Google
This is a digital copy of a book that was prcscrvod for gcncrations on library shclvcs bcforc it was carcfully scanncd by Googlc as part of a projcct
to make the world's books discoverablc onlinc.
It has survived long enough for the copyright to cxpirc and thc book to cntcr thc public domain. A public domain book is one that was never subjcct
to copyright or whose legal copyright term has expircd. Whcthcr a book is in thc public domain may vary country to country. Public domain books
are our gateways to the past, representing a wealth of history, cultuie and knowledge that's often difficult to discovcr.
Marks, notations and other maiginalia present in the original volume will appear in this flle - a reminder of this book's long journcy from thc
publishcr to a library and fmally to you.
Usage guidelines
Googlc is proud to partncr with libraries to digitize public domain materials and make them widely accessible. Public domain books belong to thc
public and wc arc mcrcly thcir custodians. Nevertheless, this work is expensive, so in order to keep providing tliis resource, we liave taken stcps to
prcvcnt abusc by commcrcial partics, including placing lcchnical rcstrictions on automatcd qucrying.
Wc also ask that you:
+ Make non-commercial use ofthefiles Wc dcsigncd Googlc Book Scarch for usc by individuals, and wc rcqucst that you usc thcsc filcs for
personal, non-commercial purposes.
+ Refrainfivm automated querying Do nol send aulomatcd qucrics of any sort to Googlc's systcm: If you arc conducting rcscarch on machinc
translation, optical character recognition or other areas where access to a laige amount of tcxt is hclpful, plcasc contact us. Wc cncouragc thc
use of public domain materials for these purposes and may be able to help.
+ Maintain attributionTht GoogXt "watermark" you see on each flle is essential for informingpcoplcabout thisprojcct and hclping thcm lind
additional materials through Google Book Search. Please do not remove it.
+ Keep it legal Whatcvcr your usc, rcmember that you are lesponsible for ensuring that what you are doing is legal. Do not assume that just
bccausc wc bclicvc a book is in thc public domain for users in the United States, that the work is also in the public domain for users in other
countrics. Whcthcr a book is still in copyright varies from country to country, and wc can'l offer guidance on whether any speciflc usc of
any speciflc book is allowed. Please do not assume that a book's appearancc in Googlc Book Scarch mcans it can bc uscd in any manncr
anywhere in the world. Copyright infringement liabili^ can be quite severe.
About Google Book Search
Googlc's mission is to organizc thc world's information and to makc it univcrsally acccssiblc and uscful. Googlc Book Scarch hclps rcadcrs
discovcr thc world's books whilc hclping authors and publishcrs rcach ncw audicnccs. You can scarch through thc full icxi of ihis book on thc wcb
at|http://books.qooqle.com/|
QUAE8TI0NE8 CRITICAE
.7
IN AIII8T0PHANI8 FABULA8.
SCBIPSIT
VIOTOR OOULON.
ARGENTORATI
APUD CAROLUM I. TRUEBNER
MCMVII.
BC
\
BRUNONI KEIL
RICARDO REITZENSTEIN
PRAECEPTORIBCJS
PIO GRATGQTJE ANIMO
D. D. D.
<j -i-l --4 b
PROOEMIUM.
§ 1-
*Ep4Tiiv XPflvai irponra T^v^cOai, Trpiv inifeaXloic dmxeipeiv.
Soc Aristophaneum non indignum nobis videtur, quod
prooemio dissertationis nostrae praeponatur. Haud enim igno-
Tamus accuratam iilam et perfectam cognitionem cum Graeci
sexmonis tum totius antiquitatis nobis deesse, qua in quae-
stioiie critica de Aristophanis fabulis opus est. Itaque libellum
nostmm, quem bipartitum esse voluimus, nihil aliudnisi
xemigis rudimentum et ipsi ducimus et duxerit si quis bene-
Tole eum legerit. In priore autem dissertationis parte pro
Yiribus operam dabo, ut exponam, quae ratio Aristophanis
apud Suidam reliqmis cum codicibus nostris intercedere
videatar. Deinde in libro posteriore scholiorum lectiones con-
feram cum optimis qui habentur libris, K dico et V. Quo in
codice cum quattuor fabulae desint, in utraque quaestione
etiam recentiores libri AfeAM alii adhibendi sunt, quos
excepto Ambrosiano M "a Veneti archetypo vel a codice aliquo
ex hoc descripto prodiisse" R. Schneeius in libello academico
**De Aristophanis codicibus capita duo" (Halis Saxonum 1876)
p. 8 affirmavit, cum "contaminatam esse recensionem Am-
brosiani ex Ravennate et ex codicum X (scil. AFGA) arche-
typo" quaestione sua effecisse sibi videretur. Breviter denique
in fine libri posterioris Suidam cum scholiis in comparationem
vocare licebit
De Aristophanis excerptis apud Suidam iam uberius
scripsit G. Baengerus in dissertatione sua, quae inscribitur:
''De Aristophanis Equitum Lysistratae Thesmophoriazusarum
apud Suidam reliquiis". (Argentorati 1878.) Quem librum
accurate perlegi atque examinavi: nonnuUas lectiones a
Buengero allatas correxi, alias, quippe cum ad dissertationem
i
22/..
3'G
6 Victor Coulon,
meam non pertinerent, omisi, quasdam addidi. Fundamentum
autem totius quaestionis fuerunt Blaydesii editiones XI fabu-
larum et Velseni illae Ecclesiazusarum, Pluti, Ranarum, Thes-
mophoriazusarum, Equitum (ed. alt Zacheri 1897). Atque cum
Blaydesii apparatum criticum levem et incertum esse inter
omnes constet, saepe coaetas ftum, ut ad Herwerdeni colla-
tiones lectionam RV in Mnem. Nov. Ser. XXVI; 1898, p.
94 — 111 refugerem. Lectiones igitur in quaestione nostra
verbis "see. Herw." insignitae ex Batavi illius critici colla-
tiofiibus Bumptae sunt Quibus quamquam Blaydesii scrip-
turae testimonia saepe correcta sunt, tamen interdum lod
inveniuntur, ubi ne hae quidem collationes accuratae sunt Neque
enim Herwerdenum omnes lectiones, quae in Blaydesii su*
pellectile eritica non reperiuntur aut falso proferuntur, diligen*
ter significavisse ^Jacherus monuit in Philol. N. F. XV, 1902,
p. 447 — 454; cf. exempli causa Ach. 842, ubi in Blaydeeii
apparatu critico legitur {nro^avujv B (s. Bekk.) imocpaivurv
(s. Invern.); Herwerdenus in Mnem. 1. I. non adnotat, utram
lectionem R praebeat Qua de causa nonnunquam, cum vitare
cuperem Charybdin, in Scyllam, ut aiunt, incidi. Praeter
oollationes Blaydesii, Velseni, Herwerdeni in Nubibus, Pluto,
Avibus maximus numerus lectionum Ambrosiani M praesto
mihi fuit, quem H. Bretzelius, qua eet benignitate ac libe-
ralitate, cum Mediolani versaretur, rogatu meo contulit In
Suidae autem versibus proferendis G. Bernhardyi editione
lexici Suidani usi sumus. Ex qua sumptas esse monemus
discrepantias Suidae codicum, quorum duae discemendae
sunt familiae: una Parisini A saeculo XIII exarati optimae
notae, Vossiani Leidensis V, Oxoniensis C, altera Parisini B
saec. XIV et Bnixellensis E. Quorum librorum scripturas
additis lectionibus editionis principis Mediolanensis anni 1499
hisce siglis S^^^^ ^®^- saepe distinxi. In Ranarum fabula
opportune accidit, quod Buengerus "Aristophanis Ranarum
apud Suidam reliquias collegit et disposuif (Freiburg i. B.
1881). Sed hoc Buengeri opusculum, cum non ea diligentia
confectum mihi videretur qua liber ille supra commemoratus,
ex ipso Suida et e Velseni apparatu critico emendandum erat
Qoaestiones critieae in Aristophanis fabulas. 7
Et quoniam de unirersa imagine oodicum Arifitophaneoram
diximus, restat, at de libris recentioribus, qui in Adiamen-
sibiis, EcdesiftzuBis, Lysistrata, Thesmophoriazusis pro Y ad-
hibendi nobis erant, pauca addamus.
In Achamoisium fabula praeter B lectionee horum oo-
dicom in nsom yocavi :
A Par. Bibl. Reg. 2712 Xin aaec.
B Par. Bibl. Reg. 2715 XVI saec.
C Par. Bibl. Reg. 2717 XVI saec.
r Laurent plut 31 cod. 15 XIV saec.
A Laurent plut 31 cod. 16 XV vel XVI saec.
In Ecdesiazusis ex alterius familiae oodicibus solum
Laurentianum f respexi. Nam ex ceteris tribus libris ABN
— deest autem haec fabula in A — Parisinum B ex f ortum
€Bsa ostendit Garolus Kuehne in p. 1 — 8 dissertationis suae
quae inscribitur: "De codicibus qui Aristophanis Ecclesia-
nisas et Lysistratam exhibent". (Halis Saxonum 1886.) Pa-
lisinns A autem usque ad v. 282 tantum extat, denique Mona-
oensis X, quamquam nonnunquam ex R interpolatus videtur,
arte cum f cohaeret
In Ljsistratae fabuia praeter R adhibui Parisinos BG,
Laurentianum A, Leidensem-Vossianum L saec. XIV. Quos
codices specie quidem emendatiores quam R sed inteipolatos
esse, **ut alterum genus (scil. R) etsi corruptum multis locis,
tamen sincerius sit habendum" Engerus in praef. Lys. p.
Xn — XIV exposuit Libris autem BCFA lacunae communes
sunt versuum 62—131, 200—267, 820—890, 1098—1236,
nisi quod Leidensis iam in v. 1034 desinit Quarum lacu-
narum originem in Buengeri quaestione de Aristophanis apud
Soidam reliquiis p. 55 disoie explicatam invenies.
In Thesmophoriazusis unius R scripturas in usum vocavi.
Nam Velsenus oommentatione : *'0ber den codex Urbinas
der Lysistrata und der Thesmophoriazusen des Aristophanes"
Juntinam editionem principem ex ipso R manasse proba-
biliter docuit Atque Augustanus (6 Velseni), quo codioe
etiam adservantur Thesmophoriazusae, **ubique fere vel saltem
in rebus gravissimis cum R consentire nec nisi calami er-
8 Victor Coulon,
roribus a R differre" Thierschio videbatur in Mus. Rhen. 11,
1843, p. 245 et Engero in praef. Lys. p. XII.
Haec de codicibus dicenda erant lam notae proferantur,
quas in tota quaestione adhibui:
Ach. = Acharnenses, Ls. = Lysistrata, Ra. = Ranae,
Av. = Aves, Nb. = Nubes, Th. = Themospho-
Ec. = Ecclesiazusae, Pc. = Pax, riazusae,
Eq. = Equites, Pl. = Plutus, Vp. = Vespae;
gl. = glossema, praef. = praeferendum, r. = recte.
f Una cruce notavi eas lectiones, quae numeris adver-
santur,
f f duabus eas, quae aut a sensu aut ab arte grammatica
abhorrent aut mendum vel corruptelam praebent,
* asterisco denique eas, de quibus fusius agendum est
Bl. A. C. Gr. = Blaydesii Analecta Comica Graeca, Halis
Saxonum 1905.
Bueng. = Buengeri De Aristophanis Equitum Lysistratae
Thesmophoriazusarum apud Suidam reliquiis, Argentorati 1878.
Croenert Memor. Gr. Herc. = Memoria Graeca Hercu-
lanensis cum titulorum Aegypti papyrorum codicum denique
testimoniis comparatam proposuit G. Croenert, Lipsiae 1903.
Herw. Vind. Ar. = Herwerdeni Vindiciae Aristophaneae,
Lugduni Batavorum 1906.
Mein. Vind. Ar. = Meinekii Vindiciarum Aristophanearum
liber, Lipsiae 1865.
Meisterhans = Meisterhans-Schwyzer, Grammatik der
attischen Inschriften, Berlin 1900.
Reisig. Coni. = Reisigii Coniectanea in Aristophanem,
Lipsiae 1816.
Z. Ar. St = Zacher, Aristophanesstudien. Erstes Heft
Anmerkungen zu Aristophanes' Rittem, Leipzig 1898.
Praeterea plus minusve alios libros in usum vocavi, quos
suo quemque loco proferam. In comicorum fragmentis et
Meinekium et Kockium secutus sum. Versus enim secundum
Meinekii editionem protuli additis numeris editionis Kockii,
quos quadratis uncis inclusi.
Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas.
9
§2.
Priusquam autem ad ipsam quaestdonis priorem partem
aggrediamur, qua de Aristophanis apud Suidam excerptis disse-
ratur, hoc monemus, non omnes reliquias a lexicographo e codice
Aristophaneo haustas esse. Inveniuntur enim adnotationes,
quae etiam in Hesychii vel Photii lexico vel in Bekkeri Aneo-
dotis vel in aliis lexicis comparent Quas, cum excerptae sint
ex veteribus lexicis, sponte ac consilio segregavimus a dis-
putatione nostra, quippe qua in Suidae codicumque Aristo-
phaneorum rationem inquiratur. Glossas autem lexicographi
ad Aristophanis fabulas pertinentes quaestioni subiungam
ita quidem, ut primum eas proferam adnotationes, quae ex
codice Aristophaneo scholiis instructo descriptae videntur,
deinde eos locos enotem, ubi Suidam ex veterum gramma-
ticorum libris hausisse ceteri qui ad nos pervenerunt lexico-
graphi testantur. Sic enim si quis hunc libellum leget, Aristo-
phanis apud Suidam reliquias facile ac commode adire poterit
et ipsi unicuique voci e Suidae lexico in dissertatione pro-
latae glossam suam addere supersedemus. De ipso vero locorum
indice hoc monendum est, si quos versus Aristophaneos expli-
cationi lemmatis addidit lexicographus, eos numeris latius
dispositis conspicuos esse redditos.
luvat denique Suidae excerptorum, quae ad Aristophanis
fabulas pertiDent, summam subducere. Locis 3273 universae
undecim comoediae a Suida proferuntur:
Ach. 386 locis iisque 354 ex cod. schol. instructo, 32 ex vet. lex. descriptis.
At. 410
Ec. 197
£q. 466
Ls. 206
Nb. 418
Pc. 265
Pl. 259
Ra. 333
Th. 137
Vp. 206 „
11
11
11
11
11
11
11
11
11
11
91
91
t1
99
384 „
178 „
430 „
184 „
381
228
240 „ „
304 „ „
121 „ „
1« „ ,,
11
11
11
11
11 >«
11 11
11
11
11
11
11
11
11
11
11
1f
11
11
11
11
11
11
11
11
11
11
91 11
26
19 }} )}
36 ff „
22 „ „
37 I, „
32 „
19 „
29 ), jj
16 11 11
63 „ „
ii
11
11
11
11
11
11
11
11
11
11
11
10
Victar Coulon,
Versus autem 3179 Aristophanis undecim fabularum in
Suidae excerptis adservantur:
Ach. 318 T88. itqoe 288 ex cod. schol. instracto, 30 ex vet. kx. deprompti.
Av. 372
»1
91
369
, 13 „ ,
1 11 11
£c. 253
»1
11
233
, 20 „ ,
Eq. 381
>i
11
334
, 47 „ ,
Ls. 226
))
»
202
, 24 „ ,
Nb. 355
»
11
323
, 32 „ ,
Pc. 256
11
11
221
35 „ ,
<
Pl. 231
11
11
216
, 16 „ ,
Ra. 363
11
11
839
, 24 „ ,
Th. 196
»
11
176
, 20 „ ,
Vp. 228
11
11
185
, -46 „ ,
In extremo prooeraio non possum summas gratias non
agere societati Argentoratensi, cui nomen est "Wissen-
schaftliche Gesellschaft". Quae societas opibus suis be-
nigne ac liberaliter me adiuvit ita, ut hac dissertatione con-
fecta vere anni MCMVIl codicis Ambrosiani M excutiendi
causa Mediolanum proficisci mihi liceret.
Neque benificium obliviscar, quo viri praesides instituti,
quod "Cunitz-Stiftung** vocatur, me sibi devinxerunt
atque obligaverunt, cum haud exiguam pecuniam largiti
sumptum huius libri typis exprimendi magnopere sublevarent
Quaestiones cnticae iB Arittophanis fabulas. II
LIBER PRIOR.
Caput I.
§ 3.
In priore hoc libro Suidao lectiones cum codicibus nostri»
in comparationem vocabimus. Atque ut initium capiamus ab
iis locis, ubi lexicographus a parte aut ipsius V aut eorum
codicum, qui pro V in Ach. Ec. Ls. fabulis adhibendi sunt^
adversus R stat, hasce proferimus discrepantias :
vss. S— V R
Eqnitnm :
7 auTttici cum MAf auraic
8 beOpo vOv cumMA.BIaydesio beOpo 6f|
plaudo, qui solus ex editoribus
vulgatam lectionem amplexus
beOpo vuv scripsit, cum adno-
taret: "Saepe vOv (vuv) per bf\
explicatur". Cuius rei pro-
bandae causa affero Ls. 285
jLiri v\;v dvTi |Lif| 6r| schol. R,
PI. 414 crreOb^ vuv : ToOto
t6 vuv Ka6' 6|yiaXic)bi6v dva-
Tvwcrtov, tv' efii dvTi toO br|
schol. rec. Pl. 964 tpipe vuv:
br\ schoie, PI. 975 vOv: br\
schol. e. Atque ad scripturam
bcOpo vuv TipdceXG' confir-
mandam cf. Ra. 1368 ire beOpd
vuv (beOpo vOv codd.), Th. 279
beOpo vuv (vOv R) — ^ttou, Ls.
930 beOp6vuv (vOv RA), Nb.
91, alios locos.
12
Victor Goulon,
vss. S— V
31 TToi cum MAff
32 #|T€i (-q S) Tap cum AM
56 irapabpajiibv
R
TOU
fjTn cuft
irepibpa^ibv cum MA r. Cf.
Z. Ar. St. p. 11. Praepositiones
•ff (i. e. Tiapd) et tt (i. e. Tiepi) fre-
quentissime commutabantur ,
velut in Eq. 887, Nb. 994,
Vp. 215, 392, Ra. 194, 1068,
aliis locis.
62 fi€|LiaKKoaK6Ta cum M (-ki-
M€)iaKKor)K6Ta
aK6Ta A corr.) r. Cf. Z.
Ar. St p. 13.
75 auTdc cum Af f. Eodem
oCtoc cum M
vitio V auTOC praebet pro
oCtoc in V. 1062 et Pl.
185.
79 6 bfe voOc cum MAf
6 voOc b'
143 i£oXujv cum MA r. Cf. Z.
om. R. pr. d5€Xiuv R«
Ar. St. p. 22.
270 fijidc cum MA
om.f
272 Tipoc CK^Xoc (k€Xoc V ) cum
t6 ck€XXoc. Eodem mendo ck€X-
MA r. Cf. Z. Ar. St. p. 43.
Xoc
in Ach. 220 sec. Herw.
276 Tf\ pof) cum MA
om.f
292 €fc ?n' cum MAf
€(c n'
301 d5€KaT€irroucTUJVCumMA
d6€KaT€UTuiv (sic)ff
314 ToOe' cum MA
toOto f
354 dKpaTov cum M (-Ta A) f f
dKpdTOU
394 d^auci cum MA
d9av€i (sic.) Ex quo Ribbek-
kius optime dq)aiv€i coniecit
Cf.
Z. Ar. St p. 76sqq.
401 TpaTqjbiav cum MA praef.
TpaTUJibia
contra Meinekii scriptu-
ram TpaTiubiqi Zachero
probatam. Praestat enim
vertere: dazu noch eine
Tragodie singen (Trpoc()i-
Qoaestiones criticae in Aristophanis fabnlas.
13
YSS.
S— V
R
beiv TpaTqjbtav) quam:
znrTragodie singen (irp.
TpoTip&tqi), quod vereor,
ut de choTO dici possit
414 habent cum HA.
531 vuvi cam MA
532 ouK ?t' dv6vTOC cum A
(oiiK^T* «vroc S^K^««-
s. V. dqp^Xcia cum Mf)
630 i|i€ubaTpaq)d£uoccumM,
qui -£uoc praebet (-cpu-
&IOC A)
634 cKiToXoi y A CKiToXoi Te S
697 irepieKdKKuca cum MA
783 ce om. V» et Sf
964 b€\ cum MA
1129 b' e^rav cum MA
1138 Tuxoi cum Mff. De
01 et 1) commutatis cf.
Vp. 1458 p. 21.
1141 CKei|iac6e cum MA
1266 iXaTnpacdeibeivcumMA
1276 8v cum MA
1311 KaOficeat cum MA
1368 vnToXicTTOic cum MA r.
Cf. Z. Ar. St p. 140.
om.
vuvf
o6k tovToc (sic.)f
ipeubdTpdqxxSuc ff
CKUTCtXoi cum Mff
irepieK^KKauca. Primus Din-
dorfius TrepteK^KKaca scripsit.
Quo de verbo cf. Zacherum
in PhiloL Suppl. vol. VII, 1899,
p. 494—98.
ce cum MA
bfiff
8t' dv 5'f
Tuxr) cum A
CKdipacGatff
iXttTflpoc dibeivff
uivff
KaOeicGatff
OTToXiTroicff
Bananim
138 YTtUC
209 Pp€KeK4£ cum MAf
303 Secn 5' cum MA praef.
304 adOtc au cum M (dpTtuiC
TTiuc T€ cum MAff
ppeKeKeK^E
«EecTi 0'
aOOicf
14
Yictor Goulon,
TSS. S— V
A, quod ut varia lectio
commemoratur in M)
308 6bi bk cum MA
366 u7r(ji&u)V cum MA
474 7rv€Ufi6vaiv cum A
B
498 TieicTlov cum MA
536 fi€TGtKuXfvb€iv cum M (t'
addidit A)
«37 Xap6v6' tv cum MA
•539 iTp6c t6 cum MA
562 dc iiii cum MAf
617 dbiKoOvT* cum MA
^21 7rXf|v cum M. Cf. Lysiae
or. XIX, 51, ubi TiXriv libri
pro TTpiv.
730 7Tpoc€XoO)LX€v cum MAf
S04: ip\e\\ft ToOv cum A (ouv
M) praet
822 xaiTav cum MA praef.
S4:l apY dfpva cum MA
S47 jLx^Xaivav cum MAf. Cf.
Blaydesii adnot. ad h. v.
-890 coi cum MA praef. loi
et cou commutata in Vp.
1433 cou V, coi R, Ach.
843 coi BCrA et S, cou
RA,Ra.626,Eq.761,Nb.
482, aliis locis.
6 bkf
4iT fii6u)vff
7TX€U)bi6vuiv cum M r. C^ Moer.
p. 309: nX€Ufi(uv, 'ATTiKdic.
irv€U|iU)V, 'EXXtivikuic, scbol.
Pc. 1069 : 'AttikOjc bi 6*A toO
X 6 itX€U|luuv, denique Croenert
Memor. Gr. Herc. p. 98 Anm. 1.
mcTfevff Idem mendum RV
in Pc. 218 et €uttictuic pro €u-
iT€icTuicRGinTh. 105 praebent.
|i€TaKuXiv6€iv r. Cf. Cobeti Var.
Lect p. 133.
Xap6vT'dvff (?vRcorr.)
TTpOC TOVff
€ic \ii
dbiKoOvTa ff
TTpiv cura Aff
Trpouc€XoO)i€v r. Cf. Fritz-
schium ad h. v.
£PX€1|I€ 6' ouv
XaiTTiv
dpva dtpvaf
fi^ava r.
cou
Quaestiones critieae in Ansftoplianis fabulas.
15
vss. S — ^V
944 dv^peq>ov cum MA
961 btofmokAaiom eum MA
»64 bi cnm M (om. A)
965 TouTou yikv cum MA
970 Kdoc cum M^A r. Gf.
Fritzschium ad Ra. 540
987 CKopobov com MA
969 tIu»c 6' cnm MA praef.
1058 dvOpuiireiujc cum MA
1084 im6 Tpct^fioT^v com M
1180 dKOucrki cum MA
1315 icr6Tova ciim MA
1427 dKpeXciv eum MA
1437 KivTicta cum MAff
1477 xic b' com MA
B
dvicTpcipov ff
^Ko^TraXdKOuv ff
TEft
TouTou ^€vl r. editores Din-
dorfium secuti servaverunt
ICoc cum M*
CKOpOV ff
T^UIC
dvOpumiuicff
urroTpap^^ujv cum A r. Gl
Fritzschium ad h. v.
dKOUCTtevff
icr6Trova praef. cum Eocldo,
Meinekk), Bergkio. CL Blay-
desii commentarii p. 468.
dicpcXei f f
Kivnckf
Tic praef.
Nobium:
3 drrcpaTovff Recte dirt
pccvTOv in y. 393.
71 (t>€XX^u)C cum MA
267 KiiTappcxOui cum A
278 papurix^oc
dirdpavTOV cmn MA
286 jiapfiap^atciv auTaic
335 cTpeTrratTXav cum MA,
qnod editores recte ape-
TrraiTXdv scripserunt
0uXX4u)cff
Kora^paxui cum Mff
Papuax^oc cum MA praef.
Gl dorismos in chori vss. 276
eudmTov, 252 dpbo^dvav 289
dOavdrac
jiappaptetc iv auToic cum
MA praei Gf. v. 310, ubi RT
plurimique cett codd.similiter
TravTobaTTaTc iv i&poic praebent
CTpeTrrafrXacff
16
Victor Goulon,
vss. S— V
358 iraXaiTevdc cum Mf
371 *aiep(ac oOaic
409 djTTTUiv cum MA
416 ^rjT' dpicrdv
432 *Yvdj|iac oi)beic viKrjcei
irXeiovac cum MA
511 *gv€Ka
512 T^voii' dvOpdiTTUj cum
Af
589 dEa^dpTTiT' cum MA
595 a&re cum MA
624 i€po^vT]fioveiv cum MA
645 fimeKTlouff ex v. 643
perperam illatum vi-
detur.
700 Tp67rov T€ cauTov (Te
om. MA)
730 dTTOcrepriTpfta cum MA
771 d)b\ cum MAf
832 tocoOtov cum MA
965
995
1171
1172
1203
1474
*KpTmviu5ri ( Kpifivibbn
gBm. Bec.\
*fidXXeic TdTCtXfi' (V sec,
Herw. dTaXii' S) dvaTrXrj-
ceiv cum M, in quo t
ante dTaXfi' erasum est
Tf*|v xpoidv cum MA
vOv [xiv t' ^btxv ei Tipiu-
Tov cum MA
7rp6paT' cum MA
XUTpeoOv cum MA
B
7raXaiOT€vlc cum A
aiOpiac cum MA
67rruiv r. Cf. Kockii adnot ad
h. V.
jiriTe dpicrdv cum MAf
Tvil))iac ^eTdXac oufeeicviKricei
7rXtov
ellveKa cum MA
TevoiTO TdvOpub7TUj cum M
dEa|iapTdvT|T' sec. Herw.f
a6Tuiiff
^7n|LATiveTv sec. Herw.ff
fljiieKTeov cum A (-TaTov M)
Tp67TOV t' ic auTovff
drrocrepriTiKfiv aut e glossemate
aut scribae incuria ortum ex
V. 728.
d)be
TocoOTof f Cf. Blaydesii ad-
not ad h. v.
Kpi)ivJjbri cum AM corr. e Kpi-
jiviljbeic
jieXXeic TdTaXfi' dvarrXdrreiv
(fidXXeic TdTaXfia A omisso in-
finitivo)
TTic xpoidcff
vOv )Lxev t' i^€Tv rrpujTov iiiv
(om. ei)ff
om.f
XUTpaioOv f f
Quaestiones cnticae in
anis fabulas.
17
T88. S— V
Plnti:
17 ^dTTOxpivo^dvoucamMA
185 afrroc tt Cf . Bq. 75 p. 12
185 *^6voc cum MA
242 *€ic
268 ^i cam MA
314 'ApJcTuXoc (S^« ^^)
cum Mff
387 b€£ioifC cum MA
480 4mTpdi|iiu cimi MA
529 o&re cum A
566 *€T T€ XaGeiv auT6v bei
cum A. Particulam fe
M quoque praebet, sed
b€i Xa9€iv auT6v cum B
586 ♦icarivou cTtqwviw
596 *KaTd ^f\v' dTToirdimciv
cum A, TP- KttTd fiT^va
Trpocdreiv superscr. in V
681 fiTiZev cum MA
768 Td xaTaxucMOTa cum
MAf
769 veunnriTOiciv cum MA
958 7Tpoc€uEij cum MA
989 fv€Ka r. Cf. locum p. 33
tractatum.
999 7rpocf7refH|f€v cum MA f
1005 ftrravTd t' flcGicv (t' om.
S ^ , fiiravTa KaTrjcOie
gMed. cum MA) Com-
positum KaTric0i€ ne ve-
xin, 1-
B
dtroKpivo^vtfj
oOtoc cum MA
^dvov
(bc cum MA
om.f
'ApicruXXoc cum A
bncoioucf ortum e glossemate
vel ad xpn<^ouc v. 386 vel ad
be£iouc adscripto.
£rr€Tpdi4iw ff
out' iv cum M, lectio ex iis-
dem verbis initio v. 528 po-
sitis nata.
€i be\ Xa6€tv adrov
KOTiviii cTeq>dviji cum M (-ui
-u) A)
KUTd fif^va 7TpocdT€iv cum M
^&vff
KaToxuc^ara
V€U)Vr[T0lcf
TTpOCb^ ff
£v€K€v cum MA
irpocaTTdireMMiev
fiTTavO' uTTTiic9i€v. Quod pro-
xime abest a scriptura fiTravT'
dTrr|cei€v ex Athen. IV 170 d
a Bindorfio probante de Baan-
2
18
Victor Goulon,
VS8. S — V
ram ducamus, yel nu-
meri vs. impediunt. Nam
si thesis in trimetro
iambico ex duabus bre-
vibus syllabis constat,
prior brevis syllaba pars
esse verbi antecedentis
nequit; immo brevi illa
syllaba aliud verbum,
quod vel unam vel
plures comprehenditsyl-
labas inchoari necesse
est. De exceptionibus
in quarto pede cf. ad
Nb. 62 p. 93, in se-
cundo cf. Engeri praef.
Ls. p. XXV.
1010 V cum MA
1020 ♦xp6ac cum MA
1037 TTiXia cum MAft
1049 ddToucTpoTTOuccumMA
1052 ^ri )Lioi cum MA
1056 XapoCca cum MA
1085 *cuv€K7roT€' icxi coi Kai
Tf|v Tpuxa SV corr. AM
(sed coi om. M), Kai Tf|v
Tpura C€ V pr. m.
1110 *Td|Liv€Tai cum MA, Tp.
Tiv€Tai V in mg.
1146 KaT^Xap^c cum MA
Aviam:
40 d€i cum MA
43 IxoYie cum MA r. Cf.
B
bergio recepta. Addere licet
lectionem i7rric9i€v etiam apud
Paroemiogr. Gr. II p. 67 (Gre-
gor. Cypr. I 100) inveniri. Cf.
compositi huius defensionem
in Blaydesii Add. et Corr.
p.414. Mendum autem librarii
B est illud uir- pro iir- (velut
in Ba. 366 iiTdtibiuv B pro 67T<ji-
5iwv); correctoribus debentur
lectiones V et MA.
om.
Xpoidc
TiiXJac. Cuius substantivi rec-
tam explicationem vide apud
Boemer, Stud. zu Ar. p. 73.
d€i Toic Tp67roicff
liOl |if|ff
XapoOcav f f
oOv€Kd 7T0T€ iCTl COl Kai TT^V
Tpura
Tiv€Tai
KaT4paX€c ff
om.f
?XOVT€C
Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas.
19
S— V
ZxXtovvre in v. 44 et kqGi-
bpvQivTi. in v. 45.
370 Ticaiiiee' cum M
377 avrroc (V sec. Herw.) cum
MA. Quod tuendum non
esse iam Blaydesius in
Add. et Corr. p. 460
affirmavit Neque du-
bito, quin idem vir doc-
tissimus in adnot. ad h. v.
Bentleio, Beiskio, Sea-
gero auTOc' conicienti-
bus iure plauserit Quae
coniectura etiam R.
Schneeio (De Ar. ma-
nuscriptis quibus Ra.
et Av. traduntur, p. 4)
probata est, qui haud
male lectionem eiiOuc
"interpretamentum vo-
ds auTix' quae sequitur"
esse monuit
463 ou KwXuei cum MA
659 noucnc cum MAff
694 dTreipoa cum M
S06 diroTenX^^viucumAetM,
qui calami lapsu -t€tXi-
filvui praebet r. Cf. Bl.
A.C.Gr.p.59adAv.806.
861 e^ov cum MA
941 voMd5€CCi
943 uq)avTo66vaTov(-b6vTiTov
SM, -bivnTov A)
982 rrapd TdirdXXiuvoc cum
MA
1074 Aa^^dv€iv cum MA
B
TTica(^€ce' (tic -A)ff
€Oe{ic
KU)XU€lff
lioucaic
dTreipoici cum Af
TTapaT€TiX^4vui
Ibovff
V0Md6€Ci cum Mf (-ftaici A)
dfiq>i&6vTiT0vf ex interpreta-
tione ortum.
Ttap' dTT6XXuiV0cf
Xa|updv€i ff
2*
20
Victor GoQloii,
vss. S^V
1131 4KaTOVT6pTuiov cum MA
ab editoribus in ^KaTov-
Top6Tutov mntatum. Cf.
Photium : dpofuiac X^-
Touciv, ouxi6pTuiac'Api-
CTO^dVTlC.
R
4KaTOVT6pTuav
1378 9iXupivov cum MA
(p€Xupivovff
1443 dv€Trr4puiK€v cum MA r.
dv€7TT4pujC€v Cf. simiUa men-
Cf. V. 1445.
da in Pl. 666 67r€pfiK6vTic€V
SM pro -TiK€v, Nb. 1031 €0-
6oKijiriC€V M aliique pro -jin^^^v,
Nb. 1080 ^biKncac MA aliique
pro -KiiKac.
1519 0€C|LiO(popioici cumMAf
0€c^o(popioic sec. TTerw.
1589 ?v€CTiv cum M
{v€ct' cum Af
Vespa
krnm:
135 9puaT|Lioc€^vdKOuc Tivdc
(ppuaTMOC€fivaKoucTivouc ff
434 or6c praef.
olov
506 Ixix)
?XUivff
507 TupavviKd
Tupavvibaff
511 7r€7TVlT|Ll^VOV
7r€7rnTM^vovff
609 7ra7nTi2:ouc' r. Cf. Eust.
TTa^mdCouc'
ad II. p. 565, 31 fcT€ov
Kod 6ti Kuj|Liiubiac ibiov
Tra7T7Ti2!€iv b\a toO i t6
KaT* "OlLiriPOV 7Ta7T7Td2l€lV
5id ToO d.
673 tjcGnvTai r. Neque enim
in quarto pede tetra-
metri anapaestici, post
quem caesura fit, dacty-
lus patiendus est, qualis
particulaT€ post fjcOovTO
in B Ald. inserta effi-
citur. Cf. Porson. praef.
Eur. Hec. p. L.
flcOovTo
Quaestiones ciilic«e in Anstophanis fabulas.
21
vss. S— V
R
695 KU)XaKp^Ti)vr.ClMeister-
KUjXaTp€Ti^v
hans p. 74.
712 atooXoTOi r. Ci Meister-
dXaioX6TOi
hans p. 30 sqq.
788 ckidttt^Xtic
CKUJTrr6Xictt
792 6cq)p6|i€VOC
6c9paiv6fi€Voct
1035 6'
om.tt
1066 TvOi^nvtt ^
{m)\xr\y
1080 fmujv
(imuvft
1083 TTap' r. Cf. BL A. C. Gr.
7rp6c
p. 167. ad Ls. 1275.
1267 ouK Tujv KpuiPuXujv r. Cf.
o6k tuiv KpujPuXou
similes locutiones in Nb.
1065 ouK Tiuv Xuxvwv,
Av. 13 OUK TUIV 6pV^UJV,
P1.435 f|'K Tuiv t€it6vu)v.
1293 TttTc TrXcupdic
TaTc 7rX€upaTc ct^T€iv, Bentleius
edd.
probb. TaTc irXcupaTc t4-
Touc
. Cf. Blaydesii adnot
1297 fi
flcft
1364 xoip6eXu|i
Xaip60Xu|i tt
1366 TauToft
TOUTO
1374 iv Mfcuj
TOu|i|Li€cuj, ex quo editores touv
\xic\jj restituerunt
1458 2x^1 tt Cf. similia men-
?Xoi
17
193
da in Eq. 607 «4p7T€i V
pro -TTOi, 1056 q)tp€iV
pro-poi, 1138tuxoiSV
pro -xij, Ach. 362 Ixoi
A pro ?x«, Pl- 72 THj.
eoice€ R pro -ence€, 438,
477, 896, 1037, aUis
locis.
Paois :
oldc t'
TXfcxpuiv
oloct
TXicxpovt
22
Victor Goulon,
vss. S— V
607 u|iujv
790 d7roKvic|LiaTa r.
R
fmuivff
uTTOicviciiaTa S^™^ s. v. c^u-
pdftec De praepos. diro et hiiiy
permatatis cf. ad Ra. 644 p.44.
Aohamensiuin :
vss. S— ABCrA
10 Kexrjvri r. addito ab edi-
toribus apostropho. Cf.
E. M. 386, 30 Jaeov bk
8ti t6 biaXuG^v 4k tou
iujviKoO cuvaipoOciv oi
'AGnvaToi Kai ttoioOciv
eJc T), TreTTOiriKTi X^tovtcc,
89€V Trapd 'ApiCToqpdvei •
dKexnvri TTpOCbOKUIV TOV
AicxuXov.
85 TTapeTiOei 6'; cum Din-
dorfio ex Athen. IV
130 f. TTapeTiGei 6' scri-
bendum est.
116 OUK
218 ou6' dv
279 Kpe|ir|ceTai.Eademforma
in Vp. 808.
330 eip£actt
333 65'
351 iTTeTiXricev tt
393 f\br] (i\br] C) e glossemate
originem duxisse videtur
535 MeTapeTc
R
Kexnvei
Kai 7TapeTi0eT't
KouK praef.
dv oub't
Kpe)iac9r|ceTait
e'ip£ac cum FA r. Cf. Eust. ad
Od. p. 1387, 3 t6 etpTU) dTTi
|i^v ToO kujXuu) dv|iiXouv. — ^TTi
bk ToO ^TKXeiuj ibdcuvov.
ora.t
iveTiXncev
dfpa ^oi r. Cf. Blaydesii adnot
ad h. V.
MeTapfJc cum TAB corr. praef.
De Attico -nc pro -eTc in nom.
plur. cf. Bachm. coni. observ. Ar.
p. 131 et Meisterhans p. 140.
Qnaestiones criticae in Aristophanis fabulas.
23
vss. S ARCrA
R
622 KapT€p6v
KpaT€p6vff sed r. KapT€pdv in
V. 393.
639 {moOumcucac
vnroOuj7r€ucac nf
640 €vip€ t6 TTOVff
€up€TO irdv
658 ouT€tt
om
687 acavbdXnepMcTdc
ocavbaXiOpicrac f f
784 dXX' obbk. Et ou numeris
dXX' ou
adversatur neque oi}bk
sententiae aptnm. Cor-
rexit ouxi Dindorfius e
versu insequente ird b'
ouxi OucijLioc icTi; Cf.
etiam vss. 793 dXX' ouxi
XoTpoc TdqppobtTi] 6u€Tai,
1213 dXX' obxx vuvl Tr|-
^xepov TTaid)via, Ec. 982,
991, Pl. 993, alios locos.
802 q>ipdX€U)c r. (^oppdX^ujc
cpi(pdX€UJC f f
ABCft)
806 TpuiEovTai
Tpu£ovTaiff
843 coi r. Cf. v. p. 103 trao-
cou cum A
tatum.
863 q>ucfiT€ r. s. v. dcTivoic,
q)UC€lT€ ff
q>ucdT€ s. V. 7rpuiicT6c
908 {px^Tai
4£dpX€Tai f
973 oV (olov S) ?x« C7T€icd-
aT€icdfi€voc oF Ix^i f Cf . Din-
)i€V0C
dorfii notam a Blajdesio ad
1035 cTpipiXiKiTS r. Cf. schol.
ad h. V.
1122 Touc KiXXipavTac (kuXX-
Aft)
1126 TtXctTuc r. fttuic irXaTuc,
otixi TToXuc, £p€ic monet
Herodianus apud Phryn.
p.471. Cf. etiam BL A.
C.Gr.p.34.adAch.ll26.
h. y. allatam.
TpipiKiTE sec. Herw.
Touc KiXipavrac sec. Herw.f
TTOXUC gl.
24
Victar Coalon,
vss. S— ABCrA
1158 im TQaitilr]C ortum vi-
detur e scriptura rpa-
ixilr]\ (-nilr] AB)
R
^TTi TpaTTeZir) prael Cl Blaydesii
adnot. ad h. v. et Kuehner-
Gerth de praepos. i.Tn c. dat
in Gr. Gr. H^ § 438 U p. 499.
1181 ^HriT€ip€V
d£€T€ip€V tt
Ecclesiasasamm :
vss. s — r
R
34 TpuTOvoica (-Tavaica A)
epuTOVujca praef.
115 b€iv6v dcriv (A)
b€iv6v 6' dcriv praef.
162 dKpipiJu0r|C€Tai (v.
deest
aKpiPwerjcaiTai (sic)tt
in A)
168 iboiiriv (v. deest ir
iA)
d)6}xr] tt
180 voue€T€iv (A)
om.t
235 Tic om.f
Tic
256 Ti 6' i^v (A)
Tiv b' nv (sic)tt
266 bi om. (A)t
6^
283 6pepioic
6peioictt Cf. infra v. 741.
283 TmiKatt
7ruKva.Gf.MeisterhaDsp.l44, 10
291 K€KOVl|i4vOC
K€K0VlC|Ll4v0Ct
587 dcTit
knv
651 coi bk
cu 6^tt Cf. infra v. 932.
678 Traibapioiot
Traibapioiciv
681 KaTaerjCU)
Kaerjcuj t
684 PnT'
Pnrat
687 8TU)rSC(oi>TU)S^^"tt)
fiTOtt
688 iLii^ «€XKUceqt
lir\ '£€XKucef|
688 TOUTOuc
TOUTOIC tt
689 Jcntt
JcTai
692 d[7T€iciv NS (dTOCi
0
diTici tt
741 fipepiov
dpepiov corr. in fipeiovtt
932 coi
cuft
1086 Tif| om.t
Tin corr. ex Tir)
1101 «xoucatt
fxoucav
1119 20 aO 1 Toivt
au TOUTUJV
1126 *CTi prael
'cnv
Quaestiones chticae in Aristophams fabulas.
25
LyBiatratae :
Tss. S— BCLA
156 iTapevtbiuv
170 jiuxdx^TOvff ; ^udxcTOV
editores ex Hes. et Phot
s. V. restituerant
291 Tuj EuXiu
367 nXeu^ovac r. Cf. ad Ra.
474 p. 14
417 miZ^x
448 (KKoioaui (£kkujkiuj S ^^)
458 CKopoboTravb-
506 TpaO cauT^
549 Tr]9u»v
553 ^oiraXic^ouc
561 iq)' iTnrou
577 inXouvrac (ttujX-
BC A* tt)
656 dpo — icnv
700 T^ 'EKdTT), quod 6f|KdTr|
legendum est
791 Tiv'
795 fmeic b' praef.
983 Kupcdvie
1039 iravujXfOpoiav
1073 ?xovT€c
R
Trapeuibujv cum Lff
iiuTxdx€Tovff
Tiui EuXuj (corr. ex guXiu) ff
7TV€U^0VaC
TTIcMff
£kkokiuj cum Cf
CKOpOTTavb- f
Tpauc aurfliff
TTlGuJVff
^OTToXijLioic (sic) RM
^OTTaXljLlOUC R* / ''
iqj* iTrrrovff
OXipovrac gl. ex scholio kui
TTiXouvrac touc GXipovrac eic
Tf|v 7ToXiT€iav ^auTouc in textum
illatum.
dfpa — icrivff
Tfll KdTljff
Tiv' cum BC f f
^^ieTc t'
Kupcdv€i€ R corr.f
TravoXWpoiciv f
f Xovrac f f
§ 4.
lam ad eos locos tractandos aggrediamur, quos asterisco
notavimos. Atqae cum de Eq. et Ra. versibus prolatis nihil
dicendum nobis sit, a Nubium fabula ordiamur. Cuius in
V. 371 KOiTOt XPnv aiOpiac u€iv auT6v, Taurac b' d7Tobri|Li€iv S — V
peecaverunt, cam post aiOpiac glossema oficr|c metro invito
in textom reciperent Cf. Pl. 516, ubi similiter in V post u^Tv
26 Victor Coulon,
participium oOciv illatum est. Neque Blaydesio assentior, qui
participium oucnc retinere vult pronomine aurdv eiecto ; quo
carere omnino non possumus. Similes autem inveniuntur lo-
cutiones, in quibus oucnc vel 6vtoc subaudiendum est; no-
tissimae illae sunt x^iiliOjvoc, Gdpouc, 6Tru)pac, 6p8pou, fteiXnc,
fjlLilpac, kiT^pac, Kvdqpouc, ckotouc, aiiae.
In V. 432 iy tuj brjiiiu) Tvui|iac oubeic viKricei TrXeiovac f\
cu R praebet TvdJiiac iiieTdXac oubeic viKrjcei TiXeov fj cu, S — Y
Tvib|Liac oubeic viKrjcei irXeiovac F| oi. Quod Meinekius, Bergkius,
Blaydesius lectionem S — V amplexi sunt, cum Kockio ab iis
dissentio. Neque enim adiectivum jLieTdXac temere e versu
eiciendum est, cum in v. 433 Strepsiades dicat ixi\ jiioiTe X^t^iv
Tvib)Liac ^eTdXac. Optimo iure Kockius in apparatu critico
monuit: "jiitTdXac ist wegen 433 jedenfalls beizubehalten".
Quo adiectivo a librariis propter ineTdXac in v. 433 omisso
totus locus foedissime interpolatus est. Quae cum ita sint,
critici versum coniecturis sanare studuerunt Velut Porsonus
Tvibjaac jLieTdXac viKrjcei TtXeiovac oubeic proposuit verbis f| cu
tamquam glossemate deletis. Sed cum in R Aldina editione
comprobante genuina lectio TvdbjLiac jieTdXac servata sit, a R
proficiscendum mihi videtur. Itaque Kockio plaudere malim,
qui illud TtXeov in adnot ad h. v. defensum retinuit et genitivo
cou, qui glossemate f\ cu expulsus est, in textum posito versum
sic scripsit: dv tuj ferjMiu fvib^ac jLieTdXac viKrjcei cou TtXdov oubeic.
In V. 511 S — V SveKa exhibent, R eiveKa. Hoc loco oc-
casione oblata exponere liceat, quibus formis huius praepo-
sitionis Aristophanes usus esse videatur. In codicibus hae
vocis formae inveniuntur : fveKa (^veK', ^vex'), oviveKa (oOveK*,
ouvex')? eiveKa (e\'veK, eivex'), ^veKev. lam locos afferamus, quibus
R et V aut ii, qui pro V adhibendi sunt codices in Ach. Ec.
Ls. fabulis, hanc praepositionem praebent:
vss. RV
Av. 84 trim. iamb. e'(veK' numeris non invitis
293 tetr. troch. oiiveKa „ „ „
517 tetr. anap. ouveKa „ „ „
855 vers. strophae iamb.-troch. ^veKa „ „ „
1274 trim. iamb. ouveKa „ „ „
Qaaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 27
Tss, RV
Ay.1544 trim. iamb. £v€Ka nameris non invitis
£q. 544 tetr.anap. £veKaRnmn.iny., ouvcKaY „ „ ,,
Isb. 6 trim. iamb. ouvcKa „ „ „
238 „ „ ouv€k' num. inv. (cf. p. 31 et ad Nb. 62 p. 93)
361 tetr. anap. ouveKa num. non inv.
420 „ „ ?veK€v num. inv. (cf. p. 34)
422 „ „ lv€Ka R num. inv., eHveKa T „ „ „
511 monom. anap. f v€Ka V num. in v., € iv€Ka R „ „ „
526 vers.Eapolid.ouv€K'R,€l[v6K'V; utrumque „ „ „
555 „ „ ouv€Ka R, €'iveKa V; „ num. inr.
num. non inv.
« }i «
n V n
« r n
n 1? ?i
7» 77 7?
V « n
744 tetr. anap. oOveKa R, eHveKa V; utrumque „ „ „
760 „ „ e'{v€Ka „ „ „
Pl. 177 trim. iamb. ?v€Ka
etveKa
„?v€KevRnum.inv.(cf.p.33),?V€KaV„
oOv€Ka
OUV€Ka „ „ „
OUV€k' „ „ „
£V€Ka
„ £v€Ka V num. inv., e^iveKa R
232 dim. troch. ?v€Ka
1008 tetr. anap. oOveKa
1118 tetr. troch. ouvex'
1414 trim. iamb. oOveKa
Vp. 702 tetr. anap. fvex' (fveK* V levi mendo)
703 „ „ eiv€K' „ „ „
719 dim. anap. €'{v€k' „ „ „
886 trim. iamb. eHveKa num. inv. (cf. p. 31)
1347 „ „ €iv€k' „ „ „
v«^v
n
n
v/vr^n.«« o.,, ,
1217
trim. iamb.
?V€Ka
1236
w
w
?V€k'
1508
n
n
OUV€Ka
Pc. 203
n
n
oOv€Ka
210
n
?^
€\'V€X'
221
n
?7
oOv€k'
664
n
n
£v€Ka
329
»
n
989
5J
77
990
?»
n
1177
n
n
1200
n
n
Ba. 108
n
n
189
««
«4
n n n
n n n
n n
n n n
n n n
n n n
n n n
n n n
n n n
n n n
n n n
28
Victor Coulon,
1
VSB.
R et codd. qui pro
V sunt
Aoh. 336 trim. iamb.
?V€Ka
num
. non inv.
958
n n
OUYCKa
j^
V
?i
Ec.
106
n n
ouvexa
11
^%
170
H u
£v€Ka
?i
367
» n
£v€Ka
w
559
n n
OUV€Ka
V
658
tetr. anap.
OUV€k'
??
659
„ „ f vexev (o{Jv€Kev sic
N num.
inv.) „
659
n n
€l[V€Ka
•1
Ls.
74
trim. iamb.
€lV€Ka
V
491
tetr. anap. ^vexa R nimi. inr.,
OUV€Ka
ceteri ,,
501
n n
€lV€Ka
V
544
dim. anap.
gV€X'
'1
Ph.
176
trim. iamb.
0UV€K'
17
360
vers. glycon.
^V€k'
]
ttum.
inv.
366
)) ))
OUV€k'
num. non inv.
443
trim. iamb.
?V€k'
]
num.
inv.
454
44 «4
OUV€Ka
num.
non inv.
Unum locum sciens omisi, Pl. 1085, ubi R solus lepido
errore ouv€Kd 7roT€ exhibet, cum V, ceteri, Suidas recte cuv€k-
noii' praebeant Locis igitur 59 Aristophanes praepositione
^v€Ka usus est Addere liceat in comicorum fragmentis secun-
dum Jacobii indices hasce formas inveniri:
£v€Ka 14 locis
ouv€Ka 7 „
€lV€Ka 4 ,,
fv€K€V nusquam.
Atque formae praepositionis nostrae in Aristophanis fa-
bulis sic exhibentur in R et V vel iis qui pro V sunt :
?v€Ka 15 locis
gV€K€V 2 „
ouv€Ka 22 „
€iv€Ka* 1 1 locis, non 8, ut arbitrantur Wackemagel in
KZ. 28, 1887, p. 110 et Meisterhans p. 216. Reliquis 9 locis
R et V vel ii qui pro V sunt inter se dissentiunt
Primum videamus, num omnibus 15 locis forma £v€Ka
Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 29
recte se habeal Numeris miiiime adversatar in Av. 855, 1544^
Nb. 1217, 1236, Pc. 664, Pl. 177, Ra. 108, 232, Yp. 702,
Ach. 386, Ec. 170, 367, Ls. 544. Duobus reliquis locis, Th. 360
et 443, €v€k' in R traditam metro accomodari nequit. Atque
in V. 360 ouv€k' pro ?v€k' rectam eese formam dooemur ipso
codice R. Nam verba v. 360 paulo post iterantur in r. 366,
quem R sic exhibet: Kcpbujv (Reiskius, xd>pac R) ouvck' bA
pldpij. In V. autem 443 Porsonus recte pro lectione R Iv€k'
QUTf\ a metro aliena Hyem KauTfj restituit
lam ad formas ouv€Ka et €iV€Ka transeamus. Ex quibus
aliis criticis velut de Wilamowitzio in Eur. Her. 11 • p. 42,
Weckleinio in curis epigraphicis p. 36 — 39, Blaydesio forma
ouv€Ka saspecta est, atiis Brunckium secutis €'(v€Ka. Kaibelius
in editione Soph. El. p. 164 dicit: *'DaB die bei den Tragikem
unzahligeTnal tiberlieferte Form der Praposition ouv€Ka tiberall
aus €iv€KO verderbt sei (Wilamowitz Eur. Her. 11* 42), kann
man nicht glauben. Selbst wenn attische Inschriften des 6.
iL 5. Jahrhs. f iir die gebildete Sprache nichts beweisen soUen
(C I A IV 422, 4 ouv€Ka to06€, 491, 8 dp€Tflc ouv€Ka), wie
kann denn die Form in die Texte gekommen sein . . . ? Ver-
geblich sieht man sich nach einem ahnlichen Beispiel gewalt-
samer Textverderbnis um. Man kann nur folgem, dafi die
rein attische Prosa Sv€Ka und €tv€Ka, die Dichter auch ouv€Ka
schrieben, gleichviel wie die Katachrese zu erkiaren sein mag".
Blavdesius ad Ra. 189 adnotavit: 'Viv^Ka revocavit ubique
Holden, qui ouv€Ka non nisi coniunctionem esse neque prae-
positionis vim usquam induere contendit laudatis Ammonio
TTcpi 5ia<p. X€£. p. 106 et Donaldson (New. Cratylus p. 358)".
Sed formam ouv€Ka praepositionis vim habere docemur in-
scriptionibus Atticis. Cf. duos illos titulos supra prolatos.
Accedit quod omnibus locis (25) apud Sophoclem in Mediceo
M ouv€Ka invenitur idemque 4 locis apud Aeschjlum in M
et saepissime apud Euripidem.
Atque ut ouv€Ka sic etiam €iv€Ka minime addubitandum
est, quo Homerum et epicos — est enim epica forma, de
qua ct 6. Schulzium in Quaestionibus Epicis p. 135 — usos
esse satis constat. Quam formam tragici Attici a lonibus re-
30 Victor Coulon,
ceperant; namque apud Aeschylum duobus locis (Prom. 361,
Suppl. 194) in omnibus codicibus, apud Euripidem duobus locis
una cum forma ouveKo, uno loco (Herc. 210) in onmibus codicibus
exhibetur. Quem ad Eur. locum de Wilamowitzius in Eur.
Her. n* 42 haec adnotavit: "dv€Ka und ?v€Ka ist beides gut
attisch, ?V€K€v nicht, obwohl Eur. sich dasselbe in Anapaesten
vereinzeit gestattet hat (Med. 1086)**. Atque titulis Atticis
forma €iv€Ka confirmatur, cum in duobus epigrammatis oc-
currat: C I A H 3620, b, 6 (IV saec. a. Chr. n.) ttoXXtic €'iv€Ka
ciuqppocuvric et IV, 1, a, 477, e (circa 450 a. Chr. n.).
His igitur expositis audiamus Wackemagelium. Qui quae-
stione diligenter instituta in KZ. XXVni, 1887, p. 112 monet:
**Nach der Uberlieferung haben also die attisch schreibenden
Dichter, wenn die dactylischeForm wunschenswert war, ouv€Ka
oder €'iv€Ka eintreten lassen, jenes aber viel haufiger . . . Da-
gegen in der Prosa scheint der Gebrauch sporadisch und zu-
fallig; auch hier tiberwiegt im ganzen ouv€Ka auBer bei
Demosthenes, dessen Uberlieferung eine merkwiirdige Vor-
liebe fiir €iv€Ka zeigt'*. Idem vir doctissimus praepositione
ouv€Ka sagaciter defensa p. 112 — 119 optimo iure p. 126 dicit:
**Da somit ouv€Ka als genitiv-regierende Partikel sich wohl
erklaren laBt, hort das Widerstreben gegen das von der Uber-
lieferung Gebotene auf, berechtigt zu sein". Sed quod pergit :
**Wir werden es, auch wo es nicht iiberliefert ist, tiberall
da einsetzen, wo die rein attisch schreibenden Dichter statt
?v€Ka eine dactylische Form angewandt haben, da eine andere
dactyliche Form auBer dem vollig unzulassigen €iv€Ka sich
nicht findet'*, ab eo dissentio. Sumamus enim formam €iv€Ka
pro ouv€Ka iis temporibus, quibus textus nostri orti sunt, in
codices, quibus Atticorum poetarum opera adservantur, illatam
esse: qui tandem fieri potuit, ut forma ouv€Ka ex tragoediis
Atticis omnino non extruderetur, ex fabularum Aristophanea-
rum singulis tantum locis iisque paucis expelleretur? Accedit
quod Kaibelii dubitationes (supra p. 29) de voce ouv€Ka ex
€iv€Ka corrupta etiam de forma €'(v€Ka valent Atque unum
exemplum afferre liceat, quod omnino non pro Wackernagelii
sententia loquitur. In Ec. 658 omnes codices formam ouv€k'
Qaaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 31
praebent, cum in sequenti versu eKveKa exbibeatnr. Quam
Tocem, cum formam ouvexa, ut ita dicam, subsequatur, certe
grammatici vel librani, si in ea offendissent, in ouvcKa mu-
tayissent. Itaque cum et ouveKa et e^ivexa inscriptionibus Atticis
YL V. IV. saec. a. Chr. n. confirmetur, illud mihi persuasum
est: neque ouvexa ueque eiveKa ex Aristophanis fabulis eici-
endum esse, sed iis locis, quibus BV in una alterave forma
exhibenda consentiunt, eam quae his libris exhibetur formam
retinendam esse, nisi forte numeris adversatur.
Inquirarous igitur in singulos locos, quibus et R et V
Tel u qui pro V sunt codices unam alteramve formam praebent
OOvexa 22*«* traditum esse supra monuimus. Quibus 22 locis
praeter Nb. 238, ubi Bentleio auctore ^veK* pro ouveK' scriben-
dum est ne prava anapaesti incisio fiat (cf. ad Nb. 62 p. 93),
haec forma numeris accomodatissima est et ubique ut e'(veKa
in prima syllaba ictum metricum habet Atque etiam etveKa
11 lods, quibus et in R et in V vel iis qui pro ^ sunt codi-
cibus exhibetur, metro minime repugnat excepto Vp. vs. 886
veatav dpxaic etveKa xuiv TrpoXeXexM^vujv. Quo in trimetro
iambico tertium pedem dpxuic ^veKa scribendum esse iam
fieisigius vidit Cf. alios trimetros iambicos, ubi ictus tertii
pedis item in prima syUaba particuiae f veKU positus est : Nb. 1217
ire Tuiv ^^airroO t' SvcKa vuvi xP^mdrujv, Pl. 177 OtX^iptoc 5'
oux ^vexa coO jiuOouc X^Tet; Ec. 170 a(rrf| Tdp ufLuIiv ^veKu
|ioi Xe£€iv ^OKUJ, 367 oOtoc Toip dvf|p ^veKd T€ crevaTiiidTUJV.
Pergamus ad 9 eos locos, quibus codices in voce 2veKa
exhibenda inter se dissentiunt: 2 locis (Eq. 544 et Ls. 491)
B solus contra metrum ^veKa praebet, Y aliique ouveKu.
3 locis eivexa et ^veKu exhibentur atque ita quidem, ut
in Nb. 422 R ?veKa, ibid. 511 et Ra. 189 V ^veKa contra
metrum praebeat, V recte etveKa in Nb. 422 idemque R in
Nb. 511 et Ra. 189.
3 locis ouveKa et eiveKu inveniuntur: Nb. 526 ouveK* R,
elveK' V, ibid. 555 ouveKa R, eiveKa V, Pc. 744 ouveKa R,
civewi V. In Nb. 526 particula nostra coniuncta est cum re-
lativo uiv; neque vero pro certo diiudicari potest, utrum iLv
crvex' an Jiv ouv€k' retinendimi sit, cum poeta in hac locutione
32 Yictor Coulon,
sibi non constiterit Cf. Pc. 221 cLv ouveK' RV; PL 1200 «iv 6'
ouv€k' RV; Ra. 1414 iLvrrep ouveKa RV; Th. 176 divTrep ouveK'
R; contra Pc. 760 iLv eiveKa RV; Vp. 703, 719, 1347 div
eiveK' RV. Equidem nostro loco lectionem R sequi velim,
quippe cum ouveK' seeundum Blaydesium etiam in reliquis
libris exhibeatur, nisi quod in A ouveKa legitur.
In Nb. 555 metrum neque oiiveKa neque eiveKa patitur;
aut ouvex' aut eivex' scribendum est, cum pronomen fiv se-
quatur. Atque cum post substantiva forma ouveKa in codicibus
exhiberi soleat (cl Av. 293 dccpaXeiac ouveKa, Nb. 361 tviwjlatic
ouveKa, Pl. 990 cpiXiac ouveKa, Ra. 1118 Oearorv t' ouvex',
Ach. 958 cuxcxpdvTiwv t' oOveKa, Th. 366 xiwpac ouveK'), nostro
loco ToO KopbaKoc ouveK* quam eiveK' scribere malo. Quae
locutio etiam in Aristid. or. 34, 47 (Keil = II 564 Dd.) in-
venitur, ubi codices non interpolati ouveKa, ceteri eiveKa prae-
bent, quo de loco B. Keilius me monuit
Tertio^denique loco, Pc. 744, lectio V eiveKa loubi prae-
ferenda mihi videtur; conferre enim licet Nb. 422 eKveKa
TouTUJv RV; Pc. 210 tou6' eivex' RV; Ls. 501 tou5' eiveKa R
ceterique.
Uno loco, Pl. 989, ?veKev legitur in R, ?veKa in V; neu-
trum numeris invitis. Priusquam autem ad formam SveKev
transeamus, de formis ^veKa, ouveKa, eiveKa etiam iilud monere
iuvat Aristophanem sibi constitisse in hisce duabus locutionibus
Tivoc ouveKa; et ttoXXoiv ouveKa. Quarum prior illa invenitur
in Av. 517, Pc. 203, Pl. 1177, Ra. 1008, altera in Nb. 6, 1508,
Ec. 559, 659 (cf. p. 34), Th. 454.
Venio nunc ad formam 4'veKev. Qua praeter Homerum
et lyricos poetae Alexandrini, qui vocantur, usi sunt atque
iis quidem locis, quibus metrum hanc formam flagitabat. Veiut
apud epicos Alexandrinae aetatis, ApoUonium Rhodium 4, 364
caiv ^veKev Ka^dTujv et Theocritum 17, 46 ctOev b' fveKev
BepeviKa, 29, 37 |idX' ^veKev ceGev legitur. Sed a vetere dialecto
Attica formam ^vexev alienam esse monet Meisterhans p. 216.
Cuius ipsa verba afferimus: **Dem Attischen von Haus aus
fremd sind die Formen auf -ev (^veKev, eiveKev, oiiveKev) . . .
Dagegen dringen die Formen auf -ev seit den Zeiten der
Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 33
Koine auch in die attische Schriftsprache ein. Es findet sich
namlich ^vexev ara friihesten aaf 2 Inscbnften des religidsen
Eoilegianis der Thiasoten yom Ende des IV. Jahrhunderts:
ftrecev neben gv€Ka CIA II, 987, A, 2. 5 ("titalam post
medium saec. quartum lapidi incisum esse censet Rangabis
specie litterarum fretus. Nec probabile est eam multo recen-
tiorem esse"); 2v€K€V IV, 2, 611 b, 13 (302 v. Chr.r. Apparet
igitur Atticos FV saec. forma £v€K€v usos esse. Ac iam in
Earipidis tragoediis eam inveniri de Wilamowitzius ioco p. 30
prolato observavit Uni autem ioco (Med. 1086) a viro doc-
tissimo commemorato addere liceat Med. 999, 1114, El. 742,
Hel. 383, ubi omnes codices fv€K€v exhibent. Qua forma
Euripidem non solum in anapaesticis numeris, ut de Wila-
mowitzius 1. 1. monuit, sed etiam in iis versibus, qui dactylicos
praebent numeros, usum esse perspicitur ex Med. 999 T^Kva
VUjLUpibiuiV £V€K€V X^X^WV, Ei. 742 OpOT€l-) Ul 0VaTdC ^V€K€V
btxac, Hel. 383 KoXXocuvac ?v€K€v • t6 6' i\i6y biyiac Itaque
rectius sic dicendum est, in eo genere metrico, quod graece
Tcov vocatur, particulam ?v€K€v apud Euripidera nobis occurrere.
lam considereraus singulos locos, quibus ?v€K€v apud
Aristophanera invenitur. In Pl. 989 RMA cett. codd. ?v€K€v
praebent, V et Suidas fv€Ka. Blaydesius in adnot. ad h. v. dixit:
"Non credibile est ?v€K€v scripsisse nostrura, cum aeque bene
^€Ka ferat metrum". Cui assentiri non dubito, praesertim cum
numeri v. nostri non ad illud icov, quod vocatur, genus spec-
tent Accedit, quod Aristophanes in quarto pede triraetri
iambici tribrachum in deliciis habuit Cuius rei confirraandae
eausa afferre iuvat, quae J. Rurapel in Philol. XX VIH, 1869,
p. 604sqq. quaestione diligenter habita raonuit: "Von den
2625 Tribrachen, die sich sorait bei Aristophanes finden,
kommen 1102, also fast die Halfte, auf den vierten FuB . . .
Hinsichtlich der Bildung der einzeinen Tribrachen beraerken
wir, dafi von den 835 in einera Wort befindlichen etwa der
vierte Teil aus dreisilbigen Wortern besteht DaB dies be-
sonders im ersten Fufie stattfindet, ist begreiflich, weil zu
Anfang des Verses nur solche oder tribrachisch anlautende
verwendbar sind. Aus demselben Grund treten dreisilbige
xni, 1. 3
34 Victor Goulon,
Worter mit tribrachischer Messung am haufigsten im vierten
FuBe auf; hier war es die Casur nach der dritten Basis,
welche die Ausdehnung des Wortes hinderte und, da sie den
Vers gleichsam in zwei gleiche Halften zerlegte, zu einem
ahnlichen Anfang notigte wie im ersten FuBe". Atque hosce
versus afferimus, in quibus ?V€Ka tribrachum efficit: Pc. 664
dKOUcaG' u)Li€Tc iliv ?V€Ka )iO)iqpf|v Ix^^ -^.v. 1544 toutujv ^v€Ka
b€Op' r^Xeov, Kva cppdcaiiiii coi, Th. 443 6Xitujv ?V€Ka Kauxfi rrap-
fiXeov ^rmdiiuv. Quae cum ita sint, lectio S — V ?v€Ka contra
cett. omn. codd. ?v€K€v sequenda mihi videtur. Fortasse quis-
piam dixerit: cum omnes codices contra Y faciant, veri non
est simile V genuinara praebere scripturam. At satis multi in
Pl. fabula inveniuntur loci, quibus V contra ceteros codices
verum servavit Mihi quidem in Yelseni apparatu critico 14
loci in vss. 256, 286, 307, 340, 621, 707, 715, 781, 948,
975, 1037, 1116, 1131, 1205 occurrerunt Atque etiam in
Pl. 586 illud KOTivou cT€q)dvuj S — Y retinendum esse contra
scripturam kotiviu CT€qpdvtu ex cett codd. lectionibus kotivoj
CT€qpdvtu (RM; KOTivui CT€qpdviu cett) Dindorfio, Meineckio,
Velseno aliis probatam p. 38 exponam.
lam ad Ec. 659 pergamus, ubi Rf ttoXXoiv ^v€K€v (-k€ f),
N TToXXiuv ouv€K€V praebent Ad Blaydesium me non applico,
qui ad h. v. adnotavit : "Fort ttoXXiuv vf| toOtov tov 'Att6XXuj".
Quae coniectura audacior et violentior est, quam cui fides
haberi possit Cf. Bachm. coni. observ. Ar. p. 113 de legibus
repetendae praepositionis. Bergkius aliique lectionem R ttoXXuiv
?v€K€v amplexi sunt Quae quamquam offensionem metricam
evitat, tamen repudianda mihi videtur eo, quod quattuor reli-
quis locis, quibus comicus hac locutione usus est (Nb. 6, 1508,
Ec. 559, Th. 454), codices in verbis ttoXXuiv ouv€Ka exhibendis
consentiunt Quam ob rera nostro loco cura Meinekio iroXXoiv
ouv€Ka scribere non dubito, praesertim cum in interrogatione
Praxagorae v. 658 toO ydp rdXav ouv€k' fcovTai; eadem forma
inveniatur.
Tertius locus, ubi ?v€K€v apud nostrum extat, est Nb. 420,
quo in v. RYMA cett codd. fv€K€v fe (om.T€ R) exibent Yul-
gata lectio £v€K€v T€ metro adversatur, cum syllabam -€v in
Qnaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 35
thesi ponere non liceat, ut ex Earipidis versibus p. 33 prolatis
faciie peispicias. Itaque hoc loco mutatione opus est Neque
Tero ordo verborum immutandus est, quamquam Blaydesius
adnotavit: **PTaestat tamen forsan iegi dXXd i|/uxf)c t' ^v€Ka
creppdc. Plerumque enim post nomen ponitur ?v€Ka**. Nam
praeter nostrum locum in Nb. 422, 1236, Pl. 177, 989, Pc. 744,
Ra. 232, Vp. 886 praepositio nostra ante vocabulum suum
posita et in Nb. 511, 1217, Eq. 544, Th. 443 inter duo voca-
bula, quibuscum coniuncta est, interposita est. Quae cum ita
sint, aut ouv€Kd t^ aut €iv€Kd fe scribendum est Atque cum
poetam formam ouv€Ka cum substantivis coniungere solitum
esse p. 32 viderimus, Meinekii mutationem dXX' oOv€Kd t€
Vuxfic ktX. sequemur.
Hac igitur quaestione docuisse nobis videmur, tribus
formis £v€Ka, ouv€Ka, €iv€Ka comicum usum esse. lam in fine
singulos versus enumeremus ita, ut iis iocis, quibus R et V
vel ii, qui pro V sunt codices, inter se dissentiunt, unus
asteriscus, iis vero quibus aiia forma atque in codicibus le-
gitur opus erat, duo asterisci addantur:
gveKa 17 locis: Av. 855, 1544, Nb. **238, 1217, 1236,
Pc, 664, PL 177, ♦989, Ka. 108, 232, Vp. 702, **886, Ach. 386,
Ec. 170, 367, Ls. 544, Th. 443.
ouv€Ka 28 iocis: Av. 293, 517, 1274, Eq. *544, Nb. 6,
361, ♦♦^^O, *526, *555, 1508, Pc. 203, 221, Pi. 990, 1177,
1200, Ra. 1008, 1118, 1414, Ach. 958, Ec. 106, 559, 658,
**659, Ls. *491, Th. 176, **360, 366, 454.
€^v€Ka 14 iocis: Av. 84, Nb. *422, *511, Pc. 210, *744,
760, Pi. 329, Ra. *189,Vp. 703, 719, 1347. Ec. 659, Ls. 74, 501.—
In fine v. 965 k€i Kpi^vifibri Karaviqpoi Ubri variant, cum
Kpi^vdii)!! R, KpTmviiibT] 8 — V (Kpijivdjbti S^ ™- ^®®), schol. rec.
xpi\iywbr]: tp- Kai KpiMVubbn Kui Kpu^ujbri praebeant Cum Kpn^-
vuibn vulgari errore pro Kpi^vdibn scriptum sit, aut Kpi)Livdj5n
aat KpvpLwbt] nobis eiigendum est Atque 0. Hermannus, quam-
quam utrumque bene se habere monuit aliatis iocis, quibus
ntraque lectio tueri possit, tamen praeferendum duxit Kpifivdjbr].
Quo de verbo haec recte observavit vir doctissimus: "Quod
et magis comicum videtur et nescio an aptius sit Nam in
3*
36 Victor Coiiilon,
nivibus primo et praedpue spectatur densitas, eaque nierito
etiam potius commemoranda est quam fngus, quod ^oate
intellegitur".
In V. 995 alcxpov Troieiv, 8 ti ttic aiboOc fi^XXa TdfToXfA'
dvairXriceiv in K traditum est iudXXeic xdTctXibi' dvairXdTreiv, in
S — VM jieXXeic rdTc^li' (dTaXin' SM eorr.) dvaiiXncciv. Lectio
R hunc sensum praebet: quod Pudoris inuiginem effingere
debes. Qua scriptura maxime propter articulum offendimur.
lure enim G. Hermannus ad h. v. monuit: "Cum vel satis
mire dictum sit, aliquam imaginem Pudoris fingere, magis
molestum est, addito articulo eam effigiem quasi unicam, quae
fingi possit, commemorari". Atque etiam locutio TdTaXfi' dva-
TrXrjceiv repudianda mihi videtur; nam vereor, ut compositum
dvairXriOeiv "inquinare" significet, quod et sensus requirit et
simplex aptaque interpretatio schol. Y Ald. : Sirep iiiXXei ^oXuvciv
(irXiipwcai Y) TiPiv aibuj tuetur. Versus igitur corruptus quin
coniectura sanandus sit, nemo iara dubitabit. Atque cum verbum
inquinandi exspectetur, praeceptor meus B. Keilius 8 n tt^c
afboOc iLieXXei (c in iiieXXeic deleto, quod ex t insequentis vocis
originem duxit) TdTaX^a TraXdTTeiv scribere proposuit Quae
coniectura comprobatur et confirraatur H. Dielsii quaestione
de voce TraXdTTeiv in Herraae vol. XL, 1905, p. 306 sqq., ubi
de corarautatis verbis TraXdTreiv et TrXdTTeiv agitur. Nostro igitur
loco in R pro vera locutione TdTaXiia TraXdrreiv librariorum
neglegentia TdTaXfi' dvaTTXdrreiv scriptura est. Quam lectionera,
cura a sensu totius loci abhorreret, grararaaticus nescio quis
in TdTaXji' dvaTtXriceiv rautaviL Atque notandum est librura R
ut in V. 432 p. 26 tractato sic etiara in nostro v. ansam de-
disse genuinae comici scripturae restituendae.
§ 5.
Sequitur, ut Pluti locos tractemus, quibus S — VaR
discrepant,
In V. 1 7 Kai TaOT' dTroKpivojLievou (S — V, -inevui R) t6 ira-
pdTiav oub^ TpO neque dTroKpivo|ievou neque dTTOKpivofbi^viJU ferri
posse priraus Bentleius vidit. Cuius coniecturam dTroKpiv6-
^evoc Dindorfius araplexus iure editorum laudem tulit; haec
Quaestiones cnticae in Aristophanis fabulas. 37
eiDS 8unt verba: ^Mttokpivom^vou positum a librariis, qui
gonitiyum accomodarent verbis KCtTomv dvOpiwTTOu xuqpXoO:
ad quam constructionem nihil oausae erat cur rediret poeta
orationemque impeditam sine causa redderet. Admodum pro-
babilis Bentlei coniectura est drroKpivofbievoc. Chremylum a
Carione interrogatum nihil reepondisse apparet ex v. 19. 24".
In V. 185 iq)' ofc fiv outoc ^KaW2!T|Tai iuovoc lectio
S — V est jLiovoc, R |i6vov. Dind. Mein. Bergk. ^6vov retinue-
mnt Quod ita defendi potest, ut adverbinm |li6vov ad verba
tq)' ofc fiv — imKae^ZIriTai referatur. Atque multa alia enun-
tiata inveniuntur, in quibus simili munere fungitur |li6vov,
e. g. in Ls. 732 6cov biaTreTdcac' im Tf]C kXiviic |li6vov, Ra. 94
& fppoOba GoTTOV, f|v |Li6vov xopov Xdpq, Antiph. 3, 111, 9
[K 195, 9] 6c' fiv m6vov tuxij tic diriuv, Alex. 3, 485, IV, 3
[K. 222, 3] finavTec 6pxouvT' euGuc, fiv oTvou |li6vov dc|Lif|v (up-
Xnv Blaydesii coniectura) tbiuav. Velsenus nescio qua de causa
coniecturam ^6vot proposuit ita, ut ad verbum KpaToua iUud
jLi6voi redeat Quam quominus sequamur, eo prohibemur, quod
|u6voi non solum nimio spatio a KpaTouci separatur, sed ne
sententia quidem requiritur adverbio 4K(icT0T€ praecedente.
Mascnlinum ^6voc Leeuwenius tuetur, cura in adnot. hanc
interpretationem praebet: "Paulo laxior est verborum struc-
tura. Nam hoc est quod Cario dicit : Kai ^v toTc ttoXcilioic outoc
^ovoc ^mKa9€2[6jLi€voc Tf|v viKriv bi6u)ci, etiani in bellis hic
modo adsit, victoria sequitur". Non dubito Leeuwenio assen-
tiri, praesertim cum in v. 182 Chremylus dicat: iiovurraTOC
Tdp €1 cu TrdvTUJV afrioc et in v. 186 Plutus ex Carione quaerat:
tfw TocauTa 6uvaT6c ei\i' dc div ttoi^Tv ; Quo in versu e\c oiv
significat "ipse solus". Cf. similem iocum in Eq. 861 ^Ic aiv|
lirauca Touc Euvu>^6Tac et Pi. 949, ubi ad e\c u>v adiectivum
liovoc accedit: 6Tif| KaTaXuci 7T€pi<pavdic ^lc u)v |li6voc | Tf|V
bfmoKpoTlav. Videsis etiam Vp. 1500, Eq. 140, Pl. 1053, alios
locos apud Aristophanem, denique Hermipp. fr. 2, 399. III, 4
[K. 45, 4] €lc Tap m6voc uiv KaT€Pp6xOiC€V fiv Tfjv TT^Xorr^v-
VFfCov cbracav.
In V. 242 f\v 5' dic TrapaTrXfiT' avOpujiTOV €ic€XOujv tuxuj
E dic praebet, S— V cJc. Saepe particulae ibc, €lc, ic confun-
38 Victor Coulon,
duntur, e. g. in nostrae fabulae v. 152 ibc V plurimique cett
codd., €Jc S, k R, in v. 237 ibc Par. 8 et lunt Ed., ek RV
cett., in V. 495 ibc RY, eic XJ, Bodl. 2. 3. Nostro loco editores
optimo iure ibc in textum receperunt Neque enim ek de
persona dici statuit Elmsleius ad Ach. 1222. Aut eiceXGeiv eXc
Tivoc (scil. oJKiav) aut uic xiva Attici dicebant, non eic nva.
Ceterum conferas velim de praepositione ibc cum verbis eundi
ab Aristophane coniuncta Bachm. coni. observ. Ar. p. 115.
V. 566 in R sic legitur: vf| tov AC ei 5eT XaGeTv airr6v,
TTUJC ouxi K6c)ii6v dcTiv; in V: \f\ t6v AC ei t^ XaGeTv auTov
5eT, K6c)ii6v icTiv; Suidas verba proferi:: ei fe XaGeTv auTov
beT, TTuic ou k6c^ii6v 4ctiv; Meinekius, Bergkius, plurimi cett
editt versum corniptum deleverunt Cf. Porson. Adv. p. 35.
lam scholiastae versus suspectus erat Legimus enim in schol.
rec. ipuxpov bi t6 dvGufinMci. Adde quod coniunctione et t€,
quippe quae ab Attico sermone aliena sit, non usus est
comicus (cf. Dobree Adv. crit II p. 187). Quae cum ita sint,
grammaticus quidam Aristophani versum nostrum temere in-
culcavisse videtur. Versus autem apud Suidam ex duobus
Pherecrateis constat, cum in codicibus eius numeri depravati
sint a malo vei^sificatore, qui versum anapaesticis tetrametris
comici accomodare voluit
In V. 586 KOTivuj CTecpdviu traditum est in R, kotivou
creqpdvuj in S — V. Ex lectione R Porsonus kotivuj CTeqpdvi|>
effecit, qnod editores praeterLeeuwenium receperunt Equidem
de adiectivo kotivuj dubito, quippe cum nusquam inveniatur.
Atque iure Leeuwenius in adnot ad h. v. monet : **Genitivura
materiae recte se habere testantur inscriptiones, e. g. 'crecpa-
vujcai 6aXXoO crecpdviu' in lapide Amorgino". Praeter hoc
exemplum cf. CIA II, 660, 16, 17, 18 ter crecpavoc xP^co^^c
OaXXoO, Dittenberg. Syll. I. Gr.* 277, 7 kittoO crdqpavov, 588,
9 cre^avov xP^coO kiccoO, alios locos, denique incerti poetae
Anth. Pal. V 199 kiccoO Kudveoi CT^qpavoi. Quae cum ita se
habeant, et in v. 586 et in v. 592 kotivou CTecpdviu scriben-
dum est, quamquam in v. 586 mox sequitur XP^ciu, quae causa
fuisse videtur iUius kotivuj. Atque unum locum affere liceat,
quo pariter atquo in nostro v. post genitivum materiae adiec-
Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 39
tivum xp^coOc sequitur, Aeschin. I 187, ubi de decreto, quod
est de reducibus a Phyla castello, verba fiunt : iTreixa KcXeuei
CTeqpavoOcGai OaXXoO creqpdviu aurujv ^Kacrov, dXX' ou xpvciu.
t6t€ ^i^v Top f\y^ 6 ToO OaXXoO cricpavoc tiiliioc, vuvi bk Kai 6
XpucoOc KaTairecppovTiTai.
In V. 596 R praebet KaTd lifiva Trpocdreiv, S — T KaTd
^nv' dTT0TT€^7r€iv superscripto tp- ^^otTd iiifiva 7rpocdT€!V in V.
Ex eo, quod in V legitur, colligendum esse puto in archetypo
TTpocdTCiv
scriptura fuisse Kard laf^v' dTTOTT^iiiTOV. Atque librarius R pro
genuina scriptura d7T07Te)Li7r€iv glossani interlinearem 7TpocdTeiv
transcripsit Lectio autem 7Tp07Te)Li7Teiv, quam quidam ex deteri-
oribus codicibus et schol. rec. exhibent, e verbis ^rpocdTeiv et
d7ro7Te)i7T€iv conflata est.
In V. 1010 Kai vfi Ai' ei Xu7Tou)ievTiv t' atcGoiTO ^e particula
t' in R abest. Velsenus non recte fecit, quod scripturam R am-
plexus est lure contra Blaydesius monet: "Restituenda omnino
particula, quae planehic requiritur". Nam permulti inveniuntur
lod, quibus locutioni Kai vf| Aia brevi spatio unius duorum-
ve vocabulorum intermisso particula t^ additur. Satis habemus
hosce locos afferre: Pl. 134 Kai vf| Ai' euxovrai t€, 144 Kal
vf| Ai' ei Ti t' ^cti, Eq. 418 Kai vf| Ai' dfXXa t' *CTi fiou, 719
Kai vf| Ai' u7t6 t€ beBoTTiToc, Nb. 1227 Kai vf| Ai' dTrobdjceiv
t' ^TTUijLivuc. Cf. multa alia exempla in Blaydesii adnot. ad h. v.
congesta.
In V. 1020 lectio S— V est xpoac, R xpoidc. Poetas diph-
thongis 01, ai et vocalibus o, a ante voeales usos esse, prout
metrum unum alterumve postulavit, nemo nescit Yelut apud
Aristophanem invenitur ^oac metri causa in Vp. 1268, contra
^iuiv in Pc. 1001 numeris longam syllabam desiderantibus.
Cf. etiam Ec. 676, 684, 686, ubi f CTodc et crodv exhibet,
R recte croidc et croidv, quae formae metro requiruntur.
Vox xpoct praeter v. 1020 quattuor locis reperitur. Atque
tribus locis (Nb. 718, 1012, 1016) nimieris forma xpoid
per diphthongum poscitur. Quarto autem loco (Nb. 1171)
nihil interest, utrum xpoidv au xpoav scribas; neutrum
numeros violabit. Quo loco cum in codicibus Tf|v xpo^dv
exhibeatur, nisi quod R falso genitivum tt^c xpoidc praebet.
40 Yictor Goalon,
6ditoj*es formam xpoiotv receperunt Quae cum ita sint,
quamqiiam neque xpoctc neque xpoiac metro adversatur,
tamen xP^cxc S— V, quippe quod ceteris codicibus et scholiis
confirmatur, cum Meinekio et Velseno illi xpoidc R pi*ae-
ferre vebm.
In V. 1086 R exhibet ouveKd Troxe icd coi Kai -rfiv rpuTa,
S — V corr. cuv€K7tot^' ktJ coi Kai Tfjv ipuTo, sed V pr. m. cuveK-
iroT^' icA Kai Tf|v Tpirra c€. Scribae incuria in R illud ouve-
Kd 7T0T€ ortum esse patet Prior autem lectio V Kai Tfjv TpuTa
C€ inde nata videtur, quod corrector vel ipse librarius pro-
nomine coi indiligenter neglecto c€ falso in extremo versu
addidit Atque vera scriptura coi Kai Tfiv TpuTa in V secun-
dum Velsenum a tertia manu restituta est.
In V. 1110 if| TXiuTTa tuj KrjpuKi toutujv T^)LiV€Tai R yi'
v€Tai praebet, S — V T€|iV€Tai, sed addito Tp. Tiv€Tai in mg. V.
Ttvexai
Ex quo colligere licet in archetypo fuisse : T^|iV€Tai. Cf . similes
locos in V. 596 p. 39 et v. 271 p. 55 tractatos. Atque quod
verbum T»V€Ta! Dindorfius et Bergkius amplexi sunt, vereor
ut recte fecerint Certe T^^v€Tai servare praestat cum Mei-
nekio, qui in Vind. Ar. p. 223 T€)Liv€Tai defendit hisce verbis :
"Mihi sententiae loci unice convenire videtur T4)Liv€Tai, quod
ambigue dictum est, sed ut praecidendi vel excidendi signi-
ficatio praevaleat".
De discrepantiis S — V a R in reliquis fabulis fusius
disputandum nobis non est
Qnaestiones criticae in Aratophanis fabulas.
41
Caput n.
§6.
Quoniam de versibus egimus, quibus Suidas cum V aut
iis qui pro V sunt codicibus a R dissentit, pergamus ad eas
scripturas tractandas, quibus lexicographus cum fi consentit.
Qnarum iam sequatur index:
Eqaitum:
▼ss. S — R
61 6 bi T^puiv cum M. Quod
cum editoribus servare
velim contra Zacherum,
qui in Ar. St. p. 11 sqq.
lectionem €i6' 6 T^puiv
nimis exquisita ratione
usus defendit Verbum
aPuXXidv simpliciter si-
gnificat "an Orakelma-
nie leiden" (xpnciiujv
ipqij Toic xpncMOic fibexai
schol.). Atque iure Blay-
desius in adnot ad h. v.
monet: "Sensusest: se-
nex enim oracula amat*\
Farticula 6i9* igitur apta
non est
104 ^^TX^^ ^^^ ^
610' 6 T^pwjv cum A
li6TK6i cum M r. Cf. Thom.
Mag. p. 322, 7 (ed. Ritschl)
'Pifxu) o656ic Tuiv 'ArnKaiv,
dXXd ^^TKU). ApiCToqpdvTic iv
42
Victor Coulon,
vss.
S-R
182 {cxu€iv cum M
196 coqpiDc cum M
211 aiKdXXei cum M
356 ifd) b' cum M (bk. A)t
357 ^mTTidiV
408 irjiraiujvicai r.
580 qpeoveTce' (S ^) cum M ff
580 KO|Liaiciv cum Mf
680 imepeiTUTnrdZovTd ^e f f
756 vOv 6ei (bfi R) ce Trdvra
bf| cum MA
761 TipociKdceai (-iKecOai R)
cou
761 TtpoTepov r. Cf. Th. 380
p. 108 tractatum.
761 cu om.f
792 6piwv oJKoOvTa toOtov
iy cum Mf
821 \if\ cum MA
846 Tiijv
849 auToTci toTc cum M
856 KaTacTrdcavTec
928 Tdbe cum Mf
1144 KdM' RM, Kd^' S
Neqp^Xaic. ol 6' olK^Tai {>if-
Kouciv et Moer. p. 338 jieTKei,
^Tri Tiwv KOi|Liuj|ievujv, 'Attikujc.
filTXC^ *EXXtivikujc.
(cxuceiv cum Aff
caqpujc cum Aff
'KaX*eT (sic V, KaXeT A)f f
dTUj bi t'
dKTnibv cum MAf
ii\ Tiaiujv ^cai cum M et A,
qui iraiujv' praebet ; gl.
q)8oveT0' cum A
KO)Liu)Ci cum A
u7r€pe7ruTnra26v t^ )Lie cum MA
r. De hoc verbo cf. B. A. 69,
7 uTTepTruTnrdZieiv : uTiepOaufid-
Zieiv, dKTiXriTTecOai, Trapd t6 ttutt-
TTaH, 8 dcnv ^Trippr|)Lia Gaujiac-
jioO.
vOv 6ri ce TrdvTa beT r. Cf. Z. Ar.
St. p. 120.
TrpoKeTcOai coi cum MA levi
mendo pro vera scriptura Ttpo-
CKeTcOai coi. fP Ald.
TTp6T€poc cum MA
cu cum MA
toOtov 6pujv ojkoOvt' iv cum A
omf
Ti Tujv cum MAf
auToTc cum Af
KaGapTtdcavTec cimi M corr. A
r. Cf. Z. Ar. St. p. 126.
Tabi cum A
Kai \x^ cum Aff
Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas.
4a
vss. S — ^R
1187 Ktti meiv cum MA
1256 Sco^czi coi cum M r.
1277 auToc cum M
1363 dxKpe^dcac cum MA
1368 TTUTi^ioiav (-ci S) cum
MA
1369 6 TroXiTTic cum MAff
V
KdKineiv f f
T^vuj^ai coi cum A. lure Blay-
desius in adnot ad. h. v. monet :
"RvujMai correxit grammati-
cus aliquis, qui constructionem
parum intellegeret et post Sttujc
necessario requiri subiuncti-
vum existimaret".
ouToc cum Aff
Kpeiadcacf
TTUTibioicf
^TrXiTnc
Bananim:
134 ^TKC^dXou cum MA
137 im cum MA praef.
189 eiv6Ka (ouveKa MA) cf.
ad Nb. 511 p. 26sqq.
217 KpaiTraXaiKUJiLiocff
230 KoXajiocpGoTTCt cum MA
249 iTo^cpoXuTOTTaqpXdc^aav
cum MA praef.
263 obbk \ii\y i]ixdc cu Te (su-
perscr. cu R) cum MA,
ou6^ fivrj^ac (i. e. |i(f|)v
flfidc) cu Tt S
281 <piXoTi|Liou|Lievoc cum MA
289 TravTobaTTOv cum MA
356 eiftev cum A
406 ££eup€c
494 fOt cum MA
520 6ti cum M (ujc A)
538 MeracTpeq^ece' del cum
M (-crpecpeiv A)
^TKeqpdXujt f f
eic
fveKU
KpatTTaX6KU))ioc cum MA
KaXajiO^OTTuff
TTO|Liq)oXuTOTTa(pXdc)iaTt
oibl \xf\v u|Lidc cu. Recte se
habet lectio RMAS omisso t€*
qptX6Ti)iov Tcvoc f f scribae
raendum.
TTaVTObaTTUIV ff
eibe (Jbe M)f
KdEeupec cum MA praef.
fcOtff
8T'f
jui€TacTp€qpec9ai r. Cf. Fritz-
scbium ad h. v.
44
Victor Coalon,
vss. S — R
562 K(i|biUKdT6 j€ cum MA
580 traOe iraGe toO X6tou
cum MA
585 dvTeiTroi^i cum MA
618 pocavi^Iui cum MA
644 intOKiv/icavT' cum MA r.
Gf. praepositiones imb
et dir6 commutatas in
Pc. 790 imoKVic|LiaTa R,
dTTOKvic^oTa S — V, Pl.
562 et 1034 diro R, \mb
V, Nb. 762, aUis locis.
684 KcXapuCei (Tpulei in com-
mentario p.261 restituit
Fritzschiiis, cui KeXapuZlei
conflatum videbatur ex
glossemate KeXabei et
Tpu2Iei.)
712 T€ Koviac cum MAf
833 firrep cum A praef.
843 iraOc' cum MAff
901 X^Eai cum Aff
935 KoXoKTpu6vaff
943 dTi' ^Oiuv cum MA; dir-
r)8ujv scribendum est,
quod ut variam lectio-
nem adnotat schoLrec.
Tp. hi Koi diTTieaiv, dvri
TOO iKX€T6|ievoc.
966 copKac^omTuoKdiLiirrai
cum M
Kol iuuKdT6 Teft
iraOe toutouc toijc X6TOucf-f
dv t' e&TOi|i' ETiff
Pacavicui r. Cf. Cob. Var. Lect.
p. 178.
drroKivficavT'
KeXobei cum MA
Koviac
6iT€p cum M
TOU
X4E€iv cum M r. Cf. futurum
cuacebdv in v. 903.
KdX€KTpu6va cum MA
dTTTJOuJV
capKOCiiOTnTuoKdfiiTai cum A.
Eodem mendo V praebet <^c-
MOTOKdMtTac pro -KdMtTTac in
Nb. 333 et bucKoXoKdHirac pro
-Kd^TTTouc in Nb. 971.
Quaestiones ciiticae in Anstopbanis fabulas.
45
vss. S— R
967 oufioc (oufi6c B)
995 ^aiuiv
1056 AuKapiiTTOuc cum M*A
1201 XfiKueiou cum MA
1387 (IkTrcp cum MA
1428 <pav€iTatcamFritzschio,
cuius d adnot ad b. v.,
praef., nisi quod futu-
ram offensionem quan-
dam praebet Itaque
haud scio an iure Ha-
mackerus in Mnem.YI,
1 857, p. 224 (paveTxai in
7req)avTai mutaverit, cui
Kockius in adnot ad h.
v.(ed.IV.1898)plaudit
1448 *xpncai>ecea (-jiieea
gAVE Med.) cuieeCniiiev &y
1450 7rpd£avT€C cum Dindor-
fio, Fritzschio, Kockio
praef. contxa Bergkium,
Meinekium, alios.
1466 irXiiv t' 6 (t' om. A)
1505 Kai toOto (toutI A)
ou^oi (ox) )xo\ M, 6u|uioi A). Edi-
tores recte o(i|iol
^atuv cum MA r. Cf. Meister-
hans p. 30 sqq.
AuKaPnT6vToi>c f
Xr|KT|euouff
Siruicf
neqpuKe cum MA. Orammati-
corum coniecturam redolet,
ut iam Fritzschius observavit;
est enim lectio facilior.
XpncaiMece' (-iiee' MA) fcujc
ciueeinMev fiv cum MA
TrpdTTovTec cum MA
1514 KaTd cum MA
Te TTXnv 6 cam M +
Kai TouTot (Kai TOUTOici M^)
superscr. a pr. m. tP- toutoic.
Corruptela orta propter touti
in V. 1504. Bergkius Kai tov-
Touci (scil. Touc pp6xouc, i. e.
laqueos, quos Pluto Aeschylo
datarus est) scripsit Velseno,
Blaydesio, Kockio (cuius cf . ad-
not in ed. IV. 1898) proban-
tibus.
Kai T&ff
46
Victor Goulon,
Nubiam :
vss.
133
151
294
333
362
S— R
pdXX' cum A
R
365
399
400
559
649
M5
984
S87
996
1005
1006
1155
1173
1217
1235
1286
1395
1474
TTepciKai cum MA
ouTiuc cum MA
(jic|iaT0Kd|i7rTac cum MA
TrapapdXXei (-r| S) cum M
(TiepipdXXei A)
TTdvT' icfi cura MA
*7Td)c bfyz' cum M (ttiwc A)
cq)65pa t' cum MA
Tdc djLidc cum MA et
Athen. VII 299 b.
K0|Lii|i6v cum MA
?Xuj cum MA
dpxaid T€ Kai cum MA
dv i)iaTioici 6i6dcKeic cum
MA r. Cf. Kockii adnot.
ad h. V. in ed. IV. 1894.
elcdrreiv (S^^®^, eicievai
gc Med. idemque S^ inter
vss. s. V. )uir|Xuj pXriOfivai.
Verbum eicievai, quod
nihii aliud est nisiglosse-
ma, etiam MA praebent.)
^diToOpeEei (-eic SA, -oic
M)
cdicppovoc cum MA
KXdeT' cum MA
KdvTiXoTiK6c cum MA
8Te cum MA
TTpocKaTaOeinv cum MA
toOto 5' Ic0' cum MA
fiv cum MA
Kai c^ cum MA
pdX' cum M f f . Prequens men-
dum. Cf. ad Nb. 131 p. 63.
TTepciKdff
OUTU)C Tttpf
(jic|iaT0Kd|i7Tac (idem S^^)ff.
TTapapdXXeic. r. Cf. G. Herman-
num ad h. v. et Bl. A. C. Gr.
p. 175 ad Nb. 362.
om.f
C(p65p' (idem S^^)f
Tiuv i^ujy ortum propter ge-
nitivum tiwv dTX^Xduiv.
coqpov gl.
XeTuj f f
dpxaid T€f
i.v i)iaTioic TTpobibdcKeic
dTTeivf
KaTaOp^Eeic
cuj(ppocuvr|c sec. Herw.ff
KdeT' f f
KdvTlXOTOCf
6Tlff
TTpoKaTaOeinv (idem S^®^)ff
toOt' Ic0*f
fiv om.f
ce Kaif
Qaaestiones criticae in Aristophanis fabulas.
47
Pluti :
Tss. S— R
144 XajLiTTpov Kai KaXov (koXov
Kai Xa|LiiTp6v S^ ^^^)
ciim M et A corr., qui
sic exhibet: KaXov Koi
a
Xa^npov
145 xapi€v dvGpujTTOici
152 eicii- Ct V. 242 p. 37
tractatum.
184 K&y^ cum MA
271 *i\\Mdc cum MA
278 bi^uici cum MA
307 TPuXXi2IovT€c cum MAf f
328 pXcTreiv cum MA
328 *ApT] cum A r. Cf. Meister-
hansp. 143, 2. CApnvM)
387 Kai cum MA
549 Tiic TTTUix^iac TTeviav cum
MA
556 qietcd^evoc cum MA
556 KaraXeiqiet cum MA
581 6vTujc cum M
581 XnMuiVT€(SBCEMed.)cam
Mf
^07 *cTt cum MA
V
KaXov f
Xdpiev iv dvOpdjTToici cum
MA dittographia.
dbc cum MA
Kttiff
?TTeiT'
coi ftibuicif
TpuXiZovTec r. Cf. B. A. 33, 1
TpuXiZieiv Kai TpuXiCjiOc: im
TTic tOjv xoipwv qpujvfic. 6i'
4v6c X, Kui ou 6id buoiv et
PoUuc. V, 87.
pXeiTUivff Libenter commu-
tantur uiv et eiv, e. g. in Av.
420 fxwv M pro Jx^iv, 788
iXOetv M pro dXOiiv, Nb. 737
ifeupeiv MA alii pro dfeupiJbv,
Ra. 365, 744 aliis locis.
"Apni tt
KUi TOUCf
Tnc ireviac Trrujxeiav f caesura
tetrametri anapaestici neglecta.
q)ei66)ievoc f f
KUTaXeitpeiv f f
om. cum Af
XnmxJVTec cum A
om.f
f
48
Victor Coulon,
vss. S— R
818 *CKOpobioic cum MA
885 *6r|T|ictToc cum MA
904 t' cum MA
1086 Ktti cum MA
1087 *TaOTa TtdvT' cum MA
1136 TTopicac MA
Ayiom:
68 OactaviKoc cum MA
497 t6 (R sec. Herw.) cum A
523 b* add. R sec. Herw. cum
MA
658 coOf
V
CKop6boic
biriTni^cxTOC
Tapf
T€ Kaif
TrdvTa TaOT*
TTOpicaicff
0aciav6c f
t6v sec. Herw. cum Mf
om. sec. Herw.ff
cauToO cum MA
659 dpicTicov cum M r. Cf. dpicTTicovsecHerw. cumAff
Eq. 538 dpiCTi2[ujv
692 *7rap' i\xo\j TTpo5iKUj TTpobiKqj Tiap' d|ioO cum MA
(SAV Med.) cum schoi. et SBCE
Nb. 361
701 6' om. (S^CE Med.) cum
Mf
769 *T0id6e cum MA
772 laxov (S^vbe)
6' cum A
T0idv6e
laKXOv cum MA r. Cf. v. p. 97
tractatum.
^Kdc)LiecOa
eOqprmi' Jctcu cum Aff
807 ekdciuieOa cum M et A,
qui ^ pro ei praebetf
959 eucprinia 'ctuj (Jctuj S)
cum M
1272 — 73 *iL Tpic|LiaKdpr (-|Lid- (b KXeiv6TaT', (b coqpdiTaT', iS
Kap S), u5 KXeivoTaTe TXaqpupiijTaTe | (b Tpic^aKdpi',
(KXeivoT' R), d) cocpdi- d) KaTaKeXeucov cum MA
TaT€, I li TXaqpupdiTaTe,
(b KaTaKeXeucov
1563 *t6 Xai|ia cum MA
Vesparum :
429 ^aKupieiv ce
454 Tp^TTOC
t6 XaiT^a
^iaKapitov (om. ce)ff
Tp67rouc ff
Quaestiones criticae in Amtophanis fabulas.
49
vss. S— R
505 dp6oq)oiTO- (dpOpoqpoiTO-
cum schol. legendum.)
510 dTX^^wciv Formam Atti-
cam dTx^Xeciv, quam
Athen. VTI 299 b prae-
bet, editores Dindorfio
dnce receperont
724 foXa
900 Kai
1069 KIKIWOUC
1213 x^Xacov
1268 oikoc 8v t'
1307 *Kd[TimT^ ji€
1364 ouTocf
1374 auTHC
Paois :
63 C€auToO (S^VB)i^
76 TTrepov
187 V. om. propter vocem
^iapurraToc in fine vss.
185, 186, 187.
496 KaKOvoi
711 KaTeXdpac
V
6p6oc<poiTO-
^X^Xiciv (ivxeXiciv S^)tf
jidXaff
om.f
KIVVOUC f f
XUTXapovff
OUTOC uiv ff
KaTtTUHT^ ^e
oOtoc outoc
om.f
ceauTdv
7tt€p''t6v (i. e. TrrepWTOv^f
V. habet
KaKoif
KaTaYeXdcac V corr. f f
vss. S— R
230 dvTe^TiaTu)
463 cTTOTTiH^
590 TeOvTiceitt
741 fJ^evcumAl ei|iev esse
J M
d ^iv C
xm,i.
Acharnensinm :
ABCrA
St' (fiTe B) ijLATraTiuff
cepoTTii^ ^^ ^^ hoc Atticismo
cf. Koch in editione Moeridis
lexici p. XCIX et alia exempla
in Croenert Memor. Gr. Herc.
p. 85 adnot 3.
TeOvrjEei (-r| A), ex quo Dawe-
sius TeOvrjSeic restituit
i^liec B, i^iixic A
f\ M^v r
4
Megaren-
}tt
50
Victor Coulon,
vss. S — R
sium inscriptiones do-
cuerunt Cl Ahrens De
Dial. Dor. p. 170; Boi-
sacq Dial. Dor. p. 200.
772 TTepibou
812 TTpiuj)iai cum B
1099 GuiLiiTac cum C (0u)nnTi-
bac SEMed.)
1110 Kui iiioiff
1160 XapeTv auroO cum C
1170 cTTeXeGov cum AC
ABCrA
1179 TTaXivujpovff
1190 dTxaTai drraTai
TTepiboO ff
7Tpio)uiai A\
Trpdoiuiai Cj "^
OuiLioiTac BTAl
OoujioiTac A j "^
Kd^oi r. Cf. Ach. 512, 1102,
1125, 1133, alios locos.
auToO XaPeTvf
TTeXeGov Bf r. Cf. Moer. p. 310
TTdXeOoc, 'Attikuic. crreXeOoc
'EXXtivikujc.
TTaXivopov BC f TTaXivoppov A
r. ex voce iTaXivopcoc.
drra TTaTraTdff
Addimus quattuor locos, ubi ACf a parte S — R contra
BA stant:
627 ToTc dvaiTaicTOic dTTiuj^ev
cum FAB corr. C, praef.
634 u|Lidc cum ACf
847 dvaiTXricei cum ACf
1088 beiTTveTv cum ACf
Touc dvaTTaicTOuc dTTiu)|Liev B
pr. A
f|)uidc BAff
ce KaTaTTXrjcei B
ce dvaTTXrjcei A
beiTTveTv tdp B A f . Cf . similem
locum in Nb. 294, ubi V con-
tra metrum rdp addidit.
)tt
vss.
Ecclesiazusarom :
S— R
45 KdpepivGujv
56 d^TTXr|)Lievoc (sed TTeTTXri-
c^i^voc cum schol. Eq.
662 S s. V. Tpixibec)
KdpepivOou ff
4^TTeTrXTiC)Li^voc (A)f
Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas.
51
S— R
97 Tov q)opfJi{ctov
207 CKOTteTce'
235 £inTre)ii|i€i€v (iin|i€i|i€t€V
254 XotbopQ
267 i£u)^tcdcaic
295 trapaxopbt^Tc
379 T^Xtuv
385 irdvrac ckutot6^oic (S ^
TrdvTac, ceteri S TrdvTa)
392 drrot^uiEdv
393 &toix€Tai
398 Trpurroc NeoKXeibiic
405 dppoXovTa
417 *TrX€upTTic fiv
420 CKuXo&€t|iu»v
420 T^ eOpqi S. s. V. T€TpaCTa-
TTJpow, sed Tf|v Oupav
f also s. V. dXq)iTa^otpouc.
421 dcpeiX^TUj
425 jixaKpd
428 dv€Trni)nc'
441 €ivai Trpdrii* l(pr\ voupu-
crtKOv
448 ou ^apTUpujv t'- Parti-
colam t' iure delevit
Dobraeas.
473 T€paiT^puiv
540 riMmcx6|Linv. Ab edd. ex
B. A. 381, 25 ^|iTT€Cx6fiTiv
restitutum.
€11 CKaXaOOpai
T#|v q). (A)tt
CKOTT^TC (A)ff
4TnTrimp€tac dvff
Xot5op€T (.fl A)ff
^Ewjitdcatc (A)ff
Trapaxop5tf|c ff
Kul T^Xwvf
TrdVT€C CKUT0T6^0tff
dTroi|Liu)2I6vff
olx€Tai f
om.f
dKPaXX6vTa corr. ex 4KpaX6v-
Taff
7TX€UpTTtC
KuXob€qiuiv ff
Tfl Oupa (sic)ff
dq)€(X€Tat ff
^UKpdv Trap^x^tvff
dv€Trr|biiC€vff
?q)Ti TrpdTn'€ivat voupucTtK6vf
T' oi ^iapTupuiv
TTiPotT^pujvff
^^TncxTm^vov f f
toOtov CKaXaOupatf f. GLtoO-
Tov male in textum irrepsit
De pronominibus insertis cf.
Blaydesium ad Pl. 648, 1170,
Ach. 437, Th. 754.
4*
52 Victor
Goulon,
vss. S — R
r
630 KoXoia
KaXoicf
631 briMOTiKri t'
bni^OTiKi^vff
647 qpiXi^iceiev
(piXr|C€i f f
668 Te ^
oro.f
683 &nf\ei (diri^ci SK)ff
drru]
685 t6 bk ent' ffc Tf|V Tiapd
t6 bk
Gtjt' icri Trap' auTf|vf
Ta(nr]v
693 Kard idc biobouc
KaTd bioboucf
694 djro toO beiTivouf
d7r6 b€i7rvou
695 Xd^ouciv
Xi£ouci f f
707 Xap6vTac
Xapoiicacff
733 crdipacaf
*
CTp€i|;ac'
737 KO|Li|iiJjTpia
K0)iM6TpUX f
741 *dijupi vuKTUjp(S^^, ceteri
•
dujpi VUKTUJV
S VUKTUJV.)
751 ouTU)c
om.f
791 T^voiTO
T^VTiTai f f
792 bi(j4€i€v
6ii£€i€v ff
797 Taxu
Taxeiclf
808 7rX€iv
TrX€ic f f
820 ?7r€i0'
?7r€lT'ff
833 Tdvdcpopov
Tdvoqpopov f f
846 Z|yioi6c,quod Zjuioioc scri-
Z)uiu6c.
De 01 et u commutatis
bendum est.
ci Blaydesium ad Th. 392. |
868 7Ta|Li7niciav
7TO)Ll7TT]CiaV f f
882 it'
rT€f
883 )Li€Xubpiov
)i€XlbpU0V f f
888 toOt' kTi
toOto kTlf
952 ^^6v
^Moiff
973 Opuii^aff
Op€^^a
991 vuvi
vOvf
1033 7rp6 Tnc
7rp6c Tric (sic)ff
1089 KaTd t6
KaTd ToOff
1089 Kavviiivou
Kav6vou f
1117 fLi€^upuj|iai ab editoribus
fiupuj)iai
ex Athen. XV 691 b in
)Li€|Liupic)yiai correctum.
Quaestioiies criticae in Aristophanis fabulas.
53
27
43
360
789
810
1004
1028
1073
1243
1244
Lysifttrataa :
8— R
rroXXata t' (8^^) ,.. (^X-
Xaic t' 8»kc)
KpoKuiTd 9opoOcaipraef.
f\bT\ OIIl.f
^XcrroBrjpci. Dind., Mein.,
Engero probatam. Cf.
Phryn. p. 627.
irepieipTii^voc cum C
e«T€iv (S., Orrtv B)
BCLA
noXXaiciv f f
KpoKunoqpopoOcai
fjbil BCL r., Ttc A
^XaToOrjpa
tKCctXcucovff
XuipoOcivf
Kdeicui (8., Kalcui B)
tc Toiic Acavcuouc t€ Kai
f\\idc
TrcpteipTacjLidvoc BLAff
ciTeiv BCL, cithv A, ex quo
ciTf^v Invemizius edd. probb.
^KCKdXCUCOV
xuipouc' BCA
Kat Ktvrjcui BCA, gl. ad verbum
biTro6td£ui adscriptum.
ic Tiiic 'Acavaiuic Te Kai ic f\\i6ic.
Non acquiescimus in Brunckii
scriptura k Tiiic 'Acavaiuic Te
Kf^c i\}idc Dindorfio et Buengero
(p. 59)probata. lure Meinekius
in Vind. Ar. p, 139 monuit:
"Neque fmdc in laconico ser-
mone ferendum neque koXov
substantiTo carere potest".
Quare ic tuic Acavaiuic Te x^M*
detcjLi' d|Liqt proposuit. Quae de
Wilamowitzius (Textgesch. d.
griech. Lyr. p. 88, 7) Meinekii
inscius probavit, nisi quod kS^'
et a^d scripsit
§7.
In singulis versibus tractandis, cum de Eqnitibus nihil
dicendtim nobis sit, ordiamur a Ranarum fabula. Cuius in
1. 1448 TouTOict xpncaijbLecO', fcwc cuiOeiinev dv adverbium Tcuic,
54 Victor Goulon,
quod in ceteris codd. traditum est, in S — R propter similem
vicinam syllabam ax) in cujOeiimcv excidisse veri est similli-
mum. Atque vulgata lectio xpncai^ecO', Xojjc ciwGeirmev <Xv verbo
cujOeirmev metri sustinendi causa in cu)deT|Liev contracto haud
dubie vera est. Namque forma non contracta ab usu poeta-
rum Atticorum aliena est; conferas velim, quae de hac re
observaverunt La Roche in Ztschr. f. d. osterr. G. 1874, p. 428 et
de Bamberg in Ztschr. f. d. Gymnasialw. 1877, Ber. p. 15. Atque
etiam Rutherford in The new Phrynichus p. 451 sqq. pluri-
mis exemplis ex Atticorum poetarum fabulis congestis formam
cujGeTiiev a primo Dawesio in Miscell. Crit p. 453 defensam
amplexus est Quae cum ita se habeant, facere non possumus^
quin scripturae S — R xPnccti)Liecea, cujGeirmev dfv Kockio pro-
batae fidem denegemus. Quod autem in M supra -|ae8' icuic
scriptum est: tp- fcGi, huic variae lectioni nihil tribuendum
nobis videtur. Est enim mala coniectura grammatici cuiusdam
legum metricarum imperitissimi, sive toutoic xpncotiMeG', lcGi
(vel ic0' u)c) cuj0eirmev dfv sive toutoici xpnccii^ec0', k0' ibc
cuj0eT|iev dfv scribi voluit
In Nubium v. 398 — 99 Kai ttuic (b mlipe cu . . . bfiT' ouxi
Zi^ujv' iveTTpricev S — R praebent ttujc bf\T\ V bx\T\ Editores
in hoc versu scribendo inter se dissentiunt G. Hermannus,
Bergkius, Meinekius voce bfyc^ omissa ttuic, Bentleius, Blay-
desius, Kockius, alii omisso ttujc iilud bfiT* receperunt. Neque
dubium est, quin Bentleius verum viderit Nam bf]T' ad ttujc
V. praecedentis referendum est ut in Eq. 17 ttujc fiv oOv iTOTe
efiToiiLi' fiv auT6 bfiTa K0|ii|;eupi7TiKaic, ubi vox bfiTa separata a
7TUJC cum hoc vocabulo coniungenda est Cf. etiam alios ver-
sus, in quibus particula bf\Ta quibusdam verbis a irujc aliisve
vocibus seiuncta invenitur, velut Nb. 1196 ttiuc ou bexovTai
bflTa, Pc. 200 TTuic ouv cu bf^T', Ls. 912 Kui ttoic IQ' drvfi bf\T\
Th. 211 TTUJC ouv 7T0ir|cuj bf\Ta; Eq. 810 oukouv beivdv tuuti
ce Xdyeiv bfJT* ^ct', Vp. 172 oukouv Kfiv ifd) \ auTOv dTToboi^nv
bfiT' dv; Ls. 54 'Ap' ou iTapeTvai Tdc TVJvaiKac bf^T' ^XPHv; si-
milia passim. Atque vocabulum ttujc ita in versum venisse
arbitror, ut nescio quis grammaticus ttuic supra bfiT' poneret,
quo significaretur particulam bf\T' ad ttuic in v. 898 referen-
Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 55
dani esse. Quae comiptelae origo verisimilior est, praeseriim
cnm Y illad iruic omiserit
In V. 1005 dXX' elc 'AKa6ii|ii€iav Kaxiibv ii7r6 toic inopiaic
diroOpeHei CT€q)avuicd]Li£Voc ktX. in S — R diroOpeEei (-eic S)
legitor, in V KaTa0p€£€ic. Editores praeter Blaydesium et Leeu-
wenium eompositum diroGpd&i servaverunt idque rectissime.
Nam pro KOTaTplx^^v, quod exspectamus, poeta facete verbo
drroTpexeiv usus est, quod de servorum manumissione dici
solitom esse ex inscriptionibus potissimum compertum habe-
mus. AiKaioc enim Xotoc tamquam in numero servorum habet
Phidippidem, quem liberum evasurum esse promittit, si se se-
queretur. Diiudicandum autem nobis est inter dTroOpdgeic, quae
forma apud Suidam, B. A. 427, 31, schol. Soph. ad Oed. Col.
701 invenitur, et dTtoOpeHei, quod in R exhibetur. Atque cum
iam Bruuckius viderit mediam formam in futuris ab Atticis
in deliciis haberi et in Ra. 193 et R et V TrepiGp^Eei praebeat
itemqae ^eTuGpeEei in Pc. 261, Bergkio, Meinekio, aliis dTro-
Gpe£€i amplexis assentiri non dubitamus.
In Pluti V. 271 mliv dHioic q)€vaKicac ?7r€iT' dTraXXaTnvai
dZrj^ioc in V Jtcit', in S — R i\\xdc traditum est. Quibus ex
diversis scripturis colligendum esse arbitror in archetypo sic
fmflc
scnptum fuisse : iiaiv dHioTc qp^vaKicac Jtt^it' dTraXXaTfivai. lUud
i\\idc interpretandi causa superscriptum falso pro Inen^ libra-
rius R transcripsit propterea, opinor, quod accusativum requi-
rebat Sed vox fTTCiT* utique retinenda est. Cf. eandem con-
structionem in Ach. 497 ei tttujxoc div ?7T€it' Iv 'AGrivaioic
X^T€iv ^^XXuj, Nb. 1042 aipou)i€VOv touc fiTTOvac Xotouc ?7T€iTa
viKdv, Av. 29, Th. 557, 559, 884, aliis locis. Non recte
igitur Blaydesius fecit, quod pronomen f|)Lidc voci frr^iT' prae-
tulit Meinekius contra laudandus est, qui lectionem V secutus
est, nisi quod accusativum )li' de verbo qp^vaKicac dependentem
EDte lTr€tT* inseruit Quo pronomine haud scio an opus non
sit Cf. V. 280 ScTic q)€vaKiZ!€ic, q)pdcai b' outtu) T€TXnKac fmiv
et Ach. 90 tqOt' fip' iqpevdKiZi^c cu bvo bpaxjidc qp^puiv, quibus
dnobus locis q)€vaKi2[€iv absolute positum est
In V. 818 dXXd CKopobioic utto Tpvq>f\c 4KdcT0T€ Leeu-
wenius ex substantivo CKop6boic, quod in V legitur, formam
56 Victop Gonlon,
CKOp6boiciv restituendam esse putavit. Sed qui scripturae V
fidem habet, mea quidem sententia vocem CKop6boic integram
recipere (cf. xpwcoTc, XiOoic in v. antecedente) et metri causa
articulom tflc ante Tpvq>f\c cum lunt ed. inserere debet. Neque
vero dubito, quin cum Meinekio, Yelseno, aliis lectio R cko-
pobioic retinenda sit et eo, quod cum ceteris omnibus codi-
cibus tum scboliorum explicationibus cKopobioic, Toic tujv
CKopobiJuv qpuXXoic, confirmatur, et eo, quod deminutivis liben-
tissime usi sunt comici.
In V. 885 dXX' oxjk fvecTi cuKOcpdvTOu b^iTMCiTOC V scribae
mendo pro 5r|T|uiaToc praebet biT]Tr||LiaToc. Ut alios praeteream,
qui hunc versum corrigendum et emendandum esse censue-
runt, Velsenus et Leeuwenius pellecti, opinor, adnotatione
schol. R XeiTiei qpdpjuiaKov hanc vocem textui inseruerunt ita
quidem, ut ille <pdp|iAaKa b' IvecTi cuKO(pdvTou brJTMCtToc; hic
dXX' ouK fvecTi cuKocpdvTou qpdpfiaKov scriberet. Leeuwenii
coniectura repudianda est, quippe qua substantivum brJTI^aToc
e textu eiciatur, quod vereor ut ex interpretatione in versum
irrepere potuerit. Neque quisquam Velseni mutationem se-
quetur, quam ipse in adnot. ad h. v. incertam esse professus
est. Mihi quidem Leeuwenius et Velsenus scholio R decepti
videntur. Tali enim adnotatione scholiastae nihil aliud monere
in animo habebant nisi hoc: eam vocem, quae praeter ex-
spectationem in textu oniissa esset a poeta^ subaudiendam esse.
Versus noster igitur omisso substantivo qpdpfiaKov vertendus
est : At non inest ad versus sycophantae morsum, ita ut subau-
diendum sit "remedium". Conferas velim idoneam interpre-
tationem Suidae s. v. dXX' ouk IvecTi, quae etiam in scholiis
nostris invenitur; in qua de baKTuXiuj sermo est qpapiiiaKiTric
vulgo vocato. Quo ex ipso anuli nomine apparet substantivum
qpdpiLiaKov subintellegendum esse. Itaque cum Meinekio et
Blaydesio adversus Velsenum et Leeuwenium versum — etiam
ab Apostolio in Paroem. Gr. II p. 591 (XHr 57) sic ut in co-
dicibus nostris prolatum — non corrigendum esse arbitror.
Hic locus enim una est ex iis sententiis dicacibus, quarum
mucro ab illis quidem, qui Aristophanis temporibus vixerunt,
statim comprehendebatur, a nobis vero, quippe cum absit
Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 57
?oi ipdtp^aKov, quae maxime desideratur, haad ita fadle in-
tellegitar.
In V. 1087 oviKoOv TpOTomoc xaOTa irdvr' idcetai lectio
T est irdvxa TaOr', S — R TaOTa ndvT'. Quanim neutra numeris
adrersatur. Utraque autem verborum positione poetam nos-
tnmi usum esse multis docemur locis. Satis habemus hosce
Tersos affere, quibus RV in ordine verborum exhibendo
conspirant: Pl. 927 irdvTa TaOra, Eq. 99 trdvra TUUTt, Vp. 514
trdvra tuOO', contra Pl. 516 toOtiwv TrdvTiwv, Eq. 176 TaOTa
irdvra, Av. 756 TuOra irdvT*. Quam ob rem iis locis, quibus
codices inter se discrepant, is verborum ordo retinendus erit,
qui maiore fide traditus est. Nostro igitur loco cum editoribus
lectionem TaOTu irdvT' sequi non dubito, quippe quam praeter
R Snidas, Paris. A^ Ambros. M exhibeant. Accedit quod in
V freqaentes sunt verborum transpositiones, ut statim vide'
bimus.
In Avium v. 692 €Jb6T€C dpOuuc nap' i^ov TTpobiKUi
KXd€iv €nrnT€ t6 Xoin6v editores in diversas partes discedunt,
cum Bergkius, Blaydesius, Leeuwenius scripturam Y TTpobiKifi
irap' ^^oO tueantur, Dindorfius, Meinekius, Eockius lectioni
8 — R nap' iyLOv TTpo6(KUj fidem habeant Quamquam neutra
verboram positione numeri violantur, tamen scriptura irap'
i^ov TTpobiKiu praef erenda nobis videtur ; nam librura Y saepe
verborum ordinem immutantem deprehendimus, velut in Av.
675 draOq Tuxij pro TuxdtaOq, Eq. 508 im] XUovTac pro Xdgov-
toc Ittti, 1046 T€Tx6c Ictx pro lcrx Tcixoc, Nb. 433 jiCTdXac
P
Tvumac sec. Herw. pro tviij^ac |Li€TdXac, 481 irpoc tiuv 0€ujv
a
^ovoni sec. Herw. pro biav. np. t. 0., 1407 T€0piimov Tpe<p€iv
pro Tp^cp. T^0p., 1508 7rai€ pdXX€ sec. Herw. pro pdXXe iraTe,
Pc 287 Tairri Xapdiv pro Xap. t., 560 tQ 0€iu TrpuiTOv pro Trp.
T. 9., 1175 birj be irou pro bi Trou bdri, PI. 57 trdvu Taxu pro
raxu Trdvu, 132 icjxy 6 7rap^x**>v pro 6 trap. d., 426 |i€ Tiva
pro Tiva ^€, 459 Tfjc rreviac 7rru)X€iav pro Tflc tttujx- trev., 507,
«29, 747, 867, 870, 940, 969, 979, 1087, 1173, 1196, Ra. 847
mibic M^Xaivav pro juiiXava traTbcc, 1035, 1403, Vp. 1445 im-
xAr|Tf|p€C Xeitpovci pro KXriTfipec iTnXeiipouci.
58 Victor Coulon,
Etiam in v. 769 sqq. Bergkius lectionem V Toidvbe ku-
Kvoi . . . cu)Li)LiiTf\ Pofiv 6|ioO TTTepoTc KpeKovxec TaKXov 'A7r6XXui
pro Toidbe kukvoi ktX. amplexas est idque hoc quoque loco
iniuria. Nam si legitur Toidvbe kukvoi voce Toidvfte ad pof|v
in V. 771 relata^ in v. 737, cui v. noster respondet, cum Bentleio
scriptura MoOca XoxiLiaia in MoOc' (b Xox^aia mutanda est
Neque vero habemus, cur verba MoOca XoxjLxaia addubitemus,
praesertim cum in omnibus codicibus inveniantur. Propterea
ut numeri v. 769 iis v. 737 respondeant, illud Toidbe S — R
quippe sententiae aptissimum — vertendum enim est **in hunc
modum" — cum Dindorfio, Meinekio, Kockio servare praestat
Vss. 1272 — 73 in S— R sic exhibentur : ili TpiCfiaKdpi'
(-|idKap S), (b KXeiv6TaTe (KXeiv6T'R), ili coqpuJTaTe, | (b xXa-
qpupuJTaTe, (b KaTaKeXeucov. VMA praebent: (b KXeiv6TaT', (b
coqpurraT', i5 T^aqpupujTaTe | i& Tpic^aKdpi' (b KaTaK^Xeucov.
Hunc locum medela indigere inter criticos Aristophaneos
constat Nam praeterquam quod codices in verborum ordine
exhibendo in diversissimas partes discedunt, adiectivum coqpui-
TaTe in v. 1272 ex fine v. 1271 repetitum ferri nequit Pri-
mum mea quidem sententia interest videre, quomodo ambo
vss. traditi sint Et in S — R et in VMA idem ordo trium su-
perlativorum (b KXeiv., (b coqp ; (b yXaqpup. invenitur. Reliqua
autem verba sic exhibentur, ut S — R (b Tpic|LiaKdpr initio v.
1272, VMA initio v. 1273 praebeant Nunc quaestio oritur,
utra positio vocabulorum (b Tpic^aKdpi' genuina sit Mihi qui-
dem verba (b TpiciiiaKdpi' in S — R ex initio v. 1273 librarium
errore initio v. 1272 posita esse verisimilius videtur quam in
VMA, postquam initio v. 1272 omissa erant, versum 1273
inchoasse. Haec verba, cum in S — R non recte initio v. 1272
posita essent, iibrarii locum falso inchoatum simpliciter sic
restituere sibi videbantur, ut legum metricarumrationem non
habentes verba iL xXaqpupujTaTe ex fine v. 1272 insequenti
versui continuarent Ut autem libris VMA vocabula d& Tpic-
^aKdpi' initio v. 1273 exhibentibus fidem habeamus, vel eo
commovemur, quod tres superlativi melius et aptius illud (b
Tpic^aKdpi' praecedunt quam sequuntur. Quodsi quis nihilo-
minus a lectione S — R proficisci volet, ei cum Meinekio fa-
Qaaestiones chticae in AristophaDis fabulas. 59
dendom erit, qui in Yind. Ar. p. 111 positione verboram ilx
Tpic^oxdpr S — ^R servata 16 xplc inaKdpt', \b KXeivdxaT', iL fXa-
qNjpurrare, tZi KaraK^eucov, KaTaKeXeucov scripsit Equidem ne
rationem Meinekii probem, scholiiB prohibeor testantibus Di*
djrmum et Symmachum verbum KaTaK^eucov semel tantum
positom legisse. Explicata scripturae discrepantia iam restat,
at offensio tollatur, quam repetita vox coq>drraTe praebet Qua
in re Kockius punctum tulisse videtur, cum in adnot ad v.
1272 'HoxdiTOT' pro coqpdiTaT' scribere proponeret collatis Aesch.
Ag. 1622: bvai dHoxd)TaTai qppevdiv {aTpo|LidvTeic. Eur. Suppl.
889: TTapOevoiraToc, eiboc d£oxd)TaTOC. Soph.fr. 518: oubeic
(Eoxoc dXXoc ipXacTev dXXou. Hac igitur leni mutatione Kockii
adhibita vss. 1272 — 73: di KXeivoTaT', d) 'EoxdrraT', (b T^aqpu-
purraTe* | (b Tpic^aKdpi', di KoraKdXeucov nemini iam offensioni
fore arbitror.
In V. 1563 t6 XaiT|ia traditum est in V, t6 Xaifxa in S — ^R
Xeutra vox sincera videtur grammaticis, qui hunc locum sa-
nare conati pro codd. scriptura varia vocabula proposuerunt
Videsis, ne chartae nos misereat, coniecturas a Blaydesio con-
gestas in adnotatione ad h. v. nimia materiae ubertate ut saepis-
sime laborante. Adhuc sub iadice lis est, quam nos dirimere
non posse libere profitemur. Ex omnibus autem mutationibus
maxime nobis probatur Bentlei et Meinekii XaiTiia, i. e. sacri-
fidom, coUata glossa Hesychii XaiT^aTa : Tr^miiaTa ' oi bk cTrdp-
^ara, iepd dirdpT^ciTa. Cf. etiam Photii gl. XdT^ara : lepd dndp-
mcrra. Accedit, quod Suidas vocem XaT|ia interpretatur ver-
bis t6 iepov, 90^a.
In Vesparum v. 1307 KdrruTrre iie (S — R, KaTeTUTrre ^e V)
veoviKwc Trai TraT KaXujv et in S — R et in V contra metrum
peccatam est Ut numeri recte procederent, Bergkius et Mei-
nekius cett. codd. lectionem KdTUTrre br\ jne receperunt Sed de
?ocala br\ haud scio an Blaydesius in adnot ad h. v. recte sic
indicarit: 'Tarticula bi\ metri fulciendi causa ab grammatico
aliquo interpolata est". Quapropter Blaydesio KdTUTrrev iyii.
scribenti plaudo. Facile enim litterae ve ante ^e excidere
poterant
In Ecclesiazusarum v. 417 TrXeupiTic (dv R) fjiJidiv ou-
60 Victor CoQlon,
54v' fiv Xdpoi TTOTt Bergkius duplex flv R retinuit Quod quam^
quam ab arte grammatica non abhorret — est enim 'Attiki-
C|Li6c, de quo in libro posteriore ad Pl. 1078 fusius agetur — ,
tamen ut numeri melius profluant, praeferenda est scriptura
TtXeupmc sine fiv ceteris editoribus probata.
Adverbium vuKTUjp versus 741 duupi vuKTiup ftid t6v 6p*
Opiov v6|iiov C. Kuehnius (De codd. qui Ar. Ec. et Ls. exhi-
bent, p. 10) bene sic defendit: "Non perspicio, cur duo ad-
verbia copula omissa coniungi nequeant, si quidem alterum,
vuKTUjp, ad explicandum prius dwpi adpositum esse statuimus.
Praeterea ex locis a Blaydesio allatis evadit duipl tu&v vuktotv,
non dwpi vuktOuv inveniri". Cf. etiam duos locos apud epi-
stolographos, quos dictionem comicorum imprimis imitatos
esse constat, Aristaen. lib. 11 ep. 19 dKrJKoa vewv KUiimacTtwv
uTT^p iyiov |Liaxo)Li€vujv duipi vuKTUip et Phalarid. ep. 141 (sec.
Hercherum) vuktujp duipi TTavTdTraciv.
Qoaestiones criticM in Aiistophanis fabulas.
61
Caput in.
§8.
Tertiam est in quaestione nostra de Aristophanis apud
Suidam reiiqaiis, ut de iis disseramus locis, quibus iexioo-
graphus et a R et a Y discrepat. Ac primum quidem ii loci
profenmtur, quibus Suidas cum uno alterove ceterorum co-
dicum contra RY facit in septem illis fabuliS|(Eq. Ra. Nb. Pl.
Av. Yp. Pc), quae et in R et in Y traditae sunt. lam sequitur
index locorum:
Eqnitom :
TSS. 8
35 irpo^i^dZieic cum Mf
41 dKp6xoXoc cum MASf*
(o in a corr., sed su-
perscr. o r*)t
70 dicTaTrXaciova cum Mf
(-ov A)
79 Tui lib/ x^tp' S ^^^' cum
MKfm^vxelpS^Vft)
230 i^eiKacjievoccumAld.tt
289 t6 voitov cum M corr. A
299 co(pilQ cum M
406 mve iriv' cum M
420 Kdrdj cum M omisso
'vft
517 dXixoicxaptcacOaicumM
RY
TTpocPipd£€ic (-pidZicic A)
dKpdxoXoc r. Cf. de hac voce
Schanzi Proleg. ad Platon.
vol. Yin § 1.
6KTa7rXdcia R, dKTairXdciov Y
Toi x^ip' cum A
dSqKac^evoc cum MA
TOv viwTov (v6tov R)t
coqpiCei cum A r. Cf. Zacheri
quaestionem de altera persona
sing. indicat med. in Philol.
Suppl. vol. YII, 1899, p. 473
—84.
TTive mve cum At
KdTtbv R, k' aTUj 'v Y*, KaTUi
iv A (KdTiu 'v scribendum)
6XiToic Ttdvu (R, f\br] YA) x^'
picacOai t
62
Victor Goulon,
vss.
534
535
542
543
673
1181
18
83
236
473
S
aOov om. S^^ ^®^ cum
MAr^e
Xpflv cum M
TTpujTa cum M
KdvTe08€v cum 0f
ipp^TUj cum M, in quo
superscr. Tp. 4p7r€TU)ff
f\ TopToX6q[)ac cum
MAeft
Banarom :
TrXeTv f| i^auTiu cum M
('viauTiD A)
dTToXmuJV |Li' d7roix€Tai
cum MAf
fxiw cum M
^KaTOVTaKdqpaXoc cum M,
qui #|KaTov- praebetf
RV
habent
xpfi RA, XpnVff
TTpujTov cum Af
k^t' dvT€09€v cum MA
ipTT^TUj cum A
f\ TopToXoqpa c'
505
526
536
537
585
711
KaT€p€iKTaiv cum MA
praef.
biavof) cum MA
auTov cum A
tcrdvai cum MA
TUTTTrjc cum Uff (De
01, Ti? €1 confusis cf.supra
p. 21 ad Vp. 1458)
ip€uboviTpou cum A
991 KdOriVTai cum A
1068 7T€pi S^CE cum M (De
7T€pi et TTapd commutatis
cf. p. 12 ad Eq. 56)
7TXf|V i^viauToOff
dTToXiTTiIiv ^' oTx^Tai
t' ^x^ cum A praef.
^KaTOTK^qpaXoc cum A r. Cf. B.
Keil in Hermae vol. XXXVm,
1903, p. 140.
KaT€plKTd)V
biavo€i cf. supra Eq. 299.
auTov cum Mff
dcTdvaiff
TUTTTOic cum MA
ip€uboXiTpou cum M r. Cf.Phot
lex. p. 227, 23 AiTpov, ou vf-
Tpov, 'Attikoi. OUTWC *ApiCTO-
qpdvTic, Phiyn. p. 305, Moer.
p. 246.
KdOrivTO cum M, unde Ka0f]VTO
Brunckius.
TTapd cum A editores proba-
verunt, nisi quod Kockius in
Nb. ed. IV. 1898 dubitanter
Qnaestiones criticae in Aristophanis fabulas.
63
fSS.
s
1164 iXnXuee cum MA
1372 ttX^ujv cum MA
1432 f|v cum MA
RV
adnotavit: irepi? Quod equi-
dempraeferendum duco exem-
plis, quae Eockius in adnot.
congessit, et Zacheri verbis in
Ar. St. p. 11 ad Eq. 56 Trepi-
bpa^ibv coUatis. lam Pierso-
nus in Moer. lex. p. 416 in
nota ad v. xitiwvickoc praepo-
sitionem Trepi probavit.
dXr|Xu9€v praef.
TiXdov ff
r^v R, 'f\ (sic) Vft
Nubinm :
74 KOTExee cum Mf
88 Tov cauToO tpottov cum
Mft
130 CKiv6aXd)iouc cum M,
unde Brunckius Atticum
cxivbaXd^ouc restituit
Cf. Moer. p. 360 ibique
Piersoni notam.
131 CTpaTTeuojLiai cum MA
KaT^X€€v cum A
Touc cauTou TpoTTOuc cum A
CKivbdX^ouc cum Af
335 iiToiouv cum MA
371 dxpnv (t' ^XPflv M)f
733 oub^v ItiuT€ cum MAf
800 Toiv cum MA
813 ^T^uic cum A, aliis
deterioribus Blaydesii
codd.; gL
845 iroTcpov cum MA
861 Tn66]Li€voc cum A
CTpaT€uo^aiff Solitum men-
dum. Cf. Nb. 133 VM pdX' pro
pdXV, 145 RV fiXoiTO pro dX-
XoiTo, Pl. 307, 314, Pc. 643,
Ra. 257, multos alios locos.
diroouv (V sec. Herw.)f
XPnv cum A
OU bfjx' IfiDf
om. Rf, Kai Vff
?T€pa cum M, i. e. ^T^pcm quod
A praebet.
7t6t€p' fivff
TreiG6jLi€V0C cum MAff
64
Victor Goulon,
vss. S
876 *KaiToi cum MA ^
960 cauToO cum MA
967 p6rma cum M (poaiLia 8=)
969 dvTeiva^jievouc cum MA
975
975
dviCTa|bi4vouc 1 Utraque
cum MA I lectio
spernen-
da. TTpo-
976
1001
1006
1047
1110
Tipovoflcai
cum MA
vofjcai enim praecedonti
£u|Liipfjcai originem de-
bet ; dvicTa^evouc autem
a grammaticis in nume-
ro singulari haerentibus
male scriptum est. Simi-
les a numero plurali ad
singularem transitiones
multif ariam apud Aristo-
phanem comparent, e. g.
inTh.797-98, Ra. 1075
sqq., Vp. 553 sqq., 565
sqq., Ls. 358 sqq.
KaTaXeiTTeiv cum MA
pXiTO)id|Li)Lxav cum M (-|id-
^av A)
XeuKtjj cum MA
*c' ix^ liecov XaPujv cum
nonnuilis Blaydesii de-
terioribus codd.
oiav cum MA
1228 TTuj t6t' cum A0 dett
quibusdam codd.
1235 kSv TTpocKaTaGeinv cum
MA
RV
KaiTOi Teft
auToO ff
p6a)uia cum A praef.
dvTuva^^vouc R sec.Herw.
dvTTiva^evric vel 4vttivo|li^-
VTic V sec. Blayd. (Herw.
nihil adnotat).
dviCTdjLievov
7TpovoeTc6ai
t
KaTaXirreiv f
KXiTO)id|iav f f litteris minus
culae formae commutatis.
om.f
ce fiecov 1%^ XaPujv(Xapibv ^x^
T'MA)
olov e V. 1109 perperam n
petitum.
ttujttot' cum Mff
Kai TTpocKaTaGeiriv (R, Tipoi
V)tt
Qcuiestiones critioae in Aristophanis fabulas.
66
8
RV
T35.
1256 *iTpocairoPaX€iccumMA xal TrpocaTTO^aX^c B, Kaiirpoc-
aiToX€tc V
1277 ^pocK€KXric€c6ai Tt MOi
cum MA
1376 Kdir€TpiP€v cum MA et
schedola Fetostissimi oo-
dicLS a Beitzensteinio in
Hermae voL XXXV,
1900, p. 602 sqq. edita.
1473 ot>ioi cam MA
TrpocK€xX^Oaf ^oi &ok€ic
Kdn*eXip€ (-€v V)tt
172 rdc cum MA
185 imKaeKnTai S^^ cum
M. Sed recte d7riKaet2[€-
cOai S. in adnot
244 lTr€Cov cum MAf
255 *ujc 6 Katpoc cum MA
301 fm^€vov cum MA
uiiiyiot B sec. Herw. djfyiot V ff
Pluti :
om.f
dmKaO^ZliiTai cum A
4Ee7r€cov
dic (R, ou Tdp V) Kaipoc
om.f
314 d»c 'ApicruXoc SBEV Med. 'ApicTuXXoc (-tuXoc V) cum A
cum Mf
€lV€Ka
329 ouv€Ka cum MA. Cf. de
hac particula ad Nb. 511
p. 26 sqq.
401 TrotncaivujcumMcorr.A Troincai (R, Trorjcw V) vuiivff
423 'Epivvuc cum MAff
'Epivuc
581 ^Tviii^atc cum M corr. Xrj^atc cum A, sed tp- Tvdi-
(Xn^iaic S^ P"-)
635 XeXd^Trpuvrat cum M*
edd. probb.
662 KOTCKXivo^ev cum Aff
^iatc in V.
X€Xd)LiTrpuTai cum A
KaT€KXiva^€v cura M
666 uTr€pnK6vTtc€v cumM. Vi- {iirepriKOVTtKev (-c€v R) cum A
desis ad Av. 1443 p. 20. praef.
673 dedpnc cum M r. Cf. B. dOdpac cum Aff sed recte
A. 351 sqq., Bl. A. C. 6r. dOdpnc R in v. 683, rursus
p.236 ad Pl. 673, schol. dOdpac in v. 694.
xra, L 5
66
Victor Coulon,
vss. S
adDotationem ad b. v.
'AmKoi bk bid ToO f\
dedpnc, i] bl KOivfi bid
ToO d dOdpac, quacum
Suidas consentit
1093 dmTTOuv (fTTirrov S^^)
cum MAf
RV
uTT^TTiTTov. Vera forma est u7T€-
irfTTOUV.
Aviiim:
245
257
649
714
755
KdiiTTTeO' cum Ald. f f
Littera ^ male inserta
est, ut in Eq. 493 R
dTTeTKampov pro iTTexKa-
\pov, Ls. 688 r d^TTeXdiciv
pro diTeX-, 920 R Xd|uipba
pro Xdpba, Pl. 729 RV
fl|iiTU|iPiovpro f||LiiTuPiov,
Th.ll97Rcu^pr|vrivpro
cupivriv, Vp. 727 schol.
CKi^TTUJvac pro ckitt-, •
aliis locis. De hac re
cf. G. Schulzii quaesti-
onem in KZ. XXXIII,
1895, p. 366 sqq. et
Meisterhans p. 84, 4.
Kaivuuv ?pTUJV cum Mff
fTU)T€ cum Aff
TTeKTCiv cum A, qui recte
TTeKTeiv.
dcTiv dvGdb' cum M Ald.
praef., ne ordo verborum
Ive&b' kTiv in V. 757
recurrat. Cf. eandem va-
rietatem in v. 756 dcfiv
TTap' f]\x\v et in v. 758
TTap' f])LATv dcTiv.
KdTrreO' cum M (-t€cO* A)
Kaivujv f pTUJV t' (Kaiv. t' epT. A
^TUJ Te cum M
TTeKeiv cum Mf
ivOdb' ^CTiv cum A
Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas.
67
vss. S
796 au cum A Ald. r. Cf. v.
p. 97 tractatum.
798 AuTp^q>iic cum M. Scri-
bendum AieiTpeqpiic. Cf.
Kockii adnot. in ed. in
1894 et Bechtel-Kck,
Griech. Peisonenn. p. 98.
919 kotA S^^«d. cum Mf
haplographia.
1079 cTTivouc cum MA r. Cf.
Phot. lex. p. 531, 10
Zmvoc: 5id toO tv6c v
XeTouciv. 'ApiCToqxivTic
TttTTiviCTaic et Herod.
(ed. Lentz)p. 945, 17sqq.
1381 AiTUjioxOoc varia lectio
in r.
RV
fiv cum M
AuTpeq)f|c cum A f f (sed Au-
Tpi(pr]c in v. 1442)
KaTd Td cum A
CTrivvouc R I
Trivouc V / ^
XiTuqpGoTTOC cum A ; XiTU|iu0oc
M, quod interpretamentum esse
verae lectionisXiTuqpOoTTOc per
se patet; eiusdemque farinae
esse XiTU|iox6oc docet schcd.
R V : XiTuqpOoTTOC (-ov V) l(pr\
bid Tov |i6xOov ktX.
Vespanim :
655 TraTTrribiov cum BC r. Cf.
V. 609 TraTnrKouc'
668 Trepi7req)6eic cum BC
674 XaTapiIo^evov (S^, Xa-
TapuCo^- ceteri) cum BC
Ald. Veram huius verbi
formam esse XaTapiZe-
c9ai Meinekius in FCG.
2, 313, VI monuit.
741 Koubtv cum BC
U74 irpdTMaTa cum BC
1481 biopxnco^evoc cum Ald. ;
TTaTTiblOV
Trepi7re|iqpOeic f f
XaTapu2[6|ievov
Kui oub^vf
Td TTp. f
biopxncdiievoc
5*
68
Victor Coulon,
vss. S
**huc e V. 1499 raigrasse
suspicari licet", Blay-
desius.
RV
Pacis :
542 KudOoic TTpOCK€lV€Vai
cum B Ald.
KudOouc TTpocK€i^6vai (idem
gcv Med.) r. Cf. similem con-
structionem Nb. 72 et Ec. 80:
biqpGdpav dvniiM^voc pro bi-
q)84pav fx^v ^vrm^dvnv.
Kopibvaiovff
q)povoTff
67r6c' fivff
(pp€Vi TTOpimp T€ ToXlir)
628 K0pu)V€U)v cum B Ald.
640 q)pov€T cum B Ald.
1029 67r6ca cum B Ald.
1031 q)p€viKai(Kaiom.S^cVE
Med.) TTopijiUJ T6X^r| f
Idem B Ald., sed arti-
culo T^l ante T6X^q in-
serto.
§ 9-
lam de iis disseratur locis, quos asterisco significavimus.
In Nubium v. 876 scribendo, quem S. s. v. TdXavToc sic
profert : KaiToi TaXdvTou toOt' ?|Lia9€v TttcpPoXoc itemque s. v.
dva7T€icTnpiav sed l^aQ' pro I)ia8€v, cum RV praebeant: Kai-
Toi T€ TaX. ktX., editores in diversas partes discedunt. G. Her-
mannus lectionem RV amplexus est; Porsonus ad Eur. Hec.
V. 1206 Kairoi TaXdvTou tout6 t' ?|ia0' Ttt€pPoXoc scribere
proposuit, cum ad Eur. Medeam haec adnotaret: "Existirao
Atticis non licuisse t^ post toi ponere nisi alio vocabulo in-
teriecto ; exceptiones sunt certe perpaucae". Nequo vero pro-
nomini toOto, sed nomini raXdvTou convenire particulam T€
Reisigius in Coni. p. 95 sagaciter exposuit. Qui 1. 1. non male
KaiToi TaXdvTou t' aur' (sc. d7T6q)€uEiv biKnc Kai KXf]civ) f jia9€V
TpeppoXoc scribendum esse coniecit collatis Ra. 488 oukouv
^T€p6c t' aviT' cipTdcar' dvrip et Nb. 901 dXX' dvarpdijiuj t' ciOt'
dvTiX^Tuiv. Haec Reisigii mutatio certe probabilior est Por-
Quaestiones oriticae in Aristophanis fabulas. 69
9oniaaa; nam praeterqnam quod sensni sic optime consuiitur,
hcile t' a^' in toOt' abire potuit
In V. 1047 diTicx€C' euOuc j&p c' ix^ \xicov XaPtbv df^u-
KTOv RV positionem verborum c€ iii^cov IxiD Xopdiv habent, S c'
txu) Mkov XaPu)v. tJtraque scriptura metro accomodari potest;
sed eum prava sit constructio verborum in RV, non dnbito cum
6. Hermanno, Meinekio, Kockio, aliis lectionem 8 deterioribus
quibusdam quoque codicibus adservatam praeferre. Mlcov enim
cam participio XapUiv coniungendum est, utverborum constructio
'grammatice sic intellegatur: ?x^ c€ dqpuKTOv, iiicov Xapdiv.
In V. 1256 irpocaTTOpaXeTc dfp' ainA irpdc raic bdjbexa
S— MA TTpocaTToPaXeTc fip' exhibent, R kuI TrpocaitoPoXeTc dp\
V Kui TtpocaTToXeTc ap'. Proficiscamur a scriptura V G. Her-
manno probata. Quae quamquam quadamtenus commendatur
V. 1181 drroXoOc' dfp' au9' (scil. rd trpuTavcTa) ol Odvrec, tamen
cnm Dind. Bergk. Mein. aliis TtpocaTroPaXeTc dp' scribere
praestat Nam particnla Kai, quae hoc loco Latinum "etiam"
valet, cum ad ainq. referenda sit, ante ipsum pronomen, non
ante verbum ponenda erat. Praeterea numeri lectionis kui
TrpocairopaXeTc dp' anapaesto dactylum excipiente ferri non
possant NuUa vero offensio est in verbis TrpocaTroPaXeTc dfp'
coniunctione Kai omissa. Cf. similes locos in Nb. 1181 dTtoXoOc'
dp; Ach. 325 br\Eo^dp\ 336 dTtoXeTc dp', Ls. 452 TvwcecO' dpa,
Pc. 532 KXaucdpa, Ec. 668, Th. 248, 916, Pl. 876, aliis vss.
In V. 1277 sqq. cu b^ yi\ tov 'Ep^nv TrpocKeKXrjcecOai t'
6^01, ei jLidTTobuJceic TopTupiov in RV pro TrpocK6KXr|cec8ai Te
Moi (S — MA) iegitur TrpocKeKXf\c6ai \xo\ boKeTc. Scripturam
S— MA veram esse patet, nisi quod pro Te |ioi rectius scri-
bitur t' ^Moi. Agitur enira de re futura, ut ex apodosi ei yif\
drrobuiceic TdpTupiov elucet Con*uptela autem in RV errore
librarii finem v. 1276 bis ti^anscribentis aut invecto interpre-
tamento boKeTc effecta est. Atque lectio S — MA scholiis con-
firmatur, quae lemmati TrpocKeKXrjcecOai hanc addunt adnota-
tionem: dvTi toO bia ^apTUpujv dx0r|C€c9ai, efc t6 biKacTripiov
KXr^OricecOai. drro koivoO b^ t6 boKeTc. Ex quo apparet verbum
^OKeTc semel a comico adhibitum esse, in fine scilicet v. 1276:
ccceicGai jiioi boKeic.
70 Victor Coulon,
In Pluti V. 255 it' ^TKOveiTe CTieubeG', ibc 6 Kaipoc ouxi
|ie\Xeiv, R metro invito articulum 6 omisit Ex verbis autem
V ou Top Kaip6c ouxl ineXXeiv Meinekius in Vind. Ar. p. 210
ou Totp Kaipoc i.CTx iLieXXeiv restituendum esse putavit, cum
offendi sese diceret articulo in lectione S — M A tbc 6 Kaip6c ouxi
fi^XXeiv. Quam ferri posse concedit forma ^eXXei pro fbieXXeiv
reposita. Neque vero intellego, quid offensionis 6 Kaip6c prae-
beat. Similes enim inveniuntur constructiones in Th. 661 ibc
6 Kaipoc icTi )Lir| iiieXXeiv ?ti, Soph. Oed. R. 1050 cn|ir|va9', ibc
6 Kaip6c n^PncOai Tdbe, Aesch. Choe. 706 dXX' fc6' 6 Kaipoc-
Verbum autem ^criv post Kaip6c, uipa, cxoXn, Kivbuvoc, eiK^c,
dvdTKTi, alia similia vocabula saepe omitti satis nota res est.
Itaque cum Bergkio, Blaydesio, Velseno, aliis scripturam S—MA
tuentibus facio vel eo commotus, quod illud ouxi, pro quo
Meinekius kTi scribere vult, in omnibus codicibus invenitur;
quamquam non infitior locutionem ujc 6 Kaip6c ouxi imeXXeiv
insolentem esse; est enim ppaxuXoTia, quam sic interpretari
licet: djc 6 Kaip6c ouxi toioutoc oioc ^eXXeiv.
In V. 581 dXX' ui KpoviKaTc Xr|)iaic ^vtu)C Xr|)iujVTec toc
qppdvac d^qpui S — M corr. TViJbiLiaic praebent, RV Xr^aic addito
Tp. TvibjLiaic V. Multi loci eiusmodi occurrunt, ubi V in mg.
scripturam aliorum librorum commemorat. Videsis Pl. 1110
Tvti)|iiaic
p. 40 tractatum. Similiter atque aliis locis in archetypo Xrmaic
scriptum fuisse suspicari licet. Quarum lectionum utraque
etiam sclioliastae Ald. praesto fuit, qui dvTi bi toO Tvdi|iaic
TpdqpeTai Xr||Liaic adnotavit addita explicatione vocis Kr\\ir]^ quam
et in schol. RV et apud Suidam invenies. Ceterum cf. de lo-
cutione proverbiali KpoviKai Xfiiiiai Suidam et Hesychium s. v.
et Paroem. Gr. I p. 263 (Diogen. V 63).
Quaestiones chticae in Aristophanis fabulas. 71
Caput IV.
§ 10.
Pergamus ad Suidae proprias scripturas. Quas non omnes
proferemus, cum et longum neque operae pretium esse du-
camus, unamquamque earum Suidae voluntariarum mutationum
enumerare, ubi additis vel omissis nonnuliis vocabulis vel ver-
borum ordine immutato et permutato deformatum depravatum-
que versum in schedas suas recepit. Ut paucis delibatis exem-
plis lexicographi summam libidinem atque licentiam illustrem :
Suidas s. v. xpipri verba ouk d[x«Pic ^c Tf|v TpiPnv ex Av. 156
proferens ante ouk dxcLf^ic de suo infersit outoc )li^v oOv, vei
s. V. TrpaTMaTobitpnc verba Av. 1423 — 24 d& ^aKotpie Tfjc Texvric*
Kai TrpaT^aTobitpnc sic transposuit: Kai TipaTliaTobicpnc. ^Q ^a-
Kdpie Tf[C Texvr|c; eiusdemque farinae sunt Vp. 668 s. v. Ttepi-
Treq)9eic : toutoic toTc jiriMciTioic TrepmeqpGeic, dpxeiv aipei cau-
Tou pro codicum lectione dpxeiv alpei cauToO toutoic ktX.,
Ra. 1280 s. V. pouPujviuu : PouPujviuj Tap Tib veqppu) utto tujv
KOTTUJV pro uTr6 tuiv kottujv t«P tuj veqppuj Poupuiviuj. lam igitur
singulos locos enotemus:
vss. S RV
Equitom :
4 dq)' ou; cf. Bueng. p. 29. iE ov
9 TrevBricujMev gl. ; cf . Bueng. KXaucuj)Liev
p. 3B.
48 deujTTeuevt ^eiiiTreu'
49 Tidft; cf- Bueng. p. 31. dKpoici
56 TravoupTOTdTUJC t TravoupTOTaTd ttujc
57 auTf|vtt auTOC
104 Toic Gupaic tt 5 cf . Bueng. TaTci pupcaic
p. 31.
192 icTivt ^t' ^criv
72
Victor CoQlon)
vss. S
254 fq)€UTev
257 poneeTe^t
258 Trpiv Xaxeiv Td KOivd KttT-
€cei€ic f
259 ftiac€iu)v gl.; cf. Bueng.
p. 29.
272 €lb'dKKXiV€l(dKKXiV0lS^
dvKXiv€i SV)f
278 'vbeiKvuMi r. Cf. Bueng.
p. 26.
292 dcKapftdjLiuKTOV S-^^^
372 KaTacK€udcuif Suidasse-
cundum serioris Orae-
citatis usumcomico com-
posita inculcavit, ubi co-
dices nostri simplicia
exhibent, e. g. in Ra. 79
5iaKU)&u)vicu) pro KU)bu)-
vicu), Nb. 126 KaTaK€i-
cofiai pro K€ico^ai, 465
£TT6i|)0)Liai pro dipojiiai,
1276 KaTac€C€iceai pro
c€C€Tceai, Ach. 1082 bia-
^dx€ceai pro iiidxeceai,
Ls. 896 bia(popou|i€vnc
pro qpopou|ui€vr]C.
379 dKK0H)6|ui€ea tt
382 Kai TTupoc ^TCpat
397 6 b€t
400 €1 )Lin C€t
419 6pdT' dpaSAVBEMed.||
502 nSeic ex v. 497 huc mi-
gravit. Cf. Bueng. p. 34.
511 T€vvaiujcoraissaKaiS'^^®
Med.f (add. Kai 8»)
RV
lq)UT€vt
irapapone^Te' (-e^Tce' R)
Td KOivd irpiv Xax^Tv KaT€cei€ic
milijjy
fiv 5' dKKXivi) Rt f|v ^' f^iT^K-
KXivr) V
dcKapbdjLiuKTOC r. Gf. Z. Ar. St
p. 45.
CK€udcu)
CK^MiOjuiee' (-u)|yi€e' V")
TTUpOC ?T€pa
U)C b^
d C€ \xf\
6pde' ujpa
JXeoic
Kai T€waiu)c
Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas.
73
TSS. S
521 Mnrd nuv dvnTtdXuivf
(KOTd interpretamentQEn;
cf. schoL KttTd Tujv dvra-
TUJViCTaiv.)
522 V u^iv om.f
538 fmdc S^ ^"^'ff
542 X9^f
546 dTTOTT^miiaT' f
570 i^p€|uinc€ S-^ (iipri^iice
8V)tt
602 ^innTOTrai e schol. in-
vectum. Cf . Bueng. p. 32.
635 KodXe^oi s. v. KodXefioc
com schol. Y. Recte;
ci Z. Ar. 8t p. 100.
792 dv TnedKvaicf
796 ^oOoTTuinCuiv ex inter-
pretatione ortum. Cl
Bueng. p. 33.
803 KttOopdTaiff
807 auTuivff
835 at
844 i^oi bk toioOtov JpTov
?a' eipTac^evovt
«89 TOIC TpOTTOiat
889 xptico^ait
1 1 30 TaiTeivuicac gl. Cf . Bueng.
p. 32.
1159 TOUTOVt
1252 ouxitt
1274 Xoi5opeic0aitt
1277 dvbpoc om.t
1312 imf ortum propterpro-
ximum 'm tuiv ce^ivoiv
Oeujv.
1321 dTTev|ir|cactf
RV
TUJV dvTtitdXuiv
51 c **
U^IV
ll|LldC
Xpfjvai
TrapaTT^miiaT'
/jpiOiuincev (idem S<®»)
linraTraT
xdpaXoi (idem S s. v. ZKhaXoi.)
iv TaTc (TaTa V) iriOdKvaici
^OairuTfZuiv
KaOop^ cou
ainbv
TeTTapdKOVTa
£)io)Tdp£cT' eJpTac|i*vov(4pT-R)
toioOtov ?ptov
ToTciv (toTci V) Tpdrroic
XpuJibiai R, xpdi^€voc V ff
dpac
TOUTOvi
oOk dv
Xoibopficat
dv2)p6c
etc
dq)ei|ir|cac
74
Victor Coalon,
vss.
s
1378 cuveptcnKOC (S^^, cuve-
pacnKOC S®^, cuvepicn-
Kujc S^) s. V. 0aia£.
RV
cuvepKnKoc (idem S s. h. v.) Din-
dorfios cuvcpTiKOc e schol. re-
stitnit
Bananim:
33 ifd) ouK r. Sic in Eq. tnb t' ouk. Littera t' e scrip-
tura tfu)^ ouK (i. e. ?t' ouk)
male inserta.
1021 Aristophanis VA
alii, Ijw t' ouk RM*.
79 5iaKUj5ujvicui f
89 fT'tt
102 ibxq, f\ (Sv€u. Vetus est
varietas scripturae ; ut in
Aristophanis Parisino A
&V€U
ibicf. traditum est, sic in
eo, quo Suidas usus est,
f^ ftv€U
codice ibiq. fuit
134 buo r. De hac f orma apud
duai. cf. Schanzi praef.
Platon. vol. VII § 10.
146 CKUjp deivwv
149 r|X6r|cev r. Cf. Kockium
ad h. V.
153 TTuppixnv IjLiaGe Tr)v Ki-
VTiciou f
263 TTdvTUJC viKiiceic verbo
viKfjceic ex interpreta-
tione perperam in tex-
tum illato. Cf. schol.:
KujOev bk TTpocXriTrrtov
t6 viKTiceic.
320 Touv om.f
320 ujCTTep
429 T6vf
Kui6ujvicui
fTep'
i6ia V, dveu R
6uuj
CKujp dei viuv R
c^'
CKUjp
deivaov V
nXoiricev
}tt
Tf|V TTuppixnv Tic f^aOe Tfjv
KiVTiciou
TTdVTUlC
Touv (ouv V)
6v7Tep praef.
TOUTov t6v V
TouTOvi t6v Rf
Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas.
75
TSS. 8
618 4v irivaKi ff 8. V. pacavl-
l&v. — At tv KXi)LiaKi s. V.
KXi^aKtletv.
619 baipujvH" s. v. pacavi-
2[€iv. — At big^y s. v. kXi-
^aKiZeiv.
680 iT€piPp4p€Tai S^^ cum
schol. ad v. 93 ff s. v.
X€Xi56vujv. — At dtrippi-
|i€Tai s. V. qpiXoTi|yidT€pat.
684 ujc dTroXoiTO kSv fcai
\\ffiqK)i TtvuivTai. Gl. est
q^ncpoi.
800 cu^irnjKTa 8^^, cii^-
TniKTa 8^^ ^®'*- recte, nisi
quod cum Aristoph. M
K^nniKTa scrib. 8 sub-
stant TtXaiaov s. h. v.
verbisT6 ^k EuXujv T€Tpa-
Tiuvujv TTnTMCt explicat.
807 ou T^p — cuv€PaiV€vf
m *tmB€C Kai cu 6f| Xifa-
vujt6v
BV
iv KXi^aKi
b€pU)V
47nPp^|Lt€Tai (v. h. apud Suid. e
male lecto compendio prae-
positionJs ^Tri nata.)
(bc diToXciTai Ki^v Tcai T^vuivrai
cujLtTrruKa R
HujLtTTUKTa V
ouT€ Top — cuv^Patv'
^TTiOec Kai bf\ cu Xipavu)T6v
Xapdiv R, ^TTie€c XapOjv 6f| Kai
cii XiPavujT6v XapdiV V in ras.
sed. a pr. m. sec. Velsen.
943 6oucf
biboi)c
988 Tdcft
0\
TTIC
1000 TOiC lCTIOlC
Toic (toTqv V) ICTIOICIV t
1068 ixeuocft Cf. Croenert
ixeOc R corr., ixQi)c V
Memor.Gr. Herap.174, 1.
1073 d ^fift
dXX' f\
1089 iSct' dneqwtudvenv S*<»
iJjct' dTTatpaudvOnv V, ujct'
"•«•(dTracp-S^dTretp-SE)
dTT' dcpaudvOTiv R. Fritzschius
in comment p. 352 ujct€ t'
dcpaudvOriv Bergk., Kock., Vels.
aliis probantibus.
76 Victor (
Cotil
on,
vss. S
RV
1247 TOuc6q)eotXMOUcS^VhE|^
TOiciv 6qpeaX|ioic
1332 dpcpvn
8pq)va praef.
1504 TOUTOf
TOUTi
Nabium :
»
1
58 *6€0p' !e'
ft€Op' ?Xe' R, b€Op' V
62 *bf\T'
b'
^vreOe^v R
br\^
V dvT€Oeev V
126 KaTaK€ico|iai f
K€ico^ai
157 ♦?xoi (S^C) 7T€pi ^^mboc
Ixoi Tdc d^iribac
(TT€piTf^c 4|iTri5ocS^^,?xti
Totc i)Li7Tibac S^ , qui inter
VSS. TT€pi TTIC i|iTTiboc)
215 *|i€Ta
irdvu R, irdXiv V
320 z:nTu» (^nTujv s^^ff
2:nT€T
365 Td 5' (JXXaf
TdXXa bk
372 Tu» vOv XoTU)
Tifi vuvi XoTUjf
460 ♦^Eujv
iEexc R
tJV
Keic V ™- P*"- sec. Herw.
465 diTOipoiiaif
6ipo)iai V, 6ipo|i' Rf
550 i)iTTnbncaif
irre^TTnbf^c'
703 ^^TTkijc f ex interpreta-
TTklJC
tione schol.
774 |Lioi biaT^TP«Trrai f
biaT€TpaTTTai )i0i
813 TTUic om.f
TTUJC
813 Td TToXXdf
Td TOiaOe'
832 ic tocoOtov jLiavuijvf s.
ic
tocoOtov (-to R) tujv liaviui
V. xoXuuciv. — At s. V.
|iaviu)v praebet kTocoO-
TOV TUJV jiaviiuv.
864 *8t'
TOUTOU
869 Tu)v6€ SACV^
TU)v ^vOdbe
973 pabiZovTac, sedinterpre-
KaOiZovTac (-toc V)
tatur quod S^ praebet,
Kaei2IovTac, verbis tout-
€CTiv, €UK6cjiUJC KaO^cefl-
Qnaestiones criticae m Arotophanis fabulas.
77
TSS. S
vai (pro Ka6f]c6ai). lit-
terae p et k minasculae
formae a librariis com-
mutatae ut in Nb. 1001
BV icXtTo^d^av pro pXi-
iQ\xa}x\xav.
1147 5ei gL Cf. PL 216, uhi
similiter R*V bei pro
Xpq et Ra. 1008, ubi R
bei pro xP^-
1215 fiv tot' eOOuc f
1216 xpncavTd >i€ (|Lif| S^^, fi€
\if\ S^) e scholiis: XPH-
cavra irpdTMaTa Ix^w in-
vectum.
1218 aKUJC€(aiKajciSBV)KXTi.
Tcucovra
1252 ouK Sv dnoboiiic ex initio
V. 1250 ouK dv diToboinv
originem duxisse vide-
tur.
1276 KaTac€C€ic6at f
1499 *Kot (om. Top)
BV
X9^
€u6uc i^v t6t€
non habent
?Xkuj c' iKKXriT€ucovTa R
2Xku) c' dT>^XriT€ucovTa V
ouK dp' diTobu;c€ic r. Cf. Blay-
desii adnot ad h. v.
}tt
C€C€ic6at (idem S^)
Tdp (om. Kai)
Pluti :
77 i^ ab editoribus Kueste-
rum secutis iure recep^
tum. Cf. schoL V ad Vp.
1074 : t6 b^ i^ dvTi toO
»^'ATTtK6v , ibc t6 **f\ irap-
€CK€uac^€VOc"dvTTXouTip,
schoL ad Vp. 1091, Av.
1363. Videsis etiam
Blaydesii comment. p.
148 ad. h. v.
144 ?V€CTl S^tt
i^v
iczx
78
Victor Coulon,
vss.
150
S
r-x
528
550
Tic auxdc f (aurdc nc S ^)
8. V. TT€ipujv. — At aurdc
Tic 8. V. /)Taipai Kop,
bdiTiciv
RV
auTdc Tic
eivai
627
675
801
1085
1086
1167
enceioiciv S^^ Med.|
dq)€p7rucaiff (dqp- S^)
*Ta»v icxdbujv S^^
TTieTv (SBV 7r6.Psic S^
sec. Bemh. = naieiv) f f
KO)Liibr) om. f
dmf f ex V. 1 168 illatum.
bdTTia R corr. ut vid. ex
b'dm aff, bdiTna Vff
q)dT' €ivai. Lineam iavasit qpdx'
a grammaticis dXXeiqieuic inter-
pretandae gratia additum.
enceioic
d(p€pTTucai
Tdc icxdbac
Triv6iv
KOjilbfl (M V)
dv
Aviom:
109
134
134
149
190
191
244
265
275
0dT€pOV f f
ttot' praef.
8T'f
o\ dvOpujTroi Toic GeoTcf
qpepuici qpopovf
TTpoc f f
kc om.f
Xpoav (x6av S^^)
315
TTdpei Interpretamentura
a granimaticis additum
propterea, quod deside-
ratur verbum, quo enun-
tiatum Tiva \6tov —
?Xiwv regatur.
OaTcpou
t6t€ t'
8Tav
oiKiZleTOv r. propter dualem dX-
96v0' in proximo v.
dvOpujTTOi 0€oTc
(p6pov cpepuja
TTap'
ic
Xujpav r. Cf. schol., unde appa-
ret lectionem S ex gramma-
ticorum interpretatione ortam
esse.
om.
Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas.
79
vss. S
336 ^dXXd TTpoc p^v toutouc
uciepoc XoTOC.
521 Tivaf
655 biaTpOTOVTec icrovff
717 Trpoc ?pTa TpdTrecOc. Sub-
stant. Ipya ex adnot
schol. oi/rujc Im la Ip-
TO X^P€*T€.
719 v6^i2ef s.v.dvov6pviv. —
vo|iii[ovT€C f s.v.oiu)voi. —
vo^i£€T€ s. V. Spvic r.
719 6ca Tiepi jiavTciac f ha-
plographia s. v.dvov 6p viv.
— 8ca fiavTeiac ff s. v.
6pvic. — 8ca7T€p TTCpi
fiavTeiac s. v. oiujvoi r.
732 xopeiovf s. v. ttXouOu-
Tieiav.Praecedenti eubai-
^oviav originem debet
Xopciav. — xopouc s. v.
T<iXa.
740 *vd7raia KOpu<paic t' dv
dpeiaic
750 d7r€T€U€T0 gl. S^, diro-
T€U€TO S®^, dTTOT€U€TUJ
S««l-, dTT€XdT€TO SCV
796 *au KaTdTTTaTo
825 dXa2[ov€uo|a€Vouc
829 alterum fiv om.f
1078 *2[divTa auTOv dTdTti
1096 fiXioMQvfjc
nil €?Ta PouXticG' dpndcai
Tlf
RV
TTpoc ^i^v oOv (oOv om. V ^)
Tov fipviv f||iiv icnv ucrepoc
X6toc.
Tl
6iaTpaT6vT' fcecOov
TTp6c fiTTavra Tp^TrecGc
vo^iZ;€T€
6ca7T€p 7T€pt jLiavreiac
Xopouc
vdTTuici Kopuq)aici(V sec. Herw.)
t' iv dpeiaic
d7T€p6cK€TO
dv Ka0€2€TO
dXaZ!ov€u6^€voi verum esse e
schol. apparet.
habent
Kbvz^ dTdTTi
ucp' ^Xitu jiaveic V
ii(pilXio|iavr)(
€iO' dprrdcai pouXricOe ti (Pou-
Xric0' Iti V sec. Herw.)
nc R 1 ' ^'-
80
Victor Coulon,
vss.
s
1113 nponTopeuivac (irpoT-
1115 iav ^f| fmdc Kpivnxe vi-
Kfiv ex schol. ad v. 1114
idv bi iif\ i]}x6ic Kpivnxe
viKdv invectum.
1127 d^(p6Tepoi KOjLiTracTai in-
terpretationis loco in-
sertum.
1239 beiXdcft s. v. ^dKeXXa.
— fteivdc s. V. jLia^pd |ioi
1432 cuTTvuiGi )aoi gl.
1473 lcn Tift dittographia.
1477 beiv6vft
1478 toOto )iev oOv r^poc dei
(aiel S^CE)!
1480 toOto b^t
1519 ujcTiep iv
oici tt
6ec|Lioq)opi-
1563 ToO Ka^r|Xoutt
1615 papaKaTpeOtt "Appa-
rent vestigia corrupti-
onis in ipso k, id est
ic." Bernhardy.
1620 |iicr|Ti(ji
RV
TtpiiTOpeaivac ab editoribus in
TTpTiTopOuvac contractuoi. Cf.
alia verba similiter formata in
Kockii adnot ad h. v. (ed. in
1894).
(bc u^oiv 5c fiv ^rjvfiv (^iivtvE)
om.
6eivdc
Ti Tdp irdOu)
f cri Tdp
6eiX6v
toOto jLi^v T^poc dei. Bentieius
edd. probb. metri causa post
toOto articuium toO addidit,
qui propter syllabam to facile
excidere poterat.
ToO bi
ibcTiepei decjiioqpopioic (-oia V
sec. Herw.) r. Cf. similes locu-
tiones in Blaydesii comment
p. 422 ad h. v. congestas.
Tfjc Ka|Lir|Xou
vapaicaTpeO
jiiaiTiavtt Quod Dindorfius
praepositione 6id subaudita
tueri frustra conatus est
Qnaestiones ctilieM io Aristoplianis fabulas.
Sl
TSS.
s
RV
Vespamm :
349 nTTui^aiff
454 obK icf
455 Tcf
504 frn r. s. v. d xai vOv. —
6i\f\f 8. V. 6p6oq)oiTO-
610 dTnOunreOcavff
656 vparraf
656 inro x^ipocff
713 ♦TTCTrove'
795 Tdp wrrcMidc (-nc S C)ff
1035 Ko^ivou ff interpolatum
ex depravato KajiitXou
1066 Koi Toivbeff
1264 lui^cv f^6ii. Glossema est
f\br\ ant pro ^t^ vuv aut
pro bi\ in v. 1265 in-
vectam.
1270 f\m9 (eXnep 8»^ Med.)||
1274 Toic eeTToXoTc S» Med.||
1301 TrnroXuToc
1304 iniiT\r]TO (lniv:\r]CTO S^
1461 jitT^paXov HPaXXov S»
"•*)tt
47 dic KXIurva — aiviTreTai.
De (bc et lc inter se
coramatetis cL Pl. 242
p. 37 trftdatuiD.
62 «oeiirvf
XII1.L
>t
KITTUI
oukIt' k
om.
6i\f\ R
8ti f| V
U1T06UiTT€UCaV
npuiTov
dii6 x«p6c r. Cf. Blaydesii
oomment p. 301 ad h. v. et
Bl. A. C. Gr. p. 314 ad Vp. 656.
Tro6'
ToOv KaO^i^eic
KajiiriXou
&eT Tujvfte
<!T€ vuv Iuj^cv. Eadem looutio
in Pc. 851.
fjTTcp V r., f^p (sic) R
ToTc GCTTaXuiv (idem 8 ^cve)
"iTnruXXoc r. Cf. Blajdeeii ad-
not ad h. v.
dvlTrXiyro
fieTepdXXovTo
tc KXduiva — aivirreTai r. Of.
Eq. 1085 dcTfjvxeTp'— iJvi&iTo.
TT06' ^^UIV
82
Victor Conlon,
vss. 8
RV
119 ouK Ixii) eineTv ex Euri-
dxOofiai u^Tv
pidis fr. 15 5o£dcai &ti,
K6pai • t6 5' iTTITU^OV ouk
Ix^ eiTTeiv a schol. allato.
121 fvbovf
fv6ov 6'
121 m?it
W6^
162 fiTv't
Tf|v ^Tv'
172 T6vt
t6v c6v
182 *i5 \ixapk S^cvB^ iL pbe-
ib ^iape Kai ToXiirtP^
Xup^ Kai ToXjLiiiP^ S^®^,
\b jimp^ Kai ToX|iT]P^ S ^
243 ibc om.t
ibc
277 TUTXaV€lOra.S^VBKMed.|
TUTXOVtl
278 dcTi vuvt s. V. dXX' e!
vuv dcnv
Tic. — vOv dCTlV S. V.
ZafLioOpdKij
368 *7Tup6v
Tup6v
415 *TTap€TpaTov
TTap^TplWTOV
496 iv fmTv r. Nam cum
iy u^Tv
praeter chorum nemo
adsit nisi Trygaeus et
Mercurius, verba v. 496
ad ipsum chorum re-
spicere debent
537 xo6c r. Cf.Th.347 xo6cR.
562 XlTapTOUM€vSAVBEMed.|
631 paX6vT€ct
640 Td Bpaciba (S. v. Bpa-
ci6ac varia lectio haec:
a
Bpacibou S^^, Bpaci6ou
SE, Bpaciba 8»^)
734 lidvTOit
734 T€tt
747 t6 vuitov
874 dv Bpaupibvit
876 7TpUJKT0€TTlp(ba S^^^f
XOibc
XiTapT€ioG|Li€v (i. e. XirapTi-)
d)ipaX6vT€C
Td Bpacibou. Quam genitivi
formam Buengerus p. 65 ad
Th. 1153 iure defendit
fl^V
TOUC
t6v VUITOVt
Bpaupu)vd6'
TTpU}KT0TT€VT€TT]pt6a
Qoaestiones criticae in Anstopfaanis fabulas.
83
m S
RV
959 baXiov^r. Ct
h. V.
1144 ♦d[<p€U€
1309 Taiv Tvdeoiv
Blayd. ad bqibiov
dqpaue, sed dqpeue Y in mg.
ToTv TvdOoiv r. De forma duali
Toiv cf. Schanzi praef. Flaton.
Yol. XII §9.
Aohamenainm :
m S
23 dujpia. Ut sa
R ceterique
epe ita hic dujpiav
qaoqae in terpretationem
schol. in lemma S mi-
grasse apparet ex adnot
Ald. : dujpiav ' dvri duipiqu
26 dOpoi, sed fiOpooi recte
cum schol. legisse vide-
tur, ut ex adnot. irpo-
TtapoEuveiv be bei t6
6vo^a, Kai bacuveiv Tf|v
TTpdrrnv cuXXapf|v 'Am-
Kuic eyadit Ceterum cf.
Dindorfii notam a Biay-
desio ad h. v. allatam.
35 fjbeiv, De/|bei(v)cf.Laa-
tensach, Grammat Stud.
zud.griech.Tragikernu.
Komikem, I 13 (Progr.
Gotha 1896).
58 Tf|v dcmbaff
64 (poprjpaToc (qppovriiLiaToc
S®^, interpretatio vocis
cxrmaToc.)
112 lapbiviuKOv f f s. V. \'va
\ir\ c€. — ZapbiaviKOV s.
vcc. Zapbui et pdjLi^a.
115 t' om. S^CMed.|
119 iEuprmeve
d6p6ot
flb' ei R
fjbei ACr, f|5n BA
)tt
Tdc dcTiibac
cxi^MaToc
ZapbiavtKOv R
ZapbavtaKOv ABF
ZavbavtaKOv CA
T'
iEeupniueveff
}tt
6*
84
VUUf GoeIob,
vss.
120 Toi6v5€ fti^ 8. V. KX€tc6e-
vnv. — TOiovbc 5' (b r.
eam AnrtophMiis eodd.
BC a T. iTpcmuv
121 i£iipi||yUvoc bko s. t.
ZTpdruiv. — iocfiuac^-
voc s. V. KXeicOeviiv
127 *ouiteoT' fcxet t' ^upa
138 T#|v0p<jiicnvxi6vi7roXXr|ff
140 fiviKaf
144 ?TpcMpovf
144 •AOrjvaioic (-vaToi S ») Ka-
X6c S^^BE|^
158 diTOTeOpiaKev
171 biocimia ^cTi, unde ab
edd. biocimia 'cti resti-
tutam.
258 jLiaOibvtt
273 ToO ZTpu)Lio6d)pou 9p^T-
Tavff
301 *T6te iTnrfOciv efc kottu-
^aTa.
343 ToTcft
391 dXX'tt
392 *ou TTpocWfeTai
405 eiTrep rroT^t
441 ScTrep praef.
454 TdXac t^ tt ^.v. rrXeKoc. —
ToXac (omisso T€ S^^^
B ceterique
toi6vU -fibiJSi, e^i& AO. Fto-
ticula 6' requiritur; iupriore
enim v. ^kv subiateUeffitBi.
^CKeuac^^voc
oub^iroT'fcxei OupaR, oubeTtOTe
t' fcx' h Wpa ABFA
Xi6vi TJ^v Bp^Kqv 5Xt|v
6t' ivOabi
^Tpa^p'
AOnvaToi KaA^
dnoTeOpaKev RABpr.
diroTeOpaKev dv B corr. ^
diroTeOpuJKev f
bioomi' ^CTl
tt
XaOiuv
Tr|v rTpujuiobutpou (Zrp. om. A)
9poiTTav
Toiciv (Totci C, ToTc BA) imreO-
dv tot' ic (iTOTe B pr. A) KaT-
Tu^ora (KaTd|Li)tiaTa 0)
\ ToTc
eir'
OUK efc^^SCTOI
efrrep br\ ttot' BA, eftrep TrdirroT'
RAF editt. probatum. Cf. si-
milem locum in Pc. 3©2 jton-
Oiicui^ev, eftrep TrdiiroTe.
urcrrep
TdXac T€ RACrtt
TdXac ce BA r.
Quaestiones eritiese in AriBtophanis fabolaa.
«S
T8S. o
bioncEKaufi^v
4^ ToO 7TX<ilOOUCf
475 lA E0ptfii6K>v ?f1^Mcikavov,
d qpiXTdtiov. Ebnsleiiis
oorr. E6piiri^iov, di t^
KUTarov KQi ^tXTatov
edd. probb.
510 auToTc
olO Taivdpou ff
512 TrapaK€Ko^fA4va e. v. 517
invectam.
532 v6mouc Weeif
581 eiXiTHW) r. Cf. de hac
voce Schanzi praef. Pla-
ton. vol. Vn § 1.
«10 •i&v fvn (i&v tv fi S^v
671 ©adav KUKuuaf haplo-
graphia.
684 omv 6puivT€C S^™«
B ceterique
ffX^KOUC
Edpiufbaov T^KijTamr
Kai (piXTdTiov R
Euptiribiov (L ^tXTdnov
Kai T^wKijTaTov ABC
KauToic r.
Taivdptu (idem S^)
biaK€KOMM^va B dittographia:
d^iT^ AIA K€Kopfxdva, iinde -Xia
in bia-. — K€Komidva ceteri r.
^t(6€I VOflOUC
^XiTTta» B, sed recte €{X- in v.
1218; IXiTnui ceteri.
ifiv ; €VTi (sic) B, ujv 6v F| ceteri
Saciav dvaKUKXujct (-kujci scri-
bendum)
OUX 6pUkVT€C ou6*v
842 7nmav€i"|-
trn|iav€TTai levi mendo pro
TTTi|Liav€i Tt. Cf. Blayd. ad h. v.
843 •*vaTTOM6p^Tat
ifo|ui6pE€Tm
843 np^icft
TTp^TTIC
850 *oub' tSiarcp 6 7tovtip6c
OW 6 7T€plfT6vr|pOC
916 *epuaXX(ba
OpuaXXibac
971 ♦€ily€c xb
€ib€C (D bis
991 iiik
djie T€t
1032 ToO ZTnrrdXoui littera c
ToO TIiTTdXou Er corr. ft. touc
falso cum TTiTTdXou con-
TTiTTdXou ABGfpr. A
inncta.
1082 b]a|idg(€ceatt
Mdx€ceat
1099 5ouc ^Moi cnm schoL B
oic€, irai
ad V. 772tt
86
Victor Goulon,
vss.
1112 juiiiuiapivff
1150 i|i6Kd5oc s. V. *AvTi|iaxoc.
— i|i6Kdba cum schol. le-
gisse videtur s. v. i|i6Kdc
1153 d7roXk6i6vf
1155 d[b6i7rvov direXuc^vf
1156 It' iboimf s. V. T6uei56C
(diT- omissum propter
2t'). It' dTTlbOljUll s. V.
ip6Kdc
1160 dpTrdcac q)dTOif
1177 ?pi'
1226 dbupTfj
R ceterique
juiiluiapKuv (RBA, -KovACff)
i|;6Kdboc BAff
ipaKdboc RACr r. Cf. Th. 856
ipaKdbocR, Pc. 121 ipaKdc RV^
1141 dmipaKdi^iv RV et Moer.
p. 419: VaKdc 'Attiku)C' i|;6Kdc
'EXXnviKuuc.
dHoX^C6l6V
€V
d7riXuc6V (-av A) db^nrvov
ABCA
dTTdKX6lC6 b6l7TVU)V (i. e. b6l7TVUJV»
ut schoi. Ald. recte praebet) R.
Quae lectio aut e glossemate
aut "e coniectura orta videtur
eius qui quid sibi veliet dni'
Xuc6 non intelJegeret", utBach-
manni verbis utar. Qui in coni.
observ. Ar. p. 10 scripturam
Ald. d7T6Xuc' db6i7Tvov a Berg-
kio receptam bene defendit
It' d7TibOl|lXl
dpTTdcaca q)6UT0i
fpT' ABCrAff, vers. om. R
dbupTd RC r.
dbupTa BfA \
dbup (sic) A I ' '
lam in fine proferamus locos dialectum Megarensem
prae se ferentes :
738 dXX' lcnv ifmiv M^TapiKrj dXX'?CTiVTdp iiioi M^TapiKd tic
Tic MnX^vri iLiaxavd
Quaestiones criticae in Aristophanis fabnlas.
87
TSS.
741 b6b\^ i^^ev dTaOd cu6c
(abi legendani dtaOdc
uoc)
751 5i(nr€ivu)^€v dei Trpoc t6
irOp
762 ouK eicPaXeiTe, ibc dpou-
paioi ^uec
763 6pucc€T€ TTaccdXuj Tdc
drXiOac
772 d pouXei, TT€pi6ou )iOi
7r€pi Ou^iiTibujv dXuiv
786 5€Xq>aKou^€vii
787 ft€i ^exdXnv t€ Kai Tia-
X€iav k4pkov (gl. K^pKOv)
813 Tpoq)aXXi{)OC
814 fiv Xijc (om. S^^^
860 fcTuj t' 'HpaKXflc, ^Ka^ov
Tdv TuXov KaKiuc
909 ^iKpoc T^ ^f)Koc
B ceterique
boEeiT' T^fi€v {i\\iiv r, ej^fev C,
i^^ec B) dH draOdc 66c. Correc-
tor B fi\iey pro 1. pere. plur.
habuit; quare Doricam termi-
nationem iiiec interpolavit.
biairetvd^ec dei ttotto TrOp
6kk' £cpdXiiT€ Tuic dpuipaioi
(dpoupaioi B) jyiuec
TrdccaKi Tdc dTXiOac (TXiOac B)
i£0pUCC€T€
ai Xqc, Tiepibou (Trepibou ABCf)
[xo\ Trepi Ou)iaTtbdv (Ou^n^ribujv
B, OuMnTibdv 0 dXuiv
beXq)aKOu^^va
^ei ^eTdXav t€ Kai Traxeiav
K^puOpdv
TpoTraXXiboc BABC
TpoTraXiboc FA
ai XQc
frruj 'HpaKXflc fKa)Li6v Ta rdv
TuXav KaKUJC
^ikk6c ()liik6c A) Ta (ye B) ^dKOC
V9S.
61 uicTTep gl.
78 dKeivuiv tiDv acurdXujv r.
GiKuehnium, De codd.
qoi Ar. Ec. et Ls. exhi-
bent p. 24.
129 Xnpuiv gLf
161 oub' avft
235 OdTTOv
Br
KuOdTTep
iK€lVO TUJV CKUTdXuJV
XaXujv
OUK fiv
^dXXovgl.esseexadnot Suidae
OdTTOv dvaTTVofic'Tdxiov,f| dvTi
ToO ^dXXov apparet.
38 Victor Coaion,
YSS. S
Rr
276 irepicToXiZecOe e schoL iii
teova^dXAccee (raetri giatia
textum irrepsii Sed leon-
-^dXecOe scribeiidam); cf. 8iii-
ma recte dirava^oXecBe.
dae lemma.
287 6 Tctp Kivhwocf
6 Kiv6uvoc Tdp
3&6 Avnce^vri cum Aiifito-
'Avnceevnv
pfaanis Par. B pra^.
417 ujiwvtt
f\\i6jy
428 Kcuiditt
X«fUK6c
447 xP^cu>vt
Xpuci' R r. Cf . Eaehniam p. 24,
Xpucia rt
473 T^ TOi
Ti TOitt
554 ^ocujpcvactt
^acuijyi^vn
611 pouXrrrat oiim AriBto-
PouXeirai (sic) R ) , .
pouXcTai r j ' '
phania Par. B
648 6£oic
6loic 6v
683 iv iToiifit
iv dTToitp
686 Touc bi t6 Kdinr'tt
Touc 6' ^K ToO Kdinr'
688 4£€Xuk:ivtCf.anteaAch.
diTeXujciv R, djnreXujav fft
1153 S diroXkeiev pro
frequenti mendo. Ct p. 66 ad
^HoX-.
Av. 245.
709 TTpoeupoict
irpoeupotci
732 fiv om.t
dv
733 br) BuXdKOuc KdTUit
Kdru) bf\ euXdicouc
737 reit
te'f|
848 TpdcpeTQi bk Kai kovi-
KOvi7ro6a. Dindorfius dualem
TTOba S. V. KOVIOTTOUC.
KoviTTObe restituit.
Legit igitur KOVioTroba.
982 6^t Cf. antea Eq. 844,
Tdp
ubi S ut hic b^ pro Tdp
praebet.
939 dvacTTobficait
&iacirobficoi
1002 ujvouHeB' fiv, unde Co-
ujvoi^^' dv R
betus recte ujvouMeOa
ujvoipcea fiv r
coniecisse Tidetur.
1087 Av om.t
dv
1121 TTdvT* diT^nTaTo
TrdvTa TreTrraTott
Quaestiones ciitiaie ki Aristophanis fabulas.
S9
LyBisiraiae :
Cum vss. 62—131, 200-267, 820—890, 1098—1236
absint a codidbus BCLA, primum eas componamuB
lectiones, quibus S a solo R discrepat in iis vss. qui in
illis libris manuscriptis desiderantur.
R
Tdxdriov
TSS. S
64 'EKdreiov, ex quo 0ou-
Kdrciov editoresBentleio
auctore.
91 btf
105 axX' l\i6c t
109 6KTa6dicTuXov
113 xp(i'^niidexp€inI)A^o-
sius inMiscelLcrit p.2 7 1 .
115 kxih 54, Kfivt
115 ujcTvcpd
116 boOvai omisso fiv S^^^
^^•f (fiv habent 8»^)
129 4pp€Tiutt Cf. Eq. 673,
abi S ut faic dppdTUJ cum
M contra ^pn^Tuj RV
praebet
221 dvfip
223 TujMui r.s. v. dTrepoTreueiv.
— TOUMW 8. V. kOXi£
^oiraXwTri
225 0«^ S A^»* ^^ <d b^
SC)t
229 dvTcvui (Arcvui S^v ^'^')
231 Xeaiv'
235 i^TrXnce^
247 Eufi^onericetv
839 icii toOt' — Tp^^v t
840 Koi qMXctv Kai ^fi qpiXeiv
om. Cf. Bueng. p. 64.
b' aO r. Cl Bueng. p. «3.
6 b' i\ibc
dKTui^dKTuXovr. Cf. Baeiig4».64.
irr^ bk t' fiv, Kdv
(iiciccp ^tt
boOvat fiv, quod boOv' fiv le-
gendum est
dvf|pt
Tib ^iiutt
ddv bl
dvoTcvtti cum S^ r. Cf. Bueng.
p. 64.
Xtaivat
i^nXTjcen tt
EuvpoTjOiiceiv tt
efti (unde f\bi\ Dobraeus probb.
edd.) toOtov — crpeq^eiv
habet
90
Victor Coulon,
vss. S
844 HucxaOeucui
1111 KOivfi
1124 jioOca
1127 dKOucac'
1128 XoibopeTceai tt Cf. Eq.
1274, ubi S ut hic for-
mam AoibopeTcGai contra
rationem grammaticam
pro Xoibopncai exhibet.
1153 tTaipouc r. Cf. Bueng.
p. 65.
1153 'l7nTia(.avSBE,.eiavSV),
sed *l7miou cum codici-
bus nostris in v. 619.
R
HuvcraGeucui ff
KOvr| f f
voOc r. Cf. Bueng. p. 65.
dKOucac f f
Xotbopficai
^TCpOUC f
Ittttiouc, unde 'iTmiou, quod in
Ls.61 9, Eq. 449, Vp. 502 legitur,
restitutum; cf. Bueng. p. 65.
lam ii sequantur loci, quibus S et a R et a BCLA differt:
vss. S
RBCLA
13 auToTcff
auTaTc
139 eici V. praecedenti de-
tciikv
betur. In adnot recte
ic|i^v : 6 b^ voOc* oubtv
dc|Li^v ktX.
353 au om.f
aO
454 dvbp&v gl. Cf. Bueng.
TUvaiKdiv
p. 67.
461 Tiauecee
Tiaucece' R sec. Herw
Tiaucace' BCIA
549 dvbpeioTdTri,quodAthen.
dvbpeiOTdTOJV
•}tt
m 90 b et Eust ad Od.
p. 1485, 40 auctoribus
in textum receptum.
615 dvbpec om.f
616 TTXei6vuj V Kai ^ericruj v ff
688 \y\ interpretamentum
pro ujc fiv.
dvepu)7T0i Rf, dvbpec BCLA
irXei6vu)v Kai jLiei2[6vuiV B
)Liei2I6vuiV Kai irXei6vuiv BCLA
ibc dv
Qaaestiones criticae in Aristophanis fabulas.
91
vss. 8
787 dcHaecformanonsolain
metro sed etiam usu ver-
borum Aristophaneo fla-
gitatur. Cf. Z. Ar. St ad
Eq.281p.45:"Ichhabe
iiberall eic geschrieben,
aufier in lyrischen, epi-
schen und parodischen
Stellen und in den Re-
densarten ic xopaKac
und ic ^iaKapiav." Qui-
bus similem addere li-
ceat locutionem dc (Tf|v)
Keq>aXf|v (cot) in Ach.
833, Nb. 40, Pc. 1063,
Pl. 526, 650, 651. ubi
4c, non eic scribendum
est
796 cujq)pov€CT€poi gl. Cf.
Bueng. p. 68.
896 5taq)opou^€viic gl. Cf.
Bueng. p. 67.
1003 ukrrep XaMirpoq)6poi dv-
rec interpretamentum.
1082 Touc Aenvaiouc gl. in-
terL genuinam scrip-
turam loco movit
1085 Ti XPnM^
RBCLA
dc
1092 airuic \ii\ ff Cf. Bueng.
p. 67.
1093 eoiMdriov
oi cd)q)pov€C
q)opou)Liivnc
^irep Xuxvoq>optovT€c (-q)op4ov-
T€C BA) .
Toucbe Touc auToxeovac
t6 xPHMCi RBCA praef. Cf. Av.
826 Xiirapov t6 xPnMcti Ls. 83
KaX6v t6 xprlMa, Pc. 38, Vp. 933,
alios locos.
87TUJC oi
eot^dTta (sic RCA, eoi^- B),
unde Dawesius in Miscell. crit
p. 229 eaipdTta.
93 Victor €oulo3i,
§ 11.
Quoniam discrepantias attulimus, de iis agamus iocis,
quos asterisco insignivimus.
Atque cum de Suidae propriis scripturis in Equitibus
nihil iam dicendum nobis sit, initium capiamus a Ranarum
fabula. Cuius in v. 888 libris hae praebentur lectioaes:
diriGec Kai bfj cu XipavujTov Xapdjv R,
dTTiGec Xapibv br\ Kai cu XipavujTov XaPujv V,
dTTidec Xapu)V br\ Kal cu Xi^avujTOv AM^
dTiiGec Kai cu bf\ XiPavujTOV S.
Editores in diversas partes discedunt. Fritzschius, Kockius,
Velsenus, Blaydesius dmGec XiPavuiTov Koi cu bf\ XaPujv, Bergkius
et Meinekius iixiQec Xapibv 5r| kui cu XiPuvujtov scripserunt,
alii alia temptaverunt Ansam corruptelae mea quidem sen-
tentia substantivum XipavujTov dedit Quod cum et ad ^TTiGec et
ad Xapdjv pertineat, in archetypo haud dubie post d7ri0€c scriptum
erat, sed a grammatico quodam ad constructionem enuntiati
explicandam atque illustrandam iteiiim supra XaPujv additum
est. Librarius autem R, cum in exemplari suo legeret dmd€C
XipavujTdv Xa^div
XipavujTov Kui cu bi\ Xapdjv, additamentum variam lectionem
(cf. Brinkmann, Mus. Rhen. LYII, 1902, p. 481 sqq.) priusque
substantivum XipavujTovdelendum esseratussicversumscripsit:
^{6€C Kai br| cu XipavujTov Xapdjv verbis cu bf| transpositis, ut
numeri iambici, qui voce XipavujTo v post ^TriOcc deleta turbati erant,
restituerentur. Neque vero animadvertit iibrarius ille, alterum
pedem Kai bf\ a legibus trimetri iambici abhorrere. Haud scio an
Suidas quoque scripturam R in codice suo legerit verbis tamen
cu bf\ nondum transpositis. Itaque cum versus corruptus esset,
in ceteris codicibus verba XiPavujTov et Xapdjv sedem suam
mutaverunt ita quidem, ut in YMA iixiQec Xapdjv bf\ Kai cu
XipavujTOv scriberetur. Cui lectioni cum R comparatae libra-
rius Y in fine vs. stulte Xapujv addidit Habemus igitur nostro
loco vetustissimam glossam interlinearem, qua genuina comici
verba iTriOcc XiPavujTov Kai cii bf\ Xapdjv varie depravata sunt
In Nubium v. 58 beOp' fX9\ iva KXdric R praebet b€Op*
{X0', Y b€up', S b€up' !0', quam lectionem G. Hermannus in
Quaestiones critieae m ▲ristophanis fabulas. 9%
te&lani recepil, qnamqjBant Blajdesiw eam ex interpretatioTO
oilm esae aatttniat Sed aon miiius recte affirmare poesiB
i^Mrativant iX6' TerU T8' expUcandi caosa adscriptam fuisee.
Qqjyit ob rem ▼ideaflaas^ tttrun bcup' QS' an beOp' W oomi^
cna fiixiase pntandus sit Atque locos afferamos, qoibiis R
ei Y Tel ii, qoi pro Y suiit, codioes in bis locutiraibus ex-
hibeadis consefitiuiit: beOpo cum i)M in Eq. 150, 559, 1335,
Pc 708, Ra. 549, Th. 634; beOpo cnm (EeXee in Eq. 725,
Nb. 866s 1485; btOpo cum idi in Ach. 155, Av. 252, Ec. 737^
882, £%. 138», La 1271, Nb. 932, Pc. 79, 298, Ra. 1368;
5€vpo cttm SEtOi in Sc. 734, 739. Atqae etiam aliae locutiones
ittTttiimitar, e. g. Eq. 586 bcOp' dqMcoO et Ls. 1263 \i6kt bcOpa
Xovem igitax locis codices inter se consentiunt in voce beOpo
cmm ikdk vd iEeXOe eoniaiieta. Duodeeim locis adTerbiofla
Dostrara cam fdt vel &6t conitmctttm exhibetur. Nusquam
vero formam plar. imperat iXOeTc cum beOpo ooniunctam in-
venimiis. Plurali enim si opus erat, Aristt^hanes fre adhibait,
T^at in Pc 79, Ka. 1368. Neqoe in Terfoorum positione poeta
sibi coBStitLt^ cum adTerbium et ante et post imperatiTam
coUocaret et in Th. 634, Ls. 1271 imperativum Toce beOpa
bie» posita circumchideret Qua ex comparatione perspicitor
Bostro loco rem nou ita disceptari posse, ut aut W aut gX^'
^osBema essee dicatur. Itaque id quod in libris fide practer ce»
teros dignis legitar, recipiendum erit Atqae cum praeter R
etiam MA aliique codices £X0' praebeant et nostro loco similes
iDveniaiktur Eq. 150 beOp' m\ iva inj% 727 iEeXd', W eibfjc,
Nb. 822 TTpoceXO', tv'^ eib^ irXeiova, dubium non est, quin
loctio B beOp' IX9\ tva KXdqc serTanda sit
Y. 62 libris sic exhibetur: irepi ToOv6)biQTOc b^ ^vreOOev
(B, ^fiv ^vreuOev Y, bfrr' S) dXoi5opou^e6a. 6. Hermannus bif^'
'vnOdev reposuit Qoae Terba propter caesuram praTam ana-
piesti eritids Axistophaneis tolerari non posse Tidentur. Neqoe
iflinria Eogeros, Blaydesius, Kockius, alii in anapaesto -Oev iXov-
olfeoderaDt Talis enim incisio anapaesti Ticem iambi gerentis
IB qaarto pede trimetri iambici ferri non potest, nisi ante
tertuim arsin gravis caesura fit, Telut in Ls. 768 |iir| cracid-
CWifV' / icn &' ^ XPncM^c ouTOci, Ba. 652 dvGpujiToc iepoc. |
94 Victor Coulon,
^eOpo TToXiv pabiCTeov, ibid. 658, Av. 442, Nb. 70. Ci G. Her-
manni Epit Doctr. Metr. p. XII et Rossb.-Westph.* n p. 486.
Qua de causa ii trimetri iambici, quibus gravi caesura
penthemimeri non antecedente talis anapaestus exhibetur, qualis
in Nb. 62, emendandi sunt, velut Nb. 238, ubi pro verbis RV
tLvTiep ouvex' dXr|Xu9a Bentleius iIivTrep ^vex' ^r|Xu0a scripsit
et Pc. 415, quem versum p. (99) a nobis tractatum habes.
Atque nostro loco Reisigius probante Engero in praef. Ls.
p. XX ex lectione M aliorumque codicum bf\ TaOx' rescribendum
esse bf| 'vTaOG' coniecit. Sed cum vox TaOr' grammaticorum
coniecturam redoleat et pro dvraOGa, i. e. "da", adverbium
exspectetur, quod nostrum "von der Zeit an" significat,
br\ 'vGevb', quod Kockius (Nb. ed. IV 1894) in adnot ad h. v.
proposuit, probabilius videtur quam Reisigii illud bi\ 'vraOO'.
Cf. locos a Kockio allatos, ubi ^vOevbe sic usurpatum est.
In V. 157 ^TTOTepa Tf|v TVUiMnv ?XO'i Tac ^inTTibac ....
fibeiv unde Suidae verba ?xoi ^^pi ^MTTiboc nata sint, conspicuum
est. S ^ enim, qui recte Ix^x (levi mendo pro Ixoi) toc d^mbac
praebet, verbis diroTepa Tf|v fvuJiLiriv Ix^x inter lineas Tiepi ttic
i|Li7Ti6oc addidit explicandi gratia, quae esset res, de qua
quid sentiret Socrates diceret. Quam glossam Suidas ex eo,
quo usus est, codice in schedas suas transcripsit Librum S®
autem, quippe qui solus ex Suidae manuscriptis cum nostris
codicibus consentiat, interpolatum esse, ut iam Bemhardy in
praef. Suidae lexici p. XX monuit, tam ex hoc loco apparet
quam ex similibus aliis locis. Cf. e. g. Pc. 182 li map^ Kai
ToXmiP^ S^ s. V. ^iapoi recte cum RV, tL map^ S-^^^^, (b
pbeXup^ Kai ToX^rip^ S^®^-, Pl. 150 auTdc tic S^ s. v. iTeipdiv cum
RV, Tic auTdc ceteri, 442 — 43 f)c oub^v TTeq)UKe Iwov ^HuuXkTe-
pov S^ s. V. ^uiXkTepov cum V, ?jc oub^v Gripiov iHuiXecrepov
ceteri, 815 6 6' jttvoc i^iiiiv ^HaiTivric T^TOvev S^ s. v. iTrvia cum
Ambros. M., qui t^TOv' praebet, 6 b' Tttvoc t^Tov' (S^, T^TOvev
S^) ^HaTTiVTic ceteri, Nb. 1216 xpncavTd ^e e schol. invectum
S^ s. V. diTepuGpidcai omisit cum RV, ceteri habent, 1276 ceceTc-
0ai S^ s. V. Tov 4TKdq)aXov recte cum RV, KaTaceceicGai ceteri.
In V. 215 toOto TTdvu q)povTiZ[eTe pro lectione R iTdvu in
V invenitur iTdXiv, in S iii^Tci. Meinekius aliique iTdvu amplexi
Qaaestiones criticae in Aristophaiiis fabulas. 95
sont, G. Hermaimus Mexa. Equidem vereor ut Aristophanes
ficra q>povTi2[€T€ dixerit Nam in similibus locutionibus )Li€Ta
Ppovrdv, podv, dvaKparciv, X^t^iv, ct^vciv, diroTT^pbciv a comico
adhibitis illud ^d^a nostrum "laut" significat Nostro vero looo
ad?erbium **sehr, emstlich", quod Graece voce Tidvu expri-
DiitQr (Ls. 620 irdvu bcboixa, Pl. 122 6ppobuj ndvu, Ra. 65
irdvu — ^avOdvuj), sensu postulatur. Atque ja€Ta quomodo in
textum S venerit adnotatione schol. V |ui^Ta ' dvTi toO |i€TdXuic
ad. V. 220 dvapOTicov — |ui€Ta docemur, quam falso ad. v. 215
referens Suidas in^Ta ' dvTi toO |i€TdXujc. ApicToq)dvTic N€q>4Xatc,
toOto ^€Ta q)povTi2!€T€ protulit Scriptura autem V TidXiv ita
orta est, ut librarius pro TTANY perperam TTAAIN legeret Quae
com ita sint, adverbio ndvu, quod ut R ita MA plurimisque
aliis codicibus adservatur, fides habenda est
In V. 460 scriptura S est Su)v, RV ?E€ic, syliaba ujv in
V snpra €tc a pr. m. addita. Dependet haec vox de verbis
IC01 6' u)c in v. 458. Quod constructionem TcGi h' d)c — K€tc
editores probaverunt, ab iis dissentio. Neque enim Aristophanes,
qnaotum scio, locutione tcO' ibc pro tc6' Srt usus est Cf. etiam
qoae ad Pl. 119 in tertio capite libri posterioris dicam. Inveni
equidem hasce constructiones :
icei cum particula &n in Av. 1408, Eq. 948, Ls. 1138,
Xb.39, 1254, Pc. 373, Pl. 183, 216, 889, Th. 12.
icGt interpositum in Ach. 783, Pc. 875, Ra. 296, 918.
icOt cum participio in Ach. 456, 460, 490, Nb. 829, Pl. 962,
fia.436, Th. 1170; uno loco TcO' djc cum partic. fut, non cum
indicat, Ach. 325 dic T€0vri£ujv icOt vuvt. Haud igitur dubito,
quin Bentieius verum viderit, cum tc6i be — Kuiv proposuerit,
nisi quod codd. lectionem 5'ujc retinere debuit; namque defen-
ditur locutio ic6t b'ujc — Sujv collatis Ach. 325 dic T€6vr|£uiv
icOi, Soph. Ant 1063 dic |if| V™Mcuiv ic6t rfiv i^i^v q)p€va,
PhiL 253 uic \xx^Im ^\hW tc6t y! div dvtCTopeic.
In V. 864 Toirrou (RV) 'iTptdfiiiv cot btactoic d^aHtba pro
Tovrou S 8t' praebet Quae Suidae scriptura Bentleio et Rei-
sigio plaouit, qui vocem 8t' ad ttot^ v. 861 referri voluerunt.
Sed cum non solum non opus sit coniunctione 6t', verum
iiQpedita atque languida fiat oratio, si duobus versibus inter-
96 Victor Coiilon,
poBiisis ftr^ ad mii refertur, iu>n babemus, cur pronomiiii
Tourou beae se habenti fideQi denegemus. Suidae ipsi iUud
&t' crimini Tertendum esi '"Nescimus an memoriter vevsiw
laudarit" recte Bemhardy in adnot ad. h. 1. s. r. d^oSc.
In y. 1499 tout' eetrrb Top koi poukofiiat S exhibet lum
omisao T^tp, quod dant RY omisso koL Utraque particuki et
aensu et metro requiritur. Itaque ab editoribus tout' auro fip
Koi PouXo^at, qnod in MA aliisque eodicibus traditum est^ re-
ceptum esse probo. Scripturas autem BY et S inde ortas esae
\m »mile est, quod in archetypo coniunctio Kai in texts
omissa supra ydp scripta erat; quo factum est, ut in S yo^
yocabulo xat, in RY kuI illo xotp e contextu eiceretnr.
§ 12.
In Pluti V. 801 dvicTaO' tbc dpTracojicvoc tuiv icxobujv
Dind., Mein., Yels., aiii editores pro Tdc icxdbac RY scriptaram S
Tuiv icxdbujv optimo iure defendisse yidentur, ut quae speciosior
sit genitiyo partitivo recepto. Cf. similes locutiones ab Aristo-
phane usurpatas in Ach. 184 EuveXeTOVTO tujv XiGuiv, 805 iyrf-
Kdrui Tic IvboGev tujv icxdbuiv, Eq. 420 tuiv Kpeuiv {KXeirrov,
Pc. 772 bbc Tui q)aXaKpui tuiv TpuiTaXiuiv, 962 toTc Otaraic /^iirrc
Tuiv KpiGujv, 1102 Tiuv cwXdTXVuiv q)^p€ bcupi, 1136 xdvOpa-
Ki21uiv Toup€piv0ou, Yp. 239 ^fjipo^ev toO KopK6pou, aliis vss.
Avium y. 336 S sic exhibet: dXXd Trpoc jjl^v toutouc
ucTcpoc X6toc, RY TTpoc iu^v ouv (ouv om. Y ^) tov dpviv fmiv
kTiv ucTcpoc X6toc Fritzschius ad Th. 910 lectionem RV
amplexus est, cum Dind., Mein., Kock., Blayd., alii Porsonum
sequerentur, qui a verbis S profectus dXXd Trpoc toOtov ^iy
^iv 4cnv ucrepoc X6toc proposuit Recte editores contra Frits-
schium pronomen toutov substantiyo tov 6pviv praetulerunt
Yerba enira ucTcpoc X6toc sermonis forensis sunt, in quo
ouTOC vocatur is qui accusatur, ut hoc loco upupct. Optimef
igitur toti sententiae conyenit toOtov iili tuj bk in v. 337
oppositum. Ansam autem variae scripturae dedisse videtor accus.
Tov fipviv, qui haud scio an cum Biaydesio glosseraa putandua
Mt ad toOtov olira adscriptura. Atque etiam dXXd hic bene »
babet Praestat certe initio talium chori enuntiatorum^ qaale
Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 97
est noster v., particulam dXXd quam ouv ponere. Gf. praeter
molta alia exempla Av. 352 dXXd ^r^ )uieXXw^€v fjbr) et nostro
loco similem Vp. 453 dXXd toutiuv \ikv idx' i\\xiv btbc€Tov KaXi^v
bixnv. Qoibus caasis eommoveor, ut totum v. 336 iii codicibus
foedissime interpolatum esse censeam. Neque dubito ad Por-
sonam me appiicare, cum non habeam, cur in eius scriptura
offendam.
Y. 740 in RV sic legitur: vdTiaici Kopu<paici t' (V sea
Herw., non -q)aiciv t', ut Blaydesius adnotavit) iv 6p€iaic. Idem
Suidas s. v. cTpoq)f| protulit, nisi quod KOpucpaic pro KOpuqpoid
traditnr. Ad hunc locum sanandum opus est versum 772 con-
siderare, cui v. noster respondet. V. 772 sic exhibetur: Trre-
poic Kp6K0VT€c laxov (R alii, TaKxov VMA) AiroXXu). Quamquam
Ellendt in lexico Sophocleo s. v. laxuj formam iSxov defendit,
tamen editores iure laKxov in textum receperunt Nam laxov
Tox est epica (cf. G. Schulzium in KZ. XXIX, 1888, p. 230—49
eiusdemque Quaestiones Epicas p. 490), qua Attici usi non
isunt nisi iis locis, ubi dictionem epicam imitari voluerunt,
relat Aristophanes in Eq. v. hexametro 1016 Tax€v ii, dburoto
xtA. 'laKxov contra forma est e cultu lacchi nata (cf. Suidam
laKxoc ouv Trapd t6 tdKxw s. v. "Iukxoc gl. 2.). Verbo TaKxov
igitur servato v. 772 7rr€poic KpdKOVT€C TaKxov AttoXXu) trimetrus
iogaoedicus est lam ad v. 740 aggrediamur. Quem Meinekius
G. Hermanno auctore particula T€ post vdTraici inserta et v
ephelcystico voci Kopuqiatct addito sic scripsit: vdTraici t€ ko-
pu<paiciv T' ^v 6p€iaic, ut tribracho in syllabis ci T€ ko admisso
numeris v. 772 accomodaretur. Itaque cum metrum utriusque
Tersus bene se habeat, neminem iara neque Bergkio vdTraici t€
Kcd KopuqMxic ^v 6p€iatc neque Fritzschio, Dindorfio, Blaydesio
vdiraici Kut Kopuqpatc i\ 6p€iaic scribentibus plausurum esse puto.
Lectio RV fiv Ka842[€To in v. 796 €iTa Pivricac ^KeTG^v auOic
fiv KaOeZ^^To adverbio dK€T6€v antecedente ferri nequit. Recte
BJajdesias monet: "Dura foret locutio KaQil^To dK€T0€v, non
addito, participio quale est dv€X0ujv. Facilis haec corruptio".
Desideratur certe verbum ad actionem abeundi exprimendam,
Accedit, quod eadem fere coniunctione et constructione
verbonim qua in vss. 795 — 796 dveTrr€To, eira — au0tc aO
im,L 7
98 Victor Coulon,
KaT€TTT€TO iisus est poeta in vss. praecedentibus : 788 — 789
4KTn6^€voc — k^t' — aOGic aO kot^ttt^to, 791 — 792 dv^Trr^To,
KdTTOTrapbuiv — auGic aO KaT^TrrcTO. Quae cum ita sint, haud
scio an iure Blaydesius verba S av KaT^TrraTO scripturae BV
fiv KaGdZ^To praetulerit, nisi quod KaT^TrraTO Cobeto auctore
in Var. Lect p. 305 in KaTdTrr^To mutavit
Numeri vs. 1078 et verbis RY lujyf dTdTr) et S lihvTa
airrov drdTri laeduntur. Itaque editores variis coniecturis
metrum restituere conati sunt; velut 21u)vt' dvaTdTij Brunckius,
Zuivt' dTraTdTTj Bergkius, ^iiiv tic dTdTij Dindorfius et Meinekius
proposuerunt Probabiiius autem his omnibus mutationibus
utique est id quod Burgesium et Lentingium secutus Biay-
desius scripsit Iwvja f dTdTri ex lectione Ambros. L 41 2Iuivt'
dTaTdTri, unde causa corruptelae elucet Neque aiiena est par-
ticula T^ a sensu huius loci ; f|v bk, — t^ enim "sin autem"
valere Blaydesius in adnot ad h. v. obiter monuit
Vesparum v. 713 RV sic exhibent: oT^oi, ti ttoO'
ujCTr€p vdpKTi liou Kard Tf\c x^^poc KaTax^iTai. Idem Suidas
praebet, nisi quod tt^ttovG' pro ttoO' profert Editores scriptura
S oi|Lioi, Ti TT^TTOvO' ktX. pollecti sunt^ ut coniectantes in diversas
sententias discederent Velut Kuesterus Bentl. Pors. Blayd. pro-
bantibus oT|lioi, ti tt€ttov9'; ujc vdpKri ktX., Meinekius, ot|Liou
Ti TT^TTOvG'; ulcTT^p vdpKr| |iou Tfjc x^ipoc KaTax€iTai caesura
neglecta, alii alia temptaverunt Mihi quidem cum Bergkio
in vulgata lectione oT)lioi, ti ttoG' ujC7T€p ktX. acquiescendum
videtur, in qua non sit quod reprehendatur. Cf. similes locos
in V. 978 aipoT, touti t6 KaKov ti ttot' lcQ' 6tiu ^aXdrro^ai;
Eq. 183 oT|Lioi, ti ttot' ^cO' 8ti cauTov ou (pf\c dSiov; Pc. 62
tJ) Z€0, Ti &pac€i€ic 7To9' i]\x6jv tov X€ujv; Quo in Pacis v.
lexicographus s. v. &pac€i€ic pariter peccans atque nostro loco
Ti bpac€i€ic 7To6ujv Tov X€ujv scripsit
Pacis V. 182 in RV sic legitur: iD ^xapi Kai ToX|irip^
KdvaicxuvT€ cu. Quod plurimi editores pbeXup^ pro Miap^ Suidam
tradere adnotaverunt, non proi-sus recte fecerunt Nam s. v.
jLiiapoi in S^ verba RV inveniuntur, cum S^^^® u» mapfe prae-
beant omisso Kai ToXiariP^? S^*^- iL pb^Xup^ Kai ToX^nP^- Quae
lectio S^®^- nihil aliud est nisi coniectura eaque elegans facta
Qnaestiones criticae in Aristophanis fabnlas. 99
id Ba. 465 ib pbeXupi Kdvaicxuvre Kai ToXMnP^ cu. 8ed ipsum
comicom d) luuap^ dixisse arbitror et propter v. 184 et propter
T. 362, ubi Mercurius iterum in Trygaeum isdem verbis ub
\Liapi Kai ToXiinP^ quibus initio v. 182 invehitur. Non igitur
motanda est codd. scriptura.
In V. 368 Tup6v traditum est in RV, irupov in S, atrum-
que (0) metro aptam. Videamus, utrum snbstantivum sensu
flagitetnr. Trygaeas minas Mercurii interpretatur, quasi in
castra proficiscendum sibi sit, id quod ei idem est atque mortem
obire. Ad bellum autem profecturos victum in tres dies secum
ferre debuisse ex Ach. 197 Kai \ii\ 'TriTnpeTv ari' fmepoiv Tpiurv
et Pc. 312 ou Top A'^ fxovTac t^kciv citi' fmepdiv Tpiiijv apparet
Atque quod scholiasta in v. nostro explicando dicit homines
ad militiam profecturos caseum et farinam sibi comparare
solitos esse et caseum fuisse cibum, quem milites in castris
sumebant, id versu 1129 confirmatur, in quo chorus gaudet
et laetatur, quod caseo liberatus sit pace restituta ; quare quin
lectio RV sincera sit, non est dubium. Neque alienum erit
hic affere, quae Roemerus in Stud. zu Ar. p. 101 ad verba
schol. Vp. 909 ujc Ti£»v ipeTiijv 64 Kai vauTiuv irepi irXeicTou
iroiou^€vu)v Tov Tupov dixit: "Das ist kein leerer Wahn der
sogenannten semidocti homines aus dem Altertum, sondem
die wirkliche Wahrheit wie Pax 1129 (cf. Bliimner, Privat-
altert 228 Anm. 5) lehrt und Plutarch De glor. Ath. c. 6 be-
zeugt Kui ol Tpuipapxoi toTc dXauvouciv dXq)iTa TrapacKeudcavTec,
6i|iov Kui Kp6|Li^ua, Tupov dvepipaZiov eic Tdc Tpirjpeic. Uberhaupt
spielt der Kase bei der Menage der Griechen eine groBere
RoUe als unsre landlaufigen Handbiicher uber Privataltertumer
uns zu erzahlen wissen".
V. 415 vulgo sic legitur: Kui tou kukXou TtapeTpuiTov uq)*
dp^aTuiXiac. Suidas pro TTapeTpu^Tov aoristura irapeTpaTov prae-
bet Vulgatam scripturam propter numeros ferri non posse
Blaydesius iure adnotavit, cum neutiquam defendi posset
anapaesti eiusmodi, qui in syllabis ov uq)' dpjii occurrit, post
primam syllabam incisio, nisi ubi vocabula duo aut plura
sensu arte coniungantur. Conferas velim etiam, quae ad Nb. 62
p. 93 diximus. Itaque ab editoribus ex Antiatticista in ^.
7*
100 Victor Coulon,
A. 79, 10 *A|uiapT(JuXia : ApiCTOcpdvric Eiprjvri, EuttoXic Mapixqi
metri causa iicp' dfLiapTUjXiac scriptuin est. Qua de voce Blay-
desius haec monet: "Ergo djiiapTujXia dixerunt noster et Eupolis
pro usitatiore d)iapTia (ut in Vp. 745), ita ut ambiguitas sit
in nominis significatione : namque djnapTUjXia significare potest
vel error (quemadmodum d|uiapTdv€iv ttic 66o0 dicitur) vel
fraudulentia (quemadmodum explicat Hesychius, djiapTwXov:
iravoOpTOV, jiOxOnP^v, aljiuXov. Cf. Thesm. 1111 d)aapTU)Xf| t^-
pujv.) ' lam lectioni S si fidem haberes, in syllabis TrapeTpa-
t6v iicp' d — duo tribrachi deinceps positi essent. Quorum
numerorum concursus quantum potest vitari debet Propterea
retinendum est imperf. irap^TpujTov, praesertim cum in v. 414
forma dualis imperf. TTapeKX^TrreTTiv inveniatur. Coniecturas
autem Blaydesii et Leeuwenii (cf. eorum adnott.) in medio
relinquo, quippe quae nulla probabili causa nitantur.
Initio V. 1 1 44 dXX' dcpeue tuiv cpaaiXujv (b yvvax Tpeic xoivi-
Kac in S scriptum est dcpeue, in RV dcpaue, sed dcpeue V in
mg. eiusque schol. Tivec Tpdcpouci dcpauce. Quae varia lectio
sine dubio ita orta est, ut e supra dcpaue positum (dcp&ue)
pro c haberetur et falso post u adderetur. Videamus nunc,
utrum dcpaue an dcpeue praeferendum sit. Plurirais iocis, qui-
bus comicus hoc verbo utitur, maiore auctoritate dcpeueiv in-
venitur, ut in Th. 216 dqpeueiv, 236 dcpeucuj, 590 dcpeucev, Ec. 13
dcpeuujv. In Eq. 394 contra dcpauei traditur in omnibus codicibus
praeter R, qui dcpavei praebet. Quo Eq. loco Ribbeckius non male
dcpaivei coniecit Nostro igitur loco si quis Bergkium et Mei-
nekium forraam dqpeue tuentes sequi noluerit, nisus Ribbeckii
coniectura in Eq. 394 Zacheri verbis in Ar. St p. 76 sqq. defensa
atque illustrata ex dcpaue leni mutatione dqpaive scripserit
§ 13.
Quaestionem nostrara de Suidae propriis lectionibus con-
cludat Acharnensium fabula. Cuius in v. 127 S exhibet ou-
beiTOT' icxei t' ^ 6upa, R oubdTroT* icxei 6upa, ABFA oubeTTOT^
t' icx' ^ 6upa. Cum S et R in verbis oubeTTOT* kx^* con-
sentiant, haud scio an corruptela sic explicanda sit, ut in R
t' f\ propter litteras x€i excideret Quo facto versum a numeris
Quaestiones chticae in Aristophanis fabulas. 101
trimetri iambici alienum sanare conatus interpolator familiae
ABfA e terminatione verbi icxei articulo f\ restituto post oub^-
iroT€ particulam t' inseruit Itaque cum non habeam, cur verba
S addabitem, et Elmslei scripturam oubdiroT^ t' fcx^i Owpa
Bei^kio, Meinekio, Blaydesio, aliis probatam et coniecturam
oubcfii' It' icxei eupa nuperrime a Herwerdeno in Vind. Ar.
p. 3 propositam reicio ; quarum prior illa yel propterea scru-
palum mihi inicit, quod articulus f) deest, altera, quod a
codicibus recedit.
V. 301 in codicibus sic legitur: ^yiw KaraTcml» toTciv (toiq
C, Tok BA) iinrfeOciv ttot' ic (ttotc B pr. A) Karru^aTa (KaTdjui-
fiora C). Suidas s. v. KaTTu^a profert : 5v ifd) KaTaTejLidi toic
iinr€uav€ic KaTTu|iaTa. Schol. adnotat: ^VTauOa irdXiv 7repiTT€U€i
t6 TTOTi 6id Tf|v iLieTpoTTOuav, Kui It\ TTpoc Tf|v iSriTiiav, ou
iroT€ T€^v€i Tov KX^ujva 'ApicToq)dvnc, dXX* dei. lure igitur ad-
verbiam itot€, quod etiam Suidas non agnovit, ab editoribus
deletom est Totum autem versum Bergkius, Blaydesius, alii
pronomine lrf\b eiecto sic scripserunt : KaTaTeMijj ToTav iTTTreOci
KaTTu^aTa. Meinekius contra in Vind. Ar. p. 6 monens: *Tre-
qaentissime Aristophanis codices composita habent pro simpU-
cibus. Hic qnidem KaTaTe^ui ab iis illatum erat, quibus simplex
non rectum videretur" ixd) tuetur praepositione Kara- * eiecta.
Neutra lectio a sensu abhorret; quare videamus ope artis
metricae adscita, utra praeferenda sit Versibus 299 — 301 re-
spondent vss. 344 — 346. Qui hosce praebent numeros:
«544 — v^ — — w — _v-'__v->'w^
300 _w v/ww_www_v^ww sec. Mein.
_w — wv^v._www_ww sec. Bergk.
345 _w__wwv^_wv^w_v.ww
301 _v^ — w — v^ — wo sec. Mein.
www — vy — Kj — vyw sec. Bergk.
o4D _V-/V-/V^_V-/V-/V-/-»V-»__V^_.
Res ipsa loqnitur pro Meinekii ratione. Qua et in extremis
▼ss. 300 et 345 cretici eodem modo dissoluti efficiuntur et
initio V. 301 numeri in ^ v^ ^ - dissoluti vitantur, qui a te-
trametro cretico bene profluente prorsus alieni sunt
I
102 Victor Coulon,
V. 392 8 sic exhibet: ibc CKfJiiiiv acfujy outoc ou iTpoc^^-
SeTai, R ceteriqae ibc CKf)ipiv o&k eicbiSeiai. Aristophanis
fragmentu 2, 1087, XIX [K. 331J ctTubv Tipoqpaciv ou bexerai^
opinor, Cobetus et Meinekius pellecti sunt, ut ibc CKnqjiv dTiwv
ouToc ouxi beEexai scriberent Neque vero intellego, quid offen-
sionis praebeat compositum eicb^^eiat. Nam non solum simplex
bexecOai in hac similibusque locutionibus occurrit, sed etiam
composita, e. g. f] T^p TOiauTTi aiTia ou TTapab^x^^r^^ CKfJiiiiv ou6e-
jiiav oubevoc oub' uTTUJiaociav in Hyperid. or. utt^p EuEeviTTiTou
cap. XXn § 7 (Blass p. 38 ed. ni.) et dTujv TTp6(paciv ouk ^tti-
Mx^Tai in Paroem. Gr. I p. 44 (Zenob. II 45). Cf. etiam alia
exempla in Blaydesii comment. p. 282 congesta. Qua de causa
cum Dindorfio, Bergkio, Blaydesio, aliis eicbdSeTai retinere velim,
quippe quod omnibus codicibus adservetur. Suidam autem
libent^r alia composita atque codices praebere compertum ha-
bemus. Satis est Eq. 546 dTroTTd|ai|iaT' pro TTapaTT., Pl. 675 dq>ep-
TTucai pro £q>epTT., Vp. 610 iTnOujTTeOcav pro uttoO., Ach. 1153
dTTo\4ceiev pro d£oX., Ec. 688 4£eX(uciv pro dTTeX., 939 dva-
CTTobficai pro biacTT. afferre.
V. 610 sic traditur: f\br\ TTeTTpkpeuKac cu ttoXioc oiv ^vt)
in S (Av ^v f\ S^v Med.)^ jjv; evri (sic) in R, u)v «v f| in cett.
codd. Verba schol. outujc ^v toTc dKpipecTdTOic ?vri, iva Xexri
^K TToXXoO nugae sunt Hunc Jocum sanare "grammatici cer-
tant et adhuc sub indice lis esf '. Ut omittam alias coniecturas,
Dindorfius iliv; dvi, Bergkius liiv T€ vuv, Blaydesius ul»v dvrip;
vel uiv T^pujv; vel uiv fiTTaE; vel liiv Tiva; vel liiv TTOTe; vei
iijv; JboO, Leeuwenius denique uiv TTdXai proposuit Vides
Blaydesium imprimis pro consuetudine sua multa medicamenta
prompta habere. Equidem verbis ABCFA ?v f\ et adnotatione
schol. et Suidae s. v. ?vti : ol bi XeiTTeiv qpaci t6 buo, iva ^puj-
Tujv XeTTl ?v f| biio (ipujTuiv bk XeTei Iv f\ buo S) inductus
eram, ut etiam de scriptura ^v; f|v cogitarem. Quae sic ver-
tenda esset: Hast du alter Graukopf schon ein einziges Mal
den Gesandten gespielt? Hm? aut vocabulo f|v cum dveveuce
coniuncto: Sieh, er hat den Kopf geschiittelt Sed cum nus-
quam accusativo tv vim adverbii nostri "einmal" subiectam
esse invenerim, ab hac ratione recedere non dubito. lam igitur
V^iaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 103
vocem {vn consideremas. Quam Bergkius et Meinekius ^vq
scripserant auctore 6. Hermanno ad Vigerum p. 837, qui verba
fibn TrcTTpecPeuKac cu noXioc aiv ?vti; sic Latine reddit: "lamne
legati munere functus tu, qui perendie canus eris?", cum
adderet: "*Evt| legendum in hoc loco, i. e. perendie. Nam, ut
hoc obiter moneam, ^voc est novissimus, idque de die sic
solet dici, ut crastinus intelligatur, perendie futurus novissi-
mus". Secundum G. Hermannum igitur illud ^vij Germanice
"nicbstens, bald" vertendum esset ut Latinum "propediem"
aTerentio (Hautontim. 160, 868, Ad. 888) aliisque scriptoribus
usurpatum. Fritzschio contrain comment. ad Ra.48 p. 21 illud
tVTjgraviter negandi vim habuisse videtur, ut vemaculum "uber-
morgen". Neque vero stare possunt Hermanni vel Fritzschii
sententiae; namque notioni vocabuli ^voc repugnant Quod cum
nihii aliud significet nisi Latinum **senex" (cf. Meisterhans
p. S6), facere non possum, quin ad unam ex multis criticorum
ofinieeturis refugiam. Probabilissima certe est Leeuwenii ilia
m TrdXai, quippe quae sensui aptissima sit. Falaeographice
autem facillima est Blaydesii mutatio aiv dvfjp in Add. et Gorr.
p. 465 sic defensa: "Exciderat, opinor, in margine detrita
oltinia litera vocis dvflp, ita ut tantum dvr) superesset, imde
orta corruptela".
In V. 843 ou5' dva7ro|i6p£€Tai TTp^Tnc Tf|v cupuirpujKTiav coi
S habet £v(nro^6p£€Tai, quod schol. legisse videtur, qui inter-
pretatur 4va7TOHiTic€Tai, dvaiT0|LidS€i ; R cett codd. 4£oM6p£€Tai
praebent Dubitari nequit, quin cum Fors. Ribb. Elmsl. Mein.
^vaiTo^6pE€Tat retinendum sit contra dSo^6pE€Tai Blaydesio,
Dindorfio, aliis probatum. Cuius verbi praepositione il^ versus
obscenitate privatur; compositum vero dvaTTo^6pE€Tai — est
enim irramare — optime huic loco convenit Quae cum ita
se babeant, genitivum cou in fine vss. a iibrariis RA tnale
pro coi transcriptum (cf. de coi et cou commutatis ad Ra. 890
p. 14) repudiandum esse per se patet S igitur solus genuina
comid verba ivoTT0|Li6p&Tai — coi integra servavit
In V. 850 scriptura 8 est oub' u»ctt€p 6 TTOvnpoc, cum in
R ceterisqne codicibus oub' 6 TT€plTT6vnpoc inveniatur. Particula
oOb' ab editoribus deleta metrum concinnum, perspicuus sensus
104 Victor Coulon,
fit. Comicus enim Cratinum 7T€pnT6vTipov significare voluit,
ut adnotatione schol. irap' uTiovoiav bi fcpn t6 'ApTejLiujv ou
Tdp toOtov, dXXd t6v KpaTivov PouXeTai briXuicat docemur.
Manavit certe illud oubfe ex initio v. 848 oub' ^vtuxiuv. Lectio
autem oub' djcrrep 6 TTovrip6c aut Suidae ipsi crimini danda
est, quem saepissime verba immutantem deprebendimus, aut
librariis pro 6 irepi falso lijCTrep 6 transcribentibus. Atque ad
verba 6 Trepmovripoc *ApT^|iUiV illustranda Blaydesius, cuius cf.
adnot. ad h. v., praeter alia Hesychii glossam TTepiTrovripoc
'ApTe^ujv et Athen. XII 533 e protulit
In fine v. 916 R ceterique codd. OpuaXXibac exhibent,
S OpuaXXiba et in textu et in schoL, cum schol. R in adnot
GpuaXXibac praebeat Alii critici singularem 9puaXXiba, alii
pluralem 6puaXXibac amplexi sunt In extremo v. 917 BCf bid
OpuaXXibac tradunt, AC 6puaXXibac (om. bid). In R totus versus
propter homoeoteleuton deest Editores in v. 917 numerum
singularem restituerunt, quod in v. 918 statim sequitur aurri
Tdp ktX. Quapropter praestare mihi videtur etiam in v. 916
cum Dind. Elmsl. Mein. aliis Suida auctore 6puaXXiba scribere.
In V. 971 eibec (b Trdca ttoXi t6v cppoviiiiov dvbpa t6v
(mepcocpov verba eibec d) bis leguntur in omnibus codicibus,
semel in S et lemmate schoL Ut dici possit, utra scriptura
sincera sit, v. 988 adhibendus est, qui nostro versui respondet
Initio v. 988 dTrrepajTai t' im t6 beiTTVov fijna Kai fieTdXa bf\
9poveT in R sec. Herw. dTTTepujTai t\ in f Tai b', in A tui b',
in BCA Tdb', in lemmate schoL Td b', sed iTrrepujTai in adnot
schoL R traditum est Priusquam notum erat in R dTTT^puiTai t'
inveniri, editores aut lacunam statuerunt aut e coniecturis
locum suppleverunt, velut Meineckius in Vind. Ar. p. 18 ou-
Toci b' dTTToriTai. lam cum pronomen ouTOci delendum esse
constet, quin in v. 971 lectio S et schoL eibec li contra codd.
eibec (b eibec lu vera sit, dubitari non potest
In fine huius paragraphi pauca dicamus de locis dialectum
Megarensem prae se ferentibus, quos p. 86sqq. allatos vides.
Omnes fere voces dialecti Megarensis in Atticam linguam
versae apud Suidam nobis occurrunt Quas mutationes cum
Buengero (p. 61) non ipsi Suidae tribuendas esse censeo,
Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas.
105
?enim grammatico caidam, qui in codice illo, ex quo lexico-
graphus versus suos excerpsit, inusitatis formis Megarensibus
mlgatas Atticas superscripsit
§ 14.
Restat, ut de Thesmophoriazusis agamus. Quam fa-
balam propterea ad finem quaestionis nostrae de Aristophanis
^ud Suidam reliquiis reseryavimus, quod cum uno R lexi-
cographi lectiones comparari possunt (cf. p. 7). lam sequitur
index locorum:
TSS. S
42 ^cXoiTOtuiv
53 dijiibac r. s. v. bpuoxoi. —
dipTbac levi mendo cum
schol. Ach. 78 s. v. Xai-
Kacrric.
54 Topeuei (xujp- S^)f s. v.
bpuoxot. — T0pv€uei (to-
peunS^TopeinSOVBMed.)
s. V. XaiKacTrjc.
74 xpn C€
100 ^up^nKUJV (-ouc S^^)f
106 Jx€i r. Cf. Bueng. p. 44.
130 TTOTviai
139 dEu^cpopov r. Cf. Bueng.
p. 45.
140 Tic bkf
142 TTOU TO TlloC "f 8. V. AuKUJ-
viKai. — TTOu bi t6 nioc f
8. V. rr^oc
R
^eXujTTOiuivf
dcTri5acf
Topv€U€i r. Cf. Bueng. p. 43.
Xpflv c€ r. Cf. Bueng. p. 43.
^upfiiiKoc
Ixeic
TTOTVia ff
o\) Eu|Liq)Opov (Idem S^^)
Tic 5ai. Frequentissime bal et
hi confunduntur, e. g. in Av.
832, Ra. 135, Vp. 1212 bi Y
pro 6ai, Eq. 28 et 171 b^ M
pro bai, Ba. 558 be B pro bai,
Ec. 978 bi Br pro bai, Ach.
803 bk P Ald. pro bai
Kui TToO cnioc (iTeoc recte
Augustanus)
106 Victor
Goulon,
V8S. 8
R
146 M^v ora.f
M^v
162 ollTrep
ol nepif
162 ix^M»cav r. Cf. Bueng.
^XWMncctv
p. 45.
163 5ieK{vouv
bieKivuiv (Mein. Vels. t€ xdxXi-
bujv; cf. Bueng. p. 46.)
178 or6c xe
or6v Teff
196 fiv ^iaivoiVee' fiv r. Cf.
^aivoi^eO' dv
Bueng. p. 46.
223 dTTaTai dTTaTai, editores
drra drraTai (sic)f
-Tai.
246 TeT^VTiiiai
TeTevvrmaif
246 t6v Tpdmvft
Tf|v Tpdjyiiv
257 fibiov ^lv oOvf
f\b\ jLi^v oOv r. Cf. Bueng. p. 46.
261 JtkukXov r. Cf. Bueng.
dTKUKXiovf
p. 46.
278 eecMOcpopujf
9ec)iO(popitu, cum Meinekio
eecjyiocpopeiqj scribendum. Cf.
Bueng. p. 47.
295 eucpniiia fcruj, ex quo
euqpriiii' Ictuj, sed eu<pn|iia 'ctuj
€Oq)rmia 'cru) Brunckius.
r. in Av. 959.
364 XeTouc'
X^Touciv f
369 ifice'
uic 1 e'(in V. 370) ff
380 *7rp6T€pov
TrpiijTOV
390 «MPpctXw r. Cf. Cob. Var.
^vppaxu
Lect. p. 207 sqq.
392 fjioixoTp67Touc r.
)LiuxoTp67Touc.Solitum mendum.
Cf. Blayd. ad h. v.
392 dvbpepacTpiacr.Cf.Bueng.
dvbpeacTpiac (idem S^^)
p. 47.
393 oJvoTTiTTac. Cf. Bueng. p.
oivoTOTibac praef erendum esse
47.
in posterioris libri extremo
capite IV exponam.
394 dv6pdciv
dvbpdcif
427 ibibaHe
ibiboEevf
436 ib^ac
eib^actt
Qnaesitones criticae in Aristophanis fabulas.
107
TSS.
s
438 iroiKiXuictt
481 ^ou' Kvuev r. Cf. Bueng.
p.48.
493 MdXice' 6Tav f ] Cf .
493 XT]Kuifi€9a r. >Bueng.
494 JXnv gl. Jp. 48,49.
514 {K^ama cov S™^
iK^acov S^
^KMdccovra S^
582 7rXf|v dXXai
560 trcpa t6 v dfvbpa T\h ireXeKet
r. Cf. Bueng. p. 49.
576 iindc-f-f
616 x^c Tip 8^^ ^*^*
ixetc Tap S»
Top ijfiic S^
631 Ti b€ ^€Td toOto
647 extat apud Suidam
710 fJKeic t' r. Cf.Reisig. Coni.
p. 297.
730 cif bi t6
737 KaX6vf
737 6et Cf. idem mendum S
in Ls. 91 p. 89.
747 6covf
769 oiba 6't
769 TTpdTCpovt
«72 t' fKClVTO ^oit
773 d Tabi
773 dvri irXaTorvt
^34 lTT]vioici
^68 Ui Tiiiv (Crrnuv S»e, tfj
TUJV S^)
cf.
Bueng.
p. 51
sqq.
R
TTOIKlXoUC
)Ll' 06kVU€V
6Tav ^dXice'
Kivu))ieea R corr.
^uieev
auTeKfuiaTibia
TTXf|v ap' ei r. Cf. Bueng. p.
49.
t6v dvbpa Tuj TTeX^Kei Tuvf|
C f*
ujiUJV
Tap ix^kc. Recte Bueng. p. 50 e
variis lectionibus S Tdp ' X^^c
Tdp restituisse videtur.
Ti be \xe ToOTot
schol. manu adscriptus est
flKeic t'
cu t66€ T6t
dTae6v
6'aO
Kai 6cov i. e. x^^cov (Bbnt-
leius)
oi6'
TTOpOV
TevoiT' dfv |Lioi
elTa bidt
dVTl TIUV TTXaTCJV
Tr]vioici tt
Zu» Tujv r. Cf. Bueng. p. 53.
108 Victor Coulon,
vss. S R
910 if\h bi McvdXeuiv 8cov tfu) bi MevlXaov 8ca t' ^^
Ik tuiv icpuujv Tuiv dcpuujv. Pritzschii emen-
dationem ^twj bk MeveXdiu c\
8ca t' ^k tuiv iq>uujv ab ipso cri-
tico in adnoi ad h.v. bene def en-
sam cum Velseno amplector.
926 f|vt fjvirep
935 TauTTivf auTOv
948 e€UJvS^,e€" (i.e.e€aTc) eeaiv; Cobetus in Var. Lect
S^, eeaivujv S^ev p gg 9^^^^ ^^^ p^^bb.
1214 biepaXe )Li' ^ TpctOc r. arti- bi^paXXe ^' 6 TPaOc
culo f| cum Engero in
db mutato.
1217 ?{ Jcpepev (= fi 'cpepev) ncpepevff
Uno loco et a Buengero et ab editoribus dissentio. In
V. 380 enim legitur: fTepieou vuv Tovbe irpuiTOV (R, Trp6Tepov S)
TTpiv X^T€iv. Blaydesius solus dubitanter adnotavit: "irpoTepov
Suidas in Trepieou. Recte?" Equidem inspexi omnes locos,
quibus TipoTepov — Ttpiv et TtpuiTov — Tipiv apud nostrum
invenitur, quos iam affero:
Ec. 649 ouTOc jLi^v TipoTepov (omn. codd., nisi quod t6
TTp6Tepov in f legitur) TCTOvev Trpiv t6 i|ir)q>ic)bia T^vecOai
(positive cum infinitivo), Eq. 761 iTpiv dKeivov TrpocKeTceai coi
7rp6T€pov (SR recte, 7rp6Tepoc ceteri) cu — pLejewpxlov (posit
c. inf.), Ra. 673 dpouX6^iiv b' fiv — 7rp6Tepov (omn. codd.)
voficai, TTpiv Xa^eTv (posit c. inf.);
Ec. 588 ^f\ vuv TTp6T€pov (omn. codd.) — uTTOKpoucri, TTpiv
iTTicraceai (negative c. inf.), Ec. 620 ouk dTTiXeiipei to tt^oc TTp6-
Tepov (omn. codd.) TTpiv — dq>iK^ceai (negat c. inf.);
Av. 700 TTp6T€pov (omn. codd.) b' ouk f\v — TTpiv "Epuic
Suv£)iiSev fiTTavTa (negat c. ind.).
Altera coniunctio exhibetur in Ach. 383 — 384 vOv ouv
}ie TTpujTov (omn. codd.) TTpiv X4t€iv ddcaTe dvcKeudcacOai >i'
(posit c. inf.), Eq. 542 ip^TTiv XPflvai TTpujTOV (RV metro in-
vito, TrpuiTa SM Ald) Tcvkeai TTpiv TnibaXioic ^TnxeipeTv, k^'
ivTeOeev ktX. (posit c. inf.) ;
Qnaestiones criticae in Aristophanis fabnlas. 109
Ec. 1017 \ii\ crrofceTv auTrjv Tipiv fiv t#|v TPCtOv TrpoKpoucri
TTpiijTov (omn. codd.; sed initio v. 1018 pro xauTTiv, quod Vel-
senus scripsit, om.D. codd. irpOTepov praebent) (negat. c. coni.).
Quibus ex tribus locis Ach. vss. 383, 384 suspecti sunt
In Eq. 542 vero illud TrpoiTa oppositum est voci k^t' initio
V. 543. Cf. similes locos Eq. 155 KaTdOou irpaiTa — ?TT€iTa,
Av. .550 irpurra 5tbdcKU) — KdlTreiTa, Ec. 597 Tf|v Tflv TrpdincTa
iroii)cio Koivfiv — efr', ubi paiticula ^^v deest, qiiae post Trpdi-
Tov(-Ta) addi solet In Ec. 1017 denique Herwerdenus in Anal.
crit p. 54 pro TrpioTov vocabulum TrpoTepov ex initio v. 1018
irporepov TrpoKpoveiv, dXX' dTri0u|uif| Tf\c vtec, quem pro adul-
terino habet) iure, opinor, reposuit Atque perstitit vir doc-
tissimus in sententia sua nuperrime in Vind. Ar. p. 121. TTpiv
aatem particula respondens adverbio TrpOTcpov apud Hero-
dotum primum, quod quidem sciam, comparet Cuius in libro
182 legitur \ir\ TrpoTcpov Opeijieiv KOfiiriv — Trpiv ©upeac dvacibcujv-
lai. Yidesis etiam alia exempla in Schweighauseri lexico
Herodoteo s. v. Trpoxepov. Ad Atticos autem ab Herodoto
translata est haec coniunctio. Velut invenimus in Platon.
Soph. 261 a toOto TrpoTepov dvaxKaiov bia^dxecBai Trpiv ^Tr'
auTov dxeivov d^iKecOai; Phaed. 104 c Trp6Tepov — TreicecOai
irpiv urro^eivai, Phaedr. 277 b, c; Resp. III 402 b, VI 487 e;
Euthyd. 295 c; lon. 534 b; Soph. Phil. 197 toO |Lir| Trp6Tepov
— Teivai Td Geiuv d^dxnta peXr|, rrpiv 65' dSrjKOi xpovoc;
Thncyd. 11 65, 3 ou ji^VTOi Trp6Tep6v t^ ol EufiTravTec ^TraO-
cavro — Trpiv ttri^»*Jucav ; V 10, 9 ; VIII 45, 1 ; Xenoph. Cyr.
V 2, 9 dTroOvrjcKOuct Trp6Tepov, rrpiv bflXoi TiTvecBai oloi fjcav;
Lvs. UI 7 ou Trp6Tepov i^jO^Xricev drreXOeiv, rrpiv — ^EriXacav
Pia; XVI 4; XXII 4; XXX 3; Dem. XVH 20 CKeuuipou-
H€voi Trepi auxd ou Trp6Tepov dcpeicav, rrpiv ujaeTc iipricpicacOe,
XXII 15, multis aliis locis. Quae cum ita sint, haud scio
an nostro loco Suidae rrp^Tepov exhibenti fides habenda sit,
praesertim cuius magnam esse auctoritatem in Th. fabula ap-
pareat Saepe autem Trp6Tepov et TrpdiTOv etiam in codicibus
Aristophanis inter se commutari Av. 75 rrp^Tepov R, TrpujTOv V,
Nb. 507 TrpoTepov RMA, TrpujTov V, Pc. 1074 rrp^Tepov RV,
irpuiTov Ald., Vp. 55 TrpiiiTOV RV, Trp6Tepov CP docemur.
110 Victor CoQlon,
Caput V.
§ 15.
Quoniam de singularum fabularum apud Suidam reliquiis
uberius disputavimus, in fine prioris huins Ubri quid sentiar
mus de excerptis lexicograpbi complectamur.
Priusquam autem accuratius inquiratur, quae ratio Suidae
intercedat cum codicibus nostris, disseratur necesse est de
Suidae propriis vitiis. Quorum plurima ipsi lexicographo crimini
vertenda sunt; namque summa libidine atque licentia eum usum
esse in versibus Aristophaneis excerpendis et Buengerus com-
pertum habuit et ipsi quoque initio § 10 aliisque locis occa-
sione oblata ostendimus. Ac multi etiam inveniuntur loci, ubi
corruptelae librariorum neglegentiae debentur, qui codices
nostros lexici a Suida conditi exaraverunt Horum igitur vitio-
rum nihil interest ad investigandam atque illustrandam Suidae
codicumque Aristophaneorum rationem. Neque vero omnibus
locis certo diiudicari potest — id quod Buengerus quoque
(p. 34, 36, alibi) expertus est — , utrum ad ipsum Suidam vel
eius librarios an ad codicem iilum a lexicographo adhibitum
vitia referenda sint. Glossemata sane et verborum omissiones
vei transpositiones ipsi Suidae inculcanda esse existimo; est
enim ista compilatoris consuetudo atque indoles.
lam si nuraeros eorum versuum in § 10 prolatorum in-
dicamus, in quibus Suidae quae inveniuntur vitia aut ipsius
aut librariorum incuriae adnumeranda nobis videntur, illud
monemus in hoc locorum indice etiam eos versus enotari, qui
nisi probabilitate quadam non commendantur:
Eq. vss. 4, 9, 48, 49, 56, .57, 104, 192, 257, 258, 259,
372, 379, 382, 397, 400, 502, 511, 521, 522, 538, 542, 546,
570, 602, 796, 835, 844, 1130, 1277, 1312.
Qnaestiones criticfte iii Aristophanis fabulas. 111
Ra. vss. 79, 153, 263, 320 bis, 429, 618, 619, 680, 684,
800, 807, 943, 1073, 1089, 1247, 1332.
Nb. V8S. 126, 157, 215, 465, 550, 703, 813 bis, 832, 869,
973, 1147, 1215, 1216, 1276.
Pl. vss. 144, 150, 675, 1085, 1086, 1167.
Av. vss. 109, 149, 190, 191, 265, 275, 315, 521, 655,
717, 719 bis, 732, 750, 829, 1111, 1113, 1115, 1127, 1239,
1432, 1473, 1477, 1519, 1563.
Vp. vss. 349, 454, 455, 504, 713, 1035, 1066, 1264, 1270,
1274, 1301, 1304.
Pc. vss. 62, 119, 121 bis, 162, 172, 182, 243, 277, 278,
562, 631, 640, 734 bis, 874, 876.
Ach. vss. 23, 64, 112, 115, 120, 121, 138, 140, 144 bis,
258, 273, 343, 391, 454 bis, 510 bis, 532, 671, 684, 842, 850,
1032, 1082, 1112, 1156, 1160, 1226.
Ec. vss. 61, 129, 161, 276, 287, 417, 648, 686, 732,
733, 737, 1087.
Ls. vss. 13, 91, 105, 116, 139, 229, 353, 454, 615, 616,
688, 796, 839, 840, 896, 1003, 1082, 1092, 1124.
Enotatis igitur locis, quorum ratio non habenda est in com-
parandis libris Aristophaneis cum eo codice deperdito, quem
lexico^phus in nsum vocavit, ad singulas fabulas aggrediamur.
Ac primum quidem consideremus quinque illas (Eq. Ra.
Xb. PL Av.), quae etiam Parisino A et Ambrosiano M ad-
servantor. Atque codicem M a Suidae scripturis in ^quitibus
proxime abesse Buengerus p, 37 asseveravit Cuius sententia
commoti sumus, ut praeter RV Ambrosianum M adhiberomus.
Parisinam A vero propterea quaestione nostra impiicavimus,
quod Buengerus p. 16 haec monuit: "Neque cum A neque cum
tota hac famiiia (scil. codd. A VQA) Suidae codicem necessi-
tadine quadam coniunctum fuisse inde apparet, quod et A codi-
cis propria vitia et totius familiae menda apud Suidam desunt".
Vt autem statuamus, quae ratio lectionibus S cum RV
intercedere videatur, iam sequitur index locorum, quibus S
ak alterutro codice discrepat:
87 contra R locis: 33 in Eq., 34 in Ra., 27 in Nb.
28 in Pi; 18 in Av.
112 Victor Coulon,
SE contra V locis: 28 in Eq., 38 in Ra., 23 in Nb.,
22 in Pl., 13 in Av.
Exordiamur ab Equitibus. Qua in fabula S 334 versus
ex codice Aristophaneo depromptos proferens vitia R et
pravas scripturas gravioris momenti vitavit 9 locis (in vss.
8, 32, 270, 272, 276, 301, 414, 532, 1129) exceptis vss. 761
bis, 792, 856, 1869. Atque etiam levia peccata R desunt
apud S locis 14 (in vss. 62, 143, 314, 394, 401, 531, 630,
634, 964, 1141, 1266, 1276, 1311, 1368), inveniuntur 7 locis
(in vss. 104, 356, 580 bis, 680, 756, 928). Contra ^aviora
vitia V pravaeque lectiones a S vitantur 11 locis (in vss.
61, 211, 357, 408, 821, 846, 849, 1187, 1256, 1363, 1368),
exhibentur locis 4 (in vss. 31, 56, 79, 783). Leviora peccata
V absunt a S 5 locis (in vss. 182, 196, 761, 1144, 1277),
praebentur 6 locis (in vss. 7, 75, 292, 354, 697, 1138). Qua
ex comparatione apertum est Suidam in Equitibus neque
cum R neque cum V arta cohaerere necessitudine, praesertim
cum lexicographum etiam 16 locis cum uno alterove cett
codd. contra RV facere in § 8 viderimus. In quibus 5 versus
sunt (289, 406, 517, 535, 542), ubi S cum M veram scrip-
turam servavit. Accedunt 47 Suidae propriae lectiones in
§ 10 enotatae. Ex quibus quamquam 31 ipsius lexicographi
vel eius librariorum incuriae attribuendae nobis videntur (cf.
p. 110), tamen reliquas 16 discrepantias iam in Suidae codice
deperdito fuisse verisimile est. Quos inter 16 locos 3 inveniun-
tur (in vss. 254, 278, 635), quibus S solus verum exhibet
Pergamus ad Ranas, quarum 339 versus ex codice Ari-
stophaneo excerptos S profert. Locis 6 vitia R aut malas
lectiones gravioris momenti S non praebet (in vss. 138, 304,
308, 621, 987, 1180), cum aliis 6 locis ea amplectatur (in
vss. 406, 538, 712, 901, 935, 1448). Atque leviora peccata
R absunt a S 17 locis (in vss. 303, 366, 498, 537, 539, 617,
804, 822, 847, 890, 944, 961, 964, 970, 989, 1058, 1427),
exhibentur locis 6 (in vss. 217, 618, 843, 967, 995, 1505).
Omnia contra V vitia pravasque scripturas gravioris momenti
S vitavit 12 locis (in vss. 137, 263, 281, 562, 580, 585, 684,
1056, 1387, 1428, 1450, 1466). Leviora peccata V apud S
Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 113
desunt 14 locis (in vss. 134, 189, 230, 249, 289, 356, 494,
520, 644, 833, 943, 966, 1201, 1514), inveniuntur locis 11
(invss, 209, 474, 536, 562, 730, 847, 965, 1084, 1315, 1437,
1477). His adiungendi sunt illi 15 loci in § 8 allati, ubi 8
eum uno alterove cett codd. et a R et a V discrepat In
quibus 6 sunt (in vss. 18, 505, 537, 1068, 1372, 1432), ubi
cum M accedente A in vss. 18, 505, 537, 1372, 1432, unus
(536), ubi cum A verum praebet Addendum est, quod in
28 illis discrepantiis in § 10 enumeratis 11 lexicographi pro-
priae scripturae reperiuntur, quae codici illi a Suida adhibito
adscribendae videntur. Ex quibus 5 habemus (in vss. 33, 134,
146, 149, 1000), ubi S soii genuinam debemus lectionem.
Quae cum ita se habeant, dubium non est, quin in hac quoque
fabula scripturae S neque ad R neque ad Y referendae sint
Transeo nunc ad Nubium fabulam. In qua 323 versus
ex codice Aristophaneo in schedas suas recipiens S praeter
V. 399 neque corruptelas neque pravas lectiones R gravioris
momenti (in vss. 267, 589, 595, 624, 730, 995, 1172, 1203)
neque leviora R vitia excepto v. 362 (in vss. 71, 335, 416,
700, 832, 1171, 1474) amplexus est Atque etiam graviora
peccata Y pravasque scripturas S vitavit iocis 14 (in vss. 294,
365, 400, 559, 649, 845, 984, 996, 1005, 1006, 1173, 1286,
1395, 1474), habet 4 locis (in vss. 371, 432, 512, 995). Vitiosae
V lectiones minoris momenti absunt a S locis 6 (in vss. 133,
151, 333, 1155, 1217, 1235), praebentur 9 locis (in vss. 3,
278, 286, 358, 409, 511, 645, 771, 965). Neque paucis locis
(2% quos in § 8 aiiatos vides, S cum uno alterove cett. codd.
oontra RY facientem deprehendimus. In quibus 15 loci in-
veniuntur (ia vss. 131, 335, 800, 845, 960, 969, 976, 1001,
1006, 1110, 1235, 1256, 1277, 1376, 1473), ubi S cum MA et
3 (in vss. 861, 1047, 1228), ubi S cum nonnullis dett codd.
~in V. 1228 accedente A — veras probabilesve scripturas retinuit
Aocedunt 26 Suidae propriae lectiones. A quibus cum 15
segi-egandae sint, quippe quae ipsi lexicographo vel eius 11-
brariis crimini vertendae sint (cf. p. 111), tamen 11 restant,
quae ad Snidae codicem deperditum referendae nobis videntur.
Atque verum S solus tuetur locis 3 (in vss. 372, 460, 1218).
zm,!. 8
114 Victor Goulon,
His igitur de causis in Nubibus idem de ratione S cum RV
quod in Equitibus et Banis statuendum nobis est. Neque
aliter de Pluti et Avium apud Suidam reliquiis iudicandum
esse statim videbimus.
In Pluti fabula enim 216 versus ex codice Aristophaneo
sumptos proferens S vitia R pravasque scripturas gravioris
momenti non habet 11 locis (in vss. 268, 387, 566, 596, 769,
958, 989, 1049, 1052, 1085, 1110), amplexus est locis 2 (in
vss. 152, 271). Leviora peccata R praeter vss. 307, 581 apud
5 frustra quaeras (in vss. 17, 185, 480, 529, 586, 681, 1010,
1020, 1056, 1146). Atque etiam onmes graviores corruptelae
V et pravae lectiones praeter vss. 242, 768, 999, 1005 desunt
apud S (in vss. 144, 145, 184, 278, 328, 387, 549, 556, 581,
807, 904, 1086, 1087). Neque leviora peccata V (in vss. 328,
556, 818, 885, 1136) exceptis tribus locis (in vss. 185, 314,
1037) S exhibet. Ab utroque autem codice S cum uno al-
terove cett. codd. differre locis 15 in § 8 vidimus. Inter quos
6 nobis occurrunt (in vss. 172, 255, 301, 401, 635, 673), ubi
S cum M verum praebet adiuvante A in vss. 172, 255, 301,
401. His addendae sunt 11 lexicographi propriae lectiones in
§10 prolatae. Neque desunt loci, quibus S solus genuinam
scripturam sen^avit (in vss. 77, 528, 550, 801).
In Avium denique fabula, cuius vei-sus 359 lexicographus
e codice Aristophaneo descripsit, graviora omnia peccata R
et vitiosae lectiones praeter vss. 658, 1272 — 73 a S absunt
(in vss. 40, 377, 463, 806, 943, 982, 1589) itemque leviora
menda R (in vss. 43, 370, 694, 861, 941, 1074, 1131, 1378,
1443) exceptis vss. 701, 772, 807. Atque etiam corruptelas et
malas lectiones V gravioris momenti frustra apud S quaesiveris
(in vss. 68, 692, 769, 959). Leviora peccata V lexicographus
vitavit 4 locis (in vss. 497, 523, 659, 1563), non fugit locis 2
(in vss. 659, 1519). Accedit, quod 10 locis in § 8 enotatis
S cum uno alterove cett. cod. et a R et a V discrepantem
deprehendimus. Inter quos non desunt versus, in quibus S
veram scripturam tuetur (in v. 714 cum A, 775 cum M Ald.,
796 cum A Ald., 1079 cum MA). Atque ex 88 Suidae pro-
priis lectionibus in § 10 allatis 13 iam in codice ilio a lexico-
Quaestiones criticae in Aristophanis fabalas. 115
grapho in usum vocato traditas fuisse existimamus; quorum
tredecim loci 4 sunt (in vss. 134, 796, 1096, 1620), ubi S
soli veram debemus. Uno denique loco (336) idem S ansam
geQuinae comici scripturae recuperandae dedit.
§ 16.
Quoniam igitur Suidae iectiones ueque cum R neque cum
Varta quadam necessitudine cohaerere explanavimus, nunc
quaestio existit, cuius codicis vel cuius codicum generis Sui-
das consimilis reperiatur. Atque ut praedicamus, quid de hac
re sentiamus, iUud persuasum nobis est in omnibus quinque
fabulis lexicographi scripturas ad Ambrosianum M et Parisi-
num A maxime aspirare. Quac nostra sententia quo facilius
«tque planius perspici possit, hoscc praeponimus indices:
I.
Ex Eq. 33 locis, ubi SV a R differunt, M 29, A 28 locis cum SV facit.
„ Ra.34 „ „ SVaR „ M 31, A 29 „ „ SV „
. Nb. 27 „ „ SV a R „ M 17, A 17 „ „ SV „
„ Pl. 28 „ „ SVaR „ M21, A23 „ ,, SV „
„ Av. 18 „ „ SV a R „ M 17, A U „ „ SV „
n.
Ex Eq. 28 locis, ubi SR a V differunt, M 19, A 8 locis cum SR facit.
„ Ra, 38 „ „ SR a V „ M 23, A 26 „ ,, SR „
, Nb.23 „ „ SRaV „ M 21, A 20 „ „ SR „
„ PI. 22 „ „ SR a V „ M 19, A 18 „ „ SR „
,, Av. 13 „ „ SR a V „ M 8, A 6 „ „ SR „
m.
fixEq. 16 locis, ubi S, alii codd. a RVdifferunt, M 14, A 5 locis cum S facit.
„Ra.l5 „ „ S, „ „ aRV „ M11,A11 „ „ S „
„Nb.28 „ „ S, „ „ aRV „ M24,A20 „ „ S „
„PI. 15 „ „ S, „ „ aRV „ M14,A 9 „ „ S „
„Av.lO „ „ S, „ n aRV „ M 5,A 4 „ „ S „
Qua ex comparatione forsitan quispiam Schneei in libello
academico "De Aristophanis codicibus capita duo", p. 9 sqq.
rationem secutus coniciat e R et V codices MA contaminatos
esse. At ne in hanc coniecturam incidamus, vel eo prohibe-
mur, quod scripturae MA Suidae auctoritate probantur, quam
haud spemendam esse nemo facile infitias ibit; namque lexico-
8*
116
Victor Coulon,
graphus procul dubio et librum R et V vetustate superat Cum
autem iam Buengerus p. 20 sqq. Schneei rationem refelierit,
in occupatione huius amplius versari supersedemus.
Progredientibus igitur in enodanda necessitudine, quae
inter Suidam et codices MA intercedat, cum de discrepantiis
supra enumeratis, qualem prae se ferant speciem, in antece-
denti paragrapho satis dictum nobis sit, proximum videtur
esse, ut locis, quibus A et M a parte S stant, eos oppona-
mus, ubi A et M adversus S faciunt. Qua in re sic agemus,
ut primum eos proferamus versus, in quibus et A et M a S
dissentiunt, deinde eos, ubi M a S, tum eos, ubi A a S dis-
crepat; quo fit, ut versus quosdam iam in antecedentibus
tabellis (§§ 3, 6, 8) enotatos non denuo afferre nequeamus.
Quibus alii loci addantur litteris „cum RV" praediti, ubi S
et a R et a V contra MA adiuvatur.
vss. MA
Equitam :
S
56 TTepibpafiibv
7Tapabpa)aujv
230 «ijKaciievoc
dg€iKac|aevoc
357 dKTTiiuv
dTn7TlUJV
408 if| Traiujv (Traiujv
'A) ^cai
frjTTaiujvicai
543 k^t' dvreOeev
KdvreOOev
680 {»7T€p€7ru7r7ra2!6v
Td |i€
U7T€p€7TU7T7Ttt2l0VT6 |i€
761 7TpoK€ic9ai coi
7Tp0ClKk9ai cou
761 7rp6T€poc
7Tp6T€p0V
761 cu
ora.
783 c€
om.
846 Ti Tujv
TUIV
856 Ka6ap7rdcavT€C
KaTttCTTdcavTec
Banarom:
■
57 drraTai
d7T7Ta7TaT cum RV
138 7TU)C T€
7TUIC
189 ouv€Ka
€*(V€Ka
217 Kpai7TaX6KU)^oc
KpaiTraXaiKU))yioc
270 t6 vaOXov
t6v vaOXov cum RV
290 7T0Tt
t6t€ cum RV
Qnaestiones criticae in Aristophanis fabulas.
IIT
TSS. MA
293 Toivuv t'
406 K(i£€Gp€C
519 auXtiTpict superscripto
6pxT]CTpici a pr. m. in M
585 TUTrroic
620 iiri T€ Tdc
684 K€Xab€i
935 KdX€KTpu6va
942 ^iKpoic
967 ou^oi M, oufyioi A
995 ^ujv
1302 M€XiTou
1428 7r€q)uK€
1448 xpnccxifi€9' fcuic cuiO^in-
^€V 5v
1450 irpdTTOVT€C
S
Toivuv cum RV
^€Gp€C
dpxncrpiav cum RV
TUTTTriC
«Ti b' €tc (dc RV) Tdc cum RV
K€Xapu2[€i
KoXoKTpu6va
X€UKok cum RV
oG^oc
^aiiuv
McXrJTou cum RV
(pav€iTai
Xpr)caifi€cOa cu)9€irm€V dv
Trpd£avT€c
NQbinm :
3 diripavTOv
278 papuax€OC
286 ^ap)iap€aic £v aurctic
371 aiOpiac
416 ^nr^ dpiCTCtv
436 Trapdboc Gappiuv
511 elv^Ka
597 ui|iiK€pdTav
645 f|Mt€KTtov(-Taiov M)
703 €ic
813 h€p<2i (^T€pa M)
861 Tr€t66|yi€VOC
880 bi
965 Kpi^vui5r]
996 etafvai (idem S^ Med. in
textu et S^ inter vss.
8. V. fitiXifj pXnOf)vai.)
1047 c€ ^kov Xapdiv Ix^ T*
1156 Tdpx€id
> *»,
drrdpaTOV
papurix^oc
^ap^ap^aiciv airratc
atOpiac oucr)c
firJT' dptcTdv
Oappujv Trapdboc cum RV
£v€Ka
ui|iiK£paTa cum RV
f|fil€KT£0U
iix' cum RV
^T^PUJC
Tn66^€voc
T€ cum RV
KpriiLivdibri
€icdTT€lV
c' ^x^ M^cov Xapubv
Tdpxata cum RV
118
Victor Goulon,
vss.
MA
Pluti :
45 Euvinc
145 xcipi€V iv dv6pu)Troici
152 ibc
185 ouToc
242 tbc
453 dvacrricaiTO
526 cou
586 K0TivqjCT€q)dv4)(-uj-ujA)
989 ?V€K€V
989 fiicTnTiac
1110 TOUTIIJ (-U) A)
Aviom:
210 x^cov
245 KdTTTce' (-T€ce' A)
523 dvbpdTToba
658 cauToO
692 TTpobiKi}) TOp' i\iov cum
gBCE
798 mTuvaia
941 vofidb€Ci (-baia A)
1110 a(€T6v
1272—73 \h KX€iv6TaT\ \b co-
(puiTaT*, t& T^aq)upib-
TaT€ I u) Tpic^aKdpi', Uj
KaTaK€X€UCOV
1381 XiTucpeoTTOC A
S
£uvi€ic cum RV
Xdpt€V dvepdiTTOici
dc
auT6c
€fc
dv dficaiTO cum RV
coi
KOTIVOU CT€q)dvuj
4'v€Ka
fiicnTiac cum RV
TouTU)v cum RV
XOcov cum RV
Kd^TTT^e'
dvbpdirob' cum RV
coO
Trap' djioO TTpobiKU) S^^ ^^®^-
Tnmvdia cum RV
VO^d&€CCl
d€T6v cum RV
(b Tpic^idKap, ib KX€iv6TaT€, i&
coq)U)TaT€, I (!) TXaq)upu)TaT€, (b
KaTaKdXoucov
XiTu^oxOoc
XtTu^uOoc M
Quam sint paucae hae discrepantiae contra eos locos, ubi
MA cum S concordant ex hisce numeris facile perspicias:
MA cum S MA contra S
Eq. 38 locis 12 locis
Ra. 55 „ 20 „
Nb. 53 „ 17 „
Pl. 45 „ 11 „
Av. 20 „ 10 „
Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas.
119
Neque gravioris momenti sunt lectiones, qnibus MA a S
differunt exceptis aliquot versibus, veiut in Eq. 56, 856,
Ra.684, 1428, 1448, 1450, Nb. 371, 436, 813, 1047, Pl. 152,
242, Av. 1272—73, 1381. Reliquas vero discrepantias omnes
fere iibrariorum neglegentia ortas esse manifestum est
lam videamus, num torte M Parisino A non accedente
graWoribus locis a S dissentiat ita, ut statui possit eum cum
Suidae scripturis artiore vinculo coniunctum non esse. Qua-
propter proferantur loci, ubi S adiutore A adversus M facit :
TSS.
18
36
75
104
224
368
402
481
527
634
693
756
762
7H4
H30
S53
856
929
978
9S3
991
1150
1265
12^5
M
Ko^^ieupiTnbiKUJC
OUTOC
PbuXn
cou
irepi TrdvTUJV
Trapicropuj
Tdceujc
QCUTOXot
MOpimijv
cauToO
irapdpaXe
iiravipou
OaXaTTOKOfiTreic
TOUTOIC
aArdc
TdlfKUOV
dpTaXeurrepuiv, ortum ex
praecedentiTTpecpuT^pu)v.
Xpucivuiv
dOeXet
KOTafiuXuiv
KOTaTrauo^evotc
Kacauptotc
S— A
Eqaitnm:
Ko^i|ieupiTTiKU)c cum RV
TTpdTMa cimi RV
auT6c
^fcTX€i
pbuXXei (pbdXXet A) cum RV
ce cum RV
Tiepi TtdvT' cum RV
TrapacTopui cum RV
cxdceuic cum RV
CKiTaXot
jiopfiu) cum RV
ceauToO cum RV
TrapapaXoO
iTravaipou cum RV
OaXaTTOKOTreic cum RV
TouTOuc cum RV
dv Tdc cum RV
Tdimvov cum RV
dpToXeuiTdTUJV cum RV
XPnciMUi cum RV^
deiXeiv cum RV
KaTa^nXuiv cum RV
KaTaTrauoji^voici cum RV
Kacaup(otci (Kaucap- A) cum RV
120
Victor
Goulon,
vss. M
S A
1370 ^€T€Tpaq)ric€Tai
^€T€TTpa<pnc€Tai cum RV
1405 gfepav
?bpav 9' cum KV
Banamm:
289 di
Touv cum RV
290 }iky
\xiv fe cum RV
290 bk
b' cnm RV
303 Xlxei cum S^
\tfe\y ciim RV
356 \be
€lb€V
474 TrX€U|Li6vujv
TTV€U^6VUJV
536 auTdv
auTov
554 dvriibiiiupoXifiaTaciimS^^
dvniiiujpoXiaTa cum RV
711 i(i€uboXiTpou
Hi€uboviTpou
804 ouv
Touv
833 87r€p
fiTT€p
901 X€2€IV
X^ai
956 d^poXdc
€tcpoXdc (4c- A) cum RV
991 KdOnvTo
KdGnvTai
1068 TaOGa M corr.
TauTa cum RV
1084 dv€CTomij0?i
dv€M€CTUj0n cum RV
1466 T€ TiXfiv 6
TTXrjv t' 6 (t' om. A)
1505 TouToici
TOUTO (TOUTi A)
Nubium :
33 (b |i^X€'
li ^ir cum RV
127 ToTc
ToTciv cum RV
133 pdX'
pdXX'
267 KaTaPpaxu)
KaTaPp€x0u)
436 TTpOCIToXoiCl
TTpoTr6Xoici cum RV
512 T^voiTO TdvGpdjTTiif)
T^VOIT' dv0pU)TTl}l
655 dxpnoc M corr.
dTp€Toc cum RV
878 TuwouToi
TuvvouTOvi ciim RV
1228 ttOjttot'
TTUJ t6t' cum RV
1254 KaJToi t'
Kai tout' cum RV
1356 iTTaixen
iTT^xQn cum RV
Qoaestiones criticae in Aristophams fabolas.
121
T^
M
Pluti:
328 'Apnv
529 o&r' ly
566 b€i XaO€iv a^6v
572 KOfiiQ^
596 KQTd nfiva TrpocdTeiv
662 KOTeKXivafJiev
1043 Xdpoi
S— A
^Apn
oOie
XaOeiv ainby b€i
K0|Lirjcr|C cum RY
Kaid jLif\v' dTTOTrifiTreiv
KaT€KX(V0^€V
Xdpij cum RV
Avimn:
299 KrjpuXXoc
497 Tov
649 4tui t€
714 1T€K€IV
796 dv
839 drrobouc
KTipviXoc (Ktp- A) cum RY
t6
ireiaeiv (TT€KTeiv S)
aO
dTTobuc cum RV
Qnibus ex discrepantiis plurimas levia menda esse libra-
rionim modo oculorum lapsu modo suo Marte peccantium
neminem fugit
Denique eos enotamus locos, ubi S — M contra FarisinTmi
A conspirant:
Equitum:
TSS.
A
35 irpocpidZeic
61 €16' 6 T^pujv
79 Tiii xeip'
152 t6v Xetbv
182 icxOceiv
196 cacpuic
211 KaX€T
272 KHpupdcei
299 co(pi2:€t
354 dKpora
400 \ii\ om.
406 T!1V€ TTive
S— M
TTpoPlpd2[€IC
6 bk. T^puJV
TUJ ^^V Xt*P'
touX€6v cum RV
icxu€iv
cocpujc
aiKdXXei
KupTipdcei cum RV
dKpaTOV
fif| cum RV
TnV€ TTIV'
122 Victor
Goulon,
vss. A
S M
420 KdTUi ^v
KdTiu
517 f\br\
om.
535 xpn
xpnv
537 fiiLiaiv
u|Liujv cum RV
538 ?7Te|Li7rev
dTTeTTefiTrev cum RV
542 TrpujTov
TTpuiTa
580 <peov€i0'
(pOoveTce'
580 KOfiuia
KO^UICIV
611 TtviKdbTaie
veaviKUiTaTe cum RV
630 i|ieubaTpaq)uHuoc
ipeubaTpacpdEuoc
635 PepdcxeOoi Te om.
habent cum RV
673 4pTreTU)
^ppeTUj
792 toOtov 6pujv oJkoOvt' ^v
dpuiv oJKoOvTa toOtov 4v
793 TUTTpioic
TUTTapioic cum RV.
807 TTapaKOTTTOU
TTapeKOTTTOu cum RV
849 auToTc
auToTci ToTc
894 KaXov
KauXov cum RV
924 JTTTou^evoc
J7TOU|Lievoc cum RV
928 Tabl
Tdbe
945 TToXiTaic
TToXXoTc cum RV
964 Ttuv liuppivou
ToO iLiuppivou cum RV
1121 TVtuMaic
KOjiaic cum RV
1128 TTpOC TaUTTlV
TTpocrdTTiv cum RV
1138 TuxiJ
TUXOl
1144 Kai ^'
Kd^' (k&[x' S)
1256 T^vujjiai coi
lcofLiai coi
1277 oOtoc
auTOc
1285 Kaucapioici
Kacaupioici (-oic M) cum RV
1377 ^jLidveave
diTeOave cum RV
Banamm :
134 epia
epiu) cum RV
236 t' h^
^XUJ
245 TToXuKaXufivoic
7ToXuKoXu|Lipoici{-oic M) cumRV
290 hk
b' au cum RV
Qnaestiones criticae in Aristophanis fabulas.
123
vss. A
304 dpTiujqquodutvarialeo-
tio commemoratur in M
369 \ibf et T€ habet
473 kaTOTKlq>aXoc
512 {x**'^ om.
520 ibc
536 t'
537 ^dXXov Toixov
537 T^TpaMM^vou
538 ^€TacTp4<p€iv
H21 Trpiv
S22 Xaciauxaiva
954 TOUTOici
964 bi om.
966 capKac^OTnTuoKdMTrai
1068 irapd
1084 uTroTpa^MaTlujV
1200 coi
1280 ^iou TTOvdi
1302 Kapr)KUiv
1374 ^d Tov bV
1449 K€i
1449 iv om.
S— M
auOic aO cum V et R, qui aO
om.
om. cum RV
^KaTOVTaK^q)aXoc
habent cum RV
8ti cum R et V, qui 8t' praebet.
om. cum RV
TOixov lidXXov cum RV
T€TpajLi|Lidvriv cum RV
M€TacTpdq)€c9' dd cum V et R,
qui -c6ai om. d€i praebet
irXi^v
Xaciaux€va cum RV
TouTouci cum R et V, qui tou-
Touc exhibet.
bk
capKac^OTnTuoKd^TrTat
7r€pi
inro TPCiMMOtT^^v
cou cum RV
Poupujviu) cum RV
KapiKujv cum RV
ixa Tov cum RV
d cum RV
Iv cum RV
Nnbixun :
74 KaT€X€€V
88 Touc cauToO Tpdirouc
130 CKivbdXjLiouc
186 T?\c AaKuivtKHC
358 7raXatoT€v^c
362 ir€ptpdXX€t
•
371 xpfiv
387 auTf(v ^atq>vnc
KaT^X€€
Tov cauToO Tpoirov
CKtvbaXdjLiouc
Totc AaKUJvtKotc cum RV
7raXaiT€v4c
irapapdXX€i (-ij S) cum V et R,
qui -€ic praebet.
dXPnv (t' om. S)
iEaiq)VTic a{)Ti\v cum RV
124
Victor Goulon,
V8S. A
S— M
399 irdic
TTUJC 5liT'
425 drexvujc om.
habent cum RV
442 baipeiv
b^peiv cum RV
448 Kuppnc
• Kuppic cnm RV
745 £uT66picov
ZuTiljOpicov cum RY
967 p6a^a
fi6r\\ia
995 verb. om.
dvaTrXriceiv (-irXdiTeiv R) cum
RV
1153 kSv iTapf)cav
Flnti:
kAv iropwo cum RY
185 dmKaGeCiiTai
dmKaOtJIiiTai
314 AplcTuXXoc
ibc AplcTuXoc
407 ^CTiv
icn vOv cum RY
550 ot
oYTrep cum RY
555 adiui
adToO cum RY
581 6vTUJC om.
fiVTtUC
581 XimUJVT€C
XiiiiuiVTe
635 XcXdfiirpuTai
XeXdfiTTpuvrat
666 im€piiK6vTiK€v
inrepiiK6vTtc€V
673 dedpac
dOdpnc
768 eicioOc'
loOc' ciim RY
785 £vbeiKvufi€VOi
^vbetKVu^evoc cum RV
807 Mfev Tdp
\xiv cum RY
1136 Tiv' om.
Avimn:
Tiv' cum RY
30 MTc
fmeic cum RV
121 eudepov
eOepov cum RV
165 TTavTaxoO
TTavTaxfi cum RY
257 Kaivwv t' Jpxujv
Katvuiv fpTUJV
272 (poivtKoOc
qjoivtKtoOc cum RY
278 JTTTaTO
ktiTTaTO cum RY
370 Ticai^ecG'
TtcaJ^ieG'
377 ToOb'
ToOe' cum RY
448 vOv }ikv
vuv
fievi (vOv fievi MR) cum RY
639 ^dXXuj viKdv
^eXXoviKidv cum RY
Qnaestiones criticae in Aristophanis fabulas.
125
TSS.
A
659 dpicTT]COV
694 dTreipotci
701 6'
706 i^rjptcav
742 ilo^^
755 ivBab* dcTiv
767 T^vkOat
798 AitTp€q>rjc
•839 fiptacat
874 KoXuivtc
919 KttTd Td
941 vo^d5aict
959 €uq)r]^i' Scrui
1073 fifiuiv
1324 Ojc
1467 ouK om.
1519 uiciT€p
1562 W
1562 KOTUi
1589 Iv€ct'
1593 fiv om.
S— M
dpicTicov
dmipoct
6' om.
bt€|Liripicav (6to- M) cum RV
\C6iityoc cum RV
dcTiv ^vGdb'
T€vk0uj cum RV
AtiTp£q)ric
6pTacov cum RV
KoXaivic cum RV
KUTd
vo)iidb€ca (-€ct MR) cum RV
€i)q)rmia 'ctuj
umuv cum RV
ou cum RV
ouK cum RV
ibc7T€p€i (djc7T€p dv S) cum RV
dvfiXe' cum RV
KdTUi6€V cum RV
?V€CTtV
dv cum RV
Quibus ex versibus comparatis apertum est Parisinum
A ciun multo pluribus tum multo gravioribus locis quam
Ambrosianum M a S differre. In vss. Eq. 61, 79, 211, 517,
792, 849, 1256, Ra. 473, 621, 1068, Nb. 88, Pl. 314, 581,
At. 755 ii loci gravioris momenti occurrerunt, quibus A com-
probante R aut V aut utroque codice a S — M dissentit lis
Tero oranibus locis, ubi S — M et a R et a V adversus A ad-
iuTantur, — sunt enim pltirimi, ut ipso locorum indice doce-
mur — A corruptelas pravasque lectiones praebet, in quibus
graviores Eq. 152, 400, 538, 611, 635, 945, 964, 1121, 1128,
1377, Ra. 245, 290, 304, 369, 512, 520, 537, 538, 1280, 1374,
1449, Nb. 362, 387, 425, 995, 1153, Pl. 407, 550, 768, 807,
1136, Av. 278, 639, 706, 742, 1324, 1467, 1519, 1562 bis,
1593.
126 Victor Coulon,
Haec quamquam ita se habent, tamen quominus cum Buea-
gero (p. 16) Suidae codicem cum A nulla necessitudine coniuuc-
tum fuisse censeamus hoc obstat, quod librum A permultis locis
cum S adversus R aut V aut utrumque codicem conspirantem
deprehendimus (cf. tabellas initio § 16). Facere igitur non pos-
sumus, quin ut Ambrosianum M sic etiam Parisinum A artdus
cum S cohaerere existimemus, quamvis infitias ire nequeamus
librum M proprius quam A ad Suidae reliquias accedere. Quae
cum ita sint, haud scio an de Suidae codicumque MA inter se
ratione haec statuenda sint: Ambrosianum M cum eo libro de-
perdito, quo lexicographus in excerpendis fabulis Aristophaneis
usus est, ad unum eundemque archetypum referendum esse et
Parisinum A ex codice aliquo originem duxisse, qui archetypo
S — M fuerit consimilis. Suidas igitur cum M et A singularem
codicum classem eamque haud contemnendae notae reprae-
sentat. Neque enim quidquam tiibuendum est ei, quod M et
A imprimis multa menda pravasque lectiones exhibent, cuni
libros XIII et XIV saeculis exaratos vitiis scatere constet.
Ut autem archetypiun singularis familiae S — MA genu-
inum comici textum melius atque sincerius ea codicum classe,
cui RV attribuendi sunt, effinxisse atque expressisse iudicemus
eo conunovemur, quod saepissime libros S — MA ut cum uno al-
terove codicum RV ita solos nonnullis locis integram poetae
scripturam servavisse tota dissertatione nostra comprobavimus.
Ex quo concludere licet libris S — MA optimam et antiquissi-
mam originem vindicandam esse, fontem vero, unde R et V
fluxerunt, et vetustate et bonitate inferiorem fuisse iUo li-
brorum S — MA. IUud quidem addere non alienum est Am-
brosiani M et Parisini A quae sit praestantia, nisi Suidae
reliquiis adhibitis recte existimari non posse.
lam in fine quaestionis nostrae de Eq. Ra. Nb. Pl. Av.
fabulis non possumus Velseni de Ambrosiano M iudicio non
assentiri, quod Schneeius in libello suo supra conunemorato
"De Ar. codd. capita duo" frustra labefactare conatus est
Accipe ipsa verba Velseni in praef. Eq. p. VIII : "Is liber
(scil. M) diligentissime pictus gravissimi in constituendis
poetae verbis est momenti, utpote qui genuinam Aristophanis
Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 127
manum saepe servaverit solus cum Ravennate, interdum quam-
Tis raro soIur". Nemo iam igitur cum Schneeio faciet, qui
p. 9 Ambrosiani M **prorsus inanem et caducam auctoritatem
fidemque esse" putavit Itaque is optimam Nb. Pl. Av. fabu-
larum editionem criticam paravisse videbitur, qui ut Velsenus
in Ekj. et Ra. sic in Nb. Pl. Av. codicem M ad constituendum
comici textuni adhibuerit.
Atque etiam Parisinus A non temere tamquam liber de-
terior neglegendus est Quem codicem ad eandem familiam
atque S — M referendum esse supra vidimus. Ad confirmcftidam
autem nostram de libro A sententiam non alienum est monere
Schneeium in alio libello, qui inscribitur: "De Aristophanis
manuscriptis quibus Ranae et Aves traduntur** (Hamburgi
1886), p. 7 Ranarum lectiones quasdam conspicuas enotasse,
ex quibus colligendum ei videbatur "Parisini archetypum
idem esse atque Ambrosiani". lam locos a Schneeio enume-
ratos, ubi AM adversus RV concordant, proferimus: "v. 53
^aicpvnc irpoc ^iytaurov, v. 157 Kai ttoXuv xeipuiv Kpdiov transp.,
V. 1035 TCX€ (sic!), v. 1418 TrXouTOJV (pro TTOUiTrjv!), v. 103,
124, 191, 193, 197, 222, 268, 286, 291, 296, 300, 304, 308,
329 etc." Quibus ex versibus delendus est v. 1418, ubi vir
ille doctus Velseni apparatum criticum non recte inspexit;
Ail enim idem praebent quod RV, scilicet 7roiT]Tr|v. Locis
autem a Schneeio enotatis addere iuvat e Velseni supellectile
critica vss. 359, 374, 375, 389, 409, 488, 519, 543, 565, 611,
620, 625, 627, 671, 748, 800, 829, 880, 892, 907, 939, 942,
946, 949, 1021, 1067, 1182, 1186, 1188, 1195, 1228, 1302,
1394, 1422, 1482. Quae cum ita sint, hoc persuasum nobis est,
si quis omnibus ex partibus in codices RVMA accuratius et
diligentius inquiret, eum operam haudquaquam inutilem in
oodicimi nostrorum generibus recte diudicandis et aestimandis
praestaturum esse.
§ 17.
Proximum est, ut videamus, num duae reliquae ex sep-
teiD illis fabulis, quae et R et V adservantur, Vespas dico
et Pacem, ita traditae sint, ut consensus inter S et RV de-
prehefldi possit-
128 Victor Coulon,
In Vespis, quamm versus 185 e codice Aristophaneo
in Suidae lexicon recepti sunt, S 22 ^®" cum V adversus R,
12*" cum R adversus V congruit. Atque graviora vitia R
vitavit S locis 6 (in vss. 511, 673, 792, 1083, 1267, 1293)
itemque omnia levia peccata et menda R (in vss. 135, 454,
506, 507, 609, 695, 712, 788, 1035, 1080, 1297, 1364). Uno
solo loco S eandem pravam lectionem atque R amplexus est;
in V. 1364 enim uterque semel -jouTOc praebet, cum in cett
codd. recte outocoutoc inveniatur. Sed vix quicquam mo-
menti tribuendum est huic loco, utpote cum scriptura SR e
mero librariorum errore orta sit Atque etiam corruptelae et
vitiosae lectiones V gravioris momenti apud S desunt (in vss.
429, 900, 1069, 1307, 1374) exceptis duabus (in vss. 1066,
1374). Locis 6 (in vss. 454, 505, 510, 724, 1213, 1268) levia,
quae librario debentiir, menda V a S absunt, exhibentur 2
locis (in vss. 1366, 1458). Locis autem 6 in § 8 allatis lexico-
graphus cum uno alterove dett. codd., imprimis cum Parisinis
BC, et a R et a V differt In quibus 5 habemus, ubi verum
praebetur a S et BC in vss. 655, 668, 674, 741, 1474, quo-
rum 741, 1474 gravioris momenti sunt His adiungendi sunt
17 loci, ubi Suidae propriae scripturae inveniuntur. Atque
verum lexicographus solus servavit in v. 504. Quae cum ita
se habeant, etiam in Yespis S neque cimi R neque cum V
arta quadam cohaeret necessitudine.
Neque in Pacis fabula, cuius versus 221 e codice Aristo-
phaneo excerptos lexicographus protulit, S cum codicibus RV
ulla affinitate coniunctum esse apparet Locis enim 4, ubi S
cum V contra R facit (in vss. 17, 193, 607, 790) levia menda
R vitata sunt Inter 5 autem illos locos, quibus SR a V dis-
crepant, 3 sunt, ubi vitia V a S absunt (in vss. 76, 496, 711);
reliquis duobus locis (in vss. 63, 187) S peccata R amplexus
est Quibus opponere licet 5 locos, ubi S cum Parisino B et
Aldina editione contra RY consentit (in vss. 542, 628, 640,
1029, 1031). Atque verum praebent S— B Ald. in vss. 628, 640,
1029. Addendum est, quod 26 Suidae propriae nobis occurre-
runt lectiones. In quibus non desunt loci, ubi lexicographo
soli veram debemus scripturam (in vss. 496, 537, 747, 959).
Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 129
Ab antiquissiims igitur manuscriptis EV, quibus Eq.
Ba. Nb. PL Av. Vp. Pc. fabulae integrae adservantur, Suidae
codicem in onmibus septem iUis fabulis separandum esse
manifestom est
Venio nunc ad quattuor reliquas fabulas. Atque ut ab
Acharnensibus ordiar, quorum versus 288 lexicographus
e codice Aristophaneo descripsit, 27 locis S cum codd. ABCfA
contra R, 12 locis cum B contra ABCrA facit Omnia graviora
vitia B a S vitatas vides (in vss. 85, 218, 279, 333, 639,
784, 806, 908, 973, 1035, 1126) itemque ievia peccata R
(in Tss. 10, 622, 687, 802, 843, 863, 1122, 1181) praeter
vss. 463, 590, 1110, 1170, 1179, quibus iamen 5 locis nihil
tribnendum est; librariorum menda sunt Contra vitia codd.
ABCFA apud S comparent 8 locis (in vss. 116, 330, 351,
393, 535, 640, 658, 1158) excepto v. 1160. In quibus 3
gravioris momenti deprehendimus (in vss. 351, 393, 640).
Levia menda ABCrA 6 Ipcis S non amplexus est (in vss.
230, 741, 772, 812, 1099, 1190). Adiungendi sunt 4 loci,
ubi S cum RACf a BA discrepat: 627 toTc dvaTiaiCTOic iixl-
wiiev S— RAB corr. Cf, toCic dvairaiCTOuc diriiw^ev B pr. A,
634 imc S— RACr, fmdc BA, 847 dva7rXric€i S— RACf, c€
dvanXr|C€i (KaTaTrXr|C€i B) BA, 1088 6€17tv€iv S— RACf, benrvei
Top BA. His onmibus locis oppositae sunt 54 Suidae pro-
priae lectiones, in quibus 25, quae separatis reliquis 29, quas
ipsi lexicographo eiusque librariis p. 111 imposuimus, iam
in codice Aristophaneo a S adhibito traditae fuisse nobis
videntur. Atque verum S solus fideliter servavit 12 locis (in
vss. 26, 119, 127, 158, 171, 441, 581, 843, 916, 971, 991,
1177). Itaque cum S vitia codd. ABCfA 8 locis amplectatur,
omnes oontra graviores corruptelas R evitet, uno denique loco
gravissimi momenti, in v. 1155 scripturam ABCA dneXucev
dbeiirvov adversus R direicXeice beiTrvOjv tueatur verbis illis qui-
dem drreXucev dbeiTrvov transpositis, hoc statuere non dubito, S
com R artiore vinculo coniunctum non esse, immo ad ABCFA
aspirare, quamvis cum hisce codicibus non plane congruat.
De Ecclesiazusis, quarum 233 versus Suidas ex
oodice Aristophaneo in schedas suas recepit, Carolus Kuehne
xm, 1. 9
130 Victor Coulon,
(De codd. qui Ar. Ec. et Ls. exhibent, p. 23) haec dixit: "Qua
ex collatione (scil. eorum locorum ubi S adversus f a parte
R stat) perspicitur Suidam cum Ravennate arctius cohaerere
quam cum libro f; nam multa vitia huic codici propria vitavit,
quorum graviora inveniuntur vss. 379, 393, 398, 425, 611,
668, 676, 693, 751". Quamquam multa vitia et menda F
a S abesse non nego, tamen viri illius docti sententia aliquid
dubitationis mihi inicit, et quia non desunt loci, quibus S
vitia r amplexus est (m vss. 34, 115, 235, 266, 283, 587,
678, 688, 689, 1086, 1101, 1119, in quibus 235, 266, 689,
1086, 1119 gi*avioris momenti) et quia vitia et peccata R
(in vss. 162, 168, 180, 256, 283, 291, 651, 681, 684, 687,
688, 692, 741, 932, 1126, quorum sex gi-aviora 180, 651,
681, 684, 688, 932) apud S non comparent exceptis vss.
417, 683, 694, 733, 973. Quibus 5 locis non multum tri-
buendum est; vss. 683, 733, 973 calami lapsu orti, verba
flv in V. 417 et toO in v. 694 a Ubrariis male inserta sunt
His omnibus discrepantiis 28 lexicographi proprias lectiones
opponimus. A quibus quamquam 12 p. 111 segregavimus,
utpote quae ipsius Suidae vel eius librariorum incuriae ad-
numerandae nobis viderentur, tamen reliquae 16 codici Aristo-
phaneo a Siiida in usum vocato adscribendae sunt. Cum autem
in 4 vss. (78, 235, 473, 1121) ex 16 ilUs locis S ipse solus,
in vss. 366, 611 cum Parisino B verum, denique in v. 1002
vestigium veri seiTaverit, quin S cum neutro codice plane
congmat, mihi quidem dubium non est.
Lysistratae versus 202 ex codice Aristophaneo de-
promptos Suidas protulit. Qua in fabula cum vss. 62 — 131,
200—267, 820—890, 1098—1236 desint in BCLA et L iam
in V. 1034 desinat, difficile est diiudicatu, quae ratio inter
Suidam etfamilias R et BCLA intercedat. Locis 19 S — BOLA
a R, aliis 10 S — R a BCLA discrepant. Omnibus autem 19
illis prioribus locis S — BCLA verum exhibent excepto v. 170,
ubi et R et S — BCLA peccaverunt. Porro inter 10 eos locos,
ubi S cum R advei-sus BCLA concordat, 5 habemus (in vss.
27, 43, 789, 810, 1243), ubi S— R vitia alterius familiae
vitavenmt; reliquis 5 locis S contra BCLA vitia R am-
Quaestiones chticae in Aristophanis fabulas. 131
plexus est (in vss. 360, 1004, 1028, 1073, 1244). Unde mea
quidem sententia colligere non licet lectiones S propius a
R quam a BCLA abesse, cum nesciamus, utrum 25 illis
loeis, quibus lexicographum a solo R differre p. 89 sqq. vidimus,
S etiam ab integro archetypo BCLA discrepuerit necne. Quod
iam Buengerus p. 59 optimo iure monuit Neque vero totum
me applicare possum ad virum illimi doctum, qui p. 69 sic
existimavit **singularis codicum familiae quasi specimen fuisse
Suidae codicem XI fabularum Aristophanearum, quamvis in
Lysistrata Suidanae lectiones propius a R^ quam a BCLA
absint". Cuius sententiae prior illa quidem pai-s mihi pro-
batur, utpote cum praeter 19 eos locos, quibus S — BCLA
a R et 10, quibus S — R a BCLA dissentiunt, S 25 locis
cuntra solum R, 17 contra utrumque codicum genus faciat
neqae raro solus fideliter verum exhibeat (in vss, 115, 221,
223, 231, 235, 247, 461, 549, 787, 844, 1111, 1127, 1153),
donique in vss. 64, 113 ansam praebeat verae lectionis resti-
tuendae. Ad comprobandam vero alteram sententiae suae
partem Buengerus probabilia argumenta non adhibuit Nam
cum illud, quod iam supra diximus, de lacunis codicum
6CLA communibus suspicari liceat, tamen ex iis minime effi-
eiendum est, Suidam artiore quadam cognatione cum R vel
cwn archetypo R coniunctum esse. Alterum argumentum,
quo Bnengerus opinionem suam commendavisse atque con-
firmavisse sibi videbatur, est hoc (p. 58): "et R* scholia ver-
suum 376—404 deesse nec apud Suidam ex versibus 367 — 413
fragmentum uUum extare". Quod, nedum firmum atque cer-
tum sit, ne veri quidem simile esse cum eo edocemur, quod
saepe eiusmodi lacunae apud lexicographum obviam nobis
fiunt, quas ab ipso Buengero p. 58 notatas invenias, tum
eo, quod in Eq. fabula, quamquam pariter ac nostro loco
libro R schoUa desunt versuum 216 — 1408, tamen S per-
multos ex his versibus protulit Buengerus igitur lacunis
omnino nihil tribuere neque quidquam aliud pro certo affir-
mare debebat nisi hoc: "singularis codicum familiae quasi
specimen fuisse Suidae codicem XI fabularum Aristopha-
nearum".
9*
132 Victor Coulon,
Restat, ut de Thesmophoriazusarum apud Suidam
reliquiis dicamus. Qua in fabula, cuius 176 versus lexico-
graphus e codice Aristophaneo excerpsit, permagnus numerus
locorum invenitur — 63 in § 14 a nobis allatos habes — ,
quibus S a K discrepat. Veras autem probabUesve scripturas
S solus plus 30 locis servavit et hic illic ansam dedit genuinae
comici lectionis recuperandae. Quae cum ita sint, non possumus
Buengero non astipulari, qui p. 54 magnam esse in Thes-
mophoriazusis recensendis Suidae auctoritatem monuit Tllud
sane, ne quis lexicographi singulari in nostra fabula bonitati
multo plus tribuat quam par est, Buengeri sententiae addimus,
quod in Th. prae ceteris decem fabulis S bonae notae lectio-
nibus quasi abundet atque affluat, minim non esse, utpote cum
praeter R omnes codices in textu huius fabulae constituendo
nobis desint.
lam cum in Vp. Pc. Ach. Ec. Ls. Suidam neque cum R
neque cum uno alterove ceterorum codicum plane congruere,
sed modo alterius codicum generis, modo alterius scripturas
agiplexum esse, multis denique locis ab utroque codicum
genere dtfferre docuerimus, haud scio an iure sumamus lexi-
cographum reliquias suas omnium undecim fabularum ex
singulari illa editione hausisse, cuius quinque fabulae (Eq.
Ra. Nb. Pl. Av.) in MA integrae extant, nisi quod Parisino
A etiam Achamenses et Ecclesiazusae usque ad v. 282 ad-
servantur. Nam cum Suidas in quinque illis fabuUs, quae
codicibus MA traditae sunt, plurimis locis cum M et A
faciat, si in proferendis versibus reliquarum fabularum lexi-
cographus libro quodam alterutri codicum R et V generi
gemino usus esset, certe unus alterve codicum nostrorum
tam mire cum lectionibus S conspiraret quam M et A in
Eq. Ra. Nb. Pl. Av. Quae cum secus se habeant, tria codicum
Aristophaneorum genera discernenda sunt : primum R, alterum
V, tertium S — MA. Atque ut uno oculorum obtutu cognoscas,
qua ratione Suidas cum codicibus coniunctus sit, hoc stemma
apponimus :
Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas.
133
a (archelypus)
Sic fere illustranda nobis yidetor Suidae codicumque
inter se ratio et necessitudo. Ut autem perspici possit, qualem
prae se ferat formam atque imaginem uniyersa fabularum
Aristophanearam recensio, etiam inquiratur necesse est, quae
ratio scholiis Aiistophaneis et cum codicibus nostris et cum
Suidae excerptis intercedat Quam totam quaestionem in libro
posteriore agg^edi atque absolvere conabimur.
184 Victor Goulon,
LIBER POSTERIOR.
§ 1-
Haec altera pai*s quaestionis nostrae criticae in Aristo-
phanis fabulas in comparandis scholiorum lectionibus cum
codicum R et V aut eomm scripturis, qui in Acharnensibus,
Ecclesiazusis, Lysistrata pro V adhibendi sunt, versabitur ita
quidem, ut primum eae tractentur lectiones, quibus scholia
cum y vel cum iis, qui pro V sunt, codicibus a R dissentiunt,
deinde eae, quibus a parte R adversus V vel eos, qui pro V
sunt, libros scholia stant, tum de iis disseratur locis, ubi
scholia contra utrumque librorum genus faciunt, denique de
iis, ubi scholiasta praeter eam scripturam, quam in textu suo
invenit, varias lectiones commemorat.
Qua in re tractanda praeter Duebneri editionem scho-
liorum, quam non omnibus ex partibus accuratam et perfec-
tam esse satis constat, et praeter A. Martini collationem scho-
liorum R, Guil. Rutherfordii editione scholiorum codici R ad-
scriptorum usus sum, quae a criticis non tam magna cum laude
quam acri cum vituperatione excepta est Atque ut oniittam
A. Roemerum, qui multo longius quam par est in vituperando
Rutherfordio progressus esse videtur, in libro suo, qui in-
scribitur: "Studien zu Aristophanes und den alten Erklarern
desselben" (Leipzig 1902), Zacherus in Parergis suis (Phii.
Suppl. vol. VII, 1899, p. 498— 529) et I. van Ijzeren in Mnem.
Nov. Ser. XXVIII, 1900, p. 176 sqq. in quaestione sua: **De
variis lectionibus a Rutherfordio e schoiiis Aristophaneis erutis"
Brittannici illius critici librum acri subtilique ingenio et iudicio
percensuerunt Quae cum ita sint, in Rutherfordii scholiis
Aristophanicis adhibendis sumniam eautionem adhibui.
Haec igitur fundamenta posterioris huius libri erant, cum
meliora deessent. Atque praeter Duebneri, Martini, Rutherfordii
Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas.
135
libros etiam daae dissertationes mihi praesto fuerunt, una
I.Augsbei^ri, quae inscribitur : "Die Schoiien zu Aristophanes'
Froschen im cod. Venetus A" (Mtinchen 1886), altera, quae
est diligentissima dissertatio inauguralis de scholiis in Ari-
stophanis Ly sistratam a Gustavo Stein scripta (Gottingae 1891).
Caput I.
§2-
nt autem ab iis locis initium capiamus, quibus scholia
cum V aut iis, qui pro V sunt, codicibus adversus R faciunt,
has enotavimus singulas, quae nobis occurrerunt, discrepantias :
V8S.
Sch.— V
R
Eqaitnm :
7 aurdicif
32 f|T£i Tap
61 €10' 6 T^puiv
62 ^c^aKKoaKOTa r. Cf. Z.
Ar. St p. 13.
70 ^KTairXdaovf*
133 buo. De hac forma duali
ct Schanzi praef . Platon.
vol. VII § 10.
140 iTi
147 Kord Oeiov
161 KoxaTeXqtc
190 TouTi ce iLiovovf
272 TTpoc ociXoc (k4Xoc V) r.
Cf. Z. Ar. St p. 43.
282 vn Aiaf
301 dbeKOTeuTOuc tujv
389 uic fivf
411 ItwT€
414 v. habent
auTaic
f|Tn cuft
6 bi T^pwv r. Cf. V. p. 41 al-
latum.
M€^aKK0T]K6Ta
6KTa7TXdcia
5uu)t
om.t
KaTaOeiujvtt
KaraTeXditt Idem mendum
in Ach. 1081.
TOUTl flOVOV C'
t6 ck^Xoc
vri AV
dbeKaTeuTUJV (sic)tt
ibc iav
V. om.
136
Victor Gonlon,
V88. Sch.— V
433 *icXd6iv C€ fittKpd KcXeuuiv
468 cu^(pucu))i€va
477 Im
487 Ktti KpaTOv
493 dTTdincaiiiGV
508 lm\ Xaovracf
529 f\v
532 ouK It' dvovTOC
580 dTT€CTX€TTlCfldV0lC
608 Mntt
623 f)b6^€c6d
630 i|j€ubaTpaq>d£uoc
634 iKiTaXoi
641 4£dpaEatt
646 Tujv b' — 6i€TaXr|vnc€V
praef.Cf.Z.Ar.Stp.l01.
697 TT€pl€K6KKUCa. Cf. V. p. 13
prolatum.
736 oloi t'
751 €ic t6 7Tp6ce' dxP^^v
788 cfJiiKpaivt
806 CT€^<puXu)vtt
936 aied)v.Cf.p.47adPL328.
1018 bdKVUiv Y\ XdcKUJV V«,
Tp. XdcKUJV schol.V, r. Cf .
Ach.1046, ubi et codices
et scholia XdcKUJv ex-
hibent, et Hesychu glos-
sam XdcKOUCi kuv€C • uXaK-
ToOci.
1020 KaTaKpdloua
R
KXai€iv C€ iToXXd K€X€ucac
cujiq)ucu*^€eatt
iv r. Cf. Z. Ar. St p. 82.
K€KpaT6vtt
diT^amiiovtt Cf. similiamen-
da ad Av. 245 p. 66 congesta.
XSovTac fTTii r. Cf. Porsoni
praef . Eur. Hec. p. LVin.
dviivt
ouK dovTOc {sic)t
dTT€CT€TTlCH€VOlC (sic)tt
fcpn
^66M€edt
qi€u6dTpd(pa^uc (sic)t
ZKUTaXoitt
tfrjpaEa
ot 6' — 6i€TaXrivicav
TT€pi€K6KKauca
0'lT'tt
ic TO TTp6ce€ xpn ^- Cf. Z. Ar.
St p. 115 sqq.
^iKpujv
CT€)uiq)uXiu
a^e^iv r. Cf. Z. Ar. St p. 128.
XdcKUiV
KaTaKpuj2Iouci r. Cf. idem ver-
bum in Av. 2 : ^5€ 6' au Kp(Ii2l€i
TTdXlV,
Qnaestiones criticae in Aristophanis fabolas.
137
«. Sch.— V
R
1039 lIiCT€
dbctt
1046 *b ^ovov abnpoOv Tci-
6 ^6vov oibiiPoOv icn T€ixoc
Xoc icn KQx SuXujv litt.
Kai £uXu)V
ujv in ras. V ; tp* kqI
SuXivov in mg. adscr.
V*; abripoOv T€ix6c
kTi xai EuXivov lemma
schoL V
1056 KOi K€ 1UVf| (plp€l {(piQOX
Kai T€ Tvvi^ cp^poiff
schoL recte). De €i et oi
inter se commntatis cf.
ad Vp. 1458 p. 21.
1110 ♦nbn
€fcui
1158 ouv6 6pdcov(bpdccovV)
6 bpdcujv RM -r .
6 bpdcov R« J '
1171 Te
• om.f
1225 Tu V» et schol. r. Cf. Z.
TOi (idem V')ff
Ar. SL p. 134.
•
1249 KuXivb€T' €ICUI
KuXlv5€Td ^' €!cUjf
1277 oiSTOC
airTocff
1323 ioa€<pdvoic
locT€q)dvoiavf
1368 inroXicTroic r. Cf. Z. Ar. 8t
imoXiTTOicff
p. 140.
Bananim:
78 irpiv t' fiv
Tipiv fiv (idem lemmaschoLR)f
217 KpaiitaXoKUJ^oc
KpaiiraXaiKuifyioc (idem lemma
252 t' dfpa (t' dpa lemma
schoL rec.)
308 6bi hi
344 (pX4T€Tai r. Cf. Fritz-
schinm ad h. v.
369 *TouToic au5di V et lem-
ma schoL V sec. Angs-
berg. p. 23.
schoL R)ff
Tdpf
6 bif
<piTT€Tai (corr. ex qpe^TTCToi)
TouTOic d7Taubuj(To6TOiav dirau-
ftui lemma schoL Ald.)
L38 Victor
Goulon,
vss. Sch,— V
R
439 dXX' f\
dXViitt
560 a^ToTc xoic
auToicf haplographia.
621 irXf|v
TTplvft
730 TrpoceXoO^ev (TipoceXe- .
irpouceXoO^ev r.Cf .Fritzschium
XoO|Li€v leniTna schol. E)
ad h. V.
847 jieXaivavf Cf. Blaydesu
ILieXava
adnot. ad h. v.
894 div Sv fiTTTiwiLiai Xotujv
(jjv (sic) ttTTTO^ai X6TUiV+
(schol. in adnot ad v.875)
929 Tpwai^TOuc
TpuTTeaiToucff
961 ^K0)L17T0XdK0UV
^Ko^TTaXdKouv (idem lemma
1075 KdKpdc Tiva (schol. in
adnot. ad v. 992)
1144 ^Keivov (lenuna schol.
rec.)
1356 KpfiTec
schol. R)tt
KaK^act Tivd (sic)tt
dKeivoc r. Cf. Fritzschium ad
h. V.
KpHTactt
Nabiom :
8 dTTepaTov
104 V. habent
306 ui|iepecpeic (lemma schol.
e)
358 TTaXaiTevec(lemmaschol.
rec.) t
371 aiOptac oOcric
580 nieKd2[o)iev
622 V. habent
638 ^TTOTepa
650 eiT' ^Trateiv schol. V le-
gisse videtur, cum sec.
Duebn. p. 437 t6 bk ^TTat-
eiv dvTi ToO aicOdvecOai
praebeat.
dTT^pavTov. Quam lectionem
scholia non recte damnant
V. om.
unnipeqpeict
TraXaioTevec
aiOpiac r. Cf. v. p. 25 tractatum.
i|iaKd2:o|nev r. Cf. ad Ach. 1150
p. 86.
V. om.
TT^Tepov
dTTatovT* (idem lemma schol. R
sec. Rutherf.) Cuius scripturae
defensionem cf. in G. Her-
manni adnot ad. h. v.
Qoaestiones criticae in Aristophanis fabulas.
139
vss.
Sch.— V
1073 ♦nxXiqiujv
1246 diT0&ujC6iv coi boK€t r.
Testes enim apud Ari-
stophanem (inYp.1412,
Pl. 891) semper mutos
esse mouuit Beerius
(De num. histr. p. 116).
1367 dcucTOTOv ( V sec. Herw.)
R
Kaxac^ujv
diTobibcciv lioi bOKei
dEucTaxov r. De f ormarum ciiv
et &)v usu cf. Meisterhans
p. 220, 46.
Pluti:
17 diroKpivop^vou. Cf.
p. 36 tractatum.
32 ♦ibc
72 miOncOe
146 *T0U (SUp. TUJ V)
203 *b€iX6TaT0V
256 irap6vT'
V.
298 Kai KpatTToXuiVTa f
424 T€ Toi (lemma schol. rec.)
438 V. habent
454 KaOdp^oTe (lemma schol.
rec.)
dTTOKptVO^eVUi
TTp6c
TTiiOoicOeff Cf. similia menda
p. 21 ad Vp. 1458.
Tip
6€tX6TaTOC
TTap6vTacf Eodem vitio me-
trico R praebet dTKaTaKXtvoOv-
T€c pro -kXivoOvt' in v. 621 et
6§5ac pro 6^6' in v. 1041.
KpaiTTaXujVTa
^evTotf
V. om.
KaOdpiJtaTOt ex interpretatione
schol. KaOapfuidTouc (pro Ka-
OdpfuiaTa) bi auTouc (prictv ktX.
ortum videtur.
470 i^i Te
510 biav€i^€i€v (-M€te lemma
schol. 6)
524 Ktvbweuuiv
539 keTeipoucoi
6iaV€^€t€Vt
Ktvfcuveuetvtt
iTTaTeipoucattt
.40
Victor
Coulon,
vss. Sch.— V
R
621 iin(fi^<2K^ivo0vT'
(lemma
^TKaTaKXivoO VT€C t
schoL 0)
626 eOxpeTncjui^va
€uirp€7nc^€vatt
681 fifxlev
^iTiZevtt
696 irpoc^eiv (-r|€iv
V)
TTpociJei T'tt
712 V. habent
V. om.
733 ouv
om.t
769 veuivrJToiciv
V€U)V/iTOlct
833 y. habent
V. om. Librarius, cum vss. 833
et 834 idem initium kojuii&Q
^^v oOv praebeant, primum
versTim neglegentia praeteriit.
996 ToO irivaKOc
Touc TrivaKactt
999 Trpoc4Tr€|ii|i€vf
TTpOCaTr4Tr€m|l€V
L008 ^tt' ^Kcpop^tt
dTTCKqpopdv, quod bi^ ^Kqpopuv
scribendum esi
1020 xp6acr.Cf.v.p.39tracta-
tum.
1031 V. habent
1037 TnX(a (TTiXia*, sic lemma
schol. R sec. Rutherf.) tt
1041 cT^cpavov (schol. in ad-
not. ad V. 959)
1041 bqib'(schoi.inadnotadv.
959). Numerumsingula-
rem rectum esse confir-
matur verbis Tfjv b^ba jiri
^oi TTp6c(p€p'y.l052,quae
anus adulescenti dicit
Xpoiac
V. om., adscr. in mg. R*
TT]X{ac. Cuius substantivi ex-
plicationem vide apud Roe-
merum (Stud. zu Ar. p. 73).
CT€(pdvouc r. Cf . Blaydesii Add.
et Corr. p. 416. Comicumfor-
ma plurali usum esse vel versu
1089 probatur, ubi ebrius ille
adulescens plures coronas se
habere indicat hisce verbis:
PoOXoiLiai — dvaO€tvai touc
CT€qpdvouc Toucb' ibc Ixvj.
h^bac
Qnaestiones criticae in Aristophanis fabulas.
141
8bh.— V
1081 imrp^iTuiv (lemnia schol.
R)
1085 cuvcKTTort* icri Ktti Tf|V
Tpura c€ schoL et V*,
cuveKTTOT^' icn coi Kai
T?|v Tpura (sic) V
1089 ♦oOc
1110 T€jiV€Tai (in mg. tp. five-
Ttti V). Cf. V. p. 40 trac-
tatam.
1117 iTTCMeXcice'
1146 KOTeXapec
1148 *4vedb€
43 ?xovT€ r. Cf . 2:titoOvt€ in
V. 44 et Ka6i6pu6dvT€ in
V. 45.
692 TTpobiKip TTap* ^fioO
705 6i KaXouc
769 Toidvb€ (leTnma schol.
Tec.)
T72 laxxov r. Cf. v. p. 97
tractatonL
806 dTroT€TiX^€Vi{i r. Cf. Bl.
A. C. Gr. p. 59 ad Av.
806.
926 cu V (bf
978 4v
1001 irpocnOeic (lemma schol.
R sec. Rutherf.)t ex
V. 1004.
R
£TncTp^i|iujv, unde editores
recte futurum dTUTp^iiiuiv re-
stituerunt, nisi quod Leeu-
wenius sine ulla probabili
causa dTTiTdSuiv scripsit
oOv€Kd TTOT€ icVl COl Kai T<|V
Tpura. Cf. V. p. 40 tractatum.
djc
TiV€Tai
4TTi^€Xeice'tt
KaT^paXectt
ivTaueoi
?XOVT€C
TTap'd^oOTTpob(K(u (idemschol.
in adnot. ad Nb. 361) r. Cf. v.
p. 57 tractatum.
om.t
Toidbe r. Cf. v. p. 58 tractatum.
faxov
TTapaT€TiX^€vui (sic)
cu bk
om.t
TTpocOdc
142
Victor Goulon,
vss.
Sch.— Y
1378 q>iXupivov
1508 TOUTl
B
qpeXupivov (idem lemma schol.
R sec. Rutherf.)ff
rauTiff
Vespanim
288
378
446
483
511
573
Traxuc. Recte schol. Y
explicat : traxuc bfe ttXou-
cioc.
xaiv Geaiv. lure editores
Toiv Oeoiv scripserunt
auctore Cobeto , cuius
cf . Yar. Lect. p. 69 sqq.
^iTv&v
Huvu)^6Tac r. Cf. v. 488.
TreTTViTMevov
Xotpibioic
702
724
849
917
SXatov (schol. in adnot
ad V. 701) r. Cf. de hoc
loco Roemerum, Stud.
zu Ar. p. 21.
KujXaKp€Tou r. Cf. Mei-
sterhans p. 74.
6taTpii|i€icft
Ttjj KOivuj t' ^^oi (t^ JiOl
lemma schol. Y)
Taxucff Eodem mendo Bf Ta-
X€Tav pro TraxeTov in Ec. 1048.
Ttuv Ocdiv
piTOV (sic)-j-f-
Euvu)|iS (sic sec. Blayd. in Add.
et Corr. p. 469).
7r€TTTlTM€V0Vff
XOipioic, quod xotpeiotc scriben-
dum esse iuremonetMeinekius
in Yind. Ar. p. 29. Cui lectioni
f avent verba schol. Y : tcujc 8ti
XoTpoc 7TpocaTop€U€Tai t6 tu-
vaiK€Tov aiboTov. Item Richteri
coniecturaKUiXq pro frigido illo
q)ujvr| in v. 572 commendatar
adnotationeschol.Y, ubiverba
illa d[pc€va et 6rjX€a haud dubie
ad Td aiboTa spectant
d!X€upov (idemlenmiaschol.V)
KUjXaTP^TOu R corr.
btarpip^ic
Tijj Kuvifi T^ Motf f Ortum prop-
ter Kuvi antecedentis v.
Quaestiones criticae in Aiistophanis fabulas.
143
TSS.
997
1045
1065
1240
1297
1364
1433
Sch.— V
dvaXbeTc,qaodoptiine ex-
plicatur glossa R Siipdc
*aW (in lenunate, oW
in explicatione) inay-
6o0a Tpixac
TOUTUJ
XOip68Xii|i
cou. De coi et cou in-
ter se commutatis cf. ad
Ra. 890 p. 14.
1502 6 filcaToc. Recte schol.
alt V monet : dvTi toO
>i4coc, Kai Mevavbpoc
KapxTiboviiu. Cf. Mein.
FCG. 4, 146, VI, Vn [K.
267]. Ceterum vide de
hac forma Kuehner-
aerth Gr. Gr. I* § 154
adnot 8, p. 561.
R
TT^qpcuye
dvaib€icff
aW d7Tav9ouci Tp(x€c
TOUTOff
«cff
Xaip66Xn|iff
coiff Male a Hirschigio in
textum receptum. Nam sic in-
tellegendus est locus : 8^oia Kai
TauTa ToTc dfXXoic Tp67roic cou.
Cl similem locum contortum,
ubi simplicior structura desi-
deratur, in Th. 167 8)Lioia Tdp
7T0i€iv dvdTKri t^ qpuc€i.
6 )Li€caiTaTocff
Paoia :
63 ceauTov
130 TTCTeivtuv praef. ut Atti-
eum; cf. Poreoni Eur.
Hea p. IX.
658 eTiToi
740 ToTc q)6eipciv (toTuc (pOeip-
ct sic lemma schol. R
sec. Rutherf.)
ceauToOff
TTeTnviuv (TTeTtivujv lemma
schoL R sec. Rutherf.)
e!TTOI|Lllf
Touc q)6€ipcivff
144 Victor Coulon,
vss. Sch.— V
R
790 dTOKVic^aTtt (dTro kvic-
viiTOKvicfiaTa
^QTa lemma schol. R sec.
Rutherf.) r.
850 dXXd KdK€T (dXXaKQKei
dXXd KCift
lemma schol. R sea
Rutherf.)
942 dcnv (V sec. Herw.)t
fce'
1150 TTUOC
Troiocff
1345 TrpdTliaT'
TTpdif>iaTaf
Areharnensinm :
vss. Sch.— ABCrA
R
10 Kexnvii. Cf. V. p. 22 pro-
Kexrjvei
latum.
68 bia TUiV KaucTpiujv ire-
biuiv
73 bk
118 6c icn r. Cf. vss. 5, 442,
PI. 59 multosque trapi-
corum locos in Blavdesii
adnot ad Ach. 442 con-
gestos.
279 KpcfinceTauEademforma
in Vp. 808 invenitur.
308 0UT€
317 XeTuicumMeinekioaliis-
que coniunctivo aor.
Xi£ui, quem Bei^kius
irapd Tiijv KaucTptujv Tre^iujv.
Meinekii coniectura in Vind.
Ar. p. 2 Trepi Kaucrpiov Tteftiov
(L e. Caystrium campum perer-
rantes) sensui aptissima mihi
probatur, praesertim cum Trepi
et Ttapd frequentissime inter
se commutari constet Vide
sis ad Eq. 56 p. 12.
tdp, „repetitum videtur ex
c<p66pa Tdp in v. 71" Dind
6cnc icnf
KpeMacOnceToif
ovbk cum Bff
X^
Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas.
145
Tss. Sch.— ABCrA
retinuit, praeferendum
duco, cum boKw se-
quatur.
338 ef coi &OK€i
366 ♦eeacee
472 ^e Koipdvouc (iiev pro iue
lemma schol. inepte)
R
521 xov^pouc dXoc (lemma
schol. seaDuebn. p. 393).
Correxit fiXac Ehoisleius,
cuius cf. verba a Blay-
desio ad h. v. allata.
527 Ttopva buo r. Cf. Eq. 1001
EuvoiKia buo, Nb. 1182
fmepa 6uo,Vp.928 KXdTrra
5uo, similia passim.
581 iXiTTwu lenuna schol. hic
et in V. 1218, sed veram
scripturam eiXiTinw^ (cf-
ad h. V. p. 85 prolatum)
schoL explicat, cum dicit
TouTo hi Kai oi ZupaKO-
aoi eiXe6v (eTeXov B) Xi-
TOUCL
640 eupe to ndyff
652 bid ToOe'tt
658 ouTef-f"
730 Tu
763 dTXiOac ABCfA r. (d-
TXieac schoL Ald. sec.
Duebn. p. 394, dTXibac
schoL R sec. Rutherf.)
779 Tu t'. Recte se habet tu
pro ce; cf. supra v. 730.
xm, L
€1 Tl coi boKeif
Oeacai
Te Tupdwoucf De Koipavoc et
Tupawoc confusis cf. Elms-
leium ad. Eur. Med. 70, 845,
1266.
Xovbpdc dXac
TT6pvac 6uo. De duali buo cf.
Schanzi praef. Platon. voLVU
§10.
^XiTTi^
eupcTO TTdV
bid TaOe'
om
TOiff Idem vitium in Eq. 1225.
TXieacft
10
146
Yictor Goulon,
vss. Sch.— ABCrA
792 iaxff
800 dpdjTTi praef.
802 (pipdXeuic
810 dv€tX6^riv
835 7TOl€lV
842 imoi|iujva)v. Recte schol.
K adnotat: im diiiujviqi
KaKOupTUJV.
863
888
1032
1035
1081
1122
1133
q)ucfiT€ praef.
^oi
TTpdc ToucTTiTTdXou schol.
legit; recte enim anim-
advertit: X€iTT€i b^ t6
jLiaOTiTdc.
CTpipiXiKiTE r.
KaTttT^X^c
Touc KiXXi^avTac (kuXX-
Aft)
V. habent
1141 V. habent
1167 Tfjc K€q)aXfic praef. Cf.
schol. adnot. : dmKUJc
dvTi ToO Tf|v K€q)aXrjv.
1179 TTaXivopov (-oppov A r.)
1213 dXX' ouxi vuvi Triji€pov
(vuvi om. A). Cf. similes
locosinEc.982dXX'ouxi
VUVi TOC UTr€p€Er|K0VT4-
R
lcrai
^pdiTO
dv€X6^ov. lure pnmus Brun-
ckius Aldinam secutus dv€iX6-
^ov scripsit
om.f
Orroq^avdiv sec. Bekk.
uTToq>aivujv sec. Invem.
Herwerdenus in Mnem. Nov.
Ser. XXVI, 1898, p. 108
tacet
q)UC€lT€
om.f
irpoc ToO TTiTTdXou
..W
TpipiKiT^ sec. Herw.
KaTOT^Xdiff
Touc KtXipavToc sec. Herw.f
V. om. in mg. suppl. man.
tertia sec. Herw.
V. om. eiTore librarii, qui, cuni
et V. 1141 et 1142 in verba
Td TTpdTfytoTa terminaretur, v.
nostrum neglegentia praeteriit
Tf|v K€q)aXf|v
TToXivujpovff
dXX' ouxi vOv T€ cfi|i€pov, paiii-
cula Tc ut saepissime inepte
addita.
Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas.
147
T8S. Sch.— ABCrA
T€ic, 991 dXX' o6xi vuvi
xpiicepav aiTOuiLieOoL
1226 6^upTa (6^up sic A)
S*
65upTd cum C r.
EoelesiaBasarnm :
rss.
Sch.— Br
118 irepibou^^vii (-5u|Li£vil B),
qnod schol. R recte per
TTcpibec^euouca explicat
291 K€Kovt^dvoc r. De verbo
Kovitu cf. G. Schulzii
Quaestiones Epicas, p.
-352 sqq.
920 \apba (\avba Br). Qua
de voce cf. Croenert
Memor. Gr. Herc. p. 73.
R
7Tepi5o|ui4vnti'
K€KOVlC)i£vOC
Xd^pbaff
Lysistratae :
vss. Sch.— BCLA
45 KinP€piK'(Kimi€piKBCLA)
6pOocTdbia
56 Toi
170 ^uxdx€Tov ff ; ^udxcTOV
editores ex Hesychio et
Photio s. h. V. restitue-
nmt
188 diaT€p q>aciv {<pr]c\v BA)
AicxuXoc 7roT€ praef.
Cf. Blaydesii comment
p. 184 ad h. v.
189 MtiXocq>aTOucac
291 Tuj MXui
307 61 TU) iiiv EuXuj (^fcv om. B)
B
Ki|yip€piVKOp0ocTd6iaff
T€f
fiuTxdx€TOvff
i6oT€p q)ac' iv AicxuXui hotL
320 ul
uicrrep
^ilXocq)aTOucaic
Tuji £uXuj (corr. ex HuXuj)ff
oi5v TU) fifev £uXuj. Particula
oijv e praecedenti oukouv male
repetita.
djcf
10*
48 Vi
ictor
Goalon,
vss. Sch.^BCLA
R
389 dbuiviacMOC
dbuivicjuioc (dbujpic^oc C)-f-
403 dXuK6v
dXuKUjff
408 ^7recK€uacac (dTi-A)
dcKeuacacf
462 oi^' ibc KaKuJc r. Ct
ean-
oT^oi KaKuic
dem locutionem in
Eq.
998, Pc. 172, Th.
920,
1185, aliis locis.
472 KuXoibidv
KOiXibidvff
506 TPoO cauT^
TpaOc auTTiiff
509 fjpdcKex^ t' ^^dc
^p^CKeT' ^mdcf
577 TriXoOvrac (ttujXoO
vTac
OXipovTac gL e scholio Kai m-
BCft)
XoOvTac • Touc OXipovTac eic ttiv
TToXiTeiav ^auTouc invectum.
613 dTT€CK€uac|uifva
dcKeuacji^vaf Cf. supra v. 408.
622 tc KXeicGevouc
Ik KXeicOivoucff
701 TaTci
TOTciff
774 b^ biacT&av
6'd7TOCTiDciv sec. Herw.f Hoc
verbum e schol. bixuic dTrocrdia
in textum irrepsit.
789 iXaToenpa
dXaToOrjpei Dind., Mein., Eng.
probb. Cf. Phrjn. p. 627.
943 T€
Te cum Cff
947 dXdpacTpov
dXdpacTov cum C r. Formam
957 *KuvaXui7niH
966 SpGpouc
983 Kupcdvie
988 TTaX€6cTa,nisiquodL*et
schol. L TraXeo? praebent
sec. Carolum Kuehne:
De codd. qui Ar. Ec. et
Ls. exhibent, p. 30.
1000 et 1003 ^TTep (aTrep Af f )
Atticam dXdpacTOc testantur
Eust ad. n. p. 1161, 29 et
Athen. Vm 365 d.
XT]vaXtijTTT]E
6p9ouc cum Cff
Kupcdveic R* (-€ie R*)f
TTaXai(sine acc. sec.Herw.)6pTa.
Quam lectionem litteris sic
distinctis: TTaXat6p ja veram
esse Hesychii glossa TraXaiop *
^wpdc docemur.
diTrep (idem lemma schoL R in
V. 1000 sec. Rutherl)ff
Qnaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 149
vss. Sch.— BCLA B
1028 iKOcdXeucov iKcdXeucovff
1057 fifiKdi' dTTobiu schol. R \xr\KiT' iiiobxbvj (omisso i sub-
legisse apparet ex ad- scr.) Aoristum dTTobtp, qui arto
notatione : dvri dTTobai grammatica postulatur, Meine-
Ttap' uTTovoiav. kius servavit et Sergius Sobo-
lewski (Syntaxis Aristophaneae
capita selecta de sententiarum
condicionalium temporalium
relativarum formis et usu,
p. 162) probavit
1255 OTTep (fiTT€p Aff) finT€pff
•
§ 3.
Quoniam discrepantias attulimus, ad eos locos tractandos
aggrrediamur, quos asterisco insignivimus. Ac primum quidem
de Equitum versibus dicondum nobis est
In V. 433 R praebet KXaieiv C€ TToXXd KeXcucac, V et lomma
schol. V KXd€iv c€ paKpd KeXeuujv. Aoristura K€X€Ucac ut prae-
s^nti K€X€Uiuv praeferamus, ipso contextu orationis cogimur.
NfHjue dubium est, quin adiectivum TroXXd, quod haud scio
an e fine v. 435 invectum sit, ferri nequeat; terminus onim
technieus est KXdeiv jiaKpd, e. g. in Pl. 612, Th. 212, Vp. 584.
Cl etiam similes locutiones in Ls. 520 6TOTui€c9ai )uiaKpd,
Av. 1207 et Pl. 111 oiVd)E€i ^aKpd, quibus duobus locis RV
MttKpdv exhibent Quam lectionem RV A. Kretschmanis in
libello accademico "De Menandri reliquiis nuper repertis"
(Lipsiae 1906), p. 44 iure probaverit nccno, hic diiudicare
non alienum est. Quapropter iam congeramus locos, quibus
MttKpd et ^QKpdv cimi verbis flendi coniuncta inveniuntur:
Ec. 425 KXd€tv ^aKpd (R, -dv B, inaKpdv 7Tap€X€iv f),
Pc. 255 KXauc€i ^aKpd (codd.), Pl. 612 KXd€iv ^iaKpd (codd.),
Th. 212 ^ttKpd KXd€iv (codd.), Vp. 584 KXd€iv — ^iaKpd (codd.) ;
Ra. 34 KUJKU€iv — ^ ^aKpd (codd.), Ls. 1222 kujkuc€c6€ —
^axpd (codd., nisi quod R mendose fi)iaKpd praebet);
Ls. 520 6TOTuE€(T9ai ^aKpd (codd.);
150 Victor Goulon,
»
Av. 1207 oi^djHei naKpd (M Vaticanus, -ctv ceteri), Pl. 111
oiVujHei luiaKpd (MAU alii, -dv RV).
His adiungantur quattuor loci ex comicoinim fragmentis :
Antiph. 3, 128, II, 6 [K. 218, 6] ot^idjileiv ^axpd (-dv Parisin.
C), Eupol. 2, 551, VUI, 1 [K. 305, 1] oi^ujgei jLiaKpd idemque^
Diphil. 4, 395, II, 26 [K. 43, 36] et Menandri nov. fr. XVm^
2 apud Kretschmarum p. 118.
Quibus locis aUatis Kretschmarum audiamus, qui illud
^aKpdv sic defendit: **|ui^*^P^v 'l^nge', *ut longe audiatur' ido-
neum praebet sensum cf. Kiihner-Gerth II 1 p. 313, adn. 12 et
difficilior lectio est potior". Equidem inspexi Kuehneri gi-am-
maticam, ut exempla invenirem, quibus ^aKpdv Latinum
'longe' significat. Sed cum Kuehnerus exempla non afferat,
ad Kruegeri grammaticam refugi, ubi in § 43, 3, 8 et 9 hi
loci adnotantur: Eur. Phoen. 906 8b' ou inaKpdv dTrecTiv,
dXXd TrXnciov et Platon. Theaet. 200 a ^aKpdv TTepieXGovrec.
Quibus addere licet Platon Phaedr. 272 d dvdTeiv dvui |uiaK-
pdv TTepiPaXXojievouc, Legg. III 683 c jiaKpdv Sv IX9oi|lii
^TiwTe, VI 753 a iiiaKpdv dTToiKoOciv ^Kdiepai, Soph. Oed. R
998 f) KopivOoc iE d)LioO rrdXai ^iaKpdv diTiuKeiT', Eur. Cycl.
ujc djbnOeinc jnaKpdv, ifuj rruGojLievoc, Iph. A. 664 jnaKpdv diTa-
peic, denique Ar. Av. 1184 Kdcr' ou jnaKpdv dTTUjOev, dXX' dv-
laOOd TTOu f\br]' criv, Ra. 434 inri^^v jnaKpdv dTTdXOijc. Omitto
alia exempla, ne raolestus fiam. Hoc quidem moneo, illud
^aKpdv nusquam cum verbis sonandi coniunctum mihi oc-
cuiTisse. Saepissime autem acc. neutr. ^aKpov aut jnaKpd cum
verbis dOcai, podv, jnuKdcOai, simiMbus coniunctimi iam apud
Homerum inveniri satis constat. Cf. Ebelingi Lexicon Home-
ricum s. v. ^aKpoc et Herwerdeni adnot. ad Pc. 255 KXaucei
^aKpd : „Praeivit Homerus dicendo ^iaKpd podv, jnenuKdic sim.,
isque usus se propagaTit ad formulam |uiaKpd xciipeiv q)pdcai
Tivi, ubi xctipeiv comice significat KXdeiv." Atque pro adiectivo
^aKpd etiam ^cTdXa usurpatur, e. g. in Av. 341 'iva ^^v ouv
KXdoijii ^eTdXa. Utrique autem adiectivo eadem vis et sen-
tentia subiecta est quae accusativo neutr. sing. iueTa in lo-
cutionibus ^e^a Ppovrdv, Podv, dvaKpaTeiv, CTeveiv, similibus,
scilicet: "magna voce, ut longe audiatur". Non igitur dubito
Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 151
«
com editoribus iUud oiuiuEei ^axpd in Av. 1207 et PI. 111
schpturae RY otiiiliHei ^aKpdv praeferre. Quam siquidem
defendere voluit Kretschmarus, haud scio an melius sic inter-
pretatus fuerit, ut coU. Th. 382 ^UKpdv (scil. i>f\c\yf) f oikc X^Eeiv
iiQbstantivum oi^ujTnv subaudiendum esse diceret.
Initio V. 1046 6 mo cibnpoOv lcji xeTxoc Kai EuXou codices
6 ^ovov praebent Optimo iure Velsenus 8 xi t6 scripsit ita,
ut delendum arbitraretur ^ovov tamquam glossema ad tv
antecedentis v. adscriptum. Atque quod R icn teixoc, V
schoUaque leixoc icn exhibent, quamquam neutra lectio a
metro abhorret, tamen positionem verborum in R genuinam
esssc censeam, cum Y et scholia in hoc v. pariter ordinem
verborum invertisse mihi videantur atque in v. 190, ubi touti
C€ fiovov a numeris alienum pro touti ^ovov c' et in v. 508,
ubi Iwi] XcSovrac pro X^Eovtuc Im] in V scholiisque invenitur.
Cf. etiam alias transpositioncs in Y ad Av. 692 p. 57 pro-
latas. lam vero neque genitivo HuXiuv, qui vulgo legitur,
neijue accusativo EuXov, quem P et Ald. praebent, sensui
bene consulitur. Praestat certe Blavdesii coniectura EuXou
a Zachero in textum recepta et Herwerdeno in Yind. Ar.
p. 28 probata. De varia autem lectione iiiXivov Bmnckius
recte, opinor, iudicavit, cum librarios recordatione verborum
V. 1040 T61X0C TToirjcac £uXivov turbatos esse diceret.
In V. 1110 Tpdxoi^' fiv f\br] (Y scholiaque) TTpOTepoc pro
n^Ti in R eicui traditum est. Quamquam neutra scriptura sensus
aat metrum violatur, tamen multo magis quam eicuj adver-
bium nftii mihi placet, quod optime convenit sedulitati et adu-
lationi, qua Cleon isiciarium superare studet Accedit, quod
probabilius est vocem eTcu), qua carere possuraus, explicandi
causa, quo Paphlagon cursum directurus esset, textui ad-
scriptam in versum migrasse, quam f\br]^ quod quomodo tam-
quam glossema in textum venire potuerit equidem non ^ideo.
In Ranarum v. 369 sqq. dTraubdi — i£icTac9ai mjcraici
Xopoic Y et lemma schol. Y toutoic aubuj praebent, R toutoic
oTTaubuj expuncto dir secundum Yelsenum. Blaydesius a Yel-
seao aliisque editoribus dTraubui receptum esse miratus haec
animadvertit : "Quis enim Graecus unquam dixit dTraubd»
152 Victor Goulon.
coi dScxacGai? — Post dTraubdi enim sequi oporteret par-
ticulam \if\ cum verbo iunctam, ut in Ach. 169 dXX' dira-
Topeuuj \i9\ TToieiv dKKXriciav, Eq. 1072 Taurac diraubqi \if\ bibowca
c' 6 Ao£iac**. Alia exempla in Blaydesii adnoi ad h. v. con-
gesta invenies. Quae cum ita sint, Blaydesius ter dTiaubui
in Trpuju2>di correxit Cuius mutationem Herwerdenus nuper
in Vind. Ar. p. 90 repudiavit, cum haec adderet: "Lenior est
Bichardsii coniectura primo loco aubui, deinde bis dTraubuj
reponentis". Sed ne haec quidem sententia stare potest, cum
illud ^TT propter voces auGic et t6 TpiTov supervacaneum sit
Et Blaydesius et Bichardsius falsi sunt particula )Lif| opus
esse arbitrati. Kockius contra lectionem dTraubuj iSicTacOai
amplexus est, quam in adnot ad h. v. bene sic defendit:
**Wie nach Kr. 67, 12, A. 3 gesagt werden konnte dTrau^ui
\xi\ cuveivai mJCTaia xop^ic, so ist hier statt fir| cuveTvai das
gleichbedeutende dEicracSai mit dTraubuj verbunden".
In Nubium v. 638 TroTCpov Ttepi ^eTpujv ktX. V scho-
liaque TtOTepa praebent, B TiOTepov. Numerorum gratia modo
forma TTOTepov, modo TTOTepa servanda est Cf. Blass. Att.
Bereds. III 1 p. 107 de usu Demosthenico harura vocum.
Aristophanes metri causa tres formas TtOTepov, TroTepo, TTorep'
adhibuit Quod ut comprobemus, afferamus Av. 427 TTdrepa
|Liaiv6)ievoc (omn. codd.), 1244 qpep' ibix) TroTepa (BVM, tt6t€pov
A) Aubov f| Opuya, Nb. 203 Tr6Tepa (omn. codd., nisi quod
B hanc vocem omisit sec. Herw.) Tfjv KXTipouxiKrjv ; Quibus
locis fonna TT^Tepa numeris flagitatur. lis vero locis, quos
iam enotabimus, nihil nisi TT^Tepov metrum patitur: Av. 102
TT^Tepov (omn. codd.) 6pvic f\ Taujc; 104 TT^Tepov (onui. codd.)
UTTO v6cou Tiv6c ; Ec. 24 TT^Tepov (omn. codd.) ouk ^ppa)i^vouc,
Eq. 1245 TT^Tepov (omn, codd.) ^v dropa. 8equuntur nonnulli
loci, quibus TT^Tep' metro postulatur: Ba. 1141 Tr6Tep' ouv
(BA, TT^Tepov ouv VM f ), 1452 ttotcp' (omn. codd.) auTOC nupec
Ls. 982 TT^Tep' (ab editoribus restitutura; TT^Tepov oran. codd.f)
dvGpujTToc f| KovicaXoc; lam duos proferamus locos, quibus
particula nostra initio senarii iambici legitur: Ach. 734 TT^Tepa
(omn. codd.) TreTrpdcGai et Nb. 845 TT^repov (codd. praeter BY,
qui depravate TT^Tep' fiv praebent) Trapavoiac. In Ach. 784
Qaaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 153
editores recte Tr6T€pa servaverunt Neque enim offendimur
illo tribracho, cum iambus statim sequatur. Sed quod in Nb.
845 Brunctdus et Dindorfius 7t6t€po scripserunt, ab iis dis-
sentio. Revocandum est utique iroT^pov, ne tribrachyn ana-
pa^tus in eadem dipodia excipiat Cf. de hac lege metrica
Bachm. coni. observ. Ar. p. 59. Atque etiam in v. 638 nu-
merorum concinnitatis causa contra Meinekium, Blaydesium,
alios cum G. Hermanno tt6t€pov 7T€pi juieTpuiv scrilbere velim,
ne duo tribrachi deinceps positi sint. lam cum de voce
TTOTcpov agatur, hic moneamus editores in Nb. 1105 ti 6nTa;
iTOTcpa toOtov drrdY^cGai Xapdjv scripturam RV TT^Tcpa formae
TTOTcpov in 3IAA6 aliis codicibus scholiisque traditae iure
praetulisse; aptius enim numeris itemque ad sonum hoc loco
suavius esse illud Tr6T€pa nemo negabit
In V. 1073 quamquam nihil interest, utrum scripturam
T scholioramque xixXicmliv an Kaxac^ujv R amplectamur, tamen
ut KixXtc^ujv cum Blaydesio et Bergkio contra Hermannum,
Meinekium, alios retineamus et eo adducimur, quod R solo
substantivum Kaxac^uiv adservatur, et eo, quod schol. R, cum
ip:>e codex Kaxac^oiv praebeat, kixXic^oiv b^, dvTi toO tcXiutujv
dbiacpopujv adnotat Praeterea ut in v. 983 verba 6qjo(paT€iv
et KixXi2l€iv (onm. codd.) sic etiam in nostro v. substantiva
Shiuiv et KixXiCMuJv bene coniuncta sunt. Recte, opinor, Blay-
desius de scriptura R iudicavit : "Glossema videtur Kaxacjiujv".
§4-
In Pluti V. 32 dTr€pric6^€V0C ouv iijx6)Liriv TTpoc tov 0€6v V
jicholiaque ibc tov 6€6v, R iTpoc tov 9€6v exhibet. Aristophanem
TTpoc (non ujc) tov 9€6v cum verbis eundi coniunxisse multis
docemur locis, velut Pl. 653 d(piK6ji€9a Trp6c (omn. codd.) t6v
Bcov, 823 iva 7rp6c (omm. codd.) t6v 9€6v iu)|Li€v, 827, 840 TTp6c
(omn. codd.) t6v 9€6v tikuj, 844 ?pxo)uiai 7Tp6c (omn. codd.) t6v
0€6v, Ra. 399 cuvaKoXou9€i TTp6c (omn. codd.) Tf|v 9€6v. Quae
cum ita sint, cum Velseno TTp6c t6v 9€6v scribere non dubito.
Praepositio autem djc in archetypo voci 7Tp6c superscripta in
teitum V illata videtur. Ceterum cf. de praepositionibus Trp6c et
li/c ab Aristophane usurpatis Bachm. coni. observ. Ar. p. 115.
154 Victor Goulon,
In V. 146 fiTTavra tuj (R) TrXoureTv TOp ic9' u7rr|Koa libro V"
Ull
traditur toO. Scholiastae V, cum aTravTa toO TrXovrrou dcriv
uTTTiKoa Kai u7T0T€TaT|i€va praebeat, haud scio an genitivus
praesto fuerit. Qui quaniquam frequentius dativo invenitur
(cf. Kuehner-Gerth Gr. Gr. IJi § 417 adnot. 6 p. 359), tamen
dativus ab editoribus receptus mihi probatur, quippe qui
vulgo exhibeatur et in V quoque genitivo supei^scriptus sit
lam cum Blaydesius offensus positione particulae xap in adnot
ad h. V. dicat: "Scripserat fortasse aiTavTa xdp tuj ttXouciiu
(vel ToO ttXouciou) 'c9' uTTrJKoa, ne quis mutandum esse existi-
met ordinem verborum, locos quosdam afferamus, quibus fap
post secundum vel tertium vocabulura positum est: Pl. 65
ei \if\ cppdceic Tdp, Nb. 1198 8TTep oi 7TpOT4v9ai yap^ Av. 1545
dei ttot' dv9pu)7Toic ydp, Ls. 489 bid TdpTupiov iToXeinoOpev
xdp; Vp. 814, 971 auToO jLidvuiV Top- Qua collocatione par-
ticulae Tap comicus id efficere in animo habuisse videtur,
ut ea vox, in quam orationis pondus incumberet, cum maiore
vi et gravitate efferretur. Cf. etiam Eur. Bacch. 477 tov 9e6v
dpdv Tdp (p^c caqpuic, Troad. 1020 dv Toic *AXe£dv5pou Tdp
vfipxlec 66)uioic, Herc. 1396 Kai touc c9evovTac fap^ Hipp. 468
oub^ CTeTHV Tdp, 1005 ovbk mma Tdp, El. 688 TTaicuj Kdpa
Tdp (mutatione Geelii TTaicu) Tdp fJTTap haud scio an opus
non sit). Ex comicorum fragmentis denique Kockius ad Av.
1545 in ed. III 1894 et A. Kretschmarus in Ubello acaderaico
"De Menandri reliquiis nuper repertis" (Lipsiae 1906) non-
nullos locos, quos ex Jacobii coraicae dictionis indice s. v.
Tdp facile augeas, congesserunt, ubi multo etiam insolentius
particula Tdp coUocata est.
In V. 203 beiXoTaT^v dc9' 6 ttXoOtoc editores in lectione
y et schol. beiX6TaTov adversus 6eiX6TaToc R recipienda con-
sentiunt idque rectissirae. Nara satis nota est lex illa, quae,
cum de ceiiis agitur hominibus vel rebus, adiecti^nim prae-
dicativum aut masculinura aut feraininura essc iubet, neutrum
contra, cum de genere vel generibus agitur. Cf. Pl. 573 u)c
lcTiv djuieivov TTevia ttXoutou, Ec. 115 beivov b' ^aiv i^ )Lif| VTreipia,
Vp. 27 beiv6v tc touct' dvOpujTTOC dTToPaXdbv SiTXa, Av. 451
i)oXep6v |Li^v dei Kard TTdvra bt\ tp6ttov ndqpuKev dv9puJTT0C,
Qaaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 155
Eui. fr. 235 6 ttXoOtoc 5' d^aOta beiXov 0' fi^a, denique nostro
loco similem Eur. Phoen. 597 beiXov b' 6 ttXoOtoc Kai <piX6i|iuxov
KCDcbv a scholiis allatum, ad quem comicus respexisse videtur.
Atque legem iUam, quam supra commemoravimus, secutos
editores in v. 1049 dXX' dKoXacroc (RMA schol., -xov V) ^cnv
Touc TpoiTouc recte scripsisse hic monere liceat.
In V. 1088 sqq. pouXojiiat | ^Bujv dvaOetvai touc CT€q)dvouc
ToOcb' ibc (R) Ix^ ^^ ^ schoUisque oOc pro ibc exhibetur.
Dlud oOc Ix^ vel propterea ferri nequit, quod scaenarium
non est; coronae enim iam in v. 1041 creqpdvouc t^ Tot Kai
haV IxMTv TTopeucTai commemorantur. Meinekius scripturam
R in YiQd. Ar. p. 222 bene sic defendit: "Postrema verba
satis ieiuna sunt, ac nescio an poeta scripserit ujc Ix^j ^^^^'
festim, quod frequens est Aristophanis dicendi genus, habetque
hoc ipsum Rav. Cf. Equ. 488 ttpujtov b' ujc Ix^ fdc KoiXiac
Koi Toc ^axaipac ^v9a6i KaTaOrjco^at". Quo Eq. loco 0. Schnei-
derus male fic Ix^ coniecit. Cf. Eq. 1070 fic bi vaOc ^KdcTOTe
oiTti TQxeiac dpTupoXoTouc outoci, TauTac duaubqt ktX. Atque
ileinekii illi versui Eq. 488 addimus Ls. 376 ouk oiba c' ei
Ti}b\ uic IxwJ, T^ Xa|i7Tdbi craSeucu). Vide sis alia exempla a
Blaydesio in A. C. Gr. p. 139 ad Ls. 376 cougesta et Krugerum
ad Xenoph. anab. IV 1, 19 et Thucyd. III 30, 1. Ac ne quis
propter ouc pronomen Toucb' post substantivum touc creq^dvouc
positum esse existiraet, comicus in hac voce collocanda sibi non
eonstitit Eandem quam hic positionem habes in Nb. 393 tov
b' aipa Tovb' 6vt' drTepavTov pronomine relativo non sequente.
In V. 1148 ?TTeiT' dTToXtTTuiv Touc Geouc ivOdbe ^eveic; V
schoUaqae recte dvOdbe praebent, R ^vTauOoT numeris neglectis.
Adverbia dvOdbe, dvTauOoT, dvraOGa saepe inter se commutari
Guil. Schmidius (Atticismus I, 91) monuit. Hoc loco, cum de
vocabulo ^vTauSoT agamus, non alienum est illud monere, apud
Atticos hanc formam nusquam in dvTauOi mutandam esse.
Conferas velim Meisterhans p. 147, 11. Itaque in Nb. 814 et
Vp. 1442 ^vTauOoT cum RV, idem in Ach. 152 cum ABC con-
tra ^vraOda R, in Ls. 568, 570 contra ^vrauOi R cum ceteris
codicibns retinendum est. Denique in Ec. 532 vulgata lectio
^vraOOfl n in dvTouOoi Tt, non in dvTauOi Tt corrigenda est.
156 Victor Goulon,
In Vesparum v. 997 a Meinekio scripturam R TieqptuTf
adversus 6ixi(p\)^e V schol. receptam esse miror. Neque enim
simplex q>e\rfeiv "absolvi" significat, immo "reum esse" veJ
**causam dicere". Cf. Vp. 1000 ttujc ouv dnauTui toOt' i"^^
cuv€ico)uiai, I qpeuTOVT' dTToXucac dlvbpa ; Optimo igitur iure Din-
dorfius, Bergkius, Blaydesius, alii dTr^qpure, i. e. **absolutus
est", scripserunt. Nam dTiocpeuTeiv et ^KqpeuTeiv terminos esse
technicos pro nostro "freigesprochen werden" nemo nescit
Cf. Vp. 579 Kfjv OiaTpoc eiceXGij qpeuTUJV, ouk d7Toq)euTei et 994
dKTTeq)euTac, (b Adpric.
V. 1065 in R sic traditus est: aib' dTTavGoOci Tpixec, in
V oW ^TTaveoOci Tpixac. Schol. praebet aib' (in lemmate, o'i6'
in explicatione) ^TTavGoOci Tpixac. Quae tres lectiones quo-
modo ortae sint, patet. Aibe — Tpixec in aibe — Tpixac abiit,
quod in oi6e — Tpixac mutatum est. Scriptura R utique se-
quenda est. Cui in schol. R favet adnotatio: beiKvuouciv touc
KpOTdqpouc. Explicatio autem schol. V: oi b^ biaipoOciv an
dXXr|C dpxflc toOto, o'i5' diTavOoOci Tpixac, W fj TTepi tujv veiu-
Tepiuv 6 XoToc * Kai Tdp Td kEf]C iTepi auTUJV qpqci quid sibi
velit, vix assequor. Scholiasta, ni fallor, versum 1065 a
choro senum de iuvenibus, de quorum cincinnis in v. 1069
sermo est, dictum esse arbitratus locum sic interpretari voluit:
hi vero (scil. iuvenes) capillorum flore abundant
In Acharnensiura v. 366 i6ou eedcGe (ABCFA schoL,
eeacai R) to ^i^v 4TriEr|vov Tobi Dindorfius, Meinekius, alii lec-
tionem R Oeacai tutati sunt. Qua reeepta numeri minime vio —
lantur; nam "longe maxima pars dactylorum divisorum (scil^
tertii pedis) ita formata est, ut longa syllaba exprimatur lon —
gioris vocabuli ultima svllaba, prior brevis syllaba mono —
syllabon continens alteram inchoet versus partem". (Pongratz^
1902: De arsibus solutis in dialogorum senariis Aristophani^
p. 27). Quae quamquam ita se habent, tamen alteram scrip^
turam eedcOe servare praestat cum Blaydesio, qui haec monet r
**Numerus pluralis aptior hic videtur quam singularis"; plures
enim personas Dicaeopolis alloquitur. Cf. similem locum in
Soph. Trach. 1079 ibou Oedcee ndvTec. Neque conferri debet
ad illud e^acai comprobandum Eq. 997 ibou Oeacai koux
Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 157
cnravTac Ixqpepui aut Eur. Herc. 1131 ibox) Qiacai xdbe t€KVUiv
irccriMaTOL Namque altero loco Cleon solum isiciarium, altero
Amphitnio solum Herculem alloquitur. Ceterum vide de vi
et significatione vocis ibou de Wiiamowitzii comment. ad
Eur. Herc. 1131 scripturam ibou GedcOe in Ach. 366 pro-
bantis.
In Lysistratae v. 957 ttoO KuvoXdjTniE; (BCLA, xnvo-
Xunn)E R) lectioni R fides deneganda est. Nam adnotatione
schoL: 6 cfriXdcTpaToc * Kai dXXaxoC "OiX^crpaTOC f| KuvaXiuinif"
docemur Philostratum lenonem intellegi, cui etiam in Eq. 1069
cognomen KuvaXuimiE est Xr]vaXdbTni£ vero, quod vafiri hominis
cognomen est, (cf. schol. ad Ach. 855 : AucicrpaToc im jiiaXa-
ida bicpdXXero, dKaXeiTo bk Kai xn^GiXdjiniE) sententiae huius
loci non conveniL
158
Victor Coulon,
Caput II.
§ 5.
Nunc transeo ad eos locos tractandos, qaibus scholia cum
R a V vel ab iis, qui pro V sunt, codicibus discrepant. Quo-
rum iam sequatur index:
vss.
Sch.— R
Eqaitam :
56 TTepibpa^div r. Cf.Z.Ar.
St p. 11.
248 q)dpaTTa. Cf. Z. Ar. St.
p. 30.
356 5'fivucTpov(leramaschol.
Y0)t
517 Tdp br\
607 iUpixoi
821 \if\ cK^ppoXXe (-poXe
Rf)
836 dvOpujTroic
849 auToTci xoTc
1056 (pipoi
irapabpajiuiv
(p&KaTfOL
bi t' ilvucTpov
rdp f\br\f
dgepTTeiff Cf. similia mendaad
Vp. 1458 p. 21 allata,
cxlpPoXXef
dvOpJjTToiaf
auToTcf
cpepeiff Cf. supra v. 607.
22 CTafiviou
103 ^dXaf
134 ^TKeq)dXou
230 KaXa|Li6q)6oTT0i
Banarom: .
Ta^viouff
^dXXaff Editores jidXXd Do-
braeo auctore.
dTKe^dXujiff
KaXa|i6q)0TT«ff
249 TTO^q)oXuT07Taq)Xdc)iaciv TTO^q)oXuTOTTaq)Xdc|iaTiff
Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas.
159
vss.
257
429
526
548
673
705
753
sr2
966
Sch.— R
|i^€i (lemma schol. rec.)
TOUTOVit
ou briTTOu r. Cf. Fritz-
schium ad h. v.
Touc TrpocOiouc
TTOtficat (schol. rec. in ad-
noL ad v. 605) ff
iicT€puj (lemma schol.
rec.)
Kdbcntaivojaat. ** Wortspiel
mitMaivoMat(751).''Kok-
kius in adnot. ad. h. v.
(ed. IV 1898.)
ujc 8Tav t'
capKacMOiriTuoKdMTTTat
M^XXctff
toOtov
OU Tl TIOU
ToO TrpocOioucff
voffcat
UCT€pOVff
KdK)Ll0XuV0|Liat g\.
^IO Kioc (Kuioc Aristarchus
apod scholiastam.)
1032 |i€v Tdp (lemma schol.V
sec. Augsberg. p. 36)
1466 €u, TTXnv (TrXnv R) t'
Sravf
-Kd^Traiff Cf. idem mendum
infra in Nb. 333.
K€ioc r. Cf. Fritzschium ad Ra.
540.
Tdpf
Nabinm
71 <|)uXX€uicff
272 Trpoxoaic. Cf. Pl. 725 in
capitis III § 8 tractatum.
278 papuax€OC r. Cf. v. p. 15
prolatum.
294 T€Tp€Maivuj
338 dciiaTOKdMTTTOc
349 Tov E€voq)dvTOu
374 T€Tp€^aiv€tv
396 Tr€ptq)Xu€i (schol. rec.)
€u T^ TrXflvf
<t>€XX^UiC
Trpoxodcff
Papunx^oc
T€Tpa|Li^atvuj sec. Herw.f
(jicjiaTOKdfiTTacff
Tov Z€voq)u»vTaff
T€Tpa^^aiV€ivf
TT€ptq>X4T€t. Ex interpretatione
schol. ouc \xiy KaTaKai€t, oOc
bk ZuivTac Tr€pt(pX€T€t (Trupi qpXd-
T€t V) ortum.
160
Victor
Goulon,
vss. Sch. — B
V
400 c^obpa t'
cq)6bp't
402 5puc Tef
bpOc
458 ?Toi|uiov
€UToX)iov falso lectum propter
praeced. v. dfToX^ov.
558 dpeibouciv
4peibouc'f
562 tiepac
TrpoTepacff
649 Koimiov
co(p6v gl.
979 9upacd|Lievoc
Kepacd)uievoc gl.
986 MapaOuiVOjuidxouc praef.
MapaOuivojLidxac
1187 6 Z6Xu)v 6 naXaioc
6 Z6Xujv 7raXai6cf
1197 4'^ xe Kai vea
(lemnia
?VTiv Te Kai veav. Mendum li-
schol. rec.)
brarii ex ?vni et veai orlum.
1235 TipocKaTaGeiTiv
irpoKaTaGeinvff
1480 irapavoricavTOC
r. Cf . V.
Trapavo|iricavToc
1476 oT^oi Tiapavoiac.
Pluti :
75 ^eGecOe
|id0€TOVff
210 ToO
om.f
285 dTujv
(pipijjv gl. Cf. infra ad v. 824.
306 TidvTac Tpoirouc (touc
ndvTac touc Tp^noucf
TpoTTOuc omisso iravTac
lemma schoL R sec.
Rutherf.f)
307 TPuXXKovTecff
TpuXCZIovTec r. Cf. v. p. 47 pro-
latum.
314 'ApiCTuXXoc
'ApicTuXocf
328 pXdtreiv
pXdTTUJVff
328 "Apn r. Cf. Meisterhans
"Apniff
p. 143, 2.
362 icTiv
&T'f
377 toOt' (lemma schol. rec.)
TaOr'
ab editoribus servatum
propter to irpdTiia v. an-
tecedentis.
Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas.
161
vss. Sch. — R
406 cicaTaTeivcumDindorfio
et Bergkio praef .
461 dinropi2Io^€V
515 {yf^c
o63 f\bf] (lemma schol. rec.)
566 TTuic ouxi- Cf. quae de
hoc versu p. 38 diximus.
665 ^€V Y€
794 bi\Ta id
S18 CKopo5ioic r. Cf. v. p. 55
tractatum.
824 Tuj^ev
^N2 fxovr'
911 TrpocHKei
m ?V£K£V
1049 dKoXacToc r. Cf. Pl. 203
p. 154 tractatum.
1078 *iTTtTpe7T0V
1092 Tdp
1124 dTToieic (^Troeic R) lr\\xiay
r.Cf.Pal226 oikoc ^tv
o\j ^iri coi no\f\a} lr]\iiay
eicdTeiv per haplographiam ut
in v. 794 bi\ rd pro bf)fia id
et in Pc. 439 vulgata lectio
bidxeiv a Dindorfio olim metri
causa in &id£eiv correcta, a
Lentingio recte in biaTateiv
mutata.
dK7ropiCoi|Lie9'ff
TrrjHacff
om.f
om.f
\iivTOi Tef
br\ Td haplographia ; cf .ad v.406.
CKopoboic
?X0u)^ev gl. Cf . similes Pl. locos,
ubi V synonyma substituit in
vss. 285 qpipujv pro dTUJV, 316
dT' pro dXX', 514 pupcobei|/eiv
pro CKuXo6ei|;eiv, 580 drroKo^i-
lei pro drroTrd^rre!, 834 xoTe pro
T^ujc, 911 icri 1101 pro Trpocri-
Kei, 1044 aicxuvo^ai pro uppi-
ZoiLiai, 1190 dXOibv pro tjkujv.
Ixujvff
dcri jLioi gl.
^veKa r. Cf. v. p. 33 trac-
tatum.
dK6XacTov
d7TeTpei|j' tfih
Tdp Tiff
^TToeic lr\^\ac
11
162
Victor Goulon,
Yss. Sch. — R
et similes locutiones ab
Herwerdeno in com-
ment ad Pc. 1226 allatas.
1131 irpoc
395 6 Kcpa^etKoc
672 *6p€XiCK0iv
959 eucpimia 'crui (lemma
schol. rec.) r.
1354 iv xaTc — Kuppectv r. Cf.
E. M. 547, 45 s. v. Kiip-
petc et schol. Paris. ad
ApoU. Rhod. IV 280.
Trepi r. Cf. Pc. 175 CTpoq>€i n
TTveOjLxa Trepi t6v d^q>aX6v et
Antiphan. 3, 97, H [K. 177]
iav 5' dpa | cip^^ij ^e Trepi rf\y
TacT^p* f\ Tov 6^q[)aX6v.
Ayinm:
o6 Kapa^etKOcff
6peXicKU)v
euq>ii)Lii' lcTui
iv ToTc — Kiippeciv
215 irapaKaXoGvTec
240 ecrat
329 CTTO^tcov
342 ArmoXoTOKX^ujv r. Cf.
Holdeni Onomasticon
Aristophanenm s. h. v.
386 KXaucavTecf
712 dXatoXoTOt
928 XoxMn
1069 KtKivvouc
1084 ToEeu|LidTUJV
1346 XecpieTv
1417 uj^otft
1445 KXriTflpec dTnXeiqiouci
Vesparom :
TreptKaXoOvTecff Cf. ad. Eq.56
p. 12.
dcrivff
CTTObtVCOVff
bTllLloXOTOC kX^ujv
KaTaKXaucavTec
dXaoX6Tot r. Cf. Meisterhans
p. 30 sqq.
^OTXnff Item V X6xMnv falso
pro XoTXnv in v. 1119.
Kivvoucff
TOEOTlUVf
om.f
0T|Ll0t
iTTtKXnTfipec Xeit|iouaff
Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas.
163
Tss. Sch.— R
1482 ^ir' auX€ioici (iiTauXeioiav
lemma schol. cum Ald.)
1490 irnicc€i Cf. Mein. Vind.
Ar. p. 36.
dTi' aiXciaiaff
Tmic€i
Paois:
7 Tr€piKuXicac (B sec.
Herw.). Recte explica-
tur verbis schol. TT€pi-
€XKucac xai iTcpicupac.
193 xXicxpov (lemma schol.
R)t
469 dT€TOv EuvdXK€TOV
496 KaKOvoi
o85 boi^ovta
643 biapdXoi
909 k€X€tpiav
969 Toicbi (Toicbi lemma
schol. R sec. Rutherf.)
iT€ptKUKXicac
xXicxpujv
Ate t6v 2uvdXK€T0v (sic) sec.
Herw.ff
KaKoi f
baijiovaff
btapdXXotf
iTK€X€ipiav sec. Herw.ff
Toictf
Aoharnensium :
vss. Sch. — R
20 aimii cum A
112 lap&iavtKOV
115 dTT€V€ucav (-€V icmma
schol. R sec. Rutherf.)
cam B
202 d£w
330 €lpEac cum FA r. Cf. v.
p. 22 allattim.
336 ♦dpa Tov (0' add. R sec.
Herw.) nXtKa cum Cf,
d^tnkxKa A
ABCrA
auT!]i C (idem mendum \ ^,
infra in v. 483), f\hA BA / "
Zap6aviaK6v ABf \ ^
Zav6avtaK6v CA j"
dv€V€ucav A
f7TV€UCaV
c^ltt
aOHuiff
€TpEac ABC
dpa e^ fikxKa BA
11*
164
Victor Goulon,
vss. Sch. — R
358 oO om. cum Aff propter
praeced. v, ouv.
483 a(iTTii cum A
499 TpuTiubiav cum BC r.
541 €1 Kal cum ACrf
590 Te0vric€i cum Cf f , Uttera
c scripturae t€0 vrjfli f also
relata. Rutherf. schol. R
sic scripsit: 'AmKoi b\a
ToO c 9aci, T€0vr|H€ic.
608 d|yniT^7T0u cum C
667 TTpiviviuv cum BC
674 dTpoiKOTovov cum BC.
Bergkius et Meinekius
hanc vocem iure rece-
perunt. Ludit enim co-
micus verbis €utovov et
dTpoiKOTOvov ; carmen
propterea €u -tovov vo-
catur, quod dTpoiKO
-Tovov est.
729 'AOdvaic
787 2:a^iavcumBC
739 \)\xi cum T
757 cd iLidv cum A
816 "EpiLi' d|unToXai€ cum AC
Recte se
habent
formae
dia-
lecticae.
911 A€uc r.
984 7TpoKaXou)ui€Vou
ABCrA
oi) BCA
auTniff
TpoTiv^tav A
d BA
T€0vriE€i BA (-n A). Primus
Dawesius T€0vr|£€ic restituit
d|LiiiT€Trou Br
djjiriT^in] A praef.
7TUplVU)V Af f
dTpoiKOT^pov A
1099 ©uiiiTac cum C
'A0r)vaic (-ac A)
lr]\x\av A
U)i4 A, UjLl)Lt€ B, U)Ul)i^ C
cd )ui€v C, Ti juidv (Tp. cd juidv) BA
*Ep|uifi ')yiTToXaT€ BA. lure pri-
mus Scaligerus 'Epjuid ^ymokaie
scripsit schol. R duce: t6
7TXflp€C 'EpjUld.
Z€UC
7Tp0CKaX0U)i€V0UC (-ou C) AB
Af f , TTpoocaXoufieva f, ortum
propter praec. rroXXd.
©u^oiTac BFA
0ou|uio{Tac A
}tt
Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas.
1(55
vss. Sch. — R
1115 KdmTp^i^ai cum B
1146 ^iTiuv cum BFA r. Cf.
Ahrens De Dial. Dor.
p. 204.
ABCrA
KdTncTp€i|iai A ^ .
KdiTiCT£i|iai C ) ''
^iToOv A \
^ioO Tvujv (sic) C / ''
EooleBiasasarnm
TSS
Sch.— R
1 TpoxiiXdTOu
84 OpuTOvdica praef.
4o KdpePivduiv
61 XoxMiic
81 dXXoc
188 ^icOocpopeTv CTiTouvrac
207 CKOTieice'
220 Kaivov
243 4v TTUKvi r. De declina-
tione substantivi irvuE cf .
Meisterhans p. 144, 10.
280 auTiIiv cum B r.
319 iKpeXKO)iai
393 5ioix€Tai
737 KOfi^uiTpia
741 diupi vuKTUjp r. Ci v.
p. 60 tractatum.
"^46 Zfioioc, quod Brunckius
in Zfioioc correxit
^26 4tt' ^Kipopdv (-dv R) T€
^035 KHpivujv
1048 Traxeiav
1087 dTreKvaieTe
Br
TpaxriXdTOuff
TpuToviIica
Kdpepiv0ouff
xoTxnc r \
Xexouc (corr. ex Xo-) B j ' '
om.f
mc0o<popoOvTacf
CKOTTeTcff
KaKOv r
Te KaKov B
Iv TTVUKl
} ^^
U)
auTOv (sic) r
dcp^XKOnai r I
d9<:tX6|ixr)v B / '^
oixtTaif
KOjidjTpia B
KOjLlliOTpia
dujpi VUKTUJV (VUKTUJV f)
'r)t
Z)Liu6cff
^tt' ^K^opdv Bf
dK7Te(p6pav rff
KT]piuJVff
Taxeiavff
^TTeKvaieTeff
166 Victor
Goulon,
Lysistratae :
vss. Sch. — R
BCLA
33 \if\ bk (iir]bi lemnia schol.)
|iiriT€ praef.
147 TOUTOTi oum C
TOUTOViff
331 CTiTliOTiaic
littcnTioicff
368 fcT'
fcnvf
582 Tfic ff\c (lemma schol.
V]C BAf
R sec. Rutherf .) cum CL
679 MiKUiv
lnrJKUJV
CL
inrivujv
B (supr. jLirjKUj'
1023 t6t'
T6b'ff
Itt
§ 6.
lam pauca de locis asterisco notatis dicenda nobis sunt
In Pluti V. 1078 ouk av ttot' fiXXuj toOt' iTreTpenov fiv
7T0i€iv in R scholiisque inirpenoy legitur, d7T€Tp€ifi' Ijijj in V.
Meinekius et Velsenus scripturam V amplexi sunt, quam
Leeuwenius haud scio an iure iTapa5iop0dic€t deberi dicit.
Mihi quidem, cum illud i7T^Tp€7Tov et in ceteris codicibus
et in lemmate schol. R inveniatur, Bambergii conieetura
dTT^TpcTrov fiv a Blaydesio in textum recepta probatur. Facile
enim fiv post -ov excidere potuit; cf. Eq. 1353, ubi post
terminationem -ujv participii 7Tapabpa|uiu)v, Nb. 1086, ubi post
ouv, 1385, ubi post terminationem -ov imperfecti £S£q)€pov
R particulam fiv omisit. Eandem contra in sententiis negativis
et interrogativis ab Aristophane iteratam invenias Ach. 218
oW fiv dXa^puic fiv (iTr€7TXiHaT0, 307 ttujc b' Jt' fiv KaXiuc \ifo\c
dv; Av. 829 Kai ttuic fiv Irx t^voit' fiv €6TaKT0c ttoXic, 1147
Ti bfjTa tt65€C fiv ouk fiv ^pTacaiaTo; Ec. 118 ouk flv q)6dvoic
— fiv; Eq. 17 nuic fiv — ^riTOiiLi' dfv; Ls. 3 oub' fiv bi^XOcTv
i^v fiv, 361 9U)vf|v fiv ouk fiv €ixov, Nb. 977 r|^€i9€T0 b' fiv
TOii|Li(paXoO ou6€ic — dfv, 1056 oubdTTOT' fiv inokx — dv, Pc. 68
7TUJC dfv ttot' d9iKoi|yiTiv dfv; 321 ou Tdip fiv TTaucai|yi€0' dv, Ra.
581 ouK fiv T^voi^riv 'HpaKXfic fiv, Vp. 171 oOkouv Kfiv (pro
Ktti fiv) — diToboi^riv bfjT' dv; 927 ou t^P ^v 7tot€ Tp£(p€iv
buvaiT' dv, aliis locis. Omitto tragicorum exempla, velut Eur.
Androm. 77, El. 534, Hec. 359, Hel. 1011, Hipp. 961, Iph. T.
Qnaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 167
9S. Unum Enripidis affero locum, Suppl. 447 TTuic oOv fx'
dv yivon^ fiv iq(upd tt6Xic, ad quem Aristophanis Av. 829
:>upra commemoratus respicere videtur. Ceterum vide de hoc
'ATTuacMiff Guil. Schmid, Atticismus I, 244 et IV, 619.
In Avium v. 672 ^urxoc dp^Xiacoiv Ix^x dualis R scho-
lionimque dpeXicKoiv plurali V dpeXiocuiv praeferenda est. Sic
enim accurate exprirnitur duabus hastis rostrum fomari,
rjao ille histrio, qui lusciniae partes agebat, instructus erat.
Ac ne quis cum Tyrwhittio, qui ^irrxoc dpeXicKiov proposuit,
in constructione f)irrxoc dpeXicKOiv offendatur, afferimus Av.
686 TrXdc^axa TrnXoO, Ach. 992 cr^q^avoc dvG^MUiv, Ls. 647
iqdbujv 6p^a66v, Pl. 586 KOiivou CT€q)dvi{j, 765 KpiPaviTUJV
(sic pro codd. lectione KpipavujTUJV scribendum est, ut postea
in capitis IV § 12 in Pl. 765 tractando videbimus) 6pMa0qj,
Vp. 475 Kpdcireba cre^^dTUJV, 1144 Kp6Kric x6Xi£, ubi genitivus
materiae pro 4k cum genitivo invenitur. Cf. etiam Kuehaer-
G^rth Gr. Gr. IP § 414, 1 e, p. 333 et § 402 c, p. 264.
In Acharnensium v. 336 dTroXeic fipa tov (6' add. in
R sec. Herw.) f]XiKa (RCr schoL, dpa 9' fjXiKa BA) T6vbe
({HXavOpaKea Dindorfius aliique editores Reisigium (Coni. p.
210) secuti fip' 6^rjXiKa pro codicum lectionibus scripserunt
!^eqiie vera acquiescendum videbatur criticis in hac Reisigii
coniectura. Nam praeterquam quod a traditis scripturis
recedit, etiam verendum est, ut choragus corbem carbonariam
aequalem dixerit Propterea Bergkius non male dp' dq^rjXiKa
ooniecit Sed multo magis quam Bergkii coniectura mihi
arridet id, quod Meinekius in Vind. Ar. p. 8 proposuit Quo
loco vir aie doctissimus pro subtili suo ingenio vocem rriXiKa
Beigkii mutationi dq>r)XiKa, in quam ipse quoque primum
inciderat, oppositam potiorem esse monuit, ut verba dTToXeic
dpa TTJXma t6v&€ q)iXav6paKla in hunc fere modum vertenda
essent: Hunc tantulae aetatis carbonarium perditurus es. Sic
et sententiae et numeris, qui versui 285 ce \xkv ouv KaTaXeuco-
M€v, ui mapd Keq>aXft respondent, optime consulitur.
168
Victor Coulon,
Caput m.
§ 7-
Proximum est, ut de iis agatur locis, quibus scholia
et a R et a V dissentiunt In quibus proferendis ea utiraur
ratione, ut iis scholiorum lectionibus, quae cum uno alterove
ceterorum codicum conspirant, signa addamus eorum librorum,
quibuscum conspirant. li igitur ioci, ubi scholiorum scripturis
signa codicum nuUa sunt adiecta, scholiorum propriae lectiones
habendae sunt.
vss. Sch. RV
Eqnitam :
11 Kivup6fi€6' cum ACr0 KivupojiecG' (Kuvup -V)t
18 K0|Lii|i6upiTnbiKuJc lcmma K0)ii|i6upiTnKdic (idem lemma
schol. V cum MAld. f
26 f|v cum Vat. A«
68 dva7T6ia6T' (-c6T6 lemma
schol. Ald.) cum CP
140 dv oOv cum Mf
230 4E6iKac|i6voc cum Ald. •j-f
278 if\jj 'vb6iKVU|uii
289 t6 vujtov cum MA
346 d\X' OIC0' «Trep 7r4Trov0ac
lemma schol. V Ald.
385 ^Xaupov cum Ald.
437 KaiKiac alt. schol. cum f
565 PouX6|LA60a cum AfSP
Alif
schol. R)
i^vff
dvaTieiariT' r. Cf. Z. Ar. St p. 16
et 107 sqq.
ouv fiv
dSr|Kac|Lidvoc
^Tiw beiKVumff
t6v varrov (v6tov R)f
dXX' OIC0' 8Tr6p TT6TTOV0^Vai jiOl
boK6Tc (idem lemma schol. M).
Verbis 8tt6P Tr6TTov0^vai |ioi
boK6Tc praeferenda videtur
lectio A0P Ald. 8 ^oi TieTTOv-
0^vai boK6Tc. Cf. Z. Ar. St p.
58 sqq.
(paOXov gl. Cf. Z. Ar. St p. 75.
KaKiac f f
pouX6|ui6C0a (-)ui6C0' V f )
Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas.
1^9
Tss. Sch.
635 KodXEjuoi ) r. Cf . Z. Ar.
635 M6eujv j Stp.lOOsqq.
756 vOv bei ce irdvra bi\ cura
BP Ae Ald.
830 Trrepuriieic a schoL V
in adnot ad Pc. 92 haud
scio an memoriae errore
prolatum sit, cum in
Pl. 575 dXXd qpXuapeic
Ktti TrrepuTi^eic legatur.
1016 dpm^uivdTTOTpnrobujvf
RV
K6paXoi
M60uiV€C
vOv bf\ c€ TidvTa bt\ R, vOv br\
C€ TTdvra be\ V r. Cf. Z. Ar.
St p. 120.
7rXaTUTi2[€ic (idem schol. in
adnot ad h. v.) r.
1177 0op€CTpdTTTf-
bid tpi7t66ujv ^piTi^ujv (idem
schol. RV in adnot ad Pl. 39)
<t>oP€CiCTpdTr|
Banamm
18 ttXciv f| 'viauTtp cum MA
159 dnrujv cum MATJtt
208 dj6iT,dTTbislemmaschol.
rec, cum iLA, qui litteras
sic divisas (b 6TroTT (M,
\u &n' 6n A) exhibent
216 XinvaiC"f"
226 dXX' ^oXoicO' auTUj KodS
7TXf|V ^viauToOff
Srf{X} (idem lemma schol. R)
iL diTOTT ter V f , v. om. R
243 f|Xd^€c6a schol. rec. cum
Ald.
286 aimcQt vOv iGi cum
IIAD f . Quae lectio
verbis TTp6c6€ vuv fOi v.
sequentis originem de-
bent; recte editores 4g-
omcO' i6i Dobraeo auc-
tore.
300 to0t6 t' fO^ fiTTOV
XijLxvatav (idem lemma schol. R)
dXX' d£6Xoic6' at»Tu> \
KodE koojE R i f
dHoXoic6' amt^ Kod£ V j
^Xd^€6a (idem lemma schol.
R)f
iH67nc6€V r6i R | .
dE6TTic6€V au r6i V / "^"
to0t6 t' fiTTOv (idem lemma
170
Victor Coulon,
vss.
Sch.
340 *lfe\p€ ^XoT^ac : t6
kif\c ?T€ip€ (pXoT^ac Xa^-
Trdbac dv x^pci xivdccujv
schol. V sec. Augsberg.
p. 22.
372 *x^P^i vOv (xiiipciav vOv
in lemmate schol. V sec.
Augsberg p. 23.)
378 *dpeTc schoLV; aipnceic
lemma schol. R ex scrip-
cic
tura aipric.
422 Tov KXeicOdvn cum Ald.
473 ^KaTovTaKdcpaXoc cum U
etM,qui ^KaTov-praebet.
f Cf . p. 62 ad h. v.
680 TTcpiPpeiieToi schol.
ad V. 93
^TnPpejiei schol. ad.
V. 1532
800 Hu|i7niKTa M eiusque
schoL, r. Cf. ad v. p. 75
prolatum.
813 T€vriceTai schoL in adnot.
ad V. 738 1
815 6b6vTac cura M^ et qui-
busdam Blaydesii dett.
codd.
818 ()i|iiX6q)UJVSchoLAld.cum
Blaydesii quibusdara
dett. codd.
tt
RV
schoL V sec. Augsberg. p. 20.)
Bergkio etMeinekioprobatum.
^T^ipe q)XoT^ac Xa^Trdbac ^v
Xepd Tdp fJKei Tivdccujv
Xilipei bf\ vOv
aTpeic R
aiprjceic V
Tov KXeicGevouc r. (tov KaX-
Xiav interpretandi causa su-
perscr. pr. m. in V) ^
^KaTOTKe^aXoc (t' ^KaTOTKeqp
lemma schoL V sec. Augsberg.
p. 27.)
^mppe^eTai
cij)i7rruKa R
Eu^TTUKTa V
TiveTai (titv-V)
6b6vTa r. Cf. Pritzschium ad
h. V.
iTrrToX6q)UJV (idem iemma schol.
V sec. Augsberg. p. 33.) r. Cf.
vss. 821 j!>r|iLiae'iinTopdfiova,925
fbri^aT' — 69pOc IxovTa kgi
X6q)Ouc,929 ^r|M«0'iTrTr6KpTmva
Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas.
171
vss.
Sch.
925 iiop^opuiTTd editoribus
probatum.
971 ^evTOi' Tu> (iievTouTdJ
Bothio auctore editores)
(ppoveiv cum MAU
1000 Toic lcrioic
1026 Touc TTepcac cum Blay-
desii quibusdam dett
codd.f
1112 ouK 16' cum MA
1311 voTiaic cum A corr. aliis-
que dett codd.
RV
]Liop^oupu)7rd (-^upujTTd V)
IxivTOi cujq)pov€iv. Verbum
cu)(ppov€tv idoneum sensum
non praebet.
Toic (toiciv V) icTioicivf
TTepcac
1482 fiaKdpiov f "I*
ouK fce'ft
voTepoic V, voTioic R r., "votioc
zweier Endungen bei Aesch.
Prom. 401: votioic Traraic.
Strab. 15, 685 : eaXdrrnc Tf\c
voTiou". Kockius ad h. v.
^aKdpioc t'
Nabium :
121 ArmriTpa lemma schol.
rec. cum AA6 aliis. De
declinatione vocis Arifirj-
TT)p cf. Croenert Memor.
6r. Herc. p. 169.
134 KiKuw66€v cum AA9
r.Vide Meisterhans p.97.
195 i^iv
213 u)naivff
a
ArjinriTpav R sec. Herw.
ArmTiTpav V
) tt
215 ^€Ta schol. rec.
243 ^TTdTpii|;€V schol. rec. cum
MA aliis r. Cf. v. 438.
KiKuv69€v, sed V recte
KiKuweic in v. 210.
fmivf f , quod ferri nequit, cum
discipulus usque ad v. 221 in
scaena remaneat.
f\\i{jjv r. "Intellige dictum ad
populum conversa repente ora-
tione, non ad Socraticum" G.
Hermannus ad h. v.
TrdXivV, TTdvu R r. Cf. v. p. 94
tractatum.
?Tpii|i€V (idem schoLV in adnot
ad V. 242.)
172
Victor Goulon)
vss.
800
307
409
436
484
Sch.
XOova cum AA aliis.
irpocoboi cum MA aliis.
r. Cf. Pc. 397, Av. 853,
Bl. A. C. Gr. p. 173 ad
Nb. 307.
f cxuiv cum M corr. A0
aliis.
TrpocTToXoicilemmaschol.
R sec. Rutlierf. cum M
aliisf
6(p€iXeTai schol. rec. cum
AU aUisft
490 *cuvapTTdcei
507 jieXiToOTTav cum CA6
r. Cf. oivoOrrav in Pl.
1121.
571 lTnTovu)|nav cum M et
quibusdam dett. codd.
r. Eadem forma in Eur.
ffipp. 1399 et Soph. Ai.
232.
688 dppev' dv u|iiv schol. rec.
cum dett. quibusdam
codd. Praepositione dv,
quae e dittographia ori-
ginem duxit, deleta haec
lectio sincera est
730 diTOCTepriTiba schol. rec.
cum AU aliisff
754 dvTeXXoi cum dett. qui-
busdam codd. Editores
recte dvaT^XXoi.
755 Tir| Ti br| cum MA0 aliis.
RV
ic xOovaf
ITpdbOjLlOl
fcxov (icxov sic lemma schol.
R sec. Rutherf.)ff
TTp07T6X0lCl
6q)eiXTiTai
uq)apTTdcei (idemlemma schol.
R sec. Rutherf.)
juieXiTToOTav. Idem mendom in
Ls. 601.
l7T7TOv6)UiaV
dppev' #||iiv. Pronomen f||iTv a
sensu huius loci alienum est
diTocTepTiTpiba V r., dTTocTepn-
TiKf|v R, aut scribae incuria e
V. 728 aut e glossemate.
dvaT^XXeiff Cf. similia menda
p. 21 ad Vp. 1458.
6Tif| Tf br\ r. Cf. 6. Hermannum
ad h. V.
Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas.
173
vss. Sch.
756 dpTupiujv lemma schol.
rec. cum Ald.
762 uTTOxdXa schol. rec. cum
dett quibusdam codd.f f
811 diroX£i|i€tc • dTroXeTricTreic •
idv bif dic ^v Toic TToX-
XOIC, d7T0Xdl|l€tC, ^Ktriijc.
Quamquam utraque
scriptura etiam a Suida
s. V. diToXdqi€ic comme-
morata sententiae con-
venit — dTroX€i|i€tc enim
"decorticabis" , dTroXd-
Hf€ic **exhauries" valet,
— tamen cum MeineMo,
Kockio,aliis verbum diro-
Xdi|i€ic praefero, quippe
quod et in RV legatur
et teste scholio in pleris-
que apographis scriptum
fuerit.
S33 7r€i8€tv lemma schol. rec.
cmn Mff
Kp€^acTtDv et Kp€)Lia-
apoiv. Sed recte schol.
in adnot ad Vp. 1429
Kp€|iiaepujv.
1001 pXiTO|ud^av cum MAA0
aliis.
1006 XcuKiii cum MA aliis.
1036 Kai \itiv TTdX' ?tu)t' itrvt-
TOMHV lemma schol. rec.
cum eu aliis, Editores
RV
TdpTtiptov.LegendumTdpTupia ;
cf. Kockii adnot ad h. v. in
ed. IV 1894.
dTToxdXa. De imb et dTro inter se
commutatis cf . ad. Ba. 644 p. 44.
d7roXdi|i€tc (idem lemma schol.
R sec. Rutherf. cum explica-
tione dq>apirdc€tc, dTroK€pba-
V€IC.)
Tr€l0€t
Kp€^a6pOjv. Cf. Moer. p. 242 :
Kp€^d9pa, 'ATTtKuic, Kp^Mdcrpa
*EXXnvtKaic. Etiam Suidas for-
mam Atticam agnoscit s. v.
Kp€fid6pa.
KXtTOjLld|LlHavff
om.f
Kai \xf\y Jtujt' ^TrviT^iLiriv. Pro-
nomen ?tujt' interpolatum vi-
detur e v. 1038. Nihil frequen-
174
Victor Goulon,
vss.
1046
1047
1105
1154
Sch.
KOi |uif|VTrdXai T^^TTViTOMnv
Bentleio duce scripse-
rant Cf. similem locum
in Nb. 4 Koi |i»^v TrdXai
t' — iiKOuc' t{\ij.
*beiX6v lenmia schol.
reccum A aliisque dett
codd.
luikov ?x^ Xapdiv ce. Cf.
V. p. 69 tractatum.
TT^Tepov lemma schol.
rec. cum MAA0 aliis.
Podco^'dpa idvcum Ald.
(PodcojLxai Tdv lemma
schol. R sec. Rutherf.)
1203 vevacfi^voi et \ schol. rec.
^ ^,. ^ . } cum dett.
v€voiCMevoi / q„ii,„g.
d9,m codd.
1256 TTpocaTTOpaXeTc cum MA
A aliis, r. Cf. v. p. 69
tractatum.
1277 TTpocKeKXricecOai cum M
AAe aliis, r. Cf. v. p. 69
tractatum.
1298 caficpopa cum A aliis, r.
Cf .G.Hermannum ad h.v.
RV
tius esse pronominis inter-
polatione constat Vide sis
Blaydesii adnott ad Ach. 437,
Pl. 648, 1170, Th. 754.
beiXoTaTov
C6 fidcov ^x^ Xapujv
TTOTepa r. Cf. Nb. 638 p. 152
tractatum.
Podco^ai t' fipa Tdv (R, Tdp
dTav V levi mendo corruptum
ex Tdpa Tdv). Editores recte
Podco^ai Tdpa Tdv.
vevric^evoi r. Cf. Lobeck. ad
Soph. Aiac. p. 263 (318).
Kai iTpocairopaXeTc R
Ktti irpocaTToXeic V
irpocKeKXf]cOai (idem lemma
schol. R sec. Rutherf.)
Tiacia
Pluti :
119 *|LAaip' lii' d et ^oip' lm\
schol. lunt ed. cum dett.
codd.
148 boOXoc T£T^VTi)L»ai : Tipo-
Tepov oiv £XeuGepoc
schol. R
ILidip' l^' ei
bid t6 \ii\ TrXouTeTv tcuiC. Quod
e glossemate v. praecedenti
l^ijjfi TOi bid )iiiKp6v dpTupibiov
adscripto originem duxisse
Quaestionea criticae in Aristophanis fabulas.
175
TSS.
Sch.
316 dXX* lemma schol. rec.
cam MA
401 TToiiicai vii) cum MAU
427 XeKuOoTTUiXiv schol. 6
cam MA aliisff
428 iv^KpaT€c cum MAU
aliis, r. Cf. BL A. C. Gr.
p. 232 ad Pi. 428.
488 dvTiXeTovrac legisse vi-
detur, cum praebeat:
XPn X^Teiv ii^dc dvTi-
XlTOvrac.
493 pouXeu^a et ait schol.
falso PouXrma
505—506 ouk' ouv €ivai qpiiiii
666v f^vTiva iu)v iemma
schoLR. Ex adnotatione
schoL, quod "unum in-
tricatissimorum in hanc
fabolam'* esse iure mo-
nait Duebnerus, appa-
ret, quantopere antiqui
grammatici in hoc ver-
su legendo laboraverint
Cf. Duebner. p. 566 et
BV
primus Heimreichius in Mis-
cellaneis Criticis, p. 19 (Progr.
d. Gelehrtensch. zu Flensburg,
1865) vidit Cf. etiam Ruthert
ad h. V. et van Ijzeren in
Mnem.Nov.Ser.XXVni,1900,
p. 180. lure igitur Velsenus v.
148sicscripsit: boOXocTeTtvri-
jiai TipoTcpov (Iiv dXeuOcpoc.
om. Rf
dT^VgLCf. ad v. 824 p. 161.
TToncai (TToricuj V) viwCvff
XeKiOoTTwXiv (idem lemma schoL
R sec. Rutherf.)
dv^KpuTec R et alt schol. \
dvaK^KpaTec V J ''
dvTiX^Tovrec r. Partic. enim
cum verbo viKrjceTe quam cum
Xpnv coniungere praestat. *'In
priore scriptura (scil. dvTiX^-
TOVTec) facilior est orationis
cursus." Hemsterhusius.
PouXimaff
oCkouv eivai qprni' eJ Traucai
TauTTiv pX^vpac ttoO' 6 TTXoO-
Toc I 6b6v nvTiv' iujv ktX. R.
Versus 505 in V sic deprava-
tus est: ouKoOv eivat q>r][xx ei
TOUcei TaOr' f|v pXeiprii 7t60' 6
nXoOToc. Cum Blaydesio aliis-
que editoribus lectionem R
amplector, quippe quae ido-
neum sensum praebeat
176
Victor Coulon,
vss. Sch.
van Ijzeren in Mnem.
Nov.Ser.XXVin,1900,
p. 191.
516 «q cum MAU
528 TdTTTici cum MAU, inter-
pretamentum: ci schol.
Ec. 840 baTTibujv bi tujv
TttTTriTUJV.
586 KOTivuj CTeq)dvou (sic)
lemma schol. R
596 KttTd fblfiva TrpOTT4|i7T€lV
cum dett quibusdam
codd.
631 Tp67TUJV schol. rec. cum
MA, ortum, opinor, ex
TpoTTOU in fine v. prae-
cedentis.
635 XeXdiiTrpuvTai cum M
corr. aliis, praef.
666 iJTTepriK6vTicev cum MU
aliis.
673 dedpnc cum MU aliis,
r. Cf. ad h. v. p. 65;
dOdpac alt. schol.
701 |idv Tic cum MAU aliis.
RV
702 uTTnpuGpiacelemmaschol.
0 cum dett. quibusdam
codd.
707 cuveKaXui|jd|Linv schol. 0
cum MAU aliisf
721 ^KCTp^MJac cum MA aliis.
725 *Tflc dKKXncTiac cum AU
aiiis et TaTc ^KKXnciaic.
iEfivff
bdmci R corr. ut vid. ex b' ani
ci, bdTTHci V levi mendo.
KOTivuj crecpdvuj R, kotivou
CTeqpdvtu V r. Cf. v. p. 38 trac-
tatum.
KaTd ^f^va Trpocdreiv R, KaTd
\if\v' diTOTTeiLiTTeiv V r. Cf. v. p. 39
tractatum.
cpiXujv (idem lemma schol. R
sec. Rutherf.)
XeXd^TTpuTai
u7Tepr|K6vTicev R (-Kev V). Cf.
V. p. 65 prolatum.
dOdpac (idem lemma schol. R
sec. Rutherf.)
)iev yi nc R (idem lemma \
schol. R sec. Rutherf.) } t
\xiy T^ omisso tic V
uTTepuGpiace R
j
UTTopuepiace V
} tt
dveKaXui|idfjir|v
^KTpdnjactf
Tdc ^KKXnciac (eK- R)
Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas.
177
vss. Sch.
729 ^fiiTuPiov lemma schol.
R cum M corr. 0 aliis.
731 KcrreTrdTac' schol. 0 cum
MAU aliis.
736 ujc T€ |ioi boKcTv lemma
schol. cum Ald.
845 *m£iv ouv d^uri0T]c cum
MAU aliis.
904 Siav Tuxu) in lemmate,
sed fiTttv Tuxri explicat
verbis 8Tav TevriTai Kai-
poc TToX^iiou. Utique re-
tinendum est tuxo). Cf.
similes constructiones a
Blaydesio ad h. v. in
comment p. 322 et ad
Ra. 945 in comment.
p. 393 adnotatas.
lOll viTdpiov Kai pdTiov lem-
ma schol. R sec. Rutherf.
RV
f||LllTU|iPlOvff
KaTdiracc' (-^irXac' V^ff
uic t' ^Moi (t' ^MOi R) 6oK€T.
Editores Dind. praeeunte i&c
t' ijLlOUbOKei.
liujv iv€^ur|6ric R (idem lemma
schol. R sec. Rutherf.), iiiiuv
d^uriOric V
8Tav Tuxuj. Hemsterhusius,
Meinekius in Vind. Ai, p. 218,
Velsenus acrjTrToiLiai t\ 8Tav
Tuxrj scripserunt "invita lin-
gua'*, ut Leeuwenius in Mnem.
Nov. Ser. XXX, 1902, p. 422
iure monuit.
viTdpiov fiv Kai pdTiov. Meinekii
coniectura in Vind. Ar. p. 220
vrirrdpiov fiv Kai (pdpiov Vel-
seno probata tam sensus quam
metrum curatur.
irpoceixeToff
ucp^Xoic Rft, uqpeXoi' V r.
iTieiciv
1096 TrpocicxeTai schol. rec. et
schol. in adnot. ad v.
1042 cum MAU aliis.
1140 ucpeiXou schol. 0 cum
MA9 corr. aliisff
1207 eveiav schol. rec. et
schol. in adnot. ad v.
1171 cum MAU aiiistf
Aviam:
35 dveTTTO^eO' (-|i€cO' M) — dveTrro^ecO' — d^q)oiv Troboiv
ttfi(poiv Toiv TToboTv schol. R (idem Suidas s. v. d|iq)oiv, ubi
xni, 1. 12
178
Victor Couloiif
vss. Sch.
in adnot ad. v. 45 cuni
M. Ad diiudicandum,
utra lectio vera sit, inter-
est quaerere, Aristo-
phanes in voce dfyiqpuj
cum substantivo con-
iuncta articulum ad-
diderit necne. Atque
cum Eockius (cuius cf.
adnot. ad h. v. in ed. III
1894) articulum a comi-
cis addi affirmaverit,
quin scriptura dve7rr6-
ILieO' — dfiqpoiv toiv tto-
boTv sincera sit, dubitari
nequit.
129 Tipiuiv lemma schol. R
sec. Rutherf.ff
245
569
1007
1187
1480
1506
Kd^TTTeO' cum Ald.ff
?vopxiv cura A Ald.ff
dciepoc cum B pr. U edd.
probb.
*7Tdc Tic schol. in ad-
not. ad V. 1118 cum C
Ald.
toOto 6ef
dTTO Tdp dXeceic schol.
rec. cum B Ald.
1590 XiTTttpd t' ^ivai TTpenei
cum B Ald.f
1693 *dXXd Ta^iKfjv I schol. in
cum B
(
adnot. ad
RV
dviTrrdfiecO') ; d^qpoTv iroboiv
etiam schoL Y Ald. in adnot.
ad. V. 45 sec. Duebn. p. 479.
TTpujTicT' R, TTpuji eic (sic) V,
utrumque depravatum ex Trpuj
Tic, quod Ald. praebet
KdTTTeG'
ivopxnv
dcrdpec (V sec. Herw.). Qui
casus hic ferri nequit
TTdc R, TTttTe V
1693 ^6TUJCumBA) v. 1565.
TOO hk
diTO Tdp dXecei V, diTO yig
IX* dX^cei R, unde dTTo t«P
|Li' 6XeTc Mein. in Vind. Ar.
p. 114.
Xmapd TTpeTTei Rf
Xmdp' eivai irp^TTei \
Ta)yuKf|v
&lb6TUi
Qoaestiones criticae in Aristophanis fabalas.
179
m Sch. RV
Vespanim :
36 i\m€Kpt]qitin\c cum BC d^TrfeTrpim^vrivR (-c^dvTivV)ff
57 KeicXamLidvovff
90 'iri cum cett codd.
110 Ix^ in lemmate schol.
Y; at in R adnoi illa
iraiZei, dvri toO Ix^i ad
genninam lectionemTp^-
(p€i spectat
145 cuidvuifi"
462 Tuiv fieX^uiv lemma et
schol. in adnot ad v. 415
cum A Ald.f
476 ^K CT€^)idTurv
505 6p6po(potTO- r.
570 *Si\xa pXnXttrai cum BC
572 KuiXq schol. V haud scio
an recte legerit Cf . ad
Vp. 573 p. 142.
674 Xorapiloficvov cum C
Ald., r. Cf. V. p. 67 pro-
latam.
704 Ti0ac€UTf|v cum B Ald.,
r. Cf. Croenert Memor.
Gr. Herc. p. 94, 1.
727 CKijuiiruivaccumBpr.Ald.
Cf. similia menda p. 66
ad Av. 245.
KCxXe^^dvov
om.f
Tpdq>€i
CUKtVOU
TUIV flcXuiV TUIV
CT€)i)idTU)v r. Blaydosii con-
iectiira Kpdareb' iK cT€|Li^dTUJV
ex adnot schol. opus non est
Cf. quae ad Av. 672 p. 167
diximus. Ceteriun vide de
verborum Kpdcireba cremidTUJV
signif icatione Roemerum (Stud.
zu Ar. p. 89).
dp0o<poiTo- R (-cqpoiTO- V)
&\i d)ia pXnxdTUi R, dTTOpXrixdT'
V sec. Herw.
q>u)vf|
XaTapuZo^evov
Tl6aCC€UTf|V
CKmlujvec Rsec. Herw. f f , cKi-
TTUJvac V r.
12*
180
Vietor Coulon,
vss. Sch.
783 dva|LAacu)^€voi cum BC
r. Cf. Dindorfii notam a
Blaydesio ad v. 704 al-
latam.
890 T€VvaiOT^pu)v et t€ veiw-
983 *dTre6dKpuca in lem-
mate, sed compositum
dTTibaKpuetv in adnot
1050 ei TrapeXauvuiv r. schol. V
cum interpretamento :
dvri ToO imxeipOav Kai
imTpexujv.
1091 f\ cum B r. Cf. p. 77 ad
Pl. 77.
1111 Kurrdpoic cum C
1120 C^ppaxu cum BC r. Cf.
Cobeti Var. Lect p. 207
sqq.
1132 *Tpipu)ViKUJC et TtpovTi-
Kujc (schol. R)
1134 dnoTriiEai schol, R sec.
Rutherf. Cf. van Ijzeren
in Mnem. Nov. Ser.
XXVm, 1900, p. 180.
1221 'AKecTopoc
1232 ^aiv6^evoc lemma schol.
V cum Bff. Sed ex-
plicatur ^aiojievoc (quod
etiam schol. ad Th. 162
praebet) : dvTi toO 21nTu»v
|Ll€Ta KpdTOC.
1348 i^iaXeic schol. V
(piaXeTc schol. R
1450 ce schoL rec. cum B
AId.ff
RV
dvaKaccui^evoi
TevvaioT^pujv. Quae lectio a
numeris aliena inde originem
duxit, quod ai ut e legebatur.
drrebdKpuca
eftrep dXauvujvff
f\v R, ni (sic) V
Kurdpoic Vf, Karrdpoic Rff
^fiPpaxu R
^vppaxu V
TplPUJVlKU>C
dTTOTTViEai, quod -7TvT£ai scri-
bendum est
dKecrepocff
ILiaidMevoc R r.
{laivo^evoc V (sed v del. m. pr.
sec. Herw.)
<piaX€Tc. Cf. ad Nb. 1299 imaXoi
p. 207.
Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas.
181
vs.
Sch.
U55 Im t6 Tpuq)€p6v cum B
aliisque. Haud dubie
verum estTpuipepov. Quo
in Tpucpov (R) corrupto
grammaticus nescio quis
t6 <T>pucpdv scribere vo-
lnit Xeqae vero ferri
potest verbum Tpuq>dv
cum adiectivo ^oXaKov
coniunctum.
U78 TOuceTm cum BC Ald.
Hale ortum propter fu-
tara cnrobeSeiv et 5iop-
XncoMcvoc in vss. 1480,
1481.
1510 TnwoTTipTic cum Ald.
1534 Tpiopxmc cum B Ald.
praet Cf. Mein. Vind.
Ar. p. 108 adAv. 1181.
RV
£inTpuq)6v (sic) R
tm t6 f^uq>dv V
}tt
TTaueToi
mvoTripricf
Tpiopxoic
Pacia:
'0 dvappixdT' (in lemmate
schol. R sec. Rutherf.,
dveppixdTo lemma schol.
rec.) Vanae sunt schoL
etymologiae.
218 TieicTiov cum BC Ald.
^'^^ h TToXXoTc K€TTai t6 coi
schol. Y. Syllaba ea in
^orepuj sine dubio causa
hitpronominisin textu
schol. eiecti.
303 (poiviKibwvschoLRlegis-
sevidetur;cf.Rutherfor-
<iii adnot. ad schol. R. lam
dveppixdr'. Editores dvnpixdr'
scribere debebant. Cf . Lauten-
sach, Grammat Stud. zu d.
griech. Tragikem u. Komikem
(Augment u. Reduplikation),
II 136.
TncT^ov f f
ouToc Trapaivui coi jui^XiTi XPH-
c9ai GaT^ptu r., nisi quod Veptu
(i. e. kTipw) pro 0aT€puj scri-
bendum est
q>OlVtKIKUJV
182
Victor Coulon,
vss. Sch.
Meinekius in Vind. Ar.
p.42 poetam substantivo
qpoiviKi&ujv usum esse su-
spicatus est, quod adiec-
tivum (poivtKiKoc ad 901-
viKic revocari non posset.
346 *6i Top MOi t^voito lem-
ma schoL V.
402 KXdiTTaiTap vOveiav lem-
ma schol. Y. Meinekio
astipulor, qui KX^Trrai rd
vOv Tdp €»ci ^dXXov f|
Tfpo ToO in Vind. Ar.
p. 44 restituit
542 Kai KudOoic lemma schoL
RV cum B Ald.tt.
562 XiTapTioOjiev cum B Ald.
587 t6 ^^TiCTov cum B Ald.f
610 4H6<piJcnc€ Tdp cum B
Ald.t
628 Kopdiv6UJV cum B Ald.
633 ouK^XdvOavevpriusscho-
lion R cum B Ald. X et
^ minusculae scripturae
inter se commutatis.
676 0OTT6P
753 pappapo6u)Liouc
RV
907 irpotKa cum B Ald
1000 'k MeTdpwv schoL V; ab
edd. auctore Hamakero
receptum,quodaptiorem
et elegantiorem sensum
praebeat quam fX6TdXu)v.
6i Tdp ^kt^voit' (t^voit' V)
{beiv ktX.
KXiTTTai T6 (in 01 T6 corr.) Tdp
vOv ^dXX6v 6lciv V, versum
om. R
Kai KudOouc sec. Herw., r. Cf.
V. p. 68 allatum.
XiTapT6ioO|i6vf-f-
|li4tictov
££6(pucnc6V (idem lemma schoL
R sec. Rutherf.)
KopJivaiovff
ouK i)idv6av6v r.
87T6P f f
poppopoOuMOuc r. Cf. Eq. 309,
ubi ipse Cleon PoppopoTdpaEtc
vocatur.
TrpoiK' fiv (idem lemma schol.
R sec. Rutherf.)f
)i6TdXujv
Quaestiones criticae in Aristophanis fabnlas.
183
vss. Sch.
RV
1032 omv b€f\ce\f
ou berjcei
1066 aipoi aipoi cum Ald. f
atpoi Poi
1086 Tpaxuv cum B Ald.
Tpnxuv ( Vsec. Herw.) liic praef,
ut epicum.
1112 KevcumCr. Clv. 1076,
Kat
ubi V in eodem prover-
bio K€v exhibet
1159 fiviK' fiv cum B Ald.
1195 Tdc dMiiXouc cum B Ald.
f|viKa b' fivf G. Hermannus
metrum restituens #|v(k' fiv b\
Touc d/yiuXouc r. Subauditur 6
TrXaKoOc in dffiuXoc. Cf . E. M. 87,
42: "AmuXoc ppa>Ma, t6 ^fj ne-
irruiKdc urro ^uXnv dpc€viKuic
et Phot. s. v. 'A|iuXouc' Kai
Tov d^uXov dpc€viKU)C X^TOua
(Reitzenstein, Anf. des Lex.
des Phot. p. 97).
Aoharnensiam :
vss.
"»• Sch.
26 Sepooi r. Cf. V. p. 83.
^^ flbei. Cf. p. 83 ad h. v.
82 6pu)v cum FA; 6paiv
scribendum cum Suida
s. V. dTroTrdnma.
120 ToiovbU t
127 ofibcTTOT' icx€i f\ Oupa. Cf.
V. p. 100 tractatum.
198 Sttou
502 Kai vuv cum B A ff
610 H Cf. V. p. 102 trac-
tatam.
R ceterique
dOpooi
W €i R \
f\bei (ACr, -n BA) I "
6ppujv R K.
fipujv (BC, 6pa»v A) J ^^
T0i6vb€ t'iJ&(R? Q' ^ Ar),T0i6vb€
b' u& BC r. Cf. V. p. 84 aUatum.
Oub^TTOT' fcx€l 6upa R, Oub^TTOTd
t' fcx' i\ eupa ABPA
Sttij R sec. Herw.^fiTTri praef.
8x01 C, Sttoi ABA/utAtticum.
Cf. Meisterhans p. 64, 3.
vOv T€ R, vOv ACf
€vn (sic) R, £v f| ABCrA
184
Victor Goulon,
vss. Sch.
687 cKavbaXiiOpiCTdc et acav-
bdXriSp' icTdc
772 Ou^mbavcamAld.Berg-
kio, Meinekio, aiiis pro-
batum.
778 ♦ou xP^cGa aTctc lem-
ma, sed ou XPflcOa GTdv
in adnot.
832 dXXd [xi\y cum rff
833 TToXuTrpaTMOCuvijav lem-
ma, sed genitivus ttoXu-
TTpaTMOCuvTic explicatur
adnotatione: X€iTT£i&^T6
^veKa, iva r^ 2v€Ka Tflc
TToXuTrp.
929 d) Xqjcre lemma invito
meti'o, sed recte P^Xtictc
in V. antistrophico 948
praebet.
966 *ouK fiv |id AV oii feoiriv
lemma
971 €ib€c H) serael ] Cf. v.
988 Tdb'inlemmate, 971 p.
sed dTTT^puiTai in 104
adnot. schol. R trac-
sec. Rutherf. i tatum.
1086 Tf|v Kicriv in lemmate et
in adnot, ad v. 961 ff
1097 V. logenint
R ceterique
CKavbaXiGpicrac Rft» acavbd-
XnOp' icrdc ABCrA r.
GujiTiTibav (R, -5dv f) Ou^aTibdv
ABCA
ou XPncOa aTflc
dXXd )iiv R, ex quo primus
Elmsleius dXX' d^iv restituit
Cf. Ahrens De Dial. Dor. p.
259. dXXd fxfev ABCAff
TToXuTrpaTiiocuvTic ABCfA, iro-
XuTTpaTliocuvri R, quod cum
Meinekio — probante Fritz-
schio ad Th. 1109 — retineo.
d) P^Xtictc
1099 boiic ^Moi schol. R in
adnot. ad v. 772tt
ouK dv fid Ai' et 6oir|
€ib€C \b bis
dTFT^pTai (= dTTT^puJTai) R sec.
Herw., Tai b' f, Tilib' A, Tdft'
BCA
Tf|V KiCTTlV
V. om. RACr, non B. Facile
omitti poterat propter sequen-
tem V.
01C€, TTdi
Qaaestiones criticae in Aristophanis fabulas.
185
?8s. 8ch.
1112 ^ii^apKivff
1190 dnaTraxTd lemmaff
R ceterique
^ijLiapKuv RB A r. (-kov AC ff )
drraTai drraTai R, drraTraTTaTd
ABCrAft
EocleBiasiiaamm
vss.
Sch.
150 bi€p€ica^€vri ab editori-
bus auctore Schaefero
receptum.
288 ivbuoiuevai legit, cum
interpretetur : KaTa6u6-
fl€Vai €10 TTlXlKaUTTlV TOX-
fxav XdOpa.
754 n€ToiKic6^€voc legisse
videtur, cum ^eToiKicai
0€\ujv praebeat
RBr
bi€p€ic^dvr|
dvbouficvai f f
^€ToiKi216)Li€voc r. Futurum jlic-
ToiKic6^€voc repudiandum est;
Atticum enim esset fiCToiKiou-
^€voc. Cf. Eur. Heraclid. 46.
Lysistratae :
vss.
Sch.
63 8€0T€vouc Dind. Eng.
alii probante Meinekio
inFCG.2,475,XXXV.
Cf. Kirchner Pros. Att.
n. 6703.
282 i(p' 4TrraKaib€K' dcmbac
357 auTak r. Cf. Bl. A. C.
Gr. p. 138 ad Ls. 357.
RBCLA
0€aT^vouc
dqp' ^Trrd Kai b€K' dcTTibujv r.
Cf. Leeuwenium, qui in adnot.
ad h. V. collatis Herod. Thucyd.
Xenoph. exemplis haec monuit:
*'De ordinem servantibus ge-
nitivum, de consistentibus ac-
cusativum dici videmus; et
ipsa id fert ratio".
auTdc
186
Victor Goulon,
vss.
Sch.
676 biaTpd^u) ab editoribus
auctore Bentleio recep-
tum. Quo de verbo vide
Kockium ad Nb. 774.
Lemma btaTpdv|io^ai ha-
bet L sec. Stein.f
RBCLA
biaTpdt|iujRf , 2)taTpdt|iai BCLA
litteris ofx futuri &iaTpdi|ioMcu
librariorum incuria omissis.
ThesmophoriaEnBaram :
vss. Sch.
R
21 or6v T€
oI6v xeff
39 Xaoc
Xeuicf
125 66kijiov
boKi^u)i. Lenissima mutatione
Meinekius in Vind. Ar. p. 147
boKtjLiujv scripsit probante
Buengero (De Ar. Eq. TiS. Th.
apud Suid. rell. p. 44).
179 Kaivr|,quod verum legisse
KOlVfji
schol. ex interpretatione
lieTdXr) Kut Gau^acTfj
Bisetus conclusit.
220 Hupob6KT]C
£upobiKTicff
273 iTTTTOKpdTOUC
UTTOKpdTOUCff
291 TTOcGaXicKOv Dindorfio
TTpoc OdXnKOv. Quod quomodo
praeeunte editoribuspro-
ex TTOcOaXicKov depravatnm sit,
batum.
Engerus in adnot ad h. v. ex-
ponit
356 XeTOucac
XeTOUcaicff
834 Zinvioict
TTivioict f f
910 Jipuuiv r. Cf. adnot. biov
dq)uujvff
eineTv ^k tuiv di|ieuiv eiTrev
^K Ttjv iq)uujv; ludit enim
comicus, qui ut in vss.
387 et 456 sic etiam
hic Euripidem ut humili
loco natum maledico ser-
mone carpit
Qaaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 187
vss. Sch. R
947 iraiciu^cv Trka)|i€vff
1197 cupfjvnv cu|uiPnvr)vtf De littera \i in-
serta cf. p. 66 ad Av. 245.
1227 Trenaiaai iT^TTUCTOiff
§8.
Pergamas ad singulos, quos asterisco notavimus, locos
tractandos.
In Ranarum v. 340 sqq. lyexQe qpXoT^ac XaMTrd&ac dv
xepci Tivdccujv post dv x^pci in RV xdp fJKei insertum est.
Schol.Vexplicat: ^T^ipe (pXoT^ac lo klf\c lyeipe cpXoT^ac Xa^i-
ira^ac tv x^pcl Tivdccuiv f^K€ic vuKicpou T€X€Tf\c qpujcqpopoc
dcifip 4v x€pci Tivdccuiv q>XoT^ac XafLiTTd^ac; schol. R.: vor]Tdov
ouTU)C' lT€tp€ q)XoT€ac XaiHTTdbac iv x^pci Tivdccuuv f^K^ic Tdp
vumpou T€X€Tf\c q)UJcq)6poc dcTrjp. Versus a criticis diu mul-
tumque vexatus est Meinekius quidem in Yind. Ar. p. 164
Tivdccuiv removendum esse putavit, G. Hermannus et Reisi-
gius (Coni. p. 299) Tdp fiK€i eliminaverunt, alii alia tempta-
verunt Participium Tivdccuiv delendum non esse persuasum
habeo. Hoc enim eiecto non perspicio, quid sibi velit illud
iy X^pct Quibus cum verbis, quae participium desiderant, op-
time coninngitur nvdccuiv; quo de verbo pendet aecusativus
kiM7rd5ac Praestat certe verba Tdp fiK€i eliminare. Quae e
glossemate in textum illata esse Kockius in adnot ad. h. v.
hand scio an iure moneat, cum voce ^T^ipc, quam stare non
posse aptissime exponit, in frr^iT^ mutata sic ratiocinetur:
"Vielleicht ist ?tt€it€ (intransit) zu lesen: eile herbei, wo-
zu 344f. die Begriindung geben: denn alles wartet nur
auf dich. Dann konnte Tdp f|K€i (f^K^ic), das die Hdss. hin-
ter x€pci haben, aus einer Glosse zu fTT€iT€ entstanden sein.
Thesm. 783: pdcK€T', 4tt€it€T€. Eubul. 15, 11; i&cr' ^X ti PouX€i
Tiiiv X€X€inMtvu)v q)aT€iv, ^tt^it', Ett€it€". Verba autem Tdp fiK€i
i>ie in textum irrepserunt, ut locum obtinerent vocis TINACCQN,
quae propter simile iUud lAKXQ exciderat (cf. schol. rec. ad v.
343 iv 5€ Tici dKXIXoiTT€ t6 Tivdccu)v).
188 Victor Coulon,
In V. 372 x^P^i vuv Ttdc dvbpeiuic RV x^P^^ ^^ vOv ha-
bent; scholiasta x^P^^ vOv legit; sed. lenuna schol. V est
Xiwpeiav vOv. In quo litterae av nihil aliud sunt nisi vesti-
gia maiuscularum litterarum AH, quibus archetypus exaratus
erat, Aut hi\ aut vOv metri causa eiciendum est Atque edi-
toribus assentior, qui x^P^^ vuv scripserunt; cf. Ra. 440, Nb.
1114 x^peiT€ vuv, alios similes locos. Particulam autem bf\
ut saepe sic etiam in nostro v. voci vuv adscriptam in tex-
tum illatam esse verisinule est. Nuv enim frequentissime per
bi\ explicatur; cf. ad. Eq. 8 p. 11 prolatum.
In V. 378 dXX' Jjnpa xdJTTUic dpeic Tf|v ZuiT€ipav R exhi-
etc
bet atp€ic, V aiprjc€ic, quod nescio an ex aipnc ortum sit
Schol. V adnotationem praebet: oFov ui|;ujc€ic toTc ^TTaivoic
Quae verba indicio sunt scholiastam dp€ic legisse. Hanc schol.
scripturam cum Meinekio, Kockio, Blaydesio reponere malim
quam cum Velseno codicum lectiones violenter in fipHci mutare.
In Nubium v. 489 — 90 dfe vuv 87ruiC, Sxav ti TTpo^d-
Xuj coi coq>6v | 7r€pi tu)v ji€T€iiipujv, €uG€U)c 6q>apiTdc€i (RV) pro
u(papTrdc€i schol. cuvapirdc^i in lenmaate habet In R glossa
invenitur u(pap7Tdc€i dvri toO cuvapTrdoic (-€ic Rutherf.). Appa-
ret igitur genuinam vocem uqpapTTdc€i, cui nostro loco utique
melior et elegantior sententia subest — valet enim Latinum
"surripere" — quam illi cuvapiTdc^i, hoc glossemate ex textu,
qui scholiastae praesto erat, extrusam esse.
V. 1046 sic traditus est: 6Tir| KdKicrov icn Kai bciKora-
Tov (RVMA0, bctXov A aliique) 7toi€i tov dvbpa. Schol. rec.
in lemmate praebet bciXov, sed schol. vetus in adnot. dicit:
6€iX6TaTov bk €17T€v. Hunc vereum, qualis in codicibus legitur,
ferri non posse inter criticos constat Blaydesius quidem ad
h. v. monuit: "Versus frigidus et nostro indignus". Neque
aliter Kockius sensit, cum in apparatu critico animadverte-
ret: "Da viele Hdss., darunter Rav. Ven., und Schol. beiXo-
Taxov haben, so ist die Vulg. sicherlich unrichtig; auch ist
die Antwort 6Tif| kokict^v ^cti unsaglich einfaltig (Biicheler)."
Quapropter viri docti varias coniecturas proposuemnt, quas
in Blaydesii adnot. congestas invenies. Quamquam vereor, ut
Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 189
una alterave ex illis criticonim emendationibus gennina co-
mici Yerba restitata sint, tamen maxime mihi probatur Kockii
mntatio: 6x1^1 Troiei pXaKicraTov Kai b€iX6TaTOV t6v dlvbpa, quam
ipse in adnot ad apparatum criticum illustravit Sic enim
frigidum illud KdKicrov dcn removetur, quod haud scio an
jirlossema sit voci pXaKiCTaTOv olim adscriptum.
Pluti vs. 119 sqq. in RV sic leguntur: 6 Zeuc ^fev oOv
cibtiic Td TouTUJv imOjp' l^' ei \ ttuGoit' fiv (fiv om. V) £iTiTpti|i€i€
(— ev Y). In Iimt ed. hoc interpretamentum invenitur: ei
M€v TPoi9€Tai \x6jp ?^' ef, outiu cuvTax6r|C€Tai • 6 Zeuc |li^v eibihc
TCL TouTUJv ^iupa ^TTTi , €1 iTuOoiTo i^k^ dvapX^i|;avTa, ^TTiTpiiiie-
Toi p€. ei bk fjtujp' Jttti, t6 ttuBoit' fiv 6id ^ecou f ctui, toutccti *
Tvoiii fiv TauTa Kai oub^v auT6v Xr|ceTai. Duae igitur lectiones
huic schol. notae erant, altera RV mup' l\i' e( et altera aliorum
codieum miip' ?TTr|. Multi viri doctissimi his versibus inter-
pretandis et sanandis enixe operam navaverunt, cum alii ver-
bis ei TTU0OITO, alii participio eibiuc sese offendi dicerent Cf.
Blavdesii adnot ad. v. 119. Ac ne taedium pariamus legen-
tibus, ex plurimis coniecturis eas solas proferamus, quas di-
^as esse censemus, quae commemorentur. Ordiamur a con-
iectura Velseni, qui verba ei ttuOoito ex interpretatdone in tex-
tum migrasse existimans 6 Zeuc in^v oOv eibujc Td toutujv
fwup' i}xi I atcxicr' fiv dTriTpiq/eie scripsit. Quae mutatio primum
quidem valde mihi arrisit, nisi quod pro aicxicr' vocem ko-
wa' scribere malui pellectus locutionibus Pl. 456 iL kokict'
dTroXouMevT}, Nb. 726 dTToXei kokict', Ra. 588 KdKicr' dTToXoi^nv,
aliis similibus. Sed cum nusquam in Aristophanis fabulis ne-
que aicxiCT' neque KdKia' cum verbo dTTiTpipeiv coniunctum
inveniatur, sine dubio a Velseni ratione recedendum est. Pro-
mde aliam ingrediamur viam cum ceteris editoribus. Ex qui-
bus, ut omittam, quae Leeuwenius in Mnem. Nov. Ser. XXX,
1902, p. 398 de versibus nostris scripsit, Blaydesius in ad-
not ad. h. v. monet: "Lectionem etbiuc vitiosam esse vel ex
eo constat, quod, si luppiter stultitiam eorum cognoverit
(tibuic), non opus est, ut eam cognoscat (Imx ttuOoito). Ve-
nun est haud dubie oib' djc**. Quam Blaydesii aliorumque
sententiam stare non posse mihi persuasi. Neque enim us-
190 Victor Coulon,
quam Aristophanes oib' dbc et oicG' uic pro oib' 6t\ et oic8'
&T\ dixit Ac ne chartae nos misereat, nihil nisi quosdam lo-
cos indicemus, velut Nb. 331, 1329, Ba. 584, 601, Av. 668,
1010, 1221, 1246, Ec. 992, Ach. 375, 555, Vp. 1395. Ls. 59,
100, 154, 764, Pc. 371. Cf. etiam, quae ad Nb. 460 p. 95
diximus, ubi de imperativo fc0' 8ti egimus. Duos autem locos
ad V. nostrum illustrandum aptissimos afferimus, PL 72 sqq.
dXX' f|v TTuOncG^ |i' 8cTic eijx' eu oib' 8ti | kokov ti ^' ^pTdcecOe
KouK dcpr|C€Tov et Pl. 452 sqq. jlxovoc ydp 6 0e6c oOtoc oib'
8ti I TpoiraTov fiv crricaiTO Td)v TauTT)c Tpdirujv. Neque conferri
debere Ach. 1064 oic0' luc TroieiTai toOto; quivis intelleget
Quo loco, si modo vera est lectio oic0' ujc, particula ibc pro
8ttujc posita est. lam quod Blaydesius aliique cum dett eodd.
fbiiup' ?TTn scripserunt offensi illo jiuip' nomine non adiuneto,
inspicere debebant Ec. 474, ubi ex scriptura R 8c fiv dv6?iTa
X' fi )iuipa pouXeucuj|ie0a genuina comici verba 8c' fiv dvonT'
f\ iLiujpa PouXeucujjLieOa restituta sunt Illud autem Ittti sine
dubio ex interpretatione in dett. codd. invectum est Cf. glos-
sam e codice Vind. Bibl. Imper. 163 (W) a Blaydesio alla-
tam: Ittt] bfiXov. Quibus de causis etiam Blaydesii coniecturae
6 Zeuc \xlv ouv oi6* ibc Td toutujv jbiijjp' Ittii | ei iTeuceT', im-
Tpiijjei |uie et TruOofievoc 4TTiTpii|iei |Jie concidunt Quarum altera
vel proptera repudianda est, quod offensionem quandam me-
tricam praebet; neque enim numeri bene procedunt duobus
tribrachis in TruOofievoc im — deinceps admissis. Itaque re-
vertamur ad ea, quae in R leguntur. Quae sic divisa : 6 Zeuc
filv ouv, eibuic Td toutujv ^ujp', i^\ ei | ttuOoit' fiv £mTpii|ieie
in hunc fere modum vertenda videntur: luppiter, cuius noti-
tiam horum jbiuipa non effugiunt, me, si cotapererit (scil. me
oculorum lumen recuperasse), perdiderit Cf. Soph. Oed. R.
498, ubi luppiter una cura Apolline omnia providere et anim-
advertere dicitur: dXX' 6 |liIv ouv Zeuc 8 t' 'ATr6XXuiv EuveToi
xai Td PpoTU)v eiboTec. Sed ne scripturam R genuinam esse
putemus, vel positione coniunctionis ei in extremo versu pro-
hiberaur. Nota nobis quidem est vox inei sic coUoeata, e. g.
in Pl. 1077 aicxuvo^evoc Tf|v f|XiKiav Tf|v cnv, iTrei (omii. codd.)
I ouK dfv ttot' — ^TTeTperrov fiv iToieiv. Atque etiam Kci in
Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 191
fine Ra. 152 yf\ touc Geouc ^XPHV T^ Trpoc toutoiq k€I (Kai
d R K^ei V) I Tf|v TTuppixilv tic l^aQe ktX. invenimus. Hic
vero locus, cum R Kai ei praebeat et in v. 153 etiam f| Truppi-
Xnv legi schol. ad h. v. commemoret, incertus et multis cri-
ticis, velut Pritzschio et Kockio suspectus est, qui vss. 152
—153 sic scripserunt: vf| touc Oeouc — Kai | ei TruppixTiv tic
ktX. Itaque cum nostro loco id agendum sit, ut iUud ei in
fine V. 119 tollatur, non possum ingeniosam et satis lenem
emendationem ab Herwerdeno in Vind. Ar. p. 102 propositam
6Ztuc \ikyf ouv, ei fepujvTd t' outuj (quod facile in eibtbc Td
TouTuiv abire poterat) ^ujp* i^k. \ ttuGoit', fiv ^TnTpiipeie non
probare, praesertim quae aptum et perspicuum sensum prae-
beat Ac ne cui collocatio encliticae fiv offensioni sit, si-
milem locum Ra. 556 — 57 ou fii^v ouv |ie TTpoceboKac, | 6Tif|
KoOopvouc eixec, fiv Tvtwvai c' Iti proferimus.
Yersum 725 RVsic exhibent: iv' dTTOiiivufievov TTaucuj ce
Tdc tKKXrjciac (eK-E). Schol. V. Ald. adnotat 4KKXr|ciac bk dvTi
ToO ev Toic dKKXviciaic (dv tQ ^KKXriciqi V) et alt. schol. dXXujc.
iTOfivufievov jLi^v dvTi tou ^qpeftpeuovTa Taic ^KKXriciaic Kai
cuKocpavToOvTa uir^p toO Kepbaiveiv. Prior igitur scholiasta
genitivum rflc ^KKXriciac legit, alter raic ^KKXnciaic. Infeliciter
Blavdesius genitivum defendere conatur, qui de Traucu) pen-
^Jeat, collatis Av. 1259 t^ |Lir|v ce iTaucei Tfic uppeuuc ou|li6c TraTnp,
Eq. 429 if\i) ce TTaucuj toO Gpdcouc, Ra. 268 I^eXXov dpa
^auceiv TTo6' u^dc toO Kod£, quibus constructionem suam com-
probare studet. Velsenus dativum TaTc ^KKXnciaic e schoL ad-
notatione erutum in textum recepit. Quem casum vir ille doc-
"Ssimus aut locativum interpretatus est aut cum verbo utto-
MVu^evov coniunxit Locativum si verba Taic dKKXriciaic esse
^<^luit, ab eo propterea dissentio, quod nusquam in Aristo-
Phanis fabulis dativus loci pro antiquo locativo mihi occurrit.
Pflo solo loco Nb. 272 NeiXou TTpoxoaic legitur. At hunc ver-
sam corruptum esse patet Nam cum in vss. 270, 271 eXj' in'
OAu^iTTOu KopuqpaTc et etr' *QKeavoO TraTpoc ^v KrJTTOic exhibeatur,
etiam in v. 272 efT' dpa NeiXou TTpoxoaTc ktX. praepositio ex-
spectatur. Cf. schol. ad h. v. : XeiTrei f\ im^ iva r^ ^TTi TaTc Trpo-
XoaTc ToO NeiXou. Aut cum Meinekio eir' dpa NeiXou 'v TTpo-
192 Victor Coulon,
XoaTc aut cum Panschio (N. Jahrb. f. PhUol. CXIII, 1876, p. 208)
f\ Ttapd NeiXou Ttpoxoaic scribenduni erit Atque exempla ex
Aesch. Sept. 374 irap' 6x^«>c' TTOTaiiiiaic et Soph. Trach. 524
niXauTei irap' fix^V ^ Panschio ad coniecturam suam confir-
mandam allata hisce locis augere possumus: Eur. El. 863 irap'
'AXcpeioO f>€49poic, Hel. 250 Trapd Zi)LiouvTioic ^oaTci, C^^cL 66
Kprjvaic Tiap' ubpoxuroic, Pind. I. Y, 42 KatKou irap' ^x^^olic^
Bacchyl.(Blassed.m 1904)0, 20 irapd KacraXiac M0poic,V,64
Trapd KiwKUToO jiedOpoic, denique nostri Ra. 1309 nap' devdoic
OaXdccric Ku^aci. lam ut ad locativum redeamus, hic casus haud
raro usurpatur ab Homero et tragicis Atticis; conferas vehm
Kuehner-Gerth Gr. Gr. H^ § 426 p. 441. Atque testimoniis
ibi congestis addere iuvat Eur. Bacch. 68 Tic 65iu; Tic 66111;
Tic )Li€Xd0poic; Soph. Ant 1079 dvbpujv TuvaiKUJV coTc bo^oic
KiwKU|iaTa, Trach. 205 dvoXoXuEdTU) &6)ioic. Sin autem Velse-
nus in Pl. 725 cum verbo u7ro|ivu|i€vov dativum TaTc iKKkx]-
ciaic coniunxit, prorsus falsus est Quis enim Graecus unquam
dixit u7r6)LivujLia{ tivi? Itaque cum Velseni lectio stare non possit,
versum sanaturi proficiscamur de voce ^7ro|uivu|i€Vov. Quam
primus Girardus recte in u7ro^vu|i€vov emendavit nisus Polluce
Vin, 56 : uTTUj)iocia be 4ctiv, 8Tav tic ^ i|ir|(pic|uia F| v6)iov Tpa-
cpdvTa Tpdij/TiTai Obc dv€7riTr|b€iov ' toOto Tdp u7ro^6cac8ai \i-
Touciv et Hyperidis verbis (fr. 202 in Blasii ed. III 1894) kqi
d|Lioi n^v cunpdcnc dppuiCTiac Kai imo^iocG^icTic TauTTic ttic Tpct-
q>f\c dv€pXr|9Ti 6 dTtbv in schol. ad v. nostrum prolatis. Neque
dubium mihi videtur, quin accus. plur. Tdc ^KKXnciac cum verbo
u7ro^vu^€vov coniungendus et versus sic vertendus sit: ut
mea opera desinas contiones eierare, i. e. per u7ruj|Liociav inter-
cedere, ne id quod in contionibus agitur ad eventum per-
veniat Cf. terminum technicum Latinum **forum eierare" in
Ciceronis act in Verr. III § 137 : "negotiatores sibi putant
esse turpe id forum sibi iniquum eierare, ubi negotientur".
Totum autem locum optime interpretatur H. Holdenus, qui in
Onomastico Aristophaneo s. v. N€OKX€ibTic haec monet: "Narra-
tur Aesculapius Neoclidem prout merebatur curasse, nimirum
cruciatus eius et caecitatem augens, quo eiurare posset con-
cionem, 716 — 725, et caeciorem etiam quam erat ante reddens".
Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 193
In V. 845 m£»v ouv d|iuriOTic bfiT' dv auriu id n€TdXa; R
praebet \xvjv dvenurjOnc, Y hujv djLiu/iOTic, schol. cum MAU nujv
oijv i\i\n\Qr]c. Meinekius in Vind. Ar. p. 217 scripturam ^ujy
ouv ipuriOiic defendit hisce verbis : **Vereor ne viros doctissi-
mos comparatio cum nostro einweihen in errorem induxerit
Graecum est jLiueicOai id ^ucrripia, non ^|Li^ueTc6ai". Cf. Ra.
158, 318, 456, Pc. 278, 375. Idem criticus postea in Adden-
dis eiusdem libri p. VIII minus feliciter animadvertit: "Ferri
sane potest Rav. scriptura dvefiur|9Tic, non tamen ut ^fi^ueTcOai
pro fiueicOai dici posse concedam; imo dvenur|Onc dictum est
ut in sequente versu dveppiTUJca sc. ly tui TpiPuiviifj. Com-
parari possunt ^vaTtoTiveiv, 4va7T07raTeTv et multa eiusdem gene-
ris alia". Quam Meinekii sententiam Leeuwenius in Mnem.
Nov. Ser. XXX, 1902, p. 353 sagaciter refellit, ubi Aristopha-
nis, Herodoti, Euripidis locos protulit, quibus praepositioni iv
in ivaiTOTiveiv, dvarroTraTeTv, aliis similibus compositis "more
prisco sed nunquam intermortuo vim adverbii localis" tribuere
licet Yide sis etiam Leeuwenii adnot. ad Av. 38 de prae-
positione ^v adverbiali. Quae cum ita sint, lectio ^uiv dve-
Huri0Tic — dv auTiu admittenda non est. Ac ne qiiis de par-
ticulis miiv ouv coniunctis dubitet, Leeuwenius 1. 1. ad Pc. 527,
Aesch. Choeph. 177, Eur. Andr. 82 allegat. Quibus exemplis
^io Platon. Soph. 250 d ^uiv oOv dv ^XdTTovi tivi vOv iciiiv
*ropi(|i Trepi t6 6v; 267 c, Legg. I, 624 a, III, 680 d, Hipp. mai.
302a, Phileb. 23 d. De origine autem lectionum RV Leeu-
^enius recte sic existimavit "mero errore particulam OYN
^^1 8N ab altero librario in 6N mutatam esse, ab altero per
haplographiam post MQN omissam".
§ 9.
In Avium v. 1187 Togeue TraTe (V) c(pevb6vr|v tic noi
Wtu; pro TraTe legitur ttcic in R, Trdc tic in schol. ad v. 1118.
Bei]?lrius TTdc Tic coniecit, cui Blaydesius in adnot. ad h. v.
plaudit Aristophanem adiectivum irdc vel rrdca cum altera
persona sing. imperat. praes. coniunxisse permultis docemur
Jocis, velut Av. 1190 (puXarre Trdc, Ach. 204 Tr)6e rrdc ^ttou.
cTxa TTdc, Pc. 458 im6Teive bf\ rrdc, 512 Afe rrdc, Ra. 372,
xm, 1. 13
194 Victor Coulon,
Vp. 422, Th. 372, 956, 961, Ec. 502, Ach. 282, Pc. 301, 555
denique Av. 1196 dOpei bk TTctc kukXiu acoTrdiv. Cf. etiam Eur
Rhes. 685 ixaxe Trdc, 688 icx^ ''rdc b6pu, 690 ^pTtc TTCtc, 73(
ciTa Trdc. In Av. 1196 multi viri docti coniecturis usi sunt
Ut alios omittam, Reisigius (Coni. p. 276) dOpci bk irdc tm
TtavTaxfi kukXuj ckottoiv, Bergkius fiOpei b^ Ttdc tic Trdvra irep
kukXuj ckottujv proposuit Quibus emendationibus repudiatis
quippe cum nusquam apud nostrum verba Ttdc tic cum alten
persona sing. imperat praes. coniuncta invenerim, cum Mei-
nekio et Kockio lacunam ante dOpet statuere praefero, quoad
probabilis correctio proposita sit Mihi quidem non aliena
videtur G. Hermanni ratio, qui, cum tumultus in scaena ortus
sit, verbum tacendi ante dOpei desiderans "initio versus aydTe
cTt' excidisse statuit et praeterea, ut fieri solet in tali reniw
forma, qualis hic describitur, la la ceteris praeponit**, ut cum
Meinekio (Yind. Ar. p. 108) loquar. Nec non sensui forsiten
convenerit hoc: fa ?a, | touti ti flv; Quod coll. Av. 1495 eo,
TouTi Ti T^v; proposuerim commotus versibus 1197 — 98 loc
^TTwc fibri bat^ovoc Trebapciou | bivrjc TrrepuJTOc qiOoTToc ila-
KoueTat; haec eium verba causa sunt interrogationis touti ti
fjv; In V. 1187 autem cum Meinekio, Kockio, aliis scripturam
Y ToEeue TtaTi servare noii dubito. Cf. sirailes locos Av. 8()o
^XKe, TiXXe, TTaTe, beTpe, KOTrre irpiuTTiv Tf|V x^Tpav, Nb. 150S
btujKe, pdXXe, rraTe, alios.
Yersum 1693 RY sic exhibent: Ta|LiiKf|v x^aviba ^iboTU)
Ttc beOpo ^oi, schol. in adnot ad v. 1565 dXXd Ta|itKf|v xXam'ba
(sic confusis substantivis x^avic et xXa|iuc) bOTUj nc beOpo \io\-
Editores praeter Blaydesium lectionem schol. mutato illo x^^"
fiiba in xXaviba seouti sunt. Quamquam versus, qualis in schol.
profertur, numeris non adversatur (cf. Fr. Pongratz: De ar-
sibus solutis in dialogorum senariis Aristophanis, p. 25sq(].),
tamen Blaydesius omissa particula dXXd Bentlei coniecturam
Ta^f|Xtov haud scio au iure in textum receperit Yocabulum
Ta^tKoc enira neque apud comicos neque apud tragicos Atti-
cos invenitur, sed oranibus locis, quibus poetae illi adiectivum
a substantivo TdMOc ductura adhibuerunt, vox Ta^f)Xioc legitur,
velut in Av. 1758 et Th. 1122 X^xoc Ta|iif|Xtov, Th. 1034 Tauq-
Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 195
Aiuj — Traidrvi, Menand. 4, 231, VI, 8 [K. 535, 8] raiyniXitfi X^x^»,
Aesch. Suppl. 813 TTp6 KoiTac TGtfinXiou, Euroen. 838 TctjiiiXiou
T^ouc, Choeph. 485 xodc — TciMnXiouc, fr. 242 TaMnXiuJV Xex-
Tpuuv, Eur. Med. 673 euvflc — Ta^nXiou, 1026 TctMilXiouc €uvdc,
Orest 1050 Tci|iTiXiou Xexouc, Troad. 352 fbi^Xeo — TOMnXioic,
fr. 781, 4 TafLiTiXiouc ^oXirdc, 781, 17 TaMrjXiov Aqppobirav,
fr. 889 TciMnXiov Xexoc. Adiectivum TaMiKfjv igitur e vetustissi-
mo glosseraate voci TCiMnXiov superscripto in textum illatum
videtur. Quo facto grammaticus nescio quis scripturae codd.
Ta^iKfiv xXaviba metri sustinendi gratia particulam dXXd prae-
prosuit. lam ne lectionem RV biboTUj tic verbis BA schol.
boTUj Tic potiorem ducamus, cum numeri huius versus tum
sermonis usus Aristophaneus obstat, de quo Hemsterhusium
ad Pl. 1195 Kockius in adnot ad Av. 1579 collatis multis
exemplis haec animadvertisse monuit: "Quando in scaenam
aliquid proferri sibique porrigi postulant, fere legitimum est
boTUj Tic, ^KfeoTU) Tic". Quac cum ita sint, v. noster sic legen-
dus est: TaMnXiov xXaviba 66tu) tic beupo )lioi.
Vesparum v. 570 sic traditur: Td 6^ cuTKuqiavT* &^ &\xa
pXnxcrrai • KdTreiO' ktX. in R, Td bl cuTKuipavT' dTTopXnxdT' (sec.
Herw.) KfirTeiG' ktX. in V. Lemma schol. V praebet d)Lia pXrixdTai.
Huic versui sanando multi critici studuerunt Dindorfius qui-
dem lemma schol. V secutus fi|Lia pXnxdTui scripsit Quod a
numeris alienum est, cum syllaba ^a ante litteras px corripi
non possit Cf. A. Koppii quaestionem: "Uber positio debiiis
und correptio Attica" in Mus. Rhen. XLI, 1886, p. 248 sqq.
Meinekii vero scriptura Td bi cuTKUTrrovTa pXnxdTai vel eo
repudianda est, quod a lectionibus RV longius discedit Ne-
que in Blaydesii emendatione rd be cutkutttovG' a^a pXnxdrai
versari operae pretium est lam quod Bergkius probante Her-
werdeno in Mnem. Nov. Ser. X, 1882, p. 86 d^pXrixdTai per
dTTOKOTTfiv pro dvapXfixdTai scripsit, ab eo propterea dissentio,
quod alia exempla dTTOKOTTflc ab Aristophane adhibitae non in-
veni nisi iis locis, qui parodia sunt versuum tragicorum, e. g.
Ra. 1477 Tic oibev ei t6 lr\y ^ev dcTi KaT0aveTv, aut iis, quibus
coraicus personas Atticae dialecti nescias loquentes facit, ve-
lut civem Megarensem in Ach. 732 dyL^are TTOTTdy ^dbbav,
13*
196 Victor Coulon,
766 fivTeivov, ai XQc, Lampitonem in Ls. 106 d|H7rrdfi6VOC fpct,
183 Ttdpcpaive ^dv t6v 6pKov. Itaque cum his omnibus con-
iecturis offensio non toUatur, ex recentioribus Leeuwenium
audiamus in Mnem. Nov. Ser. XXI, 1893, p. 108 de voce
pXrixdTai dubitantem: "Corruptum (igitur) esse verbum pXrixd-
Tai suspicor, balandi autem notio non tam apposita est hoc
loco ut lonicum verbum ^n^^oiTai commendabile ducam; non
enim de agnis tantum sermo fit, quibuscum puerulos senex
comparavit, sed etiam de porcellis, quorum ciamoribus puei-
larum querelas similes esse modo dixit. Itaque haud scio an
verbo ppuxdcGai, id quod de quovis clamore violentiore usur-
pari potuisse videtur, Aristophanes hoc loco sit usus; quae
omnium lenissima est correctio: Td bi cuTKuipavG' fi|Lia ppu-
XdTai". Planissime astipulamur Leeuwenio. Nam ppuxdcGai de
fletu infantium comicos dixisse schol. Nicandri Alexiph. 221:
PpuxdTai, KXauGjiupiZiei, luc Ttaibiov cpiuvei f| baKpuei, ujc Me-
vavbpoc docemur. Comparari potest Alciphronis, cuius sermo
insignem comicae dictionis prae se fert similitudinem^ epist
I, 35, 2 dveppiTTice ^dp inou Tf|v dTTiGu^iav i&cre KXaiovrd |ne Kai
ppuxd^^evov dXeeicOai [xkv Tiapd toTc dTrieiKecr^poic, T^XujTa bk
Toic dXXoic irapexeiv.
In v. 983 ijd) Tdp direbdKpuca vOv Tvili^nv ^M^v vulgata
lectio est dTtebdKpuca. Schol. V adnotat: drrebdKpuca: koivov
Ti TraGujv 6 TipecPuTTic, Kai iinbaKpucac Tip tojv traibujv 65up|iui
ktX. Qua schol. interpretatione nisi, opinor, Bergkius, Meine-
kius, alii dtrebdKpuca scripserunt praeeunte Hirschigio, qui
collato V. 882 in commentariolo suo monuit: "^TTibaKpueiv
Graece dicitur de eo, qui post alium eiusque fletu permotus
flet: atque hoc unicum est, quod stare hic potest". Quae Hir-
schigii sententia recte se habet; in v. 978 enim iam infan-
tes flere coeperunt. Iniuria igitur Dindorfius et Blaydesius
compositum direbdKpuca in textum receperunt.
In V. 1131 sqq. tov Tpipujv' dqpec, ttiv5i bi x^aivav dva-
PaXoO TpiPujviKuac sine dubio verum est illud rpipujviKujc RV.
Namque Aristophanes ludit hoc loco, ut Blaydesius in coni-
ment p. 394 animadvertit : "Ambigue dictum, vel tanquam
pallium (Tpipujva, ut pallium induere solebas), vel solerter,
Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 197
perite (ut ipiPujv, Nub. 869.)". Quem lusum Donnenis sic
reddidit: "Wirf diesen Lumpenmantel weg, | Und lege
lumpenhaft dir an dies warme Kleid". Equidera, ut prin-
cipalis sigmficatio verbi ipipeiv, quae substantivo Tpipujv sub-
est, in nostro sermone servetur, sic vertere velim: **Wirf
diesen alten, abgeriebnen Mantel weg und lege dir ge-
rieben an dies warme Kleid*'. Leeuwenius autem vituperan-
du8 est, quod temere veaviKUJc in textu posuit hac causa
addita: "ipiPujviKiuc codd., quod nihil est Ex lectione altera,
quam scholia praebent, TtpovriKiuc, apparet solas litteras ikujc
genuinas esse, ceteras male esse suppletas aut e praecedenti
versu huc aberrasse". Qua Leeuwenii mutatione loci acumen
tollitur.
Pacis V. 346 in RV sic legitur: ei Tap ^kt^voit' (t^voit'
^)Mv TttUTTiv ^e Tfjv ^iLiepav ttotI. Scholiasta metricus post
lemma ei Tdp ^oi t^voito hunc versum esse tetrametrum tro-
chjiicum catalecticum adnotavit. Versus, quem RV praebent,
numeris adversatur. lam ad eum sanandum consideremus v.
antistrophicum 582. Sed cum hic quoque versus in RV in-
vito metro sic exhibeatur: xctip^, x^^P' ^ qpiXTaG' {-TaT' R sec.
Henv.) ibc dcndvoiciv ^jiTv r^XGec, ex eo meti-um v. 346 resti-
^i nequit. Illud quidem ex adnotatione schol. certum est
numeros trochaicos versui nostro reddendos esse. Quapropter
Meinekius aliique Porsono auctore pronominibus iiie RV et
Moi schol. eiectis, quae ut saepissime (cf. ad. Nb. 1036 p. 173)
ita hoc loco inserta esse verisinnle est, ei Top ^kt^voit' ibeiv
^^ %epav TauTriv ttot^ scripserunt ordine verboiiun TauTTiv
"^v mutato, ne quintum pedem teti'ametri trochaici spondeus
~~ Tnv Tf|v occuparet.
In Acharnensium v. 778 codicum lectio est ou XPflc^ci
^^Tfjc. Schol. R explicat: XeXri06TUJC Tipoc tci xoipibia X^T^i t6
^" Xpfic0a ciTdv. Legit igitur haud dubie ou XPflcGa ciTdv.
Q^am scripturara infinitivo Dorico ciTflv reposito Meinekius
^^c vertit: non debes silere. At suo iure Blaydesius veretur,
^' XPncOa significet "debes". Nam XPHcQct pro xpr]leic^ i. e.
^85 cupis dictum volunt Dind., Bergk., Ahrens De Dial. Dor.
P- '^53. Itaque nescio an praestet cum Bergkio, Fritzschio
198 Victor Coulon,
ad Th. 554, Ahrensio De Dial. Dor. p. 195 ou xPHcOa; citQc;
scribere locumque sic vertere: non vis (scil. grunnire)? siles?
Quae vulgata lectio multo simplicior atque sincerior est illa
V. 966 in codicibus sic exhibetur: ouk fiv |Lid Ai' ei boin
T€ \iO\ Tf|v dciTiba. In scholiis haec inveniuntur: ouk fiv jid
Af ou boinv: 6ti im 6i|iapiuiv jnovov X^TCTai t6 (XdTCTai t6 om.
R) Td^axoc, tm bk tujv dfXXujv toihoc oIov TupoO. Et lemma
et adnotationem a versu, qualis codicibus adservatur, abhor-
rere nemo non intellegit Lemma illud quidem sic legendura
est: o6k fiv \xa Ai'] ou 5oiT]v, ut verba o6 boinv glossema sint
ab interprete adscriptum propterea, quod in versu nostro mente
addendum est verbum dandi, quo servus in v. 960 sqq. ^Kfc-
Xeue Ad^axoc c€ — |Li€Ta6oOvai usus est Interpretamentum
autem 8ti i.m dipapiujv ktX., quo Rutherfordius infeliciter pel-
leetus est, ut v. 966 in quibusdam codicibus sic traditum
fuisse suspicaretur: ouk fiv |Lid Ai' €f boin T€|Lidxii ttic dcrriboc,
ad v. 967 spectat
Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas.
199
Caput IV.
§10.
Extremum est propositum, ut ii tractentur loci, quibus
scholiasta praeter eam scripturam, quam in textu suo invenit,
varias lectiones commemorat. lam enotentur versus:
Tss. Sch. RV
Eqaitam :
1 CTixoi iajLipiKoi Tpi|ieTpoi 196contraschoL 193 trimetros
dKaTdXTiKTOi 4KaT6v dve-
vriKOVTa Tpeic schol. rec.
SchoL V 6 nihil nisi
haec, crixoi ia|LiPiKoi dKa-
TdXr]KToi.
^ ^icrjppTlcev : dv dvioic bk
ivTiTpd^oic eiceqpprice
TpdqpeTai schoL V
^^ ^Tepqi TTOi : TpacpeTai bi
Kai TTfi schoL Ald.
lol olov: TP<i<p€Tai Kai 8cov
schoL V
"^l aiKdXXei jie: Tpd<ptTai bi
Kai KaXei ^e schoL V
iambicos eicGeciv fabuiae effi-
ciunt Vss. 92 — 94, cum prop-
ter frigidam atque languidam
enumerationem novae comoe-
diae dictionem redoleant, spu-
rios sibi videri B. Keilius in
scholis monuit Tres igitur ver-
sus iUi, quos scholiastam in
fabulae contextu non legisse
suspiceris, haud scio an versui
91 adscripti in textum irrepse-
rint
eicrjppricev r. Varia lectio eice-
q)pr)ce repudianda est Cf. Biay-
desii adnot ad h. v.
^Tepa TTOi. Dobraeus ^Tepa Trri
edd. probb.
8cov R praef., olov V
aiKdXXei )ie R r.
'KaX^ei jie V
200
Victor Coulon,
vss. Sch.
240 — 241 V88. legerunt, sed
ly nci bi ol 6uo crixoi
o6k fTKeivrai schol. V
387 mbkv 6X1TOV TToiei : Tpa-
q>€Tai ^r\biv fXaTTOViToiei
schol. V Ald.
408 t6 bi Ttaiujva bf| Tp6-
q)eTai TrairjUivicai f\ f|-
cO^vt' lf| Ttaiujv ^cai schol.
Ald., metxo invito, ut
ipse scholiasta animad-
vertit.
527 dcpeXuiv: Svioi bk bia
TUJV dq)uujv Tpdq>oua
schol. V
67 3 ipTTtTUj : Tpdq>eTai ^pp^Tui
schol. V, Tp. Kai ipp^Tui
suprscr. f*
680 u7repeTTUTnTd2IovT6 ^e:
Tpdq>eTai Kai imepeTTXrjc-
covt6 |yie schol. V. Va-
riam lectionem ex inter-
pretatione originem du-
xisse adnotatione Suidae
S. V. UTTepeTTUTTTTdilOVTO
docemur : uTTepeTTXric-
covTO ^e, KOTeTrXiiccov-
t6 Me.
887 TTepieXauveic: Tpd^eTai
TTttpeXauveic, quod Aex-
hibet, schol. rec.
RV
vss. habent Gum ia v. 234
isiciarius exclamans ol^oi xa-
Kobai^uiV, 6 TTa^XaTubv d^ep-
xeTai fuga salutem petere stu-
deat, eum a servo verbis outo<
Ti q>euTeic; ktX. increpari con-
sentaneum est.
Hn^^v JXarrov (dXiTov V) TToiei.
De hoc looo cf. Z. Ar. St p. 76,
ubi comparativus {Xottov iure
defenditur.
iriTTaiuivicai R
if| TTaiujv ^cai V, glossema.
dq>eXuiv r. Cf. Z. Ar. St p. 90.
4ptt4tui r.
uTTepeTTUTTTTd2[ovT6 ^e K
uTTepeTTUTnTa2I6v Te ^e V
idemque alt schol., r. Cf. v.
p. 42 allatum.
TTepieXauvec r. De Trepi et Trapa
permutatis cf. p. 12 ad. Eq. •'>6.
Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas.
201
?S8. Sch.
921 TuivguXiuvidvToTcTTXeioci
Tujv bqibuiv (bcTuiv Dind.)
schol. Ald. Glossema est
TUIV EuXujv.
1046 TP«9€Tai Ktti guXivov
schoL V
1151 dTTaT': TP<i<P€Tai Ipp' (aip'
V) schol. V Ald.
RV
Tujv 6(jibujv, quod in tuiv 5qi-
bfujv mutaadum est Gf. Z.Ar.
St. p. 127.
EuXuiv. Cf. V. p. 151 tractatunL
dfnaT' r.
15
Banarnm:
^oceuTiqpopoOc' ^KdcroT': CKeuri cpepouc' ^KdcTOT' 4v Kuifi-
Tpixuic • f| Tdp CK€ur|-
(popoOciv (1)' f^ oceuTi (pi"
pouav (2) • f) CKeuo^opouc
dv6pac TTOioOciv schol.
R; Tpixiiic Tpd(peTai(/| hk
Tpacpfi Tpixoic Ald.) f\
CKeuncpopoOGv ktX. ut
R, schol. V Ald.
55 iLiiKpoc: TraiZei. ?cti Tdp
MeTaXocuijLioc 6 MoXuiv
schol. V; (JXXuic • TpdcpeTai
^QKpoc schol. Ald.
84 Tpd(peTai 5eEi6c schol. V.
Glossema voci dTaOoc
adscriptum.
Kprivac : TpdcpeTai Kpr|-
fivouc schoL rec. M0.
"Haec altera scriptura,
cui omnino nihil tribuen-
dum est, G. Hermanno
recte vel hoc nomine
displicet, quod ceterae
res omnes iucundae sunt
potius, quam f ugiendae".
113
wbicf, (corr. ex Tfli Kuimpb{(ji) R
(= 2) CKeun^opoOc' (= 1 ; in
mg. dextro a pr. m. Tp. CKeun
Cp^pOUC' = 2) ^KdCTOT' dv KUI^-
uibiqi V
|iiKp6c r. "Lectio ^aKp6c non
solum metro repugnat, verum
etiam glossemati simillima
est*'. Fritzschius in comment
p. 24.
dTa96c
Kpr|vac
202
Victor Coulon,
vss. Sch.
Fritzschius in conunent
p. 75.
133 eivai in lemmate R. Tivfec
bk Tpdqpouov eiTixe (quod
sec. Fritzschium lete le-
gendum est) prius schol.
V; irpdq)€TOU bk iv ttoXXoic
elvai dvTi toO eiriTe fieTe)
alt. schol. V.
153 V. legerunt: Tivfec bi ov
Tpdqpouci Tov *vf| touc
Geouc* CTixov, dXX' dqpat-
poOav auTo V Kai tov ^gf]c
ouTUJ TPdqpouciv : f\ Tiup-
pixnv Tic IjiaOe ti^iv Kivri-
ciou. b\b Kai 'ApiCTO-
q)dvric TrapaTJGrici t6
dvTiciTlLia Kai t6 ciT^a
schol. V
RV
169 nfiupuj: dvTi toO ^dv bi
[ir\ eiipu) schol. V; Tpd-
qpeTai Kai (x^' f\fovv ^dv
^f\ fx^ dpTupiov schol.
R; TpdqpeTai bi Kai fiv
bi ^f\ Ix^ schol. Ald.
175 iav: TpdqpeTai bk Kai*(va
schol. V. Yerum est ddv.
Cf. Fritzschium ad h. v.
191 bixu^c f| Tpotqpn Kai ve-
Kpuiv Kai Kpediv schol. V
sec. Augsberg. p. 18 ; 6id-
qpopoi Tpcwpoii- o\ }x^v
eivai i. e. elvai. Ex interpre-
tatione ortum est illud eirvre
C(eTe).
V. habent. Versum 152 vf| touc
Oeouc ktX. editores recte ser-
vaverunt. Ansam turbationis
vss. 151 et 153 dederunt, qui
iam Aristophani Byzantio su-
specti erant. Prior ille quidem
V. 151 f| Mopci^ou Tic ^itav
^eTpdvpaToLeutschio delendus
videbatur. Sed Kockius (cuius
cf. adnot. ad v. 151 in ed. II
1868) iure monuit pro certo
diiudicari non posse, uter
versus spurius sit.
lnFjupuj. "Nimirum ddv bi iif\
\{X) nihil amplius est, quam
infelix coniectura grammatici,
cui, ut erat cerebrosus, jLiriupw
crasis raro alias obvia stoma-
chum commoverat". Fritz-
schius in comment. p. 112.
iva R
iva fiv V
Tf|v irepi TU)V Kpeu)V.
"Vox veKpdiv tota absurda est,
sive eam ex historiae fide,
sive e comoediae ioco metiri
Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas.
203
V8S. Sch.
Kpeoiv, dbc 'ApicTapxoc
ktX. — ^Tcpoi 6e cpaci
aiviTT€C0ai Tiiv Ttepi Ap-
yivoOcav vau^axiav, V\v
6ld TOUC v€Kpouc ^TWJvi-
cavTO Tf|V b€UT€pav Tpct-
q)f|v (scil. V€Kpaiv) ai-
pou)Li€Voi schol. R sec.
Rutherf. ; (p€p€Tai bi Kai
Skkr\ Tpa<pn' ti^v 7T€pi
Tujv v€Kpaiv schol. M Ald.
320 AiaTopac: oi bi t6 5i'
dropdc 7r€piC7rujciv, dbc
ATToXXobujpoc 6 Tap-
C€ucschoLVAld. Quam
variam lectionem ab He-
sychio quoque s. v. Aia-
Topac commemoratam
deWilamowitzius (Text-
gesch. d. griech. Lyr.
p. 81, 1) bene defendit.
iy bi Tici dKXiXoiTTC t6
Tivdccujv schol. rec.
347 ♦xpoviujv t' dTujv lemma
schol. rec. addita varia
lectione xp^vouc (i. e.
Xpoviouc) t' 4tujv
351 iiffx^ 7Tav0Tip6v lemma
in Y sec. Augsberg. p. 22 ;
Tivk bi dvaTiTViiJCKOuci
TTdv0Tipov schol. RV0
362 GiupuKiajv: Tivtc 6€ 9o-
puKiujv (i. e. ©opiKiujv, ex
demo 6opiK6c; cf.Kockii
adnot. ad h. v. in ed. 11
RV
placuerit" Fritzschius, qui in
comment p. 123— 127 de variis
scholiorum interpretatioiiibus
uberius disputavit
6iaT6pac R
b\' dTopdc, TP- biaT6pac a pr.
m. in mg. V
Tivdccu)V r. Cf. V. p. 187 trac-
tatum.
Xpoviouc t' 4tujv
KaT' d7Tav0Tip6v (ctt- R);
^tt' dv0Tip6v scribendum.
Inepta scriptura ?gaT€ TTdv0n-
pov ita orta est, ut Utterae €tt
male distinguerentur.
OujpUKiujv r. Genitivum plur.
GopuKiujv ineptum esse nemo
non intellegit
204
Victor Goalon,
494
567
▼ss. Sch.
1868) Tpa<pouciv, dvri
TOO Td TUIV GopUKlUiV
^i^ou^€voi schol. V
*XTi|biaTiqlc: TpdqpcTai xai
XimaTiac xijjpxc toO i
schol. Ald.
*Tdc i|itdOouc: ^v bi toi
KaXXicTpoTqj (levi men-
do pro KaXXiCTpdTou
sec. Duebn. et Rutherf.)
T^Tpa^Trai touc qiidOouc
schol. RV
625 *|uif| bf^T' ?^oiT€ lemma
schol. RV; Tivte bd, ^i*!
5f\T' iixi T€? toOtov bk
Pacdvi21' diTaTaTiiiV schol.
rec.
741 *i£€X^T£avT'inlemmate;
Tp. S€X€TXOivTa (Tp. iH-
cXcTxO^VTUJv dmKi&v V
sec. Augsberg. p. 32 et
Herw. in Mnem. Nov.
Ser. XXVI, 1898, p. 105)
745 ^dX' i7T0TrT€U€lV 60K(1I
lemma schol. RV; lcn
bi Kai dXXr) TpOKprj, )idXa
T'iTr07TT€U€lv50Kai. fTi bi
Kai, ^dX' dTTOTTT€U€lV JUIOI
5oKui schol. rec. Utraque
varia lectio quippe a
numeris aliena spemen-
da est.
*XuTicmI»v lenmaa schol.
RV; TPd<p€Tai XoTiCjidiv
(KajiTTaiv Aid.) TOUT€cn
TTapaXoTic^oiv schol.
RV
775
XimciTiqtc (superscr. TP. KT)ficrriac
in V)
Tdc i|iidOouc
fif| bf\T' ?|uioit'. oOtuj bi pacd-
viC dTTaTaTiIiv. (oOtujc dveu n-
iuflc pacdviZ' dTT- V)
«€X€TXO^vt' (-€XX-R)
jLidXX' (jidX' V) dTTOTTTCueiv 5okui.
Quam lectionem editores iure
servaverunt, nisi quod ^dXX'
scripserunt De juidXX' (= ^n
dXXd) cf. Eockii adnot ad Ra.
103 in ed. IV 1898).
XuTiC|iuiv
Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas.
205
m Sch.
Ald. ; TP<i<P€Tai Ka|Li-
TTTUJV dTTOTTapaXoTicfidiv
schol. 0; Tpdcpexai Kai
Kd^TTTUJV XoTicfidv schol.
M
830 )Li€G€iTiv : Tpa<P€Tai Kai jxe-
0€imiv schol. rec.
838 *dTruXuiT0vcT6^a: 0pu-
vixoc dGupurrov. ol bk
TpdcpOUClV dTTUXuJTOV
schol. V
935 KoXoKTpuova: fQ&(pe\
(RV0 "quasi nomen
grammatici alicuius ex-
ciderit" Dind., TpdcpeTai
M) KoXoKTpuova (RV,
KoX€KTpu6va 0, KaXCKTpU-
ova M) schol. RV0M
W2 liiKpoic : Tpd9€Tai XeuKoTc
schol. rec. Lectio ^iKpoTc
ex interpretatione vocis
iTTuXXioiC • dVTi TOU Xo-
Tioic jLiiKpoTc originem
duxisse videtur.
943 dTT^ riGujv: TpdcpcTai bl
Kai dTniGujv schol. rec.
Cf. V. p. 44 allatum.
^"-8 XaTpic bi (pnci t6 Aa-
P€iou dvTi ToO Z4p£ou
prius schoL V; Tivk
bi Tpcicpouci Aap€iou
(dvTi inserendum, ut e
priore scholio sequi-
tur) Tou EcpHou alt.
schoL V
RV
^€6€inv R
fi€0€ifiriv V r.
dGupuiTov R (lectio Phrynichi),
d7ruXu)T0v V
KoXoKTpu6va R, KaX€KTpu6va
V, quod editores recte KdXc-
KTpuova scripserunt ; Euripides
enim Aeschylum vituperat,
quod gallum in tragoedia de-
scripserit Locustae autem,
quae est KoXoKTpuibv, mentio
hoc loco prorsus inepta est
XcuKoTc
dTT' i^Giijv R
d7rr|9ujv V
Aap€iou. De scholiorum adnott
Holzinger (Ztschr. f. d. osterr.
G. XXXI, 1880, p. 598—604)
fusius egit
206
Victor Coulon,
vss.
1122
1276
1283
Sch.
TrpaTMaTUiv: TpacpeTai xai
^rmdTUJv schol. R. "Ab-
surde". Fritzschius.
8ciov KpdToc: iv toic
^XeicToic aiciov. 'AcKXr|-
TTidbTic t6 8ciov schol.
V. Cum plurirai codices
Sciov praebeant, Fritz-
schio in comment. p. 386
scholion sic corrigen-
dum videtur: dv toTc
TTXeicToic 8ciov. 'AcKXr]-
TiidbTic bi t6 8biov.
2v Tici ou KeiTai schol. V
RV
TTpaTMdTuiv
ficiov (&c 6iov i. e. 8ciov R)
KpdToc. Porsono auctore 85iov
correctum ex Aesch. Agam.
104. Llud aiaov, quod schol.
ut variam lectionem comme-
morat, alterum epitheton vocis
KpdToc est.
1294
1505
V. habent Hoc versu utique
opus esse ex ipso contextu
orationis elucet.
t6 cutkXivcc t' ^tt' Afavu
"Recte vero iudicasse Apollo-
nium probabile est ob men-
tionem Aiacis". Pritzschius in
comment p. 391.
toOto R, toutoI V (supra a m.
pr. TP- TouToic)
74
274
t6 cuTKXivk ^tt' AiavTi:
Ti^axi6cic q>r]c\ toOto
dv dvioic |Lif| TpdcpecOai.
'AttoXXu)vioc be tpnciv
iK 0priccujv auT6 eivai
schol. V
*TouToic in lemmate ;
Tpdq)€Tai Kai toutoici
superscr. in M
Nabium :
^eTKOuci: ?cti 6e 'Am- ^^tkouciv r. Cf. ad Eq. 104
Kov. dTT€i Kai ^cTXo^ci p. 41.
Tp. schol. rec.
Tujv xpni^o^TUJv: eupriTai
TOUTO, Kai f)rmdTUJV STrep
ouTUJC erTTOic* dXXd KaT-
€X€e TUJV ^n)LldTU)V djUOU
iTTTTiK^v ?pujTa schol. rec.
*Xap€icai: TpdcpeTai 5^
qpaveicai schol. V
Ta)v XPHMOTUJV. Schol. variam
lectionem ineptam esse patet.
XapeTcat R
cpaveTcai V
Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas.
207
vss. Sch.
289 dOavdraic ibeaic lemma;
sed dGavdrac (Hennan-
nus, d9avdTTic Ald. sec.
Duebn.p.427)ib^acK€i-
Ttti schol. Ald.
721 (ppoupdc ^6u)v : biccfi bi
icnv Y) Tpctcpri, q)poupdc
oibujv xat (ppoupdc ibujv
schol. V
965 Kpi^vuibri : TpoicpeTai xai
Kpi^vui^n Kai KpUjLlUjbri
schol. rec.
989 iy be Toic TraXaioic Tiiv
dvTiTpdqpu)v, dneXei ttic
TpiTOTtveiTic , eupriTai
schol. rec. Legit igitur
cum M aliisque codd.
djiieXq TTic TpiTOTeveiac,
quae est sincera scrip-
tura.
^"n jLiiKpouc: Tpdq)eTaiKai Xe-
7TT0UC Kai XeuKouc schol.
rec. Adiectiva XeTrrouc
et XeuKouc sine dubio
impnidentia aut libra-
riorum aut interpretum
cum substantivo ujpouc
coniuncta sunt.
1273 dTr' 6vou : tiv^c b^ dTio-
vou (i. e. dTTO voO) X^tou-
civ schol. V; Tfjv . , . bi
CLTxb vou XeTeiv (sic) schol.
R corrupte sec. Rutherf.
1299 fcTiv f] Tpct^n b\ccr\ * im-
dXuiv Kai ^TTiaXuj (R, dTri
RV
dOavdTac ib^ac R r. Pendet
genitivus de praepositione in
dTTOceicdpevai.
dOavdTaic ibiaic V
q)poupdc ^bujv r., nisi quod
q)poupdc scribendum est Ci
Kockii adnot. ad h. v. in ed.
IV 1894. Lectio ibuiv inepta
coniectura est
Kpi^vujbT] (Kpri- V levi mendo)
r. Cf. V. p. 35 tractatum.
d^eXei (V sec. Herw.) Tnc Tpi-
TOTeveinc
piKpouc. Verum est uijiouc ^i-
Kpouc illi uj)iouc peTdXouc v.
1012 oppositum.
drr' 6vou r. Cf. Roemer. Stud.
zu Ar. p. 104.
4tti dXXujv V, ^TTi dXiu (sic) R,
quod cum 0 Ald. dTTiaXiu scri-
208
Victor Coulon,
vss. Sch.
dXXujv Kai ^Tri fiXu) V, ^Tri
fiXuj Kai ^TnaXiu Ald.)
schol. RV Ald. ; nvk bi
ouTU)c dEeic dmpaXiwv
add. schol. RV .
1509 d)C ^biKOuv : TpAcpexai Kai
oOc i^biKouv schol. R.
Quae varia lectio ibc et
oOc inter se commutatis
originem debet.
Pluti :
4 xauTa : ol Tp6<povT€c Tau-
Tot ou KaXujc Tpa^powciv •
eupTiTai Tap ^v ttoXXoTc
Tui V TraXaiujv dvTiTpdcpwv
t6 TaOTa, Kai lcn Kpeirrov
^Keivou schol. rec.
39 cT€|i^dTUJv: Tivk bi Kai
6€cq)dTU)V. "AXXuiC TPa-
q)€Tai (Tpdtpei V) cKemiid-
Tujv schol. V Ald.
77 fjv: Tivk fiveu toO v auTO
Tpdqpouci t6 fj" |i6vov dqpi-
4vT€C schol. V r. Cf. ad
V. p. 77 prolatum.
266 liubujVTa: TpdcpeTai Kai
fiubujvTa Kai ^abuJvTa.
Kai ^ubujvTa \iiy dvTi
TOO buCUjbn dTT0Tr4)Li-
TTOvTa' luiabujVTa bi dvTi
ToO k6^tiv ixf\ IxovTa
schol. rec. lunt. ed.
456 Xoibopei : Tivk XoibopeTc
dvTuOSa TPdqpouci, t6
f\[x\y/ Trp6c t6 TtpoceX-
RV
bendum est. De vi et usu huius
verbi cf. Kockii adnot ad h. v.
in ed. IV 1894 et Lautensach,
Orammat Stud. zu d. griech.
Tragikem u. Komikern (Aug-
ment u. Reduplikation) U 69.
djc i^biKouv r. Voces djc et oOc
etiam in Pl. 1089, ubi R ujc,
V oOc exhibet, aliisque lods
permutatas invenias.
TuuTa r.
CT€|ifidTUJv r. Lectiones Oecqpd-
Tujv et CKe^fidTujv granimati-
corum doctrinam redolent
f\y
jLiabujvTa r. Illud ^u&ujvra e
glossemate praecedenti voci
fiuTTujvTa adscripto ortum vi-
detur.
XoibopeT (mut in XoibopeTcV*).
Mala grammaticorum mutatio
XoibopeTc est
Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas.
209
vss. Sch.
GoOca cuvdTTTOvTec schol.
ree. Ald. et Ixmt. edd.
559 Tro5aXToOvT€C : Tpdq)€Tai
hi Kai TTobaXToOvTCc Kai
7ro5aTpuJVT€C schol. rec.
lunt ed.
579 Tivk fi€Td ToO v, tov Kpd-
TicTov schol. R
581 Tvwuaic: dvTi bi toO
Tvujfiaic Tpa^ptTai Xrifiaic
schol. Ald.
607 Tivk M€Td ToO f dvuT€iv
schol. RV0
RV
W TrpoOu^aTa: Tpdq)€TaiKai
OuXrmaTa schol. V Ald.
sine diibio e glossemate.
^^^ e(c cdKTQV : Tpa<p€Tai Kai
CQKKOV (V, €ic cdKKOV 0
Ald.) schol. V0 Ald.
Glosseraa.
^^7 KaTaTrXacTOv : Kupiujc bk
6£ut6vujc toOto TPa-
cpouci schol. V; TiV€C bi
Kui TTpoTrapoEuvouci Ka-
TdTiXacTov schol. RV
7ro5aTpuJVT€C r. Verbum irobaX-
ToOvT€c glossema sapit
t6 KpdTicTov r. IUi tiv^c ad-
iectivum KpdTicrov stulte ad
t6v Aia refen^e voluerunt.
Xr||Liaic (etiam in lemmate schol.
R sec. Rutherf.; Tp. Tvtbiiaic in
mg. V) r. Cf. V. p. 70 tractatum.
dvuTT€iv V, avu€iv (sic) R, quod
dvu€iv scribendum est Cf. He-
rodianum ed. Lentz. I p. 541,
20 t6 dvuuj 'Attikoi ftacuvouci,
B. A. 14, 47 dvu€iv bacuvouciv
ol Attikoi, schol. V ad Pl. 229,
Vp. 30, denique Meisterhans,
p. 177, 18: "dvuTUj ist nicht
iiberliefert daftir erscheint in
der Poesie des IV. Jahrh. v.
Chr. dvuuj (dvuuj)."
7rpo0u|uiaTa r. Schol. apte inter-
pretatur : Td TrpoKardpTMaTa f|
Td 7rp6 Tflc Guciac Tiv6)LA€va
Ou^id;iaTa.
€ic cdKTav
KaTdTrXacTOV R
KaTaTTXacT6v V r.
14
210
Victor Coulon,
vss. Sch.
717 dv€X€ipnc€v: ol Tpa<pov-
Tcc, dv€X€ipiC€ xpip^iv,
bid ToO r, d|iaG€ic schol.
rec.
765 *^v KpiPavujTiuv 6p|Lia9ifi
lemma, sed KptPavwToiv
6p^a0uj in adnot schol.
V; Tpd(p€Tai bi mi ^k Kpi-
pav(JUT(Bv 6pfia9Cjj schol.
rec.
916 fp6L(peTa\ bk Kai iv cxn-
\iaT\ dTTOCpaTtKOI OUKOUV
schol. rec. Recte ; cf . B. A.
57, 10—20.
1093 Trpoc€7nTTov : Tpd(p€Tai
Kai UTr€7T€ipaiv schol. R,
interpretamentnm.
RV
iv€X€ipiC€ R, dvix€ipic€ V corr.
Verum est £v€X€ipr)C€.
KpiPavurrdiv dpfiaOui (niut. in
6p|ia9uiv R*) R, ^k (corr. ex
iv) Kpipavurrdiv 6p)yid9ui V
ouk' ouv R
OUK ouv V
{;TT€TTITT0V (yp. U7T€TT€ipUJV V).
Editores 6TT€TTiTTouv Bentleio
auctore.
Aviom:
15 &ctuj5': TPa9€Tai Kai ujc 6c Tdj5' r. Schol. varia lectio
tuj6€ schol. V
23 i\b' f\ KopOivn: nvk bfe
Tpdqpouciv ovbk f\ ko-
pdjvn schol. RV. Parti-
cula o6b^ ex praecedenti
versu originem duxit
66 *Tpdq)€Tai Kai ^i\v ^puira
TTpOC TTObllfV. f V TlCl b^
Tpd<p€Tai ' Kai |if|v (Kai \ir\v
om. Ald.) dpujTa TTpoc
Tivujv. f) Kai ouTUj* Kai
fjtfjv dpujTa TTpoc TTOiuJV
schol. V Ald.
nihili est.
fi6' f| KOpdjVT] R, ou6' f| Kopdjvn
V sec. Herw. Cum Meinekio
facio, qui in Vind. Ar. p. 83 sqq.
Kockio aliisque edd. probb.
versum sic scribendum esse
monet: ri 6'; f| Kopdjvn thc
66o0 Ti X^Tti Trdpi;
Kai |Lif|v dpoO Td 7Tp6c TTobwv
Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas.
211
m Sch.
204 *KaXoOfi€v airrouc : TP<i-
(perai Kai* KoXoTfii dv aO-
Touc schol. R
348 ^uTX^i: TP<i<ptTai Kai jid^-
(pei schol. V
41 7 Tpdcpexai Kai bixa toO I
t6 6pa, iva eXr\ irpocTa-
KTIKOV. TlV^C bi Kai ^€Td
ToO 1,'iva T^ dpiJUTTmaTiK6v
sehol. R sec. Rutherf.
Idem schoL V, nisi quod
Tpdq)€Tai bk Kai fi€Td toO
i, iva €Tri (sic, r^ Duebn.
sine ulla causa) dpujTii-
^QTiKOv pro Tiv^c bk Kai
ktX. praebet.
^^ 6 *(pp€v6c : 2v TlCl bk OU K€T-
Ttti t6 q)p€v6c schol. rec.
^27 ^dpbouc : Tpd(p€Tai crau-
pouc schol. rec. Gl. ex
interpretatione substan-
tivi ^dpbouc ortum.
566 *Tpdq)€Tai TToc€i6iJuvi
poOv Tic Our| schol. V
645 *Tpdq)€Tai Kai 0piTi9€V
(9pif)e€v Rutherf.) schol.
RV
1091 *TTviTOuc: tiv€c t6 Trvi-
Touc KaTd TtviKrjv q)aciv
schol. RV Ald.
1188 iy Tici bi Tiuv dvTi-
Tpdq)ujv €ic 6uo KOiXa
biqpriTai t6 ?v, iv bk
qXXoic cuvf^TTTai schol.V.
RV
KaXoO^€v aOTOuc
^uTX^i r. Cf. Kockium ad h. v.
et lacobii comicae dictionis
indicem s. v. ^utxoc.
6pqt r. Hlud TTpocTaKTiK6v 8pa
grammatico cuidam rebus mi-
nutis occupato debetur.
q)p€VOC
{i&^bovc
oiv
KptOLlO€V
TTVITOUC
LibriRVquomodo disposuerint
cola haec dochmiaca, editores
non indicant Quae ad vss. 1188
et 1262 de dochmiacarum pe-
riodorum dispositione ac divi-
1-4*
212
Victor Goulon,
vss.
Sch.
1262
1299
1363
1381
1563
1656
?v Tici bk KttTd buo KUlXa
cuvfiirrai TouTa schol.
EV.
(p^perai bk iv {iv om. V)
ToTc irXcicToic, uiro cru-
(p0K6)i1T0U.->At0VUCl0C
bl 6 ZuuTrupoc (? cf.
postea p. 235) Tpa<P€i
im' dpTUTOKOjiTrou schol.
V Ald.
f\: Tpa9€Tai Kai flv al-
P€TdJT€pUJV bl t6 f\ dVTl
ToO la schol. V
Tpd(p€Tai XiTu^uGoc f| Xi-
TujLioxOoc schol. rec. Cf.
V. p. 67 allatum.
XaiT^a in lemmate : Tpa-
(p€Tai bk Kai bdp^a. €ipTi-
Tai bk iK€ivoic oub^v
cacpk ToTc Tpdqpouci 6€p-
ixa schol. R
v69u)' l dTToGvricKUJV :
Tpd(p€Tai vo9€Ta schol. V ;
TrpOTr€piCTruj)i€vujc b^ dv-
aTvujCT€OV To vo9eTa
schol. RY Ald.
RV
sione schol. tradunt, non ad
lectionum varietatem, sed ad
metricas rationes spectant
6Tr6 CTu<poK6|iTrou. E Dionysii
lectione Bentleius feliciter utt'
6pTUTOK6Trou restituit ileinekio
in Vind. Ar. p. 112 probante.
f\ r. Cf. p. 77 ad Pl. 77.
XiTU(p9oTToc. Idem scholia RV
legerunt, ut ex adnotatione
XiTu(p9oTTOV (-ocV) lq>r] apparet.
XaT^a R, XaTT)ia V. Cf. v. p. 59
tractatum.
v69u)' £aTro9vricKUJV r. Cf. Kok-
kii adnot ad h. v.
Vesparom :
7 3 TOTrd£€T€ : Tpd(p€Tai b^ Kai
dTTpOCUJTTUJC TOTrdZ€Tai
(Fiorens Christianus, to-
TTd2:€T€ V Ald.) schol. V
Ald.
T0Trd2l€T€ r. Variam schol. le^
tionem Roemenis (Stud. zu Ar.
p. 67) "eine Dummheit der
Spateren" significans recte sic
explicat: "Dieselbe (scil. d.
Quaestiones chticae in Aristophanis fabulas.
213
vss.
Sch.
W8 *u7T0Tr€TrXac^evoc : Tpa-
(peiai dvaTr€7rXacKi^voc
schol. V
338 *ToO 5' iq>ile\y (JcpeEiv
Dobraeus): Tpoi<P€Tai Kai
viq)€H€iv (uqpeEivDobraeus)
schol. V
493 ^v Toic TrXeicTOic 6pq)uic,
IvTici b^ dpq)Ouc. schol.V
'^76 Tpdq>€Tai xai ttXoutou
schol. R "ab eo qui text.
scripsit". Rutherf.
RV
Dummh. d. Spat) hat aus der
Trap€TriTpaq)r| : T07Td2[€Tai eine
Variante gemacht."
dvaTT€TrXac)i4voc
lq)€Eiv R
^q)lE€iv V
7^2 KttT' 6pOpov : Tpdq)€Tai bk
Ktti kot' 6p86v (KaTopGov
V)€VTroXXoTc schol.V Ald.
^-^4 7raTd£ai : Tpdq)€Tai Kai Ka-
TapdHaischoLAld. Quod
e glosseraate verbo Gupo-
KOTTTicai superscripto or-
tiim esse suspicari licet
1296 ?vioi CTi26^€voc Tp6q)ou-
CIV, OTOV K€VTOU)LA€VOC. ioV
hk CTaZ6)Li€Voc Tpdq)nTai,
Kai ouTUJC fcrai TTapd
lOjy qiaKdbuJV schol. V
Pacis :
175 xpdq)€Tai Kai TTV€u^a TTV€0)Lia V r., TTpdT)Lia R, mala
schol. R; Tpdq)€Tai Kai coniectura. Neque enim satis
TTpdT^a schol. V obscoene explicantur tonnina
ventris voce TrpdTiLia.
6pq)d»c. Cum Dind., Mein. aliis
6pq)uic scribere praestat Cf.
Athen.VII, 815 c.
ttXoutou V r., oTkou R. Gram-
matici, qui genitivum de voce
dpxn pendentem desideravit,
coniectura pro dp' ou initio
versus.
KaT' 6p0pov. Varia lectio Kar'
6pe6v interpretum minutam
doctrinam redolet
KaTdEai levi mendo pro vera
scriptura TTaTdEai, quae in
V addita est tP- TTaTdEai sec.
Herw.
CTiZ!6fi€voc r. Participium cra-
2[6^€voc mala grammaticorum
coniectura est
214
Victor Goulon,
vss.
219
173
236
317
Sch.
* Tr6Xiv : ^v dvTiTpa<ptu
bi eupov TTOTe **f)v Ix^'
\i€v ifjv TTuXov" schol.
V; iToXtv et TTuXov in
adnoi schol. R
—298 *iii' dvioic dvn-
Tpdqpoic ^erd crixouc va'
dCTl KUiXdptOV T6b€ **Ti
qpnci*'; Kai ^€t' dXXouc
Xn' T6b€ "in in". schol.
V ad vss. 173—298.
*Tivk be qpaa tov Aia
TttUTa XeTeiv schol. V
*t6 ioii iou Tivec toO
XopoG qpaciv eivai (eivai
om. R sec. Rutherf.)
schol. RV
*Tpd(peTai eic iirvov schol.
V
Tiv^c Tpdcpouav dbdiiin-
|Liev schoL V. Scripturae
^6d)in|Liev (schol.) et d&d|yin
^i^v (R) nescio an inter-
pretibus debeantur, qui
offensi multis particulis
Tdp in vss. 583, 587,
590, 591, 595 inserto
^kv illud Tdp e nostro
v. eicere voluerint.
Kdbdirava Kai cpiXa: Ttv^c
bi Tpdqpoua fieTd toO i,
iva To voou^evov t^, 6a-
TTdvij Te Tpuqpai)iev schol.
V
616 Tobk rjKnK^eiv, oi/ruj bid
536
583
593
RV
Tr6Xtv
Neque verba ti qpnct neque
illud if) bis positum usquam
in vss. 173— 298RYexhibent
iu) ppOToi ktX. Bello tribb.
toii iou choro tribb.
eic dTpov
1
sec. Herw.
^bd|Ltn M^v R
^bdfuinv V
Editoribus dbd^nv probatum,
quod et numeris aptum neque
a sensu alienum est. Cf. de
transitionibus a numero plu-
rali ad singularem p. 64 ad
Nb. 975.
KdbdTrava Kai qpiXa. Henver-
denus de schol. adnot sic iu-
dicavit: **Fuitigiturolim varia
lectio Kai ftdTrava = baTravnpo-
Cf. Thuc. V 103. Sed praestat
quod vulgatur".
t^wiK^etv ab editoribus Phrr-
Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas.
215
vss. Sch.
ToO n 0puvixoc dva-
TiTViucKei schol. V
715 *Tivk b^ CTiZiouciv ek
t6 pouXri, Kai cuvdTrrouci
To cu Tf\c Oeujpiac 8cov
2[uj^6v ^oqpriceic f)^€puiv
Tpiuiv schol. Y
755 Kuwnc: 'EpaTOcOevrjC
dTVorjcac Td KaTd Tfjv
Kuvvav Kuv6cTpdq)€i,(Ku-
V6c UJC dKTlV€C iXajLlTTOV
add.V)schol.RV."Pra-
va Eratosthenis coniec-
tura". Blaydesius.
9^9 ^abiov: Tpdq)€Tai bk Kai
baXiov schol. R
990 *Tpia b€K' Ixr] (sic lemma
schol. V sec. Holzinger.
in Wien. Stud. V, 1883,
p. 208) : TOUT€CTi TtdXiv
TO ^Ov6^€TpOV PcXtiOV
KttTd TTapd0€Civ dvaTi-
Tvu)CK€iv alt. schol. V
1144 dcpaue : tiv^c Tpdqpoua
d[cpau€ (-cov Ald.) schol.
VAld. Cf.v.p. 100 trac-
tatum.
1147 oivapiZ;€iv : Tivk bi Tpd-
9OUCIV dfi7T€XoupT€Tv
schol. V Ald.
1335 Iv Ticiv ou (p€p€Tai 5id
Td jicTpa (in Td 6' fi€Tpa
a Dobraeo correctum)
schol. V Ald.
RV
nicho auctore in nKiiKdn mu-
tatimi.
\h fiaKapia cu pouXf| (-ni R sea
Herw.) TTic 6€ujpiac.
Kuvvric
bcjibiov. Recte se habet varia
lectio baXiov. Cf. Blayd. ad h. v.
TpiaKaib€K' Ivf]
d<pau€ (dq)€U€ V in mg.)
oivapi2€ivr. Verbum d)LiTT€Xoup-
T€Tv glossema sapit.
vss. 1336— 1339 habentVerba
Ti 6pdco)i€V auTr|v; — Tpu-
Tr|CO)Li€v auTf|v Dawesius schol.
auctoritate fretus delevit Cf.
Herwerdenum, qui in adnot
ad V. 1332 sqq. de hoc loco
uberius disputavit
216
Victor Goulon,
AohamenBiom :
V8S.
Sch.
346 Tpot<P€Tai Kai CTp6<piTin
schol. Ald., interpreta-
mentum.
690 Xu2€i: iav \xky bia toO
f, 6XoXu^€t. ddv bi x^pic
ToO Z, dXuer tout€CTiv
dbrmovei schol. R
838 iv Tfl 'ropqi: fv Ticiv
eupdOri dv Tdrop^ schol.
Ald.
899 dH€ic iihv: Tpa<P€Tai xai
jui dvTi ToO tf\h schol.
Ald.
R ceterique
CTpocpf) RAC, CTp6(piTTi •",
CTpoqpfl (supr. crpoqpiTTO B
XuCei r.
^v TdTop^ r.
1155 dirdXucev db€i7Tvov: dTT-
€kX€ic€ beiTTvuiV schol.
Ald. Cf. V. p. 86 prolatum.
In Ecolesiazasis yarias
dgeic Ju)v, quod lui v scribendum
est Nam libv et Idjv ja Boeo-
tica esse pro iyOj et Ifwfe
testatur Apollonius, de pro-
nom. p. 64 ed. Bekk., ubi luiv
Ta ex Corinna affertur. Cf. R
Meister: Die griechischen Dia-
lekte, I, 273.
diT^KXeicc beiTTVuiv R, dtreXucev
(-Xuc'Ald.) dbciTTVOv ABCA Ald.
lectiones non invenimus.
vss.
Sch.
601 Kai brifidEuj: Tpacp^Tai
Kai bT\ |id£u) schoL L sec.
Stein. bid toO br\ixov d^ui
dvTi TTaiCuj (sic) schol. R
corrupte sec. Rutherf.
Lysistratae :
RBCLA
Kai bf) ^al\u R, Kai bi\ ^d£uj (BA,
brwialnj CL). Tam bf\ ^dlw
quam br\\iaiix} ineptiae sunt
Libri BA verba Kai br\ ptabJJ
recte divisa exhibent
vss.
Thesmophoriazasaram :
Sch. R
141 TP- cu t' auTOc schol. R, tic b' auToc. Neglegentia li-
praef. brarii, qui ad initium antece-
Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas.
217
vss.
Sch.
162 *€v ivioic bk 'Axaidc
TeTpaTTTai Kai xd TraXaio-
Tepa dvTiTpaqpa outujc
eixev. 'ApicToqpdvTic bi
icnv 6 |LA€TaTpdi|iac *AX-
Kaioc schol. R
^^6 TpdqpcTai Iv Ticiv ^Tepa*
(^Taipa* Fritzschius) —
iav \iiv dvev toO i Tpa-
(p€Tai, ^Taipa, outujc' f|
(Kai ad. Bekkerus) ^Taipa
oOca b^x^Tai buipa uir^p
ToO TTpoboOvaiTov cpiXov,
iav b^ cuv Tiu V (i Bekke-
rus), TTpobiboOcav (TTpO-
biboOcd Rutherfordiiis)
Tiva ^Taipav (^Taipa Din-
(lorfius) t6 V ^auTfic qpiXov
schol. R sec. Rutherf.
ii^3 *Td TrXeicra oivoTriTTOuc
(-TTiTTac Rutherf . ex Suida
s. V. oivoTTiTTac) ^x^* ^lt-
schol. R
1040 *Tpdqp€TaiKaiqpuiTa(qpu;T'
Rutherfordius) dvTOjueva
schol. R.
R
dentis versus aberravit, illud
Tic b' e V. 140 iteratum est
k' dXKaioc
^TaTpa, quod ^Taipa scriben-
dum est. Prior lectio schoL
TTpobiboOc' ^Taipa ab Engero
in adnot. ad h. v. defensa potior
est altera TTpobiboOc' ^Taipqi a
Fritzschio recepta.
oivoTTOTibac
qpurra XiTO^evav
§ 11-
Ex his quos protulimus locis nunc eos tractabimus, quos
fisterisco insignivimus. Atque ut a Ranarum fabula ordiamur,
^. 15 in V sic legitur: CK€ur|qpopoOc' (in rag. dextro a pr. m. Tp.
Ofeuri qp€pouc') ^KdcTOT' iv KUj)iU)bic^ in R. sic: CK€uri qpepouc'
iKaaof iv KUJMUJbiqi (corr. ex ttii KUJintubiqi). Scholia RV Ald.
ttplicem scripturam comraemorant: CK€UTiqpopoOciv, ck€uti qp€-
218 Victor Coulon,
pouciv, CK€uoq)6pouc. Mihi quidem cura Dindorfio, BergkL
Meinekio, aliis versus spurius videtur et eo, quod cura
tecedenti versu neque relativo pronomine neque uUa pu--
ticula coniunctus est, et eo, quod huius loci sententiae
non convenit, ut Dindorfius colL schol. Nb. 296 monuit Praa-
terea pro verbis 4v Kuumjjjbiqi pluralis exspectatur numerus:
iv (toic) Ka))iiubiaic ut in Ra 935 ^v xpaTtubiaic, Ra. 834, Av,
101 iv xaTc xpaTiubiaiciv, Th. 450 dv TaTciv TpaTiubiaic. Quae
cura ita se habeant, versura a grararaatico nescio quo versus
12 Ti br]T^ ibei ixe TaOra Tot CK€ur| q)ep€iv explicandi causa
adscriptura esse veri siraile est
In V. 347 RV xpoviouc t' ^tiuv TraXaiiuv iviauTouc prae-
bent Schol. rec. xpoviuuv legit Qui casus ferri non potest,
quod substantivura dTuuv iara adiectivo TraXaiuiv praeditum est
Neque in lectione RV acquiescendura est; iatet certe men-
dura. Ac ne chartae nos raisereat, conferas velira criticorum
eraendationes in Blaydesii adnot ad h. v. congestas. Quibus
duas recentiores addere licet: xpoviouc t' di)iujv TraXaiiuv dviau-
Touc (Kockius in Ra. ed. IV 1898) et xpoviouc t' 4tiuv TraXaiuiv
|Li€X€biuvac (Hervverdenus in Mnem. Nov. Ser. XXX, 1902,
p. 51). Kockii illa quidera coniectura, ut certa non est, sic
haud dubie lenior et probabilior Herwerdeni altera.
In V. 494 101 vuv, d7T€ibi^ XrjlLiaTiqtc Kdvbp€ioc €i scriptum
est XrmaTiac in R, idera in V, sed tP- XrmaTiac supra XriMa-
Tiqlc et in rag. XninaTiqic dvTi toO |i€Ta <ppov€Tc. In scliol. Ald.
legitur: Tpdcp^Tai Kai XrmaTiac, x^Q^^ ^oO i. Optirao iureFritz-
schius in coranient p. 214 raonet: "Quodsi sententia utram-
que lectionera ferret, taraen XrmaTiqic ut magis coraicura vi-
deretur probandura esse". Idem vir doctissimus scripturam
XrmaTiac rainirae aptara ducit "propterea, quod Bacchus quoque
forti esse animo (XrmaTiac) sibi videatur. Quare Xanthiae ani-
raura a suo ipsius ita distinguit, ut servura dicat XTmaTidv,
anirao esse niraiura confidente ac sibi praefidente '. Atque
recte Kockius hoc verbura desiderativura sic vertit: deinen
Mut zeigen willst Ad comprobandara autera vocera XrmaTiqiv
raulta afferre possumus verba similiter forraata, e. g. |ua6r|Tiu)
in Nb. 183, oupnTidcrjc in Vp. 807, KXauciqt in Pi. 1099, Pivt]-
Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 219
Tiiu|i6v in Ls. 715, ciPuXXiqt in Eq. 61. Cf. Z. Ar. St. p. 12 sqq.
ad Eq. 61, ubi fusius de hisce verbis desiderativis actum est
Adiectivum vero XimaTiac propter iJlud dvbpeioc quod sequi-
tur ortum esse nemo non intellegii
In V. 567 6 5' i&X^^' iEcjiEac ye xdc i|iid0ouc XapdiV vul-
gata scriptura est idc i|iid0ouc, quam scholia quoque RV prae-
bent addita tamen adnotatione: iv bi t(u KaXXiCTpdiou (cf.
antea p. 204) TCTPa^oti touc i|;id0ouc. Quo genere huius sub-
stantiri Aristophanem usum esse etiam Suidas s. v. i|i(a0oc
commemorat. Sed cum in Ls. 922 Troia ipta0oc; et in com.
anon. IV 700 fr. 383 [K. III 547 fr. 789] ^k tt^c auTfic niid0ou
T€Tovd)c — ut de comoediae sermone loquar — inveniatur,
qain Callistratus falsus sit, dubitari nequit Ceterum cf. de
hac voce Phryn. p. 309.
V. 625 in RV sic traditur: jLifi bfyr' l}ioif\ outud b^ Pacd-
vir (ovTUJC dv€u Tijific PacdviJl' V, verbis dveu Ti^f^c e glosse-
mate interlineari, ut videtur, male invectis) dTraTaTUJV. Schol.
rec. etiam versum affert, qualis in AU exhibetur : Tivk bk
l^n W iyii T€, toOtov bk PacdviZi' dTraTaTtbv. Quae forma ver-
suj? nullo pacto orationis contextui convenit. Nam cum Ae-
a<^us Xanthiae in vss. 624 — 625 dicat: Kf|v rx tttipujcuj t^ coi
Tov iraiba tutttujv, TdpTupiov coi Keicerai, Xanthiam |Lir| bfiT'
^W' (scil. dpTupiov boTEOv dcTi), non i\xi^ ye respondere opor-
^t; neque enim ei tormenta minatus est Aeacus, sed Diony-
^? ut quem servum esse putet.
In V. 741 t6 bi |Lif| TTardEai c' dEeXeTxO^VT' dvnKpuc RV
habent dEeXeTxOevr' (R duabus litteris XX). In scholiis lemma
^8t &XeTEavT' dvTiKpuc additis verbis Tpdcperai ^HeXeTX^evTa.
Utraque igitur lectio scholiastae nota erat; quarum prior illa
^er^avT', cum in lemmate posita sit, e coniectura nata vi-
^etur. Velsenus t6 bk ^f\ 7raTd£ai c' ^EeXeTHavT' dvTiKpuc scrip-
sit Quod ita defendi potest, ut de participio dEeXeTHavT', in
^uo subiectum inest, et de infinitivo iraTdEai, qui verbum
^nuntiati est, d7r6 koivoO pronomen c' pendeat. Sed cum in
hoc enuntiato pariter atque in v. t6 bk ^ifj TiaTdHai c' dEeXeT-
X9m' dvTiKpuc pronomen auTOV desideretur, non habemus,
cur scripturam RV spemamus. Qua recepta pronomen ce cum
220 Victor Coulon,
solo verbo dEeXeTX^^vr' coniungendum et auTov infinitivo Trot-
Td£ai mente addendum est.
In v. 775 Tuiv dvTiXoTiu»v Kai XuTiC|iUJV Kai CTpo<paiv jd
RV XuTic)Liujv, quod etiara lemma schol. RV est, invenitur. Quae
vox ceteris codicibus confirmata, nisi quod M* Xotic^ujv exhibet,
sine dubio genuina est, praesertim cum lepide XuTtCMUJV e
luctantium sermone ad sophistarum artificia translatum sit
Varias autem schol. lectiones Xotic)liujv, Ka^TTuiv, Ka)ui7rTU)v gram-
maticomm interpretationibus deberi manifestum est.
In v. 888 R d0upu)Tov CTOiia praebet, V et schol. V dnu-
Xu)Tov CTOjia: Opuvixoc d6upu)Tov. oi b^ Tpacpouciv dTTuXu)Tov.
Apud Suidam duae adnotationes ad. h. v. nobis occurrunt:
'AGupUJTOV CTO^a* OUTUUC dGupUUTOV, OUK dTTuXuUTOV. *AplCTO-
qpdvnc iv Barpdxoic Kai Opuvixoc et 'AttuXujtov cro^a* d0u-
pujTOV, dXX' ouK dTTuXuuTOv. 'ApiCToqpdvrjc Iv Barpdxoic xai
Opuvixoc. Quod Dindorfius plaudente Kockio (I 390 fr. 82)
Phrynichum coniicum intellegentum esse censuit, id nune
refutatum est eis, quae Reitzensteinius in libro, quid inscri-
bitur "Der Anfang des Lexikons des Photius", de Phrynieho
lexici Photiani auctore disputavit, ubi glossa nostra p. 43, 25
invenitur. Recte igitur Meinekius iudicaverat.
In. V. 1505 Kai toutouci toTci iropiCTaic R. exhibet toOto,
V TouTot (supra a pr. m. tP- toutoic), Tpdqperai Kai toutoici M*.
In schol. V lemma est toutoic toTci uopicraic, cui explicatio
€ir| b' fiv cxoiviov, o dTTibibuuciv auToic addita est. Quae a lem-
mate prorsus aliena ad scripturam R toOto vel simLle ali-
quid peitinet, cum cxoiviov intellegi adnotetur. Meinekius in
Vind. Ar. p. 182 toutoici cum M* scripsit homines istos in
theati-o sedentes digito notari arbitratus. Sed cum ex variis
codicum lectionibus appareat hunc locum vetustissiraa cor-
ruptela laborare, non dubito cum Kockio, Velseno, Blaydesio
Bergkii emendationem toutouci probare, quae magis quam
TouToici mihi amdet. Ut euim in v. 1504 touti pro substan-
tivo t6 Hiqpoc sic in nostro v. toutouci pro touc Ppoxouc co-
micus dixit, i. e. laqueos, quos Pluto Aeschylo daturus est
In Nubium v. 274 uTTaKOUcare beHdinevai Guciav Kai toTc
iepoia xciptTcai scriptura V qpaveTcai pro xap^Tcai (R) haud scio
Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 221
an interpreti cuidam debeatur, qui, cum in libro suo iepeOci
pro vulgata lectione iepoici aut invenerit aut scribendum esse
putarit, pro verbo xaptTcai, quippe quod cum substantivo toic
kpcOci male coniunctum ipsi videretur, qpaveicai e coniectura
scripsit Neque vero bene se habet verbum cpaveTcai. Nam
cum in v. 269 Socrates Nubes precatus sit, ut apparerent, et
nnus tantum hoc loco iepeuc sit, nempe ipse Socrates, serip-
tura Tok iepeOci cpaveTcai sine ulla dubitatione repudianda est
Praeterea parum "apta sic foret coniunctio Kai, dicendum
eaim fuisset potius cpdvriTe tuj lepeT uiraKoucacai, beEo^evai
Tf|v Guciav'*, ut cum Leeuwenio loquar. Non iniuria igitur
ab editoribus recepta sunt verba toTc iepoTci xctpeTcai, quae
etiam A. Dieterieh in Mus. Rhen. XLVIH, 189:], p. 282 tue-
tur, ubi de precibus Socratis in vss. 268 — 274 fusius egit.
§ 12.
Pluti V. 765 RV sic exhibent: euaTTcXia ce KpiPaviuTtuv
(^K corr. ex iv KpiPavujTiuv V) 6p^a0di (mut. in 6p|Lia0ujv R*,
6pfid8uj Y). Schol. V lerama praebet dv KpiPaviuTUJV 6p|aa0uj
addita explicatione: KpiPavumLv bi 6p^a0iu, dvTi toO dfpTUJV
^^Cfir) h Kpipdvu) ujTTTrm^vujv, 5eov eiTreTv cTeqpdvuj. Schol. rec.
Jwlnotat: Tpdq)eTai b^ Kai Ik KpiPavujTuiv 6pjua0LU. Quam schol.
^ariam leetionem spemendam esse ex Av. 672 p. 167 trac-
*fito apparet. 'Op|Lia0u){v) autem R et 6p^d0uj V menda esse
pro vero 6p|ia0iu (-lui) nemo non videt. Atque optimo iure
Bergkius, Meinekius, Velsenus, alii dvafeflcai — 6p|ia0uj sine
praepositione ^v scripserunt. Nam verbum dvabficai cum solo
^Jativo eoniungi docemur Pl. 589 Xripoic dvabujv touc viKujvrac,
RDi I. I, 28 Tiuv d0p6oic dvbncdiiievoi 0a|idKic f pveciv xairac,
^- II, 15 Au)p{ujv auTUJ cTeqpdvujMa KOfia TreiLiTTev dvabeTc0ai
crtivun^, P. II, 6 TTiXauTeciv dvebricev 'OpTUTiav crecpdvoic, P. X,
40 5d(pva Te xP^cea K6|Liac dvabr|cavTec efXaTTivdZoiciv euq)p6vujc,
Bacchyl." IX, 16 (Blass. ed. III 1904) dv0eciv Eav0dv dvabri-
CttMevoc Keq)aXdv, Herodot. I, 195 KomliVTec hk Tdc KeqpaXdc |ui-
Tprjci dvabeovTai, Thucyd. IV, 121 tov Bpacibav — XP^cuj
CT6(pdviu dvebricav, aliis locis. lam cum vox KpiPavujToiv stare
fiequeat (cf. Blaydesium ad h. v. et Leeuwenium, qui in
222 Victor Coulon,
Mnem. Nov. Ser. XXX, 1902, p. 409 exponit, quomodo Kpi-
paviuTuiv pro KpiPaviTuuv ortum sit), v. 765 sic scribendus est:
euaTT^io ce KpipaviToiv dp^aGqj.
Tn Avium v. 66 Kai lirjv dpoO Td 7rp6c Trobarv, quod ex-
plicatur adnotatione schol. Xetei bk ibc utto toO b^ouc ^va-
q>eiK(Jbc, recte legitur in RV. In schol. V Ald. haec inveni-
untur: ypdcpeTai Kai |if|v ipdna Tipoc Trobuiv, 8ti caqpecrepov.
Kai rdxa fiv ein Kard Tr|V TiaXaidv cimaciav TCTpaW^tvov t6 ?-
pou ?puj, |LieTeXr|qp0ri (crmaciav t6 ?peo ?pou, ^erepXriOri Ald.)
bk eic t6 ui. ?v Tici b^ TPdcperar Kai }xr\v ip\jjra irpoc tivuiv.
F| Kai ouTUJ • Kai |jir|v dpiuTa TTp6c iroiujv. De hac adnotatione
Dindorfius (apud Duebn. p. 479) sic iudicavit: "Hoc dicit
scholiasta, EPO more antiquo scriptum ambiguum esse utrum
epou an epuj significet: unde factum, ut alii dpoO Td, alii
^piuTa legerent". Scripturae autem Trp6c tivwv et Trp6c iroiuiv
haud dubie stultis interpretibus debentur, qui cum obscoe-
num illud Td iTp6c Tiobuiv non intellegerent, dpiiiTa Tipoc ttoiujv
scripserunt; haec verba denique in dpiuTa Trp6c tivujv rau-
tata sunt.
Simiiiter in vss. 204 — 205 KaXoO^ev auTOiic* oi bk v(i)v
ToO cpOeTiyiaToc | idvrrep dTraKOucuici, Oeucovrai bpo^ui varia
lectio schol. R KaXoTini Sv auTOuc inde orta est, quod gramraa-
ticus nescio quis, cui offensioni erat pluralis KaXoOjiev, cura
^jnpdc et dveTeipac praecederent in vss. 202, 203, forniam
singularem scribendam esse coniecit Neque vero cum inter-
prete illo faciendum nobis est, cum KaXoO^ev a sententia
huius loci alienum non sit. Recte enim Kockius (ed. III 1894)
ad h. V. animadvortit : "Der Plural trotz i^pdc und dveTeipac
weil er dies allein, das Rufen der Vogel aber mit der Nachti-
gall ausfiihren will. Daher vujv toO cpB." Constructio illa qui-
dem i^pdc — ?TreiT' dveTeipac — KaXoO)Liev auTOiic, quae scholio
teste iam antiquis interpretibus notabilis videbatur, contorta
est, sed exemplis a Kockio et Blaydesio ad h. v. congestis
quadamtenus defenditur. Planissima sane redditur verborum
structura Leeuwenii speciosa coniectura dveTeipac Tr|v ipir\y
dribova | KaXu) ^er' aurfic in Mnem. Kov. Ser. XXX, 1902,
p. 68.
Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 223
Ad V. 456 TrapaX€i7ro)i€vnv utt' iyif\c cppevoc dEuv^TOu schol.
rec. adnotavit : f v xici bk ou KeTxai t6 cppevdc. Quod substan-
tivum quomodo e contextu eiectum sit, statim videbimus ver-
sum antistrophicum 544 considerantes. Qui vulgo sic traditus
est: cu 6€ ^ioi xaTd baiVova xai cuvTuxiav. Corrector igitur
metricus animadvertens ver$um 456 sic exhiberi TrapaXeiTTO-
MvTiv utt' iixf\c (pp€v6c d£uv€Tou, temere vocem (pp€v6c delevit,
ut versus noster eosdem numeros haberet quos v. 544. Qua voce
deleta cum versus omni sensu prorsus careat, Bentleius potius
in V. 544 mendum latere suspicatus pronomen Tiva et senten-
tiae et numeris accomodatissimum post xai versui ilii inseruit.
In V. 566 f)v b^ noc€ibuivi tic oiv 9ur| RV oiv praebent, schol-
VTpd(p€TairToc€ibuivi Pouv tic 9uij. Genuinum esse substantivum
oiv iam Brunckius statuit; cuius verba vide in Blaydesii ad-
not. ad h. v. Lectio autem poOv sic orta videtur, ut oiv in uv
(B Ald.) abiret; quo facto grammaticus, qui non erat nescius
bovemesse victimam Neptuno oranium gratissimam (cf.Stengel,
Griech. Kultusaltertiimer*, p. 108), < Po > Ov interpolavit
In V. 645 scriptura RV est Kpiiu9€v ; scholia RV animad-
vertunt: Tpdq)€Tai Kai 0pin9€v. Cum Meinekio, Kockio, aliis
Kpiuj0€v utique servandum est Nam ludi causa Aristophanes
tttitur hoc vocabulo in duas res Euelpidi cum Kpiuj communes
iocans, animum dico imbecillum, qui ex prima fabulae parte,
et lascivum, qui ex vss. 668 — 669 dpd t' oic9' 8ti | ifib bia-
Wpiioin' fiv auTf|v r\bi{jjc ; satis constat Varia autera lectio
QpiTjOev (a Rutherfordio in 0pifl9€v mutata) explicatione ad-
^ita: kqI ?cti bfiiiioc ttic Oivni^oc doctrinam redolet indocti
grammatici, qui 0piu)9€v Atticura esse nescivit (cf. Meisterhans
P- U6, 3) suoque Marte ad exemplura formarum quales TT€p-
Tacfjeev aliae, 0pin9€v finxit
Vss. 1091 — 1092 vulgo sic leguntur: ou5' au OcpiHT^ ttvi-
Touc ^^dc I dKTic TTiAauTnc 9dXTT€i, nisi quod ttvitouc' f\^dc in
M traditum esse ipsis oculis mihi persuasi, cum huius codicis
6xcatiendi causa Mediolani versarer. ScholiaRVAld. adnotant:
^€c t6 TTViTouc KaTd TtviKrjV qpaciv, 'iva ij • o\)bi f\ 9€pouc 9€p-
l^ctcia imKCiTai f\yL\v. Scholiasta igitur non substantivum ttvi-
Touc, sed cum M participium ttvitouc' legit Quod in textum
224 Victor Coulon,
repoaendum esse arbitror. Nara dubito an non recte fecerint
Dindorfius et Kockius, quod ttvitouc genitivum teraporis esse
dixere illi x^iMiwvoc v. 1089 oppositum. Neque enim opus est
genitivo ttvitouc, quo Aristophanes pro irviTOuc 6vtoc haud
scio an non usus sit. Verbis autem x^^M^voc \xky v. 10S9
oppositum est aO 9ep|Lir|. lam quod illi nv^c teste scholio
genitivum ttvitouc cum voce dicnc coniunxerunt, prorsus faisi
sunt. Non iniuria Blaydesius in adnot. ad h. v. animadvertit:
**Vereor ut bene dicatur ttvitouc dKTic". Intellegi sane potest
irviToc dicrivujv ita, ut genitivum causae interpreteris iUud
dKTivu)V (Hitze infolge der Sonnenstrahlen, durch die Sonnen-
strahlen bewirkt); dKTic ttvitouc vero stare nequit. Quae cuin
ita sint, scholio et codice M fretus servato ttvitouc', quod
etiam Blaydesio in adnot placet, sic vertendos esse puto vss.
1091 — 1092: neque rursus fervidi suffocantes nos unint
radii, qui late resplendent.
§ 13.
In Vesparum V. 108 utto toic 6vuEi KTip6v uTroTCTrXac^t-
voc traditum est in RV dvaTTeTr\ac|Li^voc, in schoL V uiTOTre-
TrXac)Li4voc : Tpdq)€Tai dvaTieTrXac^evoc, in cett codd. uTroTreTrXa-
cfi^voc. Meinekius, Bergkius, alii editores scripturam RV am-
plexi sunt; quibus obloqui non dubito. Nam cum dvarrXdTTeiv
significet "demo fingere, refingere, reformare" — velut in Alex.
fr. 3, 422, I, 5 [K. 98, 5] euOuc dvaTrXdTTOuci rauTac (scil.
^Taipac), i. e. statim has refingunt atque reforraant — , quomodo
intellegi possuut verba utto toTc 6vuEi Knp6v dvaTreTTXacii^voc?
Optime contra hic se habet verbum uTTOTTXdrreiv, i. e. subli-
nere. Quo recepto versus sic vertendus est: cum unguibus
cera sublitis.
V. 338 in RV sic exhibetur: ToOb' ^cpeEeiv (V, f<pe£iv R),
d) jLidTate, TaOra 6pdv ce poiiXeTai ; Schol. V variam lectionem
ucpegeiv commemorat. Et codd. et schol. scripturae aperte cor-
ruptae sunt. Equidera Dindorfiura, Meinekium, alios in verbo
R fqpeSiv acquievisse miror. "Fidem enim vix meretnr Hesr-
chii glossa IqpeEiv xapiv, ^veKa, kujXuciv F| TTp6q)aciv, ex hoc
ipso loco iam antiquitus depravato petita'*, ut cum Herwer-
Qaaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 225
deno loquar ia Mnem. Nov. Ser. XXI, 1893, p. 444 Reiskio,
qai olim ^qpeEuiv (i. e. Traucuiv) proposuit, iure adstipulanti.
Namque haec Reiskii mutatio omnium lenissima et proba-
bilissima est cum eo, quod palaeographice facile explica-
tur (cf. de eiv et uiv permutatis p. 47 ad Pl. 328), tum eo,
quod idoneum praebet sensum; reposito enim icp^Eiuv versui
338 ToO b' ^q)eEuiv, i& jidTaie, TaOra 5pdv ce PoOXeTai, opti-
merespondere sequentia Philocleonis verba ouk iqi ^\ uiv-
6p€C biKdZ;eiv Herwerdenus 1. 1. raonuit.
la Pacis v. 219 f^Eouci KauGic, f)v Jx^M^v Tf\y ITuXov
(B Ali) pro TTuXov RV ttoXiv habent. Scholiastae R et lectio
TToXiv et TTuXov nota erat. Sic enim versum interpretatur: Si
TToXiv scriptum est, poeta monet Lacedaemonios commotos
pacis desiderio urbe capta reversuros esse. Neque vero aper-
tum est, utrum Sparta an Athenae significentur. — Sin TTiiXov
scriptum est, verius est propter trecentos Lacedaemonios et
Pylum ab Atheniensibus munitam. Schol. V ut variam lec-
tionem illud TTuXov commemorat: iv dvTiTpdcpiu bk eup6v TtoTe
**iiv {xcu^ev Tf|v TTuXov" Kai ouk dKUipoc aijrrn f] Tpowpi^ ktX.
R^cte, opinor, Dindorfius iudicat, cum dicit: "TToXiv aut errore
librarii scriptum fuit aut a grammatico positum, qui non intel-
tosset haec eo tempore dicta fingi, quo Pylus obsessa qui-
«lem ab Atheniensium copiis sed nondum capta erat, id est
^iquot ante fabulam hanc actam annis". Quae cum ita sint,
Meinekius, Blaydesius, plurimi recc. edd. Dindorfio duce scrip-
tnram ttiv TTuXov iure amplexi sunt, quippe quae vetustate
prae lectione RV Tr|v ttoXiv commendetur. Forsitan quispiam
foerit offensioni esse nomen TIuXoc cum articulo coniunc-
twm. At, praeterquam quod etiam in Ls. 1163 Tdv TTuXov le-
Ptur et pluribus locis apud Thucydidem TTuXoc articulo prae-
ditum invenitur (V,7,3 ic ti^v HuXov, V,39,3 ujc t^jv HuXov,
^II, 26, 2 ^K Tnc TTuXou), cum de Pylo illa agatur, quae illis
temporibus in omnium ore erat, quidni Aristophanes Tf|v
nu\ov diceret? Cf. G. Uckermanni libellum: "tJber den Ar-
^el bei Eigennamen in den Komodien des Aristophanes",
Pl2: "Steht er (scil. der Artikel), dann ist er anaphorisch
Qnd weist auf die Bekanntheit des Ortes oder seiner Ver-
xin, 1. 16
226 Victor Coulon,
haltnisse ftir den Redenden oder den Angeredeten hin: so
bezeichnet bei Aristophanes f\ TTuXoc und f\ AaK€5at^uiv die
Stadt, von der im Zusammenhang die Rede ist, bei der der
Redende gerade mit seinen Gedanken verweilt, — einerlei
ob im Vorhergehenden derselbe Name wirklich genannt oder
ob nur an ihn gedacht wird". Atque p. 15 eiusdem libelli
Uckermannus iectionem Tf|v TTuXov in nostro v. hisce verbis
iliustrat et defendit: "Durch den anaphorischen Artikel soli
hier das vielumstrittene Pylos besonders hervorgehoben werden,
dessen Riickgabe an die Spartaner in den Friedensunterhand-
lungen nach demWaffenstillstand von 423 — die Eiprjvri ist an
den groBen Dionysien d. J. 421 aufgefiihrt worden — eine wich-
tige Rolle gespielt hat". Itaque omnes coniecturae reiciendae
sunt, imprirais Leeuwenii illa audacissima f^v ^eOdtiimev Triiuiepov.
Ad. vss. 173 — 298 schol. Y adnotavit: in^ dvioic dvri-
Tpdcpoic )Ji€Td CTixouc va' icri KU)Xdpiov Tobe "ti cpnc»;" Kai M€r'
dXXouc XTi'T6b€ "if| irj". LibriRVneque interrogationem ti q>r|ci;
neque illud ir| bis positum unquam in vss. 173 — 298 exhi-
bent. Schol. autem in numeris scribendis errasse ^idetur
Ottoni Hense (Heliodor. Untersuch. p. 89), qui sic ratiocina-
tur: "Der Ausdruck |ui€t' dXXouc Xii' zeigt, daB die Zahlen
an beiden Stellen tibereinstimmten. Allem Anscheine nacli
sind in der ersten Zahl die Zehner, in der zweiten Zahl die
Einer verschrieben. Beidemal wird es Xa' heiBen miissen.
Vor dem Verse (204) ''EXXnciv 6pTic04vT€c ktL las demnach
Heliodor in einigen Antigrapha das Kolarion ti (pr|ci(v), das
seine Entstehung in jenen Exemplaren wohl nur einer Art
Dittographie vor "EXXriciv verdankte. Zahlen wir nach diesem
Verse die dXXouc Xa' ab, so ergibt sich ftir einige Hand-
schriften des Heliodor die Lesart:
0] in,
iuj PpOTOi PpOTOi PpOTOi TTOXUTXd)iOV€C
ujc auTiKa lidXa kt4."
Neque iniuria monuit Hense recensionem Heliodori prae-
stantiorem fuisse illa "iviujv dvnTpdcpuiv".
Verba iui pporoi ktX. in v. 236 RV Bello tribuerunt.
Schol. V commemorat: Tivk hi cpaci tov A\a ToOTa X4t€iv.
Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 227
Cum lappiter nulla in fabula nostra sit persona, dubitari non
potest, quin illi iivk haec verba falso lovi tribuerint. Atque
haud scio an haec adnotatio inde originem duxerit, quod in
scaena simili alterius Pacis, qua retractata nostram fabulam
ortam esse Th. Zielinsky in libro suo, qui inscribitur: **Die
Gliederung der altattischen Komodie", p. 63 sqq. ostendere
conatus est, lovi partes Belli datae erant. Cf. etiam Herwer-
denum in praefatione editionis suae p. XI de versu nostro.
In V. 317 f|v &nai lc x^tpotc IXOr) tdc iixac. (ou jou (RV
illud iou iou choro tribuerunt RY. Schoiia RV praebent: t6
iou iou TIV6C ToO xopo^ cpaciv eivai (eivai om. R sec. Rutherf.).
Hae interiectiones tam sunt dolentium quam exultantium. Do-
lentibus si tribuuntur, ioii, sin exultantibus, ioO scribendum
esse scholia stulte adnotant. Haud igitur mirum est ab aliis
Trygaeo, ab aiiis choro tributam esse hanc exclamationem.
Quam RV, qui iou iou exhibent, iure choro exultanti tribuisse
ex versu 345 sequitur. Ad istas enim chori exclamationes,
quibus laetitiam suam ostendit, Trygaei verba in illo versu :
iliaax t69' ujluv — ioO ioO KCKpaT^vai respiciunt.
V. 536 vulgo sic legitur: koXttou TwaiKoiv 5iaTpexoucujv
€ic dTpov. Schol. V animadvertit: TP^^^P^rai eic iTTv6v. Qua
varia scriptura et schol. explicatione : iTiei Srav ttoXu cTaic
WfiiJuiav, 6XiTov ti KoXTTiiicacai toO x^tiuvoc ^k Trepi21iJb|iaToc
^€1 ivTieeaciv Kockius pellectus est, ut koXttou TwvaiKiiiv craTc
9€poucaiv eic iTrvov coniceret Haec mutatio, ut ingeniosa et
speciosa est reposito substantivo craic (de quo cf. Z. Ar. St.
P- H ad Eq. 539), sic certe parum probabilis videtur, quippe
Quae nimis audax sit Alii critici in k6Xttou sese offendere
professi hanc vocem vario modo in ktuttou, kijj^ou, dx^o^^
^oifou, KOTTpou emendare et mutare voluerunt Sed ne his qui-
^^m medicamentis opus est; namque aptissimam praebet sen-
tentiam vulgata lectio a Mazonio nuper in adnot ad h. v. sic
l^ne illustrata: "Le vent de la course fait plaquer sur leurs
Poitrines leurs robes 16g6res, aux yeux grivois du vigneron a
nioiti6 ivre". Neque alienum est Ec. 963 sqq. qpiXov Tap ^v rqj
^V PouXo)Liai K6XTTtp TrXriKTiilecGai jLieTci rfic cf\c ttuttic comparare,
9uibus verbum k6Xttoc nostro loco non ineptum esse docemur.
15*
228 Victor Conlon,
In V. 715 lectio RVest li fiaxapta cu PouXfi (-111 R sec. Herw.)
TTic Oeujpiac. SchoL V adnotat: nvec b^ criZouav eic t6 ^ouXri
Kai cuvdTTTOua t6 cu ttic Ocuipiac 5cov 2[ui)yi6v ^oq^rjcetc fmepujv
Tptujv. Quibus yerbis probatar quosdam legisse: w ^axapia
PouXr), cu Tf]c Goupiac 5cov ktX. Qui genitivum Tf\c Oeu)piac
de voce l{u\iby pendere et constructionem verborum hanc
esse putaverunt: 8cov cu ttic Oeujpiac 2Iuj)yi6v ^o<pr|cei. Sed
interpunctio RY cum sententia huius loci utique melius et
pulchrius congruit. Nam in vss. 713 — 714 Theoriam senatui
dare a Mercurio iubetur Trygaeus, qui hoc facturus senatui
gratulatur verbis (b ^axapia — Tf\c 6eujpiac Quo de genitivo
causali cf. Herwerdeni comment ad h. v. Foeda sane in RV
positio verborum cu pouXf) est spondeo quartam sedem tenente.
Recte igitur scholiasta pouXfi cu legit
Ad V. 990 Tpia xai beK' Itti alt schol. V animadvertit:
TouTecTt TtdXtv t6 ^ov6^eTpov peXTtov KaTa TrapdGectv dvari-
TvujCKetv. Quae adnotatio quid sibi velit coll. Hom. Od. XVII,
231 iToXXd oi d)Liq)i Kdpn cq>dXa ktX. intellegimus. Ad hunc
enim locum Hom. schol. H variam lectionem d^qptKapn com-
memorat; schoLYvero dicit: d^etvov b^ KaTd irapdOectv dva-
TiTViucKetv, djLi(pi Kdpn, Trept Tf|v KecpaXriv. Ut igitur Homeri
interpres ille scripturam diiiqpt Kdpn alteri dficptKapfi praeferen-
dam duxit, sic Aristophanis schol. V nostro loco Tpia Kai bcK*
lectioni TpiaKaibeK' praestare adnotavit Liceat autem obiter
monere termino technico Kard TrapdOectv oppositum esse KaTd
ciiveectv.
§ 14.
In Thesmophoriazusarum v. 161 sqq. "ipuKOc ^Keivoc
KdvaKp^ujv 6 Tntoc | k' dXKaioc (R) oKTiep dpiuoviav ^x^M^^^^
adnotatione schol. R docemur 'Axai6c antiquitus scriptum,
*AXKaioc ab Aristophane Byzantio repositum esse. Cui emen-
dationi Fritzschius, Meinekius (Vind. Ar. p. 149) aliique critici
repugnant, quod Alcaeus iis adnumerari non possit poetis,
qui harmoniam emolliverint Sed Pritzschii coniecturam X"'
Keioc reiciendam esse ostendit Engerus in adnot ad h. v.
Nam cum KdvaKpeuiv 6 Tf|ioc praecedat, verendum est, ut
QQaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 229
coraicus xuj KeToc (Simonides) oraisso nomine dixerit Neque
Meinekii mntatio Kai Adcoc, quae ipsi 1. 1. incerta videtur, pro-
babilis est Quae cum ita sint, aliis quoque emendationibus
(velut dpxaioc Hermanni, Kai TtdvTec Yelseni) repudiatis cum
Leeuwenio culpa librariorura litteras KAIAAKAIOZ in KAIA
XAIOI — sic enim scribendum duco pro Leeuwenii illo
KAAKAIOZ et KAiAXAIOZ — abiisse veramque lectionem koX-
Kttioc Aristopbani grammatico deberi censerera, nisi commerao-
ratio Alcaei a sententia huius loci alienissiraa esset Itaque
cum in versibus nostris serrao fiat de poetis illis, qui terapo-
ribus praeteritis harmoniara eraolliverunt, Keilio auctore lo-
cutioaem adverbialem Tdpxaiov, i. e. antiquitus (coUato Nb.
versu 593) huic loco non ineptam proposuerira. In proxirao
autem versu 4|uiiTpo(p6pouv t€ Kai bieKXOuvT' cum Toupio,
Blaydesio, Leeuwenio, aliis (non KdxXibujv cum Meinekio,
cui Buengerus : De Ai\ Eq. Ls. Th. apud Suid. rell. p. 46 ad-
stipulatur) scribendum erit
In V. 893 Tdc oivoTroTibac (R), Tdc TTpoboTibac, Tdc XdXouc
prior seholiasta R otvoTTiTTac legit Quod adiectivura Syniraa-
chus scholio iudice non bene ad locutionem Trimileiv tov oivov
rettulit, eum hoc sensu apud Atticos non extaret verbum
^iriitiv, sed imitatio esset vocis (cf. Hesych. s. v. TTimZeiv et
Av. 306, ubi hoc verbum de clangore avium usurpatum est);
praestare igitur, pergit schol., oivottitttic ad TTaiboTTiTTrjc exigere.
-ilter scholiasta R, qui adnotavit: rd TTXeTcra oivoTTiTTOuc (-TTiirac
Butherf. ex Suida s. v. oivoTTiTTac) Ix^x^ haud scio an oivoTTO-
Ti^ac legerit Ex adnotatione prioris scholiastae sequitur oivo-
^^c Latinum "vinolentus", quod sententia huius loci flagi-
^^ur, non significare. Optirae vero hoc sensu usurpatur oivo-
'^OTTjc (fera. -TTOTic). Praeterea oivoiTOTibac a coniico propter
^poboTibac homoeoteleuto effectum esse veri est simiUiraura.
tous de causis accusativum plur. substantivi oivoTTOTic, quo
-iiiacreontem usum esse comraeraorat PoIIux VI, 22 xai oivo-
^orric Kai ojvottotic pjvfi ibc 'Avaxpeu^v, cura Dindorfio, Mei-
Deho, aliis contra lectionem oivomTTac a Fritzschio et Engero
probante Buengero (De Ar. Eq. Ls. Th. apud Suid. rell. p. 48
receptam sine ulla dubitatione amplector.
230 Victor Coulon,
Vss. 1040 — 1041 in R sic exhibentur: <pa»Ta XiTO|i€vav
TToXubdKpuTov 'Aiba Toov qpeuToucav (qpXdToucav Musgravius).
In schol. R haec deinceps interpretamenta praebentur : 5€o-
\iivr] Tou Pappdpou. Hic igitur scholiasta qpujTa XiTo^eva in-
venit Alius interpres, cum adderet TrpoeiTTev bk TodcGe fic,
(L TWvaiKec (v. 1036), qpaiTa XiTo^evav legit. Tertius autem
grammaticus variam iectionem qpuiTa ((pdrr' Rutherfordius)
dvTo^dva commemorat. Denique quarta scriptura praesto fuit
ei scholiastae, qui animadvertit: toOto Ix^x voOv irpoc Tot ^£f\c'
cpduT' dvTO^evav 6c f|Li' dneEupnce irpiwTOV. Ad hunc locuni sa-
nandum primum inquiratur necesse est, utrum nomiaativus
an accusativus recte se habeat. ludice Engero "nominativum
et oratio requirit et scholiastae auctoritas confirmat". Engerus
igitur verbis (pujra XiT0)Lieva — cpX^Touca cum ibc ineXea ^ev
TT^TTOvOa jieXeoc coniunctis ita vertit: iam indigna perpessa
sum virum obsecrans in flebili luctu meo. Sed nescio an
praestet accusativum cpujTa XiTo^idvav ad TodcOe |ui' referre, ut
iocus sic vertatur: Jliseremini mei, o mulieres, — nani in-
digna perpessa sum — virum obsecrantis in flebili luctu nieo.
Neque enim iniuria Fritzschius in adnot. ad h. v. monuit:
**XiT0)Li4vav docta ac prorsus exquisita lectio est. Licuit sane
vulgari modo scribere, cpOuTa XiTOfieva, scilicet ^eXea Tr^TTOvOa
virum obsecrans indigna perpessa sum. At enim praeeedit
etiam iilud, TodcG^ |li', ad quod verbum, quum in tota enun-
tiatione primarium sit, magis poetice nec refragante sensu
participia accomodantur". lam scriptura R defensa dicamus,
quomodo varia lectio dvT0|Li4va explicanda sit Quae sine
dubio ex litteris Xi et v maiusculae forraae permutatis : ^ujra
Al (N) originem duxit Denique ut participia XiTo^evav —
cpXeTOucav particula non coniuncta illustrentur, comparare
licet similes constructiones in Av. 620 sqq. 4v TaTciv KOfidpoic
Kai TOic KOTivoic crdvTec IxovTec KpiOdc et Ra. 1311 sqq. t€Y-
Toucai voTioic Trrepuiv ^avici xpoa 5pociZ!6^evai, ubi vide
Kockii adnot.
Quaestiones criticae in Aristophanis fabalas. 281
Caput V.
§ 15.
Haec fere erant, quae de scholioruni lectionibus disse-
renda nobis videbantur. Reliquum est, ut statuamus, quae
ratio codicum scripturis cum scholiis intercedat
Proficiscamur ab iis locis, quibus scholia cum V aut iis,
W pro Y sunt, libris a R discrepant Sunt autem : 50 in Eq.,
17 in Ra., 12 in Xb., 37 in Pl., 11 in Av., 18 in Vp., 9 in
Pc, 37 in Ach., 3 in Ec, 32 in Ls.
Atque veras probabilesve lectiones scholia et V aut ii,
qwi pro V sunt, codices adversus R praebent locis :
34 in Eq. vss.32, 62, 133, 140, 147, 161, 272, 301,411, 414,
433,468, 487, 493, 529, 532, 580, 623, 630, 634, 646, 736, 1018,
1039, 1056, 1110, 1158, 1171, 1225, 1249, 1277, 1323, 1368;
13 in Ra, vss. 78, 217, 252, 308, 344, 439, 560, 621,
894, 929, 961, 1075, 1356;
5 in Nb. vss. 104, 306, 622, 1073, 1246;
27 in Pl. vss. 72, 203, 256, 424, 438, 454, 470, 510,
•^24,589, 621, 626, 681, 696, 712, 733, 769, 833, 996, 1020,
1031,1041, 1085, 1110, 1117, 1146, 1148;
7 in Av. vss. 43, 705, 772, 806, 978, 1378, 1508;
14 in Vp. vss. 288, 446, 483, 511, 702, 724, 917, 997,
W45, 1240, 1297, 1364, 1433, 1502;
8 ia Pc. vss. 63, 130, 658, 740, 790, 850, 1150, 1345;
30 in Ach. vss. 10, 73, 118, 279, 308, 317, 338, 366,
472, 521, 527, 581, 730, 763, 779, 800, 802, 835, 842, 863,
888,1032, 1035, 1081, 1122, 1133, 1141, 1167, 1179, 1213;
3 in Ec. vss. 118, 291, 920;
28 in Ls. vss. 45, 56, 188, 189, 291, 307, 320, 389,
403,408, 462, 472, 506, 509, 577, 613, 622, 701, 774, 943,
957, 966, 983, 1000, 1003, 1028, 1057, 1255.
232 Victor Coulon,
Plurimis igitur locis bonae lectioaes V aut eoram codi-
cum, qui pro Y adhibendi sunt, scholiis comprobantur. Neque
aliter res se habet iis locis, ubi scholia a parte R adversus
V aut eos, qui pro V sunt, libros stant: 9 in Eq., 17 in Ra.,
20 in Nb., 27 in Pl., 4 in Av., 14 in Vp., 8 in Pc, 24 in
Ach., 19 in Ec, 7 in Ls.
Atque verae probabilesve scripturae R scholiis confir-
mantur locis:
7 in Eq. vss. 56, 517, 607, 821, 836, 849, 1056;
13 in Ra. vss. 22, 134, 230, 249, 257, 526, 548, 705, 753,
812, 966, 1032, 1466;
18 in Nb. vss. 272, 278, 294, 333, 349, 374, 396, 400,
458, 558, 562, 649, 979, 986, 1187, 1197, 1235, 1480;
23 in Pl. vss. 75, 210, 285, 306, 314, 328 bis, 362, 377,
406, 461, 515, 563, 665, 794, 818, 824, 882, 911, 1049, 1078,
1092, 1124;
4 in Av. vss. 395, 672, 959, 1354;
10 in Vp. vss. 215, 240, 329, 342, 928, 1069, 1084, 1346,
1445,1482;
6 in Pc vss. 7, 496, 585, 643, 909, 969;
18 in Ach. vss. 20, 112, 115, 202, 330, 483, 499, 667, 674,
729, 737, 739, 757, 911, 984, 1099, 1115, 1146;
18 in Ec vss. 1, 34, 45, 61, 81, 188, 207, 220, 243, 280,
319, 393, 737, 741, 926, 1035, 1048, 1087 ;
6 in Ls. vss. 147, 331, 368, 582, 679, 1023.
Scholia igitur in lectionibus alterutrius codicis tuendis
sibi non constant, sed modo cum R modo cum V faciunt Atcjue
quod in iis fabulis, quae libro V non adservantur, scholia
etiam deteriorum codicum scripturas confirmant atque ful-
ciunt, hoc minime mirandum est; namque in illis libris plerum-
que mutationes et correcturae videntur subesse iis locis, ubi
cum scholiis verae lectiones servatae sunt. Velut in Lysistrata
ex eo, quod 32 locis in fine § 2 enotatis, ubi scholia cum
BCLA consentiunt, 7 solos versus in § 5 oppositos vides,
quibus scholia a parte R adversus BCLA stant, colligendum
non est scholia propius a deterioribus Ubris quam a R abesse
et textum habuisse a R omnino diversum. Nam haec ratio
Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 233
in Lysistrata sine dubio ita orta est, ut codices BCLA, quippe
qui 28 locis ex illis 32 cum scholiis genuinas praebeant scrip-
turas, feliciter emendarentur, K contra multis librariorum vitiis
inquinatus manu textum corrigente careret.
Pergamus ad eas lectiones, quibus scbolia et a R et a
Y aut ab iis, qui pro Y sunt, codicibus dissentiunt. lam enu-
meramus versus, quos in capitisIII § 7 protulimus: 18 in Eq.,
25 in Ra., 34 in Nb., 31 in Pl., 11 in Av. 30 in Vp., 22 in
Pc, 22 in Ach., 3 in Ec, 4 in Ls., 13 in Th. Quibus ex
locis non sequitur fundamentum scholiorum textum fuisse
codicam nostrorum dissimillimum. Nam quod scholia contra
E et Y aut eos libros, qui pro V sunt in Ach. Ec. Ls. fabulis,
veras probabilesve praebent scripturas locis:
8 in Eq. vss. 11, 26, 278, 289, 385, 437, 635 bis;
13 in Ra. vss. 18, 208, 226, 243, 340, 372, 378, 422, 800,
925,971,1000, 1112;
15 in Nb. vss. 121, 134, 195, 243, 300, 307, 409, 507,
5(1,688, 1001, 1006, 1256, 1277, 1298;
15 in Pl. vss. 148, 316, 401, 428, 493, 516, 635, 673,
701,702, 721, 729, 731, 845, 1096;
3 in Av. vss. 35, 1007, 1693;
17 in Vp. vss. 36, 90, 505, 572, 674, 704, 783, 890, 983,
1050,1091, 1111, 1120, 1221, 1455, 1510, 1534;
8 in Pc. vss. 218, 303, 562, 628, 676, 907, 1000, 1112;
5 in Ach. vss. 26, 35, 772, 971, 1097;
2 in Ec. vss. 150, 288;
3 in Ls. vss. 63,357, 676;
12 in Th. vss. 21, 39, 179, 220, 273, 291, 356, 834, 910,
9;^Ul97, 1227;
his omnibus locis nihii amplius comprobatur quam scholiis,
Pppe cum vetustate codices nostros longe superent, textum
^besse, qui archetypum multo clarius atque sincerius iis,
flui ad nos pervenerunt, libris effinxit atque expressit.
Neque alienum est monere praeter ceteros codices Am-
krosianum 31 et Parisinum A cum scholiis contra R et V
jenuinas lectiones retinuisse gravioribus locis Eq. 289, Ra. 18,
208, 971, 1112, Nb. 243, 307, 1001, 1006, 1256, 1277, Pl. 316,
234 Victor Coulon,
401, 428, 516, 701, 721, 731, 845, 1096; unde etiam atque
etiam apparet, libros MA non temere tamquam deteriores
codices neglegendos esse.
Denique in reliquis locis enumeratis, quibus scholia ad-
versus R et V aut eos, qui pro V sunt, libros veras scripturas
servaverunt, haud parvus numerus versuum invenitur, in
quibus scholia, cum omnes libri nostri peccaverint, eraenda-
tionem praebent: Eq. 278, 635 bis, Ba. 226, 340, 372, 378,
925, 1000, Nb. 195, Pl. 148, 493, Vp. 505, 572, 890, 983, 1050,
1221, Pc. 303, 676, 1000, Ach. 26, 35, 971, Ec. 150, 288, Ls.
63, 357, 676, Th. 21, 39, 179, 220, 273, 291, 356, 834, 910, 947,
1197, 1227.
Transeo nunc ad varias lectiones, quas inveni locis: 15
in Eq., 31 in Ra., 11 in Xb., 16 in PL, 18 in Av., 8 in Vp.,
16 in Pc, 5 in Ach., 0 in Ec, 1 in Ls., 5 in Th. Quae in
duo discemuntur genera, prius earum, quae in veteribus
scholiis adnotantur, aiterura earum, quae in scholiis recen-
tioribus nobis obviam fiunt Atque priori illi generi plurimae
variae lectiones attribuendae sunt, 101, si modo recte com-
putavi; quarum 13 in Eq., 23 in Ra., 6 in Xb., 9 in Pl.,
15 in Av., 8 in Vp., 16 in Pc, 5 in Ach., 1 in Ls., 5 in Th.
praebentur. Alterius autem generis paucas habemus, scil. 25.
Quae commemorantur in quiuque illis fabulis, quas Byzantini
praeter ceteras legebant atque tractabant, nempe in Eq. 1, NS7,
Ra. 113, 343, 347, 625, 745, 830, 942, 943, Nb. 5, 74, 965,
989, 1017, PI. 4, 266, 456, 559, 717, 765, 916, Av. 456, 527,
1381.
lam si omnes 126 varias lectiones consideramus, per-
multas, e. g. in Eq. 527, Ra. 15, 113, 153, 169, 191, 320, ;562,
567, 625, 838, 1028, 1276, 1294, Nb. 5, 74, 274, 289, 721, 1273,
1299, PI. 4, 39, 77, 456, 579, 607, 717, 765, Av. 23, 204, 417,
566, 645, 1299, Vp. 576, 772, 1296, Pc 175, 583, 593, 616,
715, 755, Ach. 690, Ph. 162 mutationibus et coniecturis grara-
maticorum deberi videmus. Quorum nomina haud raro a
scholiastis proferuntur. Velut Aristophanes in Ra. 153 et
Th. 162, Aristarchus in Ra. 191, Callistratus in Ra. 567,
Eratosthenes in Pc 755, Apollodorus Tarsensis in Ra. 320,
Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 235
Chaeris in Ra. 1028, Asclepiades in Ra. 1276, Timachidas et
ApoUonius in Ra. 1294, Phrynichus in Ra. 838 et Pc. 616
commemoratur. Uno denique loco, Av. 1299 legimus: Aio-
vucioc hk. 6 ZuiTTupoc Tpa<p€i uit' dpTUTOK6^7TOu. Ad hunc locum
apud Duebnerum p. 493 notatum invenies: "Nisi legendum
Dionysius et Zopyrus". Sed cum Tpacp^i hic positum sit,
vereor ut scholiasta duorum interpretum mentionem fecerit.
Fortasse Aiovuaoc 5e 6 ZuuTrupou scribere praestat. IUud
qnidem monemus ignotum nobis esse hunc grammaticum ("an
unideatified commentator" Rutherfordius).
Neque desunt loci, quibus glossemata et vocabula ex
interpretatione orta tamquam variae lectiones adnotantur, ut
in Eq. 408, 680, 1151, Ra. 55, 84, 133, 775, 942, Nb. 1017,
Pl. 266, 559, 581, 660, 681, 1093, Av. 527, 1381, 1656, Yp. 73,
1254, Pc. 1147, Ach. 346, 1155.
Raro denique variae scripturae verae videntur; inter
quas tres graviores inveniuntur in Pc. 219 TTuXov pro ttoXiv,
9M baXiov pro babiov, Th. 141 cu t' abibc pro lic b' auT6c, cum
aliis locis grammatici variis lectionibus nihil nisi librariorum
levia menda corrigant, velut in Eq. 35 ttti pro ttoi, Ra. 943
amiOdiv pro ^tt' ^eujv, Pl. 77 r^ pro i^v, 916 oukouv pro ouk
o4v, Pc. 616, ^KTiKOTi pro ^KriKoeiv, Th. 346 ^raipa pro ^Taipqt.
Quibas locis addere licet Ra. 175, ubi schol. V cum MA ^dv
Pro iva (R, 'iva fiv V), Nb. 989, ubi schol. rec. cum M diiieXf)
^c TpiTOTeveiac pro d)LieXei ttic TpiTOTeveiric (RV), Av. 1091,
^bi schol. RV Ald. cum M ttvitouc' f\^ac pro ttvitouc fmdc
(fiV)j Yf. 108, ubi schol. V cura BC aliisque codicibus utto-
TTCTrAac^evoc pro dvaTTeTTXac|i4voc (RV) recte legit, denique
^^- 1299, ubi ex Dionysii scriptura utt' ^ptutokojlittou a
8<?hol. Y Ald. commemorata Bentieio auctore utt' 6ptutok6ttou
restitutum est.
Vetera igitur scholia codicibus nostris adservata non
P*rvi sunt aestiraanda; naraque textum repraesentant raeLio-
rem et praestantiorem libris Aristophaneis Byzantinorura tera-
poribus exaratis. Recentiora autera scholia non raultum valent
ad textum comici constituendum, sed pleruraque rainutas in-
^esque gamniaticorum interpretationes praebent.
236 Victor Coulon,
§ 16.
Quoniam codicum scripturas et cum scholiis in posteriore
hoc libro comparavimus et cum Suida in priore illo, iam paucis
dicatur, quae ratio inter Suidam scholiaque intercedere nobis
videavur.
Priusquam autem ad ipsas discrepantias aggrediamur,
monere liceat Buengerum in posteriore libro suo comparatis
Snidae scholiis cum utroque codicum genere (R — YQ) pro-
priisque lexicographi adnotationibus prolatis p. 100 sic exi-
stimavisse: "secernenda esse scholia Suidana ex codice ali-
quo XI fabulanim Aristophanearum descripta ab utroque illo
codicum genere et singularem repraesentare classem". Hac
tamen quaestione Buengerus non multum assecutus est, cum
in scholia Lysistratae et Thesmophoriazusarum, quae ex-
tenuata ad nos pervenerunt, et Equitum, quae in R non ex-
tant nisi ad vss. 1 — 214, inquirere satis haberet Quam quae-
stionem si quis absolvere atque perficere conabitur, ei etiam
reliquarum fabularimi ratio habenda erit Nec non praeter
scholia RV adhibenda sunt scholia Ambrosiano M adscripta,
quae quod nondum exhausta sint dolendum est.
lam ut statui possit^ num fabularum textus, quo lexico-
graphus usus est, separandus sit ab eo, qui scholiis nostris
subest, graviores quaedam afferantur lectiones, quibus Suidas
a scholiis discrepat:
vss. Scholia Suidas
Eqaitom :
56 7T€pi&pa|Liujv TTapabpaiiujv
61 €i9* 6T€pu)V 6 bk T^puiv
70 dicraTrXdciov 6icTaTTXaciova
79 TUi x€ip' ^ M^v x€ip (S^^, Tiw \iiv x^^P
SMed.\
379 cKei|;uj^€Oa(lemmaschol. ^KKOip^iieOa
V, cK€i|i6^€c6a schol.
Ald.)
382 dfpa TTupoc Kai iTUpoc
•> %
Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas.
237
vss. Scholia
511 Ktti T^vvaiujc
521 Tujv dvTiTrdXujv
542 xpnvcw
602 iTnraTTai
792 h raic TTiGdKvaic
796 ^a0aTruTi2[iuv
921 Tojv EuXuJv
1130 fipac
1312 eic
1321 dtpeijiTicac
Suidas
T€vvaiujc (om. xai S^^^ ^^^)
Kaid Tuiv dvTiTTdXujv
^UTTTTaTTai
4v mGdKvaic
^OBOTTUTI^UJV
Tuiv batbujv
TaTTeivujcac
dTTi
d7T€i|;r|cac
Banarom :
79 xuibujvicuj
149 ^\oiriC€v
320 SvTTep
369 aubu) lemma schol. V
4-9 TouTovi t6v
^^7 oure Tdp
^43 bihobc
^^^^ Ttapd Touc ixeOc ("ac-
centus gravis ex acuto
factus"in lemmate schol.
K sec. Rutherf.)
Nabium :
^^ TOUC CaUTOO TpOTTOUC
loO cKivbaX^ouc
-i3 umjLiv
'03 Trecqc
°13 7TUJC
1^7 li^cov Ix^ XaPujv ce
Pluti :
^66 iToic ouxi
^96 KOTd |if]Va 7Tp07T4|i7T€lV
627 eT]C€ioic
biaKUjbujvicuj
r|X6riC€V
UJC7T€p
dTTUUbui
TOV
ou Tdp
bouc
7T€pi Touc ixe^ac
t6v CaUToO TpOTTOV
CKivbaXdjiouc
fmuiv
i^7Tkr)C
om.
c* Ix^ fi€Cov Xapujv
7TUJC OU
KaTd |ifiv' d7T07Te|i7T€lV
0Ticeioiciv
238 V
ictor Coul
lon,
vss. Scholia
. Suidas
662 KaT€KXiva)iev
KaT€KXivO|Ll€V
801 Tdc icxabac schol. in ad-
Tuiv icxdbujv
not ad. V. 771.
989 gv€K€V
?V€Ka
1086 KOMi^n
om.
1093 TTpoc€7TiTTOv ot var.
lect.
^7TiTT0UV (f7TlTT0V S^^)
67T€7T€ipajv schol. R
1167 iv
Aviam:
im
109 GaT^pou
6dT€pov
134 t6t€ t'
7T0T'
275 xii^pciv
Xpoav (xoav S^^)
769 TOidvb€
TOldb€
1096 ucp' f]Kiw jLiaveic
#]Xio)iavf|c
1381 XiTucpeoTfoc
XiTU|Liox9oc
1473 fcTi Tdp
?CTl Tl
1478 toOto iLi^v T^poc
toOto liiv OUV T^pOC
1563 TTic Ka|Lir|Xou (Ka)Liivou in
ToO Ka|Lir|Xou
lemmate schol. R)
1650 vapaicaTp€u
PapaKaTp€u
Vespariiin
•
•
349 KITTUI
KlTTUJ)Hai
795 Touv Ka9lqi€ic
Tdp KaT€iji€Tc
1035 Ka^rjXou
Kaiiivou (cf. antea Av. 156
1478 7Tauc€Tai
Pacis :
7Tau€Tai
121 |Lin^€
Vif\
368 Tupov
TTOpOV
496 iv ujLiiv
4v f)|iiv
640 Td Bpacibou
Td Bpaciba
734 iiitv
|Ll€VTOl
874 Bpaupuiva (pro Bpai
jpiw-
iv Bpaupuivi
vdb' in lemmate schol.
R)
876 7TpU}KT07T€VT€Tripiba
TrpujKTO€Tnpiba
Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas.
239
vss.
140
273
454
532
671
772
842
843
Scholia Suidas
Aoharnensiiim :
8t' ivQahx flviKa
Tf|v ZTpU|Lio5iJbpou epqrr- toO ZTpuino&dipou ep^Trav
lav
1082
1155
1190
irXeKOUC
W0€l v6|uiouc
9aciav dvaKUKXuici
Ounmbdv
TTrmaveiTai
i^o^opicTai
oub' 6 TrepiTTOVTipoc
Hdx€c9ai
dneXuccv (JbeiTTvov
dnaTTOTTd
34 OpuTovdica
'AVTIC9€VT1V
473 le Toi
554 ^actu^i^vTi
^48 KoviTToba
ToO ttX^kouc
VOfLlOUC W9€l
eadav KUKUJCi
9u|iT]Tibujv
TrriiLiavei
dvaTro^6pEeTai
Oub' l&CTTep 6 TTOVTlpOC
bia)idxec9ai
dbeiTTVov dTteXucev
dTTaTai drraTai
Eoolesiaznsaram
TpuTOvujca
'AvTic9evTi
Te Toi
)Liacub)ievoc
KOViOTTouc: TpdcpeTai bk Kai
KOViTToba. Legit igitur kovi6-
TTOba.
"•^ 8eoT€vouc
^4 dKOTlOV
139 k^iy
^•^1 X^aiva
^M Traucac9'
^16 Meittvujv
688 tbc fiv
^89 aaTo9npa
^96 ol cuicppovec
896 (popou|LievTic
1085 t6 xpfiiia
Lysistratae :
eeaTevouc
'EKdTeiov
eici
Xeaiv'
TTauec9e
ILieTlCTUJV
« j
IV
4XaTo9r|pei
cujcppovecTepoi
biaq)opou^evr|C
Ti xpnMCt
240 Victor Coulon,
Quibus ex locis vss. Eq. 379, 382, 521, 542, 602, 796,
1130, 1312, Ra. 79, 320, 429, 807, 943, Nb. 703, 813, Pl. 1086,
1167, Av. 109, 275, 1473, 1563, Vp. 349, 1035, Pc. 121, 640,
734, 874, 876, Ach. 140, 273, 454, 532, 671, 842, 850, 1082,
Ls. 139, 616, 688, 796, 896 documento non sunt eum codicem,
quo Suidas in excerpendis fabulis Aristophaneis usus est,
textus illius, qui scholiis nostris subest, dissimillimum fuisse.
Namque in his omnibus versibus Suidae propria vitia ex-
hibentur, quorum, cum aut ipsius lexicographi aut librario-
rum, qui Suidae codices exaraverunt, incuriae attribuenda
sint, in quaestione nostra rationem non habendam esse in
libro priore (p. 110 sqq.) vidimus.
Ac ne reliquae quidem discrepantiae in vss. Eq. 56, 61,
70, 79, 511, 792, 921, 1321, Ra. 149, 369, 1068, Nb. 88, 130,
195, 213, 1047, Pl. 566, 596, 627, 662, 801, 989, 1093, Av. 134,
769, 1096, 1381, 1478, 1650, Vp. 795, 1478, Pc. 368, 496,
Ach. 772, 843, 1155, 1190, Ec. 34, 366, 473, 554, 848, Ls. 63,
64, 231, 461, 789, 1085 eiusmodi sunt, ut ex iis concludere
liceat lexicographo textum praesto fuisse a scholiis re vera
diversum.
§ 17.
Ut autem consensus Suidae scholiorumque lectionum
perspiciatur, hosce proferimus locos gravioris momenti:
vss. Suidas et scholia codices
Eqaitam :
32 ^reT (-9 S) t6p cum V firn cu R
MA r.
272 TrpoccK^XoccumVMAr. t6 ck4XXoc R
278 i^d) 'vfteiKvuiii ifd) befKvuiii omn. codd.
301 db€KaT€UTouc TU)v cum db€KaT€UTUJv (sic) R
VMA r.
356 5'fivucTpov(lemmaschol. bi t' fivucTpov V r.
V0) cum RM (bk f^v- A)
414 V. habent cum VMA v. om. R
635 KodX€)Lioi r. K6paXoi omn. codd.
697 TT€pt€K6KKuca cumVMA Tr€pi€K6KKauca R
Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas.
241
vss. Siiidas et scholia
codices
Banamm
18 TiXeiv f| 'viauTiu cum 7rXf|v nviciuToO (r|vi auToO V)
MA r.
159 fiifujv cum MA
230 KoXa^ocpGoTTa cum RM
A r.
249 TTOjuKpoXuTOTTacpXdciiaci
cum RMA r.
308 6bi be cura VMA r.
621 TrXfjv cum VM r.
680 TTepippejLieTai Suidas s. v.
XeXibovuiv et schol. in
adnot. ad Ra. 98.
847 iieXaivav cum YMA
1000 Toic lcrioic r.
RV
dlTUi RV r.
KaXa^oqpOTToi V
7ro^(poXuT07Taq)Xdc|LiaTi V
6 bfe R
npiv cum RA
dTTiPpe^eTai omn. codd. r.
^dXava R r.
Toic (Toiciv VMA) icTioiciv
(lcTioic A) RVMA
-15 iLitYa cura A
Nnbinm
•^•^8 TiaXaiTevec cum VM
•^^1 aiOpiac oucric cum V
649 K0|uij;6v cum RMA r.
'•'^0 dirocTepriTpiba (-Tiba
schol. rec.) cum VMA r.
W06 \tuKiu cum MA r.
^-•^6 TTpocaTTopaXeic cum MA
r.
1')--
^-'' irpocKeKXrjcecOai cum
MA r.
Pluti :
^' dTTOKpivojuievou cum V^M
A
•^^^ TpuXXKovTec cum RMA
'^-8 pXeTieiv cum RMA r.
^^1 nTi2[ev cum VMA r.
<69 veujvrjToiciv cum VMA r.
TTdXiv V, TTdvu RMA r.
7TaXaioT€vec RA r.
aiOpiac RMA r.
cocpov V
dTrocTepr]TiKf|v R
om. RV
Kai irpocaTToPaXeic R,
Kai TTpocaiToXeic V
TTpocKeKXficOai RV
dTTOKpivo)ievuj R
TpuXi^ovTec V r.
pXe7TU>v V
riiTiZev R
veujvr|TOic R
16
242
Victor Coulon,
vss.
Suidas et scholia
codices
818
CKopobioic cuni RMA r.
CKopoboic
999
7Tpoc4TT6|Liipev cumVMA
Trpoca7Td7re|ii|iev R
r.
1020
Xpoac cura VMA r.
Xpoidc R
1085
cuveKTTOTe' ^CTi cum VM
A r.
Td|Liv€Toi cum VMA r.
ouveKO TTOTe icri
R
1110
TiveTai R
1146
KttT^Xapec cum VMA r.
KaT^PaXec R
Avium:
692 TTpobiKiJj TTap' ^|iou S^^^
et lemma schol. cum
VMA r.
806 d7T0TeTiX|idvi{i cumVAet
M, qui calami lapsu
-TeTXifidvifj praebet, r.
1480 TOUTO 5^
TTap' ^|ioO TTpobfKUj R (ideni
gAVMed. Q^ schol. iii aduot. ad
Nb. 361)
TTapaTeTiX|Lievu) (sic) R
Vesparum
511 TTeTTviTii^vov cum V r.
1069 KiKivvouc cum R r.
1364 xoip69Xti|i cum V r.
PaclB :
542 KudOoic cum B Ald.
628 KopJjveujv cum B Ald. r.
790 dTTOKvfcjiaTa cum V r.
ToO bk omn. codd. r.
TTeTrr]T^€vov R
KIVVOUC V
XaipoOXiip R
KudOouc RV r.
Kopubvaiov RV
uTTOKvic^aTa R
Aoharnensiom :
26
279
610
640
802
971
1035
ciOpooi r.
Kpe^rjceTai cuni ABCFA
r.
?vr|
eupe t6 ttov eum ABCFA
cpipdXeujc cum FA r.
eibec iL semel, r.
crpiPiXiKiTE cum ABCfA
r.
dOp6oi omn. codd.
KpeiiacOriceTai R
evn (sic) R, tv f| ABCrA
eupeTo TTdv R r.
q>i(pdXeujc R
eibec d) bis omn. codd.
TpiPiKiT^ (sic) R
Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas. 243
vss. Siiidas et scholia codices
1099 Gu^iTac eum RC r. 6u)ioiTac BfA, OouMOiTac A
1099 bouc i\io\ oiC€, Tiai omn. codd. r.
Ecolesiazasamm :
45 KdpepivGujv cum R r. KdpepivGou f
207 CKOTTeicG' cum R r. CKOTreTc f
291 KeKovi^evoc cum f r. kckovic^^voc R
393 bioixcTai cum R r. oTx€Tai f
737 KoiamiJTpia cum R r. KomiiOTpia f
741 duipi vuKTUjp cum R r. duipi vuktiuv f
^46 Ijioioc cum R Z^uoc f
Lysistrata :
170 ^uxdx€Tov cum BCLA ^uTxdxcTov R
291 Tuj EuXuu cum BCLA r. tuji EuXuj (corr. ex EuXui) R
•'>06 xpaOcauTficumBCLAr. TpaOc auTni R
•^77 TnXoOvTac cum LA r. GXipovTac R
(ttiuX-BC)
^^'^ Kupcdvi€ cum BCLA r. Kupcdveic R* (-€i€ R'^)
Thesmophoriazasaram :
^'^4 iTnvioici r. TTivioici R
910 icpuujv r. dcpuujv R
Oninibus fere locis Suidas et scholia genuinam comici
^cripturam servaverunt accedentibus iino aut compluribus
^Ws Aristophaneis iisque Ambrosiano M imprimis et Pari-
^'^0 A in Eq. Ra. Nb. Pl. Av. fabulis; id quod optimae origini,
quam utrique codici vindicandam esse p. 126 statuimus, novo
^Nocuraento. Septem locis (Eq. 278, 635, Ra. 1000, Ach. 26,
^^1, Th. 834, 910) Suidae scholiisque solis vera lectio debe-
^r, cum tribus aliis (Ra. 680, Av. 1480, Ach. 1099) et Suidas
^^ scholia pravas scripturas gravissimi momenti praebeant,
^uas in codicibus nostris frustra quaeras. Quae cum ita sint,
^ubitari nequit, quin lexicographi codex cum scholiorum
^^xtu artiore necessitudine cohaeserit
16*
244 Victor Coulon, Quaestiones criticae in Aristophanis fabalas.
Quibus rebus expositis imago universae recensionis fa-
bulanim Aristophanearum sic fere adumbranda nobis videtur.
Antiquissimam textus Aristophanei formam, quae quidem
nota nobis sit, scholia in codicibus, qui ad nos pervenerunt,
congesta repraesentant Fundamentum autem scholiorum 0001-
mentarium esse circa annum 100 p. Chr. n. a Symmacho
compositum inter omnes constat. Qui schoborum nucleus
amplificatus est grammaticorum interpretationibus. Itaque
fieri non potuit, quin variis coniecturis et mutationibus textus
depravaretur ita, ut recensio Aristophanea diversam prae se
ferret imaginem. Atque quamquam codices et reliquiae ex
fabulis Aristophaneis Suidae lexico adsen^atae propter multa
vitia inter se communia (cf. Buenger, De Ar. Eq. Ls. Th.
apud Suid. rell. p. 15 et Kuehne, De codd. qui Ar. Ec. et
Ls. exhibent, p. 21) ad unum eundemque archetypum revo-
canda sunt, tamen ita inter se discrepant, ut tria codicuni
genera discernenda sint: primum R, alterum Y, tertiuni
S — MA (cf. quae in fine ^ 11 libri prioris diximus). Ex:
his autem tribus generibus illud S — MA ex textu quodam
fluxisse, qui archetypum multo clarius atque sincerius re-
praesentavit quam ii codices, unde R et Y originera duxerunt,
in priore libro satis docuimus et supra (p. 234 et 248) obit^r
monuimus. Quibus de causis illum textum, ex quo classis
S — MA profecta est, ab archetypo propius afuisse quam ii
libri, ex quibus R et V orti sunt, haud scio an iure sumamus.
Neque falsi esse nobis videmur, si stirpem familiae S — MA
saeculo IX attribuimus, eos vero codices, unde R et Y descripti
sunt, brevi tantummodo temporum intervallo ab ipsis libris
R et Y disiunctos fuisse censemus.
Hoc igitur in arte critica in Aristophanis fabulis faeti-
tanda tenendum est, diversas recensiones, quae antiquis tem-
poribus extabant, codieibus nostris ita traditas esse, ut ad
textum comici constituendum tam libri recentiores MA quam
RV adhibendi nobis sint; neque enim propterea fide dignioros
sunt RV, quod aetate codices MA superant In arte critica
exercenda librorum non anni sunt numerandi, sed ponde-
randae virtutes.
INDICES.
I. Suidae Glossae.
De hoc indice Saidae glossarum, quae ad Aristophanis undecim
fabulas pertinent, monendum est, si quos versus Aristophaneos explicationi
lemroatis addidit lexicographus, eos numeris inclinatis, non latius dis-
positis, ut in prooemio (p. 9) scripsi, conspicuos esse redditos.
1. Adnotationes, quas Suidas ex codice Aristophaneo scholiis in-
stracto in lexicon suum recepit, proferuntur sub hisce glossis :
AcharnensitiTn vss.
l hihr\f\iai. "Oca.
i. Xaipn56voc.
5. K^ap.
7. ^avdiOiiv.
S. irapujboO|ui€voc.
9. TpoTipbiK^v.
10. K6Xf|Vll.
11. e^OTvic gl. 2.
15- Tfyrcc.
f^-19. /)OTrr€i.
19. ^wcXncia.
20. irvOH gl. 2.
21. Aropd.
^' <iujp((ju
^*-~25. dicTiac.
26. fiepoi.
30. K^xn^tt-
^^-32. dTTopui. rpa<p/|
gl. 3. TTapaTlXXcTai.
32.. 6(c t6v dTp6v.
35.
TTplUJV.
3o. <JiroKpo6€iv.
^- ToH6Tai.
^7. diTdy€iv.
^- tp€^6uj.
"0. TrpUTaV€UCnT€.
^l PaciX€Oc jLi^Ta<
^^-es. ftxeo^ai.
^' Edeun^vric.
^^- AaiKacTi*|c.
83. Huvi^iTaT^.
85 — 84. iravc^Xriviu.
85. 87. Kpipavov.
86. "Avvoc Kpipavov.
92. 6q)eaX^6c paciX^ujc.
93. irp^cpic.
95. vaOqppaKTOV. Nau-
CTae^iov.
112. Iva ^/| C€. Bdmuia.
Zapbdj.
115. 'EXXnviK6v.
116. aOT6e€V.
liP— ^^.KX€ice^vriv 6piu.
ZTpdTUJV gl. 3.
125. dTx6vri.
127. tcx€iv.
132. TTXdTlC.
133. K€x/|vaT€.
135. €CcKnpuTT€Tai.
180. iTptvivoi. Xtittitoi.
181. cq>€vbd^vivoi.
195—96, Aiovdcia. "O-
Zouciv.
204. Tf|.
206. EuXXap€Tv.
210—18. OduUoc.
218. ATT€iTXiHaTo. TTX(t-
^iaTa. TTXiS gl. 2.
219. CT€pp6v.
220. AaKpaTibric.
230. cxoivoc gl. 2. £k6Xo\p
aOToic.
231. ^uiKlUITOC.
234. TTaXXriviK^v pX^
1T€IV.
236. ^^iTX^iiLiriv.
239—40. ^KTTobOiv.
242. KavoOv.
138—40. d [x^ KaT^viip€. 243. ^aXXoi.
VuxpoO pCou. 245. ^vTripuciv.
144. KaXoi. '0 b€iva. 246. ^XaTi^p.
146. dXXavToudiXnc.^AiTa- 254. eu|Lipp€TTib€(Trvou.
ToOpia. K€Xaiva(. >?57— 58.iT€piTpdTr|.TTp6-
150. iTdpvoHi. paiv€.
i58.ATTOT€ep(aK€v.'Ob6- 264. OaXf^c.
|navT€C. TT^oc.
160. KaTaiT^XTr|c.
162. GpaviTric X^djc.
163—64. CKopob(oic.
166. ^CKOpobiCfui^voic.
171—73. biocTm€(a.
172. HvT].
174. ^uttujt6v.
266. bf^inoc.
270. TTpaTlLidTUJv. Aa|ud-
XUJV.
272. 74—75. djpiKuic.
KaTaTiT«pT(cai.
273. GpdTTa. <t>€XX^a.
0€XXeic.
279. (p€ipdXiu.
246
AcharnenBium]
28^. *HpdicX€ic.
285. ^iapd KeqpaX/).
299. oOk dvacxi^coiiai.
301. KaTaT€)Lia».KdTTU^a.
303. ^aKpoOc.
808. cuvef|Kai.
315. TapaHiKdpbiov.
318. ^trlHnvoc. 'Ytrdp
^ITlHl^VOU.
319—21.(po\y\K{ba. KaTa-
Halvciv.
321. eu)idXoTT€C.
330. €tpHac.
333. XdpKOC.
334. (h \ir\ba^{jjc.
341. ^E€pdcaT€.
343. ^de^TOC.
348. TTapvdccioi.
550— 51.^ir€TiXnc€v.Adp-
Koc. MapiXn-
352—54. b€ivdv. *OM<pa-
Kiav. "0^90^.
364—65. f|Tr€p.
589— ^O/Aiboc Kuvfi gl. 2.
391—93. Kcuqpoc.
396—400. oOk gvbov.
397—400. dvapdbnv.
A0t6c gl. 2.
404. EOpiiribn.
405. EtiT€p.
408. ^TKUKXi^ienTi.
410. XAaKac.
415. iraXai6v gl. 2.
423. XaKibac.
425. imuxicT€poc.
426. bucirivf|.
435. bidirrnc.
441. elvai. 0aiv6|ui€va.
4-14. cKi^aXiciu.
452. ifXicxpoc. Amap€i.
453. CTTUpibiov.
453 — 55. biaK€Kau^^vov.
454. itX^koc. Xp^oc.
459. kOXiE.
463. P€Puc|i^va. iTTOTTid.
Victor Goulon,
469. 9uXX€ia.
475. q)iXTdTiov.
478. biacKavbiKicrjC.
479. kX€1€.
483. Tpa|ui)Li/|.
495. alpl).
499. TpuTiubia.
507. 1T€pl€TmC^^V0l.
508. fi^TOlKOl.
510 — 11. Taivapov.
512. iTapaK€KO|Li^^va.
520. ciKuov.
523. cuKoq)avT€iv gl. 2.
524. Ii^aiea.
525. K^rrapoc. M^euco-
K^rraPoi.
526 — 27. iT€<puciTTWJM^-
voi.
527. 'AciTacia.
532. CKoXi6v gl. 4.
535—36. pdbnv.
542. q^i^ivac.
543. r\ iToXXoO.
547. TTaXXabiiuv.
551. OiTdiTTia gl. 2.
554. viTXapoi.
571. ILl^COV.
574. cdTlJia.
577. KOKOppoe^i.
578 — 79. ^CTUi^uXd^nv.
581. €iXiTTiui.
582. jLiopiidj.
584. (p^p€ vOv.
585. irriXov.
589. KO^iToXaKueou.
590. Teevi«|CT|.
595. ciToubapxidcac.
603. TravoOpTOC. Tica-
^€V09aiviTTTT0UC.
605. Ai6^€ia.
606. KaiLidpiva.
609. MapiXdbnc
610. lvr\.
614. Koicupa.
616. dTTdviTTTpov.
622. KaTd TO KapT€p6v.
627. dTTObOvT€C.
630. TaxupoOXoic.
634. E€viKoic.
635. xowvoTToXiTac.
637—38. TTUTibiuiv.
639—40. Xmapd.
640. d^Oa ^c TTOp. 9w-
1T€0€l.
658. KaTdpbuiv.
665. q>X€Tupd.
669. oOpiqi ^iTTibi.
670. dvepaKid.
671. Gaciav.
681. TTapeEnuXim^vov.
683. Xieip.
684. fiXOTn-
686. ic Tdxoc. TTaiciv.
iTpoTTwXoic.
687. CKavbdXnepa.
688. dvbpa Tieuiv6v.
689. \iacTapi)l^\.
690. xorci.
691. dq)Xujv.
701. TTpocaXiCK6M€6a.
702. Mapqiiac.
706^07. dTTCMOpEdunv.
"Qct' ^Tdi.
709. 'Axaia.
710. EOdeXouc.
723 — 24. dTopavo|Liiac.
732. Mdbbav.
738. M€TapiKat cqiiTT^c ,
739. bAq>aKac.
740. 6ttXi^.
741. cOc. 'Yc gl. 2.
747. xo^pt^v.
751. biaTT€ivuiM€v.
758. Ti b' dXXo.
762. €tcpaX€iT€.
763. &T^iO€C.
772. euMiTibuiv. TT€pi-
bou.
780. KoT Kot.
784—85. KdXoupa.
Quaestiones
Ach&raenslam]
786—87. b^qpoKQC.
S02. 804. (pi^aXic.
H05—06, TpdiEovrai.
m-OS. ()oeidrouciv.
m-14. ir6cou.
828. (pavrdloiLiai.
^2. iTTi^iavci.
^43. ^vairo^dpEerai.
SiS-47. Yir^ppoXov.
m M0ix6c gl. 2.
m-53. «ruiv.
Ho5. XTivaXibiTiiE. XoXap-
T^ujv.
^56-59. iT€piaXoupT6c.
m rtXa.
M 6cTivoic TTpuiicT6c.
^. ^o^^aOXioi. Xaipi-
bcic.
871. 6pTaXixujv. TTTcpuX-
Mbmv. T€TpaTrT€puX-
Wbujv.
876. x€i^div 6pvi6(ac.
Opvieiac.
879. CKdXoTTac.
^. IKTIC.
^«•5. 8^7. M6puxoc.
^ ^rxeXuc.
^^-W. ^VT€T€UTXaVUJ-
fi^C.
^^ 909. micp6c T€. <l>a-
viuv.
^^«. m. 918. 920—22.
epuaUic gl. 2.
^^«-2i. V€dipia.
^. ubpopp6a.
9^. (popuT6c.
^35. iji6(pou itX^ujc. TTu-
poppaTnc.
^^5. KaTUJKdpa.
^. etpijiciv.
^. 9aXa(ipivoc.
^^^ diToXitaivci.
^2 bu^iToXdv.
^i-n. dvenpd.
^75-.«;. o6b^TTOT' i-^\h.
criticae in Aristophanis fabiilas: Indices. 247
988hv& bciT^a gl. 3.
989. biaXXaTi^. Xdpici.
991—92. dve^^uiv.
995. 6pxdT0ic.
997. ^M€pic.
999. yo\)\ir\yia.
1000—02, dcK6c Kttici-
(pUJVTOC.
1014. OTrocKdX€U€.
1025. p6XiT0C.
1030. bnMOCicuuiv.
1032—34. IiTlTTaXoc.
1035. CTpipiXiKiT^.
1(H2. 6peiac)idTuiv.
1047. Eaveir€T€.
1053. AXaPacToe/|Kac.
1058—59. bir\yia.
1060. iT^oc.
1063. ^HdXeiiTTpov.
1066—67, o(v/|pucic.
1069. Tdc 69pOc.
1072. Tic dM(p(.
1082. poOX€i biOMdxcceai.
rnpu6vnc.
1085—86. xod.
1088. ^tk6v€i.
1089—94. (Tpia.
1095. ^Tr€Tpdq>ou.
1099. TTcpibou.
1100. CLX^o\xai.
1101. epia.
1110. X€Kdvia gl. 2.
1112. ^i^aptc.
1122. KiXXipavT€C.
1124. T0PT<ivwjT0v.
1126. KOTdTcXujc.
1128. KOTdxei.
1134. eujpyjHaceai.
1137. KicTn gl. 2.
1148. eOeupp/iinujv.
1150. 'AvTi^axoc gl. 3.
1150—61. T€ueib€C.
1156—61. Mi€Kdc.
1158. cirouca.
1159. 6k^oi.
1165. fiiTiaXoc.
1166. 'Op^CTnc gl. 2.
1169—70. CTTAeeoc.
1177—78. XaiLiiTdbiov.
0(cuTTnp6c.
1179. waXivujpov. 'EE-
€k6kKIC€V.
1181. fopT^vn.
1190. ^ITOTTOl.
1201. MavbaXuJT6v.TT€pi-
Tr€TacT6v.
1204—05. cuM(popd gl. 2.
1226. 6bupTiK/|.
1229. AiiUCTi.
Avium ▼88.
2. KpdjZ€l.
3. TrXavOTTo^ev.
4. TT0p90p0UM^VUJ.
8. dTrocTrobf^cui.
14. TrivaKOiTdjXnc.
15. VUFIV.
17. Gapp€X€ibnc.
19. f^crnv.
26. PpOKouca gl. 2.
30. iv X6tuj.
31—35. vo^dbcc. IdKac.
35. d^qpoiv.
39—41. Kpdbn.
42. pdboc.
43 — 44. KavoOv.
54. bpdcov.
59. ^TTOTroi.
62. 6pvieoei»|pac.
68. OaciaviKOC. Etti-
K€XObdjC.
70. i^TTi^enc.
79. TpoxiXoc.
82. c^pqpoc.
89. KaTaiTCcdjv.
95—96. uT€ia.
102. Tauic.
108. bQev.
109. i^XiacT)^c.
110. dTTnXiacTnc.
248
Ayium]
121. cOepov.
123. KpavaoFv.
124. vuiiv.
126. IkcUiou.
132. irpdi gl. 1.
184. \ri\ )XQ\.
139. iTiXPujvibnc
141. itpocriTciTOW.
112. ctjpxiir^bncac.
143. \b b€iXaKp{u)v.
147. ZaXa^ivia.
149. dTopavo^iac.
A^irpcov.
150—51. pbeXiirreceai.
A^irpeoc.
153 — 54. ^Ottouvtioc.
156. xpx^Y],
158. K\fihr]kia.
159—60. ci^icaMa.
160. ji/iKUJv.
161. vu|iiqp(ou pCov. *Ym€IC
\xiy dpa.
165. K€xnv6T€C.
168—70. TeXiac.
170. dT^KjLiapToc.
171. Miu|Li^.
179. it6Xoc.
186. Xi|ndc MnXiaioc.
188—93. ibc nuea)b\
192—93. xoioc.
193. biaq)p/|C€Te. Ou
bia9pi*|ceTe.
194. |jid ff\v. h\€<pi\a\.
199—200, Pappdpouc.
209. cuvvope.
210. XOcov v6|Liouc.
224. KaTe|Li€X(TU)cev.
227—28. ^TTOiTOi.
231. KpieoTpdTUiv.
234. dXoKi.
237. ^TTOTTOl.
239. KXdbeci.
240. KOTivoTpdTa.
242. ^TTOTTOl.
244. ^X€(ac.
Victor Goulon,
245. i^x-aic.
249. dTTaTdc.
256, Kaiv6c TvdJMnv.
259—62. ^iTOTTot.
265—66. ^TTUidrciv.
266. xapabpi6c.
272. 901VIK10OC.
275. Kebpoc. t
276. ^ouc6^avTic.
278. KdMnXoc.
281. TTpoK^q>aXoc. OiXo-
KXf^C.
285—86. KakXiac ttt€-
poppOei.
288. KaT\)jq>aydc.
292. b(auXoc.
299. KHpuXoc.
300. lTTopT(Xoc.
307. ttitttt(21ouci.
313. oOk diTOCTaTiD.
315—16. TTdpei.
321. TTp^MVOV.
336. (JcTcpoc X6toc.
338. biaq)oprieui.
348. ^d^q)oc.
349—51. TToXi6v.
355. biaqiopneui.
361. 6H6paq)ov.
363. OTTepaKovT(Zeic.
364. ^eXeXcO.
369—70. q)€ic6|bi€cea.
375—77. dTT' ^x^P^AJV.
382. Maediv.
387. Kae(€i gl. 2.
395. K€pa)ui€iK6c.
401—02. bTTXiTai.
431. K6p|ua. TTaiTTdXniua
gl.2.
435—37. ^TTiCTdTTic gl. 5.
437. (ttv6c.
440. biaei^Kn. Aiae/)Kiiv
biaedjjieea.
444. biaei^iKq.
445. 6|Livu|Lie.
446. TauTaT^.
448. vuv|ui€v(.
450. TTivaK(oic.
462—63. 6pTiu.
463 — 64. CT^qiavoc.
491 . TopveuToXupaCTTifc
TTriToi-
494. beKOTeOeiv.
497—98. dTT^pXicev.
501. IKTIVOC.
507. \(jujX6c.
513. AuciKpdTTic.
521. AdfiTTUJv.
523. Mdvnc.
528. TTnKT/|.
530. pXiMdreiv.
534. BdTTOuc(Xqiiovgl.2
535. KaTdxuc^a.
538. K€V€pp(UJV.
556. l€p6c tt6X€moc.
565. 4q>eoi TTupo(. 0a-
Xiip(c.
567. MeXiToOrra.
569. ciptpoc.
580. imeTpe^Tui.
581. ^eeXi^cci.
584. bi.
601. 6pvic. 06be(c.
617. C€nv6v.
620. KOMdpouc.
630. ^TTnTTe(Xiica.
639. MeXXoviKidv.
645. Kpi6c.
648. ^TTavdKpoucai.
649—55. TTiIic boK€ic;
662—53. q)Xaup6TaT0v
658—59. dpiCT/|cace€.
659—60. ^Kpi^dcac.
660. TTa(cuj|iev.
662. PoOtomov.
669. bi€M/|picav.
673. dTToXdnieic.
682—83. Kp^Kouca.
687. ^qinu^ptoi. ToXa(
692. TTp6biK0v.
693—702. xdoc.
Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas: Indices. 249
ATinm]
695. i>irnv^^ia gl. 2. 798-^99. irunvaia. 994. K<5eopvoc.
801—05. irHXov. 997. M^tuuv.
804—06. Kf|iToc. 1009. GaXf^c gl. 2.
806. k6h;ixoc. iKdqpiov. 1012—14. HcvriXaTcTv.
697. TTTCpdcVTl.
704. &€l Toic ^puiciv.
105. T^p^a.
705—06. diT0|Liui!uiOKa.
706. hi€^/|picav.
707. TTcpciKdc 6pvic.
712. Op^CTTic gl. 2.
714. ir^KT€iv.
715 Xrjbdpiov.
716 — 17. 'A|LiMUiv.
1016. ciTobeiv.
1021. lapbavdiraXoc.
TTpoH^vouc.
1073—75. AiaT^pac 6
Mr|Xioc.
1077—83. cDiXoKpdTHC.
807. eCKdc^€6a.
807—08. ra\n\ ^^v.
808. odx Oir' AXXujv.
816. Keipia. Xa^eOvric.
818. xaOvov.
819. NecpeXoKOKKuyia.
822.9€aT^voucxpi^MaTa. 1081. K6\\t\xoc.
729. olwvoi.'0vov5pviv. 825. OXeypaiac irebiov. 1083. iraXcOcai.
719—21. 6py\c. KaOuirepTiKdvTicav. 1096. ^Xio^avi^c.
721. Eu^^oXov 6pviv. 826. Xmapd.
726. irviTei ^eTpiip. 829—31. KXcice^vnc.
729—36. irXoueuTieiav. 839. tfpTacov.
734—35. 729. 731—35. 842. KuibuivocpopOiv.
TdXa 6pvi6ufv. 850. x^pvi^a.
737. Xoxpiata ^oOca. 851. 6^oppoeeI.
738. ^iroiroi. 852. cufbiirapaiv^cac.
757. 39. 40. 42. CTpo<p/|. 853. Trpoc6bia.
740. 6p€iaic.
742. MeXia.
7^—45. Eouefjc.
748—51. <t>p6vixoc Kai
AUKIC.
753—54. biairX^Keiv.
755—5^. ^trippriiia.
7a9.aip€ irXf|icrpov.TTXf^K-
Tpov.
857. TTueidc pof|.
860—61. <p6ppiov.
872. ^AKaXaveic.
873. KoXaivic.
874. lapdrioc.
877. Kup^Xn.
883. ireXeKdvTi.
901—02. eO^aTa.
911. boOXoc d&v.
762. 0pOE ^nb^v. Iiriv- 918. KOKXia.
Oapoc gl. 2.
763. <ppuTiXoc.
764-65. Kdp.
76'5. 9ucu>. <t>pdTOpcc.
766. nidav. Hiciac.
7<>7. V€6ttiov.
769. 71—72. KpiKxu.
918—19. irapeeveta.
919. IifjiuJvibTic gl. 2.
924—25. 6|LiapuTdc.
933—34. ciroXdc.
.955. {>iT0i.
940 — 46. 0q)avTob6vTi-
TOV.
774. 'Eppoc. 941—42. vondbec.
785. oOb^v €ct'. OOcei. 943—44. ciroXdc.
7ff7—88. xopoict. 959. eO^r^^ia €ctui.
790—91. «ibicev. 960—61. ^aOXuJC.
790—92. xcCriTuflv. 966. oOb^v b^ oTov.
796. pivciv gl. 2. 967—68. ei t6 ili^cov.
798. AuTp^<pric. TTuTivri. 982. ^g€TpaHfd|Linv-
1110. d€Td)|biaTa.
1111. dpxibiov.
1113. irporiTopeuivac.
1114 — 15. |ur|vicKOUC.
1121. 6XX' oOToci. 'AX-
q)€i6c.
1122. ^iroirot.
1126—31. ^HuiKob6^riTai.'
1128—31. boOpeioc.
1133. alTviTTidZ^€iv.
1137. T^pavoi.
1138. tOkoc.
1148—50. OTraTUJTcOc.
1159. paXavdTpa.
1160. KUJbuJvoqpopeTTai.
1163. bp^.
1167. tca Tdp.
1177. TTepnr6Xouc.
1180. dTxOXn.
1197—1198. irebapciou.
1199—1201. ^TTOiroi.
1203. Kuvf\. TTXoiov.
1204. ndpaXoc gl. 2.
1238—39. |L4dK€XXa. M0&-
pd imoi.
1241—42. XiTvOc.
1245. TauTl X^Towca.
1246—48. nipa.
1248. KaTaieaXiijcuj.
1249—50. irapbaXf^.
1251. rrXeiv.
1252. TTpdTlnaTa.
250
Avium]
1254. bi€fi/|picav.
1255 — 56. Tpi^^ApoXov.
1258. ^TTOTTOl.
1262^64. dTTOK€KX/|Ka-
M€V.
1272—73. KaxaK^X^ucov.
1281. ^XaKOJjLidvouv.
1282. ^cuiKpdTOuv.
1283. CKUTdXn gl. 2.
iKUTdXi' ^q)6pouv.
1299. cTucpoKdfiTioc.
1309. dppixouc.
1310. ^MTriirXn.
1316. KaT^xo^^^i-
1321—22. dTav6(ppovoc.
1323. pXaKiKOJC.
1324. oO edTTOv.
1342—43. aipoi.
1355. dvTiTr€XapT€iv.
1363. ^.
1378. q)iXOpivoc.
1379. KuXX6c.
1381. XiTVJ^oxeoc.
1385. dvaPoXdc.
1395. ^iTOTToi. *Q6tt.
1400. dXiM€vov.
1402. TTT^pob^VTlTOC.
1403. KUKXiobihdcKaXoc.
1406. A€a)Tpoq)(bric.
1417. ?apoc XP^l^^i.
1421. n^XXi^vTi.
1422. KKY\Tif\p.
1423. ub MaKdpi€.
1424. TTpaT!naTob{(pnc.
1429. dve' ^p^aTOC.
"Epiia gl. 4.
1432. inicTw. OOk ^tt(-
crajLiai.
1442 — 43. TTUTivaia.
1460. TTdvT' Ix^xc.
1461. p^iipnH-
1467. dTToXipdH€ic. Ouk
dTToXipdH€ic.
i465.CTp€q)obiKOTTavoup-
T(a.
Victor Coulon,
1473—81. Iktottov.
14P0— .95.*Op^CTncgl.2.
1498—99. TTnv(K' ^ct(v.
1501—02. dTiaiepidrci.
1508. CKidbciov.
1512. UTT6buei.
1514. TTnv(K' ^Ct(v.
1519. 6€C|Lioq)6pia.
1521. 'IXXupio{. KcKpiT^-
T€C. Kp(Tn-
1 548.e€0 |Liici^c.Ti jLiu) vgl .3-
1552. b(9pov.
1556—58. b€iX6T€poc.
TT€lcdvbpOU b€lX6T€-
poc.
1562—64. XaiiLia.
1569. AaiCTTob{ac.
1582. ^TTIKVOI.
1589. Xi^Kueov.
1595. aOTOKpdTOp€C.
1615. paPaKaTp€0.
1620. |yi€V€To(.
1648. biapdXX€Tai.
1653. iTT(KXnpoc gl. 2.
1661. ATXiCT€{a.
1683. biaXXaKTi^c.
1691. T€ve€{a.
1715^17. 6cnn.
1721—23. MdKapi.
1737. d^^ieaXi^c.
1737 — 41. TTdpoxoc.
1747. xeov{ac ppovTdc.
1761. dXaXaXa(.
1762. Ti^v^XXa.
Ecclesiaztisanim vss.^
4. ii\}\ix\.
10. XopbouM^vtuv.
14. cTod.
22. Xq)up6|Liaxoc.
34. TpUTOvoica.
35—36. KvO^a.
36. OTToboun^vn.
38. 51aXa|ui(vioc.
44—45. xod.
48. KaTd cxoXf|v.
53. dTiTTcp. "Oq)€Xoc.
56. ^MTTXnM^voc.Tpix(b€C
60—61. X6xMac.
71. 'ETTiKpdTnc gl. 2.
TTdJTUJv.
76. 78. (fcOTaXov.
97. 0op|Li(cioc.
102. 'ATuppioc. TTpo-
vo^oc.
109. e€t.
115. f\ |Lif)|LnT€ipia.
116. ^TT{Tnb€C.
121. TT€p(b0U.
126—27. ^CTae^un^voic.
128. TT€plCT(apX0C.
129. 'Apiq)pdbnc.
138 — 39. TTapaTT€TTXnT-
M^va.
146. Aq^auavei^iconai.
161—62. dKpipift.
168. 'Ett(tovoc.
173—78. TTpoCTdTnc.
179—81. bucap€CTou-
^cvoc.
207—08. AiciMoc.
209. £ti.
218—20. xpncT^c.
235. edTTOV.
253. K€paM€0€iv.
254. TXdiiuiv,
255. TTUTi*|. ToOtiu ii^v.
256—57. OTTOKpoOwciv.
259. ^EaTKUiviu).
266—67. X€ipOTOvnT^ov.
'EEu)|Liicdcaic.
269. OTTobcTcec.
276. ^TTavapdX€ce€,
283-^84. OTTaTTOTp^x^»^-
284. TTdrraXov.
286—87. ^HoX(cer|.
290—91. K€KOVl|i^V0C.
npO) gl. 2.
292. OTT^TpiMMO-
Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas: Indices. 2*51
Ecclesiazasamm]
'^'j4, Iwou kotcttcCtwv. 554. CY\ma. 882 — 83. jiicXObpiov.
■J94—95. irapaxopbick. 587. dvx' &Unc. Kaivo- 888—89. bi' 6x\ov.
310. iTnXoq>6poi.
318. f|fiibiirXo(biov.
329^30. ri toOto.
3^7. q)avr|.
349. TvUijiriv ^)li/|v.
350. 6n n' €tb^voi.
351. iuovtdv.
555— .5<>. dxpdc.
:^1. 3aXavdTpa.
366—68. xcCnTWWV.
.^66—70. irpuJKTdc.
TO^Cl.
611. cxaXaOOpai.
616. ^pcibEiv.
625. akxtouc.
630, AuciKpdTnc.
631 — 32. KOTaxi^vTi.
645. 647. ApicTuUoc.
648. KaXaMiven.
907. ^ttIkXivtpov.
928—29. fiTXOUca.
932. Rpnc
939—41. dvdci^ov.
943. XapiE^vn.
952. <p(Xov.
972. baibaX6x€ip. Xpu-
coba(baXTov.
65i— 5^. bCKdiTouv CKidv. 972—74. epOt<;ic.
658. ^e^^nv.
667. h€t6v.
.5(^\9_70.p€faXavui^^vov. 668—69. oOk dirobOcn-
371. cKU)pa^(c
378—79. ^(Xtoc.
383 — 87. ckutot6^oc
3f<6—S7. ou Top ^d.
392—93. diro(|uiujEov.
3[*H. irap€{piruc€v.
973. XapiTUJv epOmna.
975. dcTTdTou.
991, Kpnc^pa.
996, Tpaq)€Oc A/iKueoc
1002—04. il6y gl. 2.
KpcdTpa.
1032. Xf|Kueoc
672. ToO T<*P-
677—78. ^f\)xa.
678—80. j>aMiu)b€!v.
681 — 92. KXnpu)T/|pia.
691—92. aOTifi CT€<pdv4i. 1033. ToOcTpoKov.
693—96. b(oboi. 1058. ^aXaK(u)v.
^r;^— 0^T^a|Ji*wv.'laTp6c 6*94— 95. irpocTr^TTTOUcai. 1073. irX€i6vuiv.
TiBu^aUoc 707—09. b^cpcceai. 1086—87. iropeM€ic
il2-13, CTOTl^p gl. 2.
m-21. 424—25. T€-
TpQCTaTnpOU.
415—17. Kvaq>€Oc
418-20. CKOXa.
421. cicOpa.
724. KOTUivdKn. KaTUi-
vdKnc
732—33, ^VTCTpi^M^vn.
734. b((ppoc
735—36. AuciKpdTnc
Odp^OKov.
42;?— 23. dvT€X6ipoT6vn- 737. tcTUi. Ko^^dJTpia.
1089—90. €(caTT€X(agl.3.
1090. piv€iv gl. 2.
1092. PoXp6c.
1101. OpOvn-
1117—18. 20—21. dTT-
ave/jcavTa.
1117 — 19. fi€^Opu)^ai.
C€V.
420. 424—25. AX<piTa-
uoiPouc.
42S. X€UK/| TIC
^' dvcPoppopuEav.
441. vouPuctik6v.
446-48. cujipdXXciv.
i49. &1T0<p^p€lV.
453. KOToXOciv.
473—75. T€paiT€poc
Moipa.
i^ iTapapX^iiouca.
5ii. iTap€piTOcaca.
'flC. Eup^(Haca.
■>S7-.38. ijixou.
'»40. dA€a(voi^i.
740—41. 6pepioc v6^oc 1119. d^cpopcOc
751. oOtoci.
751—52. oOb^v irp6c
2lT0C.
791—92, cO^PoXa.
796—99. iyr\ gl. 2.
807—08. itX€Iv.
819—22. OiT^xovToc
833. dvdcpopov.
838—39. ^iTivcvacji^vai.
842. {ixniUTax.
846—47. Inoi6c
848. KOV161TOUC
864. KoXoO^ce' aOTdc
867—68. iTa|biiTnc(av.
869. Hu)iq>^pu).
1126. K€KTn^^vnc.
1153. \ii\oc Ti.
1165. KpnTiK6c
1177. ^iTib€iiTV€k. K6vi-
cai.
1179—82. iitonox.
Eqnitnm vbb.
1. ^ITOTTOT.
2.v€d)vnTov.TTaq>XaTtiJv.
4. €(c/|ppnC€V.
5. 1TpOCTp(P€Tai.
7. aOTaki biaPoXaic
8. bcOpo.
252
EqaitumJ
9. SuvauXiav tt€v9i'|-
CU)jLl€V.
10. \X.\3 |LlO.
11. Kivup6^€6a.
17. ep^TT€.
18. K0MHI€Upi1TlKlDC.
19. biacKavbiKicric.
20. dTTdKivoc.
22. (pae(.
81. pp^xac.
82. ^xedv.
85. TTpo^ipdleic.
86. oO x^ipov.
40—41. ftTpoiKOC dpYi^jv.
41. Kua^oTpdjH.
42. TTUKVi.
48. vou^n^ia.
44. Pupcai€Toc.
48 — 52. KocKuX^aTioic.
51. ^v6ou.
55—57. jLidra gl. 2.
57. |ii€^aTM^vr]v.
59. TTapaYpa|bi!LiaTic^6c.
61. ciPuXXi^.
62. ^aKKib. MaKKO(^.
62—68. jLi€|LiaKKooK6Ta.
68. Tlx^Y\y TTCTToiriTai.
68. (ivaTT€icr|T€.
69—70. x^2:o|i€V.
74—78. aOT^xpHMci.
74—76. 78. Xdovcc.
79. KXa)TT€uuj.TTapaTpa|Li-
|uaTiC)a6c.
80. 88—84. viuiv.
84. GcmcTOKXfic gl. 2.
85. fiKpaToc oivoc.
89. KpouvoxuTpoX/ipaiov.
91. otvou iTi€Tv. EicriT»*!-
caivTo.
95. x6€C.
99. KaTaiTdcu).
100. voibiuDv.
108. bnMt^TTpaTa.
108—04. ^TTiiTacTa.
129. iTdiXnc.
Victor Coulon,
132. iTpoPaToiTdjXr)c.
187. K€KpdKTr)c. KukXo-
pdpoc.
141. OiT€p<pua.
148. ilo\wy.
145. (p^p€.
147. KOTd 6€iov.
148—49, dvdpaivc.
152. aeoc.
154. iTpocK^^ioiLiai.
158. (b vOv jLi^v.
159. TOYdc.
165. iTvuH.
166. KXacTdccic.
182. dSiuj. OOk dgia».
189. ITpiIlTO CTOlX€ia.
191 — 98. bri|LiaTU)TiK6c.
196. iJviTiu^voc.
197. Jidpniri. 'AtkuXo-
XeiXnc. Bupcai€Toc.
198. al|LiaTOTriJbTnc. Kod-
X€|UOC.
210. 6aXq)6f|.
211. aiKdXX€i.
214—16. x6pb€U€.
220. cu^paivouci.
224. pbOXXci.
280. iH\Kac\iiyoc.
248. T^XOivnc gl. 2.
OdpoTH.
249 — 50. TTOVoOpTOC.
258—54. eOXapoO. Tdc
bboOc olbcv.
254. Kup/|Pia.
255. i^XiacToi. <t)pdTop€C'
256. oOc i-^^h.
257. Euvuj^oTiijv.
258. XaxiiJv.TTpivXax€iv.
259. diTocuKdZciv. Aia-
C€iuJV. 'YiT€06uvoi.
261. diTpdTMUiv.
262. dTKuXn. X€pp6vn-
coc.
262—68. dTKOpic^a.
2aS. ^KoXdpncac.
264 — 65. d|LivoKu>v.
269. dXarOiv gl. 2.
^aKdpaXoc.^YiT^pxe
272. KUpnPdc€i.
278. TacTpiZloMai.
275. Tp^i(io|Liat.
276—77. Tf|V€XXa. m
paiLioOc.
278. ^vb€iKVUMt. ZuiM€
MaTo.
278—79. OiTordjMOTa.
281. ^Ke€T. K€voi.
289. KuvoKOTr/|cui.
290—91. iT€pi€Xa).
291. T^MV€iv gl. 2. Tir
T€MoOMai.
292. dcKapboMUKTi.
295. KoiTpia.
801. dbCKOT^OTOUC.
299. coqpicTi^ic
309. popPopoTdpa£i.
810. dvaT€TUppoKii)C.
313. 6uwock6itoc.0uw
CKOITlDv.
814. KarrOcToi.
816. Mox^npio.
818. boxMt^'
826. dM^T€iv.
827. X€ip€T ai
843. KopOKn.
847. M^ToiKoi.
854 — 55. 6uvv€ia.
855. KacoXpdcui.
856—58. KOTappoxeic
857 — 58. dvoiTdviiTTCX
358. XapuTTtt&.
861. XdppoH.
362. cx€Xib€C.
364. q)OcKn.
865. KuPbo.
868. bidiHoMai.
369. 6pav€0c€Tai. £a
V€IV.
370. bcpO) C€.
.371. biaiTaTTaX€u6i^q
Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas: Indices.
m)
piKd^Mar'. 533. dpjLioviav.
534. Kovvdc. A€Xq)6c
dv/ip.
537^38. CTU<p€Xic^oOc.
539. Kpa^^OTdrou.
542—44. Trr)baXioux€iv.
545. cu)9poviKU)c.
546. dTroTT^iumiaT'. *E<p'
^v6€Ka.
552. x<^i(OKpdTuiv.
554. Kuav^^poXoi.
555. Mic6ocp6poc.
Idpci^oc. yuxpdc. 556. Xa^Trpuvo)Li^vuiv.
^. Ji TTcpl irdvT'. 567. vaucppdKTi^i CTpaTqj
JonTopcdiv.
9. ^EcipavTCC.
iXal^.
S. f|v dpa.
8. CTp6p€l.
i. d^di^cvoi.
auav6/|co^ai.
XKKOql.
9. ^p06ii|Lia.
P€Cttik6toc.
1. KdlblOV.
25:^
682. 6poXoO.
691—92. 6 TTacpXaTibv.
692. KoX6KUMa.
693. MopMdi.
694—95. biair^coiMi.
*Ev€(t).
696. K€pauv6c. VoXo-
KO|Liir(a.
697, dircirubdpica.
709. dirovuxiui.
715. \)iui)yi(2l€Tai.
716. 17— IH. T(T6ai.
718. KaTacirdv.
749. iruKv(.
'B€CIC. Eup€C.
6Xuic.
JM90pd.
upoTriTrac.
QKX^aKXOV.
cxoc.
14. diroMaTbaX(a.
uvoK^cpaXoc
?0. v^a x^Xibuiv.
aTairpo(Er|.
lioSoupToi.
uvTupouMCva.
QpacToputi.
CKOpobtCM^VOC.
aUaia.
ardiracToc.
>6. iravTo(ac.
)auXuic.
uqpdic. 'EpidiXr].
570. f]p(6MiiC€v.'AMUv(ac. 755. (cxdc. K^XH^cv.
571—72. dirciiiricdMTiv. 756—59. vOv.
ycubdirTuiMa.
575. irpo€bp(a.
5H0. biaKCKvaiCM^vr].
KoM^. ZtX€TT(c.
597. €(cpoXdc gl. 2.
'liriraTuiTouc.
602. dvcppOaHav. 'E|ui-
paXcic. 'Eiroiroi.
608. e^uipoc.
611—14. cuic.
612. <ppovT(c.
626. dvappriTvOc. 'EXa-
c(ppovT\
627. f)p€ib€v. Tcpa-
T€u6|bl€V0C.
62H. Kpr)|iv6c.
630. \4i€ubaTpaq>dEuoc.
Eipiiiv. Xap(cac6ai. 634 — 3H. iMTaXoi.
ir€T€(ouc. 635. B€p^cx€6oi. Ko-
?5. MoTVTic. dX€|noc. M66uiv€C.
lc gl. 2. TTT€pUT(- 641. KiTKX(bac.
i. 645. dHidiTCpoc.
647. ^CT€<pdvouv.
655. cuM90pd.
662. Tpix(b€C.
663. ^Kapab6Kr]C€v.
671. di M^c
673. ^pp^TUi.
680. Oir€p€iruirird<!lovTO.
XTpax€iov.
ClK ^Er|pK€C€V.
'5. d<p^€ia.
*S. CTdC€lC.
moXdMUiv.
K€KTpa. 'Q<p6aX-
u^vouc.
756. irdvTa KdXuiv cciciv.
757. XfiMa.
761—62. b€X<p(c gl. 2.
765. KOvva.
768. X^irabva.
772. K€paM€iK6c. Kcpa-
M€lKO(.
781. bi€Ei<p(cui.
782. ^TTXuiTOTUirciv.
7H3—85. laXaMtvoc.
791. ir€p(bou.
792. in6dKvn.
792—93. TVirap(oic
794. PX(TT€IV.
796. f)o6oiruT(2uiv
798. ir€VTiAipoXov.
H03. 6m(xXti.
H07. Mic6o<popd.
H13—14. dvTi<pep(Z:€ic.
H14. ^irixciX^c.
H15. irpoc^MuHc.
H19. *AxiXX€(uiv.
H21. CK^ppoXX€.
824. xacin^.
825. ^KKauX(Zuiv.
827. MUCTiXdTtti.
H30. |H€T€UlpOKOir€lC.
TTXaTUT(2Iei. 0aXaTTo-
K01T€IC.
254
Equitum]
834—35. buipoboKif|-
cavra.
844—46. i\io\ hi.
848—49. ir6pTTaE gl. 2.
850. iirixdvrma.
852. CTiq)oc.
854. cuYKCKUcpdc.
855 — 57. ppim^caio.
855. dcTpaKic^6c.
857. ekpoXdc.
859. Kpoucibnibnliv.
860. |ii?| ToO X^TovToc
tcei.
864. ^TX^^^ic enpii^Mevoc.
877. Piveiv. rpUTTOC.
878. TTpaJKTOTnpClV.
882. d|Liq)iMdcxaXoc.
884. ToiouTovi.
887. TTieTiKic^oTc.
888—89. pXauTioic.
X€C€(U).
891. iTpocu^q)tu!i.
895. fiHiov gl. 2. I{Xq)iov
gl.2.
899. dvfjp K6iTpioc.
K6TTplOC.
901. TTupdvbpou.
902. pui|uioXox€u^aci.
906. KuXixviov.
909. K^pKOC. TT€piMi€iv.
912. TpinpapX^^V'
915. oOk i(pile{C.
918. IctIov caTTp6v.
919. iTaq)XdJlovTa.
920—21. 09€Xkt^ov.
921. dTTapucT^ov.
928. €Oxo^ai.
929—30. cilov.
933. f|v KaT€pYdcr|.
945. ToTc TToXXoTc.
946. ^CKop6bicac.
954. br|M6c. 0pTov.
956. Xdpoc K€xr|viOc.
963. Hiu)X6c. MoXt6c.
964. \\i\x)\6c.
Victor Coulon,
967. dXoupTic.
969. iMn^t^^Onc.
973—74. q)doc.
978—80. b€tTMa gl. 2.
981—84. boTbuH.
984. TopOvTi.
986. t^oiuioucia.
994. dpMovlav.
997. IboO, e^acai.
1004. TXav{c.
1017. KapxapdbovTa.
1032. 6Tav cCi.
1053. KopaKivoc.
1068. Kcpbdj.
1091. dpCrraiva.
1093. TXaOE.
1094—95. dpOpaXXoc.
1106. ToOniov dirrdv.
1108—09. ^vlai. TTvuk6c.
1126—30. PpuXXujv.
1131—32. TTUKV^TnC
1135 — 40. q^ap^aKoOc.
1141—44. TT^pUpxoMai.
1147—49. Kniui6v KaTa-
\XY\KOjy.
1150. KaTa^n^^V' KnM6c.
1151. il) 9e6p€. MaKapia.
BdXX' €ic iLiaKapiav.
1159. &9€c. BaXpCc.
1161. OTToe^Tv.
1163. epuHioiiai.
1167. 6Xai.
1168. ^ucTiXdTai.
1177. 0OP€ClCTpdTTl,
1181. ropToX69ac.
1182. AaTi^p.
1185. ^vT€p6v€ia.
1187. 1189. K€KpaM^vov.
TT^^a.
1203. yf6r\\ia. Td m^v
v6rma.
1205. oi) Tdp MoOcTiv.
"AiTie' oO T<ip-
1206. OiT€pavaib€ce/|Co-
|Liai.
1236. €5cTpa. 'HpMOT-
Toimnv.
1252. kX^ttttic. OOxi
^dXXov.
1256, 9av6c.
1264. K^xnvaiuiv.
1265—66. iTpoc6bia.
1266—67. dv^CTioc. Gou-
^avTic. AucicTpaToc.
1274—79. XoibopcTceai
1276—79. d \iiv ouv.
1281—84. 'Api9pdbnc.
1285. Kacaupioic.
1286. ^cxdpai.
1288—89. TToXO|ivriCTOC.
1293. ciTTun.
1310. cTiTcp ^K ircuKnc.
1311—12. 0nc€Tov.
1313—14. ^TXavuiv.
1321. diTcqincdMnv-
1322. d) eaujiacTdc.
1325. 'ApicT€ibnc gl. 2.
MiXTidbn.
1331. T€TTlT096pOl.
1334. 'ApicT€ibnc gl. 2.
1341. 91X1& C€. K/|bo-
^ai cou.
1343—44. dvopTaXiZciv.
*EK€pouTiac. KdK€-
pouTiac.
1362—63. *Ytt^pPoXov.
1368. iJTTOXiCTTOlC.
1369—70. KaTdXoTOC.
1377—81. 0aiaE.
1378. iT€pavTiK6c. luv-
€pKTlK6c.
1380. KaTaXnTTTiK6c.
1384. dKXabiac.
1401. XoOTpov.
1404—05. ^bpa.
1406. paTpdx€iov.
Lysistratae vss.
5. KUI|Llf|TlC.
Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas: Indices.
tratae]
227. irpocKivi^coMai. 506. KpibZci.
229. dpo<p/|. 526. iroT.
-?5i. X^aivo.Tup6Kvr|CTic. 537. Kud^ouc.
255
TOEdTTlC.
f. cipni^^vov.
luj^iccv.
9. ^ppnrrac^^vov.
lYXujTTVicoiuiai.
238. KaeaTCcui.
247. ii^' f\\kdiC.
5. 48. ^HnvOic^^vai. 256. ftcXiTTOv.
»6ocTdbia.
acpavf^ X^Tdjvia.
lip^pivov.
TTlKdc.
apdXuiv.
0. K^nc gi. 2.
264. iraKToOv.
268. ^v€CT/|cavTO.
270. Oird ^i/)q)ou.
274—76. MiaXdcc€T€.
275. AnidXaKTOc.
276. AaKU)viK6c.
KdT€iov. 0€OT^vr|C 279 — 80. AXoutoc.
1
•Xpocic.
1. cq)piTUJV.
\nf\.
aXdcc€T€.
1. Xata.
Sttcctiv.
06. w6pTraE. *AXX'
lOC.
(p^vaXoc.
10. 6XicPoc.
CUKIVOV.
■U. ^pcukXov.
•16. i|if^TTa.
27. ^ufiTC.
^PP^TUJ.
o0b4v tdp gl. 2.
•S9. oOk ^t6c.
•^MopYcia.
J>aTa.
irXcKoOv.
•5ff. Mf^Xa.
cuva.
65. dTr€poOvTa.
71. J)uxdx€TOv.
rXabbi€iv.
LKU0aiva.
icecir). TTX^a.
280. ATTapdTiXTOC.
' EE^T€!.
288. cim6c.
289. d^1Tp€0oVT€C.
291. ^EciTidjKaTov.
295. ^TToiroi.
300. irdcri ^rixavf|.
317. EuTT€voO.
326. Muuv.
329. iraTdTou x^Tp€iou.
330. djCTiZoiui^vTi.
336. ?pp€i gl. 2.
338—39. TpiTdXavTOv.
353. Poi^e^ov.
354—55. pbOXXcTC.
360—61. k6ittuj.
367. ppCjKouca gl. 2.
*EHa^/|CUJ.
416—17. Ivydc.
421. ^KTTopkac. TTp6-
pouXoi.
434. b€t.
444. Kuaeoc.
448. ctcvokujkOtouc.
452—54. X6xoc.
457 — 61. (b ciT€p|LiaTO-
paioXcKiOoXaxavo-
1TdjXlb€C.
iTaupuJTn. TaOpoc. 470. Kov(a.
inTuq)^. 475. ccpr^Kid.
•5. ^7. f|TT€pOTT€6€lV. 485. dKUJblbviCTOV.
fXKuXiH^o-rraXuJT/i. 490—91. KopKopuTdc.
549—50. Tf\Qr\.
650. \ii\ T^TT€ce€. OOpia
e€iT€.
553. T^Tavoc.
557. Xaxdvoic.
558. KopOpavT€C.
561—62. X^Kieoc.
566. q)auXujc irdvu.
577. cuvicraiui^vouc.
578. biaSfjvai.
597. 6TT€uo|i^vn.
615. ^iTaiTobudj|Li€ea.
616—19. 6U\v.
628—29. biaXXdTT€iv.
632. q)Op/|CUJ.
633. dTopdcuj.
642. dppr|q)op(a.
644. fi.
653. MribiKi?! irda. TTaiT-
ITlfjOV.
656. dpa tPwkt6v. fpu-
kt6v.
658. dqi/iKTUJ.
660. KdiTibdjC€iv.
663. ^vT€ep(ujTai.
665. XuKdiTobcc.
671—72. Xmap^c.
672. x€ipoupT(ac.
682—85. ruJiTUpT^ccic.
685. 1T€KT0U^€V0V.
688. aOTobdE.
698. qif^qjoc.
700—01. iTaiTv(a.
720. biaX^TOucav.
735. d,uopT(c.
775 — 76. KaTaiTUTUJv^-
CT€pov.
785—96. MeXav(uJvoc
CUJq)pOV^CT€pOC.
789. AaToei^pci.
798. Kp6\i\Ava ^ce(€iv.
800. \6x\ir\.
256
Lysistratae]
808—11. dTTOppOLiTac.
TijLiuJV gl. 3.
S^i. cdxavbpoc.
839 — 41, #lTT€pOTT€0€lV.
844. EucTa9€0cu).
886. dYavdjT€pov.
896. bia(popou|Li^vric.
903. diTO^di^OKa.
905. KaiToi.
923. ^ttCtovoc.
926. iTpocK€<pdXaiov.
928. *HpaKXf|c E€v{Z€Tai.
943. ^upov biaTpiTTTiKdv.
973—76. Qwiioiyc.
982. KovicaXoc.
983. Kupcdvi€.
990. (mn^ ci^ TTXabin.
998. Aa^TTiTdj. Oidi.
1000—01. OcTTXdTiboc.
1001. OccdKUJv.
1003. diT0K€K6<pa|Li€v.
Aa|LiTTpoq)dpoi.
1004—06. ^iupTOv.
1014—15. oOb^v ^CTi.
TTapbaXf^.
1028. ^KcdXcucov aCiTd.
1032. ^^iiTic.
1037. euiTTiKai.
1038—39.oiiT€ cOv TTavu)-
X^epoiciv. ToOttoc.
1048. TTapaK€i|Li€va.
1072—73. xoipOKO^€Tov.
1082—85. dcKriTiKdv.
1091-92. piv€Tv gl. 2.
1093—94, eo(|LidTiov.
1094. 4p|LiOKOTribai.
1110—11. tuTH gl. 3.
1124—27. ^ioucujeflvai.
1128—32. xcpvipoc.
1131. TTOeia.
1150 — 53. KaTUJvdKi^.
1162. toOtkukXov.
1164. pXiMdZeiv.
1171. Xuccdvi€.
1211. cdKoc.
Victor Coulon,
1237. KX€iTaT6pa.
1243—44. biTTobia.
1291. dXaXaXai.
Nnbium vss.
1. ioO.
2-3. xp^^a gl. 2.
'ATT^paTOV.
5. oiK^Tai. 'P^TKOUC!.
9. ^T€ip€Tai.
10. dTK€KOpbuXr]|Li^voc.
12. baKv6M€voc.
15. iTTTTdZcTai. Euvujpic.
16. 6v€lp0TT0X€Tv.
23. KoiTTTaTiac.
30. l^a \x£.
31. biqjpicKoc.
32. ^HaXicac.
33. ^H/|XiKac.
42. TfiM' ^TTf^p€.
44. dK6pr|Toc. EOpujTiujv.
45. Tpacid.
47. &TP01K0C ^H ficTcoc.
48. ^TK€Koicupuj|ui^vr|v.
Z€|LIV/|V.
50. TpuT6c.
52. KujXidc. Aa<puT|Li6c.
53. ^CTTdea.
57. TT^Tric.
58. b€Op' tei.
59. epuaXXic.
62. AoibopoOjLicea.
66. ^Kpiv^Mcea.
67. Euv^PnMev.
68. ^KOplCCTO.
70. gucTic.
71—72. (p€\Ua.
74. tTTTT€pOC.
81. kOcOV |Ll€.
88. €kctp€V|JOv.
94. q)povTi2[6vTUJV.
96. TTVITCOC.
101. q)povTiC6vTUJV.
105. f| f|.
107. cxdcov.
108—09. q)aciavoi.
109. AcuJT^poc.
110. tei.
119 — 20. biaKCKvaicu^vf]
124. dviTTTTOC.
126. dXX' oOb' If^.
127. bibdEoMai.
129. PpabOc.
130. CKivbdXa^oi.
131. tTTlT^OV.
132. k6ittuj.
133. pdXX' ^c K6paKac.
137. ^EfmPXujKac.
139. llr]\if^\w^iyov.
140. dxx' oo e^mc.
144. Xaip€q)uiv gl. 2.
151. TTcpciKai. VuT€icT|.
157. 6tt6t€POC.
167. qjcOTOicv.
169—70. TvdjMn-
173. 6poq)f|.
176. ^TTaXa^dTo.
178. biaJJfiTric.
180. GaXnc gl. 2.
183. Maer)Tiuj.
192. ^p€pobiq)uivT€C.
195. ^KcTvoc.
203. T^ KXripouxiKi*!.
215. \kifa.
218. Kpc^depa.
223. ili' q)f|M€p€.
226. Tappoi gl. 2.
232. oO Tdp 6.\\&.
240. xpi^CTHC.
248. v6|LiiC|ia.
254. CKifLiTTouc.
257. Aed^ac
260. TTaiTTdXr). Tpi^Ma
gl. 2. Kp6TaXov.
-?6V. TTTOHuj^ai. Mf|iTU)Tt
276. ^OdTHTOV.
278. Papunx^oc.
279. b€VbpOK6|L10UC.
280. TriX€q)av€Tc.
Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas: Indices.
im]
iXabrmara. 387. bieKOpKopCrnicc.
390. irairirdH.
392. TuvvouTovC.
398. Kpoviuiv dluiv.
B€KK€C^nV€.
399—400. K€pauv6c.
257
xpuppo^oc.
^^a fdp. ZeXa-
rai.
ap\iapir\y,
nX€CK6irqi.
i^a c€^vai. <t)av€-
ic.
eoc^Trrou.
erpa^aivui.
puTobai^ov€C.
jinvoc.
IpipvaL
adX€£ic.
ardXnMfic. KpoOcic.
:piX€£ic.
r£ir6TiiTai.
leTTToXoTia. Zt€-
Ucx€iv.
:o(picT/|c gl. 3.
orpoc gl. 2. 0OU-
aMdvT€ic. lq>paTic. 442. dCK6v b^p€iv.
Zijuiuiv.
405. KdcTiv.
408. Aidcia.
409—10. oOk ^cxov.
416—17. Tpipuiva.
417. dv6iiTa.
595. d^<piavaicriZ€iv.
596—97. Kuveidb€c.
' Y^iiK^paTa.
616. Kuboiboirdv.
621. diracTia.
623—24. Tf^T€C.
&^. iruXardpai.
628—29. CKai6c
633. ficKavToc. "Kci.
643. f)|Lll€KT^OV.
644-— 45. ircpiboO.
649. Ko^i)i6v.
CUKXiuiV. M€T€-
)09^vaKac.
rrpcTTTaiTXav.
irpn^aivoucac.
iepoviixcic. fa^i-
)0c.
ifiiac gl. 2. K€-
pov. Tc^dxn-
52. li^uiv.
54. KXcdivu^oc.
UcicS^vouc.
ToXaiTCv^c.
leTTToXoTicu
Sl. TTp6biK0v.
p€ve6€c6ai. Tdi-
418. T^diTTT] iroXc^iJ^uiv. 661. KOTd bdKTuXov. Kor*
421. eu^pp€Trib€iirvou. ^vdirXiov.
Tpucipiou. 655. dTP€ia.
431. dTr6 Toubi. 672. KdpboTroc.
432. TvOi^ac. 700. bif\.
434. bioXicOaivui. iTpc- 700—02. crpdp^i.
ipobiKT^cai. 703 — 04. ^€Tairy)ba.
436. irp6iroXoc. TaxOc.
439. bpdivTuiv. Xp/jceuiv. 721. qipoOboc.
728^29. irai6XTma.
445. tTTic. 7-25— 5(?.dTrocT€pnTpiba.
448. KOppic. TpO^ii. 'ApvaKiba.
449. tXoi6c. MdceXnc 733—34. ix^xc Ti;
450. K^vTpuiv. ZTp6q>ic. 734. tt^oc
451. ^aTioXoix6c.
453. bpdivTuiv.
457. Xflfia.
459 — 60. oOpav6^r)K€C.
465. dpd TC
740. cxdcov.
740—41. XcTTTi^v irX^K€i.
741. ir€piq>pov€iv.
745. JluTdiepicov.
749—52. 0eTTaX/|.
503. bioic€iv. Xaip€cpu>v 750—51. Xoqiciov.
gl.2.
509. KuirTdl€iv. iTpaT-
T€U€l.
510—17. xptwTiZeTai.
538. oOb^v f|Xe€.
aX|idi irapapdXXij. 540. KopbaKi2[€i.
e^voTrpocuiTr€ic.
)Xuapoc.
TTObimciv.
^ vOv X6tui.
TrdvTa. Tiji Tp^Triji.
tvoc
3,1.
545. oO Ko^iD.
550. d^Trnbfjcai.
552. KoX€Tpuici.
559. €iKUi.
587—89. 'Aenvaiuiv
buc^ouXia.
591. ^iLiTrTibf^cai.
761. €tXX€iv.
762—63. ^n^oX6ven.
770—72. OdXn.
774. biaT^TPaiTTai.
776. 6q)X/)C€iv.
783. OeX€ic.
784. bTifj Ti.
789 — 90. dTriXnc|Li6TaT0v.
XKai^TOTOV.
792. d-nd fdp. TXuit-
TOCTpoq)€iv.
799. cqipiT^JV.
800. cOirT^puiv.
17
258
Nubinm]
811. diroXd^f€tc.
813. q>iXeT fdp irujc.
815. dXX' gcei\ Mrfa-
kX^ouc.
818. Tfic ^ujpiac.
880—31. lujKpdrnc gl. 2.
832—33.pLav\aiy. XoXCbci.
833—37. q)XaOpov.
835—36. KO|Li/|cr|C.
838. KQTaXoOi].
842. iraxck.
845. irapdvoia.
846. cop6c.
852—53. TnT€V€k.
85tf — 57. KaTair€q)p6v-
TiKa.
S59. hioy gl. 2.
861. kli-T^x.
564. &^aS(c. Aidcia.
565. dxe^crj.
S68—69. vriirOTioc.
872—73. bi€ppunK6ci.
874 — 75. xaOvuiciv.
874 — 76. dvair€iCTTip(av.
876. TdXavTov gl. 2.
877. eu^idcocpoc.
878—79. TuwouTOvC.
880. ckOtivoc.
881. TTd&c boK€k; Hbia.
907. b6T€ jioi X€Kdvr]v.
A€Kdvia gl. 2.
910. {>6bov. Biu^oX6xoc
gl. 2.
911. Kpivcci.
915. iToXXoO.
920. aOximeic.
921—23. T/|X€<poc.
923. wf\pa gl. 2.
924. TTavb€X€T€(ouc.
928. Xu|uiaiv6^€vov.
946—48. dvepi«|VTi.
955—57. vOv irdc.
958—60. t>^lov.
965. Kprmvdjbn.
966. tUj ^nP^-
Victor Coulon,
967. TnX^tropov.
969—72. Puj^oXoxcO-
caiTO.
971. 0pOvic.
973. iv iraiboTp(Pou.
975—76. cu^nifjcai.
981—82. K€q>aXa((4i.
983. Tcx€iv. KixX(Z;€iv.
984. Auir6X€ia. T€T-
t(tiwv.
984—85. KTiK€(bric.
985. Bou<p6via.
987. cdeOc.
996—97. jii^iXuipXrief^vai.
966—99. 994—95. &xPn-
cra.
997. diroepaucOflc.
998. MaircTdc.
1001. pXiTTOiidmuiac.
Toic * liriroKpdTouc.
•Ydibcic.
1003. TpipoXcKTpdircXa.
1004. TXicxpavTiXoT-
€E€iriTp(irTOU.
1005. ^op(ai.
1005—08. 'AKabnM^a.
1006. CT€<pavujcdji€voc.
1007. dirpaTJiocOvn.
M(XaE.
1008. \4Jieup(2:€i.
1023. *AvTi|idxou.
1041. irX€iv.
1047. cOeOc.
1051.*HpdKX€ia XouTpd.
1070. Kpdviiriroc. Iiv-
djuiujpov.
1083. {>a<pav(c.
1107—10. CTO^dicnc.
1109. oVa. AiKib(oic.
1111. coqiiCTi^c gl, 3.
1130, PouXi*|C€Tai.
1134. lvr\ Kal v^a gl. 2.
1135 — 36. irpuTavctov.
1145—47. ^irieaufidZciv.
1149. dpTi.
1153. iroXXui T€ mA^ov.
1154. Podco^ai. 'Tir^p-
TOVOV.
1155—63. Idj, KXd€T\
1161. irp6poXov.
1163. Xucav(ac.
1171. xpaid.
1171—76. t( X^T€ic cO;
1176. pX^iroc.
1191. e^ccic.
1200. irpoT^veai.
1201—03. d^q^opeOc.
N€vn^^vTiv.
1214. irpoi^vai.
1215—16. diTcpuOpidcai.
1217—18. KXnT€(l€l.
1228—29. dKOTdpXriTOv.
1235. irpocKaTaee(nv.
1237. dXclv.
1238. xod.
1252. oOk dv dirobo(nc;
1253—54. diroXiTapTicic.
1254—56. irapaKttTa-
^o\i\.
1264—65. epaucdvTUT€C.
1273. Xnp€tc.
1274—75. t( ba( ; gl. 2.
1276. t6v dTK^qpaXov.
1277 — 78. irpocKCKXi^ce-
cOai.
1286—89. t6koc.
1327—29. |LiiapdK€q>aX/|.
1329—30. XaKK6irpui-
KTOC.
1338. ^bibaEd^nv.
1356. ^ir^x^n-
1357. dpxaiov gl. 2.
1358. KdxpiJC.
1360. qib€iv.
1364—65. MUpp(vn.
1367. dEOcTOTOv. *AcO-
craTov. Kpniivo(.
XT6^<paKa. V6q>ou
irX^uic.
1368—69. 6p€xe€iv.
Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas: Indices.
Nabiazn]
1372. dAeEiicaKOV. 121, MiaKdrei.
1575. €iioc irpdc ^iroc. 123. K6vbuXov.
124. ir6poc.
126. vaucOXdico^ai.
129. ^x©pa(v€i.
259
1376. ^C7r6b€i. "EcpXa.
1391^92. irnbdv.
1395—96. ^p^piveoc.
Ii06. firireue.
1436. ^TXflvdiv.
1473—74. xurpcoOv.
1496. biaXeirroXoToO^ai. 148. X6toc.
1^95— 2500. fiv.XiiivOnv. 153. KaTuiKdpa
155. ^iaXiotc.
335 — 36. ir^iropba.
343. KOTTapCrciv.
3«."IuPapiTiKak.
356. AOkciov.
363. KiXXiKdiv. TTovnpotc.
135—36. TpaTiKdiTcpoc 367—68. ^^iroX/|
143. NaHioupT^ic KdvOa- 369. ^iriT^Tpii)iai
poc.
Pads YBS.
/. aipc.
6. KOTacpaTciv.
7. KdvOapoc gl. 2.
17. dvrXia. Otoc gl. 2.
' Yircp^X^i.
19. ic K6paKac
28. tottOXiov.
31. ^pcibeiv.
33. k€ku<p6t€C. OIov.
34. irapapoXdiv gl. 2.
3$. irpocPoXi^.
42. KQTaiPdTric ZeOc.
47. aivtTT€Tai.
48. ciraTiXri.
59. K6pn)iia.
^2. bpaceietc.
^3. ^KKOKKicaC Ai^ccic.
^5. ^ovtuiv.
68. eOeo ToO Ai6c.
70. dveppixuivTo.
71. SuveTpipr).
72. ^K<p6ap€{c
75. KaTa\|fuiv. TTdiXot.
76. ^iiiprma.
82. Kdveopoc gL 2.
S3. 85-86. ibiiac.
92. ^€TeufpoKOir€tc.
^6. cpXaupov.
lO^-^OS. TpdvoMttt.
M. o(iK ?cTt irapd.
^17. ^eTUMUivtoc.
ns. bo5dcat.
162. KdKKTl.
163. ^^eptvt&v.
168. SpiruXXoc
171—72. ir^vT€ TdXavB'
182—94. ^tapoi.
190—91. TpuTaToc
193—94. TXicxpov.
AeiXdKpa.
196. ii\ i^.
199. KOrrapoc
202. d^qiopeOc
220. fi|ui€baTr6c
225. ^ir€(p6pr)C€v.
228—29. 231. euela.
242—43. Hpactai. '\\^
gl.2.
248. inoTtol.
251. biaKvatce/|C€Tat.
254. T€TpdipoXov.
259. dXeTpipavoc
268. eOOupp/muiv.
271—73. iy b^ovTt.
277—79. dXX' €t Tic
Za^oepijiKTi.
280. ^iroiroT.
291. AdTic gl. 2. NOv
toOt' ^K€Tv\
297. bri iLitoupToi.
303. (pOtVtKtKllJV.
304. fitcoXd^axoc
308. qptXafiireXuiTdTr).
310. ^Kguiirupf^cat.
312. ^xovTac
315. ^^irobdiv fifiTv.
375. |biurief\vat.
380—81. T€TOp/|CUi. *A-
^aXbuvOi^coiuiat.
390. iraXiTKOTOc
395. el Tt TTetcdvbpou.
TTetcdvbpou.
415. &MapTU)Xla.
425. ^ei^mujv. Xpucic
429. brmtoupToi.
431—32. cptaXelc
439—40. CKoXeOetv.
44^— 45.dXdKpavovgl.l.
444—46. KXedivufioc
447—49. bopuE6oc
450—52, Tpox6c.
452. TpoxicOeTca.
459—62. diroiroT.
481-82. TXicxpov. lap-
KdJluiv.
496. KOK^vot.
497. KiTTiDvTec
500. ^ppVjceTe.
520. pOTpu6buipoc.
521 — 22. ^uptd|uiq)opov.
528. irX^KOc
529. KpojuifiuoEupeTMiac
530. Oiroboxt^c.
531. CTpoue6c.
537. xo6c
541—42. Oiruiirtac^^vat.
549. dcKt^dXicev.
554. cairpdc
562. XtTapToO|i€v.
563. xpi1ct6v.
564—65. dic KaX6v.
TTavbaicia.
565. ^Qla.
568. ^€T6pxiov.
17*
260
PaciB]
570. TpCaiva.
574. iraXdeai.
576. TpUT^c T^UKciac.
607. aOTobdH.
609—11. ^€<p6CTlC€V.
628. bi€ipuiv6E€voi.
627. xpdbn.
628. KopUjveujc.
680-^31. KUMian 4E-
IbUbl^VOC.
634. TiTapTa.
636. dc6^v€ia.
637. biKpok.
640. Bpadbac.
642. i(ixpii£»ca.
662. ^icoiTOpiraKiCTdTr).
TT6piraH gl. 3.
666 — 67. diroxcipOTOvn-
Of^vai.
684. ^Tr€Tpdq>ou.
686—87. iT€pi€Z:dJcaTO.
697. Ii|LAiuv(bric gl. 2.
699. {)iit6c. Zairp6c.
702—03. ibpaKidcac.
710—12. pXnxw^vla.
Aid xP<^vou.
717. x<i^»»f€C.
734. irapdpacic.
734—35. {iapboOxoi.
741. jidTTOVTac.
745 — 46. cOvbouXoc.
746. €lcPaX€tT€.
746—47. 6cTpix(c.
754—56. KOvva.
758. Xa|Li(a.
764. iraOpa.
772. TpuiTaX(u)v.
789. TwXiaOx€vac.
789—90. ccpupdb€C.
789—95. KapK(voc.
790. (wo{. Ndvoc.
796—99. baiidifiaTa.
810—16. MeXdveioc.
M6pci^ov.
810. paT(c.
Victor Coulon,
811. TPaioc6pai.
815. KaTaxp€^<)fa^^vr).
829. bieupa^^obibd-
CKaXoi.
830. dvaPoXdc
836. Hujv.
838. biaTp^xovT€c.
843. KaTdKXure.
864. €Obai^ov^CT€poc.
iTpdpiXoi.
865—66. tfxnMO.
874. ^Tra(o|Li€v.
875—76, Bpaupdiv.
893. pXauT(oic. Adcava.
896. T€TpairobTib6v.
916. X€iracn^.
923. x^Tpaic IbpUT^ov.
928. Onvela gl. 2.
930. 6t.
935. djLAvolToOc Tpdirouc.
939—41. irdvO' 6c' dv.
942, puj^6c. 86paciv.
943—45, co^apd aOpa.
945. ^€TdTpoiroc aOpa.
948. KavoOv.
951 — 52, xaipib€ic
959. baX(ov.
968. t(c Tf|b€.
981 — 85. irapaKX(vacai.
991 — 92. KopKopuTdc.
993—95. 97—98. ir€pi-
K6^^fouc. £tw|liuXoc.
996. xuXi?!.
1001. irpO) gl. 3.
1011—14. ^ovipb€tv.
1024. cx(rac.
1026. q)pOTavov.
1027—31. t( Tdp M€.
1032. iri€r6|Li€voc. ItiX-
p(bTic.
1033. Ti^v Tpdir^rav.
1090—91. xOTpaic Ibpu-
T^OV.
1134. bav6TaTa.
1144. &9€U€.
1149. cirlvoc.
1164. q>iTu.
1165. (p/iXTiL 0r\\)ih
1184. dir6c.
1307—10. c|uuiiX€T€.
Plnti YM.
1. dpTaX^ov.
6 — 7. ba(]biujv. *Euj-
vrm^voi.
9. e€Ciriipb€i
17. TpO.
20. irpdTiiiaTa.
28—29. f|v.
31. cuKoq)dvTric.
34. ^KT€ToE€Oceai.
45. Huv(€tc.
48. Tip vOv X6tu).
61. €06pKOU.
63. 6py\c.
66. Oi Tdv gl. 2.
77. f|.
83. aOT^TaTOC
84. TTaTpoKXf^c.
94. 6|uioXoTU>.
96. f\br\ gl. 3.
103. dvTipdXncic
106. oOk lcny dXXoc.
111. diraEdiravTtt.
115. 6(peaX|ui(a.
121. ircpivocToOvTOC.
134. dvTiKpO.
137. eOinaTa.
144 — 45. x<^P(€v.
149—51. ir€ip(Dv.
149—52. dTalpai Ko-
p(veiai.
159. |yioxeTip(a. TT^pi-
ir^TTOUCl.
166. KvaqpcOc
168, irapaTiXXcTOi.
171. ^KxXndav.
172. t( ba(;
Quaestiones criticae in Aiistophanis fabulas : Indices. 261
Plnti]
174. irapdciToc TTd^-
(piXoc gl. 4.
175. pcXovoirdiXiic.
176. 'AT^ppioc.
ISO. TiMde€0C gl. 4.
lti^85. ^iriKoeiZiTTai.
187. }id Ala.
210. AuTK^uic.
220. irdviipoc gi. 2,
223. tinr^wpToc.
231—33. biKa(u>c.
242—43. irapairXyjE.
24i. dxapf^.
253, e^MOC.
2oS—56. ^ovctTC.
2^3. MiuxpoO piou.
266. ^a6u)vTa.
2^8—69. cuipdv.
271. m\)k\oc.
275—76. xoiviKCC.
278. Xapdivcioc eOpa.
279. ^6eujv.
287. Mibac.
290. ep€TTav€X6.
293. pxnx/j.
407. CaTp6c.
415—16. ecp^idv.
423. TpaTtvbia.
427. X^KiOoc.
481. pdpaOpov.
435. KatniXic.
436. kotOXyi.
442—43. ^EuiX^CTcpov.
635. ^EuimidTUiTai.
637. X6r€ic |uiou
638. xa^pciv gl 8.
639. nobaX€(pioc
646. cuXXViPbnv.
649—50. vpdfixaxa,
659. 9ji\x€y.
660—62. KaT€KX(voM€v.
445. irapairoXO gl. 1 et 2. 663. irapcKaTrOero
451. ^v^xvpov. 665—66. NcoKXdbou.
453. Tp6iraia. 673—74. dOdpa.
476. K6q>uiv€C. TOpAirovo. 675. d<p€pirOcai.
480—81. T'\\xr\\xa.
483. iKQvdc
492—93. poOXcu^a.
517. Xiip€ic.
521. S^iropoc
677. ^eotc
681. dTiZwv.
703. XiPavujT6c
754. cuxvaic
759. ^Mpdc
5^^. Tp(\)i€ic'EcKe<paX/|v 763. eOXaKoc
768—69. KaTaxOc^aTa
773. K^Kpo^.
796. (p6pT0C.
coi.
527. KaTabapedveiv.
528. bair^bac
529. CTaKTok.
530. Pairrd.
535. qxDbov.
587. KdivuJMi.
29i.KtvappUivTuivaiTi&v. 542. irpocKe<pdXaiov
295.dKpdT€ta.*AireMiuiXii- 545. epdvoc
M/^voi.
30i. cipTiKUibeic
303. diroibeuToi.
307-08. viXribCac
313. mvedicoimev.
B14—1.5. ApicTuXXoc
321. Macib^evoc
S22-23. xaipeiv gl. 8.
545 — 46. ^dKTpa.
548. 0ir€Kpo6cui
801. icxdc
804—05. ^ireicir^iraucev.
807. ciirdn.
808. dveocMiac
811. Xi*|Kueov.
812—13. 6£(c
815. tirvia.
816. dpTia. HTaTVip gl. 2.
5^9— 50.ir€v(a.TTTUiX€(a. 817. dir€HincdMnv
555—56. imaKapiTac 817 — 18. diro\(idi^evov.
560. dc^T^ia.
566. KX^imic
571. pacKavia.
572. KO^/jCijc
32i— ^S.cuvTeTOTM^vuic 575. irrepuTiZeiv.
S28. px^ir€iv Tdp. 581. \f\\ir\. Kpovixatc
329-30. TpidfpoXov.
3^9. xpuilci.
359-70. oOic a\h\
579. ^iripOcoc
3W-85. btoiceiv.
3S7-««. dirapri.
iOl. vui.
*W, o{)K ^t6c
586. kot(vou.
595—9^. EKdrnv. TTXou-
T€IV.
600, oO Tdp ir€(c€ic.
616. Xiirap6c
619. ' Hir(TpiirTOC
627. enc€{oiciv. Me-
fAUCTlXim^VOt.
iKOpobiotC
819. poueuTct.
839. aOx^etc
853. oOtoc(. TToXuq>6pip.
862. K^mia. TTovf)pok.
874. pouXiMif.
815—76. ^irl TpoxoO.
Tpoxiceeica. Tpox6c
883—84. oObiv irpoTi|uw&.
885. dXX' oOk IvecTi.
895. 0 0.
904. £^irop6c ei^t.
iKT^HItC
907. bTmoc(uiv.
262
Pluti]
908. ibiiDTau
912. K^iTcpoc.
916—17. fipx€iv. 'EE-
€Tr{TT]b€C.
922. irpopariou.
923. biorpiPi^.
924. fAdeima.
924—25. M^raMaOctv.
BdTTOu c(Xq>iov gl. 2.
930. ^€6' fin^pav.
943. irpociraTTaX^Ocuj.
958. irpoceOSij t6v e€6v.
963. dipiKiac.
972. dXV oO XaxoOc\
973. bciXdKpa.
981. ^Kvopiujc.
984. dTOpdr€iv.
989. mcnT(a.
991. ^ic^vQto.
997. 0ir€iiro6cr|c.
999. d^nTa.
1004—05. <paKa(.
1010—11. viTdpiov.
1020. 6l\x}.
1021. ivix€\c. Gdcioc
olvoc.
1023—24. cKai6c.
1037. TTiX(a.
1049. dK6XacToc.
1050. ir6vToc.
1052. a a.
1053—54. €(p€Ciibvri.
1056. iraibid gl. 2 et 3.
1060—61. irXuv6c.
1082—83. bi€CirX€KUJ-
1084—85. ^ir€ibi^ t6v
olvov.
1086—87. TpOroiiroc.
1087. 6 TpiLiYomoc.
1093. ^ir(TTOUV.
1096. X€trdc.
1098—99. KXauci^.
1110. f\ TXujTTa.
1118. nrrov.
Victor Coulon,
1119. ciu<ppov€lc.
1121. oCvoOrra.
1123. Avapdbnv.
1126. ir^TTOuca. TTc-
ir€|Ll^^VOU.
1127. iroe€(c.
1128. KUiXfj.
1129.dcK6c KTTiciqpi&VTOC.
1132. kCiXiH i)oiraXu)T/|.
K€Kpa|i^vri cirovbyi.
Oi|Lioi kOXikoc.
1136—37. v€aviK6v.
1142. vacT6v.
1146. q)uXdpxr)C.
1153. CTpoqpalov.
1164. diribvu^ov.
1166—67. oOk ^t6c.
1184. irXciv.
1185. vo^i2l6|i€va.
1204—05. TpaOc.
Ranarom vss.
4. irdvu fdp.
8. dvd(popov.
11. ^E€M€lV. M^Xu).
12—15. AOkic.
17—18. irX€lv.
21—24. 6xnMa."YPpiC€v.
33. ot^oi.
35. KaTdpa.
3S — 39. K€VTaupiKU>c.
45—46. KpoKuiT6c. 06x
oI6c t' €(m\
47. ^6iTaXa.
48. ^ir€pdT€uov. TToi yf^c.
49—50. i^ryfp6\ir\y.
55. M6Xu)v.
67. dirirairal.
58. oi) Tdp dUd.
60 — 61. oi)K lLx\u (ppdcai.
79. biaKuibuiv(cu).
83—85. 'ATdeu)v.
86. dEccTOC.
89—90. irXcIv.
92. ^iriq>uXX(bcL Itu)-
mOXoc.
93. x€Xib6vu)v Mouc€la.
96. 98—102. irapaK€wv-
buv€Un^vov.
100. xp<ivou ir6ba.
103. ci bi TaOT'. 'Ap^-
CK€ia.
105. |Lif| t6v ipidy.
107. b€lirvov.
121. KdXu)c. Gpaviov.
TTviTTipd.
128. PabiCTiKoO.
129. K€pa|i€iK6c gl. 2.
133. €lvai.
134. epla.
137—38. dpuccoc.
139 — 40. TUVvouTOvi.
141. 38. 39. 40. <p€0.
141. 6P0X0O.
145 — 46. CKiDp d€(vujv.
146. K€l|Ll^VOUC.
149. fiX6TiC€v.
153. irupp(xTi.
175. Iva gl. 2.
180. a)6ir.
185. dvdirauXav.
185—86. t(c €(c dva-
iraOXac. Xdpu)v.
188. iroO cxi^C€iv.
189. COO T* €IV€K0.
194. a(ia(v€Tai.
204. 6ir€ipoc.
209. pp€K€K^H.
212. HOvauXov.
217. KpaiiraXa(KU)MOC.
230. K€popdTnc.
236. q>XuKTaiva.
240. q>iXu)b6v t^voc.
243—45. q>\iM).
247. 48. 50. a(6Xav.
249. iroMq)oXuTOira-
q^Xdc^aciv.
263. irdvTUJC.
270. vaOXoc.
Quaestiones crilicae in Aristophanis fabulas : Indices.
Ranamm]
m—81. }]Xalov€i)€TO. 519—20. ainoc gl. 3.
263
281. ^dxiMoc.
288—94. «^irouccu
305-05. * Ht^oxoc.
S08. Oir€p€irupptac€v.
320. toKXOC.
32S—27. eiacoc.
.354—55. Sicraceai.
.356'— 57. TaupoqpdTOV.
358. ^uj^oXoxoc gl. 2.
359. eiJKoXoc.
362. diroppriTa.
363. OiupuKiwv.
364. dcKdi^oTa.
S6S. KorraTiX^.
370. SCcToaai.
405. cirracia.
406. j)dKOC.
ilB. kicTiTr\c
ilB^19. bnMaTUiT€i.
ilH-21. <ppacTf\p€C
gl.2.
427. dva(pXac^6v.
428-30. lirir6Tropv€.
^31 \ir\hiy ^axpdv.
^. MUCT/|pia.
4^-59. (biiuTai.
<70-7«. Tola Itutoc.
^^0. Itutoc.
^72. I€plbpO|LlOC.
526—27. oCi bi^irou.
534—38. TaOTa irp6c
dvbp6c.
538—41. b€Ei6c gl. 3.
MoXeaKdjTCpov.
542. dMiba.
553. dvdppacTa.
554. dvrmiuipoXiaia.
558. Tdpixoc.
562. ^^UKdTO.
566. KaT/|Xiq>a.
568, toOto iroi/|cac.
578. ^KirT)vi€tTai.
580. 585. olb' olba.
588. TXdfLiUJV.
602—03. Xf\^a.
604. b€iv.
610. b€ivd.
614. dSioc Xapclv.
616—22. PacaviUiv.
618—22. KXi^aKir^iv.
619. OcTpiH.
644. OiroKiv/jcavTa.
731—33. irovTipoic.
<t>ap^aKdc.
736. dEiov gl. 2. *Air6
KoXoO. Kdv Ti.
745. ^iroirrai. *Eiro-
irT€0€lV.
747. TovOopOrci.
750. 6^6tvioc.
781. dv€p6nc€v. Oupdvi6v
T* ficov.
791—94. «(p€bpoc.
798. ^€iaTU)T€iv.
800. irXa(cia.
804. Taupnbov.
807. cuv^paivcv.
814. ^pippc^^Tac
819. CKivbdXa^oi.
819—20. CMiXcuMaTa.
822, aOTOKd^ou.
824. T0M90iraT/|. TTiva-
KTlbdv.
825. Tnrcvcic gl. 2.
826. XicirTi.
833—34. dirocnMvOv€i.
<J47. irrapiuioc.^EirTapov. 836 — 39. dTpioiroi6v.
649. iaTTaTaTTaTarra- 839. dircpiXdXnTov. Ko^i-
TaTTaTaTTaTai.
650 — 51. Ai6^€ia.
654. Kp6^^ua ^cOi^iv.
678 — 80. q)iXoTi^6T€pai.
iroq>aK€Xoppr) jbiova.
840. dXnecc.
841. CTUJ^uXiocuX-
XcKTdbri.
^77. ropT6v€C.T(epacoc. 681. xeXiboviuv ^ouc€ia. 842. ()aKiocuppairTdbn.
^^- CTroTTid.
4^9. 6cq)pavTiK6v.
490. dircijincdMnv.
*^4. lei. ATmaTi^c.
^^^. oO Tdp dUd.
^J ^v KXdpip. MacTi-
Tiac ^K M^XiTnc.
^•5- ^pCllCTOV.
•^- dirrivepdKiZlcv.
^- KoUdpouc.
^/^- Kilivov.
^12. \T]p€ic ^xu)v.
^^^16. ^puXXiuicai.
^^8. €icilp€TO.
684. ^ir(KXauTov. 843—44. ecpMoc.
«54— 85.tcaiipf^q)oigl.3. 845—46. xu)X6c.
'Qc dirdXoiTo.
689. iraXa(cMaciv.
<t>puv(xou irdXaic^a.
704. Kal toOt'. KO^a.
706. o(mu)ti^.
708—12. KXciT^vnc.
KuKnciT^q)pou.
712. KifiuiXia.
716. &V€U EuXou.
725—26. xaXK(oici.
730. irpoccXoO^^v.
TTupp(aic.
847—48. Tuq^Oiv gl. 2.
852. xoXdTai.
854 — 55. K€q)aXaiiiJ.
856 — 58. irpaovujc.
856—59. cu bi ^rj.
859, irpivoc.
878. CTpepXoc.
888—90. KaXiIic gl. 2.
892. CTp6q)iTH.
897. baiav 6b6v.
898—904. Xf^na.
901. KaT€ppivTm^voic.
264
Ranaruin]
924, P6€ia.
926. fiTvu)Ttx.
935. KoXoKTpu div.
937. fiTt€p c6.
940. ofboOcav.
941—43. tcxava. TTti-
cdvr].
944. ^ovipbctv.
952—53. 0) Tdv.
958. xaxuiTOToirckGai.
961. oOk ^KO^ITOXdKOUV.
962. dird toO cppov€tv.
962 — ^^.KobojvoqiaXapo-
iTibXouc.
964—65. TvOiaj bi. tAcf-
a(v€Toc.
965. Oopfiictoc gl. 2.
966. caXmTToXoTXU-
TTTivdbai. ZapKac|Lio-
mTuoKdimiTTai.
967. K0)ui\)i6v.
968. 970. epaM^VTic.
981—88. aX K€ iTdGoi.
MlKpOTTp^TT^iaC
^/||uiaTa.
989—91. dp€XT€paiTaTOC.
BouTaXCmv. Mujpoi.
994—95. ^^ c' 6 eu|Li6c.
998—1000. 1ct(oic.
998—1003. X€Tov.
1014. biabpaoiToX^Tac.
1017. Oufidc ^TrTap6€ioc.
1056—57. AuKapnTT6c.
1058. dvepujTT€(u)C.
1067—68. xitOjv.
1068. ToOniov.
1073. J)uiTTTaTTai.
1074. eaXaMaK€Tc.
1075. ^iveufcai.
1083^84. dv€|LA€CTajeii.
1089—90. ^TTacpaudvOriv.
1106. ^tt(ttouv.
1114. bcHioOc.
1150. dveoc^(ac.
1163—65. fJKUi gl. 2.
> Yictor Coulon,
1168. TTiediv.
1178—79. croip/|v.
1180. oO T<ip Mo(ict(v.
1196. ^CTpaT/|Tnc€.
* Epacivdbnc
1198—1200. Kv^cpci.
AtikOOiov.
1211—12. KaeaTTTdc.
1217^-19. o6k ^CTivficTic.
1220. Oqp^ceai.
1227. dTTOTTp(ui.
1247. cOkov a(T€Tc.
1264. biaOXciov.
1265. (r|.
1279—80. PouPuiviui.
1281. CTdciimov.
1297. i|uoviocT96(pou.
'l|Lialov.
1298. if\b ^iv.
1302. MArrToc. iKoXid.
1314—15. q>dXaT5 gl. 2.
1314. €(€l€l€lCl€l.
1315. jzryvic^iaTa.
1320—21. Tdvoc.
1327. buib€Ka|ui/|x«vov.
1331—32. K€Xaivo<pa/|C.
1360. Kuv(cKac.
1369. TUpOTTUlXl^CUI.
1371—72. v€0Xm6c.
1374. Md t6v.
1378. TTXdcTiTH.
1380. kokkOcui.
1383. PoOvoMOi.
1386—88. dpiOTTUiXiKiIic.
1392. GavaTi&v. M6-
voc^e^ujv. TTdTKOivoc.
1402. ppTOoc.
1406. fipaiTO.
1412—13. bx' h^pac.
1425. 27—29. I(<pvioi.
1431—34. oO XPJ^. ^IkO-
ILIVOC.
1437—38. A€diKpiTOC.
1443—52. caq)^CTepov.
1445. d|LidenTOC.
1451 — 53. Kr\<p\co<pu
1463—65. Tfjv T^v.
1463—66. TTcptKXftcg
1477—78. ric b' oTb€
1497. biecKapicpncdM€
ZKapi<piCMofc.
1504—05. TTXoOtuiv.
1511—14. aiMTrob(ca(
1513. Abc^MovTOC.
Thesmophoriaxii-
saram tss.
2. dXou).
36. TTTi^ccei.
40—42. e(acoc.
43—45. ^x^TU).
45. 48. ^TTOTTOT.
52—57. bpOoxoi.
53—54. 56. 57. XaiKam^
55. dvTovoMdJIei.
74. KTlb€CTf|C.
93. KOM^idv.
93—94. Texvdleiv.
94. TTupaMoOc.
100. )xiip)xr\l.
105—06. C€p(cai.
125. dpcevi.
129. parepigraphe
dXoXOZiei 6 T^puiv.
130—32. r€veTuXX(c.
131. KaT€TXu)TTlCM^VOl
131—32. MOvbaXuiTdv.
136—40. pdpPiTOV.
141—42. TT^oc.
142. AaKuiviKa(.
146—47. dXTTicic.
159—60. dTpe(a.
162—63. ^MiTpiiicaTO.
*ExOMicav.
173. PaOruiv.
177—78. oloc gl. 2.
177—80. coO.
179. KoivoXoTia.
191. ^EupHM^voc.
Quaestiones
TbesmophoriaEiiianim]
195—97. Ckp^Hciv.
m—m. T€xvdcMaa.
215—1(5. d(pauave/|-
co^au
223. 2B1. iifonoX.
227. ^^{Kpaipa.
232. ^;iXdc.
235. KXcice^vTiv 6pai.
2S7. b€Xq)diaov.
245. dcpdXri. 'Airoir€ir6vTi
KQC.
2iS. Tpd)LllC.
254. ir6ceiov.
257-58. ir€p(e€TOC.
2a &rKuicXov. KXivic.
2^3. xaXapd.
272. irapaK€Kivbuv€U|ui^-
vov.
274. 6iphr\v.
2^—78. cii|ui€iov.
255. €0(pTm(a ^cru).
*W- KoupoTp6q>oc.
^^2-21 oIcTpoc.
^^^- ^rpOXXicc.
^7-48. xo6c.
^^^-^1 dir6ppiiTa.
^^^-71. irapacTOTcTv.
^3-71 ^iricrdTic.
^7-75, xpimaT(2l€iv.
*^<^- ircpieou.
^^^-^. (piXoTi|Li(a.
^^^- ^mc^q.
^^-W. ^iippaxu.
^^-94. olvoirdrac.
^^-96. tKp(a.
^^^-^. KaKone^CTOTa.
^- ^pimib^CTaTOv.
^^29. KUpKOVdV.
*^^-38. ^pdcTac€v.
^5. T^UIC.
^•^7-58. cuveimaTi-
alouc.
^^Ml. Xf^^a.
^75-74. tI TaOTo.
^^- ?KVU€V.
criticae in Aristophanis fabnlas: Indices. 265
486. cq>dKOV.
493—94. XnKdJM^ea.
509. f|Tpov.
514—16. \ixuy gl. 4.
TT6ceiov.
516. K(mrapoc.
527—30. &)0C dirav.
531—32. dU' o6 T^p.
557. ci(pujv{Z[€iv.
560. KaT€CTr6bricc.
567. ^KiroKiiIi.
572—73. 6moO.
574. Ixrfyeyexc.
576. TrpoH€Viu.
601—02. Trp6H€voc.
616. CTpaTTOUpn&.
630—31. TrpoTr(v€i.
647—48. 'M\x6c.
710—13. f^Kcic.
730-31 KpTiTiK6v.
735. 737. e^pM^raTai.
747. AiovOcia.
769—71. 72—75. HaXa-
)x.i\hr\c.
770—71, TrXdTn.
777. Trop^^ui.
778—79. CM(Xn.
834. lTf|via.
852. KOiK0XX€tc.
857. M^Xavocup^aiov
Xcdjv.
863. TUva(Kicic.
868. t( oOv.
869. aiKdXXct.
870. ipcOcov.
902. dvTauTctc.
910. (<p6n.
926. fjv ^^Trv^uj.
928. a(JTn \iiy. M/|-
ptvOoc.
935. lcTioppdqpoc.
946. ^TroTroi.
948. tyi%Q\iaL\,
986. TopcOci.
1059. ^x'^ X6TUJV.
1066—68. rirrr^UMa.
1175. T€pnbtlJV.
1214. bi^paXcv.
1217. TrnKT(c.
Vespamm tbs.
80, a(JTn T€.
88, f)XtaCTi^c. <t>tXnXia-
CTT^C.
135. (ppuaTMOC€MvdKOUC.
143. KdTTvn.
147. TnX(a.
151. KaTrv(ac olvoc.
155. paXavdTpa.
192. TrapdpoXoc.
208—09. ^TroTrot. loO.
209—10. CKtOjvnv.
213. CTi\Y\.
232. Xapivdbnc
235. ^TroTroT.
238. 6X|Lioc.
332. xotp(vat.
349. KtTTuivT€C. Xotp{vai.
386. bpOqjaKTOi.
429. x€Xdjvac.
453—55. W €(bf|c.
468—70. €OTpdTr€Xov.
474 — 76. dKOUpov.
Mtc6bniLioc.
496. Ti^T€ta.
497—98. rfr^^xoy.
503—07. €( Kal vOv.
' Opeoq)oiTOCUKoq)av-
TobiKOTaXatirdj pujv.
507. EuvuJM^Tnc.
510 — 11. oObd xa(puj.
580. ^Tr(x€ipa.
583. ^Tr(KXnpoc.
607. 609. ^KKaXa^dTai.
TTaTrTr(2[uj.
610. qjucTi^ iLidZa.
618. Ppuj^dceat.
655. TraTrTribiov.
656. qiaOXuic Trdvu.
266
Vesparam]
659—60. TTpUTaveia.
668. ir6piir€(p6€(c.
672. dpT€X6q>ouc.
673—74. fjcenvxai.
AaxaptZloMcvov.
TpaToXlZovTa.
676. Opxac.
695. KUjXaKp^rai. Xac-
697—99. xpi^^oTa.
709—11. irupivip c(ti|j.
712. ^XaoX^Toi.
713—14. vdpKn.
722—24. KoXdKp€TOV.
741—42. Ttpoc^ceai.
757. CKi€pd.
763. ToOe^^Aibnc.
784. Avd To( \i€.
788. CKiiJirrric.
792. ^v^Katifa.
794—95. AX€KTpu6va.
807—08. aOTn(.
809—10. 807—08. d|ui(-
ba.
809—10. CTpaTTOUp(a.
828. irpocKaucaca.
837. tirvia.
880—82. (peOTOVTac.
883—84. dKaXi^9n.
900—01. KX^Trrov.
903. ^iroirot.
911. KaT€ClKAl2^€.
923—25. CKtpov.
946—48. Tvdeouc.
1026. iraibiKd gl. 2.
1034, xapdbpa.
Victor Coulon,
1035. XaM(a. TTpujKTdc.
Kd^nXoc.
1064—70. kOkvoc.
1067—70. k(kivvoc.
1080. dvep/|vn.
1081—82. euiiidv dE(-
vnv.
1082. dE(vnv.
1083. x€XOvn.
1103. ^^(p€p^CTaToc.
1111. KOrrapoc.
1137. KauvdKnc.
1144. KpdKn*
1173. cauXoirpujKTidv.
1206. PoOiraic.
1206—07. <t>duXXoc.
1213. xwTXa.
1215. dpo<p/|.
1259. alvoc gl. 2.
1264. Ccx^TUJ.
1267—74. 'AMUv(ac.
1275—76. iLidKapi.
1276—78. KieapaoibdTa-
TOC.
1280—83. eu^ocoqjiKib-
TaTOC.
1283. iropv€ta.
1288—89. ^iOXov.
1288—90. CKO|Li^dTiov.
1290. dmei^Kica.
1292—94. (Oi gl. 3.
1294—95. CT^€i.
1294. KaTnp^M^acee.
NoupucTiKdv.
1296. CTi2:6)ui€voc
1297—98. irai.
1300—05. irapoiviKib-
TaTOC.
1305—06. iv^karo. Ka-
XpOuJv.
1307. vcaviKODc.
1309. TpuTdc.
1310. KXnTi^p.
1311—12. irdpvov.
1315. bia^uXXa(vi].
1317. KO)iHi€UpiiriKd»c.
1318. KUJ|LiipboXoixu>v.
1348—49. <piaX€ic.
1356 — 57. Ku^ivoirptCTO-
Kapba^dTXuqpov.
1364. xoipdeXiHf.
1364 — 65. copdc. £Tuq>€-
bavdc. Tu(p€bav6c.
1366—67. &. dEouc.
1367. Ojc i\hi\}}Q.
1370—71. TaOTtt Xnp€tc.
1373—75. batc gl. 2.
1401-05. ATcujTroc gl. 3.
M^eocn kOujv.
1406—08. KXnTf^pcu
UIO. Adcoc.
1413. eaitJivn.
1414. Mvot.
1429. Tp(pujv.
1435—40. ^mbcc^oc.
1457—61. dir<5cTnei.
1474—77. €(CK€KOKXnK€V.
1476—79. bid iroUoO.
1478—79. eicmc gl. 2.
OObiv f|TTOV.
1480—81. KpoviKdJT€pa.
1517. P^MPnH.
II. Glossae, quas Suidas ex veteribus lexicis haustas, non suo ex
exemplo Aristophaneo protulit:
22. cxoiv(ov (Hes. Phot. A. 433, 10 ; Zon. p.
Acharnensinm vbb. ^ ^ ^ 235).
21.dv€tir€v(B.A.396,17; 30. CKopbivdceai (Phot. 181. dT^pa^vov (B. A.
Phot. s. V.). s. V. ; Zon. p. 1668). 469, 3).
12. ic€\ci Mou (B. A. 41, 65-^66. <pipc\y^hots.\.). 266. vuKTtXdxoi (Hes
12). 81-84. diroirdTn^o (B. Phot. s. ▼.).
Qaaestiones criticae in Aristophanis fabnlas: Indices.
Acliarneiiiiiim]
309. &Tav ^ckOai (B. 1056. vu^ipcOTpia (Hes.
267
A. 334, 32 ; Phot.
s. V.).
SRO. KorroTXurrdZciv
(Hes. Phot. s. V.).
398. ^iKfUia iuXX^TUi
(Zon. p. 818).
459. diroKCKpoucfi^vov
(B.A. 429, 7; Zon.
p.264).
478. ocdvbiE (Hes. Phot.
Phot. s. V.).
1166. "Op^CTTic gl. 1.
(Phot. s. V.).
1188. Koracir^pxujv
(Phot. s. V.).
et II p. 708, Apost.
XVn 67).
768. ^KiTcpbiKicai (Hes.
s. V. ; Paroem. Gr. II
p. 27, Diogen. II 57 ;
Zon. p.672).
1205. i\h (Zon. p. 1140). 1106. TXaOE IVrarai
1219. CKOTobivtf (Hes.
Phot. s. V.).
ATitim VB8.
S. V.).
488.ftTaMaiKapb(ac(Zon. 11. ' EEiiK€CTibiic (Par-
p.34).
491. dvaicxuvToc (Par-
oem. 6r. U p. 283,
Apost. II 79).
521. x<^vbpoc (Hes. s. v.
x6vbpoi dXuDv).
581. (XiTTif (Phot. s. V. ;
Zon. p. 1106).
m. AfinT^irn (B. A. 387,
16; Phot. s. V.).
^57. i^iroTcivujv (Phot.
S. V.).
$59—62. TraXaMdceai
(Phot s. V.).
$^S. TieujvoO T^pac
(Phot. s. V. ; Paroem.
Gr. I p. 166, Zenob.
VI 18 et II p. 676,
Apost. XVI 67).
oem. Gr. U p. 408,
Apost. VII 55 et XIII
15).
132. irpiji gl. 2. (Cram.
Anecd. II p. 463).
186. XiMi]p MnXiip (Hes.
(Paroem. Gr. I p. 390,
Append. I 75 et II
p. 153, Macar. III 2).
1247. M^aepa (Phot. gl.
Hom. s. V. ; Zon. p.
1347).
1298. ijKCi (B. A. 1379;
Zon. p. 983).
1354. ireXapTiKol v6|Liot
(Hes. Phot. s. V.).
1362. Oiroe/)CO|iai (Hes.
s. V. ; Zon. p. 1783).
Phot. s. V. ; Paroem. 1553 — 55. nruxaTuiT^i
Gr. I p. 113, Zenob. (Hes. Phot. s. v.).
IV 94). 1593. T^|iaTa(Phot. s.v.).
364. f>(rTXOC (Phot. s. v.). 1604. Tcicrpic (B. A. 230,
463—64. KOTd X€ip6c 16; Hes. s. v. t^-
(Phot. s. V.). CTpibcc ; Zon. p. 417).
465—66. Xopivol p6€C 1656. voecia (Harpocr.
(Phot. s. V.).
471. d^deriTOC. noTf^-
cai (Paroem. Gr. II
p. 766, Mant. Prow.
n 54 et H p. 415,
Apost. VII 74).
907. dXiTpta (B.A. 377, 498. diropXicai (B. A. 426,
6; Phot. s. V.). 16; Hes. s. v.).
979—81. irdpotvoc (Hes. 526. dpvtecuTi^c (Har-
Phot. 8. V. ; Zon. p. pocr. s. v.).
s. v.).
1695. ^TTXuiTTOTdcTUjp
(Hes. s. V. ^XujTTo-
TdcTopcc; Zon. p.596).
1717. biaMiaipouci (Hes.
s. V.; E. M. 271, 55;
Zon. p.530).
Ecoleaiaziuanim vss.
1504).
1007. dvairetpaTe (Zon.
p.204).
1008-10. lj]\ih (Hes.
Phot. s. V.).
1024. dpir€x6Mevoc (B.
80. iyr\\i\ii-voc (Zon. p.
747).
553. iropipupiuiv (Hes.
S. V.).
609. XaK^puIa^Hes. Phot. 154. XdKKOc (Phot. s. v.).
s. V.). 173—75. |i€Td (Phot. gl.
629. ^irauxoOct (Zon. p. Hom. s. v.).
819). 181—82. ^KdcTOTc (Zon.
A.388,2;Phot.s. V.). 695. Oirnv^Mta gl. 1. p. 680).
1041. crde€U€ (Phot. s. v. (Paroem. Gr. I p. 375, 215—16. pdirTouci (Zon.
CTttOcOcat). Gregor. Cypr. III 91 p. 378).
268
Ecclesiaziuanuii]
290. eccMoe^TQi (Har-
pocr. s. V.).
296—97. cOfipoXov (Phot.
8. V.).
411^12, brmoTiKd (Hes.
s. V. ; Zon. p. 602).
464. dcTCvaicTl (Zon. p.
328).
547. 4icT€0c (Zon. p. 663).
634. b€UT€pidZeiv (Zon.
p. 491).
650. ^ir€Tr6ven (Phot.
S. V. ^wpdKii).
652. bCKdiTouc cKid (Par-
oem. Gr. II p. 360,
Apost. V 92).
676. dvbpCliva (B. A.
393, 32 ; Phot. s. v.).
895—97. ii^ircipov (Hes.
Phot. s. V.).
955. boveiTai (Hes. s. v.
bovei).
956. dTotrlac (B. A. 460,
8). AiaKKai6|ui€voc
(E. M. 267, 14).
1030. dpiravoc (E.M.
630, 47).
Eqnitnm vss.
1. iarraTaidE (Zon. p.
1083).
105. ^YKdvaEov (Hes. s.
V.; Zon. p. 606).
181. il dtopdc (Zon. p.
758).
185. iLiujv (Phot. 8. V.).
247—48. iralei (Hes.
Phot. 8. V. ; Bachm.
Anecd. I p. 325).
297—98. dTOpaioc voOc
(Bachm. Anecd. II p.
375 s. V. dxdpaioc).
312. dvaK€KiOq)riKac (Zon.
p. 199).
Victor Goulon,
356. f^vucTpov (Phot. s.
V. ; Zon. p. 996).
359—60. irpocicTai (Hes.
S. V.).
422. dKaX/tcpii gl. 2 (B.
A. 370, 18 ; Zon. p.
102; Phot. s. V., ubi
vide Reitzenstei-
nium).
445 — 46. dXiT/|pioc (Zon.
p. 120 ; Phot. s. V.,
ubi vide Reitzen-
steinium).
546. j)6Qioy (Phot. s. v. ;
Zon. p. 1620).
553. Avbdvei (B. A. 393,
23 ; Hes. Phot. s. v.).
596—97. bi€v^TKavT€C.
Euvbii^veTKav
(Bachm. Anecd. I p.
197 ; Zon. p. 545).
606. irda (Phot. s. v.).
625. \l^r\y (Zon. p. 1094).
634. f|v b' ^Td) (Zon. p.
997).
720. 19. 21. irpiwicrdc
XouTpoO (Hes. Phot.
s. V. ; Paroem. Gr. I
p. 447, Append. IV 61
et II p. 46, Diogen.
ffl 58).
837. ZnXifi (Hes. Phot.
s. V.).
924. (iToO)ui€voc (Bachm.
Anecd. I p. 263 ; Hes.
Phot. s. V. ; Zon. p.
1118).
964. ^ujXdv T€vkeai
(Phot. s. v. ; Paroem.
Gr. I p. 466, Append.
V41).
989—91, AuipicTi (Zon.
p. 692). Tf|v biupicri,
cuius fons est gl.
AuiplCTl.
1013. deT6c iy veqy^ote
AlcTdc Iv veq>. (Par-
oem. Gr. I p. 46, Ze-
nob. n 50).
1094. dpipaUoc (B. A.
444, 23).
1115—20. c(mapdhruiToc
(Zon. p. 901).
1119—20. irapajv (Par-
oem. Gr. U p. 201,
Macar. VH 2 et II p.
766, Mant. Provv.
U 53).
1121—24. voOc oOk ^vi
(Hes. s. V. voOc o6
irapd KevT). ' HXietd-
l\u (Zon. p. 988).
1153—57. Tp(iraXai(PoII.
I 72).
1244. Xeim^ Tic(Paroem.
Gr. U p. 501, Apost.
X 55).
1307—08. Tepnbdi V (Hes.
Phot. s. V.).
1355. aicxOvo^ai (Zon.
p. 95).
1368. XicTToi (Phot. s. V.
Xlcirai).
LysiBtratae tbs.
*
37. oOk ^iriTXuiTT/icoMai
(Hes. Phot. s. V. ; Par-
oem. Gr. I p. 287,
Diogen. VU 3).
89. px/jxujv (Hes. s, v.).
158. ^Kbebapji^vov (Par-
oem. Gr. I p. 362,
Gregor. Cypr. II 44 et
Up.388,Apost.VI87).
360—61. ^oimaXoc (Hes.
s. v.).
412 — 13. irdcijj t^Xvt»
(Phot. s. V.).
474. )xr\hi Kdp<poc(Par-
oem. Gr. I p. 280,
Diogen. VI 67).
485. KEKU)burvic^^oc
(Phot. s. V. ; Zon. p.
1194).
H3-4S. lyn (Hes. s. v. ;
Zon. p. 748).
Qaaestiones criticae in Aristophanis fabnlas: Indices.
LyBiitratae]
37. bi^mapxoc (Harpocr.
s. V.).
51. KaTaTXuiTTic^crra
(Hes. Phot. s. V.).
53, dpT6v frroc (Thom.
M. 3, 10). Iwaedv
(Phot. s. v.).
632. ^v ^OpTOu (Paroem. J44. fipTi (B. A. 447,
Gr. n p. 401, Apost. 11).
Vn 26). 144—46, Hi6XXa (Phot.
«85. pujcTpciv (E. M. 218, s. v.).
38; Hes. s. v. ; Zon. 166. bt€VT^p€u^a (Zon.
p. 415). p. 526).
696.d€T6vKdveapoc(Hes. 186. ^oiicaci (Paroem.
8. V. ; Paroem. Gr. I p. Gr. I p. 408, Append.
6. Zenob. I 20 ; U p. U 74).
138, Macar. 1 36 ; U p. 213. irapaTctvai (Phot.
746,Mant.Prow.I2). s. v.).
269
Plut. I 51 et I p. 72,
Zenob. lU 61).
705. diT^CTui (Paroem.
Gr. II p. 778, Mant.
Provv. UI 35).
729. diraidXniia (B. A.
419, 13 ; Hes. Phot.
s. V. ; Zon. p. 253).
748. inih^ilov (Zon. p.
837).
774.ir€VT€TdXavToc(Phot.
s. V. ir€VT^inixu, ubi
vide adnot.).
783. &Tr€pp€ (B. A. 422,
7 ; Hes. s. v.).
859. eic Td b^ov (Paroera.
Gr. U p. 385, Apost.
VI 74).
7W-05. HiT]<po<popla 225. 236. d€poPaT€iv (B. 887. dfr^co^ai (Zon. p.
(Hes. 8. V.). A. 347, 6 ; Hes. Phot.
7Sl fiXoirov (B. A. 379, s. v.).
18 ; E. M. 70, 38 ; Hes. 240 -241. x pf^CTai (Har-
J^hot. s. V.). pokr. 8, V.).
7^—45. ficiov xuipiov 247. d|Liq c6 (Hes. s. v.
(Phot. s. V.). 6|ni'|, ubi vide adnot. ;
^^l EpiwOuiv dirop- Zon. p. 1451).
P^l (Paroem. Gr. U 272. dp6T€ceai(B. A. 448,
P.296, Apost. m38). 24).
^ Otr^X" (Hes. s. v.). 321. dvnXoriuiv (B. A.
260).
912. xpucO) KaTairdrruiv
(Paroem. Gr. I p. 377,
Gregor. Cypr. IV 2 et
np.728,Apo8t.XVin
40).
9^9—72. bucKoXoKd^i-
irrouc (Zon. p. 580).
996. €(cdTT€iv (Zon. p.
647).
^^-57. aiei (Zon. p. 96). 407, 22 ; Phot. s. v.). 1063. HnX^ujc indxaipa
^ivopTiac (B. A. 406, 327. KpoviKal Xf^^ai
13; Phot s. V. dv-
opTMicToic).
^^^.CTp6(piov(E.M.730,
56;Phot. S.V.; Zon.
P. 1678).
^TraX€6c(E.Gad.447,
^; Hes. s. v.).
^IOO. oOe^Kacra (B. A.
(Hes. s. V.).
330. KairvoO CKid (Par-
oero. Gr. I p. 425,
Append. lU 44).
343. €tSaci (Zon. p.
642).
425. dTCXvujc (E. M. 163,
2 ; Harpocr. s. v.).
<62,25;Zon.p.345). 429—30. crdbiov (Phot.
"16. irapa^iruKiicTai
(Phot. s. V.).
s. V.).
(Hes. Phot. s. V.).
1130. b€ivol irX^K€iv(Par-
oem. Gr. I p. 66^ Ze-
nob. ni37; I p. 237,
Diogen. IV 36; U p.
361, Apost. V 95).
1156. dpxaia (Hes. s. v. ;
Zon. p. 305).
1158—60. ft^<pnK€C (B.
A. 388, 18 ; Phot. s.
V. ; Zon. p. 156).
Nabiam
^.69£iXu)(B.A.160,15).
464. ZnXuJTdTaTOv (Zon. 1273. dtr' 6vou (Par-
p. 956). oem. Gr. U p. 299,
508.€lcTpoq)UJv(ou(Par- Apost. III 54).
oem. Gr. I p. 329,
270
PaciB]
Pads ¥88.
i. atpciv gl. 3. (B. A. 358,
4 ; Phot. s. V.).
38. Pop6v (Hes. s. v.;
Zon. p. 401).
69—70. dvappixdceai
(Phot. 8. V.).
37. A(Tvaioc xdvOapoc
(Hes. s. V. ; Zon. p. 73).
142—43, irnbdXia (Phot.
s. V. ; Zon. p. 1547).
153. pouKoX/|cac (Zon.
p. 102 et 103).
182—84. ToXfif^cai (Phot.
S. V.).
190.'AeMov€0c(B.A.349,
30 ; Harpocr. s. v.).
356. cOv bopl(Phot. s. y.).
374. bpaxM/| (Paroem.
Gr. n p. 424, Apost.
VIII 5c).
396—99. ArtXai (B. A.
328, 9 ; Phot. s. v.,
ubi vide Reitzenstei-
nium).
442—43. 6X^Kpavov gl. 2
(Phot. s. V.).
447. KdTrriXoc(Phot. s. v.).
458. 465. 6TK6XX€ceai
(Hes. Phot. s. v.).
470—71. ^EapTf|cac(Zon.
p. 766).
668. diraXXd^eiv (Zon.
p. 256).
628. ^v biKTi (Hes. s. v. ;
Zon, p. 722).
&45. ^pCivouv (Hes. s. v. ;
Zon. p. 596).
735. dvdiraicToi (Hes.
Phot. s. Y. dvdiraicra).
759. T^pac (Phot. s. v.).
905. Kd|iinoc (Hes. Phot.
s. v.; Paroem. Gr. I
p. 98, Zenob. IV 47).
Victor Goulon,
925. Xapivol p6€C (Phot.
s. v.).
1040. OuX/moTa (Phot.
s. v. ; Zon. p. 1063).
1094. Kuieuivicat (Hes.
Phot. s. v.)
1103. ^iLiauTa) paXavedcui
(Hes. s. V. ; Paroem.
Gr. I p. 70, Zenob. III
58 ; Zon. p. 697).
1147-48. TuvrXdCciv
(Hes. s. v. TuvTXdZei ;
Zon. p. 1757).
1150. iru6c (Phot. s. v.
iru6v).
1176. ?d}X}xa Ku2:iKiiv6v
(E. M. 187, 24 ; Par-
oem. Gr. II p. 325,
Apost.IV 73; Zon.
p. 376).
1177—78. Houe6v (Hes.
Phot. s. v.).
1227. (cujvla (Phot. s. v.).
1269. dvapaXoO (Zon.
p. 195).
1307—10. dvbpiKiDc
(Phot. s. V. dvbpiK6c).
Pluti TBS.
68—69. Avaeclc (Zon.
p. 198).
170. Ko^4 (Hes. s. v. ;
Zon. p. 1245).
173. S€vik6v ^v KopWe^f
(Harpocr. s. v.).
179. Natc (Harpocr.
s. V.).
247^48. dvaX(cK€iv
(Phot. s. v.).
277. PuKTiipia kui c6|i-
poXov (B. A. 185, 4).
427. X€Kieoird>Xr)C (Zon.
p. 1295).
581. KpoviKaiXf^fiat(Hes.
s. v. ; Paroem. Gr. l
p. 263, Diogen. V 63).
660. ir6irava (Hes. s. v.).
729. fmiTOpiov (Hes.
Phot. s. V.; Zon. p.
992).
782—85. «pXdv (Phot.
s. V.).
847, dvaTpHToOc ^^pd-
bac (Zon. p. 183).
883—84. irpoTi^dv (B.
A. 60, 2 ; Phot. s. v.).
925. Bdrrou ciX<piov
(Paroem. Gr. II p. 326,
Apost. IV 76).
946. cuKivov (Hes. Phot.
s. v.).
1014. Td ^K Tiliv &^aSujv
(Phot. s. v. ; Paroem.
Gr. II p. 656, Apost.
XVI 4).
1025. &v€p (Hes. s. v.i.
1085. cuveKiroT^' ^crl
(Paroem. Gr. II p. 645,
Apost. XV 66).
1183—84. diroirdTrma
(B. A. 433, 10).
Ranamm ybb.
55. ^iKp6c ^X(koc M6-
Xuiv (Paroem. Gr. II
p. 533, Apost. XI 69).
71—72. ol ^^v Tdp (Par-
oem. Gr. I p. 369,
Gregor.Cypr.m22a).
146. ddvuiv (B. A. 348.
1 ; Phot. s, V.).
151. f\ Mopci^ou (Par-
oem. Gr. II p. 446.
Apost. Vm 57).
159. 6voc &Tuiv(Paroem.
Gr. I p. 286, Diogen.
VI 98 ; II p. 124, Gre-
gor. Cypr. FV 55 ;
Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas: Indices. 271
RaoaramJ
II p. 562, Apost. XII 1350^51. Kvccpatoc
75). (Phot. s. V. ; Zon. p.
186. dvou TT^Kai (Phot. 1222). 106. jiaKpd TP<XM^i'l
s. V.; Paroem. Gr. II i59i.ir€ieaj (Zon.p.l630). (Phot. s. v.).
p.56o,Apost.XII89). 1406. dxOo<p6pov (B.A. 157. ApaKovrCbnc (Har-
Vespamm vas.
m. Kpiac (Hes. Phot.
S. V.).
-?^^TaOpov(Zon.p.422).
283-84. driOviCMa (Zon.
p.34).
474», 18).
Thesmophoriaza-
samm ¥88.
pocr. s. V.).
170. Kave/jXioc (Phot.
S. V.).
191. ircpl dvou CKidc
(Phot. s. V.).
5W.dTraubCD(B.A.419,3). 59— 4i. cO^fmei (Hes. s. ^iP— -20. dpxaioc gl. 2.
^71. 'Ax^pu)v (B. A. 474, v. cCKpninci; Zon. p. (B. A. 449, 6). Mivu-
5). 922). pilvj (Phot. s. V.).
^75. Taprncia jiOpaiva 120. 'Acla (B. A. 452, 5). 242, ^qpciTO gl. 2 (Hes.
(Phot. s. V. ; Paroem. 132—33. yapyaXilexy
Gr. II p. 660, Apost. (E. M. 221, 24; Zon.
XVI 15). p. 423).
479. ^^xoba (Zon. p. 136. fOvvic (E. M. 243,
608). 7 ; Zon. p. 457).
560. adiotc TaXapoic (B. 159—61. &\io\)ca (B. A.
A. 466, 30). 388, 1 ; Phot. s. v. ;
576. k6UiH(E. M. 361, 8). Zon. p. 165).
758. \oibopnc^6c (Phot. 163. *Iujvik6c (Harpocr.
S. V.). S. V.).
797.TdXavTov(E.M.744, 175. lr\\w (Hes. Phot.
17; Phot. s. V.). s. V.).
836^37. tfdiba Zon. p. 469. 6va(|Linv (Bachm.
611).
8B8.deupmTov(B.A.352,
11; Phot. s. V.).
^^- icTcia (B. A. 453,
33).
^2^904. o0t6itp€mvov
(BA.466, 11; Hes.
s. V. ; Zon. p. 346).
^' (Uivb€iceai (Hes.
Phot. s. V. dXivbf^-
Phot. s. V. ; Zon. p.
934).
257. drraTdc (B. A. 461,
21).
268—69. l(p6\Kia (Hes.
Phot. s. V.).
280. X(eov ^Micic (Hes.
Phot. s. V. ; Paroem.
Gr. I p. 430, Append.
m67).
289. dTXWTp{cTpiai (E. M.
313, 41 ; Zon. p.
602).
Anecd. I p. 318 ; Hes. 302. cOkov a(T€iv (Hes.
Phot. s. V.). Phot. s. v.).
470. iLiaivdbac (Phot. s. 326. v^ufed^aEuc (Hes.
V.). s. v.).
5tftf.KaTaiTpo(H€Tai(Phot. 330—31. dirocpuc/jcac
S. V.).
809. pouX€(a (Harpocr.
S. V.).
846. tXXov (Hes. Phot.
s. V.).
(B. A. 439, 3).
361. CKOTriujpoOvTai
(Phot. s. V.).
369. dvovToc (B. A. 406,
10; Hes. s. v.).
m). 'EEaXlcac (Zon. 878. o\ (Phot. s. v. ; Zon. 446. albOic (Paroem. Gr.
P. 768).
^^i 956. TUJv(a (Zon.
P. 461).
^^-86. TpOpXiov (Hes.
Phot. s. V.).
^151. pxdpn (Zon. p.
393).
p. 1437). I p. 381, Append. I
942. kcTxav (Phot. s. V.). 10 et II p. 11, Diogen.
1067—68. aid^p (B. A. I 69).
355, 18 ; Phot. s. v. ; 480. oOb' ^v c€X(voic
Zon. p. 67 et 78). (Phot. s. v. ; Paroem.
1197. cup/|vn (Hes. Phot. Gr. II p. 586, Apost.
s. V. ; Zon. p. 1684). XIII 47. De hoc pro-
272
Vesparum]
verbio cf. Roemer,
Stnd. zu Ar. p. 54).
508—11. XoTidc (Athen.
VI 229 a; Hes. s. v.).
604. irpuJKTdc XouTpoO
(Hes. Phot. s. V. ; Par-
oem. Gr. I p. 447,
Append. IV 61 et U
p. 46, Diogen. IH 58).
674. XdTava (Hes. Phot.
s. V.).
675. K6vvou i|;f^q)ov (Hes.
S. V.).
678. TT(TuXoc(Phot. s. v.).
681. diroKva(€i(B.A.428,
27).
696—97. eiva (Hes. s. v.
e(c; Phot. gl. Hom.
s. v.).
699. i^K€K<jKKY\ca\ (Zon.
p. 608).
699—702. dKap^c (B. A.
363, 23 ; Phot. s. v.
dKapf|).
721. CT6|i<paKa (Hes. s.
V. CTojKpdcai; Phot.
S. V.).
725—27. CKi^iruiv (Phot.
s. V. CK(irujv).
754. Ky\\x6c gl. 2 (Phot.
s. v.).
769. ^TTipoXi^ gl. 3 (Har-
pocr. s. V. ; Zon. p.
800).
771—72. iUyi^xyf Tdv
f^Xiov (Eust. 881, 42;
Hes. s. V.; Zon. p.
776).
Victor Goulon,
775. e€C|uioe^Tiic (Zon.
p. 1028).
783. dva^accUj|Li€voi
(Paroem.Gr.IIp.536,
Apost. XI 77 a ; Zon.
p. 202).
888. Tpo(paX(c (Hes. Phot.
s. V.).
850. dXoK(Z€iv (Zon. p.
137).
875. dTum( (Harpocr.
s. V. dyuidc ; Zon.
p. 20).
877. CTUcpvdv (B.A. 63,
4; Phot. s. V.).
878. cipa(ou (Hes. Phot.
s. V. c(paiov ; Zon. p.
1633 8. v. c€(paioc
ibique adnot.).
928.^p(eaKoc. M(aX6x^in.
Paroem. Gr. I p. 120,
Zenob. V 11 ; U p. 38,
Diogen. UI 15; II p.
79, Gregor. Cypr. II
68).
1019. ^TYacTp(|iiueoc
(Hes. s. V. ; Paroem.
Gr. II p. 376, Apost.
VI 46 ; Zon. p. 599).
EOpuKXf^c (Hes. s. v.).
1026. iraibiKd gl. 1 (Phot.
s. v.).
1035. (pUjKr) (Hes. s. v.).
1041. dvTUJ|Lioc(a (B. A.
409, 12 ; Harpocr.
Phot. s. V.).
1042. noX^imapxoc (Har-
pocr. S..V.).
1169. biacaXaKU)vic(
(E. M. 270, 38; ^
p. 529).
1172. boeif^vi (Zon. p.
558).
l^^aircv^craigl.^^Haf
pocr. s. V.).
1291. ^nirdTiiccv (Par-
oem. Gr. I p. 408,
Append. U 71 et II
p. 165,Macar.III96).
XdpaS Ti?|v diiircXov
(Paroem. Gr. I p. 173,
Zenob. VI 40 et U p.
51, Diogen. lU 90).
1299. dTnpdTaTov (B. A.
459, 15).
1346. X€cp(cai (Phot.
s. v.).
1366. KaTa7rpo(E€Tai
(Phot. s. v.).
1368—69. Tujedlci (Hes.
Phot. s. v.).
1370. tOmPoc (E. M. 771,
38 ; Zon. p. 1764).
1410. li^ujv(biic gl. 1
(Hes. 8. V.).
1431. ^pboi (Hes. s. V.)
1437. ^xtvoc gl. 3 (Har-
pocr. s. V.) 'Exivoi
(Phot. s. V.).
1450—52. olgl. 2(Ph(>t
S. V.).
1450—53. l^\^ (Hes.
Phot. s. V.).
1510. irivvoTnpnc (Hes.
Phot. s. V.).
Quaestiones criticae in Aristophaois fabulas: Indices. 273
II. Index Graecitatis.
&6dpric, non dOdpac . • 65
«iKpdxoXoc, non dKp6xoXoc 61
dv particula iterata . . 166
dwbncai cum dativo . . 221
dvuciv 209
dicoKom^ ab Aristophane
adhibita 195—96
ipasigitur
dpTtdZccBai toiv icxdbuiv
similesque locntiones
dcpouciv, dcpcOeiv ....
dmpi vincrwp •*...,
Ppux&ceai de fletu inCan-
tium dictum . . . .
96
100
60
196
To^nXioc 194—95
Tdp tertio vel quarto loco
positum 154
TpvjXiTuj 47
^P' iXe^, beOp' lei, si-
milia
flXiTTiui
«c u»v (^dvoc) = ipse
solus
tooTK^<paXoc, non iKa-
TovTGnc^(paXoc ....
^vviadTerbiilocalis prae-
ditum
^HKO, ^€K€V, €lfv€Ka, o6-
V€Ka
tVI]
^naueoi, non ^vrauOt .
^maXib
^c (non €ic) Kdpoicac, ^axa-
PittV, K€qNlX]^V ....
xni, 1.
93
85
37
62
193
26—35
103
155
208
91
?l = f|V
1Jb€i(v) .
taKxov
(bo6 . .
ke' 6ti, d;c
69 xal W| A(a — t€ . . . .
77
83
97
156—57
95
39
XimaTidv aliaque verba!de-
siderativa 218—19
X(Tpov, non v(Tpov ... 62
\i littera vocabulis inserta 66
fiaKpd KXd€iv, similia . . 149—51
^U€ic6ai, non ^fifiu€ic6ai 193
jiujv oOv 193
vOv (vuv) per b/| expli-
catum
01, €1, r\ inter se commu-
tatae
olb' 6ti, djc
oOk t(&v KpuipOXuiv simi-
lesque locutiones . .
irapd et iT€p( inter se com-
mutatae
irdc, TTdca cum altera per-
sona sing. imperat.
praes. coniunctum . .
Tr^^Ooc, non cir^^Ooc .
trX€6|iuiv, non itv€6|liujv .
irdT€pov, irdTCpa, ir6T€p* .
irp6c (non ibc) t6v Bedv
cum verbis eundi . .
irp6T€pov — irptv . . . •
11
21
190
21
12
193—94
50
14
152—53
153
108—09
18
274
Victor Goulon,
irpdTcpov et irpiDTOv inter
se commutata . . . .
pag-
109
OiT6^vucBai Tdc ^KicXnciac
= contiones eierare .
pa«-
192
fii-XKixjj non fiijx^ • • •
j>6txoc dpcXicKoiv similes-
41
i|iaKdc, non ifieKdc . . .
0ir6 et &ir6 inter se com-
mutatae
U
86
qne genitivi materiae .
167
ujv et €iv inter se com-
mutatae
47
coi et cou inter se com-
ibc, €(c, ^c inter se com-
mutata
U
mutatae
37—38
dic ^x^
155
Quaestiones criticae in Aristophanis fabulas: Indices. 275
m. Index locorum tractatorum.
pa«-
P&ff.
VBf.
pag.
AehamenBiiim :
Eqmtnm:
219
226—26
127
100-01
433
149 51
236
226—27
301
101
1046
151
317
227
336
167
1110
151
346
197
366
166
368
99
392
102
]
^AA .
416
99 100
610
102 03
j
LJj^BABliaa
>MK}«
636
227
778
197
967
157
716 sqq.
228
H43
103
990
228
850
103—04
Nnbimn :
1144
100
916
104
68
92—93
198
62
93 94
Plati
i:
971
104
167
216
94
94—95
17
36—37
Avimn
66
204-06
•
•
222
222
274
371
398-
-99
220-21
26 26
54
32
119 sqq.
146
185
203
153
189—91
154
37
154—55
336
96—97
420
34—36
466
223
432
26
242
37^38
566
223
460
96
255
70
m
223
489-
-90
188
271
672
167
638
152—53
M # X
666
581
38
70
692
57
864
95-96
740
97
876
68
586
38—39
769
68
966
36
596
39
796
97—98
996
36
725
191 92
1078
98
1005
55
765
221
1091-
-92
223 24
1046
188-89
801
818
9f>
1187
193-94
1047
69
56 56
1272-
-73
68—69
1073
153
845
885
989
193
56
33—34
1563
69
1266
69
1693
194-96
1277 1
Bqq.
69
1499
96
1010
39
Sedeaiaxiuanixn :
1020
39—40
417
69—60
Pads:
1078
166
659
34
173
226
1085
40
741
60
182
89-99
1087
67
276
V88.
pag.
Victor Coulon,
YM.
pag.
VS8.
PH'
1088 sqq.
155
667
219
393
229
1110
40
625
219
1040—41
230
1148
155
741
219
775
220
Vespamm:
838
220
108
224
Ranaram:
888
92
338
224—2.3
15
217
-18
1448
53—54
570
196-96
340 sqq.
187
1505
220
713
98
347
218
983
196
369 sqq.
151
-52
Thesmopht
^riaza-
997
156
372
188
sarnm:
1065
156
378
188
161
sqq.
228-29
1131
196—97
494
218
-19
380
108—09
1307
59
Qnaestiones criticae in Aristophanis fabulas: Indices. 277
DISPOSITIO QUAESTIONUM.
Prooemium (§ 1—2) 5—10
LIBRI PRIORIS
Caput I (§ 3—5) : De locis, quibus Suidas cum V aut iis,
qui pro V sunt, codicibus a R dissentit 11—40
C&put n (§ 6 — 7): De locis, quibus Suidas cum R contra
V aut eos, qui pro V sunt, codices facit 41 — 60
Caput III (§ 8—9): De locis, quibus lexicographus et a R
et a V discrepat 61 — 70
Caput IV (§ 10 — 14): De Suidae propriis scripturis . . . 71—109
Caput V (§ 15—17) : De ratione, quae lexicographo cum
codicibus nostris intercedere videatur 110 — 133
LIBRI POSTERIORIS
Prooemium (§1) 134—136
Capnt I (§ 2 — 4): De locis, quibus scholia cum V aut iis,
qui pro V sunt, codicibus adversus R consentiunt . . 135—157
Caput II (§ 5 — 6): De locis, quibus scholia cum R a V aut
iis, qui pro V sunt, codicibus discrepant 158 — 167
Caput III (§ 7—9): De locis, quibus scholia et a R et a V
aut iis, qui pro V sunt, codicibus dissentiunt .... 168 — 198
Caput IV (§ 10—14): De scholiorum variis lectionibus . 199—230
Capnt V (§ 15) : De ratione, quae inter scholiorum codi-
cumque lectiones intercedere videatur 231 — 235
(§ 16 — 17) : De ratione, quae Suidae cum scholiis
nostris intercedere videatur et de Aristophanis recen-
sione, qualem prae se ferat imaginem 235 — 244
Indez Suidae glossarum, quae ad Aristophanis undecim
fabulas pertinent 245—272
Index Graecitatis 273—274
Index locorum tractatorum 275—276
DIE IIAPAKAHTIKOI
)ER GRIECHISCHEN UND ROMISCHEN
LITERATUR.
VON
JOSEF ALBERTUS.
STRASSBURG
VERLAG VON KARL J. TRUBNER
1908.
Herm Prof . Dr. KEIL
und
Herm Prof. Dr. KEITZENSTEIN,
seinen hochverehrten Lehrem,
in aufrichtiger Hochachtung.
Vorwort.
tber die Technik der ermahnenden Feldherrnbered-
samkeit in der antiken Geschichtsschreibung ist meines
Wissens noch nicht gehandelt worden. Blass hat in seinem
Buch T)ie Attische Beredsamkeit* ^) das Theraa nur gestreift.
Auch er empfindet und spricht es aus, daB unter den zahl-
reichen Reden des Thukydides die ermuntemden Ansprachen
der Feldherren an die Heere eine besonders geartete, selb-
standige Gruppe ausmachen, welche von den ubrigen Deme-
gorien zu trennen sind. *Wiederum unter diesen (insgesamt
38 Reden des Thukydides) sind auszusondem die zahlreichen
Iteden der Feldherren an die Heere, die nicht eigentlich be-
ratend, sondera nur ermunternd und ermahnend sind*. Die
Technik dieser Ermahnungsreden wird von ihm nur ganz
aufierlich beriihrt, indem er den 'TTapaKXriTiK^c', wie wir ihn
^mstweilen nennen wollen, in den schematischen Rahmen
^oemium, Hauptteil, SchluB einzwangt. 'Die zahlreichen
-^iisprachen der Feldherren haben im ganzen denselben Bau,
*^^er daB, weil sie so kurz sind, die samtlichen Teile be-
®^tend einschrumpf en miissen. Auch hier f ehlt das Prooemium
^^^ohnlich nicht . . . Ohne Prooemium anzufangen, ist na-
^*ich auch gestattet; dagegen der ermahnende SchluB ist
^^ttiganglich, mag er nun in wenigen Worten bestehen oder
■ * • zmn Hauptteil des Ganzen ausgebildet sein*. Mit dieser
^^^ an der AuBenrinde haften bleibenden Zergliederang ist
^ die Technik des irapaKXviTiKoc nicht viel gewonnen. Be-
^^titend scharfer geht Alfred Gudeman in seiner kommen-
^^tten Ausgabe des Agricola auf die Frage ein. Er ist in
') P S. 241. 232.
6 Josef Albertus,
seiner griindlicheii Einleitung bemiiht, wohl mit Unrecht,
die technische Einheitlichkeit des Agricola als *biographisches
Enkomion' zu verfechten, gegen Leo, welcher, meines Er-
achtens richtiger, die Ansicht vertritt, daB Tacitus im Agricola
mit der Technik der Biographie gleichzeitig einige der Hi-
storiographie eigenttimliche technische Mittel verbunden hat,
und daB das Ganze auf eine Formel zu bringen weder moglich
noch notig ist^). Die Aufnahme der parallelen TrapaKXriTiKot
des Galgacus und Agricola seitens Tacitus, ein sonst nur
der Historiographie, nicht der Biographie anhaftendes Stil-
und Kunstmittel, ist wohl fiir Leo mit einer der entschei-
denden Gninde fur seine Ansicht, wie er es auch ausspricht*).
Aber auch Gudeman hebt richtig hervor (S. 8 seines Agri-
cola): *. . . und ailerdings sind besonders fingierte Reden ein
charakteristisches Merkmal der antiken Historiographie, von
Herodot bis zu Ammianus Marcellinus*. Wir werden sehen,
daB fiir das Vorkommen der TrapaKXriTiKOt diese Grenze nach
oben auf Thukydides zu beschranken, nach unten aber iiber
Prokops Geschichtswerke bis zu den Getica des Jordanes-
Cassiodor zu erweitem ist, da noch letzterer den Hunnenkonig
Attila einen regelrecht technisch gebauten irapaKXiiTiKdc gegen
die Romer bei Ghalons halten laBt
Uber die Feldherrnreden spricht sich Gudeman (a. a. 0.) des
nahem so aus: *Die ganze dem Schriftsteller zu Gebote stehende
rhetorische Kunst wurde auf deren Ausarbeitung verwendet,
doch bewegen sich namentlich die Feldherrnreden in Gedanken
und Motiven innerhalb so enger Grenzen und weisen so zahl-
reiche tTbereinstimmungen, selbst im Wortlaut auf, dafi ein
*) LeO; Die Griechisch-Rdmische Biographie S. 224: *Da es sich
um einen grofien Schriftsteller handelt, erwartet man mit Recht eine
vollkommene Form, aber nicht mit demselben Recht etwas Kon-
ventionelles ; vielmehr freie Bewegung in den Grenzen, die eine Lite-
raturgattung gestattet*.
') 6r.-R5m. Biogr. S. 232 : *Diese GegenUberstellung der redenden
Feldherren (Agricola und Calgacus) gehort wie das librige mit znm
spezifisch-historischen Stil*. Leos Meinung ist Ubrigens absolut be-
statigt dadurch) dafi in der sonstigen biographischen Literatur der
Alten irapaicXriTiKoi nicht vorkommen.
Die irapaKXnTiKoi in der griechischen u. r5m. Literatur. 7
traditionelles und allen gemeinsames Musterschema voraus-
gesetzt werden muB, zumal direkte Abhangigkeit oder Nach-
ahmung von Vorgangen nur in den seltensten Fallen ange-
nommen werden kann'.
Mit feinem Empfinden hat R. C. Jebb 'Die Reden des
Thukydides'^) auf die irapaKXriTiKoi dieses Autors aufmerksam
gemacht Wahrend Gudeman zur Erklarung der Feldherrn-
beredsamkeit vor der Schlacht und ihrer feststehenden Technik
und Topologie ein Musterschema annimmt, neigt Jebb viel-
mehr dazu, daftir in der historiographischen Technik und in
der feststehenden Tradition, vor Schlachtschilderungen Feld-
herrnreden einzuschalten, die genugendeBegriindung zu sehen.
Es ist Jebb wohl absolut darin zuzustimmen, daB Thukydides
als erster sowohl die rhetorische Technik der geschichtlicher
Darstellung eingeflochtenen Reden im allgemeinen als ins-
besondere auch jene der Feldherrnreden begriindet und an-
gewendet hat: 'Wenn aber die Nachfolger des Thukydides
einer festen Tradition folgen, so hat er von allen Schrift-
stellem das meiste dazu getan, diese Tradition zu bildeu, ja
erdarf ganz eigentlich als deren Begriinder bezeichnet werden'
(Jebb S. 2). In diesem Sinn hat Thukydides wohl auch die
'^^PokXtitikoi begrtindet und so dieses technische Kunstmittel
"6r Geschichtsschreibung wenn nicht erfunden, so doch in
^^Jlkommen fertiger und abgerundeter Form angewendet
^^nn auch Herodot Reden hat, so ist doch das, was er
wetet, von der Thukydideischen Beredsamkeit wesentlich ver-
^i^en. Auch hier spreche Jebb (S. 4) : *AugenscheinIich
^^^ ist der Gebrauch der direkten Rede, des bequemen Ge-
^^fichstones, etwas ganz anderes als die Einfiigung form-
l^^terReden: es ist daran nichts notwendig Rhetorisches, es
^st lediglich ein Mittel, Gedanken und Beweggriinde lebhaft
*^^^tellen, ein Mittel, wie es einer einfachen Zeit natiirlich
^^ Tind bei Werken, welche, wie die Erstlinge griechischer
"Osakunst, mehr zum Horen als zum Lesen bestimmt waren,
den naheliegenden Vorzug hat, die Aufmerksamkeit in Span-
l^ggg zu halten. ... (S. 6) Trotzdem aber kann man nicht
0 Autorisierte Obersetzimg von J. Imelmann, Berlin 1883.
8 Josef Albertus,
behaupten, daB Herodot eine besondere Vorliebe fur eigent-
liche rhetorische Eunst gehabt habe; seine Neigung ging
vielmehr auf Unterhaltung — lebendige, geistreiche, argu-
mentierende, im wesentlichen aber doch den Oesprachston
festhaltende Unterhaltung. ... (S. 7) Auch darauf mag hier
gewiesen werden, dafi die Reden bei Herodot in ihrer Oma-
mentik zuweilen deutlich homerische Ziige haben, zum Be-
weise seiner naheren Verwandtschaft mit dem Epos als mit
der Rhetorik*.
Allein diese weiteren Fragen nach dem Charakter der
Reden tiberhaupt und ihrer Stellung innerhalb der antiken
Idteratur m5gen auf sich beruhen. Unsere Aufgabe besteht
darin, einzig die ermahnenden, an die Truppen vor einem
Kampfe gerichteten Feldhermreden zusammenzustellen und
zu zergliedern und dazu auf jene Stellen der technischen
Literatur einzugehen, die sich auf sie beziehen, also die
Quellen des TrapaKXriTiKdc festzulegen und die Technik der
bestimmten, immer wiederkehrenden tottoi aus ihnen heraus-
zuschalen. Es wird sich dann der Boden gewinnen lassen,
auf dem die Redegattung, das t^voc des irapaKXriTiKoc sich
auch theoretisch umschreiben und gegen verwandte Rede-
gattungen wie die des cu^PouXcimKdc, 7rpoTp€TrnK6c, imTdqpioc
abgrenzen lassen mufi.
Die irapaicXiTnKof in der griechischen u. rom. Literatur.
Erster Teil-
Die Quelleu des Parakletikos.
Kapitel 1.
Der Name '7rapaxAY)Tixb<; Xiyo^' bei Rhetoren und
Historikern.
Der Name 'TrapaKXniiKoc X6toc* zur Bezeichnung der er-
mahnenden Feldhermrede begegnet viermal beim Bhetor Aelius
Aristides. Es gibt weit altere Zeugnisse fiir diese Bezeichnung,
wie die folgende Darlegung zeigen wird ; ich gehe jedoch von
den Aristidesstellen aus, weil sie besonders deutlich sprechen
und klar die Berechtigung erweisen, von einem Xotoc napa-
xXriTtKOc und einem t^voc TrapaKXnxiKov zu reden*).
In der Bede 'Kord tuiv i£opxou)Lievujv* eifert Aristides
gegen die leichte und tandehide Art mancher Bedner und
weist deren Erfolglosigkeit am Beispiel Sardanapals nach, der
am Webstuhl sitzend feierUch zur Schlacht ermuntemde Beden
vortragt: (§ 61 p.252, 4K.) xapicic f Sv ouv efnc, d) MdceXnc,
im cuKppocuvYiv Kai dvbpeiav Kai Kapiepiav iv toutio tijj ^dXei
irapaKaXujv, ou KapTepuiv auTOC jneveiv 4v tt) TdEei tuiv X6tujv,
UKiTepei SapbavdiraXXoc tQ Kepxibi Tf|v Kp^xriv uj6ujv rjjbev touc
e(c Tf|v jLidxTiv TTapaKXr]TiKouc. In der Rede 'TTepi toO
irapaqpOdT^aToc' bringt derselbe Bhetor als Beispiel Nestor,
*) Aristid. ed. Keil II p. 152, 20 Anm. : 'irapaicXTiTiKdv] sine X6tov,
item or. XXXIV § 59 et or. II pro pace I p. 609, 5 sq. Ddf. (cf. or. XXVU
§ 42), ut irapQKXr^TiKoO nomen technicum apud rhetores fuisse efficiatur,
quanqoam apud alium termini huius exempium, quod sciam, non extat*.
Der Schlufi, dafi irapaKXr)TtK6c bei den Rhetoren wenigstens dieser Zeit
technisch verwendet wurde, weil gerade Aristides sich dieser Bezeich-
nung bediente, und das in einer durch Auslassung des Wortes X6toc
die Gelftuiigkeit andeutenden Art, ist zwingend.
10 Josef Albertus,
welcher bei Homer statt eines irapaKXiiTiKOc Lobreden auf sich
selbsthalt{§ 34 p. 152, 20 K.): XdTU)v toOv irapaKXriTiKOv toic
'AxaioTc 6 TrpecPuTaToc a&Toiv utt^p toO beSacOai Tf|v TrpOKXnciv
ToO*EKTopoc oiib^v dXX' f\ dTKUj)Liia ^auToO 6i6£epx€Tai. In der
Rede Tanegyrikos in Kyzikos tiber den Temper sucht Ari-
stides darzutun, dafi er auch dann ermahnen darf, wenn die
Vergangenheit keinen Grund zu Vorwiirfen hat. Denn niemand
ermahnt die schon verlorenen Kampfer (§ 42 p. 136, 28 K.):
oi^ai bfe Kai Touc crpaTTiTouc touc TrapaKXriTiKOuc tujv X6tujv
ou iTpoc TouTOuc dvaXiCKeiv tujv crpaTiujTuiv, oFc fiv Taurdv ij
iToXXd Te Kai \ir\biy elTreTv, dXX' oTc fiv eic b^ov ji^XXr] imdXicTa
TiTvecOai. Endlich finden wir den Ausdruck irapaKXiiTiKOc in
der 2. Rede *Fur den Prieden', einer Deklamation, in welcher
die Lakedaemonier zum Frieden gegen die Athener mit dem
Motiv einer eventuell wiederkehrenden Persernot ermahnt
werden (I p. 609, 4 Dind.): . . . Tivac eiTT^ )lioi 7rapacTiicdi)ui€9a;
iTpoc Tivac TipoTepouc d7T0CTe(Xuj|uiev ; ticiv ol Tiap' f|)Lidiv irapa-
KXriTiKoi ^dXXov Kaip6v ^Houciv;
Diesen vier Stellen, welche das t^voc irapaKXriTiKOv als
Ermahnungsreden vor der Schlacht wenigstens bei diesem
dem 2. Jahrhundert nach Christus angehorigen Rhetor vor-
aussetzen, ftige ich Stellen seines Zeitgenossen Fronto hinzu.
Im 3. Brief des 2. Buches an Kaiser Verus spricht Fronto
von einem 'Commentarius', den er auf Wunsch und Befehl
des Kaisers fiir ihn anzufertigen geneigt ist *Quid vis enim
subire paratus sum, dum a te res nostrae inlustrentur. Plane
non contempseris et orationes ad senatum et adlocutiones
nostras ad exercitum. Mittam tibi et sermones meos cum
barbaris habitos' (p. 131, 132 Nab.). Derselbe Rhetor scheidet
wieder technisch ein besonderes t^voc irapaKXriTiKOv aus in
seinen *Laudes fumi et pulveris, item laudes neglegentiae'
p. 212 Nab.: *In primis autem sectanda est suavitas. Namque
hoc genus orationis non capitis defendendi nec suadendae
legis nec exercitus adhortanti nec inflammandae con-
tionis scribitur, sed facetiarum et voluptatis*.
Sind diese beiden Stellen als technisch fUr Name und
T^voc der 7rapaKXr)TiKoi absolut sicher, so laBt eine dritte keine
Die irapaxXiiTiKoi in der griechischen u. r6m. Literatur. 11
so sichere Entscheidung zu. Pronto lobt im 1. Brief des
2. Buches an Eaiser Verus in mafiloser Weise die Bered-
samkeit seiner Schtiler L. Verus und M. Antoninus. Er hebt
als Wirkungen der Beredsamkeit auch das *ad virtutem cohor-
tatur' hervor^), womit das Ttvoc TrapaKXriTiKOv bezeichnet sein
kann; aber ebenso richtig, wenn nicht richtiger, wird man
an einen 7rpoTp€7mK6c denken.
Der um ein halbes Jahrhundert altere Dio von Prusa
kann in seiner 2. Rede *Tr€pi paciX^iac' als weiterer Zeage
des technisch gewordenen Ausdrucks *7TapaKXnTiK6c' fiir die
Feldhermrede dienen. Nachdem er § 29 (p. 22 Amim) dio
Ausdrucke *dvaKaXoOca, iiroTpuvouca, TrapaK€X€uo^€vri' von den
Schlachtsignalen gebraucht hat, nennt er § 59 (p. 28 Arn.) das
beriihmte Schlachtenlied des Tyrtaeus eine dj6f| irapaKXnTiKri :
'Jti hi ol\xa\ Tr|V TtapaKXnTiKriv, oKa f\ tiuv AaKUivtKuiv i^pa-
Tripiwv, \xaka 7Tp€7T0uca Tr| AuKOUpTOu 7ToXiT€ia Kai toTc imTr)-
^cufiaciv dK€ivoic' dtxex^ dj Z^rdpTac €udv6pou . . .' Also war
wohl auch fiir Dio, da er das Tyrtaische Embaterion eine \}jbf\
^apaKXr]TiKr| nennt, die Feldhermrede ein X6toc 7rapaKXriTiK6c.
Weiter kommen wir mit der Bezeichnung 'rrapaKXriTiKOc
%oc* bis zum Verfasser der Romischen Archaologie hinauf,
^6m rhetorisierenden Geschichtsschreiber Dionys von Hali-
^aB, der die technischen Ausdrticke der Rhetorik gern in
^^ Geschichtsdarstellung aufnimmt, mag es auch zuviel von
Christ gesagt sein, daO er *die Geschichte nur gegchrieben
"^^ um passenden Stoff fiir seine rednerischen StUubungen
^ gewinnen*. Servius Tullius wili alle sabinischen Stamme
^ einem groBen romischen Bunde vereinigen. Dazu beruft
^^ die Machtigsten der einzelnen Stadtc und den romischen
^nat zu einer Versammlung und richtet an sie einen "rrapa-
^lTiKoc X6toc' zur Einheit und einmiitigen Gesinnung. Arch.
') Nab. S. 122 'Igitur si verum imperatorem generis humani
^eritis, eloquentia vestra imperat, eloquentia mentibus dominatur;
^ metiun incutit, amorem conciliat, industriam excitat, impudentiam
^tingoit, virtutem cohortatur .... und S. 124 *Imperium autem non
potestatis tantum modo vocabulum, sed etiam orationis est . . . Nisi
^nefacta laudet, . . . , nisi hortetur ad virtutem . . . nomen suum
^«serat '
12 Josef Albertus,
Rom. IV, 126 'ETid bi cuvfiXeov . . . X6tov buEfiXee rrapa-
kXt)tik6v 6^ovoiac, bibdcKUJV ibc KaX6v ^^v XPH^ci iroXXai
7r6X€ic fyitqt TvuJjLiq xP^^^vai, aicxpd 6' Shiic cuttcvujv dXXrjXaic
6iaq>€po)iivujV^).
Endlich bringt schon Polyb. XH 25 ^ 3 (s. u. S. 17, 1)
sicher den Terminus, wo er seinen Tadel tuuv cu|ipouX€imKurv
KUi TTapaKXriTiKuiv (tx bi TTp€cp€UTiKi£iv XoTuiv, ok K^xPni^^ii Ti|iAaioc
ausspricht; denn zwischen den Termini cu^PouXcutikoC und
irp^cPcuTiKoi mufi auch TrapaKXriTiKoi selbst als Terminus ge-
fafit werden.
Haben wir bei Aristides, Fronto und Polybios die absolut
sichere Bezeichnung unseres t^voc, bei Dio Chrysostomus und
Dionjsios eine grofie Wahrscheinlichkeit fur Existenz und Be-
nennung desselben, so fragen wir naturgemafi, ob die Rhetoren
die Bezeichnung TrapaKXnTiK6c deshalb technisch machten, weil
sich die Historiker dieses Namens zur Einleitung oder zur
Benennung der militarischen Ermahnungsrede bedienten. Wir
finden in der Tat die Worte TrapaKaX€iv und TtapdKXnoc bei
den Historikern mit Vorliebe verwendet Einige Stellen von
Appian und Arrian bis zu Poljbios und Xenophon hinauf
mogen dies dartun.
Arr. Anab- II, 10, 2 ... dvTauGa TrapiTTTT^uujv Trdvni 'AX^-
fovbpoc TTap€KdX€i dvbpac dTaOouc TiTV€c9ai . . . IQ, 9, 5
£TTav€X6ujv bk Kai SuTKaXdcac au6ic touc auTOuc fiT^MOvac
auTOuc ^4v oOk l(pr] xp^vai TTupaKaX^TcOai TTpoc ou ic t6v
dTiuva ' TToXai T^p €ivai bi' dp€Trjv T€ ti^v cqxuv TrapaKeKXr)-
^lvouc . . . ni, 10, 1 TaOTa Kal ToiauTa dXXa ou ttoXXo
napaKaXccac t€ Kai dvTiKapaKXr]6€ic Trp6c tujv ^T€m6vu;v
6app€Tv . . . Appian Ififit vor Philippi den Cassius BelL Civ.
rV, 87 seinen TrapaKXiiTiK6c einleiten: u4ct€ Ti xP'^ Tip Xotm^
TrapuKaXeTv TTpo6u|iiav t€ Kai 6^6voiav . . . Mit Vorliebe ver-
wendet die Bezeichnung Polybios f iir die ermahnenden Peld-
hermansprachen. Gelegentlich einer Meuterei im Heere der
Earthager I, 67 wird der Mifistand der Vielsprachigkeit her-
^) Es ist zuzugeben, dafi hier wie in der einen Frontostelle der
Terminus irapaKXriTiKdc etwas weiter ist, die Feldhermrede mit lun-
schliefiend, aber nicht sie allein.
Die irapaicXiiTiKoi in der griechischen u. rdm. Literatur. 13
vorgehoben, weshalb keine einheitlicbe Anspracbe gehalten
werden konnte: Xoitt6v f\y bid tiwv ^T€|bi6vu)v iroctcOat tAc d£t-
luceic KQi TTapaKXrjceic. III, 43, 11 beim Rhoneubergang
Haimibals: 'Avvipac bi . . . touc TrpiliTouc drroPaivovTac cuvicra
KaiirapeKdXet. 111,44, 11 TouTOtc 6' l&\c €u6apc€tc civcu rrapc-
xdXei. m, 54, 1 anlafilich eines TrapaKXTiTiK6c beim Alpen-
abergang: OcuipiXiv Td ii\r\Qr\ 6uc9u)iU)C btaK€()Li€va Kai bid Tf|v
irpOT€T€VTm€vnv TaXatTTUipiav Kai 6td t#|v It\ TTpocboKUifuidvTtv,
^Treipdio cuvaOpotcac TrapaKaX^tv ... III, 62, 1 znr Ein-
leitQng der TrapaKXnTtKoi Scipios und Hannibals in Obeiitalien
... Awipac Kai TT6TrXtoc dTrcpdXovTo rrapaKaX^iv Tdc touTuiv
buvdfieic. ni 63, 14 tuiv bk ttoXXuiv dTTob€XO)i€Vuiv t6 t€ Trapd-
beiTfia Kai touc X6touc Kai Xa)Lipav6vTU)V 6p^f|v Kai Trapdcractv
oiav 6 irapaKaXw V 4cTTOu6ac€ . . . III, 64, 1 . . . Tdc bk Xotrrdc
^uvd^eic cuvaTaTiiiv Trap€KdX€t. III, 64, 11 ... 5taq)f)K€ Trpoc-
TTcipaKaXdcac dTOi)Liouc €ivat Trp6c to TTapaTT€XX6)ut€vov. Ich
kebe noch die Haufigkeit der Bezeichnung TrapaKaX^iv anlaJilich
der TTopaKXTiTiKoi des Aemilius Paulus und Hannibals vor der
Schlacht bei Cannae hervor. m, 108, 1 At6 Kai TrapaKaXd-
cavtec Touc TT€pi tov Ai^iXtov . . . d2aTr€CT€iXav . . . III, 108,
5 ^ioirep . . . ^oc Trpoc6€iTat Td npafixaTOL, Tfjc u^€T^pac pou-
%eujc Kai TTpo9u)uiiac, iitt^p fjc oub^ TTapaKaX€ic9at TrX^iui
'fpeTreiv u^iv inroXa^pdvui. IH, 108, 6 Toic \xiv T6 mc9ou rrapd Ttct
CTpaTeuo|Li€votc . . . dvaTKaioc 6 tp6ttoc Ttv€Tat ttic Trapa-
•^Mceuic. in, 108, 7 olc fefe . . . iitt^p cq)ujv auTUJv Kai TraTpiboc
^^^ TuvaiKuiv Kai tckvujv 6 Kivbuvoc cuv^cttik€v . . . uTro|ivric€U)C
f^^vov, TrapaKXric€UJC 6' ou Trpocb^i. III, 111, 1 Avvipac
^^ ••. Kpivac Trpocb€ic9at TrapaKXr|C€U)c tov Katpov cuvfiT€ touc
'^oUouc. in, 111, 5 To bk TrapaKaXciv i))idc vOv bid TTX€t6vujv
^uGapceic Kal TTpo9uMOuc €ivai Trpoc tov Kivbuvov oubajiujc |iioi
'^OKei Ka9riK€tv.
Schon bei Xenophon tritt diese technische Bezeichnung an
^ehreren Stellen der Anabasis auf : HI, 1, 24 dXX' icuic Tdp Kat
""^oi Tairrd dv9u)Lio0vTat, Trp6c 9€ul»v ^f) dvafX€vu)^€v dXXouc dq)'
Wc iX0€iv TrapaKaXoOvTac ^Tri Td KdXXtcr' ?pTa . . . III, 1, 44
fi Kai fi)Lidc 6€i vOv KaTa^a96vTac . . . auTOuc t' dvbpac dTa9ouc
tivai Kai Touc dXXouc rrapaKaX^iv . . . f|V 6^ u|i€ic auToi tc
14 Josef AlbertuSy
iTapacK€ua2l6|i€voi q)av€poi t^t€ im touc 7ToX€)Liiouc Kai Totc
dfXXouc 7TapaKaXfiT€, €u tcT€ 8ti 2i|iovTai u)liTv Kai 7T€ipdcovTai
|bii^€Tc6ai.
Wir haben also bei Arrian, Appian, Polybios und Xeno-
phon eine in die Augen springende Vorliebe ftir TTapaKaXerv
und TTapdKXriac zur Bezeichnung des TTapaKXriTiKdc Xotoc
tJbrigens wird der Ausdruek aueh technisch zur Bezeichnung
derselben Sache bei Isokrates in den Prunkreden Tane-
gyrikos* und Thilippos' und in den Staatsreden des Demo-
sthenes gegen Philipp verwendet Obwohl die isokrateische
l7Ti5€i£ic von den kleinen militarischen, der Geschichtsdar-
stellung eingeflochtenen TTapaKXnTiKoi grundverschieden ist, so
finden wir doch dort wie hier sachlich und dem Namen naeh
das 7TapaKaX€Tv, den Aufruf zum Kampfe, und die typische
Beweistechnik, daB der Feind leicht zu bekampfen, nicht
buc7ToXd^riTOC ist Isokr. Paneg. 138: KaiTOi Tivk GauMdZoua
t6 )LieT€9oc Tiuv paciX^iuc 7TpaY)idTUJV Kai qpaciv auTOV €ivai
buc7ToX€)iTiTOV, bi€&6vT€C, d)C 7ToXXdc Tdc jLi€TaPoXdc ToTc "EXXna
7T€7ToiriK€V. Wcnn Isokrates an Philipp von Makedonien die
Aufforderung richtet, die Fuhrerrolle fur Griechenland gegen
den Erbfeind zu ubernehmen, so ist das fiir ihn ein 7Tapa-
KaXeTv, wie er denn dieses Verb neben dem selteneren TTpo-
Tp€7T€iv geradezu technisch verwendet*). Auch die pseudo-
demosthenische Rede TTp6c Tf|v d7TicToXr|v hat neben manchen
andern in Technik, Anordnung und Beweismotiven der 7Tapa-
*) Isokr. Phil. 89 . . . olMai hi tOjv \xiv ftUujv €t ticiv b6E€i€ ircpl
Tfjc CTpttTciac Tf^c €k Ti?|v 'Aciav cunPouX^Ociv, ^irl TaOTtiv Av ^iri-
iT€C€Tv Ti\y irapdKXnciv, X^TOvrac, dic 6conT€p ^iT€Xfeipncav irp6c
Tdv paciX^a TroX€^€iv, dTraciv cuv^Tr€C€v ^E db6EuJv \xiy T€v^c8ai Xa|ui-
TTpoTc, ^K Tr€v/|Tiuv hi TrXouciouc, ^K TaTr€ivi&v bi TroXXfjc x^pcic ^o^
Tr6X€uiv b€CTr6Taic. if\b b' oOk ^k TCbv toioOtujv ^^XXu) C€ trapa-
KaX€Tv, dXX' ^KTiuv f^TUxiT^^vai boEdvruiv, X^t^m ^' ^k tuiv ^€Td KOpou
Kai KX€dpxou cucTpaTcuca^^vujv Auch 137 oOtuj h' dpiCTa pouXcucci
Tr€pl toOtujv, f^v OiroXdprjc \it\ ^6vov t6v X6tov toio(>t6v C€ Trapa-
KaXciv, dXXd Kal . . . . In synonymem Sinne ist trpoTp^Tr^iv ange-
wendet 116: Kai ^f) Oau|uidci3C, €( bid iravTdc C€ toO X6tou Tr€ipu>Mai
TrpoTp^Tr€iv ^iri t€ Tdc cOfptcciac Tdc tiBv 'EXXi^jvujv Kai TrpadTHTa
Kai 9iXavepujTrlav. 138 oO |uif|v dXXd ci f€ X9^ CKOir€tv il dTrdvruJv Td
cuvTclvovra Kai TrpoTp^TrovTa Trp6c t6v Tr6X€^ov toOtov.
Die irapaKXiiTiKoC in der griechischen u. r5m. Literatur. 15
kXtitikoi abereinstimmenden Elementen die Bezeichnung irapa-
KoXeiv mit diesen gemein^).
Es folgt ans den vorstehenden Darlegungen und Stellen
mit Sicherheit, daB zur Zeit der zweiten Sophistik ein rhe-
torisch technischer Name ftir die militarischen Ermahnungs-
Teden ausgepragt war, zweifellos weil TrapaKaXeiv und Trapd-
Kkrjcic zur Einfiihrung und zur Benennung dieser Beden von
den Historikem am haufigsten gebraucht waren, allerdings
neben andem, auch mehrfach vorkommenden Bezeichnungen.
Dnd von diesen ist noch kurz zu reden, weil ihr Vor-
handensein erkennen laBt, daB die Bezeichnung *7TapaKXr|TiK6c'
als besonders fiir militarische Ermahnungsreden geltender
Ternmius erst allmahlich sich herausbildete. Wir finden neben
TOpaKoXeTv auch die Bezeichnungen TrpoTpeiTeiv*), Ttapaiveiv,
^)puv€iv und besonders haufig das thukydideische TrapaKe-
Weiv. So leitet Xenophon Anab. I, 7, 3 den TiapaKXriTiKoc des
Kyros vor Kunaxa ein : KOpoc . . . iTaprivei Gappuvujv Toidbe . . .
Es ist Yon Wichtigkeit, hier auf die Sonderstellung des Thuky-
dides iind seines spaten m^iiTric Prokop auf merksam zu machen :
sie geben der Benennung TrapaKcXeueiv entschieden den Vorzug.
fknk. n, 11 7Tapr|vei Toidbe; 11, 87 TrapeKcXeucavTo . . .;
icaiaeye Toidbe; IV, 10 TiapeKeXeucaTO Toidbe; IV, 92 X^tujv
Toidbe; IV, 95 7TapeKeXeueT6 Te kui JXeye Toidbe; IV, 126
'^aptKeXeucaTO toTc crpaTiu^Taic Toidbe; V, 8, 10 PouXojievoc
^ttpaOapcOvai t€ . . . ?XeT€ Toidbe; VI, 68 Toidbe rrapeKe-
^t46To; VII, 61 TTapeKeXeucaTO re . . . Kai IXeEe Toidbe;
'Di 66 TTapeKeXeucavTo . . . Kai ^XeHav TOidbe.
Die entsprechenden Stellen bei Prokop beweisen nicht
^ein die allgemeine Abhangigkeit von dessen Vorbild Thuky-
^desin der Technik, sondem auch dessen |bii|uiTicic im einzelnen
Ausdmcke, z. B. bell. Pers.: 1, 14, 20 p. 68, 20 Haury outuj ^^v
^'PpdvTiCTrapaKeXeucdjLievoc ^tti touc rroXejLiiouc t6 CTpdTeujLia
*) Deraosth. XI, 23 Xva hi \ii\ iiaKpoXoTu) , <pr]^\ xP^^voi* irapc-
^cic9ai \iiv Trp6c tov it6X€^ov, irapaxaXeiv bi touc "EXXrivac ixi\
%oic, dXXd Toic IpTOic irpdc Tf|v trap' f\\x\jjy cujui^axiav.
*) Vgl. [Anaxim.] Rhet. ad. Alex. Rh. Gr. I • 13, 6 Sp. trpoTpoirfi
^^ kxx in\ irpoaip^ceic fj X6touc f\ irpdHcic trapdKXncic . . . t6v . . .
^pOTp^irovTa XP^ bciKvOciv TaOTa l<pdL irapaKaXci ktX.
16 Josef Albertus,
ifT€. BeXicdpioc hk Kai *Ep|iOT^VTic . . . TrapeKcXeucavTO i&be;
1, 18, 27 p. 95, 10 BL 'AZap^Gnc b^ . . . Toidbe TrapcKeXeucaTo;
b. Yand. U, 20, 4 p. 513, 9 H. bievoeiTO Kai cuTKoXkac fiiravTac
TiapeKeXeucaTo d5be . . . ; b. Goth. IV, 8, 6 p. 519, 16 H.
roupd2Itic . . . guTKaXecac Toidbe irapeKeXeucaTO^).
Bemerkenswert ist, daB auch Lukian die ermunternde
Ansprache, welche der Geschichtsschreiber der Schlacht-
schilderung vorangehen lassen soU, ein irapaKeXeuetv nennt:
TTujc bei icTOpiav cuTTpdqpeiv 49 : ... dXX' ic touc crpaTTiTouc
fi^v Td irpanra, Kai el ti irapeKeXeucavTo, KaKeivo dKiiKo^TUj, Kai
Siruic Kai ij Tivi tviumij Kai dTrivoiqi fTa£av.
Es muB hiemach die Moglichkeit, wenn nicht Wahr-
scheinlichkeit zugestanden werden, daB fiir die friihere Zeit
die Bezeichnungen TrpoTpeireiv und irapaKeXeueiv ftir die Feld-
herrnreden technisch genau dasselbe bezeichnen wie die
Ausdriicke irapaKaXeiv und TrapaKXrtTiKOC. Jedenfalls ist die
Bezeichnung TrapaKXnTiKdc bei Aristides, Fronto, Polybios sicher
technisch und ausschlieBlich ftir Ermunterungsreden vor der
Schlacht verwendet Wir haben also das Recht, uns dieser
Bezeichnungsweise fiir alle ermahnenden Feldhermreden zu
bedienen. Dem TrapaKXiiTiKOc entsprechen im Lateinischen die
Bezeichnungen *contio* und *exhortatio* *).
') Bei Cassius Dio tritt in diesem Punkt seine ^iimnc^c des Thu-
kydides weniger deutlich hervor, da er sich meist des einfachen 'cTirc*
oder 'IKele Toidbc' zur Einfiihrung seiner irapaKXnTtxoi bedient.
') Vgl. Cic. Orator 66: Huic generi historia finitima est, in qua et
narratur ornate et regiosaepe aut pugna describitur; interponuntur etiam
contiones et hortationes, sed in his tracta quaedam et fluens expetitur,
non haec contracta et acris oratio.
Die TrapaicXiiTiKoi in der griechischen u. rom. Literatur. 17
Kapitel 2.
Die beschrankte Verbreitung des irapaxXirjTixo; in der
historisch-biographischen Literatur.
Es gilt zunachst den Kreis der Schriftsteller zu um-
schreiben, welche fiir eine Untersuchung der TrapaKXriTtKoi in
dem erorterten technischen Sinn den Beobachtungstoff lief ern ;
am zweckmafiigsten wird das so geschehen, daB diejenigen
historischen und biographischen Literaturerzeugnisse namhaft
geraacht werden, in welchen aas Griinden des Stils oder anderen
Ursachen das Kimstmittel der Rede uberhaupt, also auch das
des TrapaKXiiTiKOc keine Verwendung findet Herodot und
Homer lassen nur eine beschrankte Verwendung zu, insofem
sie das Schema der Ermahnungsrede vor der Schlacht noch
iiicht kennen; dariiber wird im vierten Kapitel besonders
gehandelt werden. Eine eigene Stellung nimmt auch Diodor
Diit seiner Bibliothek ein. Von seinen Hauptquellen Ephoros,
Theopompos und Timaios wissen wir ebenso wie von Anaxi-
^enesi), dafi sie mit dem Kunstmittel der Rede tiberhaupt
auch den TrapaKXTrnKOC in ihre Darstellung in reichem
MaBe aufgenommen haben; denn seit Thukydides war sie
^^ wesentlicher Bestandteil in Technik und Okonomie der
*) Die Hauptstellen sind Plut. mor. 803 B dirl hi tOiv 'Eq^^pou xal
0«oir6^itou Kttl •AvaHiii^vouc {>nTop€i(X)v xal ir€pi6i>iuv, fic *jr€pa(vouciv
^^'Xicamc rd CTpaT€(i|uiaTa Kal irapaTdEavT€C, €ctiv €(tt€Iv 'oub€lc cib/|pou
■^^^^a |iiujpoiv€i ir^ac'. Fiir Timaios das Zeugnis aus der bekannten
P^^^emik des Polybios, XII 26 a, 3 ircpl Tf^c alp^c€U)C xal im^X^Tnc Tf^c
^^ Tdc hr\\iryfopiac Kal Tdc irapaKX/|C€ic, ?ti bi toOc irp€cP€UTiKoOc
%ouc Koi cuXX/|pbnv irdv rd toioOto t^voc ktX. 25 i, 3 Tutiv cunPou-
^^K(bv Kai iTapaKXnTiKu)v Itx hi irp€Cp€UTiKuiv Xdtujv otc K^xPITai
' Wioc, wo man die weitere Ausftihrung ftber den Kaip6c fiir die Ein-
'^^g solcher Reden nachlese.
Xm,2. 2
18 Josef Albertus,
Historiographie geworden. Diodor verschmaht grundsatzlich
die Aufnahme von Reden in seine kompilatorische, kunstlose
Darstellung. Er tritt im Prooemium des zwanzigsten Buches
ftir einen maBigen Gebrauch eingelegter Beden in die Ge-
schichtsdarstellung ein, was er mit seinem eigenen Beispiel
beweist^). Denn TrapaKXirnKoi in Schlachtdarstellungen bietet
er keine. Doch das von ihm verfochtene *oii nfjv iravTeXuic
T€ Touc ^riTopiKoOc X6touc cmobOKiixaiovrtc iKpdXXojLiev ^k Tnc
lcTopiKTic 7rpaT)iaT€iac t6 TrapdiTav' ftihrt er in der Weise aus,
dalil er drei stark ethisierende, wohl ganz aus Timaios iiber-
nommene Reden in direkter Rede wiedergibt*). Der Theorie
entspricht seine Praxis. Ein Beispiel, wie Diodor die Gelegen-
heit eines iTapaKXriTiK^c vorbeigehen laBt, bietet XIII, 15. Vor
der Entscheidungsschlacht bei Syrakus, wo Thukydides einen
langen Redeagon einschaltet, gibt Diodor in indirekter Rede
nur einige allgemeine, zur Tapferkeit ermahnende Motive.
Ebenso meidet er bei allen anderen Hauptschlachten, wie
denen bei Issos und Gaugamela, die Einfiigung von Feld-
herrnroden.
Auch Plutarch bietet in den Bioi keinen TTapaKXTiTiK6c.
Der Grund ist fiir ihn das einschrankende Stilgesetz der
Biographie, das er im Prooemium zu Alexander d. GroBen
mitteilt : 4dv |Lir^ TrdvTa |uin^^ ^^^' ?KacTOV ££€ipTac^€vujc ti tuiv
7T€piPorJTU)V diTaTT^XXoii^v, dXX' i7nTijLivovT€C Td TTX^Tcra, |if| cuko-
*) Prooem. von Buch XX : Kaixoi t€ toOc ^itibtiicvuceai PouXo^^vouc
X6tou buvaMiv SEccti xaT' ibiav bn^HTOpiac xai irpccPcuTiKoOc X6touc,
Itx bi ifK\i)\x\a Kai ^i^touc Kai T&XXa ToiaOTa cuvTdrrccear Tf| Tdp oiKO-
yo\i{q, Tt&v X6tu)v xpncolMevoi Kai Tdc Oiroe^ceic x^jpic ^KaT^pac ffcpTa-
cd^cvoi KaTd X6tov dv ^v diii^oT^paic TaTc irpaTMaTciaic cOboKi^oiev.
Doch gegen die Reden spricht die Stileinheit der Geschichtsdarstellung :
t6 T<3ip Tf|c icTopiac dirXoOv ^cti Kai cu^<pu^c iauT<4i Kai t6 cuvdXov ^^^iOxui
cUijyiaTi irapairXi^ciov, oO t6 fi^v ^cirapoTM^vov ^CT^pTirai Tf\c i|iuxiKf^c
XdpiToc. Nichtsdestoweniger will auch er nicht alle Reden aus der
Geschichte verbannt wissen; s. o. den Text.
*) Die 1. Rede h< der Syrakusaner Nikolaos Xill, 20—28 nach
der sicilischen Katastrophe, um Mitleid fQr die gefangenen Athener zu
erregen. Das Gegenteil verlritt Gylippos in der zweiten, XIII, 29 — 33.
Die dritte, XIV^ 65, h< der Sicilier Theodoros, um die Soldaten gegen
den Tyrannen Dionysios aufzureizen.
Die irapaicXiiTiKoi in der griechischen u. rdm. Literatur. 19
(pamiv. ouTC xdp lcropiac Tpa<po|iev, dXXd piouc. Ein einziges
Beispiel, wie er nicht in rhetorischer Weise eine Feldherrn-
rede geben, sondem das i^Ooc Casars schildern will, bietet
das aiis Caesars Rede gegen Ariovist angef iihrte Motiv der Er-
gebenheit der 10. Legion (Caes. 19) : *cuvaTaTUJv €ic iKKXnciav
^«Xeucev dm^vai Kai Kivbuveueiv Trapd Tvdi|ir|v ouruic dvdvbpujc
m ^oXaKuic Ixovrac, auroc bk ?q)r| t6 bdKaxov cuvraTMa Trapa-
Xapibv im Touc ^appdpouc TropeuccOai*.
Wie bei Plutarch, brauchen wir auch in den Viten des
Nepos und Sueton den TrapaKXriTiKdc nicht zu suchen. Da
Nepos sein genus dicendi selbst charakterisiert *Non dubito
fore plerosque, Attice, qui hoc genus scripturae leve et non
satis dignum summorum virorum personis iudicent', so lag
ihm die Feldhermrede auBerhalb des Bereiches dieser seiner
kiinstloseren Darstellung. Bei der ganzen Art seiner biogra-
phisehen Schriftstellerei ist das Gleiche fiir Sueton selbstver-
standlicb. DaB hingegen die Scriptores historiae Augustae in der
Darstellung der Casarenleben wieder den reichsten Gebrauch
von Beden iiberhaupt und Briefen sowie von Feldherraan-
sprachen an die Heere machen, dafiir haben Leo und Peter
fe nahere Begriindung gebracht^).
Die Art und der Zweck von Geschichtsdarstellungen
^ie die des Velleius Paterculus und Florus lieBen weder ein-
S^'6gte Reden noch TrapaKXriTiKoi zu. Velleius hat seinen Stil,
^Qdem er ihn eine *praeceps festinatio' nennt, selbst treffend
charakterisiert»).
Eine eigene Stellung nimmt ebenfalls beziiglich der Reden
^ompeius Trogus ein. Auch er will der Geschichtsdarstellung
*^ineReden einf iigen, kann aber dennoch nichtumhin, den langen
') Nach dem Vorgang des Maximus Marinus drangen in un-
^^ianischer Weise und von aufien Reden, Briefe und Dokumente, zum Teil
^^chungen, in die Scriptores historiae Augustae ein.
*) Vell. 1, 16: •Cum haec particula operis velut formam propositi
^^cesserit, quanquam intellego mihi in hac tam praecipiti festinatione,
^e me rotae pronive gurgitis ac verticis modo nusquam patilur con-
^stere, paene magis necessaria praetereimda quam supervacanea am-
Plectenda, nequeo tamen temperare mihi, quin rem saepe agitatam
^nio meo neque ad liquidam rationem perductam signem stilo*.
2*
20 Josef Albertus,
irapaKXiiTiKOc Mithrldats einzaschalten, vgl. lustin XXXVJJI,
3 und 4: quam obliquam P. Trogus exposuit, quoniam in liYio
et Saliustio reprehendit, quod contiones directas pro sua orar-
tione operi suo inserendo historiae modum excesserint
Erwahnt sei noch, daB auch die antiken Sammelschnft-
steller von CTf)aTr\fT\}xaTa f iir den irapaKXriTiKdc nicht in Betracht
kommen. So werden in den von Melber herausgegebenen
Polyanexcerpten unter dem Titel irepi toO ttoiov b€i tov crpaTii-
Tov €ivai nur die Eigenschaften eines Feldherrn namhaft ge-
macht, die ihn zum Halten von ermunternden Ansprachen
besonders befahigen*). Die beiden Vertreter dieser literatur,
Polyan und Frontin, sind also fur den irapaKXiiTiKdc wertlos.
Es wtirden nun, um das belebende Belief zu dieser
negativen Aufzahlung zu geben, diejenigen Historiker auf-
zufiihren sein, welche in ihre Darstellung irapaKXiiTiKoi ver-
flochten haben. Doch ist dies deshalb hier iiberfllissig, weil ich
im 5. Kapitel die genaue liste der bei den Historikern vor-
kommenden TTapaKXiiTiKoi vorlege,^von den bei Thukydides
angefangen bis zu denen, welche Cassiodor dem Attila vor
der Schlacht bei Chalons in den Mund legt Die Reihe der
Autoren deckt sich im wesentlichen mit jener, welche schon
Jebb angefiihrt hat*).
*) Polyaen. p. 431, 10 Melb. €ti ^jiircip^TOTov Tvibceiuc kqi iropai-
v^cciuc etc Td Tf|v irpoOu^tav ti&v CTpaTtu)TiDv aCiEf^cai Kal ^XirlbuJv
dTaOuiv ^iLiTrXf^cai . . .
•) A a. 0. S. 50ff.
Die irapaKXTTTiKo( in der griechischeD u. rdm. Liieratur. 21
Kapitel 3.
Scheidung der allgemeinen Feldherrnreden und der
icapaxXTjTixoL
Bevor ich zur Aufstellung einer moglichst vollstandigen
liste der in der Antike vorkommenden Ermunterungsreden
von Feldherren schreite, mochte ich, um die Fragestellung
nach Technik und Entwicklung der TrapaKXriTiKoi noch scharfer
zu fassen, alie jene von Feldherren an die Soidaten ge*
richteten Beden ausscheiden, die andem als parakletischen,
d. h. ziir Tapferkeit in der Schlacht mahnenden, Inhaltes sind.
Nicht zum t^oc TrapaKXriTiKdv gehoren hiernach die mit-
unter sehr rhetorisch gebaltenen Beden, worait Meuterei im
Heer erdriickt und gertigt wird. Ich nenne hier, ohne eine
vollstandige Liste dieser Beden aufstellen zu wolien, als her-
vorstechendste Beispiele:
1. Die Bede des jungeren Scipio an das meuterische
Heer gelegentlich seiner Erkrankung in Spanien : Liv. XXVIII,
27-29, 8.
2. Casars Bede an das meuterische Heer in Placentia:
Cass. Dio 41, 27-35.
3. Die Bede des Oermanicus an die aufstandischen, je-
doch schon zum Gehorsam zuriickkehrenden Legionen im
gennanischen Aufstand ^) : Tac. ann. I, 42-44.
■) Wir kdnnen auch in dieser Gattung von Feldherrnreden Wieder-
kehr einzehier Typen, also eine rhetorische Topik feststellen. Ich
erwflhne zwischen Tac. ann. I, 42, 9 und Liv. XXVIII, 27, 3 folgende
besonders sprechende Parallele : Liv. : . . . quos ne quo nomine quidem
appellare debeam, scio. cives? quia a patria vestra desciscitis — an
mihtes? qui imperium auspiciumque abnuistis, sacramenti religionem
mpistis. Tac. : . . . quod nomen huic coetui dabo ? militesne appellem,
22 Josef Albertus,
4. Alexander an das meuterische Heer in Opis : Curtius
X, 2, 15-30.
5. Alexander Severus an seine Truppen Script hist Aug.
Alex. Sever. 53 (Lampridius).
Die zweite Gruppe von Reden, welche als nicht vor
der Schlacht ermahnende auszuscheiden sind, behandeln das
Thema: Soll Alexander noch weiter nach Osten ziehen? Sie
finden sich in rhetorisch meisterhafter Ausarbeitung bei Curtius
IX, 2, 12 — IX, 3, 16 zugleich mit der Entgegnungsrede des
Coenus, femer bei Arrian 5, 25, 3 — 5, 28").
qui filium imperatoris vestri vallo et armis circumsedistis ? an cives,
quibus tam proiecta senatus auctoritas? — Der t^hoc, den Tacitus
weiter bringt : 'Divus lulius seditionem exercitus verbo uno compescuit,
Quirites vocando, qui sacramentum eius detrectabant' steht, eine
ziemlich klM,gliche Figur machend, auch bei Lampridius, Scr. hist.
Aug. Alex. Sev. p. 547, 3 : 'Quirites, discedite atque arma deponite'.
^) Dafi wir hier, wie in den Gerichtskontroversien gelegenUich
der Verschworung des Philotas, eine direkte Heriibemahme von Schul-
deklamationen in die Geschichtsdarstellung von seiten Curtius' haben,
ist sicher. £s ist das Thema, das Seneca in der ersten Suasorie auf-
stellt 'Dehberat Alexander , an Oceanum naviget*, und das auch Quin-
tilian. Inst. UI, 16 als ein Deklamationsstuck erwfthnt : *Cum autera de
hoc quaeritur, coniectura est, an Isthmus intercidi . . . an Alexander
terras ultra Oceanum sit in venturus'. Die rhetorischen Pointen sind
bei Seneca und den beiden Historikern dieselben. Sogleich im Anfang
dieser Suasorie des Seneca : *Soli satis est. . . . post omnia Oceanus, post
Oceanum nihil*. Argentarius: *Resiste, orbis te tuus vocat; vicimus, qua
lucet . .'. Pompeius Silon : 'Venit ille dies, quo tibi opera deesset ; idem
sunt termini et regni tui et mundi*. Aber alle iibertrumpfte Moschus :
*Ultra Liberi patris trophaea constituimus. Non quaerimus orbem, sed
amittimus*. — Eine Schuldeklamation iibrigens ->- allerdings anderer
Art — ist die Rede, welche Tac. ann. VI, 8 den Ritter Terentius im
Senat halten \&Qi, Nach Sejans Sturz ist der Umstand, sein Freund
gewesen zu sein, zur Anklage genUgend. Die einstige Freundschaft
nicht leugnend, Iftfit Terentius die Verteidigung darin gipfeln, da0, so-
lange der Kaiser Sejan zum Freunde hatte, auch er diese Freundschaft
pflegen und sich auf das Urteil des Kaisers verlassen durfte. *Non
enim Seianum Vulsiniensem , sed Claudiae et luliae domus partero,
quas adfinitate occupaverat, tuum, Caesar, generum, tui consulatus so-
cium, tua officia in republica capessentem colebamus. Non est nostrum
aestimare, quem supra ceteros et quibus de causis extoUas. Tibi sum-
mum rerum iudicium di dedere; nobis obsequii gloria relicta est . . .**
Die trapaKXriTiKoi in der griechischen u. rdm. Literatur. 23
Neben dieser sich speziell auf Alexander beziehenden
Redegrappe, die ihren Charakter als Schuldeklamationen auf
die Stime gepragt tragen, mochte ich in dem Gebiet der
Feldherraberedsamkeit im weitern Sinne noch hinweisen auf
die ganz nach dem Rezept der rhetorischen Schuldeklamation
gearbeitete, von Livius in die Darstellung aufgenommene
Kontroverse zwischen Fabius Maximus Cunctator und dem
jiingeru Scipio. In der Tat ist die Rede^), welche Livius den
*Zauderer' vor dem Senat gegen die Absicht Scipios, den
Krieg gegen Hannibal von Italiens Boden nach Afrika hin-
uberzutragen, halten laBt, und die Gegenrede Scipios ein
rhetorisches Glanzstiick; die Griinde des Fiir und Wider
werden kunstgerecht und haarscharf entwickelt und im Par-
allelismus des Redeagons nach beiden Seiten hin abgewogen.
Es ist zwar auch nur eine Schuldeklamation*), aber vom
&enius des Historikers bertihrt, wurde sie in seiner Hand zum
voUendeten Kunstwerk. Den Eindruck einer vom historischen
Kiinstler in die Gescliichtsdarstellung tibeniommenen Dekla-
niation macht auch die von Tacitus (hist. H, 76, 2 — 78) dem
Mucianus in den Mund gelegte, an den Oberf eldherrn Vespasian
geriehtete Ermahnungsrede zur Ubernahme des Kaisertums;
sie ist aufs sorgfaltigste ausgearbeitet
Wir konnen alle diese und ahnliche bei antiken Hi-
storikem vorkommenden Reden nicht parakletischen Inhalts als
Jeldherraberedsamkeit im weitern Sinne fassen; aber sie sind
Diit dem uns einheitlich und geschlossen entgegentretenden
T€voc TrapaicXTiTiKov nicht zu verwechseln und zu vermischen.
•) Liv. XVUI, 40-43 und 43, 2—45.
') Quint. Inst. III, 17 *sed in iis quoque, quae constabit posse
^*ri, coniectura aliquando erit, si quaeretur, an utique futurum sit, ut
Carthaginem superent Romani, ut redeat Hannibal, si Scipio exercitum
^ Africam transtulerit . . .'
24 Josef Albertus,
Kapitel 4.
Vorstufen des irapaxXirjTixo;,
Obwohl Quintilian mit Kecht von Homer sagt*), daB er,
wie im Ozean allerFlusse und Quellen Anfang liege, allen Arten
der Beredsamkeit Vorbild und Ursprung verliehen habe, so
darf man doch bei dem Epiker den ausgebildeten TrapaKXirnKOc
noch nicht suchen. Nichtsdestoweniger spricht Quintilian von
seinen exhortationes (Inst. X, 1, 47): *nam ut de laudibus, ex-
hortationibus, consoiationibus taceam, nonne vel nonus liber,
quo missa ad Achillem legatio continetur, vel in primo inter
duces illa contentio vel dictae in secundo sententiae omnes
litium ac consiliorum explicant artes?' Als Beispiele solcher
exhortationes oder ermahnenden Feldhermreden fiihre ich nur
den beriihmten Xotoc icxnMciTic|ji^voc im B 110 — 141 an, in
welchem Agaraemnon das Heer zur Eroberung Trojas anfeuem
will, indem er zum Gegenteile rat Zu dem Ganzen der kunst-
vollen Technik dieser Stelle gehort die Ansprache des Odysseus
an das Heer B 284-333 und die des Nestor B 336-368,
durch welche erst der Zweck der Rede des Agamemnon
erreicht wird. Ein anderes Beispiel kiinstlicher, von den
Historikem wenigstens in etwas nachgeahmter Technik einer
Ermunterungsrede an die Soldaten bietet A 234-420. Es ist
die bekannte Homerische Epipolesis. Agamemnon begibt sich
zu den einzelnen Abteilungen und Stammen seines Heeres und
feuert die einzelnen, je nach dem Charakter und den Sitten
*) Inst. or. X, I, 46 : 'Igitur ut Aratus ab love incipiendum putal,
ita nos rite coepturi ab Homero videmur. Hic enim quemadmodum
ex Oceano dicit ipse omnium amnium fontiumque cursus initium
■capere, omnibus eloquentiae partibus exemplum et ortum dedit*.
Die irapaxXnTiKoC in der griechischen u. r5m. Literatur. 25
dereinzelnen Volksstamme und ihrerFiihrer, mit wechselnden,
inmer neuen Motiven zur Tapferkeit an. Neben diesen ex-
hortationes in Form des Xotoc dcximoiTic^evoc und der Epi-
polesis hat Homer einfache Ansprachen der Fiihrer an die
Heere nach einfacher Technik und mit Anwendung der ge-
wohnliehen Motive zur Tapferkeit noch an folgeuden Stellen:
6 172-184 Ermahnungsrede Hektors,
6 228-245 Ermahnungsrede Agamemnons,
N 47-59 Ermahnungsrede Poseidons an die beiden Aias,
N 95-124 Ermahnungsrede Poseidons an die einzelnen grie-
chischen Heerfiihrer,
0 485-500 Ermahnungsrede Hektors; ihr entspricht auf grie-
chischer Seite
0 501-513 eine solche des Aias.
Zur Technik des TrapaKXriTiKOC, wie er sich in typischer
W^eise bei den Historikem ausgebildet hat, bieten uns jedoch
<Ue exhortationes Homers, abgesehen von jenera Xotoc icxT]-
/wmcnfcvoc und der Epipolesis, die spfiter zu behandeln sein
vird,nichts. BedeutendnaherstehtdemThukydides, deraersten
^ertreter des TrapaKXriTiKOC, entsprechend den Zeit- und Kultur-
Terhaltnissen Herodot AUerdings fiir die Erkenntnis der
Technik unseres t^voc im ganzen ist er unfruchtbar und be-
^nders nicht flir die Einzelbehandlung zu verwerten.
Wie bei Herodot die Rhetorik ira aUgeraeinen noch in
den Kinderschuhen steckt^), ihn aber doch wieder zuerst rein
^uBerlich in den Versuchen sprachlicher Periodisierung, dann
'''^ieder in der Einlage von zahlreichen Dialogen und Reden,
^iidlich in der Anlage und Okonomie des gesaraten Stoffes
*) Ober Herodots Rhetorik mogen zwei Urteile folgen. Am
^hSrfsten trifft die Sache die feine Charakteristik des Marcellinus ira
*^hen des Thukydides 38 'tujv bi iTp6 aOroO cuTTpoKP^^v t€ xal
'^opiKiiiv d\|i6xouc ilictTcp clcaT^vriuv Tdc cuTTpoi<pdc xal \|iiXf| |li6vt|
Wicafi^vujv bid iravT6c biriT^^cci, Trpocdiiroic bi o(i irepie^vTUJv X6touc
'^^k oObi iroiTicdvTtuv bTmT^Topiac, dXX' 'Hpob6Tou |i^v ^irixcipi^cavToc,
^ M^v ^EicxOcavTOC • bi' 6Xituiv Tdp ^Troiricc X6tuiv, \hc trpocuJTTOtToiiac
^*^ovfj7r€p bn^iT^TOpCac. Und Hirzel, Der Dialog I, 39: 'Wie weit da-
?^en Herodot entfemt ist, Rhetor zu sein, zeigt sich besonders an
^lchen Reden, die nichts weiter als eine lange Erz&hlung sind*.
26 Josef Albertus,
beeinflufit, so kommt ein gewisser Anfang ermunterader Feld-
herrnberedsarakeit, eine gewisse noch verschwommene, nicht
technisch reine Form des TrapaKXriTiKdc auch bei ihm schon
vor. Die fiinf ersten Biicher enthalten wohi wegen des den
eigentlichen Perserkriegen femer liegenden Inhaits noch keine
Ermahnungsrede. Dagegen sind uns die Anfangselemente
einer soichen gegeben in der Rede des Phokaers Dionysios
im Rat der lonier vor der Schlacht bei Lade. *Kurze Miihe
(t6 irapaxpfiiLia ili^v Tidvoc) bringt euch die Freiheit, Weich-
lichkeit und Unordnung des Konigs Rache^). Wenn die
Gotter giinstig sind, ubernehme ich es, fiir den Schaden der
Feinde zu sorgen' (Herod. VI, 11). Als zum t^voc TrapaKXnTiKOv
nicht gehorend und auszuscheiden sind die Beratungsreden
zwischen Xerxes, Mardonios und Artabanos VII, 8-11. Wieder
stark nahert sich der Technik des TtapaKXriTiKOc die kleine
Ansprache, welche Xerxes in Abydos kurz vor dem auf
Briicken zu bewerkstelligenden tjbergang liber den Hellespont
an seine Generale halt*). Erwahnt sei endiich noch aus
Herodot die kleine Ansprache des Harmokydes an die tausend
Phokaer. Hier wird das nationale Motiv, tTberlegenheit der
Griechen iiber Barbaren, geltend gemacht: IX, 18 dXXd ina-
Wtuj Tic auTiijv 8ti dovrec pdppapoi ^tt' "EXXna dv&pdctv
qpovov £ppa\|iav.
Doch das alles sind nur Ansatze zu regelrechten irapa-
') Neben dem beliebten t6itoc des irapaKXnTiK^c : *f|v ^^v poOXncOc
TaXaiiru)p(ac ^vb^KCcOai, t6 irapaxpf^Ma ^^v ir6voc 6|liiv ^CTai* sind noch
zwei andere, die Hilfe der Gotter 'OciJ&v Td lca v€^6vtujv' und ein Anflug
des C€^v6c X6toc : *0tTob^KO)Liai f^ oO cu|ui^(S€iv toOc itoX€^(ouc ^ cu^-
ji(cT0VTac iroXX6v dXacciDcOai*.
•) Herod. VII, 53 : Das Motiv •ftvbpac t€ T€v^c8ai &Tct6o0c Kal n^
KaTaicxOv€iv Td irp6c6€ ^pyac^^va TT^pcr|ci* ist dasselbe, auf welches
Archidamos bei Thuk. II, 11 pocht 'b(Kaiov ouv fmdc ^f|T€ tuliv iraT^puiv
X€(pouc q>a(v€c6ai ^/|T€ ^^ujv aiiTiuv Tf^c b6lr\c ^vb€€CT^pouc*. Der
Gedanke der Schwierigkeit des Feldzuges 'dic Tdp ^Tdi iruvOdvoriai,
^ir' fivbpac CTpaT€u6^€6a dTa6ouc' findet ebenda bei Thukydides seine
Parallele II, 11, 6 f)|Li€ic hi oW in\ dbOvuTov d|Li0v€c6ai ir6Xiv ^px6M€6a,
dXXd ToTc irdciv dpicra irap€CK€uacM^vr)v*. Ebenso ist der Gedanke
Herodots . . . TCtiv fjv KpaTi^cuj^€v, oO jii^tic fmtv ftXXoc CTpaT6c dvTicT^
KOT€ dvBpdjiruiv ein bekannter Tdiroc der Feldherrnrede.
Die irapaicXriTiKol in der griechischen u. rCm. Literatur. 27
•ArjTiKoi. Gerade da, wo wir groBe, eingelegte TrapaKXiiTiKoi
derHeerfiihrer auf griechischer wie persischer Seite erwarten^
m den groBen Schlachten bei Marathon, in den Thermopyien,
bei Artemision, Salamis und Piataa, fehlen sie ganzlich. AUer-
dings treten vor der Thermopylenschlacht und vor Salamis
Dialoge, in erstem Fall zwischen Demarat und Xerxes, in
zweitem zwischen Xerxes und der Konigin Artemisia, vor
Plataa der beriihmte Redeagon zwischen den Athenem und
den Tegeaten erganzend ein '). Ftir Salamis versichert He-
rodot, daB ermunternde Reden von seiten der Fiihrer auf
griechischer Seite gehalten worden seien, gibt sie jedoch
selbst nicht wieder*). Also Herodot scheidet fur die Technik
der TrapaKXriTiKoi im strengen Sinne aus. Er hat zwar drei An-
sprachen von Feldherren, welche sich unserer Technik nahem,
allein als eigentliche irapaKXriTiKoi konnen sie noch nicht be-
^eichnet werden; sie bilden jedoch eine Art Vorlaufer dazu
i^fld deshalb, nicht bloB um der Vollstandigkeit wiUen, ver-
dienten sie hier Erwahnung.
•) Herod. IX, 26, 5. IX, 28. Die Technik dieser Reden mit den
?^«ichen T6iroi im Panegyrikos des Isokrates ist ja schon mehrfach
^erglichen.
') Herod. VIH, 78: tOjv hi iy XaXaiiivi CTpaTTiT^J^v ^(vcto diOic^dc
^«^Tuiv TroXX6c. VIU, 83, 3 wird der Inhalt der Ansprache des The-
nustokles vor der Einschiffung angegeben. Fein empfindend macht hierauf
Jebl)a,a.O. S. 6 aufraerksam: *Ein lehrreiches Beispiel ftir die Art, wie
^^ eine gute Gelegenheit, Oratorisches einzuflechten, vortibergehen \8,Qt,
^st seine kurze Erwahnung der Rede des Themistokles unmittelbar
^or der Schlacht bei Salamis . . . Der Inhalt der Rede war der Gegen-
satz alles Edlen und alles Niedrigen. Er ermahnte sie, von allem, was
*^i des Menschen Art und Verfassung moglich sei, den bessern Teil
^ wlhlen, schlofi alsdann und gab den Befehl zur Einschiffung . . . Der
^chte Rhetoriker wiirde den Gesichtspunkt, auf dessen einfache Be-
^ichnung Herodot sich beschr£lnkt, ausfiihrlich erOrtert haben. Auch
^^ mag hingewiesen werden, dafi die Reden bei Herodot in ihrer
^^^^entik zuweilen deutlich homerische ZUge haben, zum Beweise
seiner nahem Verwandschaft mit dem Epos als mit der Rhetorik".
28 Josef AlbertUB,
Kapitel 5.
Verzeichnis der in der antiken Geschichtsschreibung
vorkommenden TuaporxXTjTixoi.
Sehen wir von Homer und Herodot ab, weil sie den
ausgebildeten TrapaKXriTiKOc noch nicht haben, ebenso von
jener historischen Literatur, die ihn aus Stilgriinden nicht
enthalten kann, so ergibt sich als Quellenmaterial folgende
Liste von Feldherrnreden.
L Thukydides*).
1. Archidamos ermuntert die Vornehmen im Heere vor dem
Einfall in Attika. II, 11.
2. Die peloponnesischen Befehlshaber an \ vordemSeege-
ihre Truppen | fechtamRhion.
3. Phorraion an die attischen Geschwader ) II, 87 u. 89.
4. Demosthenes an seine Truppen in Pylos. IV, 10.
5. Pagondas an die bootischen Truppen | vorderSchlacht
6. Hippokrates an die athenischen | bei Delion.
Truppen I IV 92 u. 95.
7. Brasidas an seine Truppen auf dem Zng gegen die
niyrier. IV, 126.
8. Brasidas an seine Truppen vor der Schlacht bei Amphi-
polis. V, 9.
9. Nikias an seine Truppen vor der ersten Schlacht bei
Syrakus. VI, 68.
^) Obwohl Blass, Att. Beredsamkeit I ', 232, Anm. und noch genauer
Jebb in obengenanntem Buche S. 64 die Feldherrenreden des Thuky-
dides aufz^hlen, sehe ich mich hier der Vollstftndigkeit halber zu einer
Wiederholung genotigt.
Die irapaKXr)TiKo( in der griechischen u. rdm. Literatur. 29
l^- Nikias an die athenischen ] vor der Hauptsee-
Truppen schlacht bei Sy-
U. Gylippos an die syrakusanischen rakus. VII, 61-64
Truppen J u. 66-68.
12. Nikias an seine Truppen auf dem Riickzug nach der Ent-
scheidungsschlacht VIT, 77.
n. Xenophon.
1. Kyros ermdntert die Ftihrer des Heeres vor der Schlacht
bei Kunaxa. Anab. I, 7, 3.
2- Eede Xenophons an die Lochagen des Proxenos. Anab.
ni, 1, 15-26.
$- Zweite Rede Xenophons an samtliche iiberlebende Fiihrer.
Anab. III, 1, 35-45.
4. Heinere TTapaKXnxiKOi des Cheirisophos und des Kleanor
als Vorbereitung und Gegenstuck zur TJmgebung. Anab.
ni, 2, 2-7.
^- Dritte Rede Xenophons an Heer und Fiihrer. Anab. III,
2, 7-33 u. 39.
®- Ermahnungsrede des Kyrus an die Perser unter ihm
und Kyaxares vor der Hauptschlacht gegen die Assyrier.
Cyropaed. HI, 3, 34-43.
• • Entsprechende Ansprache des Assyrierkonigs auf gegne-
rischer Seitei). Ebenda HI, 3, 44-46.
m. Polybius.
1- Hannibal ermuntert nach dem Rhone- und vor dem
Alpeniibergang seine Truppen. IH, 44 — Mitte 45.
2. Hannibal ermuntert sein HeerWorderSchlacht III, 63-64
^- P. Scipio ermalint die Seinigen/am Ticinus. IH, 64, 3-65.
^' L AemiUus Paulus und Koliegen ] v. d. Schlacht HI, 108-110
^- und Hannibal ermuntern die | bei Cannae. III, 111,
Ihrigen ) 2-111, 11.
^- C. Flaminius hait eine kurze Ansprache an die Romer
vor der Schlacht bei Kynoskephalai. XVIII, 6.
*) Obwohl in Xenophons Hellenika einzelne, ganz kurze An-
^rachen parftnetischer Natur vorhanden sind, so findet sich in den
sieben BQchem doch kein eigenthcher irapaKXnTiKdc.
30 Josef AlbertuS)
IV. Livius^).
1. Ermunterungsrede Hannibals vor dem Alpenubergang.
XXI, 30-31.
2. Ermunterungsreden Seipios \ -^^. ^r. lo
o j TT u 1 1 ri^ l aDi XXI, 40-42
3. und Hannibals an ihre Truppen > _,. . ^^' ^o -«r
xr^^ A^r^ Q^v,ior»].f Ticinus. XXI, 43-45.
vor der bchlacnt f
4. Ermunterungsrede Neros vor der Schlacht am Metaurus.
XXVn, 45.
5. Bede Catos in Spanien an die Offiziere und Bitter seines
Heeres. XXXIV, 13«).
6. Rede des Consuls M. Acilius ans Heer vor der Schlacht bei
den Thermopylen gegen Konig Antiochos. XXXVI, 17.
7. Ansprache des Consuls Cn. Manlius an die Romer vor
dem Kampf gegen die Galater. XXX VIH, 17.
V. Sallust»).
1. Catilina feuert die Seinigen in Etrurien zum Verzweiflungs-
kampf an. Bell. Cat. 58-59.
2. Kleinere Ermahnungsrede Jugurthas an die Seinen vor
der Schlacht am Musse Muthul. Bell. Jug. 49, 2-49, 4.
') Ich lasse Livius desbalb nach Polybius folgen, weil er in den
Hltem Partien rdmischer Geschichte keine irapaKXnTiKol bietet und sie
mit Polybius erst im Hannibalischen Krieg gemeinsam hat.
') Livius hat gerade in der Darstellung des HannibaUschen Krieges
noch mancherlei Feldherrnreden indirekter Rede, ohne daJ3 sie zu
unseren t^voc gehorten. So die l&ngere hivektive des Minucius gegen
Fabius und seine Zaudertaktik XXII, 14. 4—15 , die Ansprache des
Fabius an L. Aemilius Paulus beim Abschied von Rom XXII, 33—40,
die tadelnde Rede des Marcellus nach dem ersten Schlachttag bei
Canusium XXVU, 13, 2—13, 8.
') In gewissem Sinn, zwar nicht als irapaKXrjTiKdc, geh5rt auch
die Rede hierher, welche Sallust bell. lug. 85 f. den zum Gonsul ge-
wSLhlten Marius in einer romischen Volksversammlung halten IILfit, weil
Marius seine zwar plebejische, aber militarisch tiichtige Vergangenheit
in Parallele setzt zu der verweichlichten nobilitas. Es ist die gl&nzende
Ausfuhrung desjenigen Redeteils des irapaKXnTiK6c, der von der per-
sCnlichen Tiichtigkeit des Feldherm handelt, dem C€mv6v seiner Person.
Z. B. 85, 7 ita ad hoc aetatis a pueritia fui, uti omnis labores et peri-
cula consueta habeam ... 85, 29 non possum fidei causa imagines
neque triumphos aut consulatus meorum ostentare, at, si res postulet,
hastas vexilium phaleras alia militaria dona, praeterea cicatrices ad-
verso corpore : hae sunt meae imagines, haec nobilitas . . .
i
Die irapaKXiiTiK3( in der griechischen u. r5m. Literatur. 31
VI. Caesar.
1. Ermunteningsrede Caesars an seine Legionen im galli-
schen Krieg Tor dem Kampf mit Ariovist Bell. Gall. I, 40.
2. Vercingetorix an die Seinen. Bell. Gall. VII, 29.
3. Bede Curios an das Heer in Africa, parakletischen Inhalts,
ohwohl zunachst auf den Aufstand bezugnehmend. Bell.
civ. n, 32.
4. Ermahnungsreden des Pompeius und des Labienus einer-
seits, Caesars andrerseits vor der Schlacht bei Pharsalos.
Heldenhaftes Vorgehen und Anspornen des Crastinus.
BeU. civ. 86, m, 87, 90, 91.
VII. Dionys von Halicarnass.
1. Mettius Puffetius ermahnt die Lochagen und Taxiarchen
der Albaner. Arch. HI, 23, 6.
2. Feldherrnrede des Aulus Postumius an die Romer vor
einer Schlacht gegen die Latiner. Arch. VI, 6-10.
3. Ermahnungsrede des Camillus an die Bomer gegen die
Kelten. Arch. XIV, 13.
Vin. Pompeius Trogus.
1. Mithridates feuert seine Truppen zum Krieg gegen die
Eomer an. lust. XXXVHI, 3 und 4.
IX. Q. Curtius Rufus.
1. Alexander ermahnt die Seinen vor der Schlacht bei Issos.
m, 10.
2. Ansprache Alexanders vor der Schlacht bei 1 j^ , .
^''^^^- liv'l4 9-15
3. Ihrentspricht jenedesDareiosandiePerser.J ' '
X. Lukan.
1. Pompeius ermuntert seine Truppen. Phars. H, 530-595.
2. Ermahnungsrede des Caesarianus Volteius an seine Co-
horten. IV, 424-520.
3. GroBeTrapaKXiTnKoivorPhar-l a Caesars. VH, 250-329,
salos j p Pompeius. VH, 342-382.
32 Josef Albertus,
XI. Silius Italicus.
1. Ansprache Haimibals an die Carthager vor der Schlacht
bei Cannae. Pun. IX, 181 f. Es ist zu bemerken, dafi
diese Ansprache der einzige technisch gebaute irapa-
KXriTiKOC in den 17 Biichem ist, in welchen zumal die
fiOXa ausgefiihrt werden^).
Xn. Tacitus.
Im
Agricola
30, 33 und
33, 5-35.
1. Ermunterungsrede des Britannen Calgacus
an das Barbarenheer.
2. Ermunterungsrede des romischen Statthalters
Agricola*).
3. Germanicus an die Romer vor der Schlacht \ Annal. II,
bei Idistaviso'). > 14-15 und
4. Entsprechend Arminius an die Germanen. J II, 15.
Xni. Flavius Josephus.
1. Titus, vom Vater zur Eroberung von Tarichmae geschickt,
an seine Truppen. Bell. lud. III, 472-484.
2. Ansprache des Titus an die Romer gegen Ende der Be-
lagerung von Jerusalem. Bell. lud. VI, 34-53.
XIV. Arrian.
1. Alexander an die Seinen vor der Schlacht bei Issos.
Anab. 11, 7, 3-8.
2. Alexander an die Seinen vor der Schlacht bei Arbela.
Anab. IH, 9, 5-10.
^) Pun. IX, 193 nihil magna satis, sat vero superque
Bellandi merces sit gloria: cetera vobis
Vincantur. Quidquid diti devexit Hibero,
Quidquid in Aetnaeis iactavit Roma triumphis . . .
199 Ferte domos, quod dextra dabit: nil dnctor honoris
£x opibus posco. . . .
2004 Arridet tellus . . .
211 hinc iam civis Carthaginis esto.
215 atque ultra te ad proelia miles
Nulla voco. Ex acio tende in Capitolia cursum.
■) Zwar lafit Tacitus die britannische KOnigin Budicca keinen
eigenthchen irapaK\riTiK6c halten wie Cass. Dio, gibt aber Kap. 16 die
Kampfmotive in indirekter Rede wieder.
') Ein eigentlicher, geschlossener irapaKXriTiKdc findet sich in den
Historien nicht.
Die irapaicXTiTiKoi in der griechischen n. rdm. Literatur. 33
Bell. civ.
n, 50-52
und
n, 53.
XV. Appian.
1. Ermunterangsrede des Pompeius an seine
Oetreaen in Griechenland.
2. Dazu die Parallelrede Gaesars an die Seinen
in BrondisiiQm.
3. Pompeius ermuntert sein Heer \ vor der Schlacht 11, 72
4. Caesar ermuntert sein Heer J beiPharsaIus.n,73u.74.
5. Cassius halt den TrapaicXnTtKdc an die Republikaner vor
der Schlacht bei Philippi. H, 90-101.
6. Brutus ermuntert die Republikaner vor ]
Philippi am zweiten Schlachttag, J IV, 117-119
7. Antonius entsprechend die Seinen. j IV, 119-121.
L, 16-23
XVI. Cassius Dio.
1. Ermahnungsrede des Antonius vor der
Schlacht bei Actium.
2. Ihr entspricht die des Oktavian an die |
Seinen. J L, 24-31.
3. Rede Caesars vor der Schlacht mit Ariovist gegen die
Barbarenfurcht XXXVIH, 35-47.
4. Rede der Eonigin Budicca an ihr Heer. ] LXTT, 3-6
5. Ihr entspricht auf romischer Seite die J
des Suetonius Paulinus ) LXII, 9-12.
XVn. Herodian.
1. Emiahnungsrede des Severus, in welcher er die Truppen
gegen den Gegenkaiser Albinus aufreizt. HI, 6, 2.
2. TTapaicXriTiKOc des Macrinus an das Heer. IV, 14, 4-8.
3. Ermunterungsrede des Alexander Severus an die Seinen.
VI, 3, 3.
4. Maximinus Thrax an die Seinen gegen Gordian und die
Afrikaner. VII, 8, 4-9.
XVllI. Ammianus Marcellinus.
1. Kleinere Einzel-TrapaKXriTiKoi Julians vor der Schlacht bei
StraBburg. XVI, 12, 28-34.
2. Ermahnungsrede Julians auf dem Perserzuge. XXHI, 5, 16.
xni.2. 3
34 Josef AlbertUB,
XIX. Prokop von Caesarea.
A. De bello Persico
1. 1, 14, 13-19 (p. 67 H.) Der Persergeneral ermuntert die
Seinen.
2. I, 14, 21-25 (p. 68) Belisar ermimtert seinerseits die
Romer.
3. 1, 18, 17-23 (p. 93) Belisar sucht die Romer am Vor-
abend des Osterfestes vom Kampf zurtickzuhalten.
4. 1, 18, 27-29 (p. 95) Azarethes ermuntert die Perser zum
Eampf.
B. De bello Vandalico
1. 1, 16, 2-8 (p. 381) Belisar mahnt den Seinen vom Piiindem
auf Afrikas Boden ab.
2. I, 19, 2-10 (p. 391) Belisar an die Seinen vor der Van-
dalenschlacht
3. n, 1, 13-25 (p. 421) Belisar an das Heer.
4. 11, 2, 8-22 (p. 424) TrapaKXriTiKOc Gelimers. Dazu die
Ansprache Tzazos. J
5. II, 2, 24-32 (p. 427) Gelimers Bruder an die aus Si-
cilien zuriickgekommenen Truppen.
6. n, 11, 23-36 (p. 466) Salomons Ansprache an die Romer
vor der Schlacht mit den Mauren.
7. n, 11, 38-46 (p. 468) die TrapaKXnxiKoi der Anfiihrer
der Mauren.
8. n, 12, 12-16 (p. 472) Nochmalige kurze Ansprache Sa-
lomons vor der Maurenschlacht.
9. II, 15, 16-29 (p. 491) Ansprache Belisars vor der Schlacht
mit den Aufstandigen des eigenen Heeres.
10. n, 15, 36-39 (p. 493) Ihr entspricht die des Stozas, des |
Fiihrers der Aufstandigen. j
11. n, 15, 54-58 (p. 496) Zweite Ermahnungsrede Stozas
an die Seinen.
12. n, 16, 12-24 (p. 498) Ermahnungsrede des Germanus [
an die Seinen gegen Stozas. i
13. n, 20, 5-9 (p. 513) Saloraon ermuntert die Romer gegen
die in Aurasium belagerten Mauren.
Die irapaicXiiTiKoi in der griechischen u. r5m. Literatnr. 35
C. De bello Gothico
1. I, 28, 6-14 (p. 135) TrapaKXriTiK^c Belisars an die Romer. ]
2. I, 29, 24-27 (p. 138) Ihr entspricht die Rede des Goten |
Vittiges. )
3. n, 21, 30-37 (p. 246 Ermahnungsrede des romischen Ge-
nerals Mundiias mit dem ausgefiihrten t67toc der Lebens-
verachtung des Soldaten.
4. m, 4, 10-18 (p. 314) 7rapaKXriTiK6c des Totilas.
5. IV, 8, 6-13 (p. 519) Rede des mit den Romem ver-
bundenen Gubazes, Konigs von Kolchis, gegen die in
das Land einfalienden Perser.
6. IV, 14, 14-21 (p. 559) Ermahnungsrede des Odonahos
und Babas mit der rhetorisch ausgeftihrten Pointe *touc
Tdp ic dTT^TVUJCiv cumipiac iX96vTac toOto fiv biacuica-
cGai buvaiTo ^6vov, t6 \ii\ Tflc cujTnpiac dqpiecOai*.
7. IT, 23, 14-22 (p. 610) Feldhermrede des Johannes und |
Valerian gegen die Gothen bei Ancona. J
8. IV, 23, 23-28 (p. 612) Parallelansprache der Gothenfiihrer. J
^- IV, 30, 1-6 (p. 647) Ermunterungsrede des Romei-s Norses.
^^' IV, 30, 7-20 (p. 649) Ermunterungsrede des Gothenkonigs
Totilas.
XX. Cassiodorus*).
^- I)er Hunnenkonig Attila halt eine Ermunterungsrede an
die Seinen vor der Schlacht bei Chalons.
XXI. Lesbonax.
^- TTpOTpeTTTlK^C A.
^- TTpoTp€7rnK6c B.
XXn. Heiiodoros.
^- -insprache des Rauberhauptmanns Thyamis. Aethiop. I,
29 (p. 30, 16 Bekk.).
XXni. Chariton.
1- Ansprache (TrapeKoXece) des Chaireas an die Auslese grie-
chischer Soldaten im Heere des Tyrannen Dionysios vor
der Eroberung von Tyms. VII, 3 (Erot. Gr. II 126, 12 H.).
') Qaelle fur lordanis Romana et Getica, ed. Th. Mommsen, XXXIX,
^» S. 110, 11.
3*
36 Josef Albertus,
Es sind also, zeitlich geordnet, f olgende Geschichtsschreibet,
bei welchen wir TrapaKXriTiKOi finden : Thukydides, XenophoXii
Polybios, Sallust, Livius, Dionysios von Halikarnass, TrogU^
Curtius, Lucan*), Tacitus, Arrian, Appian, Cassius Dio, K^
rodian, Anunian, Prokop und Cassiodor. Schon die stattlicU^
Zahl, namlich 75 Feldhermreden, wobei die 27 TrapaKXnm^*
Prokops nicht eingerechnet sind, zeigen, daB wir es mit einetO
typischen technischen Mittel der Schlachtschilderung zu toX*
haben. Es bildete sich naturgemaB eine feste Tradition d^^
T^voc 7rapaKXTiTiK6v innerhalb der kunstlerischen Geschichtsdar—
stellung, die eine spatere Rhetorik dem t^voc biKaviKOv, cu|ipoir—
XeuTiK6v, diTibeiKTiK^v ais t^voc Ictopik6v anreiht und zwar als
diesen drei groBen Gattungen der Beredsamkeit gleichwertig*)-
Die Beziehung dieses t^voc zur Beredsamkeit hat schon Ciceno
in der feinsten Weise an verschiedenen Stellen charakterisiert^).
^) Der Dlchter Lucan ist also auch onter dem Gesichtspunkt d^T
irapaKXiiTiKoi ganz und gar rhetorisierender Historiker, da er dieselben
an den einschldgigen Momenten gern bringt imd die beiden Feldherm.-
reden vor der Schlacht bei Pharsalus geradezu das Hauptstiick bilden.
*) Syr. in Hermog. II 11, 13 Rabe: . . . t^voc \iiv ctvai q>aciv t^v
()nTOpiK/|v, €tbr| bi aOxf^c ol im^v bOo, irpaT^aTiKdv Kal ^TTibciKTiKdv, ol
bi xpia, biKaviKdv, cu|uipouX€UTiK6v, iiavriTUpiKdv, ol bi T^TapTOv toOtoic
irpocTiG^aciv lcTopiKdv. Rufus bei Spengel Rh. Gr. 1* 2 p. 399, 2 lcropiic^v
bi, iy dj biTiTO^^Mcea tzpdlexc Tivdc H€Td k6c^ou ibc T€T€vn|LA^vac.
•) Vgl. hierUber Ulrici 'Charakteristik der antiken Historiographie',
S. 110 f., wo auf die betreffenden Stellen Ciceros verwiesen ist, und
besonders Reitzenstein 'Hellenistische Wundererzfthlungen*, S. 48 1
Dieser unterscheidet die 'grofie Geschichtsschreibung* als in Theoric
und Gesetzen verschieden von denen der historischen Monographie,
welch letztere Cicero im Brief an Lucceius entwickelt. Danach typisch
gearbeitete Werke sind Sallusts beide Monographien und der Agricola,
insoweit er Geschichte, nicht Biographie ist. Die Ciceronisch-Sallustische
Technik ist wieder verschieden von der in Polybios' Philopoimen, einer
Weiterbildung des Xenophontischen Agesilaos. Derselbe treffend iiber
Kunstcharakter des Agricola: 'Ich denke, dafi sich aus der innem Ver-
wandtschaft beider Gattungen auch der Agricola des Tacitus erkl&rt:
Der eigentliche p(oc und die Eroberung Britanniens, aber so geschildeii,
da6 Agricola im Mittelpunkt steht, gehen ineinander tiber. So erkl&rt
sich der geographische Exkurs und das Redepaar neben dem den pioc
als consolatio behandelnden Schlul3 und der Einleitung, die auf den
Wert der Schilderungen der virtus alles Gewicht legt'.
Die trapaKXiiTiKoC in der griechischen n. r5m. Literatnr. 37
Zweiter Tefl.
Die Technik des Parakletikos,
Es ist methodisch n5tig, aus den oben angefiihrten Trapa-
iA»lTiKoi diejenigen herauszugreifen, welche die technische An-
lage, das typische Oerippe am besten darchscheinen lassen.
Ich werde also neben s&mtlichen Feldhermreden des Thuky-
<iides, des Cassius Dio und des Procop in dem Perser- und
Vandalenkrieg sowie den beiden TrpoTpCTTTiKoi des Lesbonax
voTzuglich verwenden: 1. die Doppelfeldhermrede vor den
Schlachten am Ticinus imd bei Cannae bei Polybios, 2. die
Seden bei livius vor der Schlacht am Ticinus, 3. den Trapa-
•ArjnKdc Catilinas bei Sallust, 4. die Rede Caesars an die
Soldaten gegen Ariovist, 5. die Doppelreden im Agricola,
^d endlich in beschranktem MaBe Xenophon, Arrian, Appian,
Cortias und Ammianus Marcellinus heranziehen.
Kapitel 6.
AuUere Anlage des Parakletikos.
Ehe wir zur Behandlung der Technik der ermahnenden
Feldhermrede im einzelnen und den in ihnen vorkommenden
loci communes kommen, ist es nicht unwichtig, die Gesamt-
^lage der TrapaKXriTiKoi als Einzel- oder Doppelfeldhermrede
sowie ihre Einkleidung in direkte oder indirekte Rede ins
A^ge zu fassen. Auch hier gehen wir von Thukydides aus,
*l8 dem ersten klassischen Vertreter der TrapaKXnTiKoi und
^gleich ihrem groBten Ktinsiler. Die thukydideische Kunst
^jgt sich nicht allein darin, daB er seine zwolf TrapaKXriTi-
•^oi tiber die sieben ersten Bticher seines Gteschichtswerkes
38 Josef AlbertuSy
in ziemlich gleichmaBiger Weise verteilt, daB er sie in weiser
MaBigung nur vor Hauptkampfen und besonders gearteteti,
markanten Schlachtsituationen so anwendet, daQ jeder BMe
ein individueller Zweck eignet, daB bald athenische und lace*
daemonische, bald athenische und bootische, bald griechische
und barbarische Streitkrafte, bald Land- und Seeraacht ein-
ander gegeniibergestellt werden, sondem auch darin, daft
Einzel- und Doppelfeldhermreden miteinander abwech^ehi-
Doppelfeldherrnreden hat Thukydides vor der Seeschlacht inx
Busen von Korinth, vor der Schlacht bei Delion zwischea
Athenem und Bootem, vor der groBen Eatastrophe bei Syrakus.
Einfache dagegen vor dem ersten Einfall in Attika als einer
Programmrede ftir den ganzen Krieg, vor Pylos, wo es sicli
vorziiglich damm handelt, die eigenttimliche Kampfstellung
der Athener zu beleuchten, vor der Schlacht des Brasidas
mit den Dlyriem und vor dem Kampf bei Amphipoiis, wo
es Thukydides drauf ankommt, durch eine Rede des Brasidas
und die gesamte SchlachtschUdemng dessen dpicreia, nicht
die des Kleon zu feiern, endlich zwei Reden des Nikias im
sizilischen Krieg. Wo also Thukydides eine Doppelfeldherra-
rede einlegt, hat er besondere Griinde. Bald sind es GroBe und
Wichtigkeit der Schlacht, moglichst gleich gute Vorbereitungen
und Truppen auf beiden Seiten, bald markante, charakteri-
stische Personlichkeiten als gegnerische Feldherren, die im
Redeagon nach ihren taktischen MaBnahmen und militarischeQ
Fahigkeiten miteinander verglichen werden sollen. Die Griinde
zur Einlegung eines Einzel- oder Doppel-TrapaicXTiTiKoc sind
bei allen tibrigen Historikem im wesentlichen dieselben wie
bei Thukydides, also Wichtigkeit der Schlacht, Gleichheit
der Streitkrafte und beabsichtigte Charakteristik groBerer Feld-
herren. Um Scipio und Hannibal einander gegenuberzustellen,
wenden Polybios und nach ihm Livius die Doppelfeldherm-
rede an. Ebenso natiirlich ist es, daB Polybios sowohl Ae-
milius Paullus wie Hannibal auf die Wichtigkeit des Tages
von Cannae aufmerksam machen laBi Sallust kommt es in
seiner Monographie wesentlich nur auf den Charakter Cati-
linas als Feldherm an, weshalb er dessen Ansprache vor
Die irapaicXiiTiKoC in der griechischen u. rOm. Literatur. 39
der Entscheidungsschlacht in Etnirien ausf iihrlich entwickelt,
jene des unwichtigen Gegners M. Petreius mit den Worten
abtut: ipse quoque circumiens unumquemque nominans ad-
pellat hortatur rogat, ut meminerint, se contra latrones inermos . . .
certare. Caesar vermeidet in der Erzahlung des Erieges mit
Ariovist wohl nui* deshalb, diesem eine der seinigen ent-
sprechende Gegenansprache in den Mund zu legen, weil ihm das
Stilgesetz der Commentarii oder Kriegstagebticher Vermeidung
solcher rhetorischer Prunkstiicke auf erlegt. DaB Tacitus in sein
fruhes Werk Agricola eine Schlachtschilderung und als konven-
tionelle und doch wieder bei ihm kiinstlerisch gewordene Er-
offnung dazu einen parallelen TrapaKXriTtKdc des Britanniers Cal-
gacus und des Romers Agricola einlegt^), in den Historien aber
und noch mehr in den Annalen bedeutend niichtemer verfahrt
durch Anwendung der indirekten Rede,Vermeidung derDoppel-
feldhermrede und Beschrankung auf wenige, streng sachiiche
Ennahnungsmotive, hat seinen Grund in der Entwicklung
Tacitus' vom rhetorisierierenden Biographen zum Geschichts-
schreiber strengeren Stiles. Dafi Appian und Lucan in der
Schilderung des Biirgerkrieges zwischen Caesar und Porapeius
sich die Doppelfeldhermrede zur Charakteristik beider grofier
Feldherren und ihrer Streitkrafte nicht entgehen lassen, ist
selbstverstandlich. Wir erwarten sie geradezu bei Lucan vor
der Schlacht bei Pharsalus, und in der Tat sind dort die
^apaKXTjTiKoi Caesars und Pompeius das Mittei- und Glanz-
stiick des 7. Buches. Dafi Curtius, der virtuos alle rheto-
rischen Kiinsteleien zu erhaschen weifi, sich des Parailelismus
^«r Feldhermreden bedient, ist nattirlich. Cassius Dio ahmt
^ den grofien Reden Antons und Octavians vor Actium in
l^wnBter Weise nicht allein in der Technik im einzelnen
^nd in den tottoi Thukydides nach, sondern auch in dem
^kte, dafi die Ermahnungsmotive des einen denen des andem
cntsprechen und die beiden sich der aCHiicic der eigenen
*) Sachlich ist natiirlich diese Technik vollauf motiviert. Diese
^ine Schlacht mufi mit allen Mittebi gehoben werden : sie vollendet
die Unterwerfung Britanniens. Unter diesen Gesichtspunkt ist die ganze
^iographie geriickt.
48 Josef Albertus,
So einleitend auch Tacitos in der Bede des Agrico!
Tac. Agric. 34: si novae gentes atque ignota acies constitisse
aliorum exercituum exemplis vos hortarer: nunc vestra deco
recensete, vestros oculos interrogate. Lesbonax biegt
Motiv leicht um, sodafi es lautet: bei den Feigen ist df^
Erraahnung vergeblich und uberfllissig, bei den Tuchtigen ab^T
ist sie am Platze. Lesb. III § 1 p. 33, 3 K. (&CT6 ou bei urreptbeTv
ouTC* \6tou out€ IpTou oubevoc ovbk f juIT^ TOIC ^Toi^oic TTopa-
KcXeuecBai. dXXd toGto br\ |lioi 5ok€T kqI ^dXiCTa xPHvoi TTOieiv.
Toic ^fcv Tdp ji»^ GeXouciv dTa6oic eivai jidTaiov Kai XeTev koi
TTOieTv CTieubovTa, Sttujc Jcovrai dTaGoi, toTc bi dOdXoud ye tm
PouXo^^voic TouvavTiov . . . ujct' ei Kai vOv ujjTv TrapecKeuaaot
— irapacKeuaceuj bk Kai ^vi ^KdcTiu Kai Trdciv — 87tujc &€C0e
dTaOoi, Kai dHiujjna Ix^je irap' u|iTv auToTc \itfa, oux u^dc pxdipoi
dKoucai Tr|v u)i€T4pav dp€Tf|v Kai t6 dHiuj|ia toiv trpoTOvujv 6|io{i
Kai t6 df iuj^a t6 TiuvjrroXe^iujv, 5 mKporepov 6i' ujndc ?xo^*^
dXX' uj(peXr)cei.
Livius lafit Scipio den Grund zu einer Ermahnungsredo
in dem Umstand finden, daB er ein neues Heer ubernimmt:
Liv. XXI, 40 si eum exercitum, milites, educerem in aciem,
quem in Gallia mecum habui, supersedissem loqui apud vos:
quid enim adhortari referret aut eos equites, qui equitatum
hostium . . . egregie vicissent . . .; nunc . . . novo imperatori
apud novos milites pauca verba facienda sunt. Wenig ge-
schickt ftihrt Mavius Josephus den Gedanken aus, dafi eine
Ermahnungsrede fiir den gemeinen Mann unriihmlich ist, den
Fiihrer der Feigheit zeiht, Bell. lud. VI, 33: d» cucrpaTiurrai,
. . . t6 ^^v TTapaKeXeueiv im Td |ifi qpepovTa Kivbuvov auT60ev toTc
TrapaKeXeuo^evoic dKXeec, dineXei bk Kai tuj TrapaKeXeuovn qpipei
KordTvujciv dvavbpiac. 6eT b' oijiai TrpoTpoTnic eic |i6va Td cqpa-
Xepd Tiuv TTpaTiidTUJv, ujc ^KeTvd T€ Ka9' ^auTouc TTpOTTeiv d^iov *).
*) Besonders starke Geziertheit und rhetorische KUnstelei zeigt
Herodian, der es sich nicht versagen kann, in einer knappen Feldherrn-
rede von den XdToi cuvi^Beic zu sprechen, die den Redner zieren, dem
Horer aber wohlgefallen : VI, 3, 3 ^PouX6^tiv |ji^v, (b fivbpec crpaTidrrai,
ToOc cuvi^iGcic Tipdc Ojudc iroieTceai X6touc, bi' iDv a6T6c t€ ^xociLiou^iiv
brmriTopuiv 0|Lidc t€ dKoOovrac eOqppaivov.
Die irapaKXriTiKoC in der griechischen u. rdm. Literatur. 41
als Eauptgedanken das ons auch in der Bede des Demo-
sflienes bei Thukydides IV, 10 begegnende Motiv aus: *Es
ist schimpflich, dasjenige, was ihr vor kurzem durch eure
Tapferkeit errungen habt, nun feige zu verlieren*. Die zweite
Ansprache ist eingeleitet *TaOTd nctv eiirujv l(p' ^^pouc T^XOe Kai
{qw]* und begriindet den uns bekannten t67toc: *Wenn ihr
noch diesen Feind bezwungen habt, wird uns keiner mehr
Widerstand leisten*. Die dritte beginnt: TOiaOTa bk Kai tou-
Toic ciTTiuv diri Touc TpiTOuc £TnTTapfiX6€, Kai ?X€^€ Kai dK€(votc'
nnd fuhrt das *f) oOv TT€piT€vu)^€8a auTUJV f\ ivraOOa dTTO-
6dvwn6v' aus. Aus den Quellen des TrapaKXnTiK^c hebt sich
nur noch ein Beispiel dieses Ermunterungsschemas deutlicher
ab, namUch die kleineren TrapaKXiiTiKOi, welche Julian vor
der Schlacht bei StraBburg gegen die Alamannen an die
Bomer richtet Hier gibt uns Ammian gleichzeitig die natiir-
liche Begriindung der Wahl des Schemas der Epipolesis statt
der gewohnlichen Anlage, falls der kiinstelnde Rhetor nicht
etwa an die Stelle der gelaufigen Form der erraahnenden
Feldhermrede etwas noch Raffinierteres setzen wollte *). Aber
auch in einigen Feldhermreden gewohnlicher Anlage konnen
wir die Spuren technischer Anlage nach Art der Epipolesis in-
soweit nachweisen, als der ermuntemde Feldherr zwar nicht
von einer Truppe zur andem geht, vielmehr sich innerhalb
emes einzigen TTapaKXiiTiK6c nach einander an die je nach
il^r sozialen Stellung im Staate oder nach Stanmien und
Volkscharakter verschiedenen Heeresteile je mit besonderen,
iJidividuell gearteten Motiven richtet In der Ermahnungs-
rede des Nikias vor der Entscheidungsschlacht bei Syrakus
^endet sich dieser erst an das ganze Heer, Th. VII, 63, 2
^^ TaOra toic 6TTXiTaic oux fjccov toiv vauTujv TrapaKeXeuojiai,
*) Ammian 16, 12, 29 *et quoniam adloqui pariter omnes nec
wngitndo spatiorum extenta nec in unum coactae multitudinis permit-
**r«t crebritas — et alioqui vitahat gravioris invidiae pondus, ne
^aeretur id adfectasse, quod soh sibi deberi Augustus existimabat, —
^utior sui hostium tela praetervolans . . . ad faciendum fortiter ac-
cendebat . . . item cum ad ahos postsignanos in acie locatos extrema
^enisset — aHos itidem bellandi usu diutumo callentes aptius ordinans
"^ exhortationibus adiuvabat . . .
42 Josef Albertus,
8cuj Tiliv dvuuOev ^dXXov t6 ?ptov touto ; dann an die Matros^^^
im Gegensatz zu den Hopliten als nicht Vollbtirger AtherJ^
3 ToTc bk vauTttic Trapaivuj Kai dv tuj auTtu Tiube Kai bio\ia\ fJ-'^
dKTTeTrXfixQai ti . . . ol Teiuc 'ABnvaToi vo^i2[6^€vot Kai \ii\ 8vr^^
. . . endlich an Athens Biirger, 10 touc bk 'AOnvaiouc ufiv&^v
TrdXiv aO Kai Tdbe u7ro)ii)ivricKiu . . .
Dieselbe Technik hatte Trogus in einem TTopaKXriTiKa^
Alexanders an das Heer vor der Schlacht bei Issos ange-
wendet, was aus Justins Epitome XI, 9, 3 gentigend hervor-
geht AJexander wendet sich an die verschiedenen Stamnie
seines Heeres mit verschiedener Rede: *Alexander . . . circuna-
vectus suos singulas gentes diversa oratione adloquitur. DljTios
et Thracas opum ac divitiarum ostentatione, Graecos veterum
bellorum memoria intemecivique cum Persis odii accendebat,
Macedonas autem nunc Europae victae admonet, nunc Asiae
expetitae, nec inventos illis toto orbe pares viros gloriatur;
ceterum et laborum finem hunc et gloriae cumulum fore.
Obwohl Ammian ganz richtig darauf hinweist, daB die
Anwendung der Epipolesis beim Feldherm sowohl wie beim
Historiker natiirlich ist weil er nicht die ganze Heeresmasse
zugleich anwenden kann, so werden wir doch nicht fehl-
gehen, wenn wir auch hier eine literarische Tradition an-
nehmen. In der Tat war ja f iir die Historiker das Schema der
Epipolesis aus A 234-420 der Ilias gegeben, und *4TnTrii)Xncic' ist
nicht erst im spaten Eustathiuskommentar, sondem auch schon
von Plutarch technisch gebraucht worden, gepragt nach dem.
Homerischen diTeTTUjXeTTo des Verses A 231 airrdc 6 TTe216c idi^^
iTTeTTwXeTro CTixac dvbpiuv*).
*) Eustath. zu A 231 : 'Oiiii^ipou elirdvToc dvraOea djc ireZdc 6 fUx*
XeOc dir€iru)X€TTO ctIxuc dvbptbv, xal \i€t' dXCxa bd xoipav^uiv Imtc^-^
XeiTO CTixac dvbpij&v, ^TriTrdjXnciv ^vTeOSev, dic Kal irpo€pp/|en, Tf|v f>
\|;u)b(av tuOttiv tiv^c iIiv6|Liacav. Plut. mor. 29 A (Quomodo adulesc^
poetas audire debeat 10) 'irdXiv toO 'Atoim^Mvovoc ^v tQ ^iriTrujX/jcei . ^ ^ *
Die irapaKXr^TiKoi in der griechischen n. r6m. Literatur. 51
Eapitel 9.
Die Maxri.
Aos den Namen der Feldhermrede, TrapaxXnTiKdc, irapaive-
cic, iropaK^euc^a, irapaK^Xeuctc, den Bezeichnungen TrapaKaXeTv
und TTporpiTreiv geht genligend hervor, daB sie wesentlich er-
mahnender Natur ist und dafi der beratende Teil, wie der cu^-
PouX€utik6c ihn hat, ganzlich wegfallt Der Feldherr will und
darf vor den Soldaten nicht erst beraten, ob gekampft werden
muB oder nicht Die Notwendigkeit des Kfimpfens ist voraus-
gBsetzt; er kann die Soldaten im letzten Augenblick nur noch
einmal anfeuem und mit sich fortreiflen wollen. Er erreicht
dies dadurch, daB er alle jene Motive, welche den glUcklichen
Ausgang der Schlacht verburgen oder den Kampfesmut des
Einzelnen anstacheln, in eine Art militarischer Belehrung
^sammenfaBt Diese haben wir mit dem in den Quellen
haufig vorkommenden, die Sache trefflich kennzeichnenden
Ausdruck bibaxri zu benennen. Sie ist im wesentlichen die
Darlegnng der Schlachtsituation und der sich aus ihr er-
g^benden ermuntemden Motive. Die *Belehrung' richtet sich
gleichmaBig an Intellekt wie Willen, da der Soldat durch
^e tiber die Situation, die Kampfesweise und Taktik auf-
&^klart und durch Aufstachelung seiner starksten Leiden-
^chaften wie Ehrgeiz, Gewinnsucht, Liebe zu Frau und Kind
^ Hochstleistung an Tapferkeit angefeuert werden soll. Die
"^baxri bildet also so recht eigentlich den Rumpf des irapa-
^^k6c, von dem sich nur die kurze Einleitung, wenn eine
^lche vorhanden ist, und der ermahnende SchluB, die zu-
^^^enfassende TrapaK^eucic, abtrennen lassen. Dieser charak-
^ristische Hauptbestandteil des 7TapaKXnTiK6c, die bibaxn,
^^lche die Feldhermrede wesentlich als militarische Belehmng
^^^ der Schlacht, als lefczte Aufklamng (iber die Situation und
4*
44 Josef Albertus,
geben zxx wollen, hat, lauft die Anwendang der indirekten
Bede, die in der organischen Weiterentwicklang der Historio-
graphie als die hohere, der Oeschichtsschreibang angemessenere
Kanstform erkannt werde*). Vertreter dieser Stilrichtang
sind, abseits und ffir sich stehend, Polybios, dann Trogus,
Caesar, Tacitus in den Annalen, auch Curtius und Arrian*).
Neben den allgemeinen Geschmacks- und Zeitrichtungen
lassen sich ftir die Wahl direkter oder indirekter Rede be-
sondere Grtinde namhaft machen. Polybios schrieb prag-
matische Geschichte und stand in bewuBtem Gegensatz zu
seinen rhetorisierenden griechischen Vorgangem, mied also
die Einflechtung von Reden. Ptigte er aber dennoch einmal
eine solche ein, so milderte er den oratorischen Eindruck
durch Verschleifung der direkten zur indirekten Rede. Ja,
gerade bei ihm und an seinen beiden Peldhermreden vor
Cannae l&fit sich das unsichere Tasten zwischen direkter und
indirekter Rede daran erkennen, daB er beide Male nach
einem langerem Ansatz indirekter Rede doch wieder in die
durch Thukydides so fest gewordene direkte Redeform fur
den 7rapaKXr)TiK6c verfallt *). Ganz geeignet fur Casars Kriegs-
*) lust. II, 38, 3 : Quam orationem dignam duxi, cuius exemplum
brevitati huius operis insererem ; quam obliquam P. Trogus exposuit,
quoniam in Livio et Sallustio reprehendit, quod contiones directas
pro 8ua oratione operi suo inserendo historiae modum excesserint
') Gaesar hat im Bell. Gall., dieser Stilrichtung entsprechend,
wenig direkte Reden. Der irapaKXrjTiTdc Bell. Gall. I, 40 ist naturllch in
indirekter Rede gegeben. Die tkberaus wichtige Rede des Critognatus
im ausgehungerlen Alesia Bell. Gall. YII, 77 ist in direkter Rede ah-
gefafit; aber Caesar glaubt sich dafQr wie Trogus fOr die Mithridat-
rede entschuldigen zu mUssen : VII, 77, 8 ... non praetereunda oratio
Critugnati videtur propter eius singularem et nefariam crudelitatem.
') Die beiden Reden Scipios und Hannibals am Ticinus sind
durchg&ngig indirekt. Ygl. III, 63, 2 ... irpocXeuiv . . . lipr\ irap€icdT€iv
ToOc alxMOtXdiTOUC. . . ctc irapairX/iciov xdp'aOToOc &Tt^va... TOxn^
0)TK€KXr|K^vai . . . III, 64, 3 lq>ii Tdp (TT6TrXioc) b€W xal ^n^€^(av ^iv
€CXn<p6Tac iTcTpav . . . dva^cptcPifiTnTOv Cx^v '^v toO viKdy ^irlba . . .
III, 108, 4 zuerst bi6iT€p ^ir€tpdT0 cuvtcrdv^iv Sti . . . dann bald direkt
108, 5 ol }iiyf Tdp Ttcpi t6v Tpcpiav iroTaM^v c9aX^€C . . . iraperdHovTO.
111, 2 ... fjpcTo (Hannibal) t( imcTIov €0Eac6ai xo\<; 6€oic . . . AOvovro
. . . darauf direkt 111, 3 'toOtou ToiTopoOv*, ^911, *itpC&Tov >i^ . . .*.
Die irapaKXr^TiKoi in der griechiscben u. rOm. Literatur. 45
tagebiicher war die indirekte Rede; so finden wir sie auch
verwendet bei der Wiedergabe seiner Rede an das Heer vor
der Schlacht mit Ariovist Ubrigens war auch Thukydides
die Verwendung der indirekten Rede fiir summarische Wieder-
gabe von Reden nicht unbekannt, und mag er sogar an der
Spitze auch dieser Entwicklungsreihe stehen, wenn er den
Nikias vor Syrakus nach dem ersten groBen TrapaKXriTtKdc
in direkter Rede noch einmal vor dem Angriff die Fiihrer
zusammenrufen und nun in indirekter Rede ihn die Er-
mahnungsmotive wiederholen laBt^). Erwahnt sei noch, daB
die Ansprache Attilas an die Hunnen von Cassiodor in di-
rekter Rede gehalten ist, was man ebenso aus der rheto-
rischen Schreibweise dieses Spatlings, wie aus der Tradition
versteht, die in ihrer Gesamtheit an der direkten Fassung
der Reden festhielt. Da6 die indirekte Form fiir eine er-
zahlende Darstellung die hohere war, haben die Durchschnitts-
historiker, die durch ihre Masse schlieBlich den Ausschlag
ftr die Tradition gaben, infolge ihrer rhetorischen Schulung
nicht zu wtirdigen gewuBt
*) Prof. Keil macht darauf aufmerksam, daO das hohere Stilgesetz
der indirekten Rede bei der Darstellung der sizilischen Expedition dem
^okydides augenscheinlich zum BewuBtsein kam ; in ihr Hegt die erste
Spur davon eben in jener zweiten Rede des Nikias vor Syrakus vor.
Zqt TdlligeD und bewufiten Durchfiihrung ist das neue Prinzip dann
un 8. Buche gekommen, wro Reden nicht fehlen, aber wie z. B. die Ver-
^dlongea in Athen bei der oligarchischen Revolution vom J. 411
indirekt gegeben sind. Das Fehlen der direkten Reden in diesem Buche
^eise also nichts ftlr die Unfertigkeit des Werkes ; im Gegenteil zeige
^ Vorhandensein der indirekten Reden und ihre erkennbar kon-
^^nte Durchfiihrung eine individuelle und bewufite Stilisierung, wie
^ Qur die feste Hand des Schriftstellers geben konnte, der, stolz
seiner neu errungenen, hdheren stiUstischen Einsicht, den Mut gehabt
P*^ zu brechen mit dem alten Prinzipe auch um den Vorwurf einer
"^ongruenten Darstellung, wie sie nun zwischen dem friiheren und dem
lelzten Teile seines Werkes eintreten mufite. Schematische Betrachtung
^«fbaut diesen EinbUck in die Entwicklung des Kiinstlers Thukydides.
''ir konnen noch sehen, wie er selbst erst hat lemen miissen: der
Grofle wird dadurch nur grdfier. Die Mehrzahl der spateren Historiker
"*t sich dieser stilistischen Erkenntnis verschlossen gezeigt, zu der
^ukydides bereits an seinem Werke sich emporgearbeitet hatte.
54 Josef Albertus,
dXX' 6mjjc Eu^pouXrjv nva . . . TTOincd^cvoi . . . Ziemlich deuflicbz^
bringt auch Josephus den xdTTOC der bi5axn in seinen beidei
Feldhermreden BelL lud. m, 472 koXov fop tv dpxtl tutv X6tu[v^
viTTO^vficat ToO T^ouc u^dq iva eibfiTe Tivec Svrec koi Trpoi
Ttvac ^dxecOai ^dXXo^ev und VI, 36 ujcre hfvix^ t6 \iiy fnrdpxe"
XaX€7Tf|v TT^v ItA t6 tcTxoc fivobov auT6c 6|iTv irpoTiGimr T4
6' 6n ^dXtcra TrpocrJKet ^dxecOai toTc 6uck6Xoic touc dperfic
dqpte^dvouc Kai Sti KaX6v dv euKXeiqi TeXcuTfj . . . btlEci^L**
In 6hnlicher Weise leiten die rdmischen Historiker ihre
Feldhermreden mit dem Tdrroc der bibaxr\ ein. So Livias
in der Rede Scipios Yor der Schlacht am Ticinos XXI, 40, 5 r
Ne genus belli neve hostem ignoretis, cum iis est vobis, mi-
lites, pugnandum . . . Ebenso Sallusi Bell. Cat 58 : Sed ^o
Yos, quo pauca monerem, adYOcavi, simul uti causam mei
consili aperirem. scitis equidem, milites, . . . nunc vero, quo
loco res nostrae sint, juxta mecum omnes intellegitis." End-
lich Anunian XXTTI, 5, 16 im TrapaKXnTiK6c Julians auf dem
Perserzug: Contemplws maximis viribus et alacritate yos
vigere, fortissimi milites, contionari disposui, docturum
ratione multiplici non nunc primitus, ut maledici mussitant^
Eomanos penetrasse regna Persidis."
Die irapaxXiiTiKoi in der griechischen u. rOm. Literator. 55
Eapitel 10.
Gebrauch der xeXixi xecpdiXata.
Geheawir Yon der allgemeinenBetrachtang derFeldherm-
rede tiber zu ihren Einzelbestandteilen, d. h. ihrer Oliedening
in die verschiedenen Ermunterungsmotiye, so ergibt sich, dafi
letztere sich vollstandig mit den sog. reXiKd K€q>dXata der crdcic
TrpoTManKri decken >). Die Reihe dieser Keq>dXata wird von deu
yerschiedenen Technikem recht verschieden angegeben; ich
beschranke mich hier auf die besonders gewichtige Autoritat
des Syrian. in Hermog. Stat. 11 171 Rabe: . . . iLv toO ^^v
biKavtKoO T^oc t6 biKatov, toO bi cujyipouXcuTtKoO t6 cu^cpdpov,
ToO bi TravnTuptKoO t6 KaX6v * toutiuv bk ^Kacrov OirobiatpetTat
cic Td&e* t6 ^^v biKatov eTc tc t6 vo^tpov Kat t6 biKatov Kai
t6 {Ooc, t6 hi cu^qp^pov eic XPHCIMOV dvarKatov buvor^v i^qibtov
ixPncd^evov, t6 bk KaX6v ek Te t6 Trpiirov Kai t6 £vboSov.
I. Das ?9oc in der Feldherrnrede.
Das v6^t^ov, d. h. das auf ein geschriebenes Gesetz sich
stutzende Argument fallt in der Feldhermrede ganz fort Da-
^) R. Volkmann, Rhetorik der Griechen und Rdmer hat gezeigt,^
wie die Statuslehre den alten Rhetoren nicht allein auf die Gerichts-
rede beschr&nkt blieb, sondern auch auf die beratende Beredsamkeit
ausgedehnt wurde und zur sogenannten crdcic irpoTMaTiK/i (lateinisch
status negotialis) fUhrte, der technisch also auch die Feldhermrede
nntersteht NatQrlich ist der irapaKXr^TiKdc eine crdcic irpaTMaTiKi^ ftr-
paq»oc nicht SfTpacpoc, da sie ihre Beweisgrflnde nicht auf ein ge-
schriebenes Gesetz, sondem auf die Natur imd die Sitten der Menschea
grflndet. Diese Einteilung kommt nur fdr einen Teil der BeweisfUhrung
in Betracht, wortlber imten. Auch die andereEinteilung der BeweisgrUnde
dieser crdcic in solche dird irpocditriuv und solche dird irpaT^dTiuv hat
neben den TcXixd Kc<pdXaia nur untergeordneten Wert. Nftheres darUber
bei Sjrian U, 162—192 R.
56 Josef AlbertuSi
gegen gehoren hierher jene Ermahnungsgriinde, womit der
Feidherr die Soldaten an die Heldentaten der Yorfahren und
an die GroBe des Vaterlandes erinnert, das zu siegen von
alters her gewohnt sei. Fast ganz in diesem Gedanken be-
wegt sich die Lesb. m § 3 f. E. : ujiuiv Totp oK t€ TToXatoi Trar^pcc
dv ToTc "EXXtici iliItoi ci2iu)|ia dpCTfic eixov Kai Xotov dTa86v . . .
fiapTupiov bi toOtou {)\i\v dpdi. oi fiev aXXoi TrdvTec "EXXiivec ^k
Tflc cq)€T€pac aiTdiv fi€TacTdvT€c oiKoOav ^KacTOC . . . Kai KQTd
)Liiv t6 \xf\ dS€Xa6f]vai dvbpetac cr^cpavov Tf)v rraTpiba Ix^Te, KOTd
bi t6 ikf\ iCeXdcat biKatooJViic . . . tuiv bk viwy dXXd T€ TToXXd
Kul 5Tt T(fi pappdpiij crpaTui iiTroxuipiicavT€C Ik Tf\c TraTpfboc Kui
adTot Kut Td T^Kva, 6p)uidi)bi€vot iK Tf\c ZaXa^tvoc i^X€u6€pdicaT€
TTdcav Tf|v 'EXXdba . . . § 10 kui dva|uivric€T€ Trdvrac touc dvOpifa-
TTOUC, 8Tt UJieTc iK€JvU)V TUJV dv6pUIV iCT€ TTaT6€C, 0\ TTOT€ dTtO-
pdvTac Touc Pappdpouc ttic u)Li€Tdpac €ic MapaOuiva auToPo€t vtKrj-
cavT€c TToXXdc fiupidbac dvOpuiTruiv iHf^dkov, Dieses tibrigens
in der attischen Epideixis weit verbreitete Argument der
Autochthonie der Athener erinnert hier gerade stark an den
Panegyrikos des Isokrates. Bei ihm wie bei Lesbonax dient
es dazu, athenische Tfichtigkeit und ererbte Siegessicherheit
ins rechte Licht zu setzen : Isokr. Pan. 24 TuuTriv Tdp o(koO^€v
OUX ^TdpOUC ^KpaX6vT€C Oub' iprifiTlV KaTaPaX6VT€C OW iK TTOX-
Xuiv 49vuiv ^tTd6€c cuXX€T€vr€C, dXX* outui kuXuic Kai tvticiuic
T€T6va^€V, djcT* ii fjcTr^p (q)U|i€V, TauTTiv ?xovt€C fiTravra
Tov xp6vov 6iaT€XoO)i€V, auT6x6ov€C 6vt€C ... 83 rruic Tdp
dv T^VOtVTO CU^)Ll€TpOt TOtOUTOtC dvbpdClV, ... ot bi TT^V iE
dTrdoic TTic 'Adac buva^iv iv 6X1^41 XP^vuj Kor^TroXi^iicctv, oO
^6vov bi Tdc auTuiv TraTpfbac 6tku)cav, dXXd Kut Tf|v 'EXXdba
cu)iTracav /jX^uOfpuicav . . . Ahnlich wie Isokrates in der Epi-
deixis, wendet Xenophon das Motiv des alten athenischen
Ruhms in dem TrapaKXTiTtK6c Anab. UI, 2, 11 an: CTr€tTa bij
dva)ytv/|cui Tdp uMdc Kut touc tiDv TrpoT^vujv tuiv fm^T^puiv
Ktv^uvouc, iv' €ibf\6' dic dTa6oTc 6' u^Tv Trpod^K€t €ivat . . , iX-
66vTujv liiy Tdp TT^pcujv Kui tuiv cuv auToTc Tra)iTrXTi6€T ct6Xui
dic dqpavtouvTUJV Tdc 'A6rivac, uTrocrfivai auToi *A6TivaTot toX-
)iTicavT€c dvtKr)cav auToiic . . . In Ansprachen an Griechen gegen-
iiber Griechen verwendet Thukydides das gleiche Motiv V, 9
Die irapaxXiiTiKot in der griechischen u. r5m. Literatur. 57
5vbp€C TTcXoirownaot, imb \ikv oKac x^P^^c fiKO)iev, Sti aiei
6id t6 euqiuxov dXeuG^pac xai firt Auipific ^^XXere ''lujct ^dxe-
cOai, (Lv eiitiOare Kpetccouc eivat, dpKetTU) Ppax^uic be&tiXuijLi^vov.
VI, 68, 2 8irou xdp 'ApTeiot Kai MavTtvflc Kai 'ASnvaiot Kai
vtiauiTuiv oi Ttpurroi ic^ev, ttujc ou xP'^ • • • '"'iv 4X7ri6a Tf|c
viKT]c ^eTlx^iv;
Ganz anders gestaltet sich natilrlich wieder derselbe t6-
TTOc, wenn der romische Feldherr seine Legionen an die GroBe
Roms erinnert, das zu siegen gewohnt sei. 8o deklamiert
im Latinerkrieg der Diktator Fostumins bei Dionys. Arch.
YI, 8, 2 . . . dXXd Totc ^^v dXXotc qioPepoi bteTeXetre dvrec, (Lv
^KpcrreiTe ^ax^fievoi, AaTtvoic bi dpa TOtjTOic Kai Totc cufi^dxotc
oAvhy OuoXotJCKOtc euKaTaqppovtiTOt, 5td t6 ^f\ iretpaOfivai iroTe
auTovic Tiic ujieT^pac fidxiic ; dXXd irdvTec lcre 8n TaOr* dfiqiOTepa
Td iByt] iToXXaic dviKuiv fidxatc oi Trarepec fmtuv. Derselben alten
Zeit erinnert sich Ammian in der Feldhermrede Julians XXIII,
5, 20 ... devicta est perpiexo et diutino Marte Carthago,
sed eam dux inclitus timuit superesse victoriae. evertit ftin-
ditns Numantiam Scipio post multiplices casus obsidionis
emensos. Fidenas, ne imperio subcrescerent aemulae, Eoma
subvertit, et Faliscos ita oppressit et Veios, ut suadere nobis
laboret monumentorum veterum fides, ut has civitates ali-
qnando valuisse credamus. Gass. Dio L, 24, 3 . . . dvdStov \iky
Turv irorrdpuiv fmwv tuiv tov TTtippov, tov OiXtrnrov, tov TTepcia,
Tov 'AvTioxov KaOeXovTuiv, tiuv touc Nou^avTiouc, touc Kapxtiio-
viouc dvacTTicdvTuiv, tujv touc Kt^Ppouc, touc 'A|iPpuivac KaTa-
Koi|idvTtJUv, dvdStov bi Kai f||yiixiv auTiBv tujv touc rdXonrac KaTecTpaji-
^evtuv, Ttxiv Touc TTavvoviouc Kexetpui^dviAiv, tuiv li^xpt ToClcTpou
iTpoKextiip?iK6Tiuv, Tov 'Pfivov btaPepiiK^Tujv, ic BpeTavviav tt€-
irepatuifi^vuiv. Die Siegestradition Roms tiber Garthago fiihrt
P. Scipio (210 V. Ghr.) bei Livius XXI, 41, 6-11 aus: experiri
iuvat, utrum alios repente Garthaginienses per viginti annos
terra ediderit, an idem sint, qui ad Aegates pugnaverunt in-
sulas, et quos ab Eryce duodevicenis denariis aestimatos
emisistLS, et utrum Hannibal hic sit aemulus itinerum Her-
culis, ut ipse fert, an vectigalis stipendiariusque et servus
populi Bomani a patre relictus.
58 Josef AlbertuSy
Es ist interessant, nach Ausfuhrung des t6itoc der tob^
schen Siegestradition, nun auch dessen Kehrseite, die Schwae-^
romischer auswartiger Politik und Kriegsfiihrung als £^^
gegnung und 5iaPoXii der Romer in der ermahnenden Fe/</.
hermrede des Gegners kennen zu lemen. Aufier der schwacbeo
Entgegnung Hannibals bei Livius XXI, 43^ 12 *nam deropta
hoc uno f olgore nominis Romani quid est cui illi vobis com-
parandi sunt?* hat diesen toitoc in breiter Ausfuhrang der
sonst so nuchterne Trogus in seiner einzigen Feldhermrede,
die er dem Mithridates in den Mund legt, ausgef iihrt Mithri-
dates sucht den Seinen das ^Romanos vinci posse' zu be-
weisen, lustXXXVIII, 4, 4: Romanosque vinci posse cogni-
tum non sibi magis quam ipsis militibus, qui et in BithTnia
Aquilium et Maltinum in Gappadocia fuderint ac si queoi
aHena magis exempla quam sua experimenta moveant, aadira
se a Pyrrho rege Epiri non amplius quinque milibus Mace-
donum instructo fusos tribus proeiiis Romanos. audire Han-
nibalem sedecim annis Italiae victorem immoratum, et quia
ipsam caperet urbem, non Romanorum illi vires obstitissey
sed domesticae aemulationis atque invidiae studium
11 iam ipsam Italiam audire se numquam, ut Roma condita^
sit, satis illis pacatam, sed adsidue per omnes annos pra
libertate alios, quosdam etiam pro vice imperii bellis continais-
perseverasse; et a multis civitatibus Italiae deletos Romanomm
exercitus ferri, a quibusdam novo contumeliae more sab
iugum missos. ac ne veteribus inmoremur exempiis, hoc ipso
tempore universam Italiam bello Marsico consurrexisse ... 15
simul et a Germania Gimbros, immensa milia ferorum atque
inmitium populorum, more procellae inundasse Italiam.
n. Die Gerechtigkeit der Sache: das 5(Katov.
Es ist natiirlich, dafi auch dieser tottoc der crdac TTpar-
IxaTXKf] im TrapaKXTiTiKdc verwendet ist Syrian II, 174, 24 unter-
scheidet, wie seit Platos Euthyphron erkannt, das Sciov und
das biKaiov, je nachdem das biKaiov auf Gott oder auf gleich-
gestelite Menschen bezogen wird; diese Unterscheidung findet
sich auch in der Peldhermrede. Die Gerechtigkeit der Sache
Die irapaxXiTnKoC in der griechischen u. rOm. Literatur. 59
bewirkt, dafi die Ootter ftir sie Partei ergreifen. Da8 sie es
tun, wird in manehen Feldhermreden direkt gesagt, indem
der Feldherr auf die gtinstigen Yorzeichen bei den Opfem
hinweist, welche Tor der betreffenden Schlacht der Sitte
entsprechend dargebracht waren. Haufig auch wird ein An-
spmch auf den Beistand der Gotter daraus abgeleitet, daB die
Gegner durch XJntreue und Verletzung des Eidschwurs die
gottliche Hilfe verwirkt haben.
1. Die Opfer.
Lesbon. III § 1 E. Kat Td iepd KoXd xai rd vyLirepa irape-
QceiiacTai ... § 13 rd iepd KoXd xai t6 biKaiov u^Tv }xiv Oappeiv
irape^ei, ^Ketvoic bk bebtdvai . . . n § 1 rd 5' dnd tiXiv Oediv, dq)^
iLv X9^ apxecOat, KaXiDc ^x^^ k<^' dfiq>OTepoiic touc Xotouc. Td
Te Tdp iepd xaXd fmiv T^TOve Kai t6 biKatov ^eO' f))Liiv dcTtv . . .
§ 20 urro^i^vi^CKUi bt u^dc, Sti Kai rd iepd 6^iv KaXd T^TOvev.
Dionys. Arch. VI, 6, 2 eeoi juifev fmiv urrtcxvoOvTat 6t' oiujvoiv
Te Kai cqKXTiujv Kai Tf\c S\\r\c ^avTiKflc ^euOepiav t^ 7r6Xet Trapd-
Eetv. — Thuk.rV,92, 7 TncreucavTec 6fe Tiif» OeiJ» npoc i\\x6jy JcecOai,
ou t6 lep6v dv6)iujc TeixicavTec vd^ovTat Kai toic iepoTc fi fmiv
Oucufidvotc KaXd q>a(veTai, 6^6ce xujpficat Totcbe . . . Xen. Inst
Cyri m, 3, 21 '0 bi KOpoc £Oue irpdiTov iibf Aii pactXet, {TreiTa
bi Koi Toic dXXoic OeoTc, oOc ^TeTro YXewc xai eu^eveTc fivrac
f|Te^6vac T^vdcOai tQ crpaTiqt Kui TrapacrdTac dTaOouc Kui cu^-
^dxouc Kai cu^pouXouc tuiv dTaOutiv. tQ 6' {icrepaiqi irpijj KCpoc
likv £cTeq)avuj^£voc EOue, iraprJTT^tXe bi Kai toTc dXXoic 6)bioTi)iOic
kTeqxxvujfievoic Trp6c rd iepd irapeTvat. lnA bk xikoc eix€v f|
Oucia, cuTKoX^cac adTOuc CXeEev ' "Avbpec, oi [xiy Oeoi, djc ot re
^dvrac q>aci Kui l\ioi cuvboKeu ^dxnv t' £cecOat npoaTT^oua
xai viKr)v 6ib6aa Kai cujTT]piav urricxvoOvTai £v toTc iepoTc
0 Xenoph. Anab. III, 2, 8ff. erzfthlt, wie zu Beginn seiner grofien
Rede Jemand bei den Worten cOv toTc OeoTc iroXXal ft^tv xal ^iribcc etci
cumipiac geniest hfttte und aaf dieses gtlnstige Omen hin GelObnisse
^ die rettenden G6tter beschlossen seien ; daraof f fthrt er fort : ^iret
hi Td Ti&v Oei&v KaXOOc elxev, f^PX^o irdXiv dibe. Es folgt nim eine
Begrandung fQr die Stellnng der GCtter, die den Griechen c(»|yi^axoi,
den Persem ^vavTioi seien.
60 Josef Albertus,
2. Der Beistand der G5tter fur die gerechte Sache.
In seiner letzten Bede nach der sicilischen Eatastrophe
beweist Nikias, daB der Zom der Himmlischen nun erschopft
sei und das Gltick zu Gunsten Athens sich wenden mtisse:
Thuk. Vn, 77, 2 KaiTOi ttoXXci jitv dc Geouc vom^a bebi^-nmai,
TToXXd bk ic dv6pujTT0uc biKaia Kai dveiriqiGova, dv6' Jjv f| ji^v
^mc 8mjac 6pac€Ta toO |liIXXovtoc . . . Kai ef tiu 6€aiv dni-
960V01 £cTpaT€uca|yi€V, dTTOXptuvTUJC f\br] T€Tt)Liujprj)i€6a. — Xen.
Anab. III, 1, 42 47TicTac6€ tdp bi\ 8ti oOt€ ttXtJ^oc icnv our'
kxuc f\ 4v Tijj 7ToXi|Lii}i Tdc viKac TTOioOca, dXX' 67t6t€poi Qv cuv
TOic 6€oTc TaTc i|iuxotTc ippuj^€V^CT€poi Tujciv im touc ttoX€^{ouc . . .
und 1, 21 iv iiicijj tdp ?ibr| KeiTai TaOT* d6Xa . . . druJVoOlTai
b* ol 6€o( €fav, ot cuv ^^Tv, ujc t6 €ik6c, fcovTai. — Dionys.
Arch. III, 23 Ende Kat 8 t€ 6at|i6vtoc x6Xoc oux ^^Tv, dXXd
TOUTOtC £vaVTtlIJC€Tat KaTd TO €iK6c, Kai f| TTap' dv6pUlTTU}V vd^€Cic
ic TotJTouc dv6' f||iiliv KaTacKiit|i€t . . . und XIV, 9, 16 fre . . .
Tt€ dKaraTTXriKTUJC ^tt' afrrouc, 6€ouc t€ dpurrouc IxovTec.
NatUrlich wendet auch Prokop an vielen Stellen dieses
Ermunterungsmotiy an, mit der Anderung jedoch, dafi die
Gotter als Schlachtenlenker ftir ihn zum Christengott geworden
sind : b. V. I, 19, 5 KaiToi TToXXd f^Tv TTp6c Trjv viKnv iipobia
iCTtV t6 T€ btKatOV |i€6' OO TTp6c TOUC 6uC|i€V€Tc ffKO|l€V
fi T€ Tdp ToO 6€o0 EumLiaxia toTc rd biKata ttpot€ivo^^voic
TTpocTtv€c6at TT^q)UK€ ... b. V. I, 16, 6 vOv oOv TTp6c t€ Bav-
bfXouc 0)iTv Kai Ai^uac 6 tt6X€|uioc Ccrai, X^tui bi Ifwje Kai
Tov 6€6v adT6v &v ou6€ic dbiKuiv ic dTTiKoupiav TTapaxaX^T.
b. V. n, 3, 32 TaOra . . XoTi2[o)i£vouc (pr\p\ XPflvai . . Kai tov
e€6v ic Euiifiaxiav TTapaKaXcTv. b. V. n, 1, 21 . . vOv bi iX€i|i
T€ TIJJ 6€IJJ Kai TU!l TTaVli CTpaTU) ic Tf|V £U)ulPoXf|V Ka6lCTdM€V0C
KpaTiiC€iv ToO crpaTOTT^bou TUJV TToX€^iuiv auToTc dvbpdciv 4X-
TTiba fx*^*)-
0 Ist die Rede des Antonius vor Actiam bei Cass. Dio besonders
auf die Oberlegenheit der Riistung, so ist die Octavians im Gegensatz
dazu ganz auf den ethischen Grundzug der Gerechtigkeit der Sache
gestimmt. L, 24 : *Ich weifi, dafi die meisten und grdfiten Kriegserfolgei
ja aller menschlicher Angelegenheiten glUcklicher Ausgang dem ge-
rechten und fronmien Sinn und der guten Handlungsweise zu danken
Die irapaicXiiTiKoC in der griechischen u. rOm. Literatur. 61
3. Die Eidbriichigkeit des Peindes.
Ganz von diesem Gedanken geht Xenophon in seiaer
Ansprache aus : Anab. III, 2, 8 : Tfjv fifev tuiv pappdpuiv im-
opKiav xe Ktti dmcTiav X^t^i jitv KXedvujp, iTiicTacGe hk Kai ujieTc^
oi^ai . . . ei ^evTOi biavooujieOa cuv toTc SttXoic div Te Tre-
TroinKaci biKHV dmSeTvai auToTc Kai t6 Xomov 5id 7ravT6c ttoXI^ou
auToTc ievai, cuv toTc OeoTc TToXXai fmTv Kai KaXai dXiTibec efd
cuiTTipiac. Anab. III, 1, 21 ... dTwvoS^Tai b' ol Geoi eiciv, oT cuv
fmiv, dic t6 eiKOc, fcovTai. outoi ^iv Tdp auToi dTTiiupKriKaciv.
Alle hierher gehorigen Motive hat Dionysios zusammen-
fassend verwendet und zwar die Gunst der Opfer, die Ge-
rechtigkeit der Sache und die damit verbundene Hilfe der
Gotter, die Eidbrtichigkeit der Feinde und die herausge-
forderte Rache der Himmlischen: Arch. VI, 6, 2 9eoi |li4v f||LiTv
xmicxvoOvTai 6i' oiuivuiv Te Kai cqpaTiuiv Kai thc dXXnc jiavTiKYic
^XeuOepiav tt| TToXei irap^Eeiv Kai vxKt\v euTuxn, djioipdc Te f]^\v
dnobibovTec dTaGdc, dv9' (Lv auTouc c^PovTec Kai Td biKaia
dcKoOvTec h TravTi tui piiu 6ieTeXeca|i€v, Kui toTc 4x^P0*c fmoiv
vefiecujvTec KaTd t6 eiKOC, 8ti TToWd Kai fieTdXa TTeTTOvGoTec uqp'
fmuiv dTttGd cuTT€veTc Te fivrec Kai q)iXoi Kui touc auTOuc dfiui-
^OKOTec ffeiv ^x^po^c Kai ^iXouc, diTdvTUJV imepi66vT€c toutujv
TToX€)iov dmqpf pouciv fmTv d6iKov . . . XP'*! ^^ ^ai ujidc, fiv6pec
XoxaToi Te Kai CTpaTiuiTai, )ia06vTac 8ti cumidxouc Ix^Tt touc
6€ouc, oiTTep dei Tf|v tt6Xiv ciOCouciv, dv6pac dTa0ouc T€vk0ai
TTepi T6v6e t6v dTuiva.
ni. Das cu)iq)4pov: der Siegespreis.
DaB gerade dieses TeXiK6v KeqpdXaiov wie iiberhaupt im
cu^PouXeuTiKoc, so auch im TTapaKXriTiKOC die allergroBte Aus-
fiihnmg aufweist, ist selbstverstandlich. Von den d^aOd des
Sieges spricht Lesbonax im ersten TTpoTpeTTTiKOc (H) und fuhrt
die ganze )ieX4Tn vorziiglich nach diesem Gesichtspunkte
ist Das weifi ich und will es euch lehren. Wenn wir auch eine ge-
waltig gro0e Kriegsmacht besafien, mit welcher auch einer, der eine
^^Qiger gerechte Sache hatte als ich, zu siegen hoffte, so schOpfle ich
**^ntjoch mehr aus dem gerechten Grund des Krieges als aus der
"^^lung Hoffnung'.
62 Josef Albertns,
aus^). Die Ausdrucke irXeoveKTn^ara toO diruivoc und ttXco-
veSta, dOXa ii\c viKnc frnden wir f<ir dieselbe Sache sehr oft
bei den Historikem z. B.: Arr. Anab. 11, 7, 6 . . . rd b^ dOXa
Sti ^€TdXa {ciai cq)ia toO Ktvbuvou direbeiKVuev. Thuk. II, 87,
12 . . . oi b^ dTa6oi Ti^ncovTai toTc TTpociiKouciv dOXoic tiic
dpcTfJc
Auch hier miissen wir die allgemeinen T6Troi des cufi-
<p£pov, wie es dem Gedanken nach mannigfach differenziert
bei den Historikem vorkonunt, aus den einzehien TrapaKXii-
TiKoi herausschalen.
A. Die Entscheidung des heutigen Tages ist fiir eaer
Wohl oder Wehe ausschlaggebend.
Der Oedanke des Siegespreises in seiner allgemeinsten
^) Gerade darin unterscheiden sich die beiden irpoTpEimKof des
Lesbonax wesentlich von den irapaicXTiTiKoi der Historiker, dafi diese
meist ohne tlbertriebene rhetorische KUnstelei die ErmunterungsmotiTe
je nach der Schlachtsituation ausw&hlen, jener aber mit bewufiter
Kunstfertigkeit zeigt, wie man das irapaKoXeiv ganz verschieden aus-
fUhren kann. Im ersten irpoTpctrTiKdc will denn auch Lesbonax das
cu^<p^pov zeigen vermittels der dTaOd, deren er eine mOglichst voU-
stftndige schematische Tafel aufsteUt, im zweiten dagegen die Sieges-
gewiflheit aus der stolzen kriegerischen Vergangenheit Athens ableiten.
Lesbonax teilt ein im irpoTpcirriKdc II : A.) p. 27, 2 K. : Aci bi Ofidc
CK^HfacBai, fica dTaBd Cvcctiv ^v ti|i vikAv ^axo^^vouc toOc iroXc^iouc
Darunter gehoren dann a) Rettung der Vaterstadt und des Landes.
P) Rettung der Tempel usw. (iepd, vaoi, Pui^oi, dTdX^aTa, dvaOi^-
^aTu) und die an deren ErhaUung gekniipften Feste: p. 28, 2 dva^vri-
c6^vT£C TTO^irurv kuI ffavr)TOp€U)v Kal dTdivuiv). AngefQgt ist hier der
Gedanke, dafi ein Sieg zu den schon vorhandenen dTuBd neue hinzu-
fttgt: p. 28, 8 6 bd irapccTTiKdjc At^v t^oc ?x«<*V> TuOTd T€ biaci&cat
Kal ^TCpa iroXXiji irX^ova kuI KaXX(u) kuI ^M\jj irpocKTi^cacOai f\ tiDv
T€ Oirapx(^vTuiv CT^pr^ef^vai Kul oOtoOc iroXXd kuI oiKTpd ira6€tv kuI
tb€tv. T) Rettung der Vflter, Mtttter, Frauen, Kinder. — B) p. 29, 18 :
*Ev6u^n0^vai hi XP^ Kui Tivoc oOvck* &v pdXXov o6k dSiibcatTC ^dxc-
c6ai, f\ t( dTaddv o6k Cvcctiv ^v t<|i vtKdv ^axo^^vouc toOc troX€^(ouc.
a) Der Frieden ist nur dann ein dTa66v, wenn man als Sieger iiber
ihn verfQgen kann. p) Nur der Sieger hat die KnmdTuiv KT/|ac. t) Die
ethischen Giiter der biKaidTnc, das ^€66€pov als Gnindbedingung des
coq>6v, das KuXdv imd cOt€v^c sind GQter nur fttr den tapfem Sieger,
ihr Gegenteil aber der Feigen Anteil. Wie nichts anders ist die Schlacht
eine €OT€V€(ac pdcavoc.
Die irapaKXT)TiKoi in der griechischen u. r6m. Literatar. 63
Wendung ist ansgedriickt in der haufigen Mahnung des Feld-
herm: Heute ist ein groBer Tag, der eine gewaltige Ent*
scheidung zum Leben oder zum Yerderben bringt Diese
Wichtigkeit des Tages faBt sich in Phormions Rede dahin
znsammen: Sollen die Lacedaemonier heute ihre Macht zur
See Terlieren, oder soll Athen als Ednigin der Meere in dessen
alleinigem Besitz bedroht werden? Thuk. II, 89, 10 6 bi druiv
6^tv 7| KOTaXOcm TTeXoirovviidujv tiP|v ^XTriba toO voutikoO f)
dTTVTepui KOTacTf^cai 'A8r|vaioic t6v q>6pov irepi tiic OaXdccnc
Und am Tag Ton DeUon der Athener Hippokrates: Thuk.
JT, 95 iv xdp tQ toutujv (tQ) inrip tiIc i)}X€jif>ac 6 drfthv (Lctol
In der Rede des Brasidas vor der Schlacht bei Amphi-
polis stebt die Frage auf Freiheit der Lacedaemonier und aller
griechischen Stadte oder Enechtschaft unter den Athenem.
Nikias sucht Thuk. VI, 68, 3 das Motiv der Gegner *8ti Trepl
iroTpiboc £cTai 6 druiv' zu paralysieren mit dem '^tu^ bt
(X€Tui) 6ti oOk iv TTaTpfti, iJE T\c KpaT€Tv 6€i f\ \xi\ ^qi6iuic dTTO-
XUjpcTv. Ebenso weisen beide Qegner, Nikias und Oylippos,
Tor der zweiten Seeschlacht bei Syrakus auf die Wichtigkeit
des Kampfes hin. — Zur Anwendung desselben Motivs ge-
braucht Prokop beinahe dieselben Worte wie Thukydides.
B. Y. 1, 16, 8 l&fit er Belisar sagen : outoc Tdp £k€Tvoc 6 Kaip6c
icjiy iy i]p fidXicra cuicppocuvTi ^iv oia T€ cdi2l€iv, dKOCMia 6^
ic OdvoTov (p4p€i und B. V. 11, 1, 18 ibc bi vOv f||LiTv f) TTp6-
T€pov xmip )i€i2:6vu)v 6 dTuJV £cnv, ^TUi 6iiXuicuj. Und in der
parallelen Ansprache Gelimer: B. V. 11, 2, 417, 1 oux xmip
b6lr\c fipiv, dv6p€C Bav6iXoi, out€ dpxflc CT€pTic€uic )ui6vov 6 dTUiv
icnv . . . dXX' 6pdT€ 6ri7rOu9€V U)C ic TOOtO i]\i\V TT€pifCTTlK€
TUXnC djCT€ . . .*).
B. Wenn ihr heute nicht siegt, seid ihr verloren.
Das ist der leitende Oedanke jener Ansprache Hannibals,
welche Polybios und Livius ihn vor der Schlacht am Ticinus
halten lassen. Um das Losungswort, Sieg oder Yerderben,
deutlicher zu machen, hatte Hannibal eine sjmbolische Hand-
lung vorausgeschickt. Er liefi die kriegsgefangenen Oallier
zom Zweikamf untereinander auslosen, nachdem er den Siegem
') Haury, Procop als Nachahmer des Thukydides.
64 Josef Albertus,
Freiheit, Waffen und Pferd versprochen hatte. Alle zogen
vor, zu kampfen, d. h. entweder zu siegen und reiche Beute
davonzutragen, oder durch einen ehrenvollen Tod einem Skla-
venlos zu entgehen. Davon macht nun Hannibai die Nutz-
anwendung: liv. XXI, 43 *Das ist nicht allein ein Schauspiel,
sondem gleichsam ein Biid eurer Lage. Vor euch fliefit
der Fo, grofier und gewaltiger als die Rhone. Im Biicken
drauen die Alpen, die ihr nicht heil und ohne Schaden fiber-
schritten habt hic vincendum aut moriendum, milites, ubi
primum hosti occurristis.' Noch deutlicher stellt Polybios
die Beziehung zwischen Symbol und Nutzanwendung her:
Pol. III, 63, 3 eic irapairXriciov jap avirouc dTUiva Kai xaipov
Tf|v Tuxnv cuTKeKXqK^vai Kai irapaTrXrjCia toTc vuv dGXa irpo-
TeOeiKdvai. feeiv rdp F| vikciv f| GvijCKeiv f| toic Cx^potc inro-
Xeipouc T€v4c9ai ZujvTac " eivai b' Ik \ikv toO vikov dOXov oux
tmrouc Kal cdTouc, dXXd t6 TrdvTuiv dvGpdiTiujv TtvkOai |uaKa-
piuiTdTouc . . . Ahnlich ermuntert Nikias die Athener nach
der Katastrophe von Syrakus. Der Inhalt seiner dritten Rede
ist wesentlich der: Haltet euch tapfer, sonst seid ihr ver-
loren, da ihr in Sizilien keinen anderen Stutzpunkt mehr
als euch selbst besitzt, Thuk. Vn, 77, 7 dvaTKaiov t€ 6v iimiv
dvbpdov dTaOoTc TifvecGai, ujc \xi\ 3vtoc x^P^ou ^ttuc Sttoi
fiv iiaXaKicGdvTec cuieeiTe . . . Auch Sallust Bell. Cat 58, 5
nanc vero quo loco res nostrae sint, juxta mecum omnes
intellegitis. exercitus hostium duo, unus ab urbe, alter a Gallia
obstant. diutius in his locis esse, si maxume animus ferat,
frumenti atque aliarum rerum egestas prohibet quocunque
ire placet, ferro iter aperiundum est Ebenso ermahnt Darius
die Seinen vor der Schlacht bei Gaugamela: Curt IV, 14, 10
hic dies iraperium quo nuUum amplius vidit aetas, aut con-
stituet aut finiet . . . ventum est unde pulsis ne fugere quidem
locus est . . . IV, 14, 15 ... nam ne illis quidem ad fugam
locus est: hinc Euphrates, illinc Tigris prohibet inclusos.
Denselben Umstand aber beutet Alexander zu seinem Vorteil
aus: Curt. IV, 14, 2 reprehensos ex fuga Persas pugnaturos,
quia fugere non possent
Da sich dem Feldherm dieses Ermunterungsmotiv be-
Die irapaicXiiTiKoi in der griechischen n. rom. Literatnr. 65
sonders dann gem bietet, wenn er wie Hannibal und Nikias
I mitten im Feindesland steht, so versaumt Prokop nicht, dieses
I Motiv dera romischen General Belisar nach dessen Landung
in Afrika in den Mund zu legen, wo es ein Zuriick nicht
niehr gibt: Procop b. V. I, 19, 2 rdc bk vaOc ibc TToppurrdrui
^/'WV f) TOO T^TTOU qpUClC dTTr|V€TK€. 7r€pikTT]K€ bi i\\x\v i\ lf]C
cumipiac ^Xttic iv Taic X^pciv oOca. ou rdp icTiv oi) tt6\ic qpiXfo,
0«}« dXXo oub^v dxupuj^a, 8tiu bi\ Kai 7ncT€ucavTac t6 6app€Tv
W^P fmUJV aUTUIV ?HO|i€V.
C. Das Kampfen *pro aris atque focis*.
Als Haupt- und Kernpunkt der d0Xa Tflc viktic konnen
wir das Ermunterungsmotiv ansehen, fiir welches Sallust die
gelaufige Bezeichnung "pro aris atque focis certare* gepragt
"*t. Es wird seiner Natur gemaB weniger vom angreifenden
^ vom angegriffenen Teil geltend geraacht Thukydides hat
^^hl mit Absicht in seinen knappen, sachlichen TrapaKXriTiKof
"^^sen Gemeinplatz vermieden, denn in seinen zwolf Feld-
"^i^reden finden wir ihn nicht DaB er ihn gekannt hat und
natte verwenden konnen, beweist die zweite Ansprache, die
®^ Nikias nochmaJs vor der Hauptschlacht bei Syrakus an die
"^tiptleute richten liiBt; hier wird dieses Motiv zusammen
'^it andem ein dpxaioXor^Tv genannt: Thuc. VH, 69, 2 *Indem
^^ Buch Dinge vorbrachte, wie sie Menschen in einem solchen
^^tischen Moment zu sagen pflegen, ohne Riicksicht darauf,
^^B sie altes wiederholen und in jene Gemeinplatze beztiglich
*^r Frauen, Kinder und heiraischen Gotter verfallen*.
Fast alle bedeutenden Historiker haben gerade dieses Motiv
^it rhetorischera Schwung und raitunter mit ergreifender
Sohonheit wendet In reinster Pragung liegt es natiirlich bei
L^bonax vor : I § 5 K. iTTav€V€TK€Tv bk Tr|v TVUJ|iTiv . . . PouXofiai
• - . fi Tr€pi ttX€ictou TTOiouji€voi KaT€XfTTOfi€v. Touc T€vvr|cavTac
TTcxT^pac Kai |LiTiT€pac, 6 bi ulouc, < oiic > t€ iq)UT€uc€ Kai i£€q)uc€V,
^ U 6noT€V€Tc db€Xq)ouc t€ Kai db€Xq)dc, ujv oi m^v Tnpfli ttoXu
^Tr€ppdXXovT€C, oi bk v€6TriTi ttoXu dXX€iTTOVT€C ToTc ^Ji^v cdi^aciv oux
oioi te ilov dmjv€iv, Tuiv bk Kivbuvujv ttX^Tctov ^epoc jLl€T€XOUaV.
^^ oic fmuiv ^fev TTpo9u|inB€VTUJV Kai €\5 dTUJVica^i^vujv €u6ai^ov€C
66 Josef Albertus,
^i^v ol TraT^pec, itjiioi bi ol 7rai5€c, InXuJTai bk al KiivaiKCC Kai
al GuTai^pec xai ai dbeXcpai Kai 4v6c iKdciou Kai cufiTrdvTuj v •
dXXi7r6vTUJv bk fmujv t#|v 7rpo9u|uiiav . . ., dlOXiot ^i^v ol iraTdpec,
CTepriOevTec ^^v Tflc fmeT^pac TTpoc6i|ieujc, crepnO^vTec bi 7r6X€uic
Kai x^9^^ ^ai iepujv, dvTi bi KaXXicTnc £Xeu6epiac eic aicxicrriv
bouXeiav KaBicrd^evoi ktX. In gefalliger, nicht rhetorisierender
Weise l&Bt Polybios den Aemilius Paulus vor Cannae dieses
Motiv vorbringen: III, 109, 7 olc bi KaOdTtep ujliiv vuv obx i^tr^p
^Tdpujv dXX' uTT^p ccpujv auTuiv Kai TraTpiftoc Kai TuvaiKUJV xal
TeKvujv 6 Kivbuvoc cuvecTiiKev ... 109, 9 outujc iauTOuc irapa-
dficecOe 7rp6c Tf|v jiidxiiv ibc Tflc TtaTpiboc oO Kivbuveuouoic vOv
auToTc ToTc CTpaTOTieboic, dXXd toTc SXoic. — Vor der Schlacht ani
Ticinus nennt Scipio dieses Motiv ein aOXov nicht 'pro decore
tantum, sed pro salute*: liv. XXI, 42, 14 Atque utinam pro
decore tantum hoc vobis et non pro salute esset certamen ! non
de possessione Siciliae ac Sardiniae, de quibus quondam age-
batur, sed pro Italia vobis est pugnandum . . . unusquisque se
non corpus suum, sed coniugem ac liberos parvos omnis prote-
gere putet — C. Antonius bei Sall. BeU. Cat 59, 5 hortatur rogat, ut
meminerint se contra latrones inermos pro patria pro liberis pro
aris atque focis suis certare; und Catilina 58, 8 quapropter
vos moneo, uti forti atque parato animo sitis et, cum proelium
inibitis, memineritis vos divitias decus gloriara, praeterea liber-
tatem atque patriam in dextris vostris portare. ... 11 nos pro
patria, pro libertate, pro vita certamus, iUis supervacaneum est pro
po ten tia paucorum pugnare.— Es ist nich t dtirre Rhetorik, sondem
die Warme des werdenden grofien Historikers und derlapidaren
PersonUchkeit, mit der das Motiv von Tacitus ausgefiihrt ist im
Agricola 31, 1: *Die Natur woUte, daB Kinder und Sippe jedem
das teuerste waren ; diese werden uns durch Aushebungen weg-
gefiihrt, um anderswo zu dienen; unsereFrauen und Schwestem
werden, soUten sie der Lust des Feindes entgehen, unter dem
Namen der Freundschaft imd GastUchkeit geschandet . . . Beim
Urbarmachen vonWald und Sumpf werden sie unter Schlagen
und Schimpf worten zerrieben. Wenn sonst wer Sklave werden
soU, so wird er einmal verkauft und dann vom Herm emahrt:
Britannien kauft sich tagUch sein Sklaventum, nahrt es tagUch*.
Die irapaicXnTiKoi in der griechischen u. rom. Literatur. 67
Weitere Beispiele dieses tottoc lassen sich zahlreich aus
Dionys, Curtius, Prokop beibringen.
D. Der Sieg in dieser Schlacht bedeutet fiir den Soldaten das
Ende der Muhen und den Gewinn von Land und Reichtum.
Hannibal sowohl bei Polyb.in, 111, 9 ou KpaTrjcavTec Kupioi
^^v Ic€c9e TTapaxpn^a Trdaic 'iTaXiac, dTraXXartvTec bi tuiv 7r6vu)V
wie bei livius XXI, 43, 10 hic vobis terminum laborum for-
tuna dedit, hic dignam mercedem emeritis stipendiis dabit —
Darius bei Curtius IV, 14, 14 e bello vicerimus, si vicimus
proelio. — Belisar vor der Vandalenschlacht bei Proc. B. V. 11,
1, 14 f\y 6^oiuiC ii^iv auToic ^v tijj Trapovn dvbpaTaOiZoicOe,
auTiKa bfj jLidXa t6 irepac t'Hei TOic jifev BavbiXoic Td tt^c iXiriboc,
ii^Tv 5^ f\ jidxTi . . . f\b\)C Tdp dei toic dv9pu)TT0ic dTroXrJTUiV
Te Kai eic KaTacTpoqpf|v ^abi^Iuiv 6 ttovoc. — Fiir den materiellen
Gewinn, der dem Soldaten nach dem Siege winkt, finden
wir bei Livius XXI, 43, 5-11 die Bezeichnungen praemia,
ampla pretia, haec tam opima merces, opulenta ac ditia sti-
pendia et magna pretia: *Dasselbe Geschick, das euch die
Ifotwendigkeit des Kampfes auflegt, bewahrt euch im Fall
des Sieges einen so hohen Preis auf, wie ihn hoher die
Menschon selbst von den Unsterblichen nicht zu erbitten
pflegen. Sizilien und Sardinien zuruckzuerobern . . . ware
schon ein hoher Preis : was immer die Romer durch soviele
Triumphe zusammengebracht und zusammengetragen haben,
das alles gehort dann euch mitsamt den Heeren . . . Genug
schon habt ihr in den wilden Bergschluchten Lusitaniens und
Celtiberiens die Herden verfolgt und keinen Gewinn gesehen
fiir so groBe Gefahren und Miihen: jetzt ist es Zeit, reichen
Lohn zu holen und hehren Preis f (ir einen Marsch, der iiber
solche Berge, soviele Fliisse und durch zahUose bewaffnete
Volkerschaf ten f iihrte.' — Sall. Bell. Cat. 58, 9 si vincimus, omnia
nobis tuta erunt, conmeatus abunde, municipia atque coloniae
patebunt: si metu cesserimus, eadem illa advorsa fient; ne-
que locus neque amicus tegit, quem arma non texerint. — Eine
echt persische Siegesbeute verheifit Xenophon den Seinen
im Osten : Anab. III, 2, 25 ... 4v dq)06voic PioTeueiv Kai Mr|6ujv bk
68 Josef Albertas,
Kai TTepcdiv KoXdic Kai ^CTdXaic T^vai^i Kai irapOdvoic dfiiXeTv,
)bif| dicTTep oi XuiTocpdtoi ^TriXa6u)Me9a Tf\c ofKab' 6boO').
lY. Das buvardv und f^cjibiov.
Dafl unter dieses Kapitel Ermunterungsmotive mannig-
fachster Art gehoren, zeigen die Theoretiker, besonders Syrian,
der eineMenge von Beweismoglichkeiten anfiihrt: H p. 181, 11
Rabe i] bfe toO buvaToO i.lirac\c . . . Ttv/|C£Tai . . . dTro ^kv
^iuxf^c, euopKiac ^mopKioc, Tricreujc dTncriac euvoiac qpOovou,
^eToXoifiuxiac q^tXoxpimoiTiac, d)iTTeipiac dTreipiac Kai tuiv toiou-
Tujv, 6iT6ca ipuxnc icix TrdOri. dTid bi cuifbiaToc, ^djfLiiic dcOeveiac,
eueSiac xaxeEiac Kai toiv toioutuiv. dTro bi tiIiv dKTOC, xPYmdruiv
q)iXu)v, CTpUTiujTuiv SttXuiv cu)Li)Lidxu)v, Tpirjpujv iTtrruiv, tottuiv
Xifbi^vuiv, Kaipiliv Tuxnc . . . dTro Tdp tuiv Trpoc6vTuiv fmiv auxoTc
f) ToTc ivavTioic f) rrdvTuiv &\ia f| tivuiv Xr]ip6)Lte0a Tf|v efiTropiav
etc Tf|v ToO buvuToO KUTacKeuriv. inrobiaiprjcoMev bi t6 buvorov
Trpurrov ^i^v, iav iTX^^PQ^ tui ^f) xa^^Trov eivai, ?TreiTa tui ef
Kui x^^^^ov eiTi dXX' oOv dvaTKuTov, Kui 6n 6eT Orr^p tuiv
XprjCTuiv Kai Tr6vouc Kai Kivbuvouc uTrofi^veiv, Kui 5n imkp
ToO ^r) x^^^^^^^^^P^c TrepmeceTv dvTiXnTrrlov tuiv TrpuTMdTuiv.
Den wesentlichen Unterschied zwischen dem buvar^v und
dem fiabiov bestimmt Syrian p. 182, 26 so: dTri bi toutoic
KUTacKeudJIeiv XP'^ ^^^ ^o ^(jibiov auEr)<^c Tdp toO buvoToO f\
ToO ^qiCTOu dTr6beiEic.
') Zu bemerken ist, wie hie und da das Motiv des Kampfpreises
nach Art des X6toc ^cximaTiC|i^voc oder sermo figuratus ausgefuhrt ist
Der Feldherr lHfit den Siegespreis so gering oder die feindlichen Rrftfte
so minderwertig erscheinen, dafi es sich beinahe der MUhe nicht lohnt,
den Sieg zu erringen. Dies Kunstmittel hat Livius in der Rede des
Scipio vor der Schlacht am Ticinus angewandt : XXI, 40, 10 reliquias
extremas hostium, non hostem habetis. ac nihil magis vereor, quam
ne, vos cum pugnaveritis, Alpes vicisse Hannibalem videantur. sed ita
forsitan decuit, cum foederum ruptore duce ac populo deos ipsos sine
ulla humana ope committere ac profligare bellum, nos, qui secundum
deos yiolati sumus, commissum ac profligatum conficere. Auch Oc-
tavian bei Cass. Dio L, 28, 6 : ijib \iiy kuI aicxOvo^ai 6t\ irp6c toiou-
Touc dvOpdfiTOuc &TU)v(2l€c9ai ^^Xomcv, div xai xpaTi^cavTCC o6k €{^o-
Ki^/|Co^€v Kul f]TTn6^vT€C dcxHMOvi^co^ev.
Die irapaKXiiTiKo( in der griechischen u. rom. Literaiur. 69
Das buvaiov, auf die Feldhermreden angewendet, findet,
^hetorisch-technisch geredet, seine iEeptacia
1. in der Person des Feldherrn,
2. in den Soldaten selbst,
3. im Gegensatz zu den TrpocujTra in den TTpdT^iaTa, d. h.
^ii der Schlachtsituation und den Rustungen.
1. Die Person des Feldherrn.
Jene Stellen in der Feldherrnberedsamkeit, an welchen
die tiichtigen Eigenschaften der Fiihrer hervorgehoben und
Somit die Siegesmoglichkeit dargetan wird, treten im Rahmen
der TiapaKXTiTiKoi so scharf hervor, daB wir ihnen eine selb-
standige Stelle anweisen mussen. Gerade dieser tottoc ist
der ganzen ermahnenden FeldheiTnberedsamkeit eigentiimlich,
gewissermaBen ein integrierender Bestandteil im Querschnitt
des TrapaKXriTiKOC, bald als eigenes Lob des Feldherrn, seiner
Person, seiner strategischen und taktischen Mafiregeln, bald
als biaPoXrj seines Gegners und dessen militarischer Fahig-
keiten. Wir koimen hier eine ganze Entwicklung dieses
Motivs wahmehmen, von Thukydides, der die kurze, sachliche
Motivierung der Mafinahmen des Feldherm als Ermuntemngs-
grund verwendet, bis zu Cassius Dio, der die entwickelte
Schilderung von Leben, Erziehung, Vergangenheit, Gluck,
physischer und geistiger Kraft des Feldherrn bietet. Zwischen
beiden Extremen wird dieser tottoc, je nach der Eigenart
des Historikers, bald ausfiihrlicher, bald knapper gehalten.
£s ist niitzlich, den tottoc nach den bedeutenderen Feld-
herren des Altertums zu entwickeln, wobei gleichzeitig fiir
deren Charakteristik in der Prosopopoie der Autoren etwas
gewonnen wird.
Den technischen Naraen fiir diesen Teil, in welchem der
Teldherr sich die notigen Qualitaten *anmaBt', mochte ich
^ntnehmen aus der Kede des Antonius vor Actium bei Cass.
3)io L, 17. *Da diese XJmstande uns allen giinstig sind, sagt
Antonius, ujKVTica |i^v dfXXuJc auToc TTepi djuauToO ce)iv6vTi€iTTeiv.
Da aber der Umstand, einen guten Feldhen-n zu haben tv
'Taiv TTpoc t6 toO TToXeiiOu KpdtTOC q)ep6vTujv dcri, so will ich
70 Josef Albertus,
ubermichsprechen(7TepU|uiauToO Xotov iroieTv). Derc€|iv6c Xotoc
selbst nun, innerhalb des TrapaKXiiTiKoc, weist bei Dio Cassius
wenigstens das Schema des Xotoc dTKiw^iacriKOC und hi€ktik6c
auf, die mit dem rhetorischen Mittel der cuTKpicic aufeinander
bezogen werden. Wir haben Dio Cass. 17, 3 — 18 das Lob des
Antonius, dem 18, 2 — 4 das iji^TecGai Octavians entspricht,
und zwar letzteres summarisch, *Keq)aXatdicac'. Dieser ersten
cuTKpicic in der Feidhermrede des Antonius entspricht in der
des Oktavianus eine zweite, indem dieser in einem parallelen
XoToc ii/eKTiKOC die militarischen Fahigkeiten des Antonius
herabsetzt. Die Technik dieser Lob- und Tadekeden inmitten
des TrapaKXriTiKOc, ist besonders lehrreich; wir miissen auf
sie eingehen.
I. Antonius lobt:
1. das Alter (^XiKia), in welchem Korper (cujiia) und
Geist (bidvoia) zwischen Jiinglings- (veoTnc) und Greisenalter
(Tnpac) die Bliite erreicht haben (dK^n);
2. die q)uac und Tiaibeia, welche ihn zum raschen Er-
kennen und Befehlen des richtigen geeignet machen;
3. die djiTTeipia sowohl in politischen wie militarischen
Dingen, welche auch dvoriToi und dTiaibeuTOi zu tiichtigen
Mannern zu machen geeignet ist;
4. die Erfahrung in Gluck und Dngliick, die von Ver-
zweiflung . wie Uberhebung in gleicher Weise bewahrt
11. Er tadelt Octavian
1. beziiglich des Korpers (8ti t€ dppubcraToc Tiij cd)-
^aii icTi),
2. indem er ihm Mangel an Giiick (euTuxia) vorwirft (Gass.
Dio L, 19, 2 e! Te tic Tf|v euTuxiav auTiuv dKeivT]v 4v fbieTdXu)
Ti6eir|, biKaioc icn Kai Tr|v fjrrav Tf|v auToO tou Kaicapoc . . .
dvTiXoTicaceai).
Die Gegenrede Octavians ist ganz aufgebaut auf dem
ethischen Vorwurf der Untreue des Antonius gegen seine
Vateretadt Rom, gegen seinen einstigen Freund und KoUegen
Octavian, der jenem die eigene Schwester zur Frau gab.
Dieser ethische Gedanke beherrscht denn den Xotoc ipeKTiKOC
Octavians.
Die irapaicXrrTiKot in der griechischen u. rdm. Literatur. 71
Octavian tadelt
1. den Abfall des Antonius und seines Heeres zu einem
agyptischen Weib');
2. seinen Undank gegen ihn (Octavian) ') ;
3. er wirft Antonius vor, er habe jene militarischen
Togenden, die er friiher besessen haben moge, in iippigem
Leben mit Eleopatra verloren, und zwar
a) die dLK\if\ toO cubfxaToc,
p) die f^ui^n TTic TVuJMric,
T) die €uc4p€ia gegen die Gotter,
b) die TTicTOTric gegen die Bundesgenossen,
€) die 4Tn€iK€ia gegen die Freunde;
2;) die euboEia bei den Soldaten.
Es ist augenscheinlich, daB hier das im TiapaKXiiTiKOc
gebrauchliche C€|iv6v ti eiTT^iv in das rhetorische Schema, das
heifit die Typologie der Xotoi dTKUjmacTiKoi und i|i€KTiKoi
iibergeht').
Bedeutend einfacher als bei Cassius Dio gestaltet sich der
C€)Liv6c X6toc bei Caesar, ganz dem Charakter der uiro^vrmaTa als
*) Cass. Dio L) 25, 2 : xic b* oOk dv 6pTiv/|CEi€ xal &ko6u)v xal 6p(£iv
a(rrdv tov Avrdiviov rdv blc (JtraTov, Tdv iroXXdKic aOTOKpdTopa, Tdv Tf^v
irpocraciav ki€t' ^^aoO toiv Koivdiv ^TTiTpaiT^VTa, t6v TOca^Tac ^a^v tt^Xcic,
TocoDTa bi CTpaT6iT€6a ^TX^ipi^O^vTa, vOv irdvTa \iiy tA irdTpia toO
p(ou iQt] ^KXcXoiiT^Ta, iTdvTa bi TdXX6Tpia Kai pap^apiKd ^21r|Xu)K6Ta
Kai ^^iDv ^i^v f| Tuiv v6^u)v f^ tu>v eetuv tuiv iTpoToviKutv ^r^b^v iTpo-
TijiuivTa, Tf^v b'&v6pu)TT0v ^Kcivnv KaediTcp Tivd "*lciv f^ XcXi^iviiv TTpOC-
KuvoOvTa Kal to6c T€ iTaibac aCiTf^c "HXiov koI ZcXi^vi^v 6vo^d21ovTa Kal
t6 TcXcuTaiov Kal 4auT6v "Ocipiv Kal Ai6vucov ^iTiKCKXnK^Ta.
■) L, 26 : KaiToi tfwxe koI t6 kot' dpxdc oOtui iTCpl aOT6v
^ciToObaca (&CT€ ... Kai Tf|v ^jiauToO db€X(pf|v cuvoiKicai ... Kal ^CTd
ToOe' oOtuic ^TTiciKiZic, oOtui q)iXiKU>c TTp6c a6T6v fcxov, ificT€ ji/|6' 6ti
Tf|v dbcXqpi^v Mou OppiC€ |ii^6' 8ti tiIiv T€vvt^6^vtuiv ol ^E afiTf^c t^kvuiv
f)ji^n€€ ^1^6' 8ti Tf|v AiTuirriav aOTf^c iTpo€T(^r|C€.
') Zum Beweis geniigt es, auf irgend ein solches technisches
Schema hinzuweisen, wie sie bei HUrth, 'De Gregorii Nazianzeni oratio-
nibus funebribus* analysiert sind. Ich greife das erste S. 4; heraus,
das Schema des X6toc diTiTdq^ioc nach Menander:
L Lob,
1. T^voc (waTpic, gOvoc, T^voc),
2. T^vccic,
72 Josef Albertus,
Schriftgattung entsprechend. Vor demKampf mit Ariovist beruft
er sich auf die ihm eigentiimlichen militarischen Tugenden,
der virtus, diligentia, innocentia und felicitas: Bell. Gali. I, 40,
4 aut cur de sua virtute aut de ipsius diligentia desperarent ?
Verweigere das Heer ihm (Caesar) den Gehorsam, so trage
er daran nicht Schuld: 40, 12 scire enim, quibuscunque
exercitus dicto audiens non fuerit, aut male re gesta fortunani
defuisse, aut aliquo facinore conperto avaritiam esse con-
victam; suam innocentiam perpetua vita, felicitatem Helve-
tiorum bello esse perspectara. — Wieder eine andere Oestalt
nimmt der c€fiv6c Xotoc an, wenn der Feldherr seine Person
3. cpOctc: a) cib^aTOC,
b) tp^X^c, dessen cdqpuiav beweisen
a) dvarpoqpi^,
P) iraibcia,
T) ^iriTnbeO^aTa.
4. TTpdEcic,
6. T6xn,
6. cOxKpicic wpdc 6kr\y Tf|v 0ir66€CiVy
7. epf|voc.
Noch nfther als das rhetorische Schema des X6toc ^TriTdcptocstehen
dem C€|iv6c X6toc unserer Feldhermrede die Ausfuhrungen Ciceros
Uber die TUchtigkeit des Pompeius im 3. Teil der Rede De imperio
Cn. Pompei : 29 'neque enim solae sunt virtutes imperatoriae quae vulgo
existimantur, labor in negotiis, fortitudo in periculis, industria in
agendo, celeritas in conficiendo, consilium in providendo . . Ebenso 36
ac primum quanta innocentia debent esse imperatores ! quanta deinde
in omnibus rebus temperantia! quanta fide, quanta facilitate, quanto
ingenio, quanta humanitate ! — Insbesondere beachtet Cicero das Gliick
des Pompeius: ego enim sic existimo, Maximo, Marcello, Scipioni,
Mario ceterisque magnis imperatoribus non solum propter virtutem sed
etiam propter fortunam saepius imperiamandata . . . fuit enim profecto
quibusdam summis viris quaedam ad amplitudinem et ad gloriam et
ad res magnas bene gerendas divinitus adiuncta fortuna. de huius
autem hominis felicitate, de quo nunc agimus, hac utar moderatione
dicendi, non ut in illius potestate fortunam positam esse dicam, sed ut
praeterita meminisse, reliqua sperare videamur. — In der Rede, die
Alkibiades halt, um die Athener zum Feldzug nach Sicilien zu be-
wegen. beruft er sich auf seine dK)ui/| und das Gluck des Nikias: Thuc.
VI, 17 ... AXX' ^ujc i.^\b T€ Ixx diK\idZ\u |H€t' a6Tf|C xal 6 Ntidac €6tuxi?|c
boK€i €ivai, &TTOxpi^caceE Tf| ^KaT^pou ^^iDv Ul(p€X{<]^.
Die iTapaKXnTiKo( in der griechischen u. rom. Literatur. 73
im Kampf mit derjenigen des gemeinen Mannes gleichstellt,
in seinen Reihen als der ersten einer raitkampft, an dem
Schicksal jedes einzelnen als seines Kampfgefahrten und Zelt-
genossen personlichen Anteil nimmt. Gerade damit beruhrt der
FeJdherr jene Saite des Soldatenherzens, die es mit psycho-
'o^scher Notwendigkeit zur begeisterten Hingabe an die Sache
seines Ftihrers treibt, ein Mittel, dessen sich grofie Feldherren
alter und neuer Zeit mit gleichem Erfolge bedient haben.
Diese Art der Frosopopoie finden wir von den Historikem
for ^lexander, Hannibal und Caesar in deren c€)livoi Xotoi
gem angewendet Alexander macht seine eigenen Heldentaten
niit Bescheidenheit geltend und lobt die der einzelnen Soldaten
vor der Schlacht bei Issos: Arr. Anab. H, 7, 7 im toutoic b^
Tuiv T€ €ic t6 Koivov Euv Xa|i7Tp6Trin f\br] TrcTrpaT^^vuiv uTre^l-
Mvr|CK€ Kai ei br\ tu) ibiqi ti biaTTpeTik dc KdXXoc T€ToX^r]M^vov,
^vo|uaCTi ^KacTov ^ttI tui ?pTtu dvaKaXdiv. Kai t6 outoO ouk oKiv-
Wov ly TaTc iiidxaic ibc dv€7TaxO^CTaTa drreEriei. Ebenso Curtius
^or der Schlacht bei Arbela IV, 14, 18 : nec postulare se,
^t fortiter capesserent proelium, ni ipse ceteris fortitudinis
"^sset exemplum; se ante prima signa dimicaturum. spondere
P^^ se tot cicatrices, totidem corporis decora; scire ipsos unum
P^^ne se praedae communis exsortem in illis colendis or-
^f^disque usurpare victoriae praemia^). Livius laBt Hannibal
^^ht allein auf die jungen Kriegserfolge hinweisen, son-
^^ das Hauptgewicht auf seine eigenen facinora vor den
'^^Sen der Soldaten und auf den Umstand legen, dafi er lieber
*) Li der parallelen Ansprache des Darius lafit Curtius letzteren
^ohl einen c€|uivdc X6toc halten als auch die Fahigkeiten des Gegners
^glichst herabsetzen: Curt. IV, 14-, 12 quod mearum fuit partium,
^ercilum, quem paene immensa planities vix caperet, comparavi;
^^os, arma distribui; commeatus ne tantae multitudini deessent, pro-
^^i ; locum in quo acies explicari posset, elegi. Ferner 14, 26 ipse non
«^^trio more solum, sed eliam ut conspici possim, curru vehor nec
^'^cuso, quo minus imitemini me, sive fortitudinis exemplum sive igna-
^ae fuero. Dazwischen steht eine grobe biapoXi*| : 14, 18 nam Alexander,
^juantuscunque ignavis et timidis videri potest, unum animal est et,
siquid mihi creditis, temerarium et vecors, adhuc nostro pavore quam
sua virtute felicius. . . . licet felicitas adspirare videatur, tamen . . .
temeritati non sufficit.
74 Josef Albertus,
ein alumnus als ein imperator fiir das Heer sei und sein
woUe: Liv. XXI, 43, 15 an me in praetorio patris clarissimi
imperatoris prope natum, certe eductum, domitorem Hispaniae
6alliaeque . . . cum semestri hoc conferam duce, desertore
exercitus sui? — non ego illud parvi aestimo, milites, quod
nemo est vestrum, cuius non ante oculos ipse saepe militare
aliquod ediderim facinus, cui non idem ego virtutis spectator
ac testis notata temporibus locisque referre sua possim decora.
cum laudatis a me miliens donatisque, alumnus prius omniom
vestrum quam imperator, procedam in aciem adversus ignotos
inter se ignorantesque. Das enge Band, das den groBen Feld-
herm an seine Soldaten kniipft, schildert in rhetorischer Uber-
treibung Lucan, indera er von Caesar riihmt, er kenne am
Sausen des Speeres den Mann, der ihn geschleudert habe : Lucan.
Phars. VII, 285 :
sed rae fortuna meorum
Commisit manibus, quarum me Gallia testeni
Tot fecit bellis. cuius non militis ensem
Agnoscam? caelumque tremens cum lancea transit,
Dicere non fallar, quo sit vibrata lacerto.
Und auch diesen tottoc des cejiivov xi cJiTeTv innerhalb
des Rahraens der ermahnenden Feldherrnrede, den ich nach
Hauptfeldherrntypen an einzelnen SteUen zu iUustrieren suchte^
und der sich zuweUen zu einer pragnanten Charakteristii des
Feldherrn steigern kann, finden wir in seinem Grundkem vor
beim ersten Vertreter des t^voc TrapaKXriTiKOv. Zwar nicht ent-
wickelt, sondern nur voriibergehend und bUtzartig aufleuchtend
tritt die Person des Feldherm hervor im knappen Hinweis
auf die Richtigkeit strategischer MaBnahmen bei Thukydides,
wenn bei ihm vor der Schlacht im Meerbusen von Korinth der
athenische Admiral die Darlegung seiner Taktik mit einem
personlichen Moraent einleitet: Thuc. II, 89, 8 tov b' dToiva
ouK dv Tuj koXttiu 4kujv €ivai Troir|CO|Liai oub' kTrXeucojiiai ic
auTov. 6piu fap 8ti ... und dieselbe schUeBt, indem er
seine MaBregehi als AusfluB seiner personUchen miUtarischen
Einsicht hinsteUt: toutujv ji^v ouv dTiu ^Huj Tfjv Trpovoiav
KaTd t6 buvaTov. In der Rede des Brasidas wird das C€|liv6v des
Die iTapaKXr)TiKo( in der griechischen u. rom. Literatur. 75
'Feldherm zum abschlieBenden Gedanken der ganzen Ansprache
erhoben: Thuc. V, 9, 10 \ir\Te ujLieTc ^aXaKicGnie 6paivTec,
Tiepi 6ciuv 6 dTUJV dcTiv, i,f\b re fteKaj ou irapaivkai oloc
Tt ujv fidXXov ToTc TrdXac f| Kai auToc IpyuJ ^TreHeXOeTv. — Wie
Phonnion sieht Nikias in seinen taktischen Mafinamen ein Ver-
dienstpersonlicher militarischerKlugheit, das ihm das Vertrauen
derKampfer erringen soll: VII, 62, 1 fi b^ dpuJTot dveibo^ev iid
T^ ToO XifLievoc CTevoTTiTi TTpoc Tov )n4XXovTa 6x^ov . . . TrdvTa Kai
pv vOv Ik tujv TTapovTUJv jiieTd tujv KuPepvriTuiv icKe\i\iiva f|Toi-
nacTQu — In beschrankterem Mafie kommt dieser tottoc auch
in den tibrigen Feldhermreden vor. Es ist charakteristisch f iir
Trogus, dafi erMithridats GroBe als Feldherr durch einem histori-
schen Ruckblick auf dessen kriegerische Abstammung und die
nie verlorene Freiheit der pontischen Volker begriindet^ um
mit einera Hinweis auf Mithridats Gerechtigkeit, Freigebigkeit
nndMunifizenz zu schlieBen : lust XXXVIII, 7, 10. nam iustitiae
atqne liberalitatis suae nec ipsos milites qui experiantur testes
refngere et illa indicia habere, quod sulus regum omnium non
patema solum, verum etiam externa regna hereditatibus propter
niunificentiam adquisita possideat. Auch Dionysios v.Halikar-
nass versagt es sich nicht, auf den guten Willen und das Gliick
"^ Camillus hinzuweisen: Arch. XIV, 9, 16 . . . Kai crpaTTiTov
H 4 7ToXXf|v |i^v eupouXiav jiapTupeTre, TToXXf|v bi euTTOT|iiav.
Und Jugurtha sagt bei Sallust Bell. lug. 49, 2 : . . . quae ab im-
P^ratore decuerint, omnia suis provisa. Endlich Cassiodorus
^fit vor der Schiacht bei Chalons Attila von sich sagen
fP- lll Momms.): primus in hostem tela coniiciam. si quis
P^tuerit Attila pugnante otio ferri, sepultus est^).
, *) In einem gewissen weiteren Sinne konnte man auch die Rede
p^^ Consuls Marius bei Sall. Bell. lug. 85 als einen C€^v6c X6toc des
^ldherrn aufifassen, obwohl Marius in einer Volksversammlung in
,^^ spricht und nicht vor den Soldaten vor einer Schlacht. Denn dafi
^ niit dem irapaKXrjTiKdc zusammengehOrig und verwandt ist, beweist
^^* Umstand, dafi sie Marius als Werberede fiir romische und latinische
^^kruten zum Krieg in Afrika hait. Die OTr60€cic der Rede ist zweiteilig :
^» o . . . hortandi causa, simul et nobihtatem, uti consueverat, exagi-
^^di conlionem populi advocavit. Allerdings bildet hier nicht wie in
^^n TTapaKXnTiKoi der C€^v6c X6toc einen Teil, sondern ftillt das Ganze,
76 Josef Albertus,
2. Die Moglichkeit des Sieges beim Soldaten.
Hier beobachtet man zwei Motive die gern in den Tiapa-
kXhtikoC Verwendung finden iind die sich weniger sachlich
nnterscheiden als vielmehr zwei verschiedene Wendungen eines
und desselben tottoc sind. Der Feldherr entschuldigt eine f riiher
erlittene Niederlage, ein Motir, fiir das wir oft die technische
Bezeichnung *4vavndifiaTa Tfjc Tiixnc* finden. In analoger Weise
zweitens weist der Feldherr auf den friiher errungenen Sieg,
das TTpoveviKriKevai hin. Friihere Erfolge fiihren auch zu der
allgemeineren Fassung desselben Gedankens: ihr habt euch
gegen diesen Feind schon einmal mit Gliick versucht Den Ge-
danken trifft am scharfsten der griechische Ausdruck 'Treipav
ireTTOinKevai' und nach Sallust und Caesar der lateinische
*periculum, experientiam fecisse*.
a. Die dvavTiuj^aTa ttic tuxtic
Bei Prokop weisen Belisar und Hermogenes darauf hin,
dafi man zwar in der Schlacht nicht die friiher erlittenen
dvavTiubjaaTa Tflc tuxtic ungeschehen machen, wohl aber die
eigenen Fehler verbessern konne, namlich Ungehorsam und
Mangel an Disziplin, welche jene verschuldet haben: Bell.
Pers. I, 14, 21 dic bk Tf| Te dvbpiqi Kai cui)LiaTOC icxui TTepiovrec
auToiv |Li6viu ^TTCtcGe Tiii toic dfpxouciv dTTeiG^crepoi eivai, oubelc
fiv dvTeiTTOi . . . Td ^i^v Tdp tt^c tuxhc dvavTidj^aTa cttou6^
diTavopOoGcOai ou&afiuic TTeqpuKe, Tvdijyir) bk tujv oiKeiujv KaKtDv
wobei die Beweisfiihrung sich in der forllaufenden cOT^picic zwischen
dem ungebildeten, aber tapfern und gliicklicben rOmischen Haudegen
und dem feinen, aber verkommenen Adel erschopft mit seinen
w&chsernen Hauswappen und seinen aus griechiscben und romischen
Mihtarscbriftstellern und Historikern gescbdpften Kriegskenntnissen :
85, 12 qui postquam consules facti sunt, et acta maiorum et Graecorum
militaria praecepta legere coeperint: praeposteri bomines. Der zweite
Nebenzweck der Rede als Werberede zur Obernabme von Diensten im
Krieg gegen Jugurtba tritt erst am ScbluO wieder bervor, der alle Motive
unsers irapaKXr^TiKdc aufweist. Die beste Siegesgew&br bietet die Person
des Feldberrn. Wenn die Gotter belfen (dis iuvantibus) ist alles reif
zum Sieg, winken Beute und Rubm (praeda, laus). Niemand erlangt
durch Untilcbtigkeit Unsterblicbkeit. Nicht lang zu leben, sondern ein
gutes, ebrenvolles, scbones Leben zu leben, ist wUnscbenswerL
Die irapaKXnTiKoi in der griechischen u. rom. Literatur. 77
^obiujc fiv dvGpuiTTiu iarpoc t^voito. — los. Bell. lud. III, 477
Kov ibc ufictc ji4v TaOTtt TroXXanXaciouc TroieT Tot TrXeoveicrrifiaTa,
TioXvj bi Tdiv TToXe^iujv dpiG^ov TrapaipeiTai Td ^XamJb^aTa. —
Ein klassisches Beispiel des tottoc der Entsehuldigung einer
Mher erlittenen Niederlage legt Thukydides den lacedae-
monischen Generalen II, 86, 1 und 2 vor der Seeschlacht
im korinthischen Meerbusen in den Mund. Es heiBt dort: 'Die
neulich erapfangene Niederlage (f| )i^v T€V0)Li4vri vau^axia)
ist kein Grund, die kommende zu fiirchten. Denn 1) unsere
Riistung war eine mangelhafte und wir zogen weniger zu
einer See- als zu einer Landschlacht aus; 2) ^uvePn bk
•coi id dTTo Tflc Tuxnc ouK dXiTa dvavTiujGfivai ; 3) unsere
Cnerfahrenheit (drreipia) im Seekampf hat uns geschadet*
Dem gegeniiber spielt Phormion Thuc. II, 89, 5 das rrpo-
v€viKT]Kevai zugunsten der Athener aus : rroXu bk b}xtic Ikuvoxc
irXeuj cpopov rrapexeTe . . . KaTd t€ t6 TrpoveviKiiK^vai Kai 6ti
ouK fiv ^ToOvTai |if| ^eXXovTdc ti dEiov toO rrapd rroAu rrpdEeiv
ovGicracGai f\\idc. — In seinem TrapaKXriTiKOc vor der Haupt-
schlacht bei Syrakus entschuldigt Nikias ebenfalls die friihere
-^'iederlage : Thuc. VII, 61, 2 deu^ieiv bk ou XPH ovbk rrdcxeiv
"^^P oi dTreipOTOTOi tujv dvGpiijTruiv, di Toic TrpiijTOic dTiwci cq)a-
^tVT€c ?7T€iTa bid TravTOc Tf|v dXTTiba ToO q)6pou 6^oiav Taic
^(popaic ?xo^civ. Ihm gegeniiber hebt Gylippos VII, 66, 1
"^ TrpoveviKr|Kevai mit den Worten hervor: 8ti m^v KaXd Td
^Poeipyac^eva . . . cimavoO^ev. — In ziemlich umfangreicher
"^ise beutet bei Polybios Aemilius vor Cannae diesen tottoc
*^^9 da er die friiher von Hannibal empfangenen Nieder-
%^n als *cu^TrTuj)LiaTa ttic Tuxnc* hinstellen will : Polyb. III,
^^^> 4 *Deshalb suchte er festzustellen, daB fur die fruheren
^>ieclerlagen (^aTTubjnaTa) nicht eine oder zwei, sondern viele
^^achen zusammenwirkten, jetzt hingegen durchaus kein
^^nd (Trp6q)aac) mehr vorhanden sei, den Sieg nicht zu
^^ingen. Denn damals haben nicht beide Consuln an der
^Pitze des Heeres gestanden. Diese hatten auch keine ein-
S^Ubten Truppen, vielmehr nur junge und schlecht be-
^^nete Rekruten. An der Trebia habe man sich in iiber-
^ilter Weise vollstandig unvorbereitet dem Feinde gestellt.
78 Josef Albertus,
Denn am Vorabend des Schlaehttages seien Truppen aiis
Sizilien angekommen, und am nachsten Morgen schon habe
man geschlagen. Am Trasiraenersee aber sah man den Feind
selbst wahrend der Schlacht nicht bid t6 irepi tov d^pa t^vo-
)i6Vov cu)ui7rruj^Aa.* Etwas verstrickter wendet Scipio bei Livius
das TTpoveviKTiKlvai an vor der Schlacht am Ticinus: XXI,
41, 3 cum praeterveherer navibus Galliae oram, ad famam
httius hostis in terram egressus praemisso equitatu ad Rho-
danum movi castra. equestri proelio, qua parte copiarum
conserendi manuum fortuna data est, hostem fudi. Den-
selben tottoc gebraucht Hannibal in der Parallelrede Liv.
XXI, 43, 14: pugnabitis cum exercitu tirone hac ipsa aetate
caeso, victo, circumsesso a Gallis. — Angef uhrt sei endlich noch
eine Prokopstelle in deutlicher Anlehnung an die oben er-
wahnte Thukydidesstelle (11, 86, 1) Bell. Vand. 11, 2, 15:
fidxnc hi Tfjc 7rpoTeTevr||ievr|C |iri&€|iia vyidc eiciTUJ Mvrmn • ov
Tdp KaKxq. fmtT^pcy ]^ccr|9nM€V, dXXd Tuxnc ivavT!Uj|iaav irpoc-
eirraiKOTec 4cq)dXr)M€V.
2. Das TieTpav Ix^xv Trpoc touc TroXe^iiouc.
Die griechische Bezeichnung des tottoc gewinnen wir aus
der Rede des Pagondas am Schlachttag von Delion, Thuc. IV,
92, 6 : TTeTpav bi Jxo^ev ^iiieTc auToO ic Toucbe, wofiir dann
Koroneia als Beispiel angef iihrt wird : viKr|cavT€c Tdp iv Kopuiveiqi
auToiic, 8t€ Tf|v thv fmOuv CTaciaZovTujv Karkxov, iroXXfiv dbeiav
Tf| BoiujTiqi M€xpi ToOb€ KaT€CTfica)Li€v. Denselben Gedanken er-
weitert Xenophon und fiihrt ihn in umfassender und groB-
zugiger Weise aus, indem er ihn auf die Ruhmeszeit der
Vater in den Perserkriegen bezieht: Xen. Anab. III, 2, 16
t6t€ |Li^v Tdp dfTreipoi 6vt€c aOToiv t6 t€ TrXfiGoc d[|i€Tpov 6paiv-
T€C, 8^ujc dToX^ficaT€ cuv Tiu TraTpiui qppovfman ievai dc auTouc *
vOv b' 6tt6t€ Kul ireTpav f\br] ?xeT€ auTiijv . . ., ti Itx umTv
7Tpocf|K€i TouTouc qpopeTcGai ; — Polybios laCt Scipio sagen, die
Eomer mochten, obwohl sie sich mit diesem Feind noch nicht
gemessen hatten, sich doch erinnem, da6 Romer Karthager zu
besiegen und im Knechtschaftsverhaltnis zu haiten gewohnt
seien: Pol. III, 64, 3 ?(pn Tdp b€Tv Kal |Linb€|ulav ^iv ^fXriqpoTac
TT €T p a V im toO TTap6vToc toiv u7T€vavTiuj v, uuto bi toOto TiTVubcKOV-
Die irapaicXiiTiKOi in der griechischen u. rom. Literatur. 79
Tttc 6ti ^ieXXoua Trpoc Kapxn^oviouc Kivbuveueiv . . . und III, 64, 5
Siav hi x^P^c Tujv TTpoeipTiiLievujv Kai raiv vOv TrapovTujv dvbpiuv
?Xujfi€v im TTOcov ireipav 8ti ^dveiv ou toXjliujci . . . In seiner
Bede vor Cannae sagt Hannibal Pol. III, 111, 6 8t€ fiev fap
direipujc bieKeicGe thc irpoc 'Puj)yiaiouc imdxTic, Ibex toOto TroieTv
(namlich Ermahnungsreden halten). Diesen tottoc ftihrt auch
Caesar aus und gibt gleichzeitig die lateinische Bezeichnung
desselben in der Rede gegen Ariovist: BelLGall. I, 40, 5 factum
eius hostis periculum patrum nostrorum memoria, cum Cimbris
et Teutonis a Gaio Mario pulsis non minorem laudem exer-
citus quam ipse imperator meritus videbatur; factum etiam
nuper in Italia servili tumultu, quos tamen aliquid usus ac
disciplina, quae a nobis accepissent, sublevarent Von dem peri-
culuni der Vater geht dann Caesar zu der eigenen Erfahrung
^ber, die die Soldaten wahrend des Helvetierkrieges gemacht
hatten, dem eigenen iipoveviKTiKevai : Bell. Gal. 1,40,7 denique
hos esse eosdem, quibuscum saepe numero Helvetii congressi
^on solura in suis, sed etiam in illorum finibus plerumque
saperarint
^- Moglichkeit und Leichtigkeit des Sieges aus der tjber-
legenheit der Schlachtsituation und der Eiistung.
Haben wir es, der Anlage der 7rapaKXr|TiK0i in Rede
^^ Gegenrede gemaB, schon bei allen iibrigen Erraunterungs-
I^Qtiven rait dem Mittel der cuTKpicic zu tun, so findet dieses
^ ^Usgedehntestem MaBe Verwendung bei der Schilderung der
s^ch gegeniiberstehenden Heeresstarken und beiderseitigen
^flstungen. Der erste Feldherr lobt die eigene Macht und
^^^kleinert moglichst die gegnerische, der zweite wendet Lob
^d Tadel wieder zu seinen Gunsten an*). Ein hervorste-
^*^^ndes Beispiei einer solchen cuTKpicic der Eustungen bietet
*) Hermogenes Prog. Rh. Gr. III 14, 26 Sp. (1 43 W.) gibt verschiedene
^iten der cOTxpicic an: ^v(ot€ ili^v oDv xaTd t6 icov irpodToiLiev Tdc cut-
'^P^ceic, tca b€iKvOvT€C fl irapapdXXojicv, f^ bid irdvTiuv f^ bid irXeidvuiv *
^^^OT€ b^ GdTcpov irpoT(9€^€v, ^TKiUMidZ^ovTec Kdxcivo oO toOto irpo-
*^B€^€v, ^v(oT€ hi t6 niv iji^To^ev 6Xujc, t6 hi diraivoO^€v, olov €l
^MOic cOYKpiciv biKaiocOvqc Kal ttXoOtou. Der Feldherrnrede kommt
^ttirlich das ^iraiveiv und iji^t^iv in der cOTKpicic zu.
80
Josef Albertusy
uns Thukydides; dabei ist es bezeichnend fiir ihn, dafi er
in seinen zwolf Feldhermreden gerade diesen tottoc ein-
gehender ausfuhrt und streng sachlieh, fast systematisch die
sich entgegenstehenden Streitkrfifte gegeneinander abzuwagen
liebt. Vor der Seeschlacht im korinthischen Meerbusen haben
die Lacedaemonier die Vorteiie der Uberlegenheit an Schiff-
zahl, des Stiitzpanktes der Hopliten auf dem Land und der
wuchtigeren Angriffsart Dem gegeniiber hebt Phormion die
groBere Erfahrenheit der Athener im Seekampf, den hin-
gebenden Mut und tiberhaupt die technisch iiberlegene attische
Schiffsmacht hervor.
Bede der lacedaemonischen
Feldherren :
Thuc. II, 87, 4f. biiijjy b^ oW
i] dTreipipt tocoOtov XeiTreTai
8cov ToX^rj TTpoexeTe • Tuiv5e f]
imcTf\^T\^ r\v lidXiCTa q>oPeTc6e,
dvbpiav ^^v ^xouca Kai |ivrjfiT]v
?Eei 4v TUJ beivuj diriTeXeiv &
JjmaGev, dveu bfc eui^juxiac ou-
b€\x\a T^xvn ''^poc TOUC Kivbu-
vouc icxuei. q)6poc ydp Mvri^riv
dKTrXriccei, Texvn bk dveu dXKfJc
o664v ujcpeXei. Ttpoc |i^v oOv t6
d)iTteip6Tepov auTiijv t6 ToX^n-
p6Tepov dvTiToEacOe . . . Trepi-
TiTveTai bk. ufiTv TTXfl96c Te veiwv
Kai Trp6c Tf) t^ oiKeiqi oucri,
6itXitujv TTap6vTujv vau)LiaxeTv.
Td bk TToXXd Toiv TrX€i6vuiV Kai
dfieivov TTapecKeuacjidvujv to
KpdTOC dcTiv.
Bede Phormions:
11,89, 2f. .. .ou6i'dXXoTi
OapcoOav f| b\a ffiv iv vh
mlixi i^Treipiav Td TrXeiu) KOTop-
OoOvTec, Kai oTovTai cq>ici xal
dv Ttjj vauTiKiIi TTOirjceiv t6 airro.
t6 6' ^K ToO biKuiou f^Tv MdXXov
vOv Trepiecrai, eiTrep Kai toutoic
h iKeivtu, in€\ eui|;uxiqi fe oubiv
Trpoq)dpouciv, Tiji bk ^KaTepoi
^^TTeip6Tepoi eivai Opacurepoi
dc^ev . . . )ii^ bf| aOTuiv Ti^v t6X-
)iav beicr]Te . . . dvriTraXot ji^v
Tdp ol TrXeiouc, djCTrep oOroi,
Tf) buvdfLiei t6 rrX^ov Tricuvoi f\
Tq TViIj|iJiri itr^pxovTai . . . TroXXd
bk Kai crpaT^Treba f\br\ frrecev
Ott' 4Xacc6vujv t^ dTreipiq^ ?an
bk & Kal Tf| dToXMiqi. div ou6e-
Tepou vOv ^ijieTc MeTexo|iev.
Ebenso setzt Phormion dem taktischen Vorhaben der
Lacedaemonier, aus der Seeschlaoht eine Landschlacht zu
machen, das vau|iaxeTv in ein TreCofiaxeTv zu verwandeln, die
eigene Taktik der Schiffsmanover auf hoher See entgegen
unter voller Ausniitzung des Vorteils, den leichte Schiffe ge-
Die irapaicXriTiKoi in der griechischen u. rdm. Literatur. 81
wahren : Thuc. II, 89, 8 tov bi dTwva ouk 4v Tifi k6\it{\) Jkujv
€tvai TTOirjcojLiai oub' dcTrXeucofLiai ic auT6v. 6pui fa^) &t\ 7rp6c
iroXXdc vaOc dvemcnfiiiovac dXiyaic vauciv ^^iretpoic Kai d)Li€ivov
irXeoucaic f| crevoxiupia ou Eu|i<p4p€i. oOtc tdp flv dTrmXeucei^
Tic djc XPn ^c 4fipoXf|v \xi\ Ix^^ Tf|v Trp6coipiv tujv iroXefiiuiv
^K TTOXXoO, OliT€ fiv d7rOXUJpriC€l€V Iv bdoVTl 7tl€2I6|i€VOC. 5l€K7rX0l
T€ oOk €iciv ou6^ dvacTpoqpai, dTT€p v€U)v a|i€ivov TtXeoucuiv Ipya
icTiv, dXX' dvdTKn fiv €in xfjv vaupaxiav TreZioiLiaxiav Ka0icTac0ai,
Kai iv TOUTUi ai rrXeiouc vfi€C Kpeiccouc TiTVOVTai.
Qenau umgekehrt fiir Athener und Lacedaemonier liegt
die Situation vor der zweiten Seeschlacht bei Syrakus. Die
Athener, in den Hafen zuriickgedrangt, miissen sich auf den
Schiffen wie zu einer Landschlacht riisten, und der feindliche
Feldherr Gylippos verfehlt nicht, diese Lage der Athener
in seinera TrapaKXnxiK^c zu seinen Gunsten auszubeuten:
Rede des Nikias: Eede des Gylippos:
Thuc. VII, 62 fi bk dpwTa Thuc. VII, 67, 2f. Td t€ rflc
^€ibo)J€V ivA Tf| ToO Xifi^voc dvTijLiiiuiriceujc auTUJV tt^c rrapa-
a€v6Tr|Ti Trpoc t6v |Li4XXovTa
^XXOV TIUV V€UUV ?C€C0ai Kui
Trpoc Tr|v 4K€ivu)v 4Tri tujv KaTa-
CTpui|LidTuiv TrapacK€uriv, olc
Trp6T€pov dpXaTrT6|i€0a, rrdvTa
Kai fmiv vOv ^K Tu»v Trap6vTUJV
^€Td TU»V KUp€pVTlTUIV dCK€|i^l-
va fjToiMacTai. Kui Tdp ToE^rai
TToXXoi Kui dKOVTicrai iTnPrjcov-
Tai Kai 6xXoc dj vaujiaxiav |li4v
Troiou^€Voi ^v Tr€XdT€i ouk fiv
dxptl)]i€0a 6id t6 pXdTrreiv fiv to
TTic iTncrnMT)C Tf| papuTTiTi TlIlV
V€u»v, 4v bk Tfji ivQ&be nvaTKa-
CM€vij dTro Tuiv v€ujv nelo\xax\ci-
Trp6cq)opa lcrai. riupTiTai b'#miv
8ca XP^ dvnvauTrr]T€ic0ai, Kai
Trpoc Tdc Tuiv ^Trurribujv auToTc
TraxuTiiTac, ijjTrep bi\ lidXicTa
XIII,2.
CK€Ufic ^MUJV TUJ |i^V f]^eTip[JJ
TpdTTUJ HuVri0Tl T€ icTX Kai OIJK
dvdpMOCTOi Trp6cTr|VT€xvriv4Kd-
CTTiv auTuiv k6ji€0a. oi b\ iTxex-
6dv TroXXoi ^iv ^TrXiTai drri tOjv
KaTacrpujiidTUJV Trapd t6 Ka0e-
CTTiKOc dici, TroXXoi bi Kai dKOV-
TiCTai, X€pcaToi d;c eirreTv 'AKap-
vdvk Te Koi fiXXoi im vaOc
dvapdvTec, ot oub' 8ttujc Ka0€-
Zoiidvouc XP»^ t6 P^Xoc dcpeTvai
euprjcouci, Troic ou ccpaXoOci T€
Tdc vaOc Kal ^v cqpiciv auToTc
rrdvTec o6k iv Tifi auTiijv Tp^Trip
Kivou^evoi TapdEovTai ; drrel Kal
Ttli TrXfi0ei Tuiv veuiv ouk uicpe-
XricovTai, et tic Kai t65€ ufiuiv,
8ti ouk kaic vaujiaxricei, Tre(p6-
Prirai.
6
82 Josef Albertus,
4pXaTrr6^e9a, x^ipiwv ci5T]pd»v
dmPoXai, at cxncouciv Tf| v ttoXiv
dvdKpouav xf^c irpocTrecoucnc
vedic, f|v Td im toutoic ol im-
pdTai uTTOupTiwciv. 4c touto tdp
hi\ i^vatKdc^eGa i&ct€ TreCo-
^axciv diTO TiDv veiwv, Kai t6
jiriTe auTouc dvaKpouecGai ^r|T'
^Keivouc Idv dbqp^iiiov q)aive-
Tai, dXXuic Te Kai Tflc v]C 7rXf|v
8cov fiv 6 ixiLbc f]|iaiv ^Trexij
TToXe^iac ouaic.
Nirgendwo sonst in der ganzen Feldhermberedsamkeit
ist die cuTKpicic der Schlachtsituation und der Rustangen so
eingehend ausgefiihrt wie in diesen vier Reden des Thuky-
dides. Fiir Cassius Dio, den bewuBten miiuiTnc des Thukydides,
ist es bezeichnend, wie eng er sich nicht allein der Sache,
sondern auch dem Ausdrucke nach an diese Vorbilder an-
lehnt in dem Redeagon des Antonius und des Octavianus
vor der Schlacht bei Actium. Antonius lobt das iii^Tedoc,
Trdxoc und uipoc seiner Schiffe, denen die gegnerischen ^ji-
PoXai und irpocPoXai nichts anhaben konnen. Dem gegeniiber
hebt Octavian das Nutzlose dieser Eigenschaften hervor : Cass.
Dio L, 29 . . . Ti 6' fiv SqpeXoc toic dtr' auTUjv poxo^dvoic
TevoiTo |ir|Te bieKirXeiv ^r|Te TTepiiTXeTv, fiTrep ttou vaujiaxiac
fpTa icn, buvafievoic; . . . *Wir konnen ihre unbeweglichen
Riesenschiffe durch Stofie (d|iP6Xoic) zertrununem, sie mit
List anbohren (TiTpuiCKeiv), mit Feuerbranden zerstoren. Sie
sind zur Bewegung (KivnOfivai), zur Verfolgung (bubKoucai),
zum Wenden (TpaTTeTcai) ungeeignet, durch ihre Schwere voll-
standig unfahig zum Angriff und eben deshalb leicht zu kapem'.
— Sehen wir nun aber von der jeweiligen Schlachtsituation
die natiirlich wechselt, ab imd gehen wir zu den Typen iiber,
die bei der Schildemng von Heer und Rustung in den napa-
KXriTiKoi wiederkehren, so ergeben sich deren folgende:
1. Ein kleines, kampferprobtes Heer ist mehr wert als
ein groBes, ungeordnetes : Thuc. II, 89, 7 iroXXd 6fe Kal cTpaTO-
Die irapaicXiiTtKoi in der griechischen n. r5in. Literatur. 83
ireba f\br\ ?7T£C6v inr' ^accovuiv tiJ dncipiqt, lcn bi & Kai ifj
dToX>it(jL Scipio macht in seiner Rede bei Livius XXI, 40, 8
sich selbst in der Forni der occupatio den Einwurf *at enim
pauci quidem sunt, sed vigentes animis coporibusque, quo-
rum robora ac vires vix sustinere vis uUa possit* und wider-
legt ihn durch ein geschicktes i|i^t€iv der feindlichen Krafte,
in dem er diese als Trummer und Uberreste hinstellt: effigies
immo, umbrae hominura, fame frigore inluvie squalore enecti,
contnsi ac debilitati inter saxa rupesque . . . reliquias extremas
hostium, non hostem habebitis. — Alexander vor der Schlacht
am Granikos bei Curt TV, 14, 3 : nomina modo vana gentium
ignotarum ne extimescerent . . . ob id ipsum quod ignoti
essent, ignobiles esse . . . intuerentur barbarorum inconditum
agmen . . . itaque illinc plures stare, hinc plures dimicaturos.
Bei Proc. B. P. 1, 14, 25 schildert Belisar die persische Streit-
macht: Kai t6 7TXfi6oc tujv TroXe^lujv, & iiidXiCTa bebiTTovTai,
u^dc uiT6p(ppov€Tv d£iov. t6 ydp tt€2!6v dirav oub^v dXXo f) 8|biiX6c
dcTiv dTpoiKUiv oJKTpuiv, ol ic Tf|v TiapdTaHiv dlT* dXXuj ou6€vl
?PXOVTai f| T€ix6c T€ 6lOpUTT€lV Kai TOUC T€0V€UITaC CKUX€U€IV
Kai TdXXa Toic crpaTuuTaic 6TTnp€T€iv.
2. Ein Griechen- oder Romerheer ist gegen Barbaren
und ihre ungeordnete Kampfesweise immer im Vorteil.
Das 5uvaT6v und ^<ji6iov des Sieges bei Griechen gegen
IUyrier schildert Thukydides in der Brasidasrede IV, 126, 4:
*Sie haben nur vor erfolgtem Angriff etwas Furchtbares: durch
den Anblick ihrer Menge und ihr gewaltiges Kriegsgeschrei
(Kai ponc Tuj ^efie€i) floBen sie Schrecken ein, und ihr leeres
Zusammenschlagen der Waffen (iiTavdc^icic) hat nur den Schein
der Drohung. Halt man ihnen aber im Kampf stand, so
andert sich der Vorteil. Denn wofem sie bedrangt werden,
laufen sie davon, da Angriff und Mucht bei ihnen in gleicher
Weise als schon und tapfer gelten*. Wer also die TTpujTn f 9o6oc
der Barbaren zuriickweist, ist mit Sicherheit ihrer Herr. —
Zu demselben t6ttoc nimmt Camillus im iTapaKXr|TiK6c an die
Romer gegen die Gallier seine Zuflucht : Dion. Hal. Arch. XIV,
9, 14 q)oP€ic6u) bi \ir\bi\c u^uiv ^rJT€ t6 ttXtiOoc tuiv ttoX^^iwv
mie t6 ^^t^Ooc, \ir]b^ eic TauTd tic 7TX€0V€KTrmaTa auTujv 6puiv
6*
84 Josef AlbertuSy
dOujjiOTepoc Tipoc t6v &f(jjva fcru), dXX' ivGujuidcOui TrpujTOV . . .
15 dXXd |iiiv oub^ oTc befeJTTOVTai touc ttoXc^iouc Kai irpiv etc
Xeipac iXGeiv ^Kbei^aTOUciv, dppuibriT^a f\i&v icriv, iBcrrep dTreipotc
TtoXi^ou. Ti tdp fiv buvrjcovTai 6€iv6v dpTdcacGai touc 6fA6c€
XuipoOvTac at paOeiai K6^ai Kai t6 iv toTc djbi^aciv auTiwv TriKp6v
Kai 6 pXocupoc Tflc SM/euic xotpaKTrip, al Te hr\ 7TXr]|i>i€Xeic auTai
CKipTrjceic Kal Td 6id Kevf|c dvace(c|iaTa tiuv SttXuiv Kai ol
TToXXoi Tuiv Oupeuiv ktuttoi Kal 6ca dXXa uit6 ^appdpou Kai
dq)povoc dXa2!oveiac KaTd Te ^opq>dc Kai cpuivdc dv diTeiXaic
TToXeniuiv CTTaOdTai, Tiva Trap^xeiv TrecpuKe toTc dvonTuic imouci
TrXeoveSav f| toTc |i€Td Xotic|liou rrapd Td 6eivd ^cruia <p6pov ;
— Sehr ausfiihrlich schildert Livius in einer Feldherrnrede
des Cn. Manlius, daB die Galater trotz ihres kriegerischen
Sinnes nicht zu ftirchten seien, denn einmal habe Kom die
Gallier schon oft besiegt, dann aber habe dieses kampftiichtige
Volk im verweichlichten Asien viel von seiner Frische ver-
loren. Der erste Teil der Rede ist ganz eine Anwendung nnsers
t67toc: Liv. XXXVIII, 17 non me praeterit, milites, omnium
quae Asiam incolunt gentium Gallos fama belli praestare.
inter mitissimum genus hominum ferox natio pervagata bello
prope orbem terrarum sedem cepit. procera corpora, promissae
et rutilatae comae, vasta scuta, praelongi gladii, ad hoc cantus
inchoantium proelium et ululatus et tripudia, et quatientium
scuta in patrium quendam modum horrendus armorum crepitus,
omnia de industria composita ad terrorem. sed haec, quibus
insolita atque insueta sunt, Graeci et Phryges et Cares
timeant: Romanis Gallici tumultus adsuetis etiam vanitates
notae sunt semel primo congressu ad Aliam eos olim f ugerunt
maiores nostri; ex eo tempore per ducentos iam annos pe-
corum in modum constematos caedunt fugantque; et plures
prope de Gallis triumphi quam de toto orbe terrarum acti
sunt. iam usu hoc cognitum est: si primum impetum, quem
fervido ingenio et caeca ira effundunt, sustinueris, fluunt
sudore et lassitudine membra, labant arma; mollia corpora,
molles, ubi ira consedit, animos sol pulvis sitis, ut ferrum
non admoveas, prostemunt. non legionibus legiones eorum
solum experti sumus, sed vir unus cum viro congrediendo
Die irapaicXriTiKoi in der griechischen u. rOm. Literatur. 85
T. Manlius, M. Valerius, quantum Gallicani rabiem vinceret
Romana virtus, docuerunt iam M. Manlius unus agmine
scandentis inCapitolium detrusit Gallos. — AuchProkop weist
a\if die ungestiime und deshalb nutzlose Eampfesart der
Vandalen hin: B. V. II, 11, 34 . . . t6 TrpoireTk, 6 bxa t6 7rp6-
Tepov eihmepficat ol Tro\€|iioi K€icnivTai, u^iv EuvaTUJVieicGai Eujli-
Pnc€Tai. ToXiLia Tttp t^ ^^v 6uvd)i€i £ujji^€Tpou^f vn Tdxa ti xal touc
auT^ XP^M^vouc 6vric€i, uTr€patpouca bk TaiiTnv dc kiv^uvov dT€t •
(Iiv 4v0u^ou^€voi Kai Tiuv 7ToX€|iiujv KaTaqppovouvT€C ktX.
3. Eng an den vorigen t6ttoc schlieBt sich die Schilderung
besserer Bewaffnung als Ermunterungsmotiv an:
Camillus in jenem TrapaKXriTiK^c bei Dion. Arch. XIV,
9, 13: 67TXa Kp^iTTOva tujv pappaptKoiv ^iiiTv ^€|ir]xdvTiTai, Guipa-
^^c Kai KpdvTi Kai Kvrmi6€C Kui KpaTatoi 6up€oi, ucp' (Lv 6Xa Td
c^MOTa fxoM^v l\ puXaKQ, Eicpr] t€ d|i(picTO^a Kal dvTi X^txhc
^"iCTOc, dq)UKTov pdXoc • Td ^^v CK€TTacTripia, ola ^f) ^qibiuic TaTc
'^^HTaTc €TK€tv, Td b' dfiuvTripta, d)C 6t' dTTdcric (pip€c8at TTpo-
P^^^c. TUJV b€ TWMvai }iiv ai K€q)aXai, Tv^iivd bi Td CT^pva kuI
^^ AaT6v€C, T^jivoi bk ^iripoi Kui CKcXri ji^XPi tto6iuv, lpu|id T€
oxjbiyf ?T€pov Srt \xi\ 0up€oi • d|iuvTripta bi X6TXai >^cii fidxatpa,
•^OTrib^c uTT€pjir|K€tc. Bei Prokop hebt der romische Feldherr
^^omo die minderwertige Bewaffnung der Vandalen hervor:
^- V. n, 11, 26 'Die Mauren sind kriegsuntiichtig* . . . tumvo(
"^^ Tdp oi ttX^Tctoi €10 Kai auToiv 6cot dcTribac ?xowct, ppax^iac
''^^ Tavrrac Kai ouk €u TT€TTOtrm^vac oub^ diruje^TcGat Td TTpoct6vTa
ouva^evac TTpopdpXrivTai. Kai rd buo Taura bopdna dTToppi-
H^avTcc, f)v )iY] Tt bpdcu)ctv, auT6^aT0i ic q)UTr^v Tp^iTOVTat.
4. Das feindliche Heer neigt zur Fiucht, weil es aus
heterogenen Elementen zusammengesetzt ist und nur ungern
^em Fiihrer folgt
Phormion vor Rhion bei Thuc. II, 89, 4 AaK€bat|i6vtoi t€
HTou^evot Tiuv £u]i)idxuiv btd Tf|v cq)€T4pav 66Eav fiKOVTac rrpocd-
TOUQ TOUC TTOXXOUC ic TOV KlvbuVOV, iTT€i OUK dv TTOT€ 4TT€X€ipr]-
^^v iF|ccri0dvT€C TTapd ttoXu auGtc vau^axcTv. Calgacus uber das
romische Heer bei Tac. Agric. 32 : quem contractum ex diver-
^ssinjjs gentibus ut secundae res tenent, ita adversae dissolvent:
'^^i si Gallos et Germanos et (pudet dictu) Britannorum ple-
86 Josef Albertus,
rosque, licet dominationi alienae sanguinem commodent, A\utitis
tamen hostis quam servos, fide et adfectu teneri putatis. terT»''
ac metus sunt infirma vincla caritatis; quae ubi remover^^
qui timere desieiint, odisse incipient. Da6 die romischen Burg"^^
im Heere des Antonius zu Octavian uberzulaufen geneigt sia<^?
macht letzterer in seiner Anrede vor Actium geltend: Cass.Di^
L, 27, 8 vojiiCu) hi ?TWJT€, 8ti xai Trdvrec oi TroXixai i[\x\i)'^ toOto
TTOincouciv, ujCTrep iroTfe Kai npoTepov, Sre 4k toO BpevTeciou TTpd>c
Tr|v TaXaTiav fjei. ^iexpi M^v Tdp TrXouTiiceiv dKivbuvujc fjXmCov,
Kai jidXa dfciievoi Tivec auTiIi cuvf]cav )idxec0ai bl hi\ npoc
fmdc Touc 6)iO(puXouc uir^p tujv \ir\hiv ccpici TTpocriKovTUJV, dXXiuc
Te Kai ilbv auTOic dbeujc cuv f|)iTv Kai ciij2Iec0ai Kai eu6ai|iOveiv
ouK 40eXr|COuciv.
5. Nur aus Verzweiflung kampfen die Feinde fiir eirx^
im voraus verlorene Sache.
Das bringt Gylippos vor gegen die Athener vor der zweit&ii
Seeschlacht bei Syrakus : Thuc. VII, 67, 4 t6 b' dXnO^CTOTti^v
TVUJTe . . . uTreppaXX6vTU)V Tdp auToic tujv KaKUJV Kai piaCdjie^r ^^
U7r6 Tf\c irapoucric dTiopiac ic dTTovoiav Ka0ecTr|Kaciv ou Trap^^"
CKeuf\c 7TicTei*)LidXXov f| Tuxric dTTOKivbuveOcai outujc 8ttujc buvcc:-^'
Tai, iv' f| Piacd)ievoi ^KTTXeucujciv J^ Kard Tnv )ieTd toOto Tf|v dTT^ ^
Xiiipnciv TToiujvrai, ibc tuiv t€ TrapovTUJv ouk fiv TTpdEavrec xeipc::^^'
7Tp6c ouv dTaHiav re TOiauTr]v Kai Tuxnv dvbpuiv 4auTf|v 7Taf>^
bebujKuiav 7ToXe)LiiujTdTUJV 6pTT| 7Tpoc)ieiEu))iev, Kai vo)iicuj^ev &}
\iiv vo|Lii)idiTaTov eivai ktX. — Den wahren Mut, das Tcwdi-
oder die maBvoUe Haltung in Gliick und Ungluck, unt^^^"
scheidet mit psychologischer Scharfe Ravius losephus v^^^^
der Tollkuhnheit, den dTTOvoiac 7Td0n: BeU. lud. lU, 4^ ?§
... al bfe uTTepoTKOi buvd)ieic uqp' dauTuiv pXdTrrovTai ttX^ ^^
f| Tu»v 7ToXe)iiujv. 'loubaiujv \i^v ouv ToXjia Kai 0pdcoc fjTeiT ^^
dTTOVoiac 7Td0ri, y^oja \xkv rdc euTTpaTiac euTOva, cPewufi^-^^^
hk dv dXaxicToic cq)dXjLiaciv. #))iu>v b^ dpen^ Kai eu7Tei0eia »^ctt
t6 TevvaTov, 8 Kdv toTc euTuxrmaciv dK)id2Iei Kdv toTc TrraicMa ^^^-'^
ou jLi^xPi TeXouc ccpdXXeTai. Ebenso VI, 39 Td ^^v Tdp i?meT^^I>^
7TTaic)iaTa ttic 1oubaiu)v icTiv dTTOVoiac, rd b' ^Keivujv 7Td0n r^«*-^^
hi u)ieTepaic dperaTc Kai TaTc toO 0eoO cuvepTiaic auEeTai.
Die irapaicXnTiKoC in der griechischen u. r5m. Literatur. 87
V. Die ethischen Ermunterungsmotive.
Fiir die Feldherrnberedsamkeit ist das fvboEov naturlich
ein Hauptmotiv, doch dtirfen wir seinen Begriff nicht zu
eng einzig nach der boEa hin fassen, sondem so, daB auch
verwandte ethische Motive nicht ausgeschlossen sind. Auch
Syrian zahlt zum fv6o£ov das 7rp€7rov, Ka9f]Kov und KaXdv^).
Im AnschluB daran muB ich daher hier noch einmal das
^iKaiov und euce^ec bringen, da in den TrapaKXniiKoi der Appell
aa das Ehrgeflihl haufig in Verbindung mit dem an den
^Grecbtigkeitssinn und das Pietatsgefiihl der Soldaten er-
scheint, gelegentlich so mit diesem verflochten ist, daU die
llotive durcheinandergehen und eine Sondemng den Zu-
^Ounenhang zerreiBen wurde.
1. Das IvboEov, TrpeTTOV und KaXov*).
Neben dem allgemeinen Lob der dperai, die es auf dem
^ohlachtfeld zu betatigen gilt, pflegt der Feldherr den tJber-
*^benden Sieg und reiche Beute. den iibrigen aber einen ehren-
^^Uen Tod in Aussicht zu stellen. Der Tod auf dem Schlachtf elde
^^t schoner als die Auflosung nach langer Krankheit Die
%lanzendste und ausfiihrlichste Schilderung dieses tottoc hat
Vohl Flavius losephus in seiner zweiten Titusrede, Bell. lud.
"VT, 46 : *Ich unterlasse es hier, den Tod auf dem Schlacht-
Jeld und die Unsterblichkeit der im Krieg Gefallenen zu loben,
"wiinsche aber den Feigen den Tod in Friedenszeit nach langer
Krankheit, deren Seele zugleich mit dem Leib zum Grab ver-
dammt wird*. tic fap ouk oibe tuiv dTa0uiv dvbpiLv on rdc
fi4v iv TTapaTo^ei ipuxdc cibrjpiu tu)V capKiuv dTToXuBeicac t6
Ka9apu;TaT0v croixeiov aiOfip Eevobox&v dcTpoic dTKaOibpuei,
^ai)iovec 5' dyaGoi Kal fipujec eu^eveic ibioic 4kt6voic diicpavf-
^ovTai, Tdc bl iv vocoOci ToTc ciu|Liaa cuvraKeicac, kSv to lidXicra
f^Xiftujv f\ jbiiac^dTUJV iLa KaGapai, vuH uTTOTeioc dcpaviZei Kai
*) Syrian U, 186, 20 Rabe t6 hi CvboEov KaXctrai xal irpdiTov •
^Ctx hi irp^irov t6 Kaef^xov dKdcxqj ... rd bi roiaOxa Kal b6Eav dTi-
^^Wovra ToTc bpuDci bT^Xov^Ti toO ^vb6Hou ?xeTai, t6 hi ^vboEov 0ir6 t6
•^«xXdv dvaKT^ov.
■) Gerade diese Motive im irapaKXnTiK^c erinnern an die t^ttoi
^^s X6toc imrd(pioc, DarQber S. 105 f.
88 Josef Albertus,
Xi^6n ^aOeia b^xcTai, Xa^^avotjcac ajia toO t£ piou xai tujv
cw^dTUJV, ?n bi Tflc ^vrmnc TrepiTpaq^riv^).
DaB dem Topos des Lobes der Tapferkeit im TrapaKXriTiK^c
ein Topos von der Schimpflichkeit der Flucht entsprach, ware
sicher, auch wenn Lesbonax es nicht zeigte, bei welchem
dieser ethische Gemeinplatz indessen im "Wesentlichen mit dea
Gedanken begriindet wird, daB die um den Preis der Ehre
erkaufte Flucht nur um so sicherer zum Verderben fiihrt*). Der
Redner bemiiht sich so, dem Soldaten die wahre und richtige
Selbsterhaltung, das *dp9aic cpiXoipuxeiv* vor Augen zu halten.
Lesb. n § 13 — 15 K.*) : *Erstens ist es fiir den Korper natiirlich,
nach vorn zu gehen und zu schauen. Die Waffen sind er-
funden, den KSrper vorn zu bedecken, der Schild, um gegen
Yerwundung, die Lanze, um gegen den Angriff zu schiitzen . . .
weicht aber einer zuriick und sucht auf diese Weise seine
Rettung, so begeht er ein Unrecht und erleidet Schaden an
seinem Ruf; auBerdem erreicht er das Gegenteil von dem,
was er beabsichtigt, da sein Korper naturgemaB vorwarts und
nicht riickwarts strebt; denn nach vom gehen die FiiBe und
sehen die Augen . . . Wenn er sich aber zur Flucht wendet, so
wird er erstens den entbloBten Teil des Korpers dem Feind
') In keinem iTapaKXr)TiKdc ist die Unsterblichkeit der gefallenen
Tapfern und ihre Versetzung unter die Steme so eingehend geschildert
und mit so deutUchen ZOgen der* stoischen Lehre von der Trennung
der Seele vom Korper, ihrer Unsterhlichkeit , ihrer Vergottung ge-
zeichnet. Vgl. Fragm. Stoic. Vet. II, S. 224 Frg. 812 Arn. xal rip obbi xdc
^iuxdc SvecTiv OiTovof^cai KdTui qpcpo^^vac* Xeirro^epctc yd.p oOcai oCix
fJTTov iTupd)beic f\ Trv€U|LiaTdjbeic eic toOc &vuj ^dXXov TtSirouc Kouqiocpo-
poOciv. Kal Kae' aOTdc bi biaii^vouciv Kal oOx, d)c tXerev 'EirfKOUpoc, diro-
XueeTcai tOjv cujjuidTiJuv KairvoO biKr\y ocibvavTai . . . £KCKr)voi yoOv ^Xiou
T€v6|jievai tAv OttO ceX/jvnv oiKoOci t6ttov . . . el oOv bta^^vouciv ai
i)fuxa( ba(^ov€C al aOTal Y^TvovTai* e( bi bai^ov^c e(ci, (iryvioy koX eeoOc
OiTdpxeiv . . .
') Es ist der Horazische Gedanke der zweiten R5merode :
Dulce et decorum est pro patria mori.
Mors et fugacem persequitur virum.
') Es ist tibrigens bezeichnend fiir den Charakter der Schulrede,
daO Lesbonax das ethische Moment der Schimpflichkeit der Flucht
beinahe vernachl£lssigt, um mit rein materiellen Griinden das Un-
rationelle und Nachteilige der Flucht zu beweisen.
Die irapaKXr)TiKo( in der griechischen u. rom. Literatur. 89
zeigen, wo er notwendig verwundet werden mufi, dann aber
sind viele und leichte Speerbewaffnete, Schleuderer und Bogen-
schiitzen hinter ihm drein, denen zu entfliehen nicht leicht
ist und nocb weniger ihren Geschossen. Denn der schnellste
Mann besitzt vom langsamsten Oeschofi auch nicht einen Teil
der Schnelligkeii' Das ist ftir den Rhetor das 6pGuic (piXoipux€iv :
Lesb. II § 17 K. ei oOv rtc u|Liaiv q)i\oi|iuxuiv TrapccKcuacrat
dvaxujpeiv f| qpeuTeiv iva cuj6f|, o^k 6p6d)C tivujck€i t6 q)iXoi|iux€iv
6x1 ^cTiv. — Sall. Bell. Cat 58, 16 Nam in fuga salutem sperare,
cam arma, quibus corpus tegitur, ab hostibus averteris, ea vero
dementia est; semper in proelio eis maximum estpericulum, qui
maxime timent: audacia pro muro habetur. — Curtius in einer
knappen Pointe der Dariusrede, IV, 14,25 : eff ugit mortem quis-
Quis contempserit : timidissimum quemque consequitur. Einen
ganz auf die dem Soldaten eignende Lebensverachtung ge-
stimmten TrapaKXnTiKOC lafit Prokop den romischen General
Mandilas im Gothenkrieg halten. Sie bewegt sich in den
nblichen Gemeinplatzen und endet in dem Schlufigedanken :
Procop. B. 6. II, 21, 37 fi Tf|v Tuxnv icp' ifmiv €fpTdceai n
XpeiCCOV iXTtiboC f\ T€X€UTf\C T^TUXHKOTaC €Ubai^OVOC €UKX€aiC
^dXicra tujv TtapovTujv diniXXdxeai KaKUJV.
Sehen wir ab von diesen Stellen, an denen das ?vboEov
eine vorwiegende Stelle einnimmt, so fehlt es auch nicht an
seiner Yerwendung in bescheidenem Mafie in kleineren irapa-
KXT)TiKoi. Eurz und treffend scheidet Thukydides zwischen den
KaKoi und dTa6oi. 11, 87, 9 ouk dvbiiicofjiev TTp6q)aciv oub€vi
KaKtu T€vdc6ar f|v bi tic . . . pouXn6r|, KoXac6rjc€Tai Tr) iTpeTToucij
2InMi<|k o\ bk dTa6oi TifirjCOVTai toTc 7Tpocr|Kouciv d6Xoic ttic
dp€Tf\c. Auch Curtius bringt f iir die Tapfern andersgeartete
Ermahnungsmotive als fiir die Feigen : IV, 14, 7 ... Haec
se fortibus viris dicere; si qui dissimiles eorum essent, illa
foisse dicturum: pervenisse eo, unde fugere non possent.
2. Das biKaiov.
Archidamos an die Peloponnesier Thuc. II, 11, 2 biKaiov
oGv f\^dc firiT€ Tojv TTaTcpuiv X€ipouc (paivec6ai |Lir|Te i?ifiiuv auTiIiv
Tfic b6ir\c dvbeecrepouc. f) fap 'EXXdc iTdca Trj&e t^ 6p^fi dnfipTai
90 Josef Albertus,
Kai 7rpoc€X€i Tfiv Tviiiimiv, €i5voiav ?xo^ca bictTO^AGiivaiuiv fx^oc
irpdSai f||Lidc & ^mvooO^^v.
Rhetorisch spitzig und doch breit ist das Motiv angewandt
und durch ahnliche erweitert bei Lesbonax : II § 1 0 Kiehr 5iKai6-
TrjToc < }iifa t6 d£iu)^a • biKaiOTiiToc > toivuv Tobe t6 ?pYov TrXeiCTov
|Ul€T€X€t. biKaiov \iiv TOp T^ TTaTplbl d|iUV€tV, Iv Q dTpdq)TlT€, blKaiGV
bk iepoic TraTpibotc Kai ^vrjuact tuiv TrpoTOVujv, biKatov bk touc
iraT^pac ufii&v, uqp' iliv drpdqpriTe, dvTiTTipoTpoq)ficai, b(Kaiov bk touc
Traibac, dTreiftrJTrep iq)ucaT€, dKGpeqiat, biKatov bi toutuuv xivd ^n
iXX€iTr€iv. €{ bi Tic coq)iav 4TnTTi5€u€t, t6 viKdv ^axo^evov toOto
coq)iav fiTHcdcGuj, €Tt€ ou coq)6v t6 boOXov €ivai, t6 6* dXeuGepov
coq)6v. KdXXoc iv Txiirj^ €ivat 6ok€i; oi auToi Toivuv dv6p€C vikujvtcc
0*1 T€ KaXoi KaXXiouc boKoOctv €ivai, oi t€ aicxpoi 6€iv6T€poi. Trdv
Tdp t6 4X€u9€pov kuXov. eX tic Toivuv €UT€V€iac ^dcavoc, ^v
Tifibe Tijj ?pTi{i lidXtCTa fv€CTiv. 8ctic ji^v Tdp TrpoTepov boKuiv
€UT€vf|c vOv \if\ OeXncai 5ia^dx€c9at, Trjv t' ^k tu)V rrpoTrfvuiv
uTrdpxoucav €UT€V€iavd TroXei toic T€ Tratci 5ucT€V€iav dTroX€ii|i€i.
Scrtc bk iv Tuj fpTUi fcTUt dvi^p dTa96c, tujv t€ ttpotovujv tt|V
dp€Tf|v < Touc Ka9' auT6v > dvajLivr|C€i toic t€ Traiciv €UT€V€iav
KaTaX€iqj€i • tuliv Tdp iv toic betvoic dvbpuiv dTa9u)v T^TVO^evuiv
ol Trai6€C €ut€V€ic vopiZovTat.
3. Das €uc€pk.
Zum biKaiov tritt das €uc€p€c, wenn die Pflicht der Tapfer-
keit gleichzeitig als Dankespflicht gegen das Vaterland hin-
gestellt wird. In glanzender Weise erinnert Mkias die Schiffs-
matrosen und Nichtvollburger, oi Tiiuc 'A9nvaToi vo|Lii21d^€voi
Kui |Lif| 6vT€C, an ihre Teilnahme an athenischem Wissen und
athenischer Kultur, was sie zum Gegenstand der Bewunderung
fur ganz Hellas erhebe, um sie zu dankbarer Tapferkeit an-
zuspornen: Thuc. VII, 63, 4 ujct€ Koivujvoi |li6voi dX€u94pujc
^liTv Tfjc dpxflc 6vT€C biKuiujc auTr|v vOv \xi\ KaTaTrpobiboT€.
— Das Vaterland, dessen ganze Existenz vom Ausgange der
Schlacht abhangt, erwartet die Dankesschuld der Tapferkeit
von seinen Sohnen. In ergreifender Rhetorik verwendet
diesen tottoc Polybios vor der Schlacht bei Cannae: III,
109, 9 . . . ouTUJC ^auTouc TrapacT/|C€c9€ TTp6c Tt\v Mdxnv uic
Die irapaxXriTiKoi in der griechischen u. r5m. Literatur. 91
Ti\c TOTpiboc ou Kivbuv€uoucTic vOv auToic ToTc crpaTOTTeboic
6XXd Toic 6X01C. Ti Tcip ^Ti TTpocGeica toTc u7TOKei|Li^voic, idv dtXXujc
Ttu)c id TTapovTa Kpi9r|, 7T€piT€vr|ceTai toiv dx6pa»v, ouk ^x^r
TTdcav Tdp tiP|v auTf]c TTpo9u|Liiav Kai buvainiv eic ujLidc diTripeiCTai,
xai irdcac Tdc iXiTibac Ix^x Tf\c cujTTipiac 4v u^Tv. iLv u^eTc
airrf|v \xr\ bianieucGfiTe vuv, dXX' diToboTe \xky tt| TraTpibi Tdc
dpfioloucac xdpiTac, qpavepov^b^ Trdciv dvGpujTTOic 7T0ir|caTe biOTi
Kai Tct TTpoTepov dXarrdjfiaTa T^TOvev ou bid t6 'Pujjiaiouc x^i-
pouc dvbpac eivai Kapxn^oviuiv, dXXd bi' diTeipiav tiuv TOTe
Maxo|ifcvu)v Kai bid Tdc ^k tiIiv Kaipujv TTepicrdceic. Ebenso Nikias
bei Thuc. VII, 64, 2 : Kai ^veujiieTcee Kae' ^KdcTouc Te Kai Eu|i-
TTavrec 6ti ol ^v TaTc vauciv u|iujv vOv ic6|Lievoi Kai 7Te2Ioi toTc
AGrivaioic eki Kai vfiec Kai i^ u7t6Xoi7toc 7t6Xic Kai t6 ^e^a
6vofia Tuiv 'Aenviliv, Trepi iLv, ei Tic ti fTepoc ^Tdpou TTpoqpepei
^ imcrr|)ir| f) euipuxia, ouk fiv dv dXXuj ^dXXov Kaipuj dTTobei-
^lievoc auT6c Te auTU) ibqp^Xijuoc t^voito Kai toTc £u)Li7Taci cuj-
THPioc. — Fiir ronodsche Geschichte gewinnt dieser Topos
^in speziell romisches Kolorit durch den Hinweis auf die
fiegenwart der Consuln oder des Senats, unter deren Augen der
gemeine Mann karapft. So Aemilius Paulus vor Cannae bei
^ol. m, 109, 1 : 7TPUIT0V Tdp ^^ieTc djLicpdTepoi 7Tdpec|Liev, ou
Movov airroi KOivuivrjcavTec u|liTv tujv Kivbuvu)v, dXXd Kai touc
^^ ToO TTpdTepov ?Touc dpxovTac 4Toi|Liouc TTapecKeudKajLiev 7Tp6c
^° M€V€iv Kai neTexeiv tujv auTuiv dTiuvujv. Aulus Postumius
^^r der Schlacht gegen die Latiner : Dion. Hal. Arch. VI, 9, 1
^^Tiaov TrapaK^Xeucjia 8ti 7TdvTec ol 7TpujTeuovT€c tou PouXeuTiKoO
^^^bpiou 7Tdp€iciv. Es ist ganz natiirJich und der Situation
^^tsprechend, da6 Pompeius sowohl bei Lukan als bei Appian
^^^es speziell romische Motiv der Anwesenheit von Consuln
^^d Senatoren mit dera Hinweis, daB da der rechtmaBige
^^t ist, wo diese Wiirdentrager stehen, gegen Caesar aus-
"^utet Er ermahnt vor der Schlacht bei Pharsalos bei Appian.
*^^lLciv. n, 72: . . . dTUivi^djieea ^€Td v6jliu)v Kal b6Er|c dTaefic
^^\ Tocojvbe dvbpujv tu)v }iky dTrb PouXnc, tujv b' iTTTTeujv, 7Tp6c
^vbpa gva XriCTeuovTa^Triv f|T€|ioviav. Dazu Lucan. Phars.II, 564 :
Non privata cupis, Romana quisquis in urbe
Pompeium transire paras: hinc consul uterque,
92 Josef Albertus,
Hinc acies statura ducum est Caesarne senatus
Victor erit?
In der Kaiserzeit tritt in dieser Paranese natiirlich M^t
Kaiser an Stelle der republikanischen Autoritaten. Dah.«r
weist Titus die Seinen auf das Urteil der Welt tiber dAS
Flavische Haus und sein Heer hin bei los. Bell. lud. III, 482
vo\i\l\yi be ^T^ ^^i Tfic5e Tf\c uipac Kai tov iraTepa tov 4^6v tpi-
V€c6ai Kd^^ Kai ujLtdc, ei tujv jli^v TrpoKaTujpGuj^^vujv d£ioc dKeivoc;
^Tdj b' dKeivou Traic, CTpaTiurrai b' uMeic d^oO. Ahnlich stacheltder
Perser Mirrhanes den Ergeiz des Heeres, indem er es an das
Urteil des Konigs der Konige erinnert bei Proc. B. P. 1, 14, 18
i))x6,c 5e, iL dvbpec TTIpcai, toO PaciXdujv PaciXdujc f\ Kpicic eidTui-
VI. Das dKPncopevov.
Wir konnen iiber diesen tottoc rasch hinweggehen, dena
inhaltlich bietet er uns zur Feldhermberedsamkeit nicht viel
neues; doch istes immerhin bemerkenswert und festzustellen,
daB auch diesesTeXiKov KeqpdXaiov den TrapaKXnTiKoi nichtmangelt.
Klar zeichnet Syrian dasWesen des dKPnc6|Lxevov und grenztes
gegen das cuficp^pov ab : II 189, 28 R. qpa^i^v ouv 8ti 4v \ii>i t^
ToO cujuiqpepovTOC ^Kpdcei Td Trpocexfi dEeTdi^o^ev TeXr], ^v hi Tto
dKprico^evuj tujv dKei TeXiuv dHeTacG^vTUJv Td TeXri biacKOTroO^ev.
p. 190, 10 Td ... Tu»v TeXujv T^Xri, fiTrep eic t6 dKPncdjbievov dvd-
yojiev, dKeiva 8ti *dv MaKebovia ji^v TToXejiioOvTec TrXeicTa Kepba-
voO^ev, dv hl ttI 'ATTiKrj toO TioXdfiou cucTdvToc Tdbe Kai Tdbe fmdc
TTepiCTrjceTai Td beivd. Und um das Wesen des ^Kpnco^ievov
klar zu machen, fiihii; Syrian ein Beispiel aus Demosthen^^
(I 25 f.) an: p. 190, 15 Tfjv yHv ouv toO cuinqpdpovTOC JKfacW
iSeTdJIujv Tdbe qpnciv *?ti toivuv, iL 'A0T)vaToi, ^r|6^ toOS' b\^^^
XavOavdTUj, 8ti vOv a\'pecic dcTiv u|iiv, TrdTepov ufidc iKei XP^
TToXejneiv F| Trap' u)liTv dKeTvov ' ddv |li^v rdp dvT^x^il ^d tu»v 'OK^^'
Giujv, ujLieTc dKeT TroXe^rjceTe Kai Tf|v ^Keivou KaKuic TioinceTe '^^
UTrdpxoucav Kai Tf|v oiKeiav TauTr|v dbeuic KapTTOUjJievoi • ia>f "
^KeTva 0iXiTTTTOC Xdpr), Tic auT6v KU)Xucei 6e0po Pa6i21eiv;*)
*) Ein fafiliches Beispiel des ^K3nc6|ievov hat Antiphon Telr^J^*'
A a 9 : * EEeXerx^^Mevoc b' Ott^ T€ tiDv €(k6tujv 0*it6 T€ toiv Traporr^^
H^viDv, oObcvl Tpdiriu oOt€ biKaiuJC oOt€ cu^9€p6viujc diroXuoir' ^
O9' O^uiv. ol' T€ Tdp ktX.
Die irapaKXiiTiKoC in der griechischen u. vdm. Literaiur. 93
"Wir haben in den Feldherrnreden da den tottoc des
tK^T\c6^6Vov, wo das herrliche Los der Gefallenen oder die
Trenden, die den tiberlebenden Sieger erwarten, geschildert
'werden. Lesbonax stellt das Schicksal der Feigen und das
Oliick der Tapfern zusammen: III § 18 K. Ei ji^v oOv eO fibei
Tic 5n Tovbe tov Kivbuvov biaqpuTibv |i€0' f|5ovf\c tov 47tiXoi-
Tiov xpovov bittTeXecac cuv euKXeiqi TeXeuTncei, eixev fiv Xotov
TwdfiKaKia* vOv b4<oi>7ToXXoi Kai KaKoi boHavTec eivai 6XiTov
Xpovov PioOvTec b\d Tf|v bucKXeiav dvidjjLievot Kai dTifbioi TTap'
ivriiioic fivTec KaKuuc tov dTTiXoiTTOv piov TeXeuTTicavTec 6veibn
Toic TTaici KaTaXeiipouciv. ^Trei bk TTeqpuKa^ev ouk dGdvaTOi, ttiwc
KdXXiov dTT09W|CK€iv f| Ott^p djv X9^ TijLiujpoOvTac ; TToiav dfXXnv
dperfiv KTUJ^evouc; ttoToc f|biujv GdvaToc; Tivec euKXekTepoi
dTTo0av6vT€C f| ol ouTUj TeXeuTrjcavTec ; bri^ociou Tdcpou d£ioOv-
Toi, Guciai ^ttI toutoic TiTVOVTai, dTiuvec ^TTi toutoic TiGevTai,
avTi 0vT]ToO cujjLiaTOC dGdvaTOV jLivri|iT]V KaTaXeiipouciv. ol bi
TouTUJV TToTbec briiiociqt ^KTpdq^ovTai , Ti^uj)ievoi TTavoTTXiaic
TTpoebpiaic, 6au|ia2l6^evoi Kai iy xopo^c Kai tv Tt»Mvacioic Kai
Taic dWaic cuvouciaic. toTc bi 4k ToObe toO Kivbiivou cuj0eT-
^»v, dvbpdciv dTaGoTc T^vofi^voic, dKivbuvoc 6 Xoittoc pioc,
Mcticapiiio^evoic 4v TTdcaic TTavriTupeciv iv TTdcaic Geujpiaic. ol
9^01 TouToic qpiXoi eiciv, ol dx^poi touc toioutouc uTTepxov-
^®? TTdc dvfjp EevoOcGai pouXeTai. ^k Tilivbe Kai Tci|ieTdc TTpo-
Wnujc fiv eupoio. ouTOi THPctCKOVTec eubai)ioviZ!ovTai. — Dionys.
Hal. Arch. VI, 9, 4 ijj jui^v dv ti KaXov f| T^vvaTov iv ttI jidxri
oioiTpaEaneviu ^apTuprjCUJCiv ol Td ?pTa cuveiboTec, Tdc t' dXXac
«Tobuicui Trapaxpfi^a Ti^dc, fic ^k tujv iraTpiuiv ^Kdcroic d9i-
cmwv uTTdpxei cpepecGai, Kai Tflc Iti TrpocBricuj KXfipov, fjc
•ftKTTiTai t6 bn|i6ciov, iKavov TTOifjcai ujc |in^^v6c tujv dvaT-
^oiujv ber|6fivai. ili b^ fiv f| KaKrj Kai 6eopXapf|c bidvoia (pvff]C
^Xfjfiovoc 4TTi6u)iiav ^jiPdXri, toutui t6v qpeuT^jievov dTXoO
^^pacTricuj 6dvaT0V * Kpeirrujv Tdp Sv ^auTu» Te Kai toTc dXXoic
TtvoiTo 6 toioOtoc TToXiTric dTTo6aviijv. Kai TTepi^crai toTc outujc
^Tto0avoOci firJTe Tacpfjc )ir|Te tujv dXXujv vo|ii^u)v iiieTaXaPeTv,
"^' iZrjXoic, dKXaucTotc utt' oiujvuiv Te Kai 6ripiujv biaq)opTi6f^vai.
94 Josef Albertus,
Kapitel 11.
Der TCapaxXYjTixo; aJs Literalurgattung,
Legen wir uns nach den Einzelausfuhrungen die Ergeb-
nisse in der Grundfrage vor : Was ist das Ttvoc TTapaicXTiTiKOv,
und welehes ist seine Stellung innerhalb der griechischen und
romischen Literatur?, so ergibt sich folgendes. In der antiken
Literatur gibt es kunstgerecht ausgearbeitete erraahnende
Feldherrnreden von Thukydides bis Prokop und Cassiodor.
Es ist selbstverstandlich , daB die elementare Erklarung fiir
das Vorkommen von solchen Ermahnungsreden, bei welchem
Schriftsteller auch immer in dem Brauch der Feldherren liegt,
die Soldaten vor der Schlacht mit Reden anzufeuern. Es ist
femer klar, daB dieser Brauch durchaus nicht an das klassische
Alteiium gebunden ist, daB vielmehr die Gepflogenheit der
Ermunterungsreden bei allen Krieg fiihrenden Heeren und
Feldherren besteht. Die kurzen, knappenAnsprachenFriedrichs
des GroBen und Napoieons^) an die Soldaten sind bekannt
*) Die franz5sische Literatur hat wie keine andere die Konst
der Geschichtsschreibung theoretisch behandelt und Reden in die sti-
lisierte Darstellung eingelegt. Weitschichtiges Material hat Daunon
'Cours d'6tudes hist.' VII p. 1 ff. Dafi die Tochtersprache vom La-
teinischen auch rhetorisch stark beeinflufit ist, versteht sich eben
von selbst. Daunon weist mit Recht darauf hin, dafl die Renaissance
bei franzosischen Geschichtsschreiberh auch den Gebrauch der Tia-
rangues* m&chtig fdrderte. AUein auch in der Literatur des Mittelalters,
allerdings nicht in der zUnftigen Chronik, lebte der Brauch der lite-
rarischen Feldherrnrede, des irapaKXr^TiKdc, weiter. Vgl. Chanson de
Roland, 1110 — 1135 die Ansprachen Rolands und Turpins vor der Ent-
scheidungsschlacht bei Roncevaux. Etliche Ermunlerungsreden mit der
gewohnten Topologie bietet auch Henri de Valenciennes am Anfang
seiner 'Histoire de TEmpereur Henri*. Hochinteressant ist, da6 Ronsard
Die iTapaKXr)TiKo{ in der griechischen u. r3m. Literatur. 95
Aus der Natiirlichkeit des Brauches herans erklaren sich die
Ansprachen bei Horner und Herodot ebenso wie die An-
spielungen der Tragiker, ohne dafi wir es bei diesen mit
den TrapaKXnTiK6c nach Art des Lesbonax als irpoYO^vaciia wieder
emenerte in *£xhortation au camp du Roy Henri II* £d. Martin
Lavaux, 5. B. p. 188. Philippe de S^gur erzielt den hohen kQnstlerischen
Reiz, den seine Monographie *Histoire de Napol^on et de la Grande
Arm6e* noch heute gibt, wohl nur mit dem Mittel bewufiter historio-
graphischer Technik. Am Anfang des 4ten Buches Ififit er Napoleon
vor dem Obergang uber den Niemen an die Armee folgende Ansprache
haiten : *Napol^on satisfait se d^clare : 'Soldats', dit-il, 'la seconde guerre
de Pologne est commencde. La premi^re s'est termin^e k Friedland et
k Tilsit. A Tilsit, la Russie a jur^ ^temelle alliance k la France et
k TAngleterre. £lle viole aujourd'hui ses serments . . . La Russie est
entraln^e par la fatalit^; ses destins doivent s^accomplir. Nous
croit-elle donc d4g^n^r6s? Ne serions-nous donc plus les soldats
dAusterliiz ? (S6oc) £IIe nous place entre le d^shonneur et la guerre ;
le choix ne saurait 6tre douteux! (fvboSov). Marchons donc en
avant, passons le Niemen, portons la guerre sur son territoire . . .*
Auflerst wirkungsvoll weifi S^gur sich des Mittels der cOfKpicic zu
bedienen: 'L'empereur Alexandre harangua aussi son arm^e, mais
tout autrement. Quelques-uns virent dans ces proclamations la diff^-
rence des deux peuples, celle des deux souverains, et de leur position
mutuelle. £n effet, Tune, d^fensive, fut simple et mod^r^e; Tautre,
offensive, pleine d'audace et respirant la victoire : la premi^re s'appuya
de la religion, Tautre de la fatalit^; celle-ci de Tamour de la patrie,
celle-l& de Tamour de la gloire ; . . . — Man vergleiche auch die Stelle
B. 8, Cap. 9 '. . . que partout le peuple est T&me d un empire ; que \k
oii est le peuple russe, \k est Moscou et tout Tempire de Russie' mit
Thuk. Vn, 64, 2 . . . Kai ^veu|ui€ice€ KaO* ^KdcTouc t€ Kal EO>iTravT€C 6ti
^v Talc vauclv i^^tDv vOv ^c6^€voi Kal ir€21ol toic 'AOnvaioic €tcl Kal vf^ec
Kai f\ 0ic6Xoiiroc Tr6Xic Kal t6 ^iiya 6vo|uia tujv AOrivuDv . . . In der stil-
voll geschriebenen, von Menzel illustrierten 'Geschichte Friedrichs des
Grofien', von Fr. Kiigler ist an die Spitze des ersten schlesischen Krieges
und somit als Programmrede fUr die drei grofien Kriege Friedrichs eine
Feldhermrede gestellt : S. 161 '£he Friedrich aufbrach, berief er noch
einmal seine Offiziere zu sich und nahm von ihnen mit folgenden
Worten Abschied : "Ich unternehme einen Krieg, meine Herren, worin
ich keine anderen Bundesgenossen habe, als Ihre Tapferkeit und Ihren
guten Willen (ethisches irXcov^KrnMa). Meine Sache ist gerecht, und
meinen Beistand suche ich bei dem Glucke (biKaiov und eOTuxia).
Erinnern 2>ie sich bestftndig des Ruhms, den Ihre Vorfahren sich er-
warben in den Schlachtfeldern von Warschau, von Fehrbellin und auf
96 Josef Albertus,
irapaKXT]TiKoi im strengen Sinne zu tun haben*). AUein jene
Ansprachen, die von Feldherm tatsachlich gehalten und dann
vom Geschichtsschreiber oder Dichter kunstlos als solche
dem preofiischen Zuge (den beriihTntesten Siegen des grofien Kurfflrsten)
(£6oc und Siegestradition). Ihr Schicksal ist in Ihren eigenen H&nden;
Ehrenzeichen und Belohnungen warten nur darauf, dafi Sie sie durch
gla,nzende Taten verdienen (deXov und CvboEov). Aber ich habe nicht
notig, Sie zum Ruhm anzufeuern, nur er steht Ihnen vor Augen, nur
er ist ein wiirdiger Gegenstand ftir Ibre BemUhungen (rdiroc der Ent-
schuldigung). Wir werden Truppen angreifen, die unter dem Prinzen
£ugen den groOten Ruf hatten. Zwar ist dieser Prinz nicht roehr ; aber
unser Ruhm wird beim Siege nicht minder grofi sein, da wir uns mit
so braven Soldaten werden zu messen haben. Leben Sie wohl ! Reisen
Sie ab ! Ohne Verzug folge ich Ihnen zu dem Sammelplatz des Ruhms,
der unsrer wartet".' Hier genau so, wie in der Programmfeldherm-
rede zum ganzen Peioponnesischen Krieg Thukydides II, 11, 9 den
Archidamus die athenischen Krafte loben l&13t, um aus ihrer Ober-
windung grofiern Ruhm abzuleiten : dic oOv ^trl TocaOniv ir6Xiv crpa-
TcOovTCC Kal lirflcTiiv bcSSav ok6^evoi toic t€ irpot^voic xal f\\ilv ainoic
iv^ d|Liq>6T€pa ^k tiBv diTopaiv6vTUJV.
^) Einen deutlichen Ansatz zum irapaKXnTiK^c finden wir bei
Tragikern dfters in solchen Botenberichten, in denen Heeresaufstellung
und Schlachtgewuhl geschildert werden. Aeschylus iSiQi in den Tersern'
den Boten die Ermahnung vor der Schlacht bei Salamis folgender-
mai^en erzahlen: 401 f. Kal irapfjv 6^00 kXCiciv TroXXiP|v poi^v* di iraibcc
'EXX/|viwv It€, ^€ue€poOT€ itaTplb', ^X€ue€poOT€ hi iratbac, TuvaiKac,
eciliv b^ iiaTp(|juiv iihr\, e/|Kac b^ irpoT^vuJV vOv Oir^p irdvTuiv drfiby.
— In den Phoenissen, in welchen Euripides wohl am st&rksten home-
rische und rhetorische Technik einfliefien lafit, wie z. B. Verwendung
der T€ixocKOir(a und des episch wie rhetorisch und dramatisch gleich
kunstvoUen Botenberichts vom Kampf der Sieben und dem Zweikampf
der Brttder, ist auch die Ermahnungsrede verwertet. Es liegt mehr ho-
merische Art in der Ansprache des Tydcus: Phoon. 1144 ^KXctrSe TubcOc
Xdi c6c ^Haicpvric t<^voc* d» T^Kva AavatS^v, irplv KaTcSdveai poXafc,
tI (i^XXcT^ ftpbr]v irdvT€C ^iuTriTrTCiv irOXaic, Tv^vfjTCC Irrni^c dp^dTuiv t'
^iricrdTai. Nachdem Eteokles sich zum Zweikampf mit Polyneikes er-
boten, und dieser denselben angenommen hatte, ermahnen beide Heere
jeweils ihren Fiihrer : Phoen. 12^ f. irap€Ei6vT€C b' AXXoc AXXoeev qpiXiuv
X6T0tc ^edpcuv6v t€ Kd£n^buiv Tdbe * TToXOveiKec, ^v col Zr^vdc dpeiDcai
Pp^Tuc Tp6iraiov "ApT^i t' eOKXed boOvai X6tov. 'ETeoKXda b* aO* vOv
ir6X€uic Oirepi^axetc, vOv kuXXIvikoc t£v6^€voc CK/|irTpuiv KpaTCic. rdh*
f)T<^P€uov irapoKaXoOvTec ek Mdx^v. Auch in jenen Botenbericht
uber die Schlacht des Theseua gegen Theben zur Erzwingung der
Die irapaKXriTiKoi in der griechischen u. rSm. Literatur. 97
t^feriert werden, sind von unsern TrapaKXrjTiKOc als Gattung
der Kunstrede ebenso verschieden wie die kunstmaUig und
rhetorisch ausgearbeitete Rede von ihrer ursprunglichen ein-
fachen und rein sachgemaBen Veranlassung. Wie schon mehr-
fach bemerkt wurde, ist der Ausgangspunkt ftir den Tiapa-
icXrjTiKOc als technisch gearbeitetes literarisches Produkt
Thukvdides '). Bei ihm zuerst ist der TrapaKXriTiKOc das, was
er in fortlaufender Tradition spater bei allen Geschichts-
schreibern groBen Stils war und sein woUte, namlich die
Prosopopoie des zur Schlacht ermuntemden Feldherrn*). Er
laBt die Feldherren vor der Schlacht das reden, was sie in
gewissen gegebenen Situationen am passendsten gesprochen
haben konnen und, was fiir Thukydides wenigstens gilt, zum
Teil auch gesprochen haben. Das ist ja gerade die Grofie
dieses Geschichtsschreibers und Kunstlers, daB er in den
Reden das in Wirklichkeit Gesprochene soweit wie moglich
Leichenbestattung der Sieben fiigt Euripides eine Ermahnungsrede ein:
SDppl. 707 Kdv Tijjbe t6v cTpaTiiT^v aiv^cat irapf^v oO yap Td vikO&v
toOt' ^Kubaivev ^idvov, dXX* ^X^"^' ^c Td Kd^ivov oiKcfou CTpaToO. Ipprfie
^ aObriv, djce' Oirr)x»1cai xB^va * (b iraibec, el ^i] cxi^C€T€ CT€ppdv bdpu
cirapTiijv T6b' dvbpujv, otx€Tai Td TTdXXaboc. Ahnlich ist jene Er-
^ahnungsrede , welche dem Botenbericht iiber die Schlacht zwischen
"Cni Heere des Demophon und des Eurystheus zum Schutz der Hera-
kliden eingefugt ist: Heracl. 838 f|v hi bOo K€X€0^aTa- (h Tdc ABi^vac,
^ t6v *ApT€ia)v tOit^v cir€ipovT€C, o6k dpi^E€T' alcxOvr^v Tr6X€i.
') Das Richtige trifft auch hier Daunon G. d'6t. hist. VH, p. 457
T^Ue a 6t6 rintention de Thucydide, qui doit passer pour le createur
"® ce genre de discours ; car H^rodote n'en avait jet6 qu'un bien plus
P^tit nombre en un plus long ouvrage'.
') Dadurch, daS der historische Ktinstler die in Wirklichkeit ge-
'^^tene, dem Brauch entstammende Rede zum Hterarischen Kunst-
Pi"odakt machte, ist die Fortdauer dieses Brauches bei Griechen und
*^omern natiirlich nicht in Frage gestellt. Der Brauch existiert in Rom
^^i den grSfieren Heeren bis mindestens zu Caesars Zeit. Vgl. Sueton
^^s. 65: Apud milites quoque in Hispania idem Augustus vix ipsius
P^tat, quae tamen duplex fertur: una quasi priore habita proelio;
^itera posteriore, quo Asinius Pollio ne tempus quidem contionandi
'^^buisse eum dicit, subita hostium incursione. Vgl. auch Octavius 84 :
^ • • neque in senatu neque apud populum neque apud milites locu-
'^ttts est unquam nisi meditata et composita oratione.
Xm,2. 7
98 Josef Albertus,
gibt, daran anknupft und unmerklich dann zur Prosopopo^e
greift, seine Redner die bdovTa sagen laBt, wenn ihm s»^a
kiinstlerischer Zweck, groBe und iypische Gharaktere iucm_d
Situationen zu schildem, dies gebietet Und seine Art d^^r
Prosopopoie hat uns Thukydides in jenen viel zitierten Wort^^jn
gegeben *) : I, 22 Kai 8ca jiev \6f{\i einov gKacxoi F| ^eXXovr ^c
TroX€|Lir|C£iv f) iv auxifi f\br] 6vt€C, x«^€tt6v Tf|v dKpipeiav a(rrV|v
Tuiv XexOevTUJV biajLiviiiioveOcai r^v i^ol re iLv ainroc f\KO\p<Z€x
Kai TOic dfXXoOdv TroGev 4)Lioi dTiaTTtXXouciv • ujc 5' fiv iboKOVfv
i\ioi ?KacTOi nepi tuiv dei TiapovTUJV Td b^ovTa ^dXicr' eiTT6.Tv,
dxojidvuj 8ti dTT^TaTa ttic HujiTidcTic TvujfiT}C tujv dXriOuic XexO<
Tujv, ouTujc eipTiTai . . . KTTifid Te ic dei ^dXXov f\ dTuJViCfia
t6 TTapaxpn^ci dKOueiv £uTKeiTai. Denn wenn diese Charakt^ri-
sierung durch das Mittel der Prosopopoie auch fiir alle Reden
des Thukydides gilt, so doch in hervorragendem Mafie fiir sein©
zwolf TTapaKXT]TiKoi. Und zwar sind es nicht Oeceic, sondem
UTToGeceic*), d. h. Eeden im Munde bestimniter Personen und
unter bestimmten Situationen. Bringt ja doch auch Theon als
Beispiele der Prosopopoie Feldherrnreden mit unbestimmte^'
und bestimmter Situation; vgl. Eh. Gr. 11 115 Sp. (I 235 W-)
TTpocujTTOTroiia icTi TrpocdjTTOu TTapeicaTuJTri, 6iaTiGejLi4vou X6to^^
ofKeiouc 4auTuj re Kai Toic uTTOKeijidvoic TTpdT^aciv dvajicpicPn"
TTjTUJC • OIOV TlVaC Sv eiTTOl X6tOUC . . . f| CTpaTT}TOC TOTC CTp<*"
TldjTaiC . . . dTTi TOUC KlvbuVOUC. Kai ^TTi djpiCjLldvUIV bi TTpOCUJTTtXt^*
olov Tivac Sv etTToi Xotouc KOpoc dXauvuJv ^Tri MaccaT^Tac, ^
Tivac Adnc iiieTd Tf|V iv MapaOuJvi Mdx^v ivTUTxdvujv tuj pacvX^^
So ergibt sich der literarische Charakter und Zweck d^
TTapaKXTiTiKOc schon bei Thukydides, seinem Begriinder als <^^^
Prosopopoie des die Soldaten ermunternden Feldherrn ^^^
*) Dafi die Prosopopoie vorzugsweise dem Geschichtsschrei^*'
eignet, hat Theon ausgesprochen : Rh. Gr. II 60 Sp. (1 148 W.) f\ irpo<^«^"
iroTToda bi oO ^6vov lcxopiKdv T^Mvac|Lid ^ctiv, dXXd xai {)TiTOpiKdv '^**
biaXoTiKdv xal iroiriTiK^v.
•) Rh. Gr. II 61 Sp. (I 149 W.) ircpl hi Tf|c B^cciwc t( ftv tic X^^^*'
o6b^v Tdp ftXXo Tf\c 07ro9^C€UJC bia^^pci, irXfjv 6ti irpocdjirujv djpxcpid^^^
KalT^TTou Kal xp<ivou Kal Tpdirou Kal alTiac ^ctIv dirap^)uiq)aTOv. otov 0^^^
^ly, cl TTpocfiKci iToXiopKOU)ui^voic CTpdT€u^a ir^iinreiv clc t^jv Oir€popC^^ '
0iTd9€Cic bi €l AOrivaioic irpoc/|K€i iroXiopKou^^voic Oird TT^XoirownC^ ^^
€lc IlK€X(aV CTpdT€U|Uia 1T^|iir€lV.
Die irapaKXriTiKoi in der griechischen u. r5m. Literaiur. 99
der Schlacht in bestimmter Situation. Als solche aber ist er
teclinisches Kunstmittel der Geschichtsschreibung im allge-
meioen, der Schlachtschilderung im besondem und einzig und
Jiiir im Dienste dieser Literaturgattung an seiner Stelle. Das
hindert natiirlich nicht daran, daB wir dem TtapaKXriTiKoc spater
scbeiQbar auch aufierhalb der Geschichtsschreibung begegnen,
icii meine als Deklamationsiibung in den Rhetorenschulen wie
die nur fiir uns vereinzelt stehenden TrpoTpeTriKoi des Lesbonax
^isrrpoxuiLivdciLiaTa. Das Vivac fiv etiroi Xotouc . . . CTpaxriiroc Tok
CTpaTidrraic tm touc Kivbuvouc'^) mag von den Rhetoren in
weitestem Mafie geiibt worden sein wie die vielen andoren
Themata, die wir in den Suasorien des Rhetors Seneca antreffen.
Dab^i darf aber das eine nicht vergessen werden, dafi diesen
Obixngen — und die beiden TrpOTpeTrnKoi des Lesbonax sind
der^n literarischer Niederschlag — mit bestimmter und mit
^ttt>^tiramter Situation, als Odceic oder ais uiToOeceic, im
^^Mck auf ihre praktische Verwendung in der Geschichts-
scfvfeibung geiibt wurden, wie sie ja auch urspriinglich aus
"^^^er Technik speziell Thukydideischer Geschichtsschreibuog
^^^gelost wurden und als Redeiibungen in die Rhetoren-
^^onlen gekommen sein mogen. So erklart sich uns auch die
^^^ondert herausgegebene Feldhermrede Catos *quam Numan-
^^ dixit ad equites'*), die dann Livius umschreibt, wie jene
, ^iden Reden Caesars in Spanien, die zu Augustus Zeiten
^rsierten. Ist der TrapaKXriTiKoc als 7TpoTU|ivacMa die schul-
^SBige Verballhornung der Feldherrnredet der grofien Ge-
^^hichtsschreibung, vorziiglich der Thukydideischen, und aus
^hr einerseits abstrahiert, andrerseits wieder als Vorbereitung
^Xir Geschichtsschreibung geiibt, da die Prosopopoie doch
"Wesentlich zeigen will, wie man den Feldherm in einer ge-
%ebenen Situation reden lassen soll, so konnen Bedeutung und
\Vesen des TrapaKXriTiK6c nur aus den Gescliichtsschreibern
^elbst erschlossen werden.
Der prosopopoetische Charakter des TrapaKXiiTtKOC ist
bei allen Historikern auch den Topen nach der gleiche,
») Rh. Gr. n 116 Sp. (I 236 W.).
•) Gell. XVI, 1, 3.
7*
102 Josef AlbertuB,
die Technik wertvoll, aber Ssthetisch und fiir die EmpfindiM:::^^
hohl und kalt. Bei Flavius losephus wird das technisc^Je
Schema durch den Einschlag stoischen Philosophierens ori^n-
neli und warm gestaltet.
Haben wir im verhergehenden den TrapaKXrrnKOC »Is
Prosopopoie in der Hand des historischen Kiinstlers kennen
gelernt und die Entwicklung, die er bei den einzelnen Ver-
tretern in der Antike nahm, wenigstens in groBen Ziigen zu
erfassen gesucht, so gilt es nun noch, da die Feldhermrede
zur Beredsamkeit tiberhaupt so gut wie zum t^voc icT0piK6v
gehort, die Beziehungen zu den ubrigen Redegattungen auf-
zudecken.
Vom T^voc biKaviK6v ist die Feldherrnrede ja woW
am meisten entfemt. Und doch erinnert der Umstand, daB
Doppelfeldherrnreden sehr oft so gebaut sind, da6 das iTiaiveiv
und ipcTeiv des einen Feldherrn vom dTraivetv und i|i4t€iv des
andern paralysiert werden, an die Art der Gerichtsredon-
Auch in diesem Punkt ist Thukydides Meister und Vorbild.
Ihm wird der Doppel-7rapaKXriTiK6c zu einer Diskussion zwei^^
Gegner, von denen der eine die Griinde des andern vorweg-
nimmt oder entkraftet, als ob beide vor Gericht sich geg-ei^-
tiberstanden. Dem Leser sind ja die Griinde beider F^l^"
herren zu gleicher Zeit gegenwartig, und das hohere kur^^*-
lerische Resultat solcheu Verfahrens berechtigte Thukydi^i^
voUauf zu diesem Kunstgriff, zwei Gegner im Redeagon ^i^"
ander gegentiberzustellen, wie es der Wirklichkeit nicht e?^*'
sprach. Es ist gewiB nicht wunderbar, daJJ Thukydides *^
einer Zeit, in der die antiphonteischen Tetralogien entstand^^^
den scharfen Parallelismus der Gerichtsrede auf die Feldher"^^'
rede iibertrug, da ungef ahr zu gleicher Zeit die hohe Dichti:» ^?
im Drama den dTiIiv der groBen ^r|C€ic zu Prunkstiicken afc^^'
bildete. Die Kunstprosa rivalisiert auch hierin mit A^^
Drama, dessen Stelle einzunehmen sie eben den Anspnx^
erhebt.
Dem T^voc cufiPouXeuTiK^v dagegen ist der TrapaKVn"*'*'
k6c grundsatzlich unterzuordnen. AUerdings ist er ja wied
etwas 80 eigenstandiges, fest umschlossenes und von jene^
Die irapaKXTiTiKol in der griechischen u. rom. Literatur. 101
so gewinnt auch in letzterem der jrapaKXriTXKoc Caesars gegen
Ariovist eine, weil die Schlaehtsehilderung vorbereitende und
hebende, zentrale Stellung. Der Urastand, daB der Tiapa-
KKriTiKoc sonst der kunstlerischen, historischen Monographie
reserviert ist, erklart uns vielleicht, wanini Livius in den
ersten Dekaden altromischer Geschichte keine Eeldherrnrede
einflieht, obgleich auch da viele Schlachten erzahlt werden,
hingegen im Hannibalischen Krieg und den spatern Partien
^om TOpaKXriTiKOC ausgiebigen und hochrhetorischen Gebrauch
inacht. Er neigte hier unter dem EinfluB von Quellen wie
Polybios und griechischen Monographien des Krieges ent-
^eder unwillkurlich oder bewuBt zu den Kunstmitteln mono-
graphischer Darstellung im Gegensatz zu den annalistischen
und kunstloseren altern Teilen. In die Darstellungsweise des
Trogus gehorte der TrapaKXriTiKoc allerdings direkt nicht, doch
zeigte auch er durch die Rede Mithridats, wie schwer der
Historiker sich dieses technischen Rustzeuges zu entschlagen
vermochte, selbst wenn er woUte. Als dritte Gruppe der irapa-
KXriTiKoi konnen wir die der minnTai des Thukydides und Xeno-
phon ansehen, namlich die des Dio Cassius, Herodian, Prokop
sowie die des Arrian und Appian. Doch ist hier zvvischen der
freien und kunstvollen Nachahmung Dios und der sklavischen
Manier Prokops wohl zu unterscheiden. Zwar sind z. B. das Thu-
^ydideische Schema und dessen Grundgedanken in den Reden
^ctavians und Antonius' vor Actium unverkennbar, doch ist
^^0 in anderer Hansicht, in der wunderbaren Anpassung der
^lgemeinen Motive an die gegebene Schlachtsituation, in der
^^reinbeziehung und den mit wahrer Liebe abgehandelten
^thisciiejj Motiven von Preiheit, Dankbarkeit, romisclier Wurde
^^d nationaler Ehre, in der reichen rhetorischen Einlage
^^^ kraftvoUen Sentenzen wieder ein ganz selbstandiger und
^^Ber Meister des TiapaKXiiTiKOC ; er driickt ihm den eigen-
^^liehen Stempel eigenen Geistes auf. Etwas selbstandig
^^ anBerhalb des Rahmens der Entwicklungsreihe der er-
^^Unenden Feldherrnberedsamkeit stehen Dionysios und
^vius Josephus. Ersterer ist mit seinen langen, gekiinstelten,
^^ng nach rhetorischen Regeln gebauten 7rapaKXr|TiKoi fiir
104 Josef Albertus,
bis auf die Lesbonaxreden und einige gesondert publizierte
Feldherrnreden im wesentlichen technisches Kunstmittel der
Historiographie und nur ihr zugeordnet blieb.
Vom TrapaKXriTiKoc liegen die Beziehungen zum y^voc
diribeiKTiKOv und speziell zum dTriTdqpioc offen. Schon oben
wurde darauf hingewiesen, daB das Motiv der Autochthonie
der Athener zur Ermunterung sowohl im Isokrateischen
Panegyrikos *) als auch in der zweiten Lesbonaxrede zur
Geltung kommt In derselben Rede (28 — 66) feiert Isokrates
Athen als Begriinderin aller menschlichen Kultur : 27 eu-
pr|C0ji€V Top auTfjv ou jnovov toiv Trpoc TroXejbiov dXXd Kai t^c
d\\r\c KaTacKeufic, iv ^ KaToiKoO|i€V Kai jneO' f\c 7ToXiTeu6|ne9a
Kai 5i' iiv lf\v buvd|uie0a, cxebov dTidcric aiTiav oucav. Eben-
so 40 TTpdjTn xdp (Athen) Kai v6|liouc IGeTO Kai TroXiTeiav
KaTecTrjcaTO. . . Kai ^b/ bi\ Kai tujv t€xvujv Tdc t€ irpoc Tdvax-
Kttia ToO piou xpnci)iac Kai Tdc irpoc f|bovr|v ^e^riXQVTHLievac,
Tdc [xkv eupoOca, Tdc bi 5oKi|Lidcaca xpn^^^i Toic dXXoic Tiap-
ebujKev. — Endlich das Lob athenischer Tiaibeia: 47 OiXo-
cocpiav Toivov, ¥\ irdvTa TaOTa cuveEnOpe Kai cuTKaTecKeuacev,
Kai 7rp6c t€ tdc TipdEeic fijiidc djraibeucev Kai irpoc dXXriXouc
dTipduvev . . . f| TToXic f||Liuiv KaxebeiEev, Kai Xotouc ^Tijnricev,
irpoTpeTiTiKoOc X<Stouc cuTTPC^<P0uci, Ka\6v ^iv ^pTov ^irixcipoOciv, oO
\ii\y ir€pl T€ t6 KpdTicrov ti^c q)iXoco(p{ac biaTpipouciv. ficoi bi toTc
vciUT^poic etcriToOvTai, \ii\ bi' iDv tViv beiv^Tnxa ti?|v ^v toic XdTOic docVi-
couciv, dXX' 61TUJC Td Ti&v Tpiinuv fjeri ciroubaioi ir^qpuK^vai bdSouciv,
TocouTip ^dXXov dKcivujv Touc dKoOovTac Uj^eXoOciv, 6cov ol ^dv iv:\
X6tov irapaKaXoOciv, ol bi t6v Tp6irov aCiTiIfv ^iTavop6oOciv. Ciceros
Hortensius war die Ermahnung zur Philosophie. De div. 2, 1 cohortati
sumus ut maxime potuimus ad philosophiae studium eo libro, qui est
inscriptus Hortensius. Trebell. PoU. Scr. h. Aug. GalUen. 20. M. TuUius
in Hortensio quem ad exemplum Protreptici scripsit. Sueton. Aug. 85
muUa varii generis prosa oratione composuit, . . . item Hortationem
ad philosophiam. Diog. La6rt. VH, 129 dic Kal TToc€ibdjvi6c <pr\c\y Iv toic
TTpOTpeiTTiKoic. Auch macht Diogenes neben dem AristoteUschen irpo-
TpeirriK^c die des Demetrios von Phaleron, des Aristipp, Telephos,
Aristo und Epikur namhaft. Ich erinnere noch an den TTpoTpcimK^c
des Galen, an lambUchs TTpoTp€iTTiK6c €(c q>iXocoq)iav und Clemens
von Alexandrien TTpoTp€irTiK6c Trp6c " EXXnvac. Die christUche Literatur
weist noch manchen ahnUchen TTpoTp€imK6c auf.
*) Isokr. Paneg. 24
Die irapaKXnTiKoi in der griechischen u. r5m. Liieratur. 105
iuv TTdvrec ^iev dmSuiLioOci. . . 50 tocoOtov b' dTioXdXoiTTev f\
TioXic fjmliv Trepi t6 qppoveiv Kai X^t^iv touc dXXouc dv0pd)7Touc,
u)c6' oi Taunic iiiaGnTai Td)V dXXujv bibdacaXoi T^Tovaci, Kai t6
Tujv 'EXXr|VUJV 6vo)Lia jreTroiriKe nriKdTi toO t^vouc dXXd ttic
biavoiac 6oKeTv eivai, Kai imdXXov "EXXrivac KaXeicOai ttic xTai-
beuceujc Tflc fmeTepac Fi touc ttic Koivnc qpuceuic iiieTlxovTac.
Ganz ahnliche Motive vom Vorrang des freien athenischen
Staatswesens, seiner Sprache, seiner Sitten, seiner Yorteile
findet Thukydides bei hohem epideiktischem Schwunge in
der Nikiasrede vor der Hauptschlacht bei Syrakus: Thuc.
^, 63, 3 Toic bk vauTaic Trapaivui . . . dKeivr|V Te Tf|v f|6ovf|v
iv0u|aeiceai ibc dSa dcTi biacuicacOai, o*i TduiC 'AOnvaToi yo^ilo-
Hcvoi Ktti |if| 6vTec, f))Liu)v Tf^c Te qpujvfic rrl dTncTfjMri Kai tuiv
TpoTTwv T^ |iifif|cei dOau)Lid2ecOe KaTd Tf^v 'EXXdba Kai Tfic dpxfic
THc fijneTepac ouk IXaccov KaTd t6 ubqpeXeTcOai, ?c Te t6 q)oPep6v
Toic uTTTiKooic Kai t6 dbiKeTcOai ttoXu TrXeTov, iiieTeixeTe. i&CTe
Koivuivoi jLiovoi dXeuOepuiC f||iTv Tflc dpxfic 6vTec biKaiujc fiv
auTrjv vOv fifj KaTaTrpo6i6oTe.
Auch der Siegesruhm Athens in den Schlachten von
^arathon und Salarais ist, wie schon oben hervorgehoben
^^rde, ein stehender tottoc der Prunkrede ^) und ist ahnlich
^ie im Panegyrikos des Isokrates im zweiten TTpOTpeTmK6c
^^s Lesbonax verwertet und wird z. B. von Xenophon in den
^^ldhermreden gem angewandt.
Zahlreicher noch als die Beriihrungspunkte des Trapa-
'^^TiKoc mit der dTTibeiSic im allgeraeinen, sind die mit ihrer
hesondem Unterart des dTriTdcpioc. Der innere Grund ist deut-
^^h. Die Motive, welche den Soldaten vor der Schlacht zur
^^pferkeit anzuspornen geeignet sind, sind zum Teil die-
^^^'^en, welche ihn, wenn er gefallen ist, des Lobes wert
'^^chen. Im TrapaKXriTiKOC verspricht der Feldherr die Un-
^^rblichkeitj den Nachruhm, die staatliche Ehrung der An-
o^^iorigen, im dTriTdq)ioc werden alle diese Motive wieder vor-
^^t^i^acht, nun aber nicht mehr zum TTapaKaXeTv der Krieger,
^^dem in erster Linie zum ^TTaiveTv und allenfalls zum
^...^poiiuOeTcOai, schlieBlich noch ganz indirekt zum TrapaKeXeueiv
') Z. B. Isokr. Paneg. 88—99.
106 Josef Albertus,
der Gemeinde zu ahnlicher Tapferkeit Es ist im ^mTdcpioc
standige Beweistechnik, die euT^vcia und iratbeia der Qe-
fallenen zu loben *). Diesen acht griechischen tottoc der toi-
beCa und Tpoqpn der Krieger tibertragt Dionysios auf romische
Yerhaltnisse, indem er im Munde des Bomers Postumius dar-
aus ein Brmunterangsmotiv macht: Axch. VI, 7,1 ou xAp
dpSa)i£vouc Ofidc Trj^epov dXXriXoic €ivai Pepaiouc (piXouc bei
Kai mcTOUC cuM^idxouc, dXX' ff iroTpic Ik ttoXXou toOto drraa
7rap€CK€uaK€ TdTa06v. Kai tdp iTQaq^ryze 6\ioO Kal iratbeiac
dTux€T€ Koivnc Kal 0€oTc im Tuiv auTUiv pu)}Liujv i0u€T€ Kal rroXXuiv
ji^v dTa0u)v diroXeXauKaTe . . . ^S dJv icxupai Kai dbidXuTOi
rreqpUKaci cuTK€pdvvuc0ai Trdciv dv0pujTroic cpiXtai.
Perikles*) legt in seinem iTriTdqpioc den Hauptnachdruck
auf das Lob der Staatsverfassung, die solche Helden fiirs
Vaterland hervorzubringen imstande sei. Auch dieses Motiv dor
Staatsverfassung klingt im TrapaKXriTiKoc deutlich an. Brasidas
halt den lacedamonischen Soldaten vor, daB nicht Bundes-
genossen und nicht die groBe Zahl den Sieg erringen, sondern
die heimatliche Tiichtigkeit eines Staates, in dem nicht der
Haufe iiber wenige, sondern wenige iiber die Menge herrschen :
Thuc. IV, 126, 2 ... dXXd 6t' olK€iav dp€Tnv, Kai inTib^v
TrXfi0oc TTcqpoPficOai ^Tlpujv, o'( T€ \ir\hi dTro TroXiT€tujv toioutuiv
fiK€T€, ^v afc TToXXoi dXiTUJV fipxouciv, dXXd ttX^iovujv ^dXXov
dXdccouc.
Es ist nicht mehr notig, hier auf die dem TrapaKXr)TtK(Sc
und dem dTriTdq>toc eigentiimiichen Motive des Ruhms der
Gefallenen bei Mit- und Nachwelt, ihrer Unsterblichkeit, des
Gliickes der Eitern, Kinder, Verwandten, ja des Staates selbst
und der ehrenvoUen sozialen Stellung der angehorigen Hinter-
bliebenen naher einzugehen, da sie unter der Rubrik der iK-
piic6|i€va schon oben zusammengefaBt sind. Nur auf einen
Ausdruck sei noch hingewiesen, der in beiden Redegattungen
*) Pl. Menex. 237 B ti?|v eCrr^vciav oOv irpuiTOv aOriDv ^TKUJ|yi{a2^uj|ui€v,
b€UT€pov bi Tpocprjv T€ KoX Tiaibeiav . . . Hyper. Epit. 8 dXXd ircpl Tf^c
Traibclac aOTiJ&v ^m^vnceui xal ibc ^v iroXXfj cuJ9poc6vr| iraibcc 6vt€C
irpd<pr{cav Kal ^iTaibe6Gr]cav.
») Thuc. II, 36 ff.
Die irapaxXriTiKoi in der griechischen u. rom. Literatur. 107
identisch wiederkehrt Hypereides und Dionysios sprechen
davon, dafi die tapfern Erieger durch schone Taten dem
Vaterland den glanzendsten Eranz winden^).
Also zwischen dem TTapaKXriTiK6c und den tibrigen ver-
wandten wie iibergeordneten Bedegattungen des ^TriTdcptoc^
iraviiTupiK6c, ^mTpcimK^c und cuMPouXeuTiKoc sind Beziehungen
zwar vorhanden, aber sie sind scbwankender Art; die Grenzen
verfliefien z. t in einander. Eine eigentliche Eingliederung
des TrapaKXriTiK6c in das groBe System der Redegattungen lafit
sich auf diesem Wege nicht erzieien. Wohl aber ist absolut
sicher, dafi der napaKXnTiKoc der cTdcic TrpaTMaTiKifi der spatem
Rhetoren sich einftigt und mit allen Arten des cumPouXcutikoc
und ^TnbeiKTiKoc die Beweisftlhrung und Topologie nach den
TcXixd KcqpdXata teilt Hier ist auch flir die Feldbermrede der
sichere Untergrund in der rhetorischen Theorie gefunden, auf
welchem sich die Topologie wie auf einem sichera Fundament
aufbaut Die Lehre von den TcXiKd KecpdXaia der ardcic irpaT-
^onKr) ist im letzten Gmnde die Erklarung ftir die feststehende
Topologie des irapaKXiiTiKoc von Thukydides bis Prokop. Die
TeXiKd KcqpdXaia sind das gemeinsame Band, das die nach Zeit,
Autor, Schlachtsituationen und beteiligten Personen so ver-
schieden und oft so individuell gestalteten Feldhermreden zu-
sammenhalt Und insofem kommen wir tiber die unbestimmte
Ansicht, den Feldhermreden liege ein gemeinsames Muster-
schema zugrande, wesentlich hinaus. Auch Jebbs Erklarang der
TVadition' der Historiker stellt sich als nicht hinreichend heraus.
Der Charakter der TrapaKXnTiKoi als Literaturgattung lafit
sich also kurz dahin formulieren: sie sind beim Historiker
von Thukydides ab die Prosopopoie des die Soldaten er-
muntemden Feldherm. Die Beweisfiihrang gliedert sich im
wesentlichen nach jenen Regeln der ziinftigen theoretischen
Bhetorik, die von den TcXiKd KecpdXata handeln. Der irapa-
*) Hyper. Epit. 19 . . . ^cuOcpiav ck xd koiv6v irflav Kar^Gccav,
T^v V €OboEiav Aird Tut)v irpdH€U)v aibiov CTdqpavov Tfj iraTpibi ircpi-
^6nKav. und Dion. Arch. XIV, 9 Ende imaKdpiov \xiy Kovt€C t6v dwd
Toub€ XP<^^ov, otc Av 4rrfivr]Tax t6v ^Triq>av^cTaTOv tQ iraTpibi ct^-
9avov KaTOTaT€iv, KaXf|v hi Kal dGdvoTOv €dKX€iav KaTaX^i^iovT^c dvTi
evT|ToO cdifiaToc vT^irioic iraicl Kai TTlPciioic tovcOciv.
108 Josef Albertus,
KXTiTiKdc fallt also nach der spatern Seheraatisierung der Status-
lehre unter die cTctcic TrpaT^ariKri. Wir haben nicht notig,
ihn der Aristotelischen Dreiteilung der Beredsanikeit in t^voc
biKaviKov, cu|uPouX€utxk6v und dmbeiKTiKov einzugliedem, da
er wesentlich abseits steht als technisches Kunstraittel der
Historie. Sein Yorkommen als TrpoTUMvaciiia in der deklama-
torischen Schulberedsamkeit findet die volie Erklarung darin,
daB er eine willkommene Themastellung zur EintibaDg der
crdcic 7rpaT|LiaTiKr| bildete; und die Rhetorik mulJte solche
Themata stellen, da sie seit Isokrates die Hjstoriographie in
ihre Bande geschlagen hatte, auch fiir sie vorbereiten wollte.
Aber was die Rhetorik durch die Isokrateer iiber die
Historiographie gewann, war im Grunde kein neuer Erfolg
fiir sie, sondern nur die endgiltige Befestigung eines Eia-
flusses, der sogleich bei dem ersten groBen Geschichtsschreiber
zutage tritt. GewiB, die Rhetorik, die Thukjdides' Schrift-
stellerei widerspiegelt, ist nicht ohne weiteres zu vergieichen
mit der des vierten Jahrhunderts, nicht der Form der Dar-
stellung nach, besonders nicht in ihrem Verhaltnisse zatn
Dargestellten selbst; sie erstreckt ihren EinfluB nicht auch
auf das Sachliche, wird nicht um formaler Riicksichten willen
eine nur zu oft siegreiche Feindin der historischen Wahrheit
Aber nichts ist bekannter, nichts sicherer, als daB Thukydiies
in der Formulierung sowohl der Gedanken wie der Spracbe
sich der sophistischen Rhetorik seiner Zeit in weitestera MaS^
ergeben hatte. Er zog nur die Konsequenz dieser seiii^^
Stellung zur Rhetorik, wenn er fiir sachliche Charakteris^^
zunachst im Verein mit den anderen eingelegten Reden aiJ^^'^
das rhetorische Mittel des irapaKXriTiKOC verwandte. AU®^^
als ihm im Laufe der Arbeit das Moment historischer IJ^*
treue, welches diese historische Form notwendig an sich tt^^
zu immer klarerem BewuBtsein kam, warf er das vergiftec^ ,
Kunstmittel bei Seite, mied wie iiberhaupt die Einlagen fik*^
geformter Reden, so auch die der rrapaKXriTiKoi. Der ei ^
seinerFortsetzer, Kratippos, hat hieraus seinerseits wieder sei ^
Lehre gezogen, verbannte aus seiner Darstellung die Rei^ ^
iiberhaupt (Dion. Hal. de Thuc. 16), also auch die TrapaKXnTt»^ "^
Die iTapaK\r|TiKo( in der griechischen u. rom. Literatur. 109
Tielleicht ist es, in diesem Zusammenhange beti*achtet, auch
kein Zufall, daB der andere Fortsetzer des Thukydides, Xeno-
phon, seinen Hellenika gleichfalls keinen TrapaKXnTiKOc einge-
iugt hat Diese durch Thukydides selbst noch eingeleitete, von
Kratippos fortgesetzte Reaktion gegen das uberraaBige Hervor-
treten des rhetorischen Elementes in der groBen Geschichts-
schreibung hat die isokrateische Schule iiberwunden. So
haben ihre Historiker in diesem Punkte nichts Neues ein-
gefiihrt, sondem kniipfen nur an die altere Theorie des
Thukydides an. Und alsbald vollzieht sich — friiher als fiir
andere Redegattungen — das Schauspiel, daB die Rhetorik
des 5. Jahrhunderts durch Vermittelung des Historikers Ein-
flufi auf die jiingere Rhetorik gewinnt und zwar auf die ge-
sanate. Die Antike iiberliefert es und auch wir beobachten
es noch: die Rhetoren der ganzen Folgezeit griffen auf die
TrapaKXnriKoi des Thukydides zuriick, iibernahmen ihre Topen
und arbeiteten sie aus, fiir groBe Glanzstiicke von der Art
4er aristideischen Meletai ebensogut wie wie fiir ihre pro-
gymnasmatischen tJbungen. Dafur sind die Historiker als
Zeugen erhalten, die nicht weniger durch die Rhetorenschule
^ durch ihre eigene Schriftstellerei auf Thukydides gefiihrt
^rden. Sowenig erwiinscht die weite Wirkung dieses Kunst-
"^ttels seinem Schopfer — wenigstens von seinem letzten
^^ndpunkte aus — auch gewesen ware und so wenigVor-
^^^ sie der antiken Geschichtsschreibung gebracht hat, un-
^^rdient war sie nicht Denn wie auch immer die Rhetorik
^ Laufe der Jahrhunderte ihre Mittel auszugestalten wuBte,
^^' ^elchem Riistzeuge ausgestattet ihre Schiiler in denWett-
J^^it der griechischen Geschichtsschreiber hinaustraten: iiber-
^fton hat das Vorbild auch in den TTapaKXriTiKoi niemand,
^^ wenige haben es in einigen Stiicken zu erreichen ver-
^ocht.
Inhaltsangabe.
Seite
Vorwort 5
I. Teil: Die Quellen des irapaicXiiTiK^c.
Kap. 1. Der Name irapaicXriTiKdc X6yoc bei Rhetoren und Hi-
storikern 9
Kap. 2. Die beschr&nkte Yerbreitung des irapaKXriTiK6c in der
historisch-biograpbischen Literatur 17
Kap. 3. Scheidung der allgemeinen Feldherrnrede und der irapa-
KXnriKoi 21
Kap. 4. Vorstufen des irapaKXrjTiKdc 24
Kap. 5. Verzeichnis der in der antiken Geschicbtsschreibung
vorkommenden irapaKXriTiKof 28
n. Teil: Die Technik des irapaKXnTiKdc.
Kap. 6. AuQere Anlage des irapaKXriTiKdc 37
Kap. 7. Anwendung der direkten oder indirekten Rede in den
ennabnenden Feldherrnreden 43
Kap. 8. Die Einleitungs- und Schlufitechnik 46
Kap. 9. Die bibaxr) 61
Kap. 10. Gebrauch der TeXiKd Ke^dXaia 55
I. Das ^Ooc in der Feldherrnreden 55
II. Die Gerechtigkeit der Sache: das b(Kaiov ... 58
III. Der Siegespreis: das cufbi^^pov 61
IV. Das buvaT6v und j)(|ibtov 68
V. Die ethiscben Ermunterungsmotive 87
VI. Das ^kPtic6)ui€vov 92
Kap. 11. Der irapaKXriTiK^c als Literaturgattung 94
GRIECHISCHE
BAUINSCHEIFTEN,
VON
HEnrEIGH LAmEMAIOr.
HIT YIKB TAFELN TmD ZWKI ABBXLDUNQBN IH TEXT.
STRASSBURG
VERLAG VON KARL J. TRtBNER
1908.
Den Herren Professoren
Dr. P. VIERECK,
Dr. Fr. FreihermHILLER v. GAERTRINGEN
in Dankbarkeit und Terehrung.
Vorwort.
In der vorliegenden Abhandlung gebe ich Text und
sachlich-sprachlichen Kommentar einer Anzahl griechischer
"Bauinschriften*, d. h. der Errichtung von Bauwerken gelten-
der Inschriften, deren bisherige Wiederherstellung und Er-
klarung nicht geniigte.
Aufierdem ist es mir dank der ruhmlichst bekannten
Liberalitat des Generalephoros der griechischen Altertiimer,
Herm Dr. P. Eabbadias, vergonnt, eine unveroffentlichte Bau-
inschrift (Nr. 11) beizuftigen, die ich im Sommer 1907 zu
Eleusis fiir das Corpus-Unternehmen der Konigl. PreuBischen
Akademie der Wissenschaften abgeschrieben habe ; dem Vor-
sitzenden der Kommission fiir die grlechischen Inschriften,
Herm Geh. Reg.-Rat v. Wilamowitz-Moellendorff, sage ich
gleichfalls fiir die mir freundlichst erteilte Publikations-
befugnis verbindlichen Dank. Leider versagte das Geschick
dem trefflichen Mann, der sich um die Aufdeckung von
Eleusis die groBten Verdienste erworben hat, Dimitrios
Philios, die wissenschaftliche Welt noch selbst mit seinem
Punde bekannt zu machen. — Gelegentlich beziehe ich mich
auf eine andere unveroffentlichte Bauinschrift von Eleusis, von
der ich Abschrift und Abklatsch genommen habe (Inv.-Nr. 20).
Sie ist betrachtlich umfangreicher als Nr. H, aber zugleich
auch grofitenteils noch schwerer zu lesen, sodaB ich die
Lesung und Erklarung noch nicht abschliefien konnte. So-
viel steht jedoch fest, daB sie von dem Fundament des
Trpocrqjov Philons vor dem Telesterion handelt, wie es tat-
sachlich ausgefiihrt worden ist. Sie setzt altere Fundament-
teile (rd TraXaid) voraus.
Die Abhandlung ist aus Studien iiber die *Kunstaus-
drucke der griechischen Architektur' hervorgegangen, die
VI Vorwort.
durch die gleichnamige Preisaufgabe der Lamey-Stiftung der
TJniversitat Strafiburg angeregt worden waren. Die Ausge-
staltung der Arbeit f iir die Drucklegung hat Herr Professor
Keil durch Berichtigungen und wertvoUe Anregungen ge-
f5rdert, wofiir ich ihm auch an dieser Stelle meinen warmsten
Dank ausspreche. Ftir freundliche Unterstutzung beim Lesen
der Korrektur habe ich den Herren Professoren Hiller
V. Gaertringen, Keil und Viereck zu danken.
Berlin, Pfingsten 1908.
Heinrich Lattermann.
Zeichen-Erkl£lrung.
In den Inschrift-Texten sind Bucbstaben usw., wenn sie
in eindeutigen Resten erhalten sind, durch einen unterge-
setzten Strich; wenn in mehrdeutigen, durch einen unter-
gesetzten Punkt gekennzeichnet
Wo nichts anderes bemerkt ist, stehen in eckigen Klam-
mem [ ] erganzte Zeichen ; in runden ( ) f ehlende oder ver-
schriebene; in gespreizten < > auszuschaltende.
Die Zahl der Buchstaben unter den Lucken (nur bei
nicht-croiXTi^iov-Inschriften) ist annahemd.
Publikationen und Behandlungen einzelner Teile einer
Inschrift sind in runde Klammem gesetzt. Ein Stem (*) vor
friiheren Publikationen bedeutet, dafi der Herausgeber den
Stein oder einen Abklatsch vergiichen hat
Inhaltsverzeichnis.
Seita
Vorwort V
I. Ausschreiben aus Eleusis IG. IP1054b/c 1
II. Vertrag aus Eleusis, ineditum 44
III. Ausschreiben und Vertrag aus Athen wegen Errichtung eines
Gebaudes auf Delos (der sog. •Stierhalle') IG. U» 1054 g . . 64
IV. Technischer Teil des Ausschreibens aus Lebadeia BCH. XX
(1896) 318 ff. 81
V. Ausschreiben aus Lesbos (betr. den Tempel von Pyrrha-Messa)
IG.XIPll 92
VI. Dekret aus Mytilene IG. XII» 14; 120
Nachtrage 131
Register.
A. BeilHufig behandelte Inschrift- und Literaturstellen . . 133
B. Sachregister 133
C. Behandelte Termini 135
Verzeichnis der Tafebi.
I. Zu Inschrift I. Ausschnitte aus den RUckseiten von Abklatschen :
A 7—16 1., B 5—15 r.
n. Zu Inschrift I. Rekonstruktionen (Fig. I— VII).
III. Zu Inschrift II. Mit Graphit behandelter Abklatsch.
IV. Zu den Inschriften IV — VI. Rekonstruktionen : Fig. I zu Inschr. IV;
Fig. II— V zu Inschr. V; Fig. VI u. VII zu Inschr. VI.
Figuren im Text.
Seite
Wandkonstruktion des Tempels von Messa nach Koldewey, Xesbos' 99
Versuch einer Rekonstruktion des 'Chiischen Dachstuhls' . . . 130
I.
Inschrift von Eleusis.
Eleusis, gef. in der N.-O.-Ecke der von Philon errichteten
Vorhalle des Telesterions. — Ebenda im Museum, I.-N. 21.
Stele pentelischen Marmors (weiB mit blaulichen Adern
und Glimmerstreifen), zweiseitig beschrieben (A und B). Zwei
aneinanderpassende Bruchstticke; rechts (A) oben fehlt etwa
ein Viertel der Stele, unten ist sie voUstandig. Obere Schmal-
seite glatt Keine Verzierung. Hohe des Steines 1,39 m;
Breite, etwa in halber Hohe, 0,502, unten 0,503, also kaum
merkliche Verjtingung ; Dicke oben 0,083, unten 0,09, also
ziemlich starke Verjtingung. Hohe der beschriebenen Mache
(ohne die Uberschrift Geoi) auf A 1,062, auf B 0,86. Die
Oberflache des Steines ist groBenteils stark abgescheuert.
♦D. Philios, 'Ecp. dpx- 1886, 185 (vgl. 272).
(B. Keil, Ath. Mitt XX [1895] 41 Anm. 2; einige richtige Er-
ganzungen zu B.)
*Kohler, IG. H^ 1054b (S. 227) = A und 1054c (S. 231) = B
nach Abklatschen von Lolling; auf B liest Kohler weit
weniger Zeichen als Philios.
(*L. D. Caskey, Americ. Joum. of Arch. 2^^ series IX [1905]
147 ff. und Tafel IV; zahlreiche Erganzungen zu AB und
Rekonstruktionen von Stylobat, Fries und Geison.)
(J. Sundwall, Epigraphische Beitrage zur sozialpolit Gesch.
Athens, 4. Beiheft zur •Klio* [1906], S.46; zu A 2-6. Er-
ganzung von Z. 3.)
(H. Lattermann, KUo VI [1906] 143 f. zu B 52-64 und 65-67;
Erganzung der Lticken. — 153 Anm. 2 zu B 67-83 ; Be-
richtigung einiger Zahlangaben.)
(*Ds., ebd. 331; neue,seine ErganzungenbestatigendeLesungen
von B 52-67 nach Abklatsch von A. Wilhelra.)
xm, a 1
2 Heinrich Lattermann,
Die hier gegebeneUmschrift beruht auf meiner im Sommer
1907 vorgenommenen durchgangigen Nachpriifung des
Steines; auBerdem standen mir Abklatsche zur Verfiigung,
die A. Wilhelm (von A 1-44 und B 52-SchluB), L. D. Caskey
(A 45-SchJuIJ und B 1-60, 82-Schlu6) und ich selbst (von der
ganzen Inschrift) genommen hatten. — Schon bevor ich den
Stein selbst sah, hatte ich aus den Abklatschen von Wilhebn
und Caskey sehr viel mehr Zeichen herausgelesen als Philios
oder gar Kohler hat. Die Lesung ist eben auf groBen Teilen
des Steines wegen der starken Abscheuerung schwierig, und
weder Philios noch Kohler scheinen Lust verepiirt zu haben,
in diese Teile einzudringen. Preilich war in diesem Falle
von vomherein anzunehmen, daB das Ergebnis die auf-
gewendete Zeit und Miihe nicht lohnen wurde : die Inschrift
lieB sich ohnedies groBtenteils wiederherstellen. Immerhin,
es gab genug Zeilen, in die nur beharrliche Priifung des
Steines oder eines Abklatsches Licht bringen konnte. DaB
tibrigens Philios an manchen recht deutlichen Zeichen acht-
los voriibergegangen ist, hatte vor mir sclion Herr Caskey be-
obachtet, als er zunfichst f iir sich, spater auf meinen Wunsch
fiir mich einige Zeilen des Steines nachpriifte. — Herr Caskey
hat auch durch einige neue Erganzungen, die er die Freund-
lichkeit hatte mir brieflich raitzuteilen, zu der hier gegebenen
Wiederherstellung beigetragen; ich vemierke sein Verdienst
an jeder Stelle sorgfaltig.
Die neue Erganzung von B 62 entnehme ich einer brief-
lichen Mitteilung von Herm Dr. A. Frickenhaus. A 27 erganzte
zuerst Prof. Keil djcre K€]ic9ai, dann ich das iibrige.
Sonst riihren alle Erganzungen, die iiber die vorgenannten
Publikationen hinausgehen, von mir her.
A.
e[eoi]
Kann* nad Pintroiijrmikoii.
'ETricTdTai *Qeucivio i[|Liic9ujcav • ^) ]
TTaiovibric,')Ari|iaiv€TOC [ , *)NiK6brm]-
ocTTiCTiuvibo'A9uoveOc, [*) *) ]-
6 vric OiXiTnro 'EcTiai69e[v, •) ],
Griechische Baoinschriften. 3
^MeXdvujTroc 'Ecnobiupo TT[ ]
vac. 0,015 = spat. -f- vers.
'ApXlT€KTUiV OiXttTpoc A[ ]
AiOouc T£|i€Tv t^ AiTivTi[c ttic iiaXaKflc TreTpac 6|iaXo0c, mK]-
oc T€TpdTrobac, TrXoTOC Tp[iujv iToba»v, Tidxoc Tpirmnrobiouc x]-
Qi ^K7r€X€Kficai 6p9ouc 7rg[vTaxfii, fi7T€pTov fx^VTac Kai dTa]- lo
T€V 'EX€udvd5€ uTi€C Kai [dGpaucrouc, dpiGjiOC T€TTapdKo]-
^OL T€TTap€C- ^T€pOUC Xl9o[uC T€)i€Tv iE A(TlVr|C fAllKOC 7T€V]-
T6 TTobuiV, TlXdTOC TpilWV 7T0[b]u)[v, TrdxOC 7T€V9Tl|il7T0bi0UC Kai ^k]-
^eXeKfjcai 6p9ouc 7TavTaxfi[i, dTxepyov ^xovTac Kai dTaT€V 'E]-
A£ucTvdb€ €ic t6 Upov uti[€C d9paucTouc, dpi9)i6c €tKoa] 15
T^TTapcc* KavovT6ac ipTdcg[c9ai Xi9o AiTivaio t6 inaXaKo]
fM^nlKoc 7Tap' 6Xov Tov ToTxov T0[. . . . (T€Tpd7T06ac), TpiUIV 7T06UIV
7TXdT0C, TpiUj]-
[^ TF|]m7To6iujv TTdxoc, iCTiv iK[dcTTiv TTOioOvTa, ^TTi 6^ Tfli T^via]-
[i ^^]oiujc, Ixowcav iH f|XujTO. N/
[- Ka]i 7TapaT€|Li6vTa [^]y[T]6[c] 8c[ov ^Tri
Ka]- 20
[i dpjavTo cuvTi9€vai touc agyo[uc d9paucT0C Kai dpiiOTTOv]-
l*rcx]c 7TavTaxfii Kai 6ficai Kai To[|icpu»cai Kai |i6Xup6ov 7T€pix^]-
[cxi], §1 fiv 6 dpxiT^KTUJV K€XeuT)[i, Kai d7T€pTdcac9ai, Kavovi6uj]-
[v djpiGjioc T€TTapdK0VTa 6uo* Tg[iTXu(pouc eiKOci T^rrapac]
[^]pTdca9ai Xi9o AiTivaio [t]6 ^q[XaK6 iivpoc 7T€VT€ 7to6u)v, 7TXd]- 25
[xjoc Tpiuiv 7To6iuv, Tr|v ayT[f|]v dq^ifac[iav TTOioOvra TaTc dv
TU)l I]-
^PuJi 6ipTac|i€vaic Kai fi[pai ujct€ dv toic i6iaic x^paic k€]-
^cOai • Tdc TpiTXucpouc Kai^ to[utujv 6uo T^JViaiac Ka9ap)i6ca]-
^ ^PMOTTOucac Ka[i] €ut€V€[Tc 7TavTax€T Kai 6ficai Kai TOjLicpuj]-
^^i Kai ^6XuP6ov 7T€pi[x]€[ai, dpi9)LA6c TpiTXuqpujv ^ikoci t€t]- 30
"'"^PeC- Xi90UC T€|i€V n[€]v[T€XT]lKOUC €ic ji€T67na UipOC 7T€VT€]
"^tObuiv, 7TXdT0C 7T€VT€ TT06[uiV 7TaXaCTflC 6€6VTUJV, TTdxOC TpiUIV 7t]-
^cicrujv Kai ^K7T€X€Kfi[cai 6p9]6[c 7TavTax€T, dmpyoy fxovTa]-
^> ''^poc Tov dvaTpaq)€a 8[v fiv 6iui] 6 [dpxiTCKTUJV Kai 7Tapa6oOva]-
* ^Tr'dva9nK€l UTI€T[c X€Uk6c dc]7T[lX0C, dpi9ji6c 7T€VT€Kai6€]- 35
^ ' ii90C dTaT€Tv n€[vT€X]Q9€[v 'E]X[€UCTvd6€ ^flKOC 7T€VT€ 7T06]-
^' ^XdTOC 7T€VT€ 7T0[6u)V] 7TaXac[TflC 6€6vTUJV, 7Tdxoc TpmaXdcT]-
^^ '^oti Ka9€X4c9ai [i]v tuii [ll^piui [u]t[i€Tc Kai d9paucToc, dpi9]-
1*
4 Heinrich Lattermann,
ji6c b^Ka TrevT€ • ji[6T]6Tria 4pTdc[ac]0ai [b^Ka 7r4vT€ TTcvTeXriiK]-
40 d OniOC 7T€VT€ 7T0[b]UJV, TlXdTOC 7T[f]y[T€] 1T0[b]tj[V TTaXaCTTlC b€-
6VTIUV, TJ-
f|v auTf|v tg[Ta]dav TT0i6v[Ta] to[ic] 4v [tiwi Upuii €tpTac^4voi]-
c Kai dpa[i Kai] Ka9ap^6ca[i] dp|Li6TTo[vTa Kai €UT€vfi TravTax^]-
T, dpai bk [Ka]i Td tpTacjidva Ka[i Ka0ap|Li6cai €UT€vfi TravTax^]-
T, Kai br|[cai] Kai TO^(paica[i] K[a]i ji6X[u]p[bov TT€pix^ai Kai 4tt€Pt]-
45 dcac[0ai] • Xi0oc T€ji€Tv TT€vt[€]X[tii]k6[c €Jc Td T^Tca jxfiKoc ££ tt]-
0[b]d»[V, TT]XdTOC T€TTdpUJV TTObwV [TT]a[XaCTflc] b[€6vTU)V, uipoc
tt4vt€]
TT[aX]acTOjv Kai iKTT€X€Kficai dTT€pTo[v ?xo]v[Tac 6p06c TTavrax]-
[€]T TTpoc t6v dvaTpaqp^a 8v fiv buii 6 dg[xiTdKTujv Kai Trapabova]-
i dTT* dva0nK€i bfiexc X€uk6c dc[TTi]Xoc, [dpi0^6c T€TTapdKOv]-
50 Ta tTTTd • X10OC dTaT€Tv lT€VT€X[fl]0€V*EX[€]u[cTvdb€ fxflKOCK TTO]-
bt&V, TTXdTOC T€TTdpU)V TTObUJV TTaXac[T]fl[c b€]6[VTUJV, Ol|IOC
Tt4vT€ 7T]-
aXacTujv, dpi0ii6c T€TTapdKOVTa 4[TTTd] • TWiv[ia(oc Xt0oc buo d]-
• • • • •
TaT€Tv iLlflKOC ivvia TTObuiV, TTXdTO[C ti 7T0b]uj[v, UipOC TT^VTe
TTaXa]-
CTuJv Kai Ka0€Xdc0ai iv tO&i l€puj[i uti€Tc d]0[paucToc' T^Tca]
55 dpTdcac0ai n€VT€XTi[i]Kd Aujp[iKd] TTp6[c] t6[v dvaTpaqp^a 8v
fiv b]-
iBl 6 dpXlT^KTUIV T€TTapd[K]OV[Ta] tTTTd [^fiK]o[C ii TT0buJV,7TXdT0C]
T€TTdpUJV TTObuiV TTaXaCTflC b€6[v]TUJV, [TTdx]o[C 7T€VT€TTdXaCTa, TO]-
uTujv buo TWiViaTa, Kai dpa[vTa] cuvT[i]0€ya[i t6c dpji6c dpfi^rr]-
ovTac TTavTaxeT d0paucToc, TrXdTOc [TT]o[i]o[0]v[Ta tujv dp|LU&v
TTtt]-
00 [X]acn*|v Kai bf\ca\ Kai To[|i]2uicai K[ai fx]6[Xu]P[b]o[v Trepix^ai
Ka]-
[i 4]TT€pTdcac0ai 6p0d • Xi0o[c] T€[^]€[Tv] TT€Vt[€Xiiik6c eic 7tXiv0]-
[i]bac jifiKOC T€TTdpujv TTobuiv Kai TTaX[a]c[Tfic], TT[XdT]OC [bl-
TTobac, tt]-
[dx]oc Tpiuiv fjiiiTTobCujv Kai 4KTT€X€Kfi[c]a[i] 6p06[c, dTTepTov fxo]-
[v]Tac Kai euTUJVioc TravTax^T Kai TTap[ab]o[0]y[ai Jtt' dva^i^jKei u]-
65 [v]^\c X€uk6c dcTTiXoc, dpi0|Li6c T€[TT]agdKoyTa [TdTTapec- X(]-
0OC dTaTeTv TT€VT€Xfi0€v * EXeucTvdbe jifijcoc [T€]TT[dpujv TTObuj]-
Griechische Bauinschriften. 5
V Ktti TTaXacTiic, TrXdToc b(Troba[c], irdxoc Tpir|[|Lii7r]o[bioc Kai Ka]-
eeXdcGai iv twi Upuii (iineic d0g[a]uc[T]oc, dpi^9(i[6c Terrapd]-
KovTa T^TTapec • TrXivGibac ^E6pT[d]cac9[ai TT€]v[T]€[X]n[iKdc \if\y
Koc TeTTdpiuv TTobujv Kai TtaXacTiic, 7rXdTo[c] 6[iTro]bac, [irdxoc Tp]- 70
• • •
iT^mTTobioc dpOdc Kai eurujviouc 7TavT[a]j([€i, t]ouc d[p]y[ouc tt]-
oiouvTa tTTl TTaXacTiiv, Kai fipai Kai oiKob[o)ifica]t [auTov au]-
Ttji TTapacrdbac TpeTc cuvTiBdvTa to[u]c d[p]|io[u]c d[8paucT0c]
Kai dpiLioTTOVTa^ TravTaxeT • TrXdToc b^ 5 K . . . 0 -
i TTpoc Td ^dTpa fi fiv billi 6 dpxiTCKTiuv • K[a]i [bncai Kai to|li-
cpujca]- 75
i Kai jioXupbov 7T€pix^ai, dpi0|Li6c TrXivGCbujv T[€TT]apd[K]o[vT]-
a T€TTap€C • Xi9oc t€ji€Tv TT€VT€Xr|iK6c dc d7Ti[K]pava b[uo |ifi]-
KOC 7t4vT€ 7T0buJV 7TaXaCTn[c], 7TXdT0C TpiUIV 7T0bu»V [K]a[i f\]^[l-
7T0bi]-
0, OipOC TplUIV TTObuiV ^T^pOC XiBoC T€ILI€TV [€ic 47T]i[K]p[av]a
[T]€[TT].
apac n€VT€Xr|iK6c jifiKOC Terrdpujv 7Tobui[v, 7TX]dTo[c] Tp[i]ui[v
7T0b]- 80
(Iiv Kai fmmobio, Oipoc biTTobac^ Kai 7T€X€[K]nc[a]i, d[7T€]p[T0V
?X0V]-
Tac, 7Tp6c t6v dvaTpaqpda 5v fiv buii 6 dpxiT4K[T]ui[v dp]06c
[7TavTa]-
X€T Kai 7Tapabouvai M dva0riK€i iiTi^Tc X€uk6[c dc7TiXoc] ' X[i]-
• •
eoc dTaT€Tv TT€VT€Xfie€v 'EXeucTvdbc buo [^ln*^o[c] Tr[e]v[T€
7T0bui]-
V Kai TraXacrfic, TrXdToc Tpiuiv TTobuiv Kai fmi7rob[i]o, [^rdxoc Tpi]- 85
uiv TTobuiv ^T^poc dTa^eTv Xi0oc T^TTapac TTev[T€X]fie[€]v ['EXe]-
ucTvdbe jifiKOC Terrdpuiv TTobuiv, TrXdToc [Tp]uij[v 7Tobui]v icai fi[iLi]-
mobio, TTdxoc bi^robac • Kai Ka0€X€C0[ai iv t]iBi [l€p]uii [u]t[i€T]-
c d0paucToc • ^TTiKpava 4pTdcac0ai Tpia . . P . . Q . . a [TT€Vt]€-
(X)r|iKd 7Tp6c t6v dvaTpaqpta 6v fiv buii 6 dpjciT[dK]Tuiv [w^k^oc 7t4]- 90
VT€ 7Tobu)V Kai 7TaXacTf\c, TTXdToc Tpiiiiv 7Tobui[v Kai fmi]TTo[bio],
O^ioc Tpiifiv TToboiv Kai fipai dTri Tdc TTapacT[dbac] K[ai] K[a0a]py-
6cai dp|Li6TT0VTa Kai eiTevfi Kai bficai Kai [T]o[M]<pui[cai Kai ^i]-
oXu^bov TTepixeai Kai dTT€pTdcac0ai 6p0d* X[i]0qc [T]€y€[T]v TT-
€VT€Xr|iK6c ^fiKoc TTobuiv ^TTTaKaibeKa, TrXdTOc [biTTo]b[ac], Trd- 95
6 Heinrich Lattermann,
Xoc xpiujv fmmobiiuv kqi TTcXeKficai dp96c m\i 6]u[tu)vi]oc tt-
avTax€i Kai napaboOvai iii^ dvaOrJKCi (iti€ic [X€u]k[6]c [d]c[Tri]-
Xoc, dTr€pTOV ^xovrac, dpi8|Li6c dKTUJ • Xi8oc dT[aT€]Tv [TT]€vt[€]X-
fi8€V ' EX€UCTvdb€ |Llf)KOC TTOblOv ^TTTaKaibCKa [TTXd]TOC [blTT]0[b]-
100 a(c), TTdxoc Tpiuiv f||LiiTTobiujv Kai Ka8€X4c8[ai] i[v t]u&i l[6]puji
[6]T[i]-
€Tc Kai d8paucT0C, dpi8ji6c 6ktu)* X{8oc tE€pT[dc]ac8ai Tj€v-
t€Xtiik6c 6ktu) ^yikoc 4TTTaKaib€Ka TTobujv, TrXdTOC biTTObac,
'TTdxoc TpirmiTTobioc 6p86c Kai €6T^vioc TTavT[ax€T Kai] dK-
iicax X€ioc Kai dpai Kai 8€Tvai feTri 4KdT6[po]v [t6v] 6b6v c[u]-
105 VTi8tvTa t6c dp^6c dp^orrovTac d8paucT0c K[ai] bn[cai] Ka[i]
lioXupbov TT6pix4ai Kai 4TT6pTdcac8ai 6p8d vac.
B.
[e6]oi
[Ai8ouc T6|Li6Tv ek Td T6TcaTT6VT6X]riiK0uc |binKOC SE iTobuiv, TrXdTO-
[c T6TTdpujv TTobiflv, Trdxoc TTtvT6 TTaXa]cTujv buoTv baKTuXoiv
Kai dK-
[TT6X6Kf^cai, dTT6pTOV fx^vTac, TTp6c t]6v dvaTpacpte 8v fiv bifli
6 dpxi-
5 [t^ktujv, Kai TrapaboOvai iix^ dva8nK6]i uti6Tc X6ukouc dcTriXouc, d-
[pi8|bi6c T6TTapdK0VTa Kai buo • Xi8o]c dTaT6TvTT6VT6Xn86V *EX6uc-
[Tvdb6 ^fiKoc tl^ TTobiDv, TTXdTOC T6Tp]dTT0bac, TTdxoc tt4vt6 TTa-
XacTujv
[buoTv baKTuXoiv Kai Ka86X^c8ai] dv tuji UpiBi 6ti€Tc d8paucT0-
[uc, dpi8|bi6c T€TTapdKOVTa Kai bu]o • T^Tca dpTdcac8ai' lujviKdTI^v-
10 [T€XTiiKd TTp6c t6v dvaTpaqp^a 5v fi]v buji 6 dpxiT^KTUJV yif\Koc
ti TTOb-
[ibv, TTXdTOC T€TTdpujv TTObujv, TTdxoc] TTivT€ TTaXacTujv Kai buoTv
baKT-
[uXoiv Kai fipavTa cuvTi8dvai t]ouc dpiiouc dp|yi6TT0VTac d8pauc-
[touc Kai €UT€V6Tc im TTaXacTf|]v iTavTaxni Kai bfjcai Kai TO)biq>uic-
[ai Kai ^6Xupbov iT6pixdai Kai d]TT6pTdcac8at 6p8d, dpt8^6c t6TT-
15 [apdKOVTa buo • Xi8ouc T6|bi6Tv TT6]vT6Xr|tK0uc buo 6{c Tdc TTapatCT-
[ibac X60VTOK6q)dXouc \xi\Koc iS] irobujv, TTXdTOC 6ktu) irobuiv Kai
TT6X-
Griechische Bauinschriften. 7
[€icf|cai, dTTepYov {xovrac, TTpoc t]6v dvaTpaq)da 8v dv bm 6
dpxiT^K-
[tujv dpOoc TOVTaxei Kal 7Tapa6]oOvai M dvaOrJKei uti€ic Xcukoc
[dariXoc • 7Tapai€Tibac dreiv TT]€VT€Xfi9€v * EXeucTvdbe X€ovtok€-
[(pdXoc buo ^f^Koc S£ iTobuiv, TTXdT]oc dKTu) TTobiDv Kai KaOeXdcOai
IV T- 20
[u)i Upifli irri€ic dOpaucToc • Xi]9oc T€ji€[i]v TT€VT€X€ik6c €ic K€pa-
[^i6ac 7Tapai€Tt6ac ^f^Koc Tp]i^u3v tto6u)V uaXacTf^c 6€6vtujv, TTXdTo-
[c Tpiifiv 7To6uJv Kai 7T€X€Kf]cai], diT€pTOV 4x6cac, iTp6[c] Tov dva-
Tpacpd-
[a 8v fiv 6u)i 6 dpxiT^KTwv, dp0]dc TT[a]vTax€i Kai 7Tapa[6]6va[i]
M dvaen-
[k€i uTi€Tc XeuKdc dcTTiXou]c, dpi6^6c ip6o)yir|KOVTa 6uo * K€pa)bii6- 25
[ac dTaT€Tv TT€VT€Xfi9€v ' EX€]u[c]Tvd6€ \if\KOC Tpiiflv tto6u)v TTa-.
Xacrfi-
[c 6€6vTU)V, TTXdToc Tpiifiv TTo6u)]v K[ai] Ka9€Xk9ai 4v tuii iepifli
[Tc d9pa0cToc, dpi9|bi6c tp6o|Li]nKovTa 6uo * TTapai[€Ti]6ac 4[5]e[p]-
Tdc-
[ac9aiTT€VTeXr|iKdc X60vTOK€]<pdXouc 6uo |bifiKOC 8E tto6u»v, ttXctoc
[dKTib TTo6u)V, TTpoc t6v dvaTpaqpda] 5v fiv 6uji 6 dpxiT^KTWv •
Kai Tdc Xe- 30
[ovTOK€q>aXdc £kat • Kai dpai Kai] 9€Tvat Kai Ka9ap|i6cai d9pauc-
[touc, €UTU)viouc TTavTaxeT Kai 6fi]c[a]i [Ka]i TOM<piflcat Kai
)bi6Xup6ov
[TTeptx^at' K€pa|Lii6ac d£€pTdcac9ai] TTevTeXritKdc fbifiKoc tto6oTv
[6uoTv Tptiflv TTaXacTiflv, TTXdT]oc [Tptiflv tt]o6u)v TTp6c t6v dva-
Tpacpda 6v
[fiv 6uit 6 dpxtTlKTU)V Kai] dpa[t K]a[i] 9[€Tvat K]ai Ka9ap^6c[at]
d9paucT- 35
[ouc iiA 6uo 6aKTuXouc Kai] euTeveTc TTavT[ax]€T, dpt9|bi6c tp-
bO\if\KO'
[vTa 6uo • Xi9oc *AKTiTac T]€|i€Tv crpifl^aTt XH [Tfi]c iiaXaKf^c
TT^TpaC 6\X'
[aXoOc |bif\Koc T€TpdTTo6ac], TrXdTOC 6iTTo6ac, TT[dx]oc Tptwv f^t-
• • • • •
TT061U)-
8 Heinrich Lattermann.
[v Kal n€X€Kf)cat 6p0ouc] iravTaxei • xenveiv b[e Ka]i ^eiZouc Xi9ou-
4^; [c 'AKTfTOC iKavdc KaTd] Xorov xai irapabovat i[n' dva]6rJK€t
uT[t]eic'
[Xleoc &fi\v XH * EX€uci]vdb€ tiic fiaXaxnc ir^Tpac [fxjnKOc T€T[pd-
TTOb]-
[ac, TrXdTOC bhrobac, Trdx]oc Tpiiliv f||iiTrobiiuv icai Ka[0e]X4cea[i
iv TUi]-
(i Upuii uYieTc d9paucT]ouc- XCGoc T€|bi€iv 'AKTiTac [iT4]Tpac [ttic
Mtt]-
[XaKf|c 6fiaXoCc )bif|KOc] biubeKa irobujv, irXdToc Tpiujv Tro[bu)v
Kai f||inT]-
45 [ 06(0, irdxOC TpiOIV fmi]TT0b(u)V, dpl9^6CT€TTapdK0VTaT[4TTap€C • t]-
[e^eiV bi Kal ^T^pOUC] X(90UC buO ^HKOC TT€VT€Kaib€Ka TT[obuiv
Kai]
(fmmob(ou, TTXdToc Tpiiuv TTObujv Kai /miTTobiou, TTdxoc Tpirmi-
TTObfoUC Kai TT€)-
[XeKncai 6p9o0c TTavT]ax€i, dTTepTOV fx^vTac Kai TTapab6v[ai ^tt'
dv]-
[a9i\K€i OYieic X(9ou]c dtaTeiv il 'Aktiic 'EXeucivdbe T[€TT]a-
[pdKO]-
[vTtt Tirrapoc |if)KOc] buibeKa TTobuiv, ttXotoc Tpiiiiv TTobuiv K[ai]
lf|[MtTT0]-
vV» [blo, TTuxoc TptTiiiiTTolbiouc' OTaTeiv bfe Kai iT€pouc btio mtiko[c
irev]-
[TtKaibtKtt TTobu)V Ka]i fmiTTobiou, ttXotoc Tpiuiv TTobuiv Koi fm[t-
TTOb]-
liv*» nuxoc TpiriM^w^li^^c * '^oii Ko9€X€c9ai bf tuii iepuri irneic [xa]-
[i dOp«i»CTOuc ToO TTlpocTvuiou Tou EXeucivi dvaxaeripduevov
[u»uaTiw€iv TO iTpoc]9iov ToO CTpuiuoToc Koi Tdc ernKauTTdc U€Xp[l]
x^ [tvh» toixou^ irXdTO^c iToioOvTa tt\c Td<ppo b^Ko tto^c* koi tf-
90v-:ca-
|^>T\t Tvy TT^v {$u) to'0 i€ix>0 TtOtvut Tii>cc Xir^-c T^c u:iXaxf,c
\K 'Tvvct"nT^uo\Ta oO dv €1 TT^r,>a' crvTfr^-^vn roCc cutwoOc
Griechische Bauinschriften. 9
[iq>ouc dp^oTTOvJrac Travraxci • iiifiKOC TeTpdiTobac, TrXdTOC biiToba-
[c, TTdxoc Tpiri|Lim]obiouc • Sttou V dv bir]x xai |bi€i2;oc[i] X[i]0oic
XPncG-
[ai iKavoTc • 47T€]pTdZ6c9ai bi KaTd tov ctoixov ?KacTov biav€Kfi 60
[iTapd ^fiKOC Kai] H dirafioiPuiv * im bk toutiwv TiGdvai ttiv
€UeuVTTl-
[piav 'AKTiTO Xi]eo, dTT€pTacd^€VOV 4tti TpcTc TraXacTdc t6 u7T€pd(x)-
[ov, Kai cuvTie]4vai touc dpiiiouc dp^orrovTac iTavTax^T Kai depa-
[ucTOuc Xieou]c bk erjc^i fbifiKoc bubbcKa nobuiv, uXdTOC Tpiiflv
TTOblUV
[Kai fmmobi]ou, ndxoc TpirnLimobiouc • erjc^i bfe Kai touc twviaio- 65
[UC |if]KOC 7T€V]T€Kaib€Ka TTObuJV Kai /mmobiou buO* Kai d7T€p-
Tacd^i-
[€VOV dped K]ai irpoc Tf|v 7T€piT€V€iav fiv fiv <av> buji 6 dpxi-
T^KTUJV bfj-
[cai Kai |Li6]Xupbov 7T€pix4ai, dpie^ibc T€TTapdKOVTa T^rrap^c ' Xi-
[eOUC T€J1€]TV TflC* EX€UCtViaKf^C 7TdTpaC ^flKOC ££ TTObuJV, 7TXdT0C T€-
[TpdTroba]c, 7Tdxoc 7T€VT€TTaXdcTouc Kai dK7T€X€Kficai, d7T€pT0v ?xo- 70
[vTac, 6pe]ouc7TavTax€T,dpie^6c T€TTapdKOVTa buo • Xieouc d^aT^-
[Tv ^K Tfi]c 'EX€ucTvi XieoTO|iiac eic t6 Up6v iifiKoc £[E] TTobujv,
7TXdT-
[oc T€Tp]d7Tobac, 7Tdxoc 7T€VT€7TaXdcTouc Kai KaeeXkeai iv tOji U-
[pdii 6t]i€Tc depaucTouc, dpie|Li6c T€TTapdKOVTa buo * Xieouc t€^€-
[TV Tfl]c ' EXeUClViaKfjC TT^TpaC ^lfiKOC li 7T0blflv, 7TXdT0C TplUJV
7T0buJV 75
[Kai] fmmobiou, 7TdxOC 7T[d]VT€ 7TaXaCTlUV Kai iK7T€X€KflCai, d7T€pT0V
[?Xo]vTac, dpeouc 7TavTax€T, dpie^ibc €[!]koc[i] Terrapec • Xieouc
d^a-
[T€]iv Ik Tf\c 'EXeucTv[i] XieoTO|Liiac ^fiKOC SE 7Tobujv, 7TXdT0C
Tpilflv 7T-
[o]biflv Kui f|]Limobiou, 7Tdxoc 7T6VT€7TaXdcTOuc Kai KaeeXdceai iv t-
jpi Upifli iiTieTc depaucTouc, dpie|Li6c €!k[o]ci Tdrrapec • cTuXopd- 80
Tac ^EepTdcaceai TerrapdKOVTa T^TTapac TT^Tpac ttic 'EXeuciv-
laKTic TTXdTOc ?E TTobujv, ^jiiiKOC T€Tpd7Tobac, 7Tdxoc TrevTeTTaXdcTOu-
<• Kai ^T^pouc dEepTdcaceai TTXdTOC £H 7T0bujv, iiifiKoc Tpiujv
7T0buJV
10 Heinrich Lattermann,
xai %i7Tobiou, TTdxoc [7T]€VT[€]7raXdcTouc €tKOc[i] buo- Kai iri'
pouc T-
85 u)viaiouc ££TTobac 7Tav[T]ax[€]i buo* toutouc dTT€pTacd|i€VOV
Tie^v-
ai Kai 7Tapa£€cd^€vov ^TTi #||inT6biov t6 8Xov cuvTiBdvai touc d-
pliouc dpii6TT0VTac TravTax^T dGpaucTouc ' icai i[7T]€pTacd|i€voc 6-
p6d Kai X€Ta bu)c[€i] T[f|v] d[[K]pav' Kai 7TpocTuxica[i €u]T[€]v[fi]
7TpOcX€[l]7T-
ovTa 7TivdKia Ka[i K]a[T]d lifev Kiova TO)icpu)cai Kai ^6Xupbov
• • ^ ^ • • •
7T€piX^
90 ai • |i6Xup5ov bi Kai clbnpov toTc XiGoic €{c Td bcciid f\ 7t6Xic 7Tapd-
E€i Kai TpoxiX€[ia]v ^VTeXrj vac.
Die Buchstaben sind auf beiden Seiten des Steines CT0ixnb6v
geordnet, auf B jedoch enger gestellt als auf A. Von dem Prft-
skript, das unten zu behandeln ist, abgesehen, zfthlt A von Z. 8-85
im allgemeinen 47 Buchstaben in der Zeile; in Z. 60 fQhrt die
einzig mOgliche Ergftnzung auf 46 Zeichen^) und die Annahme
der gleichen Zahl erlaubt in der vorhergehenden Zeile (59) eine
passende Erg&nzung'); auch Z. 71 kann nur soviele Zeichen ge-
habt haben, wie aus der Stellung der von mir am Ende gelesenen
Reste und der (schon vorher) von Herrn Caskey (briefl.) gegebenen
Ergftnzung hervorgeht; ebenso sind in der folgenden Zeile (72)
die letzten Zeichen weiter gestellt, sodafi im ganzen 46 anzu-
nehmen sind; schliefilich ist in Z. 86 der 7. Buchstabe auf den
Raum des 7. und des 8. Buchstabens der vorhergehenden Zeile
gesetzt, sodafi von hier an 46 Buchstaben durchgehen. Auf B
stehen im allgemeinen 51 Zeichen in der Zeile; auf 52 fahren
die Ergftnzungen von Z. 34-37'); ebensoviele Zeichen hat Z. 90,
wo in XiGoic das lota der Endung nachtrftglich eingeschoben ist.
Eine Yerschiedenheit von A und B ist auch im Charakter
der Schrift wahrzunehmen : auf B ist sie weniger sorgf<ig. Schrift-
proben^) s. auf Tafel I. Hdhe der Buchstaben auf A und B
*) So schon Philios a. a. 0. S. 206, Anm. 2 ; Kohler unterlftfit die
Erganzung.
•) Gegeben von Herrn Caskey (briefl.).
') Zuersl ergftnzte Gaskey, a. a. 0. S. 151 einwandfrei Z. 34 (bei
ihm Z. 33), dann ich die folgenden.
*) Die Schriftproben wurden so hergestellt, da0 Ausschnitte aus
den RUckseiten der Abklatsche (mit erhabener Spiegelschrift) photo-
Griechische Bauinschriften. 11
I mm, 0 Q 6 4>-5 mm, ^ bis 7 mm. Abstand der Bachstaben,
n Mitte zn Mitte gemessen, aaf A 1 cm (seitlich etwas geringer) ;
if B 9 mm (nicht so gleichmftfiig wie aaf A). Zeilenabstand aaf
. meist 4, 5 mm (30 Zeiien -f Spatien fast genaa 30 cm !), aaf B
oiregehn&liig (1-6 mm).
Meine Wiedergabe richtet sich in der Orthographie
Bh-eng nach dem Stein, der in der Darstellung von ou aiif
beiden Seiten sehr stark, weniger in der von ei schwankL
Doch ist die Willkiir nicht so groB, dafi bei der Erganzung
nach Bequemlichkeit bald zu der einen, bald zu der andern
Schreibung gegriffen werden diirfte. Das Erhaltene erlaubt
immerhin, Strecken hindurch eine gewisse Konsequenz zu
©rkennen. So ist am Anfang von A nach dem Praskript, das
ta den Genitiven der Patronymika noch einfach 0 hat, die
Absicht deutlich, die neue Orthographie anzuwenden, aber
schon in Z. 16 fiihrt die Erganzung auf die Schreibung
0, die der Stein Z. 25 noch selbst zeigt, und mit Z. 34 fallt
tei" Steinmetz fast ganz in die alte Orthographie zuriick; nur
^enige Worter bleiben in der Regel davon verschont, so touc
^PMouc (Z. 71 u. 73 gegen Z. 58 u. 105), TioioOvTa (Z. 59 u.
^l igegen Z. 41) und TtapaboOvai (Z. 34, 64, 83, 97 gegen
^- 48); Z. 71 ist unter dem Einflusse des unraittelbar voraus-
^i^enden Femininums 6p9dc ausnahmsweise eurujviouc ge-
^^hrieben. Bedeutend unberechenbarer ist das Verhalten des
^iometzen von B in den ersten zwei Dritteln, wenigstens
^* Wortern formelhafter Wendungen, wahrend sonst ent-
^*Jiedcn ou tiberwiegt (doch dxocac Z. 23 und Tdq)po Z. 55;
^^erkenswert ist auch, daB grade TrapaboOvai hier nur
^^^x^t zweimal [Z. 5 u. 18] mit ou vorkommt, sonst [dreimal,
^* 24^ 40, 47] mit o); beziiglich des Einflusses des Femininums
^^^gl. Z. 25 XeuKdc dcTriXouc mit Z. 18 f. XeuKoc dcTTiXoc, fefner
~^* 2^TT€VT€Xr|iKdc XeovTOKeqpdXouc undZ. 15f.TTapaieTi6ac XeovTO-
^^tiXouc mit Z. 191 XeovTOKeq)dXoc, das hier von dem re-
^^x-enden TrapaieTifeac durch drei Worter getrennt ist. Von
^ Z. 62 an geht ou durch. — e = ei findet sich in dem
^T-aphiert, und die Negative 'verkehrt' kopiert wurden. So erscheint
^^® Schrift rechtslHufig und erhaben.
12 Heinrich Lattermann,
Erhaltenea nur viermal auf A: Z. lOi (XTaTcv, Z. 11 uTiec,
Z. 31 Teiiev, Z. 43 dpTacfieva; nur in der Nachbarschaft dieser
Worter dUrfen wir daher mit e erganzen, so Z. 14 oTaTev
und Z. 15 uTiec^). Dadurch steigt die Zahl dieser Falle auf 6.
Philios geht unmethodisch vor, wenn er seiner Erganzungen
wegen die Schreibung noch haufiger annimmt — ni ^^
TravTaxfii begegnet auf beiden Seiten, soweit sie erhalten sind,
nur zu Anfang, auf A Z. 14 und 22 (danach erganzt Z. 10),
auf B Z. 13, im ganzen in 3 bezw. 4 Fallen; TtavTaxeT dagegen
findet sich A Z. 59, 64, 74, 82 f., 96 f., B Z. 24, 36, 58, 63, 71,
77, 87 (in 5 + 7 = 12 FaUen) und ist mit Rucksicht auf die
Kontinuitat der Schreibung noch A Z. 71 und 103 und B
Z. 32 und 85 (in 2 + 2 = 4 Fallen) einzusetzen und eben
wegen des starken tJberwiegens von TravTaxeT gegeniiber
TTavTaxni wahrscheinlich auch A Z. 29, 33, 42 f., 43 f., 47 f. und
B Z. 18 (in 5 + 1 = 6 Fallen); danach stellt sich das Ver-
haltnis von TravTaxni zu navraxeT in dieser Inschrift auf 4 : 22.
Vielleicht deutet der Umstand, daB sich auf beiden Seiten
erstere Schreibung nur zu Anfang findet, wo wir schon das
Bestreben der Steinmetzen, OY zu schreiben, beobachtet
haben, nicht so auf den Konservativismus der athenischen
Ratskanzlei*), als vielmehr auf ihre Korrektheit; wenigstens
ist es, da schon bedeutend friiher nicht selten ei fiir rii vor-
kommt'*), nicht moglich, hier die eine oder andere Schreibung
als die altere oder jiingere anzusprechen. Zu bemerken ist
noch, dafi ei neben sonst durchgehendem TTevTeXriiKoc B 21
in -eiKoc auftritt und fiir r^i B 57 in ei, sowie stets in der
altertiimlich anmutenden Wendung in^ dvaGrjKei (hinter Trapa-
boOvai).
») Caskey erganzt noch A 4:1 (bei ihm 40, a. a. 0. S. 150) ^pra-
cimdvoic, doch ist vorher iroiovra zu lesen, nicht TroioOvra, wie er ver-
sehentlich schreibt.
«) Vgl. Br. Keil, Alh. Mitt. XX (1896) 428.
*) Meisterhans-Schwyzer, Gramm. der att. Inschr.* 36 ff. Vgl. jetzt
auch die athenische Inschrift Amer. Journ. of philol. XXVIII (1907)
S. 426f., die der ei-sten Halfte des 4. Jahrh. angehort (fiir ou ist bis
auf einen Fall stets 0 geschrieben) und r\\ stets durch EI darstellt
(iravTaxei Z. 12, 16; 'AtpuX€Ik6c Z. 6f., 8; TT€vt€X€Ik6v Z. 20; iiitOTpdHi€i
[Konj.] Z. 5; X€irT€T Z. 13; * EX€uaviaK]et, M€TapiK€i Z. 25).
Griechische Bauinschriflen. 13
Uberschrift und Praskript Auf beiden Seiten stand
die Uberschrift 0601. Auf A ist davon 0 iiber dem ersteu
Buchstaben der folgenden Zeile erhalten^); Hohe gleich der
der ubrigeu Buchstaben; Abstand von der Oberkante des
Steines 8 mm, von der folgenden Zeile 6,5 mm. Auf B ist
01 erhalten, 0 tiber dem 35. Buchstaben (M), I iiber dem
45. (Q); Hohe wie bei A; Abstand von der Oberkante des
Steines 2,5 cm, von der folgenden Z. 9 mm. — Die Zahl
der im Praskript (Z. 2-6; dann Vacat) genannten Epistaten
gibt Sundwall (a. a. 0.) richtig auf sieben an, doch macht er
den Fehler wie Kohler im Corpus, in dem zuletzt (Z. 6)
aufgefuhrten Naraen den Schreiber zu* suchen. Dann muB
er annehmen, daB mit TTaiovibnc in Z. 3 schon der Name
des 2. Epistaten schlieBt; aber bei dieser Annahme ware der
Raum in Z. 2 auf jeden Fall zu knapp. Ein Schreiber brauchte
ja auch hier, am Kopfe eines bloBen Ausschreibens, gar
nicht genannt zu sein; wichtiger war der Name des Archi-
tekten: der wird denn auch in Z. 7, von dem Praskript durch
einen Zwischenraum getrennt, unmittelbar vor dem Aus-
schreiben genannt. Femer war in Z. 2 ein i)iicGu)cav*) nicht
gut zu entbehren, wodurch der Platz noch knapper wird.
Der Rest von Z. 2 war also durch einen einzigen Namen
nebst Patronymikon ausgefiillt, und mit Melanopos in Z. 6
wird der 7. Epistat genannt Wie die Namen sich auf deu
Raum verteilen, ist in der Umschrift durch Zahlen kenntlich
gemacht. Es fragt sich noch: wieviel Buchstaben zahlte das
Praskript in der Zeile? Bei Beantwortung dieser Frage ist
zu benicksichtigen, daB in den erhaltenen Namensresten
(einschlieBlich 'EXeucivio) statt ou durchweg o geschrieben
wird; wir durfen also auch fiir den verloren gegangenen
Teil des Praskripts die Schreibung annehmen. Sundwall nun
erganzt unzweifelhaft mit Recht den Namensrest von Z. 4
auf NiK65nM]|*oc TTiCTUJvibo 'AGiioveuc (nach IG. 11« add. 682 c
6/7; auf 11» 1054 g Z. 30, wo Sundwall NiK6]bniLioc TTictujvoc
*) Spuren von E vielleicht uber dem 10. Buchstaben; vgl. die
Verteilung bei B.
*) Am Ende der Zeile ist eine L&ngshasta erhalten, die einem
E angehdrt haben kdnnte.
14 Heinrich Lattermann,
'A. erganzt, hat schon Kohler im Corpus verwiesen). Weniger
sicher ist Sundwalls Erganzung des 2. Namens auf AtmaiveTOC
[TijLiaciSeo Ik Kepajbieujv; zwar geniigt sie der von ihm nach-
gewiesenen Phylenordnung, die offenbar auch bei Bestellung
dieser Beamten beobachtet wurde, doch notigt sie zu der
Annahme, dafi in den Praskriptzeilen nur je 45 Buchstaben
standen gegen spSter 47-46, und soweit der Stein erhalten
ist, stehen die Buchstaben des Praskripts genau so weit wie
in den nachstfolgenden Zeilen.
Das Ausschreiben zerfallt in eine Reihe Posten uber
Steine, die fiir die Vorhalle des Telesterions zu Eleusis, das
TTpocrtjJOv (B 53), gebraucht wurden. Fast alle Posten sind nach
demselben Schema gegliedert in Vorschriften iiber 1) Te^eTv-
(dK)TTeXeKficai, 2) (xTaTeTv-KaeeXkGai, 3) (4g)epTacaceai-dpai nebst
mehr oder weniger ausftihrlichen Vorschriften uber den Ver-
satz, die Fugenbearbeitung, Befestigung und Abgleichung der
Steine ; diese 3 Teile nenne ich kurz *Unterposten*. Da auBer-
dem innerhalb desselben Postens meist bei jedem dieser Unter-
posten Material, Zahl und Abmessungen der Steine, wohl
auch ihr Name genannt werden, so ergibt sich bei Bertick-
sichtigung der croixn^ov-Ordnung der Inschrift sehr oft zweifel-
lose Kichtigkeit der Erganzungen *). Die Posten sind meist
scharf voneinander getrennt, mitunter jedoch auch verschrankt,
und zwar, wie es scheint, nur, wenn die Steine derselben
Schicht oder demselben Bauteil angehoren; Ecksteine sind
meist dem Posten der Reihensteine untergeordnet tJber die
ganze Anordnung werden systematische Tabellen die beste
Ubersicht geben (s. Tab. S. 16-19 und 23-25).
Zur Anlage von Tabelle I. Zusatze.
Erganzungen, bezw. die Zeilen, in denen sie vor-
kommen, sind nur, wenn sie nicht durch den Posten selbst
belegt werden, in eckige IQammem eingeschlossen.
Die Unterposten kommen nur in den Zeilenzahlen jeder
*) Wie wenig konsequent noch Philios und Kohler den Schema-
tismus der Inschrift ausgebeutet hatten, zeigte Caskey (a. a. 0.) durch
seine Erg&nzungen.
Griechische Bauinschriften.
15
Spalte zur Geltung. Dagegen sind die Posten, wenn sie Steine
verschiedener Abmessungen in sich vereinigen, durch
arabische Zahlen uutergeteilt
Von Spalte 1 an fassen die geschweiften Kiammern
vertikal solche Zeilengruppen zusammen, in denen Benen-
nung, Bestinmiung, Material, Zahl oder Mafi ausdriicklich
auftreten; sonst sind diese derjenigen Zeilengruppe bei-
geschrieben, in der sie zuerst oder iiberhaupt nur auftreten.
Spalte 2. Auf dieUnterposten verteilen sich die Namen
der Steine oder Bauteile folgendermafien :
Posten
Unterposten
Bemerkungen
I
—
3 (2X)»)
*) Das zweite Mal bei der
Zabl.
n
3 (3X)«)
•) Vor ^pTdcacOai — Spai
dicTC K€ic8ai, vor Ka6-
ap|i6cai usw. und bei
III
ly hinter €(c
3
der Zahl.
IV 1
1, hinter c(c
3
IV 2
m. Artikel
2
3
(Tujviaioi)
/
V
1, hint. c(c
—
3 (2X)»)
^) Das zweite Mal bei der
Zahl.
VI 1,3
1, hint. €(c
—
3*)
*) Dazu Platzbestimmung
beiVI3,AZ.92.
VI 2
1, hint. €(c
VII
Kein Name ;
Platzbestin
\, A 104.
imung sub
VIII
1, hint. €(c
m. Art.
3
IX
1, hint. €(c
m. Art.
2
3
X
1, hint. €(c
2
3
XI
1, cTpib^axi
—
3
XII 1, 2
—
3, cuOuv-
THpia
(XII 2,
—
—
' 3
TUfviaioi)
xin 1, 2
—
3
-
XIII 3
3
(yujviaioi)
16
Heinrich Lattermann.
A.
I. Systematiscbe t)b(
Posten
1
Zeilen
2
Name (Bestimmung)
d. Steine od. Bauteile
S
Material
4
Zahl
Qberlief. berichi
I
8-12
16-24
Kavovtbcc
(16, 23 f.)
Vgl. Z. 18 f.
[Eckstein?]
XiOoc AtTivaioc
6 iiaXaKdc 6|LiaXyic
(8, 16)
44
(11 f.)
42
(24)
II
12-16
24-31
TplTXuqpoi
(24, 28, 30)
TUJViaioi
[28]
Xieoc AtTivatoc
6 |LiaXaK6c (6|uiaX/|c)
(12, 25)
[2]4
(15f.)
[2]4
(24, 30f.),
einschl.
2 Ecktrigl.
[28]
111
31-45
fieTdiTia
(31, 39)
TTcvTcXriiKd
(31, 36, 39 f.)
15
(35f.,38f.,39)
IV
'{
45-52
54-61
52-54
(57-58)
\ T€ica AuipiKd
1 [45,54] (55)
\ T^viata
/ (52,58)
TTcvTcXriiKd
(45, 50, 55)
\ *7
/(49f.,52,56)
1 (52,58)
45
V
61-77
irXivOibec
(61 f., 69, 76)
TTcvTcXriiKai
(61, 66, 69)
44
(65,68f.,76f.)
VI
'{
77-79
83-86
79-81
86-88
81-83
88-94
^iriKpava
(77, 79, 89)
[ TT€VT€XTl»Kd
(77, 80, 84, 86, 89 f.)
} (77,84)
)(79f.,86)
3
3
(89)
VII
94-106
^irl iKdr. Tdv 6b6v
(104)
TT€VT€XriiKd
(94f.,98f., lOlf.)
8
(98,101,102)
Griechische Baainschriften.
17
ieht liber die Posten.
5
Abmessungen in Fu6
6
Anathyrosis
7
Verbindung
fif^Koc irXdToc
irdxoc
und Abgleichung.
4
(8f.,17 0)
3
(9, 17)
IV.
(9, 17f.)
Vgl. Z. 20
b. T. ji. ^i Av 6 dpxiT.
K€X.(22f.)
diTcpT. [23]
i)i)ioc
(12f.,25)
3
(13. 26)
2Vt
[13]
b. T. ^. (29f.)
Kein ^irepT.
UlflOC
5
-3If..36f,,40)
(32, 37, 40)
•/4
(32f.,37f.)
b. T. ^. (*4)
^itcpT. (UL)
6
'45f.,50f.,56)
9
(53)
\ 3V4
/ (46,51,56f.)
6
(53)
ditioc
1V4
(46f.,51f.,57)
O^ioc
IV*
(53f.)
iroXacTi^
(59 f.)
r
1
b. T. M. (60)
^iTcpT. 6p6<i (61)
1
4«A
'b2,66f.,69f.)
2
(62, 67, 70)
IV
(62f.,67,70f.)
TCoXacTi^
(71f.)
b. T. ^. (75 f.)
Kein ^ircpT.
1 57«
1 (77 f., Wf.)
(80,87)
\ 3«/.
/ (78f.,85)
\ 3Vf
/ (80f.,87f.)
O^ioc
\ 3
(79,85f.)
\ d^ioc
1 (81, 88)
Zusammenfi
5 7«
(90f.)
issend
3V«
(91)
Omioc
3
(92)
b. T. ^. (93 f.)
^iTcpT. 6ped (94)
17
^5, 99, 102)
2
(95, 99 f., 102)
irop* 6Xov t6v i
Xill, 3.
IV.
(95f.,100,103)
rotxov To[ . . . . (
T€TpdTrobac), ktA.
b.-M. (105 f.)
^TTcpT. 6ped (106)
2
18
Heinrich Lattermann,
B.
Posten
^Zeilen
2
Name (Bestimmimg)
d. Steine od. Bauteile
Material
4
Zahl
fiberlieC
t>eiiclit.
vm
1-15
TCica 'luivtxd
(1, 9) (9)
IX
15-21
28-38
I
irapateribcc Xcov-
TOic^q>aXoi
(15f., 19f., 28f.)
21-28
33-87
IKcpa^ibcc irapaie-
(21 f., 25f., Tibec .
33) [22]
i
37-39
41-48
58-59
crpui^a
(37, 54)
89-40
59-60
40
56-58
60-61
TTevTcXi^iKd
(1, 6, 9f.)
42
(6,9,14f.)
TTcvTcXiiiKai
(15, 19, 29)
2
(15,20,29)
1
TTcvTcXiiiKai
(21, 26, 33)
72
(25,28,36f.)
XII
XIII
2
\
8
43-45
48-50
64-65
<66-68>
45-46
50-52
65-66
47-48
52-53
61-64
66-68
68-74
80-83
74-80
83-84
84-85
85-90
TUJviaTot
(65 f.)
€(»euvTT]p(a
(61 f.)
CTuXopdTai
(80 f.)
yiuviatoi
(84 f.)
XiOoc 'AKTiTTic, i\ \ia-
XoKfi ir^Tpa 6MaX/|c
(37, 40, 41, 56 f.)
)
HX
(37,*1)
XOoc *Akt(tiic, f| ^ia-
XoKf) ir^pa 6|uiaX/|C
(43f.,48, 62)
l 44
|(45,48f.,68)
2
(46,50,66)
\
i\ *EXcuctvtaKf| irdTpa
\69,72,75,77f.,81f.)
(f\ 'EXcuctvtoK^ ir^Tpa)
42
(71, 74)
44
(81)
24
(77, 80)
22
(84)
2
(85)
22
Griechische Bauinschriften.
19
5
Abmessungen in Fu0
6
Anathyrosis
7
Verbindung
\kf\KOC
irXdroc
irdxoc
und Abgleichung.
6
(1, 7, 10 f.)
4
(lf.,7,11)
17««
(2,7f,llf.)
iraXacTyj
[13]
b. T. M. (13 f.)
^irepT. 6p6d (14)
6
(16, 20, 29)
1 (16,20,29f.)
b. T. M. (32 f.)
Kein ^irepT-
(22,26f.,33f.)
(22 f., 27, 34)
bCio bdimiXoi
[36]
Keine Vorschrifl liber
Verbindung.
Kein ^irepT.
4
38, 41 f., 58)
2
1 (38,42,58f.)
^e{Iov€C X{6oi
(39f., 59)
1 (38f.,42,59)
Zusammenfassend
Keine Vorschrift iiber
Verbindung.
Ausfiihrl. Vorschr.
iih. ^irepT. (60f.)
12
\U, 49, 64)
15 V« 0
i6, 50f., 66)
1 3 7«
|(44f.,49f.,64f.)
f (51 f.)
l 17«
1 (45,50,65)
1 (52)
Zu sam menf assend
b.-n.(67f.)
^iT€pTacd)yievov dpOd
kqI irpdc Tf|V irepi-
T^veiav KTd. (66 f.)
6
(69, 72,
wXdT. 82)
6
(75, 78,
irXdT. 83)
6
(85)
1 *
} (69f.,72f.,
) MflK.82)
3«/.
(75f.,78f.,
Mnic83f.)
6
(86)
V
l 1V«
(70, 73, 82 f.)
(76, 79, 84)
(1V«)
fmiir6biov
(86)
•
Zusammenfa
ssend
-T. M.(89f.)
^irepTacd^evov 6p6d
Kal Xeta (87 f.)
') Hinter Z. 46 ist durch Versehen des Steinmetzen Uber eine Zeile ausgefallen,
soben den Text.
2*
20 Heinrich Lattermann,
In Spalte 3 habe ich diejenige Form der Bezeich-
nung gewahlt, die meist nur beim 3. Unterposten — (^)€p-
TdcacOai usw. — auftritt — Zum 1. Unterposten — Xi0ouc
TejieTv usw. — setzt die Inschrift ii mit dem Namen des
Herkunftsortes und dahinter den Genitiv der Steinart nur
in Posten I und 11 (A 8 und 12 : i£ AJtivtic Tf|c jyiaXaicnc
TT^Tpac 6^aXo0c; vgL auch B 56 f.), den Genitiv des Stein-
namens nur in Posten XTTT 1/2 (B 69 und 75 : Tflc 'EXeu-
civiaKnc TT^Tpac), sonst das Adjektivum des Herkunftsortes
(nevTeXniKOuc z. B. IH, A 31 ; ^AKTiTac XI 1/2, B 37 und 40,
XTT 1, B 43), zu welchem in Posten XI und XII noch der
Genitiv der Steinart tritt (B 37, 43 f. 'AKTiTac Tnc |iaXaKf]c
TT^Tpac 6|yiaXoOc, bezw. Tt^Tpac t. ^. 6 ; vgL oben zu Posten I/II).
— Im 2. Unterposten — XiGouc dTareiv — steht, wenn es
sich um Steine pentelischen Marmors handelt, tiberall TTev-
TeXiiOev 'EXeucTvdbe; sonst:
a) bei Steinen aus der Akte kurz
'EXeucivdbe : XI, B41;
« *AKTnc 'EXeucivdbe : XH 1, B 48;
b) bei eleusinischen Steinen
^K TTic *EXeudvi XiOoTOjLiiac mit eic t6 iepdv : XIII 1, B 72 ;
ohne eic t. i. XHI 2, B 78.
In Posten I und II gehen die Unterposten 1 und 2 in ein-
ander tiber: der Anfang XiGouc — ii, AiTivric (tt^c fiaXaKf]c
TreTpac) laBt sich auch noch auf dTaTeiv *EXeucivdbe (A 10 f.;
14 f. steht dahinter noch elc t6 iepov) b^imc (Kai) dOpaucTouc
beziehen. Abgesehen von diesen beiden Posten enthalten
alle tibrigen im 2. Unterposten noch die Bestimmung Ka9e-
XdcOai Iv tOji lepiui uTieic (Kai) dOpaucTOuc. — Im 3. Unter-
posten — d£epTdcacOai usw. — steht das Adjektivum des
Herkunftsortes nur bei pentelischen Steinen; abgesehen von
Posten XI, fiir dessen Steine das Ausarbeiten gar nicht, und
von Posten XII, wo es nur beilaufig (Z. 62 f.) vorgeschrieben
wird, stehen also wieder ftir sich Posten I und n (A 16
und 25: XiOou AfTivaiou toO luiaXaKoO) und Posten XIII (B 81 f.:
TT^Tpac TTic *EXeuciviaKflc wie beim 1. Unterposten).
Spalte 4. Der Zahl der Steine ist, wenn sie am Ende
Griechische Bauinschriften. 21
der Unterposten steht, iiberall auBer XIII 2, B 84 und 6uo
XTTI 3, B86 dpiG^oc vorgesetzt; im 1. Unterposten: A III
35, IV 49, V 65, VH 98 ; B VIU 5 f., X 25, XH 45, XHI 71,
77; im 2. Unterposten: A IH 381, IV 52, V 68, VII 101;
B Vm 9, X 28, Xni 74, 80 ; in den vereinigten Unterposten
1/2: A 1 11 und 15; im 3. Unterposten: A I 24, II 30, V 76;
B Vm 14, X 36, XII 68. Zeichen sind nur fur die Zahl
der gewohnlichen Fundamentsteine angewendet worden : XI 1,
B 37 (offenbar XH ; danach zu erganzen B 41).
In Spalte 5 habe ich uipoc auch dann dem MaB vor-
gesetzt, wenn es nur einmal im Posten gebraucht ist; die
Zeilen, wo es vorkommt oder einzusetzen ist (nur auf A),
habe ich unterstrichen. Nur im 3. Unterposten steht es:
11(25); im 1. und 2.: IV 1/2 (46; 51, 53); im 1. und 3.:
m (31; 40), VI 1/2 (79; 81, 92). In Posten H und m tritt
es fur pf]KOc, sonst fiir Trdxoc ein. — Die Dimension steht
dem MaB regelmaBig nach, auBer A 17f. — Die MaBe selbst
haben teils substantivische, teils adjektivische Form, erstere
natiirlich immer dann, wenn sie aus iiobec oder TraXacTai +
Bruchteilen bestehen, es sei denn, daB sie als Vielfache von
^ls FuB gebildet werden (7 toiv i^iiiTrobiujv gegen 8 Tpirmi-
TTobiouc^)). Im iibrigen werden ftir einfache kleine MaBe
durchaus die kiirzeren adjektivischen Formen bevorzugt; so
kommt niemals das einfache TroboTv buoTv vor, sondern nur
feiTTobac (11 mal), neben 4 TeTrdpujv Trobujv stehen 8 TeTpdirobac,
ja selbst ein Sirobac (B 85) findet sich neben iiberwiegendem
lE TTobuiv. Dagegen ist TpiTrobac wohlweislich vermieden
(10 Tpioiv TTofcoiv). Von naXacTn finden sich : ein TpmaXdcTOuc
(m, A 37 f.) neben einem Tpii&v TraXacTiwv (m, A 32 f.) und
6 Tr€VT€7TaXdcTouc neben 4 7t4vt€ TraXacTuiv. — Bei Addierung
fehlt manchmal Kai : TrofeoTv buoTv Tpioiv TraXaCToiv (B 33 f.),
TrlvT€ TTobuiv TTaXacTiic (A 78; dasselbe zweimal mit Kai:
A 84 f., 90 f.), TTdvre TraXacruuv buoTv baKTiiXoiv (B 3, 7f.; ein-
mal mit Kai: B 11 f.). — Innerhalb eines Postens (X) wird
dasselbe MaB zweimal durch Subtrahierung (Tpiuiv Trobuiv
') AuBerdem hat Herr Caskey (briefl.) A 13 iTev6ii)biiiTob(ouc er-
gHnzt.
22 Heinrich Lattermann,
TraXacTTic 5e6vTuiv, B 22, 261) und einmal durch Addierung
gebildet (Tro6oTv buoTv rpiuiv iraXacTuJV, 33 f.).
In Spalte 6 habe ich das Mafi des glatten Saumstreifens
der StoBfugen, der sog. Anathyrosis, verzeichnet, das der
Stein hier und da in den 3. XJnterposten vorschreibt.
Desgleichen habe ich die Bestimmungen der 7. Spalte
uber Verbindung und Abgleichung den 3. Unterposten
entnonmen ; b. t- M* = bficai xai TO|iq>u)cai xai |i6XuP&ov irept-
XioLX (wo eines dieser Worter fehlt, habe ich einen Strioh ein-
gesetzt) ; dTrepT. = dTrepTdcacGai.
Die librigen Bestimmungen der Unterposten 1 und 3,
die gleichfalls je nach ihren Posten mehr oder minder vari-
ieren, stelle ich wieder in einer Tabelle (s. nebenstehende
und folgende Seiten) zusammen.
Zusatze zu Tabelle II.
Unterposten 1. — Statt re^eTv zeigt der Stein einmal
(in einem Zusatz) T^jiveiv^): Posten XI 2, B 39 f. (Tejiiveiv bfe
Kai ^eiCouc XiOouc 'AiaiTac iKavoc KaTa X6tov). — Das ein-
fache TTeXeKncai steht 6mal (VI, VII, IX, X, XI, XII), ^k-
ireXeKficai 8mal. Als Ergebnis dieser Arbeit fordert die In-
schrift mindestens, dnB die Steine 6p6oi TravTaxfli (nurPosten
Vin ist, offenbar versehentlich, die Vorschrift weggeblieben),
Posten V und VII aber, wo die Vorschrif t npoc tov dvaTpacpea
KTd. fehlt, dafi sie 6p6oi Kai euTiwvioi iravTaxni*) sein sollen;
ferner, abgesehen von Posten XII, daB sie ein dTrepTOv be-
halten soUen'). DaB eben diese Arbeit irpoc tov dvaTpaqpia
5v fiv bdii 6 dpxiT^KTU)v zu erfolgen habe, sagt die Inschrift
Posten III, IV, VI, VHI, IX, X. — Die Bestimmung Tiapa-
boOvai djr' dva6r|Kei OTieTc XeuKouc dcKiXouc ist in den Posten
I, II, XIII ganz weggefallen, XI und Xn auf Trapab. dir' dva6.
uTieTc beschrankt.
Unterposten 3. — a) (iE)epTdcac6ai. Das einfache ip-
Tdcac6ai steht Bmal, i£epTdcac6ai gleichfalls 6mal (V, VII,
^) Ebenso ist statt dTOTeiv (s. oben zu Tab. I Sp. 3) zweimal
&Teiv zu erg&nzen, B 19 und 41.
') Beachte die Stellung in Posten V.
') Beachte die Stellung in Posten VII.
Griechische Bauinschriften.
23
n. Systematische tJbersicht iiber die XJnterposten
1 und 3.
Name
a
Posten
der Steine
1
Q
oder
Bauteile
(^E)€pTdcac6ai
ftpai (-6€ivai
n. dgl.)
I
KaV0Vlb€C
XCOOUC T€|LI€IV
^PTdcac6ai
dpavTa
^Kir€X€Kf^cai
tcriv tK[dCTTlV
cuvTi6dvai ToOc
dpOoi^c iravra-
iroioOvTa]
&p|yiouc d6pa6-
X^i
[^irl Tf^i Tuiviai
CTOUC KOl &p-
ftircpTOv ^xov-
6^]o{ujC) ^xotJ-
^dTTOvracirav-
Tac
cav i!E f|XuiTO.
K/ . . .
Toxflt
U
TplifXucpoi
dT^pOUC
^PT.
&[paiy (£iCT€ ^v
X. T.
T^iv aOTfjv ^pTa-
Totc {b{oic xdi-
^Kir.
c(av iroioOvTa
paic K€]tc6at
6p6o0c ir.
Taic ^v tOji U-
Ka6ap|yi6cat &p-
&ir. Ix-
pujt €{pTac|yi^-
|yi6TT0vTac Kal
(vgl.vor.Posten)
vaic
€OT€V€iciravTa-
X»\t
m
^€T6ina
X. T.
^PT-
&pat
^Kir.
T^iv aOTfjv ^pTa-
Ka6ap^. &p|i. K.
6p6ouc ir.
c{av iroioOvTO
cOt. ir.
&ir. iX'
ToTc dv TlBl l€-
&pat Kol Td ^pTCi-
irpdc t6v dva-
puii €{pTac^^-
cjui^va Kol
fpafpia 8v &v
voic
Ka6ap^. cOt. ir.
bfhi 6 dpxt-
T^KTUJV
irapaboOvai ^ir*
dva6/|K€iOTi€tc
-
X€UKoOc dcirC-
Xouc
IV
T€Tca Auu-
X. T.
^PT.
&pavTa
piKd
^KIT.
irp6c t6v dva-
cuvTi6^vai ToOc
(einschl.
&ir. ^x-
Tpa<p^a 8v &v
dp^oOc &p^6t-
Tuiviaia)
6p6o0c ir.
biiii 6 dpxiT^-
TOVTOC iravTO-
irp6c T. dvaTp.
KTUIV
Xf^idepaOcTouc
KTd.
irXdTOC iroioOvTa
irapab. KTd.
TUJV &p^(£)v —
(s. Tab. I Sp. 6)
24
Heinrich Lattermann,
Name
3
Posten
der Steine
1
oder
Bauteile
(&)€pTdcac6ai
dpai (-6etvai
u. dgl.)
V
TCXtvOlbec
X. T.
^SepTdcac6ai
dpai
ixn.
6p6dc Kal ed-
Kal o(Kob[o|yif\ca]i
6p6o0c
Tuivioucirav-
[aCpTdv aO]Tuii
&ir. ^x-
Taxf^i
irapacTdbac
Kal €&TUJV{0UC
Tpeic
TOVTaxf^i
cuvn6^vTa toOc
irapob. KTd.
dp^ouc d6pa6-
CTOUC KTd. (vgl.
Posten I)
VI
^irlxpava
X. T. + ^^pouc
^PT.
dpai ^irl —
X. T.
irp6c T. dvaTp.
Ka6ap)A. dp^dT-
ircXcKf^cai
KTd. (s.Posten
Tovra Kal eO-
&ir. IX'
IV)
T€vf^
irp6c T. dvaTp.
KTd.(s.Posten
III)
dpBouc ir.
irapab. KTd.
vn
(^irl iKdre-
X. T.
«epT.
dpai
pov t6v
ireX.
6p6o6c Kal eO-
Kal 6ewai dirl —
db6v)
6p6o6c Kal €<i-
TUJviouc irav-
CUVTl6^VTa ToOc
TtJviouc irav-
Taxfji
dp^oOc dp^dTT.
Taxf^i
KaUKE^caiXeCouc
d6paucT0uc
irapab. KTd.
&ir. ^x*
vin
T€tca 'luj-
X. T.
^PT.
dpavra
VlKd
^Kir.
irp6c T. dvaTp.
cuvTi6^vai T. dp-
&ir. ^x.
KTd. (s. Posten
fioOc dp|i. d6p.
irp6c T. dvaTp.
IV)
Kal eOTevetc ^irl
KTd.(s.Posten
— (s.Tab.ISp.6)
ni)
iravTaxf^i
irapab. Krd.
DC
irapauTi-
X. T.
«epT.
dpai
b€C Xcov-
ircX.
irp6c T. dvaTp.
Kal 6etvai
TOK^qpa-
&ir. IX'
KTd.
Kal Ka6apfA6cai
Xoi
irp6c T. dvaTp.
Kal Tdc Xe[ovTO-
46paOc[Touc eO-
KTd.
KecpaXdc E^cai]
Tuiviouc iravTa-
6p6o6c iravra-
X€t]
xfJi
irapab. KTd.
Griechische Bauinschriften.
25
Name
Q
Posten
der SteiDe
oder
Bauteile
1
«
j
(^S)€pTdcaceai
dpai (-e€ivai
u. dgl.)
X
K€pa^(b€C
X. T.
^H€pT^
dpai
irapai€T(-
ircX.
irpdc Tdv dvaTP^
Kal e€ivai
b€C
dir. dxoCicac
irpdc T. dvofp.
KTd.
dpedc ir.
irapab.KTd.OTi€ic
X€UKdc dcir(Xouc
KTd.
Kal Kaeap^. dep.
^irl— (s.Tab.I
Sp. 6) Kal €(lT€-
v€Tc iravTaxf^i
XI
crpuJMa
X. T.
T^^V€lV Kal ^€(-
louc X.
TT€X.
dpeoOc ir.
irapab.KTd.OTi€ic
Tie^vai (B 56)
cuvTie^vai TOUC
dpfJiOUC CT€p{-
q>oucdpn6TTOv-
Tac ir. (B. 67)
xn
60euvTYip(a
X. T.
(Tie^vai) dir€p-
Tie^vai (B 61)
(einschl.
T€M€tv Kal irl'
Tacd^€vov ^irl
Kai cuvTiedvai
Tuiviaioi)
pouc X.
Tp€ic iraXacTdc
ToOc dp^ouc
ir€X.
Td Oir€p^xov
dpiidrr. ir. Kal
dpeoOc ir.
(B62)
dep. (B 63)
ftir. 1%.
e/|C€i Kal ToOc
irapab. Krd. (s.
TUJvia(ouc(B66)
.
Posten XI)
xini/2
CTuXopdTai
X. T.
^H€pT^
]Tie^vai
^Kir.
diT. IX'
2X
^T^pouc &PT.
Kal irapaS€cd|Li€-
vov dirl — (s.
dpeouc ir.
Tab.ISp.6)T6
3
iT^pi
dir€p
e^
DUC
»Tacc
vai)
TUJvia{ouc
i^€vov (ti-
s.Z.87ff.
' 6Xov
cuvTie^vai ToOc
dp|ui. dpjuidTT.
ir. dep.
^ X,XIII 1 und 2). — Die Bestimmung Tf|V auTfjv 4p-
^^^Cav Krd. findet sich nur bei den Posten II und III. —
^e^tiglich 6p9oi (-ai) Kai euTwvioi TTavTaxni gilt das zu
^^terposten 1 dariiber Gesagte. — TTpoc tov dvaTpoiq)4a Krd.
J^^4 die Arbeit gefordert Posten IV, VI, VII, IX, X (vgl. zu
^^terp. 1).
26 Heinrich Lattermann,
— b) dpai Ktd. 'Apai (apavra) wird Posten XI, XU, XIII
durch TiG^vai ersetzt; dpai Kai Oeivai steht Posten VII, IX,
X. — Fur die Aneinanderfiigung gehen zwei Formeln
nebeneinander her, die eine syntaktisch auf dpfio! beziiglich:
cuvTiGevai louc dpnouc dOpauciouc (Kai) dp^diTOVTac (iravTaxfii)
(vgL I, IV, V, VII, Vm, XI, Xn, Xni); die andere auf den
Steinnamen bezliglich: KaSapfiocai dpjiorrovTac (-Ta) Kai e(i-
Teveic (-vfi) (TiavTaxni) (vgl. II, HI [2mal], VI; IX, X).
Erklfirung.
I. — Die Posten (s. Tabelle I).
A. Posten I/IL In der Erkenntnis, da6 die Posten I und 11
untereinander verschrankt sind, haben sich Herr Caskey
(briefl.) und ich gegenseitig gefordert, bis ersterer die Losung
fand. Ich hatte zunachst nach dem Schema der Inschrift selbst
Z. 15 erganzt und war so zugleich zu einer Zahl — 24 —
gelangt, die, wie Caskey sah, gut auf die Triglyphen des
TrpocTipov pafit Denn da dieses 14 Saulen (12 in der Front,
1 an jeder Schmalseite)^) zahlte, so waren mindestens 14
+ 13 = 27 und kaum mehr als 31 Triglyphen notig; nun
endet aber die Zeilengnippe 28-31, die mit rdc TpixXuqpouc
beginnt, auf Tdrrapec, also kamen auBer dieser Zahl selbst
nur noch 14 und 24 in Bgtracht Sodann hatte Caskey auf
Grund des Femininums in der Wendung Z. 26 f. : Tf|v auTfjv
^ptaciav TTOioOvTa TaTc iv tuji iepiiji eipTcxc^evaic (von ihm
erganzt a. a. 0. S. 149 Z. 25) die Vermutung geaufiert (eben-
da S. 152), daB der Posten der Triglyphen schon vor Z. 28
einsetze. AIs ich nun Z. 24 TpiTXuq)ouc erganzte, konnte
Caskey den verbleibenden Raum mit der Zahl ekoci T^rrapac
f ullen ; dieselbe Zahl ermoglichte ihm die Erganzung von Z. 30.
Weiter fiihrte uns dann Z. 25. Hier hatte Kohler AIGOAOr
gelesen: da an Xi9oX6T[nM0t nicht zu denken war, erganzte
ich XiOo d8[paucT0 u^ioc TrivTe Trobaiv. Aber d9paucTo konnte
nicht befriedigen, das Schema der Inschrift forderte das Ad-
jektivum des Herkunftsortes. Caskey fand denn auch auf
^) Rubensohn, Die MysterienheiligtUmer in Eleusis und Samo-
thrake (Berlin 1892), Tafel I und S. 96.
Griechische Bauinschriften. 27
dem Stein Keste von AlTivaio [t6 ^aXaxo], die ich bestatigen
konnte. Der aginetische Stein aber wird gleich zu Anfang des
Ausschreibens gefordert; also ist er, wie ich fand, auch Z. 16
einzusetzen. SchlieBIich konnte Caskey (briefl.) die 3. Dimen-
sion der Triglyphen, Trdxoc, in Z. 13 durch Einsetzung von
TrevOnMiTTobiouc herstellen.
Die Verschrankung der beiden Posten wies auch den
richtigen Weg zur Erklarung der Kavovtbec. Caskey ver-
mutete in ihnen (briefi.) mit allen Torbehalt die inneren
Profilsteine des Triglyphons, auf die unmittelbar die Decken-
balken zu liegen kamen. Vergleichen wir in der Tabelle die
Posten VI, IX/X, XI, XII, Xni, so wird uns diese Vermutung
zur GewiBheit werden. Wie iiberall dort, miissen auch hier
die Steine der verschrankten Posten derselben Schicht oder
demselben Bauteil angehoren und als KavovTbec natiirlich auf
allen vier Seiten der Halle wie ein Rahmenwerk herum-
laufen^). — Zum Sprachlichen s. Inschrift III S. 78. —
Kgur I auf Tafel n wird die Deutung veranschaulichen.
Natiirlich konnte der niedrige Profilstein nicht unmittelbar
auf dem Epistyl aufliegen. Zwischen ihm und den Triglyphen
war jedenfalls ein Hohlraum. Die Ausladung mag Vs FuB
betragen haben.
In Z. 19 scheint — trotz oder grade wegen 6|lioiujc —
eine Sonderbestimmung, im Gegensatz zu der allgemeinen
Bestimmung Z. 18: tcriv iK[acTr\v TTOioOvra, getroffen zu
werden; fiir eine solche kommen wohl nur die Ecksteine
in Betracht, daher meine Erganzung Z. 18f. In dg #|Xujt6 (?),
Z. 19, verbirgt sich vielleicht eine Bestiramung iiber den
Fugenschnitt der Ecksteine. — Die Lange des Triglyphons
an der Frontseite wird unten (folg. S.) auf 168 FuB berechnet
werden; veranschlagen wir auf Grund der Stylobatplatten
*) Dazu paOt auch gut die Wendung A Z. 17 : irap' 6Xov rdv
Totxov, die vielleicht sogar von allen 4 Seiten verstanden werden
kann. Hinter ihr ist wahrscheinlich t6 [abxd oder Td [Tcov zu lesen.
TcTpdirobac konnte vielleicht wegbleiben. — Die oben gegebene Er-
kl&rung der Kavovibcc Iftflt die von Caskey (a. a. 0. S. 153) vorge-
schlagene Ansetzung der ^iriKpava nicht zu, gegen die unten zu Posten
VI zwingende Griinde vorzubringen sein werden.
28 Heinrich Lattermann,
(s. unten S. 37f.) die Dicke auf 6 FuB, so erhalten wir eine
lichte Breite der HaUe von 168 — (2X6) = 156 FuB. Die
summierte Lange von 44 Kavovi6€c zu 4 FuB — 176 FuB
— geht um 20 FuB iiber dieses MaB hinaus, auf jede Schmal-
seite (lichte Lange etwa 30 FuB) entfallen also 10 Fufi. Es
ist anzunehmen, daB fiir die tibrigen KavovTbec die Wandsteine
des Telesterions selbst zugerichtet wurden. Die Stiickzahl
42, die beim (3.) Unterposten — dpTdcacGai — steht, habe
ich nicht in 44 zu berichtigen gewagt; die 2 fehlenden Steine
konnten nebst anderen von einem anderen Unternehmer zu-
gerichtet werden, vielleicht als irapabetT^aTa, der eine fiir
die gewohnlichen, der andere f(ir die Ecksteine.
Posten nilll. Von dem Schema des Triglyphons, be-
stehend aus Triglyphen und Metopen, hat Caskey (a. a. O.
Tafel IV 1/2) Ansicht und GrundriB gegeben») (vgl. den Schnitt
Tf. n Fig. I). Nur in diesen beiden Posten bezieht sich die
Inschrift ausdrucklich auf bereits fertige gleichartige Steine
(Z. 26 f., 40 f.; vgl. Caskey S. 152f.), es ist also nicht ver-
wunderlich, wenn sie statt der notigen 31 Triglyphen nur
24 fordert und ebenso nur 15 Metopen (die Hfilfte). Die
Lange des ganzen Triglyphons in der Front belfiuft sich auf
168 FuB: die normale Axenweite der Saulen ergibt sich
durch Sununierung von Vt Trigl. + 1 Met. + 1 Trigl. + 1 Met
+ V2 Trigl. (IVt + 4»/« + 3 + 4Vt + IVt) = 15 FuB(Caskey,
S. 154). Dieses MaB ist mit der Zahl der normalen Inter-
kolumnien zu multiplizieren: 15 x 9 = 135 FuB. Dazu kommen
die Ecken. Jede setzt sich, unter der Voraussetzung, dafi
Triglyphen und Metopen je unter sich gleich sind, zusammen
aus: Vt Trigl. + 1 Mei + 1 Trigl. + 1 Met + 1 TrigL (IVt
+ 4Vt + 3 + 4Vt + 3) = 16Vt FuB. Die Summe von
135 + (2 X 16Vt) ist gleich 168 FuB. Sicher scheint, dafi
zu den Triglyphen unserer Inschrift auch die Ecksteine ge-
horen: meine Erganzung von Z. 28 wird durch die Lesung
*) Nachzutragen ist nur das von Caskey (briefl.) Z. 13 eingesetzte
Dickenmafi von 2V* Fu6, dem auch die gefundenen Triglyphen des
rdmischen Erneuerungsbaus (Caskey, a. a. 0. S. 154 f.) ungef&hr ent-
sprechen.
Griechische Bauinschriften. 29
Tdc TpiTXuq)ouc Koi to . . . (o ist sicher) sehr nahe gelegt und
fiillt den Raum; vgl. A 57 i: toJutujv buo TU)viaTa. Freilieh
haben die Ecksteine anderen, namlich quadratischen GrandriB,
aber die Angabe des Trdxoc ist in dem ganzen Unterposten
unterblieben, offenbar eben mit Riicksicht auf die Ecksteine.
DaB ftir die Triglyphen, die mit den Metopen wechselten,
eine eigentiimliche Versatzvorschrift gegeben wurde, ist natiir-
lich und wird Z. 28 durch den Rest von KeJTcOai und die
ausdriickliche Wiederaufnahme des Namens Tdc TpiTXuq)ouc
deutlich. Das bficai, d. h. die horizontale Klammerverbindung
der Triglyphen, erfolgte wohl nur zur Seite mit Hintersteinen
^^r Metopen (vgl. die Konstruktion beim Parthenon, Durm,
Baukunst d. Gr.« S. 118, Kg. 90). Das direpTdcaceai, d. h. das
"^rizontale Abgleichen der Schicht, konnte erst nach Einfiigung
^^r Metopen praktischen Wert haben, steht also erst unter
deren Fosten. Auffallig ist, daB fiir die diinnen Metopen-
P^^tten, die tiberdies in die Triglyphen eingefalzt werden,
cias Yerdtibeln mit den Geisonsteinen vorgeschrieben wird.
Bemerkenswert ist schliefilich auch, dafi fiir die Triglyphen
^^^ Poros von Aigina verwendet wird, wahrend die zur
-^^nahme von Reliefs bestimmten Metopenplatten aus pen-
•^Hschem Marmor bestehen sollen. DerAnstoB schwindet,
^^nn beriicksichtigt wird, dafi die Bemalung die Steinnatur
^oUstandig verdeckt. Eine Parallele bietet iibrigens, worauf
^ich Herr Caskey aufmerksam machte, das choregische Denk-
iJaal des Nikias (Dorpfeld, Athen. Mitt. X [1885] 219 ff.).
Posten IV. Den Namen dieser Steine hatte schon Philios
gefnnden, der von AuipiKd (Z. 55) nur £1 gelesen hatte. Caskey
lieferte die treffliche Rekonstruktion a. a. 0. Tafel IV Rg. 1
'^nd 3. Ich selbst stellte in Z. 52 die Wendung her, die die
Ecksteine einf iihrt. Letztere werden Z. 57 f. ausdrtickLch unter
^® 47 Geisonsteine mit einbegriffen, also werden nur 45
•R^ihensteine gefordert; dazu stimmt, dafi fiir die Ecksteine
^^r erste Unterposten (T€|ieiv icrd.) fehlt; sie haben zwar andere
-^^^essungen als die Reihensteine, aber das hindert nicht,
^^^ sie deren erstem TJnterposten (Z. 45-50) stillschweigend
^'gezahlt werden wie tiberhaupt die Ecksteine trotz ihrer
30 Heinrich Lattermann,
Sonderstellung von der Inschrift etwas stiefmtitterlich be-
handelt werden. Die Frontlange des Triglyphons betragt
168 Fufi (oben 8. 28), die des Geisons also, da es um 2^/4
PuB tiberkragt (Caskey S. 152 und Tf. IV Fig. 3), 112^12 Fufii).
Von den Ecksteinen muB der eine mit der Tropfenleiste,
der andere mit der Via an die Reihensteine, die alle auf der
einen Seite jene, auf der andern diese haben, anschliefien,
d. h. der eine muB mit der 9 Fufi langen, der andere mit
der 6 FuB langen Kante in die Front gelegt werden; dann
bleibt Platz fiir 42 Reihensteine: (42 x 3»/* =) 157^8 + 9
+ 6 = 172^2. Fiir die Schmalseiten bleiben also — von den
Ecksteinen abgesehen — nur 3 Heihensteine tibrig; wie
Caskey (S. 152 f.) schon bemerkte, ist anzunehmen, daB einige
Steine auch dieser Schicht bereits frtiher fertiggestellt worden
waren. — Zur Ergfinzung von Z. 58 gab Caskey (brieflich)
den Oedanken, ich die Form; zu Z. 59 und 60 s. oben S. 10.
Posten V. DaB die 7tXiv6i5€c Quadem*) der Wand des
eigentlichen Telesterions sind, konnte nicht zweifelhaft sein,
auch, da nur 44 gefordert werden, daB sie einem ganz be-
stimmten Zweck dienen soUen. Schon Philios nun sprach
auf Grund von A 73 (napacxdftac rpcTc) die gliickliche Ver-
mutung aus: 6td rdc TpeTc dpd ye napacrdbac. Ich fand dann
Z. 72 die Reste von oiKobo^ncat, das den konstruktiven Zu-
sammenhang herstellt. Femer bemerkte ich, daB in diesem
Posten kein ^TrepTdcacOat vorgeschrieben wird; das laBt sich
nur damit erklMren, daB die Steine nicht zu einer Schicht
nebeneinander, sondem aufeinander gelegt werden soUten,
eben zu hohen schmalen Parastaden. Da nun schlieBIich bald
darauf (in Posten VII) monolithe Parastaden von 17 FuB
L&nge gefordert werden, so kam ich auf den Gedanken, daB
die aus den iTXiv6i&€c zu konstraierenden Parastaden die
Wandstrecken gegen die monolithen Parastaden, d. h. die
steinernen Tiirpfosten hin abschlieBen soUten (die eigentliche
*) Caskey a. a. 0. irrtamlich 170'/« Fufl.
•) IG. II 1054 (= Ditt. Syll." 637) Z. 26 u. 93; dazu Fabricius,
Hermes XVII (1882) 569. IVt Fafl ist ein sehr hflafiges Mafl far die
Qaaderhohe.
Griechische Bauinschriften. 31
Wand war ja schon vorhanden). Gestutzt wird dieser Gedanke
darch folgende Berechnung. Auf jede der drei *Wand'-Para-
staden entfallen von den 44 Quadem mindestens 14 Stiick;
aufeinandergelegt durften diese aber wiederum die Hohe der
monolithen Farastaden (17 FuB) nicht llbersteigen. Da nun
die Quadem des Telesterions auf einer Orthostatenschicht
von rund 3V« FuB auflagen^), so blieb dariiber grade noch
fur 9 Quaderschichten von IV» Fu6 Hohe Platz; 3Vi +
(9 X iVa =) 13*/2 = 17. Je 14 Quadera (mindestens) muBten
sich also auf 9 Schichten verteilen; das ging glatt, wenn
abwechsebid 2 als Laufer nebeneinander und 1 quer als
Binder auf geschichtet wurden : 5 Lauf erschichten (=10 Quadern)
+ 4 Binderschichten (= 4 Quadern) = 14 Quadern. Zwischen
den Laufem bleibt ein Hohlraum von Mi FuB, was der ent-
wickelten griechischen Technik durchaus gewohnlich ist*).
Wir erhalten so zugleich die Dicke fiir diese Wand des
Telesterions, die auch Dorpf eld, TTpaKTiKd 1884 Tf. Azeichnet');
und Philios, ebenda 1883 S. 95, berichtet, daB die Wande
*4k binXfic ccipfic ttXivBujv' konstruiert waren. Eine Skizze
moge die Anordnung veranschaulichen : Tf . U Fig. II.
Nicht sonderlich verwunderlich ist es, daB nur 3 Para-
staden aufgeschichtet werden soUen: die eine muB dann
als *Lehrpfeiler* schon friiher fertiggestellt worden sein; damit
rechtfertige ich zugleich meine Erganzung auTov aujiuji in
Z. 72 f. Auch die nach vorstehender Berechnung tiberzahligen
2 TrXiv9i6€C mochten noch hier oder da in der Yerzahnung
an Stelle bestoBener alterer Steine einen Platz finden.
Posten VI. Z. 77 und 79 riihrt die Ergfinzung, bezw.
Lesung €ic diriKpava von mir her. Nicht geringe Schwierig-
keiten stellte der Erklarung dieses Postens bisher die in Z. 89
(zuerst von Philios) falsch erganzte Zahl TpidKOvia dKtd) ent-
gegen. Philios hat immerhin Bedenken gegen die Zahl, da
ja die dmKpava nur durch die TTapacrdbec gefordert sein
*) Philios, npaKTiKd 1883 S. 95 Anm. 3.
») Durm, Bauk. d. Gr.« S. 77.
») Fttr die tU)rigen Wftnde gibt Philios, HpaKT. 1883, S. 95 als
Dicke 1,20—1,25 m an.
32 Heinrich Lattermann,
konnten, auf die sie nach Z. 92 gehoben werden sollten.
Caskey aber (a. a. 0. S. 153) laBt sich durch die Zahl, die er
auch Z. 77 einsetzt^), zu der Erklarung verleiten, daB die
^TriKpava hier *the moulded top course o£ the wali* bildeten.
Abgesehen davon, daB sie in dieser Bedeutung bisher nicht
zu belegen sind, und die Bestimmung Z. 92 iiicht beruck-
sichtigt ist, — die Zahl in Z. 89 schrumpft auf Vpia' zu-
sammen! H an 6. Stelle dahinter ist unbedingt sicher und
schlieBt jede langere Zahlform aus. Allerdings werden ia
Zeilengruppe 1 dieses Postens nur 2 Steine von denselben
Abmessungen wie Z. 89 ff. verlangt, aber wir konnen ja nie
sagen, ob nicht schon gleichartige Steine fertig zur Yerfugung
standen. Ich zweifle nicht, dafi insgesamt 4 ^iriKpava von
5V4 FuB Lange notig waren, soviel Wandstimen die beiden
Tiiroffnungen begrenzten. Die TrapacTdbec in Z. 92 mussen
zunachst mit denen in Z. 73 identifiziert werden; sodann
aber waren auch die 17 FuB langen Steinbalken Tarastaden'*)
und bedurften als solche^) der Abdeckung durch dmKpava.
Tatsachlich paBt das MaB b^k FuB vorztiglich zu der Wand-
starke (4^/4 FuB), indem es uns als Ausladung des Profils
V2 FuB liefert Waren nun die monolithen Parastaden 2 FoB
breit und die dTriKpava SVa FuB, so entfiel auf die Quader-
Parastaden noch je ein FuB der letzteren. Ein Ubergreife^^
war auf jeden Fall notig, denn das Profil muBte um ii®
monolithen Parastaden herumgefuhrt werden und sich innen
und auBen an den Mauerquadem totlaufen(s.Fig.IIauf Tafel^l)'
Welches Beiwort in Z. 89 zu dTiiKpava gesetzt war, vermag ^^
nicht zu vermuten. Beiworter, die erst im 3. Unterposten %^^
Namen treten, finden sich auch Posten IV und VIII.
SchlieBlich ist noch den in Zeilengruppe 2 genanrt^
ImKpava, deren Zahl Caskey (S. 150 zu A 85) auf 4 bestiii^
hat, und die nur 4 FuB lang und 2 FuB hoch sind, ein Pl^
anzuweisen. Die abweichende Hohe schlieBt die Nachbarscl^^
*) Es kamen iibrigens auch die Zahlen TpidKovra xpia und
^TTTd in Betracht.
») Vgl. Fabricius a. a. 0. S. 574 zur Skeuothekinschrifl Z. 3^-
^) Der Profanbau der Skeuothek ist nicht zu vergleichen.
Griechische Bauinschriften. 33
der anderen dmKpava aus; dann kommen fiir die Aufnahme
solcher Steine nur noch die gegen die Saulen der Schmal-
seiten sich kehrenden Mauerpfeiler (Anten) in Betracht. Zahl
und Masse der Steine passen vorzuglich zu ihnen. Auf jeder
Ante (Lange 7, Dicke etwa 6 FuB) finden 2 mit den 4 FuB
langen Seiten zueinander gekehrte dTriKpava so Platz, daB sie
wie jene andern V» FuB ausladen: Fig. III auf Tafel U. Auf-
fallig ist, daB fur diese imKpava der 3. Unterposten fehlt;
er scheint infolge der Verschrantung, die die t)l)ersicht be-
eintrachtigte, vergessen worden zu sein.
Posten VII. Der Zweck dieser Steine ergab sich schon
ohne meine neue Lesung in Z. 104 aus ihren Abmessungen
(Caskey S. 153): sie sollten die auBeren und inneren Tiir-
pfosten bilden. Sie wurden auf die Schwelle gesetzt, mit der
2 Pnfi breiten Seite in die Wandflucht, sodaB, da ihre Dicke
1^1« FuB betrug, zwischen ihnen eine Liicke von VU FuB
bUeb (4V4 [Wandstarke] — [2 x 1 Vs =] 3 = 1^4). Diese muBte
natiirlich rait Quadem (Poros geniigte) ausgefiillt werden. —
Caskey berechnet (S. 153) das Verhaltnis der Hohe der Tiir-
offnung zur Breite; sein Ergebnis muBte unbefriedigend
*^fallen, da er irrtiimlich die Breite falsch ansetzt; sie be-
^t nach dem Plan A der TTpaKTiKd 1884 etwa 3,3 m. Zur
Hohe derParastaden kommt sodann jetztnoch die des dTriKpavov;
die Summe (17 + 3 =) 20 FuB ist gleich 6,52 m (1 FuB
^ 0,326 m). Wir diirfen also annehmen, daB die Tiiroffnung
^ftch dem guten Verhaltnis von 1 : 2 angelegt war. — In
^er Bestimmung tiber die Verbindung der Steine dieses Postens
fehlt bezeichnender Weise TOMq)uicai (das Verdiibeln), das bei
^^^ auBerordentlichen Lange der Steine und ihrem entspre-
^henden Gewicht nicht viel Wert gehabt hatte (vgL die Ver-
^ftbelong der dorischen Saulen, meist nur der Zentrierung
^d Abschleifung wegen). — Z. 101 und 105 sind von mir
®^nzt; in Z. 106 las ich hmter i7r€pT6cac0ai: ipGa.
B. Posten Vin. Die richtige Erklarung der TtTca 'luuviKd
^^ Giebelgeisa hat Philios gegeben (vgl. Caskey, S. 153). Ich
^^^^re die Form der Zahl 42 (Z. 6 und 9 mit, Z. 15 ohne
'^^O bei, gestUtzt auf neue Lesungen. Femer erganzte ich
Xan,3. 3
34 Heinrich Lattermann,
Z. 12 und 13. — DaB tatsachlich 42 Giebelgesimsblocke zu
4 FuB Erontlange (TrXdroc) erforderlich sind, lehrt eine ein-
fache Hechnung nach dem Pythagoras-Satze. Die Oeisonlange
betragt 172 V» FuB (oben S. 34); die Lfinge der Giebelschragen
erhalten wir als Hypotenuse im rechtwinkligen Dreieck mit
den Eatheten 86,25 Fufi (halbes Geison) und ca. 20 FuB
(* /i7 Geison, wie beim Parthenon) : Tf. II Fig. IV.
y« = (86,25)» + 20«
= rd. 7439
+400
= rd. 7839
y = rd. 88V« FuB
Nehmen wir an, daB tatsachlich 42 Giebelsteine erforderlich
waren, so entfallen auf jede Schrage (**/« =) 21 Stiick, die
(21 X 4 =) 84 FuB lang sind. Der Rest von 4V« FuB wird
sich dann auf Anffinger und Firststein verteilen.
Posten IX. Von mir neu erganzt sind die Zeilen 19, 28 f.,
30 (6ktuj TTobujv) und 31 (Skai xai dpai). Zeile 28 f. erganzte
Caskey (S. 150 B 27) Trapa[i€Tfbac ipT(i]c[ac0ai f[T€|i6vac Xcovto-
K€q)dXoc, Xi]0ouc 6uo. Diese Fassung widerspricht meinen
neuen, auf dem Stein sorgfaltigst nachgepriiften Lesungen
und erweckt auch sonst mancherlei Bedenken: die Apposition
XiOouc ist uberfltissig; neben XtOouc mit ou steht X€OVTOK€q>dXoc
(= -ouc) mit o; f|T€^6vac (eingesetzt nach IG.II 807 coLb 104)
ist entbehrlich und fehlt auch im 1. und 2. Unterposten; statt
dpTdcacOai heiJJt es in dem mit IX verschrankten Posten X:
ig€pTdcac0ai (von Caskey selbst Z. 33 erganzt); schliefilich
f ehlt die Angabe des Materials. — Die Bedeutung von Trapai€T(c
beschrankt Caskey auf den Eckstein. Aber die Verbindungen,
die TT. in IG. 11 807 col. b, 103 f.: 7Tapai€T{6€C i?|T€|i6v€c Xcovto-
K^qpaXoi eingeht, verglichen mit f)T€|i6v€c X€ovTOKdqpaXoi, ebenda
105 f., lassen das nicht zu. 'HT€^d)v ist der Simastein der
Langseite, 7Tapai€Tic der des Giebels: so stehen auch 16. IV
1484, 100 beide Steinarten im Gegensatz zu einander; dann
also ist 7rapai€Tic fiT€MU)v der Stein, der beiden Seiten angehort,
d. h. der Eckstein. TTapai€Tib€c f ur die Oiebel-Simasteine hat
Griechische Bauinschriften. 35^
dieselbe Berechtigung wie T€ica Karai^Tia fiir die Giebel-
Geisonsteine in der Skeuothekinschrift, IG. 11 1054 (Ditt* 537),
39; vgl. auch Vitruvs (82, 7, Rose» S. 80) dTraieTttcc. — Von
den MaBen, 6 Pu6 fur fifiKOc und 8 FuB fiir irXdTOC, wird
letzteres ftir die SchmaI(Trauf-)seite in Anspruch genommen
werden, wo der Eckstein, frei endigend, den Lowenkopf tragt.
Das DickenmaB des Eopfes mufi in die Breite des Steines
mit eingeschlossen sein. Der Ausarbeitung des Eopfes wird
Z. 301 besonders gedacht Gegen Gaskeys Erganzung (s. 151
zu 29) ist einzuwenden, dafi dpat nicht fehlen durfte (vgl.
Tab. n S. 23 ff.) und iiir die Bildhauerarbeit an den Eopfen nicht
gut d^epTdcacdai gesagt werden konnte; dagegen pafit Ekat
in diesem Falle (Bltimner, Technol. n. Termin. III 4 ; 93).
Posten X. Von mir neu erganzt sind die Zeilen 22
(7Tapai€Ti6ac), 27 (Tpiuiv Tro6t&v), 35 (dpat Kai Oeivai), 36 {iiA
bvo baxTuXouc), 37 (6uo). DaB es sich in dem Posten tatsachlich
um die Simasteine der GiebelschrSgen handelt'), lehrt die
Verschrankung mit dem vorigen Posten und die Zahl der
Steine. Zusammen werden 72 gefordert, also fiir jede Schrage
36. Die Berechnung der Gesamtlange ist nun davon abfaangig,
welche MaBangabe wir als Prontlange verstehen. Ich zweifle
nicht, daB wir sie, wie bei den beiden Posten der Geison-
steine, in irXdToc zu suchen haben, zumal vor das kleinere
MaB ^HKOC gesetzt ist; entscheidend ist dies MaB selbst, das
in seiner Bruchform (2V*) nur Sinn hatte, wenn es dem
Fugenschnitt der unteren (Geison-)Steine zu 4 PuB Rechnung
tragen sollte. Die tibliche Verfalzung der Simasteine reduziert
aber das MaB weiter auf 2Vs bis 2*/« PuB. Bei Mtiltiplikation
mit ersterem MaB erhalten wir 90 PuB Gesamtlange auf jeder
Schrage, im andem Palle 81 PuB; ftir das Giebelgeison aber,
das von der Sima etwas an Lange tibertroffen wird, hatten
wir (vor. S.) 88 V« PuB berechnet Von den 6 PuB der Eck-
steine, in die noch der Lowenkopf eingerechnet wird, ist
der Gesamtlange nicht viel ztizuschlagen; also reicht die
Zahl der Steine grade f tir den Giebel. — Weder bei Posten IX,
^) Philios vermutete 'K€pa^(b€c xf^c ct^y^c (KoXuirrf^p^c koI crpu)-
Tf^p€C)\
3*
ij(y Heinrich Lattermanar
noch bei dicrsf^m iift das DlckeQ- oder Hoheninafi der Steine
an^egeben, doch ist anzanehmen, dafi sie^ wie Simasteine
nUsts ziemlich diinnwandig waren; daher war in Z. 36 auch
ein fi^nz geringes Mafi fOr den Sanmstreifen der dvaOupuiac
einzusetzen. — Selbstverstandlich ist, dafi bei den Steinen^
die den oberen Abschlofi desGebaadesbilden, keindirepTacacOoci
mehr in Betracht kommt, das ja blofi die ToTbereitong auf
den Versatz einer nenen Schicht ist; desgleichen, dafi die
Bimasteine der Schragen keine Diibel-inammer-Yerbindnng
erhielten, wohl aber die Ecksteine (vor. Posten), die den
ganzen Schub der Reihensteine aufnehmen mnfiten und selbst
ziemlich weit iiberhingen.
Fosten XI/XIL Zum CTpai|uui(einschliefilichder€u9uvTiipia)
wird der Poros der Akte*) verwendet Die Mafie des Postens XI
sind die ilblichen von vielen Fundamenten. Tatsachlich besteht
auch das Fundament des Prostoons aus Schichten von Laufem
und Bindem, die die im Posten XI geforderten Abmessungea
haben, vgl. Figur V auf Tafel 11 nach einer Skizze Herm Caskeys-
— Die Zahl der Steine fur das eigentliche crpoiiuia konnte,
wie Caskey (briefl.) betonte, sich nicht blofi auf 6 (wie Z. 37
ergftnzt worden war) belaufen; er schlug daher HH vor.
Sorgfaltigo Priifung von Stein und Abklatschen ergab dann^
dafi hinter CTpiiiiiaTi zwei sich sclmeidende schrage Hasten
stehcn, die kaum zu A, mit grofier WahrscheinUchkeit aber
zu X zu vervoUst&ndigen sind; weiter folgt eine fast senk-
rechte (ganz wenig nach rechts geneigte) Hasta, dann Bruch.
Offenbar ist also XH = 1100 zu lesen. Diese Zalil reicht,
wio eino einfache Rechnung lehrt, fiir etwa 4 Schichten
aus (Philios, TTpaKTiKd 1884 S. 65 f. zahlte 16-18 Schichten
oinschl. dor Euthynteria). Fiir die euOuvTTipfa (Posten XII)
werden 44 Steine zu 12.3Vt PuB + 2 zu 15V«-3V« FuB
gebraucht; diese bedecken eine Flache von 1848 + 108Vt
= 1956V« oder rd. 2000 QuadratfuB. Andererseits bedecken
1100 Steine zu 4 • 2 Fufi: 8800 QuadratfuS, also mehr als
viermal so viel. Dazu kommen noch die ^cU^ovec XiOoi (Zeilen-
gnippo 2\ die namentlich an den Ecken des ausgegrabenen
*) Fabricius a. a. 0. S. 566.
Griechische Baainschriften. 37
Fundaments zu beobachten sind. Wie Ineditum I.-N. 20 in
Eleusis lehrt'), erfuhr die Arbeit an dem Trpocriuov schon
wahrend der Fundamentierung eine Storung. Dadurch erklfirt
sich zugleich, dafi die groBen Steinbalken des Postens XII
vennifit werden, sowie, daJB die Stylobatsteine (Posten XIII)
andere Abmessungen aufweisen, als die Inschrift vorschreibt
(Caskey S. 155 f.). Wie aber die Euthynteria nach der Inschrift
zu denken ist, zeigt Figur VII auf Tafel 11, in der zu be-
riicksichtigen war, dafi das Fundament um etwa 1 m vor
die unterste Stuf e vorgeschoben ist, und f ur die ^TnKajinai, d. h.
die Schmalseiten (Z. 54), ein Arbeitsgraben von 10 Fufi vor-
geschrieben wird (Z. 55). Fur die kleinen cTpai)Lia-Steine
(Posten XI) wird keinerlei Verklammerung oder Verdiibelung
vorgeschrieben, wohl aber Verklammerung (nicht Verdiibe-
liing!) flir die grofien des Postens XII. Ex silentio ergibt sich
femer, dafi weder die kleinen noch die grofien Fundament-
steiae Anathyrosis erhalten sollten. Alle Schichten aber sollten
^^ das Sorgfaltigste abgeglichen werden, die euGuvTripia nach
<Jer Huchtlinie, die der Architekt angeben wurde (Z. 66 f.) —
^flerdings eine notwendige Vorschrift, wenn der Stufenbau 1 m
"^ter die Vorderkante der euBuvrripia zuriicktrat!
In Z. 68 klafft eine Liicke : wir vermissen Vorschrif ten
^ber die beiden unteren Stufen, die KpriTTic. Glucklicherweise
^^rden wir aber durch die tiber 20 Jahre jiingere Inschrift
^^techadigt, die ich unter Nr. II behandeln werde.
Posten XTIT. Fiir den Stylobat werden aufier den Eck-
^locken von 6 Fufi im Quadrat Blocke von 4 Fufi und 3 V2 Fufi
^^dToc verlangt. Da den beiden letzteren Sorten ein jiifiKoc
^on 6 Fufi gemeinsam ist, so ist diese Dimension quer zur
"^^ontlinie anzunebmen. Bereits Philios sah, dafi ein Stein der
^^^en Sorte + einem der andem dieselbe Lange ergeben, wie
*^ Steine des gefundenen Stylobats: 4 + 3^2 = 3^/4 + 3*/4
"^ 7^2. Danach zeichnete Caskey das Schema des Stylobats,
^^ er nach der Inschrift werden sollte, a. a. 0. Tafel IV Fig. 4,
^dem er die schmaleren Blocke unter die Siiulen legte, die
_^iteren in die Zwischenraume. Von den beiden Zahlen,
») S. Vorwort S. V.
38 Heinrich Lattermann,
die f ur letztere Sorte gegeben werden — 42 und 44 — , und
von den beiden, die fur die andere gegeben werden — 24
und 22 — , wfthlt er jedesmal die erste und erklart die zweite
fiir Steinmetzversehen (S. 154 Anm. 1). Da dann die Lange
aller Steine des Postens — 276 FuJJ — die Lange des Stylobats
bedeutend tiberschreitet, so halt er fiir moglieh, die Steine
z. T. auch fur die Stufen in Anspruch zu nehmen (S. 154).
Aber das l^Bt der terminus cTuXopdrai nicht zu, der niemals
fiir innere oder auBere Steine der KpriTric, d. h. der beiden
unteren Schichten des sog. Stufenbaus gebraucht wird*). Ich
hatte daher Klio VI (1906) 153 Anm. 2 mit Hilfe der Saulen
(14 einschl. 2 Ecksaulen) und der Zwischenraume (einschl.
zweier zwischen Saule und Ante) die Zahlen in 22 und 24
berichtigt. Bei der zweiten Sorte braucht die Zahl 22 des
3. Unterpostens trotzdem nicht geandert zu werden; es ist
moglich, daB 2 der gelieferten Steine zur Herrichtung als
Modelle an einen andem Untemehmer vergeben wurden (vgl.
Posten I). — Die oben (S. 28) auf 168 FuB berechnete Front-
lange des Triglyphons gilt zugieich fiir die des Stylobats.
Die normale Axenweite betragt 15 FuB; flir die Ecken ergibt
sich, da die Ecksaulen auf die l^Iitte der quadratischen Blocke
von 6 FuB zu stellen sind, die Axenweite von 15 — (^Ia =)1M8
= 13V< FuB und zwischen einem Stein von 3^2 FuB und
einem von 6 FuB bleibt ein Eaum von 7 FuB: 13V«— 3^'« — 3
= 7 (Fig. VI auf Tafel H).
Die Yorschriften iiber die Bearbeitung des Stylobats
(Z. 87 ff.) beruhren sich eng mit denen der beiden folgenden
Inschriften dieser Dissertation (s. S. 52 f. u. 70). Das Abgleichen
erfolgt nicht in Hohe der beabsichtigten Oberflache; denn
hinter dieser Yorschrift wird zunlichst eine weitere tiber
Steinmetzarbeit gegeben und dann erst die iiber T0Mq>uicai usw.
Yon den Resten in Z. 89 nun ist irpocruxicat gesichert; es
muB die eigentliche Ausarbeitung der Stylobat-Oberflache be-
^) Vgl. meine Ausfuhrangen Klio YI (1906) 155 Anm. 1. Einen
Ansdruck fur 'Stufenbau' haben die Griechen offenbar nicht gekannt,
sondern nur eine KpT^icic von mindestens zwei Schichten (Stufen) nnd
daruber die Schicht CTuXo^drTic.
Griechische Baainschriften. 39
zeichnen. Dazu konnte aber in praxi nicht geschritten werden,
bevor nicht ein glatter Saumschlag dber die ganze Lange des
Stylobats ausgefuhrt worden war. Tatsachlich erlauben die
mit Sicherheit*) vor irpocTuxicai gelesenen Zeichen eine Er-
ganzung, die das Gesuchte besagt — Vor xoM^Ojcai kann
auf keinen Fall bf\ca\ gelesen werden, und da in der Tat
bei Stylobatblocken eine Verklammerung nur hochst selten
ist, so kommt Toji^ujcai*), die Verdiibelung, nur ftir die Blocke
unter den Saulen in Betracht Die Lesung Kiova stiitzt sich
freilich in der Hauptsache auf K, das auch Herr Caskey
(briefl.) zu erkennen glaubte. Von dem bisher vor To^9ujcai
gelesenen xai konnte ich nichts erkennen, dagegen steht hinter
mvdKia deutlich KAfl; auch M von \xiv scheint mir sicher
(Herr Caskey [briefl.] las: A). — Wie Caskey (S. 155f.) be-
merkt, gehort der Stylobat, den die Ausgrabungen aufge-
deckt haben, in das 4. Jahrhundert, ist aber, da seine Stein-
abmessungen die Forderungen unserer Inschrif t nicht erfullen,
offenbar erst unter d6r Bauleitung Fhilons gelegt worden.
Damit stehen im besten Einklang die Schlusse, die unten aus
Inschrift II (S. 56 f.) zu ziehen sein weiden. Philios erwahnt
iibrigens in seinem Bericht TTpaKTiKd 1883 S. 87 Diibellocher
in den Saulenlagem des Stylobats.
Z. 90 f. schlieBt die Inschrift mit der alle Steine be-
treffenden Erklarung, dafi der Staat selbst Blei und Eisen
f ur die Verklammerung und Verdiibelung sowie die gesamten
Hebemaschinen liefem werde.
n. — Die Unterposten (s. Tabelle 11).
Der 1. Unterposten vereinigt in sich die Arbeiten im
Steinbruch, die in re^eiv und (dK)7T€X€Kf]cai zerfallen; vgL
Frickenhaus, Athens Mauern, Diss. Bonn 1905, S. 22 zu TieXi-
KTjoc: "die ungefahr rechtwinklige Behauung, die im Stein-
bruch geschieht und bei der ein WerkzoII stehen bleibt".
Die von Prickenhaus behandelte Inschrift aus dem Piraus
schreibt A Z. 48 ff. vor (a. a, 0. S. 20): ol mc6ujcdfi€voi idc
») HerrCaskey (briefl.) las: AA^ . . T . . J . PANKAI.
') Die Lesung ist sicher und schon von Philios gegeben.
40 Heinrich Lattermann,
60
TOfidc TUi|v XiOujv im Td T€ixn T€|ioOciv TT^Tlpac 6Tr69€V fiv
?KacTOc juiic90baiTa|i 6^aXoOc Kai {rrioOc, Kal Tr€X€Kiic|ouciv 6p-
Ooiic TiavTaxni Kai cOtwvIiouc Tipoc Td ^^Tpa & flv mcOdjcnTali
?KacToc Kai 7Tp6c touc dvaTpa(p4|ac, oOc fiv oi t/jv ipTadav
|iic9ujcd||i€voi k€X€Owciv KTd. Auch in unserer Inschrift tritt
zu TT^Tpa, wenn Poros darunter verstanden wird, 6|uiaXr|c*):
Posten I (II), XI, XII; zur Bedeutung des Wortes = *lager-
haft' s. Inschr. II S. 58 Anra. 3. — Zwischen TT^X^Kfjcai und
iKir^X^Kflcai ist kein Unterschied wahrzunehmen (vgl. tiber ^k in
Kompositis der dramatischen Sprache v. Wilamowitz, Euripides'
Herakles 11 S. 82), dagegen wird dE€pTdcac9ai (Unterposten 3),
abgesehen von Posten IX und X, wo von Simasteinen die Rede
ist, von einfachen Steinen ohne Profilierung gebraucht, die vor
dem Versatz fertig*) ausgearbeitet werden konnten, und wo
das einfache £pTdcac9ai auftritt, handelt es sich durchweg
um profilierte Steine ! Dazu stimmt gut, daB die Vorschrift,
die Behauung bereits im Steinbruch irpoc tov dvaTpaqpla
8v fiv buji 6 dpxiT^KTUJV, vorzunehmen, nur dann den Posten
beigefugt wird, wenn die Steine spater eine Profilierung er-
halten soUen. *AvaTpaq)€uc = RiB, Zeichnung erklarte schon
Philios richtig (zu A Z. 33) ; vgl. Frickenhaus, a. a. 0. S. 22. —
Die Vorschrif t TrapaboOvai ^tt' dvaOrjK^i Krd. leitet zum 2. Unter-
posten, dem Transport zur Baustelle, iiber. In diesem Zu-
sammenhang kann in^ dva9riK€i nur vom 'Aufladen* verstanden
werden, wie Ka9€Xk9ai vom Abladen an der Baustelle. Eine
Kontrolle, ob die Xi9oT6fioi gut gearbeitet haben, wird ver-
standlicher Weise dann ausgeiibt, wenn sie die Steine zum
Transport tibergeben, den offenbar ein anderer Unternehmer
ausfiihrt'). Dieser mufi natiirlich die Steine in dera Zustande
^) Bisher war 6^aXo6c geschrieben worden, bezogen auf X(8ouc ;
allein, wie die Steine beschaffen sein soUen, wird bei irapaboOvai,
dTaT€tv, KaOeX^cOai gesagt.
*) Nur Bossen mochten des Versatzes wegen stehen bleiben.
') Nur dann hat es ja Sinn, wenn Material, Zahl und Abmessungen
im allgemeinen bei jedem Unterposten wiederholt werden. — Ist
vielleicht aus der Zusammenziehung der Unterposten 1/2 in Posten I/II
der Schlufi abzuleiten, da6 hier die Teilung der Arbeit (es handelt
sich um ftginetische Steine!) nicht stattfinden sollte?
Griechische Bauinschriften. 41
abladen, m welcbem er sie zam Aufladen erhalten hat, daher
steht auch im 2. Unterposten neben dGpaiicTouc : uTieic wie
bei TTapaboOvai. DaB dagegen die Steine Xcukoi und dcmXoi
zu sein hatten, ging nur die Xi0ot6^oi an und hat auch
nur bei pentelischen Steinen Sinn (die 'EXeuciviaKfj TTCTpa des
Postens Xin ist dunkelblau).
3. Unterposten a). TTpoc tov dvaTpaqpla KTd. weisen, ab-
gesehen von Posten III, dieselben Posten auf, die es im
1. Unterposten haben.
— b)'Apai hatte natiirlich fiir Fundamentsteine keinen
Sinn, wird dann also durch GeTvai (Ti9lvai) ersetzt — Von
den beiden Formeln fiir die Aneinanderfiigung wird die auf
den Steinnamen beziigliche Ka9apji6cai dp^drrovTac (-a) Kal
^€V€ic (-vn) (TravTaxfii) fiir Steine gebraucht, die keine zu-
sanimenhangende Schicht miteinander bilden; nur die Sima-
steine des Giebels machen eine Ausnahme (IX/X). EirreveTc
^^er Formel (s. zur Bedeutung S. 60 Anm. 3) entspricht
^einesfalls dem cuv- von cuvTi9dvai der andem Fomiel, das
^ den ZusammenschluB der Steine zu einem konstmktiven
Ganzen so bezeichnend ist.
Einzelheiten.
A. 18. Herr Caskey (briefl.) las: I^HN"; die Ergftnzung ist
m Bjir^ __ j„i T^i Yujviai. Vgl. IG. II 1054 = Ditt. SyU.« 537,
2- 18, 21, 27 f.: iiA Taic TUJViaic.
19. 6]uioiu)c. Vgl. Inschr. III Z. 5 und Frickenhaas, a. a. 0.
^- 23, B 69 : rdc TTpocaTUJTac 6|iotac kukXu)i ; beachte auch vor-
**^^: !cT]V tK[dcTTiv KTd. — Wenn iJ^ ^Xujto(O) zu lesen ist (die
^^ichen sind sicher), vgl. ii !cou und B 61: dE dTrajiOipaiv.
20. TTapaT€|i6vTa. Die Komposita von Td^veiv bezeichnen,
^ie dieses selbst von grOberer Steinhauer- oder Zimmermanns-
^beit gebraucht wird, stets das Wegschlagen gr5i^erer Material-
^assen. TTapaTdiLiveiv bietet auch IG. II 167 (Mauerbau-Inschrift;
^Mckenhaus a. a. 0. Tafel) 65 : •* Kai dTTiKpoucei d[K]pOT€iciov*),
>T0iujv 6[p96]v Kard [K]€q)aXTiv, irXdTOc ^Trrd baKTuXiwv, irdxoc
'IraXacTfic napaT€^uJV 4k toO £vbo8€V Trdxo[c l|i]dvTOC*), wonach
f)ffenbar die Oberflftche des dKpOT^fctov an der hinteren Eante
*) Auf das T€icriir6biC)Lia (d. h. den Balkenkopf), Z. 63.
•) irdxoc baKrOXou, Z. 67.
42 Heinrich Lattermann,
einen Einschnitt erhalten soU, anf den die erste Reihe der Schal-
bretter flbergreift. So ist anch hier vielleicht anznnehmen, difi
die Kavovibec flber die Oberflftche des Triglyphons hinaasragen,
dann aber hinten (innen) soweit abgearbeitet werden, dai^ sie deo
Geisonplatten noch ein Auflager gewfthren k5nnen (s. Tf. UFig.I).
23. f)i fiv 6 dpxiT^KTUJV K€Xeur|i. Sonst fehlt in der Inschriit
dieser Znsatz bei |i6Xupbov Trepix^ai ; hier ist also, falis die Fonnel
nicht etwa sonst als selbstverst&ndlich weggefallen ist, ein besonders
kompliziertes Yerfahren des Bleivergusses anzanehmen.
27. iv TaTc {biaic x^paic. Vgl. IG. VII 3073 =» Ditt Sytt.*
540 Z. 163 (von Fufibodensteinen) : iv laTc ibiaic xiwpaic pePTjKO-
xac; Bull. de corr. heU. XXIX (1905) S. 460 (Delos), A 16:
"(pdTvac]| KaxaXap^Tuj im 8poic dpapoTwc Ti0€i[c Trp6c] dX-
X(riX)ac*). Die Plfitze fflr die in Abst&nden aufzustellenden Tri-
glyphen mufiten auf den Epistyl vorgezeichnet sein.
31. Zu fxeTOTTia s. Caskey, a. a. 0. S. 149 ad Z. 38.
57. TrevT€7rdXacTa ergfinzte schon Philios.
59. Vgl. A, Z. 71 (beide Zeilen ergfinzte Caskey [briefl.]).
90. Anf. AHIKA.
100. Anf. c fehlt.
104. inx jKdT€pov Tov 6b6v. Vgl. IG. IP 834»>= Ditt. SyV^'*
587 Z. 129: 6b6c Taic Gupaic; gleich darauf werden 4 ParastaA^*^
von 15 Fufi Lftnge (aus Akte-Poros?) verrechnet Die Ttlren di^^^
Wand heifien im Ineditum Inv.-Nr. 20, Z. 12 ai Trp6c0€V.
B. 9. Anf. DfEI. — Die T^ica MuiviKd heifien in der Ske^^^
thekinschrift (Ditt. Syll.* 537 Z. 39) KaTai€Tia.
19f. Einzig hier wird der Steinname beim 2. Unterpos^^^^
— dT(otT)€iv — genannt, offenbar mit RHcksicht auf die X^ov^'^
K€q)aXai (vgl. Z. 30 f.).
23. Die von Caskey (a. a. 0. S. 150 ad B 22) beobachtete
zutreffend durch den Eiuflufi von K€pa)Liibac (Z. 20 f.) er
Femininform dx6cac veranlafite mich, auch Z. 24 6p6dc und Z.
uTi€ic X€UKdc dcTTiXouc zu schreiben, wodurch vermieden wi
dafi X€uk6c neben dcmXouc zu stehen kftme.
32. €UTUJviouc ergftnzte Caskey (S. 151 ad B 31), doch
ich zweifelhaft, ob mit Recht, da dies Beiwort sonst in fihnlich
Zusammenhang nicht vorkommt; vielleicht Kai uti€Tc? (so sc
Philios).
46 f. Den Ausfall bemerkte Philios; ich ergftnzte dem^
*) Durrbach gibt: &XXac.
^ ^
j£*i
- 1
i^ 'i
Griechische Bauinschriften. 43
sprechend den Anfang von Z. 47, der darch Caskeys (briefl.) ond
meine Lesnng AXEI best&tigt wnrde.
53 ff. S. KlioVI (1906) 143 f. — crpiw^aTicai jetzt auch in
der athenischen Inschrift American Jonrn. of philol. XXVIII (1907)
427 Z. 5. Im Ineditum Inv.-Nr. 20 heifit es Z. 3 ff. : CT]j}u)|iiqTi€i
Tct ^bf \mb T#|V KpriTTiba, dqp* fic ol Kioy[ec, Ka]i Tot iTnKd^TTia
(T)d 7rp6c Tdc TrapacTdbgc (letztere sind die Anten).
57 f. dpjioi CTepiqpoi sind offenbar Fugen, die keine Ana-
thyrosis erhalten: bei Quadern des Aufbaus ist das Wort denn
anch nicht zu belegen.
62. Zu Frickenhaus' Erg&nzung (briefl.) vgl. Ditt Syll.« 537
(Skeuothek) 16 : " olKobofirjcei bfe touc toix|ouc KTd. 'Aktitou
XiOou. — Am Ende zeigt der Stein. YPEPEE.
87. Ende. Mir scheint eher ^[ir^epTacd^evoc als -vov ge-
lesen werden zu mQssen.
88 f. Von mir erg&nzt. Zu biucei Tfjv dKpav vgl. Ditt. Syll.*
640 (Lebadeia) 69: Tf|v TrepiT^veiav t#|V boOeicav; ebeuda 133:
fiiXToXoTncdTU) Tf|v dKpav Trdv[TuJV tiDv] | Xi0ujv toiv Keijidvwv ;
BuU. de corr. hell. XXIX (1905) 468 (Delos) 21 : «« toO Kei] ') Ijxivou
OdKOu dno Tf\c dKpac iTdvToOev irpoba — . Zu TipocTuxlcai s.
Inschr. II Z. 20 u. S. 61 f. Die dort gegebene Erkl&rung wird noch
dadurch gestfltzt, dafi hier alsbald die Yorschrift TO|uiq>uicai folgt,
deren AusfQhrung eine im wesentlichen ausgearbeitete Oberflttche
voraussetzt. Das Bedenken, daG eine solche Oberfl&che w&hrend
des Bauens leicht hfitte beschftdigt werden kOnnen, wird, scheint
es, durch TTpocXeiTTOVTa mvdKia aufgehoben: der Unternehmer
soll danach die Interkolumnien zur Sicherheit mit Brettem yer-
schalen und diese bis zur YoUendung des Innem der Halle liegen
lassen (npocXeiTreiv).
91. 0ber TpoxiXeia s. Ditt. SyU.« S. 309, Anm. 144.
*) Von mir erganzt.
44 Heinrich Lattermann,
n.
UnverOffentlichte Inschrift von Eieusis.
Eleusis. — Ebenda im Museum, Inv.-Nr. 105 a.
Bruchstiick einer Stele pentelischen Marmors, nur links
Eand. Hohe 0,32 m; Breite 0,15 m (Bruchkante rechts un-
gefahr parallel dem Rande links); Dicke 0,11 m. Oberflache
groBtenteils stark abgescheuert.
Ineditum.
Ich gebe den Text auf Grund der von mir selbst im
Sommer 1907 genommenen Abschrift, die auf meinenWunsch
Herr L. D. Caskey mit mir zusammen vor dem Stein nach-
geprtift hat AuBerdem verfiigte ich tiber zwei von mir
angefertigte Abklatsche, die noch einige Lesungen zu be-
richtigen erlaubten.
Auf Tafel HI ist die Photographie eines mit Graphi^
behandelten Abklatsches wiedergegeben, die den Erhaltungs^
zustand und den Schriftcharakter des Steines zur Geniig^
zu erkennen erlaubt
B.-H. im Durchschnitt 0,005 m ; daraber hinaos gehen be-
sonders IPY^; darunter bleiben, z. T. erheblich, fast alle XOOH
und einige AAA. AUe Zeichen werden ein Geringes kleiner m
Z. 36 an. Auch die Ausdehnang in die Breite schwankt sehr, be-
sonders breit gezogen sind meist ^ und K. Z.-A. 0,003/1 m; manche
tlbereinanderstehende Zeichen berUhren sich auch, manche fallen
ganz aus der Zeile. Formal bemerkenswert sind: M, die Aufien-
hasten sind meist wenig nach innen geneigt, die Mittelhasten halten
sich meist in der oberen Hfilfte des Zeilenraumes ; sind sie tiefer
gezogen, so tritt eine manchmal ganz dicht an die benachbarte
Aufienhasta (Z. 11, 18, 25); O manchmal nierenfOrmig eingezogen
(Z. 27, 28), einmal ausgeprfigt oval (Z. 31). Flttchtiger Arbeit ist
zuzuschreiben das Auf und Nieder der Buchstaben im Zeilenraum,
die schiefe Lage ganzer Zeichen und einzelner Hasten, die tJber-
schneidung von Hasten wie bes. Z. 26 und 30 bei T. Z. 25 Mitte
Griechische Bauinschriften. 45
ist K za lesen, doch steht rechts daneben deutlich eine Senkrechte.
— Yon Z. 36 an wird die Schrift noch flttchtiger, wenn aach der
Dnktos derselbe za sein scheint. Yielleicht hat der Steinmetz
diesen Teil, dessen Zeichen auch etwas kleiner sind, einige Zeit
spSter hinzufagen mflssen. — Infolge des fltlchtigen Daktas and
der schlechten Erhaltang der Oberfl£lche ist die Lesang oft
fichwierig ond zweifelhaft, sodaG Herr Caskey and ich Tor dem
Stein ein paarmal irren konnten. Hinterher hat mir bei der Reyision
ein rHcksichtslos darchgeschlagener Abklatsch von grofier Trans-
parenz gate Dienste geleistet. Lesangsvarianten fQhre ich bei £r-
I&oterang der einzelnen Zeilen aaf. — Bis Z. 35 einschliefilich ist
die Inscbrift leidlich gat ctoixti^6v geschrieben. Das erste Zeichen
der folgenden Zeile, mit der inhaltlich ein neaer Abschnitt be-
ginnt, ist heraasgerflckt ^). In derselben Zeile nehmen zwei lota
den normalen Raam 6ines Bachstabens ein. Diese Anordnang ttber-
trftgt fiich aaf die nHchste Zeile; weiterhin ist der Stein abge-
brochen.
lai[ 6|ia]-
Xttujv Touc apjio[uc] 6p9[ouc xai iJTieic dTTO Eotboc, xai cuvOr|C€i]
im TTaXacTf|v dpfi[6T]To[vTac TTavTaxni dGpaucroc, tKdcro t6 Xi0]-
0 iTnKdfima dpfjiujv n€Tro[niKUiC ],
Kai npi|i ^oXupboxoui [diT€pTacd^€VOc Kav]- b
4vi Tdc ?bpac Kai toc dp[^6c toc fimcG^v, TO^q)iuc€i T^^cpoic
ci5]-
npoic bueiv ^KacTov to[v XiGov ^Kdcrou toO ctoCxou, tov bk Kar]-
^ Tf|Y Twvla^i TT€pi 4vi T[6Mq)wi ' Srav bi dTrob^Kni dTravTac
€UT€V]-
tic, ixovTac Touc T^^qp^ouc 6p0ouc, 5ric€i toOc Xi0ouc b€C|Lioiv
ci5]-
npoiv ?KaCTov, t6v bk [mja Tf\f T^viav Tpici x^^pic tujv t6 ctuXo]- lo
^^^0, Kai )n6Xup6ov [TT€pix^€i • TTapiE€Tai bi cibripov €ic rd bec^]-
9 '^ai HoXupbov Kai [ • 0r|C€i bk Kard Tf|v |iic0]-
Hciv Kai t6c Xi0ou[c
Kar]-
[*] Miv t6 TTp6c0€v Kav[6vi iTri
•" • *
ni]-
*) Analogien dazu in Bauinschriften sind mir nicht bekannt. In
Jl^^wgabc-Urkunden und Katalogen ist das Herausriicken ganz gewohn-
^<^> s. Meisterhans-Schwyzer, Gramm. d. att. Inschr.* S. 8. 5.
46 Heinrich Lattermann,
15 VT6 TraXacrdc eic xd €t[cuj iireibdv boKiji]-
ov t4Xoc cxn* t6 dXXo ?[pTOV ]
Trp6c Tfjv irepiTdveiav [Tf|v 6o9€Tcav irepiEeiTai bi XiCTpfoii i]-
TTpip€i KaTd^iTTa [tt Tdc ?6pa]-
c d7T€pTdc€Tai, KaTd ^[^v K(ova 6^aXiZiuv Kavovibi 6p8d,T6 bk dX]-
20 Xo dKTuxi€i 6|iaXaic fi[i fiv K€X€uni 6 dpxiT^KTiuv • TaOTa bt irdv-
Ttt «]-
E€pTdc€Tai (iTifl Kai 6[6Ki^a t4Xoc ?xovTa KaTd Tf|V ^icOuiCiv k]-
al Toi)c dvaTpaq)€iac o[0c fiv Xdprii • napiiti bi ainbc a6Tuji ndvT]-
a 6ca»v beiTai t6 fpTOV [KaTd Tdc cuTTPctcpdc" iav bi irpoc-
64iiTai t]-
i TTapd t6 JpTOV 87ro fiv k[€X€uuj^€V, xrapdEci Kai TaOTa xrdvTa
Kard]
25 Tdc cuT(T)pa9fic (K)ai Tfjv ^[icGujciv toO ^€|iic8u)^£vou £pTOu *
Kai dir]-
o6ujC€i €ic t6v M€TaT€[iTviuiva ^if^va ]-
a tocoOtov (t6v) dpi0^6v a[
]-
IV €ic t6v xp6vov t6v [iv TaTc cuTTPa<pc)tTc T^TPoiMM^vov • iiicOujt]-
flcZujKpdT5CTdTpia'ji[^pn * ^T^T^^ ]-
30 loc, t6 bi TdTapTOu u[4poc t^!*;^."!^5 ]-
loc, dTTvnT^c Mvnci[ t6 bi irlii-
TTTOIi |i]-
fpoc mcGujTfjc *HpaK[X€i iTT^nTi^c KaXX]-
icrpaTOC KaXXiKpdTo[uc ' AqpibvaToc ' d^icOuJcav]-
To AAA, Mai^aKTnpidvo[c
CTOd]
35 TTOiKiXn €ic ?va Kai irc^vTaKOciouc biKacrdc .]
*EX€ucTvi iv vhi kpuji 4[v. v. iliA touc ctuXo-
pdTac TiO]-
4v(a)i im Tnc KpnnT6oc[
. . .].
|i€Voy dTT€pTd[Z€c8ai ]
irdvTa Td dy T[aTc cuTTpa^aTc T^TpctMM^va ]
Griechische Bauinschriften. 47
In orthographischer Hinsicht weist die Inschrift eine
ganze Reihe Eigentdmlichkeiten der attischen Inschriften auf.
— Der Diphthong ou ist bald durch o, bald durch ou dar-
ge^tellt; durch o: Z. 4 Anfang -o (Lesung sicher; dem Zu-
sammenhang nach wohl nur als Genitiv-Endung aufzufassen),
Z. 6t6c, Z. 13 t6c (neben Xjeou[c), Z. 24 8710, Z. 11 iOcTuXo]|pdTo;
durch ou : Z. 2 xouc dp)io[uc] (Erganzung sicher), Z. 9 xouc
T6fiq)[ouc, Z. 13 Xj9ou[c (hinter t6c), Z. 22 touc dvcrrpacpeiac ;
bei meinen Erganzungen habe ich die Schreibung iibergeord-
neter und iiberhaupt benachbarter Worter beriicksichtigt. —
^» f tir € begegnet in dvaxpacpeiac (Z. 22) vor a; Parallelen
da^u bei Meisterhans-Schwyzer, Gramm. d. att. Inschr.* S. 45,
2.B. Tov paaX€<i>a (IG. H 263, 15, v. J. 303 v. Chr.; 312, 36
^J. 286 V. Chr.), tov TpaMMaT^<»>a (IG.II 115, 19 v. J. 343
^- Chr. und andere von c. 300 v. Chr. und aus dem III. Jh.).
Nach Meisterhans ist dieser Gebrauch besonders in der Zeit
von 350-300 zu beobachten. — 01 fiir 0 begegnet in iioXu-
P^oxoiei (Z. 5); die Belege, die Meisterhans fiir diese Schreibung
gibt, gehoren aufier OJnGev in IG. II 868, 14 (360 v. Chr.)
der 2. Halfte des IV. und den folgenden Jahrhunderten an.
Mit unserem Beleg ist zu vergl. o{vox6<i>ti in IG. 11 729, 15
(Ende des IV. Jh.) und 856,5 (m. Jh.). — Assimilation
^on V am Wortende ist eingetreten vor t in Z. 8: tt^t T^via^;
^or )i in Z. 5 : 7rpi)Li |uioXup5oxoiei und Z. 8 : Tw^viaji Trepi (in
letzterem Falle also bei ziemlich loser Verbindung), dagegen
lucht Z. 25: T#|v |i[ic9uiciv und Z. 26: €ic tov MeTaT€[iTviujva
l^^va; Z. 4 kann am Ende von dgyujv vielleicht auch M (vor
^€^o[iTiKUJc) gelesen werden. — DieVorsilbedK- verwandelt
^^ der Zusanmiensetzung djTTpipei (Z. 18) ihr k in t- Ftir
^^e Erscheinung vor t gibt Meisterhans keinen Beleg, doch
^gL S. 108g: tx neipaiuic (IG. H add. 834b n 10. 14. 29, H»
834bl48 V. J. 329/8) und dTrrXeucacuiv (IG.H 271, 10 v. J.
302/1). — Der Dativ von 5uo heiBt Z. 7 bueiv, eine Form,
^e nach Meisterhans S. 157, 1 fur die Zeit von 329-229 v. Chr.
^ belegen ist Sie steht hier nach der Regel beim Plural
^es Substantivums (Meisterhans S. 201, 12; Br. Keil, Ath. Mitt.
^ [1895] S. 443). Andererseits kommt Z. 9/10 der Dual des
48 Heinrich Lattermann,
Nomens vor (bec^otv cib]|npoTv), der nach Meisterhans mit
dieser Endung um 329 v. Chr. verschwindet. SoUte demnach
unsere Inschrift der tJbergangszeit angehoren (c. 330 v. Chr.)?
Auch die sonstigen orthographischen Indizien sprechen eher
dafiir als dagegen. — SchUeBlich ist noch auf cujpaqpdc
(Z. 25) und Mai)jiqKTnpiotvo[c (Z. 34) hinzuweisen, Schrei-
bungen, die wohl blofie Versehen des Steinmetzen sind; A an
letzterer Stelle ist gesichert.
Der Umfang des Steines, dem vorliegendes Bruchstuck
angehort hat, wird ziemlich betrachtlich gewesen sein. Noch
Z. 36 beginnt ein neuer Abschnitt, von dem nur wenig er-
halten ist, und vorher lassen die Vorschriften auch in ihrem
verstiimmelten Zustand noch auf den ersten Blick erkennen,
dafi sie ziemlich eingehend waren. Mit Bearbeitung der Fugen
beginnt das Bruchstuck, die Bestimmimgen iiber die Steine
selbst, ihre Zahl*), ihre Abmessungen, die Art ihres Versatzes,
die voraufgegangen sein miissen, sind uns nicht erhalten.
Leider ist, wie der erste Versuch einer Erganzung (Z. 32/3)
lehrt, auch rechts iiber die Halfte weggebrochen, sodafi es
schwer ist, ohne genaue Parallelen die Breite der S*^ele zu
bestimmen. Wohl haben technische Vorschriften, wie sie hier
vorliegen, das Gute, dafi sie dem Sinne nach nicht stark
variieren konnen, sodaB sie uns auch bei starker Verstttmme-
lung das Wesentliche unschwer erkennen lassen, aber grade
weil sie so wichtig sind flir das griechische Bauwesen*), sind
sie doch andererseits in Einzelheiten ihrer Bestimmungen
und deren Formulierung auBerordentlich starken Schwankungen
unteworfen. So werden wir, wo die Liicken so groB sind
wie hier, wohl vielfach sagen konnen, was etwa dem Sinne
nach hineingehort, aber nur auBerst selten — wenn wir nicht
mehrzeiligc Parallelen finden — , welches der genaueWort-
laut war. Dazu kommt im vorliegenden Falle, dafi die Inschrift
mancherlei Neues nach Inhalt und Form bringt Wie meine
Umschrift zeigt, nehme ich bis Z. 35 fiinfzig Elemente in
der Zeile an, weiterhin einundfiinfzig. Es wird zuzugeben
*) dpi6)ui6v steht Z. 27 in einem unklaren Zusammenliang.
•) Vgl. meine AusWhrungen Klio VI (1906) 142 f.
Griechische Bauinschriften. 49
sein, dafi sich diesem Bahmen eine Reihe inhaltlich not-
wendiger und formell belegbarer Erg&izungen gut einftigt
Obwohl der Aufbau der Bestimmungen mehrfach dunkel
ist (besonders in der Mitte), will ich doch versuchen, ihn
kurz zu kennzeichnen; die Einzelbehandlung soll dann folgen.
Zunachst werden die bekannten Bestimmungen ftir den
Fugenschlufi des griechischen Quadermauerwerks getroffen.
Sie reichen mindestens bis Z. 3, diese und die vorhergehende
Zeile hangen inhaltlich aufs engste zusammen: TraXacTri ist
das Mafi der *dvaOupu)ctc', das fur den Aufbau einschliefilich
des Stufenbaus (aber nicht des eigentlichen Fundaments)
iiblich ist Der ZusanMnenschlufi der Steine geht dem Blei-
vergufi voraus, der sich Z. 5 anmeldet So wird sich auch
noch Z. 4 auf die Fugen beziehen, trotz der etwas unsicheren
Lesung apMuiv. Die hier erwahnten dTriKdjbiTna konnten wohl
an sich, wie in einem andem Ineditum aus Eleusis (Inv.-
Xr. 20) und wie die £mica|uiira( der vorhergehenden Inschrift
(B 54), einen ganzen Bauteil bezeichnen, doch schliefit das
hier der Zusammenhang aus, wir haben in ihnen einen neuen
Namen fur den feinen Saumschlag der Fugen, fur die dva-
Oupujcic, eigentlich uberhaupt erst den Namen fur die Sache,
der ja dvaOupiucic von Haus aus nicht sein kann. Dann aber
geht in Z. 5/6, wie das prohibitive irpCv lehrt, etwas anderes
noch unmittelbar dem Bleivergufi voran. Denn es ware ja
doch gar zu trivial vorzuschreiben, dafi vor dem Bleivergufi
die Einfugung von Dtibeln und Klammem in die Steine vor-
zunehmen sei. Also ist noch ein neuer Gedanke in Z. 5 ein-
zuschieben, dem sich jiioXupboxoieiv unterzuordnen hat Auf
diesen Gedanken nun wird hingewiesen durch ?6pai in Z. 6.
Das sind die "Lagerflachen' der Schichten, die durch Dtibel
senkrecht, durch Klammem wagrecht verbunden werden.
Tiagerflachen*, das soU heifien: die nach oben gekehrten
Flachen der Steine, die tragenden, die den aufzulegenden
Steinen das Lager bieten, nicht etwa die Unterflachen der
aufzulegenden Steine (in diesem Sinne werden ansere Lager-
flachen meist gebraucht), diese heifien griechisch pdccic (was
seinerseits wieder leicht zur tragenden Unterflache werden
xin, 3. 4
50 Heinrich Lattermann,
ionnte). War also eine Schiclit neu aufgelegt, so folgte aller-
dings praktischer Weise erst das Abgleichen (dTrepTdleceai),
bevor das Verklanimern und das VergieBen vorgenommen
wurde. — Was soUen nun aber in Verbindung mit fftpai die
dpjioi, die wiederherzustellen doch wohl der Best der Zeile
notigt? Die Schicht ist ja doch hergestellt, die Fugen sind
geschlossen. Zwingen sie uns zu dem SchluB, daB wir es
hier mit einem Gebaudeteil zu tun haben, wo Steine reihen-
weise vorkommen, die auch hintere Fugen haben, und reihen-
weise nebeneinander versetzt werden, sodaB auch Ihre Be-
arbeitung der Verklammerung vorausgehen muB? Zwingt uns
der kieine Buchstabenrest zu dem SchluB, daB wir es mit
KpTiTTic-Steinen zu tun haben? Ich meine, ja. Wir werden
sehen, dafi nun mit einem Male auf einige andere Angaben
der Inschrift gleichfalls helles Licht fallt. — Die Vorschriften
iiber die Verdiibelung reichen sicher bis Z. 9, wo die f6\xq>oi
beinahe voUstandig erhalten sind. Auch Z. 8 laBt das Oamma
und die Praposition Tiepi keinen Zweifel, daB von T6|iq)oi
(Diibeln), nicht etwa von Klammern (beciixd) die Rede ist, die
Ecksteine in Z. 8 aber stehen offenbar wieder in Gegensatz
zu denen der *Reihe*. *Wo der Hirt ist, sind auch die Schafe
nicht weit', sagt Frickenhaus (AJA. 1906, 10) treffend mit
Bezug auf die Tcica-Steine des Erechtheions; so auch hier.
Von der groBen Masse der gewohnlichen Steine wird zuerst
gehandelt Wie die Ecksteine werden auch sie zunachst
verdiibelt Der Unterschied liegt nun darin, daB die gewohn-
Jichen Steine durch je zwei Dtibel mit den darunter- und
dariiberliegenden verbunden werden sollen, die Ecksteine
aber nur durch je einen. Vielleicht erwartet man grade das
Gegenteil: die Ecksteine, die das Ganze zusammenhielten und
zw6i Stimflachen hatten, muBten doch besonders gut gesichert
werden. Das ist ganz richtig, und die Forderung wurde auch
von den Griechen erftillt Aber nicht durch die Diibel, die
keinen starken Schub vertragen, sondem einmal durch die
betrachtlichen Abmessungen der Steine selbst (vgl. Inschr. I, S.
181, Posten XII), sodann durch Verdoppelung der Klammera
(z. B. am Pundament des Tempels der Aphaia auf Agina,
■
I
Griechische Bauinschriften. 51
Fiechter in *Agma' S. 24). Tatsachlich geht die Inschrift jetzt,
wie Z. 9/10 ein zweites abripoOc zeigt, zu den Klammern
iiber, deren zwei iiber jede Fuge gelegt werden, und t6v b|
leitet zum Eckstein uber, f iir den auch hier eine Ausnahme-
bestimmung getroffen wird. Ich habe xpici erganzt (sc. 6€C)ioic),
weil ich nicht weiB, wie mehr als drei nebeneinander uber
eine Fuge hinweg Platz fanden. Auch tuliv vor t6 cTuXojgdTO
(Z. 10), dessen Wegfall Terrapa zu erganzen erlauben wUrde,
scheint nicht entbehrt werden zu konnen. So giit wie aus-
geschlossen ist nun aber die Verklammerung bei den (von
den Saulen abzusehen) freiliegenden Stylobatplatten; die
'''erden nur nach unten hin verdiibelt werden. So ergibt
sich die Erganzung von Z. 10 Ende wie etwas Selbstverstand-
'iohes. Endlich kann nun der BleiverguB erfolgen (Z. 11).
^^ der nachsten Zeile tritt das zu vergieBende Blei selbst
^^, umgeben von zwei Kai. Da bleibt kaum eine andere
-Aruiahme ubrig, als daB es hier Lieferungsobjekt ist, zusammen
^it. dem Eisen fur die Diibel und die Kiammern (vereinigt
^^ ^ecnd, vgl. Inschr. I B 90) und irgend etwas anderem in
^^x- Lticke Z. 12, vielleicht einer Maschine zum Versetzen
^^xr Blocke (wie in Inschr. I B 91). Die Erganzung von Z. 11
^i^d gestiitzt durch Z. 23. Allerdings widerspricht es dem
g^^ohnlichen Brauch, daB der Unternehmer Eisen, Blei usw.
^^lbst liefem soll. — Folgen dann weitere technische Be-
^^^mmungen, so miissen sie wieder von Steinmetzarbeiten
^*^iideln; da nun aber mit den bisherigen Steinen nichts
^iter geschehen konnte (die Abbossierung an den Stirnflachen
blgte erst nach Fertigstellung des ganzen Gebaudes), so
uB mit den XiOoi in Z. 13 eine neue Schicht, die zunachst
>i versetzen ist, eingefiihrt werden; daher hier die ausdriick-
che Berufung auf die jjiicOujJcic. Die neue Schicht muB der
^tylobat sein (die 6ine saulentragende Schicht). Er war schon
.10/11 nebenher erwahnt wwden. Ganz vemiinftigerweise
^atte die Inschrift, wo sie einmal von Verklammerung und
^leiverguB handelte, ihn gleich davon ausgenommen. Jetzt
iommt etwas mehr Licht in die diirftigen Zeiienreste. Erst
^muBte der Unterbau fertig gestellt und abgenommeu, d. li.
4*
52 Heinrich Lattermann,
fiir gut befunden worden sein, bevor die Verlegung der
Stylobatsteine in Angriff genommen werden konnte und durfte.
Das steht in Z. 15/6. In welche Blucht die Steine komraen
sollen, sagt Z. 14/5: sie werden um das Mafi einer Stufe
(IM4 Fufi) nach innen eingeriickt. Moglich, dafi irepiTlveia
der Z. 17 dabei die *Lehre* ist, nach der eingefluchtet werden
soll. Schwierigkeiten bereitet jedoch Z. 14. Zunachst ist zu
sagen, dafi die Erganzung xavdvi sehr unsicher ist (s. unten).
Passen wiirde sie schon nicht tibel, zumal in der Nachbarschaft
von t6 TTpocGev, das doch wohl die Lange der ganzen Front-
seite bezeichnet; vielieicht war noch hinzugefiigt, wie lang
das Richtscheit mindestens sein mufite. Warum aber wird
die Front herausgehoben, also in Gegensatz gebracht zu den
Schmalseiten? und wo ist das dem KaToi] jyi^v t6 7rp6c0ev KTd.
entsprechende Olied mit b£, also das Schmalseitenpaar, mit
seiner Sonderbestimmung einzusetzen? Ich habe keinen be-
friedigenden Ausweg aus diesem Dilemma gefunden. Vielleicht
ist es notig, t6 irpocGev als 'Stimflache' aller drei Fundament-
teile anzusehen, davor mit Streichung von KOTd ein Verbum,
das auf die Herstellung eines Saumschlags (zwecks Ein-
fluchtung) geht^), zu erganzen und dann dieses durch }xiv
in Gegensatz zu einem Verbum mit bi zu setzen, das auf
die Einfluchtung gebt (also einfach wieder Ti9lvai). — Wir
fahren fort mit Z. 18. Hier begegnen zwei Worter, die sonst
nicht zu belegen sind und fiir die eine Erklarung zu geben
ich unten versuchen werde. 'ETTpiPrjc lasse ich ein Steinmetz-
werkzeug sein, das glatte Flachen erzielt; KaTd^iTia mag etwa
dem iiblichen euTevfi bei iTr€pTd2[€cOai entsprechen. Wie diese
Zeile, so passen auch die beiden folgenden wieder am besten
auf Stylobatsteine. Bei ihnen mufite ein d7T€pTd2l€c6ai der
Oberflache sofort vorgenommen werden, d. h. hier im Wesent-
lichen eine Zurichtung der Saulenlager. Aber auch nur dies;
ein tiber die gknze Oberflache sich erstreckendes iTT€pTdZ!€C0ai
war nicht notig, ware vielmehr unpraktisch gewesen. Aber
andererseits kam sehr viel darauf an, dafi die Saulenlager
genau in gleicher Hohe zugerichtet wurden. So mufiten sorg-
*) Etwa wcpiEckeai, vgl. zu Z. 17.
Griechische Bauinschriften. 53
faltige mit dem Richtscheit ausgeglichene Lehrstreifen in
Abstanden oder uber die ganze Stylobatkante hin durchlaufend
vennittehi. In unserer Inschrift wird sich Z. 17/8 auf die
Lehrstreifen beziehen; Z. 19 auf die Saulenlager; Z. 20 (weniger
peinliches Abgleichen mit einem axtartigen Instrument) auf
die iibrigen Teile. Von diesem Verfahren habe ich mich
selbst an den Propylaen der Akropolis von Athen iiberzeugt.
Durm fiihrt auch den Poseidon-Tempel von Paestum an.
Der Wichtigkeit wegen setze ich seine anschauliche Be-
schreibung in extenso hierher (Bauk. d. 6r.* 73, 53): TDie
Propylaen in Athen und der Poseidon-Tempel in Paestum,
beide nie vollstandig zu Ende gefuhrt, zeigen die Flachen
der Tritt- und Setzstufen nur zum Teile bearbeitet; 5 und
7 cm breite Lehrstreifen geben die fertige Form an, wahrend
der iibrige Teil, 3 bis 4 mm dariiber vorstehend, nur mit
dem Spitzeisen Uberarbeitet ist. In diese nicht fertig gear-
beiteten Lagerflachen sind an den PropylSen in Athen die
Saulen derart eingebettet, daB eine kreisrunde oder quadra-
feche Pfanne als Saulenstand auf die Tiefe des richtigen
^^mdes ausgehauen und sorgfaltigst abgeschlichtet wird;
^^it das Regenwasser dort nicht stehen bleibe, wurden kleine
•^i^nen eingehauen, die bis zur AuBenflache gefiihrt sind.
-'^'Qeiu spateren Zeitpunkte sollte dann das zuletzt in Aussicht
^^Jionimene Abarbeiten des Stufenbaues aufgespart bleiben*.
"7" 2.20/1 werden mit iEepxdceTai alle Operationen noch
^Hial zusammengefaBt und 21/2 wird dem Unternehmer
^ Verpflichtung auferlegt, gut und richtig nach den Sub-
^^ionsbedingungen und den Zeichnungen des Architekten
^ ^rbeiten. — Z. 23-25 legen die Lieferung des gesamten
r^^ Bau benotigten Materials dem Untemehmer auf ; naturlich
,^^^11 ihm dann auch Nachtragslieferungen zur Last, die wohl
^^nders durch Beschadigung oder Untauglichkeit des Ma-
^ ^als der ersten Lieferung notig werden konnen. Aus diesen
» ^^en, die f iir eine Ausnahmebestimmung kaum Raum lassen,
^j^^e ich geschlossen, daB der Untemehmer auch Eisen und
^^i fiir die Befestigung der Steine zu liefern hatte (Z. 11).
"^^ Fertig zxir Abnahme muB die Arbeit, wie Z. 25/6 sagt.
54 Heinrich Lattermanii;
im Monat Metageitaion seiu (etwa August). Steht nun in
Z. 34 als Monat, in welchem der Kontrakt geschlossen wurde,
der Maimakterion (etwa November), so ergeben sich rund
acht Monate Arbeitszeit; die iibrigen vier Monate sind die
teils sehr heiBen, teils regnerischen des siidlichen Elimas,
wahrend deren schlecht gearbeitet werden konnte. Es ist
also nicht besonders auffjQlig, wenn grade 8 Monate auch
in Inschr. III Z. 17 als Bauzeit vorgeschrieben werden. Warum
nun aber hier in Z. 28 noch einmal auf die Bauzeit angespielt
wird, ist mir nicht recht klar; sind etwa in den cuTTpctqpai
fiir einzelne Teile der Arbeit wieder besondere Termine fest-
gesetzt? oder ist mit Bezug auf Z. 27 der Termin gemeint,
zu welchem eine bestimmte Anzahl Steine auf dem Bauplatz
sein muB (der Untemehmer hat ja selbst fiir sie zu sorgen),
damit die Arbeit beginnen kann? — Das ganze Werk ist
vom Architekten in 5 Abschnitte zerlegt worden (TdTapTo^ yf[ipoc
Z. 30; auBer dem Untemehmer dieses Teils folgt noch einer
Z. 32), deren 3 der in Z. 29 genannteUntemehmer zugeschlagen
erhalten hat Dem Xamen des Untemehmers muB jedesmal
der des Burgen folgen. DaB jedesmal zwischen beider Xamen
die Zuschlagsumme gestanden habe (wie z. B. IG. II^ 1054 <*
16/7), erscheint nicht bloB wegen der Preisangabe in Z. 34,
vor dem Datum des Kontrakts, ausgeschlossen, sondern auch
weil kein Unterschied in der Arbeit der einzelnen ^ipr\ be-
stehen konnte, also das eine zu derselben Summe wie das
andere verdungen werden muBte. — Hochst interessant ist
dann an Stelle des biKacrripiov die CTOct] TrotKiXii (Z. 34/5) als
Lokal des Kontraktschlusses. — Den folgenden Zeilen gegen-
uber wies mich Herr Prof. Kirchner auf die in Dekreten
hauf ige Wendung hin : TrXiipoOv biKacTrjptov €ic fva Kai nevTa-
Kociouc biKacrdc (s. Indices der Corpora); vgl. zu der ganzen
Z. IG. n 778B5ff. SoUte die crod TTOiKiXn wegen ilirer Be-
ziehung zum eleusinischen Kult gewahlt worden sein? —
Der Kontrakt iiber Ausfiihrang alles bisher Genannten ist
abgeschlossen; was folgt, muB ein neuer sein. Er kundigt
sich auch durch die Uberschrift 'EXeucivi iv tuii iepdii als
etwas Xeues an, die sich noch diirch ihre herausgeruckte
Griechische Bauinschriften. 55
Stellung deutlich fiir das Auge abhebt. Wie die sparlichen
Reste noch erkennen lassen, weicht die Fassung der Be-
stimmungen wesentlich von denen des Kontraktes I ab: sie
ist knapp und summarisch und nicht im Futurum, sondern
im Infinitiv gehalten. Wenigstens kann iiber die Berechtigung
der Herstellung Tie]ev(a)i kein Zweifel sein; fraglich ist der
Infinitiv an€.p(a[lecQm in Z. 38. Und das Summarische der
Fassung geht wohl deuilich daraus hervor, daB vom TiGdvai
ohne TJmstande zum dTTcpTdZecOai llbergegangen wird, und
besonders aus dem letzten Zeilenfragment, mit dem vielleicht
die eigentlich technischen, wenn nicht alle Vorschriften ihr
Ende erreichen. Diese Kiirze zwingt zu dem Schlufi, dafi
Kontrakt II auf einen friiheren, ausfiihrlicheren Bezug nimmt,
und es liegt nahe, den friiheren in dem raumlich vorher-
gehenden desselben Steines zu sehen. Offenbar ist der eine
oder andere Unternehmer des Kontraktes I seinen Verpflich-
tungen nicht nachgekommeu, und der liegen gebliebene Bauteil
hat von neuem ausgeschrieben werden miissen, wobei auf
diesen und die geforderte Arbeit nur ganz kurz hingewiesen
zu werden brauchte. Auch um welchen Bauteil es sich handelt,
geht aus den Resten grade noch hervor. Nach Z. 37 wird
etwas auf die KpriTTfc gelegt — das ist ja aber gerade der
Unterbau, von dem der erste Teil des Kontraktes I handelt,
und auf den die Stylobatschicht gelegt wird. Also kann in
Z. 36 dem Sinne nach einzig wie geschehen erganzt werden.
Gestiitzt wird diese Interpretation durch dTrepTdZiecOai, das wir
schon (Z. 19) fiir Stylobatsteine in Anspruch nehmen mufiten,
Fassen wir unser Ergebnis kurz zusammen: Fiir ein
Gebaude in Eleusis soUen Stufenbau (Kpnmc Z. 37) und Stylobat
(Z. 10/1) hergestellt werden. Der Grundrifi des Gebaudes ist
winkelformig (Z. 8), offenbar aus einer Lang- und zwei SchmaU
seiten zusammengesetzt. Die Steine der KpriTric erhalten sehr
sorgfaltigen Fugenschlufi und Diibel-Klammern-Verband mit
Bleivergufi (bis Z. 11). Die Steine der Stylobatschicht werden,
soweit es die Saulenlager verlangen, genau horizontal aus-
geglichen und im librigen abgearbeitet (bis Z. 20). Die
Stufenbreite betragt Vi^, FuB (Z. 15). Fiir Material haben dia
56 Heinrich Lattermann,
Untemehmer zu sorgen, wahrscheinlich einschlieBlich Blei,
Eisen und Maschinen (12. 23-25); moglich, daJJ die Stjiobat-
steine schon zur Stelle waren, wir horen nur von [Versatz
und] Bearbeitung der ganzen Schicht Die Bauzeit betragt
8 Monate, etwa vom Dezember bis zum August Das ganze
Werk ist horizontal oder vertikal in 5 Abschnitte zerlegt,
die sich auf 3 Unternehmer verteilen; der Einheitspreis (pro
TexpaTrobia?) betragt 30 Drachmen (29/34). — Die Ausftihruug
der Stylobatschicht auf Grund des 1. Kontraktes ist nicht
geschehen und wird daher von neuem vergeben (36 ff.). —
Die Teilung der Arbeit in Abschnitte (wie sie uns z. B. aus
16. n 167 bekannt ist, laBt auf eine grofie Anlage schliefien.
Innerhalb des Bezirks von Eleusis kommt dann aber einzig
das TTpocTi^ov in Frage. Die Lticke, die wir in Inschrift I
hinter B 68 festgestellt haben*), wird durch die vorliegende
Inschrift ausgefuUt Andererseits schlieSt sich letztere inhalt-
lich an das Ineditum I.-N. 20*)aus Eleusis an, das vom Funda-
ment (unter der KpTiTric) handelt Mit ihm zusammen gehort sie
in die Zeit der wirklichen Ausfiihrung des Baues; mindestens
die KpfiTiic ist nach Z. 47 fertig geworden. War nun nach
Vitr.VII 17 zur Zeit des Demetrios von Phaleron, zwischen
317 und 307, unter Leitung des Architekten Philon das
TTpocTtjjov voUendet worden, und rtihren die ersten Submissions-
ausschreiben fiir den Bau aus der Mitte des IV. Jh. her, so
sind diese Daten die termini ante und post quem fiir unsere
Inschrift Ihre orthographischen Eigentumlichkeiten fuhrten
uns denn auch in die Mitte dieser Zeit, etwa 330. Schliefilich
pafit gut zu diesem Ansatz, dafi die Inschrift I&. II add. 834 <^,
die den Transport der Saulentrommeln fiir das ttpoctuiov
verrechnet, etwas jiinger als 834 *> vom Jahre 329/8 ist(Kohler
zu 834 c). — Caskey hat ira Am. J. X (1906) S. 148 die Bau-
geschichte derVorhalle des Telesterions kurz skizziert Auf
Grund des Ineditums 20 und der vorliegenden Inschrift
konnen wir nun hinzufiigen, dafi kaum gleich um die ^Mitte
des Jh., nachdem die Ausschreiben veroffentlicht und die
•) S. 37.
•) S. Vorwort S. V.
Griechische Bauinschriften. 57
Steine von den Unternehmern geliefert worden waren, mehr
als ein Teil des Fundaraents gelegt worden sein kann. DaB
das aber tatsachlich geschehen ist, bezeugen im Ineditum 20
die fortwahrenden Gegeniiberstellungen der TraXaid mit den
Kaivd. Zwischen beiden scheint eine geraume Spanne Zeit
zu liegen, denn die konstruktiven und technischen Unter-
schiede beider Teile sind manchmal nicht unerheblich. Die
Pause von 20 Jahren, wahrend deren am ttpoctoiov nicht
gearbeitet wurde, erklart sich gut aus den Wirren der Zeit
Philipps, die erst nach der Schlacht bei Ghaeroneia durch
eine langere Periode der Ruhe abgelost wurden. Bis dahin
war es auch um Athens Pinanzen schlecht bestellt, die schon
durch den Bundesgenossenkrieg stark in Mitleidenschaft ge-
zogen worden waren. Unter Eubulos konnte noch der Bau
der Skeuothek begonnen werden. Aber auch sie wurde, wenn
sie auch ein dringend notwendiger Xutzbau fiir die Flotte
war, auf der Athens ganze politische Macht noch beruhte,
erst unter Lykurg zu Ende gef iihrt ; erst recht ein Luxusbau,
wie dieVorhalle des Telesterions. —
Einzelheiten.
1/2. Das Partizipium 6^aXi2[uiv nOtigt, weil es im Prfisens
steht, es von cuvOrjcei zn scheiden, voransgesetzt, dafi diese Er-
g&nzung richtig ist. Ist sie es, dann mnfi vor 6|uiaX{2[ujv etwa
ipTdccTai bk Touc Xi9ouc gestanden haben. Far eine Form von
cuvTiOdvai spricht, dafi es sehr h&nfig vor dem dp^drrovTac des
Fngenschlnsses steht, vgl. Inschr. 1 A 21, 58, 73 asw. Auch was auf
die beiden letztgenannten Belegstellen folgt, ist lehrreich fflr
onsere Inschrift. I A 59 steht TrXdTpc [TT]o[i]o[0]v[Ta tu)v dpjiuiv
BO
fTaJI^XlgcTTiv, wo die Lesnng sicher (von Herm Gaskey bestfttigt)
nnd eine andere Ergftnznng nicht denkbar ist; cuvTi6£vai geht
hier voraus. Damit vergleiche man Ditt.' 538, 15 (= Lattermann,
Klio VI S. 141, 14):"Kai touc d|p)Liouc iroiricavTa dTTi fmiirdbiov
cuvTiOevai dOpaucrouc xai | dp|i6TT0VTac TiavTaxni*); hier also
^) Meine Obersetzung (S. 142) : 'nachdem er die Fugen auf
einen halben Fufi scharfkantig und nach allen Richtungen hin zuein-
ander passend hat zusammenschlieOen lassen' ist natiirlich in Bezug
auf iToieiv sachlich verkehrt und die Ttiftelei ebenda S. 157 hinf&llig.
58 Heinrich Lattermann,
folgt cuvTiGdvau Der Unterschied in den Zeiten von itoitiv,
w^ihrend die Technik dieselbe ist, widerstrebt dem Sprachgeftihl
nicht, sagt ihm vielmehr zu. An der ersten Stelle ist die Be-
stimmung flber die Breite der Anathyrose aus dem technischen
Zusammenhang herausgerQckt; an der zweiten ist sie ihm darch
die ftuftere Stellung eingeordnet — also war hier nur der Aorist
am Platze. Noch mehr mufi dann ein terminus technicos wie
6|iaXi2€iv als Part. Prfis. zur LoslSsung von cuvnedvai veran-
lassen. — Vgl. auch I A 59/60 sowie A 72 wegen desselben MaCes
des Saumstreifens ; in der zuletzt von mir behandelten Inschrift
IG. n* 1054 d *) ist das Mafi im fjiimobiov nicht Zeuge fttr feineren,
sondem fftr groberen Fugenschlufi. Ein breiterer Saumstreifen war
schwerer herzustellen und mufite ungenauer ausfallen. — 6^aXiIeiv
ftlr Fugenbearbeitung war bisher nicht zu belegen ; dagegen kommt
es in den Erechtheion-Inschriften mehrfach fQr das Ausgleichen
von h51zernen Profilstflcken vor: Jahn-Michaelis, Arx' AE. 2$,
Z. 4 hinter dvaHeiv und KoXXdv (die auf das einzeke StQck gehen>
und durch den Zusatz Trpoc tov Kav6v[a | \]bv XiGivov anf daS
Ganze bezogen ; ich ergftnze es noch in derselben Inschrift Z. li-
wegen des vorausgehenden ^\oXX[€]|cai *). Vgl. ^Eo^aX{2[€iv AE. 2T
II 37. 41 (von 6vuxac) und danach 26 III [35/6] (von cqprjKicxouc) ^
cuvo^aXi2€iv (rrpoc Tf|V KaTaqpopdv!) Ditt* 542 Z. 15/6. Def"
Bedeutung des Wortes in unserer Inschrift kommt die folgende^
(III), Z. 3/4 und 4 Mitte am n^hsten; aber trotz KaTd Kiova
oder grade wegen dieser Wendung und der folgenden (s. S. 70)
wird auch dort in 6)iaXi2[€iv ein Ausgleichen mehrerer selb-
stftndiger Teile untereinander liegen (was z. B. nicht in E€iv
von vomherein liegt). So werden wir schliefilich auch hier 6)iaXiil€iv
nicht so von der Einzelbehandlung der Fngen verstehen, als von
ihrer Anpassung aneinander (worin natflrlich die Einzelbehandlung
mit eingeschlossen ist) '). — i)Ti€tc habe ich nach der athenischen
Inschr. ftir die Dreifufi-Basen, Ath. Mitt. XXXI 1906, 135 (vgl. 361
0 Klio VI 140.
') Z. 13/4 diirften zu erg&nzen sein: xai xd X^oiliTd Xci&vai] xai
XCuvT€X^cai, vgl. Z. 11.
') Bei der Gelegenheit ein Wort zu 6|uaX/|C (-6c). Frickenhaus
(Athens Mauern) S. 23 Abschn. 1 iibersetzt es 'mit gleichmafiigem Korn*.
Das ist ziemlich blind geraten; ^iaaXi^ic (-6c) kann nichts anderes sein,
als was wir heute 'lagerhaft* nennen (nur solche Steine sind zu-
gleich fest).
Griechische Bauinschriften. 59
und Amer. journ. of phil. XXVIII 430) Z. 15/6 hinzugefflgt: dTTO-
EkavTtt iravTaxeT 6p96v xai uTlict; die Technik ist etwa die-
selbe. — Wenn es erlauht war, die noch verhleibende Lflcke mit
dem Werkzeuge auszuftillen, so war durch den Platz und mehrere
Belege Eotc geboten. XiCTpiov in Inschr. III 5 bei 6)uiaXi2[6iv erklilrt
sich darch die Notwendigkeit, die Standfl^hen ftlr die S&ulenteile
ganz besonders gut zu glfitten; vgl. zu Z. 17f. Ftlr Stofifugen-
Bearbeitung begegnet Xeicrpiov in der durchweg sehr peinliche
Bestimmungen treffenden groGen Lebadeia-Inschrift (Fabricius, De
arch. Gr. S. 68 und 70).
3. Die erg&nzten Zusfitze zu dp^^TTOvrac kommenh&ufiggenug
^<)r, wollen und kOnnen aber natflrlich nur Yorschlftge sein.
6. ol 67nc9ev dpjioi; s. Jahn-Michaelis, Arx' AE. 22 col. II
^^. 15. 20. 24.
8. Tiepi tvi t[6m(Pwi. Vgl. Lattermann, Ath. Mitt. XXXI
vI906) 361 zu TiOevai Tiepi Y^^cpuji der Inschrift wegen Errichtung
^on Dreifulibasen. Auch einige andere Inedita, die mir Herr
^*X>fessor Kirchner freundlichst gestattet hat einzusehen, bieten
'^^^Uelen. — Srav b^ dirobeiErii KTd. ; vgl. Ditt.' 540 (Lebadeia)
^ * Srav bi cuv9fii touc 9piTK0uc Kai dTiobeiHni Kei)i4vouc,
la£)LioXup6oxori|bi^vouc, t^Xoc Ixovrac, bebejjidvouc Kard || Ke-
'^^Xnv, cu|i(pujvoOvTac 7Tp6c dXXr|Xouc boKifiujc, fiTeiTev | ^tvi-
J^^cei KTd. — [euTev]eTc zu ergftnzen rechtfertigt sich vielleicht
^^dorch, dafi die letzte, fllr die weitere Konstruktion so wichtige
^l)eration vor Einfttgung der T^fiqpoi ein d7TepTdtec9ai 6p9d Kal
^^Tevn*) ist.
9. EAONTA^ Latt-Caskey vor dem Stein. Vgl. die delphi-
^he Theater-Bauinschrift BCH. XXIX (1905) 468 Z. 8: -buo, touc
^^ TTapd Tdc bi65ouc ?xovT[ac -^ wo vielleicht auch von DQbeln
Oder Klammem gehandelt wird (in derselben Zeile muG auf Grund
^es Folgenden noch ein neuer Abschnitt beginnen). — T^jJicpoi
^p9oi; vgl. Ditt.* 539 Z. 20f.: Kai dirobujcei Td [xiv i||i7T6Xia
^p9d Ktti dcTpacpfi Kai euTwvia, d. h. die 4|i7T6Xia (halbe hohle
Dubel) sollen genau senkrecht usw. in die Ober- und Unterfl^hen
der S&ulentrommeln eingelassen werden, sodafi auch ihre Wandungen
im Innem, an denen sich die tt6Xoi (Z. 4) unmittelbar reiben,
senkrecht sind. — In derselben Inschrift begegnet auch, was sich
*) ^irepTdccrai] 6pedi xai cOxevf^ ist auch in der delischen In-^
schrifr, BCH. VIII (1884) 324, 15, die Homolle herausgegeben hat, zu
lesen.
60 Heinrich Lattermann,
m. W. sonst — wenigstens so einwandfrei — nicht belegen li&Qt,
dafi dp^dc der Zwischenraum zwischen zwei Steinen ist und
noch dazQ zwischen Lagerfl^chen^) (Z. 5): buo eic SKacrov tov
dpjLiov i^TTolXia Kai (va iroXov.
10. Der beste Beweis. dafQr, dafi hier die Styiobatsteine vom
ificai ansgenommen werden, ist Inschr. I B 89 innerhalb Yorschriften
tlber dies^lben oder vielmehr die orsprQuglich beabsichtigten Stj-
lobatsteine das Fehlen des bncai; es heifit nur: TO^qpuicat Kai
l^dXupbov irepix^lai*). In den ansicheren Zeichen vorher kann
auf keinen Fall bncai gesncht werden.
11. YgL oben S. 53 nnd Inschr. I B 90f. als wahrscheinliches
Gegenstftck.
17. irepiTdveta*). Im Ined. Inv.-Nr. 20 ans Elensis heifit es
Z. 2 (rechts und links ist Brach) : Tf|v TTJepiTdveiav Kard CTOi[xov
und Z. 40 ff. Ka]Ta[K]|6ui€i btKaG' ?KacTOV tov ctoixov 6p9d Kai
[€]uT€Vfi 7T|p6c TTjV 7T€piTlV€iaV Tf|V TOO (iTTdpXOVTOC 2p[T]oy KTd.
Wir ersehen ans diesen neaen Belegen, dal) TT€piT£v€ia (wie aach
schon Fabricias, De arch. Gr. S. 60 bemerkte) sich nicht aaf den
einzelnen Stein beschrfinkt. Andererseits ist es aach nicht blofl
fdT eine lange Fiucht von Steinen in Ansprach zu nehmen. Es
geht beides darcheinander, das liegt in der Natar der Sache. Hatte
ein Stein einmal aaf einer Seite Randschlag, so konnte danach
jede andere Seite desselben, aber auch ein Nachbarstein und so
schliefilich eine ganze Reihe abgearbeitet werden. — Ich gebe hier
in der Lflcke nur den Zusatz, der am wenigsten besagt. Ygl.
Fabriciub a. a. 0. — Zu iT€piH€iTai s. Inschrift III Z. 3.
17/8. dTTpiPric. Im BCH. Yin (1884) S. 323 Nr. 22 publiziert
Homolle eine delische Inschrift^), die nns den Schltlssel zum Ver-
standnis von ^TTpipnc liefert. Es heifit dort Z. 9 : IHIEMITPIBEIMA
*) Freilich bei SSlulen, also zwischen Steinen, die nur Lager-
flftchen haben, nicht auch Stofifl&chen.
') Andererseits fehlt TOM<puticai I A nach Z. 105 sicher nicht blofi
zufftllig, sondern weil die gewaltigen Parastaden, um die es sich hier
handelt, schon ein viel zu grofies Gewicht haben, um dieser Sicherung
gegen Schub zu bedttrfen (s. S. 33, Posten VII).
*) Zur Bildung vgl. €Ot€v/|c, das als ct^Tcvf^ sehr haufig neben
dpOd bei ^ir€pTdca6ai vorkommt. Fiir welche Technik der Ausdruck
€{iT€v/|c zuerst geschaften worden ist, mu0 dahin gestellt bleiben. Sehr
wohl kann er der stralTgespannten Fluchtschnur der Maurer abge-
sehen worden sein; doch s. zu Z. 18 KaTdjLiiTToc.
*) Vgl. vor. S. Anm. 1.
Griecbiscbe Bauinschriften. 61
und Z. 12: TPIOYHMITPIBOY. HomoUe entnimmt diesen Zeichen
nar fmiTpiPric and stelit es in Gregensatz zu dq>ujXi[bu)T6c (Z. 13).
Dieses erklftrt er einwandfrei mit: sans ^cailles, sans rogosit^,
ce qoi est parfaitement uni et poli; aber der Gegensatz zu f))ii-
Tpiprjc ist schief. Die Zeichen vor dem Adjektiyum sind Reste
des Werkzeugnamens XfcTpiov, der gerade filr Delos eben jetzt
durch I. III Z. 5 ^) nachgewiesen wird. Ich habe keinen Anstand
genommen, ihn auch in unsere Inschrift einzusetzen. — Der Unter-
schied von tTTp\^T\c und fmiTpipfjc ist klar. Dieses bezeichnet eine
stumpfe, jenes eine scharfe Schneide. Dal) die scharfe Schneide,
mit der sich nattlrlich glattere Flftchen erzielen lassen, nicht von
Haus aus dem Instrument eigen ist, lehrt auch der Zusatz ^Trn-
Kovrm^vov zum Xeicrpiov der groOen lebadelschen Inschrift (s.
Fabricius, De arch. S. 68 und 70 f.).
— KaTd^iTTOc. Der Thesaurus gibt: KaTd^lTOC fidibus tensus :
6pTavov K. Protagorides ap. Athen. 4 S. 176 B. Zugrunde liegt
sicher ^iTOC, der Einschlagfaden des (rewebes ; ygl. Pol. 2, 32, 2
pipXoi KaOanepavei KaTd ^(tov £Euq>ac^4vai, wofdr Pape gibt:
'gleichsam dem Faden nach gewebt, ununterbrochen zusammen-
hangend'. Im Bauhandwerk muQ dann eine Arbeit, dem horizontal
gespannten Faden nach, in einem ununterbrochen gleichm&Oigen Ab-
ebnen bestehen. So wird ja auch das sinnverwandte euTeviic bei
dTT€pTd2[6c6ai gebraucht. — Was die Schreibung KaTd^tTTOc mit
Doppel-T betrifft, so macht mich Professor Keil darauf aufmerksam,
daO auch im Hesych. durch die Abfolge ^irroc *) gefordert ist.
19. dn€pTd2Iec6ai ist das Wegschlagen des Werkzolls, des
dnepTOV (in der grofien Inschrift aus Lebadeia iTp6c€pT0V, vgl.
Fabricius S. 79). — Zur Ergftnzung ygl. Inschrift III Z. 3 f.
20. iKTuxi2!€iv. Das Wort ist neu, ebenso wie ein anderes
Kompositum npocTuxi^Ieiv, das jetzt in Inschrift I B 88 gesichert
ist. Tuxoi kommen in delischen Inschriften vor. So heiQt es
z. B. Michel Nr. 594 Z. 87 (S. 495) : eic t6v cibnpov tujv XieoupTiQv
CT6)iu)|ia napd TToXupou : hhHII' AeEiuii CTOjiujcavTi tuxouc buo
Kai TXapiba Kal ccpnvac Kai l^^napacqprjvia noiricavTi ^ic06c:
PhhHII. Das Verbum TUKi2^€tv jedoch war schon aus Aristoph.
Vdgeln 1138 bekannt: toutouc (sc. touc XiGouc) b' dTUKiCov ■)
«) S. zu dieser Zeile S. 78 f.
■) }i. ' TdEic. C€ipd. t6voc.
') Altisch ist nur die Form Tux-belegt ; Professor Keil gibt daher
zu bedenken, ob sie nicht vielleicht auch in der Aristophanes-Stelle
einzusetzen sei.
62 Heinrich Lattermann,
al Kp€K€c TOic f)€TXCCiv, wozu das Schol. : tukoc 4pTaX€i6v xi ^
Touc Xi9ouc TTCpiKOTTTOuci*) Kai Ecouci; vgl. Hes.Tuxor XiSoEoiKd
ipTaXcTa. AU das lehrt, daO tuxoc nicht so eine Art Poussier-
schlftgel mit stumpfem hammerfOrmigem Kopf war, als vielmehr
eine Art Axt mit scharfer Schneide, die leidlich glatte Flftchen za
erzielen erlaubte"). 'O^aXujc, d. h. nicht *glatt', sondem *eben%
soll ja auch in unserer Inschrift werden, was mit dem tuxoc
ausgearbeitet wird. £s kann kein Zweifel sein, daO diese Arbeit
den Teilen des Stylobats zwischen den spftteren S&ulen galt. Einer-
seits durften diese Teile nicht beschftdigt werden, andererseits
muQten sie doch fflr die Handwerker gut passierbar sein; so liefi
man einen niedrigen abgeebneten Bossen-WerkzoU stehen. — Zur
Ergftnzung f\[\ fiv KTd. vgl. Ditt.« 537 (Skeuothek) Z. 93/4: fjli
fiv K€X€uiii 6 dpxiTdKTUJV (solleu zwischen einzelnen Quadem
Zwischenrftume bleiben). — Zur weitem ErgSnzung vgl. ebenda in
unmittelbarer Fortsetzung: TaGra diravTa d£€pTdcovTai oi |uii-
cOujcd^lllvoi KaTd Tdc cuTTpaq)dc KTd. — — ^Kai iv toic
Xp6voic dTTobibcouciv, oTc fiv mc|9ibcu)VTai SKacra tiDv IpTUJv.
Die Erg&nzung Z. 20 ist wohl das st&rkste Argument fflr die bis
auf den Buchstaben richtige L^lnge der von mir wiederherge-
stellten Zeile.
Z. 22. dvaTpaqp€Tc. Vgl. 1. 1 A 34. 48. 55 usw.; S. 40; Fricken-
haus, Athens Mauern, S. 22.
23. 7rpocb€ic0ai ; vgl. IG.II 167 (Frickenhaus :) 48/9 Wv bk
ttX^ovuiv 7rpocb€ir||[Tai.
*) Ich nehme die Gelegenheit wahr, darauf hinzuweisen, dafi
Homolle die delische Inschrift, die er im BCH. VIU (1884) S. 306ff.
unter Nr. 13 publiziert hat, als Ganzes roifiversteht. TT€pik6itt€iv wird
hier in demselben Sinne gebraucht wie im Scholion. Wie konnten
auch im Yerband liegende Quadern so stark bestol^en werden, dafi sie
nicht mehr brauchbar w&ren oder ausgebessert werden miiBten ? Und
wo steht Uberhaupt etwas Uber Bearbeitung oder Ersatz von Homolles
verstofienen Steinen ? Das ware doch ein sonderbarer X6toc, der nur
die Verstofiung von Steinen buchte! Oder nimmt HomoIIe an, dafi
alle Steine ausgewechselt wurden und dies daher nicht Posten fUr
Posten von neuem gesagt zu werden brauchte? Aber wie denkt er
sich das Auswechseln an einem griechischen Bau? TTcpiK^iTTeiv er-
kiart sich sehr einfach. Vereinzelte Steine hatten noch ihre Ver-
satzbossen behalten ; deren vollstandige Abmeifielung wird verrechnet.
') Abbildungcn (nach pompejanischen Funden) und ausfuhrliche
Beschreibung gibt Blumner a. a. 0. II 208 ff.
Griechische Bauinschriften. 63
24. Trapd t6 Ipyov •wfthrend der Arbeif vgl. Ditt.« 540, 22 :
iav bi TTOu TTapd t6 ?p|tov cuvqpdpri tivI [xiTpiX) Krd., noincei
d)C fiv K£X€iiuj|i€v. Znr Erklarung s. Fabricius, De arch. 36.
25. Wenn die Ergftnzuug zu Anfang der Ldcke richtig ist,
beachte man die ausdrackliche HinzufQgung von ^CcSuicic zu
cuTTPCi<PCii-
29. Vor dem Stein lasen wir : TH^tJTPI A (vel X ?) n ; nach dem
Abklatsch ich: TH^MATPIAA ; die richtige Lesung fand Professor
Keil. — M€poc; IG. II 167 (Frickenhans :) 7 tujv ^ajKpiOv T€IxOjv
hiKa ixipr] ; 26 6ca 6' dfv ti]c tujv [^€^ic0]uj^^vu)v 7rapaXdp€[i]
4[v] T[uj]i M^p[€]i [T]uii V€^n[^^|vTi auTuii ; in den eigentlichen
^ic9u)C€ic sind an Stelle der ^^pn die fi€pi6€C (Z. 120, 124) ge-
treten.
32/3. Der von mir erg£[nzte Bttrge kOnnte gut ein Enkel des
bertthmten Redners sein ; ein Sohn KaXXtKpdTr|c des letzteren war
nach II 803 b 88 Trierarch im Jahre 342 (Prosop. Att. 7957).
33/4. Welche Einheit dem Preis zugrunde liegt, ist nicht
ersichtlich; vielleicht I&6t sich, unter Abkttrzung des Demotikons
zu 'Aqpibv die Einheit Tf|v bi T^Tpanobiav einschieben; vgl.
Ditt. Syll.« 542, 35 f. (Oropos) *).
37. Kpniric ; vgl. Hesych. u. d. W. : itp^ oO ol cruXopdTai.
') Hinter T€Tpairob(av ist dort ofTenbar P h zu lesen (Leonardos,
*E(pii^. dpx- 1891 c. 71 gibt TK; nachtraglich hat er nach einem Ab-
klatsch meine Lesung bestfltigt). Ich weise Klio VI 159 ff. aus der
Inschrift IG. IP 1054 d den Fufipreis von 1V« Drachmen fttr zwei
Schichten eines Unterbaues nach, fttr den das Material vorhanden ist.
Wird in der oropischen Inscbrift die Tetrapodie in der Breite der
Anlage (4 Fufi, Z. 9 iT.) gemessen, wobei die Lftnge stillschweigend
1 Fufi betrttge, so erhallen wir denselben Preis wie in der genannten
Inschrift : 4 x 1*/» Dr. = 6 Dr. Auch in der oropischen Inschrift wird
dem Unternehmer das Material geliefert (Z. 28 Cf.). — In der oben be-
handelten Inschrift dttrfte aber der Preis von 30 Dr. fttr laufende Fufl
zu verstehen sein, wie bei Verrechnung der Abgleichung (^ircpTdZcceai)
laufende Fu6 zugrunde gelegt werden (Sch5ne, Hermes IV 39 f.).
64 Heinrich LattermaDn)
m.
Inschrift von Athen.
Athen, gef. im Friihjahr 1887 in der Nahe des Olympieions
*djc KdXvJMna ktictoO xdq^ou tujv BuCavTivujv xP^vuiv*. —
Ebenda, National-Museum, Epigr. Abt Saal 11.
Tafel pentelischen Marmors, ohne jeden Schmuck, zwei-
seitig beschrieben. Unten abgebrochen. Breite 0,94; Hohe
0,71; Dicke 0,10. — Welche Seite des Steines als vordere
anzusehen ist, laBt sich von vornherein nicht mit Sicherheit
bestimmen. Ich folge den bisherigen Herausgebem darin, die
besser erhaltene Seite niit A, die andere mit B zu bezeichnen.
B war die untere Seite des Steines, als er das byzantinische
Grab abdeckte. Die Mitte dieser Seite ist infolge der zer-
setzenden Gase, die aus dem Grabe aufstiegen, voUstandig
unleserlich geworden; nur die Rander, mit denen der Stein
rechts und links auf den Wandungen des Grabes auflag, sind
leidlich erhalten. A wieder ist stark abgetreten, bis zur ganzen
Tiefe der Buchstaben oder noch starker, sodaB die Lesung
groBtenteils sehr schwierig ist.
*St A. Kumanudis, 'Eq). dpx- 1887 S. 57; nur Minuskehi;
einen Zusammenhang hat er nicht wiederherzusteUen ver-
sucht, in der Erklarung ist er sehr zuriickhaltend.
*Kohler, IG. IP 1054 g (S. 237), nach Abschrift von LoUing
(die jedoch nur bis B 44 reichte, im ubrigen nach Kuma-
nudis); in der WiederhersteUung des Textes ist er auf
Grund von LoUings vorziigUcher Abschrift ein gut Stiick
iibcr Kumanudis hinausgekommen, wenn er auch einigen
Irrttimern verfallen ist
Ich habe den Stein im Sommer vorigen Jahres durch-
gangig vergUchen. Auch nahm ich einen voUstandigen Ab-
Griechische Bauinschriften. 65
klatsch ; doch ist auf diesem nicht entfernt soviel zu erkennen
wie auf dem Stein. Die durftigen Reste von B, die zudem
groBenteils Steinmafie sind, hier wiederzugeben, darf ich mir
versagen. Auch die gesamte Varia lectio gedenke ich nicht
hier auszusclireiben, da ich sie bei meiner Nachvergleichung
sorgfaltigst berticksichtigt habe. — In der Erklarung werde
ich mich auf einige schwierigere Stellen des technischen Teils
beschranken; die Behandlung rechtlicher Kontraktbestim-
^ungen schlieBe ich prinzipiell aus. — Unter friiher gelesene
^eichen, die ich nicht mehr erkannt habe, setze ich einen Stem
1% Die Zahl der Buchstaben unter den Liicken ist annaliernd.
• • - €7T0 n. . E . T b M O
11 »7
— E T ^ [K]al ^o[Xupb]iui Kai Kicf|pi[5]i
I . . . 0 . . A A [K]ai TdXX-
i^J 7Toir|C€i Katd TauTdToTc d[v tuji l€]pujr d[d]v bfe [£lpTac|uid]voi
vSjci, bo[Ki^idc€i 6 dpxi]T€KTUJV [i]y t[uji l]€puii 4v AgXuJi tt-
^'^^acTOuc XiGouc 47T€i5dv bfe [b]o[Ki]|jLac6aiciv, napaXapdjv touc
CTuXopdTac [K€i]^4vouc Kai 7r€p[iH€c]d[|i]€V0C 6|iaXi-
^^ KttTd Kiova auT6c auTuji Kav[o]v[i](6i) XiOivni 6p0d* 6)uiaXiei
?)i Ka[i] Tdc c[7T]€[(]pa[c] Kal touc Kiovac Kal Td dTriKp[av]a dTT6
[p]io |jif| fXarrov f| dTri fmmdbiov kukXuji fiiravTa Kai Ka6i€[T]
eic ?bpav 6|ioiuJc TravTaxni' TCTpfivai bi Kal toTc 5
TToXioic Kal fioXupboxofica[i] djc fiv 6 dpxitdKTUJV KeX€u[Ti]r Kal
dTrobujc[ei] lcrriK^Tac 6p6ouc Kai Oti^Tc [K]a[i] !cou-
dXXrjXoic KaTd Keq)aXf|v Kai 6p6oiJC iTpoc t6v biaprjTTiv TTavTaxni'
6ncei bi t[ouc X]i6ouc TTdvrac 7rap[6vTo]c toO {j7r-
••••••
PXitIktovoc d7Teibdv bfe cujKei^eva i^i 7TdvTa Kai ^ieTaHu Ti6d-
^e[v]a [Td 4|Li7T6Xia?, boKi^ac6r|C€Tai] • 7Tap^?-
t\ bi auT6c auTuji 6 fiic6ujcd[|Li]evoc to f pTOV 7rdvTa 8c[uj]v [fiv
b]^TlTai 7Tp6c [t]6 [flp[TOV 7TXf|V f|i7T]0[XiuJV K]ai jiO-
Xupbou* ToO bfe 7rapabeiT|iaToc toO 7Te7TOir||i4vou [t]oO ^[7t]i-
Kpdvou [lc]Tai |iic[6uj]cic [KaTd X6to]v toO [dp]Tupio- 10
u, 6cou fi^ |iic6uj6ni t6 fpTo[v] 8t[i] fiv TdHei 6 dpxiTdKTUJV
KomeT bi Kai t6 7Tapdb[€iT|ia t]oO dmKpdvou
xni, 3. 6
66 Heinrich Laitermann,
eic Af\X[ov] 6 fiicGiwcdjjicvoc t6 Epxov t4[X]€Ci toic aOToO 6Tit<i>c
Kai Oricei KaOdirep Trepi tuiv dfXXuiV yi-
TpaTrrai, irapaXapdiv 6tiKi>c 'AOrivrici • tuii t£ [{i]7rapxiT4KTOVi
cuvTcXci €ic TO^ ^ic[66v] d7r6 Tfjc f||i[4p]a-
c fjc fiv fip&iTai iv A/iXuji i[p]Td2€c6ai, ?u)C fiv diriT^Xkni t6
fpTOV 8 fiv fji [)i€^i]c6u))yi[^voc t6 T^TapTOv]
15 ToO dpTUpfou, Ka6diT€p toTc touc dp6ocTdT[a]c ^€)iic6uj)i€V0ic
iv Taic cuT[Tp]ct5[aTc T^TpaTrraf TaO]-
Ta hi. TTOiricac fiTiavTa 66Ki)ia KaTd t#|v cuTTPOt<p»^v d7ro[6€i]HdTuj
ToTc vaoTTOioTc K[ai] T[ibi d]pxiT[4KTov]-
[i] 6 )iic6wcdfi€VOC t6 ?pt[o]v t^Xoc f xovTa dKTib iiinvuiv dTr6 yoO
Xp6vou oO fi^ fiic6ujaiTai • tou[c 6* iTTwi]-
Tdc Ka6iCTdvai KaTd : X : dEi6xp€uic' fedv hk \ii\ TTo[i]ric€[i d]v
Tuji xp6vu)i b6Ki^a Ka[Td Tf|v] cuTT[p]a[q)f|v, d]-
TTOTiv^TU) : A : 6paxM[d]c Tgc fm^pac ^Kd[c]TTi[c], fu)c fiv Tro[ir|]c€i
66Ki^a KaTd Tf|v cuTTpa<Pnv, €icTTp[aT]T6-
20 VTU)V hk ai)Tby Kai to[u]c [iTT]wilTdc ol vaoiroioi t[o]0[t]o [t6
d]pTupiov Kai TfiXXa ttoiouvtwv Ka6d7T[€]p to-
Tc dXXoic ^ic6u)TaTc [K]a[i] dTT^riTaTc tujv 8[pt]u)V 4[v ttii cut]-
Tpa<pf]i T^[Tpa7rr]ar toO hk dpTupiou Xrj-
i|i€Tai t6 fitv fiiiucu £7T€ibdv touc iT[Tv]TiTd[c K]aT[acTfic€i], t[oO
h]i XotTToO t6 ^)iicu d7T€ibdv ii€ipTac-
[\i]iva fy Tujv {pTU)v Td fmi[c]ri, t6 [hi Xoi]7T6y 47T€i6d[v TrdvTa]
t|[X]o[c l]xovT[a 6]€[iE€r 4]dv hi [ti dvTiX4T]u)C-
[iv] oi ^€^ic6u)^£voi TTp6c [d]XXr|[Xouc] TT€[pi t]ujv {pTU)V, [Kpi-
voOciv oi va]o[TTOioi] X AN^^i^^lOJjJ
25 [dp]Tupiou mc6u)jidTU)V Tiiiu )yiic6u)6€[vT]u)[v
] I . . r u-
[pd?] dvnXujjxdva XXXXPHHHHAAP :[6]c'[fiv?] cucT[n]co
C ___ (ulH [ M Tfl]c'AlTn»o-
[c bcu]T4pac npuTovclac KupuiTf|c c ^ tujv J . . 1 outuj
[ _ iti]ic[e]u»[e]n Bonbpo^-
luivoc TpiTT]! icra^dvou 6i[K]acni[p]io[v] a • A 1 ov : X[i6ouc
i^tc6u)caTo cu)iTTav]Tac P H fSI A P 1 1
t6v Xi6ov ?KacTOV : Ah : K^qpdXaiov dpTu[p]i[ou Xi6u)V t]outu)[v
dTTdvTU)v? TXHHHAAAPhh]- mc6u)Tf|c K-
Griechische Bauinschriften. 67
dvwv Aiovucobuipou Searieuc • iTT^nT^ai -JoKpdTou *"
ri[c, NiK6b]r||ioc TTictujvoc *A- 30
6|nov€uc, TTupTiiuv fvaGiou 'Acp^ijbvaio^c, ] OlvocTp[d]-
Tou 'A^vla^T^u^pdcioc], 6ouKubfbric 'AXkic-
Oivouc 'A^ifevaioc • ^iiTpa [Tai]v [X(]0ujv [TrdvTujv T]db€ : XiGouc
: 1 1 : ^fiKOC T€TTdpui^ TTobujv Kai tt4vt€
ittKTiiXujv, irXdTOC T€TTdpu)^ nobuiv Kai baKTuXou : ^Tfpouc : P I
lufiKoc T€TTdpu»n TTObuiT Kai #||il7r-
o5iou, irXdTOC T€TTdpuj^ nobujv Kai tt4vt€ baKTuXuiv : ^T^pouc
: A P I : ^HKOC T€TTdpujfi nobuiv, nXdT-
OC TpidjV TTObuiV : ^T^pOUC : P 1 1 I : fXflKOC T€TTdpUIJl TTObUJV Kai
7TdVT€ baKTuXuJV, TTXdTOC buoT^ TTObo- 35
*v Kai Tpiuiv baKTuXuiv : ^T^pouc : P 1 1 1 : fifiKOC T€TTdpui^ nobiliv,
nXdTOC buoTjLi noboTv Kai Tpiuiv
^ctKTuXujv : 4t4pouc : P 1 1 1 : fif^KOC T^rrdpujfi iTobaiv Kai iraXacTfic,
nXdTOC buoT^ noboTv Kai Tpuli-
^ ^aKTuXujv : 4Tdpouc : P 1 1 1 : ^fjKOc T€TTdpuj^ nobuiv Kai n€VT€
baKTuXuiv, nXdTOC Tpiui^ nobuiv : ^t-
^pouc : nillSS : ^ifiKoc Tpiui^ nobuiv Kai b^Ka baKTuXuiv, nXdTOC
buoT^ noboTv Kai T[p]iuiv ba[K]TuX-
^^ • ^T^pouc : P 1 1 1 : ^fiKoc Tpiui^ nobuiv Kai Tpiui^ naXacruiv,
nXdTOC buoT^ noboTv Kai Tpiuiv baKT- 40
^Uj-v : ^T^pouc : 1 1 1 : |iflKo[c] Tpiui^ nobuiv Kai baKTuXou, nXdTOC
buoT^ nobo[T]v [K]ai Tpiuiv baK[Tu]Xujv
Pouc : P : fifiKOc buoT^i noboTv Kai Tpiuiv baK[T]uXujv, nXdTOC
buoTji noboTv ^[T]dpouc : P : |Li[fi]KOC bu-
^M. noboTv Kai Tpiuiv baKTiiXujv, nXdTOC buoTji noboTv : ^Tepouc
: A P 1 1 1 : lifiKOC buoT|i noboTv Kai
^Piwv naXacTujv, nX[d]TOC buoTji noboTv Kai Tpiujv baKTuXujv :
jTdpou[c] : 1 1 1 1 : jifiKOC ncvG' fminobi-
^V Kai baKTuXou, nXdTOC buoT[|i] noboTv Kai Tpuflv baKTuXujv :
4Tepou[c : Ij 1 1 1 : \xf\Koc Tpu&|i nobujv Ka- 45
* iyyia baKTuXuJv, nXdToc buoT)i noboTv Kai Tpuiv baKTuXujv :
tT4pou[c] ?A : |if\KOc buoT|i noboTv Kai
Tpiujv boKTuXujv, nXdTOc buoTji noboTv xai buoTv baKTuXoiv :
^Tepouc : P 1 1 [1] : fifiKoc Tpiuj|i nobujv k-
5*
68 Heinrich Lattermann,
[ai] baKTiiXou, TrXctTOc buoT|i TToboTv : ^t^ pouc : A P 1 1 [1] : iinKOC
TpiujjLi TTobujv, nXdToc buoT^i TToboTv [: t]T-
fpouc : A A A I : ^tikoc Tpiuj^ TrobOuv Kal 8f baKTuXujv, TrXdToc
buoTv TToboTv Kai Tpiujv baKTuXujv : ixip'
50 ouc : HHHHPAAII : ^nKoc Tpidi^ 7ro[b]ujv, nXdTOC buoTji
TToboTv Kai Tpiujv baKTuXujv 7Td[x]oc out[o]i fiiTav-
T€c KobiaToi : ^Tdpouc : P : MflKo[c] tt4vt€ irobujv Kai TpuDv iTaXa-
CTUJ[V], TTXdTOC buoT)i iToboTv Kai Tpi-
i&v TTaXacTujv Kai buoTv baKTuXotv : tT^ pouc : 1 1 [:] jif^KOc t€t-
Tdpuj^ iTobuiv Kal Tpiwu 7TaX[ac]T[aiv] Kai b-
aKTuXou, nXdTOC buoTji TToboTv Kai Tpiuj^ 7Ta[X]acTujv Kai buoTv
b[aK]TuXoiv : tT^pouc : 1 1 1 1 : |ifiKo[c MuoTji tt-
oboTv Kai Tpiujv TraXacrujv Kai Tpiuiv baKTuXuiv, irXdToc buoTv
TToboTv Kai Tpiujv naXacTujv [K]ai buo-
65 [T]v baKTuXoiv ndxoc oOtoi finavTcc iTobiaToi Kai buoTv ba-
KTuXoiv : 4Tdpouc : P I : }xf\KOc 6ktuj tt-
obujv Kai b^Ka baKTuXujv, nXdToc naXacTUJV 4wda Kai baKTuXoiv
buoTv, ndxoc bu[o]T^ noboTv Kai bu-
oTv [b]aKTuXoiv a^Tbe] a[l] cuTTpa^^a]! KaB' fic djiicGujOricav
TouTouc [b]fe [touc X{6ouc ndvTac ijiiTdEci 6] |iic6uj[cd^]€vo-
c [d]^7Td[5]ai iiA 6dXaT[Tav tv tiDi TT€ipai€]T iixx tuji x^MOti jif}
TT[X]tov L"
25
81
B.-H. im Durchschnitt 6-7 mm, auch von OOA; € er-
reicht 8 mm und mehr. Z.-A. 3-5 mm. — Charakteristische
Form haben: £, die auBeren Querhasten manchmal etwas
gespreizt, und H, beide vielfach ganz schmal; K; Y Y, die
Schraghasten bald flacher, bald steiler; N und M, breit, die
Mittelhasten des letzteren fast bis zur Zeile reichend; A, der
Bogen unten nur selten etwas eingezogen. — Der Schnitt ist
schmal und scheint nicht tief gewesen zu sein. — Die Arbeit
ist recht sorgfaltig [auf B, wie es scheint, etwas weniger].
Orthographisches. £inmal ist ou = o geschrieben,
Z. 5 Anf. in Xicrpio; iravTaxTii Z. 5, 7; rii des Konjunk-
tivs 2 Mal gleich €i, Z. 11 TdSci und Z. 19 Tro[ir|]c€i; statt
i}f\ic steht 2 Mal xj^iixc^ Z. 12 und 13, es liegt wohl nicht
Griechische Bauinschriften. 69
bloC Steinmetzversehen vor (Ahnliches ist nicht zu belegen,
doch vgl. Meisterhans-Schwyzer , Gramm. d. att. Inschr.' 111
Anm. 1040*)); nebeneinander niiiucu und fiiiicu Z. 22; in
den MaBangaben fiir die Steine ist v am Ende der Zahlen
vor TTobuiv (-oiv) und TraXacTuiv meist zu \i geworden (Z 32 ff.).
Der Schriftcharakter weist die Inschrift der Zeit bald
nach 340 zu (vgl. die Skeuothek-L). Duzu stimmt, daB Delos,
wo die Inschrift einen Bau durch Athen auffiihren laBt,
zwischen 338 und rund 315*) im Besitze Athens war.
Seite A der Inschrift zerfallt zunachst in 3 scharf ge-
schiedene Teile. Der 1. reicht bis Z. 24 gegen Ende und ist
ein Ausschreiben. Der kurze 2. Teil ist eine Bilanz; er setzt
Ende Z. 24 ein (vielleicht mit K€qp]d[Xa]iov — N zuletzt hat
LoUing) und reicht mindestens bis zur Summe (einschlieBlich)
in Z. 26, wahrscheinlich bis unmittelbar vor im Tfl]c AfTni^o[c.
Es folgt als 3. Teil ein Kontrakt.
In Teil 1 lassen sich 4 Abschnitte unterscheiden:
a) von Z. 1 bis Z. 3 louc XiBouc, Eeste von Yorschriften
tiber einen Bauteil;
b) von Z. 3 iireibdv bis Z. 8 vor TrapeEei, Vorschriften
tiber Aufrichtung von Saulen mit Basis und Kapitell;
c) von Z. 8 Trap€£€i bis Z. 13 'A6f|vrici, Vorschriften iiber
die Lieferung des Baumaterials und des Modells fiir die
Saulenkapitelle;
d) von Z. 13 Toii T€ [u]7TapxiT€KT0vi bis Z. 24 (s. oben),
baurechtliche Vorschriften.
In Teil 3 lassen sich 5 Abschnitte unterscheiden:
a) Z. 26 (s. oben zu Teil 2) bis Z. 29 vor |LXiceujTr|c,
Praskript: Zeit und Ort, Betreff und Zuschlagsumme ;
b) Z. 29 |iiceu)Tric bis Z. 32 vor ^€Tpa, Untemehmer
und Biirgen;
c) Z.32 ji€Tpa — Z.57 baKTuXoiv, Abmessungen der Steine;
*) M.-Schw. 45 Anm. 295 erklSren OyUic als wahrscheinliches
Steinmetzversehen. Aber utuic Z. 6 steht doch ziemlich weit vorher,
und ^xovTa Z. 17 ist Akk. Plur., zu beziehen auf TaOjxa (XTravra, Z. 15 f.
Vgl. zu der Frage auch Mayser, Gramm. d. gr. Papyri I, 7H, b.
«) Vgl. Dtirrbach, BCH. 1907, S. 214.
70 Heinrich Lattermann,
(1) Z. 57 a[ibe bis ^iiiiceuieiicav, Schluflformel;
e) Z. 57 TouTouc u. f., Zusatz: Vorschriften iiber die
Verfrachtung der Steine fur den Transport von dem Pir&as
nach Delos.
Im Rahmen dieser Dissertation gedenke ich, mich im
groBen Ganzen auf die Abschnitte la/b und 3c zu be-
Hchrflnken.
Die Scheide zwischen 1 a und b ist deutlich. Da nachher
nur Stylobatsteine fiir die Errichtung der Saulen vorausgesetzt
werden konnen und auch ausdriicklich (Z. 3) genannt werden,
dilrfcn wir annehmen, dafi es sich in Abschnitt a eben um
diese Steine handelte. Wenigstens Xieot steht ja auch Z. 3
Anfang. Aber gleichviel, worum es sich handelte — daB eia
Abschnitt grade am Kopf der Tafel zn Ende geht, lehrt
orstens die Zusammenfassung in Z. 1/2, sodann die Erwahnung
von fi6[Xup6]oc und Kicnpic, die erst zuletzt bei einer Schicht Ver-
wendung finden konnen, schliefilich die Abnahme (boKi^acta).
— Der Unternehmer tibemimmt nun nach der Abnahme den
Stylobat von dem Architekten (der fiir diese Teilabnahme
gentigt) (Z. 3) und errichtet darauf die Saulen. Die Vor-
schriften ilber diese Arbeit sind jetzt ganz durchsichtig.
Der Stylobat erhalt einen Randschlag (TreptSecdfievoq Z. 3
Endo), mit Hilfe dessen die Standflachen fiir die einzehien
Sliulen gleichra&fiig in 6iner Hohe abgeebnet werden (6^aXt|€i
Z. 3/4). In Kaid Kiova Uegt, dafi die Teile des Stjlobats
Ewischen den Standfl&chen der Saulen (von den Sandstreifen
natilrlich abgesehen) vorl&ufig unbearbeitet bleiben (vgl. za
Inschr. 11 S. 521). Untereinander in 6ine Ebene gebracht
wonlen dann auch die Basen, die Schafte (die eigentlichen
Kiovcc) und die KapiteUe (bis Z. 4 Ende). Werkzeug ist fiir
dio letzte Gifittiuig das Scharriereisen (Xtcrptov, Z. 5 Anf.). Der
FugiMischhifi beschrankt sich auf einen rings umlaufenden,
inindostous '« Fufi breiten Streifen. Jeder SaulenteU soU
natilrlioh ^Miau nach soinem Zontrum versetzt werden
(Z, 5). Dio Vorbinduug dor Saulontoilo untoroinandor er-
fv^lsrt mittolst cuTToXta iZ. 6 Anf.), Diibolu, \ind Bloivergufi,
fiir dou dor Arohitokt bosondore Vorsohrifton ffibt. Das
Griechische Bauinschriften. 71
Gesamte soU so ausgefuhrt werden, dafi die Saolen senk-
recht stehen (6pOoi), unbestoBen sind ((rfieTc) und ihre Kapitell-
Oberflachen alle in derselben Ebene (tcoi) und Horizontalen
(6p0oi) liegen, was mit Hilfe einer von Saule zu Saule
reichenden Bleiwage (biaPriTric, Z. 7) zu erzielen ist —
Den Versatz der einzelnen Steine beaufsichtigt der Polier
(unapxiT^KTujv, Z. 7/8). — Z. 8 soU besagen, daB Trommel
ftir Trommel eine Abnahme erfolgt, immer wenn der Unter-
nehmer im Begriff ist, in die obere Lagerfl&che der zuletzt
versetzten Trommel einen Dubel zur Zentrierung der nachsten
einzulassen. — Z. 9/10 deutet K]ai ^oXupbou (Gen.!) darauf,
daB Blei und Diibel, wie tlblich, nicht vom Untemehmer,
sondem vom Staate geliefert werden; dagegen scheint es
hier Sache des Untemehmers gewesen zu sein, ftir die
notigen Geriiste und Hebemaschinen zu sorgen (vgl. Inschrift I
B 90 f.). — Fur die KapiteUe wird in Athen (Z. 13) ein
Modell angefertigt; der Preis dafiir soU vom Architekten
im angemessenen Verhfiltnis zu dem Verdingungspreis ftir
die gesarate Bauarbeit bestimmt werden (Z. 101). Der Unter-
nehmer hat das ModeU auf eigne Kosten mit sorgflUtiger
Vermeidung der Beschadigung nach Delos zu liberfuhren
(Z. llf.). — Zur Abnahme der ganzen Arbeit geseUen sich
dem Architekten die vaoiroioi bei (Z. 16). — Die Arbeitszeit
dauert 8 Monate (Z. 16f.). — Die Steine des 3. Teils
kommen weder fur den Stylobat noch fiir irgend einen
anderen Bauteil auBer fiir die Wande des Gebaudes in
Betracht. Deswegen sind ihre Abmessungen so genau
und verschiedenartig nach Lange (^nKoc) und Hohe (ttXotoc),
deswegen ist (von den wenigen zuletzt genannten abgesehen)
das DickenmaB (Trdxoc) durchgangig 1 FuB (das aber
naturlich noch nicht das DickenmaB der Wand zu sein
braucht; im Gegenteil erscheint 1 FuB im Verhaltnis zu
den andem MaBen von vornherein als zu schwach), des-
wegen ist die Zahl so groB. Dabei erlaubt wieder die
Mannigfaltigkeit der Abmessungen den SchluB, daB die
Wande nach GrundriB oder AufriB oder beiden Dimensionen
etwas reicher gegliedert waren (als z. B. die Wande der
72 Heinrich Lattermann,
Skeuothek, vgl. Doipfelds Rekonstruktion, Ath. Mitt. VIII
[1883] Tf. 8). Immerhin tiberwiegen jedoch bei weitem
Normalsteine von 3 FuB Lange und 2 FuB 3 Dakt Hohe;
es sind 472 gegen zusammen 667 (diese Zahl Z. 28, jene
Z. 50). Die Orthostaten der Wande sind nicht mit ein-
gerechnet; sie sind, wie aus Z. 15 hervorgeht, schon friiher
verdungen und vielleicht auch versetzt worden. — DaB Teil 1
wirklich ein Ausschreiben, kein Kontrakt ist, wird durch
Z. 17/8 Tou[c b' 4TTwn]Tdc KaGicrdvai Kard : X : dEioxpeujc tiber
jeden Zweifel erhoben. Er bleibt trotzdem eine cuTTpaq)ri
(s. daruber zuletzt HoUeaux, Ath. Mitt XXXI [1906] 136).
Es ist aber anzunehmen, daB auch diese cuTTpoKprj dem
Kontrakte zur Grundlage gedient hat, der mit Teil 3 beginnt.
Denn was jetzt am Ende des Steines als Zusatz erscheint,
kann ebensogut ein Einschub gewesen sein, der der spateren
Zeitfolge der Vertragserfullung insofem gerecht wird, als
sich wirklich zwischen den Bruch der Steine in Attika und
ihren Versatz auf Delos der See-Transport einschieben muB.
Ist das richtig, dann miissen die Bestimmungen tiber deu
Zweck der Steine in Teil 3 auf der andem Seite des erhal-
tenen Steines oder auf einem andem Stein vorausgegangen
sein; andererseits miissen Kontrakte tiber die weiteren Bau-
teile mit MaBen fiir die einzelnen Steine auf der anderen
Seite des erhaltenen Steines oder auf einem andern Stein
gefolgt sein. Seite B nun laBt sich mit Sicherheit diesen
weiteren Konti-akten zusprechen. Z. 13/4 tritt derselbe Unter-
nehmer auf wie A 29/30 : KJdviuv Aiovuco|bu)pou 0€[cTn€uc
(von mir verglichene Lesung) und das MaB Z. 20/1 Trdxoc
oOt]o[i] fiTravT€|c TTobiaioi zeigt, daB Kanon (wir miissen
vorsichtshalber sagen: unter anderem) weitere Wandsteine
zu liefem ubemommen hat So wird sich links und rechts
an den vorhandenen Stein (der unten abgebrochen ist) min-
destens je ein ahnlicher oder gleicher Stein angeschlossen
haben*). Daftir spricht auch die Form der Tafel ohne die
*) Sicher ist einer dieser Steine IG. II* 1057 b. Er wurde auf der
Akropolis gefnnden und stimmt in Material, Dicke und Schrift roit dem
Stein der obigen Inschrift iiberein. Wie mir auf meine Anfrage Herr
Griechische Bauinschriften. 73
geringste Verjungung; auffallig ist allerdings, daB kein
Merkmal einer ausgefiihrten oder beabsiehtigten Verklam-
mening zu entdecken ist Sind die Platten niemals neben-
einander errichtet worden?
Lassen wir das dahingestellt sein! Wichtiger ist es, mit
Sicherheit den SchluB ziehen zu konnen, daB die Inschrift
der Errichtung der sog. *Stierhalle' auf Delos gilt Uber deren
Beste, ihre zeichnerische Rekonstruktion durch den Archi-
tekten N6not und ihre vermutliche Bestimmung hat Homolle
iniBCH. \TQ (1884) 417 ausfuhrlich gehandelt; die Aufnahme-
undRekonstruktionszeiclmungen finden sich auf Tf. XYII-XIX
(danachDurm, Bauk. d. Gr.« S. 229, Fig. 152/3 [nach Durm:
Springer.]ilichaelis8 S. 319 f. Fig. 599.600]). — Ich hebe nur
die fiir die Inschrift wichtigen Eigentiimlichkeiten der An-
^^e hervor. Die Langseite miBt 67,20 m, die Schmalseite
^7^6 m (Homolle S. 418); eine Saulenhalle hat nur vor der
^iidlichen Schmalseite gelegen. Der GrundriB hat also nichts
-^empelmaBiges, ist vielmehr eher dem der Skeuothek (Choisy,
fitudes 6pigr. sur Tarchit gr. I [1884]; Wachsmuth, Stedt
-^theu IV S. 82) zu vergleichen. Ja, die Almlichkeit geht,
^^^ meines Wissens bisher nicht beachtet worden ist, so weit,
^fi bei der Skeuothek genau, bei der Stierhalle fast genau
5^^ auBere Schmalseite in der Langseite achtmal aufgeht. Das
T^Uere der Stierhalle zerfaUt in den langen Hauptraum, der
f^ der Mitte so ausgetieft ist, daB an den Seiten etwa VI i m
^..^^ite Bankette bleiben, und in den flachen Altarraum hinten,
*^*^^ros Leonardos bestHtigte, ist auch er beiderseits beschrieben, was
,^^^ Lolling entgangen ist (es sind freilich auf der RUckseite nur noch
.^^ge Buchstaben mit Sicherheit zu erkennen). Obwohl der Stein
I ^%sam bestoOen und stark abgescheuert ist, lafit der Text doch auch
I ^einer Verstiimmelung keinen Zweifel an der ZugehOrigkeit zu unserer
T^^chrift (vgl. schon KOhler zu IG. II* 1057 b). Von welchem Bauteil
*^^^ Rede ist, laBt sich nicht mit Bestimmtheit sagen; Z. 6 werden
^ilaufig ^TTiCTOXia genannt. Von dem Transport der Steine nach Delos
^^Td Z. 21fif. gehandelt (Z. 22 t6\i itXoOv ?KacT[ov; Z. 23 ist wohl ^v
T^Qii i€p]uDi nach obiger Inschrift Z. 2 zu erganzen). Ich habe von dem
^tein, den ich nicht gesehen habe, nur einen Abklatsch, der nicht viel
^tisgibt, sodafi ich mir vorlaufig versagen mufi, Lollings Lesungen
^Urchgfingig nachzuprttfen. Sein vcvwiroioic (Z. 7. 12. 14) ist nach der
^bigen Inschrift (Z. 16. 20. 24:) in vaoiroioic zu jindern.
74 Heinrich Lattermann,
der durch die bekannte Pfeilersaulenstellimg abgetrennt wird«
An dieser ist aufier den Stierkopfen auch die Anordnung
besonderer Basen, die wohl vor allem durch den Pfeilerteil
veranlaBt worden sind, bemerkenswert; die der Pfeilersaulen
sind in situ gefunden worden. Vom Aufbau der Wande sind
nur kleine Pfeiler mit dorischen Kapitellen gefunden worden
(HomoUe S. 420, 3o), die N6not mit Recht fiir seine Penster-
offnungen verwertet hat (vgL auch darin wieder die Skeuo-
thek), dagegen kein einziger normaler Quaderstein (HomoUe
S. 420 : Tas une seule pierre de forme r6gulidre et pouvant
provenir des murs n'a 6t6 retrouv6e; il est 6vident, que les
d6bris facilement utilisables ont 6t6 emportte avec soin'). Auf
das Dach brauche ich hier nicht einzugehen. — Der Beweis
fiir die Identitat der Stierhalle mit dem in der Inschnft be-
handelten Oebaude wird eigentlich schon durch das eine
kleine Wortchen crrcipa in Z. 4 Mitte gefiihrt Die Saulen
erhalten Basen (und zwar gesonderte Basen, die unter sich
abgeglichen werden); sie sind ako entweder ionische oder
die Pfeilersaulen der Stierhalle. Da nun aber auf Delos kein
groBes Gebaude mit ionischen Saulen gefuuden worden ist
und auch nicht mehr gefunden werden kann, so konnen die
Basen der Inschrift nur fiir die ganz exzeptionellen Pfeiler-
s&ulen der Stierhalle in Anspruch genommen werden. Daza
stimmt, dafi die Stierhalle stilistisch etwa der Zeit der In-
schrift schon bisher zugewiesen worden ist, wenn man dar-
unter die hellenistische versteht; nur dafi sie nun mit einem
Schlage an den aufierst zulassigen Anfang dieser Periode tritt
und zu einem wichtigen Fixpunkt fiir die Eunstgeschichte
wird. In Anbetracht dieses tiberraschenden Ergebnisses will
ich den Beweis noch nach Moglichkeit zu erharten suchen.
Zunachst ist zu' betonen, dafi nichts in der Inschrift g6gen
die Stierhalle spricht Fiir sie aber spricht noch mancherlei.
Es handelt sich in der Inschrift wirklich um ein sehr statt-
liches, kostspieliges Bauwerk (Z. 18. 26. 29 die Geldsummen;
T. 3, Zahl und Abmessungen der Steine; Einfiihrung des
Materials aus Attika). Fur das Modell der SauIenkapiteUe,
bezeichnender Weise nicht fur eins der Basen, werden sehr
Griechische Bauinschriften. 75
sorgfaltige Transportbestimmungen getroffen; denn auch das
ist in Athen verfertigt worden. Es muB sich um etwas ganz
Besonderes handeln — wie es die Stierhalle aufweist —
Wichtig ist schliefilich die Fundnotiz bei HomoUe S. 421
uber einen Stein, der die Normalhohe der Inschriftsteine hat:
'Un bloc de marbre (long. 1,10 m; haut 0,65 m; 6p. 0,55 m)
portant sur sa face ant6rieure une sculpture d'un fort relief
etc/ Machen wir die Rechnung gleich indirekt, um den PuB
zu erhalten. Die Steine der Inschrift haben ein normales
TrXdroc (= uipoc der verlegten Schicht) von 2 Fufi 3 Dakt
(2' 3'"; Z. 35/6, 36/7, 37/8, 39140, 40/1, 41, 44, 45, 46, 47,
49, 50 [der Posten der 472 Steine]). Wir setzen also 65 cm
= 35 Dakt; das gibt einen Daktylos zu 1,857 cm; der Fufi
^t also rund = 29,7 cm — die Annahme war richtig. Auch
^^ Dieke des Steines verdient Beachtung. Sie ist genau
"^ r 3". Teranschlagen wir das Relief auf 1", so bleiben
^' 2"; geben wir sodann dem Stein ein dvrierma von gleicher
^tarke, so erhalten wir eine Wandstarke von mindestens 3'.
"^06 solche hat aber auch N6not auf Grund der Pundamente
^^genommen (s. bes. Tf. XVni *au quart de Tex^cution*; sein
^^d&& geht iiber 3 Pufi etwas hinaus, es ist aber auch wahr-
^cheinlich, dafi die Quaderreihen nicht unmittelbar neben-
^inander gelegen haben). Wir diirfen also getrost 3 unserer
JuBstarken Quadern nebeneinanderlegen, um so die Wande
aufzubauen.
Den iibrigen Steinen einen bestimmten Platz anzu-
weisen, dtirfte kaum moglich sein, vor allem weil wir gar-
nichts iiber Zahl, Breite, Hohe der Pensteroffnungen wissen
(es ware alierdings vielleicht von Wert, die Abmessungen
der kleinen Pensterpfeiler zu kennen, die Homolle uns vor-
enthalt). Uber die Steine in Z. 33/4 lafit sich sagen, dafi ihre
Hohe einer Normalschicht + einer anderen (2' 3'" + 2' 2"
[letztere Z. 46/7] = 5' 1'") gleichkommt Die Steine von Z. 51
an bis Z. 55 mogen Pluchtsteine fiir Gesimse sein, weil sie
r 2'" stark sind. — Der letzte Posten (Z. 55—57) mit tiber
8V'2 Fufi langen Steinen mag zur Abdeckung der Penster oder
zu Parastaden bestimmt sein, wenn auch die Zahl 6 fiir diese
76 Heinrich Lattermann,
zu viel, fur jene zu wenig zu sein scheint. tJbrigens durfte
N6not doch reichlich viel Fenster angenommen haben; man
vergleiche wieder die Skeuothek-Inschrift! Auch hier liegen
die Langseiten nach Osten und Westen und haben den ganzen
Tag iiber Sonne, und das Innere ist aufierdem ini Gegensatz
zur Skeuothek ganz frei, wie die Vertiefung des FuBbodens
lehrt. — Die Zahl der Steine in Z. 28 (667) ist tatsach-
lich gleich der Summe der Einzelposten : Z. 39 ist : PIIIS •
durch Rasur zu P III korrigiert ; Z. 42 Anf . ist : P : zu lesea,
und Z. 45 hat Lolling recht getan, zu den erhaltenen 3 Strichea
einen zu erganzen, es ist reichlich Raum da^). — Der Prei^
der Steine, in Z. 29 zu erganzen, betragt (667 x 11==)
7337 Dr. — Lehrreich ist es, den Preis mit der Zahl de^
Biirgen zu vergleichen. Es sind deren fiinf (Z. 30 — 32), ua<i
jeder soll nach Z. 18 fiir 1000 Dr. haften. Zusammen hafte^
sie also ftir 5000 Dr. Die bleiben nun freilich hinter des^
7337 Dr. fur die Steine betrachtlich zurtick. Aber Z. 21
heifit es: toO bl dpTupiou Xr|V|i€Tai Td }xb/ fj^ucu dTreibdv Toi
dT[Tw]r|T<i[c K]aT[acTric€i], t[oO 5]^ XomoO t6 fJiLiicu in&bk
iH€ipTac[)Li]€va fy, tiI»v fpTUJV Td r|M»[c]ni t6 [bk Xoi]7r6y ^tr€iW[
TrdvTa] T€[X]o[c 2]xovT[a b]€[ig€i. D. h.: vor Fertigstellun
seines Bauabschnittes erhalt der Dntemehmer V^ des Geldes^
ftir das er liefert und leistet, ausgezahlt Folglich brauche
auch die Btirgen nur ftir soviel einzustehen. Tatsachlich sin
5000 Dr. rund = »/4 von 7337 Dr.
Einzelheiten.
1. Kicnpic. S. Anth. Pal., VI 62 (I S. 257, ed. Stadtmueller)-r
3f.: Tfjv Trapd 0Tva Kicripiv, | auxfiripov 7r6vTOU TpriiiaToevTa XiOov-
Die VerwenduDg von Bimsstein in der griechischen Baukunst des
Mutterlandes ist sonst m. W. bisher nur auf Thera bezeugt (worUber
P. Wilski in Bd.IV 2 des von Hiller v. Gaertringen heransgegebenen
Werkes berichten wird; vgl. den Nachtrag). Die Verbindung mit
dem von mir gelesenen ]i6[Xupboc macht es sehr wahrscheinlich,
dafi auch die Kicripic zur Verbindung, also als eine Art MOrtel ge-
*) In den Resten von Seite B begegnet mehreremale hintereinander
ein HOhenmaO von 2 V« FuB, das auf A nicht vorkommt.
Griechische Bauinschriften. 77
braucht wurde ^). Haben wir in ihr die noch heute berflhmte hydrau-
lische Erde der Nachbar-Insel Thera (Santorin-Erde) zu sehen?
Uber sie heifit es im Handbuch der Architektur I. Teil 1, 1« CDie
Technik der wichtigeren Baustoffe') S. 166: *Die Santorinerde ist
ein Gemisch aus vulkanischem Bimssteinsand mit feineren Bestand-
teilen vulkanischer Asche*. — Aber Santorinerde zerbrOckelt unver-
mischt an der Luft. D&rfen wir daraus schliefieu, dafi das Bassin in
derMitte des grofien Saales wirklich mit Wasser gefttllt war? Es sind
ja doch Friesstflcke mit Nerelden und Delphinen gefunden worden
(HomoUe S. 421)^. Jedenfalls glaube ich schon wegen des hohen
Stnfenbaues nicht, dafi die Halle profanen Zwecken gedient habe,
^e Michaelis Kunstgesch.» S. 320, will. Ein Stufenbau wftre doch
fflr praktLschere Benutzung des Geb^udes sehr lastig. Er unter-
scheidet auch den Grundrifi der 'Stierhalle* sehr wesentlich von
<^em der Skeuothek.
2. Upov , zweimal ; die Lesungen sind sicher. Wenn man
die Parallele in luschrift I A 26/7 (u. sonst) heranzieht, m5clite
^^^ auch hier nicht an den ganzen Bezirk, sondern an das im
°^^ befindliche Heiligtum denken. Die Vorschrift Kard TauToi icrd.
^^e andemfalls auch gar zu weit. Zweifelhafter kann man an
"®f zweiten Stelle sein. — Mitte erg. K5. : b6Ki^]oi (bc\ ' bo[Ki^dc€i
6 dpxiT]^KTUjv ; aber fttr bi fehlt es an Platz.
3. TT€piE€Tc0ai. S. HoUeaux, Ath. Mitt. XXXI (1906) 139/40 ; zur
r^che meine Bemerkung zu Inschrift II S. 52 f. Zu unterscheiden davon
5f ^ Trapa£€cd^€V0V in Inschrift I B Z. 86, wo die Bearbeitung der
^eitenflachen der Steine, d. h. der Fugen, zu verstehen ist.
*) Vielleicht ist das Ende von Z. 1 zu erganzen: xP^^lcJtTci^i bk
^]gi \i. Kal K. [ctc xd bec]|uid, d. h. zu deren Befestigung.
•) Homolle bemerkt allerdings S. 423*: *Le mot bassin n'est em-
i)loy6 que par comparaison, pour donner Tid^e de la disposition, et
tie doit pas 6tre pris au sens strict. Les dalles ne sont pas jointives,
ni ciment^es; par cons6quent Teau n'aurait pu s^journer; il n'y a
d'ailleurs point de conduites pour en amener'. Letzteres Argument
so wenig wie das andere ist stichhaltig. Nicht weit von der Halle ist
der Heilige See gewesen, der leicht eine unterirdische Verbindung mit
dem Becken gehabt haben k5nnte. Und die Einfassung des Beckens
ist doch nicht gefunden worden. Sie wird aus moglichst langen Marmor-
schwellen bestanden haben, die dem Raubbau ebenso anheimfielen wie
die Wandsteine u. a. Bemerkenswert ist auch die grofie Menge irlTxri,
die einmal verrechnet wird : t6t KepaTiuva &X€iv|jai (Homolle S. 437).
Der Dachstuhl bedurfte dieses Schutzes gegen die Feuchtigkeit nicht;
die Dachdeckung war, wie N6not S. 425 hervorhebt, ganz ausgezeichnet.
78 Heinrich Lattermann^
3/4 und 4. 6|uiaXi2!€iv. An ersterer Stelle schrieb ich ohnc
Ahnung des Znsammenhanges aus: OAAAIjEI. Znr Bedeatimg
vgl. Inschrift II S. 58.
4. Kavovic fflr ein kleines Richtscheit, wie es hier ausreicht,
ist sonst nicht aas Baa-Inschriften za belegen. Dagegen komint
es (im Pl.) Ditt.« 587, 155 als Teil der Ttlrfiflgel vor, wo es Ditt
ansprechend flbersetzt *). Wo Kavovic aber aach als Konstmktions-
glied gebraacht wird, bei der Tflr oder im Steinbaa, wie Inschrift
I A 16, immer dflrfte es etwas bedeuten, das wie ein kleiuer Kaviinf
aussieht und als Schicht einen fihnlichen Zweck erfflllt, wie jener,
nftmlich abgleicht (oder abdeckt). So werden wir auch in der
Vermutung nicht fehl gehen, dafi es in Inschrift I die Profilsteine,
die die Wand ') oben abschliefien und abdecken, bezeichnen wird.
VgLnoch Ditt.*587, 186/7: ***[T]ifli xd Ku^dna TTOificavn xai
TT^v Kavovi|ba*) hinter dem Posten: -TiDi Td fTriKpava dpTfl-
ca^4vu)i Td im toO TTXout.uJvoc Taic iTapacTdciv. Offenbar steiien
die Pfeiler (rrapacTdbec) im Gegensatz zu der einfachen Wand,
deren oberer Abschlufi nur durch KUfyidTia und Platte gebildet
werden soll (beachte den Sing. KavovTba gegen den Pl. Ku^dTia!)<
4. CTTeTpai. Vgl. Jahn-Michaelis, Arx» AE. 22 1 64 : Tdc crrepac
dTidcac dppapboTOc Td dvoGev. toc Kiovac KTd. Die Basen der
Stierhalle, in situ gefunden, haben ein einfaches Wellenprofil nnd
sind, da sie eigentlich flberhaupt nicht am Platze sind, sehr niedrig.
4. Kiovec. Es ist sehr interessant zu sehen, wie die Inschrift
ftir das eigenartige Gemisch von Pfeiler und SSule, unter denen
der Pfeiler mit dem Stierkopf fraglos das wichtigere war, unbe-
kflmmert und ahnungslos einfach kiujv gebraucht Vgl. zur Be-
deutungsgeschichte Rofi, Arch^lol. Aufsfitze I 202^.
5. XfcTpiov ; vgl. B. A. S. 51, 10. Sonst war dies Wort fflr
das Scharriereisen nur als XicTpov bei Homer und als Xeicrpiov
*) Tabulae quae inter se commissae valvas portae efficiunt, kqvo-
v(b€C et Zvyd vocantur, eo ni fallor discrimine, ut pauUo crassiores
tabulae quae marginem cuiusque valvae efficiunt, Kavovibcc sint, tenu-
iores, quae illis insertae medium locum explent, Ixrfd, In re diverst
tamen similem vim habet Kavovic apud Aristotelem *A9. iroX. p. 31,
13. 16. Nam ut illic ei tabellae (irivdKia) infiguntur (^^m^Tvuvrai) sic
item margines tabularum mediarum (J^utujv) fissurae illarum quibus
circumdatae sunt immittuntur.
•) Toixoc Z. 17.
') Die dann folgenden EuXa sind, wie auch sonsl in der Inschrifl,
als Gerflst zu verstehen ; das ist wichtig fttr die Hdhenlage der Kavovic.
Griechische Bauinschriften. 79
aus der lebadeischen Inschrift, Ditt.* 540 Z. 119, 136, 168 bekannt
(s. Fabricius De arch. S. 68 und Tfl. Fig. 10). S. zu Inschrift V S. 113.
5. ?6pa; vgl. Schtoe, Hermes IV S. 38; zu Inschrift V S. 114f.
In der Insehrift aus Didyma, Hanssoullier, Rey. de Phil. XXII
(1898) 45*) (vom J. 155/4) Z. 10 und 14 wird einfach tbpdCeiv
gebraucht: fjpOTi |[T6]u7rdp0upovKaif|bpdc0TiiTriTuivcTa|[0^]u)v
18
KTd, sowie: xai Td |ifev dvTi06fia diiTipYdc^ii xai fip|0Ti Kai
l&pdcGT), KTd. — Die andere MOglichkeit der Verkflrzung bietet
die Inschrift BCH. XXIX (1905) 468 Z. 13 dvaKa0i[€]ic bi Toic
Wkoic t - -.
6. i^TToXia ; vgl. Ditt.^ 539, 4, 5 f., passim.
7/8. 7Tap6vTOC tou uTTapxiT^KTOVoc ; Ditt." 540 (Lebadeia
159
"^ Fabricius, De arch.) 160, 1: 4Trib€i]|E€i bi t#|v \iiv ipxaciav
•^Cti Tf|V CUV06CIV TlJ» dpXlT^K^TOVl, TtU V u]|TTapXlT^KTOVl TU)v
^iSwv TTdvTUiv Touc dp^ouc Kai T[dc pd]|c€ic KTd.
9/10. ttX#|v diiTToXiujv Kai inoXupbou; vgl. Inschrift IB90f.
13/5. S. Br. KeU, Ath. Mitt. XX 42 Anm. 1.
16/7. Zur Abnahme der Stylobatsteine genflgte der •Architekt';
^ wichtige Bauglieder wie die Sftulen aber beh^ilt sich die Kom-
Qiission vor, selbst abzrmehmen, natQrlich unter Assistenz des sach-
VerstHndigen Architekten. Hier kam es wohl noch wegen der
schweren tlberhftngenden StierkOpfe auf ganz besonders sorgf<ige
Arbeit an. Aus der EigentUmlichkeit der Kapitelle wird auch zu
erkl&ren sein, dafi die i^iToXia wie die Dflbel von Wandquadern
und ^hnlichen Steinen ihr Lager direkt im Stein haben und mit
Blei nach besonderer Angabe des Architekten vergossen werden
(Z. 5/6, 8), was sonst nicht Ublich ist (s. Durm, Bauk. d. Gr. S.94)«).
17. dKTUj |uifiv€c; s. zu Inschrift II S. 54.
18. KaTd ifjv cuTTPCi^nv; nach Z. 19 zu ergtozen.
24. S. BCH. XX (1896) 331 zu 35—37.
57/8. Ich erkenne hier einen besonderen Unternehmer, der
das Verladen der vorher genannten Steine auf das Transportschiff
im Hafen des Piraus besorgt. Dies Verladen — wobei eine tJber-
lastung des Schiffes zu vermeiden ist (^fj tt[X]4ov) — mufi d|yi7TdT€iv
heifien; es ist nicht moglich, die Reste zu Anf. von Z. 58, die
gesichert sind, anders zu erganzen. Vom Stamme TTay-, der auch
*) Etudes sur rhist. de Milet et du Did., S. 163.
«) Vgl. auch die Inschrift Ditt.» 539.
80 Heinrich Lattermann,
irrj-fvu^i zugmnde liegt, gibt es TrdTn und TTaxfc*) in der Be-
deatung Schlinge ; auch das Verladen mufi ja mit einer *Schlinge'
(wenn nicht mit einer komplizierteren Vorrichtung wie dem sog.
Wolf), in die die Steine hineingelegt werdcn (^v-), erfolgen. Man
kann, um das Yerfahren zu pr&zisieren, auch den TrdTOupoc (ur-
sprflngl. Krebsname) heranziehen *), der wohl am ehesten die Form
eines grofien (eisernen) Tasterzirkels hat und durch die Last des
Steines selbst zusammengehalten wird. Solange der Stein noch
WerkzoU hat, genQgt durchaus ein derartiges Instrument. — YgL
Br. Eeil, Ath. Mitt. XX 425 zur Tholos-Inschrift von Epidanros
(IG. IV 1485:) B46f. u. 63: TTapKaXCcioc TiSv Xieujv Im Xi^dvi
und B85: dcKaXicioc t\i TTipaiei ivA xdv dfveeciv: "'Ev Xi^4vt
und £)i TTipaieT zeigen, dafi eine Handlung an einem Orte, keine
Bewegung stattfindet; demzufolge drftckt Im rav dveeciv einen
Zweck, nicht das Ortliche Ziel der Handlung aus'. So auch hier
dm edXaT[Tav (K5hler hat eaXdT[Tr|i) : fttr die Seefahrt.
*) Phot. p. 367, 22: irdTTi, OnpoTiK6v tfpTavov xal €cti TcrpdTuivov
(also massiv !). Vgl. Hesych. irapdiraToc • indvbaXoc 96pac.
■) Blumner, Techn. u. Term. II 192 f.; bes. 191 Anm.4 S. 192
(Poll. X US).
Griechische Bauinschriften. 81
IV.
Inschrift von Lebadeia.
Lebadeia. Gefunden im Friihjahr 1891. — Ebenda im Museum.
Stele mit 2 Kolumnen (mindestens). Der Stein ist rings
schief zur Schrift behauen [er diente als Gesimsplatte]. Von
der linken Kolumne fehlt links ungeffihr der dritte Teil; von
der rechten sind auf der imteren Halfte des Steines nur
Doch wenige Zeilenanfange erhalten. Hohe des Bruchstiickes
1,20 m; Breite 0,25-0,35; Dicke 0,20. Unleserlich ist die
Schrift besonders Mitte Z. 22-26, 29-31 und 56-58.
♦A. de Ridder und A. Choisy, Bull. de corr. hell. XX (1896)
318-335. De Ridder behandelt den rechtlichen Teil der In-
schrift (Z. 1-47), den er auf Grund verwandter Inschriften,
besonders IG. VII 3073, im ganzen richtig erganzt und
erklSrt, und zeichnet verantwortlich fiir die Erganzungen
auch des bautechnischen Teils, den sachlich Choisy be-
handelt (von de Ridder ruhrt her die Anmerkung zu Z. 58
fmiKUKXiov, S. 335*). Choisy veranschaulicht seine Erklarung
auf Tafei IX durch Zeichnungen. — Dem von de Ridder
gegebenen Text liegt seine eigene, zusammen mit Paul
Jamot kollationierte Abschrift zugrunde; auch verfugte
er tiber einen doppelten Abklatsch. Vor ihm hatte schon
Homolle eine Abschrift des Steines genommen, die jedoch
de Ridder nicht benutzt zu haben scheint
Uber den Schriftcharakter schweigt der Herausgeber.
Doch laBt der Tenor unserer Inschrift keinen Zweifel, daB
sie in eine Reihe mit der Inschrift IG. VII 3073 gehort, die
Fabricius (De architectura Gr. commentationes epigr.S.15) der
Regierungszeit Antiochos' IV. Epiphanes, genauer Wilhehn,
Ath.MittXXII 181, den Jahren 175-171 vor Chr. zugewiesen
XIII, 3. 6
82 Heinrich Lattermann,
hat. Da nun die Bestimmungen unserer Inschrift merklich
knapper gefaBt sind, so ist von vomherein wahrscheinlich,
dafi sie ein wenig spater als jene anzusetzen ist; s. unten
S. 91. Der Text beider Inschriften ist in Kolumnen ange-
ordnet; auch die Dicken der Steine stimmen iiberein.
Die Zahl der Zeichen, die eine Zeile enthalt, ist bekannt-
lich bei Inschriften so spater Zeit groBen Schwankungen
unterworfen. Stichproben, die ich von IG. VII 3073 nahm,
ergaben, daB z. B. eine Zeile 38, eine andere 51 enthalt. Im
allgemeinen scheint der Steinmetz unwillkurlich nach unten
hin die Buchstaben etwas enger zusammengeriickt zu haben
(vielleicht schrieb er sie zugleich kleiner). Die zweifellos
groBtenteils richtigen Erganzungen de Ridders im ersten Teil
unserer Inschrift lehren nun, daB sie auch beziiglich der
Breite der Kolumnen mit der Inschrift Kx. VII 3073 iiber-
einstimmte. Aber selbst darin gibt sie ihr nichts nach, daB
sie nach unten hin immer mehr Buchstaben (im Durchschnitt)
in die Zeile aufnimmt. Denn wahrend die spatere scliiefe
Abarbeitung des Steines die Breite der Kolunxne nach unten
hin immer mehr verringert, halt sich doch die Zahl der er-
haltonen Buchstaben von Anfang bis zu Ende auf dem gleichen
Durchschnitt. Diese auffallige Erscheinung, die also nicht
etwa mit mangelhafter Majuskelwiedergabe des Textes erklart
werden darf, ist bei Behandlung des 2. Teiles der Inschrift
unbeachtet geblieben, obwohl de Ridder sich schon ara Ende
des 1. Teiles genotigt sieht, mehreren Zeilen hintereinander
50 und mehr Zeichen zu geben. Ein Beispiel wird zeigen,
wie zweifelhaft der Wert mancher Erganzungen und der
darauf berulienden Rekonstruktion ist. Z. 55 sind 29 Zeichen
erhalten; erganzt werden 13; die ganze Zeile erhalt also
42 Zeichen. Z. 56 stehen auf fast demselben Raum wie dar-
iiber wieder 29 Zeichen, erganzt aber werden statt etwa 14
nicht weniger als 21; das gibt eine Zeile zu 50Zeichen!
Dies nur ein Beispiel fiir viele. So verlangt die Herstellung
und Erklarung des 2. Teiles der Inschrift dringend nach einer
Revision, auch wenn das Ergebnis nur ein *non liquet' sein
sollte; raindestens rauB, was bloBe Vermutung ist, auch als
Griechiscbe Bauinschriften. 83
solche gekennzeichnet werden, am besten gleich ini Text
selbst. — Von einer Wiederholung des 1. Teiles der Inschrift
sehe ich auch deswegen hier ab, weil er nichts von Belang
fiir den 2. enthalt. Zu betonen ist aber, daB auch dort
manche Schwierigkeit noch der Losung harrt. — Aus prakti-
schen Grtinden behalte ich fiir meinen Ausschnitt de Ridders
Zeilenzahlung bei. — Teil 1 schlieBt:
Ktti TiBv 45
[TTpoTTeTToirmdvujv f TT^oi ?]c[T]u)cav ol ih dpxnCi ^^^ Tnc ^c[x]dTTi[c]
[boKi^aciac.
Darauf folgt eine Liicke, die auf 5 bis 6 Buchstaben zu
veranschlagen ist. An entsprechender Stelle ist das Vakat
von IG. VII 3073 (Z. 89) etwa eine halbe Zeile groB. Hinter
der dann folgenden, mehr als 2 Zeilen langen *Uberschrift*
findet sich dort abermals ein Vakat von etwa 6 Buchstaben.
Ob in unserer Inschrift hinter der erheblich klirzeren tJber-
schrift wenigstens ein Zwischenraum in Breite von 1 bis 2
Buchstaben war, ist nicht auszumaclien, aber wahrscheinlich.
'Op6o]cTaTuiv dpyacia Kai cuvGecic iv tuji U- 47
[puii ToO Aioc Vac. ? 6 ipTUJvr|]cac iTapd tujv vaoiTOiuiv etc tov
CTIKOV TOO
[vaoO, TTic CKXripdc 7TeTp]ac tujv 6p6ocTaTuiv Kai uiTopaTripujv Kai
[toixiujv TTapacTa^idTujv T]f|v dpTaciav Kai cuv6eciv irXn^oc tujv 50
[Xi6ujv Tf\c CKXrjpdc TTeTp]ac ^KaTov 42iiKOVTa Xi6oi olTrdvTec tui-
[v li^v oOv Keijievujv Xi6]ujv TpidKovTa ?E • lcovTai bi auTuiv u-
[TToXeirrovTec UTieTc dp]6ocTdTai Tnc CKXripdc TT^Tpac ^Karov
[etKOCi TeTTapec tout]u)v hvo |uitv iTpuiToi TTpoc Td TTapacTo^a-
[ra Td ToO 6up4Tpou ? Ti6]e^evoi IlAtikoc TerpdTTeboi Kai tt^vtc 55
[baKTuXujv, TTXdTOC Ka6ujc] Td TTXeupiaia 6upeT[pa* T^errapec toO
[TTpobo^ou, ol |uiev buo |iflK]0C TTObuiV ?E, ol hk b[uo Tpi]7TebOl
Kai Tpi-
[uiv TTaXaiCTuiv Kai b]aKTuXujv Kai eic t6<v> [^^i]kukXiov
6ktu)*
[eic bk Tov XoiTTov crjKOV t]KaT6v bcKa • toutujv ol \xkv |ui4tictoi Te-
[TpdTTeboi KaTd Tdc TUJvia]c * ol bk KaTd Tf|V TTepicpepeiav Kai to[uc] eo
[Toixouc Touc ToO crjKoO] Kard Xotov fiecoXaPeiTui [K]a[6ujc] TTdv-
6*
65
70
75
84 Heinrich Lattermann,
Tttc Touc inTOK€i|Li4v]ouc Touc TTic euGuvTTipiac ' u- I , tj^ilC
VpOC bi TOUTUJV TTdVTlUV Tp]€lC Tr6b€C Kttl TTaXaiCTai Tp€Tc Kal[b]dK-
TUXOC, TrXdTOC bl7T€bOl Kai?] TpiUJV fmibaKTuXiujv • 4TnT0Jlf|Vbl
TTOA'
C€i Tuiv Xi9ujv? ^K ToO ^]€TU)7Tou TTapd Tf|V pdciv KaiTO uvpoc
TTpoc Td lidTpa? tiDv 7rapa]cTa|idTUJV, iTXdToc 7r€v0r|fJubaKTviXi-
ujv, Kai b]aKTuXou • ipTdc€Tai hk Kai u7ToPaTfipcxc
b^Ka Kai u7io0r|C€i toTc] toixioic 7TapacTd|iaciv, touc ^i^v lE ^^
TUJl 7Tp0b6|iUJl Kai TOUC T^T^TapaC KaTd t6 fmiKUKXlOV \if\K*
TpnTtbo
Kai Tpiujv(?) TTaXaiCTujv (v. baKTuXujv), 7TXdT]oc bmcbouc, Ttdj
!C0UC TTll €U0UVTTlp>i-"
ar Kai 7Toric€i toutujv touc iui]^v ouv 6E t[ouc] iv tuji 7Tpob6^«-JLj^
Touc TOix(i}o^-J^
7T€TpaC TfiC CKXTlpdC 8X0UC?] fiVTaC^ TOUC hk 7Tapd TO f||Ull1C^3-
kXiov vnr'^
PaTT^pac TdTTapac cuvTi0€i]c? 4k Tpuiiv TTujpujv ?KacTov
biaK€[i^3
vo ]ujv 4pTa216^€VOC ibc fiv auTuji b€ix^
U7r6 TOO dpXlT€KTOVOC? ] TTIC €U0UVTTlpC
TfjC 7Tp6 TUJV 5
7Tp]6c t6 ^hkoc toO Xi0ou t
35?
T€Tpa^^i^
vou ] Kov . . Touc inr
PaTTipac? ] \M^
Meine Behandlung der Inschrift muB leider im Ganz^^'^^-^
und im Einzelnen eine Polemik gegen de Ridder und Choi^^J
sein. leh darf davon absehen, in jedem einzelnen Falle de^
Zustimmung oder Ablehnung die Seite des Choisyschen K0112-
mentars zu nennen; die Vergleichung kann leicht auf Grund
der Zeilenzahlen erfolgen. Choisys Ubersetzung reicht von
S. 332 bis S. 333, die Erklarung von hier bis S. 335.
••
Choisy hat richtig gesehen, daB in der Uberschrift das
Wort 6p0ocTdTai, das noch Z. 49 und 53 vorkommt, verall-
gemeinert worden ist und auch Bauteile, die noch wieder
Griechische Bauinschriften. 85
ihren besonderen Namen haben, mit einschlieBt. Er hat auch
noch, wenngleich nicht strikt genug, die Konsequenz daraus
gezogen (zu Z. 47), da6 dann jene Bauteiie in konstruktivem
Zusaramenhang mit den eigentlichenOrthostaten stehen mussen;
es sind dies uTToPaTfjpec und, wie de Ridder und ich iiber-
einstimmend (Z. 49 f.) erganzen, TTapacTd^ara, denen ich den
Zusatz Toixia gegeben habe. Diese Namen diirfen wir hoffen,
unten, wo iiber die einzelnen Teile besondere Vorschriften
gegeben werden miissen, wiederzufinden (soweit der Stein
erhalten ist).
Zunachst 6p9ocTdTai. Das Wort tritt in der Tat Z. 53
auf. Der bezugliche Abschnitt beginnt schon Z. 50 mit TrXfiGoc.
Die Zahl aller eigentlichen Orthostaten, die notig ist oder
einmai fiir notig befunden worden ist, betragt 160 (Z. 51);
davon gehen ab, weil schon friiher verlegf, 36; also bleiben
iibrig 124, d. h. die Erganzung von Z. 54 durch de Ridder
ist richtig. Bestatigt wird diese Zahl durch Addition der ein-
zelnen Posten Z. 54, 56, 58, 59 (2 + 4 + 8 + 110 = 124).
Stimmte aber die Rechnung, dann war es unbedingt falsch,
wenn de Ridder Z. 52/3 uTiopaTfipec hineintrug. — Anderer-
seits wird die Subtraktion durch lcovTai allein noch nicht ge-
ntigend gekennzeichnet, also war inr^oXoiTTOi oder u[7roXei7TovT€c
notig. — Die dann noch verbleibende kleine Lticke durfte
richtig mit umeic ausgefiillt werden, vgl. die groBe lebadelsche
1100
Inschrift, Dittenberger Syll.» 540 Z. 99-101: 7rapa|XapuiV bi
6 ^pTuiVTic Touc XiOouc Trapd tov vaov |l?L_ vfmc Krd. Die
Zahl der tibrig gebliebenen Steine konnte ja auch, zumal
wenn sie schon lange lagerten, durch BestoBen vermindert
worden sein; zugleich sicherten sich die vaoTroioi durch dieses
Wort dem Unternehmer gegeniiber.
Wenden wir uns nun zu den uTToPaTfipec. Z. 52/3
sind sie ausgeschieden ; ihr eigener Posten beginnt erst in
Z. 67 : ipT6c€Tai bk Kai u. Aber de Ridder schiebt das Wort
auch noch Z. 62 i 3 in die Inschrif t hinein : touc ttic euOuvTnpiac
u[noPaTflpac jiifiKOC KTd. Wieder sind alle Buchstaben auBer
dem ersten erganzt. Nun ist es wohl sehr leicht moglich
und kommt auch hier vor, daB nebenher oder in Beziehung
86 Heinrich Lattermann,
auf das grade behandelte Bauglied ein anderes erwahnt wird,
aber wir niussen doch, bevor wir es einsetzen, genau unter-
suchen, wodurch diese Erwahnung veranlafit sein konnte.
Choisy nun bleibt nichts weiter iibrig, als de Ridders Wieder-
herstellung so zu erklaren: *1, 49. Ces pierres de socle,
uTropaxfipec, seront plus loin (62) d6sign6es sous le nom de
TTic €06uvTTipiac uTTopaTHpec: on les consid^re donc comme
ime demiere assise formant arase sup6rieure de la substruction
[d. h. also: der eu6uvTTipia]. Et, plus loin encore (70), on en
r^gle r6paisseur d'apr6s celle de reu6uvTT|pia: de meme que
le mot 6p6ocTdTnc d6signe tour a tour rensemble de la
substruction et le socle qui en est Tassise principale*. Man
sieht, zu welchen falschen Schltissen die Erganzung schon
beziiglich eu6uvTT]pia fUhrt. Eu6uvTTipia ist bisher nur als eine
einzige Schicht bekannt und hat etymologisch und konstruktiv
eigentlich auch nur als eine einzige Sinn. Femer aber waren,
wie wir sahen, die urroPaTfipec unter den Begriff 6p6ocTdTai
subsumiert worden. Werden sie also jetzt von de Ridder-
Choisy zum Fundament gezogen, so zerreiBt der Zusamraen-
hang. Auch nach ihrer Etymologie konnen die uTroPaTfipec
keine Deck-, sondem nur eine Unterlagsschicht bilden. Sie
gehoren nicht zum Fundament, sondern zur Wand, insofem
sie zu den Orthostaten gehoren, auf die sie iiberleiten, wie
z. B. die Basis der ionischen Saule auf die eigentliche Saule
liberleitet und so unter den Begriff *SauIe' subsumiert werden
kann. Daran andert nichts, dafi sie nicht profiliert zu sein
brauchen. Ja, sie miissen sogar in eine Ebene mit der gleich
dicken, d. h. hohen Euthynteria gelegt werden (Z. 70f.). Diese
selbst wird ja hier zur *SchwelIe', wie auch z. B. bei der
Skeuothek^), nur dafi sie damit nicht aufhort, Glied des
Fundaments zu sein. Sie tritt tiber die Erde hervor und
nimmt unmittelbar die gewohnlichen Orthostaten auf. Wo
horen wir, dafl unter diese uTTopaTfipec gelegt worden seien?
Sie hatten doch sonst vor ihnen genannt werden miissen.
Tatsiichlich werden sie einzig als Unterlagsplatten fur die
») Fabricius, Hermes XVII (1882) S. 568 f. (dazu ich Klio VI [1906]
S. 155 f.); Dorpfeld, Alh. Mitt. VIII (1883) S. 151.
Griechische Bauinschriften. 87
Toixia 7TapacTd)LiaTa vorgeschrieben. SchlieBlich, was sollte
das Wort ^ecoXapeiTUj, was die Beziehung auf 'uTropaTfipec',
wenn dann doch ein MaB fur die 6p0ocTdTai genannt werden
wiirde? — Was sind das nun fiir imoPaTfipec, die Z. 67/8 ein-
gefiihrt werden? DeRidder schreibt: uTToPaTfipac|[dKoXou9ouc
Toic] Toixioic TTapacrdjLiaciv, und Choisy sucht in diese etwas
dunklen Worte durch folgende Erklarung Licht zu bringen:
'En d^autres termes, sur tout le d6veloppement de T^difice,
il reglera le socle d'aprds une amorce existant a Tendroit
des antes. Peut-etre le socle pr6sentait-il en cet endroit une
saillie qui devra se continuer sur tout le pourtour: le texte
n'enipeche pas de le supposer*. Choisy iibersieht, daB rait
^PTd2:€ceai bl Kai (vgl. dpTacia Z. 47 und 50) die Steine uber-
haupt erst eingefiihrt werden. Orthostaten (im engeren Sinne)
^aren noch vorhanden, uTToPaTf^pec werden erst angefertigt.
-Meine Erganzung Kai uTTo9r|cei spricht den einfachsten kon-
stmktiven Gedanken aus; vgl. Z. 54/5.
Wir gelangen zum dritten Bestandteil der 6p0ocTdTai
^'^^1. Z. 47, den TTapacTd^ara, die Choisy richtig *pi6droits'
(Stixnpfeiler) iibersetzt. Als besonderer Posten sind sie auf
^^rn Bruchstiick nicht erhalten. DaB aber TTapacrdiLiaTa,
^^^ Choisy gesehen hat, iiberhaupt zur Orthostatenschicht
^^nn nicht ganz, so doch wenigstens mit ihren unteren
^^den) gehoren, lehrt zunachst Z. 54/5 die Wendung toutJujv
^o in^v TTpiIiToi TTpoc Td TTapacrdMa | [t^ Ti0]e)iievoi. Wenn
^ir andererseits noch etwas fiir unsere Orthostatenschicht
^t^auchen, so diirfen wir 7TapacTd|LiaTa der Etymologie nach
VVgl. TTapacrdbec) wohl als geeignet daftir ansehen. Nun
*^onaraen in der Inschrift TOixia iTapacTdjiaTa vor, die mit den
^. 54 f. genannten nicht identisch zu sein brauchen. Werden
"Vielmehr die TOixia TTapacTdiuaTa mit den in der Inschrift
geforderten uTToPaTfipec in Beziehung gebracht, und gelten
letztere nur jenen, unter die sie gelegt werden, so werden
wir eben in Z. 50 hinter uTroPaTfipec, wo die TTapacrdjiaTa
unter den Begriff 6p0ocTdTai subsumiert werden, mindestens
den Zusatz Toixia fordern diirfen, der in de Eidders Text fehlt.
Von diesen sind dann die in Z. 54 genannten TTapacrdiiaTa
88 Heinrich Lattermann,
zu scheiden; denn sie stehen bereits. Dafiir spricht schon
TtOe^evoi irpoc; erwiesen wird es dorch Z. 56: TrXdroc icaOtbc]
rd irXeuptaia Oupeifpa und den Gegensatz zwischen den 5uo-
Steinen Z. 54 nnd den T^iTapec-Steinen Z. 56. Daher ist de
Ridders Erganzung toC ci]koO in Z. 55, abgesehen davon,
dafi sie zu kurz ist, mindesteus auch zu blafi. Ich habe einen
Zusatz gewahlt, der sich den irXeupiata OiipeTpa anpafit Dafi
ietztere Ubrigens Tiirwangen sind, hat Ghoisy richtig erkannt.
Vgl. zu Inschrift VI, Z. 6 u. 8.
Zum fmiKUKXiov. De Ridder-Choisj machen daraus eine
selbstandige Nische innerhalb des Tempelraums. Dem wider-
spricht aber Erhebliches. Dafi oben Z. 48 nur vom oikoc die
Rede ist, trotz der angeblichen Selbstandigkeit des fmiKUKXtov,
mag noch hingehen. Aber von den inropaTffpec fiir die Toixia
Trapacrd^aTa (Z. 67/8) gehoren ja auch einige dem ^^iKUKXtov
an (Z. 69, 72). Freilich nicht so, wie Choisy das Kard Z. 69
und irapd Z. 72 versteht, sondern *an das f|)yitKUKXiov angelehnt'.
Dann nur kann von Toixia TrapacTd^ara die Rede sein, von
den die Mauer (des chkoc) abschliefienden Stirnpfeiiem.
Wir werden also dazu gedrangt, das r|Mi>f^KXiov aus dem
Rechteck des ctikoc, wo es nur eine Balustrade*) oder hoch-
stens eine Nische ist, die viel besser spater erst eingebaut wiirde,
hinauszurucken. Sehr bedeutungsvoll ist auch Trepiqpepeia in
Z. 60. Waren Steine einer Mauer gemeint, die mit ihrer
Innenflache das f)|LitKUKXiov nur beriibrte*), so hatte doch kein
Grund vorgelegen, von dem Namen fmiKUKXiov abzugehen.
Aber durchaus am Platze erscheint das Wort sogleich, wenn
man bedenkt, dafi es in Verbindung mit juifiKoc steht. Bilden
die Steine selbst das fmtKUKXiov, so werden sie zu Keilsteinen,
deren aufiere und innere Stimflache (^hkoc) entsprechend
dem Radius des auBeren und iuneren Ereises (Tieptqpepeta)
verschieden ist'). — Dieser Treptqpepeia gegeniiber ist bei den
*) Choisy S. 335 : •tribune 16g^rement sur61ev6e'.
') Ghoisy aufiert sich nichi darDber, aber da er eine gradlinige
Schmalseite zeichnet, so scheint er von obiger Ansicht ausgegangen
zu sein.
•) Choisy beachtet iT€piq)^peia nicht weiter ; es sei denn, dafl er
es in der Zeichnung fiir die Lage der gradlinigen AbschluOmauer ver-
wertet, die er die Tr€piq>^p€ia tangieren l&0t.
Griechische Bauinschriften. 89
Toixoi die grade Linie den griechischen Tempeln eigen, und so
habe ich in Z. 61 unbedenklich das einfache toixouc eingesetzt.
Die dann folgende Erganzung riihrt von Professor Keil her.
Die ubrigen Ausstellungen, die ich zu machen habe,
konnen in der Reihenfolge der Zeilen besprochen werden.
Die neuen Erganzungeu waren z. T. durch die groBere Lange
der Zeile oder richtiger: die engere Stellung der Zeichen
gefordert; einige unter diesen wieder bedurfen keiuer beson-
deren Begriindung.
52. \iiv oiSv. Vgl. Z. 7L
56. De Ridder ergfinzt: ** \xf\KOC TeTpdiTeboi kqi TtevTe |[7robuiv
TTdxoc, TtXdToc KaBubc] KTd. und konstruiert so far Choisy die
Hohe der Sockelschicht. Das ist wegen Ka( und der Stellung vou
TTdxoc hinter dem Mafi unwahrscheinlich, und weil bei zwei
Steinen nicht so nebenher gesagt sein konnte, was fcir alle Ortho-
staten gilt, sicher falsch. Damit erkliirt sich zugleich meine Er-
g&nzung Z. 63, fflr die Platz wurde, nachdem sich de Ridders :
u![iTopaTf\pac \xf\KOC Tp]eic xrd. als falsch erwiesen hatte (oben
S. 85 f.); beachtenswert ist auch, dafi nur in dieser Zeile der Nomi-
natiy der Mafibezeichnungen durchgeht.
59. De Ridder: KateicTOV Xomov vaov 4]KaT6v KTd.
60. Von mir mit Racksicht auf ol jii^v ^a^tictoi der vorher-
gehenden Zeile ergftnzt.
60/61. De Ridder: Kai t6 [^itiIkoctoO ctikoO, toutouc] Kard
XoTOV KTd. TouTOuc ist entbehrlich, obwohl der Nominativ ol be
vorausgeht: die syntaktische Konstruktion dieser Bestimmungen
ist aberhaupt sehr frei ; im ttbrigen s. vor. S. unten u. f.
61. jLiecoXaPeTv *in der Mitte nehmen' mufi hier bedeuten,
dafi die Fugen (bezw. Seitenflftchen) der zu versetzenden Steine
auf die Mitten der Steine darunter fallen sollen, die selbst ver-
schieden grofi sind (daher Kard X6tov), jedoch auch ihrerseits
im Verbande mit deu unteren Schichten liegen : [K]a[9u)c] 7Tdv[Tac
Touc uTTOKet^£v]ouc Touc TTic euOuvTHpiac (de Ridder: TTdv[Tac
Toiic dXXouc Kei^4v]ouc KTd.).
63/64. De Ridder: — TTaXaiCTai Tpeic, Kai [6]aK|[TuXicK0i
irXdTOC ^f| TTXdov] Tptoiv fmibaKTuXiujv; diese Ergfinzung und die
Cbersetzung von baKTuXicKOC mit 'Werkzoir (du gras, couche de
mati^re) halte ich fttr mehr als hypothetisch. Im ttbrigen — wie
denkt sich Choisy in praxi den Unterschied von baKTuXicKOC und
dTTlTOflfj (Z. 64) ?
90 Heinrich Lattermann.
64. Vielleicht TpiiTeboi als Starke der ganzen Wand, vielleiclit
biTTeboi, wenn zwei Reihen Orthostaten, wie ublich, nebeneinander
gestellt werden. Die l*/a Daktylen scheinen das Mafi zu bezeichnen,
um das die Orthostaten gegen die gewOhnlichen Quadern derWand
vorstehen soUen. — Die d7nT0)Lir| hat Choisy im wesentlichen richtig
erklfirt, nur hatte er sie nicht auf eine hohe Kante beschiHnken
dttrfen ; an der Basis Ififit er sie ja auch auf 3 Seiten heruralanfen.
Zum Sprachlichen vgl. Inschrift V S. 111 ad Z. 12.
65/67. De Ridder: •* i7nT0|uif)v bi TTor||[c€i 4KdcT0u ^]€Tujitou
TTapd Tf)v pdciv KaiTO uijioc [[toiv toixiujv TTapa]cTa)LidTUJV, ttXotoc
TT€v9ri|LiibaKTuXi[ujv I Kai irdxoc fevoc b]aKTuXou. TTdxoc in Z.67
ist bei der dTnTO)Lif| nicht recht verstfindlich und fUr 4v6c baKTuXou
hatte baKTuXiaiou gesagt werden mtlssen. Also ist der bdKTuXoc
nur Teil eines grofieren MaBes. Vielleicht erstreckte sich die dTnTO^iri
nicht aber die ganze Hohe der Schicht; damit die obere Kante
beim Versetzen der nachsten Schicht nicht beschfidigt wilrde*);
dann kfime inBetracht: uipoc Tpuliv tto5uiv Kai bJaKTuXou (vgl.
Z. 63). — Die TTapacTdjLiaTa stehen hier wohl nur als Muster.
Wir sind kaum berechtigt, an den TTapacTd|iaTa etwas vomehmen
zu lassen, wfihrend sonst der ganze Posten von den eigentlichen
6p0ocTdTai handelt. Und dann denkt man am besten an beide
Arten. Wir haben ja nach Z. 54 f. auch neben die jrapaadfiaTa
der Tflr Orthostaten setzen mttssen.
67. Von de Ridders schon knapper und bedenklicher Ergfinzung
raflBte wohl noch Kai abgestrichen werden ; dagegen hat -ujv nach
dem Majuskeltext nicht am Ende von Z. 66 Piatz.
68. b^Ka. Wenn nachher spezialisiert wird, so mufite erst
einmal die Gesamtzahl genannt sein.
70. De Ridder : "^ jLifiKOC Tpmcbouc | [6vTac Kai TTXdT]oc hx-
jrdbouc. '"OvTac bei einer Mafiangabe wiederspricht dem genus
dicendi der Bauinschriften ; Kai ist wieder auszuscheiden.
71. De Ridder viel zu knapp: toutujv touc )li]^v ouv KTd.
— Die Raumvorstellung von TTp6bo)uioc ist bemerkenswert. Das
Wort mufi Z. 57 im Gegensatz zu der Ttlrwand ergfinzt werden,
was auch hier durch den Zusatz touc TOix(i)ouc bestfitigt zu werden
scheint. Der TTp6bo|iOC erstreckt sich also nicht quer wie eine
Halle, sondern Ifings im Sinne des criK6c.
72. Ich fttge 6Xoi hinzu, denn die Steine bleiben 'ganz* im
') Uber solche Fugensicherung vgl. Koldewey-Puchstein, Die
griech. Tempel in Unteritalien und Sizilien S. 223 r.
Griechische Bauinschriften. 91
Gegensatz zu deuen Trapd t6 #|)iiKUKXiov. Warum letztere drei-
geteilt werden, hat Choisy recht scharfsinnig begrdndet. Es wird
aJso anf eine recht kleinliche Weise an Material gespart.
73. De Ridder: '*touc b^ Trapd t6 f|)uiiK\jKXiov u7To|[paTfipac
5vTa]c 4k TpiUIV TTUjpiWV KTd. — Vgl. Z. 69.
75 und 76. Von mir ergfinzt.
Ich lasse einen Rekonstruktionsversuch folgen; s. Tafel IV,
^ig. I a/b.
Zur Rekonstruktion.
Ich habe als Breitenmafi der Orthostaten 2 FuB 1 V2 Dakt.
^tigenommen (s. zu Z. 64) und ihrer eine Doppelreihe mit
geringem Hohlraum angeordnet. Zu einer Schicht von etwas
^ber 4 Fu6 passen gut die Ecksteine (nach meiner Erganzung
2. 60) die 4 FuB stark sein sollen ; auch lassen sich dann
gut an jeder Ante drei 2 Fufi breite urroPaTfipec nebenein-
ander anordnen; schlieBlich ergibt sich fiir die durchbinden-
den Ortliostaten, die neben die Parastaden der Tiir gesetzt
^erden (Z. 54-56), quadratischer Querschnitt. — Ziehen wir
die kleinen Bruchteile von den MaBen ab, so diirften wir
als Wandstarke iiber den Orthostaten 4 FuB, als StirnmaB
der Anten nicht ganz 6 FuB, als SeitenmaB 3 FuB erschlieBen.
— Das f||uiiKUKXiov habe ich halb so stark wie die ubrigen
Mauern gezeichnet. Es sollen im ganzen 8 Orthostaten (Z. 58)
dafur verwendet werden, offenbar von derselben Dicke wie
die tibrigen. Diese wenigen Steine auch noch gepaart zu
versetzen, wiirde das fmiKUKXiov gar zu klein machen; auch
erlaubt diese Stiirke eine gute Anordnung der Eckpfeiler.
Der Tempel kann wegen des auBeren i^jlukukXiov keine
ringsumlaufende Halle, wegen der euGuvTripia unmittelbar
unter den Orthostaten (Z. 62, 70) kaum einen Stufenbau ge-
habt haben, kann also auch nicht der der groBen lebadeYschen
Inschrift (Fabricius, De archit.) sein. Die Fassung des Textes
spricht auch dafiir, daB er als eiliger Ersatz des gar zu groB
angelegten Tempels jener Inschrift aufgefiihrt wurde. Die
Inschrift kann sehr ^vohl auf die schon aufgestellten Stelen,
die urspriinglich den Bestimmungen fiir den groBen Tempel
zugedacht waren, geschrieben worden sein.
92 Heinrich Lattermann,
Inschrifl von Lesbos.
Lesbosi), 1431 von Cyriacns von Ancona liickenhaft und
vielfach entstellt ausgeschrieben (Handschrift zu Pa\ia).
*In tabula marmorea' (Cyriacus).
6. Kaibel, Eph. epigr. II 5 N. XVI; er verbessert im einzelnen
vieles, erkennt aber nicht, um was fiir eine Anlage es
sich iiberhaupt handelt
Fr. Bucheler, Jenaer Literatur-Ztg. 1874 Sp. 393; gelegentiich
der Rezension der Kaibelschen Publikadon gibt er den
Text von neuem mit kurzen Anmerkungen. Seine Gliederung
ist verstandig. Manche Einzelheiten sind iiber die Corpus-
Edition hinaus, f ur die er nicht benutzt worden ist, wertvoll.
(E. Fabricius, De architect Gr., S. 58:9; 63; 64; 68; 72;
besonders S. 59 zu Z. 5).
W. Paton, IG. XII*, 11 (S. 8); die Lesungen sind meist die-
selben wie bei Biicheler. Paton wagt den Yersuch, auf
Grund von IG. XIP, 10 eine croixti^ov-Anordnung des
Textes zu 32 Elementen zu rekonstruieren.
Da, wie ich unten zeigen werde, Patons Begriindung
seines Versuches hinfaliig ist und mir der Text auch keine
anderen Anhaltspunkte fiir die WiederhersteUung seiner Ord-
nung zu geben scheint, richte ich mieh naoh den Teilungs-
striehen in der Publikation Kaibels. Er hatte seinerseits keine
Veranlassung gehabt die Striche zu setzen; also scheint die
Annahme unabweislich, dafi Cyriacus dadurch die Zeilen-
brechung der Insehrift kennzeichnen woUte.
') Unten wird der Nachweis versucht werden, dafi die Insctiiifl
sich auf den Tempel von Pyrrha-Messa bezieht
Griechische Bauinschriften. 93
Faton sagt: *Quae in initio desunt, in alio lapide inscripta
extabant'; ich werde unten zu begriinden suchen, warum
ich mich dieser Ansicht nicht anschlieBen kann.
'ATaSfii TOxni'
[ iTpoc9€|Li€Xiu)ceTat]
t6 ^QKpov TrXeOpov t6 7Tp6c pop^av ttt|X€ic biio, dvaKGaipujv t6
iTpoc(9)e^€Xioufievov, t6 \iiy KaTd <p> T6fi 7Tp6bo|iov Kai t6v
6TTic96bo-
^ov im t6 auTo Sbaqpoc T[ai](i) vO[v] K[€]i|i€vu)i 9e)Li€Xiuji,Td bi Xo- 5
• • •
md dvaKa9ap€i [TTp6c Tfjv KaTaq)opdv toO t67tou Kai TTpoc9€-
^eXiuice]-
[Tai \iixpi Tf\c KpTiTTiboc] TTic vOv K€ifi4vTic * ddv bi Tl |LiaXaK6(v)
ll[TT]ril TOO
[t]6ttou (toO) TTpoc9€|bi€Xiou)yi€vou, dvaKa9ap€i tiui TTUj[pu)]i, rrap-
• • •
tx^jjv [a]u-
t6c aOTifii t6v TTiiipov TTOti^cac bk (dva)Xrii|ieT(ai cr^epeoO tti^-
X€Ui[v] €u9u|Lt€Tpiai
6ktu) (t)o(uc) [y]6[fi]ouc, ipTa[2;]6^€voc Ka9dTT€p TT(€p)i tujv
9€^€Xiu)V T^Tpa(TT)Tai, lo
Tl9€iC TOUC dXaxiCTOUC IllflKOC T[p](l)TmtTTTlxi0UC, TTXdTOC TTT1X[U]-
aiouc,
TTdxOC TeTpa[TT]aXdCTOUC, Tl9€iC KUT' ^TTtTO^dC TTp6c Tf|V KaTa-
q>opdv ToO
TOTTOU, Tl9€iC dvaXXd[£] TOTC OTTOKdTU) VOjJlOV TTUpd V6|L10V • KUTa-
T[0]t(X0)b0-
firjcac bi im t6 auT6 <auTO> Jbacpoc t[u)](i) vOv K[e]t^4vu)i
9€]Lt€Xiu)i, Sucac
6p96v TTp6c btaPnTT]v TTp6c ToO Kei^dvou 9€H€Xio[u] Tf|v ?bpav,
d[pT]acd- 15
^ievoc ToO KCt^ievou ^e^ieXiou Tdc ?bpac 6p9dc TTp6(c) Kav6va
d[TT6] cq)upa[c],
Kai Touc dp^ouc TTp6c Ka[v]6(va), €u<.>TU)viouc [TTp6c t6 TTpoc-
aTU)T€iov ?],
CTepeouc utt6 Eotboc, btai|)afi^[u)]cac, 9€^€Xtu)<o>c€Tai TTOtiBv t6
\xf]KOC
94 Heinrich Lattermann,
To[0 ^aKlpoO TiXeupou <TTX€upou> TTHXtic ^pbo^ni^ovTa buo Kai
• • ■ •
baxTuXouc ^Trrd,
2Q TTOiujv t6 TipocGe^eXiov toO CTuXopdTOu (toO) oikoO, t6 Tcov?
[tuji vOv
[k€i^€Vuji Oe^eXiujr ]
Zu den Klammem und Punkten, die ich in vorstehender
Textwiederherstellung gebraueht habe, ist zu bemerken, daB
ich die von Cyriacus offenbar falsch gelesenen Zeichen, die
meist schon die friiheren Herausgeber berichtigt hatten, unter-
pungiert in eckige KlHmmem getan habe; sonst schlieBen
eckige Klammem meine iiber groCere Teile des Steines sich
erstreckenden Erganzungen ein; in runden Klammem stehen
kleinere Zeichengmppen und vereinzelte Zeichen, die von
Cyriacus offenbar ubersehen worden sind oder nicht haben
gelesen werden konnen ; in gespreizten <— > Klammern schlieB-
Uch stehen Zeichen, die auszuscheiden sind.
Der Versuch, den Sinn der einzelnen Bestimmungen
zu prazisieren, ist bisher nicht gemacht worden; auch
Biicheler gibt nur kurze Andeutungen zum Verstandnis des
Einzelnen. Seine Angabe tiber den 'Betreff' der Inschrift
ist zu unbestimmt und jedenfalls insofem schief, als er eine
*Regulierung' der Langseite des Tempels annimmt*). Er fiigt
denn auch hinzu: 'Mit diesem im wesentlichen sicheren
Texte seien die weiteren Fragen, die sich aufdrangen, den
Archaologen iibergeben'. Ich glaube nachweisen zu konnen,
daB die Bestimmungen der Lischrift, wenn auch etwas um-
standlich, so doch sachgemaB und verstandlich sich aufbauen
und eine sichere Rekonstmktion des Ganzen zulassen.
Orientierung und Betreff der Anlage verteilen sich auf An-
f ang und Ende der Inschrift Es soll ein Zuschlag-, oder weniger
auBerlich gesprochen: Verstarkungsfundament (TrpocOeiiieXiov
*) 'Der Tempel hatte also an der Zella und den Fliigeln ver-
schiedene Mauerhohe gehabt, nach deren ReguHerung die Langseite
des ganzen Terapels sich gleichmslQig in der betr&chtlichen Ausdehnung
von 120 Fufi erstreckte'.
Griechische Bauinschriften. 95
Z. 20; TTpocGe^eXioOcGai Z. [2], 4, [6], 8) langs des Stylobats
der nordlichen Langseite (3) eines Tenipels iiber mehr als
72 Ellen hin (19) aufgef iihrt werden. Der Terapel hat Trp6bo)Lioc
und 6ttic666o^oc (4f.). Der Stylobat der Langseite, zu deren
Verstarkung das neue Fundament dienen soll, wird Z. 20
CTuXopdxTic ToO CHKoO genannt, offenbar also im Gegensatz
2u einem cTuXoPctTTic toO TTpob6)uiou und einem toO 6TTicOob6|iou.
Der Unterbau der letzteren iuht fest auf dera gewachsenen
^^ls (5); dagegen ist auf der Nordseite des Tempels das
■rerrain abschiissig (KQTaqpopd toO tottou 12/3) und der Grund
^'^eUeicht sogar teilweise lockeres Geschiebe oder Erde oder
Sucnpf (^aXttK^v 7). Das ursprtingliche Fundament dieser Seite
fr^ KeiM€vov 0€)uieXiov [naturlich auch als Fundament aller
^^^r- Seiten zu verstehen] 5, 14, 15, 16, [21], vgl. 7) scheint
aen>^ nicht genugend Kechnung getragen zu haben, d. h. nicht
'^it genug angelegt worden zu sein, sodaB ein Abgleiten
^^^T eine Senkung und Risse zu befiirchten sind. Es wird
"^tker nach auBen um 2 Ellen = 3 FiiB erweitert (3), ein
^U, um das z. B. auch das Fundament der Ijangseite des
^^C)CTiDov von Eleusis iiber den Stufenbau hervorragt (s. zu
^^^chr.I, S. 37 und Tafel I, Fig. VII; Tatsache aber ist, daB
. ^^t der Boden ziemlich schnell in die flache Strandebene
,^llt Das Vei*starkuiigsfundament soll sich der Sti*uktur des
"^^dens anpassen. Wo gewachsener Fels zu erreichen ist,
^^0 nach den Schmalseiten hin, wird er seiner Neigung ent-
l^recbend stufenformig zugehauen, um den Steinen ein ebenes
^A^uflager zu bieten (12); unsichere Stellen dagegen (nach der
-^litte zu) werden mit Porosblocken, die sich der Unternehmer
^aeh Bedarf selbst zu verschaffen hat, befestigt (7/9). Als-
^ann wird die eigentliche Stiitzmauer aufgefiihrt, deren Hohe
S Ellen betragen soll (9f.).
Haben sich so die allgemeinen Beti*effbestimmungen aus
der Xatur der Ortiichkeit von selbst ergeben, so geht die
Inschrift mit Z. 10 zu mehr technischen Vorschriften iiber,
deren Xotwendigkeit im Wesen des Fundamentes liegt,
sodaB fiir sie im aligemeinen auf die Vorschriften, nach denen
die alten Fundamente gelegt worden sind, verwiesen werden
96 Heinrich Lattermann,
kann (KaOdTrep Trepi twv GeineXiujv T^Tpct^Trai, 10; ich mochte
damit auch meine Erganzung am Ende der Inschrift, Z. 20il,
begriinden). Im einzelnen wird vorgeschrieben, dafi die Liinge
der Steine mindestens l'/a Ellen betragen soll, die Breite
die Halfte der ganzen Breite des Verstarkungsfundaments,
namlich 1 Elle, und die Dicke (Hohe) */s EUen. Das sind die
Normalschichten, die v6)lioi (10/12). Ihrer gehen also 12 auf
8 Elien. Der Verband ist wie iiblich bei Fundamenten derart,
daB Schicht um Schicht Laufer mit Bindem wechseln (13).
Mit Z. 13 wendet sich dann die Inschrift dem Gange der
Bauausfiihrung zu. Zur richtigen Einfluchtung des neuen
Pundaments werden zunachst an den beiden Ecken der nord^
lichen Langseite, wo der gewachsene Fels am hochsten an-^
steht, Pfeiler, bezw. kurze Mauerstrecken, aufgefuhrt, *Lehr^
Pfeiler', deren Schichten nach Hohe und Breite maBgeben(^
ftlr die Schichten der ganzen Anlage werden soUen, voii'
der sie selbst Teile sind. Auch heutzutage geht die Aus^
ftihrung einer Mauer noch nicht anders vor sich. Solche
*Lehrpfeiler' miissen natiirlich ganz besonders sorgfaltig nach
deni vorhandenen Fundament abgeglichen werden (14,'5),
wozu dessen Schichtoberflachen (?bpai) selbst erst ^vieder eine,
wenn auch nicht allzu peinliche Abarbeitung mit dem Ham-
mer erfahren (15/16). Auch der FugenschluB der Pfeiler (17 ;
s. unten) soll f iir das ganze Fundament vorbildlich sein ; er wird
sehr sorgfaltig; nach der Glattung durch den MeiBel (18) wird
noch mit Sand poliert (biai|;a|iml)cac, 18; s. unten). Nun also
kann das ganze Fundament iiber einen so groBen Raum hin
in guter Flucht einvisiert und soUde aufgefiihrt werden
(18 : 0€^eXiubceTai, hier ohne Trpoc-, weil es nicht so auf den
Betreff abzielt wie auf die Technik). Zeichnungen werden
meine Auffassung veranschaulichen; s. Tafel IV, Fig. II-IV.
Zu der hier gegebenen Erklarung war ich aus der In-
schrift selbst heraus gelangt, als mir bei der Anfertigung meiner
Skizzen die Vermutung aufstieg, daB die Inschrift keinem
geringeren Tempel gelte, als dem von Messa auf Lesbos nahe
Pyrrha, den Koldewey ausgegraben und rekonstruiert hat
(Die antiken Baureste der Insel Lesbos, 1890, S. 47ff. und
Griechische Bauinschriften. 97
Tafel XVni-XXVI; GrundriB nach Koldewey auch Springer-
Michaelis, Kunst^esch.» S. 119, Fig. 242). — Nach der Inschrift
soU das an der Nordseite des Tempels aufzufiihrende TrpocGe-
MtXiov 72 EUen 7 Daktylen lang werden (Z. 19). Nun gibt Kol-
dewey an (S. 52 f.), da6 in dem von Achse zu Achse gemessenen
Saulenabstand der attische FuB von 0,296 m genau zehnmal
aofgeht Aber wir haben hier auf Lesbos nicht mit dem
^ttischen, sondern mit dem philetarischen FuB zu rechnen^).
^ieser betragt nach den sorgfaltigen und scharfsinnigen
f^atersuchungen von C. F. Lehmann (-Haupt)*) mindestens
^?'^30 m und verhalt sich zum attischen FuB wie 10 : 9.
»^ir gelangen also zu dem weit erwiinschteren Ergebnis,
aaii der Saulenabstand das Neunfache des philetarischen
^^*-B«s betrug. Die Neunzahl spielte offenbar iiberhaupt eine
§^o Ee Rolle in den Abmessungen des Tempels. An der Langseite
^^Qden 14 Saulen; multiplizieren wir deren 13 Interkolumnien
^it 9 FuB = 6 Ellen, so erhalten wir 117 FuB = 78 EUen,
^^ ^ letzteres Ma6, um das MaB zweier halben Saulen vermehrt,
^*^>>rt uns auf 81 = 9 X 9 Ellen!») Die 72 Ellen 7 Daktylen
^^* Inschrift bleiben dahinter nur um rund 9 Ellen, also
^^^^-^ jeder Seite um rund 4V2 Ellen zurtick. Nehmen wir
^^*^, der Tempel von Messa sei wirkUch identisch mit dem
^^r Inschrift, so lieBe das Verstarkungsfundament der Lang-
*^ siten nur etwa die Fundamente der Schmalseiten unberiihrt,
^e in der Tat dieser Sicherung nicht bediirfen (s. oben S. 95).
Priif en wir nun, was in KoldeweysBeschreibung des archao-
^gischen Befundes fiir die Identifikation spricht. Koldewey
^"S. 47) betont, daB die Ruinen des Tempels von Messa die
VDedeutendsten auf der Insel seien. — Immerhin ist der
-lempel in situ nur bis zur unteren Schicht der kptittic er-
^alten, wenn auch wiederum vom Oberbau genug Stiicke
gefunden worden sind, um eine Rekonstruktion des Ganzen
*) Ich verdanke Professor Keil den Hinweis darauf.
•) S. bes. : Actes du 8« Congr^s Intemational des Orientalistes
(1889), 1893, S. 229ff. (S. 66ff. des Sonderabdrucks).
') Koldewey gibt als MaB der untersten Stufe (der hfichsten er-
haltenen) auf der Langseite 41,52 m an. — Der Stylobat der Schmal-
seiten, der je 8 Sftulen trftgt, mifit 45 = 5 X 9 EUen.
xm, 3. 7
100 Heinrich Lattermann,
dieser Stelle stehen soUte — vor allem durch die Ortlichkeit
geboten. Man werfe einen Blick auf Koldeweys Tfl. XVIII, 1
und hore, was er iiber die Situation sagt: *Die Niederung
*Ta Messa' am Golf von Kalioni wird von einer kleinen
Hiigelkette in einen ostlichen und einen westlichen Teil zer-
schnitten. In dieser Kette an dom niedrigsten der Hiigel
liegt die Ruine\ Der ganze ostliche Teil der Ebene ist auf
dem Plan als Sumpf markiert; die vielen kleinen Wasser-
laufe, die selbstandig von den umliegenden (jetzt meist nackten)
Hohen kommen (auch von NO. auf den Tempel zu) oder
Verastelungen des Tlusses von Messa* sind, stauen sich
eben an der Hugelkette, auf deren Senkung fast wie ein
Riegei der Tempel liegt. Eine exponiertere Lage ist also
kaum denkbar. Koldevvey sagt selbst (S. 47): *Ich habe nach
einem scharfen Regen die Kirche wie eine Insel aus der
flutenden Flache hervorragen sehen* (die Kirche steht auf
dem alten Fundament), und seine Zeichnung am Kopfe der-
selben Seite gibt eine anschauliche Vorstellung von der Uber-
flutung. Warum legte man nun den Tempel grade hierher?
Das laBt sich nur damit erklaren, daB er oinem Kulte diente,
der mit der Ortlichkeit aufs engste verkniipft war. Diese
Vermutung hat schon LoUing (bei Koldewey S. 59) ausge-
sprochen, nur nicht mit genligender Bestimmtheit und ohne
aus der Ortlichkeit und der Konstruktion des Tempels selbst
die letzten Konsequenzen zu ziehen. Der Wichtigkeit wegen
und weil ich noch einen Schritt weiter zu kommen denke,
schreibe ich die ganze Bemerkung LoIIings aus: *Ein wenn
auch schwacher und unsicherer Anhalt [fiir den Namen der
Gottheit, der das Heiligtum angehort haben konnte] ist viel-
leicht in den Worten des Theophrast Hist. plant. IX 18, 10:
iviaxoO \iky rap ^potci t6 iibujp iraiboTovov eivai Yi^vaifiv
ificTrep Kai ^v ©ecTTiaic, iviaxoO b^ cJtovov ujCTrep ^v TTuppqi" toOto
Tdp tJtiuivto oi iaTpoi, verglichen mit der Parallelstelle Plinius
Nat. hist XXXI 2 (7): In Pyrrha flumen quod Aphrodisium
vocatur steriles facit, zu finden. Von den Fliissen des
pyrrhaischen Gebietes namlich scheint der von Polichnito
kommende und bei Hag. Phokas miindende im Altertum, wo
Griechische Bauinschriften. 101
die siedend heiBen Quellen von Poliehnito entweder noch
gar nicht «xistierten oder wenigstens nicht erwahnenswert
schienen, ganz unbedeutend gewesen zu sein, der Kavuro-
potaraos, der nordlich von Pyrrha miindet, ist nicht viel mehr
als ein BezeQ des Meeres, das FlilBchen von Messa dagegen
schwillt nach den Herbst- und Winterregen kraftig an, wird
im unteren Lauf durch die starke Quelle Kryonero ver-
starkt, und wenn es das Aphrodisium des Plinius gewesen
sein kann, so diirfte an ihm oder in seinem naheren Bereich
ein Heiligtum der Aphrodite gesucht und auf dieses die
Buinenstatte von Messa bezogen werden konnen*. Das von
LoUing genannte Fltifichen, auf der Karte durch die Bezeich-
nung der QueUe kenntUch, nimmt seinen Lauf in ziemUch
groBer Entfemung vom Tempel, hat iiber die QueUe hinaus
sein eigenes schmales Tal und beriihrt die sumpfige Ebene
ostlich des Tempels iiberhaupt nicht Ganz bedeutend wasser-
reicher als es muB nach der Karte der Flufi sein, der etwas
weiter nordlich in vielfachen Windungen und Verastelungen
fUefit. Sein Hauptbett lauft zwar auch nicht durch die
Senkung neben dem Tempel, aber doch nur durch eine
Kuppe von ihm getrennt aus der ostlichen Teilebene in die
westUche. Und es ist nun sehr wahrscheinUch, dafi dies
Bett gar nicht das alte ist Beim Eintritt in die ostUche
Ebene zweigt sich von ihm ein nicht minder breites Bett
ab, das sich, spater schmaler werdend, durch den Sumpf
hindurch, durch die Senkung an dem Tempel vorbei und
durch die westUche Ebene zieht, um sich kurz vor dera
Meere wieder mit dem Hauptarm zu vereinigen. Die west-
Uche Ebene nun ist offenbar nichts weiter als AUuvialboden^)
*) Ist es wohl zu kUhn, einmal die Vermutung auszusprechen,
dafi dem Flufi leicht deswegen die Kraft zugetraut werden konnte, die
Frauen steril zu machen, weil er durch seine Schuttmassen und zu-
gleich damit seine Sumpfbildungen (vgl. die oberbayerische Hochebene)
Mutter Erde wirklich steril machte ? S. Tfl. 31 ttber die 'Verteilung der
Vegetationsverh<nisse usw.*, wo der Boden westlich des Relikt-Sees
als steril gekennzeichnet ist. — In dem 6stlichen Kessel und westUch
bis zum See soU heute Getreide gebaut werden. Darin Uegt kein Wider-
spruch zu obiger Vermutung. Die unfnichtbare Kiiste schiebt sich nur
102 Heinrich Lattermann,
(Koldewey S. 60 zu Tafel XVIII, 1), der im Altertum nicht
halb so ausgedehnt gewesen sein mag. So erscheint einer-
seits der jetzige Hauptarra rait seinera langen Strandsee, der
Hinterlassenschaft des Meeres, viel bedeutsamer als der nord-
liche Arm — es wird auch kaum moglich sein, strikt nach-
zuweisen, daB ursprunglich lotzterer der Hauptarm war. Auch
im Osten ist das infolge der Versumpfung kaum mehr moglicL
Aber offenbar ist urspriinglich die tiefste Stelle der Ebene
die gewesen, wo sich jetzt der Sumpf ausbreitet, und wenu
der FluB einmal in der Richtung auf diesen in einem breitea
Bett seinen Weg genommen hat, so muB er eben einmal
niitten durch die Ebene und durch die Senkung am Tempel
vorbei geflossen sein. Dann hat er sich aUmahlich durch
sein eigenes Geroll den Zugang verstopft, und wenn sich
nun sein Wasser zum Sumpfe staute, so wird es den siid-
licheren Weg zum Meere haben nehmen miissen. So war
denn aber auch im Altertum, mehr als heute durch den
Sumpf die Kirche, der Tempel durch den FluB gefahrdet,
der machtig anschweUen konnte, GeroU vor sich her schiebend,
und noch durch zwei Zuflusse Verstarkung erhielt, deren einer
heute graden Weges auf die Ruinen zuflieBt und erst kurz
vor dem *Taxiarchis' in die Senkung abbiegt Aber der
Tempel durfte den ungeberdigen Fliissen und Bachen, die
an ihm nagten, nicht weichen. Er stand auf einer alten
Kultstatte! Das lehren die Reste eines alteren Baues, die von
dem jiingeren Fundament eingeschlossen wurden (Koldewey
S. 59)*). Nun soll aber keinesfalls damit, daB wir dem FIuB
immer weiter ins Meer hinaus; hinter ihr erhohen sich langsam die
Rander der FluBbetten durch die beim Cbertreten zuriickbleibenden
feineren Sinkstoffe, beugen der Sumpfbildung vor und werden immer
fruchtbarer (vgl. Oberitalien, wo allerdings andere Momente hinzutreten).
In einer Kesselebene aber, wie wir sie ostlich des Tempels haben, wird
ohne menschhche Bemiihungen um guten Abzug des Wassers die
Sumpfigkeit immer groBer werden.
^) Ober die Lage der beiden Fundamente zu einander wird man
leider aus Koldeweys sonst ganz vorziighchem Fundbencht (S. 4S)
nicht klar, noch weniger (in dieser Hinsicht) aus der Zeichnung Tfl. XIX.
Yielleicht, daB auch hieraus sich etwas fiir eine besondere Sicherung
I
Griechische Bauinschriften. 103
den Weg am Tempel vorbeigegeben haben, ohne weiteres
gesagt sein, dafi er in kaltlichem Zusammenhang mit letzterem
stehe, wenn auch zu erwarten ware, dafi die Alten ihn ihrer-
seits sonst nach Siiden abgelenkt hatten. Des Plinius *flumen'
kann eine mifiverstandliche Ubersetzung von Theophrasts
ubu)p sein, das ja noch nicht Flufi zu bedeuten braucht. Aber
andererseits braucht der Flufi seine Bedeutung f iir das Heilig-
tum nicht zu verlieren, und doch kann dieses selbst noch
direkter mit dem u5ujp in Verbindung — ganz aufierlich
gesprochen — stehen. Ich mochte namlich zu bedenken
geben, dafi allein in dem mittleren Fundamentrechteck der
Cella im Gegensatz zu allen tibrigen kein Fundament gefunden
worden ist, Ein Altar, ein Kultbild hatte doch gerade mehr
als das Pteron eine feste Unterlage erfordert Hat also der
Boden der Cella offen gelegen? Hat er vielleicht ein Wasser-
becken, das durch den FluB gespeist wurde und hier an
geweihter Stelle die Kraft erhielt, die Frauen unfruchtbar
zu machen, enthalten? Oder erhob sich die Cella tiber einer
Quelle, wie sich eine solche auch im Siiden der Ebene
(Kryonero) findet? Wir sehen schon hier: es ware doch sehr
wichtig gewesen, wenn Koldewey tiefer gegangen ware, als
es ihm moglich war, besonders die Kirche abgetragen hatte^).
Dafi sich tiber dem von mir angenommenen Becken spater
christliche Kirchen erhoben, spricht eher ftir als gegen diese
Annahme. Das Becken war leicht zu schliefien. Die Tempel-
ruine selbst lieferte genug Fiillmaterial. Dartiber wurde aus
alten Quadern ein sorgfaltiger Plattenfufiboden gelegt, zum
Teil mit Klammerverschlufi ! (S. 60 zu Tfl. XIX, 1.) Vielleicht
sollte, wie so oft an alten Kultstatten, dem heidnischen
Glauben dadurch gewehrt werden, dafi ihm die Quelle ver-
stopft wurde. Beide Kirchen, die sich hier abgelost haben,
der Ost- und Nordseite ergibt. W&hrend z. B. auf der Stidseite die
<eren roten Liparitbldcke *bis an die schwarze LRngsmauer hinan-
reichen', wurden auf der Nordseite 'zwei schwarze Tuffquaderreihen
zwischen die Reihen roter Quadern und die L&ngsmauer eingefUgt*.
') Vielleicht ist auch die ungewdhnliche Grundrifiform des Pseudo-
dipteros durch Srtliche, d. h. zugleich Kultriicksichten zu erkl&ren.
104 Heinrich Lattermann,
sind fast genau nach der Gella orientiert und hatten docli
seitlich auf dem alten Fundament einen viel festeren Stand-
platz gehabt. — War hier algo wirklich eine Quelle von
Kultbedeutung, so muBte ihretwegen erst recht der Tempel
stehen bleiben, war er dann auch von innen und von aufien
der Gefahr ausgesetzt, unterspiilt zu werden. Um der ent-
gegenzutreten, wurde er eben so solide gebaut, deswegen die
verwickelte Technik, — deswegen schlieBlich auch das Ver-
starkungsfundament unserer Inschrift
Nun drangt sich die Frage auf: hat Koldewey ein
solches Verstarkungsfundament gefunden? Wenn ich seine
Fundnachrichten richtig verstehe: nicht! (die isolierte Ver-
bramungsschicht liegt in der Flucht der untersten Stufe).
Aber wir wissen noch nicht, was IV2 m unter der KpriTtic
folgte; bei Koldeweys Grabung stand Wasser dariiber. Hier,
vor allem an der Nordseite, mtifite also zu einer giinstigeren
Jahreszeit noch einmal der Spaten angesetzt werden. An
der osilichen Schmalseite hat nun Koldewey in der Tat ein
Stiick Fundament auBerhalb der KpnTric gefunden. Er ver-
mutet aber, es habe einer Rampe angehort Leider sagt er
nichts iiber Lange und Breite. Letztere laBt sich auch nicht
aus dem Plan ersehen; der Lange nach ist das gezeichnete
Stiick, ungefahr symmetrisch zur Hauptachse des Tempels
verteilt, etwas groBer als die halbe Schmalseite. Diese Aus-
dehnung ist f iir eine Rampe betrachilich, vgl. die von Koldewey
angefiihrten Parallelen (S. 48). Die Steine scheinen gut ge-
schnitten und eingefluchtet zu sein; die Mucht halt sich in
einem Abstand von iiber 10 cm von der Kante der untersten
Stufe, eine Sonderbarkeit, die sich leicht erklaren lieBe, wenn
der Mauerzug spater ware ais das urspriingliche Tempel-
fundament (Jbrigens fragt sich auch noch, ob Koldewey die
Mauer in Uirer ganzen Lange aufgedeckt hat; femer ver-
missen wir eine Angabe iiber ihre Hohenlage. — NatiirUch
ist es nicht ausgeschlossen, daB die Forderung der luschrift
niemals verwii-klicht worden ist Der Tempel selbst ist ja,
wie die von Koldewey gefundene Ante mit ilirem Werkzoll-
Mantel zeigt (§ 50 N. 38 und S. 56), niemals ganz fertig
Griechische Bauinschriften. 105
geworden. Jedenfalls aber sind die Ubereinstimmungen in
den Voraussetzungen und technischen Vorschriften unserer
Inschrift mit dem archaologisch-topographischen Befund so
grofi, daB ich keinen Zweifel hege: hier haben wir eine
Bauinschrift vom Tempel zu Messa. — Die genauere Zeit der
Inschrift muB unbestimmt bleiben; aber sie spricht schon
rein hellenistisch, kann also nicht vor 250 v. Chr. angesetzt
werden. Da nun nach Koldewey (S. 57 f.) die Erbauung des
Tempels in die erste Halfte des IV. Jahrhunderts fallt, so
ist das Verstarkungsfundament mindestens 100 Jahre jiinger;
in der Tat durfte sich bei einem so solide konstruierten
Tempel kaum sehr viel fruher der Nachbau der Inschrift
als notig erwiesen haben. Jedenfalls lost sich schon aus
diesem Grunde der von Paton angenommene Zusammenhang
mit IG. XII* 10, wo vom Auffuhren von Tempelwanden die
Rede ist Dazu kommt, daB vom Kopfe unserer Inschrift nur
ganz wenig verloren gegangen sein diirfte; man wtiBte nicht,
was noch viel mehr (von einem ganz andem Bauteil abge-
sehen) ais etwa die Baukommission und die Ortlichkeit voraus-
gegangen sein soUte. Auch die Vergleichung mit der Skeuothek-
Inschrift (Ditt^ 537) legt diese Annahme sehr nahe. Deren
Kopf lautet: ^ [0]€o[i]. *[Z]uvTpa(pai inc CKeuoGrjKric ttic Xi9(vr|c
Toic KpejLiacToTc CKeueciv [ ^EuGubojiou Aimr|Tpiou MeXiTcujc,
OiXiwvoc 'EHt]K€Cti&ou 'EXeuciviou. *ZK€uo6nKnv oiKobojificai toic
Kp€^acT0tc CK€ueciv ^v Zeiai dp£d|^|uievov diTo toO iTpoTruXaiou
TOO i^ dtOpdc TTpOClOVTl ^K ToO 6TriC0€V TUIV VJ^eUJCOiKUiV TUJV
6^0T€TUJV, jif^KOc Terrdpujv TrXeGpujv, rrXdTOC TievTriKOVTa Trl^^obdiv
Kai TT^vTe cuv ToTc Toixoic. KaTarefiujv toO x^pio^ pd6oc dTTO
To|®0 |ieT€UjpOTdTOu TpeTc TTobac, t6 dXXo dvaKa6apd)ievoc dTTi
t6 CTepiqpl^ov CTpuj)iaTieT Kai dvaXrivpeTai icov KaTd KeqpaXriv
fiirav 6p66v TTp6c Tp^6v biaPrjTriv KTd; ich habe den Kopf
etwas reichlich bemessen, um zu zeigen, daB die Inschrift auch
im einzelnen manche Anklange an die von Lesbos aufweist.
Wenn Cyriacus tiber der von mir begrenzten Liicke noch
*ATa6f|i Tuxni gibt, dann kann das ebensogut damit erklart
werden, daB er es aus eigener Machtvollkommenheit hinzu-
106 Heinrich Lattermann,
gefiigt hat^), oder dalJ der Kopf der Inschrift aiiBer dem zu
erwartenden draGfii Tuxni wirklich unleserlich war, oder
schlieBlich, daB die Oberschrift auf einem besonderen Gesims-
stein stand und der Kopf des eigentlichen Inschriftsteines
fehlte oder unleserlich war.*) Auch unten diirfte der Stein
eher bestoBen gewesen sein als voUstandig (was IG. XII' 10
ist), sodaB sich die Inschrift anf einem andern Stein hatte
fortsetzen miissen. Viel mehr als etwa ein paar rechtliche
Kontraktbestimmungen, den Namen des Untemehmers u. dgl-
brauchen wir ja nicht mehr; so wie die Inschrift uns Tor-
liegt, kniipft an den Anfang gut das Ende an — so wird
auch der SchluB nicht weit sein. Was im einzelnen gegea
Patons Verbindung der Inschrift mit N. 10 spricht, wird bei
der Einzelbegrtindung der Textrekonstruktion gesagt werdea,
mit der Patons ctoixn^ov-Ordnung zu 32 Elementen, deC
ungewissen Zeilenbestimmung in N. 10 entnommen und durch.
Homoioteleuta gestiitzt, steht und fallt. Ich mochte schoa^
aus den Auslassungen und Zusatzen, die bei Cyriacus vor-'
konunen, schlieBen, daB der Text nicht cTOixribov geordnet war.
Einzelheiten.
3. TTr|X€ic buo. Bei einem Verst&rkungsfandament kam es
nattlrlich hinter der Ortsbestimmung vor allem auf die Breite an.
Die Tiefe ist verschieden und schwer in Mafie zu fassen; sie
richtet sich im tlbrigen nach dem alten Fundament.
dvaKaOdpeiv. Die meisten Belege fQr das Wort, das bald
aktiv, bald medial vorkommt, schreibt Holleaux, Ath. Mitt. XXXI
(1906) 137 aus. HinzuzufClgen sind die eleusinische Inschrift IG.
II add. 834 c Z. 24 Trevie dvbpac touc 4v tuji lepuQi dvaKaOai-
povTac; ferner die delische, Michel 594, die etwas ausftthrlicher
von der Arbeit handelt: Z. 82 toO OedTpou Tf|v dpxnlcrpav Kai
Touc 6XK0UC dvaKaOdpaci Kal tot x^^^ ilevtfKacx iiicOuiToTc
KTd. und Z. 103/4 dvaKalOdpavTi t6 6ec^O(p6piov Kai tot XO^v
^SevdTKavTt. Schliefilich klingt grade an die lesbische Inschrift
*) Ober seine Zuverlslssigkeit vgl. Larfeld in I. v. MiUlers Handb.
I», 369 f.
•) Auch Paton mufi 'ATaOf^i TOxn^ von der eigentlichen Stele aus-
schliefien, wenn er auf die Zeilenzahl von N. 10 kommen will.
Griechische Bauinschriften. 107
am meisten eine delphische an, BCH. XXIX (1905) 468 N. 146
Z. 20 dvaKaOctpai bi tujv dTTi t6 CTepeov 0e|ui€Xiuj[v t6 x^^P^ov
oder Tov t^ttov (wie ich ergftnze*)). Die Stelle Ditt* 587, 46 f.
Tiui dveX6vT|i Kai dvaKaOnpavTi toO mipTOu t6 XiOoXdfri^ci
tm t6 CT4piq)OV ist natarlich so zu verstehen, dafi das Fundament
des (zusammengestQrzten) Tormes beseitigt (die Steine hochgewanden
werden, dvaipeiv) und dann der Boden fur das neue Fundament
ges&nbert werden solL Beide Yerben durften also nicht, wie
Holleaux (a. a. 0.) getan hat, getrennt werden, Fabricius (Hermes
XVn [1882] 564) ttbersetzt dvaKadatpeiv (-pecOai) einwandfrei
mit ^aufgraben und wegrfiumen' (Holleaux [a. a. 0.] M6blayer, af-
fouiller) ; ich glaube nur, dafi zugleich ein wagrechtes Planieren des
Baugrundes darin steckt, das ja keine Arbeit fttr sich'), aber
doch notwendig ist. In unserer Inschrift steht nun Z. 8 dvaKa-
Gapei TU)i 7TU)puji. Fabricius (De arch. Gr. S. 59) nimmt daran
Anstol^ und will crpiucei oder TtpoccTpujcei einschieben. £r sieht
also in dem Dativ einen lat. Ablativ. Tats&chlich licgt ein reiner
Dativ vor: 'fflr das flbliche*) Porosmauerwerk'. 'AvaKaOaipeiv
steht eben nicht bloG ftuGerlich mit der Konstruktion in Yer-
bindang, es ist von Wichtigkeit fflr sie, bezw. fflr die Arbeit des
Untemehmers an der Konstruktion ; daraus erkl&rt sich zugleich,
dafi es auch im Medium nicht selten ist.
5. (bacpoc. Wfihrend totioc und xujpiov mehr planimetrisch,
ist ^bacpoc mehr stereometrisch-konkret der 'Baugrund'; vgl. be-
sonders die Inschrift Ditt* 542, 12 "Onc^* X|i0ouc touc \ikv
iy Toii dbdcpei KTd. und 587, 48 Xi9oi dpoupaioi eic t6 CTp[uj]|ia
Tiui TTupTUJi Kai ^K ToO ivjbc dvTicTpiwcai dxpi ToO ibdcpouc
TTic auXfic KTd. Nicht immer tritt das gleich scharf hervor, so
Ditt." 537, 62 •^cuvcrpublcei t6 ttaqpoc XiOoic t6 4vt6c fiTrav
cuvap^OTTOuci 7rp6c dXXrjXouc (Skeuothek-Inschrift) *) oder Michel
») Vgl. die Inschrift von Athen, Ath. Mitt. XXXI (1906) 134, Z. 3
dvaKa6T)pd|Lievov t6 xu^piov und die Inschrift von Lebadeia, Fabricius,
De archit. 6r. S. 7 Z. 64 fT. ddv bi 6 t6itoc dvaKaOatpd^evoc ^ajAaKoc
eOptcKirrai, irpoccTpdJcei iriljpoic 6coic &v xp^ioi ^ Krd. — xu>piov und
xdiTOC auch sonst mehrfach (in der lesbischen Inschrift Z. 8 u. 13) im
allgemeinsten Sinne von 'Baugrund*; vgl. zu Z. 5 Sbaq>oc.
') An einem besonderen Wort dafiir fehlt es denn auch.
') N&mlich als Unterlage. So haben auch die besten Marmor-
tempel meist ein irtlipoc-Fundament (Durm, Bauk. d. Gr." S. 68).
*) Hier ist natiirlich t6 ^vrdc duav nicht mit Sbaq>oc zu ver-
108 Heinrich Lattermann,
594, 57 t6 Sbacpoc dfiaXicaci [nach Niederreifiang eines Ban-
werks]. Die delphische Inschrift BCH. XXIX (1905) 468 Nr. 146
Z. 14 dTTOCT€p€UJcac t6 lbaq)oc zeigt sodann, dafi l. keinesfalls
immer fester Baugrund zu sein braucht. Dazu stimmt auch Philon
von Byzanz V 79, 1 ff. : TrpwTov \xky be\ |*touc oiKobo^oOvTac
TnjpTOuc dpuEavTac ficl^xP* TTCTpac f\ ubaToc f\ tivoc £bdq>ouc
dccpaXdac (-oOc unverstftndlich Graux) j*toOtov dTTOcrepcujcavTac
t6v t67tov djc iLidXicTa Ti9d|*vai touc 0€|i€Xlouc 4v t^ijiu) KTd.
(beachte auch die tJbcreinstimmung der Yerben). In unserer In-
schrift nun dtlrfen wir getrost annehmen, daG gbacpoc im Gegen-
satz zum {uiaXaKov der Z. 7 harter, anstehender Fels ist. Yom
Sbacpoc, auf dem die Fnndamente der Schmalseiten liegen, f£lllt der
Fels (KaTacpopd Z. 12) und wird terrassenfdrmig nach der Mitte
der Langseite zur Aufnahme der Steine ^behauen' (^TriTOfiai Z. 12).
5. Ibaqpoc TONYHKPIM Cyriacus.
6€)i€Xiov ist alles unter der KpriTTic, denn bis an die unterste
Stufe hOchstens kann das iTpocOc^^Xiov reichen. W&hrend das
Wort in der attischen Literatur sehr h£lufig ist, wird es in attischen
Bauinschriften durch CTpuj|ia vertreten (z. B. Inschr. I B Z. 54).
Die Inschriften der Argolis wieder haben in gleichem Sinne croipd
(s. IG. IV Index VIII). In der troezenischen Inschrift IG. IV 823
steht Z. 37 0€|i^Xia*) neben KpTiTcic (bezw. -ib€c), Z. 71 und 67,
und CTOipd, Z. 61. ZTOi^d scheint sich dadurch von 8€^^Xia zu
unterscheiden, dafi es nur unter einer KpT]Tric mdglich ist, wfihrend
6€^£Xta (hier) Tundament schlechthin' bedeuten dOrfte '). In der
delphischen Theater-Bauinschrift BCH. XXIX (1905) N. 146 S. 468
heifit es Z. 20 : dvaKaOdpai bi tujv iiti t6 CT€p€6v 8€fi€Xiuj[v
binden, sondern mit X(6oic. Dafi der ganze Fufiboden mit Steinplatten
belegt werden soll, sagt zur Geniige cdv in cuvcTpdicci. Die FuQboden-
platten aber pflegte man im allgemeinen (vgl. z. B. Durm, Bauk. d. Gr.'
S. 76 Fig. 60 [Theseion] und als Ausnahme die Lebadeia-Inschrift,
Fabricius, De arch., Tfl.) nicht mit AnathyTOsis, sondem mit voUen
(5Xoi) Fugen zu verstoBen. Das sagt hier t6 ^vt6c dirav hinter XtOoic
und zur Verstfirkung der Bestimmung ist noch cuv (wieder = 'voU*)
zu dem sonst allein iiblichen, auf dvaOOpuicic-Fugen beztlglichen &p-
^6tt€iv hinzugefugt.
*) -vac dtrcHopuxOcfcac OiroiKoboMi^icavTi Td BcMAia.
•) Damit ist der Vorrat der Inschrift an Wortem, die in irgend
einem Sinne Fundament heifien, noch nicht erschOpft. Z. 35/6 u. Z, 36
kommt noch bei Anlage einer 6b6c fiir die feste Unterlage der Schtkt-
tung Oirobofid vor; vgl. auch Michel 594, 58 n. 62.
Griechische Bauinschriften. 109
t6 xu)piov V. Tov t6ttov ; es handelt sich nm eine niedrige Unter-
lagsschicht ^).
6. Dem Sinne nach scheint die Ergfinznng durch den Gegen-
satz geboten; den Wortlaut habe ich Z. 12/3 eutlehnt^).
7. Anf. Von mir ergdnzt; BUcheler hatte ttic ?bpac] Tfjc vOv
K€ifi^vr|C vorgeschlagen. — MAAAKOYNHI Cyriacus.
8. Anf. non Cyriacus; Ende nUUIOinAPEXUUNOY.
9. AEAHYETEPOYnHXEHIEYeYMETPIAI. BUcheler
schreibt: Tioincac b^ XrjijieTai CTCpcoO irrixtujc €u9u|i€Tp(qi |*®6ktui
dpoXouc und erklfirt : 'fttr die Eubikelle nach Lilngenmessung, da,
wenn das Material eingebaut und eine massive Konstruktion fertig
ist, eben die CT€p€0)Li€Tpia aufhOrt'. Aber jetzt wissen wir, was
Bttcheler noch nicht wissen konnte, dafi der CT€p€oO tttixuc im
ptolemaischen Agypten die Quadratelle bezeichnet. Das ist zwei-
deutig, und Wilcken, Griech. Ostraka I 780*, hat sich darflber ge-
wundert, steht jetzt aber durch ein Halbhundert Beispiele fest.
Unzweideutig wird der Ausdruck, sowie €u0u|yi€Tpi(x hinzutritt : in
gerader Messung. Wo es sich (Z. 3) um ein Lftngsdimension
handelt, fehlt CT€p€oO; hier aber handelt es sich um eine Flftche,
die auf 8 Eilen H6he bestimrat wird, sodaG der Zusatz CT€p€oO
besagt: flber die Flfiche hin'*). — Paton schreibt im Majaskel-
Platz fOi- 8 Zeiehcn.
text (Z. 10 des Corpus); XTmi€[Tai c]|T€p€ou
TTTixcuJV — KTd. wie Bflcheler; im Minuskeltext : Xrnp[€Tai ...
To]l[0] ?p[t]ou (?) Trrjxeujc KTd. Er fflgt hinzu: ^'In vs. 11
fortasse CT€p€oO Tirixtujc €u9u|i€Tpia supplendum erat'. In den
Corrigenda S. 140 gibt er sodann eine briefliche Mitteilung Dorp-
felds wieder, die einen technischen Gedanken in die Stelle hinein-
trftgt: 'Es fiel mir auf, ob statt EYOYMETPIAI nicht EY0YN-
THPIAI gelesen wird, denn an der Oberkante der letzten Funda-
meutschicht, die €u9uvTTipia genannt wird, befindet sich gewohnlich
eine Anarbeitung von etwa 8 Daktylen'. DOrpfeld gibt diesen
15
*) Z. 14/5: 9e^^]|Xiov \ii\ iXdcciu biiroboc, nachdem (14) xai diro-
CTcpedicac t6 £baq>oc gesagt worden war.
') Ich nehme keinen Anstand, auch bei dieser £rg£lnzung daran
festzuhalten, dafi in dvaKaOaipeiv zugleich ein Tlanieren* liegt. Der
Passus der Skeuothekinschrift Z. 7 f. (s. S. 105) : KaTaT€|uiUjv toO x^iipiou
PdOoc dir6 to|0 ^eTeuipoTdTou TpeTc ir6bac widerspricht dem nicht;
da wird die Erniedrigung des Felsens um eine hohe Schicht (bis zu
3 Fufi!) gefordert.
') Ich verdanke diese ganze Erkl&rung Professor Keil, der aucli
die Anderung von TTHXEQZ in iri^x€w[v] vorgenommen hat.
110 Heinrich Lattermann,
£infall zor Eenntnis, ohne den Zusammenhang daraufhin nach-
zuprflfen. Er h&tte sich sonst gewiG gesagt, daG doch erst einmal
die 6u8uvTT]pia selbst gelegt worden sein mufite, bevor die An-
arbeitung stattfinden konnte. Wenn aber, wie natflrlich anch DOrp-
feld weifi, die Steine mit der Anarbeitung verlegt und nach ihr
eingefluchtet werden, so kann das nicht mit den Worten der In-
schrift gesagt werden. Und woher nimmt DOrpfeld die Berechtigung,
^PoXoc und bdKTuXoc gleichzusetzen ? — FQr meine Textgestaltung
flbemehme ich von DOrpfeld dankbar den konstruktiven Gedanken;
denn an eine Geldsumme ist allerdings hier nicht zu denken. Aus
Cyriacus' OBOAOYZ (Z. 10) schfile ich, ohne der Lesung zu
groGen Zwang anzutun, touc v6^ouc heraus. Die Schichten lasse
ich ^auffahren^ wodurch zugleich dpTaZio^cvoc und TiOeic das
passende abergeordnete ycrbum erhalten. Ich entnehme das Verbum,
ohne mich von Cjriacus' Zeichen zu entfernen, einer &hnlichen
Stelle der Skeuothekinschrift, Ditt.* 537, auf die ich schon S. 105
hingewiesen habe : (Z. 8) t6 dXXo dvaKadapaVevoc im t6 crepi-
<p|ov cTpuj^ariei Kai dvaXrnpeTai icov Kard K€(paXf|v Snav dpOov
TTp6c t|6v ^iaprjTTiv *).
9. dvaXajLipdveiv. Fabricius, Hermes XVII (1882) 564 hait fOr
dasFundamentderSkeuothek, dessenAufftlhren dvaXa^pdveiv heiGt,
gradezu eine 'Stlitz- oder Terrassenmauer' fflr erforderlich. Vgl. auch
S. 565 liber dvdXrmiia ; flber letzteres ferner Ditt.* Nr. 372 Anm. 4.
10. gegen Anf. EPfArO; weiterhin ATTEPmTIlN. KaedTiep
TTepi Tujv 0e^eXiujv T^TpaTrrai Bflcheler ; KaGdTrep im KTd. Paton.
Bttcheler fttgt hinzu: 'auf einer andem Tafel'. Er gibt der Stelle
die einzig m5gliche Auslegung. Paton mufi bei seiner Lesung an
Verzeichnungen auf den Steinen, Richtungslinien oder dgl. gedacht
baben. Aber das mflfite Tipoc Tdc YpaW^ac (-r|v) heifien*); vor
*) Ditt. (Anm. 8) untersucht, wohin ^iri xd CT^piq)ov zu ziehen sei,
und entscheidet sich dafur, es dem dvaKaeopd|n€voc unterzuordnen.
Das ist hier gleichgultig ; es gehdrt ebei^ogut zu cTpui|yiaTi£i. Auf keinen
Fall aber darf es, darin hat Ditt. recht, von dvaKaeapdjjievoc getrennt
werden. Am leichtesten hatte das Ditl. durch die Stelle seiner In-
schrift 587, 46/7 beweisen kdnnen: tiDi dv€X6vT|i Kal dvaKaOi^pavTi
ToO irOpfou Td XieoX6TnMa ^ttI t6 CT^pi(pov mceuiTct ktA.
*) Vgl. auch die lebadeische Inschrift Fabricius, De arch. gr. S. 9
Z. 188 ff. TrpujTov biaE^cac cnMciac irapd to[Oc dp|ioOc (so Ditt.« 640;
ToTc dp^ioic Fa)] xae* ^KacTOv tiIiv XiOuiv ^v dpe«|i irpdc t6 irpoca^Tui-
t€tov] Kal tV)v TPaMMi*|v Tf|v KaTaTpa<p€icav, irpdc f\y [Trapag(|c€i Tf|v
irapaEoi^v.
I
Griechische Bauinschriften. 111
aUem aber wird das alte Fundanaent, das einzig Ypcim^oic h&tte
tragen kOnnen, sonst stets t6 Keifievov 6€)i£Xiov genannt (Z. 5,
14, 15, 16). Hier kennzeichnet das Fehlen von KeTc6ai und be-
sonders der Plaral deutlich genug den allgemeinen Charakter der
Bcstimmung ').
11. ^XaxiCTouc. Ein Mindestmafi kommt fflr Hauerstfirken,
Steinlftngen, Abarbeitungen usw. sehr hfiufig in den Bauinschriften
Yor. Am lehrreichsten fQr unsere Inschrift ist ein Beleg in der
Mauerbauinschrift von Athen IG. II 167 (Frickenhaus , Athens
Mauern im IV. Jh., Diss. Bonn 1905) Z. 41 (wo vom Xi^oXofrmct
die Rede ist, einem Fundament, das noch mindestens 2 Fufi flber
Erdgleiche reicht")): Xi6otc xpu))Lievoc |if| iXdrrociv F| TpiTmmo-
bi[oic. FQr unser lesbisches Verstfirknngsfundament ist also der
Sicherheitskoeffizient bedeutend grdfier.
11. Mitte TEHMITTHXIOYZ; ^nKOc t€ fmiTrnxiouc Bttcheler,
jLiinKOC Tpirmimixtaiouc Paton; TpiniiiTTrjxioc ist aber eine ein-
wandfreie Bildung; vgl. TpiTmmobioc und Pape TrrjxicKoc, TrnxiCjia,
mixiCMOC.
11. Ende rTHXIAIOYZ. — Das Breitenmafi ist mindestens')
gleich dem halben Breitenmafi des ganzen Yerstftrkungsfundaments,
sodafi l^ngs hOchstens 2 Reihen Steine nebeneinander liegen
kOnnen.
12. Anf. TETPAPA.
12. Mitte KaT' dTriTOiidc. T4|iV€iv wird vorwiegend fttr grObere
Arbeit am gewachsenen Felsen, das Brechen von Steinen^) natttrlich
mit eingeschlossen, gebraucht, niemals fttr bloGes Abgleichen oder
Zurichten. Auch wo es von der Arbeit an Steinen, die bereits
anf dem Bauplatz liegen und yielleicht gar schon halb fertig sind,
gebraucht wird, bezeichnet es doch immer das Wegnehmen eines
gr5fieren Steinstttckes, das, wenn es weg mufi, eben Relikt des
') So wird Patons Anordnung der Zeichen wenigstens bis hierher
schon durch diese Korrektur hinf&llig, ganz abzusehen von seinen Zeilen
6 und 10 — 12, wo die Liicken schon knapp genug bemessen sind.
«) Z. 39.
') ^axicTouc ist auf alle Dimensionen zu beziehen.
*) Die ungef&hr rechtwinklige Behauung im Steinbruch, das ire-
XcKdv, kann im T^|biv€iv mit eingeschlossen sein (vgl. das sehr haufige
alleinstehende to^/| und t^mvciv, unmittelbar gefolgt von dTUUT^ bezw.
&Teiv, z. B. Ditt.* 587, 17 mcBujTct Tf^c Tojif^c tu&v XCeiwv kqI ti^c dTiuT^c
KT&.) oder auch besonders genannt werden (s. Inschrift I A 10 und
oft, sowie Frickenhaus a. a. 0. S. 22 f.).
112 Heinrich Lattermann,
Steinbruches, 'Werkzoir ist. So werden wir uns nicht wundern,
in den Erechtheion-Inschriften dTpriTOC zu finden ( Jahn-Michaelis,
Arx Ath. AE. 22 I 47 bei kiov€C, II 31 bei KU)LidTiov und dcrpd-
TaXoc usw.); 80 ist auch KaTQTO^rj in denselben Inschriften bei
Teica-Steinen deren tiefe Unterschneidung oder beinahe Unter-
hdhlung, gewifi eine zugleich sehr anspruchslose und anschauliche
Bezeichnung. So ist, wenn wir Attika verlassen, in der unter Nr.
IV behandelten Inschrift aus Lebadeia, Z. 64, dmTO^r) der Ein-
schnitt in den Werkzoll-Mantel, der Saum, der die endgiltige
Grofie des Steines Torzeichnet (^Lehre'); so ist in der grdfieren
lebadeischen Inschrift Fabricius a. a. 0. (Ditt« 540) 113. 114
vjTTOTo^ri der Einschnitt in die Basis des Steines. Aber natQrlich
geht bei solchen Bezeichnungen, und nicht bloG in der griechischen
Sprache * ), der Begriff der Bet^itigung fortwShrend mit dem ihres Er-
gebnisses ineinander Qber, sodaB alle diese Worter auch bestimmte
''Schnittfiachen' bezeichnen konnen, je nach ihrer PrSposition
(Tgl. Fabricius a. a. 0. S. 76). — Die ^mTOjiai unserer Inschrift
nun sind gewiG auf keinen Fall den einzelnen Steinen (^wie in der
Lebadeia-Inschrift I, sondem dem gewachsenen Felsen zu geben;
das lehrt KaTd und das folgende irpoc Tf|v KaTaqpopdv. Dazn ist
£TTtT€^veiv in gleichem Sinne zu belegen < Ditt.' 538, 8 [Lattermann,
Klio VI 140 Z. 7 und S. 142. 148] TTpoceTTiTe^veiv ; danach [von
Keil und Kohler] erg. Inschr. I B 57 ). Hier nun steigen die dmTOfiai
einmal als Stufen den Abhang hinab^). Man wird dabei weniger
an die Arbeit der Felsbehauung, als an die dadurch entstandenen
festen Auflager ftlr die Steine zu denken haben, auch wegen TiOeic
und KaTd.
12. KQTaqpopd = ^eigung' s. Fabricius a. a. 0. [unten Anm. 2].
13. ENAAAAZ. S. Fabricius De arch. Gr. 180 ad v. 150 sq.
und Hermes XVH (^1882) 565. — vofioc in der Bedeutung ^ormal-
schicht' ist klar, wenn auch sonst nicht zu belegen. Attisch heifit
die Schicht croixoc (nicht zu verwechseln mit croxoc der Mauer-
bauinsclirift von Athen Z. 59. 60. 61;';; ionisch b6fioc*> An
*) Vgl. z. B. unser 'Arbeit'.
») So schon Fabricius, Hemes XVII (1882^ 585.
'j Frickenhaus a. a. 0.; zur Bedeutung s. Otfr. Muller, Konstarch.
Werke IV S. 139 ad 58. 59.
*) Bei PVickenhaus a. a. 0. S. 21 B 65 kann die l<pohoc des Turm-
irXrjpujua nicht. wie Fr. S. 25» will, gleich croixoc sein ^die Heran-
ziebung von bouoc ware besser unterblieben) : croTxoc steht ausdrQck-
lich Z. 54. Aiso lq)oboc ein Komplex mehrerer Lagen?
Griechische Bauinschriften. 113
unser •v6|iOC' erinnert BCH. XXIX (1905) 468 in einer delphischen
Theaterbau-Inschrift die Wendung Z. 23: Kai ipTacd|Lievoc xiflv
vo|ia[iu)v, hinter der XiGujv oder ein Steinname (0dKU)v [Z. 2]
oder KaTaXTiTTTT^pujv [Z. 9]) zu ergSnzen sein dttrfte. Man wird
dort aber nicht an Steine normaler HOhe, sondem Lflnge denken
mtlssen (Ygl. Z. 10: touc bk irapd Tdc biobouc*) \xi\ ^Xdcco[uc
und Z. 24 - - Kai Td ^eiZ^ova • KTd.).
13. Ende KATATPIAOi**MHIAI. Paton hat diese Lesung
festgehalten (Z. 18). Aber sie gibt keinen Sinn im Zusammenhang
des Ganzeii, da sie doch nur heifien k5nnte : ein dreifaches Mauer-
werk fertigstellen. Bttcheler korrigiert denn auch: KaTaTeixobo|iTi-
cac. Aber von einem TeTxoc kann doch wohl nicht die Rede sein.
Es handelt sich, wie im folgenden im t6 auT6 Sbacpoc tuBi vuv
Keiji^vuJi 8e|ieXiu)i zeigt^), um kurze Mauerstrecken oder besser:
Pfeiler. Fttr Toixobo|i€iv gibt Ditt.* 572, 1 einen Beleg: "Opoc •
)if| TOixobojiev 1 dvT6c tiBv 8pujv {biuj|Triv.
14. Eucac. In der Inschrift von Athen wegen Errichtung Ton
Dreifufibasen (Holleaux, Ath. Mitt. XXXI [1906] S. 135 Z. 21 ;
dazu S. 143) wird znr Untersttttzung des Dreifufikessels auf der
Mitte der Platte ein kleines dorisches Sfiulchen errichtet; ttber
dessen Unterflfiche heifit es: *®u7TloE4cavTa 6p66v [sc. t6 kioviov]
Kai HucavTa Xeiov. Aus dieser Zusammenstellung geht hervor,
wie auch Holleaux richtig erkannt hat, daG iJTroHeTv 6p06v nur
ein gleichmfifiiges wagrechtes Abebnen bezeichnet, Hueiv Xeiov da-
gegen ein feines Glfitten, das auf das Abebnen folgt. Dazu stimmt,
was uns ttber das Werkzeug EucTrjp ttberliefert wird'): Schol.
Hom. Od. XXII 455 : Xicrpoic • Toic Eucrfipci &^b toO Xeaiveiv.
B. A. p. 51, 10: ''OiiTipoc \xlv XicTpov t6v Eucrfipa, ou Ottokopi-
ctik6v XicTpiov, olov Eucnipibiov. — Femer Hes. XicTpov HucTTip,
CKaq)iov, Trruov cibrjpouv, 6^aXiCTpov, fvioi tbaqpicTTipiov. —
AeiCTpiov [= XicTpiov, s. Nr. III Z. 4] aber hat Fabricius (De arch.
Gr. S. 70) richtig mit Scharriereisen erklftrt. Das ist ein Meifiel
mit sehr breiter und scharfer Schneide, mit welchem noch heute
die letzte Operation zur Giattung von Quadem vorgenommen wird,
*) Auch Z. 12 : -bouc t6 \xiy \i^koc &p[|i6]Z:ovTac elc c wird
ToOc — Ttapd Tcic 6i6]|bouc wiederherzustellen sein.
•) Die Bedeutung dieser Worte wird mit Sicherheit genauer be-
stimmt durch Z. 4/5 Td \iiv xaTd Td\i iTp6bo)iov mx t6v dinc96boiuiov
^irl t6 airr6 £baq)oc toii vOv Kei^x^viwi ee)LieX(u)i.
») Nach Bliimner, Techn. n. Term. II 213».
xm, 3. 8
114 Heinrich Lattermann,
nar Polieren aasgenommen, das aber im Altertam so wenig wie
heate mit einem Werkzeage aasgeftlhrt werden konnte^). — In
anserer Inschrift heifit also Sucac (dp66v): nachdem er (eben-
m&fiig wagrecht) abgeglftttet, nicht blofi: abgeebnet hat; d. h. es
wird eine sehr sorgf<ige Arbeit an den Lagerfl&chen verlangt.
Dafi aber tats&chlich an diesen, besagen in Z. 15 die Worte Trpoc
biaPntriv TTpoc ToO Keifievou BefieXiou (lON Cyriacas) Tf|v ?6pav.
Denn biaPnTiic ist die Bleiwage *), deren Benatzang nar aaf wag-
rechten Fiftchen mOglich ist. Noch deatlicher spricht Sbpa (obere
Lagerfl&che, s. za Nr. II Z. 6). — 6p66v kann sich dem Zasammen-
hang nach nar aaf die Lehrpfeiler beziehen ; aber diese sind ja
eben mafigebend far das ganze Fandament, daher wird stillschweigend
aaf das vorschwebende iTpoc6€)Ji4Xtov bezogen. Man mag jedoch
aach annehmen, dafi 6p66v eine Singnlar-Parallele za dem be-
kannten 6p6d bei tmp-x<cBai and fihnlichen Verben ist (s.
Lattermann, Klio VI 161 Anm. 5). Nar gilt die Vorschrift sicher nicht
blofi fttr eine einzige Schicht, wie man aas Sbpa schliefien kOnnte.
Der Singalar steht, solange Sbpa als 'Lehre^ herangezogen wird
— sobald die *Lehre^ selbst eine technische Behandlang erflihrt,
lost sie sich in die einzelnen Teile aaf. So erklftrt sich angesacht
Sbpac in Z. 16. Um nan noch einmal knrz zasammenzafassen, was
mit den Lehrpfeilem geschehen soll: sie soUen gleiche Schicht-
hohe mit dem vorhandenen Fandament') erhalten; jede Schicht
wird genaa nach der Schicht des alten Fandaments, gegen die
sie gestofien wird, abgeebnet and sorgf<ig geglftttet. Nan fragt
sich allerdings noch, wie daza erst wieder die Lagerfagen der
alten Schichten eine Bearbeitang erhalten k6nnen (sie liegen ja
doch nicht mehr offien) and waram das geschieht. Ich denke mir,
die Schichten stehen nach anten hin immer eine etwas ttber die
andere hervor, wie das ja bei den griechischen Fandamenten ablich
ist (nattlrlich zar grOBeren Sicherheit). So bleibt von jeder 8>pa
ein schmaler Streifen offen liegen. Der braachte arspranglich nicht
*) Daher ist es auch falsch, Ectv and seine Komposita mit Tolieren*
zu tibersetzen. KaTaSeiv ist : gl£Ltten einer ganzen Mauer in dem Sinne,
dafi ihre Versatzbossen bezw. die WerkzoUrustika sorgf<ig abgemeifielt
werden, sodaS eine gleichm&Oig ebene Fl^che entsteht (gegen Schone,
Hermes IV 39, der auBer dem Abnehmen des Werkzolles noch ein
Polieren in dem Worle sieht).
») Biamner a. a. 0. lU 91 •.
^) Dann miissen dessen Schichten also ebenfalls mindestens Terpa-
irdXacToi sein.
Griechische Bauinschriften. 115
besonders glatt zu sein. Jetzt wird er infolge des Verst&rkungs-
fandaments nicht blofi ^Lehre', ein schmaler Streifen der neuen
Steine greift auch noch anf ihn Qber ^). So erh^lt denn auch jeder
alte Stein an der Stirnseite, die bisher rauh geblieben war und
jetzt zur Fuge wird, eine sorgfftltige fugengem&fie Bearbeitung. Ich
hatte nun schon oben die dp|Lioi, die gewifi wegen des voraus-
gehenden Keifxevov Oefi^Xiov in erster Linie an dem alten Fundament
ZQ sucben sind, auch fttr die Lehrpfeiler und damit fttr das ganze
VerstArkungsfundament in Anspruch genommen. Dazu berechtigt
ohne weiteres, daG ja die dpjjioi des alten Fundaments in gleicher
W^eise dem neueu angehdren. Sie vermitteln die Ubertragung auf
sfimtliche Fugen des neuen Fundaments ").
15. Ende EfPA.
16. Ende ANAZ0YPAE. dvd ccpupac Bacheler ; dvacqpiEac
Paton (Z. 23). Letzteres ist mir der Bedeutung ftlr diese Stelle
Tiach nicht recht yerst^ndlich. Dazu wftre die Art der Ankndpfung
mit Kai hier etwas eigenttlmlich. An ccpOpa aber braucht man
in einer Bauinschrift keinen AnstoG zu nehmen. Nur BUchelers
dvd ist in dird zu ftndern; wohl kann man sagen: dvd Kpdroc,
dvd M^poc, dvd Xotov, aber solche Wendungen sind doch mehr oder
ireniger erhaben tlber das sehr viel ntlchtemere: mit dem Stein-
hammer! — Nun gibt Poll. VII 118: tukoc* c^Opa tuDv XaT6|iU)v;
Verba aber Yom Stamme tuk (tux) bieten jetzt unsere Inschriften
I B 88 und II 20 fflr Steinbearbeitung (auf dem Bauplatz). Also
werden wir auch hier c^Opa zulassen.
17. gegen Anfang nPOZKAIEY rUUNIOYZAIOZCTAI
T70IUJNT0 Mit den unterpungierten Zeichen ist Cyriacus deutlich
auf die n^chste Zeile abgeirrt. Ich kann es nur fQr Zufall halten,
wenn der Abstand zwischen euYUJViouc und den unterpungierten
Zeichen grade 32 Elemente, soviel wie Paton fflr seine CToiXTib6v-
Zeile annimmt, grofi ist. Ware das mehr als Zufall, so wflrde es
*) Er braucht nur diri ccpOpac (Z. 16) bearbeitet zu werden, weil
die glatte Flftche (EOcac dpGdv! Z. 14/5) jedes neuen Steines jedem
aufzulcgenden trotz des Cbergreifens eine geniigend breite und sichere
Auflage bietet. — Es ist wegen der besonderen ortlichen Verhaltnisse
zu betonen, daO leicht geneigte Fundamente (Boschungsmauern, Strebe-
pfeiler) stabiler sind als senkrechte. -— In meiner Zeichnung habe ich
davon abgesehen, den Boschungscharakter des Fundaments zu kenn-
zeichnen.
•) 'Deren (d. h. 'der bisherigen Tempelunterlage') und des Anbaus
Fugen' schon Bucheler zu der Stelle, aber ohne Begriindung.
8*
116 Heinrich Lattermann,
im Widerspruch za Cyriacns' AuslassuDgen und Zus^tzen zeigen,
dafi er die CTOtxn^ov-Ordnung grade sehr aufmerksam yerfolgt
h&tte. Die Abirrung kann auch damit erklftrt werden, dafi hinter
euTU)v(ouc eine schlecht erhaltene Stelle folgte, die Cyriacus schliefi-
lich ganz weg liei^. Doch bleibt natHrlich meine Ergftnzung am
Ende von Z. 17 sehr unsicher. — Auch Trpoc Ka|[v6va Kai bia-
Piirriv 6p6ouc Kai euGlac Ka]li euTiwviouc Kid. zu ergfinzen und so
ktlnstlich das entscheideude Homoioteleuton zu konstruieren'), rettet
Patons tentamentum nicht. Denn gegen die ErgSnzung lassen sich
erhebliche Einwendungen machen. Vor allem ist biaPrJTTic = Blei-
wage fdr die Fugenbearbeitung auszuscheiden. Es ist sonst nicht
in dicsem Zusammenhange belegbar und hat tats^chlich auch nur
Sinn fttr die Bearbeitung festliegender grSfierer wagrechter Flachen.
Die Fugen, dp|ioi, sind im Griechischen immer*) Stofi- d. h. seit-
liche Fugen, also wenn der Stein festliegt oder Tersetzt ist, nicht
wagrecht, sondem senkrecht. Wird aber der einzelne Stein zur
Bearbeitung einer Fugenflfiche so aufgestellt, daG die zu bearbeitende
Flftche nach oben zeigt, so mflfite erst wieder eine stehende, fertige
Kante genau senkrecht eingelotet werden, bevor eine Bleiwage ftkr
eine Fugenfliiche tlberhaupt in Betracht kommen kOnnte. Die Griechen
aber nahmen, wie noch wir heute tun, bei Bearbeitung des einzelnen
Werksteines weiter nichts als Winkeleisen (TrpocaTiWTeiov) und
Richtscheit (Kavu)v, und zwar in diesem Falle natQrlich ein kllrzeres,
wie auch Inschrift III Z. 4 fOr das Abebnen der Sftulenlager eine
Kavovic gebraucht wird). Durch das TipocaTUJireTov wird erreicht,
daG die Fugenflftchen mit allen, zunfichst nur durch Saumstreifen
festgelegten, Mantelflftchen recbte Winkel bilden. Dann sind sie
eOTiwvioi, wie Z. 17 steht. Vgl. Fabricius, De arch. Gr. S. 72 zu
der Inschriftstelle 115 ff.: ^pTdTai touc dpjiouc -- euTUJViouc
irpoc t6 TipocaTUJTeTov ; daher meine ErgSnzung. Aber die Re-
gulierung mit dem TipocaTUJTeTov reicht nur soweit, wie dieses lang
ist, und es genUgt, wenn die LSnge der Schenkel der Breite eines
guten Saumstreifens gleichkommt. Der mittlere Teil der Flftchen
wird dann mit dem Kavubv nach den Saumstreifen abgeglichen *).
') Tentamentum hoc in vs. 2^ (a Cyriaco propter homoioteleuton
omisso?) maxime nititur*.
') Aufier bei S&nlentrommeln, die keine StoOfugenhaben konnen.
*) Bei ungenauer Arbeit mit dem irpocaTiuTCiov, die sehr leicht
moglich, werden auch die Saumstreifen unter sich durch das Richt-
schcit ausgeglichen. So ist in diesem Sinne die Arbeit mit dem xavdiv
die ubergeordnete. Wird die ganze Arbeit genau ausgeftthrt, so wird
Griechische Bauinschriften. 117
— GegenPatonsErgiinzimg spricht ferner, dafi er zwischen 6p6ouc —
euG^ac — eirruiviouc jedesmal ein Kai einschiebt, wfthrend es
zwischen cuT^viouc nnd crepeouc ^) fehlt Dafi xai zwischen solchen
Adjektiven vielfach fehlt, hebt die einzelnen geforderten Techniken
und Eigenschaften schlirfer yoneinander ab.
18. CT€p€Ouc. Die Bedeutnng des KOrperhaften ist wohl bei
Fagen (also Flfichen')) ansgeschlossen. Wir finden auch (z. B.
Ditt.« 538 Z. 9 = Lattermann, Klio VI 140 Z. 8) CT€pi(pouc beim
Fugenschlufi. Ich habe (a. a. 0. S. 142) cuvTiOdvai CT€pi(pouc mit
'dicht zusaipmenschiiefien' abersetzt, d. h. ^ohne Anathjrosis^ Etwas
anderes ist es, wenn CT€p€Ouc wie Ditt' 540 (Fabricius S. 9) Z.
118 hinter allen spezialisierenden Bestimmungen steht; dann be-
schr&nkt es sich auf den Saumschlag. — Otto HoTboc. Das Ubliche
ist dno vor dem Werkzeuge (siehe Fabricius, De arch. S. 68 sub 1).
Einen andem Beleg mit 6tt6 gibt es bisher nicht; denn in der
Mauerbau-Inschrift von Athen IG. II 167 Z. 40 ist uito von MUlIer
erg&nzt*). Hier ist man auch wegen des vorausgehenden d[Tr6
C(pupa[c] geneigt, utt6 durch dTT6 zu ersetzen. Ich habe i)tt6 abcr
beibehalten, weil sich grammatisch nichts dagegen einwenden liefie.
— biai|ia)yi)yioOv (MOZ). Bttcheler erkl&rt: Mie schliefiliche Yer-
kittung oder Yerklebung, die KOVid)iaTa, die harenatio, welche
keine Unebenheiten und Ritzen mehr Iftfit^ Gegen die Begrandung
ist zunftchst einzuwenden, dafi die geforderte Fugenbearbeitung
schon sorgfllltig genug auf Beseitigung aller Unebenheiten bedacht
ist. Aufierdem sind KOVidfiaTa und harenatio weder sprachlich noch
sachlich gleichzusetzen. Schliefilich sind die griechische Koviacic und
die lateinische harenatio nicht Yerkittung oder Yerklebung, sondem
verschiedene Arten von Tanchungen (s. Blamner III S. 106 ff. u. 182).
die Fl&che 6p66v. Das heifit dann also nicht so 'an sich eben-
fl&chig*, sondern in Beziehung zu den Mantelflftchen *unter rechtem
Winkel ebenfl&chig* (bei LagerfI9.chen : 'absolut wagrecht*). Die Eben-
flachigkeit 'an sich' kann dann noch durch €{)66c (bei Lagerflftchen
durch €OT€vf|c) betont werden.
') Sicher bezieht sich die Eotc auf die ganze Arbeit, nicht blo0
auf CT€peo6c. Vgl. Fabricius, De arch. S. 8 Z. 102 ff. ^pTftrai tO&v X(6ujv
irdvTUJv Tdc pdc€ic dp6dc, dcrpapetc, dppaTcTc, cv^^(Xtou[c], dtrd Sotboc
KTd. (nach F.'s Interpunktion).
') Nur MOrtelfugen wie die unsrigen heute konnen kdrperhaft sein.
') Frickenhaus, Athens Mauern, schreibt denn auch diT6 (vgl.
Fabricius a. a. 0.). — diT6 Eotboc bei Fugenbearbeitung von Fundament-
steinen auch im Ineditum von Eleusis Inv.-Nr. 20.
118 Heinrich Lattermann,
Wohl h5ren wir in Aasgrabnngsberichten von einer Art 'yerkittang
nnd Verklebnng^*), aber nicht mit t|id^^oc, sondem mit ^iXroc
(R6tel). Es widersprSche anch den Bestimmangen flber den Fagen-
schlaG, Sand zar Dichtang zwischen die Steine za tan. Wir
hOren andererseits nichts Ton einer Anathyrosis der Fngen; da es
hier aber doch aaf mOglichst genaaen Fngenschlafi ankommt,
wenigstens wenn wir es mit dem Tempel yon Messa za tan haben,
*) Koldewey, Lesbos S. 54: 'Die Flachen der, wie iiblich, in der
Mitte vertieften Stoflfugen zeigen bei gut erhaltenen Exemplaren immer
einen Cberzug von Mennig (Miltos), wie das ebenfalls bei anderen
Bauten durchaus nicht selten ist. Solchen Oberzug hat Fabricius (De
architectura Graeca, Berlin 1881 S. 52. 66 ff.) mit Recht znr ErkliLrung
des in der Lebadeer Inschrift genannten ^iXtoXotciv herangezogen ;
meines Erachtens kOnnte sich aber diese Prozedur eher auf eine wirk-
liche Dichtung der Fuge mittels eines dUnnfliissigen Kittes aus Ol und
Miltos beziehen als auf das Roteln der Fache zum Zwecke der gleich-
m&fiigcn Abarbeitung. Sicher ist n&mlich derselbe Oberzug an den
Flickstiicken des Fundaments (usw.) -. Die Dichtung wiirde dann
das Eintreten der Feuchtigkeit in die doch sonst niemals luftdicht
schlieOende Fuge verhindern*. Diese Dichtung wflre also wieder sehr
bezeichnend ftir den durch Wasser bedrohten Tempel von Messa; ebenso
die sorgf<ige Fiickung des Fundamentgem^uers (die nur am Tempel
von Assos eine Parallele flndet ; ich weiO nicht, ob dort dieselbe Not-
wendigkeit vorlag). Aber die lebadeische Inschrift und Fabriciua* Er-
klHrung von cumiiXToc und ^iXtoXotciv der Inschrift werden durch
Koldeweys Ausfiihrungen nicht betroffen. Z. 154 f. steht : xal iXaixu bi
Ka6apCp iTp6c irdv^Tac toOc Ka]|v6vac xpi^ccTai Kai ^(XTip Zivujirlbi (wozu
Fabricius zitiert Anthol. Pal. VI 205, 4: ^IXt^j q>up6^€voi Kav6v€c).
Handelte es sich um Kitt, so wftre es eigentUmlich, die Richtscheite
zum Auftragen zu benutzen. Die Kittreste wilrden erhfirten und die
Richtscheite unbrauchbar machen (dies zu vermeiden, wird iibrigens
auch das Ol Ka9ap6c sein mlissen). M(Xtoc ist hier also trocken und
von CXaiov zu trennen ; ^aiov kann nicht so, wie Dorpfeld bei Fabri-
cius (S. 72) erkl&rt, verwendet worden sein, nftmlich zum Schutze gegen
Vorwerfen der Richtscheite — das konnte Dorpfeld nur fiir die langen
hOlzernen geltcn lassen, in der Inschrift aber wird das Ol fur alle
Richtscheite gebraucht, also auch fiir steinerne (s. Z. 143) ; mit dem
CXaiov werden vielmehr die Richtscheite von dem noch anhaftenden
^(Xtoc befreit worden sein; fiir die langen holzernen mag es neben-
bei zur Sicherung gegen Verwerfen ntitzlich gewesen sein. Der ent-
scheidende Einwand gegen Koldewey aber ist das von der Inschrift
angoordnete (Z. 168 ff.) Waschen der Fugen unmittelhar vor dem Zu-
sammenschlul}, wie bereits Koldewey-Puchstein, Die griech. Tempel in
Unteritalien und Siz. S. 224 1. bemerkt haben.
Griechische Bauinschriften. 119
80 denke ich, dafi an Stelle der Anathyrosis^ die Yerschleifimg
der Steine gegeneinander tritt. Diese hat sogar vor jener, wie
sie auch kostspieliger nnd umst&ndlicher ist, das vorans, dafi sie
^offene' Fugenteile Termeidet, in die Wasser eindringen kann. So
hOren wir denn auch von 'nichttrinkenden' Fugen (dpjyioi dfTTOTOi,
Frickenhaus a. a. 0. S. 25 ^ ; dem Sinne nach dasselbe sind die dp^oi
6Xot z.B. Ditt.' 542, 24, sehr bezeichnenderweise in einer Wasser-
bau-Inschriftl). Im allgemeinen Teil glaube ich aber dargetan zu
haben, dafi das YersUlrkungsfundament zugleich den verheerenden
Einflassen des Wassers Einhalt gebieten sollte. Durch dvaOupwcic
der Fugen wftre ihnen eher Yorschub geleistet worden. Also zog
man hier die gegenseitige Verschleifung mit Schleifblech und Sand
vor. Das Yerfahren beschreibt BlQmner nach Bottichers Tektonik
folgendermai^en (III 140): 'Die KantensHume eines jeden Werk-
stttckes wurden auf dem Werkplatze nach dem eisemen Richtscheit
genau schliefiend zugerichtet und dann das betreffende Stflck an
seinen Platz neben oder auf ein schon liegendes WerkstQck ver-
setzt; zeigte sich hierbei, dafi die Kantens£lume noch nicht vGllig
aneinander anschlossen, dafi noch ein Zwischenraum zwischen ihnen
blieb, so wurden sie nur soweit von einander entfemt, dafi man
das Schleifblech mit dem genflfiten Sandezwischensie einfohren
konnte; es war dann nicht schwer, die hindemden Stellen abzu-
schleifen nnd so den vollkommenen Schlufi der Werkstttcke zu er-
zielen'. Das, meine ich, bezeichnet biai|;amyioGv.
19. TOZYTEPOY. ToO kii^oo TrXeupoO Bftcheler; toO ^Tipou
irXeupou Paton.
20. ToO CTuXopdTou crjKoO tc kov Bftcheler; t. ct. toO criKoO
TOic ov — fortasse TOixov Paton.
In IG. Xn« 10 Z. 12/3 ist fjT]id zu lesen; Z. 25 [v]6^[o]v
= Schicht; davor vielleicht tov Kei^ejvov und etwas wie iirep-
Tacd^evoc oder — ccTai, dahinter mXTo[XoTiicac oder — cci;
Z. 29 vielleicht besser dp|LioTTo]ucac €i[c. — Die Erganzung
von Z. 8 kann ich nicht anerkennen.
^) Sie kann auch bei guter AusfQhrung nicht vor dem allmfth-
lichen Einsickern des Wassers in die HohlrHume schiltzen ; vgl. Kolde-
wey in der vor. Anm.
120 Heinrich Lattermann,
VI.
Inschrift von Mytilene.
Mytilene. — Ebenda im Museum des Gymnasiums.
Stele weiBen Marmors, oben und unten abgebrochen.
Breite 0,46 m (Pottier u. Hauvette-Besnault 0,50); Hohe 0,21
(Po. u. H.-B. 0,25); Dicke (Po. u. H.-B.) 0,10.
Pottier und Hauvette-Besnault, BCH. IV (1880) 427.
Bechtel, Dial.-I. 273 (I S. 101).
Hoffmann, Griech. Dial. H S. 68 Nr. 94.
W. Paton, IG. XH* 14 (S. 9).
— t6 bi. Oip]oc Tr[oiiC€i toi]c (t)€ [toixoic Kai Toic ki]-
ovac TpiCKaib€Ka 7rdx€a[c Kai TTa]\aicTa[v Toic bk Kiovac]
T]ac CTujiac Kai Toic Toixoic Toic Oupdoi[c Ttoricei ^k |i^v]
Toi KdTU)8€V ^dpcoc fiap^dpu) Toi ^x 6dp^[otc ]
5 y^XP* 7TevT€ TTax^ujv €ic Cipoc, t6 bk iirdvuj tiD ^k TA . . . -
[. . .]oc- Kai TOic oiKTmdT€CCi 0up€Tpa |iap|uidpiva 6[i9u]-
[p]ot [^^^[Tla^iT^dx^a Kai 6boic luiap^apivoic Kai Oupaic dp|i[o]-
Zioicaic roic OuptTpoicr Toic bk Kw Kai etcw Toixoic
Td[c c]TU)iac Tu» d7T6 Tdc x^pac XiOw • t6 bk HuXo^a Xiav 5[6]-
10 [k]u)Civ, TTdxoc Tujv EuXu)v Kai ludKoc Kai TrXdToc Karr^dv]
uTr69€Civ Tujv XiOivu)V fpTUiv t67tov V alrriTai Sttttoi dva-
ericci Tdv CTuJiav t6[v 7Tp]6c tuj Te[ix]€i 67Ttt[oi] vOv d Xe^Ka]-
[v6]ttu)Xic CTUJia 4[c]Tiv ^
- €V "^ '^l I . .* '^ —
T1
Die Inschrift ist mit Silbentrennung geschrieben. — B.-H.:
O 0 A 0,007 ; die ttbrigen 0,012 (nach Paton).
1- ^ < ' n P' nrnT ? ^^^ "^^ «^"
gSnzt. Kiovac ergftnzen auch Pottier u. Hauvette-Besnault zu An-
fang der folgenden Zeile; ich habe die Silbe ki- in die 1. Z. gesetzt,
Griechische Bauinschriften. 121
weil Paton im Maj.-Text nar ftir einen Buchstaben vor O Platz isfit
und im Min.-Text fttr gar keinen. — 2. erg. Bechtel, GOtt. Gel.
Anz. 1885, 184 bis TiaJXaicTa; das ttbrige von mir. — 6./7. biBupa
von mir erg. — 9/10. boKUiciv erg. v. Wilamowitz (Corpus). — 12.
Ende vermifit Paton den Artikel bei dem von ihm eingesetzten
dX€[u|p6]7rujXic CTUJia und stellt anheim, der Lesung d Xe[Ka|v6]-
TTUiXic CT. den Vorzug zu geben. Ich habe diese auch deswegen
eingesetzt, weil Ende Z. 12 noch gut fQr zwei Buchstaben Platz ist.
Zur Erklarung der Inschrift gebe ich zunachst eine In-
haltsangabe auf Grund des wiederhergesteilten Textes. —
Jemand hat (der Stadt Mytilene) eine Stoa zu stiften ver-
sprochen (Z. 11 f.). DaB sie an der Stadtmauer (TeTxoc, Z. 12)
an Stelle einer andern Stoa (Z. 12 f.) errichtet wiirde, scheint
er zur Bedingung gemacht zu haben. Das uns vorliegende
Dekretbruchstuck, wonach die Stadt die Stiftung angenommen
hat, schreibt dem Stifter dann mancherlei Einzelheiten fiir
die Ausfiihrung vor, vermutlich gibt es aber genau oder un-
gefahr das wieder, was jener versprochen hat. Das Gebaude
soll aus der eigentlichen Halle und dahinter liegenden Baumen
(ofKi^j^aTa Z. 6) bestehen. Da es sich an der Stadtmauer hin-
zieht (Z. 12), konnen die oiKriiLiaTa nur von der Halle aus
zuganglich sein. Tatsachlich bietet die Inschrift (Z. 3) : toic
TOixoic Toic 8updoi[c. Damit ist die hinter den Saulen liegende
Wand gemeint, und der Plural steht, weil sie in die (aller-
dings nach auBen nur durch die Turen gekennzeichneten)
Abschnitte zerfallt, die die Scheidewande im Innern (ekuj
ToTxoi, Z. 8) herstellen. Diese Hauptwand soll denn auch aus
demselben Material (s. unten) konstruiert werden wie die
Saulen. Die Ttiren sollen (nach meiner Erganzung Z. 6/7)
zweifliigelig werden. Den seitlichen AbschluB des ganzen
Gebaudes, wohl auch nach der Mauer hin, bilden die ?Hu)
Toixoi (Z. 8). Die Abmessungen betragen: 13 Vs Ellen Hohe
von Saulen und Wanden, 7 Ellen Hohe der TiirOffnungen
(also der des Ganzen angemessen). Der Dachstulil (Z. 9 f.)
wird nach chiischer (uns unbekannter) Art konstruiert; die
Abmessungen seiner Holzer richten sich nach dem Grund-
risse (den Abstanden ; der Starke von Saulen und Wanden).
122 Heinrich Lattermann,
Bezeichnenderweise ist dabei die wichtigste Holzdimension,
Trdxoc, vorausgenommen. An Material soll verwendet werdea:
fiir Saulen und Hauptwand bis zu 5 EUen Marmor aus Thenna,
dariiber ein anderer, dessen Herkunftsort nicht erhalten ist
(Z. 4/6). Gleichfalls aus Marmor (von Therma ?) werden die
Umrahmungen der Tiiroffnungen einschlieBlich Schwellen her-
gestellt (Z. 6 f.) Ftir die auBeren und die Scheidewande soll
der einheimische Bruchstein (TTiLpoc?) verwendet werden. —
Grundrifi- und AufriBskizzen mogen der Yorstellung zu Hilfe
komraen : s. Tafel IV, Rg. VI und VII.
Natiirlich muBte manches in die Rekonstruktion hinein-
getragen werden, woriiber die Inschrift schweigt oder was
in ihrem oben weggebrochenen Teil gestanden haben wird:
Tiefe des ganzen Bauwerks, Abstand der Saulen, Breite der
Turoffnung, Hohe des Gebalks und anderes. Mit Sicherheit
scheint aus dem erhaltenen Bruchstiick erschlossen werden
zu durfen, daB die Halle einstockig werden sollte; sonst
ware bei Aufzahlung der Wande oder in Verbindung mit dem
5uXo|ia (Z. 9) eine entsprechende Angabe zu erwarten. Auch
von einer zweiten Saulenreihe horen wir nichts. Von ihr
abgesehen, diirfte der Unterstock der Attalos-Stoa in Athen
die beste ParaUele bieten. Die oiKriiiaTa sind da fast oder
genau quadratisch (Judeich, Topogr. 317), nur von der Hafle
aus, nicht auch untereinander zuganglich.
Uber das Material, aus dem die Attalos-Stoa errichtet
ist, sagt Judeich 316 f.: *Die Bauweise zeigt die fiir die
hellenistische Zeit bezeichnenden Merkmale, Breccia in den
Grundmauern, Poros in der Ausgleichsschicht und in den
der Hauptfront abgekehrten Teilen des Oberbaues, Hymettos-
marmor im Haupt-Oberbau'. Auch bei unserer Stoa kommt
nur in der Hauptfront (Saulen und Ttirwand) edleres Material
zur Verwendung. Warum aber zweierlei ? bis 5 Ellen anderes
als dariiber? Wachsmuth hebt in seiner Beschreibung der
Attalos-Stoa hervor (Stadt Athen II 1, 525), *da6 die dorischen
Saulen der Unterstoa im unteren Drittel unkanneliert ge-
lassen waren, um bei dera lebhaften Verkehr nicht abgestoBen
zu werden* ; so wird man hier aus dem gleichen Grunde unten
Griechische Bauinschriften. 123
eine hartere Marmorsorte gewahlt haben, die einen StoB ver-
trug. DaB der Marmor von Therma wirklich durch Harte
sich auszeichnete, dlirfen wir vielleicht dadurch bezeugt sehen,
daB er 16. XII * 645, 47 in einem wichtigen Dekret aus Nesos,
der kleinen Nachbarinsel, ausdriicklich fiir eine Stele, die
jenes aufnehmen soUte, vorgeschrieben wird; auf jeden Fall
besteht die Moglichkeit, an diesem inschriftlich benannten Stiick
seine Eigenschaften nachzuprufen. Faton nennt den marmor
caeruleum. Jene Inschrift ist gut erhalten.
Einzelheiten.
Zur Erganznng von Z. 1/2. Hinter naXafcTa- kann keine Zahl
gestanden haben. Wir branchen noch ein Objekt vor T]gc criuiac
der 3. Z., nnd der Raam ist knapp; also knrz wie Kiovac mnil
dann jedenfalls das Wort sein. Dafi aber sachlich allein diese
Ergftnznng mOglich ist, ergibt sich oben aus der allgemeinen Be-
trachtong von selbst. — Das Mafi in Z. 2 kann nur far die Hohe
in Anspruch genommen werden. DafQr sprechen erstens die Reste
in Z. 1 und Anf. 2, ferner dafi bei einer Aufzfihlung der Dimen-
sionen die der H5he eher als eine andere an letzter Stelle zu er-
warten ist, scbliefilich — last not least — das Mafi selbst, das,
wie Figur YII zeigt, in einem guten Yerhftltnis zu den andern
Mafien steht. In die dann noch bleibende Ltlcke kann neben die
Sftulen nur die Summe aller ToTxoi treten. Wir werden unten sehen,
dafi die Ergftnzung dann auch fOr die Frage des chiischen Dach-
stuhls Bedeutung gewinnt.
3. Gupaoi Toixoi. Das heifit natOrlich : *die mit TQrOffnungen
versehenen Wftnde*. Das Adjektivum ist, unter Wegfall von 67111,
anch selbstflndig geworden: f\ Oupafa: in der Bedeutung *TQr-
Offnung'*). Den besten Beleg dafOr gibt die Skeuothekinschrift
(Ditt.« N.537) Z.61: «^^Kai eOpac dTTiericei Tni CKCuoeriKnli dpiioT-
Toucac eic t&c eupaiac KTd'). Ygl. auch das IneditumEleusis Nr.20
Z. 12: 'dTTd ToO toixou iv (b\ a\ eupai al Trp6ce[€]y*.
4. In der oben herangezogenen nesiotischen Inschrift heifit
der Marmor von Therma noch XiOoc*). Strabon XIV 645 hat
beides nebeneinander : XaT6|iiov )iap|yidpou XiOou, doch auch
0 So Ammonius S. 72, vgl. Fabricius, Hermes XVII (1882) 673.
•) Sonst noch Z. 22 u. 30.
") IG. XII» 646, 47: *«€tc crdXXav Xieivav tiB ^k G^pMOC XiOuj.
124 Heinrich Lattermann,
)idp)Liapoc f{lr sich allein, wie vor ihm schon Theophr. de lapii
9 u. 69 *). Andererseits sprechen die Inschriften vom Didymaion
bei Milet aus der Mitte des 2. Jh. noch konseqaent von XiOoc
XeuKOC '). Der Gebrauch beider Namen nebeneinander (aucb als
technischer Termini) erstreckt sich also in der Koivri flber einen
grofien Zeitraum, sodafi das Auftreten von |Lidp]Liapoc in nnserer
Inschrift leider nicht einen bestimmteren Schlufi auf ihre Zeit er-
laubt. — Uber lesbischen Marmor vgl. Biflmner III 45 : *Von Lesbos
wird ein schwarzer Marmor erwfihnt, welcher auch nach auswirts
exportiert wurde *) ; daneben mufi schon verhaitnism^Gig frflh eine
blauliche Marmorgattung von der Insel in Gebrauch gewesen sein*.
Blflmner erschlieiit das mit Recht*) aus der Angabe Plin. XXXVI, 44:
fecere et e Thasio Cycladum insularum aeque et e Lesbio, lividins
hoc paulo. *Der hier mit dem lesbischen verglichene thasische
Marmor war, wie wir oben gesehen haben, weii^er, es mag also
auch der lesbische eine dem WeiG sich n^hemde bl&uliche F&rbong
gehabt haben*. Das pafit auf den Marmor von Therma. Conie
hat auf Lesbos weii^en Marmor mit roten Adem, grauen und grauen
mit weifien Adern'^) gesehen, alte Steinbrttche aber nicht nach-
weisen konnen.
6. oiKrifLiaTa sind hier offenbar Magazine, wie sie bei der
Attalos-Stoa nachgewiesen worden sind. OiKTiiiaTa, 4v olc...
KamiXeuei begegnen z. B. einmal in der delischen Inschrift Michel
594^). Im allgemeinen bezeichnet oTKrma den einzelnen Ranm
(sodaB es auch zur Bedeutung von ^Gef&ngnis' gelangen konnte);
doch s. Ditt." II S. 580 Anm. 18 (oiKTJ^aTa Sammelbegriff fftr oWa,
£€va)V€c, oJKrmdTia).
8up€Tpa. Das Wort kommt in dieser Inschrift noch Z. 8 vor
und steht da deutlich im Gegensatz zu Oupai (vaivae). Zieht man
die Stelle der Skeuothekinschrift (Ditt.« 637) 61 heran: ««Kai Oupac
*) Biamner, Techn. u. Term. HI 27 K
•) S. Haussoullier, Rev. phil. XXII (1898) U.
•) Philostr. vit. Soph. II 8 : XiOoc A^cpioc . . . KaTTiq)i^c koI \iikac\
dazu Ditt.« 583*.
*) A. a. 0. Anm. 2 gegen die Erklarung, die Isid. Orig. XVI 5, 13
und Conze, Reisen auf d. Insel Lesbos 4S der Stelle bei Plin. geben.
•) Plin. (a. a. 0.) versicolores maculae lehnt Bliimner Anm. 2 fiir
den lesbischen Marmor ab.
•) Z. 16—21 (toiv o(Kr||uidTUJV tu)|ui irpdc Tf^i OoXdrrni koI tO&v ^irl
toOtoic). 21/2 (tO&v ^xo|bi^vu)v toOtujv oiKnlMdTUJv). 32 (Sing.). S. Homolle,
BCH. XIV (1890) ^6».
Griechische Bauinschriften. 125
fem9Tic€i TTii CK€uoOiiKn|i dp^OTToucac €ic Tdc Gupaiac, so scheint
das Nachstliegende, die 6up€Tpa mit den Oupaiai zu identifizieren.
Immerhin, es heifit hier nicht €ic Td Ouperpa, sondern Toic
Ouplrpoici, und wir haben es hier, wenn meine Ergftnzung Z. 6/7
richtig ist, mit zw^iflQgeligen TOren zu tun, bei der Skeuothek
aber mit einflttgeligen *). Die Vorschrift der Skeuothekinschrift ist
sprachlich und sachlich ganz klar : die TOren sollen genau in die
Offnungen passen. Damit mufi mehr gesagt sein, als dafi sie genau
so grofi wie diese und damit einflttglig werden sollen; sie sollen
auch nicht schief h£lngen, sich klemmen und klaffen. Das war ja
bei den griechischen Tflren, die mit ihren Drehpfosten in Unter-
und Oberschwelle eingriffen*), viel leichter m5glich, als es bei
unsem Angeltttren der Fall ist. Leierte sich die Ftihrung aus oder
war sie nicht sorgffiltig hergestellt, so entstand eine Lttcke zwischen
der (geschlossenen) Tttr und dem festen Wandpfosten. Ob nun das
Gegenteil dp^oZiriv toTc Oup^rpoici heifit? Zu bedenken ist, dafi
die stehende Vorschrift fflr den Fugenschlufi des Quadermauerwerks
ahnlich gefafit ist: dpjiioi dp|i6TT0VT€C irpoc dXXrfXouc. AUein,
die Entscheidnng flber die Bedeutung von Oup€Tpov ist anch da-
mit nicht gefallt. Trotz des Dativs unserer Stelle und trotz der
wahrscheinlichen Zweiflttgeligkeit der Tttr kann doch Oup€Tpov
die ^TttrOffnung' heifien, der ja zwei Flflgel ebensogut und noch
sorgfftltiger 'angepafit' sein mflssen als ein einziger. Gehen wir
also zur ersten Stelle (Z. 6) flber. Auszuschaiten ist da zunftchst
die Mafiangabe; die kami sowohl fflr die TflrOffnung (nach HOhe
oder Breite) wie fftr die Pfosten passen (der H5he nach) ; letztere
mflssen flberdies, wenn sie auf der Schwelle aufstehen, — von
einer leichten Neigung nach der TflrOffnung hin abgesehen — so
hoch sein wie die Offnung. Dann aber soUen die Oup€Tpa : )iap|id-
piva werden — also mttssen sie doch wohl etwas Konkretes sein ?
Gewifi und auch wieder nicht! Fassen wir sie zundchst konkret
in dem unzweifelhaften Sinne der irapacTdb^c und craOfid. Dann
nennt die Inschrift die seitlichen Einfassungen der Tttroffnung und
die Schwelle. Wo aber bleibt das konstruktiv und dekorativ so
wichtige, die Offnung oben abschliefiende Glied, der Sturz oder die
Oberschwelle (6TT€p0upov, (iTT^pTovaiov) •) ? Sie kann nur unter
») IG. II 807 c, 48; vgl. Ditt.« II, 210 Anm. 34.
•) Dieis, Parmenides, Anh. S. 122.
») Vgl. die zuletzt von HaussouUier, Rev. phil. XXII (1898), S. 50 f.,
behandelte Ehreninschrift aus Didyma, in der es von Z. 6 an heifit:
dvaOEica hi [Ik ti£>]v ibiwv Kal rdc xaXxdc OOpac xoO [vaoO T]f^c 'Apr^-
Hihoc Kai Td XiOiva [cTaOiLid c]uv OTrcpOupiu Kal 6bf^ Krd.
126 Heinrich Lattermann,
<lie 6\jpeTpa mit einbegriffen sein. £s ist keinesfalls etwas soUn-
geheuerliches zu sagen : die TdrOffnung soll marmorn werden. Wii
streichen oder tapezieren ja auch einen ^Raum'. Der abstrakte
Begriff hat eben seine konkreten Grenzen, mit denen er im prak-
tischen Leben leicht verwechselt wird, eine eigentliche Bedeutungii-
Hnderung liegt darin noch nicht So auch hier : die Oupeipa in
Z. 6 sind weder die Offnungen, noch deren UmrahmuDgen, sondem
beides zugleich (also ^Tilranlage' [Br. Keil]). Deshalb kOimen sie
sowohl )Liap|Lidpiva wie biOupa (mit 2 Tflrfltigeln versehen) beifien,
und es ist gleichgiltig, ob wir sie in Z. 8 abstrakt oder konkret
begreifen wollen*).
Es ist nicht verwunderlich, wenn ein Wort wie 6up€T(K)v
die Bedeutungen w eiter entwickelte, die es im Keime schon ent-
hielt, dafi es zur Prftgnanz von Tfosten (TTapacrdbec)' und "Tiir-
ilageln (Gupai)' gelangte. Tatsachlich sind ihm schon sliDitlicbe
<irei Bedeutungen zugesprochen worden, nur verkehrterweise jedes-
mal eine als die allein richtige, sodafi sich ttber das bescheidene
Wort schon eine verh^ltnism^Gig groBe wissenschaftliche Kontro-
verse erheben konnte "). Den filtesten nichtliterarischen Beleg liefert
die Inschrift vom Askiepios-Tempel zu Epidauros, IG. IV 1484, 30:
*®. . . fiXeTO ToO caKoO Tdv KaTaHodv Td 2vi[boi] toO Gupcipou.
Mit Recht betont Kayser (s. unten Anm. 2), dali der terminus hier
nur nebenher erwahnt wird und sonst in der Inschrift nicht Tor-
kommt, ferner dafi bei der hier verrechneten Zahlung noch keine
Rede davon sein konnte, eine ^Tttr' (wie GupeTpov Ubersetzt worden
ist) einzusetzen. ^Le mot 9. d^signe donc Tembrasure de la porte'),
qui s'y trouvait seule k ce moment-1^'. Dieselbe Bedeutung legt
er dann — ohne BegrQndung und zum mindesten ungenaa^) —
in die Parmenidesstelle hinein, ohne sich um die weiteren iDschrift-
lichen Belege zu kttmmem, gegen die der Dichter Parmenides doch
*) Die Schwelle schliefie ich von der Umrahmung der TQr6 f f nung
aus. Sie hat im Grunde konstruktiv nichts mit dieser zu tun, wie schon
ihr Name sagt. Wie die Tiirfliigel, die sie trftgt, ist sie in erster Un»®
etwas Trennendes ; deswegen wird sie hier neben den eOperpa bc-
sonders genannt. Nebenbei kann sie auch hSlufig der ganzen Tdr-
umrahmung als Unterlagsplatte dienen. Dann wird aus oOb6c (ion. u.
Mi. 6b6c): OiroT^vaiov, wie es Ditt.« 587, 66" (v. J. 329/28) und Rev.
phil. XXII (1898) S. 52 von Haussoulher richtig tibersetzt ist.
«) S. Kayser, Mus. belge VI (1902), 5 ff.
*) TurofTnung*.
*) s. unten S. 128.
Griechische Bauinschriften. 127
ftlglich zarQckstehen mafi. Da scheint mir nun die unter Nr. IV
behandelte lebade][sche Inschrift mit ihren irXcuptaia GupeTpa (Z.
56) = ^TUrwangen' dem bisherigen Ergebnis am n£lchsten zu kommen.
Hier seben wir mit aller Deutlichkeit, wie der Begriff konkret, wie
er mefibar wird. Die Inschrift aus Lebadeia stammt aus dem Anfang
des 2. Jh. vor Chr. ; betrfichtlich <er als sie ist eine Inschrift von
Delos, die uns einwandfrei lehrt, wie die Entwicklung weiter ge-
gangen ist, Michel 594, 66. 68 (v. J. 279/8 vor Chr.): ToO
TTpoTTuXou Tdc Oupac Tdc cucTpi^eicac KaTacKCudcaci Kai tm-
CTTicaci Td GupeTpa . . . t6v Kiova toO TTpoiTuXou t6^ 7rec6vTa,
TTpoc iLi Td 9up€Tpa &TTiK€v UJCT€ cTficai KTd. Hicr das Wort
mit 'TttrOffnung' oder gar ^Tttrflttger zu ttbersetzen. ist ausge-
schlossen; es bleiben nur die unbeweglichen Pfosten, die seitlichen
Umrahmungen der Tttroffaung*). lu einer 100 Jahre jttngeren
delischen Inschrift, Ditt* 588, scheint es in derf^elben Bedeutung
vorzukommen. Wenigstens spricht dafttr in der Ittckenhaften Stelle
Z.228: •"'ipToXapricavTi ^TricKeudcai . . . Tf|v 7Tp6c t6]| OupeTpov
Kai dXXTiv Trp6c t6 6up€Tpov t6 Trp6c jiecTmppiav der ausdrttck-
liche unterscheidende Zusatz ; es ist anzunehmen, dafi in der Lttcke
dem ersten 6. ein entsprechender Zusatz voraufgegangen ist. Ob
bei einer andern Stelle derselben Inschrift, Z. 94: qpidXai 1^1
TtXivGeioic II, Ott^p t6 Ouperpov an 'Tttr* (im weiteren Sinne) oder
^ttrpfosten' (Parastade) zu denken sei, ist nicht auszumachen. Es
empfiehlt sich aber wohl, die Konsolen mit den Weihgeschenken
als Pendants ttber b^ide Pfosten zu setzen und dann 0. als zu-
sammenfassenden Namen beider oder als Tttr im allgemeinsten
Sinne zu versteh6n. Schliefilich begegnet — wieder in einer delischen
Inschrift, auf demselben Stein wie Ditt.« 588 — BCH. VI (1882)
S. 24 Z. 193 — die Wendung Kal toTc to Ouperpov ivoiKobojiTi-
caciv unter verschiedenen Ausgaben fttr den Kult. HomoUe ^) be-
merkt dazu: ^ s'agit ^videmment d'une construction l^g^re et
provisoire; car chaque ann^e (sc. in unpubliziertcn Inschriften) k
la m^me date la m^me depense se pr6sente'. Ich fttge hinzu, dafi
das Verbum oiKobojuieiv, das nur in konstruktivem Sinne gebraucht
wird, den Gedanken an Zimmerung eines Tttrflttgels nicht zuliefie
nnd ivoiK. nicht eine freistehende Anlage. Es wird sich also darum
*) So denn auch Homolle BCH XIV (1890) 476 ; ihm widerspricht
trotz der zwingenden Deutlichkeit der delischen Inschrift Haussoullier,
Rev. phil. XXII (1898) 63, auf Grund von Parmenides.
■) a. a. 0. S. 81 *.
128 Heinrich Lattermann,
handeln, dafi einer TttrSffnung oder einer Toranlage, die flir den
Kult von Bedeutung war, eine vorQbergehende hSlzeme Verkleidung
gegeben wurde, vielleicht um die Parastaden vor Bestofiung zu
schiitzen.
Welches wird nun die ursprtlngliche Bedeutung gewesen sein?
Ich denke : ^TUrCffnung*. Auf primitiver Kulturstufe ist die Tnr
nichts weiter als ^Einschnitt' in die Wand oder Mauer des Geheges
oder Hauses^). Die Offnung wird durch die eigentliche Ttlr ab-
geschlossen — das ist etwas Neues ; sie wird vielleicht auch durch
einen besonders grolien Balken von Holz oder Stein oben abge-
deckt — das ist abermals etwas Neues ; von Anfang an aber sind
die Ttirwangen oder Mauerstirnen da, durch die die Offnung be-
grenzt wird^). Leicht konnte daher das Konkrete des Begriffes
in den Vordergrund treten. Und zumal, wenn sehr frflh besondere
Parastaden als konstruktiv wichtiges Glied (vgl. das LOwentor Yon
Mykena) benotigt werden. Nun erhalten die TOrwangen die dritte
Dimension (nach den Mauei-flfigeln hin), und unser Begriff wird
prSgnant. Aber daneben kann doch auch die Anschauung weiter-
wirken, dafi TOrwangen wie Parastaden Begrenzungen der Ttlr-
Offnung sind, und die dritte, die obere Begrenzung oder Ober-
schwelle, mit in den Begriff hineinziehen. Ist so das ganze kon-
struktive Gerippe der TUranlage zum 9upeTpov geworden, so kann
der Name ohne weiteres auch auf diese iiberhaupt tlbertrageD
w^erden, selbst die Fttllung mit eingeschlossen. Bei Parmenides
schlieGt sich der Kreis: die Oupeipa werden ihres konstruktiven
Charakters beraubt und zur Fttllung degradiert. Aber Kayser (s.
oben S. 146) versteht die Parmenidesstelle anders, und so mflssen
wir noch einen Blick auf sie werfen. Sie lautet*):
11 ?v6a TTuXai Nuktoc t€ Kai^H^aToc ejci KcXeuGujv,
Kai cq)ac OiTepGupov di\x(p\c Ix^x koX Xdivoc ouboc
auTai b' aiOepiai TrXfivTai ^eYdXoici GupdTpoic
Tuiv bk AiKri TToXuTTOivoc Ix^i KXnibac d|iOipouc-
*) Vgl. unsere alte Redensart: 'wo der Zimmermann das Locn
gelassen hat*. — Zur Bildung von Gupcrpov vgl. KdToirtpov (etwas,
wohinein man sieht, Spiegel), O^aTpov (Schauplatz [fiir dramatiscne
Darstellungen]) ; Kiihner-Blass, Gr. Gr. II 271, 27.
') Die Breitendimension ist die primftre und allezeit die wichtigcre
bei der Tiir. Die Hohendimension kann nach oben beliebig, nach ant^J
so weit variieren, dafi der Mensch gebiickt oder gar kriechend nocn
hindurchkommt.
») Diels, Parmenides S. 27, Z. 11 £f.
Griechische Bauinschriften. 129
15 Tfjv br\ iTapq)d|i€vai KoCpai fiaXaKoici X6yoiciv
.Tieicav iTTiq)pab€UJC, iSic ccpiv paXavujT6v 6xf\a
dTrrepeuic uiceie ttuX^ujv dfTro* xai bk Gup^Tpujv
Xdc^* dxavk 7T0ir|cav dvairrd^evai KTd.
Eins steht fest, mit der Fttllung erzielt diese Poesie (oder
will sie doch) ihre grdfite Wirkung ; genannt mufi sie also irgendwo
sein. Lehnt Kayser GupeTpa dafftr ab, so kann ihm (er spricht
sich selbst darttber nicht aus) nur TTuXai einen Ersatz bieten.
Gieichgiltig, ob das zulassig ist, das entscheidende Wort ist ttXhv-
Tai. 'Ausgefallt' wird die Ttir, die Tttr5ffnung*); natttrlich mit
den Tflrflflgeln, den GupdTpoic Und wenn die Tflr aufgestofien
wird, so machen natflrlich die Tflrflflgel das X^^M^i ^s ist ihr
Xdc)Lxa'). Auch TTuXai ist klar; im weiteren Sinne ist es die ganze
Toranlage, im engeren die Offnung und deren Fflllung, die Flflgel,
Ifanz wie unser 'Tor* oder 'Tflr'.
7. Das Mafi an sich l£Lfit nicht erkennen, ob es fflr die
Breite oder die HOhe gilt. Auch GupeTpov wflrde, konkret gefafit,
nur als Sing. in die Hohe weisen. Das Verhftltnis von Breite zu
Hdbe ist bei den TflrSffnungen der Skeuothek ca. 9 : 15. Uber-
tragen wir das auf unsere 7 Ellen, indem wir in ihnen das Breiten-
mafi sehen, so erhalten wir eine lichte Hdhe von fast 12 Ellen.
Die IlOhe der ganzen Mauer aber soll 13^6 Ellen betragen! Bei
7 Ellen H5he dagegen erhalten wir nach obigem Verhftltnis eine
Breite von etwa 4^« Ellen, auch fflr eine lebhaftem Verkehr
dienende Doppeltflr noch durchaus genflgend.
9. 6 diTO Tdc x^pac Xieoc. Vgl. BCH. XXIX (1905) 468
Z. 5: TT^Tpac Tf^c dTTixwpCac i^ dX — in einer Inschrift aus
Delphi.
9/10. HuXo^a Xiav boKwciv 'das Holzwerk nach Art eines
chiischen Dachstuhls* ; HuXo|ia ist das Stoffliche, boKUJCic verbal :
ia der Art, wie ein ch. Dachstuhl konstruiert wird. Ersteres be-
gegnet sonst nicht, letzteres sptlt") in der Bedeutung contignatio.
Alit beiden zu vergl. ist KaTaHuXuJCic in der Tholosinschrift von
^pidauros (IG. IV 1485) 130, wohl von provisorischer Abdeckung
*) Wir werden uns nicht dazu versteigen, den Raum zwischen
Vjnter- und Oberschwelle mit den Oup^Tpoic als Wangen oder Pfosten
*anzuftillen*. Und wo blieben dann die Fltigel?
•) Vgl. auch Ammonius S. 72 : 6upa(a hi (sc. ^ctC : im Gegensatz
^u eOpa) t6 ftvoiTna aCiTO xal Td xoi^dc|LiaTa Tf^c 66pac.
«) Septuag.; vgl. Biamner, Techn. u. Term. U 303».
xin,a 9
130
Heinrich Laltermann,
des unfertigen GeMudes; der Preis betrfigt 150 Dr. — Uberden
chiischen Dachstuhl wissen wir bisher nichts. Vielleicht erlaubt
aber unsre Inschrift auf Grund der £rg&nzung von Z. 1 wenigsteiis
den negativen Schlufi, daG das Dach kein Pultdach war; sonst
kOnnten ja nicht S^ulen und alle W^nde gleieh hoch sein. Also
werden wir zum Satteldach gefuhrt: stehende Sparren; derFirst,
wenn die Tiefen der S(iulenhalle und der Magazine gleich gesetzt
werden, flber dem Oupaoc xoixoc; eine Firstfette flber letzterer,
in gr5fieren AbstSnden duixh uTToOiiiiaTa gestfltzt — das ware
wohl die einfachste L5sung im Geiste griechischer Dachkonstrak-
tionen*). Bestand nun vielleicht die Eigenttimlichkeit der chiischen
Eonstruktion darin, daG das Dach mit der Decke konstroktiv Ter-
bunden war, tlber die die Inschrift keine besondere Bestimmung
enthalt, die aber doch wohl mit unter HiiXo|Lia zu begreifen ist?
Etwa folgendermafien :
Natflrlich sind auch andere L5sungen mOglich, aber kanm
einfachere und praktischere.
*) Vgl. Wiegand, Die puteolanische Bauinschrift, XX. Suppl.-Band
der Jahrb. f. Phil. 747.
Griechische Bauinschriften. 131
Nachtrage.
Zu Inschrift IIL
S. 76 ad 1. Der Gate Herrn Professor Wilskis in Freiberg in
Sachsen verdanke ich sorgfllltige Nachrichten tlber das Yorkommen
Ton Bimsstein auf Thera. Danach sind BimssteinstHcke als Bau-
steine erst fHr das Mittelalter nachzuweisen. BimssteinmOrtel (mit
39®/o Bimssteinsand) scheint erst in hellenistischer Zeit aufzu-
kommen und ist charakteristisch fQr r5mische Bauten. Dagegen
findet sich die nahe yerwandte Sautorinerde auf Thera in sftmt-
lichen Mdrtelgattungen, zu lO^/o in sehr zahlreich zu beobachtenden
Resten von MeeressandmOrtel der ftltesten und spftterer Zeiten
(-)(■ auf den Pl&nen in 'Thera' III); dieser Mdrtel ist auch da, wo
er an der Luft gelegen hat, 'felsenhart geblieben, scharf splitternd,
sodaG man ihn zum Schneiden benutzen kOnnte'. Eine andere,
offenbar weniger luftbest&ndige Mischung mit Santorinerde (zu
13®/o) ist der M5rtel 0 der Plftne, der erst durch die Ausgrabungen
an die Luft gebracht wurde und sich von m&fiiger H&rte zeigte.
Die heutigen Therfter verwenden noch reichlich Santorinerde zum
M5rtel wie zum Yerputz, vermischen sie aber nattlrlich mit Ealk,
da sie sonst nicht an der Luft bestehen wtlrde. — Die M5glichkeit
bleibt also offen, in der Kicriptc der Inschrift hydraulischen MOrtel
zu sehen. — Wie mir der Leiter der Ecole Franyaise in Athen,
Herr Holleaux, freundlichst mitteilt, haben in diesem Sommer grQnd-
lichere Ausgrabungen der ^Stierhalle' stattgefunden ; neue Anfnahme-
und Rekonstruktionszeichnungen werden vorbereitet.
Zu Inschrift IV.
Herr Professor Ad. Wilhelm in Wien hatte die Gtlte, mir
auf freundliche Vermittlung Herm Professor Hillers v. Gaertringen
einen Abklatsch der Inschrift zu ftbersenden. Dieser ist von der
wenig geschickten Hand eines griechischen Eparchioten angefertigt,
gentlgt aber, um die Mangelhaftigkeit der de Ridderschen Abschrift
zu erweisen. Die ganze Anordnung des Majuskeltextes ist irre-
fOhrend: die linke Bruchkante verlfiuft im grofien und ganzen
9*
132 Heinrich Lattermann,
unter rechtem Winkel znr Schrift. Aaf jeden Fall mUssen also,
wie ich (oben S. 82) forderte, zu Anfang jeder Zeile ungefKhr gleich
viel Zeichen erg&nzt werden. Einige Lesefehler de Ridders sind
erstaunlich. Z. 58 Mitte ist zu lesen: TOHiSTf<Y; fftr N ist kein
Platz. Z. 60 Ende steht deutlich TOHMI; es ist also zu ergSinzen:
Kat t6 fmi|[K\jKXiov, und das Halbrund tauscht seinen Platz mit
den eigentlichen Cella-W&nden ; denn so ist jetzt Treptqp^peia, zu-
n&chst im Gegensatz zu den Ecken, zu verstehen. Hinter fmi|[K\jKXiov
ist Anf. Z. 61 vielleicht Kai tov 7Tp6boiLio]Y zu ergftnzen; ^ vor
KaTd ist sicher. Z.62 hat de Ridder das von ihm Gelesene f&lschlich
weiter gestellt, um die Zeile auszufilllen ; tatsiichlich ist sie mit Y
noch nicht zu Ende. Es ist zu lesen und zu ergftnzen u[i|;o]c b[k
TOul**TUJV TTdvTUJV TToricet Tp]€ic TObec KTd.; A ist noch leidlich zu
erkennen. Z. 63 Ende lese ich AA^fY. Z. 65 steht hinter Kat
deutlich PAOYYO^, offenbar Steinmetzversehen ftlr Ka6' Oipoc,
hervorgerufen durch irapd. Hinter uipoc hat noch etwas gestanden,
jedenfalls Trp6c (P glaube ich zu erkennen) ; dann w&re zu Anfang
der n&chsten Zeile [Tf|V dTTtTO^r|V tuiv iTapa]cTa^dTUJV zu ergfinzen.
Z. 73 Ende AIAKEICE; also btaKeice|[Tat. Z. 75 vor iTp6 nicht
TH^, sondem THN. Schliefilich ist auch Z. 51 der Verstofi gegen
die Silbentrennung imwahrscheinlich ; hinter il glaube ich N zu
erkennen. — Die Schrift ist sehr &hnlich der der grofien lebadel-
schen Inschrift (IG. YII 3073), doch stehen die Zeilen enger.
Griechische Bauinschriften.
133
Register.
A. Beilaufig behandelte Inschrift- und Literatur-
stellen.
»
»»
»
»
IV im, 30
„ IV 1484, 100
Seite.
Inschrift I A 16 . . . 78 ad 4
A59 . . 67adl/2
B86 . . . 77ad3
Ineditum, Eleusis Inv.-Nr.20
V. 37. 42 ad 104. 43ad53fr.
66f. 60adl7. 123ad3
IG. n 167, 64f. . . 41 ad 20
„ II 807 col. b 103f. . . 34 f.
II* 1067b 72»
... 126
... 34
„ XIP 10 . . . . 105. 106
„ Xn« 10, 8. 12 f. 26. 29 . 119
„ XII» 646, 17 .... 123
Ditt. Syll.« Nr. 637 (Pirftus,
Skeuothek), 7f 109«
Ditt. Syll.» Nr. 637, 8f. . . 110»
Nr. 637, 60f. 124 (ad
6)f.
Nr. 637, 61 f. . 107*
Nr. 538 (Eleusis,
Stoa), 16 .... 67adl/2
Ditt. Syll.« Nr. 639 (Eleusis,
Prostoon), 20f. . . . 59 ad 9
}»
»
>»
»»
})
»»
»»
»»
>»
»»
»»
»»
Seite.
Ditt. SylL» Nr. 542 (Oropos,
Wasserleitung) 35f. . . 63*
Ditt. Syll." Nr. 687 (Eleusis,
Temenos) 46f. . . 107 oben
Ditt. Syll.» Nr. 687, 129 42 ad 104
Nr. 687, 186f. 78 ad 4
Nr.688(Delos),94 127
Nr. 688, 227 f. . 127
Michel Nr. 694 (Delos), 66. 68 127
BCH. VI 24 (Delos) Z. 193 127 f.
Vm305Nr.l3(DeIos). 62»
VIII323Nr.22(Delos)
60 ad 17/8
VIII 323 N. 22, Z. 16 . 69»
XXIX468(Delphi)Z.8
69 ad»
XXIX 468 Z. 12 . . 113»
XXIX 468 Z. 20 107 oben.
108 unten f .
„ XXIX 468 Z. 23 113 oben
Aristoph. V5gel 1138 . 61ad20
Parmenides (Diels) 11 ff. 128f.
Phot. p. 367, 22 irdTn • • 80»
»}
»»
»»
}}
»»
>»
B. Sachregister.
1. Epigraphisches.
Seite.
Gyriacus . . 92. 106. 116 oben
Gliederung durch Heraus-
rUcken einer Zeile 46. 64f.
2. Orthographisches (in
attischen Inschr). Sprachliches.
Seite.
Assimilation von v am Wort-
ende 47. 69
bu€iv 47
134
Heinrich Lattermann,
Seite.
€ = €l llf.
€1 fiir € vor a 47; vor Kon-
sonant (Oti^<i>c) ... 68 f.
€i:ni 12.68
MaiimaKTTipidvoc .... 48
Mafiangaben . . 21f. 89ad56
0 = ou . . . . 11. 13. 47. 68
01 fiir 0 47
iravTax€t : iravTaxf^i ... 12
3. Arch&ologisches. Wirt-
schaftliches.
Aginetischer Poros , ver-
wendet flir jdie Triglyphen
des irpocTijiGv zu Eleusis 29
Arbeitsabschnitte .... 64
Bauzeit 54. 71
Bimsstein . . . 76 ad 1. 131
Bttrgen 76
Delos, BautHtigkeit Athens
zwischen 338 und 315 . 69
Delos, 'Stierhalle', Zeit der
Errichtung 74 ; Inneres
73 f. 77 oben; Pfeiler-
Saulen mit Basen 74. 78
ad 4 ; Wandsteine 75 ;
Fenster 76 ; Proportionen
des Grundrisses 73; Zweck
77 oben.
biKacTai : €(c ^va xal ir€VTa-
Kociouc biKacTdc ... 54
^iriCTdTai •EX€uciv(ou . . 13
KaXXicTpaToc KaXXiKpdTouc,
BUrge 63 ad 32/3
Laufende FuB 63»
Lebadeia, Tempel mit ^iixi-
kOkXiov ...... 91
Lesbischer Marmor . 123 ad 4
Messa (Lesbos), ionischer
Pseudodipteros 96/105 :
Grundrifi 98. 103 M Ab-
messungen 97 ; Funda-
ment98. 102M04; Stylo-
bat98; Wfinde99; Ver-
SeiU.
stHrkungsfundament 97.
104f.; Kult lOOf. 102.
103 f.; Erhaltung 97 f.;
£Llterer Bau 102 unten;
Umgebung . . . 98.100;3
MytUene, Stoa .... 121|30
Nachtragsheferungen . . 53
Neunzahl in den Abmes-
sungen des Tempels von
Messa (Lesbos) .... 97
Philetarischer FuB . . . 97
TTpocTi]pov des Telesterions
zuEleusis: Baugeschichte
37. 39. 56f. ; Fundament
36 f.; Euthynteria 36 f.;
Kpniric 49/51. 56 ; Stylobat
37/9. 51/3. 55. 56 ; Achs-
weiten der SHulen 38;
Triglyphon 26/9. 42 obcD ;
L&nge des Tr. 28 ; Geison
29 f.; Lange des G. 30;
Giebelgeison 33 f.; Sima
34/6 ; Konstruktion der
Ost-Wand 31, Dicke 31;
Tiireinfassung 30 f. 32. 33.
42 ad 104; Abdeckungder
Ttirpfosten31f.; Propor-
tionen der Ttiren 33; Ab-
deckung der Anten der
Schmalseiten . . . . ^'-
Santorin-Erde . . 76 ad 1. ^^^
CTod iroiKiXTi ^
Therma (Lesbos), Marmor
122. 123- ^^
Transport von Steinen aus
Attika nach Delos 72. 74
unten. 79 ad 57/8; des
Modells fur ein (Pfeiler-)
Sftulen-Kapitell . . 71. "^"^
TtiroCfnungen, Proportionen
33. ^
4. Technisches.
Abnahme (boKi^ada) durch
b
Griechische Bauinschriften.
135
Seite.
d. Polier (OtrapxiT^KTuiv)
71. 79 ad 7/8 ; durch den
Architekten 70 ; durch
den Arch. und die Bau-
kommission . . . 71 ad 16/7
Anathyrosis . . . 16/9. 36. 37.
49. 57 ad 1/2
Bleivergufi 42 ad 23. 49; bei
Saulen 39. 70f.
B5schungsmauern . . . 115^
Ghiischer Dachstuhl . . . 130
Fugendichtung 118*
Fugenschlufi . 27. 35. 37. 41. 49.
57 ad 1/2. 70. 96. 118 f.
Fugensicherung . . 90 ad 65/7
Fufibodenplatten .... 107*
Keilsteine, dreigeteilt 90 ad 72
Lehrpfeiler 31. 96
Lehrstreifen ... 39 oben. 53
Mindestmafi fiir Mauer-
Seite.
stHrken .... 111 ad 11
Modell fur (Pfeiler-) Saulen-
Kapitell 71.74f.
Normalschichten .... 96
Normalsteine 72
Quaderbearbeitung ... 116
Saulen-Aufbau . 70 f. 79 ad 16/7
Stylobat-Bearbeitung. 38 f. 43 ad
88 f. 52 f. 55. 62. 70
Turanlagen 125/9
Verdttbelung von Ecksteinen
50; von Metopen-Platten
und Geison-B15cken . . 29
Verklammerung von Eck-
steinen 50f.
Versatz von Triglyphen . 29. 42
ad27
Verschleifung der Fugen . 119
Waschen der Fugen . . . 118*
C. Behandelte Termini.
Seite.
atp€iv 41
ftxpa 43ad88f.
dKpoT€iciov .... 41 ad 20
dvoTpacp^Oc 40
dvaeriKri : M AvaOi^K^i . 12. 40
dvaKaeaipciv (-p€ceai) . 106 ad
3. 109«
dvaKaei2:€iv 79 ad 5
dvaXa^pdvciv •auffiihren* 109 ad 9
AiTCpTdZ^ceai . 25 (XII/XIII). 52
69 ad 19
dir6 c. g. des Werkzeugs 115 ad
16. 117^
&'TroToc Ap^dc ... 119 oben
&p|i6c 116 ; &. als Zwischen-
raum 60 oben; dp^ol &Tto-
Toi (6Xot) 119 oben; &.
cT^pi<poi 43 (ad 67) f.
pdcic
49 f.
T€ica Au)piKd 29 f. ; t- ''w-
VlKd
T€iciTir6bic|uia
Seite.
•
33f
41«
biap/|Tnc .... 71. 114. 116
&iai|famioOv . . . . 117 ad 18
Wkwcic .... 129 ad 9/10
^T- (Vorsilbe) = ^k- . . . 47
^TTpip/|C ... 52. 60 ad 17/8
€baq)oc 107 ad 5
»pa . . 49. 79 ad 5. 96. 114f
dKir€X€KdV 40
^KTUxiZciv .... 61 ad 20
eXaiov 118^
^dxiCTOC 111 ad 11
^KiirdT^iv 79 ad 57/8
^vt6c, Td (bei Steinen) .. . 107*
«€pTdZ:€ceai 40
II flXuJToO (?) . . 27. 41 ad 19
I ^iri c. acc. des Zweckes 80
136
Heinrich Lattermann,
Seite.
imKd}ima 49
^iriKpava 31/3
^mT^fivciv 112
^iTiTo^i^ 90 ad 64 u. 65/7 ;
^triTo^ai 108 oben. 111
ad 12 Mitte
€6t^vioc 42 ad B 32
cOeufxcTpia ... 109 ad 9
€C>9uvTTip(a 86
eOeOc 116»
€OT€vr|c . . 41. 59 ad 8. 60\ 61
ad KaTdmTToc. 116'
€<poboc 112*
flT€|ui6v€C 34
fjXuJT6c S. II fjXlUTOO (?)
flliiKOKXiov ... 88. 91. 132
flliiTpip^ic 61 oben
ec^^Xiov (-Xia) ... 108 ad 5
eupaCa 123 ad 3
eOpaoi ToTxoi . . . 123 ad 3
eOp€Tpov (-Tpa) 124 (ad 6)-
129; eOpcTpa irXcupiaia. 88
l€p6v 77 ad 2
tcoc. . . 27. 41 ad 19. 71 oben
Kaeaipeiceat 40
Kavovic (Richtscheit) 78 ad
4; KavovTb€C (Steine) 27.
28. 42 oben. 78 ad 4
Kaviijv 116»
KaTd Kiova . . 39. 46 Z. 19. 70
KaTdmrroc 52. 61
KaTaEeTv 114*
KaTaToixobo^€Tv . . 113 ad 13
KaTaTO)uif| 112
KaTaqpopd ... 95. 108 oben
K€pa^ib€C 35 f.
Kicnpic. ... 70. 76 ad 1. 131
Kivjjv 78 ad 4
Kpniric 38. 50. 63 ad 87. 108 ad 5
Seite.
XeicTpiov (s. XicTpiov) 113 ad 14
X€Kav6injjXic crdiia . 121 ad 12
X€ovTOK^q>aXoc 34 f.
Xieoc fUr Marmor 123 ad 4;
X. X€uk6c 123 ad 4
XicTpiov . . 59oben. 60adl7/8.
70. 78ad5. 113adl4
^dpfiapoc .... 123 ad 4
M€CoXaP€Tv .... 89 ad 61
|uiiXtoXot€Tv ...... 118*
MiXTOC 118*
v6^aioc 113 oben.
v6^oc = Schicht . 96. 112 ad 13
H€Tv 114*; fUr Bildhauerarbeit 35
Eotc 117»
EOciv 113adl4
EOXoiia (sic) ... 129 ad 9/10
EucT/|p 113 ad 14
6b6c 42adl04
o(Ky))iaTa 123 ad 6
otKobo|ui€Tv .... 127 unten
6Xoc bei Fugen 119oben;
b. Steinen. ... 90 ad 72
b\xa\^c 40
6MaXi2:€iv 57 ad 1/2. 70. 78 ad 3/4
6fiaXuic 62oben
6pe6c = senkrecht 71 oben.
114.116»; 6. f6[i<poc 69
ad 9 ; 6. » wagrecht 71 oben
6peocTdTai im engeren Sinne
85; im weiteren S. . . 84/8
irdToupoc . .
irapd t6 ^pyov.
iTapai€Tib€C 34 f. ;
irapaH^Tceai . .
iTapacTdb€C . .
irapacTdiLiaTa
irapaT^^ivciv . .
. . . . 80
63ad24
ir. ^TC^<^v€C 34
. . . 77ad3
30/2. 43 ad 53fir.
87f. 90ad66/7;
TT. Toixia 87 f.
. . 41f. ad20
Griechische Bauinschriften.
137
ircpl T<^M<piji
irepiKdiTTeiv
irepiEckOai
ir€piT^v€ia
iT€piq>^p€ia
irdTpa 6^aXyjc
irf^X^c, CT€p€oO ir.
Seite.
39. 40. 111*
. 59 ad 8
. . 62*
70. 77 ad 3
52. 60 ad 17
. 88. 132
. . 40
109 ad 9
43ad88f.
iTivdKia. . . .
irXdToc fur Frontlange 34;
oben. 36. 37;fUrH5he . 71
irXcupiaia GOpcTpa . . 88. 127
irXiveib€C 30f.
trp6bo|uioc
irpocaTU)T€iov
irpocBcjLi^iov
irp6c9€v, Td .
irpocX€iir€iv .
irpocTvxtCciv
irOXai
. 90 ad 71
... 116
94 unten
... 52
. 43ad88f.
38f,43ad88f.
61 ad 20
... 129
CT€p€6c bei Fugen 117 ad 18
CT€p€oO irfixuc . . . 109 ad 9
CT^picpoc 43 ad 57 f.; bei
Fugen 117adl8
CToipd 108 ad 5
CTOixoc 112 ad 13
CTpu»Ma .... 36f. 108ad5
CTp\u\iaTil€\y . . . 43ad53ff.
CTuXopdrai 38
Seite.
cuinmXTOc 118*
cuvapii^TTeiv 107*
cuvcTpujvvOvai 107*
cuvTiGdvai ... 41. 57 ad 1/2
C(pOpa 115 ad 16
T^^iveiv ^lf. ad20.
111 ad 12 Mitte
T€Tpairobia .... 63 ad 38/4
Tie^vai 41
Toixici irapacTd^aTa ... 87 f.
Toixobo|ui€iv .... 113 ad 13
T6iroc .... 107*. 107 ad 5
Tpiimnr/|Xioc . 111 ad 11 Mitte
TUKiZeiv 61 ad 20
tOxoc 61ad20
OTit^c . . 20. 22. 23|5 Sp. 1. 41.
42 ad 32. 71 oben. 85
OirapxiT^KTWv . . 71. 79 ad 7/8
0ir6 c. gen. des Werkzeugs
117 ad 18
OiroPaTfjpec 85/7
Oirobo^id 108«
OiTogeiv 113adl4
OiroTO|ui/| 112
f^Hioc fiir lutf^Koc u. irdxoc . 21
X(a b^Kwcic .
Xuipiov
• •
• • •
129 ad 9/10
107M07ad5
A, Z. 7—16 links.
, Z. 5—15 rechts.
^^-^y
B, ariecbitcbt BaainacbiirteD. Verlag Ton iLar\ J.ttMmw ia W,t*Wi>«l.
Fiq.M
%
=
; 1
1
1
1
t
. ]
Fwil
,'^1
■ ■■' t1
1
Jig.E
£;
IfscJle Baninschrlrten. VctlBg lon KalV J.TT^i^mti \r %\.r»Wm.T%
Zu Inschrin 11.
ttermtaB, Orieebitcbe BsuJoscliriftea.
Yeriag lon Kat\ I.TiWrtiBi Vxi ?.\.^^"Q'w%-
2u dcn Inschririen IV-VI.
f'9' k^'
.Lnttermiinn, Oriwfti«lieJ)floiDsclirtfteii. Verlng ^on Xm\ l.tiWftM va ?.\itB.«0'«»%. \ qi=
DISSERTATI0NE8 PHIL0L06ICAE
ARGENT0MTEN8ES
SELEGTAE
VOLUMEN XIV.
ARGENTORATI
APUD CAROLUM I. TRUEBNER
•MCMX.
i
INHALT.
1. RosENMErER, LuDOvicus, Quaestiones Tertollianeae ad librum
Adversus Praxean pertinentes.
2. HiNDEXLANG, LuDwiG, SprachUcbe Untersucbungen zu
Tbeopbrasts botaniscben Scbriften.
3. Heinemann, M., Epistulae amatoriae quomodo cobaereant
cum elegus Alexandrinis.
QUAE8TI0NE8 TBRTULLIANEAE
lD LIBRUM ADVEESU8 PRAXEAN
PERTINENTE8.
SCRIPSIT
liUDOVIGUS ROSENMBYER
ARGENTORATI
APUD CAROLDM L TRUEBNER
MCMIX.
M. DuMont-Schauberg, StraOburg
KICARDO REITZENSTEIN
BRUNONI KEIL
PRAECEPTORIBUS CARISSIMIS
n-DD-
PRAEFATIO.
Cum mihi propositum sit de TertuUiaui libri, cjui in-
scribitur "Adversus Praxean', nonnuUis locis quaestiones cri-
ticas instituere, facere non possum, quin incipiam ab Aemilio
Kroymanno, quem de scriptore nostro recuperando optime
meritum esse nemo negabit, qui priores editiones inspexerit.
Cum anto eum editores ad arbitrium suum contextum con-
stituissent — excipio utique Reifferscheidium et Wissowam,
(lui primam partem editionis Yindobonensis curaverunt — , non
separassent optimos codices a deterioribus, Kroymannus in
editione sua *) rectam ingressus est viam. Primus in ^Kritische
Vorarbeiten fur den 3, und 4. Band der neuen TertuUian-
amgabe (Act Ac. Caes. Vind. 143, ann. 1900)' demonstravit,
quanti momenti Montepessulanus et Paterniacensis codices sint
ad restituendum contextum, egregiumque codicum stemma
nobis proposuit. In verbis genuinis auctori restituendis maxima
sagacitate est usus, mu]tis egregiis coniecturis persaepe diffi-
cultates e medio sustulit. Mirum non est in corrupto illo
libro me multis locis alio modo atque eum sententiae sub-
venire conatum esse — si quis perlegerit librum illius, animad-
vertet eum sescentas signasse lacunas, quibus opus non erat — .
sed certum fundamentum coniciendi me Krovmanno debere
libere equidem profiteor.
Nunc pauca de codicibus*).
Ex Cluniacensi archetypo hodie deperdito deducendi sunt
duo codices, qui nunc extant, Montepessulanus (M) — ox
*) Tertulliani operum pars lll (1906), Corp. scr. eccl. Lat. XLVII.
*) ('f. Kroymanni praefationem in ed. eius maiore et librum *Kr.
Vornrb.\ quem modo laudavi.
VI Praefatio.
quo Gorziensis bodie deperditus descriptus est — et Paterni-
aeensis (P), praeterea libri Hirsaugienses, qui, quamquam non
iam extant, tamen plane ignoti nobis non sunt, eum et Floren-
tinus codex (F) ex iis pendeat et Rhenanus iis usus sit, qui
et Oorziensis collationem in manibus habuit^). Hos i^tur
libros diligentius inspiciemus.
Montepessulanus codex (54, M) formae oblongae,
niembranaceus saec. XI ineunte est scriptus; librarius ipse
eum eorrexit (m. 1), postea pauca ab aliis sunt mutata (ul 2, 3);
ortus est codex ille, quem contulit Reifferscheidius, in coenobio
Trecensi.
Qemellus eius est Paterniacensis (439, P), qui hodie
Selestadii asservatur, formae est oblongae, scriptus et ipse XI.
saeculo, quamvis exeunte, sed muito neglegentius M codice,
(*um librarius saepius ipse correxerit, quod scripserat Beatus
Rhenanus hunc codicem variis instruxit notis, quarum eas
({uas ex Hirsaugiensibus repetiit libris vocula *aliter' insi-
gnivit; instructum ut Kroymanni verbis utar (p.XVI) "Probenio
typis describendum commodavit*. Patemiacensem contulit
Kroymannus. Ipse eundem Selestadi, ubi nunc asservatur,
denuo contuli nec non tres Rhenani editiones, in quibus ad-
notationes variaeque lectiones Rhenani propria manu scriptae
reperiuntur, quae interdum haud exigui sunt momenti. Paucis
locis alia legi atque Kroymannus.
Florentinus F (Conv. soppr. VI lo), qui in bibliotheca
Magliabechiana asservatur, chartaceus est, anno 1426 a duobus
(losoriptus libitiriis. Contra Kroymannum, qui utilem esse
putat codicem F, ut distinetius discernere possimus Rhenani
coniecturas ab eis, (^uae debuerit codicibus, dicere velim
Khenanum ipsum huic rei satis prospexisse, cum variis C!odi-
cum lectionibus verba *alias' vel *aliter* appingeret; tamen
hic codex alicuius momenti est, cum vera imago Hirsaugien-
sium depeixlitorum videatur esse (cf. Kr 241/1 app. cr.).
M Florenlinus N, qui ex Montepessulano ortus est, nihil facit ad
nos, quia liber Adversus Praxean in eo non extal.
Praefatio. VII
Codices ita inter se cohaerent:
*Cluniacensis
/
/
\
M P *Hirsaug.
I I
*Gorz. •p
B. Rhenanus
De editionibus perpauca addo. Maximi momenti suut
ties illae editiones Beati Rhenani, quae 1521, 1528, 1539
prodierunt. Sequuntur editiones: Martini Mesnarti (vulgo
I.Gangnei, Paris. 1545), Sigismundi Gelenii (Basileae
1550), lacobi Pamelii (Paris. 1579), Fr. lunii (Franekerae
1597), tum egregia editio Nicolai Rigalti, quae primum
prodiit Parisiis anno 1634, deinde compluries repetita. Saepius
Rigaltius usus est adnotationibus, quas Fulvius Ursinus
ad marginem exemplaris sui Pamelianae editionis adscripsit
fontibus tamen suis non indicatis. Multum debeo editioni
Fr. Oehleri, quae annis 1853 — 54 Lipsiae prodiit. Kroy-
manni priorem editionem iam commemoravi, ab eodemnoster
liber separatim editus est (Tubingae 1907), cuius de prae-
fatione postea disserturus sum ^).
Postremo moneo me in verbis TertuUiani laudandis maioris
editionis Krojmanni numeros secutum esse (appictis tamen,
quoad fieri potuit, editionis minpris numeris). In apparatu
critico Kroymanni editionem maiorem secutus suni; quao
ego adieci, uncinis [] significavi.
^) Hanc editionem non afTero, nisi ab editione maiore discedit.
INDEX SIGLORUM.
M = Montepessulanus a4r, saec. XI.
P = Paterniacensis 439, saec. XI.
F = Florentinus Magliabechianus Conv. soppr. VI lo» saec. XV.
R seu B. Rh. = Beatus Rhenanus.
Rt = editio princeps Beati Rhenani a. 1521 (Patemiacensi, ut
Kroymanni verbis utar, superstructa et Hirsaugiensibus
libris hodie deperditis).
R> = editio altera Beati Rhenani a. 1528.
R3 = editio tertia Beati Rhenani a. 1539.
G = lectiones libri Gorziensis a Rhenano, ut statuit KroymannuSf
non nisi in tertia editione usurpati.
Gel = editio Sigismundi Gelenii a. 1550.
Pam = editio lacobi Pamelii a. 1579.
lun = editio Francisci lunii a. 1597.
Rig -^ editio Nicolai Rigaltii a. 1634.
Urs = Fulvius Ursinus.
Lat = Latinus Latinius.
Oehlerus = editio Francisci Oehleri a. 1853—54.
Kng = Augustus Engelbrecht, qui Kroymannum adiuvit (cf. praef.
Kr p. XXXIV).
ReifT = editio (pars I) Reifferscheidii et Wissowae in Corp. scr.
eccles. Lat. (XX) a. 1890.
Kr = editio maior (pars III) Aemilii Kroymanni in Corp. scr. eccL
Lat. (XLVII) a. 1906.
Exordium sumam a capite gravissimo, in quod etiam
^roymannus plurimum insumpsit operae et laboris, quintum
^^co, quo Tertulliani doctrina de Logo primum profertur. Sed
cutti Stoicorum officinas adiisse TertuUianum satis notum sit
oainibus, priusquam ad singulos accingar locos, pauca ex
^^orum placitis ceterorumque philosophorum delibabo, ut et
5^55 et verba in memoriam legentium revocentur^). Stoicis
^&itur, etsi corporalem deum fingunt, ratio est deus, deus
^Htio cuncta efficiens, quae per omnia meat, cf. Hippolyti
^^ilos. I 21 (ed. Duncker-Schneidewin 40, 35): XpuciTnroc Kai
'^^A^ujv . . . uTtdOevTO Ktti auToi dpxr^v \xiy 9e6v tiuv TidvTiwv,
^^Ma 6vTa t6 KaOapiwTaTov, bid TtdvTiwv bl birjKeiv Tf|v 7Tp6-
^^civ auToO . . . Ipsam autem iilam providentiam vel sapien-
^^^ dei etiam Xoyov appeliant, cf. Chrysippi frg. 913 (Arnim,
^^^Oic. vet frgm. II 264, 18): El^ap|ji4vn kriv 6 toO k6c|jiou
^^oc f| X6toc tuiv iv Ti^ k6c|lhju TTpovoiqi bioiKOU|jievu)v. Ipsum
^^"Yov cum definiunt, distinguunt inter X6tov dvbidecTOv et
^7ov 7rpoq)opiK6v. Notissimam rem Zelleri verbis expUcabo
' ^^Xl 1 p. 67 ed. 3, cf. et adn. 1): «Derselbe Logos, welcher
^^^danke ist, so lang er in der Brust bleibt, wird zum Worte,
^^enn er aus ihr hervortritt» *). Haec rationis et sermonis
^istinctio initio certe non in dei X6tov translata, mox in hoc
^lxioque facta est Itaque Apio, quem esse fontem Aeliani
*) Usus sum libris: Harnack, Lehrbuch der Dogmengeschichte,
^d. 3, 1894/7; F. Loofs, Leitfaden zum Studium der D. G., ed. 4, 1906;
Xl. Heinze, Die Lehre vom Logos, 1872; A. Aall, Der Logos, 2 voU.
X 896/99.
') Praeierant et Aristoteles, qui disserit haec (Anal. post. I 10,
"^61* 24): oO ydp irpdc t6v Koj \6yov f] dir6beiEic, dXXd irpdc t6v ^v Tf|
^UX^, ^irci o<)bi cuXXoTic^6c. del ydp Cctiv dvcTf^vai irp6c t6v Koi
Xdtov, dXXd irp6c t6v fcu) X6tov oOk dei (cf. etiam Categ. 6, 4^ 34) et Plato,
qui bidvoiav modo bidXoxov ^v^xhc irpdc ^auT/|v, modo X6tov 8v ai)Ti\
-irp6c aOTnv f\ niuxi^ bi^pHcTai appellat (Theaetet. 189 e; cf. Soph. 263 e).
XIV, 1. 1
2 Ludwig Rosenmeyer,
hist an. X 29 Wellmannus ostendit (Hermes XXXI p. 249/50),
cur Aegyptii ibim Mercurio sacram voluerint, his fere verbis
exponit: Kai Ttp 'Ep|uif| hi qiaci tC^ TtaTpi riijv \6j\jjv qiiXeiTai,
4TT€i ?oiK€ t6 €i6oc T^ q)uc€i ToO XoTOU' Td fjttvtap ji^Xava
ujK\jTTT€pa T«f> T€ ciTUJ)i£viLj Kai Jvbov £incTp€q)0)idvuj XoTui TTapa-
pdXXoiTO dv, Td bk X€UKd Tij) irpoq)€pO)yi4vui T€ Kai dKOuo^^vqi
fihr\ Kai OmipdTri toO ?vbov Kai dTT^Xiu, ibc fiv €iitoic. Cf.
Plutarchi c. princ. philos. diss. c. 2, p. 777 B : t6 b^ X^t^iv 8ti buo
X6toi €{civ, 6 jjifev tvbid6€Toc #|T€|i6voc*Ep)jioO bujpov, 6 b* dv iTpo-
q>opqt bidKTopoc Kai 6pTaviK6c, SujX6v icii . . . Alii certe aut
iTpoq)opiK6v tantum ad Mercurium revocabant, velut exempli
gratia phiJosophi, quos lustinus (Apol. I 22) laudat ujuiiv toTc
Tov *Ep)ifjv X6tov tov iTupd 9€o0 dTT^XTiKov X4touciv, aut
ivbid9€Tov tantum X6tov cum illo deo coniungebant, velut
Heraclitus AUeg. Hom. 72 (p. 141 ed. Mehler): 'Ep^fjc . . .
TOUT€CTiv 6 £|iq)pujv X6toc. {iq)icTd|ui€9a toOv £tu^u)c auTOV
'Epjiifiv X^TtcOai iravTOc toO voou|i£vou KUTd qjuxi^v 4p^r]vda
Tivd 6vTa nec minus Horapollo ille I 36 : Kapbiav pouX6fi€voi
Tpdq)€iv Ipiv 2IuJTpaq)oOcr to t^P 2[ijjov'Ep^Q djK^iujTai ix&cr^c
Kapbiac Kai XoTicfiioO b€CiT6Tr).
Cum prioribus facere etiam Philonem nemo nescit; cuius
de Logo doctrinam respicienti duae res primo obtutu occur-
rent, primum, ipsis ludaeis, quo magis incorporalem deum
et supra mundum elatum mente concipiebant, eo magis altera
quasi divinitatis persona opus fuisse inter hominem deumque
intermedia, quasi minore quodam deo, cum priore tamen deo
quam artissime coniuncto, deinde e Graecorum philosophia
cum Platonicorum tum Stoicorum omnia desumpta esse,
quae huic sermonis divini notioni aliquo modo favere pos-
sent^). lam enim duae illae sectae per Posidonium quasi con-
iunctae deum piorum animis secreta sua revelantem quaere-
bant, ut in Posidoniura etiam magis quadrent, quae de Philone
Hamackius (D. G. 1 107) ait: «Die Eiufiihrung des Gedankens
') Non meum certe est quaerere, num etiam Aegyptiorum religio
aliquid contribuerit, aut exponere, quantum haec sermonis divini notio
contulerit, ut sacrae ludaeorum historiae facilius cum philosophia
vel theosophia Graecorum coniungerentur.
Quaestiones Tertullianeae ad librum Adversus Praxean pertinentes. 3
einer Offenbarungsphilosophie und die auf Skepsis, aber auch
auf vertieftem Lebensbediirfnis, ruhende Oberbietung des
absoluten Intellektualismus der griechischen Philosophie sind
die groBen, wenn auch in gewisser Weise vorher schon an-
gebahnten, Neuerungen in dem Systeme Philo's». Sed haec
et nota et alio loco tractanda. Nunc equidem hoc unum premo
Philonem ea, quae de natura sermonis docuerant Stoici, rece-
pisse et in deum sermonemque dei transtulisse, cf. de vita
Mosis II 127 (ed. Cohn et Wendland IV 229/21): hxrtbc tap 6
XoYoc Iv T€ Tip TiavTi Kai iv dvOpuuTTOu q)uc€i- KaTa |li^v t6
irdv 6 T€ TT€pi Ttuv dcu)^dTU)V Kai iTapab€iTMaTtKUjv ib€uiv, dE
u»v 6 voiiToc in&ft] Kocfioc, Kai 6 ir^pi tujv 6paTi£»v . . . d£ il»v
6 aicGiiToc ouTOC dir^T^X^TTO • iv dvGpunruj 6' 6 \xiv icrxv iv-
^ideeToc, 6 bi Tipoq^opiKOc, <Kai 6 |ui^v> old tic TTTiTn, 6 bi
T€TU)v6c du' dK€ivou ^4ujv, de Abr. 83 (IV 20/8) : bid ^xiv fap
^nc nxouc t6v TTpoq)OpiK6v X6tov aiviTT€Tai, bid toO TTaTp6c
W t6v ^T^MOva voOv — TTaTfip Tdp 6 dvbid9€Toc q)uc€i toO
T€Tiuvo0 TTp€CpuT€p6c T€ UL)V . . ., dc migr. Abr. 71 (II 282/10):
%0c ... 6 \iiv TTTiTtl loiK€v, 6 bi dTTopporj, TTTiTrt |Li^v 6 iv
omvoi(ji, TTpoq)opd bi #) bid CTOjiaToc Kai tXujtttic dTTOppoQ:
^^aes filium vel emanationem rationis sermonem dici.
Sed priusquam haec persequamur, quoniam Tertullianus
'^^ loco de natura sermonis disserit, diligentius perlustremus,
fl^^Jcl de illa docuerint Stoici. Incipiamus a ioco Galeni (De Plac.
%pocr. et Plat. n 5 ; ed. Kiihn V 241 sqq. ; frgm. Stoic. m 215,
S' 29 1)), qui Stoicos rationis sedem in corde, non in capite
P^^Viisse dicit, quoniam sermo ab illa individuus inde pro-
^^^tur; Zenonem primum affert: Oujvfi 6id q)dpuTTOC x^P^^-
^* ^^ i^v dTT6 ToO dTK€q)dXou x^po^ca, ouk fiv bid q)dpuTTOC
^X^pei. ge€v bi X6toc, Kai q)ujvf| 4k€T6€v x^P^^- X6toc bi
^]^^ biavoiac XiD^eX, djcr' ouk iv t^ dTX^q^dXiiJ dcTiv f| bidvoia.
^^^* auT6v bf\ toOtov Xotov AiOT^vnc (6 BaPuXuJVioc sc.) ou
'^^"^c Tf|v aOTfjV dpujTqt X4£iv, dXX' djb€ . . . dXXd ^f|V KdK€ivo
^^>l6k t6 t6v X6tov 4k ttic biavoiac 4KTT4|uiTT€c6ai. Jvioi toOv
*^\ 6pi2;6)i€voi auT6v qiaciv €ivai q)U)vf|v aiiiaivoucav, dTT6
ivQivoiac 4ktt€^tto|i4vtiv. Magni momenti est Chrysippi sen-
*) Afferam semper lectiones lohannis ab Arnim.
1*
4 Ludwig Rosenmeyer,
tentia (1. c. p. 242 ; frgra. Stoic. H 244, frg. 894) : 'EOXotov W,
etc 8 TiTVOVTai al dv toOtiu cnfiaciai, Kai 4E ou <6> Xotoc,
dKewo €ivai t6 Kupi€uov ttic ipuxnc M^poc. ou TOip SXh\ [xiv [f|]
m\fi\ XoTOu icily, dWx) bfe biavoiac, ovbi dXXti jui^v cpuiviic
TTfiT^, dlXXn bi XoTOu, oub^ t6 6Xov diTXujc dXXTi cpuivnc TniTn
icriv, dXXo bk t6 Kupi€Oov ttic \\fvxf\c |Li€poc\ — toioOtoic bt
Kai Tf|v btdvoiav cu^qxuvuic dq)opi2I6|i€voi X^touciv auTfjv TniTi?|v
eivai XoTOu. — 'T6 Tdp 8Xov 89€v 6 Xotoc dKTr€^7r€Tai, dK€Tc€ bex
Kai t6v 6iaXoTiC|i6v TiTV€c0ai Kai Tdc 6iavoric€ic Kai Tdc jieX^Tac
Tujv Mc€U)v, Ka6dTT€p l(pr\v . . .' Idem Galenus in eodem opere
III 7, (Kuhn V343, frgm. Stoic. II 250, frg. 903) ubi Chrysippum
laudavit dicentem : Eu |uidXa bfe TrapiCTdci t6 X€t6^€vov, u)c f qpnv,
Kai ai iv aOTOic T^vofievai fxeX^Tai Kai ^fic€u)v Kai tujv irapa-
nXnciuiv. 4v & Tdp TaOTa irdvTa cuvT^XeiTai, TrdvTujc €uXotov
iv dKeivu) Kai Tf|v toO Xotou bidEobov Tiv€c9ai, Kai X^t^iv fmdc
Kai biavo€ic9ai k^t' 4k€ivo, ipse pergit (344/4) : dXn9fi TaOTa
Tpdq)€ic, d) Xpuci7nT€. Ka9' 5 Tdp 4v feauToic |i€X€Tu»|ui€v, f\ Kai
^€Td ciTTic bi€E€px6^€9a biavoou|ui€VOi, toOt6 dcTi t6 XoTi2I6)yi€VOV.
Deinde Chrysippo sententiam adscribit (345/4) tuiv biaXoTiciiuiv
f||uidc aic9dv€c9ai KaTd Tf|v Kapbiav tivo^€Vujv et mox eiusdeni
verbis pergit (Arnim. 1. c.): 'Ato Tdp ttic biavoiac, (pr\d, b€i
X^T^iv Kai 4v feauTijj X4t€iv [f\ q)ujvf|v bi€Ei4vai] Kai biavo€Tc9ai
Kai iv taUTOTc q)U)Vf|y bl€El€Vai Kai dKTbc iK7T€|Ll7T€lV.
VidesStoicorum doctrinam exscribere lohannem Damasce*
num, qui De fide orthodoxa II, xxi (Migne 94, p. 940 B)
praebet haec:
TT€pi 4vbia9iTou X6tou Kai 7Tpoq)opiKoO. ITdXiv bi
biaip^Trai t6 Xotik6v if\c Miuxnc €Tc t€ t6v 4vbid9€TOV X6tov
Kai €ic t6v 7Tpoq)opiK6v. "Ecri bi 4vbid9€TOC ^iv X6toc Kivrma
TflC qJUXnC 4v TIU biaXOTlCTlKU) TIV6|LI€V0V dv€u Tiv6c dK-
q)U)vr|C€u)c ' 69€v TToXXdKtc Kai ciu)7tu)vt€C X6tov 5Xov iv iao-
ToTc bi€E€px6|ui€9a, Kai 4v toTc 6v€ipoic biaX€T6ji€9a' Kard
toOto bi ikidXiCTa XoTiKoi 7TdvT€C ic\iiv, Kai Tdp ol ^k t€V€Tiic
KU)q)oi f| ol btd Tt v6cii^a F| 7Td9oc Tf|v q)u)vf|V d7TopaX6vT€c
oub^v fjTTov XoTtKoi €ictv. *0 bi 7Tpoq)optK6c X6toc iv tQ q)u)vQ
Kai iv TaTc btaX^KTOic Tf|v ivdpT€tav Ix^^- S^TOuv 6 btd tXwcoic
Kai crd^aToc 7Tpoq)€p6)i€VOC X6toc. bt6 Kai 7Tpoq)optK6c X^T^Tat*
Quaestiones Tertullianeae ad librum Adversus Praxean pertinentes. 5
lcTi bk dlTTtXoc vori^aTOc. KaTa toOto bi Kai XaXriTiKoi X€t6-
|i€9o. Magni momenti est, quod sequenti in capite (xxii,
944 A) scriptum legimus : ' H . . . ^vGuiincic . . . 4auTf|v pacavi-
caca Kai dvaKpivaca Tr|V Miuxi^v irpoc t6 voou^€vov, q)p6vncic
dvo^dZ^Tai. 'H bfc q)p6vTicic TrXaTuvBcica ttoi€it6v biaXoxic-
fi6v, 4vbid9€TOv X6tov 6vo|Jia2;6|ui€vov 8v dpiZ[6|Li€Voi
cpaci Kivnjia M^wxnc TrXnP^CTaTov iv Ttu biaXoTiCTiKiu
T€v6|Li€V0V, dv€u Tivoc feKq)UJvf|C€U)C, li ou Tov Ttpoq^opiKOV
X6tov q)aci 7rpo^px€c9ai, tov bid T^w)ccric XaXou^€VOV.
lam igitur ad ipsa TertuUiani verba explananda et emen-
danda accedamus. Liceat totum caput, ut a Kroymanno editum
est, in medium proferre (232/28 Kr ed. mai. — 6/1 ed. min.):
Sed quia duos unum volunt esse, ut idem pater et f ilius habea-
tur, oportet et totum de filio examinari, an sit et (233/1) qui sit
et quomodo sit, et ita res ipsa formam suam scripturis, et inter-
pretationibus earum patrocinantem, vindicabit. aiunt quidam et
Genesim in Hebraico ita incipere: in principio deus fecit 5
sibi filium. hoc ut firmum non sit, (5) alia me argumenta
deducunt de ipsa dei dispositione, qua fuit ante mundi consti-
tutionem ad usque filii generationem. ante omnia enim deus
erat solus, ipse sibi et mundus et locus et orania, solus autem,
quia nihil aliud extrinsecus praeter illum. ceterum ne tunc lo
quidem solus; habebat enim (10) secum quam habebat in
semetipso, rationem suam scilicet. rationalis enim deus, et
f ratio in ipsum prius et ita ab ipso omnia. quae ratio sensus
ipsius est, hanc Graeci X6tov dicunt, quo vocabulo etiam
sermonem appellamus, ideoque iam in usu est nostrorum per i5
simplicitatem interpretationis (15) sermonem dicere in pri-
mordio apud deum fuisse, cum magis rationem competat,
1 esse volunt F; 2 oportet in totum susp. Kr\ 3 ipsa res P (t»-
veriit ordinem R); 4 patrocinantem Kr: patrocinantibus PMF; quidam
Ciacconius : quidem PMF ; 6 argumenta me F ; 7 deducunt == docetUj
iU deductor (229/2) = doctor; de Kr: ab PMF ; 10 aliud om. P ; 12 ra-
tionem, suam scilicet Oehlerus\ 13 ipsum MP {corr. a in o R), ipso
FR vulgo] et ratio in ipsum <ipso> prius et ita ab ipso alia suap. Kr;
14 est. hanc vutgo ; 17 ad competat adn. Kr : scil. dicere in primordio
apud deum fuisse;
6 Lndwig Rosenmeyer,
[antiqaiorem haberi] quia non seimonalis a princlpio sit ratio-
nalis deus [etiam ante principium] et qoia ipse qaoque sermo
'20 ratione consistens priorem eam ut substantiam suam ostendat
tamen et sic nihil interest nam etsi deus (20) nondum ser-
monem suum miserat, proinde eum cum ipsa et in ipsa ratione
intra semetipsum habebat, tacite cogitanto et disponendo se-
cum quae per sermonem mox erat dicturus. cum ratione
25 enim sua cogitans atque disponens <sermone, > sermonem
eam efficiebat, quam sermone tractabat id quo facilius in-
teilegas, (25) ex te ipso, amo, recognosce ut ex imagine et
similitudine (234/1) dei, quod habeas et tu in temetipso ra-
tionem, qui es animal rationaie, a rationali scilicet artifice
30 non tantum factus, sed etiam ex substantia ipsius animatus.
vide, cum tacitus tecum ipse congrederis ratione, hoc ipsum
agi intra te occurente (5) ea tibi cum sermone ad omnem co-
gitatus tui motum, ad omneni sensus tui pulsum. quodcum-
que cogitaveris, sermo est; quodcumque senseris, <o>ratio
35 est loquaris illud necesse est in animo, et dum loqueris,
conlocutorem pateris sermonem, in quo inest haec ipsa ratio,
qua cum eo cogitans (10) loquaris, per quem loquens cogitas.
ita secundus quodanimodo in te est sermo. [per quem loqueris
cogitando et per quem cogitas loquendo; ipse sermo alius
40 est] quanto ergo plenius hoc [agitur] in deo, cuius tu quoque
imago et similitudo censeris? [quod habeat in se etiam ta-
cendo rationem et in (15) ratione sermonem] possum itaque
non temere praestruxisse et tunc deum ante universitatis
constitutionem solum non fuisse, habenteminsemetipso proinde
18 antiquiorem haberi Beclusit Kr\ sit Kr\ sed PMF; 19 etiam
ante principium aedustt Kr ; 25 sermone addidU Kr; 26 id quo Kr: id
quod MF, idque quo P; 27 amo, recognosce Kr: amore cognosce MF, a
me recognose P, ante recognosce Urs ; 28 quod MF, quo P, quam Urs ;
32 agi R' : age PMR* ; 34 oratio Kr: ratio PMF; 35 necesse est in animo
MP {inveriit ordinem B secundum Hirsaugiensem), in animo necesse
est FR f>ulgo\ 36 in quo est lex ipsa ratio F; 38 secundus = ut
adn, Kr secunda, id est alia persona (cf. supra conlocutorem pateris
sermonem et quae infra sequuntur l, 42 sqq.) \ 38/40 per quem — alius
est sedusit Kr\ 40 quanto R': quando PMFR'; agitur sedusit Kr\
41/42 quod habeat — sermonem sedusit Kr.
Quaestiones Tertullianeae ad libram Adversus Praxean pertinentes. 7
rationem et in ratione sermonem, quem secundum a se fe- 45
eerat agitando intra se.
46 fecerat Kr: faceret PMF; 4tQ cogitando 8U8p. Eng.
Nunc vertamur ad singulos locos. Ineunte capite scrip-
tum legimus: *Sed^) quia duos unum volunt esse, ut idem
pater et filius habeatur, oportet et totum (in totum susp. Kr)
de filio examinari, an sit et qui sit et quomodo sit, et ita
res ipsa formam suam scripturis, et interpretationibus earum
patrocinantem (patrocinantibus PMP), vindicabit*.
Haud recte Kroymannus bonam illam codicum lectionem
immutare conatus est. luris consultumTertullianum ibi cognos-
cimus, qui quasi iudieium introducit: in iudicio versatur rei
forma, testimonia sunt scripturae, interpretationes sunt quasi
advocati aut patroni, qui illi succurrunt. Quare dilucidum est
atque perspicuum: 'et ita res ipsa formam suam scripturis et
interpretationibus [earum] patrocinantibus (sc. ei formae) vindi-
cabit (= wird verteidigen, sicher steUen). Fortasse ut acrius
sententiam pronuntiemus, pro illo *earum' 'ei* non modo
mente supplendum, sed scribendum est. Hoc autem nihil re-
fert Ad figuram velim conferas De test. an. I (Reiff. 134/13):
'. . . nihil nos aut novum aut portentosum suscepisse, de quo
non etiam coromunes et publicae litterae ad suffragium nobis
patrocinentur, . . . ' Paulo antea Kroymannus recte haesit in
'et totum* et scribendum suspicatur *in totum', quod in con-
textum recipere non dubito').
Transimus nunc ad locum, qui hoc multo est difficilior:
apud nos p. 5/10, apud Kr 233/9 — 6/11: •ceterum ne tunc
quidem solus; habebat enim secum quam habebat in semet-
ipso, rationem suam scilicet. rationalis enim deus, et f ratio
in ipsum prius (in ipso prius FR vtdgo; in ipsum <ipso> prius
Busp. Kr) et ita ab ipso omnia (et ita ab ipso alia susp. Kr).
quae ratio sensus ipsius est, hanc...'
^) bi locis exscribendis ut hic ita semper Kroymanni editionem
maiorem sequar eiusque aiferam lectionem.
*) a. De baptismo c. II (ReifT. 201/17): 'ad fidem labefactandam
vel in totum non recipiendam*.
8 Ludwig Rosenmeyer,
Codicum lectionem veram non esse Kjoymannas recte
intellexit et bene exposuit (pag. 66 ed. min.): «Lesen wir niit
der schlechteren Ueberlieferung, wie bisher geschehen ist,
in ipso, so hatten wir: und die Yernunft ist in ihm
*das friihere* und so stammt von ihm alles. Dies ergibt
einen nicht einmal in sich klaren Gedanken ; wenigstens muBte
man dann weiter andem: ab ipsa = von ihr, namlich der
ratio. Aber auch mit dieser Aenderung ware in unserm Zu-
sammenhang nichts gewonnen. Denn nicht daB von der ratio,
dem XoTOC, das Universum stamme (cf. Joh. 1, i), soll liier
bewiesen werden, sondem daB sie ein Zweites in Gott ist».
Hactenus cum Kroymanno consentio, sed verba quae sequuntur
nullo modo probare possum. Profert enim haec: «Gott ist
sowohl das Subjekt als auch das Objekt seines SelbstbewuBt-
seins oder seines Sichselbsterkennens ; die ratio ist das Sub-
jekt, Gott selbst das Objekt Insofera aber das Subjekt als
Erkennendes das prius, das Erkannte als Objekt das posterius
ist, ist von Anfang an in Gott eine Zweiheit». Priora agnos-
cere possum. Dubitari non potest, quin ratio, quae cogi-
tat, subiectum sit, cum id, de quo ratio cogitat, h. e. deum
quasi obiectum nominare possimus. Quomodo autem dicere
potuit subiectum ut cognoscens prius esse, obiectum ut co-
gnitum posterius?^). Haud recta est conclusio illa: *et ratio
in ipsum ipso prius et ita ab ipso alia*. Nullo modo ratio
deo est prior, — quod quidem scribere mallem quam *prius*,
si Kroymannum sequi possem — et obstarent omnia ea, quae
supra quasi per prooemium praefati sumus. Certe antiqua
interpunctione restituta ita scribendum est : *et ratio in<tra >
ipsum prius et ita in ipso onmia, quia ratio sensus ipsius
est*. 'Prius* illud adiectum est, quia subauditur: postea ut
sermo extra ipsum. Firmatur hoc sequentibus verbis: *ser-
monem dicere in primordio apud deum fuisse, cum magis
rationem competat antiquiorem haberi . . . quia ipse quo-
que sermo ratione consistens priorem eam ut substantiam
suam ostendat*. Conchidi non posse *et ita ab ipso omnia*
^) Idem Kroymanno obicit Jiilicher, qui Theol. Literaturzeitung
1908, Nr. 14 iudicat de Kroymanni editione minore.
Quaestiones TertuUianeae ad librum Adversus Praxean pertinentes. 9
iam dixit Kroymannus, sed *et ita ab ipso alia' ad nostram
lectionem *ratio intra ipsum prius' non iam quadrat Prae-
terea *quae ratio' rectum esse mihi non videtur; nescio
quid illud *quae' sibi velit; certo coniungendum est: *et ita
in ipso omnia, quia ratio sensus ipsius est/ Agitur enim de
vu) ^auTov vooOvTi, ut recentiores dixerunt Neoplatonici velut
Pseudoiamblichus, qui de Myst. VIII 3 illum antiquissimum de-
orum qui Cmeph audiat, Aegyptiis esse dicit. Ad nostra verba
velim conferas 235/8 — 7/28: Hpsumprimumprotulitsermonem,
habentem in se individuas suas < socias, > rationem et sophiam,
ut per ipsum fierent universa, per quem erant cogitata atque
disposita, immo et facta iam, quantum in dei sensu'. Ad
*et ita in ipso omnia' cf. supra *ipse sibi et mundus et
locus et omnia', Hippolyti Eic xriv aipeciv Norjiou tiv6c
(Migne 10, sivB): TTctvTa b^ r^v iv auTUi, auTOC bi fjy t6 Trdv.
Nunc ad sequentia verba: hanc rationem Graeci appellant
X6tov, quae vox apud Latinos etiam verbum seu sermonem
significat, quare simplicitatis causa sermonem in primordio apud
deumfuisse illi dicunt,*cum magis* (p.5/17 apud nos; sequor co-
dices) *rationem competat antiquiorem haberi, quia non sermo-
nalis a principio, sed rationalis deus etiam ante principium . . .'
Kroymannus verba •antiquiorem haberi' (233/16 — 6/18) et
*etiara ante principium* (v. seq.) seclusit hac explicatione addita :
«Hier sind die Worte *antiquiorem haberi' eine handgreifliche
Interpolation. Denn nach dem Satze: *und darum hat man
sich bei uns infolge der Einfalt der Ubersetzung gewohnt
zu sagen, im Anfang sei der *sermo' bei Qott gewesen*,
kann der folgende adversative Gedanke nur lauten: *wahrend
es richtiger ware zu sagen: die ratio*. Statt dessen steht da:
'wahrend es richtiger ware, daB man die ratio fiir die altere
hielte*. Das ist nicht nur gegen die Logik, sondem auch
insofem miBverstandlich, als man das Wort *alter' doch
nach dem Vorhergehenden nur so ausdeuten konnte, daB
die ratio also bereits vor dem principium dagewesen sei.
XJnd das ware ein Unsinn, da principium im vorhergehen-
den nicht den durch die Weltschopfung gesetzten Anfang,
sondem den Uranfang des Seins tiberhaupt (von Ewigkeit
16 Ludwig Rosenmeyer,
firmum non sit, (5) alia me argumenta deducunt de ipsa
dispositione, qua fait ante mundi constitationem ad usqae
filii generationem. ante omnia enim deus erat solus, ipse
10 sibi et mundus et locus et omnia, solus autem, quia nihil
aliud extrinsecus praeter illum. ceterum ne tunc quidem solus;
habebat enim (10) secum quam habebat in semetipso, ra-
tionem suam scilicet. rationalis enim deus, et ratio in<tra>
ipsum prius et ita in ipso omnia, quia ratio sensus ipsios
15 est. hanc Graeci Xotov dicunt, quo vocabulo etiam sermonem
appellamus, ideoque iam in usu est nostrorum per simplici-
tatem interpretationis (15) sermonem dicere in primordio apud
deum fuisse, cum magis rationem competat antiquiorem haberi»
quia non sermonalis a principio, sed rationalis deus etianc^
20 ante principium, et quia ipse quoque sermo ratione consisten^
priorem eam ut substantiam suam ostendat tamen et sic?^
nihil interest. nam etsi deus (20) nondum sermonem suum
^e^miserat, proinde eum cum ipsa et in ipsa ratioue intra
semetipsum habebat, tacite cogitando et disponendo secum
25 quae per serraonem mox erat dicturus. cum ratione enim
sua cogitans atque disponens, sermonem eam efficiebat cum
sermone tractabat. id quo facilius (25) intellegas, ex te ipso,
homo, recognosce ut ex imagine et similitudine (234. 1) deum,
quod habeas et tu in temetipso rationem, qui es animal ra-
30 tionale, a rationali scilicet artifice non tantum factiis, sed
etiam ex substantia ipsius animatus. vide cum tacitus teeura
7 argumenta me F ; deducunt = docent^ ut deductor (229, 2) = dodor ;
de Kr: ab PMF; 11 aliud om. P; 13 rationem, suam sciHcet Oehleru$\
14 ipsum MP (corr. xl in o R), ipso FR vulgo^ et ratio in ipsum <ipso>
prius et ita ab ipso alia susp. Kr : et ratio in^tra^ ipsum prius et ita
in ipso omnia acripei; quia ratio scripsi: quae ratio PMF; 15 est.
hanc vulgo : est, hanc Kr; 18 competat scil. dicere in primordio
apud deum fuisse adnot. Kr, qui antiquiorem haberi seclusit ; 19 sed
PMF, sit Kr; etiam ante principium sed. Kr; 23 emiserat scripei:
miserat PMF vulgo ; 26 disponens PMF, disponens sermone Kr ; cum
sermone scripsi : quam sermone PMF ; 27 id quo Kr : id quod MF,
idque quo P ; 28 homo, recognosce acripsi : amore cognosce MF, a mc
recognosce P, ante recognosce UrSj amo recognosce Kr; deum scripsi:
dei PMF ; 29 quod MF, quo P, quam Urs.
Quaestiones Tertullianeae ad librum Adverses Praxean pertinentes. 17
ipse congrederis ratione, hoc ipsum agi intra te occurrente
(5) ea tibi ciim sermone ad omnem cogitatus tui motum, ad
omnem sensus tui puisum. quodcumque cogitaveris, sermo
est; quodcumque senseris, ratio est. loquaris illud necesse 35
est in animo^ et dum loqueris, conlocutorem pateris sermonem,
in quo inest haec ipsa ratio, qu<i>a cum eo cogitans (10)
loquaris, per quem loquens cogitas. ita secundus quodam-
modo in te est sermo, per quem loqueris cogitando et per
queni cogitas loquendo; ipse sermo alius est quanto ergo 40
plenius hoc ag<nosc>itur in deo, cuius tu quoque imago et
similitudo censeris, quod habeat in se etiam tacendo rationem
et in (15) ratione sermonem! possum itaque non temere
praestruxisse et tunc deum ante universitatis constitutionem
solum non fuisse, habentem in semetipso proinde rationem 45
et in ratione sermonem, quem secundum a se faceret agi-
tando intra se.
32 agi R^: age PMR* ; 35 ratio PMF, oratio Kr\ necesse est in
*^iino MP (invertit ordinem R secundum Hirsaugiensem) , in animo
^ecesse est FR milgo] 37 in quo est lex ipsa ratio F; quia acripsi:
^a PMF vulgo ; 38 loquaris PMF, loqueris fori, ; *secundus = secunda
^» eae alia persona (cf. supra conlocutorem pateris sermonem et quae
^ra, sequuntur l. 43 sqq.)' adnot, Kr ; 39/40 per quem loqueris — alius
^sf«cc/. Xr; 40 quanto R*: quando PMFR»; 41 agnoscitur scripsi:
^SitvLT PMF, seclus, Kr\ 42/43 quod habeat — sermonem sed. Kr\
^fa.ceret PMF, fecerat Kr\ cogitando susp. Eng.
XIV, 1.
18 Lndwig Rosenmeyer,
De capitibus VII— Vin.
VII. Et hoc loco optimura esse puto caput, quale Kroy-
mannus edidit, maxima ex parte in medium proferre.
(235/14 — 8/1) Tunc igitur etiam ipse sermo speciem et
omatum suum (15) sumit, sonum et vocem, cum dicit deus:
fiat lux. haec est nativitas perfecta sermonis, dum ex deo
procedit conditus ab eo primum ad cogitatum in nomine
5 sophiae : dominus condidit me initium viarum, dehinc
generatus ad effectum: cum pararet caelum, aderam illi,
exinde eum (20) patrem sibi faciens, de quo procedendo *,
filius factus est, primogenitus, ut ante omnia genitus, et uni-
genitus, ut solus ex deo genitus, proprie de vulva cordis
10 ipsius, secundum quod et pater ipse testatur: eructavit cor
meum sermonem optimum. ad quem deinceps gaudens
proinde gaudentem (25) in persona illius: filius meus es
tu, < inquit, > ego hodie genui te, et: ante luciferum
genui te. sic et filius ex (236/1) sua persona profitetur
15 patrem in nomine sophiae: dominus condidit me initium
viarum in opera sua; ante omnes autem colles gene-
ravit me. nam si hic quidem sophia videtur dicere conditam
se a domino in opera et vias (5) eius, alibi autem per ser-
monem ostenditur omnia facta esse et sine iUo nihil factum,
20 sicut et rursum: sermone eius caeli confirmati sunt
et spiritu eius omnes vires eorum, utique eo spiritu,
qui sermoni inerat, apparet unam eandemque vim esse nunc
in nomine sophiae nunc in appellatione (10) sermonis, quae
6 illi <simul. > exinde Pam; 7 patrem MF, parem P mdgiQ
[patrem P, t litt, a libr, extincta]\ laeunam signavit Kr : generator
intercidisae putat {cf, 236/ 15), de quo procedendo <fit> filius, factus est
primogenitus Kr in ed, min, ; 12 gaudentem in Pam : gaudenti in PMFR \
gaudentem R^; 13 inquit addidit Kr; et ante luciferum genui te am. F;
16 in opera sua RF, in sua opera M {corr. m. i) P ; 22 sermone M.
Quaestiones Tertullianeae ad librum Adversus Praxean pertinentes. 19
initiiini accepit viarum in dei opera et qaae caelam con-
firmavit, per qaam omnia facta sunt et siue qua nihil factum 25
est. nec diutius de isto, quasi non ipse sit sermo et in
sophiae et in rationis et in omnis divini animi et spiritus
nomine, qui filius factus est dei, de quo prodeundo (15)
generatus est ergo, inquis, das aliquam substantiam esse
sermonem, spiritu et sophiae traditione constructam? plane. ao
non vis enim eum substantivum habere in re per substantiae
proprietatem, < ne > ut res et persona quaedam videri possit
et ita capiat secundus a deo constitutus duos efficere (20)
patrem et fiiium, deum et sermonem. quid est enim, dicis,
sermo, nisi vox et sonus oris et, sicut grammatici tradunt, 35
aer offensus, intellegibilis auditu, ceterum vacuum nescio
quid et inane et incorporale? at ego nihil dico de deo inane
6t vacuum prodire potuisse, ut non de inani et vacuo pro-
Jatum (25), nec carere substantia quod de tanta substantia
processit et tantas substantias fecit; fecit enim et ipse quae 40
fecta sunt (237/1) per illum. <aut> quale est, ut nihil sit
^Pse, sine quo nihil factum est, ut inanis solida et vacuus
pleua et incorporalis corporalia sit operatus? . . .
28 est (m. P {(idd. R m mg. ex Hirsaugienst) ; 29 dare = ati'
^^fnen^ ut videtur {adn. Kr) ; 30 plane. non vis enim MFGR, plane
^ovinms P ; 32 ne add. Kr^ qui adnotat : *ut res et persona inteUege :
^^ res ita et persona * ; 33 capiat R » : capias PMFR » ; 34 dicis Kr :
dices PMF; 35 sermo R: sermoni P {eorr. R) MF; 38 prodire R:
Pfc>dere P {eorr. R) MF; 39 quod de tanta substantia om. P {add. R ex
"^^•nugienst) ; 40 tantas substantias RF, tanta substantias M (tantas
^- ■5), tanta substantia P {corr. R) ; 41 aut addidit Kr.
Vertamur nunc ad prima nostri capitis verba. Agitur ibi
^^ sententiis, quae quid sibi velint, satis apparet Enumerantur
s®^*nionis nascentis quasi singula raomenta scripturae verbis
coitiprobata .
conditus — sophiae : dominus — viarum,
dehinc — effectum : cum — aderam illi,
SBquentia TertuUiani ipsius confirmantur verbis, de quibus
i^fra plenius disputabitur ; sequitur:
primogenitus : ut ante omnia genitus,
et unigenitus: ut solus ex deo genitus.
2*
20 Ludwig Rosenmeyer,
Ante omnia restituenda est sententia *euni pa(t)rem sibi
faciens*. *de quo', h. e. de patre, nemo dubitabit, quin refe-
rendum sit ad 'eum*, in quo igitur significatio *pater*, inest;
•pater' cum sit huius sententiae obiectum, subiectum esse
non potest, quare *filius* subiectum est. Si consideramus id,
quod de bona sententiarum compositione modo diximus, vel
inde *filium* esse subiectum intellegi potest. Bepetamus:
*conditus — sophiae* : id est filius.
•dehinc — effectum* : id est filius.
*exinde — faciens' : id est filius.
A filio patrem filio parem factum esse absurdum est;
•patrem* igitur scribendum est, quod omnes praebent codices,
quod et MP codicum archetypus praebuit, solus P codicis
librarius seu m. 2. (plane hoc distinguere non potui) *patrem*
in *parem' correxit, quem R aliique sunt secuti. Quamquam
audacius haec verba *eum patrem sibi faciens' dicta sunt, tamen
mutare nolim; cf. c. X (241/14—12/32) *non ergo ero pater, quia
filium non habeo, qui facit patrem.* et ibidem (240/19 — 12/10)
'atquin pater filium facit et patrem filius*. Sed Kroymannus
verba *de quo procedendo fiiius factus est' mutare voluit
Recte intellexit toti enuntiato verbum deesse ad quod parti-
cipia se adiungerent, cognovitque *exinde et' nihii novi afferre,
quamquam necessario commemorandum erat filium ex patre
exiisse; in ed. mai. igitur *filius factus est* verba sententiae
primariae reddidit et ante ea lacunam signavit, quod fieri non
posse satis apparet: *de quo procedendo filius factus est' ser-
vandum est, quod respondet sententiae *eum patrem sibi faciens'.
Nec felicius in editione minore restituere conatus est con-
textum : 'de quo procedendo <fit> filius, factus est primogeni-
tus ..." De ea enim re cum maxime agitur, quod filius ille factuR
est^ non quod primogenitus est et unigenitus. Alio loco men-
dum quaerendum est. Cum, ut iam diximus, verbis *exinde
eum patrem sibi faciens' nihil novi afferatur, haereo in voce
•exinde*. Si cum Reitzensteinio *exinde' mutaverimus in *exiit',
omnes difficultates e medio sublatae erunt. Sententia nunc
est : *exiit eum patrem sibi faciens, de quo procedendo filius
factus est, primogenitus . . .* Ea re, quod exit 6 X6toc, 6 voOc
Quaestiones TertuUianeae ad librnm Adversus Praxean pertinentes. 21
fit pater, 6 X6toc filius^), antea unum erant; cf. 236114 (8127)
filius factus est dei, de quo prodeundo generatus est*. Nunc
participia, quae sequuntur, egregie se adiungunt. Ad con-
finnandara hanc couiecturam cf. c. XXII (268/26 — 35/5): •ego
enim ex deo exin et veni, — et tamen non separamus, licet exisse
dixerit, ut quidam arripiunt huius dicti occasionem; exivit
^J^m a patre ut radius ex sole . . .'«), c. XXIII (273/8—38/20) :
sciens lesus omnia sibi tradita a patre esse et se ex deo
^tisse et ad deum vadere. sed Praxeas ipsum vult patrem
^e semetipso exisse . . .', c.XXIV (274/25—39/31): 'qma ^go
e^ deo exivi et veni . . .'
lam vertamur ad locum p. 19/29 (236/15—8/28)3): Prius-
^i^^m singula tractemus, rem ipsam explicemus. Egregie Har-
^^olius (1. c. n 285 adnot 1): «Die Gottheit ist der substantia,
^^ status, der potestas, der virtus nach eine, es gibt nur
^^ ^e gottliche Substanz . . . In dieser einen Substanz ist keine
^^ l^aratio oder divisio oder dispersio oder divereitas, wohl aber
^^^^e distributio, distinctio, dispositio, dispensatio, kurz eine
^^^ovo)Liia, eine differentia per distinctionem. Daher ist die
^^itas substantiae keino singularitas numeri — Gott ist nicht
^^cus et singularis — , sondern sie umfaBt drei nomina resp.
. ^^ecies, formae, gradus, res, personae . . . Keine von ihnen
^^ " eine bloBe Eigenschaft, vielmehr ist jede eine substantiva
^s ex ipsius dei substantia . . . Die(se) drei Gradus oder
ersonen unterscheiden sich durch die proprietas und die
^^^nditio, nicht aber durch die Substanz». Persaepe substan-
ae voce utitur Tertullianus, exempli gratia nostr. libr. c. II
^) Cf. Philonis de vita Mos. II (127) bnrdc yap 6 X6toc ly xe xq)
^avrl Kol ^v dvepdjTTOu q)Oc€i . . . ^v dvOpiijTr^) b' 6 [xiv ^cnv ^vbid-
^€Toc, 6 b^ irpoq)opiK6c, < Kai 6 \iiy > oTd xic 'nryi^y 6 bi T^fujvdc dir'
f^KcCvou {)^uiv. et de Abr. 83 bid ixiv Toip ^f^c i\xo^c xdv irpocpopiKov
X6tov alviTT€Tai, bid tou iraTpdc bi Tdv ^T^M^va voOv — iraTi?|p t^P
6 ^vbidOcToc q)Oc€i toO tctiuvoO irp€CpuT€p6c ye ibw , . . \. p. 3.
*) Fortasse 'exivit' et nostro loco restituendum est, nisi quod
facihus expHcatur exiii ex exiit ortum.
5) Ad Kroymanni apparatum criticum addo ad 19/31 (236/17—8/30)
R* in mg. praebere: 'alias, non vis enim . . . in se . . .', ad 19/32
(236/18—8/31) : et res P, libr. carr. in ut res.
22 Ludwig Rosenmeyer,
(229/26—3/17)^): *quasi non sic quoque unus sit omDia,dum
ex uno omnia, per substantiae scilicet unitatem, et nihilo-
minus custodiatur oikonomiae sacramentum, quae unitatem in
trinitatem disponit, tres dirimens <et> patrem et filiumetspiri-
tum sanctum, tres autem non statu, sed gradu, nec substantia^sed
forma, nec potestate, sed specie, unius autem substantiae . . .';
c. ni (231/18 — 4/28): *tam consortibus substantiae patris' et
paulo infra (c. IV inc.) : "ceterum qui filium non aliunde deduco-,
sed de substantia patris . . .', c. XXVI (278/13—43/4) : *quod<si>
deus dei tamquam, substantiva res, non erit ipse deus, sed hac-
tenus deus, qua ex ipsius dei substantia* *) ; cf. praeterea Adv.
Hermog. c. in (128/21) •scilicet deus substantiae ipsius nomen,
id est divinitatis, dominus vero non substantiae, sed pote-
statis. substantia semper fuit cum suo nomine, quod est deus'.
Similia et Hippolytus affert Eic Trjv tfipeciv NorJTOu tiv6c a VII
(Migne 10, sisa): T6 fap 'dciLi^v' ouk dq)' kvbc Xet^fievov, dXX'
im < buoTv > buo 7Tp6cuj7Ta tteiHev, buvaiiiiv bl jiiav '). C. XIV
(821 A) Auo )Li^v ouK dpui Geouc, dXX' f| 4va, iTp6cujiTa bl
buo, oiKOVO|i{(ji*) bk TpiTTiv Tf|v xoipiv ToO dTiou TTveujiaToc
Nunc ad Novatianum. In libri De Trinitate capite XXVII
(Migne 3, ed. 2, 1865, p. 966 B) legimus scriptum : *At cum
ego dicit, deinde patrem infert, dicendo ego et pater
proprietatem personae suae, id est filii, a paterna auctoritate
discemit atque distinguit, non tantummodo de sono nominis,
sed etiam de ordine dispositae potestatis, . . . Unum . . . neu-
traliter positum societatis concordiam, non uuitatem personae
sonat*. C. XXXI (978 A): *Ex quo . . . sermo filius natus est:
qui non in sono percussi aeris aut tono coactae de visceribus
') De hoc loco infra disputaturus sum (p. 24).
*) Hamackius credit distinctionem inter personam et substantiam
ex iuris consultorum usu venisse: pluribus personis una substantia
inesse potest, uni personae plures substantiae (cf. cap. XX Vn et Har-
nackium 1. c. I. 555).
') Sic haec verba a Reitzensteinio restituta sunt, cum obscura
sit codicum lectio: T6 ydLp '^c^i^v* o(ik ^9* ^vdc X^Tcrai, dXX' ^l bOo
1Tp6cUI1Ta Cb€lE€V . . .
*) Reitzensteinii coniecturam, qui codicum lectionem o{Kovo^(av
rautavit in oixovo^iqi, in contextum recepi.
Quaestiones Tertallianeae ad librum Adversus Praxean pertinentes. 23
vocis accipitur, sed in substantia prolatae a deo virtutis agno-
scitur ... (981 A) unus deus ostenditur verus et aetemus
pater : a quo solo haec vis divinitatis emissa, etiam in filium
tradita et directa, iTirsum per substantiae communionem ad
patrem revolvitur*. Egregie etiam ad nostrum locum qua-
drant, quae Hippolytus in Philosoph. X 33 dicit: OOtoc oOv
p6voc Kai Kaxd hqytujv Geoc X6tov ttpujtov ^woriOeic dTTOT€wql,
ou X6tov ibc qpujvriv, dXX' iv^id0€Tov toO iravTOc XoTiCfi6v.
ToOtov |Li6vov il fivTU)v ^T^wa* t6 Tdp 5v auToc 6 TraTfjp fjv,
ii ou TO T€vvTi04v. ATtiov toTc TiTVO^dvoic X6toc fjv, 4v 4auTiu
9£pujv t6 0^X€iv ToO T€T€vvifiK6Toc, ouK dfiTCipoc Tfic ToO TraTp6c
dwoiac • fifia Tdp ti|i 4k toO T^wrjcavToc TrpoeX^eTv, ttpujt^tokoc
TOUTou T€v6fji€voc q)ujvr|, fx€i*^v kamCj} Tdc dv Tifi TraTpi iTpo-
€WOTi0€icac ibdac, 80€v k€X€uovtoc TraTpoc T{v€c0ai k6c^ov t6
KaTd tv X6tOC dTT€T€X€TTO dpkKUJV 0€lU.
Sed iani ad rem ipsam vertamur. Auctor demonstrare
voluit 'unam eandemque vim esse nunc in nomine sophiae
nunc in appellatione sermonis**), sermonem esse *et in sophiae
et in rationis et in omnis divini animi et spiritus nomine,
qui filiuys factus est dei, de quo prodeundo generatus est*. Ad
haec adversarius: concedis*) igitur X6tuj esse substantiam —
quod quidem ipse adversarius negat; utitur verbo *das*, quia
auctor hic quodamraodo monarchiae destructionem infert (con-
cedit) — , quae substantia constat ex spiritu (TTV€U|iaTi) et sophia
(TTapab€bo^4vi3 coqplqi)^)? Tertullianus respondet: *plane, con-
cedo hoc', idque ipsum confirmatverbis exeuntis capitis (237/15
— 9/23): *quanto magis quod ex ipsius substantia emissum est
sine substantia non erit? quaecuraque ergo substantia sermonis
f ttit, illam dico personam . . .' Scribi nunc non potest : *novi-
mus eum substantivum habere', quae verba sensu carerent,
sed incipiendum est a *non vis enim*; *enim* ut paulo infra
('fecit enim et ipse quae facta sunt per illum*) ita et hoc loco
adversativum f ere videtur esse, nisi f orte, quod praestat, verbum
') Cf. Philon. leg. allegor. I 66 (1. c. I 78, i) : aOTn ^KiropEuerai ^k
Tf^c *£bi^, Tf^c ToO ecoO cocpiac f| hi ^ctiv 6 OcoO X6toc.
«) Ad 'das' = •concedis* velim conferas Cic. Tusc.Disp. 1 11 (§26):
'dasne aut manere animos post mortem aut morte ipsa interire? Do vero'.
») Cf. c. VIII (238/11—10/12) : •sermo autem spiritu structus est'.
24 Ludwig Rosenmeyer,
aliquod raente supplendum est: 'hoc non credis' seu 'hoc im-
pugnas*. 'in re* corruptum est, sed ne *in se' quidera verara
praebet lectionera, quare Reitzensteinius proponit 'nisi', qua
coniectura recepta fortius preraitur *per substantiae proprie-
tatera'. Scribit igitur : cii t«P ov) O^Xeic ouciubbTi vo)i(2^€iv auTOv
ef fif| bid t6 ibiav ?x^iv ouciav = non vis enira eum sub-
stantivura habere nisi per substantiae proprietatera ; iara pergunt
codices 'ut (ujcre) res (= ettvas MaterieUes^ cf. 278/14 — 43/5)
et persona quaedara videri possit et ita capiat^) secundus . . .*
Orania egregie in Graecura serraonem verti possunt: cu xdp
ou G^Xeic ouciu)br| vojmiZIeiv auTov el \xx\ bid t6 ibiav ^x^iv ouciav,
ujcre eivai ti Kai TTpdcujTrov eivai xai buvacGai beuTepov 6vTa
dnb 0eou buo iroieiv iraTepa xai uiov, 8e6v Kai Xotov. ri tdp,
q)qc, XoTOC ^Tiv, ei )xx\ (pujvf| Kai ^k cT6|iaToc f[%pQ Kai ibc
eTTTOiev fiv TPOtmiaTiKuav Traibec df|p TTe7rXr]TM^voc , dKor| jifcv
afc6TiT6c, Kev6c hl Kai dcubiiiaTOc; dXX' i^\x) iK Geou Kevov ti
npoqp^pecOai oO <!^r\\i\ KaO' 8cov ouk diTb KevoO iTpoq)ep6)ievov ouTe
oiciav ouK fx^iv 6 il auTnc ttic ouciac iTpoqp^peTat Kai TTdcav
TTOiei oilciav. In sequentibus (237/1 — 9/9) Kroyraannus *aut*
addidit, quod ferri non potest, quia sententiarura ordinera
deleret; *iara quale* scribere possuraus: «Wenn das Vorherige
bewiesen ist, was wiirde es dann filr ein Unsinn sein, daB ...»
Priusquara hoc loco pergaraus, mihi liceat pauca disserere
de loco, quem laudaviraus supra: Capitis II 230/1 — 3/21,
ubi scriptura legiraus: *. . . dura unicum (229/25) deura non
alias putat credendura, quara si ipsura eundemque et patrera
et filiura et spiritura dicat; quasi non sic quoque unus sit
orania, dura ex uno orania, per substantiae scilicet unitatera,
et nihilorainus custodiatur oikonoraiae sacramentum, quae uni-
tatem in trinitatem disponit, tres dirigens (230/1) patrem et
filium et spiritura, — tres autem non statu, sed gradu, nec
6 dirigens = contendens esse Kr ; 7 spiritum PM, spiritum sanc-
tum FR vulgo ; adnotat Kr : 'parenthesin indicavi, sed nescio, an duplex
verborum recensio hic ait agnoseenda*
*) In tertiae ed. adn. R haec scripsit : Mutavimus 'capias' in 'capiat*,
ut sit 'capiat secundus a deo constitutus duos efficere' pro eo, quod
ut fiat sive contingat, ut . . . efficiat . . . Sic Graecorum consuetudinem
circa usum verbi iyhixezax imitari solet, quem ad modum ante dixi-
mus multis in locis. R* in mg. : Lege capiat hoc est valeat, possit.
Quaestiones Tertullianeae ad librum Adversus Praxean pertinentes. 25
substantia, sed forma, nec potestale, sed specie, — unius
autem substantiae et unius status et unius potestatis, quia
unus deus, ex quo et gradus isti et formae et species in (5) i»
nomine patiis et filii et spiritus sancti deputantur'.
Tam egregie auctor construxit sententias, ut omnes inter
se partes respondeant. Si cum Kroymanno mutaremus, totam
deleremus figuram. Sex membra posuit TertuUianus, quorum
tria (status, substantia, potestas) omnium sunt communia,
tiibus rebus (gradu, forma, specie) differunt inter se pater,
filius, spiritus sanctus. Priore in sententia singuJa singulis
opponuntur, cum sequentibus in sententiis ea membra, quae
inter se cohaerent, coniungantur^). In adnotatione ad 229/29
scripsit Kroymannus *dirigens = contendens esse', sed nescio,
an hoc rectum non sit. Hanc significationem apud nostrum
auctorem non repperi. Fortasse 'dirimens' scribendum est.
Magnas difficultates et *deputantur' (230/5) mihi praebet, ita ut
quod codices afferunt, genuinum esse mihi non videatur.
Reitzensteinius proponit: *deus, ex quo et gradus isti et
formae et species in nomina patris et filii et spiritus sancti
deputantur'. Cf. ad hoc Adv. Hermog. c. XXXVI (Kr 165/22):
'quis enim tibi concedit motum in secundam partem sub-
stantiae deputare . . .' Versu 1 certe *spiritum sanctum' cum
FR scribendum est concinnitatis causa, quia respondet ver-
bis, quae raodo attuli *in nomina . . . spiritus sancti depu-
tantur'. Scripserim igitur: *tres dirimens(?) <et> patrem et
filium et spiritum sanctum, tres autem non statu, sed gradu,
nec substantia, sed forma, nec potestate, sed specie, unius
autem substantiae et unius status et unius potestatis, quia
unus deus, ex quo et gradus isti et formae et species in
nomina patris et filii et spiritus sancti deputantur'.
Sed revertamur ad caput VII. Antecedentibus, quae trac-
tavimus, conf irmatis pergit auctor *quale est, ut nihil sit ipse', qui
omnia solida, plena, corporalia reddidit? *nihil . . . potest fieri
per id, quod vacuum et inane est*. filius dei vacua res esse
*) Velim conferas ad nostrum locum Apolog. c. XXI (Oehl. 1 199, 7) :
'Ita et de spiritu spiritus et de deo deus modulo altemum numeram,
gradu non statu fecit'.
26 Ludwig Rosenmeyer,
non potest; cum in effigie dei constitutus sit secundum
scripturam, in aliqua effigie, non in nulla constitutus esl
ergo deus etsi spiritus est, tamen corpus est 'spiritus enim
corpus sui generis in sua effigie*. omnia invisibilia *habent
apud deum et suum corpus et suam formam, per quae soli deo
visibilia sunt: quanto magis quod ex ipsius substantia emissatu
est sine substantia non erit?' Quam substantiam auctorper-
sonam dicit, filium nominat, secundum a patre defendit
Capite Vin pergit auctor iniuria sibi obici se probolen ali-
quam introducere, ut Valentinum ; neque enim *ideo non utitur
et veritas vocabulo isto et re ac censu eius, quia et haeresis
utatur'; haeresis veritatem imitata est, non veritas haeresin;
sermo est prolatus. Apud Valentinum TrpoPoXai discemuutur
atque separantur ab auctore, immo Aeon patrem nescit, desi-
derat nosse nec potest. Apud vera credentes solus filius novit
patrem, cuius perficit voluntatem. *quis enim (238/10—10/11)
scit quae sint in deo, nisi spiritus, qui in ipso est?' Quia
sermo spiritu structus est et corpus sermonis spiritus, sermo
semper in patre est, numquam a patre separatus est Peigit
nunc auctor (238/16 — 10/17): *haec erit probola veritatis,
custos unitatis, qua prolatum dicimus filium a patre, sed non
separatum. protulit enim deus sermonem, quemadmodum
etiam paracletus docet, sicut radix fruticem et fons fluvium
et sol radium. (20) nam et istae species probolae sunt earum
substantiarum, ex quibus prodeunt nec dubitaverim filium
dicere et radicis fruticem et fontis fluvium et solis radium,
quia omnis origo parens est et omne, quod ex origine pro-
fertur, progenies est, multo magis sermo dei, qui etiam pro-
prie nomen filii accepit (25) nec frutex tamen a radice nec
fluvius a fonte nec radius a sole discemitur, sicut nec a
deo sermo. igitur secundum horum exemplorum fonnam pro-
fiteor me duos dicere deum (239/1) et sermonem eius, patrem
et filium ipsius. nam et radix et frutex duae res sunt, sed
coniunctae; et fons et flumen duae species sunt, sed indivisae:
et sol et radius duae formae sunt, sed cohaerentes. omne,
quod prodit ex aliquo, secundum (5) sit eius necesse est, de
quo prodit, non ideo tamen est separatum. secundus autem
Qoaestiones Tertullianeae ad librum Adversus Praxean pertinentes. 27
ubi est, duo sunt, et tertius ubi est, tres sunt. tertius enim
est spiritus a deo et filio, sicut tertius a radice fructus ex
frutice et tertius a fonte rivus ex fiumine et tertius a sole
apex ex radio. nihil tamen a (10) matrice alienatur, a qua
proprietates suas ducit ita trinitas per consertos et conexos
gradus a patre decurrens et monarchiae nihil obstrepit et
oikonomiae statum protegit'.
Ego antea offendi in *tertius a fonte rivus ex flumine*
(239/8 — 11/5); quod reliquis in exemplis per se ipsum intel-
legitur, id nostro loco non tam est perspicuura. Omnes dicent
non ex flumine rivum prodire, sed ex rivo flumen. Ita re-
stituere volui 'tertius a fonte flumen ex rivo', sed ea muta-
tione totum sententiarum ordinem delerem. Bepetamus nostra
verba (238/21— 10/22) •necdubitaverim <patri8 probolen)*)
filium dicere et radicis fruticem et fontis fluvium et solis
radium . . . nec frutex tamen a radice nec fluvius a fonte
nec radius a sole discernitur, sicut nec a deo sermo*. Con-
fertur igitur pater cum radice fonte sole, filius cum frutice
fluvio radio. Deest nunc tertia rerum series, quibuscum con-
f eratur spiritus sanctus, de quo agitur infra : *tertiiis enim est
spiritus a deo et f ilio, sicut tertius a radice fructus ex frutice
et tertius a fonte rivus ex flumine *) et tertius a sole apex ex
radio*. Ut igitur pater cum primis, radice fonte sole, ut filius
cum mediis, frutice flumine radio, ita spiritus confertur cum
ultimis, fructu rivo apice. Ferri iam non potest ilJud *spiritus
a deo et filio*, cum ceteris locis 'ex* scriptum legamus. Minime
a radice et frutice fructus prodiit aut a sole et radio apex. Sed
cum antea dixerit TrpopoXriv esse patris filium, iam spiritum
TipopoXi^v fecit unius filii. Verbis *a deo ex filio' minime
obloquitur prior ille locus (c. IV 232/5 — 5/10), ubi legimus:
'quia spiritum non aliunde <de>puto quam a patre per
filiura'; sic fructum etiam a radice per fruticem venire
*) In codicum lectione aliquid deesse satis apparet. Gum toto
hoc capite de probole agatur, illam ibi desidero vocem.
') Flumen non significat ibi Strom, sed das Fliefiende, Auctori
nostro, qui iam 239/2 (10/30) *flumen' praebet, flumen et fluvius
eandem habent notionem; vox fiuvii, quia mature interierat, postea
ab auctoribus denuo usurpata est eadem significatione ac fiumen.
28 Ludwig Rosenmeyer,
dixeris. Neque magis adversatur alter locus (c.II 229'U— H 2):
'qui (filius) exinde miserit secundum promissionem suam a
patre spiritum sanctum'; TrpopoXfi enim est filii vel erai^us
a filio, qui tamen ipse emissus est a patre. Egregie igitur
fallitur vir inter theologos doctissimus Fridericus Loofs, qui
in libro praeclaro, qui inscribitur «Leitfaden zum StudiuiH
der Dogmengeschichte», (ed. 4, pag. 160, n. 8) laudato ho(^
Tertuliiani loco addit: «Die processio spiritus *a patre filioque^
ist also im Abendlande uralt*)». Nititur iile indocti scriba^
futili correctura, nisi piam fraudem dicere mavis. TertuUiaiuis
ipse trinitatem ita explicavit, ut tres personas aliam ex alia
emanasse diceret In confessione synodi Toletani (anni 400 aut
447 ?) primum legiraus : 'paracletus a patre filioque procedeus';
quam lectionem scriba restituendam putavit, cum *tertius
enim est spiritus a deo ex filio* iniuria mutaret in 'tertius . . .
a deo et filio*.
Sed unicum hunc locum, ubi labor noster, qui neces-
sario plerumque minutis in rebus continetur, ad graviora
ascendit, ut iam, quomodo dogma illud ecclesiae prinuim
verba certaeque definitionis formulam invenerit, videre nobis
videamur, ita quasi sicco pede ti'ansire equidem nolo. Quam-
quam si ultra tendere equidem conabor, me titubantibus, for-
tasse etiam errabundis gradibus hoc facturum probe scio.
Videant igitur alii. Mihi bene intellegi videtur, cur nascenti
dogmati hanc maxime formulam elegerint, hac imagine vel
hac cogitandi ratione persuasionem suam optime intellegere
sibi visi sint. Nondum poterant aliter ratiocinando trinitatem
et unitatem coniungere nisi per emanationum (irpopoXuuv)
seriem. Nondum enim exoleverat mira illa vis, quam etiam
adversariorum cogitationibus intulerant Gnostici, id quod ipse
docet TertuIIianus. Illi autem ex religionibus popularium su-
orum hanc quasi formulam transtulerant et a philosophis
assumpserant, quibus argumentis multitudinem unitati non
repugnare defenderent Cum una harum religionum, Aegjp-
tiorum dico, paulo notior sit, hanc eIigo,ut exemplis quid sentiam,
*) Agitur de 'patre filioque' Augustini, quod postea magni erat
momenti in certamine Christianorum orientis et occidentis.
Quaestiones Tertullianeae ad librum Adversus Praxean pertinentes. 29
deraonstrem*). Exemplorum enim omnia plena, cf. e. g. locum,
quem laudat Brugschius (Rel. u. Mythol. d. alt. Aegypter 427) :
«dein Auswurf ward (du hast dich ausgeworfen, ausgegossen)
zum Gotte Schu und dein Ausgufi (ErguB) zur Gottin Tafnut».
Per emanationem (dTTopporiv vel iTpopoXriv) ex deis dei nas-
cuntur, velut Atum, qui ipse est Re, ex se *producit' Ogdo-
ada deorum, Thot profert ex se quattuor deos, qui ipsi in quat-
tuor deorum paria abeunt; Re emittit Schu et Tefnet; omnes
tamen cum primo illo deo unum efficiunt. Optime hoc illu-
stratur inscriptione quadam a viro doctissimo Maspero nuper
edita (Recueil des travaux relatifs a la philologie et a Tar-
ch6ologie 6gyptiennes et assyriennes XXIII 196), cuius verba
sic ille vertit: 'je suis un qui devient deux, je suis deux
qui devient quatre, je suis quatre qui devient huit, je suis
un apres celui-la*^). Tales diversarum fortasse religionum doc-
trinas Gnostici illi aemulabantur, excolebant autem eas Grae-
corum maxime doctrinam secuti. Nam qui ea aetate Platonis
sectae adhaerebant, etsi unum deum proclamabant, tamen a
Timaeo magistri sui profecti in ipsa unitate multitudinem quo-
dammodo constituebant, velut Hermetici tractatus undecimi
(p. 85 Parthey) auctor, qui Qebv aiujva koc^ov xpovov T^veciv
quasi personas introducit : 6 Geoc aiiDva TToieT, 6 aiibv bi tov
k6c^ov, 6 Koc^oc bi Tov xpovov, 6 xpovoc b^ Tr|v T^veciv ... 6
oOv aiibv iv tiD 6etu, 6 bfe koc^oc iv tiIi aiujvi, 6 bi xp6voc iv Tifi
KOCMUJ, f\ bk fdvecic iv tiij xpovuj . . . TTTiTi^ \iiv ouv TrdvTUJV 6 9e6c,
oucia bi 6 aiujv, uXri bi 6 Kocfioc ktX., cf. p. 94 ?cti toivuv eiKibv
ToO Geou 6 aiu)v, toO bi aiujvoc 6 Kocfioc, toO bi k6c^ou 6 ^Xioc,
et tamen proclamat elc 6 9e6c (p. 92). Sed haec doctioribus expo-
nenda relinquimus, nobis satis sit si unum eumque gravissimum
Tertulliani locum recte explicasse et emendavisse videbimur.
*) Usus sum his Hbris: Reitzenstein, Zwei relig. gesch. Fragen,
1901; id., Poimandres, 1904; Diimichen, Gesch. d. alt. Aeg. 1879;
Erman, Aegypten, 1885 ; id., Die &g. Religion, 1905; Brugsch, Rel.
u. Mythol. d. a. Aeg. 2. voll., 1885, id., Die Aegyptologio, 1891. Ebers,
Die Korperteile im Allagypt. in Abh. d. bayr. Ak., philos.-philol. Kl.
1901, vol. XXI.
*) Aliis locis reliqui dei vel Ogdoas ipsa membra prioris dei efG-
ciunt, cf. Reitzensteinii Poimandri 62 sqq.
30 Ludwig Rosenfneyer,
De capitibus XIV— XV.
XIV. Et hoc caput, quod inter difficillima nostri libri
numerandum est, totum in medium proferre variis additis lec-
tionibus mihi liceat:
(250/3 — 19/30) Adhuc et illa nobis regula adsistit duos
vindicantibas patrem et filium, quae invisibilem deum de-
terminavit cum (5) enim Moyses in Aegypto desiderasset
domini conspectum dicens: si ergo inveni gratiam coram
5 te, manifesta mihi te, ut cognoscenter videam te: non
potes videre, inquit, faciem meam; non enim videbit
homo faciem meam et vivet, id est: morietur qui viderit
invenimus (10) autem et a multis deum visum et neminem
tamen eorum, qui eum viderant, mortuum, visum quidem
10 [deum] secundum hominum capacitates, non secundum pleni-
tudinem divinitatis. nam <et> patriarchae deum vidisse refe-
runtur, ut Abmham et lacob, et prophetae, ut Esaias, ut
Ezechiel, et (15) tamen mortui non sunt igitur aut mori
debuerant, si eum viderant, — deum enim nemo videbit
15 et vivet — aut, si deum viderunt et mortui non sunt, scrip-
tura mentitur deum dixisse : faciem meam homo si viderit,
non vivet aut <si> scriptura <non> mentitur, neque cum
invisum (20) neque cum visum deum profert, iam ergo alius
erit qui videbatur, quia non potest idem invisibilis definiri, qui
20 videbatar, et consequens erit, ut invisibilem patrem intelle-
2 quae R': quem PMFR*; determinayit FR, degerminavit PM;
6/7 non enim — faciem meam om. F ; 8 autem Kr: enim PMF ; 10 deum
9eclusU Kr\ 11 et addidU Kr\ 13 mortoi om. F; 14 nemo om. F;
17 aut <si> scriptura <non> mentitur Kr: aut scriptura mentitur PMF;
neque cum invisum neque cum visum M, neque eum invisum neque
eum invisum [puto mendum typographicum pro visum] F, cum invisum
aut cum visum P vulgo ; 18 profert P, praefert MF, profert. iam vulgo.
Quaestiones Tertullianeae ad libmm Adversus Praxean pertinentes. 31
^amas pro plenitudine maiestatis, visibilem vero fLliam agno-
scsunus pro modulo deriyationis, sicat nec solem nobis con-
^ernplari (25) licet, qaantum ad ipsam substantiae summam,
4^ae est in caelis, radium autem eius toleramus oculis pro
t^eoQperatura portionis, quae in terram inde porrigitur. hic 2b
^^ diverso volet (251/1) aliquis etiam filium invisibilem con-
^^xidere, ut sermonem, ut spiritum, et dum unam condicionem
P^tris et filii vindicat, unum potius atque eundem confirmare
P^trem et filium. sed diximus scripturam differentiae patro-
^tuari per visibilis et (5) invisibilis distinctionem. iam et illud ao
^^cient ad argumentationem, quod, si filius tunc ad Moysen
^^quebatur, ipse faciem suam nemini visibilem pronuntiarit,
^^ scilicet ipse invisibilis pater fuerit in filii nomiue. ac
l>«r hoc sic eundem volunt accipi et visibilem et invisibilem,
^uomodo eundem (10) <et> patrem et filium, quoniam et »
X^aula supra, antequam faciem Moysi neget, scriptum sit
^ominum ad Moysen locutum coram, velut si quis loquatur
«id amicum suum, non minus quam et lacob: ego vidi, in-
quit, deum facie ad faciera. ergo visibiUs et invisibilis
idem; et quia idem utrumque, (15) ideo et ipse pater in- 40
Tisibilis, qua et filius, visibilis. quasi vero expositio scrip-
turae, quae fit a nobis, filio competat <a> patre seposito in
sua visibilitate. dicimus enim et fiiium suo nomine eatenus
invisibilem, qua sermo et spiritus dei, ex substantiae con-
dicione, [iam nunc et quia deus et sermo et (20) spiritus dei,] 45
visibilem autem fuisse ante camem eo modo, quo dicit ad
Aaron et Mariam: et si fuerit prophetes in vobis, in
visione cognoscar illi et in somnio loquar illi, non
30 iam Kr : nam PMF ; 31 adicient MF, adiciunt P vulgo ; 32 pro-
nuntiarit Kr: pronuntiaret PMF; 35 <et> patrem Kr^ patrem PMF;
et
36 neget Kr: negasset et (ex negasset) PMF; 39 deum M, dominum PF;
41 quasi vero Kr: quasi non PMF; 42 a <idd, Kr^ defendit quae
traduntHr Eng sie distinguens: quasi non . . . filio competat, patre
seposito, in sua visibilitate ; 43 visibilitate PMF, invisibilitate fiarrt-
' siue, quem eequuntur Pam Rig Oehlerus ; 45 iam nunc — spiritus dei
tedueit Kr, ex substantiae condicione iam nunc, et quia deus [et sermo
et spiritus dei] Eng; qua deus Oehlerus; 48 somnio PM, sompnis F.
32 Ludwig Rosenmeyer,
quoniodo Moysi: os ad os loquar illi, in specie, id est
50 in veritate, et non in aenigmate, id (25) est non inima-
gine; sieut et apostolus: nunc videmus tamquam (2521)
per speculum in aenigmate, tunc autem facie a^
faciem. igitur cum Moysi servat conspectum suum et coUo'
quium facie ad faciem in f utuinim, — nam hoc postea adii0^
65 pletum est in montis secessu, sicut legimus in evangelio (^ ^
visum cum illo Moysen coUoquentem — apparet retro sempe^ ^
in speculo et aenigmate et visione et somnio deum, id es"^
filium dei, visum, tam prophetis et patriarchis quam et ips:^
adhuc Moysi. et ipse quidem dominus, si forte coram att^
eo faciem loquebatur, non tamen, ut et homo faciem eius (10)
videret, nisi forte in speculo, in aenigmate. denique si sic
Moysi locutus esset dominus, ut et Moyses faciem eius com-
minus sciret^ quomodo statim atque ibidem desiderat faciem
eius videre, quam, quia viderat, non desideraret? quomodo
65 aeque et dominus negat videri faciem suam posse, quam
ostenderat, (15) si tamen ostenderat? aut quae est facies dei,
cuius conspectus negatur? si erat quae visa est, — vidi,
inquit lacob, deum facie ad faciem, et salva facta est
anima mea — alia debet esse facies, quae, si videatur,
70 occidit aut numquid filius quidem videbatur, — etsi facie,
sed ipsum hoc in (20) visione et somnio et speculo et aenig-
mate, quia sermo et spiritus nisi imaginaria forma videri
non potest — faciem autem suam dicit invisibilem patrem?
quis enim pater? non facies erit filii nomine aucteritatis,
quam genitus a patre consequitur? non enim et de aliqua
maiore persona congruit(25) dicere; *facies mea est ille homo*,
et: 'faciem mihi praestaf? pater, inquit, maior me est
49 illi Gel\ illis PMF; 50 non in imagine M, non imagine
PF; 55 secessu P, secessum MF; 57 somnio P, sompno MF; GO ut
et Kr\ ut est PM, est F (ut «. r. a m. idid)\ 61 in aenigmate MF, et
in aenigmate P v%iXgo\ 62 esset Kr\ est PMF; 64 quia viderat MF,
si videret P ; 66 si tamen ostenderat om. F ; at quae 9%i9p, Kr \8crij^
in ed. min.]; 67 negatur, si vulgo\ parenthesin indicavit Kr: visa est?
vidi vulgo; 10 parentheain indicavit Kr; facie sed ITr: facies et F,
facies sed PM; 71 somnio PM, somno F; 73 potest? faciem vulgo:
patrem. quis vulgo; 74 non Urs: num PMF; 77 praestat. pater vulgo;
me est PF, est me M.
Quaestiones Tertullianeae ad librum Adversus Praxean pertinentes. 33
ergo facies erit filii pater. (253/1) nam et scriptura quid
dicit? spiritus eius persona Christus dominus. ergo
si Cbristus persona paterni spiritus est, merito cuius spiritus 80
persona erat, id est patris, eius faciem suam, ex unitate
scilicet, pronuntiavit mira res plane, an (5) facies filii pater
accipi possit, qui est caput eius. caput euim Christi deus.
79 spirilus {genetitmm inteHlege) eius persona Kr (cf. adv. Marc.
III 6): spiritus personae eius PMF ; 80 persona paterni spiritus^r:
personae paternae spiritus PMF; cuius spiritus Urs: spiritus cuius PMF ;
81 persona PMF, personae IuHj quetn sequitur Oehlerua; eius PMF,
eum UrSj quem aequuntur Rigaltius et Oehlerus; 82 mira res Ura :
mirarer PMF ; 83 eius P, eius XpT FM {eras. Xpl m. 1).
lam ad interpretandum accingamur.
1. Dilucida est thesis (250/3-27 vel 19/30-20/22), quae
deducitur ex interpretatione veteris testamenti, quam con-
diderunt Philo et qui ante eum fuerunt: deus ita est separatus
et seiunctus ab homine, ut non ipse, sed per intermedium
quendam cum eo loquatur. Hic est dei X6toc, dei filius,
vicarius, legatus, mundi non solum creator, sed etiam con-
servator, qui per omnia meat (ut Stoicorum deus), prima
omnium buvdjieujv, quem etiam cocpiav dicere possis (cf. leg.
allegor. I 65, 1. c. I 78, 1; auTTi dKTropeuetai dx xflc 'Ebe^, Tfjc
ToO GeoO co<piac" f] be ^tiv 6 0€oO X6toc); idem taraen
minister dei est, idem Abrahae se visibiiem praestitit. Audit
imago dei vel qualitas, aliis tamen locis ut persona, uTOCTacic
inducitur, secunda quidem a deo, sed quam primam ille
creavit (leg. all. III 175, 1. c. I 151, 29: Kai 6 X6toc b^ toO
0eoO uirepdvui navT^c ^ti toO k6c|uiou Kai irpecPuTaToc Kai
TeviKuiTaToc tujv 6ca T^Tove). Singula nunc verba Tertulliani
perpendamus. *Adhuc', quod primo versu scriptum videmus,
significat zttdem^ uberdies; cf. De anima c. LVI (Reiff. 390/7):
'adhuc addam' aliosque locos (v. th. L. L. I 661/84; 662/30).
Tum *invenimus enim' (250/9 — 20/4) bene se adiungit, ut
necesse non sit cum Kroyraanno mutare in *invenimus autem' :
zudem hilft uns die Regd^ die Ooit als unsichtbaren bestimmt
hat: icer ihn sieht^ mu/i sterben\ denn wir finden . . . Duae sen-
tentiae proponuntur e scriptura petitae: deus est invisibilis,
XIV, 1. 3
34 Ludwig Rosenmeyer,
morietur qui iUum viderit; *inveiiimus . . . et a multis deum
visum et neminem tamen eorum, qui eum viderant, mortuum
— visum^) quidem deum secundum hominum capacitates,
non secundum plenitudinem divinitatis'. Patriarchae et pro-
phetae, qui viderant eum, *aut mori debuerant, si eum vi-
derant, — deum enim nemo videbit et vivet — aut . . .
scriptura mentitur deum dixisse: faciem meam homo si
viderit, non vivet*. Quibus verbis sententia conclusa est,
alterum *aut' (v. 19) adiungi non potest, plane enim sen-
tentiam deleret Lectio codicum igitur recta non est Ne
Kroymanni quidem coniectura placere mihi potest, cuius ani-
mo certo observatus est locus Novatiani De trin. c. XV (Migne
939 B): *Numquid ergo mentitur, cum ex hoc mundo ait, si
homo tandummodo sit? Aut si non mentitur, non est ex hoc
mundo*. Multo simplicior est mutatio, quam Reitzensteinius
proposuit : *haud mentitur scriptura* vel *scriptura haud men-
titur, neque cum invisum neque cujn visum deum profert: iam
ergo alius . . .' Quod Cluniacensis codicis archetTpus praebuisse
videtur*). Sententia principalis affirmativa fuisse non potest,
cum alioquin *neque' in M codice non intellegatur : *aut scriptura
mentitur, neque cum invisum neque cum visum deum profert'
absurdum est, praesertim cum re vera scriptura modo visi-
biiem, modo invisibilem deum proferat Cluniacensis lectionem
dicere contra sententiam P codicis librarius animadvertisse
videtur, qui *neque — neque' extinxit, *aut' substituit; *eum*,
quod Florentinus bis affert, nihil nisi iapsum calami esse nemo
negabit; *profert', quod P praebet, servandum est contra *prae-
fert* reliquorum codicum. Ad nostrura locum velim conferas
Novatiani 1. 1. XVin (Migne 946 B, C): *Ecce idem Moyses
refert alio in loco, quod Abrahae visus sit deus. Atqui idem
Mojses audit a deo, quod nemo hominum deum videat et
vivat Si videri non potest deus, quomodo visus est deus?
aut si visus est, quomodo videri non potest? Nam et loannes,
*) Ita interpungere velim; hoc quasi in parenthesi snperadditom
est. Ad haec verba spectat sententia (v. 22) : *at invisibilem patrem
intellegamus pro plenitudine maiestatis, visibilem vero filiom agno-
scamus pro modulo derivationis.'
') Cluniacensis ipse certo iam corruptelam praebuit.
Quaestiones Tertullianeae ad librum Adversus Praxean pertinentes. 35
Deamnemo, inquit, yidit unquam. Et apostolus Paulus: Quem
vidit hominum nemo nec videre potest Sed non utique scrip-
tura mentitur: ergo vere visus est deus. Ex quo intellegi
potest, quod non pater visus sit, qui nunquam visus est, sed
filius, qui et descendere solitus est et videri, quia descen-
derit*. lam ergo alius est qui videbatur, alius qui non vide-
batur, visibilis est fiiius pro modulo derivationis, invisibilis
^ pater pro plenitudine maiestatis.
2. Occupationis figurae usus artificio quae contra haec
protulerant haeretici Tertullianus tamquam prolatum iri
^xpectet, ipse profert et redarguit; sed obscura sunt verba illa
25l/3_4 (20/25—26): W diximus...' Haeretici duas res
^bstare affirmant: a) filium et ipsum, ut sermonem, ut spiri-
^m invisibilem esse oportet. b) si ille tum ad Moysen loque-
oatur, de se ipse dixit: *non videbit horao faciem meam'.
^^go distinctio vera non est; ambo et visibiles et invisibiles
^^^t, unum igitur sunt. Post *et filium' (251/3) igitur Reitzen-
^^^ixiius lacunam signat; desiderat enim: *<falso igitur patrem
^^idem per filium manifestatum contendimus> et diximus . . .'
^^ quod bene se adiungit: *nam' (mutatione opus non est)
^^ illud adicient . . .' Sequitur alterum illud haereticorum
^^S^mentum, quod concluditur verbis: *ergo visibilis et in-
T^^ibilis idem; et quia idem utrumque, ideo et ipse pater
^^"Visibilis, qua et (fj Kai) filius, visibilis*; sed praestat scribere
,^t: quia idem utrumque (scU. visihilis et invisibUts\ ideo et
"*^t^e pater invisibilis, qui et filius visibilis'^): Kai 6t\ 6 auT6c
^^^<p6T€p6v knv, 6 auT6c icix TraTfip (i6paT0C, 6c Kai ul6c 6paT6c.
Haec igitur fam ref utat Tertullianus: *quasi non. . . .*
^^uria haec verba Kroymannus mutavit in *quasi vero'; *quasi
^on* ita ut duae negationes affirmativam reddunt sententiam :
^ed nostra expositio competit . . .' Melius hoc apparet, si
^cribimus parva mutatione: *quasi non <et> expositio scrip-
tiirae, quae fit a nobis, filio competat*. lam iUa *patre seposito
iti sua visibilitate* utique absurda sunt; illepida est Engel-
brechtii interpunctio, qua scripsit: *filio competat, patre se-
i^
') Cf. cap. XV. p. 258/22 (22/29) : *ut idem sit pater invisibilis ante
carnem qui et filius visibilis in carne?'
3*
36 Ludwig Rosenmeyer,
posito, in sua visibilitate*. Egregia Harrisii est lectio : 'patre
seposito in sua <in>visibilitate*: x^pi^ 6vtoc (dTroTeTmmevou)
ToO naTpoc dv Tr| dopacicf. De patre, qui seraper est invisibilis,
non agitur. Multo difficilior constructio apud Kroymannum est :
'quasi vero . . . filio competat < a > patre seposito in sua visi-
bilitate: Als ob unsere InterpreUition den Sohn meinte {sie
meint ihn aber nicht)^ losgddst ixm Vater und darum sicht-
bar, Sic enim *sepositus* idem esset ac 'divisus', quod pro-
bare non possum exemplis; *in sua visibilitate* non haberet,
ad quod referretur. Et ut hoc efficeret, Kroymannus *non*
in Vero' mutavit! — Pergamus nunc: X^TOMev fOLQ Kai tov
ui6v auTOv Ka9' ^auTov (suo nomine) dopaTov, Ka6' 8ti Xotoc
dcTi Kai TTveOjyia OeoO, toutccti ttI ouciqi, r\v Ix^x d)C 9e6c Kai
XoToc Kai TTveOjia 9eoO. Quo additamento in memoriam re-
vocat caput Vn, quo exposuit Xotov 9eo0 et TrveO^a 9eoO
substantiam habere oportere. Scribendum igitur est: 'dicinius
. . . ex substantiae condicione, quam habet^), quia deus et
sermo et spiritus dei'. In sequentibus difficultas nuUa est:
*os ad os loquar illi' adimpletum est in montis (Tabor) secessu;
antea Christus in speculo et aenigmate et visione et somnio
videbatur. Si Moyses antea faciem eius vidisset, quomodo
desideraret faciem eius videre, quomodo deus faciem suam
videri posse negat, si ostenderat? Nunc (252/15 — 21/29)
nihil sequitur nisi 'aut quae est facies dei' ut saepius
*aut quale est', quod confirmatur etiam sequenti: 'aut num-
quid filius . . .' : f) ti icri 9eo0 TrpocuiTTOV, 5 6pdv oOk ?5ecTiv ;
ei Ti ujq)9n, — eibov, Jcpn 'laKujp, (Gen. XXXII so), 9e6v
TTpocujTTOv TTp6c TTp^cuiTTov, Kai dcuj9ri |iou f\ vpuxrj —
?Tepov 6qpeiXei eivai t6 ttp6cujttov, 6 6pu)fievov dTTOKTelvei. *H
ui6c Te jLx^v ^ujpfiTo, — el Kai KaToi ttp6cujttov, iv t' 6pdcei
Kai 6veipaTi Kai Kar^TTTpiu Kai atviTMciTi, oti 6 X6toc Kai to
TTveujLia e( \xf\ (pavTacTiKUj eXbei 6pdc9ai ou buvaTai — TTp6-
cujTTOV bk 4auTou X^Tei tov TraTepa d6paTov; tic Tdp 6 TraTrip;
dp' ou TTp6cujTTov ?cTai ToO uloO Kard t6 dEiujjia, 5 T€VVT]9eic
*) 'habent', quod pro •habet' in contextum invasisse videtur, *nunc*
coniunctione perinutatuin est. Cf. Gatulli LXII 13, quo loco 0 'huc'
praebet pro 'habent' (hnt, G).
Qaaestiones Tertiillianeae ad librum Adversus Praxean pertinentes. 37
iKToO TTaTpoc fXaPev; f| ou Tiepi oloubrJTivoc MeiCovoc Kat' dim^a
lcTx X€T€iv • *Trp6cu>Tr6v |iou ^Keivoc 6 d[vGpuj7T6c dcriv* Kai 'TTp6-
cujTTOv fioi 7Tapex€i'; 6 TTaTrjp, qpnci (Ev. loh. XIVss), \ieilujv
Mou dcTiv. dp' ou TTp6cuj7TOv ?cTai uloO 6 TTaTrip ; ti fap Xi^iei Kai
f\ Tpcicpri ; TTveujiiaTOC auToO ttp6cu)ttov XpicToc Kupioc. Ultima
verba ita ut Kroyraannus ea constituit, verti. Sed neque sensui
sic satisfeci neque loco Lamentationuni ler. IV 20, ubi tra-
ditur: TTveO^a TTpocibTrou i]\x\jjv XpicTic Kupioc'^). Deum faciem
esse filii3) ex toto nostro capite apparet: (250/7—20/2) •non
potes videre, inquit, faciem meam; non enim videbit homo
faciem meam et vivet . . .*; hoc si fiiius dicit, qui tamen
^^debatur, non corporis sui proprie faciem dicit, sed aliud
^tioddam. Facies igitur fiiii est pater: ut de aliqua maiore
P^i^ona dicere possumus: 'facies mea est ille homo*, ita de
patre, qui maior est Christo, dicere possumus: *facies est
^^ii pater'. Quod ut confirmetur, locus affertur Lamen-
*^tionum. Ante omnia igitur statuamus suo iure Ursinum in
^i^o *eius faciem suam . . . pronuntiavit* mutavisse in *eum
laoiem suam . . . pronuntiavit*. Non agi de eo, quod Christus
iaoiem dei suam pronuntiavit, sed quod ille deum faciem
^^^m pronuntiavit, ex omnibus, quae exposui, satis apparet
^^oymanni autem coniecturas nullo modo accipere possum:
^^ Christus persona paterni spiritus est, merito cuius spiritus
P^X^ona erat, id est patris, eius faciem suam . . . pronuntiavit*.
^^^tellegere non possum, quomodo alterum ex altero con-
^^^iuatur: neque enim facies alicuius mea est, si eius spiritus
I^^Tsona sum. Neque si *eum* scriberemus, res melius se
*^^beret. Non possum hominem faciem meam nominare, si
P^rsona eius spiritus sum. Intellegi hoc nequit, neque quid
^it persona perspicies, quod certe esse debet TTp6cu)Trov.
*) Quod ad rem attinet, revoco ad ea, quae supra exposui. Apud
l^hilonem X6toc est irvcOiia eeoO, cf. Philonis De Gig. 19 sqq. 1. c. II
io sqq. . . . (22) X^T€Tai bi BcoO iTV€0|ia . . . (27) vOv hi t6 ^tt' aCrrCb
TtvcOfid ^CTi t6 coq)6v, t6 GeTov, t6 &T|inTov, t6 dbia(p€TOv, t6 dcTCiov,
t6 irdvTTj fei' fiXujv dKTr€iTXnpuj|ui^vov. Quomodo omnes hae doctrinae a
scriptoribus ecclesiasticis acceptae sint, supra vidimus.
*) Vocem faciei eodem modo usurpatam apud Ciceronem habes
Phil. VIII 8 (§ 23): 'senatus enim faciem secum attulerat*.
38 Ludwig Rosenmeyer,
Kroymannus loco Adv. Marc. 111« (Kr 385/1) adductus nostra
verba mutavit. Sed videamus, ne potius ille locus mutandus
sit. Scriptum ibi legimus (384/24): •agnovit bos posses-
sorem suum et asinus praesepe domini sui, Israhel
autem me non cognovit et populus me non intellexit.
nos quidem certi Christum semper in prophetis locutum, —
spiritum scilicet creatoris, sicut propheta testatur: persona
spiritus nostri Christus dominus — qui ab initio vicarius
patris in dei nomine et auditus sit et visus, scimus. . . .' Sen-
tentia est haec : Israhel Christum non cognovit. Christiani autem
sciunt Christum (sermonem) semper in prophetis locutum esse
ut spiritum creatoris, sicut propheta testatur. Itaque nihil aliud
scribi potest nisi: 'personae spiritus nostrae Christus do-
minus — '; cf. et sequentia (385/6): *8i vero non in Christura,
sed in ipsura potius deum volueris referre omnem ludaicae igno-
rantiae de pristino reputationem, nolens etiam retro sermonera
et spiritum, id est Christum creatoris, despectum ab eis
et non agnitum, sic quoque revinceris. non negans enim filium et
spiritum et substantiam creatoris esse Christum eius, con-
cedas necesse est eos, qui patrem non agnoverint, nec filium
agnoscere potuisse per eiusdem substantiae condicionem '
Ita et nostro loco nil scribendum est nisi : *nam et scrip-
tura quid dicit: spiritus personae eius*) Christus do-
minus. ergo si Christus personae patemae spiritus est, merito
cuius personae spiritus erat, id est patris, eum faciem suam, ex
unitate scilicet, pronuntiavit* = TTV€U|uia (^k) TrpocujTrou auroO
XpiCT6c KupiOC, djCT€ €1 XpiCTOC (^k) TTpOCUJTrOU iraTpdc TTV€U|ld
^CTiv, dK6TU)c ou auT6c 7rv€U|Lia i^v Trpocdnrou, toutccti toO
TTaTp6c, TouTov 7Tp6cujTTOv touToO bi' Jv^TiiTa TTpoc^iTTCV. Facile
intellegitur \6tov vel TTV€0|ia eum, ex cuius facie (iTpocdiTTOu)
prodeatj faciem suam pronuntiare. 253/3 (22/10) "persona erat*
lapsum calami esse pro *personae erat' commemorandum
vix est; ceterum hoc mendum coramissum est recto illo 'cuius
personae spiritus erat* iam in *spiritus cuius personae erat*
mutato; *spiritus' certe in sententiam relativam inserendum
*) Pro •nostrae', quod 1. 1. — Lam. ler. IV 20, Adv. Marc. III 6 —
scriptum legimus.
Quaestiones Tertallianeae ad librum Adversas Praxean pertinentes. 39
est Obscurum illud 'mirarer' bene Ursinus videtur mihi
mutas«e in ^mira res '
XY. Transfert deinde auctor hanc explicandae scripturae
rationem, quam a Fhiloue aut certe ludaeorum theologis
didicerat, ad novum testamentum, ut et in evangeliis et
apud apostolos deum et visibilem et invisibilem deprehendat;
lohannes dixit: deum nemo vidit unquam, apostolus
Paulus: quem nemo vidit hominum, sed nec videre
potest 'idera ipsi (253/17 — 22/24) apostoli et vidisse se
Ghristum et contrectasse testantur. porro si ipse est Christus
et pater et filius, quomodo et visus est et invisus?' Dicat
aliquis eundem patrem invisibilem esse ante camem, qui et
filius visibilis in came. Sed cum etiam ante camem visus
sit et post camem invisibilis nominetur, aUus esse debet,
quem *plenius visibilem caro effecit, sermo scilicet, qui et
caro factus est, alius, quem numquam quisquam vidit, [nisi]
pater sciUcet, cuius est sermo'. Apostoli viderunt sermonem,
qui ante camem semio tantum apud patrem, caro factus est
lUe cum ex deo ortus sit, deus nominatur:
254/16 — 23/14: et ideo, quoniam sermonem dei deum
dixerat, ne adiuvaret adversarioram praesumptionem, quasi
patrem ipsum vidisset, ad distinguendum inter invisibilem
patrem et filium visibilem (20) superdicit ex abundanti:
deum nemo vidit umquam. quem deum? sermonem? at- 5
quin: vidimus et audivimus et contrectavimus de
sermone vitae praedictum est sed quem deum? scilicet
patrem, apud quem deus erat sermo, unigenitus filius,
qui sinum patris ipse disseruit (255/1) ipse et auditus
et visus et, ne phantasma crederetur, etiam contrectatus. 10
hunc et Paulus conspexit, nec tamen patrem vidit nonne,
inquit, vidi lesum? Christura autem <si> et ipse deum
cognominavit: quorura patres, et ex quibus (5)Chri8tus
2 ne R': ut PMFR*; 4 superadicit 8usp.Eng\ 6 et contrectavi-
mus om. F; 7 vitae om. F; 8 deus erat PMF, deum erat Urs; uni-
genitus <scilicet> Urs; 9 qui sinum patris MF (cf. 238 j6\ qui est in
sinu patris P, qui esse in sinu patris Oehlerus; ipse et P, et MF; 12 si
addidit Kr; ipse MF, ipsum P; deum Gel: dominum PMF.
iO Ludwig Rosenmeyer,
secundum carnem, qui est super omnia deus bene-
15 dictus in aevum, ostendit et ipse visibilem deum filium,
id est sermonem dei, quia qui caro factus est Christas dictus
est de patre autem ad Timotheum: quem nemo vidit
hominum, sed nec videre potest, exaggerans (10) am-
plias: qui solas habet inmortalitatem et lacem habitat
20 inaccessibilem, de quo et supra dixerat: regi autem
saeculorum, inmortali, invisibili, soli deo, ut et
contraria ipsi filio adscriberemas, mortalitatem, accessibilitatem,
quem mortuum contestatur secundum scripturas (15) et a se
novissime visum, por accessibUem utique lucem, quamquam
25 et illam neque ipse sine periculo luminis expertus est, neque
Petrus et lohannes et lacobus sine rationis, [et amentia,
qui] credo, morituri ibidem, si non passuri filii gloriam, sed
patrem vidissent. deum enim nemo videbit (20) et vivet
14: super F, per PM; 15 aevum. ostendit vulgo; deum MF,
domini P, dei Pam; 16 quia qui PM, qui quia F; 23 et a se MR', ut
a se PFR*; 26 neque ipse R': neque et ipsePMFR*; 26 et iohannes
PM, neque iohannes F; rationis R* {acH. periculo: Kr): ratione PMFR*;
et amentia, qui aeclusit Kr^ qui adnotat: postquam rationis in ratione
depravatum erat^ auperscripsit huic vocabulo aliquie amentia, quod
deinde inter verba irrepsit ; 27 verba : credo moriluri ibidem, quae in
libris mss. paulo infra post patrem vidissent leguntur, huc transtulit
Kr adnotans: claudicantem periodum ut sanaret, idem ille correetor
addidit quod seclusi qui, Eng ordinem traditum verborum defendens sie
vuU rescribi: qui si — vidissent ^essent,^ credo, mortui ibidem.
Consideremus totam sententiam incipientes a 254/7 (23/5):
*Denique inspiciamus, quem apostoli^) viderint quod vidi-
mus, inquit lohannes, quod audivimus, oculis nostris
vidimus et manus nostrae contrectaverunt de ser-
mone vitae. sermo enim vitae caro factus est*), auditus
et visus et contrectatus, quia caro, qui ante camem sermo
tantum in primordio apud deum patrem — non pater
apud sermonem. nam etsi dcus sermo'), sed quia apud
^) *Apostolus* initio Paulum significaverat. lohannem semper cum
eo coniungi in hoc argumento nemo mirabitur.
*) I loh. 1, 1 iam excipitur verbis Ev. loh. 1, 14.
') Id est Kol 6€6c f|v 6 X6toc; inde etiam coUocatio verborum
explicanda est.
Quaestiones TertuUianeae ad librum Adversus Praxean pertinentes. 41
deam, ex deo deus, quia cum patre a patre {codices: sed apud
deum, quia ex deo deus, quia cum patre, apud patrem. Kr: sed,
quia ex deo deus, apud deum, quia cum patre, apud patrem). et
vidimus gloriam eius, tamquamunigenitiapatre'. Hac
sententia confirmatur *apud patrem' mutandum esse in *a patre',
cf. Ev. loh. 114 TTQpd TTttTpoc. Vertamus in Graecum sermonem:
ouTOC 6 XoToc TTpo Tflc capKOC dv dpxr| r^v Trpoc tov Oeov — oux 6
Oeoc Trpoc tov Xotov. ei Tdp Kai Oeoc i^v 6 Xotoc, dXX' 8ti irpoc tov
Geov, ^K ToO OeoO 9e6c, Kai oti cuv tui TiaTpi, irapd toO naTp6c. Kai
dOeacdjLieOa ttjv b6Eav auToO, 66£av ibc ^ovoTevoOc napd 7raTp6c.
•non pater apud sermonem* (254/12 — 23/10) parenthesis quae-
dam est, qua Tertullianus saepius utitur. Nam quasi per paren-
thesin dicere vult ipsis verbis Kai 6 X6toc r^v Trpoc tov 0e6v in-
dicari 0€6v esse maius, principalem notionem. His iam nituntur
sequentia : etsi deus est (sermo), tantum deus est, quia ex deo
principali prodiit; cf. parenthesim nostrae simillimam 264/1 — 2
(31/4 — 5): *alius sermo dei, alius deus, — licet et serrao deus,
sed qua dei filius, non qua pater — *. Kroymannus cum non
cognovisset totam argumentationem positam esse in coniunctione
locorum I loh. 1 et Ev. loh. I 1 sqq., non intellexit, quot verba
sint ex utroque laudata. Quod si cognoveris, omnes e medio
latae erunt difficultates. — lam pergamus: ut distinguat apo-
stolus inter invisibilem patrem et visibilem filium, superdicit
ex abundanti: *deum nemo vidit unquam'; quem deum?
sermonem? atquin: *vidimus et contrectavimus de sermone
vitae' praedictum est. sed quem deum? scilicet patrem: dXXd
Tiva Oe6v; traT^pa 6ti^ov6ti. Deus igitur invisibilis est, visus
est dei sermo, qui caro factus est secundum lohannem;
*etsi (254/13 — 23/11) deus sermo, sed quia apud deum,
ex deo deus, quia cum patre a patre'. Acute lohannes
distinguit inter invisibilem patrem et sermonem, visibilem
dei fiUum, qui est a patre. Nunc idem de Paulo exponit
auctor: 1. Et Paulus contestatur: vidi lesum, in primae
enim epistulae ad Cor. IX 1 legimus: oOxi (XpicTov) 'IricoOv
Tov Kiipiov f\^\jjv iiupaKa; 2. *et ipse'*) (ut lohannes) testatur
^) 'et ipse' servandum est, cum Paulus ibi lohanni opponatur,
et quia respondet sequenti 'et ipse*.
42 Ludwig Rosenmeyer,
Christum deum esse; pronuntiat enim (Ep. ad Rom.IX5):
{bv oi Traiepec, Kai 4E i&v 6 XpicToc t6 KaTct cdpKO, 6 wvtm
TrdvTuuv Geoc €uX6TnToc efc touc atiuvac, h. e. quorum pate
et ex quibus Ghristus secundum camem, qui est super omnia
deus benedictus in aevum. Ergo et ipse (ut lohannes, cL supra
et adn.) ostendit visibilem (ad 1) et deum (ad 2) aut visibileia
deum (1 + 2) esse filium. *Dei' igitur vel *doraini' totam deleret
sententiam, filius acute ibi opponitur patri, de quo infra
disserit auctor incipiens a verbis: (255/8 — 23/30) *de patre
autem ad Timotheum . . .' Eeitzensteinius ut distinctior res
fiat, proponit: *ostendit et ipse visibilem <et> deum, ^sed'^
fUium, id est sermonem dei'. Ad quod bene se adiunguo^
sequentia *quia qui caro factus est Christus dictus esf (dem'^
mit Christm kann nur der Fleischgeuxfrdene^ also der sem^
gemeint sein), Nemo nunc negabit nostras duas sententia^ >
*Christum autem et ipse . . .' et *ostendit et ipse . . .' secuti^
coniungendas esse. Kroymannus igitur scripsit: *Christuiii
autem <si> ... in aevum, ostendit...' Sed vocula *si' opiis
non est, eadem enim constructio est, qua iam saepius auctor
noster usus est: *Christum autem et ipse deum cognominavit
— quorum . . . in aevum — : ostendit et ipse . . .*; cf. locura
de quo supra disputavimus (254/20 — 23/18): *quem deum?
sermonem? atquin: vidimus et audivimus . . . vitae prae-
dictum est sed quem deum? scilicet patrem . . .'; cf. 237/5
(9/13): Vacua et inanis res est sermo dei: qui filius dictus
est? qui ipse deus cognominatus est?*') Scribo nunc: *nonne,
inquit, vidi lesum? Christum autem et ipse deum cogno-
minavit*) — quorum . . . aevum — : ostendit et ipse visi-
bUem «et» deum <esse, sed> filium, id est sermonem dei,
quia, qui caro factus est, Christus dictus est' — Beitzensteinius
(255/13 — 24/4) haerens in *et contraria' proponit: *ut e con-
trario ipsi filio adscriberemus mortalitatem <et lucis> ac-
cessibilitatem' ; nam *et' ante *contraria* durum, asjndeton
^) Etiam hoc loco praeter necessitatem Kroymannas *si* inserait
*) 'Cognominare' nostro loco nihil significat nisi *nominare, appel-
lare'; cf. c. II (229/6—2/29) 'hunc missum . . . hominem et deum, filium
hominis et filium dei, et cognominatum lesum Christum" ; c. VII (237/5
— 9/13), quem locum modo laudavi.
Quaestiones Tertullianeae ad libram Adversus Praxean pertinentes. 43
illepidam est Hoc Paulos dicit: solus. damii wirim Oegenaatz
Ckristus . . . ztiBchreiben. ... Ad *e contrario' velim conferas
De baptismo c. II (Reiff. 202/1): *mentior, si non e contrario
idoloram sollemnia . . . auctoritatem sibi extruunf ; Ad. nat 1 7
(Reiff. 70/20): Mtam aeternam . . . conservatoribus suis spondet^
e contrario . . . aemulis supplicium aetemum . . . comminatur*.
flaec bene sequentibus verbis continuantur. Veriamur ad
alteram partem. Codicum lectionem recte se non habere iam
Beatus Rhenanus intellexit, qui ad v. 255/17 in editione secunda
haud lepide explicat: *Sine ratione, hoc est certa ratione,
et modo, id est amentia, ut et hic sumamus pro id est^).*
Nisi placet legere erratione. Nam de ecstasi loquitur fortis-
sima videlicet abstractione mentis a corpore ad divinitatis
contemplationem. Quae alioqui et ilUs accedere solet, qui
^ente sunt emota.* Sed sic locus sanari non potest Reitzen-
steiuius scribit: *neque Petrus et lohannes et lacobus sine
^tionis etiam mentisque.' Postquam ablativus *sine ratione'
^'Tepsit — id quod fere necessarium erat — 'etiam mentis-
9^^* abiit in verba *et amentia qui*. Agitur de clarificatione,
Q^«te traditur Matth. XVII 1 sqq., Marc. IX 1 sqq., Luc. IX 28 sqq.
^- Jtfatth. : (6) Kai dKoOcavTec ol juiaGTiTai ?7r€cav im 7Tp6cui-
^^v Kai dq)oPr|6T]cav cqpobpa. (7) Kai TTpocnXOev 6 'IncoOc xal
aH^dt^evoc auTUJV eiTrev 'ETepGriTe Kai \if\ (poPeTc0€. (8) 'EirdpavTec
"^ Touc dq)0aX|iOuc auTUJv oubeva eibov ei \xi\ t6v IncoOv jliovov.
^ ^ Tc. (5) Ou TOP fl^^i (sc. TTiTpoc) ti XaXr|cr] • r^cdv Toip ?KcpoPoi.
j^^cas (32) '0 bk TTdTpoc Kai oi cuv auToi i^cav pepaprmevoi
^^^^A/uj... (33) \xi\ eibibc 8 XeTei. Omnes idem referunt: *dor-
^^^vint illi'. Quocum confert TertuUianus id quod memoriae
"^^ditura est de PauU conversione: Act. apost. IX s legimus
^^>^ptura *HTep0Ti bi ZauXoc dni ttic thc, nvetjJTMevujv bi tujv
"^l>6aXmijv auToO oub^v JpXerrev ... (9) Kai f\y f\\xipac Tpek \ii\
P^^TTUJV, Kai ouK JqwxTev oubfe fmev. Ut Paulus, ita et discipuli
^^xihs timuerunt, deiecerunt eos ; hoc ex sequenti (Matth. XVII s)
^^opavTec concludit; rationem praeterea mentemque perdide-
^Viiit (exaggerat illud ^f\ eibujc 6 X^Tei); libenter credo mori-
*) Quamqaam quid voluerit his verbis Rhenanus me non plane
^^tellegere confiteor.
44 Ludwig Rosenmeyer,
turos eos fuisse; nam 'morituri* ad Petrum, lohaniiem, lacobum
referendum est, non ad Christum, qui in monte Tabor mortuiis
non est, sed passurus nominatur, quia clarificationem sub-
sequitur passio; morituri participium igitur sententiae loco
scriptum est, ut saepe participium futuri; d e. g. Senecae D^
vita beata 1, i : "circumspiciendum, qua contendere illo celer-
rime possimus, intellecturi in ipso itinere . . . quantam coti-
die profligetur'. Ergo *qui* rectum non esL Utrum cum Kroy-
manno mutemus ordinem verborum necne, non multum ixi-
terest. Equidem scribo: *quamquam et illam neque ipse sine
periculo luminis expertus est, neque Petrus et lohannes et
lacobus sine rationis etiam mentisque, si non passuri filii
gloriam, sed patrem vidissent, credo, morituri ibidem'.
Quaestiones Tertullianeae ad librum Adversus Praxean pertinentes. 45
De capitibus XXVn— XXIX.
XXVII. Quamquam non multum est in hoc capite, in
quo offendam, tamen, ut sententiarum nexus plane perspiciatur^
hoc quoque in medio proponere velim.
Undique redarguti distinctione patris et filii dicunt adver-
sarii *filium camem esse, id est hominera, id est lesum, patrem
autem spiritum, id est deum, id est Christum*. Illi igitur
patrem et filium non coniungunt, sed dividunt (280/4—44/16):
'si enim alius est lesus, alius (5) Christus, alius erit filius,
<alius> pater, quia filius lesus, et pater Christus. talem
monarchiam apud Valentinum fortasse didicerunt sed et haec
uuectio eorum, duos facere lesum et Christum, ex praetrac-
tfitis iam retusa est, quod sermo dei vel spiritus dei et virtus
^tissimi dictus sit quem patrem (10) faciunt non enim ipse
sunt, cuius dicuntur, sed ex ipso et ipsius. et aliter tamen
^ isto capitulo revincentur*. Bene v. 2 R* restituit *alius
pater*. Sed dissentio a Kroymanno, qui ordinem verborum
mutavit Remittit ille nos ad De anima c. XXXIV (Reiff. 359/3) :
.^* se quidem (sc. Simon Samarites) fingit summum patrem,
ulain vero (sc. Helenen) iniectionem suam primam, quam in-
lecerat angelos et archangelos condere', sed nescio cur hoc
fecerit Ibi Mniectio* est Jvvoia^), cf. lustini apolog. I 26:
^^^ TtpujTov 9e6v dKeivov 6jioXoToOvT€c . . . xai 'EXdvnv Tivd . . .
^^ im' auToO fvvoiav rrpdjTriv T^vo^evriv XeTOuci, Irenaei
^^citT. haeres. I 23, 2: Micens hanc (sc. Helenam) esse primam
2 <alius> pater R': pater PMFR^; 4 verba duos facere lesum
. ^liristuin, qucte in libris msa. paulo supra post didicerunt eomparetU^
^^ transtulit Kr, confert Reiff. 359J3 ; praetractatis MF, retractatis P
^^^****^. R ex Hirsaugiensi) ; 6 ipse Kr: ipsae PMF.
») Cf. Hoppe 1. c. p. 121.
46 Ludwig Rosenmeyer,
mentis eius conceptionem . . ., per quam initio mente
concepit angelos facere et archangelos. Hanc enim Ennoiam
exsilientem ex eo . . . degredi . . .*, cf.Theodoreti Haer. fabul. Ii,
qui idem fere praebet Quae significatio nostro ioco poni non
potest, "iniectio* autem si nostrum *Einwurf significat, ut vult
Kroymannus, — v. edit min. indicem — non quadrat ad sen-
tentiam ab eo restitutam. Apta autem illa est significatio, si scri-
bimus secundum codices : *talem monarcbiam apud Yalentinos
fortasse didicerunt: duos facere lesum et Ghristum. sed et haec
iniectio eorum ex praetractatis iam retusa est . . .' Re vera
Valentiniani duos reddiderant lesum et Christum, cf. Adv.Vaient
c. XVI (Kr 195/16) 'Christus . . . vicarium praefecti Paracletum
Soterem — hic erit lesus, ... — ad eam emittit . . .'; ibid.
c. XXVII (1. 1. 203/7) 'Nunc reddo de Christo, in quem tanta
licentia lesum inserunt quidam etc' Sed *haec iniectio eorum'
ea re iam est retusa, quod sermo vel spiritus dei ille est dictus,
quem patrem nominant Sed et aliter illi redargui possunt
Non ut volunt, caro filius erit dei, sed spiritus. Natus est
in carne *sermo, et spiritus, qui cum sermone de patris volun-
tate natus est igitur, dum sermo in carne^), et de hoc quae-
rendum, quomodo sermo caro sit factus.' Transfiguratus nou
est, immutabilis et informabilis deus transfigurari non potest,
cum id quod transfiguratur in aliud, desinat esse quod fuerat;
induit igitur camem, est in carne. Utraque in lesu reperitur
substantia: hominis et dei, non tertium quoddam ex his duobus
mixtum. Tunc vereor ne cum codicibus scribendum sit:
(281/17 — 45/26) 'sedenim invenimus illum directo et deum
et hominem expositum, ipso hoc psabno suggerente: quon-
iam deus homo natus est in ilia, et aedificavit eam
voluntate patris; (20) certe usquequaque filium dei et
fiUum hominis, cum deum et honjinem, sine dubio secun-
dum utramque substantiam in sua proprietate distantem, quia
neque sermo aliud quam deus neque caro aliud quam homo.*
Iniuria seclusit Kroymannus 'cum deum et hominem': et
filium dei et hominis filium eum esse non nisi additis verbis
*) Ita cum Kroymanno p. 284/24 — 45/5 scribere velim : senno in
came dum PMF, natus est : igitur sermo in came. tum Eng,
Quaestiones Tertullianeae ad librnm Adversus Praxean pertinentes. 47
'cum deum et hominem (scUieet invenimus)' manifestum fit.
Deinde cum his tantum verbis *deum et hominem' bene se
coniungunt quae sequuntur *sine dubio secundum utramque
substantiam in sua proprietate distantem', minime autem cum
verbis 'filium dei et filium hominis*. Pergit auctor: duplex
est status in una persona : deus et homo lesus — de Christo
infra disserturus est auctor — , sed suas quisque res agit, non
alterius: *quod (282/15 — 46/20) in came natum est, caro est,
et quod de spiritu, spiritus est . . . ex his lesus constitit, ex
came homo, ex spiritu deus*. Et apostolus utramque ei esse
substantiam confirraavit Concludit nunc (282121 — 46126):
*Qui filium dei camem interpretaris, exhibe, qui sit filius
hominis. aut numquid spiritus erit? sed spiritum patrem
Vsoni vis haberi, quia "deus spiritus"^), quasi non et dei
^iritus, sicut et (25) sermo deus et dei sermo.'
Pergit auctor secundum Kroymanni editionem c. XXVIII
(^82/26 — 46/31): *Nunc de Christo. facis patrem, stultissime,
flui nec (283/1) ipsam vim inspicias nominis huius, si tamen
'^o^en est Christus et non appellatio potius; unctus enim
^^&nificatur. unctus autem non magis nomen est quam vestitus,
^^^m calciatus. itaque Christus accidens nomini res. an tu,
^' ex (5) aliquo argumento vestitus quoque vocaretur lesus,
^^omodo Christus ab unctionis sacramento, aeque lesum
^Wvim dei diceres, vestitum vero patrem crederes? si pater
^hristus est, pater unctus est, et utique ab alio*.
1 adnotat Kr: miro quodam casu verua ordo verhorum hic tur-
^^^s est : verha nunc de Christo {cf, supra 282jt), quae in libris mas.
•*/Vo 2831? post patrem crederes leguntur, necesaario huc erant trans-
'^^^'^nda. pro eia hic leguntur : itaque Christum, n&c ipsa euo loco. hiulca
^•*<€m sententia est infra 283/4 ubi praebent libri mss. : quam calciatus,
f^oidens nomini res. quae desunt: itaque Christus ob eam rem illuc
^n^^rui] 3 est ow. F; unctus enimR': enim unctusPMFR*; 5 cal-
<^ia.tas PMF, calceatus R vulgo ; an Urs : at PMF.
Sod nullo modo sequi possura Kroyraannum. 279/23
-44/12 ut repetamus, quae iam diximus, legimus: 'dicentes
(adversarii sc.) filium camem esse, id est hominem, id est lesura,
*) Ev. loh. rV 24 : irvcO^o 6 9€6c. Addit Tert. : sed re vera et filius
spiritus.
0
48 Ludwig Rosenmeyer,
patrem autem spiritum . . ., id est Christum*. Ea quae est
de lesu parte confecta nunc denuo incipit auetor: *ltaque
Christum facis patrem: Also zum Vater machst du CkrM>
Christus non est nomen, sed appellatio, *unctus* signif icatur :
*unctus autem non magis nomen est quam vestitus, quairi
calciatus, < sed > ^) accidens nomini res.' lam pergit auctor :
oder wurdest du^ wenn Jesus aus irgend^ einem Grunde dm
Beinamen vestitus fuhfie (vestitus genannt unlrde). Jem (JLs
Sohn^ vestitus als Vater betrachten? Quod a Kroymanno ia-
sertum est ('itaque Christus') turbat sententiam propter sequens:
*quomodo Christus ab unctionis sacramento'. Tunc auctor
sententiae, quae ab 'an' incipit, opponit *Nunc de Christo*:
Wenn er noch den Beinamen vestitus trttge^ uHrdest du das
nicht tun, Nun zum Beinamen Christus: passiva illanotio
'Christus', id est unctus, postulat, ut alius sit, qui agat, ii
est ungat; quem patrem esse multis novi testamenti locis
probat auctor; quare pater non est Christus, sed lesus est
Christus, Christus est lesus.
lam vertamur ad finem capitis: (285/2 — 48'21) 'cert«,
ne per onmia evagemur, qui suscitavit Christum susci-
taturus [est] et mortalia corpora nostra tamquam alius
(PMF, iamque alius Big) erit suscitator quam pater, mortuus
et [pater] suscitatus, si Christus, qui est mortuus, pater est
(PM, pater F).' Ita restituit sententiam Kroymannus. Cf. Ep.
Rom. VIII 11 : 6 ifeipac IricoOv XpiCTOV ^k veKpuiv 2I(juo7Toir|C€i kqi
Toi GvriTd cuu)LiaTa u|biujv. Prius *est' Kroymannus bene expunxit;
ego etiam 'tamquam' expungere velim : *certe ...quisuscitavit
Christum suscitaturus [est] et mortalia corpora nostra
[tamquam] alius erit suscitator quam pater; <nam> raortuus
pater et suscitatus^), si Christus, qui est mortuus, pater est'
Adicit auctor *et suscitatus', quia de hac re agitur et parti-
cipium passivum voci *suscitator' oppouitur. Sed coniunc-
tione *nam' fortasse opus non est; hoc tantum satis apparet
sententiam *mortuus pater et suscitatus, si Christus, qui est
mortuus, pater est' per se esse positam.
*) Potest etiam scribi: *quain calciatus: accidens nomini res <esl>\
*) Transposui vocem 'pater' quoniam vi quadam iteratur.
ii^
Quaestiones Tertullianeae ad librum Adversus Praxean pertinentes. 49
XXIX. Blasphemia est, cum affirmant patrem mortuum
esse; Ghristus mortuus est secundum scripturas, qua caro
erat et homo et filius hominis, non qua spiritus et sermo
et dei fiiius. Blasphemant illi, qui et crucifixum patrem
dicunt. Quod nos filium crucifixum esse dicimus, *non male-
dicimus illum, sed maledictum lege referimus*. lam pergit
auctor, ut vult Kroymannus (286/4 — 49/17) : Ergo nec com-
passus est pater filio. (5) scilicet directam blasphemiam in
patrem veriti, diminui eam hoc modo sperant, — concedentes
iam patrem et filium duos esse — si filius quidem patitur,
pater vero compatitur. stulti et in hoc. quid est enim com- 5
pati quam cum alio pati? porro si impassibilis pater, utique
et incompassibilis ; aut si compassibilis, (10) utique passibilis.
nihil ei vel timore tuo praestas. times dicere passibilem quem
dicis compassibilem. tam autem <ui> compassibilis pater est
quam impassibiUs etiam filius ex ea condicione, qua deus lo
est sed quomodo, si filius passus est, non compassus est et
pater? separatur a filio, non a deo. nam (15) et fluvius si
aliqua turbulentia contaminatur, quamquam una substantia
de fonte decurrat nec secernatur a fonte, tamen fluvii iniuria
non pertinebit ad fontem ; et Ucet aqua fontis sit quae patiatur i5
in fluvio, dum non in fonte patitur, sed in fluvio, non fons
patitur, sed fluvius, qui ex fonte est. ita et (20) spiritus dei,
ut pati possit in filio, quia non in patre pateretur, sed in filio,
pater passus non videretur. sed sufficit nihil spiritum dei
passum suo nomine, quia, si quid passus est in (287/1) filio 20
2 scilicet Oehlerua: sicut PMF, sic enim Vra; 4 quidem Urs:
si quidem PMF, sic quidem OMerus) 8 vei timore tuo Kr: veluti
morituro MF, veluti mortuo P, vel hoc timore tuo Urs ; 9 incompas-
sibilis R®: compassibilis PMFR'; 11 si filius passus est, non Kr:
filius passus est, si non PMF; 14 de fonte om. P {add. R ex Hirs.);
15 sit qu&e Rig: sitive PMF; 18 ut pati (ut cancesaive intellegendum)
Kr: qui pati PMFR*, <et> qui pati R*G, quod pati OeMerue; possit
PMF, posset Urs; quia <tamen> non Urs; 20 si quid <passus,>
passus est Oehlerus; passus est in filio. <ahud> quidem erat, ut . . .
Oehlerus, passus est, in filio quidem <passus est, in quo> erat et pater,
cum filius Bigy passus est, <passus est> in filio. <in filio> quidem
erat ut pater, cum filius Eng^ Kr adnotat: ex verbie nihil spiritum
XIV, 1. 4f
50 Ludwig Rosenmeyer,
f quidem erat, ut pater cum filio pateretur in came. fqak
hoe retractatus. nec quisquam negabit, quando nec nos pati
pro deo possumus, nisi spiritus dei sit in nobis, qui et loqxd-
tur de nobis quae sunt confessionis, non ipse tamen patiens,
25 sed pati posse praestans.
dei passum suo nomine et ex eis quae infra legurUur: non ipse
tamen {scil. epiritus) patiens, sed pati posse praestans hoc dicere tdU
auctorem perspicuum est : spiritus non suo nomine, id eet ipee^ in flio
paseus estj sed passa est in filio caro, quae quidem ut pati possetj eguU
spiritu adiutore. inde velim restituere: quia, si quid passum estin
filio, quid est? erat, ut pater cum filio pateretur, in carne; 21qQi
hoc retractatur? (= in dubium vocatur) susp. Kr: quia hoc retraclatos
M (us in u corr. m. 1) PF, quia hoc retractatum G Oehlerus; 22 nec
(alt.loco) F, et PM; 28 possumus PF, possumus M (non add.m.t)'j
nisi MF, si P.
Diligentius ultimam partem inspiciamus. (286/19 — 49132)
optime restituetur sententia, si cum Oehlero scribimus: *ita
et spiritus dei quod pati posset (ita Urs) in filio . . . pater
passus non videretur*: nam spiritus dei in enuntiato pen-
denti est subiectura, pater in primario; *qui' igitur, quod
codices praebent, scribi non potest; *posset' bene restituit
Ursinus, sed *tamen' adicere supervacaneum est Graviores
difficultates praebet proxima sententia (286/22 — 50/2). Ora-
nibus in coniecturis doctissimorum virorum haereo. Auctor
supra acute expressit patrem non una cum filio passum
esse; quam ob rem verbum pater rectum esse mihi non
videtur. De patre iam non agi etiam ex sententia extrema
intellegitur : *quando nec nos pati pro deo possumus, nisi
spiritus dei sit in nobis, qui et loquitur de nobis quae sunt
confessionis, non ipse tamen patiens, sed pati posse praestans.'
Sententiarum nexus hic est: si spiritus in filio pateretur,
non in patre, pater passus non videretur: spiritus dei nihil
passus est suo nomine; si quid passus est, in filio quidem
passus est, sed ne in filio quidem passus est, cum filius
passus sit in came, quam hic detractat (?) ; hic non patitur,
sed pati posse praestat Scribere igitur velim: *ita et spiritus
dei quod pati posset in filio, quia non in patre pateretur.
Qaaestiones Tertullianeae ad librum Adversus Prazean pertinentes. 5 1
sed in filio, pater passus non videretur. sed suppetit') nihil
spiritum dei passum suo nomine, quia si quid passus est,
<pa8sus est> in filio. qui autem erat, ut pater<etur>, cum
filius pateretur in came. <sed erat in filio?> qui hoc re-
fragatur*)? nec quisquam negabit, quando nec nos pati pro
deo possumus, nisi spiritus dei sit in nobis, qui et loquitur
de nobis quae sunt confessionis, non ipse tamen patiens, sed
pati posse praestans.' Cur de patre ad spiritum transierit,
intelleges si reputabis adversarios spiritum ad patrem re-
vocasse (cf. supra p. 47 et ibid. adn. 1) aut patrem ita com-
passibilem dixisse, ut spiritus eius pateretur in filio.
^) Ex RmUsenstmnii eoniectura, ef. Scarp. e. X {Reiff, 168/5).
') Qui hoc refragatur dubitanter rMtituit Reitzentteinius.
4*
52 Lndwig Rosenmeyer,
De capitibus IX — X.
Vidimus capite VTII patrem et filium et spirituni saB^-
tum dispositione solum inter se differre et alterum ex alteto
emanasse. Pergit nunc auctor (239/13 — 11/10), quem locuBa
rui-sus secundum Kroymanni editionem laudo: Hanc n^^
regulam professum, qua inseperatos ab alterutro patrem ^^
filium et spiritum testor, tene ubique, et ita (15) quid quo^
modo dicatur agnosces. ecce enim dico alium esse patreni Q^
5 alium filium et alium spiritura, — male accipit idiotes quis^
que aut per\^ersus hoc dictum, quasi diversitatem sonet et
ex diversitate separationem protendat patris et filii et spiritus
sancti; necessitate autem hoc dico, cum eundem (20) patrem
et filium et spiritum contendunt, adversus oikonomian monar-
10 chiae adulantes — non tamen diversitate alium filium a patre,
sed distributione, nec divisione alium, sed distinctione, quia
non sint idem pater et filius, vel modulo alius ab alio <alii.>
pater enira tota substantia est, filius vero derivatio (25) totius
et portio, sicut ipse profitetur: quia pater maior me est
15 a quo et minoratus canitur in psalmo modicum (240/1) quid
citra angelos. sic et pater alius a filio, dum filio maior, dum
alius qui generat, alius qui generatur, dum alius qui mittit,
alius qui mittitur, dum alius qui facit, alius per quem fit
bene, quod et dominus usus hoc verbo in persona (5) para-
3 quid modo quo modo P {corr. R) ; 5 parenthesin indicavit Kr^
qui adnotat : spiritum. male vulgo ; non tamefi refragarer seeludenti ea
quae infra leguntur : non iamen diversitate — distinctione, quae haud
scio an prior auctoris manus aint ; accipit M, accepit PF vulgo ; 7 por-
tendat lun; spiritus sancti PM, spiritus FR vulgo; 12 sint Kr: sit
PMF; alii addidit Kr^ qui adnotat 'intellege: quippe qui etiam moduio
alius ab alio diversi sinV; 16 minoratus R': minor natu PMFR' ; modi-
cum R': modico R*: dico PMF.
Qaaestiones Tertullianeae ad librum Adversus Praxean pertinentes. 53
cleti non diTisionem significayit, sed dispositionem : rogabo, 20
enim, inquit, patrem, et alium advocatum mittet vobis,
spiritum veritatis, sic alium a se « paracletum, quomodo
et nos a patre alium filium, ut tertium gradum ostenderet in
paracleto, sicut nos secundum in filio propter oikonomiae
(10) observationem. ipsam, quod pater et filius dicuntur, 25
nonne alius ab alio <alius> est? utique enim omnia quod
vocantur, hoc erunt, et quod erunt, hoc vocabuntur, et per-
miscere se diversitas vocabulorum non potest omnino, quia
nec rerum, quarum erunt vocabula. est, est, non, non;
nam quod (15) amplius est, hoc a malo est. ao
22 adnotat Kr: lacunam signavi: demonstrans vel tale aliquod
participium intercidit; 26 ipsum FR, ipsud PM; 26 alius Kr [in ed.
ma.\ aliud cum codd. in ed. min.]: aliud PMF; alius addidit Kr [in ed.
ma., aliud in ed. min.]\ 27 permiscere se PM, permisceri F.
Consideremus sententiam, quae haec fere est: alius est
pater, alius est filius, alius spiritus; male autem adversarii
ex ea re diversitatem et divisionem intellegere volunt. Acriter
hanc distinctionem patris et filii et spiritus premit auctor,
quia illi 6^oouciav contendunt. Si Kroymannus in parenthesi
ponit verba *raale accipit' usque ad *adulantes*, certe quod
verba *non tamen . . . alium' non habeant ad quod referantur,
valde dubito, an hoc rectum non sit. Egregie *ecce enim dico'
excipitur verbis *necessitate autem hoc dico', ipsnm quoque
'adversus oikonomian monarchiae adulantes' excipitur verbis
(240/9 — 11/32): 'propter oikonomiae observationem'. Scribo
igitur: *ecce enim dico alium esse patrem et aUum filium et
alium spiritum : male aceipit idiotes quisque aut perversus hoc
dictum, quasi diversitatem sonet et ex diversitate separationem
portendat patris et filii et spiritus sancti ; necessitate autem hoc
dico, cum eundem patrem et filium et spiritum contendunt,
adversus oikonomian monarchiae adulantes ; ' iam sequitur ac-
cusativus *non tamen . . . alium *) . . .', qui certe satis Ubere
verbis *dico alium' adiungitur, sed conferas, quae de loco 240/7
infra (p. 54) exponemus. Quod attinet ad priores sententias,
^) V. 23 (20) fortasse scribendum est : 'quia non sint idem pater
et filius, sed modulo alius ab alio*. lam sequentia bene se adiun^nt.
54 Ludwig Rosenmeyer,
Eroytuannus, ut saepe, non fert duas sententias sine couiunc-
tione inter se nexas; sed de hac re supra (p. 42) iam piui*a
protulimus. Fuit cum verba *quia non sint idem pater et filius*
interpolatoris esse putarem. Sed respiciunt ea ad 239/19 — 20:
'cum — contendunt* et praeparant illud: "pater enim tota
substantia est, filius — *; excipiuntur autem brevi post verbis
240/1 (11124): *sic et pater alius a filio, dum fiiio maior,
dum alius qui generat, alius qui generatur . . .' Sed prius-
quam longius progrediamur, liceat pauca afferre de verbo
*portendat*, quod lunius scripsit pro *protendat'. Bene ad
nostrum locum adnotat Oehlerus (II 662 adn. a) : «Franciscus
lunius rescribendum censuit *portendat*. Ac sane Septimius
saepissime hoc verbo utitur pro *significare*.» Ex exemplis quae
adicit pauca afferre velim: c. XXVni (284/11-48/6): •quam
caecus est qui nec in Ghristi nomine intellegit alium deum
portendi, si Christi nomen patri adscribat!' Adv. Marc. IVso
(Kr 525/10): *De sequenti plane similitudine vereor, ne forte
alterius dei regnum portendat* ibid. IV ss (543/3): Vanuin enim,
si credimus deum de contumelia aut gloria silicis alicuius
praedicasse, ut non eum portenderet et in lapidis, quem et in
petrae et in montis figura portenderat.' lunius certe verara
lectionem *portendat' restituit; protendere pro significare
nusquam scriptum legi. Sed pergamus: Post *alium a se'
(240/7 — 11/30) nihil est supplendum; saepius enim Tertul-
lianus verbum aliquod explanaturus iterat eodem casu posi-
tum, quo in priore sententia erat, cf. c. XIX (261/2 — 28/20):
*extendi, inquit, caelum soius, quantum ad ceteras vir-
tutes solus'. Ita et hic verba 'alium advocatum* excipit verbis
'alium a se paracletum (= advocatum)', quae vox erat usitatior.
Multo maiores difficultates praebet locus (240/10—12/1):
*ipsum, quod pater et filius dicuntur, nonne alius ab alio
<alius> est?' Ante omnia dicere velim nihii esse supplen-
dum: alium ab alio esse idem est ac diversos esse inter
se (van einander verschieden sein) ; v. supra : *alium a se para-
cletum'. Guius constructionis Tertullianus ipse multa praebet
exempla: De puA c. VIII (Beiff, 235/15): •histriones . . . alia
longe a praesenti et fabula et scaena et persona et tamen
Quaestiones Tertullianeae ad librum Adversus Praxean pertinentes. 55
congruentissiine exprimentes/ Adv. Marc. Illie (Kr 403/27):
'alterius dei venisse Christum, nisi eum longe aiium demon-
straveritis a Christo creatoris . . .'; complura vide sub alius
in Thes. L. L. I col. 1636, sssqq. et Hoppeium (1. c. p. 36 § 8).
Sed *ipsum, quod pater et filius dicuntur, nonne alius ab
«^o est?' rectum esse non posse Kroymannus ipse vidit, in
©ditione minore *aliud', quod praebent codices, restituit; ego
antea 'ipso, quod pater et filius dicuntur, nonne alius ab
^io est?' scribere volui; sed ablativum illum ita usurpatum
^-^emplis probare non possum. Expectatur: *ipsu<m illu>d*)
(oeZ ipsu<m istu>d), quod pater et filius dicuntur, nonne
^ittd ab alio esse ^demonsti-at^ ?'*) Neutrum genus mutandum
'^^O est, sequitur enim: *utique enim omnia quod vocantur
'^pci erunt, et quod erunt, hoc vocabuntur, et permiscere se
^^ersitas vocabulorum non potest omnino, quia nec rerum,
^^nrum erunt vocabula.'
X Pergit Kroymanni Tertullianus : Ita ut pater, et filius
^^t:, et <ut> neque dies eadem et nox, neque pater idem et
T^lius, ut sint ambo unus et utrumque alter, quod vanissimi
^^ti Monarchiani volunt *ipse se', inquiunt, *filium sibi fecit'.
^t;quin pater filium facit et patrem (20) filius, et qui ex 5
^lterutro fiunt, a semetipsis sibi fieri nullo modo possunt,
^t pater se sibi filium faciat et filius se sibi patrem praestet.
^nae instituit deus, etiam ipse custodit habeat necesse est
t^ater filium, ut pater sit, et filius patrem, ut filius sit aliud
^st autem habere, aliud esse. verbi gratia, (25) ut maritus lo
*^im, habeam oportet uxorem, non ipse mihi ero uxor. sic
^tiam, ut pater sim, filium habebo, non ipse mihi ero filius,
^^t ut filius sim, patrem habebo, non ipse mihi oro (241/1)
^^ater. quae enim me faciunt si habuero, tunc ero: pater, si
ilium habeam, filius, [ero] si patrem. i5
1 ut pater, et Kr : aut pater aut PMF ; 2 ut add. Eng ; 7 fihum — sibi
\. P {add. R in mg. ex Hirs.) ; 12 habebo Kr {sie et infra v. 13): habeov
^MF; 14 tunc PM, emic F; tunc ero pater vtdgo\ 16 ero secluait Kr.
') Hoc eo verisimilior est, quia in PM codd. 'ipsud* scriptum legimus.
*) Item supra (289/24—11/21) nihil scribendum est nisi: 'modulo
alius ab alio.'
56 Ludwig Rosenmeyer,
Nemo dubitabit, quin ineunte capite codicum lectio vera
non sit. Mutare possumus in *ita et pater et filius esf, sed
ex ITAVT multo facilius *ita aut' potuit oriri, quam ex
ITAET. Librarius ille, qui mendum commiserat, concinnitatis
causa alterum 'et' in 'aut' correxit Deinde egregie Engel-
brechtius Oehlerum secutus, qui ipse quoque (11 663 adn. a)
comparationis desideravit particulam, post •et' illud "ut* sup-
plevit. Eximia arte auctor construxit sententias!
*Ita ut pater, et f ilius est,
et ut neque dies eadem et nox,
neque pater idem et filius,
ut sint ambo unus et utrutnque alter*.
Monarchiani autem hoc volunt : Mpse se filium sibi fecit.'
Sed hoc fieri nequit: patri opus est filio, ut pater sit, filio
patre, ut filius sit; aliud est habere, aliud esse. Comparatione
illa: *ut maritus sim, habeam oportet uxorem, non ipse mihi
ero uxor' confirmatur sententiam verbis *non ipse mihi ero
pater' finiri, quare Kroymannus bene *quae . . . faciunt* rettulit
ad sequentia (quod etiara Oehlerus fecit, B. Bhenanus non
fecerat). Sed ne sic quidem omnes sustulit difficultates, 'enim'
non quadrat ad sententiam, in eo mendum videtur inesse, prae-
sertim cum illud *me faciunt* solum intellegi non possit. Sen-
tentia est haec: outujc Kai *(va Traifip iS, ul6v Hui, ouk adxic
i|LiauTUJ ul6c fco^ai, Kai 'iva uioc iL, Trai^pa ?Euj, ouk auxdc
4|iauTiu ScojLiai TiaTrip. ddv Td )li€ toioOtov {vd toutov) iToioGvTa
f XWJ, eiTa ?co^ai • TraTrip, idv uiov ?x^? "ioc, ^dv TiaT^pa. Quare
egregia illa est Bhenani coniectura^), quam ne commemoravit
quidem Kroymannus: 'quae eum me faciunt si habuero, tunc
ero: pater si fiiium habeam, filius si patrem' (ita bene Kr):
Wenn ich das hahe^ tvas mich zum hetreffenden macht^ ergt
dann kann ich es sein, . . .' Quod attinet ad 'eum* = den
betreffenden, velim conferas Beitzensteinii disputationem *Zu
Seneca De beata vita' (Herm. 29 1894 p. 623 not 6): «Der
Satz wtirde voUstandig lauten: *in quibus eos factos esse
praetores, quos fecere, idem, qui fecere, mirantur.' Der selbst-
verstandliche Belativsatz wird unterdrtickt, so daB sich is
') R* in mg. pf^ctebet quae eum.
Quaestiones Tertullianeae ad librum Adversus Praxean pertinentes. 57
deutsch etwa durch Mer betreffende' wiedergeben laBt *Si
membrum rupsit, ni cum eo pacit, talio esto' sagen die zwolf
Tafeln. Auf einen ahnlichen Gebrauch von outoc macht E.
Schwartz mich aufmerksam, vgl. Piato Soph. 251A iroXXoTc
6v6^aci Tauidv toOto 4KdcT0T€ TtpocaTopeuo^ev oder Plotin
Ennead. n e, i dXXo t6 ^v toutoic voeiv, dXXo bl t6 voeiv Sn
voei.» Quod F codex pro *tunc' affert absurdum illud *emic',
prava lectione est explicandum, librarius forma t litterae de-
ceptus pro t e litteram legit, tum sequentes litteras non recte
coniungens *emic' scripsit Quam lectionem affero, ut demon-
strem F codicem archetypi (Hirsaugiensis) imaginem persaepe
bene reddere maximaque diligentia librarium singulas litteras
imitando expressissc. In sequentibus egregie atque dilucide
TertuUianus pergit: habere filium debeo, ut pater sim, etpatrem,
ut filius sini. Diaboli vero est *alterum ex altero excludere,
dum utrumque in unum . . . concludens neutrum haberi facit,
ut et pater non sit, qui scilicet filium non habet, et filius non
sit, qui aeque patrem non habet'. Sequentia verba egregie
sanavit Kroymannus scribendo: (241/19 — 13/4) *dum enim
pater est, filius non erit, <et dum filius est, pater non erit>.
sic monarchiam tenent qui nec patrem nec filium continent
sed nihil deo difficile: quis hoc nesciat? et: impossibilia
apud saeculum possibilia apud deum: quis ignoret? et:
stulta mundi eiegit deus, ut confundat sapientia:
legimus omnia (ita codices^ legimus omnes susp. Kr),* Sed in
ipso fine haereo. Propter *quis hoc nesciat* et *quis ignoret'
(= omnes sciunt) bene dici potest Megimus omnes*. Certo
rem diiudicare non ausim, cum haud male *omnia' ad omnia
tria membra se adiungat: das haben tvir aUss gelesen.
lam pergit auctor (241/24 — 13/9): 'ergo*, inquiunt, *diffi-
cile (25) non fuit deo ipsum se et patrem et filium facere
adversus traditam formam rebus humanis. nam et sterilem
parere contra naturam difficile deo non fuit, sicut nec vir-
ginem'. plane nihil deo difficile. sed si tam abrupte in prae-
sumptionibus nostris hac sententia utamur, quidvis de deo
confingere poterimus, (242/1) quasi fecerit, quia facere potu-
5 sed si R': sensi PMFR».
58 Ludwig Rosenmeyer,
erit non autem, quia omnia potest facere, ideo <quo>que
credendum est iUum fecisse etiam quod non fecerit, sed an
10 fecerit requirendum. potuit, si voluisset, deus pennis hominem
ad volandum instruxisse, quod (5) et miluis praestitit; non
tamen, quia potuit, statim et fecit potuit et Praxeaii et onines
pariter haereticos statim extinxisse; nou tamen, quia potnit,
extinxit [oportebat euim et miluos esse et haereticos, oportebat
15 et patrem crucifigi.] hac ratione erit aliquid et difficile deo,
id scilicet, quodcumque (10) non fecerit, non quia non po-
tuerit, sed qiiia noluerit dei enim posse velle est, et non posse
nolle. quod autem voluit, et potuit et ostendit ergo quia, si
voluit semetipsum sibi filium facere, potuit et quia, si potuit,
20 fecit, tunc probabis illum et potuisse et voluisse, si probaveris
illum fecisse.
8 ideo quoque OMerus: ideoque PMF, defendU, inquit Kr, ideo-
que (= ideo quoque ut hodieque = hodie quoque) Eng ; 10 si volmsset
MFR^ mg. {Ua et margini cod. PcUemiaceneie adscripeit Bhenanue: alias
{id eet in Hirsaugiensi \ si voluisset), ita salvus sim P, ita salus sim M
{in mg. a m. 1) ; 10 hominem M (e ex is in rasura) ; 14/15 oportebat
— crucifigi eeelueit Kr.
Quod ad 242/3 (v. 10 praecedentis excerpti) adnotat
Kroymannus rectum non est: in Paterniacensi adscripsit qui-
dem Beatus Rhenanus "si voluisset*, sed sequitur verbum,
quod cum margo circumcideretur, initio mutilatum est;
"Vm vel -cus legere mihi videbar. Res explicatur verbis
quae in tertia editione adnotavit idem Rhenanus et quae
Kroymannum f ugisse videntur : 'ita salvus sim) pro his verbis
in Hirsaugiensi codice quidam ascripserat, Si voluisset deus.'
Habuit igitur in contextu sicut Patemiacensis ita Hirsaugiensis
*ita salvus sim', sed in margine adscriptum erat *si voluisset
deus'. Rhenani verba si premimus ab alia manu haec adiecta
erant, sed de hac re dubito, quia in Montepessulani contextu
legitur *si voluisset deus', in margine *ita salus (errore certe
pro *salvus' exaratum) sim'. Itaque iam Cluniacensem has
duas praebuisse lectiones equidem credo. Qui aut praebuit
in contextu *si voiuisset', in margine autem *ita salvus sim';
tum cum archetypo concinit M (nisi quod pro *salvus' in
Quaestiones Tertullianeae ad librum Adversus Praxean pertinentes. 59
rag. 'salus' scripsit), Hirsaugiensis contra *ita salvus sim' e
raargine in contextum recepit, *si voluisset* e contextu in
marginem reiecit, quod F solum descripsit P codicis librarius,
qui aliis locis cum M codice consentire solet, hic ex Clunia-
censi solam marginis recepit lectionem. Aut potius Clunia-
censis exhibuit *ita salvus sim', in margine *si voluisset', M
rectum ex margine in contextum recepit, alterum margini
ascripsit. altera classis contra fecit. Utut est, calami lapsu ortam
esse differentiam vides ITSIUOLUISSET : IT(A)S(A)LUUSSIM.
Dicere volnit auctor: li, qui patrem et filium eundem esse
affinnant, dicunt hoc deo difficile non fuisse. *sed si tam
abrapte . . . hac sententia utamur, quidvis de deo confingere
poterimus, quasi fecerit, quia facere potuerit*, sed non quae-
cumque facere potuit, fecit; potuit ut miluis, ita et hominibus
pennas dare, sed non fecit, potuit omnes haereticos statim
extinguere, tamen non fecit Sequuntur nunc verba quae
seclusit Kroymannus: *oportebat enim et miluos esse et hae-
reticos, oportebat et patrem crucifigi.' Sed non puto haec
singularia verba interpolata esse ; per ironiam enim et acerbo
ioco dicit Tertullianus: *oportebat enim et miluos esse et
haereticos, oportebat et patrem crucifigi* = es war wotd not-
if^ig^ dafi es solches Chsindd gabe, Dices verba *et miluos
68se' prioribus parum respondere ; non dixerat deum potuisse
niiluos extinguere. Certe, sed cum antea homines cum miluis
comparasset, secundo enuntiato addiderat potuisse deum etiam
omnes haereticos extinguere ; addere potuit *sicut et miluos',
sed brevius homines hosce cum miluis inutilibus sane et in-
^is bestiis comparans: causam nescimus, ait, sed oportebat
(^iMupTo) haereticos esse sicut miluos, oportebat insanum illud
®t pemiciosum dogma proferri. Quis scriba talia commen-
tabitur! Libere incedentis indignationis non omnia verba ad
'ogicae artis regulas revocanda puto.
64 Ludwig Rosenmeyer,
in psalmo duos deo8 dictos : thronus tuus, deus, in aevum;
5 »« virga regni tui; dilexisti iustitiam et odisti ini-
quitatem: propterea unxit te, deus, deus (5) tuus.
si ad deum loquitur, et unetum deum a deo, adfirmat et
hie duos deos. [pro virga regni tui] inde et Esaias ad per-
sonam Christi: et Seboin, inquit, viri elati, ad te trans-
10 ibunt et post te sequentur vincti manibus et ad te
adorabunt, quia in te deus est; tu enim es deus (10)
noster, et nesciebamus, deus Israhelis. et hic enim
dicendo *deus in te' et "tu deus' duos proponit: qui erat in
Christo et [spiritum] ipsum.
4 tuus deus P. deus tuus MF ; 5 (idn. Kr : lacunam signavi : virga
directionis {sive aequitatis) intereidit; 6 te deus vulgo; 7 adfirmat
et hic Kr: adfirmat sed hic PMF, <adfirmat> adfirmasset hic Oehlerus;
8 pro virga regni tui eecluait Kr: pro virgae regnatu Oehlerua; 10 se-
quentur U {e ex u am. 1) R^: sequuntur PFR*; vincti manicis susp.
Kr {— bebc^dvoi xeipoir^baic) ; ad te MF, te P; 13 proponit: qui erat
Kr: proponit, qui erant PMF; in Christo F, in Christum MP; 14 spiri-
tum seclusit Kr ut interpretamentum verborum qui erat in Christo;
transponi macult Eng ita: in Christo, spiritum, et ipsum; spiritum
ipsum MF, spiritum P, spiritum sanctum Oehlerus.
Vertamur ad primam partem (247/5 — 17/22) et ad verba
'si ad deum loquitur, et unctum deum a deo, adfirmat et
hic duos deos.' Codicum lectionem veram non esse iam multi
intellexerunt viri docti. Contra Oehieri autem coniecturam,
quamvis sit facilis, tamen haud pauca facere videntur. Recte
quidem desiderat aliquod verbum, ad quod *unctum deuni a
deo' referendum sit, sed si adicit *adfirmat' et traditum 'ad-
firmat set' mutat in 'adfirmasset', irrealis certe nuUo modo
ferri potest, cum 'si ad deum loquitur' obstet. Quare Kroy-
mannum sequor, qui SET falso scriptum esse putat pro ET;
una autem in re ab eo velim discedere; ille certe coniunxit:
*si ad deum loquitur et (und ztmr) unctum deum a deo', sed
equidem puto potius accusativum cum infinitivo agnoscendum
et desiderari verbum aliquod finitum; •adfirmat' supplere
nolim; bis ita positum durius esset; quodUbet primae quae
dicitur coniugationis elige verbum, exempli gratia 'declarat',
Quaestiones Tertullianeae ad librum Adversus Praxean pertinentes. 61
pronuntiat, spiritus* pertinet ad ultimum locum (244/15 — 15/16)
*aiiimadverte etiam spiritum loquentem ex tertia persona de
patre et filio'; sequentibus verbis nunc reddendum est, quod
antea legimus: *sic et cetera, quae nunc a patre ad filium
vel de filio' — illud ad 244/3 *accipe et ad ipsum', hoc
attinet ad 243/27 *accipe . . . voces patris de filio*; ordinem
tantum inversum videmus — *nunc a filio de patre vel ad
patrem' (cf. 244/7, 244/9), •nunc a spiritu' — cf. quae modo
laudavi verba 244/15 — *pronuntiantur, . . .' Stultus aliquis
librarius pro *a patre — a filio — a spiritu' scripsit *ad
patrem — ad filium — ad spiritum'; reliqua sana sunt. Quod
ad Kroymanni lectionem attinet, *vel ad — vel ad' non quadrat
ad *a spiritu', tota igitur membrorum distributio recta non est
Xn. Duos esse patrem et filiura et ex ea re intellegi
potest, quod pluraliter deus loquebatur. Sequentia verba in
editione ita sonant: an quia (245/17 — 16/12) ipse erat pater
fiiius spiritus, ideo pluralem se praestans pluraliter sibi loque-
batur? immo, quia iam adhaerebat ilU [filiusj secunda per-
s^na, (20) sermo ipsius, et tertia, spiritus in sermone, ideo
pluraliter pronuntiavit: *faciamus' et *nostrara' et *nobis*. cum
quibus enim faciebat hominem et quibus faciebat similem,
^io quidem, qui erat induiturus hominem, spiritu vero, qui
^rat sancttficaturus hominem, quasi cum ministris et arbitris
^^ Unitate (25) trinitatis loquebatur.
3 filius seclusit Kr; 6 similem? filio Oehlerus: similem, <cum>
"^*o Hig [similem, — filio quidem . . . hominem — quasi cum . . . Kr in
**• »Hi«.]; 7 induiturus PMF, induturus Rig; spiritui ausp. Kr ; 8 <cum
®^*^ quasi susp. Kr\ cum ministris MF, cum magistris P [non carr. R,
^ ^r affert, sed libr. ipse], comministris lun.
Haec fere dicere voluit auctor: trinitatem demonstrari
^^^ quod pluraliter deus loqueretur, neque ludere eum neque
^^gelos allocutum esse neque ea de causa pluraiiter loqui,
^^od ipse esset pater et filius et spiritus, *immo, quia iam
^^haerebat illi secunda persona, sermo ipsius, et tertia, spiritus
^ sermone, ideo pluraliter pronuntiavit. . . .* Perperam etiam
^ihi videtur Oehlerum interrogationem sequentem facere. Id,
66 Ludwig Rosenmeyer,
dicendo Meus in te' et *tu deus' duos proponit: qui erat in
Christo et Christum ipsum/ —
Brevi post, cum hanc sententiam Tertullianus pluribus
persecutus esset, pergit (248/3 — 18/11): quodsi ex illis es,
qui tunc dominum non sustinebant dei se filium ostendentem,
ne eum deum crederent, (5} recordare tu cum illis scriptum
esse: ego dixi: vos dii estis et filii altissimi, et:
stetit deus in ecclesia deorum, ut, si homines, per fidem
filios dei factos, deos scriptura pronuntiare non timuit, scias
illam multo magis vero et unico dei filio id dei nomen iure
contulisse.
2 dominum am. P {add. R sttb v. ex Hirsaugiensi) ; sabstinebant
PM; 3 neP, nec MF; deum Kr: dominum PMF; 7 id dei Kr [in
ed. ma.i et ^dei et> domini in ed. min.]: et domini MF, domini P, et
dei Eng.
Sententia haec videtur esse: *si tu unus ex illis es, qui
non ferebant, quod dei filium se nominaret, ne eum deum
crederent (um nicht an seine GoHlichkeit glauben zu mus9en\
recordare . . .' ; *nec* certe est reiciendum, postulatur aliqua
coniunctio, quam sequatur coniunctivus modus •crederent',
cumalioquin expectaremus *credebant'. Ita *ne' rectum videri
potest. Sed aliam fuisse sententiam suspicor, cum lego Ev.
loh. X 33 sqq. : TTepi KaXoO SpTou ou \iOd2Io^^v ce, dXXd irepi
pXac9ii|Liiac, Kai 6ti cu dfvOpuiiroc uiv iroieic ceaurov 0e6v.
. . . (36) 6v 6 TTaTTip fjTiacev Kai direcxeiXev eic xov Kociiov
uimeic XdTeie' 6ti pXacq)rmeTc, oti eiTrov Yloc toO OeoO ei^i; Ad
hunc locum potius ea quadraret sententia: filium dei eumnon
agnoscebant, nedum deum esse crederent. Ita *deuin', quod
Kroymannus bene restituit, cum vi profertur et tota sententia
concinna redditur. Si revera *ne' saepius pro *nedum' scriptum
videmus (Cic. Verr. act. sec. IV as, 68, De fin. I is, 4», cf. Eiihner
Lat 6r. IIi, p. 618), tamen gradatio, quae inest, minus fortis
videtur quam nostro loco, quo equidem expressum expecto:
tantum abest, ut deum eum esse crederent, ut — ne filiuni dei
quidem eum esse putarent. Propono igitur facili mutatione:
*quodsi ex illis es, qui tunc dominura non sustinebant dei se
Qaaestiones Tertallianeae ad libram Adversus Praxean pertinentes. 67
filium ostendentem, nedum deum crederent, recordare . . .'
•deum' necessariura est, cum *deus' opponatur dei filio.
*eum' facUe ex antecedentibus verbis mente potest suppleri ;
nam durum illud 'ne eum deum' ab auctore nostro scrip-
tum esse negaverim. Ad "nedum* velim conferas: cap. 11
(229/15 — 3/6): *etiam ante priores quosque haereticos, ne-
dum ante Praxean hestemunr, De cam. Chr. XII (CMiL H
U7, ae) : 'et ipsa sentiat omnium etiara sensus, nedura quali-
tates . . .'*).
lam ad ultima verba (248/9). Praecipue agi de 'dei
nomine' praecedenti confirmatur sententia: "si homines . . .
deos scriptura pronuntiare non timuit, . . .' Engelbrechtius
igitur *et domini', quod codices praebent, mutavit in *et dei'.
Sed si sequentia respexeris : 'ergo . . . provocabo te, ut hodie
quoque ex auctoritate istarura scripturarara constanter duos
deos et duos dorainos praedices', non dei tantura, sed etiara
doraini notionera necessariara concedes. Laude igitur digna
Kroymanni coniectura, qui in ed. rain. verara restituit lectio-
nera : *scias illara raulto raagis vero et unico dei filio et
<dei et> domini noraen iure contulisse'. Ad quod solura
bene se adiungit: «*ergo', inquis, *provocabo te, ut hodie quoque
ex auctoritate istarura scripturarara constanter duos deos
et duos dorainos praedices'. ^
Affert deinde auctor, quod iam saepe dixerat: duos esse
patrera et filiura secundura oikonoraiae rationera, sed duos
deos et duos dominos nuraquara norainari eos.
(248/19—18/27) non quasi non et pater deus et (20)
filius deus et spiritus deus et doniinus unusquisque, sed
quoniara <ideo> retro et duo dii et duo doraini praedica-
bantur, ut, ubi venisset Christus, et deus agnosceretur et
dorainus vocaretur, quia filius dei et doraini. 5
1 deus om. P {add. R s. v. ex Hirs,); 2 spiritus PM, spiritus
sanctus RF; dominus Eng: deus PMF; 3 quoniam asdttdi vult Eng;
ideo addidit Kr.
*) 'nedum' cum coniunctivo coniunctum apud TertuUianum non
repperi, tamen quae nostro loco maxime idonea mihi videntur protuli.
6*
68 Ludwig Rosenmeyer,
Hiulcam esse sententiam iam Engelbrechtius bene in-
tellexit. Sed non sequor eum, cum *quoniam* sedudit Ne
tunc quidem sententia satis dilucida esset Mea qmdem sen-
tentia aliquid excidit Fortasse restitui potest: *duos tamen
deos et duos dominos numquam ex ore nostro proferimus,
non quasi non et pater deus et filius deus et spiritus dens
et dominus unusquisque, sed quoniam < diversitatem hoc sonet
(cf. 239/17 — 11/14) et ex diversitate separationem portendat
patris et filii et spiritus sancti ; sed > retro et duo dii et
duo domini praedicabantur . . .'
lam pergit Kroymanni editio (248/23—18/31): si enim
una persona et dei et domini in scripturis inveniretur, merito
Christus non esset (25) admissus ad nomen dei et ad domini^
— nemo enim alius (249/1) praeter unus deus et dominus
5 praedicabatur — et futurum erat, ut ipse pater descendisse
videretur, quia unus deus et unus dominus legebatur, et tota
oikonomia eius obumbraretur, quae in materiam fidei pto^
specta atque dispensata est at ubi (5) venit Christus et cO"
gnitus est a nobis, quod ipse, qui numerum retro fecet*^
10 factus secundus a patre et cum spiritu tertius, etiam pat^^^
per ipsum pleniifs manifestatus, redactum est iam nomen d^^
et domini in unionem, ut, quia nationes a multitudine ido^
lorum transirent ad unicum deum, et differentia (10) consti-
tueretur inter cultores unius et plurimae divinitatis.
3 et ad domini PM, et domini F; 4 parenthesin indicavit Kr: do-
mini. nemo vuigo ; adn. Kr : praeter unus = nisi unu9, ut videtur ; et
dominus MF, et unus dominus P vulgo ; 8 cognitum susp. Kr ; 9 ipse
<sit> 0ehleru8\ 10 etiam pater {scil. sit) Kr: et iam pater PBIF;
12 ut Ura: et PMF; 13 et Ure: ut PMF [construeretur P {carr. R)].
Y. 10 codices legunt *et iam pater', quod in *etiani pater*
mutavit Kroyraannus: neutrum intellego. Quod post Christi
adventum unum esse deum pronuntiabant, inde non expli-
catur, quod Christum secundum a patre esse cognitum est,
sed inde quod Christus nihil fecit nisi patrem plenius raani-
festavit; hoc fecit, etsi factus erat secundus a patre, etsi
tres in deo personae intelleguntur. Hoc aliter exprimere non
Quaestiones Tertallianeae ad librum Adversus Praxean pertinentes. 69
possumus, nisi ut *et tamen pater* scribamus. Sequitur, ut
suo iure Eroymannus coniecerit *ubi . . . cognitum est a
nobis'; in *cognitus est, quod ipse . . . factus sit* equidem
non haererem, sed *cognitus' nostro loco ferri posse non
credo, cum verbis *et tamen' alterum subiectum (*pater') in-
troducatur. Deinde post *factus* addenda erit copula vel *sit'
vel *esf — utrumque enim apud Tertullianiim ferri potest
Quae sequuntur valde contorta videntur. Viam tamen emen-
dandi aperuit Ursinus, cum *et quia' mutavit in *ut quia*.
Cur enim iam deum unum esse presserit ecclesia, proferatur
necesse est Vocem *quia' non recte intellexisse Hoppeius
mihi videtur, qui finalem eam esse putat*). Certe non ut
transirent nationes, unum esse deum proclamabant, sed ut
dilucidior differentia inter paganos plurimos deos colentes
et Christianos constitueretur. Necessarium autem hoc erat,
quia tum gentes ad unicum deum transibant vel transiturae
putabantur. Apparet, si ita iungis sententias, ferri non posse
illud *et' ante differentiae vocem. Aut delendum est aut,
ut mihi magis placet, supplendum vocabulum domini, ut
prioribus verbis *nomen dei et domini* respendeant hoc loco
verba *transirent ad unicum deum et dominum'. Unus restabat
scrupulus : verba *et cum spiritu tertius' necessaria ad nexum
sententiarum non videbantur; sed adiecta sunt, ut personarum
numerus isque parvus iam nunc significaretur, qui et oiko-
nomiae verbum explicaret et opponeretur *multitudini idolorum'
et *plurimae divinitati*. Totum igitur scribo locum sic:
*at ubi venit Christus et cognitum est a nobis, quod
ipse, qui numerum retro fecerat, factus <sit> secundus a
patre et cum spiritu tertius et tamen pater per ipsum plenius
manifestatns, redactum est iam nomen dei et domini in uni-
onem, ut, quia nationes a multitudine idolorum transirent ad
^) L. c. p. 76 adn. 3. legimus : «Zweifelhaft ist, ob Tertullian quia
schon in finalem Sinne (=: ut) gebraucht hat. Die einzige Stelle, welche
in Frage kommt, ist Prax. 18 ut (ao dafi) quia nationes a multitudine
idolorum transirent ad unicum deum et differentia constitueretur.
Mdglich ist, daO nach dem konsekutiven 'ut* quia furdas finale 'ut'
steht; ttbrigens haben die codd. *et quia'.»
70 Ludwig Rosenmeyer,
imicum deum et < dominum >, differentia constitueretur inter
cultores unius et plurimae divinitatis/ Recte nos interpretatos
esse finemque consilii non esse, ut transirent gentes, sed ut
differentia constitueretur, spondent sequentia: "nametlucere
in mundo Christianos oportebat ut filios lucis, lumen mundi
unum et deum et dominum colentes et nominantes. ceterum
si . . . deos et dominos nominaremus, extinxissemiis faces
nostras, etiam ad martyria timidiores, quibus evadendi quaque
pateret occasio, iurantibus statim per deos et dominos, ut
quidam haeretici, quorum dei plures.*
Deos igitur omnino non dicit TertuUianus, sed sequitur
apostolum, qui patrem deum appellat et lesum Christum
dominum. (249/21 — 19/22) 'solum autem Christum potero
deum dicere, sicut idem apostolus: ex quibus Christus,
qui est, inquit, deus super omnia, benedictus iu aevum
omne. nam et radium solis seorsum solem vocabo; solem
autem nominans, (25) cuius est radius, non statim et radium
solem appellabo. nam nec soles duos faciam. tamen et solem
et radium eius tam (250/1) duas res et duas specios unius
et indivisae substantiae numerabo, quam deum et sermonem
eius, quam patrem et filium.*
1 Christum <nominans> susp. Kr; potero R : postero PMF; 6 nec
soles Kr: et soles MF, etsi soles P (si s. u. a m. 1) vulgo ; <non^ faciam
Vr8\ faciam, tamen vulgo; 8 quam R: qua PMF.
MF codicum lectionem *et soles' veram non esse satis
apparet. Ne P codex quidem 'etsi soles' tradens rectum
praebet. Negatlonem primus intuUt Ursinus, rectius collocavit
Kroymannus, qui *et' in *nec* mutavit Haereo tamen, quon-
iam *nam* illud languidam reddit sententiam. Quo deleto
scribo : 'soleni autem nominans, cuius est radius, non statim
et radium solem appellabo (Fut, dynam.) nec {und damit)
soles duos faciam. tamen . . .'; sane librarius aUquis falso
*nam' scripsit, alius *ec' superscripsit voci *nam*, ex quo alius
*nam et' sibi restituendum esse putavit
Quaestiones Tertullianeae ad librum Adversus Praxean pertinentes. 7 1
De capitibus III — IV.
III. Priusquam singulos tractemus locos^ et hic necessa-
^um mihi videtur totum caput, quoraodo a Kroymanno editum
^t, in medium proferre. (230/8-3/27):
Simplices enim quique, ne dixerim imprudentes et
idiotae, quae maior semper credentium pars est, quoniam
^t ipsa (10) regula fidei a pluribus diis saeculi ad unicum
^t verum deum transfert, non intellegentes unicum quidem
5^ed cum sua oikonomia esse credendum, expavescunt, quod 5
oikonomiam numerum et dispositionem trinitatis divisionem
praesumunt unitatis, quando unitas, ex semetipsa derivans
trinitatem, non (15) destruatur ab illa, sed administretur.
itaque duos et tres iam iactitant a nobis praedicari, se
vero unius dei cultores praesumunt, quasi non et unitas lo
inrationaliter coliecta haeresim faciat et trinitas rationaliter
expensa veritatem constituat. *monarchiam', inquiunt, *tene-
mus', et ita sonum ipsum vocaliter (20) exprimunt etiam
I^atini et tam opifice, ut putes illos tam bene intellegere
monarchiam quam enuntiant [sed monarchiam sonare student is
Latini, oikonomiam intellegere nolunt etiam Graeci.] at ego,
si quid utriusque linguae praecerpsi, monarchiam nihil aliud
significare scio quam singulare et (25) unicum imperium; non
tamen praescribere monarchiam ideo, (231/1) quia unius sit,
5 expavescunt, quod Eng: expavescunt ad PMF; 6 o(kovo-
M.(av. numemm fnUgOj oikonomiam, numerum Eng ; numerus, inquit Kr^
^= plures {cf. aupra 2301$ et adv. Marc. I cap. 5 : post unum enim numerus) ;
"^ quando = wdhrend doch (Kr) ; 12 inquiunt FR, inquit PM ; 13 sonum
^*: solium PMR*, solom F; istum ttusp. Kr; 14 et tam opifice (= so
9mei8terlich, adn. Kr) PMFR*, etiam Opici R^: etiam modifice Oehlerus\
Xo sed monarchiam — etiam Graeci secluait Kr; 16 at ego PM, at
A^ero F.
72 Ludwig Rosenmeyer,
20 eum, cuius sit, aut filium non habere aut ipsum se sibi filium
fecisse aut monarcbiam suam non per quos velit administrare.
atquin nullam dico dominationem ita unius sui esse, ita sin-
gularem, ita monarchiam, ut non etiam (5) per alias proximas
personas administretur, quas ipsa prospexerit officiales sibL
25 si vero et filius fuerit ei, cuius monarchia sit, non statim
dividi eam et monarchiam esse desinere, si particeps eins
adsumatur et filius, sed proinde illius esse principaliter, a
quo communicatur in filium, et dum illius (10) est, proinde
monarchiam esse, quae a duobus tam unitis continetur. igitur
30 si et monarchia divina per tot legiones et exercitus angelorum
administratur, sicut scriptum est: milies centies centena
milia adsistebant ei, et milies centena milia appa-
rebant ei, nec ideo unius esse desiit, ut desinat (15) mon-
archia esse, quia per tanta railia virtutum procuratur: quale
35 est, ut deus divisionem et dispersionem pati videatur in filio
et in spiritu sancto, secundum et tertium sortitis locum, tam
consortibus substantiae patris, quas non patitur in tot ange-
lorum numero, et quidem tam < alienorum > a substantia (20)
patris? membra et pignora et instrumenta et ipsam vim ac
40 totum censum monarchiae eversionem deputas eius? non
recte. malo te ad sensum rei quam ad sonum vocabuli ex-
erceas. eversio enim monarchiae illa est tibi intellegenda,
cura alia dominatio suae condicionis et proprii status ac per
hoc (25) aemula superducitur, cum alius deus infertur ad-
46 versus creatorem, ftunc male, cum plures, secundum Valentinos
et Prodicos : tunc in monarchiae eversionem, cum in creatoris
destructionem.
20 eum Rig-. eius PMF; non wn. P {add. in mg. m. 1)\ 21 velit
RF, venit PM; 29 unitis Eng: unicis PMF; 34 quia om. F; 38 et
quidem tam <alienorum> Qel: et quidem tam PMF, et quid? demta
Eng, ecquid nata Oehlerus ; 39 patris membra OehUrits Eng ; 43 alio
P; 45 tunc male PMF, cum Marcione Oehlerus, tunc mage (= magis)
Eng, adn. Kr : 'mihi totus hic locus inde a verbis cum alius deus usque
in finem capitis interpolatoris esse videtur ; quo remoto quae in initio in-
sequentis capitis leguntur arctissime se applicant ad verba eversio — super-
ducitur* ; 46 Prodicos R» mg, {cf. I pag. 178,29) : prodigos PMFR \ Proclos
R'; [cum in creatoris destructionem Kr in ed. min. scr. post tunc male].
Quaestiones TertuUianeae ad librum Adversus Praxean pertinentes. 73
230/12 (3/31) codicum lectioDem rectara non esse facile
est intellectu; cum disertim sibi opponantur: 'oikonomia' et
'numerus', *dispositio' et "divisio*, *oikonomia* a sequentibus
verbis separari non potest. Si Engelbrechtius coniunctionem
causalem *quod* restituit, contra eum dicere nolim. Sed meiius
esse puto post "expavescunf graviter interpungi, ita ut scriptum
legamus : *Simplices . . . expavescunt ; oikonomiam numerum
et dispositionem trinitatis divisionem praesumunt unitatis, . . .'
quod est: TTdvrec T«p ol ibiujTai . . . ou inTVUiCKovTec ^va
|i6vov 8€6v, TouTov bi cuv Tr| 4auToO oiKovo|ii(f vojiiCTeov,
iKqpoPoOvrar Tr|v oiKovofiiav dpi6p6v Kai ti^v Tf\c Tptdboc bid-
Oeciv TTpoXajLipdvouctv eivai Tflc )novd6oc biaipectv, KaiTrep tiic
povdboc, iE iauTfic TrapaToucnc Tr|V Tpidba, iriT' ^Keivfic \ir\
5iaXuo)ievr]C, dXX' oiKOVo^oufidvric. Expavescendi verbum bene
absolute poni posse demonstratur loco Plinii Nat. Hist. XXIII 49
{ed. Mayhoff. IV p. I6/16) *neque expavescentibus repente*
et Quintil. Inst. or. VI 2, si : *non expavescet circumventus ?'
In eo, quod 'quando* contrarium ibi inducit, offendendum non
est, cf. Henrici Hoppei 1. 1. p. 78/79, *quando' 2. Ad nostrum
locum cf. et verba 240/4 — 11/27: *bene, quod et dominus
usus hoc verbo in persona paracieti non divisionem signi-
ficavit, sed dispositionem*. — Pergo ad locum 230/19 — 4/4:
In adnotationibus, quas Beatus Rhenanus tertiae editionis
libro adiecit, scriptum legimus haec: *solium] sic legitur in
manuscriptis voluminibus omnibus quae viderim. Non arbitror
monarchiam solium reddere voluisse, quod Grammatici sic
dictum aiunt, non quod solum capiat, sed quia solidum. Proinde
solium mutavi in sonum. Nam mox sequitur *sed monar-
chiam sonare student 'Latini' et infra ^) *Malo te ad sensum
rei, quam ad sonum vocabuli exerceas.' Nerao negabit *sonura*
rectum esse. Facile est qui ortura sit SOLIVM ex SONVM in-
tellegere. Quod attinet ad verbum *sonum*, Stoici in voce dis-
cemunt t6 XeT^jievov a voou)Lieviu, illud est qxuvri vel f\xoc,
Sententiam *sed monarchiara sonare student Latini, oikono-
miara intellegere nolunt etiara Graeci' nullo raodo expungen-
dara esse puto. Magis rhetorice verba illa sunt prolata, quam
») 231/22—4/32.
74 Ludwig Rosenmeyer,
ut interpolatoris esse possint Praeterea *utriusque linguae'
(v. 23 — 8) melius est, si Latini et Oraeci antea nominantar.
Quasi per parenthesin introducta sunt verba >). Primaria sen-
tentia haec est: dicunt illi: *monarchiam tenemus'; quod tam
anxie exequuntur, ut etiam tov f\xov^ rd Xero^evov recipiant;
oikonomiae non recipiunt neque verbum neque sensum. His
verbis quasi in adnotatione addit etiam Graecos magis sonum,
q)ujvriv, quam sensum, t6 voou^evov Tfic oiKovoiiiac, intellexisse.
Quare auctori ipsi definiendae sunt et monarchia et oikonomia
(*at ego . . .', 280/23): altera nullo modo altera excluditur
— oiKovo^ia, oiKovo^eTv reddit auctor noster vocibus *ad-
ministratio, administrare' — , otKOVoiieTv Tr|v fiovapxiav 231 '2
(4/12) scriptum legimus*).
Etiam quae sequuntur verba interpretationis indigent:
*non tamen praescribere monarchiam ideo, quia unius sit,
eum, cuius sit, aut filium non habere aut ipsum se sibi
filium fecisse aut monarchiam suam non per quos velit ad-
ministrare/ Non eodem iure proferuntur tria illa membra,
quae per *aut' introducuntur; primum et tertium in quamlubet
cadunt monarchiam, secundum priori quasi subiunctum Praxeae
continet opinionem, sed ut irrideatur in universum translata;
adiecit eam TertuUianus ut persaepe similes breves senteutias.
*) Verbis 'ut putes illos (Latinos) tam bene intellegere monarchiam
quam enuntiant' significavit Latinos non intellegere monarchiam ; iara
additurus ne Graecos quidem bene uthusque verbi sensum percepisse,
repetit quod dixerat 'sed monarcbiam sonare (xi^v qxuvfiv ^6vov tt^c
^ovapxiac) student Latini', quo fortius opponat *oikonomiam intellegere
(rd voo6^€vov) nolunt etiam Graeci'.
■) Sero vidi quae adnotat ad rem luelicher 1. c. : Mir erscheint der
Satz (sed monarchiam . . . Graeci) unentbehrlich, da Tertullian im Fol-
genden mit utriusque linguae auf ihn zurUckblickt ; er leitet die Kritik an
dem selbstbewufiten unwissenden Monarchianismus weitcr, indem er den
monarchianischen Lateinern bloO den Sinn fCkr den feierlichen Klang
ihres Schlagworts zugesteht, den Griechen unter ihnen . . • aber den
Vorwurf macht, dafi sie sich gegen das ihnen leicht zug&ngliche Ver-
stHndnis von iiiovapxia als olKovoiiiia strlluben. Er selber verstehe vom
Lateinischen und Griechischen genug, um behaupten zu dflrfen, daft
die Monarchie Unterregenten keineswegs ausschliefit, dafi eine Ver-
teilung der Macht an verschiedene Instanzen — also otKOvo^ia — viel-
mehr in ihrem Wesen liegt.
Quaestiones Tertullianeae ad librum Adversus Praxean pertinentes. 75
Fortasse igitur recipiendum est, quod dubitans proposuit
tamen Reitzensteinius *aut filium non habere, sed ipsum se
sibi filium fecisse aut . . .'
231/19 (4/29) eisdem de causis et Engelbrechtii et Oehleri
coniecturas (ecquid nataOeA/.; et quid? demtA Eng.) reiciendas
esse puto: non lepidum est *ecquid nata a substantia patris
membra' vel *et quid? demta a substantia patris membra';
cum vocibus *membra et pignora . . .' nihil nisi genetivus
*monarchiae* coniungatur oportet, Sed hoc non est tanti
momenti, quanti altera res. DLsertim auctor pronuntiat deum
in filio et in spiritu sancto, secundum et tertium sortitis
locum, tam consortibus substantiae patris divisionem nou
magis pati, quam in tot angelis, qui cum patre non ita arte
coniungi possunt, qui non tam participes sunt substantiae
patris ; *a substantia patris* igitur, quod his respondet verbis,
ab hac sententia separari non potest. Quare Kroymannus videri
potest merito Gelenium sequens "alienorum* in contextum re-
cepisse. Sententiae membra, ut iam dixi, alia respondent aliis:
*deu8 divisionem et dispersionem pati videatur in filio
et in Bpiritu sitnoto, secundum et tertium sortitis locum,
tam cansortibm substantiae patris, quas non patitur in tot
angelonimniuneroetquidem — tam <alienorum> a sub-
stantia patris?' Sed satis apparet deesse aliquod membrum,
quod verbis 'secundum et tertium sortitis locum' respondeat,
plus igitur una voce evanuisse videtur. Verba auctoris sane
restituere non possumus, sententia postulantur haec fere : *et
quidem tam <a maiestate remotorum, quam> a substantia
patris?*
Sed difficiUimus huius capitis locus restat (231/26 — 5/4).
Beatus Rhenanus I. c. affert haec: *Et prodigos] Scribendum^
et Proclos. Nam ex Philostrato recenset Aurelius Augustinus'
— • quo loco hoc fecerit, reperire non potui *) — 'Proclia-
nitas, qui cura Seleucianis senserint creatores animarum an-
gelos esse de igne et spiritu. Tum sic distinguenda verba^
Tunc male, quum plures, secundum Valentinos et Proclos:
*) De Proclianitis cf. Filastrii divers. haeres. libr. XXVIII (LVI)^
ed. Marx in corp. Vind. 38, p. 29.
76 Ladwig Rosenmeyer.
Tanc in nionarchiae eversionem, quam in creatoris destnio-
tionem/
De nomine vix ambigemus: non Proclom^ sed Prodicom
hic nominari et ipse Tertullianas docet Scorp. c. XY {Beiff.
178:29): ^quodsi iam tanc Prodicas aut Yalentinus adsisteret
saggerens non in terris esse confitendum apud homines . . .',
ubi cum Valentino coniunctum eum esse vides, et quae de
Prodici secta protulerunt Hilgenfeld in libro qui inscribitur
'Ketzergeschichtedes Urchristentums'(1884, p.552/3)etHamack
in libri *Geschichte der altchristlichen Literatur bis Eusebius'
partis primae (Die Uberlieferung und der Bestand A a. L.)
pagina 163. Ad contextum verborum restituendum accin-
gamur. Engelbrechtii coniecturam statim reicere possumus,
cum *mage' rarior sit forma — praecipue ea usi sunt comici
— quam ut eam coniectura inferre possimus. In 'tunc male'
et Kroymannus haesit, in editione minore mutavit ordinem
verborum : *. . . superducitur. cum alius deus infertur adversus
creatorem, tunc male, cum in creatoris destructionem ; cura
plures, secundum Valentinos et Prodicos, tunc in monarchiae
eversionem.' Quod rectum esse non potest, cura mea quidem
sententia verba *tunc in monarchiae eversionera, cum in
creatoris destructionem' nullo modo divellenda sint Sed
egregie intellexit Kroymannus a verbis *cum alius deus*
novam incipere sententiam. Antea generaliter tantura de mon-
archia disseruit auctor; notio *alia dorainatio' nunc excipitur
verbis : *alius deus', quare *alius' (irgend ein anderer) scriptura
legiraus, non *alter'; premit autem raaxime verba *adversus
creatorem*. Fortasse scribi potest: *cura alius deus infertur
adversus creatorem, tunc aemulus {vel aemuli), cum plures
secunduni Valentinos et Prodicos, tnnc in monarchiae ever-
sionera, tunc in creatoris destructionem.'
IV. (232/1 — 5/6) 'Ceterura qui filium non aliunde deduco,
sed de substantia patris, nihil facientem sine patris voluntate,
oranem a patre consecutum potestatera, quomodo possum de fide
destruere monarchiara, quam a patre filio traditam in filio
servo?' Haereo in verbis *de fide', sed quod substituatur,
nondum inveni. *de filio' dubitanter proponit Reitzensteinius.
Quaestiones Tertullianeae ad librum Adversus Prkxean pertinentes. 77
In eiusdem capitis fine p. 232/19 (5/24) certe scriben-
dura est: *videmus igitur non obesse monarchiae filium^
Vocem *filium* expuuxit Eroymannus; deesse eam non posse
apparebit, si sententiarum nexum omissis tamen scripturae
locis, quos attulit auctor, hic referam : '. . . quomodo possum
de fiiio(?) destruere monarchiam, quam a patre fiiio traditam
in filio servo ? . . . adeo autem manet in suo statu, licet trinitas
inferatur, ut etiam restitui habeat patri a filio . . . videmus
igitur non obesse monarchiae filium, etsi hodie apud filium
est, quia et in suo statu est apud filium et cum suo statu
restitnetur patri a filio. ita eam nemo hoc nomine destruet^
<si> filium (si add, R*, (ww. PMPR*) admittat, cui et traditam
eam a patre et a quo quandoque restituendam patri constat*^
78 Ludwig Rosenmeyer,
De capitibus XVI— XVII.
XVI. 'Nec putes sola opera mundi per filium facta, sed
et quae a deo exinde gesta sunt pater enim, qui diligit
filiura et omnia tradidit in manu eius, utique a pri-
mordio diligit et a primordio tradidit, ex quo (= qmndo^
quaniam) a primordio*) sermo erat apud deum et deuj^
erat sermo/ . . . His verbis ^nullam exoeptionem temporii^
permittit, quia omnia non erunt, si non omnis temporis fuerint'
Filius igitur fecit, quaecumque primis scripturaelocis narrantiir.
(256/22 — 25/4): ipse enim et ad humana seraper collo-
quia descendit, ab Adam usque ad patriarchas et prophetas, in
visione, in somnio, in speculo, in aenigmate ordinem suum(25)
praestruens ab initio, semper quem erat persecuturus in (257/1)
fine. ita semper ediscebat, et deus, in terris cura hominibus
conversari, non alius quara serrao, qui caro erat futoms;
ediscebat autera, ut nobis fidera stemeret, ut facilius crede-
reraus filium dei descendisse in saeculum, <cum> et retro
tale (5) quid gestum cognosceremus.
4 semper delendum esse susp. Kr [ab initio, semper quem wnf*^
Kr in ed. mai: ab initio semper, quem in ed, min.]; quem Un: <iw*
PMF ; in fmem. ita Urs [recepit Kr in ed. min., ef. ibi pag. 88]\ infiniU
PMF; 5 ediscebat, et deus, in Kr^ qui adnotat: et deus = et cumde^i*
etiamtumj nondum caro esset filiua : ediscebatet deus in vulgo', 8 <cum>
eiEng: <si> et R' vulgo.
*quae' (v. 25 — 7) non habere, ad quod referretur, w^
Ursinus cognovit optimeque proposuit *quem*, quod et P codice
confirmari videtur, cum ex *que', quod P praebet, nou min^^
facile *que' (= qtiem) quam \u^' (= quae) restituere possimus;
*quae* codicura librarii ad depravatura illud 'infinita' rettuliss^
videntur. Sententia haec est: lesus Christus ordinem suum
*) a primordio seclusit Kr.
Quaestiones Tertullianeae ad librum Adversus Praxean pertinentes. 79
ab initio seraper praestruxit, quem sine fine semper erat
persecuturus. Scribo igitur: *ordinera suura praestruens ab
initio semper, quem erat persecuturus infinite semper (i;^
quem erat infinite semper persecuturus), ediscebat et deus
in terris . . . conversari, non . . . futurus, ediscebat autem . . .'
Ita haec duo 'ediscebat* bene sibi respondent. In sequentibus
*cunl* bene adiecisse Kroymannum satis apparei
lam ad sequens vertamur caput (258/19 — 26/20):
XVIL Facilius existimaverunt patrera in filii noraine
venisse (20) quara filiura in patris, dicente ipso doniino: ego
veni in patris mei nomine, itemad ipsura patrera: noraen
tuura manifestavi hominibus, condicente etiam scriptura:
benedictus qui venit in nomine domini, utique filius r»
in patris nomine. sed nomen patris: deus omnipotens, (25)
< altissimus, > dominus \irtutum, rex Israhelis, qui est. qua-
tenus (259/1) ita scripturae docent, haec dicimus et in filium
competisse et in his filium venisse et in his semper egisse
et sic ea in se hominibus manifestasse. omnia, inquit, patris lo
mea sunt. cur non et nomina? cum ergo legis deura omni-
potentem et (5) altissimum et deum virtutum et regem Is-
rahelis et qui est, vide, ne per haec filius etiam demonstretur,
suo iure deus < omnipotens, > qua sermo dei omnipotentis
quaque oranium accepit potestatem, altissimus, qua dextera i5
dei exaltatus, sicut Petrus in Actis contionatur, doniinus
virtutum, quia (10) omnia subiecta sunt illi a patre, rex Is-
rahelis, quia illi proprie excidit sors gentis istius, item qui
est, quoniam multi [filii] dicuntur et non sunt. si autem
volunt et patris nomen Christi esse, audient suo loco. interim 20
hic mihi promptum sit responsum adversus id, quod et de
2 venisse Kr\ egisse PMF; 5 utique F, utriusque M (carr. in
utrique m. i), utrique P {del, lUteram r R) ; 6 sed Kr tidnotans : sutit
adveraarii quae aequuntur : et PMF, sed et Urs ; nomina Urs ; 7 altis-
simus om. PMFR^ add. R» (cf. 25915); 14 omnipotens add. R^ om.
PMFR»; 19 filii seclusit Kr: dii Ciacconiua, filii <dei> Eng (alludi hic
putans ad I loh. S, 10); 20 patris nomen Christi Kr: Christi nomen
patris PMF, defendit Eng sic dUainguens : si autem volunt, et Christi
nomen patris esse audient suo loco ; audient R' : audiunt PM, audivit F;
21 promptum Oehlerus: promotum PMF; et de PM, de F.
80 Ludwig Rosenineyer,
Apocalypsi lohannis proferunt: ego (15) dominus, qui est
et qni fuit et <qui> venit, omnipotens, et sicubi alibi
dei omnipotentis appellationem non putant etiam filio eon-
25 venire. quasi qui venturus sit «« omnipotens, cum et filius
omnipotentis tam omnipotens sit quam deus dei filius.
22 qui est et qui fuit et <qui> venit Kr\ qui est et qui Cuit et
venit MR^, qui est et qui venit F, qui est et qui erat et qui fuit et
venit PR^; 25 lctcunam signavit Kr: sit, omni<potentis filius, non
sit omni>potens 8usp. [in ed. min. scr.: quasi qui venturus sit <non>
omnipotens] : sit, <non sil> Eng; 26 sit dei filius c[uam PMF; M. dei
iilius Ura.
Cum filius in patris nomine venerit, omnia eius nomina
et in filium competere exponit nobis auctor. Haec nomina
esse: deum omnipotentem, altissimum, dominura virtutura,
regem Israhelis, qui est. Singula noraina ab auctore filio
attribuuntur, cum unuraquodque sententia explicetur secunda.
Quare nerao negabit 259/7 (27/3) aRhenano intertia editione
apte additura esse illiid *oranipotens', quod facile a librario
aliquo omitti, sed deesse nou potest^). Difficultates solura
praebet (v. 11) illud: *itera qui est, quoniara raulti filii di-
cuntur et non sunt'; *filii' rectura esse non potest, cum, ut
iara dixiraus, patris noraina filio attribuantur, pater autem
filius non sit, "filii dei* eadera de causa reiciendum est,
adiciendum est aliquid, quod pari raodo et patri et filio
competat. *qui est' certe nihil est nisi 6 uiv (= der Etvige,
der seiende Gott). Bene igitur Ciacconius restituit nostrara
sententiara: *itera qui est, quoniara raulti dii dicuutur et
non sunt*
In sequentibus recte restituit Kroyraannus: *ego do-
minus, qui est et qui fuit et <qui> venit, omni-
potons*. Ultiraa in sententia (v. 17) negationis particulani
iara Fulvius Ursinus iure atque raerito desideravit, sed quod
scripsit 'quasi qui venturus non sit oranipotens* rainus placet
Quaravis facilis Kroymanni sit coniectura, tamen ipse in-
tellexisse videtur *omnipotentis filius* praeter necessitatem
t) Idem (258/25-26/26) bene ^altissimus' addidit.
Qaaestiones TertuUianeae ad libram Adversus Praxean pertinentes. 81
addi, in editioue igitur minore tacite ad Oehlerum rediit et
scripsit : 'quasi qui venturus sit < non > omnipotens*. Equidem
non intellego, cur alterum omittat *sit*, cum egregie scripserit
Engelbrechtius : *quasi qui venturus sit, <non sit> onmipotens'.
Haec bene continuantur verbis: *cum et filius omnipotentis
tam omnipotens sit, quam dei filius deus'. Ita melius sen-
tentias sibi respondere puto quam apud Eroymannum. Post
^omnipotens sit* codices Mei filius' inseruerunt sensu plane
cassum et recte ab Ursino omissum. Natum videtur glossema
eodem tempore quo verba in fine posita 'dei filius deus'
corrumpebantur in *deus dei filius'.
XIV, 1.
82 Ludwig Rosenmeyer,
ii
De capite XIX.
Initium capitis ita scribit Kroymannus:
(261 /1—28/19) < Si > qui et hoc dictum eius in argumentum
singularitatis arripient, extendi, inquit, caelum solus quan-
tum ad ceteras virtutes solus, praestruens adversus coniecturas
haereticorum, qui mundum ab angelis et potestatibus diversis(5)
5 volunt structum, qui et ipsum creatorem aut angelum faciunt
aut f ad alia quae extrinsecus, ut opera mundi, ignorantem
quoque, subomatum. aut si sic solus caelum extendit, quo-
modo isti praesumunt in perversum haeretici, quasi singularis,
non admittatur sophia illa dicens: cum pararet caelum,
10 ego (10) aderam illi. et Esaias dixit: quis cognovit
sensum domini et quis illi consilio f uit? utique praeter
sophiam, [fuit] quae illi aderat, in ipso tamen, et cum illo
universa compingebat, non ignorante, quid faceret.
1 < si > qui Kr : qui PMFR *, quin R * vulgOy qui = quomodo intilegU
Eng\ ad hoc dictum adn. Kr: scil. quod modo attigit auctor 260J29;
2 [quantum MF, quarum vel quantum P (quarum vel ext. R)] ; 6 aot
ab aliqua extrinsecus <virtutevolunt> ad opera mnndi 8usp.Kr,adn.:
Achamoth intellego Valentinianorum^ cf. Adv. Val. cap. 25 [in ti. »«"•
aut ab alia qua extrinsecus vi <in> opera mundi]; aut ad alia, ({^^
extrinsecus sunt opera mundi Eng; 10 illi. et R, illi <simul.) ^^
Pam, iUi ? et Oehlerus ; et Esaias dixit Eng : et si dixit PMF, et si
dixit <apostolus> Urs; 12 fuit eed. Eng: fuit PM, non fuit F, ait Vr»\
aderat. in vulgo.
Ineunte capite codicum lectio vera non est, *qui' Q^^
potest significare *et ii', cum id, ad quod referatur hoc pr^
nomen ('propter haereticos, qui . . .' 260/23—28/12) longiu^
absit ab hac sententia. Beatus Rhenanus 'quin* scribere voluit^
ego antea 'sunt qui* supplere volui^). Sed fortasse tam gene-
raliter res pronuntianda non est; sunt iidem haeretici *q^»
*) In indicativo 'arripienf offendendum non est, qui persaepe rcper*'
tur apud Tertullianum, cf. de spect. c. I (Reiff, 1/18), de pud. c. IX (1. c.236/6).
Quaestiones Teriullianeae ad librum Adversus Praxean pertinentes. 83
ut ipse modo dixerat (260/23), ^sicut nationes manibus ita et ipsi
verbis idola fabricantur, id est alium deum et alium Ghristum/
Quare Eroymannum quidem non sequor; melior essetRhenani
coniectura *quin', sed cur augeat hic vim orationis scriptor
non video, praesertim cum ad praecedentia verba *cum quo
caelum solus extendit' respiciat. Fortasse scripsit Tertul-
lianus: 'Qui<a> et hoc dictum eius in argumentum singulari-
tatis arripient: extendi . . . solus {sc, dico so sage ich vel
audi 80 hore) : quantum. . . .'
Pergo ad sequentia, quorum haec est sententia: auctor
praestruit — ut TertuUiani utar verbis — contra coniecturas
haereticorum, qui mundum ab angelis et potestatibus diversis
volunt structum, et qui unum creatorem aut angelum faciunt
aut ab aliquo alio ad creandum raundum subornatum. Bene
ad nostrum locum quadrat Irenaei Gontra haereses I ss, i
(Migne 7, p. 669) : 'Gum teneamus autem nos regulam veri-
tatis, id est, quia sit unus deus omnipotens, qui omnia con-
didit per verbum suum, et aptavit, et fecit ex eo, quod non
erat, ad hoc ut sint omnia, quemadmodum scriptura dicit:
Yerbo enim domini caeli confirmati sunt, et spiritu
oris eius omnis virtus eorum; et iterum: Omnia per
ipsum facta sunt, et sine ipso factum est nihil: (ex
omnibus autem nihil subtractum est; sed omnia per ipsum
fecit pater, sive visibilia, sive invisibilia, sive sensibilia, sive
intellegibilia, sive temporalia propter quandam dispositionem,
sive sempiterna, et aeonia) non per angelos, neque per vir-
tutes aliquas abscissas ab eius sententia; . . .' praecipue
autem cum nostris verbis congruit ibid. U ss, 4 (Migne p, 841) :
'Quoniam autem dictis nostris consonat praedicatio aposto-
lorum et domini magisterium et prophetarum annuntiatio et
apostoiorum dictatio et legislationis ministratio unum eun-
demque omnium deum patrem laudantium; et non alium
atque alium, neque ex diversis diis aut virtutibus substantiam
habentem: sed ex uno et eodem patre omnia (qui tamen
aptat secundum subiacentium naturas et dispositionem) et
neque ab angelis neque ab alia quadam virtute, sed
a solo deo patre visibilia atque invisibilia et omnia omnino,
6*
84 Ludwig Rosenmeyer,
quaecumque facta sunt' Apud Tertullianum (261/5 — 28/23)
verba *qui et ipsum creatorem' mutare velim in *et qui unum
creatorem* : *et qui' scribo, cum hi haeretici, qui certe Yalentiniani
sunt, non sint iidem atque ii, quos modo attulit auctor; *unum'
acrius praecedentibus opponi videtur mihi quam *ipsum'. Re-
stant nunc verba *ignorantem quoque' ^), quae ad interpretauda
velim conf etas Irenaei 1. 1. 1 6, s (Migne p. 496) : TaOra bi tov bn^i-
oupTov q>dcKOuav d(p' ^auToO ^kv \hf\cBax KaTacK€ud£eiv, TreTroin-
Kevav b' auTd ttic 'AxamijG npopaXXoucric • oupavov ireiToinK^vai,
}ii\ eibdTU Tov oupavov* Kai dvGpuiirov TTerrXaKevai, \ii\ eiboTa
t6v dvOpuJTrov T^iv bi bebeix^vai, )xi\ iTricTd^evov Tr|V
Tnv Kui 4Tri TrdvTUiv oOtui X^touciv iiTvoriK^vai auTu»v Tdc Jbeac
ujv iTToiei, Kai auTfjv Tf|v ^T^T^pa' auTOV bi )li6vov (|;f\c6ai Trdvra
eivai. Scribo nunc: *. . . et qui unum creatorem aut angelum
faciunt aut ab alio quo extrinsecus ad opera mundi, igno-
rantem quoque, subomatum.' Quod sequitur *auf ferri non
potest; scripserim: *At si sic solus caelum extendit,
quomodo isti praesumunt in perversum haeretici,* (Praxeas
scilicet) *quasi singularis, non admittatur sophia illa dicens:
cum pararet caeium, ego aderam illi? (Wenn es aber
30 gemeint trdre . . . soU dann amgeschlosaen sein?)* In se-
quentibus verbis (v. 10 — 28) desiderant viri docti aliquam
personam, cui attribuantur verba: *quis cognovit . . . fuit?*
ntrum *apostolus' significetur an 'Esaias', sane diiudicari non
potest, in Esaiae XL is scriptum legimus : Tic ^tvuj voOv Kupiou,
Kai Tic auToO cu^pouXoc 4t^v€to, 5c cu^Pipqi auT6v ; in Ep. Pauli
ad Rom. XI si : Tic Tdp ^Tvu) voOv Kupiou ; f\ Tic cu)biPouXoc
aCrroO ^t^vcto; *Esaias', cuius est et illud *extendi caelum
solus', mente suppleri non potest cum inter hanc et nostram
sententiam locus proverbiorum insertus sit Fortasse tamen
restitui potest: "et qui dixit: quis . . . fuit? utique praeter
sophiam dixit (vel dicit)', ad quod sequens *dicif bene se
adiungit Qua lectione accepta plauius perspicimus *praeter
sophiam' ad praecedentem sermonein pertinere, ita ut facile
intellegamus: *quis praeter sophiam'.
') Cf. infra 261/13 (28/31) : 'non ignorante, quid faceret.'
Quaestiones Tertullianeae ad librum Adversus Praxean pertinentes. 85
De capite XXI.
(263/19 — 30126) Aspice itaque, quanta praescribant tibi
etfajn in evangelio (20) ante Philippi consultationem et ante
omrrem argumentationem tuam. et in primis ipsa statim prae-
^tdo lohannis evangelizatoris demonstrat, quid retro fuerit
qui caro fieri habebat: in principio erat sermo, et sermo 5
^i^at apud deum, et deus erat sermo; hic erat in prin-
^^ I>io apud (25) deum; omnia per ipsum facta sunt et
^i i^e ipso factum est nihil. nam si haec non aliter accipi
"Ci^t quam quomodo scripta sunt, indubitanter alius osten-
^^^r qui fuerit a principio, (264/1) alius apud quem fuit, lo
**-ivi8 sermo dei, alius deus, — licet et sermo deus, sed qua
"^S. filius, non qua pater — alius per quem omnia, alius a
^y^^ omnia. alium autem quomodo dicamus, saepe iam edi-
~^^^us: quo alium dicamus necesse est (5) non eundem, —
^ ^^on eundem > autem non quasi separatum — : dispositione 15
^*^-Xum, non divisione. hic ergo caro factus est, non ipse, cuius
^3it sermo. huius gloria visa est tamquam unici a patre, non
^^-mquam patris. hic unicus sinum patris disseruit, non sinum
^X^um pater. praecedit enim: deum (10) nemo vidit um-
^\iiam. idem et agnus dei ab lohanne designatur, non ipse, 20
^xiius est dictus. certe filius dei semper, sed non ipse, cuius
^st filius.
5 erat verbum P {trciaU R et superscripsit sermo); 11 alius sermo
^ei, alius deus Kr in ed. mai. [alium sermonem dei <habes,> alium
^eum in ed. tnin.] : alium sermonem dei ahum dominum (deum lun)
1*MF; sermo deus Kr: deus sermo PMF; 12 alius Kr {bis): alium
l*MF [Kr in ed. min.] ; 13 dicamus Rig : praedicamus PM (a in e corr.
-•n. 2) F; 15 <non eundem> autem Oehlerus^ parenthesin indicavit Kr ;
16 caro factus est PM, factus est caro FR vulgo; 18 unicus Eng: unius
PMF, unus Pam ; sinum (priore loco) om. F ; 20 idem et agnus Ur$ :
inde et si agnus PMF reliqui ; 21 dictus Kr, adn. : 'sc. agnus ; dictus
est = dicitur cf. 23716 et 27818": dilectus PMF [in ed. min. scripsit Kr:
ipse cuius est, dictus certe filius . . .].
86 Ludwig Rosenmeyer,
264/1 — 31/4 Kroyinannus in editione minore recte re-
stituit: "alium sermonem dei <habes,> aiium deum . . . alium
per quem omnia, alium a quo omnia.*
Statim vertamur ad locum 264/11 (31/14): *cuius est
dilectus' dici non posse libenter Kroymanno concedo, sed
num recte *dictus' restituerit, nescio. Tertullianus ad eos
scripturae locos respicit, qui de baptismo lesu agunt In
Ev. sec. loh. I 29 scriptum legimus: liudvvTic . . . Xexer "Ibe
6 dfivoc ToO GeoO . . ., 36: Kai £|ipXei|;ac tiu 'IricoO irepi-
iraToOvTi X^Ter "156 6 djjivdc toO GeoO. Sed opinioni Ter-
tulliani etiam magis favet alter ille locus, quo vox narratur,
quae a caelo venerit : cu €i 6 ul6c ^ou 6 dTa7rTiT6c (Ev. Marc. I
11; Luc. in 22; cf. et 11. ep. Petr. I 17), hanc respicit in se-
quentibus •certe filius dei semper (sc. designatus)*. lam re-
vertamur ad initium, ubi *inde et si . . .* nullo modo ferri
potest. Brevibus sententiis principalibus exprimit auctor id
quod dicere vult; cf. supra:
*hic ergo caro factus est, non ipse, cuius erat
sermo ;
huius gloria visa est tamquam unici a patre, non
tamquam patris;
hic unicus sinum patris disseruit, non sinum suum
pater.'
Itaque scribere velim ex Beitzensteinii coniectura: 'inde
et [si] agnus dei ab lohanne designatur, non ipse, cuius est
<agnus, et> dilectus certe filius dei semper {sc. designatur),
sed non ipse, cuius est filius.' Potuit certe, sed non debuit
pro verbis 'cuius est' etiam scribere *cuius est dictus*, cf. 278/7
(42/31) *sicut ergo sermo dei non est ipse, cuius est, ita
nec spiritus, et si dei dictus est, non tamen ipse est, cnius
est dictus etc* Restat, ut de *inde* aliquid dicamus, quod
raro apud TertuUianum coniunctionis causalis vice fungitur:
cap. XXm (271/14-37/9) 'inde (darum) scilicet suffecerat
filii ad patrem vox . . .* — de quo loco vide infra — ;
Apolog. XLVn (OehUrus I p. 28618) 'Inde, opinor, et a quibus-
dam philosophia quoque eiecta est, . . .' cf. ad rem Hoppei
1. 1. p. 111. Portasse Mnde* (= durum) et nostro loco ser-
^estiones Tertullianeae ad librom Adversus Praxean pertinentes. 87
aadum est. Referendum autem non est ad praecedentia
»rba, sed ad totam priorem sententiam. Quare multo melius
it nostra verba ut alia simpliciter sine ulla particula adici.
iia consideratione commotus Fulvius Ursinus facili muta-
>iie *inde* correxit in *idem', quo substituto ne minima
lidem restat difficultas.
88 Ludwig Rosenmeyer,
De capite XXII.
(269/18 — 35/23) . . . mterrogatus a ludaeis, si ipse esset
Christus — utique dei, nam usque (20) in hodiernum ludaei
Christum dei, non ipsum patrem sperant, quia numqaam
Christus pater scriptus est venturus — loquor, inquit, Tobis,
6 etnon creditis; opera, quae ego facio in nominepatris,
ipsa de me testimoniura dicunt. quod testimonium? ipsum
scilicet esse, de quo interrogabant, id est (25) Christum dei.
de ovibus etiam suis*, quod nemo iUas de raanu eius eriperet,
pater enim, <inquit,> quod mihi dedit maius, (2701)
10 est omnibus, et ego et pater unum sumus.
2 dei R^: deusPMFR*; 8 lacunam aignavii Kr^ subiungens d«-
sidercU ; 9 pater enim quod mihi dedit maius est omnibus PM [in d.
min. Kr komma post dedit posuit.], pater enim qui maior est omnibus
mihi dedit F Oehlerus; inquit addidit Kr.
Recte Kroyraannus intellexit Tertullianum in Evangelio
lohannis X 29 — 30 legisse, quod aliquot etiam nunc habent
codices: 6 TraTrjp [^ou] 5 bebujKev iiioi TrdvTUiv ^€iI6v knv,
Ktti oubeic buvatai dpTrdZeiv 4k ir\Q x^xpbc toO TraTpoc. *Etu)
Kai 6 TTari^p ?v kiiiev — ita enim etiam Hilarius, cf. ed.
Tischendorfii — , codicem F autem, quocum fecerat Oehlerus,
correxisse locum ex alia evangelii recensione: 6 TTarrip [^ou]
5c 5^buiK€v |Lioi irdvTUiv |ui€i2[u)v dcTiv. . . . Dicere voluit auctor
noster: potestate, quae a patre maxima esset data Christo,
eum oves suas h. e. fideles posse tueri atque ab omni malo
servare. Desiderari autem apud Tertullianum verbum finitum
bene statuit Kroymannus. Sed idem quod post verba *de
ovibus etiam suis* lacunam hiare dicit, non probo. Si pro
*enira' voce *inquit' scribo, nihil ad sententiam comprehen-
dendam deest: *de ovibus etiam suis, quod neroo illas de manu
eius eriperet, pater, in<quit>, quod mihi dedit, maius
est oranibus, et ego et pater unum sumus.'
Quaestiones Tertallianeae ad librum Adversus Praxean pertinentes. 89
De capite XXIII.
(271/4 — 36/31) Post haec autem Martha filium dei eum
coafessa non (5) magis erravit quam Petrus et Nathanahel;
quamquam et si errasset, statim didicisset ecce enim ad sus-
citandum fratrem eius a mortuis ad caelum et ad patrem
dominus suspiciens: pater, inquit, — utique filius — gratias 5
ago tibi, quod me semper exaudias: propter istas
turbas circumstantes (10) dixi, ut credant, quod tu me
miseris. sed et in conturbatione animae: et quid dicam?
pater, inquit, sal vum me fac de ista hora: atquin propter
hoc veni in istam horam; verum, pater, glorifica nomen lo
tuum,in quo erat filius: ego, inquit, veni in patris nomine.
inde, — (15) scilicet suffecerat filii ad pati*em vox — ecce ex
abundantia respondet de caelo pater: [filio contestatur: hic est
filius meus dilectus, in quo bene sensi, audite illum.
ita et isto] glorificavi et glorif icabo rursus. quot personae i.^
tibi videntur, perversissime Praxea, nisi quot et voces? habes
(20) filium in terris, habes patrem in caelis. non est separatio
ista, sed dispositio divina. ceterum scimus deum etiam intra
abyssos esse et ubique consistere, sed vi et potestate, filium-
que, ut individuum, cimi ipso ubique. tamen in ipsa oiko- 20
nomia pater voluit filium in terris haberi, se vero in caelis,
quo et ipse (25) filius suspiciens et orabat et postulabat a
1 Martha Pam: maria PMF; eum («. v. a m. i) M ; 6 ^sed> propter
Lat; 7 quod PM, quia F; 11 <et> filius Rig; patris MP {add. mei
R §x Hiraaugiensi), patris mei F; 12 parenthesin indicavU Kr: vox.
ecce vulgo; ex abundanti Jjot; 13 respondet P, respondit MF; filio
contestatur — isto aeclusisse ee Kr adnot. ut quae et verbum structuram
turhent et omnino nan legantur in evang. eec. loh. ; contestaturus Oehlerue ;
16 isto PM, in isto F; 16 Praxea R: praxean PMF; 19 potestate,
fiUumque Kr: potestate. filium quoque PMF ; 22 quo R': quod PMFR*;
caelis. quo vulgo.
90 Ludwig Rosenmeyer,
patre, quo et nos (272/1) erectos docebat orare: pater noster,
quiesincaelis. cum sit et ubique, hanc sedem suam voluit
25 pater: ** mihi thronus. * rainoravit filium modico citra
angelos, ad terram demittendo, gloria tamen et honore coro-
naturus illum, in (5) caelos resumendo. haec iam praestabat
illi dicens: et glorificavi et glorificabo. postulat filius
de terris, pater promittit a caelis. quid mendacem facis et
30 patrem et filium ? si aut pater de caelis loquebatur ad filium,
cum ipse esset filius apud terras, aut filius ad patrem pre-
cabatur, cum ipse esset (10) pater apud caelos, quale est, ut
filius item postularet a semetipso postalando a patre, <si>
filius erat pater, aut iterum pater sibi ipse promitteret pro-
35 mittendo filio, si pater erat <filius?> ut sic duos divisos
diceremus, quomodo iactitatis, tolerabiiius erat duos divisos
quam unum deum versipellem praedicare.
23 quo PM, quod F; 24 caelis, cum tmlffo; ubique. hanc vulgo;
suam om. F; 25 pater mihi thronus minoravit F, pater. minoravit PM
reliqui; quas indicavit lacunM Kr aic vuU expleri: <in caelo, in-
quit,> mihi thronus. <hinc et> minoravit; 26 demittendo t7r»: di-
mittendo PMF reliqui] 30 aut FR», autem PMR»; ad filium R' [R«
in mg.] : ad filium si autem pater PMFR • ; 31 terras — apud om. P
{add. R in mg, ex Hire.) ; 32 pater Kr : filius PMF; 33 postularet Urs :
postulet PMF; si add. R': om. PMF; 34 filius erat pater et si pater
erat {v.35) secludi vuU Eng; [at iterum R' inmg.]; 35 Giuis addidU
Kr ; 36 diceremus — divisos om. P (add. R in mg. ex Hirsaugienst) ;
erat PM, erit F.
Kroymannus, qui 271/16 (37/11) 'filio contestatur — isto*
seclusit, in eo haesit, quod haec verba non reperiuntur in
Ev. sec. loh. XTT 27 sqq., ubi scriptum legimus : NOv f| vuxri
jiou TeTdpaKTai, Kai ti eTTrui; TTdTep, cujc6v h€ 4k Tflc dipac
TauTTic. dXXd bid toOto i^XGov efc Tfjv ulpav TauTiiv ' (28) TTdTcp,
56Hac6v cou t6 dvo^a. t^XOev oOv qpwvi') 4k toO oupavpv ' Kai
^b6£aca Kai TtdXiv 5oEdcui. Ego antea putavi TertuUianura ut
saepius sententias scripturae paulum mutasse, ut eas iun-
geret inter se, et verba alius evangelii coniunxisse cum verbis
alius. Sed altero illo loco non agitur nisi de clarificatione
lesu, quae fit in Tabor monte, quae uno loco novi testamenti
Quaestiones Tertullianeae ad librum Adversus Praxean pertinentes. 91
•
(Ev. Matth. XVII 5) refertur. Haee verba (Matth. 1. 1.) in con-
textu nostro certe a Tertulliano adhiberi non potuerunt, quia in
iis non agitur de oratione et responsione, de quibus in reliquis;
cf. *respondet de caelo pater*. Sed certe servandum est *filio
contestatur<us>', quia statim (loh. XII 30) sequitur ou 61' djuife
auTTi f) cpujvfi T^Tovev dXXd 5i' u|Lidc^): *nempe ut vobis testi-
monio sit.' Scriba aliquis hoc non recte intellexit, testimonium
narrationis, quae est de lesu clarificatione, addidit Si illud *fiJio
contestatur<us>* extinguinrus, nihil est, ad quod referatur
interpolatio. Scribo iam: *inde, — scilicet suffecerat fiUi ad
patrem vox — ecce ex abundantia respondet de caelo pater
filio <interra>*) contestatur<us> : <et> glorificavi etglori-
ficabo rursus.*
Habemus igitur patrem in caelo, fiiium in terra; quam-
quam pater ubique est et filius cum eo, *tamen (271/23 — 37/18)
in ipsa oikonomia pater voluit filium in terris haberi, se vero
in caeiis, quo et ipse filius suspiciens et orabat et postuiabat
a patre, quo et nos erectos docebat orare.* Sequentibus in
verbis aliquid evanuisse nemo negabit, supplenda certe sunt
ex locis, quos iam Kroymannus significavit, Psalm. CII 19:
Kupioc ^v Toi oupavuj ^Toijiace tov 9p6vov a{nou, Kai f] paci-
X€ia auTOu TrdvTUJv bearoZiei, Esaiae LXVI 1 : Outujc X4t€i
Ktjpioc • *0 oupavoc inou 0p6voc . . . (Act. ap. VII 49 : '0 oupa-
v6c |iou 9p6voc). Scripserim igitur leviter transpositis verbis :
'. . . quo et nos erectos docebat orare: pater noster, qui
es in caelis, cum sit et ubique. <dixit enim: caelum>
mihi thronus. hanc sedem suam voluit pater; minoravit *
Alia deinde asyndeta bene se adiungunt
lam ad sequentia verba. Quamvis magna mendorum copia
inquinatus est, tamen nullus omnium locorum, quos tractavi,
tam facile sanari potest quam noster. Binae enim sententiae
sibi respondent, ita ut altera alteri mederi possimus : *si autem'
(272/7) non modo ad sententiam non quadrat — sententia
enim *qiiid mendacem facis et patrem et filium* est ex-
») Cf. et 272/16—38/4.
*) <In terra> recte adiecit B. Keil; ita bene praeparatur argumen-
tatio quae sequitur. Alterum *et' propter 272/6 (37/26) necessarium videtur.
92 Ludwig Rosenmeyer,
■
plicanda, non discedimus ab ea^ id quod *autem' coniimctione
efficeretur — sed etiam concinnitatem sententiarum turbat;
'aut* scribendum esse ex altero *aut* satis apparet Verba *si
autem pater' per errorem in MPF iterata esse non minus facile
intellegitur quam Paterniacensis librarium ab altero *apud' ad
alterum oculis aberrasse. Hoc autem teneo verba*si aut pateretc/
referenda esse ad praecedentia, quae, nisi hoc sumis, sensu
carere videntur : *quid mendacem facis et patrem et filium,
si aut pater de caelis loquebatur ad filium, cum ipse esset
filius apud terras, aut filius < de terris > precabatur ad patrem,
cum ipse esset pater apud caelos?* *de terris' concinnitatis
causa adieci, cf. supra *postulat filius de terris, pater proraittit
a caelis*; eadem de causa ordinem verborum *ad patrem pi^e-
cabatur' mutavi. Kroymannum 272/10 recte "filius' in *pater'
mutasse nemo negabit. Sequitur, ut a verbis *quale est' nova
incipiat sententia, nisi forte praeferimus *<aut> quale est'
scribere (p. 24, 237/1 *iam quale est' scripsimus). Bene tum
Ursinus restituit *postularet* (cf. sequens *proraitteret*). Engel-
brechtius duas sententias "filius erat pater* et *si pater erat'
seclusit; quod fecit, quia illud enuntiatum *si aut pater de
caelis . . . caelos' ad sequentia rettulit; ita sane supervacua
essent haec verba. Sed si illud cum antecedentibus coniun-
gimus, necessariae videntur sententiae istae, in quibus XsO
filius erat pater' R^ recte restituit In fine Kroymannus *si
pater erat <filius>* bene posuii Haec igitur sic scribenda:
*<aut> quale est, ut filius item postul<ar>et a semetipso
postulando a patre, <si> filius erat pater, aut iterum pater
sibi ipse promitteret promittendo filio, si pater erat <filius?>'
Quaestiones Tertnllianeae ad librum Adversus Praxean pertinentes. 93
De capitibus XXV— XXVI.
XXV. (276/14 — 41/16) percurre adhuc et invenies quem
patrem credis vitem patris (15) dictum et patrem agricolam,
uti quem in terra tu putas fuisse, hunc rursus in caelis a
filio agnosci, cum illuc respiciens discipulos suos patri
tradit. -y
2 vitem Kr (cf. loh. i5, i): vice PMF; 3 uti quem Leopoldus:
utique PMF, et quem lun ; 4 ad agnosci adn. Kr : scil. invenies.
Egregie Kroymannus ex Ev. loh. XV 1 : *Etuj eiiin f| &\xr
TTeXoc f) dXr|8ivr|, Kal 6 TraTrip |liou 6 TewpToc dcriv restituit:
Vitem patris dictum'; quod codices tradunt "utique* sanum
non est, Leopoldus 'uti quem* proposuit. Sed consideremus
scripturam : deum patrem lesus in caelo esse agnoscit, cf. Ev.
loh. XVII 1 : TaOta iXdXTicev 6 IticoOc, xai dTrdpac Toiic 6q)-
eaXiuouc aOioO ejc t6v oupav6v . . ., 11: irdTep fiTie, Tripncov
a^Touc iv tJj 6v6iLiaTi cou oOc bebuiKdc ^oi. . . . Fortasse igitur
scribendum est: 'invenies, quem patrem credis, vitem patris
dictum et patrem agricolam brevi<que post eum> (vd patrem
vd agricolam patremque), quem in terra tu putas f uisse, hunc . . .*
XXVI. (27/7/13 — 42/11) ceterum ut alia evangelia nunc
interponam, quae <de> nativitate dominica fidem (15) con-
firmant, sufficit eum, qui nasci habebat ex virgine, ab ipso
adnuntiali angelo filium dei determiuatum : spiritus dei
superveniet in te, et virtus altissimi obumbrabit te: 5
propterea quod nascetur ex te sanctum vocabitur
filius dei. volent quidem et hic argumentari, sed veritas
1 nunc Kr: non PMF; 2 <de> nativitate Pam: nativitate PMF;
3 eum R': enim PMFR*; 4 adnuntiali Kr: adnuntiari PMF; determi-
nate Eng (defendens adnuntiari); 5 in te om. F; 6 vocabitur sanc-
tum F.
94 Ludwig Rosenmeyer,
(20) praevalebit *nempe', inquiunt, *filius dei deus est, ^
et virtus altissimi altissimus esf . nec pudet illis inicere, quod,
10 si esset, scriptum fuisset quem enim verebatur, ut non aperte
pronuntiaret : *deus supervenief, et 'altissimus obumbrabit
te'? dicens autem *spiritus dei', etsi spiritus dei *4i, tamen
non directo (25) deum nominans, portionem totius intellegi
voluit, quae cessura erat in fQii nomen. hic spiritus dei idem
15 erit sermo.
8 spiritus dei ausp. Eng {non probans quam Kr indic. lac), lacunam
8ignavit Kr, ut et spiritus dei deus est intercidisse putans ; 9 illis Kr:
illos PM, illo F; inicere PM, vincere F; quod — verebatur om. F;
12 etsi spiritum dei Eng^ nihil praeterea deMerans, lacunam eignavit
Kr, deus capit dici eupplenda censena, deus add. Ure ; 15 erit (i «. a
a m. 1) M.
Valde dubito num Kroymannus recte 277/14 — 42/12
*non' mutaverit in *nunc'; mea quidem sententia auctor toto
lohannis evangelio tractato non iam alia evangelia percurrere
vult, sed satis habet paucos afferre locos. Quare cum codi-
cibus scribere velim: 'ceteruni ut alia evangelia non inter-
ponam . . .*, interponendi vox significat himufUgen^ herbei"
ziehen^ non ut putat Eroymannus beiseUe lassen, In sequentibus
iusto plus mutavit Kroymannus: ex antecedentibus verbis
"spiritus dei superveniet in te, et virtus altissimi obumbrabit
te . . .' satis apparet *filius' (v. 20 — 18) lapsum calami esse
pro *spiritus*. Itaque Engelbrechtius recte restituit: <^'nempe*,
inquiunt, *spiritus dei deus est, et virtus altissimi altissimus
est'», cui sententiae respondent verba, quae^modo attuU. In
sequentibus (v. 24 — 22) haud male scripsit Ursinus: *etsi
spiritus dei < deus >'. Sed aliam, quam praeivit (cum Pamelio)
Engelbrechtius viam equidem ingressus scribo: 'spiritum dei';
ut autem acrius sententiam opponamus sequenti, ordine ver-
borum leniter mutato scribere velim: «dicens autem *spiritus
dei', etsi dei spiritum, tamen non directo deum nominans,
portionem totius intellegi voluit ...»
Ibid. 278/25 — 43/16: hoc et satanas eum in tehipta-
tionibus novit: si filius dei es, hoc et exinde daemonia
Quaestiones Tertullianeae ad librum Adversus Praxean pertinentes. 95
con£tentur: scimus (279/1) qui sis, filius dei. patrem
et ipse adorat Christum se dei a Petro agnitum non negat
exultans in spiritu ad patrem: confiteor, inquit, tibi, pater, f>
<Juod absconderis haec a sapientibus. hic quoque patrem
Jiftxiiini notum nisi filio (5) adfirmat et patris filium f con-
fessurus confessores et negaturus negatores suos apud patrem,
^ducens parabolam filii . . ., ignorans . . ., disponens . . .,
h^l^ens potestatem etc.* lo
4 ad verba Ghristum — negat, inquit Kr, cf. quae adnotavi infra
^ l 7; agnitum PM, cognitum F; 5 exultans F, insultans PM vulgo\
^ - ^pientibus, hic suap. Kr [ad patrem — confiteor . . . sapientibus — ,
^^ -Kr in ed. min.]) ad hic quoque adn. Kr: cf. 278123 et in istis
^^^gehis; 7 adfirmans susp. Kr; patris PM, patri F; cuin. Kr: neacio
*^ hue sint inserenda quae supra l. 4 leguntur, hoc modo: et patris
A^iimi Christum se dei a Petro agnitum non negat, confessurus [ad-
!^^^*lnat. est patris fiUus confessurus . . . Kr in ed. min.]; confessurus
"^^, confessurum P vulgo; 8 negaturus MF, negaturum P vulgo.
Loci Evangeliorum Matth. XI 25 et Luc. X 21 viam nobis
^J)eriunt ad verba scriptoris sananda; priore loco scriptum
l^gimus hoc: *EEo^oXoTo0^ai coi Trdrep, Kiipie tou oupavoO Kal
"t^c Tnc? 8TrfKpun;ac TauTa dTT6 cocpiliv Kai cuvctujv, Kai diTe-
'•cdXuipac auTd VTiTrioic . . . (27) TTdvTa ^oi irape^oen v^tto toO
'TraTpdc ^ou* Kai oubeic dmTivdbcKei tov ui6v el \xf] 6 TraTrip*
^vbk Tiv TiaT^pa tic dTTiTivujCKei ei \xf\ 6 uidc Kai \b iav Pou-
>TiTai 6 uloc dTTOKaXuipat. Altero quem laudavi loco scriptum
^demus: (21) 'Ev auTf| Tr| ujpqi ^TCiXXidcaTO tuj TTV€U)iaTi
-rui dTiiu Kai eiTrev • 'EEo^oXoTOu|iai coi TTOTep . . . vriTTioic (ut
supra) . . . (22) TTdvTa no\ TTapeboGn utt6 toO TraTpoc )uiou,
Kai oubeic Tivd)CKei Tic icixv 6 uioc, ei |Lif| 6 TraTrip, Kai Tic
icnv 6 TraTrip, ei ixf\ 6 ui6c Kai Ji fiv poiiXriTai 6 ui6c dTTO-
KaXuipai.
Profecto igitur scribendum est: *hic quoque patrem
nemini notum nisi filio adfirmat et <nemini nisi> patri (ita
F) filium*. Nunc participia *confessurus . . . negaturus etc.'
conmiode adnectuntur; de qua re iam saepius disserui (cf. ut
exemplo utar 246/24 — 17/13 aliaque). lam consideremus
verba (279/1 — 43/18) 'Christum se dei a Petro agnitum non
96 L. Rosenmeyer, Quaest. Tertnll. ad libram Adversus Prax. pertin.
negaf, quae Kroymaniius suo loco movit. Cum *confessunis...*
autem coniungi non possunt, quia iUnd respondet sequentibas
participiis, sed cum verba *patrera et ipse adorat' et 'extdtans
in spiritu ad patrem' dirimant, certe suo loco posita non
sunt. Placet igitur quod proponit Reitzensteinius ordine
verborum mutato: *scimus qui sis, filius dei. Christum
se dei a Petro agnitum non negat patrem et ipse adorat
<cum> (vel <et» exultans in spiritu ad patrem: confiteor,
inquit . . .*
lam ad finem pervenit disputatiuncula nostra, qua si
quid ad Tertulliani verba aut emendanda aut interpretanda
contribuisse videar, ei maxime viro hoc me debere libere
profiteor, quem saepissime impugnavi, Aemilium dico Kroy-
mannum, virum industria et sagacitate inter paucos de Ter-
tulliano bene meritum.
Index locorum tracUtorom.
97
INDEX LOCORUM TRACTATORUM.
Kroymaniii Kroymanni
editio maior: editiominor:
cap. II
229.9—2306 3.0— 16
cap. III
230 1. — 14 3.1 — ••
230.1— .8 4e— 8
231 1 4 11
231 18 4 .9
231 .6 .7 5 8 — 6
cap. IV
232 8 5 8
232 19 5.6
cap. V
233. 64
233 11 — 1. 6 18 — 14
233 16 — II 6 18 — 19
233 «0 6 ..
233.8 — .4 6.8 — .6
233 .6 6 .7
2347 7t
2349—10 7 8—4
234 10 — 1. 7 4 — 6
234 18 15 7 7—9
234 18 7i«
cap. VII
235 19 — .0 Se — 7
236 16 — 18 8 .8 81
237 1 9 9
cap. VIII
238.1
239 7
cap. IX
239 15— »8
10«.
11 4
11 12 .0
Paginae :
24—25
25
71—76
73
73—74
74—75
75
75—76
76—77
76
77
1—17
7
7—9
9—11
11
11-12
12
12
13
13-14
14-15
15
18—26
20—21
21—24
24
26-29
27
27—28
52—55
53—54
Kroymauni
editio maior :
239.8—84
2407
240 10—11
cap. X
241 1
241.4
242 8—4
242 7-8
cap. XI
244.6 — .0
245 4—6
cap. XII
246 .8 — .6
cap. XIII
247 6—6
247 8
247 1.
2484
248 .0— .1
2494-11
249 .6— «6
cap. XIV
250 10
250 19
2513
2515
251 15
251 15—17
251 19— to
253 1—4
cap. XV
254 1. — 14
255 s — 8
Kroymanni
editio minor:
11 .0 — ti
11 80
12 1-8
12 19
13 9
13 17 — 16
13 .1 — ««
15 .6 — .7
15 81— 16 1
17 1.—
15
17 .. .3
17.5
17.9
18 1.
18 .8 .9
19 5—1.
19 .6— .7
20 5
2014
20.5
20.7
21 4
21 4-6
218-9
22 9—1.
23 10 — 1.
23 .5 80
Paginae :
55
54
54—55
55—59
66—57
57
58—59
59
60—61
60
61
61—63
63
63—70
64 — 65
65
65—66
66—67
68
68—70
70
30—39
33-34
34
35
35
35
35-36
36
37—39
39—44
40—41
41—42
98
Index locorum traciatorum.
Kroymanui Krojnnaniii
editio maior : editio minor : Paginae :
255 18
255 17 — 19
cap. XVI
256 16— 257 1
cap. XVII
259 11
259 17—19
cap. XIX
261 1
261 6—7
261 10— it
cap. XXI
264 10—11
cap. xxn
269 15 -t6
cap. xxm
271 14—18
272 1—8
272 7— it
cap. XXV
276 14 — 16 41 16 —
17
9H
Kroymanni Kroymanni
editio maior: editio rainor: ?tg'viiae'.
244
42 43
cap. XXVI
93-%
24 8—10
43-44
277 14
42 it
94
78 79
277 to
42 18
94
25 7—8
78-79
277 14
42 tt
94
79—81
279 1 6
43 18 — ts
%-96
27 7
80
cap. XXVII
45—47
27 18 — 16
80-81
280 6—8
44 t8^-to
45-46
82 84
281 to— ti
45 t9 80
46-47
28 19
82 83
cAp. XXVIII
47-48
28 ts — 1&
83-84
282t6-2837
46 .t— 476 47-48
28 t8 30
84
285t 6
48 it — 1&
48
85—87
cap. XXIX
49-51
31 18 14
86 87
286 to
49 33
50
88
286 1 1—287 6
50i— 7
50—51
3580 — 36 1
88
89-92
37 9 18
90-91
37ti— 18
91
Adv. Marcionem
•
37t7— 38i
91 92
93
iri6
385.
88
ADDITAMENTA.
p. 11 V. 10 lege: ex quo a primordio — cf. p. 78
apud deum . . .
sermo erat
SPRACHLICHE UNTER8UCHUNGEN
ZU THE0PHRA8T8
B0TANI8CHEN ^CHRIFTEN.
VON
LUDWIG HINDENLANQ.
STRASSBURG
VERLAG VON KARL J. TRtBNBR
1910.
Herni Professor
Dr. BRUNO KEIL
in dankbarer Verehrung
gewidmet.
Yon allen griechischen SchriftsteUem der alteren Z^t
ist Theophrast in Ansehung seiner botanischen Schriften am
stiefmtitterlichsten von der Wissenschaft behandelt v^orden.
Die Philologen lasen sie nicht, weil sie der Stoff nicht an-
zog, die Botaniker nicht aus einem — wenigstens im letzten
Jahrhundert stark bemerkbaren — horror Oraecitatis, der frei-
lioh mit ihrer gesamten Nomenklatur in seltsamem Wider-
spruche steht Dieses Schicksal teilte bis kaum vor einem
Menschenalter mit Theophrast Hippokrates, aber nur in ge-
wissem Sinne, insofem diesem stets wenigstens eine eingehende
sachliche Durchforschung zuteil geworden ist Das hat er aller-
dings hauptsachlich seinen Erklarern im Altertume, besonders
Qalen, zu verdanken. Theophrast aber hat nie jemanden ge-
funden, der ihn auch nur mit Yerstandnis abgeschrieben hatte.
Auch Plinius hat es nicht getan. Dazu fehlte es ihm an
klarer Anschauung, an physiologischen Eenntnissen ebenso
sehr wie an wirklichem Forscherdrange. TJnd Athenaeus be-
schrankte sich darauf, einige Stellen, die ihm zu seinem je-
weiligen Thema gerade zu passen schienen, oft aus dem Zu-
sammenhange herausgerissen, zu zitieren. Der einzige aber,
den wir als tiichtigen Botaniker des Altertums noch kennen,
Dioskurides, hat uns leider nur ein Handlexikon offizineller
Pflanzen flir Arzte und Apotheker hinterlassen. So tappte denn
die Wissenschaft groBtenteils im Dunkeln, und bis in die
jiingste Zeit war es damit nicht viel besser geworden. Deswegen
soUen die Yerdienste mancher Gelehrten, besonders aus dem
Anfange des 19. Jahrhunderts, wie Schneider, Sprengel, Wim-
mer, Fraas, nicht unterschatzt werden. Aber alle Yersuche,
Theophrast wirklich naher zu treten, waren doch schlieBlich
an Grandfehlem der Methode gescheitert Erst Hugo Bretzl
hat in seinem Buche 'Botanische Forschungen des Alexander-
XIV, 2. 1
2 Lndwig Hindenlang,
zuges* (Leipzig 1903) der Forschung die Wege gezeigt, wie
man in den Inhalt der theophrasteisehen Schriften eiodnngeii
kann, und ihr damit zugleich ihre Grenzen gewiesen ^). Dnich
diese Arbeit ist wieder in weiteren wissenschaftlichen Kreisen
Interesse ftir die botanischen Schriften Theophrast erweckt
worden, und so diirfte denn auch bald die Zeit f iir eine neue
Ansgabe — die letzte von Wimmer ist 1866 erschienen -
gekonmien sein. Zu einer solchen mochten diese Dnter-
suchungen einige Bausteine liefem^).
Die Grundlage fur jede Ausgabe eines antiken Schrift-
stellers mufi bilden die Erforschung seiner Diktion. Die Ver-
nachlassigung dieser Forderung hat sich — gerade bei Theo-
phrast — oft bitter gerficht, und manche Konjektur, die sach-
lich ganz gut sein mag, mufi, weil sprachlich unm5glich, zo-
riickgewiesen werden. Ich beginne meine XJntersuchungen mit
der Behandlung der aufieren Form, um mich dann der gtm'
matischen uiid stilistischen Betrachtung zuzuwenden.
') Vorher hatte nur 0. Kirchner ('Die botanischen Schriften des
Theophrast von Eresos* in Fleckeisens Jahrb.f. klass. Phil., Suppl-B.VII)
einige niltzliche methodische Anregungen gegeben.
') Durch die liebenswQrdige Mitteilung seiner Kollationen zu den
von mir textkritisch behandelten Stellen hat mich Herr Oberlehrer
Dr. Bretzl zu grofiem Danke verpflichtet.
Sprachl. Unterauchungen zu Theophrasts botan. Schriften.
I. Vom rhythmischen Wohlklang.
Wenn ich diese tlberschrift wahle, so soll das nicht
bedeaten, daB ich, wie es Blass bei den attischen Rednem
tut, rhythmische Formen und Klauseln bei Theophrast nach-
weisen will. Meiner Ansicht nach ist dies ein vergebliches
XJnterfangen und wtirde hier, wie ja auch teilweise bei Blass,
auf einegesuchteKUnstelei hinauskommen. Yorallem regelteine
sinngemaBe Anwendung des Hiats den Rhythmus. Im Innem
eines Satzes oder eines Satzkolons ist der Hiat bei Dichtem ganz
verpont und seit dem 4. Jahrh. bei guten Prosaikem auch ^). Hier
ist er fiir den Griechen ein Mifiklang, der seinem Ohr wehe
tut, seine Vermeidung nicht etwa eine bloBe Spielerei, ein leeres
^) Die meisten Scbriften von Aristoteles ermangebi darum jeder
Ausfeilung nach dieser Seite hin, soweit sie in der uns vorliegenden
Form nicbt zur Herausgabe bestimmt sind; wo Aristoteles ein wirk-
liches.Buch schrieb, wie mit der iroXiTcia *A6Y)va(uiv, da hat er auch
Hiate zu vermeiden gesucht. Unserm Verst&ndnis wird der Hiat viel-
leicht nfther geruckt, wenn wir seine Wirkung uns vergrdfiert vor
Augen fUhren. Dann wftre es ungef&hr so, wie wenn ein S&nger mitten
in einer Silbe Atem schOpft und hierauf von neuem den Ton ansetzt
Oder flhnliches empfinden wir, wenn jemand aus dem Stegreif spricht
und dabei mitten im Satze nach Worten sucht. Man nehme nicht
daran Ansto0, dafi es sich hier nur um das gesprochene Wort handelt,
auch bei dem gedruckten Wortbild gesellt sich in der Vorstellung der
Wortklang dazu. Und man brauchte nur beim Druck einer freige-
haltenen Rede auch die Pausen des Vortrags etwa durch Gedanken-
striche bezeichnen, dann wftre die ParaUele genau durchgeffihrt. —
Aus diesem Vergleich ergibt sich, dafi die Vermeidung des Hiats nur
beim gedruckten Buch oder bei einer Kunstrede geboten war. Niemand
wird dagegen behaupten wollen, daO die Griechen auch hiatlos im
tftglichen Leben gesprochen haben. Ich weifi nicht, ob es nicht am
Ende eine stilistische Feinheit von Plato ist, wenn er Hiate aufier in
seiner letzten Periode zulftfit. Seine Dialoge sollten sich ja nicht als
rhetorische Obungen, sondem als Gesprftche aus dem Leben darbieten.
4 Ladwig Hindenlang,
Formgesetz, sondern eine Forderung seines naturlicheii mosih-
lischen Gef uhls. Wir miissen bei diesem Ausdruck freilich von
unseren Begriffen abstrahieren, denn f iir uns ist musikalisches
Gefiihl fast gleichbedeutend mit Sinn f ur Harmonien geworden;
namentlich seit Richard Wagner, dem groBten Genie in der
Harmoniebildung, hat der RhTthmus an Bedeutung in anseTer
Musik noch mehr verloren. Ftir den Griechen ist aber derRhyth-
mus alles; nur, wenn man sich auf diesen Standpunkt stellt,
kann man auch die in den letzten 20 Jahren gefundenen Proben
antiker Musik richtig wurdigen. Ais das Wesen des Hiats
bezeichne ich also *eine Uuterbrechung des musikalischen
Linienflusses'.
Fur eine Verkennung der eigentlichen Natur des Hiats
halte ich es, wenn man sagt, ein Schriftsteller habe ihn nadi
bestimmten Wortem erlaubt Alle Prosaiker wie Dichter —
sofem sie dieses Eompositionsgesetz iiberhaupt beachteten
— von Homer und Isokrates angefangen bis zu den letzten
Auslaufern in der Byzantinerzeit, haben nur in einem Falle
wirklich Hiat zugelassen, namlich dann, wenn er rhythmisch
gerechtfertigt ist, d. h. wenn er zusammenfiel mit einem Ein-
halten der Stimme, mag dies — in der Poesie — durch die
Metrik oder — in der Prosa — durch den logischen Sinn
gefordert sein. Wenn sonst an zwei als Auslaut und Anlaat
aufeinanderfolgenden Vokalen kein Anstofi genommen wird,
so liegt der Grund immer in einer Verschmelzung bei der
Aussprache. Nur als spezielle Falle davon sind Krasis, Elision
und Aphaeresis zu betrachten; bei der ersteren ist in haufig
vorkommenden Verbindungen — nach Kai und den Artikel-
forraen — die Verschmelzung auch in der Schrift ausgedriickt
Bei der Elision biifit der auslautende Vokal seinen Elang-
charakter ganz ein, bei der Aphaeresis der anlautenda Sehr
mit Unrecht sieht man diese als poetische Lizenz an, man mufi
sie auch in Prosa nicht selten annehmen. Das gleiche gilt
von der Synizese. Denn es ist doch wohl kein ZuMI, dafi
sie meist nach solchen Wortera eintritt, nach denen in der
Prosa, wie man sagt, Hiat gestattet ist (nach jiri, bT\ usw. usw.).
Es ist doch sicherlich dieseibe Erscheinung, nur dafi sie uns
Sprachl. Untersuchangen zu Theophrasts botan. Schriften. 5,
im Yers durch die Forderung des Bhjthmus augenfalliger
ifii Man soUte darum endlich einmal mit der biaherigea
Terminologie brechen, da sie, wie ich glaube, irrtiimlichen
Anschauungen entsprungen ist Ah Hiat soUte man nur die
Falle bezeichnen, wo tatsachlich ein neuer Ansatz der Stimme
zwischen zwei Worten erfolgt, d. h. f iir die Prosa, wie schon
gesagt, wenn zwischen aus- und anlautendem Yokal eine Sinnes-
pause liegt, — aUes iibrige aber, was man bisher Hiat nannte,
mit dem viel treffenderen Wort Synizese. (Von den sog.
schweren Hiaten habe ich hier uberall abgesehen, da es sich
ja dort um vereinzelte Nachlassigkeiten handelt Ftir sie gilt
selbstverstandlich die Bezeichnung Hiat) £s erledigt sich,
faBt man die Erscheinung so, auch die Frage, iiber die Benseler
im Jahre 1839 in seinem Buche *De hiatu' noch soviel Worte
machen konnte und durfte, ob man Elision und Krasis (eigent-
Uch mufite man noch Aphaeresis hinzufiigen) auch stets in
der Schrift ausdriicken soU, und wie weit man darin gehen
diirfe. Jetzt haben aUe TJntersuchungen iiber Inschriften und
Papyri^) bestatigt, daB man hier keiue bestimmten Gesetze
kannte. Aber dieser Bestatigung hatte es eigentlich nicht be-
durft, es lag schon vorher klar zutage. Die Hauptsache ist,
daB man EUsion und Krasis mit dem Ohre empfindet, auoh
wenn sie ftir das Auge nicht dastehen. Und wenn man in
der Schrift der Klarheit wegen von diesen Mitteln nicht tiberaU
Gebrauch gemacht hat, so ist damit noch lange nicht gesagt,
daS der Grieche dann aach immer einen Hiat empfand. Wir
miissen eine Yerschmelzung in weiterem Ma£e annehmen, als
wofiir die Schriftzeichen einen Anhalt geben, genau so wie bei
den Dichtem. Ichwundere mich, dafi man bisher immer nur
von poetischen Lizenzen sprach, wahrend es doch wahrschein-
Ucher ist, dafi hierEigenttimUchkeiten des gesprochenen Wortes
tiberhaupt zugrunde Uegen^).
*) Ich habe daraufhin die Werke von Meisterhans, Schweizer,
Nachmanson und CrOnert nachgeschlagen.
') Es dtirfte von Nutzen sein und manches in neues Licht setzen,
wenn man die dargelegte Theorie auch auf die lateinische Prosa Ckber-
trftgt. Professor Reitzenstein hat sich daraufhin einzehie Abschnitte
aus Cicero und Tacitus angesehen und vermutet, dafi sich dort fthn-
• »
6 Ludwig Hindenlang,
Ich habe uber diese Klariing der Begriffe so aosfuhrlidi
gesprochen, weil sie mir notig schien, da ich sie in der
Literator nirgends so behandelt gef unden habe. Damit glaube
ich auch die unten eingehaltene Disposition gerechtfertigt zu
haben. Ich habe eben als eigentlichen Hiat nur denjenigen
rhythmischen Einschnitt bezeichnet, in welchem der Vokal-
zusammenstoB durch eine gleichzeitige Sinnespause seine Eat-
schuldigang findet
Darin besteht natdrlich ein grofier Unterschied zwischen
den einzelnen Schriftstellern, wie weit sie Sinnespause als
Entschuldigungsgrund fiir Hiat gelten liefien. Man scheint
sich bei den Attikern von der Pedanterie, die anfangs vor-
herrschte, immer mehr frei gemacht und der natilrlichen Aus-
sprache genahert zu haben. So ftthrt die Entwicklung von
Isokrates liber Demosthenes zu Theophrast Die spateren Atti-
zisten haben dann auch hier wieder Ktinstelei an die Steile
der Natlirlichkeit gesetzt
Fiir die Zulassung der Verschmelzung gilt zunachst, wie
ausgefiihrt, das gesprochene Wort Ftir Theophrast konnte
aber noch ein besonderer Einschlag hinzukommen. Es mag
namlich auch die dialektische Aussprache seiner Heimat for
ihn von Einflufi gewesen sein. Ich stelle dies natiirlich nur
als reine Vermutung hin, fiir die ich vorlaufig den Beweis
schuldig bleiben mufi. Bei der weiteren Betrachtung sehe
ich von der Poesie ganz ab und ziehe zum Vergleich nur
den Gebrauch attischer Redner und noch den von Ari-
stoteles in seiner TToXiTeia AOnvaiuiv heran. Dafi Theophrast,
der nach der Tradition seinen Namen von seiner Redekunst
erhalten, und der selbst Tlepi XdSeujc geschrieben hat, auch
die rhetorischeVorschrift der Hiatvermeidung beachtete, kann
man von vomherein annehmen. So sagt auch Blass in seiner
griechischen Grammatik I S. 200 : Theophrast beriicksichtigt
den Hiat durchweg, aber nach sehr freien Gesetzen*. Freilich
worin diese *Gesetze* besttinden, dariiber fehlten bisher ge-
nauere Beobachtungen.
liche Erscheinnngen finden lassen. Seiner dankenswerten Anregung
kann ich vielleicht spftter einmal nachgehen.
Sprachl. Untersuchungen zu Theophrasts botan. Schriften. 7
Entsprechend den obigen Darlegungen zergliedert sich
die Untersuchung in zwei groBe Hauptabschnitte :
I. Scheinbare Hiate, die nur f iir das Auge da sind (nach
der vorgeschlagenen Terminologie als Synizesen zu bezeichnen).
n. Wirkliche, zu entschuldigende Hiate (Sinnespausen).
Daran werden sich anschlieBen als dritte Gruppe die
Hiate aus Nachlassigkeit Vorher mtissen aber alle die FtQle
abgerechnet werden, die nicht auf das Konto Theophrasts,
sondem auf das seiner Herausgeber oder auf das einer offen-
sichilich verderbten Uberlieferung zu setzen sind.
Wie sorgfaltig Theophrast den Hiat mied, zeigt z. B.
deutlich der Wechsel von KaOdTrep und i&cirep. Ich greife ein
beliebiges Beispiel heraus, Hist pl. I 11, 3 — 4*); dort haben
wir nacheinander folgende Verbindungen : xd \iiy beppaTiKoTc
ujCTtep — xd bi EuXujbdciv i&CTtep — tujv h^v euGu capKiIibri
KoOdTTep — t6 capKiIibec Ix^jax KaOdTtep — Kai djCTrep — Kai
TOUTiji KaOdiTep etTTOjiev — Kal CTOixnbov djCTrep — Td jifev ^v{
Tivi irepi^x^cGai KaOdTtep — uq)' 4v6c d&CTTep — touc KapTTOuc
liiCTTep — also immer nach Vokalen (von dem einzigen Bei-
spiel nach Kai abgesehen) KaOdTTep, nach Eonsonanten djcTTep
Natiirlich ist dies nicht streng durchgefuhrt, da vor i&CTTep
auch Sinnespause eintritt, so VHI 2, 1 iJE ^KaTdpou dicTTep
ly tCl) cTaxui TTdcpuKev, ebenso vor olov, das Theophrast sehr
liebt zur Anftihrung einzelner Beispiele : 1 2, 7 CKXripuvojidvri
^) Ich zitiere nach Wimmer (Leipzig 1854). Die Schneidersche
Aosgabe Leipzig 1818 — 21 (5 Bde.) ist schon deshalb veraltet, weil der
beste codex U (Urbinas) bei der Textgestaltung nicht beriicksichtigt
ist, seine Lesarten sind erst nachtr&ghch im 5. Band verzeichnet. Vor-
her hatte Wimmer die Historien gesondert mit sorgniltigem Apparat
ond guten sachlichen Anmerkungen herausgegeben (Breslau 1842). Hier
hat er auch seine zahlreichen Konjekturen eingehend begrttndet, was
wir bei den Causae plantarum sehr vermissen. Endlich ist eben-
falls von Wimmer noch eine vollst&ndige Ausgabe mit lateinischer
Obersetzung bei Didot (Paris 1866) erschienen, wo einige weitere Kon-
jekturen in den Text der causae aufgenommen wurden, — ohne dafi
dies allerdings besonders angegeben wHre. — Im folgenden bezeichne
ich nach UbUchem Gebrauch die Causae mit C, die Stelien aus den
Historien werden mit bloOen Ziffern angegeben. Meine Beobachtungen
reichen bis IX 7, den SchlujQ halte ich rait Bretzl fUr unecht.
8 Ludwig Hindenlang,
olov ; 5, 4 dlibbf] olov ; 8, 2 a^qmi ofov ; IH 2, 1 d^oTevvl olov;
Y 3, 1 biaqpopai otov und so noch ofters. tTberhaupt daii
man nicht glauben, dafi Theophrast aus Angstlichkeit Tor
dem Hiat stilistische Feinheiten preisgab, wenn Sjnizese oder
Pause eintreten konnte. So finden wir z. B. nicht — wie
bei den Attizisten — Wechsel zwischen Formen von 6c und
Scirep ^), ebenso wenig schreibt er Kahroi t€ wie die Attizistei^
sondem nur richtig attisch Kahoi — yt (uber die paar Aus-
nahmen, von denen eigentlich nur eine iibrig bleibt, s. S.82).
Neben )iiKp6v ucrepov wie Vin 2, 4 finden wir auch \i\%i^
Ocxepov in 4, 1, das als einheitlicher Zeitbegriff ohne weiteres
zusammengelesen wurde. Dafi aber sonst Wortwahl und Wort-
stellung sehr durch das Hiaigesetz beeinflufit ist, iafit sicb
sicherlich annehmen, nur konnen wir das im einzelnen nicht
nachweisen, da man sonst Oefahr liefe, oft Absicht zu witten,
wo gar keine vorliegt An einigen wenigen Stellen indes ist
sie unverkennbar, namlich UI 10, 2, wo beim Pradikatsad-
jektiv Genuswechsei eintritt: |biovoY€vf|c hi Kai f| ^iXoc, 6p6o-
(puf|c b^ Kai euauSf|C Kal 6^oia Tr| ^Xdrr), irXf)v oux u«|it)X6v
oirruic, femer C. IV, 1, 5-6 t6 bk ixi\ buvacOat TTipeiv tA t^
\xr\b^ ££o)ioioOv iv dficpoiv Sv Ixox t6 aTTiov, Kai tiu TtXctui
Xpovov Td KaTd t^c ^dXXov KaTaKpoTeicOai Kai v^ touc cujmo-
TiKouc 6tkouc dvTicrrdv, 6 toOv Kai Tfic dKapiriac arTiov euXoTuic.
Hier ist toOv genau in demselben Sinne wie sonst ouv ge-
setzt, wahrend es sonst Theophrast nur bei Begriindung all-
gemeiner Satze durch einzelne Beispiele, uberhaupt fast wie
Top gebraucht. Endlich baben wir noch eine auffallige Ande-
rung der gewohnlichen Wortstellung C. V 4 , 3 rf\c i&pac
(moTuiou TTic pXacniTiKf)c oCctic (statt Tf\c pXacTr)TiKf)c djpac
{moTuiou oOcTTc).
A. Nur geschriebene Hiate, die beim Vortrag ver-
schwinden.
Uber die tiblichen Elisionen will ich schneli hinweg-
gehen; man findet alle Falle, die auch sonst vorkonmien, sehr
zahlreich, so z. B. allein in dem kleinen 1. Buch der Historien
*) Vereinzelt ist II 7, 1 f^ KUirdpiTTOC, f^ircp oO.
Sprachl. Untersuchungen zu Theophrasts botan. Schriften. 9
hi mit folgendem Yokal mehr als 200 mal; aufier € haben
wir oft ausgehendes o (bvo usw.), i bei Prapositionen und
Adverbien (im^ ?ti usw.), fi nicht nur bei Adverbien und
Zahlwortem, sondem auch in der Deklination (wie n 6, 7
TXuKUTTiTa*) fbiav fx«; I 7? 1 oOca im; I 10, 7 qpuXXa eiKOc;
C. I 6, 7 t6 EvOeiia outujc; VIII 8, 4 ToOvoiiia efXricpe und sehr
viele andere Beispiele, darunter auch solche, wo das aus-
lautende fi den Akzent tragt wie III 11, 5 rd ^4v 6peivd eOxpoa
ifTTveTai usw.). DaB sich keine Beispiele von elidierbarem
& in der Konjugation finden,' hangt mit dem Stil zusammen,
da Theophrast fast nie in der 1. Person berichtet. — Auch
iiber die gebr^uchliche Anwendung der Krasis brauche ich
nichts zu sagen, da es sich dabei, wie bemerkt, ja nur um
reine AuBerlichkeiten der Schrift handelt*).
Abgesehen von diesen oft auch in der Schrift ausge-
driickten Beseitigungen des Hiats ist nie einer anzunehmen
nach Kai, wo ja in einzelnen Fallen die Krasis auch ge-
schrieben wird; wie zahllos dies vorkommt, mag man daraus
erkennen, daQ auf den 32 Seiten des 1. Buches der Historien
292 mal nach Kai Yokal folgt. Fast ebenso oft finden wir
den nur geschriebenen Hiat nach allen Formen des Ar-
tikels (im 1. Buch 146 mal), nicht nur wenn ein Substantiv
unmittelbar folgt, sondern auoh sonst durchweg; man vergL
I 4, 3 t6 outuj CKOTTeTv; 1, 2 rd ucTcpov Ttvnc6|yi£va; II, 3, 3
tx ToO imcOev; I 14, 2 dv tuj dvuj; 3, 1 t6 d7T6 (iilr]C jiovo-
CTcXexcc; 1, 9 t6 urrfep Tnc 7T€q)UK6c; 8, 4 t6 uto Tfjc TrXriTnc;
^) Derartige Elisionen hat Isokrates noch nicht gestattet, s. Ben-
seler, De hiatu S. 12; Uber die Obrigen Elisionen von Sl bei Isokrates
8. S. 53 — 54, dageg^ Deinosthenes s. S. 155 — 165.
■) Das Gieicbe gilt fiir das v ^q>€XKucTiK6v (iiber den Gebrauch auf
attischen Inschriften s. Meisterhans' S. 113 — 114). Bei einem den Hiat
Termeidenden Schriftsteller wird man es vor Vokalen in unseren Aus-
gaben nicht weglassen dUrfen. Man stelle darnach die Schreibong
richtig: IV 4, 8 d<popu>ci &^it€Xoi; IV 11, 1 KaXoOci, oO; IV 11, 8 irpoc-
OTopcOouci *lirir(av ; V 4, 7 X^touci, oOb^v ; 8, 3 x^iiivouci ificr' ; 9, 4
£r)ToOa €(c; VI 2,3 cO^eXiToOct fj; VII 15, 1 Xa^pdvouci dKoXoGoOvTa;
G. 1 7, 8 irpoaitoT^|yivouci fm^paic ; C. I 20, 5 cdpXacTiDci &Tav; G. III 18, 1
KOTacciuici d^a; G. VI 1,5 buvd|ii€Ci dq>opUC€r, 16, 3 Soikc ^v (oder ^oik* ^v?).
10 Ludwig Hindenlang,
ni 1, 2 tQ diTO Tuiv jiiMv; I 8, 2 Tct utto TauT6 t^voc; 1, 5
Tiu iv Toic 2[diotc; 1, 12 tuj i(p* ?v; VI 4, 2 toi inrd t6 dKpov usw.
Nach Ti finden wir Vokale: I 2, 2 ti ^cnv; I 2, 7 n
dXXo (ebenso I 6, 9; 9, 9; IV 1, 2; 3, 7; IX 1, 4; C. I 18, 4;
16, 9; m 5, 3, 5 usw.); I 7, 3 ti ^k; III 12, 9 ti i^irobicTi;
Vni 1, 3 Ti ?T€pov (C. V 6, 10); C. V 11, 4 ti dei; C. VI 2, 2
Ti dvojioioTTiToc*). Nicht hierher gehort C. VI 19, 3, wo
Wimmer (puXaKTiK6v ti eivai schreibt, wo man aber besser
andert \xf\ outuj X€ttt6v ti djc CTeTv6v Kai q>uXaKTiK6v eivai').
Nach 8ti, wonachsogarlsokratesVokale hat (s. Blass, Att Ber.
II 143), viele FaUe wie I 7, 3 ; 13, 2 ; II 6, 1 ; m 17, 4. ffieran
reihen sich Ttepf: so Ttepi AtTUTrrov 11 6, 7; irepi atrrov I 1, 7;
Ttepi dvOouc m 11, 1 nsw. — jiiexpi : M^XP* o^ I 7, 3; 11 5, 4
usw., doch nur diese Verbindung, ebenso dxpi ou 11 5, 4, 5;
V 1, 8. — f| im 1. Buch der Hist. 18mal vor Vokalen; auch bei
Isokrates s. Benseler a. a, 0. S. 46. — \xf\ : bei Isokrates nur im
Tpa7Te2IiTiK6c, dagegen bei Demosthenes ofter, s. Benseler S. 62;
auch bei Anaximenes (s. Blass 11 397) und bei Plato in den ge-
feilten Schriften (s. Blass II 459), bei Aristoteles nicht haufig (s.
Kaibel, Stil und Text der TToXiTeia 'AeTivaiwv S. 11). Sehr gelaufig
bei Theophrast; z. B. im 1. Buch der Hist 18mal. Doch be-
gunstigt auch hier das folgende Wort oft die Verschmelzung,
so in Verbindungen wie )if| dv I 4, 2; 14, 4; \xr\ iK I 10, 7; \ii\
?Xei(v) I 4, 3; 6, 1, 5; 8, 1; ^f| dTnTMneevToc IV 2, 3. — AIl-
gemein tiblich sind auch Vokale nach ei, so bei Isokrates, aber
nicht in den Prunkreden (s. Blass a.a.O. II 143), auch bei Piato
in den Oesetzen (s. Blass a.a.0. II 459); beiTheophrast 24 mal, so
el auaivovrai IV 12, 3; ei dXT^ek C. V 9, 13; el fiXuic VI 3, 7;
ei ucrepov C. VI 8, 3. Auch hier konnte man wieder oft die
Ursache der Verschmelzung im folgenden Worte suchen (ef
iTUTrdcoi C. V 4, 5 usw.), wie man tiberhaupt fast die H&Ifte
aller Beispiele der ganzen Hiatuntersuchung doppelt anfuhren
') So yon Wimmer sicher richtig statt des tiberlieferten aiTiav
6|LioidTr)Toc geschrieben.
•) Die codd. haben ^i\ oOtuj CTefvdv ibc Xeirrdv ti kqI q)u\aKTiK6v
Tt €lvai, was dem Siime nach ausgeschlossen ist Das zweite ti mag
aus dem ersten nach X€irr6v entstanden sein.
Sprachl. Untersuchungen zu Theophrasts hotan. Schriften. 11
konnte. Ich muSte mich, um die tTbersicht nicht ubermaBig
zu erschweren, darauf beschranken, nur einmal solche Falle
anzugeben und zwar dort, wohin sie mir am ehesten zu ge-
horen schienen.
Die Partikel dv bildet nach vokalischem Auslaut keinen
Hiat, so bei Isokrates, aber nur in den Gerichtsreden und in
der Verbindung iroXu dfv. Mit Ausnahme von cuMpaivoi dfv
I 10, 6 haben wir immer das Relativpronomen vorher, so ou
dvn5,4,5;III10,3;IV 11,1,9; Vni5,4;C.V17,2;VIll, 12;
14, 11; ij dv IX 3, 2; C. I 3, 5; (L dfv C. V 6, 7; 6 dv I 8, 4;
«TTOU dv C. VI 17, 7 ; 8chj dv C. i 6, 2.
Wir kommen nun zu den Verschmelzungen, die sich
zwar auch schon vor Theophrast finden, aber nur ver-
einzelt oder nicht bei allen den Hiat vermeidenden
Schriftstellem. An Partikeln gehoren hierher:
bT\ (bei Demosthenes, s. Blass a. a. 0. III 103 Anm.)^): bi\
dTTeTeiOKapTTa 12, 2; bf| aurai I 6, 7 ; bf| icpiKTiTai V 1, 8; TpiTUj
5f| fT€i C. I 9, 3 und bfj dir' dpxovTOC, C. I 19, 5 so liest Prof.
Keil statt f\br] iir'; br| paBt hier als Verstarkung des voraus-
gehenden superlativischen Begriffs t6 TeXeuTaTov sehr gut
tlbrigens laBt nach i,Txe\br\ auch Isokrates im TpaTr€2[iTiK6c 2 mal
Vokaj folgen (Benseler a. a. 0. S. 54). Hierher mochte ich auch
f\br\ ^TEpa I 2, 5 ziehen.
i-n^i : imx ^ HI 1, 3; VII 1, 2; inex ox T€lX 2, 3; iv:tx dv C.
V 3, 7; inA oibi IV 9, 1; H 3, 2; C. I 3, 2; II 8, 2; VI 4,
5; 10, 7; ^Trei ouv C. VI 14, 3; d7r€i outu) C. I 16, 6. Sinnes-
pause ist vielleicht eher anzunehmen in imx dbv C. IV 8, 3;
VI 11, 15 dTTci 8ti I 6, 10; U 9, 13; V 17, 7; C. VI 8, 3;
iTiex 8ca C. H 7, 3 ; III 17, 1 : V 3, 4; imx 6nov C. I 12, 7 ; imi
d C. I 6, 10; m 7, 8; inex Ojc IV 3, 4; iiiex ddv IV 15, 4.
fi4vToi und KaiToi (beiDemosthenes,Blassa.a.0. 111103):
Tf|v |i€VT0i oOcav ni 9, 8 ; dc9€v4cT€poi V 9, 3 KaiTOt.
ouxC, TouTi: bei Demosthenes in der 3. olynth. Eede, wo
Benseler (S. 64) mit XJnrecht Pause annimmt, und in der Rede
von der Truggesandtschaft (Benseler a. a. 0. S. 100). oinroci in
') Von Spftteren \&Qi Verschmelzung zu Plutarch, s. Benseler, De
hiatu S. 317, 384, 335 usw., wo Benseler immer &ndern will.
12 Ludwig Hindenlang,
der Bede vom Kranze will Benseler und toutovi in der toq
der Truggesandtschaft auch Blass andem, yielleicht annotig.
oifXX £v II 6, 10 ; £toc (pipex oitxx dpoupa wird Vlil 7, 6 als
Sprichwort zitiert, ebenso G. in 23, 4, dort aber in der Foim
o&n dpoupa.
Andere einsilbige Formworter, nach denen anch
Demosthenes gern Yokal folgen laBt (Blass a. a. O.m 101), 8ind:
TTOu : q)aci ttou dvaqpOvai IV 15, 2; 4dv ttou iviua C. III
16, 4; e! ttou dXXoBi C. I 13, 5; V 18, 3.
ou : o6 6 I 3, 1; IV 4, 5; 10, 5; 11, 1 usw.; ou f| H
6, 9; III 15, 5; ou ol IV 7, 2; ou iv 1 10, 5; ou dveTieri V 2, 4;
oO d^cpoTepujv G. IV 7, 7. Daran schliefien sich wohl an:
Sttoi 6 fjXioc VI 7, 3; Sttou 'iTnroi IV 4, 12; doch ist
diese Stelle verderbt; vielleicht gehort hierher auch 6o|i
^vbqiboTepa IV 4, 4, das ich unten nochmals aufzahle; freilich
vermifit man fjcav (liber Vokale nach kurzen Formen des
Belativs s. S. 19). — Zusatz: G. II 17, 9 schreibt Wimmer:
f| uTToXaic ij elc Tfjv veorriav Td i|jd TiOriciv ; liberlief ert ist koi
furfj, danach kann man ebenso richtigund palaographisch wahr-
scheinlicher mit Moldenhauer und Schneider fjc cic einsetzen.
Als groBere Gruppe gehort hierher der Verbalausgang
oi. Zwei Beispiele finden sich im Isokrateischen TpaTr€2ImK6c
(Blass a. a. 0. n 234), eine grofiere Anzahl bei Demosthenes, in
der Kranzrede z. B. 8 Falle, wo Benseler entweder Pause
annimmt oder andert DaB dieser Ausgang fast nur den Wert
eines kurzen Vokals hat — nicht sowohl seiner metrischen
Quantitat, als vielmehr der Qualitat nach — , bezeugen die
Inschriften der Alexandrinerzeit, die einigemal ai sogar eli-
dieren (KUhner-BIass, Griech. Gramm. I S. 238). Ich rechne
alle die Falle nicht hierher, in denen auf at eine Sinnes-
pause folgt; freilich kann man bei ganz kurzen Gliedem
im Zweifel sein. Sicherlich gehort zu der jetzt behandelten
Gruppe wenigstens VII 2, 4 eivai uic dTreTrrov. Ich zahle die
ubrigen Beispiele auf:
Infinitive: a) passive: kSiecOai icriv I 7, 3; TiTvecOai
dTepd^ova II 4, 2; KaTavaXicKecOai outui II 6, 2; KaTaKpuTrrec9ai
«Xa IV 7, 4; TiTvecGai djixcpuj IV 14, 8; dbpuvecOai ouca Vm
Sprachl. Untersuchungen m Theophrasts botan. Schriften. 13
10, 3; dv6(ji6oOc0ai ^viauruj IX 2, 7 ; TcXcioOcOai df^cpiu C. IV 6, 4;
fcuvaceai fcOJeiv C. VI 10, 7; b) aktive: dvaTciXm OXnc m 1, 6;
€ivai i\ dpK€ueoc m 12, 3; €ivai i\i6va V 8, 3.
Indikative und Konjunktive: tJTV^Tai Jv6c 12, 6;
T^viTTai dpTiTcXi^ II 5, 5; tfTvovTai drrupTivoi 11 7, 2; TiTV€Tai adT6
m 18, 9; 5^x€Tai f| xii^pa IV 4, 1; TiTV€Tai 6 mXoc 8, 7 (doch
verderbt); <pu€Tai f\ dxpujcnc 10, 6; riTvovTai 8Xu)v 14, 8;
buKv^iTai f| dtr6 VI 2, 4; (puT€U€Tai auTd Vn 1, 6; dTrnpTiiVTai
al dTToq>udb€C 2, 5; xpa»vTai ol iaTpof 4, 4; u€Tat f\ xujpaVm 6, 6;
TiTV€Tai f| Trrjbncic 11, 7 (Wimmer schiebt xal ein); TtTV€Tai 6poi-
6tt|c C. II 13, 1 ; CKUjXTiKoOvTat ot KapTroi C.V 10, 1 ; (puT€ii€Tat oObiv
C. VI 10, 1. Es finden sich, wie man sieht, in den Historiae weit
mehr Piille als in den Causae. — Ich lasse die Beispiele
folgen, wo auf at vokalisch anlautende Prapositionen folgen^
die, wie nachher gezeigt wird, bei Theophrast nie Hiat bilden.
a) Indikative und passive Infinitive: cu|i<puiV€iTat ^k C. VI 8,
7 ( W.) ; btacpiiTiTat iv III 7, 2 ; (pu€Tat iv IV 3, 7 ; TiTV€Tat iv
IV 8, 7; ivix^Tai dv V 6, 3; KOt^oTat iv VII 5, 4; dbpuv^cOai
iv 11, 4; (pu€cOat i\ 11, 8; dTTOTrJK^Tat dTr6 C. V 13, 6; diro-
XiOoOvTat 6Tr6 IV 7, 2; dvTiKTovTat &Tr6 IV 14, 5; ihx^AlecQai
uir6 C. m 6, 1; weiter noch TiTV€c6at ^vTaOOa IV 2, 5; XdT€Tai
dmuiv IV 4, 1 (W); buvaTat d(patp€e4vTa C. 11 8, 2 (dies Les-
art der Editoren). b) Aktive Infinitive: €ivat 4v I 9, 5; VII
6, 3; €ivat dTrdT€iov IV 9, 3; btaTiipficat im ttX^iov C I 3, 2;
bii€vat €fc C VI 11, 7.
Hieran mochte ich gleich die tibrigen Falle reihen, wo
Prapositionen Hiat zu bilden scheinen. Denn ich glaube
nicht, dafi erst Theophrast an solchen Verbindungen nichts
AnstoBiges gefunden hat; sie finden sich viehnehr auch
frtiher bereits, wenn auch seltener. Sie bilden einen groBen
Teil der sonst als schwer angesehenen Hiate. Bekannt ist
bei den Dichtem die d(paip€ctc von dnr^, ^Tri vgl. Ktihner-
Blass I, S. 2401 Es scheint eben, als wenn es auch solche
Vokalfolgen gegeben habe, die zwar von einer strengen Kritik
verworfen, aber hier und da doch zugelassen wurden. Dies
durfte wie f tir den Verbalausgang ai so auch f lir die vokalisch
anlautenden Prapositionen, sicherlich flir die mit € be-
14 Ladwig Hindeolang,
ginnenden zntreffen. Man miifite daraufhin nar die bezog-
Uche literatur durchsehen, es wtirden sich gewlB die schweren
Hiate sehr vermindem. Die Haufigkeit der vorkommenden
Falle laBt auch hier auf eine allgemeinere Giiltigkeit schliefien.
Nur ganz fliichtig habe ich folgendes angemerkt. Von den 39
Hiaten — abgesehen von den durch Demosthenischen Ge-
brauch gerechtfertigten, die Benseler (aus dero Isokrateischen
TpaTreZ^iTiKoc und der Rede gegen Euthynus) S. 54 f . aufzaUt,
sind nicht weniger als 18 vor Praposidonen (weitere drei
vor syll. Augment); vokalischen Auslaut vor Prapositionen
haben wir im Aias des Antisthenes zweimal (darunter freilich
dqnKTai eic, Blass, Att. Ber. II 342); von den vier *unentschuld-
baren' Hiaten, die Blass II a. a. 0. 397 aus dem 1. Eapitel der
T^Xvn anfiihrt, sind zwei vor Prapositionen (die andem nach
verbalem ai). Noch hauf iger sind die Beispiele bei Demosthenes^
s. Benseler a. a. 0. S. 73 f., auch in der Eranzrede s. S. 89i;
in der Aufzahlung S. 93 — 94, wo Benseler oft sehr gezwungen
Pause annehmen will, finde ich sechs Palle vor Prapositionen
(vier nach ai), ebenso S. 94 — 95 drei vor Prapositionen (sechs
nach ai, zwei vor syllabischem Augment s. unten), in der Aof-
zahlung aus der Gesandtschaftsrede S. 101, vier vor Praposi-
tionen. Theophrast scheint auch hier weitergegangen zu sein.
Ich gebe die Beispiele nach den einzelnen Prapositionen ge-
ordnet wieder, und zwar jedesmal zuerst vor den einfachen
Wortem, dann vor Zusammensetzungen :
voTiK: a) T€vvqt 4k C. IV 15, 4 (W); <pav€pai ^k C. V 12, 1;
9^p€i 4k in 16, 1; TrXaTavuj 4k C. V4, 5;
b) KUibua iKT€X€iiu9f| IV 8, 9 ; K€paTai d£aip€9€{ciic V 5, 3 ;
TToXu iKTpdx€i VI 8, 1 ; xp6vi}i ^O|ioio0c9ai IV 7, 3 ») ;
vor dv: a) dcra iv C. I 16, 7 (Heinze); KaTcpTacia iy C.
m 20, 7; TXuK€iai dv DI 8, 2; d9XnTai iv Vin 4, 5; <p4p€i 4v
m 16, 1; /jXorm^voi iv C. IV 12, 8 (W); KaXXicrn dv m 15, 5;
Mcrj iv IV 4, 2; fj iy IV 7, 3; aurt] iv IV 7, 7; Kunrn iv VI;
0 Nicht hierher zfthle ich: ^drru) ^Kpaivciv IX 2, 5, dafQr ist
AdxTOv' ^K^aivciv zu lesen ; das Gleiche gilt fiir irXeCui ^v lY 1, 4. In
Wegfall kommt auch ^/|Xou ^kitUci) IV 4, 2; hier fehlt die Verbindong
mit dem vorhergehenden ^Hf/icij ; man lese also KdKm^ci] (kqI ^Kin^cig).
Sprachl. UntersQchungen zu Theophrasts botan. Schriften. 15
9, 8; f\bT\ Iv Vm 10, 3; dpicrn iv IX 7, 4; cuvexfl iv C. I 5, 4;
M€TaPoXfi dv C. 1 13, 7 (W); cpuTeuoi dv 11 2, 8; Adcpou tv JH
18, 13; TToXXaxoO dv IV 5, 4; Kuirpou Iw IV 7, 1; TraTnipou dv
VI 3, 1; fjiiKpoO dv IX 7, 1; ^npoO 4v C. VI 1, 1;
b) ekei iTK€i|a€vac V 3, 6 ; dXXoiiiicci {TX^iiia C. VI 3, 2 ;
dXX?i dvavTi6Tr|c C. III 20, 3; iroXXoi dTKaTaXm6vT€C 11 8, 2;
irrpoO d|Li<puTou C. VI 3, 5; ^eTa£u dTTiTvovTai C. III 22, 3; TaxO
ificraTai C. V 18, 2; Akpiw ^MTTpnceiv III 9, 5; 8cip dvb<)i66T€pa*)
IV 4, 4; Ttjj uTpiii dvaiT^MiSic C. VI 1, 1;
vor im : a) i^ im III 4, 5; qplpei 4tti II 6, 6; tQ 4tt( IV 6, 5 ;
b) {ixlax dTTipXacTdvouci VII 2, 3 ; Xetpiuibn ^TTipapeiav III
13, 6; 5€v5pou ^Tnpponv C. V 4, 5; dmiKp dTnTTdrroua C. 11 9, 9;
vor €ic nur bei der einfachen Praposition: TrapapXacTnTiKai
€lc I 6, 5 dKTTi^aj €ic IV 4, 2 d<p€|Li4vn €fc VI 5, 4 cicu^Pplou
dc C. V 7, 1 ;
vor dvd nur in Zusammensetzungen : kittou dvdTTaXiv I
10, 1; T€X€iou dvapdTTTOvTai III 13, 6 (doch verderbt); if|Xiou
dvoTCceai C. VI 10, 3. — euOu dvuj C.IV 7, 1 ist ein Druckfehler
bei Wimmer, die codd. haben ^uOuc;
vor dvTi: dmKpaT€i dvTiTT€pucTd|Li€vov t6 e€p|i6v C. II 9, 8;
vor dTT6: a) drTOTTnb^ dTT6 119, 3; iv toTc dvw dTTO OaXdT-
Tnc IV 4, 1 (so Bretzl, Bot Forsch. d. Alex. S. 221 und 348);
b) d€i dTT^XXucOai HI 13, 2; CKXnpuvo^^vn dcpinciv VI 4, 7;
dTT6 ToO Mvbpou dq>aip€ef| C. I 1, 3; EnPH^ dTTomTvO|ui€vov
C.VI14, 7;
vor 6tt6: a) iv Tr| t^ (iTr6 IV 7, 6; KaTapp€i inT6 C. m
20, 4; ol KavOapoi i)tt6 tuiv ^6bu)V C. VI 5, 1; b) K€Xikpn
uTT^poepa IV 12, 3;
vor6TT4p: a) al aiTiai uTr^p C V 14, 6; b) fj uTr^ppoXrj
C I 20, 6.
Die beiden letzten Prapositionen sind anscheinend in den
wenigenFallen nach Analogie der anderen behandelt worden, man
wird darum dieStellen nicht zu den eigentlichen Hiaten rechnen,
denn bei dem Aoler Theophrast erschwerte auch der spiritus
asper am wenigsten die Verschmelzung; ebenso wird man auch
^) Wimmer schreibt gegen die Regehi der Komparationsbildung
^babi|iT€pa.
16 Liidwig Hindenlang,
ni 17, 6 dv8€i fi^a tQ mccttiXij zur Not ertragen und C. VI, 11
f\ Tp(Kpf| fiMO, wo freilich fiiia reines Adverb ist Vn 14, 1
diirfte dvrtKpu dXXr)Xu)v in dviiKpuc dXXr|Xujv za andern sem.
Man sieht aus dieser Zusammenstellang, daB, auch weim
man von den leichteren F&Uen vor iv und £k absieht, noch eine
erkleckliche Zahl von sog. Hiaten vor Prapositionen ubrig bleibl
£s wtirden sich die schweren Hiate nahezu verdoppeln, wollte
man die Moglichkeit einer Yerschmelzung leugnen. Abge-
sehen von dem vereinzelten Vorkoramen bei friiheren Schrift-
stellem ist ftir mich auch folgende Beobachtung bestimmeni
Nie ist in den obigen Beispielen unter a) bei zweisilbigen
Prapositionen der Vokal der zweiten Silbe (z. B. dir') elidiert
Das erleichterte die Verschmelzung mit dem vorausgegangenen
Wort, die man sich, wie nochmals betont sei, nicht ak voU-
sttodige Krasis, sondem als Synizese zu denken hat^).
*) In den Fragmenten finden sich noch : (pOdvei ^KiniT^c V 7 (W);
biaq>^p€t lliuQev VIII 1; kujXOci ^Ei^vai IX 26; ToiaOrai ^xXuceic X 2;
irdcai ^v II 47; aO ^v E 21 ; cuvcxf^ ^v VUI 9; cu^Paivoi ^v VII 5; ircpC-
iraToi dv VII 15; ?ctuj ^v IX 1; T^q^pqi ^ktpOtttouci III 23; ^oXu^d ^-
X^ouci rV 41; dXXoTpia ^iiiTCirujKuta VIII 12; btaKptBft ^vOcv 161; ficqi
d^Hiuxp6T€poc I 53; aiiT^i ^vuirdpx€i V 77; Scifi dricXivouct VIII 6; oWi4>
^irix^ovTCC IV 8; btaXXdrrci ctc III 75; btaXuoii^vou clc III 75; KaTaHfuSct
€tcobov X 3; cCiTp/iTou etcioOcav I 56; dv€pT€(qi dva^(TvuvTai FV 44;
i|iuxpd dvTtiT€p(cTactv IX 23; iTX€(cni dirouc(a IV 25; b€i Oir^p II 24.
Oberhaupt weisen die Fragmente durchaus dieselben Gresetze aaf wie
die grofien Schriften, dieselben Freiheiten und im Cibrigen dieselbe
Sorgfalt in der Komposition. Eine Ausnahme macht nur fr. VI, das
geradezu von groben Hiaten wimmelt ; ich z&hle 38 Ffille, die sich auf
keine Weise entschuldigen lassen, und aufierdem noch zahlreiche, die
ich fur zul&ssig halte, weil sie in der Aussprache verschmolzen werden
k5nnen, die sich aber in diesem Fragment doch auff&ilig h&ufen. Des
weiteren erscheinen fiir Theophrast bedenklich der Gebrauch von Imk
als Prfiposition in zeitlicher Bedeutung (^ujc (cnii€p(ac § 7), ferner das
Fehlen derKopula nach fiv (toO b' ^apoc fjrrov dv Tairrd cimcia § 32), dann
dasVorkommen der sonst bei Theophrast sich nicht findenden Verbindimg
ibc b* aOTUJC § 8 u. 9,* von |li€(c (in der Bedeutung 'Vollmond'). Wenn
man endlich die ungeschickte Stilisiertmg des Ganzen betrachtet, wo
sich 80 schwerf&lUge Steilen finden wie k^xP<^ ^txpd Xa^irpd iroXXd
(§ 25), und die EingHnge sich in stereotyper Weise wiederholen, so
wird es fQr mich zur Gewifiheit, dafi wir hier ein Elaborat haben, das
entweder mit Theophrast selbst gar nichts zu tun hat, sondern in seiner
Sprachl. Untersuehungen zu Theophrasts botan. Schriften. 17
Mehrere andere Stellen, wo Prapositionen keinen Hiat
bilden, habe ich bei anderen Gruppen angeftihrt, so einzelne
nach bf|, TTou, mehrere nach ai, weiter unten nach Dativ-i, bei
Zeitbestimmungen, einige auch im nachsten Hauptabschnitt. —
Ihnlich wie bei den Prapositionen ist die Ursache der Ver-
schmelzung im folgenden Vokal zu suchen bei einigen mit
^ beginnenden haufigen Wortern. Es sind dies also die Palle
der sog. Aphftresis. In der Ptosa nimmt man sie von den
Alteren bei Demosthenes an in if[b nnd iK€i (s. Blass a. a. 0.
ni 103), ftir den Attizismus hat W. Schmidt (Atticismus I, 59
u. 404) Beispiele gesammelt. Theophrast gestattet sich diese
Preiheit auch bei dXdrrwv, fvia, (t\ und dem syllabischeil
Augment: tiu bk cirtu ^Keivriv C. I 18, 1; TXuKUKapTrei ^Kei C. 11
3, 7 ; TTopcpupd 4cti V 16, 3 ; eOpXacTfi kTiv C I 6, 4 ; ^Kdcriu icri
C.IV 1, 1: iv UTPUJ ^cti 16, 3 (W)*); ^Kcpavn fxti 1 10, 2; toutiw
«Xouo 11, 7; dv0€i (x^i 13, 2; b\' 8Xou ?x« ^ 3, 6; Tf|v cpuciV
dKavOibbii Ix^x VI 4, 3; i) KoXuT^a fx^i III 14, 4; ouk dKavOibbtl
?X€i 16, 2; fi dvbpdxXn ^x^i 16, 5; i)Li(p€pfi Ix^x VII 7, 1; d0€pdi6rl
€xovTa VII 11, 2; in den Causae nur €0 (x^i 1 16, 1*), worauf
ich indes nicht viel Wert legen mochte, da sich andere FaUe
Ton Apharesis dort finden; al 6' ^Tcpa! dXdTTUJ III 12, 5; d€i
^dTTUj IV 9, 2; Tr| to^tI IXaTTOV IX 5, 10; ttoXXuj iXdrrova 6, 1;
6ciu ^dmw C. in 14, 4; cpXoioppaYfl f via iciw IV 5, 2; €uoc|Liia
iviiwv C. VI 11, 10; iv e^rraXiqt ^viapxoO C. V 12, 7 ; CTiaviu/-
T^pa (t\ IV 8, 2; TauTT) fuiTH I 9, 5; Ttdvu dTi)iUJV IV 7, 2; al
Schule angefertigt ist, oder aber als eine einfacheSammlung vonMaterial,
eine Art Zettelkasten Theophrasts zu betrachten ist, in dem er sich die
verschiedenen Bauernregeln fttr Wind und Wetter zum Zwecke einer
sp&teren Bearbeitung zusammengestellt hat. Und das ist dann, wohl nach
seinem Tode, von einem seiner Schttler herausgegeben worden, ohne
dafi dieser sich nur bemUht h&tte, die Gedanken in eine richtige Ord-
nung und stilisierte Form zu bringen.
*) Nach Relativpronomen s. S. 19.
•) Ich mOchte dies nicht in Parallele setzen zu eO olba bei Demo-
sthenes, das man fast wie ein Wort empfand (s. Blass a. a. 0. III 102);
die Verbindung cO (x€\ ist nicht so gel&ufig, und da nach cti sonst nie
Yokale zugelassen werden, so kann man unsere Stelle nur wegen
des anlautenden e fur hiatfrei halten.
XIV, 2. 2
18 Ludwig Hindenlang,
^ai ^TivovTO IV 14, 12 ; 6 dKoXouv ») und 5 Ibei s. S. 19. -
Nur selten lassen die Redner die Endung i der 3. Deklination
keinen Hiat bilden, und aueh dann ist stets der folgende
Yokal sehr leicht, sodaS wir zu keiner bestimmten Enir
scheidung kommen konnen; so hat Isaeus 1, 11: TraTpi ^-
KoXu*). Ich fiihre darum ftir Theophrast zuerst die Beispiele
an, wo auch der folgende Yokal mit in Betracht kommt: t^
£np6TiiTi dq^aipeiTai C. Y 15, 2; iTupi dfipaXXo^eva IV 7, 3; iv
ubuTi dmppuTii) Y 9, 5; T^ BepiuiOTTiTi ^TTijniveiv C. I 21, 6; jii|vi
dKpXacTdveiv C. lY 3, 2; rq CKXTip6TnTi uTreppdXXov HI 7, 1.
AuBerdem finden sich aber noch: tui ubaTi kq^Br\ lY 8, 12;
iy Tiu u^on hia 10, 6; utto tijj 64p|LiaTi eivai lY 14, 10; tui CTeon
dXeiqpouci C. Y 15, 6; utto ^^p^aTi eivai 10, 1; iv TrepaTi eivoa
iy Tivi ^KaTepa C. YI 16, 1. Theophrast scheint also eine
Elision — oder wohl richtiger eine Art Synizese — des Dativ-i
gestattet zu haben, wobei t einen halbkonsonantischen E^lang
(etwa wie j) angenommen haben mag. Bei den Dichtem wird
es ein paarmal elidiert, s. Eiihner-Blass I, 237 f.
Hiatlose Vokalfolgen, die sich zuerst bei Theo-
phrast finden, sind einzeln schon auf den Seiten 15 — 18
enthalten. Es sind noch die Orappen zu betrachten, die dahin
gehoren.
Zweifelhaft ist, ob dfpTi nach Analogie von fi^xP^ ^^P'
behandelt wurde; wenn man die beiden Falle vor Prapositionen
dpTi dvaq)u6]Lieva C. Y 15, 1 und dpTi dTniv9riK6Ta YIII 10, 3
abrechnet, bleibt noch dpTi eiprm£vu)v I 2, 2.
DaB die Kopula im Partizip eine Yerschmelzung mit
') In den Fragmenten haben wir noch: lui ^Kcivujv V 48 (wo
natUrlich 'k£ivu)v zu verstehen) ecpimoT^pou ^ct(v III 46 (W), yf\ im
V 41, dtuivia ^cr(v IX 36 ; 5\|i€i Jxoucov I 6 eO Ixwcx IV 61 ToCrrqi ^xoua
VU 11 cu|iPa(v€i ^xovra Vffl 5 (W); xp^^vqi Adrrui VH 14; oOirui in
ni 51 MiuxpoO It\ V 42; ObaTibbii inoir^cty V 64.
') Auch bei Spftteren fthnliche F&IIe, s. B. Keil in seiner Aristides-
ausgabe XXXII, 8 (S. 213, 30), dort einmal Zeitbestimmang vuktI ^Kdcnj,
das andere Mal vor dic ; x<icMaTi &biapdT4i bei Gregor von Nyssa (Brief
an Amphilochius, zuletzt abgedruckt in Strzygowskis Kleinasien, ein
Neuland der Kunstgeschichte, Beitrag von B. Keil S. 79). Vgl. aoch
Kaibel a. a. 0. S. 11 Anm.
Sprachl. Untersuchungen za Theophrasts botan. Schriften. 19
dem vorhergehenden Pradikatsnomen eingehen kann, wird
man ohne weiteres zugeben. Denn hier entsteht bei der Aus-
sprache nichtleicht eine Zweideutigkeit: so mag man ved oOca
I 7, 1 mit Zusammenziehung eh^a veuica gelesen haben, ahn-
lich 5iaK6pou oOciic C. III, 5*). Vor eivai haben wir 6mal
Yokale, davon freilich nur 2mal beim Pradikatsnomen, sodaB
sich hier keine Gewifiheit gewinnen lafit dpevifj eivai V 3, 1 ;
6^oiOTra6fi eivai 7, 2; 6ok€T eivai VI 3, 6; bei eivai C. I 4, 6;
icxupoTdrri eivai C. V 15, 6; xvXov eivai C. VI 10, 9. Dazu
kamen Wimmers Konjekturen ei b' eJc xa TrXeiova elbri eivai
C. VI 4, 2 (daruber s. S. 28) und kittiu eivai IV 4, 1. Uber-
liefert ist hier: bi' 6 Kai 'AX4£av5poc dir' dEobiac rroTfe dmuiV
dcTeq>avui|Lidvoc eiTa ^f| iueTvai ; (nur U hat eiTa )i eivai mit Rasur
dazwischen). Wimmer anderte dafiir bi' 6 Kai 'AX4£avbpoc d5
'Ivbiac XeteTai dTriiuv kTecpavuifuievoc kittiu eivai; aber man er-
wartete nach dieser Auffassung cTecpavu^dfivai oder kTecpavui-
pevoc direXGeiv; die Heilung gab Prof. Keil, der im engen
Anschlufi an die Uberlieferung liest: dir' dEobiac ttic t6t€
Kcrnujv 4cTe<pavuj|Li4voc eiTa iueivai. C. 11 3, 1 : idv |Lif| dpTi^XacTf)
ij Kai iv dv9r|cei Xa^pdvr) streiche man fj; es ist, wie bei
Theophrast (ibiich, 6vTa zu erganzen.
Nach kurzen Formen des Relativs scheint eine ahn-
liche Verschmelzung moglich gewesen zu sein wie nach Artikel-
formen. Doch hat das zweite Wort meist leichten Anlaut, so : 6 im
I 1, 9; a dK I 13, 4; a 6 n 6, 6; 6 fi|aa V 3, 2; 6 ^cn I 2, 5;
m 6, 2 ; V 2, 4; 6 dKoXouv IV 4, 10; 6 Ibei C. UI 21, 4. Anders
sind dagegen: d ou 1 4, 2; 9, 4; 14, 3; 8 ou II 6, 7; fi oub' H
8, 4; 6 f| IV 7, 5; 11, 8; & oilbev IX 4, 8. Wimmersche Kon-
jektur ist & ^Kdcroic C. IV 13, 4 ; hier lafit sich die Uber-
lieferung halten : Kai Td popeia jidXXov Kai (sc. TaOTa) 6Xujc olc
iKacTa Hiuxpd (sc. TiTveTai). — 6cai dpXaPeic VII 9, 4 und 6cai
uTpoTepai C. V 1, 10 sind ahnlich den oben angefuhrten Stellen
67roi 6 f^Xioc und Strou iTrrroi. Ob man sie hiatlos lesen kann,
erscheint mir zweifelhaft
Eine Anzahl von Hiaten findet sich vor Formen des
*) Aus den Fragmenten: uiuxpa oOca III 21; Oxpoi tfvrec V 67;
Mi\)XP<^ 6vT€C V 60; (coppdirou oOcnc VII 2.
2*
20 Lndwig Hindenlang,
Artikels. Doch mochte ich diese nicht in gleicher Weise
beurteilen. Wenn wir I 9, 5 haben dic utto TauTr) ifJtiTT) tQ
EupdjTTi] 6 Zeuc, so ist hier doch wohl rait Absicht das Snbjekt
ans Ende gestellt; die Stimme soU davor etwas einhaltea,
um die Nennung des Gotterkonigs besonders hervorzuheben.
Theophrast ist auch hier der Redner, dem stets das gesprochene
Wort vorschwebt. Pause, d. h. Kolonende ist vielleicht aacb
I 12, 2 anzunehmen: iv toic TrepiKapmoic Totp Mo^ov Korep-
Taciav Xainpdvei Kai Trdvpiv KaGapdv Kai cfXiKpivfi | f| toO lilkoM
(puctc. Doch konnte man auch an Verschmelzung denken, die
hier dadurch erleichtert wird, daB zwei ti einander folgen.
Die mehrmalige Wiederkehr ahnlicher Falle notigt uns za
dieser Auffassung. Dabei sind 2 Gruppen zu unterscheiden:
das nachgestellte attributive Adjektiv und das nachgestellte
Subjekt Es ist wohl kein Zufall, dafi sich sonst keine Hiate
vor Artikelformen finden: bei diesen beiden Gruppen leidet
eben das Yerstandnis nicht im geringsten durch die Yer-
schmelzung beim Sprechen. Ich zahle immer zuerst die Falle
auf, wo sich gleiche Yokale folgen, dann die librigen.
a) Yokale vor Artikelformen bei nachgestelltem
Adjektiv: al TreuKai ai iv lY 1, 2; ai K^paiai al ^k 1, 2; dXdoi
al v^ai C. Y 11, 2; ol M^cxoi ol ^aTiKoi III 18, 12; 6popiaioi oi
dvd \xicov YIII 5, 1 ; TreuKTi f\ Kuuvoqpopoc C. I 9, 2 ; f\ Kovia f|
drr' auTiIiv Y 9, 5; f] iHia f] iv IX 1, 3>).
b) Yokale vor Artikelformen bei nachgestelltem
Subjekt: dvoibr|cr| f] fekjk YII 4, 12; Trirra TiTvcrai kqI KaOa-
ptuTdTri f\ iK Tujv TTpoceiXujv IX 2, 3 ; fiXiuj0r| f| jf\ C. III 20, 7 ;
qpucTai iv tt) 'ApKabiqi f] iriTUC 6XiTn III 9, 4 ; ^KTpeqpei Trpoc
TOUTtu f] bpococ IY3, 7; ^7TiXd|Liipri 6 flXioc IY4, 12; Ix^i f\ i\aa
lY 7, 2; dKpaivei f] TrXniuiMupic 7, 6; fj 6 Kaipoc YI 6, 1; Xdxij
6 fjXioc IX 5, 2; dvTiKuipij 6 xtiMiuv C. 1 12, 6; ?cTiv iv TeXciibcci
6 TTOVoc C. II 11, 11; TTOieT f\ TTeuKTi C. III 10, 5; t6 b' 6Xov o6
TTOieT f{ GepiiOTTic C. IY3, 3; bieKTTiTrrei f\ irrpoTnc C. lY 14, 1;
?CTi bi Tic ^Tepa f] bid ti^v euKapTTiav C. Y 11, 2. Am wenigsten
ertraglich sind mir davon die Stellen IY4, 12; 7, 2; IX 5, 2;
') atT€ipoi al M^TicTai IV 7. 4 failt durch Bretzls Anderung in Td
M^Ticra (S. 28 u. 324) weg.
Sprachl. Untersuchungen zu Theophrasts botan. Schriften. 21
C. IV 14, 1, weil liier das Substantiv wiederum rait einem
^^okal anfangt, wobei freilich IV 4, 12 und IX 5, 2 gleiche
^ okale sich folgen wtirden, wenn man iiber den Artikel hin-
^berlase. IX 2, 3 und C. V 11, 2 konnte man auch an eine
P^use denken, da hier das Subjekt auf das pradikative Ad-
l^ktiv folgt; bei ausgelassener Kopula ist dies ublich (daruber
s.S.32f.).
In Wegfall kommt I 7, 1 iiTouv tv iqj AuKciii) f) irXdTavoc
l^ Kaid Tov 6x€t6v usw. F|youv findet sich bei Theophrast nicht,
vor ihm nur bei Hippokrates und in Xenophons OtKovofjiiKOC
19, 11, wo es jetzt gestrichen ist. Dagegen wendet zur Ein-
fiihrung eines empirischen Beweises einer vorausgehenden
allgemeinen Behauptung Theophrast gewohnlich yoOv an. Man
streiche darum f] nach Aukciuj und lese mit Schneider hiat-
los : f\ ToOv iy tuj AuKeiiu TrXdTavoc. Ferner wird man statt 6\r]
ff q)ucic ni 2, 3 schreiben i^ 8Xn qpucic, da Theophrast, soweit
ich sehe, immer so stellt*). Dann bleiben noch auTii f\ xd)pa
IV 4, 11 und auTn f) tn C. H 19, 4; beidemal glaube ich,
dafi man ebenso gut wie an den oben angefuhrten SteUen
zusammenlesen kann (f\ ff\ auTrj ware viel harter). Endlicb
haben wir noch III 6, 2 TrdXiv il iKeivou f] irepa cxicic inTveTai,
^) Oberliefert ist nach Bretzl in UM 6Xr\ ^ucic, nur in B 6Xii f\
q>6cic. Dieser von Bretzl untersuchte Codex (Vaticanus 1305) scheint
Spuren einer korrigierenden Hand zu verraten. So ist III 14, 4 das in
den anderen codd. fehlende, aber vom Sinn geforderte 6^oiov zu <pO\Xov
^X^i eingeschoben, doch so, dai3 ein Hiat entsteht: ^x^^ 6^oiov. II 5, 2
\i€it\u Tf\y t^iZav Ix^xy f[ 6KTdnr\x^'^ hat B allein fj, das die anderen codd.
auslassen. III 12, 4 ist die ungewohnliche Wortstellung i(pr\ b^ xai
icofiicai ToOc dpeoTdirouc aOrip Zdrupoc dvavOeic &IL19U) so geandert,
wie sie Wimmer schreibt. Nach den wenigen Stellen, zu denen mir
Bretzl seine KoUationen Ubersandt hat, schliefie ich vorl&ufig, dafi in
der Vorlage von B von einer zweiten Hand Verbesserungen tiber dem
Texte standen. So finden sich folgende unentbehrliche Worte nur in B :
II 5, 2 fj nach dKrdirnxuv; III 2, 3 ^ bei 6\y\ f\ qpOcic; III 14, 4 6|uioiov
zu (pOXXov £x€i; IV 6, 1 ydp nach iroTa^oic. Doch sind diese so in den
Text eingefiigt, dafi zweimal Hiat entsteht, und IV 6, 1 steht tdp ai^
einer unmdglichen Stelie. Ganz grobe Fehler suchte B zu beseitigen
z. B. IV 10, 1, wo fur TrXeiuj UM irXeiov; C. I 19, 3, wo statt f\ irepi hi tujv
UM f\ bi TiDv und ftir dfjioia UM 6fjio(ujc sich fmdet. Das endgtiltige Urteil
iiber den Wert von B steht nattirlich Bretzl zu.
22 Ludwig Hindenlang,
wo der Text kaum heil sein diirfte. Anders fasse ich die
Falle, wo durch die Auslassung der Eopula eine Sinnespaase
entsteht, s. S. 32 f.
Da8 bei Zeitbestimmungen kein Hiat eintritt^ daraof
hat — soweit ich wenigstens von den einschlagigen Arbeiten
Kenntnis nahm — zuerst Kaibel hingewiesen (Stil undText
der 710X11. 'AGtiv. S. 13). Wir finden aufier Aristoteles auch bei
Isaeus II 4 Texd^^Tui ?T€i f^ niixmat. Ganz einfach sind bei Theo-
phrast: tiu T€TdpTU) Irei III 17, 2; tuj beuTepui ?t€i 13, 2; riii
6cT4pi|i eT€i 1, 2 >); Tu» TpiTUJ It€\ n 4, 1; III 1, 5; C. HI 13, 3;
TUJ dxoM^viu fT€i Vn 1, 6; feKOTOcTUj ?T€i C. 1 17, 9, dann zur Be-
zeichnung der Tages- oder Jahreszeit, wohin auch die Falle mit
Trp6 gehoren, das sonst nicht vor Vokalen zugelassen scheint.
TTpo icnM€piac III 4, 2; C. III 11, 6; Trpo fjXfou Tporruiv III, 4, 4;
Trp6 iSipac C. V 9, 13; tuj fjXiiu dvi6vTi IV 7, 8; Tf\c toO dapou
dmToXflc C.VI, 7, 6; TrpuiTOV infev dfKpou £apoc III 5, 1 ; Tr€pi TrupoO
df^TiTov ni 4, 4'). Endlich gehoren hierher: ^iKpiu ucr^pov III
4, 1 und ^iKpuj 6i|;iaiT€pov III 4, 2, 3.
Formelhafte Ausdrticke werden ohne weiteres zu-
sammengelesen, so bei Demosthenes (Benseler, De hiatu S. 97);
damit entschuldigen wir tuttiu €iTT€Tv C.I 17, 9 und xaG' 6Xou
€iTr€Tv I 10, 5; 12, 2. Hier schliefit man am besten auch an
dfXXai dXXujv I 6, 4; dXXoi dfXXoic IV 11, 10 und dXX?i ^XXoic
XpTici^Ti V 9, 6; so bei Spateren nicht zu selten. Femer diirften
hierher gehoren toutou aiTidcaiT* C IV 8, 1 und toutou afnov
C VI 10, 2.
Termini technici bilden einen Begriff, sie sind fur
die Aussprache so gut wie ein Wort (so bei Aristoteles, s, Kaibel
a. a. 0. S. 11). Bei Theophrast haben wir: tQ KaXou)i4vr| cracpuX^
dTpi(f III 18, 1 1 ; Tuj X€UKijj tuj 18, 13 ; iv tuj koXttuj tuj KaXou^dvui
*HpdiUJV IV 7, 2; tuj dcTpaKuXibi KaXou)i^vr) dKdvOij IX 1, 1; so
wohl auch ^riXca i\ dapivn IV 14, 7; C.II 11, 6; III 17, 7, zumai
sich auch iir]Kia ^apivr) II 1, 3 ohne Artikel findet Anders
sind auch die Verbindungen mit 5^oioc nicht aufzufassen,
vgl. auch Bretzl S. 11 f.; also djiUT^aXr) 6^oiov III 12, 1 so gut
>) Daftir Tip OcTcpov iiei C. IV 8, 6 usw. usw.
*) Vgl. Ubrigens Oird Trupd|inTov VII 6, 2.
Sprachl. Untersuchongen zq Theophrasts botan. Schriften. 23
wie an anderen Stellen d^urbaXdbbiic; |iec7riXrj 8|lioiov III 13, 3
wie bald daraof III 15, 6 |Li€cinXuibnc ; euZdimji 5)lioiov VII 4, 2
Tui KpoKpt}! 6)yioiov Vn 7, 1; kein Beispiel in den Causae.
Hierher rechnet jetzt nach Bretzls Untersuchungen auch ?cn
bi i\ M^v bdcpvri 6|Lioia Tfj ibiq, lY 7, 2 (statt der bisherigen Lesart
bdqpvri 6Moia, bei der man Hiat hatte annehmen mtissen)^- Ich
rechne hierher auch: fjbu 6lov III 15,5 (= eOociuov); Mvbpou
ui|ioc C, I 10, 4; b^vbpou 6p|iri C. V 1, 11; ferner cu^qpurou irr-
poTTiTOC, cu|Li<puTUi uTpoTTiTi C. VI 1, 3; ^uSilibei (rfpaciqi III 13, 2.
Hier entsteht iiberall durch Zusaramenlesen nirgends Unklar-
h e i t , und das scheint mir bei der ganzen Frage von wesentlicher
Bedeutung zu sein. Auch ttoXu ubujp V3,4 halte ich fiir hiatlos.
Der ganze Abschnitt hat gezeigt, wie Theophrast zunachst
friihere Tradition aufnimmt, dann aber sich die erlaubten Frei-
heiten in der Komposition in weitgehenderem MaBe gestattet.
Etwas strenger sind die Causae plantarum gebant, ohne daB
indes der Unterschied besonders auffallend wfire.
B. Hiate, die durch Pause zu entschuldigen sind.
Wahrend Isokrates nur nach ganz' groBen Abschnitten
Hiat gestattet — solche Falle werden in unsem Ausgaben
*) Die Bedenken, die Bretzl gegen das von Prof. Keil vorgeschlagene
iblq. (s. S. 325) vortrug, scheinen mir nicht zwingend. |uopq>r| und ibia
sind keine getrennten morphologischen BegrifTe, sie gehen ineinander
aher. So bedeuten beide *Variet&ten' in den auch bei Bretzl angefiihrten
Beispielen: VIII 6, 1 ol bi ^p^pivBoi biacp^pouci rak iiiopcpaic; VII 11, 2
6 dxOvuj\|j irXeiouc ^xujv ibiac iy 4auTt}i. Zur Bezeichnung von Wuchs-
formen wird ^op(p/| mit dem Zusatz ibia gebraucht III 8 1 cuv€|uiq)a(vov-
Tac Kal Tdc {b(ac iiiopqpdc tujv )xi\ qpavcpiDv xal Tvujp(^ujv, worauf dann
gleich die AusfiUirung des Themas mit bpudc b^ T^vr) beginnt. Hier
kdnnte also ebensogut ib^ac stehen. Andrerseits bedeutet (b^a 'Habitus*,
also dasselbe wie Mopq)/|, VII 7, 2 5ca 6XXa Tdc aCiTdc ^^v (b^ac Ix^^
ToOc bi x^^oOc ^bujb{|uouc usw.? Wie man sieht, l^fit sich ein strenger
Unterschied nicht durchfilhren. Darum wird man an unserer Stelle,
deren richtige Interpretation niemand Bre^zl bestreiten dilrfte, auch
an der pal&ographisch am nslchsten liegenden Anderung ibiq. festhalten,
— T^ €tb€i statt Tfj dp(qi, an das man auch denken k5nnte, fuhrt sch on
wieder zu weit ab. — Das mehr ftuBerliche Bedenken Bretzls, (b^a komme
bei Theophrast nur im Plural vor, beseitigt IV 6, 2 Td bi |u(av (b^av
^Xovra.
24 Ludwig Hindenlang,
darch Punkte bezeichnet — ging Demosthenes hierin schon
bedeutend weiter; er liefi Hiat nach jedem Eolonende zu,
aber auch schon innerhalb eines Kolons, namlich dann, wenn
der Gedankengang eine neue Wendung nimmt Dahin ge-
horen die Hiate vor Verneinungen und Entgegensetzungen
(8. Blass Att Ber. III 115). Auch hier erweitert Theophrast
den Gebrauch : Pause tritt bei ihm z. B. schon ein, wenn die
Kopula ausgelassen ist Und dies ist fiir den Yortrag ganz
naturlich; z. B. in IV 4, 9 ol dpioi fjbeTc wird die Stimme hinter
dpToi einhalten, denn beide Worter bilden nicht eineo Begrift
Vor allem ist die Pause notig, wenn wie hier Subjekt und
Pradikatsadjektiv unmittelbar einander folgen. Theophrast
macht sich iiberall das logische Prinzip zu Nutze und erweist
sich auch hier als Meister der Redekunst, der auch im
wissenschaftlichen Stil stets den lebendigen Vortrag vor Augen
hat, oder besser gesagt — in den Ohren, denn dadurch unter-
scheidet er sich ja gerade von Schulmeister-Rhetoren wie
Isokrates, daB er nicht auf den geschriebenen Buchstabenhiat
achtete, sondern auf ein ungekunsteltes, sinngemaBes Sprechen.
Dies zeigen seine Preiheiten in der Vokalfolge, wie wir sie
im vorigen Abschnitt besprochen haben, dies zeigt ebenso
die wirksame Verwendung von Sinnesliiaten.
I. Kolonende durch Partikeln bei Hauptsatzen.
Ich ttbergehe die Falle, wo in unseren Ausgaben der
Sinnesabschnitt durch eine groBere Interpunktion (Punkt,
Kolon oder Semikolon) bezeichnet ist^). Im 1. Buch der Hist
pl. sind 39 derartige Stellen. Sehr haufig finden sich Hiate
vor ?i, dXXd, sowohl vor langeren als vor kiirzeren Gliedem,
z. B. Kai |Li6vai bi\ aGiai f| ^dXicd' 5]Lioiai toic vnip thc I 6, 7;
Srav f\ |if| Xu0r) xai lK^x&lr\Ta\ f\ Kai dTroK07rf| 8, 4*); djro {)\lr\c
^) Freiiich weifi ich, dafi unsere Herausgeber oft sehr willkuriich
in diesen Punkien sind. Aus diesem Ahschnitt wird sich wohl mancher
Anhalt fiir die Interpunktion ergeben, so wird man C. III 6, 4 XiGoi rak
ToiaOratc oOk dicXcKT^a, Otrdpxci fdp sicher stait des Kommas ein Semi-
kolon zu seizen haben.
') Mehrere dieser Ffi,lle lassen sich auch als Aufz&hlungen aosehen,
dartlber s. S. 26 f.
Sprachl. Untersuchungen zu Theophrasts botan. Schriften. 25
f\ KXdbou f\ KauXoO F| dKpeinovoc * t6 bk 6i' ou i^ bid jiicxou f|
6i' auToO I 10, 8 usw. usw.; ouk dKpiPoXoniTeov iijj opui dXXd
Tu> TU7T4J XriTrreov I 3, 5; ou Tdp jiaKpoi dXXd ppaxeic II 6, 7;
ou xaieTai dXX' d7T07rr]bqt III 9, 3; oub' e£ dqpOaXjioO dXX' ^k
ToO TrXafiou 8, 6 ouk eux^Xoc ujcTrep /iXXa dXX' o^ioioc Taic
^oaic, ujcre fir| KaTa5exec9ai dXXd — ^KpdXXeiv II 6, 8. — Be-
sonders begreiflich wird der Hiat, wenn in der Partikel zu-
gleich eine Negation liegt, also vor ovbi und oure : so firiXea
oub' f\ ^oa ou6' f\ dmoc eivai oub' 8Xu)c 8ca rrapapXacTriTiKd
I 3, 3 (dieses Beispiel konnte man auch eine negative Auf-
zahlung heiBen, iiber welche Falle s. S. 26 f.). Ganz kurzes
Glied haben wir in ai iXdToi — ou iufiv 6^oiujc t^ TruKvai
ou6' iJbpaTar oure ydp t>\lav irdvT' Ixei oure KauXov I 1, 11;
ouTe Kpabql ouTe cqpaKeXiiiei oOre cpuipi^ ouTe CKiuXriKoOTai IV
1, 4; oOe' SjLioioi rrdvTec ou9' fcoi ouG' aMa pXacTdvouciv C. 1 11, 4;
Femer gehort hierher: biacpepouci tuj ^rjKei Kai tiu irdxei, ou
Hrjv 6^oiujc fe TiuKvai IV 1, 2 und Xexu), oux uJCTe usw. I 8, 1.
Hierher wird man am besten auch die Hiate vor djCTrep, ubc
und olov ziehen, wo jene nicht als satzeinleitende Konjunk-
tionen gebraucht sind : dTTi^eXaiveTai ujcirep juiuSdibei uTpaciqt III
13, 2; Td )xiv dTrXiuc eiciv dKavOai ujCTiep dcq)dpaToc VI 1, 3;
eivai uicTTep Kai f) dpTiXoc C. VI 3, 2 ; pXacrdvei ibc drri rrdv III
2, 1; dKav0i2IovTa ujc f) GpibaKivri I 10, 7; jidXicra b' eOcpuf^ ibc
T' 4vi XaPeTv C. I 6, 4; [if\ outuj XeTrrov ti d)c creTvov C.VI 19,
3 (W). Vor olov findet sich Hiat sehr oft bei Einftihrung von
Beispielen, so im 1. Buch 8mal: CKXripuvo|ievr| olov ^v toTc q)oivi&
usw. I 2, 7 ; ppaxuaeX^Xn ofov irea usw. 5, 1 ; 62Iujbri olov Td
ti^c TreuKfic 5, 4; dv ofc dcTiv d^iqpuj olov KUTrdpirroc 8, 2;
TrXeiuj — rd fiyfr\ olov rd KaTd Tdc x^pcic KaXoufieva cdpbia
*) Man wird hier Verschmelzung nicht annehmen, auch wenn sie
sonst nach dem vorausgehenden Vokal geUufig ist, ebensowenig Eli-
sionen; denn sie widerspr^chen ja dem Sinn, indem sie die Pause be-
seitigten. Dies gilt von dem ganzen Abschnitt ; so wird man z. B. ribv
&XXu)v OXriiyidTUJv (^criv) €via & toOc i|iuxpouc ZY\Tei T6irouc IV 6, 1, nicht
eUdieren, da yor dem Relativpronomen die Pause Ublich ist, ja ge-
fordert wird. Solche Beispiele sind darum auch berucksichtigt. l^ur
bei ganz kurzen Gliedern wird man richtiger Elision (bezw. Verschmel-
zung) annehmen, so in Td t€ Xaxavdibn irdvTa fj Td TrXeiCTa I 3, 4 usw.
26 Ludwig Hindenlang,
usw. VII 4, 7 al ToiaOtai eici biaqpopai orov TruKvonic V 3, l;
aach gehort dahin : bdvbpa ]Li€TdXa rrecpuKlvai | ^Xixa TTXdravoi
IV 7, 4. — Zienilich oft werden Hiate zwischen zwei durch
^i^v — bi verbundenen Gliedem zugelassen: Trdvra bt v4a fi^v
^via XeiocpXoioTepa, dTroTnpdcKOVTa bk Tpaxuq^XoiOTepo, ?via hi
Kai ^n^iqpXoia*) I 5, 2 u|L46VU)b€ic b' iv ^kv toTc 5€v6poic ouk
€Jciv f^ CTTdvioi, tv bk ToTc 9a^vujb€Ci — €idv I 6, 2, wjn\ \ibi
oOv Ibia ToO fLiuppivou, al b' dXXat 11 5, 6 6 ^kv d7T€7rroc dimrXci,
6 bk iLi^Xac III 15, 4, Td \iky €ic Td KdTUi KdfiTrr^Tai, 6 b^
<poTviE usw. V 6, 1 oi ^^v q)aciv €ivai, ol b' oO VII 4, 3, JvBcv
}iiv CT€Xlc f| iE^a, fvG^v b' ucp^ap C. 1117, 2 f| ^i^v pXdcTT)ac
— bid Tf|v ipuxpOTnTa ToO TOTrou, f| bk ircipic C. I 17, 3; der-
artige Hiate noch I 5, 5; 10, 3; 12, 4; 13, 4; H 6, 3; 6, 6; ffl
3, 4; IV 7, 2; V 8, 1; VI 8, 3; 19, 4; VIH 4, 3, 5; IX 4, 10;
C. III 14, 7; IV 4, 4; 14, 4; 13, 6; 16, 3; V 4, 7; 9, 3; VI 2, 4;
12, 10; ohne vorausgehendes iiiv: 4vT€piuJVTiv fx^i, ^OqpGapiov
b€ III 18, 5 4cei€Tai Kai ^ixf\, dpicni b€ IV 8, 11, ebenso 1 10,
6; IV 4, 10; V 3, 5; C. I 12, 2; II 8, 3; C. VI 10, 3.
Weiter stelle ich in Analogie: f\ T€ tdp tXicxpottic dvn-
XTiTmKrj 8 T€ q)Xoi6c ^aXaKOC uiv usw. — ou iroicT C. I 6, 4; ibc
T^rrapac €lc t6v Trf|xuv €ivai, dvioTi Kai dTrl Tr66a 11 6, 6. An-
kniipfungen mit Itx: dTroXauciv rroi^T rrX^iu), fTi 6' dq)atp€T C.
n 2, 4 (W).; TUJV bi Kai baKpudibric TiTV€Tat Ka9dTr€p — Trr^X^ac,
{Kai Tdp auTTi q)lp€t Koinm iv Tij) dTT^itv)? ^t» bk 6.q>^ div 6
Xipavoc IX 1, 2*); Kpo^ijou CK6p6ou Kixopiou, In bi Acq>obi\o\)
I 10, 7 ; Td dv Ztvu)Tnj Kai *A^icui ?Tt bi 6 Muaoc 'OXunTroc
rV 5, 5; Tuq)ri, ?Tt t^ MnvavGoc FV 10, 1; ^XdTTi Kai Tr€UKTi, iTt
6^ KUTrdptTToc V 7, 4. LaBt man in den letzten vier Stellen
?Tt bi (bezw. T€) weg, so haben wir eine reine Aufzahlung.
Bei dieser sind Hiate auch nach einzelnen Wortem
durch Sinnespausegerechtfertigt"). DieBeispiele beiTheophrast
*) Man wird auch bei dieser Gruppe nur dann Elision annehmen,
wenn die Glieder sehr kurz sind.
*) Hier ist der Hiat allerdings schon durch die Pause nach der
Parenthese entschuldigt.
">) Sogar Benseler (S. 298) l&fit sie bei Polybius als Entschuldi-
gung gelten.
Sprachl. Untersuchungen zu Theophrasts botan. Schriften. 27
sind zahlreich, so cukt) df^TreXoc I 3, 1 ; dXda, TreuKti, d[pK€u6oc,
q)iXuKn, 65udKav8oc I 9, 3; ^obu)via, iujvia, dpp6Tuvov I 9, 4;
^TiXda, dMUT^aXfi, dTTioc I 14, 1; qpiXuKn, dcpdpKii, XeuKii, hia^
aff €ipoc, XaKdpri, dxpdc, jLiriXda, dcxpua III 3, 1 ; ceXivou, Itttto-
ceXivou C. VI 11, 10; TrreXda, dcrpun C. V 12, 9 usw. usw.;
vor dem ersten Glied einer Aufzahlung haben wir Hiat III
3, 3 deicpuXXa ^kv oOv tcn tuDv dTpiiuv, fi Kai itpoTepov
dXexOri, iXdTT] usw., er fallt aber zusammen mit einer Pause
nach dem Belativsatz & — iX^xOTi- Manchmal wird librigens
bei Aufzahlungen der Hiat vermieden, indem die einzelnen
Pflanzennamen durch Kai — Kai verbunden werden, so iTca
Kai dKTT] Kai XeuKTi Kai arxeipoc C. I 1, 3; dppoT6vou Kai cicuim-
ppiou Kai 4piruXXou 4, 2.
II. Kolonende zwischen Haupt- und Nebensatzen
(bei Partizipien).
a) Hiate vor nachfolgendem Hauptsatz.
direi bk irXeiov i] q)ucic f| Kard t>ilay TauTi], diropiav Ix^i^)
16 9; ddv CTrapiv KuXivbpujOfl, dvaqpuecOai q)aciv oubev
n 4, 3; Td bk qpuTeuTfjpia ddv ^kv ivbix^jax^ U7r6ppi2^a bei
XafLipdveiv II 5, 3 ; Sttou bi TrreX^ai (sc. i^cav) au9ic TrreXlac
(sc. dvacpOvai q)aciv) III 1, 2; Srav dXXoc impur), 6 irepucivoc
dTroiriTTTei IH 12, 4; iav tic koXoucij, dTTo0vr|CKei III 17, 2; ef
Tic (so zu schreiben statt ti, die codd. haben nur ti) q)dTOi,
dvaTToOvi^CKei IV 4, 12; 8Tav (JbpaTov ^, iKTreTdvvucOai lY 7, 7;
iav bi TToXu (sc. T€VTiTai), dTT0KXu2eTai IV 14, 5; ddv 6iaq)dTTj,
u)q)eXeT IV 14, 10 ddv tic — TTOir|cr|, oub^v dTOTTOV IV 15, 4
oOTTep i] ^OTTri, dvTaOOa ktX. V 3, 5; ddv . . . dTToXeiq)0ri, dTTO tou-
Tou pXacTdvei VI 5, 4; t6 5iaq)epeiv, i&CTrep ^k KiXiKiac q)aciv eic
*) So interpungiere ich, nicht hinter t^ilay; TaCmj ist betont *in
diesem Falle'; bei den Knollen im Gegensatz zu allen anderen Pflanzen
(^iri bi TfSiv &XXu)v), die solche nicht bilden. Im ijibrigen folge ich bei
dieser schwierigen Stelle ganz der Lesart Wimmers. FUr den Botaniker
ist 1 6, 9 interessant, indem man daraus das weit vorgeschriltene physio-
logische Verst&ndnis Theophrasts ersieht : er hat richtig beobachtet, dafi
eine Zwiebel keine Wurzel ist, und trifft mit der Bezeichnung kO^q
schon fast das Richtige.
28 Ludwig Hindenlang,
KaTrnaboKiav Kai 8Xujc xriv dirdKeiva toO Taupou, fJTTov dToiiov
VIII 2, 9; dv ok eiujeaci TiTvecGa^ ouk dei TiTvovTaiYiniO,5;
Kai Tivec dKOiicavTec ibc dvTe09ev if| cfiupva, ^toOvtqi IX 1, 4;
8Tav #1 cpuTeia TTUKvri (sc. ^), euauEfJ |li^v Tot bevbpa C. I 8, 3; S
^f\ TTpujiKapTreT, 8|liujc biaqpepei 13, 9 (W); iE i&v biaipeuov,
ujCTtep Kai f\ cpucic bi^piiTai, if||uiepoic 16,13; 8ti ipuxpd to
9ucei, dqiiKapTTa 17, 8; iav bk eic 0u)nouc cuvTeSq, dbpoiepoc
C. IV 13, 6; ddv TtpopXdcTniLid ti T^vr^Tai Ttp KapTTtu, fXaTTOvfTi
t6 dTOTTOv C. V 2, 2.
Zusatz : C. VI 4, 2, das nach Wimmers Lesart ei bdc
t6 TTXeiova eibn eivai, dKeivoi fe ebenfalls zu dieser Gruppe
gehorte, las Prof. Keil f olgendermafien : ei 5' eic t6 TrXeiova
(sc. TdTTeiv Tfjv qpuciv aus dem Vorhergehenden) ibiov aiiTfic
(d. h. der cpucic) und interpretiert: *wenn man nicht in dem
Besten, sondern in einer Mehrzahl die Urspriinglichkeit suchen
soir. Diese Konjektur bestatigen nach Bretzls Mitteilung die
codd., die nicht, wie Wimmer angibt, ibeiv auTfic, sondem
Ibiov auTTic bieten. Wenn nach t6 TTXeiova die Auslassung
von eivai zu hart ware, so lieBe sich dies durch die Anderung
in Td TrXeiova beseitigen.
b) Hiate vor Relativsatzen.
dlujbdcrepa iv ofc I 9, 3; Kepu)via fjv 11, 2; TriKpai div 7, 2;
eivai 8 7, 3; t^voc iy KuTrpuj 8 II 6, 8; TrXeiu) 8f|») fi KoXoua
III 5, 5; t6 bk GnXu r\v KaXoOci m 12, 1; t^ «ipei f) HI 13, 6;
i\ TTOiKiXri Tiv bi\ KaXoOci 18, 8; 8)ioiov TepiuiivGiii 6 rV4, 7;
f via & 5,1; iy tuj TTapabeiciu at etci 5, 6 ; f>udc bi TijveTai 5
KaXoOci IV 14, 6; Kep|Lir)CTi 8 icTW iv kotivui V 2, 4; fir|Tpa
fjv V 13, 1; T^vn TrXeiuj & 5ei biaipeiv VI 1, 2; al 6^ ^eXaivoi
Kai iTTiTropcpupi^oucai a^Trep Kai TroXudXcpiTOi Vin 4, 2 ; dqpauat-
verai 5 KaXoOa 10, 3; dKeTv6 T€ cpavepdv, 8ti div aurd^oTOC
i\ TTf]Hic TOUTuiv TrXeiuiv f| dTnppori IX 1, 5 (beachte jedoch 8ti;
ahnlich sind die Wortfolgen ^Trei iav usw. s. S. 11 f.); P^Xtictov
eivai, 6 TeiiveTai IX 5, 1; CKXujXr|Kia TiTvecOai fi IX 5, 3; t6
IX€iv iv tauTijj 5 Ibei C. III 21, 4; dXuTra TaOr' eivai & x<i^^*
TTdjTaTa C. IV 9, 1 (W); toO 0ep|iioO 8 cuve£dT€i C. IV 12, 12;
^) Vielleicht ist & bf| umzustellen.
Sprachl. Untersuchungen zu Theophrasts botan. Schriften. 29
^mppofi — dTTocP^vvuTai, (b (paCverai C. V 17, 7 ; ebenso natiir-
lich vor einem mit Praposition verbundenen Relativ und vor
relativem Adverb : Traiij fixpi o^ IT 5, 4; t6 (iviju 4v lijTrep 11 6, 2;
ouXdivi iy/ tb II 6, 5; TrreX^a ^v olc III 15, 4; kotivov tov iv
'OXuiiiTriqi d<p' ou IV 13, 2; f| ^rjTpa iv iji V 13, 1; iiiovoKauXa
b' df^qxju Kai TovaTUjbn ^9* ^v VI 2, 7 ; biappiTrrecOai dE ou
q)uec6ai 3, 4 ; TiTveTai 4v iL VII 3, 5 ; ^v tJj 8pei tuj Mripui
KaXou|ieviu o9ev IV 4, 1 ; dTro bk toO XeTTTOu 89ev 6 d9r|p C.
IV 7, 4; 6 KapTT6c dvieTai 69ev C. V 1, 5.
c) Vor Konjunktionalsatzen.
Vor lav: Td bk (puTeuTripia, iav 115,3; f| TraXaiOTdTr)
KpaTiCTri, ^dv V 7, 4; t6 tou cikuou, iav — creipujciv VII 3, 5;
<p9€ip€Tai, iav VIII 8, 1 ; 6f^Xov TtTveTai, i&v tic C. VI 10, 6 ;
vor ei: TiTveTai ^v tiu cuKaiaiviu, ei \xf\ 6 ^ouc ^E^cpepev IV
8, 7 ; oux nKicTa 6' oJKeiai, ei tic Xaiupdvoi Tdc ToiauTac VIII 4, 3;
ou6' &\ia KutcKeTai ei ^n C. 1 11, 2; TeXeio0c9ai eTTtep C. IV 8, 4;
auT6c auT6v ^KTp^qpei, ei \xy\ koX i\ aX^n cu|LipdXXeTai 8, 4; TrapeT-
Tuc TTUJC TOUTUJ, ei C. VI 17, 9;
vor 6Tav: TiTVovTai 6Tav I 9, 4; jieXavTepqi 6^ Trirrri Kai
€uuj6€CT€pa, 6Tav ij ujjiri III 9, 2 ; 6id Tdp t6 dTT0Cpewuc9ai,
firav TraucriTai ^ucdjjnevoc III 8, 7; f) 6' dcp' auToO, 6Tav d(peXujci
II 6, 2; TiTV€Tai, 8Tav IV 14, 5; 8 KaXoOci Tivec ipiv€c9ai, 8Tav
14, 6; ToO ^iv CKop66ou, 8Tav VII 4, 12; iv \iiv Tq TreuKri, 8Tav
IX 2, 1 ; iv bi Tfl TnTui, 8Tav IX 2, 1 ; dTr6XXuTai Kai Trup6c Kai
Kpi9f|, 8Tav VIII 10, 3; F| 8Tav C. H 7, 5;
vor 8ti: PeXTiujv 6^ toO cpeXXoO, 8ti t^icxpoc V 3, 6; oi
6^ TTic cuKTic dipiaiTepoi, 8ti C. I 17, 3 ; ibc 6' ^TT^repui (sc.
eiTTeTv), 8ti TrdvTa Td ToiaOTa eOpXacTOTepa C. I 12, 1; TrXf|v ef
Tic XeToi, 8ti C. IV 6, 7; 5 6^ X^touciv ol TroXXoi, 8ti CIV 12, 13;
vor ^TTUJc: tttiXljj TeTpixiujidvuj, 8ttujc C. I 6, 7;
vor ujc: 61' euTpocpiav toO 6ev6pou, ujc dv tic eiKdceiev
UI9, 5;
vor uicTrep: eic t6 TTpoidvai, ujCTrep Kai ^Tri Tfic TTpdjTrjC
<p6c€uic iUx^r] C. I 10, 3;
vor iJjcTe: dvapXacTdvei, liJcTe IV 14, 13; cuvicTac9ai dicTe
IV 12, 4; ouTUJ TrXaTUKauXa TiTvovrai, ujct€ VI 4, 5; Td 6' iK
80 Ludwig Hindenlang,
Tuiv bucxeiitiepivaiv 4v toic irpujToic 6\\ik dTroxciTai, ikr' dir'
adxjLioO q)9€ip€Tai VIII 8, 1 t6 q)uXXov ^eTapdXXei, d»a€ C. IV
4,13 iLiavai al {ixlax iJicT€ C. V12, 8, toO jji€Tpiou dicTe C.
VII, 4.
d) Hiate vor adverbialen Partizipieii *).
a) Participia coniuncta : otovTai bi tiv€c — xvotubec tivoi
oi) KaXuJC XdT0VT€C 1 10, 3; KaTapdXXouav dv ttt]Xiu dxupuJcavTtc
€u fidXa IV 8, 8; ujct€ ^r\b^ iTTibriXov €ivai tov cTaxuv t^ 6ii»ei
8vTa K€v6v Vni 10, 3; €ic 6pTu»cav ttiv ttiv d)ipXTi9fivai eu-
Xapoujicvov Sttujc C. III 23, 1 ; if| x^pct kujXu€i dTTOcreTouca Tf|V
dTTipporjv C. V 4, 5 ; Xeaivr) dTraXeicpov Td TpaxuvO^VTa C. M 1, 5.
Gen. absol. KUjXueTai bi imb tiij bcpfiaTi eivai, ubaTOC
4tt' dpKTOupuj T€VO|i€Vou IV 14, 10; dvbeecrepai TtTvovTai, dcOeve
CT^pou 6vToc ToO OepiioO C. 1 13, 2; d(p06vou ttic Tpoq)fic ouoic
Kai ToO depoc euTp6q)ou, euX^TUiC f\ eupXacria C. 11 1, 5 (leicht
ware zu andern €UTpaq)oOc, das auch sonst mit drip verbunden
wird, vgl. C. III 2, 6 usw.); dTropeiTai bl Kai 6id ti — dbpoO
dvTOC ToO ciTOu Kai cxe66v ujCTrep HripoO — , dq^ucOeic x^ip^JV
TiTveTai C. IV 13, 6*); iiidXXov eiicTojiov TiTveTai, euxuXoTepiwv
TiTVOjilvujv C. VI 16, 7 nach Wimmer, doch ist die Stelle noch
nicht geheilt. Vor ibc mit Partizip haben wir Hiat CKXiip6Tepa
Kai TaOTa Kai 8Xti i\ q)ucic TiTveTai, ibc 4v toutoic fidXiCTa ttic
6iaq)opdc tuiv f||i€pujv Kai dTpiujv TiTVOjiivric III 2, 3. Nicht
anders denn als Gen. absol. wird fiir die Eomposition der
Genetiv mit ausgelassenem Svtoc gefiihlt jiaXaKoO Kai uTpou
ToO d^poc Kai t6 cuvoXov euKpdTOu, dei 6uvaT6v pXacrdveiv ou
TTdvTa, dXX' Svia tuiv b4v6pujv C. I 13, 1.
in. Sinneshiate innerhalb einzelner Satze.
Innerhalb eines grammatischen Satzes ist Hiat erlaubt,
wenn beim Sprechen ein Kolonende eintritt; feraer wenn das
Folgende besonders hervorgehoben werden soU, also bei Ent-
*) Der Herausgeber wird danach interpungieren mUssen.
*) Hier wird jedes Kolonende durch Hiat bezeichnet, es folgt
(T(TV€Tai) ^dv b' €(c eiu|LioOc cuvrcefi, AbpdTcpoc (diese Hiate wurden be-
reits oben eingereiht).
Sprachl. Untersuchungen zu Theophrasts botan. Schriften. 31
gegensetzungen, und bei logischer Gegentiberstellung zweier
Glieder.
Kolonende ist anzunehmen ^) : Trepl bi Tfjv TTcpdba ty\v
Kard Tf|v Kapjiaviav, Ka6' 6 f| TrXimiiiupk TiTvexai, bevbpa ^CTiv
eu^eT^Oil 1 8)Lioia Tr| dvbpdxXr) Kai Tr| )biopq)f| KaiTOic qpuXXoic IV 7, 5 ;.
KQi Trepi Tf|V *Aciav ou Troppuj BdKTpujv iv ^iev tivi T^Trifj | outuic
<^6p6v eivai q)aa VIII 4, 5.
Vor der Apposition haben wir Sinneshiat IV 14, 9 Kd|i7rai
KarecOiouctv, ai ji^v Td q)uXXa ai bk Td dvOri, ^Tepai Tdj T^vei,
xai ijiiXoOa Td bevbpa; genau dieselbe Stelle haben wir C. V 10, 3-
xdjuiTrat T^vd^evat KaTecOiouctv ai ^t^v Td q)uXXa, al bi la dvOri^
^Tepai Tui T^vet. Hier hat Wimmer ftir ein zwischen ^Tepat
und Tiu T^vet in der Uberlieferung sich findendes irpoc ein-
gesetzt oucat; sicherlich falsch, denn abgesehen von dem
schweren Hiat spricht die genaue Parallele zu IV 14, 9 da-
gegen; rrpoc mag aus dem folgenden ponOei bk rrpoc durch
Schreibfehler heraufgekommen sein. — Sicherlich ist Ko-^
lonende, obwohl man auch hiatlos lesen konnte, IX 6, 1
Kaprrdv bi 7rap6|Liotov tQ Tep^ivOiu Kai iiieT^Oet Kai cxnMaTt Kai
XpibfiaTt I eudibf) cq)66pa Kai toutov Kai ^dXXov toO baKpuou.
tjber I 9, 5 und 112, 2 s. S. 20.
Hiate vor Entgegensetzungen: btaq)4pouct bi dXXrj-
Xu)V, KaO' & 6 }xkv dppr^v dvOoc q)^pei H 6, 6; dXXa b' dv auT^
tQ OaXdTTij 7req)UKdvai, deiq)uXXa }xiv IV 7, 5; T^re Tdp jidXXov
f\ dXfiupic ipfalejax Kai Kparei auTn }xiv ouca rrXeiujv C. VI. 10, 9.
Hiate bei logischen Gegeniiberstellungen: 6 bi
Tf\c d^TrdXou (sc. q)Xot6c) i£ uTpoO Kai iv6c * 6 bi toO q)eXXoO —
^K capKoc Kai uTpoO I 2, 7 ; so wird man auch an Stellen
wie Td iLifev rruKvd | dvo2Ia Kai dpOd, Td bi jiavd | 62IujbkTepa
Koi CKujXidTepa I 8, 2 keine Elision annehmen; iE iXaac
k6tivov Kai 42 KOTivou ; dXdav II 3, 1 ; toutwv 6p06Tepa — f\.
ibaia, f\ b' iii^a \ oO IH 9, 1; ?CTt bi i\ [xiy iv toic 6peci
q)uo|Lidvri I eOxpouc Kai Xeia Kai creped Kai T^icxpa, f\ 6' iv
rrebiuj | dxpouc usw. III 11, 5; touc dlobc bi cu|Lipaivet touc
fitv KdTUi I dei dTr6XXuc0at,TOUc b' dvuj | avJHetv HI 13, 2; KdrujOev
drro Tflc {>ilr\c jieTdXa, Td bi dvuj | dei dXdrru) rrpotoOctv IV 9, 1;
^) Damit entscholdigt auch Kaibel (a. a. 0. S. 12) Hiate.
32 Ludwig Hindenlang,
Tf|v ^^v Trp6c Tr| ^iZrj | dpicrepav eivat, Tf|v bi lY 11,7; eid
xdp ol }xky CKXripoi | fipivoi, oi bk ^aXaKoi xti|Li€pioi VIII 4,5;
fiTov f) cpuTeia rruKvri, euauEoi ^i^v Td b^v^pa, dv bi toic iiwxpoic
Kai Tfj cpuTeiqi iiavfi | dvauEfecrepa C. I 8, 3; 6 ^^v yap Tfjc
cuKf^c Td ydXa tttitvuciv, 6 bk toO fpiveoO | ou TrfiTvua C.I16,7;
edrrov tdp TTapaTiTvecOai bid t6 veopTOTOTnv eivai Tfjv #
Kai dKaprrov, Td 6' ^v Tfl tQ T€tupTOUM^vr| | 6i|iiaiTepov C. lE 13,3;
t6 m^v 7toc6v bidcpopov flv fjv, tuj 6' eibei | d6idq)opov C. YI 2,4').
Pause durch Auslassung der Kopula. Ganz am
Platze finde ich den Hiat, wenn in der Beschreibung Subjekt
und Pradikat unmittelbar einander folgen. Ahnlich lieBen
sich die S. 20 angefuhrten Stellen IX 2,3 und C. Y 11, 2 auf-
fassen. Wir haben vor Artikel: ^oxOnpd f| dxpdc II 2,5;
euGeiai al dKcpuceic IV 6, 10; dvavTiai ai {^ilai Y 1, 1; TOcaiv b'
dHuTdTTi f| ^K Tujv uXTiiidTUJv V 9, 3; dppiuTOC bk Kai mKpd f|
dTTdTTTi VII 11, 4; ^avai ai {)xlai C. V 2, 8 «). Es schlieBen sich
an: dKqpavecrdTri b' fibri f\ Te toO dpou I 6, 8; dTio Tdp ^voc
crijieiou ol ^icxoi III 18, 12. — Andere Falle, d. h. nicht
vor Artikel, ujcrrep f\ AXe£avbpe(a bdcpvri dTncpuXXoKapTroc I
10, 8 ') ; t6 b^ efJXu eu|Lin»c€CTepov III 9, 2, 3 (hier dazu wie im
folgenden Beispiel logische Gegeniiberstellung); y\ jli^v XeuKf|
dc6evf|C IV 2, 8 ; oi dpToi f|beTc IV 4, 9 ; t6 )Liev OfiXu dKapTTOv
IV 10, 4; f) bi KecpaXfi d^oia IV 12, 3; ai mKpai dppujTOi VH 9,4;
Kai Tdp f) lexa lcxupov C. IV 5, 1 ; KauXoi ibdibi^oi C. VI 12, 11 :
ferner: n |li^v Tfjc Kebpou euujbrjc III 12, 3 (hier auch Gegen-
tiberstellung); t6 fidXi oux f|bu 6lov IH 15, 5; f| (puTeia drTO
{)ilr]C VI 6, 11 ; drrei Kai Td dv Tf) Tf| ubapfi C. II 16, 1 ; Td rrpbc tQ
TpuTi fiTTov euocjiov C. VI 16, 6. Kolonende ist zugleich IV 6, 10
t6 bi XP^Mct Kai TouTUJV Kai tujv KauXdiv Kai 6Xou toO q)UToO |
iHepuOpov Te cqpobpa Kai cpoiviKoOv. Andern wird man VIII 4, 4
Tpi)bir|voi bk TToXXoi Kai TravTaxoO KoOcpoi outoi Kai dXiToxoou
indem man mit Stackhouse liest : Tpi^rivoi b^ rroXXoi Kai TravTaxoO •
*) Auch in den Fragmenten finden sich solche Sinneshiate, z. B.
V, 40, IV, 18 usw.
•) In den Fragmenten finden sich noch 11 solche Ffille.
^) Da0 dies nicht etwa ein Terminus technicus ist, beweist 111
17, 4 : olov f^ T€ ^AXcEavbpeia bdqpvri KoXoujx^vri * Tfjc \xiy ouv bd(pvT)C ^
toOt^j Td tbiov, 6ti ^Tnq)uXXdKapTr6c ^criv.
Sprachl. Untersuchnngen zu Theophrasts botan. Schriften. 33
KoGq)oi b' ouToi Ktti usw. — Auffalliger ist der Hiat an fol-
genden Stellen: trepa f| XeuKfj Kai TpiTTi f\ rroiKiXri III 18, 8;
afnov ToO &TPoO f\ dq)aip€Cic C. II 19, 5 ; ^Ketvn ibmx&Tr] 5id-
cxacic I 14, 3; SjiiTTetpoi dXiToi I 14, 4; tiu bi ^CT^Oet ou jLieTdXT]
TV 6, 9 ; iv dXXiu dcarrk V 4, 3 ; ^KeT al 6c)iai VI 6, 5 ; KexpuiCjLi^vov
hk dvOiKui ovbiv VII 9, 2; f| Tdp TOtauTT] dT^Xetd Ttc tujv CTrepiiidTuJv
C. IV 13, 1. — C. I 2, 3 liest Wimmer ei uTPOTaTat auTat; ei
findet sich nur in U, MB haben eic; dann hat U nach Bretzl
uTpOTdTaTat atrrat, weicht also nicht wesentlich von M und B
ab, die beide uTpoTaTai TOtaOTat (in M) bezw. TotaOTa (in B)
bieten. Man lese also rait Schneider uTpOTaTat TOtaOTat, die
Anderung von et in efirep scheint mir nicht unbedingt notig.
Eaom zu entschuldigen ist der Hiat, wo eivat als selbstandiges
Verbum zu erganzen ist: bid ti f\ pxdcrrictc C. 1 11, 2 ; iv TOirnfi
fTKXtcic 19, 5.
Sind in allen angeftihrten Stellen die Formen des In-
dikativs zu erganzen, so haben wir noch Hiat durch Aus-
lassung des Infinitivs eivai 11 2, 5 x€ipu)v , . . f\ a}xufba\f\ Kai
Toi x^^^^ ^^^ T'H' CKXripd I Ik inaXaKfic und IV 2, 3 JotKe 5e Ttc
TrapaiTXTicia f\ cpuctc.
Ich habe mich bemiiht, moglichst viele Stellen in Gruppen
zu bringen, da ich von der Ansicht aus ging, man miisse
von einem sorgfaltig komponierenden Schriftsteller wie Theo-
phrast den Vorwurf der Nachlassigkeit tunlichst fernhalten.
Mancher mag die eine oder die andere der obigen Stellen
nicht entschuidigen wolien, dann erhoht sich eben die Zahl
der unten angegebenen schweren Hiate entsprechend. Vor
allem kam es mir darauf an, zu zeigen, wie verkehrt es ist,
das blofie Buchstabenbild zum Mafistab zu nehmen. Ich habe
micli darum auch nicht gescheut, gleich aussehende Palle
wie z. B. den verbalen Ausgang at baid ohne, bald mit Hiat
zu lesen, der eben dann nicht durch den Diphthongen, sondem
durch den logischen Zusammenhang entsteht Der Inhalt be-
stimmt auch die rhythmische Form. Schwere Hiate jedoch,
die nicht durch den Sinn entschuldigt werden, sind Fehler
der Komposition. Und ich bedaure, hier Wimmer den Vor-
wurf machen zu miissen, dafi er, ohne auf dieses so wichtige
XIV, 2, 3
34 Lndwig Hindenlang,
Formgesetz Rticksicht zu nehmen, den Text anderte nnd ihn
80 vielfach entstellt hai Zunachst gilt es nnn, diese Hiate
wieder auszumerzen. Hierauf lasse ich eine Anzahl von Stellen
folgen, wo ich zuerst auf Grund der gegebenen Untersuchung
von unserer tJberlieferung abweichen will. Die Hiate, die
dann noch iibrig bleiben, sollen am Schlusse zusammen-
gestellt werden.
C. Hiat ist zu tilgen:
I. als durch falsche moderne Konjektur hinein-
gebracht
in 12, 3 ?vioi — d[)Li(pu) KaXoGci Kebpouc 7TXf|v TrapacTmada
Klbpou dHuKebpov; man lese mit der Uberlieferung K^bpov:
*Sie nennen dio Zeder mit einer Nebenbezeichnung Spitzzeder*.
in 12, 4 lcpx] hi Zdtupoc Kai KOjuiicai xouc dpeoTUTTOiK
auTiD dvavGeic djicpuj stelle man die, wenn auch harte, Wort-
stellung der codd. wieder her: lcpx] bk Ko^icai touc dpeoTuiTOuc
auTLu ZdTupoc dvavGeic dffui^ui.
IV 2, 10 jLieTa |li^v tuj iiieTeGei Kai Tr)v q)uciv toO Kapiiou
6]Lioiov ToTc iLiecTTiXoic ; toO KapTioO fehlt in der Uberlieferung.
Da es nach dem Zusammenhang nicht zu entbehren ist,
schiebe man es so ein, daB kein Hiat entsteht, also : Trjv tou
KapiroO cpuciv oder toO KaprroO Tf|v cpuciv.
••
V 8, 2 bnwc dcTpapfj fl W, fj fehlt in der Uberlieferung;
so nach Siruic auch C. III 14, 7 STtuic 6 Kapiroc ttoXuc. Wenn
man die Kopula nicht entbehren will, konnte man auch an
ILi^vri statt ^ denken.
Vn 9, 2 dlociLioi Kai ^viujv rd jli^v bevbpa rr^v d[v9r|civ
dOpoav TTOieiTai ist iiberliefert, dafiir schreibt Wimmer doc^oi
efciv Kai rd jn^v bevbpa. Ich schlieBe den ersten Satz nach
dfocjLiot, wobei die Kopula, wie raeist bei Theophrast, zu er-
ganzen ist, und fahre fort Kai rd ^ev bevbpa; ^viuiv ist aus
dem folgenden toutujv 5' ?via heraufgekommen. Der von Bretzl
herangezogene codd. B laBt hier die kritische Stelle weg und
beginnt nach docjLioi mit toutujv b' fvia, wobei dann aber 6'
vollig ohne Beziehung ist
Sprachl. Untersnchmigen zu Theophrasts botan. Schriften. 35
IX 6, 2 ivT^jiveiv UTTO t6 dcTpov, 8Tav jmdXicra TrviTn ilici
Kai Tot creXlxn ^^^ Td dvu), so Wimmer mit B, der Aldina und
den Herausgebem. Der Urbiuas hat ttv{touci (dabei i in
Rasur aus r\)^ die Medieei irviTouci. Die Schwierigkeit liegt
nicht nur im Hiat, sondern auch in dem, wenn auch nicht
unmoglicheu, so doch sehr auffalligen Oebrauch des Plurals
beim Pradikat nach einem Neutr. Plur. Man lese darum
TTVITOC fj.
IX 6, 3 Kai Tf|v ^pTaciav Tf|v irepi rd 5^v&pa cxefcdv iv
TauTTi aiTi<ji eivai Kai t#|v Ppoxnv W; (iberliefert ist cx€b6v
TauTTiv alTiav eivai. Wimmers Konstruktion ist hart, man ver-
langt zudem TauTr) Tr| aiTiqi. Ich lese mit Stephanus und
Schneider : Tflc ^pTaciac tiic Trepi Tot bevbpa cxe^ov TauTTiv t^jv
aiTiav eivai Kai ttic ppoxfic, nur dafi ich Tf|v streiche (aWav
ist pradikativ, wie aus dem Folgenden hervorgeht: cuvaiTiav
bi boKei eivai toO T^TvecGai Kai Ti*|v tuiv j^apbiuiv TO|uirjv) und
auTHv lese statt TauTTiv: Mie eigentliche Ursache an sich
im Gegensatz zu der folgenden Nebenui-sache*.
C. T 1, -1: Td dirapdpXacra Kai iiiovoqpufi dcujLi^eTpiqi Tivi toO
OepjLiou Kai uTpoO, bexeTai rdc dXXac fi buvaTai rripeiv Tf|v
uTpoTTiTa W, Td bi dTTapdpXacra.cu^^eTpiqi tivi toO OepMoO Kai
uTpoO Kai jLiovocpuf) bexeTai Kai Tdc dXXac (rd dXXa B) buvaTai
TTipeiv codd. Theophrast bespricht die Arten der T^veceic: sie
erfolgen durch Samen oder sonstwie. 5ca Eripd Kai Movoqpun
(§ 3 Anf.) Kai dTTapdpXacra TaOT' oubepiav b^x^^ai qpureiav oOre
diTo TrapacTTofcoc oOTe drr' dKpefidvoc. Nun die Begriindung:
Trjv li^v dTTO TTapacTrdboc Tip iif| Ix^iv m fiovoqpufi, Tf|v bk &nb
dKpe^ovoc 5td Tf|V ETipoTT^Ta. So wird also den Movocpuf) auch
die £r)p6TT]c zugeschrieben. Es sind also nicht drei verschiedene
Gruppen : Td £Tipd, Td Movoqpufi, Td dTrapdpXacTa, wie Wimmer
anscheinend glaubt, sondern nur eine, die durch diese drei
Eigenschaften charakterisiert wird^). Der Gedankengang an
*) Vgl. I 5, 1 Td )iiv fxovocT€X^xn> tA bi iroXucTcX^xn» toOto bi
ToOTd Tp^irov Tivd tC|j TrapapXacriiTiKd f^ dirapdpXacTo cTvai; ebenso
G I 2, 1 |Li6voc T(by Enpu^^ ^^^ ^ovoqpuidv Kai dTrapapXdCTiuv 6 qpotvig
b^XeTai xal ^T^pac Tev^ceic, also auch hier eine Grappe, was schon
das Fehlen des Artikels beweist.
3*
36 Ludwig Hindenlang,
unserer Stelle geht weiter: Zur Sprossung ist naturliehe utpott^
notig; die trockenen Pflanzen aber Terdunsten, wena maii sie
abreiBt, weU sie dadurch die innere Warme verlieren. Hier
ist der Abschiufi niit: Kai TaCra ^iv b\a toc eipim^vac airiac.
Yon den dTTapdpXacra und jLxovocpuii braucht nicht mehr die
Rede zu sein, da sie mit den &ipd ja eine Gruppe bilden. —
Wimmers Gedankengang ist gesucht: bk setzt er nach b^xeioi
statt vor dTrapdpXacra, wo man es aber vermiBt; kui wird ge-
strichen, f iir cumneTpiqi : dcuji^eTpiq^ f tir buvavTai : buvorai ge-
schrieben, vorher fi eingeschoben; dazu miiBte man nach loO
Oep^oO Kai bfpoO aus einem viel weiter oben stehenden Satz:
o06efiiav b^x^Tai q)UTeiav erganzen. Der AbschliiB Kai TQUia
|Liiv usw. paBt nicht, wenn gleich wieder von Td drrapdpXaaa
gesprochen wlirde, wohl aber vermiBte man ihn nach Tbeo-
phrasteischem Sprachgebrauch vor der neuen Hauptgruppe
bdxeTai bi usw. Aus allen diesen Grunden ist Wimmers Text-
&iderung abzulehnen und mit Moldenhauer und Schneider
(rV S. 6) zu schreiben : Kai TaOTa jLiiv bid Tdc eipimevac aiTiac
— Td be TTapapXacnKd Kai ou ^ovoq)ufi cufui^eTpiqi Tivi toO Oep^oO
Kai uTpoO bexeTai Kai Tdc dXXac buvdfieva (schon buvavrai statt
buvaTai weist auf Verderbnis hin) TTipeiv Tivi irrpoTTTra. So wird
auch der Hiat )Liovoq)uf) dcu^^eTpi()i beseitigt
C. I 6, 5 Itx bei ciTTaXa Td Jpvri W, ?ti bi codd. ; f (ir diese
bisher nicht geheilte Stelle schlagt Prof. Keil folgende Lesung
vor: 8ti bi dTraXd — t^Xouc, Kai — eivai < beT> ttov t6 O^poc
C. I 19, 3 f) b^ Tujv TTepiKapTTiujv TTapajiovfi 8pov Tivd Ix^x
TTpoc Tf|v xpciav W, statt Trapa^ovfi haben UM S^oto, B. und
die Aldina 6^oiujc. Zum mindesten miiBte man bia^ovfi
schreiben, da dies ein gelaufiges Wort bei Theophrast ist, be-
sonders im 1. Buch der Causae, (eine genaue Parallele w&re
C. lY 3, 4 bia^ovfi TTp6c toc x9^^^^)* Indes diirfen wir statt
der verderbten Uberlieferung keinen neuen Hiat hereinbringen.
Zu f| bk Tujv TrepiKapTTiujv erganzt man ohne weiteres die un-
mittelbar vorhergehenden Worte cujTT]pia Kai q)uXaKf|. Wimmer
hat jedenfaUs deshalb an 6^oiujc AnstoB genomraen, weil es
§ 1 von den Friichten heiBt: TTp6c Tfjv XP^civ 6pov Tivd tujv
KapTTUjv pfj eivai, sondem bei ihnen gibt es nur q>uXaKf| xai
Sprachl. Untersuchungen zu Theophrasts botan. Schriften. 37
cumipta TTpoc Tf|v T^veciv. Indes man interpretiere nur richtig:
*Die FruchthuUen (die Perikarpien) haben in ahnlicher Weise
(wie die Pruchte selbst) eine gewisse Grenze in ihrer Dauer,
namlich in bezug auf ihre Nutzanwendung'. So halt man also
an 6^oiujc fest und beseitigt den Hiat.
C. II 9, 5 cu)LiPaiv€i bi toOto xai im tujv < m»^ > dpiva^o-
^€vujv, 8Tav irr' auTuiv tujv cukujv imT^vujVTai codd.; dafiir
schreibt W: 8Tav TrXnciujv tujv cukujv dpiv€oi i&civ. Scaliger
ubersetzt : advenerint, was freilich 47nTiTV€c9ai nicht bedeuten
kann. Er bezieht dabei ^TiiT^vujvTai auf ipfiv^c, und daran mufi
man festhalten: ipfjv^c ist hier iiberall logisches Subjekt ent-
sprechend demThema, das eingeleitet wird mit: toOto btTroioO-
civ, SiTUJC ol i|if\v€C ol iK Tujv ^piviuv Tiwv imKp€navvun^vu)v TiTv6-
|Li€voi bioiTUJG Td im ttic cuktIc; daher auch im Folgenden 6i'
8 Kai 7Tapaq)UT€uouciv dpiV€ouc, SirujcKaT' d[v€)Liov f\ TtTncic oupia
TiTVTiTai, und § 6: Tfjv uTp6TiiTa 4TTip6cKOVTai, ohne dafi i|if)v€c
wiederholt wtirde. Darum ist Wimmers ipiv€oi abzuweisen ; es
entspricht auch dera knappen StilTheophrasts nicht, ein Wort so
zweimal nacheinander zu setzen : dpiv€oi iDciv, bx^ 8 Kai irapa-
(puT€uouct TaTc cuKaTc ^pivcouc. An der Uberlieferung freilich
kann man nicht festhalten, da imTiTV€c0ai nicht die vom
Sinne geforderte Bedeutung *in der Nahe entstehen* hat
Ich schlage vor: 6Tav auTUJv tujv cukujv Jtt^c T^vuivTai (d. h. al
i|ifiv€c). So ist der Zusammenhang trefflich: auTiuv tutv cukuiv
iffvc steht im Gegensatz zu tiuv 5fe cukujv ouk iv toutoic
kTi (sc. i) aiTia) jliovov, dXXd Kai iv Tr) auTiijv biacTdcci:
Venn die Edel-Feigenbaume von den wilden entfernt stehen,
musse man sie ipivdZciv, d. h. kunstlich die ipivd uber die
cOKa hangen; dies ist nicht notig, wenn die Tiere nahe bei
den Baumen selbst cntstehen'. So schliefit sich auch das
folgende : *bi' 8 Kai 7rapaq)UT€uouci TaTc cuKaTc ^piV€ouc' gut
an: *deshalb, um sie in der Nahe entstehen zu lassen, pflanzt
man neben die Edel-Feigenbaume wUde*.
C. III 8, 4 d(paip€C€t d|LiapTdv€i W, irX^iuj bia)iapTdv€i codd.
Die ganze Stelie, soweit sie in Betracht kommt, lautet : dK€ivT)v
T€ Tdp dcpaip€TTai ti^v icxuv Kai Tf|v TpO(pf|v Kai ^T^pav oO
bibouc d|LupoT€pujv dq)aip€C€i d^apTdv€i. Es ist klar, dafi man
38 Ludwig Hindenlang,
von einer dqpaipecic nur bei der naturlichen Xahrung der
Pflanzen sprechen kann, nicht aber bei einer kunstiichen
(^Tepa), die man erst geben soll; so ist der Ausdruck d(paip€C€i
d^cpoT^pujv logisch unrichtig. Schneider ias d^(poT€pu)C irXeiaov
bia|LiapTdv€i. Prof. Keil schlagt vor ^mXaciujc d)LiapTdv€i, indem
er das bi vor d^aprdv^i der Handschriften verwertet und die
palaeographisch einfache Anderung AACIuj fiir 7rA6luj vor-
nimmt
C. III 10, 2 im ToO Kpdvou bf^Xov €i7r€p uic dXnOk (nicht
dXiiOuic, wie Wimmer angibt) nXeiov dvaXa)bipdv€i Tf\c cumi^Tpou
Tpoq)flc UJC0' fJTTOv 7T0i€iv eux^^ov codd., djc vor dXriek hat
die Aldina nicht, sie schreibt dafiir dXnOiuc, Wimmer liest
uic dXT]8ujc und dann mit Hiat d)c — TtoieT €uxuXov. Ich halte
am Ende die hiatfreie Uberlieferung fest und muB dann nur
vorher statt u)c dXTi0^c schreiben dXTi0^c ujc. Es kann das ik
vor dXii0k aus der varia lectio dXri^iuc entstanden, und so
das dic nach dXri^^c weggefallen sein. Ich lese also: €i7T€p
dXTi0€C uic dvaXa)Lipdv€i, ujct€ fjrrov Troi€iv €uxuXov.
C. IV 12, 8 ?CTi Tdp ccpobpa vpuxpov Kai dT€pd]Liov€c ti
(tiv€C B) TiTVOVTai codd.; ^k€1 Tdp cpobpa ipuxpoi dv€^oi Ti-
TvovTai W. Die ganze Stelle mit den folgenden Zeilen ist voll-
standig verderbt (s. Schneider IV,350f.). Eine Heilung scheint
mir ausgeschlossen. Fiir den Anfang, der fiir die Hiatbehand-
lung in Betracht kommt, sei nur soviel bemerkt, daB Theophrast
nie dv€)Lioc, sondem stets TTV€U|uia gebraucht Damit erledigt
sich Wimmers Konjektur. Ich beschranke raich auf ihre Ab-
weisung, ohne selbst eine befriedigende Lesart gefunden zu
haben. Wahrscheinlich sind auch Worte ausgefallen.
C. V 13, 6 f\ fi^v Tdp dpXacroOc, f\ bi p^pXacrriKOToc dpTi
mTrT€i Stc dc0€vkTarov dviOT€ hk dvoiboOvToc npoc Tf|v pXdcT?]-
CIV 8t€ OUX fjTTOV UJC ^lTTCTv ^TTlKTlpOV im TTOCl biuTpaivo^^vou
f\br] Kai )Liavou)Li4vou W, biuTpaiv6)Li€vov — )iavouM€vov codd.
Ich interpretiere : 'Der Schnee fallt, wenn die Pflanze noch
gar nicht, der Reif, wenn sie gerade erst aufgesprossen ist,
zu welchen Zeiten sie am schwfichsten ist; zuweilen geschieht
dies auch zur Zeit der Anschwellung; wo der SchoB sozusagen
nichts weniger gefahrdet ist, weil er schon in allen Teilen von
Sprachl. Untersuchungen zu Theophrasts botan. Schriften. 39
Teuchtigkeit erfullt und so in seinen Geweben gelockert ist*.
Us liegt kein Grund vor, von der Uberlieferung abzuweichen.
Jtfit Ste oux fjrrov bricht die Konstrnktion iim, imKripov geht
auf ToO KXrmaTOc zuriick und erhalt seine genauere Be-
stimraung in 5iuTpaiv6|i€Vov und jLiavouiLievov.
C. VI 17, 8 dTiei Kai Td 9u|LudfiaTa TauTa 7Tupuj0evTa dviei
euuibtac, jLiaXaK^ bk m\ ou KaTaKaioucr), so Wimmer in der
Ausgabe 1854, statt 7rupuj94vTa schreibt er iTupiJbcei 1866.
Uberliefert ist 9umd|LiaTa TaOTa irupubbeic TauTac euuj5iac, jLiaXaKf)
usw. Schneider selbst schrieb (IV, 503): 9unid|LiaTa Taura Tiapa-
bo9evTa tt] pXoTi euujbri, iLiaXaKrj bk usw. Wie man sieht, weichen
•«
beide Herausgeber stark von der Uberlieferung ab. 'Aviei flir
dviriciv ware als ionisches Prasens einzig bei Theophrast. Aber
auch TaOra macht Schwierigkeiten, da 9u|iidjLiaTa weder vor-
her erwahnt sind noch folgen. Ich glaube, da6 das iiberlieferte
TauTac euuibiac nur Glosse oder Wiederholung aus dem nahen
Kai ^v dfXXoic f| Trupujcic TtoieT Tivac euujbiac ist; Trupiubeic ist dann
eine grobe Interpolation, auf euuibiac bezogen. Den Text glaube
ich so heilen zu konnen : rd ^umd^iaTa Taura (d. h. TioieT, das
fiinfmal vorhergeht) TTupiiicei, fiaXaK^ bt
n. Stellen, wo die Uberlief erung auf Grund des Hiat-
gesetzes zu andern isi
I 1, 3 tfl ujpqi fiijiei t6 t^ KdXXiCTOv. Fiir die richtige Be-
handlung dieser Stelle muB ich auf die Interpretation des 1.
Kapitels iiberhaupt eingehen, da sie nicht ohne Schwierig-
keiten ist *). Theophrast erortert, was man unter Teilen (ixi^x])
verstehen soll (§ 1): t6 |li^v ouv jiepoc dei boKeT biaiiieveiv,
ttXt^v et Ti bid v6cov — dTTOpdXXeTai. Man beachte: boKcT,
nicht iciiv, So ist es bei den Tieren ; bei den Pflanzen aber
hat vieles, wie Bltite, SproB, Blatt, Frucht, nur ein einjahriges
Dasein. Wie soll man dies ansehen? Sind es Teile, dann
ist ihre Zahl unendlich groB; sind sie es nicht, dann ware
das, wodurch die Pflanze ihre Vollkommenheit erlangt, kein
') Dariiber hat auch 0. Kirchner gehandelt in seinem Aufsatz:
Die botanischen Schriften des Theophrast von Eresos (Fleckeisens Jahr-
bticher VII. Suppl.-Bd. S. 451— 639; unsere Stelle S. 466 f.).
40 Lndwig Hindenlang,
Teil von ihr (§ 2). Nun wird die Schwierigkeit gelost, idxa
5' oux 6|Lioiujc TrdvTa 2lTiTT]Ttev ofire iv toic dXXoic ou8' 5co
Trpoc Tf|v T^veav: Wie auch sonst, so darf man auch d«s,
was sich aus andern entwickelt, nicht ilber einen Eainm
scheren. Ftir das Folgende gab mir Prof. Keil die Heilung
an : ovbk faQ tcl £^Ppua mufi die Begriindung zu einem vorher-
gehenden negierten Olied sein. Man lese also statt aurd t6
Td Tcvviofieva : < oOt' > airrd fe tol Tcvvuifieva \iipr\ 6€T€0v oIov
Touc KapiTouc. Der Sinn ist sehr glticklioh : Die Ttvvu)>i€va ak
solche — im Gegensatz zu 6ca Tipoc tt^v T^veciv — wie bei-
spielsweise die Friichte, darf man nicht als Teile fassen. Sind
es doch auch die ^Mppua, d. h. das Werdende bei den Tieren,
nicht Nun wird der obige Einwurf: ei 6' aO ^i\ ^epn, cu|*-
Pr|C€Tai, bi* u)V TeXeia TiTveTai Kai cpaiveTai, TaOra \xy\ eivai \iipr\'
pXacTdvovra Tdp Kai KapTiov ?xovTa Trdvra KaXXiui Kai boKti Kai
JcTiv modifiziert Die Schonheit allein freilich macht den Be-
griff eines Teils nicht aus, denn auch die Tiere sehen gerade,
wenn sie trachtig sind, bluhend aus: ei bi tQ uipqi 5i|i€i t6
Te KdXXicTov oub^v CTi^eTov, imx Kai tu)v 2Iijjujv euGevei rd kuovtu.
Mit t6 Tt beginnt offenbar der Nachsatz, das Verbum des
Vordersatzes fand Prof. Keil in der Lesung ocrmiei fiir 6i|i€l
'Wenn man sich auf das schone Aufiere beruft, so ist das
Schonsein noch kein Beweis dafiir.* "Oiiiei ist darum schon
verdachtig, weil sonst immer Theophrast den Artikel beifiigt,
so 112,10; 6, 10;m3, 2; 5,3; 8,6; 9,6; 13, 6; IV 2,1 usw.
Ich gebe noch eine Erklarung des Folgenden, da man
anscheinend den Zusammenhang des 1. Kapitels bisher immer
mifiverstanden hat So sagt Ernst Meyer, Oeschichte der Botanik,
Bd. I, S. 159: *Daher das Schweben und Schwanken dieser
ganzen am Ende eigentlich zu nichts f iihrenden Untersuchung,
als zu dem Gestandnis, man miisse es mit dem Begriff der
Teile bei den Pflanzen nicht zu genau nehmen*.
Theophrast greift auf seine Bemerkung: *t6 ^ipoc boKei
5ia)idv€iv* zuriick und weist nach, dafi auch Teile verloren
werden (§ 3). Wie dies bei den Tieren vorkommt, so darf
es auch bei den Pflanzen nicht wunder nehmen. Ich lese
dann: ujct* ou6^v dTOTTov dfXXujc Te Kai 5|lioiov t6 toO cpuXXo-
Sprachl. Untersuchungen zu Theophrasts botan. Schriften. 41
PoXeiv TTdOoc. Denn laBt man mit Wimmer S^ioiov tiu q)uXXo-
PoXciv, so konnte sich t6 TrdOoc nur auf die Tiere beziehen.
Das folgende ^iTiei Kai iv toTc liboic tol \x^y cuveKTiKTeTai* usw.
laBt aber keinen Zweifei zu, daB sich vorher t6 TrdOoc nur
auf die Pflanzen beziehen kann. Aus den gleichen Griinden
ist auch Kirchners ujct' oub^v dTOTiov dXX' djcre Kai fi|Lioiov
Tiu <p. abzulehnen, wo zudera das doppelte uicre stort. —
Der andere Vorschlag, den Kirchner macht, statt TroXXd bi
Kai Tci fiepn kut' iviauTOv dTropdXXei zu lesen \iipr] dTTa, be-
darf wegen seines schweren Hiats keiner weiteren Abweisung.
Nachdem so Theophrast in mehreren Punkten Yer-
gleiche zwischen Tieren und Pflanzen gesucht hat, halt er
sich selbst gleichsam entgegen: SXujc 64, KaGdTtep etTtofiev,
ou6e TrdvTa 6|lioiu)C Kai ^iri tujv 2IiOujv XriTrreov (Ende von
§ 3). Dem widerspricht nicht, wenn es § 5 heifit : ou 6ei 64
ovbk toOto XavGdveiv e! n Kar' dvaXoifiav OeujpriTeov, ujcirep
im Tiuv 2IiJbuiv, Tf|v dvacpopdv 7roiou|Lievouc bf\Kov 6ti Ttpoc rd
i^cpepecraTa Kai TeXeibraTa ujc dv nc tuj t' dvdXoTov dcpojioioi.
Kai diTXiuc 6' 6ca tuiv iv cpuTOic dcpo^oiujT^ov tuj iv toic
ld}Q\c. Hier ist der Sinn doch offenbar anders: § 3 heifit
es, man darf nicht alle Teile der Pflanzen gleich, d. h. mor-
phologisch gleich auffassen wie bei den Tieren; jetzt dagegen
will Theophrast sagen: wenn man etwas in ahnlicher Weise
betrachten mufi, d. h. wenn man Analogieen heranzieht, wie
man es in der Zoologie tut, so mufi man sich imraer auf
das Ahnlichste und Vollkomraenste beziehen, ura das Ahn-
liche gleichsetzen zu konnen. Und (iberhaupt soll raan bei
der Methode der Pflanzenbeschreibung es iiberall ahnlich
machen wie bei der Zoologie. Im § 3 handelt es sich also
um Vergleiche zwischen Pflanzen und Tieren, hier aber um
die analoge Betrachtungsweise innerhalb eines Gebiets, und
fur deren methodisch richtige Durchfuhrung wird auf die
Zoologie als auf die altere Wissenschaft hingewiesen. Nur diese
genaue Interpretation beseitigt den scheinbar krassen Wider-
spruch, den auch Kirchner nicht fortzuschaffen vermochte.
II 5, 3 Td bi }ii\ SxovTa (KeXeuouciv) OiropdXXeiv toO qpu-
TeuTTipiou 8cov cmGaiuiriv. Man andere in tujv q)UTeuTTip{u)v, da
42 Ludwig Hindenlang,
m
sowohl vorher stets von id cpureuTripia geredet wird ak auch
f ortgef ahren : fvioi bk KeXeuouci koI tuiv utToppttujv uiropdXXtw. |J^^
III 9, 2 Sxav fi d)|Lir| streiche man fj, vgi. C. lY 4, l Stav
f\ xuipa TOidbe und C. lY 14, 1 6Tav \iY\ ai9pioc 6 dr|p.
III 13, 2 TT^cpuKe Kai t6 HuXov Sfioiov Taic ici tuj 9X01U1
CTpeTTTUJ ^iTToiLieviu codd., U cTp€TTTUj ohne i; Stephanus schrieb
CTpeTTTUJ ^XiTTOfLievov, Schneider cTpeTrrov Kai ^irro^evov. Am
nachsten der Uberlieferung kommt wohl CTpeTmijc ^XiTTOjitvov.
Yielleicht ist ^XiTTOfieviu auch Glosse zu crpeTTTui.
III 14, 4 cpuXXov Ixei 5^oiov; dafiir schreibe man ^uXXov
8|Lioiov fx^i.
III 18, 5 Ix^x bi t6 qpapiLiaKuibec toOto, 6 KaXeitai poOc
iv auTUj dcTuibec; zwischen auTui und dcTuibec schiebe maa
Ti ein, das auch vom Sinn gefordert wird. Schneider und
Stachhouse setzen es nach 6cTuibec; es wird aber bei Theophrast
oft vorangestellt, vgl. VI 3, 7 ; VII 2, 1 ; C. I 6, 4 usw.
IV 4, 1 KaiTOi T€ bie(piXoTi|Lir|6n "ApTraXoc ; KaiToi Tt ohne
Zwischenstellung eines Wortes ist in der Koivrj iiblich, nicht
aber bei Theophrast, der es nur einmal in den Causae (1 16, 6)
hat, sonst stets : KaiToi — t^? wie attisch. Man lese also hier
KaiTOi biecpiXoTiiLiriOn T'"Ap7TaXoc (doch vgl. S. 44, 1).
IV 6, 10 ^TTei t6 T€ bv 6Xou fJKeiv t6v ^ecov t^ KauX6v
Kai i^ dfXXri 6vpic TTapaTTXricia. bi' 8Xou fjKeiv ist zweifellos ver-
derbt. In dem folgenden t6 bk XP^MOt Kai toutujv Kai Tuiv
KauXuiv Kai 8Xou toO cpuToO i£epu9p6v konnen mit toutujv
nur die Blatter gemeint sein. In diesen besteht ja auch die
Ahnlichkeit; vgl. aus der Mitte des Paragraphen : tuiv bi ^dpbujv
f| Tuiv diToqpuceiuv toutujv 6|uioia tp^ttov nvd i\ (puoc toTc tuiv
dKavGuiv cpuXXoic, TrXr|v 6p9ai — Kai t6 cpuXXov ^xoucai bia-
PePpuj)LA€vov utt6 ttic aX)Liric. Was fur eine Pflanze gemeint
ist, wissen wir nicht. Theophrast kampft auch hier mit der
Terminologie. Es handelt sich um blattartige Auswtichse,
bei denen die Ahnlichkeit mit den dKav9ujbn zutrifft Zuerst
nennt er sie ^dpboi (was aber eine falsche Vorstellung er-
weckt), dann drTOcpuceic, schlieBUch: ?xo^ccii t6 qpuXXov bia-
Peppuj|i4vov. Auch in dem Satz bi' 6Xou fJKeiv mufi von den
Blattern die Rede sein. Ich schlage vor: diTei t6 T€ bi SXuiv
Sprachl. Untersuchungen zu Theophrasts hotan. Schriften. 43
qpuXXuJv (oder bloB bid qpuXXuiv) f^KCiv usw. — Interpretiert
hat man ubrigens bt' 6Xou immer: bf 6Xou qpuXXou.
IV 14, 3 : if| ^Xdo q)U€i Koi JjXov • ol bi )uiuKT]Ta koXouciv,
Jvioi b4 XoTTdba • TOUTO b' dcTiv oiov fjXoi a^Tiuv, U hat ^Xoi-
auTov. Die Stelle ist kaum mehr zu heilen. Scaliger schreibt
nach Plinius ^Xiou koOcic, der XVII, 223 die Ubersetzung
unserer Stelle gibt: Olea clavum etiam patitur, sive fungum
placet dici vel patellum. Haec est solis exustio. Also hat
Plinius ^Xiou gelesen. Sachlich hat Winmier (Ausgabe 1842
S. 176) dies zuriickgewiesen. Aber es ist damit nicht gesagt,
daB Theophrast keine falsche Theorie vorgetragen haben kann.
Mir scheint die Beseitigung des Hiats durch Scaligers Lesart
annehmbarer als die nichtssagende Wiederholung von ?]Xol
V 7, 4 schreibe man dcoTrfic fj ftir ij dcarrric.
VI 7, 4 stelle man {)\lac Ix^x dp9dc um: {)ilac 6p6dc Ix^u
VII 3, 5 iv Oj dv TiGQ drfeiip, so auch C. V 6, 7; an
beiden SteUen wiirde die kleine Anderung Ti9f|c den Hiat
beseitigen. Die 2. Person im Sinne unseres 'man* findet sich
noch II 5, 1 ; C 9, 2 ; Wimmer schreibt sie noch VIII 1, 6,
ebenso Keil I 1, 3 (s. S. 40). Die Worte dTTciip Kai ^iacpopdv
fehlen tibrigens in den codd.
C I 6, 6 stelle man um uTpov r^ fur ij irrpov; |bif| uTPov
ist ja hiatlos zu lesen.
C. I 11, 3 oi \iiv oOv dTTopiai cxebov auToi koi TOiauTOi
elprivTai Trepi toutiwv. Diese abschlieBende Wendung erscheint
von vornherein fiir die knappe Ausdrucksweise Theophrasts
viel zu breit Auch der Sinn ist nicht korrekt Wohl kann der
AbschluB lauten: Miese Schwierigkeiten sind auseinanderge-
setzf, aber nicht: Miese und derartige', wenn man nicht
Tautologie annehmen will. Indes sind offenbar zwei Fassungen
ineinander geflossen. Die eine hat etwa gelautet: ai \xkv oOv
dTTopiai cx€b6v o&rai koi TOiauTat, die andere: ai |ui^v ouv
dTTopiai cxebov efprivTai Trepi toutujv. Man vgl. ahnliche Ab-
schliisse al iiiev ouv dTTOpiai cxebov eiciv auToi I 1, 2; utt^p
TU)v dXXu)v cxeb6v eipriTai IV 1 0, 7 ; Kai auTai \xiv iv TaTc ^iZiaic
ai biaqpopai I 1, 12; ai ^ev ouv dTropiai cxeb6v auTai Kai ToiaO-
Tai C. I 16, 13; ai ^^v oOv dTropiai cxebov TOiauTai C. IV 1, 2.
44 Ludwig Hindenlangy
Demeatsprechend heile man UBsere Stelle ond lese oi ^b
ouv dTTopiai cx€b6v aurai Kai ToiaOiai oder al jitv ouv dno-
piai cx€b6v eipnvTai Trepi toutujv.
C. I 19, 3 ddv T€ 6f| TrXeiui ttoi^ ubaTa. Zwar halten
alle Herausgeber diese tjberlief erung ; ich glaube indes nicht,
daB der Text so gelassen werden kann. Man erganzt 6 Zeuc zu
7roir|. Diese EUipse ist wohl ublich bei u€i — so hat Xenophon
uovToc TToXXip (Hell. 1, 1, 16), auch Theophrast ucavToc C. III
22, 2, C. IV 14, 3 — , bei TroieT aber ware sie einzig an unserer
Stelle anzunehmen; denn auch Aristoph. Vesp. 261, welche
Stelle zum Vergleich herangezogen wird (Schn. IV, 91), heifit
es: 6 9e6c vbujp rroieT. Vielmehr ist vbcna zu streichen; TtXeiuj
geht auf das vorhergehende capK6c aOHricic: *wenn dieFrucht
noch mehr Fleisch bekommt, so wird das Ol schlechter, weil
es mehr Satz bekommt*.
C. ni 20, 8 Gepei dpoOci; entsprechend dem vorhei^hen-
den ToO r^poc schreibe man Oepouc.
C. IV 14, 1 f\ 6' aviTiPi aiTia; daftir lies i\ auTfj b* cuTia
(so auch fr. IH 15).
C. V, 4, 2 ef Ti TidGoc eXt) ^Tepov streiche raan das durch-
aus uberfliissige ein.
D. Schwere Hiate,
die nicht aus einer offenkundigen Verderbnis des Textes her-
rtihren und sich nicht ohne gewaltsame Anderungen entfemen
lassen :
vor a: fijna tijj xeXiboviqi dvOeT VH 15, 1 (vielleicht dvOeT
interpoliert, denn es geht auch voraus &^a toip toTc Tpoiraic
Kai ouToc); 5oKeT dcq)aXecTaToc C. I 6, 6 (ob umzustellen?);
iv Tr| *Apiqi X^P^ KaXou|Li^vr| dKavGd icnv IV 4, 12; if| dvaTOfi^vri
dT|iic C. IV 13, 6; ciTou dXXo Xa|ipdvovTec o\)biy IV 8, 13 (ob
umzustellen ?) ; Troppuu dei I 6, 8 ; euKpdriu dipi VIII 1, 6 ;
vor ai: KaGapoi atpuiv VHI 4, 6;
vor e: dv cq)upql dXauvouci C. I 6, 8; CTaq)uXiQ ^puOpaiveTOi
m 18, 5; dEaXXarfi foiKev C.VI 15, 2; Kinroi dcGiovTec IV 4, 9*);
^) Dieses Kapitel scheint nicht Uberarbeitet zu sein. Es ist inhaltlich
in sich abgeschlossen : die spezifischen B&ume und Gew&chse Mediens
Sprachl. Untersuchungen zu Theophrasts botan. Schriften. 45
vor ei: Trctcai eTpnvrai I 10, 8 al ToiauTai eJciv V 3, 1;
vor €U : KaTUJ euGuc VI 5, 4 ;
vor i : dfXXr) IbidTnc C. I 5, 1 ; ipiTuXXou Tbiov VI 7, 2 ; ^KdcTOU
Tbiov C.VI12,'5;
vor o: ciKiia 6^oiocxr))iU)V VII 3, 5; dXXn 6\\nc IV 6, 10
(delleicht interpoliert) ; dTt' auToO 6|Lioia IV 8, 12;
vor ou : TTupf^va 5' Ix^i ou cuv€c9i6|li€vov IV 3, 3 ;
vor uj: dvGpujTTivri ib^rj VII 5, 1.
GewiB eine sehr kleine Zahl fur 518 Seiten Text in
der Teubnerschen Ausgabe! Und mag man noch einige
zweifeihafte Stellen hinzurechnen wollen, das andert nichts
an dem Ergebnis unserer Untersuchung, daJJ Theophrast das
rhetorische Kunstgesetz des Hiats durchaus beachtete, nicht
in pedantischer Angstlichkeit, sondem als ein Meister der
lebendigen Sprache.
und Indiens werden darin vorgeftkhrt. Die Vermutung liegt nahe, da&
dieser Abschnitt auf spatere Nachrichten von Gewahrsm&nnern hin
(oder schriftlichen Quellen) in die bereits fertige Schrift eingeschoben
wurde. So erkl&rte sich auch die etwas nachlassige Komposition. Mogen
sich auch einzehie der Hiate und Verschmelzungen entschuldigen lassen,
ihr Zusammentreffen, namentlich von solchen, die sich sonst nur zer-
streut finden, beweist, daO die letzte Feile fehlte. Aufier den zwei er-
wHhnten groben Hiaten haben wir hier bie(piXoTi^i^6n "ApiroXoc, das
sich freiUch leicht heilen lieQ (o. S. 42), aCrri f\ x^pa § H diriXd^Hiij
6 i^Xioc, 6iT0u firiroi § 12 und eine grofie Anzahl leichterer Fftlle.
46 Ludwig Hindenlang,
11. Untersuchungen zur Syntax.')
A. Nomina.
In weitestem MaBe bedient sich Theophrast der Sub-
stantivierung von Adjektiven und Partizipien, so z. B. im
1. Buch t6 uTTTiov, t6 TTpavec, t6 OepMOV, t6 movoct^€X€C, t6
TToXuKXabov usw., sehr oft im Plural, wo eigentlich meist
cpuTd zu erganzen ist, so Td q)puTavii)6r|, Td Xaxavibbti I 3, 4;
Td cppuTCiviKd I 3, 6; Td OaMVubbTi I 6, 2; Td Troiiubn, Td PoXpuibn
I 10, 2; Td 7rp6cPoppa 11 5, 3 usw.; Beispiele von Partizipien:
t6 Tr€q)UK6c I 1, 9; t6 x^PiCTOV I 2, 6; t6 tcvvujv I 7, 1; t6
dvTicTaToOv I 7, 1; t6 TTCpi^xov I 11, 1; Td T€VvuiM€va I 1, 3;
Td T€UjpTOUM€va I 3, 6; Td ^Mircpt^xovTa I 11, 1; Td Trapa^Xa-
CTdvovTa II 2, 3 usw.
Eine besondere Eigenttimlichkeit Theophrasts ist der
Gebrauch des Neutrums beim Pradikat nach vorausgehendem
Maskulinum oder Femininum, besonders bei Pflanzennamen.
Auch hier liegt logisch ein Begriff wie qpuTOv oder auch
T^voc zugrunde. Bei reinen Definitionen ist diese Art von
Kongruenz ja tiblich, dann wird aber gem der Artikel hin-
zugeftigt; so haben wir I 3, 1 ed^voc bk (4cn) t6 d7r6
{)ilr]c TToXuKXabov, TToa bk t6 dTT6 (>ilr\c q>uXX6q)opov u. a.
Anders dagegen sind : movoct€X€X€C 66Eai€V i\ m^ia I 3, 3 ;
€UKaMTrrov i\ ^iXupa I 5, 5 ; 6 b^ pdroc Kai TraXioupoc dKavOujbri
*) Zur Formenlehre ist nichts weiter zu sagen. Besondere koivi'|-
Formen finden sich nicht. Ein Herausgeber hat natUrlich die Ergeb-
nisse von Meisterhans und Schweizer (Grammatik der attischen bezw.
magnetischen Inschriften) zu bertlcksichtigen, so schreibe man irp(|)ca
II 1, 3 (M» 66), diToevilcKciv, eMa (M 50), ^piKn 1 14, 2 (M 63), T€Tpa(vui
V 4, 5 (M 18), Tp€icKaib€Ka6pTuioc V 8, 1 (M 63 u. 160). — Ober A4jektiv-
formen s. S. 67 f.
Sprachl. Untersuchungen zu Theophrasts botan. Schriften. 47
5, 3; f| cuKfi MaKpoppiZoTaTov eivai boEeie 7, 1; 62[u)bec ^Xda
(sc. dcTiv) 8, 1 ; icxupov f\ iX&Tr\ 8, 3 ; f vioi bi q)aci Kai Tf|v 6r]v
dKapTTov TiTvecGai, cpucei yap ipuxpov II 2, 10; f| KUTTdpirroc,
fJTTep ou q>iX6KOTrpov, o\)bi q>iXubpov II 7, 1 ; PaOuppiIoTaTOV
boKei Tuiv dTpiuiv eivai f) irpTvoc III 6, 4; dinTroXaiOTaTov bi
GpauTTaXoc III 6, 4; f\ bpuc TrXeiCToq^opov ^tiv III 7, 6; f|
5'aiTiXuji|; 6p8oq)u4cTaTOV III 8, 4; fj TTXaTuq>uXXoc beurepov,
TTpoc bl Tr|v xp€iav xtipicrov III 8, 5; 6p66Tepov bi kqx TTaxu-
T€pov f\ ibaia III 9, 2; 6Euri icTi jiovoTevec, 6p9oq)u^c bi. Kai
Xeiov Kat dvoloy III 9, 2; iiieTZlov bi Kai iuavoTepov i^ Poujli^ioc
bi' 5 Kai fjTTov ouXov III 11, 5 u. a.; in allen Buchern sehr
haufig. Manchraal tritt auch Wechsel ein, so ^aOuppiZlOTepov
iXdTTi bpuoc, dXX' dXdTTouc Ix^xv Kai eu0uppi2[oTepav eivai III
6, 5; |uiovoTevf|c bi Kai f\ ^iXoc, 6p6oq)uf|c bi Kai euauEr|c Kai
d)Lioia T^ iXdTij, ttXi^v oux uipnXov oi/ruj, TToXu|idcxaXov bi pdXXov
(hier der Wechsel offenbar, um den Hiat zu vermeiden) III
10, 2; f\ 6cTpuc ^ovoeibric, 6^oq)uk Tr( 6Euqi III 10, 3.
Auffallig ist C. IV 13, 4 6 bi (TTupoc) Kai iv x»tiwci
TTUKVOTepov Kai icxupoTepov, wo von voriibergehenden Zu-
standen gesprochen ist. Ahnlich sind noch folgende Falle
von Genuswechsel, wo ein sich zuruckbeziehendes Pronomen
ins Neutrum gesetzt ist: £xouci Tdp uicTTep ivac 6 icrx I 2, 5;
icTX bi {ixla ^iv 5i' ou 1, 9; toO bi ^Xeiu (KapTTOV eivai) ti^v
KaXoufi^vriv dvOrjXTiv, iL XP^vrai TTpoc rdc Koviac * toOto 5' dcriv
IV 10, 4; Ka6' 5 f\ TTpoPaTia koXou^^vii KaTaq)epeTar toOto 6' icti
TT0Ta|Li6c; ebenso 6 ixiv iXaiaTvoc toioOtov IV 10, 2.
Das Neutrum kann natiirlich nur dann stehen, wenn
von angeborenen Eigenschaften gesprochen wird. Darum wird
man iieTd ^^v toO ubaToc d)q)£Xi^ov f\ K^irpoc, dveu bi toutou
pXaPepd II 6, 3 entsprechend pXa^epd auch ujq)^Xi|Lioc ver-
bessem.
Genuswechsel ist aus dem Sinn zu erklaren, indem
Worter ahnlicher Bedeutung zu erganzen sind : III 8, 2 olov
*) Aristoteles hat diese Ausdrucksweise nur in sehr heschr&nktem
Ma6e; w&hrend Theophrast den hlofien Namen in generellem Sinne
setzt, wendet Aristoteles dafur meistens die Umschreibung mit t^voc
an, wie t6 toiv Xedvrujv t^voc u. a.
48 Ludwig Hindenlang,
Tf|v Tdc tXuKeiac qpdpoucav und § 3 oi>x airacai b^ T^uKeiai
(sc. pdXavoi aus vorhergehendem Kapiroc).
IX 5, 2 Tpia iiiQX] biaKXnpoOvTai trpoc t6v i^Xiov Koi nv
fiv Xdxn 6 fjXioc, KaTaXeiTTOuciv * dmdvTcc dpdv qnxa Kaiofiivriv
TauTTiv ; hier ist aus )ui4pri zu iiv und KaiO|Li€viiv TauTtiv heraus-
zuhoren jiioipav.
C. I. 13, 8 ubaTa 0€pivd KaTd T€ Tdc TrX^icrac, d. h. x^pac,
vorausgeht aber t67toi.
C. I 21, 7 bid 9€PM6TTiTa TauTa biaTTip^Tv, Td hi ivb€Mf
TouTou q)uXXopoX€Tv ; an Stelle von O^p^oTric ist der Begriff
t6 6€p|Li6v getreten^).
C. n 3, 8 6i' 8 Kai toTc |i€T€6€Ci TiTV€Tai ^OKpd, namlich
cuKa, vorausgeht aber al cuKaT.
So stimmt auch Wimmers Konjektur VII 5, 4 zu Theo-
phrasts Spezialgebrauch : t6 6T]piov dvabu€Tai Kai ^vbuca (d. h. f)
TrpacoKOupic, wovon die Rede ist) Koi)uidTai.
C. VI 18, 7 f| ^6a q)iXu6pov Kai ^€TapdXX€iv q>adv iE 6Edoc
€k tXukuv, idv usw. Hier hatten wir also drei Genera nach-
einander : ^6a, q>iXubpov, tXukuv. Das ist unmoglich zu halten.
Das Maskulinum ware unerklarbar, weil KapTr6v sich nicht
erganzen laBt. Denn ^6a ist der Baum, auf den als ganzen,
wie oft bei Theophrast, die Eigenschaften der Frtichte iiber-
tragen werden, vgl. z. B. vorher: Tf|v MuppivTiv ^iKpOKopTTov
€ivai |uir|T€ X^UKfjv |Lir|T€ fji^aivav. Also ist zu andem tXuku;
der Hiat vor ^dv fallt mit einer Sinnespause zusammen.
Numeruswechsel: I 11, 1 lcxarov iv dnaa t6 OT^pMa*
toOto 6' Ix^v iv kamib cujLiq)UTov uTpov Kai 6€p|Li6v, ibv ^kXi-
7r6vTUJV dTova Ka6dTr€p Td did. Hier richtet sich der Numerus
nach dem verglichenen GUed*). Ebenso II 4, 3 ofov t6 ccXivov
dvaq)U€c6ai q)aciv ouXov * M^Ta^dXX^i bk Kai Tf|v x^ipov iEaXXdr-
TovTa Ka6dTT€p Kai TdXXa; C. V 15, 3 €Jd Tdp ai ^K^TrpoO*)
Trp6c Tdc q)UT€iac dp|ui6TToucai, Kai o6x i&CTTCp t6 ubujp Trdci
Koiv6v. Anders C. III 5, 5 toiv bi Tf\c iXaac (sa q)UTu>v)
^) Auch im Vorhergehenden wird abwechsehid 6€pm6tt)c und rd
e€p|ui6v gesetzt.
«) S. Kiihner-Gerlh I S. 56.
') Diese Erganzung ndtig, weil ai sonst keine Beziehung h&tte.
Sprachl. Untersnchungen zu Theophrasts botan. Schriften. 49
TrdvTiwv dTrocTdrouci idc TO^dc * Kivbuvoc jap vocfjcai {>a^iv ;
in 15, 4 cpuXXov (2x€i) 7T€pi ?va m'cxov TrXeiova baqpvoeibf), wo
dann im kollektiven Singular t6 — TrepiTTov usw. fortge-
fahren wird.
Numeruswechsel beim Neutr. Plur. : C. II 1, 5 fiTravTa
€u06veT, dXX' 8Tav i&ci — biurpaivovTai xai dcGevecTepa TiTvovTai,
Popetoiv b' ouciuv lcxupd Te Kai iKirdTrei.
Hieran schlieBe ich die Falle, wo bei einem Neutr. Plur.
als Subjekt auch das Pradikat im Plural steht (vgl. Kiihner-
Gerth I S. 65): III 12, 7 q>uXXa b' d)uicpoiv KaTd ^icxov |uiiKp6v
ivuibn 7req)UKaci ctoixti66v ^k tuiv TrXaTiujv ujc ^v6c 6vtoc toO
6Xou, Xopouc b' fxovTOC ^x^CM^vouc ^ujc Tfic ivoc, 7rXf|v biacTdciv
dir' auTUJv uTr6cuxvov t6 KaTd ^epoc, wohl mit Absicht, um den
Begriff der einzelnen Fiederblattchen deutlich hervortreten zu
lassen ; C. II 15, 1 dvioTe Kui jiieTapdXXouciv eic t6 x^ipov KoXoufuieva
— Td q)UTd; C. VI 11, 15 uic fiv ?x^civ ^KdTepa Tflc q>uceuic.
Bekannt ist die Assimilation in ivjib KOiXoTdTtu toutou
(i. e. auXuivoc) II 6, 5 (Kuhner-Gerth I S. 278 f.).
cx^Ma KuO' 6Xov Kaijiepoc hatten wirV13, 1 vapOriKUibii
Tdp Kai TuuTd icnv, uir^p d&v tou ixkv TraTTupou TrpoTepov efTTo^ev,
uTT^p OaTepou b^ vOv XeKTeov. Allein das widerspricht ganz dem
Stile Theophrasts, wie Wimmer richtig bemerkt Eher konnte
man ertragen iLv Ott^p toO usw., doch empfehlenswerter ist
Schneiders: utt^p ouv. — II 6, 9 q)aci bk Kai touc tv KprjTij TrXeiouc
eivai Touc biq^ueic; doch auch hier zu andern: touc dv KptiTri
Toiic TrXeiouc eivai 6iq)uetc (= die Mehrzahl), dann entspricht
auch das folgende dviouc b^ m\ Tpiq)U€ic besser.
Zugaben: II 6, 4 dvaboOci ti^v komtiv djruic dp9oq)uf^ t'
fj; es ist aber immer von 6 q)OivtH die Rede, und so wird
auch fortgefahren: 6TT6Tav dbp6c f|bTi T^vr|Tai Kai TTdxoc IxQ.
Man miifite also 6p0oq)uf|C fj verbessern, wenn man nicht mit
den codd.^) 6p6oq)ufiTai schreiben will. 6p0oq)ueTv kommt nun
zwar sonst bei Theophrast nicht vor, doch entsprache diese
Bildung ganz seiner Neigung, als termini technici neue Worte
zu pragen (s. den Wortschatz). Vgl. auch die freilich nicht
ganz entsprechenden Bildungen f!)i2[oq)U€iv und CTT€p|uioq)ueiv.
*) In U 6p6o(puf^T mit Zirkumflex und beigefQgtem ai.
XIV, 2. 4
50 Ludwig Hindenlang,
I 13, 5 TiTveTai bi Kai t6 t^ ttJc ^oac dv8oc noXu kui
TTUKVOV Kai 8Xu)c 6 6tkoc trXaTuc uJcTrep 6 ^65ujv, Kcrrujeevb"
^Tepoi b\' iliv d)C ^iKpov uicTTep £KT€Tpa|Li)ievoc kutivoc lxo\ m
XeiXri |Liuxu)bri. Hier habea ^Tepoi und bi' iLv keine Beziehung. Die
Heilung ergibt sich aus einer sachlichen Betrachtung. Beider
Oranatbliite falit am meisten auf der dicke, fleischige Kelch, etwas
dunkier rot als der breite Blumenblatterwulst Da Theophrast
den morphologischen Begriff *Kelch* nicht kennt, so moB er
sich anders behelf en : kutivoc (von kutoc, also = Hohluag) sagt
er nur vom Granatbaum (H 6, 12; C. I U 4; II 9, 3, 9), bei
den Rosen nennt er den Kelch koXuH (IV 10, 3), womit er
aber auch die Scheiden der Graser bezeichnet An unserer
Stelle, wo KUTivoc zuerst gebraucht wird, gibt er eine ge-
naue Definition an; so ergibt sich der Text von selbst: 6
6tkoc TiXaTuc — , KdTUjGev 5' ^repoc (oder ^TepoToc mit Prof. Keil)
biecTUJC |uiiKp6v (TtXaTuc und biecTibc |LUKp6v sind Gegensatze). Ganz
gut wird KUTivoc zunachst mit dem ganz allgemeinen 6tkoc
bezeichnet Die weitere Interpretation des Textes bietet dann
keine besonderen Schwierigkeiten mehr: ^KTeTpamievoc sehr
treffend, denn bei geoffneter Bliite stehen die Kelchzipfel
etwas nach riickwarts gebogen ab. )Liuxu>5r| interpretiere ich
seiner Ableitung von |biux6c entsprechend : *im Innern versteckt'.
Auch dies sehr richtig beobachtet Die zahlreichen Blumen-
blatter der gef iillten Biiite sitzen auf der oberen Seite der Kelch-
zipf el, sodaB man von diesen nur die leicht nach unten gebogenen
Enden sieht, nicht aber den eigentlichen Rand des Kelches.
IV 8, 7 — 9. Hier stofien wir auf einen wahren Ratten-
konig von Verderbnissen. In Betracht kommen : § 7 Trapa-
cpueTai bk qpuXXa ^eTdXa irap' ^KacTOV tu»v Kudjauiv, div ica rd
^eTeOn TriXuj 0eTTaXiKf) tov auTOV f xo^Tci KauXov tuj tuiv Kud^uiv,
cuvTpiipavTi b' ^KacTOV tu»v Kud)Liujv q)avep6v icri t6 Tnxpdv
cuvecTpa|Li)Lievov, H ou T^TveTai 6 ttiXoc. Td \ik\ ouv Tiepi tov
KapTTov ToiauTa. — § 9 toutou (i. e. tou Xujtou) bk f\ pev toO
KauXoO qpucic 6)Lioia ty} toO Kudjiou Kai ol TreTacoi bi uicauTuic
TrXr|v dXdTTouc Kai XeTTT^Tepoi. Da die Herausgeber im groBen
und ganzen die Stelle so hinnehmen, seien alie sprachiichen
und sachlichen Schwierigkeiten vorgefiihrt:
Sprachl. Untersuchungen zu Theophrasts botan. Schriften. 51
1. TTiXoc ist zaerst femiain, dann maskulin gebraucht^).
2. Nach § 7 Anfang ist der Stengel der figyptischen
Bohne bis vier Ellen lang; einer solch gewaltigen GroBe
mtissen auch die grundstandigen Blatter entsprechen, die
durch den Vergleich mit einem Filzhut viel zu klein bezeichnet
waren; sind ja die Bl^tter unserer gewohnlichen Seerosen
oft grofier; und § 9 heifit es, die Biatter der Lotosblume
seien kleiner als die der agyptischen Bohne.
3. Bei einem Vergleich mit einem Hut denkt man in
erster Linie an die Form, nicht an die Grofie.
4. Das Blatt wird im folgenden ohne weiteres 6 ttiXoc
genannt, wahrend es sich vorher nur um einen Vergleich
handelte.
5. Es ware eine ganz verkehrte Anschauung, wenn ge-
sagt wiire, aus dem cuvecTpa^^evov entstande das Blatt; es
mufi heifien der junge Sprofi, etwa pXacioc (dies wiinschte
auch Schneider).
6. Der AbschluB td \ikv ouv Ttepi tov KapiTov ToiaOTa
ware sehr merkwiirdig, wenn unmittelbar vorher die Be-
trachtung wieder zu den Biattern zuruckgekehrt ware. Es
milBte dann heifien: Tiepi t6 qpuXXov (so auch Bode.).
7. Ganz ungewohnlich ware die Ausdrucksweise, wenn
§ 9 die Blatter einfach ol rreTacoi genannt waren. Anders
ist es, wenn nach Athen. IX, 370 C Phanias die Dolden-
blutler TreTacibbn nennt. Hier stimmt die Bezeichnung wirk-
lich ; wir sprechen noch heute von "Schirmblutlem*. tJbrigens
ist durch die Endung -dubric deutlich ausgedriickt, dafi es
sich um einen Vergleich und zwar hinsichtlich der Form
handelt.
Schneider hat auch § 7 an erster Stelle TreTdcqj statt
iriXiu eiiigesetzt; er glaubte dann eerraXiKq halten zu konnen,
weil nach Eratosthenes bei Athenaus XI, 499 C Tr^Tacoc feminin
gebraucht werden konne. Dafiir hat er § 9 al und XeTrroTepai
geandert Die Schwierigkeiten des Textes lassen sich aber
nicht so einfach beseitigen. Soweit hat Schneider recht, daB
') Aus diesem Grunde sei die Stelle hier besprochen.
4*
52 Ludwig Hindenlang,
zwischen mXoc in § 7 und Trexacoc in § 9 ein Zusammen-
hang besteht, da beide ahnliche Bedeutung haben. Die Ter-
gleichung der Blatter mit einem ttiXoc, bei dem man doch
auch an den Begriff *Filz' denkt, ist umso unwahrschein-
licher, als sie unbehaart sind. Treffend ist dagegen die
Bezeichnung mXoc III 7, 4 cpuei (f\ bpOc) tov utt' iviujv xa-
Xou)i€vov m\ov. toOto 5' dcri ccpaipiov dpiai6ec ^aXaK5v.
Hier stimmen alle Vergleichspunkte ; man beachte auch den
bei Theophrast ublichen Zusatz KaXoujiievov, der an unseren
SteUen keineswegs fehlen diirfte.
Nun zur Heilung, die umso dringender notig ist, als nuT
auf Grund unseres Textes die Lexica (Stephanus, Passow usw.)
fur mXoc zwei, fiir ireTacoc eine besondere Bedeutung an-
geben, ' und obendrein iriXoc als Heterogen auffiihren. Ich
gehe aus von einer Darlegung dessen, was inhaltlich ge-
fordert wird.
Zu 0eTTaXiKrt verlangt man ein Femininum, das zum
Vergleich der GroBe dient, d. h. statt rreTacoc den Begriff *Blatt*.
Vgl. Plinius iiber den agyptischen Lotus : *provenit simiiis fabae
caule foliisque donsa congerie stipatis, brevioribus tantum
gracilioribusque*. (Xin, 107 '). Schwieriger ist die zweite Stelle
in § 7. Das Auffallige in der Frucht ist der kleine bittere
Embryo, der eine grune Farbe hat, also in der Samenschale
Bildung von Chlorophyll ohne direkte Einwirkung des Lichtes.
Vgl. Dioskurides H, 128 t6 bi iv ^eciu xXu^pov auTuiv, inKpov
bk Kard TeOciv. Rumph (Herbar.VI, 168): 'quivis nucleus in
bina segmenta divisibilis est, inque eorum centro reperitur
viride et complicatum foliolum saporis amaricantis'. Das Bittere
des Keims bezeugt neben Galen (Comp. fec. loc. III, 191) auch
Plinius XVni, 122 : foiia ampla, fructus ipse amarus.
^) Plinius hat sich hier iibrigens seinen mangelhaften botanischen
Kenntnissen entsprechend die grobsten Verwechslungen zuschulden
kommen lassen. 'Brevioribus tantum gracilioribusque* ist eine w5rt-
liche Wiedergabe von irXiPiv AdxTouc Kai X€ttt6t€poi. 'Densa congerie
stipatis' macht er aus 'to AvOoc o(itoO XcuKdv ^inq^ep^c t^ ct€v6tiiti tiDv
q>OXXu)v Toic ToO xpivou, iroXXd b^ xal iruKvd ^ir* dXXi^Xoic <pu€Tai*.
Er hat also nicht gesehen, dafi es sich das eine Mal um die groOen
Wurzel-, das andere Mal um die Blumenbl&tter handelt.
Sprachl. Untersuchungen zu Theophrasts botan. Schriften. 53
Die Verderbnis istwahrscheinlich ausgegangen von ireTacoc
^ § 9, das auch Dioskurides a. a. 0. hat : qpuXXa lui^Tct ihc TrdTacov.
i^io ahnliche Bedeutung von ttTXoc und neTacoc niag die Kor-
^'^ptelen in § 7 hervorgerufen haben. Ich schlage folgende Ver-
b^^erungen vor: statt TriXiu §7 Anfang: TidXTrj GeTTaXiicfi. So
s^itnrat das Beiwort, und das tertium comparationis ist wirklich
^ie Grofie dazu vgl. IV4, 4 t6 q>uXX6v ouk IXarrov l^ex (der in-
^che Feigenbaum, ficus bengalensis, s. auch Bretzl S. 338)
■T6Xtt]c. — Weiter: q)avep6v dcTi, |LiiKp6v ti cuvecrpamuidvov (so
auch Rob. Constantin., t6 |uiiKp6v Scaliger.), iE, ou TiTveTai t6
THKpov. Vielleicht aber ist 7riKp6v vor cuvecrpamiievov nur aus
Tersehen heraufgekomraen und hat x^iwp6v verdrangt (vgl.
die Stelle bei Dioskurides). Gut schliefit dann an: Td )li^v ouv
Trepi t6v KapTr6v ToiauTa. Endlich glaube ich, daJ8 § 9 TTCTaXa
f iir TT^Tacoi zu schreiben ist, natUrlich dann auch Tdt — iXdTTUJ
Kai XeTTTOTepa; rreTaXov findet sich auch sonst in Prosa, z. B.
bei Xenophon. Will man aber annehraen, daB Dioskurides die
Stelle noch heil gelesen hat, so mussen Worte ausgefallen sein.
Dann ware der Text etwa so zu andem: f] \ib/ toO KauXou
q>ucic 6^oia Tfi tou Kud)Liou Td bi q)uXXa ibcauTuuc TrXfjv iXdmu
Kai XeTTT^Tepa ibc TreTacoi.
Zur Komparation.
In ausgedehntem MaBe bedient sich Theophrast der Um-
schreibungen mit indXXov zurBildung des Komparativs, und zwar
sowohl bei der rein adversativen, als bei der steigemden Kom-
paration^). Eine strenge Unterscheidung laBt sich nicht durch-
fiihren. Eher adversati v sind z. B. : ^idXXov dv toic liboxc al toi-
auTai iLieTapoXai q)uciKai Kai TrXeiouc II 4,4; q)Xoi6v bk TpaxuTepov
TTic XeuKTic Kai imdXXov uTr6XeTrpov III 14, 2 (hier wegen der Pra-
position uTTo- vielleicht, obwohl sonst Theophrast derartige Kom-
parative ohne Bedenken zulaBt); am tujv fm^piuv, dTiei tviu-
pi|ia ^dXXov TUTxavei TiiJv dTpiuiv VII 1, 1 (hier durch den
folgenden Genetiv sehr deutlich der adversative Charakter);
*) Diese Unterscheidung nach 0. Schwab, Histor. Syntax der
griech. Komparation in der klassischen Literatur. (Untersuchungen
zur griech. Syntax, herausgegeben von Schanz IV.)
54 Ludwig Hindenlang,
dXX' fi|uia Tuj Trdxei Eiipoc ouk dXoTov, ei imdXXov iiciniimKOc C.
V 14, 7. Den Ubergang zeigen: fvbriXoi bi ^dXXov dv toic \\-
lUL^poic ni 5, 4; ?xo"ci bi Kai KUTrdpiTTOV oi dXecivol fjidXXov
IV 5, 2. — Den komparativen Charakter tragen deutlich z.B.:
Td |ui^v cxi2l€Tai Td 5i eOOpaucTa |idXXov I 5, 4; tuiv jicv Traxuctt
lidXXov, Toiv bk dvu)|LxaXeTc I 6, 3 ; ai ^i^v ivujbeic ai be capKviibGC
^dXXov I 6, 4; Td n^v dpeivd, Td bl rrebeivd ^dXXov 1112,4;
rV 1, 4 usw. — Die Umschreibung unterbleibt auch bei ad-
versativer Koraparation, so VI 6, 3 TrXrjv ei Td m^v dxpia, la
bk fjiLiepa Kal Td |ui^v euoc^ia, Td bk dociiiOTepd dcTiv. Neben-
einander haben wir C. 1 13, 8 eOpXacroTepa Kai euauEfi jidXXov.
Den Superlativ gebraucht Theophrast nur in eigent-
lichem Sinne, nie als Elativ; dafiir tritt regelmafiig die Um-
schreibung mit ccpobpa, lidXa, Xiav, usw. ein z. B. : cq)6bpa
tXukuc II 6, 7; EavGov cq)6bpa III 10, 2; Xeiouc cq>6bpa 17, 4;
cq)6bpa 7riKp6c 18, 10; dEeiac cq)6bpa FV^ 4, 2; xXuKea jidXa
Vll 4, 7; ckXtipoc b' 6 TTupfjv eu iiidXa III 18, 12; Td Xiav x^^P<i^
Td Xiav Enpd V 6, 3; baipiXfic Xiav C. 11 4, 3; iv Taic meipaic
Xiav C. m 10, 2.
Pur die Interpretation ziehe man daraus den Gewinn,
Superlativformen nie als Elative zu deuten, wenn etwa der
Zusammenhang keine Sicherheit gewahrt, so III 8, 4 to be
EuXov icxupov jLi^v dcGev^Tepov be Tfjc q)r|ToO • toOto xdp
icxupdTarov Kai dcaTrecraTOv. ouk 6peoq)uf|c b' oub' aijrrri, dXX'
fjTTOV ?Ti TTic fijuiepiboc, t6 bk CTeXexoc TTaxuTarov uicTe Kai Tf|v
8Xriv MOpq)f|v Ppaxeiav eivai . . . f| b' aiTiXuji|; 6p0oq)u^CTaTOv Kai
uqinXdTaTov Kai Xei^raTOv Kai to 5uXov eic |jif]KOC icxup6TaTov . . .
f| bk TTXaTuq)uXXoc . . . Trpoc bk Tf|v xp^iav xtipiCTov ^erd Tf|v dXi-
q)Xoiov . . . Kai Opirrrib^CTaTOv )LieT'dKeivriv; erst die beiden letzten
Superlative sind durch den Zusatz mit juieTd deutlich als solche
gekennzeichnet — Umschreibungen des eigentlichen Super-
lativs finden sich weit weniger, so f| i.\aTr] jLidXicra icxupdv V6, 2;
jidXiCTa Tdvijioc C. I 13, 4; |uidXiCTa fvuTpa C. I 21, 6.
Sehr weit geht Theophrast in der Bildung von Komparations-
formen ; Aristoteles hat damit den Anfang gemacht durch Formen
wie dpXapecTepoc, euxtpecrepoc, euq)uXaKT6Tepoc usw. usw. Theo-
phrast erlaubt sich, jedes zusammengesetzte Adjektiv zu steigem.
Sprachl. Untersuchungen zu Theophrasts botan. Schriften. 55
auch wenn eigentlich nur der erste Teil der Zusammensetzung
dem Sinne nach es zuliefii). So finden sich u. a. an Kom-
parativen und Superlativen :
1. Zusammensetzungen rait d- und buc-: dTrcuKOTepoc
ni 9, 3; dbiapep6T€poc I 10, 5; dxpoucTepoc 11, 5; dvoWTcpov
13, 3; dKaiTVOTaToc V9, 5; docjnoTepoc VI 6, 3; drujvoTepoc
VIII 1,3; dcpopujT€poc C. III 14, 6; dcriTTTOTaToc C. IV 16, 2;
diTvcucTOTaTOC C. V 12, 7; dKivriTOTcpoc C. V 14, 3; buc^iipavTO-
Tepoc VI 3, 3; bucKaTepTacr^TaToc C. I 14, 4.
2. Zusaramensetzungen mit Adverbien: euGeujpriTOTepai
11,1; euujbecTepoc III 9, 2; euKTeavujTepoc 9, 3; euTrXriOecTepoc
IV 11,4; eucapKOTepoc IV 11, 4; euTieXeKriTOTepoc, euTopvoTepoc
V 6, 4; euEoubTepoc V 6, 4; euxuX6Tepoc VII 6, 4; C. VI 10, 8;
eupXacT^Tepa C. I 14,4; euKapTT^Tepoc C. III 14,7; euIiuoTepoc
C. IV 4, 10; euOepjLiavT^Tepoc, euKaTepTacT^Tepoc C. IV 7, 3;
euTTVoucTepoc C. IV 13, 2; euTpoqpuJTepoc C. V 7, 2; euTTaOecre-
poc C.V14, 1,7 u.a. 0.; eui|;ux6Tepoc 14, 1; euTTr|KT6Tepoc 14, 3;
euKivriT^Tepoc 14, 4; euauEecTaToc C. VI 7,5; dvpiKapTT^Tepoc
V 1, 3; C. I 17, 9; dipiKapTT^TaTOC C. I 22, 4; TTpujicjropiijTepoc
VIII 1, 3; TTpuiipXacT^Tepoc C. II 11, 7; Trpu/iKapTTOTepoc C. II
11, 7; V9, 2.
3. Zusammensetzungen mit Adjektiven: paOuppiWTepoc
I 6, 2; pa0uppi2:6TaToc VII 2, 7; ppaxupuuTaTOC C. II 11, 7;
dTTiTToXaioppiWTepoc 115, 1; eu6uppiZ!6Tepoc III 5, 5; KaXXi-
KapTT6T€poc C. I 17, 10; XeioqpXoi^Tepoc C. V 7, 2; XeTTToq)uXX6-
Tepoc III 9, 5; VI2, 6; XeTTTOxuX6Tepoc C.VI 16, 5; XeuK0KauX6-
*) Man muB dabei aber immer bedenken, dafi der Grieche solche
Worier als einen Begriff betra<*htete, weil sie auch grammatisch ein
Wort bildeten ; bei Formen wie |LiiKp6KapTroc lassen sich die Bestandteile
nicht einfach im Satzgefiige auseinandernehmen. Mit dieser Bemerkung
wili ich vorbeugen dem, daB man die Theophrasteischen Bildungen
auf gleiche Stufe stellt mit solchen, wie sie unser heutiges Zeitungs-
deutsch oft aufweist (man denke an 'engbegrenzterer, schongelegenster,
feinschmeckenderer* usw.). Auch in unserer Sprache ertrftgt man solche
Steigerungen nur, wenn eben die Zusammensetzung als ein gram-
matisches Wort empfunden wird, d. h. wenn sie allgemein iibliches
Sprachgut geworden ist. Wie sich dabei allerdings leicht die Grenzen
verwischen, zeigt Goethes *die reingewolbteste Stirne', Dichtung und
Wahrheit II, 6. B.
56 Ludwig Hindenlang,
T€poc Vn 4, 6; jLiaKpopiurrepoc C. II 11, 1; imaKpoppiIoTaToc
I 6, 2; )Li€TaXoq)uXX6T€poc YII 4,4; ^iKpoorepnoT^poc VII13,5;
HiKpoTTuprivoT^poc C. 1 16, 2; ^iKpOKapTTOT^poc C. ni 10,2; fiovo-
KauX6T€poc IV 6, 8; )Liovoppi2!6TaToc VU 2, 7; EnpoKapiroTtpoc
C. n 8, 1; 6Xitoctt€p^6t€poc VII 4, 4; oXiTOTpoqxirr^poc C.YI
16, 5; 6XiToubp6TaToc VI 7, 6; TraxuKauXoT^poc VI 2, 6; Ttaxu-
KaXa|iU)T€poc VIII 9, 3; TrXaTuq)uXX6T€poc C. II 16, 7; Y 7,2;
VI 18, 4; ttoXukXu)v6t€POC VI 2, 6; TToXuKapTT6T€poc VII 4,6;
TroXuKauX6T€poc 2,9; TroXuxoucT€poc VIII 3, 4 ; TToXuKaXajiujTepoc
VIII 9, 3; TToXuppiZ;6T€poc VIII 9, 3; TToXuKapTT^TaToc VII 3, 3;
4, 10 usw.; TTUKVoq)uXX6T€poc in 18, 8; TTUKvoq)0aX^6T€poc V
4, 1 ; CKXTipoq)uXX6T€poc III 9, 2; TaxupXacr^T^poc') C. IV 1,3;
q)iXu5p6T€poc Vn 5, 1.
4. Zusaramensetzung mit Verbalstamnien: TaEi^uXXo-
T€poc in 18, 8.
Komparativ ohne f| bei folgender Vergleichung ware
II 5, 2 Tr€UKriv 5€ tic l(pr\ \idlijj Tf|V {iilay Ix^iv dKTdmiX^v an-
zunehmen. Doch da dieser Gebrauch nicht hinreichend be-
legt ist, wird man f\ einsetzen, das nach Bretzl auch B hat
(in der Stelle bei Plat Apol. 17 D Itt^ t^TOvujc ttX^iuj tpbo^ri-
KOVTa, die analog ware, wird jetzt nach dem Clarkianus und
den Hermogenesscholien das TrX^iuj von den Herausgebern
gestrichen).
Superlativ statt des Komparativs: III 5, 2 TpiTov
dTTipdXX€Tai (Td b^vbpa) ^XacTouc dXaxicrac i\^ipac tujv TTp6T€pov.
Wimmer sagt dazu: *Vitium subesse videtur*. Jedenfalls nahm
er an dem Superlativ AnstoB, doch finden sich auch sonst
*) C. IV 1, 3 hat Wimmer aus dfer Handschrift U die Worte ein-
gefugt: bV 6 xai rd eOiraO^CTepa ^it^tci TaxupXacrdTcpa Kai d\ia t6
K0iv6v aOToic djcrrep ^cpov eic t6 iraOeiv. Die anderen Handschriften
haben nur eOTraO^crepov eic t6 iraBeiv. Wimmer hat auf eine Heilong
verzichtet. Dafi die Stelle verdorben ist, beweist die LQcke in den
anderen Handschriften. Vorausgeht 9avep6v dic oCik tcxOoc dXX' dcOe-
veiac ^dXXov f\ Taxu^XacTia. Ich mochte dann, indem ich C. I 10, 2
Ivxa bi bi' dce^veiav eOpXacrf^ d}ctrep Td iroid)br| Kal ^ir^reia vergleiche,
80 fortfahren : bi' 8 Kal Td dirdTeia eOiraO^CTepa dvTa | Taxu^XacrdTepa
Kul d^ia Koiv6v ainoxc Ulicrrep ^Tepdv ti e(c t6 iraeetv (^epov nftmlich
als der B&ume, vgl. § 3 t6 crr^piuia fii^ ^dvov Ix^iv bOvaiiiv toO iroietv,
dXXd Kui ToO irdcxeiv).
Sprachl. Untersuchungen zu Theophrasts hotan. Schriften. 57
solche Falle (vgl. Kiihner-Gerth I S. 23), so der bekannte Thuk.
I, 10 Tr|v CTpaieiav dKeivnv imeTicTriv ttvecGai tiIiv 7Tp6 auTflc.
Zugaben: Zur Formenlehre. .
Adjektive zweier Endungen sind bei Theophrast, wie
iiblich, alle zusammengesetzten wie eubioboc I 7, 1; II 5, 2;
fvbn^oc III 5, 4; dTTapdpXacTOC I 6, 5; (dagegen TrapapXacTriTiKai
Ktihner-Blass I S. 538c.a); TrapaTrXdTioc IV 12, 2 usw.; vauTrr|-
Tnci^oc IV 5, 5; ungewohnlicher sind popeioc C. II, 1, 2; boxoc
C. II 4, 11; dpociMOC C. HI 2, 2»); piaioc C. V 16, 1, so auch
bei Plat. und Aristot., sonst auch dreier; ebenso xpovioc bei
Theophr. nur zweier, z. B. C. IV 1, 9, so auch bei Aristot.^).
Zweierund dreier Endungen werden gebraucht: xPHCiMOC
meist dreier wie VI 2 6; dagegen V 7, 5 eic TroTa xPHCiMoc
f] v\r] ^CTiv, offenbar wegen des Hiats; auro^aToc dreier
II 1, 1, 2; zweier III 1, 4 usw.; d9p6oc dreier z. B. VIII 3, 3,
so immer bei Aristot. zweier III 5, 2^); dpTOC dreier z. B. C.
in 15, 3; zweier C. V. 14, 5; TrXdTioc^) zweier C. III 6, 4, wo in
beiden "VVimmerschen Ausgaben falsch steht: ai Te Tdp TrXdTioi
Tdcppoi biexd|ievoi, bei Aristot. stets dreier Endungen; Trpuuibc
dreier z. B. C. III 15, 1; zweier III 4, 3; C. L 17, 3; an letzter
Stelle auch dipioc*) zweier Endungen, anders z. B. C. 1 17, 3;
!bioc*) einmal zweier Endungen 11 6, 1 ibioc f] q)UTeia (wohl des
Hiats wegen, doch ware er durch die zu erganzende Kopula zu
entschuldigen gewesen)^). Endlich ftige ich hinzu von der
3. Deklination cuvoEuc (f) ()\la cuvoEuc I 6, 8), das den Adjek-
tiven bei Kiihner-Blass I S. 549 anzureihen ist.
Komparativ: C. V 6, 5 bietet U TiTVOvrai ciKUOi Kai
*; So auch bei Soph. Antig. 569, wo indes eine der besten Hand-
schriften dpibciiiiai hat; vielleicht so zu schreiben, da die Form
dpuic(|iii sich auch in den Oxyrynchos-Papyri findet; vgl. Croenert
Memoria Graeca Herculanensis, p. 182.
■) Vgl. Fr. Reisch, De Adiect. Graec. in -loc motionis etc. (Diss.
Bonn 1907) p. 47. iO. 37. 29.
*) So auch fr. 111 2, 12 wegen der Hiatvermeidung d6p6oc f\ bOvaimic.
*) Dieser Gebrauch findet sich auf attischen und magnetischen
Inschriften nach Meisterhans und Schweizer nicht, dagegen auf per-
gamenischen (Nachmanson, Gramm. der perg. Inschr. § 65). Von den
<eren Prosaikern hat ihn nicht nur Plat. Protag. 349 C, wie Kiihner-
Blass I, S. 537 und danach Gr5nert a. a. 0. S. 185 angibt, sondern auch
Aristot. 5fter, besonders in der Rhetorik, s. den Index von Bonitz.
58 Ludwig Hindenlang,
7rpu)iT€poi, was Wimmer annimmt, doch ist diese Porm im-
gebrauchlich; entweder schreibe man TrptuiaiTepoi (so C. 1 10,5)
oder besser irpujiTepoV' (als Koraparativ von Trpiui, so bei
Hippokr. und Thuk.).
Von Adverbien des Komparativsauf -u)c habeichb^
merkt: ccpobpoTCpujc C. V 9, 13; 10, 1; ^iaXaKOTepujc C. 11120,9;
oiK€iOTepujc C. VI 16, 1 (vgl. Dittenberger Hermes 1897 XXXII
S. 36 f.).
Zur Kasuslehre.
Akkusativ. An Stelle des Adverbs: iiblich bei fi€TdXa,
so ^€YdXa cufipdXX€Tai 11 5, 1 usw. ; ferner dXixa ^CTaPoXriv
Xa^pdveiv H 2, 7 ; 6 iTupfiv ^Kdcruj TrpocTreqpuKev ouk fibnXa 1 11,6.
Sehr haufig sind adverbiale Akkusative wie cubev
II 2, 12 usw., t6 8Xov usw.; 6 KapTioc exujv Tiupnvac t6 fiev
im TTdv 6uo III 18, 12.
Akk. der Beziehung, fast immer so bei allgememeii
Begriffen wie rrjv qpiiciv, Tr|v SijJiv, Tf|v ^iopqpriv, t6 ^ettBoc,
Tf|v xpooiv, wie & Kai IuIoXict' fiv tic dhrpia Tr|v qpuciv €ittoi1U
2, 1; Tr|v bk xpooiv x^o^pov III 17, 3; ^|iq)€pr|c Tf|v nopW
18, 13; Tr|v €uujbiav ouk drfuc TTp6c ^K€ivnv C. VI 18, 4; ublicli
auch bei 8^oioc, so 8)lioiov rrjv TruKVOTriTa Kai Tfiv icxuv III 12,1;
Tr|v xpo«v Kai t6 Tidxoc 6fioiov 13, 1 usw. ; beim Ptissiv s^B.
7T€piK0TT€ic Tf|v GaXiav n 2, 12; KaTaK07TT6|i€vov Tdc pdpbouc
in 15, 1. Zur Bezeichnung eines Teils vom Ganzen auch in
Stellen wie 6ok€i 6' f) dvbpdxXri rd \xky fivu) qpuXXoPoX€iv I 9, 3;
6 b^ KauX6c Td Kdruj X€7tt6t€poc IV 9, 2; biKaiouc €ivai toi
7Tp6c dXXnXouc IX 4, 5; xPHCi^oc b' outoc t6 HuXov IX 5, 1.
Figura etymologica: auToO bk toutou rdx' dv tic
d7T0pric€i€ Koivriv Tiva dTTopiav C. I 16, 10; 7T€7Taiv€c0ai ttjv
7T€7TaVClV C. II 8, 2.
Akk. nach Verben: TTap€Kpaiv€iv t6 ^€i0pov 1111,5,
sonst meist der Gen.; der Akk. Aesch. Choeph. 645 und
neben dem Gen. ein paarmal bei Aristot
u7T€paip€iv rein lokal: t6 u7T€paipov t6 ubujp IV 8, 10,
ahnUch C. V 14, 9 q)0€ip€i Tdp Kai t6 crdci^ov (ubuip), idv
imcpaipr) t6 ^cycOoc toO b€vbpou; diese Verbindung auch Aristot
Polit 1266 b 11.
Sprachl. Untersuchungen zu Theophrasts botan. Schriften. 59
dcpiKveicGai Tf|v b' 6c|lxi^v (eivai) TroXXriv, ujct' diro mKpoO
TToXuv ^9iKveTc0ai tottov IX 6, 2, so auch bei Pind. und Hdt.,
sonst bei Theophr. mit Genetiv, wie C. I, 16, 6 usw.; der Akk.
dient hier mehr zur Bezeichnung des sich Erstreckens tiber,
wabrend der Gen. das bloBe Erreichen ausdrtickt.
Zugabe: Yerderbt ist C. V 3, 7 oub' 6)Lioiujc 0au|LiacT6v
^ict T€ t6 TToXXdKic TiTV€c0ai Kai 6id t6 rrjv airiav oi€C0ai.
Zwar kann bei oi€C0ai raanchmal der Inf. auch fehlen, wo
er sich von selbst erganzen laBt; hier vermiBt man aber
ein Wort wie eibevai (so schreibt die Heinsiana). Aber die
beiden Infinitive nebeneinander waren hart, daher wird man
Wimmers Vermutung q)aivec0ai in den Text aufnehmen.
Genetiv Eine besondere Vorliebe hat Theophrast fiir
den Gen. partit., der immer nach Superiativen, Pronomina usw.
steht, z. B. Evia Ttliv 6oKouvTa)v II 3, 3; 7Tp6c dXXa tujv ?ptujv
V 7, 5; Kai ^repa tOjv 0r|piujv IV 3, 5; 7Tp6c rd TToXuTeXfi tuiv
?pTtuv IV 1, 2 usw.; oft auch bei koilektivem Sing. wie f)
0r|X€ia TTic TT€UKr|C III 9, 3; ttic be T€p|Liiv0ou t6 }xiy/ 15, 3 (so
immer bei den einzelnen eibn der Pflanzen); toO cpuKouc t6
jiev IV 6, 2; cirou dXXo oub^v 8, 13; Tfic uXnc 4KdcTr| V 7, 1.
Gen. partit ohne vorhergehendes Adjektiv oder Pronomen
(Kiihner-Gerth I S. 355): iav cpdTr) toiv cpuXXujv III 10, 2;
dies iiblich, anders Ivioi bk KeXeuouci tiIiv uTToppiZlujv uiTopdXXeiv
II 5, 3; Tuiv dXuiv cu^TTapapdXXouci II 6, 3 (vgl. II. A 214: iTdcce
b'dX6c); dmpdXXouci Tfjc ff\c IX 3, 2.
Genetiv bei Zeitbestimmungen wie toO iiieTOTTUipou I 9,
6 usw.; so auch C. I 13, 11 aufzufassen: iuaXaKoO Kai uTpoO
ToO depoc Kai euKpdTou (denn an dieser Stelle handelt es sich
um die klimatische Verschiedenheit der einzelnen Jahreszeiten,
nicht etwa der einzelnen Gegenden).
Gen. possessivus, C.VI7, 2 — 3 dXXdTouTou(i.e. Athlio-
Kpirou) ^^v uTT^p TTXeiovujv Tcujc 6 Xotoc, tuiv b' dXXujv f] u7t6 toO
0ep>xoO TTeipic TiTvojievTi ^KKpivei (Gen. desgeistigenEigentums).
Ahnlich wie ^v 0r|Paic Tfjc 'EXXdboc ist IV 7, 1 anzu-
sehen : rfic b' *Epu0pdc KaXou)LievTic 4v Tr| *Apapiqi.
Gen. bei Verben: dTToXaupdveiv (seltener bei den Atti-
kern): 6ttujc dTToXdpri tic Tf^c OepfiOTriToc C IV 7, 3, hier wegen
60 Ludwig Hindenlangj
des folgenden xfic GepinoniToc Tr\c ano toO ct^poc, um das
doppelte diro zu vermeiden. — xopTo^ieiv mit Gen., auch bei
Spateren: xopTCtcOevTa TTupoiv C. IV 9, 1.
Dativ: Dativ bei Zeitbestimmung ist zu beachten VII
1, 3 irdci bk CTreipeTtti toic dpOTOic Td ^mcTTopa.
Dat. causae: fast wio Dat loci lY 7, 3 bevbpucpi' ana
t6 |Liev xpw^ina f x^vTa fijjioiov KepaTi podc, toic b^ dloic Tpaxeo. —
Als Dat. causae ist aufzufassen III 9, 2 dpOoTepov f) Ibaia
(TreuKn) Kai irpoc toutoic irirrujbecTepov 6Xujc t6 bevbpov, ^ieXav-
Tepqi bk TTiTTT) Kai yXuKUTepcf Kai XeiTTOTepa Kal euuibeaepcf,
8Tav fj uj|Liri.
Dat. des Standpunkts ublich bei qpavepov icn vrie
rV^ 8, 7 cuvTpivpavTi cpavepov icix t6 cuvecrpaiLi^evov; sonst
finden wir noch : a) rein ortlich, bez. konkret KdXajLioc TiTveiai
uTTeppdXXovTi t6v Aipavov luieTa^u toO Te Aipdvou IX 7, 1 ; Im
d£ dirocTdceujc f) iTXnciov dXGoOciv euocimoTepa C. VI 17, 1; auTn
6' lcn T^uKeia Ttvojievoic IV 4, 10 ; b) vom geistigen Stand-
punkt aus: inei Ka9' ^KacTOv XajuiPdvovTi tuiv CTTepMOTUJV f\ tuiv
TTepiexovTUJV ibiav dpxt^v ?x^i 1 11, 5; toOto Tdp e\r] tuuv ^i^v olov
TTepac, TU)v b' dpxT^ ^ieTapaivouciv ^k tuiv auToq)UUiv eic Td b\a
T^xviic C. III 1, 1 ; iy toutoic oOG' ai auTai buvdjLieic out' icai
TTdvTUJv euGuc dTT6 tujv ()il\jjy dpxo^idvoic C. VI 13, 1.
Dat. statt utt6 mit Gen. : TaOTa ^cOieTai tijj Tepribovi
V 4, 4; dTTei Kai 'EfiTTeboKXeT Trp6c toTc dfXXoic Kai toOt' drroTTOv
6TTep Kai iv ^T^poic eipriTai C. I 22, 2.
Dat bei Verben. Bemerkenswert bei biaipeiv statt eic
Ti; es ist dies zu verstehen *mit Hilfe eines Begriffes teilen',
vgl. III 9, 2 ; doiKaci 6' dTTep outoi biaipoOov dvojiaciv ibioic,
ol dfXXoi biaipeiv tui dfppevi Kai 0r|Xei ; aus dem entsprechenden
dvo^aciv erhellt deutUch die grammatische Auffassung dieses
Dativs. So noch Td TTXeTcra biaipoOciv dpprivi Kai OnXei DI 9, 1 ;
IV 11, 13; biaipeT^ov fjii^poic Kai dhrpioic C. I 16, 13. Auch
beim Substantiv biaipecic : iLieTicTT] biaipectc toTc ^jLi^poic Koi
dTpioic C. II 3, 6 (Aristot. hat immer eic).
Auffallig ist der doppelte Dativ nach xP^cOai IV 8, 4
XpuiVTai TaTc ^iZaic ou ^ovov tui Kdeiv (statt etc t6 Kdeiv), dXXd
Kai Tui CKeun [dfXXa] iroieTv; gleich darauf §6: xp^vxai Trpoc
Sprachl. Untersuchungen zu Theophrasts botan. Schriften. 61
Ta TuvaiKeia auroTc Vielleicht als Dat modi zu fassen, oder
mit Prof. Keil jliovov <iv> toi zu schreiben.
Zugabe: C. IV 3, 7 dXXa fap TaOia p^v 6^oiOTriTd Tiva
?Xti- Td b' Tbia Ka8' ^KacTOV t^voc auTd Ka9' 4auTd XeTOuav,
^TTi TiXdov {iryviov be toic tujv bevbpujv Kai irpoc airrd Kai irpdc
Td aXXa GeujpoOciv. Der Uativ toTc hat keine Beziehung.
Schneider anderte : Tipoc toTc toiv bevbpujv KapiroTc und inter-
pretierte: *Haec quidem ostendunt similitudinem aliquam in
imiversum esse horum seminum oleraceorum, si praeter ar-
borum fructus et inter se et cum ceteris comparantur*. Doch
ist diese Interpretation sehr schwierig; denn der Satz ^riTeov
— OeujpoOciv miiBte sich unmittelbar an 6|noi6TriTa ix^x an-
schlieBen. Im Auctuarium lect. var. wiU Schneider schreiben :
im ttXcov firiTeov • dv bi toTc tu)V b^vbpujv GeujpoOci 'Tum vero
subiungo superiora ita scripta : touc bi xP^vouc bf\\ov 8ti Kai
Tdc dKjLidc XriTrrdov'. Auch diese Konstruktion ist gesucht; der
Satz Touc — XriTrreov ist noch weiter entfemt Ich mochte
lesen: ^riTdov bi toTc rd tuiv bdvbpujv — OeujpoOci. 'Exponen-
dum est eis, qui arborem per se considerant et cum ceteris
comparanf. AuBerdem will Prof. Keil noch andem: & (fur
Td) b' ~ X^TOuciv, ^TTi TrXeov ^riT^ov [bk] toTc usw.
Artikel und Pronomen.
Ungemein haufig ist der substantivierende Gebrauch des
Artikels, wie t6 Kard Tflc I 6, 9; Td TTpoc Tf|v KapTTOTOKiav I
2, 1; dv ToTc Trepi Tdc ()ilac 1 1, 2; t6 if\c KaXou^ievric Kdxpuoc
III 5, 5; t6 Trp6c tuj Trdxei I 8,3. In diesen beiden letzten
Fallen dient der Artikel nur dazu, eine Erscheinung aJs solche
zu kennzeichnen; ebenso t6 tuiv ^iMv, t6 tuiv Gepiiiuiv I 7, 3;
Kard t6 Trp6c tui liicxiu III 10, 5; t6 tuiv Tpixujbuiv, t6 ttic
TrapapXacrriceujc IV 9, 3 usw. — Sehr oft ist aber ein Sub-
stantiv zu erganzen wie Td Ttic cuktic (sc. cpuXXa) I 10, 5; rd
4v ^ectjj Tuiv dpuiv (sc. dvOri) I 10, 10 usw. Auffallig ist der
Artikel IV 10, 1 6 Tdp TrpocaTopeuouci X^inva, toOto TrXeiuj
t6 Ka0' ubaToc 4cti. Schneider andert: t6 ttX^ov Ka9' u6aToc.
Wimmer halt die TrXeiui, gesttitzt auf UM, fest. Doch wird die
Konstruktion zu gektinstelt: einmal ist der Artikel vor KaO'
62 Ludwig Hindenlang,
ubaToc auffallig, iind der Plural TrXeiui ist fast unertragliclL
Da nach Bretzl auch B irXeTov bietet, so wird man dies in den
Text aufnehmen^).
Artikel beim Pradikat: C. III 3, 2 TaOia \iiv icwc
dqpopKoiT' 6 cpdcKUiV Tf|v |ieTOTru)pivf)v eivai Trjv PcXtiuj toic
bexo|ievoic Xexujv. Hier laufen aber zwei Konstniktionen in-
einander, denn streng logisch muBte es heiJJen: 6 <pdcKiuv
if\v |LieTOTru)pivr|v eivai peXTiuj, Tf|v peXTiuj toTc bexoiiievoic Xetuiv.
Sehr ausgedehnt ist die pradikative Stellung von Ad-
jektiven : immer bei Jx^iv? qpepeiv, so Ixo^ci bi Kai tuiv fin
liovoppKuiv fvia Tf|v iK toO ^icov iiieTicTTiv Kai KUTd pdOouc
I 6, 3; f] b^ dXda kui 6 kottvoc Kai Tdc KOiXoTHTac (biac lxQ\i(\
Tdc dv ToTc creX^x^ci I 8, 6; bia t6 cpavepdc Ix^iv Tdc aiTiac
II 3, 3 ; Tf|v bk TXuKUTTiTa (biav Ix^x II 6, 7 ; tov bi Kapirov
dppujTOV Ix^i III 4, 6 usw. usw.; so auch bei Zahlen ouxi^v
t6 CTeXexoc ?xovTec II 6, 10; qpepei — dTrupiivov t6v Kapnov
II 6, 4; Tov KapTTOv oicei TrXeiuj II 7, 2; tov kuivov ^XdTTuj (pepeiv
III 9, 5; cpepei t6v KapTr6v |iei2[uj III 12, 5 usw. usw. — Fuge
hinzu: Td bk cpurd Xainpdveiv KeXeuouci ujc KdXXicTa 115,1;
TpiTov t6v veov UTiocpaivei III 12, 4; dTTicTTdTai TrXeiuj t6v dirov
C. II 9, 12; Taxeiav dTTobibujci Tfiv TeXeiujciv C. lY 1, 1 usw.
Als Substantiva ohne Artikel finden sich allge-
meine Teile der Pflanzen wie Kaprrdc, ^iZ[a, qpuXXa, qpXe^ec,
ivec, £uXov, cdp£, |ir|Tpa, cpXoioc usw. ; wie tiblich, KoUektiva
wie l(ba I 6, 5; TerpdTToba I 1, 3; usw., Jahreszeiten wie x^i^ujv
IX 2, 4; rpoTTai I 10, 1, auch einzelne Pflanzennamen sehr
oft: qpuerai bk. KdXajioc II 2, 1 usw. usw. Ausgelassen pflegt
auch der Artikel zu werden bei Begriffen wie ^ieTeOoc, uipoc,
|iiKp6TTic, icxuc, cpOicic, OdvuToc, auavcic, Tflpctc, Giicaupicfioc (eic
0ncaupic)i6v Yin 11, 3; TTp6c 0r|caupiC|Li6v C. IV 15, 3). Wechsel
haben wir z. B. VIII 11,1 tiuv CTrepjLidTujv oux f\ auTf| buva^ic
eic Tfiv pXdcTrjciv Kai eic 0r|caupiC|i6v.
Auch bei Landemamen kann der Artikel nach Pra-
positionen fehlen (s. Schmidt Attic. IV, 64), so dv AiTUTmp
*) Nachgestellt scheint der Artikel: ATrdvTiuv b' olviijbeic Kal
ToOc ^v tgOtu) Tijj T^v€i e€T^ov I 12, 1. Schneider stellt um : ATrdvTiuv
hi. Kal ToOc o(vdjb€ic; doch ist die Stelle verderbt
Sprachl. Untersuchungen zu Theophrasts botan. Schriften. 63
I 6, 11; iv 'Kpnxri II 2, 2; iv «oiviKr) 6, 2; dv Kupnvri HI 1, 6;
Tiepi KiXiKiav koi Zupiav III 2, 6; ilc 'ApKabiac 9, 2; ^k MaKeboviac
9, 6; TTepi AaKebai|Liova, Trepi^HXeiav 16, 3; dv *lujvi(ji IV 2 4;
daneben ebenso haufig der Artikel, so iv t^ Aipur) IV 3, 2; dv Tr|
Kuprivaiqi 3, 3 ; ^k ttic EXXdboc 4, 1 ; dfvuj Tflc Zupiac 4, 1 usw.
Pronomina. outoc wird epanaleptisch gebraucht: toi
|i^v Tctp ^€pi ?KacTov Ix^i tov Trupnva (^KacTov pradikativ s.
Kiihner-Gerth I S. 634) t6 capKuibec toOto t6 uTp6v I 11, 6;
t6 \if\ Trpoc6€x6^evov if)jLiepujciv toOto fiTpiov Trj cpucei III 2, 2; ^
irreXea (sc. qpepei) t6v Te p6Tpuv Kai t6 GuXaKiubec toOto UI 7, 3;
ebenso qpueTai Tot dTroXiGoujLieva TaOTa oiov GOjiia IV 7, 1.
Pleonastisch wird outoc raanchmal bei 6 auT6c hinzu-
gefugt, so TauT6v b^ toOto Kai im t^c diTiou Tivk ttoioOci
II 7, 7; f| 6' ^TTOjLippia toOto 7TOieiTauT6 III 1, 5; iv TauTUJ toutiu
irepi Ti^iv dXdTriv III 7, 2; femer TaOTa Tdp Td ToiaOTa TUTXCtvei
TT€6eivd fidXXov III 2, 5. Hier und da bezieht sich outoc auch
auf das Folgende (Kiihner-Gerth I S. 658 f.), so biaqpepeiv bi 5oKei
Tpia TaOTa 8 Te TrdTTupoc IV 8, 2; biaqpepei bi KpiGrj Kai toutu;
Tujv TTupuiv • n ^i^v Tdp CToixeiui6r|c, 6 bi TTupoc dcToixoc VIII 4, 2.
Tic wird oft uberfliissigerweise hinzugesetzt, um den
Aussagen eine subjektive Einschrankung zu geben, so 6
^ev Tic ^K TTdvTUJv (dcTiv) I 2, 7 ; r\ |Liev auT6;iaT0C (Tevecic)
TTpuiTTi Tic 66Eaiev II 1, 1; TTapaTrXriciov f| Kai TauT6 ti VIII 8, 6;
5ei Kai euxuX6v Tiva eivai C. I 4, 1 ; jaavri tic ouca C. II 4, 3.
Dieser Gebrauch wird mit Vorliebe von den Attizisten gepflegt
(s. Schmidt a. a. 0. 1, 136 f.). — tic f ehlt, wo es dem Sinne nach
zu stehen hatte, so wie in alter und in Gesetzessprache C. III 8, 4
iav \xr\ cuvexiuc dTTobibuj Ppexeiv dpEdinevoc; VIII 1, 6 8Tav Kai
Xujpa Kai df|p biacpeprj Kai TTpujiaiTepov f| dipiaiTepov dp6cr) Kai Td
iTTiTiTvdjLieva dvdjiioia TUTxdvr), woWimmer dp6cr)c schreiben will.
TToToc mit Artikel (s. Kiihner-Gerth I S. 626): z. B. Td
TTOia |i€pri 11,1; toTc TToioic XriTTTeov C. 1 10, 7 ; TTpoceTi t6 ttoTov
t6 amov (hier beim Pradikatsnomen) C. I 16, 8.
Attraktion beim Relativpronomen: iv toTc \iiv 5ev«
5poic ouK ?CTiv ovbiv iliv icjLiev I 10, 6 usw., besonders be-
liebtbei ^Xikoc: i^ f]paKXeujTiKf| cpuei t6 poTpuuubec ^XiKov CKU)Xr|H
eu|ieT€9Tic III 5, 5; t6 bi juieTeOoc f|XiKOV Kua^oc III 13, 3; t6
64 Ludwig Hindenlang,
bevbpov . . . fjXiKov ^oa III 18, 13; t6 ^ereGoc fjXiKOv dmoc
IV 2, 5 ; Trdxoc ttic {)\lr]c fiXiKov Kapiroc IV 6, 3 ; bevbpa TretpuKfvcn
^etaXa fjXiKa TrXdxavoi Kai aiTeipoi IV 7, 4; voUi^e Assimilation
Tov bk KapiTOv cpdpei 4v Xopoic f^XiKov q^oKov III 17, 2. Doch
unterbleibt sie auch manehmal, so 6 8tkoc f^XiKov jifiXov IV
10, 3; ^dxec eiciv 4k irXaTiuiv ^eXaivai t6 ^eTeOoc f|XiKoc Kiia^oc
in 17, 6 usw.
AUgemein iiblich ist sie bei 6cov, z. B. t6 (iiov cuXX^t^v
8cov KOTXnv IX 6, 2.
Fehlendes Demonstrativum vor Relativum beachte
n 5, 1 Td 6^ cpuTd Xa^pdveiv KeXeuouciv d)C KdXXicra m &
6^oiac v\c eic nv ^lXXeic cpuTeueiv.
B. Verba.
I. Indikativ.
Den sog. gnomischen Aorist haben wir : aurr] Tdp tvmvov
?X€i t6v Kap7T6v, ujc9' 8cov 6 f^Xioc dTT^XOr), Taxu TrporjXXoiwce
C. I 17, 1 (es ware wohl denkbar, daB Theophrast sich hier
auf ein von ihm angestelltes Experiment bezoge); TroXXdxic
uTTepKapTTrjcavTa Td 6evbpa dq)audv6n Kai jLidXiCTa toOG* al d|LiTT€Xoi
TTdcxouciv (man beachte hier, da6 iToXXdKic dabeisteht)^) C. II
11, 2; TTdXiv 8Tav ^i^XXujci CTTeipeiv, uTTrjpocav C. III 20, 8; f| 54
ToO TTveujjiaTOC cpopd, Ka0' 6v fiv T^vriTai tottov, dTTexXucev olov
TTOTa^oc Tic ^ueic, dJcrrep ^v toTc Xoijioic, ivioTe 6' ouTtuc eic
dKpiP^c bifiXOev, ujCTe tiIiv im toO auToO KXrmaTOC 6q>6aX^uiv
ol nfev uTieTc, 01 bi TTeTniTOTec efciv • TToXXdKic bi — ^dv Xdpij
Tu^vd Td dKpa KXrmaTa, TaOTa dTTeKauce Kai dTT6 toutujv bia-
bibuici TTp6c Tdc {)\lac C. V 12, 10. Man beachte hier auch den
Wechsel.
Das Perfekt wird stets seinem eigentlichen Charakter
entsprechend, nie aoristisch gebraucht; so sehr verbreitet
djvo^acTai I 2, 5, wo andere Attiker meist das Prasens setzen
*) Prof. Reitzenstein weist darauf hin, daO in diesem Falle Seneca
gem sein gnomisches Perfekt gebraucht. sonst aber sehr selten. Mit
dem Tempus der Vergangenheit wird hier die Behauptung gewisser-
mafien als durch die Erfahrung bewiesen hingestellt.
Sprachl. Untersuchangen zu Theophrasts botan. Schriften. 65
iristot doch z. B. de part. anim. 669 b, 10 dvdivu)iov t6 koh
fbv iir' auTuiv Kai oux i&ciTcp 6 6pvic dbvo^aciai im tivoc y^vouc) ;
rcTpuTTTiTai III 16, 4 usw. usw. So, um dies hier gleich zu er-
w&hnen, auch Partizipia wie 4)iTr67TT]T6T€C I 8, 3; £Tru)5TiKuia
in 5, 5; cu|biTr€7TiXTi)i4vov 7, 5 usw.
Eine der koivtj eigentiimliche Erscheinung findet sich
in ausgedehntem MaBe bei Theophrast, die sog. Conjugatio
periphrastica, die Umschreibung mit eivat und Partizipium
(s. Schmidt a. a. 0. 1 117 f., III 112f., IV 157 usw.; tiber den
Gebrauch bei alteren Attikem s. Kruger, Griechische Sprach-
lehre 56, 3, 3). Bei Theophrast lernen wir auch die Entwicklung
dieser Eonstruktion kennen. In weit iiberwiegender Zahl steht
sie namlich dann, wenn das Partizipium als Bezeichnung einer
Eigenschaft einem Ad jektir parallel gesteilt wird. Erst aus
diesem beschrankten Gebrauch heraus scheint sich der andere
entwickelt zu haben. Thumbs Vermutung (Geschichte der grie-
chischen Sprache im Zeitalter des Heiienismns S. 152), die Conj.
periphr. sei schwerlich Latinismus, wird durch die Beobacb-
tungen bei Theophrast zur sicheren GewiBheit Einige Bei-
Bpiele: Travraxf^ fap pXacTrynKdv &Te kuI TravTaxfi 2Iujv I 1, 4;
Evia bk djCTTepei KdOuTpa Kat ^eta, rd bl ouk iv vbaix 5uvd)yi€va
lf\v I 4, 2; fcTt bi Td ^xiy bxola^ tA bi Tpio2Ia, tA bi iTXeiouc
IxovTO 8, 3; al bi CKoXiai Kai TrapaXXdTTOucat 8, 4; KapTn^iljT€poi
Tuiv dXXuiV Kai KapTTO(popoOvT€C II 6, 7; dXXai bi 6^oXoTOi»^€vat
KaJ d^qpaveic (sc. eicw) III 1, 5; Trdvra dvOoOvTa f| dvav0f] 2, 1;
dp96T€pa Kai ^aKp6T€pa Kai qpuXXov fx^^ca TTaxurepov f\ 'K>a{a,
Tiuv crpopiXurv 6 ixiv CTp6TTwX6c t€ Kai btaxdcKuiv, 6 bi xXuipoc
Kai fJTTov xocKUiv ni 9, 1; rd £uXa Trepi^nTpa Kai iv laxc
ipTaciaic CTp€cp6^€va 9, 2; Kui rd ji^v TToXuetbfi, rd bi \xxay
ibiav Ixovra IV 6, 2 ; t6 rpix^cpuXXov ou TTOttubec, dXX' ££u)Xpov
oub^ fxov KauX6v dXX' 6p06v ttujc 4v airrui 6, 3; fiTravTa ibibbi^a
Koi x^^ouc ?xovTa tXuk€Tc I V 8, 2 ; rd bi cxicrd Kai dcKaXujvta
Kai Taic 0€paTT€iatc btacp^povra VII 4, 7 ; solche Beispiele finden
sich in den Historien noch I 2, 6; 9, 4; 10, 6, 7; 11, 3, 4;
n8,4; ni2,l; 9,2,3,6; 10,1,3,5; 11,1,3; 12,1,3—5;
13,4,5,7; 14,2; 17,1,3; 18,4—6,8; 18,12; 15,5,6;
V2, 1,4; 3, 1; 4, 5; 5, 2; 6,7, 10; 7, 6; 8, 5, 8; 11, 11; V 2, 1;
XIV. 2. 5
66 Ludwig Hindenlang,
VI 2, 1, 5, 6; 4, 2, 5, 1; 6, 2, 4; Vn 4, 4; 12, 1; Vin2,9;
4, 2, 3 ; IX 2, 2 ; 4, 2 ; 5, 1 ; 6, 2 usw., ebenso in den Causae
haufig, z. B. C. VI 16, 8 noioc ^KdT€poc Kai ttoic fx^v. — Ter-
derbt ist 11 6, 9 t6 b' dvdcTima toO creXexouc, d<p' ou f\ cxiac
Kai TTevTdTTTixu • irpoc d(XXr|Xa bi rruic {cdio VTa (s. Winuner 1842,
5. 66). Denn Kai vor irevTdTrrixu gibt keinen Sinn, auch ist
dXXnXa ohne Beziehung. Es ist daher etne Lticke anzu-
nehmen. — Ich fiihre nun die wenigen Stellen vor, wo ohne
koordiniertes Adjektiv die Umschreibung mit Partizip ange-
wendet ist — davon gehen nattirlich Falle wie Kai ToOTa t' ^cn
Td 6p\lovTa IX 2, 4 ab, wo ja logisch Td dpxlovja eigentlich
Subjekt ist, daher immer bei solchen Partizipien der Artikel
steht (vgl. noch H 8, 4; C. I 12, 5; V 15, 3) — : toOto b' txov
dv 4auTtu cujiqpuTov uxpov Kai 0€p)Li6v I 11, 1 (ob nicht Ixos
durch die folgenden Neutren entstanden ist?, Ix^x iv ware
kein Hiat, s. oben S. 14 f.), allerdings ahnlich bei Ix^iv C.H
7, 2: Kai ^vioTe Td ^bf Ix^VTa, Td b' oOk Ixovra; aber auch
hier gehen im Satz vorher Konstruktionen mit eivai und
Adjektiv voraus, sodaB diese noch nachwirken konnten. — toOto
f^Kicra TiTv6)Lievov Kai fiKicra ttictiv Ixov dcTiv C. V 3, 4. — 6 hi
TpipoXoc auToc iv Tijj vbari veuujv eic Pu96v^IV 9, 1, vielleicht
in Anlehnung an das vorhergehende Partizip UTrepexei hi
ouG^v auToO TrXrjv aurd rd qpuXXa ujCTtep dTiiveovTa Kui
KpuTTTOVTa Tov TpipoXov. ddv uTreppdXXovTec luci 11 14, 1; uTrep-
pdXXujv wird aber fast wie ein Adjektiv = uTrepjieTeOiic be-
trachtet, vgl. C. V 8, 2 x^iMuuvec uTieppdXXovTec, so auch bei
Hypereides und Isokrates. — Td TiupeTa dfpicra dKTiupoOTai, Td
^K Tu)v ivubpuiv rdxiCTa dKTrupoujieva, wohl des Wechseis halber,
C.I 21, 7. — Kai T€vei Tivi bevbpujv ?viai Kard qpuciv auTOfidTuic
TiTvojjievai (sc. cpopai eiciv) C. V 11, 3. — Nicht dazu gehort Kal
TaOTa TTpoTep' dv tic TiGeiTO tuiv liiivjv a}ia bi Kai ^^Tv f\ CKi\\nc
uTT^p TOUTUJV oTov cuvexrjc ouca toTc TTpoTepov C. VI 3, 3, da hier
das Partizip attributiv zu CK^vpic steht — Man sieht, es sind
nur Ausnahmefalle, wenn ohne koordiniertes Adjektiv die Um-
schreibung verwendet wird, wahrend sie mit einem solchen
eine ganz gewohnliche Konstruktion fur Theophrast ist
Irrealis ohne dv haben wir auBer in den bekannten
Sprachl. Untersuchangen zu Theophrasts botan. Schriften. 73
ivT€pidivriv ?xov (icn) ^aXaKriv ujcie bi' 6Xou Kai KoiXaiveceai
Tctc f>apbouc m 13, 4; xd bfe Kai TreX^Knciv OTTo^evei Kai 6p9d
Kai irecovTa uTr6 TiveufiaToc i&cre TrdXiv cuvicracGai Kai Zfjv Kai
pXacTdveiv IV 16, 2.
4. Nach Ausdriicken der Beschaffenheit
a) bei vorausgehendem Demonstrativ. Nach outoc:
auTTi Tdp n biacpopd iiiae Tdc ^x^v euGuc cxi2!€c0ai 6 ; 6 dXXd bia-
(popd Tic auTri Tdav ^ilujv uicTe Tfjv jiev Tiva TOcauTT]v eivai 6,
10; cirdviov bi toOto Kai iv dXiToic dcTiv, ujcTe TTaXaiou)ievov
^eTapdXXeiv III 18, 7 ; Kai toOto iv dXiTOic ujct' eJc dXXo T€
)LieTaXXdTT€c9ai q^uTOv C. II 13, 3; fiXujc dv ttoXXoTc toOt' ?ctiv
uiCTe ppuiTd TiTvecGai C. V 12, 9; 8Xuic iv ttoXXoic toOt' Ictiv
ujcTe x^uJpd M^v dvTa ppujTd TiTvecGai C. VI 12, 9; nach iKeivoc:
dK€ivo cupPaivei Trepi Td bevbpa uicTe ^eTapXacrdveiv 11 4, 4;
inei iKeivo fi^oiov Iv Te toic CTrepjiaci Kai iv Toic li\)oxc d&CTe
. . . ^eTapdXXeiv C. II 13, 3; ^Keivo b' 6)ioiujc dv d^iqpoiv dcnv
ujcre Trjv qpuciv TiTvecGai C. IV 7, 7 ; ivioTe bi KaKeivo cu^paivei
uJae . . . dv€TK€iv C. V 1, 11; dKeiva dv tic dTriZinTriceie rrapd
toOtov ujcTe Kai t6 inroKei^evov dTTobibovai auTov C. VI 2, 1 ;
cpaiveTai bi KdKeivo cu^cpwveiv uiae (W, codd. i&cTTep) iy Toic
dreX^ci x^^oic {LidXXov eivai Tf|v euoc^iiav C. VI 16, 8; nach ourujc
stets, so f| Tdp lKq)ucic auTUJV oi/ruic liicTe eivai Td piv ^ktoc Td
V ivToc VI 6, 4 usw. Nur einmal steht nach outwc der Indikativ
bei i&ae: dvioTe outujc eic dKpipk bifiXBev, uicTe tujv im toO
auToO KXrj^aToc dqpOaX^div ol ^fev UTieic, oi bi TreTrriTfiTec elciv
C. V 12, 10; hier soll der dauemde wirkliche Zustand hervor-
gehoben werden (die ganze Stelle bezieht sich wahrscheinlich
wiederum auf ein Experiraent). Anders ist VII 4, 5 outujc
TrXaTUKttuXa TiTvovrai Tivec uicT' dviouc, cpaci, Kai Gupaic xPncOai,
wo qpaci ganz ohne jeden EinfluB auf die Konstruktion ein-
geschoben ist (s. K.-G. 11 S. 353, 1).
b) ouToc bez. outujc sind aus dera Zusamraenhang
herauszuhoren:
a. bei eivai rait Pradikat: al bi mia touc x^^o^c
cpavepai Trdciv iSiae \ii\ 6eic6ai Xotou I 12, 1; 8|lioioc*) Taic
^) MUller hat mit Unrecht auf die einzelnen Adjektiva so viel
Wert gelegt, wenn er sagt, dJcre folge auf q>avep6c, d^oioc; darauf
68 Ludwig Hindenlang,
eingeschrankt and weieht von der sonst im Attischen ublichen
kaum ab, so haben wir oft TrXfjv el tic Xijox H 2, 12; C. IV
5, 7 ; C. IV 6, 7 usw. ; weiter nooh biacp^pouo, ci nri tic Odn
I 11, 4; SiTou Td Kdpmiyia dKapna TiTvcTai, KaGdirep 6 cpoivi
Kai ei br\ tic Ko^iceie 11 2, 10; toOto b' cItic q^droi, dvaTrodvf|«a
IV 4, 12; diroTucpXoT TdXXa Iwa TrdvTa Kai irpoc touc dvBpumouc
ef Tic irpocpaiveiev IV 4, 13; oib' dcpidci qpuXXov oub' i\ nc
dcpdXoi Vn 2, 5; o6x ^«icra otKeia^t tic Xafipdvoi Vffl4,3;
oux fi|Lia KutcKCTai ef \xf\ — KaTaXdpoi C. I 11, 2; ei b^ ^n toOto
Tic eein, dXX' dKeivo T€ (pavep6v C. VI 11, 5. Bei Futurum im
Hauptsatz : et T€ tic dvdiraXiv t6 dTP*ov eic t6 fj^epov d^pdXXoi,
biaqpopdv ^iv Tiva Troirjcei C. I 6, 10.
rV. Infinitiv.
Den substantivierten Infinitiv wendet Theophrast in
allen Verhaltnissen an, in die auoh ein Substantiv treten kami.
Er tritt damit in die FuBstapfen von Thukydides und DemoS'
thenes, auch von Isokrates ^). Doch nirgends ist der Grebrauch
so ausgedehnt wie bei Theophrast. So findet sich in den
ersten drei Btichem der Historien: 16mal t6 mit Inf. (Nom.
oder Akk.), toO Imal (direxeiv toO l^ eivai III 1, 4) t«|i
26mal (besonders modal, kausal, nach biaqp^peiv usw. z. B.
Tuj XeTTTOcpuXXoTepa eivai biaqp^peiv III 9, 5 ; ftia bk Trp6c rd
filLiepa Tujv dTpiuiv dipiKapiria re Kai icxuc Kai TToXuKapTria tui
TTpoqpaiveiv III 2, 1), bid mit Akk. 17 mal (z. B. 6id t6 fiif| rrei*
pdcOai ^nb^va III 1, 1), elc 3mal (Kurd t£ ti?|v biaipeciv elc t6
TrXeiui Kai ^XdTTU) qp^peiv 11 4, 3 usw.), ^ixQ^ 2 mal, Trpo 5 mal,
Trp6c 4mal mit Dat und Akk. (toiv bi cuko^v ttp6c i^t
TrepiT^jiveiv Kai reqppav TrepiTrdrroua 11 7, 6; toOto jnfev ouv fiv
eTri Trpoc re t6 qpepeiv fifia Kai Trpoc t6 euKupTreiv 11 7, 7 usw.).
Nebensfitze sind dafiir umso sparlicher verwendet Wie weit
der Gebrauch geht, zeigt z. B. C. V 7, 3 oOk d^av t6 cu^Paivov
9aufiacT6v tlu re e(c t6 cuveTTuc ^era^dXXeiv Kai ?ti (W fiir iw)
Tiu 6pdv Kui dTTi T€ Tujv Ziujujv ToiauTac fieTupoXdc T^TVO^evac
(Inf. statt 8ti ^erapdXXei Kai 6puj^ev). Den bloBen Genetiv
^) Das Material fUr die SLlteren Klassiker hat zusammengestellt
Fr. Birklein in den Unters. zur gr. Synt. von Schanz III.
Sprachl. Untersuchungen zu Theophrasts botan. Schriften. 69
zur Bezeichnung des Zweckes (zuerst bei Thukydides s. Birk-
lein ni 1, S. 55), haben wir C. YI 11, 16 iTpoc ?via bk Kai
7Tap€|LipdXXoua ti toO TrfiHai koi cuXX^tciv, ohne daB jedoch,
wie im Attischen, der Inf. negiert ist. Manchmal steht der
substantivierte Infinitiv, wo man den einfachen erwartete,
so Vni 8, 1: eiXapriTtov cpaci t6 |li{ct€iv usw.^).
?CTi mit pass. Infin. : k6i€C0ai f|6u I 7, 3; III 12, 4; d^paia
Td^vecOai V 1, 1. Gebrauchlicher ist sonst der aktive Inf. —
JcTi = es ist moglich mit folgendem Inf. (s. Ktihner-Gerth n
S. 9f.): so bevbpeciv ?ctiv ouTUic biaXaPctv I 2, 2; lcriv
dqpwptCfLieviiv outuj Xapeiv I 6, 2; cr|)ii€iov bi t6 ^rfiiv €ivai
(vgl. Koiv6v Xapeiv I 1, 10).
Zu beachten ist der Inf. bei cue^rcTv, das so konstruiert
wird wie ^qibioc elm, also mit dem aktiven Inf. in passiver
Bedeutung: cuGctci rdp d)C ciTTciv Trdci XPT)c6ai V 7, 4. Sonst
ist dieser Gebrauch bei einfachen Verben nicht belegt (s. Kiihner-
Qerth II S. 15, Anm. 13). — Selten wird auch dTOirov dcTi, das
so ziemUch dasselbe besagt wie OaujiacTov kri, mit Inf. ver-
bunden; wie KaTci rdc xdipac biaq)dp6iv rdc ^pyaciac ouk dtTO-
Trov II 6, 5, meist steht der substantivierte Inf. oder €i; der
blofie Inf. auch bei Aristot. categ. lla 34.
Nach Tr4q)UK€ ist der Inf. iiblich, so I 4, 3, 4 ; II 3, 2 ;
IV 4, 11 usw. Einmal steht er nach dTrobibovai : 6ca 6' 4v
Tf) d|i7rdiT€i 6€v5pa iu^tcBoc fxovTa Kai KapTT6v TUTxdv€i, TTcpi
TOUTUJV ouK dv Tic icu)c dTToboiri Tf| GaXdTTij Tf|v Tpocpfjv dXX'
ivb^X^cOai tt6ti|liov £Xk€iv ^v ttj t^I ^dc ^i21ac usw. C. 11 5, 2 ;
so ofter bei den Attikem (Thuk., Lys., Demost, auch Xenoph.).
Daher mit pleonastischem ujctc : dTrobibuiCi touc kuuXouc drr'
icx^P^v icxupouc... iJicG' t6v KapTT6v civai ttoXuv C.II 12,3,
wie auch das Simplex bib6vai : toutouc bi' 8Xou 64bujK€v f|
9UCIC uicT€ pXacTocpueTv C. I 11, 7*).
Personliche Konstruktion (s. Kiihner-Gerth II S. 35) : xoi-
X€tt6c (6 KiTTOc) TTapaq)U€c6ai Trdci toic 64v6poic III 18, 9.
') Subst. Lif. ist mit Schneider auch C. V 9, 1 herzustellen :
KaOdirep f\ i)fd)pa xal 6 cq>aK€XiC|Lidc xal <t6^ dcTp6pXnTa xal CKuiXri-
K6ppujTa TttvccOai.
■) Nichts weiter als einfache Verstarkung des bloBen Infinitivs ist
auch o<)hi Tdp o(jbi Tainr} Kivbuvoc dicTC caiTf\vai C. II 17, 7.
70 Ludwig Hindenlang,
Wie tiblich, wird beim Inf. ein allgemeiner Akk. wie tivo,
fmdc, Toiic dvGptuTTOuc oft weggelassen, z. B. C. 11 17, 3: iroiei
t6 irXfiOoc — 9au)id2[€iv.
Wechsel der Konstruktion nach einem Ausdruck sen-
tiendi haben wir C. I 16, 7 Icti 5e tic Kai outoc Xotoc uk
tOuv dTpiuiv oi) buva^fevuiv TreTT€iv, touc bi irupfivac 4k Tf\c
HuXiiibouc TiTvecGai Tpocpnc.
Den sogen. freien oder f ormelhaf ten Inf initiv finden
wir auBer in den bekannten Wendungen wie dirXuic eiiTeiv
in ibc Ka9' ?KacTOV t^voc XapeTv III 8, 1; ibc \xky id irpo-
q)avecTepa Kai ^cTicra XaPeiv III 18, 8; ujc 4v T^vei Xapeiv
C. IV 3, 3; ibc Ttu Tevei Xapeiv C. VI 6, 2 (s.u.); dic tuttui Xapeiv,
eJTreiv I 1, 6; ujc tuttiju Kai dTiXuJC eiireTv III 2, 4; ujc Tinnu
irepiXaPeTv III 6, 12 (so auch Aristot, dafiir sagt Theophr.
auch ujc TUTTiu XeTOVTec I 2, 2). Besonders beachte: ujcre tuttuj
eiireTv C. I 17, 9 und i&cre Ka96Xou Kai koivujc eiTTeTv C. VI
5, 6*), hierher gehort auch i&CTe b' 8Xaic x^P^^c x^P^^^^^^
C. I 12, 5. Vielleicht hat man darnach C.VI 6, 2 statt uic li
T^vei zu lesen i&CTe T^vei (U hat dic tuj aus u)c to).
Gebrauch von ujc: Finale: C. III 13, 1 Tdc bk TO^dc
Ppaxeiac (sc. iroioOvTai) uic fiv ^iZ[ui9uici. — Konsekutiv mit Inf.:
Td bi m\ djc irepiTriTTTeiv ^Ti£iq)Xoia I 5, 2; Ix^i Tivd oiKeioniTa
ujc Td ^^v euoc^a eivai usw. I 12, 3 (s. Kiihner-Gerth n S. 501
Anm.); in der Attizistenzeit so oft (Schmidt a. a. 0. IV 87).
Zugaben. Interpretation von C. I 13, 1: ZnTrjceie b' fiv
Tic 4k tujv mKpuj TTpoTepov eipnM^viuv iTOTepov Td bevbpa KaTd
Xeifiiuva Kuei TTpoc KapTTOTOviav, toO 5' r^poc diTOTiKTei koi ToOb'
olov iTepioboc icrx xpovoic uipic^i^voic KaOdiTep toTc liboic f)
6id Tf|v Jvbeiav thc Tpoq)f)c cu^paivei Kai bia Tf|v M/uxpOTriTa
ToO ddpoc ei Tdp iv toTc eubieivoTc Kai ^aXaKoTc dei pXacTd-
vouciv, ouK fiv eiri TeTaTM^vrj toTc xpovoic f\ kuticic, ei bi \xr\
ouTi T€ TauTaic TaTc uipaic dic 8Xov fi|ia pXacrdveiv ttoXiv Kai
ei Ti t6 dpTUJV diroTiKTei. Theophrast stellt zu Anfang die
^) Vgl. KUhner-Gerth II S. 509 mit je einem Beispiel aus Hdt. und
Plat., wo die HerausgelDer ODc Te &ndem ; das gleiche tut Schneider an
unserer ersten Stelle. Durch Theophrast wird die Oberlieferung bei
Herodot und Piato bestatigt.
Sprachl. Untersuchangen zu Theophrasts botan. Schriften. 71
Frage, ob das Ruhen und Sprossen der Baume nur ein ein-
facher Zeitwechsel ist, oder ob sie durch Nahmng und Klima
hervorgerufen werden. *Wenn die Pflanzen in besonders
milden Gegenden immer sprossen, dann liegt kein regel-
rechter Zeitwechsel vor; sprossen sie nicht immer, dann ist
der Wechsel doch nicht nach den bestehenden Jahreszeiten
geordnet, namlich so, daB sie inmier sprossen', d. h. in sich
und dann zur rechten Zeit dTroTiKTeiv (ibc also konsekutiv),
vgl. dazu C. I 12, 8 bi' 5 Kai oOk diXoTov iv auToTc ificTTep
KuovTa Karexeiv f| cuva9poi2[ovTa Kai Xa^pdvovTa irpoc Tr|v
Kunciv, £10' fi^ia Taic iiJpaic dTTOTiKTOuciv. Denn bei dem gtinstigen
Elima mtiBten sie, wenn sie immer sproBten {pXacrdveiv,
Kueiv), auch fortwahrend diroTiKTeiv (^KpXacrdveiv). Doch ist
diese Frage nicht zu entscheiden (da man auch von der
deipXdcTT]Cic nichts Sicheres weiB, vgl. C. 1 11, 6 usw.), daher:
§ 2 TOUTo |Li4v ouv djc Ka0' uTr60eciv 0euipeic0uj. Und so be-
gntigt sich Theophrast mit einer Wiedergabe der empirisch
moglichen Beobachtungen : iv bk Tf} vvv irepiobtjj Tuiv ibpujv
?oiK€ Td bevbpa usw. (§ 3).
C. I 17, 9 ujc 6' 6 pXacTOc d^q)OTdpujv iieT^xei tiuv ibpuiv
iitx TToXuv xp6vov irapeKTeivujv. Wimmer tibersetzt ujc tiberhaupt
nicht, laBt aber den Text unverandert. Schneider schreibt:
div b' f) pXdcTTicic — TTapeKTeivei. — Es wird an dieser Stelle
dargelegt, warum einige Baume dijiiKapTra sind: Td |li4v, 6ti
i|iuxpd Tr| q)ucei, dijiiKapTTa Kai diiJipXacTf), 8ca bk j\)\xva Kal
dKeXu^a oiix tKavd TrepiXainpavo^eva Tr| uipcji, Td b\ 6ti £ripa Tf|
fpucei. Schneider muB nun Kap7r6c zu irapeKTeivei erganzen, was
uach pXdcTTicic sehr hart ware. AuBerdem ware der Ausdruck
irapeKTeiveiv nicht glticklich gewahlt Ich schlage vor: tuiv b' 6
pXacToc — irapeKTeivujv ; die Anderung ist ganz leicht, aber
sachlich bedeutsam. Mit tuiv bi wird nun den iiiuxpd und
Eripd T^ q)ucei eine dritte Gruppe gegeniibergestellt, namlich
diejenigen, deren Wachstum sich langer hinzieht und so auch
eine spatere Fruchtzeit zur Folge hat.
Gebrauch von ulcTe. Meist folgt der Infinitiv, sodafi
Theophrast auch hier die Eigenttimlichkeiten der Koivr) auf-
weist (Schmidt a. a. 0. UI 85 f.). Mit dem Ind. (zum Ind. rechne
80 Ludwig Hindenlang,
C. Prapositioaen und Konjunktionen.
tJber diesen Teil der Syntax gibt es scbon zwei ein-
gehende Untersuchungen von W. Miiller, namlich die Disser-
tation: De particularum usu und ein Programm uber die
Prapositionen (Amstadt 1878). Ich verzichte darum auf
eine erschopfende Behandlung, zumal eine teilweise Nach-
priif ung der Mullerschen Arbeiten ihre Zuverlassigkeit erwies.
Nur um der Vollstandigkeit dieser syntaktischen Unter-
suchungen willen seien die beachtenswerten Erscheinungen
hier wiederholt und zugleich einige Brganzungen gegeben.
Prapositionen. Gar nicht kommen vor : d^qpi, irepi mit
Dat, irpoc mit Gen., ibc. Selten sind dvri, ?ujc (kxic^ievouc
?iwc TTic iv6c ini2, 7)'), ojv in richtig attischer Verwendung
(IV 8, 14; C. n 17, 8; V6, 6), iTapd mit Gen., utt^p mit Akk,
U7r6 mit Dat. — ineTaEu in wechselnder Stellung: |Li€Ta£u 54
irfTveTai ivoc Kai q>\€p6c I 2, 6 ; |LieTa£u irpivou Kai bdqpvnc III
16, 4; 2cTi bi edfivou Kal bdvbpou ^€Ta£u 18, 4. In den Causae
kommt es nicht vor*).
irapd: oft von der Zeit, wie Tiapd TpiTnv f\ TerdpTriv tto-
TiCeTai IV 3, 6. Sehr ausgedehnt ist der Gebrauch in dem Sinne
= dartiber hinaus, besonders nach dXXoc, ou^eic, frepoc usw.,
wie ou Tdp Ix^vcx cpuXXov oub^v Trapd t»*|v fiKavBav VI 1, 3;
?T€pa Trapd Taura VI 2, 6; beliebt ist die Wendung Ibioc
Trapd, wie tbiov bk Tiapd rdXXa t6 tujv Tpixuibuiv IV 1, 3. In
anderen Fallen hat man solche Worter aus dem Zusammen-
hang zu erganzen, so ou ^cjibiov XaPeiv irapd t€ tov dccpdparov koI
Tov CKopmov VI 4, 1. Es dient so auch zur Anknlipfung eines
neuen Teils: TpiTov bk trap' auTd VIII 1, 1. Komparativ steht es
dementsprechend : 6 bk. toO Kuirefpou Kai Pout6^ou KauX6c 6^aX6-
TT]Td Tiva Ix^x irapd toutouc I 5, 3. — Einigemal ist es kausal
= gemafi, so Ivia b' oijk dvra tQ cpucei Trapd tov t^ttov icriv
*) In der klassischen Zeit nur sehr selten 6rthch; Aristoteles hat
es Metaph. lOoOb, 5 ^ujc rfjc toO del kivoOvtoc (dvcpTeiac) und de part.
anim. 643 a, 22 ^uic tOjv dT6|uiuiv.
') Uber die anderen sog. uneigentlichen Pr&positionen s. M^Ier:
dvuj0€v nachgestellt II 5, 4 cIt' auTf^c A^^ov paXibv ftvufOcv ^nixuic^
(falls nicht oOt^iv zu lesen, vgl. H. IX 3, 2 : Keil).
Sprachl. Uniersuchungen zu Theophrasts botan. Schriften. 81
ueiqpuXXa I 9, 5 (wie Isokr. Archid. § 52 : Trapct toOtov TiTvexai
f| cumipia).
7T€pi: beliebt ist Ttepi mit Akk. bei Landernamen z\ir
Bezeichnung der geographischen Verbreitung von Pflanzen,
so irXeicTiiv cpad riTvecGai irepi GerraXiav xai MaKcboviov
III 5, 4 usw.
uTTo mit Akk. : an wenigen Stelien, um auszudrucken,
daJS etwas in ein Gebiet einer Sache fallt, so utto xap ttjv
Xex^eicav airiav fiTravia Taui' dcTiv C. VI 18, 1.
Anastrophe findet sich bei Trepi 3mal: cpuXXou t€ Tiepi
Ktti KauXou VI 3, 7 ; dXXd toutu)v |i^v irepi X6toc ^Tepoc C. IT 5, 2
und VI 6, 10.
Wiederholung der Praposition unterbleibt beim Ver-
gleich wie allgemein attisch: ^iaTTipfj tov KapTiov dveu tujv
oivdpuiv liicTrep f] cvKt] tujv Opiujv C. V 4, 1; ebenso bei fol-
gendem Eelativ: im irdvTuiv i&v toOto cu^paivei C. IV 13, 1
(s. Kiihner-Gerth I 551 f.); cu^Paiveiv im ist ja iiblich bei
Theophr., vgl. z. B. 4<p' iLv cu|jiPaivei C. V 3, 7; man braucht
also hier nicht, wie Wimmer. meint, olc zu andem.
Falle von Brachylogie, wie das bekannte ol Ik ttic
TToXeuic JcpuTov: ibc Tf|V dTio tu»v dvuj buvainiv Kai Tpocpfjv
cic To KdTU) TpeTTOiii^vTiv C. I 12, 3 (fehlt bei Miiller); tov
irap^ f)^u)V (poiviKa (puTeuoi dv BapuXujvi II 2, 8; 6 Trapd tuiv
dlXXuiv ^Kei CTTeip6^evoc dip^ pXacTdvei C. IV 11, 5. Ahnlicii
ist aufzufassen: ddv b' iv tiu ?cuj tov Trupfiva ^iacpdTUiciv
C. V 10, 1 statt idv dv Tui ivjoc Iod tov TTupfiva ^iacpdTUiciv,
uxpeXoOci Venn sie (die Wiirmer) im Innem sich von der
Schale aus hineinfressend den Kem verzehren' (im Gegensatz
zu iav UTTO t6 bep^a T^vuiVTai).
Partikeln. Es fehlen folgende einfache oder in Ver-
bindung mit anderen stehende Partikeln, die wohl bei den
Attikem, bei Aristot.*) aber gar nicht oder nur selten^) vor-
kommen: Kal fir|V*(oft beiAtt: Kiihner-Gerth 11, 137), Te iuriv*
(besonders beiXenoph.),dTdp*(wohI aber in Ps-Theophr.IX 20,3,
auch ein kleiner Beweis fiir die Unechtheit)^ t^* und r^ \xr\v*^
») Als Quelle wurde die Euckensche Arbeit benutzt.
•) Die bei Ari. gar nicht vorkommen, sind mit * bezeichnet.
XIV, 2. 6
82 Ludwig Hindenlang,
bi TOi (iiicht of t bei Att. ; ob bei Aristot ? weder bei Eucken
noch bei Bonitz Angaben) ; oukouv, oukoOv, ou iiievToi dXXd*,
ou Tctp dXXd*, TOiYapoOv*, outoi, auch lcre* (bei Xenoph. oft),
selten sind: dXXd ydp nur lY 14, 14; dXXd br\ (bei den Att.
haufiger) ; dXXd xdp hr\* nur 11 8, 3 (ofters bei den Att) : oub^
br\ siebenmal (s. Muller, S. 461); ^^bk br\ nur C. nil2, 1;
dXXd TOi* nur III 7, 3; ydp toi nur I 1, 3; dXX' ouv br\ C.VI
6, 10; KaiTOi Te: tiber IV 4, 1 s. S. 42 1); C. I 16, 7 ist uber-
liefert nur Kai to, sodaB KaiTOi ohne fe gelesen werden muB;
bleibt nur noch C. I 16, 6, wo sich vielieicht die Umstellung
KaiTOi TOUTUJV T€ empfichlt.
Von Partikeln, die bei Att und Aristot ofter vorkommen,
fehlt: Toivuv; selten sind: )li4vtoi (nur in den Causae); dpa
allein nur C. V 3, 7, haufiger in Verbindungen wie ei dpa
dXX' ^ (Kuhner-Gerth II, 284), dXXd ^nv, 5e t€.
Die zuerst bei Aristot vorkommende Verbindung dXV
dpa findet sich bei Theophr. nicht
Erg&nzungen: Merkwiirdigerweise hat Mulier iiber
die Partikel toOv gar nichts gesagt Theophrast bedient sich
ihrer sehr oft, am liebsten zur Einfiihrung einzelner Bei-
spieie nach allgemeinen SStzen, so Kairoi Kai ouTai al cap-
Kujbeic (^iZ^ai) doiKaciv ^XKeiv. Tdc toOv toiv dpuiv I 6, 10: dito
ToOv TTic iv TTuppa II 2, 6; iv ApKabiqi toOv IV 1, 2: vgl.
noch IV 5, 6 ; 8, 2 ; V 8, 1 ; Vn 2, 5 ; VIH 8, 2 ; VI 3, 5 und viele
andere Stellen (KlUmer-Geiili II, 156). Bei Aristot ist der Ge-
brauch viel seltener, dagegen sehr haufig in der unechten Schrift
TTepi (puTiuv^), wo einigemal auch f|Touv steht, das Aristoteles
gar nicht hat. — Wie an obigen Stellen toOv mit den ein-
zelnen Beispielen gleichsam eine Begrundung einfiihrt, so
wird es auch sonst fast wie Tdp gebraucht, so 11 4, 3 toOto
CKeTTT^ov • oi)biv ToOv q)avep6v ; VII 3, 5 cujipdXXeTai bi n Kai
6 TOTTOc TTpoc aOSficiv • KeXeuouci ToOv, 6Tav tic ^CTacpuTeur)
^) Eucken S. 36 weist daraof hin, dafi oft aus Nachl&ssigkeit die
Abschreiber ye. an falsche Stelle gebracht haben.
') Der Verfasser dieser Schrift scheint iiberhaupt in Stilistik
und besonders im Wortschatz stark von Theophrast beeinflufit zu
sein. Eine n&here Untersuchung diirfle zu einem greifbaren Resultate
kommen.
Sprachl. Untersuchungen zu Theophrasts botan. Schriften. 83
Td c^Xiva, TrdrraXov KaraKpoueiv fiXiKov fiv pouXnxai iroieTv
To ceXivov; C. IV 1, 5 t6 bk ^r| buvacGai inpeTv xd T^vri iv
d)LAq>oTv fiv Ix^i TT^v aWav Kai tuj irXeiuj xP^vov t6 KaTd thc
jidXXov KaTaKpaTeTcOai Kai tujtouc cuj^jiaTiKOuc 6tkouc dvTicTrdv
8 ToOv Kai thc dKapTnac amov Kai ttic KaKOKapTriac ; C. IV
5, 4 ei ^f) dpa Kai toOto ttic Tpocpfic dTKUJ * qpiXeT toOv xtijpav
dTaOrjv ; 9, 1 ^Keivoic xaXeTTUJTaTa * TioXXd toOv diroXXuTai xop-
TacOevTa Trupujv; C. VI 10, 5 tiIi be dpepivOiu Kai oJKeTov qpaiveTai
Kai xP^ciliov dTTOTrXuvOevTUJV toOv dTOXXuTai.
Zu den 6 Beispielen von dXXd — t€ im Nachsatz von eJ,
die MiiUer S. 32 angibt, ftige hinzu C. IV 6, 2 \xf] fdp
Xaipic0ev Kai eJ |iir| TiTveTai cu^iraGec, dXX' iHaipou|ievu)v t€ tujv
^iZiujv cuvaipoiT' dv^). Fiir dXX' f| ftihrt Mtiller 2 Stellen an,
wo diese Partikein zwei Substantiva vcrbinden; wir haben sie
aber auch II 6, 5 zwischen zwei Verben : oufeeiuiav TTpocdTouciv
ipTaciav dXX' f\ feiaKaGaipouciv.
5e im Nachsatz, allerdings nach einer Parenthese: V 4, 8
Tojv b' 6|LioTevaiv HuXujv 8Tav Tapixeuu)VTai — Tapixeuouci Tdp
ouK ev kuj pdOei irdvTa buovTec Tfjc GaXdrrric, dXXd Td \iiv irpoc
ouT^ Tf) Ttl^ Td bk iLiiKpov dvuiT^puj, TOL b' iv TiXeiovi PaGei — irdv-
Tu)V b^ Td 7Tp6c Tf|v ^i2!av Oottov bueTai.
Kai — be (Kai beim ersten, bi beira zweiten Gliede);
C. II 9, 2 dTTOpXriTiKd bi jidXiCTa tujv KapTiujv irpiv TreTrdvai
cuKTi Kai qpoiviH Kai dinuTbaXfi, Kai bid Tf|v dvaTToXnMJiv utpottitoc
Te Tivoc Kai TTveujiaToc ujCTTep cuKaT, Td b 4 tiu Tf|v TTpocdpTrjciv
Ixeiv dcOevn, touc b' 6lovc iiieiZiouc ujCTTep ^ d|LiuTbaXn. Merk-
wiirdigerweise ist diese Stelle Miiller entgangen. C VI 20, 3
ist zu schreiben : dTTaiToOciv uicTe dva|ieiTVUc6ai ^r|Te KUjXu€c9ai
l^n^' u(p' 4v6c, wo Wimmer ftir inTib' falschlich |Lir)9' hat. Uber
die Verbindung ouTe-oube s. Ktihner-Gerth U, S. 290 g.
oux 8ti — dXXd Kai im Sinne von non modo — sed
etiam, bei folgendem negativen Glied = non modo non —
sed, wendet Theophrast regelrecht an. Indes ist an zwei
*) Eine von den Miillerschen Stellen, wo dXXd ohne Te nach ei
folgen soll, gehort nicht hierher: G. II 17, 5 eiydp f|v ^k biaq)6opdc tivoc
f\ T^vecic, X6tov rivd clxev, dXX* oOk ^ctiv; hier beginnt ja dXXd gar
nicht den Nachsatz zu ei — t^vccic ; wir haben ihn in XdTov Tivd elxcv.
6*
84 Ludwig Hindenlang,
Stellen oux 8ti — dXXd auch bei positivem Nachsatz = non
modo non — sed (so auch Isokr. XVIII, 17 s. dariiber Kiihner-
Gerth II, S. 258 b): C. V 13, 6 diropeiTai Koi bid ti dbpoG fivroc toO
ciTOU i(puc6€ic oOx 8ti peXTiuiv, dXXd Kai x^tp^v inTveTai; C. III
10, 8 (nach Wimmer), i.-nex viwv 6vtujv ei tic TOpeiXev, oux
8ti fiv dqpauavev, dXXd Kai euauEecrepac Kai KaXXiouc dTroince:
*non modo non exaruisset altera, sed auctior raeliorque
evasisset'.
Wiederholung der Partikeln bei einer erklarenden Hiii-
zufugung: C. VI 17, 13 Kai tdp fiv TaOG' uiro ttjv arriav ttiv
auTrjv miTTOi Trepi iLv — Tpo<pr|V, Kai ydp Td kujXuovtq Kai
aO£ovTa TaOTa Kai Tf|v Treipiv TToioOvra Kai euxuXiav.
Dber fjtouv I 7, 1 s. oben S. 21.
Zugaben: Nicht zu halten ist die Stellung voii top
IV 6, 1 ou iiiovov iv Toic £Xeci Kai Taic Xi^vatc kqi toic
TTOTa^oTc tdp, dXXd usw. ydp scheint genau eine Schriftzeiie
heruntergeriickt zu sein, man fuge es nach ^ovov ein; in
U und M fehlt es iibrigens. — C. I 4, 6 6ti 6' ou iTdvTiuv
oi dTToi Kai to bdKpua TevvnTiKd, iTpoc Tdc TrpOT^pac aiTiac
dvaKT^ov, 6ti b' oub' oi KauXoi oiib' al ^Kai, KaTd Xotov bk xai
toOt' ^Tiv SiTep ^XexOn TTpOTepov, 6ti TTXeiouc ai yeveceic Kai
Tuiv dXXu)V usw. Wimmer iibersetzt: *quod autem neque caules
neque radices, neque hoc ratione caret, ut dictum est, quia
plures sunt generationes etiam ceterorum*. Wenn so richtig,
dann hatte man einen ganz besonderen Gebrauch von 5e,
n^mUch im Nachsatz von 6ti, einen Gebrauch, der sich sonst
nicht bei Attikern findet und auch fiir Aristot bestritten wird
(s. Bonitz). Man miiBte also bf] andern. Doch glaube ich,
daB man das dritte 6ti (vor TTXeiouc) nicht als qiiia deuten
darf, sondern daB es von Xeyuj abhangt. Denn verbindet
man 6ti oub' oi KauXoi usw. mit 67Tep ^XexOn TTpOTepov, so
wiirde der letztere Satz, bezoge er sich nur auf toOto, sehr
nachhinken, wenn aber auf den ganzen Safe, so verlangte
man ujCTTep. Was ist liberhaupt vorher (d. h. im § 1) gesagt?
DaB auch Td uXrjjjiaTa Kai TToidjbn (SchluB von Kap. 3) mehrere
Arten der Entstehung haben. Daraus geht hervor, daB zu-
sammengeliort KaTd X6tov bk Kai toOt' ?ctiv 67Tep ^^x^l
Sprachl. Untersuchungen zu Theophrasts botan. Schriften. 85
TTpoTepov, 8ti usw. : 8ti abhangiger Aussagesatz zu eXexBn-
Im vorhergehenden lese man statt 8ti b' oub' vielmehr mit
Prof. Keil Iti 6' obh' o\ KauXoi oiib' ai ^iZ!ai. Mit Kara Xoyov
be beginnt dann ein neuer Satz.
Wenn ich eben zu IV 6, 1 wegen der Stellung von Top
eine Textanderung vorgeschlagen habe, so sind mir doch nach-
ti-aglich^) Bedenken gekommen. Im neuen Menander ei^cheint
Tctp selbst an siebenter Stelle: Epitrep. 531 (473 Sudh.) outuj
Ti |Lioi I dYaGov y^voito, ZujcppovTi, Tap, okabe | dmujv; ferner
586 (448) und Perinth. 14. Perikeir. 170 gibt Koerte KaKobai-
|iov' ouTU) becTTOTTiv oub' ^vuTTViov | ibuiv Yop oi6', dagegen
interpungiert Sudhaus nach beciroTriv stark, indem er die
ersten Worte als Apposition zu airrov 168 faBt; dann ou5'
dvu7rvi[ov • I ibiijv Top oib\ Allein es geht nicht wohl an, das
negierte ou5' dvuTrviov von ibujv zu ti*ennen; dies steht fiir 6vap
(Phot lex. *KaT' 6vap* ou xpn XeTeiv — , dXXd *6vap' Kai
^dvuTTViov'; mehrSchmid, Attic.I 48. 129. IV 208), und dieses
mit Xegation verbunden ist neben einem Verbum des Wahr-
nehmens, Meinens usw. typisch. Schon Solon (bei Arist rp.
Ath. 12, 5) umschreibt es mit outtot' dq)9aX)ioiciv fiv | eubovTec
(= ovap) eibov; vgl. Demosth. Xm 30 Tflv — Scriv oub' dvap
flXmcav TTUJTTOTe, XIX 275 KTrjfiaTa — & }xr]b' 6vap iiXTTicav
TTUJTTOTe und so bis zu den Kirchenvatern, wie Synes. ep. 4, Joh.
Chrys. de sacerd. I 4 Tijaf|v 6criv oube 6vap XrmiecOai 7Tpoceb6-
Krjcav (Prof. Keil), nattirlich beide nach Demostenes. Man wird
also mit Koerte auch hier Tdp als an 7. Stelle stehend an-
erkennen miissen. An o. Stelle hat es Menander ofter, auch
Theophr. I 12, 2 dXX' ^v toTc iTepiKapTTioic Tdp iiidXXov, doch
nur anscheinend, denn die Worte dv t. iTepiK. bilden logisch
einen einzigen Begriff, so dafi darnach Tdp die 3. Stelle inne
hat Diese Betrachtungsweise darf nun auch auf IV 6, 1 An-
wendung finden, denn ^v toic eXeci kui TaTc XiVvaic Kai toTc
*) Diese Retraktation ist mir infolge eines durch auBere Um-
stSnde notig gewordenen Neudrucks von S. 85/86 ermoglicht worden.
Ich konnte so auch in letzter Stunde noch die eben erschienenen
Menandrea ex papyris et membranis vetustissimis (Leipzig 1910) von
A. Koerte benutzen, nach denen nun hier zitiert ist.
86 Ludwig Hindenlang,
TTOTa^oTc enthalten tatsachlich nur den einen iogischen Begriff
der Ortsbestimmung; damit riickt yap hier von der 12. an
die 4. Stelle und steht viel weniger auffallend als selbst bei
Menander an 5. Stelle, auf die es ohne logische Entschuldigung
durch Verezwang gedrangt wurde^). — Bemerkenswert ist die
Stellung von cqpobpa z. B. 11 2, 10: ddv eic dXeeivov IX0ti
C(p6bpa TOTTov, wo es also von seinen Adjektiv getrennt uns
dabei nachgestellt erscheint; auch das bei Menand. z. B.
Epitr. 272 XeTiTov, (b 9eoi, Tapavfivov cq)6bpa d7roXujX€Kui(a).
Ellipsen.
I. Der Kopula.
DaB die Indikativformen ^cri und eici meist ausgelassen
werden, entspricht ganz dem knappen Stil Theophrasts, der
sich ebenso von pedantischer Korrektheit wie andererseits von
formloser Harte freihalt Das Verhaltnis ist etwa so, daB auf
30 — 40 Auslassungen ein Fall kommt, wo die Kopula gesetzt
wird. Am meisten ist diese Ellipse naturlich in Hauptsatzen
beliebt, nicht minder aber auch nach 8ca, so stets 6ca fiXXa
TOiaOra IV 8, 1 ; C. 1 11, 13 usw. I 5, 5 kiirzt Theophrast sogar
in 6ca dXXa ab, was sich Aristoteles nirgends erlaubt
Auslassung von eivai. In attischer Prosa liblich sind
Falle wie HI 9, 7 f\ b' airic euxpooc bia t6 fvbabov, die kaum
mehralsEIIipsengefiihltwerden^). Theophrast geht aberweiter
und gebraucht solche Adjektiva mit Artikel nach Prapositionen
ganz wie Substantive, also z. B. bid t6 ^aXaK6v genau wie
') In MU fehlt ydp; das kann sehr wohl auf Streichung wegen
der ungewohnlichen Stellung beruhen. Es gilt zu untersuchen, ob
solche Interpolationen durch Streichung in diesen beiden Handschr.
auch sonst begegnen.
■) C. III 11, 6 hegt doppelte EUipse, von toi und clvai, vor. Die
Stelle ist Ubrigens korrupt; denn in €(c bi riyv aOximripdv ^/|T€ irax^a
ji/|T€ &Tav X€irTd (sc. Td q)UTd Tiftv dMir^ujv Xa^pdv€iv b^X) ' Td \iiy ydp
oOk dv bOvaivTo cf^^iai darf man bOvaivTo cf^\|iai sicherlich nicht im
Texte lassen, wie es Wimmer tut ; der Plural ist umso unertr&ghcher
als gleich diroHripaveQ folgt. Vielmehr ist mit Prof. Keil zu schreiben
bOvaiTo, wobei i\ aOxMHPd Subjekt ist: 'der trockene Boden kann die
dicken Weinstocke nicht erweichen*.
Sprachl. Untersuchungen zu Theophrasts botan. Schriften. 87
bid if|v )iaXaK6TiiTa, so III 12, 2 xpn^^iMurrepoc 6 6\6cxoivoc bid to
capKoibcc Kai )ia\aK6v; lY 14, 12 6id to deicpuXXov cpavepd; C.
VI 12, 11 al {)\la\ b' dppuiTOi bid t6 EuXoibec — Fi t6 dxviiov.
Anders sind 11 2, 5 xcipuuv i] djLiUT^aXfi koi tiu x^^^ ^^^
Tui CKXripd ; VIII 7, 6 al x(bpa\ 6iaq)4pouci ou ^iovov tuj Tricipai
Kai XeTTTai Kai (TTOfiPpoi Kai auxMidbeic, dXXd Kai tiu d^pt Kai
Toic 7TV£U)Liaciv ; an beiden Stellen ist die Auslassung durch
die Parailelitat des folgenden substantivischen Gliedes be-
griindet. Diese Falle sind also in gewissem Sinne denen der
Conj. periphr. analog, die nieist nur im Anschlufi an ein
paralleles Adjektiv zur Anwendung kommt; beidemal wird
eine logische Koordination auch durch die sprachliche Kon-
zinnitat ausgedriickt^).
Falle, wo eivai nach einen verbum sentiendi oder dicendi
fehlt: nach 6ok€Tv (auch sonst bei Attikern und Aristot.) VII 4,
4 6)iOiu)c Kai dv ^Kcivaic boKoOci 6iaq)opai; C. IV 4, 12 (s. S. 98);
C. VI 14, 1 66Hai€v dXoTOi ^v tiSj dvGci Toic pXacTOic (sc. €ivai
cu^n€Tpiav) ; nach cpaciv : V 8, 2 Kai 6Xujc o\' ndcav Tf|v vficov
6ac€Tav Kai dicTTcp i^TPiiw^dvTiv tQ uXri; IX 1, 2 Kai €i n
ToiouTOV ?T€pov oT^v <paci Tfiv dKavGav Tfjv 'IvbiKrjv ; IX 4, 8 Tf|v
bfe TTlv urrdpTiXov, hier geht aber im vorletzten Satz €ivai
voraus, es steht nur TiTV€c0ai dazwischen. Uber III 8, 7 und
VII 5, 1, s. S. 98 ; bei ujct€ nach einem verbum sentiendi
C. ni 6, 2 7TdvT€C bi t6 T€ tocoOtov cu^cpujvoGciv, uicT€ \xi\
6pi^€Tav Kai icxupdv.
Nach anderen Verben: I 6, 5 ^OXotov dno Tflc dpxnc
(sc. auTdc €ivai); C. VI 15, 1 Ibei Tdp Kai toTc dXXoic \ii\ oOciv
€u6c|uioic TouToic |LidXicTa*). Hierher gehort auch IX 1, 1 cu^paiv€i
bi Tici Tiiiv qpuTujv Kai xpooic ibiac ^x^iv • toTc iufev X€UKdc olov . . .,
toTc 6' al^aTUjb€ic olov . . ., toTc bk x^^wpdv, toTc bl dv dXXri
Xpdqi; zu x^wp<^v miiUte man aufier €ivai auch t6v xum6v er-
ganzen, was kaum geht, da in diesem und dem vorhergehenden
*) Ich halte es darum ffir unangebracht, mit Schneider und Wimmer
VIII 7) 6 dvai einzusetzen, konsequenterweise miifite man es dann II 2, 5
iibrigens auch tun.
') Ofter iindet sich die EUipse eines Infinitivs bei bcT, wenn das
gleiche Verb in einer andem Form folgt, so C. VI 17, 2 TaOxa Tdp
^CTi Td Tdc Tpoq>dc koI Tdc ir^xpcic ol'ac bci (sc. irouiv) iroioOvTa.
88 Ludwig Hindenlang,
Satz f) uTp6Tnc Subjekt ist; raan andere lieber xXiwpdv. —
Yerderbt ist IV 4, 7 bxa t6 \xy] ^eTdXa, das Schneider und
Stachhouse fiir Giosse halten.
Auslassung von Konjunktivformen: I 8, 5 iav V
iv Tpdx€Ci Ktti dvubpoic Ktti irveu^aTiiibeci (sc. i&civ oder t»-
TVujVTai), Kai TravTeXuJC (Kpdbai riTvovTai). DaB ^dv \ix\ wie ei
^rj ohne Verb gebraucht wird (so C. I 20, 1), ist auch sonstaus
den Attikem bekannt — V 5, 2 Sttujc dcTpaPn; C. III 14,7
Sttuic 6 Kap7r6c iroXuc (an beiden Stellen schiebt Wimmer ij
ein); C. IV 4, 1 6Tav n xu>pa Toidbe Kai 6 df|p; C. IV U, 1
oub^ ToO depoc T»TV€Tai ttJEic, 6Tav [xf\ atOpioc 6 dr|p.
Zusatz : Nicht anzunehmen ist mit Wimmer eine Ellipse
C. I 15, 3 fiv bi TrXnOoc ttoXu, KdKeivujv oukcti TiTverai
TT€i|iic, wo man nach ttoXu : fj zu erganzen hatte. Ich halte
jedoch die Uberlieferung a^a b^ ttXtiOoc ttoXu Kai ouk€ti TiTvciai
ttIi|iic f ur richtig, d. h. *die Menge der Fnichte bringt Unreife
mit sich'; ahnlich bezeichnet djiia — Kai die enge kausale
Verkniipfung zweier Erscheinungen z. B. C. I 16, 1 ajia t6
TTcpiKdpTnov 6tp6t€pov Kai 6 KapTT6c dXdTTUJV Kai fi^a ^^iluiv
ouTOC Kai t6 TrepiKdpTnov fXarrov.
Auslassungdes Optativs: I 6, 8 €l 0€t4ov (eir\^ denn ini
Hauptsatz steht dTTopr|C€i€V dv tic); IV 13, 4 tcXoiov Sv icuic.
Auslassung des Partizips: Wie bei der Conj. periphr.,
steht in der Mehrzahi der Falle ein anderes Partizip dabei,
sodafi eine Unklarheit des Ausdrucks vermieden ist, so I 5, 4
f] hia Kai xXu)p6v (sc. ov) Koucpov, f\ bk TTup6c o66' aOavO^VTo;
IX 2, 5 TiTV€cOai €uuj5€CT^pav \b\xf\y (sc. oucr|v), ^^iTiO^icav b'
dXdrru) dKpaiv€iv, und dann folgend ri\y bk Tf]c TrapoXiac TriTTTiv
EavOoTcpav uijuiriv; C. IV 7, 2 Td bk x^bpOTTa MOVoppiZd t€ Koi
icxup6ppi2^a Kai €uOuc dvuj Tf\v 6p)ir|V TTOiou)Li€va Trpocq)6puic
iX€i TYji uJpqi: C. IV 13, 4 6 TTup6c Kai f\ KpiOfj KdTrrivOTiK^Ta,
(jTpd (6vTa) 6' ?Ti, dv XnqpOf); C.V13, 6 f| ^^v Tdp dpXacrouc,
r| bi p^pXacTHK^Toc TriTTT^i; mit Ausnahme also von C. IV 13, 4
folgt dabei stets ein Partizip nach. Wenig anders ist C. III
20, 4 iva rd CTTepjLiaTa Xajnpdvujci Kai pXacTOVTa Kai auEnO^vTa
Oep^rl Tfl Tfl 6uvaTdjT€pa (sc. 6vTa) bexriTa! t6v 6^ppov. Analog
den obigen Beispielen logischer Koordination beim Infinitiv
Sprachl. Untersuchungen zu Theophrasts botan. Schriften. 89
ist I 11, 6 Tdc KupiuiTctTac Kai jiidXiaa thc (puc€ujc (sc. oucac
^iaqpopdc). — Dreimal findet sich die Auslassung bei Xd^Paveiv,
bezw. uTToXa)Lipdv€iv : I 5, 5 bei h^ Kai Tdc Toiairrac uiToXaiLipdveiv
Tf\c qpuceujc (sc. oOcac); II 3, 2 ujc TCpaTa Kai Tiapd qpuciv
(sc. 6vTa) i^TroXafbipdvouci (bemerke hier auch das parallele Glied
T€paTa); C. III 5, 3 Td qpurd iiidXicTa |li^v U7r6ppi2a (sc. 6vTa)
XajiPdvouci ^.
Eliipse derFormeu von TiTvecOai. Theophrast scheint
hier dieselben Freiheiten zugelassen haben wie bei der Kopula.
Man kann ubrigens in vielen Falien zweifeln, welches der
beiden Verben zu erganzen sei. Ich habe mich ini folgenden
auf die Stellen beschrankt, wo die Eliipse von Y»TV€c9ai mit
Bestimmtheit anzunehmen ist.
Indikativformen fehlen: I5,4^£ iLv r| cuvOecic; 10,3
i\ bi Tpoqpri bid tujv qpXdpujv 6^oiujc d|LiqpoT€poic ; 10, 8 €l br\
TToXXd Ik TauToO^); 11, 1 iLv dKXiirdvTUJV dTova; II 2, 1 tuiv
q)puTaviKUJV Td ^€V TiX^TcTa dTTO circp^aTOc; 2, 4 6ca dTro
*) Nicht hierher gehoren 1 14, 1 ^iuiiTevf^ (pOetpeTai, wo i\^vfey?\ als
Altersbezeichnung einfach pradikativ steht, und VII 5, 1 xP^vrai bi xal
Tfj dvOpujiTivi) (k6itp(ij) otiMfj, wo ebenfalls \h\if)i pr&dikativ zu fassen ist.
') Zur ganzen Stelle rd bi bx^ oO (sc. t6 qpOXXov ^criv Trpdc Kau\i|i)
f| bid ^icxou f^ bid aOroO Kai e( bi\ iroXXd ^k TaOToO sei bemerkt, da0
Scaligers Anderung auTiOv fiir auToO unnotig ist. Denn wenn auch
(pOXXa vorausgeht, so ist doch schon zu bid ^icxou der Singular zu
ergHnzen. Der Plural gabe hier einen ganz falschen Sinn: mehrere
BlHtter an einem Stiel, das w^ren ja Fiederblfttter, die aber erst mit
et bf| iToXXd ^K toOtoO definiert werden. Uber die allm&hliche Ver-
dichtung dieses Begriffs vgl. Bretzl a. o. 0. S. 18. Zuerst wird er noch
unsicher gegeben: III 13,5 Td bi 8Xov, Trepl ^va iiiicxov iraxOv Kal ivdjbri
ibcdv KXujviov Td jli^v IvBev, Td bi tvBev Kard fdyv Kai cuZuTiav
TTecpOKaci TiOv q)OXXu>vbi^XovTa dTT'dXXi*|Xu>v; dann schonviel bestimmler:
IIl 11, 3 t6 bi 6Xov, SiTep eiiToi tic &v q)OXXov tCu d|ia q)uXXoppoeiv,
dq)' ^v6c Micxou * Kai iTepi ^iiav olov Iva KaTd ydvu Kal cuZuriav Td
q>OXXa KaO' ^KacTov TT^q)UKe ; und endhch in pr&ziser, man kann sagen
wissenschafllicher Klarheit : III 12, 7 q)OXXa b' d^iq^oiv KaTd ^iicxov
jLiaKpdv ivoeibn TTeq)OKaci CT0ixnb6v ^k tiIiv iTXaTiuJv iTTepuToeibuic,
ibc 4v6c 6vToc ToO 6Xou, XopoOc hi ^xovtoc ^cxic|i^vouc ^ujc Tf^c (v6c *
TTXfjv biecTficiv diT' aOTOiv 0tt6cuxvov t6 KaTd im^poc * ^uXXoPoXei bi
oO KaTd \iipoc, dXXd 6Xov djia t6 iTTepuTUJbec. Die anfangliche Un-
sicherheit in der Bestimmung erklart auch an unserer Stelle, die
iibrigens Bretzl nicht crwahnt, den einschrftnkenden Zusatz ei br|.
90 Ludwig Hindenlang,
ToO KapTToO; 2, 6 ei brj x^^P^ ^v xoic dTTO CTiepiLiaToc fxovov;
III 1, 1 toOto 5' oux u)C ouK ^vbexo^evov Kai oXXujc; IT13, 5
ei b' 87rep ^iri tuiv d^TreXuJv XeTouci Tivec, ibc buvoTai jnaKpo-
PiujTaTOV av eirj TTdvTUiV (nach ei ist YiTveTai, nach XeTouci ist
fiTvecOai zu erganzen); VI 7, 6 qpaci bi Kai ineTaqpuTeueiv beiv
TToXXdKic* KaXXiu) Tdp; VII 4, 1 80ev Kai f] pXdcTrjOc; 13, 6 f)
Tuiv qpuXXujv pXdcrricic iToXXaTc fiiiepaic ucrepov; IX 2, 1 ou xap
TTdc dqpopic^oc 6^oiujc (oder Ix^x zu erganzen ?, docli wohl ver-
derbt s. W. 1842, S. 299); C. I 1, 2 uicTTep Koi 2:tud Tiva Kai il
dXXriXujv Kai ^k ttic thc (iibrigens geht T^vecic vorher); C. II 1,3
Tpoqpfic }xky ouv ttXtiOoc iv dfiPpou TTXr|Oei, t6 hk KaTacxeTv Koi
TTeipai TauTTiv, idv 6 x^iMtuv TTiecij; 7, 2 tt^ijiic Tdp outui ^dXXov;
C. III 19, 3 TTXr|v 8ca Keipo^eva KaXXiuj; C. IV 1, 6 oTTep ^Keivoic
6id t6 ttXhOoc ttic Tpoqpfjc euOuc, toOto toTc CTTepjiact xpovicGeia;
4, 1 1 bid toOto fiv ein q>avep6v . . ., bi' 6, ti Tf| tuiv CTTep^drujv
dXXoiiijcei (sc. i\ qpOopd TiTveTai), es folgt: Kai xdp ^Td tuiv
2djujv ouTUj TiTveTai; C. VI 11, 14 f| hk cujfidTUJOC ^KKpivo-
^evou ToO ubaTiJbbouc; 16, 8 f| dTTOTTVofj Tdp tic ^dXXov dTto
TOUTUJV.
Konjunktivforraen fehlen: 115, 5 TTapaTTXricia Kai tujv
dfbiTTeXujv, 6Tav dTO toO TTarrdXou; V 1, 8 iiieTd bk jaxna eic
pdOoc Kai TTdxoc (auEdveTai), ^Tav al tuiv 6la)y ^Kqpuceic
(sc. TiTvujvTai, vorhergeht ouTe 6loc oOTe rrdxoc TiTveTai);
VII 4, 7 TTdvTUJv beTv (Td qpuXXa TTepiaipeTv), Sttujc f] buva^ic
eic t6 KdTuj ; C V 8, 2 tujv bk vocujv dpxai f) dTr' outoiv f) dTTO
Tuiv iEujOev, drr' auTUJV ^i^v Stov f^ ttXtiOoc f\ ^vbeia Tf\c Tpoqpnc
fi ttoi6ttic, d7T6 bk tuiv fEujOev Stov F| xtiMdivec iriTeppdXXovTec
?| KaujLiaTa f) ^TTO^ppiai f| dXXri tic bucKpacia toO depoc (also
fehlt zweimal TiTvriTai).
Ellipse des Optativ findet sich nirgends, dagegen fehlt
der Infinitiv Pras. : 11 1, 3 drr^ hi TTapacrrdboc Kai Tf|v
bdqpvrjv qpaciv (vgl. o. S. 87 die Ellipse von eivai bei qpadv);
II 2, 5 Tuj cKXrjpd ^k jiaXaKf^c; II 3, 2 dXXd t6 ivTaOOa Oau-
^acT6v bid t6 )iiiav jliovov f| buo Kai TauTac dv tui TTOVTi xpdvui
CTTaviac (sc. ^eTaPoXdc TiTvecOai, es folgt ou ^f|v dXX' emep
cu^paivei ^dXXov dv toTc KapTToTc T»T^€cOai Tf|v TrapaXXaTfiv);
5, 1 aidipaiTTp6TepoverprivTaiKaO'ficbeT;IV13,5(s.Zeiie2ff.d.S.);
Sprachl. Untersuchungen zu Theophrasts botan. Schriften. 91
TIl 1, 6 5iaq>dp€i bi Tipoc t6 9dTT0V Kai PpabuTepov Kai
i^ Tujv cirep^dTUJV TraXaiOTnc * TipoPpexouci Trpoc t6 Gdrrov ;
C. II 6, 1 omeTov t6 T^uKUTepa toic i|iuxpoTc dp6€u6jLi€va Kai
Xdxova Kai ()ilac ; C. III 14, 2 ^v 6uoTv iv TTOiaic 4'KacTa uipaic
bex ; C. VI 8, 4 ^Ttt^p dXnOk f| dTrXdic f| \bc ^pax^T tivi TiXdov
(doch wohl verderbt).
Das Partizip fehlt nur C. IV 12, 7 iiiovoc Tap 6ok€T
^€TapdXXu)v Tf|V xpoav ^k X€ukoO ^€Xac (namlieh tiTv6)li€voc).
Ind. iind Inf. fehlen gleiehzeitig I 10, 5 Tpoq>f| bid tujv
qpX^PuiV 6)Lioiu)c d)iiq)0T€pujc (sc. TiTV€Tai), iK GaT^pou 6' €Jc t6
6dT€pov (sc. TiTV€c9ai) ouk £uXotov, wie IV 13, 5 (s. S. 90).
Weitere Formen sind aus anderen vorhergehen-
denzuerganzen^): II 5, 4 TiTv^cGai br\ <paci Kai KaXXiuj TaOTa
Td q)UTd ^iexpi ou fiv ij V€a * TrapaTrXTicia Kai tuiv d^TieXujv, 8Tav dTr6
ToO TiaTTdXou (sc. T»TVUJVTai)^); VI 3, 7 TiTV€Tai bk nepi Zupiav
Kai ouK iv Kupnvr)' (pacx (s. S. 90 a. B.) bi Kai dv TuiTTapvaciuj 6p€i
TToXXriv; C. II 14, 1 d)L4€ivov Toip bi\ toOto 6ixujc f| TTp6c9€Civ
Tiva Xafipdvov f| dq)aip€C€UJC 0aT€pou TiTv6)Li€vnc (sc. TiTV€Tai) ;
C. ni 10, 2 Tpoq)fic bi ttX^iovoc Kai P^Xtiovoc TiTVO)i€vnc auT6
t6 b€v6pov €u8€V€T Kai oi KapTroi KaXXiouc (sc. TiTvovTai.).
Die letzten Falle wird man richtiger als
Brachylogie
bezeichnen miissen. Dieser bedient sich auch sonst Theophrast
in ausgedehntem MaBe; ihm kommt es vor allem auf pragnante
Kiirze an. Er vermeidet Wiederholungen derselben Pradikate,
selbst wenn mehrere Zwischenglieder die Satze trennen, wie
C. I 7, 5 TOiauTTiv dpxnv, ^ KiV€iTai Tf) toO dlpoc fi)ia |i€TaPoXf|
Kai dXXouIjc€i. 6au^acT6v bk Kai t6 ttic uJpac * ou Top dvi€^^VT]c,
dXXd )LidXXov dTnT€ivoucric (sc. Kiv€iTai) usw. Besonders auf-
fallig ist n 4, 2 Trp6c t6 Td ficTtpia |Lir| TiTV€c9ai dT€pd)Liova
. . . K€X€uouciv iv viTpuj . . . CTr€lp€iv . . .' q)aKouc, i]&CT€ d6pouc TtTV€-
cGai, q)UT€uouciv iv PoXituj • touc 4p€plvOouc 6€, dicT€ )Li€TdXouc,
*) Siehe Kiihner-Gerth II, S. 665 f.; hier sind jedoch nur Beispiele
fur die Ergftnzung von Inf. und Part. aus Indikativformen beigebracht,
aber keines fiir die umgekehrte, wie bei Theophrasf.
*) Leicht wjlre die Anderung in 6ca.
92 Ludwig Hindenlang.
auTOic Toic KeXucpeci fipi^ayffa CTreipeiv; hier wird die Kon-
strnktion von KeXeiiouciv ohne Wiederholung des Verbs wieder
aufgenommen, trotz des Zwischensatzes qpdtKOUc — PoXItuj, der
natiirlich seiner inhaltlichen Bedeutung nach nicht als Paren-
these gefaBt werden kann, was auch schon die Fortsetzung
rait der von uicTe abhangigen Infinitivkoustruktion unmoglicli
maclit '). — Noch charakteristischer fur Theophrasts Schreib-
weise ist die Auslassung von Substantiven ; dies geschieht
namlich regelmaBig bei den Termini technici, die gerade das
Thema bilden. Meist wird ein solcher bloB einmal zu Anfang des
Abschnitts ausdrtickJich genannt und dann im folgenden stet^
mit den Formen des Artikels darauf Bezug genommen. Bei-
spiel : I, 10 bildet die Morphologie der Blatter das Theraa; mit
Tdt bi q)uXXa wird es aufgestellt, im folgenden aber nur dann
nochmals bezeichnet, wenn ein spezielier Unterbegriff den gene-
rellen Begriff des Theraas eine Zeitlang zuriicktreten laBt
wie z. B. in § 2 und 3 der Exkurs tiber die physioiogische Be-
deutung der Ober- und Unterseite der Blattspreite. Da heifit
es denn § 4 Anf. ausdrticklich biacp^pouci 5^ Kai Td (puXXa.
im folgenden aber einfach ?via bi (§ 5), 5iaq)epouct bi Kai
ToTc cxrmaci, Ivia bk Kai dvTo^idc ?xovTa (§ 6) usw. Sehr oft
wtrd aber nach langeren Zwischensatzen das Thema einfach
mit dem Artikel wieder aufgenommen,
Beispieie : II 1, 2 dlXXai qpuciKiirrepai ttujc ^Keivai (sc. Ytve-
ceic, das in den vorausgehenden vier Sfitzen nirgends steht);
2, 1 ifeiujTdTri f\ diTo baKpiiou (sc. Y^vecic, Thema des 1. Kap.)*).
II 5, 5 TrapaTrXricia tiuv d^TrdXujv (sc. qpuTeia), § 7 dfiireXui
Tf|v 7rebeivf|V qpaciv oiKeiOTdTriv * XP'^ M*^ dYVoeiv toc oiKeiac
(sc. qpuTelac) ; hier ist das Thema nur § 1 als solches genannt,
*) Nur nach oO am Ende des Satzes wiederholt Theophrast Ofters
das Pradikat, so I 6, 9 al ^^v fiXXai Kaxd rd irXdYiov d(pidci t^ilaCj ai
bi Tuiv CKiWdiv Kai tuiv ^oXpuiv oOk dq^idci; II 1, 2 cuki^ bi toOc ^^
dXXouc Tp6irouc q)U€Tai Trdvrac, dird hi tujv irpeiivilfv oO q>u€Tai.
') Die Abtrennung ist hier gegen den Gedankengang willkarlich
vollzogen, denn die Fortpflanzung der Straucher und Krftuter (tiDv bi
cppuYavujbuiv Kai iroiujbOtiv) wird nur § 1 dieses Kapitels behandelt.
Ertraghch ware die Abtrennung vor § 2, aber eigentlich geh5ren die
beiden ganzen Kapitel eng zusainnien.
Sprachl. Untersuchungen zu Theophrasts botan. Schriften. 93
dazwischen wird der Gedanke anders geformt mit ^eiacpu-
T€uuiv § 2, qpureuTrjpia § 3, (puieueiv, (puTeueiai § 4. So schwebt
der Begriff stets logisch vor, aber in der urspriinglichen
grammatischen Fassung wird er erst § 5 wieder aufgenommen,
ohne daB jedoch das Substantiv nochmals gesetzt ware.
IV 5, 7 Ivioi (sc. TOTTOi) TTXelcTHV ?xowci TrXdtTavov (der
EinfluB der geographischen Lage auf die Vegetation ist Thema
seit § 4, TOTToc steht § 4 und 5 Mitte).
Ferner VIII 5, 8 Kai TrapaTrXrjCiai b' icujc al ToiaOTai
(sc. biaqpopai) xai &c im tuiv ciTfipuiv dXeTOjiiev (sc. biaqpopai, ais
Thema § 2 genannt) ; 6, 6 KaipiiiiTaTa bk, ttciciv ujc dTrXuic efTTeiv
Td npivd (sc. ubara, Thema seit § 5) ; IX 2, 1 aiei bi TrXeiujv Kai
PeXTiuiv i] eic t6 CTeXexoc cuppeouca (sc. utP^tiic); C. II 9, 13
dpivd21ouci KdKelvouc, Sttujc ^Tn^eivujcr bid rdc auTdc b' amac
Kai biqpopouciv, ?vioi bi Kai TpiqpopoOci (beidemal zu erganzen
dpiveoi, zuletzt § 6 genannt)^); C. III3, 1 f) toO iapoc (sc. uipa,
Thema des Kap. 2); C. IV 4, 12 4k |ii^v ouv toutu)v b6Heiev
dv Tic CTTep^aci (sc. ^eTafoXdc eivai) ; C. V 3, 3 el b' dvuj^dXouc
f|veTKev (sc. KapTTOuc ; die Veranderungen der Friichte bilden
das § 1 gegebene Thema); C. V 15, 5 #| dpopdTxn <p®tipei t6v
6poPov Kal dXXa 6' dXXuiv (sc. qpGopai eiciv : •andere Pflanzen
sind das Verderben anderer'*); (pOopat hier immer Thema,
vgl. 15, 6 f\ 6* utt6 toO dXdTOu und das folgende); C. V 16, 1
6 q>oiviS biacpOeipeTat Kal biaq>6eipo)yi4vou biiriciv eic t6 KdTU)
(sc. i\ (p0opd)3). C. VI 7, 5 eJcl jieTapoXai — 6|ioiujc eic Te
Touc Kard Tdc Treipeic Kai eic touc KaTd rdc (pOopdc (sc. tujv
Xu^ujv).
Zweifelhaft ist C. II 5, 4 bid t6 ixi\ iHdTeiv t6 dXX6Tpiov,
*) Ich glaube darum nicht wie Schneider, daB ^pivcoi in ^vioi stecke.
■) b* &\Xujv steht in den besten codd. U und M ; Schneider schrieb
nach einigen anderen bi' &XXujv und erg&nzte biaq^Oeipcxai. Zwar heiOt
es § 5 biaq>eopal bi Kai AXXoic C>tt' &XXuiv ekiv, doch wird q)eopd
auch in aktiver Bedeutung gebraucht, so C. V 17, 1 #i bi roO q)XoioO ircpi-
aipecic Koivf) irdvruiv f^ ti&v irXeicTUJv ^CTi qiBopd. Zudem erwartete
man nach b\d den Akk.
*) Schneider ^lndert das iiberlieferte biaq)e€ip6^€voc, das nicht
zu konstruieren ist, in i] bia^Bopd, einfacher ist aber Scaligers bia-
q>e€ipoM^vou.
94 Ludwig Hindenlang,
dXXd t6 oiKeiov dTriKdoucav; wenn die Uberlieferung richtig,
so ware aus dem Vorhergehenden zu erganzen dXuKOiriTa eivai.
Ein Adjektiv wird in ahnlicher Weise weggelassen
C. I 8, 2 8ca bi KOTd Tdc fbiac qpuceic (sc. eupXacni; toi €u-
pXacTTi ist das im § 1 gestellte Thema).
Eiiipsen von Wortern, die selbst in anderer
Form vorhergehen.
I. Substantiva.
II 6, 9 t6 b' dvdcTrma toO creX^xo^Ci ^9' ou f) cxicic, koi
TTevTdTTTixvi • TTp6c dXXriXa be iriuc icdZovTa (sc. Td aeXexn^);
III 8, 7 ol hk 7T€pi MaKeboviav T^rrapa yiyr\ ttoiouciv, iru-
)i6bpuv, fi Tdc tXuKeiac, iTXaTuqpuXXov, f\ Tdc iTiKpdc, ^nTov, ii
Tdc cTpoTT^Xac (iiberaU zu erganzen PaXdvouc q)€pei);C. I
19, 4 TTpocTipTTm^vujv It\ tujv Kiiivujv ^KTTTiba Td Kapua Kai Kora-
XeiTTOVTai Kevoi (sc. ol kujvoi, wenigstens ratiBte streng gram-
matisch ouToi oder dKeivoi dastehen): C. II 7, 4 CKiaTpo(pou-
liievoc Kai ^eTpiuJc eicXdjiTTovToc (sc. ^Xiou aus dem vorlier-
gehenden ^XCuj); C.V 1, 11 GdTepov ujCTrep ^k Koivnc ?bei noieiv
(sc. Tpoqpfic, das im § 10 vorkommt).
II. Adjektiva.
C. II 11, I TaOTa ^i^v Ydp Kai etTiToioOTov dXXo bidTd
eipr||Lievac aiTiac (sc. ou )iaKp6pid kTiv; vorhergeht jiaKpopiuj-^^
Tepa Td dKaprra tujv KapTTi^ujv 6ca ^r\ hx^ dcOdveiav dKapTra)^
III. Verba.
«
Nicht besonders auffallig ist C. lY 3, 4 Trepi hi toO ^k-
KauXeTv TdxiCTa iii^v Td dTrb tujv dK|uia2[6vTUJV ouk dXoTOV, wo
streng logisch dKKauXeiv im Akk. mit Inf. wiederholt werden
miiBte*).
*) Wimmer erganzt unrichtig in seiner Obersetzung 'parles' ; dafi
Theophrast die Gabelungen nicht als Teile eines Stammes aaffaOt
sondern sie selbst Stamme nennt, beweisen die vorangehenden Worte
^CTi b' 6 q)oivig ibc ^^v dTrXiDc ciireiv )liovoct^€X€C kqi |biovo<pu^C' ov
\x^v dXXd YiTvovTaC tiv€C koI biq)U€ic.
•) Vgl. Kuhner-Gerlh II S. 564 f.
Sprachl. Untersuchungen zu Theophrasts botan. Schriften. 95
Ein Infinitiv ist noch an folgenden Stellen zu er-
ganzen I 6, 1 TTpujTOv hi biacpepouciv, ei ?via Ix^i F| \xf\ ?x^i,
Ka6d7T€p Tivdc (paciv fiXXa t€ Kai Tf|v dKTfiv (sc. jifj fx^iv);
U 1 , 2 ^Xda bk TtdvTUJC (pu€Tai TrXfjv dTio toO kXujvoc * ou
Totp buvaTai KaTa7TTiTVU)i€vn (sc. q)U€c6ai) Ka9dTT€p f| cukti
TTic Kpdbric (sc. KaTaTTTiTvu)iidvric); 4, 7 ol bi Kai 8Xujc qpaci
irdvTujv 5€iv (sc. qpuXXa TT€piaip€Tv, vorhergeht Td cpuXXa 7T€pi-
aipoOci und TT€piaip€9€VTUJV tujv qpuXXujv); YIII 2, 6 T€TTapaKO-
craiov bi qpaci Kai tov Kua)iiov (sc. d5puv€c9ai aus deni vorher-
gehenden dbpuvovTai); 1X7, 3 ol b' iJE Ivbujv Kai TaOTa Kai
Tf|v vdpbov Kai Td aXXa f| Td TTX^icra (sc. K0|iiZ[€c9ai qpaciv
aus dem vorhergehenden KO|ii£€Tai; es wechselt hier direkte
iind indirekte Rede, je nachdem der gegebene Inhalt auf
eigener Beobachtung oder unsicheror Mitteilung beruht);
C. I 7, 3 8ca bi HuXujbri 7T€piK€TTai qpuXaKfic x^P^v oir|T€OV
(sc. TT€piK€Tc9ai); C. IV 10, 2 qpaiv€c9ai bk KaTd touc tottouc
(K6TTT€c9ai, vorhergeht KOTTT^Tai, doch will Wimmer 5iaqp€p€i f iir
qpaiv€c9ai setzen) ; C. Y 3, 4 ^dv bk TTavTax69€v ix^ ('^PO^Pnv),
Tui Ka9' auTf|v 4KdcTr|v ({)\lav) ouk dXoxov (sc. ?X^iv).
Ein Partizip ist auBer bei der schon angefuhrten Stelle
II 1, 2 zu erganzen: I 4, 3 und 14, 3 & oii buvaTai ^f| iv
uTpuJ (sc. CujvTa) lr]v.
Ein Indikativ fehlt: I 6, 9 89€v oi dTT^OTOKa X€TOvt€C
ou KaKuic (sc. X€TOUCiv); II 2, 2 ibiujc b' dTTO {)ilr]c tuj qpu€c9ai
Ktti Td K€qpaX6ppiZ!a (sc. qpu€Tai) ; C. YI 2, 3 toutoic ^€v ouv
UTT€p d7TdVTU)V TOUTUiV X€KT€OV, TOTc b^ KttTd Tdc 8uvd)i€lC
(sc. X€Touciv) dK€Tvo )i6vov dvaTKaTov.
Ein Konjunktiv: VII 4, 3 TTpoc b^ t6 d7To9r|Xuv€c9ai
TTHTVuvai 6€Tv )uiavdc * iav t«P 7TUKvdc (sc. tttitvuujci), TTdcac
d7Tapp€voOc9ai ; C. III 20, 9 8ca fiv )iaXaKOT€pujc (sc. TTOvfjcujci
aus vorhergehendem 7T0vf|caciv); C. V 17, 1 qp9€ip€i tt^ukhv
Kai dXdTTiv Kai dXX' 8ti dv (sc. qp9€ipr))0- — ^gL auch die
iihnlichen Eilipsen der Formen von TiTV€c9ai S. 90 f.
Nicht besonders sind die Ellipsen nach €T tic aufgezahlt, da
sie allgemein iiblich sind (vgl. Kiihner-Gerth II, S. 573); €! tic
*) Aber vielleichl ist hier, dem sonstigen Sprachgebrauch Theo-
phrasts angemessener, 6tio0v zu schreiben.
96 Ludwig Hindenlang,
ist beiTheophrast of t so viel wie das einfacheTic.nur mit gemilder-
ter Behauptiing ; besonders auf fallig ist C. 11 2, 2 kqi toOt' oux
fJTTOV ^CTIV iv TOIC qppUtttVlKOlC Kai TOIC 1T0ld)b€Cl TrXf|V eT TIVUJV
dXiTuiv, wo die Konstruktion von 7rXf|v iiber ei hiniibergreift.*)
Ellipsen naeh vorangehenden andern Wortern voni
gleichen Stamrae*).
1. Substantiva sind zu erganzen
a) aus einera andern zusamraengesetzten Substtmtiv:
C. III 9, 4 ei Td toiv cikuujv cir^pfiaTa TaXaKTi ^pex^peva Kai
fieXiKpdTUJ T^uKUTepouc TTOieT (sc. touc KapTrouc aus vorlier-
gehendem euKapTrta).
b) aus zusammengesetzten Adjektiven : I 8, 3 ?cti bi Td
\ikv bioZa, Td bk Tpio2[a, Td b^ TrXeicrouc ?xovTa (sc. d2!ouc);
III 6, 5 ol b' Ik Tf\c "Ibnc PaOuppiZoTepov iXoTTiv bpuoc
(XeTouciv), dXX' ^drrouc (sc. {)ilac) Ix^xv Kai eu6uppi2IoTepav
eivai (hier erleichtert auch das naclifolgende Adjektiv die
Ellipse); UI 12, 7 to» bk cxn^aTi baqpvoeibii ttic XeirroqpuXXou
(sc. bdqpvnc icriv)'); 14, 2 dTUJViov bi Ik toO dXXou, Tf|v 5e
fiiav (sc. TUJviav) irpofiriKri ; lY 2, 8 f) b^ dKavGa KaXeiTai ji^v bid
t6 dKavOiubec 8Xov t6 bevbpov eivai TTXrjv CTeX^xo^c* Kai Tdp
^Tri Tujv dKpefi6vuJV Kai im toiv pXacTiijv Kai im tuiv q)uXXujv
?X€i (sc. dKdvOac; diese gramraatische Interpretation ist wohl
richtiger, als wenn man aus dKavGa, das hier als bestimmter
Pflanzenname gebraucht ist, die Erganzung entnehmen wollte);
V 1, 6 fcTi bi Kai ttoXuXottov f\ iXaTX] . . . dei Tdp Ix^i Tivd
(sc. XoTTOv) uTTOKdTUJ ToO (paivojLidvou ; VII 5, 1 qpiXubpa Kai
t6 Kpofiuov Kai t6 pi^wov, KaiToi qpaci Tivec ou 2lT]TeTv, iay t6
TTpurrov imTevriTai (sc. t6 ubujp, doch halt Wimmer diese Stelle
ftir korrupt); Vni2, 7 KptOai \xiv iv 4HajLir|vuj, TTupoi bi iv tuj
*) Kdv €1 Tic, das Aristoteles elhpUsch gebraucht, findet sich bei
Theophr. nur VII 11, 1 \4rf\x) bi otov xd craxudibr) k&v €i n ^rep^v
^CTi toioOtov, jedoch steht hier die Kopula dabei.
*) Vgl. Kiihner-Gerth 11 S. 56-i', wo aber nur Ellipsen von Sub-
stantiven behandelt sind.
^) Dagegen III 17, 3 Ix^x bi q>OXXov ba<pvo€ibdc irXaTocpuXXou
bdq)vnc.
Sprachl. Untersuchungen zu Theophrasts botan. Schriften. 97
ipi)6|H|i (sc. mvi) OepiZovrai; C. 11 3, 7 Td bk pXacrdvei jidv,
dKapTia bi inTveTai . . ., 7rpoi6vTi hk outiu qp^pei |i4v, dXitov bk
(sc. xapTTdv) Kai KaXXiKapTTcT; 10, 2 )i€TaX6q)uXXoc (jiq)' (Lv
(sc. qpuXXujv); C. V17, 4 tijj fiov6ppi2Ia civai Kai Tifi paOuT^-
pac (sc. ^i2ac) Ix^iv (W),
c) aus Verben: I 6, 1 biaq)dpouct be Kai toic |ir|Tpaic'
TTpoiTOv |i^v ei fvia Ix^x f\ |Lxf| Ix^i . . . ^TreiTa Kai iv aOToTc toTc
fxoua (sc. biaq)opai eiciv); 11 3, 2 dTrei ou6' dxeTva, irap' ofc
TreqpuKCV f\ xiwpa fiieTapdXXeiv ... dXXd t6 dvTauGa 6au)iacT6v
bid To ^iav ^6vov f\ biio Kai Taihrac iv tuj TravTi XP^vqj CTraviac
(sc. lieTapoXdc eivai); III 12, 2 KapTroq)opeTv jifev d|iq)UJ qpaciv,
Tov bi, Tnc OnXeiac (sc. KapTrov) dppujTov eivai; IV 10, 4 Kap-
Troq)OpeTv bl tujv iv Xi)ivr| touto Kai t6 pouTOfxov Kai t6v
q)Xeiuv * eivai bi toO Pout6)liou )ieXava (sc. tov KapTr6v), tou bk
q)Xeuj Tfjv KaXou)ievriv dvGrjXriv (sc. KapTrov eivai); C. IV 8, 1
dXXd ^dXXov TouTOu aJTidcaiT' dv Tic Tfjv dcG^veiav, bi' iiv
Kai CTreipovTai Trpoc to £ap Kai biapXacTdvouci Odrrov • t6 tdp
dcOevecTepov, ujcrrep TroXXdKic dXdTOjiev, euTraOdcTepov • Tdxa bfe
Kai TTic TToXuKapTTiac . . . Tf|v auTf|v F| TrapaTrXnciav (sc. aWav).
2. Adjektiv ist zu erganzen aus einem Substantive:
C. II, 11, 11 rrepi TroXuKaprriac tujv bdvbpujv elpr]Tat Trp6-
Tepov, 6ti Td 6ep)id Kai fiavd Kai uTpd (sc. TroXuKaprra).
3. Verba sind zu erganzen mit einem Substantiv :
ni 4, 1 ijie\ Kai tuiv dqjiKapTroTepujv . . . 6)iujc ai pXa-
CTr|ceic ToO i^poc* aurd bi auTujv Td 6\xofevf\ tijj Trp^repov Kal
ucrepov (sc. pXacTdveiv) biaq)4pei; C. III, 11, 6 TrapaXXdrrouci
bi Kai ol xp6voi ttic q)UTeiac Ka6* iKaT^pav Tf|v (sc. yflv) )ifev
ydp . . . dXiTOV Trpo fcrijLiepiac beT (sc. q)UTeueiv); C. IV, 4, 7
f) biaq)6opd Kai i\ ^eTaPoXfj buoTv 6dTepov f| iv toTc CTT^pfxaciv
^ ^v Tr| x^O')* CTrip)iaTOC ^iv . . ., i\ bi xX6t) ^i2Iuj6evTUJv f|bn
(sc. biaq)6eipeTai Kai )ieTapdXXei), Tdc bi ()ilac )ieTapdXXeiv dTO-
irov; 5, 2 dXXd toTc bk 6)iotOTrupoic dv e!n Kai 6^otOKpi6otc
^dXXov eic aipav (sc. )ieTapdXXuJv aus vorhergehendem ^era-
PoXrj); 5, 6 ujcTrep to cicufiPptov, 8Tav eic ^iv6av (sc. ^CTa-
PdXXri aus ^eTapoXai) ; C. V 1, 8 TrapaXXdrrouca i\ q)6opd KOTd
XIV 2. 7
98 Ludwig Hindenlang,
Tf|v bidOeciv, 61^ iLifev Top ?|V€TKav, djk. b'ouK fiveTKOV, iav
hk KaKuic (sc. biaxeGQ), ouk fiv€TKav; 11, 1 ai \ikv (d. h. q)8o-
pai) Piai6T€pai qpaivovTai, KaGdnep ddv KOTitv f\ irXriT^v (sc q^Bei-
prjTai t6 bcvbpov).
Kaum so zu erklaren ist C. 11 13, 4 fcriv ouv bf\Xov,
8ti Kai im tuiv ciT€p^dTUiV cujLiPaTvov, 8Tav €ic t6 peXTiov ij,
cx€66v 8|Lioiov. Man mtiBte hier zu cujiipaivov aus vorher-
gehendem fiiCTaPoXr) erganzen t6 )i€TapdXXov. Einiacher ist es
aber, wenn raan zu 8Tav €ic t6 peXTiov ^ aus dem Anfang
von § 4 ^ |Li€TapoXr| hinzudenkt und dann im folgenden andert
t6 cu|Lipaivov.
Ellipsen nach vorausgehenden Wortern nicht
gleichen Stammes:
a) Substantiv ist zu erganzen : U 2, 5 qpuovTai bl mx k
Toiv TT^c ^dac TTUprjvujv dTpi^Xaioc Kai ^k tujv Tf^c fboac kokkujv
Tuiv T^wK^ujv dT€VV€ic Kai ^k tuiv dTTUprivujv CKXnpai, TToXXdKic
bk Kai dE€Tai • t6v auT6v bl TpoTiov Kai ^k tujv dTriujv Kai ^k
Tujv ^n^^^v (zu erganzen etwa 2T€pa t^vti)* 4k ^iy Tdp tu)V
dTTiujv |iox6Tipd f\ dxpdc, ^k bk tuiv |iT]X€UJV x^ipujv t€ tuj t€V€i usw.
b) Verba sind zu erganzen : III 8, 7 oi bi TT€pi MoKfc-
boviav T^TTapa t^vti ttoiouciv . . . TauTTiv (d. h. t#|v dcTrpiv)
5'ol )Litv dKapTTOV 8Xujc (sc. €ivai), ol bi qpaOXov t6v KapTTov
(sc. q)^p€iv qjaci, wobei (paci aus dem hier sinnverwandten ttok
ouci zu entnehmen ist); Yll 5, 1 KOTTpov bk fidXicTa dTTaivouci
Tf|v cufiapTTTiv, Tf|V bi tujv uTToCuTiujv )iox6Tipdv (sc. qpaciv aus
dTTaivoOci); Vin 8, 1 bid toOto Kai €uXapTiT€ov (paci t6 ^icT€iv . . .,
Tdc T€ Tf\c Tflc biaq)opdc Kai Tdc tuiv CTT€p^dTUJv buvd^^ic Kai
lix Tdc ^KdcTujv ujpac. (Wimmer bemerkt dazu in seiner Aus-
gabe 1842, in €uXaPTiT€Ov involvitur significatio observandL
Doch sind vielleicht auch Worte ausgefallen.)
Ellipsen, die nicht aus vorangehenden Wortern zu
erklaren sind:
a) Von Substantiven: Bekannt und iibiich sind die Eliipsen
Ton Tn, so VLLl 7, 2 8Xujc 6' ovbk f] TuxoOca buvorai q)^p€iv auT6v,
]•
Spracbl. Untersuchungen zu Theophrasts botan. Schriften. 99
dXXd |Li€A(rrT€i6v xiva bei xai TTi€ipav €ivai (hier erleichtert das
von xn abgeleitete iiieXdTT^ov den Ausfall). — f||i^pa fehlt VIII
2, 6 T€TTapaKocTaTov bi qpaa Kai t6v Kuafiov ujct' iv tcaic dvGeiv ;
C. V 12, 4 UTO Tdc T€TTapdKOVTa. — 6b6c 11 5, 2 ^aKpoT^pav
uj9€i. — Ungewohnlicher sind die Ellipsen von ubuip C. V
6, 6 dpbrj 0€pmfi (ubaTi blieb als eine aus dem Verbum sich von
selbst ergebende Erganzung weg), leichter ist d(pubp€uu)a ttoXXuj
n 7, 1. Ahnlich steckt der zu erganzende Begriff im Verbum
C. in 20, 4 CKd7rrovT€C PaOeiav (sc. Tdqppov). — xP^voc fehlt
Vm 6, 5 8ti ttoXuv dve^i. — EuXov V 3, 2 to tt^c T€p)Liiveou,
ebenso § 4 t6 t^c iT^ac, t6 Tflc TrXardvou; t6 t^c Trr^Xdac,
t6 thc cuKaiLiivou (nirgends wird EuXov genannt, doch bildet
es den Erganzungsbegriff zu jiriTpa in § 1). — Kapir^c IV 18, 6
TouTiu jbi^v oOv Tijj It€i KaKUJC (p€p€iv C(p6bpa, Tijj b* ucrdpiu
p€XTiov, Tui bi TpiTUi Kai T€TdpTiij KaeicTaceai Kai (p€p€lV TTOX-
Xouc Kai KdXouc ; C. 11 9, 13 dptvd^ouci KaK€ivouc. — pdXavoc
ni 8, 7 ol b^ TT€pi MaK€boviav T^Trapa fiyr\ ttoioOciv, dTU)i6bpuv,
r\ Tdc TXuK€iac, irXaTuqpuXXov, f{ Tdc iriKpdc, qpHT^v, n Tdc CTpoT-
TuXac (sc. paXdvouc (p^p€i).
Nach der iiblichen Eilipse Iv "Aibou ^) ist gebildet IV 3, 5
iv "Amuiujvoc (vgl. dagegen V 3, 7 irap* 'Amiiujvi).
b) Von Pronomina : Formen von auT6c werden, wie ub-
lich*), ofter weggelassen, besonders in Infinitivkonstruktionen.
Beispiele: 11 7, 5 €UTpa(pdcT€pa Tdp Tifv^ceai (sc. auTd); III
16, 1 6\\fi Tap TT€7Taiv€i, bi' 6 Kai biqpopciv (sc. auTi^v) tiv€C
(paciv) ; IV 7, 8 ubujp oupdviov TiTV€ceai |Liiv, ou \xi\v xpr^ceai
(sc. auTtu) T€ TTp6c Touc KapTTOuc; V 6, 1 TiTV€Tai Kai |Li€Ta Kai
XpoivTai (sc. auTijj) 7Tp6c Tr|v fp€ipiv; ebenso bei dem, wie
im Lateinischen so auch im Griechischen vorkommenden,
Wechsel von Relativ- und Demonstrativpronomen n 7, 1 Td
^i^v (piXubpa, Td b' oux 6)Lioiujc ofov f| KUTTdpirroc, fJTT€p ou
q>iX6KOTTpov oub^ qpiXubpov, dXXd Kai diT^XXuceai (pactv (sc.
auTTiv) ; beim Partizip IV 2, 8 ^^€i Kai TrXriT^icnc ; VI 2, 3 Ka-
Xiuc dTTaverjcavToc ; C. I 9, 3 ttX^i v ouk €ueuc CTTapcvTUJV ; C. 11
19, 3 ipuxpiuv 6vTUJV Kai dce^vuiv.
») S. Kahner-Gerth I S. 268.
') S. KQhner-Gerth U S. 562.
7*
100 Ludwig Hindenlang,
c) Verba: Jx^iv III 10, 1 TTap6^otov t6 b^vbpov EuX6v
bi eiixpouv, icxup6v, eflivov kqi (pXoi6v Xeiov Kai Traxuv (sc Ixei)
. . . . {>ilac oOt€ TToXXdc; C. I 6, 7 6p6ujc bk Kai (sc. Ixn) bia-
Tiipeiv dppaxn t6v 6(p9aXfi6v.
q)^p€iv I 6, 7 inei bi ttX^Tov f| qpuac TauTij (sc. q)€pei),
dTTOpiav lx€i ; m 8, 7 s. S. 94.
Zusatze. EeineEllipsen,sondemYerderbmsse desTextes
sind anzunehmen: IV 4,1 tujv 6' dXXuiv dv Mii6€t(f ^6vov (man
mtiBte zu dXXujv erganzen xuipiuv). — C. V 1, 11 dXka \ii\y ou-
bi t6 \xr\ dKTrdTT€iv Touc iK Tuiv TTax^ujv sc. dXoTov, das Schneider
auch beifugt Den Ausfall von dXoTov hat vielleicht der
gleiche Wortanfang des folgenden dXXd yemrsacht — C.V9,3
cu|LiPaiv€i bi toOto Kai iv Taic dqpauofidvatc. Das Fem. hat gar
keine Beziehung, da 6dvbpa logisches Subjekt ist Man schreibe
entweder iv toic d(pauo|Li£votc oder mit Schneider, der die
Schwierigkeiten dieser Stelle ausfiihrlich auseinandersetzt (IV
S. 409 — 410), iv Taic dqpauoindvatc {)\la\c.
Zur Wortstellung.
Das Subjekt wird haufig an das Satzende gestellt, sei
es, daB sich Partizipia anschlieBen, wie I 7, 3 TiTvcrat TT€pi t5
bivbpO V KUKXUi CUV€X^C t6 TUIV ^tlUfV OUX dTTT6^eV0V TOO CT€X€XOUC
dXX' d(p€CTTiK6c, sei es der Hervorhebung wegen, wie n 4, 1
|ii€TapdXX€t Tdp Kai TaOra KaO' feKdcniv x^ipav Kat cx€b6v iy tui
fcu) Xpovi^ Kai f\ Tiqpn; vgl. noch I 5, 2; 7, 1; 8, 3; 12, 2;
n 3, 1 ; 6, 2 usw., ebenso beim gen. absol. wie I 2, 2 ibc i^ma
ToO CTT^pjLiaToc 6vTU)v Tuiv KauXtuv.
Trennung der Praposition vom Substantiv findet sich nur
bei |i€TaEu: I 2, 6 )ui€TaEu bi TiTV€Tat iv6c Kai <pX€p6c; lEI 5,
5 |i€Ta2u TTiTTTOUCa TflC il dpxnC dTT0l6riC€UiC Kai TTIC (puXXtKTic
pXacTrjc€UJC.
Beispiele von prolepsis: I 2, 2 ^Kacrov €Itt€iv tI
dcTiv; 3, 6 Kai Tdc aiTiac 8Tav Ttc XiT»j; 12, 1 aurdc t€ toc
ibiac 6tapt0|uiou|Lifevouc 6TT6cat (sc. €lciv); 13, 5 f) bi toO dv-
Oouc (puctc 6Tt TTXeiouc lx^\ btacpopdc; 11 6, 5 t6v bi auXuiva
bi toOtov X4T€tv Touc Zupouc 6ti 6taT€iv€t; IX 2, 3 o1 T€
TT€pi MaK€6oviav ovbi Tf|v tt€uktiv TnrroKauToOav dXX' f\ Tf|v
Sprachl. Untersuchnngen zu Theophrasts botan. Schriften. 101
dppevo, TTic bl GriXeiac 4dv nva tuiv {)\l(uw Xdpuict (fiir Tf|v bk
OnXeiav iay auvfyc Tiva); C. I 10, 7 f| i6i6Tric eiTe 6id 9ep|Li6TTiTa
TouTUJV etTC ... cufipaivei, biaipeTe6v auTO toOto; C. III 11,6
Tot b' dcGevfi Kivbuvoc |Lif| Tipo Tfic pXacTTiceujc dTro^ripavGfi.
Das Adjektiv oder adjektivische Partizip wird oft mit
wiederholtem Artikel nachgestellt, so 11,3 f\ tdp toi pXd-
CTTiav T€vr|ceujC x^9^^ ^cti ttic TeXeiac; vgl. I 3, 5/ 9, 2, 7 ; 10,
9; 13, 2, 4; 14, 2; II 2, 5; 2, 10, 11 usw., ebenso Genitiv- und
Prapositionalattribute wie I 1, 9, 12; 7, 1; 10, 4; 12, 3; 14,
1 usw. — Haufig findet sich auch die bei Aristoteles *) beliebte
einfache Trennung des Adjektivs, so I 1, 4 Tf\v oJKeiav dTro-
pdXXw^ev Oeujpiav; vgl. noch I 3, 3; 9, 7; 10, 1; 11, 6; II 2,
4, 8, 10, 11, 12; ebenso bei Pronomina I 8, 1 Tdc ToiauTac
dv Tic Xdpoi biaqpopdc; 11, 6 tov auTOv ^x^i tp6ttov; vgL
1 17, 3; 14, 5 usw.; auch beim Gen. des Teils wie I 12, 3
u)C Td |Li^v eOocjLia Kai euuibTi, Td b' docima Kai dxuXa Trav-
TeXujc eivai tujv TaOToO fiopiuiv; III 6, 4 PaOuppi2l6TaTOV b'
ouv boKei Tujv dTpiujv eivai f| TTpivoc (hier wohl zur Ver-
meidung des Hiats).
Parenthesen liebt Theophr. sehr, vgl. I 14, 1 idv b' dpa
Ti cu|liPt| Kufjcai Kai dvGf^cai — TifveTai xdp Kai TaOT' ^vioic
i&crrep Kai tijj )iuppivuj Kai ^dXicO' djc eJTreiv Trepi Tdc pXacTr|ceic
Tdc MeT' dpKToOpov — o6 buvaTai TeXeoOv, dXX' f|)iiYevf^ qpOei-
peTai; vgl. II 3, 1; m 4, 4; 7, 1; 8, 2; IV 7, 6 usw.
Wortschatz*).
Die Untersuchung hat sich auf zweierlei zu erstrecken:
1. An welche Schriftsteller schliefit sich Theophrast in
seiner Wortwahl an?
2. Welche Worter ftihrt er zuerst in die Sprache ein?
Als Hauptquellen fiir die Sprache Theophrasts ergaben
sich alsbald die ionische Naturwissenschaft (d. h. also in erster
') s. Schmidt, Atticismus IV S. 616.
') Als lexikalische Quellen sind fUr diesen Abschnitt zunftchst
benutzt Stephanus, Thesaurus hnguae Graecitatis und das griech.-engl.
Wdrterbuch von Liddel and Scott, das sich als treffliche Erg&nzung
erwies. Aber die wohlbekannte Unzulftnglichkeit aller unserer Lexika
102 Ludwig Hindenlang,
Linie Hippokrates), bei der sich mit der langjahrigen Pflege
allmahlich eine Art Terminologie herausgebildet hatte, dann
die attische Philosophie des Aristoteles. Doch lassen sich bei
diesem Schriftsteller beide Stromungen nicht inmier scharf
trennen, da er ja selbst stark von der ionischen Sprache be-
einfluBt ist Man wird also in der Regel nur da mit Sicherheit auf
die attische Philosophie als Sprachquelle hinweisen zu durfen,
wo auBer Aristoteles auch Plato die gleichen sprachlichen
Formen bietet — Wenn ich zwar die nachfolgenden Unter-
suchungen zunachst unter diesen beiden Gesichtspunkten
betrachtet wissen will, so glaubte ich sie doch nach verschie-
denen Seiten erweitem zu mtissen, da bis jetzt der Sprach-
schatz Theophrasts iiberhaupt noch nicht wissenschaftlich er-
forscht ist Darum wurde eine Zusammenstellung aller poeti-
schen Worter gegeben, davon abgetrennt solcher aus der
Komodie, und schlieBlich sind alle Worter beriicksichtigt wor-
den, die nicht mehrmals bei Attikem belegt sind, oder die
bei Theophrast in einer neuen Bedeutung auftreten. *)
zeigte sich auch bei dieser Untersuchung, und so war ich gendtigt,
Spezialausgaben und deren Indices heranzuziehen. Die besten Dienste
leistete mir Bonitz, Index Aristotelicus ; femer wurden eingesehen:
Hippokrates (Ausgabe von KClhlewein und Petrequin); Historia critica
comicorum graecorum (ed. Meinecke); Poetae lyrici graeci (ed. Bergk,
4. Aufl.); Tragicorum graecorum fragmenta (ed. Nauck); Corpuscaluin
poesis epicae ludibundae I (ed. Wachsmuth und Brandt 1902) ; Bakchylides
(ed. Blass); Dioscurides (Ausgaben von Sprengel und Berendes); Erotian
(ed. Klein); Fragmente des Mnesitheos bei Athen&us; Sylloge inscrip-
tionum Graecarum (ed. Dittenberger) ; Inscriptiones orientis Graeci (ed.
Dittenberger). FGr die Wortformen sind benutzt Lobeck, Phrynichus;
Lobeck, Aias des Sophokles; Rutherford, The New Phrynichus ; Croenert
Memoria Herculanensis. — Beziiglich der Echtheit der Autorschaft der
einzelnen Schriftwerke, besonders des Aristoteles, folge ich den An-
gaben Christs in seiner griechischen Literaturgeschichte. Bei der Ab-
ktirzung der Autorennamen wie der einzelnen Werke sind die Ublichen
Zeichen der Lexika benutzt worden. Es bedeutet also z. B. Ar. = Ari-
stophanes, Ari. = Aristoteles, ari. Pseudoaristoteles ; beachte auch
5. I. = Sylloge inscriptionum Graecarum, S. 0. = Inscriptiones Orientis
Graeci von Dittenberger.
*) Adj. verb., wie ttcX^ktitoc von trcXcKdv, sind nicht aufgez&hlt,
da es sich bei diesen nicht um eine neue Wortbildung handelt.
Sprachl. Untersuchungen zu Theophrasts botan. Schriften. 103
Bei naherer Pnifung ergab sich, daB der Index bei
Wimmer, ebenso wie der bei Schneider, der zura groBten Teil
von Wimmer ubemommen wurde, fluchtig angelegt ist, sodaB
etwa jede zehnte Angabe, sei es in Buch-, Eapitel- oder
Paragraphenzahl, unrichtig ist. Ich hielt es darum fiir ge-
boten, einen neuen Index, soweit ich ihn fur meine Zwecke
brauche, anzufertigen, was einem ktinftigen Herausgeber zu-
gute kommen mag.
I. Worter, die schon vor Theophrast belegt sind.
A. Allgeraein poetische Worter.
a) Nur bei Dichtern finden sich*):
dbpOTTic Hom. — VII 4, 11;
C. IV 12, 1.
deiZijjoc*) Aesch. (Ps.-PL), dei-
Z;u)C Soph. ; nur bei Theophr.
deiCiuov als Pflanzenname.
— VII 15, 2; dieFormdei-
Z:uiv I 10, 4.
dKdpTTUJTOc Soph., Aesch. —
C. m 13, 3.
dxpe^ibv Eur. Simon. (ari. De
plant.). — I 1, 9, 11; 3, 4;
6, 5; 8,4; 9, 3; 10, 7, 8;
12,3; 14,2; III, 1,2; HI
6, 2; IV 2, 1, 3—5, 8; 6,
8; IX 1, 3; 2, 1; 4,9; C.
11,3; 3, 1,2, 4; 7,4; 11
2; 12, 1,9; 1111,5; 12,4
16,3; VI, 2,3; 2,1, 2,4
4, 7; 6, 1; 13,4; VI 12, 5.
dXoujbnc Eur. — III 1, 1;
2,4;4, 2;C. n7, 3; 11,1.
dv6cTi|Lioc Eur., Od. (in an-
derer Bedeutung). — C. DI
21,1.
dTraubduj ; bei Theophr. = ab-
sterben. — V 6, 1.
dTTveucTOC Od. — IV 14, 12;
C. V 12, 7.
dTTOKXdui Anakr. Frg., Ar. Frg.
— II, 6, 12.
dTToS^ui Hom. — IX 4, 4 ; C.
16,7.
&'nocTefal{jj Emped. (ari.). —
C. V 6, 5.
dTTO-xeiw, Eur., Od. ; anders bei
Theophr. == auf schossen. —
IV4,10;Vini,5;8,l;10,
4; C.in21, 5; 22,4; 23, 3
^) Hierher habe ich auch die Fragmente von Heraklit, Empedokles
und Parmenides gerechnet. — Fiir die Gruppierung liefi ich Beleg-
steiien auf Inschriften und Papyri aufier acht, da bei diesen eine
literarische Verbreitung ausgeschlossen war.
•) Cber die Schreibung s. CrOnert a. a. 0. S. 49.
108
Ludwig Hindenlang,
b) Aufier bei Dichtern noch bei Hippokrates (Mnesitheos):
dbiavTOv als Adj. bei Simon., 1 Kopiowov Lyr. und Com. — I
Pind. — VII 10, 5; 14,1.
dTT6^aT|bia Soph. frg. — C.
VI 19, 5.
dTTo£uvuj Od. — n 5, 4.
dTTOTTXriTTUJ Soph. (ari.) —
IV 3, 6.
<ipT€|iOV Soph. frg. 212. —
VII 6, 2.
dppaTnc Soph. (nach Hesych).
— V3, 7; C. 16, 7.
dcqpdpaTOC Hom., Hip., Cohl
(bei den Hom. auch die
Fonn dciTdpaTOc*)). — I
10, 6; VII, 3; 4,12; C.
VI 12, 9.
dq)p(2[u) Soph., Com. bei Ath.
— C. VI 1, 5.
biuTpoc Aesch. (ari.) — C. H
4, 1 ; m 2, 6.
^aTripiocAesch.(ari.)— rV5, 1.
^dviov Chairem. bei Ath. —
ni,3;VIl,l; (5,2,3; 7,2,4.
dSa^aupouj Eur. frg. — C. II
16, 4.
^peiKri Aesch., EupoL — 1 14, 2.
f|buoc^oc Ar. (ari.), die Form
f)buo5)ioc Hip. , Simon. ;
zuerst bei Theophr. als
Pflanzenname statt ^iivGa*)
— vn 7, 1.
Kapxapiac Soph., Plat. com.,
Philox., Mnesith. — IV 7, 2.
11,1; Vn 1,2, 3, 6; 2,8;
o, u ; 4, j. ; 0, 4, o.
xpdbri poet — n 1, 2 ; 5, 4;
C. 13, 1; 12, 9; lU 3. 2;
VI, 3, 4 (W); 12, 6; als
Pflanzenkrankheit I 8, 5.
Ku^ivov Sophr., Gom., Archestr.
(nach Lewy, s. May ser, Gram-
matik der ghechischen In-
schriften und Papyri S. 40,
semitisches Lehnwort). —
111,2; VII3, 2, 3: 4,1;
Vm3,5;6, 1; 8,5; 10,1;
C. n 12, 1,2; IV 15, 2.
MeXia ni3, 1; 4, 4; 6,1,5;
11, 3, 4; 17, 1; IV .5, 3;
8, 2; VI, 2; 6,4; 7,3.
fx(v6a Hippon., Eratin. (nivSoc
Mnesim.) — II 4, 1; VI
7, 2; C. ni6, 2, 5; IV 5,
6; V7, 1; ^T 14, 7.
vdpKiccoc Hymn. Cer., Hipn
Soph., Chairem. trag. — YI
6,9;8,1; Vni3,l,2.5-7.
oivumdc Eur., Simon. — III
16, 3 ; 18, 2.
TTcpicKeXric Soph. — C. II 3,
3; V14, 9.
npdcov Hom., Batrach., Cum.
— IV 6, 2, 4; 7, 1; VH
1,3, 6—8; 2,2: 3,4; 4,
10, 11; 5, 3—5; 8. 2; C.
<) Siehe dariiber Rutherford, The New Phrynich., S. 196.
*) Von den Attikem wird es znrttckgewiesen, s. Reitzenstein, Ge-
schichte der griechischen Etymologika, S. 395.
Sprachl. Untersuchungen zu Theophrasts hotan. Schriften. 109
n 15, 6; ini9, 3; IV 3,
1,3; V6, 9.
^oCc als Baumname EUp., SoL,
Com. — 11X18, 1, 5.
CToiPrj Hippon., Com. — 1 10,
4; VII, 3.
cq>aK€Xtc^6c Eur. — IV 14, 2 ;
Vin 10, 1 ; C. V 9, 1, 6.
TeOrXov Com., ceOrXov Ba-
trach. — I 3, 2; 5, 3; 6,
6,7; 9,2.
TpipoXoc Alkai., Ar. — IQ 1,
6; IV 9, 1; VI 1,3; 4,1;
5,1,3; Vn 8,1; VHI 7, 2.
Xiovuibnc Eur. — I 3, 6.
XvotbbTic Emped. — I 10, 3 ;
13,14; IV 10, 2; VH 11,
2; Vni3, 3.
c) Aufier hei Dichtern noch hei Hippokrates (Mnesitheos)
und Aristoteles:
dKaXr|q)r| Archestr., Mnesith.,
Hip., Ar., Pherekr., Ari. —
Vn7, 2;
dlTTvooc Empedokl., Hip., Ari.
— IVl, 2, 5; Vm 10, 2;
C. n 22 ; m 22, 1.
pdTOC Hom., Hip., Ari. =
Fischart, bei Ar. 6 pdToc; als
Pflanze nur bei Theophr.
- I 3, 1; 5, 3; 9, 4;
10, 6, 7; IV 12, 4; C. I
17, 8.
ToXaKTubbnc Parmenid., Hip.,
Ari. — C. VI 4, 1 ; 9, 2.
T^Tf poc Com., Archestr., Mne-
sith., Ari; bei Theophr.
Name eines Baumaus-
wuchses. — I 8, 6.
kvtJkoc Philox., Anaxandr. —
6 KvnKOC I 13,3; VI 4, 4;
C. V18, 4; i] KvflKOcVIl,
3; 4,3,5,6.
Huc^a Archestr. — IV 14, 13.
6piTavov Hip., Timoth., Com.,
die Form 6p(Tcivoc Archestr.^
Com., Ari. — 6piTavov I 9,
4; 12, 1; VH 1, 6; 2, 1;
6,1; C. IV 3, 3; VI 5, 4;
6piTavoc VI 2, 3, 4.
TToXuTToftiov Philox., die Porm
TrouXu7T6beiov Com. — C. II
17,4.
cxbr) Emped. — IV 6, 7 ; 10,
1—4.
cuveXiTTU) Soph., Eur. — IV
7, 5.
d) Aufier bei Dichtern noch hei Aristoteles:
diPpujTOC Soph. frg. — I 12, 4
m4, 4; 12,2,4; IV 1, 7
VI, 7; VI, 2; VH 9, 4
11,4; 12,1,2; C.n9, 14;
VI, 8; VI 12, 1,2,7,9—12.
dTpuiCTic Od. — I 6, 7, 10; 11
110
Ludwig Hindenlang,
2,1; IV 6, 6; 10,5,6; 11,
13; C.VIll, 10, 11.
denp Hes. — C. IV 7, 4.
dfvocToc Od., Eur.; in anderer
Bedeutung bei Theophr. =
keine Siifiigkeit habend, so
auch Ari. — C. IV 13, 2.
dcTTCpiioc II. — Vn 4, 4.
dcu^pXnioc Soph. — Vn 6, 4.
aOTO€Tr|c Od. t 322, bei Ari.
auTOCTec. — III 7, 1 ; Vn
3,5; Vm7,5;C.mi2, 1;
IV 8, 5 ; Adv. auToeTei C. m
12, 1 (W).
pOTpub6v n. m 16, 4.
TaXedc Com., Archestr., Philox.
— VU 14, 3.
bixtuc Aesch. — IV 7, 13.
^KTpoqprj Eur. — C. I 18, 3 ;
n 1,6; 2, 1; 4,10; 5, 1;
in2, 6; 8,3; IV 15,2.
^Heceiui Ar., Ari., ^ecGu) bei
Aesch. — C. m 22, 5; V
10, 1 ; VI 10, 8.
eOeiXoc Eur., Ar. — IV 1, 1, 5;
V9, 2; VI 8, 2, 4; VII 1,4;
1X2,5; C.I 15,4; 119, 1;
m 6, 8; 21, 3; 24,2; IV
9,4; VI 16, 6.
euKa|Lnrr|c Hora. — m 10, 4.
euKapTria Ari. (euKdpTreia Eur.).
S. I. I 20, 95 (5. Jahrh.). —
n7, 2; C. n 1,2,5; 7,5;
mi,6;6,6;9,3;ll,3;17,
1;IV12, 1;V 1,1; 11,2.
eiiKparic Hes. v. 1. — C. 1 11,
6 ; n 3, 3.
KaKOTTOioc Pind. — C. 11 6, 4;
V 12, 3.
KepKic; als Baumname auch
beiAri. — 111,2; m 14,2.
KoxXiac Achae., com. — lY
14, 3.
Xeifiuivioc Aesch., Soph. — VI
4, 3; 8, 1; C. H 4, 4; ffl
6,8; 11,3; IV 12,4.
XoTidc Archestr., com. — lY
6,7 (einTier); IV 14, 3,5
(eine Baumkrankheit).
voTid II. — Vn 14, 1.
^TXvn Od., PraxiUa Frg. —
n5, 6.
6Xocxepnc Soph., auch S. I. H
877, 7 (bei Isokr. von Blass
gestrichen). — III 18, 5.
6cTpaK6bep|ioc Batr. — IV 6, 8.
TTapaKaGiiiiii Eur. — Vm 2, 3.
Tiapeicbdxo^ai Soph. — C. rV2,l.
TTTiviov Hom. — VI 4, 5.
7rp6cPoppoc Eur., 7rpocp6p€ioc
Ari. — iTp6cpoppoc n 5,3;
IV 6, 5; 11, 8; V 9, 2; IX
2, 3 ; C. m 5, 2 ; 7Tpocp6peioc
19,2; IV 1,4; V 1, 11.
TTTflcic Aesch. — C. n 9, 5.
cu|Li(peeipuj Eur. *) — IV 15, 4.
') Ein Beispiel fOr die Mangelhaftigkeit unserer Lexika : cuM^OeipuJ
findet sich bei Ari. in der Topik VI13 p. 150a 33; diese Angabe fehlt
in allen Lexika, auch im Index von Bonitz; nur Liddel und Scott
ffUiren Ari. an, zitieren aber falscli.
Sprachl. tlntersttchungen zu Theophrasts botan. Schriften. 111
oivopoc Aesch. — in 3, 6;
Vin2, 10; 8,7.
im6Xeiv)>ic Parmen bei Stob. —
C. V 1, 11.
q)uaoX6Toc Emped. — IIIl, 4 ;
C. VI 3, 5.
d)xp6c Adj. com., bei Hom.
Subst. — Vin 1, 3 (W); 3,
1, 2; 10, 5; C. IH 22, 3;
rV2, 2; 16,2; VI 12, 9.
B. Worter, die sich nur in der Komodie, aber nicht bei
andem Dichtem finden:
a) Auch in Prosa
aJTlTOpoc Eupol. — II 8, 3.
£Xi|Ltov Antiphan. — IV 16, 5 ;
C. V 15, 4; VI 10, 5, 8.
d|LtneXoupT6c, auch S. I. II 535,
17. — c. n 4, 8.
dve^wvri Eratin. — VI 8, 1 ;
Vn7,3; 8,3; 10,2; C.I10,2.
dv6€ptK6c Eratin.; Eupoi. —
I 4, 3; VI 2, 9; VH 13,
2—4.
dveoq>6poc Ar. — I 3, 4; 13,
4 ; C. I 5, 5 (Schn.).
dnoTTeXeKdu) Ar. Av. 1152. —
V 5, 6 (Schn.).
dpoKOc Ar. frg. — Vm 8, 3.
dpptxoc Ar. — C. I 7, 2.
d^ouaivuj Ar. — III 18, 9, 10;
IV2, 11; Vini0,3. C.I4,
5; n 11,2,5; 18,3; m 7,
12; 10,8; V 11, 2.
p6Xpoc (ari.) I 6, 7— 9 ; 10,7;
Vn2, 1—3; 4,12; 9,4;
12,1; 13, 1, 4,7, 8; Vm
8,3; C. rV6, 1, 8; VI 10,
7 ; 12, 1.
PoTdviov Antiphan. — C. II 17, 3.
nicht belegt sind:
pouTO|Ltoc Ar. — I 5, 6 ; 10, 5;
IV 8, 1; 10,4,6,7; 11,12-
TriGuov Ar., Phryn. com. —
I 6, 9 ; VII 1—3, 6—8 ; 2,
2; 5,1,3,5; 9,4; 12,3;
IX 11, 6.
TrJTetov Alex., Anaxandr. —
I 10, 8; IV 12, 5; VII, 4,
10 ; C. IV 3, 3.
btdnXeiuc Eratin. — C. 11 1, 4.
btacpuTeuu) Ar. frg. — IV 4, 3.
biaxdcKU) Ar. — m 9, 1 ; VII
13,2; C. 15, 4; 119, 12.
bi<popoc I 14, l ; C. V 1, 6.
bpunennc IV 14, 10 ; C. II 8,
2; VI 8, 4.
{|Lt|LttiTpoc Antiphan. — I 6, 5 ;
C. V 17, 2.
CvdpucKOV Kratin. und Pherekr.
in der Form dvOpucKov. —
vn 7, 1.
dntvecpiw Alex. bei Suid. (ari.)
— C. m 24, 4.
edKapn^U) Ar. — n 7, 7 ; m
12,8;IV14, 14;C.I20,5;
117,4; 15,3; V 4, 1.
112
Ladwig Hindenlang,
cOnoGric Krat (ari.) — C. III
22,6; IV 1,3; 3, 6; 4, 13;
5, 4; 6, 1,2; 12,6; V 14,
1,7; 17,3.
eCipwTtdtu Ar. — C. I 6, 8.
fmepoKaXXk Eratin. — VI 1,
1 ; 6, 11.
epTov II 3, 3; C. V 1, 8, 9;
2, 2; 4, 1.
9pnrr|btaoc Ar.Thesm. 427. —
ni8, 5.
Tcpuov Ar. — VI 6, 11; 8,3;
Vn 13, 7.
iwvia Ar. — I 10, 4 ; H 1, 2,
3; VI 1,1; 3,8; 5,5; 6,2,
7,11; 7,3,11; 8,5; 15,2;
18, 11 ; Vn 6, 4.
KdKTOc Epicli. — VI 4, 10.
Kebpic Ar. — I 9, 4; 12, 1;
C. VI 14, 4.
Kr]noup6c VII 2, 5 ; 5, 2.
Kiipiu>br]c Epicb. — in 13,3, 6.
KlTxa Ar., Alex. — C. II 17, 8.
Kixopiov Ar. — I 10, 7 ; VII
7,3; 8,3; 9,2; 10,2; 11,
3; C. 115, 4.
KXivdpiov Ar. Frg. — V 6, 4.
KvrmoTraxnc (bei Ar. Kvtmio-
rraxnc) IX 4, 3; C. III 4,
3 (W).
K6i£Pherek., Antiphan.— 1 10, 5.
KOKKU^tiXia Araros com. — 1 11,
1; 12, 1; 13, 1, 3; HI 6,
4, 5; IV 2, 10; C. I 3, 3;
IV 1, 2.
k6mopoc I 5, 2; 9, 3; 11116,
4,5; V9, 1.
k6pxopoc Ar. — VII 7, 2.
Kpd^poc Ar. (Kpa^poTaroc). —
C. V 10, 1.
Kpdveov Amph. (in der Foim
Kpdv€iov). — IV 4, 0.
KtjXiKtov Epikr. — V 9, 8.
Kuivoc Kratin., bei Theophr.
= Fruchtzapfen. — 1 11, 7;
ni9, 5, 6; C. 119, 1.
KiupuKic Epich., Ar. frg. —
in 14, 1.
Xddupoc Alexis. Anaxandr. —
Vin 3, 1, 2; 10,5; C.III
22, 3.
Habdiu Ar. — IV 14, 5;C.V
18,2.
fidcrma Antiphan. — IV 8, 4
ndcirerov Antiphan. — VI 3, 1.
^iHOiKuXov ni 16, 4; C.n8,2.
^upic Ar. — C. VI 9, 3.
^tipptvoc Ar. (statt der iiblichen
Form ^uppivt), die ebenfalls
bei Theophr. mehrfach be-
legt ist). — I 3, 3; 9,3;
10, 2, 4, 5, 8 ; 13, 4 ; 14, 1,
n 1,4; 5,6; 7,2,3; 1116,
2; 15, 5; IV 5, 3,4; V 8,
3; C. 13, 3; 4,5: 13,10;
n7, 3; 8,1; 11,7; 10 5,
5; 7,1, 11; 9,3; 10,4,5;
17,5,7; V 13, 4; VI 14,6;
18, 10.
6v(uvic Ar. frg. — VI 1, 3;
5, 1, 3.
rrapoT^MVu) Ar.,Alexis.— VI 3, 2.
nepbiKtov I 6, 11.
ireptKOTdrvuiLit Ar. — in 7, 4.
Sprachl. Untersuchungen zu Theophrasts botan. Schriften. 113
TT€pi7rriccu) Ar. — lY 4, 10.
mc6c Vmi, 1,4; 2, 3; 3, 1,
2; 5,2,3; 10,5; C. m 22,
3;IV12, 4, 5,7,11; 14,4;
15,4; V 12, 2,7,11; 13,6.
mTTOKOiTeofiai Alexis, auch auf
gleichzeitiger attischer In-
schrift S. I. 587, 179 —
V 4, 5.
irXuvTpic Ar., Nikoch. — C. 11
4, 3.
iroXucpuXXoc Eupol. — 110, 8
m 14, 4; IV 7, 8; 8, 6
11,10,12; 22, 4; Vn4,4
Vm 2, 3 ; C. IV 14, 2, 4.
^apbiiui Ar., Pherekr. — C. I
19,4; 20, 3; V4, 2.
()xUov Ar., Antiphan. — IV 2,
3; 1X7,4; C. n 18,2.
CTCcpavuiTpic ApoUod., Theo-
pomp. — V 8, 31).
CTpoqpeuc Ar., Hermipp. — V
3,5; 6,4; 9,8.
crpujMaTeuc Autiphan., Alexis.
— rv^ 2, 7.
cqpdKoc VI 1,4; 2, 5 (Schn.).
TpaTOTTuiTUJv Kratin. — VII 7, 1.
TpoxnWa; bei Ar., Archipp.
TpoxiXia, nach Inschriften
TpoxiXeia zu schreiben *) ;
auch bei Theophr. hat U
die Form rpoxiXia. — IV 3, 5.
bno^pixuj Alex. - V3, 3 (Hard.).
(ppeanaToc Hermipp. — C. II 6, 3.
b) Aufier bei Komikern finden sich noch bei Hippokrates
(Mnesitheos):
d|idpaKOv Pherekr. — I 9, 4 ;
VI 1,1; 7,4; 8,3; 1X7,3;
C. 14, 1; VI 14,9.
d^uTbdXii Com., Mnesith. —
111,1,3; C.VI6,8; 16,7.
dvaxuKduj Pherekr., Ar. — C.
VI 1, 5.
dvbpdxvnPlat com. — C. 1 10,
4 ; 4, 3, 2, eine Gemtiseart,
davon unterscheidet Wim-
mer dvbpdxXii = Strauch
(so auch ari.). — I 5, 2
9,3; m 3, 1; 4,2,4,6
6,1; 16,5; IV 4, 2; 7,5
15,1,2; V 7,6; Vn 1,2, 3;
2, 9; 1X4,3.
dTpd(pa£uc ®), Pherekr., Ar. —
114,2; ini0,5; Vni,2,
3; 2,6-8; 3, 2, 4; 4, 1;
5, 5.
p6XiToc Ar., Kratin., Hip. bei
Gal. (s. Lob. Phryn. 357). —
II 4, 2; C. V 6, 11, die
Form poXpiToc V 5, 6.
TOTTwXic (bei Ar. auch die Form
TOTTuXn) Vn 1, 2, 7 ; 2,5,8;
3,2,4; 4,3,6; 5, 3; 6, 2;
9,4; C. 14, 1; V6, 9.
') So zu schreiben statt des nirgends belegten CT€(pavujT{c.
*) Siehe Meisterhans' a. a. 0. S. 53.
') So geschrieben bei Ari., nicht dbpd(paSuc.
xr7, 2. 8
114
Ludwig Hindenlang,
6^p^oc Alexid., Timokl. —
13,6; 7,3; 10 2,2; IV 7,
5—7; 15, 3; 16, 2; VIII
1, 3; 11,2,4,6,8; C. H
17,7; IV 1,7; 5,4; 7,1,
2 ; 16, 2.
epibttKivn (epTboE s. u.) I lO, 7;
12, 2.
eOnppa Eupol. — I 12, 1, 2
VI 1,4; 2, 3, 4; VII 1,3, 6
6, 1; C. m 1, 4; IV 3, 3
die Form eu^Ppov VII 1, 2
5, 5.
kiTOceXivoc Pherekr. (ari.) —
19,4; II 2,1; Vn 2, 6, 8;
6,3; IX 1,3,4; C. I 4, 6;
VI 11, 10.
KoXa^iveri Ar. (ari.) — C. II 1 6, 4.
Kdimapic (ari.) — I 3, 6 ; III
2,1; IV 2, 6; VI 1,3; 4,1;
5,2; VII 8,1; 10, 1; C. I
16, 9; ni 1, 4.
KOTTupoc m 11, 3 ; 13, 4, 7.
KapKiv6(u Antiphan. — I 6, 3.
Kdxpuc Kratin., Ar. — m 5, 5 ;
10,4; 14,1; 17, 3; VI, 4;
C. IV 16, 2.
Kiceoc Eup., Mnesim. — VI 1,
4; 2, 1.
Xenpoc Ar. — C. II 6, 4.
vdpboc Alexis. — IX 7, 2—4,
6e6viov Ar. — m 8, 6; VII
3,4. 5; C. V 6.9.
neXeidvoc Ar., als Pfknzen-
name auch bei Hip. — Vin
8, 3.
^livoc EupoL, Ar. — I 5, 3;
9,4; m 18,1,2,12;? 9,7;
C. I 10, 7.
^acpavic I 6, 7 ; 9, 4 ; Vn 1,
2, 3, .5, 7; 2, 5, 6, 8; 3, 2, 4;
4,1,2,3,6; .5,3,4; 6,3;
8,2; C.I4, 1; HlS.l^m
10, 3 (Schn.); V 6, 2; VI
11, 14.
cibiov Ar. — C. V 6, 1.
CKapuuvia*) — IV 5, 1.
CTuqHu Philonid. (ari.) — C. VI
2, 1.
TeurXiov I 10, 4; VII 1,2, 3,
5,6; 2,2, 5—8; 3, 2; 4,
1,4; 5,5; C.n5,3;17,7;
C. IV3, 2; 6,7; 13,1;VI
11, 5, 10, 11.
Ti6ufiaXoc Kratin., Ar. — C.
IV 6, 9.
djKi^ov I 6, 6, 7 ; 10, 7 ; VII 1,
2,3; 2,1,4,7,8; 3,1-4;
5,2,4, 5; 9,2; C. I 4,3;
ni5, 6; IV3,1,2; V7,2.
c) AuSer bei Komikern finden sich noch bei Hippokr«tes
(Mnesitheos) nnd Aristoteles.
aipa Ar. fi^., Pherekr. — II 4,
1; IV 4, 10; Vm 4,6; 7,
1; 8,3; C. U 16,3; IV 4,
5,8, 11; 5,2; 16,2; T3,
7; 15,3.
d^uTbaXfi I 6, 3; 9, 6; 12,1;
*) Ober die Schreibung s. Crdnert a. a. 0. S. 74.
Sprachl. Untersuchungen zu Theophrasts botan. Schriften. 115
13,1; 14, 1; H 1, 3; 2,5,
9,11; 5, 6; 7,6,7; 8, 1;
11111,4; 12,1,5; IV 4, 7;
14, 12; V9, 6; VII 13, 7;
VIII 2, 2; IX 1, 2, 3, 5;
C. I 3, 2; 9,1; 10,2; 13,
10; 14,4; 17,9,10; 20,5;
22,7; n9,3,4; 11,10,11;
14,1,4; 15,1,2; 16,8;
1116,8; 9,3; 10,2,6; 17,
6; 18,2; IV 1, 6; V 4, 1;
9,11; 10,2; 16,4; 17,5;
18, 4; VI 11, 15. AuchlV
7, 5 Kapnov ^X" Smoiov taic
d^uTixiXatc ist d^irrbaXatc
zu schreiben, da Theophrast
immer die Baume selbst,
nicht deren Teile in Ver-
gleich setzt, vgl. die genaue
ParaUele IV 4, 7.
cuvouxiac Plat. com. — IV 1 1, 4.
euxuXoc Hip., Alex., die Form
c^xu^oc Ari. — euxuXoc:
n6, 8; VII 4, 4; C.I4, 1;
20,3; nO, 1; 15, 6; III
10,2; 19,2; IV 13, 2; VI
6,2; 10,8; 11,5; 14, 1;
16,7; 17, 13; 18, 8; eOxwi^oc
C. VI 9, 4.
euMOV I 12, 2 ; m 1, 3 ; IV 7,
2; VI 2,3; C. I 5,3; m
1,4; IV 4, 3»).
KUTicuc 16,1; IV 4,«; 16,5;
V 3, 1 ; C. V 15, 4.
^eXiXiuToc Kratin. — VTI 15, 3 ;
C. VI 14, 8, 11.
vdTruI12, 1; Vni,2,3;3,2;
5, 5.
£r)pacia Antiphan. — VII 2, 2.
irriTavov I 3, 1, 4; 9, 4; 11 1,
3; VII, 2; 7, 3; Vn2, 1;
4,1; 5, 1; 6,1; 1X4,2;
6, 1; 1X4,2; 6, 1;C. 14,
2; 115,3; mi7,l; 19,2,
3; V6, 10; VI 4, 6; 14,7,
12; 16,7; 20, 1.
iTupiucic Ar., Mnesith., Ari. —
V9, 7; Vn7, 2; C. IV 12,
12; 13, 1; VI 17,8.
acvfifipiov Ar., Eratin. — n
1,3;4,1; VI 1,1; 6,2,3;
7,2,4; C. 14, 2; H 16,2,
5;ini9,l;IV5,6;V7,l;
VI 7, 6; 11,3; 14,7,11.
d) Aufier bei Komikern finden sich noch bei Aristoteles:
dXKuovibec Ar. — C. I 7, 5.
dmjTbaXov Philyll., Hermipp.
— IV 4, 7; C. IV 2,1.
dvdpaKcuu) Ar. — III 8, 5;
IX 3, 1.
dTtupiivoc Ar. — II 2, 5, 7;
6,4,6; IV 1,1; 8,12; 9,2;
13,2; C. 1 9,2; 21,2; IV
8,5; Vll, 1; 13,4.
ijnTTopeuuj Ar. — V 9, 6.
OpuaXXic ; als Pflanze nnr Era-
tin., Ari. frg. — VH 11, 2«).
') Stammverwandt damit wohl OOMa IV 7, 1.
•) = AXOxviov Hdt., vgl. Lobeck, Phryn. S. 162.
8*
116
Ladwig Hindenlang,
KorranvlTU) Sot bei Ath. —
IV 14, 8; Vm 6,7; C. H
18,3; m20, 9; IV 5, 6
VIO, .5; 15,4.
K^Xucpoc Ar. I 11, 3; H 4, 2
m 8,3; 18,13; IV 2, 6
4,7; 8,11; 12,3; C.I4,5
17,1, 3; IV 1,2; 2, 1, 2
8,2; 12, 9, 11; V 6, 11
15,1; VI 3,5; 6,8; 10,6,7
KViH» Ar. — n 8, 3 ; IV 14, 10
C. VI 5, 3.
k6tivoc Enpol., Ar. — I 4, 1
4,4; 8,1—3,6; 14,4; H
2,12; 3, 1; m2, 1; 6,2
15,6; IV 4, 11; 13, 1, 2
V2,4;3, 3;4, 2, 4; 7,8
C. 13, 3; 6,10; V 12, 8.
KUTTopoc Ar. — n 8 , 3 ; III
3,8; 7,4; IV 8, 7.
olovei Ar. — C. n 1 5, 1 { = olov).
xrpacoKoupic VH 5, 4.
iTpocpaivtu Ar. — IV 4, 13.
jSdqMxvoc I 2, 7 ; 6, 6, 7 ; 10, 4 ;
14,2; IV 4, 12; 16,6; VI
1,2; Vni,2, 3; 2,1,4;
4,1,4; 5,3,4; 6, 1,2;C.
I 4, 2; n 5, 3,4; 15,6;
16,8; 18, 4; ra 19, 2; IV
3, 1 ; VI 10, 8.
aaeeuu) VU. 13, 3.
cuKd|utvov Amph. — C. VI 6,4;
cuKd^ivoc 1 1, 7 ; 6, 1 ; 9, 7;
10, 10; 12, 1; 13, 1,4; 14,
2; rVl, 5; 2, 1,2, 5; 4,8;
V 3, 4: 4, 2; 6, 2; 7,3;
C. I 17, 1, 3, 9; ns, 4;
9,8; 11, 11; V2, 4.
cupnaOi^c Plat com. — C. I
7,4; IV 6, 2.
cuvSeujpeu) Ar., bei ArL = ei-
plorare ; so auch beiTheophr.
— I 14, 4.
xlTpic Alexis. — V 4, 7.
i)Hr\v Eubul. bei Ath. — 1 11,
1,5; IV 10, 3; VI6,9;C.I
17,4; 19,2.
\{if.Kalu) Ar., Nikophr., bei Ari.
\\ima.ltu. — C. VI 19, 5.
Vioeoc Ar. — rv 8, 4 ; IX 4, 4.
C. lonische Woiter aus der Prosaliteratur *).
Es siud belegt:
a) bei Hippokrates:
dppdtovov I 9, 4 ; VI 1, 1 ; 3,
6; 7,3,4; C. 14, 2, 3; IV
3,2; VI 14, 9; 16,7.
dTXicxpoc C. VI 11, 16.
dbidxuTOC C. IV 12, 2.
dKonvoc V 9, 5.
') DaS ich hier auch den an lonismen reichen Xenophon berQck-
sichtige, bedarf keiner n&heren Begriindung. — Die folgende Liste bestgt
natflrlich nur, welche Worte ionischen Ursprunga bei Theophr. setn
kOnnen; denn viele sind auch Gemeingut.
Sprachl. Untersuchungen zn Theophrasts botan. Schriften. 117
dlKOiTpoc, bei Hip. in aktiver
Bedeutung. — Vm 6, 4;
7, 7 ; C. m 21, 4.
<iKTfiI5,4; 6,1; 8,l;mi3,4;
IV13,2;C.Il,3;dieForm
dKT^oc III 4, 2 ist vielleicht
in dKTf^ zu verbessern.
dXfiupiubnc C. m 17, 2.
dn6pTn C. I 19, 3 ; VI 8, 3.
dvafedKviu C. m 17, 4(?).
dvobpo^li C. IV 5, 1 ; 11, 3.
dvanivu) (ari.) C. III 6, 2.
dvotbicKW (att dvoibaiviu) C.IV
13, 7.
dvuTpaivu) C. I 16, 2; 19, 3;
n6,l;9,3;m22,3(W),4;
IV13,3,6; V18,l; VI6,5.
dno^eXaivo^ai II 7, 5.
dTTomdZuj (ari.) C. VI 7, 3.
diTOCKXripuvu) (ari.) C. m 16, 2;
19,2; V 15,6.
dnocTuq)U) (ari.) C. II 8, 1.
dTTOcpucic I 13, 2 ; IV 6, 8, 10
VI 4, 4; 5,4: Vn2,6,7,9
11,3; 12,3; 13, 3; Vm 2, 3
dpK€ueoc I 9, 3 ; III 3, 1, 3, 8
4,1,5,6; 6,1,5; 12, 1,3,4
IV 1,3; V 7, 4, 6; 1X1,2
C. 111, 8; 21,6.
dcaiT/|c mS, 4; 12,3,5; 17,
5; VI, 2, 3; 3,7; 4,2,
4,6; 7,1,4,6,7; C. I 22,
5 ; VI 10, 2, 3.
pXiTov I 14, 2; VII 1, 2, 5;
2,7,8; 3,2,4; 4,1.
Pupcobei(>iK6c C. III 9, 3.
baKpuibbnc VI 6, 8 ; IX 1 , 2,
baq>v(c 1 11, 3.
ba<pvo€ibi^c m 11, 3; 12, 7;
15,4; 17,3; IV 7, 1; IX
4, 3, 9.
bnTM6c IV 4, 5.
biacTpo<pn (ari.) V 1, 10.
bibdKTuXoc IX 5, 3.
biwvoc VI 6, 5; Vm 4, 4;
C. IV 11, 1, 3.
biUTpaivu) C. I 13, 5 ; 11 1, 5
2, 1,4; 3,8; 9,3,8 (W), 9
C. m 10, 2 ; 22, 1, 5 (W)
V9, 2; 13, 6; VI 15, 3
17,5.
bpaK6vnov VII 12, 2.
iTK^iTTU), auch S. I. 154, 33.
— II 7, 6 ; C. 1 17, 10.
iKOnXuvu) c. m 1, 3 ; rv 5, 3.
iKmau) (ari.) IV 4, 2.
dK7nKp6oMai (ari.) C. IV 2, 1;
VI 7, 5.
^KpnTMOt C. I 5, 2.
dX€X(cq>aKoc VI 1, 4 ; 2, 5.
£XKU)|yia IX 2, 1.
Ivbocic (ari.) C. I 15, 3.
£vT€pi(I)vn (ari. De plant) 1 2, 6 ;
mi2,l; 13,4; 14,3; 15,2;
17,5; 18,5; V1,9,10;C.I
21, 6; V 16, 4.
«a€p6u) (ari.) C. I 22, 5; VI
17,5.
iiacQeviu) (ari.) C. V 9, 11;
VI 17, 4.
aipuOpoc (ari.) IV 6, 10.
im^&mui III 7, 4.
^mfxeXaivoMai m 13, 2; 15, 6.
^mSnpatvu) C. m 15, 2.
llft
Ladwig Hindenlang,
InlcpiKic I, t,2«).
«noiMui 1115,5; 12,8; VI 4, 2.
IpcTMtt (hoi Hip. CpiTMa) C. IV
«pucmov VIII 1,4; 3, 1,2,3;
«. l; 7,3; 0. II 12, 1; IV
ir.. l; VI 12. 12.
tdnvoio (nri.) 0. II 9, 8, lo;
VI 1«. 4. ri.
tOjtpicToc V U, 3,
tOtvh^iu C. l 14. 1.
«OtvvH|HK 11 (>. i'; III 3. 3;
V\ I v^ 2 ; U, l ; 2lK 3 : II
l. ^; :i. 2: 4.3t\Vu 10.3:
ni5». l: 10.2: 22.3: IV
U. S: V :. 2.
tKS«svM I U. 2: 1X2. 4: 0-
lu ::. i-
»vvV«-« vM-^.i: V14,4;
«kV^^^ > ^ ** *^ ^'^
« K • ^
KdeuTpoc I 4, 2; C. I 10, 4;
17,4,5;T1,11; 2,4;8,3;
9, 7; VI 12, 2; 19, 4.
KaOuCTcp^ui C. 1 20, 2.
KaXXiq>uXXoc (bei Hip. koXXi-
q>uXXov) V 3, 2, wo die Fonn
der codd. KaXoqniXXoc so zu
andem ist
KoXuTmip (ari.) C. T 6, 4.
KapbdMtujyiov IX 7, 2^ 3.
KaraPuOilu) V 4, 7.
KdTOTMa IV S, 6.
KaTa£uvui III 15, 2.
Kar^pTacTucoc C. I S. 4.
Kav<u^nc C. ni 14. 3.
KmL..^*^v.»^rc vm 3l o. 4.
Kwvitcwv I 12. 1 : III 3. »> ;
IV \ 1; Vn >i. .3: CUI 1.
VI 4. 3L •>.
««
%
■•^f^*
~ f. f .
• . •
.-1 - -. » * \^ - — Jl • - ^-^*-- • -.j
^-•-■r-
•
Sprachl. Untersuchungen zu Theophrasts botan. Schriften. 119
lidbicic C. V9, 91).
^€TaKivTicic (ari.) 11 2, 1 2.
^iKpocpuXXoc (Hip. irepl ^Xkuiv)
VII, 1; VU4, 5.
6ti II 2, 10; 7, 7; HI 2, 1;
5,5; 6,5; 11,3; 12,6,9;
15,4; C. in 1,4.
6XiToqp6poc IV 16, 2.
6|LKpaXuj6ric (ari.) III 13, 6.
6vicKoc (oder 6v(woc) ? IV 6, 8.
6ppu)bTic (bei Hip. oupuibiic)
C. V 9, 7.
67nc0ox€iMUJv C. 11 1, 6.
7TdvaK€C IX 7, 2, 3.
TrapaKaTopuTTUj C. III 6, 3.
7r€VTd9uXXoc (t6 irevTdqpuXXov
Hip.) VI 6, 4.
TT€piCT€TU) (ari.) C. I 7, 2.
TrepiTaac C. IV 12, 11.
7T€pc€a ni3,5; IV 2, 1,5,8;
C. U 3, 7 «).
mTuivoc lU 3, 8; V7, 3, 8;
9,2; 1X2,2.
TTiTupujbric C. I 5, 4.
7t6Xiov 1 10, 4 ; II 8, 3 ; VII 10, 5.
TToXuvocToc VUI 8, 2 ; C. lU
21, 1.
TTpacuibric (bei Hip.TTpacoeibrjc)
III 11, 3.
npoauEdvu) VUI 2, 4.
TTpopp^XW) (ari.) lU 17, 2 ; VU
1,6; C. IV4, 5; V6, 12.
iTp6fJiaKpoc III 10, 3; 15, 2;
IV 2, 5.
TTpocdpTTicic C. II 9, 3, 4 ; V 4, 2.
TTpocauEdvuj I 8, 5 ; 13, 3 ; C.
I 9, 2 ; TTpocauEu) C. IV 10,
2; V2, 5.
7Tpoc€7nTiTVOfiai C. II 9, 11.
7rT€puTO€i6Tic und TrrepuTUJbTic
lU 12, 7.
7TUKv6ppi2;oc (bei Hip. 7TUKiv6p*
piZoc) UI 6, 5 ; 11,3; 18,9.
7TUjp6ofJiai (ari.) IV 15, 2.
^TiTivOibTic UI 15, 3, 4.
f>iroTO)LiiujIV5,l; C. 117, 10;
lU 8, 1.
caTdv€ioc UI 12, 5; die dor.-
aol. Form aus aol. Quelle
(§ 2, 3); das ion.-att. aiTd-
v€ioc bei Hipp. und VII 4, 7.
CTica)iUj6Tic VI 5, 3.
ciTujbTicVII 1, 1; 15,4; VUI
1,1; 2,1,3,4; 3,1-3;
4, 1; 6, 6; 8, 6; 10, 2; C.
U12, 1; IV 7, 1,4, 6; 10,
1; 14, 1; 15,3; VI 6, 6.
CKoXi6o^ai I 6, 4.
*) Hippokrates bezeichnet damit das Ausfallen der Haare. Bei
Theophrast trifTt diese Bedeutung nicht zu; die Stelle lautet: rfj b^.
cukQ Kal v6cimd Ti cv^i^aiv^x irepi Tdc {>(2^ac, d KaXoOci Xoir^v* toOto
b' oTov ladbicic Tic ^CTi Tujv {ixliSiy xal ^iKp6v ^irdvu) bid Tfjv iroXuObpiav.
Passow schlagt ^Obujcic vor, ein Name, der eine durch iroXuubpCa
hervorgerufene Krankheit recht gut bezeichnet. Das Wort findet sich
zudem auch bei Dioskurides.
*) Auch nicht auf Papyri, s. Thumb, Geschichte der griechischen
Sprache im Zeitalter des Hellenismus S. 63.
120
Ludwig Hindenlang,
CKoXi6Tnc C. VI 1, 6.
CTpiixvoc (Hip. TT€pi ^Xkuiv) VII
7, 2; 15, 4.
CTU7mipiu)l)T)c (ari.) C. II 5, 1.
CTUTTTIKOC C. VI 14, 7.
cumtiucic C. II 19, 3.
cxivic IX 4, 7.
Taivioeibnc IV 6, 2.
T^piiiveoc I 9, 3 ; m 2, 6 ; 3,
1; 4,2,4; 15,3; IV 4, 7;
V3, 2; 7,7; 1X1,6; 2,1,
2; 3,4; 4,7,8; 6,1; C.H
17, 1,4; VI 11, 15; 14,4.
T€Tav6c m 11, 1; 12, 5 ; 15, 6.
TfJXic m 17, 2.
inT€vavTi6o|iai (ari.) C. 11 9, 10.
iiTT€p6€p^aivuj (ari.) IV 14, 6.
(itt6tXicxpoc VII 13, 1.
uTTOKaeaipui VII 12, 3.
UTTo£ripaivuj IV 2, 4.
UTTOTT^XlOC m 11, 1.
u7t6cuxvoc m 12, 7.
cpoviubnc VI 4, 6.
qpuciTf Vn 4, 12.
XaXpdvn IX 1, 2 ; 7, 2.
XXou)6nc mi8, 8; VII 9, 2.
b) Aufier bei Hippokrates (Mnesitheos) nur noch bei
Aristoteles:
dXMupic IV 3, 5 ; C.n5, 2, 4;
6,3; me, 3; V 15, 4; VI
10, 1, 4, 6, 8—10.
dXuK^Tnc Mnesith., Ari. — C.
n5, 4; ini7, 8.
df^ui^ov bei Ari. frg. 111 R'.
— IX 7, 2.
dvae^p^aivuj V 6, 3; C. V
9, 12.
dvdKXacic 1 10, 2.
dvociioc Hip. und Ari. — VI
6, 2 ; bei Ari. auch die Form
doc^oc; so I 12, 3; m 9,
2; VI 2, 1,2; 6,3; 7,4;
8, 3,6; Vn 7, 4; 9,2; IX
1,3; 4,7; C. VI9, 3; 11,
4, 13, 15; 12,4; 14,2; 16,
5; 17, 11; 18,1,4,12; 19,
4 ; 20, 1 ; bei Hip. auch die
Form dobjxoc, so IV 7, 8;
C. VI 18, 12; 19,2; 20,2.
d7r€fTT0C (auch Mnesith.) m
12,8; 15,3,4; VH 2,4
10, 4; C. n 6, 3; 15, 4
• mi, 7; 4,3; 7,2; 12,5
V9,10; VI6', 2, 7; 12, 5
13, 2, 3; 15, 3; 18, 12
20, 2.
dTTVoia C. n 7, 5 ; IV 14, 2, 3 ;
VIO, 3; 12,2.
dTTOKviZu) VI 8, 2.
diTocpudc I 6, 6 ; VH 2, 5, 8.
dpov I 6, 7, 8, 10; 10, 10;
Vn 2,1; 9, 4; 12, 2; 13,
1,2; C. V6, 2.
auSn^HK^c I 9, 1.
d90pic^6c I 3, 5; m 2, 4;
IX 2, 1 ; C. VI 1, 1.
dxpooc m 10, 3; 11, 5; VI
6, 6; 8,3.
PounpncTic bei Ari. trg. —
VII 7, 3.
Sprachl. Untersuchungen zu Theophrasts botan. Schriften. 121
Ppuovi)Il, 2; 2,1; 013,8;
7, 3; 11, 14; IV 6, 2, 6;
11, 12.
T€vvtitik6c C. I 2, 3 ; 4, 6 ; IV
1,4; 4,1,10.
^aicTuXiaioc (s. Lobeck, Phryn.
5. 544) IV 8, 7.
fe€vbpu,6nc I 3, 4 ; VI 7, 3.
fefigic C. m 17, 6.
l>m7ToiKiXoc IV 2, 7.
bidcpucicIV8, 7, 8; Vmi,6.
liieupuviu C. V 6, 9.
^KBepMaivu) C. I 3, 4 ; m 9, 1.
^KXeuKoc m 10, 3; 15, 2; 18,
2; IV 2,4; VU 3, 1; IX
6, 1 ; C. II 19, 2.
^KTTdTTuu 1 14, 1; 112, 4; 7, 7
8,4; IV 4, 3; 8,8; C.Ill
2,3; 15,4; 111,5; 4,3
14,4; 15,4; HI 17,7; 21
3, 4; IV 1,2; 6, 5, 6; 8,3
VI, 9; 9,10; VI 8, 2,3, 6;
16, 2; 18, 3.
fKpucic VII 14, 1.
iKCTanKdc C. VI 4, 5 ; 7, 6.
iKcracic C. m 1, 6 ; rV4, 6—8,
10;5,4(W),5;V3,5;9,3.
«(aiu)6nc V 9, 8 ; C. VI 7, 4 ;
8, 6, 7.
4Xujbnc IV 1, 1.
dvicxuu) C. m23,5; V 9, 3.
dvTOMn I 10, 6; IV 3,1; VI
2, 5; IX 1, 5-7; 4, 1,4,
10; 6, 2. C. rV 7, 6; VI
11, 15.
i^dvOnMa C. V 9, 12.
iEaT^ilKjj C. I 1, 3.
«UTpaivuj C. 1 13, 6 ; IV 10, 2;
VI 6, 4; 7, 7.
dTTiTTeTpov VII 7, 4 ; C. IH 1, 6.
?TTO|ippoc C. m 3, 4; 11, 1;
20, 2; -loc (so aueh Hip.
*) Der Begriff ppuov ist bei Theophrast schwankend. IV 6, 6 be-
2eichnet er damit die Alge ulva lactuca : ftXXo bi x6 ppOov, 8 q>6XXov
jyi^v €x€i iToniibcc Tf| xP^^t TTXa-n) bi Kai oOk dv6^oiov Tak 6pibaidvaic
Usw. usw. Dagegen wird ppOov IV 11, 12 zusammen mit ^X^uic und
^ouTo^oc genannt, mit denen es die Form der BlUte gemeinsam habe.
Hier miifite es also eine Binsenart bedeuten, wenn man nicht mit
Schneider lieber OpOov schreiben will. Am auffftlligsten aber ist, daQ
Theophrast auch die mftnnliche k&tzchenformige Baumbliite mit dem
Namen ppOov belegt (III 3, 8; 7,3; 11,4) und darum ppOov I 1, 2
Tind 2, 1 neben den allgemeinen Teilen 6v6oc, qpOXXov, xapiT^c be-
sonders aufz&hlt. Dafi man die Kfttzchen nicht als Bltiten erkannte,
geht auch aus VH 9, 1 hervor: ei ^^ ti xal &v€u toO ftv6ouc xapiro-
q)6pov i&cirep ln\ tu)v b^vbpuiv. In der gleichen Bedeutung gebraucht
Aristot. dasWort De animal. hist. 624^34: t6v Knp6v dvaXaiipdvouciv
al ^^irrai dpixib|i€vai iTp6c Td ppOa. Wie nahe iibrigens Theophrast
der Wahrheit war, zeigt m 3, 8 ol yiiy Tdp bpOv dv6€iv otovTai . . .,
oi b' oOb^v toOtuiv, AXXd t6 ppOov bpOivov . . . 6^oiov xai dvdXoyov
clvai Tok irpoairTd)Toic ^pivoic.
122
Ludwig Hindenlang,
und Ari.) Vni7, 6; C. m
9,5; 11, 1, 3—6; 15,1;
20,2; 21,1; IV 4, 7; 5,1;
9,4; 13,2; V 12, 3.
ipiujbnc ni 7, 4.
cOanoXuToc I 3, 1.
eOriKooc C. II 14, 5.
eOKa^iTTOc I 5, 5 ; V 6, 2.
etj^eTdpXrjToc C. V 9, 5.
eOTtenToc (auch Mnesith.) IV
2,5; 4,10; C. VI 18,8.
eOcapKio IV 12, 1 ; C. I 9, 2 ;
VI 8, 5.
eOxpoia VI 6, 4, 5 ; C. II 4, 6.
eepMnMepia VH 1, 7 ; VHI 10,
5; C. 110, 4; m 22, 3.
CoTpeia C. m 17, 1.
iSia bei Hip. und Ari. = ein
Blutgef afi ; nur bei Theophr.
= Mistel. — m7,6;16,l;
C. II 17, 1, 2,6; V4, 5;
15, 4. Als Name einer un-
bekannten Pflanze IX 1, 3,
wohl damit identisch iEua
C. I 17, 6.
icnnepia m 4, 2 ; IV 2, 4 ; VI
2,2; 4,2; 6,9; VH 7, 3;
10,4; C. 16, 3; m 11,6.
KaKiubnc IV 2, 9 ; Vm 9, 3, 4;
CVI5, 5; 12,7; 14, 11;
17, 11; 19, 1.
Kdnirn n 4, 4 ; IV 14, 9, 10 ;
VnS, 4; VmO, 5; 10,1,
5; C. m 22, 3, 6; 24, 3;
V7, 3; 10,3.
KaTajiapaivuj V 9, 3.
') Ober die Schreibung vgl.
KaTdvuEic VI 8, 4 ; C. 113,7;
18,2; 116,1.
KOTepTacia Mnesith., Ari. —
I 12, 2; IV 11,9; C.I14,
3; 16,6, 9,13; 19, 4; U
4,3; mi, 5; 20,1,7,8.
KdTO^ppoc C.m 12,1; 22,3.
KauTiK6c C. AT 1, 3 •).
KeTXPOMic 111,6; n2,4;8,
2; IV 2, 1; C. V 18, 4.
kp6tujv 110, 1; miS, 7;C.
II 16, 4.
XeiTTobepfioc C. m 5, 3.
^aKpopioc rV 13, 1—2, 4-6;
C. II 11, 1, 3, 9.
fieiujcic C. IV 4, 11.
|ieTeu)pic^6c G. I 3, 5.
EnpavTiK6c C. m 1 5, 4 ; VI 1, 3.
oivuJbnc I 12, 1 ; n 2, 7 ; in
13, 6; VI 2,2; C.I9,2;
VI 4,1; 6,4; 7,4; 8,6;
9, 2 ; 14, 4—6.
6Xit6tpo(POC C. m 13, 4; 21,
3; VI16, 4, 5; 18,3.
6^6xpooc IX 4, 10 (beiThephr.
die Form 6n6xpu»c).
diTuibnc (bei Hip. und Ari.
dnoei6nc)I 12,2; IV 4, 12,
14,2; Ya 2, 4; 4, 5; IX
1,1; C. ni.5, 6; VI 6, 5;
13, 3.
6c^u)bnc (bei Hip. 6b|iiuj6nc)
V4, 5; VI 2,2; C. VI .3,2;
9, 1,4; 11, 13; 15,2; 66-
miibncC.nie, 1; VI19.2.
nopa<pudc H 2, 4 ; C. I 2, 2.
Meisterhans a. a. 0. S. 186.
Sprachl. Untersuchungen zu Theophrasts botan. Schriften. 123
TTOpeTKXivuj C. VI 17, 3.
iTepiTTU)|Lia Mnesith., Ari. — C. I
19,4; II 17,8; VI 10, 4;
11, 5, 9.
-irepiTTUJCic C. 1 16, 7 ; II 10, 1 ;
17, 5.
TTepi<pucic V 2, 2 — 4.
tt4({iic (auch Mnesith.) I 12, 2;
C. I 3, 5; 11, 4; 13, 11;
15,3; 16,1,2,6,9,13; 17,
1—5,8; 19,5; 21,3; 22,
6; n 1, 4; 2, 3; 3, 7, 8;
6,1; 7,2,4; 8, 1,4; IH
1,2; 10,2; 16,3,4; IV 3,
4; IV 3, 4; 4,1; 6, 5,7;
8,2,3; 12,3; 15,1; V 2,
4; VI 3, 4,5; 4, 3; 6, 1,
3—5, 7, 9; 7, 3, 5, 8; 8, 3,
4, 7; 9,4; 11,4,5,11,16;
12,2; 14, 1, 3, 10; 15,2;
16, 1—3; 17, 3, 12, 13;
18, 3, 8,9, 12; 20,3.
moTnc IX 1, 3; C. V 11, 3;
VI 11, 6, 7.
TToXOcTOixoc Vni 4, 2.
TTOXllTOKOC C. n 11, 1.
TTpdciov (Adj. npdcioc Pl.) VI
1,4; 2,5.
TTpoc^opd; bei Theophr. =
Speise. — IV 8, 11; VII
9,4; 15,3; VIII4, 4;C.I
22,6; II 17,8; IV 9,2,6;
VI 4, 5; 9,4.
Mvn in 15, 4; IV16, 1;
V7, 7; 1X1,6; 2,1; 3,4;
C. VI 11, 9, 14.
') Die Form cirieafialoc wird
^uTibow ni 10, 3.
^imbiObnc IV 6, 6.
cflvpic (auch Mnesith.) III, 1,
5; V 4,5, 7,9; C. I 1,2;
5,2; 118,3; 9,14; lU 22,
2—5; 24, 4; IV 4, 7, 9;
14,3; 16, 3; V4, 5, 6; 9,
3; VI 8, 4.
ciTnpoc 1 10, 7 ; 14,2; VII, 1;
VIII 2, 2 (W), 3; 3,5; 5,3;
C.I7,2; II 11,2; IV 3,1,
4; 4,4;7, 1;8,3; V 18,1.
ocXnpuvo^ai I 2, 7 ; III 7, 6 ;
VI 4, 7; Vn2, 8; C. I 22,
1; V15, 6.
cmda^iatoc, so auch inschr.,
z. B. S. 1. 439, 63 (att Demo-
tionideninschr., um 400 v.
Chr.) ') — II 1, 4 ; 5, 5 ; 6,
5; VII 2, 1; IX 5, 1.
CTpou6iov (auch Mnesith., das
Adj.crpoueioc beiEubulid.);
bei Hip. Pflanzenname, eben-
so 112,5; VI 4, 3; 8,3.
cuv€(j;uj C. I 21, 2; II 2, 4;
VI 18, 9.
cuvTn&c C. I 22, 6.
Tiq)n Mnesith., Ari. — I 6, 5 ;
n4, 1; Vini, 1; 2,6; 4,
1; 8,3; 9,2; C. IV4, 5;
5, 2, 3 ; V 6, 12.
TpiTn6c (bei Hip. Tpic^oc) IV
14, 5 ; C. V 10, 5.
TpibdKTuXoc ni 15, 6.
fiTtdZui VI 3, 6 ; C. V 16, 3.
ubpu)i(f VII 6, 2.
von Lobeck Phryn. S. 644. verworfen.
124
Ludwig Hindenlang,
u^evuj6ncI6,l,2;C.I7,3;19,l.
UTTVUJTIKOC C. YI 4, 5.
u7t6X€ukoc C. n 4, 3.
^GivoTTUipivoc YI 4, 2.
Xa|LiaiX4ujv bei Hip. und Ari.
= Eidechse, bei Theophr.
= Pflanze. — VI 4, 3, 8.
X^bpoTTo (Hip. bei Erot) I 6,
5; 11,2; ni2,l; 6,3;14,
4; IV 2, 8; 4,9; YmiJ,
3,4; 2, 1—3,5; 3,1-5;
6,4; 7,2,5; 9,1,3; 11,3;
C. n2, 2; 12, 1,2,5; ffl
20, 7; 21,2; IV 2, 2; 7,1,
2,4, 5; 8,1,3,5; 9,1; 10,
1; 14,2; V18,2; VI12,9.
c) Bei Herodot:
dvdKoveoc m 10, 1; 12, 9;
VI 1, 2,4; 5, 2.
paGuT€ioc (bei Hdt. in der
Form paGuTaioc) IV 11, 9;
C. I 18, 1 ; n 4, 10.
beKdTTTixuc IV 16, 2.
buc|i0p9ia I 4, 1.
dTKOiXaivuj V 2, 4.
MGoc C. VI 11, 21).
iieivoc V 3, 4.
Kcbpia I 10, 6.
^eXdTT€ioc (bei Hdt. in der
Form ^eXdTTaioc vgl. o. paGii-
T€ioc)«) VIII 7, 2 ; att ^eXdT-
T€U)C C. n 4, 12; IH 21, 3.
TTaXdGn IV 2, 10.
TTaXacnaioc ») H 7, 7 ; IV 6, 4.
TT€VTd7Trixuc (s. Lobock, PhryiL
S. 412) n 6, 9; IV 9, 1;
IX 4, 2.
7TOidj6nc(ari.)Il,10; 3,6; 6,5,
6,11;9,4;10,2,4-6;13,1,
3; n2, l;nil,3,o;18,8;
IV2,5; 4,5; 6,2,6; 8,1,6;
10,3; VII, 1; 2,5; 6,1,9,
10; 8,2; VH 1, 1; 7,1; 8,
1—3; 9,1,2; 14,1; 15,4;
1X4,2; C.I1,2;3,5;5,3;
10,5,2, 6; n2, 2; 15,6;
IV4,11; VI11,10; 14,10.
ciToqpopoc Vm 2, 8 ; C. 11 4,
2, 10, 11; in22, 4.
CKdXXuj II 7, 5 ; C.m 16,4; 20,9.
U7T67T€TpOC C. m 20, 5.
d) Bei Xenophon:
dvaXd^TTUj (ari.) IX 3, 2 ; C. IV
13, 6.
dvbpo^riKTic II 6, 7.
dvT€^pdXXuj U 7, 6.
•) Vgl. Thumb a. o. 0. S. 111; dafi rOOoc ein agypUsches Wort
ist, sagt Theophr. deutlich : xd ^v ACtuittiu KoXoOfjievov 2I06oc.
«) Vgl. Rutherford, The New Phryn. S. 356.
«) Nach Inschriften (z. B. S. I. 535, U; 587, 153, 157, 169) so m
schreiben, nicht iroXaiCTiaioc.
Sprachl. Untersuchungen zu Theophrasts botan. Schriften. 125
dvijuiduj (ari. De plant) IV 3, 5.
bidppii|iic VI 3, 4.
bmdXaicToc IV 11, 6.
buc6paToc C. I 5, 4.
^TKuXfw (ari.) I 6, 11.
imvifpix) IV 14, 6; C. V 9,
13.
iniiavQoc m 10, 4; IV 2, 7;
VI 4, 6.
dTrnTTiTVum C. V 13, 2; VI 11,
15.
€u6€pd7T€UT0C C. III 7, 4.
4<puu) IV 14, 8; V 6, 2, 4;
C.in24,4; IV 8,2; 13,6;
V 10,2; VI 10, 5; 17,7.
KaTaMepKuj C. 11 10, 5; V
2, 5.
KeqpaXaXfilc VIII 4, 6.
irapdbeicoc IV 4, 1 ; 5, 6; V 8, 1.
TToXuKapTTia, auch S. 1. 1 20, 45.
— ni2, 1; IV 14, 3; IX
2,4: C.n 11, 11; in7, 4;
15,5; IV 8, 1; V 11,2.
TTOXUCITOC VIII 6, 6.
TTpoopiiduj C. I 10, 7 ; 12, 6, 8;
III 3, 1, 2.
ciTOTTOiia (Oek.) C. III 21, 1.
ciTOpi^oc VI 5, 4.
CToix^u) (ari.) in 5, 3.
cuveKpaivuj C. VI 6, 3 (W).
CXTlMOTOTTOieUJ IX 4, 10.
TcXec^opdui; bei Theophr. =
zur Reife bringen. — VIII
7, 6.
iiTrdpaOpov V 7, 6.
X€ipoTrXn6r|C IV 2, 7.
e) Bei mehreren loniern oder nur noch bei Dichtern oder
Aristoteles (auch Mnesitheos, Hekataeus, Philolaos, Ktesias).
dTXuKrjc Hip. bei Xen. &f\ev'
Kf\c. — C. VI 14, 12;
18, 8.
dTXOwca Hip., Ar. frg., Amei-
psias com. (att iTXOuca, so
Xen., Ari.) — VII 8, 3;
9, 3.
dbpuvuj Hdt, Xen., Ari. —
ni, 4; mi, 3; IV 10, 3
11, 3; VI 2,6; VII 1, 7
3,3; VIII 2, 6; 4,4; 6,6
10,3; 17,4; C. m21,l
IV 13, 4, 6.
dKavOiubric Hdt, Ari., Mnesith.
— 15, 3; 10,6; m 3, 2;
10, 1; 11, 5; 12,3; 16,2;
18,11; IV 2, 8, 11; 4,1,3,
5,10; VI 1,2; 3, 7; VH
7,4; 8,1,3; 14.2; 1X4,
3, 7; C. I 10, 5; VI 12,
9,10.
dXiTTcbov Ar., Xen. — VII 15, 2.
dX|Liu)bTic Hip., Xen. — II 6,
2; Vin7, 6; C. H 16, 8;
m 6, 3; 17, 2; VI 3, 2;
10, 4, 7, 8.
d^CTdpXriToc Hip., Ari. — C.
n 8, 4; VI 10, 2.
dvnOov Aj., (dvvTiTov AJk.,
Sapph.) dvvricov Hip., Hdt. —
118
Ludwig Hindenlang,
imcpucic I, 1, 2 1).
iTxoxbiijj m 5, 5 ; 12, 8 ; VI 4, 2.
fpCTMa (bei Hip. f piT^ct) C. IV
12, 12.
dpuci^ov Vni 1,4; 3, 1,2,3;
6, 1; 7,3; C. H 12, 1; IV
15, 1 ; VI 12, 12.
euTTVOia (ari.) C. II 9, 8, 15;
VI 16, 4, 5.
eOTTpicToc V 6, 3.
eCrroK^UJ C. I 14, 1.
eOrpo^oc II 6, 9; III 3, 3;
C. I 8,2; 14, 1; 20,3; U
1,5; 3, 2; 4,3 (W); 10,3;
in9, 1; 10, 2; 22,3; IV
11,8; V 7,2.
euqpopia I 14, 2; 1X2,4; C.
m 22, 1.
euxuXia (bei Hip. die Forin
€uxu\eia)C.I9,2; VI 9,4;
11,4,5; 17,4,13; euxu^ia
C.VIll, 3— 5, 10; 17,12.
dx^KoXXoc V 6, 2.
iXuu)bric IV 11, 9.
iTnro^dpaOov VI 1, 4.
iTnrdcpeujc VI 5, 1, 2.
KaGuTpalvui C. I 13, 6; m 1,
4; VI 18^ 9, 10.
KdGuTpoc I 4, 2; C. I 10,4;
17,4,5; VI, 11; 2,4;8,3;
9, 7; VI 12, 2; 19,4.
KaGucTep^uj C. I 20, 2.
KaXXi^uXXoc (bei Hip. KoXXi-
9uXXov) V 3, 2, wo die Fonn
der codd. KaXoqpuXXoc so zu
andern ist
KaXuTrrrip (ari.) C. V 6, 4.
Kapbd)Liui)iOV IX 7, 2, 3.
KaxaPuOiZiuj V 4, 7.
KdxaTlia IV 8, 6.
KaiaEuvu) m 15, 2.
KaxepTacTiKoc C. I 8, 4.
Kaucuibnc C. III 14, 3.
KeTXpiwbnc Vm 3, 3, 4.
Kevraupiov I 12, 1; IH 3, 6;
IV 5, 1; VII9, 5;C.UI1,
3; VI 4, 3, 6.
Ke^aXuubric (bei Hip. KCcpaXo-
eibnc) VIII 8, 5.
KV^uipoc I 10, 4; VI 2,2;
Kveujpov VI 1, 4.
K07Tpiu)bnc C. n 6, 3.
KTTibd)v V 1, 9, 10.
XeKiOujbnc IV 8, 11.
XeuKoiov (ari.) IV 7, 8 ; VI, 8,
1; VII 8, 3; 13,9.
*) Sonst gebraucht Theophr. dafttr ^Tribocic, vgl. II 2, 12; 6,3;
C. V 6, 2, ebenso Aristot. De animal. hist. 560* 20 und De gener. et
corrupt. 320 b 30. Auch I 3, 2 muB ^iribocic steheri, nicht dirdbocic,
das Wimmer in zu weitgehender Vorliebe fiir U, wo sich allein diesc
Lesart findet, in den Text aufnimmt. Auch weim man ann&hme,
dir6bocic st^nde gleichbedeutend mit dtrdq^ucic, so w&re es zu ver-
werfen. Denn dirdqpucic bezeichnet nur das Auswachsen von Neben-
sprossen, nicht aber das Dickenwachstum, aus dem sich das dtro-
b€vbpo0c6ai ergibt, wovon an jener Stelle die Rede ist.
Sprachl. Untersuchungen zn Theophrasts botan. Schriften. 127
9, 12; 4, 1; m 15, 1,2;
C. U 14,2; mi7, 5.
^Tra^du) Hom., Hes., tna^&o^x
Od., Hdt, Xen.; so auch
Theophr. — IV 13, 5.
diraqptrmi Xen., Ari. — IV 7,
8; Vin7, 4; 11,9 (Schn.).
imcdTTu) Hdt, Xen.» ) - VH 2, 5.
i7nc7r€ipuj Pind., Hdt — VII
1, 3; 5,4; C. II 17, 3, 10;
18, 1 ; C. m 10, 3 ; 15, 4.
dpeue^bavov Hip., Htd.«) —
VII, 4; VII 9, 3.
ipuGpaivu) Xeu., Ari. ; nur bei
Theophr.transitiv. — HI 12,
5; 15,3; 18,5.
f|buoivoc Xen. AppoUod. com.,
— C. III 15, 1.
GpibaE 8) ffip., Hdt — Vn 2,
4,9; 5,3; C. H 15, 6.
ivtbbnc Xen., Ari. — I 5, 2,
3; 6,4,8: m 9,7; 12, 1,
5, 7; 13, 5; 14,3; VH 9,
3; Vm3, 1; 1X5,3.
fouXoc Od., Aesch., Xen., Ari.
— in3, 8; 5, 5; 7, 3; 15,
2; 18,11.
KaO^ipu) Ar., Xen. (Kd8€<pGoc
Achai.) — VII 5, 2 (Schn.).
Kdpba^ov Hip., Xen., com. —
112,1; VII 1,2, 3, 6; 4,1;
5, 5.
KapTTOcpop^ui Xen., Ari. — n
4, 3; 6, 7; m 3, 4, 5, 7;
12,2, 8; IV 1, 5; 10, 4;
14, 13; IX 2, 8; C. I 13,
12; 20,4; n 18, 2; IV 4, 2.
Kacta Hip., Hdt, Melanipp.,
Mnesim. — IV 4, 14; EX
4, 2; 5, 1, 3; 7, 2,3.
Karappa^iui Hip., Xen. — IV
4,2.
K6vuZ!a Hip., Hekat, Ari. (ck6-
vu2!a Pherekr.) — VI 1, 4;
2,6; VniO, 1.
KpiKoc Hdt, Ari. — IV 2, 7.
Kptvov Hdt, Com. — I 13, 1;
n2, 1; IV 8, 6, 9; VI 6, 3,
8; 8,3; C. 14, 6; 7,4; H
2,2; VI 14, 1.
KUTTCipov Hom., (Kuiraipoc Alk-
man), Kuirepoc Hdt, Kuireipoc
Hom., Ar., Pherekr. — ku-
TTCipoc 18, 1; 10,5; C.VI
10,1; Kuireipov IV 10, 5, 6;
1X7,3; C. VI 11, 13. Nicht
zu bestimmen ist die En-
dungI5, 3; 6,8; IV 8, 1,
12; C.VIll, 10.
KuiXuTtK6c Xen., Ari. — C. I
17, 5.
^eXavia Xen., Ari. — V 3, 1, 3.
)biov6KujXoc Hdt, Ari. — C. H
15,5.
^) Aach von Thumb a. a. 0. S. 215 als ionisches Wort bezeichnet
') So zu akzentaieren nach Lobeck za Soph. Ai. 981 p. ' 336.
') Dies die nicht attische Form nach Phryn.; sie kommt auch
auf Papyri der Ptolemfterzeit vor, 8. Mayser, Grammatik der griech.
Papyri S. 22.
128
Ludwig Hindenlang,
^ovo9ur|C Hdt, Ari. — 12,
1,4; II 6, 9; mi7,2; 18,
5; IV 2, 7; C. I 1, 3; II
12, 2.
otvapov Kratin., Xen. — C. V
4,1; 9,11; 10,1; VI 12, 4.
dXiT^TOvoc Hdt, Ari. — VHI
4,4; C. 122, 1.
6Euri Archil, Eur., Xanthus. —
m3, 8; 6,5; 10, 13; 11,
5; VI, 2, 4; 4, 4; 6, 4; 7,
6; 8, 3.
di|ii)ioc II., Xen. (Oek.; belAri.
stets 6ipioc). Bei Theophr.
findet sich die Form 6i|ii)ioc
nur Vm 2, 8, sonst immer
6v|;ioc, das vielleicht auch an
jener Stelle zu s6hreiben ist
TrapaK^dCu) Xen., Alex., Ari. —
IX 4, 7; C. 116, 3.
TrapaKovdui Ar., Xen. — V 5, 1.
TTepiXdTTU) II., Hdt — VI 4, 10
(Scal).
TTepi)Li€Tpoc bei Hom. als Adj.;
als Subst bei Hdt ; so auch
bei Theophr. — III 13, 1 ;
17,5; IV 12, 4.
TTcpiqpXeuui Hdt, Ar. — IX 5, 3.
TTpoTTov^uj Soph., Xen. — C. m
5,3; IV 6,6.
TTpocriv€|Lioc Xen. (Oek.), Ari. —
ni2, 5; IV 1,5; VIU 10,
2; C. II 3, 3; 9, 1 ; IH 6,
9; 22, 2; V 6, 4.
^iVTi Xen.,Com.,Ari. — VH 14,3.
CTTopTiT6c Aesch., Xen. — Vm
2, 8, 10.
cuv€iX4ui Hdt,Xen.-C.in li8.
TpicToixoc Od., Ktes.beiAri.—
vm 4, 2.
9iXupd Hdt, Xenarch. com.—
15,5; 10, 1; 12,1; 013,
1; 4, 6,2; 5, 6; 8,6; 10,
4; 11, 1,3; 13,1,3; 17,5;
IV 4, 1; 5,1, 5; 8,1; 15,
1,2; VI, 2, 4; 3, 3; 5,1;
6,2; 7,5; 9, 7; C.I6,7;
22, 5; n 3, 3; 19, 1, 2;
nil8, 3; VI 12, 7.
cpX^UJC Pherekr., Ar., Ari.;
Gen. 9X^ou Hip. bei Gal. : die
Form qpXoOc Hdt, Kratin.;
Lobeck, Pryn. p. 293 nach
Poll. X 178: q)XoOc ionice,
attice <pX€UJc). — IV 8, 1 ;
10, 1,4,6, 7; 11,12.
qpoXibu)T6c Xen. (v. 1.), Ari. —
m 5, 6.
qpuciKdc Xen., Ari. — I 3, 6;
4, 2; 6, 9; H 1,1, 2; 4,4;
Vni5, 1; Vm 4,4; C.I
1,2; 12,6; 16,13;ni,l;
8, 2; 10, 1; 15, 2; 16,1:
17,8; m3, 2; V 4, 3, 7;
6, 1; 7, 3; 11, 3; 18,1;
VI 3, 3; 4,2,6; 5,4; 7,6;
8,1; 11,2,9.
XeXib6viov ; Adj. x^Xi^^vioc
Hippon., Ar., Epig. com., als
Eigenname bei Hekat; als
Pflanzenname zuerst bei
Theophr. — VH 15, 1.
v|iux€iv6c Hip^ Xen. (ari.) —
vm 8, 1.
Sprachl. Untersuchungen za Theophrasts botan. Schriften. 129
D. Worter aus dem Sprachschatze des Plato und des Aristoteles.
a) Aus Plato:
deepaireucia 11 2, 12.
dGncaOpiCTOC VI 4, 11.
dvavGric I 3, 5 ; 14, 3 ; m 2,
1; 10, 4; 12, 4; VI 8,4;
Yn7, 4; C. miQ, 1.
dvTiKdui G. VI 1, 5.
fimov 111, 5; C. VI 14,4.
dpTixeXric Phaedr. 251 A. —
II 5, 5 (W).
biaKdeapcic II 7, 1—3; IV 13,
3; C. ni2, 6; lU 2,1,2;
7,5; 8,2; 9,5; 19,1,3;
V8, 2; 15,3.
dKTXucpui V 2, 4.
^Xktik6c C. m 17, 3, 5 (W).
i|Li(puT€uuj IV 14, 4, 5 ; C. 1 6, 1 ;
n 14, 4.
^pdipifioc C. IV 2, 8 ; V 3, 3.
euOuTTopia V 6, 2 ; C.nil, 8;
V 17, 3.
euGuTropoc (ari.) C. V 17, 3, 5.
eucTOjiia; bei Theophr. =
Schmackhaftigkeit (ent-
sprechend wird auch eO-
CTO|L4oc gebraucht). — IV 4,
7;C.VI16,2,3,6,8; 17,2.
fmiTevrjc I 14, 1.
Gripiouj ; bei Theophr. Gnpiou-
cOai = wurmstichig werden.
— C. 17, 2; V 18,1.
KaKOcpuric Vm 11, 8.
Kcpacp6Xoc, bei Plat Leg. 9 A
adjekt. tibertragen = hart;
beiTheophr.substant = eine
Art Hiilsenfruchte. — C. IV
12, 13.
KriTT0upiK6c VII 4, 5.
KXdcic C. n 14, 4; m 7,5;
14, 1, 2.
KoXuiiPdu) IV 7, 2.
^ovoeibrjc (ari.) I 1, 12; m
10,3; 12,3; 14,2; 15,6;
VI 2,6; Vn 2,11; Vm 5,1.
V€OupT6cO C. m 13,3.
6^oioTTa9r|C (ari.) V 7, 2.
6)ioqpur|C III 10, 3.
7Tpo6epaTT€uu) VII 3, 5.
7tup€utik6c V 1, 12.
CUVaTTOTlKTUi C. I 7, 1.
CUV€K7TUp6ui C. VI 1, 5.
TiGaceia III 2, 2 «).
TierjvTicic C. n 1, 6.
b) Aus Plato und Aristoteles:
d€ibric C. VI 6, 7.
aicenTnpiov C. VI 2, 2, 3.
alcenTiK6c C. II, 4, 8 ; VI 2, 3.
dXXoiuJcic II 4, 4 ; C. I 1, 2 ;
') Ober die Schreibung s. Lobeck, Phryn. S. 185.
») TiOaccia findet sich nach Stepb. Thes. auch bei Philo und Ori-
genes. Damit fallen Wimmers Bedenken, der dazu bemerkt : hand sine
cunctalione dedi hanc vocem, quae in lexicis non exstat. ^
XIV, 2. 9
130
Ludwig Hindenlang,
5, 2, 5; 7, 5; n 9, U; 14, 2;
IV 4, 11; 5,5, 7; V 4, 5;
9, 3; VI 3, 2; 6, 4, 7; 7,1,
5.7; 11,5.
dneiT^c C. VI 8, 5 ; 17, 1.
dvdXoTOC I 1, 5 ; 8, 6 ; 9, 6 ;
1113,8; C. 116, 5; 18,3;
IV 4, 10.
dTtoveuu) C. III 22, 2.
dTT6ptma C. I 12, 7; 18, 3;
IV 6, 9.
dcuMMCTpio C. 1 1, 3 ; ni 22, 3 ;
VI 2, 4.
dcujwpujvoc Vin 8, 1; C. 1 13,
4 ; 22, 4.
biaTpa(pn I 13, 2 ; III 13, 1.
btaKpiTtK6c C. VI 1, 3.
btaTTduj ni 18, 5.
btaqpujvdu) in 9, 8.
btdxuctc C. IV 4, 7 ; 12, 2.
btoptCM6c C. I 16, 13; n, 4, 7;
VI 14, 7.
Iktiktu) IV 12, 2 ; C. I 3, 4 ;
11,3; IV 6, 4.
aXetvtc C.V15, 3; VI 4, 3.
ivovTtoTiic C. m 20, 3; VI 7, 8.
^voTToXofipdvu) V 5, 6 ; C. 11 1,
3, 5; 9, 8.
igoXXoTn n 2, 10, 11; C. 16,
2; IV 4, 5, 13; VI 15, 2.
euKpocio C. I 21, 5; II 1, 6;
7, 5; 8, 1; III 21, 1; IV
3, 3; 5, 1; V 11, 2; VI
20,3.
eCrrpocpio m 9, 5; IV 11, 4;
V 2, 2; C. 16, 10; 17, 9; 21,
3; n 1, 5, 6; 3, 8; 8, 4;
10,1,2; 15,6; 16,8; 17.
9; 18, 1; m 1,4; 8,2;
10,2; 16,4; 23,3; IV 1,
6; 2,1; 10,2; V2,4; 6,2,
10; 9,11; 11, 3; VI 11, 12.
e€pMavTtK6c VI 3, 6; C. VI
1, 3.
0p€TmK6c C. I 12. 5.
(coMiiKnc c. n 9, 2.
icocKcXric C. VI 1, 6.
KOTdPoppoc C. n 9, 6; koto-
p6p€toc n, S, 1.
KOTdXoiTTOC m 7, 2; C. ni 5,3.
K6Xaac C. U 14, 4; mi8,2.
KoXXwbnc C. V 16, 4.
Kuncic III 5, 5; VI4, 8;Vni
2,4; C. I 12,8; IV 1,4.
KuiXuctc C. I 1 7, 8.
MoXoK^Tnc I 4, 1 ; 5, 4 ; ni 5,
4; V3, 1; 4, 1; 6, 2; VI
2,8; 4,5; C. 110, 3:^1,
3; m 9, 3; V 1, 5; M.
18, 12.
|iov6TTic I 1, 6; 5,4; V 3, 1;
4,1; 6,2; VIU 9,1; C.I
3, 2; 8, 2; 10, 7; 21,3;
n4, 10; 11,4; 14,5;in
7, 1; 24,3; V12,9; 13,1;
16,3.
^€XtToupT6c VI 2, 3.
M€ptcM6c I 1, 11; Vn 11,1;
C. I 12, 6; 16,5; IV 6, 9.
neToXXeuu) C. VI 3, 2.
peTacxtmaTi2[uj C. VI 7, 2.
oiKobo^tK^c m 8, 5.
dXtTOxoO II 2, 7.
6|LiaX6Tr)c I 5, 3.
Sprachl. Untersuchungen zu Theophrasts botan. Schriften. 131
[6M0iujcic VII 4, 3]i).
6ccppncic C. VI 5, 2 ; 9, 3 ; 14,
2; 16,8; 17, 10; 18,8.
TrapoijiidCoMai VII 7, 2 ; VIII 7, 6.
TrepiKaGaipui IV 11, 6; 13, 5;
IX 7, 4.
Trnbncic vm ii, 7.
TTfXncic C. II 1, 4 ; V 8, 3.
TToiOTnc C. I 16, 11; 1111,3;
V 8, 2; VI 7, 2; 17, 12;
18,7.
TTpoXeTTTUVUJ C. VI 1, 5.
Trriucic C. V 4, 7.
jiuTrnk6c C. VI 1, 3, 4.
caTTpoTnc C. III 22, 2.
CTpoTTuX6Tnc 1 10, 4; IV 12, 2.
cuTT€vvdui III 1, 5 ; C. V 15, 3.
cu^TiapaXa^pdvuj I 4, 4 ; C. III
21,3; V3, 7.
cu)i7nX€0Mai III 17, 5.
cujicpunc V 2, 4 ; C. III 6, 5 ;
18,2; IV 2,1; 4,8.
cuvdji<puj VII 13, 7.
cuvaiTcpTdZoiiai C. III 10, 3.
cuvecpeXKw C. IV 13, 5.
cxnMCtTic|LA6c C. ni 7, 4.
cxiacni7, 1; Vn2, 5; C.V
6, 13, 4.
cui|iaTUjbnc (bei Pl. cujjiaToei-
5nc)V9, 3; C.m6,8;21,
2; V14, 7; VI 11, 7, 16;
12,5; 19,3.
T€X€i6Tnc C. I 16, 4; IV 4, 1.
T|inTiK6c C. V 13, 7.
uTTOjiovri C. V 16, 3.
<peapTiK6c C. IV 16, 3; Yl 1,
u ; 0, o.
XU)picn6c ; bei Theophr. in ak-
tivem Siniie = x^picic. —
1 4, 2; C. VI 6, 9; 7, 3; 16, 5.
c) Aus Aristoteles:
dppwTOcp.!.») — 112, 4; lU
4,4; 12,2,4; IV7,7; VH
9,4; 11,4; 12,1,2; C.H
9, 14; V 1, 8; VI 12, 7,
9—12.
dT^voToc De animal. incess.
709a 3; frg. 1512a 8. —
IV 8, 7.
dTuJVioc Metaphys. 1020 a 25.
— mi4, 2; 18,11.
dbidcpopoc C. VI 2, 4.
fibpuvcic Metaphys. 1065 b 20;
Phys.201al9. — C.ni2,
1; IV 12, 11.
d€icpuXXoc I 3, 5 ; 4, 2 ; 9, 3,
4,7; 14,3; m 2, 1; 3,3;
^) Die Stelle ist indes verderbt. £s wird darauf hingewiesen, dafi
sich f) j>aq>av(c wie f\ tottvX(c gegentHber Kfllte und Wftrme verschieden
verhalten: x^iMoilo^^yri bi x<iip€i Kal aOTTi xal i\ ^a9av(c . . . rotc hi
voTtoic Kal ratc €6b(aic ^iocauXci Tax^. Nun schlage ich vor : toOto \iiy
oOv X6tou beiTai 6|lioiu)C Tf^c dipac (statt Tf\c 6|yioitbcEuic) ^v &1L1901V clvai
Tdc bia^opdc.
*) p. 1. = paucis locis. — Bei diesem Abschnitt konnte nattirlich
allein der Index von Bonitz Auskunft geben.
9*
132
Lndwig Hindenlang,
17,1; 18,3; IV 2, 4, 5, 10;
7,5; 14,12; YI 6, 2; TQ
10,5; 1X6,1; C. 110, 7;
11, 6, 8; 13, 2; 17, 6, 7;
21,7; 22,4; ni7, 2; 18,
1, 3 ; 19, 2, 3.
dGeiljpriToc De gener. et corrapt
316a 8.— C.m, 6, 7 (Koraes).
aiboiuibnc p. 1. — m 7, 4; Vm
2,1.
SKXacToc De cael. 288 a 35. —
C. I 15, 1.
dM€T4Giic I 13, 1.-
d^eiapXncia Phys. 230 a 10. —
C. VI 19, 3.
dfiMdibnc p. 1. — IV 8, 12 ; VH
15,2; C. n4, 1.
dvaGunCacic C. V 12, 3.
dvaXXoiuiToc p. 1. — C. IV 12,
2; VI 10, 3.
dvairXnpujcic IX 2, 6.
dvoTojin I 1, 4.
dvouSnc p. 1. — m 5, 2 ; IV
1,5; Vn4, 8;C. 18, 3, 4;
n 3,3; 5,3; m 6,9; 7,
2, 7 ; IV 6, 3.
dv€)iTr6biaoc p. 1. — C. I 8, 2
(als Zitat nach Demokr.)
dvE|Ltu)bnc Meteor. 360 b 5. —
C. m 12, 3.
dvTibiotpdoMoi IV 13, 1.
dvTiirepticTnm C. n 9, 8 ; VI 7,
8; 8,8; 18, 11.
dvTtTrepicTactc C. I 12, 3 ; 13,
3,5;n6,l;8,l;VI18,12.
dvw6^uj De animal. hist 768b
19. — V 6, 1.
dvtuMoXiic (statt des gewohn-
lichen dviiifioXoc) DeanimaL
hist 581 a 18 ; Phys. 265b
12. — I 6, 8; C.'in6,5;
VI 17, 11.
dTr€t4»ia p. L — C. 11 8, 3; 9,
7,13; V 9, 7; VI 4, 3; 6,1.
diTXuciaDeanimaLhist549a4.
— rV 6, 10.
dTt6T€ioc Meteor. 363 a 1. —
C. II 3, 1.
dnoinX6uj p. L — C. IV 16, 4.
diT0T€Xei6uj De animal hist
576b7. — Vni, 8.
dTT0Tuq)X6uj De animaL hist
602a2;618b7. — IV4,13.
dnoqjuTeijiu p. L — Vn 2, 1.
dTtoq>uTeia p. 1. — C. I 4, 3.
dnoq>ilw Metaphys. 1012 a 16.
— I 6, 4; IV 9, 2; C.IT
8,5; Vll, 1; 13,4.
diHjpnvoc n 2, 5, 7; 6, 4, 6;
rVl, 1; 8, 12; 13,2;C.I
9,2; 21,2; H 1,1, 7; 01
9,3; 17,7; IV 4, 2, 9.
dppiJIujToc De animaL hist
548a5. — C. m7,3(V);
VI, 4.
dcrpopXtic De animal. Ust
602 b 22. — C. V 9, 1.
dcTp6pXnT0c De iuvent et
senect470a32. — 1V14,7.
dcuviienc p. 1. — c. IV 9, s.
dcxibi^c p. L — m 10, 1; 14,
1; 17, 6.
dT^pafivoc De animaL gener.
767 a 34. — n 4, 2.
Spracbl. Untersucbungen zu Theophrasts botan. Schriften. 133
^ibiu&nc c. ni 23, 2.
iovcic 12,4; 9,7; C.Vll,
1; 13,4.
pdicri De aniina1.hist 596 a 25.
— Tm 1,4; 5, 3; 8, 3;
11,1; C. 17 15,4.
(u^oc C.V9, 7; VI3, 1; 6,
6,7; 11,15; 12,4, 11; 14,
2; 19, 2; die Form dxuXoc
I12,3;C. ni22,6;IV12,
12; V6, 1; VI 11, 11; 14,
1; 19,4»).
aXovnpoc I 11,3; HI 17, 1.
SXcofiov frg. 1494 b 43. —
IX 1,2, 7; 4,1; 6, 1,4; 7, 3.
XdcTnac 1 1, 3 ; 6, 10 ; 13, 4 ;
14,1; ne, 1; 7,2,6; m
1,5;4, 1,2, 5;5,l-5;6,
2,3; 9,6; 13,6,7; 18,13;
rV 10,5; 14, 12; 15, 3; V
1,1—3; 4,6; VI 2, 8; 4,
2; 5, 4; 6,9; VII 1,4,5
2, 2; 4,10; 7, 3; 9, 1, 5
10, 1, 2, 4; Vm 7, 6; 11
1,9; IX 1, 1,6; C. I 1, 2
4,6; 6,1-3,5; 8,1; 10
1, 2; 11, 4; 12, 1, 2, 6, 7
13,3—5; 14,3; 15,2; 16,
5, 13; 17, 1—3, 10; 18,
3—5; 19, 2; H 1, 1—7;
2,1,3; 3,2,7; 9,8; 10,2;
11,7; 15,6; 18,1,2; 19,3;
in2,6,7; 3,1,4; 4,4; 5,
1,4; 7,4,6,9,10; 8,2;
10,5,6; 11,6; 12,3; 13,
1; 15,1,5; 22,6; IV 2,1;
3,2,4,6; 4,4,11; 5,1; 6,
2,8; 7, 6; 11,9; 12, 1,13,1;
16,3; V 1,3,4,7, 11, 12;
2,5; 4,1,5; 6,5,7; 8,3;
9,10,12; 10,2; 13,6; 15,
1; 16, 12; 17,4,6,7.
PocTpuxiov p. 1. — C. III 16, 1.
PpaxuPi6Tnc De longit et bre-
vit. vit. 467 b 6. — IV 13,
1; C. nil, 4.
TCiTvlacic C. VI 18, 7.
T€vik6c Top. lOlb 18; 102 a 36.
— 14,2.
TcOcic m7, 4; 11,4; 15,6;
IV 4, 2; 8, 1; 16, 3; VII
2, 6; 5, 8; 11, 4; 12, 3;
1X4,7,10; C. I 22,6; n
6,4; 1111,4; VI 4, 5; 8,
4; 9,3; 12, 6; 16,6,7.
tXicxp6tiic I 5, 4; m 18, 3;
V 3, 4; 7,3; C. 14,1; 6, 4;
17,6; IV 8, 2; VI 18, 11.
bep^oTiK^c aach Inschr.: IG.
n2,741. — I11,3,5;C.I
7,3; 19,2; lU 10,2; IV
1,2; 2,1.
') Die Unterscheidung, die Orion Etymol. 163 a 4 gibt (nach Sturzens
erstellnng) : rd filv iy iT^i|i£t kqI iv aic6i^C€i t<tov6c X^V^^^ ' • ■ • ■ Td
• &ircirrov Kal &vi\\fr\TOV, ite<^6f\vai hi buvdiiiEvov, d)C i^ ^v iroiaic Kal
tdipaic oOcia, x^^^ — > ist gelehrte Tttftelei, die der Sprache der
iteratur fremd ist. In unserer Oberlieferung sind bei Plat., Aristot.
ie bei Theophr. beide Formen ohne jeden Unterschied gebraucht.
134
Ludwig Hindenlang,
b€pMaTdJbr|C p. L — I V 3, 4 ;
VI 2, 2.
bnKTiKdc De animaL hist 62 3 b
28 ; De animal. part 662 a
31. _ C. VI 1, 3.
biaKviliu De animaL hist 570 a
18; 583 b 16. — III 10,5.
bidXnvic p. 1. — in 18, 11.
bianXdTTUi De animal. gener.
740a36. — IV15, 2; C.I
12,5.
biairvori Meteor. 368 a 9. —
C. VI 16, 6.
biacroXri Phys. 217 b 15. —
C. III 16, 3.
biaTMiZiu p. 1. — C. VI 7, 3 ;
17,5.
bieKTTiirTvu C. IV 14, 1.
bieTiZuj I 2, 2.
biSupoc auch S. J. I 44, 1. —
Vin 2, 2; C IV 7, 5.
biMepnc vni 2, 2.
bicToixoc p. 1., auch S. J.II 537,
32. — VIII 4, 2.
buca<paipeToc De animal. hist
557a6; Ethik.Nikom.l095b
26. — Vn 14, 13.
bucq)ui^c frg. 1531 a 29. — VII
I, 3; Vmi, 5; 3,1; C. II
II, 10; IV 3,1; 6, 8; 8, 2.
bucxuXoc De animal. gener.
776a 30 (in der Form buc-
XUfioc). — C. I 16, 1 ; n 5,
4; VII 6,8.
iKKpicic C. VI 6, 6 ; 10, 3.
iKKpiTiKdc Phys. 243 b 14, 27.
— C. VI 1, 3.
^Kneiiiic C. 1 11, 8.
^KTOiriZu) IV 3, 6.
^iKn; nur bei Theophr. als
Pflanzenname. — III 13, 7.
dMTrepiXaMPdvu) C.V3,4; 13,7.
£|i<puTe!a p. L — II 1, 4 ; C. I
6, 1,5,6,10; II 17, 6; V
6, 10.
dvaiT6Xrii|itc Meteor. 370a 1. —
C. n 9, 3.
i\ipj&a C. I 12, 5 ; IV 1, 3 ;
VI 7, 3, 5 ; 8, 3, 8.
JvtKnoc 19,7; 10,3; m 12,
9; V3,6; 6,3; 7,4; 9,1,
2(W); VII 2, 7; C. I 2, 1
3,2; n4, 3, 9, 11; 18, 1
m 2, 6; 4,1,4; 6, 2,8
10,1; 13,4; 16,4; V13,2
JvuTpoc II 6, 2 ; m 2, 5 ; IV
2,11; C. 121, 6; 22,1,8
n7,4;22, 6;VI11,11,13
dvuirdpxuj I 10, 9 ; C. II 9, 12
IV 9, 1; V4, 4, 6; 9, 8
VI7, 2, 3, 5; 10,8; 12,2;
14,7.
ilabvvmiio C. I 16, 3; IV
6,4.
EStJuxpoc De animal. hist 631 b
28. — IV 6, 3.
inava(popdEthik.Nikom.l 130a
29. — I 2, 3.
irreKTeivuj VI 8, 4.
Impepai6uj Anal. prior. 47a 6.
- C. V 14, 4.
dniXeuKaivuj De animal. part
676a32. — m 12,9; 17,3.
^Tnppaivuj C. II 9, 15.
Sprachl. Untersnchungen zu Theophrasts botan. Scbriften. 135
£puaPiubr]c De animal. hist
605 b 18; 626 b 23. —VIII
3,2; C. m 21, 5; 22, 2;
23, 5 ; 24, 4.
^qcaTeuu) Be cael. 298 a 14;
Meteor. 362 b 22. — C.V 1, 3.
€uauEr|C 19,2; H 1, 2; 2,4;
1116,1; 10,2; 11,3; 14,1;
17,1; 18, 8; IV 11, 10; VII
4,2,5; 5,3;Vm4,3;C.I
6,2; 8,3,4; 13,8; U 11,
9; 1116,8,9; 7,7; 10,8;
IV 14,4; VI 18, 9.
euPocCa 111,5; C. 12, 3; H
10,2; m7, 5.
eufeiaipeToc p. 1. — VII 13, 1.
eueeveio C. IH 11, 6 (bei Ari.
euenvia, vgl.Mayser,Grain.d.
Ptol. Pap. S. 427 ; Herwerden,
Lex. suppl. S. 329; 1. 0. Index
S. 663). — Ffir eiice^veta C.II
1,7; 5,2; 15,4; 1112,1 wird
nach KDindorf, Steph.Thes.
m 2446, ede^veia zu schrei-
ben sein.
eueedjptiToc De animal. hist
578a2. — I 1,1.
euepaucTOC I 5, 4, 5.
eueuTpa^^oc I 12, 1.
eOeuTtic C. I 8, 2 ; m 5, 2.
eO^eXiT^u) De animal. hist 625 a
24. — VI 2, 3.
euEripavToc p. 1. — C. I 2, 3 ;
3,2; 4,1; 7,4; D, 4, 2.
e{jct]7rroc De animal. gener.
785a 2, 25, — IV 2, 8;
C. 114, 4; 11,1.
eihoKoc De animal. hist 573 a
9; 576a22. — C. nil,4.
eiiTonoc PoUtik.ll30b 22,30.
— In anderer Bedeutung
m 14, 1.
ei^po(pd(u De animal. gener.
765b26.— VIII8,4;C.IV
1, 4 ; VI 6, 3 ; wohl auch C.
IV 10, 1 e6Tpoq)€i schreiben
statt euTpatpei, einer MiBbil-
dung, die sonst nicht belegt
€0<peapToc m 18, 5 ; C. II 11,
4; IV 4, 6.
2!e9upiK6c Meteor. 364 a 20. —
VIII 7, 7.
Z€q>upioc p. 1. — C. II 3, 1.
ZtfioTov^iu frg. 294 R* (1529 a
32). — Vni4,3;Vmil,2;
C. ra 22,3; 24,3; IV 15,
2,4; V9, 3, 4.
2[i4ioiTOi^(u De animal. hist
555 b 9 ; De animal. gener.
730a2. — C.m22,4;rV
6, 4 ; 12, 12 ; 14, 5.
2[({jot6koc C. I 21, 5.
er|caupic^6c PoUtik. 12d6b 28.
— Vmil,3;CIV15,13.
6u\aKtubr|c De animal. hist
543 b 13. — m 7, 3.
icim€piv6c Meteor.(viennal). —
C IV 11, 4.
iconaxiic De animal. hist 527 a
7; 532b 21. — m 5, 6;
vn 2, 5.
icocpui^c De animal. hist 493 a
23 (fehlt bei Bonitz). — m
7,4.
136
Lndwig Hindenlang,
KaXombbric 1 6, 7, 10 ; IV 6, 6;
10,6; Vn 13, 1; Vin 2,
3,4; C. VI 11, 11.
Konivcioc De animal. gener.
770 b 20. — n 3, 2.
KdiTveoc C. V 3, 1.
KOirvujbnc C. V 3, 2.
KordSnpoc De aaima 422 b 5.
— C. m 22,3; VI 12, 2;
18, 3 ; 19, 4.
Kcvrpfvnc frg.293R«(1529a 17)
= Haifisch ; bei Theophr. =
Wespenart — n 8, 2.
KcpoTdibtic p. L — V 1, 6.
K6q)aXopop/ic De longit et bre-
vit vit 467 a 34. — I 6, 8 ;
VII 2, 8.
K0iX6Tnc p. 1. — 1 10, 8; 11, 3.
KoXop6u) p. 1. — in 6, 3.
K6Xouac PoUtik. 1311 a 21.—
C. II 15,4; ini6,3; V 16,
1 ; 17, 3, 5.
KOiiMtbiubnc, bei Ari. KOM^idibnc
De animal. hist 628 b 27.
— C. V 10, 2.
KOViopTuibnc De cael. 313a 20;
De animal. hist 557 b 3.
— Vm 11,1; C.IV16, 1.
Kpe^dcTpo (bei Ari. KpeiiidGpa)
Rhetl412al4. — ini6,4.
KuvdcPoTov frg. 520 R»(1563a
27)? — m 18, 4.
XaiVopToc De animal. hist 591b
1; De animal. part 675 a
20. — C. I 22, 1.
XeTrTOfxepnc C. VI 19, 2.
XeiTupiUi&iic De animaL hisL
546b 20. — 16, 7;IT6,
2; Vn9,4; 12,1; 13,7,9.
X6<poupov 117,4; miO,2;Y
7,6;VI7,6;C.m6,2;9,5.
(lOKpoPi^Tnc p. 1. — IT 13,2;
C. n4, 4; 11,9—11.
^dvujac Phys. 212 b 3; 2I7a
12;260b8,ll. — C.IV14,
2; V 11, 3.
jLieXiTTuibnc De animal pait
683a 30.-112,1; m7,
6; C. VI9, 2.
\u\pvKalfu p. 1. — III 10, 2.
m6Xuvcic De animaL gener.
776 a 8. — C. IV9,6.
MOv6xpooc p. 1. — 1 13, 1.
veuiXKfo Phys. 253 b 18. -V
7,2.
vocnMOTiK6c p. L — C. VI 10, 5.
£uXu»bnc Meteor. 387 a 32.-
16, 1, 4, 6, 7; 11,2; m
18,9; IV 10, 5; VI 1,1;
2, 2; 6,3,11; 7,3,4; ^TI
2,8; 3,2; 13,2; Vin2,
3; 3,2; 7,2; IX5,1;C.I
3, 1; 4,3; 7^2; 10,4, 14,
4; 16,7; 17,5,6; 19,2;
20,1—3; 21,1; ni2,2;
15,6; m2, 8; 10,2; IV
1,2; 3,1; 8,3,5; V18,4;
VI 11,15; 12,7,11; die
Fonn fuXoeibnc Vn 9, 3.
oiKobonn ') m 8, 5.
dXiTOCir^PMOTOC De animal.
gener.725a29. — VII4,4.
') Vgl. Lobeck, Phryn. S. 487—491.
Sprachl. Untersuchungen zn Theophrasts botan. Schriften. 137
^XiT^xooc De animal. gener.
757 a 21. — Vin4, 3; C.
IV 8, 3; 11,3.
6fioeibnc C. I 4, 1 ; 22, 1 ; III
6,6.
6fioiocxT)M(uv Analjt prioT. 27b
11,34; 33a37; 36a7.—
VI 2, 2; vna, 5.
6MU)VUM(a Vn 15, 4 ; d 18, 3;
IV 16, 2.
dguTiIivioc C. VI 7, 2.
6n{lu> Meteor. 384 a 22. —
Vn 6, 2 ; IX 1, 3, 7 ; C. VI
11, 15.
6pTaviK6c I 1, 12.
6cq>pavnK6c p. 1. — 11 18, 4.
o{)X6Tnc De animal. gener.
782a 3; b24, 28. — 18,6
(W); V2, 3; C. VI 11, 8.
6xcTeia De animal. part 668 a
27. — C. in7, 6; V 6, 7.
naenTiK6c V 9, 7 ; C. 1 4, 4; 22,
3; IV 12, 13; V 6, 12.
napdTcioc De animal. hist 602 a
16. — IV 6, 7.
irdpernJC C. VI 17, 9.
TTdpubpoc De animal. hist. 593 b
8. — III 6, 1 ; 13, 7 ; IV 12,
2;C.n7,3; 11,1;V16,2.
Ttdxuvac Meteor. 383 a 11. —
C. VIll, 17; 16,2,5.
itinavac III 4, 1, 6 ; 5, 3 ; V
1,2;C.I13,2;14,2,3(W);
16,6; 17,3; 19,4; 22,2;
n8,l,2; ini7,4; VI 17,
3; 18, 11.
ireptKdpmov 1 11, 5 ; 12, 1 ; 13,
3,4; in5, 6; IVIO, 3«);
13,1; VII, 3; 4,11; C.I
16,1,2,5,6; 17,5,6; 19,
1—3; 21, 1,2; m 9, 4; 10,
2; IV 1, 2, 5; 2, 1; VI
6,5; 7,4,5,8; 8,3,4,7;
14 5.
nepimufiaTtK6c G. I 14, 3;
16, 7; VI 6, 8; 12, 5;
17, 9,
mpvpipaa III 10, 5.
mKpic De animal. hist 612 a
30. — Vn 11, 4.
mixuiaToc De animal. hist 606 b
6; 607a32. — n6, 10;m
17, 5 ; VI 3, 4.
inTT(It6iic De animal. hist 587a
32.-112,2; mi, 6; 5,
2; 7,4; 9,2,5; 1X2,2;
C. I 5, 1.
nXaKiLbnc p. !• — IX 4, 8.
nXdcic p. 1. — IV 11, 5.
nXoTucpuXXoc Anal. poster. 98 b
4, 7. — I 10, 4; III 8, 2,
5—7; 11,3; 13,5; 17,3;
*) IV 10, 3 ist Ctberliefert KaxaKdpinov, ein Wort, das nirgends in
der Literatur belegt ist. Es steht aber ganz in dem Sinne von irEpiKdpmov.
Wimmer glaubt darum, daS «EptKdputov die urspriingliche Lesart ge*
wesen sei. Ich raeine, man mUsse dies ohne Bedenken auch in den
Text aufnehmen, zumal die Verderbnis durch das folgende Kora-
KXCveceat hinreichend erklirt ist.
138
Ludwig Hindenlang,
IV6,2; VI6,7; VII11,2;
C.II16,7; V7,2; VI18,4.
TTveu^aTiKOc C. IV 12, 5; VI
16, 3.
TToXuTuJVioc De sens. et sensib.
442b21. — C.VI 1,6.
TToXuoZoc Deanimal.hist.512a
8.-18,5; nil3, 3; 14,
4; Vn2, 8.
TToXucapKoc p. 1. — C. VI 8, 7.
TTOXUCTTCPIUIOC p. 1. — VI 7, 4 ;
Vm2, 5; C. II 12, 4.
TToXucxibric III 12, 5; VI 2, 8;
5,l;7,4;C.II12,3;ni20,5.
7T0XUT0K€U) C. I 22, 1.
TToXuxooc I 1, 10; 2, 3; VH
3, 5; Vm3, 4; 4,3; C. II
12,1; m9,l; IV 8,1; 11,
3; 15,2.
TTOcaxiwc p. 1. — IV 16, 6.
TTpoecic C. I 7, 3.
TTpoOepiLiaivu) p. 1. — C. V 14, 1.
TipooboTTOieuj II 5, 5.
TTpocaTvoduj Phys. 191 b 11.
— IX 4, 8.
7Tp6cT€ioc IV 6, 2, 3, 8.
TTpocXeiTTU) Politik. 1337a2 =
daran fehlen ; bei Theophr.
= daran lassen. — IV 11, 6.
TTpOlWClC p. 1. — III 6, 3.
TTUKVUJCic C. I 13, 7; II 9, 2;
IV 12, 4, 5, 7; V8,3; 11,3.
TTupa^HTOC De animal. hist.
571a26. — VII 6, 2.
^apbiov De animal. hist. 620 b
32. — m 15, 2; 17, 6;
IX 6, 3.
i)v&c IV 14, 6; C.V9,13.
capKoqpdToc C. I 22, 1.
cibnpeiov Politik. 1259a 25.
— V 9, 2.
ocaXrivric statt des att ckoXiivoc
Analyt post 74a 27; Phys.
224a5, 11. — C.VI10,3.
CKUjXr|Kiov IX 5, 3.
ckujXtikot6koc p. 1. — C.IY 6,
4 (Scal.); 15, 2.
CTTepiLiaTiKoc mi,2; VI 4, 3;
C. I 2, 1; 16,4; IV 4, 10;
V 19, 3, 9, 13.
CTTOTTCuc De animal. hist. 620b
34 ; bei Theophr. die Form
C7T0TTl€UC. — IV 6, 4.
CTepnTiK6c C. VI 6, 3; 16,8.
CTOixeiuibnc De gener. et cor-
rupt 315 a 24; Metaphys.
998b35. — Vm4,2.
CTOixn^ov p. 1. — 111, 4.
CTpuqpv6Tnc Kateg. 9a 30. —
C. II 14, 1; mi7,8; Tl
1,3; 6,4; 12, 6.
CUM7T€TTUJ VI 3, 6 ; Vm 7, l
cufiqpOivui De animaL gener.
745a 16.-17,2.
cuvavaqp^puj Meteor. 347 a T.
— C. VI, 11.
cuvavOpujTTeuopai De animaL
hist542a 7; 572a 6; 599a
21. — m2, 2; C. 118,3;
1111,4; rV 13,5.
cuvaTToXauuj De animal. hist
623a24;PoUtik. 1303a32.
— C. VI 8, 3.
cuvaqpn C. IV 12, 8.
Sprachl. Untersuchungen zu Theophrasts botan. Schriften. 139
cOvbriXoc I 13, 4.
cv»v6?iX6uj I 1, 8.
cvveicriKTUj p. 1. — I 1, 3.
cvvcTTKp^puj C. n 6, 3.
cuvBepMatvu) De animal. hist
562 b 21. — C. 13, 4.
cuccrjnuj De animal. part 675 a
13. — C. m 22, 4.
cucTotxta C. VI 5, 6 ; 6, 10.
cuCTOixoc C. VI 4, 2.
ccpnKiov p. 1. — IV 8, 7.
cxic^a De animal. hist. 499a 27.
— m 12, 5.
cuj|LiaTtK6c C. I 12, 5 ; 14, 3, 4.
ciJunaT6onat p. 1. — C.VI 11, 14.
cujpeuuj p. 1. — IX 3, 1.
TeXeiujac m 4, 3 ; VI 2, 8 ; 4,
6; VIII, 7; 10, 1, 4; VIH
2,7,8, 11; 4,4; 6,5; C. I
10, 1,4,6; 16, 11; 18,4;
21,3; n2,l,3; 11,4,11;
12,1; 15,2; 11110,6; 23,
5;IVl,l,4;3,5-7;4,4;
6,3,5,7; 8,4; 10, 1; 11,
3,4,8; 15, 2; VI 6,6; 8,2.
TTiKTtK6c De aniroal. part 648 b
17. — C. VI 1, 3.
TocauTax»uc p. 1. — II 1, 2.
TpaTotuj p. L — II 7, 6 : IV 14,
6; C. 15, 5; 17,10; C.V
9, 10, 13.
Tptx6uj C. I 6, 7.
Tptxujbric IV 9, 2, 3; VI 2, 8;
VII 13, 8.
Tpixujc p. 1. — vn 2, 3.
TpuJcic Poet. 1452 b 13. — IV
16,1.
(»Xik6c C.VI6, 5; 11, 1.
fineponPpia C. V 3, 7.
{iTToXatc C. II 17, 9.
{jn6\&nna IV 16, 5; C. I, 11,
3,10; VI, 5; 15, 6.
&n6pptIoc De animal.hist.493a
18.-111,3; 5,3,4; C. I
2,2; 8, 1; m5, 3; 12,7.
qjapoTTti^bTic De animaL hist.
578 a 37. — m 10, 3.
(papMaKuibiic De animal. hist
624a28. — 17, 2; IH 18,
5; IV 2, 8; 5,1,2; Vn4,
4; 9,3; 12,2; 1X1,3,4,
7; 7, 2; 8,1; 14,4; 15,1,
4; C. 116, 9; 1111,3; VI
4,6; 11,14,15; 12,2; 13,
1,5.
(piXubpoc De animaL hist 605 a
13. — n7,l; mi,3; 2,
4; IV 5, 6; 8,1; 13,3; VI
7,6;VII1,8;5,1;C.I1,3;
17,3; 1116,3; V 15, 3; VI
18,7.
q)Xotujbr|C I 6, 7; V 5, 2.
qjuKdibtic De animaL hist 602 a
19. — IV 7, 6.
q>ujX€iiuj De animal. gener.
783bll, 24. — I 1,3.
XpucaXXic n4, 4; C. V 7, 3.
t)ja6up6c (bei Hip. {iTToi)jd6upoc
nach GaL); VU 9, 4; C. II
4, 11, 12.
djoetbric p. L — III 12, 6.
iJjotokIuj C. I 7, 1 ; 21, 5.
ijjot6koc C. 17, 1; 21,5; IV
6, 4; 15, 2.
140
Ludwig Hindenlang,
E. Sonstige seltene Worter.
ai^aTuibtic Thuk., Ari. — VI
4, 6; IX 1, 1.
finPXiuac Lys., Ari. — C. V9, 13.
dmnfkoupflw Aeschin. — C.
m 7, 5; 14, 1; 15, 1.
dfi^ipia Demokr., (Ps.-Pl.), Ari.
-14,3,
dvopXaCTdvu) Hdt, Pl. — H 3,
3; mi, 6; 9,5; 17,3; IV
2,8; 14, 12, 13; VI 2, 3;
4,2; VII 10, 1; Vmil,9;
C.II16,3; 17,3; IV 11, 4;
V 13, 4.
dv6ripo,Td,Bakchyl.,Hypereid.
nach Harpokr. — VH 15, 2;
C. III 15, 4.
dvoi&c Thuk. — C. n 9, 8.
dvTmXrip6ui Thuk., Xen. — C.
113,3; ni, 2.
dvnCTOTdu) Hdt, Pl. — I 7, 1.
dnoTevvduj Hip., Dem. — C. I
16,2.
dnoXrmfic Hip., Thuk. — C. m
21,1.
dcndXoSoc Hip., Theogn., Ar.,
Pherekr., Pl. — IX 7, 3.
dcTTopoc Dem. — Vm 1 1, 9.
dT€pdMUJV Pl., Ar. — VH 13,
1, 2, 4—8; Vm 8, 6, 7;
C.IV7,2; 12,1—4,6—13;
13, 1.
pXdcrri Soph., Antiphan., Pl.
— C. 16, 3; 12,7; n4,3;
15,4; IV7, 1, 7; 10,3; V
6,9; 7, 1; VI 11, 8.
p66uvoc (gemeingriech. fui
p66poc; vgL Schmid, Atdc
IV 282) Xen., Kratia, Lji,
ArL — 1X2,3.
T€povTiK6c Apollod., PL —V 7,7.
Tujviiubrjc Hip., Thuk. — 113,
2;TU)VO€i6if|cI10,l;ffll3,
5; 18,6; C. VI 1, 6; 10, 3.
biapippu)CKUjHip.,PL-IV6,10.
biolujwu^i Thuk. (ari.) — IV
8,10.
biOKaOalpu) Ar., PL, — n 6, 5;
7, 1; C. m 7, 10.
bia|i9icPriT4u) Ari., Dem. — II
6,3; m3, 4; 9,4; C.H
9,9; in6, 1; VI 8, 2.
bpifiuTtic Hip., Mnesith., PL —
V9, 7; VII 9, 4; IK5,3;
C. 14, 3; 12,2: 14,4,6:
16,9; n5,4; 15,6; 18,4;
m 1, 4; 24, 4; IV 2,1;
15,3; V7, 1; 9,4; YI5,
4; 10,7,8; 12,2,8; 15,4.
bucTreiTTOC Mnesith^ PL, Ari.
— C. n 17, 7.
dTT»uvioc Hip., Thuk. — 1 10,
1; mi5, 4.
?TKaprroc Soph., Phryn. couin
PL — C.n4, 2; mi4,3;
23,3.
dTKaTOnefTVUMi Isokr., Ari^ —
C. m 10, 1; 12, 2.
?TX"MOC Hipp., PL, ArL, die
Form ItX"^oc Alexis. — ?t-
XuXocra7,2;Vn9,5(W);
Sprachl. Untersuchungen zu Theophrasts hotan. Schriften. 141
Vm4,l; 11,3; C.1 17,10;
IV 12, 11; 13,3; VI 6,4;
14,7; 17,6; 19,4; fTX^iioc
C.V4,3; VI3,2; 6,5; 11,
2; 12,4,11; 19,2.
4KPid2!o|biai Soph., PL (ari.) —
I 8, 4; Vm 10, 4; C. m
23, 1.
iKpXacxdviw Hip., Eur., Pl. —
V9, 8; VI 6, 8; VHl, 7;
2,3; C.I2,1; 3,5; 10,3;
ni2,3; m5,l; 7,3; 23,
1; IV 3, 2; 6,1,2; 7,3,4.
iKbpo^i/i Thuk., Xen. — 11 1, 3.
Ixdepllii) Eur., Dem. — C. IV
6, 1.
iKqpavric Aesch., Pl. — I, 6, 8;
10,2; Vm7, 1.
iXaiTip6c Hip., Pind., Pl. —
n3, 8.
^Mpovoc Xen., Pl. — C.I 6, 7;
V 14, 6, 7.
dvaTToGvriCKUj Hdt , Thuk.,
Phryn. com. — E 8, 2 ; IV
4, 12.
4£ava7TXTip6uj Dem. — m 17, 1.
litilevhc Aeschin. — II 6, 1.
imOdvaToc Hip., Dem. — C. VI
4, 5.
dTTiKaipia Hip., Demokr. bei
Diog. Laert — C. II 14, 1.
^iriKTipoc Isokr., Ari. — VI 7, 3 ;
VII 5,1; C. 110,4; 20,3;
II 12, 5; m 22, 2; IV 14, 4;
V 14, 6.
iTnKivbuveuui Dem. — V 8, 2
(W).
imKXivnc Thuk., Ar. — C. m
22,1.
imKoiMdu) Hip., Pl. — Vm 7, 7.
dTTi^apTup^uj Hdt, PL — VI 7.
2; C. mi, 6.
dmiLiriKTic Demokr. bei SextEmp.
— I 2, 5.
dTTUJTibcc Thuk., Eur. — V 7, 3,
ipTdciMoc Xen., Pl. — m 8, 2,
4; VI 3,5; 5,2; C. IV 12, 6.
eflKpac Eur., Pl. — VH 1, 4.
eOofciui Dem., Ari. — I 6, 4 ;
C. V 6, 7, 8.
2[6UTiTTic Dem., Ari. — IV 11,
3, 5.
^)i(€KToc Hip., Dem., Krates.;
die Form f^meKT^oc Ar., Plat
com., auchS.J. I 10,26; II
501, 4; 570, 11. — II 6, 2.
0€pic^6c Hdt, Eupol. Aeschin.,
— C. n 17, 6.
Kaeap6TTic Hip., Pl. — C. IV
16,2.
KaTaKopT)c Hip., Pl., Ari. —
C. m 9, 2.
KaTdKopoc Hip., Pl. — IV 8, 8.
KaTaKpouu) Hip., Pl., auch S. J.
542, 14 (att.; 338—322
V. Chr.). — Vn 3, 5 ; C. V
6, 7 (Schn.).
KaTaETipaivuj Mnesith., Pl., Ari.
— C.I12, 9; 18,2; 19,5;
11116,4; 17, 1; IV 5, 7;
8,4; V7, 2; VI 12,9; 14,
12; 19, 1.
KaTaceiu) Thuk., Xen. — H 8, 4;
C. III 18, 1.
142
Ludwig Hindenlang,
KaraTO^ii Hypereid. bei Har-
pokr. — lY 8, 10.
KepaiLi^oc Com., die Form K€pa-
|bi€oOc Pl., auch auf Papyri
(s. Cronert a. a.O. S. 178). —
V3, 2; C. IV 12,41).
KpoKivoc Demokr. — I 13, 1:
m 4, 5, (W).
KUKXiweev Hip., Lys. — IV 6, 1 0.
XdTTaGov Demokr. — VII 1, 2 ;
2, 7, 8; 4, 1; 6, 1; 7, 2;
C. m 1, 4;dieFormXdTra-
Goc I 6, 6.
X€7rr6T€UJC Thuk., so att -€U)C,
€wv, -€uj (plur.) Vm 2, 11
6, 6; 8, 6; X€7rT6T€ioc, -€iuj
-€iujv, -€ioic I 9, 7 ; H 8, 1
VI5,2;Vm7,6;C.I6,9
18,1; 119,7; m 6,8; 21,2
IV 9, 4; 12,3; VI 17, 4.
XoxMUJbnc Thuk. — IV 8, 1 ; 11,
11, 13.
^dpaOov Hip., Com., Dem.,
(daneben auch iiidpaOoc). —
I 11, 2; 12,2; IV6, 3; VII,
4;2, 9; V1I3, 2;C.VI9,3
(nie jidpaOpov: Mayser a.
a. 0. S. 188).
pacxaXic Ktes. — m 7, 5.
|i€Taipuj Eur., Dem. — C. 1 4, 2 ;
22,2.
|Liocx€uu) Dem. — II 2, 5; 5,3;
C. m 5, 1, 3; 11, 5.
va^aTiatoc Aeschin. — II 6, 5 ;
IV 2, 9; VIII 7, 3; C.I19,
5; n5, 5; 6,3.
6X6cxoivoc Aeschin. — IV 12,
1,2.
«Xupa n., HdL, Dem. — Vm
I, 3; 4, 1; 9, 2.
6|ioio^€pr)c Anaxag., Ari. —
II, 12; 2, 1; C. V 2, 1.
fipoPoc Hip., Dem., Ari. — U
4,2; 11113,6; Vn5, 4;
6,3; VIII 1,4; 2,5; 3,2;
5,1—3; 8,4; 10,1; 11,
2,6; C.II18, 1; mi0,3;
IV 2, 2; 11,1; V 15, 5.
oflov Hip., att. 8ov bei Pl.
Conviv. 190 D ; jenes C. 11
o, ^, o.
TrapaKaTaTTTiTvujLiiThuk. — Vlll
3,2.
7rap€icbuvuj Hip., Dem. (ari.)
— C. IV 13, 6.
7rap€KT€ivui Demokr., Ari. —
C.I13, 9; 17,9.
7Tapox€T€uuj Pl., Eur. — C. V
17,4.
TreXioc Hip., Dem. — HI 17, 5.
Tr€piKX€iuj Hdt., Thuk. — I V 4, 1 .
ircpiKOTrri Thuc, Andokid. —
C.V4, 7.
TCpiopuTTUj Hdt., Pl. (ari.) —
II 7, 7 ; C. V 6, 3.
7r€pnrXuvuj Dem., Ari. — C. IV
14,4.
iTiKpia Dem. — C. VI 10, 7.
*) An beiden Stellen ist wohl fUr xcpaii^ac bezw. K€pa|i^qi za
akzentuieren K€pa|Li€fic, K€pa^€$, vgl. noch Meisterhans ' S. 149, 4, aller-
dings auch Mayser a. a. 0. S. 293.
Sprachl. Untersachungen za Theophrasts botan. Scliriften. 143
TTiTupov Hip., Dem. — VIII 4, 4.
TroXuxiTU)v Demokr. ad Hip. —
C. III 21, 2; IV 6, 3; 11,
10; 15,3; 16,2; V 18, 2.
irpocavaXafxpdvuj Dem. — V
7,7.
irpocirepovdu) Xen., Pl. — n
8,3.
Trp6TpiTa Thuk. — C. III 6, 2.
jbobiuv(a Kratin., Dem. — 19,
4; 13,3; n2,l; VI1,1,3;
6,6;8,5;C.I4,4;mi9,l;
VI 10, 5.
OKua Hip., Ari., iibertragen bei
Pl.,Com. — I 11,4; 13,3;
Vn2, 9; 3,5; C. I 10, 4;
1111,4; 18,2.
CKdvbtS Ar., Andokid. bei Suid.
— VII 7,1; 8, 1.
CT€p4ui^a Anaxag., Ari. — V
7,3.
CTupaE; dasi)^viipovoder6u|Ltia-
^a. Hdt, Ari. — IX 7, 3.
cuTKa(u) Hip., Pl. — I 13, 3;
C. V 9, 8.
cujLifieTapdXXuj Aeschin., Ari. —
C. II 14, 3 ; m 17, 7.
cuMnapafx^vu) Hip., Thuk. —
rV 11, 3.
cufiTTOT^u) Eratin. bei PolL,
Aeschin. — VIII 7, 5.
cuveEoTuj Hdt., Pl. — C. 1 1, 3;
IV13, 5, 6; V12, 4.
C(paiptov Demokr. bei Ari., Pl.
epist. — III 7, 4, 5 ; C. I
5, 4.
T€TpaeTif|c Hdt, Pl. — 11 8, 7.
TpaTTeZtov Lys. bei Poll. (ari.)
— IV 2, 5.
TpicToixoc Od., Ktes. bei Ari.
— vm 4, 2.
TpUTHT^c Thuk. — V 1, 2.
{i5pe(a Thuk., Pl. — H 6, 3 ;
7,1,3; C. in9, 3.
\j\u)br\c Thuk., Xen. — C. I
5,2; V14, 5; VI 17, 9.
fnroXtTTrjc Theopomp. bei Phot
— m 13, 2.
0<pubpoc Hip. (bei 6al.), Thuk.
— C. m 6, 6.
9eXX6c Aesch., Pind., Alexis
PL — 12, 7; 5,2,4; n4
2; m 15, 3; 17, 1,2; 18, 5
IV 4, 9, 10; 15,1; V 3, 6
Vmi,4; 3,2,4; 5,1—3
8, 3, 4, 6 ; C. IV 12, 1, 13
15, 2, 4; V6, 11; 15, 5
VI 9, 3.
9UKiov PL, Ari., Alexis. —
IV 7, 3.
9UTe(a Xen. (Oek.), PL — I
8,2; n2, 11; 5,1,6; 6,
1, 2, 12; m 8, 4; 10, 3
17, 2; VI 6, 10; 7, 1, 6
C. II, 3; 4,2; 6,1,3,10
8,3; 9,1; 12,2; 13,3; m
^, 0 ; o, u — 4 ; 4, 1,4; 0,0;
8, 1; 11,5; 12,3; 20,7;
V15, 3; 17,6.
Vujpdu) Hip., PL»). — IV 14,
3, 4; Vm 10, 1; C. V 9,
10.
') Ober die Schreibung s. Lobeck, Phryn. S. 80.
144
Ludwig Hindenlang,
F. Bekannte Worter in ungewohnlicher Bedeutung:
aiTic = Kern der Kinnfichte.
— ni9,3,7,8; VI, 9.
dKOTToc = voni Wurm nicht
angestochen. — IV 4, 2 ; C.
IV 13,7; 16,2; VI 10, 6.
dvaxujp^uj : x^Jpa dvaK6XU)pii-
KuTa = das zuriickgelegene
Land, im Gegensatz zu der
Meereskiiste, so auch bei
Spateren. — IX 7, 4.
Pp6^oc; als Pflanze nur noch
bei Philox. — VHI 4, 1;
9, 2; C. IV 4, 5; 5, 2;
6,3.
btd)KUj f ast ebenso wie qpiXluj. —
I 4, 1 biujKeiv Touc t67touc;
C. I 16, 9 biuiK€i Tf|v ^npav
(hier Gegensatz cpeuT^i), s.
auchC.ni8,2;IV3,2;vgl.
Ari. De animal. hist 597 a 16
ixOuec Tf|v dX^av biu;KOVT€C.
ft6Xixoc; als Pflanze nur noch
bei Anaxandr. — VIII 3, 2;
11, 1; C. ni8, 3.
^TTipdXXoiLiai : d7ripdXX€c6ai pXa-
CTOuc = weitere Sprossen
treiben III 5, 1.
4c7T€pic; als Pflanzenname zu-
erst bei Theophr. — C. VI
17,3.
0TlC€Tov; als Pflanzenname nur
bei Theophr. — VH 12, 3.
60|bia; als Pflanze nur bei
Theophr. — IV 7, 1.
ipic; als Pflanze auch beiHip^
Philox. — I 7, 3; IV 5, 2;
VI 8, 3; Vn 13,1,2; IX
7, 3, 4; C. VI 11, 11,13;
14, 8; 18, 12.
Kapbia = ^Txdpbiov. — I 2, 6;
miO, 2; 14,1; 17, 5; Y
5, 4; IX 2, 7.
K6^r| = Laub, so Hom. — 11 6,
4,10.
Kpnmc; als Pflanze nur bei
Theophr. — VH 8, 3.
KO^a = Kvrwia junge Pflanze,
ahnlich bei Aesch., Eur.—
16, 9.
Kujveiov; sonst zur Bezeich-
nung des Schierlingstran-
kes, als bloBer Pflanzeo-
name auch bei Hip. — 1 5,
3; VI 2,9; VU 6, 4»).
ILiriTpa ; bei Theophr. = Mark
der Baume (so auch ari. De
plant). — I 1, 11; 2,1,6;
6,1,2; n 7, 3; m 9, 3;
10,5; 16,3; IV 16, 4; V
1,11; 2,2; 3,1; 5,2,4,6;
C.I6,7;nill,l; 14,4-7;
IV11,1;V5,3; 6,13; 17,1.
TTapGeviov ; als Pf lanze auch bei
Hip. — VU 7, 2.
*) In unserer Sprache haben wir umgekehrt die Obertragong des
Namens eines Getr&nks auf das erzeugende Gew&chs in Redensartea
wie 'der Wein wfichst, der Wein bluht' usw.
Sprachl. Untersuchungen za Theophrasts botan. Schriften. 145
rroOoc; als Pflanzenname zu-
erst bei Theophr. — YI 8, 3.
^oijbbnc; bei Theophr. = ab-
fallend. — III 18, 13 ^).
CTUT€c = Kalte. — C. V 14, 4.
qpdcfavo v; alsPflanze zuerst bei
Theophr.-VIir2,3; 13,1,4.
qpXoH; als Pflanze zuerst bei
Theophr. — VI 6, 2, 11.
XdXK€ioc ; als Pflanzenname
nur bei Theophr. — VI 4, 3.
vpuxn = Sehmetterling, so auch
bei Ari. — II 4, 4 ; C. V
7, 3.
G. Dialektische Formen.
dXrjGuj = dXeu), so auch bei
Hip., Pherekr. (Suicl.), vgl.
Lobeck, Phiyn. S. 151. —
C. IV 12, 13.
auXaE poet. = dfXoH att. — VIII
8, 7; C. IV 12, 1,5.
P^peGpov = pdpaGpov att.; die
erste Form auch bei Hom.
(dannKoine).-IIIl,2;V4,6.
XiGidu) = XiGduj att. (s. Lobeck,
Phryn. S. 80), auch bei Hip.,
pi. — vn 6, 3.
ILieXeivoc, bei Hom. jiieXivoc. —
V7, 8.
veobopioc = veobapioc att. —
IX 5, 3.
7rp(2Iuj = irpiu) att., auch bei
Ps.-Pl. Theag. 124 A. — V
5, 6.
irpujivoc spatere Form ftir
TTpiuioc, vor Theophr. nicht
belegt. — C. m 20, 4;
24, 2.
Worter, die sich zuerst oder allein*) bei Theophrast
finden*).
I. Bildungen durch Komposition.
A. Durch Vorsilben:
I. Mit Suffixen:
Mit a privativum sind gebildet:
a) Adjektiva (auch Adj. verb.)*):
dpXacxric 112, 18; VII 4, 10;
Vmil, 9; C. I 10, 6; II
4, 1; 6, 2; IV 12, 10; V
13,6; VI 17, 13.
*) Cber f)oiijbTic von f)od abgeleitet s. unter den Neubildungen.
•) Diejenigen Worter, die auch in der Literatur nach Theophr.
nicht vorkommen, sind mit ! bezeichnet.
*) Nomina propria und davon abgeleitete Adjektiva (wie Kacra-
vaiK^c) sind nicht besonders aufgez^lt.
^) Die A^jektiva stelleich deshalb voran, weil vielfach von ihnen erst
wieder die neugebildeten Substantiva und Verben abgeleitet sind.
XIV, 2. 10
146
Ludwig Hindenlang,
dpXdcTTiTOC ! C. I 3, 2.
dpXacTOC ! I 2, 5.
dT€U)pTnTOC C. II 6, 2 ; n 1 1, 3 1).
dTiTapTOC C. I 21, 2.
dTU)voc Vn 6, 2.
dbqiboc (= ohne Kienholz)V 1, 5.
dfliwoc C. IV 15, 3.
deipicToc vm 11, 4.
depiTrribecTOC ! V 1, 2.
dviK^oc (arL) C. in23, 1; VI
20,2.
divoc! 15,3; VHI 3, 1.
dKaMTiric miO, 4; 11,1.
dKdpbioc m 12, 1.
dKdXucpoc ! C. I 17, 8.
«kXujv VI 6, 2.
dKvicoc C. II 4, 6.
dKoXXoc C. VI 10, 3.
dKOviaTOC Vm 11, 1; C. IV
16, 1.
dKdirpicToc! C. IV 12, 3.
dXmnc IX 1, 3.
dXoTTiCToc ! (dXdmcTOC Geop.)
V 1,2.
d^icxoc 110,7; m 7, 5.
dveXaioc C. H 3, 8 ; VI 8, 7.
dvepivacTOC 11 8, 3 ; C. 11 9, 12.
dvouXoc! m 11, 3.
dvubpeuTOc ! Vn 4, 6.
dvuXoc ! C. I 5, 2.
doloc 15,4; m 7, 1; 15,1;
V2, 1; 8,2; dvoCoc: I 8,
1,2; 9,2; mi0,l; 11,3;
13,3; 17,5; IV 1, 4.
dTieX^KTiToc m 8, 7.
dTrdTtavToc C. U 3, 8 ; 8, 4.
dTTepiTTuiToc ! C.VI 10,3; 17,9.
dTTTipUJTOC C. m 5, 1.
dTrv€u)uiaToc (ari.) C. I 8, 3; HI
24, 4.
dTreuKOC ! m 9, 3, 5.
dppi2:oc(ari.)C.I12,2;ni5,4.
dcreX^Xnc I 3, 3.
dcTOixoc Vm 4, 2.
dcpXepoc I 5, 3 ; Vm 3, 1.
dcpXoioc IV8,12; V1,2;^TI
9,4; 12,3.
dq)uXXdKaveoc und dqpuXXavO^c
s. unten.
dubpioc C. n 2, 2.
b) Substantiva:
dTeujpTTicia ! C. II 15, 1.
dTv6Tma IX 4, 8.
docMia! VI 6, 5; C. VI 12, 6;
14, 2.
dTepajiVOTric ! C. IV 3, 2.
dTpoqpta (ari.) C. I 21,3; 11 6,
3; V9, 9.
dxum'a (ari.) C. VI 12, 6 (W).
c) Verba:
dTpocpeuj (ari.) Vm 6, 7 ; C. IV
5,6, 7; 9,9.
dpXaadu) C. I 20, 5.
dKapTreujm3,4;C.I17,9;20,5;
ni6,8;mi8,2;V9,9,10.
*) Mayser fiihrt a. o. 0. S. 460 dies Adj. und de^picToc als Neu-
bildnngen an.
Sprachl. Untersuchungen zu Theophrasts botan. Schriften. 147
Bildungen mit buc:
a) Adj
^ucauSric (ari.) IH 6, 1 ; C. I,
8,4; 17,9; IH 5, 4.
^ucauEriTOC ! C. I 8, 2.
^ucpXacTTic ! Vni 6, 1 ; C. I 3,
1; IV 3, 31).
^ucepTacroc C. I 17, 7.
bucepToc V 1, 1; 2, 3; 5, 1.
WceXacToc! Vm4, 1.
^ucjiavric ! VII 5, 2.
^ucErjpavToc VII 3, 3.
MCTTplCTOc! V 6, 3.
WccxiCTOc! C. V 16, 4.
McTOMOC III 14, 1; V 1, 3.
bucTpoqpoc C. I 8, 4.
5ucTpuTrriToc ! V 6, 3.
^uccpGapTOC VIII 11, 9.
ektiva:
bucx€i)i^pivoc (sonst bucx€i|Li€-
poc) vni 8, 1.
bucibXeGpoc ! (s. Lobeck,Phryn.
S. 705.) m 6, 5 ; IV 10,5;
11,13; 13,5; VI 5,4; Vn
11,3; C. 13, 3.
Doppelt zusammengesetzte :
buCaTTOTTTUJTOC ! C. I 11, 8.
bucbiaipeTOC (ari.) VII 1, 3.
bucbidiTveucTOc C. I 2, 4.
bucbidTTiKTOC ! C. n 15, 2.
bucKdTaKTOC III 7, 4.
buCKaTdTTeTTTOC*) C. I 14, 4.
bucTTepiKaOaipeTOC ! (oder 6uc-
TTepiKdOapTOc) V 1, 1 (Schn.).
b) Substantiva:
buceibeia V 1, 1.
bucKpacia C. V 8, 2.
buccpuTa ! C. IV 8, 2.
bucxu^ia! C. VI12, 12.
') Fehlt bei Liddel und Scott, bei Steph. ohne Quellenangabe.
*) Doch glaube ich, dafi bucair6cTracToc der codd. wiederherzu-
stellen ist : bucKarcpTacT^Tcpoi t^P ot toioOtoi (i. e. ol HuXiijbcic, Te^iibcic
ktX.), bi' 6 Kal trpoaveoOvTa ?via Tdv Kaptrdv ?xei troXOv xp^vov dictrep
djiurbaXfj • bucatr^ciracToc y^P 6 EuXdjbrjC. Die Lesung der codd. paBt
gut : Einige Baume behalten infolge ihrer schweren Sfifteverarbeitung
die Friichte lang, so die Mandel ; denn die holzige Frucht ist schwer
abzutrennen. Wimmer ist durch den Schlufi von § 3 auf seine Kon-
jektur gebracht worden : aHrr] b' i\ ti&v Kaptruiv ir^travcic, cic f^v trXefovoc
bciTai buvd^cufc Kai KaTcpTaciac. An unserer Stelle wird indes nur
einfach hinzugefiigt, dai3 sich die dtre^iia ftufierlich an der festen An-
fiigung der Frucht erkennen l&fit. Der enge kausale Zusammenhang
zwischen KaTcpyacia und Tr€\fi{a braucht hier nicht nochmals betont
zu werden.
10*
148
Ludwig Hindenlang,
II. Mit Prllpositionen:
a) Adj
d]Li(pi6o£oc (Ps.-Eur., ari.) C. I
99 9
--? ^*
d|Li(piepTOC ! C. III 23, 1.
d^cpiKttpTTOC ! I 6, 12.
dvTiXriTmK6c^) C. I 6, 4.
d7TOpXnTiK6c C. II 9, 3.
diT^KauXoc ! VII 2, 4.
5iabuTiK6c! C. V 14, 1.
bidKOTTpoc! C. IV 12,3.
biavOnc I 13, 2.
biaTevnc! C. II 15,2.
bidTovoc C. II 3, 1.
biauTnc (ari.) III 7, 5.
bieibnc C. VI 19, 2.
^TTiJuvoeibnc III 12, 5.
dTX^ujp6c III 5, 2 ; 12, 5.
?kXihoc C. II 4, 6.
kvecpeXoc VIII 10, 3.
^KTTnKTlK^C C. V 14, 7.
iXXopoc III 14,4: IV 2, 4, 8;
VIII 5, 2.
^Xoptbbnc ! VIII 2, 5.
?)iPioc C. I 1, 3; 3,3; 4, 3;
m 5, 3 ; V 4, 5 ; 6, 5.
l^poGpoc! IX 3, 1.
^MPueioc IV 2, 2 (W).
^liTTupnvoc ! I 11, 3.
ektiva:
?|Li<pXoioc! V 1, 2.
ivai0pioc (sonst lvai94pioc)
C. V 14, 2.
Ivaupoc! VIII 11, 6; C. ffl
13,1.
Ivbqifeoc I 6, 1 ; m9,3,7;IV
5,3; V 1,5; 4,2,4.
IvcxicToc! C.V 17,2.
Koppoc! I 11, 3.
dTTipapuc ! m 13, 6.
dTnpXacnK6c! C. I 13, 8, 10
(Schn.).
^TTiTXuKuc! III 18, 10.
^TTibacuc! III 18, 5.
dmbpococ ! \TI 14, 1 (W).
dTTiXeuKOC ! m 7, 5 ; 14, 2.
im^iXac ! III 8, 7 ; VI 5, 3.
iTTijLieTpoc (auch S. J. 587, 254,
281, 285 aiis dem Jahre
329/28 V. Chr.) C. IV 13, 7.
iTTivecpnc (ari.) C.II 9,4; V 12,2.
dTTlV0nTlK6c C. II 1, 1.
^TTiTTlKpOC VI 4, 10.
^TriTTXaTuc Vm 5, 3.
^TnTTopqpupoc IV 6, 7.
^TTiTTuppoc (ari.) rV 10, 4.
^TTicaTTpoc III 7, 5.
*) Bei Wortern wie dvTiXntmK6c, diropXnTiK^c, biabuxiKdc usw.
liegt die Neubildung eigentlich nicht in der Pr&position, sondem in
der Endung. Ich habe indes, weil sich manchmal eine bestimmte Ent-
scheidung nicht treffen Islfit, diese Wdrter zun£lchst hier eingereiht ond
sie dann in dem Abschnitt, der die Neubildungen durch Endungen be-
handelt, nach Sttomen geordnet, ohne Stellenangabe nochmals aof-
gez^hlt.
Sprachl. Untersuchungen zu Theophrasts botan. Schriften. 149
Lmcivnc vin 6, 1.
ImTOMOc ni 13, 1; V 1, 12.
gTTOnppioc ! VIII 7, 6.
EnouXoc! III 10, 5.
2<pa|aKioc ! C. II 4, 4 ; HI 6, 3.
«(puTpoc (ari.) V 1, 12 ; C. II
4,7.
KttTdppiZloc ! 1 6, 8.
KdtTepTOC C. Y 14, 5.
KaTuicpeXric C. IV 11, 4.
7rapap\acTT]TiK6c ! I 3, 3 ; 5, 1 ;
6,5; 8,6; IV 2, 4; VII 11,
3 ; Vm 4, 2.
TrapapXacTiKOc ! VII 8, 2; C. V
6, 3.
TrapaTiXdTioc IV 12, 2.
TTdpujpoc C. 11123,3; IV 13,
4; V 1,2—4; 6, 1.
TTepiKo^oc! 1118,4; 12,5; 17,5.
7T€pi^r|Tpoc ! III 9, 2, 6.
TT€piCK€TTr|C VII 1, 4.
7T€piCTaxuuibric ! IV 12, 2.
TTpopXacToc C. V 1, 6.
TTPOTTCPUCIVOC ! III 1 2, 4.
7Tp6c5evbpoc ! C. II 18, 2.
cuMTTXnpnc (Ps.-Pl.) IV 11, 10.
CUM7TTUJjLiaTlK6c VII 15, 1.
cuvoEuc! I 6, 8.
cuvrappoc ! C. III 7, 2 ; 10, 7.
UTTdpYiXoc ! IX 4, 8.
uTT€ppXacTr|C ! C. I 20, 6.
uTTcpTTupoc (ari.) C. I 21, 5.
uTT6X€Trpoc ! ni 14, 2.
UTTOXlTTapOC III 12, 9.
UTT^TTIKPOC III 11, 4.
uTT67Tp€jLivoc ! U 1, 3; 5, 4.
u7TOCTp6TTuXoc VIII 8, 8.
ucpawioci) I 6, 12; VI 5, 2;
Vine, 2; 11,8; C. II 16,
8; IV 7, 3.
Doppelt zusammengesetzte :
dbidcppaKTOc ! I 5, 1; VI 5, 3;
VIII 5, 2.
*) C. 11121,3 findet sich dv6(pa|Li|Lioc, sonst nirgends belegt: Kai i^
dvOcpamiioc bi Kai irr|\il)br|C rd dXiTdrpoqpa xai Enpd. Dafi dvuq>a|Li|uioc
hier nicht pafit, ist klar. Man erwartet das Gegenteil : trockene Pflanzen
wollen auch trockenen Boden, und durch das Folgende tritt es geradezu
in Widerspruch zu Kal ydLp XcuKaivei {iidXXov ^Kir^rrouca rdc rpoqpdc.
C. IV 7,3 bxd toOto b' €oik€v oijbi Tf|v dTa8i?|v xdjpav cpiXciv dXXd Tf|v
{}q>a|a|iov' €06£pMavTOT^pa T^ip aOTr| Kal otov eOKar^pTacTOT^pa. Es
wilrde also bier dem Oq>a|Li|Liov dieselbe Wirkung zugeschrieben wie an
unserer Stelle dem dvOqpa^fxov. Auch wird C. III 21, 3 weiter unten
gesagt: ^v bi toTc eOT^ioic Kai trCociv oOx b^oiuic; also mufi auch zuvor
von trockenem, diirrem Boden die Rede gewesen sein. FOr iTTiXiijbnc,
das ebensowenig zu halten ist, schlug Schneider f)Xiiijbr)C vor, das sich ;
zwar bei Plat. und Aristot. Hndet, aber den hier geforderten Sinn
'trocken' nicht haben kann. Ich schlage vor: f| Oq>a|Li|Lioc bi Kai dXjLidj-
bnc ; diese beiden sind auch C. III 6, 3 ddv bi ^qpdmLiqj (gleichbedeutend
mit 0(pa|LiMoc) f| dX|idjb€i zusammengestellt.
150
Ludwig Hindenlang,
dbiapepoc! III 10, 5 (bei ari.
dbiapOujTOc).
dvaiTO^eiKToc ! C. VI 8, 4 ^).
dvemboToc! VH 4, 8; C. IV
6, 3.
diTapdpXacToc ! 1 2, 5 ; 5, 1 ; 6,
5; 8,6; ni7,2; 17,2; VII
4,5; 8,2; Vm2,3;C.I
1,3; 2, 1; 3,3; V17,4.
d7r€piq>6prjc ! C. VI 10, 3.
dTT6|LAq)6pr)C ! VIII 8, 5.
TTpOaTTOTTTUiTOC ! IQ 3, 8 (vgL
TTpoaTTOTTiTTTU) unten).
uTTOTTapdpoppoc ! V 1, 11*).
b) Substantiva:
d^cpauSic III 7, 1, 2 ; 9, 8.
d|i(pi(pua! in 7, 1 (dialektisch).
dvapXdcTticic Vm 1,6; C. V
13, 5 (W).
dvdbn^ic! C. III 17, 5.
dvdbocic (ari.) C. 1 13, 6 ; II 1,4.
dvd|Li6i£ic (ari.) C. IV 15, 4.
dva£ripavcic ! III 1, 2.
dvdcTTiibia n 6, 9.
dvacTOiLiuiCic C. m 17, 5.
diTaTpiujcic ! C. IV 5, 6.
dTTdvGncic IV 14, 6, 9 ; Vn 7,
4; Vm 2, 6; 6,5; C. II 2,1;
9,4; V9, 13.
dTT^pacic C. II 8,4; 9, 8; 11, 11.
dTTOKVicic! C.V 9, 11.
dTTOTTVon IX 7, 2 ; C. ni5,4;
VI 7, 4; 14,9,11; 16, 6,
8; 17,9.
diTOCT^Tacjuia C. V 13, 3.
dTT6xucic Vm 3, 4 ; 10, 4 ; C.
IV 14, 1.
dTTOipiXujcic ! C. V9, 11.
d(p6bpoc V 9, 8 (Lob.)?
dcpdXKUjac ! C. V 5, 3.
dcpeipic! IX 2, 5.
biapXdcTncic ! C. II 17, 10; IV
6,2; V18, 2.
bidKoipic! C. V 9 11.
biaimovn (ari.) Vn 5, 5; VIll
11,3; C. 14, 1; 10, 4; 16,
1,13; 19,3»); 22,7; II R
4,5,7,8; IV 2, 12; 3,4;
6,2,8; 11,5; 12,9; 16,
3,4.
5idpK6ia C. I 11, 6.
feiaTopfa! IV 11,4.
binGncic C. VI 1, 1.
bioiEic C. II 19, 3.
dTKOiXiov (auch S. J. 522, U,
Keos) IV 2, 8.
dTKuncic ! C. I 6, 3.
^KKauXnctc ! C. IV 3, 5.
dKpXdcrncic Vn 4, 10; C.1 15,1.
') DafUr schreibe man mit Schneider dv€Tr(|Li€iicToc, das sich aQch
bei ari., Plut., Diosk. findet.
') Wimmers Vermutung, dafi entweder trapdpoppoc oder M-
poppoc zu schreiben sei, hat nichts fiir sich, da diese beiden Worter
ebenso unbekannt sind wie die doppelte Zusammensetzung.
») Siehe Uber diese Stelle S. 36 f.
Spracbl. Untersuchungen zu Theophrasts botan. Schriften. 151
iKTTnSic! IV14, 11, 13; C.V
12,9; 13,4; 14, 1.
dKTeXeiwcic ! C. I 9, 3.
^KTpUTTTma! V 6, 3.
d^pXdcTTiac ! C. V 4, 5.
IvOcMa C. I 6, 7, 8 ; 9, 1.
dvo<peaXtc^6c II 1,4; C. I 6,
1,2,4,6; ni7, 6.
«dT^icic C. VI 15, 2 (W).
«epTacia C. III 1, 6.
dHofioiuicic C. IV 1, 3.
iTTipXdcrncic ! m 5, 5 ; 6, 2 ;
C. 16, 3; 10,6; 11,8; 12,
8; 13,3,6,10; m2,7; V
2,3; 9,2; 17,7.
dmPocKncic! C.V 17,6.
imKvicic ! C. V 2, 4.
dTnKoXXima ! IV 3, 4.
dmKOTTTi IV 16,1; C.V17, 3.
diTicaHic! C.V6, 3.
dTTicTTacic (ari.) C. I 17, 6; V
1,10.
imcTTopd C. II 17, 10.
imxpoiac ! C. 11 5, 4.
iTToibnac!^ m5, 5.
IqpaX^a! (IqpaX^oc Plut) C.V
9, 6«).
KaTdKauac C. VI 3, 2.
KaTaKOTTTJ C. n 12, 6.
KaTd^eiHic (ari.) C. VI 7, 7 ; 9, 2 ;
10,3; 17,7,8.
KaTameac! C. 11 1, 4.
KaTdTTViEic (ari.) V 9, 4.
KaTdcTTacjia IV 11, 5.
KaTauXncic IV 11, 5.
KaT6puEic ! V 7, 7.
M^Tapcic ! C. I 4, 2.
|i€TacxnMOTiC|Li6c C. II 16, 4.
M€Ta(puT€ia ! VII 5, 3; C.II 16,5.
TTapapXdcrn ! I 2, 6.
TTapapXdanMa IV 9, 2.
TrapapXdcrncic ! IV 9, 3; 13,5;
VI, 8; Vn 1,8; C.I3,3;
n 11, 5.
7TapaK6XXnMa V 7, 6.
Trapacn^acia m 12, 3.
TTapacTTdc II 1, 1, 3; 2, 3, 4;
mi, 1; 12,2,6,9; VI 7,
3, 4; Vn 2,1; C. I 1, 3;
TTapcrrripnac C. m 14, 4.
TT€piaip€Cic IV 1 5, 4 ; C. V 16, 1 ;
17,1.
TT€piKd8apac ! (nur noch He-
sych 8. V. KaTTpocupn) C. V
9,11.
TT€piK€q>aXaia (auch S. J. 522,
29, Keos) 1118,7; 13,4.
TT€pioxn C. I 17, 5; 19, 2.
TT€piTTVOUC! V l, 11.
TT€picagic ! C. V 6, 6.
TT€ptq)Xoic^6c C. V 15, 1.
TTpopXdcTnMa ! C. V 2, 2.
cu^icppa&c! C. V 11, 3.
^) Haben die Lexika nicht.
') Sq>aX^a kommt sonst nirgends vor; Wimmer Qbersetzt es an
unserer Stelle mit iactura, was aber nicht angeht. Nach Schneider
schlftgt *Robert Constantinus in Lex. Grispin.' ftvaXMa vor. Ich gebe die
Lesung t6 fdp &vaX^ov oTov c<paKcX(Ieiv ^ct{v zur Erwftgung. "AvaX^oc
findet sich auch bei Xen.
152
Ludwig Hindenlang,
cuvotTKeia C. II 4, 8.
cuppon (cuppoia Hip. bei Alex.
TraU.) VI 6, 8 ; VII 15, 2 ;
1X3,1; C. II, 2; 3,4,5;
5,2; 11,4: m4, 3; 6,4;
V 14, 5.
UTTOKOVICIC! C. III 16, 3.
uTTOTojjiri (auch S. J. 540,
113, Koine) IX 2, 7.
U7T6(pUClC IV 15, 1.
Doppelt zusammengesetzte:
diroKdTujpuEI^) C.V9,11.
bieKTTvon C. IV 12, 12.
dvairomEic ! (Lexika unter tv-
aTTO^opEic) C. VI 3, 1.
Tiapeicbucic C. I 7, 2; T
12, 5.
TrepiKaTdXnMiic VII 10, 3.
TTpOKaTauXncic ! lY 11,4.
dvapdiTTUj m 13, 6 (?).
dvaTXuKaivuj C. III 22, 3.
dvaCuiiou) C. II 1,3; 1112,3,
4; V9,12; 13,1; VI 1,5.
dvaOepaTTeuuj ! FV 13, 3.
dvaGeujpeui I 5, 1 ; VIII 6, 2.
dvaKoXufiPdu) IV 6, 4.
dvambuuj C. VI 4, 1.
dvacKdiTTUJ (ari., 0. J. 8, 5, Ere-
sos, Ende 4. Jahrb., dialek-
tisch; dann Polyb.) C. 1 15, 1.
dvTiTTi7TTUj(ari.)C.I13,6;V6,4.
dTTappev6o|aai ! VU 4, 3.
d7Tepucip6uj ! (auch das Simplex
von Tbeophr. zuerst einge-
fuhrt) C.V9, 13; 10,3.
dTTexup6uj IV 7, 7.
dTTiKMduj C. IV 16, 2.
dTToPp^X^AJ V 9, 5 ; C. II 5, 5
(Scbn.).
dTTOTUJVi6o|iai ! C. 11 16, 4.
dTTo5evbp6o|Liai I 3, 2 ; m 17,
2; 18,9; C. H 4, 6.
c) Verba:
dTToGnXuvuj VU 4, 3 ; C. IV 5, 6.
dTTOKiTT^ofJiai III 18, 7, 8.
dTToXie6uj ! (ari.) IV 7, 12.
dTToXoxii6oMai ! VI 6, 6.
dTTOTTUTTTT^OMai ! VII 11, 4.
dTTOTTTiviruj Vm 10, 4 (?).
dTTOCTaq)ib6oMat C. II 8, 3.
dTTOTpaxuvuj VI 4, 2.
dTTOcpuXXiZuj VII 12, 2.
dcpabpuvui ! C. IV 6, 8 (Heins.).
dqpepTTuXX6o|Liai ! C. V 7, 2.
biapXacTdvuj VH 5, 2; 12,2;
C. 17, 3; 11120,6; 23,3;
IV 3,1; 6,7; 8,1; 11,10:
13, 1; V4, 3; 13,3.
biaOTiXuvuj! C. I 16, 6.
biaKUuX^uj ! C. II 1 2, 4.
biaKauXiCuj ! VII 2, 4.
biaXXoi6uj ! C. V 6, 12.
biajLiacdo^ai 11 6, 8 ; IX 4, T ;
C.VI9, 1,3; 10,6.
biaTTiaivuj C. VI 11, 7.
biacr|TTUj V 7, 5.
*) &TrujpuS Geop., KdxujpuE Aesch. Soph.: vermutlich ist obigcs
Wort aus einer varia lectio zu einem der beiden entstanden.
Sprachl. Untersuchangen zu Theophrasts botan. Schriften. 153
biaieXeiouj ! C. II 3, 7 >).
&iaq>iXoTiM£o|Liai IV 4, 1.
biacppdTVu^i VIII 5, 2 (Schn.).
binXiouj! C. IV 12, 12.
biTilLiepouj ! C. ni 20, 6.
buK^dZuj ! C. ni 4, 3.
5uK|Lidu)! C. IV 12, 9.
^TKevrpiZiu) (ari.) II 2, 5; C. II 14,4.
^TXi^XKuj C.VI 11, 14.
eicXd|Li7TUj C. n 7, 4.
4kP6ckuj C. n 9, 6, 12.
^KTaXaKTOO^ai VIII 6, 1 ; C. III
23, 1.
^KbiMiduj C. V 9, 3.
^K2:uj6o|aai ! C. IV 8, 4.
^Kda^v^o^at! I 3, 3.
^KKauXeuj (ari.) I 2, 2.
^KKXn|LiaT6o)iat C. III 15, 4.
dKKOtXatvuj m 16, 4.
^KXaxaviZiuj ! VH 11, 3.
^KXeuKaivuj C. V 9, 9.
^KXoxMOOfbiat ! C. III 19, 1.
iK^eeOcKUj C. V 15, 3.
^KSuX6o)Liat! I 2, 7.
dKTTa7T7T6o)Liat III 1 6, 6 ; VI 4, 8.
^KTTaxuvuj! C. IV 1, 4.
^KTTeXeKduj ! IX 2, 7 ; 3, 4.
iKTTeiTaivuj V 1, 1; C. I 16, 2;
VI 16, 2.
dKTTnTVu^t IV 14, 3 ; Vm 7, 5 ;
C.I21, 6; 22,7; 11120,5;
IV 16,4; V 12, 2, 4, 8, 9,
11; 13,4, 6; 14,2,4—6.
dK7TveuMaT6o)Liat (ari.) VII 4, 1 1 ;
C. 119, 10; IV 9, 3.
dKcapK6o)iat C. I 19, 5.
^KcnTTUj! C. I 6,6; III 11,5;
12, 1; V 16,2.
dKCTTepMaT6o)iat ! VII 1, 7.
4KT€X€t6u) C. IV 1,4, 5; 6,3,
4; 8,1.
iMPt6uj 1116,4,5,7; VI 7,3;
C. 12, 1; 1117,2.
i^pXacTdvuj ! C. V 15, 4.
ivb(jib6o|aat IX 2, 7 ; C.VI 11, 9.
dvoqpGaXiaiZuj ! C. I 6, 4 ; 9, 1 ;
n 14, 4, 5 ; V 5, 4.
d£atTetp6o)Liat ! C. II 16, 2; V
7, 2 (W).
dEatp6o|aat! C. 1116,2; IV 1,
7; 5,4.
iEaKavG6o|Liat VI 4, 2.
ifaXXot6uj! C.n 13,2; 15,2;
mi7,7; IV 4,10; VI 3, 2.
dEaugdvuj ! VI 6, 6 ; C. I 22, 1 ;
IV 11, 5.
4£aux)iduj C. V 9, 8.
iEeXat6uj! C.VI7, 4; 8, 1.
dEnOeuj C. VI 13, 1.
^oHiivoiLtat C. VI 7, 7.
diTOKaveiCuj ! III 10, 1; 11,3:
16, 1; IV 8, 8; VI 4, 1; 5,
2; 1X4,3.
dmpXacTdvuj I 9, 7 ; III 6, 3 ;
VII 2, 3; 3,1; C. I 10, 6;
11,7; 13,3; 112,1; 1113,3.
*) Wimmer biarcXeioi rd an Stelle des Uberlieferten bid reXci^-
Tnta, was keinen Sinn gibt. biaTcXeioOv sonst nicht bei Theophr.;
er hat augenscheinlich wegen des Hiates f\hr\ ^KTeXetot hier dies ilim
sonst gelftuiige Kompositum vermieden.
154
Ludwig Hindenlang,
47Tip6cKUJ in 6, 3.
dmppixw (S. J. 531,36, Amor-
gos, 3. Jahrh. v. Chr.) 11 6, 5 ;
V3, 3; 6,3.
dTTiTXuKaivu) C. VI 15, 4.
dTnboEdZu) ! C. I 5, 5.
dmKapiTKoiLiai ! VIII 9, 3.
dmKviZu) IV 2, 1 ; C.I17,9;n
8, 4;ini4,8;Vl,4;2,4.
dmKoXXdu) C. I 6, 6 ^).
^mKuXivbp6uj ! C. V 6, 7.
imiTopcpupiCuj (ari.) III 18, 2 ;
VI 2,1; 4,2; VII 3,1; 9,2;
VIII 4, 2.
dmcTiJIu) in 7, 5.
dmcxi2:ui in 7, 5; C.V 15,4.
dmcppdTTUj IX 3, 2.
imxapdrru) VI 2, 5.
iTnxu>vvu|Lii IX 3, 2.
dqpubpeuu)! II 7, 1.
KaTaKoXoue^u) C. 1 12, 1; III 2, 3.
KaTaTT€TTaivu) III 13, 6.
KaTacdrruj ! C. V 6, 2.
KaTacKeTTdZu) IX 3, 2.
KaTacKXripuvo|Liai ! C. IV 12, 9.
KaTacTaiLivi2[uj C. II 18, 4.
KaTacxdlu) (bei Hip. KaTacxdui)
117,6; C.I17,10;ni4,l.
KaTaxac)Lido|Liai C. IV 12, 11.
^ieTapXacTdvui II 4, 4.
fi6Ta(puT6uu) n 2, 12 ; 4, 1 ; 5, 2 ;
6,3; VI 6, 6; 7,4(Schn.),6;
VII 2, 9; 3,5; 4,8; 5,8;
C. 12, 1; ni6, 2; Y6,7;
7,1; VI 18, 4.
TTapaepiTKdiui ! III 18, 12.
TTapaKavei^u) ! 1 10, 5, 6, 8 ; III
6, 1.
TTapaKauXt2[u) ! VI 2, 8.
TTapaK6VTdu) V 9, 4.
TTapaXiOdru) ! lU 8, 3.
TTapave^u) Vn 11,3,4; Vffl
2,5.
TTapaTTdTTU) Vm 11, 7; C.V
6,10.
TTapaTT6X6Kdu) IV 16,2; C.V4,7.
TTapacKdTTTU) *) IV 13, 6.
TTapacTT6ipu) (Ps.-PL)C. III 10,3.
TTapauaivu) C. III 7, 11.
TTapa<puT6uu) C. n 9, 5 ; in 10,
3; V15, 4; VI 19, 1.
TTapoxXeu) C. III 10, 5.
TT6piPlppU)CKU) C. V 13, 1.
Tr6piKXdu) (ari., De plant) IV
6, 10.
TT6piXoTTi2u) ! in 1.5, 2.
TT6picdTTU) (ari.) C. V 6, 5.
TT6picriTTU) ! m 9, 3.
TT6piCKdTTTU) IV 14, 7; C.V9,3.
TT6piCK6TTd2Iu) IV 5, 3.
TT6pixapdTTU) III 12, 5; 14,1.
TTpoaXXoi6u) ! C. I 17, 1.
TTpoavOiu) Vn 13, 7; C. 110,
2; 13,12; 14,4.
^) ^iriKoXXdjci schlRgt Passow vor; die codd. haben ^mKoXXaiouc.
Danach schrieben Schneider und Wimmer ^irtKoXXaivoua ; allerdiDgs
ist KoXXa(vu) bisher nicht belegt
') Fehlt in den Lexicis; doch auch S.J. 531, 45, 8. Jahrh. v. Ghr.,
Amorgos.
Sprachl. Untersuchungen zu Theophrasls botan. Schriften. 155
TTpopXacTdvuj C. I 12, 9; 13,
12; VI, 12; 9, 13.
TrpoT€wdu) C. I 20, 3.
7rpo|Liocx€uuj ! II 5, 3 ; VI 7, 3 ;
C. III 5, 3.
TTpoopuTTU) n 5, 1 : C. III 4, 1.
cu>jiirviTui C. VI 11, 6.
CU|iTTUKV6ui C. V 4, 2.
cuvaXXoi6uj (ari.) C. II 14, 3 ;
V 17, 5.
cuvim€p6uj VI 3, 3.
cuvriP€(p€Ui III 1, 5.
cuvtK^dZIu)! C. IV 13, 6.
c\wapp6ofiai C. III 7, 7.
(cuvTpocpdu) ! C. III 5, 2 ver-
derbt).
cucKdTTTU)! C. ini2, 1.
cucK€TrdZ!u) C. II 7, 4.
6Trap6u) VIII 1 1, 8 ; C. HI 20, 8.
(iTT€ppXacTdvu) ! C. I 20, 6.
uTT€picxuu) C. 1 15, 3; III 18, 2.
()TT€pKapTT€U) ! C. 11, 2, 3.
uTT€pTTaxuvo^ai C. V 11, 3.
utt€Ptok4u)! C. n 11, 4.
UTTOplPpU)CKU) IV 7, 5.
UTTOKOVIU) n 7, 5.
UTToXoTTdu)! V 1, 4.
V)TTOV€du) III 1, 6.
UTTOTTTdu)! IV 8, 13.
uTTOcriTTu)! C.VI 11, 2.
uTTOTiXXu) ! II 7, 5.
uTToq)UT€uu) C. in 10, 5.
Doppelt zusammengesetzte :
biaTT6XXuMi VII 10, 3.
bUKTTvdu) (ari.) C. II 9, 6, 7.
^TKaTaiLiivu) I 3, 4.
i^inepiixix) I 11, 1.
iTncumiiuu) ! C. I 6, 3.
imcvvbiii) C. II 17, 7.
imcuviCTTmi C. V 2, 1.
TTapaq)trmt VII 4, 12.
TTap€tCTTiTTTU) C. V 16 1.
TT€ptKaTaXa|LiPdvu) (ari.) IQ 4, 5 ;
16,1; IV 2, 5; VH 10,4;
C. II 8, 1.
TTpOaTTOTTlTTTU) ! III 7, 3, 4.
TTpoaTTOppiu) ! C. I 6, 8.
TTpOaTTOT^IiVU) C. I 6, 8.
TTpoacpatpiu) in 4, 5 ; VII 3, 4.
TTpoacpdipu) Vn 12, 2 (Schn.).
Trpo€KTTnbdu) C. 1 19, 1 ; IV 6, 7.
TTpO€KTp€XU) C. II 1, 6.
TTpoKaTapdXXu) m 1, 3.
TTpOKaTCpTdZo^at C. III 20, 8 ;
IV 3, 6; VI, 11.
TTpocaTTaiTdu) C. I 16, 12; VT
18, 6.
TTpoc€TnpXacTdvu) ! C. III 7, 7.
TTpOC€TTtCnTiu) C. II 1, 4.
TTpoc€TnT€vvdu) ! C. I 11, 6.
TTpoc€TnX4TU) C. I 11, 8; 21, 7;
22 4
TTpocuXX^TU) C. I 20, 3.
cuTKaTapp€U) C. I 19, 1.
cuTKaTacKdTTTU) ! C. II 9, 15.
cu)LiTTapapdXXu) II 6, 3.
CU^TT€pttCTTmi V 3, 2.
cuvavapXacrdvu) III 4, 2.
cuvava^€lTvuMt VII 5, 1 ; 8, 3.
cuvavaTTXiip6u) IV 13, 4.
cuvav€XKU) C. V 6, 3.
cuvaTTOpdXXu) I 13, 3.
CUVaTTOX€(TTU) C. II 19, 3.
156
Ludwig Hindenlang,
cuvaTToppeiuC. VI 17, 1.
cuvbioTtip^iu C. VI 10, 6.
cuv€K7T^TTtu (ari.) C. VI 12, 12.
cuveKpaivuj ! III 13, 2.
cuveKxeXdiu C. I 13, 9.
cuvefiq>aiviu I 13, 2; III 8, 1;
C. VI 9, 1.
cuveSauaivui ! C. II 1 1, 2.
cuvefonoi6uj C.I9,3: 1119,4;
IV 11, 5.
cuvent^apTupeui (ari.) C. V 14,
2 ; VI 16, 6.
cuveTTiK^duj ! C. V 17, H.
cuveinXd^iTU) ! C. FV 4, 13.
III. Mit Adverbien: (dei-, dpTi-, e6-, dinceo-, d((ii-, npuit-, xoMci-):
a) Adjekliva:
deipXacTnc! C. I 11, 6.
deiKapTTOC ! C. I 22, 4.
dpTipXacrric ! C. 11 1, 7 ; 3, 1.
euaqpnc C. II 17, 10.
eupXacTiic H 5, 5 ; C. I 6, 4
8, 1; 10,2; 12,7; 13,10
20,5; II 1,2; 3,3 (aktiv)
III 2,6; 3, 1; IV 3, 3; V
16, 2.
eOpXacToc II 7, 1 ; C. I 8, 2 ;
15, 2; II 12, 1; III 5, 1;
14, 1 »).
eOreioc IV 11, 1,8, 9; VI 5,
2; C. 16, 9; 10,3; III 6,
8; 21,3.
eO^UitiToc C. IV 12, 12.
eOCiuoc IV 11, 13; VI 6, 10;
C. I 3, 5; 6, 4; IV 4, 10;
euGepnavTOc ! C. IV 7, 3.
efiivoc m 10, 1; 11, 13;*14, 1.
€UKr]7r€UT6c VII 7, 2.
€U|ii4picToc ! C. VI 10, 8.
€OEuXoc IV 4, 6.
€UTr€X^KTlTOC ! V 6, 4.
€UTrXner|c! IV 11, 4.
€UTTUpUiTOC ! C. I 22, 5.
€upiCoc IV 2, 5.
€UCK€TTr|c! IV 1, 1; C.l 13,
11, 12.
€l)CUjH(pUT0C C. III 7, 10.
€ucxiCTOC V 6, 3.
euipuxoc (von ipOxoc) ! C. V
14, 1.
€UTpuTnToc ! in 7, 4.
€uxujpiCTOC ! C. IV 6, 8.
dTncGoKdpTTioc ! C. V 2, 3.
6Miiavenc!VI4,4(Bod.);6,10.
6vpipXacTnc! I 14, 3; VI 5, 3;
6, 10; Vn 10, 3; C. I 10,
5,7; 17, 8; IV 11,5.
6ipipXacT0c! m4,2;C.I10,i.
6ipiKapTT0c! 1 14, 3; m 4,1,6;
VI, 3; VI 4, 6; C.I10,T;
17,5,6,8,9; 22,4; H 2,1;
8,3; m7, 10; VI 7, 8.
*) Es findet sich an allen Stellen allein der Komparativ; Theo-
phrast geht also nur der unschonen Bildung €(FpXacT^CT€poc aus dem
Wege, im Positiv kennt er cOpXacroc nicht.
Sprachl. Untersuchungen zu Theophrasts botan. Schriften. 157
6v|iic7Topoc!Vini,4;C.II12,4.
6i|iiT0M0c ! C. III 2, 3.
6v|iiq)opoc C. I 17, 9.
7Tpujiav0nc! VI 6, 10; VII 11,
4; C.Vl, 12.
TTpuiipXacTric 1 14, 3 ; II 11, 7;
C. I 10,5,7; 11,5; 17,7;
21,7; 22,4; VI, 12.
TTpuiTpXacToc III 4, 2; C. I
15, 1.
TTpujtKapTToc ! I 14, 3; C. I 10,
7; 11,5; 17,1,4,7; 21,7;
112,3; 11,7,9; 11110,6;
V9, 2.
TTpUjtCTTOpOC Vin 1, 3.
XaiiiaiKauXoc ! VI 5, 2 ; C. 11
18,2.
Xapaippicpric 11 6, 11.
Xafbiaicxibrjc C. IV 14, 4.
(xajiaipaTOC iind x<^M<^i^^9vri
s. unten.)
Doppelt zusammengesetzte :
euaiTOTTTUJTOc ! C. II 9, 3.
eubidxuTOC (ari.) C. III 2, 6;
IV 12, 2, 11.
eubioboc 17,1; H 5, 2 ; C. I
10,3; 12, 7; 15,4; II 4,
3,9,12; 12, 5; 1114,1; 5,
2; 6, 5; 21, 3.
euTTepiaipcToc ! III 5, 3 ; V
1, 1.
eu7Tp6cq)UT0C ! C. I 6, 2.
eucuM<puToc! C. III 7, 10').
b) Substantiva:
deipXdcTTicic ! C. I 11, 6.
deicpuXXia! C. II 17,2.
eOpXacTia! C. 120, 6; II 1,2,
5, 6; m 17, 1; V 6, 10;
eupXdcTeia C. I 20, 5; m
6,1; 7,5; V 8, 3; 9,10.
euKTT)bu)v! V 1, 11.
eucrmiia! VIII 9, 1.
6i|iiKapma ! III 2, 1 ; C. 1 17, 8.
TTpujipXacria ! C. I 21, 3.
TTpujiKapTTia ! C. I 17, 8.
c) Verba:
eupXacTduj ! C. I 20, 5 ; III 7,
11; 24,2; IV 3, 3; 7,2.
euTov^uj! C. I 14, 1.
euOeTeuj V 7, 4.
euociiieuj! C.VI16, 1.
6v|jiaveduj ! VI 2, 6.
6i|jipXacT4uj ! I 9, 6 ; VI 2, 6.
6ii;iKapTTiuj ! C. I 17, 9.
6vpiCTTop€UJ ! Vrai, 7; 6,5.
TTpujipXacT^uj ! I 9, 6; C. I 10,
2,7; V6, 6.
TTpujiKapiTeuj ! C. I 13, 9.
TTpuiicTTopluj ! Vm 1, 2, 4,
7; C. n 12, 5; III 21, 4;
24, 3; IV 7, 1, 2; 11,
4, 5.
0 Von den obigen 20 einfachen Bildungen mit e(i- sind 10, von den
6 doppelt zusammengesetzten 5 nichts weiter als Znsammenschrei-
bungen von eO und einem A^j. verb.
158
Ludwig Hindenlang,
IV. Mit ZahlwSrtern:
1. Mit Zahladverbien (bi-, fmi-, xpi-):
a) Adjektiva:
bievoc (nur noch Hesych) YII
1,7; 5, 5; Vmii, 5.
biKapTTOc in 4, 5.
biEooc V 1, 9, 10.
&io2[oc I 8, 3.
biTTTixwia^oc 0 IV 4, 5, 6 (att.
bimixuc).
fmippexnc c. in 23, i.
flMippoxoc! Vni 6, 1.
^liieiXoc! C. III 23, 1.
f)|iiX^ot^oc IX 6, 4.
fimxoiviKoc (bei Hip. fiixixoiviE)
vin 4, 5.
Tpievoc IV 11, 5; Vn 5,5;
Vm 11, 5.
TpiMnviaToc C. m 24, 2.
TpioZ:oc!Il,8;Vm8,3;IV4,12.
TpicXoTTOc! m 5, 1.
Tpiqpunc n 6, 9.
Doppelt zusammengesetzt ist
TpicdXuTTOC ! II 4, 2.
biCTOixia IV 8, 6.
fmiTr6biov 115,2; VII 2, 7.
b) Substantiva:
TpiCTia C. I 20, 4.
iiKapTT^uj C. I 13, 9.
biKauX^uj ! VI 6, 8.
ii(popeujmi6,l; Vm2, 10;
C. 113, 9; 14,1; H 9,13.
c) Verba:
TpiTOviu) ! C. I 9, 3 ; II 13, 3.
Tpiqpopfuj C. n 9, 13.
2. Mit Kardinalzahlen :
a) Adjektiva:
^ujbeKdcpuXXoc ! VI 6. 4.
eiKocicpuXXoc ! VI 6, 4.
^KOVTdqpuXXoc ! VI 6, 4.
^KOVTdxooc ! Vm 7, 4.
ivdevoc! Vmil, 2.
^vbeKnpnc ! V 8, 1.
4HdcTOixoc (die Form iEaaxV^
beiHesychundPhot)Vin
4,2.
dKTdirnxwc n 5, 2.
TrevTdcToixoc Vm 4, 2.
TievTeTKecpaXoc ! 11 6, 9.
') Ober die Schreibung s. Lobeck, Phryn. S. 549.
Sprachl. Untersuchungen zu Theophrasts botan. Schriften. 159
TTCVTllKOVTdxOOC ! VIII 7, 4.
TeTpdEooc! V 1 9, 11.
TreTTapdcToixoc VIII 4, 2.
TpiaKOvrdxooc ! VIII 2, 8.
TpicKaib€Ka6pTiJioc ! V 8, 1.
b) Substantiva:
T€TpaTUJVia ! III 4, 2, 6.
T€Tpa€Tia C. in?, 7; IV 3, 4.
T€TpacTOixia III 18, 13.
B. Bildungen durch Zusammenfugung zweier Wortst&mme :
I. Nomina mit Nomina:
1. Eines Substantivs mit einem Substantivstamm :
a) Adjektiva:
dXicpXoioc! 1118,2,3,5,7; V
1,2.
TUiViocpuXXoc ! I 10, 5.
bpocopoXoc C. m 24, 4 ; IV
14,3; VI 18,3.
^XiopoXoc C. IV 12, 3.
KaXa^ioqpuXXoc I 10, 5.
K€(paX6ppiZ:oc ! I 14, 2; n 2, 2;
VII 1,2; 12,1; 13,4; C. I
4,1; 8,1; 1112,2; VI 12,
1 ; 20, 2.
KOKKoPacprjC UI 7, 5.
KoXopoavGric ! VI 5, 3; koXo-
Paverjc Vm 3, 3.
lauoboxoc ! V 4, 5 (W) »).
V€up6KauXoc! VII 2, 8; 8, 1.
7raTr7TOC7T€p|yiaTOC ! VII 3, 2.
TrTopGdKav9oc ! VI 1, 3; 5, 3.
f»i2oKdq)aXoc ! C. I 10, 5.
iii2:6(puXXoc! VI 4, 9; Vnil,3.
capK6ppiroc! VII 12, 1.
capK6(puXXoc ! 1 10, 4; VH 13,
9; C.VIll, 11.
ckujXtik6Popoc ! III 12, 8.
CT€X€x6Kap7roc ! IV 2, 4.
TaEicpuXXoc! I 10, 8; IH 18, 8.
Tpix6(puXXoc ! III 9, 4 ; IV 6, 3 ;
VI 6, 10.
(puXX(iKaveoc ! 1 10, 6, 7; VI 1, 3;
4,1,3,8,11; 5,3; VII 8, 3.
(puXXop6Xoc I 3,4; 4,2; 9,3;
14,3; III 2, 1; 18,3; IV
2,5; C. I 11,6; H 17,2;
18, 1.
X€ljLl6C7TOpOC ! C. IV 11, 1.
X€ipo7rXrieiaToc IX 4, 10.
Doppeltzusanunengesetztsind:
(iqpuXXdKaveoc ! VI 4, 8.
d(puXXave€c ! VII 8, 3.
dTTti6(puXXoc ! VI 6, 7.
iirreoT^KOC I 6, 9.
iXXop6Kap7roc ! VI 5, 3 (Schn.).
dXXopoc7r^p|LiaToc ! Vn 3, 2.
4|i7r€b6Kap7roc ! C. I 13, 2.
d|Li(pXoioc7r€p|LiaTOc ! VU 3, 2, 4.
^) Doch ist die Stelle kaum so richtig gestellt ; vgl. Schneider III 434.
160
Ludwig Hindenlang,
evaTT€»6cTT€p)Lioc ! VIII 3, 4.
^vveupOKauXoc ! VI 1,4; 2, 9.
dvujLievocTrepjLioc ! VIII 3, 4.
dTTiTfiOKauXoc ! VI 4, 5; VIII
3, 2; 8, 1, 2; C. IV 6, 9.
diTiTeiocpuXXoc ! VII 8, 3 (Schn.).
dmKauXocpuXXoc ! VII 8, 3.
dTTicpuXXoKapTTOc ! 1 10, 8; UI
17, 4.
7T€piKap7ndKav9oc ! Yl 1,3; 5.
3 (Schn.).
TTpocpiJocpuXXoc! V 6, 2.
b) Substantiva:
d|LiaHoupTia ! III 10, 1.
d|Li7T€XoupTia C. III 14, 2; 15,
1, 5.
dcTpoPoXia ! C. V 9, 2.
dcTpopoXncia ! C. V 9, 4.
pXacToXoTia ! C. III 2, 1 ; 14, 1 ;
16, 1, 2.
baboupTOC ! III 9, 3.
b€vbpoXdxavov ! I 3, 4.
bicppoupTia! III 10, 1.
ZiuoTovia (Ps.-PI.) C. I 22, 2 ;
' V 9, 3.
KapTTOTOvia C. I 5, 5 ; 10, 1 ; 13,
1,3; 15,2,4; 20,6; U 11,
3; V8, 2; 9, 9; VI 11, 9.
KapTTOTOKia! I 2, 1; 14, 1; IX
1,6; C. I 11,4,8; 22,2;
II 1, 1,2; 4,12; 10,1; 11,
1; III 10,5; VI, 2, 3, 11;
2,4; 9, 7; 13,5.
6p€iTU7TOc! C. V 11, 3.
6p€6TUTroc! 1113,7; 12, 4; IV
13, 1.
TTupoTO^ia! V 1, 2.
7TiuTUJv6cTT€p|Lia ! VI 4, 5.
^iioToiaia VI 3, 2.
cibr|poupT6c IV 8, 5.
cpuXXopoXia I 9, 6; III 5, 5;
C. II 9, 7.
cpuXXoppoia ! III 1 3,4; C.II 19,2.
q)UTOupTia C. III 7, 5.
XaXaloKOTTia ! C. V 8, 2.
c) Verba:
dcTpopoXeoMai IV 14, 2, 6; C.
V 9, 7; 12, 1.
pXacToXoT€UJ C. III 16, 1.
pXacTOTOK€Uj! IV14,6;C.V9,13.
baboK07T€uj! C. V 16, 2.
baboupT4tu!IV16,l;C.V16,2.
2ujoTpoq)4u) C. II 17, 8.
Kap7TOTov€Uj IX 1, 1; C. I 11,
7; 1119,2; V 2, 5; 9, 13.
Kap7ToXoT€UJ ! C. I 15, 1.
KapTTOTOK^uj VII 14, 3 ; C. I
11,1; 15,4; 17,10; 20,6;
114,3; V 2,2,3; 6,5.
C7T€p|LlOTOV€UJ ! VII 14, 3.
C7T€p|aoTOK€uj ! VI 4, 8 (Sclm.).
CTaxuopoXcuj ! C. I 20, 2.
XaXa2[oK07T€OMai ! IV 14, 1 ; C.
V8, 3.
X€l|LlOC7TOp€UJ ! C. IV 11, 3.
Doppelt zusammengesetzt ist
kXieoXoTiuj C. lU 20, 5.
Sprachl. Untersuchungen zu Theophrasts boian. Schrirten. 161
2. Eines Adjektivs (auch dfXXoc, auTOc, ^iepoc, trpaixoc)
mit einem Substantivstamm:
a) Adjektiva:
dKpopXacTOc ! I 14, 2.
dKp6Kap7T0c! 1 14, 2 ; 11118,12;
VII 3, 4 ; VIII 8, 4.
dKp6q)uXXoc! I 14, 2.
dceev6ppi2:oc ! C. IV 14,4.
PaGuaTKric III 11, 4.
PpabuKaptroc ! C. V 17, 6.
ppaxuppiloc! VII2,9; Cni7,l.
PpaxucTeXexnc ! 1 5, 1 ; IV 6, 10.
PpaxuTOMOC ! C. III 2, 3.
TU|Liv6KapTroc ! C. I 17, 8.
TU)Liv6c7rep|ioc ! 1 11, 1 ; VIII 3, 4.
TUjnvocirepnaToc ! I 11, 1; VII
3,2; VIII 4, 1.
dpuOpoKdpbioc ! III 12, 3.
^TepocxnMUiv I 10, 1.
4Tep6xpooc C. V 3, 2.
eueuKauXoc ! VI 4, 5 ; VII 8, 2.
eueuppiZoc ! I 7, 2 ; III 6, 5.
fjbuKapTroc ! IV 4, 5.
i5i6^opq)oc II 6, 8.
icopaenc C m 4, 2.
ic6Teu)C C. III 7, 3 (?).
icoxp6vioc C. IV 11, 2.
icxup6ppi2:oc ! C. n 12, 3, 4;
IV 7, 2.
KaKOpXacTrjc C. I 20, 6 ; III 2,
7 ; IV 7, 2.
KaK6pXacToc IV 14, l^).
KaK6c7rep|i0C ! VII 4, 4.
KaXXiK^KKOc ! C. I 9, 2.
KoiX6^icxoc*) III 7, 5.
KoiX6qpuXXoc ! I 10, 8.
X€i6KauXoc! VII 8, 2; 13, 3;
vm 4, 1.
Xei6(pXoioc I 5, 2 ; 8, 1 ; IX 4,
2,3; C. V 7,2.
Xei6(puXXoc ! VII 4, 4.
Xe7rT6pXacToc ! C. IH 7, 11.
Xe7TT6ivoc ! III 9, 3.
XeTrTOKoXa^oc VIII 9, 2 (Schn.
aus Galen.)
Xe7TT6ppi2:oc Vni 2, 3.
Xe7rr6q)Xoioc ! I 5, 2; C. m
7, 12.
Xe7rT6q)uXXoc (ari.) III 9,5; 12,
7 ; n 2, 6.
XeTTT^xuXoc! C. VI 16,5.
XeuK^Teioc C. II 4, 4.
XeuK^KapTroc ! III 18, 6.
XeuK^KauXoc ! VII 4, 5, 6.
XeuKO|iq)dXioc ! C. V 1, 8.
^aKp6Xopoc! VIII 5, 2.
MaKp6ppiZ:oc ! I 6, 3 ; 7,2; VII
11,3; C. 13, 3, 5; II 11,
7,9; III 7, 1.
ILiaKpocTeXdxilc • I 5, 1.
^aKp6TO^oc ! C. m 2, 3.
^aXaK07rupr)voc ! II 6, 6 ; C. I
21,2; Ull,7.
)LiaXaK6q)Xoioc C. I 6, 4.
jiav6c7ropoc ! C. III 21, 5.
*) KaKdpXacToc IV 14, 1 im Komparativ, vgl. S. 156 Anm. 1.
*) Dafiir hat Scaliger koiX6muxoc konjiziert, was die Lexika auf-
genommen haben.
XIV, 2 11
162
Ludwig Hindenlang,
)biav6q)uXXoc ()Liaviq)uXXoc bei
Zonar.) VIII 6, 3.
|Li€TaX6Kap7roc ! lY 4, 5.
|Li€TaX6KauXoc ! VII 6, 3.
)ieTaX6cTaxuc ! VIII 4, 3.
|ieTaX6cxnM0C (ineTaXocxrmuiv
Aesch.) C. VI 1, 6.
|aeTaX6(puXXoc ! VII 4, 4; C.
II 10, 2.
)LiiKp6Kap7TOC C. n 10, 2 ; 1 1, 10 ;
IV 15, 2; VI 18, 5 (W), 10.
)iiKpoTrupTivoc ! C. I 16, 2.
)iiKp6cTTep^oc ! Vin 3, 5.
|LiiKp6cTaxuc ! Vin 4, 3.
jiOVOKdXajiOC VIII 4, 3, 4 ; 9, 2.
)iov6KauXoc IV 6, 5 ; VI 2, 7 ;
4,4; 6,8; VII 1,8; 8,2,
5; C. IV 7, 1.
|iOv6Xo7Toc ! I 5, 2.
^ov6ppi2[oc! I 6, 3, 6; 8, 6
III 15, 6; VI 2, 8; 4,2
5,2; 7,4; VII 2, 5, 7— 9
Vin2, 3; C. ni2, 2; lU
10, 5; IV 7, 2; 8, 5; 15,1;
V 17, 3, 4.
jiovocTeX^Xnc ! ( )iovocTeXexoc
Phot) I 3, 1,4; 5, 1; 9, 1;
II 6, 9.
)iOv6cTpoq)oc V 7, 6.
MOv6q)uXXoc! I 13, 2: IV 11,
10; VIII 2, 3.
ve6KauT0c (ari., auch S. J. 462, 8,
Kreta; J. 0. 229, 48, Smyma ;
beide3.Jhd.v.Chr.)C.VI17,7.
^np^Kaprroc ! C. 11 8, 1.
6XiTOT6vaToc ! IV 11, 10, 11.
6XiToeXaioc ! C. VI 8, 5.
6XiTo2:oc ! I 8, 2.
6XiT6ivoc ! V 1, 5.
6XiTOKdXa^oc ! C. Rll, 3J.
6XiT6Kap7roc V 4, 1 ; C. 1 18,
4; II 11, 1, 10; 12,5; IX
1,4; VI, 3; 17,6.
6XiT6KauXoc ! VII 8, 2.
6XiT6KXa5oc ! I 5, 1 ; UI 17, 1.
6XiT67rupoc! C. IV 11, 4.
6XiT6ppi2:oc I 6, 3, 5 ; in 6, 4,
5; 11110,5; IV 11, 8.
6XiT6ubpoc ! VI 7, 6.
6XiT6q)uXXoc ! 1 10, 8 ; IV 11, 10.
6X6ppi2:oc III 18, 5.
6)iopXacTr|c ! C. V 5, 4.
6|ioiocxri|LiaToc ! C. VI 2, 4 *).
6|Lioi6q)Xoioc ! C. I 6, 2, 4.
6^6cToixoc C. VI 6, 3.
6)iocxrmu)v IV 2, 4.
6pedKavGoc! III 18, 11.
6pe6KauXoc! Vn 8,1,2; VIU 3,2.
ouX6q)uXXoc ! VII 4, 4.
7rd)i)iecToc ! III 15, 3.
TraxuKdXajiOf VIH 9, 3 : C. III
21, 2.
TTaxuKauXoc ! VI 2, 6.
TTaxuppiCoc 11111,4; 13,3;
IV11,13;C.II11J,9;12,2.
iTaxuq)Xoioc I 5, 2.
TrXaTi6Kap7TOc ! 1 14, 2 ; III 18»
12; VII 3, 4; Vm 3, 4.
*) Die Herausgeber wollen statt 6)uioiocxi^)iaTa schreiben 6\io\o-
cxnMova; diese Form findet sich auch bei Aristot. Doch vgl. die Bildupgen
d7rv€U|uiaToc, dXiTocir^piiaTOC usw.
^prachl. Untersuchungen zu Theophrasts botan. Schriften. 163
TrXaTiOKauXoc ! VII 3, 2.
TTXaxuKauXoc ! VII 4, 5.
TTOiKiXoKauXoc ! VII 4, 6.
TToXudKavGoc ! VI 4, 3.
TToXudXcpiToc ! Vin 4, 2.
TToXudxupoc! C. IV 11, 4.
TToXupXacTric ! VH 3, 3 ; C. IH
tToXuivoc!III10,3; 11,1; 17,
3; V 1,5.
TToXuKdXajLioc Vni 4, 3 ; 9, 2,
3; C. IV 11,3; 15, 1.
7ToXuKa|LitTr|c C. VI 10, 3.
TToXuKauXoc ! IV 6, 8 ; VI 4, 4 ;
Vn2,7— 9;8,2; Vni2,3.
TToXuKXaboc I 5, 1 ; 9, 1 ; rV 3,
4; Vn2, 7; 4,4; VIU 2,
8; 1X4,2; 5, 1; 6, 1; C.
1110,3; 1117,4.
ttoXukXujvoc (ari.) VI 2, 6.
TToXuXoTTOC ! 1 5, 2 ; V 1, 6; VHI
4, 1; C. IV 11,5; V 18, 2.
7ToXu|idcxaXoc ! 1118,4; 10,
2; 12,3; 17,3.
TTOXUOTTOC ! IV 2, 2.
TToXuoc^oc C. VI 16, 6.
TToXuTTUpnvoc ! C. IV 4, 12.
TToXuppiZoc 1 6, 3, 5 ; 9, 1 ; m 6,
4,5; 12,5; 13,3; 16,1; 18,
9; IV 10,5; 11, 13; VT 4,2;
5,1; VIII 2, 3; 9,2,3; C.n
7,4; 12,4,5; 16, 5; m 10,7;
IV 5,1; 11,3,4; 15,1.
TToXuCTTCp^aTOC ! (TToXuCTTepjiOC
s. unter Ari.) VII 3, 4.
TToXucTcX^X^c ! (TToXucriXexoc
Anth.Pal. 1X312)13,3; 5,1.
TToXuTpocpoc C. III 21, 2 ; IV
3,5; V 15,4.
TTopqpupdKauXoc ! VII 4, 6.
7tpujt6to^oc IV14, 6 ; C. m 2, 3.
7TUKv6pXacToc ! C. m 7, 11.
7TUKv6c7Topoc ! C. m 21, 5.
7TUKv6(puXXoc (ari.) m 18, 8.
ckXtip6<puXXoc ! m 9, 2.
CKoXi6KauXoc ! VII 8, 2.
CT€v6q)uXXoc I 9, 4 ; 10, 4 ; VII
12,l;Vm4,l; C.II16, 7.
CTpoTTwX6KauXoc ! VII 4, 5.
CTpoTTv^X6XoPoc ! "^III 5, 2.
TaxupXacTOC ! C. IV 1, 3.
TaxuTovoc ! C. IV 3, 6.
TpaxucpXoioc ! I 5, 2 ; m 14, 3.
(piX6K07Tpoc n 7, 1 ; V 7, 6;
Vni, 8; 5, 1,4.
q)iX6cKe7Toc ! C. 11 7, 3.
<piX6cKioc VI 7, 6 (ScaL) ; C.
III 7, 1.
Die Bildungen auf -oeibrjc
s. unter II b.
Doppelt zusammengesetzt
sind:
47TaXX6KauXoc ! III 18, 9, 11.
^TTeTei^KauXoc ! VI 2, 8 ; 3, 1 ;
4, 2; Vn2, 1—3; 7, 2;
1X1,1; C. 14, 2.
i7TeTei6(puXXoc ! VII 11, 3.
i7Ti7ToXai6ppt2Ioc ! I 6, 4 ; II 5,
1; in6, 5; 13,3; C.n7,
1 ; III 4, 2.
7Tapic6xpovoc ! C. I 18, 3
(Schn.).
7TepiaXX6KauXoc ! VII 8, 1 ; C.
II 18, 2.
11*
164
Ludwig Hindenlang,
Anhang: Adj. mit Adj. haben wiT in:
q)iX66€p^oc C. II 3, 8.
cpiXoipuxpoc in 2, 4; 3, 2;
PaGuppiaa! I 7, 1.
ppaxuppiHa ! C. III 7, 2.
KaKOKapTria ! I 4, 1 ; C. IV 1, 6.
KaKOTpocpia! V 2, 3.
KaXXiKapma I 4, 1.
iaaKpoppi2[ia ! I 7, 1.
^iecoTovdTiov ! IV 11, 6, 7.
IbiiKpOKapma C. VI 18, 8.
6XiYOTpoq)ia C. VI 16, 4.
6XiTOXpovi6Tnc I 3, 4 ; C. 11
12,1.
TToXupXacria ! C. III 7, 5.
TToXuofla ! V 2, 2.
III 1, 3 ; 5, 1 ; C. R
3, 3.
b)^ Substantiva:
TToXuoc^ia ! C. M. 16, 6.
TToXuppiSa! C. miO,6; IV
8,2.
TToXuTpoq)ia C. I 10, 2; 19, 5;
V 15, 4; VI 16,4; 19,1.
TToXuubpia! C. n 1, 2, 5; U,
1—3; IV 4, 13; V9, 9;
VI 18, 7.
TToXuxoTa I 14, 5.
7ToXuxpovi6ttic I 3, 4.
CTevoq)uXXia ! C. VI 18, 8.
TaxupXacria ! C. IV 1, 3 ; 8, 1.
q/uxpoubpia ! C. 11 14, 2.
c) Verba:
auTapKeoj IV13,5; Vin6,li).
ppaxuTOfieuj C. III 14, 2, 3, 5.
TXuKUKapTT^u) ! C. II 3, 7.
icoxpov4uj C. IV 11, 9.
KaKopXacT^uj C. IV 7, 2.
KaKOTpoq)eu) V 2, 2.
KaXXiKapTTeu) III 15, 2 ; C. I
6,10; 9,3; n 3, 7; 1111,2.
^aKpoTO^^u) C. in 14, 2, 3, 5.
6^opXacTeu)! C. I 11, 1.
6^0Kap7Teuj! C. I 11, 1.
TTUKVocTTOpeu) ! VIII 6, 2; 7,2;
C. IV 14, 2.
TeXeiOKapTTeu) ! I 13, 4, 5; IV
8,8; Vin7, 2; C.m6,9:
VI 4, 3.
TeXeioupTeuj C. II 9, 6.
TeXeioTov^u) C. I 11, 3: m
18, 1.
ILiavocTTopeu) ! VTD 6, 2.
II. Nomina mit Verba:
1. Eines Substantivs mit einem Verbalstamm:
a) Adjektiva:
dKav9oq)6poc III 18, 2.
dM7TeXoq)6poc VIII 2, 8 ; C. II
4,4.
Ppuoq)6poc! C II 11, 4.
5evbpoq)6poc C. II 4, 2, 10.
^pioq)6poc!IV7, 7; Vni3,8.
») U an beiden Stellen dvrapK^uj ; vgl. Schmid, Alticism. 1 381, II 78.
Sprachl. Untersuchungen zu Theophrasts botan. Schriften. 165
ZIuiOTTOioc C. II 9, 6.
^axpuocpopoc in 5, 6.
icepauvopXrjC III 8, 5.
xpiGocpopoc Vm 8, 2 ; C. UI
21, 2.
KOUKioq)6poc ! IV 2, 7.
KU)voq)6poc I 12, 2; II 2, 2, 6;
1119,4; C. 19, 2; 19, 1.
6Xuv6oq)6poc ! (6Xuv6nq)6poc
Zenob.) C. V 1, 8.
^i2Io9iTUTOc ! V 9, 5 ; iiber-
liefert ^i2Ioq)oiTr|Touc im
Zitat aus Chairemon (siehe
Nauck, Fragm. Trag. Graec.
Frg.2 39) von Schneidewin
notwendig zu /ii2[oq)iTUTOuc
emendiert
^i2:oq)uric! VIIIO, 1; C.IS, 1.
ckuto5€m;ik6c C.m 17, 5; V 15,2.
cku)Xtik6Ppujtoc III 12, 6, 8;
IV 11, 1; C. V9, 1,5.
C7Tep|Lioq)6poc ! I 3, 1 ; C.1 21, 1.
CT€p|Lioq)ur|C ! YII 10, 1.
Tagi62IujToc ! I 8, 3.
q)XoioppaTr|C ! IV 15, 2; C. III
18,3.
q)0iviK6q)UT0C 11 6, 5.
d)iaEo7TTiTia ! V 7, 6.
biq)p07Tr|Tia ! V 7, 6.
XeuTOTroiia C. V 18, 2.
OupoTTTiTia! V 7, 6.
Doppelt zusammengesetzt ist :
TTapeviauToq)6poc ! C. I 20, 3.
b) Substantiva:
Kap7Toq)opia (ari. De plant.)
C. I 18, 5.
KXivo7TriTia ! III 10, 1 ; V 7, 6.
CKUTobeqjTic III 18, 5.
c) Verba:
^i2Ioq)ueui! C. I 2, 1.
C7Tep|Lioq)op^u) ! I 2, 2; VI 7, 1.
c7Tep)Lioq)u^uj ! VII 4, 7 ; C. I
16, 4, 7.
uXo)Liav4uj C. III 1, 5.
q)uXXoMav4uj ! VIII 7, 4.
q)uXXoq)opeuj C. III 9, 2.
pXacToq)udu) ! C. I 11, 7.
b(jiboq)opeuj IX 2, 8.
eviauToq)opeuj ! III 4, 1.
veujXKeuj V 7, 2 (vewXKia Ari.).
6Xuv6oq)opeuj ! III 7, 3; C. V
1,8.
mrroKauTduj ! V 4, 5 ; IX 2,
2. Zusammenf iigung eines Verbal- und Substantivstammes :
Xeupubpia C. V 12, 1. | ^TiEiq)Xoioc I 5, 2 (Stackhouse).
3. Eines Adjektivs mit einem Verbalstamm:
a) Adjektiva:
dKpocxi^nc! III 11, 1.
dKpoq)uric IX 5, 1.
Mecocxibrjc III 11, 1.
fiov6Hooc! V 1, 10, 11.
166
Ludwig Hindenlang,
6^otoq)6poc! IV 13, 5.
6peo(pur|c! 15, 1; n6, 4;ni
8,4; 9,5; 10,1,2; 12,9;
13,1; 14,2,3; 18,4; IV
1,4; 2,8; V 1,7.
7rXeiCToq)6poc ! III 7, 6.
ui|ir|Xo(pur|C ! III 12, 3.
Doppelt zusammengesetzt
sind:
dTr€T€ioq)6poc ! C. I 20, 3.
iiimxoq>opiiD ! C. I 20, 3.
b) Substantiva:
6peoq)uTa ! III 8, 5 ; C. II 9, 2.
c) Verba:
(6peoq)uduj n 6, 4 ?) | TToXuq)op€UJ ! C. V 5, 4.
III. Verba mit Verba:
q)e€ipOTTOi6c II 2, 6. | q)e€ipoq)6poc C. I 9, 2.
II. Neubildungen durch Endungen.
a) Adjektiva:
auf -T]p6c:
XaxavTip6c! I 11, 3; 13, 3;
VII, 2; Vni, 1; C.ni2,
4; ini9, 1; VI 9, 3.
|yi€XiTTip6c (|ui€XiTripioc bei Ari.)
in7, 4.
CTaxunp6c! 1 11, 4, 5; Vm 2,
5; C. 120, 2.
tuXtip6c! m 18, 11 (W).
Von einem Pflanzennamen ab-
geleitet ist KapuTip6c! I 11,
3; III 11,4
auf -ric:
Paeu-axKric.
d^pXu)Tir|c! C. III 15,2.
fco-paeric.
KOKKO-paq)rjc.
d-pXacTrjc.
buc-pXacTric !
uTr€p-pXacTric !
d€i-pXacTric !
dpTi-pXacTric !
€u-pXacTfic.
6q;i-pXacTric !
Trpuii-pXacTrjC.
6)iO-pXacTr|C !
TToXu-pXacTTic!
&uc-Kiavr|c !
Xa^ai-ppiq)nc.
d-CT€X^Xnc.
ppaxu-CTcXexnc !
IiaKpo-cT€X4xnc !
|iovo-CT€X^Xnc !
TroXu-CT€Xlxnc.
iprachl. Unlersuchungen zu Theophrasts botan. Schriften. 167
[ -(i)aioc:
aioc ! I 3, 2 •).
c«) C. 11121,5; 23,5.
laToc ni 17, 6 ; IV 6, 8.
atoc!
aetn Pflanzennamen ab-
dtet ist:
toc VIII 5, 1.
f -iKoc:
Koc IV 6, 10.
.viKOc! IV 6,8; VIII,
S, 3; C. 1112,2.
6c V 7, 6.
k6c I 14, 2.
c! VI 6, 2, 11; 8, 2;
13, 7 ; C. IV 11, 10.
itik6c ! I 1, 4 ; 3, 3 ; C.
3; 4,4; 11, 4, 5; II 4,
V 1,3, 12; 4,3; 17,7;
17, 13.
JXacTriTiK6c !
<6c! in 12,8.
xctik6c !
ir|TiK6c.
Kdc VII 10, 4; VIII 2, 2;
V 2, 1; 3, 1; V18,l,4.
3c! C. VI 16,6.
5c! VII 9,1.
iKoc III 9, 6.
t6c (ari.) C. VI 1, 3.
6c C. V 14,3; VI 1, 3.
c! m 18, 12.
CTe(pavu)|iaTtK6c I 12, 4: VI
6, 1; 8, 6; C. III 19, 1;IV
3,3; VI 14,9.
CTeq)aviuTiK6c I 13, 3; VI l,
1; C. 14, 2;. II 2, 2.
uXtmaTiK6c! C. VI 11, 10.
qppuTavtKOc I 3, 6 ; 5, 3 ; 6, 5 ;
9.4; 10, 4; 13,3; m 1,
3; VII, 1,4; 2,7; 5,4;
6, 1; 8,1,6; 10, 5; VII 2,
3; C. 110, 6; 0 2,2; IH
7, 11; 19, 1.
<puXXiK6c!m5,5;7,5;18,ll.
Von Pflanzennamen abgeleitet
sind:
dKavtK6c ! VI 1, 3 ; 4, 1 ; 6,
9; 8,2; VII 7, 3.
MtiKiuviK6c! I 9, 2.
auf -iXoc :
dpTiXoc (ari.) C. UI 20, 3 ; VI
3,2.
uir-dipTtXoc !
auf -ipoc:
itX6Ktnoc! IV 11, 1.
(ptjctMOC C. IV 4, 7, 8; 6,4;
16,3.
auf -ivoc:
Von Pflanzennamen abgeleitet
sind:
dKTtvoc ! V 3, 3.
Ztrnvoc ! V 3, 3.
TTTeXfivoc V 3, 5 ; 6, 4 ; 7, 8.
Dies Wort fehlt in unseren s&mtlichen Lexicis; es ist wie
e Ableitungen (x«poirXtiOi«^oc> cmOa^taioc usw.) wohl der Volks-
! entnommen, vgl. im Deutschen Ausdriicke wie 'eine Hand
dne Spanne lang' usw.
Nach Lobeck, Phryn. S. 644 ist die Schreibung Xoxtatoc vor-
m.
168
Ludwig Hindenlang,
T€p|[Aiveivoc IX 2, 2.
auf -loc:
i|i-pu6ioc.
67nc9o-KdpTrioc !
dTT-OjLlPpiOC ! *
XeuK-o|Liq)dXioc !
TpiCKai5€Ka-6pTuioc !
CTTIILIOVIOC ! III 18, 11.
auf -tbbric (oder -oeibric):
deepujbnc VII 11,2.
dKibujbnc! IV 12,2.
dveuibnc! 113, 1; VI 6, 11.
dTjiujbnc (ari.) C. III 16, 4.
PaXavujbnc III 10, 1 ; 16, 1;
Vn9, 4! C. IV 3, 7; 7,7.
Tavijjbnc ! VI 5, 4.
TOvaTibbnc 1*^,3; 6,7; IV
6, 6; 10, 6; 11, 13; VI 2,
7 ; Vm 3, 2.
TpaMiLiaibnc (ari.) IV 12,2; VII
3,2.
bqtbibbnc III 9, 7; V 1, 6; IX
2, 5, 7.
dpctbbnc c. m 2, 6.
ea^viubnc I 5, 3 ; 6, 2 ; 9, 4 ;
10,4, 7; 14, 2; H 6, 10;
III 12, 1; 13, 4; 14, 1; 15,
1,3; 17, 5,6; IV3, 3, 4;
4, 6; 10,2; VI 1,3; VH
2,3; 8,1; 1X4,3; 5,2;
C. II 12,6; V 12, 5; V12,
5; VI 18, 9; die Form
ea|Livo€ibnc III 17, 3.
eoXoeibrjc (von OoXoc, nicht
von eoXouj) III 9, 7.
Oucavujbnc I 6, 4.
KaXuKibbnc III 5, 6; 10, 4.
KauXujbnc C. III 6, 9.
Kaxpuujbnc! 11112,8: 17.3.
K€Xuq)avuibnc C. I 7, 2.
Kirrnpocibnc III 7, 5.
Kopuvd)bnc!III17, 3: VI4.2.
KuXivbpiubnc VUI 5, 3.
KUjpuKiubnc! m 15, 4.
Xaxavuibnc (ari.) I 3, 4; 6,6:
9, 7: 10,8: 12,2; 14,2;
Vni, 1; 7,3: VmS,;);
C. 14, 3; 10,3; ^5,3;
8,4; 1.5,6; 11117,8: IV
3,1; 15,2; VI 11, 10: R
12; 20,1.
Xmibbnc m 12, 1.
€X-XoPo€ibnc !
vafiaTijjbnc ! C. III 6, 3.
viTpubbnc C. II 5, 1 ; VI 3, 1.
Ei(po€ibnc VII 13, 1.
6Z:ujbnc I 5,4; 6,4; 8,1,2:
m3, 2; 8,4; 10,4; 11
5; 12,3; 17,3; IV 1,4,5;
V2, 1, 2; 5,1; 7,7.
6MPpujbnc! VIir7, 1; C.III
21,4.
6|mxXubbncC.V10,3;VIlS,3.
TTaTubbnc C. II 4, 12 (die Forni
7raT€Tii)bnc Soph. und ari.).
TraTTTTUjbnc ! VI 4, 11; 6,6
(Schn.).
TTXaKOuvTubbnc IV 10, 4.
7TX€upo€ibnc ! m 10, 3; 17,3.
7Tp€|ivibbnc ! IV 10, 5 ; C. 1 3,3.
7Tpiovd)bnc! I 10, 5.
TTupnvujbnc 1 1 1, 3 ; n 6, 4 ; C. I
7,3;21,l;n7,4; 11,7:111
7,1.
Sprachl. Untersuchungen zu Theophrasts botan. Schriflen. 169
fiaTtbbnc VI 2, 9; VII 15, 4.
()xlix)bnc VII 2, 1.
CTaxud)bncI14,2;VIIll,l— 3;
vm 3, 3.
CTrepi-craxuiubTic !
cieXexvwbnc III 15, 1; 17, 1.
cxpopiXoeibric III 12, 9.
cqpnvoeibrjc C. I 6, 8.
Tappujbnc VI 7, 4 ; VIII 2, 3.
ubpubbnc (Ps.-Eur.) C. V 13, 2.
cppuTavujbnc I 3, 4; II 1, 3;
2,1; VI 6, 2; 1X5,2.
(puXXu)bnc I 13, 1 ; VI 3, 1 ;
Vn3, 2; 8,3; VIII 3, 3.
Von einem Tiernaraen ab-
geleitet ist:
KUJViuTroeibnc 11114,1; 15,4.
Von Namen einzelner Pflanzen
sind abgeleitet:
drviubnc ! m 18, 4.
aiptbbnc ! VIII 4, 6.
dKavujbnc! I 10,6; 13,2; VI
4,3,8, 11; 6, 6 (Schn.).
d^uTbaXu)bnc IV 2, 5.
dveepiKiiibnc ! VII 13, 2.
dvGnvoeibnc! III 12, 5.
dvOpnvoeibnc VII 13, 3.
dmoeibnc IH 10, 3.
dpaKUjbnc! I 6, 12.
dcq>obeXu)bnc VI 6, 9.
poXpuibnc I 10, 7; VII 2, 2;
TiTapiiubnc III 17, 6.
bpuuibnc! (auch bei Steph.
ohne Stellenangabe) m 1 6, 1 .
dpepivedibnc ! VI 5, 3.
eu^ppiubnc ! VI 7, 5.
eu^uibnc ! (von eOiaov) VI 7, 2.
euiiibnc (von eua) III 15, 3 ;
V4, 2.
Kapuu)bnc! C. I 19, 1; IV 7,
7; VI 6, 8; 8,8.
KeTXpaMibu)bnc ! I 11, 3.
KiTToeibnc III 10, 5; die Fonn
KiTTd)bnc III 14, 2; 18,8,
11.
Kixopiu)bnc! Vn7, 1, 3; 11,3.
KvnKUjbnc! (auch bei Hesych)
111,3; VI6,6;C.V18,4.
Kopu)v07Tobd)bnc ! I 10, 5.
KU|Liivd)bnc VIII 7, 3.
KUTlVU)bnC IV 10, 3.
Xeipiubbnc ! III 13, 6.
XujToeibnc! IV 2, 12.
|aec7nXu)bnc ! m 15, 6; 17,5.
MnXivoeibnc ! VI 2, 8; VH 3,
1; 11,4.
^upiKibbnc ! IV 6, 7.
vapenKU)bnc! I 6, lO; VI l, 4;
2, 7; 3, 1, 7; VIH 3, 2;
1X6,6; C. 1112,2.
TTnTavii)bnc VI 5, 3.
^acpavibiubnc ! VII 6, 2.
^ou)bnc! (von ^oa) 11118,13.
ceXivoeibnc III 12, 5.
ciKuu)bnc! VII 13, 1.
CKavbiKU)bnc ! Vn 7, 1; 11, 1.
CKiXXu)bnc C. I 7, 4.
CKoXu)Liu)bnc ! Vn 4, 5.
C0TKU)bnc ! VI 4, 5.
cuKamvu)bnc III 7, 4.
u^KiMiJbbnc VII 7, 2.
170
Ludwig Hindenlang.
Andere Adjektiva:
6ox6c C. II 4, 12.
Tepd^uivM Vin8,6, 7; 11,1;
C. in21, 3; IV 12, 1—5,
7,8,10— 12; V 6, 12; 18, 2.
Texavoc III 11,1; 12,5; 15,6.
b) Subs
auf -dc:
Kotrdc ! I 3, 3.
trXodcIV10,2,6; 11,1; 12,4.
CTTobidc in 6, 4.
cpopdc IV 16, 2.
auf -€ia:
cuv-dTKeia.
dvepaKeia! III 8, 7.
5i-dpKeia.
buc-eibeia.
Kamveia! (so nach Passow zu
schreiben) V 9, 6.
Taveia! IV 1, 2.
Topveia! V 7, 3 (nach Wimmer
zweifelhaft).
auf -ia:
aucTTipia C. VI 12, 6.
eu-pXacTia !
trpuji-pXacTia !
TToXu-pXacria !
Taxu-pXacria !
dcrpo-PoXia !
dcrpo-PoXncia ! *)
q)uXXo-PoXia.
d-TeujpTTicia !
iiiJO-TOvia.
Anhang.
Adverbia :
^XiKTibov in 13, 1.
KaTUJT^pujGev C. m 20, 8.
Kep^ncTi ! (nach U) V 2, 4.
tantiva:
KapTTO-TOvia.
TeTpa-TU)via !
d^aio-epTia ! (djiaEoupTia).
d^TreXo-epTia (d^TreXoupifia).
bicppo-epTia ! (6iq)poupTia).
qpuTO-epTia (cpuTOupTia).
Tpi-eTia.
TeTpa-eTia.
XaXaio-KOTria !
TroXu-o2ia.
d|LiaEo-TrTiTia !
6iq)po-TrTiTia !
Gupo-TTTiTia !
KXivo-TrriTia !
Pa6u-ppt&a !
ppaxu-ppi2^ia !
^aKpo-ppiQa !
TroXu-ppi2Iia !
eu-crm/ia !
CKaXoTnd! VII 12,3.
TeKTOvia V 7, 6.
Trupo-TO|Liia !
bia-Topia !
TpaTreHa ! m 10, 1.
TroXu-ubpia !
i|;uxpo-u&pia !
0 dTcpdimwv dagegen findet sich bei Pl., Ar.
') Bei Ari. findet sich d|uieTa-pXiic(a.
Sprachl. Unlersuchungen zu Theophrasts botan. Schriften. 171
Xeiiii-ubpia.
buc-qpuTa !
6pOo-q)uta !
d€i-q)uXXia!
CTevo-cpuXXia !
TToXu-xota.
auf -lov:
dTTtibiov IX 6, 4.
bevftpuqpiov IV 7, 3.
enpibiov n8, 3; m 15, 4;
vm 10, 1.
xaxpubiov (ari.) C. V 6, 3.
kXiviov IV 2, 5.
xXiuviov 11113,5; 18,5; IV
2, 11 ; C. V 13, 4.
iT-KoiXiov.
XiOdpiov m7, 5').
TTodpiov m 3, 6 ; die Form
TTOidpiov I 7, 3.
TTupr|Viov! m 7, 4.
jiaxiov III 8, 6.
CTrep^dnov m 10, 5; 14, 4;
IV 12, 2.
cq)upiov V 7, 8.
Tepdxpiov ! V 7, 8.
Topveunipiov V 6, 4.
ipaKdbiov C. II 9, 3, 9.
i|iaXTr|piov (ari.) V 7, 6.
auf -jia*):
pdOuc^ia! IV 11, 8, 9.
fmlpujMa! 17, 1; C. V 6,8.
fv-Oe^ia.
K€vu)jLia II 5, 2.
KoiXwjia (ari.) III 8, 5; IX
2,6.
|bi6cxeu|aa II 2, 5; C. III 11, 5.
dT-v6rma.
trpiciLia V 6, 3.
cavibuj)Lia V 7, 5.
dTTO-CT^TCtc^a.
iiXTma 15,3; 6, 2,7; 10,6
in3, 6; 18,1; IV 2, 11
4, 1,5, 12; 5, 1; 6, 1; 10
1; V9, 3; C. I 3, 5; 5,2
10,6; III 1, 1; VI 12, 10
14,6; 17,9.
X^Xuc^ia V 7, 2, 3.
auf -laoc und -C|a6c:
d0poicji6c C. I 17, 2.
dpivac^6c! C.II9, 5, 7,9,13;
III 18, 1.
KapTTiC|yi6c C. IV 8, 2.
Kau0^6c! IV 14, 11; C. V
12, 4.
»K07Tpic|Li6c C. m 9, 2.
dv-oq)0aXic^6c.
TToac|Li6c ! C. m 20, 6.
CTTep^aTiC|Li6c VII 4, 3 ; 5, 3
(Schn.).
q)XoiC|i6c! V 1, 1.
7Tepi-q)XoiC|i6c !
XapaT|Li6c! (auch bei Athen.
zitiert)mi0,3; 11, 3; 12,
7; 13, 5; 15, 6.
0 Wird von Phrynichus verworfen, s. Rutherford, The New Phryn.
S. 268, findet sich auf Papyri, s. Croenert a. a. 0. S. 293.
•) Wie die auf -C|ui6c eine der beliebtesten Bildungen der Koine.
Bei Theophrast bezeichnen diese Substantiva auf -^a wie bei den
Attikem das actum, aber noch nicht, wie splLter, die actio.
172
Ludwig Hindenlang,
auf -Toc:
XOTTTITOC! V 1, 12.
CKacprjTOC C. III 16, 2.
cTTopeuToc ! C. in 20, 6.
auf -TTic:
KpaupOTTic ! I 5, 4.
oipioTnc! C. I 17, 1; II 9, 8;
IV 11, 9.
TTpUDiOTTlC ! C. IV 11, 9.
T€pa|iv6TTic ! C. IV 12,3, 10.
d-T€pa^v6TTic !
uTrrioTTic I 10, 2.
6XiTO-xpovi6Tr|c.
7roXu-xpovi6TTic.
auf -ic:
a^qp-auEic.
€VV€aTTipic! IV 11,2.
cupMaTiTic ! II 7, 4 ; VII 5, 1.
auf -cic:
dveTicic 1114,2; 10,4; VI
2, 3; 4, 2, 7; 6,9; 8,1,2;
13,6; 15,1; VII9, 2, 5;
10, 1, 2, 4; 11, 2; 13, 3;
VIII 2, 5; 3,3; 7, 2; IX
2, 5; C. II 1, 7; 2,2; 3,
1; 7,5; m22, 6; IV 10,
1—3; VI, 11; 3,3; 9, 10,
13; 10,3,4; VI 15,2,3.
dpb€ucic C. II 9, 8 ; III 8, 3.
i7Tl-p6CKTlClC !
TaXdKTujcic! C. IV 4, 7.
TXuKavcic ! C. IV 4, 5.
h6.biX)c\c C. V 11, 3.
bcvbpiucic! C. II 15, 5.
a7T-€pacic.
£p€itiic V 6, 1.
dq)-€i|iic !
bi-rjOricic.
flXiujcic C. VI 16, 5.
^|a€pu)cic m 2, 2 ; C. n 4, 3.
^K-KauXTicic !
d7T6-KVlClC !
d7Tl-KVlClC !
K67Tpiac! VIII 6,3; 0.114,3;
m 2,1; 9, 1,5; 19,1; 20,6.
K67Tpu)Cic! n 7, 1.
KOpUVTlClC III 5, 1.
bid-Koi|iic !
Kp€iTTUJCic ! C. V 9, 13.
MdcTicic ! C. VI 9, 3.
M6pq)U)Cic C. m 7, 4.
veavcic C. m 20, 7.
E€cic ! V 6, 4.
KaT-6puHic !
7T€XdKTicu:! m 9, 3; IV 16,2;
VI, 1,9, 10; 6,4.
KaTd-7TVlHlC.
i>llii)cxc VIII 1,3; C. II 4,1;
12,5; m3, 1; 4, 4; 6,2;
4jU, o ; <"'^, 'j*
47Ti-caEic !
7T€pi-ca£ic !
CKdXcic C. m 20, 6 ; IV 13, 3.
3-CKaXcic! 117, 5») (Schn.)-
CKUjXiiKUiac ! VII 5, 6 (bei
Hesych cKUjXTiKiaac).
cxdcic IV 2, 8; C. ni4,4.
cu))idTU)ac C. VI 11, 14.
*) lch stimme Schneider nicht zu, der CKdXcic &ndern will; nach
Hesych findet sich auch dcKdirrui fiir dvacKdiTTUJ und 6cTaq>ic nebcn
CTa<p(c.
Sprachl. Untersuchungen zu Theophrasts botan. Schriften. 173
TpuTTTicic (ari.) V 3, 3.
ubpeucic C. mO, 5; 19, 1.
cu|i-(ppa£ic !
qpucricic V 9, 3.
^TTi-xpoicic !
XuXiucic VII 5, 1 ; C. HI 9, 2.
Andere Endungen haben:
auXujviCKOc! IX 7, 1.
Tupoc II 5, 1 ; C. III 4, 1, 2 ;
6,2; 12, 1, 3.
4'XKTiepov ! V 7, 6.
KUJ7T6ujv! (statt KUJTTeuc, jenes
auch bei Hesych) IV 1, 4;
V 1,7.
Micxoc = Blattstiel I 1, 6 ; 2,
1; 10, 7—9; 11,5; m 5,
6; 12,7; 13,5; IV 9, 1;
10,3; 12,2; VII 9, 1; 13,
4; C. V4, 2; 10,4, 5; 11,
3; 12, 2, 5; 13,6; 15,4;
18, 11, 12; als Name eines
Werkzeugs C. III 20, 8.
^uxpoc ! VI 4, 4.
cdpic(c)ami2,2,makedonisch.
CKaTTdvri (=CKdXcic, vgl. C.V
8, 2 cKaTTdvrjc') f| ivTO^ific)
117, 1,5; C.III2, 1; 6,3;
7,12; 9,5; 10,1,3; 16,1;
20,2; V8, 2; 9, 11; 15, 3.
cKiveoc rv^ 6, 9.
CTiXpni>iwv V 4, 2.
Tpox^aXoc C. III 6, 4.
TpiiiSava! (bei Spateren die
Forni Tpaucava ; die Attiker
sagten daf ural)iacid)C.in2,2.
XeXiboviac VII 15, 1.
Ein auslandisches Wort ist
TdCa VIII 11,5.
Zweifelhaft sind:
dvoxoc ! III 18, 13( =diarrhoea
nach Steph.).
ednvov! statt des iiblichen
ed^voc IV 3, 5.
KapveToc! III 16, 4.
c) Verba:
auf 'ClIijj :
dpivd2:uj II 8, 1, 3 ; C. U 9, 5,
9, 10, 12, 13.
7Tapa-epiYKd2Iuj !
5i-iK|Lid2Iuj !
cuv-iK^d2Iuj !
^XuvedZiuj ! II 8, 4 ; C.n9, 15.
auf -iZuj:
^TT-aKaveiCuj !
Trap-aKaveiZu) !
dKaviZiuj ! VI 4, 8.
poTavKui C. m 20, 9.
ibatpilix) (ari.) IX 3, 1 ; 4, 4 ;
C. IV 8, 2.
bia-KauXi2Iuj !
TTapa-KauXi2[uj !
4K-Xaxavi2uj !
XeTTiZiuj IX 2, 7 ; die Form
XoTTiZiuj m 13, 1, 4.
7T€pi-X07Ti2uJ !
dTTO-TTTlvituJ*)!
caKKilix) C. VI 7, 4.
*) Die Bedeutung eines Werkzeugs hat das Wort bei Theophr. nie.
*) TTTiviZuj bei Philyll. zweifelhaft.
174
Ludwig Hindenlang,
cmvGripiiuj III 8, 7.
KaTa-CTa|ivi2Iu).
q>XoTZ;o^ai (bei Hesiod ttc-
(pXoibibc)m 16, 3; V 4, 6;
9, 5.
d7ro-(puXXi2Iiu.
auf -diu:
dX^dui VIII 10, 1 (W).
dpoTpiduj VIII 6, 3; C. IV
12, 13.
dpuapdui! \m 10,20.
}
aTT-iK^auj
cuv€7r-iK|uiauj
f
Kopuvduj! IV 12,2.
Xeixnvidw ! C. V 9, 10.
XoTTduj ni5, 1,3; 13,2; IV
15,3; V 1, 1; C. V 9, 9.
UTTO-XoTrduj !
auf -€uj:
d-pXacT€UJ.
€u-pXacT€uj !
6v|ii-pXacT€Uj !
TTpui'i-pXacT€uj !
KaKO-pXacT€uj.
dcTpo-poX^ojLiai.
CTaxuo-PoXdo|iai!
V€0-€XK€UJ (V€UjXK€UJ).
€U-6€T^UJ.
bia-KauX€uj !
^K-KauXeuj.
bi-KauXduj !
TTlTTO-KaUTduJ !
uXo-^av€uj.
qpuXXo-^avduj !
€U-0C|LI€UJ.
di|;i-C7Top€Uj !
TTpUJi-C7TOp€UJ !
^iavo-CTTop^uj !
7TUKV0-CTT0p€UJ !
X€l^0-C7T0p€UJ !
pXacTo-q)U€Uj !
^i2Io-(pu€UJ !
C7T€p^0-(pU€UJ !
ico-xpov€uj.
auf -ouj:
^S-aiT€ip6o)yiai !
dKavOooMai VII 6, 2.
^E-aKav66o)Liai.
d7T-app€v6oMai !
dxup6uj (ari.) IV 8, 8.
pOTpu6oMai ! C. I 18, 4.
TaXaKT^o^ai C. I 7, 3.
iK-TaXaKT6oMai.
T€XTib6o|Liai ! VII 4, 11.
TovaT6o|Liai ! VIII 2, 4.
d7TO-TUJvi6o|Liai.
b(^b6oinai!IX2,7;C.Ya3;
VI 11, 6.
b€vbp6oMai.
d7TO-6€vbp6o|iiai.
d(p-€p7TuXX6o|Liai !
4pucip6uj C. II 1,7; 2,2; m
22, 1, 2 ; 24, 4.
d7T-€pucip6uj !
2:uj6oMai C. FV 2, 2; 15,3;
V 18, 2.
dK-2Itfj6oMai !
6aXaTT6uj C. VI 7, 6.
*) Vielleicht ist fur dpucip^ die Form ^pucipoi von dem bei Theophr.
und Spftteren sich mehrfach findenden ^puciP6ui einzusetzen.
Sprachl. Untersuchungen zu Theopbrasts botan. Schriften. 175
^K-6a^v6oMai !
KaXa|Li6o^ai ! VIII 2, 4.
dTTO-KlTTOOJiai.
KpeiTToo^ai! IV 14, 6; C. V
9, 13.
KuXiv5p6u) ! II 4, 3.
£Tri-KuXivbp6u) !
Xi^voo^ai V4, 6; C. V12, 3;
14, 2, 9.
dTTo-XoxMOOiiai !
^K-Xox)i6o^ai !
Mavoui! C. m 6, 1; 20, 7;
21,4; 23,4,5; V 13,6.
|iopq)6u) C. 120,2; V 6, 7.
dK-HuX6o|iai !
62:6o|iai C. III 5, 1; 61{jjt6c
13,1.
d7ro-7ra7T7T6o|iai !
dK-7Ta7T7T6o^ai !
dK-7TV€U|iaT6o^at.
£K-capK6o|iai.
ai|iei6o|iai C. I 21, 7.
CKU)XnK6o^ai ! IV 14, 2, 4, 10;
C.nil,6;m 17,1; 22,5;
IV 14, 4; V6, 10; 9,3,4;
10, 1.
C7T€p^aT6€^ai VI 8, 2 ; C. m 2, 2.
^K-C7T€p^aT6o)iai !
C7T€p|i6o^ai ! III 18, 8.
d7TO-CTaq)ib6o^ai.
Tapp6o^ai C. III 23, 3 (W).
cuv-Tapp6oMai.
auf -€uuj:
TOV€uuj VIII10,5; C. I 14,1;
11116,2; 22, 5; IV 10, 3
(Schn.).
XiX€uuj C. II 17, 6.
auf -iu)!
U7T0-K0VIUJ.
anf -uu):
dva-7n6uu).
auf -uvu):
£aveuvoMai! m 15, 6.
Hierzu kommt noch
i|)(vo|iai! (= ^udc TiTvo^ai)^)
IV 14, 6.
C. Namensbezeichnungen.
I. Von Pflanzen").
dTpi^Xaioc (ari.) II 2, 5.
depaTivn V 9, 6.
aiTiXwq; III 8, 2, 4, 6 (Eichen-
art); VH 13,5; Vm 7, 1;
8,3; 9,2,3; 11,8,9; C.
IV 6, 1, 3; 16, 2 V 15, 5
(Gras).
al^6bu)pov ! Vm 8, 5.
dKavoc I 10, 6; 13,3; VII,
3 ; 4, 3—5, 9.
*) Vom Weinstock gesagt: f)udc hi TiTvcxai, 6 KaXoOci xivcc ^ii-
vccOai; also ein dialektisches Wort (i)iivdc findet sich bei Suidas).
*) Auf die BeifUgang lateinischer Pflanzennamen verzichte ich,
weil dabei so vieles auf unsichere Vermutungen hinauslHuft. Wer sich
mit solchen begniigt, fmdet bei Schneider und Wimmer (1866) Auf-
schlufi; Eigenes k6nnte ich nicht hinzufugen.
176
Ludwig Hindenlang.
dKopva I 10, 6; VI 4, 3, 6.
(i^ijupea ! VII 4, 2.
dvenbuiv m 12, 5.
dTTdTTTi! VI 4, 8; VII 7, 1,3,
4; 8, 3; 10, 2,3; 11, 3,4.
dTiapTia ! VII 8, 3.
dTrapivn VII 8, 1; 14, 3; VIII
8,4; C. V 15, 5.
dpaxibva I 1, 7 ; 6, 12.
dpia 1113,8; 4,2,4; 16, 3;
17,1; VI, 2; 3,3; 4,2;
5, 1 ; 9, 1.
dpv6TXujccov VII 8, 3; 10, 3;
11, 2.
dcTTpic ! III 8, 7.
dcTcpiCKOc IV 12, 2.
dcxiov! I 6, 9.
dcpdpKn ! I 9, 3 ; III 3, 1 ; 4,
4; V 7, 7.
dcpia! VII 7, 3.
dxuvuiii;! VII 11, 2.
pXnxpoc ') C. I 7, 4, 5.
PoiiPuKiac IV 11, 3.
PoufidXioc ! m 1 1, 4, 5 ; IV 8, 2.
T^Tic VUll, 12; C. I 4, 5;
VI 10, 7.
Tcpdvbpuov II 7, 2; m 12, 9;
13,4; V9, 1.
TXeTvoc! III 3, 1; 11,2.
blOCTTUpOV III 13, 3.
bivpdc IV 7, 1.
bpaKovTiac C. III 21, 2.
bpuTTnc C. I 2, 2.
bpuTric! I 10, 6.
dpevn*)! IV 4, 6.
€iX€Tiac8)! IV 11, 13.
^aiaTVOc ! (auch bei Hesych)
IV 10, 1, 2.
iXeioceXivov VII 6, 3.
^TTeTivn! VII 8, 1.
^TeoKpieoc ! C. m 22, 2.
dTujuiobpuc! 1118,2.
euZuj^ov I 6, 6; VII 1/2,3:
2, 8; 4, 1, 2; 5, 5: C.fl
5, 3 (auch S. J. 805, 9, Kaiser-
zeit).
ruTia III 3, 1 : 4,2; 6, 1; 11,
1,2; VI, 2, 4; 3,3; 7J.
j^XioTpOTTiov VII 3, 1; 8. 1;
9,2; 10, 5; 15, 1.
npiTepujv VII 7, 1,4; 10.2;
C. I 22, 4.
^puTTiov*) VI 1, 3.
enXuKpdveia ! I 8, 2 ; III 3, 1 ;
4, 2,3,6; 12, 1.
epauTTaXoc! m 6, 4; IV 1, 3.
euiaI9, 3; IV 1,3; eOciani
4, 2, 6.
eu|nppov (diese Form statt
euMPpa) VII 1, 2.
Jaauivn I 13, 1; C. II 18,2,3.
iKiun ! (auch Hesych) IV 10,
1, 2, 4.
iHivn! VI4, 3, 9; 1X1,2.
iTTVov! IV 10, 1,2,4.
rvpoc ! m 4, 2.
') Bei Hip. nach Gal. pXnxP<^v.
•) ^pevoc bei Hdt. u. Ari.
') Fehlt bei Steph., wie auch ^xeiKpiGoc, eCXeiGuia usw. usw.
*) fipuTTOC bei Ari.
Sprachl. Untersuchungen zu Theophrasts hotan. Schriften. 177
KttTXPw^icic Vm 4, 3; C. m
21, 2.
Kabuxac ! (bei Hesych Kacurac)
C. II 17, 3.
KajLiaKiac ! Vm 7, 4.
KavQdpeujc ! (fj fijiTreXoc) C. II
15, 5.
KauKotXic Yn 7, 1.
K€dvu)voc! (?) IV 10, 6.
K^vraupic IX 1, 1.
K€VTpo^uppivTi ! m 17, 4.
K€pauvtov I 6, 5.
K^pacoc (ari, De plant) III 13,
1,3; IV 15, 1; 1X1,2.
Kepuivia 1 11, 2 ; 14, 2 ; IV 2,4.
KnXacTpov ! I 3, 6 ; 9, 3 ; m
3, 1; 4,5; IV 1, 3; V6, 2;
7 7.
Kix6pTi! VII 7, 1.
kXiv6tpoxoc! III 11, 1.
KViKOC C. VI 9, 3.
KOKKUT€a m 16, 6.
KoXoiTia ! (bei Hesych KoXoiT^a)
111,2; m 17,3.
KoXouT^a! III 17, 2.
KoXuTda! III 14, 4 (wohl das-
selbe wie das vorige).
KopuMpiac! KI 18, 6.
Kopuiv6Trouc Vn 8, 3 ; C. II 5, 4.
k6ctoc IX 7, 3.
KpdTaiTOc m 15, 6.
KpcrraiTUiv! m 15, 6.
KpiGaviac ! Vm 2, 3.
Kpivujvia! n 2, 1; VI 6, 9;
IX 1,4; C. 14, 4.
Kpo|LiuoTriT€iov ! rV 6, 2.
KpoTu)VTi! (auch bei Hesych)
18,6.
Kuajiujv IV 8, 8.
KuiH VII 13, 9.
KUKTl ! II 6, 10.
Kuv6ppobov VI 4, 8.
Kuvuiip Vn 7, 3.
Kuj]LiaKOv! IX 7, 2.
XaKdpT] ! (auch bei Hesych)
ni3, 1; 6, 1.
[X6i|i65u)pov ! C. V15, 5»).]
X€ioeacia VH 4, 2 (Schn.).
XcMva! IV 10, 1.
XeuKdKavGa VI 4, 3.
Xiv6cTTapT0v ! I 5, 2.
Xuxvic VI 8, 3.
^aTiibapic I 6, 12; VI 3, 4, 7.
jidXaEic V 3, 3.
ILiaXivaedXXri ! IV 8, 12.
)i€XaTKpavic IV 12, 1, 2.
laeXdjiTrupov VIII 4, 6 ; 8, 3.
M€Xdv6puov«) I 6, 2; V 3, 1.
^) Die Handschriften haben Xi^6bopov. Es kaim kein Zweifel
hestehen, daB es dieselhe Pflanze ist, die VIII 8, 5 at^^buipov geschrie-
hen wird. Beidemal wird sie als Schmarotzerpflanze von pouK^pac
hezeichnet. Dafi A filr A keine wesentliche Yariante ist, liegt anf der
Hand. Jedenfalls muQ an beiden Stellen der gleiche Name stehen.
Da der Urhinus Ylll 8, 5 zweimal at^6buipov hat (die Worte KaXo6^€vov
lndXXov ibiqi, icTx bi t6 al^6biupov finden sich nur in ihm), wird man
dieser Schreihung wohl den Yorzug gehen.
■) ^eXdvbpuoc Od., Aesch.
XIV, 2. 12
178
Ludwig Hindenlang,
^4\ivoc ! (= MeXivn att)») Vm
1,4; 2,6; 3,2,3; 7,3;
C. n 12, 3.
^eXicc6q>uXXov VI 1, 4.
fieoriXn m 12, 5,8,9; 13,1,3;
15,6; 17,5; IV 14, 10.
MnXujOpov m 18, 11; VI 1, 4.
linvaveoc ! IV 10, 1, 2, 4.
^iKp6^upToc ! C. VI 18, 5.
^iXoc 19,3; m3, 3; 4,2,4,
6; 6, 1; 10, 2; IV 1, 3;
V7, 6.
livdciov! (auch bei Hesjch)
IV 8, 12.
^udKOvdoc VI 5, 1.
^uo<p6vov VI 1, 4; 2, 9.
fiupi6iTouc C. VI 2, 4.
fiupTtTnc C. IV 6, 9.
vmpov! IX 7, 3.
vapenwd ! VI 1, 4 ; 2, 7.
ii(piov VI 8, 1; Vn 13, 2.
oicov») m 18, 1,2; VI 2, 2.
6MOi6Kpieoc ! Vm 1, 1 ; 9, 2 ;
C. IV 5, 2.
6^oi6Trupoc! Vm 1, 1; 9, 2;
C. IV 5, 2.
6v6TruHoc VI 4, 3.
6voxaXlc Vn 10, 3 (Schn.).
6£udKoveoc I 9, 3; m 3, 1;
4,2,4; IV 4, 2; VI 8, 3.
6£uKe5poc m 12, 3.
6TnTfuiv! Vn 13, 9.
6nopdXcaMOV IV 4, 14; C.T1
18,2.
6peiiTTeXea! m 14, 1.
6peoc4Xivov Vn 6, 3, 4.
8pMivov Vini, 4; 7,3.
6popdTxn Vm8,4; C.Ylo,5.
fipuZov!») rV4, 10.
«ctXitE m 18, 5.
6cTpun in3, 1; 6,3; 10,3:
C. V 12, 9.
6cTputc ! I 8, 2.
6cTpuc ! m 10, 3 (wohl auch
hier 6cTpuTc za scbreiben).
ofiiTTOv! (ouiTOvHesjch)Il,6;
6, 9, 11.
itdboc ! rV 1, 3.
iravrdbouca! VI 5, 1.
iT^ic! I 6, 5.
TUiTdviov I 10, 4.
m]b6c ! (ttber irnWv v^. die
Lexika) V 7, 6.
irpoufivn IX 1, 2.
irrepicI10,5;IV3, ll;Vni
7,7.
irT^pviE VI 4, 11.
nuEoc*) I 5, 5; 6, 2; 8,2;
9,3; m 3, 3; IV 4,1; 5,1;
V3,l; 4,1,2,5; 5,4; 7,7.
cdpi IV 8, 2, 5.
cnMuba!mi4,4;V7,7(Schn.).
cicup(TX>ov!I10,7; VII13,9;
C. VI 11, 11.
*) Harpokrat. gibt diese Form auch zu Xen. Anab. an, wo i«Ut
)J€X(vr| geschrieben wird.
*) Bei Hom. otcOa.
*) Bei Ari. 6puta.
*) Das Adj. irOSivoc bei Dichtem vor Theophr., s. S. 107.
Sprachl. Untersuchungen zu Theophrasts botan. Schriften. 179
ciTaviac ! VIII 2, 3.
CKUiaXiac VII 4, 6.
oreipaia 114, 2 ; VII, 4.
CTcXcqpoOpoc VII 11, 2.
CTeXic C. II 17, 1, 2, 6.
CTX€TTiic Vm 4, 3.
CTparriac C. HI 21, 2.
cupiTfiac IV 11, 10.
C(p€vba|iv6c*) m 3, 1, 8; 4, 4;
6,1,5; 11, 1,2; VI, 2, 4;
3, 3; 7, 6.
cxoivia! IV 12,2.
T€TpdXiH VI 4, 4.
TeirrXic VII 7, 2.
Tiqpuov! C. I 10, 5.
TpaTdKavOa IX 1, 3.
Tpixo^iavec VII 14, 1.
TU(pnI5,3;8,l;IV10,l,5,7.
iibvov (ari De plant) 1, 1, 11;
6, 5, 9.
6Troxoip{c! Vn7, 1; 11,4.
uqp^ap ! (auch bei Hesych) III
16,1; C. n 17, 1,2, 6.
qpdcKov! (bei Hesych qpdcKOc)
III 8, 6.
qp€XX65puc! I 9, 3; m 3, 3;
16,3.
q>iii3C VII, 3; 4,1; 5,1,2.
qpiXuKTi 19, 3; III 3, 1, 3; 4,
2,4; V6, 2; 7,7.
qpiXupda I 9, 3 ; m 3, 3.
qpX6Tivov VI 8, 1, 2.
Xa^aipaToc ! m 18, 4.
XaimaibdqpvTi EI 18, 13.
XapaKiac IV 11, 1.
x6v5puXXa VH 7, 1; 11,4.
n. Von einzelnen Teilen bestimmter Pflanzen.
Kpdvov C. mi, 4; 10,2.
KUibuov VI 8, 1.
XoOccov m 9, 7.
dvenXn iv lo, 4; 11,4.
dcqpapaTia ! VI 4, 2.
p6Tpuov III 7, 3.
ciXeiGuia ! V 9, 8 ; C. V 4, 4.
Ouiov V 2, 1.
KauXiac! VI 3, 2; 1X1,7.
K6pciov rV 8, 11.
xpdboc(Name krankhafter Aus-
wiichse des Feigenbaumes)
IV 11, 4.
^acTixn VI 4, 9; IX 1, 2.
nipaov n 2, 10.
(TreTacoc? IV 8, 9, s. dariiber
S. 50 f.).
CKaXiac! IV 6, 11.
qpauXia H 2, 12; C. VI 8,
3, 5.
epiii; V 4, 4, 5.
m. Von Tieren.
I liibac C. IV 15, 4.
TdfiPpn, ein fiTOE efpim^vov, das die Ausgaben I 3, 1
bieten, ist oben nicht aufgezahlt Theophrast gibt an dieser
') cq>€vbd^v€Toc bei Kratin. und Ar.
12*
180 Ludwig Hindenlang,
Stelle die verschiedenen Formen des Habitus an und fiihrt
sie an allgenieinen bekannten Gewachsen vor Augen. So
werden fiir den Begriff *Bauni* als Beispiele genannt dXda,
cuKTi, dfjiTrcXoc, fiir *Strauch' pdioc, TToXioupoc, fiir *Staade*
aufier y&\i^pr\ noch TniTavov, ftir *Kraut* (d. h. Pflanzen mit
dunnem Stengel) citoc, Xdxava. Unmoglich kann nun hier
neben TrriTavov eine dem Namen und der Art nach vollig
unbekannte Pflanze als Typus gelten, und es ist nur zu
verwundem, dafi Wimmer, der doch sonst mit Konjekturen
nicht zuriickhielt, sich hier mit der Uberlieferung, aller-
dings zweifelnd, zufrieden gab. Und dabei scheint mir die
Losung des Ratsels, wenigstens in sachlicher Hinsicht, nahe
zu liegen. Eine kleine Anderung der Uberlieferung fiihrt
auf das Wort KpdfiPn = Kohl, eine fiir den Begriff q)puTavov
ebenso charakteristische Pflanze wie TiriTavov. Doch diirfte
man damit erst eine varia lectio gefunden haben, denn
Theophrast kennt in seiner wissenschaftlichen Sprache nur
^dqpavoc als Namen des Kohls. Kpdiipn dagegen ist entweder
eine lokale Bezeichnung dafur oder ein Wort der Vulgar-
sprache, vgl. Aristot, De animal. hist. 551 a 16: ^dcpovoc,
Tiv KaXoOci Tivec KpdjLiPnv. Mit der Einfiihrung von KpdMPn in
die Schriftsprache hangt zugleich der Bedeutungswechsel von
(bdcpavoc zusammen. In der alteren Literatur ist f^dcpavoc
= Kohl und ^acpavic = Eettich, und diese altere Termino-
logie hat auch Theophrast beibehalten. Erst als KpdjLipri als
Name des Kohls allgemein aufkam, verlor ^dq>avoc seine ur-
spriingliche Bedeutung und riickte an die Stelle von ^aqMxvic
(= Rettich), so schon in der mittleren Komodie. — An unserer
Stelle wird man also bei der Lresart KpdjLipri) &uf die man
zunachst gefiihrt wird, nicht stehen bleiben, sondem, von
der varia lectio ausgehend und Theophrasts Sprachgebrauch
folgend, die Heilung des Textes in der Einsetzung von pd-
cpavoc finden. Auch sonst nennt Theophrast ^dq>avoc und
rrriTavov ofter zusammen, so I 3, 4; 9, 4; VI 1, 2; VII 6, 1;
C. 14, 2; m 19,2.
Sprachl. Uniersuchungen zu Theophrasts botan. Schriften. 181
Ergebnisse:
Aus den vorstehenden Zusammenstellungeu ergibt sich
zahlenmaBig, — was als allgemeine Beobachtung iangst bekannt
ist, — daB Theophrast im Wortschatze am meisten von seinen
beiden Vorgangern in der Naturwissenschaft, dem lonier Hippo-
krates und dem im ganzen, wenn auch nicht im Sinne eines
Isokrates, attisch schreibenden Aristoteles beeinfluBt ist. Die
Ubereinstimmung entspringt nicht etwa nur den stofflichen
Beriihrungsflachon, eine innere sprachliche Verwandtschaft
tritt klar genug zutage. DaB beide Stromungen, die eine aus
der alteren reinen Naturwissenschaft der lonier, die andere
aus der jtlngeren attischen Philosophie, zu der die Natur-
wissenschaft nur ein spat entwickeltes Supplement bildet, in
dem Stile des in ionischer Kolonie geborenen und in Attika
lebenden Aristoteles oft ineinanderflieBen, darauf wurde in
der Einleitung dieses Abschnitts bereits hingewiesen. Und da
aus ihnen tiberhaupt die wissenschaftliche Terminologie der
Koivri entstand, so ist das Zusammentref fen beider in der Sprache
Theophrasts ganz nattirlich. Von den 135 Wortern, die Theo-
phrast mit Hippokrates gemeinsam hat, sind nur 24, nfimlich
dppOTovov, dKTf), <ipKeu0oc, pXiTOV, bacpvic, bpoKOVTiov, dXeXi-
ccpaKOC, ipuciMOV, i7mo)Lidpa9ov, iTnrocpeiuc, Kapbd^ujjuov, Kev-
Taupiov, Kveiwpoc, XeuK6'iov, TidvaKec, irepc^a, ttoXiov, caTdveioc,
CTpuxvoc, cxivic, Tep^ivOoc, tt^Xic, cpuciTH, x^^^Poivri Namen von
Pflanzen oder Pflanzenteilen, von den 245 Wortem aus dem
Sprachschatze des Aristoteies gar nur fiinf, nfimlich dcpdKri,
pdXcainov, pocrpuxiov, KuvocPaTov, TTiKpic, und nur acht Tier-
namen : 4XiKr| (bei Theophr. aber Pflanze), KevTpfTTic, XaifiapTOC,
X6q)oupov, CKU)Xr|Kiov, cqpriKiov, uTToXotc, xpv^caXXic, und von den
101 Wortem, die sich bei Hippokr. und Aristot. zugleich
finden, sind nur zehn: d^UJMov, dpov, Ppuov, dTrdreTpov, iSia
(doch nur bei Theophr. Pflanze), KerxPOMic, Trpdciov, cTpou-
Oiov, Ticpri, x^^poTia Pfianzen- und zwei : Kdfiirri, xoi|iaiX£ujv (bei
Theophr. aber Pflanze) Tiemamen. In der Hauptsache sind die
ubrigen Worter termini technici der wissenschaftlichen Sprache ;
sie gaben zugleich die Muster ftir Neubildungen ab, die im
182 Ludwig Hindenlang,
Interesse einer prazisen und knappen Ausdrucksweise gebotea
waren. Dazu kommen die rein ionischen Einschlage, die bei
Theophrast sowenig wie bei Aristoteles verwunderlich sini
Auf diese Weise erklart sich auch die Beriihrung mit der
dem lonischen entsprungenen Dichtersprache. Als termini
(also an mehreren Stellen) finden wir daraus bei Theophr.:
dKpe^div, dTTOx^uJ, dqpuXXoc, paOuppi2!oc, Porpuuibnc^ ^dTtvoc,
eOoc^oc, euoc^io, OdXeia, KaXXiKapiToc, KOTrpiZu, TreuKivoc, itoXiM'
pXacTTic, 7rp6c€iXoc. Wahrend nun von den iibrigen allgemein
auch poetischen Wortem nur 14 Pflanzennamen siud (PoXpivii^
TiTOipTOV, ^pivov, Kapua, KXiiOpa, kokku^hXov, Xeipiov, )i£cmXov,
^nX^a, iraXioupoc, Tipacia, ckoXu^oc, c6tkoc, udKivGoc), roachen
diese bei den besonders aufgezahlten Wortern aus der Komddie
fast die Halfte aus, von 75 folgende 32: atTi^poc, aXiMOv,
dv€jLidjVTi, dv9€piK6c, dpaKoc, p6XPoc, Poutojlioc, th^wov, frireioy,
lv6puCK0V, f)|i€poKaXX4c, Optov, icpuov, iujvia, KdKTOc, K€5pic,
Kix6ptov, KOiE, KOKKu^riX^a, K^^apoc, K6pxupoc, Kpdfipoc, Kpdv€OV,
XdOupoc, ^dcTT€TOv, lit^aiKuXov, jiiupptvoc, ^uppivri, dviuvtc, mcoc,
cqpdKoc, ipaT^TTUJTwv ; von den 29 Wortem, die sich in der
Kom5die und bei Hippokrates finden, sogar 23: d^dpaKOV.
dMUT^dXri, dvbpdxvri, dipdq^aEuc, p6XptToc, TOTT^Xic, 0€pMOC,
6pt5aKivT|, GiJ^Ppa, linTOciXtvoc, KoXa^ivSTi, KaTTTTapic, KicBoc,
vdpboc, 666vtov, tt€X€kTvoc, jid^voc, fiaq)avic, cibtov, CKajuiujvia
t€utXiov, Tt6ufiaXoc, ujki^ov; von den 12 Wortem, die auBer
der Komodie Hippokr. und Aristot haben, folgende 9 : aipa,
d^uT^aXfl, €uvouxiac, 6u)liov, KUTtcoc, |ui€XIXujtoc, vdTTu, TrnTovov,
ctcu|LiPptov, und von den 23, die sich in der Komodie und
bei Aristot finden, folgende 7 : d^uTbaXov, 6puaXXic, K^Ttvoc
Kurrapoc, TTpacoKOupic, ^dcpavoc, cuKd^tvov. Dafi sich in der
Komodie soviel Pflanzennamen finden, ist nicht weiter ver-
wunderlich. Es sind zumeist Gemiise- und GewiirzpflanzeD,
die im btirgerlichen Leben, das die Komodie mit Vorliebe
schildert, eine mehr oder minder wichtige Rolle spielen.
Der VoIIstandigkeit wegen seien auch die iibrigen vor
Theophrast vorkommenden Pflanzennamen besonders zii-
samraengestellt Von den 31 Wortem, die bei Dichtern und
Hippokr. belegt sind, zahlen hierher 17: dbiavTov (nur bei
Sprachl. Untersuchungen zu Theophrasts botan. Schriften. 183
Theophr. Pflanzenname), dpT€MOv, dccpdpaToc, 4X^viov, ipeiKTi,
f)buoc^oc, KapxcxpCac, KOpiawov, ku^ivov, imeXia, ^ivOct, vdpKiccoc,
npdcov, ^oOc, cToiPr), TeOiXov, Tpi^oXoc; von den 11 Wortern,
die die Dichter, flippokr. und Aristot. haben, 7 : dKaXriqpnj PdTOC,
T6TTPOc(nurbeiTheophr.Pflanze), kvtikoc, dpiTavov, TroXuTr65iov,
ci6ti; ferner haben wir bei Dichtem und Aristot.: dTPwcnc,
K€pKic(nur bei Aristot. und Theophr. Pflanzenname), ^TXvn ; bei
Herodot: Ke6pia; bei Dichtem und loniera: dTXOuca, dvtjGov
(dwTicov), drrdXapoc, dTpaKTuXic, dipivGtov, pouKepiuc, fpevoc,
^peuG^bavov, GpibaH, TouXoc, Kdp6a|Liov, Kacia, K^vuZia, KpiKOc,
Kpivov, KUTTeipov, oivapov, dHuTi, qpiXupa, qpXeu^c, X€Xi56viov (nur
bei Theophr. Pflanze); bei Plato: dmov, KepdcpoXoc (nur bei
Theophr. Pflanze) ; bei anderen Autoren : dcrrdXaOoc, XdiraOov,
^dpaGov, 6X6cxoivoc, 6Xupa, 6popoc, oOov, i!)o&ujvia, ciKua,
ocdvbi^, CTupaE, qpeXX^c, qpuKiov.
An Neubildungen von Wortern flnden sich bei Theophrast
nicht weniger als 1333, davon 651 nur bei ihm; davon sind
188 Pflanzennamen, von denen 79 auch spater nicht be-
legt sind.
Bei den einzelnen Wortgmppen laBt sich der Einflufi
des lonischen der alteren Naturwissenschaft von dem des
Attischen der Philosophie des 4. Jahrh. im allgemeinen nicht
trennen, da sich die meisten WortbUdungsgruppen bei Hippo-
krates wie bei Aristoteles finden. Immerhin ergeben sich
einige beachtenswerte Scheidungen.
Was zunachst die Bildungen mit Vorsilben anbe-
langt, so entfaUen die meisten auf Prapositionen (381). Von
Aristoteles, der ebenfalls viele neue Worter auf diese Weise
geformt hat, tibernahm Theophrast 74, von Hippokrates (den
loniem) 52. Von den Doppelzusammensetzungen sind der
sonstigen griechischen Sprachbildung entsprechend die mit
Tipo- und cuv- beginnenden am haufigsten (12 und 21). Be-
achtenswert sind die Zusammensetzungen mit ^Tn- und
UTTO-, bei denen, namentlich bei Otto-, die Praposition eine
Milderung des Wortbegriffs bezeichnet, also einem deutschen
'etwas' entspricht; beide driicken also den Begriff der An-
naherung aus, der sich aus ihrer Gmndbedeutung ergibt.
184 Ludwig Hindenlang,
Von Hippokr. hat Theophr. uttotXicxpoc, uTToneXioc, imocuxwc,
von Hippokr. und Aristot u7r6XeuKOC, von Xenoph. dTr&vOoc
Neu sind bei ihm: dTriPapuc, imTXuKuc, dmbacuc, iiriXwKuc
dm)i4Xac, dmmKpoc, im7T6pq)upoc, 4mTTuppoc, dmcaTrpoc, IttouXoc,
£qpa)i)ioc, fcpurpoc; 67TdpTiXoc, u7T6X€7Tpoc, u7ToXi7Tapoc, (nTomKpoc,
u7TocTp6TTwXoc, also durchweg Adjektiva der sinnlichen Wahr-
nehmung.
Auch die Zusammensetzungen mit a privativum sind
zahlreich (50). Hier ist wohl der EinfluB der attischen
Philosophensprache erkennbar. Denn wfihrend Theophrast
mit anderen Autoren nur dqpuXXoc (poet), dTXuKrjc (ffip., Xen.)
teilt, tibernahm er von Aristoteles 20 Worter, darnnter die
termini technici dppujxoc, dvauErjc, dTrupnvoc, dxu^oc. Dagegen
sind die Bildungen mit eu- mehr ionischen Ursprungs. Zu-
nachst gehoren sie wohl zu den altesten Sprachmitteln der
Poesie, dann finden wir sie auch bei ffippokrates und Ari-
stoteles. Von Dichtern iibemahm Theophrast acht (euepTTC,
eOKT^avoc, eOHooc, euoc^ioc, euperjc, eupoeu), europvoc, euoc^ia),
von Dichtern und Aristot vier (eueiXoc, euKa^rrric, euKparic,
eOKaprrfa), von ffippokr. sechs (euirpiCTOc, euxpoqpoc, euTrvow,
eucpopia, euxuXia, euroK^uj), von Hippokr. und Aristot sieben
(etiaTToXuToc, eurjKOoc, euKa^Trroc, eOjieTdpXnToc, euTreTrroc, eu-
capKia, euxpoia), von Aristot zwolf (euau^ric, eubiaipcTOC, eu-
OedipriToc, euOpaucroc, euErjpavTOC, eikriTTTOc, euTOKOc, euroiioc,
euqpGapToc, euPocia, eOcGlveia, eufieXiT^ui). — Von Bildangen
des Aristoteles mit buc- hat Theophrast: bucaqpaipeTOC, buc-
9urjc, bucxuXoc.
Unter den zu diesen Gruppen gerechneten Wortem be-
finden sich mehrere, die man als zusammengesetzte Yerbal-
adjektiva anzusehen hat, so dppuiTOC, dOeujpfiTOc, dvaXXoiwTOC,
dppi2[uiToc, bucacpaipriToc, euaTrdXuToc, eubtaipeToc, euOeuipirroc,
euOpaucroc, euKajiTrroc, eij|uieTdpXTiTOC, euEripavTOC, euTTeTrroc,
cdTTpicTOc, eucY]Trroc, euqpOapToc aus dem Sprachschatze der
friiheren Autoren. Theophr. bietet zuerst: dpXdcTiiToc, dTC-
ujpTnTOc, dSdpicroc, dKOviaroc, dK67TpiCTOC, dX6TncToq dvepiva-
croc, dvubpeuToc, dTreX^KriTOc, drr^TTavTOC, dTTepiTTUJTOC, dbid-
q)paKTOc, dvaTT6)iiKToc, dverriboTOC, bucauEriTOC, bucdpTuaoc,
Sprachl. Untersuchungen zu Theophrasts botan. Schriften. 185
bucOXacToc, bucEripavTOC, bucTrpicioc, bucqpGapOoc, buccxicroc,
ftuCaTTOTrrUJTOC , buCbiaipCTOC , bUCbldTTVeUCTOC , bUCfeldTTllCTOC ,
bucKdraKToc, bucKaTdTreTTTOC, bucTrepiKdBapTOC , €U€1|ititoc, eu-
OepiiavToc, euKrJTTeuToc, eiijbiepiCTOc, €utt€X4ktitoc, euTTupujTOc,
€i;cu|LiqpuToc, eOcxiCToc, etrrpuTnToc, euxiiipicToc, eOoTTOTrrujToc,
eObidxuToc, €iiTT€piaip€Toc, e^TTpoccpuTOC, eucujLiqpuTOC, dazu noch
TTpOaTTOTTTUITOC, Ta£l62IUJTOC.
Die Geschmeidigkeit der spateren griechischen Sprache
ermoglichte es Theophrast, durch Zusammenfiigung zweier
Wortstamme neue festbestimmte Begriffe zu schaffen und
dadurch eine stilistisch ermiidende Monotonie zu meiden.
Bildungen wie dTnqpu\X6KapTT0c, iiiKpOKapTTia, crevoqpuXXia sind
bei sprachlicher Glatte termini von einer prazisen Begrenztheit,
wie sie die Wissenschaft in unserer Sprache oft vermiBt^).
Der eine Teil der Zusammensetzungen ist bei Theophrast
raeist ein allgeraeiner morphologischer Begriff, der durch den
zweiten Bestandteil naher charakterisiert werden soll; dahin
gehoren die Bildungen mit j^iSa, pXdcToc, crdXexoq KauX6c,
qpXoioc, qpuXXoc, 62oc, fyiicxoc, KapTTOC, crdxuc, CTrepjia, x^^^c,
TTuprjv etc. Am meisten treten Zusammensetzungen von Ad-
jektiven und Substantiven auf; bei denBildungen mitVerbal-
stamraen iiberwiegen weit die mit qpopduj (24) und q)uuj (10).
Mehrere ahnliche Bildungen fand Theophrast schon bei
friiheren Autoren, in erster Linie wieder bei Hippokrates und
Aristoteles; dann auch bei Dichtem. Dahin gehoren die
Zusammensetzungen :
1. zweier Substantivstamme : j^i2IoT6|bioc Soph., CTeqpavri-
7tX6koc Parmen., uXoT6|ioc poet, t>\loTO\ii{X) Hip., dvbpo^rjKnc,
Xen., KeqpaXaXYrjc Xen.; bei Ari.: ckujXtikot6koc, (bei Theophr.
auBerdem cku)XtikoP6poc), ^iXubpoc, iboTOK^u), d;oT6Koc.
2. eines Adjektivs mit einem Substantiv : paGuppiZloc Soph.,
ic6b€vbpoc Pind., KaXXiKapTTOc Trag., XeuKavBnc Pind.; Soph.,
TToXuav9r|cHora.,TTUKv6qp6aX)iocEur., TToXuqpuXXoc Kom.; bei Hip. :
*) Im Deutschen mUssen die meisten Wortzusammensetzungen
Theophrasts durch mehrere Wdrter umschrieben werden, oder sind
etwa Obersetzungen wie 'sehnenstengelig* fCir vcup^KauXoc wohlklin-
gende Bildungen?
186 Ludwig Hindenlang,
KoXXicpuXXoc, )iiKp6qpuXXoc, TrevTdqpuXXoc, dXiTOTpocpoc, iruKvdppi-
loc ; bei Hip. und Ari. : XcTrrdbep^oc, noXuT^KOC, dXiTOTpoq^oc,
TToXucToixoc; Pa9uT€ioc Hdt, )i€XdTT€iocHdt,f|buoivoc Appollod.,
Xen., ^ov6kujXoc Hdt, Ari., dXiT^TOVOc Hdt, Ari.; bei Ari-:
icoTTaxnc, XeTTTo^epric, |uiaKpopi6Tiic, |iov6xpooc, dXiTOCTrtp^aTOC,
TTXaTuqpuXXoc, ttoXutiwvioc, ttoXuoCoc, TToXucapKOC, iroXucTTep^oc,
iToXuTOK^uj ; dazu von Attikern, bei denen sonst nur Zusammen-
setzungen mit ttoXuc haufiger sind : XeiTT^Teioc Thuk., ico^rJKiic
und icocKeXrjc PL, Ari.
3. eines Substantivs mit einem Verbum: iTupoq>6poc poet,
q)uXXoq)6poc Pind., dv6oqp6poc Aristoph., ciT096poc Hdt, cap-
KoqpdTOC Ari.
4. eines Adjektivs mit einem Verbum: KaKOTToi6c Pind.,
liovoqpunc Hdt, Ari.; bei Ari: icoqpurjc, 6Xit6xooc, ttoXuxooc:
dazu bei Plat : KaKoqpurjc, 6^oqpur|c. Mit Ausnahme Ton ^ilo-
TO^^ui, (jiOTOK^UJ, iToXuTOKiu), ^aKpopi6Tr)c sind es nur Adjektiva,
von denen die mit ttoXu- und 6Xito- gebildeten eigentlich nichts
Ungewohnliches sind. Theophrast ging hier indes viel weiter.
Fiir ihn liefien sich alle Adjektiva zusammensetzen und davon
wieder Substantiva and Verba ableiten : Bildungen auf -ptQo,
-qpuXXia, auf -ciTopeuj, -qpu^uj sind in der griechischen Sprache
durchaus neu. Am haufigsten sind natiirlich auch bei Theo-
phrast von den Zusammensetzungen mit Adjektivstammen die
mit 7ToXu-(27), dann folgen die mit dXiTo-(14), KaKo-(7), Xeirro- (7),
^ovo- (7), iiaKpo- (6).
An den Neubildungen durch Suffixe lafit sich noch
offensichtlicher der EinfluB beider Hauptquellen nachvireisen :
Von den selteneren Substantivbildungen auf -dc sind
schon vor Theophr. belegt : XoTrdc Archestr., Kom., ArL, diTro-
qpudc und TTapaqpudc Hip., Ari., ^udc Ari. Zahlreich sind die
Bildungen auf -ia, die auch im Attischen nicht selten sind.
Als termini iibemahm Theophr. : euKapiTia Ari., euoc^ta Soph.,
eOx^^ict Hip. Besonders beliebt sind sie bei Aristot, von ihm
stammen bei Theophr. : djLieTapXncia, dTTeipia, dTrXucio, eupocio,
veuiXKia, 6^ujvu)ita, cucTOixta, iiTTepofjippia. Die Bildungen auf
-cic sind eine Eigentiimlichkeit der attischen Philosophen-
sprache; so iibernahm Theophr. von Plat : &taKdOapcic, KXdcic,
Sprachl. Untersuchungen zu Theophrasts botan. Schriften. 187
TiGrjvricic, von Aristot. : fi&puvcic, dvaGujiiaac, auavcic, pXdcTTicic,
TeiTviacic, T€ucic, ?KTr€i|iic, koXoucic, fidvujcic, )i6Xuvctc, irdxuvoc,
neTTavcic, irXdcic, 7Tp6ujcic, ttukvujcic, rcXeiujac, TpiGcic, von Plat.
und Aristot : dXXoiujcic, (XXeiipic, kuticic, KdbXucic, 6)ioiu)ac, dc-
qppiiac, Trribiicic, TriXiiac, Trrujcic, cxicic. Viel seltener als in der
Koine sind in der alteren griechischen Sprache Bildungen auf
-fia und auf -cn6c. Von alteren begegnen wir bei Theophr.:
d7T6^aT^a Soph., Hip., £uc)Lia Archestr., Hip., Ari., ?XKU)fia,
?p€T^a Hip., dTT6pr|)Lia PL, Ari., cxic)Lia Ari., cT^p^uj^a Anaxag.,
Ari., cq)aK€Xic)bi6c Eur., Hip., dq)opic)Li6c, )Li€T€UjpiC)i6c, Hip.,
Ari., biopic)Li6c, )ui€piC)Li6c, cximaTic)Li6c, x^pic|Li6c Pl., Ari. —
Aus der attischen Volkssprache darf raan vielleicht die De-
minutivbildungen auf -lov herleiten; auch bei uns eigenen
die Bildungen mit den Suffixen -chen, -lein zunachst der
Dialektsprache und gelangen von hier iiber und durch das
Volkslied in die hohere Poesie. Die griechische Eomodie hat
die von der Tragodie gemiedenen Deminutiva verhaltnismaBig
haufig nach der Volkssprache ; daher auch bei Theophr.:
PoTdviov Antiph., KXivdpiov Ar., KuXiKiov Epikr., ^i2iov Ar.,
Antiph.; Aristot schon bei Pocrpuxiov, TT€piKdpTTiov, /!»apbiov,
CKUjXr)Kiov, cqpn^^^ov; auBerdem schon bei friiheren belegt
cqpaipiov Demokr., TpaTT€Ziov Lys., cpuKiov Alex., Pl., Ari.
Doch konnte hier auch ionisches Ferment mit vorliegen;
der ionische lambos hat Deminutiva.
Bei den Adjektiven findet sich die Endung -ik6c 24 mal.
Diese Bildung ist bei den loniern ebenso wie in der gewohn-
lichen Atthis des 5. Jahrh. seltener, dagegen seit der Sophisten-
zeit haufig bei den attischen Philosophen. Aus dem Sprach-
schatze des Hippokrates begegnen wir: KaT€pTacTiK6c, ctu7ttik6c,
aus Hip. imd Ari.: auHr|TiK6c, TtvvnriK^c, KauTiK6c, HnpavTiK6c,
uttvu)tik6c; aus XeaundAri.: ku)Xutik6c, 9ucik6c; aus PL: ^Xkti-
k6c, KriTToupiK6c, TTup€UTiK6c ; aus Pl. und Ari. : biaKpmK6c, 9€p-
|LiavTiK6c, 0p€TrnK6c, oiKobo)iiK6c, ^utttik6c, T)LiriTiK6c, cpOapnK^c ;
aus Ari. : t€vik6c, b€p^avTiK6c, br]KTiK6c, ^KKpiTiK^c, vocrmaTiK6c,
dpTaVlK6c, TTa9riTlK6c, TT€piTTUJ)LiaTlK6c, TTV€U)LiaTlK6c, CTT€p)iaTlK6c,
CT€priTiK6c, cuj)LiaTiK6c, TriKTiK6c, uXik6c. Man beachte dabei:
vor Aristoteles begegnen wir fast nur Bildungen vom Adj.
188 Ludwig Hindenlang,
verb. (maa konnte sie beinahe selbst Adj. verb. mit aktiver Be-
deutung nennen); ausgenommen sind nur qpuciKOC Xen. Ari.,
KTiTroupiK6c Pl. und oiKo6o|biiK6c Pl., Ari., also 2 davon bei
Plato. Bei den von Aristoteles tibernommenen Wortem da-
gegen tiberwiegt die Zahl der von Substantiven abgeleiteten
Bildungen. Es gehoren dahin : t€vik6c, &6p|iaTiK6c, voaiMcmKOC,
6pTaviK6c, 7Ta6riTiK6c, TrepiTTiujiaTiK^c, irveu^aTiKOC, CTrep^cmKOC,
cui^aTiK^c, uXik6c. Theophrast folgt auch in dieser Hinsicht
seinem Lehrer, also der attischen Philosophensprache. Bei
ihm sind 14 der Adjektiva auf -ik6c von Substantiven ge-
bildet, namlich (iKav0iK6c, dKp€|ioviK6c , d^afiKOc, dvGiKOC
(neben dv9r)TiK6c), pXacTiK6c (neben pXacTTiTiKOc), ftcvbpiKOC,
KauXtK6c, t>oifXK6c^ CTe(pavu)^aTtK6c (neben creq^avujTiKOc), uXi)-
^aTtK6c, qppuTaviK^c, qpuXXtK^c; dazu dKavtK6c, ^iriKUJviKOC. —
Selten sind die Adjektiva auf -ripoc; von friiheren begegneu
wir ctTTip6c Hip., Ari., dXairip6c Hip., Pind., Pl., paXaviipoc Ari.
— Die Bildungen auf -tvoc dienen fast nur zur Bezeichnung
der Holzart, darum sind sie nicht zahlreich. Wir finden
bei Theophrast nur vier Neubildungen : dlKTivoc, Wtivoc
7TT€X€ivoc, Tep^tv6tvoc, wahrend er von fruheren Autoren
neun iibernommen hat: ^divoc Hom., dXdTtvoc Hom., Eur.,
Timoth., iTcivoc Hdt, Kp6Ktvoc Demokr., Anaxil. com., Xdinvoc
Anakr., ireiJKtvoc Trag., TrtTiiivoc Hip., Trpivtvoc Hes., Antiph.,
Ari., TTuEtvoc Hom., Kom.
Als charakteristisch fiir Theophrast darf man die vielen
Bildungen auf -oetbrjc bezw. -Ubbric bezeichnen. Es sind im
ganzen 90, davon 42 von einzelnen Pflanzennamen abgeleitet
Fiir die Art seiner Beschreibung, die ein besonderes Gewicht
atif die Vergleichung legt und bei unbekannten Pflanzen
durch die Beziehung auf bekannte eine anschauliche Yor-
steliung erwecken will, sind diese Sprachbildungen ein
hauptsachliches Hilfsmittel. So verwendet sie Theophrast bald
zur Gharakterisierimg des ganzen Habitus (wie K€TXP<3tM^^nc?
Ku^tvu)5ric), bald zur morphologischen Bestimmung einzelner
Teile, so der Wurzel (PoXpuiftriOi des Holzes (Xuixoei^iic), des
Blattes(dcq>o6€Xuj5iic, C€Xtvuibr|c, CKoXtui5Yic,Tptxu»br)c, djKipdi6iic)«
der Bliite (fin^»vo€t5r|c), der Frucht (d^uTbaXuibric), des Duftes
Sprachl. Untersuchungen zu Theophrasts botan. Schriften. 189
(Xeipiibbcc) usw. Mogen wir, die wir heute fiir jede morpho-
logische Form einen bestimmten terminus haben, diese ver-
gleichende Terminologie vielleicht als unwissenschaftlich emp-
finden, so hat sie andererseits eines der unserigen voraus:
sie ist anschaulicher, ich mochte fast sagen malerischer. Wenn
Theophrast z. B. ein Blatt bacpvoeibrjc nennt, so haben wir
eine genaue Vorstellung von GroBe, Form und Randbildung
des Bkttes, wie sie unsere Terminologie erst durch Anf iihrung
mehrerer Merkmale geben kann. Die Bildung mit -uj5tic ist
ebenfaUs bei Hippokrates und Aristoteles am meisten beliebt, wie
die folgende Zusammenstellung der Worter, die sich schon vor
Theophrast belegen lassen, beweist: dXcdibnc Eur., poxpuibbnc
Eur., jiuxuibTic Eur., xiovdjbric Hip., Eur., xvouibTic Hip., Emped.,
TaXaKTd)br|C Hip., Pami., Ari., KTipiuibr]c Epich.; bei Hip.:
dX|iupu)bTic, baKpuiubTic, iXuu)br|C, KaucJjbTic, KeqpaXdjbTic, kott-
pidibric, X€Ki9ujbTic, djLxqpaXuibTic, 6ppujbTic, TrixupujbTic, irrepuTO-
eibllC, ^TlTlVUjbTlC, ClTUjbTlC, CTUTTTTlpTUjbTlC, TaiVlOeibrjC, 90VUjbTlC,
xXoujbTic; bei Hip. und Ari. : bevbpujbr|c, iXaiujbric, iXujbTic,
dpiujbTic, otvujbTic, dTTUjbTic, 6c^ujbTic, ^uTibujbTic, u|LievujbTic ;
dX|iujbTic Hip., Xen., dpTiXujbr|C Hdt, Ari., ivujbTic Xen, Ari.,
aifiaTUjbTic Thuk., Ari., TUJViujbTic Hip., Thuk., XoxMUJbTic Thuk.,
uXujbTic Thuk., Xen. ; bei Pl. und Ari. : KoXXujbr)c, CTicafiujbTic ;
bei Ari.: djuijiUjbTic, aiboiujbTic, dveiuujbTic, dT|Liibujbr|c, bepjiiaTujbTic,
^puciPujbric, 6uXaKujbTic, KaXafiujbTic , KaTTvdjbTic, KepaTujbTic,
KO^mbujbTic, KOviopTujbTic, XeTTupiujbric, iLieXiTUjbTic, HuXujbr|C,
6^oeibr|C, TriTTUjbTic, TTXaKUjbr|C, CTOixeiujbTic, TpixujbTic, cpapaT-
TUJbrjC, qpapjLiaKUjbTic, cpXoiujbTic, ^uKUjbTic, djoeibrjc. — Von
den einzelnen Pflanzennamen abgeleitet finden sich nur wenige:
TUTuujbTic Alkae. ; bacpvoeibric, TTpacujbr|C, CTica)iujbr|c Hip.;
TTOlUjbTlC Hdt
Interessant zu beobachten ist, daB fast alle von Theo-
phrast neu eingefiihrten Verba denominativa sind. Davon
ausgenommen sind nur die auf -(pu4uj, ferner uXojiiaveuj, cpuXXo-
^aveui; von Verbaladjektiven abgeleitet sind euSeT^uj, ttitto-
KauT^o)iai. Von den vor Theophrast gebrauchten finden sich
bei fniheren Autoren folgende Denominativa :
auf -alijj: v|jeKd2;uj Ar., TrepKdJuj Chairem., uTidJIuj Hdt,
190 Ludwig Hindenlang,
TrapaKjadluj Alex., Xen., Ari., TTapoijuiid2!o^ai PL, Ari., pa]QXi-
K&lii) Ari.;
auf -iluj: KapTrt2!uj Eur., kottp&Iuj Od., ^apbilui Pherecr.,
Ari., d^piluj Soph., Gom., KarapuOiluj Hip., \xeTacx^}xaTilw PL,
Ari.; 5i€TiIuj, dKTOTriCuj, 6TTi2Iuj Ari.;
auf -€uj: dTTiV€(p€Uj Alex., €tJKapTT4uj Ar., TTirroKOTreo^ai
Alex., €UTOK^uj Hip., jbi2!oTO^€UJ Hip., ctoix^uj Xen., Kcrrap-
paqp^uj Hip., Xen., cujhttiX^uj PL, Ari.; djyiTTcXoupT^uj Aeschia.;
€UJUl€XlT€UJ, €UTpO(p€UJ, Z[lUOTOV€UJ , TTOXuTOK^UJ , TTpOOboiTOt^UI ,
tboTOKduj Ari.;
auf -ouj: KXvmaTOo^ai Soph., 6npi6uj, cuv€KTTup6ui PL;
bei Ari. : KoXop6uj, cuj^aT6ofiai, Tptx6uj.
Besonders charakteristisch ftir Tbeophrast sind die zahl-
reichen (36) niedialen Bildungen auf -6o|iat zur Bezeichnung
einer physiologischen Metamorphose. Von samtlichen neu-
eingefuhrten Verben auf -6uj zahlen nicht hierher nur fol-
gende: dxup6uj, ^pucip6uj, dTT€pucip6uj, OaXarr^uj, KuXivbpoui,
^TTtKuXtv&p6uj, ^av6uj, ^op(p6uj, crm€t6o)yiat.
Als Verbalbildungen von Pflanzennamen sind zu beachten
£ptvd2Iuj, 6Xuv6dIuj (von den Fruchtbezeichnungen Sptvov und
6Xuv6oc), £SatT€tp6o)LAat, PoTpu6o^at, T€XTib6o^at, d(p€pTTuXX6oiutai,
dTTOKtTT6o)Liat, dTTOCTaq)tb6o^ai. Noch haufiger sind die von all-
gemeineren Pflanzenbegriffen gebildeten: dKavi2[uj, PoTavi2Iui.
btaKauXiZ^uj, TTapaKauXi2[uj, £KXaxavi2[uj, (pXottZ;o)Ltat, dTTocpuXXiZui,
dpXacT€Uj, €upXacT€UJ, 6i|JtpXacT€Uj, TrpujtpXacT^uj, KaKopXacrcuj,
btaKauXcuj, ^KKauXduj, btKauXduj, 6i|jtCTT0p€Uj, TTpuj'icTTop€ui, ^avo-
CTTop^uj, TTUKvocTTOpduj, x^iMOCTTopduj, dKav66oMai, i£aKav66o^at,
b€vbp6o^at, dTTOb€vbp6o^at, ^K6a]Ltv6o^at, K0tXa^6o^at, dTTO-
Xox]Li6o|Ltat, ^KXox)i6oMat, iK£uX6o)ytat, 62l6o)Liai, diroTraTTTT^o^ai^
£KTTaTTTT6o)btat, CTT€pjuiaT6o)iat, £KCTT€p|LiaT6o)yiat, CTT€p^6o)ytaL
Auch die Pflanzennamen bieten sprachlich manches Be-
achtenswerte, so die Bildungen auf -iac, die eigentlich Ad-
jektiva sind. Dahin gehoren: po)LtpUKiac, bpaKovriac, €tX€-
Tiac, KaTXP^&iotc, Ka)uiaKiac, Kopu)jipiac, Kpt6aviac, ctTaviac, cku-
TaXiac, CTpaTTiac, cupTTictc, xctpaKiac; KauXiac, acaXiac; auf -lov
endigen: dcxiov, f|XtoTp6TTtov, ^puTTiov, K€pauvtov, ^vdaov,£tq>iov,
TTiiTdvtov; K6pctov, Trdpctov.
Sprachl. Untersuchungen zu Theophrasts botan. Schriften. 191
Eine Keihe sind zusammengesetzte Substantiva ^) : Subst.
init Subst: aijmobujpov, dpv6TXujccov, Pouji^Xioc, Tcpdvbpuov,
blOCTTUpOV, dXaiQTVOC, f)XlOTp67nOV, KevrpOJiUppiVTl, KOpUJv67TOUC,
Kpo^uoTnTeiov, Kuv6ppobov (vgl. *Hundsrose*), ]ui€Xicc6q)uXXov,
jiudKavGoc, |iuocp6voc, 6v6ttuEoc (vgl. unser *Eselsdistel*), dvoxeiXk,
OTTOpdXcajiov, dpeiTTTeXea, 6p€oc4Xivov, ipaTdKavGa, q)€XX6bpuc.
Subst. mit Adj.: TpixpojLxavk.
Adj. mit Subst. : dTpieXaioc, 4X€ioc€Xivov, ^T€6Kpi6oc,
^Tu^obpuc, 6TiXuKpdv€ia, X€io6acia, X€UKdKav6a, )i€XdjuiTTupov,
^cXdvbpUOV, ^lKp6)iUpT0C, )LlUpl6TT0UC, 6|Ll0t6Kpl60C, 6^oi67Tupoc,
6EudKav6oc.
Zahlw. mit Subst.: T€TpdXiE.
Adv. mit Subst.: xct^ciiP<xToc, xctMCti^dcpvri.
Subst mit Verb. : Xiv6c7TapTov.
Verb. mit Subst. : kXiv6tpoxov.
Aus der Literatur vor Theophrast gehoren dahin:
Subst. mit Subst. : alTiTTupoc, i7T7TO|Lidpa6ov, 17T7toc4Xivov,
i7T7TOq)€UJC, KOKKUfillXea, KOKKu^nXov, Kuv6cpaT0c, ^eXiXujTOC,
TTpacoKOupic.
Adj. mit Subst. : 4X€i6xpucoc, f|buoc|Lioc, XeuKOiov.
Adj. mit Adj.: ^M€pOKaXX€c.
Verb. mit Siibst. : dXeXicq^aKOC.
Gruppiert man die Neubildungen Theophrasts nach
Staramen, so ergeben sich folgende Wortreihen:
dTT^i^iov, 4vaTT€i6Kap7TOC. cuv-dTK€ia, pa6uaTKric. d7T-
dTpiiuctc, dTpieXaioc. 7T€pi-aip€Cic, 6uc-, buc7T€piKa6-, €0-
7T€piaip€T0C, 7Tpoaq)aip€U). dfKavoc, dKaviK6c, dKavuibric, dKa-
viln). i7T-, 7Tap-aKav6i2!uj, dKav66o^ai, ^EaKav66ojuiai, dKav6o-
q)6poc, |iudKav6oc, 6£u-, 6p6-, 7T€piKap7n-, 7ToXu-,7TTop6dKav6oc,
TporfdKav^a, q)uXX-, dq)uXXdKav6oc. 6i-, d^-, 7Tpo-, cuv-aXXoi6u).
dX^du), £q)aXjia. £q)-, uq)-amioc. &i-dpK€ta, auTapK^uj.
^idT-apcic. dT|Liu)bnc, iSdTjLiicic. 7Tap-,cuv€H-auaivu). KaT-,
7TpoKaTauXTicic. d[|iq)-au2ic, bucauHnc, bucauEriToc, ^HauEdvuj. —
*) Viele von diesen sind wohl volkstiimliche Bezeichnungen wie
|Liuoq)6voc der 'MHusetod*, Kopu)v6irouc der 'Kr&henfuO', bei einigen
sagt es auch Theophrast ausdrQcklich, so bei kXiv6tpoxoc, T^pdvbpuov
^Tu^6bpuc, OriXoKpdveia.
192 Ludwig Hindenlang,
pd0uc|Lia, Bildungen mit Pa0u-. Trpo-,KaTa-,cu^Tropa-,cuvaTTO-
pdXXuj, diTopXriTiKOc, K€pauvopXr)c, bpoco-, i^Xio-, ^uXXopoXoc,
qpuXXo^oXia, dcrpopoXricia, dcTpo^oXia, dcTpopoXdojiai, craxuo-
PoX^uj. dva-pdirruj, KOKKoPacpnc. S]li-Pioc, dfipiou). ^x-,
^m-pocKU), ^mpocKTicic. Trepi-, utto-PiPpujckuj, CKUjXr]K6PpujT0C,
CKUjXriKoPopoc. d7T0-,^m-Ppexuj, fmippexnc, f||iippoxoc. —
TaXdKTUJCic, TCtXaKT6o|Liai, dKTaXaKT6o^ai. eu-T^ioc, icoT^ujc,
X€Uk6t€ioc, ^TTCioqpuXXoc, dTTeoT^KOC, dmT€i6Kap7T0C, imT€i6-
qpuXXoc. T^XTic, T€XTib6ofiai. 7Tpo-,7Tpoc€m-T€Vvduj.
d-T€UJpTTiTOC, dT€UjpTricia. d-TiTopTOC, TiTapTUj5r]C. tXu-
Kavcic, imTXuKUC, dva-,dmTXuKaivuj. TovaTUjbr]c, Tovar^o^ai,
6XiTOT6vaTOc, ^ecoTovdTiov. Tov€uuj,€u-,Tpi-,Kap7To-,CTr€pM0-,
T€X€OTOV€UJ, TaxuTOVOC, Zituo-, KapTTOTOvia. fi-TUJVOC, otto-
TUjvi6o|Liai, iTTUJVO€ibr|C, TUJVi6q)uXXoc, T€TpaTUJvia. —
b(^bujcic, bcfbujbnc. b(|ib6o^ai, dvb(jib6ofiat,d-lvb(fboc, bcjtboup-
t6c, b()iboupT^uj, b(fboKOTT€uj, bqibo(pop€Uj. b€vbpiK6c, biyb-
pujcic, b€vbpucpiov, b€vbp6o)iiat, diTob€vbp6o^ai, Trp6cb€vbpoc
b€vbpo(p6poc, b€vbpoXdxavov. dvd-bocic, dv€TTiboToc —
bt-€ibiic, buc€ib€ta, Bildungen auf -0€tbiic. dv-^Xaioc, ££€Xai6uj,
6XtTO€Xaioc, ^aioTvoc. fXKri0pov, cuvav€XK(Ju, dcp^Kiuctc,
v€ujXk€uj. bi-,Tpi-,dvd-€voc. iviauToqpop^uj, TrapcviauTO-
(p6poc. ^H-€pTacia, buccpTacTOC, buc-,d|Li(pi-,K(iT€pToc, rrpo-
KaT€pTd2l0)iat , dfia^o-, d|LiTr€Xo-, bicppo-, (puTo-€pTia , bqiboupTOC,
cibr)poupT6c, b(xboupT€Uj, T€X€toupT€UJ. dpiv(x2[uj, ^pivacfioc,
dv€ptvacT6c. Tpt-,T€Tpa-€Tia, iTr€T€l6KauX0C, dlT€T€l6(puXX0C,
4Tr€T€10(p6pOC, dTT€T€lOqpOp€UJ. ^)LlTT€pl-€XUJ, Tr€plOXtl. TTpOCq)-
€ipuj, dqp€iptc, €U€ipnTOC. —
d-,€u-2Iujoc, 2[tfj6ojutat, dK21ip6o|Liat, ZujoTovia, 2[ujoitoi6c, Im-
TpO(p€UJ.
^^-ri0€(ju, btr|0nctc. f)Xiujctc, btr)Xi6uj, f|Xiop6Xoc. f)jLL€pu)fxou
f)|Li^puJCtc, bi-, cuvrijui€p6uj. —
0a^vujbric, dK0a^v6oMai. diTO-,bia-0r)Xuvuj, 0riXuKpdv€ia
dv-lK^OC, dlT-, bt-, CUV€mK|LtduJ, bt-, CUVtK)i(i2[UJ. fi-,€U-,X€TTT6-.
6XtT6-,TToXu-ivoc. —
TT€pt-Kd0apctc. KaXa^6ofAat, KaXa^6qpuXXoc, X€Ttto-, ^ovo-,
oXiTO-, TTaxu-, TToXuKoiXaMOC. d-, TToXuKafiTTrjc. d-, ipuOpo-
Kdpbioc. Kau0|Li6c, KaTdKauctc, vc^koutoc, mTTOKauT^ofiaL
Sprachl. Untersuchungen zu Theophrasts botan. Schriften. 193
xaxpubiov, KaxpuiwbTic, Kaxpuocpopoc. KcXuq^avubbiiC) (XKdXu-
(POC. K€VTr|TlK6c, TrapaK€VT^U), dTK€VTpKu), K€VTpofiuppivr|.
Tr€pi-K€q>aXaia, K€q>aXdppi2[oc, ^i2^0Kdq>aXoc, TT€VT€TK£q>aXoc.
KiTTO€i5r|C, dTTOKiTT6ofiai. 6Xit6-, TToXuKXaboc. kXujviov,
TToXuUKXiUVOC. df-KVlCOC, dTT6-, dTTlKvKuj, dTTiKVlClC. KOiXui^a,
^pcoiXiov, ^KKoiXaivui, KOtX6^icxoc, KOiX6q>uXXoc. KOKKoPaq>r)c,
KoXiK^KKOc. d-KoXXoc, ^Tn-, TTapaK^XXrjMa, dTnKoXXdu>. d-KOvi-
aTOC, UTT0k6vICIC, UTTOKOViuJ. KOTTdc, dm-, KaTaKOTTrj, bidKoipic,
5aboK0TT€U), x^^^^^OKOTTia, xotXa^OKOTT^o^ai. K^TTpictc, k6ttpuj-
cic, K0Trptc^6c, dK^TTpiCTOC, btdKOTTpoc, q>tX6KOTTpoc. Kopuvrictc,
Kopuvujbr]c, Kopuvduj. Kp€iTTU)Ctc, Kp€iTT6o^at. KuXtvbp6u),
€TTiKuXiv5p6uj, KuXtv-bpdjbric. —
€ic-,cuv€Trt-XdjjiTTUJ. Xaxavrip6c, Xaxavujbr)c, ^KXaxaviZuj.
TTpocuX-,TTpoc€Tn-XdTUj, pXacToXoTia, pXacTO-,KapTTO-,iKXt8oXoTduj.
dTTi-X€UKOc, dKX€UKaivuj, X€UKdKav9a, Bildungen mit X€uk-.
dvTi-Xr]TmK6c , Tr€ptKaTdXTiiptc , TT^ptKaTaXa^pdvuj. XtGdptov,
dTToXt86uj, TTapaXt8dIuj, £KXt8oXoT€Uj. Xt^6o^at, ^KXt^oc.
XtTTiijbric, dXtTTrjC. |iaKp6-, CTpoTTwX6-XoPoc, dXXoPo€tbrjc, 4X-
Xop6KapTTOC, dXXopocTTip^OTOc. Xorrduj, UTToXoTrduj, XoTriCuj
(X€TTiZ[uj), Xotttit6c, TT€ptXoTTi2[uj, dX^mcToc, Tpic-,|iov6-,TToXuXo-
TTOC. dTT0-,iKX0X|i60ILAat.
Mav6uj, uXo)Ltavluj, q>uXXo|iavduj. dvd-,KaTd-,dvaTT6-^t£tc, dva-
TT6|itKToc, cuvavafi€iTVujuit. dTTt-jicXac, jLi^XaTKpavic, |ut€XdfiTTupov,
^€Xdvbpuov. |i€XtTnp6c, Pou^dXtoc. ^icxoc, d-,KotX6]Litcxoc.
^6pq>ujac, ^opq>6uj. —
iK-v4q>€Xoc, ^mv€q>ric. —
buc-SripavToc, dva^rjpavctc. Htq>iov, £iq>0€tbric. €(j-£uXoc,
£K-SuX6o)Ltat. —
dZujbnc, 62[6o^at, d-,Tpi-,bi-,6XiToZ[oc, Ta£t62[ujTOC, TToXuoZlia.
dXuv^dtuj, 6Xuv8oq>6poc, 6Xuv8oq>op£iiJ. cuv-oEuc, i£o£uvo-
^at. KaT-6pu£ic, dTTOKdrujpuS*), Trpoopurruj. d-,TToXu-oc^ia,
TToXuoc^oc, €docfJt£uj. odX^TTic, dv-,£TTOuXoc, ouX6q>uXXoc.
dv-oq>8aXtcfx6c, dvo98aX)ii2Iuj. —
TTaTrmijbnc, dTTo-,dKTTaTrTT6o^ai, TTaTTTToar^p^aTOC. dK-Traxuvuj,
uTT€pTTaxuvo)Liat, Bildungen mit rtaxu-. tt€X4kticic, d-,€dTr€-
0 s. jedoch S. 152.
XIV, 2, 13
194 Ludwig Hindcnlang,
X^KTiToc, £K-,Trapa7r€X€Kdui. dK-,KaTa-Tr€7Taivuj, dircTravroc.
TTTiKTiKOC, ^KTniKTiKdc, fKTTHEic, dKTTriTvujii, d^aEo-, 5iq>po-, Oupo-,
KXivoiniTia. 47TI-, uTTO-mKpoc. dvTi-, 7Tap€ic-, TTpoaiTo-TTiirrai,
€u-,7Tpoa7T67TTU)TOC, cu^7rTU)^aTiK6c. 7Tapa-7TXdTioc , ttXqtio-
Kap7Toc, TTXaTi6KauXoc. cujm-TrXripiic, cuvavaTTXT)p6uj. d-
TTVeUfiaTOC, 5ucl)ld7rV€UCTOC, dTTO-,5l€K7rV011, Tr€pi7TVOUq bl€K1TV€UI,
iKTTV€U|LiaT60^ai. KaTd-7TVlElC, CU|i7TViTUi. TTOdplOV, TToac-
>i6c. i7n-7r6pq)upoc , imnopcpvQxlw. Trp^^vilibiic tnro-
TTp€^VOC. TTplCfia, buCTTplCTOC, TtpiOVUlbflC. TTUpf]VUl6r]C,
Tfupnviov, 4|i-, |iaXaKO-,|LiiKpo-,7ToXu7ruprivoc. —
/^aTiK6c, jiaTdb^Tic. /iuTpoc, cuppoi], TTpoaTTOp-,cuTKaTa-,cuvo-
Tropp€UJ, cpuXXoppoia. —
£K-capK6o^ai, capK6ppiIoc, capK6<puXXoc KaTa-,7T€pi-cdTTUJ,
iTn-,TT€pica6c. ftia-,iK-,TT€pi-,uTTO-cnTTUj, Mcarrpoc, ^ucnvio.
CKarrdvn, CKaq)T|T6c, dva-,TTapa-,TT€pi-,cu-,cuTKaTacKdTrTUi.
€UTT€pi-CK€TTric, KOTa-, TT€pl-, CUCK€TTd2IUi , q)tX6CK€TT0C. CKUlXll-
KUJGC, CKUiXriK^ofxai, CKUiXriK6popoc, ckuiXtik6Ppuitoc. im-
CTTacic, KaTdcTTac^a, TrapacTTdc. cTaxuTip6c, craxudibTic, Trepi-
CTaxuuibTic, fi€TaX6-,]LiiKp6cTaxuc, cTaxuoPoXdui. CT€X€xufbT)C,
d-, Ppaxu-, ^aKpo-, ^iovo-, TToXucr^X^xnc, CT€X€x6KapTTOC. dvd-
crrma , diTicuv-, cujuiTr^pucnmi. d-, Tr€VTd-, tEd-, 6|Li6-CTOixoc ,
fei-,T€TTapa(T€Tpa-)cToixia. cxdcic, KaTacxd2[ui. 4T€po-,6^io-
cxn^^v, M€TaX6cx7moc, 6^oiocxr|MaTOC, li^TacxnMOt^ncMdc. dm-
cxi2[ui, buc-,£v-,€(5cxiCT0C, dKpo-,M€CO-,xaMaicxi2>ric. —
TappuibTic, Tapp6o^at, cuvTapp6o|iai, cuvTappoc. dK-T€X€tuictc,
bta-,^KT€X€t6ui, CUV€KT€X£ui, T€X€tOUpT^UI , T€X€IOTOV4ui , T^XCIO-
KapTT€ui. TTpoaTTO-Tlfivui, 6uc-, dTTi-, dqii-, ppaxu-, ^aKp6-, Trpui-
t6tojlioc, uTTOTo^ri, Ppaxu-,|iaKpo-,TTupo-,fit2[oTonia. T€pdfiuiv,
T€paMv6TTic, dT€pa^v6Tiic. TTapaT/jpiictc, cuv5taTT]p€ui. (mep-,
pXacTO-,KapTro-,CTT€p|Lio-TOK^ui, KapTTOTOKia, 4tT€ot6koc. diro-
Tpaxuvui, TpaxuqiXotoc. Tptx6q)uXXoc, Tptxo|Liav4c. d-, ttoXu-
Tpoq)ia, 5uc-,KaK6-,6XtT6-,TroXuTpoq)oc, d-,(cuv-),KaKO-Tpoq)^ui.
TpUTTTlClC, 5UC-, €6tPUTTT1T0C, dKTpUTTTllLia. —
ubp€uctq ubpdibric, dvu&p€UTOC, dq)u5p€uui, 6XtT6-u5poc, Xciqi-,
TToXu-,qiuxpou5pia uXrma, 6XT)^aTiK6c, dvuXoc, (iXo^avdui. —
buc-q)6apT0C. q)9€ipoTTOi6c, 96€tpoq)6poc. qiopdc, Kapiro-
9opia, Bildungen auf -q)6poc, -q)op€ui. £7n-q)pdTTui, biaqipd-
Sprachl. Untersuchungen zu Theophrasls botan. Schriften. 195
Tvu|ii, dbidcppaKToc, cu|iq)paHic. qppuTaviKOC, q)pirfavdjbTic.
Tpi-,^i2[o-,C7T€p)Lio-q)ur|C, u7T6q)ucic, 5uc-,6p6oq)uia, pXacTO-,fbi£o-,
C7repiioq)U€U), €UTrpoc-,€ucu|i-,q)OiviK6q)UTOC, q)UTOupTia, ^€Taq)U-
Tetot, ^€Ta-,Trapa-,u7T0q)UT€uuj. —
^7n-,TT€pi-xapdTTU). xi^^cic, xiXtuuj. fmi-xoaioc, TpiaKovrd-,
7T€VTTiKOVTd-,4KOVTdxooc, TToXuxoTa. Jco-xp6vioc, TTapic6xpovoc,
6X1T0-, TroXuxpovi6Tnc, icoxpoveuj. x^^^cic, d-, bucxufiia,
XeTTT^xuXoc, 4TXwXi2!u). diT^-xucic, €u6idxuT0C. —
<ptX6-qiuxpoc, ipuxpoubpia. —
d-diptoc, irdpujpoc. —
Den BeschluB mogen die von den morphologischen Grund-
begriffen {>\la^ pXacT6c, KauX6c, ^uXXov, q)Xoi6c, dvOoc, KapTr6c,
CTT€p|ia abgeleiteten Worter bilden, an denen man den Reichtum
der von Theophrast geschaffenen Terminologie ersehen mag.
Bildungen mit und von {)ila: jiiiujcic, fiiiUjbnc? <5-, KaTd-,
€u-, dc8€v6ppi2oc, Pa0uppiZ[ia, Ppaxuppiloc, ppaxuppiZ!ia, €u9u-,
Icxup6-, X€7tt6-, fiaKp6ppi2!oc, |iaKpoppi2[ia, ^ov6-, 6XtT6-, 6X6-,
TTaxu-, TToXuppi2Ioc, TroXuppi2Iia, i7n7ToXai6-, K€q)aX6-, capK6ppi21oc,
^iIoq^iTUToc ^), ^i21oTO|iia, {)\lo(pvr\c, f^i2Ioq)U€U).
pXacT6c: pXacniTiK^c, pXacTiK6c, dpXacrric, dpXacToc,
dpXdcTTiToc, dpXacrduj, d€ipXacTfic, d€ipXdcTTicic, dpTi-, 6uc-,
€upXacTric, ^OpXacTOC, €upXacTia, €upXacT^uj, 6i(JipXacTric, 6ipi-
pXacToc, 6ipipXacT€UJ, TTpujipXacrric, TTpujtpXacroc, TTpujipXacria,
7Tpuj*ipXacT€Uj , dva-, biapXdcniac, biapXacrdvuj, i)ipXdcTricic,
l^ipXacrdvuj, d7npXacTiK6c, d^npXdcrricic, im-^ |i€TapXacTdvuj,
TTapapXacTr]TiK6c, 7TapapXacTiK6c, dTTapdpXacroc, TTapapXdcTii,
TTapapXdcTrma, rrapapXdcnicic, 7Tp6pXacTOC, 7TpopXdcni)ia, Trpo-
pXacrdvuj, u7T€ppXacnic, uTr€p-, 7Tpoc€Tri-, cuvavapXacrdvuj, dKp6-
pXacTOc, KaKopXacTric, KaK6pXacToc, KaKopXacrduj, X€TTT6pXacT0C,
6^opXacTr|c, d^opXacrdvuj, TroXupXacTrjc, rroXupXacTia, TruKvd-,
TaxupXacTOC, TaxupXacria, pXacToXoTia, pXacroXoT^uj, pXacTO-
TOK€Ui, pXaCT09U^UJ.
KauX6c: KauXiK6c, KauXdjbric, KauXiac, biKauX^uj, xct^oii-r
dTT^KauXoc, biaKauX^uj, biaKauXi2!uj, dKKauXr]ac, ^KKauXduj, Trapa-
KauXi2[uj, €uOu-, X€i6-, X€uk6-, |i€TaX6-, |iov6-, 6Xit6-, 6p06-,
TTaxu-, 7TXaTi6-, TrXaTu-, 7toikiX6-, ttoXu-, 7Topq)up6-, ckoXi6-,
') s. S. 166.
13*
196 Ludwig Hindenlang,
CTpoTTwX6-, iTiaXXo-, dTrereio-, TrepiaXXo-, veup6-, fevvcupo-, dm-
Tei6KauXoc, dmKauX^qpuXXoc.
9X016 c: qpXoiCM^c, ^XoiJloMai, df-, £fLiq>Xoioc, irepMpXoiCMOc,
dXf-, Xei6-, Xeirr6-, |iaXaK6-, 6^016-, iraxu-, ipaxu-, ^iiEiqpXoioq
q>XotoppaTr|c, £fxq[>XoiocTrep|LiaToc.
(puXXov: q)uXXiK6c, q)uXXu)5nc, deiq>uXXia, d7Toq>uXXt£uj,
5u)beKd-, elKoci-, tKOVxd-, dKp6-, K01X6-, Xet6-, Xe7TT6-, navo-.
|ieTaX6-, |yiov6-, 6Xit6-, ouX6-, 7Tukv6-, CKXnp6-, crevoqpuXXoc,
CTevo9uXX(a, direTet^-, TW)vt6-, KaXa|i6-, ^tZ6capK6-, Ta£i-, Tpix6-,
tTTei6-, iinTei^-, dmKauX^-, dTrtq)uXX6-, TrpocptZ6q>uXXoc, ^eXic-
c6q>uXXov (Pflanzenname), qpuXXo^^Xoc, q>uXXoPoXta, qpuXXoxap-
1TOC, q>uXXoppoia, ^uXXo^av^u), q>uXXoq)op£u), dqpuXXdKovGoc,
dq)uXXav9ec.
fivGoc: dvOtK^c, dv0iiTiK6c, dvW)5T]c, fivOricic, dv9r|Xr|, bt-,
6viiiav9ric, 6q/iav94u), TTpu)'iav9fic, dTTdv9ncic, Trap-, TrpoavOeui,
KoXoPoav9r|c, dq>uXXav9^c.
KapTT6c: KapTTic|i6c, dxapTTdu), biKapTTOC, btKapTT^ui, dei-
KapTTOC, 6Tnc9oKdpTTtoc, dq/iKapTTOc, 6qiiKapiTta, 6q)tKapTT^uj, npwi-
KapiTOC, TTpu)'iKapTT{a, TTptuiKapTT^u), dKp6-, ppabuKapTTOC, tXuku-
KapTTeu), T^)iv6-, f)5uKapTT0C, KaKOKapTria, KaXXtKapTria, xaXXt-
KapTTeu), XeuK6-, jieTaX6-, fitKp6KapTT0C, ^iKpoKapiTia, HTip6-, oXtTO-
KapTTOC, 6|i0KapTTeu), TrXaTi^KapTroc, TeXeiOKapTT^u), creXex^-, IK-
Xop6-, ^^TTeb6-, dTnq>uXX6KapTT0C, KapTTOTOVia, KapiroToveu), Kap-
iToXoTeu), KapTTOTOKia, KapTTOTOKdu), KapTToq>opia, TrepiKapTnd-
Kav9oc.
CTT^piia: CTTepiidTtov, CTTep)iaTtc|i6c, CTTep^aT6oMat, OTep-
|Li6ojiat, dKCTrep|uiaT6o|iai, Twiiv6cTTepMoc, TUfivocTrepjiaToc, KaKK6-,
jLiiKp6cTTepfioc, TToXucTTlp^aToq TTaTTTTO-, £)Ltq>XotocTT£pjiaToc, dvar-
Tet6-, dvu^ev6ciTep)ioc, TTU)TU)v6cTTepfia, CTTepjiOToviu), ciTepno-
TOK^u), CTTep|i096poc, CTTep)ioq>op£u), CTTepfioq^unc, CTTep|Lioq>ueu;;
dazu von CTreipu), crropd: CTTopeuT6c, dqiiciTopoc, 6v|)tcTTop4w,
TTpwtcTTopoc, TTpu)'iCTTop€U), ^TncTTopd, TTapacTTeipu), |iav6cTropoc
)iaVOCTTOp^U), TTUKV6CTropOC, TTUKVOCTTOpeU), x^iM^CTTopoc, x^tMO*
CTTOp^u), Xtv6cTTapTov (Pflanzenname).
Die formale Seite von Theophrasts botanischen Schriften
glaube ich damit einigermafien erschopfend behandelt zu
haben. Der Wissenschaft bleiben vor allem die Aufgabeu
Sprachl. Untersuchungen zu Theophrasts botan. Schriften. 197
materieller Art, fiir die die Arbeit kaum eingesetzt hat Eiu-
mal ware die Methode Theophrasts in ihren Einzelheiten zu
untersuchen: die Art, wie er fremde Mitteilungen verwertet
und sie mit eigenen Beobachtungen verkniipft; wie er stets
Yergleiche sucht und dadurch die Anschaulichkeit erhoht;
femer die Art seiner Beweisftihrung, durch die er die physio-
logischen Erscheinungen zu ergriinden und zu erklaren sucht.
Nach dieser Seite hin hat Bretzl den richtigen Weg gezeigt
Weiter mlifite man den gesamten Aufbau priifen und die
Beziehungen der Teile zueinander aufdecken, ebenso die
Disposition jedes Abschnitts fiir sich betrachten, wobei ebenso
die stilistische wie die methodische Verschiedenheit der beiden
theophrasteischen Schriften zutage treten wtirde, dariiber
hinaus sich aber ein Blick eroffnen mochte in die Tiefen
der forschenden Naturwissenschaft des Altertums. Hier kann
aber nur eine griindliche Kenntnis der zoologischen Schriften
des Aristoteles weiterhelfen, auf die uns 'Dieophrast selbst
hingewiesen hat, wenn er mit den Eingangsworten der Pfianzen-
geschichte*TUiv (purolv rdc biaqpopdc Kai xf^v d\kr\y ^uciv XnTrr^ov
Kaxd Te Td \xipr\ Kai Td TrdGn Kai Tdc Tevkeic Kai touc piouc .
iQr] Tdp Kai iTpd£eic ouk ^xouciv (&cirep rd 2Iijja' deutlich Bezug
nimmt auf Aristoteles (De animal. part. 487 a 11): *ai bi. bia-
q)opai tlDv 2^(|ju)v eici KaTd Te touc piouc Kai Tdc TipdEeic Kai
Td f|0ri Kai Td fiopiV.
198
Ludwig Hindenlang,
Verzeichnis
der textkritisoh behandelten oder erl&nterten Stellen.
n
III
IV
II
Historiae ;
plantarum:
1,1—5
S. 39 f.
IV
4,12
S. 27.
3,1
179 f.
6,1
84 a. 85
3,2
118.
6,10
42 f.
6,9
27.
7,2
23.
7,1
21.
7,5
115.
10,8
89.
8,7
50 f.
11,2
126.
10,1
61 f.
13,5
50.
10,3
137.
5,2
56.
14,3
43.
6,4
49.
V
7.4
43.
6,9
49 u. 94.
8,2
34.
2,3
21.
VI
3,1
49.
9,2
42.
7,^
43.
12,3
34.
VII
3,5
43.
12,4
34.
4,3
131.
13,2
42.
9,2
34.
14,4
42.
14,1
16.
18,5
42.
vni
7,6
87.
1,4
14.
DC
1,1
87 f.
2,10
34.
2,5
14.
^,1
19 u. 42.
6,2
;i5.
^,2
14.
6,3
35.
Causae
plantarum:
1,^
S. 35 f.
II
9,6
S. 37.
2,3
33.
11,10
76.
4,6
84 f.
13,4
98.
6,5
43.
^
17,9
12.
6,6
43.
III
7,6
77. f.
11,3
43 f.
8,4
37 f.
12,5
105.
10,2
38.
13,1
70 f.
11,6
86.
14,4
147.
20,8
44.
15,3
88.
21,3
149.
16,6
82.
IV
1,3
56.
17,9
71.
3,7
61.
19.3
36f. U.44.
12,8
38.
19,5
11.
13,1
81.
3,1
19.
13,4
19.
Sprachl. Untersuchungen zu Theophrasts botan. Schriften. 199
IV 14, 1
S. 44.
V 15,5
S. 93 u. 177.
V 3,7
59.
16,1
93.
4,2
44.
VI 4,2
28.
6,5
58 f.
6,2
70.
9,1
69.
8,4
149.
9,3
100.
17,8
39.
9,6
151.
18,7
48.
9,9
119.
19,3
10.
10,3
31.
20,3
83.
13,6
38 f.
Sachregister.
Adjektiva zweier Endungen 57 f.,
substantiviertes Adj. 46.
Adverbia des Koinparativs 58.
Akkusativ, adverbiale 58, der Be-
ziehung 58, in der figura ety-
mologica 58, bei Verben 58 f.,
Auslassung beim Iniinitiv 70.
Aorist, gnomischer 64.
Aphftresis 17 f.
Artikel, substantivierender Ge-
brauch 61 f., beim PrSldikats-
nomen 62, Weglassung 62 f.
Attraktion beim Relativpronomen
63 f.
Brachyologie 91 f.
Conjugatio periphrastica 65 f.
Dativ, des Grundes 60, des Stand-
punkts 60, statt 0it6 mit Gen.
60, bei Verben 60 f.
Elision 8f.
Ellipsen, der Kopula 86 f., von
T(TV€ceai 89 f., von Wortern, die
in anderer Form vorhergehen
94 f., nach €t nc 95 f., nach
vorangehenden Wdrtem vom
gleichen Stamme 96 f., nach
vorangehenden Wortern nicht
gleichen Stammes 98, anderer
anderer Art 98 f.
Genetiv, partitiver 59, bei Zeit-
bestimmungen 59, possessiver
59, bei Verben 59 f., Auslassung
beim participium absolutum 78.
Genuswechsel 47 f.
Hiat, Wesen 3f., Vermeidung bei
Theophrast 7f. (vgl. 27 u. 47),
nach Kai 9, nach Artikelformen
9 f., vor Artikelformen 20 f., nach
Partikeln u. Formwortern 10 f.,
nach &PTI 18, vor &v 11, nach
verbalem Ausgang ai 12f., nach
Prapositionen 13 f., vor an-
lautendem € 17 f., nach Dativ -i
18, vor der Kopula 18 f., nach
Relativformen 19, bei Zeitbe-
stimmungen 22, bei formel-
haften Ausdrttcken 22, bei ter-
mini technici 22 f., bei Pausen
23 f., durch Kolonende in Haupt-
s&tzen 24 f., bei Aufz&hlungen
26 f., zwischen Haupt- u. Neben-
sfttzen (Partizipien) 27 f., vor
Partizipien 30, innerhalb ein-
zelner S^tze 30 f., bei Auslassung
der Kopula 32 f., schwere Hiate
44 f.
Infinitiv, substantivierter 68 f., nach
^CTi 69, nach cOecT^u) 69, nach
&toit6v ^CTi 69, nach ixi(pvKa 69,
nach dirobib6vai 69, nach xo^€-
200 L. Hindenlang, Sprachl. Unters. zu Theophrasts botan. Schriflen.
tt6c €(|yii 69; freier und formel-
hafter Gebrauch 70 ; nach ibc 70,
nach 0&cT€ 71 f.
Irrealis ohne ftv 66 f.
Komparation, Bildung 54 f.
Komparativ, sein Gebrauch 53 f.
Kox^junktiv nach \ii\ 67, nach d)C 70.
Konstruktionswechsel nach einem
verbum sentiendi 70.
Neutrum beim Pr9,dikatsnomen
nach maskulinem oder femi-
ninem Subjekt 46 f.
Numeruswechsel 48 f.
Optativ ohne &v 67 f., statt des
Indikativs 67 f.
Partikehi 81 f.
Partizipium, substantiviertes 46,
als Ersatz ftir Nebensfttze 78,
conjunctum statt absolutum 78,
Auslassung von div bei Tuxxd-
v€iv 78, nach xal TaOra 78, nach
djc 78, nach Ojc ftv 79.
Perfekt, sein Gebrauch 64 f.
Pfianzennamen, neue bei Theo-
phrast 175 f., 190 f.
Pr&dikatsnomen, mit Artikel 62.
im Neutrum nach maskulinem
oder femininem Subjekt 46 f.
PrHpositionen 80 f.
Prolepsis 100 f.
Pronomina, Gebrauch 63 f.
Stellung 100 f.
Superlativ, Gebrauch 54, statt des
Komparativs 56.
Tempora, indikativische 64 f.
Wortbildung, durchVorsilben 145 f.,
183 f., durch Zusammenfugung
zweier Wortstamme 159 f„ 185 f.,
durch Endungen 166 f., 186 f.
Wortformen, dialektische 145.
Wortschatz 101 f., poetischeWortcr
103 f., aus der Komodie 111 f.«
ionische aus der Prosaliteratur
116 f., aus Plato und Aristoteles
129 f., sonstige aus der friihereD
Literatur 140f.; verbreiteteWdr-
ter in ungew5hnlicher Bedeutung
144 f., Worter, die sich zuerst
bei Theophrast finden 145 f.
Wortstellung s. Stellung.
Druckfehler und Versehen.
S. 40 Z. 8 V. o. lies TCvvdi^€vo fflr T€vv6^€va.
S. 46 Z. 4 V. u. lies irpi|ipa fQr irpqica.
S. 85 Z. 13 V. u. lies Demosthenes.
S. 102 Z. 7 V. o. streiche 'zu* vor 'dftrfen'.
S. 115 2. Sp. Z. 6 ▼. o. lies k6ticoc fQr kOticuc.
S. 116 1. Sp. Z. 14 V. u. fage ein: irlwo Kratin. — C. U 17, 8.
S. 125 1. Sp. Z. 15 V. u. lies dTXeuio^c f&r ftTXcuic/ic.
EPISTULAE AMTORIAE
tUOMODO COHAEREANT CUM
ELEGIIS ALEXANDRINI8.
SCRIPSIT
MAXmiLIANUS HEDrEMAITN.
ARGENTORATI
APUD CAROLUM L TRUEBNER
MCMX.
RICARDO REITZENSTEIN
BRUNONI KEIL
PIETATIS
ERGO.
Caput I.
Cum viri docti Flavii Philostrati Aristaenetique rheto-
rum epistulis amatoriis saepissime uti soleant, ut carmina
elegiaca Alexandrinorum, quorum auctores suos araores trac-
tabant, extitisse ostendant et argumenta restituant, in nostro
libello, nura hoc merito fecerint, accuratius exquirere in animo
habemus. Sed, ut rem melius intellegas, quid docti de illis
elegiis Alexandrinis sentiant, qua ratione epistulas amatorias
ad elegias recuperandas adhibuerint, nos breviter exponere
necesse est Quaerebatur enim, num TibuUus, Propertius,
Ovidius, poetae elegiaci Romani, primi elegias, quarum poetae
de se disserebant, composuissent et inventores huius generis
f uissent an ad carmina similia Alexandrinorum spectavissent.
Cum nulla fragmenta talium elegiarum Alexandrinarum ae-
tatem tulerint, quomodo res se habeat, difficile est diiudicatu.
Qua de causa adrairari noli viros doctos inter se valde dissentire.
Proficiscaraur sententiis aliorum, qui de hac re prius
breviter egerunt, neglectis a dissertatione Augusti Otto*), qui
e testimoniis, quae poetae elegiaci Romani ipsi afferunt, con-
cludi posse affirmat eos Callimachi et Philetae elegias, quibus
illi proprios affectus exposuerint, imitatos esse*). Deinde e
^) Augustus Otto, De fabulis Propertianis, particula prior, Vratisl.
1880, p. 2 sqq.
*) Liceat potiora proferre testimonia
Propert. III 1, 1. 2. 6. 6 :
Callimachi manes et Coi sacra Philetae,
In vestrum, quaeso, me sinite ire nemus.
Dicite, quo pariter carmen tenuastis in antro?
Quove pede ingressi? quamve bibistis aquam?
Propert. III 9, 43. 44 :
Inter Callimachi sat erit placuisse libellos
£t cecinisse modis, Coe poeta, tuis.
XIV, a 1
2 M. Heinemann,
Diomedis grammatici (m p. 484 ed. Keil) verbis : *Elegia est
carmen compositam hexametro versa pentametroqae altemis in
vicem positis. . . . Qaod genas carminis praecipae scripserant
apad Romanos Propertias et Tiballus et Gallas imitati Grae-
cos Callimacham et Eaphoriona' carmina elegiaca Roma-
noram elegiis Callimachi et Eaphorionis non solam metro,
sed etiam argamentis cognata faisse colligit Deniqae auctore
Aagasto Seifferscheid similitadinem , quae intercedit inter
nonnalla epigrammata Agathiae et Paali Silentiarii Bjzanti-
noram et Propertii elegias, non poetae Eomano, at Uertzbei^ *)
putat, sed elegiis Alexandrinis deberi exponit Quibas ra-
tionibus Augustus Otto elegias, quarum poetae de suo amore
agebant, apud Alexandrinos iam extitisse probare studet
Fridericus Mallet^) his sententiis nisus fontes sermonis
amatorii Propertii indagare studet ; confert singalas sententias
elegiarum poetae Romani cum libris ceterorum scriptorum
eroticorum, inter quos Philostratus et Aristaenetus numerandi
sunt, et multos similes locos, qui inveniuntur, ex elegiis
Alexandrinis fluxisse contendit Praeterea Malletius') epi-
Propert. III 3, 51. 52 :
Talia Calliope lymphisque a fonte petitis
Ora Philetea nostra rigavit aqua.
Ovid. Remed. Amor. 759. 760:
Callimachum fugito: non est inimicus Amori;
Et cum Callimacho tu quoque, Coe, noces.
(cf. ei Ovid. Art. Amat. III 329).
Ovid. Trist. I 6, 1 sq. :
Nec tantum Clario Lyde dilecta poetae,
Nec tantum Coo Bittis amata suo est,
quibus tamen e versibus ipse Otto non concludit carmen Philetae, quod
inscribitur Bittis, Antimachi Xydae* simile fuisse. QualisAntimachi fuerit
*Lyde*i notissimus Plutarchi locus docet consolationis ad ApoUoninin
(vol.<I p. 258 ed. Bemardakis) cap. IX: 'Expi^caTO bi t^ ToiaOrri dtuJTQ
KarAvTi^axoc 6 iroir|T/|c. dTToeavoOcr|C ydp tt^c TuvaiKdc aOT(|i AObiic,
irp6c f^v q>tXocT6pTU)C clx^, irapa)Li06iov Tf\c XOirnc aOTi|i ^iroincc t^v
^Xeteiav ti^v KaXou^^vqv AObr|v, ^Hapi6^r|cd^evoc Tdc ^puiixdc
cu^q>opdc, Totc dXXoTptoic kukoTc ^XdTTUi Tf|v 4auToO iroiiQv XOirnv.
*) Sextii Aurelii Propertii Elegiarum libri quattuor ed. Guil. Ad.
B. Hertzberg, Hal. 1843, I p. 229 sq.
') Fridericus Mallet, Quaestiones Propertianae ; diss. Gotting. 1882.
•) 1. 1. p. 43 sqq.
Epistulae amatoriae quomodo cohaereant cum elegiis Alexandrinis. 3
grammata Bjzantinorum et elegias Propertii, quaecumque ar-
gumento inter se consentiunt, ad Alexandrinorum poetarum
elegias refert.
At cum Malletius solum contendat sententias singulas
et pauca argumenta Propertii carminum ex elegiis Alexan-
drinis fluxisse, Fridericus Leo^) novo litterarum genere in
comparationem vocato Tibullum, Propertium, Ovidium tota
saepe argumenta illis debere probare studet: artissimam enim
intercedere inter nonnuUas poetarum Romanorum elegias et
novae, quae dicitur, comoediae scaenas similitudinem. Con-
fert, ut luculentissimum eligam exemplum, Tibulli versus I
3, 83 — 88 et Terentii Heauton Timorumeni 274*) sqq., quibus
^) Fridericus Leo, Plautinische Forschungen, Berlin 1895, p. 126 sqq.;
Gdttinger Gelehrte Anzeigen 1898 p. 7i6; Rhein. Museum 55 (1900) p.604.
«) Cf. TibuUum I 3, 83—88 :
At tu casta precor maneas, sanctique pudoris
Adsideat custos sedula semper anus,
Haec tibi fabelias referat positaqne lucerna
Deducat plena stamina longa colu:
At circa gravibus pensis adiixa puella
Paulatim somno fessa remittat opus.
et Terentium Heauton Timorumeni 274 sqq.:
— lam primum omnium,
Ubi ventum ad aedis est, Dromo pultat fores;
Anus quaedam prodit; haec ubi aperit ostium,
Continuo hic se intro conicit, ego consequor;
Anus foribus obdit pessulum, ad lanam redit.
Hic sciri potuit aut nusquam alibi, Clinia,
Quo studio vitam suam te absente exegerit,
Ubi de improvisost interventum mulieri.
Nam ea res tum dedit existumandi copiam
Cotidianae vitae consuetudinem,
Quae quoiusque ingenium ut sit declarat maxume.
Texentem teiam studiose ipsam ofifendimus,
Mediocriter vestitam veste lugubri
(Eius anuis causa opinor, quae erat mortua)
Sine auro; tum ornatam ita, uti quae ornantur sibi,
NuUa mala re esse expolitam muliebri,
CapiUus passus prolixe et circum caput
Reiectus neglegenter, pax. — Syre mi, obsecro,
Ne me in laetitiam frustra conicias. — Anus
1*
4 M. Heinemann,
locis isdem- coloribas describitur, qualem vitam fida poelia
amatore absente agat Apud Terentium Clinia ab amata
puella separatus a Syro servo quaerit, qua consuetudine vitae
Antiphila utatnr, et vehementer gaudet illum respondere se
puellam cum anu et ancilla quadam in studio texendi occu-
patam atque inomatam invenisse, Tibullus Corcyrae morbo
affectus sperat Deliam castam eidem rei ac Terentiani adules-
centis puellam studere, et pudicitiam illius ab anu quadam
custodiri. Qua in consuetudine ipse subito rediens Deliam
deprehendere cupit. — Quae cum ita sint, Fridericus Leo
exquirere studet, qua ratione cognatio, quae intercedit inter
comoedias novas et elegias Romanorum, intellegi possit. Cum
vix credibile sit Tibuilum, Propertium, Ovidium Plauti et
Terentii comoedias ipsas exscripsisse — notum enim est poetas
aevi Augustei poetas veteres Latinos *) parvi aestimasse — , ad
exemplaria graeca certe remittimur. Sed Fridericus Leo, quam-
quam concedit poetas elegiacos Romanos recta via argumenta
sua e comoediis novis Graecis haurire potuisse, tamen rem
ita se habere verisimile esse negat; putat enim, cum elegiae
Romanorum et comoediae inter se congruunt, elegias Ale-
xandrinorum, quorum poetae comoedias novas exscripse-
rint, fontes poetarum Romanorum fuisse; itaque dicit'): *Nur
wenn man die Verzweigung derselben Motive durch die
erotische Literatur der Griechen und Romer ins Auge fafit
und sie an dem eigenen Zusaramenhang zwischen griechischer
und romischer Litteratur mifit, den uns die erotischen £pi-
gramme deutlich machen, wird man es als die einzig natiir-
liche und in der Sache begrtindete Erklarung nebmen, dafi
die romischein Elegiker die mit der Komodie zusammen-
treffenden Motive nur den griechischen Elegikem und diese
Subtemen nebat. Praeterea una ancillula
Erat; ea texebat nna, pannis obsita
Neglecta, immunda inluvie etc.
Praeterea compares Propertii carmen III 6, quod ad idem argumen-
tum spectet.
*) Conferas Horatii epistulam II 1, 50sq. et artis poeticae versus
268 sqq.; Propertii elegiam IV 1, 61.
') Plautinische Forschungen p. 129.
Epistulae amatoriae quomodo cohaereant cum elegiis Alexandrinis. 5
sie aus der attischea Komodie entnommen haben'. Quod tibi
melius apparebit, cum respexeris nonnulla, quae e comoediis
recta via non manasse facile intellegi potest, apud poetas
elegiacos Romanos saepe legi. In elegiis Romanorum enim,
ut exemplo utamur, poetae^) saepe docent, quomodo imperiti
rerum amatoriarum in amore se gerant: Leo^) putat perso-
nam poetae praecepta dantis elegiis Alexandrinis deberi,
quarum auctores sermones lenarum, quae in comoediis^)
puellas arte meretricia erudiant, respexerint et ita mutave-
rint, ut se ipsos ienarum loco inducerent. Unde personam
magistri amatorii et praecepta amatoria in elegias Romanorum
fluxisse. — Plura persequi nolo ; perspicis iam, quid Leonem
moverit, ut elegias Alexandrinas inter comoedias et carmina
elegiaca Romana intercedere putaret: magna illa multitudo
argumentorum , quae comoediae et cum elegia Romana et
cum ceteris, quibus amores depinguntur, scriptis coramunis
est. Quae cum non raro eodem modo deflectantur et iramuten-
tur, tertium quoddam intercedere genus ei videtur, Alexan-
drinorum scilicet elegia. Ex illa igitur non Romanorum modo
elegias, sed epistulas quoque Graecorum, Philostrati et
Aristaeueti, originem ducere putat, quae saepe aut toto
arguraento aut singulis sententiis cum Romanorum elegiis et
cum comoediis congruant ; itaque Leo affirraat epistolographos
illos comoedias novas non exscripsisse *) : *Aristaenetus kennt
die Komoedie gar nicht, wohl aber die Elegie; in den paar
Briefen, die Komodienmotive haben, sind die Motive aus
dritter Hand, der Ausdruck ist nirgends der Komodie nach-
geahmt, und nirgends sptiren wir den vertraulichen Hauch
des attischen Spieles. Dasselbe gilt von den Briefen des
Philostratus. Wo einmal ein Bild oder ein Wort tatsachlich
der Koraodie entstammt, da ist es diesen Sophisten aus einer
*) TibuIIi I 4, 75, Propertii 1 10, 12 sqq., Ovidii Artem Amatoriam
in primis conferas.
') Plautin. Forschungen p. 131 sqq.
") Cf. Plauti Mostellariam 199 sqq., Cistellariam 1 sqq.
*) Plautinische Forschungen p. 128.
6 M. Heinemann,
anderen Quelle geflossen, die sich auch angeben laBt Es
ist die Elegie'^).
Qaa in sententia Leonis omnes viri docti dia acquiesce-
bant et inveniebantur, qui hac ratione, quam proposuit, reliquias
quam plurimas elegiarum Alexandrinarum recuperare stude-
rent; in primis Volkmarus Hoelzer*), Bicardus Biirger*),
Fridericus Wilhelm*). Quorum Hoelzerus magna cum diligentia
omnes f ere sententias, quibus comoediae et elegiae Bomanoram
et libri aliorum scriptorum eroticorum congruunt, coll^t et
illas sententias ab elegiis Alexandrinis, qnarum poetae comoe-
dias exscripsissent, sumptas esse prodamavit Biirgerus, qui sola
carmina Ovidiana tractat, Leonis utpote discipulus, Oeorgium
EaibeP) refutare studet, qui affirroat Ovidium Philodemi
epigrammatis pro exemplaribus saepius usum esse et carmina
eius in f ormam elegiar um redegisse. Quod i ta se habere Burgerns^
negat, sed cum epigrammata huius et elegiae iilius inter se
similes sint, Ovidium et Philodemum ab isdem fontibus, ab
elegiis Alexandrinis, quas epigrammatographus decurta-
verit, pendere putat Ad sententiam suam probandam epistulis
') Ne iniuriam faciam viro summo, addam, qaae novissime iUe
in enarranda litterarom Latinarum historia de elegia Alexandrina pro-
tulit (HiuDeberg, Kultur der Gegenwart I 8" p. 369): *Wenn das
Schweigen der Oberlieferung wirklich bedeuten sollte, dafi es eine
von der persdnlichen Empfindung des Dichters erfiUIte, seine Erleb-
nisse poetisch gestaltende hellenistische Liebeselegie, also eine der
rdmischen Elegie entsprechende hellenistische nicht gegeben hat, so
wtlrden freilich Tibull und Properz in ihrer literarischen Bedeutung
ganz betrftchtlich steigen. Dann h&tten wir das feine, gescheite, zier-
liche, empfindsame Epigramm zu einer poetischen Gattung hdheren
Stiles erhoben. . . . Auf die Frage, die hier vorUegt, wird vielleicht
einmal der agyptische Boden die Antwort bringen*.
*) Volkmarus Hoelzer, De poesi amatoria a comicis Atticis exculta,
ab elegiacis imitatione expressa, pars prior. Marpurgi Chatt. 1899.
') Ricardus BQrger, De Ovidii carminum amatoriorum inventione
et arte. Guelferbyti 1901.
*) Fridericus Wilhelm, Philologus 60 (1901) p. 579 sqq., Rheinisches
Museum 59 (1904) p. 279 sqq.
^) Georgius Kaibel, Philodemi epigrammata. Index Scholar. in
Univers. Litt. Gryphiswald. 1886 p. 17. 21.
•) 1. 1. p. 6 sq.
Epistulae amatoriae quomodo cohaereant cum elegiis Alexandrinis. 7
amatoriis ^\ quae argumentis et sententils singulis cnm epigram-
matis saepius eongruant, nonnumquam utitur. Itaque doctus
ille vir argumentationem Leonis, qua docet, quomodo TibuUus,
Propertius, Ovidius ab elegiis Alexandrinis pendeant, probat
et primus ex epigrammatum Alexandrinorimi et elegiarumRoma-
norum similitudine carmina elegiaca Alexandrina restituit
Pauca de Wilhelmi disputatiunculis addimus, qui fontes ele-
giarum Tibulli I 8. 9. 11 3 indagare studet Quamquam
recte intellexit TibuUum in elegiis componendis ex uno fonte
non hausisse, sed compluria argumenta, quae sive in co-
moediis sive in epigrammatis sive in iibris aliorum scriptorum
leguntur, inter se coniunxisse, tamen haec genera litterarum,
quae enumeravimus,sola exemplaria poetaeRomani fuisse negat
et sententiam Leonis sequitur. Neque enim putat Tibullum
recta via ad scaenas comoediarum rediisse, sed elegias AJexan-
drinas inter comoedias et carmina elegiaca Romanorum interce-
dere. Praeterea ei persuasum est epistulas amatorias, sive cum
comoediis sive cum elegiis Romanis congruunt, ex elegiis
Alexandrinis fluxisse*).
His igitur rationibus viri docti carmina elegiaca Aiexan-
drinorum restituere conabantur, cumFelix Jacoby*) sententiis
eorum contradixit Prorsus enim negat Alexandrinos elegias,
quibus de se et suo amore agebant, scripsisse. Neque enim
e reliquiis neque e testimoniis *), quae poetae Romani afferant,
concludi posse tales elegias apud Alexandrinos compositas
esse. Jacoby igitur putat Romanos primos elegias, quarum
poetae suos amores tractabant, composuisse. Similitudines
autem, quae intercedunt inter carmina Romanorum, comoedias
novas, epigrammata, libros scriptorum eroticorum, e quibus
Fridericus Leo et alii colligebant Alexandrinos carmina elegiis
Romanis similia scripsisse, elegiis Alexandrinis deberi non
opus esse exponit; neque epim quicquam obstare, quominus
putemus poetas Romanos, in primis Ovidium, epigrammata
') Conferas, ut exemplo utamur, 1. l.*p. 15.
') Philologus 60 (1901) p. 58^ sq., Rhein. Museum 59 (1904) p. 280.
») Rhein. Museum 60 (1905) p. 38 sqq.
*) Vide supra p. 1 adnot. 2.
8 M. Heinemann,
Alexandrinorum praecipue exscripsisse et rhetorice exomasse
et amplificasse ^); e quibus comoediarum argumenta in carmina
Romanorum saepe fluxisse posse *). Fraeterea poetas Bomanos
oomoedias ipsas, carmina bucolica, elegias, quae antiquas
fabulas continuerint, ut Antimachi et Hermesianactis, expilasse
dicit^). Yides igitur Jacobium probare studere poetas ele-
giacos Bomanos solum talibus fontibus, quales etiam nobis
servati sunt, in componendis elegiis usos esse.
Paulo post Jacobium duo viri docti, Theodorus &ollnisch *)
et Otto Grusius^), de elegiis Alexandrinis disseruerunt Quo-
rum Oollnischius maxime sequitur sententias eorum, qui
primi hanc quaestionem tractarunt, ita tamen, ut non solum
singula argumenta elegiarum Romanorum e carminibus ele-
giacis fluxisse, sed etiam tota carmina Tibulli, Propertii,
Ovidii his deberi contendat Quod ita se habere ut probet, epi-
stulas amatorias Flavii Philostrati et Aristaeneti cum elegiis
Bomanis accurate confert et, quod in his et illis eadem argu-
menta eodem modo inter §e saepe coniuncta sint, epistolo-
graphos et poetas elegiarum ad eadem exemplaria, ad eiegias
Alexandrinas, spectasse dicit Quodsi Oollnischius recte iudieat,
ampliores elegiae Alexandrinae re vera recuperari possunt;
sequitur autem, ut ingenio poetarum Bomanorum nihil fere
debeatur, sed ut Tibullus, Propertius, Ovidius nihil nisi car-
mina Oraeca in Latinum transtulerint
Aiiter Crusius, qui 1. 1. de natura elegiae disserit, osten-
dere studet Alexandrinos elegias, quibus de se agebant,
scripsisse; nam contendit Philetam elegiis, quas Bittidi amatae
dedicavit, amores suos tractasse. Quod ita se habere e ver-
') Rhein. Museum 60 (1905) p. 81.
") Rhein. Museum 60 (1905) p. 82.
') Rhein. Museum 60 (1905) p. 82.
^) Theodorns Gollnisch, Quaestiones Elegiacae. Dissert.yratisl. 1905.
*) Crusius in Encyclopaedia Pauly-Wissowa V 2260 sqq. sub voce
*Elegie*. — Dolemus certe, quod et Gollnischius (cf. 1. 1. p. 18 sqq.) et
Crusius (cf. 1. 1. p. 2260. 2263. 2267. 2279. 2280. 2284. 2292 sqq. ad-
notationes) pauca tantum e Jacobii dissertatiuncula deUbare potuerontt
cum ipsorum lucubrationes ad finem iam perductae essent, cum illa
in publicum ederetur.
Epistolae amatoriae quomodo cohaereant cum elegiis Alexandrinis. 9
sibus Hermesianactis elegiographi ab Athenaeo XIII p. 598 f
ed. Kaibel^) laudatis concludit. Minime sequi ex testimoniis,
ut illud carmen 'Lydae* Antimachi simile fuerit Praeterea
vir doctus*) nonnulla fragmenta elegiaca in papyris reperta,
quae cum partibus quibusdam elegiarum latinarum bene con-
cordent, atfert, ut probet poetas Romanos elegias carminibus
suis similes apud Alexandrinos iam legisse. Conferas, ut
exemplo utamur, Oxyrhynchos Papyros I p.37 (ed. Grenfell
et Hunt) cum TibuUi I 3, 35 sqq. et 110, quibus locis de beata
vita hominum Saturnio regnante disseritur*).
Eodem fere tempore Ricardus Reitzenstein in disputatiun-
cula*), qua epigrammatis naturam expUcare conatur, ad eandem
quaestionem delatus Jacobium impugnat. Repetit^) enim
primum, quod iam antea monuerat^), inter elegias, quae
Theognidi adscribuntur, nonnullas exstare, quibus cum Romanis
elegiis aliqua sit similitudo. Nam auctor versuum 1283 — 1294,
quem quarto saeculo a. Chr. n. vixisse verisimile est, cum
puerum rogaret, ne amorem ipsius spemeret, exemplo
Atalantae usus est, quae omnes amatores f ugit, donec vehemen-
tissimo Milanionis incenderetur amore. Bene consentit Pro-
pertius I 1, 9 sqq. eadem fabula usus. Quae cum ita sint, pro
certo affirmari posse Reitzensteinio videtur extitisse apud
Alexandrinos elegias, quorum poetae suum ipsorum amorem
profiterentur'). Deinde monet idem Romanorum poetas, quos
•) Kuioi xdXK€iov ef^KQv Oird TrXaTdviu
Birrlba ^oXirdCovra eorjv, ircpi irdvTa 0iXriTdv
'PrmaTa Kai fracav Tpu6^€vov XaXirjv,
cf. Encyclopaediam Pauly-Wissowa V 2279.
«) 1. 1. V 2279 sq.
') Quamquam in illis reliquiis res amatoriae non tractantur, tamen
nihil impedit, quominus putemus in elegiis Alexandrinis inter com-
moda aetatis aureae, qualibus deliciis amantes tunc usi essent, ut
apud Propertium III 13, 25 sqq., enumeratum esse.
*) Cf. Encyclopaediam Pauly-Wissowa VI 71 sqq.
») 1. 1. p. 91.
•) *Epigramm u. Skolion', Giefien 1893, p. 84 adnot. 1.
^) Sed ego ex talibus carminibus, quale est Theognideum illud,
quid apud Alexandrinos oriri potuerit, non diiudicabo. Nam duo genera
carminum elegiacorum saepe inter se simillima a se discernenda sunt ;
10 M. Heinemann,
veiuT^pouc dicant, etiam aequalium poetarum GraecorDm
exempla secutos esse. E quibus Parthenius') certe tribas
libris ^TKuiMiov 'ApriTiic uxoris cecinit et principi el^;iae
Bomanae, Comelium GaUum dico, commentarium priTatum
subministravit, libellum illum ^pumKuiv iTaOTmdTuiv, ut ille hisce
quorum alterius in numero plurimas elegias Tibulli, Propertiiy Ovidii,
qui de se et suo amore disserunt, habemus ; in eorum carminibus
multas et antiquas fabulas, quae exempli et omamenti causa breviter
additae sunt, legimus; de natura alterius generis, quod lingua Gennanica
'Elegische Romanze* appellamus, Reitzensteinius ipse fnsioa agit (Gdt-
tinger gelehrte Anzeigen 1904 p. 957 sq.). Ut cognoscamus, qoalia
carmina illius generis sint, unum exemplum afferamus. Conferas Pro-
pertii I 20, qua elegia poeta Gallum amicum monet, ut caveat, ne
puero amato privetur. Quam saepe hoc amantibus accidat, Propertius
fabula Hylae probat, quae totam fere elegiam implet. Ad amicnm in
clausula tantum carminis respicit (v. 51. 52) :
His, 0 Galle, tuos monitus servabis amores
Formosum nymphis credere visus Hylam.
Intellegis iam, quid inter haec duo genera intersit: in altero suos
ipsius amores narrat poeta, in altero veteres fabulososque ; sed in
illo exempli gratia adsumuntur etiam breves fabulae, in hoc exordium
et finis ad poetam et ad eius res spectat. Dices: satis diversum
alterum genus ab altero. Inveniuntur tamen carmina, de quibus iudi-
cium haud facile fertur, velut Catulli carmen 68 b, quo poeta non
minus accurate de amore Laodamiae, quam de suo agit Expressisse
eum elegiam Alexandrinam, qua poeta suum maxime amorem narra-
verit, suspicati sunt et Crusius 1. 1. p. 2291. 2292 et Reitzensteinios 1.1.
p. 103. Qui tamen postea in libello, quem inscripsit *Wesen und Werdeo
der Humanit&t im Altertum', Strafiburg 1907, p. 27, ita hoc carmen
explicare conatus est, ut subesse diceret Graecam elegiam, qua Lao-
damiae casus narrabatur; cum auctor in initio et fine etiam de se
ipso verba fecerit, has partes elegiae CatuUum et immutasse et dilatasse.
Quodsi verum est, certo equidem non scio, utrum carmen illud Theogni-
deum, a quo profecti sumus, Alexandrinos poetas eo perducere de-
buerit. ut carmina ipsorum amores tractantia pangerent, an ad narra-
tiones potius, quales sunt Propertii I 20 qualesque eos saepe fecisse
probe scimus.
^) Conferas id, quod Suidas sub voce TTapO^vioc dicit: TTapO^vioc. . .
NiKaeOc f^ MupX€av6c, ^X€T€ioitoi6c xal ^^Tpiuv bia^^piuv troiTiTi^c. oOtoc
^i^q)6n 0ir6 Kiwa Xdq>upov, 6t€ MiSpibdTrjv *PuiMaToi KaTCiroX^^i^cav'
elTa f)(p€(6r) bid Tf)v iraibeuciv Kal ^p(iu M^XP^ TiPepiou toO Kaicapoc
iTpa^ie hi ^€T€(ac/A<ppoblTr)v, 'Ap/|Tr)C 'Eiriki^ibeiov Tfjc Ta|yi€Tfjc/Ap/jTric
'EtKdiMiov ^v Tpioi ptpX(oic Kai &XXa iroXXd.
Epistulae amatoriae quomodo cohaereant cum elegiis Alexandrinis. 11
fabulis sive in epylliis sive in elegiis scribendis uteretur*).
Deinde Reitzensteinius *) ex ipsa indole epigrammatum, quae
ineunte Alexandrinorum, ut aiunt, aetate orta sunt, colligere
sibi videtur extitisse iam carmina elegiaca eiusdem argumenti,
sed prolixiora; nam cum epigrammatographi saepe ex am-
plioribus carminibus argumenta repeterent, quae decurtata
ipsi redderent, fieri certe potuisse, ut elegiis quoque uterentur.
Quod demonstrari ea similitudine, quae inter Pauli Silentiarii
et Agathiae epigrammata et elegias Fropertii intercedat Ottonis
vides iterari argumentationem, nisi quod Reitzensteinius etiam
Alexandrinorum ipsorum adhibet epigrammata, quibus illi
ampliora carmina quasi in formam inscriptionis redigebant
Exemplo, eoque notissimo, rursus rem inlustrabo. Propertius I 3
et Paulus Anthol. Pal. V 275 idem fere argumentum eodem
ordine digestum exhibent: uterque poeta noctu se in domum
puellae intrasse narrat; uterque dormientem eam inventam
prodit; uterque cum Ariadna dormiente puellam comparat;
desinit uterque in questibus puellae referendis. Non congruunt
eerte, quae media carminis parte uterque exhibet; Propertius
enim torum amatae puellae adire non audet, Paulus se puellae
vim intulisse refert Accedit tertium Hedyli poetae epigramma
Anthol. PaL V 199, quo puella, cui per vim virginitas erepta
est, Veneri vestimenta dedicat Atque ex Hedyli quidem
^) *EpujTtKO[>v iTa6nMdTU)v in prooemino (p. 42 ed. Martini) legimus:
MdXicxa col boxtjuv &pM6TT€tv, Kopvi^Xt€ rdXX€, Tf|v &epotcivT(Dv ^piUTtKtDv
iraermdTuiv &vaX€Hd^€voc dic dTt irX€tCTa ^v ppaxurdTOtc dir^CTaXKa. Td
Tdp irapd Tta TiJDv irotT)TU)v K€(|yi€va toOtuiv, ^i^ aOTOTcXuDic X^Xcr^^va,
KaTavoi^cctc ^k TiDvbc Td irX^iCTa' aOTiJi t^ cot irap^crat cCc litr] Kal
dX€T€iac dvdY€tv Td ^dXtCTa il ainiStw dp^dbta k.t.^. Sed me iudice
ne ex hoc quidem loco certo concludi potest Parthenium elegias
Alexandrinas, quarum poetae similiter ac Tibullus, Propertius, Ovidius
de se disserebant, legisse; verisimilius fere est Partheniiun, cum hor-
tatur, ut Gallns fabulis et ad elegias faciendas et ad carmina epica
componenda utatur, illa carmina, quibus fabtilae accurate narrantur
(vide supra p. 9 adnotationem 7), respexisse ; quae et in distichis (Pro-
pert. I 20) et in hexametris (Theocrit XI) scribi potuerunt.
') 1. 1. p. 91. Genus epigrammatum amatoriorum ex antiquis elegiis
lonicis, in quibus amatoria argumenta saepe insunt, ortum esse
Reitzensteinius 1. 1. p. 89. 90 suspicatur.
12 M. Heinemann,
poematio neque Propertii neque Pauli carmen derivari potest,
sed omnes hos poetas ad unum quasi exemplar redire Teri
videtur simiilimum, quo poeta quidam se puellam, quam con-
cupierat, dormientem invenisse eique vim haud ita ingratam
intulisse professus erat. Imiminuit argumenti laseiviam Pro-
pertius, auxit Paulus ; ipsum carmen prolixius certe erat, quam
quod epigrammatis nomine nos significaremus.
His et aliis argumentis cum Reitzensteinius extitisse iam
Alexandrinorum aetate carmina ampliora probavisset, quae
ipse elegias breves appelJat, vir summus U. de Wilamowitz-
Moellendorf, qui antea ^) fuisse elegias, quibus poetae Alexan-
drini suos amores profiterentur, praefracte negaverat, brevium
harum eiegiarum exemplum ipse invenit in Theocriti, quod
dieitur, epigrammate quarto^), ex quo optime intellegas, qna
ratione etiam ex epigrammatis elegiae ortae sint; poeta enim
compluria argumenta bucolica et amatoria inter se eonectit
unumque effieit carmen, quod intra prioris aetatis epigrammata
Romanorumque poetarum elegias medium fere locum tenere
Wilamowitzio^) videtur. Ipsum earmen vir doctissimus recen-
tiori*) adseribit aetati. Huie generi exempla vindicat, quae
secuti sunt Tibullus, Propertius, Ovidius.
*) Hinneberg, Kultur der Gegenwart VIU 1* p. 142 : 'Dann kommt die
Liebesdichtung der Properz und Ovid. Was ist sie? Die meisten versichem
Nachbildung der elegischen Liebesgedichte der Alexandriner.
Und wo sind die ? Man mui3 sie sich erfinden, weil man die Vorbilder
iHbersieht, die man besitzt. Diese ganze Elegie ist erwachsen aus dem
Epigramm, dessen Kiirze unnachahmlich war, zumal als die Rhetorik
eindrang . . . Zumal wenn man sich ein Buch Epigramme vorstellen
kann, wie es die Samier und die Alexandriner boten, wird die Nach-
ahmung z. B. im ersten Buche des Properz unmittelbar einleuchten.'
*) *Die Textgeschichte der Bukoliker' (Philologische Untersuchungen
XVUI) 1906 p. 199 sq.
') Certe, ut semel moneam, non numero tantum versuum distat
ab elegia epigramma. Si diligentius, quomodo epigrammata in elegias
transeant, inquiras, aut unum epigramma rhetorum artificiis quasi
dilatari singulasque eius partes increscere (ut apud Ovidium et Pro-
pertium) aut compluria inter se vel cum aliorum poematum argumentis
coniungi videbis (ut apud Tibullum).
*) 1. 1. p. 201.
Epistulae amatoriae quomodo cohaereant cum elegiis Alexandrinis. 1 3
Sed cum haec contra Jacobium maxime ReitzenSteinius pro-
tulerit, in alio libello ^) Leonis illam sententiam inf ringere conatur,
qua ille inter novam Atheniensium comoediam et elegias
Romanorum elegiam Alexandrinam intercessisse statuerat. Veri
dissimile ille dixerat tot locis Romanos poetas ipsas comoedias, .
hoc est longe aliud poeseos genus, iaspexisse. Id igitur ipsum
Reitzensteinius explicare studet docens, quantum rhetores illa
aetate his comoediis tribuerint, quantumque in fingendis ele-
giarum argumentis poetae Romani rhetorum praecepta secuti
sint Inde eam quoque similitudinem explicari, quae haud raro
inter epistularum scriptores et hos intercedat poetas. Remo-
vendas esse a principali illa quaestione ea carmina easque
solutae orationis scriptiunculas, quae concinant cum primis
rhetorum exercitationibus, quae progymnasmata dicuntur.
Haec igitur praeexercitamenta, quorum genera enumerat apud
Graecos Theo^), quem Wilamowitzius ^) primo p. Chr. n. sae-
culo attribuit, antiquitus usitata esse etiara Suetonius*) docet,
etsi, cum omnem institutionem oratoriam ab illis initium cepisse
et in illis constitisse affirmat, Latinos magis quam Graecos re-
spexisse videtur (cf . de rhetoribus cap. I : *nam et dicta praeclare
per omnes figuras, per casus et apologos aliter atque aliter ex-
ponere, et narrationes cum breviter ac presse tum latius et
uberius explicare consuerant; interdum Graecorum scripta
convertere, ac viros iUustres laudare vel vituperare ; quaedam
etiam ad usum communis vitae instituta tum utilia et neces-
saria, tum perniciosa et supervacanea ostendere ; saepe fabulis
') R. Reitzenstein ) Hellenistische Wundererztthlungen, Leipzig
1906, p. 152 sqq.
•) Genera progymnasmatum enumerat Theo (Walz, Rhetores
graeci I p. 145 sqq., Spengel, Rhetores graeci II p. 59 sqq.) haec:
fLiOSoc, bi^TIMOij XP^Joi, dvacK€uf| xal KaxacKeui^, T6iroc, ^T»«di|Liiov Kal
i|i6toc, CLiTKpicic, irpocujiTotroiia, £Kq>pacic, O^cic, v6)lioc, e quibus
Quintilianus (Institutio oratoria I 9), fabulas, sententias, de quibus
Theo simul cum chriis agit (Walz 1. 1. 1 p. 201, Spengel 1. 1. II p. 96), chrias,
ethologias grammaticorum schohs tractandas adscribit, cetera rheto-
ribus (I. I. II 4) reservat.
») Hermes 35 (1900) p. 6. 7.
*) De rhetoribus cap. I.
14 M. Heinemann,
fidem firmare aut demere, quod genus thesis et anascenas et
catasceuas Graeci vocant; donec sensim haec exoleveraDt, et
ad controversiam ventum esf ). Quam vetera haec studia sint, ex
nonnuilis e comoediis haustis locis coUigi potest; cf. oomici
Alexidis fragmentum fabulae, cui titulus est "AiroKOTrTd^evoc
(Comicorum Atticorum fragmenta 11 p. 305, 20 ed. Kock):
X^TtTai yap XoTOC
Ttto tujv coqpiCToiv }ii\ TT^TecOai tov Oeov
Tov "EpujTa, Touc b* dpdivTac. aWav 5' 2x€iv
'EkcTvov dlXXuJC, ^TVOTiKdTac bfe touc
rpaq)€Tc fxovTa TrrepuTac aOTOV 2^u)TP€((p€Tv,
qiiibus versibus, num pictores Amorem aligerum merito pin-
xerint, disputatur; quod argumentum anasceuae rhetonim
simillimum est^), et Eubulus comicus de eo, quasi anasceuam
scribat, agit (Comicorum Atticorum fragmenta II p. 178, 41
ed. Kock):
Tic T^v 6 ^p&\\fac TTpiuToc dvGpdjTTUJV fipa
*H KTipoTrXacTrjcac "EpuiO* uTroTrrepov;
*Qc oub^v tjbei TrXfiv x^Xib^vac Tpdqpeiv,
"AXX' f{v dfTTCipoc Tu»v TpoTTujv Tujv ToO OeoC.
"EcTiv T^P ovre KoO(poc, oOtc ^(jibioc
'ATTaXXaTTivai tijj q)4povTi ti?|v v6cov,
Bapuc bk KOjitbr). ttuic fiv ouv Ixoi Trrepd
ToiouTo TTpdTfia; Xfipoc, €{ Kaq)ricd tic.
Idem argumentum, quod illi sophistae, tractasse aetate im-
peratoria pueros Romanos testatur Quintilianus U 4, 26: *soIe-
bant praeceptores mei neque inutili et nobis etiam iucundo
genere exercitationis praeparare nos coniecturalibus causis,
cum quaerere atque exequi iuberent *cur armata apud Lace-
daemonios Venus?' et 'quid ita crederetur Cupido puer
atque volucer et sagittis ac face armatus', et similia,
in quibus scrutabamur voluntatem, cuius in controversiis fre-
^) Cf. Reitzenstein, Hellen. Wondererz&hlungen p. 167. Plara de
anasceua dabunt Theo cap. VI (Walz 1.1. 1 p.216) et Quintihanos II 4,18:
*Narrationibus non inutiliter subiungitur opus destruendi confirmandi<pie
eas, quod dvacxcui^ et KaTacKcu/) vocatur*.
Epistulae amatoriae quomodo cohaereant cum elegiis Alexandrinis. 15
quens qaaestio est, quod genus thesis videri potest'. — Liceat
alterum vetastatis testimoniam afferre, quod debeo Reitzen-
steinii benevolentiae. Pacuvius recentiorem quandam tragoe-
diam interpretatus ait in alicuius fabulae fragmento (cf. Rib-
beck, Scaenicae Romanorum poesis fragmenta P p. 144 sq.) :
Fortunam insanam esse et caecam et brutam perhibent
philosophi,
Saxoque instare in globoso praedicant volubilei:
Id quo saxum impulerit fors, eo cadere Fortunam autu-
mant.
Insanam autem esse aiunt, quia atrox incerta instabilis-
que sit.
Gaecam ob eam rem esse iterant, quia nil cernat, quo sese
adplicet
Brutam, quia dignum atque indignum nequeat internoscere.
Sunt autem alii philosophi, qui contra Fortunam negant
f Ullam miseriam esse, temeritatem esse omnia autumant.
Id magis veri simile esse usus re apse experiundo edocet :
Velut Orestes modo fuit rex, factust mendicus modo.
Explicatur hic, ni fallor, cur Quintilianus illam de Amore alato
disputationem quasi thesin dixerit Audias ipsum IH 5, 4:
*Item convenit quaestiones esse aut infinitas aut finitas. In-
finitae sunt, quae remotis personis et temporibus et locis
ceterisque similibus in utramque partem tractantur, quod
Graeci Qicxv dicunt, . . . alii quaestiones philosopho con-
venientes . . . Hoc genus Cicero scientia et actione distin-
guit, ut sit scientiae 'an providentia mundus regatur*.
— Quis est, quin videat propositum 'an fortuna sit insana'
eidem generi quaestionum atque *an providentia mundus
regatur' tribuendum esse? Neque tamen nimis diversum ab
illo *an puer et alatus Amor sit* videtur neque sophistae
illi, quos laudat Alexis comicus, diversi a philosophis, quos
Pacuvius nominat — Sed ad priorem illam dvacKCunv rede-
amus. Eandem, ut omnes sciunt, tractavit Propertius II 12 :
Quicumque ille fuit, puerum qui pinxit Amorem,
Nonne putas miras hunc habuisse manus? etc.
16 M. Heinemann,
Neque aliorum progymaasmatum desunt apud eundem vestigii,
velut in 14 ') , qua elegia poeta exponit morem Lacedae-
moniorum fuisse, ut virgines coram viris in palaestris exer-
cerentur, quod argumentum ad studium nept v6fiou') spectat
Solebant quidem in scholis pueri uniuscuiusqae generis
exempla quaedam ediscere'); solebant doctores eos auctores
enumerare, apud quos illustrissima uniuscuiusque generis
exempla exstarent Inter quos cum Theo haud raro Menandrum
nominet eiusque ad exemplum et narrationes *) et prosopopoeias^)
componere iubeat, Reitzensteinius praeexercitamenta, in quibus
poetas elegiacos Romanos versari solere vidimus, saepe inter
elegias et comoedias intercedere, et Tibullum, Propertium
Ovidium comoedias ipsas aut rhetorum exercitationes, quae
ab illis fabulis penderent, exscripsisse putat Quae si vera sunt,
^) Reitzenstein 1. 1. p. 164.
') De hoc praeexercitamento Theonis cap. XIII (Walz 1. 2. l
p, 254f sqq., Spengel 1. 1. II p. 128 sqq.) agit.
») Walz 1.1. I p. 158, Spengel 1.1. II p. 65: TTpOjTov \ilv Airdvruiv
Xpi^ Tdv bibdcKoXov ^KdcTou T^iJivdc^aToc €0 ^xo^oi TrapabciTliaTa Ik tiuv
iroXaiOjv cuTTpo^MdTUJv dvaXeT<iM€vov irpocTdTT€iv Totc v^oic ^Knav-
edv€iv.
*) Caput IV (Walz 1. 1. 1 p. 196. 199. 200, Spengel 1. 1. U p. 88. 91. 92).
Primo loco, quem memoravimus, qaomodo interrogatio in nar-
rando adhibenda sit, rhetor exponit : ddv t€ Tdp ^puiTia^icv, idv t€ t^P
^iTairop(£^,u€v, oOtujc ^Soico)ui€v [Comicorum Atticorum fragmenta lil
p. 48, 164 K.]:
"Ap' icTX irdvTUJv dTpuirvio XaXicTarov;
'EjLid ToOv dvacT/|Caca b€Upi upodT^Tai
AaX€iv dir' dpx*\c irdvTa tov ^jLiauToO piov.
biacp^p€iv hi boK€i, 8ti 6 jn^v ^pwTiuv dir6Kpiciv ^iriCriT^i, 6 U
^irairopiuv oO irdvTuic, dXXd jndvov irpoc ^auTdv diTop€i.
Propertium hoc artificium imitatum esse elegia III 6 docet, qua
argumentum a comoediis sumptum (vide supra p. 3) forma inter-
rogationis usus poeta tractat (Reitzenstein 1.1. 158. 159).
*) Cf.Theonis cap. X (Walz 1. 1. 1 p.235sq.,Spengell.l. Ilp.llSsq.)'
irpocwTroiroiia ^ctI irpocdjirou irap€icaTUJT^ biaTie^ii^vou X6touc olKciouc
lauT()i T€ Kai ToTc OiroK€in^voic irpdT^aciv dva^^icpnT/l^c^uic . . . ct
cap. II (Walz 1. 1. I p. 164, Spengel 1. 1. II p. 68): irpocuitroiroiiac biti
€!n TrapdbciTjLia KdXXiov tt^c 'Oiuifipou iroii^ccujc Kai tu)v TTXdTuivoc kw
TiDv dXXwv tO&v lujKpaTiKiDv btaXdTUiv Kai Tiftv M€vdvbpou bpa*
^dTUJv; —
Epistulae amatoriae quomodo cohaereant cnm elegiis Alexandrinis. 17
neque illas similitudines, quae inter comoedias et Romanorum
elegias intercedunt, ex Alexandrinorum elegiis repetemus et
ea, quae inter epistulas amatorias Philostrati et Aristaeneti
et elegiographos sunt communia, longe aliter explicabimus.
Has enim epistulas nihil esse nisi exercitationes rhetoricas
accuratius demonstrabimus.
lam satis videor exposuisse, quid viri docti de elegiis
AlexandriniB, quorum auctores de suis amoribus disserebant,
iudicarent Singulas autem, quae de elegia Alexandrina pro-
tulerunt viri docti, sententias diligentius examinandas aliis
relinquemus. Nostra in eo opella continebitur, ut duos illos
epistularum scriptores perlustremus et, quid ex illis minus recte
coliegerint viri docti, quid iure colligatur, examinemus. Phus-
quam autem hoc explicare incipiamus, de genere epistularum
amatoriarum disseremus.
XIV, 3. 2
18 M. Heinemann,
Caput n.
Epistolas amatorias, quae quidem aetatem tulerant, Alci-
phronis dico, Philostrati, Aristaeneti, Theophylacti, a rhetoribas
ingenii ostentandi causa fictas esse non est, quod moneam. Bhe-
torum autem in scholis compositas esse epistulas certo testimonio
Theonis docemur, qui primo p. Chr. n. saeculo inter prosopo-
poeiae^) exercitationes has quoque enumerat (cf. Theonis cap.X,
*) Cum in nostro libello progymnasma, cui nomen prosopopoeia
est, saepe memoremus, et rhetores hoc diverso modo definiant, breyiter
exponamus, qoid illud verbum apud singulos signilicet. Theo docet
hanc imitationem sermonum personarum quarundam esse, quos moribus
atque conditionibus illarum accomodari necesse sit ; praeterea prosopo-
poeias in finitas et infinitas dividit. Auctores illarum personas, quas
e fabulis vel historia hauriebant, loquentes inducere (ut rivac &v cfiroi
X6touc KOpoc ^aOvujv ^iri MaccaT^rac), harum ad vitam cotidianam
spectare et orationes hominum quasi imagines omnium ordinum et
omnium aetatum fingere solebant (velut rivac &v ctiroi X6touc dW|p
TTpdc Tfjv T^vatKa im^wv dirobimctv).
Apud alios scriptores progymnasmatum aliam definitionem pro-
sopopoeiae legimui^; nam id, quod Theo prosopopoeiam nominat, illi
ethopoeiam appellant. Cf. Hermogenem (Walz 1. 1. I p. 44, Spengel 1. 1.
II p. 15) et Aphtonium (Walz 1. 1. 1 p. 101, Spengel 1. 1. II p.U). Ut Theo
prosopopoeias, ita Hermogenes ethopoeias in finitas et infinitas dividit
(cf. Walz M I p. 45, Spengel 1. 1. II p. 15). Praeterea hic aliique etiam
discrimen statuunt inter ethopoeias dirXdc et biirXdc (cf. Walz I. L I p.4d,
Spengel 1.1. II p. 15: tu&v bi f)9oiTout&v at ^^v ctciv dirXat, Srav nc
aOxdc Ka6* aOrdv i^iroK^n^^ai X6touc biaTiO^^cvoc, al hi biirXat, firav
iTp6c dXXov). Aliter etiam dividuntur in fiOmdc, iraOnTiKdc, ^irrdc (cf.
Walz 1. 1. 1 p. 46, Spengel 1.1. H p. 15: cCcl bi ai ^iv f\Q\Kai, al bi ira6n-
TiKuC, al bi |yiiKTa(. ^6iKal \iiv, iv atc ^iriKpaTCt 6Xov t6 TjOoc, otov
tCvuc dv cliroi X6touc T€ujpt6c irpi&TOV (bdiv vaOv * Tra6r)TiKal bi, iv atc
bi6Xou t6 ird6oc, otov irotouc dv ctnoi X6touc 'Avbpo^dxn ^^l 'ExTopi*
^iKTal bi a\ cOvobov ^xo^cai f^6ouc Kal ird6ouc, otov Tivac dv ctiroi
X6T0UC 'AxiXXcOc ^irl Tip TTaTp6KXqj. kuI Tdp t6 ird6oc bid t^v toO
TTaTp6KXou ccpaT^iv, kuI t6 f|6oc, iy i|i ircpl iroX^^ou PouXcdcTat, cf.
Epistulae amatoriae quomodo cohaereant cum elegiis Alexandrinis. 19
Walz, rhet. graeci I p. 235 sq., Spengel, rhet. graeci II p. 115):
viTTO bk toOto t6 t^voc Tflc YWMvaciac (TrpocumoTToifac) TrfTrrci
Kai t6 tuiv TravnTupiKuJv Xotujv €i6oc xai t6 tOliv TrpoTpcimKujv
xai t6 Td»v imcToXiKiIiv ^). Fortasse etiam ex cognatione, quam
inter epistalas et dialogos intercedere rhetores*) putabant,
illas maxime idonea exempla prosopopoeiaram esse concladi
potest Demetrius enim in illo libro, cui titulus est trepi
4p)inveiac, cap. 223 sq. epistolographis easdem leges atque
auctoribus dialogorum adhibendas esse dicit^). Quin epistulam
alteram partem dialogi esse Artemonem docuisse ille nobis
tradit: 'Apri^uiv juitv ouv 6 Tdc 'ApicroT^Xouc dvaTpdi|;ac dm-
Walz 1. 1. I p. 101 sq., Spengel 1. 1. II p. 4:5). Gontra prosopopoeiae
nomine Hermogenes id studium notat, quo oratores fictas personas
loquentes inducunt, idolopoeiae id, quo mortui loquentes introdu-
cuntur, cf. Walz 1. 1. I p.44rsq., Spengel 1. 1. II p. 15: TTpociuiroirotCa
bi, 5Tav iTpdTiLiaTt iT€piTi6CD^€v irp6cuiiT0v, ODcir^p 6 ^ctxoc irapd Me-
vdvbpqj, Kul (&ciT€p irapd Tip *ApiCT€(bi3 i^ GdXacca irotetTai toOc XdTouc
irpdc ToOc •Aenvalouc. f\ hi btaq>opd bfjXn * ^K€l <dv f)0oiTOt{qi> niy
Tdp 6vToc irpocibirou XdTOUC irXdTT0|ui€v, ^vTaOOa hi oOk dv irp6c(uirov
irXdTT0)Li€V. clbiuXoirotiav bi q>actv ^K€tvo, 6Tav toic T€0ve<Zict
X6T0UC irepidirTUJ^ev K.T.t Vides igitur, quomodo Theo in de-
finiendo a ceteris scriptoribus progymnasmatum, qui solum sermones
rerum mutarum prosopopoeias nominant, dissentiat. Nos ipsi, cum in
nostro libello de prosopopoeiis disserimus, vim, quam Tbeo illi at-
tribuit, verbo iniungemus.
^) Eiiam Plinius Fuscum in studio epistulas scribendi exercita-
tionis causa diligenter versari iubet. Cf. Plinii epistulanun VII 9, 8 :
*volo epistulam diligentius scribas. Nam . . . pressus sermo purusque
ex epistulis petitur*.
') Rudolf Hirzel, Der Dialog, Leipzig 1895, 1 p. 305 sqq., Hermann
Peter, Der Brief in der rdmischen Litteratur (Abhandlungen der Philol.-
Histor. Classe der Konigl. Sftchsischen Gesellschaft der Wissenschaften.
Band XX 3. Leipzig 1901) p. 19 sq., L. Radermacher, Demetrii Phalerei,
qui dicitur de Elocutione, libellus, 1901. p. 109.
') Conferas etiam Demetrii 1. 1. cap. 227: irXeTcrov hi Ixixiu t6
f)8iK6v ^ dirtCToXi^, (ficirep Kal 6 btdXoToc cx€b6v Tdp eiKdva
^KacToc Tf^c 4auToO Hfuxftc Tpdq>€t Ti\y dirtCToXi^v. k.t.1., Quintiliani IX
4, 19: *est igitur ante omnia oratio aliavincta atque contexta, soluta
alia, qualis in sermone et epistulis*. Senecae epist. IX 4 (75), 1:
*qualis sermo meus esset, si una sederemus aut ambularemus, illabo-
ratus et facilis, tales esse epistulas meas volo, quae nihil habeant
accersitum nec fictmn*.
2*
20 M. Heinemanny
CToXdc (pnciv, 6ti b€i tv TIJJ auTifi Tp6lTlU bldXOTOV T€
Tpd(p€iv Kai dTTiCToXdc* €ivat Tdp Tf|v iTTiCToXfjv oiov t6
^Tcpov ^€poc ToO biaX6Tou k.t.& Gam Theo iinitationem
dialogorum^) inter erempla prosopopoeiarum eaameret, et figura,
quam rbetores sermocinationem *) vel bidXoTov nominabaDt et
saepius in orationibus adbibere solebant, studio prosopopoeiae
praeexercitationis par sit, epistulas, quae naturae dialogorum
simillimae sint, propterea etiam a discipulis rhetorum, qui in
prosopopoeiis versabantur, fictas esse puto. Amatoria autem
argumenta a rhetoribus minime vitata esse quis est, quin
sciat?') Nihil igitur inde colligendum, quod ex iis, qoi de arte
epistulas scribendi agunt, primus Proclus certum quoddam
genus epistularum amatoriarum profert^). Extitisse tales epi-
stttlas primo iam p. Chr. n. saeculo aut multo etiam prius ex
ipsa progymnasmatum historia concludimus. Itaque, priusquam
ad traditas pergamus epistulas amatorias, fragmenta circumspi-
*) Theo cap, U (Walz 1. 1. I p. 164, Spengel 1. 1. II p. 68) : wpo-
cu)iroirot(ac b^ri dv ein irapdbfiTiiia KdXXiov . .. t(X>v nXdTUJvoc xai
tUjpv AXXujv TtDv luJKpaTiKittv biaX6TiUv;
■) Auctor ad Herennium IV 43, 55 : 'sermocinatio est, . . . in qua
constituetur alicuius personae oratio accomodata ad dignitatem*, qui
locus cum Theonis capitis X initio ad verbum congruit : irpocuiiroiroita
^ctI irpocdiirou irapeicaTuiT^ biaTtee^^vou X6touc oIkciouc ^outui t€
Kal Totc OTroKei^i^votc irpdT^actv. Quintiliani IX 2, 29 sq. : *IIIa adhuc
audaciora et maiorum, . . . laterum, fictiones personarum, quae irpociu-
iroiroi(ai dicuntur. . . . ac sunt quidam, qui has demum irpocuiiroiroifac
dicant, in quibus et corpora et verba fingimus : sermones hominum ad-
simulatos dicere biaX^Touc malunt, quod Latinorum quidam dizerunt
sermocinationem*. Praeterea conferas exemplum sermocinationis,
quod Gornificius IV 52, 65 affert, ubi auctor narrationi, qua expugna-
tionem aUcuius urbis refert, colloquium, quod victor superbus, aliquis
civis, mulier huius inter se habent, inserit.
•) Rohde, Der griechische Roman und seine Vorlftufer ■, 1900,
p. 364 sq., cf., ut exempla pauca afferamus, Senecae controvers. I 4
et II 7 (15) et Pseudoqaintiliani declamationum maiorum XIV.
*) Hercher, Epistolographi Graeci p. 12: 'EpuiTiKi^ ^cti, bi' f]c
^puiTtKoOc irp6c Tdc ^pwii^vac irpocq>^po|uiev X6touc. 'H ^iriCToX^ * 'Epui,
^pu), v^ Tf)v O^^tv, Tf^c cf^c eOtrpeiroOc T€ kuI ^pwTtKf^c Mopq>fjc koI ^pu&v
oOk atcxOvo^ai' Td Tdp eOirpeiruiv ^pdv oOk atcxpdv. el h4. Te kuI ^^4Hii
Ttc 6Xwc \bc ^pOCivTa, irdXiv djc koXt^c ^qpt^^evov ^iraiv^ceiev.
Epistulae amatoriae quomodo cohaereant cum elegiis Alexandrinis. 21
ciamus. Sed, ut ordinem qnendam in reliquiis recensendis
conservemus, duas segregemus classes, alteram earam, quae
forma tantum epistulae utuntur, ut breves narratiunculas
inter se conectant, alteram earum, quibus de se ipso loquitur
scriptor, suum amorem, suos dolores profert et quasi absens
cum amica loquitur. Incipiamus ab hoc genere.
Primordia epistularum amatoriarum quinto saeculo a.Chr.n.
reperiuntur, et vetustissimus scriptor, quem epistulas ama-
torias composuisse scimus, Lysias orator est^). Pauca certe
exstant fi*agmenta. De quibus Blass*) egregie disserit; con-
tendit enim Lysiam, quamquam sermone vitae in iis saepius
nsus sit et leges artis rhetoricae non ita, ut in orationibus,
adhibuerit, tamen eas omamento rhetorico amplificavisse, ut
proprium epistulae genus excedant. Quod confirmatur, si
singula fragmenta respicis; nam facile est intellectu Lysiam
in epistulis illas rhetorum exercitationes, quae a Graecis
^uj)iia Kal i|;6Tot, a Romanis laudes et vituperationes nomi-
nantur, imitatum esse. Apparet enim oratorem in epistulis
pueris*) missis mores egregios eorum laudasse, epistula Meta-
nirae^) meretrici scripta illam vituperasse. Cf., ut exempla
pauca afferamus, fragmentum 260: \ifa)v ibc oi) q)iXuj c€,
(pauX6TnT(4 |Liou )i€TicTTiv KOTaTiTViucKeic • €i t^P i^Qoc toioutov
Kai Tp67TOv Kai i|/ux)^v Kal €uvoiav outujc dTrpocpdciCTOv, It\ bk
cuvouciac o{K€i6Tr]Ta Kui X6tujv Koivujviav |Lif| kuG' 6Tr€ppoXf|v
dciTd2Io)iai, tic t^voit' fiv djioO d9XubT€poc, 5c dvaic9r|TUJC Ix^
TTpoc t6 q)pov€iv; et fr. 255: Auciac iv t^ irpoc M€Tdv€ipav
dmcToXrl *Kai ttjv ^i^v K6^r|V i|iiXfiv Ix^ic, Tdc bk ^acxdXac
^) Cf. Blass, Die attische Beredsamkeit I' p. 374, Suidas sub voce
Auciac: Auciac . . . iTpaipc bi xal T^xvac />riTopiKdc Kal bimnTopiac,
^TKiiiiLiid T€ Kai dTriTaq^iouc Kai ^mcToXdc Z\ \iiay \iiy irpaTMaTiKi^v, Tdc
be Xomdc ^pujTiKdc, Jjv al tt^vtc TTp6c ^cipdKia. Dionysii Halicarn. TTcpi
Auciou cap. 3 : TTCpi xdp b^ tiIiv ^itictoXik(Dv aCiToO Kal ^TaipiKiDv Kai
Tuuv dXXiuv, oDc |bi€Td TTaibidc iTPav^v. Conferas etiam Plutarchum,
Bioi b^Ka ^HTdpujv p. 836 B : €ici b' a(rrip . . . 'ETTiCToXai t€ Kal 'EtkiO-
l^ia ... Kal 'EpujTiKoi (Plutarchi Moralia tom. V p. 156 ed. Bernardakis).
') Blass, Die attische Beredsamkeit I' p. 422.
») Fragmenta 254. 259—262 ed. Tur.
*) Fragraenta 255—258 ed. Tur.
22 M. Heinemann,
bac£tac'. Bhetores qainti et quarti saeculi a. Chr. n. in lau-
dibus^) componeDdis versatos esse constat De quibus nos
certiores facit Athenaeus XTTf 592 b. c: dXXd ^f|v koI 1co-
Kpdnic 6 Tujv (inT6pu)v aibriiLiov^CTaToc Merdveipav €ix€v ipuj-
jievriv Kai KaXrjv, ujc Auciac lcropci iy raic iTriCToXaic ....
i\Tn]TO bi Kai 6 Auctac AaTiboc (sic codd., coniecerim Adiboc)
Tfic ^rafpac, fic lTpai|;ev iTKuifitov KeqnxXoc 6 (^rJTUjp' KaOditep
Kal 'AXKtbd^ac 6 'EXaiTnc 6 fopTtou ^a6iiTf|c £Tpoti|;€v Kai auroc
^TKdi^tov Natboc Tf)c ^Taipac^). Itaque ut Cephalus et Alci-
damas orationibus meretrices illas laudabant, ita Ljsias, quem
et ipsum dTKUj^ia scripsisse veteres tradunt, in epistulis arte
usus rhetorica aut laudabat pueros amatos aut \rituperabat
meretrices. '
Forma et argumento libri erotici, qui dicuntur, rhetorum
epistulis amatoriis simiUimi sunt lam ex ratione, qua veteres
has et illas laudant, concludi potest haec duo genera inter se
cognata discerni vix posse. Nonnulli scriptores enim Lysiae
fragmenta amatoriarum epistularum quasi e libris eroticis
petita afferunt. Cf. fragment. 261 Tur.: ^jiiiv bi lyiDje TotauTri
q)tXi(ji cuvrip)Li6c6at cot, ujcre }xr{b^ fiv t#|v "E^TreboKXdouc Jx^pav
icxucat btacTTicai, quod auctor libri 'X^Eetc |li€6' lcTopiuiv'*) sub
verbo 'EjbiTreboKX^ouc Ix^qol ex erotico quinto Lysiae haustuni
^) De primis laudibus accurate disserit X. HUrth, De Gregorii
Nazianzeni orationibus funebribus, Argentor. 1906, p. 6 sqq.
') Laudibus Helenae, quas Gorgias et Isocrates componebant,
meretricum similes f uisse videntur ; nam in illis quoque mulier, qaae
amoris complurium virorum causa reprehensione digna erat, laudator.
Isocrates or. X 7, 14 Gorgiae ^TKdijiiov propterea vituperat, quod so-
phista genus laudativum a defensorio non satis separet : fpr\c\ ^^v tap
^TKiiiMiov T€Tpci<P^vai tr€pl aCrrf^c, ruTxdvci b* diroXoTiav cipnKuic
Oir^p Tiliv ^KcCvi] ireTrpOT^^vujv. €cti b' oOk ^k tO&v aOrUjpv tbcdiv oi*^
TTCpl tOjv aCrrOiv 6 XdTOC, dX\d irfiv ToOvavrCov • &iroXoT€ic6ai \iii
Tdp irpoc/|Kei irepl tODv dbiKetv aWav ^x^^vtuiv, ^iraiveiv bi toOc ^ir'
dTaecj) Tivi bia<p^povTac Puto igitur Isocratem primum laudes a de-
fensionibus segregasse. Quem sequitur Theo in capite VII, quo de laade
et vituperatione agit (Walz 1. 1. I p. 231, Spengei 1. 1. II p. 112): diroXo-
T€ic6ai |i^v Tdp irpoci^Kei irepl tOCiv dbiKeiv atTiav ^xdvTuiv, ^traivciv
bi ToOc ^irl dTot6Ci) tivi biaq>^povTac.
') Bulletin de Correspondance Hell6nique I (1877) p. 153.
istulae amatoriae qaomodo cohaereant cum elegiis Alexandrinis. 23
se dicit (djc Auciac h 'EpujiiKqj eOO- Cum similitudo, quae
tercedit inter illud fragmentum et 260 Tur.*), tanta sit, ut
ibitari non possit, quin utrumque fragmentum ex eadem
listula sumptum sit, nostro iure statuemus epistulas amatorias
libros eroticos rhetorum a se non ita differre. Item ex
ionysio Halic. TTcpi Auciou cap. 1 et 3*), qui epistulas Lysiae
lum XoTouc ^mcToXiKOuc nominat, concludi potest libros ama-
rios et epistulas amatorias a se vix seiunctas esse.
Quod ut accuratius ostendamus, nunc ad libros eroticos
sos nos vertamus; atque Eueni quidem sophistae^) et rhe-
ris titulus tantum aetatem tulit apud Artemidori Oniro-
itica I 4 (p. 11, 28 ed. Hercher): diu^uic KeKXrm^vov KdjiiriXoc
ovci xd)Li^iipoc, djc (pnciv Eunvoc £v toTc eic Euvo)iov
puiiiKoTc. Undo fortasse coUigis ad puerum pulchrum
issum esse libellum.
Sed duo vetustiores ipwriKoi nobis servati sunt, quorum
terius Lysias re vera auctor videtur, alter Demostheni ad-
ribebatur; ille Platonis Phaedro p. 230e — 234 c insertus
it^). Atque Lysiae quidem orationem iam veteres putabant
)istulam esse pulchro puero missam. Cf. Hermiam Platonis
^) Alii, qui idem fragmentum nobis tradunt, nos certiores non
ciunt, ex quo libro Lysiae illud hauserint, ut Suidas sub voce *E)i-
•boicX^ouc Sx^pa- Alii, ut Diogenianus (IV 77) et M. Apostolius (VII 13)
i nomen quidem Lysiae afferunt. Eodem modo atque fragmentum 261,
aigmentum 262 ab Harpocratione sub voce diraTopcOciv alicui libro
otico Lysiae attribuitur (diraTopeOciv dvrl toO xdiivciv xal dbuvdriwc
civ Auciac ^puiTiKip).
■) Vide p.21; quod f ragmentum Suidas sub voce cpaOXoc (II p. 1433
l. Bernhardy) tradit, cum hoc modolaudat: xal Auciac ^v*EincToXq.
*) Dionysii Halicarn. ir€pl Auclou cap. 1 : irX^icTouc hi TPdvac
►Touc . . . ^puJTtKoOc, ^mcToXiKoOc et cap. 3 : irepl Tdp bf| tuEiv ^Tri-
oXiKtDv . . .
^) De Eueno disserit Ricardus Reitzenstein apud Pauly-Wissowa
acyclop. VI p. 976.
•) Eroticum, quem apud Platonem in Phaedro p. 230 e — 234 c
gimus, Lysiae esse postremus loannes Vahlenus (Sitzungsberichte der
eufiischen Akademie der Wissenschaften 1903 vol. II p. 788) probavit.
mferas locos, quibus erotici Lysianei memorantur, supra p. 22 sq. et
227 c Platonis Phaedri : 6 Tdp toi XAtoc f^v, trcpl 8v bi€Tpipo|ui€v, oOk
b' 5vTiva Tpdirov dpuJTiKdc.
24 M. Heinemann,
commentatorem (ed. Couvrier p. 35, ed. Ast p. 77): eib^ai bcl
5ti aOroO Audou 6 X6toc out6c £cn xat q>^p€Tai iv rdic Imr
CToXaic edboKi^oOca xai auTii f\ iiriCToXrj. PouXcTat bij & irpoc
nap6vTa eiirc, Kal dir6vTa ainby {iiro|yivf)cai. Cuius sententiam
nonnulli viri docti amplexi sunt, ut Leonardus Spengel '). Qui
in primis ex sententiis, quae initio et fine*) erotici inre-
niuntur, Lysiam librum eroticum quasi epistulam misisse
concludit; quod prooemio epistularum Graecarum YIII Fron-
tonis confirmari videtur, cuius auctor librum eroticom Ljsiae
imitatur: ib (p(Xe TraT, Tp{TOV fjbn cot toCto Trepi Tiiiv atrruiv
imcT^ui, t6 ^iv irpujTOV btd Auctou toO KecpdXou, b€iJT€pov
bk btd TTXdTuivoc toO co<poO, t6 bk bi\ tpItov bia ToObe toO
S^vou. K.T. X. Spengelii sententiae Fridericus Blass') contra-
dicit; putat enim Lysiam, qui non certam aliquam personam,
sed puerum quendam^) alloquatur, orationem illo praesente
habuisse. Quod concladi posse ex responso Socratis^), in
quo Plato amatorem loquentem*) et puerum praesentem in-
ducit Unde Blass colligit Platonem, qui Socratem librum
eroticum Lysiae accurate imitantem fingat, hanc orationem
non pro epistula habuisse. Mihi quidem iudicium, utri generi
adnumerandus sit £pu)TiK6c ille, ex ipso tantum repeti posse
yidetur. Ipse genus eroticorum, quos rhetores coraponebant,
inter epistulas et orationes medium esse putaverim. Neque
verae sunt litterae, quae pueris missae sunt, sed quasi ora-
tiones absentibus dedicatae et in libri formam redactae. Car-
mina certe sophistae illi imitabantur, sive iTKdifua sive ^pui-
^) Leonardus Spengel, Iuvotujt^ tcxvi&v, Stuttgarliae 1828, p. 126.
■) Cf. 230 e: ircpl \xiy tijDv ^m&v irpaTMdTUiv ^irkTacai, koX dic
vo^dui cu^q>^peiv f^tv t^vo^^vujv toOtuiv dici^Koac. 234 c: ^rdi M^v
oOv Uavd ^oi vo^CZui Td dpr\\iiva * ct b^ ti cO iro6eiC| f|ToO|yi€voc irapa-
XeX€lq>6ai, ^pdiTa.
') Attische Beredsamkeit I p. 423 8qq.
*) 22,1 z Platonis Phaedri: T^TpacpcTdp bi^ 6 AucCac ircipiii^evdv
Tiva Ti&v xaXiDv.
*) 237 b— 238 c.
•) 237 b : Kal iroTe (^pacn^c tic) a(iT6v (t6v iratbo) aiTOiv (iretde
toOt' aCrrd, djc jifi ^puivTi irp6 toO ^puOvTOC b^oi xapl&ceai. IXeT^
T€ dibe* ircpl iTttVTdc, di iral k.t.^.
Epistulae amatoriae quomodo cohaereant cum elegiis Alexandrinis. 25
TiKouc scribebant, et sicut carmina saepius absentes adlo-
quantur — qua de re infra agendum erit — , ita ipsi interdum
absentes adloquuntur formamque inducunt similem epistulae.
Non aliter atque de Ljsiae, de figurati Demosthenis
erotico iudicamus. Rursus Blass^) auctorem eius formam
epistularem adhibuisse, cum Epicrates*) puer, qui laudibus
effertur, dum eroticus recitatur, adsit, negat. Cui sententiae
Guilelmus Croenert nuperrime contradixit'). Qui probare
Yult illum eroticum epistulam esse, cum exponit auctorem
illius Lysiae librum^) in nonnullis rebus imitari; tam enim
ille quam hic scriptorem erotici ipsum librum suum non
enarrantem, sed recitantem facit^). Qua de causa Croenert
codicem 0 et Spengelium^) secutus 5v ^PouXrjOiiv dKoueiv in
dpouXr)6n dKou€iv mutavit. In primis autem doctus ille vir ex
€UTux€i verbo, quod in fine erotici legimus, hanc epistulam esse
concludit. €utux€i enim item ut Ippuico in fine epistularum ^)
poni solet lam velim argumentum erotici huius cum iis
conferas, quae supra de Lysiae epistulis amatoriis exposuimus.
Utrumque auctorem rhetorum praecepta secutum in laudibus
puerorum versari conspicies ®) (cf. cap. 10 — 32 erotici Pseudo-
*) Attische Beredsamkeit !• p. 42-4.
*) Pseudodemosthenis •EpuiTiKdc (orat. 61) cap. 2 : ^ircibyi koI aOTdc
i^KCi, 6v ^pouX/|env diKoOeiv, 'EiriKpdTiic.
') Guilelmus Croenert in censura Pauli Wendland libri, qui in-
scribitur Anaximenes von Lampsakus, Gottinger gelehrte Anzeigen 1907
p. 272 sqq.
*) Conferas etiam Paulum Wendland, Anaximenes v. Lampsakus,
Berlin 1905, qui de erotico p. 79 ita iudicat: *Der Erotikos ist als ein
gut stilisirtes Produkt der Durchschnittsrhetorik des vierten Jahr-
hunderts, so unbedeutend sein Inhalt ist, recht interessant*.
•) Cf. Pseudodemosth. Erotici cap. 1. 2.
•) Philologus 17 (1861) p. 625.
^ Cf., ut exempla pauca afferam, epistulas 4 5. 11 Platonis.
") P. Wendland 1. 1. 72, 1 de eroticis ita disserit : 'Atmosphfire und
Stimmung dieser Litteratur wird wohl am besten verdeutUcht durch
die Gedichte der MoOca iraibiKi^ in der theognideischen Sammlung*.
Merito Wendland putare videtur cognationem quandam inter elegias
quinti saeculi et eroticos intercedere. lam supra Eueni sophistae men-
tionem fecimus, qui et eroticos et elegias scripsit. Sunt autem et erotici
et elegiae magna ex parte irpOTpeirTiKol irpoc (pujTa, i;t etiam inde,
quomodo inter se cognata sint haec genera, pateat.
26 M. Heinemann,
demostbenici); unde etiam magis intelligitur epistalam non-
dum certis finibus ab oratione amatoria seiunctam esse.
Quoniam vidimus genus epistularum amatorianim iam
quinto et quarto saeculo a. Chr. n. extitisse, eo magis dolemus,
quod nulla fere vestigia illius insequenti aetate nobis senrata
sunt Quod aevo Alexandrino floruisse solum ex paacis
reliquiis concludi potest; conferas Athenaei XIV 639 a: KXe-
apxoc bk iv beuT^pifi 'Epuimwv rd dpujTiKd ^n^iv ^^ara Kai
Td AoKpiKd KaXoujyieva oub^v toiv ZaTrqpoOc Kai *Avaxp€OVTOc
biaqpdpeiv. Sti bi Td 'ApxiX6xou Kai Tuiv 'O^rjpou 'EmKixXi^uiv
Td noXXd 5id Tflc i\iyiirpov TTOinceuiC toutujv Jx^rai tivoc tutv
TraOujv, dXXd Kui Td AcuiTro&uipou irepi t6v ''EpujTa Kai irdv
t6 TWV ^PUJTIKUIV iiriCTOXuJV T^VOC £pUJTlKf)C TIVOC 5id
X6tou iroiiiceilfc ^ctiv. Quo ex loco colligere possumus
Ciearchum, Aristotelis discipulum, epistulas amatorias non
ignorasse. Nam quod Georgius Kaibel in Athenaei editione
dubitat, utrum verba Kai ndv K.T.& Glearchi sint an Athenaei.
quoniam amatoriarura epistularum illa aetate unus esset testis
Glearchus, nos, qui multo ante extitisse tales epistulas ri-
dimus, huic argumento haud ita multum tribuemus.
Quod sequitur testimonium, quantis dubitationibus ob-
noxium sit, ipse non ignoro; proferam tamen. lam enim ad
philosophorum epistulas devenimus, qaas aut scriptas, ut a
pluribus^) legerentur, aut brevd post editas nemo mirabitur.
') Cf. epistulas Epicuri (vide Herm. Peter, Der Brief in der rdmi-
schen Litteratur p. 16). Ex indole librorum, qai ad certam quandam
personam mittuntur, earum epistularum natura explicatur, quae, nt a
pluribus legerentur, statim compositae sunt aut a grammaticis aut ab
eis, qui rem publicam capessebant (cf. Herm. Peter, Der Brief in der
rdmischen Litteratur p.216sqq.). Velut Varronem scimus commentarium
illum privatum, quem de officio consulis ad Pompeium scripserat, cum
interiisset, redintegrasse atque edidisse in libris quaestionum epistoli-
carum (cf. Peter 1. 1. 217). Ipsi hi libri nobis testantur epistulas iam antea
diligentius scriptas et in publicum editas extitisse. Neque alia de cansa
hanc formam elegisse Varro videtur, quam Hippolochus ille et Lyncens,
cum convivia, quibus interfuissent, elegantius sibi per litteras referrent
(vide infra p. 36 sqq.). Breviores ita aut narrationes aut dissertationes
in libri formam commode redigebantur. Cum Varronis commentario
ctcaTuiTiKui apte confertur Q. Ciceronis epistula de petitione con*
T^
Epistulae amatoriae quomodo cohaereant cam elegiis Alexandrinis. 27
Qui si etiam ad meretrices aut pueros veras conseripserunt
epistulas, nihil certe ad nos, qui iTnbeiicTiKov t^voc epistularum
persequimur. Isdem tamen viris si calumniandi gratia sup-
ponuntur litterae eaeque in libris circumferuntur, longe alia
est res. Gonsuetudinem epistulas edendi iam inveterasse dices
similesque aliorum virorum epistulas extitisse, ut fictis fides
haberi possei lam ipsam videamus rem. Epicurum multis
meretricibus scripsisse testatur Diogenes Laertius X 6 : Kai
dfXXatc h\. noXXoic ^Taipaic TPo^cpeiv Kai jiidXiCTa Acovtiuj, et
Alciphro Leontium ipsam inducit scribentem 11 2 (IV 17
editionis Schepers), 1 : oubiv bucap€CT6T€pov, djc £oik€v, dcTiv
TidXiv ^€ipaKi€uo]Li£vou TTp€cPuTOu. oTd |Li€ 'EiriKGupoc . . .
dTTiCToXdc dbiaXuTOuc fioi Tpdcpuiv. Fragmenta harum epi-
stularum affert Diogenes Laertius X 5 (Usener, Epicurea,
Leipzig 1887, fragment 143): TTaidv divaE, <piXov A^ovTdpiov,
oiou KpoToOopu^ou fmdc dviiTXncac dvaTv6vTac cou t6 ^m-
ct6Xiov, quo ex loco concludimus Leontium quoque epistulas
Epicuro scripsisse, et7 (UsenerLl. frag. 145): . . . t6v t' 'Em-
KOUpOV . . . ILlVdv T€ dvaXiCK€lV ]?l)Ll€pTlciaV €ic Tf|V TpdTT€laV, UJC
auT6c 4v T^ 7Tp6c A^ovtiov iTTicToXQ Tpd(p€i. Praeterea
Epicurus epistulas Themistae (cf. Diogenem Laertium X 5,
Usener 1. 1. frag. 125) et pueris nonnullis misit. Cf. Diogen.
Laert X 6 (Usener L 1. frag. 163): fv t€ tt) ttp6c TTuGoKXea
imcToXq Tpd(p€iv *7Tai6€iav h^ Trdcav, )biaKdpi€, (p€OT€ TdKdnov
dpd|i€voc' et 5 (Usener 1.1. frag. 165): Trp6c bfe TTuGoKXea
ujpaTov SvTa, *Ka8€6oO|biar, (pnci, 'irpocboKUJV Tf|v l)ui€pTf|v Kai
ic69€6v cou ^Tcobov*.
Ex eo, quod exposuimus, apparet epistulas amatorias ab
Epicnro scriptas re vera extitisse; a quibus spuriae epistulae
sulatus, quae et ipsa non uni fratri scripta est. Reddit pro hoc munere
Cicero illam de administrandis provinciis epistulam (ad Quintum
fratrem I 1), quae iam libri instar est. Haud ita multo post ille, qui
Sallustii personam adsumpsit, ad Caesarem orationem et epistulam se
scribere fingit (Peter 1. 1. p. 175) ; nec mirum, quia oratio ad unum habita
sua sponte in epistulae formam abit. Publici iuris eam factam non
est, cur negemus. Omnia haec mihi quidem probare videntur epistulas
iam multo antea proprium quoddam litterarum genus efTecisse.
28 M. Heinemann,
illius separandae sunt, quas Diotimus Stoicus odio inflaiiH
matus Epicuro supposuit Gf. Diogen. Laert X 3 : Aiotimoc b'
6 Ztuiik6c buc^evtlic Exu>v irpoc aurov TnKpdTaxa auxov biaf^
pXviKev, iTTiCToXdc <p^puiv TrevTyjKOVTa dccXTCic dic *Em-
Koupou, Kai 6 Tot eic XpuciiTTTOv dva(p€p6^€va ^incroXia uic
'EmKoupou cuvrdSac. Quo ex loco cognoscimus Chiysippo
quoque Stoico epistulas amatorias attributas esse. Quod con-
firmat Clemens Romanus Y 18 (ed. Lagarde p.69, 21) ^) : XpuaTr-
TTOC bk tv TaTc ^puiTiKaTc iTTicToXaTc Kui Tflc iv 'ApTO
€iK6voc jLi^^VTiTai, TTpoc Tiji ToO Ai6c aiboitp q>£puiv Tf\c "Hpac
t6 iTp6cuiiT0V. Ciceroni quoque suppositas esse lascivas epistulas
ad Caerelliam missas ex Fufii Caleni oratione, quae apud
Dionem Cassium XLYI 18, 4 traditur, discimns: Kai ou6^
dK€iviiv jLidvToi KUTicx^c, iva KaipcXXtuv dir' db^iac ^x^c, fjv
TocouTiu TTp€CpuT^pav cauToC oucav £^oix€ucac, Scui ^€UJT4pOCV
Tf|V k6pT]V ^TnMCtC, TTpOC TIV KUi aUTT|V TOtaUTaC ^TTICTOXdC
Tpdq>€tc, otac dv Tpdi|i€t€V dvi^p CKuiTrr6Xric dGupoTXuiccoc TTpoc
TuvuTku 4p6o|bt]iKOVTOUTtv TTXr]KTil6)bi€voc. Eas legit etiam Auso*
nius, cf. cent nupt 4 (ed. Schenkl p. 146): *in praeceptis
omnibus exstare Tullii severitatem, in epistulis ad CaereU
liam subesse petulantiam'. Quamquam Cicero Caerelliae epi*
stulas re vera scripsit'), tamen iUuro in his res amatorias
tractasse viri docti^) merito negant Ut Diotimus Epicuro, ita
inimici Ciceroni epistulas amatorias calumniae causa ad-
scripsisse videntur.
Ad imperatorum aetatem pervenimus. Insigne exemplum
editi epistularum voluminis memorat Plinius, qui (cf. epistu-
lam I 16, 6) de Pompeio Satumino narrat: *legit mihi nuper
epistulas, quas uxoris esse dicebat: Plautum vel Terentium
metro solutum legi credidi. Quae sive uxoris sunt, ut adfirmat,
0 Cf. Arnim, Fragmenta Stoicorom II p. 314, 1072.
') Cf. Quintilianum VI 3, 112: *etiam illud, quod Cicero Caerelliae
scripsit*.
') Cf. W. Dramann, Geschichte Roms in seinem Obergang von der
repubhkanischen znr monarchischen Verfassung, 1834—44, VI p. 416;
Mdnzer in Encyclopaedia Pauly-Wissowa III p. 1284 sub voce Caerel-
lius 10.
Epistulae amatoriae quomodo cohaereant cum elegiis Alexandrinis^ 29
sive ipsius, ut negat, pari gloria dignus' ^). Quod Pliuius illas
Plauti Terentiive sermoni cognatas esse contendit, inde certe
explicandum, quod etiam epistolographi Graeci comicos poetas
maxime expilaverunt Ita ex hisce Latinis epistulis colligimus,
quo sermooe Oraecae eiusdem aetatis compositae sint Sequun-
tur epistulae Lesbonactis, Melesermi, Zonaei. Lesbonactis de
epistulis disserit scholiastes in Lucianum Trcpi 6pxr)C€UJC p. 189, 1 1
ed. Kabe: AecpdivaS • toOtov Xdxei AecPwvaKTa, ou Kai dtXXai |i€X4-
Tai (^riTopiKai q)€povTai Oau^dciai Kai dvdjLiiXXot NiKocrpdTOu Kai
OiXocTpdrou Tuiv dv toic v€ujTlpoic coqpicraic biaTTp€Tr6vTU)v,
fidXtcTa bk. a\ ^pu)TiKai ^TTiCToXai TToXXr|v Tf|V ^k tujv X6tu}V
dTTOCTd2Ioucai f|bovr)v. De aetate Lesbonactis diligentissime
disseruit Fredericus Kiehr*), qui rhetorem, cuius tres decla-
mationes nobis servatae sunt, aetate recentiorum sophistarum
floruisse docet Rohde*) autem illum aevo Augusteo vixisse
contenderat Quod cum verum putaret, vir summus ab illo
auctorem epistularum seiunxerat, quoniam hac aetate niilla
talium epistularum vestigia invenirentur. Hoc nos argumentum
non probamus — nam extitisse illa aetate epistulas amatorias
mox ostendemus — , epistulas tamen rhetori attribuimus eique
recentioris aetatis. Nam cum Theo cap. X*) inter genera
prosopopoeiae X6touc ttpotp^tttikouc et ^ttictoXikouc enumeret,
duaeque huius Lesbonactis orationes hortativae sint, eundem
^) Cum illis epistulis, quas Satuminus ab uxore se accepisse
simulabat, carmina amatoria, quae Sulpicia Galeno marito dedicasse
dicitur, compares. Gf. Martialis epigr. X 35 et ApoUin. Sidon. IX 261.
262 carminum:
Non quod Sulpiciae iocus Thaliae
Scripsit blandiloquium suo Galeno.
Cf. de illis Reitzensteinium in Encyclopaedia Pauly-Wissowa VI 105.
Yidemus tales prosopopoeias illa aetate et versibus et oratione soluta
saepe compositas esse.
*) Fredericus Kiehr, Lesbonactis sophistae, quae supersunt ad
fidem librorum manuscriptorum edita et commentariis instructa. Ar-
gentoraii 1906.
*) Griech. Roman» 367, 3.
*) Walz 1. 1. 1 p.235, Spengel 1. 1. II p.ll6: Oird hi toOto rd t^voc
Tf^c fWMvacloc irlirrci . . . t6 Tifiv irpoTpcirTiKOjv Kal Td tiIiv ^TriCToXiKuiv.
30 M. Heinemann,
virum epistulas quoque amatorias quasi praeexercitament»
rhetoricae artis composuisse nobis verisimile videtur. Mele-
sermi epistulas Suidas affert: MeXrjcepiuioc 'AGnvoioc, cocpiCTTic.
lfpa\\i^v diTiCToXujv ^TaipiKUiv PipXia iV xai drpoiKiKiDv Iv,
^aTeipiKuiv imcToXujv ?v, CTponiTiKi&v ^ipXiov ?v, cuMTToaaKuiiv
PipXiov £v. Idem Suidas nos de Zonaeo certiores f acit : Zuivdioc
iTpOlipeV ipUJTlKdtC dTTlCTOXdc . . . (p^pOVTai bk aUTOO KQI fTcpoi
^mcToXal dTPOiKiKai * dXX* dTTOiriTrrouo toO xapaKTfipoc. Zonaeum
hunc Bohde^) sophistam intellegit, qui quinto p. Chr. n. sae-
culo florebat, aequalem Aristaeneti.
Hucusque de fragmentis amatoriarum epistularam, quae
a rhetoribus propnis libellis editae sunt Restat, ut eas per-
lustremus, quae in libris historicis vel fabulis romanensibus
insertae sunt, nec non poetarum carmina, quae epistularum
formam imitentur. Becte Hirzel in libro, qnem de Dialogo
scripsit (I p. 302), epistulam similiter atque orationem inter
omamenta historiae^) fuisse credit, priusquam propiium litte-
rarum genus epistulae efficerent. Itaque in Ctesiae opere
inveniebatur epistula amatoria eaque arte rhetorica expolita
(cf. Demetrium iTepi ip^riveiac cap. 212. 213). Stryaglius enim
illectus amore mulieris Sacceae, quae more Amazonum usa
particeps proeliorum cum eo congressa est, victae depenit;
cum in cupidine nihil profecerit, ad mulierem hanc epi-
stulam scripsit: 'Etu) ^^v c^ £cu)ca, Kai cii ^^v bid ^e ^cuiOnc»
iyih bk bid c^ dTTUjX6|Liriv ^), qua epistula id, quod ex Lysianeis
epistulis conclusimus, confirmatur.
Sed in primis epistulas amatorias libris inserere solebant
scriptores fabularum romanensium, quarum antiquissimam,
quas quidem noverimus, dico historiam Nini, primo a. Chr. n.
saeculo non recentiorem esse demonstravit Udalricus Wilken*)-
*) Der griech. Roman' p. 369, 1.
') Cf. exempli gratia apud Thucydidem (VII 8sqq.) epistnlam
Niciae et apnd Xenophontis Cyropaediam (IV 6, 27), quo Cyrus Cyazari
scribens inducitur.
') Eandem epistulam rhetorice amplificatam et omatam Nicolaos
Damascenus affert (Cf. Miiller, Fragmenta Historicor. Graec. III p. 36^)-
*) Hermes 28 (1893) p. 161 sqq.
Epistnlae amatoriae qnomodo cohaereant cum elegiis Alexandrinis. 31
Quam ai-te atitein totum genus cum rhetorum studiis atque
maxime cum praeexercitamentis illis cohaereat, Sohde
satis exposuit In quibus quod etiam epistulae amatoriae
inveniuntur, nemo mirabitur. Sic in Petronii quoque satiras
pervenit epistula, quam vides cap. 130. Exemplum afferam
ex vetustissima, quae tota nobis servata est, Chaereae et
Callirrhoae fabula, cuius auctor Charito est, locum IV 4 : ITei-
Oexai Xaip4ac Kai jiiovoc iir' ipnMiac T^vofievoc fiOeXe TP«cp€iv,
dXX' ouK i^buvaio baKpOuiv 47ripp€6vTiuv Kai xflc x^iP^c auToO
Tp€M0uaic. dTTOKXaucac bk Tdc 4auToO cujiqpopdc ^dXic JipEaTO
ToiauTT]C dmcToXnc* *KaXXipp6r| Xaip^ac 2ui Kai l(b bid MiGpi-
h&vf]V . . . KaTacTTdvbw TOUTWV pou Tujv Tpct|i|idTUJV bdKpua
Kai q)iXri|iaTa k.t.?. lam Ricardus Biirger^) hanc epistulam
cum aliis epistulis fictis comparavit et statum Chaereae
scribentis eodem modo atque Arethusae apud Propertium
(IV 3,3—6):
Si qua tamen tibi lecturo pars oblita derit,
Haec erit e lacrimis facta litura meis:
Aut si qua incerto fallet te littera tractu,
Signa meae dextrae iam morientis erunt
et Chelidonii apud Aristaenetum (11 13 : KaTacTT^vbu) 6dKpua tiuv
TpajipdTUJv . . . TaOTa T^Tpacpa, yf\ touc "EpuiTUC, dcOpaivouca
Kai 6€baKpu^4vTi Kai Ka6' ^KacTOv iLv d7TdcT€XXov dvacT€vd2Iouca)
describi contendit Etiam magis eiusdem Charitonis locus
Vm 4 docet, quae cognatio intercedat inter epistulas ama-
torias, quae fabulis romanensibus insertae sunt, et rhetorum
exercitationes. Scribit enim Callirrhoa profectura Dionysio et
ab hoc filium communem respiciens petit, ne alteram uxorem
in matrimonium ducat: €i^i Tdp tQ H^^X^ M^^^^ co^ ^t^ i^ov
Koiv6v uiov, 6v TrapaKaTaTiOrmi coi dKTp4(p€iv t€ Kai TTaiJ)€U€iv
d^iu)c fmiuv. ^f| Xdpi) bl TT€Tpav )ir)Tpuidc. Quem locum
communem mandatis, quae uxores relicturae maritos dabant,
inter rhetores divulgatum fuisse e Propertio (IV 11, 73 sqq.'))
concludi potest:
*) 'De Ovidii carminum amatoriomm inventione et arte' p. 35.
') Quae elegia idolopoeia est.
32 M. Heinemann,
Nuiic tibi commendo, communia pignora, natos.
Haec cura et cineri spirat inusta meo.
Fungere matemis vicibus pater: illa meoram
Omnis erit coUo turba ferenda tuo.
Oscula cum dederis tua flentibus, adice matris.
Apparet enim rhetores mandata mulierum sumpsisse e cele-
berrimo loco Euripidis fabulae Alcestidis, quo illa moritura
Admeto valedicit (cf. v. 305 sqq.) : xai iit\ 'inTnnijc toTc6€
^rjTpuiav T^KVoic. k.t.X.
lam ad poetas devenimus, quos cum Alexandrinoram
aetate tum Augusti fere temporibus rhetores aemulatos esse
nemo nescit ^). Atque extitisse genus epistularum versibus ex-
pressarum disertis verbis testatur Lucilius, cum poema a poesi
distinguens in libro nono ait (v. 341 ed. Marx, Peter L L
p. 178 adnot. 2): *epistula item quaevis non magna poema est*.
Notissima igitur erant iam iUa aetate carmina non nimis
longa in epistulae formam redacta, neque quidquam obstat^
quominus etiam syllogas talium carminum editas putes. In-
cipiamus ab epigrammatis, quae magna ex parte brevium epi-
stularum vice funguntur variasque res ex ipsa vita petitas
tractant. Cf. Anthol. Palat XI 44 (22 ed. Kaibel) Phiiodemi
epistolium, quo ille Pisonem ad convivium invitat, aut YI 227
Grinagorae, cuius epigramma epistulae vice calamum argen-
teum, quem Proclo die natali donat, sequitur. lam ex his
duobus exemplis cognosci potest, quam arte talia epigram-
^) Cf. £duardum Norden, Die antike Kunstprosa II p. 883 sqq..
Reitzensteinium in Encyclopaedia Pauly-Wissowa VI p. 94 sq., Helle-
nistische WundererzS.hlungen p. 167.
Respiciasy ut ezemplum afferamus, qua ratione Ovidius MetamorpL
Xin 1 sqq. iudicium armorum Achillis tractaverit. De eodem argutnento
rhetores in controversiis et suasoriis egisse e Senecae controversiis
{II 2, 8) compertum habemus, qui narrat Porcium Latronem rhetorem
in indicio armorum versatum esse: *In armorum iudicio dixerat Latro:
'mittamus arma in hostis etpetamus'. Naso dixit:
Arma viri fortis medios mittantur in hostis:
Inde iubete peti
et alium ex illa suasoria sensum aeque a Latrone mutaatas est etc'
Epistulae amatoriae quomodo cohaereant cum elegiis Alexandrinis. 33
mata cum vita ipsa cohaereant^); itaque dubitari uon potest,
quiu eadem aetate epistulae quoque soluta oratione per-
scriptae diligentius peipolitae atque ad ostentandam auctorum
humanitatem editae sint Ciceronem velim respicias, qui
Tironem diligentius litteras expolientem irridet (cf. Epistul.
ad familiares XVI 17, 1 : 'video, quid agas; tuas quoque epi-
stulas vis referri in volumina'). Sed amatores quoque puellis
dona mittunt epistoliisque prosequuntur, velut Rufinus in
Anth. Pal. V 74, Alexandrinos ille poetas imitatus, aut ad-
ventum suum indicant, velut CatuUus in carmine Ipsithillae
misso (32), aut non venisse se aut festinantius abisse con-
queruntur, ut Sulpicia (Tibulli IV 7 sq.). Quid multa ? Ipsa illa
Sulpiciae poemata satis ostendunt illa certe aetate epistularum
commercium diligentius excoli coeptum. Necessario autem
poesin sequebatur soluta oratio, rhetor poetam.
Breviores epistulas hucusque tetigi; prolixiores etiam
extitisse spondet Cicero, qui ad Atticum XTTI 6, 4 scribit:
*Mummiima fuisse ad Corinthum pro certo habeo. Saepe enim
hic Spurius, qui nuper decessit, epistulas mihi pronuntiabat
versiculis facetis ad familiaris missas a Corintho*. Quid
Mummio illi causae fuisse putas, cur, quid ipsi Corinthum
oppugnanti accidisset, versibus narraret, nisi similes apud
Graecos extitisse epistulas credis? Graecorum igitur exempium
sequitur CatuUus, si epistulas ad Hortensium (65) et Man-
lium (68 a) datas versibus inciudit. Neque non Horatius, qui
duos libros epistularum versibus composuit. Etiam poetae ele-
giaci Bomani in epistulis componendis versabantur non semper
agnitis a viris doctis. Sed — si a proposito nostro discedere
paululum licet — vir doctissimus Ricardus Biirger»), qui nuper
ea de re egit, longius provectus esse mihi videtur; qui contendit
Propertium et Lygdamum*), si personas, quae absentes sint,
') Etiam comoediographos fabulis suis epistulas e vita sumptas
inseruisse docet epistula Phoenicii ad Callidorum in Plauti Pseudolo
(cf. 41 sqq.).
») Hermes 40 (1905) p. 324sqq., cf. etiam Frid. Leo, GOttinger
Gelehrte Anzeigen 1901 p. 322 sqq.
') Neque Tibullus neque Ovidius eiusmodi elegias componebant.
xrv,a 3
34 M. Heinemann,
alloquuntur, formam epistularum adhibuisse. Mihi autem
eiegiae, ut Lygdami III 3*), non epistulae esse videntur, sed
sermones, quos soliloquia appellare possis. Tali in sermone
ut Tibullus (I 3, 92) Corcyrae relictus Deliam, ita Lygdamus
Neaeram absentem alloquitur in hac elegia. Rectius autem
Btirgerus de Lygdami III 5 et Propertii III 20, 1 — 10 elegiis
iudicare videtur, cum dicit illa carmina epistulas esse. In
primis conferas, quid vir doctus de Propertii III 20, 1 — 10*)
disserat: *In 20 a wendet sich Properz an eine von ihrem
Liebhaber verlassene Person, deren Namen er nicht nennt, da
es nicht Cynthia ist, und bittet um Erhorung. Der SchiuBvers
*in nostros curre, puella, toros' zeigt uns, daB das Madchen
entfemt ist, daB wir hier also kein Gesprach, sondem eiuen
Brief haben*. Rem ut paucis absolvam, cum apud omnes poetas
— Sapphus sufficit meminisse — tum apud elegiographos in-
veniuntur carmina quasi media inter epistularam genus et
soliloquiomm. Sed eiusmodi elegiae, ut rhetorum erotici iUi,
de quibus supra disseruimus, epistulae appellari non possunt,
cum poetae nullo modo se quasi scribentes inducant
Nunc ad illas elegias devenimus, quibus Propertius et
Ovidius puellas amatoribus epistulas mittentes fingunt; ille
unam epistulam eiusmodi componebat (IV 3), qua mulierem
quandam, cui nomen Arethusa est, ad Lycotam maritum, qui
ad bellum profectus est, scribentem facit; Ovidius magnum
numemm epistulamm, quas heroinae e f abulis antiquis repetitae
amatis mittunt, fingebat; itaque liber epistularum amatoriarum
postea •Heroides* inscriptus est Quas epistulas Propertii et
Ovidii praeexercitamenta, id est prosopopoeias, esse manifestum
est Eodem modo facile est cognitu Propertium prosopopoeiam
infinitam (d6picTov) — nam Arethusa et Ljcotas nomina ficta
sunt — , Ovidium prosopopoeias finitas (djpic|i€vac) compo-
suisse*) (vide supra p. 18, 1). Apparet, nisi fallor, iam aevo
') Hermes 40 (1905) p. 324.
•) Hennes 40 (1905) p. 326 sq.
') Si respicis Propertium et Ovidium in diversis generibus pro-
sopopoeiae versatos esse, cur Propertii carmen heroidibus Nasonis
recentius credas, nihil est. BUrgerus enim (*De Ovidii carminum ama-
Epistulae amatoriae quomodo cohaereant cum elegiis Alexandrinis. 35
Alexandrino, ut Augusteo, epistulas amatorias^) exercitationis
causa fietas esse; nam poetas elegiacos Bomanos Graecorum
epistulis amatoriis oratione soluta scriptis exemplaribus usos
esse non solum ex cognatione, quae intercedit inter artem
rhetoricam et poeticam, sed etiam ex duobus vestigiis, quae
nobis extant, concludi potest. Refertur enim apud Lucianum
(ver. hist. II 29. 35) epistula, quam Ulixes Calypsoni • mittit,
apud Theophylactum Simocattam (54) Medea lasoni scribit.
Eecentiora haec exempla dices, sed ego Lucianum veterum
toriorum inventione et arte' p. 32 sqq.) Propertium in epistulis ama-
toriis fingendis Ovidii imitatorem fuisse contendit. Doctus ille vir tria
argumenta profert: primum cum epistula ficta ad rhetorum pertineat
exercitationes, Ovidium potius, qui et arti rhetoricae et elegiis scri-
bendis operam dederit, inventorem talium epistularum fuisse; deinde
augeri hanc suspicionem, si personas respicias, quas uterque intro-
ducat poeta; rhetores enim praecipue personas ex antiquis fabuhs
haustas in argumenta, quae tractabant, introduxisse ; itaque Propertium
argumentum e vita cotidiana sumendo fines epistularum amatoriarum
amplificavisse. Tertium certo testimonio hoc probare Ovidium ipsum,
qui dicat (Art. Amat. III 345 sq.) :
Vel tibi composita cantetur epistula voce:
Ignotum hoc aliis ille novavit opus.
Sed, quae priore loco posuit vir doctissimus, argumenta facile refutantur.
Neqae enim solum Ovidius, sed etiam Propertius et elegiographus et
rhetorum discipulus est, neque desunt praeexercitationum apud eum
exempla (v. Reitzenstein, Hellenistische WundererzShlungen p. 167 sq.).
Deinde, quia rhetores orationes personarum et finitarum et infinitarum,
quas vitae debebant, imitabantur, ex personis, quas poetae elegiaci
scribentes inducunt, uter prior epistulas confeceril, colhgi omnino non
potest. Restat notissimum Ovidii de se ipso praeconium, quod et priores
(cf. Fridericum Leo, Gottinger Gelehrte Anzeigen 1901 p. 323, Peter
I. 1. p. 189 sq.) diversis modis interpretati sunt et nobis, si recte pro-
sopopoeiarum naturam exposuimus, nuUam iam pariet difficultatem.
Nam si irpoTU)bivac)yia illud in duas quasi species dividitur, prosopo-
poeiam finitam et infinitam, qui alterius exempla primus metro elegiaco
composuit, certe invenisse se aliquid dicere potuit, etiamsi unum
alterius exemplum iam alius protulit. An nescimus, quam cupidi talis
gloriolae huius aetatis poetae fuerint?
^) Conferas etiam locos Ovidii Artis Amatoriae, quibus de epistulis
amatoriis poeta disserit (I 437—468 et III 469—498) ; quibus versibus
amantes studium epistulas amatorias scribendi diligenter colere monet
et argumentum et stilum harum tractat.
3*
36 M. Heinemann,
narrationes irridere scio, Theophylactum ex multo vetustioiibiis
exemplaribus pendere facile possum demonstrare. Latinos certe
neuter adiit fontes.
Sed alterum hucusque omisimus epistularum amatoriarom
genus, quo narratiunculas contineri supra diximus, quas per
simulatas litteras auctor refert Gohaerent autem hae qooque
cum exercitationibus rhetorum, cum etiam biriTncic inter pro-
gymnasmata non infimum teneat locum^). Etiam tales epistolas
iam Alexandrina aetate editas et fortasse, ut ederentur, scriptas
esse ostendunt imcroXai 5€iiTvr|TiKa(, quae dicuntur, Hippolochi
et Lyncei, quibus in libri formam redactis Athenaeus saepius
utitur (IV 128asqq.): linroXoxoc 6 MaKebujv . . . xoic xpovoic
^^v T^Tovc Kard AuTK^a Kai AoOf)iv touc Za^iouc, 6€oq>pdcTou
bi ToO 'Ep€Ctou jiaOiiTdc, cuvOrJKac*) b* €ix€ Taurac Trpoc rov
AuTK^a, djc iK Tuiv a^ToO ^aO^Tv Jcnv imcToXujv, Trdvruic auTuj
hriXoOv €t TlVl CU)lTT€pi€V€XB€iri b€lTTVUI 7T0XUT€X€1, Td 5fioia Kd-
K€ivou dvTiTTpoTrivovToc auTip. ^KaT^pujv oOv cifiZovrai bcWTVIl-
TiKai Tiv€C dfTiCToXai, Autk^uic iiiv t6 Aa^iac Tfjc *ATTiKfjc
aOXriTpiboc ijLKpaviZovToc b^iTTVov 'A6rivT]Ci T€v6|1€vov AfmTf-
Tpiu) T(fi paciX^T, diTiKXriv bi TToXtopKriTQ (^pu))i£vri b' fjy f) Ad^ia
ToO ArmriTpiou), toO b' *IttttoX6xou touc Kapdvou toO Ma-
K€66voc £M(pavi2[ovTOC TdMOuc. Kai dXXaic bk iTcpUTuxoMCV
ToO AuTKduic iiTiCToXaTc TTpoc Tov auTOv T€TP<ZMM^vaic
17ttt6Xoxov, brjXoucatc t6 t€ 'Avtit^vou toO paciX^uic
b€TTTVov Aqipobicta iTTtT€XoOvToc *A9fivr]ct Kal t6 TTtoX€-
juiaiou ToO pactXduic. b(Iico^€v bi cot f^cTc Kai auTdc rdc
dTTicToXdc. dTT€i bi f\ ToO 1ttttoX6xou CTTaviuic €OpiCK€Tat,
£Tnbpa)ioO)Liat cot Td iv ainfji "xefpaii^xiva btaTptpj)C £v€Ka vOv
Kai qiuxaTuiTiac Cognoscimus igitur Athenaeum epistulas
Lyncei, quibus convivia sumptuosa, quae Lamia^) meretrix
>) Conferas, ut pauca exempla afferamus, Theonis cap. IV (Rhet
graeci I p. 182 sqq. ed. Walz, II p. 78 sqq. ed. Spengel), Qaintiliani II 4, 2.
') Vides Atbenaenm prooemium epistalarum, quae in formam libri
redactae sunt, respicere.
') Utitur illa epistula, licet vix ab ipso inspecta, Platarchas in
Demetrii vita cap. 27 : Xuiplc hi toOtujv aiiri\ Ka6' 4auTf|v i\ Ad|iia ti)i
paciXci irapacK€iidIouca betirvov i\pjvpo\&xAC€ iroXXo6c xai Td bclnvov
oOtiuc fjvencc tQ b6Eij bid Tf|v iroXuT^ciav, dicTC 0ir6 Autk^uic toO
Epistulae amatoriae quomodo cohaereant cum elegiis Alexandrinis. 37
et Autigonus et Ptolemaeus reges instruxerunt, depinxit,
Hippolochi epistulam, cuius argumentum ad descriptionem
epuiarum nuptialium Carani Macedonis pertinuit, novisse.
Nonnullas reliquias ex hac Athenaeus, qui convivium Carani
accurate describit, ad verbum affert Cf. 128 d — 130 d. 126 d. e:
dXXd |yif|v Ktti iTmoXoxoc 6 MaKebwv iv rf) irpdc Autk^ dm-
croXf), 5i' f)C d^cpaviCci MaKeboviKOv xi beiirvov TroXureXeiqi xd
Trdvra TraviaxoO Tcv6|ieva iiTreppaXov, jivrijuioveuei ubc ^Kdcrtu
Tiijv beiTTvouvTUJV boGevTujv mjCTpwv xpwcujv. IX 402 a. XIV
614 d. Altum deinde de talibus epistulis silentium, tamen
et scriptas esse similes et a rhetoribus excultas spondet AI-
ciphro. Facile enim est cognitu, quam arte illius epistulae III
46 (ni 10 ed. Schepers). III 48 (III 12 Sch.). m 55 (IH 19 Sch.),
quibus parasiti convivia, quorum participes erant, secum
communicant, cum epistulis Lyncei et Hippolochi cohaereant.
Praeterea huic epistularum generi illae epistulae, quae de-
scriptiones epularum et pomparum meretricum continent, at-
tribui possunt Cf. I 39 (IV 14 Sch.), qua Megara Bacchidi
scribit, quibus rebus meretrices in convivio quodam, in quo
Megara ipsa aderat, delectatae sint. Cum Lynceum convi-
vium meretricum (Lamiae) iam descripsisse supra exposue-
rimus, cognationem quandam inter epistulas meretricias et
convivales intercessisse constat. — Melesermi autem dTricToXdc
cu|iTTOCiaKdc iam supra commemoravimus.
Amatoriae narratiunculae insigne exemplum in Aeschinis
epistula X invenimus, cuius auctor certe nihil spectavit, nisi
ut legentes lepida fabula delectarentur ^). Sed neque, qua aetate
composita sit epistula, equidem diiudicaverim, nisi quod
Alexandrino aevo scripta esse videtur, neque arte iUa cohaeret
cum corporibus talium narrationum, quae ab epistolographis
Zaiiiiou cuTT€TP<i<p6ai. Alludit ad eam etiam Alciphro (II 1, 8. IV
16 Sch.), qua epistula Lamia Demetrio scribens inducitnr: eO oTba Tdp
6ti o6 ji6vov ^v Tf| OnpiTrirtbou o(K(qi, ^v f| |Li^XiU coi Td tOljv *A(ppo-
biciiuv cOTpeiriZciv beiirvov, ^crai biap6iiT0C f\ irapacKcuri, dXXd
Kai dv 6Xr| Tf| 'AGiivadjuv TrdXei, vfi tVjv "ApTC^iv, Kal ^v tQ
'EXXdbi Trdcri.
') Cf. exitum epistulae: cu hi ftv UavOjc, oliaai, T^Xdcciac.
38 M. Heinemann,
recentioribus componebantur. At Dellius corpus aliquod ama-
toriarum narrationum Cieopatrae misit, cf. Senecae suasoriarum
I 7: *hic estDellius, cuius epistulae ad Cleopatram lasciTae
feruntur*. Quamquam nullae reliquiae, e quibus intelle^ potest,
qualis natura illarum fuerit, nobis extant, tamen id, quod
Adolfus Kiessling*) de iis iudicat, reiciendum esse puto, qui
dicit Dellium in epistulis Cleopatram maligne irrisisse*). Cui
propterea non assentior, quod epistulas lascivas amatoriis
pares esse mihi persuasum est; nam epistulae amatoriae quoque,
quas Diotimus Epicuro tribuit, a Diogene Laertio X 3 dccXycic,
id est lascivae', appellantur; cf. etiam Ausonii Cent nupt
XXVni 4, qui Ciceronem in epistulis ad Caerelliam petu-
lantem fuisse dicit. Dellium autem ipsum uxorem imperatoris
sui M. Antonii aut adamasse aut amare finxisse minime credam,
praesertim cum ita eam iocis, sed longe aliis, offendisse
tradatur, ut ab insidiis eius sibi caveret'). Restat igitur, ut
lascivarum narrationum corpus credamus, quales confecerunt
Aristaenetus aliique. Non minus hoc certe homine Romano
et milite indignum videbatur, quam quod Crassi comites inter
Parthicum bellum Milesiis Sisennae fabulis delectabantur.
') Cf. Kiesslingi adnotationes ad Horatii II 3 carmen.
•) Ipse verbo 'boshafte Pamphlete* utitur.
') Cf. Plutarchi Antonii vitae cap. 69 : OOtoc (A^ioc) bi xal
bfXcai cpr^civ dmPouXf|v ^k KXeoirdTpac, fXaOKou toO (aTpoO q>pdcavToc
auTijj. TTpoc^Kpoucc bi KXcoxrdTpqi Trapd bcmvov ctirdiv, aOToic }iiy 6E(vnv
drxeiceai, XdpjjicvTov bi Trivciv ^v *Pd)|LiT| 0aX€pTvov. 6 bi IdpjACvroc
7|v Tiliv Kaicapoc TraiTv(iJJv Trai^dpiov, & bTiX(Kia 'Pui^atoi KaXoOciv.
Epislulae amatoriae quomodo cohaereant cum elegiis Alexandrinis. 39
Caput m.
Quoniam satis exposuisse videmur, quales epistulae ama-
toriae ante Alciphronem, Philostratum, Ajristaenetum extiterint,
nunc de his disserere et examinare, quae cognatio inter illas
et studia rhetorica intercedat, in animo habemus. Alciphro, qui
saepe Luciani libris^) exemplaribus utebatur, in prosopopoeiis
scribendis magna cum diligentia versatus personarum, quas
epistulas mittentes fecit, mores conditionibus quam maxime
accomodavit et prosopopoeias finitas et infinitas composuit;
neque enim solum piscatores, rusticos, parasitos scribentes
induxit, sed etiam in libro quarto editionis Schepersianae,
qui epistulas meretiicias continet, epistulas hominum, qui re
vera Athenis floruerunt, profert, velut 11 8. 4 (IV 18. 19 Sch.),
Menandri et Glycerae, I 30 (IV 3 Sch.), Bacchidis ad Hy-
peridem, II 2 (IV 17 Sch.), Leontii ad Lamiam, aliorum epi-
stulas. Neque solum in prosopopoeiis, sed etiam in laudibus
scribendis Alciphro versatus est, cf. I 38 (IV 11 Sch.) epi-
stulam, cuius argumentum laus Bacchidis, mortuae meretricis,
est. Cognoscimus igitur, quam arte Alciphronis epistulae cum
primis amatoriis epistulis, quarum fragmenta vidimus, cohae-
reant; nam dTKU))Liia pueronim in epistula Lysiam, meretricum
in orationibus Cephalum et Alcidamam composuisse memoria
tenes. Hac in una re Alciphro a rhetoribus illis dissentit,
quod mortuam meretricem laudavit*). Operae fortasse pretium
*) H. Reich (*De Alciphronis Longique aetate', Regimont. 1884)
Alciphronem paulo post Lucianum, ante Aehanum vixisse ostendere
conatur.
•) Epistolographos saepe laudes mortuorum composuisse ex non-
nulUs epistulis PUnianis, velut II 1, inteHegltur. Accedit, quod etiam
exeunte antiquitate hic mos servabatur; cf. vitae Hilarionis, quam
Hieronymus scripsit, prologum : 'quamquam enim sanctus Epiphanius,
Salaminae Cypri episcopus, qui cum Hilarione plurimum versatus est,
40 M. Heinemanny
erit cum his laudibus Propertii carmen 1 8b conferre*). Eodem
fere modo Alciphro et Propertius narrant ab amatis puellis
divites amatores spretos esse; illas nulla pecunia comiptas
fidem pauperibus amatoribns conservasse. Neque enim Cynthia
deserto poeta cum praetore locuplete in Illyriam profeeta est,
et Bacchis, quae epistula Alciphronis laudatur, Meneclidis
gratia opes, quas Medus et Aegyptius mercator ei proraiserant,
parvi aestimavit. Cf. Propertii I 8 b, 33 — 38 :
Hla vel angusto mecum requiescere lecto
Et quocumque niodo maluit esse mea,
Quam sibi dotatae regnum vetus Hippodamiae,
Et quas Elis opes ante pararat equis.
Quamvis magna daret, quamvis maiora daturus,
Non tamen illa meos fugit avara sinus.
et Aiciphronis epist. I 38 (IV 11 Sch.), 4: oic8a t6v Mr|6€iov
dK€ivov Tov dird TTic Zupiac 5€upl KaTdpavTo, |li€0' 8cnc 0€pa-
TCiac Kai TrapacK€uiic dc6p€i, €uvouxouc uTncxvou|i€voc Kai 9€pa-
7Ta(vac Kai k6c|liov Tivd pappapiK^v* Kai Sjiuic fiKOvra auTov
ou TTpoci€TO, dXX' uTr6 To u |i 6 V ^rdTTa K0i|iuj)i€vn x^civicKiov
t6 Xit6v toOto Kai 6Ti|iOTiK6v, kui toic Trap' fmoiv tXicxpujc
auT^ TT€^TTOji€voic dTTav^xouca Tdc caTpaTTiKac iK€ivac Kai ttoXu-
Xpucouc bujp€dc 6iiu9€Tto. ti 6ai; t6v AJtutttiov JjjiTropov ujc
dTT€CKopdKic€v 8cov dpTupiov TrpoT€ivovTa. Si versus Proper-
tianos cum Alciphronis epistula comparaveris , poetam Ro-
manum et epistolographum non solum sensu, sed etiam sin-
gulis rebus, velut commemoratione vilis lectuli, quo pauper
amator utitur, inter se congruere cognosces. Quodsi quaeris,
unde uterque hunc locum repetierit, elegiam fontem fuisse
haud crediderim. Constat Propertium in priore carminis parte
laudem eius brevi epistula scripserit, quae vulgo legitur, tamen
aliud est locis commanibus laudare defunctum, aliud defuncti
proprias narrare virtates* et eiusdem epistulam XXIV, qua vitam
sanctam Asellae laudat: *nemo reprehendat, quod in epistulis ali-
quos aut laudamus aut carpimus*. Hieronymum enim satis multas
epistulas ad exempla rhetorum composuisse vix est, quod moneam.
') Eiusdem carmen II 3 nihil fere continere nisi ^pcdiiJiiov 4Taipac
in transcursu moneo.
Epistulae amatoriae quomodo cohaereant cum elegiis Alexandrinis. 41
Gallum imitatam esse, qui, cum Cytheris Antonium in Galliam
secuta esset, de amicae perfidia flebilem composuerat elegiam.
Sed non minus constat alteram carminis partem ab ipso Pro-
pertio adiectam esse neque ulla cum Galli elegia similitudine
contineri; nam Cynthia fidem servat, ruperat Lycoris. Equidem
crediderim in laudibus meretricum saepius haec, quae a mo-
ribus traditis iUarum quam maxime abhorrebant, a rhetoribus
narrata et celebrata esse^). Rhetorem etiam sapiunt breves
illae laudes aut vituperationes maris aut terrae*) neque minus
cuTKpiceic*) Ulae vitae rusticae et piscatoriae, velut I 3. 4. 25
(114 Sch.), aut declamatio*) contra militem, ut III 36 (11 34 Sch.).
Sed immorari his nolo. Alciphronis enim epistulis viri docti*)
ad elegias recuperandas usi non sunt; nam merito contendunt
similitudines, quae inter epistulas Alciphronis et novas co-
moedias intercedunt, recta via ex his in iUas manasse, non
aUi fonti, qui medius sit inter epistulas et comoedias, deberi^).
^) Non magis ex aliis locis quoque, quibus Propertius et Alciphro
consentiunt, concludi potest elegias exemplaria eorum fuisse; cf.
Propertii II 16, 41 sqq. :
Qualem si cuncti cuperent decurrere vitam
Nec pressi multo membra iacere mero,
Non ferrum crudele esset neque bellica navis,
Nec nostra Actiacum verteret ossa mare
et Alciphronis I 34 (IV 7 Sch.), 6 : oObd etc ^raipqi 6)yiiXdiv Tupavv(bac
6v€ipoiroXei xai cracidlei rd Koivd k.t.X.
') Quibus cum argumentis compafes rhetorum ^TKdjjiiia Capoc,
Xei^divoc aut ^i^touc O^pouc. (Rhet. graeci I p. 331 sqq. ed. Walz).
') De comparationibus disserit Theo in capite IX (Rhetores graeci
I p. 231 ed. Walz, II p. 112 ed. Spengel).
*) Gf. de huiusmodi t6tt4i Theonis cap. VII (Rhet. graeci I p. 222
ed. Walz, II p. 106 Spengel).
^) Cf. Leo, Plautinische Forschungen p. 128 : *Alciphro hat eine
wahre Fiille von Wendungen und Motiven, die direkt mit Plautus und
Terenz zusammentrefTen ; er war ohne Zweifel selbst in der Komddie
belesen*.
') In nomina propria personarum nuper Th. Sondag inquisivit (*De
nominibus apud Alciphronem propriis*, Bonn 1905), qui p. 88 1. 1. dicit :
*Nominum e comoedia ortorum haud magnum numerum invenimus*.
Constat tamen Alciphronem in nominibus fingendis isdem legibus at-
que comoediographos usum esse. Multa nomina a moribus atque con-
ditionibus personarum derivata sunt, velut, ut exemplum afteram.
42 M. Heinemann,
Keque enim singulae sententiae, sed etiam nonnulla ai^-
menta ab Alciphrone ex comoediis hausta sunt Gum iam
Ernestus Seiler*) et Wolfgangus Volkmann*) locos, quibus
epistulae et comoediae inter se consentiunt, comparaTerint,
unum exemplum afferre satis esse videtur. In Plauti Pseu-
doli V. 274 sqq.*) (I 3, 40sqq.) Ballio leno Callidorum con-
suetudine amatae meretricis diutius uti vetat Isdem fere
verbis in Alciphronis I 36 (IV 9 Sch.) Petala, avara meretrix,
Simalionem, pauperem amatorem, qui loco donorum splendi-
dorum rosas solas ei misit, quamquam dolore affectus est,
excludit Xon solum conditiones, in quibus adulescentes ver-
santur, eaedem sunt, sed etiam Alciphronis epistula et Pseu-
doli versus multis singulis sententiis^) inter se consentiunt
adulescens, qui militiam agriculturae praefert (III 16. II 13 Sch.), Thra-
sonides audit, sicut Thraso Terentianus ille miles. Parasitorum, quae
in comoedia fuerunt, epitheta mutat in nomina propria (Sondag p. 89.
90). In componendis nominibus saepe versatus est, sicut comoedio-
graphi (Scholia in Dionysii Thracis artem grammaticam ed. Hilgard
p. 149, 27 : Kal €ctiv djc ^iri t6 trXcicrov f\ cOvBcac ^k bOo X^Scuiv, Tivcrai
bi Kal ^K Tpiuiv, dic bucapiCT0T6K€ia, irapd bi toic KUJjyiiKOic k.t.§. Sondag
p.91). Singula tamen nomina utrum ipsis comoediis debeat necne, nemo
diiudicabit. Meretricum nomina celeberrima certe non ex illis repetiit
') Vide eius adnotationes ad Alciphronis epistulas, qnas ipse
edidit Lips. 1856.
«) Cf.WolfgangVolkmann,*StudiaAlciphronea*,VratisIav.l886. Qui
tamen longius progredi interdum mihi videtur. Conferas, si tanti est,
locum Alciphronis 1 11 (1 14 Sch.), 2: tI oOv, di P^Xtictc, bpt&|Li€v; «pcOro-
)i€v f^ ^^vo|ui€v; quem propter Plauti in Curculione (IV 4, 33) verba:
'quid ego faciam? maneam an abeam?' e comoedia repetit Volkmann
(p. 29). Confirmari fortasse videtur sententia Eupolidis comid verbis,
quae nuper contra Kockii suspiciones (Comicorum Atticorum frag-
menta vol. I p. 342 fragm. 314) defendit Reitzensteinius (*Der Anfang
des Lexicon des Photius', Leipzig 1907, p. XIX sq.) : 6 ^^v tdp X^rfw^
q>€UYU)^€v &vaiTT€poT, 6 hi m^vu)^€v ir€(8€i. Si tamen respexeris
etiam Ruiinum (Anthol. Pal. V 75, 6) eandem proferre sententiam ipsis-
que in verbis: djcT€ ti itoioO^€v; (p€()TO|yi€v f\ ^^vo^^v; propios ad
Alciphronem accedere, iam opinor, mecum facies, qui locum e comoedia
petitum nego.
«) Volkmann 1. 1. p. 24.
*) Cf. Plauti Pseudoli v. 274 : 'Misereat, si familiam alere possim
misericordia* et Alciphronis I 36 (IV 9 Sch.), 1: ^pouXd^riv \iiy 0ir6
baKpCiujv oiKiav ^Taipac Tp^<p€c6ai.
Epistulae amatoriae quomodo cohaereant cum elegiis Alexandrinis. 43
Itaque apparet Alciphronem a Graeco exemplari Plauti Pseu-
doli pendere. Atque hoc quidem in confesso, ut aiunt, sit
Ceterum Kockium, qui longius progredi totasque comoediarum
scaenas ex his epistulis recuperare sibi posse videbatur (cf.
Hermis voL XXI (1886) p. 372 sqq., Comicorum Attic. frag.
vol. in p. 674 sqq.^)) bene refutavit Leo (Plautinische For-
schungen p. 127 sq.). Etsi enim detur Alciphronem quaedam
ex ipsis comoediis paraphrasi vertisse, eam fuisse in his ipsis
paraphrasibus componendis rhetorum artem, ut versus quam
maxime dissolverent, neque poetae verba inde restitui posse
constat. Multo saepius certe rhetor comoediam imitatur, non
transcribit Quod nos eo libentius probamus, quia rhetorum
epistulas, ut exempla prosopopoeiarum , compositas esse,
ipsumque Theonem discipulis suasisse, ut Menandri exemplar
imitarentur, supra vidimus.
Transeo ad Philostratum, cuius epistulae vitam ipsam
magis imitantur. Vides eum aut dona epistulis prosequentem,
cf. ep. 2 (30) et 54 (58), aut excusantem, cur dona non
miserit, ep. 4 (37). Quasi exemplaria haec dixeris earum
epistularum, quae amatoribus quotidie scribendae erant*). Ab
usitata epistularum forma recedunt aliae, cum nihil nisi sen-
tentiam brevem proferant, velut 52 (74): Ou t6 dpctv v6coc,
dXXd t6 }xf\ ipctv • ei rdp 67x6 toO 6pdv t6 dpdv, TucpXoi oi
}xr\ dpuJVTec. 43 (3): T6 dpaivTa KapTepeTv cwcppovkTepov
ToO ^r]b' 4pac0fivai* Kai fap bf\ Kai Td TroXejiiKd dfvbpec oux
ol pfi Tpiu04vTec, dXX' ol viKujvTec iv Tpaujuiaciv. 44 (6): T6 jii^v
\if\ dpuivTi xcipiZecOai Aucfou 66^a, t6 6' ipiuvTi boKei TTXdTUJVi,
coi bk Kal dpuivTi Kai }xr\ dpiIivTi. toOto bk co(p6c ^^v ou6eic,
Aaic 6' oipai iTrqvei. Sed ne his quidem deest exemplar,
ad quod compositae sint. Philosophorum enim atque ma-
xime ApoIIonii Tyanensis epistulas imitantur, quas ipse Philo-
stratus collegerat et ad vitam ApoIIonii scribendam adhi-
^) Idem etiam de Aristaeneto loco laudato Kockius contendit;
in illo ne specie quidem veri adiutus.
') Qua rhetorum arte talia exculta sint, probabit etiam Hierony-
mus in epistula 31, 3, qua Eustochio virgini, quae ei canistrum cerasis
impletum miserit, gratias agit.
44 M. Heinemann,
buerat^). Illae saepe tam breves^) sunt, ut ex una sentenda
constent, qua auctor exponit, secunduni quas leges bomines
vivere oporteat Etiam magis philosophiae studiis imbutum
Philostratum dices, si contemplaveris, quomodo Oeceic illas,
quae et a philosophis et a rhetoribus tractabantur'), adhibuerit
ad epistulas conscribendas. Cum celeberrimi alterius p. Chr. n.
saeculi sophistae philosophiam cum arte rhetorica coniunxennt
— Dionem sufficit et Favorinum et Maximum illum Tvrium
nominasse — , nemo mirabitur Philostratum quoque saepius
in epistulis philosophorum argumentis rhetorice uti neque ita
raro cum Cjnicorum sermonibus, qui biaTpiPai^) vocantur,
aliquid commune habere. Ut enim Teles Cjnicus de exiiio
agit et probare studet exilium ab hominibus falso malum
appellari, ita Philostratus epist. 8 (46). 28 (47). 39 (70) negat
exilium rem molestam esse. Sed non a Cynicis tantum hoc
argumentum tractatum esse, sed in consolationibus ab omuibus
adhibitum summaque arte excultum vel Cicero docet Tuscul.
III 34, 81. 82 (*separatim certae scholae sunt de exilio . . .
») Cf. Philostrati vitam Apollonii I 24, 3. III 51.
*) Cf. epistulas ApoUonii 21. 22 (Epistolographi graeci p. 114 ed.
Hercher). 81 (1. 1. p. 126) aliasque.
') De thesibus sive quaestionibus cf. supra p. 15, Theonis cap. XII
(Walz 1. 1. I p. 242, Spengel 1. 1. U p. 120), Quintiliani lU 5, 4, Ciceronis
Topic. 21, 79—81, Part. orat. 18, 61. Dividi eas notum est in inGnitas
(e^c€ic) et finitas (Oiroe^ccic) et in quaestiones cognitionis (ecuipnn-
Kai), ut *ecquid est bonum praeter honestum?* et quaestiones actionis
(irpaKTiKat), quae ad vitam pertinent, ut 'an uxor ducenda sit '. Rheto-
rum primum Hermagoram quaestiones tractasse Amim in libro, qui
inscribitur *Leben und Werke des Dio von Prusa', Berlin 1898, (I
p. 93) suspicatur et, quamdiu inter philosophos et rhetores lis fnerit,
utrius esset e^C€ic componere, optime docet. Proprium, ut hoc addam,
genus constituit Cicero; non iam in scholasticam et demonstrativam,
sed in ipsam civilem eloquentiam illas transferre conatus est, cf.
prooemium disputatiuncularum, quibus titulus est *Paradoxa Stoico-
rum* : *Accipies igitur hoc parvum opusculum lucubratum his iam con*
tractioribus noctibus, . . . et degnstabis genus exercitationum earum.
quibus uti consuevi, cum ea, quae dicuntur in scholis ecriKtlic, ad
nostrum hoc oratorium transfero dicendi genus*.
*) De diatribis cf. Udalricum de Wilamowitz-Moellendorf, Rultur
der Gegenwart I • p. 99. 100.
Epistulae amatoriae qnomodo cohaereant cum elegiis Alexandrinis. 45
Haec Graeci in singulas schoias et in singulos libros dispertiunt')
exemplaque dabunt et Senecae *Consolatio ad Helviam matrem*
et notum illud colloquium Philisci cum Cicerone apud Cassium
Dionem XXX VIH 18sqq.*). Videbis magnum numerum inesse
in his libris locorum communium, quos alter alteri tradit
Afferunt enim exempla clarorum virorum, qui patria pulsi
sint^), aut docent omnia in mundo locum mutare') et patriam
esse, ubicumque sis.
Non aliter de Philostrati 7 (44) epistula iudicandum est,
quae cum commentationibus rhetorum Trepi Treviac vei ip6T0C
ttXoutou bene congruit. Ut sermo Trepl qpurflc, ita diatriba
TTcpi 7T€Viac Kai ttXoutou, qua incommoda divitiarum tractantur,
a Telete composita est. Quanta similitudo inter epistulam
Philostrati et Libanii dissertationem (ip6Toc ttXoutou, tom. IV
p. 978 ed. Reiske) intercedat, iam Gollnischius (*Quaestiones
Elegiacae' p.41. 42) ostendit Nam ut, quam parva vis divitiarum
sit, probent, exemplis fere isdem heroum et deorum utuntur.
Cf. PhUostrati 7 (44): 6puj b' if^ Kai t6v *HpaKX4a tv Taic
Tpa^aic bopdv Onpiou TT€piPepXr||ievov Kai Td TToXXd x<XM^i KaGeu-
bovTa, Tov 6' 'ATT6XXu)va Kai ipiXijj lib^xaix fj 6iCK€uovTa fj to-
HeuovTa f\ Tp^xovTa etlibanii verba: ttXoOtoc ouk Icti TTapd Geoic
ovbi (ipTupoc Kai xpwciov, Kai CKeun Kai 4c9ri|LiaTa • ou6' ^repoc
euTTopdjTepoc kTipov .... dXX' ovbi touc €u6oKifir|cavTac 7Tai6ac
Tiijv Q€(i)y eupot^ev fiv Trepi xPHMoiTiuv CTTOubdcavrac, oFov *Hpa-
KXda Kal Qr]cia Kai ITeipiGouv Kai ttoXXouc ^T^pouc (cf. Luciani
figurati •Cynicum* cap. XIII. XX). Praeterea Philostratus et
Libanius, ut ostendant paupertatem divitiis praeferendam esse,
exemplum Xerxis Persarumque, qui divitiis insignes a Graecis
pauperibus victi sint, adhibent Cf. Philostrati 7 (44): oi bi
TTcpcuJV paciXeTc Tpucpvwci Kai ^ieT^ujpoi KdGriVTai t6v ttoXuv xpu-
c6v TTepipaXX^pevoi * TOiTapouv ?7Tacxov KaKiuc utt6 toiv TTevrJTUJv
*) De commentationibus Trcpl ^ut^^c cf. A. Giesecke, 'De philo-
sophorum yeterum, quae ad exilium spectant, sententiis*. Lipsiae 1891.
«) Cf. Cassii Dionis XXXVIU 27, 3 et ep. 39 (70) Philostrati mul-
tosque alios locos.
■) Cf. Senecae 'ad Helviam matrem de consolatione* VI 2, Philo-
strati 39 (70), Plutarchi 'de exHio* cap. 6 (p. 600 E.F): ^Occi t^P oCik
2CTl ITOTplc K.T.t
46 M. Heinemann,
*EXXfivu)V viK(UjLi€VOt . . . imbe Trpdc rdc ^dxac, ol fiiv iroXi;-
TcXeic Kal xpwcoi toic SttXoic Xemoua Tdc TdEcic, fm€ic 5' dpi-
CT€uoiLi€v et Libanium 1. L p. 980 sq. : (oi irXouooi) xai q[>€UTOuci
Kai ou5fe t6v ktuttov uttojliIvouci tujv dctribujv . . . Eif>Bi\c 6
Tflc Aciac 5€C7r6TTic, 6 |Li€Ta7T0idiv Tfjv ff\v xe Kai 8dXaccav, utt'
dv5puiv dXiyuiv ^Xauv€TO. Qaa de causa Philostratam illi
epistuiae, qua de amore pauperis agit, similiter atque epistulis,
quibus amorem peregrini tractat, sententias libris rhetorum, qui
de paupertate disserebant, debitas inseruisse manifestum est
Nunc epistulas 24 (54) et 25 (55) tractemus, quibus puerum
vel puellam de ira desistere iubet et exponit, quantopere ira
pulchritudini noceat. Notum est et philosophos, quorum alteri,
Peripateticos dico et Epicureos, iram hominibus propterea
prodesse adfirmant, quod fortitudini augendae prospiciat, alteri,
Stoici scilicet, illam summum malum esse contendunt, et rhe-
tores, ut Libanium (tom. IV p. 984 ed. Reiske), de ira agere.
nt accuratius examinemus, quali e fonte epistolographus
hauserit, Senecam primum inspiciamus, qui 'de ira' I 1, 3 et
n 35, 3 sqq., quam turpis irati facies fiat, describit. Compares
Philostrati epistulam 24 (54): 6 'ATaMdjuivwv, 8t€ ^^v dpTilc
lKpdT€i, KaX6c i^v et 25(55): ixt\ TpaxcTa TiTVOu, \ii\ q>oP€pa
jLiil dTTocT€poO t6 KdXXoc et Libanium, qui et ipse I. c. faciem
irati depingit lam ex eo, quod attulimus, intellegi potest Pbilo-
stratum e fonte rhetorico, cuius auctor argumentum a philo-
sophis repetiit, hausisse. Quod ita se habere ex Ovidii, disci-
pidi rhetorum, Artis Amatoriae vv. III 503 — 508 cognoscimus,
Postquam, quomodo ira faciei noceat, verbis:
Ora tument ira, nigrescunt sanguine venae,
Lumina Gorgoneo saevius igne micant,
similiter ac Seneca n 35, 3 et I 1, 4, descripsit, exemplo
Palladis tibiam, quae vultus eius deformet, in ripam iacientis
utitur (Artis Amat v. ni 505 sq.) :
*I procul hinc', dixit, •non es mihi, tibia, tanti*,
Ut vidit vultus Pallas in amne suos.
Idem in Philostrati 25 (55) epistula legitur: f| 6' 'ABnvd Koi
£ppit|i€ t6v auX6v djc t6 7Tp6cuj7Tov auTf\c cuTXtavra. Unde
hoc sumpserint, quaerendum est Ovidius in versibus 507. 508 :
Epistulae amatoriae quomodo cohaereant cum elegiis Alexandrinis. 47
Vos quoque si media speculum spectetis in ira,
Cognoscat faciem vix satis uUa suam,
ut irati speculo utantur, imperat Irae enim remediiim esse,
cum, quam facies foeda fiat, irati cognoscere possint. Cui
hoc consilium debeatur, e Senecae Me ira* n 36, 1 intelleges :
*quibusdam, ut ait Sextius, iratis profuit aspexisse speculum,
perturbavit illos tanta mutatio sui; velut in rem praesentem
adducti non agnoverunt se*. Ex testimonio Senecae, qui Sextium
laudat, philosophos in diatribis, ut irati speculum aspiciant,
monere solere concludi potest. Ovidium a libris eorum pen-
dere non verisimile est; nam ipse et Philostratus morem
rhetorum secuti ei, quod philosophus suadet, ut irati speculum
aspiciant, Palladis exemplum tibiam in amnem, quo speculo
utitur, iacientis addunt. Quae cum ita sint, fons utriusque
commentatio rhetoris, qui de ira disseruit, esse videtur. Qui
ut, quam iratos speculum spectare utile sit, ostendat, exemplum
deae af fert ; quod, quia buccae irati similiter ac tibia canentis
tument, maxime idoneum est. Id, quod exposuimus, con-
firmatur Plutarcho, cf. *de cohibenda ira' cap. 6 (vol. III p. 186
ed. Bernardakis). Qui postquam exposuit, quomodo facies ira
mutetur, medicinam irae speculum esse dicit: djnoi 6' ei
Tic d|i^€XT*|c Ktti K0|Lm;6c dK6Xou9oc T^v, ouK fiv r|x66|ar|V auToO
7rpoc9^povTOC im raic 6pTaic ?coTnrpov . . . t6 5' auT6v ibeiv
irapd qpuciv Ixovra Kai cuvT6TapaT|i4vov ou |LAiKp6v icTiv eic
6iaPoXf|V ToO TrdGouc. Kal Tdp Kai Tf|v 'AOrivdv X^touciv oi
7Tai2ovTec auXoOcav u7t6 toO carupou vouGeTeicOai Kai )Lif|
Trpocexeiv :
Ou Toi Trp^Tiei t6 cxniiia* touc auXouc )Lie9ec
Kai OiIiTrXa XdCeu Kai Tvd9ouc eu9r||i6ver
9eacaja4vTiv 61 toO TrpociiiTrou Tr|v 6i|;iv iv TroTafiiu tivi, bucxe-
pdvai Kai rrpokOai touc auXouc. Non dubium igitur est, quin
Ovidius^) et Philostratus hunc locum e libris rhetorum hau-
*) Apud Ovidium 'tumere' idem ac 'sufflare' et 'se sufflare*, quod
verbum ad iratos et ad tibia canentes pertinet, significat. Cf. Plauti
Stichum 723 sq.:
Age tibicen, quando bibisti, refer ad labeas tibias.
Suffla celeriter tibi buccas quasi proserpens bestia.
48 M. Heinemann,
serint, qui ad sermones philosophorum, fortasse Stoicorum,
qaorum doctrinae Sextiorum sententiis simillimae erant, specta-
verunt
Quoniam ex iUis epistulis, quibus Philostratus de ira,
de exilio, de paupertate agit, intellegi potest epistolographum
saepe in studiis rhetorum, quorum argumenta ex diatribis hausta
sunt, versatum esse, iam ad epistulas 30 (58) et 31 (60) trao-
tandas transeamus, quarum altera, ut mulierem quandam ad
moechandum incitet, causas affert, cur adulter marito in amore
praeferendus sit, altera de periculis moechi disserit Con-
iecerim Philostratum ab aliis epistulis amatoriis, quae idem
argumentum tractant, pendere. Quod confirmatur epistula
Clementinis inserta Y 9 (p. 65 sqq. ed. Paul de Lagarde), cuius
auctor Appio fingitur; qui epistulam ad puellam a Clemente
amatam componens inducitur: Kai 6 'Amriuiv imiBeio €( tm-
CT€iXai auT^ buvaidv dcriv. KdtwJ l(pr\y *&uvaT6v tout6 t^*. Kui
6 'Attttiujv l(pr\ *?ti tQ vuKTi Tairrij cuTTpAvw PipXiov, ^oix^tac
dTKdijLiiov, Snep cu irap' £^oO XaPujv biaiT^^qicic auri}, Kai
^it(2:u) 6ti iT6ic6eTca cuv6ric€Tai'. Non solum argumento, sed
etiam singulis rebus Philostrati et Clementis epistulae inter
'se consentiunt Uterque epistolographus enim, ut mulieres
amatas ad amorem adulteri impellant, exemplo lovis, summi
dei, utitur et mutatas formas, quas adhibuerit in moechando,
et clarissimos liberos, qui ex adulterio lovis nati sint, enu-
merat Cf. Clementin. Y 11 (p. 66 ed. Lagarde): auTtxa toOv 6
Zeuc auTdc . . . ^upiaic cuvf)X6€v Tuvai£(v ... et 12 (p. 67 ed.
Lagarde) : dbeX^fiv T^p auToO "Hpav oucav TGtM^i, .... ii ffc
"Hpti Te Kai EiXeiOuia ^t^vcto . . . ^iTVUTai bi Kai *AvTi67nj rq
NuKTeujc, caTupqj irapeiKac^tdvoc, ti ?ic *A)i<p(u}v Kai Zf)6oc T€t6-
vaciv K.T. L cum Philostrati 30 (58) : outui . . . poi Zeuc Kai xpvofi
Cf. elBacchid. 603: *sufflatus ille huc veniet' et Casinae 582: 'nescioqoid
se snfflavit nxori suae*. Apud Graecos verbum «pucdv idem significat.
Cf. Aristophanis Thesmophoriazusas 221: KdOiU. qpOca Tfjv xvdOov
Ti^v bcEidv et Aves 859: iraOcai cO <puc(dv, qnibus locis hoc verbam
ad tibiis canentes spectat, £uripidi8 Iphigeniam in Aulide381: eCic^ ^ot,
t( b€ivd (pucfc ol^aTnpdv 6\i\i' lx\uy, quo loco bcivd ^ucfiv *iratam
esse' significat.
Epistulae amatoriae quomodo cohaereant cum elegiis Alexandrinis. 49
vban Kai bpdKOvri Kai dXXotc TTpOKaXumiiaav, dq)* div Ai6vucoc
xai 'AiToXXujv Kai 'HpaKXf\c, oi ^k ^oixciac 6£oi >). Easdem tamen
€pistulas etiam cum philosophorum traetatibus quaedam com-
munia habere Horatii docet satura I 2, quae aut Cjnicam
Trepi jLioixeiac diatribam aut Epicurei cuiusdam sermonem re-
ferre videtur. Et Horatii et Philostrati adulter concessam
spernunt venerem, quia dulcius sit, quod non licet Cf. Pliilo-
strati epist 30 (58) : oux outu^ xdp euqppaivei t6 9avep6v Tf\c
^Houciac ibc t6 dTtoppriTov ttic fjbovfic, Tidv bt TepTivoTepov t6
KeKXejLiiLxlvov et Horatii Sat I 2, 105 *). Uterque deinde adulteri
pericula enumerat (Philostratus ep. 31 (60), Horatius sat I 2,
38sqq.). Sed haec hactenus; neque enim quisquam Philo-
stratum a rhetorum maxime exercitationibus pendere negabit
et brevi ad eum redeundum erit
Aristaenetus restat, qui plane diversum genus secutus
in epistulis plerumque narratiunculas profert, quas quam ma-
xime fugit Philostratus, etsi nonnumquam etiam colloquia quasi
narrationis vice funguntur. Quam vetustum sit hoc genus epi-
stularum, supra vidimus(p. 36sqq.). Nairationes ipsas in duas
classes distribuimus : altera eas continet epistulas, quarum
scriptor de se ipso narratprimaque verbi persona utitur*); altera
eas, in quibus res, quae narratur, neque ad eum, qui scribit, neque
ad eum, qui recipit epistulam, pertinet, tertia verbi persona in
narrando adhibetur, epistulae forma aut aegre aut omnino
non retinetur, cum scriptor sine ullo prooemio interdum nar-
rare incipiat (velut I 10)*). Utrumque narrationum genus
^) Rhetorum exercitationes auctori Clementinarum ante oculos
versatos esse probatur etiam responso, quod apud illum dat mulier
(V 20). Simili modo sibi respondent apud poetam Ovidianum epistulae
Heroidum XV et XVI.
«) Cf. Anthol. Pal. XH 102 et V 219 Callimachi et Pauli Silentiarii
epigrammata.
•) Cf. I 2. 4. 7. 16. 20. 26 et U 4 8. 11. 12 aliasque.
«) Cf. I 5. 6. 9. 11. 19. 21. 22 et II 18. 19. 22 ahasque. Epistulari
igitur forma uti potest auctor, ut varias narratiunculas uno in volu-
mine coniungat. Hanc quoque epistulae formam ab utriusque linguae
rhetoribus excultam esse lepido exemplo probat Hieronymi prima
epistula.
XIV, 3. 4c
50 M. Heinemann,
in Apulei quoque Metamorphoseon libris inveniri notum est
Lucius et narrat, quid ipsi sibi aeciderit, et fabulas, quas ab
aliis audierit, refert tertia usus verbi persona. Qua de re
nonnulli viri docti illas narrationes cum fabulis, quae dicuntor,
romanensibus cognatas, has Milesiacarum fabularum quasi
simillimas contendunt Utrumque genus, si diligenter in-
spicies, cum Aristaeneti epistulis haud raro ita concinere
intelleges, ut dubitari non possit, quin epistolograpbus ad
eadem genera narrationum amatoria spectaverit, in quibus Apu-
leius versabatur. Conferas, quomodo apud Apuleium 11 7 sqq.
Lucius Fotidis amores describat, cum Lampriae narratiuncula
apud Aristaenetum 1 16. Nascentem uterque amorem isdem
fere coloribus depingit; finit Aristaenetus descriptionem per
dTTOcidiTniav his in narrationibus notissimam : toi b' dXXa (ot6ac
Tap 6TToTa rd XoiTrd) v6€i jioi Kard cauT6v, (b q^iX^-nic, oxjbiv
TiepiTToO be6^£voc X6tou. XeSuj jLievTOi toioOtov, ujc irpdc
dXXriXouc IqpiXoveiKoO^ev fei' 6Xt]c Tf\c vukt6c, djuiiXXuj^cvoi tic
qpaveiTai OaTdpou jiidXXov dpuiv k.t.&, quae tamen ipsa verba
cum Apuleio conferri possunt 11 17 : *proeliare', inquit, *et for-
titer proeliare; nec enim tibi cedam nec terga vortam*. Cum
Apulei narratione et Aristaeneti epistula velim compares Pro-
pertii celeberrimam elegiam 11 15, qua noctem amatorie cum
Cynthia peractam describit Num et hic necessarium dices
elegiam Alexandrinorum iUis scriptoribus exemplar praebuisse?
An satis videbitur, si extitisse tales de felicissima nocte nar-
ratiunculas tibi probamus, quarum ad exemplar, quid ipsis
acciderit referre conantur?
Non aliter atque de Propertii U 15, de Ovidii elegiis
II 7. 8, quae cum Aristaeneti epistula 11 7 congruunt, iudi-
candum est Quamquam illa ad alterum genus narrationum,
ad alterum elegiae Ovidii pertinent — poeta Romanus de se
profitetur, quod de alio quodam epistula narrat — , ai^mentum
tamen idem est: apud utrumque ancilla dominae riTalis fit
Certe Ovidius rhetorum usus artificio, qui orationem ex nar-
ratione efficere conabantur (cf. Theo cap. IV, Walz L L I p. 194
sqq., Spengel I.L II p. 87 sqq.), narratiunculam in duas transfert
Epistulae ainatoriae quomodo cohaereant cum elegiis Alexandrinis. 51
declamationes ^), quarum altera in suspicionem ruptae fidei
vocatus se defendit, altera ancillae persuadere vult, ut se
amare pergat^ lepideque minatur, si illa precibus suis resistat,
se dominae nuntiaturum esse eam amori suo antea amore
respondisse*). Quodsi contendis poetam Romanum ab elegia
Alexandrina pendere, equidem quamvis narratiunculam ama-
toriam licet soluta oratione scriptam suffecisse respondeo, ut
Ovidio quasi ansam ad haec carmina daret; nisi forte vita ipsa
haec obtulit, atque ille re vera, quae ipsi acciderant, narravit
Ad Apuleium revertor easque fabulas, quae Milesiarum,
ut volunt viri docti, similes historiae de Lucio insertae sunt.
Hae quoque arte coiigruunt cum quibusdam Aristaeneti epi-
stulis. Conferas enim Apulei Metamorphoseon IX 5 — 7.
17—21. 24. 25 et Aristaeneti epistulas I 5. 9 et U 22. Facile
est cognitu scriptores in eodem genere narrationum versari;
nam et Apuleius et Aristaenetus enarrant, quibus dolis uxores
et amatores illarum utantur, ut maritos decipiant. Certum
vides fabularum genus ab utroque auctore in suos usus con-
versum ^).
Sed non hoc tantum narrationum genere Aristaenetus
utitur ; adhibet etiam historicorum libros et ipsa quoque Alexan-
drinorum carmina. Incipiamus ab epistula I 13*), cuius
>) Simili artificio Ovidius inter se coniungit elegias I 11 et 12,
Propertius carmina I 8 a et 8 b.
■) Conferas Ovidii praecepta (Art. Amat. I 351 sqq.), Propertii III 16.
^) Duo sufficiant exempla, ut cognoscas, qualis cognatio inter
illas epistulas Aristaeneti et fabulas Apulei intercedat. In Metamorph.
IX 5 — 7 mulier quaedam, cuius maritus subito et exopinato domum
redit, amatorem dolio occulit. Quod cum maritus alicui homini, qui
illud secum ferre in animo habet, vendere velit, mulier simulat
moechum quasi emptorem in dolium descendisse, ut firmitatem illius
examinet. Maritus fretus verbis uxoris adultero dolium vendit, prae-
sertim cum ille septem, alter solum quinque denarios offerat. — Con-
feras Aristaeneti epistulam II 22, cuius finis intercidit : uxor, cuius
maritus ex inopinato redit, adulterum vincit eumque furandi causa
ingressum simulat. Deinde impedit, quominus maritus illum interficiat,
cum dicit se solam furem usque ad hoc tempus, quo undecim viris
tradendus sit, custodire velle.
' *) Rohde, Der griech. Roman» p. 59. 366. 369.
4*
52 M. Heinemann,
argumentum hoc est: Charicles, cum amore pelicis patris
deperiret, morbo gravi affectus est Fanaceus medicus casn
cognoscit, quali morbo adulescens conficiatur, et patrem cer-
tiorem facit fiiium ex amore concubinae eius aegrotare:
praeterea medicus patri persuadere studet, ut ille filio mu-
liere cedat Praeter prooemium, quo Eutychobulus epistolo-
graphus Acestodoro exponit, cur hanc narrationem afferat —
nam ostendere vult, quanti in rebus humanis fortuna aesti-
manda sit — , in hac epistula nihil ad scriptorem epistulae
pertinet, sed tota fere narrationem, cuius argumentum attu-
limus, continet. Eandem apud Appianum (Syriac. cap. 59 — 62)
et Plutarchum (vit. Demetrii cap. 38) legimus. Qui narrant
Seleucum regem Antiocho filio, postquam medicus animad-
vertit eum amore novercae laborare, suam uxorem in matri-
monium dedisse. Ex multis rebus, quibus Aristaenetus, qui
solum nomina personarum mutavit, et historici inter se con-
sentiunt, unam afferam, ex qua similitudo, quae inter illos
intercedit, optime cognoscatur. Medicus enim, priusquam dicit
filium amore uxoris patris inflammatum esse, et apud Aristae-
netum et apud historicos eodem dolo utitur, cum simulat ab
Antiocho vel Gharicle suam uxorem amari. Facile autem
intellegitur, cur Aristaenetus hoc argumentum elegerit Inter
controversias Senecae enim una, quae ad idem spectet, in-
venitur, VI 7, cui praescribitur: *Dementiae sit actio. Qui ha-
bebat duos filios, duxit uxorem. Alter ex adulescentibus cum
aegrotaret et in ultimis esset, medici dixerunt animi vitium
esse. Intravit ad fiUum stricto gladio pater, rogavit, ut indi-
caret sibi causam. Ait amari a se novercam. Cessit illi uxore
sua pater. Ab altero accusatur dementiae'. Discrepant certe
multis in rebus scriptores; in quibusdam tamen etiam con-
sentiunt Apud Senecam filius, qui accusator patris est, fratrem
adulterio et lenocinio servatum esse, et mortem eius valetu-
dini bonae remediis talibus recuperatae praeferendam esse
contendit Cf. Senecae verba: •Alter lenocinio curavit, alter
parricidio convaluit Quid? hoc adulterium non putas, quod
marito conciliante committitur? . . . Mori potius debuit frater,
quam sanari turpiter. . . . Quaedam remedia graviora ipsis
Epistulae amatoriae quomodo cohaereant cum elegiis Alexandrinis. 53
periculis sunt etc/ Quocum conferas 1 13 Aristaeneti: t6t€
5fi9€v irpoc dvoTKTic dib€ cuv 6pTf) Tf|v aWav klemt' *Tfic tiif\c
Ta^€Tfic oOtoc iKT67TU)c ipqt Kai Trapav6)Liiu TrJK^Tai 7t69ijjj, Kal
IiiXoTUTTiu t6v d[v9puj7TOV f\br] Kai ou (plpn) 9fav d7T€iXoufidvou
^OIXOO*. 6 TOivUV TToXuKXflC . . . OUK d7TlIjKVTlC€ 7T€pi Tf^C auToO
TuvaiKoc Tov iaTpov Ik€T€u€iv, dvaTKafav Tivd cwTripiav oO
jLioixtiav TO 7TpdTMa KaXuiv. ?ti bi TOiaOTa &€o^dvou toO TToXu-
kX€ouc, 6 TTavdK€ioc biwXuTiov KaT€P6a (pdcKUJV, oldTT^p ^Ikoc t^v
q)9f TT€c9ai 5€ivo7Ta9oOvTa t6v a(viTT6)Li€VOV i£ iaTpoO iLi€TapaX€iv
€ic ^acTpo7T6v [)ioiX€iac, Kai] if\c 4auToO Ta)Li€Tfic, €i )ii\ q)a-
v€pu)C ouTU)C Toic (irmaciv. 47T€i bk 7TdXiv ivdK€iTO TToXuKXfJc
dvTiPoXuiv Tov dvbpct, Kai 7TdXiv cu)Tr|piav ou )iotX€iav dKdX€i
To 7TpdTiLia K.T.?. Artificium certe rhetoricae narrationis in
eadem re continetur, in qua rhetorum controversia; apud rerum
autem scriptores omnia haec desiint. Vides rhetoras primum ex
historia rem petiisse ; nam, ut Suetonius ait (cf. de rhetoribus
cap. 1), Veteres controversiae ex historiis trahebantur*; Aristae-
netum deinde et rerum scriptoribus etrhetorum exercitationibus
usum esse; ab his sumpsit, quod ad sua tempora narratiun-
culam transtulit et oratoriis coloribus exomavit, ex iUis, quod
in ipsa narratione propius ad rerum scriptores accessit
Similis est res in epistula 11 10, qua Philopinax pictor
se amore imaginis virginis a se pictae, cuius pulchritudinem
describit, deperire fatetur. Inter Severi (Rhetor. graeci I p. 546
ed. Walz) et Libanii (lY 1097 ed. Reiske) rhetorum exempla
prosopopoeiarum unum legitur, quod non solum argumento, sed
etiam singulis sententiis cum illa epistula Aristaeneti congruit
Quamquam haec res ita se habet, tamen hanc ab illis tantum
pendere nego, quod mediae partes epistulae et rhetoricarum
exercitationum a se dissentiunt, et elocutio Aristaeneti longe
ab illis discedit Eundem praeter eas, ni fallor, fontem atque
illae adiit, hoc est fabulam de Pygmalione. De persona iliius
scriptores inter se non congruunt Apud Philostephanum (Frag-
menta Historicorum Graecorum vol. III p. 31 ed. MuUer) ille
est rex Cypri, qui amore statuae ebumeae deperit, apud
Ovidium (Metamorph. X 243 sqq.), quem exemplaria Alexan-
drinomm exscripsisse verisimile est, artifex, qui statuam
54 M. Heinemann,
a se fictam virgiiiis pulchrae vehementer amat Aristaenetum
ex eodem fonte atque Ovidium hausisse, cum narrationem
huius cum epistula illius comparaveris, tibi apparebit Apad
utrumque, qualis consuetudo Pygmalionis cum imagine sit
narratur. Cf. Ovidium (Metamorph. X 256. 268 sq.) :
Oscula dat, reddique putat; loquiturque, tenetque,
Appellatque tori sociam, acclinataque colla
Mollibus in plumis, tamquam sensura, reponit
(cf. 280) et Aristaenetum : t({h bk. xai Tf|v dKor^v TTpoceTreXaca
TToXXdKic ujTaKOUCTUiV, Ti 7T0T€ dpa PoOXeTai vj;i0upK€iv, dKOTuxuiv
bi ToO X6tou 7T€q)iXiiKa t6 CT6|Lia, Tuiv irapeiujv t&c KoXuKac,
Tujv pXeqpdpuiV Tr|v x^Piv, Kai 6|niX€Tv ipujTiKuic TTpoTp^Truj ttjv
K6pnv . . . ^TT^eriKa Tf| KXivij, i^TKaXicd|yinv, dTripepXTiKa tuj crfieei,
\'va Tux6v Tov Ivbov ?pujTa eepaTreucij. Praeterea Ovidius et Ari-
staenetus preces artificum afferunt Cf. Ovidii verba X 274 sqq.:
*Si di dare cuncta potestis,
Sit coniunx, opto* non ausus *ebumea virgo'
Dicere, Pygmalion *similis mea* dixit •eburnae*.
et Aristaeneti: dXX' eXOe }xo\ ToiauTriv ?|uh|juxov, (b xpuc6Trr€poi
TTaibec 'AqppobiTTic, 6oinT€ cpiXriv k.t.?. Vides igitur Ovidium
et Aristaenetum eandem fabulam Alexandrinam exscripsisse,
quam hic in prosopopoeiam mutaverat rhetorum secutus exer-
citationes^).
^) Narrationes similes Ovidii huic in Metamorphoseon X 243 sqq. et
epistulae Aristaeneti II 10 aevo Alexandrino omnium in ore fuisse ex
Athenaeo (XIII 605 f sqq.) apparet, qui narrat Clisophum adulescentem
Sami amore statuae inflammatum esse et versus comicorum Alexidis
ex illa fabula, quae rpaq)/| inscribitur, haustos et Philemonis, quibus
idem refertur, laudat (conferas etiamLuciani 'Epuircc cap. 15 sq.). Talibus
ex narrationibus a sophistis aevi imperatorum argumenta prosopopoeia-
rum repetita esse Philostratus docet (cf. vitae sophistarum II 18), cum
vitam sophistae, cui Onomarchus nomen est (floruit ille exeunte saeculo
secundo p. Chr. n.), enarrat. Legimus enim : Kccri b' aOxdv ecuipciv ^iri
ToO Tf^c 61k6voc ^pODvToc, €( ^i\ |ui€ipaKi€0€c9ai bdEu) • cfpiiToi ibbe ' \b
KdXXoc £^t(iuxov ^v dv|iOx^J cib|uiaTi, t(c &pa C€ baijidvu)v ^brjM^oyp-
Tnc€v; K.T.I. Cum sententia conferas epigrammata, quibas Meleager
(Anthol. Pal. XII 56. 57) puerum pulchrum cum statuis comparat.
Epistulae amatoriae quomodo cohaereant cum elegiis Alexandrinis. 55
lam ad ipsa poetarum Alexandrinorum carmina deve-
nimus, quae et ipsa Aristaenetns adhibuit, ut ea paraphrasi
quadam ad narratiunculas transferat Ipsam autem hanc exer-
citationem — paraphrasin dico — apud rhetores usu venisse
testatur Quintilianus (I 9, 2; X 5, 4)*). Atque celeberrimum
quidem exemplum, epistulam I 10, qua Acontii et Cydippae
amores narrantur, ex Aetiis Callimachi repetitum esse Carolus
Dilthey docte exposuit^). Alterum exemplum Reitzensteinius^)
in epistula I 15 detegere sibi visus est, qua Aphrodisius
quidam de Amoris dei vi praefatus exponit, quomodo quon-
dam pax inter Milesios et Myusios composita sit Milesiis
enim pompam Dianae ducentibus, cuius participes Myusii
erant, Phrygius, rex Milesiorum, amore Pieriae, filiae nobilis
XII 56, 1-4 :
E{K6va \xiy TTap(r]v ZiuoTXOqpoc fivuc' "EpuJTOc
TTpaEiT^Xnc, KOirpiboc Traiba Tuiru)cd|ui€voc,
NOv b^ 6 OciDv xdXXiCTOC "Epuic ^ibiHfuxov &TaX|ia
AOTdv dirciKovicac, ^irXace TTpaHiT^riv.
et XII 57, 1—4:
TTpaSiTdXr|c 6 irdXai ZiuoxXdq^oc hfipdv &YaX^a *
"A^iuxov, |Liop(pdic Kiuq)dv ^tcuEc tutiov,
TT^Tpov ^v€iboq>opujv * 6 hi vOv, ^jumiuxa |uiaT€Ou)v,
Tdv TpmavoOpTOV ' EpiUT' £irXac€v iv Kpab(qi.
Ut in declamationibus rhetorum (cf. 1. c. Onomarchi et Libanii tomi
IV p. 1097 ed. Reiske: oOb^v &pa KdXXouc ^ctI buvaTdjT€pov, €tT€ Kai
bid xP^M^iTUJv Gripdv dtr^CTaTai, Kal toic dv|iuxoic dX(cK€ceai irapa-
CK€ud2^€i Td ^iLivpuxa.), ita in epigrammatis Meleagri adiectiva dipuxoc
et ^^Hiuxoc sibi opponuntur, et statuae cum personis, quibus vita inest,
comparantur. De arte rhetorica epigrammatographi conferas, quae
Radinger, Meleager von Gadara p. 45 sq. et Reitzensteinius in Encyclo-
paedia apud Pauly-Wissowa VI p. 95 disseruerunt.
*) Quintiliani X 5, 4 : 'ac de carminibus quidem neminem credo
dubitare, quo solo genere exercitationis dicitur usus esse Sulpicius.
Nam et sublimis spiritus attollere orationem potest, et verba poetica
libertate audaciora non praesumunt eandem proprie dicendi facultatem.
Sed et ipsis sententiis adicere licet oratorium robur et omissa supplere
et efifusa substringere. Neque ego paraphrasin esse interpretationem
tantum volo, sed circa eosdem sensus certamen atque aemulationem*.
•) Garolus Dilthey, De Callimachi Cydippa, Lips. 1863.
^) R. Reitzenstein, Inedita poetarum Graecorum fragmenta. Index
lectionum Rostochiensium 1892/93 p. 15 sqq.
56 M. Heinexnann,
Mjusii cuiusdam, incensus est. Pieria ab amatore interrogata^
quale donum ei iucundissimum sit, pacem patriae petit Quam-
quam eadem narratio apud Plutarchum (de mulieram virtu-
tibus, voL n p. 225 ed. Bernardakis) et Polyaenum (VIH 35)
legitur, tamen Beitzensteinius negat Aristaenetum a renim
scriptoribus pendere; minime enim horum stilum apud epi-
stolographum agnoscimus. Yide enim, quomodo Plutarchus
exponat, quando Milesii cum Myusiis bellum gesserint, quove
genere orti sint amantes^), Aristaenetus contra nihil proferat
nisi Phrygii Pieriaeque nomina. Poetam deinde (vel rhetorem),
minime rerum scriptorem sapiunt verba, quibus puellae donum
ab amatore petentis pudorem describit: TOiaCTa ^iv 6 biKoioc
dpacTrjc c^ b£, dj iracujv uirepqp^pouca TuvaiKuiv KdXXei xat
Tvuijnri, Tflc eOqppovoc oO TraprjToiTCv euPouXiac oux 8p|i0C, oux
tXiKTfipec, ... oFc finaciv dTexvuic dTdXXecOai t6 Qf\\v irf q)UKe
T^voc, dXX' elc t^v 4uipac, iiicTTep ti cuvvoouM^vri. eira Iqpr^c
dTTixapiTUJC TrecpoiviTM^VTi Tdc rrapeidc Kai t6 Trpdcunrov ii aiboOc
urroKXivaca kuJ tt^ \iiv Tflc dMTrexovric dKpoic baKTuXoic icpaTno-
jLievri Toiv Kpocciwv, ttQ bfe rrepicrpdqpouca toO luiviou t6 dKpov,
lcn bi 8Te Kai ToObaqpoc TTepixapdrrouca Tili rrobi (TaOra bi\
Td Tiuv a{5ou^4vu)V iv biaTT0pr|cei Kivi^i^aTa), Iqpr^c ouv ^dXic
^ipejiaiqi qpui vQ k. t. L Accedit, quod in fine epistulae etiam afnov
quoddam occurrit : ivreOBev toioOtoc eiK^Tuic rrapd Taic 'luici
TrdTpioc iTTeKpdTr]ce X6toc" 'eWe ^e TrapaTTXnduic 6 cuvoikoc
Tifiriceie Tf|v 6^62;uTa, ificTTep 6 0puTioc Tr|v kuXi^iv TeTipriKe
ITiepiav'. Atque his quidem de causis Reitzensteinius etiam
hanc epistulam, quae sola praeter 1 10 ad antiquitatis me-
moriamrefertur, quasi paraphrasin esse suspicatur carminis
ex Aetiis Callimachi repetiti.
Quoniam satis exposuisse mihi videor, quomodo Aristae-
netus in duobus generibus narrationis, quae supra a se se-
separavimus, versatus sit, et ex qualibus fontibus argumenta
narrationum hauserit, nunc illas epistulas, quibus epistolo-
graphus alia studia rhetorum imitatus est, tractemus. Proso-
popoeiis quaedam statim adnumerandae sunt, velut 1 17 oratio
ficta adulescentis cuiusdam, qui amorem puellae fastidiosae
^) Phrygius apud eum non rex, sed nnus e principibus civitatis est
Epistulae amatoriae quomodo cohaereant cum elegiis Alexandrinis. 57
frustra sibi conciliare studet aut I 28 querimoniae amatoris,
qui timet, ne amata propter inconstantiam morum fidem sibi
non servet, aut II 5, qua pueUa amore citharoedi inflammata
describitur; aliae ab hoc prosopopoeiae genere pauium de-
flectunt atque mimorum potius quam comoediae sales resipiunt,
velut n 3, ubi causidici uxor a marito neglecta queritur,
aut I 6 colloquium illud inter puellam vitiatam et nutricem.
Aliae continent descriptiones (dK^pdcetc), quas et ipsas
a rhetoribus maximopere adamatas esse omnes sciunt^). Itaque
sicut rhetores in declamationibus Trepi koXXouc (velut Libanii
tom. IV p. 1069 ed. Reiske), ita Aristaenetus in epistulis pulchras
describit puellas, velut I 1*). Ut rhetores artificiose hortos
lucosve depingunt'), ita Aristaenetus in epistula I 3 pratum,
isdem ilie quidem usus coloribus, quibus et Homerus in horto
Alcinoi et Plato in ripa Ilissi describendis*). Cum descriptio-
nibus arte cohaerent laudes (^tkujmkx), quas inde ab antiquissimis
temporibus in epistulis quoque excultas esse supra vidimus^).
XJt rhetores Cephalus et Alcidamas, Aristaenetus meretrices
laudavit Idem fecit, ut exposuimus •), Alciphro, a quo tamen
• Aristaenetus eo discrepat, quod non mortuas, sed vivas ce-
») Cf. Theonis cap. XI (Walz 1. 1. 1 p. 239, Spengel 1. 1. II p. 118): Ik-
<ppac(c ^CTi X6yoc TT€pinTimaTiK6c, ^vapTi&c Ott' dvpiv ftT^v rd br]Xo6-
|ui€vov. T^vexai bi lKq>pacic npocibiriuv t€ koI irpaTMclTUJv xal T6iruiv
Kai xP<^vu)v. Trpocibiru)v ^i^v o5v, olov t6 *0^iiipik6v :
rup6c dv ilifuioici, ^€Xav6xpooc, oOXoKdpr^voc,
. . . T6irujv hi, oTov X€i|iu)voc.
•) Per se ipsum verisimile est descriptiones ir€pl KdXXouc in-
scriptas multis locis communibus inter se congniere ; quos Rohde, Der
griechische Roman' p. 160 sqq. accurate enumerat. (Cf. etiam Rohde
1. 1. p. 360).
') Descriptiones hortorum et lucorum commemorant praeter
Theonem I. c. Horatius (artis poeticae v. 16), Persius sat. I 70, luvenalis
sat. I 1, 7, Libanius (tom. IV p. 1077 ed. Reiske).
^) Talibus descriptionibus fabularum romanensium auctores
praeter ceteros uti non est, quod moneam; conferas apud Achillem
Tatium I 15 descriptionem horti et I 4 pulchrae mulieris. Epistolo-
graphos saepe in descriptionibus versatos esse etiam Plinius docet,
velut II 17, qua epistula Xaurentinum' suum depingit.
*) Supra p. 21 sqq.
•) Supra p. 39 sq.
58 M. Heinemann,
lebrat meretrices. Ita 1 12 Fjthiadis et pulchritudiiiem laudat
et mores, qui illi respondentes meretrice digni non sunt^).
Gum per se verisimile sit elegiographos Romanos, si in
carminibus puellas laudant, praeceptorum rhetoricoram im-
memores non f aisse, facile explanatur, quod cum epistularam
scriptoribus hic illic consentiunt. lam diximus Aristaenetum
(1 12), ut puellam laudet, mores illius cum pulchritudine com-
parare. Idem legimus apud elegiacos Romanos, velut Ovidium
Amor. ni 11, 41 sq.:
Aut formosa fores minus, aut minus iraproba, vellem:
Non facit ad mores tam bona forma malos.
aut Art. Am. III 501 :
Pertinet ad faciem rabidos compescere mores.
aut Propertium 11 24, 18. Cum in comoediis similia inveniantar
— conferas Menandri versus (Comicorum Atticorum fragmenta
vol. m p. 191,645 ed. Kock):
"Oxav 9ucei t6 KdXXoc ^TTiKOCiLiq rpoTTOC
XpncT6c, biTrXaciujc 6 TTpocidbv dXiCKCTai.
Terentii Heauton Timorameni v. 381 sq. :
Edepol te, mea Antiphila, laudo et fortunatam iudico,
Id quom studuisti, isti formae ut mores consimiles forent
^) Conferas Alciphronis I 38 (IV 11 Sch.), 3sq. epistulam, qaa
Bacchis mortua laudatur : Td t^P 6puXo6^€vov Oird TrdvTiuv, dic iroviipau
ibc &incToi, ibc irp6c t6 XuciTeXk pX^iroucai )ul6vov, dic del toO bib6vToc
ibc t(voc fdip oOk atTiai KaKoO toTc dvTUTXdvouci, biaPoXf)v ^ir^betScv
dqp' ^auTT^c AbiKov * oOtui iTp6c ti^v koiv^v pXacq>nM^<^v Tt2i fieei irap-
eTdEaTO . . . . d)C xpncT6v 7|6oc oOk etc eObaiiiova ^iou trpoa(peciv bat^ufv
Tic OTr/|V€TKev et Aristaeneti I 12: ^q>i^bo)iai toic Tp6iroic eO ^dXa
cu^irp^irouci Tf| )iopq>Q • 4Ta(pac \iiv t^P ^ TTu6idc eiXnxc ^iov, dwXo-
THTa bi cOjicpuTov €x€i Kal ft)ie|yiTrrov fj6oc. dtravTa Tfjc TdEetAic ^eXdu),
Kal a(iT6v ^e ^dXicra ijipr\K€ ti|i dKdKip. buipov b* 6 ti bi^ tic ^iraivel
oOx t)&ciTep ^Ta(pa irdv t6 bib6^evov c^iKp6v ^Tou^^vr). Talibus ex
laudibus pendere videtur Philodemus (ep. 1 ed.Kaibel, Anthol. Pal. Y46).
qui tamen, quod ia illis simpUcitatis est, calliditati tribuit; cf. v. 4sqq.:
a. ir6cou Trdpecij ;
p. Mr|b^v jLioi irpobibou. a. toOto H^vov. p. dXX' 5cov &v coi
Koi\xr\Qiyni boK^, toOto b6c. a. oOk dbiKetc.
Epistulae amatoriae quomodo cohaereant cum elegiis Alexandrinis. 59
— , fuerunt, qui elegiara Alexandrinorum fontem communem
fuisse contenderent, velutHoelzerus*). Sed cum omnia 4TKUi|nia
et bona corporis et bona animi enumerarent^), antiquitus etiam
dpumKOt XoTOi utramque adhibuerunt partem, velutDemosthenes
ille personatus in erotico, cum statim in initio dicit : PouXerat
liiv Top 6 Tov X6tov TTOiuiv iiTatveiv 'E7nKpdTr|v, 6v AeTo . . . Kai
irXeTov tQ cuv^cet rrpodxetv Fi tuj KdXXet tuiv f|XiKtujTu»v,
deinde c.lO — 13 pulchritudinem et c.lTsqq. mores laudat. Ne-
cessario inde sequebatur, ut pulchritudini mores respondere
rhetores contenderent.
Non aliter de locis, quibus pulchritudo puellarum de-
scribitur, iudicandum est. Ut cognoscatur, quam pulchra amata
sit, amator dicit ne celeberrimorum quidem artificum opera
hanc formam aequare, velut Propertius II 3, 41. 42 :
Si quis vult fama tabulas anteire vetustas,
Hic dominam exemplo ponat in arto meam.
et Aristaenetus I 1 : TaijTriv teuTOic ibc ofov Te t^v ol Kopu-
<paiot TeTpdq)act tuiv 2!ujTpdq)U)v. fiviKa ouv beot Tpaqpetv 'EXevnv
. . . olov eic uirepqpuk TrapdbetTiLia KdXXouc dqpopiuvTec dvacKO-
TToOct Tf|v eiKOva AaTboc KdvreOGev dTroTUTroOvTat GeoTrpeTrujc
t6 q)tXoTexvoO|ievov ei6oc. Quamquam iam in Plauti Poenulo
V. 1271 sqq. legimus^):
0 Apella, 0 Zeuxis pictor*),
Cur numero estis mortui? hoc exemplo ut pingeretis.
Nam alios pictores nil moror huiusmodi tractare exempla,
tamen equidem nogo Aristaenetum aut Propertium tales sen-
tentias, quae omnibus rhetoribus communes sunt, ex certo
quodam Graecorum carmine repetiisse. Praeterea conferas
Propertii II 3, 25. 26 :
^) *De poesi amatoria a comicis Atticis exculta ab elegiacis
imitatione expressa' p. 30. 31.
■) Conferas X.Hurth,DeGregorii Nazianzeni orationibus funebribus
p. 21 sqq.
') Complures locos affert Hoelzerus p. 19 dissertationis suae.
*) Conferas Libanii IV p. 1069 ed. Reiske : tic ydip ftv ^Keivnc t6
KdXXoc ^TTP^M^aiTO ; t(c Trapaboin TPOiq)^ ; tic bia|Liopq»dbc€i Toic XP^-
fiaci ; KaX6c 'Ati^XXtic k. t. ^.
60 M. Heinemann,
Haec tibi contuleTunt caelestia manera divi,
Haec tibi ne matrem forte dedisse putes,
et Aristaeneti 1 1 : KdXXtcra bt irdvruiv ixdcMnccv 'Aq^pobrrn.
Kai T(£iv XapiTuiv 0)yn\piB\ir\^e, t(j[i xopH» ' 6 bi xP^oCc 'Epuic
^Traibeuce Tfjv iTO0ou|idvr)v eicr^xuic ^mToEeueiv toic ti&v 6^^d-
Tuiv poXaTc, aut Propertii U 3, 43. 44 :
Sive illam hesperiis sive illam ostendet eois,
Uret et eoos, uret et hesperios,
et Aristaeneti 1 12 : tic dpa TcOdaTai ttic ?uj Td xdXXii, tic bl
Taic kTTepiatc di^iXtiKe xuvatEiv;
Satis exposuisse mihi videor, quam arte cum rhetorum
exercitationibus cohaereant Oraecorum epistulae amatoriae.
Saepius iam ab illis ad elegiam Romanomm respeximus. Sed
quae inter haec duo genera necessitudo intercedat, alio in
capite diligentius explanandum videtur.
Epistulae amatoriae quomodo cohaereant cum elegiis Alexandrinis. 61
Caput IV.
Sed tempus est ad elegiam reverti, ut examinemus, num
recte amatoriis epistulis, quarum indolem atque historiam
hucusque persecuti sumus, viri docti usi sint ad recuperandas
Alexandrinorum elegias. Has enim, ut supra exposuimus,
inter Atticorum novam comoediam, Alexandrinorum epigram-
mata, Romanorum poetarum elegias, rhetorum denique epi-
stulas quasi medias intercedere putant Quod utrum necessario
sumatur necne, certe si diiudicare volumus, quaeramus oportet,
quinam alii fontes inter comoedias et epistulas, epigranunata,
Romanorum elegias intercedere possint, ut, si fieri possit,
leges quasdam nobis statuamus, quibus deinde in examinandis
singulis virorum doctorum sententiis utamur.
Omnibus quidem, qui res amatorias tractant, libris quas-
dam sententias, imagines, loquendi proprietates communes esse
et notum et consentaneum est Harum si quidquid apud co-
moediae scriptores reperitur, Hoelzerusi) ab ilUs inventum
dicit et ad reliquos scriptores per certum quoddam litterarum
genus, elegiam dico, propagatum, unum statim initio operis
praetervidit comoediographos iUos et argumentis et sermone
vitam ipsam expressisse^), quae iam tum Athenis eadem fere
*) p. 5 sq. dissertationis suae.
') Conferas id, quod Aristophanes Byzantius de Menandro iudicat
apud Syrianum 'IxciXia €(c crdceic' (Rhetor. graeci IV p. 100/101 ed.
Walz): Secv xal Mcvdvbpqi T(j) KdXXicra t6v piov ^i^rica^^vqj dir6
tOljv toioOtujv al Oiroe^ceic Trficai cujiTrXiipoOvTai' ctc 8v KarApicro^dvric
6 Tpafyi^aTiKdc €(iCTOXii>TaTa clircv ^kcivo '<b Mdvavbpc Kal pCc, it6t€Poc
&p' 0^u>v ir6T€pov dTr€^i|bi/|caTo ;' et Manilii carminis, Astronomicon
quod inscribitur, V 471 sqq. :
Et si quis studio scribendi mitior ibit,
Comica componet laetis spectacula ludis,
Ardentis iuvenes raptasque in amore puellas
62 M. Heinemann,
erat, quae lonum in urbibos aut postea Alexandriae. Ubique
tunc meretrices, milites, lenae, parasiti, senes seTeri, cupidi
adulescentes atque ubique, si dialectum propriumque Atticonun
sermonis et elegantiam et castitatem omittimus, eodem modo
loquuntur. Do certe Menandrum, cum hunc arte excoleret
sermonem ^), et ipsum immutasse novamque comoediam, cum
prima amatoria argumenta ex vita petita senis insererentur
litteris, et sensus et sermonem amantium ditasse, sicut maiorum
nostrorum memoria a poetis suis, quales Bousseau foit et
Goethe, didicerunt amantes, quid sentirent, quid l<^uerentur.
Sed brevi haec quasi communia facta sunt et, si diligentius
inspicies, magna ex parte de communibus profecta. Quo haec
tendant, duobus tantum exemplis docebo, quibus Hoelzerus
elegiarum Alexandrinarum locos recuperare sibi videtur.
Saepius amator deos rogat, ut aut puella amori suo re-
spondeat, aut ipse cupidine liberetur*). Cf. Terentii Ennuchi
91 sqq. :
0 Thais, Thais, utinam esset mihi
Pars aequa amoris'tecum ac pariter fieret,
Ut aut hoc tibi doleret itidem, ut mihi dolet,
Aut ego istuc abs te factum nihili penderem.
TibuUi I 2, 63sq.:
Non ego totus abesset amor, sed mutuus esset,
Orabam; nec te posse carere velim.
IV5, 5— 8. 13 sq.:
Uror ego ante alias: iuvat hoc, Cerinthe, quod uror,
8i tibi de nobis mutuus ignis adest
Mutuus adsit amor, per te dulcissima furta
Perque tuos oculos per geniumque rogo.
EIusGsque senes agilesque per omnia servos,
Qais in cuncta suam prodoxit saecula vitam
Doctior urbe sua linguae sub flore Menander,
Qui vitae ostendit vitam chartisque sacravit.
*) Gonferas Theodori Bergk 'Griechische Litteraturgeschichte* IV
p. 203: *An die Stelle des idealen Stiles tritt eine entschieden realistische
Behandlungsweise, und ebendarin bewfthrte Menander seine Kunst*.
') Gf. Hoelzeri dissertationis p. 66 sq.
- --1
Epistnlae amatoriae quomodo cohaereant cmn elegiis Alezandrinis. 63
Nec tu sis iniusta, Venus: vel serviat aeque
Vinctus uterque tibi, vel mea vincla leva.
Aristaeneti 1 16: ibc Taurriv, "Epujc, pipXriKac ifjv Hiuxnv, outujc
laj PoXr| iriv i\if\v KaiaT^Heucov dpu)|i4vriv. Epigrammata Ru-
fini Anthol. Pal. V 88 :
Ei buciv o{)K tcxucac Tctiv cpX^Ta, Trupcpope, KaCcai,
Tf|v 4vi Kaio|jdvr|v f| cpkov f) ^€Td0€C.
V97:
Ei lifcv in' djicpoT^poiciv, "Epwc, fca T6Ha TiTaiv€ic,
Ei 0€6c* €i bi ^4tt€ic Trpoc ji^poc, oi) 0€6c €i.
Haec ego de certa quadam elegia petita nego. Haec vita ipsa
expressit, quae mox abierunt quasi in locum communem ab
omnibus amantibus adhibitum.
Alterum addo exemplum. Apud comoediographos et ero-
ticos, quos dicimus, scriptores arti meretricum adscribitur,
quod negando aut excludendo accendunt amatores^). Conferas
Terentii Heauton Timorumeni 366 sq.:
Haec arte tractabat virum,
Ut illius animum cupidum inopia incenderet
Propertii IV 5, 29 sq. :
utere causis,
Maior dilata nocte recurret amor*).
Ovidii I 8, 73: 'saepe nega noctes* — quibus locis poetarum
elegiarum lenae haec verba dicentes inducuntur — , Luciani
dialogum meretricum octavum, quo meretrix alteri suadet, ut
rivalem praeferendo amorem amatoris inflammet. Quamquam
epistolographi quoque, ut Alciphro in I 37 (IV 10 Sch.), 3 epi-
stula, qua meretrix perfidiam amatoris lamentatur et, ut amo-
rem eius recuperet, illum excludere vult: Xomov ouv dTro-
KX€t€tv, kSv fX0r) TTOTfe 7rp6c f||iac KOt|iric6ji€voc, €i bf\ Kvicat
TTOTfe 4K€ivr]v pouXri0€in, btdicac0at • €tuj0€ tdp i\ papuTric Ttji d|i€-
*) Vide Hoelzeri dissertationis p. 83.
') Confertur eadem sententia in amatorem translata apud Pro-
pertiom U 14, 19. 20 :
Hoc sensi prodesse magis: contemnite amantes:
Sic hodie veniet, si qua negavit heri.
64 M. Heinemann,
XeTcOat KorapdXXecOau ei bi. ^n^' ounuc dvuotfiev, OcpMOi^
Tiv6c fmiv djciTep Toitc cq)65pa xd^voua <pappdKou bci et Ari-
staenetos 11 1 : x<^P^^<^otov otba t6 c^iKp6v uiroKvtZev louc
viouc" toOto Tdp Tiwv d<ppobidu)v irpoavacTdXXei rov Kopov,
Kal Tdc ^TOipac dTrobciKVuav det TroOeivdc toTc ^pacroac —
bi6 Kal \xifa Tdjv ^TaipouaXiv icn c6q>tCMa dei t6 Trap6v tt^
dTToXauceujc uTrepTtOeiidvac TaTc dXTrict btaKpoTeTv touc dpaadc,
ad idem spectant, tamen omnes hos locos nni fonti non de-
beri, sed communes esse scriptoribus eroticis, quoram exemplar
vita est, apparet
Quae cum ita sint, facile est intellectu Hoelzerum erasse,
cum contendit elegias Alexandrinas onmes sententias, qoae
et apud comoediographos et apud scriptores eroticos legantur^
subministrasse. Constat nobis locos quosdam communes per
hoc litterarum genus sparsos, quos aut ad certum fontem reTo-
cari negemus aut certe elegiae Alexandrinae non tribuamns.
Etiam ubi comoediae deficiunt, epigrammata, elegias, epi-
stulas quaedam communia habere iam nemo mirabitur. Pancis
exempUs rem absolvam : Aristaeneti epistulam 1 18 BurgenisM
comparat cum Stratonis epigrammate Anthol. Pai. XII 198:
'HXiKtnc (piXoc ei)uil Kal oub^va TraTba TrpoTdccui,
TTp6c t6 KaX6v Kptvujv dXXo tdp dXXoc fx^J-
Nemo est, qui putet alterum ab altero pendere; nam Stra-
tonis epigramma ad amorem puerilem spectat, Aristaenetus
mores alicuius meretricis, quae amorem iuvenum amori senili
praefert et causis, quaecumque sunt, adulescentes amandi
utitur, describit. Sed utrumque unum fontem respicere mani-
festum est Nam apud Platonem in 're publica* 474 d — 475 a
descriptio hominis erotici*) invenitur. Apparet et Stratonera
*) 'De Ovidii cannmum amatoriormn inventione et arte* p. 19 sq.
■) '0 \iiy, 6x1 c\\x6c, ^Trixapic kXiiOcIc ^iraivce/iccTai 0<p'6pu>v.
ToO hi xd TPWTT^v paciXiK6v fpare €lvai, xdv bi bf| bid ^^cou to6twv
^mLirrp^TOTa Ix^w, ^^avac hi dvbpiKoOc (bctv, XcukoOc bi Oei&v vaxbac
elvai' ^eXixXtlipouc hi Kal ToOvofia olci Tivdc dXXou iroin^a cTvai f\
^pacToO OiTOKOpiZo^^vou TC Kal eOxepODc 9^povToc Tf|v tbxpdTrrra, i^
itzX OOpcf ^ ; Kal ^vl XdTui irdcac iTpo<pdceic irpotpaclZece^ Te xal irdcac
(pwvdc dqpicTe, djcre ^r^b^va diropdXXeiv tiS^v dvOoOvTuiv ^ i&pt^
Epistulae amatoriae quomodo cohaereant cum elegiis Alexandrinis. 65
et Aristaenetum loci Platonici haud immemores fuisse, cum
hic ipsa verba laudet, ille cum Platone ea re magis consentiat,
quod de puerorum amore uterque loquitur. lam vide elegias.
Tibullus I 4 inducit Priapum docentem pueros fugiendos esse,
quia alius aliis causis amatorem ad amorem incitet; cf. Tibul-
lum I 4, 9 sqq. :
0 fuge te tenerae puerorum credere turbae:
Nam causam iusti semper amoris habent
Hic placet, angustis quod equum compescit habenis etc.
Propertius (11 22 , 5 sqq.) et Ovidius ( Amor. 11 4) eandem
sententiam ad puellarum amores transferunt Possis his addere
Theocriti versus X 26 sq.:
BofLipuKa xcipi€cca, Zupav KaXeovrt tu Trdvrec,
'lcxvdv, dXi6KaucTOV, ifih bk )i6voc iieXixXuipov,
qui rursus ad aliam sententiarum seriem nos traducunt Ex
eodem enim Platonis loco, si ultimam requiris originem, etiam
Lucretium IV 1160—1169 et Ovidium Art. Amat 11 657 sqq.
hausisse recte adnotat Bicardus Heinze, qui eundem ab
Horatio Sat I 3, 43 sqq. lepide inversum esse merito dicit
lam quaiem his omnibus fingemus elegiam subesse?
Lucretii mentio ad aliam non sententiarum, sed descrip-
tionum seriem me vocat: ipujTO^aviav, quam dicunt, depingunt
Paulus Silentiarius Anthol. PaL V 255, 1—3. 11—16:
utt' diXriTOio hk Xuccric
Aripov ^v dXXrjXoic x^iXea 7TTi£d|i€V0i,
Ou K6pov eixov fpujToc dqpeibdoc . . .
Kai TrdXiv ^piipeicro Td x^i^^a, Tuiop6pov ydp
Eixov dXuicprJTOu Xi|i6v ipujfiaviric.
'Peid Tic fmepiboc CTeXdxn ^uo cu^irXoKa Xucei,
ZTpeTrrd, TroXuxpoviiu TrX^TIuictTi cu^qpuda,
''H Keivouc cpiXeovrac utt' dvTi7r6poici t' dTOCToic
TTpd TrepmX^T^nv dipea bricajndvouc.
et Aristaenetus ep. 116: TOiTCtpoOv dpaKxeuGeica tijj fpiuTi dv-
eKXac^ Te rrpoc 4auTf|v tov aux^a, Kai TrecpiXnKev outoj Tipoccpuca
lnaviKaic, lijCTe ^6Xic dTrkTrace Td x^iXn Kai KaTaTdTpiipe jiou
XIV, 3. 6
66 U. Heinemann,
t6 CT^Ma. Quamquam apud Propertium similibus ooloribos
furor amantium pingitur 1 13, 15. 16. 19. 20 :
Vidi ego te toto vinctum languescere coUo
Et flere iniectis, Oalle, diu manibus.
Non ego complexus potui diducere vestros:
Tantus erat demens inter utrosque furor,
tamen ex his locis concludi non potest elegiam Alexandri
norum fontem Romani, Byzantini, epistolographi fuisse; iam
apud Lucretium similia leguntur. Conferas IV llOSsqq. :
Adfigunt avide corpus iunguntque salivas
Oris et inspirant pressantes dentibus ora,
Nequicquam, quoniam nil inde abradere possunt
Nec penetrare et abire in corpus corpore toto.
Talium descriptionum si quis certum fontem indagare voiet
omnes hortorum, lucorum, pratorum descriptiones ad unum
quaeso revocet exemplar.
Haud aliter iudico de figuris quibusdam, velut de illa diro-
ctu)TTiiC€UJC f ormula, quam in venis apud Phiiodemum A. P. V4, 5. 6 :
cii b', d5 (piXepdcrpia ko(tii,
"Hbn Tflc TTaqpiiic icGi Td Xcmd^eva,
Ovidium Amorum I 5, 25 (*cetera quis nesdt?'), Aristaenetum
I 16: Td 5' dXXa (oibac tdp 6TT0ia Td Xomd) v6€t )yioi Kcnd
cauT6v, \b <piX6tiic, ou5fev iTCpiTToO b€6)ui€voc X6tou.*) Artifidmn
hoc vita suasit (cf. Terentii Eunuchi 604: *Quid tum? — quid
"quid tum" fatue? — fateor); quavis in narratiuncula lasd-
viore talia invenias.
Constat igitur iam inter nos inesse his scriptionibus locos
quosdam communes, ex quibus neque de elegia neque de alio
quodam fonte certi quidquam colligatur.
Aliud, quo totum hoc litterarum genus continetur, vin-
culum studium est artis rhetoricae. Quod etsi multis iam
tetigimus praecedentium capitum locis, pauca tamen de cogna-
tione rhetoricarum exercitationum, comoediarum, epigramma-
tum, elegiarum Romanarum addere etiam hic Uceat
*) vide supra p. 50.
Epistulae amatoriae quomodo cohaereant cum elegiis Alexandrinis. 67
Proficiscamur a comoedia, quae etsi non tam arte quam
recentiorum poetarum tragoedia cum rhetorum studiis cohaeret,
id, quod stilo et lege operis excludebatur, antiquis tamen
iudicibus opus videbatur oratorium vel maxime. Veiut Hermo-
genes in eo libro, qui inscribitur mp\ eOpkeujv, IV 11*) ut
exemplum cc^voXoTiac Menandri affert orationem, aliam eius-
dem Alexander Numenins inter exempla XeTrroXoTiac*) laudat
Longius progreditur Quintilianus X 1, 69 sq. : *Menander, qui
vel unus meo quidem iudicio diligenter lectus ad cuncta,
quae praecipimus, effingenda sufficiat: ita omnem vitae ima-
^nem expressit, tanta in eo inveniendi copia et eloquendi
facultas, ita est omnibus rebus, personis, affectibus accommo-
datus. Nec nihil profecto viderunt, qui orationes, quae Charisii
nomini addicuntur, a Menandro scriptas putant Sed mihi
longe magis orator probari in opere suo videtur, nisi
forte aut illa mala iudicia, quae Epitrepontes, Epicleros
0 Rhetor. graec. III p. 177 ed. Walz, II p. 256. 256 ed. Spengel : 6ca
HXka TOiaOTa, Qnov b' Av 6 voOc atcxp6c ij, ^kcI XP^ia Tf^c cciiivdTriToc
ToO X6tou, Vva Td vooO|li€vov aicxpuic oOtujc dEcv^YKij tic tiJ) \6f{\)
€09uu>c, 6vo)ia 6v6^aTi d^cipujv, dic ^f) b6Eai Ticlv atcxp6v elvai t6
irpAr^ci bid Ti?|v ToO X6tou c€|uiv6Tr)Ta, (bc irapd Mevdvbpq). 11060-
^^vou fdp Tivoc K6pY\Cy irujc ctn bie^Oap^^vri, ce^vdic d^riTi^caTO TrpdfiLia
atcxp6v 6v6^aci peXTicroic •Aiovuciwv ?iv ir6|biiTTi, 6 hi |ioi f^KO-
XoOOrice \xix9^ ^oO irp6c Tf|v OOpav, gireiTO q)oiTu)v Kal ko-
XaKeOujv tiPjv ^r^Tdpa Sfvuj |i€*. t6 fdp bieq^Odpeai Kal OppCcOai ce|i-
V(£»c lyvM) ^e etirubv ^Kdc^r^ce irpdt^Gi atcxp6v ceimvoT^pqi X6tou cuv9^cei.
*) Rhetor. graec. VIII p. 44?! ed. Walz, III p. 18 ed. Spengel : AeirTo-
XoTia ^ct(v, 6Tav ^v6c ^KdcTOu tujv cufjipePr^K^TUJv f^ cu^paiv6vTUJv Tfjv
dKpipf^ Kal ^irl XeirTCp ^EepTaciav iroidj^eOa, djc irapd Mevdvbpqj TauTl
(Comicorum Attic. fragm. UI p. 159, 536 ed. Kock.) :
Md Tf|v 'Aerivav, dvbpec, etKdv* oOk 1%^
EOpeiv 6|uio(av t^Ji T€T0v6ti irpdT^aTt,
Zr^Ti&v irp6c ^iiauT6v, t( Tax^ujc diroXXOei.
ZTpdpiXoc; ^v 6ci|j cucrp^cpeTai, irpoc^pxcTot,
TTpo^aPev, ^E^ppiHicv, atibv T(v€Tai.
'AXX' ^v ireXdT€i cutkXucji6c; dvairvofjv ^x^*
'ZcO ci&Tep*, €tireiv, 'dvT^xou tiDv cxoivtuiv',
*ETdpav trepi^eivai xdT^P<>v TpiKU^(av*
NauaT(ou b' &v ^iriXdpoi • irfd) b' diraE
*AHfd^€v6c et^i Kai <piX/|cac ^v puOili.
5*
68 M. Heinemann,
Locroe habent, aut meditationes in Psophodee, Nomothete^
Hypobolimaeo non omnibus oratoriis numeris sant absolutae.
Ego tamen plus adhuc quiddam conlaturum eum declama-
toribus puto, quoniam his necesse est secundum condicionem
controversiarum plures subire personas, patrum filioram, mi-
litum rusticorum, divitum pauperum, irascentium deprecantinm,
mitium asperorum^).' Ex loco Quintiliani, quem attulimos,
intellegi potest Menandrum diligenter in studio controversiarom
versatum esse. Ex controversiis a Quintiliano^) allatis unam
nuperrime luci redditam omnes sciunt, eam, de qua 'Emrpe-
Trovrec^) fabula nomen traxit Orationes, quas disceptantes
habent, litibus veris quam maxime accommodatae sunt Xon
necesse est nos hoc loco de egregia arte, qua Menander in
compositione iUius scaenae utitur, accuratius disserere, prae-
sertim cum quivis lector facile eam persentiat
SimUem controversiam a Diphilo prolatam habes apud
Plautum Rudent 938 sqq., eiusque rursus similis est illa, quam
ut antiquarum controversiarum exemplum affert Suetonius
*de rhetoribus' cap, 1 : 'Aestivo tempore adulescentes urbani
cum Ostiam venissent, litus ingressi, piscatores trahentes rete
*) Cf. etiam Plutarchi Aristophanis et Menandri comparationem
c. 2 (V p. 205 ed. Bemardakis): 'H hi Mcvdvbpou 9pdcic odrui cuv^Eccrai
Kai cuiiTT^irvcuKC K€Kpa}xivr\ irp6c 4auTr|v, dicTc bid iroXXCbv dTO^i^
iraOwv Kal fiOCbv Kai Trpocdjiroic ^q^ap^drrouca iravrobairoTc juiia tc q^ai-
V€c8ai Kal Tf|v 6^oi6TnTa TTipctv ^v Totc KOivotc Kal cuvi^ecci Koi Oird
Ti^v xpciciv 6v6|Liaciv . . . dXXd Mdvavbpoc oOtujc liniSc ti^v XdSiv, i&ctc
irdo] Kai q>6c€i Kai bia6dc€i Kai ^XiKiqi c(i|yi)i€Tpov clvai k. t. I. et Hermo-
genis ir€pi ibcCDv p' cap. 3 (Rhetor. graec. ni p. 306 ed. Walz, U p. 352 ed.
Spengel) : irapd tc aD Ttp Mcvdvbpip jiupia &v €dpotc ToiaOTa, xai tu-
vaiKac X€ToOcac Kai v€avicKouc ^pdivrac Kai ^oreipouc xai irapO^vouc
6puirTo^dvac Kai Ttvac dXXouc. 6Xiuc t€ bid t6 Oiroiriirrciv tiIi f|6tKi|f
X6Tqj trdvTa Td Ttuv TotoOTWV irpocdiiruiv fjOii, otov Xixviuv, ycwp-
fiSjy K. T. ?.
*) Conferas etiam Anonymnm in *Rhetores graeci* I p. 432 ed.
Spengel: Kai M^vavbpoc Iv toic 'EirtTpdirouctv Tf|v biKr\y &v€u irpo-
oi^iujv ir€iroiriK€v' odb^v hi bta9^p€tv f\ dvraOOa oOtuic oOTd K€tc6ai,
f\ iv btKacTiipiotc X^T€c6at . . . ^v^dp tQ 'EiriKXi^pqi btKo^o^^vtuv toO
T€ dvbp6c Kai Tf]C T^vatK^c, Kai toO iraibiou btKdZovroc, oOk €6t)K€v
o(ib€Tdp(|i irpool|iiov.
») V. 1—165.
^^samm
1
Epistulae amatoriae quomodo cohaereant cum elegiis Alexandrinis. 69
adiefant et pepigerunt, bolum quanti emerent; nummos sol-
verunt, diu expectaverunt, dum retia extraherentur, aliquando
extractis piscis nullus affuit, sed sporta auri obsuta. Tum
emptores bolum suum aiunt, piscatores suum/
Genus dTnbeiKTiKdv aemulantur iam illi mediae comoediae
loci, quos, cum de progymnasmatis loquebar, supra p. 14
attuli. Narrationum exempla in praeceptis rhetorum saepe
a Menandro repeti notum est^). lam velim memoria recolas,
quae supra de praeexercitationibus exposuimus*). Ut decla-
matores Quintilianus, ita praeexercitationum scriptores Theo
ad Menandrum remittit*). lam cura epistoiographi genus quod-
dam praeexercitationum, id est prosopopoeiam, tractent, vides,
ubi comoedia et epistula inter se congruunt, aut comoediam
iam exemplar esse aut utramque posse scriptionem redire ad
eandem rhetorum exercitationem.
Ad epigrammata me converto. Quomodo haec cum studiis
rhetorum cohaereant, Reitzensteinius multis locis dissertationis,
qua naturam epigrammatis describit, exposuit Etiam argu-
menta interdum eadem esse, quae apud rhetores tractabantur,
idem docet in libro, qui inscribitur Hellenistische Wunder-
erzahlungen, p. 168. Sed neque illud omittendum, quod Geor-
gius Kaibel in ea disputatione, cui titulus est "Cassius Lon-
ginus und die Schrift Trepi ui|iouc**), monuit recentiorum libros
*) Rhet. graeci I p. 199 ed. Walz, II p. 91 ed. Spengel: "Eiri^ijjvciv hi
biriTi^c€i icrX xd KaG' ^Kacxov in^poc rf^c biTiTi^ceujc Tv^^iiv ^itiX^T€iv, rd
hi toioOtov o06' lcTopiqi irp^irov ^ctIv oOt€ iroXmKip X6tiw, 6€dTpqj hi Kal
CKT]vQ ^dXXov ^iTiTf|b€iov. bi6 Kal irapd toTc toioOtoic iroiiiTatc dTriirX^iCTdv
^CTiv, djc irapd M€vdvbpqj iroXXaxoO ^^v dXXax66i, Kai ^v dpxQ ^^ ^oO
T€ Aapbdvou Kal toO E€voX6tou (Gomicoram Attic. fragm. III p. 103, 354) :
"Avbpdc irdvr|TOC Oi6c, dKT€6pa|ui|ui^voc
K. T. l. Praeterea conferas Rhet. graec. I p. 196. 200 ed. Walz, II p. 88. 92
ed. Spengel. Graecos igitur imitatur Cicero, cum in libro *de inventione'
I 19, 27, quo de generibas narrationis disserit, exempla argumenti et
narrationis, quae in personis versatur, e fabulis Terentianis affert
(Andriae v. 51, Adelphoram v. 60).
*) p. 16 sq.
«) Cf. Theonis c. II (Rhet. graec. I p. 164 ed. Walz, II p. 68 ed.
Spengel).
♦) Herm. 34 (1899) p. 107 sqq.
70 . M. Heinemann,
et hunc inprimis in captandis sententiis, qoas dicunt, epigram-
matum artem imitari ^). Pauca velim ipse inspicias exempla, ex
quibus cognosci potest, quaih brevem elocutionem auctor ncpi
ui|iouc adhibeat Conferas in primis illos locos, quibus de Homeri
versibus iudicat, ut cap. IX 4 (ed. Jahn-Yahlen', lapsiae 1905)^
quo de Iliadis A 442 sqq. versibus, qui ad Discordiam spectant,
agit: Kai toOt' fiv efiroi tic ou fjidXXov ttic "Epiboc fi 'O^npou
^^Tpov, et, ut altero exemplo utar, cap. XVII 2 : tivi jap iy-
TaOd' 6 ^TUip dTrdKpui|i€ t6 cxnMCi; bnXov 6ti t(|i q>uiTi axnib
(vide Kaibelium 1. L p. 123). Si cum his iocis epigrammata,
ut Dionysii Sophistae AnthoL PaL V 81, comparaveris :
*H Td ^6ba, ^ob6€Ccav Ex^ic xdpiv dXXd ri ttuiXcTc;
rauTf|V f) Td ^6ba; f\i cuvafi<p6T€pa ;
eundem fere acutarum sententiarum amorem apud utrumque
agnosces. Eodem stilo saepe utitur Philostratus, cuius quae-
dam epistulae mera sunt epigrammata soluta oratione scripta,
unius argutae sententiae causa composita. Qua de re ubi
epigrammata et epistulae amatoriae tali in acumine consentiunt,
minime necesse est intercedat inter ea elegia Alexandrina.
Romanos autem elegiarum scriptores — nam ad hos iam
devenimus prooemiando — et ipsos in studiis rhetoricis dili-
genter versatos esse saepius vidimus. Nunc unum addo ex-
emplum. Quis credet Theophylactum Simocattam in epistula 30
et Ovidium in elegia 11 14 eandem Alexandrinorum expri-
mere elegiam? Tamen uterque mulieres, quae fetus ventris
interficere soleant, vituperat Theophylactus quidem mulierem,
quae, ne partus pulchritudini noceat, abortivis remediis fetum
necavit, reprehendit et ipsam Medeam minore poena dignam
dicit, quae tantum facinus, ut perfidiam mariti vindicaret,
commiserit; ultricem deam homicidii poenas ab ea repeti-
turam. Item Ovidius formae cura abortivum adhibuisse Co-
rinnam fingit (Amorum 11 14, 7. 8), Medeae' exemplo utitur
(v. 29), deorum vindictam timet (v. 43). Accedit, quod apud
') Henn. 34 (1899) p. 123 : 'Ich glaube nicht, dafi sich bei irgend
einem Schriftsteller der zweiten Sophistik so viele and so glilckliche
Epigramme nachweisen lassen, vielleicht so gar kein einziges, das den
Namen in vollem Sinne verdient*.
Epistulae amatoriae quomodo cohaereant cum elegiis Alexandrinis. 7 1
Cbaritonem, scriptorem fabularum romanensium, n 9, 3, quo
loco Callirrhoa deliberat, utrum fetum a Chaerea susceptum
necet necne, idem legimus: BouXeuij xeKvoiaovficai, Tiacujv
dcePecrdTri, Kai Mribeiac XajiPdveic Xotic^jiouc. dXXd Kai Tflc
Zku0(5oc dTpiwT^pa boHeic dKeivn ^fev Tdp ^x^pov eixe
Tov dvbpa, cO bk t6 Xaipdou t^kvov GdXeic dTroKTeivai Kai iiri^^
uTTOjiVTma ToO TiepiPoiiTOU Td|iiou KaTaXmeiv. Non dubium est,
quin id argumentum a rhetoribus tractatum sit. Quod con-
finnatur, si compositionem et argumentationem, quibus Ovidius
utitur, respicis. Exponit enim rhetoris coloribus usus, quid
futurum fuerit, si omnes hac consuetudine uterentur, quam
contra naturam, contra fas et ius tantum scelus suscipiatur.
TeXiKd illa KeqpdXata, quae et in laudationibus et in suasio-
nibus adhibebantur, paulum immutata agnoscis^).
Satis exposuimus epistulas amatorias, comoedias, epi-
grammata, elegias Romanas locis communibus et sermonis
amatorii et artis rhetoricae inter se congruere posse ; ne tamen
obliviscaris, moneo etiam ipsos epistolographos ab ipsis co-
moediis pendere posse. Eadem fere quaestio oritur, si epi-
grammata cum epistulis aut elegiis consentiunt. Nam ex na-
tura epigrammatis sequitur, ut, quae intercedit necessitudo,
duplici ratione explicari possit Potuit certe epistolographus
aut elegiarum scriptor ipsum epigramma imitari et secundum
rhetorum praecepta amplificare atque omare. Haud raro hoc
fecit Ovidius, cuius ex carminibus unum seligo, quod nihil
aliud est nisi epigramma dilatatum. Inter epigrammata libri
septimi Anthologiae Palatinae, qui sepulchralia continet, mag-
nus numerus invenitur, qui ad mortuas bestias, in prirais aves,
pertiuet (Anthol. Pal.Vn 189 sqq.). lam a poetis epigrammatum,
qui a Reitzensteinio Teloponnesiaci* appellabantur, ut Anyte,
Mnasalcas, alii, talia paucis distichis componebantur (Anthol.
Pal. Vn 192. 202). Quos inde a Leonidae usque ad Meleagri
aetatem alii epigrammatographi ita imitabantur, ut numerum
versuum ornatumque sermonis paulatim intenderent et neglecta
^) Conferas de tcXikoic K£(paXa(oic Volkmann, Die Rhetorik der
Griechen und R5mer' 1885 p. 300. 323 sq.; sunt apud recentiores quidem
t6 blKaioVy cufiKp^pov, v6^i^ov, Ka\6v, f\h<), buvaT^v, dvaTKaiov, irp^irov.
72 M. Heinemann,
inscriptionis forma laudem locustae aut avis cuiusdam ca-
nerent Yide, quam artificiosa atque verbosa querella atantor
Meleager (AnthoL Pal. Yn 195. 196) aut Archias >) (ibidem
213. 214). Hinc pendet Ovidius^), qui Am. n 6 magno Ter-
suum numero psittacum Gorinnae non tam defiet, quam ora-
tione funebri prosequitur*).
^) Quos certe imitatione expressit Catullus, com mortuum passerem
deflet (I 3), sed elegiaco metro non utitur.
*) Gonferas Radinger, Meleager von Gadara p.44: *Meleagros hat
leicht produciert, dies kennt man jedem seiner wohllautenden Yerse
an, er ist hierin Ovid filhnlich, mit dem man ihn schon dfters ver-
glichen hat' et adnotationem 1 ad p. 44: *Was Ribbeck, Gesch. der
rOmischen Dichtung II p. 340 von Ovid sagt, I&fit sich sehr gut aof
Meleager ubertragen*.
') Breviter de Ovidii III 6 Amorum et Antiphili epigr. DC 277
Anthol. Pal. disseramus; quae carmina iam Biirgerus (p. 17 sq. libelli
sui) inter se comparavit. Uterque poeta rivum alloquitur, qui imbribos
atque nivibus auctus impedit, quominus viatores eum transeant; cf.
V. 1. 2 Antiphili epigrammatis :
Aappoirdbri x^^MPP^) '^^ ^^ t6cov ilibc KopOccig
TTcZdv &itokX€{iuv txvoc 6botirop(iic ;
et V. 1. 2 Ovidii carminis :
Amnis harundinibus limosas obsite ripas,
Ad dominam propero: siste parnmper aquas;
uterque de sordido colore aquae disserit ; cf. Antiphili v. 3. 6 :
'^H ^eeOeic 6\ifipo\c\, xal ob NO^q)aici biaut^c
Nd|uia q)^p€ic, OoXepaTc b' ffpdvicai v€q)Aaic
et multos locos Ovidii elegiae (ut 7. 8. 93 sq.). Denique uterque optat.
ut sol rivum exsiccet, ut poenam dignam accipiens aqua privetur ; cf.
Antiphili v. 5. 6 :
10^10)1^1 fi€X(ip C€ K€KaU|yi^V0V, SCTIC ^^€IV
Kal y6vi|uiov iroTa^Cbv Kal v6eov olbcv Obwp.
et Ovidii v. 105.106 :
At tibi pro meritis, opto, non candide torrens,
Sint rapidi soles siccaque semper hiems!
Videmus igitur omnes fere sententias Antiphili apud Ovidium recnrrere.
Ut diiudicemus, num Ovidius Antiphilum imitetur, quid inter utrumque
intersit, quid Ovidio proprium sit, quaeramus.
Apud Antiphilum viator tantum, qui impeditur torrente, conspi-
citur, apud Ovidium amator, qui ad puellam properat. Itaque ille flumini
persuadere studet (23 sq.):
Flumina deberent iuvenes in amore iuvare;
Flumina senserunt ipsa, quid esset amor.
Epistulae amatoriae quomodo cohaereant cam elegiis Alexandrinis. 73
Alteram explicandi rationem supra (p. 11 sq.) iam vidimus.
Potuit enim fieri et factum est, ut epistolographi aut elegiarum
scriptores isdem fontibus atque epigrammatographi uteren-
tur; nam epigramma, ut vidimus, saepius longiora carmina
narrationesve in breve redacta praebet Inter carmina LUa
elegias quoque fuisse — si ambiguo hoc verbo uti vis — supra
ostendimus (p. 11), cum de Propertii elegia I 3, Pauli Silen-
tiarii Anthol. Pal. V 275, Hedyli Anthol. Pal. V 199 epigram-
matis verba faceremus. Sed aUa quoque carmina in censum
veniunt, ne statim omnia argumenta ad unam revoces elegiam.
Non aliter iudicandum est, cum elegiae Romanorum et
epistulae amatoriae inter se tam arte consentiunt, ut eas ex
eodem fonte derivatas esse manifestum sit. Nam ex eo, quod
elegiae et epistulae bene inter se consentiunt, nondum colligi
potest conununia exemplaria elegias Alexandrinas fuisse, sed
probari necesse est nullum alium fontem nisi carmen elegiacum
Alexandrinura inter epistulas et elegias intercedere posse.
Atque haec quidem in universum praefanda videbantur,
priusquam examinaremus, num singulis Philostrati et Aristae-
neti epistulis recte usi sint viri docti ad elegias recuperandas.
Initium sumam ab illis epistulis, quae cum comoediis con-
sentiunt
Sequuntur exempla, quorum unum (Anienis et Diae 47 sqq.) accuratius
enarratur. Similia leguntur in Achillis Tatii fabula romanensi 1 18, quo
loco de amore Arethusae et Alphei disseritur, quocum conferatur velim
Himerius (orat. I 8), Statius (silvae I 2, 203 sqq.), Menander rhetor
(Rhetor. graec. IX p. 267—268 ed. Walz). Cf. Reitzensteinium, Hermes
35 (1900) p. 92 adnot. 3. 4 Hanc igitur sententiam ab Ovidio aut ex
epithalamiis aut ex eroticis libris sumptam dixeris. Quomodo ex longiore
elegia Alexandrini Antiphili epigramma ortum sit, nemo explicabit.
Contra facile perspicitur tribus Ovidium fontibus uti, epigrammate
scilicet Antiphili, erotico Ulo libro, Romano carmine, quod exitum Uiae
narrabat. Profectus certe est de epigrammate; orationem ad fluvium
habitam operi suo adaptare conatur, memor, ni fallor, etiam apud
Alexandrinos poetas deos vel heroas flumina alloqui (cf. Callimachum
Hymn. IV 109 sqq.). Sed oratoriis artibus utitur in ethopoeia ; cf., quo-
modo inutiles preces — nam viator, qui *expectat, dum defluat amnis*
in proverbium abierat (cf. Horatii epist. 1 2, 42) — in convicia convertat.
Toto, quod aiunt, caelo haec absunt a veterum carminum simplicitate.
74 M. Heinemann,
§1.
Quod contendit vir summus Fridericus Leo*) neqne
Aristaenetum neque Philostratum comoedias norisse, novis
Menandri fragmentis reperiis a duobus viris doctis in dubium
vocatum esi Kretschmarus*) enim versum e Menandri Georgico
85 : Ti TTepiTraTcTc rpfpouca idc x^^poic ; contulit cum Aristaeneti
epistula n 5*): S) Tflc diropiac, 5i' fiv TrepmaTuj xpipouca tqc
Xeipac. Utroque loco verba iTepmaTeiv Tdc x^^P«c Tpipovra
dubitationem et perijurbationem exprimunt Duos deinde locos
addidit Alfredus Koeri;e*), nempe Epitrepontes*) v. 338sq.:
cpiXr) TTeiGoT, TiapoCca cuji^axoc
TT6ei xaTopGoOv touc Xotouc, oOc fiv Xdxuj.
Aristaeneti 11 1: dXX', (b cpiXn TTeiGoT, irapoOca cuveptoc TToiei
KaTopGoOv dvuc(muc, oOc fiv dmcTeiXuj X6touc et eiusdem
fabulae v. 583 sq. ed. Koerte (509 sq. ed. Lefeburius):
*H qpucic dpouXeO', ijj v6|uiujv oubfev liiXei'
fuvri b' in^ auTUJ Tujb' fcpu.
Aristaeneti 11 5 : diraicOdvoiiai ttic (puceujc PouXofxevric, § v6^ujv,
ubc f oiKev, oubfcv jidXei ^). Veri certe similius est ultimum, quem
^) Gonferas supra p. 5.
') A. Kretschmar, De Menandri reliquiis nuper repertis, Lips.
1906, p. 53.
') Quae epistula continet prosopopoeiam puellae, quae amare incipit.
*) Archiv fttr Papyrusforschung IV p. 609. 511.
') Cuius fabulae fragmenta primum Lefeburius (Tragments d*un
manuscrit de Menandre' 1907), deinde J. van Leeuven (*Menaiidri
quatuor fabularum Herois, Disceptantium, Circumtonsae, Samiae frag-
menta nuper reperta'* 1908), post alios novissime Alfredus Koerte
('Menandrea' 1910) ediderunt.
") Conferas etiam inter se hos locos comoediarum et epistulanm),
Terentii Phormionis v. 506 sqq. :
Immo, id quod aiunt, auribus teneo lupum.
Nam neque quo pacto a me amittam neque uti retineam scio,
ad quos versus Donatus addit : 'Graecum proverbium : tOjv O&tuiv ftu»
Tdv XOkov* oOtc Tdp ^X^iv o6t' dqpeivai bOva^ai* et Aristaeneti II 3: ^
Xdp Tdv XuKOV Tuiv i&TUjv 2xu), 8v oOt€ KaT^x^iv ^irl iroXO buvaT^v, oOrc
\ii\v dKivbuvov dq)€tvai, Plauti Pseudoli v. 1181 (IV 7, 85) :
Gonveniebatne in vaginam tuam machaera militis?
et Aristaeneti II 6 epistulam, qua amator rivalem, cuius amorem puella
praefert, illudit: eOp^v o5v f) lidxatpa KoXcdv &Hiov iaurf^c.
Epistulae amatoriae quomodo cohaereant cum elegiis Alexandrinis. 75
landavi, locum ad Menandrum redire, ut statoit Koerte, quam ad
Euripidem, cuius versus Menander in suum usum converterat ^).
Sed quamquam permagna inter comoediarum locos, quos
attulimus, et Aristaeneti epistulas intercedit similitudo, dubitatio
quaedam restat, num necessario statuendum sit Aristaenetum
ipsum suis oculis bos locos in comoediis legisse. Quam facUe
enim singulis decipiamur sententiis, PhUostrati epistulae 61
(64) et 16 (26) docebunt. Nemo, opinor, dubitaret, quin Philo-
stratus Menandri comoediam, quae TTepiKeipo|Lidvr| *) inscribitur,
ipse legerit, praesertim cum illa Byzantinorum *) etiam poetis
nota fuisse videatur. Argumentum accurate enarratur. Polemo
iratus captivae puellae capillos tondet Singuli etiam loci con-
gruunt inter se; conferas Philostrati 16 (26): xXdei yoO v Kata-
Trecdi v et MenandriTTepiKeipo|ievTi v. 53 ed. Lefeburius et Koerte:
'0 xdc TuvaiKac ouk di&v Ix^iv Tpixac
KXdei KaraKXiveic.
Tamen constat nunc Philostratum non ipsam evolvisse fabu-
lam ; nam ex prologo discimus Glyceram captivam non f uisse,
quamquam duobus locis hoc adserit Philostratus 16 (26):
dXX' aixMCtXujTOu ^kv ipwiiivr^c KaTeT6X)iricev 6pTnc0eic et 61
(64): ifd) b' ouK fiv oub' aixMdXu)Tov irepidKeipa*). Itaque
Philostratus ipsam non adierat comoediara, sed medius quidam
intercesserat fons. Nancti igitur sumus locum, qualem desi-
deraverunt viri docti, praesertim cum in elegiis Romanorum
idem argumentum tractari quivis sciat. Paulum igitur in hoc
loco immorari liceat.
*) Conferas Epitrepontes v. 585 ed. Koerte (511 ed. Lefeburius) :
TpaTiKi^v ipw coi fi?\c\y il Mf?[C 6\r\y
et Koerte 1. 1. p. 511: 'z. B. droht Sophrone mit einer Rede aus der Auge
des Euripides und scheint diesem Stttck wirklich 1 7« tragisch klingende
Verse zu entnehmen*.
*) Reliquiae illius comoediae editae sunt in Oxyrynchi repertis
papyris II p. llsqq. (cf. Kretschmar 1. 1. p. 80 sqq.) et a Lefeburio et aliis.
») Conferas Pauh Silentiarii Anthol. Pal. V 248 et Agathiae
Anthol. Pal. V 218 epigrammata.
*) Conferas Leonem, *Hermes' vol. 4.3 (1908) p. 139 adnot. 1: 'Man
sieht wieder, dafi man sich auf die sophistischen Schonschreiber, auch
wenn sie citieren, nicht verlassen kann*.
76 M. Heinemann,
Goncedimus certe et Ovidium in notissima elegia I 7 et
Tibullum duobus locis (I 6, 71—74 et I 10, 59 sq.) singalas
res cum Philostrato communes habere. Conferas Fhilostrati
epistulam 61 (64): djc dv6riToc xai pdppapoc 6 ^f| qpeicdficvoc
TiDv 'Aq)pobiTnc bujpuiv et Ovidii I 7, 19 :
Quis mihi non 'demens* ! quis non mihi *barbare' dixit ?
Deinde Philostrati 61 (64) : qpeO dvatboOc iraXd^nc, fivrujc TTdvra
Td ^K TToXejiiujv TreiToveac et Tibulli I 10, 65. 66 :
Sed manibus, qui saevus erit, scutumque sudemque
Is gerat et miti sit procul a Venere.
Quin etiam similitudo quaedam inter Menandri reliquias et
Ovidii verba deprehendi potest; conferas verba Polemonis,
quem paenitet facinoris sui (Oxyrynch. Papyr. 11 p. 15, v. 398
ed. Koerte) : 'iv' £)uiauT6v dTTOTTvSaijuii et Ovidii I 7, 23 sqq. :
Ante meos umeris vellem cecidisse lacertos:
Utiliter potui parte carere mei;
In mea vaesanas habui dispendia vires
Et valui poenam fortis in ipse meam.
Quid mihi vobiscum, caedis scelerumque ministrae?
Debita sacrilegae vincla subite manus!
Sed argumentis inter se dissentiunt: Philostratus puellam inve-
nire se fingit ab amatore tonsam graviterque incusat scelestum;
Ovidius pueUam se verberasse crinesque eius vexasse, non
detondisse dicit A Menandro uterque, sed diversas in partet^
recedit Sed res conficitur, si Rufini epigramma Anthol. Pal.
V 41 ^) adhibes, qui multo propius ad Philostratum accedit
Nam et ipse muUerem a viro vexatam lamentatur et, quod
gravissimum est, ab iisdem verbis incipit Conferas Rufini
Anthol. Pal. V 41 : Ttc T^^vr^v outuj C€ xai iHePaXcv Kai £&€ip€v:
et Philostrati epist 61(64): Tic ce, d) KaXn, 7T€pi4K€ip€V ; Nihil
fere Rufino est cum argumento fabulae Menandreae. lam vides
Philostratum proficisci de epigrammate — Rufini opinor ipsius
— admiscere autem quosdam colores e Menandri TTcpiKeipofjidvn
petitos. Ipsam, ut supra vidimus, non adiit comoediam; de-
^) Conferas simiie argumentum Rufini epigrammatis Anthoi.
Pal. V 43.
Epistulae amatoriae quomodo cohaereant cum elegiis A]exandrinis. 77
clamatione igitur aliqua usus est, quam memoria tenebat Nam
declamationes ex illa comoedia ortas esse ipse Ovidius testis,
cuius carmen nihil aliud est atque prosopopoeia iuvenis iracun-
diae suae poenitentiam agentis. Quis enim est, quin yideat
talium orationum egregia exempla hanc maxime fabulam prae-
buisse ? Itaque si rhetorum discipuli iuvenem, qui per iracun-
diam puellam laeserat, introducere volebant, colores hinc re-
petebant Hinc facile explicatur, cur in nonnullis rebus Ovidius
a Menandro dissentiat
Sed ipsa haec Menandri fabula ad eam, unde digressi
sumus, quaestionem nos revocat, noveritne Aristaenetus ipsum
Menandrum. Epistulam I 22 velim inspicias ^). Glycera amore
Charisii perit, qui ipse hoc nihil curare videtur. Doris igitur,
Glycerae ancilla, Charisio narrat dominam suam Polemonem
quendam vehementissime amare, Charisium ipsum ita odisse,
ut ne nomen quidem eius ferre possit Statim inflammatus
iuvenis paenitentiam agit : quaerit, quibus rebus laeserit Gly-
ceram ; agnoscere se culpam dicit ; hoo unum ab ancilla petit,
ut facultas deprecandi detur. Facultate data ad genua puellae
accidit pacemque impetrat Multis certe in rebus epistolo-
graphus a Menandro recedit, sed personarum nomina eadem
sunt, puellae, ancillae, amatoris denique, nisi quod rivalem
potius Polemonis nomine notavit*). Imitatur Aristaenetus illam
scaenam, quae colloquium Doridis cum Polemone continebat
(cf. Oxyr. Papyros 11 p. 15 sq. et v. 398 sqq. ed. Koerte). lam
si sententias illas respicis, quas in initio hi;ius paragraphi attuli-
mus, Aristaenetum probe Menandri fabulas novisse non negabis.
') Monstravit eam rem mihi primus Reitzensteinius.
') Etiam epitheton illud 6 pb£Xup6c comoediam sapere mihi videtur
(cf. TTcpiKCipoiLi^viic comoediae v. 8 : cq>obp6c dpacTyjC et v. 52 : copap6c).
Aristaenetum saepius nomina propria e comoediis sumpsisse ex
epistula I 6 cognosci potest ; qua pueUa quaedam nutrici narrat, quo-
modo virginitate privata sit ; nomen nutricis Iiuq>p6vri est ; idem nomen
nutricibus in comoediis est. Gonferas 'EiriTp^irovTcc Menandri, Eunu-
chum, Phormionem Terentii. Cum supra p. 67 memoraverimus rhetores
ut exemplum ccMvoXotiac narrationem virginis, quae compressa est, e
Menandri fabulis haustam attulisse, fortasse etiam haec epistula cum
comoedia aliquo modo cohaeret, nisi quod finis mimum magis resipit.
78 M. Heinemann,
Sed vide, quemadmodum hi oratores fabulas adhibeant
Non ipsos libros sumunt ad manus, aut totas transscribunt
sententias. Abscondunt potius, quae mutuantur, ita tamen ut
agnosci velint Contra ubi ipsos laudant titnlos, memoria eos
interdum fallit, et afferunt pro Menandreis, quae in decla-
mationibus e Menandro petitis legerant
Sed satis de hisce locis disputatum videtur, de quibus
nunc demum inventis Menandri reliquiis certius iudicatur.
Transeo ad eas epistulas, e quibus viri docti elegias Alexandri-
norum recuperare posse sibi videbantur; quarum in numero
Philostrati epistula 40 (2) est; qua epistolographus medica-
mina f aciei dissuadens dicit vetularum tantum esse ita formam
corrigere. Cum idem in comoediis et elegiis Bomanorum
legamus, Hoelzerus^) putat hanc sententiam ex elegiis Alex-
andrinis in carmina elegiaca Bomanorum et epistulam Philo-
strati fluxisse. Primum locos similes afferamus. Philostrati
40 (2) : *H TTupcaivouca jiiXtoc rd x^^^ ^ai Tf|v Trapetdv Tpd-
qpouca KUiXu^a q[>iXTi|LidTUJV, xaTiiTOpet bk xal T^pac tou
TrpocdiTrou, i)(p^ ou TteXibvdv fifev t6 CT6|uia, ^ucf| 6' f| Trapetd
Kat Kiwpoc. Icx€ bf| xpwjiaTOTToiiav Kai ^r\bkv ^mTTOict tijj KoXXeu
|uif| Kat Tpdipu)|Lia( C€ THPUJC iiA Tf| toO TrpocJmou TPaq>Q, qua
cum epistula conf eras TibuIIi I 8, 41 :
Heu sero revocatur amor seroque iuventas,
Cum vetus infecit cana senecta caput
Tum studium formae est; coma tum mutatur, ut annos
Dissimulet viridi cortice tincta nucis;
Tollere tum cura est albos a stirpe capillos
Et faciem dempta pelle referre novam.
et Propertii ni 24, 31 sqq. Philostratus et poetae elegiaci igitur
pulchras puellas omamentis et cultu non egere, sed a veteribus
mulieribus solum vitia formae talibus medicinis corrigi ne-
cesse esse dicunt Item apud Plautum MostelL v. 248 sqq.
legimus, quibus versibus Scapha mulieribus, quae iuvenes
sint, fuco et unguentis non opus esse docet Conferas in
primis v. 263 sq. et 273 sqq. :
') p. 26. 27 dissertationis suae.
Epistulae amatoriae quomodo cohaereant cum elegiis Alexandrinis. 79
Non istanc aetatem oportet pigmentiim ullum attingere,
Neque ceiTissam neque melinum neque aliam ullam offuciam.
.... Quia ecastor mulier recte olet, ubi nil olet
Nam istae veteres, quae se unguentis unctitant, interpoles,
Vetulae edentulae, quae vitia corporis fuco occulunt
Quae cum ita sint, Hoelzerus elegiographos Romanos et Phi-
lostratum hanc sententiam ex elegiis Alexandrinis hausisse,
quarum auctores comoediis exemplaribus usi sint, putat Sed
licet sententia fere eadem sit, huius si eiipeTrjv invenire certum-
que scriptorem hanc primum excogitasse ostendere volumus,
Graecos, ni fallor, imitamur, qui, quidquid vita ipsa suppeditat,
auctori cuidam deputare solent Nihil talia probant nisi eidem
sententiarum nexui inserta. Sed apud Flautum lena haec dis-
eipulam docet; apud Tibullum in descriptione senescentis
puellae inveniuntur; Propertius iam nunc his medicamentis
Gynthiam uti et mox omni lepore destitutam etiam magis
usuram esse dicit. PhUostratus, qui certum epistularum quasi
typum sequitur, dona, quae puella petierat, ei denegat; magis
impediri et deterreri his medicamentis amatores dicit Plane
diverso igitur sensu illam, quae cuivis facile occurrit, senten-
tiam adhibent scriptores: locum communem velim agnoscas,
qui vitae debetur et in comoedia primum legitur.
Simili in argumento versantur Philostrati epistulae 22 (40)
et 27 (39), quas cum Propertii el. I 2 Gollnischius^) comparat,
ut elegiam Alexandrinam utriusque auctoris fontem fuisse
ostendat Artius certe hi loci cohaerent; uterque enim pulchri-
tudinem a natura datam omamentis perdi probat exemplis
et e rerum natura et e fabulis sumptis. Ipsa sententia in
comoedia primum nobis occunit; conferas eandem Mostellariae
Plautinae scaenam, quam modo laudavi. Negat Scapha pulchram
puellam omamentis egere. Conferas Mostellariae vv. 248 — 250.
254 sq. 258—260. 287. 289. 292:
Gedo mihi speculum et cum omamentis arculam actutum,
Scapha,
Omata ut sim, quom huc <ad>veniat Philolaches, vo-
luptas mea. —
0 Quaestiones Elegiacae p. 25 sqq.
80 M. Heinemann,
Mulier, quae se saainque aetatem spernit, specnlo ei
usu<s> est —
Suo quique loco (viden?) capillus satis compositost
conamode? —
TJbi tu commoda 's, capillum commodum esse credito. —
Gedo cerussam. — Quid cerussa opust nam? — Qai
malas oblinam. —
Una opera ebur atramento candefacere postules ^). —
Quid opust, quod suom esse nolit, ei ultro ostentaiier?
Pulchra mulier nuda erit quam purpurata pul-
chrior.
Nam si pulchra est, nimis ornata esi
Sed haec, si sententiarum nexum respidas, a Propertii car-
mine certe immane quantum dissident. Merito Reitzensteinins^)
collatis ipsius Propertii verbis IV 5, 55sqq.:
*Quid iuvat omato procedere, vita, capillo
Et tenues Coa veste movere sinus?*
Qui versus, Coae dederit nec munera vestis,
Hiius tibi sit surda sine aere lyra.
qui lenam irridentem hoc loco facit, concludit carmen 1 2 lepidi
epistolii quasi exemplar esse, quo amator puellae dona, quae
petierat, ita neget, ut ne ipsa quidem ea re offendi possit
Contra Philostratus, quem lacobius iam in censura dis-
sertationis Oollnischianae^) alio exemplari uti probare studuit,
in epistula 27 (39) puerum adloquitur, qui corpus non nimis
curat, ut pulchritudinem suam celet Talleris', inquit, Mpsa
nos allicit neglegentia: outuj Kui 6 'AttoXXuiv noifievujv ^pa
Kui f) 'Aq>pobiTti Pouk6Xujv xai f) Via dTpoiKUJV Kai f) Ar\iif{vr\p
Tujv Td dcreia o6k eib^Tuiv*. Longe diversa simt exempla,
quae ex fabulis laudat Propertius, ut ostendat, quantos amores
simplex illa *formosi temporis aetas* tulerit; cf. R:t>pert 1 2,
15sqq.:
Non sic Leucippis succendit Castora Phoebe,
Pollucem cultu non Hilaira soror
') Vide etiam v. 261 sq. 272 sq. 286.
■) Cf. Encyclopaediam Pauly-Wissowa VI p. 98 adnot
') Berliner philolog. Wochenschrift 1905 p. 1209 sqq.
Epistulae amatoriae quomodo cohaereant cum elegiis Alexandrinis. 81
Non Idae et cupido quondam discordia Phoebo
Eueni patriis filia litoribus,
Nec Phrygium falso traxit candore maritum
Avecta externis Hippodamia rotis.
Apud Philostratum rustici cum urbanis comparantur, quod
fecit BouKoXtCKoc ille Theocriti personati^), ut deorum ex-
emplis iniuria pastores a puellis spemi ostendat Gonferas
Theocriti XX 32 sqq. :
*AXX' 8ti Pouk6Xoc i)LiM{, Trapebpa^c koO TTOiaKouer
Xib KttXoc Ai6vucoc iv dfKecx 7T6pTiv ^Xaiivei;
OtjK fTvuj h\ 8x1 Kurrpic iix' dv^pi juirivaTo pourcjt
Kai Opurioic iv6|i€ucev iv liipeav ; ou t6v "Aftiuviv
'Ev bpu^oTa qpiXace Kai dv 5pu|uioiav (KXaucev;
'EvbujLiiiuv bi Tic t^v; ou Pouk6Xoc; k.t.£.
Non magis exempla naturae debita, quae Philostratas 27 (39)
et Propertius I 2 afferunt, inter se congruunt. Conferas Pro-
pertii I 2, 9—14:
Aspice, quo summittat humus formosa colores,
Et veniant hederae sponte sua melius,
Surgat et in solis formosius arbutus antris,
Et sciat indociles currere lympha vias:
Litora nativis persuadent picta lapillis,
Et volucres nulla dulcius arte canunt.
et Philostrati 27 (39): diiieXoufievov indXXov dvGei, KaGdTiep tujv
9UTu»v, 8ca T^ q)ucei GappoOvTa Kai ttic tiBv T^iupTuiv ttoXu-
ujpiag |if| xP^2[ovTa . . . KaXdc ei, Kfiv |if| B^Xqc, Kai TrdvTac
SXKetc TUJ Xiav d)LieXou|Lieviu, djcirep oi p6Tpuc Kai Td juiffXa Kat
et Tt dXXo auT6|LiaTov KaX6v . . . oibeic oub' dcr^pac eibe koc^ou-
^^vouc oub' SpvtOac k.t.?. Neque, quae consentire dicuntur, omnia
re vera inter se congruunt — omnium enim plantarum fruc-
tuumque pulchritudinem naturae non arti deberi Philostratus
ait, non de cantu, sed de aspectu avium loquitur — et, quae
similia dixeris, alio modo inter se nectuntur. Locos communes
communi rhetorum arte tractatos vides.
*) ConferaS) quae de hoc carmine exposuit Wilamowitzius (Textgesch.
der Bukoliker p. 80 sq.). Poetam vir doctissimus in Asia vixisse suspica-
tur; artem, quae rhetorum praecepta resipiat. similem esse arti Bionis.
XIV, a 6
82 . . M. Heinemann,
Nanc Philostrati epistulam 22 (40) cum Propertio com-
paremus. Epistolographus mulierem, quae omamenta et cultus
contemnat, laudans ab ea sententia, quam in Mostellaiia Plauti
et in Propertii carmine legimus, incipit: nuUas molieres nisi
turpes medicinis egere: 'H KaXXwm2[ojii^vn ll^vfi Bepaneuei t6
dXXmic qpopoujidvri qpujpaOnvai, 5 ouk (x^^ ^ q>uac. Deinde
enumeratis medicaminibus, quibus mulieres utuntur, suam pu-
ellam laudat, quod omnia haec contemnat: nam meretricum
tantum esse illa adhibere. Yides mores puellae plane con-
trarios eis, quos Propertius describit, ipsam epistulae occa-
sionem esse plane aliam. Sed ita invertere solent exemplaris
sententias rhetores. Audio, sed quid eum retinuisse dicis?
Nam exempla e natura petita, quibus Propertius utitur, de-
suni At inveniuntur mythica. lovis certe amores afferuntur,
atque verbis quidem, quae apud rhetores quasi soUenmia sunt.
Conferas Philostrati epistulam 22 (40): dXX' dboXuic et KaXi],
oTai TrpoTcpov i^cav, (Lv xp^coc fjpa Kat PoOc Kai ubujp Kat dpviGcc
Kai bpdKoviec et eiusdem epistulam 30 (58): outui Kai TTo-
ceibujv uTinXOe Tropqpupip KUjiiaTi Kal Pot Zeiic Kai XP^cuj Oban
Kal bpdKovTi et Aristaeneti n 2 : q>iXoc tdp TTuBidboc tic, d
liri fe Zeuc TaOpoc fi xpwc6c f| kukvoc Ttvojuievoc btd c4; et
epigramma PaJladis Anthol. Pal. V 257. (Vide etiam supra
p. 48 sq.). Quid hoc cum Propertio ? Deorum heroumque ex-
empla laudare et rhetores solent et Propertius; quae si eadem
non sunt, cur fontem putas communem? Sed aliam eiusdem
Philostrati epistulam GoIInischius affert, ubi unum redeat Pro-
pertii exemplum, scilicet 36 (67), qua rhetor mulierem, ne
pedum venustatem calceis celet, hortatur : outuj Kai t#|v 'A<ppo-
biTnv TPdqpouciv ol 2^u)Tpoiq>oi tt^v dvacxoOcav ^k ttic GaXdrrTic'
ouTUi Kai Tdc AeuKiTriribac*) confert cum Propertii I 2, 15:
Non sic Leucippis succendit Gastora Phoebe
et contendit eidem elegiae hunc locum deberi, cui epistulas
27 (39) et 22 (40). Sed et illas negamus ex exemplari Pro-
^) Verba oGxui xai xdc AeuKtiriribac Boissonadius (Philostrati
epistulae c. not. Olearii suisque instructae 1842) solum Philostrato
adscribit.
Eplstulae amatoriae quomodo cohaereant cum elegiis Alexandrinis. 83
pertii petitas, et hunc epistulae 36 (67) locum neque sententia
neque verbis Propertii similem dicimus.
Tota autem haec argumentandi ratio, vereor, ne recta non
sit Propertium probare volumus totum carmen ex uno eo-
demque fonte hausisse, deinde non imum eligimus Oraecorum
caput, quod eadem omnia contineat, sed diversa proferimus,
quorum alterum hanc, alterum illam sententiam contineat;
tertium adiungimus, quod uno verbo aut nomine concinat;
postremo haec omnia ex uno eodemque fonte petita dicimus,
quoniam apud Propertium coniuncta legantur, ipsa illa capita
inter se nullo modo coniungi posse non curamus. Hac certe
ratione aut omnia probari possunt aut nihil.
Sed confert Gollnischius initium Propertiani carminis
I 2, 1—3 :
Quid iuvat omato procedere, vita, capillo
Et tenues Coa veste movere sinus,
Aut quid Orontea crines perfundere murra?
cum verbis Philostrati 27 (39) : 6 \xky Top KaXXujmciioc fctai-
piKOV et 22 (40): t6 bk qpOKoc Kai 6 KTipoc Kal t6 TapavTi-
vibiov Kai ol dTnKdpTTioi fiqpeic Kai ai xp^cai nibax 0at5oc Kai
Aatbo^ Kai 'ApicraT^pac cpdp^aKa. Et Propertium et Philo-
stratum ornamenta meretricum (nam meretrices Coa veste et un-
guentis uti solent) enumerare dicit At non eadem enumerant et
enumerant omnibus nota. Nemo dubitabit, quin hi loci vitae
debeantur. Quod confirmatur Plauti Mostellariae 248 sqq.,
ad quos versus, quoniam satis exposuimus ex elegia I 2 Pro-
pertii et epistulis 27 (39) et 22 (40) elegiam Alexandrinam re-
cuperari non posse, nunc redeamus. Fortasse enim putes ab
elegiaco Romano et epistolographo comoediam adhibitam esse.
Quod ita se habere negamus ; nam Plautus, Propertius, Philo-
stratus solum his sententiis inter se consentiunt: mulieres
pulchras ornamentis non egere, et meretrices his uti solere.
Has autem apud plurimos recentioris aetatis auctores invenies ;
conferas, si tanti est, Propertii 11 18, 25, Ovidii Art. Amat.
I 505 sqq., Aristaeneti 11 21: Kai q>uc€ujc auT6cK€uov £p€u8oc
^mTp^X^i Toic Trapeidic, .... ou5fe crecpavoOceai coi Tf|v k€-
q)aXf|v dvaxKaiov, fiT€ Tnc k6|uhic d7roxpu)CTic auT^.
6*
84 M. Heinemann,
Hactenas epistulae Philostrati, qaanim similitudo cam
comoediis locis communibas e vita samptis debetur; nime
ad Aristaeneti epistulas transeamus, quaram nonnnllae co-
moediis tam cognatae sunt, ut ab his aliqua ratione pendere
videantur. Gum comoediographi lenas meretricibus impeiitis
praecepta dantes inducant, et poetae elegiaci Bomani (Pro-
pertii IY5, Ovidii Am. 1 8) sermones lenarum imitentar, Leo')
putat Ovidixmi et Propertixmi in ilUs elegiis componendis car-
minaelegiaca Alexandrinarespexisse, quorum poetae comoediis
fontibus usi sint. Quod confirmari Aristaeneti epistula 1 14,
quae ad idem argumentum spectet, vir doctissimus dicit Puelk
adulescenti, qui nocte 7TapaicXauci6upov cecinerat, scribit non
cantu se, sed argento elici Quamvis enim virgo sit et amons
nescia, meretricum vitam artemque se exemplo maioris nata
sororis didicisse; quam ut optimam meretricum magistram
amatoribus dicere Vos formae, ego argenti cupidi sumas, alter
alterius desiderio obsequatur*. Ipsam quoque, si argentom
afferat iuvenis, satis paratam esse.
Bespondent aliquo modo certe huic epistulae el^iae,
quibus lenae discipulas suas vetant quidquam praeter aigen-
tum respicere. Conferas Propertii elegiam IV 5, 53 sq. :
Aurum spectato, non quae manus adferat aurum.
Versibus auditis quid nisi verba feres?
et Ovidii Amor. I 8, 57 sq. 61 sq. :
Ecce, quid iste tuus praeter nova carmina vates
Donat? Amatoris milia multa leges.
Qui dabit, ille tibi magno sit maior Homero:
Grede mihi, res est ingeniosa dare.
cum Aristaeneti I 14: o6t€ aiXbc ^Taipav oibc nporplmyf
oOt€ Xiipcji Tic dqpf XK€Tai 7r6pvac dpTupCou x^P^c* Kipbex ^6vov
bouX€uo^€v, oi) 6€XT6|ui€9a )i€Xujb(aic .... dXX' £twt€ iraXat^
cuvoOca TTOpvobibacKdXai Tr| db€Xqpf| K.T.fc Aut Propertii
IV 5, 55 sqq. :
*) Plaatinische Forschungen p. 132; vide etiam Hoelzeri disse^
tationis p. 80 sq.
Epistulae amatoriae quomodo cohaereant cum elegiis Alexandrinis. 85
'Quid iuvat oraato procedere, vita, capillo
Et tenues Coa veste movere sinus?*
Qui versus, Coae dederit nec munera vestis,
Hlius tibi sit surda sine aere Ijtbl
cum Aristaeneti I 14: ji bl Kai ^bovxec fcpiiTe *ouk dmOu-
jieic, d) TTap04v€, T€vk0ai fx)vf\ ; |i€Xpi xivoc 7Tap0dvoc Kai K6pri,
xd Tijjv dvoriTUJV 6v6|iaTa;* His rarsus cum locis compares
in primis Plauti Asinariae 524 sq.:
Quid dedit? quid deportari iussit ad nos? an [tu] tibi
Verba blanda esse auram rere, dicta docta pro datis?
quibus versibus mater filiae praecepta meretricia dat Accedit,
quod in Luciani, qui a comoediis saepe pendet, dialogis me-
retriciis (velut 7) similia leguntur.
Vides Leonis sententiam speciosis fulciri argumentis.
Sed restat de ipsa Aristaeneti epistula dubitatio quaedam.
Neque enim in doctrina lenae, si recte eam intellego, totum
argumentum versatur, sed in r|0o7rou'qt virginis intactae et
tamen corraptae, neque de carminibus, quae a poetis off eruntur,
sed de solitis adulescentium artibus, quibus illi elicere solent
puellas, agitur. Conferas velim descriptionem lepidissimam in
eiusdem Aristaeneti epistula 12: 'EcTidpqi Tf| irpoT^paiqi ji^Xiu-
boOvTi jLioi KaTd Tiva ct^vujttov 5uo K6pai 7rpocf^X0ov k.t. ?.
Contraria quodammodo res nostra epistula refertur: incidit
amator, qui aliter atque Asclepiades ille (Anthol. Pal. V 85 :
O^ibri 7Tap0€viric k.t.?.) virginitatem stultae infantiae esse ceci-
nerat, in puellam radem quidem illam, sed saeculi sui moribus
non minus excultam. Inest in hac ipsa virginis descriptione ali-
quid acuminis, quod saepe etiam captaverunt Francogalloram
scriptores, cum amatorias componerent narrationes, quod sen-
sisse etiam Paulus ille Silentiarius videtur, qui puellam post
vim allatam hoc maxime deflentem inducit, quod nunc gratis
florem suum largita sit (Anthol. Pal. V 275, 9. 10):
1x^tXi€, vOv juitv Ipeiac 6 toi q)iXov, i^ fm ttouXuv
TToXXdKi cfic TraXdiLiTic xpv^cov d7TUJ^ocd)iTiv.
Hi puellae mores ut explicentur, sororis exemplum et doctrina
afferuntur. Ita, quae inter elegias et epistulam intercedit, si-
86 M. Heinemanny
militudo ad sententiam communem ipsamque vitam reducitnr.
Lenae certe prosopopoeia hac epistula non continetur. At
inest in elegiis illa comoediarumque scaenis. Certe atque ita
quidem, ut et Ovidius et Propertius contra se poetasque omnes
ea praecepta a lenis dari faciant, quae contra omnes iuvenes
dantur apud comicos. Non tamen statim sequi, ut elegia
Alexandrina intercesserit, iam Beitzensteinius exposuit, cam
rhetores argumenta prosopopoeiarum e comoedia hausisse de-
monstraret, id, quod nos multis exemplis probare supra conati
sumus*). Novisse tales declamationes etiam Aristaenetum pu-
tamus; inde explicamus, si quae sententiae propius accedere
ad elegiarum locos videntur. Certam autem alicuius comoediae
scaenam ab Aristaeneto observatam esse non credimus.
Nunc ad epistulam I 27 Aristaeneti nos vertamus ; quae
continet coUoquium duarum mulierum, quae in platea ambulant
Transit adulescens pulcher et elegans, quem tamen propter
nimiam munditiam atque omatum mulier spemit Conferas:
TTpoc TTic 'Aq)pobiTTic, ili q)iXTi, ck ttoGujv outoci Trpocdi>ujv
TrapdpxeTai Kai jLiopcpfic o6k dqpuuic Ix^v. ibc eOTidpuqpov t6
OepicTpiov Kai ttoikCXov raic dirb KepKiboc TP^tqx^^c, dic ed|ioucoc
Tfjv q)U)vnv ... *vf| Touc "EpuiTac*, eiTiev, 'd7rocTplq)0^ai hi tov
v^ov KaiTiep 6vTa KaX6v, 8ti q)ucu)V auT6c ^auT6v ofeTai jiovoc
d&^pacTOC eivai raTc TuvaiEi Kai 7Tpe7T6vTU)c Tij) KdXXei iroOeicGai
. . . mciij ToOv ^pacTf|v TrapeuboKijyieiv eu^opq^iqi Tr|v dpuj^ivnv
dEioOvra, oi6|iev6v re KdXXoc utt^p KdXXouc xctpi2^ec9ai, fidTicrov
dvTi ppax^uic K. T. V Ex iisdem causis, quas mulier in Aristae-
neti epistula I 27 affert, Ovidius puellas vetat amore pulchro-
rum virorum inflammari. Cf. Art Amat III 433 sqq. :
Sed vitate viros cultum formamque professos,
Quique suas ponunt in statione comas!
Quae vobis dicunt, dixerunt mille puellis.
^) Sic parasitorum quoque prosopopoeiae recipiebantor a declama-
toribus (cf., ut exemplum afferamus, epistulas parasitorum, quas Alciphro
composuit); deinde quasi artes conficiebantur, postremo demonstratur:
6t\ T^xvn ^ irapaciTiK/| (cf. Luciani dialogum: ircpl irapacCTou fjroi
6ti T^xvii ^ iTapaciTtK/| , Leonem, Plautinische Forschungen p. 133
adnot. 2).
Epistulae amatoriae quomodo cohaereant cum elegiis Alexandrinis. 87
et ibid. 443:
Nec coma vos fallat liquido nitidissima nardo.
Id, quod apud Aristaenetum et Ovidium legimus, a comoediis
fortasse alienum non fuit. Cf. Ovidii Amorum I 8, 67 :
Quin, quia pulcher erit, poscet sine munere noctem!
et Luciani dialogorum meretricum VI 4 : 01 bk Kai ou Trdvu
^opcpfic eOcpuuic ?xovTec. — Kai toioutoic cuTKaGeubeiv bericei ;
— MdXicra, (b 6uTaTep- outoi \xiy/ toi Kai TrXeiova biboaciv
oi xaXoi bi auTo |li6vov KaXoi GdXouciv eivai. Quibus
ex locis colligi potest lenam meretrices monuisse, ne amorem
pulchris viris praeberent, quod hi pulchritudine, non pecunia
vincere cuperent. Quam sententiam ex elegiis Alexandrinis
in epistulam Aristaeneti fluxisse GoUnischius ^) ex Tibulli
elegia I 8, 9—16 :
Quid tibi nunc moUes prodest coluisse capillos
Saepeque mutatas disposuisse comas,
Quid fuco splendente genas omare, quid ungues
Artificis docta subsecuisse manu?
Prustra iam vestes, frustra mutantur amictus
Ansaque compressos colligat arta pedes.
Hla placet, quamvis inculto venerit ore
Nec nitidum tarda compserit arte caput
et Pauli Siientiarii epigrammate Anthol. Pal. V 228:
EiTT^ Tivi TrX^Eeic In pocrpuxov, f\ tivi x^ipcxc
Oaibpuveeic 6vuxujv d|iq)iTe^ujv dKiba;
Elc Ti bk KOciLiriceic dXiavGei q)dpea k6xXw,
MriK^Ti Tfic KaXflc ^tT^c iibv 'Pob67nic;
"O^^aciv ofc Tob^TTTiv ou b^pKO|iai, oub^ qpaeivfjc
O^TTOC Ibeiv dOeXuj xP^ceov *HpnT6XTic.
probare studet Si epigramma Pauli totum totamque Tibulli
elegiam inspicies, similitudo, quam deprehendere sibi videtur
vir doctus, elabetur. Paulus enim, quia Rhodope amata procul
sit, se non iam ornamentis uti velle affirmat; TibuUus exponit
studium formae Maratho ad araorem Pholoae impetrandum
*) 'Quaestiones elegiacae* p. 66. 67.
88 M. Heinemann,
nihil prodesse. Hac una in re inter se consentiunt, quod
amatoris cultum describunt^); ipsa sententia communis est;
lcn taP} ut ait Charito YI 4, Ibiov {puiroc t6 qpiXdKoc^ov
(cf. Aristaeneti I 27 : imx Kat toCt6 T€ toO (puiTOC (biov
t6 ccpobpa ireiOeiv touc ^pujvTuc im^eXuic &ya)f • 5iaKoc^€Tc6ai).
Aristaeneti autem epistula et argamento et sententiis a H-
buUo Pauloque Silentiario tantum recedit, ut, quomodo ex his
elegia recuperari possit, equidem non yideam. Immo ne OTidii
quidem loco Artis Amatoriae in 433 sqq. et Aristaeneti epi-
stnla 1 27 inter se collatis hoc effici crediderim. Potuit certe
inter lenarum praecepta et in comoedia et in vita hoc quoque
ferri, ut meretrices vitarent viros, qui sibi nimis belli vide-
rentur. Nihil inde sequitur.
Transeamus ad Aristaeneti epistulam 1 18 et Tibulli ele-
giam 1 8, 29 sqq., ex quibus Wilhelm ^) elegiam Alexandrinam
restituere vult; putat enim auctorem iliius elegiae lenarum illa
praecepta, ne meretrices naturam secutae iuvenibus pulchris
magis faveant, in contrarium vertisse; inde pendere et Ti-
buUum et Aristaenetum. Locos inspiciamus ipsos. Tibulli I
8, 29 sqq.:
Munera ne poscas: det munera canus amator,
Dt foveat molli frigida membra sinu.
Carior est auro iuvenis, cui levia fulgent
Ora nec amplexus aspera barba terit
^) Fecit hoc certe comoedia, fecerant rhetores. Gf. Menandri fa-
bulae, *OpTf\ quae inscribitur, fragmentum (Comic. Attic. fragm. ni
p. 105, 363 ed. Kock) :
Ka(TOi v^oc ttot' ^€v6|uitiv k&t^, T^vai,
'AXX' oOk dXoO^fiv irevrdKic Tftc fm^pac
T6t' • dUd vOv. oObi x^<^^i^* «^xov • dXXd vOv.
Oi)bi luiOpov elxov ' dXXd vOv. Kal pd^fo^ai,
Kal irapaTiXoOiLiai vf| A(a Kal Tcvfjco^ai
KTi^ciiriroc, oOk &vepuiiToc iv 6X(T(fi XP^'^^^-
et Scipionis Africani fragmentum apud Gellium VI (VII) 12, 5 servatum:
'Qui cotidie unguentatus adversnm speculum ornetur, cuius supercilia
radantur, qui barba vulsa feminibusque subvulsis ambulet, .... eumne
quisquam dubitet, quin idem fecerit, quod cinaedi facere solent?*
•) Philologus 60 (1901) p. 684 sq.
Epistulae amatoriae quomodo cohaereant cum elegiis Alexandrinis. 89
Huic tu candentes umero suppone lacertos,
Et regum magnae despiciantur opes.
conferas cum Aristaeneti epistula 1 18, qua meretrix alteram,
quae solis formosis et iuvenibus obsequatur, laudat: TTtep-
€ubai|iiov£Tc £pu)Ta q)iX6KaXov euTuxoOca Kai jLHi^evi Trapd t6
fjfeicTov bouXeuovra irXouTifi. del ToOv toTc dv fiXiKi<)i Trpoc-
Tp^X^ic, oTa TToOeivoTc dpacTdic cuvfibec6ai pouXojidvri, Kai toTc
dKjidZIouci x^xip^ic Kai jieipaKtoic djpa'i2Io|i£voic euq)paivr)
cuvoOca . . . Touc bi TrpecPuTac iravTeXujc dTepneTc Kai Tr6p-
puiGev d7roq)euTeic, Kdv tic t^Pujv irpoTeivri TavTdXou 6r|-
caupouc K. T. ^. Atque hoc recte Wilhelm animadvertit op-
posita haec esse ienarum praeceptis artique meretriciae *).
Eortasse addere possis aliqua ratione haec cum comoedia co-
haerere, quae non solum saepius rivales apud meretiices senes
facit iuvenum, sed interdum etiam lenarum praeceptis probos
sermones puellarum opponit, id quod apud Plautum in Mostel-
laria I 3 legimus (quo loco Philematiura, quamquam Scapha
eam, ut meretrices facere solent, amore multorum virorum
uti iubet, se Philolachi semper fidam manere velle exponit).
Ipsi autem Aristaenetus et Tibullus adeo diversa tractant ar-
gumenta, ut de communi eorum fonte equidem non cogitem,
nedum elegiam utrique ante oculos versari dicam.
Priusquam de cognatione comoediarum et epistularum
amatoriarum agere desistamus, de persona magistri rerum
amatoriarum breviter disseramus. Quam elegiis Alexandrinis
deberi Leo et Biirgerus*) contendunt; quarum auctores loco
lenarum, quae in comoediis meretrices artem suam docebant,
se ipsos poetas vel alias personas, ut deos adulescentibus et
puellis consilia dantes, induxisse viri docti putant. Conferunt
autem Aristaeneti epistulam I 4, qua adulescens rerum ama-
toriarum peritus magistram imperiti se praebeat : cu 6t toutujv
fiTreipoc fTi. dXX' ^ttou Kai |Lidv6ave Kal cuva7r6Xaucov dpujTiKiji
i) Quod confirmat Lucianus (cf. Dialog. Meretric. VII 2), quo
loco mater filiae, quae amore pulchri et pauperis adulescentis
inflammata sit, accurate exponit hoc facere non meretricum esse.
*) Leo, Plautinische Forschungen p. 132; Bttrger, De Ovidii car-
minum amat. inventione et arte p. 118 sqq.; vide supra p. 5 sq.
90 M. Heinemann,
bibacKdXqj' toOto xAp t6 ^dOnfia irap' 6vnvoOv itoiovpai
6€tv6TaToc eivai et Tibullam, qui antea Priapum artem ama-
toriam profitentem fecerat, I 4, 75 sqq. :
vos me celebrate magistram,
Quos male habet multa callidus arte puer.
Gloria cuique sua est: me, qui spementur, amantes
Consultent: cunctis ianua nostra patet
et Propertii 1 10, 14, qua elegia Propertius Cynthia magistra
usus amico GaUo, quomodo amorem amatae sibi conservet,
consilia dat, et eiusdem Propertii 11 34, 50. Hanc, qaae na-
turae elegiae optime responderet, partem suscepisse Ovidium,
cum tribus libris artem amandi doceret
Multa insunt in his, quae mihi arrideant, et personam
magistri quasi soUemnem esse in omni genere amatoriae scrip-
tionis minime negaverim. Sed hac ipsa re impedior, ne nimis
cupide omnia elegiis Alexandrinis adscribam. Ars amatoria
anonymi poetae versibus heroicis scripta laudatur ab Herodico,
Cratetis sectatore (AthenaeiV219 csqq.). Ref ert Socrates artis
amatoriae praecepta, quae ab Aspasia acceperit (conferas
Reitzensteinium in Encyclopaedia Pauly-Wissowa VI p. 103 et
Theodorum Bergk, Poetae lyrici Graeci H p. 288) :
ZujKpaTcc, ouK SXaGk jLie tt60uj brixOcic q)peva Tf|v ci^v
TTaiboc Aetvojuidxiic Kui KXeiviou. dXX' uTrdKoucov,
Ei pouXei coi ?x€iv eu TiaibiKd ' }xr\b^ dmGriajc
'Att^Xiu, dXXd TTiGoO' Kai coi iroXu peXTiov fcrai
K. T. L Conf eras verba argumenti : KuvriTei oOv 6 KaXdc ZuiKpd-
Tiic ^pujTO&i2>dcKaXov ?x^v Tf|v MiXnciav.
Personam magistri amoris iam discipulis Socratis notam
esse e Platonis convivio 201 D, quo Diotima magistra Socratis
inducitur: ii bf) kuI i^i rd ^puiTiKd ibibaSev et Xenophontis
Memorab. ni 11, ubi Socrates Theodotam docet, concludi
potest (cf. Btirgeri libelli p. 119). Recentiorum philosophorum
ipujTiKoi X6toi pariter atque rhetonim declamationes perierunt
Sed in fabulis romanensibus rursus magistrum artesque amandi
invenies, velut apud Achillem Tatium I 9. 10 Clinias amicum
docet, quomodo amorem puellae sibi conciliare possit Atque
Epistulae amatoriae quomodo cohaereant cum elegiis Alexandrinis. 91
saepius quidem cam Ovidii praeceptis ille consentit, sed in
communibus locis, ex quibus de fonte nihil concluditur ^).
Talia igitur, si in epistulis leguntur, possunt etiam romanen-
sibus fabulis deberi, si in elegia aut illis aut declamationibus^).
*) Conferas Ovid. Art. Amat. I 613 sq. :
Nec credi labor est. Sibi quaeque videtur amanda.
Pessima sit, nuUi non sua forma placet.
et Achill. Tat. I 9 : 6^€i ydp ^Kdcni tiDv irapO^vujv elvai koXiP) Kal q>i-
Xou|idvr) xaipei Kal ^iraivci xf^c iiiapTupiac xdv qpiXoOvra. kAv \ii\ q^iXi^ici^
Tic aOT/|v, oCttui Tr€Tr(cT€UK€v elvai KoXif]. 2v oOv coi Tiapaivu) |ui6vov,
dpdcOai TTicTeucdTiu, Kal Tax^iuc C€ vii^i^ceTai et eiusdem Ovidii Art.
Amat. I 673/74 :
Vim licet appelles, grata est vis ista puellis:
Quod iuvat, invitae saepe dedisse volunt.
et Achillis Tatii 1 10: kAv )xiy TrpocQ tic cuv9/|Kri Tf^c TrpdEeujc, ttoX-
XdKic hi Kal dKoOcai Trp6c t6 ^pfov dpx^iaevai OdXouci pidJ^ecOai boKeiv
et Art. Amat. II 345 sq. :
Fac tibi consuescat: nil adsuetudine maius,
Quam tu dum capias, taedia nuUa fuge!
et Achill. Tat. I 9 : m^tictov ydp ^ctiv ^(p6biov elc TreiOii) cuv€xi?|C Trp6c
^pwiui^vriv 6^iX(a (conferas Rohde, Der griechische Roman* p. 512
adnot. 4).
') Breviter de epistula I 24 Aristaeneti agamus, qua meretrix,
quae unum amatorem aliis praefert, scribens inducitur. Meretrices, quae
hoc more utimtur, in comoediis inveniri ex Plauti Mostellaria I 3
colligi potest. Prima parte epistulae Aristaenetus amatores repulsos
querentes inducit se, quamvis divites, ab amatore paupere superatos
esse. Similiter atque Aristaenetus Charito fabularum romanensium
scriptor adulescentes, qui graviter ferunt, quod a Callirrhoa propter
Chaeream spreti sint, loquentes inducit. Cf. Aristaenetum I 24 : Trap6v
Tdp coi xpni^^^^iZieceai rrap* fmuiv, ClTrepop^c, rrpoiKa hi |i6vip tCJj AOcibi
Tf)v cf|v ^Kb^bujKac djpav, koI oObd KoXifi iieipaKdu * oOtu) ^dp 6tv f|v q>o-
pr]T6v ^v6c Hrfoy eCiTrperroOc fiTTdcBai TocoCrrouc, col b'dv tux6v cuv^t^u)
Tic ^puJTiK6v KdXXoc 6|Liaxov TrpoKpivoiicr) xPHMdTUJv et Charitonem I 2 :
el |Li^v Tic il f||biiDv giplMCv, oOk Av iIjpT(c6riv ... 6 b^ Tr6pvoc Kal rr^vric Kal
^ribev6c Kpe(TTU)v PaciXdujv dTU)vica|Li^vu)v aC>T6c dKOviTl t6v cr^qpavov
flpoTO. Quamquam singulis in rebus scriptores dissentiunt — adu-
lescentes Aristaeneti puellae persuadere student, ut amore Lysidis de-
sistat, Charitonis consulunt, quomodo Chaeream a Callirrhoa separent
— , tamen cognatio quaedam inter epistulam et fabulam romanensem
conspicitur; nam epistolographus et scriptor fabulae romanensis pro-
sopopoeiam amatorum divitum, quibus pauper et humihore loco natus
adulescens ab amata puella praelatus est, componunt.
92 M. Heinemann,
Bestat unum idque frigidissimum Agathiae epigramma
AnthoLPal. V216:
Ei qptXtec, \if\ irdjuiiTav {nroKXacd^vra xoi^<S^cci}C
6u^6v 6Xic9r|pffc S^ttXcov iKectnc,
'AXXd Ti Kai q>pov4oic CT€Tavif)T€pov, Sccov dpuccat
'Oq)puac, Sccov i5€iv pX^jbi^aTi (p€ibofx£vui.
"EpTOV Tdp Ti TwvatEiv {iTr€pq>idXouc d6€pt2l€tv
Kal KaTaKaTXd2l€iv tujv fiTOV oiKTpoTdTuiv.
K^voc 6' dcrlv fiptcTOC 4pu)TiK6c, 8c Td5€ ^iE€i
OiKTOV ?x^v 6XiTr| £iiv6v dTTivopir),
quo ille praescribit, quaiis debeat esse aroator. Sed neque cum
Bomanorum poetarum elegiis ille consentit neque est, cur
onmia praecepta Ptu)q)€Xfi, quae in recentissimis epigrammatiii
inveniuntur, ex elegiis derivata credamus.
Hucusque nullam invenimus epistulam, quae ex elegia
Alexandrina necessario videatur repetunda.
§2.
Nunc epistulas Phiiostrati et Aristaeneti cum epigrammatis
comparemus et memores, quid supra (p. 69 sq., 71 sq.) de natura
epigrammatis statuerimus, incipiamus a Philostrati epistnla
2 (30) : T]ino}xq>& coi CT€q)avov <i66ujv, oi) ci timiIiv, . . . dXX' aO-
Toic Tt xo(pi^oiLi€voc Toic (^66oic, tva iii\ ^apavOQ. Qua cmn
epistula conferas epigrammata, ut Anthol. Pal. Y 91:
TT^ILiiTUj cot fiupov f)bu, Mupiu Trap^xujv x<ipiv, ou coL
AuTTi Tdp ^uptcai Kat t6 fiupov buvacat.
et V 90 poetarum incertoram. Vides Philostrati epistolium epi-
gramma esse soluta oratione conscriptum, epigramma brevem
epistulam disticho inclusam. Talibus epistulis Crinagoram alios-
que poetas dona saepe prosecutos esse supra vidimus. Non
miramur rhetorem in his eodem stUo utL
Sequatur iam Philostrati epistula 54 (58), quae cum Ovidii
elegia (Am. 11 15) et nonnullis epigrammatis bene congruit; qua
ex re fortasse concluserit aliquis exemplar commune elegiam
Alexandrinam fuisse. Argumentum huius epistulae et illonmi
carminum hoc est: amator amasiam dono, quod ille mittit,
I
Epistulae amatoriae quomodo cohaereant com elegiis Alexandrinis. 93
uti, quasi id amator ipse sit, iubet Gonferas Philostrati54(58):
ei xdfi^ q>€UT€ic, dXX' uiT6b€£ai kSv tq pdba dvr' i\xo\j. mi
cou 54ofiat )if| CTcqpavoOcOai ^6vov, dXXd xai Koi^n^^vai iir'
auTwv . . . dv€T€iXd^riv auTOic Kai Tf|v b€iprjv cou (piXf)cai
Kai ToTc ^acToic diT€X9€iv Kai dvbpicacGai, dv £q>Qc . . .
(b ^aKdpia, o'tav TuvdiKa iT€ptpdXX€tv |Li^X€Te dXXd &€r)6iiT€ auTf^c
uiT^p dfioO Kai Trp€Cp€ucaT€ Kat TT€icaT€, iay bi TrapaKour), Ka-
TaKaucaT€ et Ovidii 11 15, quae elegia anulum, quem poeta
amatae donat, sequitur; cf. 1. 3. 4. 7 — 9. 11. 12:
Anule, formosae digitum vincture pueliae,
Munus eas gratum; te laeta mente receptum
Protinus articulis induat illa suis;
Felix, a domina tractaberis, anule, nostra.
Inyideo donis iam miser ipse meis.
0 utinam fieri subito mea munera possem
Tunc ego te cupiam, domina, et tetigisse papillas
Et laeyam tunicis inseruisse manum.
et 23sqq.:
Me gere, cum calidis perfunderis imbribus artus,
Damnaque sub gemma fer pereuntis aquae;
Sed, puto, te nuda mea membra libidine surgent,
Et peragam partes anulus ille viri.
Uterque igitur scriptor dona, quae mittit, alloquitur, uterque
iis inyidet Hic orat, ut puella rosas loco amatoris accipiat
imperatque, ut illae muneribus yiri fungantur. Oyidius sen-
tentiam eandem paulo aliter tractat; se ipsum anulum esse
fingit exponitque, quid faceret, si anulus esset Ut cognoscamus,
unde hoc argumentum fluxerit, epigrammata, quae in eadem re
yersantur, respiciamus. Primum incerti poetae AnthoLPal. V84:
E!9€ (i66ov T€v6|iriv u7T07T6pq)upov, 8q)pa ^€ x^pciv
'Apca|idvr| xcipicri CTTiG^ct xiovdoic'),
^) Quod argumentum inter Ix^Xia iam invenitur; cf. Bergk,
Poetoe lyrici Graeci* 1882 III p. 649, 19:
Et6€ XOpa KaXf| Y€vo(miiv ^cq^avxivii,
Kai ine KaXoi Tratbcc q>^poi€v Aiov{iciov ^c x<^pov.
et 20:
ET6* &Trupov KaX6v T€vo(|uir|v in^a xpt^c(ov,
Ka{ )i€ KaX^ f\)yi\ fpopoir] Ka6ap6v 6e|yi^vr| v6ov.
94 M. Heinemann,
deinde Stratonis AnthoL PaL XH 208 :
EuTUx^c, ob (pGov^u), pipXibiov r^ jid c' dvaTVOiic
TTaTc Tic dvaOXiPei, irpoc xd T^veia nGdc*
'"H Tpuqpepoic cqpiT^ci irepl xrfXeav, f| xaTd \xx\p(jjy
EiXrjcei bpocepujv, (b |LiaKapiCT6TaT0V
TToXXdKi q)oiTiiceic OTroKoXTriov, V\ irapd biqppouc
BXriG^v ToX^rjcetc K€iva OiTeiv dqp6pujc.
TToXXd b' iy ^peMiij irpoXaXriceic • dXX' uirip ^^uiv
XapTdpiov, b^ojLiai, TruKv6Tep6v ti XdXei.
Epigramma AnthoL Pal. V 84, qnod satis vetustum videtur,
et propter illam scolioTOm similitudinem ex longiore carmine
depromptum esse vix potest, sententiam breviter atque apte
exprimit Dilatat argumentum Strato atque in obscoenum de-
torquet, idemque faciunt Ovidius et Ovidio paulo quidem
verecundior Philostratus. Nihil tamen obstat, quominus epi-
grammata illos imitari dicas. SimiUs fere ratio inter Philodemi
epigramma AnthoL Pal. XI 30 et Ovidii elegiam Am. III 7
intercedere mihi videtur; quod argumentum Philodemus sex
versibus absolverat, Ovidius ad octoginta quattuor producit
Epigrammatum sententias atque sermonem invenimus
etiam in Philostrati epistula 11 (48), qua Amorem magis quam
amatum puerum allocutus vim et naturam dei depingit: per
oculos influxit^), hinc igitur etiam abscedere poterit atque
ad alios transvolare, sed restat; cumflamma comparatur, quam
homines extinguere frustra conantur. Si quis aquam apporta-
verit, ipsa aqua amore uretur. Conferas epistulam 11 (48): Kd
Tic 6 Kaiv6c d|iTrpriC|i6c ; Ktvbuveuuj, aiTtXi ubujp * KOtjiiZIet b' oObeic,
8ti to cpecTiiptov ic TauTTiv Tf|v qpX6Ta dTropdiTaTOv, elTe ^k tniTTic
KO|uit2[ot Ttc, efre ^k iroTaMOu XajLipdvot* Kai Tdp auTd t6 Obuip 6ir'
SpujTOC Kderat et Meleagri epigramma AnthoL PaL XTT 81:
YuxairdTat buc^pujTec, 8cot qpX6Ta Tdv qptX6iTatba
OTbaTe, toO mKpou TtucdjLievot jit^XtTOC,
Yuxpov ubuip vii|;at, n;uxp6v, Tdxoc, fipTt TaKeioic
'Ek xi6voc tt| 'fir| xeiTe irepl Kpabiij.
^) Gonferas Platonis Phaedram 251b: beEd|yi€voc t^P toO xdXXouc
T^v dtroppoi^v bid tuiv 6|yifidTiuv ^eepimdver).
Epistulae amatoriae quomodo cohaereant cum elegiis Alexandrinis. 95
'H T^p ibeiv EiXriv Aiovuciov. dXX', 6|i6bouXoi,
TTpiv vtiaOcai arXdTXVwv, rrOp dir' ^jyieO cP^ccrre^).
Quamquam Philostratus et Meleager sermone bene inter se
congruunt, tamen epistolographum ex hoc ipso epigrammate
hausisse nego; Meleager rhetoras, poetas Philostratus aemu-
latur, iisdem uterque gaudet argutiis eodemque sennonis fuco.
Idem fere argumentum, quod epistulae 11 (48), est etiam
insequentis Philostrati epistulae, qua se expugnatum ab Amore
dicit oculisque maledicit, qui ignem hunc primi transmiserint
Iterum Meleager similia praebet, etsi verbis magis ab epistolo-
grapho recedit; conferas Philostrati 12 (51): outuj xai 6 fpwc
Tf|v Tujv 6qp0aX|biuiv dKp67ToXiv <KaTaXa|Lipdv€i> . . . f\cuxf\ Kai
KaTd |iiKp6v eic tt^v ipuxtlv JcbueTai ... Td b' SmLxaTa, ^Trei
TTpujTa cuviT]ci KoXXouc, bid toOto fidXicTa Kai KdcTai k. t. ?. et
Anthol. Pal. XII 83^ Meleagri epigramma :
Ou ^' iTpuicev "Epujc t6Eoic, ou XajHTrdJ)' dvdniac,
'Qc Trdpoc, ai0oji4vav 0fiKev Otto Kpabiqi*
ZuTKUjjuiov bk TT60oia qp^pujv Kuirpiboc jiupoqpeTT^c
Oaviov, dKpov djLioTc 6jui|uiaci TiOp ?PaXev
'Ek hi |Lie qpeTTOC ?TriHe. t6 bi Ppaxu qpaviov iiiqp0Ti
TTOp ireuKTic Tfj VQ Kai6|ievov Kpabiqi^).
Nunc ad Aristaeneti epistulas transeamus, quarum una
pars ab epigrammatis ipsis, altera ab iisdem exemplaribus atque
epigrammata pendere videtur. Atque epistula quidem 11 11, cui
quaedam sunt similitudines cum Ovidii elegia Am. 11 10 et
cum epigrammatis quibusdam, et Biirgerus*) et GoUnischius*)
*) Cf. etiam Portii Licini fragmentum (Fragmenta poetarum Ro-
manorum ed. Baehrens p. 278) :
Gustodes ovium teneraeque propaginis, agnum,
Quaeritis ignem? ite huc. Quaeritis? ignis homost.
Si digito attigero, incendam silvam simul omnem,
Omne pecus flammast, omnia, qua video.
■) Meleager de Dioscoride (Anthol. Pal. V 138) pendet, qui primus
captae urbis (Troiae) incendium cum suae mentis incendio contulerat.
Inde explicatur etiam Philostrati epistula.
•) 'De Ovidii carminum amatoriorum inventione et arte' p.l4 — 16.
*) 'Qnaestiones elegiacae' p. 68 — 70.
96 M. Heinemann,
usi sunt ad elegiam Alexandrinam recuperandam. Certe ab
eadem sententia proficiscuntur et Ovidius et Aristaenetus. Con-
feras Ovidium H 10, 1. 2 :
Tu mihi, tu certe memini, Graecine, negabas
Uno posse aliquem tempore amare duas
et Aristaenetum n 11: dpouX6miv cfTrep 016 v t€ f\y xouc ipw-
TiKOuc fiTraviac bi€pujTf|cai xaB' ?KacTOv, €f nc auToiv ^a^-
<poTepKu)v u<p' ?va xaipov buoTv 7T€pnT^7rTujK€ qpiXTpoic
Quod fieri posse Ovidius et ApoUogenes, quem Aristaenetus
scribentem facit, affirmant, cum dicunt se ipsos amore duarum
mulierum deperisse. Conferas Ovidii II 10, 3. 4:
Per te ego decipior, per te deprensus inermis,
Ecce, duas uno tempore turpis amo
et Aristaeneti 11 11, quo ApoUogenes se uxorem suam et
aliquam meretricem simul amare narrat: tfOj tap ^raipac
dpiliv TTpoc dTTaXXuTT^v toO 7t69ou (outuj Tctp df»Mnv) cuv^Iumv
cu)q)povi Tct^eTQ, kui vOv ttic T€ TT6pvnc oibiy fJTTOV dpuj, K(ri
6 Tf\c 6|Lio2[uTou 7Tpoc€T40Ti jioi 7t69oc. Ab Ovidio et ab Aristae-
neto amator cum nave vel gubematore eius, cui venti secam
pugnantes imminent, comparatur. Gf. Ovidii U 10, 9 sq. :
Errant ut ventis discordibus acta phaselos
Dividuumque tenent alter et alter amor.
et Aristaeneti n 11 : foiKa toOv KuP€pvr|Trj utto buoiv nv€u^d-
TU)V dTT€iXrmM^vijp, ToO }xkv ?v9€V ToO bi 2v9€V 4cTnK6TOC Kui mpi
Tfic veibc |iaxo|i4vujv, im TdvavTia imfev Trjv 9dXaccav uj9ouvtu)V,
^tt' d|iq)6T€pa bh. Tf|V juiiav vaOv dXauv6vTUJv. Cum Ovidii elegia et
Aristaeneti epistula multis rebus inter se consentiant, viri docti
elegiam Alexandrinam utriusque fontem fuisse putant, prae-
sertim cum apud Theophylactum Simocattam epist 39 similia
legantur : 06 buvacai SdTiboc Kui FaXaTeiac ipdv. ou T€^axiC€Tai
7t69oc • ol Tdp "Epurrec ou ^epiZiovTai. dXX' oibk bmXoOv flv dvcTKoic
t6v ?pUJTa- djc Tdp f\ V\ buo f\\io\c ou buvaTUi 9dXTT€c9ai, oOtu)
^ia ipuxn budboc irupcuiv dpuiTiKdiv ouk dv^x^Tat Qua epistula
Theophylactus negat animam alicuius hominis amore duplici
inflammari posse; cognoscimus igitur hunc ab Aristaeneti
sententia dissentire. Conf eras Aristaenetum 11 1 1 : dXX' €l9€,
£pistulae amatoriae quomodo cohaereant cmn elegiis Alexandrinis. 97
KaOdTrep biTToi 'EpiuTec T^jiifl cuvo)uiiXoOvt€C dvbiaiTujVTai ipuxfl,
ouTuj 2[TiXoTUTTiac x^P^c cil TwvaTK€c cuvif)K0uv dXXrjXaic et
Theophylacti Simocattae ep. 39: inia \\fvxi\ budboc Trupcuiv
^pumKijJv ouK dv^x^Tai. Eodem modo Theophylacti epistula
ab Ovidii elegia differt, qui contendit amorem dividi posse.
Cf. Ovidii el. H 10, 10 :
Dividuumque tenent alter et alter amor
et Theophylacti Simocattae: ol Tdp^EpwT^c ou ji^piCovTai.
Ut elegiam horum locorum fontem esse probaret, con-
tulit Biirgerus Philodemi epigramma Anthol. Pal. XII 173 (H
ed. Eaibel):
Armu) |i€ KT€(v€i Kai 6€pfitov ' f\ ^kv ^Taipri
An|iU) • f\ 6' oOttuj Kuirpiv dTricrajLi^vri.
Kai TTic iitv ipauw, Tfic 6' ou Gdjuiic. ou \i& cl, KuTrpi,
06k oib' ¥\y €i7T€iv hei ^e 7to0€ivot€ptiv.
Ariiiapfou XdHuj Tf|v TiapOdvov ou t^P ^TOifia
BouXo]iat, dXXd iroGui irdv t6 q)uXacc6|i€vov.
Sed suo iure iam Gollnischius negavit similitudinem, quae
intercedit inter epigramma Philodemi, elegiam Ovidii, epistulas,
tantam esse, ut fons commimis restitui posset Quod in pnmis
ex versibus 5 et 6 Philodemi epigrammatis intellegitur; epi-
grammatographus enim amorem virginis meretricio praefert,
quia haec ultro cupidini virorum obsequatur, illius amor ex-
pugnandus sit Ovidius et Aristaenetus autem enarrant se
€odem amore mulierum duarum simul inflammari; neutram
pluris aestimant.
Sed Golinischius, quamquam haec recte reiecit, summa
tamen in re cum Biirgero consentit ; sufficere enim eam, quae
inter Aristaenetum et Ovidium intercedat, similitudinem, ut
communis inde fons deprehendatur. Quod ut recte perpendatur,
nonnulla epigranmiata velim respicias, quae idem argumentum
tractant lam a Polystrato, cuius carmina inter ea, quae
Meleager collegit, numerantur, de eadem re disseritur. Cf.
Anthol. Pal. Xn 91 :
Atcc6c ''Epuic at9€t i|/uxr^v iiitav. ib Td ir€ptccd
'OqpGaXjioi irdvTri TrdvTa KaTocc6ii€Vot,
xrv.a. 7
98 M. Heinemann,
ETbere tov xP^cteici TrepiaccTrrov Xapirecciv
*AvTioxov, Xmapujv fivSejLiov i^iGluiv.
'ApKeirui' ri t6v f|6uv dTniuTdccacOe xal dppdv
ZTaciKpdTr), TTaqpinc ?pvoc JocTecpdvou ;
KaiecGe, TpuxecOe, KaTaqpXlxOriT^ ttot' f\br\'
01 buo ydp vpux^^v ouk fiv JXoiTe ^iiav.
Praeterea conferas incerti poetae epigramma Anthol. Pal.
XII 88 :
Aiccoi ^e Tpuxoua KaTaiYJCovTec ^pujTec,
EiiMaxe, Kai biccaic IvblbejLiat fiavCaic
''Hi jLi^v in^ 'Acdvbpou kXivui 5d|iac, § bk irdXiv ^oi
'O<p0aX^6c veuei TnXfcpou dEuTepoc
T|Li/|EaT', l\io\ To09' #|6u, Kai efc irXdcTiTTCi biKainv
Nei^d^evoi, KXrjpui Tdfid qplpecde fx^ii^).
Ovidii versus n 10, 5 — 8 primum comparemns, quibus tor-
menta et cruciatus describit, in quibus versetur, cum nesciat,
utrius puellae amorem praeferat:
Utraque formosast, operosae cultibus ambae;
Artibus in dubiost haec sit an illa prior.
Pulchrior hac illast, haec est quoque pulchrior illa;
Et magis haec nobis, et magis iUa placet
cum epigranunatis AnthoL Pal. Xn 88, 3. 4 et Xn 89, 3. 4 :
Kai Tr| jjifev qpXdTOfiai, tQ 5' ?XKOMar § 6' dTroveucui,
AiCTdZui, Xdppifi 5' £v Trupl irdc qpX^TOMai.
Neque comparatio amantis cum nave, amoris cum vento ab
his epigrammatis aliena; nam AnthoL PaL XII 88, 1 legimus:
Aiccoi jLie Tpuxouci KaTaiT{2[ovTec {purrec.
Verbum *KaTaiTKeiv* enim est 'delabi* et Meicere* cum im-
petu et de vento dici solet (cf. Diodori V 26, 1 : <dvejioi> xaTai-
Ti2IovTec Xdppuic). Accedit, quod animi amore perturbati cum
navibus, quae in mari errant, aut nautis comparari solent
(cf . Hoelzeri dissertationis p. 49 sq.). Nihil igitur obstat, quominus
verbum "KaTaiTiteiv', quod in communi exemplari invenie-
0 Vide etiam A. P. XII 89. 90, quoram poetae triplici amore in-
flammati sunt, velut alter (Xn 90) amore meretricis, vii^^inis, pueri perit
Epistulae amatoriae quomodo cohaereant cum elegiis Alexandrinis. 99
batur, scriptores moverit, ut comparationem illam ampli-
ficarent.
Apparet igitur et Ovidii elegiam 11 10 et epistulam
Aristaeneti n 11 cum epigrammatis consentire, neque mirabor,
si quis bucusque Golinischii sententiam novis probari argu-
mentis credet. Sed respice Ovidii versus 15sqq., qui in ar-
gumento longe diverso versantur; neque enim in secunda
parte elegiae Ovidius quaerit, num fieri possit, ut anima
hominis duplicem amorem sustineat (ut in vv. 1 — 15), sed dicit
utilius esse homines amore duarum mulierum incendi quam
vitam sine amore agere et affirmat vires se non ita deficere,
ut non duarum mulierum amoribus satisfacere possit; hoc
sibi unum propositum, hoc in opere libenter se moriturum.
Videmus igitur Ovidii versus 1 — 15 non idem spectare atque
versus 15 sqq. lam Btirgerus intellexit alteram partem Ovidii
elegiae cum Propertii carmine n 22 bene consentire, cuius
initium hoc est:
Scis here mi multas pariter placuisse puellas:
Scis mihi, Demophoon, multa venire mala.
Quae elegia certe apologiae ad instar composita est; Pro-
pertius exponit se omnium, quaecumque sunt, pueliarum amore
inflammari (1 — 12) et causas affert, cur *tam mollis in onmes
sif (13sqq.). Deinde defendit poeta suos mores et, ut rhe-
tores facere solent, reXiKd KeqpdXaia adhibet; dicit enim sibi
natura amorem puellarum insitum esse, fieri posse, ut
complures mulieres simul amet, quia vires se non
deficiant (21 — 24). Nec non exempla deorum heroumque
affert, qui plurimarum feminarum amoribus fruebantur; tum
exponit pluribus vacare vel utile esse, quia, si altera fidem
laedat, altera servet amorem. Fadle perspicitur Propertium
partes singulas elegiae secundum leges rhetorum composuisse.
Quocum carmine Propertii versus Ovidii elegiae 11 10, 15 sqq.
f orma et argumento congruunt ; nam is quoque in arte rhetorica
versatur: primum enim utile putat amore duarum puellarum
incendi, deinde hoc sibi propter corporis vires facile esse. In
primis compares Propertii versus 21 — 24 cum 23 — 28 elegiae
Ovidii, Propertii 36 sq. cum 15 — 22 Ovidii. Inde autem apparet
7*
100 M. Heinemann,
Ovidii elegiam n 10 ex uno fonte, elegia scilicet Alexandiina,
haustam non esse, sed ex duabos partibus, quae argomento
et forma discrepant, compositam. lam quaeramus, num for-
tasse Ovidii Am. 11 10, 1 — 15, qui versus cum epistula 11 11
Aristaeneti bene congruunt, ab elegia Alexandrina pendeant
Itaque denuo argumentum utriusque loci breviter examinemus.
Ovidius, cum unius iam pueliae amore teneretur, tutum se
ab alterius amore putaverat, quoniam duobus pariter torreri
ardoribus animam non posse satis constaret, improviso tamen
ardore corripitur, torquetur neque scit, utram praeferat puellam.
Nihil obstat, quominus huius partis fontem epigramma pu-
temus ; nulla certe inest sententia, quae non in epigrammatis
a me allatis inveniatur.
Aristaenetus, cuius argumentum simile esse supra vidi-
mus, hoc proprium habet, quod rivales sunt meretrix et uxor.
Quod unde sumpserit, inteUeges, ubi epigranunata Anthol. PaL
XTT 89. 90 inspexeris, quorum poetae triplici tenentur amore,
meretricis, pueri, virginis. Neque desunt comoediae, in qmbus
mariti inter uxores et meretrices fluctuant, neqae vita umquam
exempla proferre cessavit^). Exitus certe, quo optat, ut mu-
') Tangit similem qnaestionem iam Enripides. Conferas Andro-
macham v. 177 sqq. :
Obbi jdp KoXdv
Auotv fuvaiKoW &vbp* Iv* f\viac 1x^1^^
*AXX' eic ^iav pX^TrovT€C eOvaiav K6irpiv
Zt^PTOUCIV, 5CTIC |Llf| KaKuic otKcTv e^€i
(ad vocem oiK€W cf. finem Aristaeneti epistulae 11 11)
et 464 sqq.:
OdiroT€ bf| b(bu^a
A^KTp' imxyiCM) ppOTUJV
OW d^9i|yidTopac Kdpouc,
"Epibac oTkujv buc|ui€V€Tc t€ X6irac.
Miav iioi CT€pT^TU) ir6ac Td|Lioic
*AKoivd)vr|TOv dvbpdc eOvdv k. t. I.
et 909:
KaK6v T^ IXeSac, &vbpa bicc* ixeiv X^XH-
Sola Andromacha ipsa huic sententiae contradicit ; cf. 216 sqq. :
E( b* &^q>l OpiJiKriv xi<^vi ti^v KaTdppuTOv
TOpavvov Ccx€C dvbp^ fv* ^v yiip€\ Xixoc
Epistulae amatoriae quomodo cohaereant cum elegiis Alexandrinis. 101
lieres tam concordes domi suae immorentor, quam amores in
pectore, praeter expectationem inducitur atque ipsius debetur
lasciviae. Cur Aristaenetum aliud exemplar sequi dicamus
quam epigrammata, equidem non video.
Sed Gollnischius, ut elegiam intercedere probet, Pauli
Silentiarii utitur epigrammate V 232 ; hunc enim poetam ele-
gias Alexandrinas lectitasse tertio dissertatiunculae capite osten-
dere conatus erat Quo epigrammate mulier se amore virorum
multorum frui gloriatur. Cf . in primis Anth. Pal. V 232, 2. 3 :
*Ev bk Aeavbpeioic x^i^^ci TniTVUjLi^vri
EiKOva Tr|v EdvGoio qpdpui qppeci • k. t. L
et Aristaeneti U 11: Kai GaTdpqi cuvujv ouk d^vriiLiovaf ttic
^T^pac, Tf|v eiKOva TauTiic ^tti Tflc MJuxnc dvaTrXdrrwv et Ovidii 11
10,15—17:
Sed tamen hoc melius, quam si sine amore iacerem:
Hostibus eveniat vita severa meis;
Hostibus eveniat viduo dormire cubili.
et PauU Silentiarii Anthol. Pal. V 232, 7. 8 :
'A(pveif|v KuG^peiav uTr^pxo|Liai. ei bi tic #||liiv
MljuKpeTat, iv Trevir) ^i^v4tu) oiotdiLiiu.
Haec bene consentire dicit Sed longe aliud Paulus tractat
argumentum ; neque enim de duplici amore agit neque quaerit,
num anima hunc ferre possit; insatiabilem mulieris libidinem
depingit, quae tamen alium tenens ad alium semper memoria
delabitur atque hac varietate vel maxime delectatur^). Neque
Aibujci iToXXaic elc dvi^p xoivoO^evoc,
"EKTCivac Av Tdcb'; elx' AirXiiCTiav X^x^uc
TTdcaic T^vaiEi irpocTiGcic' &v yi0pd9T]c.
A!cxp<iv T€* Ka(TOi xetpov* dpc^viuv v6cov
Taurnv vocoOinev, dXXd irpoOcTimev KaXuic.
^) Meretrix ita describitur. Conferas Libanii prosopopoeiam, cui
titulus est: *T(vac dv ctiroi Xdtouc irdpvT] cujq>pov/|caca* (IV p. 1044 ed.
Reiske): in ircpiirXcKO^^vr] t6v bctva, t6v irXiic(ov ^6i^p€uov, dir^CKuuirrov
Tij) T€(tovi \|ii6up(Iouca . . . il6v coi, T^vai, Kal cui<ppov€iv Kal (pe(rf€\y
Ti\y d(ppoT^v€iav. Et Libanius et Paulus iisdem fere coloribus utuntur,
nisi quod Libanius argenti causa hoc meretricem facere sumit, Paulus
feliciorem dicit et ditiorem meretricem quam cdxppova TVvatKa. Re-
spondet igitur quodammodo Libanio.
102 M. Heinemann,
sententiae ipsae inter se respondent, quas OoUnischias vel ex
altera Ovidiani camiinis parte repetere non dubitat An re Tera
Ovidii verba (v. 15 sq.): *sed tamen hoc melius, quam si sine
amore iacerem. Hostibus eveniat vita severa meis' bene
conferuntur cum Pauli verbis: eJ bi xic fmiv juie^qpeTai, iv
7r€v(r| ^ijLiv^TU) oioTd^iu? Hoc igitur epigramma ad elegiam
recuperandam adbiberi non poterit.
Multo difficilius diiudicatur, quaMs ratio inter Aristae-
neti epistulam I 7 et Asclepiadis vel Posidippi^) epigramma
Anthol. Pal. V 209 intercedat*). Cuius verba haec sunt:
Zriv, TTaqpin KuOepeia, Tiap' i^i6v' eibe KX4av5poc
NiKoOv iv xttpoiroTc KUfiaci VTixo|Li4vriv.
Kai6|i€voc 5' \m^ "EpiwTOC ivi cppeciv dvGpaKac d)v#|p
Zripoiic iK voTcpf^c iraiboc iTiecTrdcaTO.
Xuj \ily dvaudTei Tairic Im' Tf|V bi OaXdcoic
Vauoucav 7Tprj€ic eixocav aiTtaXoi.
NOv b* icoc djicpoT^poic (piXiric 7t60oc • ouk dTeXeic Tdp
EOxai, Tdc Keivrjc euEaT' ^tt' iii6voc ').
Argumentum epistulae hoc est: Piscator narrat ad se, cum
piscem e mari traheret, virginem quandam venisse petitum,
ut, dum lavaretur, vestes sibi custodiret Quod cum spe alte-
rius praedae laetus annuisset, illam se coram ipso nudasse,
seque eximia pulchritudine puellae inflammatum cupidis oculis
praetematantem spectasse. Sed cum Yeneri similis illa e mari
rediret ad vestes recipiendas et ipse puellam temptaret, ab
irata se reiectum, calamos fractos, piscem modo captum in
fluctus proiectum esse. Aristaenetus ex ipso epigrammate
narratiunculam repetiisse non videtur. Nam etsi exitum inverti
ab ipso potuisse dixeris, epigramma potius decurtatum esse
puto, cum ex nota quadam fabula nihil nisi summam rerum re-
^) Inscribitur TToceibliTTrou f| 'AcxXriindbou. Asclepiadi triboit Panlas
Schott in dissertatione, cui titulus est 'Posidippi epigrammata col-
lecta et illustrata', Berlin 1905, p. 93.
') Egit de ea re Reitzensteinius in Encyclopaedia Pauly-Wissowa VI
p. 91. 92.
^) Eadem narrandi forma in epigrammate utitur Callimachas
Anthol. Pal. V 6: "Qimocc — vOv b' 6 \xiv k. t. €.
Epistulae amatoriae quomodo cohaereant cum elegiis Alexandrinis. 103
f erat. Quod in eo desideratar, optime expleri coUatis Aristaeneti
et Posidippi verbis Reitzensteinius mihi ostendit Paphi, hoc
est in ipsa Veneris insula, Cleander in mari puellam eximiae
formae praetematantem videt; Nereida primum se conspicere
putat; mox cum mortalem agnovit, votis Venerem advocat. lam
e fluctibus puella egreditur, qualis mari edita olim ipsa Venus
Paphum venit, qualis in ^TTKpaveiaic deae mortalibus apparent.
Voto Cleander potitur atque adeo favore Veneris iuvatur, ut
semper renovato ardore alter in alterius amorem inciteturi).
Talem fere narratiunculam in loniae oppidis circumlatam facile
suspiceris. Itaque cum iam Erwinus Rohde*) ex his narratiun-
culis novam Atticorum comoediam argumenta sumpsisse conie-
cerit, idque nuper inventis comoediae prologis ^) egregie confir-
matum sit, haud scio an huc referri possit Nicostrati comoedio-
graphi titulus TTapaKoXu|LiPujca, quem nuper e Photiani lexici
initio in lucem proti*axit Reitzensteinius *) ; TrapevrixeTo enim de
puella dicit Aristaenetus ; cf. Moeridis lexicon p. 204, 4 Bek. :
^) Aristaenetus fabulae leporem perdit, cum statim ante lavacrum
nudam puellam ab adulescente conspici fingit. Minime tunc natantis
tantum incenditur iUe amore. Inepti praeterea est puellam et pudoris
expertem et amoris inimicam facere. Ceterum eadem ratione, qua in
fabula Pygmalionis et in historia de filio regis Seleuci (vide supra
p. 52 sqq.) nomina et locorum et hominum demit, fabulam ad suae
aetatis vitam transfert.
•) 'Der griechische Roman** p. 596: *Beil&uiig sei die Frage ge-
stattet, ob nicht die Fabehi mancher Komodie von der Gattung des
sogenannten *neueren' btirgerlichenLustspiels ihre Motivenovellistischen
Dichtungen entlehnt haben mOgen usw.'
') Gf. prologos, quos ad lucem protulit ille papyrus in vico Ghoran
repertus, cuius fragmenta edidit Pierre Jouguet (Bulletin de correspon-
dance Hell^nique 30 (1906), p. 103 sqq.) et nuperrime tractavit Alfredus
Koerte (Hermes 43 (1908) p. 38 sqq.). Respicias in primis versus 1 — 6
primi prologi (Jouguet 1. 1. p. 141) :
^'Epujc [*Aq)po]b(Tiic uldc ^iri€iKi?|C [v]^oc
N^oc ^[iri€i]Kf|C uldc 'Aq)poMTiic "E^pulc
•EX/|Xue[a d]TT€XuJV toioOto irparMd ti
TTpdYM^d] Ti toioOtov [dT^T^Xiuv [^Ji^XuOa
KaTd t[i?i]v 'luuviav irdXai f€ye[vY\]\xi[voy
r€T]€Vii|ui^vov irdXai xaTd ti?|v [*liuv](av.
*) Der Anfang des Lexicon des Photius p. XXV et 91, 26.
104 M. Heinemann,
v€iv Kai vr)X€c6at 'Attikoi, KoXu)iPdv "EXXnvcc (de lavantibus
saepius etiam apud Atticos verbom usoipatur). Fieri igitur
potuit, ut Aristaenetus etiam hac in epistula comoediae narra-
tiunculam sequeretur.
Sed unde pendere Posidippum tunc dicamus, qui comoe-
diam certe vix respexit? Respondeo: vel ex ipsa illa narra-
tiuncula, vel ex quolibet genere poeseos Alexandrinae. Huic
certe aetati talia placent argumenta. Yides iam apud Her-
mesianactem Polyphemum sic introduci^):
A€pk6m€Voc Trp6c kO^o, ^6vii bi oi dcpX^y^TO TXrjv
(v. Bach, Philetae Coi, Hermesianactis Colophonii atque Pha-
nodis reliquiae 1829 p. 111); audis apud Theocritum XI
13sqq.«) et 17 sq.:
8 bk Tdv raXdT€iav d€ibujv
Avrroc 47t' di6voc KaT€TdK€TO qpuKio^ccac
'E£ doOc, ^x^iCTOV fx^v (iiroKdpbiov ^koc,
. . . Ka9€26^€voc 5' dTri Tr^Tpac
Tv|inXdc dc 7t6vtov 6puJv . . .
Scis alios apud poetas ipsam Oalatheam e mari prodiisse et
Polyphemo se donasse ^\ ut servatis mythi nominibus nostrae
narratiunculae quasi compar evaderet. Sed fac vel elegiam
Posidippi fontem fuisse, nihil ad nos; nam fabulas amatorias
ab Alexandrinis hoc metro inclusas esse nemo negat
Sed quoniam ad finem huius paragraphi pervenimus,
liceat paulum de disputationis via deflectere et eam, quae
inter has narratiunculas et epigrammata intercedit, similitu-
dinem diligentius persequi. Duobus Rufinus epigrammatis
^) G. Holiand, De Polyphemo et Galatea (Leipziger Studien zur
classischen Philologie VII (1884) p. 228 sqq.).
') Gf. etiam Ovidii Metamorphoseon Xm 778 sqq.
') HoUand 1. I. p. 276 sqq. ; cf., ut exemplam afferamus, Nonnum
Dionys. XL 653 sqq. :
Toccariyic bi
'El 6X6c al|ia (p^pouca xal oOk dXiplc dird mit^c
'Ifyieipei raXdTCta ^cXiZIoili^vou TToXu<p/)^ou,
Kal puein x^pcaiov ^x^i ir6civ, ^k hi OaXdcciic
TTriKdbi eeXToiJi^vr) MCTavdcnoc elc x96ya paCvci.
(HoUand 1. 1. p. 283).
Epistolae amatoriae quomodo cohaereant cum elegiis Alexandrinis. 105
(Anthol. Pal. V 35. 36) narrat a tribus se puellis, quae de
pulchritudine pugarum contendebant, iudicem esse electum,
ut olim a tribus deabus Paridem. Idem ceriamen Alciphro
epist. I 39 (IV 14 Sch.) in convivio meretricum institutum
narrat eadem fere usus lascivia. Similem narratiunculam re-
spicere videtur iam Hedylus in epigrammate admodum cor-
rupto Anthol. Pal. VI 292 : Niconoe quaedam puella, quae
pulchritudinis certamine vicerat, introducitur; iudex fuerat
Priapus, unde haud ita severam fuisse narrationem, ad quam
Hedylus alludit, credideris. Atque vera quidem pulchritu-
dinis certamina antiquitus usitata fuisse (cf. Athenaei XIII
609 e sqq., Miiller, Fragm. Hist Gr. IV p. 463, Theophrast. fragm.
111, Scholia ad Iliadis IX 129) nemo nescit. Cum deorum ho-
nore ea coniuncta fuisse Hermannus Usener^) recte animad-
vertit Recentiore aetate fabulae, quae iam risum captarent,
nascebantur, velut Cercidae iambographi notissima fabula,
quam Athenaeus XH 554 d enarrat: i^v KoXXiTruTtuv Zeuroc dv
XupaKOucatc : duae sorores, quae de pugarum pulchritudine cer-
tant, inter alios praetereuntem divitem iuvenem iudicem creant
Quamquam eandem fabulam aut Archelaus tantum iambo-
graphus aut ipse etiam Cercidas cum templo 'AcppobixTic KaX-
XiTTUTOu coniungit, et quamquam meretricum certamina de
pulchritudine diebus festis instituta equidem non nego,
caveas tamen, ne carmina iUa seria dicas : pruritum excitare et
risum captare volunt poetae. Ad Paridis iudicium tales ad-
ludebant narrationes, nec primus hoc captavit, qui iambi illius
argumentum retinuit, Rufinus. Sed Paridis iudicium sic quoque
in risum vertere potes, ut non iam deae ab homine, sed mor-
tales puellae a deo iudicium petant et Priapum pugarum certe
peritissimum invocent (similis certaminis anathema dixeris
a Rhiano XH 38 commemorari). Ne tamen credas iambis tan-
tum tales narratiunculas includi solitas esse, ad Sostrati carmen
elegiacum de Tiresia remitto, cuius argumentum secundum
Ptolemaeum Chennum enarrat Eusthatius*) (1665, 48 sq.:
ZiJbcrpaToc 6fe dv Teipeciqt, TroinMa ^^ dcxiv ^XeTeiaK6v); lasci-
*) Vortr&ge und Aufsfttze, Leipzig 1907, p. 145 sq.
«) Conferas Wagner, Hermes 27 (1892) p. 131 sqq.
106 M. Heinemann,
vum illud certe et subridiculum : Tiresias a love in pulchrani
puellam conversus, dum (in mari?) lavatur, a Glyphio con-
spicitur, vim exeunti sibi inferentem necat (cf. ea, quae supra
exposuimus p. 102 sqq.), mox rursus in virum restitutus dicitur ;
cf. p. 1665, 57sqq.: beiirvflcai (Teipeciav) iv xoic 6^ti5oc Kci
TTr|Xeu)C Tajioic. (v6a ipicai irept koXXouc Trjv t€ 'AcppobfTiiv Kat
Tdc XdptTac, aTc 6v6|yiaTa TTactS^ri, KaXf) Kai Euqppocuvn. tov
bi biKdcavTa KpTvat KaXf|v t#|v KaXrjv, fiv Kui ff]\ia\ Tdv^HqKxicrov.
Tales abique circumferuntur, coufunduntur, miscentur narra-
tiunculae; neque mirum, quod Alciphro, qui lascivam tantum
descriptionem quaerit, eam leviter immutatam in descriptionem
convivii meretricii recipii Sed a comoedia eum pendere tam
confidenter, quam fecit Kockius (Comicorum AtL frag. III
p. 674), minime contenderim.
Ex iis, quae de cognatione, quae intercedit inter epi-
grammata et epistulas amatorias, disseruimus. concludi non
potest ab Alexandrinis elegias, quarum poetae de suo amore
egerunt, scriptas esse.
§ 3.
Cum Gollnischius hac in re a ceteris viris doctis recedat,
quod ipse neque epigrammatis neque comoediae fere rationem
habet et solas epistulas cum Bomanorum poetarum elegiis
confert, eas epistulas, e quibus ille elegias Alexandrinorum
restituere posse sibi videtur, hac comprehendam paragrapho.
Supra autem vidimus, quo in errore vir doctus versettir. Cum
rationi respondeat, ut eadem epistula cum eadem semper el^a
conferatur, e multis epistulis, quarum argumenta diversa sunt,
singulas colligit sententias admixtis etiam, quae apud alios
scriptores leguntur, neque tam argumentorum quam locortmi
communium similitudine plertimque nititur. Itaque si ad La-
tinum carmen Graecorum locos complures afferre potnit, hos
rursus uno ex carmine, elegia scilicet Alexandrina, petitos
dicit
Agmen ducat TibuUi elegia I 8, quam cum Aristaeueti
epistula 11 1 contulerat iam Fridericus Wilhelm^), cuius sen-
*) PhUologas 60 (1901) p. 584.
Epistulae amatoriae quomodo cohaereant com elegiis Alexandrinis. 107
tentiam conf irmare Gollnischius *) conatur. Prof ecto et TibuUus
et epistulae scriptor a superbis mulieribus petunt, ut puerorum
(Marathi et Charidemi) amoribus obsequantur. Singulae tamen
sententiae, quas secum comparant viri docti, neque verbis
consentiunt, et apud plurimos leguntur scriptores. Conferunt
enim Tibullum I 8, 51sq.:
Parce precor tenero: non illi sontica causa est,
Sed nimius luto corpora tingit amor.
et Aristaeneti n 1 : outoc b' ouv ip^ cou, KaXuKTi, Kai tijj cuj
q^X^T^Tai TXuKUTdTtu Trupi, Kai TeGvrjEeTai Gdrrov ^k Tpixoc Kpe-
|id|Lievoc Kai CKidc eibujXov tctovujc, ei |iT*| Tr*|v TrapoOcav 0epa-
ireiav dmveuceic tuj jieipaKiuj. Sed pallor aut macies amantium
toties describuntur. Cf. Theocritum H 88 : Kai |Lieu xpiwc \ikv
S^oioc ^TiveTO TToXXdKi 0di|Jtfj. Persaepe amatores superbas
puellas hortantur, ut venturam senectutem cogitent ; compares
Tibullum I 8, 47 sq. :
At tu, dum primi floret tibi temporis aetas,
TJtere: non tardo labitur illa pede.
et Aristaenetum II 1 : dXXujc Te 6Trujpav TrujXeTc, f\ KaXrj . . .
bibov ToTc coTc ^TTUjpujvaic Tf|v ujpav TpuTdv. |LieT' 6Xitov lcx)
Tepdvbpuov K. T. ?. et Theocritum XXIII 28 sq. et 32 :
Kai Td ^obov KaX6v dcTi, Kui 6 xp6voc auTO jiapaiver
Kai t6 lov KaX6v dcTiv dv eiapi, Kai Taxu TnP?-
Kai KdXXoc KaX6v icn t6 TiaibiK^v, dXX' 6Xitov Z!^.
et Anthol. Pal. V 80 :
MfiXov t({b ' pdXXei |Lie qpiXujv ci tic. dXX' drriveucov,
Zav0iTnrTT KdTUJ Kai cu |iapaiv6iLie0a.
Etiam Amoris vel Veneris vel deorum iram eas timere iubent.
Conferas Tibullum I 8, 27. 28. 69 :
Nec tu difficilis puero tamen esse memento.
Persequitur poenis tristia facta Tenus.
Oderunt, Pholoe, moneo, fastidia divi
et Aristaenetum n 1 : Trei0ou jioi Koi Tfjc djLieTpiac dTr6cxou . . .
*) 'Quaestiones Elegiacae' p. 62 sqq.
108 M. Heinemann,
oic9a bi. 8cov "Epuic dvncrpaTeueiv toic uTrepiicpavoOa cpiXei
et Theocritum XXm, 62. 63 :
Xaip€T€ Toi cpiXeovTec • 6 t«P liicujv iqpoveuOn.
ZTlpteTe b' ol liiceOvTec • 6 t^p 6e6c oibe biKdleiv.
et Philostrati epistulam 14 (10): Nal^Epuic, vai N^iiiecic, d£eic
Oeoi Kai CTpeq>6)ievoi. Neque plus lucramur collatis Aristae-
neti verbis: XP^Icai toIvuv toic jiifev uTTOKpivojuidvoic (piXeTv ^Tai-
piKUJC, ToTc bfe TVTicioic ^pacraTc qpiXiKiIiTepov et TibuUi I 8,
49 sq. :
Neu Marathum torque: puero quae gloria victo est?
In veteres esto dura, puella, senes.
Supervacaneum puto eos locos, quos ex aliis elegiis GoU-
nischius affert, examinare ; tali ratione certum quoddam Alex-
andrinorum carmen non recuperari supra exposuimus. Ne
epigrammata quidem Agathiae Anthol. Pal. V 299 et PauU
SUentiarii Anthol. Pal. V 300 recte contulit Plane dissentiunt
argumenta. Agathias, qui ipse superbia atque arrogantia pueUam
laeserat, supplex iam veniam poscit Ait iUe quidem : iXrJKOiCf
ilXiTev f) ve^TTic, sed si haec cum Aristaeneti verbis: v^oc uiv
iTrraicev conferre iubemur, hac ego sententia plerosque depre-
cantes uti scio ; conferas Petronii saturas cap. 130 : Tolyaenus
Circae salutem. Fateor me, domina, saepe pecasse; nam et
homo sum et adhuc iuvenis' et Aristaeneti epistulam n 9:
dXXd Kai aOOic dbiKOiicnc . . . cuTTViu|Linv dTtovdMeiv t^ cQ Trpi-
TTOUcav f)XiKtqi.
Paulus quoque in eodem versatur argumento. Desinit
certe in verba (v. 8. 9) :
TTapOlve GujuioXteiva, Kai ei x^Xov EvbiKov atOec,
Zpeccov dTnvopiTiv, trf^c ibec N^^ectv.
Sed haec, etsi aUquo modo conferri cum TibuUi et Aristae-
neti supra allatis verbis possunt, nihil nisi locum communem
praebere iam vidimus.
Ipsa igitur TibuUi atque Aristaeneti argumenta exami-
nemus. Apud Aristaenetum- pro puero, qui re vera muUerem
offenderat (?Trratcev 6jlioXotou^£vujc), amicus quidam de-
precatur. TibuUus ipse Marathum amaverat et, quamquam
Epistalae amatoriae quomodo cohaereant cum elegiis Alexandrinis. 109
ab hoc laesus est, molieris amorem ei conciliare conatur;
mulier minime a Maratho laesa, sed nondum precibus eius
exorata est Quid igitur mirum, si in tanta argumentorum
diversitate paucae eaeque communes sententiae sibi respon-
dent? Hae tamen ipsae unde haustae sint, cuivis apparet
Ehetores enim etiam in deprecationibus diligenter versatos
esse scimus; conferas Ciceronem^) deinventione n 34, 104 sq.
et Quintilianum VII 4, 17 sq., quorum iUe 1. 1. dicit: •Depre-
catio est, in qua non defensio facti, sed ignoscendi postu-
latio continetur*; hic § 18 quasi t67tov affert: *si vel aliis
incommodis vel praesenti periculo vel poenitentia videatur
satis poenarum dedisse* (compares Aristaeneti 11 1 epi-
stulam: iKavf|v bdfcujKe 6iktiv). Accedit, quod in illis libellis,
quorum auctores de natura epistulae agunt, typus epistulae
deprecatoriae invenitur. Conferas Demetrii Phalerei XII (Epi-
stolographi Graeci p. 4 ed. Hercher), qui epistulam depreca-
toriam a precatoria non separat: *0 bk d£iujjiaTiK6c icriv Iv
bei\cei Kcifievoc Kai Taic aiTiatc Kai Taic KaXouindvaic XiTaveiaic.
KUTai bi ^ieTd TTapaiTriceujc dvioTe k. t. L et Proclum de forma
epistulari XII (p. 9 ed. Hercher): MeTaiieXriTiKri ^cn, bi' fjc
ftoKoO)i€V ^eTaTiTvujCKeiv, iq>' olc ii7rebe£d|Lie9d tivi f\ kcli d<p' olc
ibbla^ey cqpdXXecOai. — 'H ^TriCToXri • Oiba cqpaXeic KaKuic ce bia-
B^jievoc bxb iLieTaTvoOc t#|v tm tiu cqpdXjiaTi cuirTVU)|Liriv afTUj.
. . . . biKaiov f&p icn curnTvdioceiv TTTaiouci (cf. Arist. 11 1:
iTTTaicev 6)LioXoTOU^^vu)c) toTc qpiXoic, 8Te jiidXiCTa Kai d£ioOci
cuTTViiJMric TuxeTv.
Artis rhetoricae studiosum maxime Aristaenetus se praebet, '
cum utatur TeXiKoTc illis KeqpaXaloic, quorum, quae ad honesta-
tem et utilitatem spectant, maxime deprecationibus aptae sunt
Itaque Aristaenetus, postquam puerum iram Caljcae meruisse,
sed satis poenarum solvisse et vehementes cruciatus vexa-
tionesque passum esse exposuit, ad Tiapaiveciv transgressus
monet utile esse puero ignoscere, quod Amor mulieres su-
perbas puniat, pulchritudo cito pereat, senectus amore careat,
turpe autem esse amatorem more meretricio vexare.
') Respicias etiam Ciceronis orationem 'pro Ligario', quae de-
precationem continet.
110 M. Heinemann,
Itaque si qua compositionis similitudo elegiam cum epi*
stula continet, aut si quibusdam in locis communibus inter
se consentiunt, hoc magis deprecationibus debetur, quarum
exempla in libris eroticis satis multa extitisse equidem per-
suasum habeo.
Nunc ad Ovidii elegiam 1 10 et Philostrati epistulas 7 (44)
et 23 (45) transeamus. Quarum argumenta ab elegiis Alexan*
drinis pendere Gollnischius^) probare studet Haec ipsa igitur
primum inspiciamus. Ovidii elegia epistulae instar est, quam
puellae, quae dona poposcerat, mittit Idem igitur spectat, quod
Propertius in epistolio illo 1 2, longe tamen aliter rem instituit
Prooemio enim, quod versus 1 — 14 complectitur, quanti antea
puellam suam fecerit, exponit: cum heroinis se eam compa-
rasse, lovem in ea rivalem timuisse, nunc omnem evanuisse
amorem. Deinde ab ipsius dei imaginibus profectus (17 — 20)
docet, quam turpe sit amorem vendere : meretrices hoc faciunt,
sed lenonis iussu coactae (21 — 24), feraeque ipsae ab hac ab-
stinent turpitudine (25 — 30); sed etiam iniustum hoc est; nam
eadem re et vir et femina iuvantur (31 — 36). Cum iura com-
memoraverit, ad turpitudinis locum redit: infames empti testes,
iudices, patroni, infamis etiam amica lucro ducta (37 — 42).
Sed ne conducit quidem : primum enim, pretium ubi solveiis,
gratiae nullus iam locus (43 — 46), deinde turpis lucri malus
semper eventus est (47 — 52). Amatoris maxime persona re-
spicienda est: divites munera poscantur, pauper officia, poeta
carmina, quae pretiosiora quovis munere sint Totum carmen
lepida claudit sententia: se, si poscatur, certe non daturum
esse, at fortasse daturum esse, si non poscatur. Contra Philo-
stratus duabus illis epistulis tractat 6£av, scilicet 8n treviiTi
dpdfvn jLidXXov xcipi<^^ov f\ TrXoudifi. Hanc rhetorum Xotoic
ipuiTiKoTc deberi statim apparebit, si Phaedri Platonici locum
p. 227 c respicies, ubi narranti Phaedro : \if^\ TAp(Auciac), ujc
Xapicrdov ^f\ dpiwvTi jidXXov f\ ipwvTi respondet Socrates: *Q
T€waToc, eiOe TPdq;€iev, ibc xp'! tt^viiti ^dXXov f) TrXoucii|i.
Cum et Ovidius, in quo T€XiKd illa KccpdXaia ipse animadver-
tisti, et Philostratus de rhetorum declamationibus pendeant,
') *Quaestione8 elegiacae' p. 39 sqq.
Epistulae amatoriae quomodo cohaereant cnm elegiis Alexandrinis. 111
nemo mirabitur in quibusdam sententiis eos consentire. Gon-
feras ergo Ovidium 1 10, 21—24. 41. 42:
Stat meretrix certo cuivis mercabilis aere,
Et miseras iusso corpore quaerit opes;
Devovet imperium tamen haec lenonis avari
Et, quod vos facitis sponte, coacta facit
Turpe tori reditu census augere paternos
Et faciem lucro prostituisse suam.
et Philostratum 23 (45) : Im b' oux outujc i\xoi beivdv t6 [if\
lx€iv, ibc coi TTpoc aicxuvTiv t6 mc0oO <piXeTv ^Taipac jitv
Tdp IpTOv TTpociecOai touc toc capiccac ^xovTac xai Tdc CTrdOac
ibc ^ToijiuiC bi66vTac, TwvaiK6c V dXeu64pac 7Tp6c t6 P^Xtiov
dei pXdireiv Kai t6 xp^ct^v dv euvoiqi TiOecOai.
Vides ne communes quidem locos apte sibi respondere.
Rhetorum porro est imaginem dei cum natura eius conferre;
inde omnes illae, quas supra p. 14 commemoravimus, dvacKeuai
et KaTaaceuai proficiscuntur, quarum exemplum vetustissimum
Plato praebet in Convivio p. 203 c. d: TrpujTov jiifev irdvric dei
^cn, Kai TToXXoO 6ei d7raX6c Te Kai KaXoc, olov ol TioXXoi ofovTai,
dXXd ckXtip6c Kai aixMnP^c Kai dvuTr6briT0C Kai doiKoc, xci-
fiaiTTeT^ic dei u)v Kai dcTpujToc .... dei dv6eiqi Huvoikoc. Illa
igitur aetate, qua Amor f ere semper nudus fingebatur (cf . etiam
Roscher, Lexicon der griechischen und romischen Mythologie
1 1 p. 1350 sqq.), hoc artificiose interpretantur rhetores, quorum
Philostratus proxime ad Platonem accedens verbis 7 (44): Kai
)Lif|v Kai auT6c 6 "Epuic Twjiv6c dcn k. t. ?. nudum fingi Amorem
dicit, quia ipse pauper sit; Propertius, cum ornatus mulie-
bris poscitur, I 2, 8 respondet:
Nudus Amor formae non amat artificem;
Ovidius versibus I 10, 15sqq. :
Et puer est et nudus Amor; sine sordibus annos
Et nullas vestes, ut sit apertus, habet
Quid puerum Veneris pretio prostare iubetis?
Quo pretium condat, non habet ille sinum.
Amorem lucri minime cupidum neque poscere pecuniam neque
112 M. Heinemann,
habere, quo eam condat, lepido profert ioco. Quid igitur est^
cur fontem communem fingamus?
Fortasse putas Ovidii v. v. I 10, 43—46. 57. 58 :
Gratia pro rebus merito debetur inemptis;
Fro male conducto gratia nuUa toro.
Omnia conductor soivit: mercede soluta
Non manet officio debitor iile tuo.
Officium pauper numerat studiumque fidemque:
Quod quis babet, dominae conferat omne suae!
et Philostrati epist. 7 (44): (ippiZei tov TreicOfvra 6 irXouaoc
«Ijc dujVT]|i^voc, 6 bk ttIvtic oib€ x^piv ibc iXcoujievoc. irdXiv
6 Xa^Trpoc t6 TreTrpariui^vov ic 4£ouciav dva^epei ttic otKCiac
buvdjLieuic, 6 bk ni>n\c tc Tf\y toO 56vtoc (piXavGpuuTTfav elegiae
Alexandrinae deberi. Sed si diligentius inspicies, apud alterum
brevem senteptiam, apud alterum descriptionem invenies. Pau-
peres autem amatores in declamationibus^) rhetorum haud
raro depinguntur; conferas personati Quintiliani declamationes
XIV et XV. Compares velim XV 7 (p. 283, 10 ed. Lehnert):
*non quidem confers pretia, non stipes, sed adsides^), se-
queris, haeres, praestas comitatum, favorem, laudas ubique,
miraris. Hinc ergo iam meretricibus, quod illae (illas codd.)
etiam pauperes ament, quod facile contingant, quod laboribus
exorentur adeuntium : faciet (facies codd.) hic amator, ut divites
amenf *). Compares velim cum his Tibulli versus I 5, 61sqq.:
Pauper erit praesto semper tibi: pauper adibit
Primus et in tenero fixus erit latere:
Pauper in angusto fidus comes agmine turbae
Subicietque manus efficietque viam:
Pauper ad occultos furtim deducet amicos
Vinclaque de niveo detrahet ipse pede.
') Cum descriptionibus vitae meretriciae in comoedia primcun
apparent pauperes amatores, sed non, ubicnmque pauper amator descri-
bitur, comoediam vel elegiam Alexandrinam acUiibitam esse didmus
(cf. Leo, Plautinische Forschungen p. 136).
') Scilicet aegrotanti. Cf. de loco quasi communi Tibullum I 5, 9,
Propertium II 9, 25—28, Ovidium Artis Amatoriae II 319 sq.
') Cf. Reitzensteinium, Studien zu Quintilians grOfieren Dekla-
mationen, Strafiburg 1909, p. 60.
Epistulae amatoriae quomodo cohaereant cum elegiis Alexandrinis. 113
Altenim addo exeraplum e declamationibus minoribus; cf.
CCCXLIII (p. 353 ed. Ritter), cuius argumentum est: Tauper
et dives eandem puellam petebant in matrimonium. Capta est
iUa, quae petebatur. Posuit condicionem petitoribus pater, eius
esset, qui redemisset. Pauper profectus est et redemit vir-
ginem. Bapuit illam competitor dives. Educta ad magistratus
nuptias optavit Circumscriptionis accusatur pater a paupere.*
Pauper igitur, quia propter amorem omnia pericula subierit, se
praeferendum esse contendit; cf.p. 356, 12 ed.Ritter: *Navigavi
ad piratas; in quos incidere miserrimum est, quaesivi; omnes
scopulos scrutatus sum, omnia Utora excussi Accedit aliquid
ponderis huic merito meo: pauper hoc feci, rem diviti
gravem, mihi necessariara. Et quare negata est? ut conlocare-
tur ei, qui non rederaerat, qui conterapserat, qui piratis reli-
querat Tanturane pecunia valet? tantura ille fulgor divitiarura
contra veritatera potest? Nunc ille raelior.*
Quae cura ita sint, elegiara Ovidii I 10 et epistulas Philo-
strati 7 (44) et 23 (45) ex elegiis Alexandrinis raanasse nego,
praesertira cura arguraenta illarura inter se diversa sint
Neque raagis sirailitudine coraraoveor, quara inter has
ipsas Philostrati epistulas et TibuIIi versus I 5, 61 — 66 inter-
cedere viri docti statuerunt. Conferant licet cura poetae verbis
supra allatis Philostrati locos 7 (44) : tic buvarai Trapajieivai
VOCOOVTI, TIC aUTOV TTpOTOEai 1T€|iTrO^^VOU P^XOUC, TIC UTTfep coO
TreceTv; et 23 (45): 7Tp6cTa£ov, ibc PouXei, Kai Trei0ojLiar TrXeTv
KeXeucov, djiPaivu), TrXrjToic uiroiLieTvai, KapTepiIi, ^Tipai Tf|v qiuxnv,
ouK 6kvuj, bpajaeTv btd TTup6c, ou Kdojiiai. tic TaOTa ttXougoc
iroteT; raulto taraen artius cura TibuIIo Quintilianura illum
cohaerere iara vidiraus. Philostrati autem verbis etiam raagis
respondet Luciani iraitator in libro, cui inscribitur "EpwTec,
cap. 46 : e( bk Kai, oloc dv0pujTTivT]c qpuceujc v6|uioc, v6coc ^TTt-
i|ia6cetev auToO, Kd|uivovTt cuwocncuj Kai btd x^tMepiou ^aXdrrric
dvaTOfi^viu cu^TTXeucoiLiai .... ei bfe XqcTdc f| TToXeiniouc Oea-
caijuiriv 4tt' auTOv 6p|iuJVTac, 6TTXicai|uiriv Kai TTapd btivaiatv kSv
dTTO0dvq, lf\y ouk dveEoftat et Plutarchus in 'EpujTtKOu cap. 17 :
dvf|p Tdp uTTOTTXncOeic "EpuiTOC oubtv "Apeoc beTTat fiax^Mevoc
TToXe^iotc, dXXd tov auToO 0€6v ?x^v cuv6vTa
XIV, a 8
114 M. Heinemann,
TTOp Ktti GdXaccav Kal Trvodc idc atOepoc
TTepdv ^TOi/yioc
uirip ToO qpiXou ouTrep fiv KeXcuq*). Tales igitur descriptiones
ex quovis libro erotico repeti potuerunt neque ad unam
elegiam nos remittunt.
Quoniam de epistulis Philostrati 7 (44) et 23 (45) satis
disseruimus, ad Propertii 1 15, 25 — 42 elegi^m et Aristaeneti
II 9 epistulam, quas GoUnischius') inter se comparat, trans-
eamus. Et in elegia et in epistula amator a pueUa deceptus,
ne iUa periuriis deos laedere pergat, petit Confert GoUnischius
Propertii I 15, 25sqq.:
Desine iam revocare tuis periuria verbis,
Cynthia, et obUtos parce movere deos,
Audax, a nimium nostro doUtura periclo,
Si quid forte tibi durius inciderit
Muta prius vasto labentur flumina ponto,
Annus et inversas duxerit ante vices,
Quam tua sub nostro mutetur pectore cura:
Sis, quodcumque voles, non aliena tamen.
Nam tibi ne vUes isti videantur oceUi,
Per quos saepe mihi credita perfidia est!
Hos tu iurabas, si quid mentita fuisses,
Ut tibi suppositis exciderent manibus:
Et contra magnum potes hos attoUere solem,
Nec tremis admissae conscia nequitiae?
cum Aristaeneti 11 9 : Zu jii^v Tcwc oiei papuvecOai ^e betvuic,
8ti br\ |uie tocoOtov IpuiVTa KaT^Xmec • djioi 5fe toutou, vfj t6
cov Trp6cui7TOV, Ppaxeia (ppovTic 7rp6c ?Tep6v ye juieiZIov KaK6v,
lirefTrep djc dTTXoucrdTT] Kai v4a TreptcppovoOca ttiXikoOtov 8pKov
TiapdPnc . . . dXX' Ifijjfe biboiKa (eiprjceTai rdp, Kdv dTreuxuifiai),
\xr\ Tivd coi Troivf|v dvTeTraTdTuiciv ol 0eoi. Kai dviap6Tepov Jcrai
^oi toOto fj Tflc cflc 5iaTTeTrru)Kevai <piX(ac. d|yi6v to dTuxnM<x
toOto, cfe bfe t6 Trapdirav ob x^iyvj, TOiTapoOv iKeTeuuiv vnr^p
^) Vides igitur illum figuratum Lucianum colores, quibus Philos-
tratus pauperem amatorem depingit, ad amorem puerilem transtulisse.
*) 'Quaestiones Elegiacae' p. 60 sqq.
Epistulae amatoriae quomodo cohaereant cum elegiis Alexandrinis. 115
coO Tf|v AiKnv ouTroT' dv, (b qpiXTOTri, Traucai|Linv, |ir|&a|uiaic auTf|v
eic Ti|Liiupiav tujv fiiiapTTmevuiv dX6eiv, dXXd Kai auGic dbiKoucnc,
ei T€ coi TOUTO qpiXov, dvdxecGai irdXiv Kai cuTTviuMr]v dirovdMeiv
Tr| cr| TTpeTTOucav fjXiKiqi' dveKTOV fap ijLioi tov ^iliov Ipurra qpepeiv
Kai )Liri ce jiioxOTipov ti TreTTOvGuTav 6pdv. Ultimos Pi'opertii
versus statim excludet, qui illos accurate perlegerit Per oculos
suos fidem iurasse Cynthiam poeta ') narrat imprudentiamque
eius vituperat. Contra Aristaenetus per faciem amatae puellae
iurat se non tam dolore moveri quam cura eius. Nihil igitur
inter haec commune est.
Mediae quoque partes {muta prius vasto etc, ToiTapouv
K. T. ?.) affectuum magis quam sententiarum continentur *) simi-
litudine ; nam suum amorom nulla perfidia mutari posse poeta
adfirmat, epistolographus dveKTOv Tdp ^^oi, inquft, t6v d^6v ?pujTa
qp^peiv (cf. Theocriti Id. II 164: dTUj 6' oicuj tov 4^6v tt60ov
ujCTTep uTTecrav). Cetera omnia plane dissimilia, haec non ad-
modum similia dixeris.
Restant igitur initia vel potius apud utrumque restat de-
scriptio affectus, quo amator laesus atque periurio deceptus
tamen non irascitur, sed de amatae tantum salute sollicitus
est. Hanc autem descriptionem vitae magis quam certo cui-
dam fonti deberi equidem ex TibuUi I 9, 1 — 6 versibus col-
ligo, quorum similitudo cum Aristaeneti epistula II 9 multo
maior est quam Propertii 1 15, 25 sqq. Cf. Tibullum I 9, 1 — 6:
*) Conferas etiam Ovidii Amorum III 3, 1. 2. 9. 10 :
Esse deos hic crede: fidem iurata fefellit,
Et facies illi, quae fuit ante, manet!
. . . radiant ut sidus ocelli,
Per quos mentitast perfida saepe mihi.
') lacobius (Berliner Philologische Wochenschrift 1905 p. l^l^), qui
et ipse hos locos congruere negat, Aristaeneto Acontii et Gydippae
fabulam ante oculos versatam putat; confert enim I 10 Aristaeneti
(Epistolographi Graeci p. 141 ed. Hercher): kubiirTrn, KaX/|v ce kqI eOop-
Kov 6|Lio(iuc iTpocciiTU) TttxO, \ir\hi "Apxemc im ci iroivaiov p^oc dqp^
Kal dv^ri • |Li€V€i bi xd Trui^a irpocK€i!a€vov t^ q>ap^Tpqi k. t. ?. Sed et
Aristaenetus et Propertius a puellis decepti timent, ne illarum
periuria dei ulciscantur; hoc premitur, hoc contra vulgi erit expecta-
tionem. Contra Acontius ipse Cydippen invitam ad periurium perlexerat.
8*
116 M. Heinemann,
Quid mihi, si fueras miseros laesurus amores,
Foedera per divos, dam violanda, dabas?
A miser, et si quis primo periuria celat,
Sera tamen tacitis poena venit pedibus.
Parcite, caelestes: aequum est impune licere
Numina formosis laedere vestra semeL
Quibus versibus Tibullus puerum, qui foedera amatoria per
deos iurata laeserit, vehementer reprehendit et tamen a dis
petit, ut illi pulchritndinis gratia peccatum semel ignoscant
Gompares Aristaeneti n 9: dXXd tou^ov }xipoc dvtnr€u6uvoc
€\r\Q ToTc 6pKioic GeoTc, ei m\ tov iroGoOvTa [xf\ CT^pjcic, \ix\bi
cuv9r|Kac fyvujc dvujfi6Touc q)uXdTT€iv et 1. 1. Tibulli elegiae.
Idem autem iocus apud eundem Tibullum recurrit I 6, 55 sq.:
Et tibi nescio quas dixit, mea Delia, poenas:
8i tamen admittas, sit precor illa levis,
ut ultro iam appareat locum esse quasi communem, quem
summa cum gravitate omnique omatu sermonis profert Pro-
pertius, mediocri affectu persequitur Aristaenetus, leviter cum
ceteris coniungit Tibullus.
Ne Leonis quis copiosissima doctissimaque adnotatione
ad Propertii carmen m 20, 13sqq. scripta (Rhein. Museum
55 (1900) p. 604) abutatur, ut propter foedus inter amantes
in omnibus his locis commemoratum eos elegiae adscribat —
illorum enim foederum originem Leo ex foedere meretrido
repetit, cuius exemplar habemus in Plauti Asinaria 751 sqq.,
atque talia foedera per elegiam Bomanis tantum tradita esse
ille contendere videtur — , totam quidem illam, quae est de
foedere amatorio, quaestionem hoc loco me movere nolle re-
spondeo neque quidquam de Propertii carn^ine III 20, 13 sqq.
statuere. Foedera tamen iure iurando sacrata extitisse in vita
hominum Alexandriae et Bomae quis locupletior testis quam
Catullus? Quem vanam speciem atque loquendi formulam
e litteris tantum repetiisse quis credit, cum ille commemo-
raret in carmine 109:
locundum, mea vita^ mihi proponis amorem
Hunc nostrum inter nos perpetuumque fore.
Epistulae amatoriae qoomodo cohaereant cum elegiis Alexandrinis. 117
Dii magni, facite, ut vere promittere possit
Atqiie id sincere dicat et ex animo,
Ut liceat nobis tota producere vita
Aetemum hoo sanctae foedus amidtiae.
76, 3sq.:
Nec sanctam violasse fidem, nec foedere in ullo
Divum ad fallendos numine abusum homines,
87 + 75,3:
NuUa fides uUo fuit umquam in foedere tanta?
Talia certe foedera tunc fiebant, quae amatori quasi mariti
iura tradebant*), ut vel sanctus talis amor ei videri possit
Num extiterint etiam aetate Alexandrina, vix pro certo diiudi-
caverim; sed suadent hoc Callimachi et Dioscoridis epigram-
mata Anthol. Pal. V 6 (25 ed. Wiiamowitz) et 52, quae, ni
fallor, illepida fiunt, si omnia haec ex meretricum foederibus
derivata proclamamus. Vix crediderim ipsum Leonem verba
sua ita excipi velle. Utut res se habet, eas, quas hucusque
tractavimus, declamationes hac de causa ad elegiam referre
nemo poterit.
Spero me satis probasse omnibus epistulis, quas adhuc
tractavimus, Gollnischium suo iure ad elegias recuperandas
usum non esse; restat, ut de Tibulli 11 3, 1 — 10 elegia et
Philostrati 59 (62) epistula agamus*). Consulto iUas in fine
nostri libelli ponere decrevimus; nam illae ab eis elegiis et
epistulis, de quibus hactenus disseruimus, hac re dissentiunt,
quod et argumento et sermone inter se tantopere congruunt,
ut dubium non sit, quin ex eodem fonte — carmine ni fallor —
haustae sint. Et poeta enim et epistolographus queruntur puellas
amatas urbem reliquisse et rus migrasse. Cf. TibuUi II 3, 1 :
Rura meam, Comute, tenent viUaeque pueUam
et Philostrati 59 (62): ti oOv ^4XXuj iroieTv, iav dEeXdcric k dTpov,
ibc TT^puci, Kai TToXXujv #||iepiuv xdc dv dcrei biaxpipdc Kaia-
XiTrqc ; #|ToO|uiai dvaTKaiov caqpoic dTioXujX^vai iir]hiw ^xovra f\bu
*) Conferas Reitzensteinium, Werden und Wesen der Humanitlit
im Altertum, Strafiburg 1907, p. 27.
') Vide Gollnischium 1. 1. p. 33 sqq.