Skip to main content

Full text of "Dissertationes philologicae Argentoratenses selectae"

See other formats


Google 


This  is  a  digital  copy  of  a  book  that  was  prcscrvod  for  gcncrations  on  library  shclvcs  bcforc  it  was  carcfully  scanncd  by  Googlc  as  part  of  a  projcct 

to  make  the  world's  books  discoverablc  onlinc. 

It  has  survived  long  enough  for  the  copyright  to  cxpirc  and  thc  book  to  cntcr  thc  public  domain.  A  public  domain  book  is  one  that  was  never  subjcct 

to  copyright  or  whose  legal  copyright  term  has  expircd.  Whcthcr  a  book  is  in  thc  public  domain  may  vary  country  to  country.  Public  domain  books 

are  our  gateways  to  the  past,  representing  a  wealth  of  history,  cultuie  and  knowledge  that's  often  difficult  to  discovcr. 

Marks,  notations  and  other  maiginalia  present  in  the  original  volume  will  appear  in  this  flle  -  a  reminder  of  this  book's  long  journcy  from  thc 

publishcr  to  a  library  and  fmally  to  you. 

Usage  guidelines 

Googlc  is  proud  to  partncr  with  libraries  to  digitize  public  domain  materials  and  make  them  widely  accessible.  Public  domain  books  belong  to  thc 
public  and  wc  arc  mcrcly  thcir  custodians.  Nevertheless,  this  work  is  expensive,  so  in  order  to  keep  providing  tliis  resource,  we  liave  taken  stcps  to 
prcvcnt  abusc  by  commcrcial  partics,  including  placing  lcchnical  rcstrictions  on  automatcd  qucrying. 
Wc  also  ask  that  you: 

+  Make  non-commercial  use  ofthefiles  Wc  dcsigncd  Googlc  Book  Scarch  for  usc  by  individuals,  and  wc  rcqucst  that  you  usc  thcsc  filcs  for 
personal,  non-commercial  purposes. 

+  Refrainfivm  automated  querying  Do  nol  send  aulomatcd  qucrics  of  any  sort  to  Googlc's  systcm:  If  you  arc  conducting  rcscarch  on  machinc 
translation,  optical  character  recognition  or  other  areas  where  access  to  a  laige  amount  of  tcxt  is  hclpful,  plcasc  contact  us.  Wc  cncouragc  thc 
use  of  public  domain  materials  for  these  purposes  and  may  be  able  to  help. 

+  Maintain  attributionTht  GoogXt  "watermark"  you  see  on  each  flle  is essential  for  informingpcoplcabout  thisprojcct  and  hclping  thcm  lind 
additional  materials  through  Google  Book  Search.  Please  do  not  remove  it. 

+  Keep  it  legal  Whatcvcr  your  usc,  rcmember  that  you  are  lesponsible  for  ensuring  that  what  you  are  doing  is  legal.  Do  not  assume  that  just 
bccausc  wc  bclicvc  a  book  is  in  thc  public  domain  for  users  in  the  United  States,  that  the  work  is  also  in  the  public  domain  for  users  in  other 
countrics.  Whcthcr  a  book  is  still  in  copyright  varies  from  country  to  country,  and  wc  can'l  offer  guidance  on  whether  any  speciflc  usc  of 
any  speciflc  book  is  allowed.  Please  do  not  assume  that  a  book's  appearancc  in  Googlc  Book  Scarch  mcans  it  can  bc  uscd  in  any  manncr 
anywhere  in  the  world.  Copyright  infringement  liabili^  can  be  quite  severe. 

About  Google  Book  Search 

Googlc's  mission  is  to  organizc  thc  world's  information  and  to  makc  it  univcrsally  acccssiblc  and  uscful.   Googlc  Book  Scarch  hclps  rcadcrs 
discovcr  thc  world's  books  whilc  hclping  authors  and  publishcrs  rcach  ncw  audicnccs.  You  can  scarch  through  thc  full  icxi  of  ihis  book  on  thc  wcb 

at|http://books.qooqle.com/| 


QUAE8TI0NE8  CRITICAE 

.7 

IN  AIII8T0PHANI8  FABULA8. 


SCBIPSIT 


VIOTOR  OOULON. 


ARGENTORATI 

APUD  CAROLUM  I.  TRUEBNER 

MCMVII. 


BC 


\ 


BRUNONI  KEIL 
RICARDO  REITZENSTEIN 

PRAECEPTORIBCJS 
PIO  GRATGQTJE  ANIMO 

D.    D.    D. 


<j  -i-l  --4  b 


PROOEMIUM. 

§  1- 

*Ep4Tiiv   XPflvai  irponra  T^v^cOai,  Trpiv  inifeaXloic  dmxeipeiv. 

Soc    Aristophaneum  non  indignum  nobis  videtur,  quod 

prooemio  dissertationis  nostrae  praeponatur.  Haud  enim  igno- 

Tamus  accuratam  iilam  et  perfectam  cognitionem  cum  Graeci 

sexmonis  tum  totius  antiquitatis  nobis  deesse,  qua  in  quae- 

stioiie  critica  de  Aristophanis  fabulis  opus  est.  Itaque  libellum 

nostmm,    quem  bipartitum  esse  voluimus,   nihil  aliudnisi 

xemigis  rudimentum  et  ipsi  ducimus  et  duxerit  si  quis  bene- 

Tole   eum  legerit.   In  priore  autem  dissertationis  parte  pro 

Yiribus   operam  dabo,  ut  exponam,  quae  ratio  Aristophanis 

apud   Suidam    reliqmis    cum    codicibus   nostris  intercedere 

videatar.  Deinde  in  libro  posteriore  scholiorum  lectiones  con- 

feram  cum  optimis  qui  habentur  libris,  K  dico  et  V.  Quo  in 

codice  cum  quattuor  fabulae  desint,  in  utraque  quaestione 

etiam  recentiores    libri  AfeAM   alii  adhibendi   sunt,   quos 

excepto  Ambrosiano  M  "a  Veneti  archetypo  vel  a  codice  aliquo 

ex  hoc  descripto  prodiisse"  R.  Schneeius  in  libello  academico 

**De  Aristophanis  codicibus  capita  duo"  (Halis  Saxonum  1876) 

p.  8  affirmavit,   cum  "contaminatam  esse  recensionem  Am- 

brosiani  ex  Ravennate  et  ex  codicum  X  (scil.  AFGA)  arche- 

typo"  quaestione  sua  effecisse  sibi  videretur.  Breviter  denique 

in  fine  libri  posterioris  Suidam  cum  scholiis  in  comparationem 

vocare  licebit 

De  Aristophanis  excerptis  apud  Suidam  iam  uberius 
scripsit  G.  Baengerus  in  dissertatione  sua,  quae  inscribitur: 
''De  Aristophanis  Equitum  Lysistratae  Thesmophoriazusarum 
apud  Suidam  reliquiis".  (Argentorati  1878.)  Quem  librum 
accurate  perlegi  atque  examinavi:  nonnuUas  lectiones  a 
Buengero  allatas  correxi,  alias,  quippe  cum  ad  dissertationem 


i 


22/.. 
3'G 


6  Victor  Coulon, 

meam  non  pertinerent,  omisi,  quasdam  addidi.  Fundamentum 
autem  totius  quaestionis  fuerunt  Blaydesii  editiones  XI  fabu- 
larum  et  Velseni  illae  Ecclesiazusarum,  Pluti,  Ranarum,  Thes- 
mophoriazusarum,  Equitum  (ed.  alt  Zacheri  1897).  Atque  cum 
Blaydesii  apparatum  criticum  levem  et  incertum  esse  inter 
omnes  constet,  saepe  coaetas  ftum,  ut  ad  Herwerdeni  colla- 
tiones  lectionam  RV  in  Mnem.  Nov.  Ser.  XXVI;  1898,  p. 
94 — 111  refugerem.  Lectiones  igitur  in  quaestione  nostra 
verbis  "see.  Herw."  insignitae  ex  Batavi  illius  critici  colla- 
tiofiibus  Bumptae  sunt  Quibus  quamquam  Blaydesii  scrip- 
turae  testimonia  saepe  correcta  sunt,  tamen  interdum  lod 
inveniuntur,  ubi  ne  hae  quidem  collationes  accuratae  sunt  Neque 
enim  Herwerdenum  omnes  lectiones,  quae  in  Blaydesii  su* 
pellectile  eritica  non  reperiuntur  aut  falso  proferuntur,  diligen* 
ter  significavisse  ^Jacherus  monuit  in  Philol.  N.  F.  XV,  1902, 
p.  447 — 454;  cf.  exempli  causa  Ach.  842,  ubi  in  Blaydeeii 
apparatu  critico  legitur  {nro^avujv  B  (s.  Bekk.)  imocpaivurv 
(s.  Invern.);  Herwerdenus  in  Mnem.  1.  I.  non  adnotat,  utram 
lectionem  R  praebeat  Qua  de  causa  nonnunquam,  cum  vitare 
cuperem  Charybdin,  in  Scyllam,  ut  aiunt,  incidi.  Praeter 
oollationes  Blaydesii,  Velseni,  Herwerdeni  in  Nubibus,  Pluto, 
Avibus  maximus  numerus  lectionum  Ambrosiani  M  praesto 
mihi  fuit,  quem  H.  Bretzelius,  qua  eet  benignitate  ac  libe- 
ralitate,  cum  Mediolani  versaretur,  rogatu  meo  contulit  In 
Suidae  autem  versibus  proferendis  G.  Bernhardyi  editione 
lexici  Suidani  usi  sumus.  Ex  qua  sumptas  esse  monemus 
discrepantias  Suidae  codicum,  quorum  duae  discemendae 
sunt  familiae:  una  Parisini  A  saeculo  XIII  exarati  optimae 
notae,  Vossiani  Leidensis  V,  Oxoniensis  C,  altera  Parisini  B 
saec.  XIV  et  Bnixellensis  E.  Quorum  librorum  scripturas 
additis  lectionibus  editionis  principis  Mediolanensis  anni  1499 
hisce  siglis  S^^^^  ^®^-  saepe  distinxi.  In  Ranarum  fabula 
opportune  accidit,  quod  Buengerus  "Aristophanis  Ranarum 
apud  Suidam  reliquias  collegit  et  disposuif  (Freiburg  i.  B. 
1881).  Sed  hoc  Buengeri  opusculum,  cum  non  ea  diligentia 
confectum  mihi  videretur  qua  liber  ille  supra  commemoratus, 
ex  ipso  Suida  et  e  Velseni  apparatu  critico  emendandum  erat 


Qoaestiones  critieae  in  Aristophanis  fabulas.  7 

Et  quoniam  de  unirersa  imagine  oodicum  Arifitophaneoram 
diximus,  restat,  at  de  libris  recentioribus,  qui  in  Adiamen- 
sibiis,  EcdesiftzuBis,  Lysistrata,  Thesmophoriazusis  pro  Y  ad- 
hibendi  nobis  erant,  pauca  addamus. 

In  Achamoisium  fabula  praeter  B  lectionee  horum  oo- 
dicom  in  nsom  yocavi : 

A  Par.  Bibl.  Reg.  2712  Xin  aaec. 

B  Par.  Bibl.  Reg.  2715  XVI  saec. 

C  Par.  Bibl.  Reg.  2717  XVI  saec. 

r  Laurent  plut  31  cod.  15  XIV  saec. 

A  Laurent  plut  31  cod.  16  XV  vel  XVI  saec. 
In  Ecdesiazusis  ex  alterius  familiae  oodicibus  solum 
Laurentianum  f  respexi.  Nam  ex  ceteris  tribus  libris  ABN 
—  deest  autem  haec  fabula  in  A  —  Parisinum  B  ex  f  ortum 
€Bsa  ostendit  Garolus  Kuehne  in  p.  1 — 8  dissertationis  suae 
quae  inscribitur:  "De  codicibus  qui  Aristophanis  Ecclesia- 
nisas  et  Lysistratam  exhibent".  (Halis  Saxonum  1886.)  Pa- 
lisinns  A  autem  usque  ad  v.  282  tantum  extat,  denique  Mona- 
oensis  X,  quamquam  nonnunquam  ex  R  interpolatus  videtur, 
arte  cum  f  cohaeret 

In  Ljsistratae  fabuia  praeter  R  adhibui  Parisinos  BG, 
Laurentianum  A,  Leidensem-Vossianum  L  saec.  XIV.  Quos 
codices  specie  quidem  emendatiores  quam  R  sed  inteipolatos 
esse,  **ut  alterum  genus  (scil.  R)  etsi  corruptum  multis  locis, 
tamen  sincerius  sit  habendum"  Engerus  in  praef.  Lys.  p. 
Xn — XIV  exposuit  Libris  autem  BCFA  lacunae  communes 
sunt  versuum  62—131,  200—267,  820—890,  1098—1236, 
nisi  quod  Leidensis  iam  in  v.  1034  desinit  Quarum  lacu- 
narum  originem  in  Buengeri  quaestione  de  Aristophanis  apud 
Soidam  reliquiis  p.  55  disoie  explicatam  invenies. 

In  Thesmophoriazusis  unius  R  scripturas  in  usum  vocavi. 
Nam  Velsenus  oommentatione :  *'0ber  den  codex  Urbinas 
der  Lysistrata  und  der  Thesmophoriazusen  des  Aristophanes" 
Juntinam  editionem  principem  ex  ipso  R  manasse  proba- 
biliter  docuit  Atque  Augustanus  (6  Velseni),  quo  codioe 
etiam  adservantur  Thesmophoriazusae,  **ubique  fere  vel  saltem 
in  rebus  gravissimis  cum  R  consentire  nec  nisi  calami  er- 


8  Victor  Coulon, 

roribus  a  R  differre"  Thierschio  videbatur  in  Mus.  Rhen.  11, 
1843,  p.  245  et  Engero  in  praef.  Lys.  p.  XII. 

Haec  de  codicibus  dicenda  erant  lam  notae  proferantur, 
quas  in   tota  quaestione  adhibui: 

Ach.  =  Acharnenses,     Ls.  =  Lysistrata,  Ra.  =  Ranae, 

Av.  =  Aves,  Nb.  =  Nubes,  Th.  =  Themospho- 

Ec.  =  Ecclesiazusae,     Pc.  =  Pax,  riazusae, 

Eq.  =  Equites,  Pl.  =  Plutus,  Vp.  =  Vespae; 

gl.  =  glossema,         praef.  =  praeferendum,  r.  =  recte. 

f  Una  cruce  notavi  eas  lectiones,  quae  numeris  adver- 
santur, 

f  f  duabus  eas,  quae  aut  a  sensu  aut  ab  arte  grammatica 
abhorrent  aut  mendum  vel  corruptelam  praebent, 

*  asterisco  denique  eas,  de  quibus  fusius  agendum  est 

Bl.  A.  C.  Gr.  =  Blaydesii  Analecta  Comica  Graeca,  Halis 
Saxonum  1905. 

Bueng.  =  Buengeri  De  Aristophanis  Equitum  Lysistratae 
Thesmophoriazusarum  apud  Suidam  reliquiis,  Argentorati  1878. 

Croenert  Memor.  Gr.  Herc.  =  Memoria  Graeca  Hercu- 
lanensis  cum  titulorum  Aegypti  papyrorum  codicum  denique 
testimoniis  comparatam  proposuit  G.  Croenert,  Lipsiae  1903. 

Herw.  Vind.  Ar.  =  Herwerdeni  Vindiciae  Aristophaneae, 
Lugduni  Batavorum  1906. 

Mein.  Vind.  Ar.  =  Meinekii  Vindiciarum  Aristophanearum 
liber,  Lipsiae  1865. 

Meisterhans  =  Meisterhans-Schwyzer,  Grammatik  der 
attischen  Inschriften,  Berlin  1900. 

Reisig.  Coni.  =  Reisigii  Coniectanea  in  Aristophanem, 
Lipsiae  1816. 

Z.  Ar.  St  =  Zacher,  Aristophanesstudien.  Erstes  Heft 
Anmerkungen  zu  Aristophanes'  Rittem,  Leipzig  1898. 

Praeterea  plus  minusve  alios  libros  in  usum  vocavi,  quos 
suo  quemque  loco  proferam.  In  comicorum  fragmentis  et 
Meinekium  et  Kockium  secutus  sum.  Versus  enim  secundum 
Meinekii  editionem  protuli  additis  numeris  editionis  Kockii, 
quos  quadratis  uncis  inclusi. 


Quaestiones  criticae  in  Aristophanis  fabulas. 


9 


§2. 

Priusquam  autem  ad  ipsam  quaestdonis  priorem  partem 

aggrediamur,  qua  de  Aristophanis  apud  Suidam  excerptis  disse- 

ratur,  hoc  monemus,  non  omnes  reliquias  a  lexicographo  e  codice 

Aristophaneo  haustas  esse.   Inveniuntur  enim  adnotationes, 

quae  etiam  in  Hesychii  vel  Photii  lexico  vel  in  Bekkeri  Aneo- 

dotis  vel  in  aliis  lexicis  comparent  Quas,  cum  excerptae  sint 

ex  veteribus  lexicis,  sponte  ac  consilio  segregavimus  a  dis- 

putatione  nostra,  quippe  qua  in  Suidae  codicumque  Aristo- 

phaneorum  rationem  inquiratur.    Glossas  autem  lexicographi 

ad   Aristophanis    fabulas    pertinentes   quaestioni   subiungam 

ita  quidem,  ut  primum  eas  proferam  adnotationes,  quae  ex 

codice  Aristophaneo  scholiis   instructo   descriptae   videntur, 

deinde   eos  locos  enotem,  ubi  Suidam  ex  veterum  gramma- 

ticorum  libris  hausisse  ceteri  qui  ad  nos  pervenerunt  lexico- 

graphi  testantur.  Sic  enim  si  quis  hunc  libellum  leget,  Aristo- 

phanis  apud  Suidam  reliquias  facile  ac  commode  adire  poterit 

et  ipsi  unicuique  voci  e  Suidae  lexico  in  dissertatione  pro- 

latae  glossam  suam  addere  supersedemus.  De  ipso  vero  locorum 

indice  hoc  monendum  est,  si  quos  versus  Aristophaneos  expli- 

cationi  lemmatis    addidit  lexicographus,   eos  numeris  latius 

dispositis  conspicuos  esse  redditos. 

luvat  denique  Suidae  excerptorum,  quae  ad  Aristophanis 
fabulas  pertiDent,  summam  subducere.  Locis  3273  universae 
undecim  comoediae  a  Suida  proferuntur: 

Ach.  386  locis  iisque  354  ex  cod.  schol.  instructo,  32  ex  vet.  lex.  descriptis. 


At.  410 

Ec.  197 

£q.  466 

Ls.  206 

Nb.  418 

Pc.  265 

Pl.  259 

Ra.  333 

Th.  137 

Vp.  206    „ 


11 
11 
11 
11 


11 
11 
11 
11 

11 
11 

91 
91 
t1 
99 


384  „ 
178  „ 
430  „ 
184  „ 
381 
228 

240  „  „ 
304  „  „ 
121  „  „ 
1«  „    ,, 


11 
11 
11 
11 

11        >« 
11        11 


11 
11 
11 
11 
11 
11 
11 
11 
11 
1f 


11 
11 
11 
11 
11 
11 
11 
11 
11 
11 


91        11 


26 

19  }}  )} 

36  ff  „ 
22  „  „ 

37  I,  „ 
32  „ 
19  „ 
29  ),  jj 

16  11  11 

63  „  „ 


ii 
11 


11 
11 
11 
11 
11 
11 
11 
11 
11 
11 


10 


Victar  Coulon, 


Versus  autem  3179  Aristophanis  undecim  fabularum  in 
Suidae  excerptis  adservantur: 

Ach.  318  T88.  itqoe  288  ex  cod.  schol.  instracto,  30  ex  vet.  kx.  deprompti. 


Av.  372 

»1 

91 

369 

,    13  „  , 

1         11                      11 

£c.  253 

»1 

11 

233 

,    20  „  , 

Eq.  381 

>i 

11 

334 

,    47  „  , 

Ls.  226 

)) 

» 

202 

,    24  „  , 

Nb.  355 

» 

11 

323 

,    32  „  , 

Pc.  256 

11 

11 

221 

35  „  , 

< 

Pl.  231 

11 

11 

216 

,    16  „  , 

Ra.  363 

11 

11 

839 

,    24  „  , 

Th.  196 

» 

11 

176 

,    20  „  , 

Vp.  228 

11 

11 

185 

,    -46  „  , 

In  extremo  prooeraio  non  possum  summas  gratias  non 
agere  societati  Argentoratensi,  cui  nomen  est  "Wissen- 
schaftliche  Gesellschaft".  Quae  societas  opibus  suis  be- 
nigne  ac  liberaliter  me  adiuvit  ita,  ut  hac  dissertatione  con- 
fecta  vere  anni  MCMVIl  codicis  Ambrosiani  M  excutiendi 
causa  Mediolanum  proficisci  mihi  liceret. 

Neque  benificium  obliviscar,  quo  viri  praesides  instituti, 
quod  "Cunitz-Stiftung**  vocatur,  me  sibi  devinxerunt 
atque  obligaverunt,  cum  haud  exiguam  pecuniam  largiti 
sumptum  huius  libri  typis  exprimendi  magnopere  sublevarent 


Quaestiones  cnticae  iB  Arittophanis  fabulas.  II 


LIBER  PRIOR. 

Caput  I. 

§  3. 

In  priore  hoc  libro  Suidao  lectiones  cum  codicibus  nostri» 
in  comparationem  vocabimus.  Atque  ut  initium  capiamus  ab 
iis  locis,  ubi  lexicographus  a  parte  aut  ipsius  V  aut  eorum 
codicum,  qui  pro  V  in  Ach.  Ec.  Ls.  fabulis  adhibendi  sunt^ 
adversus  R  stat,  hasce  proferimus  discrepantias : 

vss.  S— V  R 

Eqnitnm : 

7  auTttici  cum  MAf  auraic 

8  beOpo  vOv  cumMA.BIaydesio  beOpo  6f| 
plaudo,  qui  solus  ex  editoribus 

vulgatam  lectionem  amplexus 
beOpo  vuv  scripsit,  cum  adno- 
taret:  "Saepe  vOv  (vuv)  per  bf\ 
explicatur".  Cuius  rei  pro- 
bandae  causa  affero  Ls.  285 
jLiri  v\;v  dvTi  |Lif|  6r|  schol.  R, 
PI.  414  crreOb^  vuv :  ToOto 
t6  vuv  Ka6'  6|yiaXic)bi6v  dva- 
Tvwcrtov,  tv'  efii  dvTi  toO  br| 
schol.  rec.  Pl.  964  tpipe  vuv: 
br\  schoie,  PI.  975  vOv:  br\ 
schol.  e.  Atque  ad  scripturam 
bcOpo  vuv  TipdceXG'  confir- 
mandam  cf.  Ra.  1368  ire  beOpd 
vuv  (beOpo  vOv  codd.),  Th.  279 
beOpo  vuv  (vOv  R)  —  ^ttou,  Ls. 
930  beOp6vuv  (vOv  RA),  Nb. 
91,  alios  locos. 


12 


Victor  Goulon, 


vss.  S— V 

31  TToi  cum  MAff 

32  #|T€i  (-q  S)  Tap  cum  AM 
56  irapabpajiibv 


R 

TOU 

fjTn  cuft 

irepibpa^ibv  cum  MA  r.  Cf. 
Z.  Ar.  St.  p.  11.  Praepositiones 
•ff  (i.  e.  Tiapd)  et  tt  (i.  e.  Tiepi)  fre- 
quentissime  commutabantur , 
velut  in  Eq.  887,  Nb.  994, 
Vp.  215,  392,  Ra.  194,  1068, 
aliis  locis. 


62  fi€|LiaKKoaK6Ta  cum  M  (-ki- 

M€)iaKKor)K6Ta 

aK6Ta  A  corr.)  r.  Cf.  Z. 

Ar.  St  p.  13. 

75  auTdc  cum  Af f.  Eodem 

oCtoc  cum  M 

vitio  V  auTOC  praebet  pro 

oCtoc  in  V.  1062  et  Pl. 

185. 

79  6  bfe  voOc  cum  MAf 

6  voOc  b' 

143  i£oXujv  cum  MA  r.  Cf.  Z. 

om.  R.  pr.  d5€Xiuv  R« 

Ar.  St.  p.  22. 

270  fijidc  cum  MA 

om.f 

272  Tipoc  CK^Xoc  (k€Xoc  V )  cum 

t6  ck€XXoc.  Eodem  mendo  ck€X- 

MA  r.  Cf.  Z.  Ar.  St.  p.  43. 

Xoc 

in  Ach.  220  sec.  Herw. 

276  Tf\  pof)  cum  MA 

om.f 

292  €fc  ?n'  cum  MAf 

€(c  n' 

301  d5€KaT€irroucTUJVCumMA 

d6€KaT€UTuiv  (sic)ff 

314  ToOe'  cum  MA 

toOto  f 

354  dKpaTov  cum  M  (-Ta  A)  f  f 

dKpdTOU 

394  d^auci  cum  MA 

d9av€i  (sic.)  Ex  quo  Ribbek- 

kius  optime  dq)aiv€i  coniecit 

Cf. 

Z.  Ar.  St  p.  76sqq. 

401  TpaTqjbiav  cum  MA  praef. 

TpaTUJibia 

contra  Meinekii  scriptu- 
ram  TpaTiubiqi  Zachero 
probatam.  Praestat  enim 
vertere:  dazu  noch  eine 
Tragodie  singen  (Trpoc()i- 


Qoaestiones  criticae  in  Aristophanis  fabnlas. 


13 


YSS. 


S— V 


R 


beiv  TpaTqjbtav)  quam: 
znrTragodie  singen  (irp. 
TpoTip&tqi),  quod  vereor, 
ut  de  choTO  dici  possit 
414  habent  cum  HA. 

531  vuvi  cam  MA 

532  ouK  ?t'  dv6vTOC  cum  A 
(oiiK^T*  «vroc  S^K^««- 
s.  V.  dqp^Xcia  cum  Mf) 

630  i|i€ubaTpaq)d£uoccumM, 

qui  -£uoc  praebet  (-cpu- 

&IOC  A) 

634  cKiToXoi  y A  CKiToXoi  Te  S 

697  irepieKdKKuca  cum  MA 


783  ce  om.  V»  et  Sf 
964  b€\  cum  MA 
1129  b'  e^rav  cum  MA 
1138  Tuxoi    cum   Mff.    De 
01  et  1)  commutatis  cf. 
Vp.  1458  p.  21. 
1141  CKei|iac6e  cum  MA 
1266  iXaTnpacdeibeivcumMA 
1276  8v  cum  MA 
1311  KaOficeat  cum  MA 
1368  vnToXicTTOic  cum  MA  r. 
Cf.  Z.  Ar.  St  p.  140. 


om. 

vuvf 

o6k  tovToc  (sic.)f 


ipeubdTpdqxxSuc  ff 


CKUTCtXoi  cum  Mff 
irepieK^KKauca.  Primus  Din- 
dorfius  TrepteK^KKaca  scripsit. 
Quo  de  verbo  cf.  Zacherum 
in  PhiloL  Suppl.  vol.  VII,  1899, 
p.  494—98. 

ce  cum  MA 

bfiff 

8t'  dv  5'f 

Tuxr)  cum  A 


CKdipacGatff 

iXttTflpoc  dibeivff 

uivff 

KaOeicGatff 

OTToXiTroicff 


Bananim 


138   YTtUC 

209  Pp€KeK4£  cum  MAf 

303  Secn  5'  cum  MA  praef. 

304  adOtc  au  cum  M  (dpTtuiC 


TTiuc  T€  cum  MAff 

ppeKeKeK^E 

«EecTi  0' 

aOOicf 


14 


Yictor  Goulon, 


TSS.  S— V 

A,  quod  ut  varia  lectio 
commemoratur  in  M) 
308  6bi  bk  cum  MA 
366  u7r(ji&u)V  cum  MA 
474  7rv€Ufi6vaiv  cum  A 


B 


498  TieicTlov  cum  MA 


536  fi€TGtKuXfvb€iv  cum  M  (t' 

addidit  A) 
«37  Xap6v6'  tv  cum  MA 
•539  iTp6c  t6  cum  MA 
562  dc  iiii  cum  MAf 
617  dbiKoOvT*  cum  MA 
^21  7rXf|v  cum  M.  Cf.  Lysiae 

or.  XIX,  51,  ubi  TiXriv  libri 

pro  TTpiv. 
730  7Tpoc€XoO)LX€v  cum  MAf 

S04:  ip\e\\ft  ToOv  cum  A  (ouv 

M)  praet 
822  xaiTav  cum  MA  praef. 
S4:l  apY  dfpva  cum  MA 
S47  jLx^Xaivav  cum  MAf.  Cf. 

Blaydesii  adnot.  ad  h.  v. 
-890  coi  cum  MA  praef.   loi 

et  cou  commutata  in  Vp. 

1433  cou  V,  coi  R,  Ach. 

843  coi  BCrA  et  S,  cou 

RA,Ra.626,Eq.761,Nb. 

482,  aliis  locis. 


6  bkf 
4iT  fii6u)vff 
7TX€U)bi6vuiv  cum  M  r.  C^  Moer. 
p.  309:     nX€Ufi(uv,    'ATTiKdic. 
irv€U|iU)V,    'EXXtivikuic,     scbol. 
Pc.  1069 :  'AttikOjc  bi  6*A  toO 
X  6  itX€U|luuv,  denique  Croenert 
Memor.  Gr.  Herc.  p.  98  Anm.  1. 
mcTfevff  Idem  mendum  RV 
in  Pc.  218  et  €uttictuic  pro  €u- 
iT€icTuicRGinTh.  105  praebent. 
|i€TaKuXiv6€iv  r.  Cf.  Cobeti  Var. 
Lect  p.  133. 
Xap6vT'dvff  (?vRcorr.) 

TTpOC   TOVff 
€ic  \ii 

dbiKoOvTa  ff 
TTpiv  cura  Aff 


Trpouc€XoO)i€v    r.    Cf.    Fritz- 
schium  ad  h.  v. 

£PX€1|I€  6'  ouv 

XaiTTiv 

dpva  dtpvaf 

fi^ava  r. 

cou 


Quaestiones  critieae  in  Ansftoplianis  fabulas. 


15 


vss.  S — ^V 

944  dv^peq>ov  cum  MA 
961  btofmokAaiom  eum  MA 
»64  bi  cnm  M  (om.  A) 
965  TouTou  yikv  cum  MA 

970  Kdoc  cum  M^A  r.  Gf. 

Fritzschium  ad  Ra.  540 

987  CKopobov  com  MA 

969  tIu»c  6'  cnm  MA  praef. 

1058  dvOpuiireiujc  cum  MA 

1084  im6  Tpct^fioT^v  com  M 

1180  dKOucrki  cum  MA 
1315  icr6Tova  ciim  MA 


1427  dKpeXciv  eum  MA 
1437  KivTicta  cum  MAff 
1477  xic  b'  com  MA 


B 

dvicTpcipov  ff 

^Ko^TraXdKOuv  ff 

TEft 

TouTou  ^€vl   r.  editores  Din- 

dorfium    secuti    servaverunt 

ICoc  cum  M* 

CKOpOV  ff 
T^UIC 

dvOpumiuicff 
urroTpap^^ujv  cum  A  r.  Gl 
Fritzschium  ad  h.  v. 

dKOUCTtevff 

icr6Trova  praef.  cum  Eocldo, 
Meinekk),  Bergkio.  CL  Blay- 
desii  commentarii  p.  468. 

dicpcXei  f  f 
Kivnckf 

Tic  praef. 


Nobium: 


3  drrcpaTovff  Recte  dirt 

pccvTOv  in  y.  393. 
71  (t>€XX^u)C  cum  MA 
267  KiiTappcxOui  cum  A 
278  papurix^oc 


dirdpavTOV  cmn  MA 


286  jiapfiap^atciv  auTaic 


335  cTpeTrratTXav  cum  MA, 
qnod  editores  recte  ape- 
TrraiTXdv  scripserunt 


0uXX4u)cff 
Kora^paxui  cum  Mff 
Papuax^oc    cum    MA    praef. 
Gl  dorismos  in  chori  vss.  276 
eudmTov,  252  dpbo^dvav  289 
dOavdrac 

jiappaptetc  iv  auToic  cum 
MA  praei  Gf.  v.  310,  ubi  RT 
plurimique  cett  codd.similiter 
TravTobaTTaTc  iv  i&poic  praebent 
CTpeTrrafrXacff 


16 


Victor  Goulon, 


vss.  S— V 

358  iraXaiTevdc  cum  Mf 

371  *aiep(ac  oOaic 

409  djTTTUiv  cum  MA 

416  ^rjT'  dpicrdv 
432  *Yvdj|iac   oi)beic   viKrjcei 
irXeiovac  cum  MA 

511  *gv€Ka 

512  T^voii'  dvOpdiTTUj     cum 

Af 
589  dEa^dpTTiT'  cum  MA 

595  a&re  cum  MA 

624  i€po^vT]fioveiv  cum  MA 

645  fimeKTlouff  ex  v.  643 

perperam    illatum    vi- 

detur. 
700  Tp67rov    T€    cauTov    (Te 

om.  MA) 
730  dTTOcrepriTpfta  cum  MA 


771  d)b\  cum  MAf 
832  tocoOtov  cum  MA 


965 


995 


1171 
1172 

1203 
1474 


*KpTmviu5ri      ( Kpifivibbn 

gBm.  Bec.\ 

*fidXXeic  TdTCtXfi'  (V  sec, 
Herw.  dTaXii'  S)  dvaTrXrj- 
ceiv  cum  M,  in  quo  t 
ante  dTaXfi'  erasum  est 
Tf*|v  xpoidv  cum  MA 
vOv  [xiv  t'  ^btxv  ei  Tipiu- 
Tov  cum  MA 
7rp6paT'  cum  MA 
XUTpeoOv  cum  MA 


B 

7raXaiOT€vlc  cum  A 

aiOpiac  cum  MA 

67rruiv  r.  Cf.  Kockii  adnot  ad 

h.  V. 

jiriTe  dpicrdv  cum  MAf 
Tvil))iac  ^eTdXac  oufeeicviKricei 
7rXtov 

ellveKa  cum  MA 
TevoiTO  TdvOpub7TUj  cum  M 

dEa|iapTdvT|T'  sec.  Herw.f 

a6Tuiiff 
^7n|LATiveTv  sec.  Herw.ff 
fljiieKTeov  cum  A  (-TaTov  M) 


Tp67TOV  t'  ic  auTovff 

drrocrepriTiKfiv  aut  e  glossemate 
aut  scribae  incuria  ortum  ex 
V.  728. 

d)be 
TocoOTof  f  Cf.  Blaydesii  ad- 
not  ad  h.  v. 

Kpi)ivJjbri  cum  AM  corr.  e  Kpi- 
jiviljbeic 

jieXXeic  TdTaXfi'  dvarrXdrreiv 
(fidXXeic  TdTaXfia  A  omisso  in- 
finitivo) 

TTic  xpoidcff 
vOv   )Lxev  t'  i^€Tv  rrpujTov  iiiv 
(om.  ei)ff 

om.f 

XUTpaioOv  f  f 


Quaestiones  cnticae  in 


anis  fabulas. 


17 


T88.  S— V 

Plnti: 
17  ^dTTOxpivo^dvoucamMA 
185  afrroc tt  Cf .  Bq.  75  p.  12 
185  *^6voc  cum  MA 
242  *€ic 

268  ^i  cam  MA 
314  'ApJcTuXoc     (S^«  ^^) 

cum  Mff 
387  b€£ioifC  cum  MA 


480  4mTpdi|iiu  cimi  MA 
529  o&re  cum  A 


566  *€T  T€  XaGeiv  auT6v  bei 
cum  A.  Particulam  fe 
M  quoque  praebet,  sed 
b€i  Xa9€iv  auT6v  cum  B 

586  ♦icarivou  cTtqwviw 

596  *KaTd  ^f\v'  dTToirdimciv 
cum  A,  TP-  KttTd  fiT^va 
Trpocdreiv  superscr.  in  V 

681  fiTiZev  cum  MA 

768  Td  xaTaxucMOTa  cum 
MAf 

769  veunnriTOiciv  cum  MA 
958  7Tpoc€uEij  cum  MA 
989  fv€Ka  r.  Cf.  locum  p.  33 

tractatum. 

999  7rpocf7refH|f€v  cum  MA  f 

1005  ftrravTd  t'  flcGicv  (t'  om. 

S  ^ ,      fiiravTa    KaTrjcOie 

gMed.   cum  MA)  Com- 

positum  KaTric0i€  ne  ve- 

xin,  1- 


B 

dtroKpivo^vtfj 

oOtoc  cum  MA 

^dvov 

(bc  cum  MA 

om.f 

'ApicruXXoc  cum  A 


bncoioucf  ortum  e  glossemate 
vel  ad  xpn<^ouc  v.  386  vel  ad 
be£iouc  adscripto. 

£rr€Tpdi4iw  ff 
out'  iv  cum  M,  lectio  ex  iis- 
dem  verbis  initio  v.  528  po- 
sitis  nata. 

€i  be\  Xa6€tv  adrov 


KOTiviii  cTeq>dviji  cum  M  (-ui 

-u)  A) 

KUTd  fif^va  7TpocdT€iv  cum  M 


^&vff 
KaToxuc^ara 

V€U)Vr[T0lcf 
TTpOCb^  ff 

£v€K€v  cum  MA 

irpocaTTdireMMiev 
fiTTavO'  uTTTiic9i€v.    Quod  pro- 
xime  abest  a  scriptura  fiTravT' 
dTrr|cei€v  ex  Athen.  IV  170  d 
a  Bindorfio  probante  de  Baan- 

2 


18 


Victor  Goulon, 


VS8.  S — V 

ram  ducamus,  yel  nu- 
meri  vs.  impediunt.  Nam 
si  thesis  in  trimetro 
iambico  ex  duabus  bre- 
vibus  syllabis  constat, 
prior  brevis  syllaba  pars 
esse  verbi  antecedentis 
nequit;  immo  brevi  illa 
syllaba  aliud  verbum, 
quod  vel  unam  vel 
plures  comprehenditsyl- 
labas  inchoari  necesse 
est.  De  exceptionibus 
in  quarto  pede  cf.  ad 
Nb.  62  p.  93,  in  se- 
cundo  cf.  Engeri  praef. 
Ls.  p.  XXV. 
1010  V  cum  MA 
1020  ♦xp6ac  cum  MA 
1037  TTiXia  cum  MAft 


1049  ddToucTpoTTOuccumMA 
1052  ^ri  )Lioi  cum  MA 
1056  XapoCca  cum  MA 
1085  *cuv€K7roT€'  icxi  coi  Kai 
Tf|v  Tpuxa  SV  corr.  AM 
(sed  coi  om.  M),  Kai  Tf|v 
Tpura  C€  V  pr.  m. 
1110  *Td|Liv€Tai  cum  MA,  Tp. 

Tiv€Tai  V  in  mg. 
1146  KaT^Xap^c  cum  MA 


Aviam: 
40  d€i  cum  MA 
43  IxoYie  cum  MA  r.  Cf. 


B 

bergio  recepta.  Addere  licet 
lectionem  i7rric9i€v  etiam  apud 
Paroemiogr.  Gr.  II  p.  67  (Gre- 
gor.  Cypr.  I  100)  inveniri.  Cf. 
compositi  huius  defensionem 
in  Blaydesii  Add.  et  Corr. 
p.414.  Mendum  autem  librarii 
B  est  illud  uir-  pro  iir-  (velut 
in  Ba.  366  iiTdtibiuv  B  pro  67T<ji- 
5iwv);  correctoribus  debentur 
lectiones  V  et  MA. 


om. 

Xpoidc 

TiiXJac.  Cuius  substantivi  rec- 

tam  explicationem  vide  apud 

Boemer,   Stud.  zu  Ar.  p.  73. 

d€i  Toic  Tp67roicff 

liOl    |if|ff 

XapoOcav  f  f 

oOv€Kd   7T0T€    iCTl    COl     Kai  TT^V 

Tpura 


Tiv€Tai 


KaT4paX€c  ff 


om.f 

?XOVT€C 


Quaestiones  criticae  in  Aristophanis  fabulas. 


19 


S— V 

ZxXtovvre  in  v.  44  et  kqGi- 
bpvQivTi.  in  v.  45. 
370  Ticaiiiee'  cum  M 
377  avrroc  (V  sec.  Herw.)  cum 
MA.  Quod  tuendum  non 
esse  iam  Blaydesius  in 
Add.    et   Corr.    p.  460 
affirmavit    Neque   du- 
bito,  quin  idem  vir  doc- 
tissimus  in  adnot.  ad  h.  v. 
Bentleio,  Beiskio,  Sea- 
gero  auTOc'  conicienti- 
bus  iure  plauserit  Quae 
coniectura     etiam     R. 
Schneeio    (De  Ar.  ma- 
nuscriptis    quibus    Ra. 
et  Av.  traduntur,  p.  4) 
probata  est,   qui  haud 
male    lectionem    eiiOuc 
"interpretamentum  vo- 
ds  auTix'  quae  sequitur" 
esse  monuit 
463  ou  KwXuei  cum  MA 
659  noucnc  cum  MAff 
694  dTreipoa  cum  M 
S06  diroTenX^^viucumAetM, 
qui  calami  lapsu  -t€tXi- 
filvui  praebet  r.  Cf.  Bl. 
A.C.Gr.p.59adAv.806. 
861  e^ov  cum  MA 
941  voMd5€CCi 
943  uq)avTo66vaTov(-b6vTiTov 

SM,  -bivnTov  A) 
982  rrapd  TdirdXXiuvoc  cum 
MA 
1074  Aa^^dv€iv  cum  MA 


B 


TTica(^€ce'   (tic  -A)ff 

€Oe{ic 


KU)XU€lff 

lioucaic 
dTreipoici  cum  Af 
TTapaT€TiX^4vui 


Ibovff 
V0Md6€Ci  cum  Mf  (-ftaici  A) 
dfiq>i&6vTiT0vf  ex  interpreta- 
tione  ortum. 

Ttap'  dTT6XXuiV0cf 


Xa|updv€i  ff 


2* 


20 


Victor  GoQloii, 


vss.  S^V 

1131  4KaTOVT6pTuiov  cum  MA 
ab  editoribus  in  ^KaTov- 
Top6Tutov  mntatum.  Cf. 
Photium  :  dpofuiac  X^- 
Touciv,  ouxi6pTuiac'Api- 

CTO^dVTlC. 


R 
4KaTOVT6pTuav 


1378  9iXupivov  cum  MA 

(p€Xupivovff 

1443  dv€Trr4puiK€v  cum  MA  r. 

dv€7TT4pujC€v  Cf.  simiUa  men- 

Cf.  V.  1445. 

da  in  Pl.  666   67r€pfiK6vTic€V 

SM  pro  -TiK€v,  Nb.  1031  €0- 

6oKijiriC€V  M  aliique  pro  -jin^^^v, 

Nb.  1080  ^biKncac  MA  aliique 

pro  -KiiKac. 

1519  0€C|LiO(popioici  cumMAf 

0€c^o(popioic  sec.  TTerw. 

1589  ?v€CTiv  cum  M 

{v€ct'  cum  Af 

Vespa 

krnm: 

135  9puaT|Lioc€^vdKOuc  Tivdc 

(ppuaTMOC€fivaKoucTivouc  ff 

434  or6c  praef. 

olov 

506  Ixix) 

?XUivff 

507  TupavviKd 

Tupavvibaff 

511    7r€7TVlT|Ll^VOV 

7r€7rnTM^vovff 

609  7ra7nTi2:ouc'  r.  Cf.  Eust. 

TTa^mdCouc' 

ad  II.  p.  565,  31  fcT€ov 
Kod  6ti  Kuj|Liiubiac  ibiov 
Tra7T7Ti2!€iv  b\a  toO  i  t6 

KaT*  "OlLiriPOV    7Ta7T7Td2l€lV 

5id  ToO  d. 
673  tjcGnvTai  r.  Neque  enim 
in  quarto  pede  tetra- 
metri  anapaestici,  post 
quem  caesura  fit,  dacty- 
lus  patiendus  est,  qualis 
particulaT€  post  fjcOovTO 
in  B  Ald.  inserta  effi- 
citur.  Cf.  Porson.  praef. 
Eur.  Hec.  p.  L. 


flcOovTo 


Quaestiones  ciilic«e  in  Anstophanis  fabulas. 


21 


vss.              S— V 

R 

695  KU)XaKp^Ti)vr.ClMeister- 

KUjXaTp€Ti^v 

hans  p.  74. 

712  atooXoTOi  r.  Ci  Meister- 

dXaioX6TOi 

hans  p.  30  sqq. 

788  ckidttt^Xtic 

CKUJTrr6Xictt 

792  6cq)p6|i€VOC 

6c9paiv6fi€Voct 

1035  6' 

om.tt 

1066  TvOi^nvtt  ^ 

{m)\xr\y 

1080  fmujv 

(imuvft 

1083  TTap'  r.  Cf.  BL  A.  C.  Gr. 

7rp6c 

p.  167.  ad  Ls.  1275. 

1267  ouK  Tujv  KpuiPuXujv  r.  Cf. 

o6k  tuiv  KpujPuXou 

similes  locutiones  in  Nb. 

1065  ouK  Tiuv  Xuxvwv, 

Av.  13  OUK  TUIV  6pV^UJV, 

P1.435  f|'K  Tuiv  t€it6vu)v. 

1293  TttTc  TrXcupdic 

TaTc  7rX€upaTc  ct^T€iv,  Bentleius 

edd. 

probb.  TaTc  irXcupaTc  t4- 

Touc 

.  Cf.  Blaydesii  adnot 

1297  fi 

flcft 

1364  xoip6eXu|i 

Xaip60Xu|i  tt 

1366  TauToft 

TOUTO 

1374  iv  Mfcuj 

TOu|i|Li€cuj,  ex  quo  editores  touv 

\xic\jj  restituerunt 

1458  2x^1  tt  Cf.  similia  men- 

?Xoi 

17 
193 


da  in  Eq.  607  «4p7T€i  V 
pro  -TTOi,  1056  q)tp€iV 
pro-poi,  1138tuxoiSV 
pro  -xij,  Ach.  362  Ixoi 
A  pro  ?x«,  Pl-  72  THj. 

eoice€  R  pro  -ence€,  438, 

477,  896,  1037,  aUis 
locis. 

Paois : 
oldc  t' 
TXfcxpuiv 


oloct 
TXicxpovt 


22 


Victor  Goulon, 


vss.  S— V 

607  u|iujv 

790  d7roKvic|LiaTa  r. 


R 

fmuivff 

uTTOicviciiaTa  S^™^  s.  v.  c^u- 
pdftec  De  praepos.  diro  et  hiiiy 
permatatis  cf.  ad  Ra.  644  p.44. 


Aohamensiuin : 


vss.  S— ABCrA 
10  Kexrjvri  r.  addito  ab  edi- 
toribus  apostropho.  Cf. 
E.  M.  386,  30  Jaeov  bk 
8ti  t6  biaXuG^v  4k  tou 
iujviKoO  cuvaipoOciv  oi 
'AGnvaToi  Kai  ttoioOciv 
eJc  T),  TreTTOiriKTi  X^tovtcc, 
89€V  Trapd 'ApiCToqpdvei  • 

dKexnvri    TTpOCbOKUIV  TOV 

AicxuXov. 
85  TTapeTiOei  6';  cum  Din- 
dorfio     ex    Athen.  IV 
130  f.  TTapeTiGei  6'  scri- 
bendum  est. 

116    OUK 

218  ou6'  dv 

279  Kpe|ir|ceTai.Eademforma 

in  Vp.  808. 
330  eip£actt 


333  65' 

351  iTTeTiXricev  tt 
393  f\br]  (i\br]  C)  e  glossemate 
originem  duxisse  videtur 
535  MeTapeTc 


R 

Kexnvei 


Kai  7TapeTi0eT't 


KouK  praef. 

dv  oub't 

Kpe)iac9r|ceTait 

e'ip£ac  cum  FA  r.  Cf.  Eust.  ad 
Od.  p.  1387,  3  t6  etpTU)  dTTi 
|i^v  ToO  kujXuu)  dv|iiXouv.  —  ^TTi 
bk  ToO  ^TKXeiuj  ibdcuvov. 

ora.t 
iveTiXncev 
dfpa  ^oi  r.  Cf.  Blaydesii  adnot 
ad  h.  V. 

MeTapfJc  cum  TAB  corr.  praef. 
De  Attico  -nc  pro  -eTc  in  nom. 
plur.  cf.  Bachm.  coni.  observ.  Ar. 
p.  131  et  Meisterhans  p.  140. 


Qnaestiones  criticae  in  Aristophanis  fabulas. 


23 


vss.         S     ARCrA 

R 

622  KapT€p6v 

KpaT€p6vff  sed  r.  KapT€pdv  in 

V.  393. 

639  {moOumcucac 

vnroOuj7r€ucac  nf 

640    €vip€   t6   TTOVff 

€up€TO  irdv 

658  ouT€tt 

om 

687  acavbdXnepMcTdc 

ocavbaXiOpicrac  f  f 

784  dXX'  obbk.  Et  ou  numeris 

dXX'  ou 

adversatur  neque  oi}bk 

sententiae  aptnm.  Cor- 

rexit  ouxi  Dindorfius  e 

versu  insequente  ird  b' 

ouxi    OucijLioc    icTi;    Cf. 

etiam  vss.  793  dXX'  ouxi 

XoTpoc  TdqppobtTi]  6u€Tai, 

1213  dXX'  obxx  vuvl  Tr|- 

^xepov  TTaid)via,  Ec.  982, 

991,  Pl.  993,  alios  locos. 

802  q>ipdX€U)c  r.  (^oppdX^ujc 

cpi(pdX€UJC  f  f 

ABCft) 

806  TpuiEovTai 

Tpu£ovTaiff 

843  coi  r.  Cf.  v.  p.  103  trao- 

cou  cum  A 

tatum. 

863  q>ucfiT€  r.  s.  v.  dcTivoic, 

q)UC€lT€  ff 

q>ucdT€  s.  V.  7rpuiicT6c 

908  {px^Tai 

4£dpX€Tai  f 

973  oV  (olov  S)  ?x«  C7T€icd- 

aT€icdfi€voc  oF  Ix^i  f  Cf .  Din- 

)i€V0C 

dorfii  notam  a  Blajdesio  ad 

1035  cTpipiXiKiTS  r.  Cf.  schol. 

ad  h.  V. 
1122  Touc  KiXXipavTac  (kuXX- 

Aft) 
1126  TtXctTuc  r.  fttuic  irXaTuc, 

otixi  TToXuc,  £p€ic  monet 

Herodianus  apud  Phryn. 

p.471.  Cf.  etiam  BL  A. 

C.Gr.p.34.adAch.ll26. 


h.  y.  allatam. 

TpipiKiTE  sec.  Herw. 

Touc   KiXipavrac   sec.  Herw.f 

TTOXUC  gl. 


24 


Victar  Coalon, 


vss.        S— ABCrA 
1158  im  TQaitilr]C  ortum  vi- 
detur  e  scriptura  rpa- 
ixilr]\  (-nilr]  AB) 


R 

^TTi  TpaTTeZir)  prael  Cl  Blaydesii 
adnot.  ad  h.  v.  et  Kuehner- 
Gerth  de  praepos.  i.Tn  c.  dat 
in  Gr.  Gr.  H^  §  438  U  p.  499. 


1181  ^HriT€ip€V 

d£€T€ip€V  tt 

Ecclesiasasamm : 

vss.         s — r 

R 

34  TpuTOvoica  (-Tavaica  A) 

epuTOVujca  praef. 

115  b€iv6v  dcriv  (A) 

b€iv6v  6'  dcriv  praef. 

162  dKpipiJu0r|C€Tai  (v. 

deest 

aKpiPwerjcaiTai  (sic)tt 

in  A) 

168  iboiiriv  (v.  deest  ir 

iA) 

d)6}xr]  tt 

180  voue€T€iv  (A) 

om.t 

235  Tic  om.f 

Tic 

256  Ti  6'  i^v  (A) 

Tiv  b'  nv  (sic)tt 

266  bi  om.  (A)t 

6^ 

283  6pepioic 

6peioictt  Cf.  infra  v.  741. 

283  TmiKatt 

7ruKva.Gf.MeisterhaDsp.l44, 10 

291    K€KOVl|i4vOC 

K€K0VlC|Ll4v0Ct 

587  dcTit 

knv 

651  coi  bk 

cu  6^tt  Cf.  infra  v.  932. 

678  Traibapioiot 

Traibapioiciv 

681  KaTaerjCU) 

Kaerjcuj  t 

684  PnT' 

Pnrat 

687  8TU)rSC(oi>TU)S^^"tt) 

fiTOtt 

688  iLii^  «€XKUceqt 

lir\  '£€XKucef| 

688  TOUTOuc 

TOUTOIC  tt 

689  Jcntt 

JcTai 

692  d[7T€iciv  NS  (dTOCi 

0 

diTici  tt 

741  fipepiov 

dpepiov  corr.  in  fipeiovtt 

932  coi 

cuft 

1086  Tif|  om.t 

Tin  corr.  ex  Tir) 

1101  «xoucatt 

fxoucav 

1119     20  aO  1  Toivt 

au      TOUTUJV 

1126  *CTi  prael 

'cnv 

Quaestiones  chticae  in  Aristophams  fabulas. 


25 


LyBiatratae : 
Tss.  S— BCLA 

156  iTapevtbiuv 
170  jiuxdx^TOvff ;  ^udxcTOV 

editores  ex  Hes.  et  Phot 

s.  V.  restituerant 
291  Tuj  EuXiu 
367  nXeu^ovac  r.  Cf.  ad  Ra. 

474  p.  14 
417  miZ^x 

448  (KKoioaui  (£kkujkiuj  S  ^^) 
458  CKopoboTravb- 
506  TpaO  cauT^ 
549  Tr]9u»v 
553  ^oiraXic^ouc 


561  iq)'  iTnrou 
577  inXouvrac  (ttujX- 
BC  A*  tt) 


656  dpo  —  icnv 

700  T^  'EKdTT),  quod  6f|KdTr| 
legendum  est 

791  Tiv' 

795  fmeic  b'  praef. 

983  Kupcdvie 
1039  iravujXfOpoiav 
1073  ?xovT€c 


R 

Trapeuibujv  cum  Lff 
iiuTxdx€Tovff 


Tiui  EuXuj  (corr.  ex  guXiu)  ff 

7TV€U^0VaC 


TTIcMff 

£kkokiuj  cum  Cf 

CKOpOTTavb-  f 

Tpauc  aurfliff 

TTlGuJVff 

^OTToXijLioic  (sic)  RM 

^OTTaXljLlOUC  R*  / '' 

iqj*  iTrrrovff 
OXipovrac  gl.   ex   scholio  kui 
TTiXouvrac  touc   GXipovrac  eic 
Tf|v  7ToXiT€iav  ^auTouc  in  textum 
illatum. 

dfpa  —  icrivff 

Tfll    KdTljff 

Tiv'  cum  BC  f  f 

^^ieTc  t' 

Kupcdv€i€  R  corr.f 

TravoXWpoiciv  f 

f  Xovrac  f  f 


§  4. 
lam  ad  eos  locos  tractandos  aggrediamur,  quos  asterisco 
notavimos.  Atqae  cum  de  Eq.  et  Ra.  versibus  prolatis  nihil 
dicendum  nobis  sit,  a  Nubium  fabula  ordiamur.  Cuius  in 
V.  371  KOiTOt  XPnv  aiOpiac  u€iv  auT6v,  Taurac  b'  d7Tobri|Li€iv  S — V 
peecaverunt,  cam  post  aiOpiac  glossema  oficr|c  metro  invito 
in  textom  reciperent  Cf.  Pl.  516,  ubi  similiter  in  V  post  u^Tv 


26  Victor  Coulon, 

participium  oOciv  illatum  est.  Neque  Blaydesio  assentior,  qui 
participium  oucnc  retinere  vult  pronomine  aurdv  eiecto ;  quo 
carere  omnino  non  possumus.  Similes  autem  inveniuntur  lo- 
cutiones,  in  quibus  oucnc  vel  6vtoc  subaudiendum  est;  no- 
tissimae  illae  sunt  x^iiliOjvoc,  Gdpouc,  6Tru)pac,  6p8pou,  fteiXnc, 
fjlLilpac,  kiT^pac,  Kvdqpouc,  ckotouc,  aiiae. 

In  V.  432  iy  tuj  brjiiiu)  Tvui|iac  oubeic  viKricei  TrXeiovac  f\ 
cu  R  praebet  TvdJiiac  iiieTdXac  oubeic  viKrjcei  TiXeov  fj  cu,  S — Y 
Tvib|Liac  oubeic  viKrjcei  irXeiovac  F|  oi.  Quod  Meinekius,  Bergkius, 
Blaydesius  lectionem  S — V  amplexi  sunt,  cum  Kockio  ab  iis 
dissentio.  Neque  enim  adiectivum  jLieTdXac  temere  e  versu 
eiciendum  est,  cum  in  v.  433  Strepsiades  dicat  ixi\  jiioiTe  X^t^iv 
Tvib)Liac  ^eTdXac.  Optimo  iure  Kockius  in  apparatu  critico 
monuit:  "jiitTdXac  ist  wegen  433  jedenfalls  beizubehalten". 
Quo  adiectivo  a  librariis  propter  ineTdXac  in  v.  433  omisso 
totus  locus  foedissime  interpolatus  est.  Quae  cum  ita  sint, 
critici  versum  coniecturis  sanare  studuerunt  Velut  Porsonus 
Tvibjaac  jLieTdXac  viKrjcei  TtXeiovac  oubeic  proposuit  verbis  f|  cu 
tamquam  glossemate  deletis.  Sed  cum  in  R  Aldina  editione 
comprobante  genuina  lectio  TvdbjLiac  jieTdXac  servata  sit,  a  R 
proficiscendum  mihi  videtur.  Itaque  Kockio  plaudere  malim, 
qui  illud  TtXeov  in  adnot  ad  h.  v.  defensum  retinuit  et  genitivo 
cou,  qui  glossemate  f\  cu  expulsus  est,  in  textum  posito  versum 
sic  scripsit:  dv  tuj  ferjMiu  fvib^ac  jLieTdXac  viKrjcei  cou  TtXdov  oubeic. 
In  V.  511  S — V  SveKa  exhibent,  R  eiveKa.  Hoc  loco  oc- 
casione  oblata  exponere  liceat,  quibus  formis  huius  praepo- 
sitionis  Aristophanes  usus  esse  videatur.  In  codicibus  hae 
vocis  formae  inveniuntur :  fveKa  (^veK',  ^vex'),  oviveKa  (oOveK*, 
ouvex')?  eiveKa  (e\'veK,  eivex'),  ^veKev.  lam  locos  afferamus,  quibus 
R  et  V  aut  ii,  qui  pro  V  adhibendi  sunt  codices  in  Ach.  Ec. 
Ls.  fabulis,  hanc  praepositionem  praebent: 

vss.  RV 

Av.     84  trim.  iamb.  e'(veK'  numeris  non  invitis 

293  tetr.  troch.  oiiveKa  „         „        „ 

517  tetr.  anap.  ouveKa  „         „        „ 

855  vers.  strophae  iamb.-troch.  ^veKa        „         „        „ 

1274  trim.  iamb.  ouveKa  „  „        „ 


Qaaestiones  criticae  in  Aristophanis  fabulas.  27 

Tss,  RV 

Ay.1544  trim.  iamb.  £v€Ka  nameris  non  invitis 

£q.  544  tetr.anap.  £veKaRnmn.iny.,  ouvcKaY  „        „        ,, 
Isb.      6  trim.  iamb.  ouvcKa  „        „        „ 

238      „         „  ouv€k'  num.  inv.  (cf.  p.  31  et  ad  Nb.  62  p.  93) 
361  tetr.  anap.  ouveKa  num.  non  inv. 

420     „         „     ?veK€v  num.  inv.  (cf.  p.  34) 
422     „         „     lv€Ka  R  num.  inv.,  eHveKa  T      „      „      „ 
511  monom.  anap.  f v€Ka  V  num.  in v.,  € iv€Ka  R    „      „      „ 
526  vers.Eapolid.ouv€K'R,€l[v6K'V;  utrumque  „      „      „ 
555      „  „        ouv€Ka  R,  €'iveKa  V;     „  num.  inr. 

num.  non  inv. 

«      }i      « 

n  V  n 
«  r  n 
n        1?        ?i 

7»  77  7? 

V        «        n 

744  tetr.  anap.  oOveKa  R,  eHveKa  V;  utrumque  „      „      „ 

760    „       „  e'{v€Ka  „      „      „ 

Pl.    177  trim.  iamb.  ?v€Ka 

etveKa 
„?v€KevRnum.inv.(cf.p.33),?V€KaV„ 
oOv€Ka 

OUV€Ka  „        „        „ 

OUV€k'  „         „         „ 

£V€Ka 

„  £v€Ka  V  num.  inv.,  e^iveKa  R 
232  dim.  troch.  ?v€Ka 

1008  tetr.  anap.  oOveKa 

1118  tetr.  troch.  ouvex' 

1414  trim.  iamb.  oOveKa 

Vp.  702  tetr.  anap.  fvex'  (fveK*  V  levi  mendo) 

703    „         „  eiv€K'  „      „      „ 

719  dim.  anap.  €'{v€k'  „      „      „ 

886  trim.  iamb.  eHveKa  num.  inv.  (cf.  p.  31) 

1347      „  „  €iv€k'  „      „      „ 


v«^v 

n 

n 

v/vr^n.««  o.,,  , 

1217 

trim.  iamb. 

?V€Ka 

1236 

w 

w 

?V€k' 

1508 

n 

n 

OUV€Ka 

Pc.   203 

n 

n 

oOv€Ka 

210 

n 

?^ 

€\'V€X' 

221 

n 

?7 

oOv€k' 

664 

n 

n 

£v€Ka 

329 

» 

n 

989 

5J 

77 

990 

?» 

n 

1177 

n 

n 

1200 

n 

n 

Ba.   108 

n 

n 

189 

«« 

«4 

n        n  n 

n        n  n 

n  n 

n        n  n 


n  n  n 

n  n  n 

n  n  n 

n  n  n 

n  n  n 

n  n  n 

n  n  n 


28 

Victor  Coulon, 

1 

VSB. 

R  et  codd.  qui  pro 

V  sunt 

Aoh.  336  trim.  iamb. 

?V€Ka 

num 

.  non  inv. 

958 

n           n 

OUYCKa 

j^ 

V 

?i 

Ec. 

106 

n           n 

ouvexa 

11 

^% 

170 

H            u 

£v€Ka 

?i 

367 

»           n 

£v€Ka 

w 

559 

n          n 

OUV€Ka 

V 

658 

tetr.  anap. 

OUV€k' 

?? 

659 

„       „  f  vexev  (o{Jv€Kev  sic 

N  num. 

inv.)  „ 

659 

n         n 

€l[V€Ka 

•1 

Ls. 

74 

trim.  iamb. 

€lV€Ka 

V 

491 

tetr.  anap.  ^vexa  R  nimi.  inr., 

OUV€Ka 

ceteri ,, 

501 

n          n 

€lV€Ka 

V 

544 

dim.  anap. 

gV€X' 

'1 

Ph. 

176 

trim.  iamb. 

0UV€K' 

17 

360 

vers.  glycon. 

^V€k' 

] 

ttum. 

inv. 

366 

))          )) 

OUV€k' 

num.  non  inv. 

443 

trim.  iamb. 

?V€k' 

] 

num. 

inv. 

454 

44                «4 

OUV€Ka 

num. 

non  inv. 

Unum  locum  sciens  omisi,  Pl.  1085,  ubi  R  solus  lepido 
errore  ouv€Kd  7roT€  exhibet,  cum  V,  ceteri,  Suidas  recte  cuv€k- 
noii'  praebeant  Locis  igitur  59  Aristophanes  praepositione 
^v€Ka  usus  est  Addere  liceat  in  comicorum  fragmentis  secun- 
dum  Jacobii  indices  hasce  formas  inveniri: 

£v€Ka  14  locis 

ouv€Ka  7     „ 

€lV€Ka    4       ,, 

fv€K€V  nusquam. 

Atque  formae  praepositionis  nostrae  in  Aristophanis  fa- 
bulis  sic  exhibentur  in  R  et  V  vel  iis  qui  pro  V  sunt : 
?v€Ka     15  locis 

gV€K€V       2       „ 

ouv€Ka  22     „ 

€iv€Ka*  1 1  locis,  non  8,  ut  arbitrantur  Wackemagel  in 
KZ.  28,  1887,  p.  110  et  Meisterhans  p.  216.  Reliquis  9  locis 
R  et  V  vel  ii  qui  pro  V  sunt  inter  se  dissentiunt 

Primum  videamus,  num  omnibus  15  locis  forma  £v€Ka 


Quaestiones  criticae  in  Aristophanis  fabulas.  29 

recte  se  habeal  Numeris  miiiime  adversatar  in  Av.  855,  1544^ 
Nb.  1217,  1236,  Pc.  664,  Pl.  177,  Ra.  108,  232,  Yp.  702, 
Ach.  386,  Ec.  170,  367,  Ls.  544.  Duobus  reliquis  locis,  Th.  360 
et  443,  €v€k'  in  R  traditam  metro  accomodari  nequit.  Atque 
in  V.  360  ouv€k'  pro  ?v€k'  rectam  eese  formam  dooemur  ipso 
codice  R.  Nam  verba  v.  360  paulo  post  iterantur  in  r.  366, 
quem  R  sic  exhibet:  Kcpbujv  (Reiskius,  xd>pac  R)  ouvck'  bA 
pldpij.  In  V.  autem  443  Porsonus  recte  pro  lectione  R  Iv€k' 
QUTf\  a  metro  aliena  Hyem  KauTfj  restituit 

lam  ad  formas  ouv€Ka  et  €iV€Ka  transeamus.  Ex  quibus 
aliis  criticis  velut  de  Wilamowitzio  in  Eur.  Her.  11  •  p.  42, 
Weckleinio  in  curis  epigraphicis  p.  36 — 39,  Blaydesio  forma 
ouv€Ka  saspecta  est,  atiis  Brunckium  secutis  €'(v€Ka.  Kaibelius 
in  editione  Soph.  El.  p.  164  dicit:  *'DaB  die  bei  den  Tragikem 
unzahligeTnal  tiberlieferte  Form  der  Praposition  ouv€Ka  tiberall 
aus  €iv€KO  verderbt  sei  (Wilamowitz  Eur.  Her.  11*  42),  kann 
man  nicht  glauben.  Selbst  wenn  attische  Inschriften  des  6. 
iL  5.  Jahrhs.  f iir  die  gebildete  Sprache  nichts  beweisen  soUen 
(C  I  A  IV  422,  4  ouv€Ka  to06€,  491,  8  dp€Tflc  ouv€Ka),  wie 
kann  denn  die  Form  in  die  Texte  gekommen  sein  .  .  .  ?  Ver- 
geblich  sieht  man  sich  nach  einem  ahnlichen  Beispiel  gewalt- 
samer  Textverderbnis  um.  Man  kann  nur  folgem,  dafi  die 
rein  attische  Prosa  Sv€Ka  und  €tv€Ka,  die  Dichter  auch  ouv€Ka 
schrieben,  gleichviel  wie  die  Katachrese  zu  erkiaren  sein  mag". 
Blavdesius  ad  Ra.  189  adnotavit:  'Viv^Ka  revocavit  ubique 
Holden,  qui  ouv€Ka  non  nisi  coniunctionem  esse  neque  prae- 
positionis  vim  usquam  induere  contendit  laudatis  Ammonio 
TTcpi  5ia<p.  X€£.  p.  106  et  Donaldson  (New.  Cratylus  p.  358)". 
Sed  formam  ouv€Ka  praepositionis  vim  habere  docemur  in- 
scriptionibus  Atticis.  Cf.  duos  illos  titulos  supra  prolatos. 
Accedit  quod  omnibus  locis  (25)  apud  Sophoclem  in  Mediceo 
M  ouv€Ka  invenitur  idemque  4  locis  apud  Aeschjlum  in  M 
et  saepissime  apud  Euripidem. 

Atque  ut  ouv€Ka  sic  etiam  €iv€Ka  minime  addubitandum 
est,  quo  Homerum  et  epicos  —  est  enim  epica  forma,  de 
qua  ct  6.  Schulzium  in  Quaestionibus  Epicis  p.  135  —  usos 
esse  satis  constat.  Quam  formam  tragici  Attici  a  lonibus  re- 


30  Victor  Coulon, 

ceperant;  namque  apud  Aeschylum  duobus  locis  (Prom.  361, 
Suppl.  194)  in  omnibus  codicibus,  apud  Euripidem  duobus  locis 
una  cum  forma  ouveKo,  uno  loco  (Herc.  210)  in  onmibus  codicibus 
exhibetur.  Quem  ad  Eur.  locum  de  Wilamowitzius  in  Eur. 
Her.  n*  42  haec  adnotavit:  "dv€Ka  und  ?v€Ka  ist  beides  gut 
attisch,  ?V€K€v  nicht,  obwohl  Eur.  sich  dasselbe  in  Anapaesten 
vereinzeit  gestattet  hat  (Med.  1086)**.  Atque  titulis  Atticis 
forma  €iv€Ka  confirmatur,  cum  in  duobus  epigrammatis  oc- 
currat:  C  I  A  H  3620,  b,  6  (IV  saec.  a.  Chr.  n.)  ttoXXtic  €'iv€Ka 
ciuqppocuvric  et  IV,  1,  a,  477,  e  (circa  450  a.  Chr.  n.). 

His  igitur  expositis  audiamus  Wackemagelium.  Qui  quae- 
stione  diligenter  instituta  in  KZ.  XXVni,  1887,  p.  112  monet: 
**Nach  der  Uberlieferung  haben  also  die  attisch  schreibenden 
Dichter,  wenn  die  dactylischeForm  wunschenswert  war,  ouv€Ka 
oder  €'iv€Ka  eintreten  lassen,  jenes  aber  viel  haufiger  . .  .  Da- 
gegen  in  der  Prosa  scheint  der  Gebrauch  sporadisch  und  zu- 
fallig;  auch  hier  tiberwiegt  im  ganzen  ouv€Ka  auBer  bei 
Demosthenes,  dessen  Uberlieferung  eine  merkwiirdige  Vor- 
liebe  fiir  €iv€Ka  zeigt'*.  Idem  vir  doctissimus  praepositione 
ouv€Ka  sagaciter  defensa  p.  112 — 119  optimo  iure  p.  126  dicit: 
**Da  somit  ouv€Ka  als  genitiv-regierende  Partikel  sich  wohl 
erklaren  laBt,  hort  das  Widerstreben  gegen  das  von  der  Uber- 
lieferung  Gebotene  auf,  berechtigt  zu  sein".  Sed  quod  pergit : 
**Wir  werden  es,  auch  wo  es  nicht  iiberliefert  ist,  tiberall 
da  einsetzen,  wo  die  rein  attisch  schreibenden  Dichter  statt 
?v€Ka  eine  dactylische  Form  angewandt  haben,  da  eine  andere 
dactyliche  Form  auBer  dem  vollig  unzulassigen  €iv€Ka  sich 
nicht  findet'*,  ab  eo  dissentio.  Sumamus  enim  formam  €iv€Ka 
pro  ouv€Ka  iis  temporibus,  quibus  textus  nostri  orti  sunt,  in 
codices,  quibus  Atticorum  poetarum  opera  adservantur,  illatam 
esse:  qui  tandem  fieri  potuit,  ut  forma  ouv€Ka  ex  tragoediis 
Atticis  omnino  non  extruderetur,  ex  fabularum  Aristophanea- 
rum  singulis  tantum  locis  iisque  paucis  expelleretur?  Accedit 
quod  Kaibelii  dubitationes  (supra  p.  29)  de  voce  ouv€Ka  ex 
€iv€Ka  corrupta  etiam  de  forma  €'(v€Ka  valent  Atque  unum 
exemplum  afferre  liceat,  quod  omnino  non  pro  Wackernagelii 
sententia  loquitur.  In  Ec.  658  omnes  codices  formam  ouv€k' 


Qaaestiones  criticae  in  Aristophanis  fabulas.  31 

praebent,  cum  in  sequenti  versu  eKveKa  exbibeatnr.  Quam 
Tocem,  cum  formam  ouvexa,  ut  ita  dicam,  subsequatur,  certe 
grammatici  vel  librani,  si  in  ea  offendissent,  in  ouvcKa  mu- 
tayissent.  Itaque  cum  et  ouveKa  et  e^ivexa  inscriptionibus  Atticis 
YL  V.  IV.  saec.  a.  Chr.  n.  confirmetur,  illud  mihi  persuasum 
est:  neque  ouvexa  ueque  eiveKa  ex  Aristophanis  fabulis  eici- 
endum  esse,  sed  iis  locis,  quibus  BV  in  una  alterave  forma 
exhibenda  consentiunt,  eam  quae  his  libris  exhibetur  formam 
retinendam  esse,  nisi  forte  numeris  adversatur. 

Inquirarous  igitur  in  singulos  locos,  quibus  et  R  et  V 
Tel  u  qui  pro  V  sunt  codices  unam  alteramve  formam  praebent 
OOvexa  22*«*  traditum  esse  supra  monuimus.  Quibus  22  locis 
praeter  Nb.  238,  ubi  Bentleio  auctore  ^veK*  pro  ouveK'  scriben- 
dum  est  ne  prava  anapaesti  incisio  fiat  (cf.  ad  Nb.  62  p.  93), 
haec  forma  numeris  accomodatissima  est  et  ubique  ut  e'(veKa 
in  prima  syllaba  ictum  metricum  habet  Atque  etiam  etveKa 
11  lods,  quibus  et  in  R  et  in  V  vel  iis  qui  pro  ^  sunt  codi- 
cibus  exhibetur,  metro  minime  repugnat  excepto  Vp.  vs.  886 
veatav  dpxaic  etveKa  xuiv  TrpoXeXexM^vujv.  Quo  in  trimetro 
iambico  tertium  pedem  dpxuic  ^veKa  scribendum  esse  iam 
fieisigius  vidit  Cf.  alios  trimetros  iambicos,  ubi  ictus  tertii 
pedis  item  in  prima  syUaba  particuiae  f  veKU  positus  est :  Nb.  1217 
ire  Tuiv  ^^airroO  t'  SvcKa  vuvi  xP^mdrujv,  Pl.  177  OtX^iptoc  5' 
oux  ^vexa  coO  jiuOouc  X^Tet;  Ec.  170  a(rrf|  Tdp  ufLuIiv  ^veKu 
|ioi  Xe£€iv  ^OKUJ,  367  oOtoc  Toip  dvf|p  ^veKd  T€  crevaTiiidTUJV. 
Pergamus  ad  9  eos  locos,  quibus  codices  in  voce  2veKa 
exhibenda  inter  se  dissentiunt:  2  locis  (Eq.  544  et  Ls.  491) 
B  solus  contra  metrum  ^veKa  praebet,  Y  aliique  ouveKu. 

3  locis  eivexa  et  ^veKu  exhibentur  atque  ita  quidem,  ut 
in  Nb.  422  R  ?veKa,  ibid.  511  et  Ra.  189  V  ^veKa  contra 
metrum  praebeat,  V  recte  etveKa  in  Nb.  422  idemque  R  in 
Nb.  511  et  Ra.  189. 

3  locis  ouveKa  et  eiveKu  inveniuntur:  Nb.  526  ouveK*  R, 
elveK'  V,  ibid.  555  ouveKa  R,  eiveKa  V,  Pc.  744  ouveKa  R, 
civewi  V.  In  Nb.  526  particula  nostra  coniuncta  est  cum  re- 
lativo  uiv;  neque  vero  pro  certo  diiudicari  potest,  utrum  iLv 
crvex'  an  Jiv  ouv€k'  retinendimi  sit,  cum  poeta  in  hac  locutione 


32  Yictor  Coulon, 

sibi  non  constiterit  Cf.  Pc.  221  cLv  ouveK'  RV;  PL  1200  «iv  6' 
ouv€k'  RV;  Ra.  1414  iLvrrep  ouveKa  RV;  Th.  176  divTrep  ouveK' 
R;  contra  Pc.  760  iLv  eiveKa  RV;  Vp.  703,  719,  1347  div 
eiveK'  RV.  Equidem  nostro  loco  lectionem  R  sequi  velim, 
quippe  cum  ouveK'  seeundum  Blaydesium  etiam  in  reliquis 
libris  exhibeatur,  nisi  quod  in  A  ouveKa  legitur. 

In  Nb.  555  metrum  neque  oiiveKa  neque  eiveKa  patitur; 
aut  ouvex'  aut  eivex'  scribendum  est,  cum  pronomen  fiv  se- 
quatur.  Atque  cum  post  substantiva  forma  ouveKa  in  codicibus 
exhiberi  soleat  (cl  Av.  293  dccpaXeiac  ouveKa,  Nb.  361  tviwjlatic 
ouveKa,  Pl.  990  cpiXiac  ouveKa,  Ra.  1118  Oearorv  t'  ouvex', 
Ach.  958  cuxcxpdvTiwv  t'  oOveKa,  Th.  366  xiwpac  ouveK'),  nostro 
loco  ToO  KopbaKoc  ouveK*  quam  eiveK'  scribere  malo.  Quae 
locutio  etiam  in  Aristid.  or.  34,  47  (Keil  =  II  564  Dd.)  in- 
venitur,  ubi  codices  non  interpolati  ouveKa,  ceteri  eiveKa  prae- 
bent,  quo  de  loco  B.  Keilius  me  monuit 

Tertio^denique  loco,  Pc.  744,  lectio  V  eiveKa  loubi  prae- 
ferenda  mihi  videtur;  conferre  enim  licet  Nb.  422  eKveKa 
TouTUJv  RV;  Pc.  210  tou6'  eivex'  RV;  Ls.  501  tou5'  eiveKa  R 
ceterique. 

Uno  loco,  Pl.  989,  ?veKev  legitur  in  R,  ?veKa  in  V;  neu- 
trum  numeris  invitis.  Priusquam  autem  ad  formam  SveKev 
transeamus,  de  formis  ^veKa,  ouveKa,  eiveKa  etiam  iilud  monere 
iuvat  Aristophanem  sibi  constitisse  in  hisce  duabus  locutionibus 
Tivoc  ouveKa;  et  ttoXXoiv  ouveKa.  Quarum  prior  illa  invenitur 
in  Av.  517,  Pc.  203,  Pl.  1177,  Ra.  1008,  altera  in  Nb.  6,  1508, 
Ec.  559,  659  (cf.  p.  34),  Th.  454. 

Venio  nunc  ad  formam  4'veKev.  Qua  praeter  Homerum 
et  lyricos  poetae  Alexandrini,  qui  vocantur,  usi  sunt  atque 
iis  quidem  locis,  quibus  metrum  hanc  formam  flagitabat.  Veiut 
apud  epicos  Alexandrinae  aetatis,  ApoUonium  Rhodium  4,  364 
caiv  ^veKev  Ka^dTujv  et  Theocritum  17,  46  ctOev  b'  fveKev 
BepeviKa,  29,  37  |idX'  ^veKev  ceGev  legitur.  Sed  a  vetere  dialecto 
Attica  formam  ^vexev  alienam  esse  monet  Meisterhans  p.  216. 
Cuius  ipsa  verba  afferimus:  **Dem  Attischen  von  Haus  aus 
fremd  sind  die  Formen  auf  -ev  (^veKev,  eiveKev,  oiiveKev) .  . . 
Dagegen  dringen  die  Formen  auf  -ev  seit  den  Zeiten  der 


Quaestiones  criticae  in  Aristophanis  fabulas.  33 

Koine  auch  in  die  attische  Schriftsprache  ein.  Es  findet  sich 
namlich  ^vexev  ara  friihesten  aaf  2  Inscbnften  des  religidsen 
Eoilegianis  der  Thiasoten  yom  Ende  des  IV.  Jahrhunderts: 
ftrecev  neben  gv€Ka  CIA  II,  987,  A,  2.  5  ("titalam  post 
medium  saec.  quartum  lapidi  incisum  esse  censet  Rangabis 
specie  litterarum  fretus.  Nec  probabile  est  eam  multo  recen- 
tiorem  esse");  2v€K€V  IV,  2,  611  b,  13  (302  v.  Chr.r.  Apparet 
igitur  Atticos  FV  saec.  forma  £v€K€v  usos  esse.  Ac  iam  in 
Earipidis  tragoediis  eam  inveniri  de  Wilamowitzius  ioco  p.  30 
prolato  observavit  Uni  autem  ioco  (Med.  1086)  a  viro  doc- 
tissimo  commemorato  addere  liceat  Med.  999,  1114,  El.  742, 
Hel.  383,  ubi  omnes  codices  fv€K€v  exhibent.  Qua  forma 
Euripidem  non  solum  in  anapaesticis  numeris,  ut  de  Wila- 
mowitzius  1.  1.  monuit,  sed  etiam  in  iis  versibus,  qui  dactylicos 
praebent  numeros,  usum  esse  perspicitur  ex  Med.  999  T^Kva 

VUjLUpibiuiV    £V€K€V    X^X^WV,    Ei.    742    OpOT€l-)    Ul    0VaTdC   ^V€K€V 

btxac,  Hel.  383  KoXXocuvac  ?v€K€v  •  t6  6'  i\i6y  biyiac  Itaque 
rectius  sic  dicendum  est,  in  eo  genere  metrico,  quod  graece 
Tcov  vocatur,  particulam  ?v€K€v  apud  Euripidera  nobis  occurrere. 
lam  considereraus  singulos  locos,  quibus  ?v€K€v  apud 
Aristophanera  invenitur.  In  Pl.  989  RMA  cett.  codd.  ?v€K€v 
praebent,  V  et  Suidas  fv€Ka.  Blaydesius  in  adnot.  ad  h.  v.  dixit: 
"Non  credibile  est  ?v€K€v  scripsisse  nostrura,  cum  aeque  bene 
^€Ka  ferat  metrum".  Cui  assentiri  non  dubito,  praesertim  cum 
numeri  v.  nostri  non  ad  illud  icov,  quod  vocatur,  genus  spec- 
tent  Accedit,  quod  Aristophanes  in  quarto  pede  triraetri 
iambici  tribrachum  in  deliciis  habuit  Cuius  rei  confirraandae 
eausa  afferre  iuvat,  quae  J.  Rurapel  in  Philol.  XX  VIH,  1869, 
p.  604sqq.  quaestione  diligenter  habita  raonuit:  "Von  den 
2625  Tribrachen,  die  sich  sorait  bei  Aristophanes  finden, 
kommen  1102,  also  fast  die  Halfte,  auf  den  vierten  FuB  .  .  . 
Hinsichtlich  der  Bildung  der  einzeinen  Tribrachen  beraerken 
wir,  dafi  von  den  835  in  einera  Wort  befindlichen  etwa  der 
vierte  Teil  aus  dreisilbigen  Wortern  besteht  DaB  dies  be- 
sonders  im  ersten  Fufie  stattfindet,  ist  begreiflich,  weil  zu 
Anfang  des  Verses  nur  solche  oder  tribrachisch  anlautende 
verwendbar  sind.    Aus  demselben   Grund  treten   dreisilbige 

xni,  1.  3 


34  Victor  Goulon, 

Worter  mit  tribrachischer  Messung  am  haufigsten  im  vierten 
FuBe  auf;  hier  war  es  die  Casur  nach  der  dritten  Basis, 
welche  die  Ausdehnung  des  Wortes  hinderte  und,  da  sie  den 
Vers  gleichsam  in  zwei  gleiche  Halften  zerlegte,  zu  einem 
ahnlichen  Anfang  notigte  wie  im  ersten  FuBe".  Atque  hosce 
versus  afferimus,  in  quibus  ?V€Ka  tribrachum  efficit:  Pc.  664 
dKOUcaG'  u)Li€Tc  iliv  ?V€Ka  )iO)iqpf|v  Ix^^  -^.v.  1544  toutujv  ^v€Ka 
b€Op'  r^Xeov,  Kva  cppdcaiiiii  coi,  Th.  443  6Xitujv  ?V€Ka  Kauxfi  rrap- 
fiXeov  ^rmdiiuv.  Quae  cum  ita  sint,  lectio  S — V  ?v€Ka  contra 
cett.  omn.  codd.  ?v€K€v  sequenda  mihi  videtur.  Fortasse  quis- 
piam  dixerit:  cum  omnes  codices  contra  Y  faciant,  veri  non 
est  simile  V  genuinara  praebere  scripturam.  At  satis  multi  in 
Pl.  fabula  inveniuntur  loci,  quibus  V  contra  ceteros  codices 
verum  servavit  Mihi  quidem  in  Yelseni  apparatu  critico  14 
loci  in  vss.  256,  286,  307,  340,  621,  707,  715,  781,  948, 
975,  1037,  1116,  1131,  1205  occurrerunt  Atque  etiam  in 
Pl.  586  illud  KOTivou  cT€q)dvuj  S — Y  retinendum  esse  contra 
scripturam  kotiviu  CT€qpdvtu  ex  cett  codd.  lectionibus  kotivoj 
CT€qpdvtu  (RM;  KOTivui  CT€qpdviu  cett)  Dindorfio,  Meineckio, 
Velseno  aliis  probatam  p.  38  exponam. 

lam  ad  Ec.  659  pergamus,  ubi  Rf  ttoXXoiv  ^v€K€v  (-k€  f), 
N  TToXXiuv  ouv€K€V  praebent  Ad  Blaydesium  me  non  applico, 
qui  ad  h.  v.  adnotavit :  "Fort  ttoXXiuv  vf|  toOtov  tov  'Att6XXuj". 
Quae  coniectura  audacior  et  violentior  est,  quam  cui  fides 
haberi  possit  Cf.  Bachm.  coni.  observ.  Ar.  p.  113  de  legibus 
repetendae  praepositionis.  Bergkius  aliique  lectionem  R  ttoXXuiv 
?v€K€v  amplexi  sunt  Quae  quamquam  offensionem  metricam 
evitat,  tamen  repudianda  mihi  videtur  eo,  quod  quattuor  reli- 
quis  locis,  quibus  comicus  hac  locutione  usus  est  (Nb.  6,  1508, 
Ec.  559,  Th.  454),  codices  in  verbis  ttoXXuiv  ouv€Ka  exhibendis 
consentiunt  Quam  ob  rera  nostro  loco  cura  Meinekio  iroXXoiv 
ouv€Ka  scribere  non  dubito,  praesertim  cum  in  interrogatione 
Praxagorae  v.  658  toO  ydp  rdXav  ouv€k'  fcovTai;  eadem  forma 
inveniatur. 

Tertius  locus,  ubi  ?v€K€v  apud  nostrum  extat,  est  Nb.  420, 
quo  in  v.  RYMA  cett  codd.  fv€K€v  fe  (om.T€  R)  exibent  Yul- 
gata  lectio  £v€K€v  T€  metro  adversatur,  cum  syllabam  -€v  in 


Qnaestiones  criticae  in  Aristophanis  fabulas.  35 

thesi  ponere  non  liceat,  ut  ex  Earipidis  versibus  p.  33  prolatis 
faciie  peispicias.  Itaque  hoc  loco  mutatione  opus  est  Neque 
Tero  ordo  verborum  immutandus  est,  quamquam  Blaydesius 
adnotavit:  **PTaestat  tamen  forsan  iegi  dXXd  i|/uxf)c  t'  ^v€Ka 
creppdc.  Plerumque  enim  post  nomen  ponitur  ?v€Ka**.  Nam 
praeter  nostrum  locum  in  Nb.  422,  1236,  Pl.  177,  989,  Pc.  744, 
Ra.  232,  Vp.  886  praepositio  nostra  ante  vocabulum  suum 
posita  et  in  Nb.  511,  1217,  Eq.  544,  Th.  443  inter  duo  voca- 
bula,  quibuscum  coniuncta  est,  interposita  est.  Quae  cum  ita 
sint,  aut  ouv€Kd  t^  aut  €iv€Kd  fe  scribendum  est  Atque  cum 
poetam  formam  ouv€Ka  cum  substantivis  coniungere  solitum 
esse  p.  32  viderimus,  Meinekii  mutationem  dXX'  oOv€Kd  t€ 
Vuxfic  ktX.  sequemur. 

Hac  igitur  quaestione  docuisse  nobis  videmur,  tribus 
formis  £v€Ka,  ouv€Ka,  €iv€Ka  comicum  usum  esse.  lam  in  fine 
singulos  versus  enumeremus  ita,  ut  iis  iocis,  quibus  R  et  V 
vel  ii,  qui  pro  V  sunt  codices,  inter  se  dissentiunt,  unus 
asteriscus,  iis  vero  quibus  aiia  forma  atque  in  codicibus  le- 
gitur  opus  erat,  duo  asterisci  addantur: 

gveKa  17  locis:  Av.  855,  1544,  Nb.  **238,  1217,  1236, 
Pc,  664,  PL  177,  ♦989,  Ka.  108,  232,  Vp.  702,  **886,  Ach.  386, 
Ec.  170,  367,  Ls.  544,  Th.  443. 

ouv€Ka  28  iocis:  Av.  293,  517,  1274,  Eq.  *544,  Nb.  6, 
361,  ♦♦^^O,  *526,  *555,  1508,  Pc.  203,  221,  Pi.  990,  1177, 
1200,  Ra.  1008,  1118,  1414,  Ach.  958,  Ec.  106,  559,  658, 
**659,  Ls.  *491,  Th.  176,  **360,  366,  454. 

€^v€Ka  14  iocis:  Av.  84,  Nb.  *422,  *511,  Pc.  210,  *744, 
760,  Pi.  329,  Ra.  *189,Vp.  703, 719, 1347.  Ec.  659,  Ls.  74,  501.— 
In  fine  v.  965  k€i  Kpi^vifibri  Karaviqpoi  Ubri  variant,  cum 
Kpi^vdii)!!  R,  KpTmviiibT]  8 — V  (Kpijivdjbti  S^  ™-  ^®®),  schol.  rec. 
xpi\iywbr]:  tp-  Kai  KpiMVubbn  Kui  Kpu^ujbri  praebeant  Cum  Kpn^- 
vuibn  vulgari  errore  pro  Kpi^vdibn  scriptum  sit,  aut  Kpi)Livdj5n 
aat  KpvpLwbt]  nobis  eiigendum  est  Atque  0.  Hermannus,  quam- 
quam  utrumque  bene  se  habere  monuit  aliatis  iocis,  quibus 
ntraque  lectio  tueri  possit,  tamen  praeferendum  duxit  Kpifivdjbr]. 
Quo  de  verbo  haec  recte  observavit  vir  doctissimus:  "Quod 
et  magis  comicum  videtur  et  nescio  an  aptius  sit   Nam  in 

3* 


36  Victor  Coiiilon, 

nivibus  primo  et  praedpue  spectatur  densitas,  eaque  nierito 
etiam  potius  commemoranda  est  quam  fngus,  quod  ^oate 
intellegitur". 

In  V.  995  alcxpov  Troieiv,  8  ti  ttic  aiboOc  fi^XXa  TdfToXfA' 
dvairXriceiv  in  K  traditum  est  iudXXeic  xdTctXibi'  dvairXdTreiv,  in 
S — VM  jieXXeic  rdTc^li'  (dTaXin'  SM  eorr.)  dvaiiXncciv.  Lectio 
R  hunc  sensum  praebet:  quod  Pudoris  inuiginem  effingere 
debes.  Qua  scriptura  maxime  propter  articulum  offendimur. 
lure  enim  G.  Hermannus  ad  h.  v.  monuit:  "Cum  vel  satis 
mire  dictum  sit,  aliquam  imaginem  Pudoris  fingere,  magis 
molestum  est,  addito  articulo  eam  effigiem  quasi  unicam,  quae 
fingi  possit,  commemorari".  Atque  etiam  locutio  TdTaXfi'  dva- 
TrXrjceiv  repudianda  mihi  videtur;  nam  vereor,  ut  compositum 
dvairXriOeiv  "inquinare"  significet,  quod  et  sensus  requirit  et 
simplex  aptaque  interpretatio  schol.  Y  Ald. :  Sirep  iiiXXei  ^oXuvciv 
(irXiipwcai  Y)  TiPiv  aibuj  tuetur.  Versus  igitur  corruptus  quin 
coniectura  sanandus  sit,  nemo  iara  dubitabit.  Atque  cum  verbum 
inquinandi  exspectetur,  praeceptor  meus  B.  Keilius  8  n  tt^c 
afboOc  iLieXXei  (c  in  iiieXXeic  deleto,  quod  ex  t  insequentis  vocis 
originem  duxit)  TdTaX^a  TraXdTTeiv  scribere  proposuit  Quae 
coniectura  comprobatur  et  confirraatur  H.  Dielsii  quaestione 
de  voce  TraXdTTeiv  in  Herraae  vol.  XL,  1905,  p.  306  sqq.,  ubi 
de  corarautatis  verbis  TraXdTreiv  et  TrXdTTeiv  agitur.  Nostro  igitur 
loco  in  R  pro  vera  locutione  TdTaXiia  TraXdrreiv  librariorum 
neglegentia  TdTaXfi'  dvaTTXdrreiv  scriptura  est.  Quam  lectionera, 
cura  a  sensu  totius  loci  abhorreret,  grararaaticus  nescio  quis 
in  TdTaXji'  dvaTtXriceiv  rautaviL  Atque  notandum  est  librura  R 
ut  in  V.  432  p.  26  tractato  sic  etiara  in  nostro  v.  ansam  de- 
disse  genuinae  comici  scripturae  restituendae. 

§  5. 

Sequitur,  ut  Pluti  locos  tractemus,  quibus  S — VaR 
discrepant, 

In  V.  1 7  Kai  TaOT'  dTroKpivojLievou  (S — V,  -inevui  R)  t6  ira- 
pdTiav  oub^  TpO  neque  dTroKpivo|ievou  neque  dTTOKpivofbi^viJU  ferri 
posse  priraus  Bentleius  vidit.  Cuius  coniecturam  dTroKpiv6- 
^evoc  Dindorfius  araplexus  iure  editorum  laudem  tulit;  haec 


Quaestiones  cnticae  in  Aristophanis  fabulas.  37 

eiDS  8unt  verba:  ^Mttokpivom^vou  positum  a  librariis,  qui 
gonitiyum  accomodarent  verbis  KCtTomv  dvOpiwTTOu  xuqpXoO: 
ad  quam  constructionem  nihil  oausae  erat  cur  rediret  poeta 
orationemque  impeditam  sine  causa  redderet.  Admodum  pro- 
babilis  Bentlei  coniectura  est  drroKpivofbievoc.  Chremylum  a 
Carione  interrogatum  nihil  reepondisse  apparet  ex  v.  19.  24". 

In  V.  185  iq)'  ofc  fiv  outoc  ^KaW2!T|Tai  iuovoc  lectio 
S — V  est  jLiovoc,  R  |i6vov.  Dind.  Mein.  Bergk.  ^6vov  retinue- 
mnt  Quod  ita  defendi  potest,  ut  adverbinm  |li6vov  ad  verba 
tq)'  ofc  fiv  —  imKae^ZIriTai  referatur.  Atque  multa  alia  enun- 
tiata  inveniuntur,  in  quibus  simili  munere  fungitur  |li6vov, 
e.  g.  in  Ls.  732  6cov  biaTreTdcac'  im  Tf]C  kXiviic  |li6vov,  Ra.  94 
&  fppoOba  GoTTOV,  f|v  |Li6vov  xopov  Xdpq,  Antiph.  3,  111,  9 
[K  195,  9]  6c'  fiv  m6vov  tuxij  tic  diriuv,  Alex.  3,  485,  IV,  3 
[K.  222,  3]  finavTec  6pxouvT'  euGuc,  fiv  oTvou  |li6vov  dc|Lif|v  (up- 
Xnv  Blaydesii  coniectura)  tbiuav.  Velsenus  nescio  qua  de  causa 
coniecturam  ^6vot  proposuit  ita,  ut  ad  verbum  KpaToua  iUud 
jLi6voi  redeat  Quam  quominus  sequamur,  eo  prohibemur,  quod 
|u6voi  non  solum  nimio  spatio  a  KpaTouci  separatur,  sed  ne 
sententia  quidem  requiritur  adverbio  4K(icT0T€  praecedente. 
Mascnlinum  ^6voc  Leeuwenius  tuetur,  cura  in  adnot.  hanc 
interpretationem  praebet:  "Paulo  laxior  est  verborum  struc- 
tura.  Nam  hoc  est  quod  Cario  dicit :  Kai  ^v  toTc  ttoXcilioic  outoc 
^ovoc  ^mKa9€2[6jLi€voc  Tf|v  viKriv  bi6u)ci,  etiani  in  bellis  hic 
modo  adsit,  victoria  sequitur".  Non  dubito  Leeuwenio  assen- 
tiri,  praesertim  cum  in  v.  182  Chremylus  dicat:  iiovurraTOC 
Tdp  €1  cu  TrdvTUJV  afrioc  et  in  v.  186  Plutus  ex  Carione  quaerat: 
tfw  TocauTa  6uvaT6c  ei\i'  dc  div  ttoi^Tv  ;  Quo  in  versu  e\c  oiv 
significat  "ipse  solus".  Cf.  similem  iocum  in  Eq.  861  ^Ic  aiv| 
lirauca  Touc  Euvu>^6Tac  et  Pi.  949,  ubi  ad  e\c  u>v  adiectivum 
liovoc  accedit:  6Tif|  KaTaXuci  7T€pi<pavdic  ^lc  u)v  |li6voc  |  Tf|V 
bfmoKpoTlav.  Videsis  etiam  Vp.  1500,  Eq.  140,  Pl.  1053,  alios 
locos  apud  Aristophanem,  denique  Hermipp.  fr.  2,  399.  III,  4 
[K.  45,  4]  €lc  Tap  m6voc  uiv  KaT€Pp6xOiC€V  fiv  Tfjv  TT^Xorr^v- 
VFfCov  cbracav. 

In  V.  242  f\v  5'  dic  TrapaTrXfiT'  avOpujiTOV  €ic€XOujv  tuxuj 
E  dic  praebet,  S— V  cJc.  Saepe  particulae  ibc,  €lc,  ic  confun- 


38  Victor  Coulon, 

duntur,  e.  g.  in  nostrae  fabulae  v.  152  ibc  V  plurimique  cett 
codd.,  €Jc  S,  k  R,  in  v.  237  ibc  Par.  8  et  lunt  Ed.,  ek  RV 
cett.,  in  V.  495  ibc  RY,  eic  XJ,  Bodl.  2.  3.  Nostro  loco  editores 
optimo  iure  ibc  in  textum  receperunt  Neque  enim  ek  de 
persona  dici  statuit  Elmsleius  ad  Ach.  1222.  Aut  eiceXGeiv  eXc 
Tivoc  (scil.  oJKiav)  aut  uic  xiva  Attici  dicebant,  non  eic  nva. 
Ceterum  conferas  velim  de  praepositione  ibc  cum  verbis  eundi 
ab  Aristophane  coniuncta  Bachm.  coni.  observ.  Ar.  p.  115. 

V.  566  in  R  sic  legitur:  vf|  tov  AC  ei  5eT  XaGeTv  airr6v, 
TTUJC  ouxi  K6c)ii6v  dcTiv;  in  V:  \f\  t6v  AC  ei  t^  XaGeTv  auTov 
5eT,  K6c)ii6v  icTiv;  Suidas  verba  proferi::  ei  fe  XaGeTv  auTov 
beT,  TTuic  ou  k6c^ii6v  4ctiv;  Meinekius,  Bergkius,  plurimi  cett 
editt  versum  corniptum  deleverunt  Cf.  Porson.  Adv.  p.  35. 
lam  scholiastae  versus  suspectus  erat  Legimus  enim  in  schol. 
rec.  ipuxpov  bi  t6  dvGufinMci.  Adde  quod  coniunctione  et  t€, 
quippe  quae  ab  Attico  sermone  aliena  sit,  non  usus  est 
comicus  (cf.  Dobree  Adv.  crit  II  p.  187).  Quae  cum  ita  sint, 
grammaticus  quidam  Aristophani  versum  nostrum  temere  in- 
culcavisse  videtur.  Versus  autem  apud  Suidam  ex  duobus 
Pherecrateis  constat,  cum  in  codicibus  eius  numeri  depravati 
sint  a  malo  vei^sificatore,  qui  versum  anapaesticis  tetrametris 
comici  accomodare  voluit 

In  V.  586  KOTivuj  CTecpdviu  traditum  est  in  R,  kotivou 
creqpdvuj  in  S — V.  Ex  lectione  R  Porsonus  kotivuj  CTeqpdvi|> 
effecit,  qnod  editores  praeterLeeuwenium  receperunt  Equidem 
de  adiectivo  kotivuj  dubito,  quippe  cum  nusquam  inveniatur. 
Atque  iure  Leeuwenius  in  adnot  ad  h.  v.  monet :  **Genitivura 
materiae  recte  se  habere  testantur  inscriptiones,  e.  g.  'crecpa- 
vujcai  6aXXoO  crecpdviu'  in  lapide  Amorgino".  Praeter  hoc 
exemplum  cf.  CIA  II,  660,  16,  17,  18  ter  crecpavoc  xP^co^^c 
OaXXoO,  Dittenberg.  Syll.  I.  Gr.*  277,  7  kittoO  crdqpavov,  588, 
9  cre^avov  xP^coO  kiccoO,  alios  locos,  denique  incerti  poetae 
Anth.  Pal.  V  199  kiccoO  Kudveoi  CT^qpavoi.  Quae  cum  ita  se 
habeant,  et  in  v.  586  et  in  v.  592  kotivou  CTecpdviu  scriben- 
dum  est,  quamquam  in  v.  586  mox  sequitur  XP^ciu,  quae  causa 
fuisse  videtur  iUius  kotivuj.  Atque  unum  locum  affere  liceat, 
quo  pariter  atquo  in  nostro  v.  post  genitivum  materiae  adiec- 


Quaestiones  criticae  in  Aristophanis  fabulas.  39 

tivum  xp^coOc  sequitur,  Aeschin.  I  187,  ubi  de  decreto,  quod 
est  de  reducibus  a  Phyla  castello,  verba  fiunt :  iTreixa  KcXeuei 
CTeqpavoOcGai  OaXXoO  creqpdviu  aurujv  ^Kacrov,  dXX'  ou  xpvciu. 
t6t€  ^i^v  Top  f\y^  6  ToO  OaXXoO  cricpavoc  tiiliioc,  vuvi  bk  Kai  6 
XpucoOc  KaTairecppovTiTai. 

In  V.  596  R  praebet  KaTd  lifiva  Trpocdreiv,  S — T  KaTd 
^nv'  dTT0TT€^7r€iv  superscripto  tp-  ^^otTd  iiifiva  7rpocdT€!V  in  V. 
Ex  eo,  quod  in  V  legitur,  colligendum  esse  puto  in  archetypo 

TTpocdTCiv 

scriptura  fuisse  Kard  laf^v'  dTTOTT^iiiTOV.  Atque  librarius  R  pro 
genuina  scriptura  d7T07Te)Li7r€iv  glossani  interlinearem  7TpocdTeiv 
transcripsit  Lectio  autem  7Tp07Te)Li7Teiv,  quam  quidam  ex  deteri- 
oribus  codicibus  et  schol.  rec.  exhibent,  e  verbis  ^rpocdTeiv  et 
d7ro7Te)i7T€iv  conflata  est. 

In  V.  1010  Kai  vfi  Ai'  ei  Xu7Tou)ievTiv  t'  atcGoiTO  ^e  particula 
t'  in  R  abest.  Velsenus  non  recte  fecit,  quod  scripturam  R  am- 
plexus  est  lure  contra  Blaydesius  monet:  "Restituenda  omnino 
particula,  quae  planehic  requiritur".  Nam  permulti  inveniuntur 
lod,  quibus  locutioni  Kai  vf|  Aia  brevi  spatio  unius  duorum- 
ve  vocabulorum  intermisso  particula  t^  additur.  Satis  habemus 
hosce  locos  afferre:  Pl.  134  Kai  vf|  Ai'  euxovrai  t€,  144  Kal 
vf|  Ai'  ei  Ti  t'  ^cti,  Eq.  418  Kai  vf|  Ai'  dfXXa  t'  *CTi  fiou,  719 
Kai  vf|  Ai'  u7t6  t€  beBoTTiToc,  Nb.  1227  Kai  vf|  Ai'  dTrobdjceiv 
t'  ^TTUijLivuc.  Cf.  multa  alia  exempla  in  Blaydesii  adnot.  ad  h.  v. 
congesta. 

In  V.  1020  lectio  S— V  est  xpoac,  R  xpoidc.  Poetas  diph- 
thongis  01,  ai  et  vocalibus  o,  a  ante  voeales  usos  esse,  prout 
metrum  unum  alterumve  postulavit,  nemo  nescit  Yelut  apud 
Aristophanem  invenitur  ^oac  metri  causa  in  Vp.  1268,  contra 
^iuiv  in  Pc.  1001  numeris  longam  syllabam  desiderantibus. 
Cf.  etiam  Ec.  676,  684,  686,  ubi  f  CTodc  et  crodv  exhibet, 
R  recte  croidc  et  croidv,  quae  formae  metro  requiruntur. 
Vox  xpoct  praeter  v.  1020  quattuor  locis  reperitur.  Atque 
tribus  locis  (Nb.  718,  1012,  1016)  nimieris  forma  xpoid 
per  diphthongum  poscitur.  Quarto  autem  loco  (Nb.  1171) 
nihil  interest,  utrum  xpoidv  au  xpoav  scribas;  neutrum 
numeros  violabit.  Quo  loco  cum  in  codicibus  Tf|v  xpo^dv 
exhibeatur,   nisi  quod  R  falso  genitivum  tt^c  xpoidc  praebet. 


40  Yictor  Goalon, 

6ditoj*es  formam  xpoiotv  receperunt  Quae  cum  ita  sint, 
quamqiiam  neque  xpoctc  neque  xpoiac  metro  adversatur, 
tamen  xP^cxc  S— V,  quippe  quod  ceteris  codicibus  et  scholiis 
confirmatur,  cum  Meinekio  et  Velseno  illi  xpoidc  R  pi*ae- 
ferre  vebm. 

In  V.  1086  R  exhibet  ouveKd  Troxe  icd  coi  Kai  -rfiv  rpuTa, 
S — V  corr.  cuv€K7tot^'  ktJ  coi  Kai  Tfjv  ipuTo,  sed  V  pr.  m.  cuveK- 
iroT^'  icA  Kai  Tf|v  Tpirra  c€.  Scribae  incuria  in  R  illud  ouve- 
Kd  7T0T€  ortum  esse  patet  Prior  autem  lectio  V  Kai  Tfjv  TpuTa 
C€  inde  nata  videtur,  quod  corrector  vel  ipse  librarius  pro- 
nomine  coi  indiligenter  neglecto  c€  falso  in  extremo  versu 
addidit  Atque  vera  scriptura  coi  Kai  Tfiv  TpuTa  in  V  secun- 
dum  Velsenum  a  tertia  manu  restituta  est. 

In  V.  1110  if|  TXiuTTa  tuj  KrjpuKi  toutujv  T^)LiV€Tai  R  yi' 
v€Tai  praebet,  S — V  T€|iV€Tai,  sed  addito  Tp.  Tiv€Tai  in  mg.  V. 

Ttvexai 

Ex  quo  colligere  licet  in  archetypo  fuisse :  T^|iV€Tai.  Cf .  similes 
locos  in  V.  596  p.  39  et  v.  271  p.  55  tractatos.  Atque  quod 
verbum  T»V€Ta!  Dindorfius  et  Bergkius  amplexi  sunt,  vereor 
ut  recte  fecerint  Certe  T^^v€Tai  servare  praestat  cum  Mei- 
nekio,  qui  in  Vind.  Ar.  p.  223  T€)Liv€Tai  defendit  hisce  verbis : 
"Mihi  sententiae  loci  unice  convenire  videtur  T4)Liv€Tai,  quod 
ambigue  dictum  est,  sed  ut  praecidendi  vel  excidendi  signi- 
ficatio  praevaleat". 

De  discrepantiis  S — V  a  R  in  reliquis  fabulis  fusius 
disputandum  nobis  non  est 


Qnaestiones  criticae  in  Aratophanis  fabulas. 


41 


Caput  n. 

§6. 

Quoniam  de  versibus  egimus,  quibus  Suidas  cum  V  aut 
iis  qui  pro  V  sunt  codicibus  a  R  dissentit,  pergamus  ad  eas 
scripturas  tractandas,  quibus  lexicographus  cum  fi  consentit. 
Qnarum  iam  sequatur  index: 


Eqaitum: 

▼ss.  S — R 

61  6  bi  T^puiv  cum  M.  Quod 
cum  editoribus  servare 
velim  contra  Zacherum, 
qui  in  Ar.  St.  p.  11  sqq. 
lectionem  €i6'  6  T^puiv 
nimis  exquisita  ratione 
usus  defendit  Verbum 
aPuXXidv  simpliciter  si- 
gnificat  "an  Orakelma- 
nie  leiden"  (xpnciiujv 
ipqij  Toic  xpncMOic  fibexai 
schol.).  Atque  iure  Blay- 
desius  in  adnot  ad  h.  v. 
monet:  "Sensusest:  se- 
nex  enim  oracula  amat*\ 
Farticula  6i9*  igitur  apta 
non  est 

104  ^^TX^^  ^^^  ^ 


610'  6  T^pwjv  cum  A 


li6TK6i  cum  M  r.  Cf.  Thom. 
Mag.  p.  322,  7  (ed.  Ritschl) 
'Pifxu)  o656ic  Tuiv  'ArnKaiv, 
dXXd    ^^TKU).  ApiCToqpdvTic    iv 


42 


Victor  Coulon, 


vss. 


S-R 


182  {cxu€iv  cum  M 
196  coqpiDc  cum  M 
211  aiKdXXei  cum  M 

356  ifd)  b'  cum  M  (bk.  A)t 

357  ^mTTidiV 

408  irjiraiujvicai  r. 

580  qpeoveTce'  (S  ^)  cum  M ff 
580  KO|Liaiciv  cum  Mf 
680  imepeiTUTnrdZovTd  ^e  f f 


756  vOv  6ei  (bfi  R)  ce  Trdvra 

bf|  cum  MA 
761  TipociKdceai  (-iKecOai  R) 

cou 

761  TtpoTepov  r.  Cf.  Th.  380 
p.  108  tractatum. 

761  cu  om.f 

792  6piwv  oJKoOvTa  toOtov 
iy  cum  Mf 

821  \if\  cum  MA 

846  Tiijv 

849  auToTci  toTc  cum  M 

856  KaTacTrdcavTec 

928  Tdbe  cum  Mf 
1144  KdM'  RM,  Kd^'  S 


Neqp^Xaic.  ol  6'  olK^Tai  {>if- 
Kouciv  et  Moer.  p.  338  jieTKei, 
^Tri  Tiwv  KOi|Liuj|ievujv,  'Attikujc. 
filTXC^  *EXXtivikujc. 

(cxuceiv  cum  Aff 

caqpujc  cum  Aff 

'KaX*eT  (sic  V,  KaXeT  A)f  f 

dTUj  bi  t' 

dKTnibv  cum  MAf 

ii\  Tiaiujv  ^cai  cum  M  et  A, 

qui  iraiujv'  praebet ;  gl. 

q)8oveT0'  cum  A 

KO)Liu)Ci  cum  A 

u7r€pe7ruTnra26v  t^  )Lie  cum  MA 

r.  De  hoc  verbo  cf.  B.  A.  69, 

7  uTTepTruTnrdZieiv  :  uTiepOaufid- 

Zieiv,  dKTiXriTTecOai,  Trapd  t6  ttutt- 

TTaH,  8  dcnv  ^Trippr|)Lia  Gaujiac- 

jioO. 

vOv  6ri  ce  TrdvTa  beT  r.  Cf.  Z.  Ar. 
St.  p.  120. 

TrpoKeTcOai  coi  cum  MA  levi 
mendo  pro  vera  scriptura  Ttpo- 
CKeTcOai  coi.  fP  Ald. 
TTp6T€poc  cum  MA 

cu  cum  MA 
toOtov  6pujv  ojkoOvt'  iv  cum  A 

omf 

Ti  Tujv  cum  MAf 

auToTc  cum  Af 

KaGapTtdcavTec  cimi  M  corr.  A 

r.  Cf.  Z.  Ar.  St.  p.  126. 

Tabi  cum  A 

Kai  \x^  cum  Aff 


Quaestiones  criticae  in  Aristophanis  fabulas. 


4a 


vss.  S — ^R 

1187  Ktti  meiv  cum  MA 
1256  Sco^czi  coi  cum  M  r. 


1277  auToc  cum  M 

1363  dxKpe^dcac  cum  MA 

1368  TTUTi^ioiav  (-ci  S)  cum 
MA 

1369  6  TroXiTTic   cum  MAff 


V 

KdKineiv  f  f 
T^vuj^ai  coi  cum  A.  lure  Blay- 
desius  in  adnot  ad.  h.  v.  monet : 
"RvujMai  correxit  grammati- 
cus  aliquis,  qui  constructionem 
parum  intellegeret  et  post  Sttujc 
necessario  requiri  subiuncti- 
vum  existimaret". 

ouToc  cum  Aff 

Kpeiadcacf 

TTUTibioicf 


^TrXiTnc 


Bananim: 

134  ^TKC^dXou  cum  MA 
137  im  cum  MA  praef. 
189  eiv6Ka  (ouveKa  MA)  cf. 

ad  Nb.  511  p.  26sqq. 
217  KpaiTraXaiKUJiLiocff 
230  KoXajiocpGoTTCt  cum  MA 
249  iTo^cpoXuTOTTaqpXdc^aav 

cum  MA  praef. 
263  obbk  \ii\y  i]ixdc  cu  Te  (su- 

perscr.  cu  R)  cum  MA, 

ou6^  fivrj^ac  (i.  e.  |i(f|)v 

flfidc)  cu  Tt  S 
281  <piXoTi|Liou|Lievoc  cum  MA 


289  TravTobaTTOv  cum  MA 
356  eiftev  cum  A 
406  ££eup€c 
494  fOt  cum  MA 
520  6ti  cum  M  (ujc  A) 
538  MeracTpeq^ece'  del    cum 
M  (-crpecpeiv  A) 


^TKeqpdXujt  f  f 

eic 

fveKU 

KpatTTaX6KU))ioc  cum  MA 

KaXajiO^OTTuff 
TTO|Liq)oXuTOTTa(pXdc)iaTt 

oibl  \xf\v  u|Lidc  cu.   Recte  se 
habet  lectio  RMAS  omisso  t€* 


qptX6Ti)iov    Tcvoc  f  f     scribae 
raendum. 

TTaVTObaTTUIV  ff 

eibe  (Jbe  M)f 

KdEeupec  cum  MA  praef. 

fcOtff 

8T'f 

jui€TacTp€qpec9ai    r.    Cf.  Fritz- 
scbium  ad  h.  v. 


44 


Victor  Coalon, 


vss.  S — R 

562  K(i|biUKdT6  j€  cum  MA 

580  traOe   iraGe   toO    X6tou 

cum  MA 
585  dvTeiTroi^i  cum  MA 
618  pocavi^Iui  cum  MA 

644  intOKiv/icavT'  cum  MA  r. 
Gf.  praepositiones  imb 
et  dir6  commutatas  in 
Pc.  790  imoKVic|LiaTa  R, 
dTTOKvic^oTa  S — V,  Pl. 
562  et  1034  diro  R,  \mb 
V,  Nb.  762,  aUis  locis. 

684  KcXapuCei  (Tpulei  in  com- 
mentario  p.261  restituit 
Fritzschiiis,  cui  KeXapuZlei 
conflatum  videbatur  ex 
glossemate  KeXabei  et 
Tpu2Iei.) 

712  T€  Koviac  cum  MAf 

833  firrep  cum  A  praef. 

843  iraOc'  cum  MAff 

901  X^Eai  cum  Aff 

935  KoXoKTpu6vaff 

943  dTi'  ^Oiuv  cum  MA;  dir- 
r)8ujv  scribendum  est, 
quod  ut  variam  lectio- 
nem  adnotat  schoLrec. 
Tp.  hi  Koi  diTTieaiv,  dvri 
TOO  iKX€T6|ievoc. 

966  copKac^omTuoKdiLiirrai 
cum  M 


Kol  iuuKdT6  Teft 
iraOe  toutouc  toijc  X6TOucf-f 

dv  t'  e&TOi|i'  ETiff 
Pacavicui  r.  Cf.  Cob.  Var.  Lect. 

p.  178. 

drroKivficavT' 


KeXobei  cum  MA 


Koviac 
6iT€p  cum  M 


TOU 


X4E€iv  cum  M  r.  Cf.  futurum 
cuacebdv  in  v.  903. 

KdX€KTpu6va  cum  MA 

dTTTJOuJV 


capKOCiiOTnTuoKdfiiTai  cum  A. 
Eodem  mendo  V  praebet  <^c- 
MOTOKdMtTac  pro  -KdMtTTac  in 
Nb.  333  et  bucKoXoKdHirac  pro 
-Kd^TTTouc  in  Nb.  971. 


Quaestiones  ciiticae  in  Anstopbanis  fabulas. 


45 


vss.  S— R 

967  oufioc  (oufi6c  B) 

995  ^aiuiv 

1056  AuKapiiTTOuc  cum  M*A 

1201  XfiKueiou  cum  MA 

1387  (IkTrcp  cum  MA 

1428  <pav€iTatcamFritzschio, 

cuius  d  adnot  ad  b.  v., 

praef.,  nisi  quod  futu- 

ram  offensionem  quan- 

dam    praebet     Itaque 

haud  scio  an  iure  Ha- 

mackerus  in  Mnem.YI, 

1 857,  p.  224  (paveTxai  in 

7req)avTai  mutaverit,  cui 

Kockius  in  adnot  ad  h. 

v.(ed.IV.1898)plaudit 

1448  *xpncai>ecea       (-jiieea 

gAVE  Med.)  cuieeCniiiev  &y 

1450  7rpd£avT€C  cum  Dindor- 
fio,  Fritzschio,   Kockio 
praef.  contxa  Bergkium, 
Meinekium,  alios. 
1466  irXiiv  t'  6   (t'  om.  A) 
1505  Kai  toOto  (toutI  A) 


ou^oi  (ox)  )xo\  M,  6u|uioi  A).  Edi- 
tores  recte  o(i|iol 
^atuv  cum  MA  r.  Cf.  Meister- 
hans  p.  30  sqq. 

AuKaPnT6vToi>c  f 
Xr|KT|euouff 
Siruicf 
neqpuKe  cum  MA.   Orammati- 
corum    coniecturam    redolet, 
ut  iam  Fritzschius  observavit; 
est  enim  lectio  facilior. 


XpncaiMece'   (-iiee'   MA)   fcujc 
ciueeinMev  fiv  cum  MA 
TrpdTTovTec  cum  MA 


1514  KaTd  cum  MA 


Te  TTXnv  6  cam  M  + 
Kai  TouTot  (Kai  TOUTOici  M^) 
superscr.  a  pr.  m.  tP-  toutoic. 
Corruptela  orta  propter  touti 
in  V.  1504.  Bergkius  Kai  tov- 
Touci  (scil.  Touc  pp6xouc,  i.  e. 
laqueos,  quos  Pluto  Aeschylo 
datarus  est)  scripsit  Velseno, 
Blaydesio,  Kockio  (cuius  cf .  ad- 
not  in  ed.  IV.  1898)  proban- 
tibus. 

Kai  T&ff 


46 


Victor  Goulon, 


Nubiam : 


vss. 
133 

151 
294 
333 
362 


S— R 
pdXX'  cum  A 


R 


365 
399 
400 
559 

649 
M5 

984 
S87 


996 


1005 

1006 
1155 
1173 
1217 
1235 
1286 
1395 
1474 


TTepciKai  cum  MA 
ouTiuc  cum  MA 
(jic|iaT0Kd|i7rTac  cum  MA 
TrapapdXXei  (-r|  S)  cum  M 
(TiepipdXXei  A) 

TTdvT'  icfi  cura  MA 
*7Td)c  bfyz'  cum  M  (ttiwc  A) 
cq)65pa  t'  cum  MA 
Tdc   djLidc   cum   MA  et 
Athen.  VII  299  b. 
K0|Lii|i6v  cum  MA 
?Xuj  cum  MA 
dpxaid  T€  Kai  cum  MA 
dv  i)iaTioici  6i6dcKeic  cum 
MA  r.  Cf.  Kockii  adnot. 
ad  h.  V.  in  ed.  IV.  1894. 
elcdrreiv  (S^^®^,  eicievai 
gc  Med.  idemque  S^  inter 
vss.  s.  V.  )uir|Xuj  pXriOfivai. 
Verbum   eicievai,    quod 
nihii  aliud  est  nisiglosse- 
ma,  etiam  MA  praebent.) 
^diToOpeEei  (-eic  SA,  -oic 
M) 

cdicppovoc  cum  MA 
KXdeT'  cum  MA 
KdvTiXoTiK6c  cum  MA 
8Te  cum  MA 
TTpocKaTaOeinv  cum  MA 
toOto  5'  Ic0'  cum  MA 
fiv  cum  MA 
Kai  c^  cum  MA 


pdX'  cum  M  f  f .  Prequens  men- 
dum.  Cf.  ad  Nb.  131  p.  63. 
TTepciKdff 

OUTU)C  Tttpf 

(jic|iaT0Kd|i7Tac  (idem  S^^)ff. 
TTapapdXXeic.  r.  Cf.  G.  Herman- 
num  ad  h.  v.  et  Bl.  A.  C.  Gr. 
p.  175  ad  Nb.  362. 
om.f 

C(p65p'  (idem  S^^)f 

Tiuv  i^ujy  ortum  propter  ge- 

nitivum  tiwv  dTX^Xduiv. 

coqpov  gl. 

XeTuj  f  f 

dpxaid  T€f 

i.v  i)iaTioic  TTpobibdcKeic 


dTTeivf 


KaTaOp^Eeic 

cuj(ppocuvr|c  sec.  Herw.ff 
KdeT'  f  f 

KdvTlXOTOCf 
6Tlff 

TTpoKaTaOeinv  (idem  S^®^)ff 

toOt'  Ic0*f 

fiv  om.f 

ce  Kaif 


Qaaestiones  criticae  in  Aristophanis  fabulas. 


47 


Pluti : 


Tss.  S— R 

144  XajLiTTpov  Kai  KaXov  (koXov 
Kai  Xa|LiiTp6v  S^  ^^^) 
ciim  M  et  A  corr.,  qui 

sic   exhibet:   KaXov  Koi 

a 

Xa^npov 

145  xapi€v  dvGpujTTOici 

152  eicii-  Ct  V.  242  p.  37 

tractatum. 
184  K&y^  cum  MA 
271  *i\\Mdc  cum  MA 
278  bi^uici  cum  MA 
307  TPuXXi2IovT€c  cum  MAf f 


328  pXcTreiv  cum  MA 


328  *ApT]  cum  A  r.  Cf.  Meister- 
hansp.  143,  2.  CApnvM) 

387  Kai  cum  MA 

549  Tiic  TTTUix^iac  TTeviav  cum 
MA 

556  qietcd^evoc  cum  MA 

556  KaraXeiqiet  cum  MA 

581  6vTujc  cum  M 

581  XnMuiVT€(SBCEMed.)cam 
Mf 

^07  *cTt  cum  MA 


V 

KaXov  f 


Xdpiev  iv  dvOpdjTToici  cum 
MA  dittographia. 

dbc  cum  MA 

Kttiff 

?TTeiT' 

coi  ftibuicif 
TpuXiZovTec  r.  Cf.  B.  A.  33,  1 
TpuXiZieiv  Kai  TpuXiCjiOc:  im 
TTic  tOjv  xoipwv  qpujvfic.  6i' 
4v6c  X,  Kui  ou  6id  buoiv  et 
PoUuc.  V,  87. 

pXeiTUivff  Libenter  commu- 
tantur  uiv  et  eiv,  e.  g.  in  Av. 
420  fxwv  M  pro  Jx^iv,  788 
iXOetv  M  pro  dXOiiv,  Nb.  737 
ifeupeiv  MA  alii  pro  dfeupiJbv, 
Ra.  365,  744  aliis  locis. 
"Apni  tt 

KUi   TOUCf 

Tnc  ireviac  Trrujxeiav  f  caesura 
tetrametri  anapaestici  neglecta. 

q)ei66)ievoc  f  f 

KUTaXeitpeiv  f  f 

om.  cum  Af 
XnmxJVTec  cum  A 

om.f 


f 


48 


Victor  Coulon, 


vss.  S— R 

818  *CKOpobioic  cum  MA 
885  *6r|T|ictToc  cum  MA 
904  t'  cum  MA 

1086  Ktti  cum  MA 

1087  *TaOTa  TtdvT'  cum  MA 
1136  TTopicac  MA 

Ayiom: 

68  OactaviKoc  cum  MA 
497  t6  (R  sec.  Herw.)  cum  A 
523  b*  add.  R  sec.  Herw.  cum 

MA 
658  coOf 


V 

CKop6boic 

biriTni^cxTOC 

Tapf 

T€  Kaif 

TrdvTa  TaOT* 

TTOpicaicff 


0aciav6c  f 

t6v  sec.  Herw.  cum  Mf 

om.  sec.  Herw.ff 

cauToO  cum  MA 


659  dpicTicov  cum  M  r.  Cf.  dpicTTicovsecHerw.  cumAff 

Eq.  538  dpiCTi2[ujv 

692  *7rap'     i\xo\j     TTpo5iKUj  TTpobiKqj  Tiap'  d|ioO  cum  MA 

(SAV  Med.)    cum    schoi.  et  SBCE 

Nb.  361 
701  6'  om.  (S^CE  Med.)  cum 

Mf 
769  *T0id6e  cum  MA 
772  laxov  (S^vbe) 


6'  cum  A 

T0idv6e 
laKXOv  cum  MA  r.  Cf.  v.  p.  97 
tractatum. 

^Kdc)LiecOa 


eOqprmi'  Jctcu  cum  Aff 


807  ekdciuieOa  cum  M  et  A, 

qui  ^  pro  ei  praebetf 
959  eucprinia  'ctuj   (Jctuj    S) 

cum  M 
1272 — 73  *iL  Tpic|LiaKdpr  (-|Lid-      (b  KXeiv6TaT',  (b  coqpdiTaT',  iS 

Kap    S),    u5    KXeivoTaTe      TXaqpupiijTaTe  |  (b  Tpic^aKdpi', 

(KXeivoT'  R),    d)    cocpdi-     d)  KaTaKeXeucov  cum  MA 

TaT€,  I  li  TXaqpupdiTaTe, 

(b  KaTaKeXeucov 
1563  *t6  Xai|ia  cum  MA 


Vesparum : 


429  ^aKupieiv  ce 

454    Tp^TTOC 


t6  XaiT^a 

^iaKapitov  (om.  ce)ff 
Tp67rouc  ff 


Quaestiones  criticae  in  Amtophanis  fabulas. 


49 


vss.  S— R 

505  dp6oq)oiTO-  (dpOpoqpoiTO- 
cum  schol.  legendum.) 

510  dTX^^wciv  Formam  Atti- 
cam  dTx^Xeciv,  quam 
Athen.  VTI  299  b  prae- 
bet,  editores  Dindorfio 
dnce  receperont 

724  foXa 

900  Kai 

1069   KIKIWOUC 

1213  x^Xacov 
1268  oikoc  8v  t' 
1307  *Kd[TimT^  ji€ 
1364  ouTocf 
1374  auTHC 

Paois : 

63  C€auToO  (S^VB)i^ 

76  TTrepov 

187  V.  om.  propter   vocem 
^iapurraToc  in  fine  vss. 
185,  186,  187. 
496  KaKOvoi 
711  KaTeXdpac 


V 
6p6oc<poiTO- 

^X^Xiciv  (ivxeXiciv  S^)tf 


jidXaff 
om.f 

KIVVOUC  f  f 

XUTXapovff 
OUTOC  uiv  ff 
KaTtTUHT^   ^e 

oOtoc  outoc 
om.f 

ceauTdv 

7tt€p''t6v  (i.  e.  TrrepWTOv^f 

V.  habet 


KaKoif 
KaTaYeXdcac  V  corr.  f  f 


vss.  S— R 

230  dvTe^TiaTu) 
463  cTTOTTiH^ 


590  TeOvTiceitt 


741  fJ^evcumAl  ei|iev  esse 

J  M 


d  ^iv  C 
xm,i. 


Acharnensinm : 

ABCrA 
St'  (fiTe  B)  ijLATraTiuff 

cepoTTii^  ^^  ^^  hoc  Atticismo 
cf.  Koch  in  editione  Moeridis 
lexici  p.  XCIX  et  alia  exempla 
in  Croenert  Memor.  Gr.  Herc. 
p.  85  adnot  3. 

TeOvrjEei  (-r|  A),  ex  quo  Dawe- 
sius  TeOvrjSeic  restituit 
i^liec  B,  i^iixic  A 
f\  M^v  r 

4 


Megaren- 


}tt 


50 


Victor  Coulon, 


vss.  S — R 

sium  inscriptiones  do- 
cuerunt  Cl  Ahrens  De 
Dial.  Dor.  p.  170;  Boi- 
sacq  Dial.  Dor.  p.  200. 

772  TTepibou 

812  TTpiuj)iai  cum  B 

1099  GuiLiiTac  cum  C  (0u)nnTi- 

bac  SEMed.) 

1110  Kui  iiioiff 

1160  XapeTv  auroO  cum  C 
1170  cTTeXeGov  cum  AC 


ABCrA 


1179  TTaXivujpovff 


1190  dTxaTai  drraTai 


TTepiboO  ff 
7Tpio)uiai  A\ 
Trpdoiuiai  Cj  "^ 
OuiLioiTac  BTAl 
OoujioiTac  A    j  "^ 
Kd^oi  r.  Cf.  Ach.  512,   1102, 
1125,  1133,  alios  locos. 

auToO  XaPeTvf 
TTeXeGov  Bf  r.  Cf.  Moer.  p.  310 
TTdXeOoc,    'Attikuic.    crreXeOoc 
'EXXtivikujc. 

TTaXivopov  BC  f  TTaXivoppov  A 
r.  ex  voce  iTaXivopcoc. 
drra  TTaTraTdff 


Addimus  quattuor  locos,  ubi  ACf  a  parte  S — R  contra 


BA  stant: 

627  ToTc  dvaiTaicTOic  dTTiuj^ev 
cum  FAB  corr.  C,  praef. 
634  u|Lidc  cum  ACf 
847  dvaiTXricei  cum  ACf 

1088  beiTTveTv  cum  ACf 


Touc  dvaTTaicTOuc  dTTiu)|Liev  B 
pr.  A 

f|)uidc  BAff 

ce  KaTaTTXrjcei  B 

ce  dvaTTXrjcei  A 
beiTTveTv  tdp  B A  f .  Cf .  similem 
locum  in  Nb.  294,  ubi  V  con- 
tra  metrum  rdp  addidit. 


)tt 


vss. 


Ecclesiazusarom : 
S— R 

45  KdpepivGujv 

56  d^TTXr|)Lievoc  (sed  TTeTTXri- 

c^i^voc  cum  schol.  Eq. 

662  S  s.  V.  Tpixibec) 


KdpepivOou  ff 
4^TTeTrXTiC)Li^voc  (A)f 


Quaestiones  criticae  in  Aristophanis  fabulas. 


51 


S— R 

97  Tov  q)opfJi{ctov 
207  CKOTteTce' 
235  £inTre)ii|i€i€v  (iin|i€i|i€t€V 

254  XotbopQ 
267  i£u)^tcdcaic 
295  trapaxopbt^Tc 
379  T^Xtuv 

385  irdvrac  ckutot6^oic  (S  ^ 
TrdvTac,  ceteri  S  TrdvTa) 

392  drrot^uiEdv 

393  &toix€Tai 

398  Trpurroc  NeoKXeibiic 
405  dppoXovTa 

417  *TrX€upTTic  fiv 
420  CKuXo&€t|iu»v 

420  T^  eOpqi  S.  s.  V.  T€TpaCTa- 
TTJpow,  sed  Tf|v  Oupav 
f also  s.  V.  dXq)iTa^otpouc. 

421  dcpeiX^TUj 
425  jixaKpd 

428  dv€Trni)nc' 

441  €ivai  Trpdrii*  l(pr\  voupu- 

crtKOv 
448  ou  ^apTUpujv  t'-  Parti- 

colam    t'    iure   delevit 

Dobraeas. 
473  T€paiT^puiv 
540  riMmcx6|Linv.  Ab  edd.  ex 

B.  A.  381, 25  ^|iTT€Cx6fiTiv 

restitutum. 

€11  CKaXaOOpai 


T#|v  q).  (A)tt 

CKOTT^TC  (A)ff 

4TnTrimp€tac  dvff 

Xot5op€T  (.fl  A)ff 

^Ewjitdcatc  (A)ff 

Trapaxop5tf|c  ff 

Kul  T^Xwvf 

TrdVT€C    CKUT0T6^0tff 

dTroi|Liu)2I6vff 

olx€Tai  f 

om.f 

dKPaXX6vTa  corr.  ex  4KpaX6v- 

Taff 

7TX€UpTTtC 

KuXob€qiuiv  ff 
Tfl  Oupa  (sic)ff 


dq)€(X€Tat  ff 

^UKpdv  Trap^x^tvff 

dv€Trr|biiC€vff 

?q)Ti  TrpdTn'€ivat  voupucTtK6vf 

T'  oi  ^iapTupuiv 


TTiPotT^pujvff 
^^TncxTm^vov  f  f 

toOtov  CKaXaOupatf  f.  GLtoO- 
Tov  male  in  textum  irrepsit 
De  pronominibus  insertis  cf. 
Blaydesium  ad  Pl.  648,  1170, 
Ach.  437,  Th.  754. 

4* 


52                                     Victor 

Goulon, 

vss.               S — R 

r 

630  KoXoia 

KaXoicf 

631  briMOTiKri  t' 

bni^OTiKi^vff 

647  qpiXi^iceiev 

(piXr|C€i  f  f 

668  Te               ^ 

oro.f 

683  &nf\ei  (diri^ci  SK)ff 

drru] 

685  t6  bk  ent'  ffc  Tf|V  Tiapd 

t6  bk 

Gtjt'  icri  Trap'  auTf|vf 

Ta(nr]v 

693  Kard  idc  biobouc 

KaTd  bioboucf 

694  djro  toO  beiTivouf 

d7r6  b€i7rvou 

695  Xd^ouciv 

Xi£ouci  f  f 

707  Xap6vTac 

Xapoiicacff 

733  crdipacaf 

* 

CTp€i|;ac' 

737  KO|Li|iiJjTpia 

K0)iM6TpUX  f 

741  *dijupi  vuKTUjp(S^^,  ceteri 

• 

dujpi    VUKTUJV 

S  VUKTUJV.) 

751  ouTU)c 

om.f 

791  T^voiTO 

T^VTiTai  f  f 

792  bi(j4€i€v 

6ii£€i€v  ff 

797  Taxu 

Taxeiclf 

808  7rX€iv 

TrX€ic  f  f 

820  ?7r€i0' 

?7r€lT'ff 

833  Tdvdcpopov 

Tdvoqpopov  f  f 

846  Z|yioi6c,quod  Zjuioioc  scri- 

Z)uiu6c. 

De  01  et  u  commutatis 

bendum  est. 

ci  Blaydesium  ad  Th.  392.                 | 

868  7Ta|Li7niciav 

7TO)Ll7TT]CiaV  f  f 

882  it' 

rT€f 

883  )Li€Xubpiov 

)i€XlbpU0V  f  f 

888  toOt'  kTi 

toOto  kTlf 

952  ^^6v 

^Moiff 

973  Opuii^aff 

Op€^^a 

991  vuvi 

vOvf 

1033  7rp6  Tnc 

7rp6c  Tric  (sic)ff 

1089  KaTd  t6 

KaTd  ToOff 

1089  Kavviiivou 

Kav6vou  f 

1117  fLi€^upuj|iai  ab  editoribus 

fiupuj)iai 

ex  Athen.  XV  691  b  in 

)Li€|Liupic)yiai  correctum. 

Quaestioiies  criticae  in  Aristophanis  fabulas. 


53 


27 

43 
360 
789 


810 
1004 

1028 
1073 
1243 

1244 


Lysifttrataa : 

8— R 
rroXXata  t'  (8^^) ,..  (^X- 
Xaic  t'  8»kc) 
KpoKuiTd  9opoOcaipraef. 

f\bT\    OIIl.f 

^XcrroBrjpci.  Dind.,  Mein., 
Engero   probatam.    Cf. 
Phryn.  p.  627. 
irepieipTii^voc  cum  C 
e«T€iv  (S.,  Orrtv  B) 


BCLA 
noXXaiciv  f  f 

KpoKunoqpopoOcai 

fjbil  BCL  r.,  Ttc  A 

^XaToOrjpa 


tKCctXcucovff 

XuipoOcivf 

Kdeicui  (8.,  Kalcui  B) 

tc  Toiic  Acavcuouc  t€  Kai 
f\\idc 


TrcpteipTacjLidvoc  BLAff 

ciTeiv  BCL,  cithv  A,  ex  quo 

ciTf^v  Invemizius  edd.  probb. 

^KCKdXCUCOV 

xuipouc'  BCA 
Kat  Ktvrjcui  BCA,  gl.  ad  verbum 
biTro6td£ui  adscriptum. 
ic  Tiiic  'Acavaiuic  Te  Kai  ic  f\\i6ic. 
Non  acquiescimus  in  Brunckii 
scriptura  k  Tiiic  'Acavaiuic  Te 
Kf^c  i\}idc  Dindorfio  et  Buengero 
(p.  59)probata.  lure  Meinekius 
in  Vind.  Ar.  p,  139  monuit: 
"Neque  fmdc  in  laconico  ser- 
mone  ferendum  neque  koXov 
substantiTo  carere  potest". 
Quare  ic  tuic  Acavaiuic  Te  x^M* 
detcjLi'  d|Liqt  proposuit.  Quae  de 
Wilamowitzius  (Textgesch.  d. 
griech.  Lyr.  p.  88,  7)  Meinekii 
inscius  probavit,  nisi  quod  kS^' 
et  a^d  scripsit 


§7. 

In  singulis  versibus  tractandis,  cum  de  Eqnitibus  nihil 
dicendtim  nobis  sit,  ordiamur  a  Ranarum  fabula.  Cuius  in 
1. 1448  TouTOict  xpncaijbLecO',  fcwc  cuiOeiinev  dv  adverbium  Tcuic, 


54  Victor  Goulon, 

quod  in  ceteris  codd.  traditum  est,  in  S — R  propter  similem 
vicinam  syllabam  ax)  in  cujOeiimcv  excidisse  veri  est  similli- 
mum.  Atque  vulgata  lectio  xpncai^ecO',  Xojjc  ciwGeirmev  <Xv  verbo 
cujOeirmev  metri  sustinendi  causa  in  cu)deT|Liev  contracto  haud 
dubie  vera  est.  Namque  forma  non  contracta  ab  usu  poeta- 
rum  Atticorum  aliena  est;  conferas  velim,  quae  de  hac  re 
observaverunt  La  Roche  in  Ztschr.  f.  d.  osterr.  G.  1874,  p.  428  et 
de  Bamberg  in  Ztschr.  f.  d.  Gymnasialw.  1877,  Ber.  p.  15.  Atque 
etiam  Rutherford  in  The  new  Phrynichus  p.  451  sqq.  pluri- 
mis  exemplis  ex  Atticorum  poetarum  fabulis  congestis  formam 
cujGeTiiev  a  primo  Dawesio  in  Miscell.  Crit  p.  453  defensam 
amplexus  est  Quae  cum  ita  se  habeant,  facere  non  possumus^ 
quin  scripturae  S — R  xPnccti)Liecea,  cujGeirmev  dfv  Kockio  pro- 
batae  fidem  denegemus.  Quod  autem  in  M  supra  -|ae8'  icuic 
scriptum  est:  tp-  fcGi,  huic  variae  lectioni  nihil  tribuendum 
nobis  videtur.  Est  enim  mala  coniectura  grammatici  cuiusdam 
legum  metricarum  imperitissimi,  sive  toutoic  xpncotiMeG',  lcGi 
(vel  ic0'  u)c)  cuj0eirmev  dfv  sive  toutoici  xpnccii^ec0',  k0'  ibc 
cuj0eT|iev  dfv  scribi  voluit 

In  Nubium  v.  398 — 99  Kai  ttuic  (b  mlipe  cu  . . .  bfiT'  ouxi 
Zi^ujv'  iveTTpricev  S — R  praebent  ttujc  bf\T\  V  bx\T\  Editores 
in  hoc  versu  scribendo  inter  se  dissentiunt  G.  Hermannus, 
Bergkius,  Meinekius  voce  bfyc^  omissa  ttuic,  Bentleius,  Blay- 
desius,  Kockius,  alii  omisso  ttujc  iilud  bfiT*  receperunt.  Neque 
dubium  est,  quin  Bentleius  verum  viderit  Nam  bf]T'  ad  ttujc 
V.  praecedentis  referendum  est  ut  in  Eq.  17  ttujc  fiv  oOv  iTOTe 
efiToiiLi'  fiv  auT6  bfiTa  K0|ii|;eupi7TiKaic,  ubi  vox  bfiTa  separata  a 
7TUJC  cum  hoc  vocabulo  coniungenda  est  Cf.  etiam  alios  ver- 
sus,  in  quibus  particula  bf\Ta  quibusdam  verbis  a  irujc  aliisve 
vocibus  seiuncta  invenitur,  velut  Nb.  1196  ttiuc  ou  bexovTai 
bflTa,  Pc.  200  TTuic  ouv  cu  bf^T',  Ls.  912  Kui  ttoic  IQ'  drvfi  bf\T\ 
Th.  211  TTUJC  ouv  7T0ir|cuj  bf\Ta;  Eq.  810  oukouv  beivdv  tuuti 
ce  Xdyeiv  bfJT*  ^ct',  Vp.  172  oukouv  Kfiv  ifd)  \  auTOv  dTToboi^nv 
bfiT'  dv;  Ls.  54  'Ap'  ou  iTapeTvai  Tdc  TVJvaiKac  bf^T'  ^XPHv;  si- 
milia  passim.  Atque  vocabulum  ttujc  ita  in  versum  venisse 
arbitror,  ut  nescio  quis  grammaticus  ttuic  supra  bfiT'  poneret, 
quo  significaretur  particulam  bf\T'  ad  ttuic  in  v.  898  referen- 


Quaestiones  criticae  in  Aristophanis  fabulas.  55 

dani  esse.  Quae  comiptelae  origo  verisimilior  est,  praeseriim 
cnm  Y  illad  iruic  omiserit 

In  V.  1005  dXX'  elc  'AKa6ii|ii€iav  Kaxiibv  ii7r6  toic  inopiaic 
diroOpeHei  CT€q)avuicd]Li£Voc  ktX.  in  S — R  diroOpeEei  (-eic  S) 
legitor,  in  V  KaTa0p€£€ic.  Editores  praeter  Blaydesium  et  Leeu- 
wenium  eompositum  diroGpd&i  servaverunt  idque  rectissime. 
Nam  pro  KOTaTplx^^v,  quod  exspectamus,  poeta  facete  verbo 
drroTpexeiv  usus  est,  quod  de  servorum  manumissione  dici 
solitom  esse  ex  inscriptionibus  potissimum  compertum  habe- 
mus.  AiKaioc  enim  Xotoc  tamquam  in  numero  servorum  habet 
Phidippidem,  quem  liberum  evasurum  esse  promittit,  si  se  se- 
queretur.  Diiudicandum  autem  nobis  est  inter  dTroOpdgeic,  quae 
forma  apud  Suidam,  B.  A.  427,  31,  schol.  Soph.  ad  Oed.  Col. 
701  invenitur,  et  dTtoOpeHei,  quod  in  R  exhibetur.  Atque  cum 
iam  Bruuckius  viderit  mediam  formam  in  futuris  ab  Atticis 
in  deliciis  haberi  et  in  Ra.  193  et  R  et  V  TrepiGp^Eei  praebeat 
itemqae  ^eTuGpeEei  in  Pc.  261,  Bergkio,  Meinekio,  aliis  dTro- 
Gpe£€i  amplexis  assentiri  non  dubitamus. 

In  Pluti  V.  271  mliv  dHioic  q)€vaKicac  ?7r€iT'  dTraXXaTnvai 

dZrj^ioc  in  V  Jtcit',   in  S — R  i\\xdc  traditum  est.   Quibus  ex 

diversis  scripturis  colligendum  esse  arbitror  in  archetypo  sic 

fmflc 
scnptum  fuisse :  iiaiv  dHioTc  qp^vaKicac  Jtt^it'  dTraXXaTfivai.  lUud 

i\\idc  interpretandi  causa  superscriptum  falso  pro  Inen^  libra- 

rius  R  transcripsit  propterea,  opinor,  quod  accusativum  requi- 

rebat  Sed  vox  fTTCiT*  utique  retinenda  est.   Cf.  eandem  con- 

structionem  in  Ach.  497   ei  tttujxoc   div  ?7T€it'  Iv  'AGrivaioic 

X^T€iv  ^^XXuj,  Nb.  1042  aipou)i€VOv  touc  fiTTOvac  Xotouc  ?7T€iTa 

viKdv,   Av.  29,   Th.  557,  559,  884,   aliis  locis.    Non  recte 

igitur  Blaydesius  fecit,  quod  pronomen  f|)Lidc  voci  frr^iT'  prae- 

tulit  Meinekius  contra  laudandus  est,  qui  lectionem  V  secutus 

est,  nisi  quod  accusativum  )li'  de  verbo  qp^vaKicac  dependentem 

EDte  lTr€tT*  inseruit  Quo  pronomine  haud  scio  an  opus  non 

sit  Cf.  V.  280  ScTic  q)€vaKiZ!€ic,  q)pdcai  b'  outtu)  T€TXnKac  fmiv 

et  Ach.  90  tqOt'  fip'  iqpevdKiZi^c  cu  bvo  bpaxjidc  qp^puiv,  quibus 

dnobus  locis  q)€vaKi2[€iv  absolute  positum  est 

In  V.  818  dXXd  CKopobioic   utto  Tpvq>f\c  4KdcT0T€  Leeu- 

wenius  ex  substantivo  CKop6boic,  quod  in  V  legitur,  formam 


56  Victop  Gonlon, 

CKOp6boiciv  restituendam  esse  putavit.  Sed  qui  scripturae  V 
fidem  habet,  mea  quidem  sententia  vocem  CKop6boic  integram 
recipere  (cf.  xpwcoTc,  XiOoic  in  v.  antecedente)  et  metri  causa 
articulom  tflc  ante  Tpvq>f\c  cum  lunt  ed.  inserere  debet.  Neque 
vero  dubito,  quin  cum  Meinekio,  Yelseno,  aliis  lectio  R  cko- 
pobioic  retinenda  sit  et  eo,  quod  cum  ceteris  omnibus  codi- 
cibus  tum  scboliorum  explicationibus  cKopobioic,  Toic  tujv 
CKopobiJuv  qpuXXoic,  confirmatur,  et  eo,  quod  deminutivis  liben- 
tissime  usi  sunt  comici. 

In  V.  885  dXX'  oxjk  fvecTi  cuKOcpdvTOu  b^iTMCiTOC  V  scribae 
mendo  pro  5r|T|uiaToc  praebet  biT]Tr||LiaToc.  Ut  alios  praeteream, 
qui  hunc  versum  corrigendum  et  emendandum  esse  censue- 
runt,  Velsenus  et  Leeuwenius  pellecti,  opinor,  adnotatione 
schol.  R  XeiTiei  qpdpjuiaKov  hanc  vocem  textui  inseruerunt  ita 
quidem,  ut  ille  <pdp|iAaKa  b'  IvecTi  cuKO(pdvTou  brJTMCtToc;  hic 
dXX'  ouK  fvecTi  cuKocpdvTou  qpdpfiaKov  scriberet.  Leeuwenii 
coniectura  repudianda  est,  quippe  qua  substantivum  brJTI^aToc 
e  textu  eiciatur,  quod  vereor  ut  ex  interpretatione  in  versum 
irrepere  potuerit.  Neque  quisquam  Velseni  mutationem  se- 
quetur,  quam  ipse  in  adnot.  ad  h.  v.  incertam  esse  professus 
est.  Mihi  quidem  Leeuwenius  et  Velsenus  scholio  R  decepti 
videntur.  Tali  enim  adnotatione  scholiastae  nihil  aliud  monere 
in  animo  habebant  nisi  hoc:  eam  vocem,  quae  praeter  ex- 
spectationem  in  textu  oniissa  esset  a  poeta^  subaudiendam  esse. 
Versus  noster  igitur  omisso  substantivo  qpdpfiaKov  vertendus 
est :  At  non  inest  ad versus  sycophantae  morsum,  ita  ut  subau- 
diendum  sit  "remedium".  Conferas  velim  idoneam  interpre- 
tationem  Suidae  s.  v.  dXX'  ouk  IvecTi,  quae  etiam  in  scholiis 
nostris  invenitur;  in  qua  de  baKTuXiuj  sermo  est  qpapiiiaKiTric 
vulgo  vocato.  Quo  ex  ipso  anuli  nomine  apparet  substantivum 
qpdpiLiaKov  subintellegendum  esse.  Itaque  cum  Meinekio  et 
Blaydesio  adversus  Velsenum  et  Leeuwenium  versum  —  etiam 
ab  Apostolio  in  Paroem.  Gr.  II  p.  591  (XHr  57)  sic  ut  in  co- 
dicibus  nostris  prolatum  —  non  corrigendum  esse  arbitror. 
Hic  locus  enim  una  est  ex  iis  sententiis  dicacibus,  quarum 
mucro  ab  illis  quidem,  qui  Aristophanis  temporibus  vixerunt, 
statim   comprehendebatur,   a  nobis   vero,   quippe   cum   absit 


Quaestiones  criticae  in  Aristophanis  fabulas.  57 

?oi  ipdtp^aKov,  quae  maxime  desideratur,  haad  ita  fadle  in- 

tellegitar. 

In  V.  1087  oviKoOv  TpOTomoc  xaOTa  irdvr'  idcetai  lectio 

T  est  irdvxa  TaOr',  S — R  TaOTa  ndvT'.  Quanim  neutra  numeris 

adrersatur.   Utraque  autem  verborum  positione  poetam  nos- 

tnmi  usum  esse  multis  docemur  locis.  Satis  habemus  hosce 

Tersos  affere,  quibus  RV    in  ordine   verborum  exhibendo 

conspirant:  Pl.  927  irdvTa  TaOra,  Eq.  99  trdvra  TUUTt,  Vp.  514 

trdvra  tuOO',   contra  Pl.  516  toOtiwv  TrdvTiwv,   Eq.  176  TaOTa 

irdvra,  Av.  756  TuOra  irdvT*.  Quam  ob  rem  iis  locis,  quibus 

codices  inter  se  discrepant,  is  verborum  ordo  retinendus  erit, 

qui  maiore  fide  traditus  est.  Nostro  igitur  loco  cum  editoribus 

lectionem  TaOTu  irdvT'  sequi  non  dubito,  quippe  quam  praeter 

R  Snidas,  Paris.  A^  Ambros.  M  exhibeant.   Accedit  quod  in 

V  freqaentes  sunt  verborum  transpositiones,  ut  statim  vide' 

bimus. 

In  Avium   v.  692    €Jb6T€C   dpOuuc    nap'  i^ov   TTpobiKUi 

KXd€iv  €nrnT€  t6  Xoin6v  editores  in  diversas  partes  discedunt, 

cum  Bergkius,  Blaydesius,  Leeuwenius  scripturam  Y  TTpobiKifi 

irap'  ^^oO  tueantur,  Dindorfius,  Meinekius,  Eockius  lectioni 

8 — R  nap'  iyLOv  TTpo6(KUj  fidem  habeant   Quamquam  neutra 

verboram  positione  numeri  violantur,  tamen  scriptura  irap' 

i^ov  TTpobiKiu  praef erenda  nobis  videtur ;  nam  librura  Y  saepe 

verborum  ordinem  immutantem  deprehendimus,  velut  in  Av. 

675  draOq  Tuxij  pro  TuxdtaOq,  Eq.  508  im]  XUovTac  pro  Xdgov- 

toc  Ittti,  1046  T€Tx6c  Ictx  pro  lcrx  Tcixoc,  Nb.  433  jiCTdXac 

P 
Tvumac  sec.  Herw.  pro  tviij^ac  |Li€TdXac,  481  irpoc  tiuv  0€ujv 

a 

^ovoni  sec.  Herw.  pro  biav.  np.  t.  0.,  1407  T€0piimov  Tpe<p€iv 

pro  Tp^cp.  T^0p.,   1508  7rai€  pdXX€  sec.  Herw.  pro  pdXXe  iraTe, 

Pc  287  Tairri  Xapdiv  pro  Xap.  t.,  560  tQ  0€iu  TrpuiTOv  pro  Trp. 

T.  9.,  1175  birj  be  irou  pro  bi  Trou  bdri,  PI.  57  trdvu  Taxu  pro 

raxu  Trdvu,  132  icjxy  6  7rap^x**>v  pro  6  trap.  d.,  426  |i€  Tiva 

pro  Tiva  ^€,  459  Tfjc  rreviac  7rru)X€iav  pro  Tflc  tttujx-  trev.,  507, 

«29,  747,  867,  870,  940,  969,  979,  1087,  1173,  1196,  Ra.  847 

mibic  M^Xaivav  pro  juiiXava  traTbcc,  1035,  1403,  Vp.  1445  im- 

xAr|Tf|p€C  Xeitpovci  pro  KXriTfipec  iTnXeiipouci. 


58  Victor  Coulon, 

Etiam  in  v.  769  sqq.  Bergkius  lectionem  V  Toidvbe  ku- 
Kvoi  .  . .  cu)Li)LiiTf\  Pofiv  6|ioO  TTTepoTc  KpeKovxec  TaKXov  'A7r6XXui 
pro  Toidbe  kukvoi  ktX.  amplexas  est  idque  hoc  quoque  loco 
iniuria.  Nam  si  legitur  Toidvbe  kukvoi  voce  Toidvfte  ad  pof|v 
in  V.  771  relata^  in  v.  737,  cui  v.  noster  respondet,  cum  Bentleio 
scriptura  MoOca  XoxiLiaia  in  MoOc'  (b  Xox^aia  mutanda  est 
Neque  vero  habemus,  cur  verba  MoOca  XoxjLxaia  addubitemus, 
praesertim  cum  in  omnibus  codicibus  inveniantur.  Propterea 
ut  numeri  v.  769  iis  v.  737  respondeant,  illud  Toidbe  S — R 
quippe  sententiae  aptissimum  —  vertendum  enim  est  **in  hunc 
modum"  —  cum  Dindorfio,  Meinekio,  Kockio  servare  praestat 

Vss.  1272 — 73  in  S— R  sic  exhibentur :  ili  TpiCfiaKdpi' 
(-|idKap  S),  (b  KXeiv6TaTe  (KXeiv6T'R),  ili  coqpuJTaTe,  |  (b  xXa- 
qpupuJTaTe,  (b  KaTaKeXeucov.  VMA  praebent:  (b  KXeiv6TaT',  (b 
coqpurraT',  i5  T^aqpupujTaTe  |  i&  Tpic^aKdpi'  (b  KaTaK^Xeucov. 
Hunc  locum  medela  indigere  inter  criticos  Aristophaneos 
constat  Nam  praeterquam  quod  codices  in  verborum  ordine 
exhibendo  in  diversissimas  partes  discedunt,  adiectivum  coqpui- 
TaTe  in  v.  1272  ex  fine  v.  1271  repetitum  ferri  nequit  Pri- 
mum  mea  quidem  sententia  interest  videre,  quomodo  ambo 
vss.  traditi  sint  Et  in  S — R  et  in  VMA  idem  ordo  trium  su- 
perlativorum  (b  KXeiv.,  (b  coqp ;  (b  yXaqpup.  invenitur.  Reliqua 
autem  verba  sic  exhibentur,  ut  S — R  (b  Tpic|LiaKdpr  initio  v. 
1272,  VMA  initio  v.  1273  praebeant  Nunc  quaestio  oritur, 
utra  positio  vocabulorum  (b  Tpic^aKdpi'  genuina  sit  Mihi  qui- 
dem  verba  (b  TpiciiiaKdpi'  in  S — R  ex  initio  v.  1273  librarium 
errore  initio  v.  1272  posita  esse  verisimilius  videtur  quam  in 
VMA,  postquam  initio  v.  1272  omissa  erant,  versum  1273 
inchoasse.  Haec  verba,  cum  in  S — R  non  recte  initio  v.  1272 
posita  essent,  iibrarii  locum  falso  inchoatum  simpliciter  sic 
restituere  sibi  videbantur,  ut  legum  metricarumrationem  non 
habentes  verba  iL  xXaqpupujTaTe  ex  fine  v.  1272  insequenti 
versui  continuarent  Ut  autem  libris  VMA  vocabula  d&  Tpic- 
^aKdpi'  initio  v.  1273  exhibentibus  fidem  habeamus,  vel  eo 
commovemur,  quod  tres  superlativi  melius  et  aptius  illud  (b 
Tpic^aKdpi'  praecedunt  quam  sequuntur.  Quodsi  quis  nihilo- 
minus  a  lectione  S — R  proficisci  volet,  ei  cum  Meinekio  fa- 


Qaaestiones  chticae  in  AristophaDis  fabulas.  59 

dendom  erit,  qui  in  Yind.  Ar.  p.  111  positione  verboram  ilx 
Tpic^oxdpr  S — ^R  servata  16  xplc  inaKdpt',  \b  KXeivdxaT',  iL  fXa- 
qNjpurrare,  tZi  KaraK^eucov,  KaTaKeXeucov  scripsit  Equidem  ne 
rationem  Meinekii  probem,  scholiiB  prohibeor  testantibus  Di* 
djrmum  et  Symmachum  verbum  KaTaK^eucov  semel  tantum 
positom  legisse.  Explicata  scripturae  discrepantia  iam  restat, 
at  offensio  tollatur,  quam  repetita  vox  coq>drraTe  praebet  Qua 
in  re  Kockius  punctum  tulisse  videtur,  cum  in  adnot  ad  v. 
1272  'HoxdiTOT'  pro  coqpdiTaT'  scribere  proponeret  collatis  Aesch. 
Ag.  1622:  bvai  dHoxd)TaTai  qppevdiv  {aTpo|LidvTeic.  Eur.  Suppl. 
889:  TTapOevoiraToc,  eiboc  d£oxd)TaTOC.  Soph.fr.  518:  oubeic 
(Eoxoc  dXXoc  ipXacTev  dXXou.  Hac  igitur  leni  mutatione  Kockii 
adhibita  vss.  1272 — 73:  di  KXeivoTaT',  d) 'EoxdrraT',  (b  T^aqpu- 
purraTe*  |  (b  Tpic^aKdpi',  di  KoraKdXeucov  nemini  iam  offensioni 
fore  arbitror. 

In  V.  1563  t6  XaiT|ia  traditum  est  in  V,  t6  Xaifxa  in  S — ^R 
Xeutra  vox  sincera  videtur  grammaticis,  qui  hunc  locum  sa- 
nare  conati  pro  codd.  scriptura  varia  vocabula  proposuerunt 
Videsis,  ne  chartae  nos  misereat,  coniecturas  a  Blaydesio  con- 
gestas  in  adnotatione  ad  h.  v.  nimia  materiae  ubertate  ut  saepis- 
sime  laborante.  Adhuc  sub  iadice  lis  est,  quam  nos  dirimere 
non  posse  libere  profitemur.  Ex  omnibus  autem  mutationibus 
maxime  nobis  probatur  Bentlei  et  Meinekii  XaiTiia,  i.  e.  sacri- 
fidom,  coUata  glossa  Hesychii  XaiT^aTa :  Tr^miiaTa '  oi  bk  cTrdp- 
^ara,  iepd  dirdpT^ciTa.  Cf.  etiam  Photii  gl.  XdT^ara :  lepd  dndp- 
mcrra.  Accedit,  quod  Suidas  vocem  XaT|ia  interpretatur  ver- 
bis  t6  iepov,  90^a. 

In  Vesparum  v.  1307  KdrruTrre  iie  (S — R,  KaTeTUTrre  ^e  V) 
veoviKwc  Trai  TraT  KaXujv  et  in  S — R  et  in  V  contra  metrum 
peccatam  est  Ut  numeri  recte  procederent,  Bergkius  et  Mei- 
nekius  cett.  codd.  lectionem  KdTUTrre  br\  jne  receperunt  Sed  de 
?ocala  br\  haud  scio  an  Blaydesius  in  adnot  ad  h.  v.  recte  sic 
indicarit:  'Tarticula  bi\  metri  fulciendi  causa  ab  grammatico 
aliquo  interpolata  est".  Quapropter  Blaydesio  KdTUTrrev  iyii. 
scribenti  plaudo.  Facile  enim  litterae  ve  ante  ^e  excidere 
poterant 

In  Ecclesiazusarum  v.  417  TrXeupiTic  (dv  R)  fjiJidiv  ou- 


60  Victor  CoQlon, 

54v'  fiv  Xdpoi  TTOTt  Bergkius  duplex  flv  R  retinuit  Quod  quam^ 
quam  ab  arte  grammatica  non  abhorret  —  est  enim  'Attiki- 
C|Li6c,  de  quo  in  libro  posteriore  ad  Pl.  1078  fusius  agetur  — , 
tamen  ut  numeri  melius  profluant,  praeferenda  est  scriptura 
TtXeupmc  sine  fiv  ceteris  editoribus  probata. 

Adverbium  vuKTUjp  versus  741  duupi  vuKTiup  ftid  t6v  6p* 
Opiov  v6|iiov  C.  Kuehnius  (De  codd.  qui  Ar.  Ec.  et  Ls.  exhi- 
bent,  p.  10)  bene  sic  defendit:  "Non  perspicio,  cur  duo  ad- 
verbia  copula  omissa  coniungi  nequeant,  si  quidem  alterum, 
vuKTUjp,  ad  explicandum  prius  dwpi  adpositum  esse  statuimus. 
Praeterea  ex  locis  a  Blaydesio  allatis  evadit  duipl  tu&v  vuktotv, 
non  dwpi  vuktOuv  inveniri".  Cf.  etiam  duos  locos  apud  epi- 
stolographos,  quos  dictionem  comicorum  imprimis  imitatos 
esse  constat,  Aristaen.  lib.  11  ep.  19  dKrJKoa  vewv  KUiimacTtwv 
uTT^p  iyiov  |Liaxo)Li€vujv  duipi  vuKTUip  et  Phalarid.  ep.  141  (sec. 
Hercherum)  vuktujp  duipi  TTavTdTraciv. 


Qoaestiones  criticM  in  Aiistophanis  fabulas. 


61 


Caput  in. 

§8. 

Tertiam  est  in  quaestione  nostra  de  Aristophanis  apud 
Suidam  reiiqaiis,  ut  de  iis  disseramus  locis,  quibus  iexioo- 
graphus  et  a  R  et  a  Y  discrepat.  Ac  primum  quidem  ii  loci 
profenmtur,  quibus  Suidas  cum  uno  alterove  ceterorum  co- 
dicum  contra  RY  facit  in  septem  illis  fabuliS|(Eq.  Ra.  Nb.  Pl. 
Av.  Yp.  Pc),  quae  et  in  R  et  in  Y  traditae  sunt.  lam  sequitur 
index  locorum: 

Eqnitom : 


TSS.  8 

35  irpo^i^dZieic  cum  Mf 
41  dKp6xoXoc  cum  MASf* 

(o  in  a  corr.,  sed  su- 

perscr.  o  r*)t 
70  dicTaTrXaciova  cum  Mf 

(-ov  A) 

79  Tui  lib/  x^tp'  S  ^^^'  cum 

MKfm^vxelpS^Vft) 

230  i^eiKacjievoccumAld.tt 
289  t6  voitov  cum  M  corr.  A 

299  co(pilQ  cum  M 


406  mve  iriv'  cum  M 

420  Kdrdj    cum    M    omisso 

'vft 
517  dXixoicxaptcacOaicumM 


RY 
TTpocPipd£€ic  (-pidZicic  A) 
dKpdxoXoc  r.  Cf.  de  hac  voce 
Schanzi    Proleg.    ad    Platon. 
vol.  Yin  §  1. 
6KTa7rXdcia  R,  dKTairXdciov  Y 

Toi  x^ip'  cum  A 

dSqKac^evoc  cum  MA 
TOv  viwTov  (v6tov  R)t 
coqpiCei  cum  A  r.  Cf.  Zacheri 
quaestionem  de  altera  persona 
sing.  indicat  med.  in  Philol. 
Suppl.  vol.  YII,  1899,  p.  473 
—84. 

TTive  mve  cum  At 
KdTtbv  R,  k'  aTUj  'v  Y*,  KaTUi 
iv  A  (KdTiu  'v  scribendum) 
6XiToic  Ttdvu  (R,  f\br]  YA)  x^' 
picacOai  t 


62 


Victor  Goulon, 


vss. 
534 

535 
542 
543 
673 

1181 


18 

83 

236 
473 


S 
aOov  om.  S^^  ^®^  cum 

MAr^e 

Xpflv  cum  M 
TTpujTa  cum  M 
KdvTe08€v  cum  0f 
ipp^TUj  cum  M,  in  quo 
superscr.  Tp.  4p7r€TU)ff 
f\  TopToX6q[)ac  cum 
MAeft 

Banarom : 

TrXeTv  f|  i^auTiu  cum  M 
('viauTiD  A) 

dTToXmuJV    |Li'  d7roix€Tai 
cum  MAf 
fxiw  cum  M 
^KaTOVTaKdqpaXoc  cum  M, 
qui  #|KaTov-  praebetf 


RV 

habent 

xpfi  RA,  XpnVff 

TTpujTov  cum  Af 

k^t'  dvT€09€v  cum  MA 

ipTT^TUj  cum  A 

f\  TopToXoqpa  c' 


505 

526 
536 
537 

585 


711 


KaT€p€iKTaiv    cum    MA 
praef. 

biavof)  cum  MA 
auTov  cum  A 
tcrdvai  cum  MA 
TUTTTrjc  cum  Uff  (De 
01,  Ti?  €1  confusis  cf.supra 
p.  21  ad  Vp.  1458) 
ip€uboviTpou  cum  A 


991  KdOriVTai  cum  A 

1068  7T€pi  S^CE  cum  M  (De 
7T€pi  et  TTapd  commutatis 
cf.  p.  12  ad  Eq.  56) 


7TXf|V  i^viauToOff 
dTToXiTTiIiv  ^'  oTx^Tai 


t'  ^x^  cum  A  praef. 
^KaTOTK^qpaXoc  cum  A  r.  Cf.  B. 
Keil  in  Hermae  vol.  XXXVm, 
1903,  p.  140. 

KaT€plKTd)V 


biavo€i  cf.  supra  Eq.  299. 
auTov  cum  Mff 

dcTdvaiff 
TUTTTOic  cum  MA 


ip€uboXiTpou  cum  M  r.  Cf.Phot 
lex.  p.  227,  23  AiTpov,  ou  vf- 

Tpov,  'Attikoi.    OUTWC  *ApiCTO- 

qpdvTic,  Phiyn.  p.  305,  Moer. 

p.  246. 

KdOrivTO  cum  M,  unde  Ka0f]VTO 

Brunckius. 

TTapd  cum  A  editores  proba- 

verunt,  nisi  quod  Kockius  in 

Nb.  ed.  IV.  1898  dubitanter 


Qnaestiones  criticae  in  Aristophanis  fabulas. 


63 


fSS. 


s 


1164  iXnXuee  cum  MA 
1372  ttX^ujv  cum  MA 
1432  f|v  cum  MA 


RV 

adnotavit:  irepi?   Quod  equi- 

dempraeferendum  duco  exem- 

plis,  quae  Eockius  in  adnot. 

congessit,  et  Zacheri  verbis  in 

Ar.  St.  p.  11  ad  Eq.  56  Trepi- 

bpa^ibv  coUatis.   lam  Pierso- 

nus  in  Moer.  lex.  p.  416  in 

nota  ad  v.  xitiwvickoc  praepo- 

sitionem  Trepi  probavit. 

dXr|Xu9€v  praef. 

TiXdov  ff 

r^v  R,  'f\  (sic)  Vft 


Nubinm : 

74  KOTExee  cum  Mf 

88  Tov  cauToO  tpottov  cum 

Mft 

130  CKiv6aXd)iouc  cum  M, 
unde  Brunckius  Atticum 
cxivbaXd^ouc  restituit 
Cf.  Moer.  p.  360  ibique 
Piersoni  notam. 

131  CTpaTTeuojLiai  cum  MA 


KaT^X€€v  cum  A 
Touc  cauTou  TpoTTOuc  cum  A 

CKivbdX^ouc  cum  Af 


335  iiToiouv  cum  MA 
371  dxpnv  (t'  ^XPflv  M)f 
733  oub^v  ItiuT€  cum  MAf 
800  Toiv  cum  MA 
813  ^T^uic    cum    A,    aliis 

deterioribus     Blaydesii 

codd.;  gL 
845  iroTcpov  cum  MA 
861  Tn66]Li€voc  cum  A 


CTpaT€uo^aiff  Solitum  men- 
dum.  Cf.  Nb.  133  VM  pdX' pro 
pdXV,  145  RV  fiXoiTO  pro  dX- 
XoiTo,  Pl.  307,  314,  Pc.  643, 
Ra.  257,  multos  alios  locos. 
diroouv  (V  sec.  Herw.)f 
XPnv  cum  A 

OU    bfjx'  IfiDf 

om.  Rf,  Kai  Vff 
?T€pa  cum  M,  i.  e.  ^T^pcm  quod 
A  praebet. 

7t6t€p'  fivff 
TreiG6jLi€V0C  cum  MAff 


64 


Victor  Goulon, 


vss.  S 

876  *KaiToi  cum  MA    ^ 

960  cauToO  cum  MA 

967  p6rma  cum  M  (poaiLia  8=) 

969  dvTeiva^jievouc  cum  MA 


975 


975 


dviCTa|bi4vouc  1  Utraque 
cum  MA        I    lectio 


spernen- 
da.  TTpo- 


976 
1001 

1006 
1047 


1110 


Tipovoflcai 
cum  MA 
vofjcai  enim  praecedonti 
£u|Liipfjcai  originem  de- 
bet ;  dvicTa^evouc  autem 
a  grammaticis  in  nume- 
ro  singulari  haerentibus 
male  scriptum  est.  Simi- 
les  a  numero  plurali  ad 
singularem  transitiones 
multif ariam  apud  Aristo- 
phanem  comparent,  e.  g. 
inTh.797-98,  Ra.  1075 
sqq.,  Vp.  553  sqq.,  565 
sqq.,  Ls.  358  sqq. 
KaTaXeiTTeiv  cum  MA 
pXiTO)id|Li)Lxav  cum  M  (-|id- 
^av  A) 

XeuKtjj  cum  MA 
*c'  ix^  liecov  XaPujv  cum 
nonnuilis  Blaydesii  de- 
terioribus  codd. 
oiav  cum  MA 


1228  TTuj  t6t'  cum  A0  dett 
quibusdam  codd. 

1235  kSv  TTpocKaTaGeinv  cum 
MA 


RV 

KaiTOi  Teft 
auToO  ff 
p6a)uia  cum  A  praef. 
dvTuva^^vouc  R  sec.Herw. 
dvTTiva^evric  vel  4vttivo|li^- 
VTic  V  sec.  Blayd.  (Herw. 
nihil  adnotat). 

dviCTdjLievov 

7TpovoeTc6ai 


t 


KaTaXirreiv  f 
KXiTO)id|iav  f f  litteris  minus 
culae  formae  commutatis. 

om.f 
ce  fiecov  1%^  XaPujv(Xapibv  ^x^ 
T'MA) 

olov  e  V.  1109  perperam  n 
petitum. 

ttujttot'  cum  Mff 

Kai   TTpocKaTaGeiriv   (R,  Tipoi 
V)tt 


Qcuiestiones  critioae  in  Aristophanis  fabulas. 


66 


8 


RV 


T35. 

1256  *iTpocairoPaX€iccumMA     xal  TrpocaTTO^aX^c  B,  Kaiirpoc- 

aiToX€tc  V 
1277  ^pocK€KXric€c6ai  Tt  MOi 

cum  MA 
1376  Kdir€TpiP€v  cum  MA  et 

schedola  Fetostissimi  oo- 

dicLS  a  Beitzensteinio  in 

Hermae    voL    XXXV, 

1900,  p.  602  sqq.  edita. 
1473  ot>ioi  cam  MA 


TrpocK€xX^Oaf  ^oi  &ok€ic 
Kdn*eXip€  (-€v  V)tt 


172  rdc  cum  MA 
185  imKaeKnTai  S^^  cum 
M.  Sed  recte  d7riKaet2[€- 
cOai  S.  in  adnot 
244  lTr€Cov  cum  MAf 
255  *ujc  6  Katpoc  cum  MA 
301  fm^€vov  cum  MA 


uiiiyiot  B  sec.  Herw.  djfyiot  V  ff 

Pluti : 

om.f 
dmKaO^ZliiTai  cum  A 


4Ee7r€cov 

dic  (R,  ou  Tdp  V)  Kaipoc 

om.f 


314  d»c  'ApicruXoc  SBEV  Med.     'ApicTuXXoc  (-tuXoc  V)  cum  A 
cum  Mf 


€lV€Ka 


329  ouv€Ka  cum  MA.  Cf.  de 

hac  particula  ad  Nb.  511 

p.  26  sqq. 
401  TrotncaivujcumMcorr.A     Troincai  (R,  Trorjcw  V)  vuiivff 


423  'Epivvuc  cum  MAff 


'Epivuc 


581  ^Tviii^atc  cum  M  corr.     Xrj^atc  cum  A,  sed  tp-  Tvdi- 

(Xn^iaic  S^  P"-) 
635  XeXd^Trpuvrat    cum    M* 

edd.  probb. 
662  KOTCKXivo^ev  cum  Aff 


^iatc  in  V. 

X€Xd)LiTrpuTai  cum  A 

KaT€KXiva^€v  cura  M 


666  uTr€pnK6vTtc€v  cumM. Vi-  {iirepriKOVTtKev  (-c€v  R)  cum  A 

desis  ad  Av.  1443  p.  20.  praef. 

673  dedpnc  cum  M  r.  Cf.  B.  dOdpac  cum  Aff  sed  recte 

A.  351  sqq.,  Bl.  A.  C.  6r.  dOdpnc  R  in  v.  683,  rursus 

p.236  ad  Pl.  673,  schol.  dOdpac  in  v.  694. 

xra,  L  5 


66 


Victor  Coulon, 


vss.  S 

adDotationem  ad  b.  v. 
'AmKoi  bk  bid  ToO  f\ 
dedpnc,  i]  bl  KOivfi  bid 
ToO  d  dOdpac,  quacum 
Suidas  consentit 
1093  dmTTOuv  (fTTirrov  S^^) 
cum  MAf 


RV 


uTT^TTiTTov.  Vera  forma  est  u7T€- 

irfTTOUV. 


Aviiim: 


245 


257 
649 
714 

755 


KdiiTTTeO'  cum  Ald.  f f 
Littera  ^  male  inserta 
est,  ut  in  Eq.  493  R 
dTTeTKampov  pro  iTTexKa- 
\pov,  Ls.  688  r  d^TTeXdiciv 
pro  diTeX-,  920  R  Xd|uipba 
pro  Xdpba,  Pl.  729  RV 
fl|iiTU|iPiovpro  f||LiiTuPiov, 
Th.ll97Rcu^pr|vrivpro 
cupivriv,  Vp.  727  schol. 
CKi^TTUJvac  pro  ckitt-,  • 
aliis  locis.  De  hac  re 
cf.  G.  Schulzii  quaesti- 
onem  in  KZ.  XXXIII, 
1895,  p.  366  sqq.  et 
Meisterhans  p.  84,  4. 
Kaivuuv  ?pTUJV  cum  Mff 
fTU)T€  cum  Aff 
TTeKTCiv  cum  A,  qui  recte 
TTeKTeiv. 

dcTiv  dvGdb'  cum  M  Ald. 
praef.,  ne  ordo  verborum 
Ive&b'  kTiv  in  V.  757 
recurrat.  Cf.  eandem  va- 
rietatem  in  v.  756  dcfiv 
TTap'  f]\x\v  et  in  v.  758 

TTap'  f])LATv   dcTiv. 


KdTrreO'  cum  M  (-t€cO*  A) 


Kaivujv  f  pTUJV  t'  (Kaiv.  t'  epT.  A 
^TUJ  Te  cum  M 
TTeKeiv  cum  Mf 

ivOdb'  ^CTiv  cum  A 


Quaestiones  criticae  in  Aristophanis  fabulas. 


67 


vss.  S 

796  au  cum  A  Ald.  r.  Cf.  v. 

p.  97  tractatum. 
798  AuTp^q>iic  cum  M.  Scri- 
bendum  AieiTpeqpiic.  Cf. 
Kockii  adnot.  in  ed.  in 
1894  et  Bechtel-Kck, 
Griech.  Peisonenn.  p.  98. 
919  kotA  S^^«d.  cum  Mf 
haplographia. 

1079  cTTivouc  cum  MA  r.  Cf. 
Phot.  lex.  p.  531,  10 
Zmvoc:  5id  toO  tv6c  v 
XeTouciv.  'ApiCToqxivTic 
TttTTiviCTaic  et  Herod. 
(ed.  Lentz)p.  945, 17sqq. 

1381  AiTUjioxOoc  varia  lectio 
in  r. 


RV 
fiv  cum  M 

AuTpeq)f|c  cum  A  f  f  (sed  Au- 
Tpi(pr]c  in  v.  1442) 


KaTd  Td  cum  A 


CTrivvouc  R  I 
Trivouc  V     /  ^ 


XiTuqpGoTTOC  cum  A ;  XiTU|iu0oc 
M,  quod  interpretamentum  esse 
verae  lectionisXiTuqpOoTTOc  per 
se  patet;  eiusdemque  farinae 
esse  XiTU|iox6oc  docet  schcd. 
R V :  XiTuqpOoTTOC  (-ov  V)  l(pr\ 
bid  Tov  |i6xOov  ktX. 


Vespanim : 

655  TraTTrribiov  cum  BC  r.  Cf. 
V.  609  TraTnrKouc' 

668  Trepi7req)6eic  cum  BC 

674  XaTapiIo^evov  (S^,  Xa- 
TapuCo^-  ceteri)  cum  BC 
Ald.  Veram  huius  verbi 
formam  esse  XaTapiZe- 
c9ai  Meinekius  in  FCG. 
2,  313,  VI  monuit. 

741  Koubtv  cum  BC 
U74  irpdTMaTa  cum  BC 
1481  biopxnco^evoc  cum  Ald. ; 


TTaTTiblOV 

Trepi7re|iqpOeic  f  f 
XaTapu2[6|ievov 


Kui  oub^vf 

Td   TTp.  f 

biopxncdiievoc 

5* 


68 


Victor  Coulon, 


vss.  S 

**huc  e  V.  1499  raigrasse 
suspicari  licet",  Blay- 
desius. 


RV 


Pacis : 


542  KudOoic  TTpOCK€lV€Vai 

cum  B  Ald. 


KudOouc  TTpocK€i^6vai  (idem 
gcv  Med.)  r.    Cf.  similem  con- 

structionem  Nb.  72  et  Ec.  80: 
biqpGdpav  dvniiM^voc  pro  bi- 
q)84pav  fx^v  ^vrm^dvnv. 

Kopibvaiovff 
q)povoTff 

67r6c'  fivff 

(pp€Vi   TTOpimp    T€   ToXlir) 


628  K0pu)V€U)v  cum  B  Ald. 

640  q)pov€T  cum  B  Ald. 

1029  67r6ca  cum  B  Ald. 
1031  q)p€viKai(Kaiom.S^cVE 

Med.)      TTopijiUJ      T6X^r|  f 

Idem  B  Ald.,  sed  arti- 
culo  T^l  ante  T6X^q  in- 
serto. 


§  9- 

lam  de  iis  disseratur  locis,  quos  asterisco  significavimus. 

In  Nubium  v.  876  scribendo,  quem  S.  s.  v.  TdXavToc  sic 
profert :  KaiToi  TaXdvTou  toOt'  ?|Lia9€v  TttcpPoXoc  itemque  s.  v. 
dva7T€icTnpiav  sed  l^aQ'  pro  I)ia8€v,  cum  RV  praebeant:  Kai- 
Toi  T€  TaX.  ktX.,  editores  in  diversas  partes  discedunt.  G.  Her- 
mannus  lectionem  RV  amplexus  est;  Porsonus  ad  Eur.  Hec. 
V.  1206  Kairoi  TaXdvTou  tout6  t'  ?|ia0'  Ttt€pPoXoc  scribere 
proposuit,  cum  ad  Eur.  Medeam  haec  adnotaret:  "Existirao 
Atticis  non  licuisse  t^  post  toi  ponere  nisi  alio  vocabulo  in- 
teriecto ;  exceptiones  sunt  certe  perpaucae".  Nequo  vero  pro- 
nomini  toOto,  sed  nomini  raXdvTou  convenire  particulam  T€ 
Reisigius  in  Coni.  p.  95  sagaciter  exposuit.  Qui  1. 1.  non  male 
KaiToi  TaXdvTou  t'  aur'  (sc.  d7T6q)€uEiv  biKnc  Kai  KXf]civ)  f  jia9€V 
TpeppoXoc  scribendum  esse  coniecit  collatis  Ra.  488  oukouv 
^T€p6c  t'  aviT'  cipTdcar'  dvrip  et  Nb.  901  dXX'  dvarpdijiuj  t'  ciOt' 
dvTiX^Tuiv.    Haec  Reisigii   mutatio  certe  probabilior  est  Por- 


Quaestiones  oriticae  in  Aristophanis  fabulas.  69 

9oniaaa;  nam  praeterqnam  quod  sensni  sic  optime  consuiitur, 
hcile  t'  a^'  in  toOt'  abire  potuit 

In  V.  1047  diTicx€C'  euOuc  j&p  c'  ix^  \xicov  XaPtbv  df^u- 
KTOv  RV  positionem  verborum  c€  iii^cov  IxiD  Xopdiv  habent,  S  c' 
txu)  Mkov  XaPu)v.  tJtraque  scriptura  metro  accomodari  potest; 
sed  eum  prava  sit  constructio  verborum  in  RV,  non  dnbito  cum 
6.  Hermanno,  Meinekio,  Kockio,  aliis  lectionem  8  deterioribus 
quibusdam  quoque  codicibus  adservatam  praeferre.  Mlcov  enim 
cam  participio  XapUiv  coniungendum  est,  utverborum  constructio 
'grammatice  sic  intellegatur:  ?x^  c€  dqpuKTOv,  iiicov  Xapdiv. 

In  V.  1256  irpocaTTOpaXeTc  dfp'  ainA  irpdc  raic  bdjbexa 
S— MA  TTpocaTToPaXeTc  fip'  exhibent,  R  kuI  TrpocaitoPoXeTc  dp\ 
V  Kui  TtpocaTToXeTc  ap'.  Proficiscamur  a  scriptura  V  G.  Her- 
manno  probata.  Quae  quamquam  quadamtenus  commendatur 
V.  1181  drroXoOc'  dfp'  au9'  (scil.  rd  trpuTavcTa)  ol  Odvrec,  tamen 
cnm  Dind.  Bergk.  Mein.  aliis  TtpocaTroPaXeTc  dp'  scribere 
praestat  Nam  particnla  Kai,  quae  hoc  loco  Latinum  "etiam" 
valet,  cum  ad  ainq.  referenda  sit,  ante  ipsum  pronomen,  non 
ante  verbum  ponenda  erat.  Praeterea  numeri  lectionis  kui 
TrpocairopaXeTc  dp'  anapaesto  dactylum  excipiente  ferri  non 
possant  NuUa  vero  offensio  est  in  verbis  TrpocaTroPaXeTc  dfp' 
coniunctione  Kai  omissa.  Cf.  similes  locos  in  Nb.  1181  dTtoXoOc' 
dp;  Ach.  325  br\Eo^dp\  336  dTtoXeTc  dp',  Ls.  452  TvwcecO'  dpa, 
Pc.  532  KXaucdpa,  Ec.  668,  Th.  248,  916,  Pl.  876,  aliis  vss. 

In  V.  1277  sqq.  cu  b^  yi\  tov  'Ep^nv  TrpocKeKXrjcecOai  t' 
6^01,  ei  jLidTTobuJceic  TopTupiov  in  RV  pro  TrpocK6KXr|cec8ai  Te 
Moi  (S — MA)  iegitur  TrpocKeKXf\c6ai  \xo\  boKeTc.  Scripturam 
S— MA  veram  esse  patet,  nisi  quod  pro  Te  |ioi  rectius  scri- 
bitur  t'  ^Moi.  Agitur  enira  de  re  futura,  ut  ex  apodosi  ei  yif\ 
drrobuiceic  TdpTupiov  elucet  Con*uptela  autem  in  RV  errore 
librarii  finem  v.  1276  bis  ti^anscribentis  aut  invecto  interpre- 
tamento  boKeTc  effecta  est.  Atque  lectio  S — MA  scholiis  con- 
firmatur,  quae  lemmati  TrpocKeKXrjcecOai  hanc  addunt  adnota- 
tionem:  dvTi  toO  bia  ^apTUpujv  dx0r|C€c9ai,  efc  t6  biKacTripiov 
KXr^OricecOai.  drro  koivoO  b^  t6  boKeTc.  Ex  quo  apparet  verbum 
^OKeTc  semel  a  comico  adhibitum  esse,  in  fine  scilicet  v.  1276: 
ccceicGai  jiioi  boKeic. 


70  Victor  Coulon, 

In  Pluti  V.  255  it'  ^TKOveiTe  CTieubeG',  ibc  6  Kaipoc  ouxi 

|ie\Xeiv,  R  metro  invito  articulum  6  omisit  Ex  verbis  autem 

V  ou  Top  Kaip6c  ouxl  ineXXeiv  Meinekius  in  Vind.  Ar.  p.  210 

ou  Totp  Kaipoc  i.CTx  iLieXXeiv  restituendum  esse  putavit,   cum 

offendi  sese  diceret  articulo  in  lectione  S — M  A  tbc  6  Kaip6c  ouxi 

fi^XXeiv.  Quam  ferri  posse  concedit  forma  ^eXXei  pro  fbieXXeiv 

reposita.  Neque  vero  intellego,  quid  offensionis  6  Kaip6c  prae- 

beat.  Similes  enim  inveniuntur  constructiones  in  Th.  661  ibc 

6  Kaipoc  icTi  )Lir|  iiieXXeiv  ?ti,  Soph.  Oed.  R.  1050  cn|ir|va9',  ibc 

6  Kaip6c  n^PncOai  Tdbe,  Aesch.  Choe.  706  dXX'  fc6'  6  Kaipoc- 

Verbum  autem  ^criv  post  Kaip6c,  uipa,  cxoXn,  Kivbuvoc,  eiK^c, 

dvdTKTi,  alia  similia  vocabula  saepe  omitti  satis  nota  res  est. 

Itaque  cum  Bergkio,  Blaydesio,  Velseno,  aliis  scripturam  S—MA 

tuentibus  facio  vel  eo  commotus,   quod  illud  ouxi,   pro  quo 

Meinekius  kTi  scribere  vult,  in  omnibus  codicibus  invenitur; 

quamquam  non  infitior  locutionem  ujc  6  Kaip6c  ouxi  imeXXeiv 

insolentem  esse;  est  enim  ppaxuXoTia,  quam  sic  interpretari 

licet:  djc  6  Kaip6c  ouxi  toioutoc  oioc  ^eXXeiv. 

In  V.  581  dXX'  ui  KpoviKaTc  Xr|)iaic   ^vtu)C  Xr|)iujVTec  toc 

qppdvac  d^qpui  S — M  corr.  TViJbiLiaic  praebent,  RV  Xr^aic  addito 

Tp.  TvibjLiaic  V.  Multi  loci  eiusmodi  occurrunt,  ubi  V  in  mg. 

scripturam  aliorum  librorum  commemorat.    Videsis  Pl.  1110 

Tvti)|iiaic 
p.  40  tractatum.   Similiter  atque  aliis  locis  in  archetypo  Xrmaic 

scriptum   fuisse   suspicari  licet.   Quarum   lectionum  utraque 

etiam  sclioliastae  Ald.  praesto  fuit,   qui  dvTi   bi  toO  Tvdi|iaic 

TpdqpeTai  Xr||Liaic  adnotavit  addita  explicatione  vocis  Kr\\ir]^  quam 

et  in  schol.  RV  et  apud  Suidam  invenies.  Ceterum  cf.  de  lo- 

cutione  proverbiali  KpoviKai  Xfiiiiai  Suidam  et  Hesychium  s.  v. 

et  Paroem.  Gr.  I  p.  263  (Diogen.  V  63). 


Quaestiones  chticae  in  Aristophanis  fabulas.  71 


Caput  IV. 

§  10. 

Pergamus  ad  Suidae  proprias  scripturas.  Quas  non  omnes 
proferemus,  cum  et  longum  neque  operae  pretium  esse  du- 
camus,  unamquamque  earum  Suidae  voluntariarum  mutationum 
enumerare,  ubi  additis  vel  omissis  nonnuliis  vocabulis  vel  ver- 
borum  ordine  immutato  et  permutato  deformatum  depravatum- 
que  versum  in  schedas  suas  recepit.  Ut  paucis  delibatis  exem- 
plis  lexicographi  summam  libidinem  atque  licentiam  illustrem : 
Suidas  s.  v.  xpipri  verba  ouk  d[x«Pic  ^c  Tf|v  TpiPnv  ex  Av.  156 
proferens  ante  ouk  dxcLf^ic  de  suo  infersit  outoc  )li^v  oOv,  vei 
s.  V.  TrpaTMaTobitpnc  verba  Av.  1423 — 24  d&  ^aKotpie  Tfjc  Texvric* 
Kai  TrpaT^aTobitpnc  sic  transposuit:  Kai  TipaTliaTobicpnc.  ^Q  ^a- 
Kdpie  Tf[C  Texvr|c;  eiusdemque  farinae  sunt  Vp.  668  s.  v.  Ttepi- 
Treq)9eic  :  toutoic  toTc  jiriMciTioic  TrepmeqpGeic,  dpxeiv  aipei  cau- 
Tou  pro  codicum  lectione  dpxeiv  alpei  cauToO  toutoic  ktX., 
Ra.  1280  s.  V.  pouPujviuu  :  PouPujviuj  Tap  Tib  veqppu)  utto  tujv 
KOTTUJV  pro  uTr6  tuiv  kottujv  t«P  tuj  veqppuj  Poupuiviuj.  lam  igitur 
singulos  locos  enotemus: 

vss.  S  RV 

Equitom : 

4  dq)'  ou;  cf.  Bueng.  p.  29.  iE  ov 

9  TrevBricujMev  gl. ;  cf .  Bueng.  KXaucuj)Liev 
p.  3B. 

48  deujTTeuevt  ^eiiiTreu' 

49  Tidft;  cf-  Bueng.  p.  31.  dKpoici 

56  TravoupTOTdTUJC  t  TravoupTOTaTd  ttujc 

57  auTf|vtt  auTOC 
104  Toic  Gupaic  tt  5  cf .  Bueng.                    TaTci  pupcaic 

p.  31. 
192  icTivt  ^t'  ^criv 


72 


Victor  CoQlon) 


vss.  S 

254  fq)€UTev 

257  poneeTe^t 

258  Trpiv  Xaxeiv  Td  KOivd  KttT- 
€cei€ic  f 

259  ftiac€iu)v  gl.;  cf.  Bueng. 
p.  29. 

272   €lb'dKKXiV€l(dKKXiV0lS^ 

dvKXiv€i  SV)f 
278  'vbeiKvuMi  r.  Cf.  Bueng. 

p.  26. 
292  dcKapftdjLiuKTOV  S-^^^ 

372  KaTacK€udcuif  Suidasse- 
cundum  serioris  Orae- 
citatis  usumcomico  com- 
posita  inculcavit,  ubi  co- 
dices  nostri  simplicia 
exhibent,  e.  g.  in  Ra.  79 
5iaKU)&u)vicu)  pro  KU)bu)- 
vicu),  Nb.  126  KaTaK€i- 
cofiai  pro  K€ico^ai,  465 
£TT6i|)0)Liai  pro  dipojiiai, 
1276  KaTac€C€iceai  pro 
c€C€Tceai,  Ach.  1082  bia- 
^dx€ceai  pro  iiidxeceai, 
Ls.  896  bia(popou|i€vnc 
pro  qpopou|ui€vr]C. 

379  dKK0H)6|ui€ea  tt 

382  Kai  TTupoc  ^TCpat 

397  6  b€t 

400    €1    )Lin    C€t 

419    6pdT'  dpaSAVBEMed.|| 

502  nSeic  ex  v.  497  huc  mi- 
gravit.  Cf.  Bueng.  p.  34. 

511  T€vvaiujcoraissaKaiS'^^® 
Med.f  (add.  Kai  8») 


RV 

lq)UT€vt 
irapapone^Te'  (-e^Tce'  R) 

Td  KOivd  irpiv  Xax^Tv  KaT€cei€ic 

milijjy 

fiv  5'  dKKXivi)  Rt  f|v  ^'  f^iT^K- 
KXivr)  V 

dcKapbdjLiuKTOC  r.  Gf.  Z.  Ar.  St 
p.  45. 

CK€udcu) 


CK^MiOjuiee'  (-u)|yi€e'  V") 

TTUpOC    ?T€pa 

U)C    b^ 

d  C€    \xf\ 

6pde'  ujpa 
JXeoic 

Kai  T€waiu)c 


Quaestiones  criticae  in  Aristophanis  fabulas. 


73 


TSS.  S 

521  Mnrd  nuv  dvnTtdXuivf 
(KOTd  interpretamentQEn; 
cf.  schoL  KttTd  Tujv  dvra- 
TUJViCTaiv.) 

522  V  u^iv  om.f 
538  fmdc  S^  ^"^'ff 
542  X9^f 

546  dTTOTT^miiaT' f 

570  i^p€|uinc€  S-^  (iipri^iice 

8V)tt 
602  ^innTOTrai    e    schol.   in- 

vectum.  Cf .  Bueng.  p.  32. 
635  KodXe^oi  s.  v.  KodXefioc 

com    schol.  Y.   Recte; 

ci  Z.  Ar.  8t  p.  100. 
792  dv  TnedKvaicf 
796  ^oOoTTuinCuiv   ex    inter- 

pretatione    ortum.     Cl 

Bueng.  p.  33. 
803  KttOopdTaiff 
807  auTuivff 

835  at 

844  i^oi  bk  toioOtov  JpTov 
?a'  eipTac^evovt 

«89  TOIC   TpOTTOiat 

889  xptico^ait 

1 1 30  TaiTeivuicac  gl.  Cf .  Bueng. 
p.  32. 

1159  TOUTOVt 

1252  ouxitt 

1274  Xoi5opeic0aitt 

1277  dvbpoc  om.t 

1312  imf  ortum  propterpro- 

ximum  'm  tuiv  ce^ivoiv 

Oeujv. 
1321  dTTev|ir|cactf 


RV 
TUJV  dvTtitdXuiv 


51        c       ** 
U^IV 

ll|LldC 

Xpfjvai 

TrapaTT^miiaT' 

/jpiOiuincev  (idem  S<®») 

linraTraT 

xdpaXoi  (idem  S  s.  v.  ZKhaXoi.) 


iv  TaTc  (TaTa  V)  iriOdKvaici 
^OairuTfZuiv 


KaOop^  cou 

ainbv 

TeTTapdKOVTa 

£)io)Tdp£cT'  eJpTac|i*vov(4pT-R) 

toioOtov  ?ptov 

ToTciv  (toTci  V)  Tpdrroic 

XpuJibiai  R,  xpdi^€voc  V  ff 

dpac 

TOUTOvi 

oOk  dv 

Xoibopficat 

dv2)p6c 

etc 


dq)ei|ir|cac 


74 


Victor  Coalon, 


vss. 


s 


1378  cuveptcnKOC  (S^^,  cuve- 
pacnKOC  S®^,  cuvepicn- 
Kujc  S^)  s.  V.  0aia£. 


RV 
cuvepKnKoc  (idem  S  s.  h.  v.)  Din- 
dorfios  cuvcpTiKOc  e  schol.  re- 
stitnit 


Bananim: 

33  ifd)  ouK  r.  Sic  in  Eq.     tnb  t'  ouk.  Littera  t'  e  scrip- 

tura  tfu)^  ouK  (i.  e.  ?t'  ouk) 
male  inserta. 


1021  Aristophanis  VA 
alii,  Ijw  t'  ouk  RM*. 

79  5iaKUj5ujvicui  f 

89  fT'tt 

102  ibxq,  f\  (Sv€u.  Vetus  est 
varietas  scripturae ;  ut  in 
Aristophanis  Parisino  A 

&V€U 

ibicf.  traditum  est,  sic  in 
eo,  quo  Suidas  usus  est, 

f^  ftv€U 

codice  ibiq.  fuit 
134  buo  r.  De  hac  f orma  apud 

duai.  cf.  Schanzi  praef. 

Platon.  vol.  VII  §  10. 
146  CKUjp  deivwv 

149  r|X6r|cev  r.  Cf.  Kockium 
ad  h.  V. 

153  TTuppixnv  IjLiaGe  Tr)v  Ki- 
VTiciou  f 

263  TTdvTUJC  viKiiceic  verbo 
viKfjceic  ex  interpreta- 
tione  perperam  in  tex- 
tum  illato.  Cf.  schol.: 
KujOev  bk  TTpocXriTrrtov 
t6  viKTiceic. 

320  Touv  om.f 

320  ujCTTep 

429  T6vf 


Kui6ujvicui 

fTep' 

i6ia  V,  dveu  R 


6uuj 


CKujp  dei  viuv  R 


c^' 


CKUjp 


deivaov  V 
nXoiricev 


}tt 


Tf|V    TTuppixnv   Tic    f^aOe   Tfjv 
KiVTiciou 

TTdVTUlC 


Touv  (ouv  V) 
6v7Tep  praef. 

TOUTov  t6v  V 

TouTOvi  t6v  Rf 


Quaestiones  criticae  in  Aristophanis  fabulas. 


75 


TSS.  8 

618  4v  irivaKi  ff  8.  V.  pacavl- 
l&v.  —  At  tv  KXi)LiaKi  s.  V. 
KXi^aKtletv. 

619  baipujvH"  s.  v.  pacavi- 
2[€iv. — At  big^y  s.  v.  kXi- 
^aKiZeiv. 

680  iT€piPp4p€Tai  S^^  cum 
schol.  ad  v.  93  ff  s.  v. 
X€Xi56vujv.  —  At  dtrippi- 
|i€Tai  s.  V.  qpiXoTi|yidT€pat. 

684  ujc  dTroXoiTO  kSv  fcai 
\\ffiqK)i  TtvuivTai.  Gl.  est 
q^ncpoi. 

800  cu^irnjKTa  8^^,  cii^- 
TniKTa  8^^  ^®'*-  recte,  nisi 
quod  cum  Aristoph.  M 
K^nniKTa  scrib.  8  sub- 
stant  TtXaiaov  s.  h.  v. 
verbisT6  ^k  EuXujv  T€Tpa- 
Tiuvujv  TTnTMCt  explicat. 

807  ou  T^p  —  cuv€PaiV€vf 

m  *tmB€C  Kai  cu  6f|  Xifa- 
vujt6v 


BV 

iv  KXi^aKi 


b€pU)V 


47nPp^|Lt€Tai  (v.  h.  apud  Suid.  e 
male  lecto  compendio  prae- 
positionJs  ^Tri  nata.) 

(bc  diToXciTai  Ki^v  Tcai  T^vuivrai 


cujLtTrruKa  R 

HujLtTTUKTa  V 


ouT€  Top  —  cuv^Patv' 
^TTiOec   Kai   bf\   cu   Xipavu)T6v 
Xapdiv  R,  ^TTie€c  XapOjv  6f|  Kai 
cii  XiPavujT6v  XapdiV  V  in  ras. 
sed.  a  pr.  m.  sec.  Velsen. 


943  6oucf 

biboi)c 

988  Tdcft 

0\ 

TTIC 

1000  TOiC   lCTIOlC 

Toic  (toTqv  V)  ICTIOICIV  t 

1068  ixeuocft    Cf.  Croenert 

ixeOc  R  corr.,  ixQi)c  V 

Memor.Gr.  Herap.174, 1. 

1073  d  ^fift 

dXX'  f\ 

1089  iSct'  dneqwtudvenv  S*<» 

iJjct'   dTTatpaudvOnv    V,    ujct' 

"•«•(dTracp-S^dTretp-SE) 

dTT'  dcpaudvOTiv  R.  Fritzschius 

in   comment  p.  352   ujct€  t' 

dcpaudvOriv  Bergk.,  Kock.,  Vels. 

aliis  probantibus. 

76                                     Victor  ( 

Cotil 

on, 

vss.                    S 

RV 

1247  TOuc6q)eotXMOUcS^VhE|^ 

TOiciv  6qpeaX|ioic 

1332  dpcpvn 

8pq)va  praef. 

1504   TOUTOf 

TOUTi 

Nabium : 

» 
1 

58  *6€0p'  !e' 

ft€Op'  ?Xe'  R,  b€Op'  V 

62  *bf\T' 

b' 

^vreOe^v  R 

br\^ 

V  dvT€Oeev  V 

126  KaTaK€ico|iai  f 

K€ico^ai 

157  ♦?xoi  (S^C)  7T€pi  ^^mboc 

Ixoi  Tdc  d^iribac 

(TT€piTf^c  4|iTri5ocS^^,?xti 

Totc  i)Li7Tibac  S^ ,  qui  inter 

VSS.    TT€pi   TTIC   i|iTTiboc) 

215  *|i€Ta 

irdvu  R,  irdXiv  V 

320  z:nTu»  (^nTujv  s^^ff 

2:nT€T 

365  Td  5'  (JXXaf 

TdXXa  bk 

372  Tu»  vOv  XoTU) 

Tifi  vuvi  XoTUjf 

460  ♦^Eujv 

iEexc  R 

tJV 

Keic  V  ™-  P*"-  sec.  Herw. 

465  diTOipoiiaif 

6ipo)iai  V,  6ipo|i'  Rf 

550  i)iTTnbncaif 

irre^TTnbf^c' 

703  ^^TTkijc  f  ex  interpreta- 

TTklJC 

tione  schol. 

774  |Lioi  biaT^TP«Trrai  f 

biaT€TpaTTTai  )i0i 

813  TTUic  om.f 

TTUJC 

813  Td  TToXXdf 

Td  TOiaOe' 

832  ic  tocoOtov  jLiavuijvf  s. 

ic 

tocoOtov  (-to  R)  tujv  liaviui 

V.  xoXuuciv.  —  At  s.  V. 

|iaviu)v  praebet  kTocoO- 

TOV  TUJV  jiaviiuv. 

864  *8t' 

TOUTOU 

869  Tu)v6€  SACV^ 

TU)v  ^vOdbe 

973  pabiZovTac,  sedinterpre- 

KaOiZovTac  (-toc  V) 

tatur  quod  S^  praebet, 

Kaei2IovTac,  verbis  tout- 

€CTiv,  €UK6cjiUJC  KaO^cefl- 

Qnaestiones  criticae  m  Arotophanis  fabulas. 


77 


TSS.  S 

vai  (pro  Ka6f]c6ai).  lit- 
terae  p  et  k  minasculae 
formae  a  librariis  com- 
mutatae  ut  in  Nb.  1001 
BV  icXtTo^d^av  pro  pXi- 
iQ\xa}x\xav. 
1147  5ei  gL  Cf.  PL  216,  uhi 
similiter  R*V  bei  pro 
Xpq  et  Ra.  1008,  ubi  R 
bei  pro  xP^- 

1215  fiv  tot'  eOOuc  f 

1216  xpncavTd  >i€  (|Lif|  S^^,  fi€ 
\if\  S^)  e  scholiis:  XPH- 
cavra  irpdTMaTa  Ix^w  in- 
vectum. 

1218  aKUJC€(aiKajciSBV)KXTi. 

Tcucovra 
1252  ouK  Sv  dnoboiiic  ex  initio 

V.  1250  ouK  dv  diToboinv 

originem  duxisse  vide- 

tur. 
1276  KaTac€C€ic6at  f 
1499  *Kot  (om.  Top) 


BV 


X9^ 


€u6uc  i^v  t6t€ 
non  habent 


?Xkuj  c'  iKKXriT€ucovTa  R 
2Xku)  c'  dT>^XriT€ucovTa  V 
ouK  dp'  diTobu;c€ic  r.  Cf.  Blay- 
desii  adnot  ad  h.  v. 


}tt 


C€C€ic6at  (idem  S^) 
Tdp  (om.  Kai) 


Pluti : 


77  i^  ab  editoribus  Kueste- 
rum  secutis  iure  recep^ 
tum.  Cf.  schoL  V  ad  Vp. 
1074 :  t6  b^  i^  dvTi  toO 
»^'ATTtK6v ,  ibc  t6  **f\  irap- 
€CK€uac^€VOc"dvTTXouTip, 
schoL  ad  Vp.  1091,  Av. 
1363.  Videsis  etiam 
Blaydesii  comment.  p. 
148  ad.  h.  v. 

144  ?V€CTl   S^tt 


i^v 


iczx 


78 


Victor  Coulon, 


vss. 
150 


S 


r-x 


528 


550 


Tic  auxdc  f  (aurdc  nc  S  ^) 
8.  V.  TT€ipujv.  —  At  aurdc 
Tic  8.  V.  /)Taipai  Kop, 
bdiTiciv 


RV 
auTdc  Tic 


eivai 


627 

675 

801 

1085 

1086 
1167 


enceioiciv  S^^  Med.| 
dq)€p7rucaiff  (dqp-  S^) 
*Ta»v  icxdbujv  S^^ 
TTieTv  (SBV   7r6.Psic  S^ 
sec.  Bemh.  =  naieiv)  f  f 
KO)Liibr)  om.  f 
dmf  f  ex  V.  1 168  illatum. 


bdTTia  R  corr.  ut  vid.  ex 
b'dm  aff,  bdiTna  Vff 
q)dT'  €ivai.  Lineam  iavasit  qpdx' 
a  grammaticis  dXXeiqieuic  inter- 
pretandae  gratia  additum. 
enceioic 
d(p€pTTucai 
Tdc  icxdbac 
Triv6iv 

KOjilbfl  (M  V) 

dv 


Aviom: 


109 
134 
134 
149 

190 
191 
244 
265 
275 


0dT€pOV  f  f 

ttot'  praef. 

8T'f 


o\  dvOpujTroi  Toic  GeoTcf 

qpepuici  qpopovf 

TTpoc  f  f 

kc  om.f 

Xpoav  (x6av  S^^) 


315 


TTdpei  Interpretamentura 
a  granimaticis  additum 
propterea,  quod  deside- 
ratur  verbum,  quo  enun- 
tiatum  Tiva  \6tov  — 
?Xiwv  regatur. 


OaTcpou 

t6t€  t' 

8Tav 

oiKiZleTOv  r.  propter  dualem  dX- 

96v0'  in  proximo  v. 

dvOpujTTOi  0€oTc 

(p6pov  cpepuja 

TTap' 

ic 

Xujpav  r.  Cf.  schol.,  unde  appa- 

ret  lectionem  S  ex  gramma- 

ticorum  interpretatione  ortam 

esse. 

om. 


Quaestiones  criticae  in  Aristophanis  fabulas. 


79 


vss.  S 

336  ^dXXd  TTpoc  p^v  toutouc 
uciepoc  XoTOC. 

521  Tivaf 

655  biaTpOTOVTec  icrovff 
717  Trpoc  ?pTa  TpdTrecOc.  Sub- 
stant.   Ipya    ex    adnot 
schol.  oi/rujc  Im  la  Ip- 

TO    X^P€*T€. 

719  v6^i2ef  s.v.dvov6pviv. — 
vo|iii[ovT€C  f  s.v.oiu)voi. — 
vo^i£€T€  s.  V.  Spvic  r. 

719  6ca  Tiepi  jiavTciac  f  ha- 
plographia  s.  v.dvov  6p  viv. 
—  8ca  fiavTeiac  ff  s.  v. 
6pvic.  —  8ca7T€p  TTCpi 
fiavTeiac   s.  v.  oiujvoi  r. 

732  xopeiovf  s.  v.  ttXouOu- 
Tieiav.Praecedenti  eubai- 
^oviav  originem  debet 
Xopciav.  —  xopouc  s.  v. 
T<iXa. 

740  *vd7raia  KOpu<paic  t'  dv 
dpeiaic 

750  d7r€T€U€T0   gl.  S^,   diro- 

T€U€TO    S®^,     dTTOT€U€TUJ 
S««l-,    dTT€XdT€TO    SCV 

796  *au  KaTdTTTaTo 
825  dXa2[ov€uo|a€Vouc 

829  alterum  fiv  om.f 
1078  *2[divTa  auTOv  dTdTti 
1096  fiXioMQvfjc 

nil  €?Ta    PouXticG'    dpndcai 

Tlf 


RV 

TTpoc  ^i^v  oOv  (oOv  om.  V  ^) 
Tov  fipviv  f||iiv  icnv  ucrepoc 
X6toc. 

Tl 

6iaTpaT6vT'  fcecOov 
TTp6c  fiTTavra  Tp^TrecGc 


vo^iZ;€T€ 


6ca7T€p  7T€pt  jLiavreiac 


Xopouc 


vdTTuici  Kopuq)aici(V  sec.  Herw.) 
t'  iv  dpeiaic 

d7T€p6cK€TO 


dv    Ka0€2€TO 

dXaZ!ov€u6^€voi  verum  esse  e 
schol.  apparet. 

habent 
Kbvz^  dTdTTi 
ucp'  ^Xitu  jiaveic  V 
ii(pilXio|iavr)( 
€iO'  dprrdcai  pouXricOe  ti  (Pou- 
Xric0'  Iti  V  sec.  Herw.) 


nc  R      1  '  ^'- 


80 


Victor  Coulon, 


vss. 


s 


1113  nponTopeuivac      (irpoT- 


1115  iav  ^f|  fmdc  Kpivnxe  vi- 
Kfiv  ex  schol.  ad  v.  1114 
idv  bi  iif\  i]}x6ic  Kpivnxe 
viKdv  invectum. 

1127  d^(p6Tepoi  KOjLiTracTai  in- 
terpretationis  loco  in- 
sertum. 

1239  beiXdcft  s.  v.  ^dKeXXa. 
—  fteivdc  s.  V.  jLia^pd  |ioi 

1432  cuTTvuiGi  )aoi  gl. 

1473  lcn  Tift  dittographia. 

1477  beiv6vft 

1478  toOto  )iev  oOv  r^poc  dei 
(aiel  S^CE)! 


1480  toOto  b^t 
1519  ujcTiep     iv 
oici  tt 


6ec|Lioq)opi- 


1563  ToO  Ka^r|Xoutt 

1615  papaKaTpeOtt  "Appa- 
rent  vestigia  corrupti- 
onis  in  ipso  k,  id  est 
ic."  Bernhardy. 

1620  |iicr|Ti(ji 


RV 
TtpiiTOpeaivac  ab  editoribus  in 
TTpTiTopOuvac  contractuoi.  Cf. 
alia  verba  similiter  formata  in 
Kockii  adnot  ad  h.  v.  (ed.  in 
1894). 
(bc  u^oiv  5c  fiv  ^rjvfiv  (^iivtvE) 


om. 


6eivdc 

Ti  Tdp  irdOu) 

f  cri  Tdp 

6eiX6v 

toOto  jLi^v  T^poc  dei.  Bentieius 
edd.  probb.  metri  causa  post 
toOto  articuium  toO  addidit, 
qui  propter  syllabam  to  facile 
excidere  poterat. 
ToO  bi 

ibcTiepei  decjiioqpopioic  (-oia  V 
sec.  Herw.)  r.  Cf.  similes  locu- 
tiones  in  Blaydesii  comment 
p.  422  ad  h.  v.  congestas. 

Tfjc  Ka|Lir|Xou 

vapaicaTpeO 


jiiaiTiavtt  Quod  Dindorfius 
praepositione  6id  subaudita 
tueri  frustra  conatus  est 


Qnaestiones  ctilieM  io  Aristoplianis  fabulas. 


Sl 


TSS. 


s 


RV 


Vespamm : 


349  nTTui^aiff 

454  obK  icf 

455  Tcf 

504  frn  r.  s.  v.  d  xai  vOv.  — 
6i\f\f  8.  V.   6p6oq)oiTO- 
610  dTnOunreOcavff 
656  vparraf 
656  inro  x^ipocff 


713  ♦TTCTrove' 

795  Tdp  wrrcMidc  (-nc  S  C)ff 
1035  Ko^ivou  ff  interpolatum 

ex  depravato  KajiitXou 
1066  Koi  Toivbeff 
1264  lui^cv  f^6ii.  Glossema  est 
f\br\  ant  pro  ^t^  vuv  aut 
pro   bi\  in  v.  1265  in- 
vectam. 
1270  f\m9  (eXnep  8»^  Med.)|| 
1274  Toic  eeTToXoTc  S»  Med.|| 
1301  TrnroXuToc 

1304  iniiT\r]TO  (lniv:\r]CTO  S^ 

1461  jitT^paXov  HPaXXov  S» 
"•*)tt 


47  dic  KXIurva  —  aiviTreTai. 
De  (bc  et  lc  inter  se 
coramatetis  cL  Pl.  242 
p.  37  trftdatuiD. 

62  «oeiirvf 

XII1.L 


>t 


KITTUI 

oukIt'  k 

om. 

6i\f\  R 

8ti  f|  V 

U1T06UiTT€UCaV 

npuiTov 
dii6    x«p6c    r.  Cf.  Blaydesii 
oomment  p.  301  ad  h.  v.  et 
Bl.  A.  C.  Gr.  p.  314  ad  Vp.  656. 

Tro6' 

ToOv  KaO^i^eic 

KajiiriXou 

&eT  Tujvfte 
<!T€  vuv  Iuj^cv.  Eadem  looutio 
in  Pc.  851. 


fjTTcp  V  r.,  f^p  (sic)  R 
ToTc  GCTTaXuiv  (idem  8  ^cve) 
"iTnruXXoc  r.  Cf.  Blajdeeii  ad- 
not  ad  h.  v. 

dvlTrXiyro 

fieTepdXXovTo 


tc  KXduiva  —  aivirreTai  r.  Of. 
Eq.  1085  dcTfjvxeTp'— iJvi&iTo. 


TT06'  ^^UIV 


82 


Victor  Conlon, 


vss.                      8 

RV 

119  ouK  Ixii)  eineTv  ex  Euri- 

dxOofiai  u^Tv 

pidis  fr.  15  5o£dcai  &ti, 

K6pai  •  t6  5'  iTTITU^OV  ouk 

Ix^  eiTTeiv  a  schol.  allato. 

121  fvbovf 

fv6ov  6' 

121  m?it 

W6^ 

162  fiTv't 

Tf|v  ^Tv' 

172  T6vt 

t6v  c6v 

182  *i5  \ixapk  S^cvB^  iL  pbe- 

ib  ^iape  Kai  ToXiirtP^ 

Xup^  Kai  ToXjLiiiP^  S^®^, 

\b  jimp^  Kai  ToX|iT]P^  S  ^ 

243  ibc  om.t 

ibc 

277    TUTXaV€lOra.S^VBKMed.| 

TUTXOVtl 

278  dcTi  vuvt   s.  V.  dXX'  e! 

vuv  dcnv 

Tic.    —  vOv    dCTlV   S.   V. 

ZafLioOpdKij 

368  *7Tup6v 

Tup6v 

415  *TTap€TpaTov 

TTap^TplWTOV 

496  iv    fmTv    r.    Nam    cum 

iy  u^Tv 

praeter  chorum  nemo 
adsit  nisi  Trygaeus  et 
Mercurius,  verba  v.  496 
ad  ipsum  chorum  re- 
spicere  debent 
537  xo6c  r.  Cf.Th.347  xo6cR. 

562    XlTapTOUM€vSAVBEMed.| 

631  paX6vT€ct 

640  Td  Bpaciba  (S.  v.  Bpa- 

ci6ac  varia  lectio  haec: 

a 
Bpacibou  S^^,  Bpaci6ou 

SE,  Bpaciba  8»^) 
734  lidvTOit 
734  T€tt 
747  t6  vuitov 
874  dv  Bpaupibvit 

876   7TpUJKT0€TTlp(ba    S^^^f 


XOibc 

XiTapT€ioG|Li€v  (i.  e.  XirapTi-) 

d)ipaX6vT€C 

Td   Bpacibou.    Quam   genitivi 

formam  Buengerus  p.  65   ad 

Th.  1153  iure  defendit 


fl^V 

TOUC 

t6v   VUITOVt 

Bpaupu)vd6' 

TTpU}KT0TT€VT€TT]pt6a 


Qoaestiones  criticae  in  Anstopfaanis  fabulas. 


83 


m                   S 

RV 

959  baXiov^r.  Ct 

h.  V. 
1144  ♦d[<p€U€ 
1309  Taiv  Tvdeoiv 

Blayd.  ad                        bqibiov 

dqpaue,  sed  dqpeue  Y  in  mg. 
ToTv  TvdOoiv  r.  De  forma  duali 
Toiv  cf.  Schanzi  praef.  Flaton. 
Yol.  XII  §9. 

Aohamenainm : 

m                 S 
23  dujpia.  Ut  sa 

R  ceterique 
epe  ita  hic                       dujpiav 

qaoqae  in  terpretationem 
schol.  in  lemma  S  mi- 
grasse  apparet  ex  adnot 
Ald. :  dujpiav '  dvri  duipiqu 

26  dOpoi,  sed  fiOpooi  recte 
cum  schol.  legisse  vide- 
tur,  ut  ex  adnot.  irpo- 
TtapoEuveiv  be  bei  t6 
6vo^a,  Kai  bacuveiv  Tf|v 
TTpdrrnv  cuXXapf|v  'Am- 
Kuic  eyadit  Ceterum  cf. 
Dindorfii  notam  a  Biay- 
desio  ad  h.  v.  allatam. 

35  fjbeiv,  De/|bei(v)cf.Laa- 
tensach,  Grammat  Stud. 
zud.griech.Tragikernu. 
Komikem,  I  13  (Progr. 
Gotha  1896). 

58  Tf|v  dcmbaff 

64  (poprjpaToc  (qppovriiLiaToc 
S®^,  interpretatio  vocis 
cxrmaToc.) 

112  lapbiviuKOv  f  f  s.  V.  \'va 
\ir\  c€.  —  ZapbiaviKOV  s. 
vcc.  Zapbui  et  pdjLi^a. 

115  t'  om.  S^CMed.| 

119  iEuprmeve 


d6p6ot 


flb'  ei  R 

fjbei  ACr,  f|5n  BA 


)tt 


Tdc  dcTiibac 
cxi^MaToc 


ZapbiavtKOv  R 
ZapbavtaKOv  ABF 
ZavbavtaKOv  CA 

T' 
iEeupniueveff 


}tt 


6* 


84 


VUUf  GoeIob, 


vss. 


120  Toi6v5€  fti^  8.  V.  KX€tc6e- 
vnv.  —  TOiovbc  5'  (b  r. 
eam  AnrtophMiis  eodd. 
BC  a  T.  iTpcmuv 

121  i£iipi||yUvoc  bko  s.  t. 
ZTpdruiv.  —  iocfiuac^- 
voc  s.  V.  KXeicOeviiv 

127  *ouiteoT' fcxet  t' ^upa 

138  T#|v0p<jiicnvxi6vi7roXXr|ff 

140  fiviKaf 

144  ?TpcMpovf 

144  •AOrjvaioic  (-vaToi  S  »)  Ka- 
X6c  S^^BE|^ 

158  diTOTeOpiaKev 


171  biocimia  ^cTi,  unde  ab 

edd.  biocimia  'cti  resti- 

tutam. 
258  jLiaOibvtt 
273  ToO  ZTpu)Lio6d)pou  9p^T- 

Tavff 
301  *T6te  iTnrfOciv  efc  kottu- 

^aTa. 

343  ToTcft 

391  dXX'tt 

392  *ou  TTpocWfeTai 
405  eiTrep  rroT^t 


441  ScTrep  praef. 
454  TdXac  t^  tt  ^.v.  rrXeKoc.  — 
ToXac  (omisso  T€  S^^^ 


B  ceterique 
toi6vU  -fibiJSi,  e^i&  AO.  Fto- 
ticula  6'  requiritur;  iupriore 
enim  v.  ^kv  subiateUeffitBi. 

^CKeuac^^voc 


oub^iroT'fcxei  OupaR,  oubeTtOTe 

t'  fcx'  h  Wpa  ABFA 

Xi6vi  TJ^v  Bp^Kqv  5Xt|v 

6t'  ivOabi 

^Tpa^p' 

AOnvaToi  KaA^ 


dnoTeOpaKev  RABpr. 
diroTeOpaKev  dv  B  corr.  ^ 

diroTeOpuJKev  f 

bioomi'  ^CTl 


tt 


XaOiuv 
Tr|v  rTpujuiobutpou  (Zrp.  om.  A) 
9poiTTav 

Toiciv  (Totci  C,  ToTc  BA)  imreO- 
dv  tot'  ic  (iTOTe  B  pr.  A)  KaT- 
Tu^ora  (KaTd|Li)tiaTa  0) 

\  ToTc 


eir' 


OUK    efc^^SCTOI 

efrrep  br\  ttot'  BA,  eftrep  TrdirroT' 
RAF  editt.  probatum.   Cf.  si- 
milem  locum  in  Pc.  3©2  jton- 
Oiicui^ev,  eftrep  TrdiiroTe. 
urcrrep 

TdXac  T€  RACrtt 
TdXac  ce  BA  r. 


Quaestiones  eritiese  in  AriBtophanis  fabolaa. 


«S 


T8S.  o 

bioncEKaufi^v 

4^  ToO  7TX<ilOOUCf 

475  lA  E0ptfii6K>v  ?f1^Mcikavov, 
d  qpiXTdtiov.  Ebnsleiiis 
oorr.  E6piiri^iov,  di  t^ 
KUTarov  KQi  ^tXTatov 
edd.  probb. 

510  auToTc 

olO  Taivdpou  ff 

512  TrapaK€Ko^fA4va  e.  v.  517 
invectam. 

532  v6mouc  Weeif 

581  eiXiTHW)  r.  Cf.  de  hac 
voce  Schanzi  praef.  Pla- 
ton.  vol.  Vn  §  1. 

«10  •i&v  fvn  (i&v  tv  fi  S^v 

671  ©adav  KUKuuaf  haplo- 

graphia. 
684  omv    6puivT€C    S^™« 


B  ceterique 


ffX^KOUC 

Edpiufbaov  T^KijTamr 
Kai  (piXTdTiov  R 
Euptiribiov  (L  ^tXTdnov 
Kai  T^wKijTaTov  ABC 

KauToic  r. 

Taivdptu  (idem  S^) 

biaK€KOMM^va  B  dittographia: 

d^iT^  AIA  K€Kopfxdva,  iinde  -Xia 

in  bia-.  —  K€Komidva  ceteri  r. 

^t(6€I   VOflOUC 

^XiTTta»  B,  sed  recte  €{X-  in  v. 
1218;  IXiTnui  ceteri. 

ifiv ;  €VTi  (sic)  B,  ujv  6v  F|  ceteri 

Saciav  dvaKUKXujct  (-kujci  scri- 
bendum) 

OUX   6pUkVT€C  ou6*v 


842  7nmav€i"|- 

trn|iav€TTai    levi    mendo    pro 

TTTi|Liav€i  Tt.  Cf.  Blayd.  ad  h.  v. 

843  •*vaTTOM6p^Tat 

ifo|ui6pE€Tm 

843  np^icft 

TTp^TTIC 

850  *oub'  tSiarcp  6  7tovtip6c 

OW  6   7T€plfT6vr|pOC 

916  *epuaXX(ba 

OpuaXXibac 

971  ♦€ily€c  xb 

€ib€C  (D  bis 

991  iiik 

djie  T€t 

1032  ToO  ZTnrrdXoui  littera  c 

ToO  TIiTTdXou  Er  corr.  ft.  touc 

falso  cum  TTiTTdXou  con- 

TTiTTdXou  ABGfpr.  A 

inncta. 

1082  b]a|idg(€ceatt 

Mdx€ceat 

1099  5ouc  ^Moi  cnm  schoL  B 

oic€,  irai 

ad  V.  772tt 

86 


Victor  Goulon, 


vss. 


1112  juiiiuiapivff 

1150  i|i6Kd5oc  s.  V.  *AvTi|iaxoc. 
—  i|i6Kdba  cum  schol.  le- 
gisse  videtur  s.  v.  i|i6Kdc 


1153  d7roXk6i6vf 

1155  d[b6i7rvov  direXuc^vf 


1156  It'  iboimf  s.  V.  T6uei56C 
(diT-    omissum    propter 

2t').  It'  dTTlbOljUll  s.  V. 

ip6Kdc 
1160  dpTrdcac  q)dTOif 
1177  ?pi' 
1226  dbupTfj 


R  ceterique 
juiiluiapKuv  (RBA,  -KovACff) 

i|;6Kdboc  BAff 
ipaKdboc  RACr  r.  Cf.  Th.  856 
ipaKdbocR,  Pc.  121  ipaKdc  RV^ 
1141  dmipaKdi^iv  RV  et  Moer. 
p.  419:  VaKdc  'Attiku)C'  i|;6Kdc 
'EXXnviKuuc. 

dHoX^C6l6V 


€V 


d7riXuc6V  (-av  A)  db^nrvov 
ABCA 

dTTdKX6lC6  b6l7TVU)V  (i.  e.  b6l7TVUJV» 

ut  schoi.  Ald.  recte  praebet)  R. 
Quae  lectio  aut  e  glossemate 
aut  "e  coniectura  orta  videtur 
eius  qui  quid  sibi  veliet  dni' 
Xuc6  non  intelJegeret",  utBach- 
manni  verbis  utar.  Qui  in  coni. 
observ.  Ar.  p.  10  scripturam 
Ald.  d7T6Xuc'  db6i7Tvov  a  Berg- 
kio  receptam  bene  defendit 

It'  d7TibOl|lXl 


dpTTdcaca  q)6UT0i 
fpT'  ABCrAff,  vers.  om.  R 
dbupTd  RC  r. 
dbupTa  BfA  \ 
dbup  (sic)  A  I  '  ' 


lam  in  fine  proferamus  locos  dialectum  Megarensem 
prae  se  ferentes : 


738  dXX'  lcnv  ifmiv  M^TapiKrj      dXX'?CTiVTdp  iiioi  M^TapiKd  tic 
Tic  MnX^vri  iLiaxavd 


Quaestiones  criticae  in  Aristophanis  fabnlas. 


87 


TSS. 


741  b6b\^  i^^ev  dTaOd  cu6c 
(abi  legendani  dtaOdc 
uoc) 


751  5i(nr€ivu)^€v  dei  Trpoc  t6 
irOp 

762  ouK  eicPaXeiTe,  ibc  dpou- 
paioi  ^uec 

763  6pucc€T€    TTaccdXuj    Tdc 
drXiOac 

772  d  pouXei,    TT€pi6ou   )iOi 
7r€pi  Ou^iiTibujv  dXuiv 

786  5€Xq>aKou^€vii 

787  ft€i  ^exdXnv  t€  Kai  Tia- 
X€iav  k4pkov  (gl.  K^pKOv) 

813  Tpoq)aXXi{)OC 

814  fiv  Xijc  (om.  S^^^ 
860  fcTuj  t'  'HpaKXflc,  ^Ka^ov 

Tdv  TuXov  KaKiuc 
909  ^iKpoc  T^  ^f)Koc 


B  ceterique 
boEeiT'  T^fi€v  {i\\iiv  r,  ej^fev  C, 
i^^ec  B)  dH  draOdc  66c.  Correc- 
tor  B  fi\iey  pro  1.  pere.  plur. 
habuit;  quare  Doricam  termi- 
nationem  iiiec  interpolavit. 
biairetvd^ec  dei  ttotto  TrOp 

6kk'   £cpdXiiT€    Tuic    dpuipaioi 

(dpoupaioi  B)  jyiuec 

TrdccaKi  Tdc  dTXiOac  (TXiOac  B) 

i£0pUCC€T€ 

ai  Xqc,  Tiepibou  (Trepibou  ABCf) 
[xo\  Trepi  Ou)iaTtbdv  (Ou^n^ribujv 
B,  OuMnTibdv  0  dXuiv 
beXq)aKOu^^va 
^ei  ^eTdXav   t€   Kai   Traxeiav 
K^puOpdv 

TpoTraXXiboc  BABC 
TpoTraXiboc  FA 

ai  XQc 
frruj  'HpaKXflc  fKa)Li6v  Ta  rdv 
TuXav  KaKUJC 
^ikk6c  ()liik6c  A)  Ta  (ye  B)  ^dKOC 


V9S. 


61  uicTTep  gl. 

78  dKeivuiv  tiDv  acurdXujv  r. 

GiKuehnium,  De  codd. 

qoi  Ar.  Ec.  et  Ls.  exhi- 

bent  p.  24. 
129  Xnpuiv  gLf 

161  oub'  avft 

235  OdTTOv 


Br 

KuOdTTep 

iK€lVO   TUJV   CKUTdXuJV 


XaXujv 

OUK   fiv 

^dXXovgl.esseexadnot  Suidae 
OdTTOv  dvaTTVofic'Tdxiov,f|  dvTi 
ToO  ^dXXov  apparet. 


38                                     Victor  Coaion, 

YSS.                            S 

Rr 

276  irepicToXiZecOe  e  schoL  iii 

teova^dXAccee    (raetri   giatia 

textum  irrepsii  Sed  leon- 

-^dXecOe  scribeiidam);  cf.  8iii- 

ma  recte  dirava^oXecBe. 

dae  lemma. 

287  6  Tctp  Kivhwocf 

6  Kiv6uvoc  Tdp 

3&6  Avnce^vri  cum  Aiifito- 

'Avnceevnv 

pfaanis  Par.  B  pra^. 

417  ujiwvtt 

f\\i6jy 

428  Kcuiditt 

X«fUK6c 

447  xP^cu>vt 

Xpuci'  R  r.  Cf .  Eaehniam  p.  24, 

Xpucia  rt 

473  T^  TOi 

Ti   TOitt 

554  ^ocujpcvactt 

^acuijyi^vn 

611  pouXrrrat    oiim    AriBto- 

PouXeirai  (sic)  R  )  ,  . 
pouXcTai  r           j  '  ' 

phania  Par.  B 

648  6£oic 

6loic  6v 

683  iv  iToiifit 

iv  dTToitp 

686  Touc  bi  t6  Kdinr'tt 

Touc  6'  ^K  ToO  Kdinr' 

688  4£€Xuk:ivtCf.anteaAch. 

diTeXujciv  R,   djnreXujav    fft 

1153  S  diroXkeiev  pro 

frequenti  mendo.  Ct  p.  66  ad 

^HoX-. 

Av.  245. 

709  TTpoeupoict 

irpoeupotci 

732  fiv  om.t 

dv 

733  br)  BuXdKOuc  KdTUit 

Kdru)  bf\  euXdicouc 

737  reit 

te'f| 

848  TpdcpeTQi    bk    Kai   kovi- 

KOvi7ro6a.   Dindorfius  dualem 

TTOba     S.     V.      KOVIOTTOUC. 

KoviTTObe  restituit. 

Legit  igitur  KOVioTroba. 

982  6^t  Cf.  antea  Eq.  844, 

Tdp 

ubi  S  ut  hic  b^  pro  Tdp 

praebet. 

939  dvacTTobficait 

&iacirobficoi 

1002  ujvouHeB'  fiv,  unde  Co- 

ujvoi^^'  dv  R 

betus   recte    ujvouMeOa 

ujvoipcea  fiv  r 

coniecisse  Tidetur. 

1087  Av  om.t 

dv 

1121  TTdvT*  diT^nTaTo 

TrdvTa  TreTrraTott 

Quaestiones  ciitiaie  ki  Aristophanis  fabulas. 


S9 


LyBisiraiae : 

Cum  vss.  62—131,  200-267,  820—890,  1098—1236 
absint  a  codidbus  BCLA,  primum  eas  componamuB 
lectiones,  quibus  S  a  solo  R  discrepat  in  iis  vss.  qui  in 
illis  libris  manuscriptis  desiderantur. 

R 

Tdxdriov 


TSS.  S 

64  'EKdreiov,  ex  quo  0ou- 
Kdrciov  editoresBentleio 
auctore. 
91  btf 

105  axX'  l\i6c  t 
109  6KTa6dicTuXov 

113  xp(i'^niidexp€inI)A^o- 
sius  inMiscelLcrit  p.2  7 1 . 
115  kxih  54,  Kfivt 

115  ujcTvcpd 

116  boOvai  omisso  fiv  S^^^ 
^^•f  (fiv  habent  8»^) 

129  4pp€Tiutt  Cf.  Eq.  673, 
abi  S  ut  faic  dppdTUJ  cum 
M  contra  ^pn^Tuj  RV 
praebet 

221  dvfip 

223  TujMui  r.s.  v.  dTrepoTreueiv. 
—  TOUMW  8.  V.  kOXi£ 
^oiraXwTri 

225  0«^  S  A^»*  ^^  <d  b^ 
SC)t 

229  dvTcvui  (Arcvui  S^v  ^'^') 

231  Xeaiv' 
235  i^TrXnce^ 
247  Eufi^onericetv 

839  icii  toOt'  —  Tp^^v  t 

840  Koi  qMXctv  Kai  ^fi  qpiXeiv 
om.  Cf.  Bueng.  p.  64. 


b'  aO  r.  Cl  Bueng.  p.  «3. 

6  b'  i\ibc 

dKTui^dKTuXovr.  Cf.  Baeiig4».64. 

irr^  bk  t'  fiv,  Kdv 
(iiciccp  ^tt 
boOvat  fiv,  quod  boOv'  fiv  le- 
gendum  est 


dvf|pt 
Tib  ^iiutt 


ddv  bl 

dvoTcvtti  cum  S^  r.  Cf.  Bueng. 
p.  64. 

Xtaivat 

i^nXTjcen  tt 

EuvpoTjOiiceiv  tt 

efti  (unde  f\bi\  Dobraeus  probb. 

edd.)  toOtov  —  crpeq^eiv 

habet 


90 


Victor  Coulon, 


vss.  S 

844  HucxaOeucui 
1111  KOivfi 
1124  jioOca 

1127  dKOucac' 

1128  XoibopeTceai  tt  Cf.  Eq. 
1274,  ubi  S  ut  hic  for- 
mam  AoibopeTcGai  contra 
rationem  grammaticam 
pro  Xoibopncai  exhibet. 

1153  tTaipouc   r.  Cf.   Bueng. 

p.  65. 
1153  'l7nTia(.avSBE,.eiavSV), 

sed  *l7miou  cum  codici- 
bus  nostris  in  v.  619. 


R 

HuvcraGeucui  ff 

KOvr|  f  f 

voOc  r.  Cf.  Bueng.  p.  65. 

dKOucac  f  f 

Xotbopficai 


^TCpOUC  f 

Ittttiouc,  unde  'iTmiou,  quod  in 
Ls.61 9,  Eq.  449,  Vp.  502  legitur, 
restitutum;  cf.  Bueng.  p.  65. 


lam  ii  sequantur  loci,  quibus  S  et  a  R  et  a  BCLA  differt: 


vss.                     S 

RBCLA 

13  auToTcff 

auTaTc 

139  eici   V.  praecedenti  de- 

tciikv 

betur.    In  adnot  recte 

ic|i^v  :  6  b^  voOc*  oubtv 

dc|Li^v  ktX. 

353  au  om.f 

aO 

454  dvbp&v   gl.  Cf.   Bueng. 

TUvaiKdiv 

p.  67. 

461  Tiauecee 

Tiaucece'  R  sec.  Herw 

Tiaucace'  BCIA 

549  dvbpeioTdTri,quodAthen. 

dvbpeiOTdTOJV 

•}tt 


m  90  b  et  Eust  ad  Od. 
p.  1485,  40  auctoribus 
in  textum  receptum. 

615  dvbpec  om.f 

616  TTXei6vuj V  Kai  ^ericruj v  ff 

688  \y\     interpretamentum 
pro  ujc  fiv. 


dvepu)7T0i  Rf,   dvbpec  BCLA 
irXei6vu)v  Kai  jLiei2[6vuiV  B 
)Liei2I6vuiV  Kai  irXei6vuiv  BCLA 
ibc  dv 


Qaaestiones  criticae  in  Aristophanis  fabulas. 


91 


vss.  8 

787  dcHaecformanonsolain 
metro  sed  etiam  usu  ver- 
borum  Aristophaneo  fla- 
gitatur.  Cf.  Z.  Ar.  St  ad 
Eq.281p.45:"Ichhabe 
iiberall  eic  geschrieben, 
aufier  in  lyrischen,  epi- 
schen  und  parodischen 
Stellen  und  in  den  Re- 
densarten  ic  xopaKac 
und  ic  ^iaKapiav."  Qui- 
bus  similem  addere  li- 
ceat  locutionem  dc  (Tf|v) 
Keq>aXf|v  (cot)  in  Ach. 
833,  Nb.  40,  Pc.  1063, 
Pl.  526,  650,  651.  ubi 
4c,  non  eic  scribendum 
est 

796  cujq)pov€CT€poi  gl.  Cf. 
Bueng.  p.  68. 

896  5taq)opou^€viic  gl.  Cf. 
Bueng.  p.  67. 

1003  ukrrep  XaMirpoq)6poi  dv- 
rec  interpretamentum. 

1082  Touc  Aenvaiouc  gl.  in- 
terL  genuinam  scrip- 
turam  loco  movit 

1085  Ti  XPnM^ 


RBCLA 
dc 


1092  airuic  \ii\  ff  Cf.  Bueng. 
p.  67. 

1093  eoiMdriov 


oi  cd)q)pov€C 

q)opou)Liivnc 

^irep  Xuxvoq>optovT€c  (-q)op4ov- 

T€C  BA)   . 

Toucbe  Touc  auToxeovac 


t6  xPHMCi  RBCA  praef.  Cf.  Av. 
826  Xiirapov  t6  xPnMcti  Ls.  83 
KaX6v  t6  xprlMa,  Pc.  38,  Vp.  933, 
alios  locos. 

87TUJC  oi 

eot^dTta  (sic  RCA,  eoi^-  B), 
unde  Dawesius  in  Miscell.  crit 
p.  229  eaipdTta. 


93  Victor  €oulo3i, 

§   11. 
Quoniam  discrepantias  attulimus,   de  iis  agamus  iocis, 
quos  asterisco  insignivimus. 

Atque   cum   de  Suidae  propriis  scripturis  in  Equitibus 
nihil  iam  dicendum  nobis  sit,  initium  capiamus  a  Ranarum 
fabula.   Cuius  in  v.  888  libris  hae  praebentur  lectioaes: 
diriGec  Kai  bfj  cu  XipavujTov  Xapdjv  R, 
dTTiGec  Xapibv  br\  Kai  cu  XipavujTov  XaPujv  V, 
dTTidec  Xapu)V  br\  Kal  cu  Xi^avujTOv  AM^ 
dTiiGec  Kai  cu  bf\  XiPavujTOV  S. 
Editores  in  diversas  partes  discedunt.  Fritzschius,  Kockius, 
Velsenus,  Blaydesius  dmGec  XiPavuiTov  Koi  cu  bf\  XaPujv,  Bergkius 
et  Meinekius  iixiQec  Xapibv  5r|  kui  cu  XiPuvujtov  scripserunt, 
alii  alia  temptaverunt   Ansam  corruptelae  mea  quidem  sen- 
tentia  substantivum  XipavujTov  dedit  Quod  cum  et  ad  ^TTiGec  et 
ad  Xapdjv  pertineat,  in  archetypo  haud  dubie  post  d7ri0€c  scriptum 
erat,  sed  a  grammatico  quodam  ad  constructionem  enuntiati 
explicandam  atque  illustrandam  iteiiim  supra  XaPujv  additum 
est.  Librarius  autem  R,  cum  in  exemplari  suo  legeret  dmd€C 

XipavujTdv  Xa^div 
XipavujTov  Kui  cu  bi\  Xapdjv,  additamentum  variam  lectionem 

(cf.  Brinkmann,  Mus.  Rhen.  LYII,  1902,  p.  481  sqq.)  priusque 

substantivum  XipavujTovdelendum  esseratussicversumscripsit: 

^{6€C  Kai  br|  cu  XipavujTov  Xapdjv  verbis  cu  bf|  transpositis,  ut 

numeri  iambici,  qui  voce  XipavujTo  v  post  ^TriOcc  deleta  turbati  erant, 

restituerentur.  Neque  vero  animadvertit  iibrarius  ille,  alterum 

pedem  Kai  bf\  a  legibus  trimetri  iambici  abhorrere.  Haud  scio  an 

Suidas  quoque  scripturam  R  in  codice  suo  legerit  verbis  tamen 

cu  bf\  nondum  transpositis.  Itaque  cum  versus  corruptus  esset, 

in  ceteris  codicibus  verba  XiPavujTov  et  Xapdjv  sedem  suam 

mutaverunt  ita  quidem,  ut  in  YMA  iixiQec  Xapdjv  bf\  Kai  cu 

XipavujTOv  scriberetur.   Cui  lectioni  cum  R  comparatae  libra- 

rius  Y  in  fine  vs.  stulte  Xapujv  addidit  Habemus  igitur  nostro 

loco  vetustissimam  glossam  interlinearem,  qua  genuina  comici 

verba  iTriOcc  XiPavujTov  Kai  cii  bf\  Xapdjv  varie  depravata  sunt 

In  Nubium  v.  58  beOp'  fX9\  iva  KXdric  R  praebet  b€Op* 

{X0',  Y  b€up',  S  b€up'  !0',  quam  lectionem  G.  Hermannus  in 


Quaestiones  critieae  m  ▲ristophanis  fabulas.  9% 

te&lani  recepil,  qnamqjBant  Blajdesiw  eam  ex  interpretatioTO 
oilm  esae  aatttniat  Sed  aon  miiius  recte  affirmare  poesiB 
i^Mrativant  iX6'  TerU  T8'  expUcandi  caosa  adscriptam  fuisee. 
Qqjyit  ob  rem  ▼ideaflaas^  tttrun  bcup'  QS'  an  beOp'  W  oomi^ 
cna  fiixiase  pntandus  sit  Atque  locos  afferamos,  qoibiis  R 
ei  Y  Tel  ii,  qoi  pro  Y  suiit,  codioes  in  bis  locutiraibus  ex- 
hibeadis  consefitiuiit:  beOpo  cum  i)M  in  Eq.  150,  559,  1335, 
Pc  708,  Ra.  549,  Th.  634;  beOpo  cnm  (EeXee  in  Eq.  725, 
Nb.  866s  1485;  btOpo  cum  idi  in  Ach.  155,  Av.  252,  Ec.  737^ 
882,  £%.  138»,  La  1271,  Nb.  932,  Pc.  79,  298,  Ra.  1368; 
5€vpo  cttm  SEtOi  in  Sc.  734,  739.  Atqae  etiam  aliae  locutiones 
ittTttiimitar,  e.  g.  Eq.  586  bcOp'  dqMcoO  et  Ls.  1263  \i6kt  bcOpa 
Xovem  igitax  locis  codices  inter  se  consentiunt  in  voce  beOpo 
cmm  ikdk  vd  iEeXOe  eoniaiieta.  Duodeeim  locis  adTerbiofla 
Dostrara  cam  fdt  vel  &6t  conitmctttm  exhibetur.  Nusquam 
vero  formam  plar.  imperat  iXOeTc  cum  beOpo  ooniunctam  in- 
venimiis.  Plurali  enim  si  opus  erat,  Aristt^hanes  fre  adhibait, 
T^at  in  Pc  79,  Ka.  1368.  Neqoe  in  Terfoorum  positione  poeta 
sibi  coBStitLt^  cum  adTerbium  et  ante  et  post  imperatiTam 
coUocaret  et  in  Th.  634,  Ls.  1271  imperativum  Toce  beOpa 
bie»  posita  circumchideret  Qua  ex  comparatione  perspicitor 
Bostro  loco  rem  nou  ita  disceptari  posse,  ut  aut  W  aut  gX^' 
^osBema  essee  dicatur.  Itaque  id  quod  in  libris  fide  practer  ce» 
teros  dignis  legitar,  recipiendum  erit  Atqae  cum  praeter  R 
etiam  MA  aliique  codices  £X0'  praebeant  et  nostro  loco  similes 
iDveniaiktur  Eq.  150  beOp'  m\  iva  inj%  727  iEeXd',  W  eibfjc, 
Nb.  822  TTpoceXO',  tv'^  eib^  irXeiova,  dubium  non  est,  quin 
loctio  B  beOp'  IX9\  tva  KXdqc  serTanda  sit 

Y.  62  libris  sic  exhibetur:  irepi  ToOv6)biQTOc  b^  ^vreOOev 
(B,  ^fiv  ^vreuOev  Y,  bfrr'  S)  dXoi5opou^e6a.  6.  Hermannus  bif^' 
'vnOdev  reposuit  Qoae  Terba  propter  caesuram  praTam  ana- 
piesti  eritids  Axistophaneis  tolerari  non  posse  Tidentur.  Neqoe 
iflinria  Eogeros,  Blaydesius,  Kockius,  alii  in  anapaesto  -Oev  iXov- 
olfeoderaDt  Talis  enim  incisio  anapaesti  Ticem  iambi  gerentis 
IB  qaarto  pede  trimetri  iambici  ferri  non  potest,  nisi  ante 
tertuim  arsin  gravis  caesura  fit,  Telut  in  Ls.  768  |iir|  cracid- 
CWifV'  /  icn  &'  ^   XPncM^c  ouTOci,  Ba.  652  dvGpujiToc  iepoc.  | 


94  Victor  Coulon, 

^eOpo  TToXiv  pabiCTeov,  ibid.  658,  Av.  442,  Nb.  70.  Ci  G.  Her- 
manni  Epit  Doctr.  Metr.  p.  XII  et  Rossb.-Westph.*  n  p.  486. 
Qua  de  causa  ii  trimetri  iambici,  quibus  gravi  caesura 
penthemimeri  non  antecedente  talis  anapaestus  exhibetur,  qualis 
in  Nb.  62,  emendandi  sunt,  velut  Nb.  238,  ubi  pro  verbis  RV 
tLvTiep  ouvex'  dXr|Xu9a  Bentleius  iIivTrep  ^vex'  ^r|Xu0a  scripsit 
et  Pc.  415,  quem  versum  p.  (99)  a  nobis  tractatum  habes. 
Atque  nostro  loco  Reisigius  probante  Engero  in  praef.  Ls. 
p.  XX  ex  lectione  M  aliorumque  codicum  bf\  TaOx'  rescribendum 
esse  bf|  'vTaOG'  coniecit.  Sed  cum  vox  TaOr'  grammaticorum 
coniecturam  redoleat  et  pro  dvraOGa,  i.  e.  "da",  adverbium 
exspectetur,  quod  nostrum  "von  der  Zeit  an"  significat, 
br\  'vGevb',  quod  Kockius  (Nb.  ed.  IV  1894)  in  adnot  ad  h.  v. 
proposuit,  probabilius  videtur  quam  Reisigii  illud  bi\  'vraOO'. 
Cf.  locos  a  Kockio  allatos,  ubi  ^vOevbe  sic  usurpatum  est. 

In  V.  157  ^TTOTepa  Tf|v  TVUiMnv  ?XO'i  Tac  ^inTTibac  .... 
fibeiv  unde  Suidae  verba  ?xoi  ^^pi  ^MTTiboc  nata  sint,  conspicuum 
est.  S  ^  enim,  qui  recte  Ix^x  (levi  mendo  pro  Ixoi)  toc  d^mbac 
praebet,  verbis  diroTepa  Tf|v  fvuJiLiriv  Ix^x  inter  lineas  Tiepi  ttic 
i|Li7Ti6oc  addidit  explicandi  gratia,  quae  esset  res,  de  qua 
quid  sentiret  Socrates  diceret.  Quam  glossam  Suidas  ex  eo, 
quo  usus  est,  codice  in  schedas  suas  transcripsit  Librum  S® 
autem,  quippe  qui  solus  ex  Suidae  manuscriptis  cum  nostris 
codicibus  consentiat,  interpolatum  esse,  ut  iam  Bemhardy  in 
praef.  Suidae  lexici  p.  XX  monuit,  tam  ex  hoc  loco  apparet 
quam  ex  similibus  aliis  locis.  Cf.  e.  g.  Pc.  182  li  map^  Kai 
ToXmiP^  S^  s.  V.  ^iapoi  recte  cum  RV,  tL  map^  S-^^^^,  (b 
pbeXup^  Kai  ToX^rip^  S^®^-,  Pl.  150  auTdc  tic  S^  s.  v.  iTeipdiv  cum 
RV,  Tic  auTdc  ceteri,  442 — 43  f)c  oub^v  TTeq)UKe  Iwov  ^HuuXkTe- 
pov  S^  s.  V.  ^uiXkTepov  cum  V,  ?jc  oub^v  Gripiov  iHuiXecrepov 
ceteri,  815  6  6'  jttvoc  i^iiiiv  ^HaiTivric  T^TOvev  S^  s.  v.  iTrvia  cum 
Ambros.  M.,  qui  t^TOv'  praebet,  6  b'  Tttvoc  t^Tov'  (S^,  T^TOvev 
S^)  ^HaTTiVTic  ceteri,  Nb.  1216  xpncavTd  ^e  e  schol.  invectum 
S^  s.  V.  diTepuGpidcai  omisit  cum  RV,  ceteri  habent,  1276  ceceTc- 
0ai  S^  s.  V.  Tov  4TKdq)aXov  recte  cum  RV,  KaTaceceicGai  ceteri. 

In  V.  215  toOto  TTdvu  q)povTiZ[eTe  pro  lectione  R  iTdvu  in 
V  invenitur  iTdXiv,  in  S  iii^Tci.  Meinekius  aliique  iTdvu  amplexi 


Qaaestiones  criticae  in  Aristophaiiis  fabulas.  95 

sont,  G.  Hermaimus  Mexa.  Equidem  vereor  ut  Aristophanes 
ficra  q>povTi2[€T€  dixerit  Nam  in  similibus  locutionibus  )Li€Ta 
Ppovrdv,  podv,  dvaKparciv,  X^t^iv,  ct^vciv,  diroTT^pbciv  a  comico 
adhibitis  illud  ^d^a  nostrum  "laut"  significat  Nostro  vero  looo 
ad?erbium  **sehr,  emstlich",  quod  Graece  voce  Tidvu  expri- 
DiitQr  (Ls.  620  irdvu  bcboixa,  Pl.  122  6ppobuj  ndvu,  Ra.  65 
irdvu  —  ^avOdvuj),  sensu  postulatur.  Atque  ja€Ta  quomodo  in 
textum  S  venerit  adnotatione  schol.  V  |ui^Ta '  dvTi  toO  |i€TdXuic 
ad.  V.  220  dvapOTicov  —  |ui€Ta  docemur,  quam  falso  ad.  v.  215 
referens  Suidas  in^Ta '  dvTi  toO  |i€TdXujc.  ApicToq)dvTic  N€q>4Xatc, 
toOto  ^€Ta  q)povTi2!€T€  protulit  Scriptura  autem  V  TidXiv  ita 
orta  est,  ut  librarius  pro  TTANY  perperam  TTAAIN  legeret  Quae 
com  ita  sint,  adverbio  ndvu,  quod  ut  R  ita  MA  plurimisque 
aliis  codicibus  adservatur,  fides  habenda  est 

In  V.  460  scriptura  S  est  Su)v,  RV  ?E€ic,  syliaba  ujv  in 
V  snpra  €tc  a  pr.  m.  addita.  Dependet  haec  vox  de  verbis 
IC01  6'  u)c  in  v.  458.  Quod  constructionem  TcGi  h'  d)c  —  K€tc 
editores  probaverunt,  ab  iis  dissentio.  Neque  enim  Aristophanes, 
qnaotum  scio,  locutione  tcO'  ibc  pro  tc6'  Srt  usus  est  Cf.  etiam 
qoae  ad  Pl.  119  in  tertio  capite  libri  posterioris  dicam.  Inveni 
equidem  hasce  constructiones : 

icei  cum  particula  &n  in  Av.  1408,  Eq.  948,  Ls.  1138, 
Xb.39,  1254,  Pc.  373,  Pl.  183,  216,  889,  Th.  12. 

icGt  interpositum  in  Ach.  783,  Pc.  875,  Ra.  296,  918. 

icOt  cum  participio  in  Ach.  456,  460, 490,  Nb.  829,  Pl.  962, 
fia.436,  Th.  1170;  uno  loco  TcO'  djc  cum  partic.  fut,  non  cum 
indicat,  Ach.  325  dic  T€0vri£ujv  icOt  vuvt.  Haud  igitur  dubito, 
quin  Bentieius  verum  viderit,  cum  tc6i  be  —  Kuiv  proposuerit, 
nisi  quod  codd.  lectionem  5'ujc  retinere  debuit;  namque  defen- 
ditur  locutio  ic6t  b'ujc  —  Sujv  collatis  Ach.  325  dic  T€6vr|£uiv 
icOi,  Soph.  Ant  1063  dic  |if|  V™Mcuiv  ic6t  rfiv  i^i^v  q)p€va, 
PhiL  253  uic  \xx^Im  ^\hW  tc6t  y!  div  dvtCTopeic. 

In  V.  864  Toirrou  (RV)  'iTptdfiiiv  cot  btactoic  d^aHtba  pro 
Tovrou  S  8t'  praebet  Quae  Suidae  scriptura  Bentleio  et  Rei- 
sigio  plaouit,  qui  vocem  8t'  ad  ttot^  v.  861  referri  voluerunt. 
Sed  cum  non  solum  non  opus  sit  coniunctione  6t',  verum 
iiQpedita  atque  languida  fiat  oratio,  si  duobus  versibus  inter- 


96  Victor  Coiilon, 

poBiisis  ftr^  ad  mii  refertur,  iu>n  babemus,  cur  pronomiiii 
Tourou  beae  se  habenti  fideQi  denegemus.  Suidae  ipsi  iUud 
&t'  crimini  Tertendum  esi  '"Nescimus  an  memoriter  vevsiw 
laudarit"  recte  Bemhardy  in  adnot  ad.  h.  1.  s.  r.  d^oSc. 

In  y.  1499  tout'  eetrrb  Top  koi  poukofiiat  S  exhibet  lum 
omisao  T^tp,  quod  dant  RY  omisso  koL  Utraque  particuki  et 
aensu  et  metro  requiritur.  Itaque  ab  editoribus  tout'  auro  fip 
Koi  PouXo^at,  qnod  in  MA  aliisque  eodicibus  traditum  est^  re- 
ceptum  esse  probo.  Scripturas  autem  BY  et  S  inde  ortas  esae 
\m  »mile  est,  quod  in  archetypo  coniunctio  Kai  in  texts 
omissa  supra  ydp  scripta  erat;  quo  factum  est,  ut  in  S  yo^ 
yocabulo  xat,  in  RY  kuI  illo  xotp  e  contextu  eiceretnr. 

§  12. 

In  Pluti  V.  801  dvicTaO'  tbc  dpTracojicvoc  tuiv  icxobujv 
Dind.,  Mein.,  Yels.,  aiii  editores  pro  Tdc  icxdbac  RY  scriptaram  S 
Tuiv  icxdbujv  optimo  iure  defendisse  yidentur,  ut  quae  speciosior 
sit  genitiyo  partitivo  recepto.  Cf.  similes  locutiones  ab  Aristo- 
phane  usurpatas  in  Ach.  184  EuveXeTOVTO  tujv  XiGuiv,  805  iyrf- 
Kdrui  Tic  IvboGev  tujv  icxdbuiv,  Eq.  420  tuiv  Kpeuiv  {KXeirrov, 
Pc.  772  bbc  Tui  q)aXaKpui  tuiv  TpuiTaXiuiv,  962  toTc  Otaraic  /^iirrc 
Tuiv  KpiGujv,  1102  Tiuv  cwXdTXVuiv  q)^p€  bcupi,  1136  xdvOpa- 
Ki21uiv  Toup€piv0ou,  Yp.  239  ^fjipo^ev  toO  KopK6pou,  aliis  vss. 

Avium  y.  336  S  sic  exhibet:  dXXd  Trpoc  jjl^v  toutouc 
ucTcpoc  X6toc,  RY  TTpoc  iu^v  ouv  (ouv  om.  Y  ^)  tov  dpviv  fmiv 
kTiv  ucTcpoc  X6toc  Fritzschius  ad  Th.  910  lectionem  RV 
amplexus  est,  cum  Dind.,  Mein.,  Kock.,  Blayd.,  alii  Porsonum 
sequerentur,  qui  a  verbis  S  profectus  dXXd  Trpoc  toOtov  ^iy 
^iv  4cnv  ucrepoc  X6toc  proposuit  Recte  editores  contra  Frits- 
schium  pronomen  toutov  substantiyo  tov  6pviv  praetulerunt 
Yerba  enira  ucTcpoc  X6toc  sermonis  forensis  sunt,  in  quo 
ouTOC  vocatur  is  qui  accusatur,  ut  hoc  loco  upupct.  Optimef 
igitur  toti  sententiae  conyenit  toOtov  iili  tuj  bk  in  v.  337 
oppositum.  Ansam  autem  variae  scripturae  dedisse  videtor accus. 
Tov  fipviv,  qui  haud  scio  an  cum  Biaydesio  glosseraa  putandua 
Mt  ad  toOtov  olira  adscriptura.  Atque  etiam  dXXd  hic  bene  » 
babet  Praestat  certe  initio  talium  chori  enuntiatorum^  qaale 


Quaestiones  criticae  in  Aristophanis  fabulas.  97 

est  noster  v.,  particulam  dXXd  quam  ouv  ponere.  Gf.  praeter 
molta  alia  exempla  Av.  352  dXXd  ^r^  )uieXXw^€v  fjbr)  et  nostro 
loco  similem  Vp.  453  dXXd  toutiuv  \ikv  idx'  i\\xiv  btbc€Tov  KaXi^v 
bixnv.  Qoibus  caasis  eommoveor,  ut  totum  v.  336  iii  codicibus 
foedissime  interpolatum  esse  censeam.  Neque  dubito  ad  Por- 
sonam  me  appiicare,  cum  non  habeam,  cur  in  eius  scriptura 
offendam. 

Y.  740  in  RV  sic  legitur:  vdTiaici  Kopu<paici  t'  (V  sea 
Herw.,  non  -q)aiciv  t',  ut  Blaydesius  adnotavit)  iv  6p€iaic.  Idem 
Suidas  s.  v.  cTpoq)f|  protulit,  nisi  quod  KOpucpaic  pro  KOpuqpoid 
traditnr.  Ad  hunc  locum  sanandum  opus  est  versum  772  con- 
siderare,  cui  v.  noster  respondet.  V.  772  sic  exhibetur:  Trre- 
poic  Kp6K0VT€c  laxov  (R  alii,  TaKxov  VMA)  AiroXXu).  Quamquam 
Ellendt  in  lexico  Sophocleo  s.  v.  laxuj  formam  iSxov  defendit, 
tamen  editores  iure  laKxov  in  textum  receperunt  Nam  laxov 
Tox  est  epica  (cf.  G.  Schulzium  in  KZ.  XXIX,  1888,  p.  230—49 
eiusdemque  Quaestiones  Epicas  p.  490),  qua  Attici  usi  non 
isunt  nisi  iis  locis,  ubi  dictionem  epicam  imitari  voluerunt, 
relat  Aristophanes  in  Eq.  v.  hexametro  1016  Tax€v  ii,  dburoto 
xtA.  'laKxov  contra  forma  est  e  cultu  lacchi  nata  (cf.  Suidam 
laKxoc  ouv  Trapd  t6  tdKxw  s.  v.  "Iukxoc  gl.  2.).  Verbo  TaKxov 
igitur  servato  v.  772  7rr€poic  KpdKOVT€C  TaKxov  AttoXXu)  trimetrus 
iogaoedicus  est  lam  ad  v.  740  aggrediamur.  Quem  Meinekius 
G.  Hermanno  auctore  particula  T€  post  vdTraici  inserta  et  v 
ephelcystico  voci  Kopuqiatct  addito  sic  scripsit:  vdTraici  t€  ko- 
pu<paiciv  T'  ^v  6p€iaic,  ut  tribracho  in  syllabis  ci  T€  ko  admisso 
numeris  v.  772  accomodaretur.  Itaque  cum  metrum  utriusque 
Tersus  bene  se  habeat,  neminem  iara  neque  Bergkio  vdTraici  t€ 
Kcd  KopuqMxic  ^v  6p€iatc  neque  Fritzschio,  Dindorfio,  Blaydesio 
vdiraici  Kut  Kopuqpatc  i\  6p€iaic  scribentibus  plausurum  esse  puto. 

Lectio  RV  fiv  Ka842[€To  in  v.  796  €iTa  Pivricac  ^KeTG^v  auOic 
fiv  KaOeZ^^To  adverbio  dK€T6€v  antecedente  ferri  nequit.  Recte 
BJajdesias  monet:  "Dura  foret  locutio  KaQil^To  dK€T0€v,  non 
addito,  participio  quale  est  dv€X0ujv.  Facilis  haec  corruptio". 
Desideratur  certe  verbum  ad  actionem  abeundi  exprimendam, 
Accedit,  quod  eadem  fere  coniunctione  et  constructione 
verbonim   qua   in  vss.  795 — 796  dveTrr€To,  eira  —  au0tc  aO 

im,L  7 


98  Victor  Coulon, 

KaT€TTT€TO  iisus  est  poeta  in  vss.  praecedentibus :  788 — 789 
4KTn6^€voc  —  k^t'  —  aOGic  aO  kot^ttt^to,  791 — 792  dv^Trr^To, 
KdTTOTrapbuiv  —  auGic  aO  KaT^TrrcTO.  Quae  cum  ita  sint,  haud 
scio  an  iure  Blaydesius  verba  S  av  KaT^TrraTO  scripturae  BV 
fiv  KaGdZ^To  praetulerit,  nisi  quod  KaT^TrraTO  Cobeto  auctore 
in  Var.  Lect  p.  305  in  KaTdTrr^To  mutavit 

Numeri  vs.  1078  et  verbis  RY  lujyf  dTdTr)  et  S  lihvTa 
airrov  drdTri  laeduntur.  Itaque  editores  variis  coniecturis 
metrum  restituere  conati  sunt;  velut  21u)vt'  dvaTdTij  Brunckius, 
Zuivt'  dTraTdTTj  Bergkius,  ^iiiv  tic  dTdTij  Dindorfius  et  Meinekius 
proposuerunt  Probabiiius  autem  his  omnibus  mutationibus 
utique  est  id  quod  Burgesium  et  Lentingium  secutus  Biay- 
desius  scripsit  Iwvja  f  dTdTri  ex  lectione  Ambros.  L  41  2Iuivt' 
dTaTdTri,  unde  causa  corruptelae  elucet  Neque  aiiena  est  par- 
ticula  T^  a  sensu  huius  loci ;  f|v  bk,  —  t^  enim  "sin  autem" 
valere  Blaydesius  in  adnot  ad  h.  v.  obiter  monuit 

Vesparum  v.  713  RV  sic  exhibent:  oT^oi,  ti  ttoO' 
ujCTr€p  vdpKTi  liou  Kard  Tf\c  x^^poc  KaTax^iTai.  Idem  Suidas 
praebet,  nisi  quod  tt^ttovG'  pro  ttoO'  profert  Editores  scriptura 
S  oi|Lioi,  Ti  TT^TTOvO'  ktX.  pollecti  sunt^  ut  coniectantes  in  diversas 
sententias  discederent  Velut  Kuesterus  Bentl.  Pors.  Blayd.  pro- 
bantibus  oT|lioi,  ti  tt€ttov9';  ujc  vdpKri  ktX.,  Meinekius,  ot|Liou 
Ti  TT^TTOvG';  ulcTT^p  vdpKr|  |iou  Tfjc  x^ipoc  KaTax€iTai  caesura 
neglecta,  alii  alia  temptaverunt  Mihi  quidem  cum  Bergkio 
in  vulgata  lectione  oT)lioi,  ti  ttoG'  ujC7T€p  ktX.  acquiescendum 
videtur,  in  qua  non  sit  quod  reprehendatur.  Cf.  similes  locos 
in  V.  978  aipoT,  touti  t6  KaKov  ti  ttot'  lcQ'  6tiu  ^aXdrro^ai; 
Eq.  183  oT|Lioi,  ti  ttot'  ^cO'  8ti  cauTov  ou  (pf\c  dSiov;  Pc.  62 
tJ)  Z€0,  Ti  &pac€i€ic  7To9'  i]\x6jv  tov  X€ujv;  Quo  in  Pacis  v. 
lexicographus  s.  v.  &pac€i€ic  pariter  peccans  atque  nostro  loco 
Ti  bpac€i€ic  7To6ujv  Tov  X€ujv  scripsit 

Pacis  V.  182  in  RV  sic  legitur:  iD  ^xapi  Kai  ToX|irip^ 
KdvaicxuvT€  cu.  Quod  plurimi  editores  pbeXup^  pro  Miap^  Suidam 
tradere  adnotaverunt,  non  proi-sus  recte  fecerunt  Nam  s.  v. 
jLiiapoi  in  S^  verba  RV  inveniuntur,  cum  S^^^®  u»  mapfe  prae- 
beant  omisso  Kai  ToXiariP^?  S^*^-  iL  pb^Xup^  Kai  ToX^nP^-  Quae 
lectio  S^®^-  nihil  aliud  est  nisi  coniectura  eaque  elegans  facta 


Qnaestiones  criticae  in  Aristophanis  fabnlas.  99 

id  Ba.  465  ib  pbeXupi  Kdvaicxuvre  Kai  ToXMnP^  cu.  8ed  ipsum 
comicom  d)  luuap^  dixisse  arbitror  et  propter  v.  184  et  propter 
T.  362,  ubi  Mercurius  iterum  in  Trygaeum  isdem  verbis  ub 
\Liapi  Kai  ToXiinP^  quibus  initio  v.  182  invehitur.  Non  igitur 
motanda  est  codd.  scriptura. 

In  V.  368  Tup6v  traditum  est  in  RV,  irupov  in  S,  atrum- 
que  (0)  metro  aptam.  Videamus,  utrum  snbstantivum  sensu 
flagitetnr.  Trygaeas  minas  Mercurii  interpretatur,  quasi  in 
castra  proficiscendum  sibi  sit,  id  quod  ei  idem  est  atque  mortem 
obire.  Ad  bellum  autem  profecturos  victum  in  tres  dies  secum 
ferre  debuisse  ex  Ach.  197  Kai  \ii\  'TriTnpeTv  ari'  fmepoiv  Tpiurv 
et  Pc.  312  ou  Top  A'^  fxovTac  t^kciv  citi'  fmepdiv  Tpiiijv  apparet 
Atque  quod  scholiasta  in  v.  nostro  explicando  dicit  homines 
ad  militiam  profecturos  caseum  et  farinam  sibi  comparare 
solitos  esse  et  caseum  fuisse  cibum,  quem  milites  in  castris 
sumebant,  id  versu  1129  confirmatur,  in  quo  chorus  gaudet 
et  laetatur,  quod  caseo  liberatus  sit  pace  restituta ;  quare  quin 
lectio  RV  sincera  sit,  non  est  dubium.  Neque  alienum  erit 
hic  affere,  quae  Roemerus  in  Stud.  zu  Ar.  p.  101  ad  verba 
schol.  Vp.  909  ujc  Ti£»v  ipeTiijv  64  Kai  vauTiuv  irepi  irXeicTou 
iroiou^€vu)v  Tov  Tupov  dixit:  "Das  ist  kein  leerer  Wahn  der 
sogenannten  semidocti  homines  aus  dem  Altertum,  sondem 
die  wirkliche  Wahrheit  wie  Pax  1129  (cf.  Bliimner,  Privat- 
altert  228  Anm.  5)  lehrt  und  Plutarch  De  glor.  Ath.  c.  6  be- 
zeugt  Kui  ol  Tpuipapxoi  toTc  dXauvouciv  dXq)iTa  TrapacKeudcavTec, 
6i|iov  Kui  Kp6|Li^ua,  Tupov  dvepipaZiov  eic  Tdc  Tpirjpeic.  Uberhaupt 
spielt  der  Kase  bei  der  Menage  der  Griechen  eine  groBere 
RoUe  als  unsre  landlaufigen  Handbiicher  uber  Privataltertumer 
uns  zu  erzahlen  wissen". 

V.  415  vulgo  sic  legitur:  Kui  tou  kukXou  TtapeTpuiTov  uq)* 
dp^aTuiXiac.  Suidas  pro  TTapeTpu^Tov  aoristura  irapeTpaTov  prae- 
bet  Vulgatam  scripturam  propter  numeros  ferri  non  posse 
Blaydesius  iure  adnotavit,  cum  neutiquam  defendi  posset 
anapaesti  eiusmodi,  qui  in  syllabis  ov  uq)'  dpjii  occurrit,  post 
primam  syllabam  incisio,  nisi  ubi  vocabula  duo  aut  plura 
sensu  arte  coniungantur.  Conferas  velim  etiam,  quae  ad  Nb.  62 
p.  93  diximus.    Itaque  ab  editoribus  ex   Antiatticista  in  ^. 

7* 


100  Victor  Coulon, 

A.  79,  10  *A|uiapT(JuXia :  ApiCTOcpdvric  Eiprjvri,  EuttoXic  Mapixqi 
metri  causa  iicp'  dfLiapTUjXiac  scriptuin  est.  Qua  de  voce  Blay- 
desius  haec  monet:  "Ergo  djiiapTujXia  dixerunt  noster  et  Eupolis 
pro  usitatiore  d)iapTia  (ut  in  Vp.  745),  ita  ut  ambiguitas  sit 
in  nominis  significatione :  namque  djnapTUjXia  significare  potest 
vel  error  (quemadmodum  d|uiapTdv€iv  ttic  66o0  dicitur)  vel 
fraudulentia  (quemadmodum  explicat  Hesychius,  djiapTwXov: 
iravoOpTOV,  jiOxOnP^v,  aljiuXov.  Cf.  Thesm.  1111  d)aapTU)Xf|  t^- 
pujv.) '  lam  lectioni  S  si  fidem  haberes,  in  syllabis  TrapeTpa- 
t6v  iicp'  d  —  duo  tribrachi  deinceps  positi  essent.  Quorum 
numerorum  concursus  quantum  potest  vitari  debet  Propterea 
retinendum  est  imperf.  irap^TpujTov,  praesertim  cum  in  v.  414 
forma  dualis  imperf.  TTapeKX^TrreTTiv  inveniatur.  Coniecturas 
autem  Blaydesii  et  Leeuwenii  (cf.  eorum  adnott.)  in  medio 
relinquo,  quippe   quae  nulla  probabili  causa  nitantur. 

Initio  V.  1 1 44  dXX'  dcpeue  tuiv  cpaaiXujv  (b  yvvax  Tpeic  xoivi- 
Kac  in  S  scriptum  est  dcpeue,  in  RV  dcpaue,  sed  dcpeue  V  in 
mg.  eiusque  schol.  Tivec  Tpdcpouci  dcpauce.  Quae  varia  lectio 
sine  dubio  ita  orta  est,  ut  e  supra  dcpaue  positum  (dcp&ue) 
pro  c  haberetur  et  falso  post  u  adderetur.  Videamus  nunc, 
utrum  dcpaue  an  dcpeue  praeferendum  sit.  Plurirais  iocis,  qui- 
bus  comicus  hoc  verbo  utitur,  maiore  auctoritate  dcpeueiv  in- 
venitur,  ut  in  Th.  216  dqpeueiv,  236  dcpeucuj,  590  dcpeucev,  Ec.  13 
dcpeuujv.  In  Eq.  394  contra  dcpauei  traditur  in  omnibus  codicibus 
praeter  R,  qui  dcpavei  praebet.  Quo  Eq.  loco  Ribbeckius  non  male 
dcpaivei  coniecit  Nostro  igitur  loco  si  quis  Bergkium  et  Mei- 
nekium  forraam  dqpeue  tuentes  sequi  noluerit,  nisus  Ribbeckii 
coniectura  in  Eq.  394  Zacheri  verbis  in  Ar.  St  p.  76  sqq.  defensa 
atque  illustrata  ex  dcpaue  leni  mutatione  dqpaive  scripserit 

§  13. 

Quaestionem  nostrara  de  Suidae  propriis  lectionibus  con- 
cludat  Acharnensium  fabula.  Cuius  in  v.  127  S  exhibet  ou- 
beiTOT'  icxei  t'  ^  6upa,  R  oubdTroT*  icxei  6upa,  ABFA  oubeTTOT^ 
t'  icx'  ^  6upa.  Cum  S  et  R  in  verbis  oubeTTOT*  kx^*  con- 
sentiant,  haud  scio  an  corruptela  sic  explicanda  sit,  ut  in  R 
t'  f\  propter  litteras  x€i  excideret  Quo  facto  versum  a  numeris 


Quaestiones  chticae  in  Aristophanis  fabulas.  101 

trimetri  iambici  alienum  sanare  conatus  interpolator  familiae 
ABfA  e  terminatione  verbi  icxei  articulo  f\  restituto  post  oub^- 
iroT€  particulam  t'  inseruit  Itaque  cum  non  habeam,  cur  verba 
S  addabitem,  et  Elmslei  scripturam  oubdiroT^  t'  fcx^i  Owpa 
Bei^kio,  Meinekio,  Blaydesio,  aliis  probatam  et  coniecturam 
oubcfii'  It'  icxei  eupa  nuperrime  a  Herwerdeno  in  Vind.  Ar. 
p.  3  propositam  reicio ;  quarum  prior  illa  yel  propterea  scru- 
palum  mihi  inicit,  quod  articulus  f)  deest,  altera,  quod  a 
codicibus  recedit. 

V.  301  in  codicibus  sic  legitur:  ^yiw  KaraTcml»  toTciv  (toiq 
C,  Tok  BA)  iinrfeOciv  ttot'  ic  (ttotc  B  pr.  A)  Karru^aTa  (KaTdjui- 
fiora  C).  Suidas  s.  v.  KaTTu^a  profert :  5v  ifd)  KaTaTejLidi  toic 
iinr€uav€ic  KaTTu|iaTa.  Schol.  adnotat:  ^VTauOa  irdXiv  7repiTT€U€i 
t6  TTOTi  6id  Tf|v  iLieTpoTTOuav,  Kui  It\  TTpoc  Tf|v  iSriTiiav,  ou 
iroT€  T€^v€i  Tov  KX^ujva  'ApicToq)dvnc,  dXX*  dei.  lure  igitur  ad- 
verbiam  itot€,  quod  etiam  Suidas  non  agnovit,  ab  editoribus 
deletom  est  Totum  autem  versum  Bergkius,  Blaydesius,  alii 
pronomine  lrf\b  eiecto  sic  scripserunt :  KaTaTeMijj  ToTav  iTTTreOci 
KaTTu^aTa.  Meinekius  contra  in  Vind.  Ar.  p.  6  monens:  *Tre- 
qaentissime  Aristophanis  codices  composita  habent  pro  simpU- 
cibus.  Hic  qnidem  KaTaTe^ui  ab  iis  illatum  erat,  quibus  simplex 
non  rectum  videretur"  ixd)  tuetur  praepositione  Kara- *  eiecta. 
Neutra  lectio  a  sensu  abhorret;  quare  videamus  ope  artis 
metricae  adscita,  utra  praeferenda  sit  Versibus  299 — 301  re- 
spondent  vss.  344 — 346.  Qui  hosce  praebent  numeros: 

«544    — v^  —  —  w  —  _v-'__v->'w^ 

300  _w v/ww_www_v^ww   sec.  Mein. 

_w  —  wv^v._www_ww  sec.  Bergk. 

345    _w__wwv^_wv^w_v.ww 

301  _v^  —  w  —  v^  —  wo    sec.  Mein. 
www  —  vy  —  Kj  —  vyw    sec.  Bergk. 

o4D         _V-/V-/V^_V-/V-/V-/-»V-»__V^_. 

Res  ipsa  loqnitur  pro  Meinekii  ratione.  Qua  et  in  extremis 
▼ss.  300  et  345  cretici  eodem  modo  dissoluti  efficiuntur  et 
initio  V.  301  numeri  in  ^  v^  ^  -  dissoluti  vitantur,  qui  a  te- 
trametro  cretico  bene  profluente  prorsus  alieni  sunt 


I 


102  Victor  Coulon, 

V.  392  8  sic  exhibet:  ibc  CKfJiiiiv  acfujy  outoc  ou  iTpoc^^- 

SeTai,  R  ceteriqae  ibc  CKf)ipiv o&k  eicbiSeiai.  Aristophanis 

fragmentu  2,  1087,  XIX  [K.  331J  ctTubv  Tipoqpaciv  ou  bexerai^ 
opinor,  Cobetus  et  Meinekius  pellecti  sunt,  ut  ibc  CKnqjiv  dTiwv 
ouToc  ouxi  beEexai  scriberent  Neque  vero  intellego,  quid  offen- 
sionis  praebeat  compositum  eicb^^eiat.  Nam  non  solum  simplex 
bexecOai  in  hac  similibusque  locutionibus  occurrit,  sed  etiam 
composita,  e.  g.  f]  T^p  TOiauTTi  aiTia  ou  TTapab^x^^r^^  CKfJiiiiv  ou6e- 
jiiav  oubevoc  oub'  uTTUJiaociav  in  Hyperid.  or.  utt^p  EuEeviTTiTou 
cap.  XXn  §  7  (Blass  p.  38  ed.  ni.)  et  dTujv  TTp6(paciv  ouk  ^tti- 
Mx^Tai  in  Paroem.  Gr.  I  p.  44  (Zenob.  II  45).  Cf.  etiam  alia 
exempla  in  Blaydesii  comment.  p.  282  congesta.  Qua  de  causa 
cum  Dindorfio,  Bergkio,  Blaydesio,  aliis  eicbdSeTai  retinere  velim, 
quippe  quod  omnibus  codicibus  adservetur.  Suidam  autem 
libent^r  alia  composita  atque  codices  praebere  compertum  ha- 
bemus.  Satis  est  Eq.  546  dTroTTd|ai|iaT'  pro  TTapaTT.,  Pl.  675  dq>ep- 
TTucai  pro  £q>epTT.,  Vp.  610  iTnOujTTeOcav  pro  uttoO.,  Ach.  1153 
dTTo\4ceiev  pro  d£oX.,  Ec.  688  4£eX(uciv  pro  dTTeX.,  939  dva- 
CTTobficai  pro  biacTT.  afferre. 

V.  610  sic  traditur:  f\br\  TTeTTpkpeuKac  cu  ttoXioc  oiv  ^vt) 
in  S  (Av  ^v  f\  S^v  Med.)^  jjv;  evri  (sic)  in  R,  u)v  «v  f|  in  cett. 
codd.  Verba  schol.  outujc  ^v  toTc  dKpipecTdTOic  ?vri,  iva  Xexri 
^K  TToXXoO  nugae  sunt  Hunc  Jocum  sanare  "grammatici  cer- 
tant  et  adhuc  sub  indice  lis  esf '.  Ut  omittam  alias  coniecturas, 
Dindorfius  iliv;  dvi,  Bergkius  liiv  T€  vuv,  Blaydesius  ul»v  dvrip; 
vel  uiv  T^pujv;  vel  uiv  fiTTaE;  vel  liiv  Tiva;  vel  liiv  TTOTe;  vei 
iijv;  JboO,  Leeuwenius  denique  uiv  TTdXai  proposuit  Vides 
Blaydesium  imprimis  pro  consuetudine  sua  multa  medicamenta 
prompta  habere.  Equidem  verbis  ABCFA  ?v  f\  et  adnotatione 
schol.  et  Suidae  s.  v.  ?vti  :  ol  bi  XeiTTeiv  qpaci  t6  buo,  iva  ^puj- 
Tujv  XeTTl  ?v  f|  biio  (ipujTuiv  bk  XeTei  Iv  f\  buo  S)  inductus 
eram,  ut  etiam  de  scriptura  ^v;  f|v  cogitarem.  Quae  sic  ver- 
tenda  esset:  Hast  du  alter  Graukopf  schon  ein  einziges  Mal 
den  Gesandten  gespielt?  Hm?  aut  vocabulo  f|v  cum  dveveuce 
coniuncto:  Sieh,  er  hat  den  Kopf  geschiittelt  Sed  cum  nus- 
quam  accusativo  tv  vim  adverbii  nostri  "einmal"  subiectam 
esse  invenerim,  ab  hac  ratione  recedere  non  dubito.  lam  igitur 


V^iaestiones  criticae  in  Aristophanis  fabulas.  103 

vocem  {vn  consideremas.  Quam  Bergkius  et  Meinekius  ^vq 
scripserant  auctore  6.  Hermanno  ad  Vigerum  p.  837,  qui  verba 
fibn  TrcTTpecPeuKac  cu  noXioc  aiv  ?vti;  sic  Latine  reddit:  "lamne 
legati  munere  functus  tu,  qui  perendie  canus  eris?",  cum 
adderet:  "*Evt|  legendum  in  hoc  loco,  i.  e.  perendie.  Nam,  ut 
hoc  obiter  moneam,  ^voc  est  novissimus,  idque  de  die  sic 
solet  dici,  ut  crastinus  intelligatur,  perendie  futurus  novissi- 
mus".  Secundum  G.  Hermannum  igitur  illud  ^vij  Germanice 
"nicbstens,  bald"  vertendum  esset  ut  Latinum  "propediem" 
aTerentio  (Hautontim.  160,  868,  Ad.  888)  aliisque  scriptoribus 
usurpatum.  Fritzschio  contrain  comment.  ad  Ra.48  p.  21  illud 
tVTjgraviter  negandi  vim  habuisse  videtur,  ut  vemaculum  "uber- 
morgen".  Neque  vero  stare  possunt  Hermanni  vel  Fritzschii 
sententiae;  namque  notioni  vocabuli  ^voc  repugnant  Quod  cum 
nihii  aliud  significet  nisi  Latinum  **senex"  (cf.  Meisterhans 
p.  S6),  facere  non  possum,  quin  ad  unam  ex  multis  criticorum 
ofinieeturis  refugiam.  Probabilissima  certe  est  Leeuwenii  ilia 
m  TrdXai,  quippe  quae  sensui  aptissima  sit.  Falaeographice 
autem  facillima  est  Blaydesii  mutatio  aiv  dvfjp  in  Add.  et  Gorr. 
p.  465  sic  defensa:  "Exciderat,  opinor,  in  margine  detrita 
oltinia  litera  vocis  dvflp,  ita  ut  tantum  dvr)  superesset,  imde 
orta  corruptela". 

In  V.  843  ou5'  dva7ro|i6p£€Tai  TTp^Tnc  Tf|v  cupuirpujKTiav  coi 
S  habet  £v(nro^6p£€Tai,  quod  schol.  legisse  videtur,  qui  inter- 
pretatur  4va7TOHiTic€Tai,  dvaiT0|LidS€i ;  R  cett  codd.  4£oM6p£€Tai 
praebent  Dubitari  nequit,  quin  cum  Fors.  Ribb.  Elmsl.  Mein. 
^vaiTo^6pE€Tat  retinendum  sit  contra  dSo^6pE€Tai  Blaydesio, 
Dindorfio,  aliis  probatum.  Cuius  verbi  praepositione  il^  versus 
obscenitate  privatur;  compositum  vero  dvaTTo^6pE€Tai  —  est 
enim  irramare  —  optime  huic  loco  convenit  Quae  cum  ita 
se  babeant,  genitivum  cou  in  fine  vss.  a  iibrariis  RA  tnale 
pro  coi  transcriptum  (cf.  de  coi  et  cou  commutatis  ad  Ra.  890 
p.  14)  repudiandum  esse  per  se  patet  S  igitur  solus  genuina 
comid  verba  ivoTT0|Li6p&Tai  —  coi  integra  servavit 

In  V.  850  scriptura  8  est  oub'  u»ctt€p  6  TTOvnpoc,  cum  in 
R  ceterisqne  codicibus  oub'  6  TT€plTT6vnpoc  inveniatur.  Particula 
oOb'  ab  editoribus  deleta  metrum  concinnum,  perspicuus  sensus 


104  Victor  Coulon, 

fit.  Comicus  enim  Cratinum  7T€pnT6vTipov  significare  voluit, 
ut  adnotatione  schol.  irap'  uTiovoiav  bi  fcpn  t6  'ApTejLiujv  ou 
Tdp  toOtov,  dXXd  t6v  KpaTivov  PouXeTai  briXuicat  docemur. 
Manavit  certe  illud  oubfe  ex  initio  v.  848  oub'  ^vtuxiuv.  Lectio 
autem  oub'  djcrrep  6  TTovrip6c  aut  Suidae  ipsi  crimini  danda 
est,  quem  saepissime  verba  immutantem  deprebendimus,  aut 
librariis  pro  6  irepi  falso  lijCTrep  6  transcribentibus.  Atque  ad 
verba  6  Trepmovripoc  *ApT^|iUiV  illustranda  Blaydesius,  cuius  cf. 
adnot.  ad  h.  v.,  praeter  alia  Hesychii  glossam  TTepiTrovripoc 
'ApTe^ujv  et  Athen.  XII  533  e  protulit 

In  fine  v.  916  R  ceterique  codd.  OpuaXXibac  exhibent, 
S  OpuaXXiba  et  in  textu  et  in  schoL,  cum  schol.  R  in  adnot 
GpuaXXibac  praebeat  Alii  critici  singularem  9puaXXiba,  alii 
pluralem  6puaXXibac  amplexi  sunt  In  extremo  v.  917  BCf  bid 
OpuaXXibac  tradunt,  AC  6puaXXibac  (om.  bid).  In  R  totus  versus 
propter  homoeoteleuton  deest  Editores  in  v.  917  numerum 
singularem  restituerunt,  quod  in  v.  918  statim  sequitur  aurri 
Tdp  ktX.  Quapropter  praestare  mihi  videtur  etiam  in  v.  916 
cum  Dind.  Elmsl.  Mein.  aliis  Suida  auctore  6puaXXiba  scribere. 

In  V.  971  eibec  (b  Trdca  ttoXi  t6v  cppoviiiiov  dvbpa  t6v 
(mepcocpov  verba  eibec  d)  bis  leguntur  in  omnibus  codicibus, 
semel  in  S  et  lemmate  schoL  Ut  dici  possit,  utra  scriptura 
sincera  sit,  v.  988  adhibendus  est,  qui  nostro  versui  respondet 
Initio  v.  988  dTrrepajTai  t'  im  t6  beiTTVov  fijna  Kai  fieTdXa  bf\ 
9poveT  in  R  sec.  Herw.  dTTTepujTai  t\  in  f  Tai  b',  in  A  tui  b', 
in  BCA  Tdb',  in  lemmate  schoL  Td  b',  sed  iTrrepujTai  in  adnot 
schoL  R  traditum  est  Priusquam  notum  erat  in  R  dTTT^puiTai  t' 
inveniri,  editores  aut  lacunam  statuerunt  aut  e  coniecturis 
locum  suppleverunt,  velut  Meineckius  in  Vind.  Ar.  p.  18  ou- 
Toci  b'  dTTToriTai.  lam  cum  pronomen  ouTOci  delendum  esse 
constet,  quin  in  v.  971  lectio  S  et  schoL  eibec  li  contra  codd. 
eibec  (b  eibec  lu  vera  sit,  dubitari  non  potest 

In  fine  huius  paragraphi  pauca  dicamus  de  locis  dialectum 
Megarensem  prae  se  ferentibus,  quos  p.  86sqq.  allatos  vides. 
Omnes  fere  voces  dialecti  Megarensis  in  Atticam  linguam 
versae  apud  Suidam  nobis  occurrunt  Quas  mutationes  cum 
Buengero  (p.  61)  non  ipsi  Suidae   tribuendas   esse   censeo, 


Quaestiones  criticae  in  Aristophanis  fabulas. 


105 


?enim  grammatico  caidam,  qui  in  codice  illo,  ex  quo  lexico- 
graphus  versus  suos  excerpsit,  inusitatis  formis  Megarensibus 
mlgatas  Atticas  superscripsit 

§  14. 

Restat,  ut  de  Thesmophoriazusis  agamus.  Quam  fa- 
balam  propterea  ad  finem  quaestionis  nostrae  de  Aristophanis 
^ud  Suidam  reliquiis  reseryavimus,  quod  cum  uno  R  lexi- 
cographi  lectiones  comparari  possunt  (cf.  p.  7).  lam  sequitur 
index  locorum: 


TSS.  S 

42  ^cXoiTOtuiv 

53  dijiibac  r.  s.  v.  bpuoxoi.  — 
dipTbac  levi  mendo  cum 
schol.  Ach.  78  s.  v.  Xai- 
Kacrric. 

54  Topeuei    (xujp-  S^)f  s.  v. 

bpuoxot.  —  T0pv€uei  (to- 
peunS^TopeinSOVBMed.) 

s.  V.  XaiKacTrjc. 
74  xpn  C€ 

100  ^up^nKUJV  (-ouc  S^^)f 
106  Jx€i  r.  Cf.  Bueng.  p.  44. 
130  TTOTviai 

139  dEu^cpopov  r.  Cf.  Bueng. 
p.  45. 

140  Tic  bkf 


142  TTOU  TO  TlloC  "f  8.  V.  AuKUJ- 

viKai.  —  TTOu  bi  t6  nioc  f 
8.  V.  rr^oc 


R 

^eXujTTOiuivf 
dcTri5acf 


Topv€U€i  r.   Cf.  Bueng.  p.  43. 


Xpflv  c€  r.  Cf.  Bueng.  p.  43. 

^upfiiiKoc 

Ixeic 

TTOTVia  ff 

o\)  Eu|Liq)Opov  (Idem  S^^) 

Tic  5ai.  Frequentissime  bal  et 
hi  confunduntur,  e.  g.  in  Av. 
832,  Ra.  135,  Vp.  1212  bi  Y 
pro  6ai,  Eq.  28  et  171  b^  M 
pro  bai,  Ba.  558  be  B  pro  bai, 
Ec.  978  bi  Br  pro  bai,  Ach. 
803  bk  P  Ald.  pro  bai 
Kui  TToO  cnioc  (iTeoc  recte 
Augustanus) 


106                                    Victor 

Goulon, 

V8S.                          8 

R 

146  M^v  ora.f 

M^v 

162  ollTrep 

ol  nepif 

162  ix^M»cav    r.    Cf.   Bueng. 

^XWMncctv 

p.  45. 

163  5ieK{vouv 

bieKivuiv  (Mein.  Vels.  t€  xdxXi- 

bujv;  cf.  Bueng.  p.  46.) 

178  or6c  xe 

or6v  Teff 

196  fiv    ^iaivoiVee'  fiv   r.   Cf. 

^aivoi^eO'  dv 

Bueng.  p.  46. 

223  dTTaTai  dTTaTai,  editores 

drra  drraTai  (sic)f 

-Tai. 
246  TeT^VTiiiai 

TeTevvrmaif 

246  t6v  Tpdmvft 

Tf|v  Tpdjyiiv 

257  fibiov  ^lv  oOvf 

f\b\  jLi^v  oOv  r.  Cf.  Bueng.  p.  46. 

261  JtkukXov    r.   Cf.   Bueng. 

dTKUKXiovf 

p.  46. 

278  eecMOcpopujf 

9ec)iO(popitu,    cum    Meinekio 

eecjyiocpopeiqj  scribendum.  Cf. 

Bueng.  p.  47. 

295  eucpniiia    fcruj,    ex    quo 

euqpriiii'  Ictuj,  sed  eu<pn|iia  'ctuj 

€Oq)rmia  'cru)  Brunckius. 

r.  in  Av.  959. 

364  XeTouc' 

X^Touciv  f 

369  ifice' 

uic  1  e'(in  V.  370)  ff 

380  *7rp6T€pov 

TrpiijTOV 

390  «MPpctXw  r.  Cf.  Cob.  Var. 

^vppaxu 

Lect.  p.  207  sqq. 

392  fjioixoTp67Touc  r. 

)LiuxoTp67Touc.Solitum  mendum. 

Cf.  Blayd.  ad  h.  v. 

392  dvbpepacTpiacr.Cf.Bueng. 

dvbpeacTpiac  (idem  S^^) 

p.  47. 

393  oJvoTTiTTac.  Cf.  Bueng.  p. 

oivoTOTibac  praef  erendum  esse 

47. 

in   posterioris   libri   extremo 

capite  IV  exponam. 

394  dv6pdciv 

dvbpdcif 

427  ibibaHe 

ibiboEevf 

436  ib^ac 

eib^actt 

Qnaesitones  criticae  in  Aristophanis  fabulas. 


107 


TSS. 


s 


438  iroiKiXuictt 

481  ^ou'  Kvuev  r.  Cf.  Bueng. 

p.48. 
493  MdXice'  6Tav  f    ]     Cf . 

493  XT]Kuifi€9a  r.       >Bueng. 

494  JXnv  gl.  Jp. 48,49. 
514  {K^ama  cov  S™^ 

iK^acov  S^ 
^KMdccovra  S^ 
582  7rXf|v  dXXai 

560  trcpa  t6 v  dfvbpa  T\h  ireXeKet 

r.  Cf.  Bueng.  p.  49. 
576  iindc-f-f 
616  x^c  Tip  8^^  ^*^* 

ixetc  Tap  S» 

Top  ijfiic  S^ 
631  Ti  b€  ^€Td  toOto 
647  extat  apud  Suidam 
710  fJKeic  t'  r.  Cf.Reisig.  Coni. 

p.  297. 
730  cif  bi  t6 
737  KaX6vf 
737  6et  Cf.  idem  mendum  S 

in  Ls.  91  p.  89. 
747  6covf 


769  oiba  6't 
769  TTpdTCpovt 

«72  t'  fKClVTO  ^oit 

773  d  Tabi 

773  dvri  irXaTorvt 

^34  lTT]vioici 

^68  Ui  Tiiiv  (Crrnuv   S»e,  tfj 

TUJV  S^) 


cf. 

Bueng. 

p.  51 

sqq. 


R 

TTOIKlXoUC 
)Ll'  06kVU€V 

6Tav  ^dXice' 

Kivu))ieea  R  corr. 

^uieev 

auTeKfuiaTibia 


TTXf|v   ap'  ei  r.  Cf.  Bueng.  p. 
49. 
t6v  dvbpa  Tuj  TTeX^Kei  Tuvf| 


C  f* 


ujiUJV 

Tap  ix^kc.  Recte  Bueng.  p.  50  e 

variis  lectionibus  S  Tdp  '  X^^c 

Tdp  restituisse  videtur. 

Ti  be  \xe  ToOTot 

schol.  manu  adscriptus  est 

flKeic  t' 

cu  t66€  T6t 

dTae6v 

6'aO 

Kai   6cov   i.  e.   x^^cov    (Bbnt- 
leius) 

oi6' 

TTOpOV 

TevoiT'  dfv  |Lioi 
elTa  bidt 

dVTl   TIUV   TTXaTCJV 

Tr]vioici  tt 
Zu»  Tujv  r.  Cf.  Bueng.  p.  53. 


108  Victor  Coulon, 

vss.  S  R 

910  if\h  bi  McvdXeuiv  8cov     tfu)   bi   MevlXaov   8ca   t'  ^^ 
Ik  tuiv  icpuujv  Tuiv  dcpuujv.  Pritzschii  emen- 

dationem  ^twj  bk  MeveXdiu  c\ 
8ca  t'  ^k  tuiv  iq>uujv  ab  ipso  cri- 
tico  in  adnoi  ad  h.v.  bene  def  en- 
sam  cum  Velseno  amplector. 
926  f|vt  fjvirep 

935  TauTTivf  auTOv 

948  e€UJvS^,e€"  (i.e.e€aTc)     eeaiv;  Cobetus  in  Var.  Lect 
S^,  eeaivujv  S^ev  p  gg  9^^^^  ^^^  p^^bb. 

1214  biepaXe  )Li' ^  TpctOc  r.  arti-  bi^paXXe  ^' 6  TPaOc 

culo  f|  cum  Engero  in 

db  mutato. 
1217  ?{  Jcpepev  (=  fi  'cpepev)  ncpepevff 

Uno  loco  et  a  Buengero  et  ab  editoribus  dissentio.  In 
V.  380  enim  legitur:  fTepieou  vuv  Tovbe  irpuiTOV  (R,  Trp6Tepov  S) 
TTpiv  X^T€iv.  Blaydesius  solus  dubitanter  adnotavit:  "irpoTepov 
Suidas  in  Trepieou.  Recte?"  Equidem  inspexi  omnes  locos, 
quibus  TipoTepov  —  Ttpiv  et  TtpuiTov  —  Tipiv  apud  nostrum 
invenitur,  quos  iam  affero: 

Ec.  649  ouTOc  jLi^v  TipoTepov  (omn.  codd.,  nisi  quod  t6 
TTp6Tepov  in  f  legitur)  TCTOvev  Trpiv  t6  i|ir)q>ic)bia  T^vecOai 
(positive  cum  infinitivo),  Eq.  761  iTpiv  dKeivov  TrpocKeTceai  coi 
7rp6T€pov  (SR  recte,  7rp6Tepoc  ceteri)  cu  —  pLejewpxlov  (posit 
c.  inf.),  Ra.  673  dpouX6^iiv  b'  fiv  —  7rp6Tepov  (omn.  codd.) 
voficai,  TTpiv  Xa^eTv  (posit  c.  inf.); 

Ec.  588  ^f\  vuv  TTp6T€pov  (omn.  codd.)  —  uTTOKpoucri,  TTpiv 
iTTicraceai  (negative  c.  inf.),  Ec.  620  ouk  dTTiXeiipei  to  tt^oc  TTp6- 
Tepov  (omn.  codd.)  TTpiv  —  dq>iK^ceai  (negat  c.  inf.); 

Av.  700  TTp6T€pov  (omn.  codd.)  b'  ouk  f\v  —  TTpiv  "Epuic 
Suv£)iiSev  fiTTavTa  (negat  c.  ind.). 

Altera  coniunctio  exhibetur  in  Ach.  383 — 384  vOv  ouv 
}ie  TTpujTov  (omn.  codd.)  TTpiv  X4t€iv  ddcaTe  dvcKeudcacOai  >i' 
(posit  c.  inf.),  Eq.  542  ip^TTiv  XPflvai  TTpujTOV  (RV  metro  in- 
vito,  TrpuiTa  SM  Ald)  Tcvkeai  TTpiv  TnibaXioic  ^TnxeipeTv,  k^' 
ivTeOeev  ktX.  (posit  c.  inf.) ; 


Qnaestiones  criticae  in  Aristophanis  fabnlas.  109 

Ec.  1017  \ii\  crrofceTv  auTrjv  Tipiv  fiv  t#|v  TPCtOv  TrpoKpoucri 
TTpiijTov  (omn.  codd.;  sed  initio  v.  1018  pro  xauTTiv,  quod  Vel- 
senus  scripsit,  om.D.  codd.  irpOTepov  praebent)  (negat.  c.  coni.). 

Quibus  ex  tribus  locis  Ach.  vss.  383,  384  suspecti  sunt 
In  Eq.  542  vero  illud  TrpoiTa  oppositum  est  voci  k^t'  initio 
V.  543.  Cf.  similes  locos  Eq.  155  KaTdOou  irpaiTa  —  ?TT€iTa, 
Av.  .550  irpurra  5tbdcKU)  —  KdlTreiTa,  Ec.  597  Tf|v  Tflv  TrpdincTa 
iroii)cio  Koivfiv  —  efr',  ubi  paiticula  ^^v  deest,  qiiae  post  Trpdi- 
Tov(-Ta)  addi  solet  In  Ec.  1017  denique  Herwerdenus  in  Anal. 
crit  p.  54  pro  TrpioTov  vocabulum  TrpoTepov  ex  initio  v.  1018 
irporepov  TrpoKpoveiv,  dXX'  dTri0u|uif|  Tf\c  vtec,  quem  pro  adul- 
terino  habet)  iure,  opinor,  reposuit  Atque  perstitit  vir  doc- 
tissimus  in  sententia  sua  nuperrime  in  Vind.  Ar.  p.  121.  TTpiv 
aatem  particula  respondens  adverbio  TrpOTcpov  apud  Hero- 
dotum  primum,  quod  quidem  sciam,  comparet  Cuius  in  libro 
182  legitur  \ir\  TrpoTcpov  Opeijieiv  KOfiiriv  —  Trpiv  ©upeac  dvacibcujv- 
lai.  Yidesis  etiam  alia  exempla  in  Schweighauseri  lexico 
Herodoteo  s.  v.  Trpoxepov.  Ad  Atticos  autem  ab  Herodoto 
translata  est  haec  coniunctio.  Velut  invenimus  in  Platon. 
Soph.  261  a  toOto  TrpoTepov  dvaxKaiov  bia^dxecBai  Trpiv  ^Tr' 
auTov  dxeivov  d^iKecOai;  Phaed.  104  c  Trp6Tepov  —  TreicecOai 
irpiv  urro^eivai,  Phaedr.  277  b,  c;  Resp.  III  402  b,  VI  487  e; 
Euthyd.  295  c;  lon.  534  b;  Soph.  Phil.  197  toO  |Lir|  Trp6Tepov 
—  Teivai  Td  Geiuv  d^dxnta  peXr|,  rrpiv  65'  dSrjKOi  xpovoc; 
Thncyd.  11  65,  3  ou  ji^VTOi  Trp6Tep6v  t^  ol  EufiTravTec  ^TraO- 
cavro  —  Trpiv  ttri^»*Jucav ;  V  10,  9 ;  VIII  45,  1 ;  Xenoph.  Cyr. 
V  2,  9  dTroOvrjcKOuct  Trp6Tepov,  rrpiv  bflXoi  TiTvecBai  oloi  fjcav; 
Lvs.  UI  7  ou  Trp6Tepov  i^jO^Xricev  drreXOeiv,  rrpiv  —  ^EriXacav 
Pia;  XVI  4;  XXII  4;  XXX  3;  Dem.  XVH  20  CKeuuipou- 
H€voi  Trepi  auxd  ou  Trp6Tepov  dcpeicav,  rrpiv  ujaeTc  iipricpicacOe, 
XXII  15,  multis  aliis  locis.  Quae  cum  ita  sint,  haud  scio 
an  nostro  loco  Suidae  rrp^Tepov  exhibenti  fides  habenda  sit, 
praesertim  cuius  magnam  esse  auctoritatem  in  Th.  fabula  ap- 
pareat  Saepe  autem  Trp6Tepov  et  TrpdiTOv  etiam  in  codicibus 
Aristophanis  inter  se  commutari  Av.  75  rrp^Tepov  R,  TrpujTOv  V, 
Nb.  507  TrpoTepov  RMA,  TrpujTov  V,  Pc.  1074  rrp^Tepov  RV, 
irpuiTov  Ald.,  Vp.  55  TrpiiiTOV  RV,  Trp6Tepov  CP  docemur. 


110  Victor  CoQlon, 


Caput  V. 
§  15. 

Quoniam  de  singularum  fabularum  apud  Suidam  reliquiis 
uberius  disputavimus,  in  fine  prioris  huins  Ubri  quid  sentiar 
mus  de  excerptis  lexicograpbi  complectamur. 

Priusquam  autem  accuratius  inquiratur,  quae  ratio  Suidae 
intercedat  cum  codicibus  nostris,  disseratur  necesse  est  de 
Suidae  propriis  vitiis.  Quorum  plurima  ipsi  lexicographo  crimini 
vertenda  sunt;  namque  summa  libidine  atque  licentia  eum  usum 
esse  in  versibus  Aristophaneis  excerpendis  et  Buengerus  com- 
pertum  habuit  et  ipsi  quoque  initio  §  10  aliisque  locis  occa- 
sione  oblata  ostendimus.  Ac  multi  etiam  inveniuntur  loci,  ubi 
corruptelae  librariorum  neglegentiae  debentur,  qui  codices 
nostros  lexici  a  Suida  conditi  exaraverunt  Horum  igitur  vitio- 
rum  nihil  interest  ad  investigandam  atque  illustrandam  Suidae 
codicumque  Aristophaneorum  rationem.  Neque  vero  omnibus 
locis  certo  diiudicari  potest  —  id  quod  Buengerus  quoque 
(p.  34,  36,  alibi)  expertus  est  — ,  utrum  ad  ipsum  Suidam  vel 
eius  librarios  an  ad  codicem  iilum  a  lexicographo  adhibitum 
vitia  referenda  sint.  Glossemata  sane  et  verborum  omissiones 
vei  transpositiones  ipsi  Suidae  inculcanda  esse  existimo;  est 
enim  ista  compilatoris  consuetudo  atque  indoles. 

lam  si  nuraeros  eorum  versuum  in  §  10  prolatorum  in- 
dicamus,  in  quibus  Suidae  quae  inveniuntur  vitia  aut  ipsius 
aut  librariorum  incuriae  adnumeranda  nobis  videntur,  illud 
monemus  in  hoc  locorum  indice  etiam  eos  versus  enotari,  qui 
nisi  probabilitate  quadam  non  commendantur: 

Eq.  vss.  4,  9,  48,  49,  56,  .57,  104,  192,  257,  258,  259, 
372,  379,  382,  397,  400,  502,  511,  521,  522,  538,  542,  546, 
570,  602,  796,  835,  844,  1130,  1277,  1312. 


Qnaestiones  criticfte  iii  Aristophanis  fabulas.  111 

Ra.  vss.  79,  153,  263,  320  bis,  429,  618,  619,  680,  684, 
800,  807,  943,  1073,  1089,  1247,  1332. 

Nb.  V8S.  126,  157,  215,  465,  550,  703,  813  bis,  832,  869, 
973,  1147,  1215,  1216,  1276. 

Pl.  vss.  144,  150,  675,  1085,  1086,  1167. 

Av.  vss.  109,  149,  190,  191,  265,  275,  315,  521,  655, 
717,  719  bis,  732,  750,  829,  1111,  1113,  1115,  1127,  1239, 
1432,  1473,  1477,  1519,  1563. 

Vp.  vss.  349,  454,  455,  504,  713, 1035, 1066, 1264, 1270, 
1274,  1301,  1304. 

Pc.  vss.  62,  119,  121  bis,  162,  172,  182,  243,  277,  278, 
562,  631,  640,  734  bis,  874,  876. 

Ach.  vss.  23,  64,  112,  115,  120,  121,  138,  140,  144  bis, 
258,  273,  343,  391,  454  bis,  510  bis,  532,  671,  684,  842,  850, 
1032,  1082,  1112,  1156,  1160,  1226. 

Ec.  vss.  61,  129,  161,  276,  287,  417,  648,  686,  732, 
733,  737,  1087. 

Ls.  vss.  13,  91,  105,  116,  139,  229,  353,  454,  615,  616, 
688,  796,  839,  840,  896,  1003,  1082,  1092,  1124. 

Enotatis  igitur  locis,  quorum  ratio  non  habenda  est  in  com- 
parandis  libris  Aristophaneis  cum  eo  codice  deperdito,  quem 
lexico^phus  in  nsum  vocavit,  ad  singulas  fabulas  aggrediamur. 

Ac  primum  quidem  consideremus  quinque  illas  (Eq.  Ra. 
Xb.  PL  Av.),  quae  etiam  Parisino  A  et  Ambrosiano  M  ad- 
servantor.  Atque  codicem  M  a  Suidae  scripturis  in  ^quitibus 
proxime  abesse  Buengerus  p,  37  asseveravit  Cuius  sententia 
commoti  sumus,  ut  praeter  RV  Ambrosianum  M  adhiberomus. 
Parisinam  A  vero  propterea  quaestione  nostra  impiicavimus, 
quod  Buengerus  p.  16  haec  monuit:  "Neque  cum  A  neque  cum 
tota  hac  famiiia  (scil.  codd.  A  VQA)  Suidae  codicem  necessi- 
tadine  quadam  coniunctum  fuisse  inde  apparet,  quod  et  A  codi- 
cis  propria  vitia  et  totius  familiae  menda  apud  Suidam  desunt". 

Vt  autem  statuamus,  quae  ratio  lectionibus  S  cum  RV 
intercedere  videatur,  iam  sequitur  index  locorum,  quibus  S 
ak  alterutro  codice  discrepat: 

87  contra  R   locis:  33  in  Eq.,  34  in  Ra.,  27    in  Nb. 
28  in  Pi;  18   in  Av. 


112  Victor  Coulon, 

SE  contra  V  locis:  28  in  Eq.,  38  in  Ra.,  23  in  Nb., 
22  in  Pl.,  13  in  Av. 

Exordiamur  ab  Equitibus.  Qua  in  fabula  S  334  versus 
ex  codice  Aristophaneo  depromptos  proferens  vitia  R  et 
pravas  scripturas  gravioris  momenti  vitavit  9  locis  (in  vss. 
8,  32,  270,  272,  276,  301,  414,  532,  1129)  exceptis  vss.  761 
bis,  792,  856,  1869.  Atque  etiam  levia  peccata  R  desunt 
apud  S  locis  14  (in  vss.  62,  143,  314,  394,  401,  531,  630, 
634,  964,  1141,  1266,  1276,  1311,  1368),  inveniuntur  7  locis 
(in  vss.  104,  356,  580  bis,  680,  756,  928).  Contra  ^aviora 
vitia  V  pravaeque  lectiones  a  S  vitantur  11  locis  (in  vss. 
61,  211,  357,  408,  821,  846,  849,  1187,  1256,  1363,  1368), 
exhibentur  locis  4  (in  vss.  31,  56,  79,  783).  Leviora  peccata 
V  absunt  a  S  5  locis  (in  vss.  182,  196,  761,  1144,  1277), 
praebentur  6  locis  (in  vss.  7,  75,  292,  354,  697,  1138).  Qua 
ex  comparatione  apertum  est  Suidam  in  Equitibus  neque 
cum  R  neque  cum  V  arta  cohaerere  necessitudine,  praesertim 
cum  lexicographum  etiam  16  locis  cum  uno  alterove  cett 
codd.  contra  RV  facere  in  §  8  viderimus.  In  quibus  5  versus 
sunt  (289,  406,  517,  535,  542),  ubi  S  cum  M  veram  scrip- 
turam  servavit.  Accedunt  47  Suidae  propriae  lectiones  in 
§  10  enotatae.  Ex  quibus  quamquam  31  ipsius  lexicographi 
vel  eius  librariorum  incuriae  attribuendae  nobis  videntur  (cf. 
p.  110),  tamen  reliquas  16  discrepantias  iam  in  Suidae  codice 
deperdito  fuisse  verisimile  est.  Quos  inter  16  locos  3  inveniun- 
tur  (in  vss.  254,  278,  635),  quibus  S  solus  verum  exhibet 

Pergamus  ad  Ranas,  quarum  339  versus  ex  codice  Ari- 
stophaneo  excerptos  S  profert.  Locis  6  vitia  R  aut  malas 
lectiones  gravioris  momenti  S  non  praebet  (in  vss.  138,  304, 
308,  621,  987,  1180),  cum  aliis  6  locis  ea  amplectatur  (in 
vss.  406,  538,  712,  901,  935,  1448).  Atque  leviora  peccata 
R  absunt  a  S  17  locis  (in  vss.  303,  366,  498,  537,  539,  617, 
804,  822,  847,  890,  944,  961,  964,  970,  989,  1058,  1427), 
exhibentur  locis  6  (in  vss.  217,  618,  843,  967,  995,  1505). 
Omnia  contra  V  vitia  pravasque  scripturas  gravioris  momenti 
S  vitavit  12  locis  (in  vss.  137,  263,  281,  562,  580,  585,  684, 
1056,  1387,  1428,  1450,   1466).    Leviora  peccata  V  apud  S 


Quaestiones  criticae  in  Aristophanis  fabulas.  113 

desunt  14  locis  (in  vss.  134,  189,  230,  249,  289,  356,  494, 
520,  644,  833,  943,  966,  1201,  1514),  inveniuntur  locis  11 
(invss,  209,  474,  536,  562,  730,  847,  965,  1084,  1315,  1437, 
1477).  His  adiungendi  sunt  illi  15  loci  in  §  8  allati,  ubi  8 
eum  uno  alterove  cett  codd.  et  a  R  et  a  V  discrepat  In 
quibus  6  sunt  (in  vss.  18,  505,  537,  1068,  1372,  1432),  ubi 
cum  M  accedente  A  in  vss.  18,  505,  537,  1372,  1432,  unus 
(536),  ubi  cum  A  verum  praebet  Addendum  est,  quod  in 
28  illis  discrepantiis  in  §  10  enumeratis  11  lexicographi  pro- 
priae  scripturae  reperiuntur,  quae  codici  illi  a  Suida  adhibito 
adscribendae  videntur.  Ex  quibus  5  habemus  (in  vss.  33,  134, 
146,  149,  1000),  ubi  S  soii  genuinam  debemus  lectionem. 
Quae  cum  ita  se  habeant,  dubium  non  est,  quin  in  hac  quoque 
fabula  scripturae  S  neque  ad  R  neque  ad  Y  referendae  sint 
Transeo  nunc  ad  Nubium  fabulam.  In  qua  323  versus 
ex  codice  Aristophaneo  in  schedas  suas  recipiens  S  praeter 
V.  399  neque  corruptelas  neque  pravas  lectiones  R  gravioris 
momenti  (in  vss.  267,  589,  595,  624,  730,  995,  1172,  1203) 
neque  leviora  R  vitia  excepto  v.  362  (in  vss.  71,  335,  416, 
700,  832,  1171,  1474)  amplexus  est  Atque  etiam  graviora 
peccata  Y  pravasque  scripturas  S  vitavit  iocis  14  (in  vss.  294, 
365,  400,  559,  649,  845,  984,  996,  1005,  1006,  1173,  1286, 
1395, 1474),  habet  4  locis  (in  vss.  371,  432,  512,  995).  Vitiosae 
V  lectiones  minoris  momenti  absunt  a  S  locis  6  (in  vss.  133, 
151,  333,  1155,  1217,  1235),  praebentur  9  locis  (in  vss.  3, 
278,  286,  358,  409,  511,  645,  771,  965).  Neque  paucis  locis 
(2%  quos  in  §  8  aiiatos  vides,  S  cum  uno  alterove  cett.  codd. 
oontra  RY  facientem  deprehendimus.  In  quibus  15  loci  in- 
veniuntur  (ia  vss.  131,  335,  800,  845,  960,  969,  976,  1001, 
1006, 1110,  1235,  1256,  1277, 1376,  1473),  ubi  S  cum  MA  et 
3  (in  vss.  861,  1047,  1228),  ubi  S  cum  nonnullis  dett  codd. 
~in  V.  1228  accedente  A  —  veras  probabilesve  scripturas  retinuit 
Aocedunt  26  Suidae  propriae  lectiones.  A  quibus  cum  15 
segi-egandae  sint,  quippe  quae  ipsi  lexicographo  vel  eius  11- 
brariis  crimini  vertendae  sint  (cf.  p.  111),  tamen  11  restant, 
quae  ad  Snidae  codicem  deperditum  referendae  nobis  videntur. 
Atque  verum  S  solus  tuetur  locis  3  (in  vss.  372,  460,  1218). 
zm,!.  8 


114  Victor  Goulon, 

His  igitur  de  causis  in  Nubibus  idem  de  ratione  S  cum  RV 
quod  in  Equitibus  et  Banis  statuendum  nobis  est.  Neque 
aliter  de  Pluti  et  Avium  apud  Suidam  reliquiis  iudicandum 
esse  statim  videbimus. 

In  Pluti  fabula  enim  216  versus  ex  codice  Aristophaneo 
sumptos  proferens  S  vitia  R  pravasque  scripturas  gravioris 
momenti  non  habet  11  locis  (in  vss.  268,  387,  566,  596,  769, 
958,  989,  1049,  1052,  1085,  1110),  amplexus  est  locis  2  (in 
vss.  152,  271).  Leviora  peccata  R  praeter  vss.  307,  581  apud 

5  frustra  quaeras  (in  vss.  17,  185,  480,  529,  586,  681,  1010, 
1020,  1056,  1146).  Atque  etiam  onmes  graviores  corruptelae 
V  et  pravae  lectiones  praeter  vss.  242,  768,  999,  1005  desunt 
apud  S  (in  vss.  144,  145,  184,  278,  328,  387,  549,  556,  581, 
807,  904,  1086,  1087).  Neque  leviora  peccata  V  (in  vss.  328, 
556,  818,  885,  1136)  exceptis  tribus  locis  (in  vss.  185,  314, 
1037)  S  exhibet.  Ab  utroque  autem  codice  S  cum  uno  al- 
terove  cett.  codd.  differre  locis  15  in  §  8  vidimus.  Inter  quos 

6  nobis  occurrunt  (in  vss.  172,  255,  301,  401,  635,  673),  ubi 
S  cum  M  verum  praebet  adiuvante  A  in  vss.  172,  255,  301, 
401.  His  addendae  sunt  11  lexicographi  propriae  lectiones  in 
§10  prolatae.  Neque  desunt  loci,  quibus  S  solus  genuinam 
scripturam  sen^avit  (in  vss.  77,  528,  550,  801). 

In  Avium  denique  fabula,  cuius  vei-sus  359  lexicographus 
e  codice  Aristophaneo  descripsit,  graviora  omnia  peccata  R 
et  vitiosae  lectiones  praeter  vss.  658,  1272 — 73  a  S  absunt 
(in  vss.  40,  377,  463,  806,  943,  982,  1589)  itemque  leviora 
menda  R  (in  vss.  43,  370,  694,  861,  941,  1074,  1131,  1378, 
1443)  exceptis  vss.  701,  772,  807.  Atque  etiam  corruptelas  et 
malas  lectiones  V  gravioris  momenti  frustra  apud  S  quaesiveris 
(in  vss.  68,  692,  769,  959).  Leviora  peccata  V  lexicographus 
vitavit  4  locis  (in  vss.  497,  523,  659,  1563),  non  fugit  locis  2 
(in  vss.  659,  1519).  Accedit,  quod  10  locis  in  §  8  enotatis 
S  cum  uno  alterove  cett.  cod.  et  a  R  et  a  V  discrepantem 
deprehendimus.  Inter  quos  non  desunt  versus,  in  quibus  S 
veram  scripturam  tuetur  (in  v.  714  cum  A,  775  cum  M  Ald., 
796  cum  A  Ald.,  1079  cum  MA).  Atque  ex  88  Suidae  pro- 
priis  lectionibus  in  §  10  allatis  13  iam  in  codice  ilio  a  lexico- 


Quaestiones  criticae  in  Aristophanis  fabalas.  115 

grapho  in  usum  vocato  traditas  fuisse  existimamus;  quorum 
tredecim  loci  4  sunt  (in  vss.  134,  796,  1096,  1620),  ubi  S 
soli  veram  debemus.  Uno  denique  loco  (336)  idem  S  ansam 
geQuinae  comici  scripturae  recuperandae  dedit. 

§  16. 
Quoniam  igitur  Suidae  iectiones  ueque  cum  R  neque  cum 
Varta  quadam  necessitudine  cohaerere  explanavimus,  nunc 
quaestio  existit,  cuius  codicis  vel  cuius  codicum  generis  Sui- 
das  consimilis  reperiatur.  Atque  ut  praedicamus,  quid  de  hac 
re  sentiamus,  iUud  persuasum  nobis  est  in  omnibus  quinque 
fabulis  lexicographi  scripturas  ad  Ambrosianum  M  et  Parisi- 
num  A  maxime  aspirare.  Quac  nostra  sententia  quo  facilius 
«tque  planius  perspici  possit,  hoscc  praeponimus  indices: 

I. 

Ex  Eq.  33  locis,  ubi  SV  a  R  differunt,  M  29,  A  28  locis  cum  SV  facit. 

„  Ra.34     „        „    SVaR         „  M  31,  A  29     „  „     SV     „ 

.  Nb.  27     „        „    SV  a  R         „  M  17,  A  17      „  „     SV     „ 

„  Pl.  28     „        „    SVaR         „  M21,  A23     „  ,,     SV     „ 

„  Av.  18     „        „    SV  a  R         „  M 17,  A  U     „        „     SV     „ 

n. 

Ex  Eq.  28  locis,  ubi  SR  a  V  differunt,  M  19,  A    8  locis  cum  SR  facit. 
„  Ra,  38     „        „    SR  a  V         „         M  23,  A  26     „        ,,     SR     „ 
,  Nb.23     „        „    SRaV         „         M  21,  A  20     „        „     SR     „ 

„  PI.  22     „        „    SR  a  V         „         M 19,  A 18  „        „     SR     „ 
,,  Av.  13     „       „     SR  a  V         „         M    8,  A    6     „        „     SR     „ 

m. 

fixEq.  16  locis,  ubi  S,  alii  codd.  a  RVdifferunt,  M  14,  A  5  locis  cum  S  facit. 
„Ra.l5    „       „  S,   „      „     aRV       „        M11,A11    „       „    S    „ 
„Nb.28    „       „  S,   „      „     aRV        „        M24,A20    „       „    S    „ 
„PI.  15    „       „  S,  „      „     aRV        „       M14,A  9    „       „    S    „ 
„Av.lO    „        „  S,   „      n     aRV        „        M   5,A  4    „       „    S    „ 

Qua  ex  comparatione  forsitan  quispiam  Schneei  in  libello 
academico  "De  Aristophanis  codicibus  capita  duo",  p.  9  sqq. 
rationem  secutus  coniciat  e  R  et  V  codices  MA  contaminatos 
esse.  At  ne  in  hanc  coniecturam  incidamus,  vel  eo  prohibe- 
mur,  quod  scripturae  MA  Suidae  auctoritate  probantur,  quam 
haud  spemendam  esse  nemo  facile  infitias  ibit;  namque  lexico- 

8* 


116 


Victor  Coulon, 


graphus  procul  dubio  et  librum  R  et  V  vetustate  superat  Cum 
autem  iam  Buengerus  p.  20  sqq.  Schneei  rationem  refelierit, 
in  occupatione  huius  amplius  versari  supersedemus. 

Progredientibus  igitur  in  enodanda  necessitudine,  quae 
inter  Suidam  et  codices  MA  intercedat,  cum  de  discrepantiis 
supra  enumeratis,  qualem  prae  se  ferant  speciem,  in  antece- 
denti  paragrapho  satis  dictum  nobis  sit,  proximum  videtur 
esse,  ut  locis,  quibus  A  et  M  a  parte  S  stant,  eos  oppona- 
mus,  ubi  A  et  M  adversus  S  faciunt.  Qua  in  re  sic  agemus, 
ut  primum  eos  proferamus  versus,  in  quibus  et  A  et  M  a  S 
dissentiunt,  deinde  eos,  ubi  M  a  S,  tum  eos,  ubi  A  a  S  dis- 
crepat;  quo  fit,  ut  versus  quosdam  iam  in  antecedentibus 
tabellis  (§§  3,  6,  8)  enotatos  non  denuo  afferre  nequeamus. 
Quibus  alii  loci  addantur  litteris  „cum  RV"  praediti,  ubi  S 
et  a  R  et  a  V  contra  MA  adiuvatur. 


vss.               MA 

Equitam : 

S 

56  TTepibpafiibv 

7Tapabpa)aujv 

230  «ijKaciievoc 

dg€iKac|aevoc 

357  dKTTiiuv 

dTn7TlUJV 

408  if|  Traiujv  (Traiujv 

'A)  ^cai 

frjTTaiujvicai 

543  k^t'  dvreOeev 

KdvreOOev 

680  {»7T€p€7ru7r7ra2!6v 

Td   |i€ 

U7T€p€7TU7T7Ttt2l0VT6    |i€ 

761  7TpoK€ic9ai  coi 

7Tp0ClKk9ai   cou 

761  7rp6T€poc 

7Tp6T€p0V 

761  cu 

ora. 

783  c€ 

om. 

846  Ti  Tujv 

TUIV 

856  Ka6ap7rdcavT€C 

KaTttCTTdcavTec 

Banarom: 

■ 

57  drraTai 

d7T7Ta7TaT  cum  RV 

138    7TU)C   T€ 

7TUIC 

189  ouv€Ka 

€*(V€Ka 

217  Kpai7TaX6KU)^oc 

KpaiTraXaiKU))yioc 

270  t6  vaOXov 

t6v  vaOXov  cum  RV 

290   7T0Tt 

t6t€  cum  RV 

Qnaestiones  criticae  in  Aristophanis  fabulas. 


IIT 


TSS.  MA 

293  Toivuv  t' 

406  K(i£€Gp€C 

519  auXtiTpict     superscripto 
6pxT]CTpici  a  pr.  m.  in  M 

585  TUTrroic 

620  iiri  T€  Tdc 

684  K€Xab€i 

935  KdX€KTpu6va 

942  ^iKpoic 

967  ou^oi  M,  oufyioi  A 

995  ^ujv 
1302  M€XiTou 
1428  7r€q)uK€ 

1448  xpnccxifi€9'  fcuic  cuiO^in- 
^€V  5v 

1450  irpdTTOVT€C 


S 
Toivuv  cum  RV 

^€Gp€C 

dpxncrpiav  cum  RV 

TUTTTriC 

«Ti  b'  €tc  (dc  RV)  Tdc  cum  RV 

K€Xapu2[€i 

KoXoKTpu6va 

X€UKok  cum  RV 

oG^oc 

^aiiuv 

McXrJTou  cum  RV 

(pav€iTai 

Xpr)caifi€cOa  cu)9€irm€V  dv 


Trpd£avT€c 


NQbinm : 


3  diripavTOv 
278  papuax€OC 
286  ^ap)iap€aic  £v  aurctic 
371  aiOpiac 
416  ^nr^  dpiCTCtv 
436  Trapdboc  Gappiuv 
511  elv^Ka 
597  ui|iiK€pdTav 
645  f|Mt€KTtov(-Taiov  M) 
703  €ic 

813  h€p<2i  (^T€pa  M) 
861  Tr€t66|yi€VOC 
880  bi 

965  Kpi^vui5r] 
996  etafvai  (idem  S^  Med.  in 

textu  et  S^  inter  vss. 

8.  V.  fitiXifj  pXnOf)vai.) 
1047  c€  ^kov  Xapdiv  Ix^  T* 
1156  Tdpx€id 


> *», 


drrdpaTOV 

papurix^oc 

^ap^ap^aiciv  airratc 

atOpiac  oucr)c 

firJT'  dptcTdv 

Oappujv  Trapdboc  cum  RV 

£v€Ka 

ui|iiK£paTa  cum  RV 

f|fil€KT£0U 

iix'  cum  RV 

^T^PUJC 

Tn66^€voc 

T€  cum  RV 

KpriiLivdibri 


€icdTT€lV 


c'  ^x^  M^cov  Xapubv 
Tdpxata  cum  RV 


118 


Victor  Goulon, 


vss. 


MA 


Pluti : 

45  Euvinc 

145  xcipi€V  iv  dv6pu)Troici 

152  ibc 

185  ouToc 

242  tbc 

453  dvacrricaiTO 

526  cou 

586  K0TivqjCT€q)dv4)(-uj-ujA) 

989    ?V€K€V 

989  fiicTnTiac 

1110   TOUTIIJ   (-U)    A) 

Aviom: 
210  x^cov 

245  KdTTTce'  (-T€ce'  A) 
523  dvbpdTToba 
658  cauToO 
692  TTpobiKi})  TOp'  i\iov  cum 

gBCE 

798  mTuvaia 
941  vofidb€Ci  (-baia  A) 
1110  a(€T6v 

1272—73  \h  KX€iv6TaT\  \b  co- 
(puiTaT*,  t&  T^aq)upib- 
TaT€  I  u)  Tpic^aKdpi',  Uj 

KaTaK€X€UCOV 

1381  XiTucpeoTTOC  A 


S 


£uvi€ic  cum  RV 

Xdpt€V  dvepdiTTOici 

dc 

auT6c 

€fc 

dv  dficaiTO  cum  RV 

coi 

KOTIVOU  CT€q)dvuj 

4'v€Ka 
fiicnTiac  cum  RV 
TouTU)v  cum  RV 


XOcov  cum  RV 

Kd^TTT^e' 

dvbpdirob'  cum  RV 

coO 

Trap'  djioO  TTpobiKU)  S^^  ^^®^- 

Tnmvdia  cum  RV 

VO^d&€CCl 

d€T6v  cum  RV 

(b  Tpic^idKap,  ib  KX€iv6TaT€,  i& 

coq)U)TaT€,  I  (!)  TXaq)upu)TaT€,  (b 

KaTaKdXoucov 

XiTu^oxOoc 


XtTu^uOoc  M 

Quam  sint  paucae  hae  discrepantiae  contra  eos  locos,  ubi 

MA  cum  S  concordant  ex  hisce  numeris  facile  perspicias: 

MA  cum  S  MA  contra  S 
Eq.  38  locis  12  locis 

Ra.  55     „  20     „ 

Nb.  53     „  17     „ 

Pl.   45     „  11     „ 

Av.  20     „  10     „ 


Quaestiones  criticae  in  Aristophanis  fabulas. 


119 


Neque  gravioris  momenti  sunt  lectiones,  qnibus  MA  a  S 
differunt  exceptis  aliquot  versibus,  veiut  in  Eq.  56,  856, 
Ra.684,  1428,  1448,  1450,  Nb.  371,  436,  813,  1047,  Pl.  152, 
242,  Av.  1272—73,  1381.  Reliquas  vero  discrepantias  omnes 
fere  iibrariorum  neglegentia  ortas  esse  manifestum  est 

lam  videamus,  num  torte  M  Parisino  A  non  accedente 
graWoribus  locis  a  S  dissentiat  ita,  ut  statui  possit  eum  cum 
Suidae  scripturis  artiore  vinculo  coniunctum  non  esse.  Qua- 
propter  proferantur  loci,  ubi  S  adiutore  A  adversus  M  facit : 


TSS. 

18 
36 
75 
104 
224 
368 
402 
481 
527 
634 
693 
756 
762 
7H4 
H30 
S53 
856 
929 
978 

9S3 

991 

1150 

1265 

12^5 


M 


Ko^^ieupiTnbiKUJC 

OUTOC 

PbuXn 

cou 

irepi  TrdvTUJV 

Trapicropuj 

Tdceujc 

QCUTOXot 

MOpimijv 

cauToO 

irapdpaXe 

iiravipou 

OaXaTTOKOfiTreic 

TOUTOIC 

aArdc 

TdlfKUOV 

dpTaXeurrepuiv,  ortum  ex 

praecedentiTTpecpuT^pu)v. 

Xpucivuiv 

dOeXet 

KOTafiuXuiv 

KOTaTrauo^evotc 

Kacauptotc 


S— A 
Eqaitnm: 

Ko^i|ieupiTTiKU)c  cum  RV 

TTpdTMa  cimi  RV 

auT6c 

^fcTX€i 

pbuXXei  (pbdXXet  A)  cum  RV 

ce  cum  RV 

Tiepi  TtdvT'  cum  RV 

TrapacTopui  cum  RV 

cxdceuic  cum  RV 

CKiTaXot 

jiopfiu)  cum  RV 

ceauToO  cum  RV 

TrapapaXoO 

iTravaipou  cum  RV 

OaXaTTOKOTreic  cum  RV 

TouTOuc  cum  RV 

dv  Tdc  cum  RV 

Tdimvov  cum  RV 

dpToXeuiTdTUJV  cum  RV 


XPnciMUi  cum  RV^ 

deiXeiv  cum  RV 

KaTa^nXuiv  cum  RV 

KaTaTrauoji^voici  cum  RV 

Kacaup(otci  (Kaucap-  A)  cum  RV 


120 

Victor 

Goulon, 

vss.                   M 

S    A 

1370  ^€T€Tpaq)ric€Tai 

^€T€TTpa<pnc€Tai  cum  RV 

1405  gfepav 

?bpav  9'  cum  KV 

Banamm: 

289  di 

Touv  cum  RV 

290  }iky 

\xiv  fe  cum  RV 

290  bk 

b'  cnm  RV 

303  Xlxei  cum  S^ 

\tfe\y  ciim  RV 

356  \be 

€lb€V 

474  TrX€U|Li6vujv 

TTV€U^6VUJV 

536  auTdv 

auTov 

554  dvriibiiiupoXifiaTaciimS^^ 

dvniiiujpoXiaTa  cum  RV 

711  i(i€uboXiTpou 

Hi€uboviTpou 

804  ouv 

Touv 

833  87r€p 

fiTT€p 

901    X€2€IV 

X^ai 

956  d^poXdc 

€tcpoXdc  (4c-  A)  cum  RV 

991  KdOnvTo 

KdGnvTai 

1068  TaOGa  M  corr. 

TauTa  cum  RV 

1084  dv€CTomij0?i 

dv€M€CTUj0n  cum  RV 

1466  T€  TiXfiv  6 

TTXrjv  t'  6  (t'  om.  A) 

1505  TouToici 

TOUTO   (TOUTi   A) 

Nubium : 

33  (b  |i^X€' 

li  ^ir  cum  RV 

127  ToTc 

ToTciv  cum  RV 

133  pdX' 

pdXX' 

267  KaTaPpaxu) 

KaTaPp€x0u) 

436    TTpOCIToXoiCl 

TTpoTr6Xoici  cum  RV 

512  T^voiTO  TdvGpdjTTiif) 

T^VOIT'    dv0pU)TTl}l 

655  dxpnoc  M  corr. 

dTp€Toc  cum  RV 

878  TuwouToi 

TuvvouTOvi  ciim  RV 

1228  ttOjttot' 

TTUJ  t6t'  cum  RV 

1254  KaJToi  t' 

Kai  tout'  cum  RV 

1356  iTTaixen 

iTT^xQn  cum  RV 

Qoaestiones  criticae  in  Aristophams  fabolas. 


121 


T^ 


M 


Pluti: 


328  'Apnv 
529  o&r'  ly 
566  b€i  XaO€iv  a^6v 
572  KOfiiQ^ 

596  KQTd  nfiva  TrpocdTeiv 
662  KOTeKXivafJiev 
1043  Xdpoi 


S— A 

^Apn 

oOie 

XaOeiv  ainby  b€i 

K0|Lirjcr|C  cum  RY 

Kaid  jLif\v'  dTTOTrifiTreiv 

KaT€KX(V0^€V 

Xdpij  cum  RV 


Avimn: 


299  KrjpuXXoc 
497  Tov 
649  4tui  t€ 

714  1T€K€IV 

796  dv 

839  drrobouc 


KTipviXoc  (Ktp-  A)  cum  RY 
t6 

ireiaeiv  (TT€KTeiv  S) 


aO 


dTTobuc  cum  RV 


Qnibus  ex  discrepantiis  plurimas  levia  menda  esse  libra- 
rionim  modo  oculorum  lapsu  modo  suo  Marte  peccantium 
neminem  fugit 

Denique  eos  enotamus  locos,  ubi  S — M  contra  FarisinTmi 
A  conspirant: 

Equitum: 


TSS. 


A 

35  irpocpidZeic 
61  €16' 6  T^pujv 
79  Tiii  xeip' 

152  t6v  Xetbv 

182  icxOceiv 

196  cacpuic 

211  KaX€T 

272  KHpupdcei 

299  co(pi2:€t 

354  dKpora 

400    \ii\  om. 

406  T!1V€  TTive 


S— M 

TTpoPlpd2[€IC 

6  bk.  T^puJV 

TUJ    ^^V   Xt*P' 

touX€6v  cum  RV 

icxu€iv 

cocpujc 

aiKdXXei 
KupTipdcei  cum  RV 

dKpaTOV 
fif|  cum  RV 


TnV€   TTIV' 


122                                    Victor 

Goulon, 

vss.                  A 

S     M 

420  KdTUi  ^v 

KdTiu 

517  f\br\ 

om. 

535  xpn 

xpnv 

537  fiiLiaiv 

u|Liujv  cum  RV 

538  ?7Te|Li7rev 

dTTeTTefiTrev  cum  RV 

542  TrpujTov 

TTpuiTa 

580  <peov€i0' 

(pOoveTce' 

580  KOfiuia 

KO^UICIV 

611  TtviKdbTaie 

veaviKUiTaTe  cum  RV 

630  i|ieubaTpaq)uHuoc 

ipeubaTpacpdEuoc 

635  PepdcxeOoi  Te  om. 

habent  cum  RV 

673  4pTreTU) 

^ppeTUj 

792  toOtov  6pujv  oJkoOvt'  ^v 

dpuiv  oJKoOvTa  toOtov  4v 

793  TUTTpioic 

TUTTapioic  cum  RV. 

807    TTapaKOTTTOU 

TTapeKOTTTOu  cum  RV 

849  auToTc 

auToTci  ToTc 

894  KaXov 

KauXov  cum  RV 

924  JTTTou^evoc 

J7TOU|Lievoc  cum  RV 

928  Tabl 

Tdbe 

945  TToXiTaic 

TToXXoTc  cum  RV 

964  Ttuv  liuppivou 

ToO  iLiuppivou  cum  RV 

1121  TVtuMaic 

KOjiaic  cum  RV 

1128    TTpOC   TaUTTlV 

TTpocrdTTiv  cum  RV 

1138  TuxiJ 

TUXOl 

1144  Kai  ^' 

Kd^'  (k&[x'  S) 

1256  T^vujjiai  coi 

lcofLiai  coi 

1277  oOtoc 

auTOc 

1285  Kaucapioici 

Kacaupioici  (-oic  M)  cum  RV 

1377  ^jLidveave 

diTeOave  cum  RV 

Banamm : 

134  epia 

epiu)  cum  RV 

236  t'  h^ 

^XUJ 

245  TToXuKaXufivoic 

7ToXuKoXu|Lipoici{-oic  M)  cumRV 

290  hk 

b'  au  cum  RV 

Qnaestiones  criticae  in  Aristophanis  fabulas. 


123 


vss.  A 

304  dpTiujqquodutvarialeo- 
tio  commemoratur  in  M 
369  \ibf  et  T€  habet 
473  kaTOTKlq>aXoc 
512  {x**'^  om. 
520  ibc 

536  t' 

537  ^dXXov  Toixov 

537  T^TpaMM^vou 

538  ^€TacTp4<p€iv 

H21  Trpiv 

S22  Xaciauxaiva 

954  TOUTOici 

964  bi  om. 

966  capKac^OTnTuoKdMTrai 
1068  irapd 

1084  uTroTpa^MaTlujV 
1200  coi 

1280  ^iou  TTOvdi 
1302  Kapr)KUiv 
1374  ^d  Tov  bV 
1449  K€i 
1449  iv  om. 


S— M 

auOic  aO  cum  V  et  R,  qui  aO 
om. 

om.  cum  RV 

^KaTOVTaK^q)aXoc 

habent  cum  RV 

8ti  cum  R  et  V,  qui  8t'  praebet. 

om.  cum  RV 

TOixov  lidXXov  cum  RV 

T€TpajLi|Lidvriv  cum  RV 

M€TacTpdq)€c9'  dd  cum  V  et  R, 

qui  -c6ai  om.  d€i  praebet 

irXi^v 
Xaciaux€va  cum  RV 
TouTouci  cum  R  et  V,  qui  tou- 
Touc  exhibet. 

bk 

capKac^OTnTuoKd^TrTat 

7r€pi 

inro  TPCiMMOtT^^v 

cou  cum  RV 

Poupujviu)  cum  RV 

KapiKujv  cum  RV 

ixa  Tov  cum  RV 

d  cum  RV 

Iv  cum  RV 


Nnbixun : 


74  KaT€X€€V 

88  Touc  cauToO  Tpdirouc 
130  CKivbdXjLiouc 
186  T?\c  AaKuivtKHC 
358  7raXatoT€v^c 
362  ir€ptpdXX€t 

• 

371  xpfiv 

387  auTf(v  ^atq>vnc 


KaT^X€€ 
Tov  cauToO  Tpoirov 


CKtvbaXdjLiouc 

Totc  AaKUJvtKotc  cum  RV 

7raXaiT€v4c 

irapapdXX€i  (-ij  S)  cum  V  et  R, 

qui  -€ic  praebet. 

dXPnv  (t'  om.  S) 
iEaiq)VTic  a{)Ti\v  cum  RV 


124 

Victor  Goulon, 

V8S.                        A 

S— M 

399  irdic 

TTUJC  5liT' 

425  drexvujc  om. 

habent  cum  RV 

442  baipeiv 

b^peiv  cum  RV 

448  Kuppnc 

•    Kuppic  cnm  RV 

745  £uT66picov 

ZuTiljOpicov  cum  RY 

967  p6a^a 

fi6r\\ia 

995  verb.  om. 

dvaTrXriceiv  (-irXdiTeiv  R)  cum 

RV 

1153  kSv  iTapf)cav 

Flnti: 

kAv  iropwo  cum  RY 

185  dmKaGeCiiTai 

dmKaOtJIiiTai 

314  AplcTuXXoc 

ibc  AplcTuXoc 

407  ^CTiv 

icn  vOv  cum  RY 

550  ot 

oYTrep  cum  RY 

555  adiui 

adToO  cum  RY 

581  6vTUJC  om. 

fiVTtUC 

581    XimUJVT€C 

XiiiiuiVTe 

635  XcXdfiirpuTai 

XeXdfiTTpuvrat 

666  im€piiK6vTiK€v 

inrepiiK6vTtc€V 

673  dedpac 

dOdpnc 

768  eicioOc' 

loOc'  ciim  RY 

785  £vbeiKvufi€VOi 

^vbetKVu^evoc  cum  RV 

807  Mfev  Tdp 

\xiv  cum  RY 

1136  Tiv'  om. 

Avimn: 

Tiv'  cum  RY 

30  MTc 

fmeic  cum  RV 

121  eudepov 

eOepov  cum  RV 

165  TTavTaxoO 

TTavTaxfi  cum  RY 

257  Kaivwv  t'  Jpxujv 

Katvuiv  fpTUJV 

272  (poivtKoOc 

qjoivtKtoOc  cum  RY 

278  JTTTaTO 

ktiTTaTO  cum  RY 

370  Ticai^ecG' 

TtcaJ^ieG' 

377  ToOb' 

ToOe'  cum  RY 

448  vOv  }ikv 

vuv 

fievi  (vOv  fievi  MR)  cum  RY 

639  ^dXXuj  viKdv 

^eXXoviKidv  cum  RY 

Qnaestiones  criticae  in  Aristophanis  fabulas. 


125 


TSS. 


A 

659  dpicTT]COV 
694  dTreipotci 
701  6' 

706  i^rjptcav 
742  ilo^^ 
755  ivBab*  dcTiv 
767  T^vkOat 
798  AitTp€q>rjc 

•839  fiptacat 
874  KoXuivtc 
919  KttTd  Td 
941  vo^d5aict 
959  €uq)r]^i'  Scrui 

1073  fifiuiv 

1324  Ojc 

1467  ouK  om. 

1519  uiciT€p 

1562  W 

1562  KOTUi 

1589  Iv€ct' 

1593  fiv  om. 


S— M 

dpicTicov 

dmipoct 

6'  om. 

bt€|Liripicav  (6to-  M)  cum  RV 

\C6iityoc  cum  RV 

dcTiv  ^vGdb' 
T€vk0uj  cum  RV 

AtiTp£q)ric 
6pTacov  cum  RV 
KoXaivic  cum  RV 

KUTd 

vo)iidb€ca  (-€ct  MR)  cum  RV 

€i)q)rmia  'ctuj 

umuv  cum  RV 

ou  cum  RV 

ouK  cum  RV 

ibc7T€p€i  (djc7T€p  dv  S)  cum  RV 

dvfiXe'  cum  RV 

KdTUi6€V  cum  RV 

?V€CTtV 

dv  cum  RV 


Quibus  ex  versibus  comparatis  apertum  est  Parisinum 
A  ciun  multo  pluribus  tum  multo  gravioribus  locis  quam 
Ambrosianum  M  a  S  differre.  In  vss.  Eq.  61,  79,  211,  517, 
792,  849,  1256,  Ra.  473,  621,  1068,  Nb.  88,  Pl.  314,  581, 
At.  755  ii  loci  gravioris  momenti  occurrerunt,  quibus  A  com- 
probante  R  aut  V  aut  utroque  codice  a  S — M  dissentit  lis 
Tero  oranibus  locis,  ubi  S — M  et  a  R  et  a  V  adversus  A  ad- 
iuTantur,  —  sunt  enim  pltirimi,  ut  ipso  locorum  indice  doce- 
mur  —  A  corruptelas  pravasque  lectiones  praebet,  in  quibus 
graviores  Eq.  152,  400,  538,  611,  635,  945,  964,  1121,  1128, 
1377,  Ra.  245,  290,  304,  369,  512,  520,  537,  538,  1280, 1374, 
1449,  Nb.  362,  387,  425,  995,  1153,  Pl.  407,  550,  768,  807, 
1136,  Av.  278,  639,  706,  742,  1324,  1467,  1519,  1562  bis, 
1593. 


126  Victor  Coulon, 

Haec  quamquam  ita  se  habent,  tamen  quominus  cum  Buea- 
gero  (p.  16)  Suidae  codicem  cum  A  nulla  necessitudine  coniuuc- 
tum  fuisse  censeamus  hoc  obstat,  quod  librum  A  permultis  locis 
cum  S  adversus  R  aut  V  aut  utrumque  codicem  conspirantem 
deprehendimus  (cf.  tabellas  initio  §  16).  Facere  igitur  non  pos- 
sumus,  quin  ut  Ambrosianum  M  sic  etiam  Parisinum  A  artdus 
cum  S  cohaerere  existimemus,  quamvis  infitias  ire  nequeamus 
librum  M  proprius  quam  A  ad  Suidae  reliquias  accedere.  Quae 
cum  ita  sint,  haud  scio  an  de  Suidae  codicumque  MA  inter  se 
ratione  haec  statuenda  sint:  Ambrosianum  M  cum  eo  libro  de- 
perdito,  quo  lexicographus  in  excerpendis  fabulis  Aristophaneis 
usus  est,  ad  unum  eundemque  archetypum  referendum  esse  et 
Parisinum  A  ex  codice  aliquo  originem  duxisse,  qui  archetypo 
S — M  fuerit  consimilis.  Suidas  igitur  cum  M  et  A  singularem 
codicum  classem  eamque  haud  contemnendae  notae  reprae- 
sentat.  Neque  enim  quidquam  tiibuendum  est  ei,  quod  M  et 
A  imprimis  multa  menda  pravasque  lectiones  exhibent,  cuni 
libros  XIII  et  XIV  saeculis  exaratos  vitiis  scatere  constet. 

Ut  autem  archetypiun  singularis  familiae  S — MA  genu- 
inum  comici  textum  melius  atque  sincerius  ea  codicum  classe, 
cui  RV  attribuendi  sunt,  effinxisse  atque  expressisse  iudicemus 
eo  conunovemur,  quod  saepissime  libros  S — MA  ut  cum  uno  al- 
terove  codicum  RV  ita  solos  nonnullis  locis  integram  poetae 
scripturam  servavisse  tota  dissertatione  nostra  comprobavimus. 
Ex  quo  concludere  licet  libris  S — MA  optimam  et  antiquissi- 
mam  originem  vindicandam  esse,  fontem  vero,  unde  R  et  V 
fluxerunt,  et  vetustate  et  bonitate  inferiorem  fuisse  iUo  li- 
brorum  S — MA.  IUud  quidem  addere  non  alienum  est  Am- 
brosiani  M  et  Parisini  A  quae  sit  praestantia,  nisi  Suidae 
reliquiis  adhibitis  recte  existimari  non  posse. 

lam  in  fine  quaestionis  nostrae  de  Eq.  Ra.  Nb.  Pl.  Av. 
fabulis  non  possumus  Velseni  de  Ambrosiano  M  iudicio  non 
assentiri,  quod  Schneeius  in  libello  suo  supra  conunemorato 
"De  Ar.  codd.  capita  duo"  frustra  labefactare  conatus  est 
Accipe  ipsa  verba  Velseni  in  praef.  Eq.  p.  VIII :  "Is  liber 
(scil.  M)  diligentissime  pictus  gravissimi  in  constituendis 
poetae  verbis  est  momenti,  utpote  qui  genuinam  Aristophanis 


Quaestiones  criticae  in  Aristophanis  fabulas.  127 

manum  saepe  servaverit  solus  cum  Ravennate,  interdum  quam- 
Tis  raro  soIur".  Nemo  iam  igitur  cum  Schneeio  faciet,  qui 
p.  9  Ambrosiani  M  **prorsus  inanem  et  caducam  auctoritatem 
fidemque  esse"  putavit  Itaque  is  optimam  Nb.  Pl.  Av.  fabu- 
larum  editionem  criticam  paravisse  videbitur,  qui  ut  Velsenus 
in  Ekj.  et  Ra.  sic  in  Nb.  Pl.  Av.  codicem  M  ad  constituendum 
comici  textuni  adhibuerit. 

Atque  etiam  Parisinus  A  non  temere  tamquam  liber  de- 
terior  neglegendus  est  Quem  codicem  ad  eandem  familiam 
atque  S — M  referendum  esse  supra  vidimus.  Ad  confirmcftidam 
autem  nostram  de  libro  A  sententiam  non  alienum  est  monere 
Schneeium  in  alio  libello,  qui  inscribitur:  "De  Aristophanis 
manuscriptis  quibus  Ranae  et  Aves  traduntur**  (Hamburgi 
1886),  p.  7  Ranarum  lectiones  quasdam  conspicuas  enotasse, 
ex  quibus  colligendum  ei  videbatur  "Parisini  archetypum 
idem  esse  atque  Ambrosiani".  lam  locos  a  Schneeio  enume- 
ratos,  ubi  AM  adversus  RV  concordant,  proferimus:  "v.  53 
^aicpvnc  irpoc  ^iytaurov,  v.  157  Kai  ttoXuv  xeipuiv  Kpdiov  transp., 
V.  1035  TCX€  (sic!),  v.  1418  TrXouTOJV  (pro  TTOUiTrjv!),  v.  103, 
124,  191,  193,  197,  222,  268,  286,  291,  296,  300,  304,  308, 
329  etc."  Quibus  ex  versibus  delendus  est  v.  1418,  ubi  vir 
ille  doctus  Velseni  apparatum  criticum  non  recte  inspexit; 
Ail  enim  idem  praebent  quod  RV,  scilicet  7roiT]Tr|v.  Locis 
autem  a  Schneeio  enotatis  addere  iuvat  e  Velseni  supellectile 
critica  vss.  359,  374,  375,  389,  409,  488,  519,  543,  565,  611, 
620,  625,  627,  671,  748,  800,  829,  880,  892,  907,  939,  942, 
946,  949,  1021,  1067,  1182,  1186,  1188,  1195,  1228,  1302, 
1394, 1422, 1482.  Quae  cum  ita  sint,  hoc  persuasum  nobis  est, 
si  quis  omnibus  ex  partibus  in  codices  RVMA  accuratius  et 
diligentius  inquiret,  eum  operam  haudquaquam  inutilem  in 
oodicimi  nostrorum  generibus  recte  diudicandis  et  aestimandis 
praestaturum  esse. 

§  17. 
Proximum  est,  ut  videamus,  num  duae  reliquae  ex  sep- 
teiD  illis  fabulis,   quae  et  R  et  V  adservantur,  Vespas  dico 
et  Pacem,  ita  traditae  sint,  ut  consensus  inter  S  et  RV  de- 
prehefldi  possit- 


128  Victor  Coulon, 

In  Vespis,  quamm  versus  185  e  codice  Aristophaneo 
in  Suidae  lexicon  recepti  sunt,  S  22  ^®"  cum  V  adversus  R, 
12*"  cum  R  adversus  V  congruit.  Atque  graviora  vitia  R 
vitavit  S  locis  6  (in  vss.  511,  673,  792,  1083,  1267,  1293) 
itemque  omnia  levia  peccata  et  menda  R  (in  vss.  135,  454, 
506,  507,  609,  695,  712,  788,  1035,  1080,  1297,  1364).  Uno 
solo  loco  S  eandem  pravam  lectionem  atque  R  amplexus  est; 
in  V.  1364  enim  uterque  semel  -jouTOc  praebet,  cum  in  cett 
codd.  recte  outocoutoc  inveniatur.  Sed  vix  quicquam  mo- 
menti  tribuendum  est  huic  loco,  utpote  cum  scriptura  SR  e 
mero  librariorum  errore  orta  sit  Atque  etiam  corruptelae  et 
vitiosae  lectiones  V  gravioris  momenti  apud  S  desunt  (in  vss. 
429,  900,  1069,  1307,  1374)  exceptis  duabus  (in  vss.  1066, 
1374).  Locis  6  (in  vss.  454,  505,  510,  724,  1213,  1268)  levia, 
quae  librario  debentiir,  menda  V  a  S  absunt,  exhibentur  2 
locis  (in  vss.  1366,  1458).  Locis  autem  6  in  §  8  allatis  lexico- 
graphus  cum  uno  alterove  dett.  codd.,  imprimis  cum  Parisinis 
BC,  et  a  R  et  a  V  differt  In  quibus  5  habemus,  ubi  verum 
praebetur  a  S  et  BC  in  vss.  655,  668,  674,  741,  1474,  quo- 
rum  741,  1474  gravioris  momenti  sunt  His  adiungendi  sunt 
17  loci,  ubi  Suidae  propriae  scripturae  inveniuntur.  Atque 
verum  lexicographus  solus  servavit  in  v.  504.  Quae  cum  ita 
se  habeant,  etiam  in  Yespis  S  neque  cimi  R  neque  cum  V 
arta  quadam  cohaeret  necessitudine. 

Neque  in  Pacis  fabula,  cuius  versus  221  e  codice  Aristo- 
phaneo  excerptos  lexicographus  protulit,  S  cum  codicibus  RV 
ulla  affinitate  coniunctum  esse  apparet  Locis  enim  4,  ubi  S 
cum  V  contra  R  facit  (in  vss.  17,  193,  607,  790)  levia  menda 
R  vitata  sunt  Inter  5  autem  illos  locos,  quibus  SR  a  V  dis- 
crepant,  3  sunt,  ubi  vitia  V  a  S  absunt  (in  vss.  76,  496,  711); 
reliquis  duobus  locis  (in  vss.  63,  187)  S  peccata  R  amplexus 
est  Quibus  opponere  licet  5  locos,  ubi  S  cum  Parisino  B  et 
Aldina  editione  contra  RY  consentit  (in  vss.  542,  628,  640, 
1029, 1031).  Atque  verum  praebent  S— B  Ald.  in  vss.  628,  640, 
1029.  Addendum  est,  quod  26  Suidae  propriae  nobis  occurre- 
runt  lectiones.  In  quibus  non  desunt  loci,  ubi  lexicographo 
soli  veram  debemus  scripturam  (in  vss.  496,  537,  747,  959). 


Quaestiones  criticae  in  Aristophanis  fabulas.  129 

Ab  antiquissiims  igitur  manuscriptis  EV,   quibus  Eq. 
Ba.  Nb.  PL  Av.  Vp.  Pc.  fabulae  integrae  adservantur,  Suidae 
codicem  in  onmibus   septem  iUis  fabulis   separandum   esse 
manifestom  est 

Venio  nunc  ad  quattuor  reliquas  fabulas.  Atque  ut  ab 
Acharnensibus  ordiar,  quorum  versus  288  lexicographus 
e  codice  Aristophaneo  descripsit,  27  locis  S  cum  codd.  ABCfA 
contra  R,  12  locis  cum  B  contra  ABCrA  facit  Omnia  graviora 
vitia  B  a  S  vitatas  vides  (in  vss.  85,  218,  279,  333,  639, 
784,  806,  908,  973,  1035,  1126)  itemque  ievia  peccata  R 
(in  Tss.  10,  622,  687,  802,  843,  863,  1122,  1181)  praeter 
vss.  463,  590,  1110,  1170,  1179,  quibus  iamen  5  locis  nihil 
tribnendum  est;  librariorum  menda  sunt  Contra  vitia  codd. 
ABCFA  apud  S  comparent  8  locis  (in  vss.  116,  330,  351, 
393,  535,  640,  658,  1158)  excepto  v.  1160.  In  quibus  3 
gravioris  momenti  deprehendimus  (in  vss.  351,  393,  640). 
Levia  menda  ABCrA  6  Ipcis  S  non  amplexus  est  (in  vss. 
230,  741,  772,  812,  1099,  1190).  Adiungendi  sunt  4  loci, 
ubi  S  cum  RACf  a  BA  discrepat:  627  toTc  dvaTiaiCTOic  iixl- 
wiiev  S— RAB  corr.  Cf,  toCic  dvairaiCTOuc  diriiw^ev  B  pr.  A, 
634  imc  S— RACr,  fmdc  BA,  847  dva7rXric€i  S— RACf,  c€ 
dvanXr|C€i  (KaTaTrXr|C€i  B)  BA,  1088  6€17tv€iv  S— RACf,  benrvei 
Top  BA.  His  onmibus  locis  oppositae  sunt  54  Suidae  pro- 
priae  lectiones,  in  quibus  25,  quae  separatis  reliquis  29,  quas 
ipsi  lexicographo  eiusque  librariis  p.  111  imposuimus,  iam 
in  codice  Aristophaneo  a  S  adhibito  traditae  fuisse  nobis 
videntur.  Atque  verum  S  solus  fideliter  servavit  12  locis  (in 
vss.  26,  119,  127,  158,  171,  441,  581,  843,  916,  971,  991, 
1177).  Itaque  cum  S  vitia  codd.  ABCfA  8  locis  amplectatur, 
omnes  oontra  graviores  corruptelas  R  evitet,  uno  denique  loco 
gravissimi  momenti,  in  v.  1155  scripturam  ABCA  dneXucev 
dbeiirvov  adversus  R  direicXeice  beiTrvOjv  tueatur  verbis  illis  qui- 
dem  drreXucev  dbeiTrvov  transpositis,  hoc  statuere  non  dubito,  S 
com  R  artiore  vinculo  coniunctum  non  esse,  immo  ad  ABCFA 
aspirare,  quamvis  cum  hisce  codicibus  non  plane  congruat. 
De  Ecclesiazusis,  quarum  233  versus  Suidas  ex 
oodice  Aristophaneo  in  schedas  suas  recepit,  Carolus  Kuehne 

xm,  1.  9 


130  Victor  Coulon, 

(De  codd.  qui  Ar.  Ec.  et  Ls.  exhibent,  p.  23)  haec  dixit:  "Qua 
ex  collatione  (scil.  eorum  locorum  ubi  S  adversus  f  a  parte 
R  stat)  perspicitur  Suidam  cum  Ravennate  arctius  cohaerere 
quam  cum  libro  f;  nam  multa  vitia  huic  codici  propria  vitavit, 
quorum  graviora  inveniuntur  vss.  379,  393,  398,  425,  611, 
668,  676,  693,  751".  Quamquam  multa  vitia  et  menda  F 
a  S  abesse  non  nego,  tamen  viri  illius  docti  sententia  aliquid 
dubitationis  mihi  inicit,  et  quia  non  desunt  loci,  quibus  S 
vitia  r  amplexus  est  (m  vss.  34,  115,  235,  266,  283,  587, 
678,  688,  689,  1086,  1101,  1119,  in  quibus  235,  266,  689, 
1086,  1119  gi*avioris  momenti)  et  quia  vitia  et  peccata  R 
(in  vss.  162,  168,  180,  256,  283,  291,  651,  681,  684,  687, 
688,  692,  741,  932,  1126,  quorum  sex  gi-aviora  180,  651, 
681,  684,  688,  932)  apud  S  non  comparent  exceptis  vss. 
417,  683,  694,  733,  973.  Quibus  5  locis  non  multum  tri- 
buendum  est;  vss.  683,  733,  973  calami  lapsu  orti,  verba 
flv  in  V.  417  et  toO  in  v.  694  a  Ubrariis  male  inserta  sunt 
His  omnibus  discrepantiis  28  lexicographi  proprias  lectiones 
opponimus.  A  quibus  quamquam  12  p.  111  segregavimus, 
utpote  quae  ipsius  Suidae  vel  eius  librariorum  incuriae  ad- 
numerandae  nobis  viderentur,  tamen  reliquae  16  codici  Aristo- 
phaneo  a  Siiida  in  usum  vocato  adscribendae  sunt.  Cum  autem 
in  4  vss.  (78,  235,  473,  1121)  ex  16  ilUs  locis  S  ipse  solus, 
in  vss.  366,  611  cum  Parisino  B  verum,  denique  in  v.  1002 
vestigium  veri  seiTaverit,  quin  S  cum  neutro  codice  plane 
congmat,  mihi  quidem  dubium  non  est. 

Lysistratae  versus  202  ex  codice  Aristophaneo  de- 
promptos  Suidas  protulit.  Qua  in  fabula  cum  vss.  62 — 131, 
200—267,  820—890,  1098—1236  desint  in  BCLA  et  L  iam 
in  V.  1034  desinat,  difficile  est  diiudicatu,  quae  ratio  inter 
Suidam  etfamilias  R  et  BCLA  intercedat.  Locis  19  S — BOLA 
a  R,  aliis  10  S — R  a  BCLA  discrepant.  Omnibus  autem  19 
illis  prioribus  locis  S — BCLA  verum  exhibent  excepto  v.  170, 
ubi  et  R  et  S — BCLA  peccaverunt.  Porro  inter  10  eos  locos, 
ubi  S  cum  R  advei-sus  BCLA  concordat,  5  habemus  (in  vss. 
27,  43,  789,  810,  1243),  ubi  S— R  vitia  alterius  familiae 
vitavenmt;   reliquis   5   locis   S   contra   BCLA   vitia  R  am- 


Quaestiones  chticae  in  Aristophanis  fabulas.  131 

plexus  est  (in  vss.  360,  1004,  1028,  1073,  1244).  Unde  mea 
quidem  sententia  colligere  non  licet  lectiones  S  propius  a 
R  quam  a  BCLA  abesse,  cum  nesciamus,  utrum  25  illis 
loeis,  quibus  lexicographum  a  solo  R  differre  p.  89  sqq.  vidimus, 
S  etiam  ab  integro  archetypo  BCLA  discrepuerit  necne.  Quod 
iam  Buengerus  p.  59  optimo  iure  monuit  Neque  vero  totum 
me  applicare  possum  ad  virum  illimi  doctum,  qui  p.  69  sic 
existimavit  **singularis  codicum  familiae  quasi  specimen  fuisse 
Suidae  codicem  XI  fabularum  Aristophanearum,  quamvis  in 
Lysistrata  Suidanae  lectiones  propius  a  R^  quam  a  BCLA 
absint".  Cuius  sententiae  prior  illa  quidem  pai-s  mihi  pro- 
batur,  utpote  cum  praeter  19  eos  locos,  quibus  S — BCLA 
a  R  et  10,  quibus  S — R  a  BCLA  dissentiunt,  S  25  locis 
cuntra  solum  R,  17  contra  utrumque  codicum  genus  faciat 
neqae  raro  solus  fideliter  verum  exhibeat  (in  vss,  115,  221, 
223,  231,  235,  247,  461,  549,  787,  844,  1111,  1127,  1153), 
donique  in  vss.  64,  113  ansam  praebeat  verae  lectionis  resti- 
tuendae.  Ad  comprobandam  vero  alteram  sententiae  suae 
partem  Buengerus  probabilia  argumenta  non  adhibuit  Nam 
cum  illud,  quod  iam  supra  diximus,  de  lacunis  codicum 
6CLA  communibus  suspicari  liceat,  tamen  ex  iis  minime  effi- 
eiendum  est,  Suidam  artiore  quadam  cognatione  cum  R  vel 
cwn  archetypo  R  coniunctum  esse.  Alterum  argumentum, 
quo  Bnengerus  opinionem  suam  commendavisse  atque  con- 
firmavisse  sibi  videbatur,  est  hoc  (p.  58):  "et  R*  scholia  ver- 
suum  376—404  deesse  nec  apud  Suidam  ex  versibus  367 — 413 
fragmentum  uUum  extare".  Quod,  nedum  firmum  atque  cer- 
tum  sit,  ne  veri  quidem  simile  esse  cum  eo  edocemur,  quod 
saepe  eiusmodi  lacunae  apud  lexicographum  obviam  nobis 
fiunt,  quas  ab  ipso  Buengero  p.  58  notatas  invenias,  tum 
eo,  quod  in  Eq.  fabula,  quamquam  pariter  ac  nostro  loco 
libro  R  schoUa  desunt  versuum  216 — 1408,  tamen  S  per- 
multos  ex  his  versibus  protulit  Buengerus  igitur  lacunis 
omnino  nihil  tribuere  neque  quidquam  aliud  pro  certo  affir- 
mare  debebat  nisi  hoc:  "singularis  codicum  familiae  quasi 
specimen  fuisse  Suidae  codicem  XI  fabularum  Aristopha- 
nearum". 

9* 


132  Victor  Coulon, 

Restat,  ut  de  Thesmophoriazusarum  apud  Suidam 
reliquiis  dicamus.  Qua  in  fabula,  cuius  176  versus  lexico- 
graphus  e  codice  Aristophaneo  excerpsit,  permagnus  numerus 
locorum  invenitur  —  63  in  §  14  a  nobis  allatos  habes  — , 
quibus  S  a  K  discrepat.  Veras  autem  probabUesve  scripturas 
S  solus  plus  30  locis  servavit  et  hic  illic  ansam  dedit  genuinae 
comici  lectionis  recuperandae.  Quae  cum  ita  sint,  non  possumus 
Buengero  non  astipulari,  qui  p.  54  magnam  esse  in  Thes- 
mophoriazusis  recensendis  Suidae  auctoritatem  monuit  Tllud 
sane,  ne  quis  lexicographi  singulari  in  nostra  fabula  bonitati 
multo  plus  tribuat  quam  par  est,  Buengeri  sententiae  addimus, 
quod  in  Th.  prae  ceteris  decem  fabulis  S  bonae  notae  lectio- 
nibus  quasi  abundet  atque  affluat,  minim  non  esse,  utpote  cum 
praeter  R  omnes  codices  in  textu  huius  fabulae  constituendo 
nobis  desint. 

lam  cum  in  Vp.  Pc.  Ach.  Ec.  Ls.  Suidam  neque  cum  R 
neque  cum  uno  alterove  ceterorum  codicum  plane  congruere, 
sed  modo  alterius  codicum  generis,  modo  alterius  scripturas 
agiplexum  esse,  multis  denique  locis  ab  utroque  codicum 
genere  dtfferre  docuerimus,  haud  scio  an  iure  sumamus  lexi- 
cographum  reliquias  suas  omnium  undecim  fabularum  ex 
singulari  illa  editione  hausisse,  cuius  quinque  fabulae  (Eq. 
Ra.  Nb.  Pl.  Av.)  in  MA  integrae  extant,  nisi  quod  Parisino 
A  etiam  Achamenses  et  Ecclesiazusae  usque  ad  v.  282  ad- 
servantur.  Nam  cum  Suidas  in  quinque  illis  fabuUs,  quae 
codicibus  MA  traditae  sunt,  plurimis  locis  cum  M  et  A 
faciat,  si  in  proferendis  versibus  reliquarum  fabularum  lexi- 
cographus  libro  quodam  alterutri  codicum  R  et  V  generi 
gemino  usus  esset,  certe  unus  alterve  codicum  nostrorum 
tam  mire  cum  lectionibus  S  conspiraret  quam  M  et  A  in 
Eq.  Ra.  Nb.  Pl.  Av.  Quae  cum  secus  se  habeant,  tria  codicum 
Aristophaneorum  genera  discernenda  sunt :  primum  R,  alterum 
V,  tertium  S — MA.  Atque  ut  uno  oculorum  obtutu  cognoscas, 
qua  ratione  Suidas  cum  codicibus  coniunctus  sit,  hoc  stemma 
apponimus : 


Quaestiones  criticae  in  Aristophanis  fabulas. 


133 


a  (archelypus) 


Sic  fere  illustranda  nobis  yidetor  Suidae  codicumque 
inter  se  ratio  et  necessitudo.  Ut  autem  perspici  possit,  qualem 
prae  se  ferat  formam  atque  imaginem  uniyersa  fabularum 
Aristophanearam  recensio,  etiam  inquiratur  necesse  est,  quae 
ratio  scholiis  Aiistophaneis  et  cum  codicibus  nostris  et  cum 
Suidae  excerptis  intercedat  Quam  totam  quaestionem  in  libro 
posteriore  agg^edi  atque  absolvere  conabimur. 


184  Victor  Goulon, 


LIBER  POSTERIOR. 

§  1- 

Haec  altera  pai*s  quaestionis  nostrae  criticae  in  Aristo- 
phanis  fabulas  in  comparandis  scholiorum  lectionibus  cum 
codicum  R  et  V  aut  eomm  scripturis,  qui  in  Acharnensibus, 
Ecclesiazusis,  Lysistrata  pro  V  adhibendi  sunt,  versabitur  ita 
quidem,  ut  primum  eae  tractentur  lectiones,  quibus  scholia 
cum  y  vel  cum  iis,  qui  pro  V  sunt,  codicibus  a  R  dissentiunt, 
deinde  eae,  quibus  a  parte  R  adversus  V  vel  eos,  qui  pro  V 
sunt,  libros  scholia  stant,  tum  de  iis  disseratur  locis,  ubi 
scholia  contra  utrumque  librorum  genus  faciunt,  denique  de 
iis,  ubi  scholiasta  praeter  eam  scripturam,  quam  in  textu  suo 
invenit,  varias  lectiones  commemorat. 

Qua  in  re  tractanda  praeter  Duebneri  editionem  scho- 
liorum,  quam  non  omnibus  ex  partibus  accuratam  et  perfec- 
tam  esse  satis  constat,  et  praeter  A.  Martini  collationem  scho- 
liorum  R,  Guil.  Rutherfordii  editione  scholiorum  codici  R  ad- 
scriptorum  usus  sum,  quae  a  criticis  non  tam  magna  cum  laude 
quam  acri  cum  vituperatione  excepta  est  Atque  ut  oniittam 
A.  Roemerum,  qui  multo  longius  quam  par  est  in  vituperando 
Rutherfordio  progressus  esse  videtur,  in  libro  suo,  qui  in- 
scribitur:  "Studien  zu  Aristophanes  und  den  alten  Erklarern 
desselben"  (Leipzig  1902),  Zacherus  in  Parergis  suis  (Phii. 
Suppl.  vol.  VII,  1899,  p.  498— 529)  et  I.  van  Ijzeren  in  Mnem. 
Nov.  Ser.  XXVIII,  1900,  p.  176  sqq.  in  quaestione  sua:  **De 
variis  lectionibus  a  Rutherfordio  e  schoiiis  Aristophaneis  erutis" 
Brittannici  illius  critici  librum  acri  subtilique  ingenio  et  iudicio 
percensuerunt  Quae  cum  ita  sint,  in  Rutherfordii  scholiis 
Aristophanicis  adhibendis  sumniam  eautionem  adhibui. 

Haec  igitur  fundamenta  posterioris  huius  libri  erant,  cum 
meliora  deessent.  Atque  praeter  Duebneri,  Martini,  Rutherfordii 


Quaestiones  criticae  in  Aristophanis  fabulas. 


135 


libros  etiam  daae  dissertationes  mihi  praesto  fuerunt,  una 
I.Augsbei^ri,  quae  inscribitur :  "Die  Schoiien  zu  Aristophanes' 
Froschen  im  cod.  Venetus  A"  (Mtinchen  1886),  altera,  quae 
est  diligentissima  dissertatio  inauguralis  de  scholiis  in  Ari- 
stophanis  Ly sistratam  a  Gustavo  Stein  scripta  (Gottingae  1891). 


Caput  I. 

§2- 

nt  autem  ab  iis  locis  initium  capiamus,  quibus  scholia 
cum  V  aut  iis,  qui  pro  V  sunt,  codicibus  adversus  R  faciunt, 
has  enotavimus  singulas,  quae  nobis  occurrerunt,  discrepantias : 


V8S. 


Sch.— V 


R 


Eqaitnm : 


7  aurdicif 
32  f|T£i  Tap 

61  €10'  6  T^puiv 

62  ^c^aKKoaKOTa  r.  Cf.  Z. 
Ar.  St  p.  13. 

70  ^KTairXdaovf* 
133  buo.  De  hac  forma  duali 

ct  Schanzi  praef .  Platon. 

vol.  VII  §  10. 
140  iTi 

147  Kord  Oeiov 
161  KoxaTeXqtc 

190  TouTi  ce  iLiovovf 

272  TTpoc  ociXoc  (k4Xoc  V)  r. 

Cf.  Z.  Ar.  St  p.  43. 
282  vn  Aiaf 
301  dbeKOTeuTOuc  tujv 
389  uic  fivf 
411  ItwT€ 
414  v.  habent 


auTaic 


f|Tn  cuft 
6  bi  T^pwv  r.  Cf.  V.  p.  41  al- 
latum. 

M€^aKK0T]K6Ta 

6KTa7TXdcia 
5uu)t 


om.t 

KaTaOeiujvtt 
KaraTeXditt    Idem    mendum 
in  Ach.  1081. 

TOUTl    flOVOV    C' 

t6  ck^Xoc 

vri  AV 

dbeKaTeuTUJV  (sic)tt 

ibc  iav 

V.  om. 


136 


Victor  Gonlon, 


V88.  Sch.— V 

433  *icXd6iv  C€  fittKpd  KcXeuuiv 

468  cu^(pucu))i€va 

477  Im 

487  Ktti  KpaTOv 

493  dTTdincaiiiGV 

508  lm\  Xaovracf 

529  f\v 

532  ouK  It'  dvovTOC 

580    dTT€CTX€TTlCfldV0lC 

608  Mntt 

623  f)b6^€c6d 

630  i|j€ubaTpaq>d£uoc 

634  iKiTaXoi 

641  4£dpaEatt 
646  Tujv  b'  —  6i€TaXr|vnc€V 
praef.Cf.Z.Ar.Stp.l01. 

697   TT€pl€K6KKUCa.  Cf.  V.  p.  13 

prolatum. 
736  oloi  t' 
751  €ic  t6  7Tp6ce'  dxP^^v 

788  cfJiiKpaivt 

806  CT€^<puXu)vtt 

936  aied)v.Cf.p.47adPL328. 

1018  bdKVUiv  Y\  XdcKUJV  V«, 
Tp.  XdcKUJV  schol.V,  r.  Cf . 
Ach.1046,  ubi  et  codices 
et  scholia  XdcKUJv  ex- 
hibent,  et  Hesychu  glos- 
sam  XdcKOUCi  kuv€C  •  uXaK- 
ToOci. 

1020  KaTaKpdloua 


R 
KXai€iv  C€  iToXXd  K€X€ucac 

cujiq)ucu*^€eatt 
iv  r.  Cf.  Z.  Ar.  St  p.  82. 

K€KpaT6vtt 
diT^amiiovtt  Cf.  similiamen- 
da  ad  Av.  245  p.  66  congesta. 
XSovTac   fTTii    r.  Cf.  Porsoni 
praef .  Eur.  Hec.  p.  LVin. 

dviivt 
ouK  dovTOc  {sic)t 

dTT€CT€TTlCH€VOlC   (sic)tt 

fcpn 

^66M€edt 
qi€u6dTpd(pa^uc  (sic)t 

ZKUTaXoitt 
tfrjpaEa 

ot  6'  —  6i€TaXrivicav 
TT€pi€K6KKauca 

0'lT'tt 

ic  TO  TTp6ce€  xpn  ^-  Cf.  Z.  Ar. 
St  p.  115  sqq. 

^iKpujv 

CT€)uiq)uXiu 

a^e^iv  r.  Cf.  Z.  Ar.  St  p.  128. 

XdcKUiV 


KaTaKpuj2Iouci  r.  Cf.  idem  ver- 
bum  in  Av.  2 :  ^5€  6'  au  Kp(Ii2l€i 

TTdXlV, 


Qnaestiones  criticae  in  Aristophanis  fabolas. 


137 


«.          Sch.— V 

R 

1039   lIiCT€ 

dbctt 

1046  *b  ^ovov  abnpoOv  Tci- 

6  ^6vov  oibiiPoOv  icn  T€ixoc 

Xoc  icn  KQx  SuXujv  litt. 

Kai  £uXu)V 

ujv  in   ras.  V ;  tp*   kqI 

SuXivov   in   mg.    adscr. 

V*;     abripoOv     T€ix6c 

kTi  xai  EuXivov  lemma 

schoL  V 

1056  KOi  K€  1UVf|  (plp€l  {(piQOX 

Kai  T€  Tvvi^  cp^poiff 

schoL  recte).  De  €i  et  oi 

inter  se  commntatis  cf. 

ad  Vp.  1458  p.  21. 

1110  ♦nbn 

€fcui 

1158  ouv6  6pdcov(bpdccovV) 

6  bpdcujv  RM            -r    . 
6  bpdcov  R«  J                 ' 

1171  Te 

•                om.f 

1225  Tu  V»  et  schol.  r.  Cf.  Z. 

TOi  (idem  V')ff 

Ar.  SL  p.  134. 

• 

1249  KuXivb€T'  €ICUI 

KuXlv5€Td    ^'  €!cUjf 

1277  oiSTOC 

airTocff 

1323  ioa€<pdvoic 

locT€q)dvoiavf 

1368  inroXicTroic  r.  Cf.  Z.  Ar.  8t 

imoXiTTOicff 

p.  140. 

Bananim: 

78  irpiv  t'  fiv 

Tipiv  fiv  (idem  lemmaschoLR)f 

217  KpaiitaXoKUJ^oc 

KpaiiraXaiKuifyioc  (idem  lemma 

252  t'  dfpa   (t'  dpa   lemma 

schoL  rec.) 
308  6bi  hi 
344  (pX4T€Tai    r.   Cf.  Fritz- 

schinm  ad  h.  v. 
369  *TouToic  au5di  V  et  lem- 

ma  schoL  V  sec.  Angs- 

berg.  p.  23. 


schoL  R)ff 

Tdpf 

6  bif 
<piTT€Tai  (corr.  ex  qpe^TTCToi) 

TouTOic  d7Taubuj(To6TOiav  dirau- 
ftui  lemma  schoL  Ald.) 


L38                                  Victor 

Goulon, 

vss.           Sch,— V 

R 

439  dXX'  f\ 

dXViitt 

560  a^ToTc  xoic 

auToicf  haplographia. 

621  irXf|v 

TTplvft 

730  TrpoceXoO^ev     (TipoceXe-  . 

irpouceXoO^ev  r.Cf  .Fritzschium 

XoO|Li€v  leniTna  schol.  E) 

ad  h.  V. 

847  jieXaivavf  Cf.  Blaydesu 

ILieXava 

adnot.  ad  h.  v. 

894  div  Sv  fiTTTiwiLiai  Xotujv 

(jjv  (sic)  ttTTTO^ai  X6TUiV+ 

(schol.  in  adnot  ad  v.875) 

929  Tpwai^TOuc 

TpuTTeaiToucff 

961    ^K0)L17T0XdK0UV 

^Ko^TTaXdKouv    (idem    lemma 

1075  KdKpdc  Tiva  (schol.  in 
adnot.  ad  v.  992) 

1144  ^Keivov  (lenuna  schol. 
rec.) 

1356  KpfiTec 


schol.  R)tt 

KaK^act  Tivd  (sic)tt 

dKeivoc  r.  Cf.  Fritzschium  ad 
h.  V. 

KpHTactt 


Nabiom : 


8  dTTepaTov 


104  V.  habent 

306  ui|iepecpeic  (lemma  schol. 

e) 

358  TTaXaiTevec(lemmaschol. 

rec.)  t 
371  aiOptac  oOcric 
580  nieKd2[o)iev 

622  V.  habent 

638  ^TTOTepa 

650  eiT'  ^Trateiv  schol.  V  le- 

gisse  videtur,  cum  sec. 

Duebn.  p.  437  t6  bk  ^TTat- 

eiv  dvTi  ToO  aicOdvecOai 

praebeat. 


dTT^pavTov.    Quam    lectionem 
scholia  non  recte  damnant 
V.  om. 

unnipeqpeict 
TraXaioTevec 

aiOpiac  r.  Cf.  v.  p.  25  tractatum. 

i|iaKd2:o|nev  r.  Cf.  ad  Ach.  1150 

p.  86. 

V.  om. 

TT^Tepov 

dTTatovT*  (idem  lemma  schol.  R 

sec.  Rutherf.)  Cuius  scripturae 

defensionem   cf.  in  G.  Her- 

manni  adnot  ad.  h.  v. 


Qoaestiones  criticae  in  Aristophanis  fabulas. 


139 


vss. 


Sch.— V 

1073  ♦nxXiqiujv 

1246  diT0&ujC6iv  coi  boK€t  r. 
Testes  enim  apud  Ari- 
stophanem  (inYp.1412, 
Pl.  891)  semper  mutos 
esse  mouuit  Beerius 
(De  num.  histr.  p.  116). 

1367  dcucTOTOv  ( V  sec.  Herw.) 


R 

Kaxac^ujv 

diTobibcciv  lioi  bOKei 


dEucTaxov  r.  De  f ormarum  ciiv 
et  &)v  usu  cf.  Meisterhans 
p.  220,  46. 


Pluti: 


17  diroKpivop^vou.     Cf. 

p.  36  tractatum. 

32  ♦ibc 

72  miOncOe 

146  *T0U   (SUp.    TUJ  V) 

203  *b€iX6TaT0V 

256  irap6vT' 


V. 


298  Kai  KpatTToXuiVTa  f 
424  T€  Toi  (lemma  schol.  rec.) 
438  V.  habent 

454  KaOdp^oTe  (lemma  schol. 
rec.) 


dTTOKptVO^eVUi 


TTp6c 
TTiiOoicOeff  Cf.  similia  menda 
p.  21  ad  Vp.  1458. 

Tip 

6€tX6TaTOC 

TTap6vTacf  Eodem  vitio  me- 

trico  R  praebet  dTKaTaKXtvoOv- 

T€c  pro  -kXivoOvt'  in  v.  621  et 

6§5ac  pro  6^6'  in  v.  1041. 

KpaiTTaXujVTa 

^evTotf 

V.  om. 

KaOdpiJtaTOt  ex  interpretatione 

schol.   KaOapfuidTouc   (pro   Ka- 

OdpfuiaTa)  bi  auTouc  (prictv  ktX. 

ortum  videtur. 


470  i^i  Te 

510  biav€i^€i€v  (-M€te  lemma 

schol.  6) 
524  Ktvbweuuiv 
539  keTeipoucoi 


6iaV€^€t€Vt 

Ktvfcuveuetvtt 
iTTaTeipoucattt 


.40 

Victor 

Coulon, 

vss.           Sch.— V 

R 

621  iin(fi^<2K^ivo0vT' 

(lemma 

^TKaTaKXivoO  VT€C  t 

schoL  0) 

626  eOxpeTncjui^va 

€uirp€7nc^€vatt 

681  fifxlev 

^iTiZevtt 

696  irpoc^eiv  (-r|€iv 

V) 

TTpociJei  T'tt 

712  V.  habent 

V.  om. 

733  ouv 

om.t 

769  veuivrJToiciv 

V€U)V/iTOlct 

833  y.  habent 

V.  om.  Librarius,  cum  vss.  833 
et  834  idem  initium  kojuii&Q 
^^v  oOv  praebeant,  primum 
versTim  neglegentia  praeteriit. 

996  ToO  irivaKOc 

Touc  TrivaKactt 

999  Trpoc4Tr€|ii|i€vf 

TTpOCaTr4Tr€m|l€V 

L008  ^tt'  ^Kcpop^tt 

dTTCKqpopdv,  quod  bi^  ^Kqpopuv 
scribendum  esi 

1020  xp6acr.Cf.v.p.39tracta- 

tum. 
1031  V.  habent 
1037  TnX(a  (TTiXia*,  sic  lemma 

schol.  R  sec.  Rutherf.)  tt 

1041  cT^cpavov  (schol.  in  ad- 
not.  ad  V.  959) 


1041  bqib'(schoi.inadnotadv. 
959).  Numerumsingula- 
rem  rectum  esse  confir- 
matur  verbis  Tfjv  b^ba  jiri 
^oi  TTp6c(p€p'y.l052,quae 
anus  adulescenti  dicit 


Xpoiac 

V.  om.,  adscr.  in  mg.  R* 
TT]X{ac.  Cuius  substantivi  ex- 
plicationem   vide   apud  Roe- 
merum  (Stud.  zu  Ar.  p.  73). 
CT€(pdvouc  r.  Cf .  Blaydesii  Add. 
et  Corr.  p.  416.  Comicumfor- 
ma  plurali  usum  esse  vel  versu 
1089  probatur,  ubi  ebrius  ille 
adulescens  plures  coronas  se 
habere  indicat  hisce  verbis: 
PoOXoiLiai   —    dvaO€tvai    touc 
CT€qpdvouc  Toucb'  ibc  Ixvj. 
h^bac 


Qnaestiones  criticae  in  Aristophanis  fabulas. 


141 


8bh.— V 
1081  imrp^iTuiv  (lemnia  schol. 

R) 


1085  cuvcKTTort*  icri  Ktti  Tf|V 
Tpura  c€  schoL  et  V*, 
cuveKTTOT^'  icn  coi  Kai 
T?|v  Tpura  (sic)  V 

1089  ♦oOc 

1110  T€jiV€Tai  (in  mg.  tp.  five- 
Ttti  V).  Cf.  V.  p.  40  trac- 
tatam. 

1117  iTTCMeXcice' 

1146  KOTeXapec 

1148  *4vedb€ 


43  ?xovT€  r.  Cf .  2:titoOvt€  in 
V.  44  et  Ka6i6pu6dvT€  in 
V.  45. 

692  TTpobiKip  TTap*  ^fioO 


705  6i  KaXouc 

769  Toidvb€    (leTnma   schol. 

Tec.) 
T72  laxxov   r.  Cf.  v.  p.  97 

tractatonL 
806  dTroT€TiX^€Vi{i  r.  Cf.  Bl. 

A.  C.  Gr.  p.  59  ad  Av. 

806. 
926  cu  V  (bf 
978  4v 
1001  irpocnOeic  (lemma  schol. 

R  sec.  Rutherf.)t  ex 

V.  1004. 


R 

£TncTp^i|iujv,  unde  editores 
recte  futurum  dTUTp^iiiuiv  re- 
stituerunt,  nisi  quod  Leeu- 
wenius  sine  ulla  probabili 
causa  dTTiTdSuiv  scripsit 

oOv€Kd    TTOT€    icVl    COl   Kai   T<|V 

Tpura.  Cf.  V.  p.  40  tractatum. 


djc 
TiV€Tai 


4TTi^€Xeice'tt 

KaT^paXectt 
ivTaueoi 

?XOVT€C 


TTap'd^oOTTpob(K(u  (idemschol. 
in  adnot.  ad  Nb.  361)  r.  Cf.  v. 
p.  57  tractatum. 

om.t 
Toidbe  r.  Cf.  v.  p.  58  tractatum. 

faxov 

TTapaT€TiX^€vui  (sic) 


cu  bk 

om.t 
TTpocOdc 


142 


Victor  Goulon, 


vss. 


Sch.— Y 


1378  q>iXupivov 


1508   TOUTl 


B 

qpeXupivov  (idem  lemma  schol. 
R  sec.  Rutherf.)ff 
rauTiff 


Vespanim 


288 


378 


446 
483 

511 
573 


Traxuc.    Recte  schol.  Y 

explicat :  traxuc  bfe  ttXou- 

cioc. 

xaiv  Geaiv.  lure  editores 

Toiv    Oeoiv    scripserunt 

auctore   Cobeto ,   cuius 

cf .  Yar.  Lect.  p.  69  sqq. 

^iTv&v 

Huvu)^6Tac  r.  Cf.  v.  488. 

TreTTViTMevov 
Xotpibioic 


702 


724 

849 
917 


SXatov  (schol.  in  adnot 
ad  V.  701)  r.  Cf.  de  hoc 
loco  Roemerum,  Stud. 
zu  Ar.  p.  21. 
KujXaKp€Tou  r.  Cf.  Mei- 
sterhans  p.  74. 
6taTpii|i€icft 
Ttjj  KOivuj  t'  ^^oi  (t^  JiOl 
lemma  schol.  Y) 


Taxucff  Eodem  mendo  Bf  Ta- 
X€Tav  pro  TraxeTov  in  Ec.  1048. 

Ttuv  Ocdiv 


piTOV  (sic)-j-f- 

Euvu)|iS  (sic  sec.  Blayd.  in  Add. 
et  Corr.  p.  469). 

7r€TTTlTM€V0Vff 

XOipioic,  quod  xotpeiotc  scriben- 
dum  esse  iuremonetMeinekius 
in  Yind.  Ar.  p.  29.  Cui  lectioni 
f avent  verba  schol.  Y :  tcujc  8ti 
XoTpoc  7TpocaTop€U€Tai  t6  tu- 
vaiK€Tov  aiboTov.  Item  Richteri 
coniecturaKUiXq  pro  frigido  illo 
q)ujvr|  in  v.  572  commendatar 
adnotationeschol.Y,  ubiverba 
illa  d[pc€va  et  6rjX€a  haud  dubie 
ad  Td  aiboTa  spectant 
d!X€upov  (idemlenmiaschol.V) 


KUjXaTP^TOu  R  corr. 

btarpip^ic 
Tijj  Kuvifi  T^  Motf  f  Ortum  prop- 
ter  Kuvi  antecedentis  v. 


Quaestiones  criticae  in  Aiistophanis  fabulas. 


143 


TSS. 

997 
1045 

1065 


1240 
1297 
1364 
1433 


Sch.— V 

dvaXbeTc,qaodoptiine  ex- 
plicatur  glossa  R  Siipdc 
*aW  (in  lenunate,  oW 
in  explicatione)  inay- 
6o0a  Tpixac 

TOUTUJ 

XOip68Xii|i 

cou.  De  coi  et  cou  in- 
ter  se  commutatis  cf.  ad 
Ra.  890  p.  14. 


1502  6  filcaToc.  Recte  schol. 
alt  V  monet :  dvTi  toO 
>i4coc,  Kai  Mevavbpoc 
KapxTiboviiu.  Cf.  Mein. 
FCG.  4, 146,  VI,  Vn  [K. 
267].  Ceterum  vide  de 
hac  forma  Kuehner- 
aerth  Gr.  Gr.  I*  §  154 
adnot  8,  p.  561. 


R 

TT^qpcuye 
dvaib€icff 

aW  d7Tav9ouci  Tp(x€c 


TOUTOff 

«cff 
Xaip66Xn|iff 
coiff    Male  a  Hirschigio  in 
textum  receptum.  Nam  sic  in- 
tellegendus  est  locus :  8^oia  Kai 
TauTa  ToTc  dfXXoic  Tp67roic  cou. 
Cl  similem  locum  contortum, 
ubi  simplicior  structura  desi- 
deratur,  in  Th.  167  8)Lioia  Tdp 
7T0i€iv  dvdTKri  t^  qpuc€i. 
6  )Li€caiTaTocff 


Paoia : 


63  ceauTov 
130  TTCTeivtuv  praef.  ut  Atti- 

eum;  cf.  Poreoni  Eur. 

Hea  p.  IX. 
658  eTiToi 
740  ToTc  q)6eipciv  (toTuc  (pOeip- 

ct  sic  lemma  schol.  R 

sec.  Rutherf.) 


ceauToOff 

TTeTnviuv     (TTeTtivujv    lemma 
schoL  R  sec.  Rutherf.) 

e!TTOI|Lllf 

Touc  q)6€ipcivff 


144                                    Victor  Coulon, 

vss.            Sch.— V 

R 

790  dTOKVic^aTtt  (dTro  kvic- 

viiTOKvicfiaTa 

^QTa  lemma  schol.  R  sec. 

Rutherf.)  r. 

850  dXXd    KdK€T    (dXXaKQKei 

dXXd  KCift 

lemma    schol.    R    sea 

Rutherf.) 

942  dcnv  (V  sec.  Herw.)t 

fce' 

1150   TTUOC 

Troiocff 

1345  TrpdTliaT' 

TTpdif>iaTaf 

Areharnensinm : 

vss.      Sch.— ABCrA 

R 

10  Kexnvii.  Cf.  V.  p.  22  pro- 

Kexrjvei 

latum. 
68  bia  TUiV  KaucTpiujv  ire- 
biuiv 


73  bk 

118  6c  icn  r.  Cf.  vss.  5, 442, 
PI.  59  multosque  trapi- 
corum  locos  in  Blavdesii 
adnot  ad  Ach.  442  con- 
gestos. 

279  KpcfinceTauEademforma 
in  Vp.  808  invenitur. 

308    0UT€ 

317  XeTuicumMeinekioaliis- 
que  coniunctivo  aor. 
Xi£ui,    quem    Bei^kius 


irapd  Tiijv  KaucTptujv  Tre^iujv. 
Meinekii  coniectura  in  Vind. 
Ar.  p.  2  Trepi  Kaucrpiov  Tteftiov 
(L  e.  Caystrium  campum  perer- 
rantes)  sensui  aptissima  mihi 
probatur,  praesertim  cum  Trepi 
et  Ttapd  frequentissime  inter 
se  commutari  constet  Vide 
sis  ad  Eq.  56  p.  12. 
tdp,  „repetitum  videtur  ex 
c<p66pa  Tdp  in  v.  71"  Dind 
6cnc  icnf 


KpeMacOnceToif 

ovbk  cum  Bff 
X^ 


Quaestiones  criticae  in  Aristophanis  fabulas. 


145 


Tss.     Sch.— ABCrA 

retinuit,  praeferendum 

duco,    cum    boKw    se- 

quatur. 
338  ef  coi  &OK€i 
366  ♦eeacee 
472  ^e  Koipdvouc  (iiev  pro  iue 

lemma  schol.  inepte) 


R 


521  xov^pouc  dXoc  (lemma 
schol.  seaDuebn.  p.  393). 
Correxit  fiXac  Ehoisleius, 
cuius  cf.  verba  a  Blay- 
desio  ad  h.  v.  allata. 

527  Ttopva  buo  r.  Cf.  Eq.  1001 
EuvoiKia  buo,  Nb.  1182 
fmepa  6uo,Vp.928  KXdTrra 
5uo,  similia  passim. 

581  iXiTTwu  lenuna  schol.  hic 
et  in  V.  1218,  sed  veram 

scripturam  eiXiTinw^  (cf- 
ad  h.  V.  p.  85  prolatum) 
schoL  explicat,  cum  dicit 
TouTo  hi  Kai  oi  ZupaKO- 
aoi  eiXe6v  (eTeXov  B)  Xi- 

TOUCL 

640  eupe  to  ndyff 

652  bid  ToOe'tt 

658  ouTef-f" 

730  Tu 

763  dTXiOac  ABCfA  r.  (d- 

TXieac  schoL  Ald.  sec. 

Duebn.  p.  394,  dTXibac 

schoL  R  sec.  Rutherf.) 
779  Tu  t'.  Recte  se  habet  tu 

pro  ce;  cf.  supra  v.  730. 
xm,  L 


€1  Tl  coi  boKeif 
Oeacai 
Te  Tupdwoucf  De  Koipavoc  et 
Tupawoc   confusis   cf.  Elms- 
leium  ad.  Eur.  Med.  70,  845, 
1266. 

Xovbpdc  dXac 


TT6pvac  6uo.  De  duali  buo  cf. 
Schanzi  praef.  Platon.  voLVU 
§10. 

^XiTTi^ 


eupcTO  TTdV 
bid  TaOe' 

om 

TOiff  Idem  vitium  in  Eq.  1225. 
TXieacft 


10 


146 


Yictor  Goulon, 


vss.      Sch.— ABCrA 
792  iaxff 
800  dpdjTTi  praef. 
802  (pipdXeuic 
810  dv€tX6^riv 


835    7TOl€lV 

842  imoi|iujva)v.  Recte  schol. 
K  adnotat:  im  diiiujviqi 


KaKOupTUJV. 


863 

888 

1032 


1035 
1081 
1122 

1133 


q)ucfiT€  praef. 

^oi 

TTpdc  ToucTTiTTdXou  schol. 

legit;  recte  enim  anim- 

advertit:    X€iTT€i    b^   t6 

jLiaOTiTdc. 

CTpipiXiKiTE  r. 

KaTttT^X^c 

Touc   KiXXi^avTac    (kuXX- 

Aft) 
V.  habent 


1141   V.  habent 


1167  Tfjc  K€q)aXfic  praef.  Cf. 
schol.  adnot. :  dmKUJc 
dvTi  ToO  Tf|v  K€q)aXrjv. 
1179  TTaXivopov  (-oppov  A  r.) 
1213  dXX'  ouxi  vuvi  Triji€pov 
(vuvi  om.  A).  Cf.  similes 
locosinEc.982dXX'ouxi 

VUVi     TOC     UTr€p€Er|K0VT4- 


R 

lcrai 

^pdiTO 

dv€X6^ov.  lure  pnmus  Brun- 
ckius  Aldinam  secutus  dv€iX6- 
^ov  scripsit 

om.f 
Orroq^avdiv  sec.  Bekk. 
uTToq>aivujv  sec.  Invem. 
Herwerdenus  in  Mnem.  Nov. 
Ser.    XXVI,    1898,     p.    108 
tacet 

q)UC€lT€ 

om.f 
irpoc  ToO  TTiTTdXou 


..W 


TpipiKiT^  sec.  Herw. 

KaTOT^Xdiff 

Touc  KtXipavToc  sec.  Herw.f 

V.  om.  in  mg.  suppl.  man. 
tertia  sec.  Herw. 
V.  om.  eiTore  librarii,  qui,  cuni 
et  V.  1141  et  1142  in  verba 
Td  TTpdTfytoTa  terminaretur,  v. 
nostrum  neglegentia  praeteriit 
Tf|v  K€q)aXf|v 


TToXivujpovff 
dXX'  ouxi  vOv  T€  cfi|i€pov,  paiii- 
cula  Tc  ut  saepissime  inepte 
addita. 


Quaestiones  criticae  in  Aristophanis  fabulas. 


147 


T8S.     Sch.— ABCrA 

T€ic,  991  dXX'  o6xi  vuvi 
xpiicepav  aiTOuiLieOoL 
1226  6^upTa  (6^up  sic  A) 


S* 


65upTd  cum  C  r. 


EoelesiaBasarnm : 


rss. 


Sch.— Br 

118  irepibou^^vii  (-5u|Li£vil  B), 
qnod  schol.  R  recte  per 
TTcpibec^euouca  explicat 

291  K€Kovt^dvoc  r.  De  verbo 
Kovitu  cf.  G.  Schulzii 
Quaestiones  Epicas,  p. 
-352  sqq. 

920  \apba  (\avba  Br).  Qua 
de  voce  cf.  Croenert 
Memor.  Gr.  Herc.  p.  73. 


R 

7Tepi5o|ui4vnti' 


K€KOVlC)i£vOC 


Xd^pbaff 


Lysistratae : 


vss.      Sch.— BCLA 

45  KinP€piK'(Kimi€piKBCLA) 

6pOocTdbia 
56  Toi 
170  ^uxdx€Tov  ff ;  ^udxcTOV 

editores  ex  Hesychio  et 

Photio  s.  h.  V.  restitue- 

nmt 

188  diaT€p  q>aciv  {<pr]c\v  BA) 
AicxuXoc  7roT€  praef. 
Cf.  Blaydesii  comment 
p.  184  ad  h.  v. 

189  MtiXocq>aTOucac 
291  Tuj  MXui 

307  61 TU)  iiiv  EuXuj  (^fcv  om.  B) 


B 


Ki|yip€piVKOp0ocTd6iaff 

T€f 
fiuTxdx€TOvff 


i6oT€p  q)ac'  iv  AicxuXui  hotL 


320  ul 


uicrrep 


^ilXocq)aTOucaic 

Tuji  £uXuj  (corr.  ex  HuXuj)ff 

oi5v  TU)  fifev  £uXuj.    Particula 

oijv  e  praecedenti  oukouv  male 

repetita. 

djcf 

10* 


48                                 Vi 

ictor 

Goalon, 

vss.      Sch.^BCLA 

R 

389  dbuiviacMOC 

dbuivicjuioc  (dbujpic^oc  C)-f- 

403  dXuK6v 

dXuKUjff 

408  ^7recK€uacac  (dTi-A) 

dcKeuacacf 

462  oi^' ibc  KaKuJc  r.  Ct 

ean- 

oT^oi  KaKuic 

dem  locutionem  in 

Eq. 

998,  Pc.  172,  Th. 

920, 

1185,  aliis  locis. 

472  KuXoibidv 

KOiXibidvff 

506  TPoO  cauT^ 

TpaOc  auTTiiff 

509  fjpdcKex^  t'  ^^dc 

^p^CKeT'  ^mdcf 

577  TriXoOvrac     (ttujXoO 

vTac 

OXipovTac  gL  e  scholio  Kai  m- 

BCft) 

XoOvTac  •  Touc  OXipovTac  eic  ttiv 
TToXiTeiav  ^auTouc  invectum. 

613  dTT€CK€uac|uifva 

dcKeuacji^vaf  Cf.  supra  v.  408. 

622  tc  KXeicGevouc 

Ik  KXeicOivoucff 

701  TaTci 

TOTciff 

774  b^  biacT&av 

6'd7TOCTiDciv  sec.  Herw.f  Hoc 
verbum  e  schol.  bixuic  dTrocrdia 

in  textum  irrepsit. 

789  iXaToenpa 

dXaToOrjpei  Dind.,  Mein.,  Eng. 
probb.  Cf.  Phrjn.  p.  627. 

943  T€ 

Te  cum  Cff 

947  dXdpacTpov 

dXdpacTov  cum  C  r.  Formam 

957  *KuvaXui7niH 

966  SpGpouc 

983  Kupcdvie 

988  TTaX€6cTa,nisiquodL*et 
schol.  L  TraXeo?  praebent 
sec.  Carolum  Kuehne: 
De  codd.  qui  Ar.  Ec.  et 
Ls.  exhibent,  p.  30. 
1000  et  1003  ^TTep  (aTrep  Af f ) 


Atticam   dXdpacTOc  testantur 
Eust  ad.  n.  p.  1161,  29   et 
Athen.  Vm  365  d. 
XT]vaXtijTTT]E 
6p9ouc  cum  Cff 
Kupcdveic  R*  (-€ie  R*)f 
TTaXai(sine  acc.  sec.Herw.)6pTa. 
Quam   lectionem  litteris   sic 
distinctis:  TTaXat6p  ja  veram 
esse  Hesychii  glossa  TraXaiop  * 
^wpdc  docemur. 
diTrep  (idem  lemma  schoL  R  in 
V.  1000  sec.  Rutherl)ff 


Qnaestiones  criticae  in  Aristophanis  fabulas.  149 

vss.      Sch.— BCLA  B 

1028  iKOcdXeucov  iKcdXeucovff 

1057  fifiKdi'  dTTobiu    schol.  R     \xr\KiT'  iiiobxbvj  (omisso  i  sub- 

legisse  apparet  ex  ad-     scr.)  Aoristum  dTTobtp,  qui  arto 

notatione :    dvri   dTTobai     grammatica  postulatur,  Meine- 

Ttap'  uTTovoiav.  kius  servavit  et  Sergius  Sobo- 

lewski  (Syntaxis  Aristophaneae 
capita  selecta  de  sententiarum 
condicionalium  temporalium 
relativarum  formis  et  usu, 
p.  162)  probavit 
1255  OTTep  (fiTT€p  Aff)  finT€pff 

• 

§  3. 

Quoniam  discrepantias  attulimus,  ad  eos  locos  tractandos 
aggrrediamur,  quos  asterisco  insignivimus.  Ac  primum  quidem 
de  Equitum  versibus  dicondum  nobis  est 

In  V.  433  R  praebet  KXaieiv  C€  TToXXd  KeXcucac,  V  et  lomma 
schol.  V  KXd€iv  c€  paKpd  KeXeuujv.  Aoristura  K€X€Ucac  ut  prae- 
s^nti  K€X€Uiuv  praeferamus,  ipso  contextu  orationis  cogimur. 
NfHjue  dubium  est,  quin  adiectivum  TroXXd,  quod  haud  scio 
an  e  fine  v.  435  invectum  sit,  ferri  nequeat;  terminus  onim 
technieus  est  KXdeiv  jiaKpd,  e.  g.  in  Pl.  612,  Th.  212,  Vp.  584. 
Cl  etiam  similes  locutiones  in  Ls.  520  6TOTui€c9ai  )uiaKpd, 
Av.  1207  et  Pl.  111  oiVd)E€i  ^aKpd,  quibus  duobus  locis  RV 
MttKpdv  exhibent  Quam  lectionem  RV  A.  Kretschmanis  in 
libello  accademico  "De  Menandri  reliquiis  nuper  repertis" 
(Lipsiae  1906),  p.  44  iure  probaverit  nccno,  hic  diiudicare 
non  alienum  est.  Quapropter  iam  congeramus  locos,  quibus 
MttKpd  et  ^QKpdv  cimi  verbis  flendi  coniuncta  inveniuntur: 

Ec.  425  KXd€tv  ^aKpd  (R,  -dv  B,  inaKpdv  7Tap€X€iv  f), 
Pc.  255  KXauc€i  ^aKpd  (codd.),  Pl.  612  KXd€iv  ^iaKpd  (codd.), 
Th.  212  ^ttKpd  KXd€iv  (codd.),  Vp.  584  KXd€iv  —  ^iaKpd  (codd.) ; 

Ra.  34  KUJKU€iv  — ^  ^aKpd  (codd.),  Ls.  1222  kujkuc€c6€  — 
^axpd  (codd.,  nisi  quod  R  mendose  fi)iaKpd  praebet); 
Ls.  520  6TOTuE€(T9ai  ^aKpd  (codd.); 


150  Victor  Goulon, 

» 

Av.  1207  oi^djHei  naKpd  (M  Vaticanus,  -ctv  ceteri),  Pl.  111 
oiVujHei  luiaKpd  (MAU  alii,  -dv  RV). 

His  adiungantur  quattuor  loci  ex  comicoinim  fragmentis : 
Antiph.  3,  128,  II,  6  [K.  218,  6]  ot^idjileiv  ^axpd  (-dv  Parisin. 
C),  Eupol.  2,  551,  VUI,  1  [K.  305,  1]  oi^ujgei  jLiaKpd  idemque^ 
Diphil.  4,  395,  II,  26  [K.  43,  36]  et  Menandri  nov.  fr.  XVm^ 
2  apud  Kretschmarum  p.  118. 

Quibus  locis  aUatis  Kretschmarum  audiamus,  qui  illud 
^aKpdv  sic  defendit:  **|ui^*^P^v  'l^nge',  *ut  longe  audiatur'  ido- 
neum  praebet  sensum  cf.  Kiihner-Gerth  II  1  p.  313,  adn.  12  et 
difficilior  lectio  est  potior".  Equidem  inspexi  Kuehneri  gi-am- 
maticam,  ut  exempla  invenirem,  quibus  ^aKpdv  Latinum 
'longe'  significat.  Sed  cum  Kuehnerus  exempla  non  afferat, 
ad  Kruegeri  grammaticam  refugi,  ubi  in  §  43,  3,  8  et  9  hi 
loci  adnotantur:  Eur.  Phoen.  906  8b'  ou  inaKpdv  dTrecTiv, 
dXXd  TrXnciov  et  Platon.  Theaet.  200  a  ^aKpdv  TTepieXGovrec. 
Quibus  addere  licet  Platon  Phaedr.  272  d  dvdTeiv  dvui  |uiaK- 
pdv  TTepiPaXXojievouc,  Legg.  III  683  c  jiaKpdv  Sv  IX9oi|lii 
^TiwTe,  VI  753  a  iiiaKpdv  dTToiKoOciv  ^Kdiepai,  Soph.  Oed.  R 
998  f)  KopivOoc  iE  d)LioO  rrdXai  ^iaKpdv  diTiuKeiT',  Eur.  Cycl. 
ujc  djbnOeinc  jnaKpdv,  ifuj  rruGojLievoc,  Iph.  A.  664  jnaKpdv  diTa- 
peic,  denique  Ar.  Av.  1184  Kdcr'  ou  jnaKpdv  dTTUjOev,  dXX'  dv- 
laOOd  TTOu  f\br]'  criv,  Ra.  434  inri^^v  jnaKpdv  dTTdXOijc.  Omitto 
alia  exempla,  ne  raolestus  fiam.  Hoc  quidem  moneo,  illud 
^aKpdv  nusquam  cum  verbis  sonandi  coniunctum  mihi  oc- 
cuiTisse.  Saepissime  autem  acc.  neutr.  ^aKpov  aut  jnaKpd  cum 
verbis  dOcai,  podv,  jnuKdcOai,  simiMbus  coniunctimi  iam  apud 
Homerum  inveniri  satis  constat.  Cf.  Ebelingi  Lexicon  Home- 
ricum  s.  v.  ^aKpoc  et  Herwerdeni  adnot.  ad  Pc.  255  KXaucei 
^aKpd :  „Praeivit  Homerus  dicendo  ^iaKpd  podv,  jnenuKdic  sim., 
isque  usus  se  propagaTit  ad  formulam  |uiaKpd  xciipeiv  q)pdcai 
Tivi,  ubi  xctipeiv  comice  significat  KXdeiv."  Atque  pro  adiectivo 
^aKpd  etiam  ^cTdXa  usurpatur,  e.  g.  in  Av.  341  'iva  ^^v  ouv 
KXdoijii  ^eTdXa.  Utrique  autem  adiectivo  eadem  vis  et  sen- 
tentia  subiecta  est  quae  accusativo  neutr.  sing.  iueTa  in  lo- 
cutionibus  ^e^a  Ppovrdv,  Podv,  dvaKpaTeiv,  CTeveiv,  similibus, 
scilicet:  "magna  voce,  ut  longe  audiatur".  Non  igitur  dubito 


Quaestiones  criticae  in  Aristophanis  fabulas.  151 

« 

com  editoribus  iUud  oiuiuEei  ^axpd  in  Av.  1207  et  PI.  111 
schpturae  RY  otiiiliHei  ^aKpdv  praeferre.  Quam  siquidem 
defendere  voluit  Kretschmarus,  haud  scio  an  melius  sic  inter- 
pretatus  fuerit,  ut  coU.  Th.  382  ^UKpdv  (scil.  i>f\c\yf)  f oikc  X^Eeiv 
iiQbstantivum  oi^ujTnv  subaudiendum  esse  diceret. 

Initio  V.  1046  6  mo  cibnpoOv  lcji  xeTxoc  Kai  EuXou  codices 
6  ^ovov  praebent  Optimo  iure  Velsenus  8  xi  t6  scripsit  ita, 
ut  delendum  arbitraretur  ^ovov  tamquam  glossema  ad  tv 
antecedentis  v.  adscriptum.  Atque  quod  R  icn  teixoc,  V 
schoUaque  leixoc  icn  exhibent,  quamquam  neutra  lectio  a 
metro  abhorret,  tamen  positionem  verborum  in  R  genuinam 
esssc  censeam,  cum  Y  et  scholia  in  hoc  v.  pariter  ordinem 
verborum  invertisse  mihi  videantur  atque  in  v.  190,  ubi  touti 
C€  fiovov  a  numeris  alienum  pro  touti  ^ovov  c'  et  in  v.  508, 
ubi  Iwi]  XcSovrac  pro  X^Eovtuc  Im]  in  V  scholiisque  invenitur. 
Cf.  etiam  alias  transpositioncs  in  Y  ad  Av.  692  p.  57  pro- 
latas.  lam  vero  neque  genitivo  HuXiuv,  qui  vulgo  legitur, 
neijue  accusativo  EuXov,  quem  P  et  Ald.  praebent,  sensui 
bene  consulitur.  Praestat  certe  Blavdesii  coniectura  EuXou 
a  Zachero  in  textum  recepta  et  Herwerdeno  in  Yind.  Ar. 
p.  28  probata.  De  varia  autem  lectione  iiiXivov  Bmnckius 
recte,  opinor,  iudicavit,  cum  librarios  recordatione  verborum 
V.  1040  T61X0C  TToirjcac  £uXivov  turbatos  esse  diceret. 

In  V.  1110  Tpdxoi^'  fiv  f\br]  (Y  scholiaque)  TTpOTepoc  pro 
n^Ti  in  R  eicui  traditum  est.  Quamquam  neutra  scriptura  sensus 
aat  metrum  violatur,  tamen  multo  magis  quam  eicuj  adver- 
bium  nftii  mihi  placet,  quod  optime  convenit  sedulitati  et  adu- 
lationi,  qua  Cleon  isiciarium  superare  studet  Accedit,  quod 
probabilius  est  vocem  eTcu),  qua  carere  possuraus,  explicandi 
causa,  quo  Paphlagon  cursum  directurus  esset,  textui  ad- 
scriptam  in  versum  migrasse,  quam  f\br]^  quod  quomodo  tam- 
quam  glossema  in  textum  venire  potuerit  equidem  non  ^ideo. 

In  Ranarum  v.  369  sqq.  dTraubdi  —  i£icTac9ai  mjcraici 
Xopoic  Y  et  lemma  schol.  Y  toutoic  aubuj  praebent,  R  toutoic 
oTTaubuj  expuncto  dir  secundum  Yelsenum.  Blaydesius  a  Yel- 
seao  aliisque  editoribus  dTraubui  receptum  esse  miratus  haec 
animadvertit :    "Quis   enim   Graecus   unquam   dixit   dTraubd» 


152  Victor  Goulon. 

coi  dScxacGai?  —  Post  dTraubdi  enim  sequi  oporteret  par- 
ticulam  \if\  cum  verbo  iunctam,  ut  in  Ach.  169  dXX'  dira- 
Topeuuj  \i9\  TToieiv  dKKXriciav,  Eq.  1072  Taurac  diraubqi  \if\  bibowca 
c'  6  Ao£iac**.  Alia  exempla  in  Blaydesii  adnoi  ad  h.  v.  con- 
gesta  invenies.  Quae  cum  ita  sint,  Blaydesius  ter  dTiaubui 
in  Trpuju2>di  correxit  Cuius  mutationem  Herwerdenus  nuper 
in  Vind.  Ar.  p.  90  repudiavit,  cum  haec  adderet:  "Lenior  est 
Bichardsii  coniectura  primo  loco  aubui,  deinde  bis  dTraubuj 
reponentis".  Sed  ne  haec  quidem  sententia  stare  potest,  cum 
illud  ^TT  propter  voces  auGic  et  t6  TpiTov  supervacaneum  sit 
Et  Blaydesius  et  Bichardsius  falsi  sunt  particula  )Lif|  opus 
esse  arbitrati.  Kockius  contra  lectionem  dTraubuj  iSicTacOai 
amplexus  est,  quam  in  adnot  ad  h.  v.  bene  sic  defendit: 
**Wie  nach  Kr.  67,  12,  A.  3  gesagt  werden  konnte  dTrau^ui 
\xi\  cuveivai  mJCTaia  xop^ic,  so  ist  hier  statt  fir|  cuveTvai  das 
gleichbedeutende  dEicracSai  mit  dTraubuj  verbunden". 

In  Nubium  v.  638  TroTCpov  Ttepi  ^eTpujv  ktX.  V  scho- 
liaque  TtOTepa  praebent,  B  TiOTepov.  Numerorum  gratia  modo 
forma  TTOTepov,  modo  TTOTepa  servanda  est  Cf.  Blass.  Att. 
Bereds.  III  1  p.  107  de  usu  Demosthenico  harura  vocum. 
Aristophanes  metri  causa  tres  formas  TtOTepov,  TroTepo,  TTorep' 
adhibuit  Quod  ut  comprobemus,  afferamus  Av.  427  TTdrepa 
|Liaiv6)ievoc  (omn.  codd.),  1244  qpep'  ibix)  TroTepa  (BVM,  tt6t€pov 
A)  Aubov  f|  Opuya,  Nb.  203  Tr6Tepa  (omn.  codd.,  nisi  quod 
B  hanc  vocem  omisit  sec.  Herw.)  Tfjv  KXTipouxiKrjv ;  Quibus 
locis  fonna  TT^Tepa  numeris  flagitatur.  lis  vero  locis,  quos 
iam  enotabimus,  nihil  nisi  TT^Tepov  metrum  patitur:  Av.  102 
TT^Tepov  (omn.  codd.)  6pvic  f\  Taujc;  104  TT^Tepov  (onui.  codd.) 
UTTO  v6cou  Tiv6c ;  Ec.  24  TT^Tepov  (omn.  codd.)  ouk  ^ppa)i^vouc, 
Eq.  1245  TT^Tepov  (omn,  codd.)  ^v  dropa.  8equuntur  nonnulli 
loci,  quibus  TT^Tep'  metro  postulatur:  Ba.  1141  Tr6Tep'  ouv 
(BA,  TT^Tepov  ouv  VM  f ),  1452  ttotcp'  (omn.  codd.)  auTOC  nupec 
Ls.  982  TT^Tep'  (ab  editoribus  restitutura;  TT^Tepov  oran.  codd.f) 
dvGpujTToc  f|  KovicaXoc;  lam  duos  proferamus  locos,  quibus 
particula  nostra  initio  senarii  iambici  legitur:  Ach.  734  TT^Tepa 
(omn.  codd.)  TreTrpdcGai  et  Nb.  845  TT^repov  (codd.  praeter  BY, 
qui  depravate  TT^Tep'  fiv  praebent)  Trapavoiac.    In  Ach.  784 


Qaaestiones  criticae  in  Aristophanis  fabulas.  153 

editores  recte  Tr6T€pa  servaverunt  Neque  enim  offendimur 
illo  tribracho,  cum  iambus  statim  sequatur.  Sed  quod  in  Nb. 
845  Brunctdus  et  Dindorfius  7t6t€po  scripserunt,  ab  iis  dis- 
sentio.  Revocandum  est  utique  iroT^pov,  ne  tribrachyn  ana- 
pa^tus  in  eadem  dipodia  excipiat  Cf.  de  hac  lege  metrica 
Bachm.  coni.  observ.  Ar.  p.  59.  Atque  etiam  in  v.  638  nu- 
merorum  concinnitatis  causa  contra  Meinekium,  Blaydesium, 
alios  cum  G.  Hermanno  tt6t€pov  7T€pi  juieTpuiv  scrilbere  velim, 
ne  duo  tribrachi  deinceps  positi  sint.  lam  cum  de  voce 
TTOTcpov  agatur,  hic  moneamus  editores  in  Nb.  1105  ti  6nTa; 
iTOTcpa  toOtov  drrdY^cGai  Xapdjv  scripturam  RV  TT^Tcpa  formae 
TTOTcpov  in  3IAA6  aliis  codicibus  scholiisque  traditae  iure 
praetulisse;  aptius  enim  numeris  itemque  ad  sonum  hoc  loco 
suavius  esse  illud  Tr6T€pa  nemo  negabit 

In  V.  1073  quamquam  nihil  interest,  utrum  scripturam 
T  scholioramque  xixXicmliv  an  Kaxac^ujv  R  amplectamur,  tamen 
ut  KixXtc^ujv  cum  Blaydesio  et  Bergkio  contra  Hermannum, 
Meinekium,  alios  retineamus  et  eo  adducimur,  quod  R  solo 
substantivum  Kaxac^uiv  adservatur,  et  eo,  quod  schol.  R,  cum 
ip:>e  codex  Kaxac^oiv  praebeat,  kixXic^oiv  b^,  dvTi  toO  tcXiutujv 
dbiacpopujv  adnotat  Praeterea  ut  in  v.  983  verba  6qjo(paT€iv 
et  KixXi2l€iv  (onm.  codd.)  sic  etiam  in  nostro  v.  substantiva 
Shiuiv  et  KixXiCMuJv  bene  coniuncta  sunt.  Recte,  opinor,  Blay- 
desius  de  scriptura  R  iudicavit :  "Glossema  videtur  Kaxacjiujv". 

§4- 
In  Pluti  V.  32  dTr€pric6^€V0C  ouv  iijx6)Liriv  TTpoc  tov  0€6v  V 
jicholiaque  ibc  tov  6€6v,  R  iTpoc  tov  9€6v  exhibet.  Aristophanem 
TTpoc  (non  ujc)  tov  9€6v  cum  verbis  eundi  coniunxisse  multis 
docemur  locis,  velut  Pl.  653  d(piK6ji€9a  Trp6c  (omn.  codd.)  t6v 
Bcov,  823  iva  7rp6c  (omm.  codd.)  t6v  9€6v  iu)|Li€v,  827,  840  TTp6c 
(omn.  codd.)  t6v  9€6v  tikuj,  844  ?pxo)uiai  7Tp6c  (omn.  codd.)  t6v 
0€6v,  Ra.  399  cuvaKoXou9€i  TTp6c  (omn.  codd.)  Tf|v  9€6v.  Quae 
cum  ita  sint,  cum  Velseno  TTp6c  t6v  9€6v  scribere  non  dubito. 
Praepositio  autem  djc  in  archetypo  voci  7Tp6c  superscripta  in 
teitum  V  illata  videtur.  Ceterum  cf.  de  praepositionibus  Trp6c  et 
li/c  ab  Aristophane  usurpatis  Bachm.  coni.  observ.  Ar.  p.  115. 


154  Victor  Goulon, 

In  V.  146  fiTTavra  tuj  (R)  TrXoureTv  TOp  ic9'  u7rr|Koa  libro  V" 


Ull 


traditur  toO.  Scholiastae  V,  cum  aTravTa  toO  TrXovrrou  dcriv 
uTTTiKoa  Kai  u7T0T€TaT|i€va  praebeat,  haud  scio  an  genitivus 
praesto  fuerit.  Qui  quaniquam  frequentius  dativo  invenitur 
(cf.  Kuehner-Gerth  Gr.  Gr.  IJi  §  417  adnot.  6  p.  359),  tamen 
dativus  ab  editoribus  receptus  mihi  probatur,  quippe  qui 
vulgo  exhibeatur  et  in  V  quoque  genitivo  supei^scriptus  sit 
lam  cum  Blaydesius  offensus  positione  particulae  xap  in  adnot 
ad  h.  V.  dicat:  "Scripserat  fortasse  aiTavTa  xdp  tuj  ttXouciiu 
(vel  ToO  ttXouciou)  'c9'  uTTrJKoa,  ne  quis  mutandum  esse  existi- 
met  ordinem  verborum,  locos  quosdam  afferamus,  quibus  fap 
post  secundum  vel  tertium  vocabulura  positum  est:  Pl.  65 
ei  \if\  cppdceic  Tdp,  Nb.  1198  8TTep  oi  7TpOT4v9ai  yap^  Av.  1545 
dei  ttot'  dv9pu)7Toic  ydp,  Ls.  489  bid  TdpTupiov  iToXeinoOpev 
xdp;  Vp.  814,  971  auToO  jLidvuiV  Top-  Qua  collocatione  par- 
ticulae  Tap  comicus  id  efficere  in  animo  habuisse  videtur, 
ut  ea  vox,  in  quam  orationis  pondus  incumberet,  cum  maiore 
vi  et  gravitate  efferretur.  Cf.  etiam  Eur.  Bacch.  477  tov  9e6v 
dpdv  Tdp  (p^c  caqpuic,  Troad.  1020  dv  Toic  *AXe£dv5pou  Tdp 
vfipxlec  66)uioic,  Herc.  1396  Kai  touc  c9evovTac  fap^  Hipp.  468 
oub^  CTeTHV  Tdp,  1005  ovbk  mma  Tdp,  El.  688  TTaicuj  Kdpa 
Tdp  (mutatione  Geelii  TTaicu)  Tdp  fJTTap  haud  scio  an  opus 
non  sit).  Ex  comicorum  fragmentis  denique  Kockius  ad  Av. 
1545  in  ed.  III  1894  et  A.  Kretschmarus  in  Ubello  acaderaico 
"De  Menandri  reliquiis  nuper  repertis"  (Lipsiae  1906)  non- 
nullos  locos,  quos  ex  Jacobii  coraicae  dictionis  indice  s.  v. 
Tdp  facile  augeas,  congesserunt,  ubi  multo  etiam  insolentius 
particula  Tdp  coUocata  est. 

In  V.  203  beiXoTaT^v  dc9'  6  ttXoOtoc  editores  in  lectione 
y  et  schol.  beiX6TaTov  adversus  6eiX6TaToc  R  recipienda  con- 
sentiunt  idque  rectissirae.  Nara  satis  nota  est  lex  illa,  quae, 
cum  de  ceiiis  agitur  hominibus  vel  rebus,  adiecti^nim  prae- 
dicativum  aut  masculinura  aut  feraininura  essc  iubet,  neutrum 
contra,  cum  de  genere  vel  generibus  agitur.  Cf.  Pl.  573  u)c 
lcTiv  djuieivov  TTevia  ttXoutou,  Ec.  115  beivov  b'  ^aiv  i^  )Lif|  VTreipia, 
Vp.  27  beiv6v  tc  touct'  dvOpujTTOC  dTToPaXdbv  SiTXa,  Av.  451 
i)oXep6v   |Li^v   dei  Kard  TTdvra  bt\  tp6ttov  ndqpuKev  dv9puJTT0C, 


Qaaestiones  criticae  in  Aristophanis  fabulas.  155 

Eui.  fr.  235  6  ttXoOtoc  5'  d^aOta  beiXov  0'  fi^a,  denique  nostro 
loco  similem  Eur.  Phoen.  597  beiXov  b'  6  ttXoOtoc  Kai  <piX6i|iuxov 
KCDcbv  a  scholiis  allatum,  ad  quem  comicus  respexisse  videtur. 
Atque  legem  iUam,  quam  supra  commemoravimus,  secutos 
editores  in  v.  1049  dXX'  dKoXacroc  (RMA  schol.,  -xov  V)  ^cnv 
Touc  TpoiTouc  recte  scripsisse  hic  monere  liceat. 

In  V.  1088  sqq.  pouXojiiat  |  ^Bujv  dvaOetvai  touc  CT€q)dvouc 
ToOcb'  ibc  (R)  Ix^  ^^  ^  schoUisque  oOc  pro  ibc  exhibetur. 
Dlud  oOc  Ix^  vel  propterea  ferri  nequit,  quod  scaenarium 
non  est;  coronae  enim  iam  in  v.  1041  creqpdvouc  t^  Tot  Kai 
haV  IxMTv  TTopeucTai  commemorantur.  Meinekius  scripturam 
R  in  YiQd.  Ar.  p.  222  bene  sic  defendit:  "Postrema  verba 
satis  ieiuna  sunt,  ac  nescio  an  poeta  scripserit  ujc  Ix^j  ^^^^' 
festim,  quod  frequens  est  Aristophanis  dicendi  genus,  habetque 
hoc  ipsum  Rav.  Cf.  Equ.  488  ttpujtov  b'  ujc  Ix^  fdc  KoiXiac 
Koi  Toc  ^axaipac  ^v9a6i  KaTaOrjco^at".  Quo  Eq.  loco  0.  Schnei- 
derus  male  fic  Ix^  coniecit.  Cf.  Eq.  1070  fic  bi  vaOc  ^KdcTOTe 
oiTti  TQxeiac  dpTupoXoTouc  outoci,  TauTac  duaubqt  ktX.  Atque 
ileinekii  illi  versui  Eq.  488  addimus  Ls.  376  ouk  oiba  c'  ei 
Ti}b\  uic  IxwJ,  T^  Xa|i7Tdbi  craSeucu).  Vide  sis  alia  exempla  a 
Blaydesio  in  A.  C.  Gr.  p.  139  ad  Ls.  376  cougesta  et  Krugerum 
ad  Xenoph.  anab.  IV  1,  19  et  Thucyd.  III  30,  1.  Ac  ne  quis 
propter  ouc  pronomen  Toucb'  post  substantivum  touc  creq^dvouc 
positum  esse  existiraet,  comicus  in  hac  voce  collocanda  sibi  non 
eonstitit  Eandem  quam  hic  positionem  habes  in  Nb.  393  tov 
b'  aipa  Tovb'  6vt'  drTepavTov  pronomine  relativo  non  sequente. 

In  V.  1148  ?TTeiT'  dTToXtTTuiv  Touc  Geouc  ivOdbe  ^eveic;  V 
schoUaqae  recte  dvOdbe  praebent,  R  ^vTauOoT  numeris  neglectis. 
Adverbia  dvOdbe,  dvTauOoT,  dvraOGa  saepe  inter  se  commutari 
Guil.  Schmidius  (Atticismus  I,  91)  monuit.  Hoc  loco,  cum  de 
vocabulo  ^vTauSoT  agamus,  non  alienum  est  illud  monere,  apud 
Atticos  hanc  formam  nusquam  in  dvTauOi  mutandam  esse. 
Conferas  velim  Meisterhans  p.  147,  11.  Itaque  in  Nb.  814  et 
Vp.  1442  ^vTauOoT  cum  RV,  idem  in  Ach.  152  cum  ABC  con- 
tra  ^vraOda  R,  in  Ls.  568,  570  contra  ^vrauOi  R  cum  ceteris 
codicibns  retinendum  est.  Denique  in  Ec.  532  vulgata  lectio 
^vraOOfl  n  in   dvTouOoi  Tt,  non  in  dvTauOi  Tt  corrigenda  est. 


156  Victor  Goulon, 

In  Vesparum  v.  997  a  Meinekio  scripturam  R  TieqptuTf 
adversus  6ixi(p\)^e  V  schol.  receptam  esse  miror.  Neque  enim 
simplex  q>e\rfeiv  "absolvi"  significat,  immo  "reum  esse"  veJ 
**causam  dicere".  Cf.  Vp.  1000  ttujc  ouv  dnauTui  toOt'  i"^^ 
cuv€ico)uiai,  I  qpeuTOVT'  dTToXucac  dlvbpa ;  Optimo  igitur  iure  Din- 
dorfius,  Bergkius,  Blaydesius,  alii  dTr^qpure,  i.  e.  **absolutus 
est",  scripserunt.  Nam  dTiocpeuTeiv  et  ^KqpeuTeiv  terminos  esse 
technicos  pro  nostro  "freigesprochen  werden"  nemo  nescit 
Cf.  Vp.  579  Kfjv  OiaTpoc  eiceXGij  qpeuTUJV,  ouk  d7Toq)euTei  et  994 
dKTTeq)euTac,  (b  Adpric. 

V.  1065  in  R  sic  traditus  est:  aib'  dTTavGoOci  Tpixec,  in 
V  oW  ^TTaveoOci  Tpixac.  Schol.  praebet  aib'  (in  lemmate,  o'i6' 
in  explicatione)  ^TTavGoOci  Tpixac.  Quae  tres  lectiones  quo- 
modo  ortae  sint,  patet.  Aibe  —  Tpixec  in  aibe  —  Tpixac  abiit, 
quod  in  oi6e  —  Tpixac  mutatum  est.  Scriptura  R  utique  se- 
quenda  est.  Cui  in  schol.  R  favet  adnotatio:  beiKvuouciv  touc 
KpOTdqpouc.  Explicatio  autem  schol.  V:  oi  b^  biaipoOciv  an 
dXXr|C  dpxflc  toOto,  o'i5'  diTavOoOci  Tpixac,  W  fj  TTepi  tujv  veiu- 
Tepiuv  6  XoToc  *  Kai  Tdp  Td  kEf]C  iTepi  auTUJV  qpqci  quid  sibi 
velit,  vix  assequor.  Scholiasta,  ni  fallor,  versum  1065  a 
choro  senum  de  iuvenibus,  de  quorum  cincinnis  in  v.  1069 
sermo  est,  dictum  esse  arbitratus  locum  sic  interpretari  voluit: 
hi  vero  (scil.  iuvenes)  capillorum  flore  abundant 

In  Acharnensiura  v.  366  i6ou  eedcGe  (ABCFA  schoL, 
eeacai  R)  to  ^i^v  4TriEr|vov  Tobi  Dindorfius,  Meinekius,  alii  lec- 
tionem  R  Oeacai  tutati  sunt.  Qua  reeepta  numeri  minime  vio — 
lantur;  nam  "longe  maxima  pars  dactylorum  divisorum  (scil^ 
tertii  pedis)  ita  formata  est,  ut  longa  syllaba  exprimatur  lon — 
gioris   vocabuli   ultima  svllaba,   prior  brevis  syllaba   mono — 
syllabon  continens  alteram  inchoet  versus  partem".  (Pongratz^ 
1902:  De  arsibus  solutis  in  dialogorum  senariis  Aristophani^ 
p.  27).   Quae  quamquam  ita  se  habent,  tamen  alteram  scrip^ 
turam  eedcOe  servare  praestat  cum  Blaydesio,  qui  haec  monet  r 
**Numerus  pluralis  aptior  hic  videtur  quam  singularis";  plures 
enim  personas  Dicaeopolis  alloquitur.    Cf.  similem  locum  in 
Soph.  Trach.  1079  ibou  Oedcee  ndvTec.   Neque  conferri  debet 
ad   illud    e^acai    comprobandum   Eq.   997    ibou   Oeacai   koux 


Quaestiones  criticae  in  Aristophanis  fabulas.  157 

cnravTac  Ixqpepui  aut  Eur.  Herc.  1131  ibox)  Qiacai  xdbe  t€KVUiv 
irccriMaTOL  Namque  altero  loco  Cleon  solum  isiciarium,  altero 
Amphitnio  solum  Herculem  alloquitur.  Ceterum  vide  de  vi 
et  significatione  vocis  ibou  de  Wiiamowitzii  comment.  ad 
Eur.  Herc.  1131  scripturam  ibou  GedcOe  in  Ach.  366  pro- 
bantis. 

In  Lysistratae  v.  957  ttoO  KuvoXdjTniE;  (BCLA,  xnvo- 
Xunn)E  R)  lectioni  R  fides  deneganda  est.  Nam  adnotatione 
schoL:  6  cfriXdcTpaToc  *  Kai  dXXaxoC  "OiX^crpaTOC  f|  KuvaXiuinif" 
docemur  Philostratum  lenonem  intellegi,  cui  etiam  in  Eq.  1069 
cognomen  KuvaXuimiE  est  Xr]vaXdbTni£  vero,  quod  vafiri  hominis 
cognomen  est,  (cf.  schol.  ad  Ach.  855 :  AucicrpaToc  im  jiiaXa- 
ida  bicpdXXero,  dKaXeiTo  bk  Kai  xn^GiXdjiniE)  sententiae  huius 
loci  non  conveniL 


158 


Victor  Coulon, 


Caput  II. 

§  5. 

Nunc  transeo  ad  eos  locos  tractandos,  qaibus  scholia  cum 
R  a  V  vel  ab  iis,  qui  pro  V  sunt,  codicibus  discrepant.  Quo- 
rum  iam  sequatur  index: 


vss. 


Sch.— R 

Eqaitam : 

56  TTepibpa^div  r.  Cf.Z.Ar. 

St  p.  11. 
248  q)dpaTTa.    Cf.  Z.  Ar.  St. 

p.  30. 
356  5'fivucTpov(leramaschol. 

Y0)t 
517  Tdp  br\ 
607  iUpixoi 


821  \if\     cK^ppoXXe     (-poXe 

Rf) 
836  dvOpujTroic 
849  auToTci  xoTc 
1056  (pipoi 


irapabpajiuiv 

(p&KaTfOL 
bi  t'  ilvucTpov 


rdp  f\br\f 
dgepTTeiff  Cf.  similia  mendaad 
Vp.  1458  p.  21  allata, 
cxlpPoXXef 


dvOpJjTToiaf 

auToTcf 

cpepeiff  Cf.  supra  v.  607. 


22  CTafiviou 
103  ^dXaf 

134  ^TKeq)dXou 
230  KaXa|Li6q)6oTT0i 


Banarom:  . 

Ta^viouff 
^dXXaff  Editores  jidXXd  Do- 
braeo  auctore. 

dTKe^dXujiff 

KaXa|i6q)0TT«ff 


249  TTO^q)oXuT07Taq)Xdc)iaciv  TTO^q)oXuTOTTaq)Xdc|iaTiff 


Quaestiones  criticae  in  Aristophanis  fabulas. 


159 


vss. 
257 
429 
526 

548 
673 

705 

753 


sr2 
966 


Sch.— R 
|i^€i  (lemma  schol.  rec.) 

TOUTOVit 

ou  briTTOu  r.  Cf.  Fritz- 

schium  ad  h.  v. 

Touc  TrpocOiouc 

TTOtficat  (schol.  rec.  in  ad- 

noL  ad  v.  605)  ff 

iicT€puj    (lemma    schol. 

rec.) 

Kdbcntaivojaat.  **  Wortspiel 

mitMaivoMat(751).''Kok- 

kius  in  adnot.  ad.  h.  v. 

(ed.  IV  1898.) 

ujc  8Tav  t' 

capKacMOiriTuoKdMTTTat 


M^XXctff 
toOtov 


OU    Tl   TIOU 


ToO  TrpocOioucff 
voffcat 

UCT€pOVff 
KdK)Ll0XuV0|Liat   g\. 


^IO  Kioc  (Kuioc  Aristarchus 
apod  scholiastam.) 

1032  |i€v  Tdp  (lemma  schol.V 
sec.  Augsberg.  p.  36) 

1466  €u,  TTXnv  (TrXnv  R)  t' 


Sravf 
-Kd^Traiff  Cf.  idem  mendum 
infra  in  Nb.  333. 
K€ioc  r.  Cf.  Fritzschium  ad  Ra. 
540. 

Tdpf 


Nabinm 


71  <|)uXX€uicff 
272  Trpoxoaic.  Cf.  Pl.  725  in 

capitis  III  §  8  tractatum. 
278  papuax€OC  r.  Cf.  v.  p.  15 

prolatum. 
294  T€Tp€Maivuj 
338  dciiaTOKdMTTTOc 
349  Tov  E€voq)dvTOu 
374  T€Tp€^aiv€tv 
396  Tr€ptq)Xu€i  (schol.  rec.) 


€u  T^  TrXflvf 

<t>€XX^UiC 

Trpoxodcff 
Papunx^oc 


T€Tpa|Li^atvuj  sec.  Herw.f 

(jicjiaTOKdfiTTacff 

Tov  Z€voq)u»vTaff 

T€Tpa^^aiV€ivf 

TT€ptq>X4T€t.  Ex  interpretatione 

schol.  ouc  \xiy  KaTaKai€t,  oOc 

bk  ZuivTac  Tr€pt(pX€T€t  (Trupi  qpXd- 

T€t  V)  ortum. 


160 

Victor 

Goulon, 

vss.          Sch. — B 

V 

400  c^obpa  t' 

cq)6bp't 

402  5puc  Tef 

bpOc 

458  ?Toi|uiov 

€UToX)iov  falso  lectum  propter 
praeced.  v.  dfToX^ov. 

558  dpeibouciv 

4peibouc'f 

562  tiepac 

TrpoTepacff 

649  Koimiov 

co(p6v  gl. 

979  9upacd|Lievoc 

Kepacd)uievoc  gl. 

986  MapaOuiVOjuidxouc  praef. 

MapaOuivojLidxac 

1187  6  Z6Xu)v  6  naXaioc 

6  Z6Xujv  7raXai6cf 

1197  4'^  xe  Kai  vea 

(lemnia 

?VTiv  Te  Kai  veav.  Mendum  li- 

schol.  rec.) 

brarii  ex  ?vni  et  veai  orlum. 

1235  TipocKaTaGeiTiv 

irpoKaTaGeinvff 

1480  irapavoricavTOC 

r.  Cf .  V. 

Trapavo|iricavToc 

1476  oT^oi  Tiapavoiac. 

Pluti : 

75  ^eGecOe 

|id0€TOVff 

210  ToO 

om.f 

285  dTujv 

(pipijjv  gl.  Cf.  infra  ad  v.  824. 

306  TidvTac    Tpoirouc    (touc 

ndvTac  touc  Tp^noucf 

TpoTTOuc  omisso  iravTac 
lemma  schoL  R  sec. 
Rutherf.f) 


307  TPuXXKovTecff 

TpuXCZIovTec  r.  Cf.  v.  p.  47  pro- 

latum. 

314  'ApiCTuXXoc 

'ApicTuXocf 

328  pXdtreiv 

pXdTTUJVff 

328  "Apn  r.  Cf.  Meisterhans 

"Apniff 

p.  143,  2. 

362  icTiv 

&T'f 

377  toOt' (lemma  schol.  rec.) 

TaOr' 

ab  editoribus  servatum 

propter  to  irpdTiia  v.  an- 

tecedentis. 

Quaestiones  criticae  in  Aristophanis  fabulas. 


161 


vss.  Sch. — R 

406  cicaTaTeivcumDindorfio 
et  Bergkio  praef . 


461  dinropi2Io^€V 

515  {yf^c 

o63  f\bf]  (lemma  schol.  rec.) 

566  TTuic  ouxi-    Cf.  quae  de 

hoc  versu  p.  38  diximus. 
665  ^€V  Y€ 
794  bi\Ta  id 
S18  CKopo5ioic  r.  Cf.  v.  p.  55 

tractatum. 
824  Tuj^ev 


^N2  fxovr' 
911  TrpocHKei 

m  ?V£K£V 

1049  dKoXacToc  r.  Cf.  Pl.  203 
p.  154  tractatum. 

1078  *iTTtTpe7T0V 

1092  Tdp 

1124  dTToieic  (^Troeic  R)  lr\\xiay 
r.Cf.Pal226  oikoc  ^tv 
o\j  ^iri  coi  no\f\a}  lr]\iiay 


eicdTeiv  per  haplographiam  ut 
in  v.  794  bi\  rd  pro  bf)fia  id 
et  in  Pc.  439  vulgata  lectio 
bidxeiv  a  Dindorfio  olim  metri 
causa  in  &id£eiv  correcta,  a 
Lentingio  recte  in  biaTateiv 
mutata. 

dK7ropiCoi|Lie9'ff 
TrrjHacff 

om.f 

om.f 

\iivTOi  Tef 

br\  Td  haplographia ;  cf  .ad  v.406. 

CKopoboic 

?X0u)^ev  gl.  Cf .  similes  Pl.  locos, 
ubi  V  synonyma  substituit  in 
vss.  285  qpipujv  pro  dTUJV,  316 
dT'  pro  dXX',  514  pupcobei|/eiv 
pro  CKuXo6ei|;eiv,  580  drroKo^i- 
lei  pro  drroTrd^rre!,  834  xoTe  pro 
T^ujc,  911  icri  1101  pro  Trpocri- 
Kei,  1044  aicxuvo^ai  pro  uppi- 
ZoiLiai,  1190  dXOibv  pro  tjkujv. 
Ixujvff 

dcri  jLioi  gl. 
^veKa    r.   Cf.   v.   p.  33    trac- 
tatum. 

dK6XacTov 

d7TeTpei|j'  tfih 

Tdp  Tiff 
^TToeic  lr\^\ac 


11 


162 


Victor  Goulon, 


Yss.  Sch. — R 

et  similes  locutiones  ab 

Herwerdeno    in    com- 

ment  ad  Pc.  1226  allatas. 

1131  irpoc 


395  6  Kcpa^etKoc 

672  *6p€XiCK0iv 

959  eucpimia    'crui     (lemma 

schol.  rec.)  r. 
1354  iv  xaTc  —  Kuppectv  r.  Cf. 
E.  M.  547,  45  s.  v.  Kiip- 
petc  et  schol.  Paris.  ad 
ApoU.  Rhod.  IV  280. 


Trepi  r.  Cf.  Pc.  175  CTpoq>€i  n 
TTveOjLxa  Trepi  t6v  d^q>aX6v  et 
Antiphan.  3,  97,  H  [K.  177] 
iav  5'  dpa  |  cip^^ij  ^e  Trepi  rf\y 
TacT^p*  f\  Tov  6^q[)aX6v. 

Ayinm: 

o6  Kapa^etKOcff 

6peXicKU)v 

euq>ii)Lii'  lcTui 


iv  ToTc  —  Kiippeciv 


215  irapaKaXoGvTec 


240  ecrat 

329  CTTO^tcov 

342  ArmoXoTOKX^ujv  r.  Cf. 
Holdeni  Onomasticon 
Aristophanenm  s.  h.  v. 

386  KXaucavTecf 

712  dXatoXoTOt 

928  XoxMn 

1069  KtKivvouc 

1084  ToEeu|LidTUJV 

1346  XecpieTv 

1417  uj^otft 

1445  KXriTflpec  dTnXeiqiouci 


Vesparom : 

TreptKaXoOvTecff  Cf.  ad.  Eq.56 
p.  12. 

dcrivff 

CTTObtVCOVff 
bTllLloXOTOC  kX^ujv 


KaTaKXaucavTec 
dXaoX6Tot  r.  Cf.  Meisterhans 
p.  30  sqq. 

^OTXnff  Item  V  X6xMnv  falso 
pro  XoTXnv  in  v.  1119. 
Kivvoucff 

TOEOTlUVf 

om.f 

0T|Ll0t 

iTTtKXnTfipec  Xeit|iouaff 


Quaestiones  criticae  in  Aristophanis  fabulas. 


163 


Tss.  Sch.— R 

1482  ^ir'  auX€ioici  (iiTauXeioiav 

lemma  schol.  cum  Ald.) 
1490  irnicc€i  Cf.  Mein.  Vind. 

Ar.  p.  36. 


dTi'  aiXciaiaff 


Tmic€i 


Paois: 


7  Tr€piKuXicac       (B      sec. 

Herw.).   Recte  explica- 

tur  verbis  schol.  TT€pi- 

€XKucac  xai  iTcpicupac. 

193  xXicxpov   (lemma  schol. 

R)t 
469  dT€TOv  EuvdXK€TOV 

496  KaKOvoi 
o85  boi^ovta 
643  biapdXoi 
909  k€X€tpiav 

969  Toicbi      (Toicbi     lemma 
schol.  R  sec.  Rutherf.) 


iT€ptKUKXicac 


xXicxpujv 

Ate  t6v  2uvdXK€T0v  (sic)  sec. 
Herw.ff 

KaKoi  f 

baijiovaff 

btapdXXotf 

iTK€X€ipiav  sec.  Herw.ff 

Toictf 


Aoharnensium : 


vss.         Sch. — R 
20  aimii  cum  A 

112  lap&iavtKOV 

115  dTT€V€ucav    (-€V    icmma 

schol.  R  sec.  Rutherf.) 

cam  B 
202  d£w 
330  €lpEac  cum  FA  r.  Cf.  v. 

p.  22  allattim. 
336  ♦dpa  Tov  (0'  add.  R  sec. 

Herw.)  nXtKa   cum  Cf, 

d^tnkxKa  A 


ABCrA 


auT!]i  C  (idem  mendum  \  ^, 

infra  in  v.  483),  f\hA  BA  /  " 

Zap6aviaK6v  ABf  \  ^ 

Zav6avtaK6v  CA  j" 


dv€V€ucav  A 

f7TV€UCaV 


c^ltt 


aOHuiff 
€TpEac  ABC 

dpa  e^  fikxKa  BA 


11* 


164 


Victor  Goulon, 


vss.  Sch. — R 

358  oO  om.  cum  Aff  propter 
praeced.  v,  ouv. 

483  a(iTTii  cum  A 

499  TpuTiubiav  cum  BC  r. 

541  €1  Kal  cum  ACrf 

590  Te0vric€i  cum  Cf f ,  Uttera 
c  scripturae  t€0  vrjfli  f also 
relata.  Rutherf.  schol.  R 
sic  scripsit:  'AmKoi  b\a 
ToO  c  9aci,  T€0vr|H€ic. 

608  d|yniT^7T0u  cum  C 

667  TTpiviviuv  cum  BC 

674  dTpoiKOTovov  cum  BC. 
Bergkius  et  Meinekius 
hanc  vocem  iure  rece- 
perunt.  Ludit  enim  co- 
micus  verbis  €utovov  et 
dTpoiKOTOvov ;  carmen 
propterea  €u  -tovov  vo- 
catur,  quod  dTpoiKO 
-Tovov  est. 

729  'AOdvaic 

787  2:a^iavcumBC 

739  \)\xi  cum  T 

757  cd  iLidv  cum  A 

816  "EpiLi'  d|unToXai€  cum  AC 


Recte  se 

habent 

formae 

dia- 

lecticae. 


911  A€uc  r. 

984  7TpoKaXou)ui€Vou 


ABCrA 
oi)  BCA 

auTniff 
TpoTiv^tav  A 
d  BA 
T€0vriE€i  BA  (-n  A).    Primus 
Dawesius  T€0vr|£€ic  restituit 


d|LiiiT€Trou  Br 
djjiriT^in]  A  praef. 

7TUplVU)V   Af f 

dTpoiKOT^pov  A 


1099  ©uiiiTac  cum  C 


'A0r)vaic  (-ac  A) 
lr]\x\av  A 

U)i4    A,    UjLl)Lt€    B,    U)Ul)i^    C 

cd  )ui€v  C,  Ti  juidv  (Tp.  cd  juidv)  BA 
*Ep|uifi  ')yiTToXaT€  BA.  lure  pri- 
mus  Scaligerus  'Epjuid  ^ymokaie 
scripsit    schol.    R    duce:    t6 

7TXflp€C    'EpjUld. 

Z€UC 
7Tp0CKaX0U)i€V0UC    (-ou    C)    AB 

Af f ,  TTpoocaXoufieva  f,  ortum 
propter  praec.  rroXXd. 

©u^oiTac  BFA 

0ou|uio{Tac  A 


}tt 


Quaestiones  criticae  in  Aristophanis  fabulas. 


1(55 


vss.  Sch. — R 

1115  KdmTp^i^ai  cum  B 

1146  ^iTiuv  cum  BFA  r.  Cf. 
Ahrens  De  Dial.  Dor. 
p.  204. 


ABCrA 

KdTncTp€i|iai  A  ^  . 

KdiTiCT£i|iai  C    )  '' 

^iToOv  A  \ 

^ioO  Tvujv  (sic)  C  /   '' 


EooleBiasasarnm 


TSS 


Sch.— R 

1  TpoxiiXdTOu 
84  OpuTOvdica  praef. 
4o  KdpePivduiv 
61  XoxMiic 

81  dXXoc 

188  ^icOocpopeTv  CTiTouvrac 
207  CKOTieice' 
220  Kaivov 

243  4v  TTUKvi  r.  De  declina- 
tione  substantivi  irvuE  cf . 
Meisterhans  p.  144,  10. 

280  auTiIiv  cum  B  r. 

319  iKpeXKO)iai 

393  5ioix€Tai 
737  KOfi^uiTpia 

741  diupi  vuKTUjp    r.  Ci  v. 

p.  60  tractatum. 
"^46  Zfioioc,  quod  Brunckius 

in  Zfioioc  correxit 
^26  4tt'  ^Kipopdv  (-dv  R)  T€ 

^035  KHpivujv 
1048  Traxeiav 
1087  dTreKvaieTe 


Br 

TpaxriXdTOuff 

TpuToviIica 
Kdpepiv0ouff 

xoTxnc  r  \ 

Xexouc  (corr.  ex  Xo-)  B  j   '  ' 

om.f 

mc0o<popoOvTacf 


CKOTTeTcff 

KaKOv  r 
Te  KaKov  B 

Iv    TTVUKl 


}  ^^ 


U) 


auTOv  (sic)  r 
dcp^XKOnai  r  I 
d9<:tX6|ixr)v  B  /   '^ 


oixtTaif 
KOjidjTpia  B 

KOjLlliOTpia 
dujpi    VUKTUJV   (VUKTUJV    f) 


'r)t 


Z)Liu6cff 

^tt'  ^K^opdv  Bf 
dK7Te(p6pav  rff 

KT]piuJVff 

Taxeiavff 
^TTeKvaieTeff 


166                                   Victor 

Goulon, 

Lysistratae : 

vss.          Sch. — R 

BCLA 

33  \if\  bk  (iir]bi  lemnia  schol.) 

|iiriT€  praef. 

147  TOUTOTi  oum  C 

TOUTOViff 

331  CTiTliOTiaic 

littcnTioicff 

368  fcT' 

fcnvf 

582  Tfic  ff\c  (lemma  schol. 

V]C  BAf 

R  sec.  Rutherf .)  cum  CL 

679  MiKUiv 

lnrJKUJV 

CL 

inrivujv 

B  (supr.  jLirjKUj' 

1023  t6t' 

T6b'ff 

Itt 


§  6. 


lam  pauca  de  locis  asterisco  notatis  dicenda  nobis  sunt 
In  Pluti  V.  1078  ouk  av  ttot'  fiXXuj  toOt'  iTreTpenov  fiv 
7T0i€iv  in  R  scholiisque  inirpenoy  legitur,  d7T€Tp€ifi'  Ijijj  in  V. 
Meinekius   et  Velsenus  scripturam  V  amplexi   sunt,   quam 
Leeuwenius  haud  scio  an  iure   iTapa5iop0dic€t  deberi  dicit. 
Mihi  quidem,  cum  illud  i7T^Tp€7Tov  et  in  ceteris  codicibus 
et  in   lemmate   schol.  R   inveniatur,   Bambergii    conieetura 
dTT^TpcTrov  fiv  a  Blaydesio  in  textum  recepta  probatur.  Facile 
enim  fiv  post  -ov  excidere   potuit;    cf.  Eq.  1353,   ubi   post 
terminationem  -ujv  participii  7Tapabpa|uiu)v,  Nb.  1086,  ubi  post 
ouv,  1385,  ubi  post  terminationem  -ov  imperfecti  £S£q)€pov 
R  particulam  fiv  omisit.  Eandem  contra  in  sententiis  negativis 
et  interrogativis  ab  Aristophane  iteratam  invenias  Ach.  218 
oW  fiv  dXa^puic  fiv  (iTr€7TXiHaT0,  307  ttujc  b'  Jt'  fiv  KaXiuc  \ifo\c 
dv;  Av.  829  Kai  ttuic  fiv  Irx  t^voit'  fiv  €6TaKT0c  ttoXic,  1147 
Ti  bfjTa  tt65€C  fiv  ouk  fiv  ^pTacaiaTo;  Ec.  118  ouk  flv  q)6dvoic 
—  fiv;   Eq.  17  nuic  fiv  —  ^riTOiiLi'  dfv;  Ls.  3  oub'  fiv  bi^XOcTv 
i^v  fiv,  361  9U)vf|v  fiv  ouk  fiv  €ixov,  Nb.  977  r|^€i9€T0   b'  fiv 
TOii|Li(paXoO  ou6€ic  —  dfv,  1056  oubdTTOT'  fiv  inokx  —  dv,  Pc.  68 
7TUJC  dfv  ttot'  d9iKoi|yiTiv  dfv;  321  ou  Tdip  fiv  TTaucai|yi€0'  dv,  Ra. 
581  ouK  fiv  T^voi^riv  'HpaKXfic  fiv,  Vp.  171  oOkouv  Kfiv  (pro 
Ktti  fiv)  —  diToboi^riv  bfjT' dv;   927  ou  t^P  ^v  7tot€  Tp£(p€iv 
buvaiT'  dv,  aliis  locis.  Omitto  tragicorum  exempla,  velut  Eur. 
Androm.  77,  El.  534,  Hec.  359,  Hel.  1011,  Hipp.  961,  Iph.  T. 


Qnaestiones  criticae  in  Aristophanis  fabulas.  167 

9S.  Unum  Enripidis  affero  locum,  Suppl.  447  TTuic  oOv  fx' 
dv  yivon^  fiv  iq(upd  tt6Xic,  ad  quem  Aristophanis  Av.  829 
:>upra  commemoratus  respicere  videtur.  Ceterum  vide  de  hoc 
'ATTuacMiff  Guil.  Schmid,  Atticismus  I,  244  et  IV,  619. 

In  Avium  v.  672  ^urxoc  dp^Xiacoiv  Ix^x  dualis  R  scho- 
lionimque  dpeXicKoiv  plurali  V  dpeXiocuiv  praeferenda  est.  Sic 
enim  accurate  exprirnitur  duabus  hastis  rostrum  fomari, 
rjao  ille  histrio,  qui  lusciniae  partes  agebat,  instructus  erat. 
Ac  ne  quis  cum  Tyrwhittio,  qui  ^irrxoc  dpeXicKiov  proposuit, 
in  constructione  f)irrxoc  dpeXicKOiv  offendatur,  afferimus  Av. 
686  TrXdc^axa  TrnXoO,  Ach.  992  cr^q^avoc  dvG^MUiv,  Ls.  647 
iqdbujv  6p^a66v,  Pl.  586  KOiivou  CT€q)dvi{j,  765  KpiPaviTUJV 
(sic  pro  codd.  lectione  KpipavujTUJV  scribendum  est,  ut  postea 
in  capitis  IV  §  12  in  Pl.  765  tractando  videbimus)  6pMa0qj, 
Vp.  475  Kpdcireba  cre^^dTUJV,  1144  Kp6Kric  x6Xi£,  ubi  genitivus 
materiae  pro  4k  cum  genitivo  invenitur.  Cf.  etiam  Kuehaer- 
G^rth  Gr.  Gr.  IP  §  414,  1  e,  p.  333  et  §  402  c,  p.  264. 

In  Acharnensium  v.  336  dTroXeic  fipa  tov  (6'  add.  in 
R  sec.  Herw.)  f]XiKa  (RCr  schoL,  dpa  9'  fjXiKa  BA)  T6vbe 
({HXavOpaKea  Dindorfius  aliique  editores  Reisigium  (Coni.  p. 
210)  secuti  fip'  6^rjXiKa  pro  codicum  lectionibus  scripserunt 
!^eqiie  vera  acquiescendum  videbatur  criticis  in  hac  Reisigii 
coniectura.  Nam  praeterquam  quod  a  traditis  scripturis 
recedit,  etiam  verendum  est,  ut  choragus  corbem  carbonariam 
aequalem  dixerit  Propterea  Bergkius  non  male  dp'  dq^rjXiKa 
ooniecit  Sed  multo  magis  quam  Bergkii  coniectura  mihi 
arridet  id,  quod  Meinekius  in  Vind.  Ar.  p.  8  proposuit  Quo 
loco  vir  aie  doctissimus  pro  subtili  suo  ingenio  vocem  rriXiKa 
Beigkii  mutationi  dq>r)XiKa,  in  quam  ipse  quoque  primum 
inciderat,  oppositam  potiorem  esse  monuit,  ut  verba  dTToXeic 
dpa  TTJXma  t6v&€  q)iXav6paKla  in  hunc  fere  modum  vertenda 
essent:  Hunc  tantulae  aetatis  carbonarium  perditurus  es.  Sic 
et  sententiae  et  numeris,  qui  versui  285  ce  \xkv  ouv  KaTaXeuco- 
M€v,  ui  mapd  Keq>aXft  respondent,  optime  consulitur. 


168 


Victor  Coulon, 


Caput  m. 

§  7- 

Proximum  est,  ut  de  iis  agatur  locis,  quibus  scholia 
et  a  R  et  a  V  dissentiunt  In  quibus  proferendis  ea  utiraur 
ratione,  ut  iis  scholiorum  lectionibus,  quae  cum  uno  alterove 
ceterorum  codicum  conspirant,  signa  addamus  eorum  librorum, 
quibuscum  conspirant.  li  igitur  ioci,  ubi  scholiorum  scripturis 
signa  codicum  nuUa  sunt  adiecta,  scholiorum  propriae  lectiones 
habendae  sunt. 

vss.  Sch.  RV 

Eqnitam : 

11  Kivup6fi€6' cum  ACr0  KivupojiecG' (Kuvup  -V)t 

18  K0|Lii|i6upiTnbiKuJc  lcmma     K0)ii|i6upiTnKdic    (idem   lemma 


schol.  V  cum  MAld.  f 
26  f|v  cum  Vat.  A« 
68  dva7T6ia6T'  (-c6T6  lemma 

schol.  Ald.)  cum  CP 
140  dv  oOv  cum  Mf 
230  4E6iKac|i6voc  cum  Ald.  •j-f 
278  if\jj  'vb6iKVU|uii 
289  t6  vujtov  cum  MA 
346  d\X'  OIC0'  «Trep  7r4Trov0ac 

lemma  schol.  V  Ald. 


385  ^Xaupov  cum  Ald. 
437  KaiKiac  alt.  schol.  cum  f 
565  PouX6|LA60a   cum  AfSP 
Alif 


schol.  R) 

i^vff 
dvaTieiariT'  r.  Cf.  Z.  Ar.  St  p.  16 
et  107  sqq. 

ouv  fiv 

dSr|Kac|Lidvoc 

^Tiw  beiKVumff 

t6v  varrov  (v6tov  R)f 

dXX'  OIC0'  8Tr6p  TT6TTOV0^Vai  jiOl 

boK6Tc  (idem  lemma  schol.  M). 
Verbis  8tt6P  Tr6TTov0^vai  |ioi 
boK6Tc  praeferenda  videtur 
lectio  A0P  Ald.  8  ^oi  TieTTOv- 
0^vai  boK6Tc.  Cf.  Z.  Ar.  St  p. 
58  sqq. 

(paOXov  gl.  Cf.  Z.  Ar.  St  p.  75. 

KaKiac  f  f 

pouX6|ui6C0a  (-)ui6C0'  V  f ) 


Quaestiones  criticae  in  Aristophanis  fabulas. 


1^9 


Tss.  Sch. 

635  KodXEjuoi )  r.  Cf .  Z.  Ar. 
635  M6eujv  j  Stp.lOOsqq. 
756  vOv  bei  ce  irdvra  bi\  cura 
BP  Ae  Ald. 

830  Trrepuriieic  a  schoL  V 
in  adnot  ad  Pc.  92  haud 
scio  an  memoriae  errore 
prolatum  sit,  cum  in 
Pl.  575  dXXd  qpXuapeic 
Ktti  TrrepuTi^eic  legatur. 

1016  dpm^uivdTTOTpnrobujvf 


RV 

K6paXoi 

M60uiV€C 

vOv  bf\  c€  TidvTa  bt\  R,  vOv  br\ 

C€  TTdvra  be\  V  r.  Cf.  Z.  Ar. 

St  p.  120. 

7rXaTUTi2[€ic    (idem    schol.    in 
adnot  ad  h.  v.)  r. 


1177  0op€CTpdTTTf- 


bid  tpi7t66ujv   ^piTi^ujv  (idem 

schol.  RV  in  adnot  ad  Pl.  39) 

<t>oP€CiCTpdTr| 


Banamm 


18  ttXciv  f|  'viauTtp  cum  MA 

159  dnrujv  cum  MATJtt 

208  dj6iT,dTTbislemmaschol. 

rec,  cum  iLA,  qui  litteras 

sic  divisas  (b  6TroTT  (M, 

\u  &n'  6n  A)  exhibent 

216  XinvaiC"f" 

226  dXX'  ^oXoicO'  auTUj  KodS 


7TXf|V  ^viauToOff 

Srf{X}   (idem  lemma   schol.  R) 

iL  diTOTT  ter  V  f ,  v.  om.  R 


243  f|Xd^€c6a  schol.  rec.  cum 
Ald. 

286  aimcQt  vOv  iGi  cum 
IIAD  f .  Quae  lectio 
verbis  TTp6c6€  vuv  fOi  v. 
sequentis  originem  de- 
bent;  recte  editores  4g- 
omcO'  i6i  Dobraeo  auc- 
tore. 

300  to0t6  t'  fO^  fiTTOV 


XijLxvatav  (idem  lemma  schol.  R) 
dXX'  d£6Xoic6'  at»Tu>    \ 
KodE  koojE  R  i    f 

dHoXoic6'  amt^  Kod£  V  j 

^Xd^€6a  (idem  lemma  schol. 

R)f 

iH67nc6€V  r6i  R  |       . 

dE6TTic6€V  au  r6i  V  /  "^" 


to0t6   t'  fiTTOv  (idem  lemma 


170 


Victor  Coulon, 


vss. 


Sch. 


340  *lfe\p€  ^XoT^ac  :  t6 
kif\c  ?T€ip€  (pXoT^ac  Xa^- 
Trdbac  dv  x^pci  xivdccujv 
schol.  V  sec.  Augsberg. 
p.  22. 

372  *x^P^i  vOv  (xiiipciav  vOv 
in  lemmate  schol.  V  sec. 
Augsberg  p.  23.) 

378  *dpeTc  schoLV;  aipnceic 

lemma  schol.  R  ex  scrip- 

cic 
tura  aipric. 

422  Tov  KXeicOdvn  cum  Ald. 


473  ^KaTovTaKdcpaXoc  cum  U 
etM,qui  ^KaTov-praebet. 
f  Cf .  p.  62  ad  h.  v. 
680  TTcpiPpeiieToi  schol. 
ad  V.  93 
^TnPpejiei  schol.  ad. 
V.  1532 

800  Hu|i7niKTa     M    eiusque 

schoL,  r.  Cf.  ad  v.  p.  75 

prolatum. 
813  T€vriceTai  schoL  in  adnot. 

ad  V.  738 1 
815  6b6vTac  cura  M^  et  qui- 

busdam  Blaydesii  dett. 

codd. 
818  ()i|iiX6q)UJVSchoLAld.cum 

Blaydesii      quibusdara 

dett.  codd. 


tt 


RV 

schoL  V  sec.  Augsberg.  p.  20.) 

Bergkio  etMeinekioprobatum. 
^T^ipe  q)XoT^ac  Xa^Trdbac  ^v 
Xepd  Tdp  fJKei  Tivdccujv 


Xilipei  bf\  vOv 


aTpeic  R 
aiprjceic  V 

Tov  KXeicGevouc  r.  (tov  KaX- 
Xiav  interpretandi  causa  su- 
perscr.  pr.  m.  in  V)  ^ 

^KaTOTKe^aXoc  (t'  ^KaTOTKeqp 
lemma  schoL  V  sec.  Augsberg. 
p.  27.) 

^mppe^eTai 


cij)i7rruKa  R 

Eu^TTUKTa  V 

TiveTai  (titv-V) 

6b6vTa  r.  Cf.  Pritzschium  ad 
h.  V. 

iTrrToX6q)UJV  (idem  iemma  schol. 
V  sec.  Augsberg.  p.  33.)  r.  Cf. 
vss.  821  j!>r|iLiae'iinTopdfiova,925 

fbri^aT'  —  69pOc  IxovTa  kgi 
X6q)Ouc,929  ^r|M«0'iTrTr6KpTmva 


Quaestiones  criticae  in  Aristophanis  fabulas. 


171 


vss. 


Sch. 

925  iiop^opuiTTd     editoribus 

probatum. 
971  ^evTOi'    Tu>    (iievTouTdJ 

Bothio  auctore  editores) 

(ppoveiv  cum  MAU 
1000  Toic  lcrioic 
1026  Touc  TTepcac  cum  Blay- 

desii    quibusdam    dett 

codd.f 
1112  ouK  16'  cum  MA 
1311  voTiaic  cum  A  corr.  aliis- 

que  dett  codd. 


RV 

]Liop^oupu)7rd  (-^upujTTd  V) 

IxivTOi  cujq)pov€iv.  Verbum 
cu)(ppov€tv  idoneum  sensum 
non  praebet. 

Toic  (toiciv  V)  icTioicivf 
TTepcac 


1482  fiaKdpiov  f  "I* 


ouK  fce'ft 

voTepoic  V,  voTioic  R  r.,  "votioc 
zweier  Endungen  bei  Aesch. 
Prom.  401:  votioic  Traraic. 
Strab.  15,  685 :  eaXdrrnc  Tf\c 
voTiou".  Kockius  ad  h.  v. 
^aKdpioc  t' 


Nabium : 


121  ArmriTpa  lemma  schol. 
rec.  cum  AA6  aliis.  De 
declinatione  vocis  Arifirj- 
TT)p  cf.  Croenert  Memor. 
6r.  Herc.  p.  169. 

134  KiKuw66€v  cum  AA9 
r.Vide  Meisterhans  p.97. 

195  i^iv 


213  u)naivff 


a 


ArjinriTpav  R  sec.  Herw. 
ArmTiTpav  V 


)  tt 


215  ^€Ta  schol.  rec. 

243  ^TTdTpii|;€V  schol.  rec.  cum 
MA  aliis  r.  Cf.  v.  438. 


KiKuv69€v,  sed  V  recte 
KiKuweic  in  v.  210. 
fmivf  f ,  quod  ferri  nequit,  cum 
discipulus  usque  ad  v.  221  in 
scaena  remaneat. 
f\\i{jjv  r.  "Intellige  dictum  ad 
populum  conversa  repente  ora- 
tione,  non  ad  Socraticum"  G. 
Hermannus  ad  h.  v. 
TrdXivV,  TTdvu  R  r.  Cf.  v.  p.  94 
tractatum. 

?Tpii|i€V  (idem  schoLV  in  adnot 
ad  V.  242.) 


172 


Victor  Goulon) 


vss. 
800 
307 


409 


436 


484 


Sch. 

XOova  cum  AA  aliis. 
irpocoboi  cum  MA  aliis. 
r.  Cf.  Pc.  397,  Av.  853, 
Bl.  A.  C.  Gr.  p.  173  ad 
Nb.  307. 

f cxuiv  cum  M  corr.  A0 
aliis. 

TrpocTToXoicilemmaschol. 
R  sec.  Rutlierf.  cum  M 
aliisf 

6(p€iXeTai  schol.  rec.  cum 
AU  aUisft 
490  *cuvapTTdcei 

507  jieXiToOTTav  cum  CA6 
r.  Cf.  oivoOrrav  in  Pl. 
1121. 

571  lTnTovu)|nav  cum  M  et 
quibusdam  dett.  codd. 
r.  Eadem  forma  in  Eur. 
ffipp.  1399  et  Soph.  Ai. 
232. 

688  dppev'  dv  u|iiv  schol.  rec. 
cum  dett.  quibusdam 
codd.  Praepositione  dv, 
quae  e  dittographia  ori- 
ginem  duxit,  deleta  haec 
lectio  sincera  est 

730  diTOCTepriTiba  schol.  rec. 
cum  AU  aliisff 

754  dvTeXXoi  cum  dett.  qui- 
busdam  codd.  Editores 
recte  dvaT^XXoi. 

755  Tir|  Ti  br|  cum  MA0  aliis. 


RV 
ic  xOovaf 

ITpdbOjLlOl 


fcxov  (icxov  sic  lemma  schol. 
R  sec.  Rutherf.)ff 

TTp07T6X0lCl 


6q)eiXTiTai 

uq)apTTdcei  (idemlemma  schol. 
R  sec.  Rutherf.) 
juieXiTToOTav.  Idem  mendom  in 
Ls.  601. 

l7T7TOv6)UiaV 


dppev'  #||iiv.  Pronomen  f||iTv  a 
sensu  huius  loci  alienum  est 


diTocTepTiTpiba  V  r.,  dTTocTepn- 
TiKf|v  R,  aut  scribae  incuria  e 
V.  728  aut  e  glossemate. 
dvaT^XXeiff  Cf.  similia  menda 
p.  21  ad  Vp.  1458. 

6Tif|  Tf  br\  r.  Cf.  6.  Hermannum 
ad  h.  V. 


Quaestiones  criticae  in  Aristophanis  fabulas. 


173 


vss.  Sch. 

756  dpTupiujv  lemma  schol. 
rec.  cum  Ald. 

762  uTTOxdXa  schol.  rec.  cum 
dett  quibusdam  codd.f  f 

811  diroX£i|i€tc  •  dTroXeTricTreic  • 
idv  bif  dic  ^v  Toic  TToX- 

XOIC,   d7T0Xdl|l€tC,   ^Ktriijc. 

Quamquam  utraque 
scriptura  etiam  a  Suida 
s.  V.  diToXdqi€ic  comme- 
morata  sententiae  con- 
venit  —  dTroX€i|i€tc  enim 
"decorticabis" ,  dTroXd- 
Hf€ic  **exhauries"  valet, 
—  tamen  cum  MeineMo, 
Kockio,aliis  verbum  diro- 
Xdi|i€ic  praefero,  quippe 
quod  et  in  RV  legatur 
et  teste  scholio  in  pleris- 
que  apographis  scriptum 
fuerit. 
S33  7r€i8€tv  lemma  schol.  rec. 
cmn  Mff 

Kp€^acTtDv  et  Kp€)Lia- 
apoiv.  Sed  recte  schol. 
in  adnot  ad  Vp.  1429 
Kp€|iiaepujv. 


1001  pXiTO|ud^av  cum  MAA0 

aliis. 
1006  XcuKiii  cum  MA  aliis. 
1036  Kai  \itiv  TTdX'  ?tu)t'  itrvt- 

TOMHV  lemma  schol.  rec. 

cum  eu  aliis,  Editores 


RV 
TdpTtiptov.LegendumTdpTupia ; 
cf.  Kockii  adnot  ad  h.  v.  in 
ed.  IV  1894. 

dTToxdXa.  De  imb  et  dTro  inter  se 
commutatis  cf .  ad.  Ba.  644  p.  44. 
d7roXdi|i€tc  (idem  lemma  schol. 
R  sec.  Rutherf.  cum  explica- 
tione    dq>apirdc€tc,    dTroK€pba- 

V€IC.) 


Tr€l0€t 

Kp€^a6pOjv.  Cf.  Moer.  p.  242 : 
Kp€^d9pa,  'ATTtKuic,  Kp^Mdcrpa 
*EXXnvtKaic.  Etiam  Suidas  for- 
mam  Atticam  agnoscit  s.  v. 
Kp€fid6pa. 

KXtTOjLld|LlHavff 

om.f 

Kai  \xf\y  Jtujt'  ^TrviT^iLiriv.  Pro- 
nomen  ?tujt'  interpolatum  vi- 
detur  e  v.  1038.  Nihil  frequen- 


174 


Victor  Goulon, 


vss. 


1046 


1047 


1105 


1154 


Sch. 

KOi  |uif|VTrdXai  T^^TTViTOMnv 
Bentleio  duce  scripse- 
rant  Cf.  similem  locum 
in  Nb.  4  Koi  |i»^v  TrdXai 
t'  —  iiKOuc'  t{\ij. 
*beiX6v  lenmia  schol. 
reccum  A  aliisque  dett 
codd. 

luikov  ?x^  Xapdiv  ce.  Cf. 
V.  p.  69  tractatum. 
TT^Tepov  lemma  schol. 
rec.  cum  MAA0  aliis. 
Podco^'dpa  idvcum  Ald. 
(PodcojLxai  Tdv  lemma 
schol.  R  sec.  Rutherf.) 


1203  vevacfi^voi  et  \  schol.  rec. 
^  ^,.    ^   .  }  cum   dett. 

v€voiCMevoi     /    q„ii,„g. 

d9,m  codd. 
1256  TTpocaTTOpaXeTc  cum  MA 

A  aliis,  r.  Cf.  v.  p.  69 

tractatum. 
1277  TTpocKeKXricecOai  cum  M 

AAe  aliis,  r.  Cf.  v.  p.  69 

tractatum. 
1298  caficpopa  cum  A  aliis,  r. 

Cf  .G.Hermannum  ad  h.v. 


RV 

tius  esse  pronominis  inter- 
polatione  constat  Vide  sis 
Blaydesii  adnott  ad  Ach.  437, 
Pl.  648,  1170,  Th.  754. 

beiXoTaTov 


C6  fidcov  ^x^  Xapujv 

TTOTepa  r.  Cf.  Nb.  638  p.  152 
tractatum. 

Podco^ai  t'  fipa  Tdv  (R,  Tdp 
dTav  V  levi  mendo  corruptum 
ex  Tdpa  Tdv).  Editores  recte 
Podco^ai  Tdpa  Tdv. 
vevric^evoi  r.  Cf.  Lobeck.  ad 
Soph.  Aiac.  p.  263  (318). 

Kai  iTpocairopaXeTc  R 
Ktti  irpocaTToXeic  V 

irpocKeKXf]cOai    (idem    lemma 
schol.  R  sec.  Rutherf.) 

Tiacia 


Pluti : 


119  *|LAaip'  lii'  d  et  ^oip'  lm\ 

schol.  lunt  ed.  cum  dett. 

codd. 
148  boOXoc  T£T^VTi)L»ai :  Tipo- 

Tepov      oiv      £XeuGepoc 

schol.  R 


ILidip'  l^'  ei 


bid  t6  \ii\  TrXouTeTv  tcuiC.  Quod 
e  glossemate  v.  praecedenti 
l^ijjfi  TOi  bid  )iiiKp6v  dpTupibiov 
adscripto    originem    duxisse 


Quaestionea  criticae  in  Aristophanis  fabulas. 


175 


TSS. 


Sch. 


316  dXX*  lemma  schol.  rec. 

cam  MA 
401  TToiiicai  vii)  cum  MAU 

427  XeKuOoTTUiXiv  schol.  6 
cam  MA  aliisff 

428  iv^KpaT€c  cum  MAU 
aliis,  r.  Cf.  BL  A.  C.  Gr. 
p.  232  ad  Pi.  428. 

488  dvTiXeTovrac  legisse  vi- 
detur,  cum  praebeat: 
XPn  X^Teiv  ii^dc  dvTi- 
XlTOvrac. 


493  pouXeu^a  et  ait  schol. 
falso  PouXrma 

505—506  ouk'  ouv  €ivai  qpiiiii 
666v  f^vTiva  iu)v  iemma 
schoLR.  Ex  adnotatione 
schoL,  quod  "unum  in- 
tricatissimorum  in  hanc 
fabolam'*  esse  iure  mo- 
nait  Duebnerus,  appa- 
ret,  quantopere  antiqui 
grammatici  in  hoc  ver- 
su  legendo  laboraverint 
Cf.  Duebner.  p.  566  et 


BV 

primus  Heimreichius  in  Mis- 
cellaneis  Criticis,  p.  19  (Progr. 
d.  Gelehrtensch.  zu  Flensburg, 
1865)  vidit  Cf.  etiam  Ruthert 
ad  h.  V.  et  van  Ijzeren  in 
Mnem.Nov.Ser.XXVni,1900, 
p.  180.  lure  igitur  Velsenus  v. 
148sicscripsit:  boOXocTeTtvri- 
jiai  TipoTcpov  (Iiv  dXeuOcpoc. 

om.  Rf 
dT^VgLCf.  ad  v.  824  p.  161. 

TToncai  (TToricuj  V)  viwCvff 
XeKiOoTTwXiv  (idem  lemma  schoL 
R  sec.  Rutherf.) 
dv^KpuTec  R  et  alt  schol.  \ 
dvaK^KpaTec  V  J    '' 

dvTiX^Tovrec  r.  Partic.  enim 
cum  verbo  viKrjceTe  quam  cum 
Xpnv  coniungere  praestat.  *'In 
priore  scriptura  (scil.  dvTiX^- 
TOVTec)  facilior  est  orationis 
cursus."  Hemsterhusius. 
PouXimaff 

oCkouv  eivai  qprni'  eJ  Traucai 
TauTTiv  pX^vpac  ttoO'  6  TTXoO- 
Toc  I  6b6v  nvTiv'  iujv  ktX.  R. 
Versus  505  in  V  sic  deprava- 
tus  est:  ouKoOv  eivat  q>r][xx  ei 
TOUcei  TaOr'  f|v  pXeiprii  7t60'  6 
nXoOToc.  Cum  Blaydesio  aliis- 
que  editoribus  lectionem  R 
amplector,  quippe  quae  ido- 
neum  sensum  praebeat 


176 


Victor  Coulon, 


vss.  Sch. 

van  Ijzeren  in  Mnem. 

Nov.Ser.XXVin,1900, 

p.  191. 
516  «q  cum  MAU 
528  TdTTTici  cum  MAU,  inter- 

pretamentum:  ci  schol. 

Ec.  840  baTTibujv  bi  tujv 

TttTTriTUJV. 

586  KOTivuj    CTeq)dvou    (sic) 
lemma  schol.  R 

596    KttTd     fblfiva     TrpOTT4|i7T€lV 

cum    dett    quibusdam 

codd. 
631  Tp67TUJV  schol.  rec.  cum 

MA,  ortum,  opinor,  ex 

TpoTTOU  in  fine  v.  prae- 

cedentis. 
635  XeXdiiTrpuvTai    cum    M 

corr.  aliis,  praef. 
666  iJTTepriK6vTicev  cum  MU 

aliis. 
673  dedpnc   cum  MU  aliis, 

r.  Cf.   ad   h.  v.   p.  65; 

dOdpac  alt.  schol. 
701  |idv  Tic  cum  MAU  aliis. 


RV 


702  uTTnpuGpiacelemmaschol. 

0  cum  dett.  quibusdam 

codd. 
707  cuveKaXui|jd|Linv  schol.  0 

cum  MAU  aliisf 
721  ^KCTp^MJac  cum  MA  aliis. 
725  *Tflc  dKKXncTiac  cum  AU 

aiiis  et  TaTc  ^KKXnciaic. 


iEfivff 
bdmci  R  corr.  ut  vid.  ex  b'  ani 
ci,  bdTTHci  V  levi  mendo. 


KOTivuj    crecpdvuj    R,    kotivou 

CTeqpdvtu  V  r.  Cf.  v.  p.  38  trac- 

tatum. 

KaTd  ^f^va  Trpocdreiv  R,  KaTd 

\if\v'  diTOTTeiLiTTeiv  V  r.  Cf.  v.  p.  39 

tractatum. 

cpiXujv  (idem  lemma  schol.  R 

sec.  Rutherf.) 


XeXd^TTpuTai 

u7Tepr|K6vTicev  R  (-Kev  V).  Cf. 
V.  p.  65  prolatum. 
dOdpac  (idem  lemma  schol.  R 
sec.  Rutherf.) 

)iev  yi  nc  R  (idem  lemma  \ 
schol.  R  sec.  Rutherf.)      }  t 
\xiy  T^  omisso  tic  V 
uTTepuGpiace  R 


j 


UTTopuepiace  V 


}  tt 


dveKaXui|idfjir|v 

^KTpdnjactf 
Tdc  ^KKXnciac  (eK-  R) 


Quaestiones  criticae  in  Aristophanis  fabulas. 


177 


vss.  Sch. 

729  ^fiiTuPiov  lemma  schol. 

R  cum  M  corr.  0  aliis. 
731  KcrreTrdTac'  schol.  0  cum 

MAU  aliis. 
736  ujc  T€  |ioi  boKcTv  lemma 

schol.  cum  Ald. 

845  *m£iv  ouv  d^uri0T]c  cum 
MAU  aliis. 

904  Siav  Tuxu)  in  lemmate, 
sed  fiTttv  Tuxri  explicat 
verbis  8Tav  TevriTai  Kai- 
poc  TToX^iiou.  Utique  re- 
tinendum  est  tuxo).  Cf. 
similes  constructiones  a 
Blaydesio  ad  h.  v.  in 
comment  p.  322  et  ad 
Ra.  945  in  comment. 
p.  393  adnotatas. 

lOll  viTdpiov  Kai  pdTiov  lem- 
ma  schol.  R  sec.  Rutherf. 


RV 

f||LllTU|iPlOvff 

KaTdiracc'  (-^irXac'  V^ff 

uic  t'  ^Moi  (t'  ^MOi  R)  6oK€T. 
Editores  Dind.  praeeunte  i&c 

t'  ijLlOUbOKei. 

liujv  iv€^ur|6ric  R  (idem  lemma 
schol.  R  sec.  Rutherf.),  iiiiuv 
d^uriOric  V 

8Tav  Tuxuj.  Hemsterhusius, 
Meinekius  in  Vind.  Ai,  p.  218, 
Velsenus  acrjTrToiLiai  t\  8Tav 
Tuxrj  scripserunt  "invita  lin- 
gua'*,  ut  Leeuwenius  in  Mnem. 
Nov.  Ser.  XXX,  1902,  p.  422 
iure  monuit. 


viTdpiov  fiv  Kai  pdTiov.  Meinekii 
coniectura  in  Vind.  Ar.  p.  220 
vrirrdpiov  fiv  Kai  (pdpiov  Vel- 
seno  probata  tam  sensus  quam 
metrum  curatur. 

irpoceixeToff 


ucp^Xoic  Rft,  uqpeXoi'  V  r. 


iTieiciv 


1096  TrpocicxeTai  schol.  rec.  et 

schol.   in  adnot.   ad  v. 

1042  cum  MAU  aliis. 
1140  ucpeiXou    schol.  0   cum 

MA9  corr.  aliisff 
1207  eveiav     schol.    rec.    et 

schol.  in   adnot.  ad   v. 

1171  cum  MAU  aiiistf 

Aviam: 

35  dveTTTO^eO'  (-|i€cO'  M)  —     dveTrro^ecO'  —  d^q)oiv  Troboiv 
ttfi(poiv  Toiv  TToboTv  schol.  R     (idem  Suidas  s.  v.  d|iq)oiv,  ubi 
xni,  1.  12 


178 


Victor  Couloiif 


vss.  Sch. 

in  adnot  ad.  v.  45  cuni 
M.  Ad  diiudicandum, 
utra  lectio  vera  sit,  inter- 
est  quaerere,  Aristo- 
phanes  in  voce  dfyiqpuj 
cum  substantivo  con- 
iuncta  articulum  ad- 
diderit  necne.  Atque 
cum  Eockius  (cuius  cf. 
adnot.  ad  h.  v.  in  ed.  III 
1894)  articulum  a  comi- 
cis  addi  affirmaverit, 
quin  scriptura  dve7rr6- 
ILieO'  —  dfiqpoiv  toiv  tto- 
boTv  sincera  sit,  dubitari 
nequit. 

129  Tipiuiv  lemma  schol.  R 
sec.  Rutherf.ff 


245 

569 

1007 

1187 


1480 
1506 


Kd^TTTeO'  cum  Ald.ff 

?vopxiv  cura  A  Ald.ff 

dciepoc  cum  B  pr.  U  edd. 

probb. 

*7Tdc  Tic  schol.  in  ad- 

not.  ad  V.  1118  cum  C 

Ald. 

toOto  6ef 

dTTO   Tdp  dXeceic  schol. 

rec.  cum  B  Ald. 


1590  XiTTttpd    t'   ^ivai   TTpenei 

cum  B  Ald.f 
1693  *dXXd  Ta^iKfjv  I  schol.  in 


cum  B 


( 


adnot.  ad 


RV 

dviTrrdfiecO') ;  d^qpoTv  iroboiv 
etiam  schoL  Y  Ald.  in  adnot. 
ad.  V.  45  sec.  Duebn.  p.  479. 


TTpujTicT'  R,  TTpuji  eic  (sic)  V, 
utrumque  depravatum  ex  Trpuj 
Tic,  quod  Ald.  praebet 

KdTTTeG' 

ivopxnv 
dcrdpec  (V  sec.  Herw.).    Qui 
casus  hic  ferri  nequit 
TTdc  R,  TTttTe  V 


1693  ^6TUJCumBA)  v.  1565. 


TOO    hk 

diTO  Tdp  dXecei  V,  diTO  yig 
IX*  dX^cei  R,  unde  dTTo  t«P 
|Li'  6XeTc  Mein.  in  Vind.  Ar. 
p.  114. 

Xmapd  TTpeTTei  Rf 

Xmdp'  eivai  irp^TTei  \ 

Ta)yuKf|v 

&lb6TUi 


Qoaestiones  criticae  in  Aristophanis  fabalas. 


179 


m  Sch.  RV 

Vespanim : 
36  i\m€Kpt]qitin\c  cum  BC     d^TrfeTrpim^vrivR  (-c^dvTivV)ff 


57  KeicXamLidvovff 

90  'iri  cum  cett  codd. 

110  Ix^  in  lemmate  schol. 
Y;  at  in  R  adnoi  illa 
iraiZei,  dvri  toO  Ix^i  ad 
genninam  lectionemTp^- 
(p€i  spectat 

145  cuidvuifi" 

462  Tuiv  fieX^uiv  lemma  et 
schol.  in  adnot  ad  v.  415 
cum  A  Ald.f 

476  ^K  CT€^)idTurv 


505  6p6po(potTO-  r. 

570  *Si\xa  pXnXttrai  cum  BC 

572  KuiXq  schol.  V  haud  scio 

an  recte  legerit  Cf .  ad 

Vp.  573  p.  142. 
674  Xorapiloficvov    cum    C 

Ald.,  r.  Cf.  V.  p.  67  pro- 

latam. 
704  Ti0ac€UTf|v  cum  B  Ald., 

r.  Cf.  Croenert  Memor. 

Gr.  Herc.  p.  94,  1. 
727  CKijuiiruivaccumBpr.Ald. 

Cf.  similia  menda  p.  66 

ad  Av.  245. 


KCxXe^^dvov 
om.f 
Tpdq>€i 


CUKtVOU 
TUIV   flcXuiV   TUIV 


CT€)i)idTU)v  r.  Blaydosii  con- 
iectiira  Kpdareb'  iK  cT€|Li^dTUJV 
ex  adnot  schol.  opus  non  est 
Cf.  quae  ad  Av.  672  p.  167 
diximus.  Ceteriun  vide  de 
verborum  Kpdcireba  cremidTUJV 
signif  icatione  Roemerum  (Stud. 
zu  Ar.  p.  89). 

dp0o<poiTo-  R  (-cqpoiTO-  V) 
&\i  d)ia  pXnxdTUi  R,  dTTOpXrixdT' 
V  sec.  Herw. 

q>u)vf| 


XaTapuZo^evov 


Tl6aCC€UTf|V 


CKmlujvec  Rsec.  Herw.  f  f ,  cKi- 
TTUJvac  V  r. 

12* 


180 


Vietor  Coulon, 


vss.  Sch. 

783  dva|LAacu)^€voi  cum  BC 
r.  Cf.  Dindorfii  notam  a 
Blaydesio  ad  v.  704  al- 
latam. 

890  T€VvaiOT^pu)v  et  t€  veiw- 

983  *dTre6dKpuca  in  lem- 
mate,  sed  compositum 
dTTibaKpuetv  in  adnot 

1050  ei  TrapeXauvuiv  r.  schol.  V 
cum  interpretamento : 
dvri  ToO  imxeipOav  Kai 
imTpexujv. 

1091  f\  cum  B  r.  Cf.  p.  77  ad 
Pl.  77. 

1111  Kurrdpoic  cum  C 

1120  C^ppaxu  cum  BC  r.  Cf. 
Cobeti  Var.  Lect  p.  207 
sqq. 

1132  *Tpipu)ViKUJC  et  TtpovTi- 
Kujc  (schol.  R) 

1134  dnoTriiEai  schol,  R  sec. 
Rutherf.  Cf.  van  Ijzeren 
in  Mnem.  Nov.  Ser. 
XXVm,  1900,  p.  180. 

1221  'AKecTopoc 

1232  ^aiv6^evoc  lemma  schol. 
V  cum  Bff.  Sed  ex- 
plicatur  ^aiojievoc  (quod 
etiam  schol.  ad  Th.  162 
praebet) :  dvTi  toO  21nTu»v 

|Ll€Ta    KpdTOC. 

1348  i^iaXeic  schol.  V 
(piaXeTc  schol.  R 

1450  ce  schoL  rec.  cum  B 
AId.ff 


RV 

dvaKaccui^evoi 


TevvaioT^pujv.    Quae  lectio  a 

numeris  aliena  inde  originem 

duxit,  quod  ai  ut  e  legebatur. 

drrebdKpuca 


eftrep  dXauvujvff 


f\v  R,  ni  (sic)  V 

Kurdpoic  Vf,  Karrdpoic  Rff 
^fiPpaxu  R 
^vppaxu  V 

TplPUJVlKU>C 

dTTOTTViEai,  quod  -7TvT£ai  scri- 
bendum  est 


dKecrepocff 
ILiaidMevoc  R  r. 
{laivo^evoc  V  (sed  v  del.  m.  pr. 
sec.  Herw.) 


<piaX€Tc.  Cf.  ad  Nb.  1299  imaXoi 
p.  207. 


Quaestiones  criticae  in  Aristophanis  fabulas. 


181 


vs. 


Sch. 

U55  Im  t6  Tpuq)€p6v  cum  B 
aliisque.  Haud  dubie 
verum  estTpuipepov.  Quo 
in  Tpucpov  (R)  corrupto 
grammaticus  nescio  quis 
t6  <T>pucpdv  scribere  vo- 
lnit  Xeqae  vero  ferri 
potest  verbum  Tpuq>dv 
cum  adiectivo  ^oXaKov 
coniunctum. 

U78  TOuceTm  cum  BC  Ald. 
Hale  ortum  propter  fu- 
tara  cnrobeSeiv  et  5iop- 
XncoMcvoc  in  vss.  1480, 
1481. 

1510  TnwoTTipTic  cum  Ald. 

1534  Tpiopxmc  cum  B  Ald. 
praet  Cf.  Mein.  Vind. 
Ar.  p.  108  adAv.  1181. 


RV 

£inTpuq)6v  (sic)  R 
tm  t6  f^uq>dv  V 


}tt 


TTaueToi 


mvoTripricf 
Tpiopxoic 


Pacia: 


'0  dvappixdT'  (in  lemmate 
schol.  R  sec.  Rutherf., 
dveppixdTo  lemma  schol. 
rec.)  Vanae  sunt  schoL 
etymologiae. 

218  TieicTiov  cum  BC  Ald. 

^'^^  h  TToXXoTc  K€TTai  t6  coi 
schol.  Y.  Syllaba  ea  in 
^orepuj  sine  dubio  causa 
hitpronominisin  textu 
schol.  eiecti. 

303  (poiviKibwvschoLRlegis- 
sevidetur;cf.Rutherfor- 
<iii  adnot.  ad  schol.  R.  lam 


dveppixdr'.  Editores  dvnpixdr' 
scribere  debebant.  Cf .  Lauten- 
sach,  Grammat  Stud.  zu  d. 
griech.  Tragikem  u.  Komikem 
(Augment  u.  Reduplikation), 
II  136. 

TncT^ov  f  f 
ouToc  Trapaivui  coi  jui^XiTi  XPH- 
c9ai  GaT^ptu  r.,  nisi  quod  Veptu 
(i.  e.  kTipw)  pro  0aT€puj  scri- 
bendum  est 

q>OlVtKIKUJV 


182 


Victor  Coulon, 


vss.  Sch. 

Meinekius  in  Vind.  Ar. 
p.42  poetam  substantivo 
qpoiviKi&ujv  usum  esse  su- 
spicatus  est,  quod  adiec- 
tivum  (poivtKiKoc  ad  901- 
viKic  revocari  non  posset. 

346  *6i  Top  MOi  t^voito  lem- 
ma  schoL  V. 

402  KXdiTTaiTap  vOveiav  lem- 
ma  schol.  Y.  Meinekio 
astipulor,  qui  KX^Trrai  rd 
vOv  Tdp  €»ci  ^dXXov  f| 
Tfpo  ToO  in  Vind.  Ar. 
p.  44  restituit 

542  Kai  KudOoic  lemma  schoL 
RV  cum  B  Ald.tt. 

562  XiTapTioOjiev  cum  B  Ald. 

587  t6  ^^TiCTov  cum  B  Ald.f 

610  4H6<piJcnc€  Tdp  cum  B 
Ald.t 

628  Kopdiv6UJV  cum  B  Ald. 

633  ouK^XdvOavevpriusscho- 
lion  R  cum  B  Ald.  X  et 
^  minusculae  scripturae 
inter  se  commutatis. 

676  0OTT6P 

753  pappapo6u)Liouc 


RV 


907  irpotKa  cum  B  Ald 

1000  'k  MeTdpwv  schoL  V;  ab 
edd.  auctore  Hamakero 
receptum,quodaptiorem 
et  elegantiorem  sensum 
praebeat  quam  fX6TdXu)v. 


6i  Tdp  ^kt^voit'  (t^voit'  V) 
{beiv  ktX. 

KXiTTTai  T6  (in  01  T6  corr.)  Tdp 
vOv  ^dXX6v  6lciv  V,  versum 
om.  R 


Kai  KudOouc  sec.  Herw.,  r.  Cf. 
V.  p.  68  allatum. 

XiTapT6ioO|i6vf-f- 
|li4tictov 
££6(pucnc6V  (idem  lemma  schoL 
R  sec.  Rutherf.) 

KopJivaiovff 
ouK  i)idv6av6v  r. 


87T6P  f  f 

poppopoOuMOuc  r.  Cf.  Eq.  309, 
ubi  ipse  Cleon  PoppopoTdpaEtc 
vocatur. 

TrpoiK'  fiv  (idem  lemma  schol. 
R  sec.  Rutherf.)f 
)i6TdXujv 


Quaestiones  criticae  in  Aristophanis  fabnlas. 


183 


vss.              Sch. 

RV 

1032  omv  b€f\ce\f 

ou  berjcei 

1066  aipoi  aipoi  cum  Ald.  f 

atpoi  Poi 

1086  Tpaxuv  cum  B  Ald. 

Tpnxuv  ( Vsec.  Herw.)  liic  praef, 

ut  epicum. 

1112  KevcumCr.  Clv.  1076, 

Kat 

ubi  V  in  eodem  prover- 
bio  K€v  exhibet 
1159  fiviK'  fiv  cum  B  Ald. 

1195  Tdc  dMiiXouc  cum  B  Ald. 


f|viKa  b'  fivf  G.  Hermannus 
metrum  restituens  #|v(k'  fiv  b\ 
Touc  d/yiuXouc  r.  Subauditur  6 
TrXaKoOc  in  dffiuXoc.  Cf .  E.  M.  87, 
42:  "AmuXoc  ppa>Ma,  t6  ^fj  ne- 
irruiKdc  urro  ^uXnv  dpc€viKuic 
et  Phot.  s.  v.  'A|iuXouc'  Kai 
Tov  d^uXov  dpc€viKU)C  X^TOua 
(Reitzenstein,  Anf.  des  Lex. 
des  Phot.  p.  97). 


Aoharnensiam : 


vss. 


"»•  Sch. 

26  Sepooi   r.   Cf.  V.  p.  83. 
^^  flbei.  Cf.  p.  83  ad  h.  v. 

82  6pu)v  cum  FA;  6paiv 
scribendum  cum  Suida 
s.  V.  dTroTrdnma. 

120  ToiovbU  t 

127  ofibcTTOT'  icx€i  f\  Oupa.  Cf. 

V.  p.  100  tractatum. 
198  Sttou 


502  Kai  vuv  cum  B  A  ff 
610  H  Cf.  V.  p.  102  trac- 
tatam. 


R  ceterique 
dOpooi 

W  €i  R  \ 

f\bei  (ACr,  -n  BA)  I  " 

6ppujv  R  K. 

fipujv  (BC,  6pa»v  A)  J  ^^ 

T0i6vb€  t'iJ&(R?  Q'  ^  Ar),T0i6vb€ 
b'  u&  BC  r.  Cf.  V.  p.  84  aUatum. 

Oub^TTOT'  fcx€l  6upa  R,  Oub^TTOTd 

t'  fcx'  i\  eupa  ABPA 
Sttij  R  sec.  Herw.^fiTTri  praef. 
8x01  C,  Sttoi  ABA/utAtticum. 
Cf.  Meisterhans  p.  64,  3. 

vOv  T€  R,  vOv  ACf 
€vn  (sic)  R,  £v  f|  ABCrA 


184 


Victor  Goulon, 


vss.  Sch. 

687  cKavbaXiiOpiCTdc  et  acav- 

bdXriSp'  icTdc 
772  Ou^mbavcamAld.Berg- 

kio,  Meinekio,  aiiis  pro- 

batum. 
778  ♦ou  xP^cGa  aTctc  lem- 

ma,  sed  ou  XPflcOa  GTdv 

in  adnot. 
832  dXXd  [xi\y  cum  rff 


833  TToXuTrpaTMOCuvijav  lem- 
ma,  sed  genitivus  ttoXu- 
TTpaTMOCuvTic  explicatur 
adnotatione:  X€iTT£i&^T6 
^veKa,  iva  r^  2v€Ka  Tflc 
TToXuTrp. 

929  d)  Xqjcre  lemma  invito 
meti'o,  sed  recte  P^Xtictc 
in  V.  antistrophico  948 
praebet. 

966  *ouK  fiv  |id  AV  oii  feoiriv 
lemma 

971  €ib€c  H)  serael    ]  Cf.  v. 

988  Tdb'inlemmate,    971  p. 
sed  dTTT^puiTai  in      104 
adnot.  schol.   R     trac- 
sec.  Rutherf.       i  tatum. 
1086  Tf|v  Kicriv  in  lemmate  et 

in  adnot,  ad  v.  961  ff 
1097  V.  logenint 


R  ceterique 
CKavbaXiGpicrac  Rft»  acavbd- 
XnOp'  icrdc  ABCrA  r. 
GujiTiTibav  (R,  -5dv  f)  Ou^aTibdv 
ABCA 

ou  XPncOa  aTflc 


dXXd  )iiv  R,  ex  quo  primus 
Elmsleius  dXX'  d^iv  restituit 
Cf.  Ahrens  De  Dial.  Dor.  p. 
259.  dXXd  fxfev  ABCAff 
TToXuTrpaTiiocuvTic  ABCfA,  iro- 
XuTTpaTliocuvri  R,  quod  cum 
Meinekio  —  probante  Fritz- 
schio  ad  Th.  1109  —  retineo. 


d)  P^Xtictc 


1099  boiic   ^Moi   schol.  R  in 
adnot.  ad  v.  772tt 


ouK  dv  fid  Ai'  et  6oir| 

€ib€C  \b  bis 
dTFT^pTai  (=  dTTT^puJTai)  R  sec. 
Herw.,  Tai  b'  f,  Tilib'  A,  Tdft' 
BCA 

Tf|V    KiCTTlV 

V.  om.  RACr,  non  B.  Facile 
omitti  poterat  propter  sequen- 
tem  V. 

01C€,    TTdi 


Qaaestiones  criticae  in  Aristophanis  fabulas. 


185 


?8s.  8ch. 

1112  ^ii^apKivff 

1190  dnaTraxTd  lemmaff 


R  ceterique 
^ijLiapKuv  RB A  r.  (-kov  AC  ff ) 
drraTai  drraTai  R,  drraTraTTaTd 
ABCrAft 


EocleBiasiiaamm 


vss. 


Sch. 

150  bi€p€ica^€vri  ab  editori- 
bus  auctore  Schaefero 
receptum. 

288  ivbuoiuevai  legit,  cum 
interpretetur :   KaTa6u6- 

fl€Vai  €10  TTlXlKaUTTlV  TOX- 

fxav  XdOpa. 
754  n€ToiKic6^€voc      legisse 
videtur,  cum  ^eToiKicai 
0€\ujv  praebeat 


RBr 

bi€p€ic^dvr| 


dvbouficvai  f  f 


^€ToiKi216)Li€voc  r.  Futurum  jlic- 
ToiKic6^€voc  repudiandum  est; 
Atticum  enim  esset  fiCToiKiou- 
^€voc.  Cf.  Eur.  Heraclid.  46. 


Lysistratae : 


vss. 


Sch. 

63  8€0T€vouc  Dind.  Eng. 
alii  probante  Meinekio 
inFCG.2,475,XXXV. 
Cf.  Kirchner  Pros.  Att. 
n.  6703. 
282  i(p'  4TrraKaib€K'  dcmbac 


357  auTak  r.    Cf.  Bl.  A.  C. 
Gr.  p.  138  ad  Ls.  357. 


RBCLA 
0€aT^vouc 


dqp'  ^Trrd  Kai  b€K'  dcTTibujv  r. 
Cf.  Leeuwenium,  qui  in  adnot. 
ad  h.  V.  collatis  Herod.  Thucyd. 
Xenoph.  exemplis  haec  monuit: 
*'De  ordinem  servantibus  ge- 
nitivum,  de  consistentibus  ac- 
cusativum  dici  videmus;  et 
ipsa  id  fert  ratio". 
auTdc 


186 


Victor  Goulon, 


vss. 


Sch. 

676  biaTpd^u)  ab  editoribus 
auctore  Bentleio  recep- 
tum.  Quo  de  verbo  vide 
Kockium  ad  Nb.  774. 
Lemma  btaTpdv|io^ai  ha- 
bet  L  sec.  Stein.f 


RBCLA 

biaTpdt|iujRf ,  2)taTpdt|iai  BCLA 

litteris  ofx  futuri  &iaTpdi|ioMcu 

librariorum  incuria  omissis. 


ThesmophoriaEnBaram : 


vss.              Sch. 

R 

21  or6v  T€ 

oI6v  xeff 

39  Xaoc 

Xeuicf 

125  66kijiov 

boKi^u)i.  Lenissima  mutatione 

Meinekius  in  Vind.  Ar.  p.  147 

boKtjLiujv      scripsit     probante 

Buengero  (De  Ar.  Eq.  TiS.  Th. 

apud  Suid.  rell.  p.  44). 

179  Kaivr|,quod verum legisse 

KOlVfji 

schol.  ex  interpretatione 

lieTdXr)     Kut     Gau^acTfj 

Bisetus  conclusit. 

220  Hupob6KT]C 

£upobiKTicff 

273    iTTTTOKpdTOUC 

UTTOKpdTOUCff 

291  TTOcGaXicKOv    Dindorfio 

TTpoc  OdXnKOv.  Quod  quomodo 

praeeunte  editoribuspro- 

ex  TTOcOaXicKov  depravatnm  sit, 

batum. 

Engerus  in  adnot  ad  h.  v.  ex- 

ponit 

356  XeTOucac 

XeTOUcaicff 

834  Zinvioict 

TTivioict  f  f 

910  Jipuuiv  r.  Cf.  adnot.  biov 

dq)uujvff 

eineTv  ^k  tuiv  di|ieuiv  eiTrev 
^K  Ttjv  iq)uujv;  ludit  enim 
comicus,  qui  ut  in  vss. 
387  et  456  sic  etiam 
hic  Euripidem  ut  humili 
loco  natum  maledico  ser- 
mone  carpit 


Qaaestiones  criticae  in  Aristophanis  fabulas.  187 

vss.  Sch.  R 

947  iraiciu^cv  Trka)|i€vff 

1197  cupfjvnv  cu|uiPnvr)vtf  De  littera  \i  in- 

serta  cf.  p.  66  ad  Av.  245. 
1227  Trenaiaai  iT^TTUCTOiff 

§8. 

Pergamas  ad  singulos,  quos  asterisco  notavimus,  locos 
tractandos. 

In  Ranarum   v.  340  sqq.  lyexQe  qpXoT^ac  XaMTrd&ac  dv 

xepci  Tivdccujv  post  dv  x^pci  in  RV  xdp  fJKei  insertum   est. 

Schol.Vexplicat:  ^T^ipe  (pXoT^ac  lo  klf\c  lyeipe  cpXoT^ac  Xa^i- 

ira^ac  tv  x^pcl  Tivdccuiv  f^K€ic  vuKicpou  T€X€Tf\c  qpujcqpopoc 

dcifip  4v  x€pci  Tivdccuiv  q>XoT^ac  XafLiTTd^ac;  schol.  R.:  vor]Tdov 

ouTU)C'  lT€tp€  q)XoT€ac  XaiHTTdbac  iv  x^pci  Tivdccuuv  f^K^ic  Tdp 

vumpou  T€X€Tf\c   q)UJcq)6poc  dcTrjp.  Versus  a  criticis  diu  mul- 

tumque  vexatus  est  Meinekius  quidem  in  Yind.  Ar.  p.  164 

Tivdccuiv  removendum  esse  putavit,  G.  Hermannus  et  Reisi- 

gius  (Coni.  p.  299)  Tdp  fiK€i  eliminaverunt,  alii  alia  tempta- 

verunt  Participium  Tivdccuiv  delendum  non  esse  persuasum 

habeo.  Hoc  enim   eiecto  non  perspicio,  quid  sibi  velit  illud 

iy  X^pct  Quibus  cum  verbis,  quae  participium  desiderant,  op- 

time  coninngitur  nvdccuiv;  quo  de  verbo  pendet  aecusativus 

kiM7rd5ac  Praestat  certe  verba  Tdp  fiK€i  eliminare.  Quae  e 

glossemate  in  textum  illata  esse  Kockius  in  adnot  ad.  h.  v. 

hand  scio  an  iure  moneat,  cum  voce  ^T^ipc,  quam  stare  non 

posse  aptissime  exponit,  in  frr^iT^  mutata  sic  ratiocinetur: 

"Vielleicht  ist  ?tt€it€  (intransit)  zu  lesen:  eile  herbei,  wo- 

zu  344f.  die  Begriindung  geben:  denn  alles  wartet  nur 

auf  dich.  Dann  konnte  Tdp  f|K€i  (f^K^ic),  das  die  Hdss.  hin- 

ter  x€pci  haben,  aus  einer  Glosse  zu  fTT€iT€  entstanden  sein. 

Thesm.  783:  pdcK€T',  4tt€it€T€.  Eubul.  15,  11;  i&cr'  ^X  ti  PouX€i 

Tiiiv  X€X€inMtvu)v  q)aT€iv,  ^tt^it',  Ett€it€".  Verba  autem  Tdp  fiK€i 

i>ie  in  textum  irrepserunt,  ut  locum  obtinerent  vocis  TINACCQN, 

quae  propter  simile  iUud  lAKXQ  exciderat  (cf.  schol.  rec.  ad  v. 

343  iv  5€  Tici  dKXIXoiTT€  t6  Tivdccu)v). 


188  Victor  Coulon, 

In  V.  372  x^P^i  vuv  Ttdc  dvbpeiuic  RV  x^P^^  ^^  vOv  ha- 
bent;  scholiasta  x^P^^  vOv  legit;  sed.  lenuna  schol.  V  est 
Xiwpeiav  vOv.  In  quo  litterae  av  nihil  aliud  sunt  nisi  vesti- 
gia  maiuscularum  litterarum  AH,  quibus  archetypus  exaratus 
erat,  Aut  hi\  aut  vOv  metri  causa  eiciendum  est  Atque  edi- 
toribus  assentior,  qui  x^P^^  vuv  scripserunt;  cf.  Ra.  440,  Nb. 
1114  x^peiT€  vuv,  alios  similes  locos.  Particulam  autem  bf\ 
ut  saepe  sic  etiam  in  nostro  v.  voci  vuv  adscriptam  in  tex- 
tum  illatam  esse  verisinule  est.  Nuv  enim  frequentissime  per 
bi\  explicatur;  cf.  ad.  Eq.  8  p.  11  prolatum. 

In  V.  378  dXX'  Jjnpa  xdJTTUic  dpeic  Tf|v  ZuiT€ipav  R  exhi- 

etc 
bet  atp€ic,  V  aiprjc€ic,   quod  nescio   an   ex  aipnc  ortum  sit 

Schol.  V  adnotationem    praebet:   oFov  ui|;ujc€ic  toTc  ^TTaivoic 

Quae  verba  indicio  sunt  scholiastam  dp€ic  legisse.  Hanc  schol. 

scripturam  cum  Meinekio,  Kockio,  Blaydesio  reponere  malim 

quam  cum  Velseno  codicum  lectiones  violenter  in  fipHci  mutare. 

In  Nubium  v.  489 — 90  dfe  vuv  87ruiC,  Sxav  ti  TTpo^d- 
Xuj  coi  coq>6v  |  7r€pi  tu)v  ji€T€iiipujv,  €uG€U)c  6q>apiTdc€i  (RV)  pro 
u(papTrdc€i  schol.  cuvapirdc^i  in  lenmaate  habet  In  R  glossa 
invenitur  u(pap7Tdc€i  dvri  toO  cuvapTrdoic  (-€ic  Rutherf.).  Appa- 
ret  igitur  genuinam  vocem  uqpapTTdc€i,  cui  nostro  loco  utique 
melior  et  elegantior  sententia  subest  —  valet  enim  Latinum 
"surripere"  —  quam  illi  cuvapiTdc^i,  hoc  glossemate  ex  textu, 
qui  scholiastae  praesto  erat,  extrusam  esse. 

V.  1046  sic  traditus  est:  6Tir|  KdKicrov  icn  Kai  bciKora- 
Tov  (RVMA0,  bctXov  A  aliique)  7toi€i  tov  dvbpa.  Schol.  rec. 
in  lemmate  praebet  bciXov,  sed  schol.  vetus  in  adnot.  dicit: 
6€iX6TaTov  bk  €17T€v.  Hunc  vereum,  qualis  in  codicibus  legitur, 
ferri  non  posse  inter  criticos  constat  Blaydesius  quidem  ad 
h.  v.  monuit:  "Versus  frigidus  et  nostro  indignus".  Neque 
aliter  Kockius  sensit,  cum  in  apparatu  critico  animadverte- 
ret:  "Da  viele  Hdss.,  darunter  Rav.  Ven.,  und  Schol.  beiXo- 
Taxov  haben,  so  ist  die  Vulg.  sicherlich  unrichtig;  auch  ist 
die  Antwort  6Tif|  kokict^v  ^cti  unsaglich  einfaltig  (Biicheler)." 
Quapropter  viri  docti  varias  coniecturas  proposuemnt,  quas 
in  Blaydesii  adnot.  congestas  invenies.  Quamquam  vereor,  ut 


Quaestiones  criticae  in  Aristophanis  fabulas.  189 

una  alterave  ex  illis  criticonim  emendationibus  gennina  co- 
mici  Yerba  restitata  sint,  tamen  maxime  mihi  probatur  Kockii 
mntatio:  6x1^1  Troiei  pXaKicraTov  Kai  b€iX6TaTOV  t6v  dlvbpa,  quam 
ipse  in  adnot  ad  apparatum  criticum  illustravit  Sic  enim 
frigidum  illud  KdKicrov  dcn  removetur,  quod  haud  scio  an 
jirlossema  sit  voci  pXaKiCTaTOv  olim  adscriptum. 

Pluti  vs.  119  sqq.  in  RV  sic  leguntur:  6  Zeuc  ^fev  oOv 

cibtiic  Td  TouTUJv  imOjp'  l^'  ei  \  ttuGoit'  fiv  (fiv  om.  V)  £iTiTpti|i€i€ 

(—  ev  Y).  In  Iimt  ed.  hoc  interpretamentum  invenitur:  ei 

M€v  TPoi9€Tai  \x6jp  ?^'  ef,  outiu  cuvTax6r|C€Tai  •  6  Zeuc  |li^v  eibihc 

TCL  TouTUJv  ^iupa  ^TTTi ,  €1  iTuOoiTo  i^k^  dvapX^i|;avTa,  ^TTiTpiiiie- 

Toi  p€.  ei  bk  fjtujp'  Jttti,  t6  ttuBoit'  fiv  6id  ^ecou  f ctui,  toutccti  * 

Tvoiii  fiv  TauTa  Kai  oub^v  auT6v  Xr|ceTai.  Duae  igitur  lectiones 

huic  schol.  notae  erant,  altera  RV  mup'  l\i'  e(  et  altera  aliorum 

codieum  miip'  ?TTr|.  Multi  viri  doctissimi  his  versibus  inter- 

pretandis  et  sanandis  enixe  operam  navaverunt,  cum  alii  ver- 

bis  ei  TTU0OITO,  alii  participio  eibiuc  sese  offendi  dicerent  Cf. 

Blavdesii  adnot  ad.  v.  119.  Ac  ne  taedium  pariamus  legen- 

tibus,  ex  plurimis  coniecturis  eas  solas  proferamus,  quas  di- 

^as  esse  censemus,  quae  commemorentur.   Ordiamur  a  con- 

iectura  Velseni,  qui  verba  ei  ttuOoito  ex  interpretatdone  in  tex- 

tum  migrasse  existimans  6  Zeuc  in^v  oOv  eibujc  Td  toutujv 

fwup'  i}xi  I  atcxicr'  fiv  dTriTpiq/eie  scripsit.  Quae  mutatio  primum 

quidem  valde  mihi  arrisit,  nisi  quod  pro  aicxicr'  vocem  ko- 

wa'  scribere  malui  pellectus  locutionibus  Pl.  456  iL  kokict' 

dTroXouMevT},  Nb.  726  dTToXei  kokict',  Ra.  588  KdKicr'  dTToXoi^nv, 

aliis  similibus.  Sed  cum  nusquam  in  Aristophanis  fabulis  ne- 

que  aicxiCT'  neque  KdKia'  cum  verbo  dTTiTpipeiv  coniunctum 

inveniatur,  sine  dubio  a  Velseni  ratione  recedendum  est.  Pro- 

mde  aliam  ingrediamur  viam  cum  ceteris  editoribus.  Ex  qui- 

bus,  ut  omittam,  quae  Leeuwenius  in  Mnem.  Nov.  Ser.  XXX, 

1902,  p.  398  de  versibus  nostris  scripsit,  Blaydesius  in  ad- 

not  ad.  h.  v.  monet:  "Lectionem  etbiuc  vitiosam  esse  vel  ex 

eo  constat,  quod,   si  luppiter   stultitiam   eorum   cognoverit 

(tibuic),  non  opus  est,  ut  eam  cognoscat  (Imx  ttuOoito).  Ve- 

nun  est  haud  dubie   oib'  djc**.  Quam  Blaydesii  aliorumque 

sententiam  stare  non  posse  mihi  persuasi.  Neque  enim  us- 


190  Victor  Coulon, 

quam  Aristophanes  oib'  dbc  et  oicG'  uic  pro  oib'  6t\  et  oic8' 
&T\  dixit  Ac  ne  chartae  nos  misereat,  nihil  nisi  quosdam  lo- 
cos  indicemus,  velut  Nb.  331,  1329,  Ba.  584,  601,  Av.  668, 
1010,  1221,  1246,  Ec.  992,  Ach.  375,  555,  Vp.  1395.  Ls.  59, 
100,  154,  764,  Pc.  371.  Cf.  etiam,  quae  ad  Nb.  460  p.  95 
diximus,  ubi  de  imperativo  fc0'  8ti  egimus.  Duos  autem  locos 
ad  V.  nostrum  illustrandum  aptissimos  afferimus,  PL  72  sqq. 
dXX'  f|v  TTuOncG^  |i'  8cTic  eijx'  eu  oib'  8ti  |  kokov  ti  ^'  ^pTdcecOe 
KouK  dcpr|C€Tov  et  Pl.  452  sqq.  jlxovoc  ydp  6  0e6c  oOtoc  oib' 
8ti  I  TpoiraTov  fiv  crricaiTO  Td)v  TauTT)c  Tpdirujv.  Neque  conferri 
debere  Ach.  1064  oic0'  luc  TroieiTai  toOto;  quivis  intelleget 
Quo  loco,  si  modo  vera  est  lectio  oic0'  ujc,  particula  ibc  pro 
8ttujc  posita  est.  lam  quod  Blaydesius  aliique  cum  dett  eodd. 
fbiiup'  ?TTn  scripserunt  offensi  illo  jiuip'  nomine  non  adiuneto, 
inspicere  debebant  Ec.  474,  ubi  ex  scriptura  R  8c  fiv  dv6?iTa 
X'  fi  )iuipa  pouXeucuj|ie0a  genuina  comici  verba  8c'  fiv  dvonT' 
f\  iLiujpa  PouXeucujjLieOa  restituta  sunt   Illud  autem  Ittti   sine 
dubio  ex  interpretatione  in  dett.  codd.  invectum  est  Cf.  glos- 
sam  e  codice  Vind.  Bibl.  Imper.  163  (W)  a  Blaydesio  alla- 
tam:  Ittt]  bfiXov.  Quibus  de  causis  etiam  Blaydesii  coniecturae 
6  Zeuc  \xlv  ouv  oi6*  ibc  Td  toutujv  jbiijjp'  Ittii  |  ei  iTeuceT',  im- 
Tpiijjei  |uie  et  TruOofievoc  4TTiTpii|iei  |Jie  concidunt  Quarum  altera 
vel  proptera  repudianda  est,  quod  offensionem  quandam  me- 
tricam  praebet;  neque  enim  numeri  bene  procedunt  duobus 
tribrachis  in  TruOofievoc  im  —  deinceps  admissis.  Itaque  re- 
vertamur  ad  ea,  quae  in  R  leguntur.  Quae  sic  divisa :  6  Zeuc 
filv  ouv,  eibuic  Td  toutujv  ^ujp',  i^\  ei  |  ttuOoit'  fiv  £mTpii|ieie 
in  hunc  fere  modum  vertenda  videntur:  luppiter,  cuius  noti- 
tiam  horum  jbiuipa  non  effugiunt,  me,  si  cotapererit  (scil.  me 
oculorum  lumen  recuperasse),  perdiderit  Cf.  Soph.  Oed.  R. 
498,  ubi  luppiter  una  cura  Apolline  omnia  providere  et  anim- 
advertere  dicitur:  dXX'  6  |liIv  ouv  Zeuc  8  t'  'ATr6XXuiv  EuveToi 
xai  Td  PpoTU)v  eiboTec.  Sed  ne  scripturam  R  genuinam  esse 
putemus,  vel  positione  coniunctionis  ei  in  extremo  versu  pro- 
hiberaur.  Nota  nobis  quidem  est  vox  inei  sic  coUoeata,  e.  g. 
in  Pl.  1077  aicxuvo^evoc  Tf|v  f|XiKiav  Tf|v  cnv,  iTrei  (omii.  codd.) 
I  ouK   dfv  ttot'  —  ^TTeTperrov  fiv    iToieiv.    Atque  etiam   Kci  in 


Quaestiones  criticae  in  Aristophanis  fabulas.  191 

fine  Ra.  152  yf\  touc  Geouc  ^XPHV  T^  Trpoc  toutoiq  k€I  (Kai 
d  R  K^ei  V)  I  Tf|v  TTuppixilv  tic  l^aQe  ktX.  invenimus.  Hic 
vero  locus,  cum  R  Kai  ei  praebeat  et  in  v.  153  etiam  f|  Truppi- 
Xnv  legi  schol.  ad  h.  v.  commemoret,  incertus  et  multis  cri- 
ticis,  velut  Pritzschio  et  Kockio  suspectus  est,  qui  vss.  152 
—153  sic  scripserunt:  vf|  touc  Oeouc  —  Kai  |  ei  TruppixTiv  tic 
ktX.  Itaque  cum  nostro  loco  id  agendum  sit,  ut  iUud  ei  in 
fine  V.  119  tollatur,  non  possum  ingeniosam  et  satis  lenem 
emendationem  ab  Herwerdeno  in  Vind.  Ar.  p.  102  propositam 
6Ztuc  \ikyf  ouv,  ei  fepujvTd  t'  outuj  (quod  facile  in  eibtbc  Td 
TouTuiv  abire  poterat)  ^ujp*  i^k.  \  ttuGoit',  fiv  ^TnTpiipeie  non 
probare,  praesertim  quae  aptum  et  perspicuum  sensum  prae- 
beat  Ac  ne  cui  collocatio  encliticae  fiv  offensioni  sit,  si- 
milem  locum  Ra.  556 — 57  ou  fii^v  ouv  |ie  TTpoceboKac,  |  6Tif| 
KoOopvouc  eixec,  fiv  Tvtwvai  c'  Iti  proferimus. 

Yersum  725  RVsic  exhibent:  iv'  dTTOiiivufievov  TTaucuj  ce 

Tdc  tKKXrjciac  (eK-E).    Schol.  V.  Ald.  adnotat  4KKXr|ciac  bk  dvTi 

ToO  ev  Toic  dKKXviciaic   (dv  tQ  ^KKXriciqi  V)  et  alt.  schol.  dXXujc. 

iTOfivufievov    jLi^v   dvTi   tou    ^qpeftpeuovTa   Taic    ^KKXriciaic   Kai 

cuKocpavToOvTa  uir^p  toO  Kepbaiveiv.    Prior  igitur  scholiasta 

genitivum  rflc  ^KKXriciac  legit,  alter  raic  ^KKXnciaic.   Infeliciter 

Blavdesius  genitivum  defendere  conatur,  qui  de  Traucu)  pen- 

^Jeat,  collatis  Av.  1259  t^  |Lir|v  ce  iTaucei  Tfic  uppeuuc  ou|li6c  TraTnp, 

Eq.  429  if\i)  ce  TTaucuj  toO   Gpdcouc,   Ra.  268   I^eXXov   dpa 

^auceiv  TTo6'  u^dc  toO  Kod£,  quibus  constructionem  suam  com- 

probare  studet.  Velsenus  dativum  TaTc  ^KKXnciaic  e  schoL  ad- 

notatione  erutum  in  textum  recepit.  Quem  casum  vir  ille  doc- 

"Ssimus  aut  locativum  interpretatus  est  aut  cum  verbo  utto- 

MVu^evov  coniunxit    Locativum  si  verba  Taic  dKKXriciaic  esse 

^<^luit,  ab  eo  propterea  dissentio,  quod  nusquam  in  Aristo- 

Phanis  fabulis  dativus  loci  pro  antiquo  locativo  mihi  occurrit. 

Pflo  solo  loco  Nb.  272  NeiXou  TTpoxoaic  legitur.  At  hunc  ver- 

sam  corruptum  esse  patet  Nam  cum  in  vss.  270,  271  eXj'  in' 

OAu^iTTOu  KopuqpaTc  et  etr'  *QKeavoO  TraTpoc  ^v  KrJTTOic  exhibeatur, 

etiam  in  v.  272  efT'  dpa  NeiXou  TTpoxoaTc  ktX.  praepositio  ex- 

spectatur.   Cf.  schol.  ad  h.  v. :  XeiTrei  f\  im^  iva  r^  ^TTi  TaTc  Trpo- 

XoaTc  ToO  NeiXou.    Aut  cum  Meinekio  eir'  dpa  NeiXou  'v  TTpo- 


192  Victor  Coulon, 

XoaTc  aut  cum  Panschio  (N.  Jahrb.  f.  PhUol.  CXIII,  1876,  p.  208) 
f\  Ttapd  NeiXou  Ttpoxoaic  scribenduni  erit  Atque  exempla  ex 
Aesch.  Sept.  374  irap'  6x^«>c'  TTOTaiiiiaic  et  Soph.  Trach.  524 
niXauTei  irap'  fix^V  ^  Panschio  ad  coniecturam  suam  confir- 
mandam  allata  hisce  locis  augere  possumus:  Eur.  El.  863  irap' 
'AXcpeioO  f>€49poic,  Hel.  250  Trapd  Zi)LiouvTioic  ^oaTci,  C^^cL  66 
Kprjvaic  Tiap'  ubpoxuroic,  Pind.  I.  Y,  42  KatKou  irap'  ^x^^olic^ 
Bacchyl.(Blassed.m  1904)0, 20  irapd  KacraXiac  M0poic,V,64 
Trapd  KiwKUToO  jiedOpoic,  denique  nostri  Ra.  1309  nap'  devdoic 
OaXdccric  Ku^aci.  lam  ut  ad  locativum  redeamus,  hic  casus  haud 
raro  usurpatur  ab  Homero  et  tragicis  Atticis;  conferas  vehm 
Kuehner-Gerth  Gr.  Gr.  H^  §  426  p.  441.  Atque  testimoniis 
ibi  congestis  addere  iuvat  Eur.  Bacch.  68  Tic  65iu;  Tic  66111; 
Tic  )Li€Xd0poic;  Soph.  Ant  1079  dvbpujv  TuvaiKUJV  coTc  bo^oic 
KiwKU|iaTa,  Trach.  205  dvoXoXuEdTU)  &6)ioic.  Sin  autem  Velse- 
nus  in  Pl.  725  cum  verbo  u7ro|ivu|i€vov  dativum  TaTc  iKKkx]- 
ciaic  coniunxit,  prorsus  falsus  est  Quis  enim  Graecus  unquam 
dixit  u7r6)LivujLia{  tivi?  Itaque  cum  Velseni  lectio  stare  non  possit, 
versum  sanaturi  proficiscamur  de  voce  ^7ro|uivu|i€Vov.  Quam 
primus  Girardus  recte  in  u7ro^vu|i€vov  emendavit  nisus  Polluce 
Vin,  56 :  uTTUj)iocia  be  4ctiv,  8Tav  tic  ^  i|ir|(pic|uia  F|  v6)iov  Tpa- 
cpdvTa  Tpdij/TiTai  Obc  dv€7riTr|b€iov '  toOto  Tdp  u7ro^6cac8ai  \i- 
Touciv  et  Hyperidis  verbis  (fr.  202  in  Blasii  ed.  III  1894)  kqi 
d|Lioi  n^v  cunpdcnc  dppuiCTiac  Kai  imo^iocG^icTic  TauTTic  ttic  Tpct- 
q>f\c  dv€pXr|9Ti  6  dTtbv  in  schol.  ad  v.  nostrum  prolatis.  Neque 
dubium  mihi  videtur,  quin  accus.  plur.  Tdc  ^KKXnciac  cum  verbo 
u7ro^vu^€vov  coniungendus  et  versus  sic  vertendus  sit:  ut 
mea  opera  desinas  contiones  eierare,  i.  e.  per  u7ruj|Liociav  inter- 
cedere,  ne  id  quod  in  contionibus  agitur  ad  eventum  per- 
veniat  Cf.  terminum  technicum  Latinum  **forum  eierare"  in 
Ciceronis  act  in  Verr.  III  §  137  :  "negotiatores  sibi  putant 
esse  turpe  id  forum  sibi  iniquum  eierare,  ubi  negotientur". 
Totum  autem  locum  optime  interpretatur  H.  Holdenus,  qui  in 
Onomastico  Aristophaneo  s.  v.  N€OKX€ibTic  haec  monet:  "Narra- 
tur  Aesculapius  Neoclidem  prout  merebatur  curasse,  nimirum 
cruciatus  eius  et  caecitatem  augens,  quo  eiurare  posset  con- 
cionem,  716 — 725,  et  caeciorem  etiam  quam  erat  ante  reddens". 


Quaestiones  criticae  in  Aristophanis  fabulas.  193 

In  V.  845  m£»v  ouv  d|iuriOTic  bfiT'  dv  auriu  id  n€TdXa;  R 
praebet  \xvjv  dvenurjOnc,  Y  hujv  djLiu/iOTic,  schol.  cum  MAU  nujv 
oijv  i\i\n\Qr]c.  Meinekius  in  Vind.  Ar.  p.  217  scripturam  ^ujy 
ouv  ipuriOiic  defendit  hisce  verbis :  **Vereor  ne  viros  doctissi- 
mos  comparatio  cum  nostro  einweihen  in  errorem  induxerit 
Graecum  est  jLiueicOai  id  ^ucrripia,  non  ^|Li^ueTc6ai".  Cf.  Ra. 
158,  318,  456,  Pc.  278,  375.  Idem  criticus  postea  in  Adden- 
dis  eiusdem  libri  p.  VIII  minus  feliciter  animadvertit:  "Ferri 
sane  potest  Rav.  scriptura  dvefiur|9Tic,  non  tamen  ut  ^fi^ueTcOai 
pro  fiueicOai  dici  posse  concedam;  imo  dvenur|Onc  dictum  est 
ut  in  sequente  versu  dveppiTUJca  sc.  ly  tui  TpiPuiviifj.  Com- 
parari  possunt  ^vaTtoTiveiv,  4va7T07raTeTv  et  multa  eiusdem  gene- 
ris  alia".  Quam  Meinekii  sententiam  Leeuwenius  in  Mnem. 
Nov.  Ser.  XXX,  1902,  p.  353  sagaciter  refellit,  ubi  Aristopha- 
nis,  Herodoti,  Euripidis  locos  protulit,  quibus  praepositioni  iv 
in  ivaiTOTiveiv,  dvarroTraTeTv,  aliis  similibus  compositis  "more 
prisco  sed  nunquam  intermortuo  vim  adverbii  localis"  tribuere 
licet  Yide  sis  etiam  Leeuwenii  adnot.  ad  Av.  38  de  prae- 
positione  ^v  adverbiali.  Quae  cum  ita  sint,  lectio  ^uiv  dve- 
Huri0Tic  —  dv  auTiu  admittenda  non  est.  Ac  ne  qiiis  de  par- 
ticulis  miiv  ouv  coniunctis  dubitet,  Leeuwenius  1. 1.  ad  Pc.  527, 
Aesch.  Choeph.  177,  Eur.  Andr.  82  allegat.  Quibus  exemplis 
^io  Platon.  Soph.  250  d  ^uiv  oOv  dv  ^XdTTovi  tivi  vOv  iciiiv 
*ropi(|i  Trepi  t6  6v;  267  c,  Legg.  I,  624  a,  III,  680  d,  Hipp.  mai. 
302a,  Phileb.  23  d.  De  origine  autem  lectionum  RV  Leeu- 
^enius  recte  sic  existimavit  "mero  errore  particulam  OYN 
^^1  8N  ab  altero  librario  in  6N  mutatam  esse,  ab  altero  per 
haplographiam  post  MQN  omissam". 

§  9. 

In  Avium  v.  1187  Togeue  TraTe  (V)  c(pevb6vr|v  tic  noi 

Wtu;  pro  TraTe  legitur  ttcic  in  R,  Trdc  tic  in  schol.  ad  v.  1118. 

Bei]?lrius  TTdc  Tic  coniecit,  cui  Blaydesius  in  adnot.  ad  h.  v. 

plaudit   Aristophanem  adiectivum  irdc  vel  rrdca  cum  altera 

persona  sing.  imperat.  praes.  coniunxisse  permultis   docemur 

Jocis,  velut  Av.  1190  (puXarre  Trdc,  Ach.  204  Tr)6e  rrdc  ^ttou. 

cTxa  TTdc,  Pc.  458  im6Teive  bf\  rrdc,  512  Afe  rrdc,  Ra.  372, 

xm,  1.  13 


194  Victor  Coulon, 

Vp.  422,  Th.  372,  956,  961,  Ec.  502,  Ach.  282,  Pc.  301,  555 
denique  Av.  1196  dOpei  bk  TTctc  kukXiu  acoTrdiv.  Cf.  etiam  Eur 
Rhes.  685  ixaxe  Trdc,  688  icx^  ''rdc  b6pu,  690  ^pTtc  TTCtc,  73( 
ciTa  Trdc.  In  Av.  1196  multi  viri  docti  coniecturis  usi  sunt 
Ut  alios  omittam,  Reisigius  (Coni.  p.  276)  dOpci  bk  irdc  tm 
TtavTaxfi  kukXuj  ckottoiv,  Bergkius  fiOpei  b^  Ttdc  tic  Trdvra  irep 
kukXuj  ckottujv  proposuit  Quibus  emendationibus  repudiatis 
quippe  cum  nusquam  apud  nostrum  verba  Ttdc  tic  cum  alten 
persona  sing.  imperat  praes.  coniuncta  invenerim,  cum  Mei- 
nekio  et  Kockio  lacunam  ante  dOpet  statuere  praefero,  quoad 
probabilis  correctio  proposita  sit  Mihi  quidem  non  aliena 
videtur  G.  Hermanni  ratio,  qui,  cum  tumultus  in  scaena  ortus 
sit,  verbum  tacendi  ante  dOpei  desiderans  "initio  versus  aydTe 
cTt'  excidisse  statuit  et  praeterea,  ut  fieri  solet  in  tali  reniw 
forma,  qualis  hic  describitur,  la  la  ceteris  praeponit**,  ut  cum 
Meinekio  (Yind.  Ar.  p.  108)  loquar.  Nec  non  sensui  forsiten 
convenerit  hoc:  fa  ?a,  |  touti  ti  flv;  Quod  coll.  Av.  1495  eo, 
TouTi  Ti  T^v;  proposuerim  commotus  versibus  1197 — 98  loc 
^TTwc  fibri  bat^ovoc  Trebapciou  |  bivrjc  TrrepuJTOc  qiOoTToc  ila- 
KoueTat;  haec  eium  verba  causa  sunt  interrogationis  touti  ti 
fjv;  In  V.  1187  autem  cum  Meinekio,  Kockio,  aliis  scripturam 
Y  ToEeue  TtaTi  servare  noii  dubito.  Cf.  sirailes  locos  Av.  8()o 
^XKe,  TiXXe,  TTaTe,  beTpe,  KOTrre  irpiuTTiv  Tf|V  x^Tpav,  Nb.  150S 
btujKe,  pdXXe,  rraTe,  alios. 

Yersum  1693  RY  sic  exhibent:  Ta|LiiKf|v  x^aviba  ^iboTU) 
Ttc  beOpo  ^oi,  schol.  in  adnot  ad  v.  1565  dXXd  Ta|itKf|v  xXam'ba 
(sic  confusis  substantivis  x^avic  et  xXa|iuc)  bOTUj  nc  beOpo  \io\- 
Editores  praeter  Blaydesium  lectionem  schol.  mutato  illo  x^^" 
fiiba  in  xXaviba  seouti  sunt.  Quamquam  versus,  qualis  in  schol. 
profertur,  numeris  non  adversatur  (cf.  Fr.  Pongratz:  De  ar- 
sibus  solutis  in  dialogorum  senariis  Aristophanis,  p.  25sq(].), 
tamen  Blaydesius  omissa  particula  dXXd  Bentlei  coniecturam 
Ta^f|Xtov  haud  scio  au  iure  in  textum  receperit  Yocabulum 
Ta^tKoc  enira  neque  apud  comicos  neque  apud  tragicos  Atti- 
cos  invenitur,  sed  oranibus  locis,  quibus  poetae  illi  adiectivum 
a  substantivo  TdMOc  ductura  adhibuerunt,  vox  Ta^f)Xioc  legitur, 
velut  in  Av.  1758  et  Th.  1122  X^xoc  Ta|iif|Xtov,  Th.  1034  Tauq- 


Quaestiones  criticae  in  Aristophanis  fabulas.  195 

Aiuj  —  Traidrvi,  Menand.  4,  231,  VI,  8  [K.  535,  8]  raiyniXitfi  X^x^», 
Aesch.  Suppl.  813  TTp6  KoiTac  TGtfinXiou,  Euroen.  838  TctjiiiXiou 
T^ouc,  Choeph.  485  xodc  —  TciMnXiouc,  fr.  242  TaMnXiuJV  Xex- 
Tpuuv,  Eur.  Med.  673  euvflc  —  Ta^nXiou,  1026  TctMilXiouc  €uvdc, 
Orest  1050  Tci|iTiXiou  Xexouc,  Troad.  352  fbi^Xeo  —  TOMnXioic, 
fr.  781,  4  TafLiTiXiouc  ^oXirdc,  781,  17  TaMrjXiov  Aqppobirav, 
fr.  889  TciMnXiov  Xexoc.  Adiectivum  TaMiKfjv  igitur  e  vetustissi- 
mo  glosseraate  voci  TCiMnXiov  superscripto  in  textum  illatum 
videtur.  Quo  facto  grammaticus  nescio  quis  scripturae  codd. 
Ta^iKfiv  xXaviba  metri  sustinendi  gratia  particulam  dXXd  prae- 
prosuit.  lam  ne  lectionem  RV  biboTUj  tic  verbis  BA  schol. 
boTUj  Tic  potiorem  ducamus,  cum  numeri  huius  versus  tum 
sermonis  usus  Aristophaneus  obstat,  de  quo  Hemsterhusium 
ad  Pl.  1195  Kockius  in  adnot  ad  Av.  1579  collatis  multis 
exemplis  haec  animadvertisse  monuit:  "Quando  in  scaenam 
aliquid  proferri  sibique  porrigi  postulant,  fere  legitimum  est 
boTUj  Tic,  ^KfeoTU)  Tic".  Quac  cum  ita  sint,  v.  noster  sic  legen- 
dus  est:  TaMnXiov  xXaviba  66tu)  tic  beupo  )lioi. 

Vesparum  v.  570  sic  traditur:  Td  6^  cuTKuqiavT*  &^  &\xa 
pXnxcrrai  •  KdTreiO'  ktX.  in  R,  Td  bl  cuTKuipavT'  dTTopXnxdT'  (sec. 
Herw.)  KfirTeiG'  ktX.  in  V.  Lemma  schol.  V  praebet  d)Lia  pXrixdTai. 
Huic  versui  sanando  multi  critici  studuerunt  Dindorfius  qui- 
dem  lemma  schol.  V  secutus  fi|Lia  pXnxdTui  scripsit  Quod  a 
numeris  alienum  est,  cum  syllaba  ^a  ante  litteras  px  corripi 
non  possit  Cf.  A.  Koppii  quaestionem:  "Uber  positio  debiiis 
und  correptio  Attica"  in  Mus.  Rhen.  XLI,  1886,  p.  248  sqq. 
Meinekii  vero  scriptura  Td  bi  cuTKUTrrovTa  pXnxdTai  vel  eo 
repudianda  est,  quod  a  lectionibus  RV  longius  discedit  Ne- 
que  in  Blaydesii  emendatione  rd  be  cutkutttovG'  a^a  pXnxdrai 
versari  operae  pretium  est  lam  quod  Bergkius  probante  Her- 
werdeno  in  Mnem.  Nov.  Ser.  X,  1882,  p.  86  d^pXrixdTai  per 
dTTOKOTTfiv  pro  dvapXfixdTai  scripsit,  ab  eo  propterea  dissentio, 
quod  alia  exempla  dTTOKOTTflc  ab  Aristophane  adhibitae  non  in- 
veni  nisi  iis  locis,  qui  parodia  sunt  versuum  tragicorum,  e.  g. 
Ra.  1477  Tic  oibev  ei  t6  lr\y  ^ev  dcTi  KaT0aveTv,  aut  iis,  quibus 
coraicus  personas  Atticae  dialecti  nescias  loquentes  facit,  ve- 
lut  civem  Megarensem  in  Ach.  732  dyL^are  TTOTTdy  ^dbbav, 

13* 


196  Victor  Coulon, 

766  fivTeivov,  ai  XQc,  Lampitonem  in  Ls.  106  d|H7rrdfi6VOC  fpct, 
183  Ttdpcpaive  ^dv  t6v  6pKov.  Itaque  cum  his  omnibus  con- 
iecturis  offensio  non  toUatur,  ex  recentioribus  Leeuwenium 
audiamus  in  Mnem.  Nov.  Ser.  XXI,  1893,  p.  108  de  voce 
pXrixdTai  dubitantem:  "Corruptum  (igitur)  esse  verbum  pXrixd- 
Tai  suspicor,  balandi  autem  notio  non  tam  apposita  est  hoc 
loco  ut  lonicum  verbum  ^n^^oiTai  commendabile  ducam;  non 
enim  de  agnis  tantum  sermo  fit,  quibuscum  puerulos  senex 
comparavit,  sed  etiam  de  porcellis,  quorum  ciamoribus  puei- 
larum  querelas  similes  esse  modo  dixit.  Itaque  haud  scio  an 
verbo  ppuxdcGai,  id  quod  de  quovis  clamore  violentiore  usur- 
pari  potuisse  videtur,  Aristophanes  hoc  loco  sit  usus;  quae 
omnium  lenissima  est  correctio:  Td  bi  cuTKuipavG'  fi|Lia  ppu- 
XdTai".  Planissime  astipulamur  Leeuwenio.  Nam  ppuxdcGai  de 
fletu  infantium  comicos  dixisse  schol.  Nicandri  Alexiph.  221: 
PpuxdTai,  KXauGjiupiZiei,  luc  Ttaibiov  cpiuvei  f|  baKpuei,  ujc  Me- 
vavbpoc  docemur.  Comparari  potest  Alciphronis,  cuius  sermo 
insignem  comicae  dictionis  prae  se  fert  similitudinem^  epist 
I,  35,  2  dveppiTTice  ^dp  inou  Tf|v  dTTiGu^iav  i&cre  KXaiovrd  |ne  Kai 
ppuxd^^evov  dXeeicOai  [xkv  Tiapd  toTc  dTrieiKecr^poic,  T^XujTa  bk 
Toic  dXXoic  irapexeiv. 

In  v.  983  ijd)  Tdp  direbdKpuca  vOv  Tvili^nv  ^M^v  vulgata 
lectio  est  dTtebdKpuca.  Schol.  V  adnotat:  drrebdKpuca:  koivov 
Ti  TraGujv  6  TipecPuTTic,  Kai  iinbaKpucac  Tip  tojv  traibujv  65up|iui 
ktX.  Qua  schol.  interpretatione  nisi,  opinor,  Bergkius,  Meine- 
kius,  alii  dtrebdKpuca  scripserunt  praeeunte  Hirschigio,  qui 
collato  V.  882  in  commentariolo  suo  monuit:  "^TTibaKpueiv 
Graece  dicitur  de  eo,  qui  post  alium  eiusque  fletu  permotus 
flet:  atque  hoc  unicum  est,  quod  stare  hic  potest".  Quae  Hir- 
schigii  sententia  recte  se  habet;  in  v.  978  enim  iam  infan- 
tes  flere  coeperunt.  Iniuria  igitur  Dindorfius  et  Blaydesius 
compositum  direbdKpuca  in  textum  receperunt. 

In  V.  1131  sqq.  tov  Tpipujv'  dqpec,  ttiv5i  bi  x^aivav  dva- 
PaXoO  TpiPujviKuac  sine  dubio  verum  est  illud  rpipujviKujc  RV. 
Namque  Aristophanes  ludit  hoc  loco,  ut  Blaydesius  in  coni- 
ment  p.  394  animadvertit :  "Ambigue  dictum,  vel  tanquam 
pallium  (Tpipujva,  ut  pallium  induere  solebas),  vel  solerter, 


Quaestiones  criticae  in  Aristophanis  fabulas.  197 

perite  (ut  ipiPujv,  Nub.  869.)".  Quem  lusum  Donnenis  sic 
reddidit:  "Wirf  diesen  Lumpenmantel  weg,  |  Und  lege 
lumpenhaft  dir  an  dies  warme  Kleid".  Equidera,  ut  prin- 
cipalis  sigmficatio  verbi  ipipeiv,  quae  substantivo  Tpipujv  sub- 
est,  in  nostro  sermone  servetur,  sic  vertere  velim:  **Wirf 
diesen  alten,  abgeriebnen  Mantel  weg  und  lege  dir  ge- 
rieben  an  dies  warme  Kleid*'.  Leeuwenius  autem  vituperan- 
du8  est,  quod  temere  veaviKUJc  in  textu  posuit  hac  causa 
addita:  "ipiPujviKiuc  codd.,  quod  nihil  est  Ex  lectione  altera, 
quam  scholia  praebent,  TtpovriKiuc,  apparet  solas  litteras  ikujc 
genuinas  esse,  ceteras  male  esse  suppletas  aut  e  praecedenti 
versu  huc  aberrasse".  Qua  Leeuwenii  mutatione  loci  acumen 
tollitur. 

Pacis  V.  346  in  RV  sic  legitur:  ei  Tap  ^kt^voit'  (t^voit' 
^)Mv  TttUTTiv  ^e  Tfjv  ^iLiepav  ttotI.  Scholiasta  metricus  post 
lemma  ei  Tdp  ^oi  t^voito  hunc  versum  esse  tetrametrum  tro- 
chjiicum  catalecticum  adnotavit.  Versus,  quem  RV  praebent, 
numeris  adversatur.  lam  ad  eum  sanandum  consideremus  v. 
antistrophicum  582.  Sed  cum  hic  quoque  versus  in  RV  in- 
vito  metro  sic  exhibeatur:  xctip^,  x^^P'  ^  qpiXTaG'  {-TaT'  R  sec. 
Henv.)  ibc  dcndvoiciv  ^jiTv  r^XGec,  ex  eo  meti-um  v.  346  resti- 
^i  nequit.  Illud  quidem  ex  adnotatione  schol.  certum  est 
numeros  trochaicos  versui  nostro  reddendos  esse.  Quapropter 
Meinekius  aliique  Porsono  auctore  pronominibus  iiie  RV  et 
Moi  schol.  eiectis,  quae  ut  saepissime  (cf.  ad.  Nb.  1036  p.  173) 
ita  hoc  loco  inserta  esse  verisinnle  est,  ei  Top  ^kt^voit'  ibeiv 
^^  %epav  TauTriv  ttot^  scripserunt  ordine  verboiiun  TauTTiv 
"^v  mutato,  ne  quintum  pedem  teti'ametri  trochaici  spondeus 
~~  Tnv  Tf|v  occuparet. 

In  Acharnensium  v.  778  codicum  lectio  est  ou  XPflc^ci 
^^Tfjc.  Schol.  R  explicat:  XeXri06TUJC  Tipoc  tci  xoipibia  X^T^i  t6 
^"  Xpfic0a  ciTdv.  Legit  igitur  haud  dubie  ou  XPflcGa  ciTdv. 
Q^am  scripturara  infinitivo  Dorico  ciTflv  reposito  Meinekius 
^^c  vertit:  non  debes  silere.  At  suo  iure  Blaydesius  veretur, 
^'  XPncOa  significet  "debes".  Nam  XPHcQct  pro  xpr]leic^  i.  e. 
^85  cupis  dictum  volunt  Dind.,  Bergk.,  Ahrens  De  Dial.  Dor. 
P-  '^53.  Itaque  nescio  an  praestet  cum  Bergkio,  Fritzschio 


198  Victor  Coulon, 

ad  Th.  554,  Ahrensio  De  Dial.  Dor.  p.  195  ou  xPHcOa;  citQc; 
scribere  locumque  sic  vertere:  non  vis  (scil.  grunnire)?  siles? 
Quae  vulgata  lectio  multo  simplicior  atque  sincerior  est  illa 

V.  966  in  codicibus  sic  exhibetur:  ouk  fiv  |Lid  Ai'  ei  boin 
T€  \iO\  Tf|v  dciTiba.  In  scholiis  haec  inveniuntur:  ouk  fiv  jid 
Af  ou  boinv:  6ti  im  6i|iapiuiv  jnovov  X^TCTai  t6  (XdTCTai  t6  om. 
R)  Td^axoc,  tm  bk  tujv  dfXXujv  toihoc  oIov  TupoO.  Et  lemma 
et  adnotationem  a  versu,  qualis  codicibus  adservatur,  abhor- 
rere  nemo  non  intellegit  Lemma  illud  quidem  sic  legendura 
est:  o6k  fiv  \xa  Ai']  ou  5oiT]v,  ut  verba  o6  boinv  glossema  sint 
ab  interprete  adscriptum  propterea,  quod  in  versu  nostro  mente 
addendum  est  verbum  dandi,  quo  servus  in  v.  960  sqq.  ^Kfc- 
Xeue  Ad^axoc  c€  —  |Li€Ta6oOvai  usus  est  Interpretamentum 
autem  8ti  i.m  dipapiujv  ktX.,  quo  Rutherfordius  infeliciter  pel- 
leetus  est,  ut  v.  966  in  quibusdam  codicibus  sic  traditum 
fuisse  suspicaretur:  ouk  fiv  |Lid  Ai'  €f  boin  T€|Lidxii  ttic  dcrriboc, 
ad  v.  967  spectat 


Quaestiones  criticae  in  Aristophanis  fabulas. 


199 


Caput  IV. 

§10. 

Extremum  est  propositum,  ut  ii  tractentur  loci,  quibus 
scholiasta  praeter  eam  scripturam,  quam  in  textu  suo  invenit, 
varias  lectiones  commemorat.    lam  enotentur  versus: 


Tss.  Sch.  RV 

Eqaitam : 

1  CTixoi  iajLipiKoi  Tpi|ieTpoi     196contraschoL  193  trimetros 


dKaTdXTiKTOi  4KaT6v  dve- 
vriKOVTa  Tpeic  schol.  rec. 
SchoL  V  6  nihil  nisi 
haec,  crixoi  ia|LiPiKoi  dKa- 
TdXr]KToi. 


^  ^icrjppTlcev :  dv  dvioic  bk 
ivTiTpd^oic  eiceqpprice 
TpdqpeTai  schoL  V 

^^  ^Tepqi  TTOi :  TpacpeTai  bi 
Kai  TTfi  schoL  Ald. 

lol  olov:  TP<i<p€Tai  Kai  8cov 
schoL  V 

"^l  aiKdXXei  jie:  Tpd<ptTai  bi 
Kai  KaXei  ^e  schoL  V 


iambicos  eicGeciv  fabuiae  effi- 
ciunt  Vss.  92 — 94,  cum  prop- 
ter  frigidam  atque  languidam 
enumerationem  novae  comoe- 
diae  dictionem  redoleant,  spu- 
rios  sibi  videri  B.  Keilius  in 
scholis  monuit  Tres  igitur  ver- 
sus  iUi,  quos  scholiastam  in 
fabulae  contextu  non  legisse 
suspiceris,  haud  scio  an  versui 
91  adscripti  in  textum  irrepse- 
rint 

eicrjppricev  r.  Varia  lectio  eice- 
q)pr)ce  repudianda  est  Cf.  Biay- 
desii  adnot  ad  h.  v. 
^Tepa  TTOi.  Dobraeus  ^Tepa  Trri 
edd.  probb. 

8cov  R  praef.,  olov  V 

aiKdXXei  )ie  R  r. 
'KaX^ei  jie  V 


200 


Victor  Coulon, 


vss.  Sch. 

240 — 241  V88.  legerunt,  sed 
ly  nci  bi  ol  6uo  crixoi 
o6k  fTKeivrai  schol.  V 


387  mbkv  6X1TOV  TToiei :  Tpa- 
q>€Tai  ^r\biv  fXaTTOViToiei 
schol.  V  Ald. 

408  t6  bi  Ttaiujva  bf|  Tp6- 
q)eTai  TrairjUivicai  f\  f|- 
cO^vt'  lf|  Ttaiujv  ^cai  schol. 
Ald.,  metxo  invito,  ut 
ipse  scholiasta  animad- 
vertit. 

527  dcpeXuiv:  Svioi  bk  bia 
TUJV  dq)uujv  Tpdq>oua 
schol.  V 

67  3  ipTTtTUj :  Tpdq>eTai  ^pp^Tui 
schol.  V,  Tp.  Kai  ipp^Tui 
suprscr.  f* 

680  u7repeTTUTnTd2IovT6  ^e: 
Tpdq>eTai  Kai  imepeTTXrjc- 
covt6  |yie  schol.  V.  Va- 
riam  lectionem  ex  inter- 
pretatione  originem  du- 
xisse  adnotatione  Suidae 

S.     V.     UTTepeTTUTTTTdilOVTO 

docemur :  uTTepeTTXric- 
covTO  ^e,  KOTeTrXiiccov- 
t6  Me. 
887  TTepieXauveic:  Tpd^eTai 
TTttpeXauveic,  quod  Aex- 
hibet,  schol.  rec. 


RV 
vss.  habent  Gum  ia  v.  234 
isiciarius  exclamans  ol^oi  xa- 
Kobai^uiV,  6  TTa^XaTubv  d^ep- 
xeTai  fuga  salutem  petere  stu- 
deat,  eum  a  servo  verbis  outo< 
Ti  q>euTeic;  ktX.  increpari  con- 
sentaneum  est. 

Hn^^v  JXarrov  (dXiTov  V)  TToiei. 
De  hoc  looo  cf.  Z.  Ar.  St  p.  76, 
ubi  comparativus  {Xottov  iure 
defenditur. 

iriTTaiuivicai  R 
if|  TTaiujv  ^cai  V,  glossema. 


dq>eXuiv  r.  Cf.  Z.  Ar.  St  p.  90. 


4ptt4tui  r. 


uTTepeTTUTTTTd2[ovT6  ^e  K 
uTTepeTTUTnTa2I6v  Te  ^e  V 

idemque  alt  schol.,  r.  Cf.  v. 

p.  42  allatum. 


TTepieXauvec  r.  De  Trepi  et  Trapa 
permutatis  cf.  p.  12  ad.  Eq.  •'>6. 


Quaestiones  criticae  in  Aristophanis  fabulas. 


201 


?S8.  Sch. 

921  TuivguXiuvidvToTcTTXeioci 
Tujv  bqibuiv  (bcTuiv  Dind.) 
schol.  Ald.  Glossema  est 

TUIV  EuXujv. 
1046  TP«9€Tai     Ktti     guXivov 

schoL  V 
1151  dTTaT':  TP<i<P€Tai  Ipp'  (aip' 

V)  schol.  V  Ald. 


RV 

Tujv  6(jibujv,  quod  in  tuiv  5qi- 
bfujv  mutaadum  est  Gf.  Z.Ar. 
St.  p.  127. 

EuXuiv.  Cf.  V.  p.  151  tractatunL 

dfnaT'  r. 


15 


Banarnm: 

^oceuTiqpopoOc'  ^KdcroT':     CKeuri  cpepouc'  ^KdcTOT'  4v  Kuifi- 


Tpixuic  •  f|  Tdp  CK€ur|- 
(popoOciv  (1)'  f^  oceuTi  (pi" 
pouav  (2)  •  f)  CKeuo^opouc 
dv6pac  TTOioOciv  schol. 
R;  Tpixiiic  Tpd(peTai(/|  hk 
Tpacpfi  Tpixoic  Ald.)  f\ 
CKeuncpopoOGv  ktX.  ut 
R,  schol.  V  Ald. 
55  iLiiKpoc:  TraiZei.  ?cti  Tdp 
MeTaXocuijLioc  6  MoXuiv 
schol.  V;  (JXXuic  •  TpdcpeTai 
^QKpoc  schol.  Ald. 

84  Tpd(peTai  5eEi6c  schol.  V. 
Glossema  voci  dTaOoc 
adscriptum. 

Kprivac :  TpdcpeTai  Kpr|- 
fivouc  schoL  rec.  M0. 
"Haec  altera  scriptura, 
cui  omnino  nihil  tribuen- 
dum  est,  G.  Hermanno 
recte  vel  hoc  nomine 
displicet,  quod  ceterae 
res  omnes  iucundae  sunt 
potius,  quam  f  ugiendae". 


113 


wbicf,  (corr.  ex  Tfli  Kuimpb{(ji)  R 
(=  2)  CKeun^opoOc'  (=  1 ;  in 
mg.  dextro  a  pr.  m.  Tp.  CKeun 

Cp^pOUC'  =  2)  ^KdCTOT'  dv  KUI^- 

uibiqi  V 


|iiKp6c  r.  "Lectio  ^aKp6c  non 
solum  metro  repugnat,  verum 
etiam  glossemati  simillima 
est*'.  Fritzschius  in  comment 
p.  24. 

dTa96c 


Kpr|vac 


202 


Victor  Coulon, 


vss.  Sch. 

Fritzschius  in  conunent 
p.  75. 

133  eivai  in  lemmate  R.  Tivfec 
bk  Tpdqpouov  eiTixe  (quod 
sec.  Fritzschium  lete  le- 
gendum  est)  prius  schol. 
V;  irpdq)€TOU  bk  iv  ttoXXoic 
elvai  dvTi  toO  eiriTe  fieTe) 
alt.  schol.  V. 

153  V.  legerunt:  Tivfec  bi  ov 
Tpdqpouci  Tov  *vf|  touc 
Geouc*  CTixov,  dXX'  dqpat- 
poOav  auTo  V  Kai  tov  ^gf]c 
ouTUJ  TPdqpouciv :  f\  Tiup- 
pixnv  Tic  IjiaOe  ti^iv  Kivri- 
ciou.  b\b  Kai  'ApiCTO- 
q)dvric  TrapaTJGrici  t6 
dvTiciTlLia  Kai  t6  ciT^a 
schol.  V 


RV 


169  nfiupuj:  dvTi  toO  ^dv  bi 
[ir\  eiipu)  schol.  V;  Tpd- 
qpeTai  Kai  (x^'  f\fovv  ^dv 
^f\  fx^  dpTupiov  schol. 
R;  TpdqpeTai  bi  Kai  fiv 
bi  ^f\  Ix^  schol.  Ald. 

175  iav:  TpdqpeTai  bk  Kai*(va 
schol.  V.  Yerum  est  ddv. 
Cf.  Fritzschium  ad  h.  v. 

191  bixu^c  f|  Tpotqpn  Kai  ve- 
Kpuiv  Kai  Kpediv  schol.  V 
sec.  Augsberg.  p.  18 ;  6id- 
qpopoi    Tpcwpoii-    o\    }x^v 


eivai  i.  e.  elvai.  Ex  interpre- 
tatione  ortum  est  illud  eirvre 
C(eTe). 


V.  habent.  Versum  152  vf|  touc 
Oeouc  ktX.  editores  recte  ser- 
vaverunt.  Ansam  turbationis 
vss.  151  et  153  dederunt,  qui 
iam  Aristophani  Byzantio  su- 
specti  erant.  Prior  ille  quidem 
V.  151  f|  Mopci^ou  Tic  ^itav 
^eTpdvpaToLeutschio  delendus 
videbatur.  Sed  Kockius  (cuius 
cf.  adnot.  ad  v.  151  in  ed.  II 
1868)  iure  monuit  pro  certo 
diiudicari  non  posse,  uter 
versus  spurius  sit. 
lnFjupuj.  "Nimirum  ddv  bi  iif\ 
\{X)  nihil  amplius  est,  quam 
infelix  coniectura  grammatici, 
cui,  ut  erat  cerebrosus,  jLiriupw 
crasis  raro  alias  obvia  stoma- 
chum  commoverat".  Fritz- 
schius  in  comment.  p.  112. 
iva  R 
iva  fiv  V 

Tf|v  irepi  TU)V  Kpeu)V. 
"Vox  veKpdiv  tota  absurda  est, 
sive    eam   ex   historiae   fide, 
sive  e  comoediae  ioco  metiri 


Quaestiones  criticae  in  Aristophanis  fabulas. 


203 


V8S.  Sch. 

Kpeoiv,  dbc  'ApicTapxoc 
ktX.  —  ^Tcpoi  6e  cpaci 
aiviTT€C0ai  Tiiv  Ttepi  Ap- 
yivoOcav  vau^axiav,  V\v 
6ld  TOUC  v€Kpouc  ^TWJvi- 
cavTO  Tf|V  b€UT€pav  Tpct- 
q)f|v  (scil.  V€Kpaiv)  ai- 
pou)Li€Voi  schol.  R  sec. 
Rutherf. ;  (p€p€Tai  bi  Kai 
Skkr\  Tpa<pn'  ti^v  7T€pi 
Tujv  v€Kpaiv  schol.  M  Ald. 

320  AiaTopac:  oi  bi  t6  5i' 
dropdc  7r€piC7rujciv,  dbc 
ATToXXobujpoc  6  Tap- 
C€ucschoLVAld.  Quam 
variam  lectionem  ab  He- 
sychio  quoque  s.  v.  Aia- 
Topac  commemoratam 
deWilamowitzius  (Text- 
gesch.  d.  griech.  Lyr. 
p.  81,  1)  bene  defendit. 
iy  bi  Tici  dKXiXoiTTC  t6 
Tivdccujv  schol.  rec. 

347  ♦xpoviujv  t'  dTujv  lemma 
schol.  rec.  addita  varia 
lectione  xp^vouc  (i.  e. 
Xpoviouc)  t'  4tujv 

351  iiffx^  7Tav0Tip6v  lemma 
in  Y  sec.  Augsberg.  p.  22 ; 
Tivk  bi  dvaTiTViiJCKOuci 
TTdv0Tipov  schol.  RV0 

362  GiupuKiajv:  Tivtc  6€  9o- 
puKiujv  (i.  e.  ©opiKiujv,  ex 
demo  6opiK6c;  cf.Kockii 
adnot.  ad  h.  v.  in  ed.  11 


RV 

placuerit"  Fritzschius,  qui  in 
comment  p.  123— 127  de  variis 
scholiorum  interpretatioiiibus 
uberius  disputavit 


6iaT6pac  R 
b\'  dTopdc,  TP-  biaT6pac  a  pr. 
m.  in  mg.  V 


Tivdccu)V  r.  Cf.  V.  p.  187  trac- 
tatum. 

Xpoviouc  t'  4tujv 


KaT'  d7Tav0Tip6v  (ctt-  R); 

^tt'  dv0Tip6v  scribendum. 
Inepta  scriptura  ?gaT€  TTdv0n- 
pov  ita  orta  est,  ut  Utterae  €tt 
male  distinguerentur. 
OujpUKiujv  r.  Genitivum  plur. 
GopuKiujv  ineptum  esse  nemo 
non  intellegit 


204 


Victor  Goalon, 


494 


567 


▼ss.  Sch. 

1868)   Tpa<pouciv,    dvri 

TOO     Td     TUIV     GopUKlUiV 

^i^ou^€voi  schol.  V 
*XTi|biaTiqlc:  TpdqpcTai  xai 
XimaTiac    xijjpxc    toO    i 
schol.  Ald. 

*Tdc  i|itdOouc:  ^v  bi  toi 
KaXXicTpoTqj  (levi  men- 
do  pro  KaXXiCTpdTou 
sec.  Duebn.  et  Rutherf.) 
T^Tpa^Trai  touc  qiidOouc 
schol.  RV 

625  *|uif|  bf^T'  ?^oiT€  lemma 
schol.  RV;  Tivte  bd,  ^i*! 
5f\T'  iixi  T€?  toOtov  bk 
Pacdvi21'  diTaTaTiiiV  schol. 
rec. 

741  *i£€X^T£avT'inlemmate; 
Tp.  S€X€TXOivTa  (Tp.  iH- 
cXcTxO^VTUJv  dmKi&v  V 
sec.  Augsberg.  p.  32  et 
Herw.  in  Mnem.  Nov. 
Ser.  XXVI,  1898,  p.  105) 

745    ^dX'      i7T0TrT€U€lV      60K(1I 

lemma  schol.  RV;  lcn 
bi  Kai  dXXr)  TpOKprj,  )idXa 

T'iTr07TT€U€lv50Kai.  fTi  bi 
Kai,    ^dX'  dTTOTTT€U€lV   JUIOI 

5oKui  schol.  rec.  Utraque 
varia  lectio  quippe  a 
numeris  aliena  spemen- 
da  est. 

*XuTicmI»v  lenmaa  schol. 
RV;  TPd<p€Tai  XoTiCjidiv 
(KajiTTaiv  Aid.)  TOUT€cn 
TTapaXoTic^oiv        schol. 


RV 


775 


XimciTiqtc  (superscr.  TP.  KT)ficrriac 

in  V) 

Tdc  i|iidOouc 


fif|  bf\T'  ?|uioit'.  oOtuj  bi  pacd- 
viC  dTTaTaTiIiv.  (oOtujc  dveu  n- 
iuflc  pacdviZ'  dTT-  V) 


«€X€TXO^vt'  (-€XX-R) 


jLidXX'  (jidX'  V)  dTTOTTTCueiv  5okui. 
Quam  lectionem  editores  iure 
servaverunt,  nisi  quod  ^dXX' 
scripserunt  De  juidXX'  (=  ^n 
dXXd)  cf.  Eockii  adnot  ad  Ra. 
103  in  ed.  IV  1898). 


XuTiC|iuiv 


Quaestiones  criticae  in  Aristophanis  fabulas. 


205 


m  Sch. 

Ald. ;  TP<i<P€Tai  Ka|Li- 
TTTUJV  dTTOTTapaXoTicfidiv 
schol.  0;  Tpdcpexai  Kai 
Kd^TTTUJV  XoTicfidv  schol. 
M 

830  )Li€G€iTiv :  Tpa<P€Tai  Kai  jxe- 
0€imiv  schol.  rec. 

838  *dTruXuiT0vcT6^a:  0pu- 
vixoc  dGupurrov.  ol  bk 

TpdcpOUClV  dTTUXuJTOV 

schol.  V 
935  KoXoKTpuova:  fQ&(pe\ 
(RV0  "quasi  nomen 
grammatici  alicuius  ex- 
ciderit"  Dind.,  TpdcpeTai 
M)  KoXoKTpuova  (RV, 
KoX€KTpu6va  0,  KaXCKTpU- 
ova  M)  schol.  RV0M 

W2  liiKpoic :  Tpd9€Tai  XeuKoTc 
schol.  rec.  Lectio  ^iKpoTc 
ex  interpretatione  vocis 

iTTuXXioiC  •    dVTi   TOU   Xo- 

Tioic  jLiiKpoTc  originem 
duxisse  videtur. 

943  dTT^  riGujv:  TpdcpcTai  bl 
Kai  dTniGujv  schol.  rec. 
Cf.  V.  p.  44  allatum. 

^"-8  XaTpic  bi  (pnci  t6  Aa- 
P€iou  dvTi  ToO  Z4p£ou 
prius  schoL  V;  Tivk 
bi  Tpcicpouci  Aap€iou 
(dvTi  inserendum,  ut  e 
priore  scholio  sequi- 
tur)  Tou  EcpHou  alt. 
schoL  V 


RV 


^€6€inv  R 

fi€0€ifiriv  V  r. 

dGupuiTov  R  (lectio  Phrynichi), 

d7ruXu)T0v  V 


KoXoKTpu6va  R,  KaX€KTpu6va 
V,  quod  editores  recte  KdXc- 
KTpuova  scripserunt ;  Euripides 
enim  Aeschylum  vituperat, 
quod  gallum  in  tragoedia  de- 
scripserit  Locustae  autem, 
quae  est  KoXoKTpuibv,  mentio 
hoc  loco  prorsus  inepta  est 
XcuKoTc 


dTT'  i^Giijv  R 
d7rr|9ujv  V 

Aap€iou.  De  scholiorum  adnott 
Holzinger  (Ztschr.  f.  d.  osterr. 
G.  XXXI,  1880,  p.  598—604) 
fusius  egit 


206 


Victor  Coulon, 


vss. 
1122 


1276 


1283 


Sch. 

TrpaTMaTUiv:  TpacpeTai  xai 
^rmdTUJv  schol.  R.  "Ab- 
surde".  Fritzschius. 
8ciov  KpdToc:  iv  toic 
^XeicToic  aiciov.  'AcKXr|- 
TTidbTic  t6  8ciov  schol. 
V.  Cum  plurirai  codices 
Sciov  praebeant,  Fritz- 
schio  in  comment.  p.  386 
scholion  sic  corrigen- 
dum  videtur:  dv  toTc 
TTXeicToic  8ciov.  'AcKXr]- 
TiidbTic  bi  t6  8biov. 
2v  Tici  ou  KeiTai  schol.  V 


RV 

TTpaTMdTuiv 


ficiov  (&c  6iov  i.  e.  8ciov  R) 
KpdToc.  Porsono  auctore  85iov 
correctum  ex  Aesch.  Agam. 
104.  Llud  aiaov,  quod  schol. 
ut  variam  lectionem  comme- 
morat,  alterum  epitheton  vocis 
KpdToc  est. 


1294 


1505 


V.  habent  Hoc  versu  utique 
opus  esse  ex  ipso  contextu 
orationis  elucet. 
t6  cutkXivcc  t'  ^tt'  Afavu 
"Recte  vero  iudicasse  Apollo- 
nium  probabile  est  ob  men- 
tionem  Aiacis".  Pritzschius  in 
comment  p.  391. 

toOto  R,  toutoI  V  (supra  a  m. 
pr.  TP-  TouToic) 


74 


274 


t6  cuTKXivk  ^tt'  AiavTi: 
Ti^axi6cic  q>r]c\  toOto 
dv  dvioic  |Lif|  TpdcpecOai. 
'AttoXXu)vioc  be  tpnciv 
iK  0priccujv  auT6  eivai 
schol.  V 

*TouToic  in  lemmate ; 
Tpdq)€Tai  Kai  toutoici 
superscr.  in  M 

Nabium : 

^eTKOuci:   ?cti  6e  'Am-      ^^tkouciv  r.   Cf.  ad   Eq.  104 

Kov.    dTT€i   Kai    ^cTXo^ci     p.  41. 

Tp.  schol.  rec. 

Tujv  xpni^o^TUJv:  eupriTai 

TOUTO,  Kai  f)rmdTUJV  STrep 

ouTUJC  erTTOic*  dXXd  KaT- 

€X€e  TUJV   ^n)LldTU)V   djUOU 

iTTTTiK^v  ?pujTa  schol.  rec. 
*Xap€icai:  TpdcpeTai  5^ 
qpaveicai  schol.  V 


Ta)v  XPHMOTUJV.  Schol.  variam 
lectionem  ineptam  esse  patet. 


XapeTcat  R 
cpaveTcai  V 


Quaestiones  criticae  in  Aristophanis  fabulas. 


207 


vss.  Sch. 

289  dOavdraic  ibeaic  lemma; 

sed  dGavdrac  (Hennan- 

nus,  d9avdTTic  Ald.  sec. 

Duebn.p.427)ib^acK€i- 

Ttti  schol.  Ald. 
721  (ppoupdc  ^6u)v :  biccfi  bi 

icnv  Y)  Tpctcpri,  q)poupdc 

oibujv  xat  (ppoupdc  ibujv 

schol.  V 

965  Kpi^vuibri :  TpoicpeTai  xai 

Kpi^vui^n    Kai    KpUjLlUjbri 

schol.  rec. 

989  iy  be  Toic  TraXaioic  Tiiv 
dvTiTpdqpu)v,  dneXei  ttic 
TpiTOTtveiTic ,  eupriTai 
schol.  rec.  Legit  igitur 
cum  M  aliisque  codd. 
djiieXq  TTic  TpiTOTeveiac, 
quae  est  sincera  scrip- 
tura. 

^"n  jLiiKpouc:  Tpdq)eTaiKai  Xe- 
7TT0UC  Kai  XeuKouc  schol. 
rec.  Adiectiva  XeTrrouc 
et  XeuKouc  sine  dubio 
impnidentia  aut  libra- 
riorum  aut  interpretum 
cum  substantivo  ujpouc 
coniuncta  sunt. 

1273  dTr'  6vou :  tiv^c  b^  dTio- 
vou  (i.  e.  dTTO  voO)  X^tou- 
civ  schol.  V;  Tfjv  .  ,  .  bi 
CLTxb  vou  XeTeiv  (sic)  schol. 
R  corrupte  sec.  Rutherf. 
1299  fcTiv  f]  Tpct^n  b\ccr\  *  im- 
dXuiv  Kai  ^TTiaXuj  (R,  dTri 


RV 

dOavdTac  ib^ac  R  r.  Pendet 
genitivus  de  praepositione  in 
dTTOceicdpevai. 

dOavdTaic  ibiaic  V 

q)poupdc  ^bujv  r.,  nisi  quod 
q)poupdc  scribendum  est  Ci 
Kockii  adnot.  ad  h.  v.  in  ed. 
IV  1894.  Lectio  ibuiv  inepta 
coniectura  est 

Kpi^vujbT]  (Kpri-  V  levi  mendo) 
r.  Cf.  V.  p.  35  tractatum. 

d^eXei  (V  sec.  Herw.)  Tnc  Tpi- 
TOTeveinc 


piKpouc.  Verum  est  uijiouc  ^i- 
Kpouc  illi  uj)iouc  peTdXouc  v. 
1012  oppositum. 


drr'  6vou  r.  Cf.  Roemer.  Stud. 
zu  Ar.  p.  104. 


4tti  dXXujv  V,  ^TTi  dXiu  (sic)  R, 
quod  cum  0  Ald.  dTTiaXiu  scri- 


208 


Victor  Coulon, 


vss.  Sch. 

dXXujv  Kai  ^Tri  fiXu)  V,  ^Tri 
fiXuj  Kai  ^TnaXiu  Ald.) 
schol.  RV  Ald. ;  nvk  bi 
ouTU)c  dEeic  dmpaXiwv 
add.  schol.  RV  . 


1509  d)C  ^biKOuv :  TpAcpexai  Kai 
oOc  i^biKouv  schol.  R. 
Quae  varia  lectio  ibc  et 
oOc  inter  se  commutatis 
originem  debet. 

Pluti : 

4  xauTa :  ol  Tp6<povT€c  Tau- 
Tot  ou  KaXujc  Tpa^powciv  • 
eupTiTai  Tap  ^v  ttoXXoTc 
Tui  V  TraXaiujv  dvTiTpdcpwv 
t6  TaOTa,  Kai  lcn  Kpeirrov 
^Keivou  schol.  rec. 

39  cT€|i^dTUJv:  Tivk  bi  Kai 
6€cq)dTU)V.  "AXXuiC  TPa- 
q)€Tai  (Tpdtpei  V)  cKemiid- 
Tujv  schol.  V  Ald. 

77  fjv:  Tivk  fiveu  toO  v  auTO 
Tpdqpouci  t6  fj"  |i6vov  dqpi- 
4vT€C  schol.  V  r.  Cf.  ad 
V.  p.  77  prolatum. 
266  liubujVTa:  TpdcpeTai  Kai 
fiubujvTa  Kai  ^abuJvTa. 
Kai    ^ubujvTa    \iiy    dvTi 

TOO       buCUjbn       dTT0Tr4)Li- 

TTOvTa'  luiabujVTa  bi  dvTi 
ToO  k6^tiv  ixf\  IxovTa 
schol.  rec.  lunt.  ed. 
456  Xoibopei :  Tivk  XoibopeTc 
dvTuOSa  TPdqpouci,  t6 
f\[x\y/    Trp6c    t6    TtpoceX- 


RV 

bendum  est.  De  vi  et  usu  huius 
verbi  cf.  Kockii  adnot  ad  h.  v. 
in  ed.  IV  1894  et  Lautensach, 
Orammat  Stud.  zu  d.  griech. 
Tragikem  u.  Komikern  (Aug- 
ment  u.  Reduplikation)  U  69. 
djc  i^biKouv  r.  Voces  djc  et  oOc 
etiam  in  Pl.  1089,  ubi  R  ujc, 
V  oOc  exhibet,  aliisque  lods 
permutatas  invenias. 


TuuTa  r. 


CT€|ifidTUJv  r.  Lectiones  Oecqpd- 
Tujv  et  CKe^fidTujv  granimati- 
corum  doctrinam  redolent 


f\y 


jLiabujvTa  r.  Illud  ^u&ujvra  e 
glossemate  praecedenti  voci 
fiuTTujvTa  adscripto  ortum  vi- 
detur. 


XoibopeT  (mut  in  XoibopeTcV*). 
Mala  grammaticorum  mutatio 
XoibopeTc  est 


Quaestiones  criticae  in  Aristophanis  fabulas. 


209 


vss.  Sch. 

GoOca  cuvdTTTOvTec  schol. 

ree.  Ald.  et  Ixmt.  edd. 
559  Tro5aXToOvT€C :  Tpdq)€Tai 

hi  Kai  TTobaXToOvTCc  Kai 

7ro5aTpuJVT€C  schol.  rec. 

lunt  ed. 
579  Tivk  fi€Td  ToO  v,  tov  Kpd- 

TicTov  schol.  R 

581  Tvwuaic:  dvTi  bi  toO 
Tvujfiaic  Tpa^ptTai  Xrifiaic 
schol.  Ald. 

607  Tivk  M€Td  ToO  f  dvuT€iv 
schol.  RV0 


RV 


W  TrpoOu^aTa:  Tpdq)€TaiKai 
OuXrmaTa  schol.  V  Ald. 
sine  diibio  e  glossemate. 

^^^  e(c  cdKTQV :  Tpa<p€Tai  Kai 

CQKKOV  (V,  €ic  cdKKOV  0 

Ald.)  schol.  V0  Ald. 
Glosseraa. 
^^7  KaTaTrXacTOv :  Kupiujc  bk 
6£ut6vujc  toOto  TPa- 
cpouci  schol.  V;  TiV€C  bi 
Kui  TTpoTrapoEuvouci  Ka- 
TdTiXacTov  schol.  RV 


7ro5aTpuJVT€C  r.  Verbum  irobaX- 
ToOvT€c  glossema  sapit 


t6  KpdTicTov  r.  IUi  tiv^c  ad- 
iectivum  KpdTicrov  stulte  ad 
t6v  Aia  refen^e  voluerunt. 
Xr||Liaic  (etiam  in  lemmate  schol. 
R  sec.  Rutherf.;  Tp.  Tvtbiiaic  in 
mg.  V)  r.  Cf.  V.  p.  70  tractatum. 
dvuTT€iv  V,  avu€iv  (sic)  R,  quod 
dvu€iv  scribendum  est  Cf.  He- 
rodianum  ed.  Lentz.  I  p.  541, 
20  t6  dvuuj  'Attikoi  ftacuvouci, 
B.  A.  14,  47  dvu€iv  bacuvouciv 
ol  Attikoi,  schol.  V  ad  Pl.  229, 
Vp.  30,  denique  Meisterhans, 
p.  177,  18:  "dvuTUj  ist  nicht 
iiberliefert  daftir  erscheint  in 
der  Poesie  des  IV.  Jahrh.  v. 
Chr.  dvuuj  (dvuuj)." 
7rpo0u|uiaTa  r.  Schol.  apte  inter- 
pretatur :  Td  TrpoKardpTMaTa  f| 
Td  7rp6  Tflc  Guciac  Tiv6)LA€va 
Ou^id;iaTa. 

€ic  cdKTav 


KaTdTrXacTOV  R 
KaTaTTXacT6v  V  r. 


14 


210 


Victor  Coulon, 


vss.  Sch. 

717  dv€X€ipnc€v:  ol  Tpa<pov- 
Tcc,  dv€X€ipiC€  xpip^iv, 
bid  ToO  r,  d|iaG€ic  schol. 
rec. 

765  *^v  KpiPavujTiuv  6p|Lia9ifi 
lemma,  sed  KptPavwToiv 
6p^a0uj  in  adnot  schol. 
V;  Tpd(p€Tai  bi  mi  ^k  Kpi- 
pav(JUT(Bv  6pfia9Cjj  schol. 
rec. 

916  fp6L(peTa\  bk  Kai  iv  cxn- 

\iaT\   dTTOCpaTtKOI   OUKOUV 

schol.  rec.  Recte ;  cf .  B.  A. 
57,  10—20. 
1093  Trpoc€7nTTov :     Tpd(p€Tai 
Kai  UTr€7T€ipaiv  schol.  R, 
interpretamentnm. 


RV 

iv€X€ipiC€  R,  dvix€ipic€  V  corr. 
Verum  est  £v€X€ipr)C€. 


KpiPavurrdiv  dpfiaOui  (niut.  in 
6p|ia9uiv  R*)  R,  ^k  (corr.  ex 
iv)  Kpipavurrdiv  6p)yid9ui  V 


ouk'  ouv  R 
OUK  ouv  V 


{;TT€TTITT0V     (yp.    U7T€TT€ipUJV    V). 

Editores  6TT€TTiTTouv  Bentleio 
auctore. 


Aviom: 

15  &ctuj5':  TPa9€Tai  Kai  ujc     6c  Tdj5'  r.  Schol.  varia  lectio 


tuj6€  schol.  V 
23  i\b'  f\  KopOivn:  nvk  bfe 
Tpdqpouciv  ovbk  f\  ko- 
pdjvn  schol.  RV.  Parti- 
cula  o6b^  ex  praecedenti 
versu  originem  duxit 


66  *Tpdq)€Tai  Kai  ^i\v  ^puira 

TTpOC  TTObllfV. f  V  TlCl  b^ 

Tpd<p€Tai '  Kai  |if|v  (Kai  \ir\v 
om.  Ald.)  dpujTa  TTpoc 
Tivujv.  f)  Kai  ouTUj*  Kai 
fjtfjv  dpujTa  TTpoc  TTOiuJV 
schol.  V  Ald. 


nihili  est. 

fi6'  f|  KOpdjVT]  R,  ou6'  f|  Kopdjvn 

V  sec.  Herw.  Cum  Meinekio 

facio,  qui  in  Vind.  Ar.  p.  83  sqq. 

Kockio   aliisque   edd.   probb. 

versum  sic  scribendum  esse 

monet:  ri  6';  f|  Kopdjvn  thc 

66o0  Ti  X^Tti  Trdpi; 

Kai  |Lif|v  dpoO  Td  7Tp6c  TTobwv 


Quaestiones  criticae  in  Aristophanis  fabulas. 


211 


m  Sch. 

204  *KaXoOfi€v  airrouc :  TP<i- 

(perai  Kai*  KoXoTfii  dv  aO- 

Touc  schol.  R 
348  ^uTX^i:  TP<i<ptTai  Kai  jid^- 

(pei  schol.  V 

41 7  Tpdcpexai  Kai  bixa  toO  I 
t6  6pa,  iva  eXr\  irpocTa- 

KTIKOV.  TlV^C   bi  Kai  ^€Td 

ToO  1,'iva  T^  dpiJUTTmaTiK6v 
sehol.  R  sec.  Rutherf. 
Idem  schoL  V,  nisi  quod 
Tpdq)€Tai  bk  Kai  fi€Td  toO 
i,  iva  €Tri  (sic,  r^  Duebn. 
sine  ulla  causa)  dpujTii- 
^QTiKOv  pro  Tiv^c  bk  Kai 
ktX.  praebet. 

^^  6  *(pp€v6c :  2v  TlCl  bk  OU  K€T- 

Ttti  t6  q)p€v6c  schol.  rec. 
^27  ^dpbouc :  Tpd(p€Tai  crau- 
pouc  schol.  rec.  Gl.  ex 
interpretatione  substan- 
tivi  ^dpbouc  ortum. 

566  *Tpdq)€Tai  TToc€i6iJuvi 
poOv  Tic  Our|  schol.  V 

645  *Tpdq)€Tai  Kai  0piTi9€V 
(9pif)e€v  Rutherf.)  schol. 
RV 

1091  *TTviTOuc:  tiv€c  t6  Trvi- 
Touc  KaTd  TtviKrjv  q)aciv 
schol.  RV  Ald. 

1188  iy  Tici  bi  Tiuv  dvTi- 
Tpdq)ujv  €ic  6uo  KOiXa 
biqpriTai  t6  ?v,  iv  bk 
qXXoic  cuvf^TTTai  schol.V. 


RV 

KaXoO^€v  aOTOuc 


^uTX^i  r.  Cf.  Kockium  ad  h.  v. 
et  lacobii  comicae  dictionis 
indicem  s.  v.  ^utxoc. 
6pqt  r.  Hlud  TTpocTaKTiK6v  8pa 
grammatico  cuidam  rebus  mi- 
nutis  occupato  debetur. 


q)p€VOC 
{i&^bovc 


oiv 


KptOLlO€V 


TTVITOUC 


LibriRVquomodo  disposuerint 
cola  haec  dochmiaca,  editores 
non  indicant  Quae  ad  vss.  1188 
et  1262  de  dochmiacarum  pe- 
riodorum  dispositione  ac  divi- 

1-4* 


212 


Victor  Goulon, 


vss. 


Sch. 


1262 


1299 


1363 


1381 


1563 


1656 


?v  Tici  bk  KttTd  buo  KUlXa 

cuvfiirrai    TouTa    schol. 

EV. 

(p^perai  bk  iv  {iv  om.  V) 

ToTc  irXcicToic,  uiro  cru- 

(p0K6)i1T0U.->At0VUCl0C 

bl  6  ZuuTrupoc   (?  cf. 
postea    p.  235)    Tpa<P€i 
im'  dpTUTOKOjiTrou  schol. 
V  Ald. 
f\:  Tpa9€Tai  Kai  flv  al- 

P€TdJT€pUJV  bl  t6  f\    dVTl 

ToO  la  schol.  V 
Tpd(p€Tai  XiTu^uGoc  f|  Xi- 
TujLioxOoc  schol.  rec.  Cf. 
V.  p.  67  allatum. 
XaiT^a  in  lemmate :  Tpa- 
(p€Tai  bk  Kai  bdp^a.  €ipTi- 
Tai  bk  iK€ivoic  oub^v 
cacpk  ToTc  Tpdqpouci  6€p- 
ixa  schol.  R 

v69u)'  l  dTToGvricKUJV : 
Tpd(p€Tai  vo9€Ta  schol.  V ; 
TrpOTr€piCTruj)i€vujc  b^  dv- 
aTvujCT€OV  To  vo9eTa 
schol.  RY  Ald. 


RV 

sione  schol.  tradunt,  non  ad 
lectionum  varietatem,  sed  ad 
metricas  rationes  spectant 


6Tr6  CTu<poK6|iTrou.  E  Dionysii 
lectione  Bentleius  feliciter  utt' 
6pTUTOK6Trou  restituit  ileinekio 
in  Vind.  Ar.  p.  112  probante. 


f\  r.  Cf.  p.  77  ad  Pl.  77. 


XiTU(p9oTToc.  Idem  scholia  RV 
legerunt,  ut  ex  adnotatione 
XiTu(p9oTTOV  (-ocV)  lq>r]  apparet. 
XaT^a  R,  XaTT)ia  V.  Cf.  v.  p.  59 
tractatum. 


v69u)'  £aTro9vricKUJV  r.  Cf.  Kok- 
kii  adnot  ad  h.  v. 


Vesparom : 


7  3  TOTrd£€T€ :  Tpd(p€Tai  b^  Kai 

dTTpOCUJTTUJC       TOTrdZ€Tai 

(Fiorens  Christianus,  to- 
TTd2:€T€  V  Ald.)  schol.  V 
Ald. 


T0Trd2l€T€  r.  Variam  schol.  le^ 
tionem  Roemenis  (Stud.  zu  Ar. 
p.  67)  "eine  Dummheit  der 
Spateren"  significans  recte  sic 
explicat:    "Dieselbe    (scil.  d. 


Quaestiones  chticae  in  Aristophanis  fabulas. 


213 


vss. 


Sch. 


W8  *u7T0Tr€TrXac^evoc :    Tpa- 

(peiai      dvaTr€7rXacKi^voc 

schol.  V 

338  *ToO   5'  iq>ile\y  (JcpeEiv 

Dobraeus):  Tpoi<P€Tai  Kai 

viq)€H€iv  (uqpeEivDobraeus) 

schol.  V 

493   ^v  Toic  TrXeicTOic  6pq)uic, 

IvTici  b^  dpq)Ouc.  schol.V 

'^76  Tpdq>€Tai  xai  ttXoutou 
schol.  R  "ab  eo  qui  text. 
scripsit".  Rutherf. 


RV 
Dummh.  d.  Spat)  hat  aus  der 
Trap€TriTpaq)r| :   T07Td2[€Tai   eine 
Variante  gemacht." 

dvaTT€TrXac)i4voc 


lq)€Eiv  R 
^q)lE€iv  V 


7^2  KttT'  6pOpov :  Tpdq)€Tai  bk 

Ktti  kot'  6p86v  (KaTopGov 

V)€VTroXXoTc  schol.V  Ald. 
^-^4  7raTd£ai :  Tpdq)€Tai  Kai Ka- 

TapdHaischoLAld.  Quod 

e  glosseraate  verbo  Gupo- 

KOTTTicai  superscripto  or- 

tiim  esse  suspicari  licet 
1296  ?vioi  CTi26^€voc  Tp6q)ou- 

CIV,  OTOV  K€VTOU)LA€VOC.  ioV 

hk  CTaZ6)Li€Voc  Tpdq)nTai, 
Kai  ouTUJC  fcrai  TTapd 
lOjy  qiaKdbuJV  schol.  V 

Pacis : 

175  xpdq)€Tai  Kai  TTV€u^a  TTV€0)Lia  V  r.,  TTpdT)Lia  R,  mala 
schol.  R;  Tpdq)€Tai  Kai  coniectura.  Neque  enim  satis 
TTpdT^a  schol.  V  obscoene  explicantur  tonnina 

ventris  voce  TrpdTiLia. 


6pq)d»c.  Cum  Dind.,  Mein.  aliis 

6pq)uic  scribere  praestat    Cf. 

Athen.VII,  815  c. 

ttXoutou  V  r.,  oTkou  R.  Gram- 

matici,  qui  genitivum  de  voce 

dpxn   pendentem   desideravit, 

coniectura   pro   dp'  ou  initio 

versus. 

KaT'  6p0pov.  Varia  lectio  Kar' 

6pe6v    interpretum    minutam 

doctrinam  redolet 

KaTdEai  levi  mendo  pro  vera 

scriptura    TTaTdEai,    quae    in 

V  addita  est  tP-  TTaTdEai  sec. 

Herw. 

CTiZ!6fi€voc  r.  Participium  cra- 
2[6^€voc  mala  grammaticorum 
coniectura  est 


214 


Victor  Goulon, 


vss. 
219 


173 


236 


317 


Sch. 
*  Tr6Xiv :  ^v  dvTiTpa<ptu 
bi  eupov  TTOTe  **f)v  Ix^' 
\i€v  ifjv  TTuXov"  schol. 
V;  iToXtv  et  TTuXov  in 
adnoi  schol.  R 
—298  *iii'  dvioic  dvn- 
Tpdqpoic  ^erd  crixouc  va' 

dCTl    KUiXdptOV    T6b€   **Ti 

qpnci*';  Kai  ^€t'  dXXouc 
Xn'  T6b€  "in  in".  schol. 
V  ad  vss.  173—298. 
*Tivk  be  qpaa  tov  Aia 
TttUTa  XeTeiv  schol.  V 
*t6  ioii  iou  Tivec  toO 
XopoG  qpaciv  eivai  (eivai 
om.  R  sec.  Rutherf.) 
schol.  RV 

*Tpd(peTai  eic  iirvov  schol. 
V 

Tiv^c  Tpdcpouav  dbdiiin- 
|Liev  schoL  V.  Scripturae 
^6d)in|Liev  (schol.)  et  d&d|yin 
^i^v  (R)  nescio  an  inter- 
pretibus  debeantur,  qui 
offensi  multis  particulis 
Tdp  in  vss.  583,  587, 
590,  591,  595  inserto 
^kv  illud  Tdp  e  nostro 
v.  eicere  voluerint. 
Kdbdirava  Kai  cpiXa:  Ttv^c 
bi  Tpdqpoua  fieTd  toO  i, 
iva  To  voou^evov  t^,  6a- 
TTdvij  Te  Tpuqpai)iev  schol. 
V 


616  Tobk  rjKnK^eiv,  oi/ruj  bid 


536 


583 


593 


RV 

Tr6Xtv 


Neque  verba  ti  qpnct  neque 
illud  if)  bis  positum  usquam 
in  vss.  173— 298RYexhibent 


iu)  ppOToi  ktX.  Bello  tribb. 


toii  iou  choro  tribb. 


eic  dTpov 


1 


sec.  Herw. 


^bd|Ltn  M^v  R 
^bdfuinv  V 
Editoribus  dbd^nv  probatum, 
quod  et  numeris  aptum  neque 
a  sensu  alienum  est.  Cf.  de 
transitionibus  a  numero  plu- 
rali  ad  singularem  p.  64  ad 
Nb.  975. 


KdbdTrava  Kai  qpiXa.  Henver- 
denus  de  schol.  adnot  sic  iu- 
dicavit:  **Fuitigiturolim  varia 
lectio  Kai  ftdTrava  =  baTravnpo- 
Cf.  Thuc.  V  103.  Sed  praestat 
quod  vulgatur". 
t^wiK^etv  ab  editoribus  Phrr- 


Quaestiones  criticae  in  Aristophanis  fabulas. 


215 


vss.  Sch. 

ToO  n   0puvixoc  dva- 
TiTViucKei  schol.  V 

715  *Tivk  b^  CTiZiouciv  ek 
t6  pouXri,  Kai  cuvdTrrouci 
To  cu  Tf\c  Oeujpiac  8cov 
2[uj^6v  ^oqpriceic  f)^€puiv 
Tpiuiv  schol.  Y 
755  Kuwnc:  'EpaTOcOevrjC 
dTVorjcac  Td  KaTd  Tfjv 
Kuvvav  Kuv6cTpdq)€i,(Ku- 

V6c    UJC  dKTlV€C  iXajLlTTOV 

add.V)schol.RV."Pra- 
va  Eratosthenis  coniec- 
tura".  Blaydesius. 

9^9  ^abiov:  Tpdq)€Tai  bk  Kai 
baXiov  schol.  R 

990  *Tpia  b€K'  Ixr]  (sic  lemma 
schol.  V  sec.  Holzinger. 
in  Wien.  Stud.  V,  1883, 
p.  208) :   TOUT€CTi  TtdXiv 

TO     ^Ov6^€TpOV     PcXtiOV 

KttTd    TTapd0€Civ    dvaTi- 

Tvu)CK€iv  alt.  schol.  V 
1144  dcpaue :    tiv^c   Tpdqpoua 

d[cpau€  (-cov  Ald.)  schol. 

VAld.  Cf.v.p.  100  trac- 

tatum. 
1147  oivapiZ;€iv :  Tivk  bi  Tpd- 

9OUCIV        dfi7T€XoupT€Tv 

schol.  V  Ald. 
1335  Iv  Ticiv  ou  (p€p€Tai  5id 

Td  jicTpa  (in  Td  6'  fi€Tpa 

a   Dobraeo    correctum) 

schol.  V  Ald. 


RV 

nicho  auctore  in  nKiiKdn  mu- 

tatimi. 

\h  fiaKapia  cu  pouXf|  (-ni  R  sea 

Herw.)  TTic  6€ujpiac. 


Kuvvric 


bcjibiov.  Recte  se  habet  varia 
lectio  baXiov.  Cf.  Blayd.  ad  h.  v. 
TpiaKaib€K'  Ivf] 


d<pau€  (dq)€U€  V  in  mg.) 


oivapi2€ivr.  Verbum  d)LiTT€Xoup- 
T€Tv  glossema  sapit. 

vss.  1336— 1339  habentVerba 
Ti  6pdco)i€V  auTr|v;  —  Tpu- 
Tr|CO)Li€v  auTf|v  Dawesius  schol. 
auctoritate  fretus  delevit  Cf. 
Herwerdenum,  qui  in  adnot 
ad  V.  1332  sqq.  de  hoc  loco 
uberius  disputavit 


216 


Victor  Goulon, 


AohamenBiom : 


V8S. 


Sch. 

346  Tpot<P€Tai  Kai  CTp6<piTin 
schol.  Ald.,  interpreta- 
mentum. 

690  Xu2€i:  iav  \xky  bia  toO 
f,  6XoXu^€t.  ddv  bi  x^pic 
ToO  Z,  dXuer  tout€CTiv 
dbrmovei  schol.  R 

838  iv  Tfl  'ropqi:  fv  Ticiv 
eupdOri  dv  Tdrop^  schol. 
Ald. 

899  dH€ic  iihv:  Tpa<P€Tai  xai 
jui  dvTi  ToO  tf\h  schol. 
Ald. 


R  ceterique 

CTpocpf)    RAC,     CTp6(piTTi     •", 
CTpoqpfl  (supr.  crpoqpiTTO  B 

XuCei  r. 


^v  TdTop^  r. 


1155  dirdXucev  db€i7Tvov:  dTT- 
€kX€ic€  beiTTvuiV  schol. 
Ald.  Cf.  V.  p.  86  prolatum. 

In  Ecolesiazasis  yarias 


dgeic  Ju)v,  quod  lui v  scribendum 
est  Nam  libv  et  Idjv  ja  Boeo- 
tica  esse  pro  iyOj  et  Ifwfe 
testatur  Apollonius,  de  pro- 
nom.  p.  64  ed.  Bekk.,  ubi  luiv 
Ta  ex  Corinna  affertur.  Cf.  R 
Meister:  Die  griechischen  Dia- 
lekte,  I,  273. 

diT^KXeicc  beiTTVuiv  R,  dtreXucev 
(-Xuc'Ald.)  dbciTTVOv  ABCA  Ald. 

lectiones  non  invenimus. 


vss. 


Sch. 

601  Kai  brifidEuj:  Tpacp^Tai 
Kai  bT\  |id£u)  schoL  L  sec. 
Stein.  bid  toO  br\ixov  d^ui 
dvTi  TTaiCuj  (sic)  schol.  R 
corrupte  sec.  Rutherf. 


Lysistratae : 

RBCLA 

Kai  bf)  ^al\u  R,  Kai  bi\  ^d£uj  (BA, 
brwialnj  CL).  Tam  bf\  ^dlw 
quam  br\\iaiix}  ineptiae  sunt 
Libri  BA  verba  Kai  br\  ptabJJ 
recte  divisa  exhibent 


vss. 


Thesmophoriazasaram : 

Sch.  R 

141  TP-  cu  t'  auTOc  schol.  R,     tic  b'  auToc.   Neglegentia  li- 
praef.  brarii,  qui  ad  initium  antece- 


Quaestiones  criticae  in  Aristophanis  fabulas. 


217 


vss. 


Sch. 


162  *€v  ivioic  bk  'Axaidc 
TeTpaTTTai  Kai  xd  TraXaio- 
Tepa  dvTiTpaqpa  outujc 
eixev.  'ApicToqpdvTic  bi 
icnv  6  |LA€TaTpdi|iac  *AX- 
Kaioc  schol.  R 
^^6  TpdqpcTai  Iv  Ticiv  ^Tepa* 
(^Taipa*  Fritzschius)  — 
iav  \iiv  dvev  toO  i  Tpa- 
(p€Tai,  ^Taipa,  outujc'  f| 
(Kai  ad.  Bekkerus)  ^Taipa 
oOca  b^x^Tai  buipa  uir^p 
ToO  TTpoboOvaiTov  cpiXov, 
iav  b^  cuv  Tiu  V  (i  Bekke- 
rus),  TTpobiboOcav  (TTpO- 
biboOcd  Rutherfordiiis) 
Tiva  ^Taipav  (^Taipa  Din- 
(lorfius)  t6  V  ^auTfic  qpiXov 
schol.  R  sec.  Rutherf. 

ii^3  *Td  TrXeicra  oivoTriTTOuc 
(-TTiTTac  Rutherf .  ex  Suida 
s.  V.  oivoTTiTTac)  ^x^*  ^lt- 
schol.  R 

1040  *Tpdqp€TaiKaiqpuiTa(qpu;T' 
Rutherfordius)  dvTOjueva 
schol.  R. 


R 

dentis  versus  aberravit,  illud 

Tic  b'  e  V.  140  iteratum  est 

k'  dXKaioc 


^TaTpa,  quod  ^Taipa  scriben- 
dum  est.  Prior  lectio  schoL 
TTpobiboOc'  ^Taipa  ab  Engero 
in  adnot.  ad  h.  v.  defensa  potior 
est  altera  TTpobiboOc'  ^Taipqi  a 
Fritzschio  recepta. 


oivoTTOTibac 


qpurra  XiTO^evav 


§  11- 

Ex  his  quos  protulimus  locis  nunc  eos  tractabimus,  quos 

fisterisco  insignivimus.  Atque  ut  a  Ranarum  fabula  ordiamur, 

^.  15  in  V  sic  legitur:  CK€ur|qpopoOc'  (in  rag.  dextro  a  pr.  m.  Tp. 

Ofeuri  qp€pouc')  ^KdcTOT'  iv  KUj)iU)bic^  in  R.  sic:  CK€uri  qpepouc' 

iKaaof  iv  KUJMUJbiqi  (corr.  ex  ttii  KUJintubiqi).  Scholia  RV  Ald. 

ttplicem  scripturam  comraemorant:  CK€UTiqpopoOciv,  ck€uti  qp€- 


218  Victor  Coulon, 

pouciv,  CK€uoq)6pouc.  Mihi  quidem   cura  Dindorfio,   BergkL 
Meinekio,  aliis  versus  spurius  videtur  et  eo,   quod  cura 
tecedenti  versu  neque  relativo  pronomine    neque    uUa  pu-- 
ticula    coniunctus    est,   et  eo,    quod  huius  loci    sententiae 
non  convenit,  ut  Dindorfius  colL  schol.  Nb.  296  monuit  Praa- 
terea  pro  verbis  4v  Kuumjjjbiqi  pluralis   exspectatur  numerus: 
iv  (toic)  Ka))iiubiaic  ut  in  Ra  935  ^v  xpaTtubiaic,  Ra.  834,  Av, 
101  iv  xaTc  xpaTiubiaiciv,  Th.  450  dv  TaTciv  TpaTiubiaic.  Quae 
cura  ita  se  habeant,  versura  a  grararaatico  nescio  quo  versus 
12  Ti  br]T^  ibei  ixe  TaOra  Tot  CK€ur|   q)ep€iv  explicandi   causa 
adscriptura  esse  veri  siraile  est 

In  V.  347  RV  xpoviouc  t'  ^tiuv  TraXaiiuv  iviauTouc  prae- 
bent  Schol.  rec.  xpoviuuv  legit  Qui  casus  ferri  non  potest, 
quod  substantivura  dTuuv  iara  adiectivo  TraXaiuiv  praeditum  est 
Neque  in  lectione  RV  acquiescendura  est;  iatet  certe  men- 
dura.  Ac  ne  chartae  nos  raisereat,  conferas  velira  criticorum 
eraendationes  in  Blaydesii  adnot  ad  h.  v.  congestas.  Quibus 
duas  recentiores  addere  licet:  xpoviouc  t'  di)iujv  TraXaiiuv  dviau- 
Touc  (Kockius  in  Ra.  ed.  IV  1898)  et  xpoviouc  t'  4tiuv  TraXaiuiv 
|Li€X€biuvac  (Hervverdenus  in  Mnem.  Nov.  Ser.  XXX,  1902, 
p.  51).  Kockii  illa  quidera  coniectura,  ut  certa  non  est,  sic 
haud  dubie  lenior  et  probabilior  Herwerdeni  altera. 

In  V.  494  101  vuv,  d7T€ibi^  XrjlLiaTiqtc  Kdvbp€ioc  €i  scriptum 
est  XrmaTiac  in  R,  idera  in  V,  sed  tP-  XrmaTiac  supra  XriMa- 
Tiqlc  et  in  rag.  XninaTiqic  dvTi  toO  |i€Ta  <ppov€Tc.  In  scliol.  Ald. 
legitur:  Tpdcp^Tai  Kai  XrmaTiac,  x^Q^^  ^oO  i.  Optirao  iureFritz- 
schius  in  coranient  p.  214  raonet:  "Quodsi  sententia  utram- 
que  lectionera  ferret,  taraen  XrmaTiqic  ut  magis  coraicura  vi- 
deretur  probandura  esse".  Idem  vir  doctissimus  scripturam 
XrmaTiac  rainirae  aptara  ducit  "propterea,  quod  Bacchus  quoque 
forti  esse  animo  (XrmaTiac)  sibi  videatur.  Quare  Xanthiae  ani- 
raura  a  suo  ipsius  ita  distinguit,  ut  servura  dicat  XTmaTidv, 
anirao  esse  niraiura  confidente  ac  sibi  praefidente '.  Atque 
recte  Kockius  hoc  verbura  desiderativura  sic  vertit:  deinen 
Mut  zeigen  willst  Ad  comprobandara  autera  vocera  XrmaTiqiv 
raulta  afferre  possumus  verba  similiter  forraata,  e.  g.  |ua6r|Tiu) 
in  Nb.  183,  oupnTidcrjc  in  Vp.  807,  KXauciqt  in  Pi.  1099,  Pivt]- 


Quaestiones  criticae  in  Aristophanis  fabulas.  219 

Tiiu|i6v  in  Ls.  715,  ciPuXXiqt  in  Eq.  61.  Cf.  Z.  Ar.  St.  p.  12  sqq. 
ad  Eq.  61,  ubi  fusius  de  hisce  verbis  desiderativis  actum  est 
Adiectivum  vero  XimaTiac  propter  iJlud  dvbpeioc  quod  sequi- 
tur  ortum  esse  nemo  non  intellegii 

In  V.  567  6  5'  i&X^^'  iEcjiEac  ye  xdc  i|iid0ouc  XapdiV  vul- 
gata  scriptura  est  idc  i|iid0ouc,  quam  scholia  quoque  RV  prae- 
bent  addita  tamen  adnotatione:  iv  bi  t(u  KaXXiCTpdiou  (cf. 
antea  p.  204)  TCTPa^oti  touc  i|;id0ouc.  Quo  genere  huius  sub- 
stantiri  Aristophanem  usum  esse  etiam  Suidas  s.  v.  i|i(a0oc 
commemorat.  Sed  cum  in  Ls.  922  Troia  ipta0oc;  et  in  com. 
anon.  IV  700  fr.  383  [K.  III  547  fr.  789]  ^k  tt^c  auTfic  niid0ou 
T€Tovd)c  —  ut  de  comoediae  sermone  loquar  —  inveniatur, 
qain  Callistratus  falsus  sit,  dubitari  nequit  Ceterum  cf.  de 
hac  voce  Phryn.  p.  309. 

V.  625  in  RV  sic  traditur:  jLifi  bfyr'  l}ioif\  outud  b^  Pacd- 
vir  (ovTUJC  dv€u  Tijific  PacdviJl'  V,  verbis  dveu  Ti^f^c  e  glosse- 
mate  interlineari,  ut  videtur,  male  invectis)  dTraTaTUJV.  Schol. 
rec.  etiam  versum  affert,  qualis  in  AU  exhibetur :  Tivk  bk 
l^n  W  iyii  T€,  toOtov  bk  PacdviZi'  dTraTaTtbv.  Quae  forma  ver- 
suj?  nullo  pacto  orationis  contextui  convenit.  Nam  cum  Ae- 
a<^us  Xanthiae  in  vss.  624 — 625  dicat:  Kf|v  rx  tttipujcuj  t^  coi 
Tov  iraiba  tutttujv,  TdpTupiov  coi  Keicerai,  Xanthiam  |Lir|  bfiT' 
^W'  (scil.  dpTupiov  boTEOv  dcTi),  non  i\xi^  ye  respondere  opor- 
^t;  neque  enim  ei  tormenta  minatus  est  Aeacus,  sed  Diony- 
^?  ut  quem  servum  esse  putet. 

In  V.  741  t6  bi  |Lif|  TTardEai  c'  dEeXeTxO^VT'  dvnKpuc  RV 
habent  dEeXeTxOevr'  (R  duabus  litteris  XX).  In  scholiis  lemma 
^8t  &XeTEavT'  dvTiKpuc  additis  verbis  Tpdcperai  ^HeXeTX^evTa. 
Utraque  igitur  lectio  scholiastae  nota  erat;  quarum  prior  illa 
^er^avT',  cum  in  lemmate  posita  sit,  e  coniectura  nata  vi- 
^etur.  Velsenus  t6  bk  ^f\  7raTd£ai  c'  ^EeXeTHavT'  dvTiKpuc  scrip- 
sit  Quod  ita  defendi  potest,  ut  de  participio  dEeXeTHavT',  in 
^uo  subiectum  inest,  et  de  infinitivo  iraTdEai,  qui  verbum 
^nuntiati  est,  d7r6  koivoO  pronomen  c'  pendeat.  Sed  cum  in 
hoc  enuntiato  pariter  atque  in  v.  t6  bk  ^ifj  TiaTdHai  c'  dEeXeT- 
X9m'  dvTiKpuc  pronomen  auTOV  desideretur,  non  habemus, 
cur  scripturam  RV  spemamus.  Qua  recepta  pronomen  ce  cum 


220  Victor  Coulon, 

solo  verbo  dEeXeTX^^vr'  coniungendum  et  auTov  infinitivo  Trot- 
Td£ai  mente  addendum  est. 

In  v.  775  Tuiv  dvTiXoTiu»v  Kai  XuTiC|iUJV  Kai  CTpo<paiv  jd 
RV  XuTic)Liujv,  quod  etiara  lemma  schol.  RV  est,  invenitur.  Quae 
vox  ceteris  codicibus  confirmata,  nisi  quod  M*  Xotic^ujv  exhibet, 
sine  dubio  genuina  est,  praesertim  cum  lepide  XuTtCMUJV  e 
luctantium  sermone  ad  sophistarum  artificia  translatum  sit 
Varias  autem  schol.  lectiones  Xotic)liujv,  Ka^TTuiv,  Ka)ui7rTU)v  gram- 
maticomm  interpretationibus  deberi  manifestum  est. 

In  v.  888  R  d0upu)Tov  CTOiia  praebet,  V  et  schol.  V  dnu- 
Xu)Tov  CTOjia:  Opuvixoc  d6upu)Tov.  oi  b^  Tpacpouciv  dTTuXu)Tov. 
Apud  Suidam  duae  adnotationes  ad.  h.  v.  nobis  occurrunt: 

'AGupUJTOV    CTO^a*     OUTUUC    dGupUUTOV,     OUK    dTTuXuUTOV.     *AplCTO- 

qpdvnc  iv  Barpdxoic  Kai  Opuvixoc  et  'AttuXujtov  cro^a*  d0u- 
pujTOV,  dXX'  ouK  dTTuXuuTOv.  'ApiCToqpdvrjc  Iv  Barpdxoic  xai 
Opuvixoc.  Quod  Dindorfius  plaudente  Kockio  (I  390  fr.  82) 
Phrynichum  coniicum  intellegentum  esse  censuit,  id  nune 
refutatum  est  eis,  quae  Reitzensteinius  in  libro,  quid  inscri- 
bitur  "Der  Anfang  des  Lexikons  des  Photius",  de  Phrynieho 
lexici  Photiani  auctore  disputavit,  ubi  glossa  nostra  p.  43,  25 
invenitur.    Recte  igitur  Meinekius  iudicaverat. 

In.  V.  1505  Kai  toutouci  toTci  iropiCTaic  R.  exhibet  toOto, 
V  TouTot  (supra  a  pr.  m.  tP-  toutoic),  Tpdqperai  Kai  toutoici  M*. 
In  schol.  V  lemma  est  toutoic  toTci  uopicraic,  cui  explicatio 
€ir|  b'  fiv  cxoiviov,  o  dTTibibuuciv  auToic  addita  est.  Quae  a  lem- 
mate  prorsus  aliena  ad  scripturam  R  toOto  vel  simLle  ali- 
quid  peitinet,  cum  cxoiviov  intellegi  adnotetur.  Meinekius  in 
Vind.  Ar.  p.  182  toutoici  cum  M*  scripsit  homines  istos  in 
theati-o  sedentes  digito  notari  arbitratus.  Sed  cum  ex  variis 
codicum  lectionibus  appareat  hunc  locum  vetustissiraa  cor- 
ruptela  laborare,  non  dubito  cum  Kockio,  Velseno,  Blaydesio 
Bergkii  emendationem  toutouci  probare,  quae  magis  quam 
TouToici  mihi  amdet.  Ut  euim  in  v.  1504  touti  pro  substan- 
tivo  t6  Hiqpoc  sic  in  nostro  v.  toutouci  pro  touc  Ppoxouc  co- 
micus  dixit,  i.  e.  laqueos,  quos  Pluto  Aeschylo  daturus  est 

In  Nubium  v.  274  uTTaKOUcare  beHdinevai  Guciav  Kai  toTc 
iepoia  xciptTcai  scriptura  V  qpaveTcai  pro  xap^Tcai  (R)  haud  scio 


Quaestiones  criticae  in  Aristophanis  fabulas.  221 

an  interpreti  cuidam  debeatur,  qui,  cum  in  libro  suo  iepeOci 
pro  vulgata  lectione  iepoici  aut  invenerit  aut  scribendum  esse 
putarit,  pro  verbo  xaptTcai,  quippe  quod  cum  substantivo  toic 
kpcOci  male  coniunctum  ipsi  videretur,  qpaveicai  e  coniectura 
scripsit  Neque  vero  bene  se  habet  verbum  cpaveTcai.  Nam 
cum  in  v.  269  Socrates  Nubes  precatus  sit,  ut  apparerent,  et 
nnus  tantum  hoc  loco  iepeuc  sit,  nempe  ipse  Socrates,  serip- 
tura  Tok  iepeOci  cpaveTcai  sine  ulla  dubitatione  repudianda  est 
Praeterea  parum  "apta  sic  foret  coniunctio  Kai,  dicendum 
eaim  fuisset  potius  cpdvriTe  tuj  lepeT  uiraKoucacai,  beEo^evai 
Tf|v  Guciav'*,  ut  cum  Leeuwenio  loquar.  Non  iniuria  igitur 
ab  editoribus  recepta  sunt  verba  toTc  iepoTci  xctpeTcai,  quae 
etiam  A.  Dieterieh  in  Mus.  Rhen.  XLVIH,  189:],  p.  282  tue- 
tur,  ubi  de  precibus  Socratis  in  vss.  268 — 274  fusius  egit. 

§  12. 

Pluti  V.  765  RV  sic  exhibent:  euaTTcXia  ce  KpiPaviuTtuv 
(^K  corr.  ex  iv  KpiPavujTiuv  V)  6p^a0di  (mut.  in  6p|Lia0ujv  R*, 
6pfid8uj  Y).  Schol.  V  lerama  praebet  dv  KpiPaviuTUJV  6p|aa0uj 
addita  explicatione:  KpiPavumLv  bi  6p^a0iu,  dvTi  toO  dfpTUJV 
^^Cfir)  h  Kpipdvu)  ujTTTrm^vujv,  5eov  eiTreTv  cTeqpdvuj.  Schol.  rec. 
Jwlnotat:  Tpdq)eTai  b^  Kai  Ik  KpiPavujTuiv  6pjua0LU.  Quam  schol. 
^ariam  leetionem  spemendam  esse  ex  Av.  672  p.  167  trac- 
*fito  apparet.  'Op|Lia0u){v)  autem  R  et  6p^d0uj  V  menda  esse 
pro  vero  6p|ia0iu  (-lui)  nemo  non  videt.  Atque  optimo  iure 
Bergkius,  Meinekius,  Velsenus,  alii  dvafeflcai  —  6p|ia0uj  sine 
praepositione  ^v  scripserunt.  Nam  verbum  dvabficai  cum  solo 
^Jativo  eoniungi  docemur  Pl.  589  Xripoic  dvabujv  touc  viKujvrac, 
RDi  I.  I,  28  Tiuv  d0p6oic  dvbncdiiievoi  0a|idKic  f pveciv  xairac, 
^-  II,  15  Au)p{ujv  auTUJ  cTeqpdvujMa  KOfia  TreiLiTTev  dvabeTc0ai 
crtivun^,  P.  II,  6  TTiXauTeciv  dvebricev  'OpTUTiav  crecpdvoic,  P.  X, 
40  5d(pva  Te  xP^cea  K6|Liac  dvabr|cavTec  efXaTTivdZoiciv  euq)p6vujc, 
Bacchyl."  IX,  16  (Blass.  ed.  III  1904)  dv0eciv  Eav0dv  dvabri- 
CttMevoc  Keq)aXdv,  Herodot.  I,  195  KomliVTec  hk  Tdc  KeqpaXdc  |ui- 
Tprjci  dvabeovTai,  Thucyd.  IV,  121  tov  Bpacibav  —  XP^cuj 
CT6(pdviu  dvebricav,  aliis  locis.  lam  cum  vox  KpiPavujToiv  stare 
fiequeat  (cf.   Blaydesium    ad  h.  v.   et  Leeuwenium,   qui   in 


222  Victor  Coulon, 

Mnem.  Nov.  Ser.  XXX,  1902,  p.  409  exponit,  quomodo  Kpi- 
paviuTuiv  pro  KpiPaviTuuv  ortum  sit),  v.  765  sic  scribendus  est: 
euaTT^io  ce  KpipaviToiv  dp^aGqj. 

Tn  Avium  v.  66  Kai  lirjv  dpoO  Td  7rp6c  Trobarv,  quod  ex- 
plicatur  adnotatione  schol.  Xetei  bk  ibc  utto  toO  b^ouc  ^va- 
q>eiK(Jbc,  recte  legitur  in  RV.  In  schol.  V  Ald.  haec  inveni- 
untur:  ypdcpeTai  Kai  |if|v  ipdna  Tipoc  Trobuiv,  8ti  caqpecrepov. 
Kai  rdxa  fiv  ein  Kard  Tr|V  TiaXaidv  cimaciav  TCTpaW^tvov  t6  ?- 
pou  ?puj,  |LieTeXr|qp0ri  (crmaciav  t6  ?peo  ?pou,  ^erepXriOri  Ald.) 
bk  eic  t6  ui.  ?v  Tici  b^  TPdcperar  Kai  }xr\v  ip\jjra  irpoc  tivuiv. 
F|  Kai  ouTUJ  •  Kai  |jir|v  dpiuTa  TTp6c  iroiujv.  De  hac  adnotatione 
Dindorfius  (apud  Duebn.  p.  479)  sic  iudicavit:  "Hoc  dicit 
scholiasta,  EPO  more  antiquo  scriptum  ambiguum  esse  utrum 
epou  an  epuj  significet:  unde  factum,  ut  alii  dpoO  Td,  alii 
^piuTa  legerent".  Scripturae  autem  Trp6c  tivwv  et  Trp6c  iroiuiv 
haud  dubie  stultis  interpretibus  debentur,  qui  cum  obscoe- 
num  illud  Td  iTp6c  Tiobuiv  non  intellegerent,  dpiiiTa  Tipoc  ttoiujv 
scripserunt;  haec  verba  denique  in  dpiuTa  Trp6c  tivujv  rau- 
tata  sunt. 

Simiiiter  in  vss.  204 — 205  KaXoO^ev  auTOiic*  oi  bk  v(i)v 
ToO  cpOeTiyiaToc  |  idvrrep  dTraKOucuici,  Oeucovrai  bpo^ui  varia 
lectio  schol.  R  KaXoTini  Sv  auTOuc  inde  orta  est,  quod  gramraa- 
ticus  nescio  quis,  cui  offensioni  erat  pluralis  KaXoOjiev,  cura 
^jnpdc  et  dveTeipac  praecederent  in  vss.  202,  203,  forniam 
singularem  scribendam  esse  coniecit  Neque  vero  cum  inter- 
prete  illo  faciendum  nobis  est,  cum  KaXoO^ev  a  sententia 
huius  loci  alienum  non  sit.  Recte  enim  Kockius  (ed.  III  1894) 
ad  h.  V.  animadvortit :  "Der  Plural  trotz  i^pdc  und  dveTeipac 
weil  er  dies  allein,  das  Rufen  der  Vogel  aber  mit  der  Nachti- 
gall  ausfiihren  will.  Daher  vujv  toO  cpB."  Constructio  illa  qui- 
dem  i^pdc  —  ?TreiT'  dveTeipac  —  KaXoO)Liev  auTOiic,  quae  scholio 
teste  iam  antiquis  interpretibus  notabilis  videbatur,  contorta 
est,  sed  exemplis  a  Kockio  et  Blaydesio  ad  h.  v.  congestis 
quadamtenus  defenditur.  Planissima  sane  redditur  verborum 
structura  Leeuwenii  speciosa  coniectura  dveTeipac  Tr|v  ipir\y 
dribova  |  KaXu)  ^er'  aurfic  in  Mnem.  Kov.  Ser.  XXX,  1902, 
p.  68. 


Quaestiones  criticae  in  Aristophanis  fabulas.  223 

Ad  V.  456  TrapaX€i7ro)i€vnv  utt'  iyif\c  cppevoc  dEuv^TOu  schol. 
rec.  adnotavit :  f v  xici  bk  ou  KeTxai  t6  cppevdc.  Quod  substan- 
tivum  quomodo  e  contextu  eiectum  sit,  statim  videbimus  ver- 
sum  antistrophicum  544  considerantes.  Qui  vulgo  sic  traditus 
est:  cu  6€  ^ioi  xaTd  baiVova  xai  cuvTuxiav.  Corrector  igitur 
metricus  animadvertens  ver$um  456  sic  exhiberi  TrapaXeiTTO- 
MvTiv  utt'  iixf\c  (pp€v6c  d£uv€Tou,  temere  vocem  (pp€v6c  delevit, 
ut  versus  noster  eosdem  numeros  haberet  quos  v.  544.  Qua  voce 
deleta  cum  versus  omni  sensu  prorsus  careat,  Bentleius  potius 
in  V.  544  mendum  latere  suspicatus  pronomen  Tiva  et  senten- 
tiae  et  numeris  accomodatissimum  post  xai  versui  ilii  inseruit. 

In  V.  566  f)v  b^  noc€ibuivi  tic  oiv  9ur|  RV  oiv  praebent,  schol- 
VTpd(p€TairToc€ibuivi  Pouv  tic  9uij.  Genuinum  esse  substantivum 
oiv  iam  Brunckius  statuit;  cuius  verba  vide  in  Blaydesii  ad- 
not.  ad  h.  v.  Lectio  autem  poOv  sic  orta  videtur,  ut  oiv  in  uv 
(B  Ald.)  abiret;  quo  facto  grammaticus,  qui  non  erat  nescius 
bovemesse  victimam  Neptuno  oranium  gratissimam  (cf.Stengel, 
Griech.  Kultusaltertiimer*,  p.  108),  <  Po  >  Ov  interpolavit 

In  V.  645  scriptura  RV  est  Kpiiu9€v ;  scholia  RV  animad- 
vertunt:  Tpdq)€Tai  Kai  0pin9€v.  Cum  Meinekio,  Kockio,  aliis 
Kpiuj0€v  utique  servandum  est  Nam  ludi  causa  Aristophanes 
tttitur  hoc  vocabulo  in  duas  res  Euelpidi  cum  Kpiuj  communes 
iocans,  animum  dico  imbecillum,  qui  ex  prima  fabulae  parte, 
et  lascivum,  qui  ex  vss.  668 — 669  dpd  t'  oic9'  8ti  |  ifib  bia- 
Wpiioin'  fiv  auTf|v  r\bi{jjc ;  satis  constat  Varia  autera  lectio 
QpiTjOev  (a  Rutherfordio  in  0pifl9€v  mutata)  explicatione  ad- 
^ita:  kqI  ?cti  bfiiiioc  ttic  Oivni^oc  doctrinam  redolet  indocti 
grammatici,  qui  0piu)9€v  Atticura  esse  nescivit  (cf.  Meisterhans 
P-  U6,  3)  suoque  Marte  ad  exemplura  formarum  quales  TT€p- 
Tacfjeev  aliae,  0pin9€v  finxit 

Vss.  1091 — 1092  vulgo  sic  leguntur:  ou5'  au  OcpiHT^  ttvi- 
Touc  ^^dc  I  dKTic  TTiAauTnc  9dXTT€i,  nisi  quod  ttvitouc'  f\^dc  in 
M  traditum  esse  ipsis  oculis  mihi  persuasi,  cum  huius  codicis 
6xcatiendi  causa  Mediolani  versarer.  ScholiaRVAld.  adnotant: 
^€c  t6  TTViTouc  KaTd  TtviKrjV  qpaciv,  'iva  ij  •  o\)bi  f\  9€pouc  9€p- 
l^ctcia  imKCiTai  f\yL\v.  Scholiasta  igitur  non  substantivum  ttvi- 
Touc,  sed  cum  M  participium  ttvitouc'  legit   Quod  in  textum 


224  Victor  Coulon, 

repoaendum  esse  arbitror.  Nara  dubito  an  non  recte  fecerint 
Dindorfius  et  Kockius,  quod  ttvitouc  genitivum  teraporis  esse 
dixere  illi  x^iMiwvoc  v.  1089  oppositum.  Neque  enim  opus  est 
genitivo  ttvitouc,  quo  Aristophanes  pro  irviTOuc  6vtoc  haud 
scio  an  non  usus  sit.  Verbis  autem  x^^M^voc  \xky  v.  10S9 
oppositum  est  aO  9ep|Lir|.  lam  quod  illi  nv^c  teste  scholio 
genitivum  ttvitouc  cum  voce  dicnc  coniunxerunt,  prorsus  faisi 
sunt.  Non  iniuria  Blaydesius  in  adnot.  ad  h.  v.  animadvertit: 
**Vereor  ut  bene  dicatur  ttvitouc  dKTic".  Intellegi  sane  potest 
irviToc  dicrivujv  ita,  ut  genitivum  causae  interpreteris  iUud 
dKTivu)V  (Hitze  infolge  der  Sonnenstrahlen,  durch  die  Sonnen- 
strahlen  bewirkt);  dKTic  ttvitouc  vero  stare  nequit.  Quae  cuin 
ita  sint,  scholio  et  codice  M  fretus  servato  ttvitouc',  quod 
etiam  Blaydesio  in  adnot  placet,  sic  vertendos  esse  puto  vss. 
1091 — 1092:  neque  rursus  fervidi  suffocantes  nos  unint 
radii,  qui  late  resplendent. 

§  13. 

In  Vesparum  V.  108  utto  toic  6vuEi  KTip6v  uTroTCTrXac^t- 
voc  traditum  est  in  RV  dvaTTeTr\ac|Li^voc,  in  schoL  V  uiTOTre- 
TrXac)Li4voc :  Tpdq)€Tai  dvaTieTrXac^evoc,  in  cett  codd.  uTroTreTrXa- 
cfi^voc.  Meinekius,  Bergkius,  alii  editores  scripturam  RV  am- 
plexi  sunt;  quibus  obloqui  non  dubito.  Nam  cum  dvarrXdTTeiv 
significet  "demo  fingere,  refingere,  reformare"  —  velut  in  Alex. 
fr.  3,  422,  I,  5  [K.  98,  5]  euOuc  dvaTrXdTTOuci  rauTac  (scil. 
^Taipac),  i.  e.  statim  has  refingunt  atque  reforraant  — ,  quomodo 
intellegi  possuut  verba  utto  toTc  6vuEi  Knp6v  dvaTreTTXacii^voc? 
Optime  contra  hic  se  habet  verbum  uTTOTTXdrreiv,  i.  e.  subli- 
nere.  Quo  recepto  versus  sic  vertendus  est:  cum  unguibus 
cera  sublitis. 

V.  338  in  RV  sic  exhibetur:  ToOb'  ^cpeEeiv  (V,  f<pe£iv  R), 
d)  jLidTate,  TaOra  6pdv  ce  poiiXeTai ;  Schol.  V  variam  lectionem 
ucpegeiv  commemorat.  Et  codd.  et  schol.  scripturae  aperte  cor- 
ruptae  sunt.  Equidera  Dindorfiura,  Meinekium,  alios  in  verbo 
R  fqpeSiv  acquievisse  miror.  "Fidem  enim  vix  meretnr  Hesr- 
chii  glossa  IqpeEiv  xapiv,  ^veKa,  kujXuciv  F|  TTp6q)aciv,  ex  hoc 
ipso  loco  iam  antiquitus  depravato  petita'*,  ut  cum  Herwer- 


Qaaestiones  criticae  in  Aristophanis  fabulas.  225 

deno  loquar  ia  Mnem.  Nov.  Ser.  XXI,  1893,  p.  444  Reiskio, 
qai  olim  ^qpeEuiv  (i.  e.  Traucuiv)  proposuit,  iure  adstipulanti. 
Namque  haec  Reiskii  mutatio  omnium  lenissima  et  proba- 
bilissima  est  cum  eo,  quod  palaeographice  facile  explica- 
tur  (cf.  de  eiv  et  uiv  permutatis  p.  47  ad  Pl.  328),  tum  eo, 
quod  idoneum  praebet  sensum;  reposito  enim  icp^Eiuv  versui 
338  ToO  b'  ^q)eEuiv,  i&  jidTaie,  TaOra  5pdv  ce  PoOXeTai,  opti- 
merespondere  sequentia  Philocleonis  verba  ouk  iqi  ^\  uiv- 
6p€C  biKdZ;eiv  Herwerdenus  1.  1.  raonuit. 

la  Pacis  v.  219  f^Eouci  KauGic,  f)v  Jx^M^v  Tf\y  ITuXov 
(B  Ali)  pro  TTuXov  RV  ttoXiv  habent.  Scholiastae  R  et  lectio 
TToXiv  et  TTuXov  nota  erat.  Sic  enim  versum  interpretatur:  Si 
TToXiv  scriptum  est,  poeta  monet  Lacedaemonios  commotos 
pacis  desiderio  urbe  capta  reversuros  esse.  Neque  vero  aper- 
tum  est,  utrum  Sparta  an  Athenae  significentur.  —  Sin  TTiiXov 
scriptum  est,  verius  est  propter  trecentos  Lacedaemonios  et 
Pylum  ab  Atheniensibus  munitam.  Schol.  V  ut  variam  lec- 
tionem  illud  TTuXov  commemorat:  iv  dvTiTpdcpiu  bk  eup6v  TtoTe 
**iiv  {xcu^ev  Tf|v  TTuXov"  Kai  ouk  dKUipoc  aijrrn  f]  Tpowpi^  ktX. 
R^cte,  opinor,  Dindorfius  iudicat,  cum  dicit:  "TToXiv  aut  errore 
librarii  scriptum  fuit  aut  a  grammatico  positum,  qui  non  intel- 
tosset  haec  eo  tempore  dicta  fingi,  quo  Pylus  obsessa  qui- 
«lem  ab  Atheniensium  copiis  sed  nondum  capta  erat,  id  est 
^iquot  ante  fabulam  hanc  actam  annis".  Quae  cum  ita  sint, 
Meinekius,  Blaydesius,  plurimi  recc.  edd.  Dindorfio  duce  scrip- 
tnram  ttiv  TTuXov  iure  amplexi  sunt,  quippe  quae  vetustate 
prae  lectione  RV  Tr|v  ttoXiv  commendetur.  Forsitan  quispiam 
foerit  offensioni  esse  nomen  TIuXoc  cum  articulo  coniunc- 
twm.  At,  praeterquam  quod  etiam  in  Ls.  1163  Tdv  TTuXov  le- 
Ptur  et  pluribus  locis  apud  Thucydidem  TTuXoc  articulo  prae- 
ditum  invenitur  (V,7,3  ic  ti^v  HuXov,  V,39,3  ujc  t^jv  HuXov, 
^II,  26, 2  ^K  Tnc  TTuXou),  cum  de  Pylo  illa  agatur,  quae  illis 
temporibus  in  omnium  ore  erat,  quidni  Aristophanes  Tf|v 
nu\ov  diceret?  Cf.  G.  Uckermanni  libellum:  "tJber  den  Ar- 
^el  bei  Eigennamen  in  den  Komodien  des  Aristophanes", 
Pl2:  "Steht  er  (scil.  der  Artikel),  dann  ist  er  anaphorisch 
Qnd  weist  auf  die  Bekanntheit  des  Ortes  oder  seiner  Ver- 

xin,  1.  16 


226  Victor  Coulon, 

haltnisse  ftir  den  Redenden  oder  den  Angeredeten  hin:  so 
bezeichnet  bei  Aristophanes  f\  TTuXoc  und  f\  AaK€5at^uiv  die 
Stadt,  von  der  im  Zusammenhang  die  Rede  ist,  bei  der  der 
Redende   gerade  mit  seinen  Gedanken  verweilt,  —  einerlei 
ob  im  Vorhergehenden  derselbe  Name  wirklich  genannt  oder 
ob  nur  an  ihn  gedacht  wird".   Atque   p.  15  eiusdem   libelli 
Uckermannus  iectionem  Tf|v  TTuXov  in  nostro  v.  hisce  verbis 
iliustrat  et  defendit:  "Durch  den  anaphorischen  Artikel  soli 
hier  das  vielumstrittene  Pylos  besonders  hervorgehoben  werden, 
dessen  Riickgabe  an  die  Spartaner  in  den  Friedensunterhand- 
lungen  nach  demWaffenstillstand  von  423  —  die  Eiprjvri  ist  an 
den  groBen  Dionysien  d.  J.  421  aufgefiihrt  worden  —  eine  wich- 
tige  Rolle  gespielt  hat".  Itaque  omnes  coniecturae  reiciendae 
sunt,  imprirais  Leeuwenii  illa  audacissima  f^v  ^eOdtiimev  Triiuiepov. 
Ad.  vss.  173 — 298   schol.  Y  adnotavit:   in^  dvioic  dvri- 
Tpdcpoic  )Ji€Td  CTixouc  va'  icri  KU)Xdpiov  Tobe  "ti  cpnc»;"  Kai  M€r' 
dXXouc  XTi'T6b€  "if|  irj".  LibriRVneque  interrogationem  ti  q>r|ci; 
neque  illud  ir|  bis  positum  unquam  in  vss.  173 — 298  exhi- 
bent.    Schol.   autem   in   numeris   scribendis  errasse  ^idetur 
Ottoni  Hense  (Heliodor.  Untersuch.  p.  89),  qui  sic  ratiocina- 
tur:   "Der  Ausdruck  |ui€t'  dXXouc  Xii'  zeigt,  daB  die  Zahlen 
an  beiden  Stellen  tibereinstimmten.   Allem  Anscheine  nacli 
sind  in  der  ersten  Zahl  die  Zehner,  in  der  zweiten  Zahl  die 
Einer  verschrieben.    Beidemal  wird  es  Xa'  heiBen  miissen. 
Vor  dem  Verse  (204)  ''EXXnciv  6pTic04vT€c  ktL  las  demnach 
Heliodor  in  einigen  Antigrapha  das  Kolarion  ti  (pr|ci(v),   das 
seine  Entstehung  in  jenen  Exemplaren  wohl  nur  einer  Art 
Dittographie  vor  "EXXriciv  verdankte.  Zahlen  wir  nach  diesem 
Verse  die  dXXouc  Xa'  ab,   so  ergibt    sich  ftir  einige   Hand- 
schriften  des  Heliodor  die  Lesart: 
0]  in, 

iuj    PpOTOi    PpOTOi    PpOTOi    TTOXUTXd)iOV€C 

ujc  auTiKa  lidXa  kt4." 

Neque  iniuria  monuit  Hense  recensionem  Heliodori  prae- 
stantiorem  fuisse  illa  "iviujv  dvnTpdcpuiv". 

Verba  iui  pporoi  ktX.  in  v.  236  RV  Bello  tribuerunt. 
Schol.  V    commemorat:  Tivk  hi  cpaci  tov  A\a  ToOTa  X4t€iv. 


Quaestiones  criticae  in  Aristophanis  fabulas.  227 

Cum  lappiter  nulla  in  fabula  nostra  sit  persona,  dubitari  non 
potest,  quin  illi  iivk  haec  verba  falso  lovi  tribuerint.  Atque 
haud  scio  an  haec  adnotatio  inde  originem  duxerit,  quod  in 
scaena  simili  alterius  Pacis,  qua  retractata  nostram  fabulam 
ortam  esse  Th.  Zielinsky  in  libro  suo,  qui  inscribitur:  **Die 
Gliederung  der  altattischen  Komodie",  p.  63  sqq.  ostendere 
conatus  est,  lovi  partes  Belli  datae  erant.  Cf.  etiam  Herwer- 
denum  in  praefatione  editionis  suae  p.  XI  de  versu  nostro. 

In  V.  317  f|v  &nai  lc  x^tpotc  IXOr)  tdc  iixac.  (ou  jou  (RV 
illud  iou  iou  choro  tribuerunt  RY.  Schoiia  RV  praebent:  t6 
iou  iou  TIV6C  ToO  xopo^  cpaciv  eivai  (eivai  om.  R  sec.  Rutherf.). 
Hae  interiectiones  tam  sunt  dolentium  quam  exultantium.  Do- 
lentibus  si  tribuuntur,  ioii,  sin  exultantibus,  ioO  scribendum 
esse  scholia  stulte  adnotant.  Haud  igitur  mirum  est  ab  aliis 
Trygaeo,  ab  aiiis  choro  tributam  esse  hanc  exclamationem. 
Quam  RV,  qui  iou  iou  exhibent,  iure  choro  exultanti  tribuisse 
ex  versu  345  sequitur.  Ad  istas  enim  chori  exclamationes, 
quibus  laetitiam  suam  ostendit,  Trygaei  verba  in  illo  versu : 
iliaax  t69'  ujluv  —  ioO  ioO  KCKpaT^vai  respiciunt. 

V.  536  vulgo  sic  legitur:  koXttou  TwaiKoiv  5iaTpexoucujv 

€ic  dTpov.  Schol.  V  animadvertit:   TP^^^P^rai  eic  iTTv6v.    Qua 

varia  scriptura  et  schol.  explicatione :   iTiei  Srav  ttoXu  cTaic 

WfiiJuiav,  6XiTov  ti  KoXTTiiicacai  toO   x^tiuvoc  ^k  Trepi21iJb|iaToc 

^€1  ivTieeaciv  Kockius  pellectus  est,  ut  koXttou  TwvaiKiiiv  craTc 

9€poucaiv  eic  iTrvov  coniceret  Haec  mutatio,  ut  ingeniosa  et 

speciosa  est  reposito  substantivo  craic  (de  quo  cf.  Z.  Ar.  St. 

P-  H  ad  Eq.  539),  sic  certe  parum  probabilis  videtur,  quippe 

Quae  nimis  audax  sit  Alii  critici  in  k6Xttou  sese  offendere 

professi  hanc  vocem  vario  modo   in  ktuttou,  kijj^ou,  dx^o^^ 

^oifou,  KOTTpou  emendare  et  mutare  voluerunt  Sed  ne  his  qui- 

^^m  medicamentis  opus  est;  namque  aptissimam  praebet  sen- 

tentiam  vulgata  lectio  a  Mazonio  nuper  in  adnot  ad  h.  v.  sic 

l^ne  illustrata:  "Le  vent  de  la  course  fait  plaquer  sur  leurs 

Poitrines  leurs  robes  16g6res,  aux  yeux  grivois  du  vigneron  a 

nioiti6  ivre".  Neque  alienum  est  Ec.  963  sqq.  qpiXov  Tap  ^v  rqj 

^V  PouXo)Liai  K6XTTtp  TrXriKTiilecGai  jLieTci  rfic  cf\c  ttuttic  comparare, 

9uibus  verbum  k6Xttoc  nostro  loco  non  ineptum  esse  docemur. 

15* 


228  Victor  Conlon, 

In  V.  715  lectio  RVest  li  fiaxapta  cu  PouXfi  (-111 R  sec.  Herw.) 
TTic  Oeujpiac.  SchoL  V  adnotat:  nvec  b^  criZouav  eic  t6  ^ouXri 
Kai  cuvdTTTOua  t6  cu  ttic  Ocuipiac  5cov  2[ui)yi6v  ^oq^rjcetc  fmepujv 
Tptujv.  Quibus  yerbis  probatar  quosdam  legisse:  w  ^axapia 
PouXr),  cu  Tf]c  Goupiac  5cov  ktX.  Qui  genitivum  Tf\c  Oeu)piac 
de  voce  l{u\iby  pendere  et  constructionem  verborum  hanc 
esse  putaverunt:  8cov  cu  ttic  Oeujpiac  2Iuj)yi6v  ^o<pr|cei.  Sed 
interpunctio  RY  cum  sententia  huius  loci  utique  melius  et 
pulchrius  congruit.  Nam  in  vss.  713 — 714  Theoriam  senatui 
dare  a  Mercurio  iubetur  Trygaeus,  qui  hoc  facturus  senatui 
gratulatur  verbis  (b  ^axapia  —  Tf\c  6eujpiac  Quo  de  genitivo 
causali  cf.  Herwerdeni  comment  ad  h.  v.  Foeda  sane  in  RV 
positio  verborum  cu  pouXf)  est  spondeo  quartam  sedem  tenente. 
Recte  igitur  scholiasta  pouXfi  cu  legit 

Ad  V.  990  Tpia  xai  beK'  Itti  alt  schol.  V  animadvertit: 
TouTecTt  TtdXtv  t6  ^ov6^eTpov  peXTtov  KaTa  TrapdGectv  dvari- 
TvujCKetv.  Quae  adnotatio  quid  sibi  velit  coll.  Hom.  Od.  XVII, 
231  iToXXd  oi  d)Liq)i  Kdpn  cq>dXa  ktX.  intellegimus.  Ad  hunc 
enim  locum  Hom.  schol.  H  variam  lectionem  d^qptKapn  com- 
memorat;  schoLYvero  dicit:  d^etvov  b^  KaTd  irapdOectv  dva- 
TiTViucKetv,  djLi(pi  Kdpn,  Trept  Tf|v  KecpaXriv.  Ut  igitur  Homeri 
interpres  ille  scripturam  diiiqpt  Kdpn  alteri  dficptKapfi  praeferen- 
dam  duxit,  sic  Aristophanis  schol.  V  nostro  loco  Tpia  Kai  bcK* 
lectioni  TpiaKaibeK'  praestare  adnotavit  Liceat  autem  obiter 
monere  termino  technico  Kard  TrapdOectv  oppositum  esse  KaTd 
ciiveectv. 

§  14. 

In  Thesmophoriazusarum  v.  161  sqq.  "ipuKOc  ^Keivoc 
KdvaKp^ujv  6  Tntoc  |  k'  dXKaioc  (R)  oKTiep  dpiuoviav  ^x^M^^^^ 
adnotatione  schol.  R  docemur  'Axai6c  antiquitus  scriptum, 
*AXKaioc  ab  Aristophane  Byzantio  repositum  esse.  Cui  emen- 
dationi  Fritzschius,  Meinekius  (Vind.  Ar.  p.  149)  aliique  critici 
repugnant,  quod  Alcaeus  iis  adnumerari  non  possit  poetis, 
qui  harmoniam  emolliverint  Sed  Pritzschii  coniecturam  X"' 
Keioc  reiciendam  esse  ostendit  Engerus  in  adnot  ad  h.  v. 
Nam  cum  KdvaKpeuiv  6  Tf|ioc  praecedat,   verendum  est,  ut 


QQaestiones  criticae  in  Aristophanis  fabulas.  229 

coraicus  xuj  KeToc  (Simonides)  oraisso  nomine  dixerit  Neque 
Meinekii  mntatio  Kai  Adcoc,  quae  ipsi  1.  1.  incerta  videtur,  pro- 
babilis  est  Quae  cum  ita  sint,  aliis  quoque  emendationibus 
(velut  dpxaioc  Hermanni,  Kai  TtdvTec  Yelseni)  repudiatis  cum 
Leeuwenio  culpa  librariorura  litteras  KAIAAKAIOZ  in  KAIA 
XAIOI  —  sic  enim  scribendum  duco  pro  Leeuwenii  illo 
KAAKAIOZ  et  KAiAXAIOZ  —  abiisse  veramque  lectionem  koX- 
Kttioc  Aristopbani  grammatico  deberi  censerera,  nisi  commerao- 
ratio  Alcaei  a  sententia  huius  loci  alienissiraa  esset  Itaque 
cum  in  versibus  nostris  serrao  fiat  de  poetis  illis,  qui  terapo- 
ribus  praeteritis  harmoniara  eraolliverunt,  Keilio  auctore  lo- 
cutioaem  adverbialem  Tdpxaiov,  i.  e.  antiquitus  (coUato  Nb. 
versu  593)  huic  loco  non  ineptam  proposuerira.  In  proxirao 
autem  versu  4|uiiTpo(p6pouv  t€  Kai  bieKXOuvT'  cum  Toupio, 
Blaydesio,  Leeuwenio,  aliis  (non  KdxXibujv  cum  Meinekio, 
cui  Buengerus :  De  Ai\  Eq.  Ls.  Th.  apud  Suid.  rell.  p.  46  ad- 
stipulatur)  scribendum  erit 

In  V.  893  Tdc  oivoTroTibac  (R),  Tdc  TTpoboTibac,  Tdc  XdXouc 

prior  seholiasta  R  otvoTTiTTac  legit  Quod  adiectivura  Syniraa- 

chus  scholio  iudice  non  bene  ad  locutionem  Trimileiv  tov  oivov 

rettulit,  eum   hoc  sensu  apud  Atticos  non  extaret   verbum 

^iriitiv,  sed  imitatio  esset  vocis  (cf.  Hesych.  s.  v.  TTimZeiv  et 

Av.  306,  ubi  hoc  verbum  de  clangore  avium  usurpatum  est); 

praestare  igitur,  pergit  schol.,  oivottitttic  ad  TTaiboTTiTTrjc  exigere. 

-ilter  scholiasta  R,  qui  adnotavit:  rd  TTXeTcra  oivoTTiTTOuc  (-TTiirac 

Butherf.  ex  Suida  s.  v.  oivoTTiTTac)  Ix^x^  haud  scio  an  oivoTTO- 

Ti^ac  legerit  Ex  adnotatione  prioris  scholiastae  sequitur  oivo- 

^^c  Latinum  "vinolentus",  quod  sententia  huius  loci  flagi- 

^^ur,  non  significare.  Optirae  vero  hoc  sensu  usurpatur  oivo- 

'^OTTjc  (fera.  -TTOTic).    Praeterea  oivoiTOTibac  a  coniico  propter 

^poboTibac  homoeoteleuto  effectum  esse  veri  est  simiUiraura. 

tous  de  causis  accusativum  plur.  substantivi  oivoTTOTic,  quo 

-iiiacreontem  usum  esse  comraeraorat  PoIIux  VI,  22  xai  oivo- 

^orric  Kai  ojvottotic  pjvfi  ibc  'Avaxpeu^v,  cura  Dindorfio,  Mei- 

Deho,  aliis  contra  lectionem  oivomTTac  a  Fritzschio  et  Engero 

probante  Buengero  (De  Ar.  Eq.  Ls.  Th.  apud  Suid.  rell.  p.  48 

receptam  sine  ulla  dubitatione  amplector. 


230  Victor  Coulon, 

Vss.  1040 — 1041  in  R  sic  exhibentur:  <pa»Ta  XiTO|i€vav 
TToXubdKpuTov  'Aiba  Toov  qpeuToucav  (qpXdToucav  Musgravius). 
In  schol.  R  haec  deinceps  interpretamenta  praebentur :    5€o- 
\iivr]  Tou  Pappdpou.   Hic  igitur  scholiasta  qpujTa  XiTo^eva  in- 
venit    Alius  interpres,  cum  adderet  TrpoeiTTev  bk  TodcGe  fic, 
(L  TWvaiKec   (v.  1036),   qpaiTa   XiTo^evav  legit.    Tertius    autem 
grammaticus   variam   iectionem   qpuiTa    ((pdrr'    Rutherfordius) 
dvTo^dva  commemorat.   Denique  quarta  scriptura  praesto  fuit 
ei  scholiastae,  qui  animadvertit:  toOto  Ix^x  voOv  irpoc  Tot  ^£f\c' 
cpduT'  dvTO^evav  6c  f|Li'  dneEupnce  irpiwTOV.  Ad  hunc  locuni  sa- 
nandum   primum  inquiratur  necesse  est,  utrum  nomiaativus 
an  accusativus  recte  se  habeat.   ludice  Engero  "nominativum 
et  oratio  requirit  et  scholiastae  auctoritas  confirmat".  Engerus 
igitur  verbis  (pujra  XiT0)Lieva  —  cpX^Touca  cum  ibc  ineXea  ^ev 
TT^TTOvOa  jieXeoc   coniunctis  ita  vertit:  iam  indigna  perpessa 
sum  virum  obsecrans  in  flebili  luctu  meo.    Sed  nescio  an 
praestet  accusativum  cpujTa  XiTo^idvav  ad  TodcOe  |ui'  referre,  ut 
iocus  sic  vertatur:   Jliseremini  mei,  o  mulieres,  —  nani  in- 
digna  perpessa  sum  —  virum  obsecrantis  in  flebili  luctu  nieo. 
Neque  enim  iniuria  Fritzschius  in   adnot.  ad   h.  v.  monuit: 
**XiT0)Li4vav  docta  ac  prorsus  exquisita  lectio  est.   Licuit  sane 
vulgari  modo  scribere,  cpOuTa  XiTOfieva,  scilicet  ^eXea  Tr^TTOvOa 
virum  obsecrans  indigna  perpessa  sum.    At  enim  praeeedit 
etiam  iilud,  TodcG^  |li',  ad  quod  verbum,  quum  in  tota  enun- 
tiatione  primarium  sit,  magis  poetice  nec  refragante  sensu 
participia  accomodantur".  lam  scriptura  R  defensa  dicamus, 
quomodo   varia   lectio    dvT0|Li4va   explicanda  sit    Quae    sine 
dubio  ex  litteris  Xi  et  v  maiusculae  forraae  permutatis :  ^ujra 
Al  (N)  originem   duxit    Denique   ut  participia  XiTo^evav  — 
cpXeTOucav  particula   non   coniuncta   illustrentur,    comparare 
licet  similes  constructiones  in  Av.  620  sqq.  4v  TaTciv  KOfidpoic 
Kai  TOic  KOTivoic  crdvTec  IxovTec  KpiOdc  et  Ra.  1311  sqq.  t€Y- 
Toucai  voTioic    Trrepuiv    ^avici    xpoa    5pociZ!6^evai,    ubi    vide 
Kockii  adnot. 


Quaestiones  criticae  in  Aristophanis  fabalas.  281 


Caput  V. 
§  15. 

Haec  fere  erant,  quae  de  scholioruni  lectionibus  disse- 
renda  nobis  videbantur.  Reliquum  est,  ut  statuamus,  quae 
ratio  codicum  scripturis  cum  scholiis  intercedat 

Proficiscamur  ab  iis  locis,  quibus  scholia  cum  V  aut  iis, 
W  pro  Y  sunt,  libris  a  R  discrepant  Sunt  autem :  50  in  Eq., 
17  in  Ra.,  12  in  Xb.,  37  in  Pl.,  11  in  Av.,  18  in  Vp.,  9  in 
Pc,  37  in  Ach.,  3  in  Ec,  32  in  Ls. 

Atque  veras  probabilesve  lectiones  scholia  et  V  aut  ii, 
qwi  pro  V  sunt,  codices  adversus  R  praebent  locis : 

34 in  Eq.  vss.32,  62, 133, 140, 147, 161,  272,  301,411, 414, 
433,468,  487,  493,  529,  532,  580,  623,  630,  634,  646,  736, 1018, 
1039,  1056,  1110,  1158,  1171,  1225,  1249,  1277,  1323,  1368; 

13  in  Ra,  vss.  78,  217,  252,  308,  344,  439,  560,  621, 
894,  929,  961,  1075,  1356; 

5  in  Nb.  vss.  104,  306,  622,  1073,  1246; 

27  in  Pl.  vss.  72,  203,  256,  424,  438,  454,  470,  510, 
•^24,589,  621,  626,  681,  696,  712,  733,  769,  833,  996,  1020, 
1031,1041,  1085,  1110,  1117,  1146,  1148; 

7  in  Av.  vss.  43,  705,  772,  806,  978,  1378,  1508; 

14  in  Vp.  vss.  288,  446,  483,  511,  702,  724,  917,  997, 
W45,  1240,  1297,  1364,  1433,  1502; 

8  ia  Pc.  vss.  63,  130,  658,  740,  790,  850,  1150,  1345; 
30  in  Ach.  vss.  10,  73,  118,  279,  308,  317,  338,  366, 

472,  521,  527,  581,  730,  763,  779,  800,  802,  835,  842,  863, 
888,1032,  1035,  1081,  1122,  1133,  1141,  1167,  1179,  1213; 

3  in  Ec.  vss.  118,  291,  920; 

28  in  Ls.  vss.  45,  56,  188,  189,  291,  307,  320,  389, 
403,408,  462,  472,  506,  509,  577,  613,  622,  701,  774,  943, 
957,  966,  983,  1000,  1003,  1028,  1057,  1255. 


232  Victor  Coulon, 

Plurimis  igitur  locis  bonae  lectioaes  V  aut  eoram  codi- 
cum,  qui  pro  Y  adhibendi  sunt,  scholiis  comprobantur.  Neque 
aliter  res  se  habet  iis  locis,  ubi  scholia  a  parte  R  adversus 
V  aut  eos,  qui  pro  V  sunt,  libros  stant:  9  in  Eq.,  17  in  Ra., 
20  in  Nb.,  27  in  Pl.,  4  in  Av.,  14  in  Vp.,  8  in  Pc,  24  in 
Ach.,  19  in  Ec,  7  in  Ls. 

Atque  verae  probabilesve  scripturae  R  scholiis  confir- 
mantur  locis: 

7  in  Eq.  vss.  56,  517,  607,  821,  836,  849,  1056; 

13  in  Ra.  vss.  22,  134,  230,  249,  257,  526,  548,  705,  753, 
812,  966,  1032,  1466; 

18  in  Nb.  vss.  272,  278,  294,  333,  349,  374,  396,  400, 
458,  558,  562,  649,  979,  986,  1187,  1197,  1235,  1480; 

23  in  Pl.  vss.  75,  210,  285,  306,  314,  328  bis,  362,  377, 
406,  461,  515,  563,  665,  794,  818,  824,  882,  911,  1049,  1078, 
1092,  1124; 

4  in  Av.  vss.  395,  672,  959,  1354; 

10  in  Vp.  vss.  215,  240,  329,  342,  928,  1069,  1084, 1346, 
1445,1482; 

6  in  Pc  vss.  7,  496,  585,  643,  909,  969; 

18  in  Ach.  vss.  20,  112,  115,  202,  330,  483,  499,  667,  674, 
729,  737,  739,  757,  911,  984,  1099,  1115,  1146; 

18  in  Ec  vss.  1,  34,  45,  61,  81,  188,  207,  220,  243,  280, 
319,  393,  737,  741,  926,  1035,  1048,  1087 ; 

6  in  Ls.  vss.  147,  331,  368,  582,  679,  1023. 

Scholia  igitur  in  lectionibus  alterutrius  codicis  tuendis 
sibi  non  constant,  sed  modo  cum  R  modo  cum  V  faciunt  Atcjue 
quod  in  iis  fabulis,  quae  libro  V  non  adservantur,  scholia 
etiam  deteriorum  codicum  scripturas  confirmant  atque  ful- 
ciunt,  hoc  minime  mirandum  est;  namque  in  illis  libris  plerum- 
que  mutationes  et  correcturae  videntur  subesse  iis  locis,  ubi 
cum  scholiis  verae  lectiones  servatae  sunt.  Velut  in  Lysistrata 
ex  eo,  quod  32  locis  in  fine  §  2  enotatis,  ubi  scholia  cum 
BCLA  consentiunt,  7  solos  versus  in  §  5  oppositos  vides, 
quibus  scholia  a  parte  R  adversus  BCLA  stant,  colligendum 
non  est  scholia  propius  a  deterioribus  Ubris  quam  a  R  abesse 
et  textum  habuisse  a  R  omnino  diversum.   Nam  haec  ratio 


Quaestiones  criticae  in  Aristophanis  fabulas.  233 

in  Lysistrata  sine  dubio  ita  orta  est,  ut  codices  BCLA,  quippe 
qui  28  locis  ex  illis  32  cum  scholiis  genuinas  praebeant  scrip- 
turas,  feliciter  emendarentur,  K  contra  multis  librariorum  vitiis 
inquinatus  manu  textum  corrigente  careret. 

Pergamus  ad  eas  lectiones,  quibus  scbolia  et  a  R  et  a 
Y  aut  ab  iis,  qui  pro  Y  sunt,  codicibus  dissentiunt.  lam  enu- 
meramus  versus,  quos  in  capitisIII  §  7  protulimus:  18  in  Eq., 
25  in  Ra.,  34  in  Nb.,  31  in  Pl.,  11  in  Av.  30  in  Vp.,  22  in 
Pc,  22  in  Ach.,  3  in  Ec,  4  in  Ls.,  13  in  Th.  Quibus  ex 
locis  non  sequitur  fundamentum  scholiorum  textum  fuisse 
codicam  nostrorum  dissimillimum.  Nam  quod  scholia  contra 
E  et  Y  aut  eos  libros,  qui  pro  V  sunt  in  Ach.  Ec.  Ls.  fabulis, 
veras  probabilesve  praebent  scripturas  locis: 

8  in  Eq.  vss.  11,  26,  278,  289,  385,  437,  635  bis; 

13  in  Ra.  vss.  18,  208,  226,  243,  340,  372,  378,  422,  800, 
925,971,1000,  1112; 

15  in  Nb.  vss.  121,  134,  195,  243,  300,  307,  409,  507, 
5(1,688,  1001,  1006,  1256,  1277,  1298; 

15  in  Pl.  vss.  148,  316,  401,  428,  493,  516,  635,  673, 
701,702,  721,  729,  731,  845,  1096; 

3  in  Av.  vss.  35,  1007,  1693; 

17  in  Vp.  vss.  36,  90,  505,  572,  674,  704,  783,  890,  983, 
1050,1091,  1111,  1120,  1221,  1455,  1510,  1534; 

8  in  Pc.  vss.  218,  303,  562,  628,  676,  907,  1000,  1112; 

5  in  Ach.  vss.  26,  35,  772,  971,  1097; 

2  in  Ec.  vss.  150,  288; 

3  in  Ls.  vss.  63,357,  676; 

12  in  Th.  vss.  21,  39,  179,  220,  273,  291,  356,  834,  910, 
9;^Ul97,  1227; 

his  omnibus  locis  nihii  amplius  comprobatur  quam  scholiis, 
Pppe  cum  vetustate  codices  nostros  longe  superent,  textum 
^besse,  qui  archetypum  multo  clarius  atque  sincerius  iis, 
flui  ad  nos  pervenerunt,  libris  effinxit  atque  expressit. 

Neque  alienum  est  monere  praeter  ceteros  codices  Am- 
krosianum  31  et  Parisinum  A  cum  scholiis  contra  R  et  V 
jenuinas  lectiones  retinuisse  gravioribus  locis  Eq.  289,  Ra.  18, 
208,  971, 1112,  Nb.  243,  307, 1001, 1006, 1256, 1277,  Pl.  316, 


234  Victor  Coulon, 

401,  428,  516,  701,  721,  731,  845,  1096;  unde  etiam  atque 
etiam  apparet,  libros  MA  non  temere  tamquam  deteriores 
codices  neglegendos  esse. 

Denique  in  reliquis  locis  enumeratis,  quibus  scholia  ad- 
versus  R  et  V  aut  eos,  qui  pro  V  sunt,  libros  veras  scripturas 
servaverunt,  haud  parvus  numerus  versuum  invenitur,  in 
quibus  scholia,  cum  omnes  libri  nostri  peccaverint,  eraenda- 
tionem  praebent:  Eq.  278,  635  bis,  Ba.  226,  340,  372,  378, 
925, 1000,  Nb.  195,  Pl.  148,  493,  Vp.  505,  572,  890,  983,  1050, 
1221,  Pc.  303,  676,  1000,  Ach.  26,  35,  971,  Ec.  150,  288,  Ls. 
63,  357,  676,  Th.  21,  39, 179,  220,  273,  291,  356,  834,  910,  947, 
1197,  1227. 

Transeo  nunc  ad  varias  lectiones,  quas  inveni  locis:   15 
in  Eq.,  31  in  Ra.,  11  in  Xb.,  16  in  PL,  18  in  Av.,  8  in  Vp., 
16  in  Pc,  5  in  Ach.,  0  in  Ec,  1  in  Ls.,  5  in  Th.   Quae  in 
duo   discemuntur  genera,   prius   earum,   quae   in   veteribus 
scholiis  adnotantur,  aiterura  earum,  quae  in  scholiis  recen- 
tioribus  nobis  obviam  fiunt  Atque  priori  illi  generi  plurimae 
variae  lectiones  attribuendae  sunt,  101,  si  modo  recte  com- 
putavi;   quarum  13  in  Eq.,   23  in  Ra.,   6  in  Xb.,  9  in  Pl., 
15  in  Av.,  8  in  Vp.,  16  in  Pc,  5  in  Ach.,  1  in  Ls.,  5  in  Th. 
praebentur.  Alterius  autem  generis  paucas  habemus,  scil.  25. 
Quae  commemorantur  in  quiuque  illis  fabulis,  quas  Byzantini 
praeter  ceteras  legebant  atque  tractabant,  nempe  in  Eq.  1,  NS7, 
Ra.  113,  343,  347,  625,  745,  830,  942,  943,  Nb.  5,  74,  965, 
989,  1017,  PI.  4,  266,  456,  559,  717,  765,  916,  Av.  456,  527, 
1381. 

lam  si  omnes  126  varias  lectiones  consideramus,  per- 
multas,  e.  g.  in  Eq.  527,  Ra.  15,  113,  153,  169,  191,  320,  ;562, 
567,  625,  838,  1028, 1276, 1294,  Nb.  5,  74,  274, 289,  721, 1273, 
1299,  PI.  4,  39,  77,  456,  579,  607,  717,  765,  Av.  23,  204,  417, 
566,  645,  1299,  Vp.  576,  772,  1296,  Pc  175,  583,  593,  616, 
715,  755,  Ach.  690,  Ph.  162  mutationibus  et  coniecturis  grara- 
maticorum  deberi  videmus.  Quorum  nomina  haud  raro  a 
scholiastis  proferuntur.  Velut  Aristophanes  in  Ra.  153  et 
Th.  162,  Aristarchus  in  Ra.  191,  Callistratus  in  Ra.  567, 
Eratosthenes  in  Pc  755,  Apollodorus  Tarsensis  in  Ra.  320, 


Quaestiones  criticae  in  Aristophanis  fabulas.  235 

Chaeris  in  Ra.  1028,  Asclepiades  in  Ra.  1276,  Timachidas  et 
ApoUonius  in  Ra.  1294,  Phrynichus  in  Ra.  838  et  Pc.  616 
commemoratur.  Uno  denique  loco,  Av.  1299  legimus:  Aio- 
vucioc  hk.  6  ZuiTTupoc  Tpa<p€i  uit'  dpTUTOK6^7TOu.  Ad  hunc  locum 
apud  Duebnerum  p.  493  notatum  invenies:  "Nisi  legendum 
Dionysius  et  Zopyrus".  Sed  cum  Tpacp^i  hic  positum  sit, 
vereor  ut  scholiasta  duorum  interpretum  mentionem  fecerit. 
Fortasse  Aiovuaoc  5e  6  ZuuTrupou  scribere  praestat.  IUud 
qnidem  monemus  ignotum  nobis  esse  hunc  grammaticum  ("an 
unideatified  commentator"  Rutherfordius). 

Neque  desunt  loci,  quibus  glossemata  et  vocabula  ex 
interpretatione  orta  tamquam  variae  lectiones  adnotantur,  ut 
in  Eq.  408,  680,  1151,  Ra.  55,  84,  133,  775,  942,  Nb.  1017, 
Pl.  266, 559,  581,  660,  681, 1093,  Av.  527, 1381,  1656,  Yp.  73, 
1254,  Pc.  1147,  Ach.  346,  1155. 

Raro  denique  variae  scripturae  verae  videntur;  inter 
quas  tres  graviores  inveniuntur  in  Pc.  219  TTuXov  pro  ttoXiv, 
9M  baXiov  pro  babiov,  Th.  141  cu  t'  abibc  pro  lic  b'  auT6c,  cum 
aliis  locis  grammatici  variis  lectionibus  nihil  nisi  librariorum 
levia  menda  corrigant,  velut  in  Eq.  35  ttti  pro  ttoi,  Ra.  943 
amiOdiv  pro  ^tt'  ^eujv,  Pl.  77  r^  pro  i^v,  916  oukouv  pro  ouk 
o4v,  Pc.  616,  ^KTiKOTi  pro  ^KriKoeiv,  Th.  346  ^raipa  pro  ^Taipqt. 
Quibas  locis  addere  licet  Ra.  175,  ubi  schol.  V  cum  MA  ^dv 
Pro  iva  (R,  'iva  fiv  V),  Nb.  989,  ubi  schol.  rec.  cum  M  diiieXf) 
^c  TpiTOTeveiac  pro  d)LieXei  ttic  TpiTOTeveiric  (RV),  Av.  1091, 
^bi  schol.  RV  Ald.  cum  M  ttvitouc'  f\^ac  pro  ttvitouc  fmdc 
(fiV)j  Yf.  108,  ubi  schol.  V  cura  BC  aliisque  codicibus  utto- 
TTCTrAac^evoc  pro  dvaTTeTTXac|i4voc  (RV)  recte  legit,  denique 
^^-  1299,  ubi  ex  Dionysii  scriptura  utt'  ^ptutokojlittou  a 
8<?hol.  Y  Ald.  commemorata  Bentieio  auctore  utt'  6ptutok6ttou 
restitutum  est. 

Vetera  igitur  scholia  codicibus  nostris  adservata  non 
P*rvi  sunt  aestiraanda;  naraque  textum  repraesentant  raeLio- 
rem  et  praestantiorem  libris  Aristophaneis  Byzantinorura  tera- 
poribus  exaratis.  Recentiora  autera  scholia  non  raultum  valent 
ad  textum  comici  constituendum,  sed  pleruraque  rainutas  in- 
^esque  gamniaticorum  interpretationes  praebent. 


236  Victor  Coulon, 

§  16. 

Quoniam  codicum  scripturas  et  cum  scholiis  in  posteriore 
hoc  libro  comparavimus  et  cum  Suida  in  priore  illo,  iam  paucis 
dicatur,  quae  ratio  inter  Suidam  scholiaque  intercedere  nobis 
videavur. 

Priusquam   autem   ad  ipsas  discrepantias  aggrediamur, 
monere  liceat  Buengerum  in  posteriore  libro  suo  comparatis 
Snidae  scholiis  cum  utroque  codicum  genere  (R — YQ)  pro- 
priisque  lexicographi  adnotationibus  prolatis  p.  100  sic  exi- 
stimavisse:   "secernenda  esse  scholia  Suidana  ex  codice  ali- 
quo  XI  fabulanim  Aristophanearum  descripta  ab  utroque  illo 
codicum  genere  et  singularem  repraesentare  classem".    Hac 
tamen  quaestione  Buengerus  non  multum  assecutus  est,  cum 
in   scholia   Lysistratae   et  Thesmophoriazusarum,   quae    ex- 
tenuata  ad  nos  pervenerunt,  et  Equitum,  quae  in  R  non  ex- 
tant  nisi  ad  vss.  1 — 214,  inquirere  satis  haberet    Quam  quae- 
stionem  si  quis  absolvere  atque  perficere  conabitur,  ei  etiam 
reliquarum  fabularimi  ratio  habenda  erit   Nec  non  praeter 
scholia  RV  adhibenda  sunt  scholia  Ambrosiano  M  adscripta, 
quae  quod  nondum  exhausta  sint  dolendum  est. 

lam  ut  statui  possit^  num  fabularum  textus,  quo  lexico- 
graphus  usus  est,  separandus  sit  ab  eo,  qui  scholiis  nostris 
subest,  graviores  quaedam  afferantur  lectiones,  quibus  Suidas 
a  scholiis  discrepat: 

vss.  Scholia  Suidas 

Eqaitom : 

56  7T€pi&pa|Liujv  TTapabpaiiujv 

61  €i9*  6T€pu)V  6  bk  T^puiv 

70  dicraTrXdciov  6icTaTTXaciova 

79  TUi  x€ip'  ^  M^v  x€ip  (S^^,  Tiw  \iiv  x^^P 

SMed.\ 

379  cKei|;uj^€Oa(lemmaschol.  ^KKOip^iieOa 

V,     cK€i|i6^€c6a     schol. 

Ald.) 
382  dfpa  TTupoc  Kai  iTUpoc 


•>  % 


Quaestiones  criticae  in  Aristophanis  fabulas. 


237 


vss.  Scholia 

511  Ktti  T^vvaiujc 

521  Tujv  dvTiTrdXujv 

542  xpnvcw 

602  iTnraTTai 

792  h  raic  TTiGdKvaic 

796  ^a0aTruTi2[iuv 

921  Tojv  EuXuJv 
1130  fipac 
1312  eic 
1321  dtpeijiTicac 


Suidas 

T€vvaiujc  (om.  xai  S^^^  ^^^) 
Kaid  Tuiv  dvTiTTdXujv 

^UTTTTaTTai 

4v  mGdKvaic 

^OBOTTUTI^UJV 

Tuiv  batbujv 
TaTTeivujcac 

dTTi 
d7T€i|;r|cac 


Banarom : 


79  xuibujvicuj 

149  ^\oiriC€v 

320  SvTTep 

369  aubu)  lemma  schol.  V 

4-9  TouTovi  t6v 

^^7  oure  Tdp 

^43  bihobc 

^^^^  Ttapd  Touc  ixeOc  ("ac- 
centus  gravis  ex  acuto 
factus"in  lemmate  schol. 
K  sec.  Rutherf.) 

Nabium : 

^^    TOUC    CaUTOO    TpOTTOUC 

loO  cKivbaX^ouc 

-i3  umjLiv 

'03  Trecqc 

°13  7TUJC 

1^7  li^cov  Ix^  XaPujv  ce 


Pluti : 


^66  iToic  ouxi 

^96  KOTd   |if]Va   7Tp07T4|i7T€lV 

627  eT]C€ioic 


biaKUjbujvicuj 
r|X6riC€V 

UJC7T€p 

dTTUUbui 

TOV 

ou  Tdp 

bouc 

7T€pi  Touc  ixe^ac 


t6v    CaUToO   TpOTTOV 

CKivbaXdjiouc 

fmuiv 

i^7Tkr)C 

om. 
c*  Ix^  fi€Cov  Xapujv 


7TUJC    OU 
KaTd    |ifiv'  d7T07Te|i7T€lV 

0Ticeioiciv 


238                                 V 

ictor  Coul 

lon, 

vss.            Scholia 

.    Suidas 

662  KaT€KXiva)iev 

KaT€KXivO|Ll€V 

801  Tdc  icxabac  schol.  in  ad- 

Tuiv  icxdbujv 

not  ad.  V.  771. 

989    gv€K€V 

?V€Ka 

1086  KOMi^n 

om. 

1093  TTpoc€7TiTTOv  ot  var. 

lect. 

^7TiTT0UV    (f7TlTT0V   S^^) 

67T€7T€ipajv  schol.  R 

1167  iv 

Aviam: 

im 

109  GaT^pou 

6dT€pov 

134  t6t€  t' 

7T0T' 

275  xii^pciv 

Xpoav  (xoav  S^^) 

769  TOidvb€ 

TOldb€ 

1096  ucp'  f]Kiw  jLiaveic 

#]Xio)iavf|c 

1381  XiTucpeoTfoc 

XiTU|Liox9oc 

1473  fcTi  Tdp 

?CTl   Tl 

1478  toOto  iLi^v  T^poc 

toOto  liiv  OUV  T^pOC 

1563  TTic  Ka|Lir|Xou  (Ka)Liivou  in 

ToO  Ka|Lir|Xou 

lemmate  schol.  R) 

1650  vapaicaTp€u 

PapaKaTp€u 

Vespariiin 

• 
• 

349    KITTUI 

KlTTUJ)Hai 

795  Touv  Ka9lqi€ic 

Tdp  KaT€iji€Tc 

1035  Ka^rjXou 

Kaiiivou  (cf.  antea  Av.  156 

1478  7Tauc€Tai 

Pacis : 

7Tau€Tai 

121  |Lin^€ 

Vif\ 

368  Tupov 

TTOpOV 

496  iv  ujLiiv 

4v  f)|iiv 

640  Td  Bpacibou 

Td  Bpaciba 

734  iiitv 

|Ll€VTOl 

874  Bpaupuiva  (pro  Bpai 

jpiw- 

iv  Bpaupuivi 

vdb'  in  lemmate  schol. 

R) 

876    7TpU}KT07T€VT€Tripiba 

TrpujKTO€Tnpiba 

Quaestiones  criticae  in  Aristophanis  fabulas. 


239 


vss. 

140 
273 

454 
532 
671 
772 
842 
843 


Scholia  Suidas 

Aoharnensiiim : 

8t'  ivQahx  flviKa 

Tf|v  ZTpU|Lio5iJbpou  epqrr-     toO  ZTpuino&dipou  ep^Trav 

lav 


1082 
1155 
1190 


irXeKOUC 

W0€l  v6|uiouc 

9aciav  dvaKUKXuici 

Ounmbdv 

TTrmaveiTai 

i^o^opicTai 

oub'  6  TrepiTTOVTipoc 

Hdx€c9ai 

dneXuccv  (JbeiTTvov 

dnaTTOTTd 


34  OpuTovdica 

'AVTIC9€VT1V 

473  le  Toi 
554  ^actu^i^vTi 
^48  KoviTToba 


ToO  ttX^kouc 

VOfLlOUC    W9€l 

eadav  KUKUJCi 

9u|iT]Tibujv 

TrriiLiavei 

dvaTro^6pEeTai 

Oub'  l&CTTep    6    TTOVTlpOC 

bia)idxec9ai 

dbeiTTVov  dTteXucev 

dTTaTai  drraTai 


Eoolesiaznsaram 


TpuTOvujca 

'AvTic9evTi 
Te  Toi 

)Liacub)ievoc 
KOViOTTouc:    TpdcpeTai    bk    Kai 
KOViTToba.    Legit  igitur  kovi6- 

TTOba. 


"•^  8eoT€vouc 

^4  dKOTlOV 

139  k^iy 

^•^1  X^aiva 
^M  Traucac9' 
^16  Meittvujv 
688  tbc  fiv 
^89  aaTo9npa 
^96  ol  cuicppovec 
896  (popou|LievTic 
1085  t6  xpfiiia 


Lysistratae : 


eeaTevouc 

'EKdTeiov 

eici 

Xeaiv' 

TTauec9e 

ILieTlCTUJV 

«  j 

IV 

4XaTo9r|pei 

cujcppovecTepoi 

biaq)opou^evr|C 

Ti  xpnMCt 


240  Victor  Coulon, 

Quibus  ex  locis  vss.  Eq.  379,  382,  521,  542,  602,  796, 
1130, 1312,  Ra.  79,  320,  429,  807,  943,  Nb.  703,  813,  Pl.  1086, 
1167,  Av.  109,  275,  1473,  1563,  Vp.  349,  1035,  Pc.  121,  640, 
734,  874,  876,  Ach.  140,  273,  454,  532,  671,  842,  850,  1082, 
Ls.  139,  616,  688,  796,  896  documento  non  sunt  eum  codicem, 
quo  Suidas  in  excerpendis  fabulis  Aristophaneis  usus  est, 
textus  illius,  qui  scholiis  nostris  subest,  dissimillimum  fuisse. 
Namque  in  his  omnibus  versibus  Suidae  propria  vitia  ex- 
hibentur,  quorum,  cum  aut  ipsius  lexicographi  aut  librario- 
rum,  qui  Suidae  codices  exaraverunt,  incuriae  attribuenda 
sint,  in  quaestione  nostra  rationem  non  habendam  esse  in 
libro  priore  (p.  110  sqq.)  vidimus. 

Ac  ne  reliquae  quidem  discrepantiae  in  vss.  Eq.  56,  61, 
70,  79,  511,  792,  921,  1321,  Ra.  149,  369,  1068,  Nb.  88,  130, 
195,  213, 1047,  Pl.  566,  596,  627,  662,  801,  989, 1093,  Av.  134, 
769,  1096,  1381,  1478,  1650,  Vp.  795,  1478,  Pc.  368,  496, 
Ach.  772,  843,  1155,  1190,  Ec.  34,  366,  473,  554,  848,  Ls.  63, 
64,  231,  461,  789,  1085  eiusmodi  sunt,  ut  ex  iis  concludere 
liceat  lexicographo  textum  praesto  fuisse  a  scholiis  re  vera 
diversum. 

§  17. 
Ut  autem   consensus  Suidae   scholiorumque   lectionum 
perspiciatur,  hosce  proferimus  locos  gravioris  momenti: 

vss.        Suidas  et  scholia  codices 

Eqaitam : 

32  ^reT  (-9  S)  t6p  cum  V  firn  cu  R 

MA  r. 

272  TrpoccK^XoccumVMAr.  t6  ck4XXoc  R 

278  i^d)  'vfteiKvuiii  ifd)  befKvuiii  omn.  codd. 

301  db€KaT€UTouc  TU)v   cum  db€KaT€UTUJv  (sic)  R 

VMA  r. 

356  5'fivucTpov(lemmaschol.  bi  t'  fivucTpov  V  r. 

V0)  cum  RM  (bk  f^v-  A) 

414  V.  habent  cum  VMA  v.  om.  R 

635  KodX€)Lioi  r.  K6paXoi  omn.  codd. 

697  TT€pt€K6KKuca  cumVMA  Tr€pi€K6KKauca  R 


Quaestiones  criticae  in  Aristophanis  fabulas. 


241 


vss.       Siiidas  et  scholia 


codices 


Banamm 


18  TiXeiv    f|    'viauTiu    cum      7rXf|v  nviciuToO  (r|vi  auToO  V) 


MA  r. 
159  fiifujv  cum  MA 
230  KoXa^ocpGoTTa  cum  RM 

A  r. 
249  TTOjuKpoXuTOTTacpXdciiaci 

cum  RMA  r. 
308  6bi  be  cura  VMA  r. 
621  TrXfjv  cum  VM  r. 
680  TTepippejLieTai  Suidas  s.  v. 

XeXibovuiv  et  schol.  in 

adnot.  ad  Ra.  98. 
847  iieXaivav  cum  YMA 
1000  Toic  lcrioic  r. 


RV 


dlTUi  RV  r. 
KaXa^oqpOTToi  V 


7ro^(poXuT07Taq)Xdc|LiaTi  V 

6  bfe  R 

npiv  cum  RA 

dTTiPpe^eTai  omn.  codd.  r. 


^dXava  R  r. 
Toic     (Toiciv    VMA)     icTioiciv 
(lcTioic  A)  RVMA 


-15  iLitYa  cura  A 


Nnbinm 


•^•^8  TiaXaiTevec  cum  VM 
•^^1  aiOpiac  oucric  cum  V 
649  K0|uij;6v  cum  RMA  r. 
'•'^0  dirocTepriTpiba        (-Tiba 
schol.  rec.)  cum  VMA  r. 

W06  \tuKiu  cum  MA  r. 

^-•^6  TTpocaTTopaXeic  cum  MA 

r. 

1')-- 

^-''  irpocKeKXrjcecOai     cum 

MA  r. 

Pluti : 

^'  dTTOKpivojuievou  cum  V^M 

A 
•^^^  TpuXXKovTec  cum  RMA 
'^-8  pXeTieiv  cum  RMA  r. 
^^1  nTi2[ev  cum  VMA  r. 
<69  veujvrjToiciv  cum  VMA  r. 


TTdXiv  V,  TTdvu  RMA  r. 

7TaXaioT€vec  RA  r. 

aiOpiac  RMA  r. 

cocpov  V 
dTrocTepr]TiKf|v  R 

om.  RV 

Kai  irpocaTToPaXeic  R, 

Kai  TTpocaiToXeic  V 

TTpocKeKXficOai  RV 


dTTOKpivo)ievuj  R 

TpuXi^ovTec  V  r. 

pXe7TU>v  V 

riiTiZev  R 

veujvr|TOic  R 

16 


242 


Victor  Coulon, 


vss. 

Suidas  et  scholia 

codices 

818 

CKopobioic  cuni  RMA  r. 

CKopoboic 

999 

7Tpoc4TT6|Liipev  cumVMA 

Trpoca7Td7re|ii|iev  R 

r. 

1020 

Xpoac  cura  VMA  r. 

Xpoidc  R 

1085 

cuveKTTOTe'  ^CTi  cum  VM 

A  r. 

Td|Liv€Toi  cum  VMA  r. 

ouveKO  TTOTe  icri 

R 

1110 

TiveTai  R 

1146 

KttT^Xapec  cum  VMA  r. 

KaT^PaXec  R 

Avium: 


692  TTpobiKiJj  TTap'  ^|iou  S^^^ 
et  lemma  schol.  cum 
VMA  r. 
806  d7T0TeTiX|idvi{i  cumVAet 
M,  qui  calami  lapsu 
-TeTXifidvifj  praebet,  r. 
1480  TOUTO  5^ 


TTap'  ^|ioO  TTpobfKUj  R  (ideni 
gAVMed.  Q^  schol.  iii  aduot.  ad 
Nb.  361) 

TTapaTeTiX|Lievu)  (sic)  R 


Vesparum 

511  TTeTTviTii^vov  cum  V  r. 
1069  KiKivvouc  cum  R  r. 
1364  xoip69Xti|i  cum  V  r. 

PaclB : 

542  KudOoic  cum  B  Ald. 
628  KopJjveujv  cum  B  Ald.  r. 
790  dTTOKvfcjiaTa  cum  V  r. 


ToO  bk  omn.  codd.  r. 


TTeTrr]T^€vov  R 

KIVVOUC  V 

XaipoOXiip  R 


KudOouc  RV  r. 
Kopubvaiov  RV 
uTTOKvic^aTa  R 


Aoharnensiom : 


26 
279 

610 
640 
802 
971 
1035 


ciOpooi  r. 

Kpe^rjceTai  cuni  ABCFA 

r. 

?vr| 

eupe  t6  ttov  eum  ABCFA 

cpipdXeujc  cum  FA  r. 

eibec  iL  semel,  r. 

crpiPiXiKiTE  cum  ABCfA 

r. 


dOp6oi  omn.  codd. 
KpeiiacOriceTai  R 

evn  (sic)  R,  tv  f|  ABCrA 

eupeTo  TTdv  R  r. 

q>i(pdXeujc  R 

eibec  d)  bis  omn.  codd. 

TpiPiKiT^  (sic)  R 


Quaestiones  criticae  in  Aristophanis  fabulas.  243 

vss.      Siiidas  et  scholia  codices 

1099  Gu^iTac  eum  RC  r.  6u)ioiTac  BfA,  OouMOiTac  A 

1099  bouc  i\io\  oiC€,  Tiai  omn.  codd.  r. 

Ecolesiazasamm : 

45  KdpepivGujv  cum  R  r.  KdpepivGou  f 

207  CKOTTeicG'  cum  R  r.  CKOTreTc  f 

291  KeKovi^evoc  cum  f  r.  kckovic^^voc  R 

393  bioixcTai  cum  R  r.  oTx€Tai  f 

737  KoiamiJTpia  cum  R  r.  KomiiOTpia  f 

741  duipi  vuKTUjp  cum  R  r.  duipi  vuktiuv  f 

^46  Ijioioc  cum  R  Z^uoc  f 

Lysistrata : 

170  ^uxdx€Tov   cum   BCLA  ^uTxdxcTov  R 

291  Tuj  EuXuu  cum  BCLA  r.  tuji   EuXuj  (corr.  ex   EuXui)  R 

•'>06  xpaOcauTficumBCLAr.  TpaOc  auTni  R 

•^77  TnXoOvTac    cum    LA    r.  GXipovTac  R 

(ttiuX-BC) 
^^'^  Kupcdvi€  cum  BCLA  r.  Kupcdveic  R*  (-€i€  R'^) 

Thesmophoriazasaram : 

^'^4  iTnvioici  r.  TTivioici  R 

910  icpuujv  r.  dcpuujv  R 

Oninibus  fere  locis  Suidas  et  scholia  genuinam  comici 
^cripturam  servaverunt  accedentibus  iino  aut  compluribus 
^Ws  Aristophaneis  iisque  Ambrosiano  M  imprimis  et  Pari- 
^'^0  A  in  Eq.  Ra.  Nb.  Pl.  Av.  fabulis;  id  quod  optimae  origini, 
quam  utrique  codici  vindicandam  esse  p.  126  statuimus,  novo 
^Nocuraento.  Septem  locis  (Eq.  278,  635,  Ra.  1000,  Ach.  26, 
^^1,  Th.  834,  910)  Suidae  scholiisque  solis  vera  lectio  debe- 
^r,  cum  tribus  aliis  (Ra.  680,  Av.  1480,  Ach.  1099)  et  Suidas 
^^  scholia  pravas  scripturas  gravissimi  momenti  praebeant, 
^uas  in  codicibus  nostris  frustra  quaeras.  Quae  cum  ita  sint, 
^ubitari  nequit,  quin  lexicographi  codex  cum  scholiorum 
^^xtu  artiore  necessitudine  cohaeserit 

16* 


244     Victor  Coulon,  Quaestiones  criticae  in  Aristophanis  fabalas. 

Quibus  rebus  expositis  imago  universae  recensionis  fa- 
bulanim  Aristophanearum  sic  fere  adumbranda  nobis  videtur. 

Antiquissimam  textus  Aristophanei  formam,  quae  quidem 
nota  nobis  sit,  scholia  in  codicibus,  qui  ad  nos  pervenerunt, 
congesta  repraesentant  Fundamentum  autem  scholiorum  0001- 
mentarium   esse   circa  annum    100   p.  Chr.  n.  a   Symmacho 
compositum   inter   omnes   constat.    Qui   schoborum   nucleus 
amplificatus    est   grammaticorum    interpretationibus.    Itaque 
fieri  non  potuit,  quin  variis  coniecturis  et  mutationibus  textus 
depravaretur  ita,  ut  recensio  Aristophanea  diversam  prae  se 
ferret  imaginem.    Atque  quamquam   codices  et  reliquiae  ex 
fabulis  Aristophaneis  Suidae  lexico  adsen^atae  propter  multa 
vitia  inter  se   communia  (cf.  Buenger,   De  Ar.  Eq.  Ls.  Th. 
apud  Suid.  rell.  p.  15   et  Kuehne,  De  codd.  qui  Ar.  Ec.  et 
Ls.  exhibent,  p.  21)  ad  unum  eundemque  archetypum  revo- 
canda  sunt,  tamen  ita  inter  se  discrepant,  ut  tria  codicuni 
genera   discernenda    sint:    primum    R,    alterum  Y,    tertiuni 
S — MA   (cf.  quae   in   fine   ^  11   libri   prioris   diximus).     Ex: 
his  autem  tribus  generibus  illud  S — MA  ex   textu   quodam 
fluxisse,   qui  archetypum  multo  clarius  atque   sincerius  re- 
praesentavit  quam  ii  codices,  unde  R  et  Y  originera  duxerunt, 
in  priore  libro  satis  docuimus  et  supra  (p.  234  et  248)  obit^r 
monuimus.   Quibus  de  causis  illum  textum,  ex  quo   classis 
S — MA  profecta  est,  ab  archetypo  propius  afuisse  quam  ii 
libri,  ex  quibus  R  et  V  orti  sunt,  haud  scio  an  iure  sumamus. 
Neque  falsi  esse  nobis  videmur,  si  stirpem  familiae  S — MA 
saeculo  IX  attribuimus,  eos  vero  codices,  unde  R  et  Y  descripti 
sunt,  brevi  tantummodo   temporum   intervallo  ab  ipsis  libris 
R  et  Y  disiunctos  fuisse  censemus. 

Hoc  igitur  in  arte  critica  in  Aristophanis  fabulis  faeti- 
tanda  tenendum  est,  diversas  recensiones,  quae  antiquis  tem- 
poribus  extabant,  codieibus  nostris  ita  traditas  esse,  ut  ad 
textum  comici  constituendum  tam  libri  recentiores  MA  quam 
RV  adhibendi  nobis  sint;  neque  enim  propterea  fide  dignioros 
sunt  RV,  quod  aetate  codices  MA  superant  In  arte  critica 
exercenda  librorum  non  anni  sunt  numerandi,  sed  ponde- 
randae  virtutes. 


INDICES. 


I.  Suidae  Glossae. 

De  hoc  indice  Saidae  glossarum,  quae  ad  Aristophanis  undecim 
fabulas  pertinent,  monendum  est,  si  quos  versus  Aristophaneos  explicationi 
lemroatis  addidit  lexicographus,  eos  numeris  inclinatis,  non  latius  dis- 
positis,  ut  in  prooemio  (p.  9)  scripsi,  conspicuos  esse  redditos. 

1.  Adnotationes,  quas  Suidas  ex  codice  Aristophaneo  scholiis  in- 
stracto  in  lexicon  suum  recepit,  proferuntur  sub  hisce  glossis : 


AcharnensitiTn  vss. 

l  hihr\f\iai.  "Oca. 

i.  Xaipn56voc. 

5.  K^ap. 

7.  ^avdiOiiv. 

S.  irapujboO|ui€voc. 

9.  TpoTipbiK^v. 

10.  K6Xf|Vll. 

11.  e^OTvic  gl.  2. 
15-  Tfyrcc. 
f^-19.  /)OTrr€i. 

19.  ^wcXncia. 

20.  irvOH  gl.  2. 

21.  Aropd. 

^'  <iujp((ju 
^*-~25.  dicTiac. 
26.  fiepoi. 

30.  K^xn^tt- 

^^-32.  dTTopui.    rpa<p/| 
gl.  3.  TTapaTlXXcTai. 
32..  6(c  t6v  dTp6v. 


35. 


TTplUJV. 


3o.  <JiroKpo6€iv. 
^-  ToH6Tai. 
^7.  diTdy€iv. 
^-  tp€^6uj. 

"0.  TrpUTaV€UCnT€. 

^l  PaciX€Oc  jLi^Ta< 
^^-es.  ftxeo^ai. 

^'  Edeun^vric. 
^^-  AaiKacTi*|c. 


83.  Huvi^iTaT^. 

85 — 84.  iravc^Xriviu. 

85.  87.  Kpipavov. 

86.  "Avvoc  Kpipavov. 

92.  6q)eaX^6c  paciX^ujc. 

93.  irp^cpic. 

95.  vaOqppaKTOV.     Nau- 

CTae^iov. 
112.  Iva  ^/|  C€.   Bdmuia. 

Zapbdj. 

115.  'EXXnviK6v. 

116.  aOT6e€V. 

liP— ^^.KX€ice^vriv  6piu. 

ZTpdTUJV  gl.  3. 
125.  dTx6vri. 
127.  tcx€iv. 

132.   TTXdTlC. 

133.  K€x/|vaT€. 
135.  €CcKnpuTT€Tai. 


180.  iTptvivoi.  Xtittitoi. 

181.  cq>€vbd^vivoi. 
195—96,  Aiovdcia.  "O- 

Zouciv. 
204.  Tf|. 
206.  EuXXap€Tv. 
210—18.  OduUoc. 

218.  ATT€iTXiHaTo.    TTX(t- 
^iaTa.  TTXiS  gl.  2. 

219.  CT€pp6v. 

220.  AaKpaTibric. 

230.  cxoivoc  gl.  2.  £k6Xo\p 
aOToic. 

231.    ^uiKlUITOC. 

234.  TTaXXriviK^v    pX^ 

1T€IV. 

236.  ^^iTX^iiLiriv. 
239—40.  ^KTTobOiv. 
242.  KavoOv. 


138—40.  d  [x^  KaT^viip€.  243.  ^aXXoi. 

VuxpoO  pCou.  245.  ^vTripuciv. 

144.  KaXoi.  '0  b€iva.  246.  ^XaTi^p. 

146.  dXXavToudiXnc.^AiTa-  254.  eu|Lipp€TTib€(Trvou. 

ToOpia.  K€Xaiva(.  >?57— 58.iT€piTpdTr|.TTp6- 
150.  iTdpvoHi.  paiv€. 

i58.ATTOT€ep(aK€v.'Ob6-  264.  OaXf^c. 


|navT€C.  TT^oc. 
160.  KaTaiT^XTr|c. 
162.  GpaviTric  X^djc. 
163—64.  CKopob(oic. 
166.  ^CKOpobiCfui^voic. 
171—73.  biocTm€(a. 
172.  HvT]. 
174.  ^uttujt6v. 


266.  bf^inoc. 

270.  TTpaTlLidTUJv.  Aa|ud- 
XUJV. 

272.  74—75.     djpiKuic. 
KaTaTiT«pT(cai. 

273.  GpdTTa.     <t>€XX^a. 
0€XXeic. 

279.  (p€ipdXiu. 


246 

AcharnenBium] 
28^.  *HpdicX€ic. 
285.  ^iapd  KeqpaX/). 
299.  oOk  dvacxi^coiiai. 
301.  KaTaT€)Lia».KdTTU^a. 
303.  ^aKpoOc. 
808.  cuvef|Kai. 
315.  TapaHiKdpbiov. 
318.  ^trlHnvoc.    'Ytrdp 

^ITlHl^VOU. 

319—21.(po\y\K{ba.  KaTa- 

Halvciv. 
321.  eu)idXoTT€C. 
330.  €tpHac. 

333.  XdpKOC. 

334.  (h  \ir\ba^{jjc. 
341.  ^E€pdcaT€. 
343.  ^de^TOC. 
348.  TTapvdccioi. 
550— 51.^ir€TiXnc€v.Adp- 

Koc.   MapiXn- 
352—54.  b€ivdv.  *OM<pa- 

Kiav.  "0^90^. 
364—65.  f|Tr€p. 
589— ^O/Aiboc  Kuvfi  gl.  2. 
391—93.  Kcuqpoc. 
396—400.  oOk  gvbov. 
397—400.       dvapdbnv. 

A0t6c  gl.  2. 

404.  EOpiiribn. 

405.  EtiT€p. 

408.  ^TKUKXi^ienTi. 
410.  XAaKac. 
415.  iraXai6v  gl.  2. 
423.  XaKibac. 

425.  imuxicT€poc. 

426.  bucirivf|. 
435.  bidirrnc. 

441.  elvai.  0aiv6|ui€va. 

4-14.  cKi^aXiciu. 

452.  ifXicxpoc.    Amap€i. 

453.  CTTUpibiov. 

453 — 55.  biaK€Kau^^vov. 

454.  itX^koc.  Xp^oc. 
459.  kOXiE. 

463.  P€Puc|i^va.  iTTOTTid. 


Victor  Goulon, 

469.  9uXX€ia. 

475.  q)iXTdTiov. 

478.  biacKavbiKicrjC. 

479.  kX€1€. 
483.  Tpa|ui)Li/|. 
495.  alpl). 
499.  TpuTiubia. 

507.  1T€pl€TmC^^V0l. 

508.  fi^TOlKOl. 

510 — 11.  Taivapov. 
512.  iTapaK€KO|Li^^va. 
520.  ciKuov. 

523.  cuKoq)avT€iv  gl.  2. 

524.  Ii^aiea. 

525.  K^rrapoc.  M^euco- 
K^rraPoi. 

526 — 27.  iT€<puciTTWJM^- 

voi. 
527.  'AciTacia. 
532.  CKoXi6v  gl.  4. 
535—36.  pdbnv. 

542.  q^i^ivac. 

543.  r\  iToXXoO. 
547.  TTaXXabiiuv. 
551.  OiTdiTTia  gl.  2. 
554.  viTXapoi. 

571.    ILl^COV. 

574.  cdTlJia. 

577.  KOKOppoe^i. 

578 — 79.  ^CTUi^uXd^nv. 

581.  €iXiTTiui. 

582.  jLiopiidj. 

584.  (p^p€  vOv. 

585.  irriXov. 

589.  KO^iToXaKueou. 

590.  Teevi«|CT|. 

595.  ciToubapxidcac. 
603.  TravoOpTOC.  Tica- 

^€V09aiviTTTT0UC. 

605.  Ai6^€ia. 

606.  KaiLidpiva. 

609.  MapiXdbnc 

610.  lvr\. 
614.  Koicupa. 
616.  dTTdviTTTpov. 


622.  KaTd  TO  KapT€p6v. 

627.    dTTObOvT€C. 

630.  TaxupoOXoic. 

634.  E€viKoic. 

635.  xowvoTToXiTac. 
637—38.  TTUTibiuiv. 
639—40.  Xmapd. 

640.  d^Oa  ^c  TTOp.    9w- 

1T€0€l. 

658.  KaTdpbuiv. 
665.  q>X€Tupd. 

669.  oOpiqi  ^iTTibi. 

670.  dvepaKid. 

671.  Gaciav. 

681.  TTapeEnuXim^vov. 

683.  Xieip. 

684.  fiXOTn- 

686.  ic    Tdxoc.    TTaiciv. 
iTpoTTwXoic. 

687.  CKavbdXnepa. 

688.  dvbpa  Tieuiv6v. 

689.  \iacTapi)l^\. 

690.  xorci. 

691.  dq)Xujv. 

701.  TTpocaXiCK6M€6a. 

702.  Mapqiiac. 
706^07.    dTTCMOpEdunv. 

"Qct'  ^Tdi. 

709.  'Axaia. 

710.  EOdeXouc. 

723 — 24.  dTopavo|Liiac. 

732.  Mdbbav. 

738.  M€TapiKat  cqiiTT^c , 

739.  bAq>aKac. 

740.  6ttXi^. 

741.  cOc.  'Yc  gl.  2. 
747.  xo^pt^v. 

751.  biaTT€ivuiM€v. 
758.  Ti  b'  dXXo. 

762.  €tcpaX€iT€. 

763.  &T^iO€C. 

772.  euMiTibuiv.    TT€pi- 

bou. 
780.  KoT  Kot. 
784—85.  KdXoupa. 


Quaestiones 
Ach&raenslam] 
786—87.   b^qpoKQC. 
S02.  804.  (pi^aXic. 
H05—06,  TpdiEovrai. 
m-OS.  ()oeidrouciv. 
m-14.  ir6cou. 
828.  (pavrdloiLiai. 
^2.  iTTi^iavci. 
^43.  ^vairo^dpEerai. 
SiS-47.    Yir^ppoXov. 
m  M0ix6c  gl.  2. 

m-53.  «ruiv. 

Ho5.  XTivaXibiTiiE.  XoXap- 

T^ujv. 
^56-59.   iT€piaXoupT6c. 
m  rtXa. 

M  6cTivoic  TTpuiicT6c. 
^.  ^o^^aOXioi.    Xaipi- 

bcic. 
871. 6pTaXixujv.  TTTcpuX- 

Mbmv.  T€TpaTrT€puX- 

Wbujv. 
876.  x€i^div  6pvi6(ac. 

Opvieiac. 
879.  CKdXoTTac. 

^.  IKTIC. 

^«•5.  8^7.  M6puxoc. 
^  ^rxeXuc. 

^^-W.    ^VT€T€UTXaVUJ- 

fi^C. 

^^  909.  micp6c  T€.  <l>a- 

viuv. 

^^«.  m.  918.  920—22. 

epuaUic  gl.  2. 
^^«-2i.  V€dipia. 
^.  ubpopp6a. 
9^.  (popuT6c. 
^35.  iji6(pou  itX^ujc.  TTu- 

poppaTnc. 
^^5.  KaTUJKdpa. 

^.  etpijiciv. 

^.  9aXa(ipivoc. 
^^^  diToXitaivci. 
^2  bu^iToXdv. 

^i-n.  dvenpd. 

^75-.«;.   o6b^TTOT'  i-^\h. 


criticae  in  Aristophanis  fabiilas:  Indices.         247 


988hv&  bciT^a  gl.  3. 
989.  biaXXaTi^.  Xdpici. 
991—92.  dve^^uiv. 
995.  6pxdT0ic. 
997.  ^M€pic. 
999.  yo\)\ir\yia. 
1000—02,    dcK6c   Kttici- 

(pUJVTOC. 

1014.  OTrocKdX€U€. 
1025.  p6XiT0C. 
1030.  bnMOCicuuiv. 
1032—34.  IiTlTTaXoc. 
1035.  CTpipiXiKiT^. 
1(H2.  6peiac)idTuiv. 
1047.  Eaveir€T€. 
1053.  AXaPacToe/|Kac. 
1058—59.  bir\yia. 
1060.  iT^oc. 
1063.  ^HdXeiiTTpov. 
1066—67,  o(v/|pucic. 
1069.  Tdc  69pOc. 
1072.  Tic  dM(p(. 
1082.  poOX€i  biOMdxcceai. 

rnpu6vnc. 

1085—86.  xod. 
1088.  ^tk6v€i. 
1089—94.  (Tpia. 
1095.  ^Tr€Tpdq>ou. 

1099.  TTcpibou. 

1100.  CLX^o\xai. 

1101.  epia. 

1110.  X€Kdvia  gl.  2. 
1112.  ^i^aptc. 
1122.  KiXXipavT€C. 
1124.  T0PT<ivwjT0v. 
1126.  KOTdTcXujc. 
1128.  KOTdxei. 
1134.  eujpyjHaceai. 
1137.  KicTn  gl.  2. 
1148.  eOeupp/iinujv. 
1150.  'AvTi^axoc  gl.  3. 
1150—61.  T€ueib€C. 
1156—61.  Mi€Kdc. 

1158.  cirouca. 

1159.  6k^oi. 


1165.  fiiTiaXoc. 

1166.  'Op^CTnc  gl.  2. 
1169—70.  CTTAeeoc. 
1177—78.  XaiLiiTdbiov. 

0(cuTTnp6c. 
1179.  waXivujpov.    'EE- 

€k6kKIC€V. 

1181.  fopT^vn. 

1190.    ^ITOTTOl. 

1201.  MavbaXuJT6v.TT€pi- 

Tr€TacT6v. 
1204—05.  cuM(popd  gl.  2. 
1226.  6bupTiK/|. 
1229.  AiiUCTi. 

Avium  ▼88. 

2.    KpdjZ€l. 

3.  TrXavOTTo^ev. 

4.    TT0p90p0UM^VUJ. 

8.  dTrocTrobf^cui. 
14.  TrivaKOiTdjXnc. 

15.    VUFIV. 

17.  Gapp€X€ibnc. 

19.  f^crnv. 

26.  PpOKouca  gl.  2. 

30.  iv  X6tuj. 

31—35.  vo^dbcc.  IdKac. 

35.  d^qpoiv. 

39—41.  Kpdbn. 

42.  pdboc. 

43 — 44.  KavoOv. 

54.  bpdcov. 

59.  ^TTOTroi. 

62.  6pvieoei»|pac. 

68.  OaciaviKOC.      Etti- 

K€XObdjC. 

70.  i^TTi^enc. 

79.  TpoxiXoc. 
82.  c^pqpoc. 
89.  KaTaiTCcdjv. 
95—96.  uT€ia. 
102.  Tauic. 

108.  bQev. 

109.  i^XiacT)^c. 

110.  dTTnXiacTnc. 


248 

Ayium] 
121.  cOepov. 

123.  KpavaoFv. 

124.  vuiiv. 
126.  IkcUiou. 
132.  irpdi  gl.  1. 
184.  \ri\  )XQ\. 

139.  iTiXPujvibnc 
141.  itpocriTciTOW. 
112.  ctjpxiir^bncac. 
143.  \b  b€iXaKp{u)v. 
147.  ZaXa^ivia. 
149.  dTopavo^iac. 

A^irpcov. 
150—51.  pbeXiirreceai. 

A^irpeoc. 
153 — 54.  ^Ottouvtioc. 
156.  xpx^Y], 
158.  K\fihr]kia. 
159—60.  ci^icaMa. 

160.  ji/iKUJv. 

161.  vu|iiqp(ou  pCov.  *Ym€IC 
\xiy  dpa. 

165.  K€xnv6T€C. 
168—70.  TeXiac. 

170.  dT^KjLiapToc. 

171.  Miu|Li^. 
179.  it6Xoc. 

186.  Xi|ndc  MnXiaioc. 
188—93.  ibc  nuea)b\ 

192—93.  xoioc. 

193.  biaq)p/|C€Te.     Ou 
bia9pi*|ceTe. 

194.  |jid  ff\v.  h\€<pi\a\. 
199—200,  Pappdpouc. 

209.  cuvvope. 

210.  XOcov  v6|Liouc. 
224.  KaTe|Li€X(TU)cev. 
227—28.   ^TTOiTOi. 
231.  KpieoTpdTUiv. 
234.  dXoKi. 

237.    ^TTOTTOl. 

239.  KXdbeci. 

240.  KOTivoTpdTa. 

242.    ^TTOTTOl. 

244.  ^X€(ac. 


Victor  Goulon, 

245.  i^x-aic. 
249.  dTTaTdc. 
256,  Kaiv6c  TvdJMnv. 
259—62.  ^iTOTTot. 
265—66.  ^TTUidrciv. 
266.  xapabpi6c. 
272.  901VIK10OC. 

275.  Kebpoc.  t 

276.  ^ouc6^avTic. 
278.  KdMnXoc. 

281.  TTpoK^q>aXoc.  OiXo- 

KXf^C. 

285—86.  KakXiac  ttt€- 

poppOei. 
288.  KaT\)jq>aydc. 
292.  b(auXoc. 

299.  KHpuXoc. 

300.  lTTopT(Xoc. 
307.  ttitttt(21ouci. 
313.  oOk  diTOCTaTiD. 
315—16.  TTdpei. 

321.    TTp^MVOV. 

336.  (JcTcpoc  X6toc. 
338.  biaq)oprieui. 
348.  ^d^q)oc. 
349—51.  TToXi6v. 
355.  biaqiopneui. 
361.  6H6paq)ov. 

363.  OTTepaKovT(Zeic. 

364.  ^eXeXcO. 
369—70.  q)€ic6|bi€cea. 
375—77.  dTT'  ^x^P^AJV. 
382.  Maediv. 

387.  Kae(€i  gl.  2. 
395.  K€pa)ui€iK6c. 
401—02.  bTTXiTai. 
431.  K6p|ua.  TTaiTTdXniua 

gl.2. 
435—37.  ^TTiCTdTTic  gl.  5. 
437.  (ttv6c. 
440.  biaei^Kn.  Aiae/)Kiiv 

biaedjjieea. 

444.  biaei^iKq. 

445.  6|Livu|Lie. 

446.  TauTaT^. 


448.  vuv|ui€v(. 
450.  TTivaK(oic. 
462—63.  6pTiu. 
463 — 64.  CT^qiavoc. 
491 .  TopveuToXupaCTTifc 

TTriToi- 
494.  beKOTeOeiv. 

497—98.  dTT^pXicev. 

501.    IKTIVOC. 

507.  \(jujX6c. 
513.  AuciKpdTTic. 
521.  AdfiTTUJv. 
523.  Mdvnc. 

528.    TTnKT/|. 

530.  pXiMdreiv. 

534.  BdTTOuc(Xqiiovgl.2 

535.  KaTdxuc^a. 

538.    K€V€pp(UJV. 

556.  l€p6c  tt6X€moc. 
565.  4q>eoi   TTupo(.  0a- 

Xiip(c. 
567.  MeXiToOrra. 
569.  ciptpoc. 

580.  imeTpe^Tui. 

581.  ^eeXi^cci. 
584.  bi. 

601.  6pvic.  06be(c. 
617.  C€nv6v. 
620.  KOMdpouc. 
630.  ^TTnTTe(Xiica. 
639.  MeXXoviKidv. 
645.  Kpi6c. 
648.  ^TTavdKpoucai. 
649—55.  TTiIic  boK€ic; 
662—53.  q)Xaup6TaT0v 
658—59.  dpiCT/|cace€. 
659—60.  ^Kpi^dcac. 
660.  TTa(cuj|iev. 
662.  PoOtomov. 
669.  bi€M/|picav. 
673.  dTToXdnieic. 
682—83.  Kp^Kouca. 
687.  ^qinu^ptoi.  ToXa( 
692.  TTp6biK0v. 
693—702.  xdoc. 


Quaestiones  criticae  in  Aristophanis  fabulas:  Indices.         249 

ATinm] 

695.  i>irnv^^ia  gl.  2.  798-^99.  irunvaia.  994.  K<5eopvoc. 

801—05.  irHXov.  997.  M^tuuv. 

804—06.  Kf|iToc.  1009.  GaXf^c  gl.  2. 

806.  k6h;ixoc.    iKdqpiov.  1012—14.  HcvriXaTcTv. 


697.  TTTCpdcVTl. 

704.  &€l  Toic  ^puiciv. 

105.  T^p^a. 

705—06.  diT0|Liui!uiOKa. 

706.  hi€^/|picav. 

707.  TTcpciKdc  6pvic. 
712.    Op^CTTic  gl.  2. 
714.  ir^KT€iv. 
715   Xrjbdpiov. 
716 — 17.  'A|LiMUiv. 


1016.  ciTobeiv. 
1021.  lapbavdiraXoc. 

TTpoH^vouc. 
1073—75.  AiaT^pac    6 

Mr|Xioc. 
1077—83.  cDiXoKpdTHC. 


807.  eCKdc^€6a. 
807—08.  ra\n\  ^^v. 

808.  odx  Oir'  AXXujv. 
816.  Keipia.  Xa^eOvric. 

818.  xaOvov. 

819.  NecpeXoKOKKuyia. 
822.9€aT^voucxpi^MaTa.    1081.  K6\\t\xoc. 

729.  olwvoi.'0vov5pviv.    825.  OXeypaiac   irebiov.    1083.  iraXcOcai. 
719—21.  6py\c.  KaOuirepTiKdvTicav.       1096.  ^Xio^avi^c. 

721.  Eu^^oXov  6pviv.         826.  Xmapd. 
726.  irviTei  ^eTpiip.  829—31.  KXcice^vnc. 

729—36.  irXoueuTieiav.     839.  tfpTacov. 
734—35.   729.   731—35.    842.  KuibuivocpopOiv. 
TdXa  6pvi6ufv.  850.  x^pvi^a. 

737.  Xoxpiata  ^oOca.  851.  6^oppoeeI. 

738.  ^iroiroi.  852.  cufbiirapaiv^cac. 
757.  39.  40.  42.  CTpo<p/|.    853.  Trpoc6bia. 


740.  6p€iaic. 
742.  MeXia. 
7^—45.  Eouefjc. 
748—51.  <t>p6vixoc  Kai 

AUKIC. 

753—54.  biairX^Keiv. 
755—5^.  ^trippriiia. 
7a9.aip€  irXf|icrpov.TTXf^K- 
Tpov. 


857.  TTueidc  pof|. 
860—61.  <p6ppiov. 

872.  ^AKaXaveic. 

873.  KoXaivic. 

874.  lapdrioc. 
877.  Kup^Xn. 
883.  ireXeKdvTi. 
901—02.  eO^aTa. 
911.  boOXoc  d&v. 


762.  0pOE  ^nb^v.  Iiriv-    918.  KOKXia. 


Oapoc  gl.  2. 
763.  <ppuTiXoc. 
764-65.  Kdp. 
76'5.  9ucu>.    <t>pdTOpcc. 
766.  nidav.  Hiciac. 
7<>7.  V€6ttiov. 
769.  71—72.  KpiKxu. 


918—19.  irapeeveta. 
919.  IifjiuJvibTic  gl.  2. 
924—25.  6|LiapuTdc. 
933—34.  ciroXdc. 
.955.  {>iT0i. 
940 — 46.  0q)avTob6vTi- 

TOV. 

774.  'Eppoc.  941—42.  vondbec. 

785.  oOb^v   €ct'.    OOcei.  943—44.  ciroXdc. 

7ff7—88.  xopoict.  959.  eO^r^^ia  €ctui. 

790—91.  «ibicev.  960—61.  ^aOXuJC. 

790—92.  xcCriTuflv.  966.  oOb^v  b^  oTov. 

796.  pivciv  gl.  2.  967—68.  ei  t6  ili^cov. 

798.  AuTp^<pric.  TTuTivri.  982.  ^g€TpaHfd|Linv- 


1110.  d€Td)|biaTa. 

1111.  dpxibiov. 
1113.  irporiTopeuivac. 
1114 — 15.  |ur|vicKOUC. 

1121.  6XX'  oOToci.  'AX- 
q)€i6c. 

1122.  ^iroirot. 
1126—31.  ^HuiKob6^riTai.' 
1128—31.  boOpeioc. 
1133.  alTviTTidZ^€iv. 

1137.  T^pavoi. 

1138.  tOkoc. 
1148—50.  OTraTUJTcOc. 

1159.  paXavdTpa. 

1160.  KUJbuJvoqpopeTTai. 
1163.  bp^. 

1167.  tca  Tdp. 
1177.  TTepnr6Xouc. 
1180.  dTxOXn. 
1197—1198.   irebapciou. 
1199—1201.  ^TTOiroi. 

1203.  Kuvf\.  TTXoiov. 

1204.  ndpaXoc  gl.  2. 
1238—39.  |L4dK€XXa.  M0&- 

pd  imoi. 
1241—42.  XiTvOc. 
1245.  TauTl  X^Towca. 
1246—48.  nipa. 
1248.  KaTaieaXiijcuj. 
1249—50.  irapbaXf^. 

1251.  rrXeiv. 

1252.  TTpdTlnaTa. 


250 

Avium] 
1254.  bi€fi/|picav. 
1255 — 56.  Tpi^^ApoXov. 

1258.    ^TTOTTOl. 

1262^64.    dTTOK€KX/|Ka- 

M€V. 

1272—73.  KaxaK^X^ucov. 

1281.  ^XaKOJjLidvouv. 

1282.  ^cuiKpdTOuv. 

1283.  CKUTdXn   gl.  2. 
iKUTdXi'  ^q)6pouv. 

1299.  cTucpoKdfiTioc. 

1309.  dppixouc. 

1310.  ^MTriirXn. 

1316.  KaT^xo^^^i- 
1321—22.  dTav6(ppovoc. 

1323.  pXaKiKOJC. 

1324.  oO  edTTOv. 
1342—43.  aipoi. 
1355.  dvTiTr€XapT€iv. 
1363.  ^. 

1378.  q)iXOpivoc. 

1379.  KuXX6c. 
1381.  XiTVJ^oxeoc. 
1385.  dvaPoXdc. 
1395.  ^iTOTToi.  *Q6tt. 
1400.  dXiM€vov. 

1402.    TTT^pob^VTlTOC. 

1403.  KUKXiobihdcKaXoc. 
1406.  A€a)Tpoq)(bric. 
1417.   ?apoc  XP^l^^i. 

1421.  n^XXi^vTi. 

1422.  KKY\Tif\p. 

1423.  ub  MaKdpi€. 

1424.  TTpaT!naTob{(pnc. 
1429.  dve'  ^p^aTOC. 

"Epiia  gl.  4. 
1432.  inicTw.   OOk  ^tt(- 

crajLiai. 
1442 — 43.  TTUTivaia. 

1460.  TTdvT'  Ix^xc. 

1461.  p^iipnH- 

1467.  dTToXipdH€ic.  Ouk 

dTToXipdH€ic. 
i465.CTp€q)obiKOTTavoup- 

T(a. 


Victor  Coulon, 

1473—81.  Iktottov. 

14P0— .95.*Op^CTncgl.2. 
1498—99.  TTnv(K'  ^ct(v. 
1501—02.  dTiaiepidrci. 
1508.  CKidbciov. 
1512.  UTT6buei. 

1514.    TTnv(K'  ^Ct(v. 

1519.  6€C|Lioq)6pia. 
1521.  'IXXupio{.  KcKpiT^- 

T€C.  Kp(Tn- 
1 548.e€0  |Liici^c.Ti  jLiu)  vgl  .3- 
1552.  b(9pov. 
1556—58.  b€iX6T€poc. 

TT€lcdvbpOU    b€lX6T€- 

poc. 
1562—64.  XaiiLia. 
1569.  AaiCTTob{ac. 

1582.    ^TTIKVOI. 

1589.  Xi^Kueov. 
1595.  aOTOKpdTOp€C. 
1615.  paPaKaTp€0. 
1620.  |yi€V€To(. 
1648.  biapdXX€Tai. 
1653.  iTT(KXnpoc  gl.  2. 
1661.  ATXiCT€{a. 
1683.  biaXXaKTi^c. 
1691.  T€ve€{a. 
1715^17.  6cnn. 
1721—23.  MdKapi. 
1737.  d^^ieaXi^c. 
1737 — 41.  TTdpoxoc. 
1747.  xeov{ac  ppovTdc. 

1761.  dXaXaXa(. 

1762.  Ti^v^XXa. 

Ecclesiaztisanim  vss.^ 

4.  ii\}\ix\. 
10.  XopbouM^vtuv. 
14.  cTod. 
22.  Xq)up6|Liaxoc. 
34.  TpUTOvoica. 
35—36.  KvO^a. 
36.  OTToboun^vn. 
38.  51aXa|ui(vioc. 


44—45.  xod. 
48.  KaTd  cxoXf|v. 
53.  dTiTTcp.  "Oq)€Xoc. 
56.  ^MTTXnM^voc.Tpix(b€C 
60—61.  X6xMac. 
71.  'ETTiKpdTnc  gl.  2. 

TTdJTUJv. 
76.  78.  (fcOTaXov. 
97.  0op|Li(cioc. 
102.  'ATuppioc.  TTpo- 

vo^oc. 
109.  e€t. 
115.  f\  |Lif)|LnT€ipia. 

116.    ^TT{Tnb€C. 
121.    TT€p(b0U. 

126—27.   ^CTae^un^voic. 

128.  TT€plCT(apX0C. 

129.  'Apiq)pdbnc. 
138 — 39.  TTapaTT€TTXnT- 

M^va. 
146.  Aq^auavei^iconai. 
161—62.  dKpipift. 
168.  'Ett(tovoc. 
173—78.  TTpoCTdTnc. 
179—81.  bucap€CTou- 

^cvoc. 
207—08.  AiciMoc. 
209.  £ti. 

218—20.  xpncT^c. 
235.  edTTOV. 

253.  K€paM€0€iv. 

254.  TXdiiuiv, 

255.  TTUTi*|.  ToOtiu  ii^v. 
256—57.  OTTOKpoOwciv. 

259.  ^EaTKUiviu). 
266—67.  X€ipOTOvnT^ov. 

'EEu)|Liicdcaic. 
269.  OTTobcTcec. 
276.  ^TTavapdX€ce€, 
283-^84.   OTTaTTOTp^x^»^- 
284.  TTdrraXov. 
286—87.  ^HoX(cer|. 

290—91.    K€KOVl|i^V0C. 

npO)  gl.  2. 
292.  OTT^TpiMMO- 


Quaestiones  criticae  in  Aristophanis  fabulas:  Indices.  2*51 

Ecclesiazasamm] 
'^'j4,  Iwou  kotcttcCtwv.      554.  CY\ma.  882 — 83.  jiicXObpiov. 

■J94—95.  irapaxopbick.     587.  dvx'  &Unc.  Kaivo-     888—89.  bi'  6x\ov. 


310.  iTnXoq>6poi. 
318.  f|fiibiirXo(biov. 
329^30.  ri  toOto. 
3^7.  q)avr|. 

349.  TvUijiriv  ^)li/|v. 

350.  6n  n'  €tb^voi. 

351.  iuovtdv. 
555— .5<>.  dxpdc. 
:^1.  3aXavdTpa. 
366—68.  xcCnTWWV. 
.^66—70.  irpuJKTdc. 


TO^Cl. 

611.  cxaXaOOpai. 

616.  ^pcibEiv. 

625.  akxtouc. 

630,  AuciKpdTnc. 
631 — 32.  KOTaxi^vTi. 

645.  647.  ApicTuUoc. 

648.  KaXaMiven. 


907.  ^ttIkXivtpov. 
928—29.  fiTXOUca. 
932.  Rpnc 
939—41.  dvdci^ov. 
943.  XapiE^vn. 
952.  <p(Xov. 

972.  baibaX6x€ip.  Xpu- 
coba(baXTov. 


65i— 5^.  bCKdiTouv  CKidv.    972—74.  epOt<;ic. 


658.  ^e^^nv. 

667.  h€t6v. 


.5(^\9_70.p€faXavui^^vov.    668—69.  oOk  dirobOcn- 


371.  cKU)pa^(c 
378—79.  ^(Xtoc. 
383 — 87.  ckutot6^oc 
3f<6—S7.  ou  Top  ^d. 
392—93.  diro(|uiujEov. 
3[*H.  irap€{piruc€v. 


973.  XapiTUJv  epOmna. 

975.  dcTTdTou. 

991,  Kpnc^pa. 

996,  Tpaq)€Oc  A/iKueoc 

1002—04.  il6y  gl.  2. 

KpcdTpa. 
1032.  Xf|Kueoc 


672.  ToO  T<*P- 
677—78.  ^f\)xa. 
678—80.  j>aMiu)b€!v. 
681 — 92.  KXnpu)T/|pia. 
691—92.  aOTifi  CT€<pdv4i.    1033.  ToOcTpoKov. 
693—96.  b(oboi.  1058.  ^aXaK(u)v. 

^r;^— 0^T^a|Ji*wv.'laTp6c    6*94— 95.  irpocTr^TTTOUcai.    1073.  irX€i6vuiv. 
TiBu^aUoc  707—09.  b^cpcceai.  1086—87.  iropeM€ic 


il2-13,  CTOTl^p   gl.  2. 
m-21.  424—25.  T€- 

TpQCTaTnpOU. 

415—17.  Kvaq>€Oc 
418-20.  CKOXa. 
421.  cicOpa. 


724.  KOTUivdKn.  KaTUi- 

vdKnc 
732—33,  ^VTCTpi^M^vn. 
734.  b((ppoc 
735—36.  AuciKpdTnc 

Odp^OKov. 


42;?— 23.  dvT€X6ipoT6vn-    737.  tcTUi.  Ko^^dJTpia. 


1089—90.  €(caTT€X(agl.3. 
1090.  piv€iv  gl.  2. 
1092.  PoXp6c. 
1101.  OpOvn- 
1117—18.  20—21.  dTT- 

ave/jcavTa. 
1117 — 19.  fi€^Opu)^ai. 


C€V. 

420.  424—25.  AX<piTa- 
uoiPouc. 

42S.  X€UK/|  TIC 

^'  dvcPoppopuEav. 
441.  vouPuctik6v. 
446-48.  cujipdXXciv. 

i49.  &1T0<p^p€lV. 

453.  KOToXOciv. 
473—75.  T€paiT€poc 

Moipa. 
i^  iTapapX^iiouca. 
5ii.  iTap€piTOcaca. 
'flC.  Eup^(Haca. 
■>S7-.38.  ijixou. 
'»40.  dA€a(voi^i. 


740—41.  6pepioc  v6^oc    1119.  d^cpopcOc 


751.  oOtoci. 
751—52.  oOb^v  irp6c 

2lT0C. 

791—92,  cO^PoXa. 
796—99.  iyr\  gl.  2. 
807—08.  itX€Iv. 
819—22.  OiT^xovToc 
833.  dvdcpopov. 
838—39.  ^iTivcvacji^vai. 
842.  {ixniUTax. 
846—47.  Inoi6c 
848.  KOV161TOUC 
864.  KoXoO^ce'  aOTdc 
867—68.  iTa|biiTnc(av. 
869.  Hu)iq>^pu). 


1126.  K€KTn^^vnc. 
1153.  \ii\oc  Ti. 
1165.  KpnTiK6c 
1177.  ^iTib€iiTV€k.  K6vi- 

cai. 
1179—82.  iitonox. 

Eqnitnm  vbb. 

1.    ^ITOTTOT. 

2.v€d)vnTov.TTaq>XaTtiJv. 

4.  €(c/|ppnC€V. 

5.  1TpOCTp(P€Tai. 

7.  aOTaki  biaPoXaic 

8.  bcOpo. 


252 

EqaitumJ 
9.  SuvauXiav  tt€v9i'|- 

CU)jLl€V. 
10.    \X.\3    |LlO. 

11.  Kivup6^€6a. 

17.  ep^TT€. 

18.  K0MHI€Upi1TlKlDC. 

19.  biacKavbiKicric. 

20.  dTTdKivoc. 
22.  (pae(. 

81.  pp^xac. 

82.  ^xedv. 

85.  TTpo^ipdleic. 

86.  oO  x^ipov. 
40—41.  ftTpoiKOC  dpYi^jv. 
41.  Kua^oTpdjH. 

42.    TTUKVi. 

48.  vou^n^ia. 

44.  Pupcai€Toc. 

48 — 52.  KocKuX^aTioic. 

51.  ^v6ou. 

55—57.  jLidra  gl.  2. 

57.  |ii€^aTM^vr]v. 

59.  TTapaYpa|bi!LiaTic^6c. 

61.  ciPuXXi^. 

62.  ^aKKib.  MaKKO(^. 
62—68.  jLi€|LiaKKooK6Ta. 
68.  Tlx^Y\y  TTCTToiriTai. 
68.  (ivaTT€icr|T€. 
69—70.  x^2:o|i€V. 
74—78.  aOT^xpHMci. 
74—76.  78.  Xdovcc. 

79.  KXa)TT€uuj.TTapaTpa|Li- 
|uaTiC)a6c. 

80.  88—84.  viuiv. 

84.  GcmcTOKXfic  gl.  2. 

85.  fiKpaToc  oivoc. 

89.  KpouvoxuTpoX/ipaiov. 
91.  otvou  iTi€Tv.  EicriT»*!- 

caivTo. 
95.  x6€C. 

99.  KaTaiTdcu). 

100.  voibiuDv. 
108.  bnMt^TTpaTa. 
108—04.  ^TTiiTacTa. 
129.  iTdiXnc. 


Victor  Coulon, 

132.  iTpoPaToiTdjXr)c. 
187.  K€KpdKTr)c.  KukXo- 

pdpoc. 
141.  OiT€p<pua. 
148.  ilo\wy. 
145.  (p^p€. 
147.  KOTd  6€iov. 
148—49,  dvdpaivc. 
152.  aeoc. 
154.  iTpocK^^ioiLiai. 

158.  (b  vOv  jLi^v. 

159.  TOYdc. 

165.  iTvuH. 

166.  KXacTdccic. 

182.  dSiuj.  OOk  dgia». 

189.   ITpiIlTO   CTOlX€ia. 

191 — 98.  bri|LiaTU)TiK6c. 

196.  iJviTiu^voc. 

197.  Jidpniri.  'AtkuXo- 
XeiXnc.  Bupcai€Toc. 

198.  al|LiaTOTriJbTnc.  Kod- 

X€|UOC. 

210.  6aXq)6f|. 

211.  aiKdXX€i. 
214—16.  x6pb€U€. 
220.  cu^paivouci. 
224.  pbOXXci. 
280.  iH\Kac\iiyoc. 
248.  T^XOivnc  gl.  2. 

OdpoTH. 
249 — 50.  TTOVoOpTOC. 
258—54.  eOXapoO.  Tdc 

bboOc  olbcv. 

254.  Kup/|Pia. 

255.  i^XiacToi.  <t)pdTop€C' 

256.  oOc  i-^^h. 

257.  Euvuj^oTiijv. 

258.  XaxiiJv.TTpivXax€iv. 

259.  diTocuKdZciv.  Aia- 
C€iuJV.  'YiT€06uvoi. 

261.  diTpdTMUiv. 

262.  dTKuXn.  X€pp6vn- 
coc. 

262—68.  dTKOpic^a. 
2aS.  ^KoXdpncac. 


264 — 65.  d|LivoKu>v. 
269.  dXarOiv  gl.  2. 
^aKdpaXoc.^YiT^pxe 
272.  KUpnPdc€i. 
278.  TacTpiZloMai. 
275.  Tp^i(io|Liat. 
276—77.  Tf|V€XXa.  m 
paiLioOc. 

278.    ^vb€iKVUMt.  ZuiM€ 

MaTo. 
278—79.  OiTordjMOTa. 
281.  ^Ke€T.  K€voi. 
289.  KuvoKOTr/|cui. 
290—91.  iT€pi€Xa). 

291.  T^MV€iv  gl.  2.  Tir 
T€MoOMai. 

292.  dcKapboMUKTi. 
295.  KoiTpia. 

801.  dbCKOT^OTOUC. 

299.  coqpicTi^ic 
309.  popPopoTdpa£i. 
810.  dvaT€TUppoKii)C. 
313.  6uwock6itoc.0uw 

CKOITlDv. 

814.  KarrOcToi. 
816.  Mox^npio. 
818.  boxMt^' 

826.  dM^T€iv. 

827.  X€ip€T  ai 
843.  KopOKn. 
847.  M^ToiKoi. 
854 — 55.  6uvv€ia. 
855.  KacoXpdcui. 
856—58.  KOTappoxeic 
857 — 58.  dvoiTdviiTTCX 
358.  XapuTTtt&. 
861.  XdppoH. 

362.  cx€Xib€C. 
364.  q)OcKn. 
865.  KuPbo. 
868.  bidiHoMai. 

369.  6pav€0c€Tai.  £a 

V€IV. 

370.  bcpO)  C€. 

.371.  biaiTaTTaX€u6i^q 


Quaestiones  criticae  in  Aristophanis  fabulas:  Indices. 
m) 
piKd^Mar'.  533.  dpjLioviav. 

534.  Kovvdc.  A€Xq)6c 

dv/ip. 
537^38.  CTU<p€Xic^oOc. 
539.  Kpa^^OTdrou. 
542—44.  Trr)baXioux€iv. 

545.  cu)9poviKU)c. 

546.  dTroTT^iumiaT'.  *E<p' 
^v6€Ka. 

552.  x<^i(OKpdTuiv. 

554.  Kuav^^poXoi. 

555.  Mic6ocp6poc. 
Idpci^oc.  yuxpdc.    556.  Xa^Trpuvo)Li^vuiv. 
^.  Ji  TTcpl  irdvT'.    567.  vaucppdKTi^i  CTpaTqj 


JonTopcdiv. 

9.  ^EcipavTCC. 

iXal^. 

S.  f|v  dpa. 

8.    CTp6p€l. 

i.  d^di^cvoi. 
auav6/|co^ai. 

XKKOql. 

9.  ^p06ii|Lia. 
P€Cttik6toc. 

1.   KdlblOV. 


25:^ 


682.  6poXoO. 

691—92.  6  TTacpXaTibv. 

692.  KoX6KUMa. 

693.  MopMdi. 
694—95.  biair^coiMi. 

*Ev€(t). 

696.  K€pauv6c.  VoXo- 
KO|Liir(a. 

697,  dircirubdpica. 
709.  dirovuxiui. 

715.  \)iui)yi(2l€Tai. 

716.  17— IH.  T(T6ai. 
718.  KaTacirdv. 
749.  iruKv(. 


'B€CIC.   Eup€C. 
6Xuic. 
JM90pd. 
upoTriTrac. 

QKX^aKXOV. 

cxoc. 

14.  diroMaTbaX(a. 

uvoK^cpaXoc 

?0.  v^a  x^Xibuiv. 

aTairpo(Er|. 

lioSoupToi. 

uvTupouMCva. 

QpacToputi. 

CKOpobtCM^VOC. 

aUaia. 

ardiracToc. 

>6.  iravTo(ac. 

)auXuic. 

uqpdic.  'EpidiXr]. 


570.  f]p(6MiiC€v.'AMUv(ac.    755.  (cxdc.  K^XH^cv. 
571—72.  dirciiiricdMTiv.       756—59.  vOv. 


ycubdirTuiMa. 
575.  irpo€bp(a. 
5H0.  biaKCKvaiCM^vr]. 

KoM^.  ZtX€TT(c. 
597.  €(cpoXdc  gl.  2. 

'liriraTuiTouc. 
602.  dvcppOaHav.  'E|ui- 

paXcic.  'Eiroiroi. 
608.  e^uipoc. 
611—14.  cuic. 
612.  <ppovT(c. 

626.  dvappriTvOc.  'EXa- 
c(ppovT\ 

627.  f)p€ib€v.  Tcpa- 

T€u6|bl€V0C. 

62H.  Kpr)|iv6c. 


630.  \4i€ubaTpaq>dEuoc. 
Eipiiiv.  Xap(cac6ai.    634 — 3H.  iMTaXoi. 
ir€T€(ouc.  635.  B€p^cx€6oi.  Ko- 

?5.   MoTVTic.  dX€|noc.  M66uiv€C. 

lc  gl.  2.  TTT€pUT(-   641.  KiTKX(bac. 
i.  645.  dHidiTCpoc. 

647.  ^CT€<pdvouv. 

655.  cuM90pd. 

662.  Tpix(b€C. 

663.  ^Kapab6Kr]C€v. 
671.  di  M^c 
673.  ^pp^TUi. 
680.  Oir€p€iruirird<!lovTO. 


XTpax€iov. 

ClK   ^Er|pK€C€V. 

'5.  d<p^€ia. 

*S.   CTdC€lC. 

moXdMUiv. 
K€KTpa.  'Q<p6aX- 
u^vouc. 


756.  irdvTa  KdXuiv  cciciv. 

757.  XfiMa. 

761—62.  b€X<p(c  gl.  2. 
765.  KOvva. 

768.  X^irabva. 

772.  K€paM€iK6c.  Kcpa- 

M€lKO(. 

781.  bi€Ei<p(cui. 

782.  ^TTXuiTOTUirciv. 
7H3—85.  laXaMtvoc. 

791.  ir€p(bou. 

792.  in6dKvn. 
792—93.  TVirap(oic 

794.    PX(TT€IV. 

796.  f)o6oiruT(2uiv 
798.  ir€VTiAipoXov. 
H03.  6m(xXti. 
H07.  Mic6o<popd. 
H13—14.  dvTi<pep(Z:€ic. 
H14.  ^irixciX^c. 
H15.  irpoc^MuHc. 
H19.  *AxiXX€(uiv. 
H21.  CK^ppoXX€. 

824.  xacin^. 

825.  ^KKauX(Zuiv. 
827.  MUCTiXdTtti. 

H30.    |H€T€UlpOKOir€lC. 

TTXaTUT(2Iei.  0aXaTTo- 

K01T€IC. 


254 

Equitum] 
834—35.  buipoboKif|- 

cavra. 
844—46.  i\io\  hi. 
848—49.  ir6pTTaE  gl.  2. 
850.  iirixdvrma. 
852.  CTiq)oc. 

854.  cuYKCKUcpdc. 
855 — 57.  ppim^caio. 

855.  dcTpaKic^6c. 
857.  ekpoXdc. 

859.  Kpoucibnibnliv. 

860.  |ii?|  ToO  X^TovToc 

tcei. 

864.  ^TX^^^ic  enpii^Mevoc. 
877.  Piveiv.  rpUTTOC. 

878.    TTpaJKTOTnpClV. 

882.  d|Liq)iMdcxaXoc. 
884.  ToiouTovi. 
887.  TTieTiKic^oTc. 
888—89.  pXauTioic. 

X€C€(U). 

891.   iTpocu^q)tu!i. 

895.  fiHiov  gl.  2.  I{Xq)iov 

gl.2. 
899.  dvfjp  K6iTpioc. 

K6TTplOC. 

901.  TTupdvbpou. 

902.  pui|uioXox€u^aci. 
906.  KuXixviov. 

909.  K^pKOC.  TT€piMi€iv. 

912.  TpinpapX^^V' 
915.  oOk  i(pile{C. 

918.  IctIov  caTTp6v. 

919.  iTaq)XdJlovTa. 
920—21.  09€Xkt^ov. 
921.  dTTapucT^ov. 
928.  €Oxo^ai. 
929—30.  cilov. 
933.  f|v  KaT€pYdcr|. 

945.  ToTc  TToXXoTc. 

946.  ^CKop6bicac. 
954.  br|M6c.  0pTov. 
956.  Xdpoc  K€xr|viOc. 

963.  Hiu)X6c.  MoXt6c. 

964.  \\i\x)\6c. 


Victor  Coulon, 

967.  dXoupTic. 
969.  iMn^t^^Onc. 
973—74.  q)doc. 
978—80.  b€tTMa  gl.  2. 
981—84.  boTbuH. 
984.  TopOvTi. 
986.  t^oiuioucia. 
994.  dpMovlav. 
997.  IboO,  e^acai. 
1004.  TXav{c. 
1017.  KapxapdbovTa. 
1032.  6Tav  cCi. 
1053.  KopaKivoc. 
1068.  Kcpbdj. 
1091.  dpCrraiva. 
1093.  TXaOE. 
1094—95.  dpOpaXXoc. 
1106.  ToOniov  dirrdv. 
1108—09.  ^vlai.  TTvuk6c. 
1126—30.  PpuXXujv. 
1131—32.   TTUKV^TnC 
1135 — 40.  q^ap^aKoOc. 
1141—44.  TT^pUpxoMai. 
1147—49.  Kniui6v  KaTa- 
\XY\KOjy. 

1150.  KaTa^n^^V'  KnM6c. 

1151.  il)  9e6p€.  MaKapia. 
BdXX'  €ic  iLiaKapiav. 

1159.  &9€c.  BaXpCc. 
1161.  OTToe^Tv. 
1163.  epuHioiiai. 

1167.  6Xai. 

1168.  ^ucTiXdTai. 

1177.    0OP€ClCTpdTTl, 

1181.  ropToX69ac. 

1182.  AaTi^p. 
1185.  ^vT€p6v€ia. 
1187.  1189.  K€KpaM^vov. 

TT^^a. 
1203.  yf6r\\ia.  Td  m^v 
v6rma. 

1205.  oi)  Tdp  MoOcTiv. 
"AiTie'  oO  T<ip- 

1206.  OiT€pavaib€ce/|Co- 
|Liai. 


1236.  €5cTpa.  'HpMOT- 

Toimnv. 
1252.  kX^ttttic.  OOxi 

^dXXov. 
1256,  9av6c. 
1264.  K^xnvaiuiv. 
1265—66.  iTpoc6bia. 
1266—67.  dv^CTioc.  Gou- 

^avTic.  AucicTpaToc. 
1274—79.  XoibopcTceai 
1276—79.  d  \iiv  ouv. 
1281—84.  'Api9pdbnc. 

1285.  Kacaupioic. 

1286.  ^cxdpai. 
1288—89.  TToXO|ivriCTOC. 
1293.  ciTTun. 

1310.  cTiTcp  ^K  ircuKnc. 
1311—12.  0nc€Tov. 
1313—14.  ^TXavuiv. 

1321.  diTcqincdMnv- 

1322.  d)  eaujiacTdc. 
1325.  'ApicT€ibnc  gl.  2. 

MiXTidbn. 

1331.    T€TTlT096pOl. 

1334.  'ApicT€ibnc  gl.  2. 
1341.  91X1&  C€.  K/|bo- 

^ai  cou. 
1343—44.  dvopTaXiZciv. 

*EK€pouTiac.  KdK€- 

pouTiac. 
1362—63.  *Ytt^pPoXov. 

1368.    iJTTOXiCTTOlC. 

1369—70.  KaTdXoTOC. 
1377—81.  0aiaE. 
1378.  iT€pavTiK6c.  luv- 

€pKTlK6c. 

1380.  KaTaXnTTTiK6c. 
1384.  dKXabiac. 
1401.  XoOTpov. 
1404—05.  ^bpa. 
1406.  paTpdx€iov. 

Lysistratae  vss. 

5.    KUI|Llf|TlC. 


Quaestiones  criticae  in  Aristophanis  fabulas:  Indices. 
tratae] 

227.  irpocKivi^coMai.  506.  KpibZci. 

229.  dpo<p/|.  526.  iroT. 

-?5i.  X^aivo.Tup6Kvr|CTic.    537.  Kud^ouc. 


255 


TOEdTTlC. 

f.  cipni^^vov. 

luj^iccv. 

9.  ^ppnrrac^^vov. 

lYXujTTVicoiuiai. 


238.  KaeaTCcui. 
247.  ii^'  f\\kdiC. 


5. 48.  ^HnvOic^^vai.    256.  ftcXiTTOv. 


»6ocTdbia. 
acpavf^  X^Tdjvia. 
lip^pivov. 

TTlKdc. 

apdXuiv. 

0.  K^nc  gi.  2. 


264.  iraKToOv. 
268.  ^v€CT/|cavTO. 
270.  Oird  ^i/)q)ou. 
274—76.  MiaXdcc€T€. 

275.  AnidXaKTOc. 

276.  AaKU)viK6c. 


KdT€iov.  0€OT^vr|C    279 — 80.  AXoutoc. 


1 

•Xpocic. 

1.  cq)piTUJV. 

\nf\. 

aXdcc€T€. 

1.  Xata. 

Sttcctiv. 

06.  w6pTraE.  *AXX' 

lOC. 

(p^vaXoc. 
10.  6XicPoc. 

CUKIVOV. 

■U.  ^pcukXov. 
•16.  i|if^TTa. 
27.  ^ufiTC. 

^PP^TUJ. 

o0b4v  tdp  gl.  2. 

•S9.  oOk  ^t6c. 

•^MopYcia. 

J>aTa. 

irXcKoOv. 

•5ff.  Mf^Xa. 

cuva. 

65.  dTr€poOvTa. 

71.  J)uxdx€TOv. 

rXabbi€iv. 

LKU0aiva. 

icecir).  TTX^a. 


280.  ATTapdTiXTOC. 

'  EE^T€!. 

288.  cim6c. 

289.    d^1Tp€0oVT€C. 

291.  ^EciTidjKaTov. 
295.  ^TToiroi. 
300.  irdcri  ^rixavf|. 
317.  EuTT€voO. 
326.  Muuv. 

329.  iraTdTou   x^Tp€iou. 

330.  djCTiZoiui^vTi. 
336.  ?pp€i  gl.  2. 
338—39.  TpiTdXavTOv. 
353.  Poi^e^ov. 
354—55.  pbOXXcTC. 
360—61.  k6ittuj. 

367.  ppCjKouca  gl.  2. 

*EHa^/|CUJ. 
416—17.  Ivydc. 
421.  ^KTTopkac.  TTp6- 

pouXoi. 
434.  b€t. 
444.  Kuaeoc. 
448.  ctcvokujkOtouc. 
452—54.  X6xoc. 
457 — 61.  (b  ciT€p|LiaTO- 

paioXcKiOoXaxavo- 


1TdjXlb€C. 

iTaupuJTn.  TaOpoc.    470.  Kov(a. 
inTuq)^.  475.  ccpr^Kid. 

•5.  ^7.  f|TT€pOTT€6€lV.     485.    dKUJblbviCTOV. 

fXKuXiH^o-rraXuJT/i.    490—91.  KopKopuTdc. 


549—50.  Tf\Qr\. 

650.  \ii\  T^TT€ce€.  OOpia 

e€iT€. 
553.  T^Tavoc. 

557.  Xaxdvoic. 

558.  KopOpavT€C. 
561—62.  X^Kieoc. 
566.  q)auXujc  irdvu. 

577.  cuvicraiui^vouc. 

578.  biaSfjvai. 
597.  6TT€uo|i^vn. 
615.  ^iTaiTobudj|Li€ea. 
616—19.  6U\v. 
628—29.  biaXXdTT€iv. 

632.  q)Op/|CUJ. 

633.  dTopdcuj. 
642.  dppr|q)op(a. 
644.  fi. 

653.  MribiKi?!  irda.  TTaiT- 

ITlfjOV. 

656.  dpa  tPwkt6v.  fpu- 

kt6v. 
658.  dqi/iKTUJ. 
660.  KdiTibdjC€iv. 
663.  ^vT€ep(ujTai. 
665.  XuKdiTobcc. 
671—72.  Xmap^c. 
672.  x€ipoupT(ac. 
682—85.  ruJiTUpT^ccic. 

685.    1T€KT0U^€V0V. 

688.  aOTobdE. 

698.  qif^qjoc. 

700—01.  iTaiTv(a. 

720.  biaX^TOucav. 

735.  d,uopT(c. 

775 — 76.  KaTaiTUTUJv^- 

CT€pov. 
785—96.  MeXav(uJvoc 

CUJq)pOV^CT€pOC. 

789.  AaToei^pci. 
798.  Kp6\i\Ava  ^ce(€iv. 
800.  \6x\ir\. 


256 

Lysistratae] 
808—11.  dTTOppOLiTac. 

TijLiuJV  gl.  3. 
S^i.  cdxavbpoc. 

839 — 41,    #lTT€pOTT€0€lV. 

844.  EucTa9€0cu). 
886.  dYavdjT€pov. 
896.  bia(popou|Li^vric. 
903.  diTO^di^OKa. 
905.  KaiToi. 
923.  ^ttCtovoc. 
926.  iTpocK€<pdXaiov. 
928.  *HpaKXf|c  E€v{Z€Tai. 
943.  ^upov  biaTpiTTTiKdv. 
973—76.  Qwiioiyc. 

982.  KovicaXoc. 

983.  Kupcdvi€. 

990.  (mn^  ci^  TTXabin. 
998.  Aa^TTiTdj.  Oidi. 
1000—01.  OcTTXdTiboc. 
1001.  OccdKUJv. 
1003.  diT0K€K6<pa|Li€v. 

Aa|LiTTpoq)dpoi. 
1004—06.  ^iupTOv. 
1014—15.  oOb^v  ^CTi. 

TTapbaXf^. 
1028.  ^KcdXcucov  aCiTd. 
1032.  ^^iiTic. 
1037.  euiTTiKai. 
1038—39.oiiT€  cOv  TTavu)- 

X^epoiciv.  ToOttoc. 
1048.  TTapaK€i|Li€va. 
1072—73.  xoipOKO^€Tov. 
1082—85.  dcKriTiKdv. 
1091-92.  piv€Tv  gl.  2. 
1093—94,  eo(|LidTiov. 
1094.  4p|LiOKOTribai. 
1110—11.  tuTH  gl.  3. 
1124—27.  ^ioucujeflvai. 
1128—32.  xcpvipoc. 
1131.  TTOeia. 
1150 — 53.  KaTUJvdKi^. 
1162.  toOtkukXov. 
1164.  pXiMdZeiv. 
1171.  Xuccdvi€. 
1211.  cdKoc. 


Victor  Coulon, 

1237.  KX€iTaT6pa. 
1243—44.  biTTobia. 
1291.  dXaXaXai. 

Nnbium  vss. 

1.  ioO. 

2-3.  xp^^a  gl.  2. 

'ATT^paTOV. 

5.  oiK^Tai.  'P^TKOUC!. 

9.  ^T€ip€Tai. 
10.  dTK€KOpbuXr]|Li^voc. 
12.  baKv6M€voc. 
15.  iTTTTdZcTai.  Euvujpic. 

16.    6v€lp0TT0X€Tv. 

23.  KoiTTTaTiac. 

30.  l^a  \x£. 

31.  biqjpicKoc. 

32.  ^HaXicac. 

33.  ^H/|XiKac. 
42.  TfiM'  ^TTf^p€. 

44.  dK6pr|Toc.  EOpujTiujv. 

45.  Tpacid. 

47.  &TP01K0C  ^H  ficTcoc. 

48.  ^TK€Koicupuj|ui^vr|v. 

Z€|LIV/|V. 

50.  TpuT6c. 

52.  KujXidc.  Aa<puT|Li6c. 

53.  ^CTTdea. 

57.  TT^Tric. 

58.  b€Op'  tei. 

59.  epuaXXic. 

62.  AoibopoOjLicea. 

66.  ^Kpiv^Mcea. 

67.  Euv^PnMev. 

68.    ^KOplCCTO. 

70.  gucTic. 
71—72.  (p€\Ua. 

74.    tTTTT€pOC. 
81.    kOcOV    |Ll€. 

88.  €kctp€V|JOv. 
94.  q)povTi2[6vTUJV. 

96.    TTVITCOC. 

101.  q)povTiC6vTUJV. 
105.  f|  f|. 


107.  cxdcov. 
108—09.  q)aciavoi. 

109.  AcuJT^poc. 

110.  tei. 

119 — 20.  biaKCKvaicu^vf] 

124.    dviTTTTOC. 

126.  dXX'  oOb'  If^. 

127.  bibdEoMai. 

129.  PpabOc. 

130.  CKivbdXa^oi. 

131.    tTTlT^OV. 

132.  k6ittuj. 

133.  pdXX'  ^c  K6paKac. 
137.  ^EfmPXujKac. 
139.  llr]\if^\w^iyov. 

140.  dxx'  oo  e^mc. 

144.  Xaip€q)uiv  gl.  2. 
151.  TTcpciKai.  VuT€icT|. 
157.  6tt6t€POC. 
167.  qjcOTOicv. 
169—70.  TvdjMn- 
173.  6poq)f|. 
176.  ^TTaXa^dTo. 
178.  biaJJfiTric. 
180.  GaXnc  gl.  2. 
183.  Maer)Tiuj. 
192.  ^p€pobiq)uivT€C. 
195.  ^KcTvoc. 
203.  T^  KXripouxiKi*!. 
215.  \kifa. 
218.  Kpc^depa. 
223.  ili'  q)f|M€p€. 
226.  Tappoi  gl.  2. 
232.  oO  Tdp  6.\\&. 
240.  xpi^CTHC. 
248.  v6|LiiC|ia. 
254.  CKifLiTTouc. 
257.    Aed^ac 
260.  TTaiTTdXr).  Tpi^Ma 

gl.  2.  Kp6TaXov. 
-?6V.  TTTOHuj^ai.  Mf|iTU)Tt 
276.  ^OdTHTOV. 
278.  Papunx^oc. 

279.    b€VbpOK6|L10UC. 

280.  TriX€q)av€Tc. 


Quaestiones  criticae  in  Aristophanis  fabulas:  Indices. 
im] 
iXabrmara.  387.  bieKOpKopCrnicc. 

390.  irairirdH. 

392.  TuvvouTovC. 

398.  Kpoviuiv  dluiv. 

B€KK€C^nV€. 

399—400.  K€pauv6c. 


257 


xpuppo^oc. 

^^a  fdp.  ZeXa- 

rai. 

ap\iapir\y, 

nX€CK6irqi. 

i^a  c€^vai.  <t)av€- 

ic. 

eoc^Trrou. 

erpa^aivui. 

puTobai^ov€C. 

jinvoc. 

IpipvaL 

adX€£ic. 

ardXnMfic.  KpoOcic. 

:piX€£ic. 

r£ir6TiiTai. 

leTTToXoTia.  Zt€- 

Ucx€iv. 

:o(picT/|c  gl.  3. 

orpoc  gl.  2.  0OU- 

aMdvT€ic.  lq>paTic.   442.  dCK6v  b^p€iv. 


Zijuiuiv. 
405.  KdcTiv. 
408.  Aidcia. 
409—10.  oOk  ^cxov. 
416—17.  Tpipuiva. 
417.  dv6iiTa. 


595.  d^<piavaicriZ€iv. 
596—97.  Kuveidb€c. 

'  Y^iiK^paTa. 
616.  Kuboiboirdv. 
621.  diracTia. 
623—24.  Tf^T€C. 
&^.  iruXardpai. 
628—29.  CKai6c 
633.  ficKavToc.  "Kci. 

643.    f)|Lll€KT^OV. 

644-— 45.  ircpiboO. 
649.  Ko^i)i6v. 


CUKXiuiV.    M€T€- 

)09^vaKac. 

rrpcTTTaiTXav. 

irpn^aivoucac. 

iepoviixcic.  fa^i- 

)0c. 

ifiiac  gl.  2.  K€- 

pov.  Tc^dxn- 

52.  li^uiv. 

54.  KXcdivu^oc. 

UcicS^vouc. 

ToXaiTCv^c. 

leTTToXoTicu 
Sl.  TTp6biK0v. 

p€ve6€c6ai.  Tdi- 


418.  T^diTTT]  iroXc^iJ^uiv.  661.  KOTd  bdKTuXov.  Kor* 
421.  eu^pp€Trib€iirvou.  ^vdirXiov. 

Tpucipiou.  655.  dTP€ia. 

431.  dTr6  Toubi.  672.  KdpboTroc. 

432.  TvOi^ac.  700.  bif\. 
434.  bioXicOaivui.   iTpc-  700—02.  crpdp^i. 

ipobiKT^cai.  703 — 04.  ^€Tairy)ba. 
436.  irp6iroXoc.  TaxOc. 

439.  bpdivTuiv.  Xp/jceuiv.  721.  qipoOboc. 

728^29.  irai6XTma. 

445.  tTTic.  7-25— 5(?.dTrocT€pnTpiba. 

448.  KOppic.  TpO^ii.  'ApvaKiba. 

449.  tXoi6c.  MdceXnc  733—34.  ix^xc  Ti; 

450.  K^vTpuiv.   ZTp6q>ic.  734.  tt^oc 


451.  ^aTioXoix6c. 
453.  bpdivTuiv. 
457.  Xflfia. 

459 — 60.  oOpav6^r)K€C. 
465.  dpd  TC 


740.  cxdcov. 
740—41.  XcTTTi^v  irX^K€i. 

741.  ir€piq>pov€iv. 
745.  JluTdiepicov. 
749—52.  0eTTaX/|. 


503.  bioic€iv.  Xaip€cpu>v    750—51.  Xoqiciov. 


gl.2. 
509.  KuirTdl€iv.  iTpaT- 

T€U€l. 

510—17.  xptwTiZeTai. 
538.  oOb^v  f|Xe€. 


aX|idi  irapapdXXij.   540.  KopbaKi2[€i. 


e^voTrpocuiTr€ic. 
)Xuapoc. 

TTObimciv. 

^  vOv  X6tui. 
TrdvTa.  Tiji  Tp^Triji. 
tvoc 

3,1. 


545.  oO  Ko^iD. 
550.  d^Trnbfjcai. 
552.  KoX€Tpuici. 
559.  €iKUi. 
587—89.  'Aenvaiuiv 

buc^ouXia. 
591.  ^iLiTrTibf^cai. 


761.  €tXX€iv. 
762—63.  ^n^oX6ven. 
770—72.  OdXn. 
774.  biaT^TPaiTTai. 
776.  6q)X/)C€iv. 

783.  OeX€ic. 

784.  bTifj  Ti. 

789 — 90.  dTriXnc|Li6TaT0v. 

XKai^TOTOV. 

792.  d-nd  fdp.  TXuit- 
TOCTpoq)€iv. 

799.  cqipiT^JV. 

800.  cOirT^puiv. 

17 


258 

Nubinm] 
811.  diroXd^f€tc. 
813.  q>iXeT  fdp  irujc. 
815.  dXX'  gcei\   Mrfa- 

kX^ouc. 
818.  Tfic  ^ujpiac. 
880—31.  lujKpdrnc  gl.  2. 
832—33.pLav\aiy.  XoXCbci. 
833—37.  q)XaOpov. 
835—36.  KO|Li/|cr|C. 
838.  KQTaXoOi]. 
842.  iraxck. 

845.  irapdvoia. 

846.  cop6c. 
852—53.  TnT€V€k. 
85tf — 57.  KaTair€q)p6v- 

TiKa. 
S59.  hioy  gl.  2. 
861.  kli-T^x. 

564.  &^aS(c.  Aidcia. 

565.  dxe^crj. 
S68—69.  vriirOTioc. 
872—73.  bi€ppunK6ci. 
874 — 75.  xaOvuiciv. 
874 — 76.  dvair€iCTTip(av. 

876.  TdXavTov  gl.  2. 

877.  eu^idcocpoc. 
878—79.  TuwouTOvC. 

880.  ckOtivoc. 

881.  TTd&c  boK€k;  Hbia. 
907.  b6T€  jioi  X€Kdvr]v. 

A€Kdvia  gl.  2. 

910.  {>6bov.  Biu^oX6xoc 
gl.  2. 

911.  Kpivcci. 
915.  iToXXoO. 
920.  aOximeic. 
921—23.  T/|X€<poc. 

923.  wf\pa  gl.  2. 

924.  TTavb€X€T€(ouc. 
928.  Xu|uiaiv6^€vov. 
946—48.  dvepi«|VTi. 
955—57.  vOv  irdc. 
958—60.  t>^lov. 

965.  Kprmvdjbn. 

966.  tUj  ^nP^- 


Victor  Coulon, 

967.  TnX^tropov. 
969—72.  Puj^oXoxcO- 

caiTO. 
971.  0pOvic. 
973.  iv  iraiboTp(Pou. 
975—76.  cu^nifjcai. 
981—82.  K€q>aXa((4i. 

983.  Tcx€iv.  KixX(Z;€iv. 

984.  Auir6X€ia.  T€T- 
t(tiwv. 

984—85.  KTiK€(bric. 

985.  Bou<p6via. 
987.  cdeOc. 

996—97.  jii^iXuipXrief^vai. 
966—99.  994—95.  &xPn- 
cra. 

997.  diroepaucOflc. 

998.  MaircTdc. 
1001.  pXiTTOiidmuiac. 

Toic  *  liriroKpdTouc. 
•Ydibcic. 

1003.  TpipoXcKTpdircXa. 

1004.  TXicxpavTiXoT- 
€E€iriTp(irTOU. 

1005.  ^op(ai. 
1005—08.  'AKabnM^a. 

1006.  CT€<pavujcdji€voc. 

1007.  dirpaTJiocOvn. 
M(XaE. 

1008.  \4Jieup(2:€i. 
1023.  *AvTi|idxou. 
1041.  irX€iv. 
1047.  cOeOc. 
1051.*HpdKX€ia  XouTpd. 
1070.  Kpdviiriroc.  Iiv- 

djuiujpov. 
1083.  {>a<pav(c. 
1107—10.  CTO^dicnc. 
1109.  oVa.  AiKib(oic. 
1111.  coqiiCTi^c  gl,  3. 
1130,  PouXi*|C€Tai. 
1134.  lvr\  Kal  v^a  gl.  2. 
1135 — 36.  irpuTavctov. 
1145—47.  ^irieaufidZciv. 
1149.  dpTi. 


1153.  iroXXui  T€  mA^ov. 

1154.  Podco^ai.  'Tir^p- 

TOVOV. 

1155—63.  Idj,  KXd€T\ 
1161.  irp6poXov. 
1163.  Xucav(ac. 
1171.  xpaid. 
1171—76.  t(  X^T€ic  cO; 
1176.  pX^iroc. 
1191.  e^ccic. 
1200.  irpoT^veai. 
1201—03.  d^q^opeOc. 

N€vn^^vTiv. 
1214.  irpoi^vai. 
1215—16.  diTcpuOpidcai. 
1217—18.  KXnT€(l€l. 
1228—29.  dKOTdpXriTOv. 
1235.  irpocKaTaee(nv. 

1237.  dXclv. 

1238.  xod. 

1252.  oOk  dv  dirobo(nc; 
1253—54.  diroXiTapTicic. 
1254—56.  irapaKttTa- 

^o\i\. 
1264—65.  epaucdvTUT€C. 
1273.  Xnp€tc. 
1274—75.  t(  ba( ;  gl.  2. 
1276.  t6v  dTK^qpaXov. 
1277 — 78.  irpocKCKXi^ce- 

cOai. 
1286—89.  t6koc. 
1327—29.  |LiiapdK€q>aX/|. 
1329—30.  XaKK6irpui- 

KTOC. 

1338.  ^bibaEd^nv. 

1356.  ^ir^x^n- 

1357.  dpxaiov  gl.  2. 

1358.  KdxpiJC. 
1360.  qib€iv. 
1364—65.  MUpp(vn. 
1367.  dEOcTOTOv.  *AcO- 

craTov.  Kpniivo(. 
XT6^<paKa.  V6q>ou 
irX^uic. 
1368—69.  6p€xe€iv. 


Quaestiones  criticae  in  Aristophanis  fabulas:  Indices. 
Nabiazn] 
1372.  dAeEiicaKOV.  121,  MiaKdrei. 

1575.  €iioc  irpdc  ^iroc.      123.  K6vbuXov. 

124.  ir6poc. 
126.  vaucOXdico^ai. 
129.  ^x©pa(v€i. 


259 


1376.  ^C7r6b€i.  "EcpXa. 
1391^92.  irnbdv. 
1395—96.  ^p^piveoc. 
Ii06.  firireue. 
1436.  ^TXflvdiv. 
1473—74.  xurpcoOv. 
1496.  biaXeirroXoToO^ai.    148.  X6toc. 
1^95— 2500.  fiv.XiiivOnv.    153.  KaTuiKdpa 

155.  ^iaXiotc. 


335 — 36.  ir^iropba. 

343.  KOTTapCrciv. 

3«."IuPapiTiKak. 

356.  AOkciov. 

363.  KiXXiKdiv.  TTovnpotc. 


135—36.  TpaTiKdiTcpoc    367—68.  ^^iroX/| 
143.  NaHioupT^ic  KdvOa-   369.  ^iriT^Tpii)iai 


poc. 


Pads  YBS. 

/.  aipc. 

6.  KOTacpaTciv. 

7.  KdvOapoc  gl.  2. 

17.  dvrXia.  Otoc  gl.  2. 

'  Yircp^X^i. 
19.  ic  K6paKac 
28.  tottOXiov. 
31.  ^pcibeiv. 

33.  k€ku<p6t€C.  OIov. 

34.  irapapoXdiv  gl.  2. 
3$.  irpocPoXi^. 

42.  KQTaiPdTric  ZeOc. 

47.  aivtTT€Tai. 

48.  ciraTiXri. 
59.  K6pn)iia. 
^2.  bpaceietc. 

^3.  ^KKOKKicaC  Ai^ccic. 

^5.  ^ovtuiv. 

68.  eOeo  ToO  Ai6c. 

70.  dveppixuivTo. 

71.  SuveTpipr). 

72.  ^K<p6ap€{c 

75.  KaTa\|fuiv.  TTdiXot. 

76.  ^iiiprma. 

82.  Kdveopoc  gL  2. 
S3.  85-86.  ibiiac. 
92.  ^€TeufpoKOir€tc. 
^6.  cpXaupov. 
lO^-^OS.  TpdvoMttt. 
M.  o(iK  ?cTt  irapd. 
^17.  ^eTUMUivtoc. 
ns.  bo5dcat. 


162.   KdKKTl. 

163.  ^^eptvt&v. 
168.  SpiruXXoc 
171—72.  ir^vT€  TdXavB' 
182—94.  ^tapoi. 
190—91.  TpuTaToc 
193—94.  TXicxpov. 

AeiXdKpa. 
196.  ii\  i^. 
199.  KOrrapoc 
202.  d^qiopeOc 
220.  fi|ui€baTr6c 
225.  ^ir€(p6pr)C€v. 
228—29.  231.  euela. 
242—43.  Hpactai.  '\\^ 

gl.2. 
248.  inoTtol. 
251.  biaKvatce/|C€Tat. 
254.  T€TpdipoXov. 
259.  dXeTpipavoc 
268.  eOOupp/muiv. 
271—73.  iy  b^ovTt. 
277—79.  dXX'  €t  Tic 

Za^oepijiKTi. 
280.  ^iroiroT. 
291.  AdTic  gl.  2.  NOv 

toOt'  ^K€Tv\ 
297.  bri iLitoupToi. 

303.    (pOtVtKtKllJV. 

304.  fitcoXd^axoc 
308.  qptXafiireXuiTdTr). 
310.  ^Kguiirupf^cat. 
312.  ^xovTac 
315.  ^^irobdiv  fifiTv. 


375.  |biurief\vat. 
380—81.  T€TOp/|CUi.  *A- 

^aXbuvOi^coiuiat. 
390.  iraXiTKOTOc 
395.  el  Tt  TTetcdvbpou. 

TTetcdvbpou. 
415.  &MapTU)Xla. 
425.  ^ei^mujv.  Xpucic 
429.  brmtoupToi. 
431—32.  cptaXelc 
439—40.  CKoXeOetv. 
44^— 45.dXdKpavovgl.l. 
444—46.  KXedivufioc 
447—49.  bopuE6oc 
450—52,  Tpox6c. 
452.  TpoxicOeTca. 
459—62.  diroiroT. 
481-82.  TXicxpov.  lap- 

KdJluiv. 

496.  KOK^vot. 

497.  KiTTiDvTec 
500.  ^ppVjceTe. 
520.  pOTpu6buipoc. 
521 — 22.  ^uptd|uiq)opov. 

528.  irX^KOc 

529.  KpojuifiuoEupeTMiac 

530.  Oiroboxt^c. 

531.  CTpoue6c. 
537.  xo6c 

541—42.  Oiruiirtac^^vat. 
549.  dcKt^dXicev. 
554.  cairpdc 

562.  XtTapToO|i€v. 

563.  xpi1ct6v. 
564—65.  dic  KaX6v. 

TTavbaicia. 
565.  ^Qla. 
568.  ^€T6pxiov. 

17* 


260 

PaciB] 
570.  TpCaiva. 
574.  iraXdeai. 
576.  TpUT^c  T^UKciac. 
607.  aOTobdH. 

609—11.   ^€<p6CTlC€V. 

628.  bi€ipuiv6E€voi. 

627.  xpdbn. 

628.  KopUjveujc. 
680-^31.  KUMian  4E- 

IbUbl^VOC. 

634.  TiTapTa. 

636.  dc6^v€ia. 

637.  biKpok. 
640.  Bpadbac. 
642.  i(ixpii£»ca. 

662.  ^icoiTOpiraKiCTdTr). 

TT6piraH  gl.  3. 
666 — 67.  diroxcipOTOvn- 

Of^vai. 
684.  ^Tr€Tpdq>ou. 
686—87.  iT€pi€Z:dJcaTO. 
697.  Ii|LAiuv(bric  gl.  2. 
699.  {)iit6c.  Zairp6c. 
702—03.  ibpaKidcac. 
710—12.  pXnxw^vla. 

Aid  xP<^vou. 
717.  x<i^»»f€C. 
734.  irapdpacic. 
734—35.  {iapboOxoi. 
741.  jidTTOVTac. 
745 — 46.  cOvbouXoc. 
746.  €lcPaX€tT€. 
746—47.  6cTpix(c. 
754—56.  KOvva. 
758.  Xa|Li(a. 
764.  iraOpa. 
772.  TpuiTaX(u)v. 

789.  TwXiaOx€vac. 
789—90.  ccpupdb€C. 
789—95.  KapK(voc. 

790.  (wo{.  Ndvoc. 
796—99.  baiidifiaTa. 
810—16.  MeXdveioc. 

M6pci^ov. 
810.  paT(c. 


Victor  Coulon, 

811.  TPaioc6pai. 

815.  KaTaxp€^<)fa^^vr). 

829.  bieupa^^obibd- 
CKaXoi. 

830.  dvaPoXdc 
836.  Hujv. 

838.  biaTp^xovT€c. 
843.  KaTdKXure. 
864.  €Obai^ov^CT€poc. 

iTpdpiXoi. 
865—66.  tfxnMO. 
874.  ^Tra(o|Li€v. 
875—76,  Bpaupdiv. 
893.  pXauT(oic.  Adcava. 
896.  T€TpairobTib6v. 
916.  X€iracn^. 
923.  x^Tpaic  IbpUT^ov. 
928.  Onvela  gl.  2. 
930.  6t. 

935.  djLAvolToOc  Tpdirouc. 
939—41.  irdvO'  6c'  dv. 
942,  puj^6c.  86paciv. 
943—45,  co^apd  aOpa. 
945.  ^€TdTpoiroc  aOpa. 
948.  KavoOv. 
951 — 52,  xaipib€ic 
959.  baX(ov. 
968.  t(c  Tf|b€. 
981 — 85.  irapaKX(vacai. 
991 — 92.  KopKopuTdc. 
993—95.  97—98.  ir€pi- 

K6^^fouc.  £tw|liuXoc. 
996.  xuXi?!. 
1001.  irpO)  gl.  3. 
1011—14.  ^ovipb€tv. 
1024.  cx(rac. 
1026.  q)pOTavov. 
1027—31.  t(  Tdp  M€. 

1032.  iri€r6|Li€voc.   ItiX- 
p(bTic. 

1033.  Ti^v  Tpdir^rav. 
1090—91.  xOTpaic  Ibpu- 

T^OV. 

1134.  bav6TaTa. 
1144.  &9€U€. 


1149.  cirlvoc. 

1164.  q>iTu. 

1165.  (p/iXTiL  0r\\)ih 

1184.  dir6c. 
1307—10.  c|uuiiX€T€. 

Plnti  YM. 

1.  dpTaX^ov. 

6 — 7.  ba(]biujv.  *Euj- 

vrm^voi. 
9.  e€Ciriipb€i 
17.  TpO. 
20.  irpdTiiiaTa. 
28—29.  f|v. 
31.  cuKoq)dvTric. 
34.  ^KT€ToE€Oceai. 
45.  Huv(€tc. 
48.  Tip  vOv  X6tu). 

61.   €06pKOU. 

63.  6py\c. 

66.  Oi  Tdv  gl.  2. 

77.  f|. 

83.  aOT^TaTOC 

84.  TTaTpoKXf^c. 
94.  6|uioXoTU>. 
96.  f\br\  gl.  3. 
103.  dvTipdXncic 
106.  oOk  lcny  dXXoc. 
111.  diraEdiravTtt. 
115.  6(peaX|ui(a. 
121.  ircpivocToOvTOC. 
134.  dvTiKpO. 

137.  eOinaTa. 
144 — 45.  x<^P(€v. 
149—51.  ir€ip(Dv. 
149—52.  dTalpai  Ko- 

p(veiai. 
159.  |yioxeTip(a.  TT^pi- 

ir^TTOUCl. 

166.  KvaqpcOc 
168,  irapaTiXXcTOi. 

171.  ^KxXndav. 

172.  t(  ba(; 


Quaestiones  criticae  in  Aiistophanis  fabulas :  Indices.  261 


Plnti] 

174.  irapdciToc  TTd^- 
(piXoc  gl.  4. 

175.  pcXovoirdiXiic. 

176.  'AT^ppioc. 
ISO.  TiMde€0C  gl.  4. 
lti^85.  ^iriKoeiZiTTai. 
187.  }id  Ala. 

210.  AuTK^uic. 
220.  irdviipoc  gi.  2, 
223.  tinr^wpToc. 
231—33.  biKa(u>c. 
242—43.  irapairXyjE. 
24i.  dxapf^. 
253,  e^MOC. 
2oS—56.  ^ovctTC. 
2^3.  MiuxpoO  piou. 
266.  ^a6u)vTa. 
2^8—69.  cuipdv. 
271.  m\)k\oc. 
275—76.  xoiviKCC. 

278.  Xapdivcioc  eOpa. 

279.  ^6eujv. 
287.  Mibac. 

290.  ep€TTav€X6. 

293.  pxnx/j. 


407.  CaTp6c. 
415—16.  ecp^idv. 
423.  TpaTtvbia. 
427.  X^KiOoc. 
481.  pdpaOpov. 

435.  KatniXic. 

436.  kotOXyi. 
442—43.  ^EuiX^CTcpov. 


635.  ^EuimidTUiTai. 

637.  X6r€ic  |uiou 

638.  xa^pciv  gl  8. 

639.  nobaX€(pioc 
646.  cuXXViPbnv. 
649—50.  vpdfixaxa, 
659.  9ji\x€y. 
660—62.  KaT€KX(voM€v. 


445.  irapairoXO  gl.  1  et  2.  663.  irapcKaTrOero 

451.  ^v^xvpov.  665—66.  NcoKXdbou. 

453.  Tp6iraia.  673—74.  dOdpa. 

476.  K6q>uiv€C.  TOpAirovo.  675.  d<p€pirOcai. 


480—81.  T'\\xr\\xa. 
483.  iKQvdc 
492—93.  poOXcu^a. 
517.  Xiip€ic. 
521.  S^iropoc 


677.  ^eotc 
681.  dTiZwv. 
703.  XiPavujT6c 
754.  cuxvaic 
759.  ^Mpdc 


5^^.  Tp(\)i€ic'EcKe<paX/|v   763.  eOXaKoc 

768—69.  KaTaxOc^aTa 
773.  K^Kpo^. 
796.  (p6pT0C. 


coi. 

527.  KaTabapedveiv. 

528.  bair^bac 

529.  CTaKTok. 

530.  Pairrd. 

535.  qxDbov. 

587.  KdivuJMi. 


29i.KtvappUivTuivaiTi&v.   542.  irpocKe<pdXaiov 
295.dKpdT€ta.*AireMiuiXii-    545.  epdvoc 


M/^voi. 
30i.  cipTiKUibeic 
303.  diroibeuToi. 
307-08.  viXribCac 
313.  mvedicoimev. 
B14—1.5.  ApicTuXXoc 
321.  Macib^evoc 
S22-23.  xaipeiv  gl.  8. 


545 — 46.  ^dKTpa. 
548.  0ir€Kpo6cui 


801.  icxdc 

804—05.  ^ireicir^iraucev. 

807.  ciirdn. 

808.  dveocMiac 
811.  Xi*|Kueov. 
812—13.  6£(c 

815.  tirvia. 

816.  dpTia.  HTaTVip  gl.  2. 


5^9— 50.ir€v(a.TTTUiX€(a.   817.  dir€HincdMnv 
555—56.  imaKapiTac  817 — 18.  diro\(idi^evov. 


560.  dc^T^ia. 
566.  KX^imic 

571.  pacKavia. 

572.  KO^/jCijc 


32i— ^S.cuvTeTOTM^vuic   575.  irrepuTiZeiv. 
S28.  px^ir€iv  Tdp.  581.  \f\\ir\.  Kpovixatc 


329-30.  TpidfpoXov. 
3^9.  xpuilci. 
359-70.  oOic  a\h\ 
579.  ^iripOcoc 
3W-85.  btoiceiv. 
3S7-««.  dirapri. 
iOl.  vui. 
*W,  o{)K  ^t6c 


586.  kot(vou. 

595—9^.  EKdrnv.  TTXou- 

T€IV. 

600,  oO  Tdp  ir€(c€ic. 
616.  Xiirap6c 
619.  '  Hir(TpiirTOC 
627.  enc€{oiciv.  Me- 

fAUCTlXim^VOt. 


iKOpobiotC 

819.  poueuTct. 

839.  aOx^etc 

853.  oOtoc(.  TToXuq>6pip. 

862.  K^mia.  TTovf)pok. 

874.  pouXiMif. 

815—76.  ^irl  TpoxoO. 

Tpoxiceeica.  Tpox6c 
883—84.  oObiv  irpoTi|uw&. 
885.  dXX'  oOk  IvecTi. 
895.  0  0. 
904.  £^irop6c  ei^t. 

iKT^HItC 

907.  bTmoc(uiv. 


262 

Pluti] 
908.  ibiiDTau 
912.  K^iTcpoc. 
916—17.  fipx€iv.  'EE- 

€Tr{TT]b€C. 

922.  irpopariou. 

923.  biorpiPi^. 

924.  fAdeima. 
924—25.  M^raMaOctv. 

BdTTOu  c(Xq>iov  gl.  2. 
930.  ^€6'  fin^pav. 
943.  irpociraTTaX^Ocuj. 
958.  irpoceOSij  t6v  e€6v. 
963.  dipiKiac. 

972.  dXV  oO  XaxoOc\ 

973.  bciXdKpa. 
981.  ^Kvopiujc. 
984.  dTOpdr€iv. 
989.  mcnT(a. 
991.  ^ic^vQto. 
997.  0ir€iiro6cr|c. 
999.  d^nTa. 
1004—05.  <paKa(. 
1010—11.  viTdpiov. 

1020.  6l\x}. 

1021.  ivix€\c.  Gdcioc 
olvoc. 

1023—24.  cKai6c. 
1037.  TTiX(a. 

1049.  dK6XacToc. 

1050.  ir6vToc. 
1052.  a  a. 

1053—54.  €(p€Ciibvri. 
1056.  iraibid  gl.  2  et  3. 
1060—61.  irXuv6c. 
1082—83.  bi€CirX€KUJ- 

1084—85.  ^ir€ibi^  t6v 

olvov. 
1086—87.  TpOroiiroc. 
1087.  6  TpiLiYomoc. 
1093.  ^ir(TTOUV. 
1096.  X€trdc. 
1098—99.  KXauci^. 
1110.  f\  TXujTTa. 
1118.  nrrov. 


Victor  Coulon, 

1119.  ciu<ppov€lc. 
1121.  oCvoOrra. 
1123.  Avapdbnv. 

1126.  ir^TTOuca.  TTc- 

ir€|Ll^^VOU. 

1127.  iroe€(c. 

1128.  KUiXfj. 

1129.dcK6c  KTTiciqpi&VTOC. 
1132.  kCiXiH  i)oiraXu)T/|. 

K€Kpa|i^vri  cirovbyi. 

Oi|Lioi  kOXikoc. 
1136—37.  v€aviK6v. 
1142.  vacT6v. 
1146.  q)uXdpxr)C. 
1153.  CTpoqpalov. 
1164.  diribvu^ov. 
1166—67.  oOk  ^t6c. 

1184.  irXciv. 

1185.  vo^i2l6|i€va. 
1204—05.  TpaOc. 

Ranarom  vss. 

4.  irdvu  fdp. 
8.  dvd(popov. 

11.  ^E€M€lV.   M^Xu). 
12—15.  AOkic. 
17—18.  irX€lv. 
21—24.  6xnMa."YPpiC€v. 
33.  ot^oi. 
35.  KaTdpa. 
3S — 39.  K€VTaupiKU>c. 
45—46.  KpoKuiT6c.   06x 
oI6c  t'  €(m\ 

47.  ^6iTaXa. 

48.  ^ir€pdT€uov.  TToi  yf^c. 
49—50.  i^ryfp6\ir\y. 

55.  M6Xu)v. 

67.  dirirairal. 

58.  oi)  Tdp  dUd. 

60 — 61.  oi)K  lLx\u  (ppdcai. 

79.  biaKuibuiv(cu). 

83—85.  'ATdeu)v. 

86.  dEccTOC. 

89—90.  irXcIv. 


92.  ^iriq>uXX(bcL  Itu)- 
mOXoc. 

93.  x€Xib6vu)v  Mouc€la. 
96.  98—102.  irapaK€wv- 

buv€Un^vov. 
100.  xp<ivou  ir6ba. 
103.  ci  bi  TaOT'.  'Ap^- 

CK€ia. 

105.  |Lif|  t6v  ipidy. 
107.  b€lirvov. 
121.  KdXu)c.  Gpaviov. 
TTviTTipd. 

128.  PabiCTiKoO. 

129.  K€pa|i€iK6c  gl.  2. 

133.  €lvai. 

134.  epla. 
137—38.  dpuccoc. 
139 — 40.  TUVvouTOvi. 
141.  38.  39.  40.  <p€0. 
141.  6P0X0O. 

145 — 46.  CKiDp  d€(vujv. 

146.    K€l|Ll^VOUC. 

149.  fiX6TiC€v. 
153.  irupp(xTi. 
175.  Iva  gl.  2. 
180.  a)6ir. 
185.  dvdirauXav. 
185—86.  t(c  €(c  dva- 

iraOXac.  Xdpu)v. 
188.  iroO  cxi^C€iv. 

189.    COO   T*  €IV€K0. 

194.  a(ia(v€Tai. 
204.  6ir€ipoc. 

209.   pp€K€K^H. 

212.  HOvauXov. 
217.  KpaiiraXa(KU)MOC. 
230.  K€popdTnc. 
236.  q>XuKTaiva. 
240.  q>iXu)b6v  t^voc. 
243—45.  q>\iM). 
247.  48.  50.  a(6Xav. 
249.  iroMq)oXuTOira- 

q^Xdc^aciv. 
263.  irdvTUJC. 
270.  vaOXoc. 


Quaestiones  crilicae  in  Aristophanis  fabulas :  Indices. 
Ranamm] 
m—81.  }]Xalov€i)€TO.       519—20.  ainoc  gl.  3. 


263 


281.  ^dxiMoc. 
288—94.  «^irouccu 
305-05.  *  Ht^oxoc. 
S08.  Oir€p€irupptac€v. 
320.  toKXOC. 
32S—27.  eiacoc. 
.354—55.  Sicraceai. 
.356'— 57.  TaupoqpdTOV. 

358.  ^uj^oXoxoc  gl.  2. 

359.  eiJKoXoc. 

362.  diroppriTa. 

363.  OiupuKiwv. 

364.  dcKdi^oTa. 
S6S.  KorraTiX^. 
370.  SCcToaai. 

405.  cirracia. 

406.  j)dKOC. 
ilB.  kicTiTr\c 
ilB^19.  bnMaTUiT€i. 
ilH-21.  <ppacTf\p€C 

gl.2. 
427.  dva(pXac^6v. 
428-30.  lirir6Tropv€. 
^31  \ir\hiy  ^axpdv. 
^.  MUCT/|pia. 
4^-59.  (biiuTai. 
<70-7«.  Tola  Itutoc. 
^^0.  Itutoc. 

^72.  I€plbpO|LlOC. 


526—27.  oCi  bi^irou. 
534—38.  TaOTa  irp6c 

dvbp6c. 
538—41.  b€Ei6c  gl.  3. 

MoXeaKdjTCpov. 
542.  dMiba. 

553.  dvdppacTa. 

554.  dvrmiuipoXiaia. 
558.  Tdpixoc. 

562.  ^^UKdTO. 
566.  KaT/|Xiq>a. 
568,  toOto  iroi/|cac. 
578.  ^KirT)vi€tTai. 
580.  585.  olb'  olba. 
588.  TXdfLiUJV. 
602—03.  Xf\^a. 
604.  b€iv. 
610.  b€ivd. 
614.  dSioc  Xapclv. 
616—22.  PacaviUiv. 
618—22.  KXi^aKir^iv. 
619.  OcTpiH. 
644.  OiroKiv/jcavTa. 


731—33.  irovTipoic. 

<t>ap^aKdc. 
736.  dEiov  gl.  2.  *Air6 

KoXoO.  Kdv  Ti. 
745.  ^iroirrai.  *Eiro- 

irT€0€lV. 

747.  TovOopOrci. 

750.  6^6tvioc. 

781.  dv€p6nc€v.  Oupdvi6v 

T*  ficov. 
791—94.  «(p€bpoc. 
798.  ^€iaTU)T€iv. 
800.  irXa(cia. 
804.  Taupnbov. 
807.  cuv^paivcv. 
814.  ^pippc^^Tac 
819.  CKivbdXa^oi. 
819—20.  CMiXcuMaTa. 
822,  aOTOKd^ou. 

824.  T0M90iraT/|.  TTiva- 

KTlbdv. 

825.  Tnrcvcic  gl.  2. 

826.  XicirTi. 
833—34.  dirocnMvOv€i. 


<J47.  irrapiuioc.^EirTapov.    836 — 39.  dTpioiroi6v. 
649.  iaTTaTaTTaTarra-       839.  dircpiXdXnTov.  Ko^i- 


TaTTaTaTTaTai. 
650 — 51.  Ai6^€ia. 
654.  Kp6^^ua  ^cOi^iv. 
678 — 80.  q)iXoTi^6T€pai. 


iroq>aK€Xoppr)  jbiova. 

840.  dXnecc. 

841.  CTUJ^uXiocuX- 
XcKTdbri. 


^77.  ropT6v€C.T(epacoc.    681.  xeXiboviuv  ^ouc€ia.   842.  ()aKiocuppairTdbn. 


^^-  CTroTTid. 
4^9.  6cq)pavTiK6v. 
490.  dircijincdMnv. 
*^4.  lei.  ATmaTi^c. 
^^^.  oO  Tdp  dUd. 
^J  ^v  KXdpip.  MacTi- 
Tiac  ^K  M^XiTnc. 

^•5-  ^pCllCTOV. 

•^-  dirrivepdKiZlcv. 
^-  KoUdpouc. 
^/^-  Kilivov. 
^12.  \T]p€ic  ^xu)v. 

^^^16.  ^puXXiuicai. 

^^8.  €icilp€TO. 


684.  ^ir(KXauTov.  843—44.  ecpMoc. 

«54— 85.tcaiipf^q)oigl.3.    845—46.  xu)X6c. 


'Qc  dirdXoiTo. 
689.  iraXa(cMaciv. 

<t>puv(xou  irdXaic^a. 
704.  Kal  toOt'.  KO^a. 
706.  o(mu)ti^. 
708—12.  KXciT^vnc. 

KuKnciT^q)pou. 
712.  KifiuiXia. 
716.  &V€U  EuXou. 
725—26.  xaXK(oici. 
730.  irpoccXoO^^v. 

TTupp(aic. 


847—48.  Tuq^Oiv  gl.  2. 
852.  xoXdTai. 
854 — 55.  K€q)aXaiiiJ. 
856 — 58.  irpaovujc. 
856—59.  cu  bi  ^rj. 
859,  irpivoc. 
878.  CTpepXoc. 
888—90.  KaXiIic  gl.  2. 
892.  CTp6q)iTH. 
897.  baiav  6b6v. 
898—904.  Xf^na. 
901.  KaT€ppivTm^voic. 


264 

Ranaruin] 
924,  P6€ia. 
926.  fiTvu)Ttx. 
935.  KoXoKTpu div. 
937.  fiTt€p  c6. 
940.  ofboOcav. 
941—43.  tcxava.  TTti- 

cdvr]. 
944.  ^ovipbctv. 
952—53.  0)  Tdv. 
958.  xaxuiTOToirckGai. 

961.    oOk   ^KO^ITOXdKOUV. 

962.  dird  toO  cppov€tv. 
962 — ^^.KobojvoqiaXapo- 

iTibXouc. 
964—65.  TvOiaj  bi.  tAcf- 

a(v€Toc. 

965.  Oopfiictoc  gl.  2. 

966.  caXmTToXoTXU- 
TTTivdbai.  ZapKac|Lio- 
mTuoKdimiTTai. 

967.  K0)ui\)i6v. 

968.  970.  epaM^VTic. 
981—88.  aX  K€  iTdGoi. 

MlKpOTTp^TT^iaC 

^/||uiaTa. 
989—91.  dp€XT€paiTaTOC. 

BouTaXCmv.  Mujpoi. 
994—95.  ^^  c'  6  eu|Li6c. 
998—1000.  1ct(oic. 
998—1003.  X€Tov. 
1014.  biabpaoiToX^Tac. 
1017.  Oufidc  ^TrTap6€ioc. 
1056—57.  AuKapnTT6c. 
1058.  dvepujTT€(u)C. 
1067—68.  xitOjv. 
1068.  ToOniov. 

1073.  J)uiTTTaTTai. 

1074.  eaXaMaK€Tc. 

1075.  ^iveufcai. 
1083^84.  dv€|LA€CTajeii. 
1089—90.  ^TTacpaudvOriv. 
1106.  ^tt(ttouv. 

1114.  bcHioOc. 
1150.  dveoc^(ac. 
1163—65.  fJKUi  gl.  2. 


>   Yictor  Coulon, 

1168.  TTiediv. 
1178—79.  croip/|v. 
1180.  oO  T<ip  Mo(ict(v. 
1196.  ^CTpaT/|Tnc€. 

*  Epacivdbnc 
1198—1200.  Kv^cpci. 

AtikOOiov. 
1211—12.  KaeaTTTdc. 
1217^-19.  o6k  ^CTivficTic. 
1220.  Oqp^ceai. 

1227.    dTTOTTp(ui. 

1247.  cOkov  a(T€Tc. 

1264.  biaOXciov. 

1265.  (r|. 

1279—80.  PouPuiviui. 
1281.  CTdciimov. 

1297.  i|uoviocT96(pou. 
'l|Lialov. 

1298.  if\b  ^iv. 

1302.  MArrToc.   iKoXid. 
1314—15.  q>dXaT5  gl.  2. 

1314.    €(€l€l€lCl€l. 

1315.  jzryvic^iaTa. 
1320—21.  Tdvoc. 
1327.  buib€Ka|ui/|x«vov. 
1331—32.  K€Xaivo<pa/|C. 
1360.  Kuv(cKac. 

1369.    TUpOTTUlXl^CUI. 

1371—72.  v€0Xm6c. 
1374.  Md  t6v. 
1378.  TTXdcTiTH. 
1380.  kokkOcui. 
1383.  PoOvoMOi. 
1386—88.  dpiOTTUiXiKiIic. 
1392.  GavaTi&v.  M6- 

voc^e^ujv.  TTdTKOivoc. 
1402.  ppTOoc. 
1406.  fipaiTO. 
1412—13.  bx'  h^pac. 
1425.  27—29.  I(<pvioi. 
1431—34.  oO  XPJ^.  ^IkO- 

ILIVOC. 

1437—38.  A€diKpiTOC. 
1443—52.  caq)^CTepov. 
1445.  d|LidenTOC. 


1451 — 53.  Kr\<p\co<pu 
1463—65.  Tfjv  T^v. 
1463—66.  TTcptKXftcg 
1477—78.  ric  b'  oTb€ 
1497.  biecKapicpncdM€ 

ZKapi<piCMofc. 
1504—05.  TTXoOtuiv. 
1511—14.  aiMTrob(ca( 
1513.  Abc^MovTOC. 

Thesmophoriaxii- 
saram  tss. 

2.  dXou). 
36.  TTTi^ccei. 
40—42.  e(acoc. 
43—45.  ^x^TU). 

45.   48.    ^TTOTTOT. 

52—57.  bpOoxoi. 
53—54. 56. 57.  XaiKam^ 
55.  dvTovoMdJIei. 

74.    KTlb€CTf|C. 

93.  KOM^idv. 
93—94.  Texvdleiv. 

94.  TTupaMoOc. 
100.  )xiip)xr\l. 
105—06.  C€p(cai. 
125.  dpcevi. 

129.  parepigraphe 

dXoXOZiei  6  T^puiv. 
130—32.  r€veTuXX(c. 

131.    KaT€TXu)TTlCM^VOl 

131—32.  MOvbaXuiTdv. 
136—40.  pdpPiTOV. 
141—42.  TT^oc. 
142.  AaKuiviKa(. 
146—47.  dXTTicic. 
159—60.  dTpe(a. 
162—63.  ^MiTpiiicaTO. 

*ExOMicav. 
173.  PaOruiv. 
177—78.  oloc  gl.  2. 
177—80.  coO. 
179.  KoivoXoTia. 
191.  ^EupHM^voc. 


Quaestiones 

TbesmophoriaEiiianim] 
195—97.  Ckp^Hciv. 
m—m.  T€xvdcMaa. 
215—1(5.  d(pauave/|- 
co^au 

223.  2B1.  iifonoX. 

227.  ^^{Kpaipa. 

232.  ^;iXdc. 

235.  KXcice^vTiv  6pai. 

2S7.  b€Xq)diaov. 

245.  dcpdXri.  'Airoir€ir6vTi 

KQC. 
2iS.  Tpd)LllC. 

254.  ir6ceiov. 
257-58.  ir€p(e€TOC. 
2a  &rKuicXov.  KXivic. 
2^3.  xaXapd. 

272.  irapaK€Kivbuv€U|ui^- 

vov. 
274.  6iphr\v. 
2^—78.  cii|ui€iov. 

255.  €0(pTm(a  ^cru). 
*W-  KoupoTp6q>oc. 
^^2-21  oIcTpoc. 
^^^-  ^rpOXXicc. 
^7-48.  xo6c. 
^^^-^1  dir6ppiiTa. 
^^^-71.  irapacTOTcTv. 
^3-71  ^iricrdTic. 
^7-75,  xpimaT(2l€iv. 
*^<^-  ircpieou. 

^^^-^.  (piXoTi|Li(a. 
^^^-  ^mc^q. 
^^-W.  ^iippaxu. 
^^-94.  olvoirdrac. 
^^-96.  tKp(a. 
^^^-^.  KaKone^CTOTa. 
^-  ^pimib^CTaTOv. 

^^29.  KUpKOVdV. 

*^^-38.  ^pdcTac€v. 

^5.  T^UIC. 

^•^7-58.  cuveimaTi- 

alouc. 
^^Ml.  Xf^^a. 
^75-74.  tI  TaOTo. 

^^-  ?KVU€V. 


criticae  in  Aristophanis  fabnlas:  Indices.  265 


486.  cq>dKOV. 
493—94.  XnKdJM^ea. 
509.  f|Tpov. 
514—16.  \ixuy  gl.  4. 

TT6ceiov. 
516.  K(mrapoc. 
527—30.  &)0C  dirav. 
531—32.  dU'  o6  T^p. 
557.  ci(pujv{Z[€iv. 
560.  KaT€CTr6bricc. 
567.  ^KiroKiiIi. 
572—73.  6moO. 
574.  Ixrfyeyexc. 
576.  TrpoH€Viu. 
601—02.  Trp6H€voc. 
616.  CTpaTTOUpn&. 
630—31.  TrpoTr(v€i. 
647—48.  'M\x6c. 
710—13.  f^Kcic. 
730-31    KpTiTiK6v. 
735.  737.  e^pM^raTai. 
747.  AiovOcia. 
769—71.  72—75.  HaXa- 

)x.i\hr\c. 
770—71,  TrXdTn. 
777.  Trop^^ui. 
778—79.  CM(Xn. 
834.  lTf|via. 
852.  KOiK0XX€tc. 
857.  M^Xavocup^aiov 

Xcdjv. 
863.  TUva(Kicic. 

868.  t(  oOv. 

869.  aiKdXXct. 

870.  ipcOcov. 
902.  dvTauTctc. 
910.  (<p6n. 

926.  fjv  ^^Trv^uj. 
928.  a(JTn  \iiy.  M/|- 

ptvOoc. 
935.  lcTioppdqpoc. 
946.  ^TroTroi. 
948.  tyi%Q\iaL\, 
986.  TopcOci. 
1059.  ^x'^  X6TUJV. 


1066—68.  rirrr^UMa. 
1175.  T€pnbtlJV. 
1214.  bi^paXcv. 
1217.  TrnKT(c. 

Vespamm  tbs. 

80,  a(JTn  T€. 

88,  f)XtaCTi^c.   <t>tXnXia- 

CTT^C. 

135.  (ppuaTMOC€MvdKOUC. 

143.  KdTTvn. 

147.  TnX(a. 

151.  KaTrv(ac  olvoc. 

155.  paXavdTpa. 

192.  TrapdpoXoc. 

208—09.  ^TroTrot.  loO. 

209—10.  CKtOjvnv. 

213.  CTi\Y\. 

232.  Xapivdbnc 

235.  ^TroTroT. 

238.  6X|Lioc. 

332.  xotp(vat. 

349.  KtTTuivT€C.  Xotp{vai. 

386.  bpOqjaKTOi. 

429.  x€Xdjvac. 

453—55.  W  €(bf|c. 

468—70.  €OTpdTr€Xov. 

474 — 76.  dKOUpov. 

Mtc6bniLioc. 
496.  Ti^T€ta. 
497—98.  rfr^^xoy. 
503—07.  €(  Kal  vOv. 

'  Opeoq)oiTOCUKoq)av- 

TobiKOTaXatirdj  pujv. 
507.  EuvuJM^Tnc. 
510 — 11.  oObd  xa(puj. 
580.  ^Tr(x€ipa. 
583.  ^Tr(KXnpoc. 
607.  609.  ^KKaXa^dTai. 

TTaTrTr(2[uj. 
610.  qjucTi^  iLidZa. 
618.  Ppuj^dceat. 

655.  TraTrTribiov. 

656.  qiaOXuic  Trdvu. 


266 

Vesparam] 
659—60.  TTpUTaveia. 
668.  ir6piir€(p6€(c. 
672.  dpT€X6q>ouc. 
673—74.  fjcenvxai. 
AaxaptZloMcvov. 
TpaToXlZovTa. 
676.  Opxac. 
695.  KUjXaKp^rai.  Xac- 

697—99.  xpi^^oTa. 
709—11.  irupivip  c(ti|j. 
712.  ^XaoX^Toi. 
713—14.  vdpKn. 
722—24.  KoXdKp€TOV. 
741—42.  Ttpoc^ceai. 
757.  CKi€pd. 
763.  ToOe^^Aibnc. 
784.  Avd  To(  \i€. 
788.  CKiiJirrric. 
792.  ^v^Katifa. 
794—95.  AX€KTpu6va. 
807—08.  aOTn(. 
809—10.  807—08.  d|ui(- 

ba. 
809—10.  CTpaTTOUp(a. 
828.  irpocKaucaca. 
837.  tirvia. 
880—82.  (peOTOVTac. 

883—84.  dKaXi^9n. 
900—01.  KX^Trrov. 
903.  ^iroirot. 

911.   KaT€ClKAl2^€. 

923—25.  CKtpov. 
946—48.  Tvdeouc. 
1026.  iraibiKd  gl.  2. 
1034,  xapdbpa. 


Victor  Coulon, 

1035.  XaM(a.  TTpujKTdc. 

Kd^nXoc. 
1064—70.  kOkvoc. 
1067—70.  k(kivvoc. 
1080.  dvep/|vn. 
1081—82.  euiiidv  dE(- 

vnv. 

1082.  dE(vnv. 

1083.  x€XOvn. 
1103.  ^^(p€p^CTaToc. 
1111.  KOrrapoc. 
1137.  KauvdKnc. 
1144.  KpdKn* 

1173.  cauXoirpujKTidv. 
1206.  PoOiraic. 
1206—07.  <t>duXXoc. 
1213.  xwTXa. 
1215.  dpo<p/|. 
1259.  alvoc  gl.  2. 
1264.  Ccx^TUJ. 
1267—74.  'AMUv(ac. 
1275—76.  iLidKapi. 
1276—78.  KieapaoibdTa- 

TOC. 

1280—83.  eu^ocoqjiKib- 

TaTOC. 

1283.  iropv€ta. 
1288—89.  ^iOXov. 
1288—90.  CKO|Li^dTiov. 
1290.  dmei^Kica. 
1292—94.  (Oi  gl.  3. 
1294—95.  CT^€i. 
1294.  KaTnp^M^acee. 

NoupucTiKdv. 
1296.  CTi2:6)ui€voc 
1297—98.  irai. 


1300—05.  irapoiviKib- 

TaTOC. 

1305—06.  iv^karo.  Ka- 

XpOuJv. 
1307.  vcaviKODc. 

1309.  TpuTdc. 

1310.  KXnTi^p. 
1311—12.  irdpvov. 
1315.  bia^uXXa(vi]. 

1317.  KO)iHi€UpiiriKd»c. 

1318.  KUJ|LiipboXoixu>v. 
1348—49.  <piaX€ic. 
1356 — 57.  Ku^ivoirptCTO- 

Kapba^dTXuqpov. 
1364.  xoipdeXiHf. 
1364 — 65.  copdc.  £Tuq>€- 

bavdc.  Tu(p€bav6c. 
1366—67.  &.  dEouc. 
1367.  Ojc  i\hi\}}Q. 
1370—71.  TaOTtt  Xnp€tc. 
1373—75.  batc  gl.  2. 
1401-05.  ATcujTroc  gl.  3. 

M^eocn  kOujv. 

1406—08.  KXnTf^pcu 
UIO.  Adcoc. 

1413.  eaitJivn. 

1414.  Mvot. 
1429.  Tp(pujv. 
1435—40.  ^mbcc^oc. 
1457—61.  dir<5cTnei. 

1474—77.  €(CK€KOKXnK€V. 

1476—79.  bid  iroUoO. 
1478—79.  eicmc  gl.  2. 

OObiv   f|TTOV. 

1480—81.  KpoviKdJT€pa. 
1517.  P^MPnH. 


II.  Glossae,  quas  Suidas  ex  veteribus  lexicis  haustas,  non  suo  ex 
exemplo  Aristophaneo  protulit: 

22.  cxoiv(ov  (Hes.  Phot.  A.  433,  10  ;  Zon.  p. 

Acharnensinm  vbb.  ^  ^  ^  235). 

21.dv€tir€v(B.A.396,17;   30.  CKopbivdceai  (Phot.  181.  dT^pa^vov  (B.  A. 

Phot.  s.  V.).  s.  V. ;  Zon.  p.  1668).  469,  3). 

12.  ic€\ci  Mou  (B.  A.  41,    65-^66.  <pipc\y^hots.\.).  266.  vuKTtXdxoi  (Hes 

12).  81-84.  diroirdTn^o  (B.  Phot.  s.  ▼.). 


Qaaestiones  criticae  in  Aristophanis  fabnlas:  Indices. 
Acliarneiiiiiim] 
309.  &Tav  ^ckOai  (B.    1056.  vu^ipcOTpia  (Hes. 


267 


A.  334,  32 ;  Phot. 

s.  V.). 
SRO.  KorroTXurrdZciv 

(Hes.  Phot.  s.  V.). 
398.  ^iKfUia  iuXX^TUi 

(Zon.  p.  818). 
459.  diroKCKpoucfi^vov 

(B.A.  429,  7;  Zon. 

p.264). 
478.  ocdvbiE  (Hes.  Phot. 


Phot.  s.  V.). 
1166.  "Op^CTTic  gl.  1. 

(Phot.  s.  V.). 
1188.  Koracir^pxujv 

(Phot.  s.  V.). 


et  II  p.  708,  Apost. 
XVn  67). 
768.  ^KiTcpbiKicai  (Hes. 
s.  V. ;  Paroem.  Gr.  II 
p.  27,  Diogen.  II  57 ; 
Zon.  p.672). 


1205.  i\h  (Zon.  p.  1140).    1106.  TXaOE  IVrarai 


1219.  CKOTobivtf  (Hes. 
Phot.  s.  V.). 

ATitim  VB8. 


S.  V.). 

488.ftTaMaiKapb(ac(Zon.    11.  '  EEiiK€CTibiic  (Par- 


p.34). 
491.  dvaicxuvToc  (Par- 

oem.  6r.  U  p.  283, 

Apost.  II  79). 
521.  x<^vbpoc  (Hes.  s.  v. 

x6vbpoi  dXuDv). 
581.  (XiTTif  (Phot.  s.  V. ; 

Zon.  p.  1106). 
m.  AfinT^irn  (B.  A.  387, 

16;  Phot.  s.  V.). 
^57.  i^iroTcivujv  (Phot. 

S.  V.). 

$59—62.  TraXaMdceai 

(Phot  s.  V.). 
$^S.  TieujvoO  T^pac 

(Phot.  s.  V. ;  Paroem. 

Gr.  I  p.  166,  Zenob. 

VI  18  et  II  p.  676, 

Apost.  XVI  67). 


oem.  Gr.  U  p.  408, 

Apost.  VII  55  et  XIII 

15). 
132.  irpiji  gl.  2.  (Cram. 

Anecd.  II  p.  463). 
186.  XiMi]p  MnXiip  (Hes. 


(Paroem.  Gr.  I  p.  390, 

Append.  I  75  et  II 

p.  153,  Macar.  III  2). 
1247.  M^aepa  (Phot.  gl. 

Hom.  s.  V. ;  Zon.  p. 

1347). 
1298.  ijKCi  (B.  A.  1379; 

Zon.  p.  983). 
1354.  ireXapTiKol  v6|Liot 

(Hes.  Phot.  s.  V.). 
1362.  Oiroe/)CO|iai  (Hes. 


s.  V. ;   Zon.  p.  1783). 

Phot.  s.  V. ;  Paroem.  1553 — 55.  nruxaTuiT^i 

Gr.  I  p.  113,  Zenob.  (Hes.  Phot.  s.  v.). 

IV  94).  1593.  T^|iaTa(Phot.  s.v.). 

364.  f>(rTXOC  (Phot.  s.  v.).  1604.  Tcicrpic  (B.  A.  230, 
463—64.  KOTd  X€ip6c  16;    Hes.    s.  v.  t^- 

(Phot.  s.  V.).  CTpibcc ;  Zon.  p.  417). 

465—66.  Xopivol  p6€C  1656.  voecia  (Harpocr. 


(Phot.  s.  V.). 
471.  d^deriTOC.  noTf^- 
cai  (Paroem.  Gr.  II 
p.  766,  Mant.  Prow. 
n  54  et  H  p.  415, 
Apost.  VII  74). 


907.  dXiTpta  (B.A.  377,  498.  diropXicai  (B.  A.  426, 
6;  Phot.  s.  V.).  16;  Hes.  s.  v.). 

979—81.  irdpotvoc  (Hes.  526.  dpvtecuTi^c  (Har- 
Phot.  8.  V. ;  Zon.  p.  pocr.  s.  v.). 


s.  v.). 
1695.  ^TTXuiTTOTdcTUjp 

(Hes.  s.  V.  ^XujTTo- 

TdcTopcc;  Zon.  p.596). 
1717.  biaMiaipouci  (Hes. 

s.  V.;  E.  M.  271,  55; 

Zon.  p.530). 

Ecoleaiaziuanim  vss. 


1504). 
1007.  dvairetpaTe  (Zon. 

p.204). 
1008-10.  lj]\ih  (Hes. 

Phot.  s.  V.). 
1024.  dpir€x6Mevoc  (B. 


80.  iyr\\i\ii-voc  (Zon.  p. 
747). 


553.  iropipupiuiv  (Hes. 

S.  V.). 

609.  XaK^puIa^Hes.  Phot.  154.  XdKKOc  (Phot.  s.  v.). 

s.  V.).  173—75.  |i€Td  (Phot.  gl. 
629.  ^irauxoOct  (Zon.  p.         Hom.  s.  v.). 

819).  181—82.  ^KdcTOTc  (Zon. 
A.388,2;Phot.s.  V.).  695.  Oirnv^Mta  gl.  1.  p.  680). 

1041.  crde€U€  (Phot.  s.  v.        (Paroem.  Gr.  I  p.  375,  215—16.  pdirTouci  (Zon. 
CTttOcOcat).                          Gregor.  Cypr.  III 91  p.  378). 


268 

Ecclesiaziuanuii] 
290.  eccMoe^TQi  (Har- 

pocr.  s.  V.). 
296—97.  cOfipoXov  (Phot. 

8.  V.). 

411^12,  brmoTiKd  (Hes. 

s.  V. ;  Zon.  p.  602). 
464.  dcTCvaicTl  (Zon.  p. 

328). 
547.  4icT€0c  (Zon.  p.  663). 
634.  b€UT€pidZeiv  (Zon. 

p.  491). 
650.  ^ir€Tr6ven  (Phot. 

S.  V.  ^wpdKii). 
652.  bCKdiTouc  cKid  (Par- 

oem.  Gr.  II  p.  360, 

Apost.  V  92). 
676.  dvbpCliva  (B.  A. 

393,  32 ;  Phot.  s.  v.). 
895—97.  ii^ircipov  (Hes. 

Phot.  s.  V.). 

955.  boveiTai  (Hes.  s.  v. 
bovei). 

956.  dTotrlac  (B.  A.  460, 
8).  AiaKKai6|ui€voc 
(E.  M.  267,  14). 

1030.  dpiravoc  (E.M. 
630, 47). 

Eqnitnm  vss. 

1.  iarraTaidE  (Zon.  p. 

1083). 
105.  ^YKdvaEov  (Hes.  s. 

V.;  Zon.  p.  606). 
181.  il  dtopdc  (Zon.  p. 

758). 
185.  iLiujv  (Phot.  8.  V.). 
247—48.  iralei  (Hes. 

Phot.  8.  V. ;  Bachm. 

Anecd.  I  p.  325). 
297—98.  dTOpaioc  voOc 

(Bachm.  Anecd.  II  p. 

375  s.  V.  dxdpaioc). 
312.  dvaK€KiOq)riKac  (Zon. 

p.  199). 


Victor  Goulon, 

356.  f^vucTpov  (Phot.  s. 

V. ;  Zon.  p.  996). 
359—60.  irpocicTai  (Hes. 

S.  V.). 

422.  dKaX/tcpii  gl.  2  (B. 

A.  370, 18 ;  Zon.  p. 

102;  Phot.  s.  V.,  ubi 

vide  Reitzenstei- 

nium). 
445 — 46.  dXiT/|pioc  (Zon. 

p.  120 ;  Phot.  s.  V., 

ubi  vide  Reitzen- 

steinium). 
546.  j)6Qioy  (Phot.  s.  v. ; 

Zon.  p.  1620). 
553.  Avbdvei  (B.  A.  393, 

23 ;  Hes.  Phot.  s.  v.). 
596—97.  bi€v^TKavT€C. 

Euvbii^veTKav 

(Bachm.  Anecd.  I  p. 

197 ;  Zon.  p.  545). 
606.  irda  (Phot.  s.  v.). 
625.  \l^r\y  (Zon.  p.  1094). 
634.  f|v  b'  ^Td)  (Zon.  p. 

997). 
720.  19.  21.  irpiwicrdc 

XouTpoO  (Hes.  Phot. 

s.  V. ;  Paroem.  Gr.  I 

p.  447,  Append.  IV  61 

et  II  p.  46,  Diogen. 

ffl  58). 
837.  ZnXifi  (Hes.  Phot. 

s.  V.). 

924.  (iToO)ui€voc  (Bachm. 

Anecd.  I  p.  263 ;  Hes. 

Phot.  s.  V. ;  Zon.  p. 

1118). 
964.  ^ujXdv  T€vkeai 

(Phot.  s.  v. ;  Paroem. 

Gr.  I  p.  466,  Append. 

V41). 
989—91,  AuipicTi  (Zon. 

p.  692).  Tf|v  biupicri, 

cuius  fons  est  gl. 

AuiplCTl. 


1013.  deT6c  iy  veqy^ote 
AlcTdc  Iv  veq>.  (Par- 
oem.  Gr.  I  p.  46,  Ze- 

nob.  n  50). 
1094.  dpipaUoc  (B.  A. 

444,  23). 
1115—20.  c(mapdhruiToc 

(Zon.  p.  901). 
1119—20.  irapajv  (Par- 

oem.  Gr.  U  p.  201, 

Macar.  VH  2  et  II  p. 

766,  Mant.  Provv. 

U  53). 
1121—24.  voOc  oOk  ^vi 

(Hes.  s.  V.  voOc  o6 

irapd  KevT).  '  HXietd- 

l\u  (Zon.  p.  988). 
1153—57.  Tp(iraXai(PoII. 

I  72). 
1244.  Xeim^  Tic(Paroem. 

Gr.  U  p.  501,  Apost. 

X  55). 
1307—08.  Tepnbdi  V  (Hes. 

Phot.  s.  V.). 
1355.  aicxOvo^ai  (Zon. 

p.  95). 
1368.  XicTToi  (Phot.  s.  V. 

Xlcirai). 

LysiBtratae  tbs. 

* 
37.  oOk  ^iriTXuiTT/icoMai 

(Hes.  Phot.  s.  V. ;  Par- 

oem.  Gr.  I  p.  287, 

Diogen.  VU  3). 

89.  px/jxujv  (Hes.  s,  v.). 

158.  ^Kbebapji^vov  (Par- 
oem.  Gr.  I  p.  362, 
Gregor.  Cypr.  II 44  et 
Up.388,Apost.VI87). 

360—61.  ^oimaXoc  (Hes. 
s.  v.). 

412 — 13.  irdcijj  t^Xvt» 
(Phot.  s.  V.). 

474.  )xr\hi  Kdp<poc(Par- 


oem.  Gr.  I  p.  280, 

Diogen.  VI  67). 
485.  KEKU)burvic^^oc 

(Phot.  s.  V. ;  Zon.  p. 

1194). 
H3-4S.  lyn  (Hes.  s.  v. ; 

Zon.  p.  748). 


Qaaestiones  criticae  in  Aristophanis  fabnlas:  Indices. 
LyBiitratae] 

37.  bi^mapxoc  (Harpocr. 

s.  V.). 

51.  KaTaTXuiTTic^crra 
(Hes.  Phot.  s.  V.). 
53,  dpT6v  frroc  (Thom. 
M.  3,  10).  Iwaedv 
(Phot.  s.  v.). 
632.  ^v  ^OpTOu  (Paroem.    J44.  fipTi  (B.  A.  447, 
Gr.  n  p.  401,  Apost.         11). 
Vn  26).  144—46,  Hi6XXa  (Phot. 

«85.  pujcTpciv  (E.  M.  218,         s.  v.). 

38;  Hes.  s.  v. ;  Zon.    166.  bt€VT^p€u^a  (Zon. 
p.  415).  p.  526). 

696.d€T6vKdveapoc(Hes.    186.  ^oiicaci  (Paroem. 
8.  V. ;  Paroem.  Gr.  I  p.         Gr.  I  p.  408,  Append. 
6.  Zenob.  I  20 ;  U  p.         U  74). 
138,  Macar.  1 36 ;  U  p.   213.  irapaTctvai  (Phot. 
746,Mant.Prow.I2).         s.  v.). 


269 


Plut.  I  51  et  I  p.  72, 

Zenob.  lU  61). 
705.  diT^CTui  (Paroem. 

Gr.  II  p.  778,  Mant. 

Provv.  UI 35). 
729.  diraidXniia  (B.  A. 

419,  13 ;  Hes.  Phot. 

s.  V. ;  Zon.  p.  253). 
748.  inih^ilov  (Zon.  p. 

837). 
774.ir€VT€TdXavToc(Phot. 

s.  V.  ir€VT^inixu,  ubi 

vide  adnot.). 
783.  &Tr€pp€  (B.  A.  422, 

7 ;  Hes.  s.  v.). 
859.  eic  Td  b^ov  (Paroera. 

Gr.  U  p.  385,  Apost. 

VI  74). 


7W-05.  HiT]<po<popla        225.  236.  d€poPaT€iv  (B.    887.  dfr^co^ai  (Zon.  p. 


(Hes.  8.  V.).  A.  347,  6 ;  Hes.  Phot. 

7Sl  fiXoirov  (B.  A.  379,         s.  v.). 

18 ;  E.  M.  70, 38 ;  Hes.  240  -241.  x  pf^CTai  (Har- 

J^hot.  s.  V.).  pokr.  8,  V.). 

7^—45.  ficiov  xuipiov  247.  d|Liq  c6  (Hes.  s.  v. 

(Phot.  s.  V.).  6|ni'|,  ubi  vide  adnot. ; 

^^l  EpiwOuiv  dirop-  Zon.  p.  1451). 

P^l  (Paroem.  Gr.  U  272.  dp6T€ceai(B.  A.  448, 

P.296,  Apost.  m38).         24). 

^  Otr^X"  (Hes.  s.  v.).  321.  dvnXoriuiv  (B.  A. 


260). 
912.  xpucO)  KaTairdrruiv 
(Paroem.  Gr.  I  p.  377, 
Gregor.  Cypr.  IV  2  et 

np.728,Apo8t.XVin 

40). 

9^9—72.  bucKoXoKd^i- 
irrouc  (Zon.  p.  580). 

996.  €(cdTT€iv  (Zon.  p. 
647). 


^^-57.  aiei  (Zon.  p.  96).         407,  22 ;  Phot.  s.  v.).    1063.  HnX^ujc  indxaipa 


^ivopTiac  (B.  A.  406,   327.  KpoviKal  Xf^^ai 


13;  Phot  s.  V.  dv- 

opTMicToic). 
^^^.CTp6(piov(E.M.730, 

56;Phot.  S.V.;  Zon. 

P.  1678). 
^TraX€6c(E.Gad.447, 

^;  Hes.  s.  v.). 
^IOO.  oOe^Kacra  (B.  A. 


(Hes.  s.  V.). 
330.  KairvoO  CKid  (Par- 

oero.  Gr.  I  p.  425, 

Append.  lU  44). 
343.  €tSaci  (Zon.  p. 

642). 
425.  dTCXvujc  (E.  M.  163, 

2 ;  Harpocr.  s.  v.). 


<62,25;Zon.p.345).    429—30.  crdbiov  (Phot. 


"16.  irapa^iruKiicTai 
(Phot.  s.  V.). 


s.  V.). 


(Hes.  Phot.  s.  V.). 
1130.  b€ivol  irX^K€iv(Par- 

oem.  Gr.  I  p.  66^  Ze- 

nob.  ni37;  I  p.  237, 

Diogen.  IV  36;  U  p. 

361,  Apost.  V  95). 
1156.  dpxaia  (Hes.  s.  v. ; 

Zon.  p.  305). 
1158—60.  ft^<pnK€C  (B. 

A.  388, 18 ;  Phot.  s. 

V. ;  Zon.  p.  156). 


Nabiam 

^.69£iXu)(B.A.160,15). 


464.  ZnXuJTdTaTOv  (Zon.  1273.  dtr'  6vou  (Par- 
p.  956).  oem.  Gr.  U  p.  299, 

508.€lcTpoq)UJv(ou(Par-         Apost.  III  54). 
oem.  Gr.  I  p.  329, 


270 

PaciB] 

Pads  ¥88. 

i.  atpciv  gl.  3.  (B.  A.  358, 

4 ;  Phot.  s.  V.). 
38.  Pop6v  (Hes.  s.  v.; 

Zon.  p.  401). 
69—70.  dvappixdceai 

(Phot.  8.  V.). 
37.  A(Tvaioc  xdvOapoc 

(Hes.  s.  V. ;  Zon.  p.  73). 
142—43,  irnbdXia  (Phot. 

s.  V. ;  Zon.  p.  1547). 
153.  pouKoX/|cac  (Zon. 

p.  102  et  103). 
182—84.  ToXfif^cai  (Phot. 

S.  V.). 

190.'AeMov€0c(B.A.349, 

30 ;  Harpocr.  s.  v.). 
356.  cOv  bopl(Phot.  s.  y.). 
374.  bpaxM/|  (Paroem. 

Gr.  n  p.  424,  Apost. 

VIII  5c). 
396—99.  ArtXai  (B.  A. 

328,  9 ;  Phot.  s.  v., 

ubi  vide  Reitzenstei- 

nium). 
442—43.  6X^Kpavov  gl.  2 

(Phot.  s.  V.). 
447.  KdTrriXoc(Phot.  s.  v.). 
458.  465.  6TK6XX€ceai 

(Hes.  Phot.  s.  v.). 
470—71.  ^EapTf|cac(Zon. 

p.  766). 
668.  diraXXd^eiv  (Zon. 

p.  256). 
628.  ^v  biKTi  (Hes.  s.  v. ; 

Zon,  p.  722). 
&45.  ^pCivouv  (Hes.  s.  v. ; 

Zon.  p.  596). 
735.  dvdiraicToi  (Hes. 

Phot.  s.  Y.  dvdiraicra). 
759.  T^pac  (Phot.  s.  v.). 
905.  Kd|iinoc  (Hes.  Phot. 

s.  v.;  Paroem.  Gr.  I 

p.  98,  Zenob.  IV  47). 


Victor  Goulon, 

925.  Xapivol  p6€C  (Phot. 

s.  v.). 
1040.  OuX/moTa  (Phot. 

s.  v. ;  Zon.  p.  1063). 
1094.  Kuieuivicat  (Hes. 

Phot.  s.  v.) 
1103.  ^iLiauTa)  paXavedcui 

(Hes.  s.  V. ;   Paroem. 

Gr.  I  p.  70,  Zenob.  III 

58 ;  Zon.  p.  697). 
1147-48.  TuvrXdCciv 

(Hes.  s.  v.  TuvTXdZei ; 

Zon.  p.  1757). 
1150.  iru6c  (Phot.  s.  v. 

iru6v). 
1176.  ?d}X}xa  Ku2:iKiiv6v 

(E.  M.  187,  24 ;  Par- 

oem.  Gr.  II  p.  325, 

Apost.IV  73;  Zon. 

p.  376). 
1177—78.  Houe6v  (Hes. 

Phot.  s.  v.). 
1227.  (cujvla  (Phot.  s.  v.). 
1269.  dvapaXoO  (Zon. 

p.  195). 
1307—10.  dvbpiKiDc 

(Phot.  s.  V.  dvbpiK6c). 

Pluti  TBS. 

68—69.  Avaeclc  (Zon. 

p.  198). 
170.  Ko^4  (Hes.  s.  v. ; 

Zon.  p.  1245). 
173.  S€vik6v  ^v  KopWe^f 

(Harpocr.  s.  v.). 
179.  Natc  (Harpocr. 

s.  V.). 
247^48.  dvaX(cK€iv 

(Phot.  s.  v.). 
277.  PuKTiipia  kui  c6|i- 

poXov  (B.  A.  185, 4). 
427.  X€Kieoird>Xr)C  (Zon. 

p.  1295). 
581.  KpoviKaiXf^fiat(Hes. 


s.  v. ;  Paroem.  Gr.  l 

p.  263,  Diogen.  V  63). 
660.  ir6irava  (Hes.  s.  v.). 
729.  fmiTOpiov  (Hes. 

Phot.  s.  V.;   Zon.  p. 

992). 
782—85.  «pXdv  (Phot. 

s.  V.). 
847,   dvaTpHToOc  ^^pd- 

bac  (Zon.  p.  183). 
883—84.  irpoTi^dv  (B. 

A.  60,  2 ;  Phot.  s.  v.). 
925.  Bdrrou  ciX<piov 

(Paroem.  Gr.  II  p.  326, 

Apost.  IV  76). 
946.  cuKivov  (Hes.  Phot. 

s.  v.). 
1014.  Td  ^K  Tiliv  &^aSujv 

(Phot.  s.  v. ;  Paroem. 

Gr.  II  p.  656,   Apost. 

XVI  4). 
1025.  &v€p  (Hes.  s.  v.i. 
1085.  cuveKiroT^'  ^crl 

(Paroem.  Gr.  II  p.  645, 

Apost.  XV  66). 
1183—84.  diroirdTrma 

(B.  A.  433,  10). 

Ranamm  ybb. 

55.  ^iKp6c  ^X(koc  M6- 
Xuiv  (Paroem.  Gr.  II 
p.  533,  Apost.  XI  69). 

71—72.  ol  ^^v  Tdp  (Par- 
oem.  Gr.  I  p.  369, 
Gregor.Cypr.m22a). 

146.  ddvuiv  (B.  A.  348. 
1 ;  Phot.  s,  V.). 

151.  f\  Mopci^ou  (Par- 
oem.  Gr.  II  p.  446. 
Apost.  Vm  57). 

159. 6voc  &Tuiv(Paroem. 
Gr.  I  p.  286,  Diogen. 
VI 98 ;  II  p.  124,  Gre- 
gor.  Cypr.  FV  55 ; 


Quaestiones  criticae  in  Aristophanis  fabulas:  Indices.        271 
RaoaramJ 

II  p.  562,  Apost.  XII  1350^51.  Kvccpatoc 
75).  (Phot.  s.  V. ;  Zon.  p. 

186.  dvou  TT^Kai  (Phot.  1222).  106.  jiaKpd  TP<XM^i'l 

s.  V.;  Paroem.  Gr.  II  i59i.ir€ieaj  (Zon.p.l630).         (Phot.  s.  v.). 

p.56o,Apost.XII89).  1406.  dxOo<p6pov  (B.A.    157.  ApaKovrCbnc  (Har- 


Vespamm  vas. 


m.  Kpiac  (Hes.  Phot. 

S.  V.). 

-?^^TaOpov(Zon.p.422). 
283-84.  driOviCMa  (Zon. 

p.34). 


474»,  18). 

Thesmophoriaza- 
samm  ¥88. 


pocr.  s.  V.). 
170.  Kave/jXioc  (Phot. 

S.  V.). 

191.  ircpl  dvou  CKidc 
(Phot.  s.  V.). 


5W.dTraubCD(B.A.419,3).  59— 4i.  cO^fmei  (Hes.  s.  ^iP— -20.  dpxaioc  gl.  2. 

^71.  'Ax^pu)v  (B.  A.  474,  v.  cCKpninci;  Zon.  p.         (B.  A.  449,  6).  Mivu- 

5).  922).                                    pilvj  (Phot.  s.  V.). 

^75.  Taprncia  jiOpaiva  120.  'Acla  (B.  A.  452,  5).  242,  ^qpciTO  gl.  2  (Hes. 


(Phot.  s.  V. ;  Paroem.  132—33.  yapyaXilexy 

Gr.  II  p.  660,  Apost.         (E.  M.  221,  24;  Zon. 

XVI 15).  p.  423). 

479.  ^^xoba  (Zon.  p.  136.  fOvvic  (E.  M.  243, 

608).  7 ;  Zon.  p.  457). 

560.  adiotc  TaXapoic  (B.  159—61.  &\io\)ca  (B.  A. 

A.  466,  30).  388,  1 ;  Phot.  s.  v. ; 

576.  k6UiH(E.  M.  361,  8).         Zon.  p.  165). 

758.  \oibopnc^6c  (Phot.  163.  *Iujvik6c  (Harpocr. 

S.  V.).  S.  V.). 

797.TdXavTov(E.M.744,  175.  lr\\w  (Hes.  Phot. 

17;  Phot.  s.  V.).  s.  V.). 

836^37.  tfdiba  Zon.  p.  469.  6va(|Linv  (Bachm. 

611). 

8B8.deupmTov(B.A.352, 


11;  Phot.  s.  V.). 

^^-  icTcia  (B.  A.  453, 
33). 

^2^904.  o0t6itp€mvov 
(BA.466,  11;  Hes. 
s.  V. ;  Zon.  p.  346). 

^'  (Uivb€iceai  (Hes. 
Phot.  s.  V.  dXivbf^- 


Phot.  s.  V. ;  Zon.  p. 
934). 
257.  drraTdc  (B.  A.  461, 

21). 
268—69.  l(p6\Kia  (Hes. 

Phot.  s.  V.). 
280.  X(eov  ^Micic  (Hes. 
Phot.  s.  V. ;  Paroem. 
Gr.  I  p.  430,  Append. 
m67). 
289.  dTXWTp{cTpiai  (E.  M. 
313,  41 ;  Zon.  p. 
602). 
Anecd.  I  p.  318 ;  Hes.    302.  cOkov  a(T€iv  (Hes. 
Phot.  s.  V.).  Phot.  s.  v.). 

470.  iLiaivdbac  (Phot.  s.     326.  v^ufed^aEuc  (Hes. 

V.).  s.  v.). 

5tftf.KaTaiTpo(H€Tai(Phot.    330—31.  dirocpuc/jcac 


S.  V.). 

809.  pouX€(a  (Harpocr. 

S.  V.). 

846.  tXXov  (Hes.  Phot. 

s.  V.). 


(B.  A.  439,  3). 
361.  CKOTriujpoOvTai 

(Phot.  s.  V.). 
369.  dvovToc  (B.  A.  406, 

10;  Hes.  s.  v.). 


m).  'EEaXlcac  (Zon.    878.  o\  (Phot.  s.  v. ;  Zon.   446.  albOic  (Paroem.  Gr. 


P.  768). 
^^i  956.  TUJv(a  (Zon. 

P.  461). 
^^-86.  TpOpXiov  (Hes. 

Phot.  s.  V.). 
^151.  pxdpn   (Zon.  p. 

393). 


p.  1437).  I  p.  381,  Append.  I 

942.  kcTxav  (Phot.  s.  V.).  10  et  II  p.  11,  Diogen. 

1067—68.  aid^p  (B.  A.  I  69). 

355,  18 ;  Phot.  s.  v. ;    480.  oOb'  ^v  c€X(voic 

Zon.  p.  67  et  78).  (Phot.  s.  v. ;  Paroem. 

1197.  cup/|vn  (Hes.  Phot.  Gr.  II  p.  586,   Apost. 

s.  V. ;  Zon.  p.  1684).  XIII  47.  De  hoc  pro- 


272 

Vesparum] 
verbio  cf.  Roemer, 
Stnd.  zu  Ar.  p.  54). 

508—11.  XoTidc  (Athen. 
VI  229  a;  Hes.  s.  v.). 

604.  irpuJKTdc  XouTpoO 
(Hes.  Phot.  s.  V. ;  Par- 
oem.  Gr.  I  p.  447, 
Append.  IV  61  et  U 
p.  46,  Diogen.  IH  58). 

674.  XdTava  (Hes.  Phot. 
s.  V.). 

675.  K6vvou  i|;f^q)ov  (Hes. 

S.  V.). 

678.  TT(TuXoc(Phot.  s.  v.). 
681.  diroKva(€i(B.A.428, 

27). 
696—97.  eiva  (Hes.  s.  v. 

e(c;  Phot.  gl.  Hom. 

s.  v.). 
699.  i^K€K<jKKY\ca\  (Zon. 

p.  608). 
699—702.  dKap^c  (B.  A. 

363,  23 ;  Phot.  s.  v. 

dKapf|). 
721.  CT6|i<paKa  (Hes.  s. 

V.  CTojKpdcai;  Phot. 

S.  V.). 

725—27.  CKi^iruiv  (Phot. 

s.  V.  CK(irujv). 
754.  Ky\\x6c  gl.  2  (Phot. 

s.  v.). 
769.  ^TTipoXi^  gl.  3  (Har- 

pocr.  s.  V. ;  Zon.  p. 

800). 
771—72.  iUyi^xyf  Tdv 

f^Xiov  (Eust.  881,  42; 

Hes.  s.  V.;  Zon.  p. 

776). 


Victor  Goulon, 

775.  e€C|uioe^Tiic  (Zon. 

p.  1028). 
783.  dva^accUj|Li€voi 

(Paroem.Gr.IIp.536, 

Apost.  XI  77  a ;  Zon. 

p.  202). 
888.  Tpo(paX(c  (Hes.  Phot. 

s.  V.). 
850.  dXoK(Z€iv  (Zon.  p. 

137). 
875.  dTum(  (Harpocr. 

s.  V.  dyuidc ;  Zon. 

p.  20). 

877.  CTUcpvdv  (B.A.  63, 
4;  Phot.  s.  V.). 

878.  cipa(ou  (Hes.  Phot. 
s.  V.  c(paiov ;  Zon.  p. 
1633  8.  v.  c€(paioc 
ibique  adnot.). 

928.^p(eaKoc.  M(aX6x^in. 

Paroem.  Gr.  I  p.  120, 

Zenob.  V  11 ;  U  p.  38, 

Diogen.  UI  15;  II  p. 

79,  Gregor.  Cypr.  II 

68). 
1019.  ^TYacTp(|iiueoc 

(Hes.  s.  V. ;  Paroem. 

Gr.  II  p.  376,  Apost. 

VI  46 ;  Zon.  p.  599). 

EOpuKXf^c  (Hes.  s.  v.). 
1026.  iraibiKd  gl.  1  (Phot. 

s.  v.). 
1035.  (pUjKr)  (Hes.  s.  v.). 

1041.  dvTUJ|Lioc(a  (B.  A. 
409,  12 ;  Harpocr. 
Phot.  s.  V.). 

1042.  noX^imapxoc  (Har- 
pocr.  S..V.). 


1169.  biacaXaKU)vic( 

(E.  M.  270,  38;  ^ 

p.  529). 
1172.  boeif^vi  (Zon.    p. 

558). 
l^^aircv^craigl.^^Haf 

pocr.  s.  V.). 
1291.  ^nirdTiiccv  (Par- 

oem.  Gr.  I  p.  408, 

Append.  U  71  et  II 

p.  165,Macar.III96). 

XdpaS  Ti?|v  diiircXov 

(Paroem.  Gr.  I  p.  173, 

Zenob.  VI  40  et  U  p. 

51,  Diogen.  lU  90). 
1299.  dTnpdTaTov  (B.  A. 

459,  15). 
1346.   X€cp(cai  (Phot. 

s.  v.). 
1366.  KaTa7rpo(E€Tai 

(Phot.  s.  v.). 
1368—69.  Tujedlci  (Hes. 

Phot.  s.  v.). 
1370.  tOmPoc  (E.  M.  771, 

38 ;  Zon.  p.  1764). 
1410.  li^ujv(biic  gl.  1 

(Hes.  8.  V.). 
1431.  ^pboi  (Hes.  s.  V.) 
1437.  ^xtvoc  gl.  3  (Har- 

pocr.  s.  V.)  'Exivoi 

(Phot.  s.  V.). 
1450—52.  olgl.  2(Ph(>t 

S.  V.). 

1450—53.  l^\^  (Hes. 

Phot.  s.  V.). 
1510.  irivvoTnpnc  (Hes. 

Phot.  s.  V.). 


Quaestiones  criticae  in  Aristophaois  fabulas:  Indices.  273 


II.  Index  Graecitatis. 


&6dpric,  non  dOdpac    .   •  65 

«iKpdxoXoc,  non  dKp6xoXoc  61 

dv  particula  iterata     .    .  166 

dwbncai  cum  dativo   .   .  221 

dvuciv 209 

dicoKom^  ab  Aristophane 

adhibita 195—96 


ipasigitur 

dpTtdZccBai  toiv  icxdbuiv 
similesque  locntiones 
dcpouciv,  dcpcOeiv  .... 
dmpi  vincrwp  •*..., 

Ppux&ceai  de  fletu  inCan- 
tium  dictum     .   .   .   . 


96 

100 

60 


196 


To^nXioc 194—95 

Tdp  tertio  vel  quarto  loco 

positum 154 

TpvjXiTuj 47 


^P'  iXe^,  beOp'  lei,  si- 
milia 


flXiTTiui 

«c  u»v  (^dvoc)  =  ipse 

solus 

tooTK^<paXoc,  non  iKa- 

TovTGnc^(paXoc  .... 
^vviadTerbiilocalis  prae- 

ditum 

^HKO,  ^€K€V,   €lfv€Ka,     o6- 

V€Ka 

tVI] 

^naueoi,  non  ^vrauOt     . 

^maXib 

^c  (non  €ic)  Kdpoicac,  ^axa- 

PittV,  K€qNlX]^V      .... 

xni,  1. 


93 

85 

37 

62 

193 

26—35 
103 
155 
208 

91 


?l  =  f|V 

1Jb€i(v) . 


taKxov 
(bo6      .    . 
ke'  6ti,  d;c 


69      xal  W|  A(a  —  t€    .   .    .   . 


77 
83 

97 

156—57 

95 

39 


XimaTidv  aliaque  verba!de- 

siderativa 218—19 

X(Tpov,  non  v(Tpov  ...  62 

\i  littera  vocabulis  inserta  66 

fiaKpd  KXd€iv,  similia  .   .  149—51 

^U€ic6ai,  non  ^fifiu€ic6ai  193 

jiujv  oOv 193 


vOv  (vuv)  per  b/|  expli- 
catum 


01,  €1,  r\  inter  se  commu- 
tatae 

olb'  6ti,  djc 

oOk  t(&v  KpuipOXuiv  simi- 
lesque  locutiones    .   . 

irapd  et  iT€p(  inter  se  com- 

mutatae 

irdc,  TTdca  cum  altera  per- 

sona   sing.  imperat. 

praes.  coniunctum  .  . 
Tr^^Ooc,  non  cir^^Ooc  . 
trX€6|iuiv,  non  itv€6|liujv  . 
irdT€pov,  irdTCpa,  ir6T€p*  . 
irp6c  (non  ibc)  t6v  Bedv 

cum  verbis  eundi  .  . 
irp6T€pov  —  irptv  .    .    .   • 


11 


21 
190 

21 


12 


193—94 
50 
14 

152—53 

153 
108—09 


18 


274 


Victor  Goulon, 


irpdTcpov  et  irpiDTOv  inter 
se  commutata  .   .   .    . 


pag- 


109 


OiT6^vucBai  Tdc  ^KicXnciac 
=  contiones  eierare  . 


pa«- 


192 


fii-XKixjj  non  fiijx^    •  •   • 
j>6txoc  dpcXicKoiv  similes- 


41 


i|iaKdc,  non  ifieKdc    .   .   . 


0ir6  et  &ir6  inter  se  com- 
mutatae 


U 


86 


qne  genitivi  materiae  . 

167 

ujv  et  €iv  inter  se  com- 

mutatae 

47 

coi  et  cou  inter  se  com- 

ibc,  €(c,  ^c  inter  se  com- 

mutata 

U 

mutatae 

37—38 

dic  ^x^ 

155 

Quaestiones  criticae  in  Aristophanis  fabulas:  Indices.  275 


m.  Index  locorum  tractatorum. 


pa«- 


P&ff. 


VBf. 


pag. 


AehamenBiiim : 

Eqmtnm: 

219 

226—26 

127 

100-01 

433 

149    51 

236 

226—27 

301 

101 

1046 

151 

317 

227 

336 

167 

1110 

151 

346 

197 

366 

166 

368 

99 

392 

102 

] 

^AA  . 

416 

99    100 

610 

102    03 

j 

LJj^BABliaa 

>MK}« 

636 

227 

778 

197 

967 

157 

716  sqq. 

228 

H43 

103 

990 

228 

850 

103—04 

Nnbimn : 

1144 

100 

916 

104 

68 

92—93 

198 

62 

93    94 

Plati 

i: 

971 

104 

167 
216 

94 
94—95 

17 

36—37 

Avimn 

66 
204-06 

• 
• 

222 
222 

274 
371 
398- 

-99 

220-21 

26    26 

54 

32 

119  sqq. 
146 
185 
203 

153 
189—91 

154 

37 

154—55 

336 

96—97 

420 

34—36 

466 

223 

432 

26 

242 

37^38 

566 

223 

460 

96 

255 

70 

m 

223 

489- 

-90 

188 

271 

672 

167 

638 

152—53 

M  #  X 

666 
581 

38 
70 

692 

57 

864 

95-96 

740 

97 

876 

68 

586 

38—39 

769 

68 

966 

36 

596 

39 

796 

97—98 

996 

36 

725 

191     92 

1078 

98 

1005 

55 

765 

221 

1091- 

-92 

223    24 

1046 

188-89 

801 
818 

9f> 

1187 

193-94 

1047 

69 

56    56 

1272- 

-73 

68—69 

1073 

153 

845 
885 
989 

193 

56 

33—34 

1563 

69 

1266 

69 

1693 

194-96 

1277  1 

Bqq. 

69 

1499 

96 

1010 

39 

Sedeaiaxiuanixn : 

1020 

39—40 

417 

69—60 

Pads: 

1078 

166 

659 

34 

173 

226 

1085 

40 

741 

60 

182 

89-99 

1087 

67 

276 


V88. 


pag. 


Victor  Coulon, 


YM. 


pag. 


VS8. 


PH' 


1088  sqq. 

155 

667 

219 

393 

229 

1110 

40 

625 

219 

1040—41 

230 

1148 

155 

741 

219 

775 

220 

Vespamm: 

838 

220 

108 

224 

Ranaram: 

888 

92 

338 

224—2.3 

15 

217 

-18 

1448 

53—54 

570 

196-96 

340  sqq. 

187 

1505 

220 

713 

98 

347 

218 

983 

196 

369  sqq. 

151 

-52 

Thesmopht 

^riaza- 

997 

156 

372 

188 

sarnm: 

1065 

156 

378 

188 

161 

sqq. 

228-29 

1131 

196—97 

494 

218 

-19 

380 

108—09 

1307 

59 

Qnaestiones  criticae  in  Aristophanis  fabulas:  Indices.       277 


DISPOSITIO  QUAESTIONUM. 

Prooemium  (§  1—2) 5—10 

LIBRI  PRIORIS 

Caput  I  (§  3—5) :  De  locis,  quibus  Suidas  cum  V  aut  iis, 

qui  pro  V  sunt,  codicibus  a  R  dissentit 11—40 

C&put  n  (§  6 — 7):  De  locis,  quibus  Suidas  cum  R  contra 

V  aut  eos,  qui  pro  V  sunt,  codices  facit 41 — 60 

Caput  III  (§  8—9):  De  locis,  quibus  lexicographus  et  a  R 

et  a  V  discrepat 61 — 70 

Caput  IV  (§  10 — 14):  De  Suidae  propriis  scripturis  .   .   .  71—109 
Caput  V  (§  15—17) :  De  ratione,  quae  lexicographo  cum 

codicibus  nostris  intercedere  videatur 110 — 133 

LIBRI  POSTERIORIS 

Prooemium  (§1) 134—136 

Capnt  I  (§  2 — 4):  De  locis,  quibus  scholia  cum  V  aut  iis, 

qui  pro  V  sunt,  codicibus  adversus  R  consentiunt .   .  135—157 
Caput  II  (§  5 — 6):  De  locis,  quibus  scholia  cum  R  a  V  aut 

iis,  qui  pro  V  sunt,  codicibus  discrepant 158 — 167 

Caput  III  (§  7—9):  De  locis,  quibus  scholia  et  a  R  et  a  V 

aut  iis,  qui  pro  V  sunt,  codicibus  dissentiunt ....  168 — 198 

Caput  IV  (§  10—14):  De  scholiorum  variis  lectionibus    .  199—230 
Capnt  V  (§  15) :  De  ratione,  quae  inter  scholiorum  codi- 

cumque  lectiones  intercedere  videatur 231 — 235 

(§  16 — 17) :  De  ratione,  quae  Suidae  cum  scholiis 

nostris  intercedere  videatur  et  de  Aristophanis  recen- 

sione,  qualem  prae  se  ferat  imaginem 235 — 244 

Indez  Suidae  glossarum,  quae  ad  Aristophanis  undecim 

fabulas  pertinent 245—272 

Index  Graecitatis 273—274 

Index  locorum  tractatorum 275—276 


DIE  IIAPAKAHTIKOI 
)ER  GRIECHISCHEN  UND  ROMISCHEN 

LITERATUR. 


VON 


JOSEF  ALBERTUS. 


STRASSBURG 

VERLAG  VON  KARL  J.  TRUBNER 

1908. 


Herm  Prof .  Dr.  KEIL 

und 

Herm  Prof.  Dr.  KEITZENSTEIN, 
seinen  hochverehrten  Lehrem, 

in  aufrichtiger  Hochachtung. 


Vorwort. 

tber   die   Technik    der   ermahnenden   Feldherrnbered- 

samkeit  in    der   antiken    Geschichtsschreibung   ist   meines 

Wissens  noch  nicht  gehandelt  worden.    Blass  hat  in  seinem 

Buch  T)ie  Attische  Beredsamkeit*  ^)  das  Theraa  nur  gestreift. 

Auch  er  empfindet  und  spricht  es  aus,  daB  unter  den  zahl- 

reichen  Reden  des  Thukydides  die  ermuntemden  Ansprachen 

der  Feldherren  an  die  Heere  eine  besonders  geartete,  selb- 

standige  Gruppe  ausmachen,  welche  von  den  ubrigen  Deme- 

gorien  zu  trennen  sind.  *Wiederum  unter  diesen  (insgesamt 

38  Reden  des  Thukydides)  sind  auszusondem  die  zahlreichen 

Iteden  der  Feldherren  an  die  Heere,  die  nicht  eigentlich  be- 

ratend,  sondera  nur  ermunternd  und  ermahnend  sind*.   Die 

Technik  dieser  Ermahnungsreden  wird   von  ihm   nur  ganz 

aufierlich  beriihrt,  indem  er  den  'TTapaKXriTiK^c',  wie  wir  ihn 

^mstweilen   nennen  wollen,   in   den   schematischen  Rahmen 

^oemium,  Hauptteil,  SchluB   einzwangt.    'Die  zahlreichen 

-^iisprachen  der  Feldherren  haben  im  ganzen  denselben  Bau, 

*^^er  daB,  weil  sie  so  kurz  sind,  die  samtlichen  Teile  be- 

®^tend  einschrumpf en  miissen.  Auch  hier  f ehlt  das  Prooemium 

^^^ohnlich  nicht   .  . .   Ohne  Prooemium  anzufangen,  ist  na- 

^*ich  auch  gestattet;  dagegen  der  ermahnende  SchluB  ist 

^^ttiganglich,  mag  er  nun  in  wenigen  Worten  bestehen  oder 

■  *  •  zmn  Hauptteil  des  Ganzen  ausgebildet  sein*.     Mit  dieser 

^^^  an  der  AuBenrinde  haften  bleibenden  Zergliederang  ist 

^  die  Technik  des  irapaKXviTiKoc  nicht  viel  gewonnen.  Be- 

^^titend  scharfer  geht  Alfred  Gudeman  in  seiner  kommen- 

^^tten  Ausgabe  des  Agricola  auf  die  Frage  ein.    Er  ist  in 

')  P  S.  241.  232. 


6  Josef  Albertus, 

seiner  griindlicheii  Einleitung  bemiiht,  wohl  mit  Unrecht, 
die  technische  Einheitlichkeit  des  Agricola  als  *biographisches 
Enkomion'  zu  verfechten,  gegen  Leo,  welcher,  meines  Er- 
achtens  richtiger,  die  Ansicht  vertritt,  daB  Tacitus  im  Agricola 
mit  der  Technik  der  Biographie  gleichzeitig  einige  der  Hi- 
storiographie  eigenttimliche  technische  Mittel  verbunden  hat, 
und  daB  das  Ganze  auf  eine  Formel  zu  bringen  weder  moglich 
noch  notig  ist^).  Die  Aufnahme  der  parallelen  TrapaKXriTiKot 
des  Galgacus  und  Agricola  seitens  Tacitus,  ein  sonst  nur 
der  Historiographie,  nicht  der  Biographie  anhaftendes  Stil- 
und  Kunstmittel,  ist  wohl  fiir  Leo  mit  einer  der  entschei- 
denden  Gninde  fur  seine  Ansicht,  wie  er  es  auch  ausspricht*). 
Aber  auch  Gudeman  hebt  richtig  hervor  (S.  8  seines  Agri- 
cola):  *.  .  .  und  ailerdings  sind  besonders  fingierte  Reden  ein 
charakteristisches  Merkmal  der  antiken  Historiographie,  von 
Herodot  bis  zu  Ammianus  Marcellinus*.  Wir  werden  sehen, 
daB  fiir  das  Vorkommen  der  TrapaKXriTiKOt  diese  Grenze  nach 
oben  auf  Thukydides  zu  beschranken,  nach  unten  aber  iiber 
Prokops  Geschichtswerke  bis  zu  den  Getica  des  Jordanes- 
Cassiodor  zu  erweitem  ist,  da  noch  letzterer  den  Hunnenkonig 
Attila  einen  regelrecht  technisch  gebauten  irapaKXiiTiKdc  gegen 
die  Romer  bei  Ghalons  halten  laBt 

Uber  die  Feldherrnreden  spricht  sich  Gudeman  (a.  a.  0.)  des 
nahem  so  aus:  *Die  ganze  dem  Schriftsteller  zu  Gebote  stehende 
rhetorische  Kunst  wurde  auf  deren  Ausarbeitung  verwendet, 
doch  bewegen  sich  namentlich  die  Feldherrnreden  in  Gedanken 
und  Motiven  innerhalb  so  enger  Grenzen  und  weisen  so  zahl- 
reiche  tTbereinstimmungen,  selbst  im  Wortlaut  auf,  dafi  ein 

*)  LeO;  Die  Griechisch-Rdmische  Biographie  S.  224:  *Da  es  sich 
um  einen  grofien  Schriftsteller  handelt,  erwartet  man  mit  Recht  eine 
vollkommene  Form,  aber  nicht  mit  demselben  Recht  etwas  Kon- 
ventionelles ;  vielmehr  freie  Bewegung  in  den  Grenzen,  die  eine  Lite- 
raturgattung  gestattet*. 

')  6r.-R5m.  Biogr.  S.  232 :  *Diese  GegenUberstellung  der  redenden 
Feldherren  (Agricola  und  Calgacus)  gehort  wie  das  librige  mit  znm 
spezifisch-historischen  Stil*.  Leos  Meinung  ist  Ubrigens  absolut  be- 
statigt  dadurch)  dafi  in  der  sonstigen  biographischen  Literatur  der 
Alten  irapaicXriTiKoi  nicht  vorkommen. 


Die  irapaKXnTiKoi  in  der  griechischen  u.  r5m.  Literatur.  7 

traditionelles  und  allen  gemeinsames  Musterschema  voraus- 
gesetzt  werden  muB,  zumal  direkte  Abhangigkeit  oder  Nach- 
ahmung  von  Vorgangen  nur  in  den  seltensten  Fallen  ange- 
nommen  werden  kann'. 

Mit  feinem  Empfinden  hat  R.  C.  Jebb  'Die  Reden  des 

Thukydides'^)  auf  die  irapaKXriTiKoi  dieses  Autors  aufmerksam 

gemacht   Wahrend  Gudeman  zur  Erklarung  der  Feldherrn- 

beredsamkeit  vor  der  Schlacht  und  ihrer  feststehenden  Technik 

und  Topologie  ein  Musterschema  annimmt,  neigt  Jebb  viel- 

mehr  dazu,  daftir  in  der  historiographischen  Technik  und  in 

der  feststehenden  Tradition,  vor  Schlachtschilderungen  Feld- 

herrnreden  einzuschalten,  die  genugendeBegriindung  zu  sehen. 

Es  ist  Jebb  wohl  absolut  darin  zuzustimmen,  daB  Thukydides 

als  erster  sowohl  die  rhetorische  Technik  der  geschichtlicher 

Darstellung  eingeflochtenen  Reden  im  allgemeinen  als  ins- 

besondere  auch  jene  der  Feldherrnreden  begriindet  und  an- 

gewendet  hat:   'Wenn  aber  die  Nachfolger  des  Thukydides 

einer  festen  Tradition  folgen,   so  hat  er  von  allen  Schrift- 

stellem  das  meiste  dazu  getan,  diese  Tradition  zu  bildeu,  ja 

erdarf  ganz  eigentlich  als  deren  Begriinder  bezeichnet  werden' 

(Jebb  S.  2).    In  diesem  Sinn  hat  Thukydides  wohl  auch   die 

'^^PokXtitikoi  begrtindet  und  so  dieses  technische  Kunstmittel 

"6r  Geschichtsschreibung  wenn  nicht  erfunden,  so  doch  in 

^^Jlkommen   fertiger   und    abgerundeter   Form   angewendet 

^^nn  auch   Herodot  Reden   hat,  so  ist  doch   das,  was  er 

wetet,  von  der  Thukydideischen  Beredsamkeit  wesentlich  ver- 

^i^en.    Auch  hier  spreche  Jebb   (S.  4) :  *AugenscheinIich 

^^^  ist  der  Gebrauch  der  direkten  Rede,  des  bequemen  Ge- 

^^fichstones,   etwas  ganz  anderes  als  die  Einfiigung  form- 

l^^terReden:  es  ist  daran  nichts  notwendig  Rhetorisches,  es 

^st  lediglich  ein  Mittel,  Gedanken  und  Beweggriinde  lebhaft 

*^^^tellen,  ein  Mittel,  wie  es  einer  einfachen  Zeit  natiirlich 

^^  Tind  bei  Werken,  welche,  wie  die  Erstlinge  griechischer 

"Osakunst,  mehr  zum  Horen  als  zum  Lesen  bestimmt  waren, 

den  naheliegenden  Vorzug  hat,  die  Aufmerksamkeit  in  Span- 

l^ggg  zu  halten.  ...  (S.  6)  Trotzdem  aber  kann  man  nicht 

0  Autorisierte  Obersetzimg  von  J.  Imelmann,  Berlin  1883. 


8  Josef  Albertus, 

behaupten,  daB  Herodot  eine  besondere  Vorliebe  fur  eigent- 
liche  rhetorische  Eunst  gehabt  habe;  seine  Neigung  ging 
vielmehr  auf  Unterhaltung  —  lebendige,  geistreiche,  argu- 
mentierende,  im  wesentlichen  aber  doch  den  Oesprachston 
festhaltende  Unterhaltung.  ...  (S.  7)  Auch  darauf  mag  hier 
gewiesen  werden,  dafi  die  Reden  bei  Herodot  in  ihrer  Oma- 
mentik  zuweilen  deutlich  homerische  Ziige  haben,  zum  Be- 
weise  seiner  naheren  Verwandtschaft  mit  dem  Epos  als  mit 
der  Rhetorik*. 

Allein  diese  weiteren  Fragen  nach  dem  Charakter  der 
Reden  tiberhaupt  und  ihrer  Stellung  innerhalb  der  antiken 
Idteratur  m5gen  auf  sich  beruhen.  Unsere  Aufgabe  besteht 
darin,  einzig  die  ermahnenden,  an  die  Truppen  vor  einem 
Kampfe  gerichteten  Feldhermreden  zusammenzustellen  und 
zu  zergliedern  und  dazu  auf  jene  Stellen  der  technischen 
Literatur  einzugehen,  die  sich  auf  sie  beziehen,  also  die 
Quellen  des  TrapaKXriTiKdc  festzulegen  und  die  Technik  der 
bestimmten,  immer  wiederkehrenden  tottoi  aus  ihnen  heraus- 
zuschalen.  Es  wird  sich  dann  der  Boden  gewinnen  lassen, 
auf  dem  die  Redegattung,  das  t^voc  des  irapaKXriTiKoc  sich 
auch  theoretisch  umschreiben  und  gegen  verwandte  Rede- 
gattungen  wie  die  des  cu^PouXcimKdc,  7rpoTp€TrnK6c,  imTdqpioc 
abgrenzen  lassen  mufi. 


Die  irapaicXiTnKof  in  der  griechischen  u.  rom.  Literatur. 


Erster  Teil- 

Die  Quelleu  des  Parakletikos. 

Kapitel  1. 

Der  Name  '7rapaxAY)Tixb<;  Xiyo^'  bei  Rhetoren  und 

Historikern. 

Der  Name  'TrapaKXniiKoc  X6toc*  zur  Bezeichnung  der  er- 
mahnenden  Feldhermrede  begegnet  viermal  beim  Bhetor  Aelius 
Aristides.  Es  gibt  weit  altere  Zeugnisse  fiir  diese  Bezeichnung, 
wie  die  folgende  Darlegung  zeigen  wird ;  ich  gehe  jedoch  von 
den  Aristidesstellen  aus,  weil  sie  besonders  deutlich  sprechen 
und  klar  die  Berechtigung  erweisen,  von  einem  Xotoc  napa- 
xXriTtKOc  und  einem  t^voc  TrapaKXnxiKov  zu  reden*). 

In  der  Bede  'Kord  tuiv  i£opxou)Lievujv*  eifert  Aristides 
gegen  die  leichte  und  tandehide  Art  mancher  Bedner  und 
weist  deren  Erfolglosigkeit  am  Beispiel  Sardanapals  nach,  der 
am  Webstuhl  sitzend  feierUch  zur  Schlacht  ermuntemde  Beden 
vortragt:  (§  61  p.252,  4K.)  xapicic  f  Sv  ouv  efnc,  d)  MdceXnc, 
im  cuKppocuvYiv  Kai  dvbpeiav  Kai  Kapiepiav  iv  toutio  tijj  ^dXei 
irapaKaXujv,  ou  KapTepuiv  auTOC  jneveiv  4v  tt)  TdEei  tuiv  X6tujv, 
UKiTepei  SapbavdiraXXoc  tQ  Kepxibi  Tf|v  Kp^xriv  uj6ujv  rjjbev  touc 
e(c  Tf|v  jLidxTiv  TTapaKXr]TiKouc.  In  der  Rede  'TTepi  toO 
irapaqpOdT^aToc'  bringt  derselbe  Bhetor  als  Beispiel  Nestor, 

*)  Aristid.  ed.  Keil  II  p.  152,  20  Anm. :  'irapaicXTiTiKdv]  sine  X6tov, 
item  or.  XXXIV  §  59  et  or.  II  pro  pace  I  p.  609,  5  sq.  Ddf.  (cf.  or.  XXVU 
§  42),  ut  irapQKXr^TiKoO  nomen  technicum  apud  rhetores  fuisse  efficiatur, 
quanqoam  apud  alium  termini  huius  exempium,  quod  sciam,  non  extat*. 
Der  Schlufi,  dafi  irapaKXr)TtK6c  bei  den  Rhetoren  wenigstens  dieser  Zeit 
technisch  verwendet  wurde,  weil  gerade  Aristides  sich  dieser  Bezeich- 
nung  bediente,  und  das  in  einer  durch  Auslassung  des  Wortes  X6toc 
die  Gelftuiigkeit  andeutenden  Art,  ist  zwingend. 


10  Josef  Albertus, 

welcher  bei  Homer  statt  eines  irapaKXiiTiKOc  Lobreden  auf  sich 
selbsthalt{§  34  p.  152,  20  K.):  XdTU)v  toOv  irapaKXriTiKOv  toic 
'AxaioTc  6  TrpecPuTaToc  a&Toiv  utt^p  toO  beSacOai  Tf|v  TrpOKXnciv 
ToO*EKTopoc  oiib^v  dXX'  f\  dTKUj)Liia  ^auToO  6i6£epx€Tai.  In  der 
Rede  Tanegyrikos  in  Kyzikos  tiber  den  Temper  sucht  Ari- 
stides  darzutun,  dafi  er  auch  dann  ermahnen  darf,  wenn  die 
Vergangenheit  keinen  Grund  zu  Vorwiirfen  hat.  Denn  niemand 
ermahnt  die  schon  verlorenen  Kampfer  (§  42  p.  136,  28  K.): 
oi^ai  bfe  Kai  Touc  crpaTTiTouc  touc  TrapaKXriTiKOuc  tujv  X6tujv 
ou  iTpoc  TouTOuc  dvaXiCKeiv  tujv  crpaTiujTuiv,  oFc  fiv  Taurdv  ij 
iToXXd  Te  Kai  \ir\biy  elTreTv,  dXX'  oTc  fiv  eic  b^ov  ji^XXr]  imdXicTa 
TiTvecOai.  Endlich  finden  wir  den  Ausdruck  irapaKXiiTiKOc  in 
der  2.  Rede  *Fur  den  Prieden',  einer  Deklamation,  in  welcher 
die  Lakedaemonier  zum  Frieden  gegen  die  Athener  mit  dem 
Motiv  einer  eventuell  wiederkehrenden  Persernot  ermahnt 
werden  (I  p.  609,  4  Dind.):  .  .  .  Tivac  eiTT^  )lioi  7rapacTiicdi)ui€9a; 
iTpoc  Tivac  TipoTepouc  d7T0CTe(Xuj|uiev ;  ticiv  ol  Tiap'  f|)Lidiv  irapa- 
KXriTiKoi  ^dXXov  Kaip6v  ^Houciv; 

Diesen  vier  Stellen,  welche  das  t^voc  irapaKXriTiKOv  als 
Ermahnungsreden  vor  der  Schlacht  wenigstens  bei  diesem 
dem  2.  Jahrhundert  nach  Christus  angehorigen  Rhetor  vor- 
aussetzen,  ftige  ich  Stellen  seines  Zeitgenossen  Fronto  hinzu. 
Im  3.  Brief  des  2.  Buches  an  Kaiser  Verus  spricht  Fronto 
von  einem  'Commentarius',  den  er  auf  Wunsch  und  Befehl 
des  Kaisers  fiir  ihn  anzufertigen  geneigt  ist  *Quid  vis  enim 
subire  paratus  sum,  dum  a  te  res  nostrae  inlustrentur.  Plane 
non  contempseris  et  orationes  ad  senatum  et  adlocutiones 
nostras  ad  exercitum.  Mittam  tibi  et  sermones  meos  cum 
barbaris  habitos'  (p.  131,  132  Nab.).  Derselbe  Rhetor  scheidet 
wieder  technisch  ein  besonderes  t^voc  irapaKXriTiKOv  aus  in 
seinen  *Laudes  fumi  et  pulveris,  item  laudes  neglegentiae' 
p.  212  Nab.:  *In  primis  autem  sectanda  est  suavitas.  Namque 
hoc  genus  orationis  non  capitis  defendendi  nec  suadendae 
legis  nec  exercitus  adhortanti  nec  inflammandae  con- 
tionis  scribitur,  sed  facetiarum  et  voluptatis*. 

Sind  diese  beiden  Stellen  als  technisch  fUr  Name  und 
T^voc  der  7rapaKXr)TiKoi  absolut  sicher,  so  laBt  eine  dritte  keine 


Die  irapaxXiiTiKoi  in  der  griechischen  u.  r6m.  Literatur.        11 

so  sichere  Entscheidung  zu.  Pronto  lobt  im  1.  Brief  des 
2.  Buches  an  Eaiser  Verus  in  mafiloser  Weise  die  Bered- 
samkeit  seiner  Schtiler  L.  Verus  und  M.  Antoninus.  Er  hebt 
als  Wirkungen  der  Beredsamkeit  auch  das  *ad  virtutem  cohor- 
tatur'  hervor^),  womit  das  Ttvoc  TrapaKXriTiKOv  bezeichnet  sein 
kann;  aber  ebenso  richtig,  wenn  nicht  richtiger,  wird  man 
an  einen  7rpoTp€7mK6c  denken. 

Der  um  ein  halbes  Jahrhundert  altere  Dio  von  Prusa 
kann  in  seiner  2.  Rede  *Tr€pi  paciX^iac'  als  weiterer  Zeage 
des  technisch  gewordenen  Ausdrucks  *7TapaKXnTiK6c'  fiir  die 
Feldhermrede  dienen.  Nachdem  er  §  29  (p.  22  Amim)  dio 
Ausdrucke  *dvaKaXoOca,  iiroTpuvouca,  TrapaK€X€uo^€vri'  von  den 
Schlachtsignalen  gebraucht  hat,  nennt  er  §  59  (p.  28  Arn.)  das 
beriihmte  Schlachtenlied  des  Tyrtaeus  eine  dj6f|  irapaKXnTiKri : 
'Jti  hi  ol\xa\  Tr|V  TtapaKXnTiKriv,  oKa  f\  tiuv  AaKUivtKuiv  i^pa- 
Tripiwv,  \xaka  7Tp€7T0uca  Tr|  AuKOUpTOu  7ToXiT€ia  Kai  toTc  imTr)- 
^cufiaciv  dK€ivoic'  dtxex^  dj  Z^rdpTac  €udv6pou  .  .  .'  Also  war 
wohl  auch  fiir  Dio,  da  er  das  Tyrtaische  Embaterion  eine  \}jbf\ 
^apaKXr]TiKr|  nennt,  die  Feldhermrede  ein  X6toc  7rapaKXriTiK6c. 

Weiter  kommen  wir  mit  der  Bezeichnung  'rrapaKXriTiKOc 

%oc*  bis  zum  Verfasser  der  Romischen  Archaologie  hinauf, 

^6m  rhetorisierenden  Geschichtsschreiber  Dionys  von  Hali- 

^aB,  der  die  technischen  Ausdrticke  der  Rhetorik  gern  in 

^^  Geschichtsdarstellung  aufnimmt,  mag  es  auch  zuviel  von 

Christ  gesagt  sein,  daO  er  *die  Geschichte  nur  gegchrieben 

"^^  um  passenden  Stoff  fiir  seine  rednerischen  StUubungen 

^  gewinnen*.    Servius  Tullius  wili  alle  sabinischen  Stamme 

^  einem  groBen  romischen  Bunde  vereinigen.    Dazu  beruft 

^^  die  Machtigsten  der  einzelnen  Stadtc  und  den  romischen 

^nat  zu  einer  Versammlung  und  richtet  an  sie  einen  "rrapa- 

^lTiKoc  X6toc'  zur  Einheit  und  einmiitigen  Gesinnung.   Arch. 

')  Nab.  S.  122  'Igitur  si  verum  imperatorem  generis  humani 
^eritis,  eloquentia  vestra  imperat,  eloquentia  mentibus  dominatur; 
^  metiun  incutit,  amorem  conciliat,  industriam  excitat,  impudentiam 
^tingoit,  virtutem  cohortatur  ....  und  S.  124  *Imperium  autem  non 
potestatis  tantum  modo  vocabulum,  sed  etiam  orationis  est .  .  .  Nisi 
^nefacta  laudet,  .  .  .  ,  nisi  hortetur  ad  virtutem  .  .  .  nomen  suum 
^«serat ' 


12  Josef  Albertus, 

Rom.  IV,  126  'ETid  bi  cuvfiXeov  . .  .  X6tov  buEfiXee  rrapa- 
kXt)tik6v  6^ovoiac,  bibdcKUJV  ibc  KaX6v  ^^v  XPH^ci  iroXXai 
7r6X€ic  fyitqt  TvuJjLiq  xP^^^vai,  aicxpd  6'  Shiic  cuttcvujv  dXXrjXaic 
6iaq>€po)iivujV^). 

Endlich  bringt  schon  Polyb.  XH  25  ^  3  (s.  u.  S.  17, 1) 
sicher  den  Terminus,  wo  er  seinen  Tadel  tuuv  cu|ipouX€imKurv 
KUi  TTapaKXriTiKuiv  (tx  bi  TTp€cp€UTiKi£iv  XoTuiv,  ok  K^xPni^^ii  Ti|iAaioc 
ausspricht;  denn  zwischen  den  Termini  cu^PouXcutikoC  und 
irp^cPcuTiKoi  mufi  auch  TrapaKXriTiKoi  selbst  als  Terminus  ge- 
fafit  werden. 

Haben  wir  bei  Aristides,  Fronto  und  Polybios  die  absolut 
sichere  Bezeichnung  unseres  t^voc,  bei  Dio  Chrysostomus  und 
Dionjsios  eine  grofie  Wahrscheinlichkeit  fur  Existenz  und  Be- 
nennung  desselben,  so  fragen  wir  naturgemafi,  ob  die  Rhetoren 
die  Bezeichnung  TrapaKXnTiK6c  deshalb  technisch  machten,  weil 
sich  die  Historiker  dieses  Namens  zur  Einleitung  oder  zur 
Benennung  der  militarischen  Ermahnungsrede  bedienten.  Wir 
finden  in  der  Tat  die  Worte  TrapaKaX€iv  und  TtapdKXnoc  bei 
den  Historikern  mit  Vorliebe  verwendet  Einige  Stellen  von 
Appian  und  Arrian  bis  zu  Poljbios  und  Xenophon  hinauf 
mogen  dies  dartun. 

Arr.  Anab-  II,  10,  2  ...  dvTauGa  TrapiTTTT^uujv  Trdvni  'AX^- 
fovbpoc  TTap€KdX€i  dvbpac  dTaOouc  TiTV€c9ai  .  .  .  IQ,  9,  5 
£TTav€X6ujv  bk  Kai  SuTKaXdcac  au6ic  touc  auTOuc  fiT^MOvac 
auTOuc  ^4v  oOk  l(pr]  xp^vai  TTupaKaX^TcOai  TTpoc  ou  ic  t6v 
dTiuva '  TToXai  T^p  €ivai  bi'  dp€Trjv  T€  ti^v  cqxuv  TrapaKeKXr)- 
^lvouc  .  .  .  ni,  10,  1  TaOTa  Kal  ToiauTa  dXXa  ou  ttoXXo 
napaKaXccac  t€  Kai  dvTiKapaKXr]6€ic  Trp6c  tujv  ^T€m6vu;v 
6app€Tv  . . .  Appian  Ififit  vor  Philippi  den  Cassius  BelL  Civ. 
rV,  87  seinen  TrapaKXiiTiK6c  einleiten:  u4ct€  Ti  xP'^  Tip  Xotm^ 
TrapuKaXeTv  TTpo6u|iiav  t€  Kai  6^6voiav  .  .  .  Mit  Vorliebe  ver- 
wendet  die  Bezeichnung  Polybios  f iir  die  ermahnenden  Peld- 
hermansprachen.  Gelegentlich  einer  Meuterei  im  Heere  der 
Earthager  I,  67  wird  der  Mifistand  der  Vielsprachigkeit  her- 

^)  Es  ist  zuzugeben,  dafi  hier  wie  in  der  einen  Frontostelle  der 
Terminus  irapaKXriTiKdc  etwas  weiter  ist,  die  Feldhermrede  mit  lun- 
schliefiend,  aber  nicht  sie  allein. 


Die  irapaicXiiTiKoi  in  der  griechischen  u.  rdm.  Literatur.        13 

vorgehoben,  weshalb  keine  einheitlicbe  Anspracbe  gehalten 
werden  konnte:  Xoitt6v  f\y  bid  tiwv  ^T€|bi6vu)v  iroctcOat  tAc  d£t- 
luceic  KQi  TTapaKXrjceic.  III,  43,  11  beim  Rhoneubergang 
Haimibals:  'Avvipac  bi  .  .  .  touc  TrpiliTouc  drroPaivovTac  cuvicra 
KaiirapeKdXet.  111,44, 11  TouTOtc  6'  l&\c  €u6apc€tc  civcu  rrapc- 
xdXei.  m,  54,  1  anlafilich  eines  TrapaKXTiTiK6c  beim  Alpen- 
abergang:  OcuipiXiv  Td  ii\r\Qr\  6uc9u)iU)C  btaK€()Li€va  Kai  bid  Tf|v 
irpOT€T€VTm€vnv  TaXatTTUipiav  Kai  6td  t#|v  It\  TTpocboKUifuidvTtv, 
^Treipdio  cuvaOpotcac  TrapaKaX^tv  ...  III,  62,  1  znr  Ein- 
leitQng  der  TrapaKXnTtKoi  Scipios  und  Hannibals  in  Obeiitalien 
...  Awipac  Kai  TT6TrXtoc  dTrcpdXovTo  rrapaKaX^iv  Tdc  touTuiv 
buvdfieic.  ni  63,  14  tuiv  bk  ttoXXuiv  dTTob€XO)i€Vuiv  t6  t€  Trapd- 
beiTfia  Kai  touc  X6touc  Kai  Xa)Lipav6vTU)V  6p^f|v  Kai  Trapdcractv 
oiav  6  irapaKaXw V  4cTTOu6ac€  . . .  III,  64, 1  .  . .  Tdc  bk  Xotrrdc 
^uvd^eic  cuvaTaTiiiv  Trap€KdX€t.  III,  64, 11  ...  5taq)f)K€  Trpoc- 
TTcipaKaXdcac  dTOi)Liouc  €ivat  Trp6c  to  TTapaTT€XX6)ut€vov.  Ich 
kebe  noch  die  Haufigkeit  der  Bezeichnung  TrapaKaX^iv  anlaJilich 
der  TTopaKXTiTiKoi  des  Aemilius  Paulus  und  Hannibals  vor  der 
Schlacht  bei  Cannae  hervor.  m,  108,  1  At6  Kai  TrapaKaXd- 
cavtec  Touc  TT€pi  tov  Ai^iXtov  .  .  .  d2aTr€CT€iXav  .  .  .  III,  108, 
5  ^ioirep  . .  .  ^oc  Trpoc6€iTat  Td  npafixaTOL,  Tfjc  u^€T^pac  pou- 
%eujc  Kai  TTpo9u)uiiac,  iitt^p  fjc  oub^  TTapaKaX€ic9at  TrX^iui 
'fpeTreiv  u^iv  inroXa^pdvui.  IH,  108,  6  Toic  \xiv  T6  mc9ou  rrapd  Ttct 
CTpaTeuo|Li€votc  .  .  .  dvaTKaioc  6  tp6ttoc  Ttv€Tat  ttic  Trapa- 
•^Mceuic.  in,  108,  7  olc  fefe  .  .  .  iitt^p  cq)ujv  auTUJv  Kai  TraTpiboc 
^^^  TuvaiKuiv  Kai  tckvujv  6  Kivbuvoc  cuv^cttik€v  .  .  .  uTro|ivric€U)C 
f^^vov,  TrapaKXric€UJC  6'  ou  Trpocb^i.  III,  111,  1  Avvipac 
^^  ••.  Kpivac  Trpocb€ic9at  TrapaKXr|C€U)c  tov  Katpov  cuvfiT€  touc 
'^oUouc.  in,  111,  5  To  bk  TrapaKaXciv  i))idc  vOv  bid  TTX€t6vujv 
^uGapceic  Kal  TTpo9uMOuc  €ivai  Trpoc  tov  Kivbuvov  oubajiujc  |iioi 
'^OKei  Ka9riK€tv. 

Schon  bei  Xenophon  tritt  diese  technische  Bezeichnung  an 
^ehreren  Stellen  der  Anabasis  auf :  HI,  1,  24  dXX'  icuic  Tdp  Kat 
""^oi  Tairrd  dv9u)Lio0vTat,  Trp6c  9€ul»v  ^f)  dvafX€vu)^€v  dXXouc  dq)' 
Wc  iX0€iv  TrapaKaXoOvTac  ^Tri  Td  KdXXtcr'  ?pTa  . . .  III,  1,  44 
fi  Kai  fi)Lidc  6€i  vOv  KaTa^a96vTac  . . .  auTOuc  t'  dvbpac  dTa9ouc 
tivai  Kai  Touc  dXXouc  rrapaKaX^iv  .  .  .  f|V  6^  u|i€ic  auToi  tc 


14  Josef  AlbertuSy 

iTapacK€ua2l6|i€voi  q)av€poi  t^t€  im  touc  7ToX€)Liiouc  Kai  Totc 
dfXXouc  7TapaKaXfiT€,  €u  tcT€  8ti  2i|iovTai  u)liTv  Kai  7T€ipdcovTai 
|bii^€Tc6ai. 

Wir  haben  also  bei  Arrian,  Appian,  Polybios  und  Xeno- 
phon  eine  in  die  Augen  springende  Vorliebe  ftir  TTapaKaXerv 
und   TTapdKXriac   zur   Bezeichnung   des   TTapaKXriTiKdc   Xotoc 
tJbrigens  wird  der  Ausdruek  aueh  technisch  zur  Bezeichnung 
derselben  Sache    bei  Isokrates   in  den   Prunkreden  Tane- 
gyrikos*  und  Thilippos'  und  in  den  Staatsreden  des  Demo- 
sthenes  gegen  Philipp  verwendet    Obwohl  die  isokrateische 
l7Ti5€i£ic  von  den  kleinen   militarischen,   der  Geschichtsdar- 
stellung  eingeflochtenen  TTapaKXnTiKoi  grundverschieden  ist,  so 
finden  wir  doch  dort  wie  hier  sachlich  und  dem  Namen  naeh 
das  7TapaKaX€Tv,  den  Aufruf  zum  Kampfe,  und  die  typische 
Beweistechnik,   daB  der  Feind  leicht  zu  bekampfen,  nicht 
buc7ToXd^riTOC  ist   Isokr.  Paneg.  138:  KaiTOi  Tivk  GauMdZoua 
t6    )LieT€9oc  Tiuv   paciX^iuc  7TpaY)idTUJV  Kai  qpaciv  auTOV   €ivai 
buc7ToX€)iTiTOV,  bi€&6vT€C,  d)C  7ToXXdc  Tdc  jLi€TaPoXdc  ToTc  "EXXna 
7T€7ToiriK€V.    Wcnn  Isokrates  an  Philipp  von  Makedonien   die 
Aufforderung  richtet,  die  Fuhrerrolle  fur  Griechenland  gegen 
den  Erbfeind  zu  ubernehmen,  so  ist  das  fiir  ihn  ein  7Tapa- 
KaXeTv,  wie  er  denn  dieses  Verb  neben  dem  selteneren  TTpo- 
Tp€7T€iv  geradezu  technisch  verwendet*).  Auch  die  pseudo- 
demosthenische  Rede  TTp6c  Tf|v  d7TicToXr|v  hat  neben  manchen 
andern  in  Technik,  Anordnung  und  Beweismotiven  der  7Tapa- 

*)  Isokr.  Phil.  89  .  .  .  olMai  hi  tOjv  \xiv  ftUujv  €t  ticiv  b6E€i€  ircpl 
Tfjc  CTpttTciac  Tf^c  €k  Ti?|v  'Aciav  cunPouX^Ociv,  ^irl  TaOTtiv  Av  ^iri- 
iT€C€Tv  Ti\y  irapdKXnciv,  X^TOvrac,  dic  6conT€p  ^iT€Xfeipncav  irp6c 
Tdv  paciX^a  TroX€^€iv,  dTraciv  cuv^Tr€C€v  ^E  db6EuJv  \xiy  T€v^c8ai  Xa|ui- 
TTpoTc,  ^K  Tr€v/|Tiuv  hi  TrXouciouc,  ^K  TaTr€ivi&v  bi  TroXXfjc  x^pcic  ^o^ 
Tr6X€uiv  b€CTr6Taic.  if\b  b'  oOk  ^k  TCbv  toioOtujv  ^^XXu)  C€  trapa- 
KaX€Tv,  dXX'  ^KTiuv  f^TUxiT^^vai  boEdvruiv,  X^t^m  ^'  ^k  tuiv  ^€Td  KOpou 

Kai  KX€dpxou  cucTpaTcuca^^vujv Auch  137  oOtuj  h'  dpiCTa  pouXcucci 

Tr€pl  toOtujv,  f^v  OiroXdprjc  \it\  ^6vov  t6v  X6tov  toio(>t6v  C€  Trapa- 
KaXciv,  dXXd  Kal  .  .  .  .  In  synonymem  Sinne  ist  trpoTp^Tr^iv  ange- 
wendet  116:  Kai  ^f)  Oau|uidci3C,  €(  bid  iravTdc  C€  toO  X6tou  Tr€ipu>Mai 
TrpoTp^Tr€iv  ^iri  t€  Tdc  cOfptcciac  Tdc  tiBv  'EXXi^jvujv  Kai  TrpadTHTa 
Kai  9iXavepujTrlav.  138  oO  |uif|v  dXXd  ci  f€  X9^  CKOir€tv  il  dTrdvruJv  Td 
cuvTclvovra  Kai  TrpoTp^TrovTa  Trp6c  t6v  Tr6X€^ov  toOtov. 


Die  irapaKXiiTiKoC  in  der  griechischen  u.  r5m.  Literatur.        15 

kXtitikoi  abereinstimmenden  Elementen  die  Bezeichnung  irapa- 
KoXeiv  mit  diesen  gemein^). 

Es  folgt  ans  den  vorstehenden  Darlegungen  und  Stellen 
mit  Sicherheit,  daB  zur  Zeit  der  zweiten  Sophistik  ein  rhe- 
torisch  technischer  Name  ftir  die  militarischen  Ermahnungs- 
Teden  ausgepragt  war,  zweifellos  weil  TrapaKaXeiv  und  Trapd- 
Kkrjcic  zur  Einfiihrung  und  zur  Benennung  dieser  Beden  von 
den  Historikem  am  haufigsten  gebraucht  waren,  allerdings 
neben  andem,  auch  mehrfach  vorkommenden  Bezeichnungen. 

Dnd  von  diesen  ist  noch  kurz  zu  reden,  weil  ihr  Vor- 
handensein  erkennen  laBt,  daB  die  Bezeichnung  *7TapaKXr|TiK6c' 
als  besonders  fiir  militarische  Ermahnungsreden  geltender 
Ternmius  erst  allmahlich  sich  herausbildete.  Wir  finden  neben 
TOpaKoXeTv  auch  die  Bezeichnungen  TrpoTpeiTeiv*),  Ttapaiveiv, 
^)puv€iv  und  besonders  haufig  das  thukydideische  TrapaKe- 
Weiv.  So  leitet  Xenophon  Anab.  I,  7,  3  den  TiapaKXriTiKoc  des 
Kyros  vor  Kunaxa  ein :  KOpoc  . . .  iTaprivei  Gappuvujv  Toidbe  . . . 
Es  ist  Yon  Wichtigkeit,  hier  auf  die  Sonderstellung  des  Thuky- 
dides  iind  seines  spaten  m^iiTric  Prokop  auf merksam  zu  machen : 
sie  geben  der  Benennung  TrapaKcXeueiv  entschieden  den  Vorzug. 
fknk.  n,  11  7Tapr|vei  Toidbe;  11,  87  TrapeKcXeucavTo  .  .  .; 
icaiaeye  Toidbe;  IV,  10  TiapeKeXeucaTO  Toidbe;  IV,  92  X^tujv 
Toidbe;  IV,  95  7TapeKeXeueT6  Te  kui  JXeye  Toidbe;  IV,  126 
'^aptKeXeucaTO  toTc  crpaTiu^Taic  Toidbe;  V,  8,  10  PouXojievoc 
^ttpaOapcOvai  t€  .  .  .  ?XeT€  Toidbe;  VI,  68  Toidbe  rrapeKe- 
^t46To;  VII,  61  TTapeKeXeucaTO  re  .  .  .  Kai  IXeEe  Toidbe; 
'Di  66  TTapeKeXeucavTo  .  .  .  Kai  ^XeHav  TOidbe. 

Die  entsprechenden  Stellen  bei  Prokop  beweisen  nicht 
^ein  die  allgemeine  Abhangigkeit  von  dessen  Vorbild  Thuky- 
^desin  der  Technik,  sondem  auch  dessen  |bii|uiTicic  im  einzelnen 
Ausdmcke,  z.  B.  bell.  Pers.:  1, 14,  20  p.  68,  20  Haury  outuj  ^^v 
^'PpdvTiCTrapaKeXeucdjLievoc  ^tti  touc  rroXejLiiouc  t6  CTpdTeujLia 

*)  Deraosth.  XI,  23  Xva  hi  \ii\  iiaKpoXoTu) ,  <pr]^\  xP^^voi*  irapc- 
^cic9ai  \iiv  Trp6c  tov  it6X€^ov,  irapaxaXeiv  bi  touc  "EXXrivac  ixi\ 
%oic,  dXXd  Toic  IpTOic  irpdc  Tf|v  trap'  f\\x\jjy  cujui^axiav. 

*)  Vgl.  [Anaxim.]  Rhet.  ad.  Alex.  Rh.  Gr.  I  •  13,  6  Sp.  trpoTpoirfi 
^^  kxx  in\  irpoaip^ceic  fj  X6touc  f\  irpdHcic  trapdKXncic  .  .  .  t6v  .  .  . 
^pOTp^irovTa  XP^  bciKvOciv  TaOTa  l<pdL  irapaKaXci  ktX. 


16  Josef  Albertus, 

ifT€.  BeXicdpioc  hk  Kai  *Ep|iOT^VTic  . . .  TrapeKcXeucavTO  i&be; 
1, 18,  27  p.  95, 10  BL  'AZap^Gnc  b^ . . .  Toidbe  TrapcKeXeucaTo; 
b.  Yand.  U,  20,  4  p.  513,  9  H.  bievoeiTO  Kai  cuTKoXkac  fiiravTac 
TiapeKeXeucaTo  d5be  . . . ;  b.  Goth.  IV,  8,  6  p.  519,  16  H. 
roupd2Itic  .  .  .  guTKaXecac  Toidbe  irapeKeXeucaTO^). 

Bemerkenswert  ist,  daB  auch  Lukian  die  ermunternde 
Ansprache,  welche  der  Geschichtsschreiber  der  Schlacht- 
schilderung  vorangehen  lassen  soU,  ein  irapaKeXeuetv  nennt: 
TTujc  bei  icTOpiav  cuTTpdqpeiv  49 :  ...  dXX'  ic  touc  crpaTTiTouc 
fi^v  Td  irpanra,  Kai  el  ti  irapeKeXeucavTo,  KaKeivo  dKiiKo^TUj,  Kai 
Siruic  Kai  ij  Tivi  tviumij  Kai  dTrivoiqi  fTa£av. 

Es  muB  hiemach  die  Moglichkeit,  wenn  nicht  Wahr- 
scheinlichkeit  zugestanden  werden,  daB  fiir  die  friihere  Zeit 
die  Bezeichnungen  TrpoTpeireiv  und  irapaKeXeueiv  ftir  die  Feld- 
herrnreden  technisch  genau  dasselbe  bezeichnen  wie  die 
Ausdriicke  irapaKaXeiv  und  TrapaKXrtTiKOC.  Jedenfalls  ist  die 
Bezeichnung  TrapaKXnTiKdc  bei  Aristides,  Fronto,  Polybios  sicher 
technisch  und  ausschlieBlich  ftir  Ermunterungsreden  vor  der 
Schlacht  verwendet  Wir  haben  also  das  Recht,  uns  dieser 
Bezeichnungsweise  fiir  alle  ermahnenden  Feldhermreden  zu 
bedienen.  Dem  TrapaKXiiTiKOc  entsprechen  im  Lateinischen  die 
Bezeichnungen  *contio*  und  *exhortatio*  *). 

')  Bei  Cassius  Dio  tritt  in  diesem  Punkt  seine  ^iimnc^c  des  Thu- 
kydides  weniger  deutlich  hervor,  da  er  sich  meist  des  einfachen  'cTirc* 
oder  'IKele  Toidbc'  zur  Einfiihrung  seiner  irapaKXnTtxoi  bedient. 

')  Vgl.  Cic.  Orator  66:  Huic  generi  historia  finitima  est,  in  qua  et 
narratur  ornate  et  regiosaepe  aut  pugna  describitur;  interponuntur  etiam 
contiones  et  hortationes,  sed  in  his  tracta  quaedam  et  fluens  expetitur, 
non  haec  contracta  et  acris  oratio. 


Die  TrapaicXiiTiKoi  in  der  griechischen  u.  rom.  Literatur.        17 


Kapitel  2. 

Die  beschrankte  Verbreitung  des  irapaxXirjTixo;  in  der 
historisch-biographischen  Literatur. 

Es  gilt  zunachst  den  Kreis  der  Schriftsteller  zu  um- 
schreiben,  welche  fiir  eine  Untersuchung  der  TrapaKXriTtKoi  in 
dem  erorterten  technischen  Sinn  den  Beobachtungstoff  lief ern ; 
am  zweckmafiigsten  wird  das  so  geschehen,  daB  diejenigen 
historischen  und  biographischen  Literaturerzeugnisse  namhaft 
geraacht  werden,  in  welchen  aas  Griinden  des  Stils  oder  anderen 
Ursachen  das  Kimstmittel  der  Rede  uberhaupt,  also  auch  das 
des  TrapaKXiiTiKOc  keine  Verwendung  findet  Herodot  und 
Homer  lassen  nur  eine  beschrankte  Verwendung  zu,  insofem 
sie  das  Schema  der  Ermahnungsrede  vor  der  Schlacht  noch 
iiicht  kennen;  dariiber  wird  im  vierten  Kapitel  besonders 
gehandelt  werden.  Eine  eigene  Stellung  nimmt  auch  Diodor 
Diit  seiner  Bibliothek  ein.  Von  seinen  Hauptquellen  Ephoros, 
Theopompos  und  Timaios  wissen  wir  ebenso  wie  von  Anaxi- 
^enesi),  dafi  sie  mit  dem  Kunstmittel  der  Rede  tiberhaupt 
auch  den  TrapaKXTrnKOC  in  ihre  Darstellung  in  reichem 
MaBe  aufgenommen  haben;  denn  seit  Thukydides  war  sie 
^^  wesentlicher  Bestandteil  in  Technik  und  Okonomie   der 


*)  Die  Hauptstellen  sind  Plut.  mor.  803  B  dirl  hi  tOiv  'Eq^^pou  xal 
0«oir6^itou  Kttl  •AvaHiii^vouc  {>nTop€i(X)v  xal  ir€pi6i>iuv,  fic  *jr€pa(vouciv 
^^'Xicamc  rd  CTpaT€(i|uiaTa  Kal  irapaTdEavT€C,  €ctiv  €(tt€Iv  'oub€lc  cib/|pou 
■^^^^a  |iiujpoiv€i  ir^ac'.  Fiir  Timaios  das  Zeugnis  aus  der  bekannten 
P^^^emik  des  Polybios,  XII  26  a,  3  ircpl  Tf^c  alp^c€U)C  xal  im^X^Tnc  Tf^c 
^^  Tdc  hr\\iryfopiac  Kal  Tdc  irapaKX/|C€ic,  ?ti  bi  toOc  irp€cP€UTiKoOc 
%ouc  Koi  cuXX/|pbnv  irdv  rd  toioOto  t^voc  ktX.  25 i,  3  Tutiv  cunPou- 
^^K(bv  Kai  iTapaKXnTiKu)v  Itx  hi  irp€Cp€UTiKuiv  Xdtujv  otc  K^xPITai 
'  Wioc,  wo  man  die  weitere  Ausftihrung  ftber  den  Kaip6c  fiir  die  Ein- 
'^^g  solcher  Reden  nachlese. 

Xm,2.  2 


18  Josef  Albertus, 

Historiographie  geworden.  Diodor  verschmaht  grundsatzlich 
die  Aufnahme  von  Reden  in  seine  kompilatorische,  kunstlose 
Darstellung.  Er  tritt  im  Prooemium  des  zwanzigsten  Buches 
ftir  einen  maBigen  Gebrauch  eingelegter  Beden  in  die  Ge- 
schichtsdarstellung  ein,  was  er  mit  seinem  eigenen  Beispiel 
beweist^).  Denn  TrapaKXirnKoi  in  Schlachtdarstellungen  bietet 
er  keine.  Doch  das  von  ihm  verfochtene  *oii  nfjv  iravTeXuic 
T€  Touc  ^riTopiKoOc  X6touc  cmobOKiixaiovrtc  iKpdXXojLiev  ^k  Tnc 
lcTopiKTic  7rpaT)iaT€iac  t6  TrapdiTav'  ftihrt  er  in  der  Weise  aus, 
dalil  er  drei  stark  ethisierende,  wohl  ganz  aus  Timaios  iiber- 
nommene  Reden  in  direkter  Rede  wiedergibt*).  Der  Theorie 
entspricht  seine  Praxis.  Ein  Beispiel,  wie  Diodor  die  Gelegen- 
heit  eines  iTapaKXriTiK^c  vorbeigehen  laBt,  bietet  XIII,  15.  Vor 
der  Entscheidungsschlacht  bei  Syrakus,  wo  Thukydides  einen 
langen  Redeagon  einschaltet,  gibt  Diodor  in  indirekter  Rede 
nur  einige  allgemeine,  zur  Tapferkeit  ermahnende  Motive. 
Ebenso  meidet  er  bei  allen  anderen  Hauptschlachten,  wie 
denen  bei  Issos  und  Gaugamela,  die  Einfiigung  von  Feld- 
herrnroden. 

Auch  Plutarch  bietet  in  den  Bioi  keinen  TTapaKXTiTiK6c. 
Der  Grund  ist  fiir  ihn  das  einschrankende  Stilgesetz  der 
Biographie,  das  er  im  Prooemium  zu  Alexander  d.  GroBen 
mitteilt :  4dv  |Lir^  TrdvTa  |uin^^  ^^^'  ?KacTOV  ££€ipTac^€vujc  ti  tuiv 
7T€piPorJTU)V  diTaTT^XXoii^v,  dXX'  i7nTijLivovT€C  Td  TTX^Tcra,  |if|  cuko- 

*)  Prooem.  von  Buch  XX :  Kaixoi  t€  toOc  ^itibtiicvuceai  PouXo^^vouc 
X6tou  buvaMiv  SEccti  xaT'  ibiav  bn^HTOpiac  xai  irpccPcuTiKoOc  X6touc, 
Itx  bi  ifK\i)\x\a  Kai  ^i^touc  Kai  T&XXa  ToiaOTa  cuvTdrrccear  Tf|  Tdp  oiKO- 
yo\i{q,  Tt&v  X6tu)v  xpncolMevoi  Kai  Tdc  Oiroe^ceic  x^jpic  ^KaT^pac  ffcpTa- 
cd^cvoi  KaTd  X6tov  dv  ^v  diii^oT^paic  TaTc  irpaTMaTciaic  cOboKi^oiev. 
Doch  gegen  die  Reden  spricht  die  Stileinheit  der  Geschichtsdarstellung : 
t6  T<3ip  Tf|c  icTopiac  dirXoOv  ^cti  Kai  cu^<pu^c  iauT<4i  Kai  t6  cuvdXov  ^^^iOxui 
cUijyiaTi  irapairXi^ciov,  oO  t6  fi^v  ^cirapoTM^vov  ^CT^pTirai  Tf\c  i|iuxiKf^c 
XdpiToc.  Nichtsdestoweniger  will  auch  er  nicht  alle  Reden  aus  der 
Geschichte  verbannt  wissen;  s.  o.  den  Text. 

*)  Die  1.  Rede  h&lt  der  Syrakusaner  Nikolaos  Xill,  20—28  nach 
der  sicilischen  Katastrophe,  um  Mitleid  fQr  die  gefangenen  Athener  zu 
erregen.  Das  Gegenteil  verlritt  Gylippos  in  der  zweiten,  XIII,  29 — 33. 
Die  dritte,  XIV^  65,  h&lt  der  Sicilier  Theodoros,  um  die  Soldaten  gegen 
den  Tyrannen  Dionysios  aufzureizen. 


Die  irapaicXiiTiKoi  in  der  griechischen  u.  rdm.  Literatur.        19 

(pamiv.  ouTC  xdp  lcropiac  Tpa<po|iev,  dXXd  piouc.  Ein  einziges 
Beispiel,  wie  er  nicht  in  rhetorischer  Weise  eine  Feldherrn- 
rede  geben,  sondem  das  i^Ooc  Casars  schildern  will,  bietet 
das  aiis  Caesars  Rede  gegen  Ariovist  angef iihrte  Motiv  der  Er- 
gebenheit  der  10.  Legion  (Caes.  19) :  *cuvaTaTUJv  €ic  iKKXnciav 
^«Xeucev  dm^vai  Kai  Kivbuveueiv  Trapd  Tvdi|ir|v  ouruic  dvdvbpujc 
m  ^oXaKuic  Ixovrac,  auroc  bk  ?q)r|  t6  bdKaxov  cuvraTMa  Trapa- 
Xapibv  im  Touc  ^appdpouc  TropeuccOai*. 

Wie  bei  Plutarch,  brauchen  wir  auch  in  den  Viten  des 
Nepos  und  Sueton  den  TrapaKXriTiKdc  nicht  zu  suchen.  Da 
Nepos  sein  genus  dicendi  selbst  charakterisiert  *Non  dubito 
fore  plerosque,  Attice,  qui  hoc  genus  scripturae  leve  et  non 
satis  dignum  summorum  virorum  personis  iudicent',  so  lag 
ihm  die  Feldhermrede  auBerhalb  des  Bereiches  dieser  seiner 
kiinstloseren  Darstellung.  Bei  der  ganzen  Art  seiner  biogra- 
phisehen  Schriftstellerei  ist  das  Gleiche  fiir  Sueton  selbstver- 
standlicb.  DaB  hingegen  die  Scriptores  historiae  Augustae  in  der 
Darstellung  der  Casarenleben  wieder  den  reichsten  Gebrauch 
von  Beden  iiberhaupt  und  Briefen  sowie  von  Feldherraan- 
sprachen  an  die  Heere  machen,  dafiir  haben  Leo  und  Peter 
fe  nahere  Begriindung  gebracht^). 

Die  Art  und  der  Zweck  von  Geschichtsdarstellungen 
^ie  die  des  Velleius  Paterculus  und  Florus  lieBen  weder  ein- 
S^'6gte  Reden  noch  TrapaKXriTiKoi  zu.  Velleius  hat  seinen  Stil, 
^Qdem  er  ihn  eine  *praeceps  festinatio'  nennt,  selbst  treffend 
charakterisiert»). 

Eine  eigene  Stellung  nimmt  ebenfalls  beziiglich  der  Reden 
^ompeius  Trogus  ein.  Auch  er  will  der  Geschichtsdarstellung 
*^ineReden  einf  iigen,  kann  aber  dennoch  nichtumhin,  den  langen 

')  Nach  dem  Vorgang  des  Maximus  Marinus  drangen  in  un- 
^^ianischer  Weise  und  von  aufien  Reden,  Briefe  und  Dokumente,  zum  Teil 
^^chungen,  in  die  Scriptores  historiae  Augustae  ein. 

*)  Vell.  1,  16:  •Cum  haec  particula  operis  velut  formam  propositi 
^^cesserit,  quanquam  intellego  mihi  in  hac  tam  praecipiti  festinatione, 
^e  me  rotae  pronive  gurgitis  ac  verticis  modo  nusquam  patilur  con- 
^stere,  paene  magis  necessaria  praetereimda  quam  supervacanea  am- 
Plectenda,  nequeo  tamen  temperare  mihi,  quin  rem  saepe  agitatam 
^nio  meo  neque  ad  liquidam  rationem  perductam  signem  stilo*. 

2* 


20  Josef  Albertus, 

irapaKXiiTiKOc  Mithrldats  einzaschalten,  vgl.  lustin  XXXVJJI, 
3  und  4:  quam  obliquam  P.  Trogus  exposuit,  quoniam  in  liYio 
et  Saliustio  reprehendit,  quod  contiones  directas  pro  sua  orar- 
tione  operi  suo  inserendo  historiae  modum  excesserint 

Erwahnt  sei  noch,  daB  auch  die  antiken  Sammelschnft- 
steller  von  CTf)aTr\fT\}xaTa  f iir  den  irapaKXriTiKdc  nicht  in  Betracht 
kommen.  So  werden  in  den  von  Melber  herausgegebenen 
Polyanexcerpten  unter  dem  Titel  irepi  toO  ttoiov  b€i  tov  crpaTii- 
Tov  €ivai  nur  die  Eigenschaften  eines  Feldherrn  namhaft  ge- 
macht,  die  ihn  zum  Halten  von  ermunternden  Ansprachen 
besonders  befahigen*).  Die  beiden  Vertreter  dieser  literatur, 
Polyan  und  Frontin,  sind  also  fur  den  irapaKXiiTiKdc  wertlos. 

Es  wtirden  nun,  um  das  belebende  Belief  zu  dieser 
negativen  Aufzahlung  zu  geben,  diejenigen  Historiker  auf- 
zufiihren  sein,  welche  in  ihre  Darstellung  irapaKXiiTiKoi  ver- 
flochten  haben.  Doch  ist  dies  deshalb  hier  iiberfllissig,  weil  ich 
im  5.  Kapitel  die  genaue  liste  der  bei  den  Historikern  vor- 
kommenden  TTapaKXiiTiKoi  vorlege,^von  den  bei  Thukydides 
angefangen  bis  zu  denen,  welche  Cassiodor  dem  Attila  vor 
der  Schlacht  bei  Chalons  in  den  Mund  legt  Die  Reihe  der 
Autoren  deckt  sich  im  wesentlichen  mit  jener,  welche  schon 
Jebb  angefiihrt  hat*). 

*)  Polyaen.  p.  431, 10  Melb.  €ti  ^jiircip^TOTov  Tvibceiuc  kqi  iropai- 
v^cciuc  etc  Td  Tf|v  irpoOu^tav  ti&v  CTpaTtu)TiDv  aCiEf^cai  Kal  ^XirlbuJv 
dTaOuiv  ^iLiTrXf^cai .  .  . 

•)  A  a.  0.  S.  50ff. 


Die  irapaKXTTTiKo(  in  der  griechischeD  u.  rdm.  Liieratur.        21 


Kapitel  3. 

Scheidung  der  allgemeinen  Feldherrnreden  und  der 

icapaxXTjTixoL 

Bevor  ich  zur  Aufstellung  einer  moglichst  vollstandigen 
liste  der  in  der  Antike  vorkommenden  Ermunterungsreden 
von  Feldherren  schreite,  mochte  ich,  um  die  Fragestellung 
nach  Technik  und  Entwicklung  der  TrapaKXriTiKoi  noch  scharfer 
zu  fassen,  alie  jene  von  Feldherren  an  die  Soidaten  ge* 
richteten  Beden  ausscheiden,  die  andem  als  parakletischen, 
d.  h.  ziir  Tapferkeit  in  der  Schlacht  mahnenden,  Inhaltes  sind. 

Nicht  zum  t^oc  TrapaKXriTiKdv  gehoren  hiernach  die  mit- 
unter  sehr  rhetorisch  gebaltenen  Beden,  worait  Meuterei  im 
Heer  erdriickt  und  gertigt  wird.  Ich  nenne  hier,  ohne  eine 
vollstandige  Liste  dieser  Beden  aufstellen  zu  wolien,  als  her- 
vorstechendste  Beispiele: 

1.  Die  Bede  des  jungeren  Scipio  an  das  meuterische 
Heer  gelegentlich  seiner  Erkrankung  in  Spanien :  Liv.  XXVIII, 
27-29,  8. 

2.  Casars  Bede  an  das  meuterische  Heer  in  Placentia: 
Cass.  Dio  41,  27-35. 

3.  Die  Bede  des  Oermanicus  an  die  aufstandischen,  je- 
doch  schon  zum  Gehorsam  zuriickkehrenden  Legionen  im 
gennanischen  Aufstand  ^) :  Tac.  ann.  I,  42-44. 

■)  Wir  kdnnen  auch  in  dieser  Gattung  von  Feldherrnreden  Wieder- 
kehr  einzehier  Typen,  also  eine  rhetorische  Topik  feststellen.  Ich 
erwflhne  zwischen  Tac.  ann.  I,  42,  9  und  Liv.  XXVIII,  27,  3  folgende 
besonders  sprechende  Parallele :  Liv. :  .  . .  quos  ne  quo  nomine  quidem 
appellare  debeam,  scio.  cives?  quia  a  patria  vestra  desciscitis  —  an 
mihtes?  qui  imperium  auspiciumque  abnuistis,  sacramenti  religionem 
mpistis.  Tac. :  . . .  quod  nomen  huic  coetui  dabo  ?  militesne  appellem, 


22  Josef  Albertus, 

4.  Alexander  an  das  meuterische  Heer  in  Opis :  Curtius 
X,  2,  15-30. 

5.  Alexander  Severus  an  seine  Truppen  Script  hist  Aug. 
Alex.  Sever.  53  (Lampridius). 

Die  zweite  Gruppe  von  Reden,  welche  als  nicht  vor 
der  Schlacht  ermahnende  auszuscheiden  sind,  behandeln  das 
Thema:  Soll  Alexander  noch  weiter  nach  Osten  ziehen?  Sie 
finden  sich  in  rhetorisch  meisterhafter  Ausarbeitung  bei  Curtius 
IX,  2,  12 — IX,  3,  16  zugleich  mit  der  Entgegnungsrede  des 
Coenus,  femer  bei  Arrian  5,  25,  3 — 5,  28"). 

qui  filium  imperatoris  vestri  vallo  et  armis  circumsedistis  ?  an  cives, 
quibus  tam  proiecta  senatus  auctoritas?  —  Der  t^hoc,  den  Tacitus 
weiter  bringt :  'Divus  lulius  seditionem  exercitus  verbo  uno  compescuit, 
Quirites  vocando,  qui  sacramentum  eius  detrectabant'  steht,  eine 
ziemlich  klM,gliche  Figur  machend,  auch  bei  Lampridius,  Scr.  hist. 
Aug.  Alex.  Sev.  p.  547, 3 :  'Quirites,  discedite  atque  arma  deponite'. 

^)  Dafi  wir  hier,  wie  in  den  Gerichtskontroversien  gelegenUich 
der  Verschworung  des  Philotas,  eine  direkte  Heriibemahme  von  Schul- 
deklamationen  in  die  Geschichtsdarstellung  von  seiten  Curtius'  haben, 
ist  sicher.  £s  ist  das  Thema,  das  Seneca  in  der  ersten  Suasorie  auf- 
stellt  'Dehberat  Alexander ,  an  Oceanum  naviget*,  und  das  auch  Quin- 
tilian.  Inst.  UI,  16  als  ein  Deklamationsstuck  erwfthnt :  *Cum  autera  de 
hoc  quaeritur,  coniectura  est,  an  Isthmus  intercidi . . .  an  Alexander 
terras  ultra  Oceanum  sit  in  venturus'.  Die  rhetorischen  Pointen  sind 
bei  Seneca  und  den  beiden  Historikern  dieselben.  Sogleich  im  Anfang 
dieser  Suasorie  des  Seneca :  *Soli  satis  est.  . . .  post  omnia  Oceanus,  post 
Oceanum  nihil*.  Argentarius:  *Resiste,  orbis  te  tuus  vocat;  vicimus,  qua 
lucet . .'.  Pompeius  Silon :  'Venit  ille  dies,  quo  tibi  opera  deesset ;  idem 
sunt  termini  et  regni  tui  et  mundi*.  Aber  alle  iibertrumpfte  Moschus : 
*Ultra  Liberi  patris  trophaea  constituimus.  Non  quaerimus  orbem,  sed 
amittimus*.  —  Eine  Schuldeklamation  iibrigens  ->-  allerdings  anderer 
Art  —  ist  die  Rede,  welche  Tac.  ann.  VI,  8  den  Ritter  Terentius  im 
Senat  halten  \&Qi,  Nach  Sejans  Sturz  ist  der  Umstand,  sein  Freund 
gewesen  zu  sein,  zur  Anklage  genUgend.  Die  einstige  Freundschaft 
nicht  leugnend,  Iftfit  Terentius  die  Verteidigung  darin  gipfeln,  da0,  so- 
lange  der  Kaiser  Sejan  zum  Freunde  hatte,  auch  er  diese  Freundschaft 
pflegen  und  sich  auf  das  Urteil  des  Kaisers  verlassen  durfte.  *Non 
enim  Seianum  Vulsiniensem ,  sed  Claudiae  et  luliae  domus  partero, 
quas  adfinitate  occupaverat,  tuum,  Caesar,  generum,  tui  consulatus  so- 
cium,  tua  officia  in  republica  capessentem  colebamus.  Non  est  nostrum 
aestimare,  quem  supra  ceteros  et  quibus  de  causis  extoUas.  Tibi  sum- 
mum  rerum  iudicium  di  dedere;  nobis  obsequii  gloria  relicta  est .  .  .** 


Die  trapaKXriTiKoi  in  der  griechischen  u.  rdm.  Literatur.        23 

Neben  dieser  sich  speziell  auf  Alexander  beziehenden 
Redegrappe,  die  ihren  Charakter  als  Schuldeklamationen  auf 
die  Stime  gepragt  tragen,  mochte  ich  in  dem  Gebiet  der 
Feldherraberedsamkeit  im  weitern  Sinne  noch  hinweisen  auf 
die  ganz  nach  dem  Rezept  der  rhetorischen  Schuldeklamation 
gearbeitete,  von  Livius  in  die  Darstellung  aufgenommene 
Kontroverse  zwischen  Fabius  Maximus  Cunctator  und  dem 
jiingeru  Scipio.  In  der  Tat  ist  die  Rede^),  welche  Livius  den 
*Zauderer'  vor  dem  Senat  gegen  die  Absicht  Scipios,  den 
Krieg  gegen  Hannibal  von  Italiens  Boden  nach  Afrika  hin- 
uberzutragen,  halten  laBt,  und  die  Gegenrede  Scipios  ein 
rhetorisches  Glanzstiick;  die  Griinde  des  Fiir  und  Wider 
werden  kunstgerecht  und  haarscharf  entwickelt  und  im  Par- 
allelismus  des  Redeagons  nach  beiden  Seiten  hin  abgewogen. 
Es  ist  zwar  auch  nur  eine  Schuldeklamation*),  aber  vom 
&enius  des  Historikers  bertihrt,  wurde  sie  in  seiner  Hand  zum 
voUendeten  Kunstwerk.  Den  Eindruck  einer  vom  historischen 
Kiinstler  in  die  Gescliichtsdarstellung  tibeniommenen  Dekla- 
niation  macht  auch  die  von  Tacitus  (hist.  H,  76,  2 — 78)  dem 
Mucianus  in  den  Mund  gelegte,  an  den  Oberf eldherrn  Vespasian 
geriehtete  Ermahnungsrede  zur  Ubernahme  des  Kaisertums; 
sie  ist  aufs  sorgfaltigste  ausgearbeitet 

Wir  konnen  alle  diese  und  ahnliche  bei  antiken  Hi- 
storikem  vorkommenden  Reden  nicht  parakletischen  Inhalts  als 
Jeldherraberedsamkeit  im  weitern  Sinne  fassen;  aber  sie  sind 
Diit  dem  uns  einheitlich  und  geschlossen  entgegentretenden 
T€voc  TrapaicXTiTiKov  nicht  zu  verwechseln  und  zu  vermischen. 

•)  Liv.  XVUI,  40-43  und  43,  2—45. 

')  Quint.  Inst.  III,  17  *sed  in  iis  quoque,  quae  constabit  posse 
^*ri,  coniectura  aliquando  erit,  si  quaeretur,  an  utique  futurum  sit,  ut 
Carthaginem  superent  Romani,  ut  redeat  Hannibal,  si  Scipio  exercitum 
^  Africam  transtulerit  .  .  .' 


24  Josef  Albertus, 


Kapitel  4. 

Vorstufen  des  irapaxXirjTixo;, 

Obwohl  Quintilian  mit  Kecht  von  Homer  sagt*),  daB  er, 
wie  im  Ozean  allerFlusse  und  Quellen  Anfang  liege,  allen  Arten 
der  Beredsamkeit  Vorbild  und  Ursprung  verliehen  habe,  so 
darf  man  doch  bei  dem  Epiker  den  ausgebildeten  TrapaKXirnKOc 
noch  nicht  suchen.  Nichtsdestoweniger  spricht  Quintilian  von 
seinen  exhortationes  (Inst.  X,  1,  47):  *nam  ut  de  laudibus,  ex- 
hortationibus,  consoiationibus  taceam,  nonne  vel  nonus  liber, 
quo  missa  ad  Achillem  legatio  continetur,  vel  in  primo  inter 
duces  illa  contentio  vel  dictae  in  secundo  sententiae  omnes 
litium  ac  consiliorum  explicant  artes?'  Als  Beispiele  solcher 
exhortationes  oder  ermahnenden  Feldhermreden  fiihre  ich  nur 
den  beriihmten  Xotoc  icxnMciTic|ji^voc  im  B  110 — 141  an,  in 
welchem  Agaraemnon  das  Heer  zur  Eroberung  Trojas  anfeuem 
will,  indem  er  zum  Gegenteile  rat  Zu  dem  Ganzen  der  kunst- 
vollen  Technik  dieser  Stelle  gehort  die  Ansprache  des  Odysseus 
an  das  Heer  B  284-333  und  die  des  Nestor  B  336-368, 
durch  welche  erst  der  Zweck  der  Rede  des  Agamemnon 
erreicht  wird.  Ein  anderes  Beispiel  kiinstlicher,  von  den 
Historikem  wenigstens  in  etwas  nachgeahmter  Technik  einer 
Ermunterungsrede  an  die  Soldaten  bietet  A  234-420.  Es  ist 
die  bekannte  Homerische  Epipolesis.  Agamemnon  begibt  sich 
zu  den  einzelnen  Abteilungen  und  Stammen  seines  Heeres  und 
feuert  die  einzelnen,  je  nach  dem  Charakter  und  den  Sitten 

*)  Inst.  or.  X,  I,  46 :  'Igitur  ut  Aratus  ab  love  incipiendum  putal, 
ita  nos  rite  coepturi  ab  Homero  videmur.  Hic  enim  quemadmodum 
ex  Oceano  dicit  ipse  omnium  amnium  fontiumque  cursus  initium 
■capere,  omnibus  eloquentiae  partibus  exemplum  et  ortum  dedit*. 


Die  irapaxXnTiKoC  in  der  griechischen  u.  r5m.  Literatur.        25 

dereinzelnen  Volksstamme  und  ihrerFiihrer,  mit  wechselnden, 

inmer  neuen  Motiven  zur  Tapferkeit  an.   Neben  diesen  ex- 

hortationes  in  Form  des  Xotoc  dcximoiTic^evoc  und  der  Epi- 

polesis  hat  Homer  einfache  Ansprachen  der  Fiihrer  an  die 

Heere  nach  einfacher  Technik  und  mit  Anwendung  der  ge- 

wohnliehen  Motive  zur  Tapferkeit  noch  an  folgeuden  Stellen: 

6  172-184  Ermahnungsrede  Hektors, 

6  228-245  Ermahnungsrede  Agamemnons, 

N  47-59  Ermahnungsrede  Poseidons  an  die  beiden  Aias, 

N  95-124  Ermahnungsrede  Poseidons  an  die  einzelnen  grie- 

chischen  Heerfiihrer, 
0  485-500  Ermahnungsrede  Hektors;  ihr  entspricht  auf  grie- 

chischer  Seite 
0  501-513  eine  solche  des  Aias. 

Zur  Technik  des  TrapaKXriTiKOC,  wie  er  sich  in  typischer 
W^eise  bei  den  Historikem  ausgebildet  hat,  bieten  uns  jedoch 
<Ue  exhortationes  Homers,  abgesehen  von  jenera  Xotoc  icxT]- 
/wmcnfcvoc  und  der  Epipolesis,  die  spfiter  zu  behandeln  sein 
vird,nichts.  BedeutendnaherstehtdemThukydides,  deraersten 
^ertreter  des  TrapaKXriTiKOC,  entsprechend  den  Zeit-  und  Kultur- 
Terhaltnissen  Herodot  AUerdings  fiir  die  Erkenntnis  der 
Technik  unseres  t^voc  im  ganzen  ist  er  unfruchtbar  und  be- 
^nders  nicht  flir  die  Einzelbehandlung  zu  verwerten. 

Wie  bei  Herodot  die  Rhetorik  ira  aUgeraeinen  noch  in 

den  Kinderschuhen  steckt^),  ihn  aber  doch  wieder  zuerst  rein 

^uBerlich  in  den  Versuchen  sprachlicher  Periodisierung,  dann 

'''^ieder  in  der  Einlage  von  zahlreichen  Dialogen  und  Reden, 

^iidlich  in  der  Anlage  und  Okonomie  des  gesaraten  Stoffes 

*)  Ober  Herodots  Rhetorik  mogen  zwei  Urteile  folgen.  Am 
^hSrfsten  trifft  die  Sache  die  feine  Charakteristik  des  Marcellinus  ira 
*^hen  des  Thukydides  38  'tujv  bi  iTp6  aOroO  cuTTpoKP^^v  t€  xal 
'^opiKiiiv  d\|i6xouc  ilictTcp  clcaT^vriuv  Tdc  cuTTpoi<pdc  xal  \|iiXf|  |li6vt| 
Wicafi^vujv  bid  iravT6c  biriT^^cci,  Trpocdiiroic  bi  o(i  irepie^vTUJv  X6touc 
'^^k  oObi  iroiTicdvTtuv  bTmT^Topiac,  dXX'  'Hpob6Tou  |i^v  ^irixcipi^cavToc, 
^  M^v  ^EicxOcavTOC  •  bi'  6Xituiv  Tdp  ^Troiricc  X6tuiv,  \hc  trpocuJTTOtToiiac 
^*^ovfj7r€p  bn^iT^TOpCac.  Und  Hirzel,  Der  Dialog  I,  39:  'Wie  weit  da- 
?^en  Herodot  entfemt  ist,  Rhetor  zu  sein,  zeigt  sich  besonders  an 
^lchen  Reden,  die  nichts  weiter  als  eine  lange  Erz&hlung  sind*. 


26  Josef  Albertus, 

beeinflufit,  so  kommt  ein  gewisser  Anfang  ermunterader  Feld- 
herrnberedsarakeit,  eine  gewisse  noch  verschwommene,  nicht 
technisch  reine  Form  des  TrapaKXriTiKdc  auch  bei  ihm  schon 
vor.  Die  fiinf  ersten  Biicher  enthalten  wohi  wegen  des  den 
eigentlichen  Perserkriegen  femer  liegenden  Inhaits  noch  keine 
Ermahnungsrede.  Dagegen  sind  uns  die  Anfangselemente 
einer  soichen  gegeben  in  der  Rede  des  Phokaers  Dionysios 
im  Rat  der  lonier  vor  der  Schlacht  bei  Lade.  *Kurze  Miihe 
(t6  irapaxpfiiLia  ili^v  Tidvoc)  bringt  euch  die  Freiheit,  Weich- 
lichkeit  und  Unordnung  des  Konigs  Rache^).  Wenn  die 
Gotter  giinstig  sind,  ubernehme  ich  es,  fiir  den  Schaden  der 
Feinde  zu  sorgen'  (Herod.  VI,  11).  Als  zum  t^voc  TrapaKXnTiKOv 
nicht  gehorend  und  auszuscheiden  sind  die  Beratungsreden 
zwischen  Xerxes,  Mardonios  und  Artabanos  VII,  8-11.  Wieder 
stark  nahert  sich  der  Technik  des  TtapaKXriTiKOc  die  kleine 
Ansprache,  welche  Xerxes  in  Abydos  kurz  vor  dem  auf 
Briicken  zu  bewerkstelligenden  tjbergang  liber  den  Hellespont 
an  seine  Generale  halt*).  Erwahnt  sei  endiich  noch  aus 
Herodot  die  kleine  Ansprache  des  Harmokydes  an  die  tausend 
Phokaer.  Hier  wird  das  nationale  Motiv,  tTberlegenheit  der 
Griechen  iiber  Barbaren,  geltend  gemacht:  IX,  18  dXXd  ina- 
Wtuj  Tic  auTiijv  8ti  dovrec  pdppapoi  ^tt'  "EXXna  dv&pdctv 
qpovov  £ppa\|iav. 

Doch  das  alles  sind  nur  Ansatze  zu  regelrechten  irapa- 

')  Neben  dem  beliebten  t6itoc  des  irapaKXnTiK^c :  *f|v  ^^v  poOXncOc 
TaXaiiru)p(ac  ^vb^KCcOai,  t6  irapaxpf^Ma  ^^v  ir6voc  6|liiv  ^CTai*  sind  noch 
zwei  andere,  die  Hilfe  der  Gotter  'OciJ&v  Td  lca  v€^6vtujv'  und  ein  Anflug 
des  C€^v6c  X6toc  :  *0tTob^KO)Liai  f^  oO  cu|ui^(S€iv  toOc  itoX€^(ouc  ^  cu^- 
ji(cT0VTac  iroXX6v  dXacciDcOai*. 

•)  Herod.  VII,  53 :  Das  Motiv  •ftvbpac  t€  T€v^c8ai  &Tct6o0c  Kal  n^ 
KaTaicxOv€iv  Td  irp6c6€  ^pyac^^va  TT^pcr|ci*  ist  dasselbe,  auf  welches 
Archidamos  bei  Thuk.  II,  11  pocht  'b(Kaiov  ouv  fmdc  ^f|T€  tuliv  iraT^puiv 
X€(pouc  q>a(v€c6ai  ^/|T€  ^^ujv  aiiTiuv  Tf^c  b6lr\c  ^vb€€CT^pouc*.  Der 
Gedanke  der  Schwierigkeit  des  Feldzuges  'dic  Tdp  ^Tdi  iruvOdvoriai, 
^ir'  fivbpac  CTpaT€u6^€6a  dTa6ouc'  findet  ebenda  bei  Thukydides  seine 
Parallele  II,  11,  6  f)|Li€ic  hi  oW  in\  dbOvuTov  d|Li0v€c6ai  ir6Xiv  ^px6M€6a, 
dXXd  ToTc  irdciv  dpicra  irap€CK€uacM^vr)v*.  Ebenso  ist  der  Gedanke 
Herodots . . .  TCtiv  fjv  KpaTi^cuj^€v,  oO  jii^tic  fmtv  ftXXoc  CTpaT6c  dvTicT^ 
KOT€  dvBpdjiruiv  ein  bekannter  Tdiroc  der  Feldherrnrede. 


Die  irapaicXriTiKol  in  der  griechischen  u.  rCm.  Literatur.        27 

•ArjTiKoi.  Gerade  da,  wo  wir  groBe,  eingelegte  TrapaKXiiTiKoi 
derHeerfiihrer  auf  griechischer  wie  persischer  Seite  erwarten^ 
m  den  groBen  Schlachten  bei  Marathon,  in  den  Thermopyien, 
bei  Artemision,  Salamis  und  Piataa,  fehlen  sie  ganzlich.  AUer- 
dings  treten  vor  der  Thermopylenschlacht  und  vor  Salamis 
Dialoge,  in  erstem  Fall  zwischen  Demarat  und  Xerxes,  in 
zweitem  zwischen  Xerxes  und  der  Konigin  Artemisia,  vor 
Plataa  der  beriihmte  Redeagon  zwischen  den  Athenem  und 
den  Tegeaten  erganzend  ein ').  Ftir  Salamis  versichert  He- 
rodot,  daB  ermunternde  Reden  von  seiten  der  Fiihrer  auf 
griechischer  Seite  gehalten  worden  seien,  gibt  sie  jedoch 
selbst  nicht  wieder*).  Also  Herodot  scheidet  fur  die  Technik 
der  TrapaKXriTiKoi  im  strengen  Sinne  aus.  Er  hat  zwar  drei  An- 
sprachen  von  Feldherren,  welche  sich  unserer  Technik  nahem, 
allein  als  eigentliche  irapaKXriTiKoi  konnen  sie  noch  nicht  be- 
^eichnet  werden;  sie  bilden  jedoch  eine  Art  Vorlaufer  dazu 
i^fld  deshalb,  nicht  bloB  um  der  Vollstandigkeit  wiUen,  ver- 
dienten  sie  hier  Erwahnung. 

•)  Herod.  IX,  26,  5.  IX,  28.  Die  Technik  dieser  Reden  mit  den 
?^«ichen  T6iroi  im  Panegyrikos  des  Isokrates  ist  ja  schon  mehrfach 
^erglichen. 

')  Herod.  VIH,  78:  tOjv  hi  iy  XaXaiiivi  CTpaTTiT^J^v  ^(vcto  diOic^dc 

^«^Tuiv  TroXX6c.  VIU,  83,  3  wird  der  Inhalt  der  Ansprache  des  The- 

nustokles  vor  der  Einschiffung  angegeben.  Fein  empfindend  macht  hierauf 

Jebl)a,a.O.  S.  6  aufraerksam:  *Ein  lehrreiches  Beispiel  ftir  die  Art,  wie 

^^  eine  gute  Gelegenheit,  Oratorisches  einzuflechten,  vortibergehen  \8,Qt, 

^st  seine  kurze  Erwahnung  der  Rede  des  Themistokles  unmittelbar 

^or  der  Schlacht  bei  Salamis  .  .  .  Der  Inhalt  der  Rede  war  der  Gegen- 

satz  alles  Edlen  und  alles  Niedrigen.  Er  ermahnte  sie,  von  allem,  was 

*^i  des  Menschen  Art  und  Verfassung  moglich  sei,  den  bessern  Teil 

^  wlhlen,  schlofi  alsdann  und  gab  den  Befehl  zur  Einschiffung  .  .  .  Der 

^chte  Rhetoriker  wiirde  den  Gesichtspunkt,  auf  dessen  einfache  Be- 

^ichnung  Herodot  sich  beschr£lnkt,  ausfiihrlich  erOrtert  haben.  Auch 

^^  mag  hingewiesen  werden,  dafi  die  Reden  bei  Herodot  in  ihrer 

^^^^entik  zuweilen  deutlich  homerische  ZUge  haben,  zum  Beweise 

seiner  nahem  Verwandschaft  mit  dem  Epos  als  mit  der  Rhetorik". 


28  Josef  AlbertUB, 


Kapitel  5. 

Verzeichnis  der  in  der  antiken  Geschichtsschreibung 

vorkommenden  TuaporxXTjTixoi. 

Sehen  wir  von  Homer  und  Herodot  ab,  weil  sie  den 
ausgebildeten  TrapaKXriTiKOc  noch  nicht  haben,  ebenso  von 
jener  historischen  Literatur,  die  ihn  aus  Stilgriinden  nicht 
enthalten  kann,  so  ergibt  sich  als  Quellenmaterial  folgende 
Liste  von  Feldherrnreden. 

L  Thukydides*). 

1.  Archidamos  ermuntert  die  Vornehmen  im  Heere  vor  dem 

Einfall  in  Attika.  II,  11. 

2.  Die  peloponnesischen  Befehlshaber  an    \  vordemSeege- 

ihre  Truppen  |  fechtamRhion. 

3.  Phorraion  an  die  attischen  Geschwader  )    II,  87  u.  89. 

4.  Demosthenes  an  seine  Truppen  in  Pylos.  IV,  10. 

5.  Pagondas  an  die  bootischen  Truppen      |  vorderSchlacht 

6.  Hippokrates  an  die  athenischen  |    bei  Delion. 

Truppen  I    IV  92  u.  95. 

7.  Brasidas   an   seine   Truppen    auf    dem   Zng   gegen    die 

niyrier.  IV,  126. 

8.  Brasidas  an  seine  Truppen  vor  der  Schlacht  bei  Amphi- 

polis.  V,  9. 

9.  Nikias  an  seine  Truppen  vor  der  ersten  Schlacht  bei 

Syrakus.  VI,  68. 


^)  Obwohl  Blass,  Att.  Beredsamkeit  I ',  232,  Anm.  und  noch  genauer 
Jebb  in  obengenanntem  Buche  S.  64  die  Feldherrenreden  des  Thuky- 
dides  aufz^hlen,  sehe  ich  mich  hier  der  Vollstftndigkeit  halber  zu  einer 
Wiederholung  genotigt. 


Die  irapaKXr)TiKo(  in  der  griechischen  u.  rdm.  Literatur.        29 

l^-  Nikias  an  die  athenischen  ]  vor  der  Hauptsee- 
Truppen  schlacht  bei  Sy- 

U.  Gylippos  an  die  syrakusanischen        rakus.  VII,  61-64 

Truppen  J  u.  66-68. 

12.  Nikias  an  seine  Truppen  auf  dem  Riickzug  nach  der  Ent- 
scheidungsschlacht  VIT,  77. 

n.  Xenophon. 

1.  Kyros  ermdntert  die  Ftihrer  des  Heeres  vor  der  Schlacht 

bei  Kunaxa.  Anab.  I,  7,  3. 
2-   Eede  Xenophons  an  die  Lochagen  des  Proxenos.  Anab. 

ni,  1,  15-26. 
$-    Zweite  Rede  Xenophons  an  samtliche  iiberlebende  Fiihrer. 

Anab.  III,  1,  35-45. 
4.   Heinere  TTapaKXnxiKOi  des  Cheirisophos  und  des  Kleanor 

als  Vorbereitung  und  Gegenstuck  zur  TJmgebung.  Anab. 

ni,  2,  2-7. 
^-  Dritte  Rede  Xenophons  an  Heer  und  Fiihrer.  Anab.  III, 

2,  7-33  u.  39. 
®-  Ermahnungsrede  des  Kyrus  an   die  Perser   unter  ihm 

und  Kyaxares  vor  der  Hauptschlacht  gegen  die  Assyrier. 

Cyropaed.  HI,  3,  34-43. 
•  •  Entsprechende  Ansprache  des  Assyrierkonigs  auf  gegne- 

rischer  Seitei).   Ebenda  HI,  3,  44-46. 

m.  Polybius. 

1-   Hannibal   ermuntert  nach    dem   Rhone-   und   vor   dem 
Alpeniibergang  seine  Truppen.  IH,  44  —  Mitte  45. 

2.  Hannibal  ermuntert  sein  HeerWorderSchlacht III,  63-64 
^-  P.  Scipio  ermalint  die  Seinigen/am  Ticinus.  IH,  64,  3-65. 
^'  L AemiUus  Paulus  und  Koliegen  ]  v.  d.  Schlacht  HI,  108-110 
^-  und  Hannibal  ermuntern  die    |  bei  Cannae.  III,  111, 

Ihrigen  )  2-111,  11. 

^-  C.  Flaminius  hait  eine  kurze  Ansprache  an  die  Romer 
vor  der  Schlacht  bei  Kynoskephalai.  XVIII,  6. 

*)  Obwohl  in  Xenophons  Hellenika  einzelne,  ganz  kurze  An- 
^rachen  parftnetischer  Natur  vorhanden  sind,  so  findet  sich  in  den 
sieben  BQchem  doch  kein  eigenthcher  irapaKXnTiKdc. 


30  Josef  AlbertuS) 

IV.  Livius^). 

1.  Ermunterungsrede   Hannibals   vor   dem  Alpenubergang. 

XXI,  30-31. 

2.  Ermunterungsreden  Seipios  \  -^^.   ^r.  lo 
o        j  TT       u  1           1       ri^              l       aDi     XXI,  40-42 

3.  und  Hannibals  an  ihre  Truppen     >  _,.  .         ^^'  ^o  -«r 

xr^^  A^r^  Q^v,ior»].f  Ticinus.  XXI,  43-45. 

vor  der  bchlacnt  f 

4.  Ermunterungsrede  Neros  vor  der  Schlacht  am  Metaurus. 

XXVn,  45. 

5.  Bede  Catos  in  Spanien  an  die  Offiziere  und  Bitter  seines 

Heeres.  XXXIV,  13«). 

6.  Rede  des  Consuls  M.  Acilius  ans  Heer  vor  der  Schlacht  bei 

den  Thermopylen  gegen  Konig  Antiochos.  XXXVI,  17. 

7.  Ansprache  des  Consuls  Cn.  Manlius  an  die  Romer  vor 

dem  Kampf  gegen  die  Galater.  XXX VIH,  17. 

V.  Sallust»). 

1.  Catilina  feuert  die  Seinigen  in  Etrurien  zum  Verzweiflungs- 

kampf  an.   Bell.  Cat.  58-59. 

2.  Kleinere  Ermahnungsrede  Jugurthas  an  die  Seinen  vor 

der  Schlacht  am  Musse  Muthul.  Bell.  Jug.  49,  2-49,  4. 


')  Ich  lasse  Livius  desbalb  nach  Polybius  folgen,  weil  er  in  den 
Hltem  Partien  rdmischer  Geschichte  keine  irapaKXnTiKol  bietet  und  sie 
mit  Polybius  erst  im  Hannibalischen  Krieg  gemeinsam  hat. 

')  Livius  hat  gerade  in  der  Darstellung  des  HannibaUschen  Krieges 
noch  mancherlei  Feldherrnreden  indirekter  Rede,  ohne  daJ3  sie  zu 
unseren  t^voc  gehorten.  So  die  l&ngere  hivektive  des  Minucius  gegen 
Fabius  und  seine  Zaudertaktik  XXII,  14.  4—15 ,  die  Ansprache  des 
Fabius  an  L.  Aemilius  Paulus  beim  Abschied  von  Rom  XXII,  33—40, 
die  tadelnde  Rede  des  Marcellus  nach  dem  ersten  Schlachttag  bei 
Canusium  XXVU,  13,  2—13,  8. 

')  In  gewissem  Sinn,  zwar  nicht  als  irapaKXrjTiKdc,  geh5rt  auch 
die  Rede  hierher,  welche  Sallust  bell.  lug.  85  f.  den  zum  Gonsul  ge- 
wSLhlten  Marius  in  einer  romischen  Volksversammlung  halten  IILfit,  weil 
Marius  seine  zwar  plebejische,  aber  militarisch  tiichtige  Vergangenheit 
in  Parallele  setzt  zu  der  verweichlichten  nobilitas.  Es  ist  die  gl&nzende 
Ausfuhrung  desjenigen  Redeteils  des  irapaKXnTiK6c,  der  von  der  per- 
sCnlichen  Tiichtigkeit  des  Feldherm  handelt,  dem  C€mv6v  seiner  Person. 
Z.  B.  85,  7  ita  ad  hoc  aetatis  a  pueritia  fui,  uti  omnis  labores  et  peri- 
cula  consueta  habeam  ...  85,  29  non  possum  fidei  causa  imagines 
neque  triumphos  aut  consulatus  meorum  ostentare,  at,  si  res  postulet, 
hastas  vexilium  phaleras  alia  militaria  dona,  praeterea  cicatrices  ad- 
verso  corpore :  hae  sunt  meae  imagines,  haec  nobilitas . . . 


i 


Die  irapaKXiiTiK3(  in  der  griechischen  u.  r5m.  Literatur.        31 

VI.  Caesar. 

1.  Ermunteningsrede  Caesars  an  seine  Legionen  im  galli- 

schen  Krieg  Tor  dem  Kampf  mit  Ariovist  Bell.  Gall.  I,  40. 

2.  Vercingetorix  an  die  Seinen.   Bell.  Gall.  VII,  29. 

3.  Bede  Curios  an  das  Heer  in  Africa,  parakletischen  Inhalts, 

ohwohl  zunachst  auf  den  Aufstand  bezugnehmend.  Bell. 
civ.  n,  32. 

4.  Ermahnungsreden  des  Pompeius  und  des  Labienus  einer- 

seits,  Caesars  andrerseits  vor  der  Schlacht  bei  Pharsalos. 
Heldenhaftes  Vorgehen  und  Anspornen  des  Crastinus. 
BeU.  civ.  86,  m,  87,  90,  91. 

VII.  Dionys  von  Halicarnass. 

1.  Mettius  Puffetius  ermahnt  die  Lochagen  und  Taxiarchen 

der  Albaner.   Arch.  HI,  23,  6. 

2.  Feldherrnrede  des  Aulus  Postumius  an  die  Romer  vor 

einer  Schlacht  gegen  die  Latiner.   Arch.  VI,  6-10. 

3.  Ermahnungsrede  des  Camillus  an  die  Bomer  gegen  die 

Kelten.   Arch.  XIV,  13. 

Vin.  Pompeius  Trogus. 

1.  Mithridates  feuert  seine  Truppen  zum  Krieg  gegen  die 
Eomer  an.   lust.  XXXVHI,  3  und  4. 

IX.  Q.  Curtius  Rufus. 

1.  Alexander  ermahnt  die  Seinen  vor  der  Schlacht  bei  Issos. 

m,  10. 

2.  Ansprache  Alexanders  vor  der  Schlacht  bei  1  j^  , . 

^''^^^-  liv'l4  9-15 

3.  Ihrentspricht  jenedesDareiosandiePerser.J      '      ' 

X.  Lukan. 

1.  Pompeius  ermuntert  seine  Truppen.    Phars.  H,  530-595. 

2.  Ermahnungsrede  des  Caesarianus  Volteius  an  seine  Co- 

horten.    IV,  424-520. 

3.  GroBeTrapaKXiTnKoivorPhar-l  a  Caesars.  VH,  250-329, 


salos  j  p  Pompeius.   VH,  342-382. 


32  Josef  Albertus, 

XI.  Silius  Italicus. 
1.  Ansprache  Haimibals  an  die  Carthager  vor  der  Schlacht 
bei  Cannae.  Pun.  IX,  181  f.  Es  ist  zu  bemerken,  dafi 
diese  Ansprache  der  einzige  technisch  gebaute  irapa- 
KXriTiKOC  in  den  17  Biichem  ist,  in  welchen  zumal  die 
fiOXa  ausgefiihrt  werden^). 

Xn.  Tacitus. 


Im 

Agricola 

30,  33  und 

33,  5-35. 


1.  Ermunterungsrede  des  Britannen  Calgacus 

an  das  Barbarenheer. 

2.  Ermunterungsrede  des  romischen  Statthalters 

Agricola*). 

3.  Germanicus  an  die  Romer  vor  der  Schlacht  \  Annal.  II, 

bei  Idistaviso').  >  14-15   und 

4.  Entsprechend  Arminius  an  die  Germanen.    J      II,  15. 

Xni.  Flavius  Josephus. 

1.  Titus,  vom  Vater  zur  Eroberung  von  Tarichmae  geschickt, 

an  seine  Truppen.  Bell.  lud.  III,  472-484. 

2.  Ansprache  des  Titus  an  die  Romer  gegen  Ende  der  Be- 

lagerung  von  Jerusalem.   Bell.  lud.  VI,  34-53. 

XIV.  Arrian. 

1.  Alexander  an   die   Seinen   vor  der  Schlacht  bei   Issos. 

Anab.  11,  7,  3-8. 

2.  Alexander  an  die  Seinen  vor  der  Schlacht  bei  Arbela. 

Anab.  IH,  9,  5-10. 


^)  Pun.  IX,  193  nihil  magna  satis,  sat  vero  superque 

Bellandi  merces  sit  gloria:  cetera  vobis 
Vincantur.  Quidquid  diti  devexit  Hibero, 
Quidquid  in  Aetnaeis  iactavit  Roma  triumphis  . . . 
199  Ferte  domos,  quod  dextra  dabit:  nil  dnctor  honoris 
£x  opibus  posco.  .  .  . 
2004  Arridet  tellus  .  .  . 
211  hinc  iam  civis  Carthaginis  esto. 

215  atque  ultra  te  ad  proelia  miles 

Nulla  voco.  Ex  acio  tende  in  Capitolia  cursum. 
■)  Zwar  lafit  Tacitus  die  britannische  KOnigin  Budicca  keinen 
eigenthchen  irapaK\riTiK6c  halten  wie  Cass.  Dio,  gibt  aber  Kap.  16  die 
Kampfmotive  in  indirekter  Rede  wieder. 

')  Ein  eigentlicher,  geschlossener  irapaKXriTiKdc  findet  sich  in  den 
Historien  nicht. 


Die  irapaicXTiTiKoi  in  der  griechischen  n.  rdm.  Literatur.        33 


Bell.  civ. 

n,  50-52 

und 

n,  53. 


XV.  Appian. 

1.  Ermunterangsrede  des  Pompeius  an  seine 

Oetreaen  in  Griechenland. 

2.  Dazu  die  Parallelrede  Gaesars  an  die  Seinen 

in  BrondisiiQm. 

3.  Pompeius  ermuntert  sein  Heer  \  vor  der  Schlacht  11,  72 

4.  Caesar  ermuntert  sein  Heer      J  beiPharsaIus.n,73u.74. 

5.  Cassius  halt  den  TrapaicXnTtKdc  an  die  Republikaner  vor 

der  Schlacht  bei  Philippi.  H,  90-101. 

6.  Brutus  ermuntert  die  Republikaner  vor  ] 

Philippi  am  zweiten  Schlachttag,  J    IV,  117-119 

7.  Antonius  entsprechend  die  Seinen.         j    IV,  119-121. 


L,  16-23 


XVI.  Cassius  Dio. 

1.  Ermahnungsrede  des  Antonius  vor  der 

Schlacht  bei  Actium. 

2.  Ihr  entspricht  die  des  Oktavian  an  die  | 

Seinen.  J       L,  24-31. 

3.  Rede  Caesars  vor  der  Schlacht  mit  Ariovist  gegen  die 

Barbarenfurcht  XXXVIH,  35-47. 

4.  Rede  der  Eonigin  Budicca  an  ihr  Heer.  ]      LXTT,  3-6 

5.  Ihr  entspricht  auf  romischer  Seite  die    J 

des  Suetonius  Paulinus  )    LXII,  9-12. 

XVn.  Herodian. 

1.  Emiahnungsrede  des  Severus,  in  welcher  er  die  Truppen 

gegen  den  Gegenkaiser  Albinus  aufreizt.   HI,  6,  2. 

2.  TTapaicXriTiKOc  des  Macrinus  an  das  Heer.  IV,  14,  4-8. 

3.  Ermunterungsrede  des  Alexander  Severus  an  die  Seinen. 

VI,  3,  3. 

4.  Maximinus  Thrax  an  die  Seinen  gegen  Gordian  und  die 

Afrikaner.  VII,  8,  4-9. 

XVllI.  Ammianus  Marcellinus. 

1.  Kleinere  Einzel-TrapaKXriTiKoi  Julians  vor  der  Schlacht  bei 

StraBburg.  XVI,  12,  28-34. 

2.  Ermahnungsrede  Julians  auf  dem  Perserzuge.  XXHI,  5, 16. 

xni.2.  3 


34  Josef  AlbertUB, 

XIX.  Prokop  von  Caesarea. 
A.  De  bello  Persico 

1.  1, 14, 13-19  (p.  67  H.)  Der  Persergeneral  ermuntert  die 

Seinen. 

2.  I,  14,  21-25  (p.  68)  Belisar  ermimtert  seinerseits  die 

Romer. 

3.  1, 18,  17-23  (p.  93)  Belisar  sucht  die  Romer  am  Vor- 

abend  des  Osterfestes  vom  Kampf  zurtickzuhalten. 

4.  1, 18,  27-29  (p.  95)  Azarethes  ermuntert  die  Perser  zum 

Eampf. 

B.  De  bello  Vandalico 

1.  1, 16, 2-8  (p.  381)  Belisar  mahnt  den  Seinen  vom  Piiindem 

auf  Afrikas  Boden  ab. 

2.  I,  19,  2-10  (p.  391)  Belisar  an  die  Seinen  vor  der  Van- 

dalenschlacht 

3.  n,  1,  13-25  (p.  421)  Belisar  an  das  Heer. 

4.  11,  2,  8-22  (p.  424)  TrapaKXriTiKOc  Gelimers.    Dazu  die 

Ansprache  Tzazos.  J 

5.  II,  2,  24-32  (p.  427)  Gelimers  Bruder  an  die  aus  Si- 

cilien  zuriickgekommenen  Truppen. 

6.  n,  11,  23-36  (p.  466)  Salomons  Ansprache  an  die  Romer 

vor  der  Schlacht  mit  den  Mauren. 

7.  n,  11,  38-46  (p.  468)   die   TrapaKXnxiKoi   der  Anfiihrer 

der  Mauren. 

8.  n,  12,  12-16  (p.  472)  Nochmalige  kurze  Ansprache  Sa- 

lomons  vor  der  Maurenschlacht. 

9.  II,  15, 16-29  (p.  491)  Ansprache  Belisars  vor  der  Schlacht 

mit  den  Aufstandigen  des  eigenen  Heeres. 

10.  n,  15,  36-39  (p.  493)  Ihr  entspricht  die  des  Stozas,  des  | 

Fiihrers  der  Aufstandigen.  j 

11.  n,  15,  54-58  (p.  496)  Zweite   Ermahnungsrede  Stozas 

an  die  Seinen. 

12.  n,  16,  12-24  (p.  498)  Ermahnungsrede  des  Germanus  [ 

an  die  Seinen  gegen  Stozas.  i 

13.  n,  20,  5-9  (p.  513)  Saloraon  ermuntert  die  Romer  gegen 

die  in  Aurasium  belagerten  Mauren. 


Die  irapaicXiiTiKoi  in  der  griechischen  u.  r5m.  Literatnr.        35 

C.  De  bello  Gothico 

1.  I,  28,  6-14  (p.  135)  TrapaKXriTiK^c  Belisars  an  die  Romer.  ] 

2.  I,  29,  24-27  (p.  138)  Ihr  entspricht  die  Rede  des  Goten  | 

Vittiges.  ) 

3.  n,  21,  30-37  (p.  246  Ermahnungsrede  des  romischen  Ge- 

nerals  Mundiias  mit  dem  ausgefiihrten  t67toc  der  Lebens- 
verachtung  des  Soldaten. 

4.  m,  4,  10-18  (p.  314)  7rapaKXriTiK6c  des  Totilas. 

5.  IV,  8,  6-13   (p.  519)   Rede   des   mit   den   Romem   ver- 

bundenen  Gubazes,  Konigs  von  Kolchis,  gegen  die  in 
das  Land  einfalienden  Perser. 

6.  IV,  14,  14-21  (p.  559)   Ermahnungsrede   des   Odonahos 

und  Babas  mit  der  rhetorisch  ausgeftihrten  Pointe  *touc 
Tdp  ic  dTT^TVUJCiv  cumipiac  iX96vTac  toOto  fiv  biacuica- 
cGai  buvaiTo  ^6vov,  t6  \ii\  Tflc  cujTnpiac  dqpiecOai*. 

7.  IT,  23,  14-22  (p.  610)  Feldhermrede  des  Johannes  und  | 

Valerian  gegen  die  Gothen  bei  Ancona.  J 

8.  IV,  23, 23-28  (p.  612)  Parallelansprache  der  Gothenfiihrer.  J 
^-  IV,  30, 1-6  (p.  647)  Ermunterungsrede  des  Romei-s  Norses. 

^^'  IV,  30,  7-20  (p.  649)  Ermunterungsrede  des  Gothenkonigs 

Totilas. 

XX.  Cassiodorus*). 

^-  I)er  Hunnenkonig  Attila  halt  eine  Ermunterungsrede  an 
die  Seinen  vor  der  Schlacht  bei  Chalons. 

XXI.  Lesbonax. 

^-     TTpOTpeTTTlK^C   A. 

^-   TTpoTp€7rnK6c  B. 

XXn.  Heiiodoros. 

^-   -insprache  des  Rauberhauptmanns  Thyamis.   Aethiop.  I, 
29  (p.  30,  16  Bekk.). 

XXni.  Chariton. 

1-  Ansprache  (TrapeKoXece)  des  Chaireas  an  die  Auslese  grie- 

chischer  Soldaten  im  Heere  des  Tyrannen  Dionysios  vor 

der  Eroberung  von  Tyms.  VII,  3  (Erot.  Gr.  II 126, 12  H.). 

')  Qaelle  fur  lordanis  Romana  et  Getica,  ed.  Th.  Mommsen,  XXXIX, 

^»  S.  110,  11. 

3* 


36  Josef  Albertus, 

Es  sind  also,  zeitlich  geordnet,  f olgende  Geschichtsschreibet, 
bei  welchen  wir  TrapaKXriTiKOi  finden :  Thukydides,  XenophoXii 
Polybios,  Sallust,  Livius,  Dionysios  von  Halikarnass,  TrogU^ 
Curtius,  Lucan*),  Tacitus,  Arrian,  Appian,  Cassius  Dio,  K^ 
rodian,  Anunian,  Prokop  und  Cassiodor.  Schon  die  stattlicU^ 
Zahl,  namlich  75  Feldhermreden,  wobei  die  27  TrapaKXnm^* 
Prokops  nicht  eingerechnet  sind,  zeigen,  daB  wir  es  mit  einetO 
typischen  technischen  Mittel  der  Schlachtschilderung  zu  toX* 
haben.    Es  bildete  sich  naturgemaB  eine  feste  Tradition  d^^ 
T^voc  7rapaKXTiTiK6v  innerhalb  der  kunstlerischen  Geschichtsdar— 
stellung,  die  eine  spatere  Rhetorik  dem  t^voc  biKaviKOv,  cu|ipoir— 
XeuTiK6v,  diTibeiKTiK^v  ais  t^voc  Ictopik6v  anreiht  und  zwar  als 
diesen  drei  groBen  Gattungen  der  Beredsamkeit  gleichwertig*)- 
Die  Beziehung  dieses  t^voc  zur  Beredsamkeit  hat  schon  Ciceno 
in  der  feinsten  Weise  an  verschiedenen  Stellen  charakterisiert^). 

^)  Der  Dlchter  Lucan  ist  also  auch  onter  dem  Gesichtspunkt  d^T 
irapaKXiiTiKoi  ganz  und  gar  rhetorisierender  Historiker,  da  er  dieselben 
an  den  einschldgigen  Momenten  gern  bringt  imd  die  beiden  Feldherm.- 
reden  vor  der  Schlacht  bei  Pharsalus  geradezu  das  Hauptstiick  bilden. 

*)  Syr.  in  Hermog.  II  11,  13  Rabe:  .  .  .  t^voc  \iiv  ctvai  q>aciv  t^v 
()nTOpiK/|v,  €tbr|  bi  aOxf^c  ol  im^v  bOo,  irpaT^aTiKdv  Kal  ^TTibciKTiKdv,  ol 
bi  xpia,  biKaviKdv,  cu|uipouX€UTiK6v,  iiavriTUpiKdv,  ol  bi  T^TapTOv  toOtoic 
irpocTiG^aciv  lcTopiKdv.  Rufus  bei  Spengel  Rh.  Gr.  1*  2  p.  399,  2  lcropiic^v 
bi,  iy  dj  biTiTO^^Mcea  tzpdlexc  Tivdc  H€Td  k6c^ou  ibc  T€T€vn|LA^vac. 

•)  Vgl.  hierUber  Ulrici  'Charakteristik  der  antiken  Historiographie', 
S.  110  f.,  wo  auf  die  betreffenden  Stellen  Ciceros  verwiesen  ist,  und 
besonders    Reitzenstein   'Hellenistische  Wundererzfthlungen*,    S.  48 1 
Dieser  unterscheidet  die  'grofie  Geschichtsschreibung*  als  in  Theoric 
und  Gesetzen  verschieden  von  denen  der  historischen  Monographie, 
welch  letztere  Cicero  im  Brief  an  Lucceius  entwickelt.  Danach  typisch 
gearbeitete  Werke  sind  Sallusts  beide  Monographien  und  der  Agricola, 
insoweit  er  Geschichte,  nicht  Biographie  ist.  Die  Ciceronisch-Sallustische 
Technik  ist  wieder  verschieden  von  der  in  Polybios'  Philopoimen,  einer 
Weiterbildung  des  Xenophontischen  Agesilaos.  Derselbe  treffend  iiber 
Kunstcharakter  des  Agricola:  'Ich  denke,  dafi  sich  aus  der  innem  Ver- 
wandtschaft  beider  Gattungen  auch  der  Agricola  des  Tacitus  erkl&rt: 
Der  eigentliche  p(oc  und  die  Eroberung  Britanniens,  aber  so  geschildeii, 
da6  Agricola  im  Mittelpunkt  steht,  gehen  ineinander  tiber.  So  erkl&rt 
sich  der  geographische  Exkurs  und  das  Redepaar  neben  dem  den  pioc 
als  consolatio  behandelnden  Schlul3  und  der  Einleitung,   die  auf  den 
Wert  der  Schilderungen  der  virtus  alles  Gewicht  legt'. 


Die  trapaKXiiTiKoC  in  der  griechischen  n.  r5m.  Literatnr.        37 


Zweiter  Tefl. 

Die  Technik  des  Parakletikos, 

Es  ist  methodisch  n5tig,  aus  den  oben  angefiihrten  Trapa- 
iA»lTiKoi  diejenigen  herauszugreifen,  welche  die  technische  An- 
lage,  das  typische  Oerippe  am  besten  darchscheinen  lassen. 
Ich  werde  also  neben  s&mtlichen  Feldhermreden  des  Thuky- 
<iides,  des  Cassius  Dio  und  des  Procop  in  dem  Perser-  und 
Vandalenkrieg  sowie  den  beiden  TrpoTpCTTTiKoi  des  Lesbonax 
voTzuglich  verwenden:  1.  die  Doppelfeldhermrede  vor  den 
Schlachten  am  Ticinus  imd  bei  Cannae  bei  Polybios,  2.  die 
Seden  bei  livius  vor  der  Schlacht  am  Ticinus,  3.  den  Trapa- 
•ArjnKdc  Catilinas  bei  Sallust,  4.  die  Rede  Caesars  an  die 
Soldaten  gegen  Ariovist,  5.  die  Doppelreden  im  Agricola, 
^d  endlich  in  beschranktem  MaBe  Xenophon,  Arrian,  Appian, 
Cortias  und  Ammianus  Marcellinus  heranziehen. 

Kapitel  6. 

AuUere  Anlage  des  Parakletikos. 

Ehe  wir  zur  Behandlung  der  Technik  der  ermahnenden 
Feldhermrede  im  einzelnen  und  den  in  ihnen  vorkommenden 
loci  communes  kommen,  ist  es  nicht  unwichtig,  die  Gesamt- 
^lage  der  TrapaKXriTiKoi  als  Einzel-  oder  Doppelfeldhermrede 
sowie  ihre  Einkleidung  in  direkte  oder  indirekte  Rede  ins 
A^ge  zu  fassen.  Auch  hier  gehen  wir  von  Thukydides  aus, 
*l8  dem  ersten  klassischen  Vertreter  der  TrapaKXnTiKoi  und 
^gleich  ihrem  groBten  Ktinsiler.  Die  thukydideische  Kunst 
^jgt  sich  nicht  allein  darin,  daB  er  seine  zwolf  TrapaKXriTi- 
•^oi  tiber  die  sieben  ersten  Bticher  seines  Gteschichtswerkes 


38  Josef  AlbertuSy 

in  ziemlich  gleichmaBiger  Weise  verteilt,  daB  er  sie  in  weiser 
MaBigung  nur  vor  Hauptkampfen  und  besonders  gearteteti, 
markanten  Schlachtsituationen  so  anwendet,  daQ  jeder  BMe 
ein  individueller  Zweck  eignet,  daB  bald  athenische  und  lace* 
daemonische,  bald  athenische  und  bootische,  bald  griechische 
und  barbarische  Streitkrafte,  bald  Land-  und  Seeraacht  ein- 
ander  gegeniibergestellt  werden,   sondem  auch   darin,  daft 
Einzel-  und  Doppelfeldhermreden  miteinander  abwech^ehi- 
Doppelfeldherrnreden  hat  Thukydides  vor  der  Seeschlacht  inx 
Busen  von  Korinth,  vor  der  Schlacht  bei  Delion   zwischea 
Athenem  und  Bootem,  vor  der  groBen  Eatastrophe  bei  Syrakus. 
Einfache  dagegen  vor  dem  ersten  Einfall  in  Attika  als  einer 
Programmrede  ftir  den  ganzen  Krieg,  vor  Pylos,  wo  es  sicli 
vorziiglich  damm  handelt,  die  eigenttimliche  Kampfstellung 
der  Athener  zu  beleuchten,  vor  der  Schlacht  des  Brasidas 
mit  den  Dlyriem  und  vor  dem  Kampf  bei  Amphipoiis,  wo 
es  Thukydides  drauf  ankommt,  durch  eine  Rede  des  Brasidas 
und  die  gesamte  SchlachtschUdemng  dessen  dpicreia,  nicht 
die  des  Kleon  zu  feiern,  endlich  zwei  Reden  des  Nikias  im 
sizilischen  Krieg.  Wo  also  Thukydides  eine  Doppelfeldherra- 
rede  einlegt,  hat  er  besondere  Griinde.  Bald  sind  es  GroBe  und 
Wichtigkeit  der  Schlacht,  moglichst  gleich  gute  Vorbereitungen 
und  Truppen  auf  beiden  Seiten,  bald  markante,  charakteri- 
stische  Personlichkeiten  als  gegnerische  Feldherren,  die  im 
Redeagon  nach  ihren  taktischen  MaBnahmen  und  militarischeQ 
Fahigkeiten  miteinander  verglichen  werden  sollen.  Die  Griinde 
zur  Einlegung   eines  Einzel-  oder  Doppel-TrapaicXTiTiKoc  sind 
bei  allen  tibrigen  Historikem  im  wesentlichen  dieselben  wie 
bei  Thukydides,   also  Wichtigkeit  der  Schlacht,    Gleichheit 
der  Streitkrafte  und  beabsichtigte  Charakteristik  groBerer  Feld- 
herren.  Um  Scipio  und  Hannibal  einander  gegenuberzustellen, 
wenden  Polybios  und  nach  ihm  Livius  die  Doppelfeldherm- 
rede  an.    Ebenso  natiirlich  ist  es,  daB  Polybios  sowohl  Ae- 
milius  Paullus  wie  Hannibal  auf  die  Wichtigkeit  des  Tages 
von  Cannae  aufmerksam  machen  laBi    Sallust  kommt  es  in 
seiner  Monographie  wesentlich  nur  auf  den  Charakter  Cati- 
linas  als  Feldherm  an,  weshalb  er  dessen  Ansprache  vor 


Die  irapaicXiiTiKoC  in  der  griechischen  u.  rOm.  Literatur.        39 

der  Entscheidungsschlacht  in  Etnirien  ausf  iihrlich  entwickelt, 
jene  des  unwichtigen  Gegners  M.  Petreius  mit  den  Worten 
abtut:  ipse  quoque  circumiens  unumquemque  nominans  ad- 
pellat  hortatur  rogat,  ut  meminerint,  se  contra  latrones  inermos . . . 
certare.  Caesar  vermeidet  in  der  Erzahlung  des  Erieges  mit 
Ariovist  wohl  nui*  deshalb,  diesem  eine  der  seinigen  ent- 
sprechende  Gegenansprache  in  den  Mund  zu  legen,  weil  ihm  das 
Stilgesetz  der  Commentarii  oder  Kriegstagebticher  Vermeidung 
solcher  rhetorischer  Prunkstiicke  auf erlegt.  DaB  Tacitus  in  sein 
fruhes  Werk  Agricola  eine  Schlachtschilderung  und  als  konven- 
tionelle  und  doch  wieder  bei  ihm  kiinstlerisch  gewordene  Er- 
offnung  dazu  einen  parallelen  TrapaKXriTtKdc  des  Britanniers  Cal- 
gacus  und  des  Romers  Agricola  einlegt^),  in  den  Historien  aber 
und  noch  mehr  in  den  Annalen  bedeutend  niichtemer  verfahrt 
durch  Anwendung  der  indirekten  Rede,Vermeidung  derDoppel- 
feldhermrede  und  Beschrankung  auf  wenige,  streng  sachiiche 
Ennahnungsmotive,  hat  seinen  Grund  in  der  Entwicklung 
Tacitus'  vom  rhetorisierierenden  Biographen  zum  Geschichts- 
schreiber  strengeren  Stiles.  Dafi  Appian  und  Lucan  in  der 
Schilderung  des  Biirgerkrieges  zwischen  Caesar  und  Porapeius 
sich  die  Doppelfeldhermrede  zur  Charakteristik  beider  grofier 
Feldherren  und  ihrer  Streitkrafte  nicht  entgehen  lassen,  ist 
selbstverstandlich.  Wir  erwarten  sie  geradezu  bei  Lucan  vor 
der  Schlacht  bei  Pharsalus,  und  in  der  Tat  sind  dort  die 
^apaKXTjTiKoi  Caesars  und  Pompeius  das  Mittei-  und  Glanz- 
stiick  des  7.  Buches.  Dafi  Curtius,  der  virtuos  alle  rheto- 
rischen  Kiinsteleien  zu  erhaschen  weifi,  sich  des  Parailelismus 
^«r  Feldhermreden  bedient,  ist  nattirlich.  Cassius  Dio  ahmt 
^  den  grofien  Reden  Antons  und  Octavians  vor  Actium  in 
l^wnBter  Weise  nicht  allein  in  der  Technik  im  einzelnen 
^nd  in  den  tottoi  Thukydides  nach,  sondern  auch  in  dem 
^kte,  dafi  die  Ermahnungsmotive  des  einen  denen  des  andem 
cntsprechen  und  die  beiden  sich  der  aCHiicic  der  eigenen 

*)  Sachlich  ist  natiirlich  diese  Technik  vollauf  motiviert.  Diese 
^ine  Schlacht  mufi  mit  allen  Mittebi  gehoben  werden :  sie  vollendet 
die  Unterwerfung  Britanniens.  Unter  diesen  Gesichtspunkt  ist  die  ganze 
^iographie  geriickt. 


48  Josef  Albertus, 

So  einleitend  auch  Tacitos  in  der  Bede  des  Agrico! 
Tac.  Agric.  34:  si  novae  gentes  atque  ignota  acies  constitisse 
aliorum  exercituum  exemplis  vos  hortarer:  nunc  vestra  deco 
recensete,   vestros  oculos  interrogate.    Lesbonax   biegt 
Motiv  leicht  um,  sodafi  es  lautet:   bei  den  Feigen  ist  df^ 
Erraahnung  vergeblich  und  uberfllissig,  bei  den  Tuchtigen  ab^T 
ist  sie  am  Platze.  Lesb.  III  §  1  p.  33,  3  K.  (&CT6  ou  bei  urreptbeTv 
ouTC*  \6tou  out€  IpTou  oubevoc  ovbk  f  juIT^  TOIC  ^Toi^oic  TTopa- 
KcXeuecBai.  dXXd  toGto  br\  |lioi  5ok€T  kqI  ^dXiCTa  xPHvoi  TTOieiv. 
Toic  ^fcv  Tdp  ji»^  GeXouciv  dTa6oic  eivai  jidTaiov  Kai  XeTev  koi 
TTOieTv  CTieubovTa,  Sttujc  Jcovrai  dTaGoi,  toTc  bi  dOdXoud  ye  tm 
PouXo^^voic  TouvavTiov  .  .  .  ujct'  ei  Kai  vOv  ujjTv  TrapecKeuaaot 
—  irapacKeuaceuj  bk  Kai  ^vi  ^KdcTiu  Kai  Trdciv  —  87tujc  &€C0e 
dTaOoi,  Kai  dHiujjna  Ix^je  irap'  u|iTv  auToTc  \itfa,  oux  u^dc  pxdipoi 
dKoucai  Tr|v  u)i€T4pav  dp€Tf|v  Kai  t6  dHiuj|ia  toiv  trpoTOvujv  6|io{i 
Kai  t6  df iuj^a  t6  TiuvjrroXe^iujv,  5  mKporepov  6i'  ujndc  ?xo^*^ 
dXX'  uj(peXr)cei. 

Livius  lafit  Scipio  den  Grund  zu  einer  Ermahnungsredo 
in  dem  Umstand  finden,  daB  er  ein  neues  Heer  ubernimmt: 
Liv.  XXI,  40  si  eum  exercitum,  milites,  educerem  in  aciem, 
quem  in  Gallia  mecum  habui,  supersedissem  loqui  apud  vos: 
quid  enim  adhortari  referret  aut  eos  equites,  qui  equitatum 
hostium  .  . .  egregie  vicissent  .  .  .;  nunc  .  . .  novo  imperatori 
apud   novos  milites  pauca  verba  facienda  sunt.    Wenig  ge- 
schickt  ftihrt  Mavius  Josephus  den  Gedanken  aus,  dafi  eine 
Ermahnungsrede  fiir  den  gemeinen  Mann  unriihmlich  ist,  den 
Fiihrer  der  Feigheit  zeiht,  Bell.  lud.  VI,  33:  d»  cucrpaTiurrai, 
. . .  t6  ^^v  TTapaKeXeueiv  im  Td  |ifi  qpepovTa  Kivbuvov  auT60ev  toTc 
TrapaKeXeuo^evoic  dKXeec,  dineXei  bk  Kai  tuj  TrapaKeXeuovn  qpipei 
KordTvujciv  dvavbpiac.  6eT  b'  oijiai  TrpoTpoTnic  eic  |i6va  Td  cqpa- 
Xepd  Tiuv  TTpaTiidTUJv,  ujc  ^KeTvd  T€  Ka9'  ^auTouc  TTpOTTeiv  d^iov  *). 


*)  Besonders  starke  Geziertheit  und  rhetorische  KUnstelei  zeigt 
Herodian,  der  es  sich  nicht  versagen  kann,  in  einer  knappen  Feldherrn- 
rede  von  den  XdToi  cuvi^Beic  zu  sprechen,  die  den  Redner  zieren,  dem 
Horer  aber  wohlgefallen :  VI,  3,  3  ^PouX6^tiv  |ji^v,  (b  fivbpec  crpaTidrrai, 
ToOc  cuvi^iGcic  Tipdc  Ojudc  iroieTceai  X6touc,  bi'  iDv  a6T6c  t€  ^xociLiou^iiv 
brmriTopuiv  0|Lidc  t€  dKoOovrac  eOqppaivov. 


Die  irapaKXriTiKoC  in  der  griechischen  u.  rdm.  Literatur.        41 

als  Eauptgedanken  das  ons  auch  in  der  Bede  des  Demo- 
sflienes  bei  Thukydides  IV,  10  begegnende  Motiv  aus:  *Es 
ist  schimpflich,  dasjenige,  was  ihr  vor  kurzem  durch  eure 
Tapferkeit  errungen  habt,  nun  feige  zu  verlieren*.  Die  zweite 
Ansprache  ist  eingeleitet  *TaOTd  nctv  eiirujv  l(p'  ^^pouc  T^XOe  Kai 
{qw]*  und  begriindet  den  uns  bekannten  t67toc:  *Wenn  ihr 
noch  diesen  Feind  bezwungen  habt,  wird  uns  keiner  mehr 
Widerstand  leisten*.  Die  dritte  beginnt:  TOiaOTa  bk  Kai  tou- 
Toic  ciTTiuv  diri  Touc  TpiTOuc  £TnTTapfiX6€,  Kai  ?X€^€  Kai  dK€(votc' 
nnd  fuhrt  das  *f)  oOv  TT€piT€vu)^€8a  auTUJV  f\  ivraOOa  dTTO- 
6dvwn6v'  aus.  Aus  den  Quellen  des  TrapaKXnTiK^c  hebt  sich 
nur  noch  ein  Beispiel  dieses  Ermunterungsschemas  deutlicher 
ab,  namUch  die  kleineren  TrapaKXiiTiKOi,  welche  Julian  vor 
der  Schlacht  bei  StraBburg  gegen  die  Alamannen  an  die 
Bomer  richtet  Hier  gibt  uns  Ammian  gleichzeitig  die  natiir- 
liche  Begriindung  der  Wahl  des  Schemas  der  Epipolesis  statt 
der  gewohnlichen  Anlage,  falls  der  kiinstelnde  Rhetor  nicht 
etwa  an  die  Stelle  der  gelaufigen  Form  der  erraahnenden 
Feldhermrede  etwas  noch  Raffinierteres  setzen  wollte  *).  Aber 
auch  in  einigen  Feldhermreden  gewohnlicher  Anlage  konnen 
wir  die  Spuren  technischer  Anlage  nach  Art  der  Epipolesis  in- 
soweit  nachweisen,  als  der  ermuntemde  Feldherr  zwar  nicht 
von  einer  Truppe  zur  andem  geht,  vielmehr  sich  innerhalb 
emes  einzigen  TTapaKXiiTiK6c  nach  einander  an  die  je  nach 
il^r  sozialen  Stellung  im  Staate  oder  nach  Stanmien  und 
Volkscharakter  verschiedenen  Heeresteile  je  mit  besonderen, 
iJidividuell  gearteten  Motiven  richtet  In  der  Ermahnungs- 
rede  des  Nikias  vor  der  Entscheidungsschlacht  bei  Syrakus 
^endet  sich  dieser  erst  an  das  ganze  Heer,  Th.  VII,  63,  2 
^^  TaOra  toic  6TTXiTaic  oux  fjccov  toiv  vauTujv  TrapaKeXeuojiai, 

*)  Ammian  16,  12,  29  *et  quoniam  adloqui  pariter  omnes  nec 
wngitndo  spatiorum  extenta  nec  in  unum  coactae  multitudinis  permit- 
**r«t  crebritas  —  et  alioqui  vitahat  gravioris  invidiae  pondus,  ne 
^aeretur  id  adfectasse,  quod  soh  sibi  deberi  Augustus  existimabat,  — 
^utior  sui  hostium  tela  praetervolans  .  .  .  ad  faciendum  fortiter  ac- 
cendebat  . . .  item  cum  ad  ahos  postsignanos  in  acie  locatos  extrema 
^enisset  —  aHos  itidem  bellandi  usu  diutumo  callentes  aptius  ordinans 
"^  exhortationibus  adiuvabat  .  . . 


42  Josef  Albertus, 

8cuj  Tiliv  dvuuOev  ^dXXov  t6  ?ptov  touto  ;  dann  an  die  Matros^^^ 
im  Gegensatz  zu  den  Hopliten  als  nicht  Vollbtirger  AtherJ^ 
3  ToTc  bk  vauTttic  Trapaivuj  Kai  dv  tuj  auTtu  Tiube  Kai  bio\ia\  fJ-'^ 
dKTTeTrXfixQai  ti  .  .  .  ol  Teiuc  'ABnvaToi  vo^i2[6^€vot  Kai  \ii\  8vr^^ 
.  .  .  endlich  an  Athens  Biirger,  10  touc  bk  'AOnvaiouc  ufiv&^v 
TrdXiv  aO  Kai  Tdbe  u7ro)ii)ivricKiu  .  .  . 

Dieselbe  Technik  hatte  Trogus  in  einem  TTopaKXriTiKa^ 
Alexanders  an  das  Heer  vor  der  Schlacht  bei  Issos  ange- 
wendet,  was  aus  Justins  Epitome  XI,  9,  3  gentigend  hervor- 
geht  AJexander  wendet  sich  an  die  verschiedenen  Stamnie 
seines  Heeres  mit  verschiedener  Rede:  *Alexander . . .  circuna- 
vectus  suos  singulas  gentes  diversa  oratione  adloquitur.  DljTios 
et  Thracas  opum  ac  divitiarum  ostentatione,  Graecos  veterum 
bellorum  memoria  intemecivique  cum  Persis  odii  accendebat, 
Macedonas  autem  nunc  Europae  victae  admonet,  nunc  Asiae 
expetitae,  nec  inventos  illis  toto  orbe  pares  viros  gloriatur; 
ceterum  et  laborum  finem  hunc  et  gloriae  cumulum  fore. 

Obwohl  Ammian  ganz  richtig  darauf  hinweist,  daB  die 
Anwendung  der  Epipolesis  beim  Feldherm  sowohl  wie  beim 
Historiker  natiirlich  ist  weil  er  nicht  die  ganze  Heeresmasse 
zugleich  anwenden  kann,   so  werden   wir  doch  nicht  fehl- 
gehen,  wenn  wir  auch  hier  eine  literarische  Tradition  an- 
nehmen.  In  der  Tat  war  ja  f  iir  die  Historiker  das  Schema  der 
Epipolesis  aus  A  234-420  der  Ilias  gegeben,  und  *4TnTrii)Xncic'  ist 
nicht  erst  im  spaten  Eustathiuskommentar,  sondem  auch  schon 
von  Plutarch  technisch  gebraucht  worden,  gepragt  nach  dem. 
Homerischen  diTeTTUjXeTTo  des  Verses  A  231  airrdc  6  TTe216c  idi^^ 
iTTeTTwXeTro  CTixac  dvbpiuv*). 


*)  Eustath.  zu  A  231 :  'Oiiii^ipou  elirdvToc  dvraOea  djc  ireZdc  6  fUx* 
XeOc  dir€iru)X€TTO  ctIxuc  dvbptbv,   xal  \i€t'  dXCxa  bd  xoipav^uiv  Imtc^-^ 
XeiTO  CTixac  dvbpij&v,  ^TriTrdjXnciv  ^vTeOSev,  dic  Kal  irpo€pp/|en,  Tf|v  f> 
\|;u)b(av  tuOttiv  tiv^c  iIiv6|Liacav.  Plut.  mor.  29  A  (Quomodo  adulesc^ 
poetas  audire  debeat  10)  'irdXiv  toO  'Atoim^Mvovoc  ^v  tQ  ^iriTrujX/jcei .  ^      ^  * 


Die  irapaKXr^TiKoi  in  der  griechischen  n.  r6m.  Literatur.        51 


Eapitel  9. 
Die  Maxri. 

Aos  den  Namen  der  Feldhermrede,  TrapaxXnTiKdc,  irapaive- 

cic,  iropaK^euc^a,  irapaK^Xeuctc,  den  Bezeichnungen  TrapaKaXeTv 

und  TTporpiTreiv  geht  genligend  hervor,  daB  sie  wesentlich  er- 

mahnender  Natur  ist  und  dafi  der  beratende  Teil,  wie  der  cu^- 

PouX€utik6c  ihn  hat,  ganzlich  wegfallt  Der  Feldherr  will  und 

darf  vor  den  Soldaten  nicht  erst  beraten,  ob  gekampft  werden 

muB  oder  nicht   Die  Notwendigkeit  des  Kfimpfens  ist  voraus- 

gBsetzt;  er  kann  die  Soldaten  im  letzten  Augenblick  nur  noch 

einmal  anfeuem  und  mit  sich  fortreiflen  wollen.   Er  erreicht 

dies  dadurch,  daB  er  alle  jene  Motive,  welche  den  glUcklichen 

Ausgang  der  Schlacht  verburgen  oder  den  Kampfesmut  des 

Einzelnen  anstacheln,  in  eine  Art  militarischer  Belehrung 

^sammenfaBt    Diese  haben  wir  mit  dem  in  den  Quellen 

haufig  vorkommenden,  die  Sache  trefflich  kennzeichnenden 

Ausdruck  bibaxri  zu  benennen.  Sie  ist  im  wesentlichen  die 

Darlegnng  der  Schlachtsituation  und  der  sich  aus  ihr  er- 

g^benden  ermuntemden  Motive.  Die  *Belehrung'  richtet  sich 

gleichmaBig  an  Intellekt  wie  Willen,   da  der  Soldat  durch 

^e  tiber  die  Situation,  die  Kampfesweise  und  Taktik  auf- 

&^klart  und  durch  Aufstachelung  seiner  starksten  Leiden- 

^chaften  wie  Ehrgeiz,  Gewinnsucht,  Liebe  zu  Frau  und  Kind 

^  Hochstleistung  an  Tapferkeit  angefeuert  werden  soll.  Die 

"^baxri  bildet  also  so  recht  eigentlich  den  Rumpf  des  irapa- 

^^k6c,  von  dem  sich  nur  die  kurze  Einleitung,  wenn  eine 

^lche  vorhanden  ist,  und  der  ermahnende  SchluB,  die  zu- 

^^^enfassende  TrapaK^eucic,  abtrennen  lassen.  Dieser  charak- 

^ristische   Hauptbestandteil   des  7TapaKXnTiK6c,    die  bibaxn, 

^^lche  die  Feldhermrede  wesentlich  als  militarische  Belehmng 

^^^  der  Schlacht,  als  lefczte  Aufklamng  (iber  die  Situation  und 

4* 


44  Josef  Albertus, 

geben  zxx  wollen,  hat,  lauft  die  Anwendang  der  indirekten 
Bede,  die  in  der  organischen  Weiterentwicklang  der  Historio- 
graphie  als  die  hohere,  der  Oeschichtsschreibang  angemessenere 
Kanstform  erkannt  werde*).  Vertreter  dieser  Stilrichtang 
sind,  abseits  und  ffir  sich  stehend,  Polybios,  dann  Trogus, 
Caesar,  Tacitus  in  den  Annalen,  auch  Curtius  und  Arrian*). 
Neben  den  allgemeinen  Geschmacks-  und  Zeitrichtungen 
lassen  sich  ftir  die  Wahl  direkter  oder  indirekter  Rede  be- 
sondere  Grtinde  namhaft  machen.  Polybios  schrieb  prag- 
matische  Geschichte  und  stand  in  bewuBtem  Gegensatz  zu 
seinen  rhetorisierenden  griechischen  Vorgangem,  mied  also 
die  Einflechtung  von  Reden.  Ptigte  er  aber  dennoch  einmal 
eine  solche  ein,  so  milderte  er  den  oratorischen  Eindruck 
durch  Verschleifung  der  direkten  zur  indirekten  Rede.  Ja, 
gerade  bei  ihm  und  an  seinen  beiden  Peldhermreden  vor 
Cannae  l&fit  sich  das  unsichere  Tasten  zwischen  direkter  und 
indirekter  Rede  daran  erkennen,  daB  er  beide  Male  nach 
einem  langerem  Ansatz  indirekter  Rede  doch  wieder  in  die 
durch  Thukydides  so  fest  gewordene  direkte  Redeform  fur 
den  7rapaKXr)TiK6c  verfallt  *).   Ganz  geeignet  fur  Casars  Kriegs- 

*)  lust.  II,  38,  3 :  Quam  orationem  dignam  duxi,  cuius  exemplum 
brevitati  huius  operis  insererem ;  quam  obliquam  P.  Trogus  exposuit, 
quoniam  in  Livio  et  Sallustio  reprehendit,  quod  contiones  directas 
pro  8ua  oratione  operi  suo  inserendo  historiae  modum  excesserint 

')  Gaesar  hat  im  Bell.  Gall.,  dieser  Stilrichtung  entsprechend, 
wenig  direkte  Reden.  Der  irapaKXrjTiTdc  Bell.  Gall.  I,  40  ist  naturllch  in 
indirekter  Rede  gegeben.  Die  tkberaus  wichtige  Rede  des  Critognatus 
im  ausgehungerlen  Alesia  Bell.  Gall.  YII,  77  ist  in  direkter  Rede  ah- 
gefafit;  aber  Caesar  glaubt  sich  dafQr  wie  Trogus  fOr  die  Mithridat- 
rede  entschuldigen  zu  mUssen :  VII,  77,  8  ...  non  praetereunda  oratio 
Critugnati  videtur  propter  eius  singularem  et  nefariam  crudelitatem. 

')  Die  beiden  Reden  Scipios  und  Hannibals  am  Ticinus  sind 
durchg&ngig  indirekt.  Ygl.  III,  63,  2  ...  irpocXeuiv . . .  lipr\  irap€icdT€iv 
ToOc  alxMOtXdiTOUC. . .  ctc  irapairX/iciov  xdp'aOToOc  &Tt^va...  TOxn^ 
0)TK€KXr|K^vai . . .  III,  64,  3  lq>ii  Tdp  (TT6TrXioc)  b€W  xal  ^n^€^(av  ^iv 
€CXn<p6Tac  iTcTpav . . .  dva^cptcPifiTnTOv  Cx^v  '^v  toO  viKdy  ^irlba . . . 
III,  108,  4  zuerst  bi6iT€p  ^ir€tpdT0  cuvtcrdv^iv  Sti  . . .  dann  bald  direkt 
108,  5  ol  }iiyf  Tdp  Ttcpi  t6v  Tpcpiav  iroTaM^v  c9aX^€C . . .  iraperdHovTO. 
111,  2  ...  fjpcTo  (Hannibal)  t(  imcTIov  €0Eac6ai  xo\<;  6€oic . . .  AOvovro 
.  . .  darauf  direkt  111,  3  'toOtou  ToiTopoOv*,  ^911,  *itpC&Tov  >i^ . .  .*. 


Die  irapaKXr^TiKoi  in  der  griechiscben  u.  rOm.  Literatur.        45 

tagebiicher  war  die  indirekte  Rede;  so  finden  wir  sie  auch 
verwendet  bei  der  Wiedergabe  seiner  Rede  an  das  Heer  vor 
der  Schlacht  mit  Ariovist  Ubrigens  war  auch  Thukydides 
die  Verwendung  der  indirekten  Rede  fiir  summarische  Wieder- 
gabe  von  Reden  nicht  unbekannt,  und  mag  er  sogar  an  der 
Spitze  auch  dieser  Entwicklungsreihe  stehen,  wenn  er  den 
Nikias  vor  Syrakus  nach  dem  ersten  groBen  TrapaKXriTtKdc 
in  direkter  Rede  noch  einmal  vor  dem  Angriff  die  Fiihrer 
zusammenrufen  und  nun  in  indirekter  Rede  ihn  die  Er- 
mahnungsmotive  wiederholen  laBt^).  Erwahnt  sei  noch,  daB 
die  Ansprache  Attilas  an  die  Hunnen  von  Cassiodor  in  di- 
rekter  Rede  gehalten  ist,  was  man  ebenso  aus  der  rheto- 
rischen  Schreibweise  dieses  Spatlings,  wie  aus  der  Tradition 
versteht,  die  in  ihrer  Gesamtheit  an  der  direkten  Fassung 
der  Reden  festhielt.  Da6  die  indirekte  Form  fiir  eine  er- 
zahlende  Darstellung  die  hohere  war,  haben  die  Durchschnitts- 
historiker,  die  durch  ihre  Masse  schlieBlich  den  Ausschlag 
ftr  die  Tradition  gaben,  infolge  ihrer  rhetorischen  Schulung 
nicht  zu  wtirdigen  gewuBt 

*)  Prof.  Keil  macht  darauf  aufmerksam,  daO  das  hohere  Stilgesetz 
der  indirekten  Rede  bei  der  Darstellung  der  sizilischen  Expedition  dem 
^okydides  augenscheinlich  zum  BewuBtsein  kam  ;  in  ihr  Hegt  die  erste 
Spur  davon  eben  in  jener  zweiten  Rede  des  Nikias  vor  Syrakus  vor. 
Zqt  TdlligeD  und  bewufiten  Durchfiihrung  ist  das  neue  Prinzip  dann 
un  8.  Buche  gekommen,  wro  Reden  nicht  fehlen,  aber  wie  z.  B.  die  Ver- 
^dlongea  in  Athen  bei  der  oligarchischen  Revolution  vom  J.  411 
indirekt  gegeben  sind.  Das  Fehlen  der  direkten  Reden  in  diesem  Buche 
^eise  also  nichts  ftlr  die  Unfertigkeit  des  Werkes ;  im  Gegenteil  zeige 
^  Vorhandensein  der  indirekten  Reden  und  ihre  erkennbar  kon- 
^^nte  Durchfiihrung  eine  individuelle  und  bewufite  Stilisierung,  wie 
^  Qur  die  feste  Hand  des  Schriftstellers  geben  konnte,  der,  stolz 
seiner  neu  errungenen,  hdheren  stiUstischen  Einsicht,  den  Mut  gehabt 
P*^  zu  brechen  mit  dem  alten  Prinzipe  auch  um  den  Vorwurf  einer 
"^ongruenten  Darstellung,  wie  sie  nun  zwischen  dem  friiheren  und  dem 
lelzten  Teile  seines  Werkes  eintreten  mufite.  Schematische  Betrachtung 
^«fbaut  diesen  EinbUck  in  die  Entwicklung  des  Kiinstlers  Thukydides. 
''ir  konnen  noch  sehen,  wie  er  selbst  erst  hat  lemen  miissen:  der 
Grofle  wird  dadurch  nur  grdfier.  Die  Mehrzahl  der  spateren  Historiker 
"*t  sich  dieser  stilistischen  Erkenntnis  verschlossen  gezeigt,  zu  der 
^ukydides  bereits  an  seinem  Werke  sich  emporgearbeitet  hatte. 


54  Josef  Albertus, 

dXX'  6mjjc  Eu^pouXrjv  nva . . .  TTOincd^cvoi . . .  Ziemlich  deuflicbz^ 

bringt  auch  Josephus  den  xdTTOC  der  bi5axn  in  seinen  beidei 

Feldhermreden  BelL  lud.  m,  472  koXov  fop  tv  dpxtl  tutv  X6tu[v^ 
viTTO^vficat  ToO  T^ouc  u^dq  iva  eibfiTe  Tivec  Svrec  koi  Trpoi 
Ttvac  ^dxecOai  ^dXXo^ev  und  VI,  36  ujcre  hfvix^  t6  \iiy  fnrdpxe" 
XaX€7Tf|v  TT^v  ItA  t6  tcTxoc  fivobov  auT6c  6|iTv  irpoTiGimr  T4 
6'  6n  ^dXtcra  TrpocrJKet  ^dxecOai  toTc  6uck6Xoic  touc  dperfic 
dqpte^dvouc  Kai  Sti  KaX6v  dv  euKXeiqi  TeXcuTfj  . . .  btlEci^L** 

In  6hnlicher  Weise  leiten  die  rdmischen  Historiker  ihre 
Feldhermreden  mit  dem  Tdrroc  der  bibaxr\  ein.    So  Livias 
in  der  Rede  Scipios  Yor  der  Schlacht  am  Ticinos  XXI,  40,  5  r 
Ne  genus  belli  neve  hostem  ignoretis,  cum  iis  est  vobis,  mi- 
lites,  pugnandum  . . .   Ebenso  Sallusi  Bell.  Cat  58 :  Sed  ^o 
Yos,  quo  pauca  monerem,  adYOcavi,  simul  uti  causam  mei 
consili  aperirem.  scitis  equidem,  milites, . . .  nunc  vero,  quo 
loco  res  nostrae  sint,  juxta  mecum  omnes  intellegitis."  End- 
lich  Anunian  XXTTI,  5, 16  im  TrapaKXnTiK6c  Julians  auf  dem 
Perserzug:   Contemplws  maximis  viribus  et  alacritate  yos 
vigere,   fortissimi   milites,   contionari  disposui,  docturum 
ratione  multiplici  non  nunc  primitus,  ut  maledici  mussitant^ 
Eomanos  penetrasse  regna  Persidis." 


Die  irapaxXiiTiKoi  in  der  griechischen  u.  rOm.  Literator.        55 


Eapitel  10. 
Gebrauch  der  xeXixi  xecpdiXata. 

Geheawir  Yon  der  allgemeinenBetrachtang  derFeldherm- 
rede  tiber  zu  ihren  Einzelbestandteilen,  d.  h.  ihrer  Oliedening 
in  die  verschiedenen  Ermunterungsmotiye,  so  ergibt  sich,  dafi 
letztere  sich  vollstandig  mit  den  sog.  reXiKd  K€q>dXata  der  crdcic 
TrpoTManKri  decken  >).  Die  Reihe  dieser  Keq>dXata  wird  von  deu 
yerschiedenen  Technikem  recht  verschieden  angegeben;  ich 
beschranke  mich  hier  auf  die  besonders  gewichtige  Autoritat 
des  Syrian.  in  Hermog.  Stat.  11  171  Rabe:  . . .  iLv  toO  ^^v 
biKavtKoO  T^oc  t6  biKatov,  toO  bi  cujyipouXcuTtKoO  t6  cu^cpdpov, 
ToO  bi  TravnTuptKoO  t6  KaX6v  *  toutiuv  bk  ^Kacrov  OirobiatpetTat 
cic  Td&e*  t6  ^^v  biKatov  eTc  tc  t6  vo^tpov  Kat  t6  biKatov  Kai 
t6  {Ooc,  t6  hi  cu^qp^pov  eic  XPHCIMOV  dvarKatov  buvor^v  i^qibtov 
ixPncd^evov,  t6  bk  KaX6v  ek  Te  t6  Trpiirov  Kai  t6  £vboSov. 

I.  Das  ?9oc  in  der  Feldherrnrede. 

Das  v6^t^ov,  d.  h.  das  auf  ein  geschriebenes  Gesetz  sich 
stutzende  Argument  fallt  in  der  Feldhermrede  ganz  fort  Da- 

^)  R.  Volkmann,  Rhetorik  der  Griechen  und  Rdmer  hat  gezeigt,^ 
wie  die  Statuslehre  den  alten  Rhetoren  nicht  allein  auf  die  Gerichts- 
rede  beschr&nkt  blieb,  sondern  auch  auf  die  beratende  Beredsamkeit 
ausgedehnt  wurde  und  zur  sogenannten  crdcic  irpoTMaTiK/i  (lateinisch 
status  negotialis)  fUhrte,  der  technisch  also  auch  die  Feldhermrede 
nntersteht  NatQrlich  ist  der  irapaKXr^TiKdc  eine  crdcic  irpaTMaTiKi^  ftr- 
paq»oc  nicht  SfTpacpoc,  da  sie  ihre  Beweisgrflnde  nicht  auf  ein  ge- 
schriebenes  Gesetz,  sondem  auf  die  Natur  imd  die  Sitten  der  Menschea 
grflndet.  Diese  Einteilung  kommt  nur  fdr  einen  Teil  der  BeweisfUhrung 
in  Betracht,  wortlber  imten.  Auch  die  andereEinteilung  der  BeweisgrUnde 
dieser  crdcic  in  solche  dird  irpocditriuv  und  solche  dird  irpaT^dTiuv  hat 
neben  den  TcXixd  Kc<pdXaia  nur  untergeordneten  Wert.  Nftheres  darUber 
bei  Sjrian  U,  162—192  R. 


56  Josef  AlbertuSi 

gegen  gehoren  hierher  jene  Ermahnungsgriinde,  womit  der 
Feidherr  die  Soldaten  an  die  Heldentaten  der  Yorfahren  und 
an  die  GroBe  des  Vaterlandes  erinnert,  das  zu  siegen  von 
alters  her  gewohnt  sei.  Fast  ganz  in  diesem  Gedanken  be- 
wegt  sich  die  Lesb.  m  §  3  f.  E. :  ujiuiv  Totp  oK  t€  TToXatoi  Trar^pcc 
dv  ToTc  "EXXtici  iliItoi  ci2iu)|ia  dpCTfic  eixov  Kai  Xotov  dTa86v  . . . 
fiapTupiov  bi  toOtou  {)\i\v  dpdi.  oi  fiev  aXXoi  TrdvTec  "EXXiivec  ^k 
Tflc  cq)€T€pac  aiTdiv  fi€TacTdvT€c  oiKoOav  ^KacTOC  . . .  Kai  KQTd 
)Liiv  t6  \xf\  dS€Xa6f]vai  dvbpetac  cr^cpavov  Tf)v  rraTpiba  Ix^Te,  KOTd 
bi  t6  ikf\  iCeXdcat  biKatooJViic  . .  .  tuiv  bk  viwy  dXXd  T€  TToXXd 
Kul  5Tt  T(fi  pappdpiij  crpaTui  iiTroxuipiicavT€C  Ik  Tf\c  TraTpfboc  Kui 
adTot  Kut  Td  T^Kva,  6p)uidi)bi€vot  iK  Tf\c  ZaXa^tvoc  i^X€u6€pdicaT€ 
TTdcav  Tf|v  'EXXdba  . . .  §  10  kui  dva|uivric€T€  Trdvrac  touc  dvOpifa- 

TTOUC,    8Tt   UJieTc  iK€JvU)V  TUJV  dv6pUIV  iCT€   TTaT6€C,    0\  TTOT€  dTtO- 

pdvTac  Touc  Pappdpouc  ttic  u)Li€Tdpac  €ic  MapaOuiva  auToPo€t  vtKrj- 
cavT€c  TToXXdc  fiupidbac  dvOpuiTruiv  iHf^dkov,  Dieses  tibrigens 
in  der  attischen  Epideixis  weit  verbreitete  Argument  der 
Autochthonie  der  Athener  erinnert  hier  gerade  stark  an  den 
Panegyrikos  des  Isokrates.  Bei  ihm  wie  bei  Lesbonax  dient 
es  dazu,  athenische  Tfichtigkeit  und  ererbte  Siegessicherheit 
ins  rechte  Licht  zu  setzen :  Isokr.  Pan.  24  TuuTriv  Tdp  o(koO^€v 

OUX  ^TdpOUC  ^KpaX6vT€C  Oub'  iprifiTlV    KaTaPaX6VT€C  OW  iK  TTOX- 

Xuiv  49vuiv  ^tTd6€c  cuXX€T€vr€C,  dXX*  outui  kuXuic  Kai  tvticiuic 
T€T6va^€V,  djcT*  ii  fjcTr^p  (q)U|i€V,  TauTTiv  ?xovt€C  fiTravra 
Tov  xp6vov  6iaT€XoO)i€V,   auT6x6ov€C  6vt€C  ...  83  rruic  Tdp 

dv   T^VOtVTO    CU^)Ll€TpOt   TOtOUTOtC    dvbpdClV,     ...    ot    bi   TT^V    iE 

dTrdoic  TTic  'Adac  buva^iv  iv  6X1^41  XP^vuj  Kor^TroXi^iicctv,  oO 
^6vov  bi  Tdc  auTuiv  TraTpfbac  6tku)cav,  dXXd  Kut  Tf|v  'EXXdba 
cu)iTracav  /jX^uOfpuicav  . . .  Ahnlich  wie  Isokrates  in  der  Epi- 
deixis,  wendet  Xenophon  das  Motiv  des  alten  athenischen 
Ruhms  in  dem  TrapaKXTiTtK6c  Anab.  UI,  2,  11  an:  CTr€tTa  bij 
dva)ytv/|cui  Tdp  uMdc  Kut  touc  tiDv  TrpoT^vujv  tuiv  fm^T^puiv 
Ktv^uvouc,  iv'  €ibf\6'  dic  dTa6oTc  6'  u^Tv  Trpod^K€t  €ivat  . . ,  iX- 
66vTujv  liiy  Tdp  TT^pcujv  Kui  tuiv  cuv  auToTc  Tra)iTrXTi6€T  ct6Xui 
dic  dqpavtouvTUJV  Tdc  'A6rivac,  uTrocrfivai  auToi  *A6TivaTot  toX- 
)iTicavT€c  dvtKr)cav  auToiic . . .  In  Ansprachen  an  Griechen  gegen- 
iiber  Griechen  verwendet  Thukydides  das  gleiche  Motiv  V,  9 


Die  irapaxXiiTiKot  in  der  griechischen  u.  r5m.  Literatur.        57 

5vbp€C  TTcXoirownaot,  imb  \ikv  oKac  x^P^^c  fiKO)iev,  Sti  aiei 
6id  t6  euqiuxov  dXeuG^pac  xai  firt  Auipific  ^^XXere  ''lujct  ^dxe- 
cOai,  (Lv  eiitiOare  Kpetccouc  eivat,  dpKetTU)  Ppax^uic  be&tiXuijLi^vov. 
VI,  68,  2  8irou  xdp  'ApTeiot  Kai  MavTtvflc  Kai  'ASnvaiot  Kai 
vtiauiTuiv  oi  Ttpurroi  ic^ev,  ttujc  ou  xP'^  •  •  •  '"'iv  4X7ri6a  Tf|c 
viKT]c  ^eTlx^iv; 

Ganz  anders  gestaltet  sich  natilrlich  wieder  derselbe  t6- 

TTOc,  wenn  der  romische  Feldherr  seine  Legionen  an  die  GroBe 

Roms  erinnert,  das  zu  siegen  gewohnt  sei.    8o  deklamiert 

im  Latinerkrieg  der  Diktator  Fostumins   bei  Dionys.  Arch. 

YI,  8,  2  .  . .  dXXd  Totc  ^^v  dXXotc  qioPepoi  bteTeXetre  dvrec,  (Lv 

^KpcrreiTe  ^ax^fievoi,  AaTtvoic  bi  dpa  TOtjTOic  Kai  Totc  cufi^dxotc 

oAvhy  OuoXotJCKOtc  euKaTaqppovtiTOt,  5td  t6  ^f\  iretpaOfivai  iroTe 

auTovic  Tiic  ujieT^pac  fidxiic ;  dXXd  irdvTec  lcre  8n  TaOr*  dfiqiOTepa 

Td  iByt]  iToXXaic  dviKuiv  fidxatc  oi  Trarepec  fmtuv.  Derselben  alten 

Zeit  erinnert  sich  Ammian  in  der  Feldhermrede  Julians  XXIII, 

5,  20  ...  devicta  est  perpiexo  et  diutino  Marte  Carthago, 

sed  eam  dux  inclitus  timuit  superesse  victoriae.  evertit  ftin- 

ditns  Numantiam  Scipio   post  multiplices  casus  obsidionis 

emensos.  Fidenas,  ne  imperio  subcrescerent  aemulae,  Eoma 

subvertit,  et  Faliscos  ita  oppressit  et  Veios,  ut  suadere  nobis 

laboret   monumentorum  veterum  fides,  ut  has  civitates  ali- 

qnando  valuisse  credamus.  Gass.  Dio  L,  24,  3  . . .  dvdStov  \iky 

Turv  irorrdpuiv  fmwv  tuiv  tov  TTtippov,  tov  OiXtrnrov,  tov  TTepcia, 

Tov  'AvTioxov  KaOeXovTuiv,  tiuv  touc  Nou^avTiouc,  touc  Kapxtiio- 

viouc  dvacTTicdvTuiv,  tujv  touc  Kt^Ppouc,  touc  'A|iPpuivac  KaTa- 

Koi|idvTtJUv,  dvdStov  bi  Kai  f||yiixiv  auTiBv  tujv  touc  rdXonrac  KaTecTpaji- 

^evtuv,  Ttxiv  Touc  TTavvoviouc  Kexetpui^dviAiv,  tuiv  li^xpt  ToClcTpou 

iTpoKextiip?iK6Tiuv,  Tov  'Pfivov  btaPepiiK^Tujv,  ic  BpeTavviav  tt€- 

irepatuifi^vuiv.    Die  Siegestradition  Roms  tiber  Garthago  fiihrt 

P.  Scipio  (210  V.  Ghr.)  bei  Livius  XXI,  41, 6-11  aus:  experiri 

iuvat,  utrum  alios  repente  Garthaginienses  per  viginti  annos 

terra  ediderit,  an  idem  sint,  qui  ad  Aegates  pugnaverunt  in- 

sulas,  et  quos  ab  Eryce  duodevicenis  denariis  aestimatos 

emisistLS,  et  utrum  Hannibal  hic  sit  aemulus  itinerum  Her- 

culis,  ut  ipse  fert,  an  vectigalis  stipendiariusque  et  servus 

populi  Bomani  a  patre  relictus. 


58  Josef  AlbertuSy 

Es  ist  interessant,  nach  Ausfuhrung  des  t6itoc  der  tob^ 
schen  Siegestradition,  nun  auch  dessen  Kehrseite,  die  Schwae-^ 
romischer  auswartiger  Politik  und  Kriegsfiihrung  als  £^^ 
gegnung  und  5iaPoXii  der  Romer  in  der  ermahnenden  Fe/</. 
hermrede  des  Gegners  kennen  zu  lemen.  Aufier  der  schwacbeo 
Entgegnung  Hannibals  bei  Livius  XXI,  43^  12  *nam  deropta 
hoc  uno  f  olgore  nominis  Romani  quid  est  cui  illi  vobis  com- 
parandi  sunt?*  hat  diesen  toitoc  in  breiter  Ausfuhrang  der 
sonst  so  nuchterne  Trogus  in  seiner  einzigen  Feldhermrede, 
die  er  dem  Mithridates  in  den  Mund  legt,  ausgef  iihrt  Mithri- 
dates  sucht   den  Seinen  das  ^Romanos  vinci  posse'  zu  be- 
weisen,  lustXXXVIII,  4,  4:  Romanosque  vinci  posse  cogni- 
tum  non  sibi  magis  quam  ipsis  militibus,  qui  et  in  BithTnia 
Aquilium  et  Maltinum  in  Gappadocia  fuderint    ac  si  queoi 
aHena  magis  exempla  quam  sua  experimenta  moveant,  aadira 
se  a  Pyrrho  rege  Epiri  non  amplius  quinque  milibus  Mace- 
donum  instructo  fusos  tribus  proeiiis  Romanos.   audire  Han- 
nibalem  sedecim  annis  Italiae  victorem  immoratum,  et  quia 
ipsam  caperet  urbem,  non  Romanorum  illi  vires  obstitissey 

sed  domesticae  aemulationis  atque  invidiae  studium 

11  iam  ipsam  Italiam  audire  se  numquam,  ut  Roma  condita^ 
sit,  satis  illis  pacatam,  sed  adsidue  per  omnes  annos  pra 
libertate  alios,  quosdam  etiam  pro  vice  imperii  bellis  continais- 
perseverasse;  et  a  multis  civitatibus  Italiae  deletos  Romanomm 
exercitus  ferri,  a  quibusdam  novo  contumeliae  more  sab 
iugum  missos.  ac  ne  veteribus  inmoremur  exempiis,  hoc  ipso 
tempore  universam  Italiam  bello  Marsico  consurrexisse  ...  15 
simul  et  a  Germania  Gimbros,  immensa  milia  ferorum  atque 
inmitium  populorum,  more  procellae  inundasse  Italiam. 

n.  Die  Gerechtigkeit  der  Sache:  das  5(Katov. 

Es  ist  natiirlich,  dafi  auch  dieser  tottoc  der  crdac  TTpar- 
IxaTXKf]  im  TrapaKXTiTiKdc  verwendet  ist  Syrian  II,  174, 24  unter- 
scheidet,  wie  seit  Platos  Euthyphron  erkannt,  das  Sciov  und 
das  biKaiov,  je  nachdem  das  biKaiov  auf  Gott  oder  auf  gleich- 
gestelite  Menschen  bezogen  wird;  diese  Unterscheidung  findet 
sich  auch  in  der  Peldhermrede.  Die  Gerechtigkeit  der  Sache 


Die  irapaxXiTnKoC  in  der  griechischen  u.  rOm.  Literatur.        59 

bewirkt,  dafi  die  Ootter  ftir  sie  Partei  ergreifen.  Da8  sie  es 
tun,  wird  in  manehen  Feldhermreden  direkt  gesagt,  indem 
der  Feldherr  auf  die  gtinstigen  Yorzeichen  bei  den  Opfem 
hinweist,  welche  Tor  der  betreffenden  Schlacht  der  Sitte 
entsprechend  dargebracht  waren.  Haufig  auch  wird  ein  An- 
spmch  auf  den  Beistand  der  Gotter  daraus  abgeleitet,  daB  die 
Gegner  durch  XJntreue  und  Verletzung  des  Eidschwurs  die 
gottliche  Hilfe  verwirkt  haben. 

1.   Die  Opfer. 

Lesbon.  III  §  1  E.  Kat  Td  iepd  KoXd  xai  rd  vyLirepa  irape- 
QceiiacTai  ...  §  13  rd  iepd  KoXd  xai  t6  biKaiov  u^Tv  }xiv  Oappeiv 
irape^ei,  ^Ketvoic  bk  bebtdvai  . . .  n  §  1  rd  5'  dnd  tiXiv  Oediv,  dq)^ 
iLv  X9^  apxecOat,  KaXiDc  ^x^^  k<^'  dfiq>OTepoiic  touc  Xotouc.  Td 
Te  Tdp  iepd  xaXd  fmiv  T^TOve  Kai  t6  biKatov  ^eO'  f))Liiv  dcTtv  . . . 
§  20  urro^i^vi^CKUi  bt  u^dc,  Sti  Kai  rd  iepd  6^iv  KaXd  T^TOvev. 
Dionys.  Arch.  VI,  6,  2  eeoi  juifev  fmiv  urrtcxvoOvTat  6t'  oiujvoiv 
Te  Kai  cqKXTiujv  Kai  Tf\c  S\\r\c  ^avTiKflc  ^euOepiav  t^  7r6Xet  Trapd- 
Eetv.  — Thuk.rV,92, 7  TncreucavTec  6fe  Tiif»  OeiJ»  npoc  i\\x6jy  JcecOai, 
ou  t6  lep6v  dv6)iujc  TeixicavTec  vd^ovTat  Kai  toic  iepoTc  fi  fmiv 
Oucufidvotc  KaXd  q>a(veTai,  6^6ce  xujpficat  Totcbe  . . .  Xen.  Inst 
Cyri  m,  3,  21  '0  bi  KOpoc  £Oue  irpdiTov  iibf  Aii  pactXet,  {TreiTa 
bi  Koi  Toic  dXXoic  OeoTc,  oOc  ^TeTro  YXewc  xai  eu^eveTc  fivrac 
f|Te^6vac  T^vdcOai  tQ  crpaTiqt  Kui  TrapacrdTac  dTaOouc  Kui  cu^- 
^dxouc  Kai  cu^pouXouc  tuiv  dTaOutiv.  tQ  6'  {icrepaiqi  irpijj  KCpoc 
likv  £cTeq)avuj^£voc  EOue,  iraprJTT^tXe  bi  Kai  toTc  dXXoic  6)bioTi)iOic 
kTeqxxvujfievoic  Trp6c  rd  iepd  irapeTvat.  lnA  bk  xikoc  eix€v  f| 
Oucia,  cuTKoX^cac  adTOuc  CXeEev '  "Avbpec,  oi  [xiy  Oeoi,  djc  ot  re 
^dvrac  q>aci  Kui  l\ioi  cuvboKeu  ^dxnv  t'  £cecOat  npoaTT^oua 
xai  viKr)v  6ib6aa  Kai  cujTT]piav  urricxvoOvTai  £v  toTc  iepoTc 


0  Xenoph.  Anab.  III,  2,  8ff.  erzfthlt,  wie  zu  Beginn  seiner  grofien 
Rede  Jemand  bei  den  Worten  cOv  toTc  OeoTc  iroXXal  ft^tv  xal  ^iribcc  etci 
cumipiac  geniest  hfttte  und  aaf  dieses  gtlnstige  Omen  hin  GelObnisse 
^  die  rettenden  G6tter  beschlossen  seien ;  daraof  f fthrt  er  fort :  ^iret 
hi  Td  Ti&v  Oei&v  KaXOOc  elxev,  f^PX^o  irdXiv  dibe.  Es  folgt  nim  eine 
Begrandung  fQr  die  Stellnng  der  GCtter,  die  den  Griechen  c(»|yi^axoi, 
den  Persem  ^vavTioi  seien. 


60  Josef  Albertus, 

2.  Der  Beistand  der  G5tter  fur  die  gerechte  Sache. 

In  seiner  letzten  Bede  nach  der  sicilischen  Eatastrophe 
beweist  Nikias,  daB  der  Zom  der  Himmlischen  nun  erschopft 
sei  und  das  Gltick  zu  Gunsten  Athens  sich  wenden  mtisse: 
Thuk.  Vn,  77,  2  KaiTOi  ttoXXci  jitv  dc  Geouc  vom^a  bebi^-nmai, 
TToXXd  bk  ic  dv6pujTT0uc  biKaia  Kai  dveiriqiGova,  dv6'  Jjv  f|  ji^v 
^mc  8mjac  6pac€Ta  toO  |liIXXovtoc  .  .  .  Kai  ef  tiu  6€aiv  dni- 
960V01  £cTpaT€uca|yi€V,  dTTOXptuvTUJC  f\br]  T€Tt)Liujprj)i€6a.  —  Xen. 
Anab.  III,  1,  42  47TicTac6€  tdp  bi\  8ti  oOt€  ttXtJ^oc  icnv  our' 
kxuc  f\  4v  Tijj  7ToXi|Lii}i  Tdc  viKac  TTOioOca,  dXX'  67t6t€poi  Qv  cuv 
TOic  6€oTc  TaTc  i|iuxotTc  ippuj^€V^CT€poi  Tujciv  im  touc  ttoX€^{ouc  . . . 
und  1,  21  iv  iiicijj  tdp  ?ibr|  KeiTai  TaOT*  d6Xa  . . .  druJVoOlTai 
b*  ol  6€o(  €fav,  ot  cuv  ^^Tv,  ujc  t6  €ik6c,  fcovTai.  —  Dionys. 
Arch.  III,  23  Ende  Kat  8  t€  6at|i6vtoc  x6Xoc  oux  ^^Tv,  dXXd 

TOUTOtC  £vaVTtlIJC€Tat  KaTd  TO  €iK6c,  Kai  f|  TTap'  dv6pUlTTU}V  vd^€Cic 

ic  TotJTouc  dv6'  f||iiliv  KaTacKiit|i€t . . .  und  XIV,  9,  16  fre  .  . . 
Tt€  dKaraTTXriKTUJC  ^tt'  afrrouc,  6€ouc  t€  dpurrouc  IxovTec. 

NatUrlich  wendet  auch  Prokop  an  vielen  Stellen  dieses 
Ermunterungsmotiy  an,  mit  der  Anderung  jedoch,  dafi  die 
Gotter  als  Schlachtenlenker  ftir  ihn  zum  Christengott  geworden 
sind :  b.  V.  I,  19,  5  KaiToi  TToXXd  f^Tv  TTp6c  Trjv  viKnv  iipobia 

iCTtV   t6   T€  btKatOV    |i€6'  OO   TTp6c   TOUC    6uC|i€V€Tc  ffKO|l€V 

fi  T€  Tdp  ToO  6€o0  EumLiaxia  toTc  rd  biKata  ttpot€ivo^^voic 
TTpocTtv€c6at  TT^q)UK€  ...  b.  V.  I,  16,  6  vOv  oOv  TTp6c  t€  Bav- 
bfXouc  0)iTv  Kai  Ai^uac  6  tt6X€|uioc  Ccrai,  X^tui  bi  Ifwje  Kai 
Tov  6€6v  adT6v  &v  ou6€ic  dbiKuiv  ic  dTTiKoupiav  TTapaxaX^T. 
b.  V.  n,  3,  32  TaOra  .  .  XoTi2[o)i£vouc  (pr\p\  XPflvai  .  .  Kai  tov 
e€6v  ic  Euiifiaxiav  TTapaKaXcTv.  b.  V.  n,  1,  21  . .  vOv  bi  iX€i|i 

T€  TIJJ  6€IJJ  Kai  TU!l   TTaVli  CTpaTU)    ic  Tf|V  £U)ulPoXf|V    Ka6lCTdM€V0C 

KpaTiiC€iv  ToO  crpaTOTT^bou  TUJV  TToX€^iuiv  auToTc  dvbpdciv  4X- 
TTiba  fx*^*)- 

0  Ist  die  Rede  des  Antonius  vor  Actiam  bei  Cass.  Dio  besonders 
auf  die  Oberlegenheit  der  Riistung,  so  ist  die  Octavians  im  Gegensatz 
dazu  ganz  auf  den  ethischen  Grundzug  der  Gerechtigkeit  der  Sache 
gestimmt.  L,  24 :  *Ich  weifi,  dafi  die  meisten  und  grdfiten  Kriegserfolgei 
ja  aller  menschlicher  Angelegenheiten  glUcklicher  Ausgang  dem  ge- 
rechten  und  fronmien  Sinn  und  der  guten  Handlungsweise  zu  danken 


Die  irapaicXiiTiKoC  in  der  griechischen  u.  rOm.  Literatur.        61 

3.  Die  Eidbriichigkeit  des  Peindes. 

Ganz  von  diesem  Gedanken  geht  Xenophon  in  seiaer 
Ansprache  aus :  Anab.  III,  2,  8 :  Tfjv  fifev  tuiv  pappdpuiv  im- 
opKiav  xe  Ktti  dmcTiav  X^t^i  jitv  KXedvujp,  iTiicTacGe  hk  Kai  ujieTc^ 
oi^ai  .  .  .  ei  ^evTOi  biavooujieOa  cuv  toTc  SttXoic  div  Te  Tre- 
TroinKaci  biKHV  dmSeTvai  auToTc  Kai  t6  Xomov  5id  7ravT6c  ttoXI^ou 
auToTc  ievai,  cuv  toTc  OeoTc  TToXXai  fmTv  Kai  KaXai  dXiTibec  efd 
cuiTTipiac.  Anab.  III,  1, 21  ...  dTwvoS^Tai  b'  ol  Geoi  eiciv,  oT  cuv 
fmiv,  dic  t6  eiKOc,  fcovTai.  outoi  ^iv  Tdp  auToi  dTTiiupKriKaciv. 

Alle  hierher  gehorigen  Motive  hat  Dionysios  zusammen- 

fassend  verwendet  und  zwar  die  Gunst  der  Opfer,  die  Ge- 

rechtigkeit  der  Sache  und  die  damit  verbundene  Hilfe  der 

Gotter,    die  Eidbrtichigkeit  der  Feinde   und  die  herausge- 

forderte  Rache  der  Himmlischen:  Arch.  VI,  6,  2  9eoi  |li4v  f||LiTv 

xmicxvoOvTai  6i'  oiuivuiv  Te  Kai  cqpaTiuiv  Kai  thc  dXXnc  jiavTiKYic 

^XeuOepiav  tt|  TToXei  irap^Eeiv  Kai  vxKt\v  euTuxn,  djioipdc  Te  f]^\v 

dnobibovTec  dTaGdc,  dv9'  (Lv  auTouc  c^PovTec  Kai  Td  biKaia 

dcKoOvTec  h  TravTi  tui  piiu  6ieTeXeca|i€v,  Kui  toTc  4x^P0*c  fmoiv 

vefiecujvTec  KaTd  t6  eiKOC,  8ti  TToWd  Kai  fieTdXa  TTeTTOvGoTec  uqp' 

fmuiv  dTttGd  cuTT€veTc  Te  fivrec  Kai  q)iXoi  Kui  touc  auTOuc  dfiui- 

^OKOTec  ffeiv  ^x^po^c  Kai  ^iXouc,  diTdvTUJV  imepi66vT€c  toutujv 

TToX€)iov  dmqpf pouciv  fmTv  d6iKov  .  .  .  XP'*!  ^^  ^ai  ujidc,  fiv6pec 

XoxaToi  Te  Kai  CTpaTiuiTai,  )ia06vTac  8ti  cumidxouc  Ix^Tt  touc 

6€ouc,  oiTTep  dei  Tf|v  tt6Xiv  ciOCouciv,  dv6pac  dTa0ouc  T€vk0ai 

TTepi  T6v6e  t6v  dTuiva. 

ni.  Das  cu)iq)4pov:  der  Siegespreis. 

DaB  gerade  dieses  TeXiK6v  KeqpdXaiov  wie  iiberhaupt  im 
cu^PouXeuTiKoc,  so  auch  im  TTapaKXriTiKOC  die  allergroBte  Aus- 
fiihnmg  aufweist,  ist  selbstverstandlich.  Von  den  d^aOd  des 
Sieges  spricht  Lesbonax  im  ersten  TTpoTpeTTTiKOc  (H)  und  fuhrt 
die  ganze   )ieX4Tn   vorziiglich    nach    diesem   Gesichtspunkte 

ist  Das  weifi  ich  und  will  es  euch  lehren.  Wenn  wir  auch  eine  ge- 
waltig  gro0e  Kriegsmacht  besafien,  mit  welcher  auch  einer,  der  eine 
^^Qiger  gerechte  Sache  hatte  als  ich,  zu  siegen  hoffte,  so  schOpfle  ich 

**^ntjoch  mehr  aus  dem  gerechten  Grund  des  Krieges  als   aus  der 

"^^lung  Hoffnung'. 


62  Josef  Albertns, 

aus^).  Die  Ausdrucke  irXeoveKTn^ara  toO  diruivoc  und  ttXco- 
veSta,  dOXa  ii\c  viKnc  frnden  wir  f<ir  dieselbe  Sache  sehr  oft 
bei  den  Historikem  z.  B.:  Arr.  Anab.  11,  7,  6  . . .  rd  b^  dOXa 
Sti  ^€TdXa  {ciai  cq)ia  toO  Ktvbuvou  direbeiKVuev.  Thuk.  II,  87, 
12  . . .  oi  b^  dTa6oi  Ti^ncovTai  toTc  TTpociiKouciv  dOXoic  tiic 
dpcTfJc 

Auch  hier  miissen  wir  die  allgemeinen  T6Troi  des  cufi- 
<p£pov,  wie  es  dem  Gedanken  nach  mannigfach  differenziert 
bei  den  Historikem  vorkonunt,  aus  den  einzehien  TrapaKXii- 
TiKoi  herausschalen. 

A.  Die  Entscheidung  des  heutigen  Tages  ist  fiir  eaer 
Wohl  oder  Wehe  ausschlaggebend. 

Der  Oedanke  des  Siegespreises  in  seiner  allgemeinsten 


^)  Gerade  darin  unterscheiden  sich  die  beiden  irpoTpEimKof  des 
Lesbonax  wesentlich  von  den  irapaicXTiTiKoi  der  Historiker,  dafi  diese 
meist  ohne  tlbertriebene  rhetorische  KUnstelei  die  ErmunterungsmotiTe 
je  nach  der  Schlachtsituation  ausw&hlen,  jener  aber  mit  bewufiter 
Kunstfertigkeit  zeigt,  wie  man  das  irapaKoXeiv  ganz  verschieden  aus- 
fUhren  kann.   Im  ersten  irpoTpctrTiKdc  will  denn  auch  Lesbonax  das 
cu^<p^pov  zeigen  vermittels  der  dTaOd,  deren  er  eine  mOglichst  voU- 
stftndige  schematische  Tafel  aufsteUt,  im  zweiten  dagegen  die  Sieges- 
gewiflheit  aus  der  stolzen  kriegerischen  Vergangenheit  Athens  ableiten. 
Lesbonax  teilt  ein  im  irpoTpcirriKdc  II :  A.)  p.  27,  2  K. :  Aci  bi  Ofidc 
CK^HfacBai,  fica  dTaBd  Cvcctiv  ^v  ti|i  vikAv  ^axo^^vouc  toOc  iroXc^iouc 
Darunter  gehoren  dann  a)  Rettung  der  Vaterstadt  und  des  Landes. 
P)  Rettung  der  Tempel  usw.  (iepd,  vaoi,   Pui^oi,   dTdX^aTa,  dvaOi^- 
^aTu)  und  die  an  deren  ErhaUung  gekniipften  Feste:  p.  28,  2  dva^vri- 
c6^vT£C  TTO^irurv  kuI  ffavr)TOp€U)v  Kal  dTdivuiv).  AngefQgt  ist  hier  der 
Gedanke,  dafi  ein  Sieg  zu  den  schon  vorhandenen  dTuBd  neue  hinzu- 
fttgt:  p.  28,  8  6  bd  irapccTTiKdjc  At^v  t^oc  ?x«<*V>  TuOTd  T€  biaci&cat 
Kal  ^TCpa  iroXXiji  irX^ova  kuI  KaXX(u)  kuI   ^M\jj   irpocKTi^cacOai  f\  tiDv 
T€  Oirapx(^vTuiv  CT^pr^ef^vai  Kul  oOtoOc  iroXXd  kuI  oiKTpd  ira6€tv  kuI 
tb€tv.  T)  Rettung  der  Vflter,  Mtttter,  Frauen,  Kinder.  —  B)  p.  29, 18 : 
*Ev6u^n0^vai  hi  XP^  Kui  Tivoc  oOvck*  &v  pdXXov  o6k  dSiibcatTC  ^dxc- 
c6ai,  f\  t(  dTaddv  o6k  Cvcctiv  ^v  t<|i  vtKdv  ^axo^^vouc  toOc  troX€^(ouc. 
a)  Der  Frieden  ist  nur  dann  ein  dTa66v,  wenn  man  als  Sieger  iiber 
ihn  verfQgen  kann.  p)  Nur  der  Sieger  hat  die  KnmdTuiv  KT/|ac.  t)  Die 
ethischen  Giiter  der  biKaidTnc,  das  ^€66€pov  als  Gnindbedingung  des 
coq>6v,  das  KuXdv  imd  cOt€v^c  sind  GQter  nur  fttr  den  tapfem  Sieger, 
ihr  Gegenteil  aber  der  Feigen  Anteil.  Wie  nichts  anders  ist  die  Schlacht 
eine  €OT€V€(ac  pdcavoc. 


Die  irapaKXT)TiKoi  in  der  griechischen  u.  r6m.  Literatar.        63 

Wendung  ist  ansgedriickt  in  der  haufigen  Mahnung  des  Feld- 
herm:  Heute  ist  ein  groBer  Tag,  der  eine  gewaltige  Ent* 
scheidung  zum  Leben  oder  zum  Yerderben  bringt  Diese 
Wichtigkeit  des  Tages  faBt  sich  in  Phormions  Rede  dahin 
znsammen:  Sollen  die  Lacedaemonier  heute  ihre  Macht  zur 
See  Terlieren,  oder  soll  Athen  als  Ednigin  der  Meere  in  dessen 
alleinigem  Besitz  bedroht  werden?  Thuk.  II,  89, 10  6  bi  druiv 
6^tv  7|  KOTaXOcm  TTeXoirovviidujv  tiP|v  ^XTriba  toO  voutikoO  f) 
dTTVTepui  KOTacTf^cai  'A8r|vaioic  t6v  q>6pov  irepi  tiic  OaXdccnc 
Und  am  Tag  Ton  DeUon  der  Athener  Hippokrates:  Thuk. 
JT,  95  iv  xdp  tQ  toutujv  (tQ)  inrip  tiIc  i)}X€jif>ac  6  drfthv  (Lctol 
In  der  Rede  des  Brasidas  vor  der  Schlacht  bei  Amphi- 
polis  stebt  die  Frage  auf  Freiheit  der  Lacedaemonier  und  aller 
griechischen  Stadte  oder  Enechtschaft  unter  den  Athenem. 
Nikias  sucht  Thuk.  VI,  68,  3  das  Motiv  der  Gegner  *8ti  Trepl 
iroTpiboc  £cTai  6  druiv'  zu  paralysieren  mit  dem  '^tu^  bt 
(X€Tui)  6ti  oOk  iv  TTaTpfti,  iJE  T\c  KpaT€Tv  6€i  f\  \xi\  ^qi6iuic  dTTO- 
XUjpcTv.  Ebenso  weisen  beide  Qegner,  Nikias  und  Oylippos, 
Tor  der  zweiten  Seeschlacht  bei  Syrakus  auf  die  Wichtigkeit 
des  Kampfes  hin.  —  Zur  Anwendung  desselben  Motivs  ge- 
braucht  Prokop  beinahe  dieselben  Worte  wie  Thukydides. 
B.  Y.  1, 16, 8  l&fit  er  Belisar  sagen :  outoc  Tdp  £k€Tvoc  6  Kaip6c 
icjiy  iy  i]p  fidXicra  cuicppocuvTi  ^iv  oia  T€  cdi2l€iv,  dKOCMia  6^ 
ic  OdvoTov  (p4p€i  und  B.  V.  11,  1, 18  ibc  bi  vOv  f||LiTv  f)  TTp6- 
T€pov  xmip  )i€i2:6vu)v  6  dTuJV  £cnv,  ^TUi  6iiXuicuj.  Und  in  der 
parallelen  Ansprache  Gelimer:  B.  V.  11,  2,  417,  1  oux  xmip 
b6lr\c  fipiv,  dv6p€C  Bav6iXoi,  out€  dpxflc  CT€pTic€uic  )ui6vov  6  dTUiv 

icnv   .  .  .    dXX'  6pdT€    6ri7rOu9€V    U)C    ic    TOOtO    i]\i\V    TT€pifCTTlK€ 
TUXnC    djCT€   .  .  .*). 

B.  Wenn  ihr  heute  nicht  siegt,  seid  ihr  verloren. 

Das  ist  der  leitende  Oedanke  jener  Ansprache  Hannibals, 
welche  Polybios  und  Livius  ihn  vor  der  Schlacht  am  Ticinus 
halten  lassen.  Um  das  Losungswort,  Sieg  oder  Yerderben, 
deutlicher  zu  machen,  hatte  Hannibal  eine  sjmbolische  Hand- 
lung  vorausgeschickt.  Er  liefi  die  kriegsgefangenen  Oallier 
zom  Zweikamf  untereinander  auslosen,  nachdem  er  den  Siegem 

')  Haury,  Procop  als  Nachahmer  des  Thukydides. 


64  Josef  Albertus, 

Freiheit,  Waffen  und  Pferd  versprochen  hatte.    Alle  zogen 
vor,  zu  kampfen,  d.  h.  entweder  zu  siegen  und  reiche  Beute 
davonzutragen,  oder  durch  einen  ehrenvollen  Tod  einem  Skla- 
venlos  zu  entgehen.   Davon  macht  nun  Hannibai  die  Nutz- 
anwendung:  liv.  XXI,  43  *Das  ist  nicht  allein  ein  Schauspiel, 
sondem  gleichsam  ein  Biid  eurer  Lage.    Vor  euch  fliefit 
der  Fo,  grofier  und  gewaltiger  als  die  Rhone.   Im  Biicken 
drauen  die  Alpen,  die  ihr  nicht  heil  und  ohne  Schaden  fiber- 
schritten  habt    hic  vincendum  aut  moriendum,  milites,   ubi 
primum  hosti   occurristis.'    Noch  deutlicher  stellt   Polybios 
die  Beziehung  zwischen  Symbol  und  Nutzanwendung  her: 
Pol.  III,  63,  3  eic  irapairXriciov  jap  avirouc  dTUiva  Kai  xaipov 
Tf|v  Tuxnv  cuTKeKXqK^vai  Kai  irapaTrXrjCia  toTc  vuv  dGXa  irpo- 
TeOeiKdvai.    feeiv  rdp  F|  vikciv  f|  GvijCKeiv  f|  toic  Cx^potc  inro- 
Xeipouc  T€v4c9ai  ZujvTac "  eivai  b'  Ik  \ikv  toO  vikov  dOXov  oux 
tmrouc  Kal  cdTouc,  dXXd  t6  TrdvTuiv  dvGpdiTiujv  TtvkOai  |uaKa- 
piuiTdTouc  . .  .   Ahnlich  ermuntert  Nikias  die  Athener  nach 
der  Katastrophe  von  Syrakus.  Der  Inhalt  seiner  dritten  Rede 
ist  wesentlich  der:  Haltet  euch  tapfer,  sonst  seid  ihr  ver- 
loren,   da  ihr  in  Sizilien  keinen  anderen  Stutzpunkt  mehr 
als  euch  selbst  besitzt,  Thuk.  Vn,  77,  7  dvaTKaiov  t€  6v  iimiv 
dvbpdov  dTaOoTc  TifvecGai,  ujc  \xi\  3vtoc  x^P^ou  ^ttuc  Sttoi 
fiv  iiaXaKicGdvTec  cuieeiTe  . .  .    Auch  Sallust  Bell.  Cat  58,  5 
nanc  vero  quo  loco  res  nostrae  sint,  juxta  mecum  omnes 
intellegitis.  exercitus  hostium  duo,  unus  ab  urbe,  alter  a  Gallia 
obstant.   diutius  in  his  locis  esse,  si  maxume  animus  ferat, 
frumenti  atque  aliarum  rerum  egestas  prohibet    quocunque 
ire  placet,  ferro  iter  aperiundum  est  Ebenso  ermahnt  Darius 
die  Seinen  vor  der  Schlacht  bei  Gaugamela:  Curt  IV,  14, 10 
hic  dies  iraperium  quo  nuUum  amplius  vidit  aetas,  aut  con- 
stituet  aut  finiet .  . .  ventum  est  unde  pulsis  ne  fugere  quidem 
locus  est  .  .  .  IV,  14,  15  ...  nam  ne  illis  quidem  ad  fugam 
locus   est:    hinc  Euphrates,  illinc  Tigris  prohibet  inclusos. 
Denselben  Umstand  aber  beutet  Alexander  zu  seinem  Vorteil 
aus:  Curt.  IV,  14,  2  reprehensos  ex  fuga  Persas  pugnaturos, 
quia  fugere  non  possent 

Da  sich  dem  Feldherm  dieses  Ermunterungsmotiv  be- 


Die  irapaicXiiTiKoi  in  der  griechischen  n.  rom.  Literatnr.        65 


sonders  dann  gem  bietet,  wenn  er  wie  Hannibal  und  Nikias 

I      mitten  im  Feindesland  steht,  so  versaumt  Prokop  nicht,  dieses 

I      Motiv  dera  romischen  General  Belisar  nach  dessen  Landung 

in  Afrika  in  den  Mund  zu  legen,  wo  es  ein  Zuriick  nicht 

niehr  gibt:  Procop  b.  V.  I,  19,  2  rdc  bk  vaOc  ibc  TToppurrdrui 

^/'WV  f)  TOO   T^TTOU   qpUClC   dTTr|V€TK€.    7r€pikTT]K€   bi   i\\x\v   i\  lf]C 

cumipiac  ^Xttic  iv  Taic  X^pciv  oOca.  ou  rdp  icTiv  oi)  tt6\ic  qpiXfo, 
0«}«  dXXo  oub^v  dxupuj^a,  8tiu  bi\  Kai  7ncT€ucavTac  t6  6app€Tv 

W^P    fmUJV  aUTUIV  ?HO|i€V. 

C.  Das  Kampfen  *pro  aris  atque  focis*. 

Als  Haupt-  und  Kernpunkt  der  d0Xa  Tflc  viktic  konnen 

wir  das  Ermunterungsmotiv  ansehen,  fiir  welches  Sallust  die 

gelaufige  Bezeichnung  "pro  aris  atque  focis  certare*  gepragt 

"*t.  Es  wird  seiner  Natur  gemaB  weniger  vom  angreifenden 

^  vom  angegriffenen  Teil  geltend  geraacht  Thukydides  hat 

^^hl  mit  Absicht  in  seinen  knappen,  sachlichen  TrapaKXriTiKof 

"^^sen  Gemeinplatz  vermieden,  denn  in  seinen  zwolf  Feld- 

"^i^reden  finden  wir  ihn  nicht  DaB  er  ihn  gekannt  hat  und 

natte  verwenden  konnen,  beweist  die  zweite  Ansprache,  die 

®^  Nikias  nochmaJs  vor  der  Hauptschlacht  bei  Syrakus  an  die 

"^tiptleute  richten  liiBt;   hier  wird  dieses  Motiv  zusammen 

'^it  andem  ein  dpxaioXor^Tv  genannt:  Thuc.  VH,  69,  2  *Indem 

^^  Buch  Dinge  vorbrachte,  wie  sie  Menschen  in  einem  solchen 

^^tischen  Moment  zu  sagen  pflegen,  ohne  Riicksicht  darauf, 

^^B  sie  altes  wiederholen  und  in  jene  Gemeinplatze  beztiglich 

*^r  Frauen,  Kinder  und  heiraischen  Gotter  verfallen*. 

Fast  alle  bedeutenden  Historiker  haben  gerade  dieses  Motiv 
^it  rhetorischera  Schwung  und  raitunter  mit  ergreifender 
Sohonheit  wendet  In  reinster  Pragung  liegt  es  natiirlich  bei 
L^bonax  vor :  I  §  5  K.  iTTav€V€TK€Tv  bk  Tr|v  TVUJ|iTiv  . . .  PouXofiai 
•  -  .  fi  Tr€pi  ttX€ictou  TTOiouji€voi  KaT€XfTTOfi€v.  Touc  T€vvr|cavTac 
TTcxT^pac  Kai  |LiTiT€pac,  6  bi  ulouc,  <  oiic  >  t€  iq)UT€uc€  Kai  i£€q)uc€V, 
^  U  6noT€V€Tc  db€Xq)ouc  t€  Kai  db€Xq)dc,  ujv  oi  m^v  Tnpfli  ttoXu 
^Tr€ppdXXovT€C,  oi  bk  v€6TriTi  ttoXu  dXX€iTTOVT€C  ToTc  ^Ji^v  cdi^aciv  oux 
oioi  te  ilov  dmjv€iv,  Tuiv  bk  Kivbuvujv  ttX^Tctov  ^epoc  jLl€T€XOUaV. 
^^  oic  fmuiv  ^fev  TTpo9u|inB€VTUJV  Kai  €\5  dTUJVica^i^vujv  €u6ai^ov€C 


66  Josef  Albertus, 

^i^v  ol  TraT^pec,  itjiioi  bi  ol  7rai5€c,  InXuJTai  bk  al  KiivaiKCC  Kai 
al  GuTai^pec  xai  ai  dbeXcpai  Kai  4v6c  iKdciou  Kai  cufiTrdvTuj  v  • 
dXXi7r6vTUJv  bk  fmujv  t#|v  7rpo9u|uiiav  .  .  .,  dlOXiot  ^i^v  ol  iraTdpec, 
CTepriOevTec  ^^v  Tflc  fmeT^pac  TTpoc6i|ieujc,  crepnO^vTec  bi  7r6X€uic 
Kai  x^9^^  ^ai  iepujv,  dvTi  bi  KaXXicTnc  £Xeu6epiac  eic  aicxicrriv 
bouXeiav  KaBicrd^evoi  ktX.  In  gefalliger,  nicht  rhetorisierender 
Weise  l&Bt  Polybios  den  Aemilius  Paulus  vor  Cannae  dieses 
Motiv  vorbringen:  III,  109,  7  olc  bi  KaOdTtep  ujliiv  vuv  obx  i^tr^p 
^Tdpujv  dXX'  uTT^p  ccpujv  auTuiv  Kai  TraTpiftoc  Kai  TuvaiKUJV  xal 
TeKvujv  6  Kivbuvoc  cuvecTiiKev  ...  109,  9  outujc  iauTOuc  irapa- 
dficecOe  7rp6c  Tf|v  jiidxiiv  ibc  Tflc  TtaTpiboc  oO  Kivbuveuouoic  vOv 
auToTc  ToTc  CTpaTOTieboic,  dXXd  toTc  SXoic.  —  Vor  der  Schlacht  ani 
Ticinus  nennt  Scipio  dieses  Motiv  ein  aOXov  nicht  'pro  decore 
tantum,  sed  pro  salute*:  liv.  XXI,  42,  14  Atque  utinam  pro 
decore  tantum  hoc  vobis  et  non  pro  salute  esset  certamen !  non 
de  possessione  Siciliae  ac  Sardiniae,  de  quibus  quondam  age- 
batur,  sed  pro  Italia  vobis  est  pugnandum  .  .  .  unusquisque  se 
non  corpus  suum,  sed  coniugem  ac  liberos  parvos  omnis  prote- 
gere  putet — C.  Antonius  bei  Sall.  BeU.  Cat  59, 5  hortatur  rogat,  ut 
meminerint  se  contra  latrones  inermos  pro  patria  pro  liberis  pro 
aris  atque  focis  suis  certare;  und  Catilina  58,  8  quapropter 
vos  moneo,  uti  forti  atque  parato  animo  sitis  et,  cum  proelium 
inibitis,  memineritis  vos  divitias  decus  gloriara,  praeterea  liber- 
tatem  atque  patriam  in  dextris  vostris  portare.  ...  11  nos  pro 
patria,  pro  libertate,  pro  vita  certamus,  iUis  supervacaneum  est  pro 
po  ten  tia  paucorum  pugnare.— Es  ist  nich  t  dtirre  Rhetorik,  sondem 
die  Warme  des  werdenden  grofien  Historikers  und  derlapidaren 
PersonUchkeit,  mit  der  das  Motiv  von  Tacitus  ausgefiihrt  ist  im 
Agricola  31, 1:  *Die  Natur  woUte,  daB  Kinder  und  Sippe  jedem 
das  teuerste  waren ;  diese  werden  uns  durch  Aushebungen  weg- 
gefiihrt,  um  anderswo  zu  dienen;  unsereFrauen  und  Schwestem 
werden,  soUten  sie  der  Lust  des  Feindes  entgehen,  unter  dem 
Namen  der  Freundschaft  imd  GastUchkeit  geschandet . . .  Beim 
Urbarmachen  vonWald  und  Sumpf  werden  sie  unter  Schlagen 
und  Schimpf worten  zerrieben.  Wenn  sonst  wer  Sklave  werden 
soU,  so  wird  er  einmal  verkauft  und  dann  vom  Herm  emahrt: 
Britannien  kauft  sich  tagUch  sein  Sklaventum,  nahrt  es  tagUch*. 


Die  irapaicXnTiKoi  in  der  griechischen  u.  rom.  Literatur.        67 

Weitere  Beispiele  dieses  tottoc  lassen  sich  zahlreich  aus 
Dionys,  Curtius,  Prokop  beibringen. 

D.  Der  Sieg  in  dieser  Schlacht  bedeutet  fiir  den  Soldaten  das 
Ende  der  Muhen  und  den  Gewinn  von  Land  und  Reichtum. 

Hannibal  sowohl  bei  Polyb.in,  111, 9  ou  KpaTrjcavTec  Kupioi 
^^v  Ic€c9e  TTapaxpn^a  Trdaic  'iTaXiac,  dTraXXartvTec  bi  tuiv  7r6vu)V 
wie  bei  livius  XXI,  43,  10  hic  vobis  terminum  laborum  for- 
tuna  dedit,  hic  dignam  mercedem  emeritis  stipendiis  dabit  — 
Darius  bei  Curtius  IV,  14,  14  e  bello  vicerimus,  si  vicimus 
proelio.  —  Belisar  vor  der  Vandalenschlacht  bei  Proc.  B.  V.  11, 
1,  14  f\y  6^oiuiC  ii^iv  auToic  ^v  tijj  Trapovn  dvbpaTaOiZoicOe, 
auTiKa  bfj  jLidXa  t6  irepac  t'Hei  TOic  jifev  BavbiXoic  Td  tt^c  iXiriboc, 
ii^Tv  5^  f\  jidxTi  .  .  .  f\b\)C  Tdp  dei  toic  dv9pu)TT0ic  dTroXrJTUiV 
Te  Kai  eic  KaTacTpoqpf|v  ^abi^Iuiv  6  ttovoc.  —  Fiir  den  materiellen 
Gewinn,  der  dem  Soldaten  nach  dem  Siege  winkt,  finden 
wir  bei  Livius  XXI,  43,  5-11  die  Bezeichnungen  praemia, 
ampla  pretia,  haec  tam  opima  merces,  opulenta  ac  ditia  sti- 
pendia  et  magna  pretia:  *Dasselbe  Geschick,  das  euch  die 
Ifotwendigkeit  des  Kampfes  auflegt,  bewahrt  euch  im  Fall 
des  Sieges  einen  so  hohen  Preis  auf,  wie  ihn  hoher  die 
Menschon  selbst  von  den  Unsterblichen  nicht  zu  erbitten 
pflegen.  Sizilien  und  Sardinien  zuruckzuerobern  .  .  .  ware 
schon  ein  hoher  Preis :  was  immer  die  Romer  durch  soviele 
Triumphe  zusammengebracht  und  zusammengetragen  haben, 
das  alles  gehort  dann  euch  mitsamt  den  Heeren  .  .  .  Genug 
schon  habt  ihr  in  den  wilden  Bergschluchten  Lusitaniens  und 
Celtiberiens  die  Herden  verfolgt  und  keinen  Gewinn  gesehen 
fiir  so  groBe  Gefahren  und  Miihen:  jetzt  ist  es  Zeit,  reichen 
Lohn  zu  holen  und  hehren  Preis  f  (ir  einen  Marsch,  der  iiber 
solche  Berge,  soviele  Fliisse  und  durch  zahUose  bewaffnete 
Volkerschaf  ten  f  iihrte.' —  Sall.  Bell.  Cat.  58, 9  si  vincimus,  omnia 
nobis  tuta  erunt,  conmeatus  abunde,  municipia  atque  coloniae 
patebunt:  si  metu  cesserimus,  eadem  illa  advorsa  fient;  ne- 
que  locus  neque  amicus  tegit,  quem  arma  non  texerint.  —  Eine 
echt  persische  Siegesbeute  verheifit  Xenophon  den  Seinen 
im  Osten :  Anab.  III,  2, 25  ...  4v  dq)06voic  PioTeueiv  Kai  Mr|6ujv  bk 


68  Josef  Albertas, 

Kai  TTepcdiv  KoXdic  Kai  ^CTdXaic  T^vai^i  Kai  irapOdvoic  dfiiXeTv, 
)bif|  dicTTep  oi  XuiTocpdtoi  ^TriXa6u)Me9a  Tf\c  ofKab'  6boO'). 

lY.   Das   buvardv  und  f^cjibiov. 

Dafl  unter  dieses  Kapitel  Ermunterungsmotive  mannig- 
fachster  Art  gehoren,  zeigen  die  Theoretiker,  besonders  Syrian, 
der  eineMenge  von  Beweismoglichkeiten  anfiihrt:  H  p.  181,  11 
Rabe  i]  bfe  toO  buvaToO  i.lirac\c  .  .  .  Ttv/|C£Tai  .  .  .  dTro  ^kv 
^iuxf^c,  euopKiac  ^mopKioc,  Tricreujc  dTncriac  euvoiac  qpOovou, 
^eToXoifiuxiac  q^tXoxpimoiTiac,  d)iTTeipiac  dTreipiac  Kai  tuiv  toiou- 
Tujv,  6iT6ca  ipuxnc  icix  TrdOri.  dTid  bi  cuifbiaToc,  ^djfLiiic  dcOeveiac, 
eueSiac  xaxeEiac  Kai  toiv  toioutuiv.  dTro  bi  tiIiv  dKTOC,  xPYmdruiv 
q)iXu)v,  CTpUTiujTuiv  SttXuiv  cu)Li)Lidxu)v,  Tpirjpujv   iTtrruiv,  tottuiv 
Xifbi^vuiv,  Kaipiliv  Tuxnc  .  .  .  dTro  Tdp  tuiv  Trpoc6vTuiv  fmiv  auxoTc 
f)  ToTc  ivavTioic  f)  rrdvTuiv  &\ia  f|  tivuiv  Xr]ip6)Lte0a  Tf|v  efiTropiav 
etc  Tf|v  ToO  buvuToO  KUTacKeuriv.        inrobiaiprjcoMev  bi  t6  buvorov 
Trpurrov  ^i^v,   iav  iTX^^PQ^  tui  ^f)  xa^^Trov  eivai,  ?TreiTa  tui  ef 
Kui  x^^^^ov   eiTi   dXX'   oOv   dvaTKuTov,   Kui  6n  6eT  Orr^p  tuiv 
XprjCTuiv  Kai  Tr6vouc   Kai  Kivbuvouc  uTrofi^veiv,  Kui   5n   imkp 
ToO   ^r)  x^^^^^^^^^P^c  TrepmeceTv  dvTiXnTrrlov  tuiv  TrpuTMdTuiv. 
Den  wesentlichen  Unterschied  zwischen  dem  buvar^v  und 
dem  fiabiov  bestimmt  Syrian  p.  182,  26  so:  dTri  bi  toutoic 
KUTacKeudJIeiv  XP'^  ^^^  ^o  ^(jibiov  auEr)<^c  Tdp  toO  buvoToO  f\ 
ToO  ^qiCTOu  dTr6beiEic. 


')  Zu  bemerken  ist,  wie  hie  und  da  das  Motiv  des  Kampfpreises 
nach  Art  des  X6toc  ^cximaTiC|i^voc  oder  sermo  figuratus  ausgefuhrt  ist 
Der  Feldherr  lHfit  den  Siegespreis  so  gering  oder  die  feindlichen  Rrftfte 
so  minderwertig  erscheinen,  dafi  es  sich  beinahe  der  MUhe  nicht  lohnt, 
den  Sieg  zu  erringen.  Dies  Kunstmittel  hat  Livius  in  der  Rede  des 
Scipio  vor  der  Schlacht  am  Ticinus  angewandt :  XXI,  40,  10  reliquias 
extremas  hostium,  non  hostem  habetis.  ac  nihil  magis  vereor,  quam 
ne,  vos  cum  pugnaveritis,  Alpes  vicisse  Hannibalem  videantur.  sed  ita 
forsitan  decuit,  cum  foederum  ruptore  duce  ac  populo  deos  ipsos  sine 
ulla  humana  ope  committere  ac  profligare  bellum,  nos,  qui  secundum 
deos  yiolati  sumus,  commissum  ac  profligatum  conficere.  Auch  Oc- 
tavian  bei  Cass.  Dio  L,  28,  6 :  ijib  \iiy  kuI  aicxOvo^ai  6t\  irp6c  toiou- 
Touc  dvOpdfiTOuc  &TU)v(2l€c9ai  ^^Xomcv,  div  xai  xpaTi^cavTCC  o6k  €{^o- 
Ki^/|Co^€v  Kul  f]TTn6^vT€C  dcxHMOvi^co^ev. 


Die  irapaKXiiTiKo(  in  der  griechischen  u.  rom.  Literaiur.        69 

Das  buvaiov,  auf  die  Feldhermreden  angewendet,  findet, 
^hetorisch-technisch  geredet,  seine  iEeptacia 

1.  in  der  Person  des  Feldherrn, 

2.  in  den  Soldaten  selbst, 

3.  im  Gegensatz  zu  den  TrpocujTra  in  den  TTpdT^iaTa,  d.  h. 
^ii  der  Schlachtsituation  und  den  Rustungen. 

1.  Die  Person  des  Feldherrn. 

Jene  Stellen  in  der  Feldherrnberedsamkeit,  an  welchen 

die  tiichtigen  Eigenschaften  der  Fiihrer  hervorgehoben  und 

Somit  die  Siegesmoglichkeit  dargetan  wird,  treten  im  Rahmen 

der  TiapaKXTiTiKoi  so  scharf  hervor,  daB  wir  ihnen  eine  selb- 

standige  Stelle  anweisen  mussen.    Gerade   dieser  tottoc   ist 

der  ganzen  ermahnenden  FeldheiTnberedsamkeit  eigentiimlich, 

gewissermaBen  ein  integrierender  Bestandteil  im  Querschnitt 

des  TrapaKXriTiKOC,  bald  als  eigenes  Lob  des  Feldherrn,  seiner 

Person,  seiner  strategischen  und  taktischen  Mafiregeln,  bald 

als  biaPoXrj  seines  Gegners  und  dessen  militarischer  Fahig- 

keiten.    Wir   koimen   hier   eine  ganze   Entwicklung   dieses 

Motivs  wahmehmen,  von  Thukydides,  der  die  kurze,  sachliche 

Motivierung  der  Mafinahmen  des  Feldherm  als  Ermuntemngs- 

grund   verwendet,  bis  zu  Cassius  Dio,   der  die  entwickelte 

Schilderung  von  Leben,  Erziehung,   Vergangenheit,   Gluck, 

physischer  und  geistiger  Kraft  des  Feldherrn  bietet.  Zwischen 

beiden  Extremen   wird  dieser  tottoc,  je  nach  der  Eigenart 

des   Historikers,   bald   ausfiihrlicher,  bald  knapper  gehalten. 

£s   ist   niitzlich,   den  tottoc  nach   den   bedeutenderen  Feld- 

herren  des  Altertums  zu  entwickeln,  wobei  gleichzeitig  fiir 

deren  Charakteristik  in  der  Prosopopoie  der  Autoren  etwas 

gewonnen  wird. 

Den  technischen  Naraen  fiir  diesen  Teil,  in  welchem  der 

Teldherr  sich   die   notigen  Qualitaten   *anmaBt',   mochte  ich 

^ntnehmen  aus  der  Kede  des  Antonius  vor  Actium  bei  Cass. 

3)io  L,  17.   *Da  diese  XJmstande  uns  allen  giinstig  sind,  sagt 

Antonius,  ujKVTica  |i^v  dfXXuJc  auToc  TTepi  djuauToO  ce)iv6vTi€iTTeiv. 

Da  aber  der  Umstand,  einen  guten  Feldhen-n  zu  haben  tv 

'Taiv  TTpoc  t6  toO  TToXeiiOu  KpdtTOC  q)ep6vTujv  dcri,  so  will  ich 


70  Josef  Albertus, 

ubermichsprechen(7TepU|uiauToO  Xotov  iroieTv).  Derc€|iv6c  Xotoc 
selbst  nun,  innerhalb  des  TrapaKXiiTiKoc,  weist  bei  Dio  Cassius 
wenigstens  das  Schema  des  Xotoc  dTKiw^iacriKOC  und  hi€ktik6c 
auf,  die  mit  dem  rhetorischen  Mittel  der  cuTKpicic  aufeinander 
bezogen  werden.  Wir  haben  Dio  Cass.  17,  3 — 18  das  Lob  des 
Antonius,  dem  18,  2 — 4  das  iji^TecGai  Octavians  entspricht, 
und  zwar  letzteres  summarisch,  *Keq)aXatdicac'.  Dieser  ersten 
cuTKpicic  in  der  Feidhermrede  des  Antonius  entspricht  in  der 
des  Oktavianus  eine  zweite,  indem  dieser  in  einem  parallelen 
XoToc  ii/eKTiKOC  die  militarischen  Fahigkeiten  des  Antonius 
herabsetzt.  Die  Technik  dieser  Lob-  und  Tadekeden  inmitten 
des  TrapaKXriTiKOc,  ist  besonders  lehrreich;  wir  miissen  auf 
sie  eingehen. 

I.  Antonius  lobt: 

1.  das  Alter  (^XiKia),  in  welchem  Korper  (cujiia)  und 
Geist  (bidvoia)  zwischen  Jiinglings-  (veoTnc)  und  Greisenalter 
(Tnpac)  die  Bliite  erreicht  haben  (dK^n); 

2.  die  q)uac  und  Tiaibeia,  welche  ihn  zum  raschen  Er- 
kennen  und  Befehlen  des  richtigen  geeignet  machen; 

3.  die  djiTTeipia  sowohl  in  politischen  wie  militarischen 
Dingen,  welche  auch  dvoriToi  und  dTiaibeuTOi  zu  tiichtigen 
Mannern  zu  machen  geeignet  ist; 

4.  die  Erfahrung  in  Gluck  und  Dngliick,  die  von  Ver- 
zweiflung .  wie  Uberhebung  in  gleicher  Weise  bewahrt 

11.  Er  tadelt  Octavian 

1.  beziiglich  des  Korpers  (8ti  t€  dppubcraToc  Tiij  cd)- 
^aii  icTi), 

2.  indem  er  ihm  Mangel  an  Giiick  (euTuxia)  vorwirft  (Gass. 
Dio  L,  19,  2  e!  Te  tic  Tf|v  euTuxiav  auTiuv  dKeivT]v  4v  fbieTdXu) 
Ti6eir|,  biKaioc  icn  Kai  Tr|v  fjrrav  Tf|v  auToO  tou  Kaicapoc  .  .  . 
dvTiXoTicaceai). 

Die  Gegenrede  Octavians  ist  ganz  aufgebaut  auf  dem 
ethischen  Vorwurf  der  Untreue  des  Antonius  gegen  seine 
Vateretadt  Rom,  gegen  seinen  einstigen  Freund  und  KoUegen 
Octavian,  der  jenem  die  eigene  Schwester  zur  Frau  gab. 
Dieser  ethische  Gedanke  beherrscht  denn  den  Xotoc  ipeKTiKOC 
Octavians. 


Die  irapaicXrrTiKot  in  der  griechischen  u.  rdm.  Literatur.        71 

Octavian  tadelt 

1.  den  Abfall  des  Antonius  und  seines  Heeres  zu  einem 
agyptischen  Weib'); 

2.  seinen  Undank  gegen  ihn  (Octavian) ') ; 

3.  er  wirft  Antonius  vor,  er  habe  jene  militarischen 
Togenden,  die  er  friiher  besessen  haben  moge,  in  iippigem 
Leben  mit  Eleopatra  verloren,  und  zwar 

a)  die  dLK\if\  toO  cubfxaToc, 
p)  die  f^ui^n  TTic  TVuJMric, 

T)  die  €uc4p€ia  gegen  die  Gotter, 

b)  die  TTicTOTric  gegen  die  Bundesgenossen, 
€)  die  4Tn€iK€ia  gegen  die  Freunde; 

2;)  die  euboEia  bei  den  Soldaten. 

Es  ist  augenscheinlich,  daB  hier  das  im  TiapaKXiiTiKOc 
gebrauchliche  C€|iv6v  ti  eiTT^iv  in  das  rhetorische  Schema,  das 
heifit  die  Typologie  der  Xotoi  dTKUjmacTiKoi  und  i|i€KTiKoi 
iibergeht'). 

Bedeutend  einfacher  als  bei  Cassius  Dio  gestaltet  sich  der 
C€)Liv6c  X6toc  bei  Caesar,  ganz  dem  Charakter  der  uiro^vrmaTa  als 

*)  Cass.  Dio  L)  25, 2 :  xic  b*  oOk  dv  6pTiv/|CEi€  xal  &ko6u)v  xal  6p(£iv 
a(rrdv  tov  Avrdiviov  rdv  blc  (JtraTov,  Tdv  iroXXdKic  aOTOKpdTopa,  Tdv  Tf^v 
irpocraciav  ki€t'  ^^aoO  toiv  Koivdiv  ^TTiTpaiT^VTa,  t6v  TOca^Tac  ^a^v  tt^Xcic, 
TocoDTa  bi  CTpaT6iT€6a  ^TX^ipi^O^vTa,  vOv  irdvTa  \iiy  tA  irdTpia  toO 
p(ou  iQt]  ^KXcXoiiT^Ta,  iTdvTa  bi  TdXX6Tpia  Kai  pap^apiKd  ^21r|Xu)K6Ta 
Kai  ^^iDv  ^i^v  f|  Tuiv  v6^u)v  f^  tu>v  eetuv  tuiv  iTpoToviKutv  ^r^b^v  iTpo- 
TijiuivTa,  Tf^v  b'&v6pu)TT0v  ^Kcivnv  KaediTcp  Tivd  "*lciv  f^  XcXi^iviiv  TTpOC- 
KuvoOvTa  Kal  to6c  T€  iTaibac  aCiTf^c  "HXiov  koI  ZcXi^vi^v  6vo^d21ovTa  Kal 
t6  TcXcuTaiov  Kal  4auT6v  "Ocipiv  Kal  Ai6vucov  ^iTiKCKXnK^Ta. 

■)  L,  26 :  KaiToi  tfwxe  koI  t6  kot'  dpxdc  oOtui  iTCpl  aOT6v 
^ciToObaca  (&CT€  ...  Kai  Tf|v  ^jiauToO  db€X(pf|v  cuvoiKicai  ...  Kal  ^CTd 
ToOe'  oOtuic  ^TTiciKiZic,  oOtui  q)iXiKU>c  TTp6c  a6T6v  fcxov,  ificT€  ji/|6'  6ti 
Tf|v  dbcXqpi^v  Mou  OppiC€  |ii^6'  8ti  tiIiv  T€vvt^6^vtuiv  ol  ^E  afiTf^c  t^kvuiv 
f)ji^n€€  ^1^6'  8ti  Tf|v  AiTuirriav  aOTf^c  iTpo€T(^r|C€. 

')  Zum  Beweis  geniigt  es,   auf  irgend  ein  solches  technisches 
Schema  hinzuweisen,  wie  sie  bei  HUrth,  'De  Gregorii  Nazianzeni  oratio- 
nibus  funebribus*  analysiert  sind.  Ich   greife  das  erste  S.  4;  heraus, 
das  Schema  des  X6toc  diTiTdq^ioc  nach  Menander: 
L  Lob, 

1.  T^voc  (waTpic,  gOvoc,  T^voc), 

2.  T^vccic, 


72  Josef  Albertus, 

Schriftgattung  entsprechend.  Vor  demKampf  mit Ariovist  beruft 
er  sich  auf  die  ihm  eigentiimlichen  militarischen  Tugenden, 
der  virtus,  diligentia,  innocentia  und  felicitas:  Bell.  Gali.  I,  40, 
4  aut  cur  de  sua  virtute  aut  de  ipsius  diligentia  desperarent  ? 
Verweigere  das  Heer  ihm  (Caesar)  den  Gehorsam,  so  trage 
er  daran  nicht  Schuld:  40,  12  scire  enim,  quibuscunque 
exercitus  dicto  audiens  non  fuerit,  aut  male  re  gesta  fortunani 
defuisse,  aut  aliquo  facinore  conperto  avaritiam  esse  con- 
victam;  suam  innocentiam  perpetua  vita,  felicitatem  Helve- 
tiorum  bello  esse  perspectara.  —  Wieder  eine  andere  Oestalt 
nimmt  der  c€fiv6c  Xotoc  an,  wenn  der  Feldherr  seine  Person 


3.  cpOctc:  a)  cib^aTOC, 

b)  tp^X^c,  dessen  cdqpuiav  beweisen 
a)  dvarpoqpi^, 
P)  iraibcia, 
T)  ^iriTnbeO^aTa. 

4.  TTpdEcic, 

6.  T6xn, 

6.  cOxKpicic  wpdc  6kr\y  Tf|v  0ir66€CiVy 

7.  epf|voc. 

Noch  nfther  als  das  rhetorische  Schema  des  X6toc  ^TriTdcptocstehen 
dem  C€|iv6c  X6toc  unserer  Feldhermrede  die  Ausfuhrungen  Ciceros 
Uber  die  TUchtigkeit  des  Pompeius  im  3.  Teil  der  Rede  De  imperio 
Cn.  Pompei :  29  'neque  enim  solae  sunt  virtutes  imperatoriae  quae  vulgo 
existimantur,  labor  in  negotiis,  fortitudo  in  periculis,  industria  in 
agendo,  celeritas  in  conficiendo,  consilium  in  providendo . .  Ebenso  36 
ac  primum  quanta  innocentia  debent  esse  imperatores !  quanta  deinde 
in  omnibus  rebus  temperantia!  quanta  fide,  quanta  facilitate,  quanto 
ingenio,  quanta  humanitate !  —  Insbesondere  beachtet  Cicero  das  Gliick 
des  Pompeius:  ego  enim  sic  existimo,  Maximo,  Marcello,  Scipioni, 
Mario  ceterisque  magnis  imperatoribus  non  solum  propter  virtutem  sed 
etiam  propter  fortunam  saepius  imperiamandata  . . .  fuit  enim  profecto 
quibusdam  summis  viris  quaedam  ad  amplitudinem  et  ad  gloriam  et 
ad  res  magnas  bene  gerendas  divinitus  adiuncta  fortuna.  de  huius 
autem  hominis  felicitate,  de  quo  nunc  agimus,  hac  utar  moderatione 
dicendi,  non  ut  in  illius  potestate  fortunam  positam  esse  dicam,  sed  ut 
praeterita  meminisse,  reliqua  sperare  videamur.  —  In  der  Rede,  die 
Alkibiades  halt,  um  die  Athener  zum  Feldzug  nach  Sicilien  zu  be- 
wegen.  beruft  er  sich  auf  seine  dK)ui/|  und  das  Gluck  des  Nikias:  Thuc. 
VI,  17  ...  AXX'  ^ujc  i.^\b  T€  Ixx  diK\idZ\u  |H€t'  a6Tf|C  xal  6  Ntidac  €6tuxi?|c 
boK€i  €ivai,  &TTOxpi^caceE  Tf|  ^KaT^pou  ^^iDv  Ul(p€X{<]^. 


Die  iTapaKXnTiKo(  in  der  griechischen  u.  rom.  Literatur.         73 

im  Kampf  mit  derjenigen  des  gemeinen  Mannes  gleichstellt, 

in  seinen  Reihen  als  der  ersten  einer  raitkampft,  an  dem 

Schicksal  jedes  einzelnen  als  seines  Kampfgefahrten  und  Zelt- 

genossen  personlichen  Anteil  nimmt.  Gerade  damit  beruhrt  der 

FeJdherr  jene  Saite  des  Soldatenherzens,  die  es  mit  psycho- 

'o^scher  Notwendigkeit  zur  begeisterten  Hingabe  an  die  Sache 

seines  Ftihrers  treibt,  ein  Mittel,  dessen  sich  grofie  Feldherren 

alter  und  neuer  Zeit  mit  gleichem  Erfolge  bedient  haben. 

Diese  Art  der  Frosopopoie  finden  wir  von  den  Historikem 

for   ^lexander,  Hannibal  und  Caesar  in   deren  c€)livoi  Xotoi 

gem  angewendet  Alexander  macht  seine  eigenen  Heldentaten 

niit  Bescheidenheit  geltend  und  lobt  die  der  einzelnen  Soldaten 

vor  der  Schlacht  bei  Issos:  Arr.  Anab.  H,  7,  7  im  toutoic  b^ 

Tuiv  T€  €ic  t6  Koivov  Euv  Xa|i7Tp6Trin  f\br]  TrcTrpaT^^vuiv  uTre^l- 

Mvr|CK€  Kai  ei  br\  tu)  ibiqi  ti  biaTTpeTik  dc  KdXXoc  T€ToX^r]M^vov, 

^vo|uaCTi  ^KacTov  ^ttI  tui  ?pTtu  dvaKaXdiv.  Kai  t6  outoO  ouk  oKiv- 

Wov  ly  TaTc  iiidxaic  ibc  dv€7TaxO^CTaTa  drreEriei.  Ebenso  Curtius 

^or  der  Schlacht  bei  Arbela  IV,  14,  18 :   nec  postulare  se, 

^t  fortiter  capesserent  proelium,  ni  ipse  ceteris  fortitudinis 

"^sset  exemplum;  se  ante  prima  signa  dimicaturum.  spondere 

P^^  se  tot  cicatrices,  totidem  corporis  decora;  scire  ipsos  unum 

P^^ne  se  praedae  communis  exsortem  in  illis  colendis  or- 

^f^disque  usurpare  victoriae  praemia^).  Livius  laBt  Hannibal 

^^ht  allein   auf  die  jungen  Kriegserfolge    hinweisen,   son- 

^^  das  Hauptgewicht  auf  seine  eigenen  facinora  vor  den 

'^^Sen  der  Soldaten  und  auf  den  Umstand  legen,  dafi  er  lieber 

*)  Li  der  parallelen  Ansprache  des  Darius  lafit  Curtius  letzteren 

^ohl  einen  c€|uivdc  X6toc  halten  als  auch  die  Fahigkeiten  des  Gegners 

^glichst  herabsetzen:  Curt.  IV,  14-,  12    quod  mearum  fuit  partium, 

^ercilum,   quem   paene  immensa  planities   vix  caperet,   comparavi; 

^^os,  arma  distribui;  commeatus  ne  tantae  multitudini  deessent,  pro- 

^^i ;  locum  in  quo  acies  explicari  posset,  elegi.   Ferner  14,  26  ipse  non 

«^^trio  more  solum,   sed  eliam  ut  conspici  possim,  curru  vehor  nec 

^'^cuso,  quo  minus  imitemini  me,  sive  fortitudinis  exemplum  sive  igna- 

^ae  fuero.  Dazwischen  steht  eine  grobe  biapoXi*| :  14, 18  nam  Alexander, 

^juantuscunque  ignavis  et  timidis  videri  potest,  unum  animal  est  et, 

siquid  mihi  creditis,  temerarium  et  vecors,  adhuc  nostro  pavore  quam 

sua  virtute  felicius.  .  .  .   licet  felicitas  adspirare  videatur,  tamen  .  .  . 

temeritati  non  sufficit. 


74  Josef  Albertus, 

ein  alumnus  als  ein  imperator  fiir  das  Heer  sei  und  sein 
woUe:  Liv.  XXI,  43,  15  an  me  in  praetorio  patris  clarissimi 
imperatoris  prope  natum,  certe  eductum,  domitorem  Hispaniae 
6alliaeque  .  .  .  cum  semestri  hoc  conferam  duce,  desertore 
exercitus  sui?  —  non  ego  illud  parvi  aestimo,  milites,  quod 
nemo  est  vestrum,  cuius  non  ante  oculos  ipse  saepe  militare 
aliquod  ediderim  facinus,  cui  non  idem  ego  virtutis  spectator 
ac  testis  notata  temporibus  locisque  referre  sua  possim  decora. 
cum  laudatis  a  me  miliens  donatisque,  alumnus  prius  omniom 
vestrum  quam  imperator,  procedam  in  aciem  adversus  ignotos 
inter  se  ignorantesque.  Das  enge  Band,  das  den  groBen  Feld- 
herm  an  seine  Soldaten  kniipft,  schildert  in  rhetorischer  Uber- 
treibung  Lucan,  indera  er  von  Caesar  riihmt,  er  kenne  am 
Sausen  des  Speeres  den  Mann,  der  ihn  geschleudert  habe :  Lucan. 
Phars.  VII,  285 : 

sed  rae  fortuna  meorum 

Commisit  manibus,  quarum  me  Gallia  testeni 

Tot  fecit  bellis.  cuius  non  militis  ensem 

Agnoscam?  caelumque  tremens  cum  lancea  transit, 

Dicere  non  fallar,  quo  sit  vibrata  lacerto. 

Und  auch  diesen  tottoc  des  cejiivov  xi  cJiTeTv  innerhalb 
des  Rahraens  der  ermahnenden  Feldherrnrede,  den  ich  nach 
Hauptfeldherrntypen  an  einzelnen  SteUen  zu  iUustrieren  suchte^ 
und  der  sich  zuweUen  zu  einer  pragnanten  Charakteristii  des 
Feldherrn  steigern  kann,  finden  wir  in  seinem  Grundkem  vor 
beim  ersten  Vertreter  des  t^voc  TrapaKXriTiKOv.  Zwar  nicht  ent- 
wickelt,  sondern  nur  voriibergehend  und  bUtzartig  aufleuchtend 
tritt  die  Person  des  Feldherm  hervor  im  knappen  Hinweis 
auf  die  Richtigkeit  strategischer  MaBnahmen  bei  Thukydides, 
wenn  bei  ihm  vor  der  Schlacht  im  Meerbusen  von  Korinth  der 
athenische  Admiral  die  Darlegung  seiner  Taktik  mit  einem 
personlichen  Moraent  einleitet:  Thuc.  II,  89,  8  tov  b'  dToiva 
ouK  dv  Tuj  koXttiu  4kujv  €ivai  Troir|CO|Liai  oub'  kTrXeucojiiai  ic 
auTov.  6piu  fap  8ti  ...  und  dieselbe  schUeBt,  indem  er 
seine  MaBregehi  als  AusfluB  seiner  personUchen  miUtarischen 
Einsicht  hinsteUt:  toutujv  ji^v  ouv  dTiu  ^Huj  Tfjv  Trpovoiav 
KaTd  t6  buvaTov.  In  der  Rede  des  Brasidas  wird  das  C€|liv6v  des 


Die  iTapaKXr)TiKo(  in  der  griechischen  u.  rom.  Literatur.        75 

'Feldherm  zum  abschlieBenden  Gedanken  der  ganzen  Ansprache 
erhoben:  Thuc.  V,  9,  10  \ir\Te  ujLieTc  ^aXaKicGnie  6paivTec, 
Tiepi  6ciuv  6  dTUJV  dcTiv,  i,f\b  re  fteKaj  ou  irapaivkai  oloc 
Tt  ujv  fidXXov  ToTc  TrdXac  f|  Kai  auToc  IpyuJ  ^TreHeXOeTv.  —  Wie 
Phonnion  sieht  Nikias  in  seinen  taktischen  Mafinamen  ein  Ver- 
dienstpersonlicher  militarischerKlugheit,  das  ihm  das  Vertrauen 
derKampfer  erringen  soll:  VII,  62, 1  fi  b^  dpuJTot  dveibo^ev  iid 
T^  ToO  XifLievoc  CTevoTTiTi  TTpoc  Tov  )n4XXovTa  6x^ov  .  .  .  TrdvTa  Kai 
pv  vOv  Ik  tujv  TTapovTUJv  jiieTd  tujv  KuPepvriTuiv  icKe\i\iiva  f|Toi- 
nacTQu  —  In  beschrankterem  Mafie  kommt  dieser  tottoc  auch 
in  den  tibrigen  Feldhermreden  vor.  Es  ist  charakteristisch  f iir 
Trogus,  dafi  erMithridats  GroBe  als  Feldherr  durch  einem  histori- 
schen  Ruckblick  auf  dessen  kriegerische  Abstammung  und  die 
nie  verlorene  Freiheit  der  pontischen  Volker  begriindet^  um 
mit  einera  Hinweis  auf  Mithridats  Gerechtigkeit,  Freigebigkeit 
nndMunifizenz  zu  schlieBen :  lust  XXXVIII,  7, 10.  nam  iustitiae 
atqne  liberalitatis  suae  nec  ipsos  milites  qui  experiantur  testes 
refngere  et  illa  indicia  habere,  quod  sulus  regum  omnium  non 
patema  solum,  verum  etiam  externa  regna  hereditatibus  propter 
niunificentiam  adquisita  possideat.  Auch  Dionysios  v.Halikar- 
nass  versagt  es  sich  nicht,  auf  den  guten  Willen  und  das  Gliick 
"^  Camillus  hinzuweisen:  Arch.  XIV,  9, 16  .  .  .  Kai  crpaTTiTov 
H  4  7ToXXf|v  |i^v  eupouXiav  jiapTupeTre,  TToXXf|v  bi  euTTOT|iiav. 
Und  Jugurtha  sagt  bei  Sallust  Bell.  lug.  49,  2 :  .  .  .  quae  ab  im- 
P^ratore  decuerint,  omnia  suis  provisa.  Endlich  Cassiodorus 
^fit  vor  der  Schiacht  bei  Chalons  Attila  von  sich  sagen 
fP-  lll  Momms.):  primus  in  hostem  tela  coniiciam.  si  quis 
P^tuerit  Attila  pugnante  otio  ferri,  sepultus  est^). 

,        *)  In  einem  gewissen  weiteren  Sinne  konnte  man  auch  die  Rede 

p^^  Consuls  Marius  bei  Sall.  Bell.  lug.  85  als  einen  C€^v6c  X6toc  des 

^ldherrn  aufifassen,   obwohl  Marius  in  einer  Volksversammlung  in 

,^^  spricht  und  nicht  vor  den  Soldaten  vor  einer  Schlacht.  Denn  dafi 

^  niit  dem  irapaKXrjTiKdc  zusammengehOrig  und  verwandt  ist,  beweist 

^^*  Umstand,  dafi  sie  Marius  als  Werberede  fiir  romische  und  latinische 

^^kruten  zum  Krieg  in  Afrika  hait.  Die  OTr60€cic  der  Rede  ist  zweiteilig : 

^»  o  . . .  hortandi  causa,  simul  et  nobihtatem,  uti  consueverat,  exagi- 

^^di  conlionem  populi  advocavit.  Allerdings  bildet  hier  nicht  wie  in 

^^n  TTapaKXnTiKoi  der  C€^v6c  X6toc  einen  Teil,  sondern  ftillt  das  Ganze, 


76  Josef  Albertus, 

2.  Die  Moglichkeit  des  Sieges  beim  Soldaten. 

Hier  beobachtet  man  zwei  Motive  die  gern  in  den  Tiapa- 
kXhtikoC  Verwendung  finden  iind  die  sich  weniger  sachlich 
nnterscheiden  als  vielmehr  zwei  verschiedene  Wendungen  eines 
und  desselben  tottoc  sind.  Der  Feldherr  entschuldigt  eine  f riiher 
erlittene  Niederlage,  ein  Motir,  fiir  das  wir  oft  die  technische 
Bezeichnung  *4vavndifiaTa  Tfjc  Tiixnc*  finden.  In  analoger  Weise 
zweitens  weist  der  Feldherr  auf  den  friiher  errungenen  Sieg, 
das  TTpoveviKriKevai  hin.  Friihere  Erfolge  fiihren  auch  zu  der 
allgemeineren  Fassung  desselben  Gedankens:  ihr  habt  euch 
gegen  diesen  Feind  schon  einmal  mit  Gliick  versucht  Den  Ge- 
danken  trifft  am  scharfsten  der  griechische  Ausdruck  'Treipav 
ireTTOinKevai'  und  nach  Sallust  und  Caesar  der  lateinische 
*periculum,  experientiam  fecisse*. 

a.  Die  dvavTiuj^aTa  ttic  tuxtic 

Bei  Prokop  weisen  Belisar  und  Hermogenes  darauf  hin, 
dafi  man  zwar  in  der  Schlacht  nicht  die  friiher  erlittenen 
dvavTiubjaaTa  Tflc  tuxtic  ungeschehen  machen,  wohl  aber  die 
eigenen  Fehler  verbessern  konne,  namlich  Ungehorsam  und 
Mangel  an  Disziplin,  welche  jene  verschuldet  haben:  Bell. 
Pers.  I,  14,  21  dic  bk  Tf|  Te  dvbpiqi  Kai  cui)LiaTOC  icxui  TTepiovrec 
auToiv  |Li6viu  ^TTCtcGe  Tiii  toic  dfpxouciv  dTTeiG^crepoi  eivai,  oubelc 
fiv  dvTeiTTOi  .  .  .  Td  ^i^v  Tdp  tt^c  tuxhc  dvavTidj^aTa  cttou6^ 
diTavopOoGcOai  ou&afiuic  TTeqpuKe,  Tvdijyir)  bk  tujv  oiKeiujv  KaKtDv 


wobei  die  Beweisfiihrung  sich  in  der  forllaufenden  cOT^picic  zwischen 
dem  ungebildeten,  aber  tapfern  und  gliicklicben  rOmischen  Haudegen 
und  dem  feinen,  aber  verkommenen  Adel  erschopft  mit  seinen 
w&chsernen  Hauswappen  und  seinen  aus  griechiscben  und  romischen 
Mihtarscbriftstellern  und  Historikern  gescbdpften  Kriegskenntnissen : 
85,  12  qui  postquam  consules  facti  sunt,  et  acta  maiorum  et  Graecorum 
militaria  praecepta  legere  coeperint:  praeposteri  bomines.  Der  zweite 
Nebenzweck  der  Rede  als  Werberede  zur  Obernabme  von  Diensten  im 
Krieg  gegen  Jugurtba  tritt  erst  am  ScbluO  wieder  bervor,  der  alle  Motive 
unsers  irapaKXr^TiKdc  aufweist.  Die  beste  Siegesgew&br  bietet  die  Person 
des  Feldberrn.  Wenn  die  Gotter  belfen  (dis  iuvantibus)  ist  alles  reif 
zum  Sieg,  winken  Beute  und  Rubm  (praeda,  laus).  Niemand  erlangt 
durch  Untilcbtigkeit  Unsterblicbkeit.  Nicht  lang  zu  leben,  sondern  ein 
gutes,  ebrenvolles,  scbones  Leben  zu  leben,  ist  wUnscbenswerL 


Die  irapaKXnTiKoi  in  der  griechischen  u.  rom.  Literatur.        77 

^obiujc  fiv  dvGpuiTTiu  iarpoc  t^voito.  —  los.  Bell.  lud.  III,  477 

Kov  ibc  ufictc  ji4v  TaOTtt  TroXXanXaciouc  TroieT  Tot  TrXeoveicrrifiaTa, 

TioXvj  bi  Tdiv  TToXe^iujv  dpiG^ov  TrapaipeiTai  Td  ^XamJb^aTa.  — 

Ein  klassisches  Beispiel  des  tottoc  der  Entsehuldigung  einer 

Mher  erlittenen  Niederlage  legt  Thukydides   den  lacedae- 

monischen  Generalen  II,  86,  1  und  2  vor   der   Seeschlacht 

im  korinthischen  Meerbusen  in  den  Mund.  Es  heiBt  dort:  'Die 

neulich  erapfangene  Niederlage  (f|   )i^v  T€V0)Li4vri   vau^axia) 

ist  kein  Grund,  die  kommende  zu  fiirchten.  Denn  1)  unsere 

Riistung  war  eine  mangelhafte  und  wir  zogen  weniger  zu 

einer  See-   als   zu   einer   Landschlacht   aus;    2)   ^uvePn   bk 

•coi  id  dTTo   Tflc   Tuxnc    ouK   dXiTa   dvavTiujGfivai ;    3)   unsere 

Cnerfahrenheit   (drreipia)   im   Seekampf   hat  uns  geschadet* 

Dem  gegeniiber  spielt  Phormion   Thuc.  II,  89,  5   das  rrpo- 

v€viKT]Kevai  zugunsten  der  Athener  aus :  rroXu  bk  b}xtic  Ikuvoxc 

irXeuj  cpopov  rrapexeTe  .  .  .  KaTd  t€  t6  TrpoveviKiiK^vai  Kai  6ti 

ouK  fiv  ^ToOvTai  |if|  ^eXXovTdc  ti  dEiov  toO  rrapd  rroAu  rrpdEeiv 

ovGicracGai  f\\idc.  —  In  seinem  TrapaKXriTiKOc  vor  der  Haupt- 

schlacht  bei  Syrakus  entschuldigt  Nikias  ebenfalls  die  friihere 

-^'iederlage :  Thuc.  VII,  61,  2  deu^ieiv  bk  ou  XPH  ovbk  rrdcxeiv 

"^^P  oi  dTreipOTOTOi  tujv  dvGpiijTruiv,  di  Toic  TrpiijTOic  dTiwci  cq)a- 

^tVT€c  ?7T€iTa  bid  TravTOc  Tf|v  dXTTiba  ToO  q)6pou  6^oiav  Taic 

^(popaic  ?xo^civ.    Ihm  gegeniiber  hebt  Gylippos  VII,  66,  1 

"^  TrpoveviKr|Kevai  mit  den  Worten  hervor:  8ti  m^v  KaXd  Td 

^Poeipyac^eva  .  .  .  cimavoO^ev.  —  In  ziemlich  umfangreicher 

"^ise  beutet  bei  Polybios  Aemilius  vor  Cannae  diesen  tottoc 

*^^9    da  er  die  friiher  von  Hannibal  empfangenen  Nieder- 

%^n  als  *cu^TrTuj)LiaTa  ttic  Tuxnc*  hinstellen  will :  Polyb.  III, 

^^^>  4  *Deshalb  suchte  er  festzustellen,  daB  fur  die  fruheren 

^>ieclerlagen  (^aTTubjnaTa)  nicht  eine  oder  zwei,  sondern  viele 

^^achen  zusammenwirkten,   jetzt  hingegen   durchaus  kein 

^^nd  (Trp6q)aac)  mehr  vorhanden  sei,   den  Sieg  nicht  zu 

^^ingen.    Denn  damals  haben  nicht  beide  Consuln  an  der 

^Pitze  des  Heeres  gestanden.    Diese  hatten  auch  keine  ein- 

S^Ubten   Truppen,    vielmehr   nur   junge    und    schlecht    be- 

^^nete  Rekruten.    An  der  Trebia  habe  man  sich  in  iiber- 

^ilter  Weise    vollstandig   unvorbereitet  dem  Feinde  gestellt. 


78  Josef  Albertus, 

Denn  am  Vorabend  des  Schlaehttages  seien  Truppen  aiis 
Sizilien  angekommen,  und  am  nachsten  Morgen  schon  habe 
man  geschlagen.  Am  Trasiraenersee  aber  sah  man  den  Feind 
selbst  wahrend  der  Schlacht  nicht  bid  t6  irepi  tov  d^pa  t^vo- 
)i6Vov  cu)ui7rruj^Aa.*  Etwas  verstrickter  wendet  Scipio  bei  Livius 
das  TTpoveviKTiKlvai  an  vor  der  Schlacht  am  Ticinus:  XXI, 
41,  3  cum  praeterveherer  navibus  Galliae  oram,  ad  famam 
httius  hostis  in  terram  egressus  praemisso  equitatu  ad  Rho- 
danum  movi  castra.  equestri  proelio,  qua  parte  copiarum 
conserendi  manuum  fortuna  data  est,  hostem  fudi.  Den- 
selben  tottoc  gebraucht  Hannibal  in  der  Parallelrede  Liv. 
XXI,  43,  14:  pugnabitis  cum  exercitu  tirone  hac  ipsa  aetate 
caeso,  victo,  circumsesso  a  Gallis.  —  Angef  uhrt  sei  endlich  noch 
eine  Prokopstelle  in  deutlicher  Anlehnung  an  die  oben  er- 
wahnte  Thukydidesstelle  (11,  86,  1)  Bell.  Vand.  11,  2,  15: 
fidxnc  hi  Tfjc  7rpoTeTevr||ievr|C  |iri&€|iia  vyidc  eiciTUJ  Mvrmn  •  ov 
Tdp  KaKxq.  fmtT^pcy  ]^ccr|9nM€V,  dXXd  Tuxnc  ivavT!Uj|iaav  irpoc- 
eirraiKOTec  4cq)dXr)M€V. 

2.  Das  TieTpav  Ix^xv  Trpoc  touc  TroXe^iiouc. 

Die  griechische  Bezeichnung  des  tottoc  gewinnen  wir  aus 
der  Rede  des  Pagondas  am  Schlachttag  von  Delion,  Thuc.  IV, 
92,  6 :  TTeTpav  bi  Jxo^ev  ^iiieTc  auToO  ic  Toucbe,  wofiir  dann 
Koroneia  als  Beispiel  angef iihrt  wird :  viKr|cavT€c  Tdp  iv  Kopuiveiqi 
auToiic,  8t€  Tf|v  thv  fmOuv  CTaciaZovTujv  Karkxov,  iroXXfiv  dbeiav 
Tf|  BoiujTiqi  M€xpi  ToOb€  KaT€CTfica)Li€v.  Denselben  Gedanken  er- 
weitert  Xenophon  und  fiihrt  ihn  in  umfassender  und  groB- 
zugiger  Weise  aus,  indem  er  ihn  auf  die  Ruhmeszeit  der 
Vater  in  den  Perserkriegen  bezieht:  Xen.  Anab.  III,  2,  16 
t6t€  |Li^v  Tdp  dfTreipoi  6vt€c  aOToiv  t6  t€  TrXfiGoc  d[|i€Tpov  6paiv- 
T€C,  8^ujc  dToX^ficaT€  cuv  Tiu  TraTpiui  qppovfman  ievai  dc  auTouc  * 
vOv  b'  6tt6t€  Kul  ireTpav  f\br]  ?xeT€  auTiijv  .  .  .,  ti  Itx  umTv 
7Tpocf|K€i  TouTouc  qpopeTcGai ;  —  Polybios  laCt  Scipio  sagen,  die 
Eomer  mochten,  obwohl  sie  sich  mit  diesem  Feind  noch  nicht 
gemessen  hatten,  sich  doch  erinnem,  da6  Romer  Karthager  zu 
besiegen  und  im  Knechtschaftsverhaltnis  zu  haiten  gewohnt 
seien:  Pol.  III,  64,  3  ?(pn  Tdp  b€Tv  Kal  |Linb€|ulav  ^iv  ^fXriqpoTac 
TT  €T  p  a  V  im  toO  TTap6vToc  toiv  u7T€vavTiuj  v,  uuto  bi  toOto  TiTVubcKOV- 


Die  irapaicXiiTiKOi  in  der  griechischen  u.  rom.  Literatur.        79 

Tttc  6ti  ^ieXXoua  Trpoc  Kapxn^oviouc  Kivbuveueiv  . . .  und  III,  64, 5 
Siav  hi  x^P^c  Tujv  TTpoeipTiiLievujv  Kai  raiv  vOv  TrapovTujv  dvbpiuv 
?Xujfi€v  im  TTOcov  ireipav  8ti  ^dveiv  ou  toXjliujci  . . .  In  seiner 
Bede  vor  Cannae  sagt  Hannibal  Pol.  III,  111,  6  8t€  fiev  fap 
direipujc  bieKeicGe  thc  irpoc  'Puj)yiaiouc  imdxTic,  Ibex  toOto  TroieTv 
(namlich  Ermahnungsreden  halten).  Diesen  tottoc  ftihrt  auch 
Caesar  aus  und  gibt  gleichzeitig  die  lateinische  Bezeichnung 
desselben  in  der  Rede  gegen  Ariovist:  BelLGall.  I,  40, 5  factum 
eius  hostis  periculum  patrum  nostrorum  memoria,  cum  Cimbris 
et  Teutonis  a  Gaio  Mario  pulsis  non  minorem  laudem  exer- 
citus  quam  ipse  imperator  meritus  videbatur;  factum  etiam 
nuper  in  Italia  servili  tumultu,  quos  tamen  aliquid  usus  ac 
disciplina,  quae  a  nobis  accepissent,  sublevarent  Von  dem  peri- 
culuni  der  Vater  geht  dann  Caesar  zu  der  eigenen  Erfahrung 
^ber,  die  die  Soldaten  wahrend  des  Helvetierkrieges  gemacht 
hatten,  dem  eigenen  iipoveviKTiKevai :  Bell.  Gal.  1,40,7  denique 
hos  esse  eosdem,  quibuscum  saepe  numero  Helvetii  congressi 
^on  solura  in  suis,  sed  etiam  in  illorum  finibus  plerumque 
saperarint 

^-  Moglichkeit  und  Leichtigkeit  des  Sieges  aus  der  tjber- 
legenheit  der  Schlachtsituation  und  der  Eiistung. 

Haben   wir  es,   der  Anlage   der  7rapaKXr|TiK0i  in  Rede 

^^  Gegenrede  gemaB,  schon  bei  allen  iibrigen  Erraunterungs- 

I^Qtiven  rait  dem  Mittel  der  cuTKpicic  zu  tun,  so  findet  dieses 

^  ^Usgedehntestem  MaBe  Verwendung  bei  der  Schilderung  der 

s^ch  gegeniiberstehenden   Heeresstarken   und   beiderseitigen 

^flstungen.   Der  erste  Feldherr  lobt  die  eigene  Macht  und 

^^^kleinert  moglichst  die  gegnerische,  der  zweite  wendet  Lob 

^d  Tadel  wieder  zu  seinen  Gunsten  an*).    Ein  hervorste- 

^*^^ndes  Beispiei  einer  solchen  cuTKpicic  der  Eustungen  bietet 

*)  Hermogenes  Prog.  Rh.  Gr.  III 14, 26  Sp.  (1 43  W.)  gibt  verschiedene 
^iten  der  cOTxpicic  an:  ^v(ot€  ili^v  oDv  xaTd  t6  icov  irpodToiLiev  Tdc  cut- 
'^P^ceic,  tca  b€iKvOvT€C  fl  irapapdXXojicv,  f^  bid  irdvTiuv  f^  bid  irXeidvuiv  * 
^^^OT€  b^  GdTcpov  irpoT(9€^€v,  ^TKiUMidZ^ovTec  Kdxcivo  oO  toOto  irpo- 
*^B€^€v,  ^v(oT€  hi  t6  niv  iji^To^ev  6Xujc,  t6  hi  diraivoO^€v,  olov  €l 
^MOic  cOYKpiciv  biKaiocOvqc  Kal  ttXoOtou.  Der  Feldherrnrede  kommt 
^ttirlich  das  ^iraiveiv  und  iji^t^iv  in  der  cOTKpicic  zu. 


80 


Josef  Albertusy 


uns  Thukydides;  dabei  ist  es  bezeichnend  fiir  ihn,  dafi  er 
in  seinen  zwolf  Feldhermreden  gerade  diesen  tottoc  ein- 
gehender  ausfuhrt  und  streng  sachlieh,  fast  systematisch  die 
sich  entgegenstehenden  Streitkrfifte  gegeneinander  abzuwagen 
liebt.  Vor  der  Seeschlacht  im  korinthischen  Meerbusen  haben 
die  Lacedaemonier  die  Vorteiie  der  Uberlegenheit  an  Schiff- 
zahl,  des  Stiitzpanktes  der  Hopliten  auf  dem  Land  und  der 
wuchtigeren  Angriffsart  Dem  gegeniiber  hebt  Phormion  die 
groBere  Erfahrenheit  der  Athener  im  Seekampf,  den  hin- 
gebenden  Mut  und  tiberhaupt  die  technisch  iiberlegene  attische 
Schiffsmacht  hervor. 


Bede  der  lacedaemonischen 
Feldherren : 

Thuc.  II,  87, 4f.  biiijjy  b^  oW 
i]  dTreipipt  tocoOtov  XeiTreTai 
8cov  ToX^rj  TTpoexeTe  •  Tuiv5e  f] 
imcTf\^T\^  r\v  lidXiCTa  q>oPeTc6e, 
dvbpiav  ^^v  ^xouca  Kai  |ivrjfiT]v 
?Eei  4v  TUJ  beivuj  diriTeXeiv  & 
JjmaGev,  dveu  bfc  eui^juxiac  ou- 
b€\x\a  T^xvn  ''^poc  TOUC  Kivbu- 
vouc  icxuei.  q)6poc  ydp  Mvri^riv 
dKTrXriccei,  Texvn  bk  dveu  dXKfJc 
o664v  ujcpeXei.  Ttpoc  |i^v  oOv  t6 
d)iTteip6Tepov  auTiijv  t6  ToX^n- 
p6Tepov  dvTiToEacOe  .  .  .  Trepi- 
TiTveTai  bk.  ufiTv  TTXfl96c  Te  veiwv 
Kai  Trp6c  Tf)  t^  oiKeiqi  oucri, 
6itXitujv  TTap6vTujv  vau)LiaxeTv. 
Td  bk  TToXXd  Toiv  TrX€i6vuiV  Kai 
dfieivov  TTapecKeuacjidvujv  to 
KpdTOC  dcTiv. 


Bede  Phormions: 

11,89,  2f.  ..  .ou6i'dXXoTi 
OapcoOav    f|   b\a  ffiv   iv   vh 
mlixi  i^Treipiav  Td  TrXeiu)  KOTop- 
OoOvTec,  Kai  oTovTai  cq>ici  xal 
dv  Ttjj  vauTiKiIi  TTOirjceiv  t6  airro. 
t6  6'  ^K  ToO  biKuiou  f^Tv  MdXXov 
vOv  Trepiecrai,  eiTrep  Kai  toutoic 
h  iKeivtu,  in€\  eui|;uxiqi  fe  oubiv 
Trpoq)dpouciv,  Tiji  bk  ^KaTepoi 
^^TTeip6Tepoi  eivai  Opacurepoi 
dc^ev  . . .  )ii^  bf|  aOTuiv  Ti^v  t6X- 
)iav  beicr]Te  .  . .  dvriTraXot  ji^v 
Tdp  ol  TrXeiouc,  djCTrep  oOroi, 
Tf)  buvdfLiei  t6  rrX^ov  Tricuvoi  f\ 
Tq  TViIj|iJiri  itr^pxovTai . . .  TroXXd 
bk  Kai  crpaT^Treba  f\br\  frrecev 
Ott'  4Xacc6vujv  t^  dTreipiq^  ?an 
bk  &  Kal  Tf|  dToXMiqi.  div  ou6e- 
Tepou  vOv  ^ijieTc  MeTexo|iev. 
Ebenso   setzt  Phormion  dem   taktischen  Vorhaben  der 
Lacedaemonier,   aus   der   Seeschlaoht  eine  Landschlacht  zu 
machen,  das  vau|iaxeTv  in  ein  TreCofiaxeTv  zu  verwandeln,  die 
eigene  Taktik   der  Schiffsmanover  auf  hoher  See  entgegen 
unter  voller  Ausniitzung  des  Vorteils,  den  leichte  Schiffe  ge- 


Die  irapaicXriTiKoi  in  der  griechischen  u.  rdm.  Literatur.        81 


wahren :  Thuc.  II,  89,  8  tov  bi  dTwva  ouk  4v  Tifi  k6\it{\)  Jkujv 
€tvai  TTOirjcojLiai  oub'  dcTrXeucofLiai  ic  auT6v.  6pui  fa^)  &t\  7rp6c 
iroXXdc  vaOc  dvemcnfiiiovac  dXiyaic  vauciv  ^^iretpoic  Kai  d)Li€ivov 
irXeoucaic  f|  crevoxiupia  ou  Eu|i<p4p€i.  oOtc  tdp  flv  dTrmXeucei^ 
Tic  djc  XPn  ^c  4fipoXf|v  \xi\  Ix^^  Tf|v  Trp6coipiv  tujv  iroXefiiuiv 

^K  TTOXXoO,  OliT€  fiv  d7rOXUJpriC€l€V  Iv  bdoVTl  7tl€2I6|i€VOC.    5l€K7rX0l 

T€  oOk  €iciv  ou6^  dvacTpoqpai,  dTT€p  v€U)v  a|i€ivov  TtXeoucuiv  Ipya 
icTiv,  dXX'  dvdTKn  fiv  €in  xfjv  vaupaxiav  TreZioiLiaxiav  Ka0icTac0ai, 
Kai  iv  TOUTUi  ai  rrXeiouc  vfi€C  Kpeiccouc  TiTVOVTai. 

Qenau  umgekehrt  fiir  Athener  und  Lacedaemonier  liegt 
die  Situation  vor  der  zweiten  Seeschlacht  bei  Syrakus.  Die 
Athener,  in  den  Hafen  zuriickgedrangt,  miissen  sich  auf  den 
Schiffen  wie  zu  einer  Landschlacht  riisten,  und  der  feindliche 
Feldherr  Gylippos  verfehlt  nicht,  diese  Lage  der  Athener 
in  seinera  TrapaKXnxiK^c  zu  seinen  Gunsten  auszubeuten: 
Rede  des  Nikias:  Eede  des  Gylippos: 

Thuc.  VII,  62  fi  bk  dpwTa         Thuc.  VII,  67,  2f.  Td  t€  rflc 
^€ibo)J€V   ivA  Tf|  ToO  Xifi^voc     dvTijLiiiuiriceujc  auTUJV  tt^c  rrapa- 


a€v6Tr|Ti  Trpoc  t6v   |Li4XXovTa 

^XXOV    TIUV    V€UUV    ?C€C0ai    Kui 

Trpoc  Tr|v  4K€ivu)v  4Tri  tujv  KaTa- 
CTpui|LidTuiv  TrapacK€uriv,  olc 
Trp6T€pov  dpXaTrT6|i€0a,  rrdvTa 
Kai  fmiv  vOv  ^K  Tu»v  Trap6vTUJV 

^€Td  TU»V  KUp€pVTlTUIV  dCK€|i^l- 

va  fjToiMacTai.  Kui  Tdp  ToE^rai 
TToXXoi  Kui  dKOVTicrai  iTnPrjcov- 
Tai  Kai  6xXoc  dj  vaujiaxiav  |li4v 
Troiou^€Voi  ^v  Tr€XdT€i  ouk  fiv 
dxptl)]i€0a  6id  t6  pXdTrreiv  fiv  to 
TTic  iTncrnMT)C  Tf|  papuTTiTi  TlIlV 
V€u»v,  4v  bk  Tfji  ivQ&be  nvaTKa- 
CM€vij  dTro  Tuiv  v€ujv  nelo\xax\ci- 
Trp6cq)opa  lcrai.  riupTiTai  b'#miv 
8ca  XP^  dvnvauTrr]T€ic0ai,  Kai 
Trpoc  Tdc  Tuiv  ^Trurribujv  auToTc 
TraxuTiiTac,   ijjTrep  bi\  lidXicTa 

XIII,2. 


CK€Ufic  ^MUJV  TUJ  |i^V  f]^eTip[JJ 
TpdTTUJ  HuVri0Tl    T€    icTX   Kai   OIJK 

dvdpMOCTOi  Trp6cTr|VT€xvriv4Kd- 
CTTiv  auTuiv  k6ji€0a.  oi  b\  iTxex- 
6dv  TroXXoi  ^iv  ^TrXiTai  drri  tOjv 
KaTacrpujiidTUJV  Trapd  t6  Ka0e- 
CTTiKOc  dici,  TroXXoi  bi  Kai  dKOV- 
TiCTai,  X€pcaToi  d;c  eirreTv  'AKap- 
vdvk  Te  Koi  fiXXoi  im  vaOc 
dvapdvTec,  ot  oub'  8ttujc  Ka0€- 
Zoiidvouc  XP»^  t6  P^Xoc  dcpeTvai 
euprjcouci,  Troic  ou  ccpaXoOci  T€ 
Tdc  vaOc  Kal  ^v  cqpiciv  auToTc 
rrdvTec  o6k  iv  Tifi  auTiijv  Tp^Trip 
Kivou^evoi  TapdEovTai ;  drrel  Kal 
Ttli  TrXfi0ei  Tuiv  veuiv  ouk  uicpe- 
XricovTai,  et  tic  Kai  t65€  ufiuiv, 
8ti  ouk  kaic  vaujiaxricei,  Tre(p6- 
Prirai. 

6 


82  Josef  Albertus, 

4pXaTrr6^e9a,  x^ipiwv  ci5T]pd»v 
dmPoXai,  at  cxncouciv  Tf|  v  ttoXiv 
dvdKpouav  xf^c  irpocTrecoucnc 
vedic,  f|v  Td  im  toutoic  ol  im- 
pdTai  uTTOupTiwciv.  4c  touto  tdp 
hi\  i^vatKdc^eGa  i&ct€  TreCo- 
^axciv  diTO  TiDv  veiwv,  Kai  t6 
jiriTe  auTouc  dvaKpouecGai  ^r|T' 
^Keivouc  Idv  dbqp^iiiov  q)aive- 
Tai,  dXXuic  Te  Kai  Tflc  v]C  7rXf|v 
8cov  fiv  6  ixiLbc  f]|iaiv  ^Trexij 
TToXe^iac  ouaic. 

Nirgendwo  sonst  in  der  ganzen  Feldhermberedsamkeit 
ist  die  cuTKpicic  der  Schlachtsituation  und  der  Rustangen  so 
eingehend  ausgefiihrt  wie  in  diesen  vier  Reden  des  Thuky- 
dides.  Fiir  Cassius  Dio,  den  bewuBten  miiuiTnc  des  Thukydides, 
ist  es  bezeichnend,  wie  eng  er  sich  nicht  allein  der  Sache, 
sondern  auch  dem  Ausdrucke  nach  an  diese  Vorbilder  an- 
lehnt  in  dem  Redeagon  des  Antonius  und  des  Octavianus 
vor  der  Schlacht  bei  Actium.  Antonius  lobt  das  iii^Tedoc, 
Trdxoc  und  uipoc  seiner  Schiffe,  denen  die  gegnerischen  ^ji- 
PoXai  und  irpocPoXai  nichts  anhaben  konnen.  Dem  gegeniiber 
hebt  Octavian  das  Nutzlose  dieser  Eigenschaften  hervor :  Cass. 
Dio  L,  29  .  .  .  Ti  6'  fiv  SqpeXoc  toic  dtr'  auTUjv  poxo^dvoic 
TevoiTo  |ir|Te  bieKirXeiv  ^r|Te  TTepiiTXeTv,  fiTrep  ttou  vaujiaxiac 
fpTa  icn,  buvafievoic;  .  .  .  *Wir  konnen  ihre  unbeweglichen 
Riesenschiffe  durch  Stofie  (d|iP6Xoic)  zertrununem,  sie  mit 
List  anbohren  (TiTpuiCKeiv),  mit  Feuerbranden  zerstoren.  Sie 
sind  zur  Bewegung  (KivnOfivai),  zur  Verfolgung  (bubKoucai), 
zum  Wenden  (TpaTTeTcai)  ungeeignet,  durch  ihre  Schwere  voll- 
standig  unfahig  zum  Angriff  und  eben  deshalb  leicht  zu  kapem'. 
—  Sehen  wir  nun  aber  von  der  jeweiligen  Schlachtsituation 
die  natiirlich  wechselt,  ab  imd  gehen  wir  zu  den  Typen  iiber, 
die  bei  der  Schildemng  von  Heer  und  Rustung  in  den  napa- 
KXriTiKoi  wiederkehren,  so  ergeben  sich  deren  folgende: 

1.  Ein  kleines,  kampferprobtes  Heer  ist  mehr  wert  als 
ein  groBes,  ungeordnetes :  Thuc.  II,  89,  7  iroXXd  6fe  Kal  cTpaTO- 


Die  irapaicXiiTtKoi  in  der  griechischen  n.  r5in.  Literatur.        83 

ireba  f\br\  ?7T£C6v  inr'  ^accovuiv  tiJ  dncipiqt,  lcn  bi  &  Kai  ifj 
dToX>it(jL  Scipio  macht  in  seiner  Rede  bei  Livius  XXI,  40,  8 
sich  selbst  in  der  Forni  der  occupatio  den  Einwurf  *at  enim 
pauci  quidem  sunt,  sed  vigentes  animis  coporibusque,  quo- 
rum  robora  ac  vires  vix  sustinere  vis  uUa  possit*  und  wider- 
legt  ihn  durch  ein  geschicktes  i|i^t€iv  der  feindlichen  Krafte, 
in  dem  er  diese  als  Trummer  und  Uberreste  hinstellt:  effigies 
immo,  umbrae  hominura,  fame  frigore  inluvie  squalore  enecti, 
contnsi  ac  debilitati  inter  saxa  rupesque  . . .  reliquias  extremas 
hostium,  non  hostem  habebitis.  —  Alexander  vor  der  Schlacht 
am  Granikos  bei  Curt  TV,  14,  3 :  nomina  modo  vana  gentium 
ignotarum  ne  extimescerent  .  .  .  ob  id  ipsum  quod  ignoti 
essent,  ignobiles  esse  . . .  intuerentur  barbarorum  inconditum 
agmen  .  .  .  itaque  illinc  plures  stare,  hinc  plures  dimicaturos. 
Bei  Proc.  B.  P.  1, 14,  25  schildert  Belisar  die  persische  Streit- 
macht:  Kai  t6  7TXfi6oc  tujv  TroXe^lujv,  &  iiidXiCTa  bebiTTovTai, 
u^dc  uiT6p(ppov€Tv  d£iov.  t6  ydp  tt€2!6v  dirav  oub^v  dXXo  f)  8|biiX6c 
dcTiv  dTpoiKUiv  oJKTpuiv,  ol  ic  Tf|v  TiapdTaHiv  dlT*  dXXuj  ou6€vl 

?PXOVTai   f|   T€ix6c   T€    6lOpUTT€lV    Kai  TOUC  T€0V€UITaC    CKUX€U€IV 

Kai  TdXXa  Toic  crpaTuuTaic  6TTnp€T€iv. 

2.  Ein  Griechen-  oder  Romerheer  ist  gegen  Barbaren 
und  ihre  ungeordnete  Kampfesweise  immer  im  Vorteil. 

Das  5uvaT6v  und  ^<ji6iov  des  Sieges  bei  Griechen  gegen 
IUyrier  schildert  Thukydides  in  der  Brasidasrede  IV,  126,  4: 
*Sie  haben  nur  vor  erfolgtem  Angriff  etwas  Furchtbares:  durch 
den  Anblick  ihrer  Menge  und  ihr  gewaltiges  Kriegsgeschrei 
(Kai  ponc  Tuj  ^efie€i)  floBen  sie  Schrecken  ein,  und  ihr  leeres 
Zusammenschlagen  der  Waffen  (iiTavdc^icic)  hat  nur  den  Schein 
der  Drohung.  Halt  man  ihnen  aber  im  Kampf  stand,  so 
andert  sich  der  Vorteil.  Denn  wofem  sie  bedrangt  werden, 
laufen  sie  davon,  da  Angriff  und  Mucht  bei  ihnen  in  gleicher 
Weise  als  schon  und  tapfer  gelten*.  Wer  also  die  TTpujTn  f 9o6oc 
der  Barbaren  zuriickweist,  ist  mit  Sicherheit  ihrer  Herr.  — 
Zu  demselben  t6ttoc  nimmt  Camillus  im  iTapaKXr|TiK6c  an  die 
Romer  gegen  die  Gallier  seine  Zuflucht :  Dion.  Hal.  Arch.  XIV, 
9,  14  q)oP€ic6u)  bi  \ir\bi\c  u^uiv  ^rJT€  t6  ttXtiOoc  tuiv  ttoX^^iwv 
mie  t6  ^^t^Ooc,  \ir]b^  eic  TauTd  tic  7TX€0V€KTrmaTa  auTujv  6puiv 

6* 


84  Josef  AlbertuSy 

dOujjiOTepoc  Tipoc  t6v  &f(jjva  fcru),  dXX'  ivGujuidcOui  TrpujTOV  .  .  . 
15  dXXd  |iiiv  oub^  oTc  befeJTTOVTai  touc  ttoXc^iouc  Kai  irpiv  etc 
Xeipac  iXGeiv  ^Kbei^aTOUciv,  dppuibriT^a  f\i&v  icriv,  iBcrrep  dTreipotc 
TtoXi^ou.  Ti  tdp  fiv  buvrjcovTai  6€iv6v  dpTdcacGai  touc  6fA6c€ 
XuipoOvTac  at  paOeiai  K6^ai  Kai  t6  iv  toTc  djbi^aciv  auTiwv  TriKp6v 
Kai  6  pXocupoc  Tflc  SM/euic  xotpaKTrip,  al  Te  hr\  7TXr]|i>i€Xeic  auTai 
CKipTrjceic  Kal  Td  6id  Kevf|c  dvace(c|iaTa  tiuv  SttXuiv  Kai  ol 
TToXXoi  Tuiv  Oupeuiv  ktuttoi  Kal  6ca  dXXa  uit6  ^appdpou  Kai 
dq)povoc  dXa2!oveiac  KaTd  Te  ^opq>dc  Kai  cpuivdc  dv  diTeiXaic 
TToXeniuiv  CTTaOdTai,  Tiva  Trap^xeiv  TrecpuKe  toTc  dvonTuic  imouci 
TrXeoveSav  f|  toTc  |i€Td  Xotic|liou  rrapd  Td  6eivd  ^cruia  <p6pov ; 
—  Sehr  ausfiihrlich  schildert  Livius  in  einer  Feldherrnrede 
des  Cn.  Manlius,  daB  die  Galater  trotz  ihres  kriegerischen 
Sinnes  nicht  zu  ftirchten  seien,  denn  einmal  habe  Kom  die 
Gallier  schon  oft  besiegt,  dann  aber  habe  dieses  kampftiichtige 
Volk  im  verweichlichten  Asien  viel  von  seiner  Frische  ver- 
loren.  Der  erste  Teil  der  Rede  ist  ganz  eine  Anwendung  nnsers 
t67toc:  Liv.  XXXVIII,  17  non  me  praeterit,  milites,  omnium 
quae  Asiam  incolunt  gentium  Gallos  fama  belli  praestare. 
inter  mitissimum  genus  hominum  ferox  natio  pervagata  bello 
prope  orbem  terrarum  sedem  cepit.  procera  corpora,  promissae 
et  rutilatae  comae,  vasta  scuta,  praelongi  gladii,  ad  hoc  cantus 
inchoantium  proelium  et  ululatus  et  tripudia,  et  quatientium 
scuta  in  patrium  quendam  modum  horrendus  armorum  crepitus, 
omnia  de  industria  composita  ad  terrorem.  sed  haec,  quibus 
insolita  atque  insueta  sunt,  Graeci  et  Phryges  et  Cares 
timeant:  Romanis  Gallici  tumultus  adsuetis  etiam  vanitates 
notae  sunt  semel  primo  congressu  ad  Aliam  eos  olim  f ugerunt 
maiores  nostri;  ex  eo  tempore  per  ducentos  iam  annos  pe- 
corum  in  modum  constematos  caedunt  fugantque;  et  plures 
prope  de  Gallis  triumphi  quam  de  toto  orbe  terrarum  acti 
sunt.  iam  usu  hoc  cognitum  est:  si  primum  impetum,  quem 
fervido  ingenio  et  caeca  ira  effundunt,  sustinueris,  fluunt 
sudore  et  lassitudine  membra,  labant  arma;  mollia  corpora, 
molles,  ubi  ira  consedit,  animos  sol  pulvis  sitis,  ut  ferrum 
non  admoveas,  prostemunt.  non  legionibus  legiones  eorum 
solum  experti  sumus,  sed  vir  unus  cum  viro  congrediendo 


Die  irapaicXriTiKoi  in  der  griechischen  u.  rOm.  Literatur.        85 

T.  Manlius,  M.  Valerius,  quantum  Gallicani  rabiem  vinceret 
Romana  virtus,  docuerunt  iam  M.  Manlius  unus  agmine 
scandentis  inCapitolium  detrusit  Gallos. —  AuchProkop  weist 
a\if  die  ungestiime  und  deshalb  nutzlose  Eampfesart  der 
Vandalen  hin:  B.  V.  II,  11,  34  . . .  t6  TrpoireTk,  6  bxa  t6  7rp6- 
Tepov  eihmepficat  ol  Tro\€|iioi  K€icnivTai,  u^iv  EuvaTUJVieicGai  Eujli- 
Pnc€Tai.  ToXiLia  Tttp  t^  ^^v  6uvd)i€i  £ujji^€Tpou^f vn  Tdxa  ti  xal  touc 
auT^  XP^M^vouc  6vric€i,  uTr€patpouca  bk  TaiiTnv  dc  kiv^uvov  dT€t  • 
(Iiv  4v0u^ou^€voi  Kai  Tiuv  7ToX€|iiujv  KaTaqppovouvT€C  ktX. 

3.  Eng  an  den  vorigen  t6ttoc  schlieBt  sich  die  Schilderung 
besserer  Bewaffnung  als  Ermunterungsmotiv  an: 

Camillus  in  jenem   TrapaKXriTiK^c  bei  Dion.  Arch.  XIV, 

9,  13:  67TXa  Kp^iTTOva  tujv  pappaptKoiv  ^iiiTv  ^€|ir]xdvTiTai,  Guipa- 

^^c  Kai  KpdvTi  Kai  Kvrmi6€C  Kui  KpaTatoi  6up€oi,  ucp'  (Lv  6Xa  Td 

c^MOTa  fxoM^v  l\  puXaKQ,  Eicpr]  t€  d|i(picTO^a  Kal  dvTi  X^txhc 

^"iCTOc,  dq)UKTov  pdXoc  •  Td  ^^v  CK€TTacTripia,  ola  ^f)  ^qibiuic  TaTc 

'^^HTaTc  €TK€tv,  Td  b'  dfiuvTripta,   d)C  6t'  dTTdcric  (pip€c8at  TTpo- 

P^^^c.  TUJV  b€  TWMvai  }iiv  ai  K€q)aXai,  Tv^iivd  bi  Td  CT^pva  kuI 

^^  AaT6v€C,  T^jivoi  bk  ^iripoi  Kui  CKcXri  ji^XPi  tto6iuv,  lpu|id  T€ 

oxjbiyf  ?T€pov  Srt  \xi\  0up€oi  •  d|iuvTripta  bi  X6TXai  >^cii  fidxatpa, 

•^OTrib^c  uTT€pjir|K€tc.  Bei  Prokop  hebt  der  romische  Feldherr 

^^omo  die  minderwertige  Bewaffnung  der  Vandalen  hervor: 

^-  V.  n,  11,  26  'Die  Mauren  sind  kriegsuntiichtig*  .  .  .  tumvo( 

"^^  Tdp  oi  ttX^Tctoi  €10  Kai  auToiv  6cot  dcTribac  ?xowct,  ppax^iac 

''^^  Tavrrac  Kai  ouk  €u  TT€TTOtrm^vac  oub^  diruje^TcGat  Td  TTpoct6vTa 

ouva^evac  TTpopdpXrivTai.   Kai  rd   buo  Taura  bopdna  dTToppi- 

H^avTcc,  f)v  )iY]  Tt  bpdcu)ctv,  auT6^aT0i  ic  q)UTr^v  Tp^iTOVTat. 

4.  Das  feindliche  Heer  neigt  zur  Fiucht,  weil  es  aus 
heterogenen  Elementen  zusammengesetzt  ist  und  nur  ungern 
^em  Fiihrer  folgt 

Phormion  vor  Rhion  bei  Thuc.  II,  89,  4  AaK€bat|i6vtoi  t€ 
HTou^evot  Tiuv  £u]i)idxuiv  btd  Tf|v  cq)€T4pav  66Eav  fiKOVTac  rrpocd- 

TOUQ  TOUC  TTOXXOUC  ic  TOV  KlvbuVOV,    iTT€i  OUK  dv  TTOT€  4TT€X€ipr]- 

^^v  iF|ccri0dvT€C  TTapd  ttoXu  auGtc  vau^axcTv.  Calgacus  uber  das 
romische  Heer  bei  Tac.  Agric.  32 :  quem  contractum  ex  diver- 
^ssinjjs  gentibus  ut  secundae  res  tenent,  ita  adversae  dissolvent: 
'^^i  si  Gallos  et  Germanos  et  (pudet  dictu)  Britannorum  ple- 


86  Josef  Albertus, 

rosque,  licet  dominationi  alienae  sanguinem  commodent,  A\utitis 
tamen  hostis  quam  servos,  fide  et  adfectu  teneri  putatis.  terT»'' 
ac  metus  sunt  infirma  vincla  caritatis;  quae  ubi  remover^^ 
qui  timere  desieiint,  odisse  incipient.  Da6  die  romischen  Burg"^^ 
im  Heere  des  Antonius  zu  Octavian  uberzulaufen  geneigt  sia<^? 
macht  letzterer  in  seiner  Anrede  vor  Actium  geltend:  Cass.Di^ 
L,  27, 8  vojiiCu)  hi  ?TWJT€,  8ti  xai  Trdvrec  oi  TroXixai  i[\x\i)'^  toOto 
TTOincouciv,  ujCTrep  iroTfe  Kai  npoTepov,  Sre  4k  toO  BpevTeciou  TTpd>c 
Tr|v  TaXaTiav  fjei.  ^iexpi  M^v  Tdp  TrXouTiiceiv  dKivbuvujc  fjXmCov, 
Kai  jidXa  dfciievoi  Tivec  auTiIi  cuvf]cav  )idxec0ai  bl  hi\  npoc 
fmdc  Touc  6)iO(puXouc  uir^p  tujv  \ir\hiv  ccpici  TTpocriKovTUJV,  dXXiuc 
Te  Kai  ilbv  auTOic  dbeujc  cuv  f|)iTv  Kai  ciij2Iec0ai  Kai  eu6ai|iOveiv 
ouK  40eXr|COuciv. 

5.  Nur  aus  Verzweiflung  kampfen  die  Feinde  fiir  eirx^ 
im  voraus  verlorene  Sache. 

Das  bringt  Gylippos  vor  gegen  die  Athener  vor  der  zweit&ii 
Seeschlacht  bei  Syrakus :  Thuc.  VII,  67,  4  t6  b'  dXnO^CTOTti^v 
TVUJTe  .  .  .  uTreppaXX6vTU)V  Tdp  auToic  tujv  KaKUJV  Kai  piaCdjie^r  ^^ 
U7r6  Tf\c  irapoucric  dTiopiac  ic  dTTovoiav  Ka0ecTr|Kaciv  ou  Trap^^" 
CKeuf\c  7TicTei*)LidXXov  f|  Tuxric  dTTOKivbuveOcai  outujc  8ttujc  buvcc:-^' 
Tai,  iv'  f|  Piacd)ievoi  ^KTTXeucujciv  J^  Kard  Tnv  )ieTd  toOto  Tf|v  dTT^   ^ 
Xiiipnciv  TToiujvrai,  ibc  tuiv  t€  TrapovTUJv  ouk  fiv  TTpdEavrec  xeipc::^^' 
7Tp6c  ouv  dTaHiav  re  TOiauTr]v  Kai  Tuxnv  dvbpuiv  4auTf|v  7Taf>^ 
bebujKuiav  7ToXe)LiiujTdTUJV  6pTT|  7Tpoc)ieiEu))iev,  Kai  vo)iicuj^ev  &} 
\iiv  vo|Lii)idiTaTov  eivai  ktX.  —  Den  wahren  Mut,  das  Tcwdi- 
oder  die  maBvoUe  Haltung  in  Gliick  und  Ungluck,  unt^^^" 
scheidet  mit  psychologischer  Scharfe  Ravius  losephus  v^^^^ 
der  Tollkuhnheit,   den   dTTOvoiac   7Td0n:  BeU.  lud.  lU,  4^       ?§ 
...  al  bfe  uTTepoTKOi   buvd)ieic   uqp'  dauTuiv   pXdTrrovTai   ttX^       ^^ 
f|  Tu»v   7ToXe)iiujv.  'loubaiujv  \i^v  ouv  ToXjia  Kai  0pdcoc  fjTeiT       ^^ 
dTTOVoiac  7Td0ri,   y^oja  \xkv  rdc  euTTpaTiac   euTOva,   cPewufi^-^^^ 
hk  dv  dXaxicToic  cq)dXjLiaciv.  #))iu>v  b^  dpen^  Kai  eu7Tei0eia  »^ctt 
t6  TevvaTov,  8  Kdv  toTc  euTuxrmaciv  dK)id2Iei  Kdv  toTc  TrraicMa  ^^^-'^ 
ou  jLi^xPi  TeXouc  ccpdXXeTai.  Ebenso  VI,  39  Td  ^^v  Tdp  i?meT^^I>^ 
7TTaic)iaTa  ttic  1oubaiu)v  icTiv  dTTOVoiac,  rd  b'  ^Keivujv  7Td0n  r^«*-^^ 
hi  u)ieTepaic  dperaTc  Kai  TaTc  toO  0eoO  cuvepTiaic  auEeTai. 


Die  irapaicXnTiKoC  in  der  griechischen  u.  r5m.  Literatur.        87 

V.  Die  ethischen   Ermunterungsmotive. 

Fiir  die  Feldherrnberedsamkeit  ist  das  fvboEov  naturlich 
ein  Hauptmotiv,  doch  dtirfen  wir  seinen  Begriff  nicht  zu 
eng  einzig  nach  der  boEa  hin  fassen,  sondem  so,  daB  auch 
verwandte  ethische  Motive  nicht  ausgeschlossen  sind.  Auch 
Syrian  zahlt  zum  fv6o£ov  das  7rp€7rov,  Ka9f]Kov  und  KaXdv^). 
Im  AnschluB  daran  muB  ich  daher  hier  noch  einmal  das 
^iKaiov  und  euce^ec  bringen,  da  in  den  TrapaKXniiKoi  der  Appell 
aa  das  Ehrgeflihl  haufig  in  Verbindung  mit  dem  an  den 
^Grecbtigkeitssinn  und  das  Pietatsgefiihl  der  Soldaten  er- 
scheint,  gelegentlich  so  mit  diesem  verflochten  ist,  daU  die 
llotive  durcheinandergehen  und  eine  Sondemng  den  Zu- 
^Ounenhang  zerreiBen  wurde. 

1.  Das  IvboEov,  TrpeTTOV  und  KaXov*). 

Neben  dem  allgemeinen  Lob  der  dperai,  die  es  auf  dem 

^ohlachtfeld  zu  betatigen  gilt,  pflegt  der  Feldherr  den  tJber- 

*^benden  Sieg  und  reiche  Beute.  den  iibrigen  aber  einen  ehren- 

^^Uen  Tod  in  Aussicht  zu  stellen.  Der  Tod  auf  dem  Schlachtf elde 

^^t  schoner  als  die  Auflosung  nach  langer  Krankheit   Die 

%lanzendste  und  ausfiihrlichste  Schilderung  dieses  tottoc  hat 

Vohl  Flavius  losephus  in  seiner  zweiten  Titusrede,  Bell.  lud. 

"VT,  46 :  *Ich  unterlasse  es  hier,  den  Tod  auf  dem  Schlacht- 

Jeld  und  die  Unsterblichkeit  der  im  Krieg  Gefallenen  zu  loben, 

"wiinsche  aber  den  Feigen  den  Tod  in  Friedenszeit  nach  langer 

Krankheit,  deren  Seele  zugleich  mit  dem  Leib  zum  Grab  ver- 

dammt  wird*.    tic  fap  ouk  oibe  tuiv  dTa0uiv  dvbpiLv  on  rdc 

fi4v  iv  TTapaTo^ei  ipuxdc  cibrjpiu  tu)V  capKiuv  dTToXuBeicac  t6 

Ka9apu;TaT0v  croixeiov   aiOfip    Eevobox&v   dcTpoic  dTKaOibpuei, 

^ai)iovec  5'  dyaGoi  Kal  fipujec  eu^eveic  ibioic  4kt6voic  diicpavf- 

^ovTai,  Tdc  bl  iv  vocoOci  ToTc  ciu|Liaa  cuvraKeicac,  kSv  to  lidXicra 

f^Xiftujv  f\  jbiiac^dTUJV  iLa  KaGapai,  vuH  uTTOTeioc  dcpaviZei  Kai 

*)  Syrian  U,  186,  20  Rabe  t6  hi  CvboEov  KaXctrai  xal  irpdiTov  • 
^Ctx  hi  irp^irov  t6  Kaef^xov  dKdcxqj ...  rd  bi  roiaOxa  Kal  b6Eav  dTi- 
^^Wovra  ToTc  bpuDci  bT^Xov^Ti  toO  ^vb6Hou  ?xeTai,  t6  hi  ^vboEov  0ir6  t6 
•^«xXdv  dvaKT^ov. 

■)  Gerade  diese  Motive  im  irapaKXnTiK^c  erinnern  an  die  t^ttoi 
^^s  X6toc  imrd(pioc,   DarQber  S.  105  f. 


88  Josef  Albertus, 

Xi^6n  ^aOeia  b^xcTai,  Xa^^avotjcac  ajia  toO  t£  piou  xai  tujv 
cw^dTUJV,  ?n  bi  Tflc  ^vrmnc  TrepiTpaq^riv^). 

DaB  dem  Topos  des  Lobes  der  Tapferkeit  im  TrapaKXriTiK^c 
ein  Topos  von  der  Schimpflichkeit  der  Flucht  entsprach,  ware 
sicher,  auch  wenn  Lesbonax  es  nicht  zeigte,  bei  welchem 
dieser  ethische  Gemeinplatz  indessen  im  "Wesentlichen  mit  dea 
Gedanken  begriindet  wird,  daB  die  um  den  Preis  der  Ehre 
erkaufte  Flucht  nur  um  so  sicherer  zum  Verderben  fiihrt*).  Der 
Redner  bemiiht  sich  so,  dem  Soldaten  die  wahre  und  richtige 
Selbsterhaltung,  das  *dp9aic  cpiXoipuxeiv*  vor  Augen  zu  halten. 
Lesb.  n  §  13 — 15  K.*) :  *Erstens  ist  es  fiir  den  Korper  natiirlich, 
nach  vorn  zu  gehen  und  zu  schauen.  Die  Waffen  sind  er- 
funden,  den  KSrper  vorn  zu  bedecken,  der  Schild,  um  gegen 
Yerwundung,  die  Lanze,  um  gegen  den  Angriff  zu  schiitzen . . . 
weicht  aber  einer  zuriick  und  sucht  auf  diese  Weise  seine 
Rettung,  so  begeht  er  ein  Unrecht  und  erleidet  Schaden  an 
seinem  Ruf;  auBerdem  erreicht  er  das  Gegenteil  von  dem, 
was  er  beabsichtigt,  da  sein  Korper  naturgemaB  vorwarts  und 
nicht  riickwarts  strebt;  denn  nach  vom  gehen  die  FiiBe  und 
sehen  die  Augen  . . .  Wenn  er  sich  aber  zur  Flucht  wendet,  so 
wird  er  erstens  den  entbloBten  Teil  des  Korpers  dem  Feind 

')  In  keinem  iTapaKXr)TiKdc  ist  die  Unsterblichkeit  der  gefallenen 
Tapfern  und  ihre  Versetzung  unter  die  Steme  so  eingehend  geschildert 
und  mit  so  deutUchen  ZOgen  der*  stoischen  Lehre  von  der  Trennung 
der  Seele  vom  Korper,  ihrer  Unsterhlichkeit ,  ihrer  Vergottung  ge- 
zeichnet.  Vgl.  Fragm.  Stoic.  Vet.  II,  S.  224  Frg.  812  Arn.  xal  rip  obbi  xdc 
^iuxdc  SvecTiv  OiTovof^cai  KdTui  qpcpo^^vac*  Xeirro^epctc  yd.p  oOcai  oCix 
fJTTov  iTupd)beic  f\  Trv€U|LiaTdjbeic  eic  toOc  &vuj  ^dXXov  TtSirouc  Kouqiocpo- 
poOciv.  Kal  Kae'  aOTdc  bi  biaii^vouciv  Kal  oOx,  d)c  tXerev  'EirfKOUpoc,  diro- 
XueeTcai  tOjv  cujjuidTiJuv  KairvoO  biKr\y  ocibvavTai  . . .  £KCKr)voi  yoOv  ^Xiou 
T€v6|jievai  tAv  OttO  ceX/jvnv  oiKoOci  t6ttov  .  .  .  el  oOv  bta^^vouciv  ai 
i)fuxa(  ba(^ov€C  al  aOTal  Y^TvovTai*  e(  bi  bai^ov^c  e(ci,  (iryvioy  koX  eeoOc 
OiTdpxeiv . . . 

')  Es  ist  der  Horazische  Gedanke  der  zweiten  R5merode : 
Dulce  et  decorum  est  pro  patria  mori. 
Mors  et  fugacem  persequitur  virum. 

')  Es  ist  tibrigens  bezeichnend  fiir  den  Charakter  der  Schulrede, 
daO  Lesbonax  das  ethische  Moment  der  Schimpflichkeit  der  Flucht 
beinahe  vernachl£lssigt,  um  mit  rein  materiellen  Griinden  das  Un- 
rationelle  und  Nachteilige  der  Flucht  zu  beweisen. 


Die  irapaKXr)TiKo(  in  der  griechischen  u.  rom.  Literatur.        89 

zeigen,  wo  er  notwendig  verwundet  werden  mufi,  dann  aber 
sind  viele  und  leichte  Speerbewaffnete,  Schleuderer  und  Bogen- 
schiitzen  hinter  ihm  drein,  denen  zu  entfliehen  nicht  leicht 
ist  und  nocb  weniger  ihren  Geschossen.  Denn  der  schnellste 
Mann  besitzt  vom  langsamsten  Oeschofi  auch  nicht  einen  Teil 
der  Schnelligkeii'  Das  ist  ftir  den  Rhetor  das  6pGuic  (piXoipux€iv : 
Lesb.  II  §  17  K.  ei  oOv  rtc  u|Liaiv  q)i\oi|iuxuiv  TrapccKcuacrat 
dvaxujpeiv  f|  qpeuTeiv  iva  cuj6f|,  o^k  6p6d)C  tivujck€i  t6  q)iXoi|iux€iv 
6x1  ^cTiv.  —  Sall.  Bell.  Cat  58,  16  Nam  in  fuga  salutem  sperare, 
cam  arma,  quibus  corpus  tegitur,  ab  hostibus  averteris,  ea  vero 
dementia  est;  semper  in  proelio  eis  maximum  estpericulum,  qui 
maxime  timent:  audacia  pro  muro  habetur.  —  Curtius  in  einer 
knappen  Pointe  der  Dariusrede,  IV,  14,25 :  eff ugit  mortem  quis- 
Quis  contempserit :  timidissimum  quemque  consequitur.  Einen 
ganz  auf  die  dem  Soldaten  eignende  Lebensverachtung  ge- 
stimmten  TrapaKXnTiKOC  lafit  Prokop  den  romischen  General 
Mandilas  im  Gothenkrieg  halten.  Sie  bewegt  sich  in  den 
nblichen  Gemeinplatzen  und  endet  in  dem  Schlufigedanken : 
Procop.  B.  6.  II,  21,  37  fi  Tf|v  Tuxnv  icp'  ifmiv  €fpTdceai  n 

XpeiCCOV    iXTtiboC    f\    T€X€UTf\C    T^TUXHKOTaC     €Ubai^OVOC    €UKX€aiC 

^dXicra  tujv  TtapovTujv  diniXXdxeai  KaKUJV. 

Sehen  wir  ab  von  diesen  Stellen,  an  denen  das  ?vboEov 
eine  vorwiegende  Stelle  einnimmt,  so  fehlt  es  auch  nicht  an 
seiner  Yerwendung  in  bescheidenem  Mafie  in  kleineren  irapa- 
KXT)TiKoi.  Eurz  und  treffend  scheidet  Thukydides  zwischen  den 
KaKoi  und  dTa6oi.  11,  87,  9  ouk  dvbiiicofjiev  TTp6q)aciv  oub€vi 
KaKtu  T€vdc6ar  f|v  bi  tic  . . .  pouXn6r|,  KoXac6rjc€Tai  Tr)  iTpeTToucij 
2InMi<|k  o\  bk  dTa6oi  TifirjCOVTai  toTc  7Tpocr|Kouciv  d6Xoic  ttic 
dp€Tf\c.  Auch  Curtius  bringt  f iir  die  Tapfern  andersgeartete 
Ermahnungsmotive  als  fiir  die  Feigen :  IV,  14,  7  ...  Haec 
se  fortibus  viris  dicere;  si  qui  dissimiles  eorum  essent,  illa 
foisse  dicturum:  pervenisse  eo,  unde  fugere  non  possent. 

2.  Das  biKaiov. 

Archidamos  an  die  Peloponnesier  Thuc.  II,  11,  2  biKaiov 
oGv  f\^dc  firiT€  Tojv  TTaTcpuiv  X€ipouc  (paivec6ai  |Lir|Te  i?ifiiuv  auTiIiv 
Tfic  b6ir\c  dvbeecrepouc.  f)  fap  'EXXdc  iTdca  Trj&e  t^  6p^fi  dnfipTai 


90  Josef  Albertus, 

Kai  7rpoc€X€i  Tfiv  Tviiiimiv,  €i5voiav  ?xo^ca  bictTO^AGiivaiuiv  fx^oc 
irpdSai  f||Lidc  &  ^mvooO^^v. 

Rhetorisch  spitzig  und  doch  breit  ist  das  Motiv  angewandt 
und  durch  ahnliche  erweitert  bei  Lesbonax :  II  §  1 0  Kiehr  5iKai6- 
TrjToc  <  }iifa  t6  d£iu)^a  •  biKaiOTiiToc  >  toivuv  Tobe  t6  ?pYov  TrXeiCTov 

|Ul€T€X€t.  biKaiov  \iiv  TOp  T^  TTaTplbl  d|iUV€tV,  Iv  Q  dTpdq)TlT€,  blKaiGV 

bk  iepoic  TraTpibotc  Kai  ^vrjuact  tuiv  TrpoTOVujv,  biKatov  bk  touc 
iraT^pac  ufii&v,  uqp'  iliv  drpdqpriTe,  dvTiTTipoTpoq)ficai,  b(Kaiov  bk  touc 
Traibac,  dTreiftrJTrep  iq)ucaT€,  dKGpeqiat,  biKatov  bi  toutuuv  xivd  ^n 
iXX€iTr€iv.  €{  bi  Tic  coq)iav  4TnTTi5€u€t,  t6  viKdv  ^axo^evov  toOto 
coq)iav  fiTHcdcGuj,  €Tt€  ou  coq)6v  t6  boOXov  €ivai,  t6  6*  dXeuGepov 
coq)6v.  KdXXoc  iv  Txiirj^  €ivat  6ok€i;  oi  auToi  Toivuv  dv6p€C  vikujvtcc 
0*1  T€  KaXoi  KaXXiouc  boKoOctv  €ivai,  oi  t€  aicxpoi  6€iv6T€poi.  Trdv 
Tdp  t6  4X€u9€pov  kuXov.  eX  tic  Toivuv  €UT€V€iac  ^dcavoc,  ^v 
Tifibe  Tijj  ?pTi{i  lidXtCTa  fv€CTiv.  8ctic  ji^v  Tdp  TrpoTepov  boKuiv 
€UT€vf|c  vOv  \if\  OeXncai  5ia^dx€c9at,  Trjv  t'  ^k  tu)V  rrpoTrfvuiv 
uTrdpxoucav  €UT€V€iavd  TroXei  toic  T€  Tratci  5ucT€V€iav  dTroX€ii|i€i. 
Scrtc  bk  iv  Tuj  fpTUi  fcTUt  dvi^p  dTa96c,  tujv  t€  ttpotovujv  tt|V 
dp€Tf|v  <  Touc  Ka9'  auT6v  >  dvajLivr|C€i  toic  t€  Traiciv  €UT€V€iav 
KaTaX€iqj€i  •  tuliv  Tdp  iv  toic  betvoic  dvbpuiv  dTa9u)v  T^TVO^evuiv 
ol  Trai6€C  €ut€V€ic  vopiZovTat. 

3.  Das  €uc€pk. 

Zum  biKaiov  tritt  das  €uc€p€c,  wenn  die  Pflicht  der  Tapfer- 
keit  gleichzeitig  als  Dankespflicht  gegen  das  Vaterland  hin- 
gestellt  wird.  In  glanzender  Weise  erinnert  Mkias  die  Schiffs- 
matrosen  und  Nichtvollburger,  oi  Tiiuc  'A9nvaToi  vo|Lii21d^€voi 
Kui  |Lif|  6vT€C,  an  ihre  Teilnahme  an  athenischem  Wissen  und 
athenischer  Kultur,  was  sie  zum  Gegenstand  der  Bewunderung 
fur  ganz  Hellas  erhebe,  um  sie  zu  dankbarer  Tapferkeit  an- 
zuspornen:  Thuc.  VII,  63,  4  ujct€  Koivujvoi  |li6voi  dX€u94pujc 
^liTv  Tfjc  dpxflc  6vT€C  biKuiujc  auTr|v  vOv  \xi\  KaTaTrpobiboT€. 
—  Das  Vaterland,  dessen  ganze  Existenz  vom  Ausgange  der 
Schlacht  abhangt,  erwartet  die  Dankesschuld  der  Tapferkeit 
von  seinen  Sohnen.  In  ergreifender  Rhetorik  verwendet 
diesen  tottoc  Polybios  vor  der  Schlacht  bei  Cannae:  III, 
109,  9  . .  .  ouTUJC  ^auTouc  TrapacT/|C€c9€  TTp6c  Tt\v  Mdxnv  uic 


Die  irapaxXriTiKoi  in  der  griechischen  u.  r5m.  Literatur.        91 

Ti\c  TOTpiboc  ou  Kivbuv€uoucTic  vOv  auToic  ToTc  crpaTOTTeboic 

6XXd  Toic  6X01C.  Ti  Tcip  ^Ti  TTpocGeica  toTc  u7TOKei|Li^voic,  idv  dtXXujc 

Ttu)c  id  TTapovTa  Kpi9r|,  7T€piT€vr|ceTai  toiv  dx6pa»v,  ouk  ^x^r 

TTdcav  Tdp  tiP|v  auTf]c  TTpo9u|Liiav  Kai  buvainiv  eic  ujLidc  diTripeiCTai, 

xai  irdcac  Tdc   iXiTibac  Ix^x  Tf\c  cujTTipiac   4v  u^Tv.   iLv  u^eTc 

airrf|v  \xr\  bianieucGfiTe  vuv,  dXX'  diToboTe  \xky  tt|  TraTpibi  Tdc 

dpfioloucac  xdpiTac,  qpavepov^b^  Trdciv  dvGpujTTOic  7T0ir|caTe  biOTi 

Kai  Tct  TTpoTepov  dXarrdjfiaTa  T^TOvev  ou  bid  t6  'Pujjiaiouc  x^i- 

pouc  dvbpac   eivai  Kapxn^oviuiv,  dXXd  bi'  diTeipiav  tiuv  TOTe 

Maxo|ifcvu)v  Kai  bid  Tdc  ^k  tiIiv  Kaipujv  TTepicrdceic.  Ebenso  Nikias 

bei  Thuc.  VII,  64,  2 :  Kai  ^veujiieTcee  Kae'  ^KdcTouc  Te  Kai  Eu|i- 

TTavrec  6ti  ol  ^v  TaTc  vauciv  u|iujv  vOv  ic6|Lievoi  Kai  7Te2Ioi  toTc 

AGrivaioic  eki  Kai  vfiec  Kai  i^    u7t6Xoi7toc   7t6Xic  Kai  t6   ^e^a 

6vofia  Tuiv  'Aenviliv,  Trepi  iLv,  ei  Tic  ti  fTepoc  ^Tdpou  TTpoqpepei 

^  imcrr|)ir|  f)  euipuxia,  ouk  fiv  dv  dXXuj  ^dXXov  Kaipuj  dTTobei- 

^lievoc  auT6c  Te  auTU)  ibqp^Xijuoc  t^voito  Kai  toTc  £u)Li7Taci  cuj- 

THPioc.  —  Fiir  ronodsche   Geschichte   gewinnt  dieser  Topos 

^in  speziell   romisches  Kolorit   durch   den  Hinweis  auf  die 

fiegenwart  der  Consuln  oder  des  Senats,  unter  deren  Augen  der 

gemeine  Mann  karapft.  So  Aemilius  Paulus  vor  Cannae  bei 

^ol.  m,  109,  1 :   7TPUIT0V  Tdp  ^^ieTc  djLicpdTepoi  7Tdpec|Liev,   ou 

Movov  airroi  KOivuivrjcavTec  u|liTv  tujv  Kivbuvu)v,  dXXd  Kai  touc 

^^  ToO  TTpdTepov  ?Touc  dpxovTac  4Toi|Liouc  TTapecKeudKajLiev  7Tp6c 

^°  M€V€iv  Kai  neTexeiv  tujv  auTuiv  dTiuvujv.    Aulus  Postumius 

^^r  der  Schlacht  gegen  die  Latiner :  Dion.  Hal.  Arch.  VI,  9,  1 

^^Tiaov  TrapaK^Xeucjia  8ti  7TdvTec  ol  7TpujTeuovT€c  tou  PouXeuTiKoO 

^^^bpiou  7Tdp€iciv.    Es  ist  ganz  natiirJich  und  der  Situation 

^^tsprechend,  da6  Pompeius  sowohl  bei  Lukan  als  bei  Appian 

^^^es  speziell  romische  Motiv  der  Anwesenheit  von  Consuln 

^^d  Senatoren  mit  dera  Hinweis,   daB  da  der  rechtmaBige 

^^t  ist,  wo  diese  Wiirdentrager  stehen,  gegen  Caesar  aus- 

"^utet  Er  ermahnt  vor  der  Schlacht  bei  Pharsalos  bei  Appian. 

*^^lLciv. n,  72:  .  .  .  dTUivi^djieea  ^€Td  v6jliu)v  Kal  b6Er|c  dTaefic 

^^\  Tocojvbe  dvbpujv  tu)v  }iky  dTrb  PouXnc,  tujv  b'  iTTTTeujv,  7Tp6c 

^vbpa  gva  XriCTeuovTa^Triv  f|T€|ioviav.  Dazu  Lucan.  Phars.II,  564 : 

Non  privata  cupis,  Romana  quisquis  in  urbe 

Pompeium  transire  paras:  hinc  consul  uterque, 


92  Josef  Albertus, 

Hinc  acies  statura  ducum  est  Caesarne  senatus 

Victor  erit? 

In  der  Kaiserzeit  tritt  in  dieser  Paranese  natiirlich  M^t 
Kaiser  an   Stelle   der  republikanischen   Autoritaten.    Dah.«r 
weist  Titus  die  Seinen  auf  das  Urteil  der  Welt  tiber  dAS 
Flavische  Haus  und  sein  Heer  hin  bei  los.  Bell.  lud.  III,  482 
vo\i\l\yi  be  ^T^  ^^i  Tfic5e  Tf\c  uipac  Kai  tov  iraTepa  tov  4^6v  tpi- 
V€c6ai  Kd^^  Kai  ujLtdc,  ei  tujv  jli^v  TrpoKaTujpGuj^^vujv  d£ioc  dKeivoc; 
^Tdj  b'  dKeivou  Traic,  CTpaTiurrai  b'  uMeic  d^oO.  Ahnlich  stacheltder 
Perser  Mirrhanes  den  Ergeiz  des  Heeres,  indem  er  es  an  das 
Urteil  des  Konigs  der  Konige  erinnert  bei  Proc.  B.  P.  1, 14, 18 
i))x6,c  5e,  iL  dvbpec  TTIpcai,  toO  PaciXdujv  PaciXdujc  f\  Kpicic  eidTui- 

VI.  Das  dKPncopevov. 

Wir  konnen  iiber  diesen  tottoc  rasch  hinweggehen,  dena 
inhaltlich  bietet  er  uns  zur  Feldhermberedsamkeit  nicht  viel 
neues;  doch  istes  immerhin  bemerkenswert  und  festzustellen, 
daB  auch  diesesTeXiKov  KeqpdXaiov  den  TrapaKXnTiKoi  nichtmangelt. 
Klar  zeichnet  Syrian  dasWesen  des  dKPnc6|Lxevov  und  grenztes 
gegen  das  cuficp^pov  ab :  II 189, 28  R.  qpa^i^v  ouv  8ti  4v  \ii>i  t^ 
ToO  cujuiqpepovTOC  ^Kpdcei  Td  Trpocexfi  dEeTdi^o^ev  TeXr],  ^v  hi  Tto 
dKprico^evuj  tujv  dKei  TeXiuv  dHeTacG^vTUJv  Td  TeXri  biacKOTroO^ev. 
p.  190, 10  Td  ...  Tu»v  TeXujv  T^Xri,  fiTrep  eic  t6  dKPncdjbievov  dvd- 
yojiev,  dKeiva  8ti  *dv  MaKebovia  ji^v  TToXejiioOvTec  TrXeicTa  Kepba- 
voO^ev,  dv  hl  ttI  'ATTiKrj  toO  TioXdfiou  cucTdvToc  Tdbe  Kai  Tdbe  fmdc 
TTepiCTrjceTai  Td  beivd.    Und  um  das  Wesen  des  ^Kpnco^ievov 
klar  zu  machen,  fiihii;  Syrian  ein  Beispiel  aus  Demosthen^^ 
(I  25  f.)  an:  p.  190,  15  Tfjv  yHv  ouv  toO   cuinqpdpovTOC  JKfacW 
iSeTdJIujv  Tdbe  qpnciv  *?ti  toivuv,  iL  'A0T)vaToi,  ^r|6^  toOS'  b\^^^ 
XavOavdTUj,  8ti  vOv  a\'pecic  dcTiv  u|iiv,  TrdTepov  ufidc  iKei  XP^ 
TToXejneiv  F|  Trap'  u)liTv  dKeTvov '  ddv  |li^v  rdp  dvT^x^il  ^d  tu»v  'OK^^' 
Giujv,  ujLieTc  dKeT  TroXe^rjceTe  Kai  Tf|v  ^Keivou  KaKuic  TioinceTe  '^^ 
UTrdpxoucav  Kai  Tf|v  oiKeiav  TauTr|v  dbeuic  KapTTOUjJievoi  •  ia>f    " 
^KeTva  0iXiTTTTOC  Xdpr),  Tic  auT6v  KU)Xucei  6e0po  Pa6i21eiv;*) 

*)  Ein  fafiliches  Beispiel  des  ^K3nc6|ievov  hat  Antiphon  Telr^J^*' 
A  a  9 :  *  EEeXerx^^Mevoc  b'  Ott^  T€  tiDv  €(k6tujv  0*it6  T€  toiv  Traporr^^ 
H^viDv,  oObcvl  Tpdiriu   oOt€  biKaiuJC  oOt€  cu^9€p6viujc   diroXuoir'    ^ 
O9'  O^uiv.  ol'  T€  Tdp  ktX. 


Die  irapaKXiiTiKoC  in  der  griechischen  u.  vdm.  Literaiur.        93 

"Wir  haben  in  den  Feldherrnreden  da  den  tottoc  des 
tK^T\c6^6Vov,  wo  das  herrliche  Los  der  Gefallenen  oder  die 
Trenden,  die  den  tiberlebenden  Sieger  erwarten,  geschildert 
'werden.  Lesbonax  stellt  das  Schicksal  der  Feigen  und  das 
Oliick  der  Tapfern  zusammen:  III  §  18  K.  Ei  ji^v  oOv  eO  fibei 
Tic  5n  Tovbe  tov  Kivbuvov  biaqpuTibv  |i€0'  f|5ovf\c  tov  47tiXoi- 
Tiov  xpovov  bittTeXecac  cuv  euKXeiqi  TeXeuTncei,  eixev  fiv  Xotov 
TwdfiKaKia*  vOv  b4<oi>7ToXXoi  Kai  KaKoi  boHavTec  eivai  6XiTov 
Xpovov  PioOvTec  b\d  Tf|v  bucKXeiav  dvidjjLievot  Kai  dTifbioi  TTap' 
ivriiioic  fivTec  KaKuuc  tov  dTTiXoiTTOv  piov  TeXeuTTicavTec  6veibn 
Toic  TTaici  KaTaXeiipouciv.  ^Trei  bk  TTeqpuKa^ev  ouk  dGdvaTOi,  ttiwc 
KdXXiov  dTT09W|CK€iv  f|  Ott^p  djv  X9^  TijLiujpoOvTac ;  TToiav  dfXXnv 
dperfiv  KTUJ^evouc;  ttoToc  f|biujv  GdvaToc;  Tivec  euKXekTepoi 
dTTo0av6vT€C  f|  ol  ouTUj  TeXeuTrjcavTec ;  bri^ociou  Tdcpou  d£ioOv- 
Toi,  Guciai  ^ttI  toutoic  TiTVOVTai,  dTiuvec  ^TTi  toutoic  TiGevTai, 
avTi  0vT]ToO  cujjLiaTOC  dGdvaTOV  jLivri|iT]V  KaTaXeiipouciv.  ol  bi 
TouTUJV  TToTbec  briiiociqt  ^KTpdq^ovTai ,  Ti^uj)ievoi  TTavoTTXiaic 
TTpoebpiaic,  6au|ia2l6^evoi  Kai  iy  xopo^c  Kai  tv  Tt»Mvacioic  Kai 
Taic  dWaic  cuvouciaic.  toTc  bi  4k  ToObe  toO  Kivbiivou  cuj0eT- 
^»v,  dvbpdciv  dTaGoTc  T^vofi^voic,  dKivbuvoc  6  Xoittoc  pioc, 
Mcticapiiio^evoic  4v  TTdcaic  TTavriTupeciv  iv  TTdcaic  Geujpiaic.  ol 
9^01  TouToic  qpiXoi  eiciv,  ol  dx^poi  touc  toioutouc  uTTepxov- 
^®?  TTdc  dvfjp  EevoOcGai  pouXeTai.  ^k  Tilivbe  Kai  Tci|ieTdc  TTpo- 
Wnujc  fiv  eupoio.  ouTOi  THPctCKOVTec  eubai)ioviZ!ovTai.  —  Dionys. 
Hal.  Arch.  VI,  9,  4  ijj  jui^v  dv  ti  KaXov  f|  T^vvaTov  iv  ttI  jidxri 
oioiTpaEaneviu  ^apTuprjCUJCiv  ol  Td  ?pTa  cuveiboTec,  Tdc  t'  dXXac 
«Tobuicui  Trapaxpfi^a  Ti^dc,  fic  ^k  tujv  iraTpiuiv  ^Kdcroic  d9i- 
cmwv  uTTdpxei  cpepecGai,  Kai  Tflc  Iti  TrpocBricuj  KXfipov,  fjc 
•ftKTTiTai  t6  bn|i6ciov,  iKavov  TTOifjcai  ujc  |in^^v6c  tujv  dvaT- 
^oiujv  ber|6fivai.  ili  b^  fiv  f|  KaKrj  Kai  6eopXapf|c  bidvoia  (pvff]C 
^Xfjfiovoc  4TTi6u)iiav  ^jiPdXri,  toutui  t6v  qpeuT^jievov  dTXoO 
^^pacTricuj  6dvaT0V  *  Kpeirrujv  Tdp  Sv  ^auTu»  Te  Kai  toTc  dXXoic 
TtvoiTo  6  toioOtoc  TToXiTric  dTTo6aviijv.  Kai  TTepi^crai  toTc  outujc 
^Tto0avoOci  firJTe  Tacpfjc  )ir|Te  tujv  dXXujv  vo|ii^u)v  iiieTaXaPeTv, 
"^'  iZrjXoic,  dKXaucTotc  utt'  oiujvuiv  Te  Kai  6ripiujv  biaq)opTi6f^vai. 


94  Josef  Albertus, 


Kapitel  11. 

Der  TCapaxXYjTixo;  aJs  Literalurgattung, 

Legen  wir  uns  nach  den  Einzelausfuhrungen  die  Ergeb- 
nisse  in  der  Grundfrage  vor :  Was  ist  das  Ttvoc  TTapaicXTiTiKOv, 
und  welehes  ist  seine  Stellung  innerhalb  der  griechischen  und 
romischen  Literatur?,  so  ergibt  sich  folgendes.  In  der  antiken 
Literatur  gibt  es  kunstgerecht  ausgearbeitete  erraahnende 
Feldherrnreden  von  Thukydides  bis  Prokop  und  Cassiodor. 
Es  ist  selbstverstandlich ,  daB  die  elementare  Erklarung  fiir 
das  Vorkommen  von  solchen  Ermahnungsreden,  bei  welchem 
Schriftsteller  auch  immer  in  dem  Brauch  der  Feldherren  liegt, 
die  Soldaten  vor  der  Schlacht  mit  Reden  anzufeuern.  Es  ist 
femer  klar,  daB  dieser  Brauch  durchaus  nicht  an  das  klassische 
Alteiium  gebunden  ist,  daB  vielmehr  die  Gepflogenheit  der 
Ermunterungsreden  bei  allen  Krieg  fiihrenden  Heeren  und 
Feldherren  besteht.  Die  kurzen,  knappenAnsprachenFriedrichs 
des  GroBen  und  Napoieons^)  an  die  Soldaten  sind  bekannt 

*)  Die  franz5sische  Literatur  hat  wie  keine  andere  die  Konst 
der  Geschichtsschreibung  theoretisch  behandelt  und  Reden  in  die  sti- 
lisierte  Darstellung  eingelegt.  Weitschichtiges  Material  hat  Daunon 
'Cours  d'6tudes  hist.'  VII  p.  1  ff.  Dafi  die  Tochtersprache  vom  La- 
teinischen  auch  rhetorisch  stark  beeinflufit  ist,  versteht  sich  eben 
von  selbst.  Daunon  weist  mit  Recht  darauf  hin,  dafl  die  Renaissance 
bei  franzosischen  Geschichtsschreiberh  auch  den  Gebrauch  der  Tia- 
rangues*  m&chtig  fdrderte.  AUein  auch  in  der  Literatur  des  Mittelalters, 
allerdings  nicht  in  der  zUnftigen  Chronik,  lebte  der  Brauch  der  lite- 
rarischen  Feldherrnrede,  des  irapaKXr^TiKdc,  weiter.  Vgl.  Chanson  de 
Roland,  1110 — 1135  die  Ansprachen  Rolands  und  Turpins  vor  der  Ent- 
scheidungsschlacht  bei  Roncevaux.  Etliche  Ermunlerungsreden  mit  der 
gewohnten  Topologie  bietet  auch  Henri  de  Valenciennes  am  Anfang 
seiner  'Histoire  de  TEmpereur  Henri*.  Hochinteressant  ist,  da6  Ronsard 


Die  iTapaKXr)TiKo{  in  der  griechischen  u.  r3m.  Literatur.        95 

Aus  der  Natiirlichkeit  des  Brauches  herans  erklaren  sich  die 
Ansprachen  bei  Horner  und  Herodot  ebenso  wie  die  An- 
spielungen  der  Tragiker,  ohne  dafi  wir  es  bei  diesen  mit 


den  TrapaKXnTiK6c  nach  Art  des  Lesbonax  als  irpoYO^vaciia  wieder 
emenerte  in  *£xhortation  au  camp  du  Roy  Henri  II*  £d.  Martin 
Lavaux,  5.  B.  p.  188.  Philippe  de  S^gur  erzielt  den  hohen  kQnstlerischen 
Reiz,  den  seine  Monographie  *Histoire  de  Napol^on  et  de  la  Grande 
Arm6e*  noch  heute  gibt,  wohl  nur  mit  dem  Mittel  bewufiter  historio- 
graphischer  Technik.  Am  Anfang  des  4ten  Buches  Ififit  er  Napoleon 
vor  dem  Obergang  uber  den  Niemen  an  die  Armee  folgende  Ansprache 
haiten :  *Napol^on  satisfait  se  d^clare  :  'Soldats',  dit-il,  'la  seconde  guerre 
de  Pologne  est  commencde.  La  premi^re  s'est  termin^e  k  Friedland  et 
k  Tilsit.  A  Tilsit,  la  Russie  a  jur^  ^temelle  alliance  k  la  France  et 
k  TAngleterre.  £lle  viole  aujourd'hui  ses  serments . . .  La  Russie  est 
entraln^e  par  la  fatalit^;  ses  destins  doivent  s^accomplir.  Nous 
croit-elle  donc  d4g^n^r6s?  Ne  serions-nous  donc  plus  les  soldats 
dAusterliiz  ?  (S6oc)  £IIe  nous  place  entre  le  d^shonneur  et  la  guerre ; 
le  choix  ne  saurait  6tre  douteux!  (fvboSov).  Marchons  donc  en 
avant,  passons  le  Niemen,  portons  la  guerre  sur  son  territoire  .  .  .* 
Auflerst  wirkungsvoll  weifi  S^gur  sich  des  Mittels  der  cOfKpicic  zu 
bedienen:  'L'empereur  Alexandre  harangua  aussi  son  arm^e,  mais 
tout  autrement.  Quelques-uns  virent  dans  ces  proclamations  la  diff^- 
rence  des  deux  peuples,  celle  des  deux  souverains,  et  de  leur  position 
mutuelle.  £n  effet,  Tune,  d^fensive,  fut  simple  et  mod^r^e;  Tautre, 
offensive,  pleine  d'audace  et  respirant  la  victoire  :  la  premi^re  s'appuya 
de  la  religion,  Tautre  de  la  fatalit^;  celle-ci  de  Tamour  de  la  patrie, 
celle-l&  de  Tamour  de  la  gloire  ;  . . .  —  Man  vergleiche  auch  die  Stelle 
B.  8,  Cap.  9  '. . .  que  partout  le  peuple  est  T&me  d  un  empire ;  que  \k 
oii  est  le  peuple  russe,  \k  est  Moscou  et  tout  Tempire  de  Russie'  mit 
Thuk.  Vn,  64,  2  .  .  .  Kai  ^veu|ui€ice€  KaO*  ^KdcTouc  t€  Kal  EO>iTravT€C  6ti 
^v  Talc  vauclv  i^^tDv  vOv  ^c6^€voi  Kal  ir€21ol  toic  'AOnvaioic  €tcl  Kal  vf^ec 
Kai  f\  0ic6Xoiiroc  Tr6Xic  Kal  t6  ^iiya  6vo|uia  tujv  AOrivuDv  . . .  In  der  stil- 
voll  geschriebenen,  von  Menzel  illustrierten  'Geschichte  Friedrichs  des 
Grofien',  von  Fr.  Kiigler  ist  an  die  Spitze  des  ersten  schlesischen  Krieges 
und  somit  als  Programmrede  fUr  die  drei  grofien  Kriege  Friedrichs  eine 
Feldhermrede  gestellt :  S.  161  '£he  Friedrich  aufbrach,  berief  er  noch 
einmal  seine  Offiziere  zu  sich  und  nahm  von  ihnen  mit  folgenden 
Worten  Abschied :  "Ich  unternehme  einen  Krieg,  meine  Herren,  worin 
ich  keine  anderen  Bundesgenossen  habe,  als  Ihre  Tapferkeit  und  Ihren 
guten  Willen  (ethisches  irXcov^KrnMa).  Meine  Sache  ist  gerecht,  und 
meinen  Beistand  suche  ich  bei  dem  Glucke  (biKaiov  und  eOTuxia). 
Erinnern  2>ie  sich  bestftndig  des  Ruhms,  den  Ihre  Vorfahren  sich  er- 
warben  in  den  Schlachtfeldern  von  Warschau,  von  Fehrbellin  und  auf 


96  Josef  Albertus, 

irapaKXT]TiKoi  im  strengen  Sinne  zu  tun  haben*).  AUein  jene 
Ansprachen,  die  von  Feldherm  tatsachlich  gehalten  und  dann 
vom  Geschichtsschreiber  oder  Dichter  kunstlos  als   solche 


dem  preofiischen  Zuge  (den  beriihTntesten  Siegen  des  grofien  Kurfflrsten) 
(£6oc  und  Siegestradition).  Ihr  Schicksal  ist  in  Ihren  eigenen  H&nden; 
Ehrenzeichen  und  Belohnungen  warten  nur  darauf,  dafi  Sie  sie  durch 
gla,nzende  Taten  verdienen  (deXov  und  CvboEov).  Aber  ich  habe  nicht 
notig,  Sie  zum  Ruhm  anzufeuern,  nur  er  steht  Ihnen  vor  Augen,  nur 
er  ist  ein  wiirdiger  Gegenstand  ftir  Ibre  BemUhungen  (rdiroc  der  Ent- 
schuldigung).  Wir  werden  Truppen  angreifen,  die  unter  dem  Prinzen 
£ugen  den  groOten  Ruf  hatten.  Zwar  ist  dieser  Prinz  nicht  roehr ;  aber 
unser  Ruhm  wird  beim  Siege  nicht  minder  grofi  sein,  da  wir  uns  mit 
so  braven  Soldaten  werden  zu  messen  haben.  Leben  Sie  wohl !  Reisen 
Sie  ab !  Ohne  Verzug  folge  ich  Ihnen  zu  dem  Sammelplatz  des  Ruhms, 
der  unsrer  wartet".'  Hier  genau  so,  wie  in  der  Programmfeldherm- 
rede  zum  ganzen  Peioponnesischen  Krieg  Thukydides  II,  11,  9  den 
Archidamus  die  athenischen  Krafte  loben  l&13t,  um  aus  ihrer  Ober- 
windung  grofiern  Ruhm  abzuleiten :  dic  oOv  ^trl  TocaOniv  ir6Xiv  crpa- 
TcOovTCC  Kal  lirflcTiiv  bcSSav  ok6^evoi  toic  t€  irpot^voic  xal  f\\ilv  ainoic 
iv^  d|Liq>6T€pa  ^k  tiBv  diTopaiv6vTUJV. 

^)  Einen  deutlichen  Ansatz  zum  irapaKXnTiK^c  finden  wir  bei 
Tragikern  dfters  in  solchen  Botenberichten,  in  denen  Heeresaufstellung 
und  Schlachtgewuhl  geschildert  werden.  Aeschylus  iSiQi  in  den  Tersern' 
den  Boten  die  Ermahnung  vor  der  Schlacht  bei  Salamis  folgender- 
mai^en  erzahlen:  401  f.  Kal  irapfjv  6^00  kXCiciv  TroXXiP|v  poi^v*  di  iraibcc 
'EXX/|viwv  It€,  ^€ue€poOT€  itaTplb',  ^X€ue€poOT€  hi  iratbac,  TuvaiKac, 
eciliv  b^  iiaTp(|juiv  iihr\,  e/|Kac  b^  irpoT^vuJV  vOv  Oir^p  irdvTuiv  drfiby. 
—  In  den  Phoenissen,  in  welchen  Euripides  wohl  am  st&rksten  home- 
rische  und  rhetorische  Technik  einfliefien  lafit,  wie  z.  B.  Verwendung 
der  T€ixocKOir(a  und  des  episch  wie  rhetorisch  und  dramatisch  gleich 
kunstvoUen  Botenberichts  vom  Kampf  der  Sieben  und  dem  Zweikampf 
der  Brttder,  ist  auch  die  Ermahnungsrede  verwertet.  Es  liegt  mehr  ho- 
merische  Art  in  der  Ansprache  des  Tydcus:  Phoon.  1144  ^KXctrSe  TubcOc 
Xdi  c6c  ^Haicpvric  t<^voc*  d»  T^Kva  AavatS^v,  irplv  KaTcSdveai  poXafc, 
tI  (i^XXcT^  ftpbr]v  irdvT€C  ^iuTriTrTCiv  irOXaic,  Tv^vfjTCC  Irrni^c  dp^dTuiv  t' 
^iricrdTai.  Nachdem  Eteokles  sich  zum  Zweikampf  mit  Polyneikes  er- 
boten,  und  dieser  denselben  angenommen  hatte,  ermahnen  beide  Heere 
jeweils  ihren  Fiihrer :  Phoen.  12^  f.  irap€Ei6vT€C  b'  AXXoc  AXXoeev  qpiXiuv 
X6T0tc  ^edpcuv6v  t€  Kd£n^buiv  Tdbe  *  TToXOveiKec,  ^v  col  Zr^vdc  dpeiDcai 
Pp^Tuc  Tp6iraiov  "ApT^i  t'  eOKXed  boOvai  X6tov.  'ETeoKXda  b*  aO*  vOv 
ir6X€uic  Oirepi^axetc,  vOv  kuXXIvikoc  t£v6^€voc  CK/|irTpuiv  KpaTCic.  rdh* 
f)T<^P€uov  irapoKaXoOvTec  ek  Mdx^v.  Auch  in  jenen  Botenbericht 
uber   die  Schlacht  des  Theseua   gegen  Theben  zur  Erzwingung  der 


Die  irapaKXriTiKoi  in  der  griechischen  u.  rSm.  Literatur.        97 

t^feriert  werden,  sind  von  unsern  TrapaKXrjTiKOc  als  Gattung 
der  Kunstrede  ebenso  verschieden  wie  die  kunstmaUig  und 
rhetorisch  ausgearbeitete  Rede  von  ihrer  ursprunglichen  ein- 
fachen  und  rein  sachgemaBen  Veranlassung.  Wie  schon  mehr- 
fach  bemerkt  wurde,  ist  der  Ausgangspunkt  ftir  den  Tiapa- 
icXrjTiKOc  als  technisch  gearbeitetes  literarisches  Produkt 
Thukvdides ').  Bei  ihm  zuerst  ist  der  TrapaKXriTiKOc  das,  was 
er  in  fortlaufender  Tradition  spater  bei  allen  Geschichts- 
schreibern  groBen  Stils  war  und  sein  woUte,  namlich  die 
Prosopopoie  des  zur  Schlacht  ermuntemden  Feldherrn*).  Er 
laBt  die  Feldherren  vor  der  Schlacht  das  reden,  was  sie  in 
gewissen  gegebenen  Situationen  am  passendsten  gesprochen 
haben  konnen  und,  was  fiir  Thukydides  wenigstens  gilt,  zum 
Teil  auch  gesprochen  haben.  Das  ist  ja  gerade  die  Grofie 
dieses  Geschichtsschreibers  und  Kunstlers,  daB  er  in  den 
Reden  das  in  Wirklichkeit  Gesprochene  soweit  wie  moglich 

Leichenbestattung  der  Sieben  fiigt  Euripides  eine  Ermahnungsrede  ein: 
SDppl.  707  Kdv  Tijjbe  t6v  cTpaTiiT^v  aiv^cat  irapf^v  oO  yap  Td  vikO&v 
toOt'  ^Kubaivev  ^idvov,  dXX*  ^X^"^'  ^c  Td  Kd^ivov  oiKcfou  CTpaToO.  Ipprfie 
^  aObriv,  djce'  Oirr)x»1cai  xB^va  *  (b  iraibec,  el  ^i]  cxi^C€T€  CT€ppdv  bdpu 
cirapTiijv  T6b'  dvbpujv,  otx€Tai  Td  TTdXXaboc.  Ahnlich  ist  jene  Er- 
^ahnungsrede ,  welche  dem  Botenbericht  iiber  die  Schlacht  zwischen 
"Cni  Heere  des  Demophon  und  des  Eurystheus  zum  Schutz  der  Hera- 
kliden  eingefugt  ist:  Heracl.  838  f|v  hi  bOo  K€X€0^aTa-  (h  Tdc  ABi^vac, 
^  t6v  *ApT€ia)v  tOit^v  cir€ipovT€C,  o6k  dpi^E€T'  alcxOvr^v  Tr6X€i. 

')  Das  Richtige  trifft  auch  hier  Daunon  G.  d'6t.  hist.  VH,  p.  457 
T^Ue  a  6t6  rintention  de  Thucydide,  qui  doit  passer  pour  le  createur 
"®  ce  genre  de  discours ;  car  H^rodote  n'en  avait  jet6  qu'un  bien  plus 
P^tit  nombre  en  un  plus  long  ouvrage'. 

')  Dadurch,  daS  der  historische  Ktinstler  die  in  Wirklichkeit  ge- 
'^^tene,  dem  Brauch  entstammende  Rede  zum  Hterarischen  Kunst- 
Pi"odakt  machte,  ist  die  Fortdauer  dieses  Brauches  bei  Griechen  und 
*^omern  natiirlich  nicht  in  Frage  gestellt.  Der  Brauch  existiert  in  Rom 
^^i  den  grSfieren  Heeren  bis  mindestens  zu  Caesars  Zeit.  Vgl.  Sueton 
^^s.  65:  Apud  milites  quoque  in  Hispania  idem  Augustus  vix  ipsius 
P^tat,  quae  tamen  duplex  fertur:  una  quasi  priore  habita  proelio; 
^itera  posteriore,  quo  Asinius  Pollio  ne  tempus  quidem  contionandi 
'^^buisse  eum  dicit,  subita  hostium  incursione.  Vgl.  auch  Octavius  84 : 
^  •  •  neque  in  senatu  neque  apud  populum  neque  apud  milites  locu- 
'^ttts  est  unquam  nisi  meditata  et  composita  oratione. 

Xm,2.  7 


98  Josef  Albertus, 

gibt,  daran  anknupft  und  unmerklich  dann  zur  Prosopopo^e 
greift,  seine  Redner  die  bdovTa  sagen  laBt,  wenn  ihm  s»^a 
kiinstlerischer  Zweck,  groBe  und  iypische  Gharaktere  iucm_d 
Situationen  zu  schildem,  dies  gebietet  Und  seine  Art  d^^r 
Prosopopoie  hat  uns  Thukydides  in  jenen  viel  zitierten  Wort^^jn 
gegeben  *) :  I,  22  Kai  8ca  jiev  \6f{\i  einov  gKacxoi  F|  ^eXXovr  ^c 
TroX€|Lir|C£iv  f)  iv  auxifi  f\br]  6vt€C,  x«^€tt6v  Tf|v  dKpipeiav  a(rrV|v 
Tuiv  XexOevTUJV  biajLiviiiioveOcai  r^v  i^ol  re  iLv  ainroc  f\KO\p<Z€x 
Kai  TOic  dfXXoOdv  TroGev  4)Lioi  dTiaTTtXXouciv  •  ujc  5'  fiv  iboKOVfv 
i\ioi  ?KacTOi  nepi  tuiv  dei  TiapovTUJV  Td  b^ovTa  ^dXicr'  eiTT6.Tv, 
dxojidvuj  8ti  dTT^TaTa  ttic  HujiTidcTic  TvujfiT}C  tujv  dXriOuic  XexO< 
Tujv,  ouTujc  eipTiTai .  .  .  KTTifid  Te  ic  dei  ^dXXov  f\  dTuJViCfia 
t6  TTapaxpn^ci  dKOueiv  £uTKeiTai.  Denn  wenn  diese  Charakt^ri- 
sierung  durch  das  Mittel  der  Prosopopoie  auch  fiir  alle  Reden 
des  Thukydides  gilt,  so  doch  in  hervorragendem  Mafie  fiir  sein© 
zwolf  TTapaKXT]TiKoi.  Und  zwar  sind  es  nicht  Oeceic,  sondem 
UTToGeceic*),  d.  h.  Eeden  im  Munde  bestimniter  Personen  und 
unter  bestimmten  Situationen.  Bringt  ja  doch  auch  Theon  als 
Beispiele  der  Prosopopoie  Feldherrnreden  mit  unbestimmte^' 
und  bestimmter  Situation;  vgl.  Eh.  Gr.  11  115  Sp.  (I  235  W-) 
TTpocujTTOTroiia  icTi  TrpocdjTTOu  TTapeicaTuJTri,  6iaTiGejLi4vou  X6to^^ 
ofKeiouc  4auTuj  re  Kai  Toic  uTTOKeijidvoic  TTpdT^aciv  dvajicpicPn" 

TTjTUJC  •    OIOV    TlVaC    Sv    eiTTOl   X6tOUC  .  .  .  f|  CTpaTT}TOC    TOTC  CTp<*" 
TldjTaiC  .  .  .  dTTi  TOUC  KlvbuVOUC.    Kai  ^TTi  djpiCjLldvUIV  bi  TTpOCUJTTtXt^* 

olov  Tivac  Sv  etTToi  Xotouc  KOpoc  dXauvuJv  ^Tri  MaccaT^Tac,  ^ 
Tivac  Adnc  iiieTd  Tf|V  iv  MapaOuJvi  Mdx^v  ivTUTxdvujv  tuj  pacvX^^ 
So  ergibt  sich  der  literarische  Charakter  und  Zweck  d^ 
TTapaKXTiTiKOc  schon  bei  Thukydides,  seinem  Begriinder  als  <^^^ 
Prosopopoie  des  die  Soldaten  ermunternden  Feldherrn   ^^^ 

*)  Dafi  die  Prosopopoie  vorzugsweise  dem  Geschichtsschrei^*' 
eignet,  hat  Theon  ausgesprochen :  Rh.  Gr.  II  60  Sp.  (1 148  W.)  f\  irpo<^«^" 
iroTToda  bi  oO  ^6vov  lcxopiKdv  T^Mvac|Lid  ^ctiv,  dXXd  xai  {)TiTOpiKdv  '^** 
biaXoTiKdv  xal  iroiriTiK^v. 

•)  Rh.  Gr.  II  61  Sp.  (I  149  W.)  ircpl  hi  Tf|c  B^cciwc  t(  ftv  tic  X^^^*' 
o6b^v  Tdp  ftXXo  Tf\c  07ro9^C€UJC  bia^^pci,  irXfjv  6ti  irpocdjirujv  djpxcpid^^^ 
KalT^TTou  Kal  xp<ivou  Kal  Tpdirou  Kal  alTiac  ^ctIv  dirap^)uiq)aTOv.  otov  0^^^ 
^ly,  cl  TTpocfiKci  iToXiopKOU)ui^voic  CTpdT€u^a  ir^iinreiv  clc  t^jv  Oir€popC^^ ' 
0iTd9€Cic  bi  €l  AOrivaioic  irpoc/|K€i  iroXiopKou^^voic  Oird  TT^XoirownC^  ^^ 

€lc    IlK€X(aV   CTpdT€U|Uia   1T^|iir€lV. 


Die  irapaKXriTiKoi  in  der  griechischen  u.  r5m.  Literaiur.        99 

der  Schlacht  in  bestimmter  Situation.    Als  solche  aber  ist  er 

teclinisches  Kunstmittel  der  Geschichtsschreibung  im  allge- 

meioen,  der  Schlachtschilderung  im  besondem  und  einzig  und 

Jiiir  im  Dienste  dieser  Literaturgattung  an  seiner  Stelle.  Das 

hindert  natiirlich  nicht  daran,  daB  wir  dem  TtapaKXriTiKoc  spater 

scbeiQbar  auch  aufierhalb  der  Geschichtsschreibung  begegnen, 

icii  meine  als  Deklamationsiibung  in  den  Rhetorenschulen  wie 

die  nur  fiir  uns  vereinzelt  stehenden  TrpoTpeTriKoi  des  Lesbonax 

^isrrpoxuiLivdciLiaTa.  Das  Vivac  fiv  etiroi  Xotouc  . . .  CTpaxriiroc  Tok 

CTpaTidrraic  tm  touc  Kivbuvouc'^)  mag  von  den  Rhetoren  in 

weitestem  Mafie  geiibt  worden  sein  wie  die  vielen  andoren 

Themata,  die  wir  in  den  Suasorien  des  Rhetors  Seneca  antreffen. 

Dab^i  darf  aber  das  eine  nicht  vergessen  werden,  dafi  diesen 

Obixngen  —  und  die  beiden  TrpOTpeTrnKoi  des  Lesbonax  sind 

der^n  literarischer  Niederschlag  —  mit  bestimmter  und  mit 

^ttt>^tiramter  Situation,  als   Odceic  oder   ais    uiToOeceic,   im 

^^Mck  auf  ihre  praktische  Verwendung  in  der  Geschichts- 

scfvfeibung  geiibt  wurden,  wie  sie  ja  auch  urspriinglich  aus 

"^^^er  Technik  speziell  Thukydideischer  Geschichtsschreibuog 

^^^gelost  wurden    und   als   Redeiibungen   in    die   Rhetoren- 

^^onlen  gekommen  sein  mogen.   So  erklart  sich  uns  auch  die 

^^^ondert  herausgegebene  Feldhermrede  Catos  *quam  Numan- 

^^  dixit  ad  equites'*),  die  dann  Livius  umschreibt,  wie  jene 

,  ^iden  Reden  Caesars  in  Spanien,  die  zu  Augustus  Zeiten 

^rsierten.    Ist  der  TrapaKXriTiKoc  als  7TpoTU|ivacMa  die  schul- 

^SBige  Verballhornung   der  Feldherrnredet  der  grofien  Ge- 

^^hichtsschreibung,  vorziiglich  der  Thukydideischen,  und  aus 

^hr  einerseits  abstrahiert,  andrerseits  wieder  als  Vorbereitung 

^Xir  Geschichtsschreibung  geiibt,   da   die   Prosopopoie   doch 

"Wesentlich  zeigen  will,  wie  man  den  Feldherm  in  einer  ge- 

%ebenen  Situation  reden  lassen  soll,  so  konnen  Bedeutung  und 

\Vesen  des  TrapaKXriTiK6c   nur  aus  den  Gescliichtsschreibern 

^elbst  erschlossen  werden. 

Der   prosopopoetische    Charakter    des    TrapaKXiiTtKOC   ist 
bei   allen  Historikern    auch   den  Topen   nach   der   gleiche, 


»)  Rh.  Gr.  n  116  Sp.  (I  236  W.). 
•)  Gell.  XVI,  1,  3. 


7* 


102  Josef  AlbertuB, 

die  Technik  wertvoll,  aber  Ssthetisch  und  fiir  die  EmpfindiM:::^^ 
hohl  und  kalt.    Bei  Flavius  losephus  wird   das   technisc^Je 
Schema  durch  den  Einschlag  stoischen  Philosophierens  ori^n- 
neli  und  warm  gestaltet. 

Haben  wir  im  verhergehenden  den  TrapaKXrrnKOC  »Is 
Prosopopoie  in  der  Hand  des  historischen  Kiinstlers  kennen 
gelernt  und  die  Entwicklung,  die  er  bei  den  einzelnen  Ver- 
tretern  in  der  Antike  nahm,  wenigstens  in  groBen  Ziigen  zu 
erfassen  gesucht,  so  gilt  es  nun  noch,  da  die  Feldhermrede 
zur  Beredsamkeit  tiberhaupt  so  gut  wie  zum  t^voc  icT0piK6v 
gehort,  die  Beziehungen  zu  den  ubrigen  Redegattungen  auf- 
zudecken. 

Vom   T^voc   biKaviK6v  ist  die  Feldherrnrede  ja  woW 
am  meisten  entfemt.    Und  doch  erinnert  der  Umstand,  daB 
Doppelfeldherrnreden  sehr  oft  so  gebaut  sind,  da6  das  iTiaiveiv 
und  ipcTeiv  des  einen  Feldherrn  vom  dTraivetv  und  i|i4t€iv  des 
andern   paralysiert   werden,   an  die  Art  der  Gerichtsredon- 
Auch  in  diesem  Punkt  ist  Thukydides  Meister  und  Vorbild. 
Ihm  wird  der  Doppel-7rapaKXriTiK6c  zu  einer  Diskussion  zwei^^ 
Gegner,  von  denen  der  eine  die  Griinde  des  andern  vorweg- 
nimmt  oder  entkraftet,  als  ob  beide  vor  Gericht  sich  geg-ei^- 
tiberstanden.    Dem  Leser  sind  ja  die  Griinde  beider  F^l^" 
herren  zu  gleicher  Zeit  gegenwartig,  und  das  hohere  kur^^*- 
lerische  Resultat  solcheu  Verfahrens  berechtigte  Thukydi^i^ 
voUauf  zu  diesem  Kunstgriff,  zwei  Gegner  im  Redeagon  ^i^" 
ander  gegentiberzustellen,  wie  es  der  Wirklichkeit  nicht  e?^*' 
sprach.    Es  ist  gewiB  nicht  wunderbar,  daJJ  Thukydides      *^ 
einer  Zeit,  in  der  die  antiphonteischen  Tetralogien  entstand^^^ 
den  scharfen  Parallelismus  der  Gerichtsrede  auf  die  Feldher"^^' 
rede  iibertrug,  da  ungef ahr  zu  gleicher  Zeit  die  hohe  Dichti:»  ^? 
im  Drama  den  dTiIiv  der  groBen  ^r|C€ic  zu  Prunkstiicken  afc^^' 
bildete.     Die   Kunstprosa   rivalisiert   auch    hierin   mit   A^^ 
Drama,  dessen  Stelle  einzunehmen  sie   eben  den  Anspnx^ 
erhebt. 

Dem  T^voc  cufiPouXeuTiK^v   dagegen  ist  der  TrapaKVn"*'*' 
k6c  grundsatzlich  unterzuordnen.  AUerdings  ist  er  ja  wied 
etwas  80  eigenstandiges,  fest  umschlossenes  und  von  jene^ 


Die  irapaKXTiTiKol  in  der  griechischen  u.  rom.  Literatur.       101 

so  gewinnt  auch  in  letzterem  der  jrapaKXriTXKoc  Caesars  gegen 
Ariovist  eine,  weil  die  Schlaehtsehilderung  vorbereitende  und 
hebende,  zentrale  Stellung.  Der  Urastand,  daB  der  Tiapa- 
KKriTiKoc  sonst  der  kunstlerischen,  historischen  Monographie 
reserviert  ist,  erklart  uns  vielleicht,  wanini  Livius  in  den 
ersten  Dekaden  altromischer  Geschichte  keine  Eeldherrnrede 
einflieht,  obgleich  auch  da  viele  Schlachten  erzahlt  werden, 
hingegen  im  Hannibalischen  Krieg  und  den  spatern  Partien 
^om  TOpaKXriTiKOC  ausgiebigen  und  hochrhetorischen  Gebrauch 
inacht.  Er  neigte  hier  unter  dem  EinfluB  von  Quellen  wie 
Polybios  und  griechischen  Monographien  des  Krieges  ent- 
^eder  unwillkurlich  oder  bewuBt  zu  den  Kunstmitteln  mono- 
graphischer  Darstellung  im  Gegensatz  zu  den  annalistischen 
und  kunstloseren  altern  Teilen.  In  die  Darstellungsweise  des 
Trogus  gehorte  der  TrapaKXriTiKoc  allerdings  direkt  nicht,  doch 
zeigte  auch  er  durch  die  Rede  Mithridats,  wie  schwer  der 
Historiker  sich  dieses  technischen  Rustzeuges  zu  entschlagen 
vermochte,  selbst  wenn  er  woUte.  Als  dritte  Gruppe  der  irapa- 
KXriTiKoi  konnen  wir  die  der  minnTai  des  Thukydides  und  Xeno- 
phon  ansehen,  namlich  die  des  Dio  Cassius,  Herodian,  Prokop 
sowie  die  des  Arrian  und  Appian.  Doch  ist  hier  zvvischen  der 
freien  und  kunstvollen  Nachahmung  Dios  und  der  sklavischen 
Manier  Prokops  wohl  zu  unterscheiden.  Zwar  sind  z.  B.  das  Thu- 
^ydideische  Schema  und  dessen  Grundgedanken  in  den  Reden 
^ctavians  und  Antonius'  vor  Actium  unverkennbar,  doch  ist 
^^0  in  anderer  Hansicht,  in  der  wunderbaren  Anpassung  der 
^lgemeinen  Motive  an  die  gegebene  Schlachtsituation,  in  der 
^^reinbeziehung  und  den  mit  wahrer  Liebe  abgehandelten 
^thisciiejj  Motiven  von  Preiheit,  Dankbarkeit,  romisclier  Wurde 
^^d  nationaler  Ehre,  in  der  reichen  rhetorischen  Einlage 
^^^  kraftvoUen  Sentenzen  wieder  ein  ganz  selbstandiger  und 
^^Ber  Meister  des  TiapaKXiiTiKOC ;  er  driickt  ihm  den  eigen- 
^^liehen  Stempel  eigenen  Geistes  auf.  Etwas  selbstandig 
^^  anBerhalb  des  Rahmens  der  Entwicklungsreihe  der  er- 
^^Unenden  Feldherrnberedsamkeit  stehen  Dionysios  und 
^vius  Josephus.  Ersterer  ist  mit  seinen  langen,  gekiinstelten, 
^^ng  nach  rhetorischen  Regeln  gebauten  7rapaKXr|TiKoi  fiir 


104  Josef  Albertus, 

bis  auf  die  Lesbonaxreden  und  einige  gesondert  publizierte 
Feldherrnreden  im  wesentlichen  technisches  Kunstmittel  der 
Historiographie  und  nur  ihr  zugeordnet  blieb. 

Vom  TrapaKXriTiKoc  liegen  die  Beziehungen  zum  y^voc 
diribeiKTiKOv  und  speziell  zum  dTriTdqpioc  offen.  Schon  oben 
wurde  darauf  hingewiesen,  daB  das  Motiv  der  Autochthonie 
der  Athener  zur  Ermunterung  sowohl  im  Isokrateischen 
Panegyrikos  *)  als  auch  in  der  zweiten  Lesbonaxrede  zur 
Geltung  kommt  In  derselben  Rede  (28 — 66)  feiert  Isokrates 
Athen  als  Begriinderin  aller  menschlichen  Kultur :  27  eu- 
pr|C0ji€V  Top  auTfjv  ou  jnovov  toiv  Trpoc  TroXejbiov  dXXd  Kai  t^c 
d\\r\c  KaTacKeufic,  iv  ^  KaToiKoO|i€V  Kai  jneO'  f\c  7ToXiTeu6|ne9a 
Kai  5i'  iiv  lf\v  buvd|uie0a,  cxebov  dTidcric  aiTiav  oucav.  Eben- 
so  40  TTpdjTn  xdp  (Athen)  Kai  v6|liouc  IGeTO  Kai  TroXiTeiav 
KaTecTrjcaTO.  .  .  Kai  ^b/  bi\  Kai  tujv  t€xvujv  Tdc  t€  irpoc  Tdvax- 
Kttia  ToO  piou  xpnci)iac  Kai  Tdc  irpoc  f|bovr|v  ^e^riXQVTHLievac, 
Tdc  [xkv  eupoOca,  Tdc  bi  5oKi|Lidcaca  xpn^^^i  Toic  dXXoic  Tiap- 
ebujKev.  —  Endlich  das  Lob  athenischer  Tiaibeia:  47  OiXo- 
cocpiav  Toivov,  ¥\  irdvTa  TaOTa  cuveEnOpe  Kai  cuTKaTecKeuacev, 
Kai  7rp6c  t€  tdc  TipdEeic  fijiidc  djraibeucev  Kai  irpoc  dXXriXouc 
dTipduvev  .  .  .  f|  TToXic  f||Liuiv  KaxebeiEev,   Kai  Xotouc  ^Tijnricev, 

irpoTpeTiTiKoOc  X<Stouc  cuTTPC^<P0uci,  Ka\6v  ^iv  ^pTov  ^irixcipoOciv,  oO 
\ii\y  ir€pl  T€  t6  KpdTicrov  ti^c  q)iXoco(p{ac  biaTpipouciv.  ficoi  bi  toTc 
vciUT^poic  etcriToOvTai,  \ii\  bi'  iDv  tViv  beiv^Tnxa  ti?|v  ^v  toic  XdTOic  docVi- 
couciv,  dXX'  61TUJC  Td  Ti&v  Tpiinuv  fjeri  ciroubaioi  ir^qpuK^vai  bdSouciv, 
TocouTip  ^dXXov  dKcivujv  Touc  dKoOovTac  Uj^eXoOciv,  6cov  ol  ^dv  iv:\ 
X6tov  irapaKaXoOciv,  ol  bi  t6v  Tp6irov  aCiTiIfv  ^iTavop6oOciv.  Ciceros 
Hortensius  war  die  Ermahnung  zur  Philosophie.  De  div.  2,  1  cohortati 
sumus  ut  maxime  potuimus  ad  philosophiae  studium  eo  libro,  qui  est 
inscriptus  Hortensius.  Trebell.  PoU.  Scr.  h.  Aug.  GalUen.  20.  M.  TuUius 
in  Hortensio  quem  ad  exemplum  Protreptici  scripsit.  Sueton.  Aug.  85 
muUa  varii  generis  prosa  oratione  composuit,  .  .  .  item  Hortationem 
ad  philosophiam.  Diog.  La6rt.  VH,  129  dic  Kal  TToc€ibdjvi6c  <pr\c\y  Iv  toic 
TTpOTpeiTTiKoic.  Auch  macht  Diogenes  neben  dem  AristoteUschen  irpo- 
TpeirriK^c  die  des  Demetrios  von  Phaleron,  des  Aristipp,  Telephos, 
Aristo  und  Epikur  namhaft.  Ich  erinnere  noch  an  den  TTpoTpcimK^c 
des  Galen,  an  lambUchs  TTpoTp€iTTiK6c  €(c  q>iXocoq)iav  und  Clemens 
von  Alexandrien  TTpoTp€irTiK6c  Trp6c  "  EXXnvac.  Die  christUche  Literatur 
weist  noch  manchen  ahnUchen  TTpoTp€imK6c  auf. 
*)  Isokr.  Paneg.  24 


Die  irapaKXnTiKoi  in  der  griechischen  u.  r5m.  Liieratur.       105 

iuv  TTdvrec  ^iev  dmSuiLioOci.  .  .  50  tocoOtov  b'  dTioXdXoiTTev  f\ 
TioXic  fjmliv  Trepi  t6  qppoveiv  Kai  X^t^iv  touc  dXXouc  dv0pd)7Touc, 
u)c6'  oi  Taunic  iiiaGnTai  Td)V  dXXujv  bibdacaXoi  T^Tovaci,  Kai  t6 
Tujv  'EXXr|VUJV  6vo)Lia  jreTroiriKe  nriKdTi  toO  t^vouc  dXXd  ttic 
biavoiac  6oKeTv  eivai,  Kai  imdXXov  "EXXrivac  KaXeicOai  ttic  xTai- 
beuceujc  Tflc  fmeTepac  Fi  touc  ttic  Koivnc  qpuceuic  iiieTlxovTac. 
Ganz  ahnliche  Motive  vom  Vorrang  des  freien  athenischen 
Staatswesens,  seiner  Sprache,  seiner  Sitten,  seiner  Yorteile 
findet  Thukydides  bei  hohem  epideiktischem  Schwunge  in 
der  Nikiasrede  vor  der  Hauptschlacht  bei  Syrakus:  Thuc. 
^,  63,  3  Toic  bk  vauTaic  Trapaivui  .  .  .  dKeivr|V  Te  Tf|v  f|6ovf|v 
iv0u|aeiceai  ibc  dSa  dcTi  biacuicacOai,  o*i  TduiC  'AOnvaToi  yo^ilo- 
Hcvoi  Ktti  |if|  6vTec,  f))Liu)v  Tf^c  Te  qpujvfic  rrl  dTncTfjMri  Kai  tuiv 
TpoTTwv  T^  |iifif|cei  dOau)Lid2ecOe  KaTd  Tf^v  'EXXdba  Kai  Tfic  dpxfic 
THc  fijneTepac  ouk  IXaccov  KaTd  t6  ubqpeXeTcOai,  ?c  Te  t6  q)oPep6v 
Toic  uTTTiKooic  Kai  t6  dbiKeTcOai  ttoXu  TrXeTov,  iiieTeixeTe.  i&CTe 
Koivuivoi  jLiovoi  dXeuOepuiC  f||iTv  Tflc  dpxfic  6vTec  biKaiujc  fiv 
auTrjv  vOv  fifj  KaTaTrpo6i6oTe. 

Auch  der  Siegesruhm  Athens  in  den  Schlachten  von 
^arathon  und  Salarais  ist,  wie  schon  oben  hervorgehoben 
^^rde,  ein  stehender  tottoc  der  Prunkrede  ^)  und  ist  ahnlich 
^ie  im  Panegyrikos  des  Isokrates  im  zweiten  TTpOTpeTmK6c 
^^s  Lesbonax  verwertet  und  wird  z.  B.  von  Xenophon  in  den 
^^ldhermreden  gem  angewandt. 

Zahlreicher  noch  als  die  Beriihrungspunkte  des  Trapa- 

'^^TiKoc  mit  der  dTTibeiSic  im  allgeraeinen,  sind  die  mit  ihrer 

hesondem  Unterart  des  dTriTdcpioc.  Der  innere  Grund  ist  deut- 

^^h.  Die  Motive,  welche  den  Soldaten  vor  der  Schlacht  zur 

^^pferkeit  anzuspornen   geeignet  sind,   sind   zum  Teil  die- 

^^^'^en,  welche  ihn,  wenn  er  gefallen  ist,  des  Lobes  wert 

'^^chen.    Im  TrapaKXriTiKOC  verspricht  der  Feldherr  die  Un- 

^^rblichkeitj  den  Nachruhm,  die  staatliche  Ehrung  der  An- 

o^^iorigen,  im  dTriTdq)ioc  werden  alle  diese  Motive  wieder  vor- 

^^t^i^acht,  nun  aber  nicht  mehr  zum  TTapaKaXeTv  der  Krieger, 

^^dem   in   erster  Linie   zum   ^TTaiveTv   und   allenfalls   zum 

^...^poiiuOeTcOai,  schlieBlich  noch  ganz  indirekt  zum  TrapaKeXeueiv 

')  Z.  B.  Isokr.  Paneg.  88—99. 


106  Josef  Albertus, 

der  Gemeinde  zu  ahnlicher  Tapferkeit  Es  ist  im  ^mTdcpioc 
standige  Beweistechnik,  die  euT^vcia  und  iratbeia  der  Qe- 
fallenen  zu  loben  *).  Diesen  acht  griechischen  tottoc  der  toi- 
beCa  und  Tpoqpn  der  Krieger  tibertragt  Dionysios  auf  romische 
Yerhaltnisse,  indem  er  im  Munde  des  Bomers  Postumius  dar- 
aus  ein  Brmunterangsmotiv  macht:  Axch.  VI,  7,1  ou  xAp 
dpSa)i£vouc  Ofidc  Trj^epov  dXXriXoic  €ivai  Pepaiouc  (piXouc  bei 
Kai  mcTOUC  cuM^idxouc,  dXX'  ff  iroTpic  Ik  ttoXXou  toOto  drraa 
7rap€CK€uaK€  TdTa06v.  Kai  tdp  iTQaq^ryze  6\ioO  Kal  iratbeiac 
dTux€T€  Koivnc  Kal  0€oTc  im  Tuiv  auTUiv  pu)}Liujv  i0u€T€  Kal  rroXXuiv 
ji^v  dTa0u)v  diroXeXauKaTe  .  .  .  ^S  dJv  icxupai  Kai  dbidXuTOi 
rreqpUKaci  cuTK€pdvvuc0ai  Trdciv  dv0pujTroic  cpiXtai. 

Perikles*)  legt  in  seinem  iTriTdqpioc  den  Hauptnachdruck 
auf  das  Lob  der  Staatsverfassung,  die  solche  Helden  fiirs 
Vaterland  hervorzubringen  imstande  sei.  Auch  dieses  Motiv  dor 
Staatsverfassung  klingt  im  TrapaKXriTiKoc  deutlich  an.  Brasidas 
halt  den  lacedamonischen  Soldaten  vor,  daB  nicht  Bundes- 
genossen  und  nicht  die  groBe  Zahl  den  Sieg  erringen,  sondern 
die  heimatliche  Tiichtigkeit  eines  Staates,  in  dem  nicht  der 
Haufe  iiber  wenige,  sondern  wenige  iiber  die  Menge  herrschen : 
Thuc.  IV,  126,  2  ...  dXXd  6t'  olK€iav  dp€Tnv,  Kai  inTib^v 
TrXfi0oc  TTcqpoPficOai  ^Tlpujv,  o'(  T€  \ir\hi  dTro  TroXiT€tujv  toioutuiv 
fiK€T€,  ^v  afc  TToXXoi  dXiTUJV  fipxouciv,  dXXd  ttX^iovujv  ^dXXov 
dXdccouc. 

Es  ist  nicht  mehr  notig,  hier  auf  die  dem  TrapaKXr)TtK(Sc 
und  dem  dTriTdq>toc  eigentiimiichen  Motive  des  Ruhms  der 
Gefallenen  bei  Mit-  und  Nachwelt,  ihrer  Unsterblichkeit,  des 
Gliickes  der  Eitern,  Kinder,  Verwandten,  ja  des  Staates  selbst 
und  der  ehrenvoUen  sozialen  Stellung  der  angehorigen  Hinter- 
bliebenen  naher  einzugehen,  da  sie  unter  der  Rubrik  der  iK- 
piic6|i€va  schon  oben  zusammengefaBt  sind.  Nur  auf  einen 
Ausdruck  sei  noch  hingewiesen,  der  in  beiden  Redegattungen 


*)  Pl.  Menex.  237  B  ti?|v  eCrr^vciav  oOv  irpuiTOv  aOriDv  ^TKUJ|yi{a2^uj|ui€v, 
b€UT€pov  bi  Tpocprjv  T€  KoX  Tiaibeiav  .  .  .  Hyper.  Epit.  8  dXXd  ircpl  Tf^c 
Traibclac  aOTiJ&v  ^m^vnceui  xal  ibc  ^v  iroXXfj  cuJ9poc6vr|  iraibcc  6vt€C 
irpd<pr{cav  Kal  ^iTaibe6Gr]cav. 

»)  Thuc.  II,  36  ff. 


Die  irapaxXriTiKoi  in  der  griechischen  u.  rom.  Literatur.        107 

identisch  wiederkehrt  Hypereides  und  Dionysios  sprechen 
davon,  dafi  die  tapfern  Erieger  durch  schone  Taten  dem 
Vaterland  den  glanzendsten  Eranz  winden^). 

Also  zwischen  dem  TTapaKXriTiK6c  und  den  tibrigen  ver- 
wandten  wie  iibergeordneten  Bedegattungen  des  ^TriTdcptoc^ 
iraviiTupiK6c,  ^mTpcimK^c  und  cuMPouXeuTiKoc  sind  Beziehungen 
zwar  vorhanden,  aber  sie  sind  scbwankender  Art;  die  Grenzen 
verfliefien  z.  t  in  einander.  Eine  eigentliche  Eingliederung 
des  TrapaKXriTiK6c  in  das  groBe  System  der  Redegattungen  lafit 
sich  auf  diesem  Wege  nicht  erzieien.  Wohl  aber  ist  absolut 
sicher,  dafi  der  napaKXnTiKoc  der  cTdcic  TrpaTMaTiKifi  der  spatem 
Rhetoren  sich  einftigt  und  mit  allen  Arten  des  cumPouXcutikoc 
und  ^TnbeiKTiKoc  die  Beweisftlhrung  und  Topologie  nach  den 
TcXixd  KcqpdXata  teilt  Hier  ist  auch  flir  die  Feldbermrede  der 
sichere  Untergrund  in  der  rhetorischen  Theorie  gefunden,  auf 
welchem  sich  die  Topologie  wie  auf  einem  sichera  Fundament 
aufbaut  Die  Lehre  von  den  TcXiKd  KecpdXaia  der  ardcic  irpaT- 
^onKr)  ist  im  letzten  Gmnde  die  Erklarung  ftir  die  feststehende 
Topologie  des  irapaKXiiTiKoc  von  Thukydides  bis  Prokop.  Die 
TeXiKd  KcqpdXaia  sind  das  gemeinsame  Band,  das  die  nach  Zeit, 
Autor,  Schlachtsituationen  und  beteiligten  Personen  so  ver- 
schieden  und  oft  so  individuell  gestalteten  Feldhermreden  zu- 
sammenhalt  Und  insofem  kommen  wir  tiber  die  unbestimmte 
Ansicht,  den  Feldhermreden  liege  ein  gemeinsames  Muster- 
schema  zugrande,  wesentlich  hinaus.  Auch  Jebbs  Erklarang  der 
TVadition'  der  Historiker  stellt  sich  als  nicht  hinreichend  heraus. 

Der  Charakter  der  TrapaKXnTiKoi  als  Literaturgattung  lafit 
sich  also  kurz  dahin  formulieren:  sie  sind  beim  Historiker 
von  Thukydides  ab  die  Prosopopoie  des  die  Soldaten  er- 
muntemden  Feldherm.  Die  Beweisfiihrang  gliedert  sich  im 
wesentlichen  nach  jenen  Regeln  der  ziinftigen  theoretischen 
Bhetorik,  die  von  den  TcXiKd  KecpdXata  handeln.    Der  irapa- 

*)  Hyper.  Epit.  19  .  .  .  ^cuOcpiav  ck  xd  koiv6v  irflav  Kar^Gccav, 
T^v  V  €OboEiav  Aird  Tut)v  irpdH€U)v  aibiov  CTdqpavov  Tfj  iraTpibi  ircpi- 
^6nKav.  und  Dion.  Arch.  XIV,  9  Ende  imaKdpiov  \xiy  Kovt€C  t6v  dwd 
Toub€  XP<^^ov,  otc  Av  4rrfivr]Tax  t6v  ^Triq>av^cTaTOv  tQ  iraTpibi  ct^- 
9avov  KaTOTaT€iv,  KaXf|v  hi  Kal  dGdvoTOv  €dKX€iav  KaTaX^i^iovT^c  dvTi 
evT|ToO  cdifiaToc  vT^irioic  iraicl  Kai  TTlPciioic  tovcOciv. 


108  Josef  Albertus, 

KXTiTiKdc  fallt  also  nach  der  spatern  Seheraatisierung  der  Status- 
lehre  unter  die  cTctcic  TrpaT^ariKri.    Wir  haben  nicht  notig, 
ihn  der  Aristotelischen  Dreiteilung  der  Beredsanikeit  in  t^voc 
biKaviKov,   cu|uPouX€utxk6v  und   dmbeiKTiKov  einzugliedem,  da 
er  wesentlich  abseits  steht  als  technisches  Kunstraittel  der 
Historie.   Sein  Yorkommen  als  TrpoTUMvaciiia  in  der  deklama- 
torischen  Schulberedsamkeit  findet  die  volie  Erklarung  darin, 
daB  er  eine  willkommene  Themastellung  zur  EintibaDg  der 
crdcic  7rpaT|LiaTiKr|   bildete;    und  die  Rhetorik   mulJte  solche 
Themata  stellen,  da  sie  seit  Isokrates  die  Hjstoriographie  in 
ihre  Bande  geschlagen  hatte,  auch  fiir  sie  vorbereiten  wollte. 
Aber  was  die  Rhetorik  durch  die  Isokrateer  iiber  die 
Historiographie  gewann,  war  im  Grunde  kein  neuer  Erfolg 
fiir  sie,  sondern  nur  die  endgiltige  Befestigung  eines  Eia- 
flusses,  der  sogleich  bei  dem  ersten  groBen  Geschichtsschreiber 
zutage  tritt.    GewiB,  die  Rhetorik,  die  Thukjdides'  Schrift- 
stellerei  widerspiegelt,  ist  nicht  ohne  weiteres  zu  vergieichen 
mit  der  des  vierten  Jahrhunderts,  nicht  der  Form  der  Dar- 
stellung   nach,  besonders  nicht  in   ihrem  Verhaltnisse  zatn 
Dargestellten  selbst;  sie  erstreckt  ihren  EinfluB  nicht  auch 
auf  das  Sachliche,  wird  nicht  um  formaler  Riicksichten  willen 
eine  nur  zu  oft  siegreiche  Feindin  der  historischen  Wahrheit 
Aber  nichts  ist  bekannter,  nichts  sicherer,  als  daB  Thukydiies 
in  der  Formulierung  sowohl  der  Gedanken  wie  der  Spracbe 
sich  der  sophistischen  Rhetorik  seiner  Zeit  in  weitestera  MaS^ 
ergeben   hatte.    Er  zog  nur  die  Konsequenz  dieser  seiii^^ 
Stellung  zur  Rhetorik,  wenn  er  fiir  sachliche  Charakteris^^ 
zunachst  im  Verein  mit  den  anderen  eingelegten  Reden  aiJ^^'^ 
das  rhetorische  Mittel   des   irapaKXriTiKOC  verwandte.    AU®^^ 
als  ihm  im  Laufe  der  Arbeit  das  Moment  historischer  IJ^* 
treue,  welches  diese  historische  Form  notwendig  an  sich  tt^^ 
zu  immer  klarerem  BewuBtsein  kam,  warf  er  das  vergiftec^    , 
Kunstmittel  bei  Seite,  mied  wie  iiberhaupt  die  Einlagen  fik*^ 
geformter  Reden,   so  auch  die  der  rrapaKXriTiKoi.    Der  ei  ^ 
seinerFortsetzer,  Kratippos,  hat  hieraus  seinerseits  wieder  sei  ^ 
Lehre  gezogen,  verbannte  aus  seiner  Darstellung  die  Rei^  ^ 
iiberhaupt  (Dion.  Hal.  de  Thuc.  16),  also  auch  die  TrapaKXnTt»^  "^ 


Die  iTapaK\r|TiKo(  in  der  griechischen  u.  rom.  Literatur.      109 

Tielleicht  ist  es,  in  diesem  Zusammenhange  beti*achtet,  auch 

kein  Zufall,  daB  der  andere  Fortsetzer  des  Thukydides,  Xeno- 

phon,  seinen  Hellenika  gleichfalls  keinen  TrapaKXnTiKOc  einge- 

iugt  hat  Diese  durch  Thukydides  selbst  noch  eingeleitete,  von 

Kratippos  fortgesetzte  Reaktion  gegen  das  uberraaBige  Hervor- 

treten  des  rhetorischen  Elementes  in  der  groBen  Geschichts- 

schreibung   hat   die    isokrateische   Schule    iiberwunden.    So 

haben  ihre  Historiker  in  diesem  Punkte  nichts  Neues  ein- 

gefiihrt,   sondem    kniipfen    nur   an   die   altere   Theorie   des 

Thukydides  an.   Und  alsbald  vollzieht  sich  —  friiher  als  fiir 

andere  Redegattungen  —  das  Schauspiel,  daB  die  Rhetorik 

des  5.  Jahrhunderts  durch  Vermittelung  des  Historikers  Ein- 

flufi  auf  die  jiingere  Rhetorik  gewinnt  und  zwar  auf  die  ge- 

sanate.  Die  Antike  iiberliefert  es  und  auch  wir  beobachten 

es  noch:  die  Rhetoren  der  ganzen  Folgezeit  griffen  auf  die 

TrapaKXnriKoi  des  Thukydides  zuriick,  iibernahmen  ihre  Topen 

und  arbeiteten  sie  aus,  fiir  groBe  Glanzstiicke  von  der  Art 

4er  aristideischen  Meletai  ebensogut  wie  wie  fiir  ihre  pro- 

gymnasmatischen  tJbungen.    Dafur  sind   die  Historiker  als 

Zeugen  erhalten,  die  nicht  weniger  durch  die  Rhetorenschule 

^  durch  ihre  eigene  Schriftstellerei  auf  Thukydides  gefiihrt 

^rden.  Sowenig  erwiinscht  die  weite  Wirkung  dieses  Kunst- 

"^ttels  seinem   Schopfer  —  wenigstens  von  seinem  letzten 

^^ndpunkte  aus  —  auch  gewesen  ware  und  so  wenigVor- 

^^^  sie  der  antiken  Geschichtsschreibung  gebracht  hat,  un- 

^^rdient  war  sie  nicht    Denn  wie  auch  immer  die  Rhetorik 

^  Laufe  der  Jahrhunderte  ihre  Mittel  auszugestalten  wuBte, 

^^'  ^elchem  Riistzeuge  ausgestattet  ihre  Schiiler  in  denWett- 

J^^it  der  griechischen  Geschichtsschreiber  hinaustraten:  iiber- 

^fton  hat  das  Vorbild  auch  in  den  TTapaKXriTiKoi  niemand, 

^^   wenige  haben  es  in  einigen  Stiicken  zu  erreichen  ver- 

^ocht. 


Inhaltsangabe. 


Seite 

Vorwort 5 

I.  Teil:  Die  Quellen  des  irapaicXiiTiK^c. 

Kap.  1.   Der  Name  irapaicXriTiKdc  X6yoc  bei  Rhetoren  und  Hi- 

storikern 9 

Kap.  2.    Die  beschr&nkte  Yerbreitung  des  irapaKXriTiK6c  in  der 

historisch-biograpbischen  Literatur 17 

Kap.  3.  Scheidung  der  allgemeinen  Feldherrnrede  und  der  irapa- 

KXnriKoi 21 

Kap.  4.   Vorstufen  des  irapaKXrjTiKdc 24 

Kap.  5.  Verzeichnis  der  in  der  antiken  Geschicbtsschreibung 

vorkommenden  irapaKXriTiKof 28 

n.  Teil:   Die  Technik  des  irapaKXnTiKdc. 

Kap.  6.  AuQere  Anlage  des  irapaKXriTiKdc 37 

Kap.  7.  Anwendung  der  direkten  oder  indirekten  Rede  in  den 

ennabnenden  Feldherrnreden 43 

Kap.  8.   Die  Einleitungs-  und  Schlufitechnik       46 

Kap.  9.   Die  bibaxr) 61 

Kap.  10.    Gebrauch  der  TeXiKd  Ke^dXaia 55 

I.  Das  ^Ooc  in  der  Feldherrnreden 55 

II.  Die  Gerechtigkeit  der  Sache:  das  b(Kaiov     ...  58 

III.  Der  Siegespreis:  das  cufbi^^pov 61 

IV.  Das  buvaT6v  und  j)(|ibtov 68 

V.  Die  ethiscben  Ermunterungsmotive 87 

VI.  Das  ^kPtic6)ui€vov 92 

Kap.  11.    Der  irapaKXriTiK^c  als  Literaturgattung 94 


GRIECHISCHE 


BAUINSCHEIFTEN, 


VON 


HEnrEIGH  LAmEMAIOr. 


HIT  YIKB  TAFELN  TmD  ZWKI  ABBXLDUNQBN  IH  TEXT. 


STRASSBURG 
VERLAG  VON  KARL  J.  TRtBNER 

1908. 


Den  Herren  Professoren 


Dr.  P.  VIERECK, 
Dr.  Fr.  FreihermHILLER  v.  GAERTRINGEN 


in  Dankbarkeit  und  Terehrung. 


Vorwort. 

In  der  vorliegenden  Abhandlung  gebe  ich  Text  und 
sachlich-sprachlichen  Kommentar  einer  Anzahl  griechischer 
"Bauinschriften*,  d.  h.  der  Errichtung  von  Bauwerken  gelten- 
der  Inschriften,  deren  bisherige  Wiederherstellung  und  Er- 
klarung  nicht  geniigte. 

Aufierdem  ist  es  mir  dank  der  ruhmlichst  bekannten 
Liberalitat  des  Generalephoros  der  griechischen  Altertiimer, 
Herm  Dr.  P.  Eabbadias,  vergonnt,  eine  unveroffentlichte  Bau- 
inschrift  (Nr.  11)  beizuftigen,  die  ich  im  Sommer  1907  zu 
Eleusis  fiir  das  Corpus-Unternehmen  der  Konigl.  PreuBischen 
Akademie  der  Wissenschaften  abgeschrieben  habe ;  dem  Vor- 
sitzenden  der  Kommission  fiir  die  grlechischen  Inschriften, 
Herm  Geh.  Reg.-Rat  v.  Wilamowitz-Moellendorff,  sage  ich 
gleichfalls  fiir  die  mir  freundlichst  erteilte  Publikations- 
befugnis  verbindlichen  Dank.  Leider  versagte  das  Geschick 
dem  trefflichen  Mann,  der  sich  um  die  Aufdeckung  von 
Eleusis  die  groBten  Verdienste  erworben  hat,  Dimitrios 
Philios,  die  wissenschaftliche  Welt  noch  selbst  mit  seinem 
Punde  bekannt  zu  machen.  —  Gelegentlich  beziehe  ich  mich 
auf  eine  andere  unveroffentlichte  Bauinschrift  von  Eleusis,  von 
der  ich  Abschrift  und  Abklatsch  genommen  habe  (Inv.-Nr.  20). 
Sie  ist  betrachtlich  umfangreicher  als  Nr.  H,  aber  zugleich 
auch  grofitenteils  noch  schwerer  zu  lesen,  sodaB  ich  die 
Lesung  und  Erklarung  noch  nicht  abschliefien  konnte.  So- 
viel  steht  jedoch  fest,  daB  sie  von  dem  Fundament  des 
Trpocrqjov  Philons  vor  dem  Telesterion  handelt,  wie  es  tat- 
sachlich  ausgefiihrt  worden  ist.  Sie  setzt  altere  Fundament- 
teile  (rd  TraXaid)  voraus. 

Die  Abhandlung  ist  aus  Studien  iiber  die  *Kunstaus- 
drucke  der  griechischen  Architektur'   hervorgegangen,  die 


VI  Vorwort. 

durch  die  gleichnamige  Preisaufgabe  der  Lamey-Stiftung  der 
TJniversitat  Strafiburg  angeregt  worden  waren.  Die  Ausge- 
staltung  der  Arbeit  f iir  die  Drucklegung  hat  Herr  Professor 
Keil  durch  Berichtigungen  und  wertvoUe  Anregungen  ge- 
f5rdert,  wofiir  ich  ihm  auch  an  dieser  Stelle  meinen  warmsten 
Dank  ausspreche.  Ftir  freundliche  Unterstutzung  beim  Lesen 
der  Korrektur  habe  ich  den  Herren  Professoren  Hiller 
V.  Gaertringen,  Keil  und  Viereck  zu  danken. 

Berlin,  Pfingsten  1908. 

Heinrich  Lattermann. 


Zeichen-Erkl£lrung. 

In  den  Inschrift-Texten  sind  Bucbstaben  usw.,  wenn  sie 
in  eindeutigen  Resten  erhalten  sind,  durch  einen  unterge- 
setzten  Strich;  wenn  in  mehrdeutigen,  durch  einen  unter- 
gesetzten  Punkt  gekennzeichnet 

Wo  nichts  anderes  bemerkt  ist,  stehen  in  eckigen  Klam- 
mem  [  ]  erganzte  Zeichen ;  in  runden  ( )  f ehlende  oder  ver- 
schriebene;  in  gespreizten  <  >  auszuschaltende. 

Die  Zahl  der  Buchstaben  unter  den  Lucken  (nur  bei 
nicht-croiXTi^iov-Inschriften)  ist  annahemd. 

Publikationen  und  Behandlungen  einzelner  Teile  einer 
Inschrift  sind  in  runde  Klammem  gesetzt.  Ein  Stem  (*)  vor 
friiheren  Publikationen  bedeutet,  dafi  der  Herausgeber  den 
Stein  oder  einen  Abklatsch  vergiichen  hat 


Inhaltsverzeichnis. 

Seita 

Vorwort V 

I.  Ausschreiben  aus  Eleusis  IG.  IP1054b/c 1 

II.  Vertrag  aus  Eleusis,  ineditum 44 

III.  Ausschreiben  und  Vertrag  aus  Athen  wegen  Errichtung  eines 
Gebaudes  auf  Delos  (der  sog.  •Stierhalle')  IG.  U»  1054  g   .     .  64 

IV.  Technischer  Teil  des  Ausschreibens  aus  Lebadeia  BCH.  XX 
(1896)  318  ff. 81 

V.  Ausschreiben  aus  Lesbos  (betr.  den  Tempel  von  Pyrrha-Messa) 

IG.XIPll 92 

VI.  Dekret  aus  Mytilene  IG.  XII»  14; 120 

Nachtrage 131 

Register. 

A.  BeilHufig  behandelte  Inschrift-  und  Literaturstellen     .     .  133 

B.  Sachregister 133 

C.  Behandelte  Termini 135 


Verzeichnis  der  Tafebi. 

I.  Zu  Inschrift  I.  Ausschnitte  aus  den  RUckseiten  von  Abklatschen : 

A  7—16  1.,  B  5—15  r. 
n.  Zu  Inschrift  I.  Rekonstruktionen  (Fig.  I— VII). 

III.  Zu  Inschrift  II.  Mit  Graphit  behandelter  Abklatsch. 

IV.  Zu  den  Inschriften  IV — VI.  Rekonstruktionen :  Fig.  I  zu  Inschr.  IV; 
Fig.  II— V  zu  Inschr.  V;  Fig.  VI  u.  VII  zu  Inschr.  VI. 


Figuren  im  Text. 

Seite 
Wandkonstruktion  des  Tempels  von  Messa  nach  Koldewey,  Xesbos'  99 
Versuch  einer  Rekonstruktion  des  'Chiischen  Dachstuhls'   .    .     .  130 


I. 

Inschrift  von  Eleusis. 

Eleusis,  gef.  in  der  N.-O.-Ecke  der  von  Philon  errichteten 
Vorhalle  des  Telesterions.  —  Ebenda  im  Museum,  I.-N.  21. 
Stele  pentelischen  Marmors  (weiB  mit  blaulichen  Adern 
und  Glimmerstreifen),  zweiseitig  beschrieben  (A  und  B).  Zwei 
aneinanderpassende  Bruchstticke;  rechts  (A)  oben  fehlt  etwa 
ein  Viertel  der  Stele,  unten  ist  sie  voUstandig.  Obere  Schmal- 
seite  glatt  Keine  Verzierung.  Hohe  des  Steines  1,39  m; 
Breite,  etwa  in  halber  Hohe,  0,502,  unten  0,503,  also  kaum 
merkliche  Verjtingung ;  Dicke  oben  0,083,  unten  0,09,  also 
ziemlich  starke  Verjtingung.  Hohe  der  beschriebenen  Mache 
(ohne  die  Uberschrift  Geoi)  auf  A  1,062,  auf  B  0,86.  Die 
Oberflache  des  Steines  ist  groBenteils  stark  abgescheuert. 

♦D.  Philios,  'Ecp.  dpx-  1886,  185  (vgl.  272). 
(B.  Keil,  Ath.  Mitt  XX  [1895]  41  Anm.  2;  einige  richtige  Er- 
ganzungen  zu  B.) 

*Kohler,  IG.  H^  1054b  (S.  227)  =  A  und  1054c  (S.  231)  =  B 
nach  Abklatschen  von  Lolling;  auf  B  liest  Kohler  weit 
weniger  Zeichen  als  Philios. 

(*L.  D.  Caskey,  Americ.  Joum.  of  Arch.  2^^  series  IX  [1905] 
147  ff.  und  Tafel  IV;  zahlreiche  Erganzungen  zu  AB  und 
Rekonstruktionen  von  Stylobat,  Fries  und  Geison.) 

(J.  Sundwall,  Epigraphische  Beitrage  zur  sozialpolit  Gesch. 
Athens,  4.  Beiheft  zur  •Klio*  [1906],  S.46;  zu  A  2-6.  Er- 
ganzung  von  Z.  3.) 

(H.  Lattermann,  KUo  VI  [1906]  143  f.  zu  B  52-64  und  65-67; 
Erganzung  der  Lticken.  —  153  Anm.  2  zu  B  67-83 ;  Be- 
richtigung  einiger  Zahlangaben.) 

(*Ds.,  ebd.  331;  neue,seine  ErganzungenbestatigendeLesungen 
von  B  52-67  nach  Abklatsch  von  A.  Wilhelra.) 

xm,  a  1 


2  Heinrich  Lattermann, 

Die  hier  gegebeneUmschrift  beruht  auf  meiner  im  Sommer 
1907  vorgenommenen  durchgangigen  Nachpriifung  des 
Steines;  auBerdem  standen  mir  Abklatsche  zur  Verfiigung, 
die  A.  Wilhelm  (von  A  1-44  und  B  52-SchluB),  L.  D.  Caskey 
(A  45-SchJuIJ  und  B  1-60,  82-Schlu6)  und  ich  selbst  (von  der 
ganzen  Inschrift)  genommen  hatten.  —  Schon  bevor  ich  den 
Stein  selbst  sah,  hatte  ich  aus  den  Abklatschen  von  Wilhebn 
und  Caskey  sehr  viel  mehr  Zeichen  herausgelesen  als  Philios 
oder  gar  Kohler  hat.  Die  Lesung  ist  eben  auf  groBen  Teilen 
des  Steines  wegen  der  starken  Abscheuerung  schwierig,  und 
weder  Philios  noch  Kohler  scheinen  Lust  verepiirt  zu  haben, 
in  diese  Teile  einzudringen.  Preilich  war  in  diesem  Falle 
von  vomherein  anzunehmen,  daB  das  Ergebnis  die  auf- 
gewendete  Zeit  und  Miihe  nicht  lohnen  wurde :  die  Inschrift 
lieB  sich  ohnedies  groBtenteils  wiederherstellen.  Immerhin, 
es  gab  genug  Zeilen,  in  die  nur  beharrliche  Priifung  des 
Steines  oder  eines  Abklatsches  Licht  bringen  konnte.  DaB 
tibrigens  Philios  an  manchen  recht  deutlichen  Zeichen  acht- 
los  voriibergegangen  ist,  hatte  vor  mir  sclion  Herr  Caskey  be- 
obachtet,  als  er  zunfichst  f  iir  sich,  spater  auf  meinen  Wunsch 
fiir  mich  einige  Zeilen  des  Steines  nachpriifte.  —  Herr  Caskey 
hat  auch  durch  einige  neue  Erganzungen,  die  er  die  Freund- 
lichkeit  hatte  mir  brieflich  raitzuteilen,  zu  der  hier  gegebenen 
Wiederherstellung  beigetragen;  ich  vemierke  sein  Verdienst 
an  jeder  Stelle  sorgfaltig. 

Die  neue  Erganzung  von  B  62  entnehme  ich  einer  brief- 
lichen  Mitteilung  von  Herm  Dr.  A.  Frickenhaus.  A  27  erganzte 

zuerst  Prof.  Keil  djcre K€]ic9ai,  dann  ich  das  iibrige. 

Sonst  riihren  alle  Erganzungen,  die  iiber  die  vorgenannten 
Publikationen  hinausgehen,  von  mir  her. 

A. 
e[eoi] 

Kann*  nad  Pintroiijrmikoii. 

'ETricTdTai  *Qeucivio  i[|Liic9ujcav  •  ^) ] 

TTaiovibric,')Ari|iaiv€TOC  [ ,  *)NiK6brm]- 

ocTTiCTiuvibo'A9uoveOc,  [*) *) ]- 

6  vric  OiXiTnro  'EcTiai69e[v,  •) ], 


Griechische  Baoinschriften.  3 

^MeXdvujTroc  'Ecnobiupo  TT[ ] 

vac.  0,015  =  spat.  -f-  vers. 
'ApXlT€KTUiV  OiXttTpoc  A[ ] 

AiOouc  T£|i€Tv  t^  AiTivTi[c  ttic  iiaXaKflc  TreTpac  6|iaXo0c,  mK]- 
oc  T€TpdTrobac,  TrXoTOC  Tp[iujv  iToba»v,  Tidxoc  Tpirmnrobiouc  x]- 
Qi  ^K7r€X€Kficai  6p9ouc  7rg[vTaxfii,  fi7T€pTov  fx^VTac  Kai  dTa]-  lo 
T€V  'EX€udvd5€  uTi€C  Kai  [dGpaucrouc,  dpiGjiOC  T€TTapdKo]- 

^OL    T€TTap€C-    ^T€pOUC   Xl9o[uC   T€)i€Tv    iE   A(TlVr|C    fAllKOC   7T€V]- 
T6  TTobuiV,  TlXdTOC  TpilWV  7T0[b]u)[v,  TrdxOC  7T€V9Tl|il7T0bi0UC  Kai  ^k]- 

^eXeKfjcai  6p9ouc  7TavTaxfi[i,  dTxepyov  ^xovTac  Kai  dTaT€V  'E]- 
A£ucTvdb€  €ic  t6  Upov  uti[€C  d9paucTouc,  dpi9)i6c  €tKoa]  15 

T^TTapcc*  KavovT6ac  ipTdcg[c9ai  Xi9o  AiTivaio  t6  inaXaKo] 

fM^nlKoc  7Tap' 6Xov  Tov ToTxov  T0[.  .  .  .  (T€Tpd7T06ac),  TpiUIV 7T06UIV 

7TXdT0C,   TpiUj]- 

[^    TF|]m7To6iujv  TTdxoc,  iCTiv  iK[dcTTiv  TTOioOvTa,  ^TTi  6^  Tfli  T^via]- 

[i  ^^]oiujc,  Ixowcav  iH  f|XujTO.  N/ 

[-     Ka]i  7TapaT€|Li6vTa  [^]y[T]6[c]  8c[ov  ^Tri 

Ka]-    20 

[i     dpjavTo   cuvTi9€vai  touc   agyo[uc  d9paucT0C  Kai  dpiiOTTOv]- 
l*rcx]c  7TavTaxfii  Kai  6ficai  Kai  To[|icpu»cai  Kai  |i6Xup6ov  7T€pix^]- 
[cxi],  §1  fiv  6  dpxiT^KTUJV  K€XeuT)[i,  Kai  d7T€pTdcac9ai,  Kavovi6uj]- 
[v    djpiGjioc  T€TTapdK0VTa  6uo*  Tg[iTXu(pouc  eiKOci  T^rrapac] 
[^]pTdca9ai  Xi9o  AiTivaio  [t]6  ^q[XaK6  iivpoc  7T€VT€  7to6u)v,  7TXd]-  25 
[xjoc  Tpiuiv  7To6iuv,   Tr|v  ayT[f|]v  dq^ifac[iav  TTOioOvra  TaTc  dv 

TU)l  I]- 

^PuJi  6ipTac|i€vaic  Kai  fi[pai  ujct€  dv  toic  i6iaic  x^paic  k€]- 
^cOai  •  Tdc  TpiTXucpouc  Kai^  to[utujv  6uo  T^JViaiac  Ka9ap)i6ca]- 
^    ^PMOTTOucac   Ka[i]  €ut€V€[Tc  7TavTax€T  Kai  6ficai  Kai  TOjLicpuj]- 
^^i   Kai  ^6XuP6ov  7T€pi[x]€[ai,  dpi9)LA6c  TpiTXuqpujv  ^ikoci  t€t]-       30 

"'"^PeC-  Xi90UC    T€|i€V   n[€]v[T€XT]lKOUC    €ic   ji€T67na   UipOC   7T€VT€] 
"^tObuiv,  7TXdT0C  7T€VT€  TT06[uiV  7TaXaCTflC  6€6VTUJV,  TTdxOC  TpiUIV  7t]- 

^cicrujv  Kai  ^K7T€X€Kfi[cai  6p9]6[c  7TavTax€T,  dmpyoy  fxovTa]- 
^>  ''^poc  Tov  dvaTpaq)€a  8[v  fiv  6iui]  6  [dpxiTCKTUJV  Kai  7Tapa6oOva]- 

*     ^Tr'dva9nK€l    UTI€T[c    X€Uk6c    dc]7T[lX0C,    dpi9ji6c    7T€VT€Kai6€]-  35 

^  '   ii90C  dTaT€Tv  n€[vT€X]Q9€[v  'E]X[€UCTvd6€  ^flKOC  7T€VT€  7T06]- 
^'  ^XdTOC  7T€VT€  7T0[6u)V]  7TaXac[TflC  6€6vTUJV,  7Tdxoc  TpmaXdcT]- 

^^  '^oti  Ka9€X4c9ai  [i]v  tuii  [ll^piui  [u]t[i€Tc  Kai  d9paucToc,  dpi9]- 

1* 


4  Heinrich  Lattermann, 

ji6c  b^Ka  TrevT€  •  ji[6T]6Tria  4pTdc[ac]0ai  [b^Ka  7r4vT€  TTcvTeXriiK]- 

40    d  OniOC  7T€VT€  7T0[b]UJV,  TlXdTOC  7T[f]y[T€]  1T0[b]tj[V  TTaXaCTTlC  b€- 

6VTIUV,  TJ- 

f|v  auTf|v  tg[Ta]dav  TT0i6v[Ta]  to[ic]  4v  [tiwi  Upuii  €tpTac^4voi]- 
c  Kai  dpa[i  Kai]  Ka9ap^6ca[i]  dp|Li6TTo[vTa  Kai  €UT€vfi  TravTax^]- 
T,  dpai  bk  [Ka]i  Td  tpTacjidva  Ka[i  Ka0ap|Li6cai  €UT€vfi  TravTax^]- 
T,  Kai  br|[cai]  Kai  TO^(paica[i]  K[a]i  ji6X[u]p[bov  TT€pix^ai  Kai  4tt€Pt]- 
45  dcac[0ai]  •  Xi0oc  T€ji€Tv  TT€vt[€]X[tii]k6[c  €Jc  Td  T^Tca  jxfiKoc  ££  tt]- 

0[b]d»[V,  TT]XdTOC  T€TTdpUJV  TTObwV  [TT]a[XaCTflc]   b[€6vTU)V,  uipoc 

tt4vt€] 
TT[aX]acTOjv  Kai  iKTT€X€Kficai  dTT€pTo[v  ?xo]v[Tac  6p06c  TTavrax]- 
[€]T  TTpoc  t6v  dvaTpaqp^a  8v  fiv  buii  6  dg[xiTdKTujv  Kai  Trapabova]- 
i  dTT*  dva0nK€i  bfiexc  X€uk6c  dc[TTi]Xoc,  [dpi0^6c  T€TTapdKOv]- 

50    Ta  tTTTd  •  X10OC  dTaT€Tv  lT€VT€X[fl]0€V*EX[€]u[cTvdb€  fxflKOCK  TTO]- 
bt&V,    TTXdTOC    T€TTdpU)V     TTObUJV     TTaXac[T]fl[c     b€]6[VTUJV,     Ol|IOC 

Tt4vT€   7T]- 

aXacTujv,  dpi0ii6c  T€TTapdKOVTa  4[TTTd]  •  TWiv[ia(oc  Xt0oc  buo  d]- 

•    •  •  •     • 

TaT€Tv    iLlflKOC    ivvia   TTObuiV,    TTXdTO[C    ti    7T0b]uj[v,    UipOC    TT^VTe 

TTaXa]- 

CTuJv  Kai  Ka0€Xdc0ai  iv  tO&i  l€puj[i  uti€Tc  d]0[paucToc'  T^Tca] 

55  dpTdcac0ai  n€VT€XTi[i]Kd  Aujp[iKd]  TTp6[c]  t6[v  dvaTpaqp^a  8v 

fiv  b]- 

iBl  6  dpXlT^KTUIV  T€TTapd[K]OV[Ta]  tTTTd  [^fiK]o[C  ii  TT0buJV,7TXdT0C] 
T€TTdpUJV  TTObuiV  TTaXaCTflC  b€6[v]TUJV,  [TTdx]o[C  7T€VT€TTdXaCTa,  TO]- 

uTujv  buo  TWiViaTa,  Kai  dpa[vTa]  cuvT[i]0€ya[i  t6c  dpji6c  dpfi^rr]- 
ovTac  TTavTaxeT  d0paucToc,  TrXdTOc  [TT]o[i]o[0]v[Ta  tujv  dp|LU&v 

TTtt]- 

00  [X]acn*|v  Kai  bf\ca\  Kai  To[|i]2uicai  K[ai  fx]6[Xu]P[b]o[v  Trepix^ai 

Ka]- 
[i  4]TT€pTdcac0ai  6p0d  •  Xi0o[c]  T€[^]€[Tv]  TT€Vt[€Xiiik6c  eic  7tXiv0]- 
[i]bac  jifiKOC  T€TTdpujv  TTobuiv  Kai  TTaX[a]c[Tfic],  TT[XdT]OC  [bl- 

TTobac,  tt]- 

[dx]oc  Tpiuiv  fjiiiTTobCujv  Kai  4KTT€X€Kfi[c]a[i]  6p06[c,  dTTepTov  fxo]- 

[v]Tac  Kai  euTUJVioc  TravTax^T  Kai  TTap[ab]o[0]y[ai  Jtt'  dva^i^jKei  u]- 

65  [v]^\c  X€uk6c  dcTTiXoc,  dpi0|Li6c  T€[TT]agdKoyTa  [TdTTapec-  X(]- 

0OC  dTaTeTv  TT€VT€Xfi0€v  *  EXeucTvdbe  jifijcoc  [T€]TT[dpujv  TTObuj]- 


Griechische  Bauinschriften.  5 

V  Ktti  TTaXacTiic,  TrXdToc  b(Troba[c],  irdxoc  Tpir|[|Lii7r]o[bioc  Kai  Ka]- 
eeXdcGai  iv  twi  Upuii  (iineic  d0g[a]uc[T]oc,  dpi^9(i[6c  Terrapd]- 
KovTa  T^TTapec  •  TrXivGibac  ^E6pT[d]cac9[ai  TT€]v[T]€[X]n[iKdc  \if\y 
Koc  TeTTdpiuv  TTobujv  Kai  TtaXacTiic,  7rXdTo[c]  6[iTro]bac,  [irdxoc  Tp]-  70 

•  •    • 

iT^mTTobioc  dpOdc  Kai  eurujviouc  7TavT[a]j([€i,  t]ouc  d[p]y[ouc  tt]- 
oiouvTa  tTTl  TTaXacTiiv,  Kai  fipai  Kai  oiKob[o)ifica]t  [auTov  au]- 
Ttji  TTapacrdbac  TpeTc  cuvTiBdvTa  to[u]c  d[p]|io[u]c  d[8paucT0c] 

Kai  dpiLioTTOVTa^  TravTaxeT  •  TrXdToc  b^  5  K  . . .  0 - 

i  TTpoc  Td  ^dTpa  fi  fiv  billi  6  dpxiTCKTiuv  •  K[a]i  [bncai  Kai  to|li- 

cpujca]-  75 
i  Kai  jioXupbov  7T€pix^ai,  dpi0|Li6c  TrXivGCbujv  T[€TT]apd[K]o[vT]- 
a  T€TTap€C  •  Xi9oc  t€ji€Tv  TT€VT€Xr|iK6c  dc  d7Ti[K]pava  b[uo  |ifi]- 

KOC  7t4vT€  7T0buJV  7TaXaCTn[c],   7TXdT0C  TpiUIV  7T0bu»V   [K]a[i  f\]^[l- 

7T0bi]- 
0,  OipOC   TplUIV  TTObuiV    ^T^pOC   XiBoC   T€ILI€TV    [€ic  47T]i[K]p[av]a 

[T]€[TT]. 

apac  n€VT€Xr|iK6c  jifiKOC  Terrdpujv  7Tobui[v,  7TX]dTo[c]  Tp[i]ui[v 

7T0b]-    80 

(Iiv  Kai  fmmobio,  Oipoc  biTTobac^  Kai  7T€X€[K]nc[a]i,  d[7T€]p[T0V 

?X0V]- 
Tac,  7Tp6c  t6v  dvaTpaqpda  5v  fiv  buii  6  dpxiT4K[T]ui[v  dp]06c 

[7TavTa]- 
X€T  Kai  7Tapabouvai  M  dva0riK€i  iiTi^Tc  X€uk6[c  dc7TiXoc] '  X[i]- 

•  • 

eoc   dTaT€Tv  TT€VT€Xfie€v  'EXeucTvdbc   buo    [^ln*^o[c]   Tr[e]v[T€ 

7T0bui]- 

V  Kai  TraXacrfic,  TrXdToc  Tpiuiv  TTobuiv  Kai  fmi7rob[i]o,  [^rdxoc  Tpi]-  85 
uiv  TTobuiv  ^T^poc  dTa^eTv  Xi0oc  T^TTapac  TTev[T€X]fie[€]v  ['EXe]- 
ucTvdbe  jifiKOC  Terrdpuiv  TTobuiv,  TrXdToc  [Tp]uij[v  7Tobui]v  icai  fi[iLi]- 
mobio,  TTdxoc  bi^robac  •  Kai  Ka0€X€C0[ai  iv  t]iBi  [l€p]uii  [u]t[i€T]- 

c  d0paucToc  •  ^TTiKpava  4pTdcac0ai  Tpia  . .  P  . .  Q  . .  a  [TT€Vt]€- 
(X)r|iKd  7Tp6c  t6v  dvaTpaqpta  6v  fiv  buii  6  dpjciT[dK]Tuiv  [w^k^oc  7t4]-  90 
VT€  7Tobu)V  Kai  7TaXacTf\c,  TTXdToc  Tpiiiiv  7Tobui[v  Kai  fmi]TTo[bio], 
O^ioc  Tpiifiv  TToboiv  Kai  fipai  dTri  Tdc  TTapacT[dbac]  K[ai]  K[a0a]py- 
6cai  dp|Li6TT0VTa  Kai  eiTevfi  Kai  bficai  Kai  [T]o[M]<pui[cai  Kai  ^i]- 
oXu^bov  TTepixeai  Kai  dTT€pTdcac0ai  6p0d*  X[i]0qc  [T]€y€[T]v  TT- 
€VT€Xr|iK6c  ^fiKoc  TTobuiv  ^TTTaKaibeKa,  TrXdTOc  [biTTo]b[ac],  Trd-  95 


6  Heinrich  Lattermann, 

Xoc  xpiujv  fmmobiiuv  kqi  TTcXeKficai  dp96c  m\i  6]u[tu)vi]oc  tt- 
avTax€i  Kai  napaboOvai  iii^  dvaOrJKCi  (iti€ic  [X€u]k[6]c  [d]c[Tri]- 
Xoc,  dTr€pTOV  ^xovrac,  dpi8|Li6c  dKTUJ  •  Xi8oc  dT[aT€]Tv  [TT]€vt[€]X- 

fi8€V  '  EX€UCTvdb€   |Llf)KOC  TTOblOv  ^TTTaKaibCKa   [TTXd]TOC   [blTT]0[b]- 

100  a(c),  TTdxoc  Tpiuiv  f||LiiTTobiujv  Kai  Ka8€X4c8[ai]  i[v  t]u&i  l[6]puji 

[6]T[i]- 
€Tc  Kai  d8paucT0C,  dpi8ji6c  6ktu)*  X{8oc  tE€pT[dc]ac8ai  Tj€v- 

t€Xtiik6c  6ktu)  ^yikoc  4TTTaKaib€Ka  TTobujv,  TrXdTOC  biTTObac, 

'TTdxoc  TpirmiTTobioc  6p86c  Kai  €6T^vioc  TTavT[ax€T  Kai]  dK- 

iicax  X€ioc  Kai  dpai  Kai  8€Tvai  feTri  4KdT6[po]v  [t6v]  6b6v  c[u]- 

105  VTi8tvTa  t6c  dp^6c  dp^orrovTac  d8paucT0c  K[ai]  bn[cai]  Ka[i] 

lioXupbov  TT6pix4ai  Kai  4TT6pTdcac8ai  6p8d     vac. 

B. 
[e6]oi 

[Ai8ouc  T6|Li6Tv  ek  Td  T6TcaTT6VT6X]riiK0uc  |binKOC  SE  iTobuiv,  TrXdTO- 
[c  T6TTdpujv  TTobiflv,  Trdxoc  TTtvT6  TTaXa]cTujv  buoTv  baKTuXoiv 

Kai  dK- 

[TT6X6Kf^cai,  dTT6pTOV  fx^vTac,  TTp6c  t]6v  dvaTpacpte  8v  fiv  bifli 

6  dpxi- 

5  [t^ktujv,  Kai  TrapaboOvai  iix^  dva8nK6]i  uti6Tc  X6ukouc  dcTriXouc,  d- 

[pi8|bi6c  T6TTapdK0VTa  Kai  buo  •  Xi8o]c  dTaT6TvTT6VT6Xn86V  *EX6uc- 

[Tvdb6  ^fiKoc  tl^  TTobiDv,  TTXdTOC  T6Tp]dTT0bac,  TTdxoc  tt4vt6  TTa- 

XacTujv 

[buoTv  baKTuXoiv  Kai  Ka86X^c8ai]  dv  tuji  UpiBi  6ti€Tc  d8paucT0- 

[uc,  dpi8|bi6c  T€TTapdKOVTa  Kai  bu]o  •  T^Tca  dpTdcac8ai'  lujviKdTI^v- 

10  [T€XTiiKd  TTp6c  t6v  dvaTpaqp^a  5v  fi]v  buji  6  dpxiT^KTUJV  yif\Koc 

ti  TTOb- 

[ibv,  TTXdTOC  T€TTdpujv  TTObujv,  TTdxoc]  TTivT€  TTaXacTujv  Kai  buoTv 

baKT- 
[uXoiv  Kai  fipavTa  cuvTi8dvai  t]ouc  dpiiouc  dp|yi6TT0VTac  d8pauc- 
[touc  Kai  €UT€V6Tc  im  TTaXacTf|]v  iTavTaxni  Kai  bfjcai  Kai  TO)biq>uic- 
[ai  Kai  ^6Xupbov  iT6pixdai  Kai  d]TT6pTdcac8at  6p8d,  dpt8^6c  t6TT- 
15  [apdKOVTa  buo  •  Xi8ouc  T6|bi6Tv  TT6]vT6Xr|tK0uc  buo  6{c  Tdc  TTapatCT- 
[ibac  X60VTOK6q)dXouc  \xi\Koc  iS]  irobujv,  TTXdTOC  6ktu)  irobuiv  Kai 

TT6X- 


Griechische  Bauinschriften.  7 

[€icf|cai,  dTTepYov  {xovrac,  TTpoc  t]6v  dvaTpaq)da  8v  dv  bm  6 

dpxiT^K- 
[tujv  dpOoc  TOVTaxei  Kal  7Tapa6]oOvai  M  dvaOrJKei  uti€ic  Xcukoc 
[dariXoc  •  7Tapai€Tibac  dreiv  TT]€VT€Xfi9€v  *  EXeucTvdbe  X€ovtok€- 
[(pdXoc  buo  ^f^Koc  S£  iTobuiv,  TTXdT]oc  dKTu)  TTobiDv  Kai  KaOeXdcOai 

IV  T-    20 

[u)i  Upifli  irri€ic  dOpaucToc  •  Xi]9oc  T€ji€[i]v  TT€VT€X€ik6c  €ic  K€pa- 
[^i6ac  7Tapai€Tt6ac  ^f^Koc  Tp]i^u3v  tto6u)V  uaXacTf^c  6€6vtujv,  TTXdTo- 
[c  Tpiifiv  7To6uJv  Kai  7T€X€Kf]cai],  diT€pTOV  4x6cac,  iTp6[c]  Tov  dva- 

Tpacpd- 
[a  8v  fiv  6u)i  6  dpxiT^KTwv,  dp0]dc  TT[a]vTax€i  Kai  7Tapa[6]6va[i] 

M  dvaen- 
[k€i  uTi€Tc  XeuKdc  dcTTiXou]c,  dpi6^6c  ip6o)yir|KOVTa  6uo  *  K€pa)bii6-  25 
[ac  dTaT€Tv  TT€VT€Xfi9€v  '  EX€]u[c]Tvd6€  \if\KOC  Tpiiflv  tto6u)v  TTa-. 

Xacrfi- 
[c  6€6vTU)V,  TTXdToc  Tpiifiv  TTo6u)]v  K[ai]  Ka9€Xk9ai  4v  tuii  iepifli 

[Tc  d9pa0cToc,  dpi9|bi6c  tp6o|Li]nKovTa  6uo  *  TTapai[€Ti]6ac  4[5]e[p]- 

Tdc- 
[ac9aiTT€VTeXr|iKdc  X60vTOK€]<pdXouc  6uo  |bifiKOC  8E  tto6u»v,  ttXctoc 
[dKTib  TTo6u)V,  TTpoc  t6v  dvaTpaqpda]  5v  fiv  6uji  6  dpxiT^KTWv  • 

Kai  Tdc  Xe-  30 
[ovTOK€q>aXdc  £kat  •  Kai  dpai  Kai]  9€Tvat  Kai  Ka9ap|i6cai  d9pauc- 
[touc,   €UTU)viouc  TTavTaxeT   Kai  6fi]c[a]i   [Ka]i   TOM<piflcat   Kai 

)bi6Xup6ov 
[TTeptx^at'  K€pa|Lii6ac  d£€pTdcac9ai]  TTevTeXritKdc  fbifiKoc  tto6oTv 
[6uoTv  Tptiflv  TTaXacTiflv,  TTXdT]oc  [Tptiflv  tt]o6u)v  TTp6c  t6v  dva- 

Tpacpda  6v 
[fiv  6uit  6  dpxtTlKTU)V  Kai]  dpa[t  K]a[i]  9[€Tvat  K]ai  Ka9ap^6c[at] 

d9paucT-  35 
[ouc  iiA  6uo  6aKTuXouc  Kai]  euTeveTc  TTavT[ax]€T,  dpt9|bi6c  tp- 

bO\if\KO' 

[vTa  6uo  •  Xi9oc  *AKTiTac  T]€|i€Tv  crpifl^aTt  XH  [Tfi]c  iiaXaKf^c 

TT^TpaC   6\X' 

[aXoOc  |bif\Koc  T€TpdTTo6ac],  TrXdTOC  6iTTo6ac,  TT[dx]oc  Tptwv  f^t- 

•  •  •  •  • 

TT061U)- 


8  Heinrich  Lattermann. 

[v  Kal  n€X€Kf)cat  6p0ouc]  iravTaxei  •  xenveiv  b[e  Ka]i  ^eiZouc  Xi9ou- 
4^;  [c  'AKTfTOC  iKavdc  KaTd]  Xorov  xai  irapabovat  i[n'  dva]6rJK€t 

uT[t]eic' 
[Xleoc  &fi\v  XH  *  EX€uci]vdb€  tiic  fiaXaxnc  ir^Tpac  [fxjnKOc  T€T[pd- 

TTOb]- 

[ac,  TrXdTOC  bhrobac,  Trdx]oc  Tpiiliv  f||iiTrobiiuv  icai  Ka[0e]X4cea[i 

iv  TUi]- 

(i  Upuii  uYieTc  d9paucT]ouc-  XCGoc  T€|bi€iv  'AKTiTac  [iT4]Tpac  [ttic 

Mtt]- 
[XaKf|c  6fiaXoCc  )bif|KOc]  biubeKa  irobujv,  irXdToc  Tpiujv  Tro[bu)v 

Kai  f||inT]- 

45    [  06(0,  irdxOC  TpiOIV  fmi]TT0b(u)V,  dpl9^6CT€TTapdK0VTaT[4TTap€C  •  t]- 
[e^eiV   bi  Kal  ^T^pOUC]    X(90UC  buO   ^HKOC  TT€VT€Kaib€Ka   TT[obuiv 

Kai] 
(fmmob(ou,  TTXdToc  Tpiiuv  TTObujv  Kai  /miTTobiou,  TTdxoc  Tpirmi- 

TTObfoUC    Kai  TT€)- 

[XeKncai  6p9o0c  TTavT]ax€i,  dTTepTOV  fx^vTac  Kai  TTapab6v[ai  ^tt' 

dv]- 
[a9i\K€i  OYieic  X(9ou]c  dtaTeiv  il  'Aktiic  'EXeucivdbe  T[€TT]a- 

[pdKO]- 

[vTtt  Tirrapoc  |if)KOc]  buibeKa  TTobuiv,  ttXotoc  Tpiiiiv  TTobuiv  K[ai] 

lf|[MtTT0]- 

vV»  [blo,  TTuxoc  TptTiiiiTTolbiouc'  OTaTeiv  bfe  Kai  iT€pouc  btio  mtiko[c 

irev]- 
[TtKaibtKtt  TTobu)V  Ka]i  fmiTTobiou,  ttXotoc  Tpiuiv  TTobuiv  Koi  fm[t- 

TTOb]- 

liv*»  nuxoc  TpiriM^w^li^^c  *  '^oii  Ko9€X€c9ai  bf  tuii  iepuri  irneic  [xa]- 
[i  dOp«i»CTOuc  ToO  TTlpocTvuiou  Tou   EXeucivi  dvaxaeripduevov 

[u»uaTiw€iv  TO  iTpoc]9iov  ToO  CTpuiuoToc  Koi  Tdc  ernKauTTdc  U€Xp[l] 
x^  [tvh»  toixou^  irXdTO^c  iToioOvTa  tt\c  Td<ppo  b^Ko  tto^c*  koi  tf- 

90v-:ca- 
|^>T\t  Tvy  TT^v  {$u)  to'0  i€ix>0  TtOtvut  Tii>cc  Xir^-c  T^c  u:iXaxf,c 

\K  'Tvvct"nT^uo\Ta  oO  dv  €1  TT^r,>a'  crvTfr^-^vn  roCc  cutwoOc 


Griechische  Bauinschriften.  9 

[iq>ouc  dp^oTTOvJrac  Travraxci  •  iiifiKOC  TeTpdiTobac,  TrXdTOC  biiToba- 
[c,  TTdxoc  Tpiri|Lim]obiouc  •  Sttou  V  dv  bir]x  xai  |bi€i2;oc[i]  X[i]0oic 

XPncG- 
[ai  iKavoTc  •  47T€]pTdZ6c9ai  bi  KaTd  tov  ctoixov  ?KacTov  biav€Kfi  60 
[iTapd  ^fiKOC  Kai]  H  dirafioiPuiv  *  im  bk  toutiwv  TiGdvai  ttiv 

€UeuVTTl- 

[piav  'AKTiTO  Xi]eo,  dTT€pTacd^€VOV  4tti  TpcTc  TraXacTdc  t6  u7T€pd(x)- 
[ov,  Kai  cuvTie]4vai  touc  dpiiiouc  dp^orrovTac  iTavTax^T  Kai  depa- 
[ucTOuc  Xieou]c  bk  erjc^i  fbifiKoc  bubbcKa  nobuiv,  uXdTOC  Tpiiflv 

TTOblUV 

[Kai  fmmobi]ou,  ndxoc  TpirnLimobiouc  •  erjc^i  bfe  Kai  touc  twviaio-  65 

[UC  |if]KOC    7T€V]T€Kaib€Ka    TTObuJV   Kai  /mmobiou   buO*    Kai   d7T€p- 

Tacd^i- 
[€VOV  dped  K]ai  irpoc  Tf|v  7T€piT€V€iav  fiv  fiv  <av>  buji  6  dpxi- 

T^KTUJV   bfj- 

[cai  Kai  |Li6]Xupbov  7T€pix4ai,  dpie^ibc  T€TTapdKOVTa  T^rrap^c '  Xi- 

[eOUC  T€J1€]TV  TflC*  EX€UCtViaKf^C  7TdTpaC  ^flKOC  ££  TTObuJV,  7TXdT0C  T€- 

[TpdTroba]c,  7Tdxoc  7T€VT€TTaXdcTouc  Kai  dK7T€X€Kficai,  d7T€pT0v  ?xo-  70 
[vTac,  6pe]ouc7TavTax€T,dpie^6c  T€TTapdKOVTa  buo  •  Xieouc  d^aT^- 
[Tv  ^K  Tfi]c  'EX€ucTvi  XieoTO|iiac  eic  t6  Up6v  iifiKoc  £[E]  TTobujv, 

7TXdT- 

[oc  T€Tp]d7Tobac,  7Tdxoc  7T€VT€7TaXdcTouc  Kai  KaeeXkeai  iv  tOji  U- 
[pdii  6t]i€Tc  depaucTouc,  dpie|Li6c  T€TTapdKOVTa  buo  *  Xieouc  t€^€- 

[TV  Tfl]c  '  EXeUClViaKfjC    TT^TpaC    ^lfiKOC    li  7T0blflv,    7TXdT0C    TplUJV 

7T0buJV    75 
[Kai]  fmmobiou,  7TdxOC  7T[d]VT€  7TaXaCTlUV  Kai  iK7T€X€KflCai,  d7T€pT0V 

[?Xo]vTac,  dpeouc  7TavTax€T,  dpie^ibc  €[!]koc[i]  Terrapec  •  Xieouc 

d^a- 
[T€]iv  Ik  Tf\c  'EXeucTv[i]  XieoTO|Liiac  ^fiKOC  SE  7Tobujv,  7TXdT0C 

Tpilflv   7T- 

[o]biflv  Kui  f|]Limobiou,  7Tdxoc  7T6VT€7TaXdcTOuc  Kai  KaeeXdceai  iv  t- 
jpi  Upifli  iiTieTc  depaucTouc,  dpie|Li6c  €!k[o]ci  Tdrrapec  •  cTuXopd-  80 
Tac  ^EepTdcaceai  TerrapdKOVTa  T^TTapac  TT^Tpac  ttic  'EXeuciv- 
laKTic  TTXdTOc  ?E  TTobujv,  ^jiiiKOC  T€Tpd7Tobac,  7Tdxoc  TrevTeTTaXdcTOu- 
<•  Kai  ^T^pouc  dEepTdcaceai  TTXdTOC  £H  7T0bujv,  iiifiKoc  Tpiujv 

7T0buJV 


10  Heinrich  Lattermann, 

xai  %i7Tobiou,  TTdxoc  [7T]€VT[€]7raXdcTouc  €tKOc[i]  buo-  Kai  iri' 

pouc  T- 
85  u)viaiouc   ££TTobac  7Tav[T]ax[€]i   buo*   toutouc   dTT€pTacd|i€VOV 

Tie^v- 

ai  Kai  7Tapa£€cd^€vov  ^TTi  #||inT6biov  t6  8Xov  cuvTiBdvai  touc  d- 
pliouc  dpii6TT0VTac  TravTax^T  dGpaucTouc '  icai  i[7T]€pTacd|i€voc  6- 
p6d  Kai  X€Ta  bu)c[€i]  T[f|v]  d[[K]pav'  Kai  7TpocTuxica[i  €u]T[€]v[fi] 

7TpOcX€[l]7T- 

ovTa  7TivdKia  Ka[i  K]a[T]d  lifev  Kiova  TO)icpu)cai  Kai  ^6Xupbov 

•  •  ^  ^  •  •   • 

7T€piX^ 

90  ai  •  |i6Xup5ov  bi  Kai  clbnpov  toTc  XiGoic  €{c  Td  bcciid  f\  7t6Xic  7Tapd- 
E€i  Kai  TpoxiX€[ia]v  ^VTeXrj     vac. 

Die  Buchstaben  sind  auf  beiden  Seiten  des  Steines  CT0ixnb6v 
geordnet,  auf  B  jedoch  enger  gestellt  als  auf  A.  Von  dem  Prft- 
skript,  das  unten  zu  behandeln  ist,  abgesehen,  zfthlt  A  von  Z.  8-85 
im  allgemeinen  47  Buchstaben  in  der  Zeile;  in  Z.  60  fQhrt  die 
einzig  mOgliche  Ergftnzung  auf  46  Zeichen^)  und  die  Annahme 
der  gleichen  Zahl  erlaubt  in  der  vorhergehenden  Zeile  (59)  eine 
passende  Erg&nzung');  auch  Z.  71  kann  nur  soviele  Zeichen  ge- 
habt  haben,  wie  aus  der  Stellung  der  von  mir  am  Ende  gelesenen 
Reste  und  der  (schon  vorher)  von  Herrn  Caskey  (briefl.)  gegebenen 
Ergftnzung  hervorgeht;  ebenso  sind  in  der  folgenden  Zeile  (72) 
die  letzten  Zeichen  weiter  gestellt,  sodafi  im  ganzen  46  anzu- 
nehmen  sind;  schliefilich  ist  in  Z.  86  der  7.  Buchstabe  auf  den 
Raum  des  7.  und  des  8.  Buchstabens  der  vorhergehenden  Zeile 
gesetzt,  sodafi  von  hier  an  46  Buchstaben  durchgehen.  Auf  B 
stehen  im  allgemeinen  51  Zeichen  in  der  Zeile;  auf  52  fahren 
die  Ergftnzungen  von  Z.  34-37');  ebensoviele  Zeichen  hat  Z.  90, 
wo  in  XiGoic  das  lota  der  Endung  nachtrftglich  eingeschoben  ist. 

Eine  Yerschiedenheit  von  A  und  B  ist  auch  im  Charakter 
der  Schrift  wahrzunehmen :  auf  B  ist  sie  weniger  sorgf&ltig.  Schrift- 
proben^)    s.  auf  Tafel  I.    Hdhe  der  Buchstaben   auf  A   und  B 

*)  So  schon  Philios  a.  a.  0.  S.  206,  Anm.  2 ;  Kohler  unterlftfit  die 
Erganzung. 

•)  Gegeben  von  Herrn  Caskey  (briefl.). 

')  Zuersl  ergftnzte  Gaskey,  a.  a.  0.  S.  151  einwandfrei  Z.  34  (bei 
ihm  Z.  33),  dann  ich  die  folgenden. 

*)  Die  Schriftproben  wurden  so  hergestellt,  da0  Ausschnitte  aus 
den  RUckseiten  der  Abklatsche  (mit  erhabener  Spiegelschrift)   photo- 


Griechische  Bauinschriften.  11 

I  mm,  0  Q  6  4>-5  mm,  ^  bis  7  mm.   Abstand  der  Bachstaben, 

n  Mitte  zn  Mitte  gemessen,  aaf  A  1  cm  (seitlich  etwas  geringer) ; 

if  B  9  mm  (nicht  so  gleichmftfiig  wie  aaf  A).  Zeilenabstand  aaf 

.  meist  4,  5  mm  (30  Zeiien  -f  Spatien  fast  genaa  30  cm !),  aaf  B 

oiregehn&liig  (1-6  mm). 

Meine  Wiedergabe  richtet  sich  in  der  Orthographie 

Bh-eng  nach  dem  Stein,  der  in  der  Darstellung  von  ou  aiif 

beiden  Seiten  sehr  stark,  weniger  in  der  von  ei  schwankL 

Doch  ist  die  Willkiir  nicht  so  groB,  dafi  bei  der  Erganzung 

nach  Bequemlichkeit  bald  zu  der  einen,  bald  zu  der  andern 

Schreibung  gegriffen  werden  diirfte.    Das  Erhaltene  erlaubt 

immerhin,  Strecken   hindurch  eine  gewisse  Konsequenz  zu 

©rkennen.   So  ist  am  Anfang  von  A  nach  dem  Praskript,  das 

ta  den  Genitiven  der  Patronymika  noch  einfach  0  hat,  die 

Absicht  deutlich,  die  neue  Orthographie  anzuwenden,  aber 

schon  in  Z.  16   fiihrt  die   Erganzung   auf  die   Schreibung 

0,   die  der  Stein  Z.  25  noch  selbst  zeigt,  und  mit  Z.  34  fallt 

tei"  Steinmetz  fast  ganz  in  die  alte  Orthographie  zuriick;  nur 

^enige  Worter  bleiben  in  der  Regel  davon  verschont,  so  touc 

^PMouc  (Z.  71  u.  73  gegen  Z.  58  u.  105),  TioioOvTa  (Z.  59  u. 

^l  igegen  Z.  41)  und  TtapaboOvai  (Z.  34,  64,  83,  97  gegen 

^-  48);  Z.  71  ist  unter  dem  Einflusse  des  unraittelbar  voraus- 

^i^enden  Femininums   6p9dc  ausnahmsweise  eurujviouc  ge- 

^^hrieben.  Bedeutend  unberechenbarer  ist  das  Verhalten  des 

^iometzen  von  B  in  den  ersten  zwei  Dritteln,  wenigstens 

^*  Wortern  formelhafter  Wendungen,   wahrend   sonst  ent- 

^*Jiedcn  ou  tiberwiegt  (doch  dxocac  Z.  23  und  Tdq)po  Z.  55; 

^^erkenswert   ist   auch,    daB    grade   TrapaboOvai   hier  nur 

^^^x^t  zweimal  [Z.  5  u.  18]  mit  ou  vorkommt,  sonst  [dreimal, 

^*  24^  40, 47]  mit  o);  beziiglich  des  Einflusses  des  Femininums 

^^^gl.  Z.  25  XeuKdc  dcTriXouc  mit  Z.  18  f.  XeuKoc  dcTTiXoc,  fefner 

~^*  2^TT€VT€Xr|iKdc  XeovTOKeqpdXouc  undZ.  15f.TTapaieTi6ac  XeovTO- 

^^tiXouc  mit  Z.  191  XeovTOKeq)dXoc,  das  hier  von  dem  re- 

^^x-enden  TrapaieTifeac  durch  drei  Worter  getrennt  ist.   Von 

^    Z.  62  an  geht  ou  durch.   —   e  =  ei  findet  sich  in  dem 

^T-aphiert,  und  die  Negative  'verkehrt'  kopiert  wurden.    So  erscheint 
^^®    Schrift  rechtslHufig  und  erhaben. 


12  Heinrich  Lattermann, 

Erhaltenea  nur  viermal  auf  A:  Z.  lOi  (XTaTcv,  Z.  11  uTiec, 
Z.  31  Teiiev,  Z.  43  dpTacfieva;  nur  in  der  Nachbarschaft  dieser 
Worter  dUrfen  wir  daher  mit  e  erganzen,  so  Z.  14  oTaTev 
und  Z.  15  uTiec^).  Dadurch  steigt  die  Zahl  dieser  Falle  auf  6. 
Philios  geht  unmethodisch  vor,  wenn  er  seiner  Erganzungen 
wegen  die  Schreibung  noch  haufiger  annimmt  —  ni  ^^ 
TravTaxfii  begegnet  auf  beiden  Seiten,  soweit  sie  erhalten  sind, 
nur  zu  Anfang,  auf  A  Z.  14  und  22  (danach  erganzt  Z.  10), 
auf  B  Z.  13,  im  ganzen  in  3  bezw.  4  Fallen;  TtavTaxeT  dagegen 
findet  sich  A  Z.  59,  64,  74,  82  f.,  96  f.,  B  Z.  24,  36,  58,  63,  71, 
77,  87  (in  5  +  7  =  12  FaUen)  und  ist  mit  Rucksicht  auf  die 
Kontinuitat  der  Schreibung  noch  A  Z.  71  und  103  und  B 
Z.  32  und  85  (in  2  +  2  =  4  Fallen)  einzusetzen  und  eben 
wegen  des  starken  tJberwiegens  von  TravTaxeT  gegeniiber 
TTavTaxni  wahrscheinlich  auch  A  Z.  29,  33,  42  f.,  43  f.,  47  f.  und 
B  Z.  18  (in  5  +  1  =  6  Fallen);  danach  stellt  sich  das  Ver- 
haltnis  von  TravTaxni  zu  navraxeT  in  dieser  Inschrift  auf  4 :  22. 
Vielleicht  deutet  der  Umstand,  daB  sich  auf  beiden  Seiten 
erstere  Schreibung  nur  zu  Anfang  findet,  wo  wir  schon  das 
Bestreben  der  Steinmetzen,  OY  zu  schreiben,  beobachtet 
haben,  nicht  so  auf  den  Konservativismus  der  athenischen 
Ratskanzlei*),  als  vielmehr  auf  ihre  Korrektheit;  wenigstens 
ist  es,  da  schon  bedeutend  friiher  nicht  selten  ei  fiir  rii  vor- 
kommt'*),  nicht  moglich,  hier  die  eine  oder  andere  Schreibung 
als  die  altere  oder  jiingere  anzusprechen.  Zu  bemerken  ist 
noch,  dafi  ei  neben  sonst  durchgehendem  TTevTeXriiKoc  B  21 
in  -eiKoc  auftritt  und  fiir  r^i  B  57  in  ei,  sowie  stets  in  der 
altertiimlich  anmutenden  Wendung  in^  dvaGrjKei  (hinter  Trapa- 
boOvai). 

»)  Caskey  erganzt  noch  A  4:1  (bei  ihm  40,  a.  a.  0.  S.  150)  ^pra- 
cimdvoic,  doch  ist  vorher  iroiovra  zu  lesen,  nicht  TroioOvra,  wie  er  ver- 
sehentlich  schreibt. 

«)  Vgl.  Br.  Keil,  Alh.  Mitt.  XX  (1896)  428. 

*)  Meisterhans-Schwyzer,  Gramm.  der  att.  Inschr.*  36  ff.  Vgl.  jetzt 
auch  die  athenische  Inschrift  Amer.  Journ.  of  philol.  XXVIII  (1907) 
S.  426f.,  die  der  ei-sten  Halfte  des  4.  Jahrh.  angehort  (fiir  ou  ist  bis 
auf  einen  Fall  stets  0  geschrieben)  und  r\\  stets  durch  EI  darstellt 
(iravTaxei  Z.  12, 16;  'AtpuX€Ik6c  Z.  6f.,  8;  TT€vt€X€Ik6v  Z.  20;  iiitOTpdHi€i 
[Konj.]  Z.  5;  X€irT€T  Z.  13;  *  EX€uaviaK]et,  M€TapiK€i  Z.  25). 


Griechische  Bauinschriflen.  13 

Uberschrift  und  Praskript  Auf  beiden  Seiten  stand 
die  Uberschrift  0601.  Auf  A  ist  davon  0  iiber  dem  ersteu 
Buchstaben  der  folgenden  Zeile  erhalten^);  Hohe  gleich  der 
der  ubrigeu  Buchstaben;  Abstand  von  der  Oberkante  des 
Steines  8  mm,  von  der  folgenden  Zeile  6,5  mm.  Auf  B  ist 
01  erhalten,  0  tiber  dem  35.  Buchstaben  (M),  I  iiber  dem 
45.  (Q);  Hohe  wie  bei  A;  Abstand  von  der  Oberkante  des 
Steines  2,5  cm,  von  der  folgenden  Z.  9  mm.  —  Die  Zahl 
der  im  Praskript  (Z.  2-6;  dann  Vacat)  genannten  Epistaten 
gibt  Sundwall  (a.  a.  0.)  richtig  auf  sieben  an,  doch  macht  er 
den  Fehler  wie  Kohler  im  Corpus,  in  dem  zuletzt  (Z.  6) 
aufgefuhrten  Naraen  den  Schreiber  zu*  suchen.  Dann  muB 
er  annehmen,  daB  mit  TTaiovibnc  in  Z.  3  schon  der  Name 
des  2.  Epistaten  schlieBt;  aber  bei  dieser  Annahme  ware  der 
Raum  in  Z.  2  auf  jeden  Fall  zu  knapp.  Ein  Schreiber  brauchte 
ja  auch  hier,  am  Kopfe  eines  bloBen  Ausschreibens,  gar 
nicht  genannt  zu  sein;  wichtiger  war  der  Name  des  Archi- 
tekten:  der  wird  denn  auch  in  Z.  7,  von  dem  Praskript  durch 
einen  Zwischenraum  getrennt,  unmittelbar  vor  dem  Aus- 
schreiben  genannt.  Femer  war  in  Z.  2  ein  i)iicGu)cav*)  nicht 
gut  zu  entbehren,  wodurch  der  Platz  noch  knapper  wird. 
Der  Rest  von  Z.  2  war  also  durch  einen  einzigen  Namen 
nebst  Patronymikon  ausgefiillt,  und  mit  Melanopos  in  Z.  6 
wird  der  7.  Epistat  genannt  Wie  die  Namen  sich  auf  deu 
Raum  verteilen,  ist  in  der  Umschrift  durch  Zahlen  kenntlich 
gemacht.  Es  fragt  sich  noch:  wieviel  Buchstaben  zahlte  das 
Praskript  in  der  Zeile?  Bei  Beantwortung  dieser  Frage  ist 
zu  benicksichtigen,  daB  in  den  erhaltenen  Namensresten 
(einschlieBlich  'EXeucivio)  statt  ou  durchweg  o  geschrieben 
wird;  wir  durfen  also  auch  fiir  den  verloren  gegangenen 
Teil  des  Praskripts  die  Schreibung  annehmen.  Sundwall  nun 
erganzt  unzweifelhaft  mit  Recht  den  Namensrest  von  Z.  4 
auf  NiK65nM]|*oc  TTiCTUJvibo  'AGiioveuc  (nach  IG.  11«  add.  682  c 
6/7;  auf  11»  1054  g  Z.  30,  wo  Sundwall  NiK6]bniLioc  TTictujvoc 

*)  Spuren  von  E  vielleicht  uber  dem  10.  Buchstaben;  vgl.  die 
Verteilung  bei  B. 

*)  Am  Ende  der  Zeile  ist  eine  L&ngshasta  erhalten,  die  einem 
E  angehdrt  haben  kdnnte. 


14  Heinrich  Lattermann, 

'A.  erganzt,  hat  schon  Kohler  im  Corpus  verwiesen).  Weniger 
sicher  ist  Sundwalls  Erganzung  des  2.  Namens  auf  AtmaiveTOC 
[TijLiaciSeo  Ik  Kepajbieujv;  zwar  geniigt  sie  der  von  ihm  nach- 
gewiesenen  Phylenordnung,  die  offenbar  auch  bei  Bestellung 
dieser  Beamten  beobachtet  wurde,  doch  notigt  sie  zu  der 
Annahme,  dafi  in  den  Praskriptzeilen  nur  je  45  Buchstaben 
standen  gegen  spSter  47-46,  und  soweit  der  Stein  erhalten 
ist,  stehen  die  Buchstaben  des  Praskripts  genau  so  weit  wie 
in  den  nachstfolgenden  Zeilen. 

Das  Ausschreiben  zerfallt  in  eine  Reihe  Posten  uber 
Steine,  die  fiir  die  Vorhalle  des  Telesterions  zu  Eleusis,  das 
TTpocrtjJOv  (B  53),  gebraucht  wurden.  Fast  alle  Posten  sind  nach 
demselben  Schema  gegliedert  in  Vorschriften  iiber  1)  Te^eTv- 
(dK)TTeXeKficai,  2)  (xTaTeTv-KaeeXkGai,  3)  (4g)epTacaceai-dpai  nebst 
mehr  oder  weniger  ausftihrlichen  Vorschriften  uber  den  Ver- 
satz,  die  Fugenbearbeitung,  Befestigung  und  Abgleichung  der 
Steine ;  diese  3  Teile  nenne  ich  kurz  *Unterposten*.  Da  auBer- 
dem  innerhalb  desselben  Postens  meist  bei  jedem  dieser  Unter- 
posten  Material,  Zahl  und  Abmessungen  der  Steine,  wohl 
auch  ihr  Name  genannt  werden,  so  ergibt  sich  bei  Bertick- 
sichtigung  der  croixn^ov-Ordnung  der  Inschrift  sehr  oft  zweifel- 
lose  Kichtigkeit  der  Erganzungen  *).  Die  Posten  sind  meist 
scharf  voneinander  getrennt,  mitunter  jedoch  auch  verschrankt, 
und  zwar,  wie  es  scheint,  nur,  wenn  die  Steine  derselben 
Schicht  oder  demselben  Bauteil  angehoren;  Ecksteine  sind 
meist  dem  Posten  der  Reihensteine  untergeordnet  tJber  die 
ganze  Anordnung  werden  systematische  Tabellen  die  beste 
Ubersicht  geben  (s.  Tab.  S.  16-19  und  23-25). 

Zur  Anlage  von  Tabelle  I.    Zusatze. 

Erganzungen,  bezw.  die  Zeilen,  in  denen  sie  vor- 
kommen,  sind  nur,  wenn  sie  nicht  durch  den  Posten  selbst 
belegt  werden,  in  eckige  IQammem  eingeschlossen. 

Die  Unterposten  kommen  nur  in  den  Zeilenzahlen  jeder 

*)  Wie  wenig  konsequent  noch  Philios  und  Kohler  den  Schema- 
tismus  der  Inschrift  ausgebeutet  hatten,  zeigte  Caskey  (a.  a.  0.)  durch 
seine  Erg&nzungen. 


Griechische  Bauinschriften. 


15 


Spalte  zur  Geltung.  Dagegen  sind  die  Posten,  wenn  sie  Steine 
verschiedener  Abmessungen  in  sich  vereinigen,  durch 
arabische  Zahlen  uutergeteilt 

Von  Spalte  1  an  fassen  die  geschweiften  Kiammern 
vertikal  solche  Zeilengruppen  zusammen,  in  denen  Benen- 
nung,  Bestinmiung,  Material,  Zahl  oder  Mafi  ausdriicklich 
auftreten;  sonst  sind  diese  derjenigen  Zeilengruppe  bei- 
geschrieben,  in  der  sie  zuerst  oder  iiberhaupt  nur  auftreten. 

Spalte  2.  Auf  dieUnterposten  verteilen  sich  die  Namen 
der  Steine  oder  Bauteile  folgendermafien : 


Posten 

Unterposten 

Bemerkungen 

I 

— 

3  (2X)») 

*)  Das  zweite  Mal  bei  der 
Zabl. 

n 

3  (3X)«) 

•)  Vor  ^pTdcacOai  — Spai 
dicTC  K€ic8ai,  vor  Ka6- 
ap|i6cai  usw.  und  bei 

III 

ly  hinter  €(c 

3 

der  Zahl. 

IV 1 

1,  hinter  c(c 

3 

IV  2 

m.  Artikel 

2 

3 

(Tujviaioi) 

/ 

V 

1,  hint.  c(c 

— 

3  (2X)») 

^)  Das  zweite  Mal  bei  der 
Zahl. 

VI  1,3 

1,  hint.  €(c 

— 

3*) 

*)  Dazu  Platzbestimmung 
beiVI3,AZ.92. 

VI 2 

1,  hint.  €(c 

VII 

Kein  Name ; 

Platzbestin 
\,  A 104. 

imung  sub 

VIII 

1,  hint.  €(c 
m.  Art. 

3 

IX 

1,  hint.  €(c 
m.  Art. 

2 

3 

X 

1,  hint.  €(c 

2 

3 

XI 

1,  cTpib^axi 

— 

3 

XII 1, 2 

— 

3,  cuOuv- 
THpia 

(XII 2, 

— 

— 

'    3 

TUfviaioi) 

xin  1, 2 

— 

3 

- 

XIII 3 

3 

(yujviaioi) 

16 


Heinrich  Lattermann. 


A. 


I.  Systematiscbe  t)b( 


Posten 

1 
Zeilen 

2 

Name  (Bestimmung) 
d.  Steine  od.  Bauteile 

S 
Material 

4 
Zahl 

Qberlief.         berichi 

I 

8-12 
16-24 

Kavovtbcc 
(16,  23  f.) 

Vgl.  Z.  18  f. 

[Eckstein?] 

XiOoc  AtTivaioc 

6  iiaXaKdc  6|LiaXyic 

(8, 16) 

44 

(11  f.) 
42 

(24) 

II 

12-16 
24-31 

TplTXuqpoi 

(24,  28, 30) 

TUJViaioi 
[28] 

Xieoc  AtTivatoc 

6  |LiaXaK6c  (6|uiaX/|c) 

(12,  25) 

[2]4 

(15f.) 

[2]4 

(24,  30f.), 

einschl. 

2  Ecktrigl. 

[28] 

111 

31-45 

fieTdiTia 
(31, 39) 

TTcvTcXriiKd 
(31,  36,  39  f.) 

15 
(35f.,38f.,39) 

IV 

'{ 

45-52 
54-61 

52-54 

(57-58) 

\      T€ica       AuipiKd 
1    [45,54]        (55) 

\           T^viata 
/            (52,58) 

TTcvTcXriiKd 
(45,  50,  55) 

\       *7 
/(49f.,52,56) 

1   (52,58) 

45 

V 

61-77 

irXivOibec 
(61  f.,  69,  76) 

TTcvTcXriiKai 
(61,  66,  69) 

44 

(65,68f.,76f.) 

VI 

'{ 

77-79 
83-86 

79-81 
86-88 

81-83 
88-94 

^iriKpava 

(77,  79, 89) 

[            TT€VT€XTl»Kd 

(77, 80,  84, 86, 89  f.) 

}    (77,84) 
)(79f.,86) 

3 

3 

(89) 

VII 

94-106 

^irl  iKdr.  Tdv  6b6v 

(104) 

TT€VT€XriiKd 
(94f.,98f.,  lOlf.) 

8 
(98,101,102) 

Griechische  Baainschriften. 


17 


ieht  liber  die  Posten. 


5 

Abmessungen  in  Fu6 

6 
Anathyrosis 

7 
Verbindung 

fif^Koc                 irXdToc 

irdxoc 

und  Abgleichung. 

4 
(8f.,17  0) 

3 

(9, 17) 

IV. 

(9, 17f.) 

Vgl.  Z.  20 

b.  T.  ji.  ^i  Av  6  dpxiT. 
K€X.(22f.) 
diTcpT.  [23] 

i)i)ioc 

(12f.,25) 

3 
(13.  26) 

2Vt 
[13] 

b.  T.  ^.  (29f.) 
Kein  ^irepT. 

UlflOC 

5 

-3If..36f,,40) 

(32, 37, 40) 

•/4 

(32f.,37f.) 

b.  T.  ^.  (*4) 
^itcpT.  (UL) 

6 

'45f.,50f.,56) 

9 
(53) 

\         3V4 
/  (46,51,56f.) 

6 

(53) 

ditioc 

1V4 

(46f.,51f.,57) 
O^ioc 

IV* 

(53f.) 

iroXacTi^ 

(59  f.) 

r 

1 

b.  T.  M.  (60) 
^iTcpT.  6p6<i  (61) 

1 

4«A 

'b2,66f.,69f.) 

2 

(62, 67, 70) 

IV 

(62f.,67,70f.) 

TCoXacTi^ 

(71f.) 

b.  T.  ^.  (75  f.) 
Kein  ^ircpT. 

1       57« 
1  (77  f.,  Wf.) 

(80,87) 

\         3«/. 
/      (78f.,85) 

\         3Vf 

/    (80f.,87f.) 

O^ioc 

\           3 

(79,85f.) 
\        d^ioc 

1       (81, 88) 

Zusammenfi 

5  7« 
(90f.) 

issend 

3V« 
(91) 

Omioc 

3 

(92) 

b.  T.  ^.  (93  f.) 
^iTcpT.  6ped  (94) 

17 
^5, 99, 102) 

2 
(95, 99  f.,  102) 

irop*  6Xov  t6v  i 
Xill,  3. 

IV. 

(95f.,100,103) 
rotxov  To[ . . . .  ( 

T€TpdTrobac),  ktA. 

b.-M.  (105  f.) 
^TTcpT.  6ped  (106) 

2 

18 


Heinrich  Lattermann, 


B. 


Posten 


^Zeilen 


2 

Name  (Bestimmimg) 

d.  Steine  od.  Bauteile 


Material 


4 

Zahl 


fiberlieC 


t>eiiclit. 


vm 


1-15 


TCica       'luivtxd 

(1, 9)  (9) 


IX 


15-21 
28-38 


I 


irapateribcc  Xcov- 

TOic^q>aXoi 

(15f.,  19f.,  28f.) 


21-28 
33-87 


IKcpa^ibcc    irapaie- 
(21  f.,  25f.,     Tibec  . 
33)  [22] 


i 


37-39 
41-48 
58-59 


crpui^a 
(37,  54) 


89-40 
59-60 


40 
56-58 

60-61 


TTevTcXi^iKd 
(1,  6,  9f.) 


42 

(6,9,14f.) 


TTcvTcXiiiKai 

(15,  19,  29) 


2 

(15,20,29) 


1 


TTcvTcXiiiKai 
(21, 26, 33) 


72 

(25,28,36f.) 


XII 


XIII 


2 


\ 


8 


43-45 

48-50 

64-65 
<66-68> 

45-46 
50-52 
65-66 

47-48 
52-53 
61-64 
66-68 


68-74 

80-83 
74-80 
83-84 
84-85 

85-90 


TUJviaTot 
(65  f.) 


€(»euvTT]p(a 
(61  f.) 


CTuXopdTai 

(80  f.) 


yiuviatoi 
(84  f.) 


XiOoc  'AKTiTTic,  i\  \ia- 

XoKfi  ir^Tpa  6MaX/|c 

(37,  40,  41, 56  f.) 


) 


HX 
(37,*1) 


XOoc  *Akt(tiic,  f|  ^ia- 
XoKf)  ir^pa  6|uiaX/|C 
(43f.,48,  62) 


l       44 

|(45,48f.,68) 

2 

(46,50,66) 


\ 


i\  *EXcuctvtaKf|  irdTpa 
\69,72,75,77f.,81f.) 


(f\  'EXcuctvtoK^  ir^Tpa) 


42 

(71,  74) 

44 

(81) 

24 

(77, 80) 

22 

(84) 

2 
(85) 


22 


Griechische  Bauinschriften. 


19 


5 

Abmessungen  in  Fu0 

6 

Anathyrosis 

7 

Verbindung 

\kf\KOC 

irXdroc 

irdxoc 

und  Abgleichung. 

6 

(1, 7, 10  f.) 

4 
(lf.,7,11) 

17«« 

(2,7f,llf.) 

iraXacTyj 
[13] 

b.  T.  M.  (13  f.) 
^irepT.  6p6d  (14) 

6 
(16, 20,  29) 

1  (16,20,29f.) 

b.  T.  M.  (32  f.) 
Kein  ^irepT- 

(22,26f.,33f.) 

(22  f.,  27, 34) 

bCio  bdimiXoi 
[36] 

Keine  Vorschrifl  liber 

Verbindung. 
Kein  ^irepT. 

4 
38, 41  f.,  58) 

2 

1  (38,42,58f.) 

^e{Iov€C  X{6oi 
(39f.,  59) 

1  (38f.,42,59) 

Zusammenfassend 

Keine  Vorschrift  iiber 

Verbindung. 
Ausfiihrl.  Vorschr. 

iih.  ^irepT.  (60f.) 

12 

\U,  49, 64) 

15  V«  0 
i6,  50f.,  66) 

1         3  7« 
|(44f.,49f.,64f.) 

f        (51  f.) 

l         17« 
1    (45,50,65) 

1         (52) 

Zu  sam  menf assend 

b.-n.(67f.) 

^iT€pTacd)yievov  dpOd 
kqI  irpdc  Tf|V  irepi- 
T^veiav  KTd.  (66  f.) 

6 

(69,  72, 
wXdT.  82) 

6 

(75,  78, 
irXdT.  83) 

6 

(85) 

1           * 
}    (69f.,72f., 

)       MflK.82) 

3«/. 
(75f.,78f., 
Mnic83f.) 

6 

(86) 

V 

l       1V« 

(70, 73, 82  f.) 

(76, 79, 84) 
(1V«) 

fmiir6biov 
(86) 

• 

Zusammenfa 

ssend 

-T.  M.(89f.) 
^irepTacd^evov  6p6d 
Kal  Xeta  (87  f.) 

')  Hinter  Z.  46  ist  durch  Versehen  des  Steinmetzen  Uber  eine  Zeile  ausgefallen, 
soben  den  Text. 

2* 


20  Heinrich  Lattermann, 

In  Spalte  3  habe  ich  diejenige  Form  der  Bezeich- 
nung  gewahlt,  die  meist  nur  beim  3.  Unterposten  —  (^)€p- 
TdcacOai  usw.  —  auftritt  —  Zum  1.  Unterposten  —  Xi0ouc 
TejieTv  usw.  —  setzt  die  Inschrift  ii  mit  dem  Namen  des 
Herkunftsortes  und  dahinter  den  Genitiv  der  Steinart  nur 
in  Posten  I  und  11  (A  8  und  12 :  i£  AJtivtic  Tf|c  jyiaXaicnc 
TT^Tpac  6^aXo0c;  vgL  auch  B  56  f.),  den  Genitiv  des  Stein- 
namens  nur  in  Posten  XTTT  1/2  (B  69  und  75 :  Tflc  'EXeu- 
civiaKnc  TT^Tpac),  sonst  das  Adjektivum  des  Herkunftsortes 
(nevTeXniKOuc  z.  B.  IH,  A  31 ;  ^AKTiTac  XI  1/2,  B  37  und  40, 
XTT  1,  B  43),  zu  welchem  in  Posten  XI  und  XII  noch  der 
Genitiv  der  Steinart  tritt  (B  37,  43  f.  'AKTiTac  Tnc  |iaXaKf]c 
TT^Tpac  6|yiaXoOc,  bezw.  Tt^Tpac  t.  ^.  6 ;  vgL  oben  zu  Posten  I/II). 
—  Im  2.  Unterposten  —  XiGouc  dTareiv  —  steht,  wenn  es 
sich  um  Steine  pentelischen  Marmors  handelt,  tiberall  TTev- 
TeXiiOev  'EXeucTvdbe;  sonst: 

a)  bei  Steinen  aus  der  Akte  kurz 
'EXeucivdbe  :  XI,  B41; 

«  *AKTnc  'EXeucivdbe  :  XH  1,  B  48; 

b)  bei  eleusinischen  Steinen 

^K  TTic  *EXeudvi  XiOoTOjLiiac  mit  eic  t6  iepdv :  XIII 1, B  72 ; 
ohne  eic  t.  i.  XHI  2,  B  78. 
In  Posten  I  und  II  gehen  die  Unterposten  1  und  2  in  ein- 
ander  tiber:  der  Anfang  XiGouc  —  ii,  AiTivric  (tt^c  fiaXaKf]c 
TreTpac)  laBt  sich  auch  noch  auf  dTaTeiv  *EXeucivdbe  (A  10  f.; 
14  f.  steht  dahinter  noch  elc  t6  iepov)  b^imc  (Kai)  dOpaucTouc 
beziehen.  Abgesehen  von  diesen  beiden  Posten  enthalten 
alle  tibrigen  im  2.  Unterposten  noch  die  Bestimmung  Ka9e- 
XdcOai  Iv  tOji  lepiui  uTieic  (Kai)  dOpaucTOuc.  —  Im  3.  Unter- 
posten  —  d£epTdcacOai  usw.  —  steht  das  Adjektivum  des 
Herkunftsortes  nur  bei  pentelischen  Steinen;  abgesehen  von 
Posten  XI,  fiir  dessen  Steine  das  Ausarbeiten  gar  nicht,  und 
von  Posten  XII,  wo  es  nur  beilaufig  (Z.  62  f.)  vorgeschrieben 
wird,  stehen  also  wieder  ftir  sich  Posten  I  und  n  (A  16 
und  25:  XiOou  AfTivaiou  toO  luiaXaKoO)  und  Posten  XIII  (B  81  f.: 
TT^Tpac  TTic  *EXeuciviaKflc  wie  beim  1.  Unterposten). 

Spalte  4.    Der  Zahl  der  Steine  ist,  wenn  sie  am  Ende 


Griechische  Bauinschriften.  21 

der  Unterposten  steht,  iiberall  auBer  XIII  2,  B  84  und  6uo 
XTTI  3,  B86  dpiG^oc  vorgesetzt;  im  1.  Unterposten:  A  III 
35,  IV  49,  V  65,  VH  98 ;  B  VIU  5  f.,  X  25,  XH  45,  XHI  71, 
77;  im  2.  Unterposten:  A  IH  381,  IV  52,  V  68,  VII  101; 
B  Vm  9,  X  28,  Xni  74,  80 ;  in  den  vereinigten  Unterposten 
1/2:  A  1 11  und  15;  im  3.  Unterposten:  A  I  24,  II  30,  V  76; 
B  Vm  14,  X  36,  XII  68.  Zeichen  sind  nur  fur  die  Zahl 
der  gewohnlichen  Fundamentsteine  angewendet  worden :  XI 1, 
B  37  (offenbar  XH ;  danach  zu  erganzen  B  41). 

In  Spalte  5  habe  ich  uipoc  auch  dann  dem  MaB  vor- 
gesetzt,  wenn  es  nur  einmal  im  Posten  gebraucht  ist;  die 
Zeilen,  wo  es  vorkommt  oder  einzusetzen  ist  (nur  auf  A), 
habe  ich  unterstrichen.  Nur  im  3.  Unterposten  steht  es: 
11(25);  im  1.  und  2.:  IV  1/2  (46;  51,  53);  im  1.  und  3.: 
m  (31;  40),  VI 1/2  (79;  81,  92).  In  Posten  H  und  m  tritt 
es  fur  pf]KOc,  sonst  fiir  Trdxoc  ein.  —  Die  Dimension  steht 
dem  MaB  regelmaBig  nach,  auBer  A  17f.  —  Die  MaBe  selbst 
haben  teils  substantivische,  teils  adjektivische  Form,  erstere 
natiirlich  immer  dann,  wenn  sie  aus  iiobec  oder  TraXacTai  + 
Bruchteilen  bestehen,  es  sei  denn,  daB  sie  als  Vielfache  von 
^ls  FuB  gebildet  werden  (7  toiv  i^iiiTrobiujv  gegen  8  Tpirmi- 
TTobiouc^)).  Im  iibrigen  werden  ftir  einfache  kleine  MaBe 
durchaus  die  kiirzeren  adjektivischen  Formen  bevorzugt;  so 
kommt  niemals  das  einfache  TroboTv  buoTv  vor,  sondern  nur 
feiTTobac  (11  mal),  neben  4  TeTrdpujv  Trobujv  stehen  8  TeTpdirobac, 
ja  selbst  ein  Sirobac  (B  85)  findet  sich  neben  iiberwiegendem 
lE  TTobuiv.  Dagegen  ist  TpiTrobac  wohlweislich  vermieden 
(10  Tpioiv  TTofcoiv).  Von  naXacTn  finden  sich :  ein  TpmaXdcTOuc 
(m,  A  37  f.)  neben  einem  Tpii&v  TraXacTiwv  (m,  A  32  f.)  und 
6  Tr€VT€7TaXdcTouc  neben  4  7t4vt€  TraXacTuiv.  —  Bei  Addierung 
fehlt  manchmal  Kai :  TrofeoTv  buoTv  Tpioiv  TraXaCToiv  (B  33  f.), 
TrlvT€  TTobuiv  TTaXacTiic  (A  78;  dasselbe  zweimal  mit  Kai: 
A  84  f.,  90  f.),  TTdvre  TraXacruuv  buoTv  baKTiiXoiv  (B  3,  7f.;  ein- 
mal  mit  Kai:  B  11  f.).  —  Innerhalb  eines  Postens  (X)  wird 
dasselbe  MaB  zweimal  durch  Subtrahierung  (Tpiuiv   Trobuiv 

')  AuBerdem  hat  Herr  Caskey  (briefl.)  A  13  iTev6ii)biiiTob(ouc  er- 
gHnzt. 


22  Heinrich  Lattermann, 

TraXacTTic  5e6vTuiv,  B  22,  261)  und  einmal  durch  Addierung 
gebildet  (Tro6oTv  buoTv  rpiuiv  iraXacTuJV,  33  f.). 

In  Spalte  6  habe  ich  das  Mafi  des  glatten  Saumstreifens 
der  StoBfugen,  der  sog.  Anathyrosis,  verzeichnet,  das  der 
Stein  hier  und  da  in  den  3.  XJnterposten  vorschreibt. 

Desgleichen  habe  ich  die  Bestimmungen  der  7.  Spalte 
uber  Verbindung  und  Abgleichung  den  3.  Unterposten 
entnonmen ;  b.  t-  M*  =  bficai  xai  TO|iq>u)cai  xai  |i6XuP&ov  irept- 
XioLX  (wo  eines  dieser  Worter  fehlt,  habe  ich  einen  Strioh  ein- 
gesetzt) ;  dTrepT.  =  dTrepTdcacGai. 

Die  librigen  Bestimmungen  der  Unterposten  1  und  3, 
die  gleichfalls  je  nach  ihren  Posten  mehr  oder  minder  vari- 
ieren,  stelle  ich  wieder  in  einer  Tabelle  (s.  nebenstehende 
und  folgende  Seiten)  zusammen. 

Zusatze  zu  Tabelle  II. 

Unterposten  1.  —  Statt  re^eTv  zeigt  der  Stein  einmal 
(in  einem  Zusatz)  T^jiveiv^):  Posten  XI  2,  B  39 f.  (Tejiiveiv  bfe 
Kai  ^eiCouc  XiOouc  'AiaiTac  iKavoc  KaTa  X6tov).  —  Das  ein- 
fache  TTeXeKncai  steht  6mal  (VI,  VII,  IX,  X,  XI,  XII),  ^k- 
ireXeKficai  8mal.  Als  Ergebnis  dieser  Arbeit  fordert  die  In- 
schrift  mindestens,  dnB  die  Steine  6p6oi  TravTaxfli  (nurPosten 
Vin  ist,  offenbar  versehentlich,  die  Vorschrift  weggeblieben), 
Posten  V  und  VII  aber,  wo  die  Vorschrif  t  npoc  tov  dvaTpacpea 
KTd.  fehlt,  dafi  sie  6p6oi  Kai  euTiwvioi  iravTaxni*)  sein  sollen; 
ferner,  abgesehen  von  Posten  XII,  daB  sie  ein  dTrepTOv  be- 
halten  soUen').  DaB  eben  diese  Arbeit  irpoc  tov  dvaTpaqpia 
5v  fiv  bdii  6  dpxiT^KTU)v  zu  erfolgen  habe,  sagt  die  Inschrift 
Posten  III,  IV,  VI,  VHI,  IX,  X.  —  Die  Bestimmung  Tiapa- 
boOvai  djr'  dva6r|Kei  OTieTc  XeuKouc  dcKiXouc  ist  in  den  Posten 
I,  II,  XIII  ganz  weggefallen,  XI  und  Xn  auf  Trapab.  dir'  dva6. 
uTieTc  beschrankt. 

Unterposten  3.  —  a)  (iE)epTdcac6ai.  Das  einfache  ip- 
Tdcac6ai  steht  Bmal,  i£epTdcac6ai  gleichfalls  6mal  (V,  VII, 

^)  Ebenso  ist  statt  dTOTeiv  (s.  oben  zu  Tab.  I  Sp.  3)  zweimal 
&Teiv  zu  erg&nzen,  B  19  und  41. 

')  Beachte  die  Stellung  in  Posten  V. 
')  Beachte  die  Stellung  in  Posten  VII. 


Griechische  Bauinschriften. 


23 


n.  Systematische  tJbersicht  iiber   die  XJnterposten 

1  und  3. 


Name 

a 

Posten 

der  Steine 

1 

Q 

oder 
Bauteile 

(^E)€pTdcac6ai 

ftpai  (-6€ivai 
n.  dgl.) 

I 

KaV0Vlb€C 

XCOOUC  T€|LI€IV 

^PTdcac6ai 

dpavTa 

^Kir€X€Kf^cai 

tcriv     tK[dCTTlV 

cuvTi6dvai    ToOc 

dpOoi^c  iravra- 

iroioOvTa] 

&p|yiouc  d6pa6- 

X^i 

[^irl  Tf^i  Tuiviai 

CTOUC    KOl    &p- 

ftircpTOv  ^xov- 

6^]o{ujC)  ^xotJ- 

^dTTOvracirav- 

Tac 

cav  i!E  f|XuiTO. 
K/  .  .  . 

Toxflt 

U 

TplifXucpoi 

dT^pOUC 

^PT. 

&[paiy    (£iCT€    ^v 

X.  T. 

T^iv  aOTfjv  ^pTa- 

Totc  {b{oic  xdi- 

^Kir. 

c(av  iroioOvTa 

paic  K€]tc6at 

6p6o0c  ir. 

Taic  ^v  tOji  U- 

Ka6ap|yi6cat    &p- 

&ir.  Ix- 

pujt  €{pTac|yi^- 

|yi6TT0vTac   Kal 

(vgl.vor.Posten) 

vaic 

€OT€V€iciravTa- 
X»\t 

m 

^€T6ina 

X.  T. 

^PT- 

&pat 

^Kir. 

T^iv  aOTfjv  ^pTa- 

Ka6ap^.  &p|i.  K. 

6p6ouc  ir. 

c{av  iroioOvTO 

cOt.  ir. 

&ir.  iX' 

ToTc  dv  TlBl  l€- 

&pat  Kol  Td  ^pTCi- 

irpdc  t6v  dva- 

puii  €{pTac^^- 

cjui^va  Kol 

fpafpia  8v  &v 

voic 

Ka6ap^.  cOt.  ir. 

bfhi  6  dpxt- 

T^KTUJV 

irapaboOvai  ^ir* 

dva6/|K€iOTi€tc 

- 

X€UKoOc   dcirC- 

Xouc 

IV 

T€Tca  Auu- 

X.  T. 

^PT. 

&pavTa 

piKd 

^KIT. 

irp6c   t6v   dva- 

cuvTi6^vai    ToOc 

(einschl. 

&ir.  ^x- 

Tpa<p^a  8v  &v 

dp^oOc  &p^6t- 

Tuiviaia) 

6p6o0c  ir. 

biiii  6  dpxiT^- 

TOVTOC  iravTO- 

irp6c  T.  dvaTp. 

KTUIV 

Xf^idepaOcTouc 

KTd. 

irXdTOC  iroioOvTa 

irapab.  KTd. 

TUJV  &p^(£)v  — 
(s.  Tab.  I  Sp.  6) 

24 


Heinrich  Lattermann, 


Name 

3 

Posten 

der  Steine 

1 

oder 
Bauteile 

(&)€pTdcac6ai 

dpai  (-6etvai 
u.  dgl.) 

V 

TCXtvOlbec 

X.  T. 

^SepTdcac6ai 

dpai 

ixn. 

6p6dc  Kal  ed- 

Kal  o(Kob[o|yif\ca]i 

6p6o0c 

Tuivioucirav- 

[aCpTdv    aO]Tuii 

&ir.  ^x- 

Taxf^i 

irapacTdbac 

Kal    €&TUJV{0UC 

Tpeic 

TOVTaxf^i 

cuvn6^vTa  toOc 

irapob.  KTd. 

dp^ouc  d6pa6- 

CTOUC  KTd.  (vgl. 

Posten  I) 

VI 

^irlxpava 

X.  T.  +  ^^pouc 

^PT. 

dpai  ^irl  — 

X.  T. 

irp6c   T.  dvaTp. 

Ka6ap)A.    dp^dT- 

ircXcKf^cai 

KTd.  (s.Posten 

Tovra  Kal   eO- 

&ir.  IX' 

IV) 

T€vf^ 

irp6c  T.  dvaTp. 

KTd.(s.Posten 

III) 

dpBouc  ir. 

irapab.  KTd. 

vn 

(^irl  iKdre- 

X.  T. 

«epT. 

dpai 

pov  t6v 

ireX. 

6p6o6c  Kal  eO- 

Kal  6ewai  dirl  — 

db6v) 

6p6o6c  Kal  €<i- 

TUJviouc  irav- 

CUVTl6^VTa    ToOc 

TtJviouc  irav- 

Taxfji 

dp^oOc  dp^dTT. 

Taxf^i 

KaUKE^caiXeCouc 

d6paucT0uc 

irapab.  KTd. 

&ir.  ^x* 

vin 

T€tca   'luj- 

X.  T. 

^PT. 

dpavra 

VlKd 

^Kir. 

irp6c   T.  dvaTp. 

cuvTi6^vai  T.  dp- 

&ir.  ^x. 

KTd.  (s.  Posten 

fioOc  dp|i.  d6p. 

irp6c  T.  dvaTp. 

IV) 

Kal  eOTevetc  ^irl 

KTd.(s.Posten 

— (s.Tab.ISp.6) 

ni) 

iravTaxf^i 

irapab.  Krd. 

DC 

irapauTi- 

X.  T. 

«epT. 

dpai 

b€C  Xcov- 

ircX. 

irp6c   T.   dvaTp. 

Kal  6etvai 

TOK^qpa- 

&ir.  IX' 

KTd. 

Kal    Ka6apfA6cai 

Xoi 

irp6c  T.  dvaTp. 

Kal  Tdc  Xe[ovTO- 

46paOc[Touc  eO- 

KTd. 

KecpaXdc  E^cai] 

Tuiviouc  iravTa- 

6p6o6c  iravra- 

X€t] 

xfJi 

irapab.  KTd. 

Griechische  Bauinschriften. 


25 


Name 

Q 

Posten 

der  SteiDe 

oder 
Bauteile 

1 

« 

j 

(^S)€pTdcaceai 

dpai  (-e€ivai 
u.  dgl.) 

X 

K€pa^(b€C 

X.  T. 

^H€pT^ 

dpai 

irapai€T(- 

ircX. 

irpdc  Tdv  dvaTP^ 

Kal  e€ivai 

b€C 

dir.  dxoCicac 
irpdc  T.  dvofp. 

KTd. 

dpedc  ir. 
irapab.KTd.OTi€ic 
X€UKdc  dcir(Xouc 

KTd. 

Kal  Kaeap^.  dep. 
^irl— (s.Tab.I 

Sp.  6)  Kal  €(lT€- 

v€Tc  iravTaxf^i 

XI 

crpuJMa 

X.  T. 

T^^V€lV   Kal    ^€(- 

louc  X. 

TT€X. 

dpeoOc  ir. 
irapab.KTd.OTi€ic 

Tie^vai  (B  56) 
cuvTie^vai    TOUC 

dpfJiOUC      CT€p{- 

q>oucdpn6TTOv- 
Tac  ir.  (B.  67) 

xn 

60euvTYip(a 

X.  T. 

(Tie^vai)    dir€p- 

Tie^vai  (B  61) 

(einschl. 

T€M€tv   Kal  irl' 

Tacd^€vov  ^irl 

Kai    cuvTiedvai 

Tuiviaioi) 

pouc  X. 

Tp€ic  iraXacTdc 

ToOc   dp^ouc 

ir€X. 

Td   Oir€p^xov 

dpiidrr.  ir.  Kal 

dpeoOc  ir. 

(B62) 

dep.  (B  63) 

ftir.  1%. 

e/|C€i    Kal    ToOc 

irapab.   Krd.  (s. 

TUJvia(ouc(B66) 

. 

Posten  XI) 

xini/2 

CTuXopdTai 

X.  T. 

^H€pT^ 

]Tie^vai 

^Kir. 
diT.  IX' 

2X 

^T^pouc  &PT. 

Kal  irapaS€cd|Li€- 
vov  dirl  —  (s. 

dpeouc  ir. 

Tab.ISp.6)T6 

3 

iT^pi 
dir€p 

e^ 

DUC 

»Tacc 
vai) 

TUJvia{ouc 
i^€vov  (ti- 
s.Z.87ff. 

'    6Xov 

cuvTie^vai  ToOc 
dp|ui.    dpjuidTT. 
ir.  dep. 

^  X,XIII  1  und  2).  —  Die  Bestimmung  Tf|V  auTfjv  4p- 
^^^Cav  Krd.  findet  sich  nur  bei  den  Posten  II  und  III.  — 
^e^tiglich  6p9oi  (-ai)  Kai  euTwvioi  TTavTaxni  gilt  das  zu 
^^terposten  1  dariiber  Gesagte.  —  TTpoc  tov  dvaTpoiq)4a  Krd. 
J^^4  die  Arbeit  gefordert  Posten  IV,  VI,  VII,  IX,  X  (vgl.  zu 
^^terp.  1). 


26  Heinrich  Lattermann, 

—  b)  dpai  Ktd.  'Apai  (apavra)  wird  Posten  XI,  XU,  XIII 
durch  TiG^vai  ersetzt;  dpai  Kai  Oeivai  steht  Posten  VII,  IX, 
X.  —  Fur  die  Aneinanderfiigung  gehen  zwei  Formeln 
nebeneinander  her,  die  eine  syntaktisch  auf  dpfio!  beziiglich: 
cuvTiGevai  louc  dpnouc  dOpauciouc  (Kai)  dp^diTOVTac  (iravTaxfii) 
(vgL  I,  IV,  V,  VII,  Vm,  XI,  Xn,  Xni);  die  andere  auf  den 
Steinnamen  bezliglich:  KaSapfiocai  dpjiorrovTac  (-Ta)  Kai  e(i- 
Teveic  (-vfi)  (TiavTaxni)  (vgl.  II,  HI  [2mal],  VI;  IX,  X). 

Erklfirung. 

I.  —  Die  Posten  (s.  Tabelle  I). 

A.  Posten  I/IL  In  der  Erkenntnis,  da6  die  Posten  I  und  11 
untereinander  verschrankt  sind,  haben  sich  Herr  Caskey 
(briefl.)  und  ich  gegenseitig  gefordert,  bis  ersterer  die  Losung 
fand.  Ich  hatte  zunachst  nach  dem  Schema  der  Inschrift  selbst 
Z.  15  erganzt  und  war  so  zugleich  zu  einer  Zahl  —  24  — 
gelangt,  die,  wie  Caskey  sah,  gut  auf  die  Triglyphen  des 
TrpocTipov  pafit  Denn  da  dieses  14  Saulen  (12  in  der  Front, 
1  an  jeder  Schmalseite)^)  zahlte,  so  waren  mindestens  14 
+  13  =  27  und  kaum  mehr  als  31  Triglyphen  notig;  nun 
endet  aber  die  Zeilengnippe  28-31,  die  mit  rdc  TpixXuqpouc 
beginnt,  auf  Tdrrapec,  also  kamen  auBer  dieser  Zahl  selbst 
nur  noch  14  und  24  in  Bgtracht  Sodann  hatte  Caskey  auf 
Grund  des  Femininums  in  der  Wendung  Z.  26  f. :  Tf|v  auTfjv 
^ptaciav  TTOioOvTa  TaTc  iv  tuji  iepiiji  eipTcxc^evaic  (von  ihm 
erganzt  a.  a.  0.  S.  149  Z.  25)  die  Vermutung  geaufiert  (eben- 
da  S.  152),  daB  der  Posten  der  Triglyphen  schon  vor  Z.  28 
einsetze.  AIs  ich  nun  Z.  24  TpiTXuq)ouc  erganzte,  konnte 
Caskey  den  verbleibenden  Raum  mit  der  Zahl  ekoci  T^rrapac 
f ullen ;  dieselbe  Zahl  ermoglichte  ihm  die  Erganzung  von  Z.  30. 
Weiter  fiihrte  uns  dann  Z.  25.  Hier  hatte  Kohler  AIGOAOr 
gelesen:  da  an  Xi9oX6T[nM0t  nicht  zu  denken  war,  erganzte 
ich  XiOo  d8[paucT0  u^ioc  TrivTe  Trobaiv.  Aber  d9paucTo  konnte 
nicht  befriedigen,  das  Schema  der  Inschrift  forderte  das  Ad- 
jektivum  des  Herkunftsortes.    Caskey  fand   denn   auch  auf 

^)  Rubensohn,  Die  MysterienheiligtUmer  in  Eleusis  und  Samo- 
thrake  (Berlin  1892),  Tafel  I  und  S.  96. 


Griechische  Bauinschriften.  27 

dem  Stein  Keste  von  AlTivaio  [t6  ^aXaxo],  die  ich  bestatigen 
konnte.  Der  aginetische  Stein  aber  wird  gleich  zu  Anfang  des 
Ausschreibens  gefordert;  also  ist  er,  wie  ich  fand,  auch  Z.  16 
einzusetzen.  SchlieBIich  konnte  Caskey  (briefl.)  die  3.  Dimen- 
sion  der  Triglyphen,  Trdxoc,  in  Z.  13  durch  Einsetzung  von 
TrevOnMiTTobiouc  herstellen. 

Die  Verschrankung  der  beiden  Posten  wies  auch  den 
richtigen  Weg  zur  Erklarung  der  Kavovtbec.  Caskey  ver- 
mutete  in  ihnen  (briefi.)  mit  allen  Torbehalt  die  inneren 
Profilsteine  des  Triglyphons,  auf  die  unmittelbar  die  Decken- 
balken  zu  liegen  kamen.  Vergleichen  wir  in  der  Tabelle  die 
Posten  VI,  IX/X,  XI,  XII,  Xni,  so  wird  uns  diese  Vermutung 
zur  GewiBheit  werden.  Wie  iiberall  dort,  miissen  auch  hier 
die  Steine  der  verschrankten  Posten  derselben  Schicht  oder 
demselben  Bauteil  angehoren  und  als  KavovTbec  natiirlich  auf 
allen  vier  Seiten  der  Halle  wie  ein  Rahmenwerk  herum- 
laufen^).  —  Zum  Sprachlichen  s.  Inschrift  III  S.  78.  — 
Kgur  I  auf  Tafel  n  wird  die  Deutung  veranschaulichen. 
Natiirlich  konnte  der  niedrige  Profilstein  nicht  unmittelbar 
auf  dem  Epistyl  aufliegen.  Zwischen  ihm  und  den  Triglyphen 
war  jedenfalls  ein  Hohlraum.  Die  Ausladung  mag  Vs  FuB 
betragen  haben. 

In  Z.  19  scheint  —  trotz  oder  grade  wegen  6|lioiujc  — 
eine  Sonderbestimmung,  im  Gegensatz  zu  der  allgemeinen 
Bestimmung  Z.  18:  tcriv  iK[acTr\v  TTOioOvra,  getroffen  zu 
werden;  fiir  eine  solche  kommen  wohl  nur  die  Ecksteine 
in  Betracht,  daher  meine  Erganzung  Z.  18f.  In  dg  #|Xujt6  (?), 
Z.  19,  verbirgt  sich  vielleicht  eine  Bestiramung  iiber  den 
Fugenschnitt  der  Ecksteine.  —  Die  Lange  des  Triglyphons 
an  der  Frontseite  wird  unten  (folg.  S.)  auf  168  FuB  berechnet 
werden;  veranschlagen  wir  auf  Grund  der  Stylobatplatten 

*)  Dazu  paOt  auch  gut  die  Wendung  A  Z.  17 :  irap'  6Xov  rdv 
Totxov,  die  vielleicht  sogar  von  allen  4  Seiten  verstanden  werden 
kann.  Hinter  ihr  ist  wahrscheinlich  t6  [abxd  oder  Td  [Tcov  zu  lesen. 
TcTpdirobac  konnte  vielleicht  wegbleiben.  —  Die  oben  gegebene  Er- 
kl&rung  der  Kavovibcc  Iftflt  die  von  Caskey  (a.  a.  0.  S.  153)  vorge- 
schlagene  Ansetzung  der  ^iriKpava  nicht  zu,  gegen  die  unten  zu  Posten 
VI  zwingende  Griinde  vorzubringen  sein  werden. 


28  Heinrich  Lattermann, 

(s.  unten  S.  37f.)  die  Dicke  auf  6  FuB,  so  erhalten  wir  eine 
lichte  Breite  der  HaUe  von  168  —  (2X6)  =  156  FuB.  Die 
summierte  Lange  von  44  Kavovi6€c  zu  4  FuB  —  176  FuB 
—  geht  um  20  FuB  iiber  dieses  MaB  hinaus,  auf  jede  Schmal- 
seite  (lichte  Lange  etwa  30  FuB)  entfallen  also  10  Fufi.  Es 
ist  anzunehmen,  daB  fiir  die  tibrigen  KavovTbec  die  Wandsteine 
des  Telesterions  selbst  zugerichtet  wurden.  Die  Stiickzahl 
42,  die  beim  (3.)  Unterposten  —  dpTdcacGai  —  steht,  habe 
ich  nicht  in  44  zu  berichtigen  gewagt;  die  2  fehlenden  Steine 
konnten  nebst  anderen  von  einem  anderen  Unternehmer  zu- 
gerichtet  werden,  vielleicht  als  irapabetT^aTa,  der  eine  fiir 
die  gewohnlichen,  der  andere  f(ir  die  Ecksteine. 

Posten  nilll.  Von  dem  Schema  des  Triglyphons,  be- 
stehend  aus  Triglyphen  und  Metopen,  hat  Caskey  (a.  a.  O. 
Tafel  IV  1/2)  Ansicht  und  GrundriB  gegeben»)  (vgl.  den  Schnitt 
Tf.  n  Fig.  I).  Nur  in  diesen  beiden  Posten  bezieht  sich  die 
Inschrift  ausdrucklich  auf  bereits  fertige  gleichartige  Steine 
(Z.  26  f.,  40  f.;  vgl.  Caskey  S.  152f.),  es  ist  also  nicht  ver- 
wunderlich,  wenn  sie  statt  der  notigen  31  Triglyphen  nur 
24  fordert  und  ebenso  nur  15  Metopen  (die  Hfilfte).  Die 
Lange  des  ganzen  Triglyphons  in  der  Front  belfiuft  sich  auf 
168  FuB:  die  normale  Axenweite  der  Saulen  ergibt  sich 
durch  Sununierung  von  Vt  Trigl.  +  1  Met.  +  1  Trigl.  +  1  Met 
+  V2  Trigl.  (IVt  +  4»/«  +  3  +  4Vt  +  IVt)  =  15  FuB(Caskey, 
S.  154).  Dieses  MaB  ist  mit  der  Zahl  der  normalen  Inter- 
kolumnien  zu  multiplizieren:  15  x  9  =  135  FuB.  Dazu  kommen 
die  Ecken.  Jede  setzt  sich,  unter  der  Voraussetzung,  dafi 
Triglyphen  und  Metopen  je  unter  sich  gleich  sind,  zusammen 
aus:  Vt  Trigl.  +  1  Mei  +  1  Trigl.  +  1  Met  +  1  TrigL  (IVt 
+  4Vt  +  3  +  4Vt  +  3)  =  16Vt  FuB.  Die  Summe  von 
135  +  (2  X  16Vt)  ist  gleich  168  FuB.  Sicher  scheint,  dafi 
zu  den  Triglyphen  unserer  Inschrift  auch  die  Ecksteine  ge- 
horen:  meine  Erganzung  von  Z.  28  wird  durch  die  Lesung 

*)  Nachzutragen  ist  nur  das  von  Caskey  (briefl.)  Z.  13  eingesetzte 
Dickenmafi  von  2V*  Fu6,  dem  auch  die  gefundenen  Triglyphen  des 
rdmischen  Erneuerungsbaus  (Caskey,  a.  a.  0.  S.  154  f.)  ungef&hr  ent- 
sprechen. 


Griechische  Bauinschriften.  29 

Tdc  TpiTXuq)ouc  Koi  to  . . .  (o  ist  sicher)  sehr  nahe  gelegt  und 

fiillt  den  Raum;  vgl.  A  57  i:  toJutujv  buo  TU)viaTa.    Freilieh 

haben  die  Ecksteine  anderen,  namlich  quadratischen  GrandriB, 

aber  die  Angabe  des  Trdxoc  ist  in  dem  ganzen  Unterposten 

unterblieben,  offenbar  eben  mit  Riicksicht  auf  die  Ecksteine. 

DaB  ftir  die  Triglyphen,  die  mit  den  Metopen  wechselten, 

eine  eigentiimliche  Versatzvorschrift  gegeben  wurde,  ist  natiir- 

lich  und  wird  Z.  28  durch  den  Rest  von  KeJTcOai  und  die 

ausdriickliche  Wiederaufnahme  des  Namens  Tdc  TpiTXuq)ouc 

deutlich.  Das  bficai,  d.  h.  die  horizontale  Klammerverbindung 

der  Triglyphen,  erfolgte  wohl  nur  zur  Seite  mit  Hintersteinen 

^^r  Metopen  (vgl.  die  Konstruktion  beim  Parthenon,  Durm, 

Baukunst  d.  Gr.«  S.  118,  Kg.  90).  Das  direpTdcaceai,  d.  h.  das 

"^rizontale  Abgleichen  der  Schicht,  konnte  erst  nach  Einfiigung 

^^r  Metopen  praktischen  Wert  haben,  steht  also  erst  unter 

deren  Fosten.     Auffallig  ist,  daB  fiir  die  diinnen  Metopen- 

P^^tten,  die  tiberdies  in  die  Triglyphen  eingefalzt  werden, 

cias  Yerdtibeln  mit  den  Geisonsteinen  vorgeschrieben  wird. 

Bemerkenswert  ist  schliefilich  auch,  dafi  fiir  die  Triglyphen 

^^^    Poros   von   Aigina   verwendet   wird,   wahrend   die   zur 

-^^nahme  von  Reliefs  bestimmten  Metopenplatten  aus  pen- 

•^Hschem  Marmor  bestehen  sollen.    DerAnstoB  schwindet, 

^^nn  beriicksichtigt  wird,  dafi  die  Bemalung  die  Steinnatur 

^oUstandig  verdeckt.    Eine  Parallele  bietet  iibrigens,  worauf 

^ich  Herr  Caskey  aufmerksam  machte,  das  choregische  Denk- 

iJaal  des  Nikias  (Dorpfeld,  Athen.  Mitt.  X  [1885]  219  ff.). 

Posten  IV.  Den  Namen  dieser  Steine  hatte  schon  Philios 

gefnnden,  der  von  AuipiKd  (Z.  55)  nur  £1  gelesen  hatte.  Caskey 

lieferte  die  treffliche  Rekonstruktion  a.  a.  0.  Tafel  IV  Rg.  1 

'^nd  3.  Ich  selbst  stellte  in  Z.  52  die  Wendung  her,  die  die 

Ecksteine  einf iihrt.  Letztere  werden  Z.  57  f.  ausdrtickLch  unter 

^®  47  Geisonsteine  mit  einbegriffen,  also  werden  nur  45 

•R^ihensteine  gefordert;  dazu  stimmt,  dafi  fiir  die  Ecksteine 

^^r  erste  Unterposten  (T€|ieiv  icrd.)  fehlt;  sie  haben  zwar  andere 

-^^^essungen  als  die  Reihensteine,  aber  das  hindert  nicht, 

^^^   sie  deren  erstem  TJnterposten  (Z.  45-50)  stillschweigend 

^'gezahlt  werden    wie  tiberhaupt  die  Ecksteine  trotz  ihrer 


30  Heinrich  Lattermann, 

Sonderstellung  von  der  Inschrift  etwas  stiefmtitterlich  be- 
handelt  werden.  Die  Frontlange  des  Triglyphons  betragt 
168  Fufi  (oben  8.  28),  die  des  Geisons  also,  da  es  um  2^/4 
PuB  tiberkragt  (Caskey  S.  152  und  Tf.  IV  Fig.  3),  112^12  Fufii). 
Von  den  Ecksteinen  muB  der  eine  mit  der  Tropfenleiste, 
der  andere  mit  der  Via  an  die  Reihensteine,  die  alle  auf  der 
einen  Seite  jene,  auf  der  andern  diese  haben,  anschliefien, 
d.  h.  der  eine  muB  mit  der  9  Fufi  langen,  der  andere  mit 
der  6  FuB  langen  Kante  in  die  Front  gelegt  werden;  dann 
bleibt  Platz  fiir  42  Reihensteine:  (42  x  3»/*  =)  157^8  +  9 
+  6  =  172^2.  Fiir  die  Schmalseiten  bleiben  also  —  von  den 
Ecksteinen  abgesehen  —  nur  3  Heihensteine  tibrig;  wie 
Caskey  (S.  152  f.)  schon  bemerkte,  ist  anzunehmen,  daB  einige 
Steine  auch  dieser  Schicht  bereits  frtiher  fertiggestellt  worden 
waren.  —  Zur  Ergfinzung  von  Z.  58  gab  Caskey  (brieflich) 
den  Oedanken,  ich  die  Form;  zu  Z.  59  und  60  s.  oben  S.  10. 
Posten  V.  DaB  die  7tXiv6i5€c  Quadem*)  der  Wand  des 
eigentlichen  Telesterions  sind,  konnte  nicht  zweifelhaft  sein, 
auch,  da  nur  44  gefordert  werden,  daB  sie  einem  ganz  be- 
stimmten  Zweck  dienen  soUen.  Schon  Philios  nun  sprach 
auf  Grund  von  A  73  (napacxdftac  rpcTc)  die  gliickliche  Ver- 
mutung  aus:  6td  rdc  TpeTc  dpd  ye  napacrdbac.  Ich  fand  dann 
Z.  72  die  Reste  von  oiKobo^ncat,  das  den  konstruktiven  Zu- 
sammenhang  herstellt.  Femer  bemerkte  ich,  daB  in  diesem 
Posten  kein  ^TrepTdcacOat  vorgeschrieben  wird;  das  laBt  sich 
nur  damit  erklMren,  daB  die  Steine  nicht  zu  einer  Schicht 
nebeneinander,  sondem  aufeinander  gelegt  werden  soUten, 
eben  zu  hohen  schmalen  Parastaden.  Da  nun  schlieBIich  bald 
darauf  (in  Posten  VII)  monolithe  Parastaden  von  17  FuB 
L&nge  gefordert  werden,  so  kam  ich  auf  den  Gedanken,  daB 
die  aus  den  iTXiv6i&€c  zu  konstraierenden  Parastaden  die 
Wandstrecken  gegen  die  monolithen  Parastaden,  d.  h.  die 
steinernen  Tiirpfosten  hin  abschlieBen  soUten  (die  eigentliche 

*)  Caskey  a.  a.  0.  irrtamlich  170'/«  Fufl. 

•)  IG.  II  1054  (=  Ditt.  Syll."  637)  Z.  26  u.  93;  dazu  Fabricius, 
Hermes  XVII  (1882)  569.  IVt  Fafl  ist  ein  sehr  hflafiges  Mafl  far  die 
Qaaderhohe. 


Griechische  Bauinschriften.  31 

Wand  war  ja  schon  vorhanden).  Gestutzt  wird  dieser  Gedanke 
darch  folgende  Berechnung.  Auf  jede  der  drei  *Wand'-Para- 
staden  entfallen  von  den  44  Quadem  mindestens  14  Stiick; 
aufeinandergelegt  durften  diese  aber  wiederum  die  Hohe  der 
monolithen  Farastaden  (17  FuB)  nicht  llbersteigen.  Da  nun 
die  Quadem  des  Telesterions  auf  einer  Orthostatenschicht 
von  rund  3V«  FuB  auflagen^),  so  blieb  dariiber  grade  noch 
fur  9  Quaderschichten  von  IV»  Fu6  Hohe  Platz;  3Vi  + 
(9  X  iVa  =)  13*/2  =  17.  Je  14  Quadera  (mindestens)  muBten 
sich  also  auf  9  Schichten  verteilen;  das  ging  glatt,  wenn 
abwechsebid  2  als  Laufer  nebeneinander  und  1  quer  als 
Binder  auf geschichtet  wurden :  5  Lauf erschichten  (=10  Quadern) 
+  4  Binderschichten  (=  4  Quadern)  =  14  Quadern.  Zwischen 
den  Laufem  bleibt  ein  Hohlraum  von  Mi  FuB,  was  der  ent- 
wickelten  griechischen  Technik  durchaus  gewohnlich  ist*). 
Wir  erhalten  so  zugleich  die  Dicke  fiir  diese  Wand  des 
Telesterions,  die  auch  Dorpf eld,  TTpaKTiKd  1884  Tf.  Azeichnet'); 
und  Philios,  ebenda  1883  S.  95,  berichtet,  daB  die  Wande 
*4k  binXfic  ccipfic  ttXivBujv'  konstruiert  waren.  Eine  Skizze 
moge  die  Anordnung  veranschaulichen :  Tf .  U  Fig.  II. 

Nicht  sonderlich  verwunderlich  ist  es,  daB  nur  3  Para- 
staden  aufgeschichtet  werden  soUen:  die  eine  muB  dann 
als  *Lehrpfeiler*  schon  friiher  fertiggestellt  worden  sein;  damit 
rechtfertige  ich  zugleich  meine  Erganzung  auTov  aujiuji  in 
Z.  72  f.  Auch  die  nach  vorstehender  Berechnung  tiberzahligen 
2  TrXiv9i6€C  mochten  noch  hier  oder  da  in  der  Yerzahnung 
an  Stelle  bestoBener  alterer  Steine  einen  Platz  finden. 

Posten  VI.  Z.  77  und  79  riihrt  die  Ergfinzung,  bezw. 
Lesung  €ic  diriKpava  von  mir  her.  Nicht  geringe  Schwierig- 
keiten  stellte  der  Erklarung  dieses  Postens  bisher  die  in  Z.  89 
(zuerst  von  Philios)  falsch  erganzte  Zahl  TpidKOvia  dKtd)  ent- 
gegen.  Philios  hat  immerhin  Bedenken  gegen  die  Zahl,  da 
ja  die   dmKpava  nur  durch  die  TTapacrdbec  gefordert  sein 

*)  Philios,  npaKTiKd  1883  S.  95  Anm.  3. 
»)  Durm,  Bauk.  d.  Gr.«  S.  77. 

»)  Fttr  die  tU)rigen  Wftnde  gibt  Philios,  HpaKT.  1883,  S.  95  als 
Dicke  1,20—1,25  m  an. 


32  Heinrich  Lattermann, 

konnten,   auf   die   sie   nach  Z.  92   gehoben    werden  sollten. 
Caskey  aber  (a.  a.  0.  S.  153)  laBt  sich  durch  die  Zahl,  die  er 
auch  Z.  77   einsetzt^),  zu  der  Erklarung  verleiten,  daB  die 
^TriKpava  hier  *the  moulded  top  course  o£  the  wali*  bildeten. 
Abgesehen  davon,  daB  sie  in  dieser  Bedeutung  bisher  nicht 
zu  belegen  sind,  und  die  Bestimmung  Z.  92  iiicht  beruck- 
sichtigt  ist,  —  die  Zahl  in  Z.  89  schrumpft  auf  Vpia'  zu- 
sammen!    H  an  6.  Stelle  dahinter  ist  unbedingt  sicher  und 
schlieBt  jede  langere  Zahlform  aus.    Allerdings  werden  ia 
Zeilengruppe  1  dieses  Postens  nur  2  Steine  von  denselben 
Abmessungen  wie  Z.  89  ff.  verlangt,  aber  wir  konnen  ja  nie 
sagen,  ob  nicht  schon  gleichartige  Steine  fertig  zur  Yerfugung 
standen.    Ich  zweifle  nicht,  dafi  insgesamt  4  ^iriKpava  von 
5V4  FuB  Lange  notig  waren,  soviel  Wandstimen  die  beiden 
Tiiroffnungen  begrenzten.    Die  TrapacTdbec  in  Z.  92  mussen 
zunachst   mit  denen  in  Z.  73   identifiziert  werden;  sodann 
aber  waren  auch  die  17  FuB  langen  Steinbalken  Tarastaden'*) 
und  bedurften  als  solche^)  der  Abdeckung  durch  dmKpava. 
Tatsachlich  paBt  das  MaB  b^k  FuB  vorztiglich  zu  der  Wand- 
starke  (4^/4  FuB),  indem  es  uns  als  Ausladung  des  Profils 
V2  FuB  liefert  Waren  nun  die  monolithen  Parastaden  2  FoB 
breit  und  die  dTriKpava  SVa  FuB,  so  entfiel  auf  die  Quader- 
Parastaden  noch  je  ein  FuB  der  letzteren.    Ein  Ubergreife^^ 
war  auf  jeden  Fall  notig,  denn  das  Profil  muBte  um  ii® 
monolithen  Parastaden  herumgefuhrt  werden  und  sich  innen 
und  auBen  an  den  Mauerquadem  totlaufen(s.Fig.IIauf  Tafel^l)' 
Welches  Beiwort  in  Z.  89  zu  dTiiKpava  gesetzt  war,  vermag  ^^ 
nicht  zu  vermuten.  Beiworter,  die  erst  im  3.  Unterposten  %^^ 
Namen  treten,  finden  sich  auch  Posten  IV  und  VIII. 

SchlieBlich  ist  noch  den  in  Zeilengruppe  2  genanrt^ 
ImKpava,  deren  Zahl  Caskey  (S.  150  zu  A  85)  auf  4  bestiii^ 
hat,  und  die  nur  4  FuB  lang  und  2  FuB  hoch  sind,  ein  Pl^ 
anzuweisen.  Die  abweichende  Hohe  schlieBt  die  Nachbarscl^^ 


*)  Es  kamen  iibrigens  auch  die  Zahlen  TpidKovra  xpia  und 
^TTTd  in  Betracht. 

»)  Vgl.  Fabricius  a.  a.  0.  S.  574  zur  Skeuothekinschrifl  Z.  3^- 
^)  Der  Profanbau  der  Skeuothek  ist  nicht  zu  vergleichen. 


Griechische  Bauinschriften.  33 

der  anderen  dmKpava  aus;  dann  kommen  fiir  die  Aufnahme 
solcher  Steine  nur  noch  die  gegen  die  Saulen  der  Schmal- 
seiten  sich  kehrenden  Mauerpfeiler  (Anten)  in  Betracht.  Zahl 
und  Masse  der  Steine  passen  vorzuglich  zu  ihnen.  Auf  jeder 
Ante  (Lange  7,  Dicke  etwa  6  FuB)  finden  2  mit  den  4  FuB 
langen  Seiten  zueinander  gekehrte  dTriKpava  so  Platz,  daB  sie 
wie  jene  andern  V»  FuB  ausladen:  Fig.  III  auf  Tafel  U.  Auf- 
fallig  ist,  daB  fur  diese  imKpava  der  3.  Unterposten  fehlt; 
er  scheint  infolge  der  Verschrantung,  die  die  t)l)ersicht  be- 
eintrachtigte,  vergessen  worden  zu  sein. 

Posten  VII.  Der  Zweck  dieser  Steine  ergab  sich  schon 

ohne  meine  neue  Lesung  in  Z.  104  aus  ihren  Abmessungen 

(Caskey  S.  153):  sie  sollten  die  auBeren  und  inneren  Tiir- 

pfosten  bilden.   Sie  wurden  auf  die  Schwelle  gesetzt,  mit  der 

2  Pnfi  breiten  Seite  in  die  Wandflucht,  sodaB,  da  ihre  Dicke 

1^1«  FuB  betrug,  zwischen  ihnen  eine  Liicke  von  VU  FuB 

bUeb  (4V4  [Wandstarke]  —  [2  x  1  Vs  =]  3  =  1^4).  Diese  muBte 

natiirlich  rait  Quadem  (Poros  geniigte)  ausgefiillt  werden.  — 

Caskey  berechnet  (S.  153)  das  Verhaltnis  der  Hohe  der  Tiir- 

offnung  zur   Breite;    sein  Ergebnis    muBte   unbefriedigend 

*^fallen,  da  er  irrtiimlich  die  Breite  falsch  ansetzt;  sie  be- 

^t  nach  dem  Plan  A  der  TTpaKTiKd  1884  etwa  3,3  m.   Zur 

Hohe  derParastaden  kommt  sodann  jetztnoch  die  des  dTriKpavov; 

die  Summe  (17  +  3  =)  20  FuB  ist  gleich  6,52  m  (1  FuB 

^  0,326  m).  Wir  diirfen  also  annehmen,  daB  die  Tiiroffnung 

^ftch  dem  guten  Verhaltnis  von  1 : 2  angelegt  war.  —  In 

^er  Bestimmung  tiber  die  Verbindung  der  Steine  dieses  Postens 

fehlt  bezeichnender  Weise  TOMq)uicai  (das  Verdiibeln),  das  bei 

^^^  auBerordentlichen  Lange  der  Steine  und  ihrem  entspre- 

^henden  Gewicht  nicht  viel  Wert  gehabt  hatte  (vgL  die  Ver- 

^ftbelong  der  dorischen  Saulen,  meist  nur  der  Zentrierung 

^d  Abschleifung  wegen).  —  Z.  101  und  105  sind  von  mir 

®^nzt;  in  Z.  106  las  ich  hmter  i7r€pT6cac0ai:  ipGa. 

B.  Posten  Vin.  Die  richtige  Erklarung  der  TtTca  'luuviKd 

^^  Giebelgeisa  hat  Philios  gegeben  (vgl.  Caskey,  S.  153).   Ich 

^^^^re  die  Form  der  Zahl  42  (Z.  6  und  9  mit,  Z.  15  ohne 

'^^O   bei,  gestUtzt  auf  neue  Lesungen.    Femer  erganzte  ich 

Xan,3.  3 


34  Heinrich  Lattermann, 

Z.  12  und  13.  —  DaB  tatsachlich  42  Giebelgesimsblocke  zu 
4  FuB  Erontlange  (TrXdroc)  erforderlich  sind,  lehrt  eine  ein- 
fache  Hechnung  nach  dem  Pythagoras-Satze.  Die  Oeisonlange 
betragt  172 V»  FuB  (oben  S.  34);  die  Lfinge  der  Giebelschragen 
erhalten  wir  als  Hypotenuse  im  rechtwinkligen  Dreieck  mit 
den  Eatheten  86,25  Fufi  (halbes  Geison)  und  ca.  20  FuB 
(* /i7  Geison,  wie  beim  Parthenon) :  Tf.  II  Fig.  IV. 

y«  =  (86,25)»  +  20« 
=  rd.  7439 
+400 

=  rd.  7839 
y  =  rd.  88V«  FuB 

Nehmen  wir  an,  daB  tatsachlich  42  Giebelsteine  erforderlich 
waren,  so  entfallen  auf  jede  Schrage  (**/«  =)  21  Stiick,  die 
(21  X  4  =)  84  FuB  lang  sind.  Der  Rest  von  4V«  FuB  wird 
sich  dann  auf  Anffinger  und  Firststein  verteilen. 

Posten  IX.  Von  mir  neu  erganzt  sind  die  Zeilen  19,  28  f., 
30  (6ktuj  TTobujv)  und  31  (Skai  xai  dpai).  Zeile  28  f.  erganzte 
Caskey  (S.  150  B  27)  Trapa[i€Tfbac  ipT(i]c[ac0ai  f[T€|i6vac  Xcovto- 
K€q)dXoc,  Xi]0ouc  6uo.  Diese  Fassung  widerspricht  meinen 
neuen,  auf  dem  Stein  sorgfaltigst  nachgepriiften  Lesungen 
und  erweckt  auch  sonst  mancherlei  Bedenken:  die  Apposition 
XiOouc  ist  uberfltissig;  neben  XtOouc  mit  ou  steht  X€OVTOK€q>dXoc 
(=  -ouc)  mit  o;  f|T€^6vac  (eingesetzt  nach  IG.II  807  coLb  104) 
ist  entbehrlich  und  fehlt  auch  im  1.  und  2.  Unterposten;  statt 
dpTdcacOai  heiJJt  es  in  dem  mit  IX  verschrankten  Posten  X: 
ig€pTdcac0ai  (von  Caskey  selbst  Z.  33  erganzt);  schliefilich 
f  ehlt  die  Angabe  des  Materials.  —  Die  Bedeutung  von  Trapai€T(c 
beschrankt  Caskey  auf  den  Eckstein.  Aber  die  Verbindungen, 
die  TT.  in  IG.  11  807  col.  b,  103  f.:  7Tapai€T{6€C  i?|T€|i6v€c  Xcovto- 
K^qpaXoi  eingeht,  verglichen  mit  f)T€|i6v€c  X€ovTOKdqpaXoi,  ebenda 
105  f.,  lassen  das  nicht  zu.  'HT€^d)v  ist  der  Simastein  der 
Langseite,  7Tapai€Tic  der  des  Giebels:  so  stehen  auch  16.  IV 
1484, 100  beide  Steinarten  im  Gegensatz  zu  einander;  dann 
also  ist  7rapai€Tic  fiT€MU)v  der  Stein,  der  beiden  Seiten  angehort, 
d.  h.  der  Eckstein.  TTapai€Tib€c  f  ur  die  Oiebel-Simasteine  hat 


Griechische  Bauinschriften.  35^ 

dieselbe  Berechtigung  wie  T€ica  Karai^Tia  fiir  die  Giebel- 
Geisonsteine  in  der  Skeuothekinschrift,  IG.  11 1054  (Ditt*  537), 
39;  vgl.  auch  Vitruvs  (82,  7,  Rose»  S.  80)  dTraieTttcc.  —  Von 
den  MaBen,  6  Pu6  fur  fifiKOc  und  8  FuB  fiir  irXdTOC,  wird 
letzteres  ftir  die  SchmaI(Trauf-)seite  in  Anspruch  genommen 
werden,  wo  der  Eckstein,  frei  endigend,  den  Lowenkopf  tragt. 
Das  DickenmaB  des  Eopfes  mufi  in  die  Breite  des  Steines 
mit  eingeschlossen  sein.  Der  Ausarbeitung  des  Eopfes  wird 
Z.  301  besonders  gedacht  Gegen  Gaskeys  Erganzung  (s.  151 
zu  29)  ist  einzuwenden,  dafi  dpat  nicht  fehlen  durfte  (vgl. 
Tab.  n  S.  23  ff.)  und  iiir  die  Bildhauerarbeit  an  den  Eopfen  nicht 
gut  d^epTdcacdai  gesagt  werden  konnte;  dagegen  pafit  Ekat 
in  diesem  Falle  (Bltimner,  Technol.  n.  Termin.  III  4 ;  93). 

Posten  X.  Von  mir  neu  erganzt  sind  die  Zeilen  22 
(7Tapai€Ti6ac),  27  (Tpiuiv  Tro6t&v),  35  (dpat  Kai  Oeivai),  36  {iiA 
bvo  baxTuXouc),  37  (6uo).  DaB  es  sich  in  dem  Posten  tatsachlich 
um  die  Simasteine  der  GiebelschrSgen  handelt'),  lehrt  die 
Verschrankung  mit  dem  vorigen  Posten  und  die  Zahl  der 
Steine.  Zusammen  werden  72  gefordert,  also  fiir  jede  Schrage 
36.  Die  Berechnung  der  Gesamtlange  ist  nun  davon  abfaangig, 
welche  MaBangabe  wir  als  Prontlange  verstehen.  Ich  zweifle 
nicht,  daB  wir  sie,  wie  bei  den  beiden  Posten  der  Geison- 
steine,  in  irXdToc  zu  suchen  haben,  zumal  vor  das  kleinere 
MaB  ^HKOC  gesetzt  ist;  entscheidend  ist  dies  MaB  selbst,  das 
in  seiner  Bruchform  (2V*)  nur  Sinn  hatte,  wenn  es  dem 
Fugenschnitt  der  unteren  (Geison-)Steine  zu  4  PuB  Rechnung 
tragen  sollte.  Die  tibliche  Verfalzung  der  Simasteine  reduziert 
aber  das  MaB  weiter  auf  2Vs  bis  2*/«  PuB.  Bei  Mtiltiplikation 
mit  ersterem  MaB  erhalten  wir  90  PuB  Gesamtlange  auf  jeder 
Schrage,  im  andem  Palle  81  PuB;  ftir  das  Giebelgeison  aber, 
das  von  der  Sima  etwas  an  Lange  tibertroffen  wird,  hatten 
wir  (vor.  S.)  88  V«  PuB  berechnet  Von  den  6  PuB  der  Eck- 
steine,  in  die  noch  der  Lowenkopf  eingerechnet  wird,  ist 
der  Gesamtlange  nicht  viel  ztizuschlagen;  also  reicht  die 
Zahl  der  Steine  grade  f tir  den  Giebel.  —  Weder  bei  Posten  IX, 

^)  Philios  vermutete  'K€pa^(b€c  xf^c  ct^y^c  (KoXuirrf^p^c  koI  crpu)- 

Tf^p€C)\ 

3* 


ij(y  Heinrich  Lattermanar 

noch  bei  dicrsf^m  iift  das  DlckeQ-  oder  Hoheninafi  der  Steine 
an^egeben,  doch  ist  anzanehmen,  dafi  sie^  wie  Simasteine 
nUsts  ziemlich  diinnwandig  waren;  daher  war  in  Z.  36  auch 
ein  fi^nz  geringes  Mafi  fOr  den  Sanmstreifen  der  dvaOupuiac 
einzusetzen.  —  Selbstverstandlich  ist,  dafi  bei  den  Steinen^ 
die  den  oberen  Abschlofi  desGebaadesbilden,  keindirepTacacOoci 
mehr  in  Betracht  kommt,  das  ja  blofi  die  ToTbereitong  auf 
den  Versatz  einer  nenen  Schicht  ist;  desgleichen,  dafi  die 
Bimasteine  der  Schragen  keine  Diibel-inammer-Yerbindnng 
erhielten,  wohl  aber  die  Ecksteine  (vor.  Posten),  die  den 
ganzen  Schub  der  Reihensteine  aufnehmen  mnfiten  und  selbst 
ziemlich  weit  iiberhingen. 

Fosten  XI/XIL  Zum  CTpai|uui(einschliefilichder€u9uvTiipia) 
wird  der  Poros  der  Akte*)  verwendet  Die  Mafie  des  Postens  XI 
sind  die  ilblichen  von  vielen  Fundamenten.  Tatsachlich  besteht 
auch  das  Fundament  des  Prostoons  aus  Schichten  von  Laufem 
und  Bindem,  die  die  im  Posten  XI  geforderten  Abmessungea 
haben,  vgl.  Figur  V  auf  Tafel  11  nach  einer  Skizze  Herm  Caskeys- 
—  Die  Zahl  der  Steine  fur  das  eigentliche  crpoiiuia  konnte, 
wie  Caskey  (briefl.)  betonte,  sich  nicht  blofi  auf  6  (wie  Z.  37 
ergftnzt  worden  war)  belaufen;  er  schlug  daher  HH  vor. 
Sorgfaltigo  Priifung  von  Stein  und  Abklatschen  ergab  dann^ 
dafi  hinter  CTpiiiiiaTi  zwei  sich  sclmeidende  schrage  Hasten 
stehcn,  die  kaum  zu  A,  mit  grofier  WahrscheinUchkeit  aber 
zu  X  zu  vervoUst&ndigen  sind;  weiter  folgt  eine  fast  senk- 
rechte  (ganz  wenig  nach  rechts  geneigte)  Hasta,  dann  Bruch. 
Offenbar  ist  also  XH  =  1100  zu  lesen.  Diese  Zalil  reicht, 
wio  eino  einfache  Rechnung  lehrt,  fiir  etwa  4  Schichten 
aus  (Philios,  TTpaKTiKd  1884  S.  65  f.  zahlte  16-18  Schichten 
oinschl.  dor  Euthynteria).  Fiir  die  euOuvTTipfa  (Posten  XII) 
werden  44  Steine  zu  12.3Vt  PuB  +  2  zu  15V«-3V«  FuB 
gebraucht;  diese  bedecken  eine  Flache  von  1848  +  108Vt 
=  1956V«  oder  rd.  2000  QuadratfuB.  Andererseits  bedecken 
1100  Steine  zu  4  •  2  Fufi:  8800  QuadratfuS,  also  mehr  als 
viermal  so  viel.  Dazu  kommen  noch  die  ^cU^ovec  XiOoi  (Zeilen- 
gnippo  2\  die  namentlich  an  den  Ecken  des  ausgegrabenen 

*)  Fabricius  a.  a.  0.  S.  566. 


Griechische  Baainschriften.  37 

Fundaments  zu  beobachten  sind.  Wie  Ineditum  I.-N.  20  in 
Eleusis  lehrt'),  erfuhr  die  Arbeit  an  dem  Trpocriuov  schon 
wahrend  der  Fundamentierung  eine  Storung.  Dadurch  erklfirt 
sich  zugleich,  dafi  die  groBen  Steinbalken  des  Postens  XII 
vennifit  werden,  sowie,  daJB  die  Stylobatsteine  (Posten  XIII) 
andere  Abmessungen  aufweisen,  als  die  Inschrift  vorschreibt 
(Caskey  S.  155  f.).  Wie  aber  die  Euthynteria  nach  der  Inschrift 
zu  denken  ist,  zeigt  Figur  VII  auf  Tafel  11,  in  der  zu  be- 
riicksichtigen  war,  dafi  das  Fundament  um  etwa  1  m  vor 
die  unterste  Stuf e  vorgeschoben  ist,  und  f  ur  die  ^TnKajinai,  d.  h. 
die  Schmalseiten  (Z.  54),  ein  Arbeitsgraben  von  10  Fufi  vor- 
geschrieben  wird  (Z.  55).  Fur  die  kleinen  cTpai)Lia-Steine 
(Posten  XI)  wird  keinerlei  Verklammerung  oder  Verdiibelung 
vorgeschrieben,  wohl  aber  Verklammerung  (nicht  Verdiibe- 
liing!)  flir  die  grofien  des  Postens  XII.  Ex  silentio  ergibt  sich 
femer,  dafi  weder  die  kleinen  noch  die  grofien  Fundament- 
steiae  Anathyrosis  erhalten  sollten.  Alle  Schichten  aber  sollten 
^^  das  Sorgfaltigste  abgeglichen  werden,  die  euGuvTripia  nach 
<Jer  Huchtlinie,  die  der  Architekt  angeben  wurde  (Z.  66  f.)  — 
^flerdings  eine  notwendige  Vorschrift,  wenn  der  Stufenbau  1  m 
"^ter  die  Vorderkante  der  euBuvrripia  zuriicktrat! 

In  Z.  68  klafft  eine  Liicke :  wir  vermissen  Vorschrif ten 
^ber  die  beiden  unteren  Stufen,  die  KpriTTic.  Glucklicherweise 
^^rden  wir  aber  durch  die  tiber  20  Jahre  jiingere  Inschrift 
^^techadigt,  die  ich  unter  Nr.  II  behandeln  werde. 

Posten  XTIT.  Fiir  den  Stylobat  werden  aufier  den  Eck- 

^locken  von  6  Fufi  im  Quadrat  Blocke  von  4  Fufi  und  3  V2  Fufi 

^^dToc  verlangt.    Da  den  beiden  letzteren  Sorten  ein  jiifiKoc 

^on  6  Fufi  gemeinsam  ist,  so  ist  diese  Dimension  quer  zur 

"^^ontlinie  anzunebmen.   Bereits  Philios  sah,  dafi  ein  Stein  der 

^^^en  Sorte  +  einem  der  andem  dieselbe  Lange  ergeben,  wie 

*^  Steine  des  gefundenen  Stylobats:  4  +  3^2  =  3^/4  +  3*/4 

"^  7^2.  Danach  zeichnete  Caskey  das  Schema  des  Stylobats, 

^^  er  nach  der  Inschrift  werden  sollte,  a.  a.  0.  Tafel  IV  Fig.  4, 

^dem  er  die  schmaleren  Blocke  unter  die  Siiulen  legte,  die 

_^iteren  in   die  Zwischenraume.    Von  den  beiden  Zahlen, 

»)  S.  Vorwort  S.  V. 


38  Heinrich  Lattermann, 

die  f  ur  letztere  Sorte  gegeben  werden  —  42  und  44  — ,  und 
von  den  beiden,  die  fur  die  andere  gegeben  werden  —  24 
und  22  — ,  wfthlt  er  jedesmal  die  erste  und  erklart  die  zweite 
fiir  Steinmetzversehen  (S.  154  Anm.  1).  Da  dann  die  Lange 
aller  Steine  des  Postens  —  276  FuJJ  —  die  Lange  des  Stylobats 
bedeutend  tiberschreitet,  so  halt  er  fiir  moglieh,  die  Steine 
z.  T.  auch  fur  die  Stufen  in  Anspruch  zu  nehmen  (S.  154). 
Aber  das  l^Bt  der  terminus  cTuXopdrai  nicht  zu,  der  niemals 
fiir  innere  oder  auBere  Steine  der  KpriTric,  d.  h.  der  beiden 
unteren  Schichten  des  sog.  Stufenbaus  gebraucht  wird*).  Ich 
hatte  daher  Klio  VI  (1906)  153  Anm.  2  mit  Hilfe  der  Saulen 
(14  einschl.  2  Ecksaulen)  und  der  Zwischenraume  (einschl. 
zweier  zwischen  Saule  und  Ante)  die  Zahlen  in  22  und  24 
berichtigt.  Bei  der  zweiten  Sorte  braucht  die  Zahl  22  des 
3.  Unterpostens  trotzdem  nicht  geandert  zu  werden;  es  ist 
moglich,  daB  2  der  gelieferten  Steine  zur  Herrichtung  als 
Modelle  an  einen  andem  Untemehmer  vergeben  wurden  (vgl. 
Posten  I).  —  Die  oben  (S.  28)  auf  168  FuB  berechnete  Front- 
lange  des  Triglyphons  gilt  zugieich  fiir  die  des  Stylobats. 
Die  normale  Axenweite  betragt  15  FuB;  flir  die  Ecken  ergibt 
sich,  da  die  Ecksaulen  auf  die  l^Iitte  der  quadratischen  Blocke 
von  6  FuB  zu  stellen  sind,  die  Axenweite  von  15 — (^Ia  =)1M8 
=  13V<  FuB  und  zwischen  einem  Stein  von  3^2  FuB  und 
einem  von  6  FuB  bleibt  ein  Eaum  von  7  FuB:  13V«— 3^'« — 3 
=  7  (Fig.  VI  auf  Tafel  H). 

Die  Yorschriften  iiber  die  Bearbeitung  des  Stylobats 
(Z.  87  ff.)  beruhren  sich  eng  mit  denen  der  beiden  folgenden 
Inschriften  dieser  Dissertation  (s.  S.  52  f.  u.  70).  Das  Abgleichen 
erfolgt  nicht  in  Hohe  der  beabsichtigten  Oberflache;  denn 
hinter  dieser  Yorschrift  wird  zunlichst  eine  weitere  tiber 
Steinmetzarbeit  gegeben  und  dann  erst  die  iiber  T0Mq>uicai  usw. 
Yon  den  Resten  in  Z.  89  nun  ist  irpocruxicat  gesichert;  es 
muB  die  eigentliche  Ausarbeitung  der  Stylobat-Oberflache  be- 

^)  Vgl.  meine  Ausfuhrangen  Klio  YI  (1906)  155  Anm.  1.  Einen 
Ansdruck  fur  'Stufenbau'  haben  die  Griechen  offenbar  nicht  gekannt, 
sondern  nur  eine  KpT^icic  von  mindestens  zwei  Schichten  (Stufen)  nnd 
daruber  die  Schicht  CTuXo^drTic. 


Griechische  Baainschriften.  39 

zeichnen.  Dazu  konnte  aber  in  praxi  nicht  geschritten  werden, 
bevor  nicht  ein  glatter  Saumschlag  dber  die  ganze  Lange  des 
Stylobats  ausgefuhrt  worden  war.  Tatsachlich  erlauben  die 
mit  Sicherheit*)  vor  irpocTuxicai  gelesenen  Zeichen  eine  Er- 
ganzung,  die  das  Gesuchte  besagt  —  Vor  xoM^Ojcai  kann 
auf  keinen  Fall  bf\ca\  gelesen  werden,  und  da  in  der  Tat 
bei  Stylobatblocken  eine  Verklammerung  nur  hochst  selten 
ist,  so  kommt  Toji^ujcai*),  die  Verdiibelung,  nur  ftir  die  Blocke 
unter  den  Saulen  in  Betracht  Die  Lesung  Kiova  stiitzt  sich 
freilich  in  der  Hauptsache  auf  K,  das  auch  Herr  Caskey 
(briefl.)  zu  erkennen  glaubte.  Von  dem  bisher  vor  To^9ujcai 
gelesenen  xai  konnte  ich  nichts  erkennen,  dagegen  steht  hinter 
mvdKia  deutlich  KAfl;  auch  M  von  \xiv  scheint  mir  sicher 
(Herr  Caskey  [briefl.]  las:  A).  —  Wie  Caskey  (S.  155f.)  be- 
merkt,  gehort  der  Stylobat,  den  die  Ausgrabungen  aufge- 
deckt  haben,  in  das  4.  Jahrhundert,  ist  aber,  da  seine  Stein- 
abmessungen  die  Forderungen  unserer  Inschrif t  nicht  erfullen, 
offenbar  erst  unter  d6r  Bauleitung  Fhilons  gelegt  worden. 
Damit  stehen  im  besten  Einklang  die  Schlusse,  die  unten  aus 
Inschrift  II  (S.  56  f.)  zu  ziehen  sein  weiden.  Philios  erwahnt 
iibrigens  in  seinem  Bericht  TTpaKTiKd  1883  S.  87  Diibellocher 
in  den  Saulenlagem  des  Stylobats. 

Z.  90  f.  schlieBt  die  Inschrift  mit  der  alle  Steine  be- 
treffenden  Erklarung,  dafi  der  Staat  selbst  Blei  und  Eisen 
f ur  die  Verklammerung  und  Verdiibelung  sowie  die  gesamten 
Hebemaschinen  liefem  werde. 

n.  —  Die  Unterposten  (s.  Tabelle  11). 

Der  1.  Unterposten  vereinigt  in  sich  die  Arbeiten  im 
Steinbruch,  die  in  re^eiv  und  (dK)7T€X€Kf]cai  zerfallen;  vgL 
Frickenhaus,  Athens  Mauern,  Diss.  Bonn  1905,  S.  22  zu  TieXi- 
KTjoc:  "die  ungefahr  rechtwinklige  Behauung,  die  im  Stein- 
bruch  geschieht  und  bei  der  ein  WerkzoII  stehen  bleibt". 
Die  von  Prickenhaus  behandelte  Inschrift  aus  dem  Piraus 
schreibt  A  Z.  48  ff.  vor  (a.  a,  0.  S.  20):   ol  mc6ujcdfi€voi  idc 

»)  HerrCaskey  (briefl.)  las:  AA^  .  .  T  .  .  J  .  PANKAI. 
')  Die  Lesung  ist  sicher  und  schon  von  Philios  gegeben. 


40  Heinrich  Lattermann, 


60 


TOfidc  TUi|v  XiOujv  im  Td  T€ixn  T€|ioOciv  TT^Tlpac  6Tr69€V  fiv 
?KacTOc  juiic90baiTa|i  6^aXoOc  Kai  {rrioOc,  Kal  Tr€X€Kiic|ouciv  6p- 
Ooiic  TiavTaxni  Kai  cOtwvIiouc  Tipoc  Td  ^^Tpa  &  flv  mcOdjcnTali 
?KacToc  Kai  7Tp6c  touc  dvaTpa(p4|ac,  oOc  fiv  oi  t/jv  ipTadav 
|iic9ujcd||i€voi  k€X€Owciv  KTd.  Auch  in  unserer  Inschrift  tritt 
zu  TT^Tpa,  wenn  Poros  darunter  verstanden  wird,  6|uiaXr|c*): 
Posten  I  (II),  XI,  XII;  zur  Bedeutung  des  Wortes  =  *lager- 
haft'  s.  Inschr.  II  S.  58  Anra.  3.  —  Zwischen  TT^X^Kfjcai  und 
iKir^X^Kflcai  ist  kein  Unterschied  wahrzunehmen  (vgl.  tiber  ^k  in 
Kompositis  der  dramatischen  Sprache  v.  Wilamowitz,  Euripides' 
Herakles  11  S.  82),  dagegen  wird  dE€pTdcac9ai  (Unterposten  3), 
abgesehen  von  Posten  IX  und  X,  wo  von  Simasteinen  die  Rede 
ist,  von  einfachen  Steinen  ohne  Profilierung  gebraucht,  die  vor 
dem  Versatz  fertig*)  ausgearbeitet  werden  konnten,  und  wo 
das  einfache  £pTdcac9ai  auftritt,  handelt  es  sich  durchweg 
um  profilierte  Steine !  Dazu  stimmt  gut,  daB  die  Vorschrift, 
die  Behauung  bereits  im  Steinbruch  irpoc  tov  dvaTpaqpla 
8v  fiv  buji  6  dpxiT^KTUJV,  vorzunehmen,  nur  dann  den  Posten 
beigefugt  wird,  wenn  die  Steine  spater  eine  Profilierung  er- 
halten  soUen.  *AvaTpaq)€uc  =  RiB,  Zeichnung  erklarte  schon 
Philios  richtig  (zu  A  Z.  33) ;  vgl.  Frickenhaus,  a.  a.  0.  S.  22.  — 
Die  Vorschrif t  TrapaboOvai  ^tt'  dvaOrjK^i  Krd.  leitet  zum  2.  Unter- 
posten,  dem  Transport  zur  Baustelle,  iiber.  In  diesem  Zu- 
sammenhang  kann  in^  dva9riK€i  nur  vom  'Aufladen*  verstanden 
werden,  wie  Ka9€Xk9ai  vom  Abladen  an  der  Baustelle.  Eine 
Kontrolle,  ob  die  Xi9oT6fioi  gut  gearbeitet  haben,  wird  ver- 
standlicher  Weise  dann  ausgeiibt,  wenn  sie  die  Steine  zum 
Transport  tibergeben,  den  offenbar  ein  anderer  Unternehmer 
ausfiihrt').   Dieser  mufi  natiirlich  die  Steine  in  dera  Zustande 

^)  Bisher  war  6^aXo6c  geschrieben  worden,  bezogen  auf  X(8ouc ; 
allein,  wie  die  Steine  beschaffen  sein  soUen,  wird  bei  irapaboOvai, 
dTaT€tv,  KaOeX^cOai  gesagt. 

*)  Nur  Bossen  mochten  des  Versatzes  wegen  stehen  bleiben. 

')  Nur  dann  hat  es  ja  Sinn,  wenn  Material,  Zahl  und  Abmessungen 
im  allgemeinen  bei  jedem  Unterposten  wiederholt  werden.  —  Ist 
vielleicht  aus  der  Zusammenziehung  der  Unterposten  1/2  in  Posten  I/II 
der  Schlufi  abzuleiten,  da6  hier  die  Teilung  der  Arbeit  (es  handelt 
sich  um  ftginetische  Steine!)  nicht  stattfinden  sollte? 


Griechische  Bauinschriften.  41 

abladen,  m  welcbem  er  sie  zam  Aufladen  erhalten  hat,  daher 
steht  auch  im  2.  Unterposten  neben  dGpaiicTouc  :  uTieic  wie 
bei  TTapaboOvai.  DaB  dagegen  die  Steine  Xcukoi  und  dcmXoi 
zu  sein  hatten,  ging  nur  die  Xi0ot6^oi  an  und  hat  auch 
nur  bei  pentelischen  Steinen  Sinn  (die  'EXeuciviaKfj  TTCTpa  des 
Postens  Xin  ist  dunkelblau). 

3.  Unterposten  a).  TTpoc  tov  dvaTpaqpla  KTd.  weisen,  ab- 
gesehen  von  Posten  III,  dieselben  Posten  auf,  die  es  im 
1.  Unterposten  haben. 

—  b)'Apai  hatte  natiirlich  fiir  Fundamentsteine  keinen 
Sinn,  wird  dann  also  durch  GeTvai  (Ti9lvai)  ersetzt  —  Von 
den  beiden  Formeln  fiir  die  Aneinanderfiigung  wird  die  auf 
den  Steinnamen  beziigliche  Ka9apji6cai  dp^drrovTac  (-a)  Kal 
^€V€ic  (-vn)  (TravTaxfii)  fiir  Steine  gebraucht,  die  keine  zu- 
sanimenhangende  Schicht  miteinander  bilden;  nur  die  Sima- 
steine  des  Giebels  machen  eine  Ausnahme  (IX/X).  EirreveTc 
^^er  Formel  (s.  zur  Bedeutung  S.  60  Anm.  3)  entspricht 
^einesfalls  dem  cuv-  von  cuvTi9dvai  der  andem  Fomiel,  das 
^  den  ZusammenschluB  der  Steine  zu  einem  konstmktiven 
Ganzen  so  bezeichnend  ist. 

Einzelheiten. 

A.  18.  Herr  Caskey  (briefl.)  las:  I^HN";  die  Ergftnzung  ist 
m  Bjir^  __  j„i  T^i  Yujviai.  Vgl.  IG.  II  1054  =  Ditt.  SyU.«  537, 
2- 18,  21,  27  f.:  iiA  Taic  TUJViaic. 

19.  6]uioiu)c.  Vgl.  Inschr.  III  Z.  5  und  Frickenhaas,  a.  a.  0. 
^-  23,  B  69 :  rdc  TTpocaTUJTac  6|iotac  kukXu)i  ;  beachte  auch  vor- 
**^^:  !cT]V  tK[dcTTiv  KTd.  —  Wenn  iJ^  ^Xujto(O)  zu  lesen  ist  (die 
^^ichen  sind  sicher),  vgl.  ii  !cou  und  B  61:  dE  dTrajiOipaiv. 

20.  TTapaT€|i6vTa.  Die  Komposita  von  Td^veiv  bezeichnen, 
^ie  dieses  selbst  von  grOberer  Steinhauer-  oder  Zimmermanns- 
^beit  gebraucht  wird,  stets  das  Wegschlagen  gr5i^erer  Material- 
^assen.  TTapaTdiLiveiv  bietet  auch  IG.  II 167  (Mauerbau-Inschrift; 
^Mckenhaus  a.  a.  0.  Tafel)  65  :  •*  Kai  dTTiKpoucei  d[K]pOT€iciov*), 
>T0iujv  6[p96]v  Kard  [K]€q)aXTiv,  irXdTOc  ^Trrd  baKTuXiwv,  irdxoc 
'IraXacTfic  napaT€^uJV  4k  toO  £vbo8€V  Trdxo[c  l|i]dvTOC*),  wonach 
f)ffenbar  die  Oberflftche  des  dKpOT^fctov  an  der  hinteren  Eante 

*)  Auf  das  T€icriir6biC)Lia  (d.  h.  den  Balkenkopf),  Z.  63. 
•)  irdxoc  baKrOXou,  Z.  67. 


42  Heinrich  Lattermann, 


einen  Einschnitt  erhalten  soU,  anf  den  die  erste  Reihe  der  Schal- 
bretter  flbergreift.  So  ist  anch  hier  vielleicht  anznnehmen,  difi 
die  Kavovibec  flber  die  Oberflftche  des  Triglyphons  hinaasragen, 
dann  aber  hinten  (innen)  soweit  abgearbeitet  werden,  dai^  sie  deo 
Geisonplatten  noch  ein  Auflager  gewfthren  k5nnen  (s.  Tf.  UFig.I). 

23.  f)i  fiv  6  dpxiT^KTUJV  K€Xeur|i.  Sonst  fehlt  in  der  Inschriit 
dieser  Znsatz  bei  |i6Xupbov  Trepix^ai ;  hier  ist  also,  falis  die  Fonnel 
nicht  etwa  sonst  als  selbstverst&ndlich  weggefallen  ist,  ein  besonders 
kompliziertes  Yerfahren  des  Bleivergusses  anzanehmen. 

27.  iv  TaTc  {biaic  x^paic.  Vgl.  IG.  VII  3073  =»  Ditt  Sytt.* 
540  Z.  163  (von  Fufibodensteinen) :  iv  laTc  ibiaic  xiwpaic  pePTjKO- 
xac;  Bull.  de  corr.  heU.  XXIX  (1905)  S.  460  (Delos),  A  16: 
"(pdTvac]|  KaxaXap^Tuj  im  8poic  dpapoTwc  Ti0€i[c  Trp6c]  dX- 
X(riX)ac*).  Die  Plfitze  fflr  die  in  Abst&nden  aufzustellenden  Tri- 
glyphen  mufiten  auf  den  Epistyl  vorgezeichnet  sein. 

31.  Zu  fxeTOTTia  s.  Caskey,  a.  a.  0.  S.  149  ad  Z.  38. 
57.  TrevT€7rdXacTa  ergfinzte  schon  Philios. 

59.  Vgl.  A,  Z.  71  (beide  Zeilen  ergfinzte  Caskey  [briefl.]). 

90.  Anf.  AHIKA. 

100.  Anf.  c  fehlt. 

104.  inx  jKdT€pov  Tov  6b6v.   Vgl.  IG.  IP  834»>=  Ditt.  SyV^'* 
587  Z.  129:  6b6c  Taic  Gupaic;  gleich  darauf  werden  4  ParastaA^*^ 
von  15  Fufi  Lftnge  (aus  Akte-Poros?)  verrechnet   Die  Ttlren  di^^^ 
Wand  heifien  im  Ineditum  Inv.-Nr.  20,  Z.  12  ai  Trp6c0€V. 

B.  9.  Anf.  DfEI.  —  Die  T^ica  MuiviKd  heifien  in  der  Ske^^^ 
thekinschrift  (Ditt.  Syll.*  537  Z.  39)  KaTai€Tia. 

19f.  Einzig  hier  wird  der  Steinname  beim  2.  Unterpos^^^^ 
—  dT(otT)€iv  —  genannt,  offenbar  mit  RHcksicht  auf  die  X^ov^'^ 
K€q)aXai  (vgl.  Z.  30  f.). 

23.  Die  von  Caskey  (a.  a.  0.  S.  150  ad  B  22)  beobachtete 
zutreffend  durch  den  Eiuflufi  von  K€pa)Liibac  (Z.  20  f.)  er 
Femininform  dx6cac  veranlafite  mich,  auch  Z.  24  6p6dc  und  Z. 
uTi€ic  X€UKdc  dcTTiXouc  zu  schreiben,   wodurch  vermieden  wi 
dafi  X€uk6c  neben  dcmXouc  zu  stehen  kftme. 

32.  €UTUJviouc  ergftnzte  Caskey  (S.  151  ad  B  31),   doch 
ich  zweifelhaft,  ob  mit  Recht,  da  dies  Beiwort  sonst  in  fihnlich 
Zusammenhang  nicht  vorkommt;   vielleicht  Kai  uti€Tc?  (so  sc 
Philios). 

46  f.   Den  Ausfall  bemerkte  Philios;  ich  ergftnzte  dem^ 

*)  Durrbach  gibt:  &XXac. 


^  ^ 


j£*i 


-   1 


i^  'i 


Griechische  Bauinschriften.  43 

sprechend  den  Anfang  von  Z.  47,  der  darch  Caskeys  (briefl.)  ond 
meine  Lesnng  AXEI  best&tigt  wnrde. 

53  ff.  S.  KlioVI  (1906)  143  f.  —  crpiw^aTicai  jetzt  auch  in 
der  athenischen  Inschrift  American  Jonrn.  of  philol.  XXVIII  (1907) 
427  Z.  5.  Im  Ineditum  Inv.-Nr.  20  heifit  es  Z.  3  ff. :  CT]j}u)|iiqTi€i 
Tct  ^bf  \mb  T#|V  KpriTTiba,  dqp*  fic  ol  Kioy[ec,  Ka]i  Tot  iTnKd^TTia 
(T)d  7rp6c  Tdc  TrapacTdbgc  (letztere  sind  die  Anten). 

57  f.  dpjioi  CTepiqpoi  sind  offenbar  Fugen,  die  keine  Ana- 
thyrosis  erhalten:  bei  Quadern  des  Aufbaus  ist  das  Wort  denn 
anch  nicht  zu  belegen. 

62.  Zu  Frickenhaus'  Erg&nzung  (briefl.)  vgl.  Ditt  Syll.«  537 
(Skeuothek)  16 : "  olKobofirjcei  bfe  touc  toix|ouc  KTd.  'Aktitou 
XiOou.  —  Am  Ende  zeigt  der  Stein.  YPEPEE. 

87.  Ende.  Mir  scheint  eher  ^[ir^epTacd^evoc  als  -vov  ge- 
lesen  werden  zu  mQssen. 

88  f.  Von  mir  erg&nzt.  Zu  biucei  Tfjv  dKpav  vgl.  Ditt.  Syll.* 
640  (Lebadeia)  69:  Tf|v  TrepiT^veiav  t#|V  boOeicav;  ebeuda  133: 
fiiXToXoTncdTU)  Tf|v  dKpav  Trdv[TuJV  tiDv]  |  Xi0ujv  toiv  Keijidvwv ; 
BuU.  de  corr.  hell.  XXIX  (1905)  468  (Delos)  21 : ««  toO  Kei] ')  Ijxivou 
OdKOu  dno  Tf\c  dKpac  iTdvToOev  irpoba  — .  Zu  TipocTuxlcai  s. 
Inschr.  II  Z.  20  u.  S.  61  f.  Die  dort  gegebene  Erkl&rung  wird  noch 
dadurch  gestfltzt,  dafi  hier  alsbald  die  Yorschrift  TO|uiq>uicai  folgt, 
deren  AusfQhrung  eine  im  wesentlichen  ausgearbeitete  Oberflttche 
voraussetzt.  Das  Bedenken,  daG  eine  solche  Oberfl&che  w&hrend 
des  Bauens  leicht  hfitte  beschftdigt  werden  kOnnen,  wird,  scheint 
es,  durch  TTpocXeiTTOVTa  mvdKia  aufgehoben:  der  Unternehmer 
soll  danach  die  Interkolumnien  zur  Sicherheit  mit  Brettem  yer- 
schalen  und  diese  bis  zur  YoUendung  des  Innem  der  Halle  liegen 
lassen  (npocXeiTreiv). 

91.  0ber  TpoxiXeia  s.  Ditt.  SyU.«  S.  309,  Anm.  144. 

*)  Von  mir  erganzt. 


44  Heinrich  Lattermann, 


n. 

UnverOffentlichte  Inschrift  von  Eieusis. 

Eleusis.  —  Ebenda  im  Museum,  Inv.-Nr.  105  a. 

Bruchstiick  einer  Stele  pentelischen  Marmors,  nur  links 
Eand.  Hohe  0,32  m;  Breite  0,15  m  (Bruchkante  rechts  un- 
gefahr  parallel  dem  Rande  links);  Dicke  0,11  m.  Oberflache 
groBtenteils  stark  abgescheuert. 

Ineditum. 

Ich  gebe  den  Text  auf  Grund  der  von  mir  selbst  im 
Sommer  1907  genommenen  Abschrift,  die  auf  meinenWunsch 
Herr  L.  D.  Caskey  mit  mir  zusammen  vor  dem  Stein  nach- 
geprtift  hat  AuBerdem  verfiigte  ich  tiber  zwei  von  mir 
angefertigte  Abklatsche,  die  noch  einige  Lesungen  zu  be- 
richtigen  erlaubten. 

Auf  Tafel  HI  ist  die  Photographie  eines  mit  Graphi^ 
behandelten  Abklatsches  wiedergegeben,  die  den  Erhaltungs^ 
zustand  und  den  Schriftcharakter  des  Steines  zur  Geniig^ 
zu  erkennen  erlaubt 

B.-H.  im  Durchschnitt  0,005  m ;  daraber  hinaos  gehen  be- 
sonders  IPY^;  darunter  bleiben,  z.  T.  erheblich,  fast  alle  XOOH 
und  einige  AAA.  AUe  Zeichen  werden  ein  Geringes  kleiner  m 
Z.  36  an.  Auch  die  Ausdehnang  in  die  Breite  schwankt  sehr,  be- 
sonders  breit  gezogen  sind  meist  ^  und  K.  Z.-A.  0,003/1  m;  manche 
tlbereinanderstehende  Zeichen  berUhren  sich  auch,  manche  fallen 
ganz  aus  der  Zeile.  Formal  bemerkenswert  sind:  M,  die  Aufien- 
hasten  sind  meist  wenig  nach  innen  geneigt,  die  Mittelhasten  halten 
sich  meist  in  der  oberen  Hfilfte  des  Zeilenraumes ;  sind  sie  tiefer 
gezogen,  so  tritt  eine  manchmal  ganz  dicht  an  die  benachbarte 
Aufienhasta  (Z.  11,  18,  25);  O  manchmal  nierenfOrmig  eingezogen 
(Z.  27,  28),  einmal  ausgeprfigt  oval  (Z.  31).  Flttchtiger  Arbeit  ist 
zuzuschreiben  das  Auf  und  Nieder  der  Buchstaben  im  Zeilenraum, 
die  schiefe  Lage  ganzer  Zeichen  und  einzelner  Hasten,  die  tJber- 
schneidung  von  Hasten  wie  bes.  Z.  26  und  30  bei  T.   Z.  25  Mitte 


Griechische  Bauinschriften.  45 

ist  K  za  lesen,  doch  steht  rechts  daneben  deutlich  eine  Senkrechte. 
—  Yon  Z.  36  an  wird  die  Schrift  noch  flttchtiger,  wenn  aach  der 
Dnktos  derselbe  za  sein  scheint.  Yielleicht  hat  der  Steinmetz 
diesen  Teil,  dessen  Zeichen  auch  etwas  kleiner  sind,  einige  Zeit 
spSter  hinzufagen  mflssen.  —  Infolge  des  fltlchtigen  Daktas  and 
der  schlechten  Erhaltang  der  Oberfl£lche  ist  die  Lesang  oft 
fichwierig  ond  zweifelhaft,  sodaG  Herr  Caskey  and  ich  Tor  dem 
Stein  ein  paarmal  irren  konnten.  Hinterher  hat  mir  bei  der  Reyision 
ein  rHcksichtslos  darchgeschlagener  Abklatsch  von  grofier  Trans- 
parenz  gate  Dienste  geleistet.  Lesangsvarianten  fQhre  ich  bei  £r- 
I&oterang  der  einzelnen  Zeilen  aaf.  —  Bis  Z.  35  einschliefilich  ist 
die Inscbrift  leidlich  gat  ctoixti^6v geschrieben.  Das erste  Zeichen 
der  folgenden  Zeile,  mit  der  inhaltlich  ein  neaer  Abschnitt  be- 
ginnt,  ist  heraasgerflckt  ^).  In  derselben  Zeile  nehmen  zwei  lota 
den  normalen  Raam  6ines  Bachstabens  ein.  Diese  Anordnang  ttber- 
trftgt  fiich  aaf  die  nHchste  Zeile;  weiterhin  ist  der  Stein  abge- 
brochen. 

lai[ 6|ia]- 

Xttujv  Touc  apjio[uc]  6p9[ouc  xai  iJTieic  dTTO  Eotboc,  xai  cuvOr|C€i] 
im  TTaXacTf|v  dpfi[6T]To[vTac  TTavTaxni  dGpaucroc,  tKdcro  t6  Xi0]- 

0  iTnKdfima  dpfjiujv  n€Tro[niKUiC ], 

Kai  npi|i  ^oXupboxoui  [diT€pTacd^€VOc Kav]-  b 

4vi  Tdc  ?bpac  Kai  toc  dp[^6c  toc  fimcG^v,  TO^q)iuc€i  T^^cpoic 

ci5]- 
npoic  bueiv  ^KacTov  to[v  XiGov  ^Kdcrou  toO  ctoCxou,  tov  bk  Kar]- 
^  Tf|Y  Twvla^i  TT€pi  4vi  T[6Mq)wi '  Srav  bi  dTrob^Kni  dTravTac 

€UT€V]- 

tic,  ixovTac  Touc  T^^qp^ouc  6p0ouc,  5ric€i  toOc  Xi0ouc  b€C|Lioiv 

ci5]- 
npoiv  ?KaCTov,  t6v  bk  [mja  Tf\f  T^viav  Tpici  x^^pic  tujv  t6  ctuXo]-  lo 
^^^0,  Kai  )n6Xup6ov  [TT€pix^€i  •  TTapiE€Tai  bi  cibripov  €ic  rd  bec^]- 

9  '^ai  HoXupbov  Kai  [ •  0r|C€i  bk  Kard  Tf|v  |iic0]- 

Hciv  Kai  t6c  Xi0ou[c 

Kar]- 

[*]  Miv  t6  TTp6c0€v  Kav[6vi iTri 

•"         •  * 

ni]- 

*)  Analogien  dazu  in  Bauinschriften  sind  mir  nicht  bekannt.  In 
Jl^^wgabc-Urkunden  und  Katalogen  ist  das  Herausriicken  ganz  gewohn- 
^<^>  s.  Meisterhans-Schwyzer,  Gramm.  d.  att.  Inschr.*  S.  8.  5. 


46  Heinrich  Lattermann, 

15  VT6  TraXacrdc  eic  xd  €t[cuj iireibdv  boKiji]- 

ov  t4Xoc  cxn*  t6  dXXo  ?[pTOV ] 

Trp6c  Tfjv  irepiTdveiav  [Tf|v  6o9€Tcav  irepiEeiTai  bi  XiCTpfoii  i]- 

TTpip€i  KaTd^iTTa  [tt Tdc  ?6pa]- 

c  d7T€pTdc€Tai,  KaTd  ^[^v  K(ova  6^aXiZiuv  Kavovibi  6p8d,T6  bk  dX]- 
20  Xo  dKTuxi€i  6|iaXaic  fi[i  fiv  K€X€uni  6  dpxiT^KTiuv  •  TaOTa  bt  irdv- 

Ttt  «]- 
E€pTdc€Tai  (iTifl  Kai  6[6Ki^a  t4Xoc  ?xovTa  KaTd  Tf|V  ^icOuiCiv  k]- 
al  Toi)c  dvaTpaq)€iac  o[0c  fiv  Xdprii  •  napiiti  bi  ainbc  a6Tuji  ndvT]- 
a  6ca»v  beiTai  t6  fpTOV  [KaTd  Tdc  cuTTPctcpdc"  iav  bi  irpoc- 

64iiTai  t]- 
i  TTapd  t6  JpTOV  87ro  fiv  k[€X€uuj^€V,  xrapdEci  Kai  TaOTa  xrdvTa 

Kard] 
25  Tdc  cuT(T)pa9fic  (K)ai  Tfjv  ^[icGujciv  toO  ^€|iic8u)^£vou  £pTOu  * 

Kai  dir]- 

o6ujC€i  €ic  t6v  M€TaT€[iTviuiva  ^if^va ]- 

a  tocoOtov  (t6v)  dpi0^6v  a[ 

]- 

IV  €ic  t6v  xp6vov  t6v  [iv  TaTc  cuTTPa<pc)tTc  T^TPoiMM^vov  •  iiicOujt]- 

flcZujKpdT5CTdTpia'ji[^pn *  ^T^T^^ ]- 

30  loc,  t6  bi  TdTapTOu  u[4poc  t^!*;^."!^5 ]- 

loc,  dTTvnT^c  Mvnci[ t6  bi  irlii- 

TTTOIi   |i]- 

fpoc  mcGujTfjc  *HpaK[X€i iTT^nTi^c  KaXX]- 

icrpaTOC  KaXXiKpdTo[uc  ' AqpibvaToc ' d^icOuJcav]- 

To  AAA,  Mai^aKTnpidvo[c 

CTOd] 

35  TTOiKiXn  €ic  ?va  Kai  irc^vTaKOciouc  biKacrdc .] 

*EX€ucTvi  iv  vhi  kpuji  4[v.  v.  iliA touc  ctuXo- 

pdTac  TiO]- 
4v(a)i  im  Tnc  KpnnT6oc[ 

.  .  .]. 
|i€Voy  dTT€pTd[Z€c8ai ] 

irdvTa  Td  dy  T[aTc  cuTTpa^aTc  T^TpctMM^va ] 


Griechische  Bauinschriften.  47 

In  orthographischer  Hinsicht  weist  die  Inschrift  eine 

ganze  Reihe  Eigentdmlichkeiten  der  attischen  Inschriften  auf. 

—  Der  Diphthong  ou  ist  bald  durch  o,  bald  durch  ou  dar- 

ge^tellt;  durch  o:  Z.  4  Anfang  -o  (Lesung  sicher;  dem  Zu- 

sammenhang  nach  wohl  nur  als  Genitiv-Endung  aufzufassen), 

Z.  6t6c,  Z.  13  t6c  (neben  Xjeou[c),  Z.  24  8710,  Z.  11  iOcTuXo]|pdTo; 

durch  ou :  Z.  2  xouc  dp)io[uc]  (Erganzung  sicher),  Z.  9  xouc 

T6fiq)[ouc,  Z.  13  Xj9ou[c  (hinter  t6c),  Z.  22  touc  dvcrrpacpeiac ; 

bei  meinen  Erganzungen  habe  ich  die  Schreibung  iibergeord- 

neter  und  iiberhaupt  benachbarter  Worter  beriicksichtigt.  — 

^»  f  tir  €  begegnet  in  dvaxpacpeiac  (Z.  22)  vor  a;  Parallelen 

da^u  bei  Meisterhans-Schwyzer,  Gramm.  d.  att.  Inschr.*  S.  45, 

2.B.  Tov  paaX€<i>a  (IG.  H  263,  15,  v.  J.  303  v.  Chr.;  312,  36 

^J.  286  V.  Chr.),  tov  TpaMMaT^<»>a  (IG.II  115,  19  v.  J.  343 

^-  Chr.  und  andere  von  c.  300  v.  Chr.  und  aus  dem  III.  Jh.). 

Nach  Meisterhans  ist  dieser  Gebrauch  besonders  in  der  Zeit 

von  350-300  zu  beobachten.  —  01  fiir  0  begegnet  in  iioXu- 

P^oxoiei  (Z.  5);  die  Belege,  die  Meisterhans  fiir  diese  Schreibung 

gibt,  gehoren  aufier  OJnGev  in  IG.  II  868,  14  (360  v.  Chr.) 

der  2.  Halfte  des  IV.  und  den  folgenden  Jahrhunderten  an. 

Mit  unserem  Beleg  ist  zu  vergl.  o{vox6<i>ti  in  IG.  11  729, 15 

(Ende  des  IV.  Jh.)  und  856,5  (m.  Jh.).  —  Assimilation 

^on  V  am  Wortende  ist  eingetreten  vor  t  in  Z.  8:  tt^t  T^via^; 

^or  )i  in  Z.  5 :  7rpi)Li  |uioXup5oxoiei  und  Z.  8 :  Tw^viaji  Trepi  (in 

letzterem  Falle  also  bei  ziemlich  loser  Verbindung),  dagegen 

lucht  Z.  25:  T#|v  |i[ic9uiciv  und  Z.  26:  €ic  tov  MeTaT€[iTviujva 

l^^va;  Z.  4  kann  am  Ende  von  dgyujv  vielleicht  auch  M  (vor 

^€^o[iTiKUJc)  gelesen  werden.  —  DieVorsilbedK-  verwandelt 

^^  der  Zusanmiensetzung  djTTpipei  (Z.  18)  ihr  k  in  t-    Ftir 

^^e  Erscheinung  vor  t  gibt  Meisterhans  keinen  Beleg,  doch 

^gL  S.  108g:  tx  neipaiuic  (IG.  H  add.  834b  n  10.  14.  29,  H» 

834bl48  V.  J.  329/8)  und  dTrrXeucacuiv  (IG.H  271,  10  v.  J. 

302/1).  —  Der  Dativ  von  5uo  heiBt  Z.  7  bueiv,  eine  Form, 

^e  nach  Meisterhans  S.  157, 1  fur  die  Zeit  von  329-229  v.  Chr. 

^  belegen  ist    Sie  steht  hier  nach  der  Regel  beim  Plural 

^es  Substantivums  (Meisterhans  S.  201,  12;  Br.  Keil,  Ath.  Mitt. 

^  [1895]  S.  443).  Andererseits  kommt  Z.  9/10  der  Dual  des 


48  Heinrich  Lattermann, 

Nomens  vor  (bec^otv  cib]|npoTv),  der  nach  Meisterhans  mit 
dieser  Endung  um  329  v.  Chr.  verschwindet.  SoUte  demnach 
unsere  Inschrift  der  tJbergangszeit  angehoren  (c.  330  v.  Chr.)? 
Auch  die  sonstigen  orthographischen  Indizien  sprechen  eher 
dafiir  als  dagegen.  —  SchUeBlich  ist  noch  auf  cujpaqpdc 
(Z.  25)  und  Mai)jiqKTnpiotvo[c  (Z.  34)  hinzuweisen,  Schrei- 
bungen,  die  wohl  blofie  Versehen  des  Steinmetzen  sind;  A  an 
letzterer  Stelle  ist  gesichert. 

Der  Umfang  des  Steines,  dem  vorliegendes  Bruchstuck 
angehort  hat,  wird  ziemlich  betrachtlich  gewesen  sein.  Noch 
Z.  36  beginnt  ein  neuer  Abschnitt,  von  dem  nur  wenig  er- 
halten  ist,  und  vorher  lassen  die  Vorschriften  auch  in  ihrem 
verstiimmelten  Zustand  noch  auf  den  ersten  Blick  erkennen, 
dafi  sie  ziemlich  eingehend  waren.  Mit  Bearbeitung  der  Fugen 
beginnt  das  Bruchstuck,  die  Bestimmimgen  iiber  die  Steine 
selbst,  ihre  Zahl*),  ihre  Abmessungen,  die  Art  ihres  Versatzes, 
die  voraufgegangen  sein  miissen,  sind  uns  nicht  erhalten. 
Leider  ist,  wie  der  erste  Versuch  einer  Erganzung  (Z.  32/3) 
lehrt,  auch  rechts  iiber  die  Halfte  weggebrochen,  sodafi  es 
schwer  ist,  ohne  genaue  Parallelen  die  Breite  der  S*^ele  zu 
bestimmen.  Wohl  haben  technische  Vorschriften,  wie  sie  hier 
vorliegen,  das  Gute,  dafi  sie  dem  Sinne  nach  nicht  stark 
variieren  konnen,  sodaB  sie  uns  auch  bei  starker  Verstttmme- 
lung  das  Wesentliche  unschwer  erkennen  lassen,  aber  grade 
weil  sie  so  wichtig  sind  flir  das  griechische  Bauwesen*),  sind 
sie  doch  andererseits  in  Einzelheiten  ihrer  Bestimmungen 
und  deren  Formulierung  auBerordentlich  starken  Schwankungen 
unteworfen.  So  werden  wir,  wo  die  Liicken  so  groB  sind 
wie  hier,  wohl  vielfach  sagen  konnen,  was  etwa  dem  Sinne 
nach  hineingehort,  aber  nur  auBerst  selten  —  wenn  wir  nicht 
mehrzeiligc  Parallelen  finden  — ,  welches  der  genaueWort- 
laut  war.  Dazu  kommt  im  vorliegenden  Falle,  dafi  die  Inschrift 
mancherlei  Neues  nach  Inhalt  und  Form  bringt  Wie  meine 
Umschrift  zeigt,  nehme  ich  bis  Z.  35  fiinfzig  Elemente  in 
der  Zeile  an,  weiterhin  einundfiinfzig.    Es  wird  zuzugeben 

*)  dpi6)ui6v  steht  Z.  27  in  einem  unklaren  Zusammenliang. 
•)  Vgl.  meine  AusWhrungen  Klio  VI  (1906)  142  f. 


Griechische  Bauinschriften.  49 

sein,  dafi  sich   diesem  Bahmen  eine  Reihe  inhaltlich  not- 
wendiger  und  formell  belegbarer  Erg&izungen  gut  einftigt 
Obwohl  der  Aufbau  der  Bestimmungen  mehrfach  dunkel 
ist  (besonders  in  der  Mitte),  will  ich  doch  versuchen,  ihn 
kurz  zu  kennzeichnen;  die  Einzelbehandlung  soll  dann  folgen. 
Zunachst  werden  die  bekannten  Bestimmungen  ftir  den 
Fugenschlufi  des  griechischen  Quadermauerwerks  getroffen. 
Sie  reichen  mindestens  bis  Z.  3,  diese  und  die  vorhergehende 
Zeile  hangen  inhaltlich  aufs  engste  zusammen:  TraXacTri  ist 
das  Mafi  der  *dvaOupu)ctc',  das  fur  den  Aufbau  einschliefilich 
des  Stufenbaus  (aber  nicht  des  eigentlichen  Fundaments) 
iiblich  ist  Der  ZusanMnenschlufi  der  Steine  geht  dem  Blei- 
vergufi  voraus,  der  sich  Z.  5  anmeldet    So  wird  sich  auch 
noch  Z.  4  auf  die  Fugen  beziehen,  trotz  der  etwas  unsicheren 
Lesung  apMuiv.   Die  hier  erwahnten  dTriKdjbiTna  konnten  wohl 
an  sich,  wie  in  einem  andem  Ineditum  aus  Eleusis  (Inv.- 
Xr.  20)  und  wie  die  £mica|uiira(  der  vorhergehenden  Inschrift 
(B  54),  einen  ganzen  Bauteil  bezeichnen,  doch  schliefit  das 
hier  der  Zusammenhang  aus,  wir  haben  in  ihnen  einen  neuen 
Namen  fur  den  feinen  Saumschlag  der  Fugen,  fur  die  dva- 
Oupujcic,  eigentlich  uberhaupt  erst  den  Namen  fur  die  Sache, 
der  ja  dvaOupiucic  von  Haus  aus  nicht  sein  kann.    Dann  aber 
geht  in  Z.  5/6,  wie  das  prohibitive  irpCv  lehrt,  etwas  anderes 
noch  unmittelbar  dem  Bleivergufi  voran.    Denn  es  ware  ja 
doch  gar  zu  trivial  vorzuschreiben,  dafi  vor  dem  Bleivergufi 
die  Einfugung  von  Dtibeln  und  Klammem  in  die  Steine  vor- 
zunehmen  sei.  Also  ist  noch  ein  neuer  Gedanke  in  Z.  5  ein- 
zuschieben,  dem  sich  jiioXupboxoieiv  unterzuordnen  hat   Auf 
diesen  Gedanken  nun  wird  hingewiesen  durch  ?6pai  in  Z.  6. 
Das  sind  die  "Lagerflachen'  der  Schichten,  die  durch  Dtibel 
senkrecht,   durch   Klammem   wagrecht  verbunden   werden. 
Tiagerflachen*,  das   soU   heifien:   die  nach  oben  gekehrten 
Flachen  der  Steine,  die  tragenden,  die  den  aufzulegenden 
Steinen  das  Lager  bieten,  nicht  etwa  die  Unterflachen  der 
aufzulegenden  Steine  (in  diesem  Sinne  werden  ansere  Lager- 
flachen  meist  gebraucht),  diese  heifien  griechisch  pdccic  (was 
seinerseits  wieder  leicht  zur  tragenden  Unterflache  werden 

xin,  3.  4 


50  Heinrich  Lattermann, 

ionnte).  War  also  eine  Schiclit  neu  aufgelegt,  so  folgte  aller- 
dings  praktischer  Weise  erst  das  Abgleichen  (dTrepTdleceai), 
bevor  das  Verklanimern  und  das  VergieBen  vorgenommen 
wurde.  —  Was  soUen  nun  aber  in  Verbindung  mit  fftpai  die 
dpjioi,  die  wiederherzustellen  doch  wohl  der  Best  der  Zeile 
notigt?  Die  Schicht  ist  ja  doch  hergestellt,  die  Fugen  sind 
geschlossen.  Zwingen  sie  uns  zu  dem  SchluB,  daB  wir  es 
hier  mit  einem  Gebaudeteil  zu  tun  haben,  wo  Steine  reihen- 
weise  vorkommen,  die  auch  hintere  Fugen  haben,  und  reihen- 
weise  nebeneinander  versetzt  werden,  sodaB  auch  Ihre  Be- 
arbeitung  der  Verklammerung  vorausgehen  muB?  Zwingt  uns 
der  kieine  Buchstabenrest  zu  dem  SchluB,  daB  wir  es  mit 
KpTiTTic-Steinen  zu  tun  haben?  Ich  meine,  ja.  Wir  werden 
sehen,  dafi  nun  mit  einem  Male  auf  einige  andere  Angaben 
der  Inschrift  gleichfalls  helles  Licht  fallt.  —  Die  Vorschriften 
iiber  die  Verdiibelung  reichen  sicher  bis  Z.  9,  wo  die  f6\xq>oi 
beinahe  voUstandig  erhalten  sind.  Auch  Z.  8  laBt  das  Oamma 
und  die  Praposition  Tiepi  keinen  Zweifel,  daB  von  T6|iq)oi 
(Diibeln),  nicht  etwa  von  Klammern  (beciixd)  die  Rede  ist,  die 
Ecksteine  in  Z.  8  aber  stehen  offenbar  wieder  in  Gegensatz 
zu  denen  der  *Reihe*.  *Wo  der  Hirt  ist,  sind  auch  die  Schafe 
nicht  weit',  sagt  Frickenhaus  (AJA.  1906,  10)  treffend  mit 
Bezug  auf  die  Tcica-Steine  des  Erechtheions;  so  auch  hier. 
Von  der  groBen  Masse  der  gewohnlichen  Steine  wird  zuerst 
gehandelt  Wie  die  Ecksteine  werden  auch  sie  zunachst 
verdiibelt  Der  Unterschied  liegt  nun  darin,  daB  die  gewohn- 
Jichen  Steine  durch  je  zwei  Dtibel  mit  den  darunter-  und 
dariiberliegenden  verbunden  werden  sollen,  die  Ecksteine 
aber  nur  durch  je  einen.  Vielleicht  erwartet  man  grade  das 
Gegenteil:  die  Ecksteine,  die  das  Ganze  zusammenhielten  und 
zw6i  Stimflachen  hatten,  muBten  doch  besonders  gut  gesichert 
werden.  Das  ist  ganz  richtig,  und  die  Forderung  wurde  auch 
von  den  Griechen  erftillt  Aber  nicht  durch  die  Diibel,  die 
keinen  starken  Schub  vertragen,  sondem  einmal  durch  die 
betrachtlichen  Abmessungen  der  Steine  selbst  (vgl.  Inschr.  I,  S. 
181,  Posten  XII),  sodann  durch  Verdoppelung  der  Klammera 
(z.  B.  am  Pundament  des  Tempels   der  Aphaia  auf  Agina, 


■ 

I 


Griechische  Bauinschriften.  51 

Fiechter  in  *Agma'  S.  24).  Tatsachlich  geht  die  Inschrift  jetzt, 

wie  Z.  9/10  ein  zweites  abripoOc  zeigt,  zu  den  Klammern 

iiber,  deren  zwei  iiber  jede  Fuge  gelegt  werden,  und  t6v  b| 

leitet  zum  Eckstein  uber,  f  iir  den  auch  hier  eine  Ausnahme- 

bestimmung  getroffen  wird.  Ich  habe  xpici  erganzt  (sc.  6€C)ioic), 

weil  ich  nicht  weiB,  wie  mehr  als  drei  nebeneinander  uber 

eine  Fuge  hinweg  Platz  fanden.   Auch  tuliv  vor  t6  cTuXojgdTO 

(Z.  10),  dessen  Wegfall  Terrapa  zu  erganzen  erlauben  wUrde, 

scheint  nicht  entbehrt  werden  zu  konnen.    So  giit  wie  aus- 

geschlossen  ist  nun  aber  die  Verklammerung  bei  den  (von 

den    Saulen    abzusehen)   freiliegenden    Stylobatplatten;    die 

'''erden  nur  nach  unten  hin  verdiibelt  werden.   So  ergibt 

sich  die  Erganzung  von  Z.  10  Ende  wie  etwas  Selbstverstand- 

'iohes.    Endlich  kann  nun  der  BleiverguB  erfolgen  (Z.  11). 

^^    der  nachsten  Zeile  tritt  das  zu  vergieBende  Blei  selbst 

^^,  umgeben  von  zwei  Kai.    Da  bleibt  kaum  eine   andere 

-Aruiahme  ubrig,  als  daB  es  hier  Lieferungsobjekt  ist,  zusammen 

^it.  dem  Eisen  fur  die  Diibel  und  die  Kiammern  (vereinigt 

^^     ^ecnd,  vgl.  Inschr.  I  B  90)  und  irgend  etwas  anderem  in 

^^x-  Lticke   Z.  12,   vielleicht  einer  Maschine  zum  Versetzen 

^^xr  Blocke  (wie  in  Inschr.  I  B  91).  Die  Erganzung  von  Z.  11 

^i^d  gestiitzt  durch  Z.  23.    Allerdings  widerspricht  es  dem 

g^^ohnlichen  Brauch,  daB  der  Unternehmer  Eisen,  Blei  usw. 

^^lbst  liefem  soll.   —  Folgen   dann  weitere  technische  Be- 

^^^mmungen,  so   miissen  sie   wieder  von   Steinmetzarbeiten 

^*^iideln;   da  nun   aber  mit  den   bisherigen   Steinen   nichts 


^iter  geschehen  konnte  (die  Abbossierung  an  den  Stirnflachen 

blgte  erst  nach  Fertigstellung  des  ganzen  Gebaudes),  so 

uB  mit  den  XiOoi  in  Z.  13  eine  neue  Schicht,  die  zunachst 

>i  versetzen  ist,  eingefiihrt  werden;  daher  hier  die  ausdriick- 

che  Berufung  auf  die  jjiicOujJcic.  Die  neue  Schicht  muB  der 

^tylobat  sein  (die  6ine  saulentragende  Schicht).  Er  war  schon 

.10/11  nebenher  erwahnt  wwden.   Ganz  vemiinftigerweise 

^atte  die  Inschrift,  wo  sie  einmal  von  Verklammerung  und 

^leiverguB  handelte,  ihn  gleich  davon  ausgenommen.    Jetzt 

iommt  etwas  mehr  Licht  in  die  diirftigen  Zeiienreste.  Erst 

^muBte  der  Unterbau  fertig  gestellt  und  abgenommeu,  d.  li. 

4* 


52  Heinrich  Lattermann, 

fiir  gut  befunden  worden  sein,  bevor  die  Verlegung  der 
Stylobatsteine  in  Angriff  genommen  werden  konnte  und  durfte. 
Das  steht  in  Z.  15/6.  In  welche  Blucht  die  Steine  komraen 
sollen,  sagt  Z.  14/5:  sie  werden  um  das  Mafi  einer  Stufe 
(IM4  Fufi)  nach  innen  eingeriickt.  Moglich,  dafi  irepiTlveia 
der  Z.  17  dabei  die  *Lehre*  ist,  nach  der  eingefluchtet  werden 
soll.  Schwierigkeiten  bereitet  jedoch  Z.  14.  Zunachst  ist  zu 
sagen,  dafi  die  Erganzung  xavdvi  sehr  unsicher  ist  (s.  unten). 
Passen  wiirde  sie  schon  nicht  tibel,  zumal  in  der  Nachbarschaft 
von  t6  TTpocGev,  das  doch  wohl  die  Lange  der  ganzen  Front- 
seite  bezeichnet;  vielieicht  war  noch  hinzugefiigt,  wie  lang 
das  Richtscheit  mindestens  sein  mufite.  Warum  aber  wird 
die  Front  herausgehoben,  also  in  Gegensatz  gebracht  zu  den 
Schmalseiten?  und  wo  ist  das  dem  KaToi]  jyi^v  t6  7rp6c0ev  KTd. 
entsprechende  Olied  mit  b£,  also  das  Schmalseitenpaar,  mit 
seiner  Sonderbestimmung  einzusetzen?  Ich  habe  keinen  be- 
friedigenden  Ausweg  aus  diesem  Dilemma  gefunden.  Vielleicht 
ist  es  notig,  t6  irpocGev  als  'Stimflache'  aller  drei  Fundament- 
teile  anzusehen,  davor  mit  Streichung  von  KOTd  ein  Verbum, 
das  auf  die  Herstellung  eines  Saumschlags  (zwecks  Ein- 
fluchtung)  geht^),  zu  erganzen  und  dann  dieses  durch  }xiv 
in  Gegensatz  zu  einem  Verbum  mit  bi  zu  setzen,  das  auf 
die  Einfluchtung  gebt  (also  einfach  wieder  Ti9lvai).  —  Wir 
fahren  fort  mit  Z.  18.  Hier  begegnen  zwei  Worter,  die  sonst 
nicht  zu  belegen  sind  und  fiir  die  eine  Erklarung  zu  geben 
ich  unten  versuchen  werde.  'ETTpiPrjc  lasse  ich  ein  Steinmetz- 
werkzeug  sein,  das  glatte  Flachen  erzielt;  KaTd^iTia  mag  etwa 
dem  iiblichen  euTevfi  bei  iTr€pTd2[€cOai  entsprechen.  Wie  diese 
Zeile,  so  passen  auch  die  beiden  folgenden  wieder  am  besten 
auf  Stylobatsteine.  Bei  ihnen  mufite  ein  d7T€pTd2l€c6ai  der 
Oberflache  sofort  vorgenommen  werden,  d.  h.  hier  im  Wesent- 
lichen  eine  Zurichtung  der  Saulenlager.  Aber  auch  nur  dies; 
ein  tiber  die  gknze  Oberflache  sich  erstreckendes  iTT€pTdZ!€C0ai 
war  nicht  notig,  ware  vielmehr  unpraktisch  gewesen.  Aber 
andererseits  kam  sehr  viel  darauf  an,  dafi  die  Saulenlager 
genau  in  gleicher  Hohe  zugerichtet  wurden.  So  mufiten  sorg- 

*)  Etwa  wcpiEckeai,  vgl.  zu  Z.  17. 


Griechische  Bauinschriften.  53 

faltige  mit  dem  Richtscheit  ausgeglichene   Lehrstreifen   in 

Abstanden  oder  uber  die  ganze  Stylobatkante  hin  durchlaufend 

vennittehi.    In  unserer  Inschrift  wird  sich  Z.  17/8  auf  die 

Lehrstreifen  beziehen;  Z.  19  auf  die  Saulenlager;  Z.  20  (weniger 

peinliches  Abgleichen  mit  einem  axtartigen  Instrument)  auf 

die  iibrigen  Teile.    Von   diesem  Verfahren   habe  ich  mich 

selbst  an  den  Propylaen  der  Akropolis  von  Athen  iiberzeugt. 

Durm  fiihrt   auch  den  Poseidon-Tempel  von   Paestum   an. 

Der  Wichtigkeit   wegen    setze   ich   seine  anschauliche  Be- 

schreibung   in   extenso   hierher   (Bauk.  d.  6r.*  73,  53):    TDie 

Propylaen  in  Athen  und  der  Poseidon-Tempel  in  Paestum, 

beide  nie  vollstandig  zu  Ende  gefuhrt,  zeigen  die  Flachen 

der  Tritt-  und  Setzstufen  nur  zum  Teile  bearbeitet;   5  und 

7  cm  breite  Lehrstreifen  geben  die  fertige  Form  an,  wahrend 

der  iibrige  Teil,  3  bis  4  mm  dariiber  vorstehend,  nur  mit 

dem  Spitzeisen  Uberarbeitet  ist.    In  diese  nicht  fertig  gear- 

beiteten  Lagerflachen  sind  an  den  PropylSen  in  Athen  die 

Saulen  derart  eingebettet,  daB  eine  kreisrunde  oder  quadra- 

feche  Pfanne  als  Saulenstand  auf  die  Tiefe   des  richtigen 

^^mdes   ausgehauen   und   sorgfaltigst   abgeschlichtet   wird; 

^^it  das  Regenwasser  dort  nicht  stehen  bleibe,  wurden  kleine 

•^i^nen  eingehauen,  die  bis  zur  AuBenflache  gefiihrt  sind. 

-'^'Qeiu  spateren  Zeitpunkte  sollte  dann  das  zuletzt  in  Aussicht 

^^Jionimene  Abarbeiten  des  Stufenbaues  aufgespart  bleiben*. 

"7"   2.20/1   werden   mit  iEepxdceTai  alle   Operationen  noch 

^Hial  zusammengefaBt  und   21/2  wird  dem  Unternehmer 

^  Verpflichtung  auferlegt,  gut  und  richtig  nach  den  Sub- 

^^ionsbedingungen  und  den  Zeichnungen  des  Architekten 

^  ^rbeiten.  —  Z.  23-25  legen  die  Lieferung  des  gesamten 

r^^  Bau  benotigten  Materials  dem  Untemehmer  auf ;  naturlich 

,^^^11  ihm  dann  auch  Nachtragslieferungen  zur  Last,  die  wohl 

^^nders  durch  Beschadigung  oder  Untauglichkeit  des  Ma- 

^  ^als  der  ersten  Lieferung  notig  werden  konnen.  Aus  diesen 

»  ^^en,  die  f iir  eine  Ausnahmebestimmung  kaum  Raum  lassen, 

^j^^e  ich  geschlossen,  daB  der  Untemehmer  auch  Eisen  und 

^^i  fiir  die  Befestigung  der  Steine  zu  liefern  hatte  (Z.  11). 

"^^    Fertig  zxir  Abnahme  muB  die  Arbeit,  wie  Z.  25/6  sagt. 


54  Heinrich  Lattermanii; 

im  Monat  Metageitaion  seiu  (etwa  August).  Steht  nun  in 
Z.  34  als  Monat,  in  welchem  der  Kontrakt  geschlossen  wurde, 
der  Maimakterion  (etwa  November),  so  ergeben  sich  rund 
acht  Monate  Arbeitszeit;  die  iibrigen  vier  Monate  sind  die 
teils  sehr  heiBen,  teils  regnerischen  des  siidlichen  Elimas, 
wahrend  deren  schlecht  gearbeitet  werden  konnte.  Es  ist 
also  nicht  besonders  auffjQlig,  wenn  grade  8  Monate  auch 
in  Inschr.  III  Z.  17  als  Bauzeit  vorgeschrieben  werden.  Warum 
nun  aber  hier  in  Z.  28  noch  einmal  auf  die  Bauzeit  angespielt 
wird,  ist  mir  nicht  recht  klar;  sind  etwa  in  den  cuTTpctqpai 
fiir  einzelne  Teile  der  Arbeit  wieder  besondere  Termine  fest- 
gesetzt?  oder  ist  mit  Bezug  auf  Z.  27  der  Termin  gemeint, 
zu  welchem  eine  bestimmte  Anzahl  Steine  auf  dem  Bauplatz 
sein  muB  (der  Untemehmer  hat  ja  selbst  fiir  sie  zu  sorgen), 
damit  die  Arbeit  beginnen  kann?  —  Das  ganze  Werk  ist 
vom  Architekten  in  5  Abschnitte  zerlegt  worden  (TdTapTo^  yf[ipoc 
Z.  30;  auBer  dem  Untemehmer  dieses  Teils  folgt  noch  einer 
Z.  32),  deren  3  der  in  Z.  29  genannteUntemehmer  zugeschlagen 
erhalten  hat  Dem  Xamen  des  Untemehmers  muB  jedesmal 
der  des  Burgen  folgen.  DaB  jedesmal  zwischen  beider  Xamen 
die  Zuschlagsumme  gestanden  habe  (wie  z.  B.  IG.  II^  1054  <* 
16/7),  erscheint  nicht  bloB  wegen  der  Preisangabe  in  Z.  34, 
vor  dem  Datum  des  Kontrakts,  ausgeschlossen,  sondern  auch 
weil  kein  Unterschied  in  der  Arbeit  der  einzelnen  ^ipr\  be- 
stehen  konnte,  also  das  eine  zu  derselben  Summe  wie  das 
andere  verdungen  werden  muBte.  —  Hochst  interessant  ist 
dann  an  Stelle  des  biKacrripiov  die  CTOct]  TrotKiXii  (Z.  34/5)  als 
Lokal  des  Kontraktschlusses.  —  Den  folgenden  Zeilen  gegen- 
uber  wies  mich  Herr  Prof.  Kirchner  auf  die  in  Dekreten 
hauf ige  Wendung  hin :  TrXiipoOv  biKacTrjptov  €ic  fva  Kai  nevTa- 
Kociouc  biKacrdc  (s.  Indices  der  Corpora);  vgl.  zu  der  ganzen 
Z.  IG.  n  778B5ff.  SoUte  die  crod  TTOiKiXn  wegen  ilirer  Be- 
ziehung  zum  eleusinischen  Kult  gewahlt  worden  sein?  — 
Der  Kontrakt  iiber  Ausfiihrang  alles  bisher  Genannten  ist 
abgeschlossen;  was  folgt,  muB  ein  neuer  sein.  Er  kundigt 
sich  auch  durch  die  Uberschrift  'EXeucivi  iv  tuii  iepdii  als 
etwas  Xeues  an,  die  sich  noch  diirch  ihre  herausgeruckte 


Griechische  Bauinschriften.  55 

Stellung  deutlich  fiir  das  Auge  abhebt.  Wie  die  sparlichen 
Reste  noch  erkennen  lassen,  weicht  die  Fassung  der  Be- 
stimmungen  wesentlich  von  denen  des  Kontraktes  I  ab:  sie 
ist  knapp  und  summarisch  und  nicht  im  Futurum,  sondern 
im  Infinitiv  gehalten.  Wenigstens  kann  iiber  die  Berechtigung 
der  Herstellung  Tie]ev(a)i  kein  Zweifel  sein;  fraglich  ist  der 
Infinitiv  an€.p(a[lecQm  in  Z.  38.  Und  das  Summarische  der 
Fassung  geht  wohl  deuilich  daraus  hervor,  daB  vom  TiGdvai 
ohne  TJmstande  zum  dTTcpTdZecOai  llbergegangen  wird,  und 
besonders  aus  dem  letzten  Zeilenfragment,  mit  dem  vielleicht 
die  eigentlich  technischen,  wenn  nicht  alle  Vorschriften  ihr 
Ende  erreichen.  Diese  Kiirze  zwingt  zu  dem  Schlufi,  dafi 
Kontrakt  II  auf  einen  friiheren,  ausfiihrlicheren  Bezug  nimmt, 
und  es  liegt  nahe,  den  friiheren  in  dem  raumlich  vorher- 
gehenden  desselben  Steines  zu  sehen.  Offenbar  ist  der  eine 
oder  andere  Unternehmer  des  Kontraktes  I  seinen  Verpflich- 
tungen  nicht  nachgekommeu,  und  der  liegen  gebliebene  Bauteil 
hat  von  neuem  ausgeschrieben  werden  miissen,  wobei  auf 
diesen  und  die  geforderte  Arbeit  nur  ganz  kurz  hingewiesen 
zu  werden  brauchte.  Auch  um  welchen  Bauteil  es  sich  handelt, 
geht  aus  den  Resten  grade  noch  hervor.  Nach  Z.  37  wird 
etwas  auf  die  KpriTTfc  gelegt  —  das  ist  ja  aber  gerade  der 
Unterbau,  von  dem  der  erste  Teil  des  Kontraktes  I  handelt, 
und  auf  den  die  Stylobatschicht  gelegt  wird.  Also  kann  in 
Z.  36  dem  Sinne  nach  einzig  wie  geschehen  erganzt  werden. 
Gestiitzt  wird  diese  Interpretation  durch  dTrepTdZiecOai,  das  wir 
schon  (Z.  19)  fiir  Stylobatsteine  in  Anspruch  nehmen  mufiten, 
Fassen  wir  unser  Ergebnis  kurz  zusammen:  Fiir  ein 
Gebaude  in  Eleusis  soUen  Stufenbau  (Kpnmc  Z.  37)  und  Stylobat 
(Z.  10/1)  hergestellt  werden.  Der  Grundrifi  des  Gebaudes  ist 
winkelformig  (Z.  8),  offenbar  aus  einer  Lang-  und  zwei  SchmaU 
seiten  zusammengesetzt.  Die  Steine  der  KpriTric  erhalten  sehr 
sorgfaltigen  Fugenschlufi  und  Diibel-Klammern-Verband  mit 
Bleivergufi  (bis  Z.  11).  Die  Steine  der  Stylobatschicht  werden, 
soweit  es  die  Saulenlager  verlangen,  genau  horizontal  aus- 
geglichen  und  im  librigen  abgearbeitet  (bis  Z.  20).  Die 
Stufenbreite  betragt  Vi^,  FuB  (Z.  15).  Fiir  Material  haben  dia 


56  Heinrich  Lattermann, 

Untemehmer  zu  sorgen,  wahrscheinlich  einschlieBlich  Blei, 
Eisen  und  Maschinen  (12.  23-25);  moglich,  daJJ  die  Stjiobat- 
steine  schon  zur  Stelle  waren,  wir  horen  nur  von  [Versatz 
und]  Bearbeitung  der  ganzen  Schicht  Die  Bauzeit  betragt 
8  Monate,  etwa  vom  Dezember  bis  zum  August  Das  ganze 
Werk  ist  horizontal  oder  vertikal  in  5  Abschnitte  zerlegt, 
die  sich  auf  3  Unternehmer  verteilen;  der  Einheitspreis  (pro 
TexpaTrobia?)  betragt  30  Drachmen  (29/34).  —  Die  Ausftihruug 
der  Stylobatschicht  auf  Grund  des  1.  Kontraktes  ist  nicht 
geschehen  und  wird  daher  von  neuem  vergeben  (36  ff.).  — 
Die  Teilung  der  Arbeit  in  Abschnitte  (wie  sie  uns  z.  B.  aus 
16.  n  167  bekannt  ist,  laBt  auf  eine  grofie  Anlage  schliefien. 
Innerhalb  des  Bezirks  von  Eleusis  kommt  dann  aber  einzig 
das  TTpocTi^ov  in  Frage.  Die  Lticke,  die  wir  in  Inschrift  I 
hinter  B  68  festgestellt  haben*),  wird  durch  die  vorliegende 
Inschrift  ausgefuUt  Andererseits  schlieSt  sich  letztere  inhalt- 
lich  an  das  Ineditum  I.-N.  20*)aus  Eleusis  an,  das  vom  Funda- 
ment  (unter  der  KpTiTric)  handelt  Mit  ihm  zusammen  gehort  sie 
in  die  Zeit  der  wirklichen  Ausfiihrung  des  Baues;  mindestens 
die  KpfiTiic  ist  nach  Z.  47  fertig  geworden.  War  nun  nach 
Vitr.VII  17  zur  Zeit  des  Demetrios  von  Phaleron,  zwischen 
317  und  307,  unter  Leitung  des  Architekten  Philon  das 
TTpocTtjjov  voUendet  worden,  und  rtihren  die  ersten  Submissions- 
ausschreiben  fiir  den  Bau  aus  der  Mitte  des  IV.  Jh.  her,  so 
sind  diese  Daten  die  termini  ante  und  post  quem  fiir  unsere 
Inschrift  Ihre  orthographischen  Eigentumlichkeiten  fuhrten 
uns  denn  auch  in  die  Mitte  dieser  Zeit,  etwa  330.  Schliefilich 
pafit  gut  zu  diesem  Ansatz,  dafi  die  Inschrift  I&.  II  add.  834  <^, 
die  den  Transport  der  Saulentrommeln  fiir  das  ttpoctuiov 
verrechnet,  etwas  jiinger  als  834  *>  vom  Jahre  329/8  ist(Kohler 
zu  834  c).  —  Caskey  hat  ira  Am.  J.  X  (1906)  S.  148  die  Bau- 
geschichte  derVorhalle  des  Telesterions  kurz  skizziert  Auf 
Grund  des  Ineditums  20  und  der  vorliegenden  Inschrift 
konnen  wir  nun  hinzufiigen,  dafi  kaum  gleich  um  die  ^Mitte 
des  Jh.,  nachdem  die  Ausschreiben  veroffentlicht  und  die 

•)  S.  37. 

•)  S.  Vorwort  S.  V. 


Griechische  Bauinschriften.  57 

Steine  von  den  Unternehmern  geliefert  worden  waren,  mehr 
als  ein  Teil  des  Fundaraents  gelegt  worden  sein  kann.  DaB 
das  aber  tatsachlich  geschehen  ist,  bezeugen  im  Ineditum  20 
die  fortwahrenden  Gegeniiberstellungen  der  TraXaid  mit  den 
Kaivd.  Zwischen  beiden  scheint  eine  geraume  Spanne  Zeit 
zu  liegen,  denn  die  konstruktiven  und  technischen  Unter- 
schiede  beider  Teile  sind  manchmal  nicht  unerheblich.  Die 
Pause  von  20  Jahren,  wahrend  deren  am  ttpoctoiov  nicht 
gearbeitet  wurde,  erklart  sich  gut  aus  den  Wirren  der  Zeit 
Philipps,  die  erst  nach  der  Schlacht  bei  Ghaeroneia  durch 
eine  langere  Periode  der  Ruhe  abgelost  wurden.  Bis  dahin 
war  es  auch  um  Athens  Pinanzen  schlecht  bestellt,  die  schon 
durch  den  Bundesgenossenkrieg  stark  in  Mitleidenschaft  ge- 
zogen  worden  waren.  Unter  Eubulos  konnte  noch  der  Bau 
der  Skeuothek  begonnen  werden.  Aber  auch  sie  wurde,  wenn 
sie  auch  ein  dringend  notwendiger  Xutzbau  fiir  die  Flotte 
war,  auf  der  Athens  ganze  politische  Macht  noch  beruhte, 
erst  unter  Lykurg  zu  Ende  gef  iihrt ;  erst  recht  ein  Luxusbau, 
wie  dieVorhalle  des  Telesterions.  — 

Einzelheiten. 

1/2.  Das  Partizipium  6^aXi2[uiv  nOtigt,  weil  es  im  Prfisens 
steht,  es  von  cuvOrjcei  zn  scheiden,  voransgesetzt,  dafi  diese  Er- 
g&nzung  richtig  ist.  Ist  sie  es,  dann  mnfi  vor  6|uiaX{2[ujv  etwa 
ipTdccTai  bk  Touc  Xi9ouc  gestanden  haben.  Far  eine  Form  von 
cuvTiOdvai  spricht,  dafi  es  sehr  h&nfig  vor  dem  dp^drrovTac  des 
Fngenschlnsses  steht,  vgl.  Inschr.  1 A  21,  58,  73  asw.  Auch  was  auf 
die  beiden  letztgenannten  Belegstellen  folgt,  ist  lehrreich  fflr 
onsere  Inschrift.   I  A  59  steht  TrXdTpc  [TT]o[i]o[0]v[Ta  tu)v  dpjiuiv 

BO 

fTaJI^XlgcTTiv,  wo  die  Lesnng  sicher  (von  Herm  Gaskey  bestfttigt) 
nnd  eine  andere  Ergftnznng  nicht  denkbar  ist;  cuvTi6£vai  geht 
hier  voraus.  Damit  vergleiche  man  Ditt.'  538,  15  (=  Lattermann, 
Klio  VI  S.  141,  14):"Kai  touc  d|p)Liouc  iroiricavTa  dTTi  fmiirdbiov 
cuvTiOevai  dOpaucrouc  xai  |  dp|i6TT0VTac  TiavTaxni*);  hier  also 

^)  Meine  Obersetzung  (S.  142) :  'nachdem  er die  Fugen  auf 

einen  halben  Fufi  scharfkantig  und  nach  allen  Richtungen  hin  zuein- 
ander  passend  hat  zusammenschlieOen  lassen'  ist  natiirlich  in  Bezug 
auf  iToieiv  sachlich  verkehrt  und  die  Ttiftelei  ebenda  S.  157  hinf&llig. 


58  Heinrich  Lattermann, 

folgt  cuvTiGdvau    Der  Unterschied  in  den  Zeiten  von  itoitiv, 
w^ihrend  die  Technik  dieselbe  ist,  widerstrebt  dem  Sprachgeftihl 
nicht,  sagt  ihm  vielmehr  zu.   An  der  ersten  Stelle  ist  die  Be- 
stimmung  flber  die  Breite  der  Anathyrose  aus  dem  technischen 
Zusammenhang  herausgerQckt;   an  der  zweiten  ist  sie  ihm  darch 
die  ftuftere  Stellung  eingeordnet  —  also  war  hier  nur  der  Aorist 
am   Platze.    Noch   mehr  mufi  dann  ein  terminus  technicos  wie 
6|iaXi2€iv  als  Part.  Prfis.  zur  LoslSsung  von  cuvnedvai  veran- 
lassen.  —  Vgl.  auch  I  A  59/60  sowie  A  72  wegen  desselben  MaCes 
des  Saumstreifens ;  in  der  zuletzt  von  mir  behandelten  Inschrift 
IG.  n*  1054  d  *)  ist  das  Mafi  im  fjiimobiov  nicht  Zeuge  fttr  feineren, 
sondem  fftr  groberen  Fugenschlufi.  Ein  breiterer  Saumstreifen  war 
schwerer  herzustellen  und  mufite  ungenauer  ausfallen.  —  6^aXiIeiv 
ftlr  Fugenbearbeitung  war  bisher  nicht  zu  belegen ;  dagegen  kommt 
es  in   den  Erechtheion-Inschriften  mehrfach  fQr  das  Ausgleichen 
von  h51zernen   Profilstflcken   vor:  Jahn-Michaelis,   Arx' AE.  2$, 
Z.  4  hinter  dvaHeiv  und  KoXXdv  (die  auf  das  einzeke  StQck  gehen> 
und  durch  den  Zusatz  Trpoc  tov  Kav6v[a  |  \]bv  XiGivov  anf  daS 
Ganze  bezogen ;  ich  ergftnze  es  noch  in  derselben  Inschrift  Z.  li- 
wegen  des  vorausgehenden  ^\oXX[€]|cai  *).  Vgl.  ^Eo^aX{2[€iv  AE.  2T 
II  37.  41  (von  6vuxac)  und  danach  26  III  [35/6]  (von  cqprjKicxouc)  ^ 
cuvo^aXi2€iv   (rrpoc  Tf|V  KaTaqpopdv!)  Ditt*  542  Z.  15/6.  Def" 
Bedeutung  des  Wortes  in  unserer  Inschrift  kommt  die  folgende^ 
(III),   Z.  3/4  und  4  Mitte  am  n^hsten;  aber  trotz   KaTd  Kiova 
oder  grade  wegen  dieser  Wendung  und  der  folgenden  (s.  S.  70) 
wird   auch   dort  in  6)iaXi2[€iv   ein  Ausgleichen    mehrerer  selb- 
stftndiger  Teile  untereinander  liegen  (was  z.  B.  nicht  in  E€iv 
von  vomherein  liegt).  So  werden  wir  schliefilich  auch  hier  6)iaXiil€iv 
nicht  so  von  der  Einzelbehandlung  der  Fngen  verstehen,  als  von 
ihrer  Anpassung  aneinander  (worin  natflrlich  die  Einzelbehandlung 
mit  eingeschlossen  ist) ').  —  i)Ti€tc  habe  ich  nach  der  athenischen 
Inschr.  ftir  die  Dreifufi-Basen,  Ath.  Mitt.  XXXI  1906,  135  (vgl.  361 


0  Klio  VI 140. 

')  Z.  13/4  diirften  zu  erg&nzen  sein:  xai  xd  X^oiliTd  Xci&vai]  xai 
XCuvT€X^cai,  vgl.  Z.  11. 

')  Bei  der  Gelegenheit  ein  Wort  zu  6|uaX/|C  (-6c).  Frickenhaus 
(Athens  Mauern)  S.  23  Abschn.  1  iibersetzt  es  'mit  gleichmafiigem  Korn*. 
Das  ist  ziemlich  blind  geraten;  ^iaaXi^ic  (-6c)  kann  nichts  anderes  sein, 
als  was  wir  heute  'lagerhaft*  nennen  (nur  solche  Steine  sind  zu- 
gleich  fest). 


Griechische  Bauinschriften.  59 

und  Amer.  journ.  of  phil.  XXVIII  430)  Z.  15/6  hinzugefflgt:  dTTO- 
EkavTtt  iravTaxeT  6p96v  xai  uTlict;  die  Technik  ist  etwa  die- 
selbe.  —  Wenn  es  erlauht  war,  die  noch  verhleibende  Lflcke  mit 
dem  Werkzeuge  auszuftillen,  so  war  durch  den  Platz  und  mehrere 
Belege  Eotc  geboten.  XiCTpiov  in  Inschr.  III  5  bei  6)uiaXi2[6iv  erklilrt 
sich  darch  die  Notwendigkeit,  die  Standfl^hen  ftlr  die  S&ulenteile 
ganz  besonders  gut  zu  glfitten;  vgl.  zu  Z.  17f.  Ftlr  Stofifugen- 
Bearbeitung  begegnet  Xeicrpiov  in  der  durchweg  sehr  peinliche 
Bestimmungen  treffenden  groGen  Lebadeia-Inschrift  (Fabricius,  De 
arch.  Gr.  S.  68  und  70). 

3.  Die  erg&nzten  Zusfitze  zu  dp^^TTOvrac  kommenh&ufiggenug 
^<)r,  wollen  und  kOnnen  aber  natflrlich  nur  Yorschlftge  sein. 

6.  ol  67nc9ev  dpjioi;  s.  Jahn-Michaelis,  Arx'  AE.  22  col.  II 
^^.    15.  20.  24. 

8.  Tiepi   tvi  t[6m(Pwi.    Vgl.  Lattermann,  Ath.  Mitt.  XXXI 

vI906)  361  zu  TiOevai  Tiepi  Y^^cpuji  der  Inschrift  wegen  Errichtung 

^on    Dreifulibasen.    Auch    einige  andere  Inedita,    die  mir  Herr 

^*X>fessor  Kirchner  freundlichst  gestattet  hat    einzusehen,  bieten 

'^^^Uelen.  —  Srav  b^  dirobeiErii  KTd. ;  vgl.  Ditt.'  540  (Lebadeia) 

^  *  Srav  bi  cuv9fii  touc  9piTK0uc   Kai  dTiobeiHni  Kei)i4vouc, 

la£)LioXup6oxori|bi^vouc,  t^Xoc  Ixovrac,  bebejjidvouc  Kard  ||  Ke- 
'^^Xnv,  cu|i(pujvoOvTac  7Tp6c  dXXr|Xouc  boKifiujc,  fiTeiTev  |  ^tvi- 
J^^cei  KTd.  —  [euTev]eTc  zu  ergftnzen  rechtfertigt  sich  vielleicht 
^^dorch,  dafi  die  letzte,  fllr  die  weitere  Konstruktion  so  wichtige 
^l)eration  vor  Einfttgung  der  T^fiqpoi  ein  d7TepTdtec9ai  6p9d  Kal 
^^Tevn*)  ist. 

9.  EAONTA^  Latt-Caskey  vor  dem  Stein.  Vgl.  die  delphi- 

^he  Theater-Bauinschrift  BCH.  XXIX  (1905)  468  Z.  8:  -buo,  touc 

^^  TTapd  Tdc  bi65ouc  ?xovT[ac  -^  wo  vielleicht  auch  von  DQbeln 

Oder  Klammem  gehandelt  wird  (in  derselben  Zeile  muG  auf  Grund 

^es  Folgenden  noch  ein  neuer  Abschnitt  beginnen).  —  T^jJicpoi 

^p9oi;   vgl.  Ditt.*  539  Z.  20f.:    Kai   dirobujcei  Td  [xiv  i||i7T6Xia 

^p9d  Ktti  dcTpacpfi  Kai  euTwvia,  d.  h.  die  4|i7T6Xia  (halbe  hohle 

Dubel)  sollen  genau  senkrecht  usw.  in  die  Ober-  und  Unterfl^hen 

der  S&ulentrommeln  eingelassen  werden,  sodafi  auch  ihre  Wandungen 

im  Innem,   an  denen   sich  die  tt6Xoi   (Z.  4)  unmittelbar  reiben, 

senkrecht  sind.  —  In  derselben  Inschrift  begegnet  auch,  was  sich 

*)  ^irepTdccrai]   6pedi  xai  cOxevf^  ist  auch   in  der   delischen  In-^ 
schrifr,  BCH.  VIII  (1884)  324,  15,  die  Homolle  herausgegeben  hat,  zu 
lesen. 


60  Heinrich  Lattermann, 

m.  W.  sonst  —  wenigstens  so  einwandfrei  —  nicht  belegen  li&Qt, 
dafi  dp^dc  der  Zwischenraum  zwischen  zwei  Steinen  ist  und 
noch  dazQ  zwischen  Lagerfl^chen^)  (Z.  5):  buo  eic  SKacrov  tov 
dpjLiov  i^TTolXia  Kai  (va  iroXov. 

10.  Der  beste  Beweis.  dafQr,  dafi  hier  die  Styiobatsteine  vom 
ificai  ansgenommen  werden,  ist  Inschr.  I B  89  innerhalb  Yorschriften 
tlber  dies^lben  oder  vielmehr  die  orsprQuglich  beabsichtigten  Stj- 
lobatsteine  das  Fehlen  des  bncai;  es  heifit  nur:  TO^qpuicat  Kai 
l^dXupbov  irepix^lai*).  In  den  ansicheren  Zeichen  vorher  kann 
auf  keinen  Fall  bncai  gesncht  werden. 

11.  YgL  oben  S.  53  nnd  Inschr.  I  B  90f.  als  wahrscheinliches 
Gegenstftck. 

17.  irepiTdveta*).  Im  Ined.  Inv.-Nr.  20  ans  Elensis  heifit  es 
Z.  2  (rechts  und  links  ist  Brach) :  Tf|v  TTJepiTdveiav  Kard  CTOi[xov 

und  Z.  40  ff.  Ka]Ta[K]|6ui€i  btKaG'  ?KacTOV  tov  ctoixov  6p9d  Kai 

[€]uT€Vfi   7T|p6c  TTjV  7T€piTlV€iaV  Tf|V  TOO   (iTTdpXOVTOC  2p[T]oy  KTd. 

Wir  ersehen  ans  diesen  neaen  Belegen,  dal)  TT€piT£v€ia  (wie  aach 
schon  Fabricias,  De  arch.  Gr.  S.  60  bemerkte)  sich  nicht  aaf  den 
einzelnen  Stein  beschrfinkt.  Andererseits  ist  es  aach  nicht  blofl 
fdT  eine  lange  Fiucht  von  Steinen  in  Ansprach  zu  nehmen.  Es 
geht  beides  darcheinander,  das  liegt  in  der  Natar  der  Sache.  Hatte 
ein  Stein  einmal  aaf  einer  Seite  Randschlag,  so  konnte  danach 
jede  andere  Seite  desselben,  aber  auch  ein  Nachbarstein  und  so 
schliefilich  eine  ganze  Reihe  abgearbeitet  werden.  —  Ich  gebe  hier 
in  der  Lflcke  nur  den  Zusatz,  der  am  wenigsten  besagt.  Ygl. 
Fabriciub  a.  a.  0.  —  Zu  iT€piH€iTai  s.  Inschrift  III  Z.  3. 

17/8.  dTTpiPric.  Im  BCH.  Yin  (1884)  S.  323  Nr.  22  publiziert 
Homolle  eine  delische  Inschrift^),  die  nns  den  Schltlssel  zum  Ver- 
standnis  von  ^TTpipnc  liefert.  Es  heifit  dort  Z.  9 :  IHIEMITPIBEIMA 

*)  Freilich  bei  SSlulen,  also  zwischen  Steinen,  die  nur  Lager- 
flftchen  haben,  nicht  auch  Stofifl&chen. 

')  Andererseits  fehlt  TOM<puticai  I  A  nach  Z.  105  sicher  nicht  blofi 
zufftllig,  sondern  weil  die  gewaltigen  Parastaden,  um  die  es  sich  hier 
handelt,  schon  ein  viel  zu  grofies  Gewicht  haben,  um  dieser  Sicherung 
gegen  Schub  zu  bedttrfen  (s.  S.  33,  Posten  VII). 

*)  Zur  Bildung  vgl.  €Ot€v/|c,  das  als  ct^Tcvf^  sehr  haufig  neben 
dpOd  bei  ^ir€pTdca6ai  vorkommt.  Fiir  welche  Technik  der  Ausdruck 
€{iT€v/|c  zuerst  geschaften  worden  ist,  mu0  dahin  gestellt  bleiben.  Sehr 
wohl  kann  er  der  stralTgespannten  Fluchtschnur  der  Maurer  abge- 
sehen  worden  sein;  doch  s.  zu  Z.  18  KaTdjLiiTToc. 

*)  Vgl.  vor.  S.  Anm.  1. 


Griecbiscbe  Bauinschriften.  61 

und  Z.  12:  TPIOYHMITPIBOY.  HomoUe  entnimmt  diesen  Zeichen 
nar  fmiTpiPric  and  stelit  es  in  Gregensatz  zu  dq>ujXi[bu)T6c  (Z.  13). 
Dieses  erklftrt  er  einwandfrei  mit:  sans  ^cailles,  sans  rogosit^, 
ce  qoi  est  parfaitement  uni  et  poli;  aber  der  Gegensatz  zu  f))ii- 
Tpiprjc  ist  schief.  Die  Zeichen  vor  dem  Adjektiyum  sind  Reste 
des  Werkzeugnamens  XfcTpiov,  der  gerade  filr  Delos  eben  jetzt 
durch  I.  III  Z.  5  ^)  nachgewiesen  wird.  Ich  habe  keinen  Anstand 
genommen,  ihn  auch  in  unsere  Inschrift  einzusetzen.  —  Der  Unter- 
schied  von  tTTp\^T\c  und  fmiTpipfjc  ist  klar.  Dieses  bezeichnet  eine 
stumpfe,  jenes  eine  scharfe  Schneide.  Dal)  die  scharfe  Schneide, 
mit  der  sich  nattlrlich  glattere  Flftchen  erzielen  lassen,  nicht  von 
Haus  aus  dem  Instrument  eigen  ist,  lehrt  auch  der  Zusatz  ^Trn- 
Kovrm^vov  zum  Xeicrpiov  der  groOen  lebadelschen  Inschrift  (s. 
Fabricius,  De  arch.  S.  68  und  70  f.). 

—  KaTd^iTTOc.  Der  Thesaurus  gibt:  KaTd^lTOC  fidibus  tensus : 
6pTavov  K.  Protagorides  ap.  Athen.  4  S.  176  B.  Zugrunde  liegt 
sicher  ^iTOC,  der  Einschlagfaden  des  (rewebes ;  ygl.  Pol.  2,  32,  2 
pipXoi  KaOanepavei  KaTd  ^(tov  £Euq>ac^4vai,  wofdr  Pape  gibt: 
'gleichsam  dem  Faden  nach  gewebt,  ununterbrochen  zusammen- 
hangend'.  Im  Bauhandwerk  muQ  dann  eine  Arbeit,  dem  horizontal 
gespannten  Faden  nach,  in  einem  ununterbrochen  gleichm&Oigen  Ab- 
ebnen  bestehen.  So  wird  ja  auch  das  sinnverwandte  euTeviic  bei 
dTT€pTd2[6c6ai  gebraucht.  —  Was  die  Schreibung  KaTd^tTTOc  mit 
Doppel-T  betrifft,  so  macht  mich  Professor  Keil  darauf  aufmerksam, 
daO  auch  im  Hesych.  durch  die  Abfolge  ^irroc  *)  gefordert  ist. 

19.  dn€pTd2Iec6ai  ist  das  Wegschlagen  des  Werkzolls,  des 
dnepTOV  (in  der  grofien  Inschrift  aus  Lebadeia  iTp6c€pT0V,  vgl. 
Fabricius  S.  79).  —  Zur  Ergftnzung  ygl.  Inschrift  III  Z.  3  f. 

20.  iKTuxi2!€iv.  Das  Wort  ist  neu,  ebenso  wie  ein  anderes 
Kompositum  npocTuxi^Ieiv,  das  jetzt  in  Inschrift  I  B  88  gesichert 
ist.  Tuxoi  kommen  in  delischen  Inschriften  vor.  So  heiQt  es 
z.  B.  Michel  Nr.  594  Z.  87  (S.  495) :  eic  t6v  cibnpov  tujv  XieoupTiQv 
CT6)iu)|ia  napd  TToXupou :  hhHII'  AeEiuii  CTOjiujcavTi  tuxouc  buo 
Kai  TXapiba  Kal  ccpnvac  Kai  l^^napacqprjvia  noiricavTi  ^ic06c: 
PhhHII.  Das  Verbum  TUKi2^€tv  jedoch  war  schon  aus  Aristoph. 
Vdgeln  1138  bekannt:  toutouc  (sc.  touc  XiGouc)  b' dTUKiCov  ■) 

«)  S.  zu  dieser  Zeile  S.  78  f. 

■)  }i. '  TdEic.  C€ipd.  t6voc. 

')  Altisch  ist  nur  die  Form  Tux-belegt ;  Professor  Keil  gibt  daher 
zu  bedenken,  ob  sie  nicht  vielleicht  auch  in  der  Aristophanes-Stelle 
einzusetzen  sei. 


62  Heinrich  Lattermann, 

al  Kp€K€c  TOic  f)€TXCCiv,  wozu  das  Schol. :  tukoc  4pTaX€i6v  xi  ^ 
Touc  Xi9ouc  TTCpiKOTTTOuci*)  Kai  Ecouci;  vgl.  Hes.Tuxor  XiSoEoiKd 
ipTaXcTa.  AU  das  lehrt,  daO  tuxoc  nicht  so  eine  Art  Poussier- 
schlftgel  mit  stumpfem  hammerfOrmigem  Kopf  war,  als  vielmehr 
eine  Art  Axt  mit  scharfer  Schneide,  die  leidlich  glatte  Flftchen  za 
erzielen  erlaubte").  'O^aXujc,  d.  h.  nicht  *glatt',  sondem  *eben% 
soll  ja  auch  in  unserer  Inschrift  werden,  was  mit  dem  tuxoc 
ausgearbeitet  wird.  £s  kann  kein  Zweifel  sein,  daO  diese  Arbeit 
den  Teilen  des  Stylobats  zwischen  den  spftteren  S&ulen  galt.  Einer- 
seits  durften  diese  Teile  nicht  beschftdigt  werden,  andererseits 
muQten  sie  doch  fflr  die  Handwerker  gut  passierbar  sein;  so  liefi 
man  einen  niedrigen  abgeebneten  Bossen-WerkzoU  stehen.  —  Zur 
Ergftnzung  f\[\  fiv  KTd.  vgl.  Ditt.«  537  (Skeuothek)  Z.  93/4:  fjli 
fiv  K€X€uiii  6  dpxiTdKTUJV  (solleu  zwischen  einzelnen  Quadem 
Zwischenrftume  bleiben).  —  Zur  weitem  ErgSnzung  vgl.  ebenda  in 
unmittelbarer  Fortsetzung:  TaGra  diravTa  d£€pTdcovTai  oi  |uii- 
cOujcd^lllvoi   KaTd  Tdc  cuTTpaq)dc  KTd.  —  —  ^Kai  iv  toic 

Xp6voic  dTTobibcouciv,  oTc  fiv  mc|9ibcu)VTai  SKacra  tiDv  IpTUJv. 
Die  Erg&nzung  Z.  20  ist  wohl  das  st&rkste  Argument  fflr  die  bis 
auf  den  Buchstaben  richtige  L^lnge  der  von  mir  wiederherge- 
stellten  Zeile. 

Z.  22.  dvaTpaqp€Tc.  Vgl.  1. 1 A  34. 48. 55  usw.;  S.  40;  Fricken- 
haus,  Athens  Mauern,  S.  22. 

23.  7rpocb€ic0ai ;  vgl.  IG.II  167  (Frickenhaus :)  48/9  Wv  bk 
ttX^ovuiv  7rpocb€ir||[Tai. 


*)  Ich  nehme  die  Gelegenheit  wahr,  darauf  hinzuweisen,  dafi 
Homolle  die  delische  Inschrift,  die  er  im  BCH.  VIU  (1884)  S.  306ff. 
unter  Nr.  13  publiziert  hat,  als  Ganzes  roifiversteht.  TT€pik6itt€iv  wird 
hier  in  demselben  Sinne  gebraucht  wie  im  Scholion.  Wie  konnten 
auch  im  Yerband  liegende  Quadern  so  stark  bestol^en  werden,  dafi  sie 
nicht  mehr  brauchbar  w&ren  oder  ausgebessert  werden  miiBten  ?  Und 
wo  steht  Uberhaupt  etwas  Uber  Bearbeitung  oder  Ersatz  von  Homolles 
verstofienen  Steinen  ?  Das  ware  doch  ein  sonderbarer  X6toc,  der  nur 
die  Verstofiung  von  Steinen  buchte!  Oder  nimmt  HomoIIe  an,  dafi 
alle  Steine  ausgewechselt  wurden  und  dies  daher  nicht  Posten  fUr 
Posten  von  neuem  gesagt  zu  werden  brauchte?  Aber  wie  denkt  er 
sich  das  Auswechseln  an  einem  griechischen  Bau?  TTcpiK^iTTeiv  er- 
kiart  sich  sehr  einfach.  Vereinzelte  Steine  hatten  noch  ihre  Ver- 
satzbossen  behalten ;  deren  vollstandige  Abmeifielung  wird  verrechnet. 

')  Abbildungcn  (nach  pompejanischen  Funden)  und  ausfuhrliche 
Beschreibung  gibt  Blumner  a.  a.  0.  II  208  ff. 


Griechische  Bauinschriften.  63 

24.  Trapd  t6  Ipyov  •wfthrend  der  Arbeif  vgl.  Ditt.«  540,  22 : 
iav  bi  TTOu  TTapd  t6  ?p|tov  cuvqpdpri  tivI  [xiTpiX)  Krd.,  noincei 
d)C  fiv  K£X€iiuj|i€v.   Znr  Erklarung  s.  Fabricius,  De  arch.  36. 

25.  Wenn  die  Ergftnzuug  zu  Anfang  der  Ldcke  richtig  ist, 
beachte   man   die   ausdrackliche   HinzufQgung   von   ^CcSuicic   zu 

cuTTPCi<PCii- 

29.  Vor  dem  Stein  lasen  wir :  TH^tJTPI A  (vel  X  ?)  n ;  nach  dem 
Abklatsch  ich:  TH^MATPIAA  ;  die  richtige  Lesung  fand  Professor 
Keil.  —  M€poc;  IG.  II 167  (Frickenhans :)  7  tujv  ^ajKpiOv  T€IxOjv 
hiKa  ixipr] ;  26  6ca  6'  dfv  ti]c  tujv  [^€^ic0]uj^^vu)v  7rapaXdp€[i] 

4[v]  T[uj]i  M^p[€]i  [T]uii  V€^n[^^|vTi  auTuii ;  in  den  eigentlichen 
^ic9u)C€ic  sind  an  Stelle  der  ^^pn  die  fi€pi6€C  (Z.  120,  124)  ge- 
treten. 

32/3.  Der  von  mir  erg£[nzte  Bttrge  kOnnte  gut  ein  Enkel  des 
bertthmten  Redners  sein ;  ein  Sohn  KaXXtKpdTr|c  des  letzteren  war 
nach  II  803  b  88  Trierarch  im  Jahre  342  (Prosop.  Att.  7957). 

33/4.  Welche  Einheit  dem  Preis  zugrunde  liegt,  ist  nicht 
ersichtlich;  vielleicht  I&6t  sich,  unter  Abkttrzung  des  Demotikons 
zu  'Aqpibv  die  Einheit  Tf|v  bi  T^Tpanobiav  einschieben;  vgl. 
Ditt.  Syll.«  542,  35  f.  (Oropos)  *). 

37.  Kpniric ;  vgl.  Hesych.  u.  d.  W. :  itp^  oO  ol  cruXopdTai. 


')  Hinter  T€Tpairob(av  ist  dort  ofTenbar  P  h  zu  lesen  (Leonardos, 
*E(pii^.  dpx-  1891  c.  71  gibt  TK;  nachtraglich  hat  er  nach  einem  Ab- 
klatsch  meine  Lesung  bestfltigt).  Ich  weise  Klio  VI  159  ff.  aus  der 
Inschrift  IG.  IP  1054  d  den  Fufipreis  von  1V«  Drachmen  fttr  zwei 
Schichten  eines  Unterbaues  nach,  fttr  den  das  Material  vorhanden  ist. 
Wird  in  der  oropischen  Inscbrift  die  Tetrapodie  in  der  Breite  der 
Anlage  (4  Fufi,  Z.  9  iT.)  gemessen,  wobei  die  Lftnge  stillschweigend 
1  Fufi  betrttge,  so  erhallen  wir  denselben  Preis  wie  in  der  genannten 
Inschrift :  4  x  1*/»  Dr.  =  6  Dr.  Auch  in  der  oropischen  Inschrift  wird 
dem  Unternehmer  das  Material  geliefert  (Z.  28  Cf.).  —  In  der  oben  be- 
handelten  Inschrift  dttrfte  aber  der  Preis  von  30  Dr.  fttr  laufende  Fufl 
zu  verstehen  sein,  wie  bei  Verrechnung  der  Abgleichung  (^ircpTdZcceai) 
laufende  Fu6  zugrunde  gelegt  werden  (Sch5ne,  Hermes  IV  39  f.). 


64  Heinrich  LattermaDn) 


m. 

Inschrift  von  Athen. 

Athen,  gef.  im  Friihjahr  1887  in  der  Nahe  des  Olympieions 
*djc  KdXvJMna  ktictoO  xdq^ou  tujv  BuCavTivujv  xP^vuiv*.  — 
Ebenda,  National-Museum,  Epigr.  Abt  Saal  11. 
Tafel  pentelischen  Marmors,  ohne  jeden  Schmuck,  zwei- 
seitig  beschrieben.  Unten  abgebrochen.  Breite  0,94;  Hohe 
0,71;  Dicke  0,10.  —  Welche  Seite  des  Steines  als  vordere 
anzusehen  ist,  laBt  sich  von  vornherein  nicht  mit  Sicherheit 
bestimmen.  Ich  folge  den  bisherigen  Herausgebem  darin,  die 
besser  erhaltene  Seite  niit  A,  die  andere  mit  B  zu  bezeichnen. 
B  war  die  untere  Seite  des  Steines,  als  er  das  byzantinische 
Grab  abdeckte.  Die  Mitte  dieser  Seite  ist  infolge  der  zer- 
setzenden  Gase,  die  aus  dem  Grabe  aufstiegen,  voUstandig 
unleserlich  geworden;  nur  die  Rander,  mit  denen  der  Stein 
rechts  und  links  auf  den  Wandungen  des  Grabes  auflag,  sind 
leidlich  erhalten.  A  wieder  ist  stark  abgetreten,  bis  zur  ganzen 
Tiefe  der  Buchstaben  oder  noch  starker,  sodaB  die  Lesung 
groBtenteils  sehr  schwierig  ist. 

*St  A.  Kumanudis,  'Eq).  dpx-  1887  S.  57;  nur  Minuskehi; 
einen  Zusammenhang  hat  er  nicht  wiederherzusteUen  ver- 
sucht,  in  der  Erklarung  ist  er  sehr  zuriickhaltend. 

*Kohler,  IG.  IP  1054  g  (S.  237),  nach  Abschrift  von  LoUing 
(die  jedoch  nur  bis  B  44  reichte,  im  ubrigen  nach  Kuma- 
nudis);  in  der  WiederhersteUung  des  Textes  ist  er  auf 
Grund  von  LoUings  vorziigUcher  Abschrift  ein  gut  Stiick 
iibcr  Kumanudis  hinausgekommen,  wenn  er  auch  einigen 
Irrttimern  verfallen  ist 

Ich  habe  den  Stein  im  Sommer  vorigen  Jahres  durch- 

gangig  vergUchen.   Auch  nahm  ich  einen  voUstandigen  Ab- 


Griechische  Bauinschriften.  65 

klatsch ;  doch  ist  auf  diesem  nicht  entfernt  soviel  zu  erkennen 

wie  auf  dem  Stein.    Die  durftigen  Reste  von  B,  die  zudem 

groBenteils  Steinmafie  sind,  hier  wiederzugeben,  darf  ich  mir 

versagen.  Auch  die  gesamte  Varia  lectio  gedenke  ich  nicht 

hier  auszusclireiben,  da  ich  sie  bei  meiner  Nachvergleichung 

sorgfaltigst  berticksichtigt  habe.  —  In  der  Erklarung  werde 

ich  mich  auf  einige  schwierigere  Stellen  des  technischen  Teils 

beschranken;    die    Behandlung   rechtlicher   Kontraktbestim- 

^ungen  schlieBe  ich  prinzipiell  aus.  —  Unter  friiher  gelesene 

^eichen,  die  ich  nicht  mehr  erkannt  habe,  setze  ich  einen  Stem 

1%  Die  Zahl  der  Buchstaben  unter  den  Liicken  ist  annaliernd. 

•  •    -     €7T0 n.  .  E  .  T b  M  O 

11  »7 

— E  T  ^ [K]al  ^o[Xupb]iui  Kai  Kicf|pi[5]i 

I  . .  .  0  . .  A  A  [K]ai  TdXX- 

i^J   7Toir|C€i  Katd  TauTdToTc  d[v  tuji  l€]pujr  d[d]v  bfe  [£lpTac|uid]voi 

vSjci,  bo[Ki^idc€i  6  dpxi]T€KTUJV  [i]y  t[uji  l]€puii  4v  AgXuJi  tt- 

^'^^acTOuc  XiGouc  47T€i5dv  bfe  [b]o[Ki]|jLac6aiciv,  napaXapdjv  touc 

CTuXopdTac  [K€i]^4vouc  Kai  7r€p[iH€c]d[|i]€V0C  6|iaXi- 

^^      KttTd  Kiova  auT6c  auTuji  Kav[o]v[i](6i)  XiOivni  6p0d*  6)uiaXiei 

?)i  Ka[i]  Tdc  c[7T]€[(]pa[c]  Kal  touc  Kiovac  Kal  Td  dTriKp[av]a  dTT6 

[p]io  |jif|  fXarrov  f|  dTri  fmmdbiov  kukXuji  fiiravTa  Kai  Ka6i€[T] 

eic  ?bpav  6|ioiuJc  TravTaxni'  TCTpfivai  bi  Kal  toTc    5 

TToXioic  Kal  fioXupboxofica[i]  djc  fiv  6  dpxitdKTUJV  KeX€u[Ti]r  Kal 

dTrobujc[ei]  lcrriK^Tac  6p6ouc  Kai  Oti^Tc  [K]a[i]  !cou- 

dXXrjXoic  KaTd  Keq)aXf|v  Kai  6p6oiJC  iTpoc  t6v  biaprjTTiv  TTavTaxni' 

6ncei  bi  t[ouc  X]i6ouc  TTdvrac  7rap[6vTo]c  toO  {j7r- 

•••••• 

PXitIktovoc  d7Teibdv  bfe  cujKei^eva  i^i  7TdvTa  Kai  ^ieTaHu  Ti6d- 

^e[v]a  [Td  4|Li7T6Xia?,  boKi^ac6r|C€Tai]  •  7Tap^?- 
t\  bi  auT6c  auTuji  6  fiic6ujcd[|Li]evoc  to  f  pTOV  7rdvTa  8c[uj]v  [fiv 

b]^TlTai  7Tp6c   [t]6   [flp[TOV  7TXf|V   f|i7T]0[XiuJV   K]ai   jiO- 

Xupbou*  ToO  bfe  7rapabeiT|iaToc  toO  7Te7TOir||i4vou  [t]oO  ^[7t]i- 

Kpdvou  [lc]Tai  |iic[6uj]cic  [KaTd  X6to]v  toO  [dp]Tupio-  10 
u,  6cou  fi^  |iic6uj6ni  t6  fpTo[v]  8t[i]  fiv  TdHei  6  dpxiTdKTUJV 

KomeT  bi  Kai  t6  7Tapdb[€iT|ia  t]oO  dmKpdvou 
xni,  3.  6 


66  Heinrich  Laitermann, 

eic  Af\X[ov]  6  fiicGiwcdjjicvoc  t6  Epxov  t4[X]€Ci  toic  aOToO  6Tit<i>c 

Kai  Oricei  KaOdirep  Trepi  tuiv  dfXXuiV  yi- 
TpaTrrai,  irapaXapdiv  6tiKi>c  'AOrivrici  •  tuii  t£  [{i]7rapxiT4KTOVi 

cuvTcXci  €ic  TO^  ^ic[66v]  d7r6  Tfjc  f||i[4p]a- 
c  fjc  fiv  fip&iTai  iv  A/iXuji  i[p]Td2€c6ai,  ?u)C  fiv  diriT^Xkni  t6 

fpTOV  8  fiv  fji  [)i€^i]c6u))yi[^voc  t6  T^TapTOv] 
15  ToO  dpTUpfou,  Ka6diT€p  toTc  touc  dp6ocTdT[a]c  ^€)iic6uj)i€V0ic 

iv  Taic  cuT[Tp]ct5[aTc  T^TpaTrraf  TaO]- 
Ta  hi.  TTOiricac  fiTiavTa  66Ki)ia  KaTd  t#|v  cuTTPOt<p»^v  d7ro[6€i]HdTuj 

ToTc  vaoTTOioTc  K[ai]  T[ibi  d]pxiT[4KTov]- 
[i]  6  )iic6wcdfi€VOC  t6  ?pt[o]v  t^Xoc  f xovTa  dKTib  iiinvuiv  dTr6  yoO 

Xp6vou  oO  fi^  fiic6ujaiTai  •  tou[c  6*  iTTwi]- 
Tdc  Ka6iCTdvai  KaTd  :  X  :  dEi6xp€uic'  fedv  hk  \ii\  TTo[i]ric€[i  d]v 

Tuji  xp6vu)i  b6Ki^a  Ka[Td  Tf|v]  cuTT[p]a[q)f|v,  d]- 
TTOTiv^TU) :  A :  6paxM[d]c  Tgc  fm^pac  ^Kd[c]TTi[c],  fu)c  fiv  Tro[ir|]c€i 

66Ki^a  KaTd  Tf|v  cuTTpa<Pnv,  €icTTp[aT]T6- 
20  VTU)V  hk  ai)Tby  Kai  to[u]c  [iTT]wilTdc  ol  vaoiroioi  t[o]0[t]o  [t6 

d]pTupiov  Kai  TfiXXa  ttoiouvtwv  Ka6d7T[€]p  to- 
Tc  dXXoic  ^ic6u)TaTc  [K]a[i]  dTT^riTaTc  tujv  8[pt]u)V  4[v  ttii  cut]- 

Tpa<pf]i  T^[Tpa7rr]ar  toO  hk  dpTupiou  Xrj- 
i|i€Tai  t6  fitv  fiiiucu  £7T€ibdv  touc  iT[Tv]TiTd[c  K]aT[acTfic€i],  t[oO 

h]i  XotTToO  t6  ^)iicu  d7T€ibdv  ii€ipTac- 
[\i]iva  fy  Tujv  {pTU)v  Td  fmi[c]ri,  t6  [hi  Xoi]7T6y  47T€i6d[v  TrdvTa] 

t|[X]o[c  l]xovT[a  6]€[iE€r  4]dv  hi  [ti  dvTiX4T]u)C- 
[iv]  oi  ^€^ic6u)^£voi  TTp6c  [d]XXr|[Xouc]  TT€[pi  t]ujv  {pTU)V,  [Kpi- 

voOciv  oi  va]o[TTOioi]  X AN^^i^^lOJjJ 

25  [dp]Tupiou  mc6u)jidTU)V  Tiiiu  )yiic6u)6€[vT]u)[v 

]  I . .  r  u- 


[pd?]  dvnXujjxdva  XXXXPHHHHAAP  :[6]c'[fiv?]  cucT[n]co 

C  ___  (ulH  [ M  Tfl]c'AlTn»o- 

[c  bcu]T4pac  npuTovclac  KupuiTf|c  c  ^  tujv  J  .  .  1  outuj 

[ _ iti]ic[e]u»[e]n  Bonbpo^- 

luivoc  TpiTT]!  icra^dvou  6i[K]acni[p]io[v]  a  •  A 1  ov  :  X[i6ouc 

i^tc6u)caTo  cu)iTTav]Tac  P  H  fSI  A  P 1 1 
t6v  Xi6ov  ?KacTOV  :  Ah  :  K^qpdXaiov  dpTu[p]i[ou  Xi6u)V  t]outu)[v 

dTTdvTU)v?  TXHHHAAAPhh]-  mc6u)Tf|c  K- 


Griechische  Bauinschriften.  67 

dvwv  Aiovucobuipou  Searieuc  •  iTT^nT^ai -JoKpdTou  *" 

ri[c,  NiK6b]r||ioc  TTictujvoc  *A-  30 

6|nov€uc,  TTupTiiuv  fvaGiou  'Acp^ijbvaio^c, ]  OlvocTp[d]- 

Tou  'A^vla^T^u^pdcioc],  6ouKubfbric  'AXkic- 
Oivouc 'A^ifevaioc  •  ^iiTpa  [Tai]v  [X(]0ujv  [TrdvTujv  T]db€  :  XiGouc 

:  1 1  :  ^fiKOC  T€TTdpui^  TTobujv  Kai  tt4vt€ 
ittKTiiXujv,  irXdTOC  T€TTdpu)^  nobuiv  Kai  baKTuXou  :  ^Tfpouc  :  P I 

lufiKoc  T€TTdpu»n  TTObuiT  Kai  #||il7r- 
o5iou,  irXdTOC  T€TTdpuj^  nobujv  Kai  tt4vt€  baKTuXuiv  :  ^T^pouc 

:  A  P I  :  ^HKOC  T€TTdpujfi  nobuiv,  nXdT- 

OC    TpidjV  TTObuiV  :  ^T^pOUC  :  P  1 1  I  :  fXflKOC  T€TTdpUIJl  TTObUJV  Kai 

7TdVT€  baKTuXuJV,  TTXdTOC   buoT^  TTObo-    35 

*v  Kai  Tpiuiv  baKTuXuiv :  ^T^pouc  :  P 1 1 1  :  fifiKOC  T€TTdpui^  nobiliv, 

nXdTOC  buoTjLi  noboTv  Kai  Tpiuiv 
^ctKTuXujv :  4t4pouc  :  P  1 1 1 :  fif^KOC  T^rrdpujfi  iTobaiv  Kai  iraXacTfic, 

nXdTOC  buoT^  noboTv  Kai  Tpuli- 
^   ^aKTuXujv  :  4Tdpouc  :  P 1 1 1 :  ^fjKOc  T€TTdpuj^  nobuiv  Kai  n€VT€ 

baKTuXuiv,  nXdTOC  Tpiui^  nobuiv  :  ^t- 
^pouc  :  nillSS  :  ^ifiKoc  Tpiui^  nobuiv  Kai  b^Ka  baKTuXuiv,  nXdTOC 

buoT^  noboTv  Kai  T[p]iuiv  ba[K]TuX- 
^^  •  ^T^pouc  :  P 1 1 1 :  ^fiKoc  Tpiui^  nobuiv  Kai  Tpiui^  naXacruiv, 

nXdTOC  buoT^  noboTv  Kai  Tpiuiv  baKT-  40 
^Uj-v  :  ^T^pouc  :  1 1 1  :  |iflKo[c]  Tpiui^  nobuiv  Kai  baKTuXou,  nXdTOC 

buoT^  nobo[T]v  [K]ai  Tpiuiv  baK[Tu]Xujv 
Pouc  :  P  :  fifiKOc  buoT^i  noboTv  Kai  Tpiuiv  baK[T]uXujv,  nXdTOC 

buoTji  noboTv        ^[T]dpouc  :  P  :  |Li[fi]KOC  bu- 
^M.  noboTv  Kai  Tpiuiv  baKTiiXujv,  nXdTOC  buoTji  noboTv  :  ^Tepouc 

:  A  P 1 1 1  :  lifiKOC  buoT|i  noboTv  Kai 
^Piwv  naXacTujv,  nX[d]TOC  buoTji  noboTv  Kai  Tpiujv  baKTuXujv  : 

jTdpou[c]  :  1 1 1 1  :  jifiKOC  ncvG'  fminobi- 
^V  Kai  baKTuXou,  nXdTOC  buoT[|i]  noboTv  Kai  Tpuflv  baKTuXujv  : 

4Tepou[c  :  Ij  1 1 1 :  \xf\Koc  Tpu&|i  nobujv  Ka-  45 
*  iyyia  baKTuXuJv,  nXdToc  buoT)i  noboTv  Kai  Tpuiv  baKTuXujv  : 

tT4pou[c]  ?A  :  |if\KOc  buoT|i  noboTv  Kai 
Tpiujv  boKTuXujv,  nXdTOc  buoTji  noboTv  xai  buoTv  baKTuXoiv  : 

^Tepouc  :  P 1 1  [1] :  fifiKoc  Tpiuj|i  nobujv  k- 

5* 


68  Heinrich  Lattermann, 

[ai]  baKTiiXou,  TrXctTOc  buoT|i  TToboTv  :  ^t^ pouc  :  A  P 1 1  [1] :  iinKOC 

TpiujjLi  TTobujv,  nXdToc  buoT^i  TToboTv  [:  t]T- 
fpouc  :  A  A  A I :  ^tikoc  Tpiuj^  TrobOuv  Kal  8f  baKTuXujv,  TrXdToc 

buoTv  TToboTv  Kai  Tpiujv  baKTuXujv  :  ixip' 
50  ouc  :  HHHHPAAII  :  ^nKoc  Tpidi^  7ro[b]ujv,  nXdTOC  buoTji 

TToboTv  Kai  Tpiujv  baKTuXujv  7Td[x]oc  out[o]i  fiiTav- 
T€c  KobiaToi :  ^Tdpouc  :  P  :  MflKo[c]  tt4vt€  irobujv  Kai  TpuDv  iTaXa- 

CTUJ[V],  TTXdTOC  buoT)i  iToboTv  Kai  Tpi- 

i&v  TTaXacTujv  Kai  buoTv  baKTuXotv  :  tT^ pouc  :  1 1  [:]  jif^KOc  t€t- 

Tdpuj^  iTobuiv  Kal  Tpiwu  7TaX[ac]T[aiv]  Kai  b- 
aKTuXou,  nXdTOC  buoTji  TToboTv  Kai  Tpiuj^  7Ta[X]acTujv  Kai  buoTv 

b[aK]TuXoiv  :  tT^pouc  :  1 1 1 1 :  |ifiKo[c  MuoTji  tt- 
oboTv  Kai  Tpiujv  TraXacrujv  Kai  Tpiuiv  baKTuXuiv,  irXdToc  buoTv 

TToboTv  Kai  Tpiujv  naXacTujv  [K]ai  buo- 
65  [T]v  baKTuXoiv  ndxoc  oOtoi  finavTcc  iTobiaToi  Kai  buoTv  ba- 

KTuXoiv  :  4Tdpouc  :  P I :  }xf\KOc  6ktuj  tt- 
obujv  Kai  b^Ka  baKTuXujv,  nXdToc  naXacTUJV  4wda  Kai  baKTuXoiv 

buoTv,  ndxoc  bu[o]T^  noboTv  Kai  bu- 

oTv  [b]aKTuXoiv  a^Tbe]  a[l]  cuTTpa^^a]!  KaB'  fic  djiicGujOricav 

TouTouc  [b]fe  [touc  X{6ouc  ndvTac  ijiiTdEci  6]  |iic6uj[cd^]€vo- 

c  [d]^7Td[5]ai  iiA  6dXaT[Tav  tv  tiDi  TT€ipai€]T  iixx  tuji  x^MOti  jif} 

TT[X]tov L" 


25 


81 

B.-H.  im  Durchschnitt  6-7  mm,  auch  von  OOA;  €  er- 
reicht  8  mm  und  mehr.  Z.-A.  3-5  mm.  —  Charakteristische 
Form  haben:  £,  die  auBeren  Querhasten  manchmal  etwas 
gespreizt,  und  H,  beide  vielfach  ganz  schmal;  K;  Y  Y,  die 
Schraghasten  bald  flacher,  bald  steiler;  N  und  M,  breit,  die 
Mittelhasten  des  letzteren  fast  bis  zur  Zeile  reichend;  A,  der 
Bogen  unten  nur  selten  etwas  eingezogen.  —  Der  Schnitt  ist 
schmal  und  scheint  nicht  tief  gewesen  zu  sein.  — Die  Arbeit 
ist  recht  sorgfaltig  [auf  B,  wie  es  scheint,  etwas  weniger]. 

Orthographisches.  £inmal  ist  ou  =  o  geschrieben, 
Z.  5  Anf.  in  Xicrpio;  iravTaxTii  Z.  5,  7;  rii  des  Konjunk- 
tivs  2  Mal  gleich  €i,  Z.  11  TdSci  und  Z.  19  Tro[ir|]c€i;  statt 
i}f\ic  steht  2  Mal  xj^iixc^  Z.  12  und  13,  es  liegt  wohl  nicht 


Griechische  Bauinschriften.  69 

bloC  Steinmetzversehen  vor  (Ahnliches  ist  nicht  zu  belegen, 
doch  vgl.  Meisterhans-Schwyzer ,  Gramm.  d.  att.  Inschr.'  111 
Anm.  1040*));  nebeneinander  niiiucu  und  fiiiicu  Z.  22;  in 
den  MaBangaben  fiir  die  Steine  ist  v  am  Ende  der  Zahlen 
vor  TTobuiv  (-oiv)  und  TraXacTuiv  meist  zu  \i  geworden  (Z  32  ff.). 

Der  Schriftcharakter  weist  die  Inschrift  der  Zeit  bald 
nach  340  zu  (vgl.  die  Skeuothek-L).  Duzu  stimmt,  daB  Delos, 
wo  die  Inschrift  einen  Bau  durch  Athen  auffiihren  laBt, 
zwischen  338  und  rund  315*)  im  Besitze  Athens  war. 

Seite  A  der  Inschrift  zerfallt  zunachst  in  3  scharf  ge- 
schiedene  Teile.  Der  1.  reicht  bis  Z.  24  gegen  Ende  und  ist 
ein  Ausschreiben.  Der  kurze  2.  Teil  ist  eine  Bilanz;  er  setzt 
Ende  Z.  24  ein  (vielleicht  mit  K€qp]d[Xa]iov  —  N  zuletzt  hat 
LoUing)  und  reicht  mindestens  bis  zur  Summe  (einschlieBlich) 
in  Z.  26,  wahrscheinlich  bis  unmittelbar  vor  im  Tfl]c  AfTni^o[c. 
Es  folgt  als  3.  Teil  ein  Kontrakt. 

In  Teil  1  lassen  sich  4  Abschnitte  unterscheiden: 

a)  von  Z.  1  bis  Z.  3  louc  XiBouc,  Eeste  von  Yorschriften 
tiber  einen  Bauteil; 

b)  von  Z.  3  iireibdv  bis  Z.  8  vor  TrapeEei,  Vorschriften 
tiber  Aufrichtung  von  Saulen  mit  Basis  und  Kapitell; 

c)  von  Z.  8  Trap€£€i  bis  Z.  13  'A6f|vrici,  Vorschriften  iiber 
die  Lieferung  des  Baumaterials  und  des  Modells  fiir  die 
Saulenkapitelle; 

d)  von  Z.  13  Toii  T€  [u]7TapxiT€KT0vi  bis  Z.  24  (s.  oben), 
baurechtliche  Vorschriften. 

In  Teil  3  lassen  sich  5  Abschnitte  unterscheiden: 

a)  Z.  26  (s.  oben  zu  Teil  2)  bis  Z.  29  vor  |LXiceujTr|c, 
Praskript:  Zeit  und  Ort,  Betreff  und  Zuschlagsumme ; 

b)  Z.  29  |iiceu)Tric  bis  Z.  32  vor  ^€Tpa,  Untemehmer 
und  Biirgen; 

c)  Z.32  ji€Tpa — Z.57  baKTuXoiv,  Abmessungen  der  Steine; 

*)  M.-Schw.  45  Anm.  295  erklSren  OyUic  als  wahrscheinliches 
Steinmetzversehen.  Aber  utuic  Z.  6  steht  doch  ziemlich  weit  vorher, 
und  ^xovTa  Z.  17  ist  Akk.  Plur.,  zu  beziehen  auf  TaOjxa  (XTravra,  Z.  15  f. 
Vgl.  zu  der  Frage  auch  Mayser,  Gramm.  d.  gr.  Papyri  I,  7H,  b. 

«)  Vgl.  Dtirrbach,  BCH.  1907,  S.  214. 


70  Heinrich  Lattermann, 

(1)  Z.  57  a[ibe  bis  ^iiiiceuieiicav,  Schluflformel; 

e)  Z.  57  TouTouc  u.  f.,  Zusatz:  Vorschriften  iiber  die 
Verfrachtung  der  Steine  fur  den  Transport  von  dem  Pir&as 
nach  Delos. 

Im  Rahmen  dieser  Dissertation  gedenke  ich,  mich  im 
groBen  Ganzen  auf  die  Abschnitte  la/b  und  3c  zu  be- 
Hchrflnken. 

Die  Scheide  zwischen  1  a  und  b  ist  deutlich.  Da  nachher 
nur  Stylobatsteine  fiir  die  Errichtung  der  Saulen  vorausgesetzt 
werden  konnen  und  auch  ausdriicklich  (Z.  3)  genannt  werden, 
dilrfcn  wir  annehmen,  dafi  es  sich  in  Abschnitt  a  eben  um 
diese  Steine  handelte.  Wenigstens  Xieot  steht  ja  auch  Z.  3 
Anfang.  Aber  gleichviel,  worum  es  sich  handelte  —  daB  eia 
Abschnitt  grade  am  Kopf  der  Tafel  zn  Ende  geht,  lehrt 
orstens  die  Zusammenfassung  in  Z.  1/2,  sodann  die  Erwahnung 
von  fi6[Xup6]oc  und  Kicnpic,  die  erst  zuletzt  bei  einer  Schicht  Ver- 
wendung  finden  konnen,  schliefilich  die  Abnahme  (boKi^acta). 
—  Der  Unternehmer  tibemimmt  nun  nach  der  Abnahme  den 
Stylobat  von  dem  Architekten  (der  fiir  diese  Teilabnahme 
gentigt)  (Z.  3)  und  errichtet  darauf  die  Saulen.  Die  Vor- 
schriften  ilber  diese  Arbeit  sind  jetzt  ganz  durchsichtig. 
Der  Stylobat  erhalt  einen  Randschlag  (TreptSecdfievoq  Z.  3 
Endo),  mit  Hilfe  dessen  die  Standflachen  fiir  die  einzehien 
Sliulen  gleichra&fiig  in  6iner  Hohe  abgeebnet  werden  (6^aXt|€i 
Z.  3/4).  In  Kaid  Kiova  Uegt,  dafi  die  Teile  des  Stjlobats 
Ewischen  den  Standfl&chen  der  Saulen  (von  den  Sandstreifen 
natilrlich  abgesehen)  vorl&ufig  unbearbeitet  bleiben  (vgl.  za 
Inschr.  11  S.  521).  Untereinander  in  6ine  Ebene  gebracht 
wonlen  dann  auch  die  Basen,  die  Schafte  (die  eigentlichen 
Kiovcc)  und  die  KapiteUe  (bis  Z.  4  Ende).  Werkzeug  ist  fiir 
dio  letzte  Gifittiuig  das  Scharriereisen  (Xtcrptov,  Z.  5  Anf.).  Der 
FugiMischhifi  beschrankt  sich  auf  einen  rings  umlaufenden, 
inindostous  '«  Fufi  breiten  Streifen.  Jeder  SaulenteU  soU 
natilrlioh  ^Miau  nach  soinem  Zontrum  versetzt  werden 
(Z,  5).  Dio  Vorbinduug  dor  Saulontoilo  untoroinandor  er- 
fv^lsrt  mittolst  cuTToXta  iZ.  6  Anf.),  Diibolu,  \ind  Bloivergufi, 
fiir  dou   dor  Arohitokt   bosondore   Vorsohrifton    ffibt.     Das 


Griechische  Bauinschriften.  71 

Gesamte  soU  so  ausgefuhrt  werden,  dafi  die  Saolen  senk- 
recht  stehen  (6pOoi),  unbestoBen  sind  ((rfieTc)  und  ihre  Kapitell- 
Oberflachen  alle  in  derselben  Ebene  (tcoi)  und  Horizontalen 
(6p0oi)  liegen,  was  mit  Hilfe  einer  von  Saule  zu  Saule 
reichenden  Bleiwage  (biaPriTric,  Z.  7)  zu  erzielen  ist  — 
Den  Versatz  der  einzelnen  Steine  beaufsichtigt  der  Polier 
(unapxiT^KTujv,  Z.  7/8).  —  Z.  8  soU  besagen,  daB  Trommel 
ftir  Trommel  eine  Abnahme  erfolgt,  immer  wenn  der  Unter- 
nehmer  im  Begriff  ist,  in  die  obere  Lagerfl&che  der  zuletzt 
versetzten  Trommel  einen  Dubel  zur  Zentrierung  der  nachsten 
einzulassen.  —  Z.  9/10  deutet  K]ai  ^oXupbou  (Gen.!)  darauf, 
daB  Blei  und  Diibel,  wie  tlblich,  nicht  vom  Untemehmer, 
sondem  vom  Staate  geliefert  werden;  dagegen  scheint  es 
hier  Sache  des  Untemehmers  gewesen  zu  sein,  ftir  die 
notigen  Geriiste  und  Hebemaschinen  zu  sorgen  (vgl.  Inschrift  I 
B  90  f.).  —  Fur  die  KapiteUe  wird  in  Athen  (Z.  13)  ein 
Modell  angefertigt;  der  Preis  dafiir  soU  vom  Architekten 
im  angemessenen  Verhfiltnis  zu  dem  Verdingungspreis  ftir 
die  gesarate  Bauarbeit  bestimmt  werden  (Z.  101).  Der  Unter- 
nehmer  hat  das  ModeU  auf  eigne  Kosten  mit  sorgflUtiger 
Vermeidung  der  Beschadigung  nach  Delos  zu  liberfuhren 
(Z.  llf.).  —  Zur  Abnahme  der  ganzen  Arbeit  geseUen  sich 
dem  Architekten  die  vaoiroioi  bei  (Z.  16).  —  Die  Arbeitszeit 
dauert  8  Monate  (Z.  16f.).  —  Die  Steine  des  3.  Teils 
kommen  weder  fur  den  Stylobat  noch  fiir  irgend  einen 
anderen  Bauteil  auBer  fiir  die  Wande  des  Gebaudes  in 
Betracht.  Deswegen  sind  ihre  Abmessungen  so  genau 
und  verschiedenartig  nach  Lange  (^nKoc)  und  Hohe  (ttXotoc), 
deswegen  ist  (von  den  wenigen  zuletzt  genannten  abgesehen) 
das  DickenmaB  (Trdxoc)  durchgangig  1  FuB  (das  aber 
naturlich  noch  nicht  das  DickenmaB  der  Wand  zu  sein 
braucht;  im  Gegenteil  erscheint  1  FuB  im  Verhaltnis  zu 
den  andem  MaBen  von  vornherein  als  zu  schwach),  des- 
wegen  ist  die  Zahl  so  groB.  Dabei  erlaubt  wieder  die 
Mannigfaltigkeit  der  Abmessungen  den  SchluB,  daB  die 
Wande  nach  GrundriB  oder  AufriB  oder  beiden  Dimensionen 
etwas  reicher  gegliedert  waren   (als  z.  B.   die  Wande  der 


72  Heinrich  Lattermann, 

Skeuothek,  vgl.  Doipfelds  Rekonstruktion,  Ath.  Mitt.  VIII 
[1883]  Tf.  8).  Immerhin  tiberwiegen  jedoch  bei  weitem 
Normalsteine  von  3  FuB  Lange  und  2  FuB  3  Dakt  Hohe; 
es  sind  472  gegen  zusammen  667  (diese  Zahl  Z.  28,  jene 
Z.  50).  Die  Orthostaten  der  Wande  sind  nicht  mit  ein- 
gerechnet;  sie  sind,  wie  aus  Z.  15  hervorgeht,  schon  friiher 
verdungen  und  vielleicht  auch  versetzt  worden.  —  DaB  Teil  1 
wirklich  ein  Ausschreiben,  kein  Kontrakt  ist,  wird  durch 
Z.  17/8  Tou[c  b'  4TTwn]Tdc  KaGicrdvai  Kard  :  X  :  dEioxpeujc  tiber 
jeden  Zweifel  erhoben.  Er  bleibt  trotzdem  eine  cuTTpaq)ri 
(s.  daruber  zuletzt  HoUeaux,  Ath.  Mitt  XXXI  [1906]  136). 
Es  ist  aber  anzunehmen,  daB  auch  diese  cuTTpoKprj  dem 
Kontrakte  zur  Grundlage  gedient  hat,  der  mit  Teil  3  beginnt. 
Denn  was  jetzt  am  Ende  des  Steines  als  Zusatz  erscheint, 
kann  ebensogut  ein  Einschub  gewesen  sein,  der  der  spateren 
Zeitfolge  der  Vertragserfullung  insofem  gerecht  wird,  als 
sich  wirklich  zwischen  den  Bruch  der  Steine  in  Attika  und 
ihren  Versatz  auf  Delos  der  See-Transport  einschieben  muB. 
Ist  das  richtig,  dann  miissen  die  Bestimmungen  tiber  deu 
Zweck  der  Steine  in  Teil  3  auf  der  andem  Seite  des  erhal- 
tenen  Steines  oder  auf  einem  andem  Stein  vorausgegangen 
sein;  andererseits  miissen  Kontrakte  tiber  die  weiteren  Bau- 
teile  mit  MaBen  fiir  die  einzelnen  Steine  auf  der  anderen 
Seite  des  erhaltenen  Steines  oder  auf  einem  andern  Stein 
gefolgt  sein.  Seite  B  nun  laBt  sich  mit  Sicherheit  diesen 
weiteren  Konti-akten  zusprechen.  Z.  13/4  tritt  derselbe  Unter- 
nehmer  auf  wie  A  29/30 :  KJdviuv  Aiovuco|bu)pou  0€[cTn€uc 
(von  mir  verglichene  Lesung)  und  das  MaB  Z.  20/1  Trdxoc 
oOt]o[i]  fiTravT€|c  TTobiaioi  zeigt,  daB  Kanon  (wir  miissen 
vorsichtshalber  sagen:  unter  anderem)  weitere  Wandsteine 
zu  liefem  ubemommen  hat  So  wird  sich  links  und  rechts 
an  den  vorhandenen  Stein  (der  unten  abgebrochen  ist)  min- 
destens  je  ein  ahnlicher  oder  gleicher  Stein  angeschlossen 
haben*).    Daftir  spricht  auch  die  Form  der  Tafel  ohne  die 

*)  Sicher  ist  einer  dieser  Steine  IG.  II*  1057  b.  Er  wurde  auf  der 
Akropolis  gefnnden  und  stimmt  in  Material,  Dicke  und  Schrift  roit  dem 
Stein  der  obigen  Inschrift  iiberein.  Wie  mir  auf  meine  Anfrage  Herr 


Griechische  Bauinschriften.  73 

geringste    Verjungung;    auffallig    ist    allerdings,    daB    kein 
Merkmal  einer   ausgefiihrten   oder  beabsiehtigten  Verklam- 
mening  zu  entdecken  ist     Sind  die  Platten  niemals  neben- 
einander  errichtet  worden? 

Lassen  wir  das  dahingestellt  sein!  Wichtiger  ist  es,  mit 

Sicherheit  den  SchluB  ziehen  zu  konnen,   daB  die  Inschrift 

der  Errichtung  der  sog.  *Stierhalle'  auf  Delos  gilt   Uber  deren 

Beste,  ihre  zeichnerische  Rekonstruktion  durch  den  Archi- 

tekten  N6not  und  ihre  vermutliche  Bestimmung  hat  Homolle 

iniBCH.  \TQ  (1884)  417  ausfuhrlich  gehandelt;  die  Aufnahme- 

undRekonstruktionszeiclmungen  finden  sich  auf  Tf.  XYII-XIX 

(danachDurm,  Bauk.  d.  Gr.«  S.  229,  Fig.  152/3  [nach  Durm: 

Springer.]ilichaelis8  S.  319  f.  Fig.  599.600]).  —  Ich  hebe  nur 

die  fiir  die  Inschrift  wichtigen  Eigentiimlichkeiten  der  An- 

^^e  hervor.    Die  Langseite  miBt  67,20  m,   die  Schmalseite 

^7^6  m  (Homolle  S.  418);   eine  Saulenhalle  hat  nur  vor  der 

^iidlichen  Schmalseite  gelegen.  Der  GrundriB  hat  also  nichts 

-^empelmaBiges,  ist  vielmehr  eher  dem  der  Skeuothek  (Choisy, 

fitudes  6pigr.  sur  Tarchit  gr.  I  [1884];   Wachsmuth,   Stedt 

-^theu  IV  S.  82)  zu  vergleichen.    Ja,  die  Almlichkeit  geht, 

^^^  meines  Wissens  bisher  nicht  beachtet  worden  ist,  so  weit, 

^fi   bei  der  Skeuothek  genau,  bei  der  Stierhalle  fast  genau 

5^^  auBere  Schmalseite  in  der  Langseite  achtmal  aufgeht.  Das 

T^Uere  der  Stierhalle  zerfaUt  in  den  langen  Hauptraum,  der 

f^   der  Mitte  so  ausgetieft  ist,  daB  an  den  Seiten  etwa  VI i  m 

^..^^ite  Bankette  bleiben,  und  in  den  flachen  Altarraum  hinten, 

*^*^^ros  Leonardos  bestHtigte,  ist  auch  er  beiderseits  beschrieben,  was 

,^^^  Lolling  entgangen  ist  (es  sind  freilich  auf  der  RUckseite  nur  noch 

.^^ge  Buchstaben  mit  Sicherheit  zu  erkennen).    Obwohl  der  Stein 

I  ^%sam  bestoOen  und  stark  abgescheuert  ist,  lafit  der  Text  doch  auch 

I      ^einer  Verstiimmelung  keinen  Zweifel  an  der  ZugehOrigkeit  zu  unserer 

T^^chrift  (vgl.  schon  KOhler  zu  IG.  II*  1057  b).   Von  welchem  Bauteil 

*^^^  Rede  ist,  laBt  sich  nicht  mit  Bestimmtheit  sagen;  Z.  6  werden 

^ilaufig  ^TTiCTOXia  genannt.  Von  dem  Transport  der  Steine  nach  Delos 

^^Td  Z.  21fif.  gehandelt  (Z.  22  t6\i  itXoOv  ?KacT[ov;  Z.  23  ist  wohl  ^v 

T^Qii  i€p]uDi  nach  obiger  Inschrift  Z.  2  zu  erganzen).   Ich  habe  von  dem 

^tein,  den  ich  nicht  gesehen  habe,  nur  einen  Abklatsch,  der  nicht  viel 

^tisgibt,   sodafi  ich  mir  vorlaufig  versagen  mufi,  Lollings  Lesungen 

^Urchgfingig  nachzuprttfen.   Sein  vcvwiroioic  (Z.  7.  12.  14)  ist  nach  der 

^bigen  Inschrift  (Z.  16.  20.  24:)  in  vaoiroioic  zu  jindern. 


74  Heinrich  Lattermann, 

der  durch  die  bekannte  Pfeilersaulenstellimg  abgetrennt  wird« 
An  dieser  ist  aufier  den  Stierkopfen  auch  die  Anordnung 
besonderer  Basen,  die  wohl  vor  allem  durch  den  Pfeilerteil 
veranlaBt  worden  sind,  bemerkenswert;  die  der  Pfeilersaulen 
sind  in  situ  gefunden  worden.  Vom  Aufbau  der  Wande  sind 
nur  kleine  Pfeiler  mit  dorischen  Kapitellen  gefunden  worden 
(HomoUe  S.  420,  3o),  die  N6not  mit  Recht  fiir  seine  Penster- 
offnungen  verwertet  hat  (vgL  auch  darin  wieder  die  Skeuo- 
thek),  dagegen  kein  einziger  normaler  Quaderstein  (HomoUe 
S.  420 :  Tas  une  seule  pierre  de  forme  r6gulidre  et  pouvant 
provenir  des  murs  n'a  6t6  retrouv6e;  il  est  6vident,  que  les 
d6bris  facilement  utilisables  ont  6t6  emportte  avec  soin').  Auf 
das  Dach  brauche  ich  hier  nicht  einzugehen.  —  Der  Beweis 
fiir  die  Identitat  der  Stierhalle  mit  dem  in  der  Inschnft  be- 
handelten  Oebaude  wird  eigentlich  schon  durch  das  eine 
kleine  Wortchen  crrcipa  in  Z.  4  Mitte  gefiihrt  Die  Saulen 
erhalten  Basen  (und  zwar  gesonderte  Basen,  die  unter  sich 
abgeglichen  werden);  sie  sind  ako  entweder  ionische  oder 
die  Pfeilersaulen  der  Stierhalle.  Da  nun  aber  auf  Delos  kein 
groBes  Gebaude  mit  ionischen  Saulen  gefuuden  worden  ist 
und  auch  nicht  mehr  gefunden  werden  kann,  so  konnen  die 
Basen  der  Inschrift  nur  fiir  die  ganz  exzeptionellen  Pfeiler- 
s&ulen  der  Stierhalle  in  Anspruch  genommen  werden.  Daza 
stimmt,  dafi  die  Stierhalle  stilistisch  etwa  der  Zeit  der  In- 
schrift  schon  bisher  zugewiesen  worden  ist,  wenn  man  dar- 
unter  die  hellenistische  versteht;  nur  dafi  sie  nun  mit  einem 
Schlage  an  den  aufierst  zulassigen  Anfang  dieser  Periode  tritt 
und  zu  einem  wichtigen  Fixpunkt  fiir  die  Eunstgeschichte 
wird.  In  Anbetracht  dieses  tiberraschenden  Ergebnisses  will 
ich  den  Beweis  noch  nach  Moglichkeit  zu  erharten  suchen. 
Zunachst  ist  zu'  betonen,  dafi  nichts  in  der  Inschrift  g6gen 
die  Stierhalle  spricht  Fiir  sie  aber  spricht  noch  mancherlei. 
Es  handelt  sich  in  der  Inschrift  wirklich  um  ein  sehr  statt- 
liches,  kostspieliges  Bauwerk  (Z.  18.  26.  29  die  Geldsummen; 
T.  3,  Zahl  und  Abmessungen  der  Steine;  Einfiihrung  des 
Materials  aus  Attika).  Fur  das  Modell  der  SauIenkapiteUe, 
bezeichnender  Weise  nicht  fur  eins  der  Basen,  werden  sehr 


Griechische  Bauinschriften.  75 

sorgfaltige  Transportbestimmungen  getroffen;  denn  auch  das 

ist  in  Athen  verfertigt  worden.    Es  muB  sich  um  etwas  ganz 

Besonderes  handeln  —  wie  es  die  Stierhalle  aufweist  — 

Wichtig  ist  schliefilich  die  Fundnotiz  bei  HomoUe   S.  421 

uber  einen  Stein,  der  die  Normalhohe  der  Inschriftsteine  hat: 

'Un  bloc  de  marbre  (long.  1,10  m;  haut  0,65  m;  6p.  0,55  m) 

portant  sur  sa  face  ant6rieure  une  sculpture  d'un  fort  relief 

etc/  Machen  wir  die  Rechnung  gleich  indirekt,  um  den  PuB 

zu  erhalten.    Die  Steine   der  Inschrift  haben  ein  normales 

TrXdroc  (=  uipoc  der  verlegten  Schicht)  von  2  Fufi  3  Dakt 

(2'  3'";  Z.  35/6,  36/7,  37/8,  39140,  40/1,  41,  44,  45,  46,  47, 

49,  50  [der  Posten  der  472  Steine]).   Wir  setzen  also  65  cm 

=  35  Dakt;  das  gibt  einen  Daktylos  zu  1,857  cm;  der  Fufi 

^t  also  rund  =  29,7  cm  —  die  Annahme  war  richtig.  Auch 

^^  Dieke   des  Steines  verdient  Beachtung.    Sie  ist  genau 

"^  r  3".   Teranschlagen  wir  das  Relief  auf  1",  so  bleiben 

^'  2";  geben  wir  sodann  dem  Stein  ein  dvrierma  von  gleicher 

^tarke,  so  erhalten  wir  eine  Wandstarke  von  mindestens  3'. 

"^06  solche  hat  aber  auch  N6not  auf  Grund  der  Pundamente 

^^genommen  (s.  bes.  Tf.  XVni  *au  quart  de  Tex^cution*;  sein 

^^d&&  geht  iiber  3  Pufi  etwas  hinaus,  es  ist  aber  auch  wahr- 

^cheinlich,   dafi  die  Quaderreihen  nicht  unmittelbar  neben- 

^inander  gelegen  haben).  Wir  diirfen  also  getrost  3  unserer 

JuBstarken  Quadern  nebeneinanderlegen,  um  so  die  Wande 

aufzubauen. 

Den  iibrigen  Steinen  einen  bestimmten  Platz  anzu- 
weisen,  dtirfte  kaum  moglich  sein,  vor  allem  weil  wir  gar- 
nichts  iiber  Zahl,  Breite,  Hohe  der  Pensteroffnungen  wissen 
(es  ware  alierdings  vielleicht  von  Wert,  die  Abmessungen 
der  kleinen  Pensterpfeiler  zu  kennen,  die  Homolle  uns  vor- 
enthalt).  Uber  die  Steine  in  Z.  33/4  lafit  sich  sagen,  dafi  ihre 
Hohe  einer  Normalschicht  +  einer  anderen  (2'  3'"  +  2'  2" 
[letztere  Z.  46/7]  =  5'  1'")  gleichkommt  Die  Steine  von  Z.  51 
an  bis  Z.  55  mogen  Pluchtsteine  fiir  Gesimse  sein,  weil  sie 
r  2'"  stark  sind.  —  Der  letzte  Posten  (Z.  55—57)  mit  tiber 
8V'2  Fufi  langen  Steinen  mag  zur  Abdeckung  der  Penster  oder 
zu  Parastaden  bestimmt  sein,  wenn  auch  die  Zahl  6  fiir  diese 


76  Heinrich  Lattermann, 

zu  viel,  fur  jene  zu  wenig  zu  sein  scheint.  tJbrigens  durfte 
N6not  doch  reichlich  viel  Fenster  angenommen  haben;  man 
vergleiche  wieder  die  Skeuothek-Inschrift!   Auch  hier  liegen 
die  Langseiten  nach  Osten  und  Westen  und  haben  den  ganzen 
Tag  iiber  Sonne,  und  das  Innere  ist  aufierdem  ini  Gegensatz 
zur  Skeuothek  ganz  frei,  wie  die  Vertiefung  des  FuBbodens 
lehrt.  —  Die  Zahl  der  Steine  in   Z.  28  (667)  ist  tatsach- 
lich  gleich  der  Summe  der  Einzelposten :   Z.  39  ist :  PIIIS  • 
durch  Rasur  zu  P III  korrigiert ;  Z.  42  Anf .  ist :  P  :  zu  lesea, 
und  Z.  45  hat  Lolling  recht  getan,  zu  den  erhaltenen  3  Strichea 
einen  zu  erganzen,  es  ist  reichlich  Raum  da^).  —  Der  Prei^ 
der  Steine,  in  Z.  29  zu  erganzen,   betragt  (667  x  11==) 
7337  Dr.  —  Lehrreich  ist  es,  den  Preis  mit  der  Zahl  de^ 
Biirgen  zu  vergleichen.  Es  sind  deren  fiinf  (Z.  30 — 32),  ua<i 
jeder  soll  nach  Z.  18  fiir  1000  Dr.  haften.  Zusammen  hafte^ 
sie  also  ftir   5000  Dr.   Die  bleiben  nun  freilich  hinter  des^ 
7337  Dr.  fur  die  Steine  betrachtlich  zurtick.    Aber  Z.  21 
heifit  es:  toO  bl  dpTupiou  Xr|V|i€Tai  Td  }xb/  fj^ucu  dTreibdv  Toi 
dT[Tw]r|T<i[c    K]aT[acTric€i],    t[oO   5]^   XomoO   t6   fJiLiicu   in&bk 
iH€ipTac[)Li]€va  fy,  tiI»v  fpTUJV  Td  r|M»[c]ni  t6  [bk  Xoi]7r6y  ^tr€iW[ 
TrdvTa]    T€[X]o[c    2]xovT[a   b]€[ig€i.    D.  h.:    vor   Fertigstellun 
seines  Bauabschnittes  erhalt  der  Dntemehmer  V^  des  Geldes^ 
ftir  das  er  liefert  und  leistet,  ausgezahlt   Folglich  brauche 
auch  die  Btirgen  nur  ftir  soviel  einzustehen.  Tatsachlich  sin 
5000  Dr.  rund  =  »/4  von  7337  Dr. 

Einzelheiten. 

1.  Kicnpic.  S.  Anth.  Pal.,  VI  62  (I  S.  257,  ed.  Stadtmueller)-r 
3f.:  Tfjv  Trapd  0Tva  Kicripiv,  |  auxfiripov  7r6vTOU  TpriiiaToevTa  XiOov- 
Die  VerwenduDg  von  Bimsstein  in  der  griechischen  Baukunst  des 
Mutterlandes  ist  sonst  m.  W.  bisher  nur  auf  Thera  bezeugt  (worUber 
P.  Wilski  in  Bd.IV  2  des  von  Hiller  v.  Gaertringen  heransgegebenen 
Werkes  berichten  wird;  vgl.  den  Nachtrag).  Die  Verbindung  mit 
dem  von  mir  gelesenen  ]i6[Xupboc  macht  es  sehr  wahrscheinlich, 
dafi  auch  die  Kicripic  zur  Verbindung,  also  als  eine  Art  MOrtel  ge- 


*)  In  den  Resten  von  Seite  B  begegnet  mehreremale  hintereinander 
ein  HOhenmaO  von  2  V«  FuB,  das  auf  A  nicht  vorkommt. 


Griechische  Bauinschriften.  77 

braucht  wurde  ^).  Haben  wir  in  ihr  die  noch  heute  berflhmte  hydrau- 
lische  Erde  der  Nachbar-Insel  Thera  (Santorin-Erde)  zu  sehen? 
Uber  sie  heifit  es  im  Handbuch  der  Architektur  I.  Teil  1,  1«  CDie 
Technik  der  wichtigeren  Baustoffe')  S.  166:  *Die  Santorinerde  ist 
ein  Gemisch  aus  vulkanischem  Bimssteinsand  mit  feineren  Bestand- 
teilen  vulkanischer  Asche*.  —  Aber  Santorinerde  zerbrOckelt  unver- 
mischt  an  der  Luft.  D&rfen  wir  daraus  schliefieu,  dafi  das  Bassin  in 
derMitte  des  grofien  Saales  wirklich  mit  Wasser  gefttllt  war?  Es  sind 
ja  doch  Friesstflcke  mit  Nerelden  und  Delphinen  gefunden  worden 
(HomoUe  S.  421)^.  Jedenfalls  glaube  ich  schon  wegen  des  hohen 
Stnfenbaues  nicht,  dafi  die  Halle  profanen  Zwecken  gedient  habe, 
^e  Michaelis  Kunstgesch.»  S.  320,  will.  Ein  Stufenbau  wftre  doch 
fflr  praktLschere  Benutzung  des  Geb^udes  sehr  lastig.  Er  unter- 
scheidet  auch  den  Grundrifi  der  'Stierhalle*  sehr  wesentlich  von 
<^em  der  Skeuothek. 

2.  Upov ,  zweimal ;  die  Lesungen  sind  sicher.  Wenn  man 
die  Parallele  in  luschrift  I  A  26/7  (u.  sonst)  heranzieht,  m5clite 
^^^  auch  hier  nicht  an  den  ganzen  Bezirk,  sondern  an  das  im 
°^^  befindliche  Heiligtum  denken.  Die  Vorschrift  Kard  TauToi  icrd. 
^^e  andemfalls  auch  gar  zu  weit.  Zweifelhafter  kann  man  an 
"®f  zweiten  Stelle  sein.  —  Mitte  erg.  K5. :  b6Ki^]oi  (bc\ '  bo[Ki^dc€i 

6  dpxiT]^KTUjv ;  aber  fttr  bi  fehlt  es  an  Platz. 

3.  TT€piE€Tc0ai.  S.  HoUeaux,  Ath.  Mitt.  XXXI  (1906)  139/40 ;  zur 
r^che  meine  Bemerkung  zu  Inschrift  II S.  52  f.  Zu  unterscheiden  davon 
5f  ^  Trapa£€cd^€V0V  in  Inschrift  I  B  Z.  86,  wo  die  Bearbeitung  der 
^eitenflachen  der  Steine,  d.  h.  der  Fugen,  zu  verstehen  ist. 

*)  Vielleicht  ist  das  Ende  von  Z.  1  zu  erganzen:  xP^^lcJtTci^i  bk 
^]gi  \i.  Kal  K.  [ctc  xd  bec]|uid,  d.  h.  zu  deren  Befestigung. 

•)  Homolle  bemerkt  allerdings  S.  423*:  *Le  mot  bassin  n'est  em- 
i)loy6  que  par  comparaison,  pour  donner  Tid^e  de  la  disposition,  et 
tie  doit  pas  6tre  pris  au  sens  strict.  Les  dalles  ne  sont  pas  jointives, 
ni  ciment^es;  par  cons6quent  Teau  n'aurait  pu  s^journer;  il  n'y  a 
d'ailleurs  point  de  conduites  pour  en  amener'.  Letzteres  Argument 
so  wenig  wie  das  andere  ist  stichhaltig.  Nicht  weit  von  der  Halle  ist 
der  Heilige  See  gewesen,  der  leicht  eine  unterirdische  Verbindung  mit 
dem  Becken  gehabt  haben  k5nnte.  Und  die  Einfassung  des  Beckens 
ist  doch  nicht  gefunden  worden.  Sie  wird  aus  moglichst  langen  Marmor- 
schwellen  bestanden  haben,  die  dem  Raubbau  ebenso  anheimfielen  wie 
die  Wandsteine  u.  a.  Bemerkenswert  ist  auch  die  grofie  Menge  irlTxri, 
die  einmal  verrechnet  wird :  t6t  KepaTiuva  &X€iv|jai  (Homolle  S.  437). 
Der  Dachstuhl  bedurfte  dieses  Schutzes  gegen  die  Feuchtigkeit  nicht; 
die  Dachdeckung  war,  wie  N6not  S.  425  hervorhebt,  ganz  ausgezeichnet. 


78  Heinrich  Lattermann^ 

3/4  und  4.  6|uiaXi2!€iv.  An  ersterer  Stelle  schrieb  ich  ohnc 
Ahnung  des  Znsammenhanges  aus:  OAAAIjEI.  Znr  Bedeatimg 
vgl.  Inschrift  II  S.  58. 

4.  Kavovic  fflr  ein  kleines  Richtscheit,  wie  es  hier  ausreicht, 
ist  sonst  nicht  aas  Baa-Inschriften  za  belegen.    Dagegen  komint 
es  (im  Pl.)  Ditt.«  587,  155  als  Teil  der  Ttlrfiflgel  vor,  wo  es  Ditt 
ansprechend  flbersetzt  *).   Wo  Kavovic  aber  aach  als  Konstmktions- 
glied  gebraacht  wird,  bei  der  Tflr  oder  im  Steinbaa,  wie  Inschrift 
I  A  16,  immer  dflrfte  es  etwas  bedeuten,  das  wie  ein  kleiuer  Kaviinf 
aussieht  und  als  Schicht  einen  fihnlichen  Zweck  erfflllt,  wie  jener, 
nftmlich  abgleicht  (oder  abdeckt).    So  werden  wir  auch  in  der 
Vermutung  nicht  fehl  gehen,  dafi  es  in  Inschrift  I  die  Profilsteine, 
die  die  Wand ')  oben  abschliefien  und  abdecken,  bezeichnen  wird. 
VgLnoch  Ditt.*587,   186/7:  ***[T]ifli  xd  Ku^dna  TTOificavn  xai 
TT^v  Kavovi|ba*)  hinter  dem  Posten:       -TiDi  Td  fTriKpava  dpTfl- 
ca^4vu)i  Td  im  toO  TTXout.uJvoc  Taic  iTapacTdciv.  Offenbar  steiien 
die  Pfeiler  (rrapacTdbec)  im  Gegensatz  zu  der  einfachen  Wand, 
deren   oberer  Abschlufi  nur  durch  KUfyidTia  und  Platte  gebildet 
werden  soll  (beachte  den  Sing.  KavovTba  gegen  den  Pl.  Ku^dTia!)< 

4.  CTTeTpai.  Vgl.  Jahn-Michaelis,  Arx»  AE.  22  1 64 :  Tdc  crrepac 
dTidcac  dppapboTOc  Td  dvoGev.  toc  Kiovac  KTd.  Die  Basen  der 
Stierhalle,  in  situ  gefunden,  haben  ein  einfaches  Wellenprofil  nnd 
sind,  da  sie  eigentlich  flberhaupt  nicht  am  Platze  sind,  sehr  niedrig. 

4.  Kiovec.  Es  ist  sehr  interessant  zu  sehen,  wie  die  Inschrift 
ftir  das  eigenartige  Gemisch  von  Pfeiler  und  SSule,  unter  denen 
der  Pfeiler  mit  dem  Stierkopf  fraglos  das  wichtigere  war,  unbe- 
kflmmert  und  ahnungslos  einfach  kiujv  gebraucht  Vgl.  zur  Be- 
deutungsgeschichte  Rofi,  Arch^lol.  Aufsfitze  I  202^. 

5.  XfcTpiov ;  vgl.  B.  A.  S.  51,  10.    Sonst  war  dies  Wort  fflr 
das  Scharriereisen  nur  als  XicTpov  bei  Homer  und  als  Xeicrpiov 

*)  Tabulae  quae  inter  se  commissae  valvas  portae  efficiunt,  kqvo- 
v(b€C  et  Zvyd  vocantur,  eo  ni  fallor  discrimine,  ut  pauUo  crassiores 
tabulae  quae  marginem  cuiusque  valvae  efficiunt,  Kavovibcc  sint,  tenu- 
iores,  quae  illis  insertae  medium  locum  explent,  Ixrfd,  In  re  diverst 
tamen  similem  vim  habet  Kavovic  apud  Aristotelem  *A9.  iroX.  p.  31, 
13.  16.  Nam  ut  illic  ei  tabellae  (irivdKia)  infiguntur  (^^m^Tvuvrai)  sic 
item  margines  tabularum  mediarum  (J^utujv)  fissurae  illarum  quibus 
circumdatae  sunt  immittuntur. 

•)  Toixoc  Z.  17. 

')  Die  dann  folgenden  EuXa  sind,  wie  auch  sonsl  in  der  Inschrifl, 
als  Gerflst  zu  verstehen ;  das  ist  wichtig  fttr  die  Hdhenlage  der  Kavovic. 


Griechische  Bauinschriften.  79 

aus  der  lebadeischen  Inschrift,  Ditt.*  540  Z.  119,  136,  168  bekannt 
(s.  Fabricius  De  arch.  S.  68  und  Tfl.  Fig.  10).  S.  zu  Inschrift  V  S.  113. 

5.  ?6pa;  vgl.  Schtoe,  Hermes  IV  S.  38;  zu  Inschrift  V  S.  114f. 
In  der  Insehrift  aus  Didyma,  Hanssoullier,  Rey.  de  Phil.  XXII 
(1898)  45*)  (vom  J.  155/4)  Z.  10  und  14  wird  einfach  tbpdCeiv 

gebraucht:  fjpOTi  |[T6]u7rdp0upovKaif|bpdc0TiiTriTuivcTa|[0^]u)v 

18 

KTd,  sowie:  xai  Td  |ifev  dvTi06fia  diiTipYdc^ii  xai  fip|0Ti  Kai 
l&pdcGT),  KTd.  —  Die  andere  MOglichkeit  der  Verkflrzung  bietet 
die  Inschrift  BCH.  XXIX  (1905)  468  Z.  13  dvaKa0i[€]ic  bi  Toic 
Wkoic  t  -  -. 

6.  i^TToXia ;  vgl.  Ditt.^  539,  4,  5  f.,  passim. 

7/8.  7Tap6vTOC  tou  uTTapxiT^KTOVoc ;   Ditt."  540  (Lebadeia 

159 

"^  Fabricius,  De  arch.)  160,  1:      4Trib€i]|E€i  bi  t#|v  \iiv  ipxaciav 

•^Cti   Tf|V    CUV06CIV    TlJ»    dpXlT^K^TOVl,    TtU    V  u]|TTapXlT^KTOVl    TU)v 

^iSwv  TTdvTUiv  Touc  dp^ouc  Kai  T[dc  pd]|c€ic  KTd. 

9/10.  ttX#|v  diiTToXiujv  Kai  inoXupbou;  vgl.  Inschrift  IB90f. 

13/5.  S.  Br.  KeU,  Ath.  Mitt.  XX  42  Anm.  1. 

16/7.  Zur  Abnahme  der  Stylobatsteine  genflgte  der  •Architekt'; 
^  wichtige  Bauglieder  wie  die  Sftulen  aber  beh^ilt  sich  die  Kom- 
Qiission  vor,  selbst  abzrmehmen,  natQrlich  unter  Assistenz  des  sach- 
VerstHndigen  Architekten.  Hier  kam  es  wohl  noch  wegen  der 
schweren  tlberhftngenden  StierkOpfe  auf  ganz  besonders  sorgf&ltige 
Arbeit  an.  Aus  der  EigentUmlichkeit  der  Kapitelle  wird  auch  zu 
erkl&ren  sein,  dafi  die  i^iToXia  wie  die  Dflbel  von  Wandquadern 
und  ^hnlichen  Steinen  ihr  Lager  direkt  im  Stein  haben  und  mit 
Blei  nach  besonderer  Angabe  des  Architekten  vergossen  werden 
(Z.  5/6,  8),  was  sonst  nicht  Ublich  ist  (s.  Durm,  Bauk.  d.  Gr.  S.94)«). 

17.  dKTUj  |uifiv€c;  s.  zu  Inschrift  II  S.  54. 

18.  KaTd  ifjv  cuTTPCi^nv;  nach  Z.  19  zu  ergtozen. 
24.  S.  BCH.  XX  (1896)  331  zu  35—37. 

57/8.  Ich  erkenne  hier  einen  besonderen  Unternehmer,  der 
das  Verladen  der  vorher  genannten  Steine  auf  das  Transportschiff 
im  Hafen  des  Piraus  besorgt.  Dies  Verladen  —  wobei  eine  tJber- 
lastung  des  Schiffes  zu  vermeiden  ist  (^fj  tt[X]4ov)  —  mufi  d|yi7TdT€iv 
heifien;  es  ist  nicht  moglich,  die  Reste  zu  Anf.  von  Z.  58,  die 
gesichert  sind,  anders  zu  erganzen.  Vom  Stamme  TTay-,  der  auch 

*)  Etudes  sur  rhist.  de  Milet  et  du  Did.,  S.  163. 
«)  Vgl.  auch  die  Inschrift  Ditt.»  539. 


80  Heinrich  Lattermann, 

irrj-fvu^i  zugmnde  liegt,  gibt  es  TrdTn  und  TTaxfc*)  in  der  Be- 
deatung  Schlinge ;  auch  das  Verladen  mufi  ja  mit  einer  *Schlinge' 
(wenn  nicht  mit  einer  komplizierteren  Vorrichtung  wie  dem  sog. 
Wolf),  in  die  die  Steine  hineingelegt  werdcn  (^v-),  erfolgen.  Man 
kann,  um  das  Yerfahren  zu  pr&zisieren,  auch  den  TrdTOupoc  (ur- 
sprflngl.  Krebsname)  heranziehen  *),  der  wohl  am  ehesten  die  Form 
eines  grofien  (eisernen)  Tasterzirkels  hat  und  durch  die  Last  des 
Steines  selbst  zusammengehalten  wird.  Solange  der  Stein  noch 
WerkzoU  hat,  genQgt  durchaus  ein  derartiges  Instrument.  —  YgL 
Br.  Eeil,  Ath.  Mitt.  XX  425  zur  Tholos-Inschrift  von  Epidanros 
(IG.  IV  1485:)  B46f.  u.  63:  TTapKaXCcioc  TiSv  Xieujv  Im  Xi^dvi 
und  B85:  dcKaXicioc  t\i  TTipaiei  ivA  xdv  dfveeciv:  "'Ev  Xi^4vt 
und  £)i  TTipaieT  zeigen,  dafi  eine  Handlung  an  einem  Orte,  keine 
Bewegung  stattfindet;  demzufolge  drftckt  Im  rav  dveeciv  einen 
Zweck,  nicht  das  Ortliche  Ziel  der  Handlung  aus'.  So  auch  hier 
dm  edXaT[Tav  (K5hler  hat  eaXdT[Tr|i) :  fttr  die  Seefahrt. 

*)  Phot.  p.  367,  22:  irdTTi,  OnpoTiK6v  tfpTavov  xal  €cti  TcrpdTuivov 
(also  massiv !).   Vgl.  Hesych.  irapdiraToc  •  indvbaXoc  96pac. 

■)  Blumner,  Techn.  u.  Term.  II  192  f.;  bes.  191  Anm.4  S.  192 
(Poll.  X  US). 


Griechische  Bauinschriften.  81 


IV. 

Inschrift  von  Lebadeia. 

Lebadeia.  Gefunden  im  Friihjahr  1891.  —  Ebenda  im  Museum. 
Stele  mit  2  Kolumnen  (mindestens).  Der  Stein  ist  rings 
schief  zur  Schrift  behauen  [er  diente  als  Gesimsplatte].  Von 
der  linken  Kolumne  fehlt  links  ungeffihr  der  dritte  Teil;  von 
der  rechten  sind  auf  der  imteren  Halfte  des  Steines  nur 
Doch  wenige  Zeilenanfange  erhalten.  Hohe  des  Bruchstiickes 
1,20  m;  Breite  0,25-0,35;  Dicke  0,20.  Unleserlich  ist  die 
Schrift  besonders  Mitte  Z.  22-26,  29-31  und  56-58. 

♦A.  de  Ridder  und  A.  Choisy,  Bull.  de  corr.  hell.  XX  (1896) 
318-335.  De  Ridder  behandelt  den  rechtlichen  Teil  der  In- 
schrift  (Z.  1-47),  den  er  auf  Grund  verwandter  Inschriften, 
besonders  IG.  VII  3073,  im  ganzen  richtig  erganzt  und 
erklSrt,  und  zeichnet  verantwortlich  fiir  die  Erganzungen 
auch  des  bautechnischen  Teils,  den  sachlich  Choisy  be- 
handelt  (von  de  Ridder  ruhrt  her  die  Anmerkung  zu  Z.  58 
fmiKUKXiov,  S.  335*).  Choisy  veranschaulicht  seine  Erklarung 
auf  Tafei  IX  durch  Zeichnungen.  —  Dem  von  de  Ridder 
gegebenen  Text  liegt  seine  eigene,  zusammen  mit  Paul 
Jamot  kollationierte  Abschrift  zugrunde;  auch  verfugte 
er  tiber  einen  doppelten  Abklatsch.  Vor  ihm  hatte  schon 
Homolle  eine  Abschrift  des  Steines  genommen,  die  jedoch 
de  Ridder  nicht  benutzt  zu  haben  scheint 

Uber  den  Schriftcharakter  schweigt  der  Herausgeber. 
Doch  laBt  der  Tenor  unserer  Inschrift  keinen  Zweifel,  daB 
sie  in  eine  Reihe  mit  der  Inschrift  IG.  VII  3073  gehort,  die 
Fabricius  (De  architectura  Gr.  commentationes  epigr.S.15)  der 
Regierungszeit  Antiochos'  IV.  Epiphanes,  genauer  Wilhehn, 
Ath.MittXXII  181,  den  Jahren  175-171  vor  Chr.  zugewiesen 

XIII,  3.  6 


82  Heinrich  Lattermann, 

hat.  Da  nun  die  Bestimmungen  unserer  Inschrift  merklich 
knapper  gefaBt  sind,  so  ist  von  vomherein  wahrscheinlich, 
dafi  sie  ein  wenig  spater  als  jene  anzusetzen  ist;  s.  unten 
S.  91.  Der  Text  beider  Inschriften  ist  in  Kolumnen  ange- 
ordnet;  auch  die  Dicken  der  Steine  stimmen  iiberein. 

Die  Zahl  der  Zeichen,  die  eine  Zeile  enthalt,  ist  bekannt- 
lich  bei  Inschriften  so  spater  Zeit  groBen  Schwankungen 
unterworfen.  Stichproben,  die  ich  von  IG.  VII  3073  nahm, 
ergaben,  daB  z.  B.  eine  Zeile  38,  eine  andere  51  enthalt.  Im 
allgemeinen  scheint  der  Steinmetz  unwillkurlich  nach  unten 
hin  die  Buchstaben  etwas  enger  zusammengeriickt  zu  haben 
(vielleicht  schrieb  er  sie  zugleich  kleiner).  Die  zweifellos 
groBtenteils  richtigen  Erganzungen  de  Ridders  im  ersten  Teil 
unserer  Inschrift  lehren  nun,  daB  sie  auch  beziiglich  der 
Breite  der  Kolumnen  mit  der  Inschrift  Kx.  VII  3073  iiber- 
einstimmte.  Aber  selbst  darin  gibt  sie  ihr  nichts  nach,  daB 
sie  nach  unten  hin  immer  mehr  Buchstaben  (im  Durchschnitt) 
in  die  Zeile  aufnimmt.  Denn  wahrend  die  spatere  scliiefe 
Abarbeitung  des  Steines  die  Breite  der  Kolunxne  nach  unten 
hin  immer  mehr  verringert,  halt  sich  doch  die  Zahl  der  er- 
haltonen  Buchstaben  von  Anfang  bis  zu  Ende  auf  dem  gleichen 
Durchschnitt.  Diese  auffallige  Erscheinung,  die  also  nicht 
etwa  mit  mangelhafter  Majuskelwiedergabe  des  Textes  erklart 
werden  darf,  ist  bei  Behandlung  des  2.  Teiles  der  Inschrift 
unbeachtet  geblieben,  obwohl  de  Ridder  sich  schon  ara  Ende 
des  1.  Teiles  genotigt  sieht,  mehreren  Zeilen  hintereinander 
50  und  mehr  Zeichen  zu  geben.  Ein  Beispiel  wird  zeigen, 
wie  zweifelhaft  der  Wert  mancher  Erganzungen  und  der 
darauf  berulienden  Rekonstruktion  ist.  Z.  55  sind  29  Zeichen 
erhalten;  erganzt  werden  13;  die  ganze  Zeile  erhalt  also 
42  Zeichen.  Z.  56  stehen  auf  fast  demselben  Raum  wie  dar- 
iiber  wieder  29  Zeichen,  erganzt  aber  werden  statt  etwa  14 
nicht  weniger  als  21;  das  gibt  eine  Zeile  zu  50Zeichen! 
Dies  nur  ein  Beispiel  fiir  viele.  So  verlangt  die  Herstellung 
und  Erklarung  des  2.  Teiles  der  Inschrift  dringend  nach  einer 
Revision,  auch  wenn  das  Ergebnis  nur  ein  *non  liquet'  sein 
sollte;  raindestens  rauB,  was  bloBe  Vermutung  ist,  auch  als 


Griechiscbe  Bauinschriften.  83 

solche  gekennzeichnet  werden,  am  besten  gleich  ini  Text 
selbst.  —  Von  einer  Wiederholung  des  1.  Teiles  der  Inschrift 
sehe  ich  auch  deswegen  hier  ab,  weil  er  nichts  von  Belang 
fiir  den  2.  enthalt.  Zu  betonen  ist  aber,  daB  auch  dort 
manche  Schwierigkeit  noch  der  Losung  harrt.  —  Aus  prakti- 
schen  Grtinden  behalte  ich  fiir  meinen  Ausschnitt  de  Ridders 
Zeilenzahlung  bei.  —  Teil  1  schlieBt: 

Ktti  TiBv   45 

[TTpoTTeTToirmdvujv  f  TT^oi  ?]c[T]u)cav  ol  ih  dpxnCi  ^^^  Tnc  ^c[x]dTTi[c] 
[boKi^aciac. 

Darauf  folgt  eine  Liicke,  die  auf  5  bis  6  Buchstaben  zu 
veranschlagen  ist.  An  entsprechender  Stelle  ist  das  Vakat 
von  IG.  VII  3073  (Z.  89)  etwa  eine  halbe  Zeile  groB.  Hinter 
der  dann  folgenden,  mehr  als  2  Zeilen  langen  *Uberschrift* 
findet  sich  dort  abermals  ein  Vakat  von  etwa  6  Buchstaben. 
Ob  in  unserer  Inschrift  hinter  der  erheblich  klirzeren  tJber- 
schrift  wenigstens  ein  Zwischenraum  in  Breite  von  1  bis  2 
Buchstaben  war,  ist  nicht  auszumaclien,  aber  wahrscheinlich. 

'Op6o]cTaTuiv  dpyacia  Kai  cuvGecic  iv  tuji  U-  47 
[puii  ToO  Aioc  Vac.  ?  6  ipTUJvr|]cac  iTapd  tujv  vaoiTOiuiv  etc  tov 

CTIKOV  TOO 

[vaoO,  TTic  CKXripdc  7TeTp]ac  tujv  6p6ocTaTuiv  Kai  uiTopaTripujv  Kai 
[toixiujv  TTapacTa^idTujv  T]f|v  dpTaciav  Kai  cuv6eciv  irXn^oc  tujv  50 
[Xi6ujv  Tf\c  CKXrjpdc  TTeTp]ac  ^KaTov  42iiKOVTa  Xi6oi  olTrdvTec  tui- 
[v  li^v  oOv  Keijievujv  Xi6]ujv  TpidKovTa  ?E  •  lcovTai  bi  auTuiv  u- 
[TToXeirrovTec  UTieTc  dp]6ocTdTai  Tnc  CKXripdc  TT^Tpac  ^Karov 
[etKOCi  TeTTapec  tout]u)v  hvo  |uitv  iTpuiToi  TTpoc  Td  TTapacTo^a- 
[ra  Td  ToO  6up4Tpou  ?  Ti6]e^evoi  IlAtikoc  TerpdTTeboi  Kai  tt^vtc       55 
[baKTuXujv,  TTXdTOC  Ka6ujc]  Td  TTXeupiaia  6upeT[pa*  T^errapec  toO 
[TTpobo^ou,  ol  |uiev  buo  |iflK]0C  TTObuiV  ?E,  ol  hk  b[uo  Tpi]7TebOl 

Kai  Tpi- 

[uiv  TTaXaiCTuiv  Kai b]aKTuXujv  Kai  eic  t6<v>  [^^i]kukXiov 

6ktu)* 
[eic  bk  Tov  XoiTTov  crjKOV  t]KaT6v  bcKa  •  toutujv  ol  \xkv  |ui4tictoi  Te- 
[TpdTTeboi  KaTd  Tdc  TUJvia]c  *  ol  bk  KaTd  Tf|V  TTepicpepeiav  Kai  to[uc]  eo 
[Toixouc  Touc  ToO  crjKoO]  Kard  Xotov  fiecoXaPeiTui  [K]a[6ujc]  TTdv- 

6* 


65 


70 


75 


84  Heinrich  Lattermann, 

Tttc  Touc  inTOK€i|Li4v]ouc  Touc  TTic  euGuvTTipiac '  u-  I  ,  tj^ilC 

VpOC  bi  TOUTUJV  TTdVTlUV  Tp]€lC  Tr6b€C  Kttl  TTaXaiCTai  Tp€Tc  Kal[b]dK- 
TUXOC,  TrXdTOC  bl7T€bOl  Kai?]  TpiUJV  fmibaKTuXiujv  •  4TnT0Jlf|Vbl 

TTOA' 

C€i  Tuiv  Xi9ujv?  ^K  ToO  ^]€TU)7Tou  TTapd  Tf|V  pdciv  KaiTO  uvpoc 
TTpoc  Td  lidTpa?  tiDv  7rapa]cTa|idTUJV,  iTXdToc  7r€v0r|fJubaKTviXi- 

ujv, Kai  b]aKTuXou  •  ipTdc€Tai  hk  Kai  u7ToPaTfipcxc 

b^Ka  Kai  u7io0r|C€i  toTc]  toixioic  7TapacTd|iaciv,  touc  ^i^v  lE  ^^ 

TUJl  7Tp0b6|iUJl    Kai  TOUC    T^T^TapaC    KaTd    t6    fmiKUKXlOV    \if\K* 

TpnTtbo 
Kai  Tpiujv(?)  TTaXaiCTujv  (v.  baKTuXujv),  7TXdT]oc  bmcbouc,  Ttdj 

!C0UC   TTll   €U0UVTTlp>i-" 

ar  Kai  7Toric€i  toutujv  touc  iui]^v  ouv  6E  t[ouc]  iv  tuji  7Tpob6^«-JLj^ 

Touc  TOix(i}o^-J^ 

7T€TpaC   TfiC   CKXTlpdC   8X0UC?]    fiVTaC^   TOUC    hk    7Tapd  TO    f||Ull1C^3- 

kXiov  vnr'^ 
PaTT^pac  TdTTapac  cuvTi0€i]c?  4k  Tpuiiv  TTujpujv  ?KacTov 

biaK€[i^3 
vo ]ujv  4pTa216^€VOC  ibc  fiv  auTuji  b€ix^ 

U7r6   TOO   dpXlT€KTOVOC? ]   TTIC   €U0UVTTlpC 

TfjC  7Tp6   TUJV   5 

7Tp]6c  t6  ^hkoc  toO  Xi0ou  t 


35? 

T€Tpa^^i^ 

vou ]  Kov  . .  Touc  inr 

PaTTipac? ]  \M^ 

Meine  Behandlung  der  Inschrift  muB  leider  im  Ganz^^'^^-^ 
und  im  Einzelnen  eine  Polemik  gegen  de  Ridder  und  Choi^^J 
sein.    leh  darf  davon  absehen,  in  jedem  einzelnen  Falle  de^ 
Zustimmung  oder  Ablehnung  die  Seite  des  Choisyschen  K0112- 
mentars  zu  nennen;  die  Vergleichung  kann  leicht  auf  Grund 
der  Zeilenzahlen  erfolgen.    Choisys  Ubersetzung  reicht  von 
S.  332  bis  S.  333,  die  Erklarung  von  hier  bis  S.  335. 

•• 

Choisy  hat  richtig  gesehen,  daB  in  der  Uberschrift  das 
Wort  6p0ocTdTai,  das  noch  Z.  49  und  53  vorkommt,  verall- 
gemeinert  worden  ist  und  auch  Bauteile,  die  noch  wieder 


Griechische  Bauinschriften.  85 

ihren  besonderen  Namen  haben,  mit  einschlieBt.  Er  hat  auch 
noch,  wenngleich  nicht  strikt  genug,  die  Konsequenz  daraus 
gezogen  (zu  Z.  47),  da6  dann  jene  Bauteiie  in  konstruktivem 
Zusaramenhang  mit  den  eigentlichenOrthostaten  stehen  mussen; 
es  sind  dies  uTToPaTfjpec  und,  wie  de  Ridder  und  ich  iiber- 
einstimmend  (Z.  49 f.)  erganzen,  TTapacTd^ara,  denen  ich  den 
Zusatz  Toixia  gegeben  habe.  Diese  Namen  diirfen  wir  hoffen, 
unten,  wo  iiber  die  einzelnen  Teile  besondere  Vorschriften 
gegeben  werden  miissen,  wiederzufinden  (soweit  der  Stein 
erhalten  ist). 

Zunachst  6p9ocTdTai.  Das  Wort  tritt  in  der  Tat  Z.  53 
auf.  Der  bezugliche  Abschnitt  beginnt  schon  Z.  50  mit  TrXfiGoc. 
Die  Zahl  aller  eigentlichen  Orthostaten,  die  notig  ist  oder 
einmai  fiir  notig  befunden  worden  ist,  betragt  160  (Z.  51); 
davon  gehen  ab,  weil  schon  friiher  verlegf,  36;  also  bleiben 
iibrig  124,  d.  h.  die  Erganzung  von  Z.  54  durch  de  Ridder 
ist  richtig.  Bestatigt  wird  diese  Zahl  durch  Addition  der  ein- 
zelnen  Posten  Z.  54,  56,  58,  59  (2  +  4  +  8  +  110  =  124). 
Stimmte  aber  die  Rechnung,  dann  war  es  unbedingt  falsch, 
wenn  de  Ridder  Z.  52/3  uTiopaTfipec  hineintrug.  —  Anderer- 
seits  wird  die  Subtraktion  durch  lcovTai  allein  noch  nicht  ge- 
ntigend  gekennzeichnet,  also  war  inr^oXoiTTOi  oder  u[7roXei7TovT€c 
notig.  —  Die  dann  noch  verbleibende  kleine  Lticke  durfte 
richtig  mit  umeic  ausgefiillt  werden,  vgl.  die  groBe  lebadelsche 

1100 

Inschrift,  Dittenberger  Syll.»  540  Z.  99-101:  7rapa|XapuiV  bi 

6  ^pTuiVTic  Touc  XiOouc  Trapd  tov  vaov |l?L_  vfmc  Krd.    Die 

Zahl  der  tibrig  gebliebenen  Steine  konnte  ja  auch,  zumal 
wenn  sie  schon  lange  lagerten,  durch  BestoBen  vermindert 
worden  sein;  zugleich  sicherten  sich  die  vaoTroioi  durch  dieses 
Wort  dem  Unternehmer  gegeniiber. 

Wenden  wir  uns  nun  zu  den  uTToPaTfipec.  Z.  52/3 
sind  sie  ausgeschieden ;  ihr  eigener  Posten  beginnt  erst  in 
Z.  67 :  ipT6c€Tai  bk  Kai  u.  Aber  de  Ridder  schiebt  das  Wort 
auch  noch  Z.  62  i  3  in  die  Inschrif t  hinein :  touc  ttic  euOuvTnpiac 
u[noPaTflpac  jiifiKOC  KTd.  Wieder  sind  alle  Buchstaben  auBer 
dem  ersten  erganzt.  Nun  ist  es  wohl  sehr  leicht  moglich 
und  kommt  auch  hier  vor,  daB  nebenher  oder  in  Beziehung 


86  Heinrich  Lattermann, 

auf  das  grade  behandelte  Bauglied  ein  anderes  erwahnt  wird, 
aber  wir  niussen  doch,  bevor  wir  es  einsetzen,  genau  unter- 
suchen,  wodurch  diese  Erwahnung  veranlafit  sein  konnte. 
Choisy  nun  bleibt  nichts  weiter  iibrig,  als  de  Ridders  Wieder- 
herstellung  so  zu  erklaren:  *1,  49.  Ces  pierres  de  socle, 
uTropaxfipec,  seront  plus  loin  (62)  d6sign6es  sous  le  nom  de 
TTic  €06uvTTipiac  uTTopaTHpec:  on  les  consid^re  donc  comme 
ime  demiere  assise  formant  arase  sup6rieure  de  la  substruction 
[d.  h.  also:  der  eu6uvTTipia].  Et,  plus  loin  encore  (70),  on  en 
r^gle  r6paisseur  d'apr6s  celle  de  reu6uvTT|pia:  de  meme  que 
le  mot  6p6ocTdTnc  d6signe  tour  a  tour  rensemble  de  la 
substruction  et  le  socle  qui  en  est  Tassise  principale*.  Man 
sieht,  zu  welchen  falschen  Schltissen  die  Erganzung  schon 
beziiglich  eu6uvTT]pia  fUhrt.  Eu6uvTTipia  ist  bisher  nur  als  eine 
einzige  Schicht  bekannt  und  hat  etymologisch  und  konstruktiv 
eigentlich  auch  nur  als  eine  einzige  Sinn.  Femer  aber  waren, 
wie  wir  sahen,  die  urroPaTfipec  unter  den  Begriff  6p6ocTdTai 
subsumiert  worden.  Werden  sie  also  jetzt  von  de  Ridder- 
Choisy  zum  Fundament  gezogen,  so  zerreiBt  der  Zusamraen- 
hang.  Auch  nach  ihrer  Etymologie  konnen  die  uTroPaTfipec 
keine  Deck-,  sondem  nur  eine  Unterlagsschicht  bilden.  Sie 
gehoren  nicht  zum  Fundament,  sondern  zur  Wand,  insofem 
sie  zu  den  Orthostaten  gehoren,  auf  die  sie  iiberleiten,  wie 
z.  B.  die  Basis  der  ionischen  Saule  auf  die  eigentliche  Saule 
liberleitet  und  so  unter  den  Begriff  *SauIe'  subsumiert  werden 
kann.  Daran  andert  nichts,  dafi  sie  nicht  profiliert  zu  sein 
brauchen.  Ja,  sie  miissen  sogar  in  eine  Ebene  mit  der  gleich 
dicken,  d.  h.  hohen  Euthynteria  gelegt  werden  (Z.  70f.).  Diese 
selbst  wird  ja  hier  zur  *SchwelIe',  wie  auch  z.  B.  bei  der 
Skeuothek^),  nur  dafi  sie  damit  nicht  aufhort,  Glied  des 
Fundaments  zu  sein.  Sie  tritt  tiber  die  Erde  hervor  und 
nimmt  unmittelbar  die  gewohnlichen  Orthostaten  auf.  Wo 
horen  wir,  dafl  unter  diese  uTTopaTfipec  gelegt  worden  seien? 
Sie  hatten  doch  sonst  vor  ihnen  genannt  werden  miissen. 
Tatsiichlich  werden   sie  einzig  als  Unterlagsplatten  fur  die 

»)  Fabricius,  Hermes  XVII  (1882)  S.  568  f.  (dazu  ich  Klio  VI  [1906] 
S.  155  f.);  Dorpfeld,  Alh.  Mitt.  VIII  (1883)  S.  151. 


Griechische  Bauinschriften.  87 

Toixia  7TapacTd)LiaTa  vorgeschrieben.    SchlieBlich,   was   sollte 

das  Wort  ^ecoXapeiTUj,  was  die  Beziehung  auf  'uTropaTfipec', 

wenn  dann  doch  ein  MaB  fur  die  6p0ocTdTai  genannt  werden 

wiirde?  —  Was  sind  das  nun  fiir  imoPaTfipec,  die  Z.  67/8  ein- 

gefiihrt  werden?  DeRidder  schreibt:  uTToPaTfipac|[dKoXou9ouc 

Toic]  Toixioic  TTapacrdjLiaciv,  und  Choisy  sucht  in  diese  etwas 

dunklen  Worte  durch  folgende  Erklarung  Licht  zu  bringen: 

'En  d^autres  termes,  sur  tout  le  d6veloppement  de  T^difice, 

il  reglera  le  socle  d'aprds  une  amorce  existant  a  Tendroit 

des  antes.  Peut-etre  le  socle  pr6sentait-il  en  cet  endroit  une 

saillie  qui  devra  se  continuer  sur  tout  le  pourtour:  le  texte 

n'enipeche  pas  de  le  supposer*.     Choisy  iibersieht,  daB  rait 

^PTd2:€ceai  bl  Kai  (vgl.  dpTacia  Z.  47  und  50)  die  Steine  uber- 

haupt  erst  eingefiihrt  werden.   Orthostaten  (im  engeren  Sinne) 

^aren  noch  vorhanden,  uTToPaTf^pec  werden  erst  angefertigt. 

-Meine  Erganzung  Kai  uTTo9r|cei  spricht  den  einfachsten  kon- 

stmktiven  Gedanken  aus;  vgl.  Z.  54/5. 

Wir  gelangen  zum  dritten  Bestandteil  der  6p0ocTdTai 
^'^^1.  Z.  47,  den  TTapacTd^ara,  die  Choisy  richtig  *pi6droits' 
(Stixnpfeiler)  iibersetzt.  Als  besonderer  Posten  sind  sie  auf 
^^rn  Bruchstiick  nicht  erhalten.  DaB  aber  TTapacrdiLiaTa, 
^^^  Choisy  gesehen  hat,  iiberhaupt  zur  Orthostatenschicht 
^^nn  nicht  ganz,  so  doch  wenigstens  mit  ihren  unteren 
^^den)  gehoren,  lehrt  zunachst  Z.  54/5  die  Wendung  toutJujv 

^o  in^v  TTpiIiToi  TTpoc  Td  TTapacrdMa  |  [t^ Ti0]e)iievoi.    Wenn 

^ir  andererseits  noch  etwas  fiir  unsere  Orthostatenschicht 

^t^auchen,  so  diirfen  wir  7TapacTd|LiaTa  der  Etymologie  nach 

VVgl.   TTapacrdbec)   wohl   als   geeignet   daftir   ansehen.    Nun 

*^onaraen  in  der  Inschrift  TOixia  iTapacTdjiaTa  vor,  die  mit  den 

^.  54 f.  genannten  nicht  identisch  zu  sein  brauchen.    Werden 

"Vielmehr  die  TOixia  TTapacTdiuaTa  mit   den   in  der  Inschrift 

geforderten  uTToPaTfipec  in  Beziehung  gebracht,   und  gelten 

letztere  nur  jenen,  unter  die  sie  gelegt  werden,  so  werden 

wir  eben  in  Z.  50   hinter  uTroPaTfipec,  wo   die  TTapacrdjiaTa 

unter  den  Begriff  6p0ocTdTai  subsumiert  werden,  mindestens 

den  Zusatz  Toixia  fordern  diirfen,  der  in  de  Eidders  Text  fehlt. 

Von  diesen  sind  dann  die  in  Z.  54  genannten  TTapacrdiiaTa 


88  Heinrich  Lattermann, 

zu  scheiden;  denn  sie  stehen  bereits.  Dafiir  spricht  schon 
TtOe^evoi  irpoc;  erwiesen  wird  es  dorch  Z.  56:  TrXdroc  icaOtbc] 
rd  irXeuptaia  Oupeifpa  und  den  Gegensatz  zwischen  den  5uo- 
Steinen  Z.  54  nnd  den  T^iTapec-Steinen  Z.  56.  Daher  ist  de 
Ridders  Erganzung  toC  ci]koO  in  Z.  55,  abgesehen  davon, 
dafi  sie  zu  kurz  ist,  mindesteus  auch  zu  blafi.  Ich  habe  einen 
Zusatz  gewahlt,  der  sich  den  irXeupiata  OiipeTpa  anpafit  Dafi 
ietztere  Ubrigens  Tiirwangen  sind,  hat  Ghoisy  richtig  erkannt. 
Vgl.  zu  Inschrift  VI,  Z.  6  u.  8. 

Zum  fmiKUKXiov.  De  Ridder-Choisj  machen  daraus  eine 
selbstandige  Nische  innerhalb  des  Tempelraums.  Dem  wider- 
spricht  aber  Erhebliches.  Dafi  oben  Z.  48  nur  vom  oikoc  die 
Rede  ist,  trotz  der  angeblichen  Selbstandigkeit  des  fmiKUKXtov, 
mag  noch  hingehen.  Aber  von  den  inropaTffpec  fiir  die  Toixia 
Trapacrd^aTa  (Z.  67/8)  gehoren  ja  auch  einige  dem  ^^iKUKXtov 
an  (Z.  69,  72).  Freilich  nicht  so,  wie  Choisy  das  Kard  Z.  69 
und  irapd  Z.  72  versteht,  sondern  *an  das  f|)yitKUKXiov  angelehnt'. 
Dann  nur  kann  von  Toixia  TrapacTd^ara  die  Rede  sein,  von 
den  die  Mauer  (des  chkoc)  abschliefienden  Stirnpfeiiem. 
Wir  werden  also  dazu  gedrangt,  das  r|Mi>f^KXiov  aus  dem 
Rechteck  des  ctikoc,  wo  es  nur  eine  Balustrade*)  oder  hoch- 
stens  eine  Nische  ist,  die  viel  besser  spater  erst  eingebaut  wiirde, 
hinauszurucken.  Sehr  bedeutungsvoll  ist  auch  Trepiqpepeia  in 
Z.  60.  Waren  Steine  einer  Mauer  gemeint,  die  mit  ihrer 
Innenflache  das  f)|LitKUKXiov  nur  beriibrte*),  so  hatte  doch  kein 
Grund  vorgelegen,  von  dem  Namen  fmiKUKXiov  abzugehen. 
Aber  durchaus  am  Platze  erscheint  das  Wort  sogleich,  wenn 
man  bedenkt,  dafi  es  in  Verbindung  mit  juifiKoc  steht.  Bilden 
die  Steine  selbst  das  fmtKUKXiov,  so  werden  sie  zu  Keilsteinen, 
deren  aufiere  und  innere  Stimflache  (^hkoc)  entsprechend 
dem  Radius  des  auBeren  und  iuneren  Ereises  (Tieptqpepeta) 
verschieden  ist').  —  Dieser  Treptqpepeia  gegeniiber  ist  bei  den 

*)  Choisy  S.  335 :  •tribune  16g^rement  sur61ev6e'. 

')  Ghoisy  aufiert  sich  nichi  darDber,  aber  da  er  eine  gradlinige 
Schmalseite  zeichnet,  so  scheint  er  von  obiger  Ansicht  ausgegangen 
zu  sein. 

•)  Choisy  beachtet  iT€piq)^peia  nicht  weiter ;  es  sei  denn,  dafl  er 
es  in  der  Zeichnung  fiir  die  Lage  der  gradlinigen  AbschluOmauer  ver- 
wertet,  die  er  die  Tr€piq>^p€ia  tangieren  l&0t. 


Griechische  Bauinschriften.  89 

Toixoi  die  grade  Linie  den  griechischen  Tempeln  eigen,  und  so 
habe  ich  in  Z.  61  unbedenklich  das  einfache  toixouc  eingesetzt. 
Die  dann  folgende  Erganzung  riihrt  von  Professor  Keil  her. 
Die  ubrigen  Ausstellungen,  die  ich  zu  machen  habe, 
konnen  in  der  Reihenfolge  der  Zeilen  besprochen  werden. 
Die  neuen  Erganzungeu  waren  z.  T.  durch  die  groBere  Lange 
der  Zeile  oder  richtiger:  die  engere  Stellung  der  Zeichen 
gefordert;  einige  unter  diesen  wieder  bedurfen  keiuer  beson- 
deren  Begriindung. 

52.  \iiv  oiSv.  Vgl.  Z.  7L 

56.  De  Ridder  ergfinzt:  **  \xf\KOC  TeTpdiTeboi  kqi  TtevTe  |[7robuiv 
TTdxoc,  TtXdToc  KaBubc]  KTd.  und  konstruiert  so  far  Choisy  die 
Hohe  der  Sockelschicht.  Das  ist  wegen  Ka(  und  der  Stellung  vou 
TTdxoc  hinter  dem  Mafi  unwahrscheinlich,  und  weil  bei  zwei 
Steinen  nicht  so  nebenher  gesagt  sein  konnte,  was  fcir  alle  Ortho- 
staten  gilt,  sicher  falsch.  Damit  erkliirt  sich  zugleich  meine  Er- 
g&nzung  Z.  63,  fflr  die  Platz  wurde,  nachdem  sich  de  Ridders : 
u![iTopaTf\pac  \xf\KOC  Tp]eic  xrd.  als  falsch  erwiesen  hatte  (oben 
S.  85  f.);  beachtenswert  ist  auch,  dafi  nur  in  dieser  Zeile  der  Nomi- 
natiy  der  Mafibezeichnungen  durchgeht. 

59.  De  Ridder:  KateicTOV  Xomov  vaov  4]KaT6v  KTd. 

60.  Von  mir  mit  Racksicht  auf  ol  jii^v  ^a^tictoi  der  vorher- 
gehenden  Zeile  ergftnzt. 

60/61.  De  Ridder:  Kai  t6  [^itiIkoctoO  ctikoO,  toutouc]  Kard 
XoTOV  KTd.  TouTOuc  ist  entbehrlich,  obwohl  der  Nominativ  ol  be 
vorausgeht:  die  syntaktische  Konstruktion  dieser  Bestimmungen 
ist  aberhaupt  sehr  frei ;  im  ttbrigen  s.  vor.  S.  unten  u.  f. 

61.  jLiecoXaPeTv  *in  der  Mitte  nehmen'  mufi  hier  bedeuten, 
dafi  die  Fugen  (bezw.  Seitenflftchen)  der  zu  versetzenden  Steine 
auf  die  Mitten  der  Steine  darunter  fallen  sollen,  die  selbst  ver- 
schieden  grofi  sind  (daher  Kard  X6tov),  jedoch  auch  ihrerseits 
im  Verbande  mit  deu  unteren  Schichten  liegen :  [K]a[9u)c]  7Tdv[Tac 
Touc  uTTOKet^£v]ouc  Touc  TTic  euOuvTHpiac  (de  Ridder:  TTdv[Tac 
Toiic  dXXouc  Kei^4v]ouc  KTd.). 

63/64.  De  Ridder:  —  TTaXaiCTai  Tpeic,  Kai  [6]aK|[TuXicK0i 
irXdTOC  ^f|  TTXdov]  Tptoiv  fmibaKTuXiujv;  diese  Ergfinzung  und  die 
Cbersetzung  von  baKTuXicKOC  mit  'Werkzoir  (du  gras,  couche  de 
mati^re)  halte  ich  fttr  mehr  als  hypothetisch.  Im  ttbrigen  —  wie 
denkt  sich  Choisy  in  praxi  den  Unterschied  von  baKTuXicKOC  und 

dTTlTOflfj  (Z.  64)  ? 


90  Heinrich  Lattermann. 

64.  Vielleicht  TpiiTeboi  als  Starke  der  ganzen  Wand,  vielleiclit 
biTTeboi,  wenn  zwei  Reihen  Orthostaten,  wie  ublich,  nebeneinander 
gestellt  werden.  Die  l*/a  Daktylen  scheinen  das  Mafi  zu  bezeichnen, 
um  das  die  Orthostaten  gegen  die  gewOhnlichen  Quadern  derWand 
vorstehen  soUen.  —  Die  d7nT0)Lir|  hat  Choisy  im  wesentlichen  richtig 
erklfirt,  nur  hatte  er  sie  nicht  auf  eine  hohe  Kante  beschiHnken 
dttrfen ;  an  der  Basis  Ififit  er  sie  ja  auch  auf  3  Seiten  heruralanfen. 
Zum  Sprachlichen  vgl.  Inschrift  V  S.  111  ad  Z.  12. 

65/67.  De  Ridder:  •*  i7nT0|uif)v  bi  TTor||[c€i  4KdcT0u  ^]€Tujitou 
TTapd  Tf)v  pdciv  KaiTO  uijioc  [[toiv  toixiujv  TTapa]cTa)LidTUJV,  ttXotoc 
TT€v9ri|LiibaKTuXi[ujv  I  Kai  irdxoc  fevoc  b]aKTuXou.  TTdxoc  in  Z.67 
ist  bei  der  dTnTO)Lif|  nicht  recht  verstfindlich  und  fUr  4v6c  baKTuXou 
hatte  baKTuXiaiou  gesagt  werden  mtlssen.  Also  ist  der  bdKTuXoc 
nur  Teil  eines  grofieren  MaBes.  Vielleicht  erstreckte  sich  die  dTnTO^iri 
nicht  aber  die  ganze  Hohe  der  Schicht;   damit  die  obere  Kante 
beim  Versetzen   der  nachsten  Schicht  nicht  beschfidigt  wilrde*); 
dann  kfime  inBetracht:  uipoc  Tpuliv  tto5uiv  Kai  bJaKTuXou  (vgl. 
Z.  63).  —  Die  TTapacTdjLiaTa  stehen  hier  wohl   nur  als  Muster. 
Wir  sind  kaum  berechtigt,  an  den  TTapacTd|iaTa  etwas  vomehmen 
zu  lassen,  wfihrend  sonst  der  ganze  Posten  von  den  eigentlichen 
6p0ocTdTai  handelt.    Und   dann  denkt  man  am  besten  an  beide 
Arten.  Wir  haben  ja  nach  Z.  54  f.  auch  neben  die  jrapaadfiaTa 
der  Tflr  Orthostaten  setzen  mttssen. 

67.  Von  de  Ridders  schon  knapper  und  bedenklicher  Ergfinzung 
raflBte  wohl  noch  Kai  abgestrichen  werden ;  dagegen  hat  -ujv  nach 
dem  Majuskeltext  nicht  am  Ende  von  Z.  66  Piatz. 

68.  b^Ka.  Wenn  nachher  spezialisiert  wird,  so  mufite  erst 
einmal  die  Gesamtzahl  genannt  sein. 

70.  De  Ridder :  "^  jLifiKOC  Tpmcbouc  |  [6vTac  Kai  TTXdT]oc  hx- 
jrdbouc.  '"OvTac  bei  einer  Mafiangabe  wiederspricht  dem  genus 
dicendi  der  Bauinschriften ;  Kai  ist  wieder  auszuscheiden. 

71.  De  Ridder  viel  zu  knapp:  toutujv  touc  )li]^v  ouv  KTd. 
—  Die  Raumvorstellung  von  TTp6bo)uioc  ist  bemerkenswert.  Das 
Wort  mufi  Z.  57  im  Gegensatz  zu  der  Ttlrwand  ergfinzt  werden, 
was  auch  hier  durch  den  Zusatz  touc  TOix(i)ouc  bestfitigt  zu  werden 
scheint.  Der  TTp6bo|iOC  erstreckt  sich  also  nicht  quer  wie  eine 
Halle,  sondern  Ifings  im  Sinne  des  criK6c. 

72.  Ich  fttge  6Xoi  hinzu,   denn  die  Steine  bleiben  'ganz*  im 

')   Uber   solche   Fugensicherung   vgl.   Koldewey-Puchstein,    Die 
griech.  Tempel  in  Unteritalien  und  Sizilien  S.  223  r. 


Griechische  Bauinschriften.  91 

Gegensatz  zu  deuen  Trapd  t6  #|)iiKUKXiov.  Warum  letztere  drei- 
geteilt  werden,  hat  Choisy  recht  scharfsinnig  begrdndet.  Es  wird 
aJso  anf  eine  recht  kleinliche  Weise  an  Material  gespart. 

73.  De  Ridder:  '*touc  b^  Trapd  t6  f|)uiiK\jKXiov  u7To|[paTfipac 
5vTa]c  4k  TpiUIV  TTUjpiWV  KTd.  —  Vgl.  Z.  69. 

75  und  76.  Von  mir  ergfinzt. 

Ich  lasse  einen  Rekonstruktionsversuch  folgen;  s.  Tafel  IV, 
^ig.  I  a/b. 

Zur  Rekonstruktion. 

Ich  habe  als  Breitenmafi  der  Orthostaten  2  FuB  1 V2  Dakt. 

^tigenommen  (s.  zu  Z.  64)  und   ihrer   eine  Doppelreihe  mit 

geringem  Hohlraum  angeordnet.    Zu  einer  Schicht  von  etwas 

^ber  4  Fu6  passen  gut  die  Ecksteine  (nach  meiner  Erganzung 

2.  60)  die  4  FuB  stark  sein  sollen ;   auch   lassen   sich  dann 

gut  an  jeder  Ante  drei  2  Fufi  breite  urroPaTfipec  nebenein- 

ander  anordnen;  schlieBlich  ergibt  sich  fiir  die  durchbinden- 

den  Ortliostaten,  die  neben  die  Parastaden  der  Tiir  gesetzt 

^erden  (Z.  54-56),  quadratischer  Querschnitt.  —  Ziehen  wir 

die  kleinen  Bruchteile  von  den  MaBen  ab,   so  diirften  wir 

als  Wandstarke   iiber   den  Orthostaten   4  FuB,   als   StirnmaB 

der  Anten  nicht  ganz  6  FuB,  als  SeitenmaB  3  FuB  erschlieBen. 

—  Das  f||uiiKUKXiov  habe  ich  halb  so  stark  wie  die   ubrigen 

Mauern  gezeichnet.  Es  sollen  im  ganzen  8  Orthostaten  (Z.  58) 

dafur  verwendet  werden,  offenbar  von  derselben  Dicke  wie 

die  tibrigen.    Diese  wenigen  Steine   auch  noch  gepaart  zu 

versetzen,  wiirde  das  fmiKUKXiov  gar  zu  klein  machen;  auch 

erlaubt  diese  Stiirke  eine  gute  Anordnung  der  Eckpfeiler. 

Der  Tempel  kann  wegen  des  auBeren  i^jlukukXiov  keine 
ringsumlaufende  Halle,  wegen  der  euGuvTripia  unmittelbar 
unter  den  Orthostaten  (Z.  62,  70)  kaum  einen  Stufenbau  ge- 
habt  haben,  kann  also  auch  nicht  der  der  groBen  lebadeYschen 
Inschrift  (Fabricius,  De  archit.)  sein.  Die  Fassung  des  Textes 
spricht  auch  dafiir,  daB  er  als  eiliger  Ersatz  des  gar  zu  groB 
angelegten  Tempels  jener  Inschrift  aufgefiihrt  wurde.  Die 
Inschrift  kann  sehr  ^vohl  auf  die  schon  aufgestellten  Stelen, 
die  urspriinglich  den  Bestimmungen  fiir  den  groBen  Tempel 
zugedacht  waren,  geschrieben  worden  sein. 


92  Heinrich  Lattermann, 


Inschrifl  von  Lesbos. 

Lesbosi),  1431  von  Cyriacns  von  Ancona  liickenhaft  und 
vielfach  entstellt  ausgeschrieben  (Handschrift  zu  Pa\ia). 
*In  tabula  marmorea'  (Cyriacus). 

6.  Kaibel,  Eph.  epigr.  II  5  N.  XVI;  er  verbessert  im  einzelnen 
vieles,  erkennt  aber  nicht,  um  was  fiir  eine  Anlage  es 
sich  iiberhaupt  handelt 

Fr.  Bucheler,  Jenaer  Literatur-Ztg.  1874  Sp.  393;  gelegentiich 
der  Rezension  der  Kaibelschen  Publikadon  gibt  er  den 
Text  von  neuem  mit  kurzen  Anmerkungen.  Seine  Gliederung 
ist  verstandig.  Manche  Einzelheiten  sind  iiber  die  Corpus- 
Edition  hinaus,  f ur  die  er  nicht  benutzt  worden  ist,  wertvoll. 

(E.  Fabricius,  De  architect  Gr.,  S.  58:9;  63;  64;  68;  72; 
besonders  S.  59  zu  Z.  5). 

W.  Paton,  IG.  XII*,  11  (S.  8);  die  Lesungen  sind  meist  die- 
selben  wie  bei  Biicheler.  Paton  wagt  den  Yersuch,  auf 
Grund  von  IG.  XIP,  10  eine  croixti^ov-Anordnung  des 
Textes  zu  32  Elementen  zu  rekonstruieren. 

Da,  wie  ich  unten  zeigen  werde,  Patons  Begriindung 
seines  Versuches  hinfaliig  ist  und  mir  der  Text  auch  keine 
anderen  Anhaltspunkte  fiir  die  WiederhersteUung  seiner  Ord- 
nung  zu  geben  scheint,  richte  ich  mieh  naoh  den  Teilungs- 
striehen  in  der  Publikation  Kaibels.  Er  hatte  seinerseits  keine 
Veranlassung  gehabt  die  Striche  zu  setzen;  also  scheint  die 
Annahme  unabweislich,  dafi  Cyriacus  dadurch  die  Zeilen- 
brechung  der  Insehrift  kennzeichnen  woUte. 


')  Unten  wird  der  Nachweis  versucht  werden,  dafi  die  Insctiiifl 
sich  auf  den  Tempel  von  Pyrrha-Messa  bezieht 


Griechische  Bauinschriften.  93 

Faton  sagt:  *Quae  in  initio  desunt,  in  alio  lapide  inscripta 
extabant';  ich  werde  unten  zu  begriinden  suchen,  warum 
ich  mich  dieser  Ansicht  nicht  anschlieBen  kann. 

'ATaSfii  TOxni' 

[ iTpoc9€|Li€Xiu)ceTat] 

t6  ^QKpov  TrXeOpov  t6  7Tp6c  pop^av  ttt|X€ic  biio,  dvaKGaipujv  t6 
iTpoc(9)e^€Xioufievov,  t6  \iiy  KaTd  <p>  T6fi  7Tp6bo|iov  Kai  t6v 

6TTic96bo- 

^ov  im  t6  auTo  Sbaqpoc  T[ai](i)  vO[v]  K[€]i|i€vu)i  9e)Li€Xiuji,Td  bi  Xo-    5 

•  •      • 

md  dvaKa9ap€i  [TTp6c  Tfjv  KaTaq)opdv  toO  t67tou  Kai  TTpoc9€- 

^eXiuice]- 
[Tai  \iixpi  Tf\c  KpTiTTiboc]  TTic  vOv  K€ifi4vTic  *  ddv  bi  Tl  |LiaXaK6(v) 

ll[TT]ril  TOO 

[t]6ttou  (toO)  TTpoc9€|bi€Xiou)yi€vou,  dvaKa9ap€i  tiui  TTUj[pu)]i,  rrap- 

•  •  • 

tx^jjv  [a]u- 
t6c  aOTifii  t6v  TTiiipov  TTOti^cac  bk  (dva)Xrii|ieT(ai  cr^epeoO  tti^- 

X€Ui[v]  €u9u|Lt€Tpiai 
6ktu)   (t)o(uc)   [y]6[fi]ouc,  ipTa[2;]6^€voc   Ka9dTT€p  TT(€p)i  tujv 

9€^€Xiu)V  T^Tpa(TT)Tai,  lo 

Tl9€iC  TOUC    dXaxiCTOUC   IllflKOC  T[p](l)TmtTTTlxi0UC,   TTXdTOC  TTT1X[U]- 

aiouc, 

TTdxOC    TeTpa[TT]aXdCTOUC,  Tl9€iC    KUT'  ^TTtTO^dC    TTp6c    Tf|V    KaTa- 

q>opdv  ToO 

TOTTOU,  Tl9€iC  dvaXXd[£]  TOTC  OTTOKdTU)  VOjJlOV  TTUpd  V6|L10V  •    KUTa- 

T[0]t(X0)b0- 

firjcac  bi  im  t6  auT6  <auTO>  Jbacpoc  t[u)](i)  vOv  K[e]t^4vu)i 

9€]Lt€Xiu)i,  Sucac 
6p96v  TTp6c  btaPnTT]v  TTp6c  ToO  Kei^dvou  9€H€Xio[u]  Tf|v  ?bpav, 

d[pT]acd-  15 
^ievoc  ToO  KCt^ievou  ^e^ieXiou  Tdc  ?bpac  6p9dc  TTp6(c)  Kav6va 

d[TT6]  cq)upa[c], 
Kai  Touc  dp^ouc  TTp6c  Ka[v]6(va),  €u<.>TU)viouc  [TTp6c  t6  TTpoc- 

aTU)T€iov  ?], 
CTepeouc  utt6  Eotboc,  btai|)afi^[u)]cac,  9€^€Xtu)<o>c€Tai  TTOtiBv  t6 

\xf]KOC 


94  Heinrich  Lattermann, 

To[0  ^aKlpoO  TiXeupou  <TTX€upou>  TTHXtic  ^pbo^ni^ovTa  buo  Kai 

•    •  ■  • 

baxTuXouc  ^Trrd, 
2Q  TTOiujv  t6  TipocGe^eXiov  toO  CTuXopdTOu  (toO)  oikoO,  t6  Tcov? 

[tuji  vOv 
[k€i^€Vuji  Oe^eXiujr ] 


Zu  den  Klammem  und  Punkten,  die  ich  in  vorstehender 
Textwiederherstellung  gebraueht  habe,  ist  zu  bemerken,  daB 
ich  die  von  Cyriacus  offenbar  falsch  gelesenen  Zeichen,  die 
meist  schon  die  friiheren  Herausgeber  berichtigt  hatten,  unter- 
pungiert  in  eckige  KlHmmem  getan  habe;  sonst  schlieBen 
eckige  Klammem  meine  iiber  groCere  Teile  des  Steines  sich 
erstreckenden  Erganzungen  ein;  in  runden  Klammem  stehen 
kleinere  Zeichengmppen  und  vereinzelte  Zeichen,  die  von 
Cyriacus  offenbar  ubersehen  worden  sind  oder  nicht  haben 
gelesen  werden  konnen ;  in  gespreizten  <— >  Klammern  schlieB- 
Uch  stehen  Zeichen,  die  auszuscheiden  sind. 

Der  Versuch,  den  Sinn  der  einzelnen  Bestimmungen 
zu  prazisieren,  ist  bisher  nicht  gemacht  worden;  auch 
Biicheler  gibt  nur  kurze  Andeutungen  zum  Verstandnis  des 
Einzelnen.  Seine  Angabe  tiber  den  'Betreff'  der  Inschrift 
ist  zu  unbestimmt  und  jedenfalls  insofem  schief,  als  er  eine 
*Regulierung'  der  Langseite  des  Tempels  annimmt*).  Er  fiigt 
denn  auch  hinzu:  'Mit  diesem  im  wesentlichen  sicheren 
Texte  seien  die  weiteren  Fragen,  die  sich  aufdrangen,  den 
Archaologen  iibergeben'.  Ich  glaube  nachweisen  zu  konnen, 
daB  die  Bestimmungen  der  Lischrift,  wenn  auch  etwas  um- 
standlich,  so  doch  sachgemaB  und  verstandlich  sich  aufbauen 
und  eine  sichere  Rekonstmktion  des  Ganzen  zulassen. 

Orientierung  und  Betreff  der  Anlage  verteilen  sich  auf  An- 
f ang  und  Ende  der  Inschrift  Es  soll  ein  Zuschlag-,  oder  weniger 
auBerlich  gesprochen:  Verstarkungsfundament  (TrpocOeiiieXiov 


*)  'Der  Tempel  hatte  also  an  der  Zella  und  den  Fliigeln  ver- 
schiedene  Mauerhohe  gehabt,  nach  deren  ReguHerung  die  Langseite 
des  ganzen  Terapels  sich  gleichmslQig  in  der  betr&chtlichen  Ausdehnung 
von  120  Fufi  erstreckte'. 


Griechische  Bauinschriften.  95 

Z.  20;  TTpocGe^eXioOcGai  Z.  [2],  4,  [6],  8)  langs  des  Stylobats 

der  nordlichen  Langseite  (3)  eines  Tenipels  iiber  mehr  als 

72  Ellen  hin  (19)  aufgef  iihrt  werden.  Der  Terapel  hat  Trp6bo)Lioc 

und  6ttic666o^oc  (4f.).    Der  Stylobat  der  Langseite,  zu  deren 

Verstarkung  das  neue  Fundament  dienen  soll,  wird  Z.  20 

CTuXopdxTic  ToO  CHKoO  genannt,  offenbar  also  im  Gegensatz 

2u  einem  cTuXoPctTTic  toO  TTpob6)uiou  und  einem  toO  6TTicOob6|iou. 

Der  Unterbau  der  letzteren  iuht  fest  auf  dera  gewachsenen 

^^ls  (5);   dagegen   ist  auf  der  Nordseite   des  Tempels   das 

■rerrain  abschiissig  (KQTaqpopd  toO  tottou  12/3)  und  der  Grund 

^'^eUeicht  sogar  teilweise  lockeres  Geschiebe  oder  Erde  oder 

Sucnpf  (^aXttK^v  7).    Das  ursprtingliche  Fundament  dieser  Seite 

fr^     KeiM€vov  0€)uieXiov  [naturlich   auch   als  Fundament  aller 

^^^r-  Seiten  zu  verstehen]  5,  14,  15,  16,  [21],  vgl.  7)  scheint 

aen>^  nicht  genugend  Kechnung  getragen  zu  haben,  d.  h.  nicht 

'^it  genug  angelegt  worden  zu  sein,  sodaB  ein  Abgleiten 

^^^T  eine  Senkung  und  Risse  zu  befiirchten  sind.    Es  wird 

"^tker  nach   auBen   um  2  Ellen  =  3  FiiB  erweitert  (3),   ein 

^U,  um  das  z.  B.  auch  das  Fundament  der  Ijangseite  des 

^^C)CTiDov  von  Eleusis  iiber  den  Stufenbau  hervorragt  (s.  zu 

^^^chr.I,  S.  37  und  Tafel  I,  Fig.  VII;  Tatsache  aber  ist,  daB 

.  ^^t  der  Boden  ziemlich  schnell  in  die  flache  Strandebene 

,^llt    Das  Vei*starkuiigsfundament  soll  sich  der  Sti*uktur  des 

"^^dens  anpassen.    Wo  gewachsener  Fels  zu   erreichen  ist, 

^^0  nach  den  Schmalseiten  hin,  wird  er  seiner  Neigung  ent- 

l^recbend  stufenformig  zugehauen,  um  den  Steinen  ein  ebenes 

^A^uflager  zu  bieten  (12);  unsichere  Stellen  dagegen  (nach  der 

-^litte  zu)  werden  mit  Porosblocken,  die  sich  der  Unternehmer 

^aeh  Bedarf  selbst  zu  verschaffen  hat,  befestigt  (7/9).    Als- 

^ann  wird  die  eigentliche  Stiitzmauer  aufgefiihrt,  deren  Hohe 

S  Ellen  betragen  soll  (9f.). 

Haben  sich  so  die  allgemeinen  Beti*effbestimmungen  aus 
der  Xatur  der  Ortiichkeit  von  selbst  ergeben,  so  geht  die 
Inschrift  mit  Z.  10  zu  mehr  technischen  Vorschriften  iiber, 
deren  Xotwendigkeit  im  Wesen  des  Fundamentes  liegt, 
sodaB  fiir  sie  im  aligemeinen  auf  die  Vorschriften,  nach  denen 
die  alten  Fundamente  gelegt  worden  sind,  verwiesen  werden 


96  Heinrich  Lattermann, 

kann  (KaOdTrep  Trepi  twv  GeineXiujv  T^Tpct^Trai,  10;  ich  mochte 
damit  auch  meine  Erganzung  am  Ende  der  Inschrift,  Z.  20il, 
begriinden).  Im  einzelnen  wird  vorgeschrieben,  dafi  die  Liinge 
der  Steine  mindestens  l'/a  Ellen  betragen  soll,  die  Breite 
die  Halfte  der  ganzen  Breite   des  Verstarkungsfundaments, 
namlich  1  Elle,  und  die  Dicke  (Hohe)  */s  EUen.  Das  sind  die 
Normalschichten,  die  v6)lioi  (10/12).    Ihrer  gehen  also  12  auf 
8  Elien.   Der  Verband  ist  wie  iiblich  bei  Fundamenten  derart, 
daB  Schicht  um  Schicht  Laufer  mit  Bindem  wechseln  (13). 
Mit  Z.  13  wendet  sich  dann  die  Inschrift  dem  Gange  der 
Bauausfiihrung  zu.    Zur  richtigen  Einfluchtung  des  neuen 
Pundaments  werden  zunachst  an  den  beiden  Ecken  der  nord^ 
lichen  Langseite,  wo  der  gewachsene  Fels  am  hochsten  an-^ 
steht,  Pfeiler,  bezw.  kurze  Mauerstrecken,  aufgefuhrt,  *Lehr^ 
Pfeiler',  deren  Schichten  nach  Hohe  und  Breite  maBgeben(^ 
ftlr  die   Schichten   der  ganzen  Anlage  werden   soUen,  voii' 
der  sie  selbst  Teile  sind.    Auch  heutzutage  geht  die  Aus^ 
ftihrung   einer  Mauer  noch  nicht  anders  vor  sich.    Solche 
*Lehrpfeiler'  miissen  natiirlich  ganz  besonders  sorgfaltig  nach 
deni    vorhandenen   Fundament    abgeglichen    werden   (14,'5), 
wozu  dessen  Schichtoberflachen  (?bpai)  selbst  erst  ^vieder  eine, 
wenn  auch  nicht  allzu  peinliche  Abarbeitung  mit  dem  Ham- 
mer  erfahren  (15/16).    Auch  der  FugenschluB  der  Pfeiler  (17 ; 
s.  unten)  soll  f iir  das  ganze  Fundament  vorbildlich  sein ;  er  wird 
sehr  sorgfaltig;  nach  der  Glattung  durch  den  MeiBel  (18)  wird 
noch  mit  Sand  poliert  (biai|;a|iml)cac,  18;  s.  unten).    Nun  also 
kann  das  ganze  Fundament  iiber  einen  so  groBen  Raum  hin 
in   guter   Flucht   einvisiert    und   soUde    aufgefiihrt   werden 
(18  :  0€^eXiubceTai,  hier  ohne  Trpoc-,  weil  es  nicht  so  auf  den 
Betreff  abzielt  wie  auf  die  Technik).    Zeichnungen  werden 
meine  Auffassung  veranschaulichen;  s.  Tafel  IV,  Fig.  II-IV. 
Zu  der  hier  gegebenen  Erklarung  war  ich  aus  der  In- 
schrift  selbst  heraus  gelangt,  als  mir  bei  der  Anfertigung  meiner 
Skizzen   die  Vermutung  aufstieg,   daB  die  Inschrift  keinem 
geringeren  Tempel  gelte,  als  dem  von  Messa  auf  Lesbos  nahe 
Pyrrha,   den   Koldewey   ausgegraben    und  rekonstruiert  hat 
(Die  antiken  Baureste  der  Insel  Lesbos,  1890,  S.  47ff.  und 


Griechische  Bauinschriften.  97 

Tafel  XVni-XXVI;  GrundriB  nach  Koldewey  auch  Springer- 

Michaelis,  Kunst^esch.»  S.  119,  Fig.  242).  —  Nach  der  Inschrift 

soU  das  an  der  Nordseite  des  Tempels  aufzufiihrende  TrpocGe- 

MtXiov  72  EUen  7  Daktylen  lang  werden  (Z.  19).  Nun  gibt  Kol- 

dewey  an  (S.  52 f.),  da6  in  dem  von  Achse  zu  Achse  gemessenen 

Saulenabstand  der  attische  FuB  von  0,296  m  genau  zehnmal 

aofgeht    Aber  wir  haben  hier  auf  Lesbos  nicht  mit  dem 

^ttischen,  sondern  mit  dem  philetarischen  FuB  zu  rechnen^). 

^ieser   betragt   nach    den    sorgfaltigen   und    scharfsinnigen 

f^atersuchungen   von   C.  F.  Lehmann  (-Haupt)*)  mindestens 

^?'^30  m  und  verhalt  sich  zum   attischen  FuB  wie  10  :  9. 

»^ir   gelangen   also   zu  dem  weit  erwiinschteren  Ergebnis, 

aaii     der    Saulenabstand   das   Neunfache    des    philetarischen 

^^*-B«s  betrug.    Die  Neunzahl  spielte  offenbar  iiberhaupt  eine 

§^o  Ee  Rolle  in  den  Abmessungen  des  Tempels.  An  der  Langseite 

^^Qden  14  Saulen;  multiplizieren  wir  deren  13  Interkolumnien 

^it  9  FuB  =  6  Ellen,  so  erhalten  wir  117  FuB  =  78  EUen, 

^^  ^  letzteres  Ma6,  um  das  MaB  zweier  halben  Saulen  vermehrt, 

^*^>>rt  uns  auf  81  =  9  X  9  Ellen!»)  Die  72  Ellen  7  Daktylen 

^^*  Inschrift  bleiben  dahinter  nur  um  rund  9  Ellen,   also 

^^^^-^  jeder  Seite  um  rund  4V2  Ellen  zurtick.    Nehmen  wir 

^^*^,  der  Tempel  von  Messa  sei  wirkUch  identisch  mit  dem 

^^r  Inschrift,  so  lieBe  das  Verstarkungsfundament  der  Lang- 

*^  siten  nur  etwa  die  Fundamente  der  Schmalseiten  unberiihrt, 


^e  in  der  Tat  dieser  Sicherung  nicht  bediirfen  (s.  oben  S.  95). 

Priif  en  wir  nun,  was  in  KoldeweysBeschreibung  des  archao- 

^gischen  Befundes  fiir  die  Identifikation  spricht.    Koldewey 

^"S.  47)  betont,  daB  die  Ruinen  des  Tempels  von  Messa  die 

VDedeutendsten   auf   der  Insel   seien.   —  Immerhin   ist   der 

-lempel  in  situ  nur  bis  zur  unteren  Schicht  der  kptittic  er- 

^alten,   wenn  auch  wiederum   vom  Oberbau  genug  Stiicke 

gefunden  worden  sind,  um  eine  Rekonstruktion  des  Ganzen 

*)  Ich  verdanke  Professor  Keil  den  Hinweis  darauf. 

•)  S.  bes. :  Actes  du  8«  Congr^s  Intemational  des  Orientalistes 
(1889),  1893,  S.  229ff.  (S.  66ff.  des  Sonderabdrucks). 

')  Koldewey  gibt  als  MaB  der  untersten  Stufe  (der  hfichsten  er- 
haltenen)  auf  der  Langseite  41,52  m  an.  —  Der  Stylobat  der  Schmal- 
seiten,  der  je  8  Sftulen  trftgt,  mifit  45  =  5  X  9  EUen. 

xm,  3.  7 


100  Heinrich  Lattermann, 

dieser  Stelle  stehen  soUte  —  vor  allem  durch  die  Ortlichkeit 
geboten.  Man  werfe  einen  Blick  auf  Koldeweys  Tfl.  XVIII,  1 
und  hore,  was  er  iiber  die  Situation  sagt:  *Die  Niederung 
*Ta  Messa'  am  Golf  von  Kalioni  wird  von  einer  kleinen 
Hiigelkette  in  einen  ostlichen  und  einen  westlichen  Teil  zer- 
schnitten.  In  dieser  Kette  an  dom  niedrigsten  der  Hiigel 
liegt  die  Ruine\  Der  ganze  ostliche  Teil  der  Ebene  ist  auf 
dem  Plan  als  Sumpf  markiert;  die  vielen  kleinen  Wasser- 
laufe,  die  selbstandig  von  den  umliegenden  (jetzt  meist  nackten) 
Hohen  kommen  (auch  von  NO.  auf  den  Tempel  zu)  oder 
Verastelungen  des  Tlusses  von  Messa*  sind,  stauen  sich 
eben  an  der  Hugelkette,  auf  deren  Senkung  fast  wie  ein 
Riegei  der  Tempel  liegt.  Eine  exponiertere  Lage  ist  also 
kaum  denkbar.  Koldevvey  sagt  selbst  (S.  47):  *Ich  habe  nach 
einem  scharfen  Regen  die  Kirche  wie  eine  Insel  aus  der 
flutenden  Flache  hervorragen  sehen*  (die  Kirche  steht  auf 
dem  alten  Fundament),  und  seine  Zeichnung  am  Kopfe  der- 
selben  Seite  gibt  eine  anschauliche  Vorstellung  von  der  Uber- 
flutung.  Warum  legte  man  nun  den  Tempel  grade  hierher? 
Das  laBt  sich  nur  damit  erklaren,  daB  er  oinem  Kulte  diente, 
der  mit  der  Ortlichkeit  aufs  engste  verkniipft  war.  Diese 
Vermutung  hat  schon  LoUing  (bei  Koldewey  S.  59)  ausge- 
sprochen,  nur  nicht  mit  genligender  Bestimmtheit  und  ohne 
aus  der  Ortlichkeit  und  der  Konstruktion  des  Tempels  selbst 
die  letzten  Konsequenzen  zu  ziehen.  Der  Wichtigkeit  wegen 
und  weil  ich  noch  einen  Schritt  weiter  zu  kommen  denke, 
schreibe  ich  die  ganze  Bemerkung  LoIIings  aus:  *Ein  wenn 
auch  schwacher  und  unsicherer  Anhalt  [fiir  den  Namen  der 
Gottheit,  der  das  Heiligtum  angehort  haben  konnte]  ist  viel- 
leicht  in  den  Worten  des  Theophrast  Hist.  plant.  IX  18,  10: 
iviaxoO  \iky  rap  ^potci  t6  iibujp  iraiboTovov  eivai  Yi^vaifiv 
ificTrep  Kai  ^v  ©ecTTiaic,  iviaxoO  b^  cJtovov  ujCTrep  ^v  TTuppqi"  toOto 
Tdp  tJtiuivto  oi  iaTpoi,  verglichen  mit  der  Parallelstelle  Plinius 
Nat.  hist  XXXI  2  (7):  In  Pyrrha  flumen  quod  Aphrodisium 
vocatur  steriles  facit,  zu  finden.  Von  den  Fliissen  des 
pyrrhaischen  Gebietes  namlich  scheint  der  von  Polichnito 
kommende  und  bei  Hag.  Phokas  miindende  im  Altertum,  wo 


Griechische  Bauinschriften.  101 

die  siedend  heiBen  Quellen  von  Poliehnito  entweder  noch 
gar  nicht  «xistierten  oder  wenigstens  nicht  erwahnenswert 
schienen,  ganz  unbedeutend  gewesen  zu  sein,  der  Kavuro- 
potaraos,  der  nordlich  von  Pyrrha  miindet,  ist  nicht  viel  mehr 
als  ein  BezeQ  des  Meeres,  das  FlilBchen  von  Messa  dagegen 
schwillt  nach  den  Herbst-  und  Winterregen  kraftig  an,  wird 
im  unteren  Lauf  durch  die  starke  Quelle  Kryonero  ver- 
starkt,  und  wenn  es  das  Aphrodisium  des  Plinius  gewesen 
sein  kann,  so  diirfte  an  ihm  oder  in  seinem  naheren  Bereich 
ein  Heiligtum  der  Aphrodite  gesucht  und  auf  dieses  die 
Buinenstatte  von  Messa  bezogen  werden  konnen*.  Das  von 
LoUing  genannte  Fltifichen,  auf  der  Karte  durch  die  Bezeich- 
nung  der  QueUe  kenntUch,  nimmt  seinen  Lauf  in  ziemUch 
groBer  Entfemung  vom  Tempel,  hat  iiber  die  QueUe  hinaus 
sein  eigenes  schmales  Tal  und  beriihrt  die  sumpfige  Ebene 
ostlich  des  Tempels  iiberhaupt  nicht  Ganz  bedeutend  wasser- 
reicher  als  es  muB  nach  der  Karte  der  Flufi  sein,  der  etwas 
weiter  nordlich  in  vielfachen  Windungen  und  Verastelungen 
fUefit.  Sein  Hauptbett  lauft  zwar  auch  nicht  durch  die 
Senkung  neben  dem  Tempel,  aber  doch  nur  durch  eine 
Kuppe  von  ihm  getrennt  aus  der  ostlichen  Teilebene  in  die 
westUche.  Und  es  ist  nun  sehr  wahrscheinUch,  dafi  dies 
Bett  gar  nicht  das  alte  ist  Beim  Eintritt  in  die  ostUche 
Ebene  zweigt  sich  von  ihm  ein  nicht  minder  breites  Bett 
ab,  das  sich,  spater  schmaler  werdend,  durch  den  Sumpf 
hindurch,  durch  die  Senkung  an  dem  Tempel  vorbei  und 
durch  die  westUche  Ebene  zieht,  um  sich  kurz  vor  dera 
Meere  wieder  mit  dem  Hauptarm  zu  vereinigen.  Die  west- 
Uche  Ebene  nun  ist  offenbar  nichts  weiter  als  AUuvialboden^) 

*)  Ist  es  wohl  zu  kUhn,  einmal  die  Vermutung  auszusprechen, 
dafi  dem  Flufi  leicht  deswegen  die  Kraft  zugetraut  werden  konnte,  die 
Frauen  steril  zu  machen,  weil  er  durch  seine  Schuttmassen  und  zu- 
gleich  damit  seine  Sumpfbildungen  (vgl.  die  oberbayerische  Hochebene) 
Mutter  Erde  wirklich  steril  machte  ?  S.  Tfl.  31  ttber  die  'Verteilung  der 
Vegetationsverh&ltnisse  usw.*,  wo  der  Boden  westlich  des  Relikt-Sees 
als  steril  gekennzeichnet  ist.  —  In  dem  6stlichen  Kessel  und  westUch 
bis  zum  See  soU  heute  Getreide  gebaut  werden.  Darin  Uegt  kein  Wider- 
spruch  zu  obiger  Vermutung.   Die  unfnichtbare  Kiiste  schiebt  sich  nur 


102  Heinrich  Lattermann, 

(Koldewey  S.  60  zu  Tafel  XVIII,  1),  der  im  Altertum  nicht 
halb  so  ausgedehnt  gewesen  sein  mag.    So  erscheint  einer- 
seits  der  jetzige  Hauptarra  rait  seinera  langen  Strandsee,  der 
Hinterlassenschaft  des  Meeres,  viel  bedeutsamer  als  der  nord- 
liche  Arm  —  es  wird  auch  kaum  moglich  sein,  strikt  nach- 
zuweisen,  daB  ursprunglich  lotzterer  der  Hauptarm  war.  Auch 
im  Osten  ist  das  infolge  der  Versumpfung  kaum  mehr  moglicL 
Aber  offenbar  ist  urspriinglich   die  tiefste  Stelle  der  Ebene 
die  gewesen,  wo  sich  jetzt  der  Sumpf  ausbreitet,  und  wenu 
der  FluB  einmal  in  der  Richtung  auf  diesen  in  einem  breitea 
Bett  seinen  Weg  genommen  hat,  so  muB  er  eben  einmal 
niitten  durch  die  Ebene  und  durch  die  Senkung  am  Tempel 
vorbei  geflossen  sein.    Dann  hat  er  sich  aUmahlich   durch 
sein  eigenes  Geroll  den  Zugang  verstopft,  und  wenn  sich 
nun  sein  Wasser  zum  Sumpfe  staute,  so  wird  es  den  siid- 
licheren  Weg  zum  Meere  haben  nehmen  miissen.    So  war 
denn  aber  auch   im   Altertum,  mehr  als   heute  durch  den 
Sumpf  die  Kirche,  der  Tempel  durch  den  FluB  gefahrdet, 
der  machtig  anschweUen  konnte,  GeroU  vor  sich  her  schiebend, 
und  noch  durch  zwei  Zuflusse  Verstarkung  erhielt,  deren  einer 
heute  graden  Weges  auf  die  Ruinen  zuflieBt  und  erst  kurz 
vor   dem  *Taxiarchis'   in   die   Senkung    abbiegt    Aber  der 
Tempel  durfte  den  ungeberdigen  Fliissen  und  Bachen,   die 
an  ihm  nagten,  nicht  weichen.    Er  stand   auf  einer  alten 
Kultstatte!  Das  lehren  die  Reste  eines  alteren  Baues,  die  von 
dem  jiingeren  Fundament  eingeschlossen  wurden  (Koldewey 
S.  59)*).    Nun  soll  aber  keinesfalls  damit,  daB  wir  dem  FIuB 

immer  weiter  ins  Meer  hinaus;  hinter  ihr  erhohen  sich  langsam  die 
Rander  der  FluBbetten  durch  die  beim  Cbertreten  zuriickbleibenden 
feineren  Sinkstoffe,  beugen  der  Sumpfbildung  vor  und  werden  immer 
fruchtbarer  (vgl.  Oberitalien,  wo  allerdings  andere  Momente  hinzutreten). 
In  einer  Kesselebene  aber,  wie  wir  sie  ostlich  des  Tempels  haben,  wird 
ohne  menschhche  Bemiihungen  um  guten  Abzug  des  Wassers  die 
Sumpfigkeit  immer  groBer  werden. 

^)  Ober  die  Lage  der  beiden  Fundamente  zu  einander  wird  man 
leider  aus  Koldeweys  sonst  ganz  vorziighchem  Fundbencht  (S.  4S) 
nicht  klar,  noch  weniger  (in  dieser  Hinsicht)  aus  der  Zeichnung  Tfl.  XIX. 
Yielleicht,  daB  auch  hieraus  sich  etwas  fiir  eine  besondere  Sicherung 


I 


Griechische  Bauinschriften.  103 

den  Weg  am  Tempel  vorbeigegeben  haben,  ohne  weiteres 
gesagt  sein,  dafi  er  in  kaltlichem  Zusammenhang  mit  letzterem 
stehe,  wenn  auch  zu  erwarten  ware,  dafi  die  Alten  ihn  ihrer- 
seits  sonst  nach  Siiden  abgelenkt  hatten.  Des  Plinius  *flumen' 
kann  eine  mifiverstandliche  Ubersetzung  von  Theophrasts 
ubu)p  sein,  das  ja  noch  nicht  Flufi  zu  bedeuten  braucht.  Aber 
andererseits  braucht  der  Flufi  seine  Bedeutung  f  iir  das  Heilig- 
tum  nicht  zu  verlieren,  und  doch  kann  dieses  selbst  noch 
direkter  mit  dem  u5ujp  in  Verbindung  —  ganz  aufierlich 
gesprochen  —  stehen.  Ich  mochte  namlich  zu  bedenken 
geben,  dafi  allein  in  dem  mittleren  Fundamentrechteck  der 
Cella  im  Gegensatz  zu  allen  tibrigen  kein  Fundament  gefunden 
worden  ist,  Ein  Altar,  ein  Kultbild  hatte  doch  gerade  mehr 
als  das  Pteron  eine  feste  Unterlage  erfordert  Hat  also  der 
Boden  der  Cella  offen  gelegen?  Hat  er  vielleicht  ein  Wasser- 
becken,  das  durch  den  FluB  gespeist  wurde  und  hier  an 
geweihter  Stelle  die  Kraft  erhielt,  die  Frauen  unfruchtbar 
zu  machen,  enthalten?  Oder  erhob  sich  die  Cella  tiber  einer 
Quelle,  wie  sich  eine  solche  auch  im  Siiden  der  Ebene 
(Kryonero)  findet?  Wir  sehen  schon  hier:  es  ware  doch  sehr 
wichtig  gewesen,  wenn  Koldewey  tiefer  gegangen  ware,  als 
es  ihm  moglich  war,  besonders  die  Kirche  abgetragen  hatte^). 
Dafi  sich  tiber  dem  von  mir  angenommenen  Becken  spater 
christliche  Kirchen  erhoben,  spricht  eher  ftir  als  gegen  diese 
Annahme.  Das  Becken  war  leicht  zu  schliefien.  Die  Tempel- 
ruine  selbst  lieferte  genug  Fiillmaterial.  Dartiber  wurde  aus 
alten  Quadern  ein  sorgfaltiger  Plattenfufiboden  gelegt,  zum 
Teil  mit  Klammerverschlufi !  (S.  60  zu  Tfl.  XIX,  1.)  Vielleicht 
sollte,  wie  so  oft  an  alten  Kultstatten,  dem  heidnischen 
Glauben  dadurch  gewehrt  werden,  dafi  ihm  die  Quelle  ver- 
stopft  wurde.    Beide  Kirchen,  die  sich  hier  abgelost  haben, 

der  Ost-  und  Nordseite  ergibt.  W&hrend  z.  B.  auf  der  Stidseite  die 
&lteren  roten  Liparitbldcke  *bis  an  die  schwarze  LRngsmauer  hinan- 
reichen',  wurden  auf  der  Nordseite  'zwei  schwarze  Tuffquaderreihen 
zwischen  die  Reihen  roter  Quadern  und  die  L&ngsmauer  eingefUgt*. 
')  Vielleicht  ist  auch  die  ungewdhnliche  Grundrifiform  des  Pseudo- 
dipteros  durch  Srtliche,  d.  h.  zugleich  Kultriicksichten  zu  erkl&ren. 


104  Heinrich  Lattermann, 

sind  fast  genau  nach  der  Gella  orientiert  und  hatten  docli 
seitlich  auf  dem  alten  Fundament  einen  viel  festeren  Stand- 
platz  gehabt.  —  War  hier  algo  wirklich  eine  Quelle  von 
Kultbedeutung,  so  muBte  ihretwegen  erst  recht  der  Tempel 
stehen  bleiben,  war  er  dann  auch  von  innen  und  von  aufien 
der  Gefahr  ausgesetzt,  unterspiilt  zu  werden.  Um  der  ent- 
gegenzutreten,  wurde  er  eben  so  solide  gebaut,  deswegen  die 
verwickelte  Technik,  —  deswegen  schlieBlich  auch  das  Ver- 
starkungsfundament  unserer  Inschrift 

Nun  drangt  sich  die  Frage  auf:  hat  Koldewey  ein 
solches  Verstarkungsfundament  gefunden?  Wenn  ich  seine 
Fundnachrichten  richtig  verstehe:  nicht!  (die  isolierte  Ver- 
bramungsschicht  liegt  in  der  Flucht  der  untersten  Stufe). 
Aber  wir  wissen  noch  nicht,  was  IV2  m  unter  der  KpriTtic 
folgte;  bei  Koldeweys  Grabung  stand  Wasser  dariiber.  Hier, 
vor  allem  an  der  Nordseite,  mtifite  also  zu  einer  giinstigeren 
Jahreszeit  noch  einmal  der  Spaten  angesetzt  werden.  An 
der  osilichen  Schmalseite  hat  nun  Koldewey  in  der  Tat  ein 
Stiick  Fundament  auBerhalb  der  KpnTric  gefunden.  Er  ver- 
mutet  aber,  es  habe  einer  Rampe  angehort  Leider  sagt  er 
nichts  iiber  Lange  und  Breite.  Letztere  laBt  sich  auch  nicht 
aus  dem  Plan  ersehen;  der  Lange  nach  ist  das  gezeichnete 
Stiick,  ungefahr  symmetrisch  zur  Hauptachse  des  Tempels 
verteilt,  etwas  groBer  als  die  halbe  Schmalseite.  Diese  Aus- 
dehnung  ist  f iir  eine  Rampe  betrachilich,  vgl.  die  von  Koldewey 
angefiihrten  Parallelen  (S.  48).  Die  Steine  scheinen  gut  ge- 
schnitten  und  eingefluchtet  zu  sein;  die  Mucht  halt  sich  in 
einem  Abstand  von  iiber  10  cm  von  der  Kante  der  untersten 
Stufe,  eine  Sonderbarkeit,  die  sich  leicht  erklaren  lieBe,  wenn 
der  Mauerzug  spater  ware  ais  das  urspriingliche  Tempel- 
fundament  (Jbrigens  fragt  sich  auch  noch,  ob  Koldewey  die 
Mauer  in  Uirer  ganzen  Lange  aufgedeckt  hat;  femer  ver- 
missen  wir  eine  Angabe  iiber  ihre  Hohenlage.  —  NatiirUch 
ist  es  nicht  ausgeschlossen,  daB  die  Forderung  der  luschrift 
niemals  verwii-klicht  worden  ist  Der  Tempel  selbst  ist  ja, 
wie  die  von  Koldewey  gefundene  Ante  mit  ilirem  Werkzoll- 
Mantel   zeigt  (§  50  N.  38   und  S.  56),  niemals  ganz  fertig 


Griechische  Bauinschriften.  105 

geworden.  Jedenfalls  aber  sind  die  Ubereinstimmungen  in 
den  Voraussetzungen  und  technischen  Vorschriften  unserer 
Inschrift  mit  dem  archaologisch-topographischen  Befund  so 
grofi,  daB  ich  keinen  Zweifel  hege:  hier  haben  wir  eine 
Bauinschrift  vom  Tempel  zu  Messa.  —  Die  genauere  Zeit  der 
Inschrift  muB  unbestimmt  bleiben;  aber  sie  spricht  schon 
rein  hellenistisch,  kann  also  nicht  vor  250  v.  Chr.  angesetzt 
werden.  Da  nun  nach  Koldewey  (S.  57  f.)  die  Erbauung  des 
Tempels  in  die  erste  Halfte  des  IV.  Jahrhunderts  fallt,  so 
ist  das  Verstarkungsfundament  mindestens  100  Jahre  jiinger; 
in  der  Tat  durfte  sich  bei  einem  so  solide  konstruierten 
Tempel  kaum  sehr  viel  fruher  der  Nachbau  der  Inschrift 
als  notig  erwiesen  haben.  Jedenfalls  lost  sich  schon  aus 
diesem  Grunde  der  von  Paton  angenommene  Zusammenhang 
mit  IG.  XII*  10,  wo  vom  Auffuhren  von  Tempelwanden  die 
Rede  ist  Dazu  kommt,  daB  vom  Kopfe  unserer  Inschrift  nur 
ganz  wenig  verloren  gegangen  sein  diirfte;  man  wtiBte  nicht, 
was  noch  viel  mehr  (von  einem  ganz  andem  Bauteil  abge- 
sehen)  ais  etwa  die  Baukommission  und  die  Ortlichkeit  voraus- 
gegangen  sein  soUte.  Auch  die  Vergleichung  mit  der  Skeuothek- 
Inschrift  (Ditt^  537)  legt  diese  Annahme  sehr  nahe.  Deren 
Kopf  lautet:  ^  [0]€o[i].  *[Z]uvTpa(pai  inc  CKeuoGrjKric  ttic  Xi9(vr|c 
Toic  KpejLiacToTc  CKeueciv  [  ^EuGubojiou  Aimr|Tpiou  MeXiTcujc, 
OiXiwvoc  'EHt]K€Cti&ou 'EXeuciviou.  *ZK€uo6nKnv  oiKobojificai  toic 
Kp€^acT0tc  CK€ueciv  ^v  Zeiai  dp£d|^|uievov  diTo  toO  iTpoTruXaiou 

TOO    i^  dtOpdc  TTpOClOVTl    ^K   ToO  6TriC0€V  TUIV  VJ^eUJCOiKUiV   TUJV 

6^0T€TUJV,  jif^KOc  Terrdpujv  TrXeGpujv,  rrXdTOC  TievTriKOVTa  Trl^^obdiv 
Kai  TT^vTe  cuv  ToTc  Toixoic.  KaTarefiujv  toO  x^pio^  pd6oc  dTTO 
To|®0  |ieT€UjpOTdTOu  TpeTc  TTobac,  t6  dXXo  dvaKa6apd)ievoc  dTTi 
t6  CTepiqpl^ov  CTpuj)iaTieT  Kai  dvaXrivpeTai  icov  KaTd  KeqpaXriv 
fiirav  6p66v  TTp6c  Tp^6v  biaPrjTriv  KTd;  ich  habe  den  Kopf 
etwas  reichlich  bemessen,  um  zu  zeigen,  daB  die  Inschrift  auch 
im  einzelnen  manche  Anklange  an  die  von  Lesbos  aufweist. 
Wenn  Cyriacus  tiber  der  von  mir  begrenzten  Liicke  noch 
*ATa6f|i  Tuxni  gibt,  dann  kann  das  ebensogut  damit  erklart 
werden,  daB  er  es  aus  eigener  Machtvollkommenheit  hinzu- 


106  Heinrich  Lattermann, 

gefiigt  hat^),  oder  dalJ  der  Kopf  der  Inschrift  aiiBer  dem  zu 
erwartenden    draGfii    Tuxni   wirklich   unleserlich   war,  oder 
schlieBlich,  daB  die  Oberschrift  auf  einem  besonderen  Gesims- 
stein   stand  und  der  Kopf  des  eigentlichen  Inschriftsteines 
fehlte  oder  unleserlich  war.*)    Auch  unten  diirfte  der  Stein 
eher  bestoBen  gewesen  sein  als  voUstandig  (was  IG.  XII'  10 
ist),  sodaB  sich  die  Inschrift  anf  einem  andern  Stein  hatte 
fortsetzen  miissen.    Viel  mehr  als  etwa  ein  paar  rechtliche 
Kontraktbestimmungen,  den  Namen  des  Untemehmers  u.  dgl- 
brauchen  wir  ja  nicht  mehr;   so  wie  die  Inschrift  uns  Tor- 
liegt,  kniipft  an  den  Anfang  gut  das  Ende  an  —  so  wird 
auch  der  SchluB  nicht  weit  sein.    Was  im  einzelnen  gegea 
Patons  Verbindung  der  Inschrift  mit  N.  10  spricht,  wird  bei 
der  Einzelbegrtindung  der  Textrekonstruktion  gesagt  werdea, 
mit  der   Patons   ctoixn^ov-Ordnung  zu   32  Elementen,  deC 
ungewissen  Zeilenbestimmung  in  N.  10  entnommen  und  durch. 
Homoioteleuta  gestiitzt,  steht  und  fallt.    Ich  mochte  schoa^ 
aus  den  Auslassungen  und  Zusatzen,  die  bei  Cyriacus  vor-' 
konunen,  schlieBen,  daB  der  Text  nicht  cTOixribov  geordnet  war. 

Einzelheiten. 

3.  TTr|X€ic  buo.  Bei  einem  Verst&rkungsfandament  kam  es 
nattlrlich  hinter  der  Ortsbestimmung  vor  allem  auf  die  Breite  an. 
Die  Tiefe  ist  verschieden  und  schwer  in  Mafie  zu  fassen;  sie 
richtet  sich  im  tlbrigen  nach  dem  alten  Fundament. 

dvaKaOdpeiv.  Die  meisten  Belege  fQr  das  Wort,  das  bald 
aktiv,  bald  medial  vorkommt,  schreibt  Holleaux,  Ath.  Mitt.  XXXI 
(1906)  137  aus.  HinzuzufClgen  sind  die  eleusinische  Inschrift  IG. 
II  add.  834  c  Z.  24  Trevie  dvbpac  touc  4v  tuji  lepuQi  dvaKaOai- 
povTac;  ferner  die  delische,  Michel  594,  die  etwas  ausftthrlicher 
von  der  Arbeit  handelt:  Z.  82  toO  OedTpou  Tf|v  dpxnlcrpav  Kai 
Touc  6XK0UC  dvaKaOdpaci  Kal  tot  x^^^  ilevtfKacx  iiicOuiToTc 
KTd.  und  Z.  103/4  dvaKalOdpavTi  t6  6ec^O(p6piov  Kai  tot  XO^v 
^SevdTKavTt.    Schliefilich  klingt  grade  an  die   lesbische  Inschrift 

*)  Ober  seine  Zuverlslssigkeit  vgl.  Larfeld  in  I.  v.  MiUlers  Handb. 
I»,  369  f. 

•)  Auch  Paton  mufi  'ATaOf^i  TOxn^  von  der  eigentlichen  Stele  aus- 
schliefien,  wenn  er  auf  die  Zeilenzahl  von  N.  10  kommen  will. 


Griechische  Bauinschriften.  107 

am  meisten  eine  delphische  an,  BCH.  XXIX  (1905)  468  N.  146 
Z.  20  dvaKaOctpai  bi  tujv  dTTi  t6  CTepeov  0e|ui€Xiuj[v  t6  x^^P^ov 
oder  Tov  t^ttov  (wie  ich  ergftnze*)).  Die  Stelle  Ditt*  587,  46  f. 
Tiui  dveX6vT|i  Kai  dvaKaOnpavTi  toO  mipTOu  t6  XiOoXdfri^ci 
tm  t6  CT4piq)OV  ist  natarlich  so  zu  verstehen,  dafi  das  Fundament 
des  (zusammengestQrzten)  Tormes  beseitigt  (die  Steine  hochgewanden 
werden,  dvaipeiv)  und  dann  der  Boden  fur  das  neue  Fundament 
ges&nbert  werden  solL  Beide  Yerben  durften  also  nicht,  wie 
Holleaux  (a.  a.  0.)  getan  hat,  getrennt  werden,  Fabricius  (Hermes 
XVn  [1882]  564)  ttbersetzt  dvaKadatpeiv  (-pecOai)  einwandfrei 
mit  ^aufgraben  und  wegrfiumen'  (Holleaux  [a.  a.  0.]  M6blayer,  af- 
fouiller) ;  ich  glaube  nur,  dafi  zugleich  ein  wagrechtes  Planieren  des 
Baugrundes  darin  steckt,  das  ja  keine  Arbeit  fttr  sich'),  aber 
doch  notwendig  ist.  In  unserer  Inschrift  steht  nun  Z.  8  dvaKa- 
Gapei  TU)i  7TU)puji.  Fabricius  (De  arch.  Gr.  S.  59)  nimmt  daran 
Anstol^  und  will  crpiucei  oder  TtpoccTpujcei  einschieben.  £r  sieht 
also  in  dem  Dativ  einen  lat.  Ablativ.  Tats&chlich  licgt  ein  reiner 
Dativ  vor:  'fflr  das  flbliche*)  Porosmauerwerk'.  'AvaKaOaipeiv 
steht  eben  nicht  bloG  ftuGerlich  mit  der  Konstruktion  in  Yer- 
bindang,  es  ist  von  Wichtigkeit  fflr  sie,  bezw.  fflr  die  Arbeit  des 
Untemehmers  an  der  Konstruktion ;  daraus  erkl&rt  sich  zugleich, 
dafi  es  auch  im  Medium  nicht  selten  ist. 

5.  (bacpoc.  Wfihrend  totioc  und  xujpiov  mehr  planimetrisch, 
ist  ^bacpoc  mehr  stereometrisch-konkret  der  'Baugrund';  vgl.  be- 
sonders  die  Inschrift  Ditt*  542,  12  "Onc^*  X|i0ouc  touc  \ikv 
iy  Toii  dbdcpei  KTd.  und  587,  48  Xi9oi  dpoupaioi  eic  t6  CTp[uj]|ia 
Tiui  TTupTUJi  Kai  ^K  ToO  ivjbc  dvTicTpiwcai  dxpi  ToO  ibdcpouc 
TTic  auXfic  KTd.  Nicht  immer  tritt  das  gleich  scharf  hervor,  so 
Ditt."  537,  62  •^cuvcrpublcei  t6  ttaqpoc  XiOoic  t6  4vt6c  fiTrav 
cuvap^OTTOuci  7rp6c  dXXrjXouc  (Skeuothek-Inschrift)  *)  oder  Michel 


»)  Vgl.  die  Inschrift  von  Athen,  Ath.  Mitt.  XXXI  (1906)  134,  Z.  3 
dvaKa6T)pd|Lievov  t6  xu^piov  und  die  Inschrift  von  Lebadeia,  Fabricius, 

De  archit.  6r.  S.  7  Z.  64  fT.  ddv  bi  6  t6itoc  dvaKaOatpd^evoc  ^ajAaKoc 
eOptcKirrai,  irpoccTpdJcei  iriljpoic  6coic  &v  xp^ioi  ^  Krd.  —  xu>piov  und 
xdiTOC  auch  sonst  mehrfach  (in  der  lesbischen  Inschrift  Z.  8  u.  13)  im 
allgemeinsten  Sinne  von  'Baugrund*;  vgl.  zu  Z.  5  Sbaq>oc. 

')  An  einem  besonderen  Wort  dafiir  fehlt  es  denn  auch. 

')  N&mlich  als  Unterlage.  So  haben  auch  die  besten  Marmor- 
tempel  meist  ein  irtlipoc-Fundament  (Durm,  Bauk.  d.  Gr."  S.  68). 

*)  Hier  ist  natiirlich  t6  ^vrdc  duav  nicht  mit  Sbaq>oc  zu  ver- 


108  Heinrich  Lattermann, 

594,  57  t6  Sbacpoc  dfiaXicaci  [nach  Niederreifiang  eines  Ban- 
werks].  Die  delphische  Inschrift  BCH.  XXIX  (1905)  468  Nr.  146 
Z.  14  dTTOCT€p€UJcac  t6  lbaq)oc  zeigt  sodann,  dafi  l.  keinesfalls 
immer  fester  Baugrund  zu  sein  braucht.  Dazu  stimmt  auch  Philon 
von  Byzanz  V  79,  1  ff. :  TrpwTov  \xky  be\  |*touc  oiKobo^oOvTac 
TnjpTOuc  dpuEavTac  ficl^xP*  TTCTpac  f\  ubaToc  f\  tivoc  £bdq>ouc 
dccpaXdac  (-oOc  unverstftndlich  Graux)  j*toOtov  dTTOcrepcujcavTac 
t6v  t67tov  djc  iLidXicTa  Ti9d|*vai  touc  0€|i€Xlouc  4v  t^ijiu)  KTd. 
(beachte  auch  die  tJbcreinstimmung  der  Yerben).  In  unserer  In- 
schrift  nun  dtlrfen  wir  getrost  annehmen,  daG  gbacpoc  im  Gegen- 
satz  zum  {uiaXaKov  der  Z.  7  harter,  anstehender  Fels  ist.  Yom 
Sbacpoc,  auf  dem  die  Fnndamente  der  Schmalseiten  liegen,  f£lllt  der 
Fels  (KaTacpopd  Z.  12)  und  wird  terrassenfdrmig  nach  der  Mitte 
der  Langseite  zur  Aufnahme  der  Steine  ^behauen'  (^TriTOfiai  Z.  12). 

5.  Ibaqpoc  TONYHKPIM  Cyriacus. 

6€)i€Xiov  ist  alles  unter  der  KpriTTic,  denn  bis  an  die  unterste 
Stufe  hOchstens  kann  das  iTpocOc^^Xiov  reichen.  W&hrend  das 
Wort  in  der  attischen  Literatur  sehr  h£lufig  ist,  wird  es  in  attischen 
Bauinschriften  durch  CTpuj|ia  vertreten  (z.  B.  Inschr.  I  B  Z.  54). 
Die  Inschriften  der  Argolis  wieder  haben  in  gleichem  Sinne  croipd 
(s.  IG.  IV  Index  VIII).  In  der  troezenischen  Inschrift  IG.  IV  823 
steht  Z.  37  0€|i^Xia*)  neben  KpTiTcic  (bezw.  -ib€c),  Z.  71  und  67, 
und  CTOipd,  Z.  61.  ZTOi^d  scheint  sich  dadurch  von  8€^^Xia  zu 
unterscheiden,  dafi  es  nur  unter  einer  KpT]Tric  mdglich  ist,  wfihrend 
6€^£Xta  (hier)  Tundament  schlechthin'  bedeuten  dOrfte ').  In  der 
delphischen  Theater-Bauinschrift  BCH.  XXIX  (1905)  N.  146  S.  468 
heifit  es  Z.  20 :  dvaKaOdpai  bi  tujv  iiti  t6  CT€p€6v  8€fi€Xiuj[v 

binden,  sondern  mit  X(6oic.  Dafi  der  ganze  Fufiboden  mit  Steinplatten 
belegt  werden  soll,  sagt  zur  Geniige  cdv  in  cuvcTpdicci.  Die  FuQboden- 
platten  aber  pflegte  man  im  allgemeinen  (vgl.  z.  B.  Durm,  Bauk.  d.  Gr.' 
S.  76  Fig.  60  [Theseion]  und  als  Ausnahme  die  Lebadeia-Inschrift, 
Fabricius,  De  arch.,  Tfl.)  nicht  mit  AnathyTOsis,  sondem  mit  voUen 
(5Xoi)  Fugen  zu  verstoBen.  Das  sagt  hier  t6  ^vt6c  dirav  hinter  XtOoic 
und  zur  Verstfirkung  der  Bestimmung  ist  noch  cuv  (wieder  =  'voU*) 
zu  dem  sonst  allein  iiblichen,  auf  dvaOOpuicic-Fugen  beztlglichen  &p- 
^6tt€iv  hinzugefugt. 

*)  -vac  dtrcHopuxOcfcac  OiroiKoboMi^icavTi  Td  BcMAia. 

•)  Damit  ist  der  Vorrat  der  Inschrift  an  Wortem,  die  in  irgend 
einem  Sinne  Fundament  heifien,  noch  nicht  erschOpft.  Z.  35/6  u.  Z,  36 
kommt  noch  bei  Anlage  einer  6b6c  fiir  die  feste  Unterlage  der  Schtkt- 
tung  Oirobofid  vor;  vgl.  auch  Michel  594,  58  n.  62. 


Griechische  Bauinschriften.  109 

t6  xu)piov  V.  Tov  t6ttov  ;  es  handelt  sich  nm  eine  niedrige  Unter- 
lagsschicht  ^). 

6.  Dem  Sinne  nach  scheint  die  Ergfinznng  durch  den  Gegen- 
satz  geboten;  den  Wortlaut  habe  ich  Z.  12/3  eutlehnt^). 

7.  Anf.  Von  mir  ergdnzt;  BUcheler  hatte  ttic  ?bpac]  Tfjc  vOv 
K€ifi^vr|C  vorgeschlagen.  —  MAAAKOYNHI  Cyriacus. 

8.  Anf.  non  Cyriacus;  Ende  nUUIOinAPEXUUNOY. 

9.  AEAHYETEPOYnHXEHIEYeYMETPIAI.  BUcheler 
schreibt:  Tioincac  b^  XrjijieTai  CTCpcoO  irrixtujc  €u9u|i€Tp(qi  |*®6ktui 
dpoXouc  und  erklfirt :  'fttr  die  Eubikelle  nach  Lilngenmessung,  da, 
wenn  das  Material  eingebaut  und  eine  massive  Konstruktion  fertig 
ist,  eben  die  CT€p€0)Li€Tpia  aufhOrt'.  Aber  jetzt  wissen  wir,  was 
Bttcheler  noch  nicht  wissen  konnte,  dafi  der  CT€p€oO  tttixuc  im 
ptolemaischen  Agypten  die  Quadratelle  bezeichnet.  Das  ist  zwei- 
deutig,  und  Wilcken,  Griech.  Ostraka  I  780*,  hat  sich  darflber  ge- 
wundert,  steht  jetzt  aber  durch  ein  Halbhundert  Beispiele  fest. 
Unzweideutig  wird  der  Ausdruck,  sowie  €u0u|yi€Tpi(x  hinzutritt :  in 
gerader  Messung.  Wo  es  sich  (Z.  3)  um  ein  Lftngsdimension 
handelt,  fehlt  CT€p€oO;  hier  aber  handelt  es  sich  um  eine  Flftche, 
die  auf  8  Eilen  H6he  bestimrat  wird,  sodaG  der  Zusatz  CT€p€oO 
besagt:   flber  die  Flfiche  hin'*).  —  Paton  schreibt  im  Majaskel- 

Platz  fOi-  8  Zeiehcn. 

text  (Z.  10   des  Corpus);    XTmi€[Tai c]|T€p€ou 

TTTixcuJV  —  KTd.  wie  Bflcheler;   im  Minuskeltext :   Xrnp[€Tai    ... 

To]l[0]  ?p[t]ou  (?)  Trrjxeujc  KTd.  Er  fflgt  hinzu:  ^'In  vs.  11 

fortasse  CT€p€oO  Tirixtujc  €u9u|i€Tpia  supplendum  erat'.  In  den 
Corrigenda  S.  140  gibt  er  sodann  eine  briefliche  Mitteilung  Dorp- 
felds  wieder,  die  einen  technischen  Gedanken  in  die  Stelle  hinein- 
trftgt:  'Es  fiel  mir  auf,  ob  statt  EYOYMETPIAI  nicht  EY0YN- 
THPIAI  gelesen  wird,  denn  an  der  Oberkante  der  letzten  Funda- 
meutschicht,  die  €u9uvTTipia  genannt  wird,  befindet  sich  gewohnlich 
eine  Anarbeitung  von   etwa  8  Daktylen'.    DOrpfeld  gibt    diesen 

15 

*)  Z.  14/5:  9e^^]|Xiov  \ii\  iXdcciu  biiroboc,  nachdem  (14)  xai  diro- 
CTcpedicac  t6  £baq>oc  gesagt  worden  war. 

')  Ich  nehme  keinen  Anstand,  auch  bei  dieser  £rg£lnzung  daran 
festzuhalten,  dafi  in  dvaKaOaipeiv  zugleich  ein  Tlanieren*  liegt.  Der 
Passus  der  Skeuothekinschrift  Z.  7  f.  (s.  S.  105) :  KaTaT€|uiUjv  toO  x^iipiou 
PdOoc  dir6  to|0  ^eTeuipoTdTou  TpeTc  ir6bac  widerspricht  dem  nicht; 
da  wird  die  Erniedrigung  des  Felsens  um  eine  hohe  Schicht  (bis  zu 
3  Fufi!)  gefordert. 

')  Ich  verdanke  diese  ganze  Erkl&rung  Professor  Keil,  der  aucli 
die  Anderung  von  TTHXEQZ  in  iri^x€w[v]  vorgenommen  hat. 


110  Heinrich  Lattermann, 

£infall  zor  Eenntnis,  ohne  den  Zusammenhang  daraufhin  nach- 
zuprflfen.  Er  h&tte  sich  sonst  gewiG  gesagt,  daG  doch  erst  einmal 
die  6u8uvTT]pia  selbst  gelegt  worden  sein  mufite,  bevor  die  An- 
arbeitung  stattfinden  konnte.  Wenn  aber,  wie  natflrlich  anch  DOrp- 
feld  weifi,  die  Steine  mit  der  Anarbeitung  verlegt  und  nach  ihr 
eingefluchtet  werden,  so  kann  das  nicht  mit  den  Worten  der  In- 
schrift  gesagt  werden.  Und  woher  nimmt  DOrpfeld  die  Berechtigung, 
^PoXoc  und  bdKTuXoc  gleichzusetzen  ?  —  FQr  meine  Textgestaltung 
flbemehme  ich  von  DOrpfeld  dankbar  den  konstruktiven  Gedanken; 
denn  an  eine  Geldsumme  ist  allerdings  hier  nicht  zu  denken.  Aus 
Cyriacus'  OBOAOYZ  (Z.  10)  schfile  ich,  ohne  der  Lesung  zu 
groGen  Zwang  anzutun,  touc  v6^ouc  heraus.  Die  Schichten  lasse 
ich  ^auffahren^  wodurch  zugleich  dpTaZio^cvoc  und  TiOeic  das 
passende  abergeordnete  ycrbum  erhalten.  Ich  entnehme  das  Verbum, 
ohne  mich  von  Cjriacus'  Zeichen  zu  entfernen,  einer  &hnlichen 
Stelle  der  Skeuothekinschrift,  Ditt.*  537,  auf  die  ich  schon  S.  105 
hingewiesen  habe :  (Z.  8)  t6  dXXo  dvaKadapaVevoc  im  t6  crepi- 
<p|ov  cTpuj^ariei  Kai  dvaXrnpeTai  icov  Kard  K€(paXf|v  Snav  dpOov 
TTp6c  t|6v  ^iaprjTTiv  *). 

9.  dvaXajLipdveiv.  Fabricius,  Hermes  XVII  (1882)  564  hait  fOr 
dasFundamentderSkeuothek,  dessenAufftlhren  dvaXa^pdveiv  heiGt, 
gradezu  eine  'Stlitz-  oder  Terrassenmauer'  fflr  erforderlich.  Vgl.  auch 
S.  565  liber  dvdXrmiia ;  flber  letzteres  ferner  Ditt.*  Nr.  372  Anm.  4. 

10.  gegen  Anf.  EPfArO;  weiterhin  ATTEPmTIlN.  KaedTiep 
TTepi  Tujv  0e^eXiujv  T^TpaTrrai  Bflcheler ;  KaGdTrep  im  KTd.  Paton. 
Bttcheler  fttgt  hinzu:  'auf  einer  andem  Tafel'.  Er  gibt  der  Stelle 
die  einzig  m5gliche  Auslegung.  Paton  mufi  bei  seiner  Lesung  an 
Verzeichnungen  auf  den  Steinen,  Richtungslinien  oder  dgl.  gedacht 
baben.    Aber  das  mflfite  Tipoc  Tdc  YpaW^ac  (-r|v)  heifien*);  vor 

*)  Ditt.  (Anm.  8)  untersucht,  wohin  ^iri  xd  CT^piq)ov  zu  ziehen  sei, 
und  entscheidet  sich  dafur,  es  dem  dvaKaeopd|n€voc  unterzuordnen. 
Das  ist  hier  gleichgultig ;  es  gehdrt  ebei^ogut  zu  cTpui|yiaTi£i.  Auf  keinen 
Fall  aber  darf  es,  darin  hat  Ditt.  recht,  von  dvaKaeapdjjievoc  getrennt 
werden.  Am  leichtesten  hatte  das  Ditl.  durch  die  Stelle  seiner  In- 
schrift  587,  46/7  beweisen  kdnnen:  tiDi  dv€X6vT|i  Kal  dvaKaOi^pavTi 
ToO  irOpfou  Td  XieoX6TnMa  ^ttI  t6  CT^pi(pov  mceuiTct  ktA. 

*)  Vgl.  auch  die  lebadeische  Inschrift  Fabricius,  De  arch.  gr.  S.  9 
Z.  188  ff.  TrpujTov  biaE^cac  cnMciac  irapd  to[Oc  dp|ioOc  (so  Ditt.«  640; 
ToTc  dp^ioic  Fa)]  xae*  ^KacTOv  tiIiv  XiOuiv  ^v  dpe«|i  irpdc  t6  irpoca^Tui- 
t€tov]  Kal  tV)v  TPaMMi*|v  Tf|v  KaTaTpa<p€icav,  irpdc  f\y  [Trapag(|c€i  Tf|v 
irapaEoi^v. 


I 

Griechische  Bauinschriften.  111 

aUem  aber  wird  das  alte  Fundanaent,  das  einzig  Ypcim^oic  h&tte 
tragen  kOnnen,  sonst  stets  t6  Keifievov  6€)i£Xiov  genannt  (Z.  5, 
14,  15,  16).  Hier  kennzeichnet  das  Fehlen  von  KeTc6ai  und  be- 
sonders  der  Plaral  deutlich  genug  den  allgemeinen  Charakter  der 
Bcstimmung '). 

11.  ^XaxiCTouc.  Ein  Mindestmafi  kommt  fflr  Hauerstfirken, 
Steinlftngen,  Abarbeitungen  usw.  sehr  hfiufig  in  den  Bauinschriften 
Yor.  Am  lehrreichsten  fQr  unsere  Inschrift  ist  ein  Beleg  in  der 
Mauerbauinschrift  von  Athen  IG.  II  167  (Frickenhaus ,  Athens 
Mauern  im  IV.  Jh.,  Diss.  Bonn  1905)  Z.  41  (wo  vom  Xi^oXofrmct 
die  Rede  ist,  einem  Fundament,  das  noch  mindestens  2  Fufi  flber 
Erdgleiche  reicht")):  Xi6otc  xpu))Lievoc  |if|  iXdrrociv  F|  TpiTmmo- 
bi[oic.  FQr  unser  lesbisches  Verstfirknngsfundament  ist  also  der 
Sicherheitskoeffizient  bedeutend  grdfier. 

11.  Mitte  TEHMITTHXIOYZ;  ^nKOc  t€  fmiTrnxiouc  Bttcheler, 
jLiinKOC  Tpirmimixtaiouc  Paton;  TpiniiiTTrjxioc  ist  aber  eine  ein- 
wandfreie  Bildung;  vgl.  TpiTmmobioc  und  Pape  TrrjxicKoc,  TrnxiCjia, 
mixiCMOC. 

11.  Ende  rTHXIAIOYZ.  —  Das  Breitenmafi  ist  mindestens') 
gleich  dem  halben  Breitenmafi  des  ganzen  Yerstftrkungsfundaments, 
sodafi  l^ngs  hOchstens  2  Reihen  Steine  nebeneinander  liegen 
kOnnen. 

12.  Anf.  TETPAPA. 

12.  Mitte  KaT'  dTriTOiidc.  T4|iV€iv  wird  vorwiegend  fttr  grObere 
Arbeit  am  gewachsenen  Felsen,  das  Brechen  von  Steinen^)  natttrlich 
mit  eingeschlossen,  gebraucht,  niemals  fttr  bloGes  Abgleichen  oder 
Zurichten.  Auch  wo  es  von  der  Arbeit  an  Steinen,  die  bereits 
anf  dem  Bauplatz  liegen  und  yielleicht  gar  schon  halb  fertig  sind, 
gebraucht  wird,  bezeichnet  es  doch  immer  das  Wegnehmen  eines 
gr5fieren  Steinstttckes,  das,  wenn  es  weg  mufi,  eben  Relikt  des 

')  So  wird  Patons  Anordnung  der  Zeichen  wenigstens  bis  hierher 
schon  durch  diese  Korrektur  hinf&llig,  ganz  abzusehen  von  seinen  Zeilen 
6  und  10 — 12,  wo  die  Liicken  schon  knapp  genug  bemessen  sind. 

«)  Z.  39. 

')  ^axicTouc  ist  auf  alle  Dimensionen  zu  beziehen. 

*)  Die  ungef&hr  rechtwinklige  Behauung  im  Steinbruch,  das  ire- 
XcKdv,  kann  im  T^|biv€iv  mit  eingeschlossen  sein  (vgl.  das  sehr  haufige 
alleinstehende  to^/|  und  t^mvciv,  unmittelbar  gefolgt  von  dTUUT^  bezw. 
&Teiv,  z.  B.  Ditt.*  587,  17  mcBujTct  Tf^c  Tojif^c  tu&v  XCeiwv  kqI  ti^c  dTiuT^c 
KT&.)  oder  auch  besonders  genannt  werden  (s.  Inschrift  I  A  10  und 
oft,  sowie  Frickenhaus  a.  a.  0.  S.  22  f.). 


112  Heinrich  Lattermann, 

Steinbruches,  'Werkzoir  ist.  So  werden  wir  uns  nicht  wundern, 
in  den  Erechtheion-Inschriften  dTpriTOC  zu  finden  ( Jahn-Michaelis, 
Arx  Ath.  AE.  22  I  47  bei  kiov€C,  II  31  bei  KU)LidTiov  und  dcrpd- 
TaXoc  usw.);  80  ist  auch  KaTQTO^rj  in  denselben  Inschriften  bei 
Teica-Steinen  deren  tiefe  Unterschneidung  oder  beinahe  Unter- 
hdhlung,  gewifi  eine  zugleich  sehr  anspruchslose  und  anschauliche 
Bezeichnung.  So  ist,  wenn  wir  Attika  verlassen,  in  der  unter  Nr. 
IV  behandelten  Inschrift  aus  Lebadeia,  Z.  64,  dmTO^r)  der  Ein- 
schnitt  in  den  Werkzoll-Mantel,  der  Saum,  der  die  endgiltige 
Grofie  des  Steines  Torzeichnet  (^Lehre');  so  ist  in  der  grdfieren 
lebadeischen  Inschrift  Fabricius  a.  a.  0.  (Ditt«  540)  113.  114 
vjTTOTo^ri  der  Einschnitt  in  die  Basis  des  Steines.  Aber  natQrlich 
geht  bei  solchen  Bezeichnungen,  und  nicht  bloG  in  der  griechischen 
Sprache  * ),  der  Begriff  der  Bet^itigung  fortwShrend  mit  dem  ihres  Er- 
gebnisses  ineinander  Qber,  sodaB  alle  diese  Worter  auch  bestimmte 
''Schnittfiachen'  bezeichnen  konnen,  je  nach  ihrer  PrSposition 
(Tgl.  Fabricius  a.  a.  0.  S.  76).  —  Die  ^mTOjiai  unserer  Inschrift 
nun  sind  gewiG  auf  keinen  Fall  den  einzelnen  Steinen  (^wie  in  der 
Lebadeia-Inschrift  I,  sondem  dem  gewachsenen  Felsen  zu  geben; 
das  lehrt  KaTd  und  das  folgende  irpoc  Tf|v  KaTaqpopdv.  Dazn  ist 
£TTtT€^veiv  in  gleichem  Sinne  zu  belegen  <  Ditt.'  538,  8  [Lattermann, 
Klio  VI  140  Z.  7  und  S.  142.  148]  TTpoceTTiTe^veiv ;  danach  [von 
Keil  und  Kohler]  erg.  Inschr.  I  B  57 ).  Hier  nun  steigen  die  dmTOfiai 
einmal  als  Stufen  den  Abhang  hinab^).  Man  wird  dabei  weniger 
an  die  Arbeit  der  Felsbehauung,  als  an  die  dadurch  entstandenen 
festen  Auflager  ftlr  die  Steine  zu  denken  haben,  auch  wegen  TiOeic 
und  KaTd. 

12.  KQTaqpopd  =  ^eigung'  s.  Fabricius  a.  a.  0.  [unten  Anm.  2]. 

13.  ENAAAAZ.  S.  Fabricius  De  arch.  Gr.  180  ad  v.  150  sq. 
und  Hermes  XVH  (^1882)  565.  —  vofioc  in  der  Bedeutung  ^ormal- 
schicht'  ist  klar,  wenn  auch  sonst  nicht  zu  belegen.  Attisch  heifit 
die  Schicht  croixoc  (nicht  zu  verwechseln  mit  croxoc  der  Mauer- 
bauinsclirift  von    Athen  Z.  59.  60.  61;';;   ionisch  b6fioc*>    An 

*)  Vgl.  z.  B.  unser  'Arbeit'. 

»)  So  schon  Fabricius,  Hemes  XVII  (1882^  585. 

'j  Frickenhaus  a.  a.  0.;  zur  Bedeutung  s.  Otfr.  Muller,  Konstarch. 
Werke  IV  S.  139  ad  58.  59. 

*)  Bei  PVickenhaus  a.  a.  0.  S.  21  B  65  kann  die  l<pohoc  des  Turm- 
irXrjpujua  nicht.  wie  Fr.  S.  25»  will,  gleich  croixoc  sein  ^die  Heran- 
ziebung  von  bouoc  ware  besser  unterblieben) :  croTxoc  steht  ausdrQck- 
lich  Z.  54.    Aiso  lq)oboc  ein  Komplex  mehrerer  Lagen? 


Griechische  Bauinschriften.  113 

unser  •v6|iOC'  erinnert  BCH.  XXIX  (1905)  468  in  einer  delphischen 
Theaterbau-Inschrift  die  Wendung  Z.  23:  Kai  ipTacd|Lievoc  xiflv 
vo|ia[iu)v,  hinter  der  XiGujv  oder  ein  Steinname  (0dKU)v  [Z.  2] 
oder  KaTaXTiTTTT^pujv  [Z.  9])  zu  ergSnzen  sein  dttrfte.  Man  wird 
dort  aber  nicht  an  Steine  normaler  HOhe,  sondem  Lflnge  denken 
mtlssen  (Ygl.  Z.  10:  touc  bk  irapd  Tdc  biobouc*)  \xi\  ^Xdcco[uc 
und  Z.  24  -  -  Kai  Td  ^eiZ^ova  •  KTd.). 

13.  Ende  KATATPIAOi**MHIAI.  Paton  hat  diese  Lesung 
festgehalten  (Z.  18).  Aber  sie  gibt  keinen  Sinn  im  Zusammenhang 
des  Ganzeii,  da  sie  doch  nur  heifien  k5nnte :  ein  dreifaches  Mauer- 
werk  fertigstellen.  Bttcheler  korrigiert  denn  auch:  KaTaTeixobo|iTi- 
cac.  Aber  von  einem  TeTxoc  kann  doch  wohl  nicht  die  Rede  sein. 
Es  handelt  sich,  wie  im  folgenden  im  t6  auT6  Sbacpoc  tuBi  vuv 
Keiji^vuJi  8e|ieXiu)i  zeigt^),  um  kurze  Mauerstrecken  oder  besser: 
Pfeiler.  Fttr  Toixobo|i€iv  gibt  Ditt.*  572,  1  einen  Beleg:  "Opoc  • 
)if|  TOixobojiev  1  dvT6c  tiBv  8pujv  {biuj|Triv. 

14.  Eucac.  In  der  Inschrift  von  Athen  wegen  Errichtung  Ton 
Dreifufibasen  (Holleaux,  Ath.  Mitt.  XXXI  [1906]  S.  135  Z.  21 ; 
dazu  S.  143)  wird  znr  Untersttttzung  des  Dreifufikessels  auf  der 
Mitte  der  Platte  ein  kleines  dorisches  Sfiulchen  errichtet;  ttber 
dessen  Unterflfiche  heifit  es:  *®u7TloE4cavTa  6p66v  [sc.  t6  kioviov] 
Kai  HucavTa  Xeiov.  Aus  dieser  Zusammenstellung  geht  hervor, 
wie  auch  Holleaux  richtig  erkannt  hat,  daG  iJTroHeTv  6p06v  nur 
ein  gleichmfifiiges  wagrechtes  Abebnen  bezeichnet,  Hueiv  Xeiov  da- 
gegen  ein  feines  Glfitten,  das  auf  das  Abebnen  folgt.  Dazu  stimmt, 
was  uns  ttber  das  Werkzeug  EucTrjp  ttberliefert  wird'):  Schol. 
Hom.  Od.  XXII  455 :  Xicrpoic  •  Toic  Eucrfipci  &^b  toO  Xeaiveiv. 
B.  A.  p.  51,  10:  ''OiiTipoc  \xlv  XicTpov  t6v  Eucrfipa,  ou  Ottokopi- 
ctik6v  XicTpiov,  olov  Eucnipibiov.  —  Femer  Hes.  XicTpov  HucTTip, 
CKaq)iov,  Trruov  cibrjpouv,  6^aXiCTpov,  fvioi  tbaqpicTTipiov.  — 
AeiCTpiov  [=  XicTpiov,  s.  Nr.  III  Z.  4]  aber  hat  Fabricius  (De  arch. 
Gr.  S.  70)  richtig  mit  Scharriereisen  erklftrt.  Das  ist  ein  Meifiel 
mit  sehr  breiter  und  scharfer  Schneide,  mit  welchem  noch  heute 
die  letzte  Operation  zur  Giattung  von  Quadem  vorgenommen  wird, 


*)  Auch  Z.  12 :  -bouc  t6  \xiy  \i^koc  &p[|i6]Z:ovTac  elc  c wird 

ToOc  —  Ttapd  Tcic  6i6]|bouc  wiederherzustellen  sein. 

•)  Die  Bedeutung  dieser  Worte  wird  mit  Sicherheit  genauer  be- 
stimmt  durch  Z.  4/5  Td  \iiv  xaTd  Td\i  iTp6bo)iov  mx  t6v  dinc96boiuiov 
^irl  t6  airr6  £baq)oc  toii  vOv  Kei^x^viwi  ee)LieX(u)i. 

»)  Nach  Bliimner,  Techn.  n.  Term.  II  213». 

xm,  3.  8 


114  Heinrich  Lattermann, 

nar  Polieren  aasgenommen,  das  aber  im  Altertam  so  wenig  wie 
heate  mit  einem  Werkzeage  aasgeftlhrt  werden  konnte^).  —  In 
anserer  Inschrift  heifit  also  Sucac  (dp66v):  nachdem  er  (eben- 
m&fiig  wagrecht)  abgeglftttet,  nicht  blofi:  abgeebnet  hat;  d.  h.  es 
wird  eine  sehr  sorgf&ltige  Arbeit  an  den  Lagerfl&chen  verlangt. 
Dafi  aber  tats&chlich  an  diesen,  besagen  in  Z.  15  die  Worte  Trpoc 
biaPntriv  TTpoc  ToO  Keifievou  BefieXiou  (lON  Cyriacas)  Tf|v  ?6pav. 
Denn  biaPnTiic  ist  die  Bleiwage  *),  deren  Benatzang  nar  aaf  wag- 
rechten  Fiftchen  mOglich  ist.  Noch  deatlicher  spricht  Sbpa  (obere 
Lagerfl&che,  s.  za  Nr.  II  Z.  6).  —  6p66v  kann  sich  dem  Zasammen- 
hang  nach  nar  aaf  die  Lehrpfeiler  beziehen ;  aber  diese  sind  ja 
eben  mafigebend  far  das  ganze  Fandament,  daher  wird  stillschweigend 
aaf  das  vorschwebende  iTpoc6€)Ji4Xtov  bezogen.  Man  mag  jedoch 
aach  annehmen,  dafi  6p66v  eine  Singnlar-Parallele  za  dem  be- 
kannten  6p6d  bei  tmp-x&ltcBai  and  fihnlichen  Verben  ist  (s. 
Lattermann,  Klio  VI 161  Anm.  5).  Nar  gilt  die  Vorschrift  sicher  nicht 
blofi  fttr  eine  einzige  Schicht,  wie  man  aas  Sbpa  schliefien  kOnnte. 
Der  Singalar  steht,  solange  Sbpa  als  'Lehre^  herangezogen  wird 
—  sobald  die  *Lehre^  selbst  eine  technische  Behandlang  erflihrt, 
lost  sie  sich  in  die  einzelnen  Teile  aaf.  So  erklftrt  sich  angesacht 
Sbpac  in  Z.  16.  Um  nan  noch  einmal  knrz  zasammenzafassen,  was 
mit  den  Lehrpfeilem  geschehen  soll:  sie  soUen  gleiche  Schicht- 
hohe  mit  dem  vorhandenen  Fandament')  erhalten;  jede  Schicht 
wird  genaa  nach  der  Schicht  des  alten  Fandaments,  gegen  die 
sie  gestofien  wird,  abgeebnet  and  sorgf&ltig  geglftttet.  Nan  fragt 
sich  allerdings  noch,  wie  daza  erst  wieder  die  Lagerfagen  der 
alten  Schichten  eine  Bearbeitang  erhalten  k6nnen  (sie  liegen  ja 
doch  nicht  mehr  offien)  and  waram  das  geschieht.  Ich  denke  mir, 
die  Schichten  stehen  nach  anten  hin  immer  eine  etwas  ttber  die 
andere  hervor,  wie  das  ja  bei  den  griechischen  Fandamenten  ablich 
ist  (nattlrlich  zar  grOBeren  Sicherheit).  So  bleibt  von  jeder  8>pa 
ein  schmaler  Streifen  offen  liegen.   Der  braachte  arspranglich  nicht 

*)  Daher  ist  es  auch  falsch,  Ectv  and  seine  Komposita  mit  Tolieren* 
zu  tibersetzen.  KaTaSeiv  ist :  gl£Ltten  einer  ganzen  Mauer  in  dem  Sinne, 
dafi  ihre  Versatzbossen  bezw.  die  WerkzoUrustika  sorgf&ltig  abgemeifielt 
werden,  sodaS  eine  gleichm&Oig  ebene  Fl^che  entsteht  (gegen  Schone, 
Hermes  IV  39,  der  auBer  dem  Abnehmen  des  Werkzolles  noch  ein 
Polieren  in  dem  Worle  sieht). 

»)  Biamner  a.  a.  0.  lU  91  •. 

^)  Dann  miissen  dessen  Schichten  also  ebenfalls  mindestens  Terpa- 
irdXacToi  sein. 


Griechische  Bauinschriften.  115 

besonders  glatt  zu  sein.  Jetzt  wird  er  infolge  des  Verst&rkungs- 
fandaments  nicht  blofi  ^Lehre',  ein  schmaler  Streifen  der  neuen 
Steine  greift  auch  noch  anf  ihn  Qber  ^).  So  erh^lt  denn  auch  jeder 
alte  Stein  an  der  Stirnseite,  die  bisher  rauh  geblieben  war  und 
jetzt  zur  Fuge  wird,  eine  sorgfftltige  fugengem&fie  Bearbeitung.  Ich 
hatte  nun  schon  oben  die  dp|Lioi,  die  gewifi  wegen  des  voraus- 
gehenden  Keifxevov  Oefi^Xiov  in  erster  Linie  an  dem  alten  Fundament 
ZQ  sucben  sind,  auch  fttr  die  Lehrpfeiler  und  damit  fttr  das  ganze 
VerstArkungsfundament  in  Anspruch  genommen.  Dazu  berechtigt 
ohne  weiteres,  daG  ja  die  dpjjioi  des  alten  Fundaments  in  gleicher 
W^eise  dem  neueu  angehdren.  Sie  vermitteln  die  Ubertragung  auf 
sfimtliche  Fugen  des  neuen  Fundaments "). 

15.  Ende  EfPA. 

16.  Ende  ANAZ0YPAE.   dvd  ccpupac  Bacheler ;  dvacqpiEac 

Paton  (Z.  23).    Letzteres  ist  mir  der  Bedeutung  ftlr  diese  Stelle 

Tiach  nicht  recht  yerst^ndlich.  Dazu  wftre  die  Art  der  Ankndpfung 

mit  Kai  hier  etwas  eigenttlmlich.    An  ccpOpa  aber  braucht  man 

in   einer  Bauinschrift  keinen  AnstoG  zu  nehmen.    Nur  BUchelers 

dvd  ist  in  dird  zu  ftndern;  wohl  kann  man  sagen:  dvd  Kpdroc, 

dvd  M^poc,  dvd  Xotov,  aber  solche  Wendungen  sind  doch  mehr  oder 

ireniger  erhaben  tlber  das  sehr  viel  ntlchtemere:  mit  dem  Stein- 

hammer!  —  Nun  gibt  Poll.  VII  118:  tukoc*  c^Opa  tuDv  XaT6|iU)v; 

Verba  aber  Yom  Stamme  tuk  (tux)  bieten  jetzt  unsere  Inschriften 

I  B  88  und  II  20  fflr  Steinbearbeitung  (auf  dem  Bauplatz).   Also 

werden  wir  auch  hier  c^Opa  zulassen. 

17.  gegen    Anfang    nPOZKAIEY    rUUNIOYZAIOZCTAI 

T70IUJNT0  Mit  den  unterpungierten  Zeichen  ist  Cyriacus  deutlich 

auf  die  n^chste  Zeile  abgeirrt.  Ich  kann  es  nur  fQr  Zufall  halten, 
wenn  der  Abstand  zwischen  euYUJViouc  und  den  unterpungierten 
Zeichen  grade  32  Elemente,  soviel  wie  Paton  fflr  seine  CToiXTib6v- 
Zeile  annimmt,  grofi  ist.   Ware  das  mehr  als  Zufall,  so  wflrde  es 

*)  Er  braucht  nur  diri  ccpOpac  (Z.  16)  bearbeitet  zu  werden,  weil 
die  glatte  Flftche  (EOcac  dpGdv!  Z.  14/5)  jedes  neuen  Steines  jedem 
aufzulcgenden  trotz  des  Cbergreifens  eine  geniigend  breite  und  sichere 
Auflage  bietet.  —  Es  ist  wegen  der  besonderen  ortlichen  Verhaltnisse 
zu  betonen,  daO  leicht  geneigte  Fundamente  (Boschungsmauern,  Strebe- 
pfeiler)  stabiler  sind  als  senkrechte.  -—  In  meiner  Zeichnung  habe  ich 
davon  abgesehen,  den  Boschungscharakter  des  Fundaments  zu  kenn- 
zeichnen. 

•)  'Deren  (d.  h.  'der  bisherigen  Tempelunterlage')  und  des  Anbaus 
Fugen'  schon  Bucheler  zu  der  Stelle,  aber  ohne  Begriindung. 

8* 


116  Heinrich  Lattermann, 

im  Widerspruch  za  Cyriacns'  AuslassuDgen  und  Zus^tzen  zeigen, 
dafi  er  die  CTOtxn^ov-Ordnung  grade  sehr  aufmerksam  yerfolgt 
h&tte.  Die  Abirrung  kann  auch  damit  erklftrt  werden,  dafi  hinter 
euTU)v(ouc  eine  schlecht  erhaltene  Stelle  folgte,  die  Cyriacus  schliefi- 
lich  ganz  weg  liei^.  Doch  bleibt  natHrlich  meine  Ergftnzung  am 
Ende  von  Z.  17  sehr  unsicher.  —  Auch  Trpoc  Ka|[v6va  Kai  bia- 
Piirriv  6p6ouc  Kai  euGlac  Ka]li  euTiwviouc  Kid.  zu  ergfinzen  und  so 
ktlnstlich  das  entscheideude  Homoioteleuton  zu  konstruieren'),  rettet 
Patons  tentamentum  nicht.  Denn  gegen  die  ErgSnzung  lassen  sich 
erhebliche  Einwendungen  machen.  Vor  allem  ist  biaPrJTTic  =  Blei- 
wage  fdr  die  Fugenbearbeitung  auszuscheiden.  Es  ist  sonst  nicht 
in  dicsem  Zusammenhange  belegbar  und  hat  tats^chlich  auch  nur 
Sinn  fttr  die  Bearbeitung  festliegender  grSfierer  wagrechter  Flachen. 
Die  Fugen,  dp|ioi,  sind  im  Griechischen  immer*)  Stofi-  d.  h.  seit- 
liche  Fugen,  also  wenn  der  Stein  festliegt  oder  Tersetzt  ist,  nicht 
wagrecht,  sondem  senkrecht.  Wird  aber  der  einzelne  Stein  zur 
Bearbeitung  einer  Fugenflfiche  so  aufgestellt,  daG  die  zu  bearbeitende 
Flftche  nach  oben  zeigt,  so  mflfite  erst  wieder  eine  stehende,  fertige 
Kante  genau  senkrecht  eingelotet  werden,  bevor  eine  Bleiwage  ftkr 
eine  Fugenfliiche  tlberhaupt  in  Betracht  kommen  kOnnte.  Die  Griechen 
aber  nahmen,  wie  noch  wir  heute  tun,  bei  Bearbeitung  des  einzelnen 
Werksteines  weiter  nichts  als  Winkeleisen  (TrpocaTiWTeiov)  und 
Richtscheit  (Kavu)v,  und  zwar  in  diesem  Falle  natQrlich  ein  kllrzeres, 
wie  auch  Inschrift  III  Z.  4  fOr  das  Abebnen  der  Sftulenlager  eine 
Kavovic  gebraucht  wird).  Durch  das  TipocaTUJireTov  wird  erreicht, 
daG  die  Fugenflftchen  mit  allen,  zunfichst  nur  durch  Saumstreifen 
festgelegten,  Mantelflftchen  recbte  Winkel  bilden.  Dann  sind  sie 
eOTiwvioi,  wie  Z.  17  steht.  Vgl.  Fabricius,  De  arch.  Gr.  S.  72  zu 
der  Inschriftstelle  115  ff.:  ^pTdTai  touc  dpjiouc  --  euTUJViouc 
irpoc  t6  TipocaTUJTeTov ;  daher  meine  ErgSnzung.  Aber  die  Re- 
gulierung  mit  dem  TipocaTUJTeTov  reicht  nur  soweit,  wie  dieses  lang 
ist,  und  es  genUgt,  wenn  die  LSnge  der  Schenkel  der  Breite  eines 
guten  Saumstreifens  gleichkommt.  Der  mittlere  Teil  der  Flftchen 
wird  dann  mit  dem  Kavubv  nach  den  Saumstreifen  abgeglichen  *). 

')  Tentamentum  hoc  in  vs.  2^  (a  Cyriaco  propter  homoioteleuton 
omisso?)  maxime  nititur*. 

')  Aufier  bei  S&nlentrommeln,  die  keine  StoOfugenhaben  konnen. 

*)  Bei  ungenauer  Arbeit  mit  dem  irpocaTiuTCiov,  die  sehr  leicht 
moglich,  werden  auch  die  Saumstreifen  unter  sich  durch  das  Richt- 
schcit  ausgeglichen.  So  ist  in  diesem  Sinne  die  Arbeit  mit  dem  xavdiv 
die  ubergeordnete.   Wird  die  ganze  Arbeit  genau  ausgeftthrt,  so  wird 


Griechische  Bauinschriften.  117 

—  GegenPatonsErgiinzimg  spricht  ferner,  dafi  er  zwischen  6p6ouc — 
euG^ac  —  eirruiviouc  jedesmal  ein  Kai  einschiebt,  wfthrend  es 
zwischen  cuT^viouc  nnd  crepeouc  ^)  fehlt  Dafi  xai  zwischen  solchen 
Adjektiven  vielfach  fehlt,  hebt  die  einzelnen  geforderten  Techniken 
und  Eigenschaften  schlirfer  yoneinander  ab. 

18.  CT€p€Ouc.  Die  Bedeutnng  des  KOrperhaften  ist  wohl  bei 
Fagen  (also  Flfichen'))  ansgeschlossen.  Wir  finden  auch  (z.  B. 
Ditt.«  538  Z.  9  =  Lattermann,  Klio  VI  140  Z.  8)  CT€pi(pouc  beim 
Fugenschlufi.  Ich  habe  (a.  a.  0.  S.  142)  cuvTiOdvai  CT€pi(pouc  mit 
'dicht  zusaipmenschiiefien'  abersetzt,  d.  h.  ^ohne  Anathjrosis^  Etwas 
anderes  ist  es,  wenn  CT€p€Ouc  wie  Ditt'  540  (Fabricius  S.  9)  Z. 
118  hinter  allen  spezialisierenden  Bestimmungen  steht;  dann  be- 
schr&nkt  es  sich  auf  den  Saumschlag.  —  Otto  HoTboc.  Das  Ubliche 
ist  dno  vor  dem  Werkzeuge  (siehe  Fabricius,  De  arch.  S.  68  sub  1). 
Einen  andem  Beleg  mit  6tt6  gibt  es  bisher  nicht;  denn  in  der 
Mauerbau-Inschrift  von  Athen  IG.  II 167  Z.  40  ist  uito  von  MUlIer 
erg&nzt*).  Hier  ist  man  auch  wegen  des  vorausgehenden  d[Tr6 
C(pupa[c]  geneigt,  utt6  durch  dTT6  zu  ersetzen.  Ich  habe  i)tt6  abcr 
beibehalten,  weil  sich  grammatisch  nichts  dagegen  einwenden  liefie. 

—  biai|ia)yi)yioOv  (MOZ).  Bttcheler  erkl&rt:  Mie  schliefiliche  Yer- 
kittung  oder  Yerklebung,  die  KOVid)iaTa,  die  harenatio,  welche 
keine  Unebenheiten  und  Ritzen  mehr  Iftfit^  Gegen  die  Begrandung 
ist  zunftchst  einzuwenden,  dafi  die  geforderte  Fugenbearbeitung 
schon  sorgfllltig  genug  auf  Beseitigung  aller  Unebenheiten  bedacht 
ist.  Aufierdem  sind  KOVidfiaTa  und  harenatio  weder  sprachlich  noch 
sachlich  gleichzusetzen.  Schliefilich  sind  die  griechische  Koviacic  und 
die  lateinische  harenatio  nicht  Yerkittung  oder  Yerklebung,  sondem 
verschiedene  Arten  von  Tanchungen  (s.  Blamner  III S.  106  ff.  u.  182). 

die  Fl&che  6p66v.  Das  heifit  dann  also  nicht  so  'an  sich  eben- 
fl&chig*,  sondern  in  Beziehung  zu  den  Mantelflftchen  *unter  rechtem 
Winkel  ebenfl&chig*  (bei  LagerfI9.chen :  'absolut  wagrecht*).  Die  Eben- 
flachigkeit  'an  sich'  kann  dann  noch  durch  €{)66c  (bei  Lagerflftchen 
durch  €OT€vf|c)  betont  werden. 

')  Sicher  bezieht  sich  die  Eotc  auf  die  ganze  Arbeit,  nicht  blo0 
auf  CT€peo6c.  Vgl.  Fabricius,  De  arch.  S.  8  Z.  102  ff.  ^pTftrai  tO&v  X(6ujv 
irdvTUJv  Tdc  pdc€ic  dp6dc,  dcrpapetc,  dppaTcTc,  cv^^(Xtou[c],  dtrd  Sotboc 
KTd.  (nach  F.'s  Interpunktion). 

')  Nur  MOrtelfugen  wie  die  unsrigen  heute  konnen  kdrperhaft  sein. 

')  Frickenhaus,  Athens  Mauern,  schreibt  denn  auch  diT6  (vgl. 
Fabricius  a.  a.  0.).  —  diT6  Eotboc  bei  Fugenbearbeitung  von  Fundament- 
steinen  auch  im  Ineditum  von  Eleusis  Inv.-Nr.  20. 


118  Heinrich  Lattermann, 

Wohl  h5ren  wir  in  Aasgrabnngsberichten  von  einer  Art  'yerkittang 
nnd  Verklebnng^*),  aber  nicht  mit  t|id^^oc,  sondem  mit  ^iXroc 
(R6tel).  Es  widersprSche  anch  den  Bestimmangen  flber  den  Fagen- 
schlaG,  Sand  zar  Dichtang  zwischen  die  Steine  za  tan.  Wir 
hOren  andererseits  nichts  Ton  einer  Anathyrosis  der  Fngen;  da  es 
hier  aber  doch  aaf  mOglichst  genaaen  Fngenschlafi  ankommt, 
wenigstens  wenn  wir  es  mit  dem  Tempel  yon  Messa  za  tan  haben, 

*)  Koldewey,  Lesbos  S.  54:  'Die  Flachen  der,  wie  iiblich,  in  der 
Mitte  vertieften  Stoflfugen  zeigen  bei  gut  erhaltenen  Exemplaren  immer 
einen  Cberzug  von  Mennig  (Miltos),  wie  das  ebenfalls  bei  anderen 
Bauten  durchaus  nicht  selten  ist.  Solchen  Oberzug  hat  Fabricius  (De 
architectura  Graeca,  Berlin  1881  S.  52.  66  ff.)  mit  Recht  znr  ErkliLrung 
des  in  der  Lebadeer  Inschrift  genannten  ^iXtoXotciv  herangezogen ; 
meines  Erachtens  kOnnte  sich  aber  diese  Prozedur  eher  auf  eine  wirk- 
liche  Dichtung  der  Fuge  mittels  eines  dUnnfliissigen  Kittes  aus  Ol  und 
Miltos  beziehen  als  auf  das  Roteln  der  Fache  zum  Zwecke  der  gleich- 
m&fiigcn  Abarbeitung.   Sicher  ist  n&mlich  derselbe  Oberzug  an  den 

Flickstiicken  des  Fundaments  (usw.) -.   Die  Dichtung  wiirde  dann 

das  Eintreten  der  Feuchtigkeit  in  die  doch  sonst  niemals  luftdicht 
schlieOende  Fuge  verhindern*.  Diese  Dichtung  wflre  also  wieder  sehr 
bezeichnend  ftir  den  durch  Wasser  bedrohten  Tempel  von  Messa;  ebenso 
die  sorgf&ltige  Fiickung  des  Fundamentgem^uers  (die  nur  am  Tempel 
von  Assos  eine  Parallele  flndet ;  ich  weiO  nicht,  ob  dort  dieselbe  Not- 
wendigkeit  vorlag).  Aber  die  lebadeische  Inschrift  und  Fabriciua*  Er- 
klHrung  von  cumiiXToc  und  ^iXtoXotciv  der  Inschrift  werden  durch 
Koldeweys  Ausfiihrungen  nicht  betroffen.  Z.  154  f.  steht :  xal  iXaixu  bi 
Ka6apCp  iTp6c  irdv^Tac  toOc  Ka]|v6vac  xpi^ccTai  Kai  ^(XTip  Zivujirlbi  (wozu 
Fabricius  zitiert  Anthol.  Pal.  VI  205,  4:  ^IXt^j  q>up6^€voi  Kav6v€c). 
Handelte  es  sich  um  Kitt,  so  wftre  es  eigentUmlich,  die  Richtscheite 
zum  Auftragen  zu  benutzen.  Die  Kittreste  wilrden  erhfirten  und  die 
Richtscheite  unbrauchbar  machen  (dies  zu  vermeiden,  wird  iibrigens 
auch  das  Ol  Ka9ap6c  sein  mlissen).  M(Xtoc  ist  hier  also  trocken  und 
von  CXaiov  zu  trennen ;  ^aiov  kann  nicht  so,  wie  Dorpfeld  bei  Fabri- 
cius  (S.  72)  erkl&rt,  verwendet  worden  sein,  nftmlich  zum  Schutze  gegen 
Vorwerfen  der  Richtscheite  —  das  konnte  Dorpfeld  nur  fiir  die  langen 
hOlzernen  geltcn  lassen,  in  der  Inschrift  aber  wird  das  Ol  fur  alle 
Richtscheite  gebraucht,  also  auch  fiir  steinerne  (s.  Z.  143) ;  mit  dem 
CXaiov  werden  vielmehr  die  Richtscheite  von  dem  noch  anhaftenden 
^(Xtoc  befreit  worden  sein;  fiir  die  langen  holzernen  mag  es  neben- 
bei  zur  Sicherung  gegen  Verwerfen  ntitzlich  gewesen  sein.  Der  ent- 
scheidende  Einwand  gegen  Koldewey  aber  ist  das  von  der  Inschrift 
angoordnete  (Z.  168  ff.)  Waschen  der  Fugen  unmittelhar  vor  dem  Zu- 
sammenschlul},  wie  bereits  Koldewey-Puchstein,  Die  griech.  Tempel  in 
Unteritalien  und  Siz.  S.  224 1.  bemerkt  haben. 


Griechische  Bauinschriften.  119 

80  denke  ich,  dafi  an  Stelle  der  Anathyrosis^  die  Yerschleifimg 
der  Steine  gegeneinander  tritt.  Diese  hat  sogar  vor  jener,  wie 
sie  auch  kostspieliger  nnd  umst&ndlicher  ist,  das  vorans,  dafi  sie 
^offene'  Fugenteile  Termeidet,  in  die  Wasser  eindringen  kann.  So 
hOren  wir  denn  auch  von  'nichttrinkenden'  Fugen  (dpjyioi  dfTTOTOi, 
Frickenhaus  a.  a.  0.  S.  25  ^ ;  dem  Sinne  nach  dasselbe  sind  die  dp^oi 
6Xot  z.B.  Ditt.'  542,  24,  sehr  bezeichnenderweise  in  einer  Wasser- 
bau-Inschriftl).  Im  allgemeinen  Teil  glaube  ich  aber  dargetan  zu 
haben,  dafi  das  YersUlrkungsfundament  zugleich  den  verheerenden 
Einflassen  des  Wassers  Einhalt  gebieten  sollte.  Durch  dvaOupwcic 
der  Fugen  wftre  ihnen  eher  Yorschub  geleistet  worden.  Also  zog 
man  hier  die  gegenseitige  Verschleifung  mit  Schleifblech  und  Sand 
vor.  Das  Yerfahren  beschreibt  BlQmner  nach  Bottichers  Tektonik 
folgendermai^en  (III  140):  'Die  KantensHume  eines  jeden  Werk- 
stttckes  wurden  auf  dem  Werkplatze  nach  dem  eisemen  Richtscheit 
genau  schliefiend  zugerichtet  und  dann  das  betreffende  Stflck  an 
seinen  Platz  neben  oder  auf  ein  schon  liegendes  WerkstQck  ver- 
setzt;  zeigte  sich  hierbei,  dafi  die  Kantens£lume  noch  nicht  vGllig 
aneinander  anschlossen,  dafi  noch  ein  Zwischenraum  zwischen  ihnen 
blieb,  so  wurden  sie  nur  soweit  von  einander  entfemt,  dafi  man 
das  Schleifblech  mit  dem  genflfiten  Sandezwischensie  einfohren 
konnte;  es  war  dann  nicht  schwer,  die  hindemden  Stellen  abzu- 
schleifen  nnd  so  den  vollkommenen  Schlufi  der  Werkstttcke  zu  er- 
zielen'.   Das,  meine  ich,  bezeichnet  biai|;amyioGv. 

19.  TOZYTEPOY.  ToO  kii^oo  TrXeupoO  Bftcheler;  toO  ^Tipou 
irXeupou  Paton. 

20.  ToO  CTuXopdTou  crjKoO  tc  kov  Bftcheler;  t.  ct.  toO  criKoO 
TOic  ov  —  fortasse  TOixov  Paton. 

In  IG.  Xn«  10  Z.  12/3  ist  fjT]id  zu  lesen;  Z.  25  [v]6^[o]v 
=  Schicht;  davor  vielleicht  tov  Kei^ejvov  und  etwas  wie  iirep- 
Tacd^evoc  oder  —  ccTai,  dahinter  mXTo[XoTiicac  oder  —  cci; 
Z.  29  vielleicht  besser  dp|LioTTo]ucac  €i[c.  —  Die  Erganzung 
von  Z.  8  kann  ich  nicht  anerkennen. 


^)  Sie  kann  auch  bei  guter  AusfQhrung  nicht  vor  dem  allmfth- 
lichen  Einsickern  des  Wassers  in  die  HohlrHume  schiltzen ;  vgl.  Kolde- 
wey  in  der  vor.  Anm. 


120  Heinrich  Lattermann, 


VI. 

Inschrift  von  Mytilene. 

Mytilene.  —  Ebenda  im  Museum  des  Gymnasiums. 

Stele  weiBen  Marmors,  oben  und  unten  abgebrochen. 
Breite  0,46  m  (Pottier  u.  Hauvette-Besnault  0,50);  Hohe  0,21 
(Po.  u.  H.-B.  0,25);  Dicke  (Po.  u.  H.-B.)  0,10. 

Pottier  und  Hauvette-Besnault,  BCH.  IV  (1880)  427. 

Bechtel,  Dial.-I.  273  (I  S.  101). 

Hoffmann,  Griech.  Dial.  H  S.  68  Nr.  94. 
W.  Paton,  IG.  XH*  14  (S.  9). 

—  t6  bi.  Oip]oc  Tr[oiiC€i  toi]c  (t)€  [toixoic  Kai  Toic  ki]- 

ovac  TpiCKaib€Ka  7rdx€a[c  Kai  TTa]\aicTa[v  Toic  bk  Kiovac] 
T]ac  CTujiac  Kai  Toic  Toixoic  Toic  Oupdoi[c  Ttoricei  ^k  |i^v] 
Toi  KdTU)8€V  ^dpcoc  fiap^dpu)  Toi  ^x  6dp^[otc ] 

5  y^XP*  7TevT€  TTax^ujv  €ic  Cipoc,  t6  bk  iirdvuj  tiD  ^k  TA  . . .  - 
[.  .  .]oc-  Kai  TOic  oiKTmdT€CCi  0up€Tpa  |iap|uidpiva  6[i9u]- 
[p]ot  [^^^[Tla^iT^dx^a  Kai  6boic  luiap^apivoic  Kai  Oupaic  dp|i[o]- 
Zioicaic  roic  OuptTpoicr  Toic  bk  Kw  Kai  etcw  Toixoic 
Td[c  c]TU)iac  Tu»  d7T6  Tdc  x^pac  XiOw  •  t6  bk  HuXo^a  Xiav  5[6]- 

10  [k]u)Civ,  TTdxoc  Tujv  EuXu)v  Kai  ludKoc  Kai  TrXdToc  Karr^dv] 
uTr69€Civ  Tujv  XiOivu)V  fpTUiv  t67tov  V  alrriTai  Sttttoi  dva- 
ericci  Tdv  CTuJiav  t6[v  7Tp]6c  tuj  Te[ix]€i  67Ttt[oi]  vOv  d  Xe^Ka]- 
[v6]ttu)Xic  CTUJia  4[c]Tiv ^ 

-  €V  "^  '^l  I  .  .*  '^  — 


T1 


Die  Inschrift  ist  mit  Silbentrennung  geschrieben.  —  B.-H.: 
O  0  A  0,007 ;  die  ttbrigen  0,012  (nach  Paton). 

1-  ^  <  ' n P' nrnT ?  ^^^  "^^  «^" 

gSnzt.  Kiovac  ergftnzen  auch  Pottier  u.  Hauvette-Besnault  zu  An- 

fang  der  folgenden  Zeile;  ich  habe  die  Silbe  ki-  in  die  1.  Z.  gesetzt, 


Griechische  Bauinschriften.  121 

weil  Paton  im  Maj.-Text  nar  ftir  einen  Buchstaben  vor  O  Platz  isfit 
und  im  Min.-Text  fttr  gar  keinen.  —  2.  erg.  Bechtel,  GOtt.  Gel. 
Anz.  1885,  184  bis  TiaJXaicTa;  das  ttbrige  von  mir.  —  6./7.  biBupa 
von  mir  erg.  —  9/10.  boKUiciv  erg.  v.  Wilamowitz  (Corpus).  —  12. 
Ende  vermifit  Paton  den  Artikel  bei  dem  von  ihm  eingesetzten 
dX€[u|p6]7rujXic  CTUJia  und  stellt  anheim,  der  Lesung  d  Xe[Ka|v6]- 
TTUiXic  CT.  den  Vorzug  zu  geben.  Ich  habe  diese  auch  deswegen 
eingesetzt,  weil  Ende  Z.  12  noch  gut  fQr  zwei  Buchstaben  Platz  ist. 

Zur  Erklarung  der  Inschrift  gebe  ich  zunachst  eine  In- 
haltsangabe  auf  Grund  des  wiederhergesteilten  Textes.  — 
Jemand  hat  (der  Stadt  Mytilene)  eine  Stoa  zu  stiften  ver- 
sprochen  (Z.  11  f.).  DaB  sie  an  der  Stadtmauer  (TeTxoc,  Z.  12) 
an  Stelle  einer  andern  Stoa  (Z.  12  f.)  errichtet  wiirde,  scheint 
er  zur  Bedingung  gemacht  zu  haben.  Das  uns  vorliegende 
Dekretbruchstuck,  wonach  die  Stadt  die  Stiftung  angenommen 
hat,  schreibt  dem  Stifter  dann  mancherlei  Einzelheiten  fiir 
die  Ausfiihrung  vor,  vermutlich  gibt  es  aber  genau  oder  un- 
gefahr  das  wieder,  was  jener  versprochen  hat.  Das  Gebaude 
soll  aus  der  eigentlichen  Halle  und  dahinter  liegenden  Baumen 
(ofKi^j^aTa  Z.  6)  bestehen.  Da  es  sich  an  der  Stadtmauer  hin- 
zieht  (Z.  12),  konnen  die  oiKriiLiaTa  nur  von  der  Halle  aus 
zuganglich  sein.  Tatsachlich  bietet  die  Inschrift  (Z.  3) :  toic 
TOixoic  Toic  8updoi[c.  Damit  ist  die  hinter  den  Saulen  liegende 
Wand  gemeint,  und  der  Plural  steht,  weil  sie  in  die  (aller- 
dings  nach  auBen  nur  durch  die  Turen  gekennzeichneten) 
Abschnitte  zerfallt,  die  die  Scheidewande  im  Innern  (ekuj 
ToTxoi,  Z.  8)  herstellen.  Diese  Hauptwand  soll  denn  auch  aus 
demselben  Material  (s.  unten)  konstruiert  werden  wie  die 
Saulen.  Die  Ttiren  sollen  (nach  meiner  Erganzung  Z.  6/7) 
zweifliigelig  werden.  Den  seitlichen  AbschluB  des  ganzen 
Gebaudes,  wohl  auch  nach  der  Mauer  hin,  bilden  die  ?Hu) 
Toixoi  (Z.  8).  Die  Abmessungen  betragen:  13  Vs  Ellen  Hohe 
von  Saulen  und  Wanden,  7  Ellen  Hohe  der  TiirOffnungen 
(also  der  des  Ganzen  angemessen).  Der  Dachstulil  (Z.  9  f.) 
wird  nach  chiischer  (uns  unbekannter)  Art  konstruiert;  die 
Abmessungen  seiner  Holzer  richten  sich  nach  dem  Grund- 
risse  (den  Abstanden ;  der  Starke  von  Saulen  und  Wanden). 


122  Heinrich  Lattermann, 

Bezeichnenderweise  ist  dabei  die  wichtigste  Holzdimension, 
Trdxoc,  vorausgenommen.  An  Material  soll  verwendet  werdea: 
fiir  Saulen  und  Hauptwand  bis  zu  5  EUen  Marmor  aus  Thenna, 
dariiber  ein  anderer,  dessen  Herkunftsort  nicht  erhalten  ist 
(Z.  4/6).   Gleichfalls  aus  Marmor  (von  Therma  ?)  werden  die 
Umrahmungen  der  Tiiroffnungen  einschlieBlich  Schwellen  her- 
gestellt  (Z.  6  f.)   Ftir  die  auBeren  und  die  Scheidewande  soll 
der  einheimische  Bruchstein  (TTiLpoc?)  verwendet  werden.  — 
Grundrifi-  und  AufriBskizzen  mogen  der  Yorstellung  zu  Hilfe 
komraen  :  s.  Tafel  IV,  Rg.  VI  und  VII. 

Natiirlich  muBte  manches  in  die  Rekonstruktion  hinein- 
getragen  werden,  woriiber  die  Inschrift  schweigt  oder  was 
in  ihrem  oben  weggebrochenen  Teil  gestanden  haben  wird: 
Tiefe  des  ganzen  Bauwerks,  Abstand  der  Saulen,  Breite  der 
Turoffnung,  Hohe  des  Gebalks  und  anderes.    Mit  Sicherheit 
scheint  aus  dem  erhaltenen  Bruchstiick  erschlossen  werden 
zu  durfen,   daB  die  Halle  einstockig  werden   sollte;  sonst 
ware  bei  Aufzahlung  der  Wande  oder  in  Verbindung  mit  dem 
5uXo|ia  (Z.  9)  eine  entsprechende  Angabe  zu  erwarten.  Auch 
von   einer  zweiten  Saulenreihe  horen  wir  nichts.   Von  ihr 
abgesehen,  diirfte  der  Unterstock  der  Attalos-Stoa  in  Athen 
die  beste  ParaUele  bieten.    Die  oiKriiiaTa  sind  da  fast  oder 
genau  quadratisch  (Judeich,  Topogr.  317),  nur  von  der  Hafle 
aus,  nicht  auch  untereinander  zuganglich. 

Uber  das  Material,  aus  dem  die  Attalos-Stoa  errichtet 
ist,  sagt  Judeich   316  f.:   *Die  Bauweise  zeigt   die   fiir  die 
hellenistische  Zeit  bezeichnenden  Merkmale,  Breccia  in  den 
Grundmauern,  Poros  in  der  Ausgleichsschicht  und  in  den 
der  Hauptfront  abgekehrten  Teilen  des  Oberbaues,  Hymettos- 
marmor  im  Haupt-Oberbau'.    Auch  bei  unserer  Stoa  kommt 
nur  in  der  Hauptfront  (Saulen  und  Ttirwand)  edleres  Material 
zur  Verwendung.  Warum  aber  zweierlei  ?  bis  5  Ellen  anderes 
als  dariiber?  Wachsmuth  hebt  in  seiner  Beschreibung  der 
Attalos-Stoa  hervor  (Stadt  Athen  II  1,  525),  *da6  die  dorischen 
Saulen  der  Unterstoa  im  unteren  Drittel  unkanneliert  ge- 
lassen  waren,  um  bei  dera  lebhaften  Verkehr  nicht  abgestoBen 
zu  werden* ;  so  wird  man  hier  aus  dem  gleichen  Grunde  unten 


Griechische  Bauinschriften.  123 

eine  hartere  Marmorsorte  gewahlt  haben,  die  einen  StoB  ver- 
trug.  DaB  der  Marmor  von  Therma  wirklich  durch  Harte 
sich  auszeichnete,  dlirfen  wir  vielleicht  dadurch  bezeugt  sehen, 
daB  er  16.  XII *  645,  47  in  einem  wichtigen  Dekret  aus  Nesos, 
der  kleinen  Nachbarinsel,  ausdriicklich  fiir  eine  Stele,  die 
jenes  aufnehmen  soUte,  vorgeschrieben  wird;  auf  jeden  Fall 
besteht  die  Moglichkeit,  an  diesem  inschriftlich  benannten  Stiick 
seine  Eigenschaften  nachzuprufen.  Faton  nennt  den  marmor 
caeruleum.  Jene  Inschrift  ist  gut  erhalten. 

Einzelheiten. 

Zur  Erganznng  von  Z.  1/2.  Hinter  naXafcTa-  kann  keine  Zahl 
gestanden  haben.  Wir  branchen  noch  ein  Objekt  vor  T]gc  criuiac 
der  3.  Z.,  nnd  der  Raam  ist  knapp;  also  knrz  wie  Kiovac  mnil 
dann  jedenfalls  das  Wort  sein.  Dafi  aber  sachlich  allein  diese 
Ergftnznng  mOglich  ist,  ergibt  sich  oben  aus  der  allgemeinen  Be- 
trachtong  von  selbst.  —  Das  Mafi  in  Z.  2  kann  nur  far  die  Hohe 
in  Anspruch  genommen  werden.  DafQr  sprechen  erstens  die  Reste 
in  Z.  1  und  Anf.  2,  ferner  dafi  bei  einer  Aufzfihlung  der  Dimen- 
sionen  die  der  H5he  eher  als  eine  andere  an  letzter  Stelle  zu  er- 
warten  ist,  scbliefilich  —  last  not  least  —  das  Mafi  selbst,  das, 
wie  Figur  YII  zeigt,  in  einem  guten  Yerhftltnis  zu  den  andern 
Mafien  steht.  In  die  dann  noch  bleibende  Ltlcke  kann  neben  die 
Sftulen  nur  die  Summe  aller  ToTxoi  treten.  Wir  werden  unten  sehen, 
dafi  die  Ergftnzung  dann  auch  fOr  die  Frage  des  chiischen  Dach- 
stuhls  Bedeutung  gewinnt. 

3.  Gupaoi  Toixoi.  Das  heifit  natOrlich :  *die  mit  TQrOffnungen 
versehenen  Wftnde*.  Das  Adjektivum  ist,  unter  Wegfall  von  67111, 
anch  selbstflndig  geworden:  f\  Oupafa:  in  der  Bedeutung  *TQr- 
Offnung'*).  Den  besten  Beleg  dafOr  gibt  die  Skeuothekinschrift 
(Ditt.«  N.537)  Z.61:  «^^Kai  eOpac  dTTiericei  Tni  CKCuoeriKnli  dpiioT- 
Toucac  eic  t&c  eupaiac  KTd').  Ygl.  auch  das  IneditumEleusis  Nr.20 
Z.  12:  'dTTd  ToO  toixou  iv  (b\  a\  eupai  al  Trp6ce[€]y*. 

4.  In  der  oben  herangezogenen  nesiotischen  Inschrift  heifit 
der  Marmor  von  Therma  noch  XiOoc*).  Strabon  XIV  645  hat 
beides   nebeneinander :   XaT6|iiov    )iap|yidpou    XiOou,   doch   auch 

0  So  Ammonius  S.  72,  vgl.  Fabricius,  Hermes  XVII  (1882)  673. 

•)  Sonst  noch  Z.  22  u.  30. 

")  IG.  XII»  646,  47:  *«€tc  crdXXav  Xieivav  tiB  ^k  G^pMOC  XiOuj. 


124  Heinrich  Lattermann, 

)idp)Liapoc  f{lr  sich  allein,  wie  vor  ihm  schon  Theophr.  de  lapii 
9  u.  69  *).   Andererseits  sprechen  die  Inschriften  vom  Didymaion 
bei  Milet  aus  der  Mitte  des  2.  Jh.  noch  konseqaent  von  XiOoc 
XeuKOC ').    Der  Gebrauch  beider  Namen  nebeneinander  (aucb  als 
technischer  Termini)  erstreckt  sich  also  in  der  Koivri  flber  einen 
grofien  Zeitraum,   sodafi  das  Auftreten  von  |Lidp]Liapoc  in  nnserer 
Inschrift  leider  nicht  einen  bestimmteren  Schlufi  auf  ihre  Zeit  er- 
laubt.  —  Uber  lesbischen  Marmor  vgl.  Biflmner  III 45 :  *Von  Lesbos 
wird  ein  schwarzer  Marmor  erwfihnt,  welcher  auch  nach  auswirts 
exportiert  wurde  *) ;  daneben  mufi  schon  verhaitnism^Gig  frflh  eine 
blauliche  Marmorgattung  von  der  Insel  in  Gebrauch  gewesen  sein*. 
Blflmner  erschlieiit  das  mit  Recht*)  aus  der  Angabe  Plin.  XXXVI,  44: 
fecere  et  e  Thasio  Cycladum  insularum  aeque  et  e  Lesbio,  lividins 
hoc  paulo.    *Der  hier  mit  dem  lesbischen   verglichene  thasische 
Marmor  war,  wie  wir  oben  gesehen  haben,  weii^er,  es  mag  also 
auch  der  lesbische  eine  dem  WeiG  sich  n^hemde  bl&uliche  F&rbong 
gehabt  haben*.    Das  pafit  auf  den  Marmor  von  Therma.   Conie 
hat  auf  Lesbos  weii^en  Marmor  mit  roten  Adem,  grauen  und  grauen 
mit  weifien  Adern'^)  gesehen,  alte  Steinbrttche  aber  nicht  nach- 
weisen  konnen. 

6.  oiKrifLiaTa  sind  hier  offenbar  Magazine,  wie  sie  bei  der 
Attalos-Stoa  nachgewiesen  worden  sind.  OiKTiiiaTa,  4v  olc... 
KamiXeuei  begegnen  z.  B.  einmal  in  der  delischen  Inschrift  Michel 
594^).  Im  allgemeinen  bezeichnet  oTKrma  den  einzelnen  Ranm 
(sodaB  es  auch  zur  Bedeutung  von  ^Gef&ngnis'  gelangen  konnte); 
doch  s.  Ditt."  II  S.  580  Anm.  18  (oiKTJ^aTa  Sammelbegriff  fftr  oWa, 
£€va)V€c,  oJKrmdTia). 

8up€Tpa.  Das  Wort  kommt  in  dieser  Inschrift  noch  Z.  8  vor 
und  steht  da  deutlich  im  Gegensatz  zu  Oupai  (vaivae).  Zieht  man 
die  Stelle  der  Skeuothekinschrift  (Ditt.«  637)  61  heran:  ««Kai  Oupac 

*)  Biamner,  Techn.  u.  Term.  HI  27  K 

•)  S.  Haussoullier,  Rev.  phil.  XXII  (1898)  U. 

•)  Philostr.  vit.  Soph.  II  8 :  XiOoc  A^cpioc  .  .  .  KaTTiq)i^c  koI  \iikac\ 
dazu  Ditt.«  583*. 

*)  A.  a.  0.  Anm.  2  gegen  die  Erklarung,  die  Isid.  Orig.  XVI  5, 13 
und  Conze,  Reisen  auf  d.  Insel  Lesbos  4S  der  Stelle  bei  Plin.  geben. 

•)  Plin.  (a.  a.  0.)  versicolores  maculae  lehnt  Bliimner  Anm.  2  fiir 
den  lesbischen  Marmor  ab. 

•)  Z.  16—21  (toiv  o(Kr||uidTUJV  tu)|ui  irpdc  Tf^i  OoXdrrni  koI  tO&v  ^irl 
toOtoic).  21/2  (tO&v  ^xo|bi^vu)v  toOtujv  oiKnlMdTUJv).  32  (Sing.).  S.  Homolle, 
BCH.  XIV  (1890)  ^6». 


Griechische  Bauinschriften.  125 

fem9Tic€i  TTii  CK€uoOiiKn|i  dp^OTToucac  €ic  Tdc  Gupaiac,  so  scheint 
das  Nachstliegende,  die  6up€Tpa  mit  den  Oupaiai  zu  identifizieren. 
Immerhin,  es  heifit  hier  nicht  €ic  Td  Ouperpa,  sondern  Toic 
Ouplrpoici,  und  wir  haben  es  hier,  wenn  meine  Ergftnzung  Z.  6/7 
richtig  ist,  mit  zw^iflQgeligen  TOren  zu  tun,  bei  der  Skeuothek 
aber  mit  einflttgeligen  *).  Die  Vorschrift  der  Skeuothekinschrift  ist 
sprachlich  und  sachlich  ganz  klar :  die  TOren  sollen  genau  in  die 
Offnungen  passen.  Damit  mufi  mehr  gesagt  sein,  als  dafi  sie  genau 
so  grofi  wie  diese  und  damit  einflttglig  werden  sollen;  sie  sollen 
auch  nicht  schief  h£lngen,  sich  klemmen  und  klaffen.  Das  war  ja 
bei  den  griechischen  Tflren,  die  mit  ihren  Drehpfosten  in  Unter- 
und  Oberschwelle  eingriffen*),  viel  leichter  m5glich,  als  es  bei 
unsem  Angeltttren  der  Fall  ist.  Leierte  sich  die  Ftihrung  aus  oder 
war  sie  nicht  sorgffiltig  hergestellt,  so  entstand  eine  Lttcke  zwischen 
der  (geschlossenen)  Tttr  und  dem  festen  Wandpfosten.  Ob  nun  das 
Gegenteil  dp^oZiriv  toTc  Oup^rpoici  heifit?  Zu  bedenken  ist,  dafi 
die  stehende  Vorschrift  fflr  den  Fugenschlufi  des  Quadermauerwerks 
ahnlich  gefafit  ist:  dpjiioi  dp|i6TT0VT€C  irpoc  dXXrfXouc.  AUein, 
die  Entscheidnng  flber  die  Bedeutung  von  Oup€Tpov  ist  anch  da- 
mit  nicht  gefallt.  Trotz  des  Dativs  unserer  Stelle  und  trotz  der 
wahrscheinlichen  Zweiflttgeligkeit  der  Tttr  kann  doch  Oup€Tpov 
die  ^TttrOffnung'  heifien,  der  ja  zwei  Flflgel  ebensogut  und  noch 
sorgfftltiger  'angepafit'  sein  mflssen  als  ein  einziger.  Gehen  wir 
also  zur  ersten  Stelle  (Z.  6)  flber.  Auszuschaiten  ist  da  zunftchst 
die  Mafiangabe;  die  kami  sowohl  fflr  die  TflrOffnung  (nach  HOhe 
oder  Breite)  wie  fftr  die  Pfosten  passen  (der  H5he  nach) ;  letztere 
mflssen  flberdies,  wenn  sie  auf  der  Schwelle  aufstehen,  —  von 
einer  leichten  Neigung  nach  der  TflrOffnung  hin  abgesehen  —  so 
hoch  sein  wie  die  Offnung.  Dann  aber  soUen  die  Oup€Tpa  :  )iap|id- 
piva  werden  —  also  mttssen  sie  doch  wohl  etwas  Konkretes  sein  ? 
Gewifi  und  auch  wieder  nicht!  Fassen  wir  sie  zundchst  konkret 
in  dem  unzweifelhaften  Sinne  der  irapacTdb^c  und  craOfid.  Dann 
nennt  die  Inschrift  die  seitlichen  Einfassungen  der  Tttroffnung  und 
die  Schwelle.  Wo  aber  bleibt  das  konstruktiv  und  dekorativ  so 
wichtige,  die  Offnung  oben  abschliefiende  Glied,  der  Sturz  oder  die 
Oberschwelle  (6TT€p0upov,  (iTT^pTovaiov)  •)  ?   Sie  kann  nur  unter 

»)  IG.  II  807 c,  48;  vgl.  Ditt.«  II,  210  Anm.  34. 

•)  Dieis,  Parmenides,  Anh.  S.  122. 

»)  Vgl.  die  zuletzt  von  HaussouUier,  Rev.  phil.  XXII  (1898),  S.  50  f., 
behandelte  Ehreninschrift  aus  Didyma,  in  der  es  von  Z.  6  an  heifit: 
dvaOEica  hi  [Ik  ti£>]v  ibiwv  Kal  rdc  xaXxdc  OOpac  xoO  [vaoO  T]f^c  'Apr^- 
Hihoc  Kai  Td  XiOiva  [cTaOiLid  c]uv  OTrcpOupiu  Kal  6bf^  Krd. 


126  Heinrich  Lattermann, 

<lie  6\jpeTpa  mit  einbegriffen  sein.  £s  ist  keinesfalls  etwas  soUn- 
geheuerliches  zu  sagen :  die  TdrOffnung  soll  marmorn  werden.  Wii 
streichen   oder  tapezieren  ja  auch  einen  ^Raum'.    Der  abstrakte 
Begriff  hat  eben  seine  konkreten  Grenzen,  mit  denen  er  im  prak- 
tischen  Leben  leicht  verwechselt  wird,  eine  eigentliche  Bedeutungii- 
Hnderung  liegt  darin  noch  nicht    So  auch  hier :  die  Oupeipa  in 
Z.  6  sind  weder  die  Offnungen,  noch  deren  UmrahmuDgen,  sondem 
beides  zugleich  (also  ^Tilranlage'  [Br.  Keil]).    Deshalb  kOimen  sie 
sowohl  )Liap|Lidpiva  wie  biOupa  (mit  2  Tflrfltigeln  versehen)  beifien, 
und  es  ist  gleichgiltig,  ob  wir  sie  in  Z.  8  abstrakt  oder  konkret 
begreifen  wollen*). 

Es  ist  nicht  verwunderlich,  wenn  ein  Wort  wie  6up€T(K)v 
die  Bedeutungen  w  eiter  entwickelte,  die  es  im  Keime  schon  ent- 
hielt,  dafi  es  zur  Prftgnanz  von  Tfosten  (TTapacrdbec)'  und  "Tiir- 
ilageln  (Gupai)'  gelangte.  Tatsachlich  sind  ihm  schon  sliDitlicbe 
<irei  Bedeutungen  zugesprochen  worden,  nur  verkehrterweise  jedes- 
mal  eine  als  die  allein  richtige,  sodafi  sich  ttber  das  bescheidene 
Wort  schon  eine  verh^ltnism^Gig  groBe  wissenschaftliche  Kontro- 
verse  erheben  konnte ").  Den  filtesten  nichtliterarischen  Beleg  liefert 
die  Inschrift  vom  Askiepios-Tempel  zu  Epidauros,  IG.  IV  1484, 30: 
*®.  . .  fiXeTO  ToO  caKoO  Tdv  KaTaHodv  Td  2vi[boi]  toO  Gupcipou. 
Mit  Recht  betont  Kayser  (s.  unten  Anm.  2),  dali  der  terminus  hier 
nur  nebenher  erwahnt  wird  und  sonst  in  der  Inschrift  nicht  Tor- 
kommt,  ferner  dafi  bei  der  hier  verrechneten  Zahlung  noch  keine 
Rede  davon  sein  konnte,  eine  ^Tttr'  (wie  GupeTpov  Ubersetzt  worden 
ist)  einzusetzen.  ^Le  mot  9.  d^signe  donc  Tembrasure  de  la  porte'), 
qui  s'y  trouvait  seule  k  ce  moment-1^'.  Dieselbe  Bedeutung  legt 
er  dann  —  ohne  BegrQndung  und  zum  mindesten  ungenaa^)  — 
in  die  Parmenidesstelle  hinein,  ohne  sich  um  die  weiteren  iDschrift- 
lichen  Belege  zu  kttmmem,  gegen  die  der  Dichter  Parmenides  doch 

*)  Die Schwelle schliefie ich von der Umrahmung der TQr6 f f nung 
aus.  Sie  hat  im  Grunde  konstruktiv  nichts  mit  dieser  zu  tun,  wie  schon 
ihr  Name  sagt.  Wie  die  Tiirfliigel,  die  sie  trftgt,  ist  sie  in  erster  Un»® 
etwas  Trennendes ;  deswegen  wird  sie  hier  neben  den  eOperpa  bc- 
sonders  genannt.  Nebenbei  kann  sie  auch  hSlufig  der  ganzen  Tdr- 
umrahmung  als  Unterlagsplatte  dienen.  Dann  wird  aus  oOb6c  (ion.  u. 
Mi.  6b6c):  OiroT^vaiov,  wie  es  Ditt.«  587,  66"  (v.  J.  329/28)  und  Rev. 
phil.  XXII  (1898)  S.  52  von  Haussoulher  richtig  tibersetzt  ist. 

«)  S.  Kayser,  Mus.  belge  VI  (1902),  5  ff. 

*)  TurofTnung*. 

*)  s.  unten  S.  128. 


Griechische  Bauinschriften.  127 

ftlglich  zarQckstehen  mafi.    Da  scheint  mir  nun  die  unter  Nr.  IV 

behandelte  lebade][sche  Inschrift  mit  ihren  irXcuptaia  GupeTpa  (Z. 

56)  =  ^TUrwangen'  dem  bisherigen  Ergebnis  am  n£lchsten  zu  kommen. 

Hier  seben  wir  mit  aller  Deutlichkeit,  wie  der  Begriff  konkret,  wie 

er  mefibar  wird.  Die  Inschrift  aus  Lebadeia  stammt  aus  dem  Anfang 

des  2.  Jh.  vor  Chr. ;  betrfichtlich  &lter  als  sie  ist  eine  Inschrift  von 

Delos,  die  uns  einwandfrei  lehrt,  wie  die  Entwicklung  weiter  ge- 

gangen  ist,  Michel  594,   66.  68   (v.  J.  279/8  vor  Chr.):  ToO 

TTpoTTuXou  Tdc  Oupac  Tdc  cucTpi^eicac  KaTacKCudcaci  Kai  tm- 

CTTicaci  Td  GupeTpa  .  . .  t6v  Kiova  toO  TTpoiTuXou  t6^  7rec6vTa, 

TTpoc  iLi  Td  9up€Tpa  &TTiK€v  UJCT€  cTficai  KTd.   Hicr  das  Wort 

mit  'TttrOffnung'  oder  gar  ^Tttrflttger  zu  ttbersetzen.  ist  ausge- 

schlossen;  es  bleiben  nur  die  unbeweglichen  Pfosten,  die  seitlichen 

Umrahmungen  der  Tttroffaung*).    lu  einer  100  Jahre  jttngeren 

delischen  Inschrift,  Ditt*  588,  scheint  es  in  derf^elben  Bedeutung 

vorzukommen.   Wenigstens  spricht  dafttr  in  der  Ittckenhaften  Stelle 

Z.228:  •"'ipToXapricavTi  ^TricKeudcai  .  .  .  Tf|v  7Tp6c  t6]|  OupeTpov 

Kai  dXXTiv  Trp6c  t6  6up€Tpov  t6  Trp6c  jiecTmppiav  der  ausdrttck- 

liche  unterscheidende  Zusatz ;  es  ist  anzunehmen,  dafi  in  der  Lttcke 

dem  ersten  6.  ein  entsprechender  Zusatz  voraufgegangen  ist.    Ob 

bei   einer  andern  Stelle  derselben  Inschrift,   Z.  94:   qpidXai  1^1 

TtXivGeioic  II,  Ott^p  t6  Ouperpov  an  'Tttr*  (im  weiteren  Sinne)  oder 

^ttrpfosten'  (Parastade)  zu  denken  sei,  ist  nicht  auszumachen.  Es 

empfiehlt  sich  aber  wohl,  die  Konsolen  mit  den  Weihgeschenken 

als  Pendants  ttber  b^ide  Pfosten  zu  setzen  und  dann  0.  als  zu- 

sammenfassenden  Namen  beider  oder  als  Tttr  im  allgemeinsten 

Sinne  zu  versteh6n.  Schliefilich  begegnet  —  wieder  in  einer  delischen 

Inschrift,  auf  demselben  Stein  wie  Ditt.«  588  —  BCH.  VI  (1882) 

S.  24  Z.  193  —  die  Wendung  Kal  toTc  to  Ouperpov  ivoiKobojiTi- 

caciv  unter  verschiedenen  Ausgaben  fttr  den  Kult.  HomoUe  ^)  be- 

merkt  dazu:  ^  s'agit  ^videmment  d'une  construction  l^g^re  et 

provisoire;  car  chaque  ann^e  (sc.  in  unpubliziertcn  Inschriften)  k 

la  m^me  date  la  m^me  depense  se  pr6sente'.  Ich  fttge  hinzu,  dafi 

das  Verbum  oiKobojuieiv,  das  nur  in  konstruktivem  Sinne  gebraucht 

wird,  den  Gedanken  an  Zimmerung  eines  Tttrflttgels  nicht  zuliefie 

nnd  ivoiK.  nicht  eine  freistehende  Anlage.   Es  wird  sich  also  darum 

*)  So  denn  auch  Homolle  BCH  XIV  (1890)  476 ;  ihm  widerspricht 
trotz  der  zwingenden  Deutlichkeit  der  delischen  Inschrift  Haussoullier, 
Rev.  phil.  XXII  (1898)  63,  auf  Grund  von  Parmenides. 

■)  a.  a.  0.  S.  81  *. 


128  Heinrich  Lattermann, 

handeln,  dafi  einer  TttrSffnung  oder  einer  Toranlage,  die  flir  den 
Kult  von  Bedeutung  war,  eine  vorQbergehende  hSlzeme  Verkleidung 
gegeben  wurde,  vielleicht  um  die  Parastaden  vor  Bestofiung  zu 
schiitzen. 

Welches  wird  nun  die  ursprtlngliche  Bedeutung  gewesen  sein? 
Ich  denke :  ^TUrCffnung*.  Auf  primitiver  Kulturstufe  ist  die  Tnr 
nichts  weiter  als  ^Einschnitt'  in  die  Wand  oder  Mauer  des  Geheges 
oder  Hauses^).  Die  Offnung  wird  durch  die  eigentliche  Ttlr  ab- 
geschlossen  —  das  ist  etwas  Neues ;  sie  wird  vielleicht  auch  durch 
einen  besonders  grolien  Balken  von  Holz  oder  Stein  oben  abge- 
deckt  —  das  ist  abermals  etwas  Neues ;  von  Anfang  an  aber  sind 
die  Ttirwangen  oder  Mauerstirnen  da,  durch  die  die  Offnung  be- 
grenzt  wird^).  Leicht  konnte  daher  das  Konkrete  des  Begriffes 
in  den  Vordergrund  treten.  Und  zumal,  wenn  sehr  frflh  besondere 
Parastaden  als  konstruktiv  wichtiges  Glied  (vgl.  das  LOwentor  Yon 
Mykena)  benotigt  werden.  Nun  erhalten  die  TOrwangen  die  dritte 
Dimension  (nach  den  Mauei-flfigeln  hin),  und  unser  Begriff  wird 
prSgnant.  Aber  daneben  kann  doch  auch  die  Anschauung  weiter- 
wirken,  dafi  TOrwangen  wie  Parastaden  Begrenzungen  der  Ttlr- 
Offnung  sind,  und  die  dritte,  die  obere  Begrenzung  oder  Ober- 
schwelle,  mit  in  den  Begriff  hineinziehen.  Ist  so  das  ganze  kon- 
struktive  Gerippe  der  TUranlage  zum  9upeTpov  geworden,  so  kann 
der  Name  ohne  weiteres  auch  auf  diese  iiberhaupt  tlbertrageD 
w^erden,  selbst  die  Fttllung  mit  eingeschlossen.  Bei  Parmenides 
schlieGt  sich  der  Kreis:  die  Oupeipa  werden  ihres  konstruktiven 
Charakters  beraubt  und  zur  Fttllung  degradiert.  Aber  Kayser  (s. 
oben  S.  146)  versteht  die  Parmenidesstelle  anders,  und  so  mflssen 
wir  noch  einen  Blick  auf  sie  werfen.    Sie  lautet*): 

11  ?v6a  TTuXai  Nuktoc  t€  Kai^H^aToc  ejci  KcXeuGujv, 
Kai  cq)ac  OiTepGupov  di\x(p\c  Ix^x  koX  Xdivoc  ouboc 
auTai  b'  aiOepiai  TrXfivTai  ^eYdXoici  GupdTpoic 
Tuiv  bk  AiKri  TToXuTTOivoc  Ix^i  KXnibac  d|iOipouc- 

*)  Vgl.  unsere  alte  Redensart:  'wo  der  Zimmermann  das  Locn 
gelassen  hat*.  —  Zur  Bildung  von  Gupcrpov  vgl.  KdToirtpov  (etwas, 
wohinein  man  sieht,  Spiegel),  O^aTpov  (Schauplatz  [fiir  dramatiscne 
Darstellungen]) ;  Kiihner-Blass,  Gr.  Gr.  II  271,  27. 

')  Die  Breitendimension  ist  die  primftre  und  allezeit  die  wichtigcre 
bei  der  Tiir.  Die  Hohendimension  kann  nach  oben  beliebig,  nach  ant^J 
so  weit  variieren,  dafi  der  Mensch  gebiickt  oder  gar  kriechend  nocn 
hindurchkommt. 

»)  Diels,  Parmenides  S.  27,  Z.  11  £f. 


Griechische  Bauinschriften.  129 

15  Tfjv  br\  iTapq)d|i€vai  KoCpai  fiaXaKoici  X6yoiciv 
.Tieicav  iTTiq)pab€UJC,  iSic  ccpiv  paXavujT6v  6xf\a 
dTrrepeuic  uiceie  ttuX^ujv  dfTro*  xai  bk  Gup^Tpujv 
Xdc^*  dxavk  7T0ir|cav  dvairrd^evai  KTd. 

Eins  steht  fest,  mit  der  Fttllung  erzielt  diese  Poesie  (oder 
will  sie  doch)  ihre  grdfite  Wirkung ;  genannt  mufi  sie  also  irgendwo 
sein.  Lehnt  Kayser  GupeTpa  dafftr  ab,  so  kann  ihm  (er  spricht 
sich  selbst  darttber  nicht  aus)  nur  TTuXai  einen  Ersatz  bieten. 
Gieichgiltig,  ob  das  zulassig  ist,  das  entscheidende  Wort  ist  ttXhv- 
Tai.  'Ausgefallt'  wird  die  Ttir,  die  Tttr5ffnung*);  natttrlich  mit 
den  Tflrflflgeln,  den  GupdTpoic  Und  wenn  die  Tflr  aufgestofien 
wird,  so  machen  natflrlich  die  Tflrflflgel  das  X^^M^i  ^s  ist  ihr 
Xdc)Lxa').  Auch  TTuXai  ist  klar;  im  weiteren  Sinne  ist  es  die  ganze 
Toranlage,  im  engeren  die  Offnung  und  deren  Fflllung,  die  Flflgel, 
Ifanz  wie  unser  'Tor*  oder  'Tflr'. 

7.  Das  Mafi  an  sich  l£Lfit  nicht  erkennen,  ob  es  fflr  die 
Breite  oder  die  HOhe  gilt.  Auch  GupeTpov  wflrde,  konkret  gefafit, 
nur  als  Sing.  in  die  Hohe  weisen.  Das  Verhftltnis  von  Breite  zu 
Hdbe  ist  bei  den  TflrSffnungen  der  Skeuothek  ca.  9  :  15.  Uber- 
tragen  wir  das  auf  unsere  7  Ellen,  indem  wir  in  ihnen  das  Breiten- 
mafi  sehen,  so  erhalten  wir  eine  lichte  Hdhe  von  fast  12  Ellen. 
Die  IlOhe  der  ganzen  Mauer  aber  soll  13^6  Ellen  betragen!  Bei 
7  Ellen  H5he  dagegen  erhalten  wir  nach  obigem  Verhftltnis  eine 
Breite  von  etwa  4^«  Ellen,  auch  fflr  eine  lebhaftem  Verkehr 
dienende  Doppeltflr  noch  durchaus  genflgend. 

9.  6  diTO  Tdc  x^pac  Xieoc.  Vgl.  BCH.  XXIX  (1905)  468 
Z.  5:  TT^Tpac  Tf^c  dTTixwpCac  i^  dX  —  in  einer  Inschrift  aus 
Delphi. 

9/10.  HuXo^a  Xiav   boKwciv  'das  Holzwerk  nach  Art  eines 

chiischen  Dachstuhls* ;  HuXo|ia  ist  das  Stoffliche,  boKUJCic  verbal : 

ia  der  Art,  wie  ein  ch.  Dachstuhl  konstruiert  wird.    Ersteres  be- 

gegnet  sonst  nicht,  letzteres  sptlt")  in  der  Bedeutung  contignatio. 

Alit  beiden  zu  vergl.  ist  KaTaHuXuJCic  in  der  Tholosinschrift  von 

^pidauros  (IG.  IV  1485)  130,  wohl  von  provisorischer  Abdeckung 

*)  Wir  werden  uns  nicht  dazu  versteigen,  den  Raum  zwischen 
Vjnter-  und  Oberschwelle  mit  den  Oup^Tpoic  als  Wangen  oder  Pfosten 
*anzuftillen*.   Und  wo  blieben  dann  die  Fltigel? 

•)  Vgl.  auch  Ammonius  S.  72 :  6upa(a  hi  (sc.  ^ctC  :  im  Gegensatz 
^u  eOpa)  t6  ftvoiTna  aCiTO  xal  Td  xoi^dc|LiaTa  Tf^c  66pac. 

«)  Septuag.;  vgl.  Biamner,  Techn.  u.  Term.  U  303». 

xin,a  9 


130 


Heinrich  Laltermann, 


des  unfertigen  GeMudes;  der  Preis  betrfigt  150  Dr.  —  Uberden 
chiischen  Dachstuhl  wissen  wir  bisher  nichts.    Vielleicht  erlaubt 
aber  unsre  Inschrift  auf  Grund  der  £rg&nzung  von  Z.  1  wenigsteiis 
den  negativen  Schlufi,   daG  das  Dach  kein  Pultdach  war;  sonst 
kOnnten  ja  nicht  S^ulen  und  alle  W^nde  gleieh  hoch  sein.  Also 
werden  wir  zum  Satteldach  gefuhrt:  stehende  Sparren;  derFirst, 
wenn  die  Tiefen  der  S(iulenhalle  und  der  Magazine  gleich  gesetzt 
werden,  flber  dem  Oupaoc  xoixoc;  eine  Firstfette  flber  letzterer, 
in  gr5fieren  AbstSnden  duixh  uTToOiiiiaTa  gestfltzt  —  das  ware 
wohl  die  einfachste  L5sung  im  Geiste  griechischer  Dachkonstrak- 
tionen*).  Bestand  nun  vielleicht  die  Eigenttimlichkeit  der  chiischen 
Eonstruktion  darin,  daG  das  Dach  mit  der  Decke  konstroktiv  Ter- 
bunden  war,  tlber  die  die  Inschrift  keine  besondere  Bestimmung 
enthalt,  die  aber  doch  wohl  mit  unter  HiiXo|Lia  zu  begreifen  ist? 
Etwa  folgendermafien : 


Natflrlich  sind  auch  andere  L5sungen  mOglich,  aber  kanm 
einfachere  und  praktischere. 

*)  Vgl.  Wiegand,  Die  puteolanische  Bauinschrift,  XX.  Suppl.-Band 
der  Jahrb.  f.  Phil.  747. 


Griechische  Bauinschriften.  131 


Nachtrage. 


Zu  Inschrift  IIL 

S.  76  ad  1.  Der  Gate  Herrn  Professor  Wilskis  in  Freiberg  in 
Sachsen  verdanke  ich  sorgfllltige  Nachrichten  tlber  das  Yorkommen 
Ton  Bimsstein  auf  Thera.  Danach  sind  BimssteinstHcke  als  Bau- 
steine  erst  fHr  das  Mittelalter  nachzuweisen.  BimssteinmOrtel  (mit 
39®/o  Bimssteinsand)  scheint  erst  in  hellenistischer  Zeit  aufzu- 
kommen  und  ist  charakteristisch  fQr  r5mische  Bauten.  Dagegen 
findet  sich  die  nahe  yerwandte  Sautorinerde  auf  Thera  in  sftmt- 
lichen  Mdrtelgattungen,  zu  lO^/o  in  sehr  zahlreich  zu  beobachtenden 
Resten  von  MeeressandmOrtel  der  ftltesten  und  spftterer  Zeiten 
(-)(■  auf  den  Pl&nen  in  'Thera'  III);  dieser  Mdrtel  ist  auch  da,  wo 
er  an  der  Luft  gelegen  hat,  'felsenhart  geblieben,  scharf  splitternd, 
sodaG  man  ihn  zum  Schneiden  benutzen  kOnnte'.  Eine  andere, 
offenbar  weniger  luftbest&ndige  Mischung  mit  Santorinerde  (zu 
13®/o)  ist  der  M5rtel  0  der  Plftne,  der  erst  durch  die  Ausgrabungen 
an  die  Luft  gebracht  wurde  und  sich  von  m&fiiger  H&rte  zeigte. 
Die  heutigen  Therfter  verwenden  noch  reichlich  Santorinerde  zum 
M5rtel  wie  zum  Yerputz,  vermischen  sie  aber  nattlrlich  mit  Ealk, 
da  sie  sonst  nicht  an  der  Luft  bestehen  wtlrde.  —  Die  M5glichkeit 
bleibt  also  offen,  in  der  Kicriptc  der  Inschrift  hydraulischen  MOrtel 
zu  sehen.  —  Wie  mir  der  Leiter  der  Ecole  Franyaise  in  Athen, 
Herr  Holleaux,  freundlichst  mitteilt,  haben  in  diesem  Sommer  grQnd- 
lichere  Ausgrabungen  der  ^Stierhalle'  stattgefunden ;  neue  Anfnahme- 
und  Rekonstruktionszeichnungen  werden  vorbereitet. 

Zu  Inschrift  IV. 

Herr  Professor  Ad.  Wilhelm  in  Wien  hatte  die  Gtlte,  mir 
auf  freundliche  Vermittlung  Herm  Professor  Hillers  v.  Gaertringen 
einen  Abklatsch  der  Inschrift  zu  ftbersenden.  Dieser  ist  von  der 
wenig  geschickten  Hand  eines  griechischen  Eparchioten  angefertigt, 
gentlgt  aber,  um  die  Mangelhaftigkeit  der  de  Ridderschen  Abschrift 
zu  erweisen.  Die  ganze  Anordnung  des  Majuskeltextes  ist  irre- 
fOhrend:   die  linke  Bruchkante  verlfiuft  im  grofien  und  ganzen 

9* 


132  Heinrich  Lattermann, 

unter  rechtem  Winkel  znr  Schrift.  Aaf  jeden  Fall  mUssen  also, 
wie  ich  (oben  S.  82)  forderte,  zu  Anfang  jeder  Zeile  ungefKhr  gleich 
viel  Zeichen  erg&nzt  werden.  Einige  Lesefehler  de  Ridders  sind 
erstaunlich.  Z.  58  Mitte  ist  zu  lesen:  TOHiSTf<Y;  fftr  N  ist  kein 
Platz.  Z.  60  Ende  steht  deutlich  TOHMI;  es  ist  also  zu  ergSinzen: 
Kat  t6  fmi|[K\jKXiov,  und  das  Halbrund  tauscht  seinen  Platz  mit 
den  eigentlichen  Cella-W&nden ;  denn  so  ist  jetzt  Treptqp^peia,  zu- 
n&chst  im  Gegensatz  zu  den  Ecken,  zu  verstehen.  Hinter  fmi|[K\jKXiov 
ist  Anf.  Z.  61  vielleicht  Kai  tov  7Tp6boiLio]Y  zu  ergftnzen;  ^  vor 
KaTd  ist  sicher.  Z.62  hat  de  Ridder  das  von  ihm  Gelesene  f&lschlich 
weiter  gestellt,  um  die  Zeile  auszufilllen ;  tatsiichlich  ist  sie  mit  Y 
noch  nicht  zu  Ende.  Es  ist  zu  lesen  und  zu  ergftnzen  u[i|;o]c  b[k 
TOul**TUJV  TTdvTUJV  TToricet  Tp]€ic  TObec  KTd.;  A  ist  noch  leidlich  zu 
erkennen.  Z.  63  Ende  lese  ich  AA^fY.  Z.  65  steht  hinter  Kat 
deutlich  PAOYYO^,  offenbar  Steinmetzversehen  ftlr  Ka6'  Oipoc, 
hervorgerufen  durch  irapd.  Hinter  uipoc  hat  noch  etwas  gestanden, 
jedenfalls  Trp6c  (P  glaube  ich  zu  erkennen) ;  dann  w&re  zu  Anfang 
der  n&chsten  Zeile  [Tf|V  dTTtTO^r|V  tuiv  iTapa]cTa^dTUJV  zu  ergfinzen. 
Z.  73  Ende  AIAKEICE;  also  btaKeice|[Tat.  Z.  75  vor  iTp6  nicht 
TH^,  sondem  THN.  Schliefilich  ist  auch  Z.  51  der  Verstofi  gegen 
die  Silbentrennung  imwahrscheinlich ;  hinter  il  glaube  ich  N  zu 
erkennen.  —  Die  Schrift  ist  sehr  &hnlich  der  der  grofien  lebadel- 
schen  Inschrift  (IG.  YII  3073),  doch  stehen  die  Zeilen  enger. 


Griechische  Bauinschriften. 


133 


Register. 


A.  Beilaufig   behandelte   Inschrift-   und  Literatur- 

stellen. 


» 


»» 


» 


» 


IV  im,  30 

„  IV  1484, 100 


Seite. 
Inschrift  I  A  16  .  .  .  78  ad  4 
A59  .  .  67adl/2 
B86  .  .  .  77ad3 
Ineditum,  Eleusis  Inv.-Nr.20 

V.  37.  42  ad  104.  43ad53fr. 

66f.  60adl7.  123ad3 

IG.  n  167,  64f.      .    .       41  ad  20 

„  II  807  col.  b  103f.   .    .     34 f. 

II*  1067b 72» 

...      126 

...        34 

„  XIP 10    .     .    .     .        105.  106 

„  Xn«  10,  8.  12  f.  26.  29    .      119 

„  XII»  646, 17      ....      123 

Ditt.  Syll.«  Nr.  637  (Pirftus, 

Skeuothek),  7f 109« 

Ditt.  Syll.»  Nr.  637,  8f.  .    .     110» 
Nr.  637,  60f.     124  (ad 

6)f. 

Nr.  637,  61  f.      .     107* 

Nr.  538  (Eleusis, 

Stoa),  16  ....      67adl/2 

Ditt.  Syll.«  Nr.  639  (Eleusis, 

Prostoon),  20f.  .    .    .    59  ad  9 


}» 


» 


>» 


»» 


}) 


»» 


»» 


»» 


>» 


»» 


»» 


»» 


Seite. 
Ditt.  SylL»  Nr.  542  (Oropos, 

Wasserleitung)  35f.    .    .       63* 
Ditt.  Syll."  Nr.  687  (Eleusis, 

Temenos)  46f.  .  .  107  oben 
Ditt.  Syll.»  Nr.  687, 129  42  ad  104 
Nr.  687,  186f.  78  ad  4 
Nr.688(Delos),94  127 
Nr.  688,  227  f.  .  127 
Michel  Nr.  694  (Delos),  66. 68  127 
BCH.  VI  24  (Delos)  Z.  193  127  f. 
Vm305Nr.l3(DeIos).  62» 
VIII323Nr.22(Delos) 

60  ad  17/8 
VIII  323  N.  22,  Z.  16  .  69» 
XXIX468(Delphi)Z.8 

69  ad» 
XXIX  468  Z.  12  .  .  113» 
XXIX  468  Z.  20     107  oben. 

108  unten  f . 
„    XXIX  468  Z.  23      113  oben 

Aristoph.  V5gel  1138  .  61ad20 
Parmenides  (Diels)  11  ff.  128f. 
Phot.  p.  367,  22  irdTn    •     •       80» 


»} 


»» 


»» 


}} 


»» 


>» 


B.  Sachregister. 


1.  Epigraphisches. 

Seite. 

Gyriacus  .    .       92.  106. 116  oben 
Gliederung   durch  Heraus- 
rUcken  einer  Zeile         46.  64f. 


2.  Orthographisches  (in 
attischen  Inschr).  Sprachliches. 

Seite. 
Assimilation  von  v  am  Wort- 

ende 47. 69 

bu€iv 47 


134 


Heinrich  Lattermann, 


Seite. 

€  =  €l llf. 

€1  fiir  €  vor  a  47;  vor  Kon- 
sonant  (Oti^<i>c)     ...      68  f. 

€i:ni 12.68 

MaiimaKTTipidvoc    ....        48 
Mafiangaben     .    .    21f.  89ad56 

0  =  ou    .    .     .    .     11.  13. 47.  68 

01  fiir  0 47 

iravTax€t :  iravTaxf^i    ...        12 

3.  Arch&ologisches.  Wirt- 
schaftliches. 

Aginetischer    Poros ,    ver- 
wendet  flir  jdie  Triglyphen 
des  irpocTijiGv  zu  Eleusis        29 
Arbeitsabschnitte  ....        64 

Bauzeit 54. 71 

Bimsstein     .    .     .     76  ad  1.  131 

Bttrgen 76 

Delos,  BautHtigkeit  Athens 

zwischen  338  und  315  .  69 
Delos,  'Stierhalle',  Zeit  der 
Errichtung  74 ;  Inneres 
73  f.  77  oben;  Pfeiler- 
Saulen  mit  Basen  74.  78 
ad  4 ;  Wandsteine  75 ; 
Fenster  76 ;  Proportionen 
des  Grundrisses  73;  Zweck 

77  oben. 
biKacTai  :  €(c  ^va  xal  ir€VTa- 

Kociouc  biKacTdc  ...  54 
^iriCTdTai  •EX€uciv(ou  .  .  13 
KaXXicTpaToc  KaXXiKpdTouc, 

BUrge 63  ad  32/3 

Laufende  FuB 63» 

Lebadeia,  Tempel  mit  ^iixi- 
kOkXiov      ......        91 

Lesbischer  Marmor  .  123  ad  4 
Messa  (Lesbos),  ionischer 
Pseudodipteros  96/105  : 
Grundrifi  98.  103  M  Ab- 
messungen  97 ;  Funda- 
ment98. 102M04;  Stylo- 
bat98;  Wfinde99;  Ver- 


SeiU. 

stHrkungsfundament   97. 
104f.;     Kult    lOOf.    102. 
103  f.;     Erhaltung    97  f.; 
£Llterer   Bau    102  unten; 
Umgebung     .     .     .      98.100;3 
MytUene,  Stoa  ....     121|30 
Nachtragsheferungen     .    .      53 
Neunzahl    in   den   Abmes- 
sungen  des  Tempels  von 
Messa  (Lesbos)  ....      97 
Philetarischer  FuB     .    .    .      97 
TTpocTi]pov  des  Telesterions 
zuEleusis:  Baugeschichte 
37.  39.  56f. ;  Fundament 
36  f.;    Euthynteria   36  f.; 
Kpniric  49/51. 56 ;  Stylobat 
37/9.  51/3.  55.  56 ;  Achs- 
weiten    der    SHulen  38; 
Triglyphon  26/9.  42  obcD ; 
L&nge  des  Tr.  28 ;  Geison 
29  f.;   Lange  des  G.  30; 
Giebelgeison  33  f.;  Sima 
34/6 ;    Konstruktion    der 
Ost-Wand  31,   Dicke  31; 
Tiireinfassung  30  f.  32. 33. 
42  ad  104;  Abdeckungder 
Ttirpfosten31f.;  Propor- 
tionen  der  Ttiren  33;  Ab- 
deckung  der  Anten  der 
Schmalseiten      .     .    .    .     ^'- 
Santorin-Erde  .    .     76  ad  1.  ^^^ 

CTod  iroiKiXTi ^ 

Therma  (Lesbos),   Marmor 

122.  123-  ^^ 
Transport  von  Steinen  aus 
Attika  nach  Delos  72.  74 
unten.  79  ad  57/8;  des 
Modells  fur  ein  (Pfeiler-) 
Sftulen-Kapitell  .  .  71.  "^"^ 
TtiroCfnungen,  Proportionen 

33.   ^ 

4.  Technisches. 
Abnahme  (boKi^ada)  durch 


b 


Griechische  Bauinschriften. 


135 


Seite. 
d.  Polier  (OtrapxiT^KTuiv) 

71.  79  ad  7/8 ;  durch  den 

Architekten    70 ;    durch 

den  Arch.  und  die  Bau- 

kommission  .    .    .    71  ad  16/7 

Anathyrosis  .    .    .       16/9.  36.  37. 

49.  57  ad  1/2 

Bleivergufi  42  ad  23. 49;  bei 

Saulen 39.  70f. 

B5schungsmauern      .     .     .     115^ 

Ghiischer  Dachstuhl  .    .    .      130 

Fugendichtung 118* 

Fugenschlufi     .  27.  35.  37.  41.  49. 

57  ad  1/2.  70.  96.  118  f. 

Fugensicherung     .    .    90  ad  65/7 

Fufibodenplatten  ....     107* 

Keilsteine,  dreigeteilt        90  ad  72 

Lehrpfeiler 31.  96 

Lehrstreifen ...       39  oben.  53 

Mindestmafi     fiir     Mauer- 


Seite. 

stHrken  ....  111  ad  11 
Modell  fur  (Pfeiler-)  Saulen- 

Kapitell 71.74f. 

Normalschichten  ....        96 

Normalsteine 72 

Quaderbearbeitung  ...  116 
Saulen-Aufbau  .  70  f.  79  ad  16/7 
Stylobat-Bearbeitung.    38 f.  43  ad 

88  f.  52  f.  55.  62.  70 

Turanlagen 125/9 

Verdttbelung  von  Ecksteinen 

50;  von  Metopen-Platten 

und  Geison-B15cken  .  .  29 
Verklammerung    von  Eck- 

steinen 50f. 

Versatz  von  Triglyphen .       29.  42 

ad27 
Verschleifung  der  Fugen  .  119 
Waschen  der  Fugen .     .    .     118* 


C.  Behandelte  Termini. 


Seite. 
atp€iv 41 

ftxpa 43ad88f. 

dKpoT€iciov  ....       41  ad  20 

dvoTpacp^Oc 40 

dvaeriKri  :  M  AvaOi^K^i  .        12.  40 
dvaKaeaipciv  (-p€ceai)    .      106  ad 

3.  109« 

dvaKaei2:€iv 79  ad  5 

dvaXa^pdvciv  •auffiihren*    109  ad  9 
AiTCpTdZ^ceai     .    25  (XII/XIII).  52 

69  ad  19 
dir6  c.  g.  des  Werkzeugs      115  ad 

16. 117^ 
&'TroToc  Ap^dc  ...      119  oben 
&p|i6c  116 ;  &.  als  Zwischen- 
raum  60  oben;  dp^ol  &Tto- 
Toi  (6Xot)  119  oben;    &. 
cT^pi<poi  43  (ad  67)  f. 


pdcic 


49  f. 


T€ica  Au)piKd  29  f. ;  t-  ''w- 

VlKd 

T€iciTir6bic|uia 


Seite. 

• 

33f 
41« 


biap/|Tnc  ....  71. 114.  116 
&iai|famioOv  .  .  .  .  117  ad  18 
Wkwcic    ....        129  ad  9/10 


^T-  (Vorsilbe)  =  ^k-  .     .     .        47 
^TTpip/|C   ...        52.  60  ad  17/8 

€baq)oc 107  ad  5 

»pa     .     .      49.  79  ad  5.  96.  114f 

dKir€X€KdV 40 

^KTUxiZciv     ....        61  ad  20 

eXaiov 118^ 

^dxiCTOC 111  ad  11 

^KiirdT^iv 79  ad  57/8 

^vt6c,  Td  (bei  Steinen) ..     .     107* 

«€pTdZ:€ceai 40 

II  flXuJToO  (?)    .     .      27.  41  ad  19 
I  ^iri  c.  acc.  des  Zweckes  80 


136 


Heinrich  Lattermann, 


Seite. 

imKd}ima 49 

^iriKpava 31/3 

^mT^fivciv 112 

^iTiTo^i^   90  ad  64  u.  65/7 ; 

^triTo^ai   108  oben.    111 

ad  12  Mitte 

€6t^vioc 42  ad  B  32 

cOeufxcTpia   ...  109  ad  9 

€C>9uvTTip(a 86 

eOeOc 116» 

€OT€vr|c     .    .    41.  59  ad  8.  60\  61 

ad  KaTdmTToc.    116' 

€<poboc 112* 

flT€|ui6v€C 34 

fjXuJT6c  S.  II  fjXlUTOO  (?) 

flliiKOKXiov    ...        88.  91.  132 
flliiTpip^ic 61  oben 

ec^^Xiov  (-Xia)  ...       108  ad  5 

eupaCa 123  ad  3 

eOpaoi  ToTxoi    .     .    .       123  ad  3 
eOp€Tpov  (-Tpa)  124  (ad  6)- 
129;  eOpcTpa  irXcupiaia.        88 

l€p6v 77  ad  2 

tcoc.    .    .     27.  41  ad  19.  71  oben 

Kaeaipeiceat 40 

Kavovic  (Richtscheit)  78  ad 
4;  KavovTb€C  (Steine)  27. 

28.  42  oben.  78  ad  4 

Kaviijv 116» 

KaTd  Kiova    .     .     39.  46  Z.  19.  70 

KaTdmrroc 52.  61 

KaTaEeTv 114* 

KaTaToixobo^€Tv    .     .     113  ad  13 

KaTaTO)uif| 112 

KaTaqpopd     ...      95.  108  oben 

K€pa^ib€C 35  f. 

Kicnpic.     ...     70.  76  ad  1.  131 

Kivjjv 78  ad  4 

Kpniric    38.  50.  63  ad  87. 108  ad  5 


Seite. 
XeicTpiov  (s.  XicTpiov)  113  ad  14 
X€Kav6injjXic  crdiia    .     121  ad  12 

X€ovTOK^q>aXoc 34  f. 

Xieoc  fUr  Marmor  123  ad  4; 

X.  X€uk6c  123  ad  4 
XicTpiov    .    .    59oben.  60adl7/8. 
70.  78ad5. 113adl4 

^dpfiapoc     ....       123  ad  4 

M€CoXaP€Tv    ....       89  ad  61 

|uiiXtoXot€Tv  ......     118* 

MiXTOC 118* 

v6^aioc 113  oben. 

v6^oc  =  Schicht  .    96. 112  ad  13 

H€Tv  114*;  fUr  Bildhauerarbeit    35 

Eotc 117» 

EOciv 113adl4 

EOXoiia  (sic) ...  129  ad  9/10 
EucT/|p 113  ad  14 

6b6c 42adl04 

o(Ky))iaTa 123  ad  6 

otKobo|ui€Tv  ....  127  unten 
6Xoc  bei  Fugen  119oben; 

b.  Steinen.    ...       90  ad  72 

b\xa\^c 40 

6MaXi2:€iv    57  ad  1/2.  70.  78  ad  3/4 

6fiaXuic 62oben 

6pe6c  =  senkrecht  71  oben. 

114.116»;   6.  f6[i<poc  69 

ad  9 ;  6. »  wagrecht  71  oben 
6peocTdTai  im  engeren  Sinne 

85;  im  weiteren  S.    .    .      84/8 


irdToupoc  .  . 
irapd  t6  ^pyov. 
iTapai€Tib€C  34  f. ; 
irapaH^Tceai  .  . 
iTapacTdb€C  .  . 
irapacTdiLiaTa 

irapaT^^ivciv .     . 


.  .  .  .  80 
63ad24 
ir.  ^TC^<^v€C  34 
.  .  .  77ad3 
30/2.  43  ad  53fir. 
87f.  90ad66/7; 
TT.  Toixia  87  f. 
.    .     41f.  ad20 


Griechische  Bauinschriften. 


137 


ircpl  T<^M<piji 

irepiKdiTTeiv 

irepiEckOai 

ir€piT^v€ia 

iT€piq>^p€ia 

irdTpa  6^aXyjc 

irf^X^c,  CT€p€oO  ir. 


Seite. 

39.  40.  111* 

.    59  ad  8 

.     .       62* 

70.  77  ad  3 

52.  60  ad  17 

.    88.  132 

.    .        40 

109  ad  9 

43ad88f. 


iTivdKia.    .     .     . 

irXdToc  fur  Frontlange   34; 

oben.  36.  37;fUrH5he  .  71 
irXcupiaia  GOpcTpa  .  .  88.  127 
irXiveib€C 30f. 


trp6bo|uioc 
irpocaTU)T€iov 
irpocBcjLi^iov 
irp6c9€v,  Td  . 
irpocX€iir€iv  . 
irpocTvxtCciv 


irOXai 


.       90  ad  71 

...      116 

94  unten 

...        52 

.     43ad88f. 

38f,43ad88f. 

61  ad  20 

...      129 


CT€p€6c  bei  Fugen  117  ad  18 

CT€p€oO  irfixuc  .  .  .  109  ad  9 
CT^picpoc   43  ad  57  f.;    bei 

Fugen 117adl8 

CToipd 108  ad  5 

CTOixoc 112  ad  13 

CTpu»Ma  ....  36f.  108ad5 
CTp\u\iaTil€\y  .  .  .  43ad53ff. 
CTuXopdrai 38 


Seite. 

cuinmXTOc 118* 

cuvapii^TTeiv 107* 

cuvcTpujvvOvai 107* 

cuvTiGdvai  ...  41.  57  ad  1/2 
C(pOpa 115  ad  16 

T^^iveiv ^lf.  ad20. 

111  ad  12  Mitte 
T€Tpairobia   ....    63  ad  38/4 

Tie^vai 41 

Toixici  irapacTd^aTa  ...  87  f. 
Toixobo|ui€iv  ....  113  ad  13 
T6iroc  ....  107*.  107  ad  5 
Tpiimnr/|Xioc     .      111  ad  11  Mitte 

TUKiZeiv 61  ad  20 

tOxoc 61ad20 

OTit^c   .    .      20.  22.  23|5  Sp.  1.  41. 
42  ad  32.  71  oben.  85 
OirapxiT^KTWv    .     .     71.  79  ad  7/8 
0ir6  c.  gen.  des  Werkzeugs 

117  ad  18 

OiroPaTfjpec 85/7 

Oirobo^id 108« 

OiTogeiv 113adl4 

OiroTO|ui/| 112 

f^Hioc  fiir  lutf^Koc  u.  irdxoc     .        21 


X(a  b^Kwcic  . 
Xuipiov 


•         • 


•         •         • 


129  ad  9/10 
107M07ad5 


A,  Z.  7—16  links. 


,  Z.  5—15  rechts. 


^^-^y 


B,  ariecbitcbt  BaainacbiirteD.  Verlag  Ton  iLar\  J.ttMmw  ia  W,t*Wi>«l. 


Fiq.M 


% 

= 

;      1 

1 

1 

1 

t 

.     ] 

Fwil 

,'^1 

■  ■■'  t1 

1 

Jig.E 


£; 


IfscJle  Baninschrlrten.  VctlBg  lon  KalV  J.TT^i^mti  \r  %\.r»Wm.T% 


Zu  Inschrin  11. 


ttermtaB,  Orieebitcbe  BsuJoscliriftea. 


Yeriag  lon  Kat\  I.TiWrtiBi  Vxi ?.\.^^"Q'w%- 


2u   dcn  Inschririen  IV-VI. 


f'9'    k^' 


.Lnttermiinn,  Oriwfti«lieJ)floiDsclirtfteii.  Verlng  ^on  Xm\  l.tiWftM  va  ?.\itB.«0'«»%.  \      qi= 


DISSERTATI0NE8  PHIL0L06ICAE 


ARGENT0MTEN8ES 


SELEGTAE 


VOLUMEN  XIV. 


ARGENTORATI 

APUD  CAROLUM  I.  TRUEBNER 

•MCMX. 


i 


INHALT. 

1.  RosENMErER,  LuDOvicus,  Quaestiones  Tertollianeae  ad  librum 
Adversus  Praxean  pertinentes. 

2.  HiNDEXLANG,    LuDwiG,    SprachUcbe    Untersucbungen    zu 
Tbeopbrasts  botaniscben  Scbriften. 

3.  Heinemann,  M.,  Epistulae  amatoriae  quomodo  cobaereant 
cum  elegus  Alexandrinis. 


QUAE8TI0NE8  TBRTULLIANEAE 
lD  LIBRUM  ADVEESU8  PRAXEAN 

PERTINENTE8. 


SCRIPSIT 


liUDOVIGUS  ROSENMBYER 


ARGENTORATI 
APUD  CAROLDM  L  TRUEBNER 

MCMIX. 


M.  DuMont-Schauberg,  StraOburg 


KICARDO  REITZENSTEIN 


BRUNONI  KEIL 


PRAECEPTORIBUS  CARISSIMIS 

n-DD- 


PRAEFATIO. 

Cum  mihi  propositum  sit  de  TertuUiaui  libri,  cjui  in- 
scribitur  "Adversus  Praxean',  nonnuUis  locis  quaestiones  cri- 
ticas  instituere,  facere  non  possum,  quin  incipiam  ab  Aemilio 
Kroymanno,  quem  de  scriptore  nostro  recuperando  optime 
meritum  esse  nemo  negabit,  qui  priores  editiones  inspexerit. 
Cum  anto  eum  editores  ad  arbitrium  suum  contextum  con- 
stituissent  —  excipio  utique  Reifferscheidium  et  Wissowam, 
(lui  primam  partem  editionis  Yindobonensis  curaverunt  — ,  non 
separassent  optimos  codices  a  deterioribus,  Kroymannus  in 
editione  sua  *)  rectam  ingressus  est  viam.  Primus  in  ^Kritische 
Vorarbeiten  fur  den  3,  und  4.  Band  der  neuen  TertuUian- 
amgabe  (Act  Ac.  Caes.  Vind.  143,  ann.  1900)'  demonstravit, 
quanti  momenti  Montepessulanus  et  Paterniacensis  codices  sint 
ad  restituendum  contextum,  egregiumque  codicum  stemma 
nobis  proposuit.  In  verbis  genuinis  auctori  restituendis  maxima 
sagacitate  est  usus,  mu]tis  egregiis  coniecturis  persaepe  diffi- 
cultates  e  medio  sustulit.  Mirum  non  est  in  corrupto  illo 
libro  me  multis  locis  alio  modo  atque  eum  sententiae  sub- 
venire  conatum  esse  —  si  quis  perlegerit  librum  illius,  animad- 
vertet  eum  sescentas  signasse  lacunas,  quibus  opus  non  erat  — . 
sed  certum  fundamentum  coniciendi  me  Krovmanno  debere 
libere  equidem  profiteor. 

Nunc  pauca  de  codicibus*). 

Ex  Cluniacensi  archetypo  hodie  deperdito  deducendi  sunt 
duo  codices,  qui  nunc  extant,  Montepessulanus  (M)  —  ox 

*)  Tertulliani  operum  pars  lll  (1906),  Corp.  scr.  eccl.  Lat.  XLVII. 
*)  ('f.  Kroymanni  praefationem  in  ed.  eius  maiore  et  librum  *Kr. 
Vornrb.\  quem  modo  laudavi. 


VI  Praefatio. 

quo  Gorziensis  bodie  deperditus  descriptus  est  —  et  Paterni- 
aeensis  (P),  praeterea  libri  Hirsaugienses,  qui,  quamquam  non 
iam  extant,  tamen  plane  ignoti  nobis  non  sunt,  eum  et  Floren- 
tinus  codex  (F)  ex  iis  pendeat  et  Rhenanus  iis  usus  sit,  qui 
et  Oorziensis  collationem  in  manibus  habuit^).  Hos  i^tur 
libros  diligentius  inspiciemus. 

Montepessulanus  codex  (54,  M)  formae  oblongae, 
niembranaceus  saec.  XI  ineunte  est  scriptus;  librarius  ipse 
eum  eorrexit  (m.  1),  postea  pauca  ab  aliis  sunt  mutata  (ul  2, 3); 
ortus  est  codex  ille,  quem  contulit  Reifferscheidius,  in  coenobio 
Trecensi. 

Qemellus  eius  est  Paterniacensis  (439,  P),  qui  hodie 
Selestadii  asservatur,  formae  est  oblongae,  scriptus  et  ipse  XI. 
saeculo,  quamvis  exeunte,  sed  muito  neglegentius  M  codice, 
(*um  librarius  saepius  ipse  correxerit,  quod  scripserat  Beatus 
Rhenanus  hunc  codicem  variis  instruxit  notis,  quarum  eas 
({uas  ex  Hirsaugiensibus  repetiit  libris  vocula  *aliter'  insi- 
gnivit;  instructum  ut  Kroymanni  verbis  utar  (p.XVI)  "Probenio 
typis  describendum  commodavit*.  Patemiacensem  contulit 
Kroymannus.  Ipse  eundem  Selestadi,  ubi  nunc  asservatur, 
denuo  contuli  nec  non  tres  Rhenani  editiones,  in  quibus  ad- 
notationes  variaeque  lectiones  Rhenani  propria  manu  scriptae 
reperiuntur,  quae  interdum  haud  exigui  sunt  momenti.  Paucis 
locis  alia  legi  atque  Kroymannus. 

Florentinus  F  (Conv.  soppr.  VI  lo),  qui  in  bibliotheca 
Magliabechiana  asservatur,  chartaceus  est,  anno  1426  a  duobus 
(losoriptus  libitiriis.  Contra  Kroymannum,  qui  utilem  esse 
putat  codicem  F,  ut  distinetius  discernere  possimus  Rhenani 
coniecturas  ab  eis,  (^uae  debuerit  codicibus,  dicere  velim 
Khenanum  ipsum  huic  rei  satis  prospexisse,  cum  variis  C!odi- 
cum  lectionibus  verba  *alias'  vel  *aliter*  appingeret;  tamen 
hic  codex  alicuius  momenti  est,  cum  vera  imago  Hirsaugien- 
sium  depeixlitorum  videatur  esse  (cf.  Kr  241/1  app.  cr.). 

M  Florenlinus  N,  qui  ex  Montepessulano  ortus  est,  nihil  facit  ad 
nos,  quia  liber  Adversus  Praxean  in  eo  non  extal. 


Praefatio.  VII 


Codices  ita  inter  se  cohaerent: 

*Cluniacensis 


/ 


/ 


\ 


M     P  *Hirsaug. 

I  I 

*Gorz.  •p 

B.  Rhenanus 

De  editionibus  perpauca  addo.  Maximi  momenti  suut 
ties  illae  editiones  Beati  Rhenani,  quae  1521,  1528,  1539 
prodierunt.  Sequuntur  editiones:  Martini  Mesnarti  (vulgo 
I.Gangnei,  Paris.  1545),  Sigismundi  Gelenii  (Basileae 
1550),  lacobi  Pamelii  (Paris.  1579),  Fr.  lunii  (Franekerae 
1597),  tum  egregia  editio  Nicolai  Rigalti,  quae  primum 
prodiit  Parisiis  anno  1634,  deinde  compluries  repetita.  Saepius 
Rigaltius  usus  est  adnotationibus,  quas  Fulvius  Ursinus 
ad  marginem  exemplaris  sui  Pamelianae  editionis  adscripsit 
fontibus  tamen  suis  non  indicatis.  Multum  debeo  editioni 
Fr.  Oehleri,  quae  annis  1853 — 54  Lipsiae  prodiit.  Kroy- 
manni  priorem  editionem  iam  commemoravi,  ab  eodemnoster 
liber  separatim  editus  est  (Tubingae  1907),  cuius  de  prae- 
fatione  postea  disserturus  sum  ^). 

Postremo  moneo  me  in  verbis  TertuUiani  laudandis  maioris 
editionis  Krojmanni  numeros  secutum  esse  (appictis  tamen, 
quoad  fieri  potuit,  editionis  minpris  numeris).  In  apparatu 
critico  Kroymanni  editionem  maiorem  secutus  suni;  quao 
ego  adieci,  uncinis  []  significavi. 

^)  Hanc  editionem  non  afTero,  nisi  ab  editione  maiore  discedit. 


INDEX  SIGLORUM. 

M  =  Montepessulanus  a4r,  saec.  XI. 

P  =  Paterniacensis  439,  saec.  XI. 

F  =  Florentinus  Magliabechianus  Conv.  soppr.  VI  lo»  saec.  XV. 

R  seu  B.  Rh.  =  Beatus  Rhenanus. 

Rt  =  editio  princeps  Beati  Rhenani  a.  1521  (Patemiacensi,  ut 

Kroymanni  verbis  utar,  superstructa  et  Hirsaugiensibus 

libris  hodie  deperditis). 
R>  =  editio  altera  Beati  Rhenani  a.  1528. 

R3  =  editio  tertia  Beati  Rhenani  a.  1539. 

G  =  lectiones  libri  Gorziensis  a  Rhenano,  ut  statuit  KroymannuSf 

non  nisi  in  tertia  editione  usurpati. 
Gel  =  editio  Sigismundi  Gelenii  a.  1550. 

Pam  =  editio  lacobi  Pamelii  a.  1579. 

lun  =  editio  Francisci  lunii  a.  1597. 

Rig  -^  editio  Nicolai  Rigaltii  a.  1634. 

Urs  =  Fulvius  Ursinus. 

Lat  =  Latinus  Latinius. 

Oehlerus  =  editio  Francisci  Oehleri  a.  1853—54. 
Kng  =  Augustus  Engelbrecht,  qui  Kroymannum  adiuvit  (cf.  praef. 

Kr  p.  XXXIV). 
ReifT         =  editio  (pars  I)  Reifferscheidii  et  Wissowae  in  Corp.  scr. 

eccles.  Lat.  (XX)  a.  1890. 
Kr  =  editio  maior  (pars  III)  Aemilii  Kroymanni  in  Corp.  scr.  eccL 

Lat.  (XLVII)  a.  1906. 


Exordium  sumam  a  capite  gravissimo,  in  quod  etiam 

^roymannus  plurimum  insumpsit  operae  et  laboris,  quintum 

^^co,  quo  Tertulliani  doctrina  de  Logo  primum  profertur.  Sed 

cutti  Stoicorum  officinas  adiisse  TertuUianum  satis  notum  sit 

oainibus,  priusquam  ad  singulos  accingar  locos,  pauca  ex 

^^orum  placitis  ceterorumque  philosophorum  delibabo,  ut  et 

5^55     et  verba  in   memoriam  legentium  revocentur^).    Stoicis 

^&itur,  etsi  corporalem  deum  fingunt,  ratio  est  deus,  deus 

^Htio  cuncta  efficiens,  quae  per  omnia  meat,  cf.  Hippolyti 

^^ilos.  I  21  (ed.  Duncker-Schneidewin  40,  35):  XpuciTnroc  Kai 

'^^A^ujv  .  . .  uTtdOevTO  Ktti  auToi  dpxr^v  \xiy  9e6v  tiuv  TidvTiwv, 

^^Ma  6vTa  t6  KaOapiwTaTov,  bid  TtdvTiwv  bl  birjKeiv  Tf|v  7Tp6- 

^^civ  auToO  . .  .    Ipsam  autem  iilam  providentiam  vel  sapien- 

^^^  dei  etiam  Xoyov  appeliant,  cf.  Chrysippi  frg.  913  (Arnim, 

^^^Oic.  vet  frgm.  II  264,  18):   El^ap|ji4vn  kriv  6  toO  k6c|jiou 

^^oc  f|  X6toc  tuiv  iv  Ti^  k6c|lhju  TTpovoiqi  bioiKOU|jievu)v.   Ipsum 

^^"Yov  cum  definiunt,  distinguunt  inter  X6tov  dvbidecTOv  et 

^7ov  7rpoq)opiK6v.   Notissimam  rem  Zelleri  verbis  expUcabo 

'  ^^Xl  1   p.  67  ed.  3,  cf.  et  adn.  1):  «Derselbe  Logos,  welcher 

^^^danke  ist,  so  lang  er  in  der  Brust  bleibt,  wird  zum  Worte, 

^^enn  er  aus  ihr  hervortritt»  *).    Haec  rationis  et  sermonis 

^istinctio  initio  certe  non  in  dei  X6tov  translata,  mox  in  hoc 

^lxioque  facta  est    Itaque  Apio,  quem  esse  fontem  Aeliani 

*)  Usus  sum  libris:  Harnack,  Lehrbuch  der  Dogmengeschichte, 
^d.  3,  1894/7;  F.  Loofs,  Leitfaden  zum  Studium  der  D.  G.,  ed.  4,  1906; 
Xl.  Heinze,  Die  Lehre  vom  Logos,  1872;  A.  Aall,  Der  Logos,  2  voU. 
X  896/99. 

')  Praeierant  et  Aristoteles,  qui  disserit  haec  (Anal.  post.  I  10, 

"^61*  24):  oO  ydp  irpdc  t6v  Koj  \6yov  f]  dir6beiEic,  dXXd  irpdc  t6v  ^v  Tf| 

^UX^,   ^irci  o<)bi  cuXXoTic^6c.    del  ydp   Cctiv  dvcTf^vai  irp6c  t6v  Koi 

Xdtov,  dXXd  irp6c  t6v  fcu)  X6tov  oOk  dei  (cf.  etiam  Categ.  6, 4^  34)  et  Plato, 

qui  bidvoiav  modo  bidXoxov  ^v^xhc  irpdc  ^auT/|v,  modo  X6tov  8v  ai)Ti\ 

-irp6c  aOTnv  f\  niuxi^  bi^pHcTai  appellat  (Theaetet.  189  e;  cf.  Soph.  263  e). 

XIV,  1.  1 


2  Ludwig  Rosenmeyer, 

hist  an.  X  29  Wellmannus  ostendit  (Hermes  XXXI  p.  249/50), 
cur  Aegyptii  ibim  Mercurio  sacram  voluerint,  his  fere  verbis 
exponit:  Kai  Ttp  'Ep|uif|  hi  qiaci  tC^  TtaTpi  riijv  \6j\jjv  qiiXeiTai, 
4TT€i  ?oiK€  t6  €i6oc  T^  q)uc€i  ToO  XoTOU'  Td  fjttvtap  ji^Xava 
ujK\jTTT€pa  T«f>  T€  ciTUJ)i£viLj  Kai  Jvbov  £incTp€q)0)idvuj  XoTui  TTapa- 
pdXXoiTO  dv,  Td  bk  X€UKd  Tij)  irpoq)€pO)yi4vui  T€  Kai  dKOuo^^vqi 
fihr\  Kai  OmipdTri  toO  ?vbov  Kai  dTT^Xiu,  ibc  fiv  €iitoic.  Cf. 
Plutarchi  c.  princ.  philos.  diss.  c.  2,  p.  777  B :  t6  b^  X^t^iv  8ti  buo 
X6toi  €{civ,  6  jjifev  tvbid6€Toc  #|T€|i6voc*Ep)jioO  bujpov,  6  b*  dv  iTpo- 
q>opqt  bidKTopoc  Kai  6pTaviK6c,  SujX6v  icii  .  . .  Alii  certe  aut 
iTpoq)opiK6v  tantum  ad  Mercurium  revocabant,  velut  exempli 
gratia  phiJosophi,  quos  lustinus  (Apol.  I  22)  laudat  ujuiiv  toTc 
Tov  *Ep)ifjv  X6tov  tov  iTupd  9€o0  dTT^XTiKov  X4touciv,  aut 
ivbid9€Tov  tantum  X6tov  cum  illo  deo  coniungebant,  velut 
Heraclitus  AUeg.  Hom.  72  (p.  141  ed.  Mehler):  'Ep^fjc  . .  . 
TOUT€CTiv  6  £|iq)pujv  X6toc.  {iq)icTd|ui€9a  toOv  £tu^u)c  auTOV 
'Epjiifiv  X^TtcOai  iravTOc  toO  voou|i£vou  KUTd  qjuxi^v  4p^r]vda 
Tivd  6vTa  nec  minus  Horapollo  ille  I  36 :  Kapbiav  pouX6fi€voi 
Tpdq)€iv  Ipiv  2IuJTpaq)oOcr  to  t^P  2[ijjov'Ep^Q  djK^iujTai  ix&cr^c 
Kapbiac  Kai  XoTicfiioO  b€CiT6Tr). 

Cum  prioribus  facere  etiam  Philonem  nemo  nescit;  cuius 
de  Logo  doctrinam  respicienti  duae  res  primo  obtutu  occur- 
rent,  primum,  ipsis  ludaeis,  quo  magis  incorporalem  deum 
et  supra  mundum  elatum  mente  concipiebant,  eo  magis  altera 
quasi  divinitatis  persona  opus  fuisse  inter  hominem  deumque 
intermedia,  quasi  minore  quodam  deo,  cum  priore  tamen  deo 
quam  artissime  coniuncto,  deinde  e  Graecorum  philosophia 
cum  Platonicorum  tum  Stoicorum  omnia  desumpta  esse, 
quae  huic  sermonis  divini  notioni  aliquo  modo  favere  pos- 
sent^).  lam  enim  duae  illae  sectae  per  Posidonium  quasi  con- 
iunctae  deum  piorum  animis  secreta  sua  revelantem  quaere- 
bant,  ut  in  Posidoniura  etiam  magis  quadrent,  quae  de  Philone 
Hamackius  (D.  G.  1 107)  ait:  «Die  Eiufiihrung  des  Gedankens 

')  Non  meum  certe  est  quaerere,  num  etiam  Aegyptiorum  religio 
aliquid  contribuerit,  aut  exponere,  quantum  haec  sermonis  divini  notio 
contulerit,  ut  sacrae  ludaeorum  historiae  facilius  cum  philosophia 
vel  theosophia  Graecorum  coniungerentur. 


Quaestiones  Tertullianeae  ad  librum  Adversus  Praxean  pertinentes.     3 

einer  Offenbarungsphilosophie  und  die  auf  Skepsis,  aber  auch 
auf  vertieftem  Lebensbediirfnis,  ruhende  Oberbietung  des 
absoluten  Intellektualismus  der  griechischen  Philosophie  sind 
die  groBen,  wenn  auch  in  gewisser  Weise  vorher  schon  an- 
gebahnten,  Neuerungen  in  dem  Systeme  Philo's».  Sed  haec 
et  nota  et  alio  loco  tractanda.  Nunc  equidem  hoc  unum  premo 
Philonem  ea,  quae  de  natura  sermonis  docuerant  Stoici,  rece- 
pisse  et  in  deum  sermonemque  dei  transtulisse,  cf.  de  vita 
Mosis  II  127  (ed.  Cohn  et  Wendland  IV  229/21):  hxrtbc  tap  6 
XoYoc  Iv  T€  Tip  TiavTi  Kai  iv  dvOpuuTTOu  q)uc€i-  KaTa  |li^v  t6 
irdv  6  T€  TT€pi  Ttuv  dcu)^dTU)V  Kai  iTapab€iTMaTtKUjv  ib€uiv,  dE 
u»v  6  voiiToc  in&ft]  Kocfioc,  Kai  6  ir^pi  tujv  6paTi£»v  .  .  .  d£  il»v 
6  aicGiiToc  ouTOC  dir^T^X^TTO  •  iv  dvGpunruj  6'  6  \xiv  icrxv  iv- 
^ideeToc,  6  bi  Tipoq^opiKOc,  <Kai  6  |ui^v>  old  tic  TTTiTn,  6  bi 
T€TU)v6c  du'  dK€ivou  ^4ujv,  de  Abr.  83  (IV  20/8) :  bid  ^xiv  fap 
^nc  nxouc  t6v  TTpoq)OpiK6v  X6tov  aiviTT€Tai,  bid  toO  TTaTp6c 
W  t6v  ^T^MOva  voOv  —  TTaTfip  Tdp  6  dvbid9€Toc  q)uc€i  toO 
T€Tiuvo0  TTp€CpuT€p6c  T€  UL)V  .  .  .,  dc  migr.  Abr.  71  (II  282/10): 
%0c  ...  6  \iiv  TTTiTtl  loiK€v,  6  bi  dTTopporj,  TTTiTrt  |Li^v  6  iv 
omvoi(ji,  TTpoq)opd  bi  #)  bid  CTOjiaToc  Kai  tXujtttic  dTTOppoQ: 
^^aes  filium  vel  emanationem  rationis  sermonem  dici. 

Sed  priusquam  haec  persequamur,  quoniam  Tertullianus 

'^^  loco  de  natura  sermonis  disserit,  diligentius  perlustremus, 

fl^^Jcl  de  illa  docuerint  Stoici.  Incipiamus  a  ioco  Galeni  (De  Plac. 

%pocr.  et  Plat.  n  5 ;  ed.  Kiihn  V  241  sqq. ;  frgm.  Stoic.  m  215, 

S'   29 1)),  qui  Stoicos  rationis  sedem  in  corde,  non  in  capite 

P^^Viisse  dicit,  quoniam  sermo  ab  illa  individuus  inde  pro- 

^^^tur;  Zenonem  primum  affert:  Oujvfi  6id  q)dpuTTOC  x^P^^- 

^*  ^^  i^v  dTT6  ToO  dTK€q)dXou  x^po^ca,  ouk  fiv  bid  q)dpuTTOC 

^X^pei.    ge€v  bi  X6toc,   Kai  q)ujvf|   4k€T6€v  x^P^^-    X6toc  bi 

^]^^  biavoiac  XiD^eX,  djcr'  ouk  iv  t^  dTX^q^dXiiJ  dcTiv  f|  bidvoia. 

^^^*    auT6v  bf\  toOtov  Xotov  AiOT^vnc  (6  BaPuXuJVioc  sc.)  ou 

'^^"^c  Tf|v  aOTfjV  dpujTqt  X4£iv,  dXX'  djb€  .  .  .  dXXd  ^f|V  KdK€ivo 

^^>l6k  t6  t6v  X6tov  4k  ttic  biavoiac  4KTT4|uiTT€c6ai.   Jvioi  toOv 

*^\    6pi2;6)i€voi   auT6v  qiaciv  €ivai  q)U)vf|v  aiiiaivoucav,   dTT6 

ivQivoiac  4ktt€^tto|i4vtiv.    Magni   momenti  est  Chrysippi  sen- 

*)  Afferam  semper  lectiones  lohannis  ab  Arnim. 

1* 


4  Ludwig  Rosenmeyer, 

tentia  (1.  c.  p.  242 ;  frgra.  Stoic.  H  244,  frg.  894) :  'EOXotov  W, 
etc  8  TiTVOVTai  al  dv  toOtiu  cnfiaciai,  Kai  4E  ou  <6>  Xotoc, 
dKewo  €ivai  t6  Kupi€uov  ttic  ipuxnc  M^poc.  ou  TOip  SXh\  [xiv  [f|] 
m\fi\  XoTOu  icily,  dWx)  bfe  biavoiac,  ovbi  dXXti  jui^v  cpuiviic 
TTfiT^,  dlXXn  bi  XoTOu,  oub^  t6  6Xov  diTXujc  dXXTi  cpuivnc  TniTn 
icriv,  dXXo  bk  t6  Kupi€Oov  ttic  \\fvxf\c  |Li€poc\  —  toioOtoic  bt 
Kai  Tf|v  btdvoiav  cu^qxuvuic  dq)opi2I6|i€voi  X^touciv  auTfjv  TniTi?|v 
eivai  XoTOu.  —  'T6  Tdp  8Xov  89€v  6  Xotoc  dKTr€^7r€Tai,  dK€Tc€  bex 
Kai  t6v  6iaXoTiC|i6v  TiTV€c0ai  Kai  Tdc  6iavoric€ic  Kai  Tdc  jieX^Tac 
Tujv  Mc€U)v,  Ka6dTT€p  l(pr\v . . .'  Idem  Galenus  in  eodem  opere 
III 7,  (Kuhn  V343,  frgm.  Stoic.  II 250,  frg.  903)  ubi  Chrysippum 
laudavit  dicentem :  Eu  |uidXa  bfe  TrapiCTdci  t6  X€t6^€vov,  u)c  f qpnv, 
Kai  ai  iv  aOTOic  T^vofievai  fxeX^Tai  Kai  ^fic€u)v  Kai  tujv  irapa- 
nXnciuiv.  4v  &  Tdp  TaOTa  irdvTa  cuvT^XeiTai,  TrdvTujc  €uXotov 
iv  dKeivu)  Kai  Tf|v  toO  Xotou  bidEobov  Tiv€c9ai,  Kai  X^t^iv  fmdc 
Kai  biavo€ic9ai  k^t'  4k€ivo,  ipse  pergit  (344/4) :  dXn9fi  TaOTa 
Tpdq)€ic,  d)  Xpuci7nT€.  Ka9'  5  Tdp  4v  feauToic  |i€X€Tu»|ui€v,  f\  Kai 
^€Td  ciTTic  bi€E€px6^€9a  biavoou|ui€VOi,  toOt6  dcTi  t6  XoTi2I6)yi€VOV. 
Deinde  Chrysippo  sententiam  adscribit  (345/4)  tuiv  biaXoTiciiuiv 
f||uidc  aic9dv€c9ai  KaTd  Tf|v  Kapbiav  tivo^€Vujv  et  mox  eiusdeni 
verbis  pergit  (Arnim.  1.  c.):  'Ato  Tdp  ttic  biavoiac,  (pr\d,  b€i 
X^T^iv  Kai  4v  feauTijj  X4t€iv  [f\  q)ujvf|v  bi€Ei4vai]  Kai  biavo€Tc9ai 

Kai   iv   taUTOTc   q)U)Vf|y   bl€El€Vai   Kai   dKTbc   iK7T€|Ll7T€lV. 

VidesStoicorum  doctrinam  exscribere  lohannem  Damasce* 
num,  qui  De  fide  orthodoxa  II,  xxi  (Migne  94,  p.  940  B) 
praebet  haec: 

TT€pi  4vbia9iTou  X6tou  Kai  7Tpoq)opiKoO.  ITdXiv  bi 
biaip^Trai  t6  Xotik6v  if\c  Miuxnc  €Tc  t€  t6v  4vbid9€TOV  X6tov 
Kai  €ic  t6v  7Tpoq)opiK6v.  "Ecri  bi  4vbid9€TOC  ^iv  X6toc  Kivrma 

TflC  qJUXnC  4v  TIU  biaXOTlCTlKU)  TIV6|LI€V0V  dv€u  Tiv6c  dK- 

q)U)vr|C€u)c '  69€v  TToXXdKtc  Kai  ciu)7tu)vt€C  X6tov  5Xov  iv  iao- 
ToTc  bi€E€px6|ui€9a,  Kai  4v  toTc  6v€ipoic  biaX€T6ji€9a'  Kard 
toOto  bi  ikidXiCTa  XoTiKoi  7TdvT€C  ic\iiv,  Kai  Tdp  ol  ^k  t€V€Tiic 
KU)q)oi  f|  ol  btd  Tt  v6cii^a  F|  7Td9oc  Tf|v  q)u)vf|V  d7TopaX6vT€c 
oub^v  fjTTov  XoTtKoi  €ictv.  *0  bi  7Tpoq)optK6c  X6toc  iv  tQ  q)u)vQ 
Kai  iv  TaTc  btaX^KTOic  Tf|v  ivdpT€tav  Ix^^-  S^TOuv  6  btd  tXwcoic 
Kai  crd^aToc  7Tpoq)€p6)i€VOC  X6toc.  bt6  Kai  7Tpoq)optK6c  X^T^Tat* 


Quaestiones  Tertullianeae  ad  librum  Adversus  Praxean  pertinentes.     5 

lcTi  bk  dlTTtXoc  vori^aTOc.  KaTa  toOto  bi  Kai  XaXriTiKoi  X€t6- 
|i€9o.  Magni  momenti  est,  quod  sequenti  in  capite  (xxii, 
944  A)  scriptum  legimus :  '  H  . .  .  ^vGuiincic  . . .  4auTf|v  pacavi- 
caca  Kai  dvaKpivaca  Tr|V  Miuxi^v  irpoc  t6  voou^€vov,  q)p6vncic 
dvo^dZ^Tai.  'H  bfc  q)p6vTicic  TrXaTuvBcica  ttoi€it6v  biaXoxic- 
fi6v,  4vbid9€TOv  X6tov  6vo|Jia2;6|ui€vov  8v  dpiZ[6|Li€Voi 
cpaci  Kivnjia  M^wxnc  TrXnP^CTaTov  iv  Ttu  biaXoTiCTiKiu 
T€v6|Li€V0V,  dv€u  Tivoc  feKq)UJvf|C€U)C,  li  ou  Tov Ttpoq^opiKOV 
X6tov  q)aci  7rpo^px€c9ai,  tov  bid  T^w)ccric  XaXou^€VOV. 

lam  igitur  ad  ipsa  TertuUiani  verba  explananda  et  emen- 
danda  accedamus.  Liceat  totum  caput,  ut  a  Kroymanno  editum 
est,  in  medium  proferre  (232/28  Kr  ed.  mai.  —  6/1  ed.  min.): 

Sed  quia  duos  unum  volunt  esse,  ut  idem  pater  et  f  ilius  habea- 
tur,  oportet  et  totum  de  filio  examinari,  an  sit  et  (233/1)  qui  sit 
et  quomodo  sit,  et  ita  res  ipsa  formam  suam  scripturis,  et  inter- 
pretationibus  earum  patrocinantem,  vindicabit.  aiunt  quidam  et 
Genesim  in  Hebraico  ita  incipere:  in  principio  deus  fecit  5 
sibi  filium.  hoc  ut  firmum  non  sit,  (5)  alia  me  argumenta 
deducunt  de  ipsa  dei  dispositione,  qua  fuit  ante  mundi  consti- 
tutionem  ad  usque  filii  generationem.  ante  omnia  enim  deus 
erat  solus,  ipse  sibi  et  mundus  et  locus  et  orania,  solus  autem, 
quia  nihil  aliud  extrinsecus  praeter  illum.  ceterum  ne  tunc  lo 
quidem  solus;  habebat  enim  (10)  secum  quam  habebat  in 
semetipso,  rationem  suam  scilicet.  rationalis  enim  deus,  et 
f  ratio  in  ipsum  prius  et  ita  ab  ipso  omnia.  quae  ratio  sensus 
ipsius  est,  hanc  Graeci  X6tov  dicunt,  quo  vocabulo  etiam 
sermonem  appellamus,  ideoque  iam  in  usu  est  nostrorum  per  i5 
simplicitatem  interpretationis  (15)  sermonem  dicere  in  pri- 
mordio   apud   deum   fuisse,   cum  magis  rationem   competat, 

1  esse  volunt  F;  2  oportet  in  totum  susp.  Kr\  3  ipsa  res  P  (t»- 
veriit  ordinem  R);  4  patrocinantem  Kr:  patrocinantibus  PMF;  quidam 
Ciacconius :  quidem  PMF ;  6  argumenta  me  F ;  7  deducunt  ==  docetUj 
iU  deductor  (229/2)  =  doctor;  de  Kr:  ab  PMF ;  10  aliud  om.  P ;  12  ra- 
tionem,  suam  scilicet  Oehlerus\  13  ipsum  MP  {corr.  a  in  o  R),  ipso 
FR  vulgo]  et  ratio  in  ipsum  <ipso>  prius  et  ita  ab  ipso  alia  suap.  Kr; 
14  est.  hanc  vutgo ;  17  ad  competat  adn.  Kr :  scil.  dicere  in  primordio 
apud  deum  fuisse; 


6  Lndwig  Rosenmeyer, 

[antiqaiorem  haberi]  quia  non  seimonalis  a  princlpio  sit  ratio- 
nalis  deus  [etiam  ante  principium]  et  qoia  ipse  qaoque  sermo 

'20  ratione  consistens  priorem  eam  ut  substantiam  suam  ostendat 
tamen  et  sic  nihil  interest  nam  etsi  deus  (20)  nondum  ser- 
monem  suum  miserat,  proinde  eum  cum  ipsa  et  in  ipsa  ratione 
intra  semetipsum  habebat,  tacite  cogitanto  et  disponendo  se- 
cum  quae   per  sermonem   mox   erat  dicturus.   cum  ratione 

25  enim  sua  cogitans  atque  disponens  <sermone,  >  sermonem 
eam  efficiebat,  quam  sermone  tractabat  id  quo  facilius  in- 
teilegas,  (25)  ex  te  ipso,  amo,  recognosce  ut  ex  imagine  et 
similitudine  (234/1)  dei,  quod  habeas  et  tu  in  temetipso  ra- 
tionem,  qui  es  animal  rationaie,  a  rationali  scilicet  artifice 

30  non  tantum  factus,  sed  etiam  ex  substantia  ipsius  animatus. 
vide,  cum  tacitus  tecum  ipse  congrederis  ratione,  hoc  ipsum 
agi  intra  te  occurente  (5)  ea  tibi  cum  sermone  ad  omnem  co- 
gitatus  tui  motum,  ad  omneni  sensus  tui  pulsum.  quodcum- 
que  cogitaveris,  sermo  est;  quodcumque  senseris,  <o>ratio 

35  est  loquaris  illud  necesse  est  in  animo,  et  dum  loqueris, 
conlocutorem  pateris  sermonem,  in  quo  inest  haec  ipsa  ratio, 
qua  cum  eo  cogitans  (10)  loquaris,  per  quem  loquens  cogitas. 
ita  secundus  quodanimodo  in  te  est  sermo.  [per  quem  loqueris 
cogitando  et  per  quem  cogitas  loquendo;  ipse  sermo  alius 

40  est]  quanto  ergo  plenius  hoc  [agitur]  in  deo,  cuius  tu  quoque 
imago  et  similitudo  censeris?  [quod  habeat  in  se  etiam  ta- 
cendo  rationem  et  in  (15)  ratione  sermonem]  possum  itaque 
non  temere  praestruxisse  et  tunc  deum  ante  universitatis 
constitutionem  solum  non  fuisse,  habenteminsemetipso  proinde 

18  antiquiorem  haberi  Beclusit  Kr\  sit  Kr\  sed  PMF;  19  etiam 
ante  principium  aedustt  Kr ;  25  sermone  addidU  Kr;  26  id  quo  Kr:  id 
quod  MF,  idque  quo  P;  27  amo,  recognosce  Kr:  amore  cognosce  MF,  a 
me  recognose  P,  ante  recognosce  Urs ;  28  quod  MF,  quo  P,  quam  Urs ; 
32  agi  R' :  age  PMR* ;  34  oratio  Kr:  ratio  PMF;  35  necesse  est  in  animo 
MP  {inveriit  ordinem  B  secundum  Hirsaugiensem),  in  animo  necesse 
est  FR  f>ulgo\  36  in  quo  est  lex  ipsa  ratio  F;  38  secundus  =  ut 
adn,  Kr  secunda,  id  est  alia  persona  (cf.  supra  conlocutorem  pateris 
sermonem  et  quae  infra  sequuntur  l,  42  sqq.)  \  38/40  per  quem  —  alius 
est  sedusit  Kr\  40  quanto  R':  quando  PMFR';  agitur  sedusit  Kr\ 
41/42  quod  habeat  —  sermonem  sedusit  Kr. 


Quaestiones  Tertullianeae  ad  libram  Adversus  Praxean  pertinentes.     7 

rationem  et  in  ratione  sermonem,  quem  secundum  a  se  fe-  45 
eerat  agitando  intra  se. 

46  fecerat  Kr:  faceret  PMF;  4tQ  cogitando  8U8p.  Eng. 

Nunc  vertamur  ad  singulos  locos.  Ineunte  capite  scrip- 
tum  legimus:  *Sed^)  quia  duos  unum  volunt  esse,  ut  idem 
pater  et  filius  habeatur,  oportet  et  totum  (in  totum  susp.  Kr) 
de  filio  examinari,  an  sit  et  qui  sit  et  quomodo  sit,  et  ita 
res  ipsa  formam  suam  scripturis,  et  interpretationibus  earum 
patrocinantem  (patrocinantibus  PMP),  vindicabit*. 

Haud  recte  Kroymannus  bonam  illam  codicum  lectionem 
immutare  conatus  est.  luris  consultumTertullianum  ibi  cognos- 
cimus,  qui  quasi  iudieium  introducit:  in  iudicio  versatur  rei 
forma,  testimonia  sunt  scripturae,  interpretationes  sunt  quasi 
advocati  aut  patroni,  qui  illi  succurrunt.  Quare  dilucidum  est 
atque  perspicuum:  'et  ita  res  ipsa  formam  suam  scripturis  et 
interpretationibus  [earum]  patrocinantibus  (sc.  ei  formae)  vindi- 
cabit  (=  wird  verteidigen,  sicher  steUen).  Fortasse  ut  acrius 
sententiam  pronuntiemus,  pro  illo  *earum'  'ei*  non  modo 
mente  supplendum,  sed  scribendum  est.  Hoc  autem  nihil  re- 
fert  Ad  figuram  velim  conferas  De  test.  an.  I  (Reiff.  134/13): 
'. . .  nihil  nos  aut  novum  aut  portentosum  suscepisse,  de  quo 
non  etiam  coromunes  et  publicae  litterae  ad  suffragium  nobis 
patrocinentur, . . . '  Paulo  antea  Kroymannus  recte  haesit  in 
'et  totum*  et  scribendum  suspicatur  *in  totum',  quod  in  con- 
textum  recipere  non  dubito'). 

Transimus  nunc  ad  locum,  qui  hoc  multo  est  difficilior: 
apud  nos  p.  5/10,  apud  Kr  233/9 — 6/11:  •ceterum  ne  tunc 
quidem  solus;  habebat  enim  secum  quam  habebat  in  semet- 
ipso,  rationem  suam  scilicet.  rationalis  enim  deus,  et  f  ratio 
in  ipsum  prius  (in  ipso  prius  FR  vtdgo;  in  ipsum  <ipso>  prius 
Busp.  Kr)  et  ita  ab  ipso  omnia  (et  ita  ab  ipso  alia  susp.  Kr). 
quae  ratio  sensus  ipsius  est,  hanc...' 

^)  bi  locis  exscribendis  ut  hic  ita  semper  Kroymanni  editionem 
maiorem  sequar  eiusque  aiferam  lectionem. 

*)  a.  De  baptismo  c.  II  (ReifT.  201/17):  'ad  fidem  labefactandam 
vel  in  totum  non  recipiendam*. 


8  Ludwig  Rosenmeyer, 

Codicum  lectionem  veram  non  esse  Kjoymannas  recte 
intellexit  et  bene  exposuit  (pag.  66  ed.  min.):  «Lesen  wir  niit 
der  schlechteren  Ueberlieferung,  wie  bisher  geschehen   ist, 
in  ipso,  so  hatten  wir:  und  die  Yernunft  ist  in   ihm 
*das  friihere*  und  so  stammt  von  ihm  alles.   Dies  ergibt 
einen  nicht  einmal  in  sich  klaren  Gedanken ;  wenigstens  muBte 
man  dann  weiter  andem:  ab  ipsa  =  von  ihr,  namlich  der 
ratio.  Aber  auch  mit  dieser  Aenderung  ware  in  unserm  Zu- 
sammenhang  nichts  gewonnen.  Denn  nicht  daB  von  der  ratio, 
dem  XoTOC,  das  Universum   stamme  (cf.  Joh.  1,  i),  soll  liier 
bewiesen  werden,  sondem  daB  sie  ein  Zweites  in  Gott  ist». 
Hactenus  cum  Kroymanno  consentio,  sed  verba  quae  sequuntur 
nullo  modo  probare  possum.    Profert  enim  haec:    «Gott  ist 
sowohl  das  Subjekt  als  auch  das  Objekt  seines  SelbstbewuBt- 
seins  oder  seines  Sichselbsterkennens ;  die  ratio  ist  das  Sub- 
jekt,  Gott  selbst  das  Objekt   Insofera  aber  das  Subjekt  als 
Erkennendes  das  prius,  das  Erkannte  als  Objekt  das  posterius 
ist,  ist  von  Anfang  an  in  Gott  eine  Zweiheit».   Priora  agnos- 
cere  possum.    Dubitari  non  potest,   quin  ratio,   quae  cogi- 
tat,  subiectum  sit,  cum  id,  de  quo  ratio  cogitat,  h.  e.  deum 
quasi  obiectum  nominare  possimus.    Quomodo  autem  dicere 
potuit  subiectum  ut  cognoscens  prius  esse,  obiectum  ut  co- 
gnitum  posterius?^).   Haud  recta  est  conclusio  illa:  *et  ratio 
in  ipsum  ipso  prius  et  ita  ab  ipso  alia*.    Nullo  modo  ratio 
deo  est  prior,  —  quod  quidem  scribere  mallem  quam  *prius*, 
si  Kroymannum  sequi  possem  —  et  obstarent  omnia  ea,  quae 
supra  quasi  per  prooemium  praefati  sumus.    Certe  antiqua 
interpunctione  restituta  ita  scribendum  est :  *et  ratio  in<tra  > 
ipsum  prius  et  ita  in  ipso  onmia,   quia  ratio  sensus  ipsius 
est*.    'Prius*  illud  adiectum  est,  quia  subauditur:  postea  ut 
sermo  extra  ipsum.    Firmatur  hoc  sequentibus  verbis:  *ser- 
monem  dicere  in  primordio  apud  deum  fuisse,  cum  magis 
rationem  competat  antiquiorem  haberi  .  .  .  quia  ipse  quo- 
que  sermo  ratione  consistens  priorem  eam  ut  substantiam 
suam  ostendat*.   Conchidi  non  posse  *et  ita  ab  ipso  omnia* 

^)  Idem  Kroymanno  obicit  Jiilicher,  qui  Theol.  Literaturzeitung 
1908,  Nr.  14  iudicat  de  Kroymanni  editione  minore. 


Quaestiones  TertuUianeae  ad  librum  Adversus  Praxean  pertinentes.    9 

iam  dixit  Kroymannus,  sed  *et  ita  ab  ipso  alia'  ad  nostram 
lectionem  *ratio  intra  ipsum  prius'  non  iam  quadrat  Prae- 
terea  *quae  ratio'  rectum  esse  mihi  non  videtur;  nescio 
quid  illud  *quae'  sibi  velit;  certo  coniungendum  est:  *et  ita 
in  ipso  omnia,  quia  ratio  sensus  ipsius  est/  Agitur  enim  de 
vu)  ^auTov  vooOvTi,  ut  recentiores  dixerunt  Neoplatonici  velut 
Pseudoiamblichus,  qui  de  Myst.  VIII 3  illum  antiquissimum  de- 
orum  qui  Cmeph  audiat,  Aegyptiis  esse  dicit.  Ad  nostra  verba 
velim  conferas  235/8 — 7/28:  Hpsumprimumprotulitsermonem, 
habentem  in  se  individuas  suas  <  socias,  >  rationem  et  sophiam, 
ut  per  ipsum  fierent  universa,  per  quem  erant  cogitata  atque 
disposita,  immo  et  facta  iam,  quantum  in  dei  sensu'.  Ad 
*et  ita  in  ipso  omnia'  cf.  supra  *ipse  sibi  et  mundus  et 
locus  et  omnia',  Hippolyti  Eic  xriv  aipeciv  Norjiou  tiv6c 
(Migne  10,  sivB):  TTctvTa  b^  r^v  iv  auTUi,  auTOC  bi  fjy  t6  Trdv. 
Nunc  ad  sequentia  verba:  hanc  rationem  Graeci  appellant 
X6tov,  quae  vox  apud  Latinos  etiam  verbum  seu  sermonem 
significat,  quare  simplicitatis  causa  sermonem  in  primordio  apud 
deumfuisse  illi  dicunt,*cum  magis*  (p.5/17  apud  nos;  sequor  co- 
dices)  *rationem  competat  antiquiorem  haberi,  quia  non  sermo- 
nalis  a  principio,  sed  rationalis  deus  etiam  ante  principium  . . .' 
Kroymannus  verba  •antiquiorem  haberi'  (233/16 — 6/18)  et 
*etiara  ante  principium*  (v.  seq.)  seclusit  hac  explicatione  addita : 
«Hier  sind  die  Worte  *antiquiorem  haberi'  eine  handgreifliche 
Interpolation.  Denn  nach  dem  Satze:  *und  darum  hat  man 
sich  bei  uns  infolge  der  Einfalt  der  Ubersetzung  gewohnt 
zu  sagen,  im  Anfang  sei  der  *sermo'  bei  Qott  gewesen*, 
kann  der  folgende  adversative  Gedanke  nur  lauten:  *wahrend 
es  richtiger  ware  zu  sagen:  die  ratio*.  Statt  dessen  steht  da: 
'wahrend  es  richtiger  ware,  daB  man  die  ratio  fiir  die  altere 
hielte*.  Das  ist  nicht  nur  gegen  die  Logik,  sondem  auch 
insofem  miBverstandlich,  als  man  das  Wort  *alter'  doch 
nach  dem  Vorhergehenden  nur  so  ausdeuten  konnte,  daB 
die  ratio  also  bereits  vor  dem  principium  dagewesen  sei. 
XJnd  das  ware  ein  Unsinn,  da  principium  im  vorhergehen- 
den  nicht  den  durch  die  Weltschopfung  gesetzten  Anfang, 
sondem   den  Uranfang  des  Seins  tiberhaupt  (von  Ewigkeit 


16  Ludwig  Rosenmeyer, 

firmum  non  sit,  (5)  alia  me  argumenta  deducunt  de  ipsa 
dispositione,  qua  fait  ante  mundi  constitationem  ad  usqae 
filii  generationem.    ante  omnia  enim  deus  erat  solus,  ipse 

10  sibi  et  mundus  et  locus  et  omnia,  solus  autem,  quia  nihil 
aliud  extrinsecus  praeter  illum.  ceterum  ne  tunc  quidem  solus; 
habebat  enim  (10)  secum  quam  habebat  in  semetipso,  ra- 
tionem  suam  scilicet.  rationalis  enim  deus,  et  ratio  in<tra> 
ipsum  prius  et  ita  in  ipso  omnia,  quia  ratio  sensus  ipsios 

15  est.   hanc  Graeci  Xotov  dicunt,  quo  vocabulo  etiam  sermonem 
appellamus,  ideoque  iam  in  usu  est  nostrorum  per  simplici- 
tatem  interpretationis  (15)  sermonem  dicere  in  primordio  apud 
deum  fuisse,  cum  magis  rationem  competat  antiquiorem  haberi» 
quia  non  sermonalis  a  principio,  sed  rationalis  deus  etianc^ 

20  ante  principium,  et  quia  ipse  quoque  sermo  ratione  consisten^ 
priorem  eam  ut  substantiam  suam  ostendat  tamen  et  sic?^ 
nihil  interest.  nam  etsi  deus  (20)  nondum  sermonem  suum 
^e^miserat,  proinde  eum  cum  ipsa  et  in  ipsa  ratioue  intra 
semetipsum  habebat,  tacite  cogitando  et  disponendo  secum 

25  quae  per  serraonem  mox  erat  dicturus.  cum  ratione  enim 
sua  cogitans  atque  disponens,  sermonem  eam  efficiebat  cum 
sermone  tractabat.  id  quo  facilius  (25)  intellegas,  ex  te  ipso, 
homo,  recognosce  ut  ex  imagine  et  similitudine  (234. 1)  deum, 
quod  habeas  et  tu  in  temetipso  rationem,  qui  es  animal  ra- 

30  tionale,  a  rationali  scilicet  artifice  non  tantum  factiis,  sed 
etiam  ex  substantia  ipsius  animatus.   vide  cum  tacitus  teeura 

7  argumenta  me  F ;  deducunt  =  docent^  ut  deductor  (229, 2)  =  dodor ; 
de  Kr:  ab  PMF;  11  aliud  om.  P;  13  rationem,  suam  sciHcet  Oehleru$\ 
14  ipsum  MP  (corr.  xl  in  o  R),  ipso  FR  vulgo^  et  ratio  in  ipsum  <ipso> 
prius  et  ita  ab  ipso  alia  susp.  Kr :  et  ratio  in^tra^  ipsum  prius  et  ita 
in  ipso  omnia  acripei;  quia  ratio  scripsi:  quae  ratio  PMF;  15  est. 
hanc  vulgo  :  est,  hanc  Kr;  18  competat  scil.  dicere  in  primordio 
apud  deum  fuisse  adnot.  Kr,  qui  antiquiorem  haberi  seclusit ;  19  sed 
PMF,  sit  Kr;  etiam  ante  principium  sed.  Kr;  23  emiserat  scripei: 
miserat  PMF  vulgo ;  26  disponens  PMF,  disponens  sermone  Kr ;  cum 
sermone  scripsi  :  quam  sermone  PMF ;  27  id  quo  Kr :  id  quod  MF, 
idque  quo  P ;  28  homo,  recognosce  acripsi :  amore  cognosce  MF,  a  mc 
recognosce  P,  ante  recognosce  UrSj  amo  recognosce  Kr;  deum  scripsi: 
dei  PMF ;     29  quod  MF,  quo  P,  quam  Urs. 


Quaestiones  Tertullianeae  ad  librum  Adverses  Praxean  pertinentes.    17 

ipse  congrederis  ratione,  hoc  ipsum  agi  intra  te  occurrente 
(5)  ea  tibi  ciim  sermone  ad  omnem  cogitatus  tui  motum,  ad 
omnem  sensus  tui  puisum.  quodcumque  cogitaveris,  sermo 
est;  quodcumque  senseris,  ratio  est.  loquaris  illud  necesse  35 
est  in  animo^  et  dum  loqueris,  conlocutorem  pateris  sermonem, 
in  quo  inest  haec  ipsa  ratio,  qu<i>a  cum  eo  cogitans  (10) 
loquaris,  per  quem  loquens  cogitas.  ita  secundus  quodam- 
modo  in  te  est  sermo,  per  quem  loqueris  cogitando  et  per 
queni  cogitas  loquendo;  ipse  sermo  alius  est  quanto  ergo  40 
plenius  hoc  ag<nosc>itur  in  deo,  cuius  tu  quoque  imago  et 
similitudo  censeris,  quod  habeat  in  se  etiam  tacendo  rationem 
et  in  (15)  ratione  sermonem!  possum  itaque  non  temere 
praestruxisse  et  tunc  deum  ante  universitatis  constitutionem 
solum  non  fuisse,  habentem  in  semetipso  proinde  rationem  45 
et  in  ratione  sermonem,  quem  secundum  a  se  faceret  agi- 
tando  intra  se. 

32  agi  R^:  age  PMR* ;    35  ratio  PMF,  oratio  Kr\  necesse  est  in 

*^iino  MP  (invertit  ordinem  R  secundum  Hirsaugiensem) ,   in  animo 

^ecesse  est  FR  milgo]    37  in  quo  est  lex  ipsa  ratio  F;  quia  acripsi: 

^a  PMF  vulgo ;     38  loquaris  PMF,  loqueris  fori, ;  *secundus  =  secunda 

^»  eae  alia  persona  (cf.  supra  conlocutorem  pateris  sermonem  et  quae 

^ra,  sequuntur  l.  43  sqq.)'  adnot,  Kr ;    39/40  per  quem  loqueris  —  alius 

^sf«cc/.  Xr;    40  quanto  R*:  quando  PMFR»;    41  agnoscitur  scripsi: 

^SitvLT  PMF,  seclus,  Kr\     42/43  quod  habeat  —  sermonem  sed.  Kr\ 

^fa.ceret  PMF,  fecerat  Kr\  cogitando  susp.  Eng. 


XIV,  1. 


18  Lndwig  Rosenmeyer, 


De  capitibus  VII— Vin. 

VII.  Et  hoc  loco  optimura  esse  puto  caput,  quale  Kroy- 
mannus  edidit,  maxima  ex  parte  in  medium  proferre. 

(235/14 — 8/1)  Tunc  igitur  etiam  ipse  sermo  speciem  et 
omatum  suum  (15)  sumit,  sonum  et  vocem,  cum  dicit  deus: 
fiat  lux.  haec  est  nativitas  perfecta  sermonis,  dum  ex  deo 
procedit    conditus  ab  eo  primum  ad  cogitatum  in  nomine 

5  sophiae :  dominus  condidit  me  initium  viarum,  dehinc 
generatus  ad  effectum:  cum  pararet  caelum,  aderam  illi, 
exinde  eum  (20)  patrem  sibi  faciens,  de  quo  procedendo  *, 
filius  factus  est,  primogenitus,  ut  ante  omnia  genitus,  et  uni- 
genitus,  ut  solus  ex  deo  genitus,  proprie  de  vulva  cordis 

10  ipsius,  secundum  quod  et  pater  ipse  testatur:  eructavit  cor 
meum  sermonem  optimum.  ad  quem  deinceps  gaudens 
proinde  gaudentem  (25)  in  persona  illius:  filius  meus  es 
tu,  <  inquit,  >  ego  hodie  genui  te,  et:  ante  luciferum 
genui  te.    sic  et  filius  ex  (236/1)  sua  persona  profitetur 

15  patrem  in  nomine  sophiae:  dominus  condidit  me  initium 
viarum  in  opera  sua;  ante  omnes  autem  colles  gene- 
ravit  me.  nam  si  hic  quidem  sophia  videtur  dicere  conditam 
se  a  domino  in  opera  et  vias  (5)  eius,  alibi  autem  per  ser- 
monem  ostenditur  omnia  facta  esse  et  sine  iUo  nihil  factum, 

20  sicut  et  rursum:  sermone  eius  caeli  confirmati  sunt 
et  spiritu  eius  omnes  vires  eorum,  utique  eo  spiritu, 
qui  sermoni  inerat,  apparet  unam  eandemque  vim  esse  nunc 
in  nomine  sophiae  nunc  in  appellatione  (10)  sermonis,  quae 

6  illi  <simul.  >  exinde  Pam;  7  patrem  MF,  parem  P  mdgiQ 
[patrem  P,  t  litt,  a  libr,  extincta]\  laeunam  signavit  Kr  :  generator 
intercidisae  putat  {cf,  236/ 15),  de  quo  procedendo  <fit>  filius,  factus  est 
primogenitus  Kr  in  ed,  min, ;  12  gaudentem  in  Pam :  gaudenti  in  PMFR  \ 
gaudentem  R^;  13  inquit  addidit  Kr;  et  ante  luciferum  genui  te  am.  F; 
16  in  opera  sua  RF,  in  sua  opera  M  {corr.  m.  i)  P ;  22  sermone  M. 


Quaestiones  Tertullianeae  ad  librum  Adversus  Praxean  pertinentes.    19 

initiiini  accepit  viarum  in  dei  opera  et  qaae  caelam   con- 
firmavit,  per  qaam  omnia  facta  sunt  et  siue  qua  nihil  factum  25 
est.    nec  diutius   de  isto,  quasi  non  ipse  sit  sermo  et  in 
sophiae  et  in  rationis  et  in  omnis  divini  animi  et  spiritus 
nomine,  qui  filius  factus  est  dei,   de   quo  prodeundo  (15) 
generatus  est    ergo,  inquis,  das  aliquam  substantiam  esse 
sermonem,  spiritu  et  sophiae  traditione  constructam?  plane.  ao 
non  vis  enim  eum  substantivum  habere  in  re  per  substantiae 
proprietatem,  <  ne  >  ut  res  et  persona  quaedam  videri  possit 
et  ita  capiat  secundus  a  deo  constitutus  duos  efficere  (20) 
patrem  et  fiiium,  deum  et  sermonem.   quid  est  enim,  dicis, 
sermo,  nisi  vox  et  sonus  oris  et,  sicut  grammatici  tradunt,  35 
aer  offensus,   intellegibilis   auditu,   ceterum   vacuum   nescio 
quid  et  inane  et  incorporale?  at  ego  nihil  dico  de  deo  inane 
6t  vacuum  prodire  potuisse,  ut  non  de  inani  et  vacuo  pro- 
Jatum  (25),  nec  carere  substantia  quod  de  tanta  substantia 
processit  et  tantas  substantias  fecit;  fecit  enim  et  ipse  quae  40 
fecta  sunt  (237/1)  per  illum.  <aut>  quale  est,  ut  nihil  sit 
^Pse,  sine  quo  nihil  factum  est,  ut  inanis  solida  et  vacuus 
pleua  et  incorporalis  corporalia  sit  operatus?  . .  . 

28  est  (m.  P  {(idd.  R  m  mg.  ex  Hirsaugienst) ;  29  dare  =  ati' 
^^fnen^  ut  videtur  {adn.  Kr) ;  30  plane.  non  vis  enim  MFGR,  plane 
^ovinms  P ;  32  ne  add.  Kr^  qui  adnotat :  *ut  res  et  persona  inteUege : 
^^  res  ita  et  persona  * ;  33  capiat  R  » :  capias  PMFR » ;  34  dicis  Kr : 
dices  PMF;  35  sermo  R:  sermoni  P  {eorr.  R)  MF;  38  prodire  R: 
Pfc>dere  P  {eorr.  R)  MF;  39  quod  de  tanta  substantia  om.  P  {add.  R  ex 
"^^•nugienst) ;  40  tantas  substantias  RF,  tanta  substantias  M  (tantas 
^-  ■5),  tanta  substantia  P  {corr.  R) ;    41  aut  addidit  Kr. 

Vertamur  nunc  ad  prima  nostri  capitis  verba.  Agitur  ibi 

^^  sententiis,  quae  quid  sibi  velint,  satis  apparet  Enumerantur 

s®^*nionis  nascentis  quasi  singula  raomenta  scripturae  verbis 

coitiprobata . 

conditus  —  sophiae  :  dominus  —  viarum, 

dehinc  —  effectum  :  cum  —  aderam  illi, 

SBquentia  TertuUiani  ipsius  confirmantur  verbis,  de  quibus 

i^fra  plenius  disputabitur ;  sequitur: 

primogenitus :  ut  ante  omnia  genitus, 

et  unigenitus:  ut  solus  ex  deo  genitus. 

2* 


20  Ludwig  Rosenmeyer, 

Ante  omnia  restituenda  est  sententia  *euni  pa(t)rem  sibi 
faciens*.  *de  quo',  h.  e.  de  patre,  nemo  dubitabit,  quin  refe- 
rendum  sit  ad  'eum*,  in  quo  igitur  significatio  *pater*,  inest; 
•pater'  cum  sit  huius  sententiae  obiectum,  subiectum  esse 
non  potest,  quare  *filius*  subiectum  est.  Si  consideramus  id, 
quod  de  bona  sententiarum  compositione  modo  diximus,  vel 
inde  *filium*  esse  subiectum  intellegi  potest.   Bepetamus: 

*conditus  —  sophiae*  :  id  est  filius. 

•dehinc  —  effectum*  :  id  est  filius. 

*exinde  —  faciens'  :  id  est  filius. 
A  filio  patrem  filio  parem  factum  esse  absurdum  est; 
•patrem*  igitur  scribendum  est,  quod  omnes  praebent  codices, 
quod  et  MP  codicum  archetypus  praebuit,  solus  P  codicis 
librarius  seu  m.  2.  (plane  hoc  distinguere  non  potui)  *patrem* 
in  *parem'  correxit,  quem  R  aliique  sunt  secuti.  Quamquam 
audacius  haec  verba  *eum  patrem  sibi  faciens'  dicta  sunt,  tamen 
mutare  nolim;  cf.  c.  X  (241/14—12/32)  *non  ergo  ero  pater,  quia 
filium  non  habeo,  qui  facit  patrem.*  et  ibidem  (240/19 — 12/10) 
'atquin  pater  filium  facit  et  patrem  filius*.  Sed  Kroymannus 
verba  *de  quo  procedendo  fiiius  factus  est'  mutare  voluit 
Recte  intellexit  toti  enuntiato  verbum  deesse  ad  quod  parti- 
cipia  se  adiungerent,  cognovitque  *exinde  et'  nihii  novi  afferre, 
quamquam  necessario  commemorandum  erat  filium  ex  patre 
exiisse;  in  ed.  mai.  igitur  *filius  factus  est*  verba  sententiae 
primariae  reddidit  et  ante  ea  lacunam  signavit,  quod  fieri  non 
posse  satis  apparet:  *de  quo  procedendo  filius  factus  est'  ser- 
vandum  est,  quod  respondet  sententiae  *eum  patrem  sibi  faciens'. 
Nec  felicius  in  editione  minore  restituere  conatus  est  con- 
textum :  'de  quo  procedendo  <fit>  filius,  factus  est  primogeni- 
tus ..."  De  ea enim  re  cum  maxime agitur,  quod filius ille factuR 
est^  non  quod  primogenitus  est  et  unigenitus.  Alio  loco  men- 
dum  quaerendum  est.  Cum,  ut  iam  diximus,  verbis  *exinde 
eum  patrem  sibi  faciens'  nihil  novi  afferatur,  haereo  in  voce 
•exinde*.  Si  cum  Reitzensteinio  *exinde'  mutaverimus  in  *exiit', 
omnes  difficultates  e  medio  sublatae  erunt.  Sententia  nunc 
est :  *exiit  eum  patrem  sibi  faciens,  de  quo  procedendo  filius 
factus  est,  primogenitus  . .  .*  Ea  re,  quod  exit  6  X6toc,  6  voOc 


Quaestiones  TertuUianeae  ad  librnm  Adversus  Praxean  pertinentes.    21 

fit  pater,  6  X6toc  filius^),  antea  unum  erant;  cf.  236114  (8127) 

filius  factus  est  dei,  de  quo  prodeundo  generatus  est*.  Nunc 

participia,  quae  sequuntur,  egregie  se  adiungunt.    Ad  con- 

finnandara  hanc  couiecturam  cf.  c.  XXII  (268/26 — 35/5):  •ego 

enim  ex  deo  exin  et  veni,  —  et  tamen  non  separamus,  licet  exisse 

dixerit,  ut  quidam  arripiunt  huius  dicti  occasionem;  exivit 

^J^m  a  patre  ut  radius  ex  sole  . . .'«),  c.  XXIII  (273/8—38/20) : 

sciens  lesus  omnia  sibi  tradita  a  patre  esse  et  se  ex  deo 

^tisse  et  ad  deum  vadere.    sed  Praxeas  ipsum  vult  patrem 

^e  semetipso  exisse  .  . .',  c.XXIV  (274/25—39/31):  'qma  ^go 

e^    deo  exivi  et  veni .  .  .' 

lam  vertamur  ad  locum  p.  19/29  (236/15—8/28)3):  Prius- 

^i^^m  singula  tractemus,  rem  ipsam  explicemus.  Egregie  Har- 

^^olius  (1.  c.  n  285  adnot  1):  «Die  Gottheit  ist  der  substantia, 

^^  status,  der  potestas,  der  virtus  nach  eine,  es  gibt  nur 

^^  ^e  gottliche  Substanz . . .  In  dieser  einen  Substanz  ist  keine 

^^  l^aratio  oder  divisio  oder  dispersio  oder  divereitas,  wohl  aber 

^^^^e  distributio,   distinctio,  dispositio,  dispensatio,  kurz  eine 

^^^ovo)Liia,  eine  differentia  per  distinctionem.    Daher  ist  die 


^^itas  substantiae  keino  singularitas  numeri  —  Gott  ist  nicht 

^^cus  et  singularis  — ,  sondern  sie  umfaBt  drei  nomina  resp. 

.  ^^ecies,  formae,  gradus,  res,  personae  .  .  .    Keine  von  ihnen 

^^  "  eine  bloBe  Eigenschaft,  vielmehr  ist  jede  eine  substantiva 


^s  ex  ipsius  dei  substantia  .  .  .    Die(se)  drei  Gradus  oder 
ersonen  unterscheiden  sich  durch   die  proprietas  und  die 
^^^nditio,  nicht  aber  durch  die  Substanz».    Persaepe  substan- 
ae  voce  utitur  Tertullianus,  exempli  gratia  nostr.  libr.  c.  II 


^)  Cf.  Philonis  de  vita  Mos.  II  (127)  bnrdc  yap  6  X6toc  ly  xe  xq) 

^avrl  Kol  ^v  dvepdjTTOu  q)Oc€i  .  .  .  ^v  dvOpiijTr^)  b'  6  [xiv  ^cnv  ^vbid- 

^€Toc,  6  b^  irpoq)opiK6c,  <  Kai  6  \iiy  >  oTd  xic  'nryi^y  6  bi  T^fujvdc  dir' 

f^KcCvou  {)^uiv.  et  de  Abr.  83  bid  ixiv  Toip  ^f^c  i\xo^c  xdv  irpocpopiKov 

X6tov  alviTT€Tai,  bid  tou  iraTpdc  bi  Tdv  ^T^M^va  voOv  —  iraTi?|p  t^P 

6  ^vbidOcToc  q)Oc€i  toO  tctiuvoO  irp€CpuT€p6c  ye  ibw  ,  .  .  \.  p.  3. 

*)  Fortasse  'exivit'  et  nostro  loco  restituendum  est,  nisi  quod 
facihus  expHcatur  exiii  ex  exiit  ortum. 

5)  Ad  Kroymanni  apparatum  criticum  addo  ad  19/31  (236/17—8/30) 
R*  in  mg.  praebere:  'alias,  non  vis  enim  .  .  .  in  se  .  .  .',  ad  19/32 
(236/18—8/31) :  et  res  P,  libr.  carr.  in  ut  res. 


22  Ludwig  Rosenmeyer, 

(229/26—3/17)^):  *quasi  non  sic  quoque  unus  sit  omDia,dum 
ex  uno  omnia,  per  substantiae  scilicet  unitatem,  et  nihilo- 
minus  custodiatur  oikonomiae  sacramentum,  quae  unitatem  in 
trinitatem  disponit,  tres  dirimens  <et>  patrem  et  filiumetspiri- 
tum  sanctum,  tres  autem  non  statu,  sed  gradu,  nec  substantia^sed 
forma,  nec  potestate,  sed  specie,  unius  autem  substantiae . . .'; 
c.  ni  (231/18 — 4/28):  *tam  consortibus  substantiae  patris'  et 
paulo  infra  (c.  IV  inc.) :  "ceterum  qui  filium  non  aliunde  deduco-, 
sed  de  substantia  patris . . .',  c. XXVI  (278/13—43/4) :  *quod<si> 
deus  dei  tamquam,  substantiva  res,  non  erit  ipse  deus,  sed  hac- 
tenus  deus,  qua  ex  ipsius  dei  substantia*  *) ;  cf.  praeterea  Adv. 
Hermog.  c.  in  (128/21)  •scilicet  deus  substantiae  ipsius  nomen, 
id  est  divinitatis,  dominus  vero  non  substantiae,  sed  pote- 
statis.  substantia  semper  fuit  cum  suo  nomine,  quod  est  deus'. 
Similia  et  Hippolytus  affert  Eic  Trjv  tfipeciv  NorJTOu  tiv6c  a  VII 
(Migne  10,  sisa):  T6  fap  'dciLi^v'  ouk  dq)'  kvbc  Xet^fievov,  dXX' 
im  <  buoTv  >  buo  7Tp6cuj7Ta  tteiHev,  buvaiiiiv  bl  jiiav ').  C.  XIV 
(821  A)  Auo  )Li^v  ouK  dpui  Geouc,  dXX'  f|  4va,  iTp6cujiTa  bl 
buo,  oiKOVO|i{(ji*)   bk  TpiTTiv  Tf|v  xoipiv  ToO   dTiou  TTveujiaToc 
Nunc  ad  Novatianum.    In  libri  De  Trinitate  capite  XXVII 
(Migne  3,  ed.  2,  1865,  p.  966  B)  legimus  scriptum :  *At  cum 
ego   dicit,   deinde  patrem  infert,   dicendo   ego   et  pater 
proprietatem  personae  suae,  id  est  filii,  a  paterna  auctoritate 
discemit  atque  distinguit,  non  tantummodo  de  sono  nominis, 
sed  etiam  de  ordine  dispositae  potestatis,  . .  .  Unum  . . .  neu- 
traliter  positum  societatis  concordiam,  non  uuitatem  personae 
sonat*.  C.  XXXI  (978  A):  *Ex  quo  .  .  .  sermo  filius  natus  est: 
qui  non  in  sono  percussi  aeris  aut  tono  coactae  de  visceribus 


')  De  hoc  loco  infra  disputaturus  sum  (p.  24). 

*)  Hamackius  credit  distinctionem  inter  personam  et  substantiam 
ex  iuris  consultorum  usu  venisse:  pluribus  personis  una  substantia 
inesse  potest,  uni  personae  plures  substantiae  (cf.  cap.  XX Vn  et  Har- 
nackium  1.  c.  I.  555). 

')  Sic  haec  verba  a  Reitzensteinio  restituta  sunt,  cum  obscura 
sit  codicum  lectio:  T6  ydLp  '^c^i^v*  o(ik  ^9*  ^vdc  X^Tcrai,  dXX'  ^l  bOo 

1Tp6cUI1Ta   Cb€lE€V  .  .  . 

*)  Reitzensteinii  coniecturam,  qui  codicum  lectionem  o{Kovo^(av 
rautavit  in  oixovo^iqi,  in  contextum  recepi. 


Quaestiones  Tertallianeae  ad  librum  Adversus  Praxean  pertinentes.    23 

vocis  accipitur,  sed  in  substantia  prolatae  a  deo  virtutis  agno- 
scitur  ...  (981 A)  unus  deus  ostenditur  verus  et  aetemus 
pater :  a  quo  solo  haec  vis  divinitatis  emissa,  etiam  in  filium 
tradita  et  directa,  iTirsum  per  substantiae  communionem  ad 
patrem  revolvitur*.  Egregie  etiam  ad  nostrum  locum  qua- 
drant,  quae  Hippolytus  in  Philosoph.  X  33  dicit:  OOtoc  oOv 
p6voc  Kai  Kaxd  hqytujv  Geoc  X6tov  ttpujtov  ^woriOeic  dTTOT€wql, 
ou  X6tov  ibc  qpujvriv,  dXX'  iv^id0€Tov  toO  iravTOc  XoTiCfi6v. 
ToOtov  |Li6vov  il  fivTU)v  ^T^wa*  t6  Tdp  5v  auToc  6  TraTfjp  fjv, 
ii  ou  TO  T€vvTi04v.  ATtiov  toTc  TiTVO^dvoic  X6toc  fjv,  4v  4auTiu 
9£pujv  t6  0^X€iv  ToO  T€T€vvifiK6Toc,  ouK  dfiTCipoc  Tfic  ToO  TraTp6c 
dwoiac  •  fifia  Tdp  ti|i  4k  toO  T^wrjcavToc  TrpoeX^eTv,  ttpujt^tokoc 
TOUTou  T€v6fji€voc  q)ujvr|,  fx€i*^v  kamCj}  Tdc  dv  Tifi  TraTpi  iTpo- 
€WOTi0€icac  ibdac,  80€v  k€X€uovtoc  TraTpoc  T{v€c0ai  k6c^ov  t6 

KaTd   tv   X6tOC   dTT€T€X€TTO   dpkKUJV   0€lU. 

Sed  iani  ad  rem  ipsam  vertamur.  Auctor  demonstrare 
voluit  'unam  eandemque  vim  esse  nunc  in  nomine  sophiae 
nunc  in  appellatione  sermonis**),  sermonem  esse  *et  in  sophiae 
et  in  rationis  et  in  omnis  divini  animi  et  spiritus  nomine, 
qui  filiuys  factus  est  dei,  de  quo  prodeundo  generatus  est*.  Ad 
haec  adversarius:  concedis*)  igitur  X6tuj  esse  substantiam  — 
quod  quidem  ipse  adversarius  negat;  utitur  verbo  *das*,  quia 
auctor  hic  quodamraodo  monarchiae  destructionem  infert  (con- 
cedit)  — ,  quae  substantia  constat  ex  spiritu  (TTV€U|iaTi)  et  sophia 
(TTapab€bo^4vi3  coqplqi)^)?  Tertullianus  respondet:  *plane,  con- 
cedo  hoc',  idque  ipsum  confirmatverbis  exeuntis  capitis  (237/15 
— 9/23):  *quanto  magis  quod  ex  ipsius  substantia  emissum  est 
sine  substantia  non  erit?  quaecuraque  ergo  substantia  sermonis 
f ttit,  illam  dico  personam  .  . .'  Scribi  nunc  non  potest :  *novi- 
mus  eum  substantivum  habere',  quae  verba  sensu  carerent, 
sed  incipiendum  est  a  *non  vis  enim*;  *enim*  ut  paulo  infra 
('fecit  enim  et  ipse  quae  facta  sunt  per  illum*)  ita  et  hoc  loco 
adversativum  f  ere  videtur  esse,  nisi  f  orte,  quod  praestat,  verbum 

')  Cf.  Philon.  leg.  allegor.  I  66  (1.  c.  I  78,  i) :  aOTn  ^KiropEuerai  ^k 
Tf^c  *£bi^,  Tf^c  ToO  ecoO  cocpiac  f|  hi  ^ctiv  6  OcoO  X6toc. 

«)  Ad  'das'  =  •concedis*  velim  conferas  Cic.  Tusc.Disp.  1 11  (§26): 
'dasne  aut  manere  animos  post  mortem  aut  morte  ipsa  interire?  Do  vero'. 

»)  Cf.  c.  VIII  (238/11—10/12) :  •sermo  autem  spiritu  structus  est'. 


24  Ludwig  Rosenmeyer, 

aliquod  raente  supplendum  est:  'hoc  non  credis'  seu  'hoc  im- 
pugnas*.  'in  re*  corruptum  est,  sed  ne  *in  se'  quidera  verara 
praebet  lectionera,  quare  Reitzensteinius  proponit  'nisi',  qua 
coniectura  recepta  fortius  preraitur  *per  substantiae  proprie- 
tatera'.  Scribit  igitur :  cii  t«P  ov)  O^Xeic  ouciubbTi  vo)i(2^€iv  auTOv 
ef  fif|  bid  t6  ibiav  ?x^iv  ouciav  =  non  vis  enira  eum  sub- 
stantivura  habere  nisi  per  substantiae  proprietatera ;  iara  pergunt 
codices  'ut  (ujcre)  res  (=  ettvas  MaterieUes^  cf.  278/14 — 43/5) 
et  persona  quaedara  videri  possit  et  ita  capiat^)  secundus  . .  .* 
Orania  egregie  in  Graecura  serraonem  verti  possunt:  cu  xdp 
ou  G^Xeic  ouciu)br|  vojmiZIeiv  auTov  el  \xx\  bid  t6  ibiav  ^x^iv  ouciav, 
ujcre  eivai  ti  Kai  TTpdcujTrov  eivai  xai  buvacGai  beuTepov  6vTa 
dnb  0eou  buo  iroieiv  iraTepa  xai  uiov,  8e6v  Kai  Xotov.  ri  tdp, 
q)qc,  XoTOC  ^Tiv,  ei  )xx\  (pujvf|  Kai  ^k  cT6|iaToc  f[%pQ  Kai  ibc 
eTTTOiev  fiv  TPOtmiaTiKuav  Traibec  df|p  TTe7rXr]TM^voc ,  dKor|  jifcv 
afc6TiT6c,  Kev6c  hl  Kai  dcubiiiaTOc;  dXX'  i^\x)  iK  Geou  Kevov  ti 
npoqp^pecOai  oO  <!^r\\i\  KaO'  8cov  ouk  diTb  KevoO  iTpoq)ep6)ievov  ouTe 
oiciav  ouK  fx^iv  6  il  auTnc  ttic  ouciac  iTpoqp^peTat  Kai  TTdcav 
TTOiei  oilciav.  In  sequentibus  (237/1 — 9/9)  Kroyraannus  *aut* 
addidit,  quod  ferri  non  potest,  quia  sententiarura  ordinera 
deleret;  *iara  quale*  scribere  possuraus:  «Wenn  das  Vorherige 
bewiesen  ist,  was  wiirde  es  dann  filr  ein  Unsinn  sein,  daB  ...» 
Priusquara  hoc  loco  pergaraus,  mihi  liceat  pauca  disserere 
de  loco,  quem  laudaviraus  supra:  Capitis  II  230/1 — 3/21, 
ubi  scriptura  legiraus:  *.  .  .  dura  unicum  (229/25)  deura  non 
alias  putat  credendura,  quara  si  ipsura  eundemque  et  patrera 
et  filiura  et  spiritura  dicat;  quasi  non  sic  quoque  unus  sit 
orania,  dura  ex  uno  orania,  per  substantiae  scilicet  unitatera, 
et  nihilorainus  custodiatur  oikonoraiae  sacramentum,  quae  uni- 
tatem  in  trinitatem  disponit,  tres  dirigens  (230/1)  patrem  et 
filium  et  spiritura,  —  tres  autem  non  statu,  sed  gradu,  nec 

6  dirigens  =  contendens  esse  Kr ;  7  spiritum  PM,  spiritum  sanc- 
tum  FR  vulgo ;  adnotat  Kr :  'parenthesin  indicavi,  sed  nescio,  an  duplex 
verborum  recensio  hic  ait  agnoseenda* 

*)  In  tertiae  ed.  adn.  R  haec  scripsit :  Mutavimus  'capias'  in  'capiat*, 
ut  sit  'capiat  secundus  a  deo  constitutus  duos  efficere'  pro  eo,  quod 
ut  fiat  sive  contingat,  ut .  . .  efficiat . .  .  Sic  Graecorum  consuetudinem 
circa  usum  verbi  iyhixezax  imitari  solet,  quem  ad  modum  ante  dixi- 
mus  multis  in  locis.   R*  in  mg.  :  Lege  capiat  hoc  est  valeat,  possit. 


Quaestiones  Tertullianeae  ad  librum  Adversus  Praxean  pertinentes.    25 

substantia,  sed  forma,  nec  potestale,  sed  specie,  —  unius 
autem  substantiae  et  unius  status  et  unius  potestatis,  quia 
unus  deus,  ex  quo  et  gradus  isti  et  formae  et  species  in  (5)  i» 
nomine  patiis  et  filii  et  spiritus  sancti  deputantur'. 

Tam  egregie  auctor  construxit  sententias,  ut  omnes  inter 
se  partes  respondeant.  Si  cum  Kroymanno  mutaremus,  totam 
deleremus  figuram.  Sex  membra  posuit  TertuUianus,  quorum 
tria  (status,  substantia,  potestas)  omnium  sunt  communia, 
tiibus  rebus  (gradu,  forma,  specie)  differunt  inter  se  pater, 
filius,  spiritus  sanctus.  Priore  in  sententia  singuJa  singulis 
opponuntur,  cum  sequentibus  in  sententiis  ea  membra,  quae 
inter  se  cohaerent,  coniungantur^).  In  adnotatione  ad  229/29 
scripsit  Kroymannus  *dirigens  =  contendens  esse',  sed  nescio, 
an  hoc  rectum  non  sit.  Hanc  significationem  apud  nostrum 
auctorem  non  repperi.  Fortasse  'dirimens'  scribendum  est. 
Magnas  difficultates  et  *deputantur'  (230/5)  mihi  praebet,  ita  ut 
quod  codices  afferunt,  genuinum  esse  mihi  non  videatur. 
Reitzensteinius  proponit:  *deus,  ex  quo  et  gradus  isti  et 
formae  et  species  in  nomina  patris  et  filii  et  spiritus  sancti 
deputantur'.  Cf.  ad  hoc  Adv. Hermog.  c.  XXXVI  (Kr  165/22): 
'quis  enim  tibi  concedit  motum  in  secundam  partem  sub- 
stantiae  deputare  . . .'  Versu  1  certe  *spiritum  sanctum'  cum 
FR  scribendum  est  concinnitatis  causa,  quia  respondet  ver- 
bis,  quae  raodo  attuli  *in  nomina  .  .  .  spiritus  sancti  depu- 
tantur'.  Scripserim  igitur:  *tres  dirimens(?)  <et>  patrem  et 
filium  et  spiritum  sanctum,  tres  autem  non  statu,  sed  gradu, 
nec  substantia,  sed  forma,  nec  potestate,  sed  specie,  unius 
autem  substantiae  et  unius  status  et  unius  potestatis,  quia 
unus  deus,  ex  quo  et  gradus  isti  et  formae  et  species  in 
nomina  patris  et  filii  et  spiritus  sancti  deputantur'. 

Sed  revertamur  ad  caput  VII.  Antecedentibus,  quae  trac- 
tavimus,  conf irmatis  pergit  auctor  *quale  est,  ut  nihil  sit  ipse',  qui 
omnia  solida,  plena,  corporalia  reddidit?  *nihil  .  .  .  potest  fieri 
per  id,  quod  vacuum  et  inane  est*.  filius  dei  vacua  res  esse 

*)  Velim  conferas  ad  nostrum  locum  Apolog.  c.  XXI  (Oehl.  1 199,  7) : 
'Ita  et  de  spiritu  spiritus  et  de  deo  deus  modulo  altemum  numeram, 
gradu  non  statu  fecit'. 


26  Ludwig  Rosenmeyer, 

non   potest;    cum   in   effigie  dei  constitutus  sit  secundum 
scripturam,  in  aliqua  effigie,  non  in  nulla  constitutus  esl 
ergo  deus  etsi  spiritus  est,  tamen  corpus  est  'spiritus  enim 
corpus  sui  generis  in  sua  effigie*.  omnia  invisibilia  *habent 
apud  deum  et  suum  corpus  et  suam  formam,  per  quae  soli  deo 
visibilia  sunt:  quanto  magis  quod  ex  ipsius  substantia  emissatu 
est  sine  substantia  non  erit?'  Quam  substantiam  auctorper- 
sonam  dicit,  filium  nominat,  secundum  a  patre  defendit 

Capite  Vin  pergit  auctor  iniuria  sibi  obici  se  probolen ali- 
quam  introducere,  ut  Valentinum ;  neque  enim  *ideo  non  utitur 
et  veritas  vocabulo  isto  et  re  ac  censu  eius,  quia  et  haeresis 
utatur';  haeresis  veritatem  imitata  est,  non  veritas  haeresin; 
sermo  est  prolatus.  Apud  Valentinum  TrpoPoXai  discemuutur 
atque  separantur  ab  auctore,  immo  Aeon  patrem  nescit,  desi- 
derat  nosse  nec  potest.  Apud  vera  credentes  solus  filius  novit 
patrem,  cuius  perficit  voluntatem.  *quis  enim  (238/10—10/11) 
scit  quae  sint  in  deo,  nisi  spiritus,  qui  in  ipso  est?'  Quia 
sermo  spiritu  structus  est  et  corpus  sermonis  spiritus,  sermo 
semper  in  patre  est,  numquam  a  patre  separatus  est  Peigit 
nunc  auctor  (238/16 — 10/17):  *haec  erit  probola  veritatis, 
custos  unitatis,  qua  prolatum  dicimus  filium  a  patre,  sed  non 
separatum.  protulit  enim  deus  sermonem,  quemadmodum 
etiam  paracletus  docet,  sicut  radix  fruticem  et  fons  fluvium 
et  sol  radium.  (20)  nam  et  istae  species  probolae  sunt  earum 
substantiarum,  ex  quibus  prodeunt  nec  dubitaverim  filium 
dicere  et  radicis  fruticem  et  fontis  fluvium  et  solis  radium, 
quia  omnis  origo  parens  est  et  omne,  quod  ex  origine  pro- 
fertur,  progenies  est,  multo  magis  sermo  dei,  qui  etiam  pro- 
prie  nomen  filii  accepit  (25)  nec  frutex  tamen  a  radice  nec 
fluvius  a  fonte  nec  radius  a  sole  discemitur,  sicut  nec  a 
deo  sermo.  igitur  secundum  horum  exemplorum  fonnam  pro- 
fiteor  me  duos  dicere  deum  (239/1)  et  sermonem  eius,  patrem 
et  filium  ipsius.  nam  et  radix  et  frutex  duae  res  sunt,  sed 
coniunctae;  et  fons  et  flumen  duae  species  sunt,  sed  indivisae: 
et  sol  et  radius  duae  formae  sunt,  sed  cohaerentes.  omne, 
quod  prodit  ex  aliquo,  secundum  (5)  sit  eius  necesse  est,  de 
quo  prodit,  non  ideo  tamen  est  separatum.   secundus  autem 


Qoaestiones  Tertullianeae  ad  librum  Adversus  Praxean  pertinentes.    27 

ubi  est,  duo  sunt,  et  tertius  ubi  est,  tres  sunt.  tertius  enim 
est  spiritus  a  deo  et  filio,  sicut  tertius  a  radice  fructus  ex 
frutice  et  tertius  a  fonte  rivus  ex  fiumine  et  tertius  a  sole 
apex  ex  radio.  nihil  tamen  a  (10)  matrice  alienatur,  a  qua 
proprietates  suas  ducit  ita  trinitas  per  consertos  et  conexos 
gradus  a  patre  decurrens  et  monarchiae  nihil  obstrepit  et 
oikonomiae  statum  protegit'. 

Ego  antea  offendi  in  *tertius  a  fonte  rivus  ex  flumine* 
(239/8 — 11/5);  quod  reliquis  in  exemplis  per  se  ipsum  intel- 
legitur,  id  nostro  loco  non  tam  est  perspicuura.  Omnes  dicent 
non  ex  flumine  rivum  prodire,  sed  ex  rivo  flumen.  Ita  re- 
stituere  volui  'tertius  a  fonte  flumen  ex  rivo',  sed  ea  muta- 
tione  totum  sententiarum  ordinem  delerem.  Bepetamus  nostra 
verba (238/21— 10/22) •necdubitaverim  <patri8  probolen)*) 
filium  dicere  et  radicis  fruticem  et  fontis  fluvium  et  solis 
radium  . .  .  nec  frutex  tamen  a  radice  nec  fluvius  a  fonte 
nec  radius  a  sole  discernitur,  sicut  nec  a  deo  sermo*.  Con- 
fertur  igitur  pater  cum  radice  fonte  sole,  filius  cum  frutice 
fluvio  radio.  Deest  nunc  tertia  rerum  series,  quibuscum  con- 
f eratur  spiritus  sanctus,  de  quo  agitur  infra :  *tertiiis  enim  est 
spiritus  a  deo  et  f ilio,  sicut  tertius  a  radice  fructus  ex  frutice 
et  tertius  a  fonte  rivus  ex  flumine  *)  et  tertius  a  sole  apex  ex 
radio*.  Ut  igitur  pater  cum  primis,  radice  fonte  sole,  ut  filius 
cum  mediis,  frutice  flumine  radio,  ita  spiritus  confertur  cum 
ultimis,  fructu  rivo  apice.  Ferri  iam  non  potest  ilJud  *spiritus 
a  deo  et  filio*,  cum  ceteris  locis  'ex*  scriptum  legamus.  Minime 
a  radice  et  frutice  fructus  prodiit  aut  a  sole  et  radio  apex.  Sed 
cum  antea  dixerit  TrpopoXriv  esse  patris  filium,  iam  spiritum 
TipopoXi^v  fecit  unius  filii.  Verbis  *a  deo  ex  filio'  minime 
obloquitur  prior  ille  locus  (c.  IV  232/5 — 5/10),  ubi  legimus: 
'quia  spiritum  non  aliunde  <de>puto  quam  a  patre  per 
filiura';  sic  fructum  etiam  a  radice  per  fruticem  venire 

*)  In  codicum  lectione  aliquid  deesse  satis  apparet.  Gum  toto 
hoc  capite  de  probole  agatur,  illam  ibi  desidero  vocem. 

')  Flumen  non  significat  ibi  Strom,  sed  das  Fliefiende,  Auctori 
nostro,  qui  iam  239/2  (10/30)  *flumen'  praebet,  flumen  et  fluvius 
eandem  habent  notionem;  vox  fiuvii,  quia  mature  interierat,  postea 
ab  auctoribus  denuo  usurpata  est  eadem  significatione  ac  fiumen. 


28  Ludwig  Rosenmeyer, 

dixeris.  Neque  magis  adversatur  alter  locus  (c.II  229'U— H  2): 
'qui  (filius)  exinde  miserit  secundum  promissionem  suam  a 
patre  spiritum  sanctum';  TrpopoXfi  enim  est  filii  vel  erai^us 
a  filio,  qui  tamen  ipse  emissus  est  a  patre.    Egregie  igitur 
fallitur  vir  inter  theologos  doctissimus  Fridericus  Loofs,  qui 
in  libro  praeclaro,  qui  inscribitur  «Leitfaden   zum  StudiuiH 
der  Dogmengeschichte»,  (ed.  4,  pag.  160,  n.  8)   laudato  ho(^ 
Tertuliiani  loco  addit:  «Die  processio  spiritus  *a  patre  filioque^ 
ist  also  im  Abendlande  uralt*)».   Nititur  iile  indocti  scriba^ 
futili  correctura,  nisi  piam  fraudem  dicere  mavis.  TertuUiaiuis 
ipse  trinitatem  ita  explicavit,  ut  tres  personas  aliam  ex  alia 
emanasse  diceret  In  confessione  synodi  Toletani  (anni  400  aut 
447  ?)  primum  legiraus :  'paracletus  a  patre  filioque  procedeus'; 
quam   lectionem    scriba   restituendam    putavit,   cum  *tertius 
enim  est  spiritus  a  deo  ex  filio*  iniuria  mutaret  in  'tertius  . . . 
a  deo  et  filio*. 

Sed  unicum  hunc  locum,  ubi  labor  noster,  qui  neces- 
sario  plerumque  minutis  in  rebus  continetur,  ad  graviora 
ascendit,  ut  iam,  quomodo  dogma  illud  ecclesiae  prinuim 
verba  certaeque  definitionis  formulam  invenerit,  videre  nobis 
videamur,  ita  quasi  sicco  pede  ti'ansire  equidem  nolo.  Quam- 
quam  si  ultra  tendere  equidem  conabor,  me  titubantibus,  for- 
tasse  etiam  errabundis  gradibus  hoc  facturum  probe  scio. 
Videant  igitur  alii.  Mihi  bene  intellegi  videtur,  cur  nascenti 
dogmati  hanc  maxime  formulam  elegerint,  hac  imagine  vel 
hac  cogitandi  ratione  persuasionem  suam  optime  intellegere 
sibi  visi  sint.  Nondum  poterant  aliter  ratiocinando  trinitatem 
et  unitatem  coniungere  nisi  per  emanationum  (irpopoXuuv) 
seriem.  Nondum  enim  exoleverat  mira  illa  vis,  quam  etiam 
adversariorum  cogitationibus  intulerant  Gnostici,  id  quod  ipse 
docet  TertuIIianus.  Illi  autem  ex  religionibus  popularium  su- 
orum  hanc  quasi  formulam  transtulerant  et  a  philosophis 
assumpserant,  quibus  argumentis  multitudinem  unitati  non 
repugnare  defenderent  Cum  una  harum  religionum,  Aegjp- 
tiorum  dico,  paulo  notior  sit,  hanc  eIigo,ut  exemplis  quid  sentiam, 

*)  Agitur  de  'patre  filioque'  Augustini,  quod  postea  magni  erat 
momenti  in  certamine  Christianorum  orientis  et  occidentis. 


Quaestiones  Tertullianeae  ad  librum  Adversus  Praxean  pertinentes.    29 

deraonstrem*).  Exemplorum  enim  omnia  plena,  cf.  e.  g.  locum, 
quem  laudat  Brugschius  (Rel.  u.  Mythol.  d.  alt.  Aegypter  427) : 
«dein  Auswurf  ward  (du  hast  dich  ausgeworfen,  ausgegossen) 
zum  Gotte  Schu  und  dein  Ausgufi  (ErguB)  zur  Gottin  Tafnut». 
Per  emanationem  (dTTopporiv  vel  iTpopoXriv)  ex  deis  dei  nas- 
cuntur,  velut  Atum,  qui  ipse  est  Re,  ex  se  *producit'  Ogdo- 
ada  deorum,  Thot  profert  ex  se  quattuor  deos,  qui  ipsi  in  quat- 
tuor  deorum  paria  abeunt;  Re  emittit  Schu  et  Tefnet;  omnes 
tamen  cum  primo  illo  deo  unum  efficiunt.  Optime  hoc  illu- 
stratur  inscriptione  quadam  a  viro  doctissimo  Maspero  nuper 
edita  (Recueil  des  travaux  relatifs  a  la  philologie  et  a  Tar- 
ch6ologie  6gyptiennes  et  assyriennes  XXIII  196),  cuius  verba 
sic  ille  vertit:  'je  suis  un  qui  devient  deux,  je  suis  deux 
qui  devient  quatre,  je  suis  quatre  qui  devient  huit,  je  suis 
un  apres  celui-la*^).  Tales  diversarum  fortasse  religionum  doc- 
trinas  Gnostici  illi  aemulabantur,  excolebant  autem  eas  Grae- 
corum  maxime  doctrinam  secuti.  Nam  qui  ea  aetate  Platonis 
sectae  adhaerebant,  etsi  unum  deum  proclamabant,  tamen  a 
Timaeo  magistri  sui  profecti  in  ipsa  unitate  multitudinem  quo- 
dammodo  constituebant,  velut  Hermetici  tractatus  undecimi 
(p.  85  Parthey)  auctor,  qui  Qebv  aiujva  koc^ov  xpovov  T^veciv 
quasi  personas  introducit :  6  Geoc  aiiDva  TToieT,  6  aiibv  bi  tov 
k6c^ov,  6  Koc^oc  bi  Tov  xpovov,  6  xpovoc  b^  Tr|v  T^veciv  ...  6 
oOv  aiibv  iv  tiD  6etu,  6  bfe  koc^oc  iv  tiIi  aiujvi,  6  bi  xp6voc  iv  Tifi 
KOCMUJ,  f\  bk  fdvecic  iv  tiij  xpovuj . . .  TTTiTi^  \iiv  ouv  TrdvTUJV  6  9e6c, 
oucia  bi  6  aiujv,  uXri  bi  6  Kocfioc  ktX.,  cf.  p.  94  ?cti  toivuv  eiKibv 
ToO  Geou  6  aiu)v,  toO  bi  aiujvoc  6  Kocfioc,  toO  bi  k6c^ou  6  ^Xioc, 
et  tamen  proclamat  elc  6  9e6c  (p.  92).  Sed  haec  doctioribus  expo- 
nenda  relinquimus,  nobis  satis  sit  si  unum  eumque  gravissimum 
Tertulliani  locum  recte  explicasse  et  emendavisse  videbimur. 

*)  Usus  sum  his  Hbris:  Reitzenstein,  Zwei  relig.  gesch.  Fragen, 
1901;  id.,  Poimandres,  1904;  Diimichen,  Gesch.  d.  alt.  Aeg.  1879; 
Erman,  Aegypten,  1885 ;  id.,  Die  &g.  Religion,  1905;  Brugsch,  Rel. 
u.  Mythol.  d.  a.  Aeg.  2.  voll.,  1885,  id.,  Die  Aegyptologio,  1891.  Ebers, 
Die  Korperteile  im  Allagypt.  in  Abh.  d.  bayr.  Ak.,  philos.-philol.  Kl. 
1901,  vol.  XXI. 

*)  Aliis  locis  reliqui  dei  vel  Ogdoas  ipsa  membra  prioris  dei  efG- 
ciunt,  cf.  Reitzensteinii  Poimandri  62  sqq. 


30  Ludwig  Rosenfneyer, 


De  capitibus  XIV— XV. 

XIV.  Et  hoc  caput,  quod  inter  difficillima  nostri  libri 
numerandum  est,  totum  in  medium  proferre  variis  additis  lec- 
tionibus  mihi  liceat: 

(250/3 — 19/30)  Adhuc  et  illa  nobis  regula  adsistit  duos 
vindicantibas  patrem  et  filium,  quae  invisibilem  deum  de- 
terminavit  cum  (5)  enim  Moyses  in  Aegypto  desiderasset 
domini  conspectum  dicens:  si  ergo  inveni  gratiam  coram 

5  te,  manifesta  mihi  te,  ut  cognoscenter  videam  te:  non 
potes  videre,  inquit,  faciem  meam;  non  enim  videbit 
homo  faciem  meam  et  vivet,  id  est:  morietur  qui  viderit 
invenimus  (10)  autem  et  a  multis  deum  visum  et  neminem 
tamen  eorum,   qui  eum  viderant,   mortuum,  visum  quidem 

10  [deum]  secundum  hominum  capacitates,  non  secundum  pleni- 
tudinem  divinitatis.  nam  <et>  patriarchae  deum  vidisse  refe- 
runtur,  ut  Abmham  et  lacob,  et  prophetae,  ut  Esaias,  ut 
Ezechiel,  et  (15)  tamen  mortui  non  sunt  igitur  aut  mori 
debuerant,  si  eum  viderant,  —  deum  enim  nemo  videbit 

15  et  vivet  —  aut,  si  deum  viderunt  et  mortui  non  sunt,  scrip- 
tura mentitur  deum  dixisse :  faciem  meam  homo  si  viderit, 
non  vivet  aut  <si>  scriptura  <non>  mentitur,  neque  cum 
invisum  (20)  neque  cum  visum  deum  profert,  iam  ergo  alius 
erit  qui  videbatur,  quia  non  potest  idem  invisibilis  definiri,  qui 

20  videbatar,  et  consequens  erit,  ut  invisibilem  patrem  intelle- 

2  quae  R':  quem  PMFR*;  determinayit  FR,  degerminavit  PM; 
6/7  non  enim  —  faciem  meam  om.  F ;  8  autem  Kr:  enim  PMF ;  10  deum 
9eclusU  Kr\  11  et  addidU  Kr\  13  mortoi  om.  F;  14  nemo  om.  F; 
17  aut  <si>  scriptura  <non>  mentitur  Kr:  aut  scriptura  mentitur  PMF; 
neque  cum  invisum  neque  cum  visum  M,  neque  eum  invisum  neque 
eum  invisum  [puto  mendum  typographicum  pro  visum]  F,  cum  invisum 
aut  cum  visum  P  vulgo ;    18  profert  P,  praefert  MF,  profert.  iam  vulgo. 


Quaestiones  Tertullianeae  ad  libmm  Adversus  Praxean  pertinentes.    31 

^amas  pro  plenitudine  maiestatis,  visibilem  vero  fLliam  agno- 

scsunus  pro  modulo  deriyationis,  sicat  nec  solem  nobis  con- 

^ernplari  (25)  licet,  qaantum  ad  ipsam  substantiae  summam, 

4^ae  est  in  caelis,  radium  autem  eius  toleramus  oculis  pro 

t^eoQperatura  portionis,  quae  in  terram  inde  porrigitur.    hic  2b 

^^   diverso  volet  (251/1)  aliquis  etiam  filium  invisibilem  con- 

^^xidere,  ut  sermonem,  ut  spiritum,  et  dum  unam  condicionem 

P^tris  et  filii  vindicat,  unum  potius  atque  eundem  confirmare 

P^trem  et  filium.    sed  diximus  scripturam  differentiae  patro- 

^tuari  per  visibilis  et  (5)  invisibilis  distinctionem.  iam  et  illud  ao 

^^cient  ad  argumentationem,  quod,  si  filius  tunc  ad  Moysen 

^^quebatur,  ipse  faciem  suam  nemini  visibilem  pronuntiarit, 

^^  scilicet  ipse  invisibilis  pater  fuerit  in  filii  nomiue.   ac 

l>«r  hoc  sic  eundem  volunt  accipi  et  visibilem  et  invisibilem, 

^uomodo  eundem  (10)  <et>  patrem  et  filium,  quoniam  et  » 

X^aula   supra,   antequam  faciem   Moysi  neget,    scriptum   sit 

^ominum  ad  Moysen  locutum  coram,  velut  si  quis  loquatur 

«id  amicum  suum,  non  minus  quam  et  lacob:  ego  vidi,  in- 

quit,  deum  facie  ad  faciera.    ergo  visibiUs  et  invisibilis 

idem;  et  quia  idem  utrumque,  (15)  ideo  et  ipse  pater  in-  40 

Tisibilis,  qua  et  filius,  visibilis.   quasi  vero  expositio  scrip- 

turae,  quae  fit  a  nobis,  filio  competat  <a>  patre  seposito  in 

sua  visibilitate.   dicimus  enim  et  fiiium  suo  nomine  eatenus 

invisibilem,  qua  sermo  et  spiritus  dei,  ex  substantiae  con- 

dicione,  [iam  nunc  et  quia  deus  et  sermo  et  (20)  spiritus  dei,]  45 

visibilem  autem  fuisse  ante  camem  eo  modo,  quo  dicit  ad 

Aaron  et  Mariam:  et  si  fuerit  prophetes  in  vobis,  in 

visione  cognoscar  illi  et  in  somnio  loquar  illi,  non 

30  iam  Kr :  nam  PMF ;    31  adicient  MF,  adiciunt  P  vulgo ;    32  pro- 
nuntiarit  Kr:  pronuntiaret  PMF;     35  <et>  patrem  Kr^  patrem  PMF; 

et 
36  neget  Kr:  negasset  et  (ex  negasset)  PMF;    39  deum  M,  dominum  PF; 

41  quasi  vero  Kr:  quasi  non  PMF;  42  a  <idd,  Kr^  defendit  quae 
traduntHr  Eng  sie  distinguens:  quasi  non  .  .  .  filio  competat,  patre 
seposito,  in  sua  visibilitate ;  43  visibilitate  PMF,  invisibilitate  fiarrt- 
'  siue,  quem  eequuntur  Pam  Rig  Oehlerus ;  45  iam  nunc  —  spiritus  dei 
tedueit  Kr,  ex  substantiae  condicione  iam  nunc,  et  quia  deus  [et  sermo 
et  spiritus  dei]  Eng;  qua  deus  Oehlerus;     48  somnio  PM,  sompnis  F. 


32  Ludwig  Rosenmeyer, 

quoniodo  Moysi:  os  ad  os  loquar  illi,  in  specie,  id  est 

50  in  veritate,  et  non  in  aenigmate,  id  (25)  est  non  inima- 
gine;  sieut  et  apostolus:  nunc  videmus  tamquam  (2521) 
per   speculum   in   aenigmate,    tunc  autem   facie  a^ 
faciem.  igitur  cum  Moysi  servat  conspectum  suum  et  coUo' 
quium  facie  ad  faciem  in  f utuinim,  —  nam  hoc  postea  adii0^ 

65  pletum  est  in  montis  secessu,  sicut  legimus  in  evangelio  (^  ^ 
visum  cum  illo  Moysen  coUoquentem  —  apparet  retro  sempe^  ^ 
in  speculo   et  aenigmate  et  visione  et  somnio  deum,  id  es"^ 
filium  dei,  visum,  tam  prophetis  et  patriarchis  quam  et  ips:^ 
adhuc  Moysi.    et  ipse  quidem   dominus,   si  forte   coram  att^ 

eo  faciem  loquebatur,  non  tamen,  ut  et  homo  faciem  eius  (10) 
videret,  nisi  forte  in  speculo,  in  aenigmate.  denique  si  sic 
Moysi  locutus  esset  dominus,  ut  et  Moyses  faciem  eius  com- 
minus  sciret^  quomodo  statim  atque  ibidem  desiderat  faciem 
eius  videre,  quam,  quia  viderat,  non  desideraret?   quomodo 

65  aeque  et  dominus  negat  videri  faciem  suam  posse,  quam 
ostenderat,  (15)  si  tamen  ostenderat?  aut  quae  est  facies  dei, 
cuius  conspectus  negatur?  si  erat  quae  visa  est,  —  vidi, 
inquit  lacob,  deum  facie  ad  faciem,  et  salva  facta  est 
anima  mea  —  alia  debet  esse  facies,   quae,  si   videatur, 

70  occidit  aut  numquid  filius  quidem  videbatur,  —  etsi  facie, 
sed  ipsum  hoc  in  (20)  visione  et  somnio  et  speculo  et  aenig- 
mate,  quia  sermo  et  spiritus  nisi  imaginaria  forma  videri 
non  potest  —  faciem  autem  suam  dicit  invisibilem  patrem? 
quis  enim  pater?  non  facies  erit  filii  nomine  aucteritatis, 
quam  genitus  a  patre  consequitur?  non  enim  et  de  aliqua 
maiore  persona  congruit(25)  dicere;  *facies  mea  est  ille  homo*, 
et:  'faciem  mihi  praestaf?  pater,  inquit,  maior  me   est 

49  illi  Gel\  illis  PMF;  50  non  in  imagine  M,  non  imagine 
PF;  55  secessu  P,  secessum  MF;  57  somnio  P,  sompno  MF;  GO  ut 
et  Kr\  ut  est  PM,  est  F  (ut  «.  r.  a  m.  idid)\  61  in  aenigmate  MF,  et 
in  aenigmate  P  v%iXgo\  62  esset  Kr\  est  PMF;  64  quia  viderat  MF, 
si  videret  P ;  66  si  tamen  ostenderat  om.  F ;  at  quae  9%i9p,  Kr  \8crij^ 
in  ed.  min.];  67  negatur,  si  vulgo\  parenthesin  indicavit  Kr:  visa  est? 
vidi  vulgo;  10  parentheain  indicavit  Kr;  facie  sed  ITr:  facies  et  F, 
facies  sed  PM;  71  somnio  PM,  somno  F;  73  potest?  faciem  vulgo: 
patrem.  quis  vulgo;  74  non  Urs:  num  PMF;  77  praestat.  pater  vulgo; 
me  est  PF,  est  me  M. 


Quaestiones  Tertullianeae  ad  librum  Adversus  Praxean  pertinentes.    33 

ergo  facies  erit  filii  pater.  (253/1)  nam  et  scriptura  quid 
dicit?  spiritus  eius  persona  Christus  dominus.  ergo 
si  Cbristus  persona  paterni  spiritus  est,  merito  cuius  spiritus  80 
persona  erat,  id  est  patris,  eius  faciem  suam,  ex  unitate 
scilicet,  pronuntiavit  mira  res  plane,  an  (5)  facies  filii  pater 
accipi  possit,  qui  est  caput  eius.  caput  euim  Christi  deus. 

79  spirilus  {genetitmm  inteHlege)  eius  persona  Kr  (cf.  adv.  Marc. 
III 6):  spiritus  personae  eius  PMF ;  80  persona  paterni  spiritus^r: 
personae  paternae  spiritus  PMF;  cuius  spiritus  Urs:  spiritus  cuius  PMF ; 
81  persona  PMF,  personae  IuHj  quetn  sequitur  Oehlerua;  eius  PMF, 
eum  UrSj  quem  aequuntur  Rigaltius  et  Oehlerus;  82  mira  res  Ura : 
mirarer  PMF ;    83  eius  P,  eius  XpT  FM  {eras.  Xpl  m.  1). 

lam  ad  interpretandum  accingamur. 

1.  Dilucida  est  thesis  (250/3-27  vel  19/30-20/22),  quae 
deducitur  ex  interpretatione  veteris  testamenti,  quam  con- 
diderunt  Philo  et  qui  ante  eum  fuerunt:  deus  ita  est  separatus 
et  seiunctus  ab  homine,  ut  non  ipse,  sed  per  intermedium 
quendam  cum  eo  loquatur.  Hic  est  dei  X6toc,  dei  filius, 
vicarius,  legatus,  mundi  non  solum  creator,  sed  etiam  con- 
servator,  qui  per  omnia  meat  (ut  Stoicorum  deus),  prima 
omnium  buvdjieujv,  quem  etiam  cocpiav  dicere  possis  (cf.  leg. 
allegor.  I  65,  1.  c.  I  78,  1;  auTTi  dKTropeuetai  dx  xflc  'Ebe^,  Tfjc 
ToO  GeoO  co<piac"  f]  be  ^tiv  6  0€oO  X6toc);  idem  taraen 
minister  dei  est,  idem  Abrahae  se  visibiiem  praestitit.  Audit 
imago  dei  vel  qualitas,  aliis  tamen  locis  ut  persona,  uTOCTacic 
inducitur,  secunda  quidem  a  deo,  sed  quam  primam  ille 
creavit  (leg.  all.  III  175,  1.  c.  I  151,  29:  Kai  6  X6toc  b^  toO 
0eoO  uirepdvui  navT^c  ^ti  toO  k6c|uiou  Kai  irpecPuTaToc  Kai 
TeviKuiTaToc  tujv  6ca  T^Tove).  Singula  nunc  verba  Tertulliani 
perpendamus.  *Adhuc',  quod  primo  versu  scriptum  videmus, 
significat  zttdem^  uberdies;  cf.  De  anima  c.  LVI  (Reiff.  390/7): 
'adhuc  addam'  aliosque  locos  (v.  th.  L.  L.  I  661/84;  662/30). 
Tum  *invenimus  enim'  (250/9 — 20/4)  bene  se  adiungit,  ut 
necesse  non  sit  cum  Kroyraanno  mutare  in  *invenimus  autem' : 
zudem  hilft  uns  die  Regd^  die  Ooit  als  unsichtbaren  bestimmt 
hat:  icer  ihn  sieht^  mu/i  sterben\  denn  wir  finden  .  . .  Duae  sen- 
tentiae  proponuntur  e  scriptura  petitae:  deus  est  invisibilis, 

XIV,  1.  3 


34  Ludwig  Rosenmeyer, 

morietur  qui  iUum  viderit;  *inveiiimus . . .  et  a  multis  deum 
visum  et  neminem  tamen  eorum,  qui  eum  viderant,  mortuum 
—  visum^)  quidem  deum  secundum  hominum  capacitates, 
non  secundum  plenitudinem  divinitatis'.  Patriarchae  et  pro- 
phetae,  qui  viderant  eum,  *aut  mori  debuerant,  si  eum  vi- 
derant,  —  deum  enim  nemo  videbit  et  vivet  —  aut . . . 
scriptura  mentitur  deum  dixisse:  faciem  meam  homo  si 
viderit,  non  vivet*.  Quibus  verbis  sententia  conclusa  est, 
alterum  *aut'  (v.  19)  adiungi  non  potest,  plane  enim  sen- 
tentiam  deleret  Lectio  codicum  igitur  recta  non  est  Ne 
Kroymanni  quidem  coniectura  placere  mihi  potest,  cuius  ani- 
mo  certo  observatus  est  locus  Novatiani  De  trin.  c.  XV  (Migne 
939  B):  *Numquid  ergo  mentitur,  cum  ex  hoc  mundo  ait,  si 
homo  tandummodo  sit?  Aut  si  non  mentitur,  non  est  ex  hoc 
mundo*.  Multo  simplicior  est  mutatio,  quam  Reitzensteinius 
proposuit :  *haud  mentitur  scriptura*  vel  *scriptura  haud  men- 
titur,  neque  cum  invisum  neque  cujn  visum  deum  profert:  iam 
ergo  alius . . .'  Quod  Cluniacensis  codicis  archetTpus  praebuisse 
videtur*).  Sententia  principalis  affirmativa  fuisse  non  potest, 
cum  alioquin  *neque'  in  M  codice  non  intellegatur :  *aut  scriptura 
mentitur,  neque  cum  invisum  neque  cum  visum  deum  profert' 
absurdum  est,  praesertim  cum  re  vera  scriptura  modo  visi- 
biiem,  modo  invisibilem  deum  proferat  Cluniacensis  lectionem 
dicere  contra  sententiam  P  codicis  librarius  animadvertisse 
videtur,  qui  *neque  —  neque'  extinxit,  *aut'  substituit;  *eum*, 
quod  Florentinus  bis  affert,  nihil  nisi  iapsum  calami  esse  nemo 
negabit;  *profert',  quod  P  praebet,  servandum  est  contra  *prae- 
fert*  reliquorum  codicum.  Ad  nostrura  locum  velim  conferas 
Novatiani  1.  1.  XVin  (Migne  946  B,  C):  *Ecce  idem  Moyses 
refert  alio  in  loco,  quod  Abrahae  visus  sit  deus.  Atqui  idem 
Mojses  audit  a  deo,  quod  nemo  hominum  deum  videat  et 
vivat  Si  videri  non  potest  deus,  quomodo  visus  est  deus? 
aut  si  visus  est,  quomodo  videri  non  potest?   Nam  et  loannes, 

*)  Ita  interpungere  velim;  hoc  quasi  in  parenthesi  snperadditom 
est.  Ad  haec  verba  spectat  sententia  (v.  22) :  *at  invisibilem  patrem 
intellegamus  pro  plenitudine  maiestatis,  visibilem  vero  filiom  agno- 
scamus  pro  modulo  derivationis.' 

')  Cluniacensis  ipse  certo  iam  corruptelam  praebuit. 


Quaestiones  Tertullianeae  ad  librum  Adversus  Praxean  pertinentes.    35 

Deamnemo,  inquit,  yidit  unquam.  Et  apostolus  Paulus:  Quem 
vidit  hominum  nemo  nec  videre  potest  Sed  non  utique  scrip- 
tura  mentitur:  ergo  vere  visus  est  deus.  Ex  quo  intellegi 
potest,  quod  non  pater  visus  sit,  qui  nunquam  visus  est,  sed 
filius,  qui  et  descendere  solitus  est  et  videri,  quia  descen- 
derit*.  lam  ergo  alius  est  qui  videbatur,  alius  qui  non  vide- 
batur,  visibilis  est  fiiius  pro  modulo  derivationis,  invisibilis 
^  pater  pro  plenitudine  maiestatis. 

2.  Occupationis  figurae  usus  artificio  quae  contra  haec 

protulerant  haeretici  Tertullianus  tamquam  prolatum  iri 

^xpectet,  ipse  profert  et  redarguit;  sed  obscura  sunt  verba  illa 

25l/3_4  (20/25—26):  W  diximus...'   Haeretici  duas  res 

^bstare  affirmant:  a)  filium  et  ipsum,  ut  sermonem,  ut  spiri- 

^m  invisibilem  esse  oportet.    b)  si  ille  tum  ad  Moysen  loque- 

oatur,  de  se  ipse  dixit:  *non  videbit  horao  faciem  meam'. 

^^go  distinctio  vera  non  est;  ambo  et  visibiles  et  invisibiles 

^^^t,  unum  igitur  sunt.  Post  *et  filium'  (251/3)  igitur  Reitzen- 

^^^ixiius  lacunam  signat;  desiderat  enim:  *<falso  igitur  patrem 

^^idem  per  filium  manifestatum  contendimus>  et  diximus . . .' 

^^    quod  bene  se  adiungit:  *nam'  (mutatione  opus  non  est) 

^^     illud  adicient .  .  .'    Sequitur  alterum  illud  haereticorum 

^^S^mentum,  quod  concluditur  verbis:  *ergo  visibilis  et  in- 

T^^ibilis  idem;  et  quia  idem  utrumque,  ideo  et  ipse  pater 

^^"Visibilis,  qua  et  (fj  Kai)  filius,  visibilis*;  sed  praestat  scribere 

,^t:    quia  idem  utrumque  (scU.  visihilis  et  invisibUts\  ideo  et 

"*^t^e  pater  invisibilis,  qui  et  filius  visibilis'^):  Kai  6t\  6  auT6c 

^^^<p6T€p6v  knv,  6  auT6c  icix  TraTfip  (i6paT0C,  6c  Kai  ul6c  6paT6c. 

Haec  igitur  fam  ref  utat  Tertullianus:  *quasi  non.  .  .  .* 

^^uria  haec  verba  Kroymannus  mutavit  in  *quasi  vero';  *quasi 

^on*  ita  ut  duae  negationes  affirmativam  reddunt  sententiam : 

^ed  nostra  expositio  competit  .  . .'  Melius  hoc  apparet,  si 

^cribimus  parva  mutatione:  *quasi  non  <et>  expositio  scrip- 

tiirae,  quae  fit  a  nobis,  filio  competat*.  lam  iUa  *patre  seposito 

iti  sua  visibilitate*  utique  absurda  sunt;  illepida  est  Engel- 

brechtii  interpunctio,  qua  scripsit:  *filio  competat,  patre  se- 


i^ 


')  Cf.  cap.  XV.  p.  258/22  (22/29) :  *ut  idem  sit  pater  invisibilis  ante 
carnem  qui  et  filius  visibilis  in  carne?' 

3* 


36  Ludwig  Rosenmeyer, 

posito,  in  sua  visibilitate*.  Egregia  Harrisii  est  lectio :  'patre 
seposito  in  sua  <in>visibilitate*:  x^pi^  6vtoc  (dTroTeTmmevou) 
ToO  naTpoc  dv  Tr|  dopacicf.  De  patre,  qui  seraper  est  invisibilis, 
non  agitur.  Multo  difficilior  constructio  apud  Kroymannum  est : 
'quasi  vero  .  . .  filio  competat  <  a  >  patre  seposito  in  sua  visi- 
bilitate:  Als  ob  unsere  InterpreUition  den  Sohn  meinte  {sie 
meint  ihn  aber  nicht)^  losgddst  ixm  Vater  und  darum  sicht- 
bar,  Sic  enim  *sepositus*  idem  esset  ac  'divisus',  quod  pro- 
bare  non  possum  exemplis;  *in  sua  visibilitate*  non  haberet, 
ad  quod  referretur.  Et  ut  hoc  efficeret,  Kroymannus  *non* 
in  Vero'  mutavit!  —  Pergamus  nunc:  X^TOMev  fOLQ  Kai  tov 
ui6v  auTOv  Ka9'  ^auTov  (suo  nomine)  dopaTov,  Ka6'  8ti  Xotoc 
dcTi  Kai  TTveOjyia  OeoO,  toutccti  ttI  ouciqi,  r\v  Ix^x  d)C  9e6c  Kai 
XoToc  Kai  TTveOjia  9eoO.  Quo  additamento  in  memoriam  re- 
vocat  caput  Vn,  quo  exposuit  Xotov  9eo0  et  TrveO^a  9eoO 
substantiam  habere  oportere.  Scribendum  igitur  est:  'dicinius 
.  .  .  ex  substantiae  condicione,  quam  habet^),  quia  deus  et 
sermo  et  spiritus  dei'.  In  sequentibus  difficultas  nuUa  est: 
*os  ad  os  loquar  illi'  adimpletum  est  in  montis  (Tabor)  secessu; 
antea  Christus  in  speculo  et  aenigmate  et  visione  et  somnio 
videbatur.  Si  Moyses  antea  faciem  eius  vidisset,  quomodo 
desideraret  faciem  eius  videre,  quomodo  deus  faciem  suam 
videri  posse  negat,  si  ostenderat?  Nunc  (252/15 — 21/29) 
nihil  sequitur  nisi  'aut  quae  est  facies  dei'  ut  saepius 
*aut  quale  est',  quod  confirmatur  etiam  sequenti:  'aut  num- 
quid  filius  .  .  .' :  f)  ti  icri  9eo0  TrpocuiTTOV,  5  6pdv  oOk  ?5ecTiv ; 
ei  Ti  ujq)9n,  —  eibov,  Jcpn  'laKujp,  (Gen.  XXXII  so),  9e6v 
TTpocujTTOv  TTp6c  TTp^cuiTTov,  Kai  dcuj9ri  |iou  f\  vpuxrj  — 
?Tepov  6qpeiXei  eivai  t6  ttp6cujttov,  6  6pu)fievov  dTTOKTelvei.  *H 
ui6c  Te  jLx^v  ^ujpfiTo,  —  el  Kai  KaToi  ttp6cujttov,  iv  t'  6pdcei 
Kai  6veipaTi  Kai  Kar^TTTpiu  Kai  atviTMciTi,  oti  6  X6toc  Kai  to 
TTveujLia  e(  \xf\  (pavTacTiKUj  eXbei  6pdc9ai  ou  buvaTai  —  TTp6- 
cujTTOV  bk  4auTou  X^Tei  tov  TraTepa  d6paTov;  tic  Tdp  6  TraTrip; 
dp'  ou  TTp6cujTTov  ?cTai  ToO  uloO  Kard  t6  dEiujjia,  5  T€VVT]9eic 

*)  'habent',  quod  pro  •habet'  in  contextum  invasisse  videtur,  *nunc* 
coniunctione  perinutatuin  est.  Cf.  Gatulli  LXII  13,  quo  loco  0  'huc' 
praebet  pro  'habent'  (hnt,  G). 


Qaaestiones  Tertiillianeae  ad  librum  Adversus  Praxean  pertinentes.    37 

iKToO  TTaTpoc  fXaPev;  f|  ou  Tiepi  oloubrJTivoc  MeiCovoc  Kat'  dim^a 

lcTx  X€T€iv  •  *Trp6cu>Tr6v  |iou  ^Keivoc  6  d[vGpuj7T6c  dcriv*  Kai  'TTp6- 

cujTTOv  fioi  7Tapex€i';  6  TTaTrjp,  qpnci  (Ev.  loh.  XIVss),  \ieilujv 

Mou  dcTiv.  dp'  ou  TTp6cuj7TOv  ?cTai  uloO  6  TTaTrip ;  ti  fap  Xi^iei  Kai 

f\  Tpcicpri ;  TTveujiiaTOC  auToO  ttp6cu)ttov  XpicToc  Kupioc.   Ultima 

verba  ita  ut  Kroyraannus  ea  constituit,  verti.  Sed  neque  sensui 

sic  satisfeci  neque  loco  Lamentationuni  ler.  IV  20,  ubi  tra- 

ditur:  TTveO^a  TTpocibTrou  i]\x\jjv  XpicTic  Kupioc'^).  Deum  faciem 

esse  filii3)  ex  toto  nostro  capite  apparet:  (250/7—20/2)  •non 

potes  videre,  inquit,  faciem  meam;  non   enim  videbit  homo 

faciem   meam  et  vivet .  .  .*;   hoc  si  fiiius  dicit,   qui  tamen 

^^debatur,  non  corporis  sui  proprie  faciem  dicit,  sed  aliud 

^tioddam.    Facies  igitur  fiiii  est  pater:   ut  de  aliqua  maiore 

P^i^ona  dicere  possumus:  'facies  mea  est  ille  homo*,  ita  de 

patre,   qui   maior  est  Christo,  dicere  possumus:   *facies  est 

^^ii    pater'.    Quod    ut    confirmetur,    locus    affertur  Lamen- 

*^tionum.    Ante  omnia  igitur  statuamus  suo  iure  Ursinum  in 

^i^o  *eius  faciem  suam  .  .  .  pronuntiavit*  mutavisse  in  *eum 

laoiem  suam  .  .  .  pronuntiavit*.   Non  agi  de  eo,  quod  Christus 

iaoiem  dei  suam  pronuntiavit,  sed  quod  ille  deum  faciem 

^^^m  pronuntiavit,  ex  omnibus,  quae  exposui,  satis  apparet 

^^oymanni  autem  coniecturas  nullo  modo  accipere  possum: 

^^    Christus  persona  paterni  spiritus  est,  merito  cuius  spiritus 

P^X^ona  erat,  id  est  patris,  eius  faciem  suam  .  .  .  pronuntiavit*. 

^^^tellegere  non   possum,   quomodo  alterum   ex  altero  con- 

^^^iuatur:  neque  enim  facies  alicuius  mea  est,  si  eius  spiritus 

I^^Tsona  sum.    Neque  si  *eum*  scriberemus,   res   melius  se 

*^^beret.    Non  possum  hominem  faciem  meam  nominare,  si 

P^rsona  eius  spiritus  sum.   Intellegi  hoc  nequit,  neque  quid 

^it   persona   perspicies,    quod    certe  esse    debet   TTp6cu)Trov. 

*)  Quod  ad  rem  attinet,  revoco  ad  ea,  quae  supra  exposui.  Apud 
l^hilonem  X6toc  est  irvcOiia  eeoO,  cf.  Philonis  De  Gig.  19  sqq.  1.  c.  II 
io  sqq.  .  .  .  (22)  X^T€Tai  bi  BcoO  iTV€0|ia  .  .  .  (27)  vOv  hi  t6  ^tt'  aCrrCb 
TtvcOfid  ^CTi  t6  coq)6v,  t6  GeTov,  t6  &T|inTov,  t6  dbia(p€TOv,  t6  dcTCiov, 
t6  irdvTTj  fei'  fiXujv  dKTr€iTXnpuj|ui^vov.  Quomodo  omnes  hae  doctrinae  a 
scriptoribus  ecclesiasticis  acceptae  sint,  supra  vidimus. 

*)  Vocem  faciei  eodem  modo  usurpatam  apud  Ciceronem  habes 
Phil.  VIII  8  (§  23):  'senatus  enim  faciem  secum  attulerat*. 


38  Ludwig  Rosenmeyer, 

Kroymannus  loco  Adv.  Marc.  111«  (Kr  385/1)  adductus  nostra 
verba  mutavit.  Sed  videamus,  ne  potius  ille  locus  mutandus 
sit.  Scriptum  ibi  legimus  (384/24):  •agnovit  bos  posses- 
sorem  suum  et  asinus  praesepe  domini  sui,  Israhel 
autem  me  non  cognovit  et  populus  me  non  intellexit. 
nos  quidem  certi  Christum  semper  in  prophetis  locutum,  — 
spiritum  scilicet  creatoris,  sicut  propheta  testatur:  persona 
spiritus  nostri  Christus  dominus  —  qui  ab  initio  vicarius 
patris  in  dei  nomine  et  auditus  sit  et  visus,  scimus.  . . .'  Sen- 
tentia  est  haec :  Israhel  Christum  non  cognovit.  Christiani  autem 
sciunt  Christum  (sermonem)  semper  in  prophetis  locutum  esse 
ut  spiritum  creatoris,  sicut  propheta  testatur.  Itaque  nihil  aliud 
scribi  potest  nisi:  'personae  spiritus  nostrae  Christus  do- 
minus  — ';  cf.  et  sequentia  (385/6):  *8i  vero  non  in  Christura, 
sed  in  ipsura  potius  deum  volueris  referre  omnem  ludaicae  igno- 
rantiae  de  pristino  reputationem,  nolens  etiam  retro  sermonera 
et  spiritum,  id  est  Christum  creatoris,  despectum  ab  eis 
et  non  agnitum,  sic  quoque  revinceris.  non  negans  enim  filium  et 
spiritum  et  substantiam  creatoris  esse  Christum  eius,  con- 
cedas  necesse  est  eos,  qui  patrem  non  agnoverint,  nec  filium 

agnoscere  potuisse  per  eiusdem  substantiae  condicionem ' 

Ita  et  nostro  loco  nil  scribendum  est  nisi :  *nam  et  scrip- 
tura  quid  dicit:  spiritus  personae  eius*)  Christus  do- 
minus.  ergo  si  Christus  personae  patemae  spiritus  est,  merito 
cuius  personae  spiritus  erat,  id  est  patris,  eum  faciem  suam,  ex 
unitate  scilicet,  pronuntiavit*  =  TTV€U|uia  (^k)  TrpocujTrou  auroO 

XpiCT6c  KupiOC,    djCT€  €1  XpiCTOC    (^k)   TTpOCUJTrOU  iraTpdc  TTV€U|ld 

^CTiv,  dK6TU)c  ou  auT6c  7rv€U|Lia  i^v  Trpocdnrou,  toutccti  toO 
TTaTp6c,  TouTov  7Tp6cujTTOv  touToO  bi'  Jv^TiiTa  TTpoc^iTTCV.  Facile 
intellegitur  \6tov  vel  TTV€0|ia  eum,  ex  cuius  facie  (iTpocdiTTOu) 
prodeatj  faciem  suam  pronuntiare.  253/3  (22/10)  "persona  erat* 
lapsum  calami  esse  pro  *personae  erat'  commemorandum 
vix  est;  ceterum  hoc  mendum  coramissum  est  recto  illo  'cuius 
personae  spiritus  erat*  iam  in  *spiritus  cuius  personae  erat* 
mutato;  *spiritus'  certe  in  sententiam  relativam  inserendum 

*)  Pro  •nostrae',  quod  1. 1.  —  Lam.  ler.  IV  20,  Adv.  Marc.  III  6  — 
scriptum  legimus. 


Quaestiones  Tertallianeae  ad  librum  Adversas  Praxean  pertinentes.    39 

est    Obscurum  illud  'mirarer'  bene  Ursinus  videtur  mihi 
mutas«e  in  ^mira  res ' 

XY.  Transfert  deinde  auctor  hanc  explicandae  scripturae 
rationem,  quam  a  Fhiloue  aut  certe  ludaeorum  theologis 
didicerat,  ad  novum  testamentum,  ut  et  in  evangeliis  et 
apud  apostolos  deum  et  visibilem  et  invisibilem  deprehendat; 
lohannes  dixit:  deum  nemo  vidit  unquam,  apostolus 
Paulus:  quem  nemo  vidit  hominum,  sed  nec  videre 
potest  'idera  ipsi  (253/17 — 22/24)  apostoli  et  vidisse  se 
Ghristum  et  contrectasse  testantur.  porro  si  ipse  est  Christus 
et  pater  et  filius,  quomodo  et  visus  est  et  invisus?'  Dicat 
aliquis  eundem  patrem  invisibilem  esse  ante  camem,  qui  et 
filius  visibilis  in  came.  Sed  cum  etiam  ante  camem  visus 
sit  et  post  camem  invisibilis  nominetur,  aUus  esse  debet, 
quem  *plenius  visibilem  caro  effecit,  sermo  scilicet,  qui  et 
caro  factus  est,  alius,  quem  numquam  quisquam  vidit,  [nisi] 
pater  sciUcet,  cuius  est  sermo'.  Apostoli  viderunt  sermonem, 
qui  ante  camem  semio  tantum  apud  patrem,  caro  factus  est 
lUe  cum  ex  deo  ortus  sit,  deus  nominatur: 

254/16 — 23/14:  et  ideo,  quoniam  sermonem  dei  deum 
dixerat,  ne  adiuvaret  adversarioram  praesumptionem,  quasi 
patrem  ipsum  vidisset,  ad  distinguendum  inter  invisibilem 
patrem  et  filium  visibilem  (20)  superdicit  ex  abundanti: 
deum  nemo  vidit  umquam.  quem  deum?  sermonem?  at-  5 
quin:  vidimus  et  audivimus  et  contrectavimus  de 
sermone  vitae  praedictum  est  sed  quem  deum?  scilicet 
patrem,  apud  quem  deus  erat  sermo,  unigenitus  filius, 
qui  sinum  patris  ipse  disseruit  (255/1)  ipse  et  auditus 
et  visus  et,  ne  phantasma  crederetur,  etiam  contrectatus.  10 
hunc  et  Paulus  conspexit,  nec  tamen  patrem  vidit  nonne, 
inquit,  vidi  lesum?  Christura  autem  <si>  et  ipse  deum 
cognominavit:  quorura  patres,  et  ex  quibus  (5)Chri8tus 

2  ne  R':  ut  PMFR*;  4  superadicit  8usp.Eng\  6  et  contrectavi- 
mus  om.  F;  7  vitae  om.  F;  8  deus  erat  PMF,  deum  erat  Urs;  uni- 
genitus  <scilicet>  Urs;  9  qui  sinum  patris  MF  (cf.  238 j6\  qui  est  in 
sinu  patris  P,  qui  esse  in  sinu  patris  Oehlerus;  ipse  et  P,  et  MF;  12  si 
addidit  Kr;  ipse  MF,  ipsum  P;  deum  Gel:  dominum  PMF. 


iO  Ludwig  Rosenmeyer, 

secundum  carnem,  qui  est  super  omnia  deus  bene- 
15  dictus  in  aevum,  ostendit  et  ipse  visibilem  deum  filium, 
id  est  sermonem  dei,  quia  qui  caro  factus  est  Christas  dictus 
est  de  patre  autem  ad  Timotheum:  quem  nemo  vidit 
hominum,  sed  nec  videre  potest,  exaggerans  (10)  am- 
plias:  qui  solas  habet  inmortalitatem  et  lacem  habitat 
20  inaccessibilem,  de  quo  et  supra  dixerat:  regi  autem 
saeculorum,  inmortali,  invisibili,  soli  deo,  ut  et 
contraria  ipsi  filio  adscriberemas,  mortalitatem,  accessibilitatem, 
quem  mortuum  contestatur  secundum  scripturas  (15)  et  a  se 
novissime  visum,  por  accessibUem  utique  lucem,  quamquam 
25  et  illam  neque  ipse  sine  periculo  luminis  expertus  est,  neque 
Petrus  et  lohannes  et  lacobus  sine  rationis,  [et  amentia, 
qui]  credo,  morituri  ibidem,  si  non  passuri  filii  gloriam,  sed 
patrem  vidissent.  deum  enim  nemo  videbit  (20)  et  vivet 

14:  super  F,  per  PM;  15  aevum.  ostendit  vulgo;  deum  MF, 
domini  P,  dei  Pam;  16  quia  qui  PM,  qui  quia  F;  23  et  a  se  MR',  ut 
a  se  PFR*;  26  neque  ipse  R':  neque  et  ipsePMFR*;  26  et  iohannes 
PM,  neque  iohannes  F;  rationis  R*  {acH.  periculo:  Kr):  ratione  PMFR*; 
et  amentia,  qui  aeclusit  Kr^  qui  adnotat:  postquam  rationis  in  ratione 
depravatum  erat^  auperscripsit  huic  vocabulo  aliquie  amentia,  quod 
deinde  inter  verba  irrepsit ;  27  verba :  credo  moriluri  ibidem,  quae  in 
libris  mss.  paulo  infra  post  patrem  vidissent  leguntur,  huc  transtulit 
Kr  adnotans:  claudicantem  periodum  ut  sanaret,  idem  ille  correetor 
addidit  quod  seclusi  qui,  Eng  ordinem  traditum  verborum  defendens  sie 
vuU  rescribi:  qui  si  —  vidissent  ^essent,^  credo,  mortui  ibidem. 

Consideremus  totam  sententiam  incipientes  a  254/7  (23/5): 
*Denique  inspiciamus,  quem  apostoli^)  viderint  quod  vidi- 
mus,  inquit  lohannes,  quod  audivimus,  oculis  nostris 
vidimus  et  manus  nostrae  contrectaverunt  de  ser- 
mone  vitae.  sermo  enim  vitae  caro  factus  est*),  auditus 
et  visus  et  contrectatus,  quia  caro,  qui  ante  camem  sermo 
tantum  in  primordio  apud  deum  patrem  —  non  pater 
apud  sermonem.    nam  etsi  dcus  sermo'),  sed  quia  apud 

^)  *Apostolus*  initio  Paulum  significaverat.  lohannem  semper  cum 
eo  coniungi  in  hoc  argumento  nemo  mirabitur. 

*)  I  loh.  1, 1  iam  excipitur  verbis  Ev.  loh.  1, 14. 

')  Id  est  Kol  6€6c  f|v  6  X6toc;  inde  etiam  coUocatio  verborum 
explicanda  est. 


Quaestiones  TertuUianeae  ad  librum  Adversus  Praxean  pertinentes.    41 

deam,  ex  deo  deus,  quia  cum  patre  a  patre  {codices:  sed  apud 
deum,  quia  ex  deo  deus,  quia  cum  patre,  apud  patrem.  Kr:  sed, 
quia  ex  deo  deus,  apud  deum,  quia  cum  patre,  apud  patrem).  et 
vidimus  gloriam  eius,  tamquamunigenitiapatre'.  Hac 
sententia  confirmatur  *apud  patrem'  mutandum  esse  in  *a  patre', 
cf.  Ev.  loh.  114  TTQpd  TTttTpoc.  Vertamus  in  Graecum  sermonem: 
ouTOC  6  XoToc  TTpo  Tflc  capKOC  dv  dpxr|  r^v  Trpoc  tov  Oeov  —  oux  6 
Oeoc  Trpoc  tov  Xotov.  ei  Tdp  Kai  Oeoc  i^v  6  Xotoc,  dXX'  8ti  irpoc  tov 
Geov,  ^K  ToO  OeoO  9e6c,  Kai  oti  cuv  tui  TiaTpi,  irapd  toO  naTp6c.  Kai 
dOeacdjLieOa  ttjv  b6Eav  auToO,  66£av  ibc  ^ovoTevoOc  napd  7raTp6c. 
•non  pater  apud  sermonem*  (254/12 — 23/10)  parenthesis  quae- 
dam  est,  qua  Tertullianus  saepius  utitur.  Nam  quasi  per  paren- 
thesin  dicere  vult  ipsis  verbis  Kai  6  X6toc  r^v  Trpoc  tov  0e6v  in- 
dicari  0€6v  esse  maius,  principalem  notionem.  His  iam  nituntur 
sequentia :  etsi  deus  est  (sermo),  tantum  deus  est,  quia  ex  deo 
principali  prodiit;  cf.  parenthesim  nostrae  simillimam  264/1 — 2 
(31/4 — 5):  *alius  sermo  dei,  alius  deus,  —  licet  et  serrao  deus, 
sed  qua  dei  filius,  non  qua  pater  — *.  Kroymannus  cum  non 
cognovisset  totam  argumentationem  positam  esse  in  coniunctione 
locorum  I  loh.  1  et  Ev.  loh.  I  1  sqq.,  non  intellexit,  quot  verba 
sint  ex  utroque  laudata.  Quod  si  cognoveris,  omnes  e  medio 
latae  erunt  difficultates.  —  lam  pergamus:  ut  distinguat  apo- 
stolus  inter  invisibilem  patrem  et  visibilem  filium,  superdicit 
ex  abundanti:  *deum  nemo  vidit  unquam';  quem  deum? 
sermonem?  atquin:  *vidimus  et  contrectavimus  de  sermone 
vitae'  praedictum  est.  sed  quem  deum?  scilicet  patrem:  dXXd 
Tiva  Oe6v;  traT^pa  6ti^ov6ti.  Deus  igitur  invisibilis  est,  visus 
est  dei  sermo,  qui  caro  factus  est  secundum  lohannem; 
*etsi  (254/13  —  23/11)  deus  sermo,  sed  quia  apud  deum, 
ex  deo  deus,  quia  cum  patre  a  patre'.  Acute  lohannes 
distinguit  inter  invisibilem  patrem  et  sermonem,  visibilem 
dei  fiUum,  qui  est  a  patre.  Nunc  idem  de  Paulo  exponit 
auctor:  1.  Et  Paulus  contestatur:  vidi  lesum,  in  primae 
enim  epistulae  ad  Cor.  IX  1  legimus:  oOxi  (XpicTov)  'IricoOv 
Tov  Kiipiov  f\^\jjv  iiupaKa;  2.  *et  ipse'*)  (ut  lohannes)  testatur 

^)  'et  ipse'  servandum  est,  cum  Paulus  ibi  lohanni  opponatur, 
et  quia  respondet  sequenti  'et  ipse*. 


42  Ludwig  Rosenmeyer, 

Christum  deum  esse;  pronuntiat  enim  (Ep.  ad  Rom.IX5): 
{bv  oi  Traiepec,  Kai  4E  i&v  6  XpicToc  t6  KaTct  cdpKO,  6  wvtm 
TrdvTuuv  Geoc  €uX6TnToc  efc  touc  atiuvac,  h.  e.  quorum  pate 
et  ex  quibus  Ghristus  secundum  camem,  qui  est  super  omnia 
deus  benedictus  in  aevum.  Ergo  et  ipse  (ut  lohannes,  cL  supra 
et  adn.)  ostendit  visibilem  (ad  1)  et  deum  (ad  2)  aut  visibileia 
deum  (1  +  2)  esse  filium.  *Dei'  igitur  vel  *doraini'  totam  deleret 
sententiam,  filius  acute  ibi  opponitur  patri,  de  quo  infra 
disserit  auctor  incipiens  a  verbis:  (255/8 — 23/30)  *de  patre 
autem  ad  Timotheum  .  . .'  Eeitzensteinius  ut  distinctior  res 
fiat,  proponit:  *ostendit  et  ipse  visibilem  <et>  deum,  ^sed'^ 
fUium,  id  est  sermonem  dei'.    Ad  quod  bene  se  adiunguo^ 
sequentia  *quia  qui  caro  factus  est  Christus  dictus  esf  (dem'^ 
mit  Christm  kann  nur  der  Fleischgeuxfrdene^  also  der  sem^ 
gemeint  sein),    Nemo  nunc  negabit  nostras  duas  sententia^  > 
*Christum  autem  et  ipse  .  .  .'  et  *ostendit  et  ipse  .  . .'  secuti^ 
coniungendas   esse.    Kroymannus  igitur  scripsit:    *Christuiii 
autem  <si>  ...  in  aevum,  ostendit...'  Sed  vocula  *si'  opiis 
non  est,  eadem  enim  constructio  est,  qua  iam  saepius  auctor 
noster  usus  est:  *Christum  autem  et  ipse  deum  cognominavit 

—  quorum  . . .  in  aevum  — :  ostendit  et  ipse  . .  .*;  cf.  locura 
de  quo  supra  disputavimus  (254/20 — 23/18):  *quem  deum? 
sermonem?  atquin:  vidimus  et  audivimus  .  . .  vitae  prae- 
dictum  est  sed  quem  deum?  scilicet  patrem  .  .  .';  cf.  237/5 
(9/13):  Vacua  et  inanis  res  est  sermo  dei:  qui  filius  dictus 
est?  qui  ipse  deus  cognominatus  est?*')  Scribo  nunc:  *nonne, 
inquit,  vidi  lesum?  Christum  autem  et  ipse  deum  cogno- 
minavit*)  —  quorum  . . .  aevum  — :  ostendit  et  ipse  visi- 
bUem  «et»  deum  <esse,  sed>  filium,  id  est  sermonem  dei, 
quia,  qui  caro  factus  est,  Christus  dictus  est' —  Beitzensteinius 
(255/13 — 24/4)  haerens  in  *et  contraria'  proponit:  *ut  e  con- 
trario  ipsi  filio  adscriberemus  mortalitatem  <et  lucis>  ac- 
cessibilitatem' ;   nam  *et'  ante  *contraria*  durum,   asjndeton 

^)  Etiam  hoc  loco  praeter  necessitatem  Kroymannas  *si*  inserait 

*)  'Cognominare'  nostro  loco  nihil  significat  nisi  *nominare,  appel- 

lare';  cf.  c.  II  (229/6—2/29)  'hunc  missum  .  . .  hominem  et  deum,  filium 

hominis  et  filium  dei,  et  cognominatum  lesum  Christum" ;  c.  VII  (237/5 

—  9/13),  quem  locum  modo  laudavi. 


Quaestiones  Tertullianeae  ad  libram  Adversus  Praxean  pertinentes.    43 

illepidam  est  Hoc  Paulos  dicit:  solus.  damii  wirim  Oegenaatz 

Ckristus  .  . .  ztiBchreiben.  ...   Ad  *e  contrario'  velim  conferas 

De  baptismo  c.  II  (Reiff.  202/1):  *mentior,  si  non  e  contrario 

idoloram  sollemnia  . . .  auctoritatem  sibi  extruunf ;  Ad.  nat  1 7 

(Reiff.  70/20):  Mtam  aeternam  . . .  conservatoribus  suis  spondet^ 

e  contrario  .  .  .  aemulis  supplicium  aetemum  . . .  comminatur*. 

flaec  bene   sequentibus  verbis  continuantur.    Veriamur  ad 

alteram  partem.   Codicum  lectionem  recte  se  non  habere  iam 

Beatus  Rhenanus  intellexit,  qui  ad  v.  255/17  in  editione  secunda 

haud  lepide  explicat:  *Sine  ratione,  hoc  est  certa  ratione, 

et  modo,  id  est  amentia,  ut  et  hic  sumamus  pro  id  est^).* 

Nisi  placet  legere  erratione.  Nam  de  ecstasi  loquitur  fortis- 

sima  videlicet  abstractione  mentis  a  corpore  ad  divinitatis 

contemplationem.    Quae  alioqui  et  ilUs  accedere  solet,  qui 

^ente  sunt  emota.*  Sed  sic  locus  sanari  non  potest  Reitzen- 

steiuius  scribit:  *neque  Petrus  et  lohannes  et  lacobus  sine 

^tionis  etiam  mentisque.'   Postquam  ablativus  *sine  ratione' 

^'Tepsit  —  id  quod  fere  necessarium  erat  —  'etiam  mentis- 

9^^*  abiit  in  verba  *et  amentia  qui*.   Agitur  de  clarificatione, 

Q^«te  traditur  Matth.  XVII  1  sqq.,  Marc.  IX 1  sqq.,  Luc.  IX  28  sqq. 

^-   Jtfatth. :  (6)  Kai  dKoOcavTec  ol  juiaGTiTai  ?7r€cav  im  7Tp6cui- 

^^v   Kai  dq)oPr|6T]cav  cqpobpa.    (7)  Kai  TTpocnXOev  6  'IncoOc  xal 

aH^dt^evoc  auTUJV  eiTrev  'ETepGriTe  Kai  \if\  (poPeTc0€.  (8)  'EirdpavTec 

"^  Touc  dq)0aX|iOuc  auTUJv  oubeva  eibov  ei  \xi\  t6v  IncoOv  jliovov. 

^  ^  Tc.  (5)  Ou  TOP  fl^^i  (sc.  TTiTpoc)  ti  XaXr|cr]  •  r^cdv  Toip  ?KcpoPoi. 

j^^cas  (32)  '0  bk  TTdTpoc  Kai  oi  cuv  auToi  i^cav  pepaprmevoi 

^^^^A/uj...  (33)  \xi\  eibibc  8  XeTei.    Omnes  idem  referunt:  *dor- 

^^^vint  illi'.    Quocum  confert  TertuUianus  id  quod  memoriae 

"^^ditura  est  de  PauU  conversione:  Act.  apost.  IX  s  legimus 

^^>^ptura  *HTep0Ti  bi  ZauXoc  dni  ttic  thc,  nvetjJTMevujv  bi  tujv 

"^l>6aXmijv  auToO  oub^v  JpXerrev  ...  (9)  Kai  f\y  f\\xipac  Tpek  \ii\ 

P^^TTUJV,  Kai  ouK  JqwxTev  oubfe  fmev.    Ut  Paulus,  ita  et  discipuli 

^^xihs  timuerunt,  deiecerunt  eos ;  hoc  ex  sequenti  (Matth.  XVII s) 

^^opavTec  concludit;  rationem  praeterea  mentemque  perdide- 

^Viiit  (exaggerat  illud  ^f\  eibujc  6  X^Tei);  libenter  credo  mori- 

*)  Quamqaam  quid  voluerit  his  verbis  Rhenanus  me  non  plane 
^^tellegere  confiteor. 


44  Ludwig  Rosenmeyer, 

turos  eos  fuisse;  nam  'morituri*  ad  Petrum,  lohaniiem,  lacobum 
referendum  est,  non  ad  Christum,  qui  in  monte  Tabor  mortuiis 
non  est,  sed  passurus  nominatur,  quia  clarificationem  sub- 
sequitur  passio;  morituri  participium  igitur  sententiae  loco 
scriptum  est,  ut  saepe  participium  futuri;  d  e.  g.  Senecae  D^ 
vita  beata  1,  i :  "circumspiciendum,  qua  contendere  illo  celer- 
rime  possimus,  intellecturi  in  ipso  itinere  .  . .  quantam  coti- 
die  profligetur'.  Ergo  *qui*  rectum  non  esL   Utrum  cum  Kroy- 
manno  mutemus  ordinem  verborum  necne,  non  multum  ixi- 
terest.   Equidem  scribo:  *quamquam  et  illam  neque  ipse  sine 
periculo  luminis  expertus  est,  neque  Petrus  et  lohannes    et 
lacobus  sine  rationis  etiam  mentisque,  si  non  passuri  filii 
gloriam,  sed  patrem  vidissent,  credo,  morituri  ibidem'. 


Quaestiones  Tertullianeae  ad  librum  Adversus  Praxean  pertinentes.    45 


De  capitibus  XXVn— XXIX. 

XXVII.  Quamquam  non  multum  est  in  hoc  capite,  in 
quo  offendam,  tamen,  ut  sententiarum  nexus  plane  perspiciatur^ 
hoc  quoque  in  medio  proponere  velim. 

Undique  redarguti  distinctione  patris  et  filii  dicunt  adver- 

sarii  *filium  camem  esse,  id  est  hominera,  id  est  lesum,  patrem 

autem  spiritum,  id   est  deum,  id  est  Christum*.    Illi  igitur 

patrem  et  filium  non  coniungunt,  sed  dividunt  (280/4—44/16): 

'si  enim  alius  est  lesus,   alius  (5)  Christus,  alius  erit  filius, 

<alius>  pater,   quia  filius  lesus,   et  pater  Christus.    talem 

monarchiam  apud  Valentinum  fortasse  didicerunt  sed  et  haec 

uuectio  eorum,  duos  facere  lesum  et  Christum,  ex  praetrac- 

tfitis  iam  retusa  est,  quod  sermo  dei  vel  spiritus  dei  et  virtus 

^tissimi  dictus  sit  quem  patrem  (10)  faciunt  non  enim  ipse 

sunt,  cuius  dicuntur,  sed  ex  ipso  et  ipsius.    et  aliter  tamen 

^  isto  capitulo  revincentur*.   Bene  v.  2  R*  restituit  *alius 

pater*.   Sed  dissentio  a  Kroymanno,  qui  ordinem  verborum 

mutavit  Remittit  ille  nos  ad  De  anima  c. XXXIV (Reiff.  359/3) : 

.^*  se  quidem  (sc.  Simon  Samarites)  fingit  summum  patrem, 

ulain  vero  (sc.  Helenen)  iniectionem  suam  primam,  quam  in- 

lecerat  angelos  et  archangelos  condere',  sed  nescio  cur  hoc 

fecerit    Ibi  Mniectio*  est  Jvvoia^),   cf.  lustini  apolog.  I  26: 

^^^  TtpujTov  9e6v  dKeivov  6jioXoToOvT€c  .  .  .  xai  'EXdvnv  Tivd  .  .  . 

^^    im'  auToO  fvvoiav  rrpdjTriv  T^vo^evriv  XeTOuci,  Irenaei 

^^citT.  haeres.  I  23,  2:  Micens  hanc  (sc.  Helenam)  esse  primam 

2  <alius>  pater  R':  pater  PMFR^;    4  verba  duos  facere  lesum 
.     ^liristuin,  qucte  in  libris  msa.  paulo  supra  post  didicerunt  eomparetU^ 
^^   transtulit  Kr,  confert  Reiff.  359J3 ;  praetractatis  MF,  retractatis  P 
^^^****^.  R    ex  Hirsaugiensi) ;  6  ipse  Kr:  ipsae  PMF. 


»)  Cf.  Hoppe  1.  c.  p.  121. 


46  Ludwig  Rosenmeyer, 

mentis  eius  conceptionem  . . .,  per  quam  initio  mente 
concepit  angelos  facere  et  archangelos.  Hanc  enim  Ennoiam 
exsilientem  ex  eo . . .  degredi . .  .*,  cf.Theodoreti  Haer.  fabul.  Ii, 
qui  idem  fere  praebet  Quae  significatio  nostro  ioco  poni  non 
potest,  "iniectio*  autem  si  nostrum  *Einwurf  significat,  ut  vult 
Kroymannus,  —  v.  edit  min.  indicem  —  non  quadrat  ad  sen- 
tentiam  ab  eo  restitutam.  Apta  autem  illa  est  significatio,  si  scri- 
bimus  secundum  codices :  *talem  monarcbiam  apud  Yalentinos 
fortasse  didicerunt:  duos  facere  lesum  et  Ghristum.  sed  et  haec 
iniectio  eorum  ex  praetractatis  iam  retusa  est . . .'  Re  vera 
Valentiniani  duos  reddiderant  lesum  et  Christum,  cf.  Adv.Vaient 
c.  XVI  (Kr  195/16)  'Christus . . .  vicarium  praefecti  Paracletum 
Soterem  —  hic  erit  lesus,  ...  —  ad  eam  emittit  .  .  .';  ibid. 
c.  XXVII  (1. 1.  203/7)  'Nunc  reddo  de  Christo,  in  quem  tanta 
licentia  lesum  inserunt  quidam  etc'  Sed  *haec  iniectio  eorum' 
ea  re  iam  est  retusa,  quod  sermo  vel  spiritus  dei  ille  est  dictus, 
quem  patrem  nominant  Sed  et  aliter  illi  redargui  possunt 
Non  ut  volunt,  caro  filius  erit  dei,  sed  spiritus.  Natus  est 
in  carne  *sermo,  et  spiritus,  qui  cum  sermone  de  patris  volun- 
tate  natus  est  igitur,  dum  sermo  in  carne^),  et  de  hoc  quae- 
rendum,  quomodo  sermo  caro  sit  factus.'  Transfiguratus  nou 
est,  immutabilis  et  informabilis  deus  transfigurari  non  potest, 
cum  id  quod  transfiguratur  in  aliud,  desinat  esse  quod  fuerat; 
induit  igitur  camem,  est  in  carne.  Utraque  in  lesu  reperitur 
substantia:  hominis  et  dei,  non  tertium  quoddam  ex  his  duobus 
mixtum.  Tunc  vereor  ne  cum  codicibus  scribendum  sit: 
(281/17 — 45/26)  'sedenim  invenimus  illum  directo  et  deum 
et  hominem  expositum,  ipso  hoc  psabno  suggerente:  quon- 
iam  deus  homo  natus  est  in  ilia,  et  aedificavit  eam 
voluntate  patris;  (20)  certe  usquequaque  filium  dei  et 
fiUum  hominis,  cum  deum  et  honjinem,  sine  dubio  secun- 
dum  utramque  substantiam  in  sua  proprietate  distantem,  quia 
neque  sermo  aliud  quam  deus  neque  caro  aliud  quam  homo.* 
Iniuria  seclusit  Kroymannus  'cum  deum  et  hominem':  et 
filium  dei  et  hominis  filium  eum  esse  non  nisi  additis  verbis 

*)  Ita  cum  Kroymanno  p.  284/24 — 45/5  scribere  velim :  senno  in 
came  dum  PMF,  natus  est :  igitur  sermo  in  came.  tum  Eng, 


Quaestiones  Tertullianeae  ad  librnm  Adversus  Praxean  pertinentes.    47 

'cum  deum  et  hominem  (scUieet  invenimus)'  manifestum  fit. 
Deinde  cum  his  tantum  verbis  *deum  et  hominem'  bene  se 
coniungunt  quae  sequuntur  *sine  dubio  secundum  utramque 
substantiam  in  sua  proprietate  distantem',  minime  autem  cum 
verbis  'filium  dei  et  filium  hominis*.  Pergit  auctor:  duplex 
est  status  in  una  persona :  deus  et  homo  lesus  —  de  Christo 
infra  disserturus  est  auctor  — ,  sed  suas  quisque  res  agit,  non 
alterius:  *quod  (282/15 — 46/20)  in  came  natum  est,  caro  est, 
et  quod  de  spiritu,  spiritus  est  .  .  .  ex  his  lesus  constitit,  ex 
came  homo,  ex  spiritu  deus*.  Et  apostolus  utramque  ei  esse 
substantiam  confirraavit  Concludit  nunc  (282121 — 46126): 
*Qui  filium  dei  camem  interpretaris,  exhibe,  qui  sit  filius 
hominis.  aut  numquid  spiritus  erit?  sed  spiritum  patrem 
Vsoni  vis  haberi,  quia  "deus  spiritus"^),  quasi  non  et  dei 
^iritus,  sicut  et  (25)  sermo  deus  et  dei  sermo.' 

Pergit  auctor  secundum  Kroymanni  editionem  c.  XXVIII 

(^82/26 — 46/31):  *Nunc  de  Christo.  facis  patrem,  stultissime, 

flui  nec  (283/1)  ipsam  vim  inspicias  nominis  huius,  si  tamen 

'^o^en  est  Christus  et  non  appellatio  potius;  unctus  enim 

^^&nificatur.  unctus  autem  non  magis  nomen  est  quam  vestitus, 

^^^m  calciatus.  itaque  Christus  accidens  nomini  res.  an  tu, 

^'  ex  (5)  aliquo  argumento  vestitus  quoque  vocaretur  lesus, 

^^omodo   Christus   ab   unctionis  sacramento,    aeque  lesum 

^Wvim  dei  diceres,  vestitum  vero  patrem  crederes?   si  pater 

^hristus  est,  pater  unctus  est,  et  utique  ab  alio*. 

1  adnotat  Kr:  miro  quodam  casu  verua  ordo  verhorum  hic  tur- 
^^^s  est :  verha  nunc  de  Christo  {cf,  supra  282jt),  quae  in  libris  mas. 
•*/Vo  2831?  post  patrem  crederes  leguntur,  necesaario  huc  erant  trans- 
'^^^'^nda.  pro  eia  hic  leguntur :  itaque  Christum,  n&c  ipsa  euo  loco.  hiulca 
^•*<€m  sententia  est  infra  283/4  ubi  praebent  libri  mss. :  quam  calciatus, 
f^oidens  nomini  res.  quae  desunt:  itaque  Christus  ob  eam  rem  illuc 
^n^^rui]  3  est  ow.  F;  unctus  enimR':  enim  unctusPMFR*;  5  cal- 
<^ia.tas  PMF,  calceatus  R  vulgo ;  an  Urs :  at  PMF. 

Sod  nullo   modo   sequi   possura   Kroyraannum.    279/23 

-44/12  ut  repetamus,  quae  iam  diximus,  legimus:  'dicentes 

(adversarii  sc.)  filium  camem  esse,  id  est  hominem,  id  est  lesura, 

*)  Ev.  loh.  rV  24 :  irvcO^o  6  9€6c.  Addit  Tert. :  sed  re  vera  et  filius 
spiritus. 


0 


48  Ludwig  Rosenmeyer, 

patrem  autem  spiritum  .  .  .,  id  est  Christum*.   Ea  quae  est 
de  lesu  parte   confecta  nunc  denuo  incipit  auetor:  *ltaque 
Christum  facis  patrem:  Also  zum  Vater  machst  du  CkrM> 
Christus  non  est  nomen,  sed  appellatio,  *unctus*  signif icatur : 
*unctus   autem  non  magis  nomen  est  quam   vestitus,  quairi 
calciatus,  <  sed  >  ^)  accidens  nomini  res.'    lam  pergit  auctor : 
oder  wurdest  du^  wenn  Jesus  aus  irgend^  einem  Grunde  dm 
Beinamen  vestitus  fuhfie  (vestitus  genannt  unlrde).  Jem  (JLs 
Sohn^  vestitus  als  Vater  betrachten?   Quod  a  Kroymanno  ia- 
sertum  est  ('itaque  Christus')  turbat  sententiam  propter  sequens: 
*quomodo   Christus   ab   unctionis  sacramento'.    Tunc  auctor 
sententiae,  quae  ab  'an'  incipit,  opponit  *Nunc  de  Christo*: 
Wenn  er  noch  den  Beinamen  vestitus  trttge^  uHrdest  du  das 
nicht  tun,  Nun  zum  Beinamen  Christus:  passiva  illanotio 
'Christus',  id  est  unctus,  postulat,  ut  alius  sit,  qui  agat,  ii 
est  ungat;   quem  patrem  esse  multis  novi  testamenti  locis 
probat  auctor;  quare  pater  non  est  Christus,  sed  lesus  est 
Christus,  Christus  est  lesus. 

lam  vertamur  ad  finem   capitis:  (285/2 — 48'21)  'cert«, 
ne  per  onmia  evagemur,  qui  suscitavit  Christum  susci- 
taturus  [est]  et  mortalia  corpora  nostra  tamquam  alius 
(PMF,  iamque  alius  Big)  erit  suscitator  quam  pater,  mortuus 
et  [pater]  suscitatus,  si  Christus,  qui  est  mortuus,  pater  est 
(PM,  pater  F).'  Ita  restituit  sententiam  Kroymannus.  Cf.  Ep. 
Rom.  VIII 11 :  6  ifeipac  IricoOv  XpiCTOV  ^k  veKpuiv  2I(juo7Toir|C€i  kqi 
Toi  GvriTd  cuu)LiaTa  u|biujv.  Prius  *est'  Kroymannus  bene  expunxit; 
ego etiam 'tamquam' expungere velim :  *certe ...quisuscitavit 
Christum  suscitaturus  [est]  et  mortalia  corpora  nostra 
[tamquam]  alius  erit  suscitator  quam  pater;  <nam>  raortuus 
pater  et  suscitatus^),  si  Christus,  qui  est  mortuus,  pater  est' 
Adicit  auctor  *et  suscitatus',  quia  de  hac  re  agitur  et  parti- 
cipium  passivum  voci  *suscitator'  oppouitur.     Sed   coniunc- 
tione  *nam'  fortasse  opus  non  est;   hoc  tantum  satis  apparet 
sententiam  *mortuus  pater  et  suscitatus,  si  Christus,  qui  est 
mortuus,  pater  est'  per  se  esse  positam. 

*)  Potest  etiam  scribi:  *quain  calciatus:  accidens  nomini  res  <esl>\ 
*)  Transposui  vocem  'pater'  quoniam  vi  quadam  iteratur. 


ii^ 


Quaestiones  Tertullianeae  ad  librum  Adversus  Praxean  pertinentes.    49 

XXIX.  Blasphemia  est,  cum  affirmant  patrem  mortuum 
esse;  Ghristus  mortuus  est  secundum  scripturas,  qua  caro 
erat  et  homo  et  filius  hominis,  non  qua  spiritus  et  sermo 
et  dei  fiiius.  Blasphemant  illi,  qui  et  crucifixum  patrem 
dicunt.  Quod  nos  filium  crucifixum  esse  dicimus,  *non  male- 
dicimus  illum,  sed  maledictum  lege  referimus*.  lam  pergit 
auctor,  ut  vult  Kroymannus  (286/4 — 49/17) :  Ergo  nec  com- 
passus  est  pater  filio.  (5)  scilicet  directam  blasphemiam  in 
patrem  veriti,  diminui  eam  hoc  modo  sperant,  —  concedentes 
iam  patrem  et  filium  duos  esse  —  si  filius  quidem  patitur, 
pater  vero  compatitur.  stulti  et  in  hoc.  quid  est  enim  com-  5 
pati  quam  cum  alio  pati?  porro  si  impassibilis  pater,  utique 
et  incompassibilis ;  aut  si  compassibilis,  (10)  utique  passibilis. 
nihil  ei  vel  timore  tuo  praestas.  times  dicere  passibilem  quem 
dicis  compassibilem.  tam  autem  <ui>  compassibilis  pater  est 
quam  impassibiUs  etiam  filius  ex  ea  condicione,  qua  deus  lo 
est  sed  quomodo,  si  filius  passus  est,  non  compassus  est  et 
pater?  separatur  a  filio,  non  a  deo.  nam  (15)  et  fluvius  si 
aliqua  turbulentia  contaminatur,  quamquam  una  substantia 
de  fonte  decurrat  nec  secernatur  a  fonte,  tamen  fluvii  iniuria 
non  pertinebit  ad  fontem ;  et  Ucet  aqua  fontis  sit  quae  patiatur  i5 
in  fluvio,  dum  non  in  fonte  patitur,  sed  in  fluvio,  non  fons 
patitur,  sed  fluvius,  qui  ex  fonte  est.  ita  et  (20)  spiritus  dei, 
ut  pati  possit  in  filio,  quia  non  in  patre  pateretur,  sed  in  filio, 
pater  passus  non  videretur.  sed  sufficit  nihil  spiritum  dei 
passum  suo  nomine,  quia,  si  quid  passus  est  in  (287/1)  filio  20 

2  scilicet  Oehlerua:  sicut  PMF,  sic  enim  Vra;  4  quidem  Urs: 
si  quidem  PMF,  sic  quidem  OMerus)  8  vei  timore  tuo  Kr:  veluti 
morituro  MF,  veluti  mortuo  P,  vel  hoc  timore  tuo  Urs ;  9  incompas- 
sibilis  R®:  compassibilis  PMFR';  11  si  filius  passus  est,  non  Kr: 
filius  passus  est,  si  non  PMF;  14  de  fonte  om.  P  {add.  R  ex  Hirs.); 
15  sit  qu&e  Rig:  sitive  PMF;  18  ut  pati  (ut  cancesaive  intellegendum) 
Kr:  qui  pati  PMFR*,  <et>  qui  pati  R*G,  quod  pati  OeMerue;  possit 
PMF,  posset  Urs;  quia  <tamen>  non  Urs;  20  si  quid  <passus,> 
passus  est  Oehlerus;  passus  est  in  filio.  <ahud>  quidem  erat,  ut  .  .  . 
Oehlerus,  passus  est,  in  filio  quidem  <passus  est,  in  quo>  erat  et  pater, 
cum  filius  Bigy  passus  est,  <passus  est>  in  filio.  <in  filio>  quidem 
erat  ut  pater,  cum  filius  Eng^  Kr  adnotat:  ex  verbie  nihil  spiritum 

XIV,  1.  4f 


50  Ludwig  Rosenmeyer, 

f  quidem  erat,  ut  pater  cum  filio  pateretur  in  came.  fqak 
hoe  retractatus.  nec  quisquam  negabit,  quando  nec  nos  pati 
pro  deo  possumus,  nisi  spiritus  dei  sit  in  nobis,  qui  et  loqxd- 
tur  de  nobis  quae  sunt  confessionis,  non  ipse  tamen  patiens, 
25  sed  pati  posse  praestans. 

dei  passum  suo  nomine  et  ex  eis  quae  infra  legurUur:  non  ipse 
tamen  {scil.  epiritus)  patiens,  sed  pati  posse  praestans  hoc  dicere  tdU 
auctorem  perspicuum  est :  spiritus  non  suo  nomine,  id  eet  ipee^  in  flio 
paseus  estj  sed  passa  est  in  filio  caro,  quae  quidem  ut  pati  possetj  eguU 
spiritu  adiutore.  inde  velim  restituere:  quia,  si  quid  passum  estin 
filio,  quid  est?  erat,  ut  pater  cum  filio  pateretur,  in  carne;  21qQi 
hoc  retractatur?  (=  in  dubium  vocatur)  susp.  Kr:  quia  hoc  retraclatos 
M  (us  in  u  corr.  m.  1)  PF,  quia  hoc  retractatum  G  Oehlerus;  22  nec 
(alt.loco)  F,  et  PM;  28  possumus  PF,  possumus  M  (non  add.m.t)'j 
nisi  MF,  si  P. 

Diligentius  ultimam  partem  inspiciamus.  (286/19 — 49132) 
optime  restituetur  sententia,  si  cum  Oehlero  scribimus:  *ita 
et  spiritus  dei  quod  pati  posset  (ita  Urs)  in  filio  .  . .  pater 
passus  non  videretur*:   nam  spiritus  dei  in   enuntiato  pen- 
denti  est  subiectura,  pater  in  primario;   *qui'  igitur,  quod 
codices  praebent,   scribi  non  potest;   *posset'  bene   restituit 
Ursinus,  sed  *tamen'  adicere  supervacaneum  est   Graviores 
difficultates  praebet  proxima  sententia  (286/22 — 50/2).   Ora- 
nibus  in  coniecturis  doctissimorum  virorum  haereo.   Auctor 
supra   acute   expressit   patrem   non   una   cum  filio   passum 
esse;  quam  ob  rem  verbum  pater  rectum  esse  mihi  non 
videtur.    De  patre  iam  non  agi  etiam  ex  sententia  extrema 
intellegitur :  *quando  nec  nos  pati  pro  deo  possumus,  nisi 
spiritus  dei  sit  in  nobis,  qui  et  loquitur  de  nobis  quae  sunt 
confessionis,  non  ipse  tamen  patiens,  sed  pati  posse  praestans.' 
Sententiarum  nexus  hic  est:    si  spiritus  in  filio   pateretur, 
non  in  patre,  pater  passus  non  videretur:  spiritus  dei  nihil 
passus  est  suo  nomine;  si  quid  passus  est,  in  filio  quidem 
passus   est,   sed  ne  in  filio  quidem  passus  est,   cum  filius 
passus  sit  in  came,  quam  hic  detractat  (?) ;  hic  non  patitur, 
sed  pati  posse  praestat   Scribere  igitur  velim:  *ita  et  spiritus 
dei  quod   pati  posset  in  filio,   quia  non   in  patre  pateretur. 


Qaaestiones  Tertullianeae  ad  librum  Adversus  Prazean  pertinentes.    5 1 

sed  in  filio,  pater  passus  non  videretur.  sed  suppetit')  nihil 
spiritum  dei  passum  suo  nomine,  quia  si  quid  passus  est, 
<pa8sus  est>  in  filio.  qui  autem  erat,  ut  pater<etur>,  cum 
filius  pateretur  in  came.  <sed  erat  in  filio?>  qui  hoc  re- 
fragatur*)?  nec  quisquam  negabit,  quando  nec  nos  pati  pro 
deo  possumus,  nisi  spiritus  dei  sit  in  nobis,  qui  et  loquitur 
de  nobis  quae  sunt  confessionis,  non  ipse  tamen  patiens,  sed 
pati  posse  praestans.'  Cur  de  patre  ad  spiritum  transierit, 
intelleges  si  reputabis  adversarios  spiritum  ad  patrem  re- 
vocasse  (cf.  supra  p.  47  et  ibid.  adn.  1)  aut  patrem  ita  com- 
passibilem  dixisse,  ut  spiritus  eius  pateretur  in  filio. 

^)  Ex  RmUsenstmnii  eoniectura,  ef.  Scarp.  e.  X  {Reiff,  168/5). 
')  Qui  hoc  refragatur  dubitanter  rMtituit  Reitzentteinius. 


4* 


52  Lndwig  Rosenmeyer, 


De  capitibus  IX — X. 

Vidimus  capite  VTII  patrem  et  filium  et  spirituni  saB^- 
tum  dispositione  solum  inter  se  differre  et  alterum  ex  alteto 
emanasse.  Pergit  nunc  auctor  (239/13 — 11/10),  quem  locuBa 
rui-sus    secundum   Kroymanni    editionem   laudo:    Hanc  n^^ 
regulam  professum,  qua  inseperatos  ab  alterutro  patrem  ^^ 
filium  et  spiritum  testor,  tene  ubique,  et  ita  (15)  quid  quo^ 
modo  dicatur  agnosces.   ecce  enim  dico  alium  esse  patreni  Q^ 

5    alium  filium  et  alium  spiritura,  —  male  accipit  idiotes  quis^ 
que  aut  per\^ersus  hoc  dictum,  quasi   diversitatem  sonet  et 
ex  diversitate  separationem  protendat  patris  et  filii  et  spiritus 
sancti;  necessitate  autem  hoc  dico,  cum  eundem  (20)  patrem 
et  filium  et  spiritum  contendunt,  adversus  oikonomian  monar- 

10  chiae  adulantes  —  non  tamen  diversitate  alium  filium  a  patre, 
sed  distributione,  nec  divisione  alium,  sed  distinctione,  quia 
non  sint  idem  pater  et  filius,  vel  modulo  alius  ab  alio  <alii.> 
pater  enira  tota  substantia  est,  filius  vero  derivatio  (25)  totius 
et  portio,  sicut  ipse  profitetur:  quia  pater  maior  me  est 

15  a  quo  et  minoratus  canitur  in  psalmo  modicum  (240/1)  quid 
citra  angelos.  sic  et  pater  alius  a  filio,  dum  filio  maior,  dum 
alius  qui  generat,  alius  qui  generatur,  dum  alius  qui  mittit, 
alius  qui  mittitur,  dum  alius  qui  facit,  alius  per  quem  fit 
bene,  quod  et  dominus  usus  hoc  verbo  in  persona  (5)  para- 

3  quid  modo  quo  modo  P  {corr.  R) ;  5  parenthesin  indicavit  Kr^ 
qui  adnotat :  spiritum.  male  vulgo ;  non  tamefi  refragarer  seeludenti  ea 
quae  infra  leguntur :  non  iamen  diversitate  —  distinctione,  quae  haud 
scio  an  prior  auctoris  manus  aint ;  accipit  M,  accepit  PF  vulgo ;  7  por- 
tendat  lun;  spiritus  sancti  PM,  spiritus  FR  vulgo;  12  sint  Kr:  sit 
PMF;  alii  addidit  Kr^  qui  adnotat  'intellege:  quippe  qui  etiam  moduio 
alius  ab  alio  diversi  sinV;  16  minoratus  R':  minor  natu  PMFR' ;  modi- 
cum  R':  modico  R*:  dico  PMF. 


Qaaestiones  Tertullianeae  ad  librum  Adversus  Praxean  pertinentes.     53 

cleti  non  diTisionem  significayit,  sed  dispositionem :  rogabo,  20 
enim,  inquit,  patrem,  et  alium  advocatum  mittet  vobis, 
spiritum  veritatis,  sic  alium  a  se  «  paracletum,  quomodo 
et  nos  a  patre  alium  filium,  ut  tertium  gradum  ostenderet  in 
paracleto,  sicut  nos  secundum  in  filio  propter  oikonomiae 
(10)  observationem.  ipsam,  quod  pater  et  filius  dicuntur,  25 
nonne  alius  ab  alio  <alius>  est?  utique  enim  omnia  quod 
vocantur,  hoc  erunt,  et  quod  erunt,  hoc  vocabuntur,  et  per- 
miscere  se  diversitas  vocabulorum  non  potest  omnino,  quia 
nec  rerum,  quarum  erunt  vocabula.  est,  est,  non,  non; 
nam  quod  (15)  amplius  est,  hoc  a  malo  est.  ao 

22  adnotat  Kr:  lacunam  signavi:  demonstrans  vel  tale  aliquod 
participium  intercidit;  26  ipsum  FR,  ipsud  PM;  26  alius  Kr  [in  ed. 
ma.\  aliud  cum  codd.  in  ed.  min.]:  aliud  PMF;  alius  addidit  Kr  [in  ed. 
ma.,  aliud  in  ed.  min.]\    27  permiscere  se  PM,  permisceri  F. 

Consideremus  sententiam,  quae  haec  fere  est:  alius  est 
pater,  alius  est  filius,  alius  spiritus;  male  autem  adversarii 
ex  ea  re  diversitatem  et  divisionem  intellegere  volunt.  Acriter 
hanc  distinctionem  patris  et  filii  et  spiritus  premit  auctor, 
quia  illi  6^oouciav  contendunt.  Si  Kroymannus  in  parenthesi 
ponit  verba  *raale  accipit'  usque  ad  *adulantes*,  certe  quod 
verba  *non  tamen  .  .  .  alium'  non  habeant  ad  quod  referantur, 
valde  dubito,  an  hoc  rectum  non  sit.  Egregie  *ecce  enim  dico' 
excipitur  verbis  *necessitate  autem  hoc  dico',  ipsnm  quoque 
'adversus  oikonomian  monarchiae  adulantes'  excipitur  verbis 
(240/9 — 11/32):  'propter  oikonomiae  observationem'.  Scribo 
igitur:  *ecce  enim  dico  alium  esse  patrem  et  aUum  filium  et 
alium  spiritum :  male  aceipit  idiotes  quisque  aut  perversus  hoc 
dictum,  quasi  diversitatem  sonet  et  ex  diversitate  separationem 
portendat  patris  et  filii  et  spiritus  sancti ;  necessitate  autem  hoc 
dico,  cum  eundem  patrem  et  filium  et  spiritum  contendunt, 
adversus  oikonomian  monarchiae  adulantes ; '  iam  sequitur  ac- 
cusativus  *non  tamen  .  .  .  alium  *)  . .  .',  qui  certe  satis  Ubere 
verbis  *dico  alium'  adiungitur,  sed  conferas,  quae  de  loco  240/7 
infra  (p.  54)  exponemus.    Quod  attinet  ad  priores  sententias, 

^)  V.  23  (20)  fortasse  scribendum  est :  'quia  non  sint  idem  pater 
et  filius,  sed  modulo  alius  ab  alio*.   lam  sequentia  bene  se  adiun^nt. 


54  Ludwig  Rosenmeyer, 

Eroytuannus,  ut  saepe,  non  fert  duas  sententias  sine  couiunc- 
tione  inter  se  nexas;  sed  de  hac  re  supra  (p.  42)  iam  piui*a 
protulimus.  Fuit  cum  verba  *quia  non  sint  idem  pater  et  filius* 
interpolatoris  esse  putarem.  Sed  respiciunt  ea  ad  239/19 — 20: 
'cum  —  contendunt*  et  praeparant  illud:  "pater  enim  tota 
substantia  est,  filius  — *;  excipiuntur  autem  brevi  post  verbis 
240/1  (11124):  *sic  et  pater  alius  a  filio,  dum  fiiio  maior, 
dum  alius  qui  generat,  alius  qui  generatur  .  .  .'  Sed  prius- 
quam  longius  progrediamur,  liceat  pauca  afferre  de  verbo 
*portendat*,  quod  lunius  scripsit  pro  *protendat'.  Bene  ad 
nostrum  locum  adnotat  Oehlerus  (II  662  adn.  a) :  «Franciscus 
lunius  rescribendum  censuit  *portendat*.  Ac  sane  Septimius 
saepissime  hoc  verbo  utitur  pro  *significare*.»  Ex  exemplis  quae 
adicit  pauca  afferre  velim:  c.  XXVni  (284/11-48/6):  •quam 
caecus  est  qui  nec  in  Ghristi  nomine  intellegit  alium  deum 
portendi,  si  Christi  nomen  patri  adscribat!'  Adv.  Marc.  IVso 
(Kr  525/10):  *De  sequenti  plane  similitudine  vereor,  ne  forte 
alterius  dei  regnum  portendat*  ibid.  IV ss  (543/3):  Vanuin  enim, 
si  credimus  deum  de  contumelia  aut  gloria  silicis  alicuius 
praedicasse,  ut  non  eum  portenderet  et  in  lapidis,  quem  et  in 
petrae  et  in  montis  figura  portenderat.'  lunius  certe  verara 
lectionem  *portendat'  restituit;  protendere  pro  significare 
nusquam  scriptum  legi.  Sed  pergamus:  Post  *alium  a  se' 
(240/7 — 11/30)  nihil  est  supplendum;  saepius  enim  Tertul- 
lianus  verbum  aliquod  explanaturus  iterat  eodem  casu  posi- 
tum,  quo  in  priore  sententia  erat,  cf.  c.  XIX  (261/2 — 28/20): 
*extendi,  inquit,  caelum  soius,  quantum  ad  ceteras  vir- 
tutes  solus'.  Ita  et  hic  verba  'alium  advocatum*  excipit  verbis 
'alium  a  se  paracletum  (=  advocatum)',  quae  vox  erat  usitatior. 
Multo  maiores  difficultates  praebet  locus  (240/10—12/1): 
*ipsum,  quod  pater  et  filius  dicuntur,  nonne  alius  ab  alio 
<alius>  est?'  Ante  omnia  dicere  velim  nihii  esse  supplen- 
dum:  alium  ab  alio  esse  idem  est  ac  diversos  esse  inter 
se  (van  einander  verschieden  sein) ;  v.  supra :  *alium  a  se  para- 
cletum'.  Guius  constructionis  Tertullianus  ipse  multa  praebet 
exempla:  De  puA  c.  VIII  (Beiff,  235/15):  •histriones  . .  .  alia 
longe  a  praesenti  et  fabula  et  scaena  et  persona  et  tamen 


Quaestiones  Tertullianeae  ad  librum  Adversus  Praxean  pertinentes.    55 

congruentissiine  exprimentes/  Adv.  Marc.  Illie  (Kr  403/27): 

'alterius  dei  venisse  Christum,  nisi  eum  longe  aiium  demon- 

straveritis  a  Christo  creatoris  .  .  .';  complura  vide  sub  alius 

in  Thes.  L.  L.  I  col.  1636,  sssqq.  et  Hoppeium  (1.  c.  p.  36  §  8). 

Sed  *ipsum,   quod  pater  et  filius  dicuntur,  nonne  alius  ab 

«^o  est?'  rectum  esse  non  posse  Kroymannus  ipse  vidit,  in 

©ditione  minore  *aliud',  quod  praebent  codices,  restituit;  ego 

antea  'ipso,   quod  pater  et  filius  dicuntur,  nonne  alius  ab 

^io  est?'  scribere  volui;  sed  ablativum  illum  ita  usurpatum 

^-^emplis  probare  non  possum.   Expectatur:  *ipsu<m  illu>d*) 

(oeZ    ipsu<m   istu>d),   quod  pater  et  filius   dicuntur,   nonne 

^ittd  ab  alio  esse  ^demonsti-at^  ?'*)  Neutrum  genus  mutandum 

'^^O  est,  sequitur  enim:  *utique  enim  omnia  quod  vocantur 

'^pci  erunt,  et  quod  erunt,  hoc  vocabuntur,  et  permiscere  se 

^^ersitas  vocabulorum  non  potest  omnino,  quia  nec  rerum, 

^^nrum  erunt  vocabula.' 

X  Pergit  Kroymanni  Tertullianus :  Ita  ut  pater,  et  filius 
^^t:,  et  <ut>  neque  dies  eadem  et  nox,  neque  pater  idem  et 
T^lius,  ut  sint  ambo  unus  et  utrumque  alter,  quod  vanissimi 
^^ti  Monarchiani  volunt  *ipse  se',  inquiunt,  *filium  sibi  fecit'. 
^t;quin  pater  filium  facit  et  patrem  (20)  filius,  et  qui  ex  5 
^lterutro  fiunt,  a  semetipsis  sibi  fieri  nullo  modo  possunt, 
^t  pater  se  sibi  filium  faciat  et  filius  se  sibi  patrem  praestet. 
^nae  instituit  deus,  etiam  ipse  custodit  habeat  necesse  est 
t^ater  filium,  ut  pater  sit,  et  filius  patrem,  ut  filius  sit  aliud 
^st  autem  habere,  aliud  esse.  verbi  gratia,  (25)  ut  maritus  lo 
*^im,  habeam  oportet  uxorem,  non  ipse  mihi  ero  uxor.  sic 
^tiam,  ut  pater  sim,  filium  habebo,  non  ipse  mihi  ero  filius, 
^^t  ut  filius  sim,  patrem  habebo,  non  ipse  mihi  oro  (241/1) 
^^ater.  quae  enim  me  faciunt  si  habuero,  tunc  ero:  pater,  si 
ilium  habeam,  filius,  [ero]  si  patrem.  i5 


1  ut  pater,  et  Kr :  aut  pater  aut  PMF ;   2  ut  add.  Eng ;   7  fihum  —  sibi 
\.  P  {add.  R  in  mg.  ex  Hirs.) ;     12  habebo  Kr  {sie  et  infra  v.  13):  habeov 
^MF;    14  tunc  PM,  emic  F;  tunc  ero  pater  vtdgo\     16  ero  secluait  Kr. 

')  Hoc  eo  verisimilior  est,  quia  in  PM  codd.  'ipsud*  scriptum  legimus. 
*)  Item  supra  (289/24—11/21)  nihil  scribendum  est  nisi:  'modulo 
alius  ab  alio.' 


56  Ludwig  Rosenmeyer, 

Nemo  dubitabit,  quin  ineunte  capite  codicum  lectio  vera 
non  sit.  Mutare  possumus  in  *ita  et  pater  et  filius  esf,  sed 
ex  ITAVT  multo  facilius  *ita  aut'  potuit  oriri,  quam  ex 
ITAET.  Librarius  ille,  qui  mendum  commiserat,  concinnitatis 
causa  alterum  'et'  in  'aut'  correxit  Deinde  egregie  Engel- 
brechtius  Oehlerum  secutus,  qui  ipse  quoque  (11  663  adn.  a) 
comparationis  desideravit  particulam,  post  •et'  illud  "ut*  sup- 
plevit.   Eximia  arte  auctor  construxit  sententias! 

*Ita  ut  pater,  et  f ilius  est, 

et  ut  neque  dies  eadem  et  nox, 

neque  pater  idem  et  filius, 

ut  sint  ambo  unus  et  utrutnque  alter*. 
Monarchiani  autem  hoc  volunt :  Mpse  se  filium  sibi  fecit.' 
Sed  hoc  fieri  nequit:  patri  opus  est  filio,  ut  pater  sit,  filio 
patre,  ut  filius  sit;  aliud  est  habere,  aliud  esse.  Comparatione 
illa:  *ut  maritus  sim,  habeam  oportet  uxorem,  non  ipse  mihi 
ero  uxor'  confirmatur  sententiam  verbis  *non  ipse  mihi  ero 
pater'  finiri,  quare  Kroymannus  bene  *quae  . . .  faciunt*  rettulit 
ad  sequentia  (quod  etiara  Oehlerus  fecit,  B.  Bhenanus  non 
fecerat).  Sed  ne  sic  quidem  omnes  sustulit  difficultates,  'enim' 
non  quadrat  ad  sententiam,  in  eo  mendum  videtur  inesse,  prae- 
sertim  cum  illud  *me  faciunt*  solum  intellegi  non  possit.  Sen- 
tentia  est  haec:  outujc  Kai  *(va  Traifip  iS,  ul6v  Hui,  ouk  adxic 
i|LiauTUJ  ul6c  fco^ai,  Kai  'iva  uioc  iL,  Trai^pa  ?Euj,  ouk  auxdc 
4|iauTiu  ScojLiai  TiaTrip.  ddv  Td  )li€  toioOtov  {vd  toutov)  iToioGvTa 
f XWJ,  eiTa  ?co^ai  •  TraTrip,  idv  uiov  ?x^?  "ioc,  ^dv  TiaT^pa.  Quare 
egregia  illa  est  Bhenani  coniectura^),  quam  ne  commemoravit 
quidem  Kroymannus:  'quae  eum  me  faciunt  si  habuero,  tunc 
ero:  pater  si  fiiium  habeam,  filius  si  patrem'  (ita  bene  Kr): 
Wenn  ich  das  hahe^  tvas  mich  zum  hetreffenden  macht^  ergt 
dann  kann  ich  es  sein,  .  .  .'  Quod  attinet  ad  'eum*  =  den 
betreffenden,  velim  conferas  Beitzensteinii  disputationem  *Zu 
Seneca  De  beata  vita'  (Herm.  29  1894  p.  623  not  6):  «Der 
Satz  wtirde  voUstandig  lauten:  *in  quibus  eos  factos  esse 
praetores,  quos  fecere,  idem,  qui  fecere,  mirantur.'  Der  selbst- 
verstandliche  Belativsatz   wird   unterdrtickt,  so   daB   sich  is 

')  R*  in  mg.  pf^ctebet  quae  eum. 


Quaestiones  Tertullianeae  ad  librum  Adversus  Praxean  pertinentes.    57 

deutsch  etwa  durch  Mer  betreffende'  wiedergeben  laBt  *Si 
membrum  rupsit,  ni  cum  eo  pacit,  talio  esto'  sagen  die  zwolf 
Tafeln.  Auf  einen  ahnlichen  Gebrauch  von  outoc  macht  E. 
Schwartz  mich  aufmerksam,  vgl.  Piato  Soph.  251A  iroXXoTc 
6v6^aci  Tauidv  toOto  4KdcT0T€  TtpocaTopeuo^ev  oder  Plotin 
Ennead.  n  e,  i  dXXo  t6  ^v  toutoic  voeiv,  dXXo  bl  t6  voeiv  Sn 
voei.»  Quod  F  codex  pro  *tunc'  affert  absurdum  illud  *emic', 
prava  lectione  est  explicandum,  librarius  forma  t  litterae  de- 
ceptus  pro  t  e  litteram  legit,  tum  sequentes  litteras  non  recte 
coniungens  *emic'  scripsit  Quam  lectionem  affero,  ut  demon- 
strem  F  codicem  archetypi  (Hirsaugiensis)  imaginem  persaepe 
bene  reddere  maximaque  diligentia  librarium  singulas  litteras 
imitando  expressissc.  In  sequentibus  egregie  atque  dilucide 
TertuUianus  pergit:  habere  filium  debeo,  ut  pater  sim,  etpatrem, 
ut  filius  sini.  Diaboli  vero  est  *alterum  ex  altero  excludere, 
dum  utrumque  in  unum  .  . .  concludens  neutrum  haberi  facit, 
ut  et  pater  non  sit,  qui  scilicet  filium  non  habet,  et  filius  non 
sit,  qui  aeque  patrem  non  habet'.  Sequentia  verba  egregie 
sanavit  Kroymannus  scribendo:  (241/19 — 13/4)  *dum  enim 
pater  est,  filius  non  erit,  <et  dum  filius  est,  pater  non  erit>. 
sic  monarchiam  tenent  qui  nec  patrem  nec  filium  continent 
sed  nihil  deo  difficile:  quis  hoc  nesciat?  et:  impossibilia 
apud  saeculum  possibilia  apud  deum:  quis  ignoret?  et: 
stulta  mundi  eiegit  deus,  ut  confundat  sapientia: 
legimus  omnia  (ita  codices^  legimus  omnes  susp.  Kr),*  Sed  in 
ipso  fine  haereo.  Propter  *quis  hoc  nesciat*  et  *quis  ignoret' 
(=  omnes  sciunt)  bene  dici  potest  Megimus  omnes*.  Certo 
rem  diiudicare  non  ausim,  cum  haud  male  *omnia'  ad  omnia 
tria  membra  se  adiungat:  das  haben  tvir  aUss  gelesen. 

lam  pergit  auctor  (241/24 — 13/9):  'ergo*,  inquiunt,  *diffi- 
cile  (25)  non  fuit  deo  ipsum  se  et  patrem  et  filium  facere 
adversus  traditam  formam  rebus  humanis.  nam  et  sterilem 
parere  contra  naturam  difficile  deo  non  fuit,  sicut  nec  vir- 
ginem'.  plane  nihil  deo  difficile.  sed  si  tam  abrupte  in  prae- 
sumptionibus  nostris  hac  sententia  utamur,  quidvis  de  deo 
confingere  poterimus,  (242/1)  quasi  fecerit,  quia  facere  potu- 

5  sed  si  R':  sensi  PMFR». 


58  Ludwig  Rosenmeyer, 

erit    non  autem,  quia  omnia  potest  facere,  ideo  <quo>que 
credendum  est  iUum  fecisse  etiam  quod  non  fecerit,  sed  an 

10  fecerit  requirendum.  potuit,  si  voluisset,  deus  pennis  hominem 
ad  volandum  instruxisse,  quod  (5)  et  miluis  praestitit;  non 
tamen,  quia  potuit,  statim  et  fecit  potuit  et  Praxeaii  et  onines 
pariter  haereticos  statim  extinxisse;  nou  tamen,  quia  potnit, 
extinxit  [oportebat  euim  et  miluos  esse  et  haereticos,  oportebat 

15  et  patrem  crucifigi.]  hac  ratione  erit  aliquid  et  difficile  deo, 
id  scilicet,  quodcumque  (10)  non  fecerit,  non  quia  non  po- 
tuerit,  sed  qiiia  noluerit  dei  enim  posse  velle  est,  et  non  posse 
nolle.  quod  autem  voluit,  et  potuit  et  ostendit  ergo  quia,  si 
voluit  semetipsum  sibi  filium  facere,  potuit  et  quia,  si  potuit, 

20  fecit,  tunc  probabis  illum  et  potuisse  et  voluisse,  si  probaveris 
illum  fecisse. 

8  ideo  quoque  OMerus:  ideoque  PMF,  defendU,  inquit  Kr,  ideo- 
que  (=  ideo  quoque  ut  hodieque  =  hodie  quoque)  Eng ;  10  si  volmsset 
MFR^  mg.  {Ua  et  margini  cod.  PcUemiaceneie  adscripeit  Bhenanue:  alias 
{id  eet  in  Hirsaugiensi \  si  voluisset),  ita  salvus  sim  P,  ita  salus  sim M 
{in  mg.  a  m.  1) ;  10  hominem  M  (e  ex  is  in  rasura) ;  14/15  oportebat 
—  crucifigi  eeelueit  Kr. 

Quod  ad  242/3  (v.  10  praecedentis  excerpti)  adnotat 
Kroymannus  rectum  non  est:  in  Paterniacensi  adscripsit  qui- 
dem  Beatus  Rhenanus  "si  voluisset*,  sed  sequitur  verbum, 
quod  cum  margo  circumcideretur,  initio  mutilatum  est; 
"Vm  vel  -cus  legere  mihi  videbar.  Res  explicatur  verbis 
quae  in  tertia  editione  adnotavit  idem  Rhenanus  et  quae 
Kroymannum  f ugisse  videntur :  'ita  salvus  sim)  pro  his  verbis 
in  Hirsaugiensi  codice  quidam  ascripserat,  Si  voluisset  deus.' 
Habuit  igitur  in  contextu  sicut  Patemiacensis  ita  Hirsaugiensis 
*ita  salvus  sim',  sed  in  margine  adscriptum  erat  *si  voluisset 
deus'.  Rhenani  verba  si  premimus  ab  alia  manu  haec  adiecta 
erant,  sed  de  hac  re  dubito,  quia  in  Montepessulani  contextu 
legitur  *si  voluisset  deus',  in  margine  *ita  salus  (errore  certe 
pro  *salvus'  exaratum)  sim'.  Itaque  iam  Cluniacensem  has 
duas  praebuisse  lectiones  equidem  credo.  Qui  aut  praebuit 
in  contextu  *si  voiuisset',  in  margine  autem  *ita  salvus  sim'; 
tum  cum  archetypo   concinit  M  (nisi  quod   pro  *salvus'  in 


Quaestiones  Tertullianeae  ad  librum  Adversus  Praxean  pertinentes.     59 

rag.  'salus'  scripsit),  Hirsaugiensis  contra  *ita  salvus  sim'  e 
raargine  in  contextum  recepit,  *si  voluisset*  e  contextu  in 
marginem  reiecit,  quod  F  solum  descripsit  P  codicis  librarius, 
qui  aliis  locis  cum  M  codice  consentire  solet,  hic  ex  Clunia- 
censi  solam  marginis  recepit  lectionem.  Aut  potius  Clunia- 
censis  exhibuit  *ita  salvus  sim',  in  margine  *si  voluisset',  M 
rectum  ex  margine  in  contextum  recepit,  alterum  margini 
ascripsit.  altera  classis  contra  fecit.  Utut  est,  calami  lapsu  ortam 
esse  differentiam  vides  ITSIUOLUISSET :  IT(A)S(A)LUUSSIM. 
Dicere  volnit  auctor:  li,  qui  patrem  et  filium  eundem  esse 
affinnant,  dicunt  hoc  deo  difficile  non  fuisse.  *sed  si  tam 
abrapte  .  .  .  hac  sententia  utamur,  quidvis  de  deo  confingere 
poterimus,  quasi  fecerit,  quia  facere  potuerit*,  sed  non  quae- 
cumque  facere  potuit,  fecit;  potuit  ut  miluis,  ita  et  hominibus 
pennas  dare,  sed  non  fecit,  potuit  omnes  haereticos  statim 
extinguere,  tamen  non  fecit  Sequuntur  nunc  verba  quae 
seclusit  Kroymannus:  *oportebat  enim  et  miluos  esse  et  hae- 
reticos,  oportebat  et  patrem  crucifigi.'  Sed  non  puto  haec 
singularia  verba  interpolata  esse ;  per  ironiam  enim  et  acerbo 
ioco  dicit  Tertullianus:  *oportebat  enim  et  miluos  esse  et 
haereticos,  oportebat  et  patrem  crucifigi*  =  es  war  wotd  not- 
if^ig^  dafi  es  solches  Chsindd  gabe,  Dices  verba  *et  miluos 
68se'  prioribus  parum  respondere ;  non  dixerat  deum  potuisse 
niiluos  extinguere.  Certe,  sed  cum  antea  homines  cum  miluis 
comparasset,  secundo  enuntiato  addiderat  potuisse  deum  etiam 
omnes  haereticos  extinguere ;  addere  potuit  *sicut  et  miluos', 
sed  brevius  homines  hosce  cum  miluis  inutilibus  sane  et  in- 
^is  bestiis  comparans:  causam  nescimus,  ait,  sed  oportebat 
(^iMupTo)  haereticos  esse  sicut  miluos,  oportebat  insanum  illud 
®t  pemiciosum  dogma  proferri.  Quis  scriba  talia  commen- 
tabitur!  Libere  incedentis  indignationis  non  omnia  verba  ad 
'ogicae  artis  regulas  revocanda  puto. 


64  Ludwig  Rosenmeyer, 

in  psalmo  duos  deo8  dictos :  thronus  tuus,  deus,  in  aevum; 

5  »«  virga  regni  tui;  dilexisti  iustitiam  et  odisti  ini- 
quitatem:  propterea  unxit  te,  deus,  deus  (5)  tuus. 
si  ad  deum  loquitur,  et  unetum  deum  a  deo,  adfirmat  et 
hie  duos  deos.  [pro  virga  regni  tui]  inde  et  Esaias  ad  per- 
sonam  Christi:  et  Seboin,  inquit,  viri  elati,  ad  te  trans- 

10  ibunt  et  post  te  sequentur  vincti  manibus  et  ad  te 
adorabunt,  quia  in  te  deus  est;  tu  enim  es  deus  (10) 
noster,  et  nesciebamus,  deus  Israhelis.  et  hic  enim 
dicendo  *deus  in  te'  et  "tu  deus'  duos  proponit:  qui  erat  in 
Christo  et  [spiritum]  ipsum. 

4  tuus  deus  P.  deus  tuus  MF ;  5  (idn.  Kr :  lacunam  signavi :  virga 
directionis  {sive  aequitatis)  intereidit;  6  te  deus  vulgo;  7  adfirmat 
et  hic  Kr:  adfirmat  sed  hic  PMF,  <adfirmat>  adfirmasset  hic  Oehlerus; 
8  pro  virga  regni  tui  eecluait  Kr:  pro  virgae  regnatu  Oehlerua;  10  se- 
quentur  U  {e  ex  u  am.  1)  R^:  sequuntur  PFR*;  vincti  manicis  susp. 
Kr  {—  bebc^dvoi  xeipoir^baic) ;  ad  te  MF,  te  P;  13  proponit:  qui  erat 
Kr:  proponit,  qui  erant  PMF;  in  Christo  F,  in  Christum  MP;  14  spiri- 
tum  seclusit  Kr  ut  interpretamentum  verborum  qui  erat  in  Christo; 
transponi  macult  Eng  ita:  in  Christo,  spiritum,  et  ipsum;  spiritum 
ipsum  MF,  spiritum  P,  spiritum  sanctum  Oehlerus. 

Vertamur  ad  primam  partem  (247/5 — 17/22)  et  ad  verba 
'si  ad  deum  loquitur,  et  unctum  deum  a  deo,  adfirmat  et 
hic  duos  deos.'  Codicum  lectionem  veram  non  esse  iam  multi 
intellexerunt  viri  docti.  Contra  Oehieri  autem  coniecturam, 
quamvis  sit  facilis,  tamen  haud  pauca  facere  videntur.  Recte 
quidem  desiderat  aliquod  verbum,  ad  quod  *unctum  deuni  a 
deo'  referendum  sit,  sed  si  adicit  *adfirmat'  et  traditum  'ad- 
firmat  set'  mutat  in  'adfirmasset',  irrealis  certe  nuUo  modo 
ferri  potest,  cum  'si  ad  deum  loquitur'  obstet.  Quare  Kroy- 
mannum  sequor,  qui  SET  falso  scriptum  esse  putat  pro  ET; 
una  autem  in  re  ab  eo  velim  discedere;  ille  certe  coniunxit: 
*si  ad  deum  loquitur  et  (und  ztmr)  unctum  deum  a  deo',  sed 
equidem  puto  potius  accusativum  cum  infinitivo  agnoscendum 
et  desiderari  verbum  aliquod  finitum;  •adfirmat'  supplere 
nolim;  bis  ita  positum  durius  esset;  quodUbet  primae  quae 
dicitur  coniugationis  elige  verbum,  exempli  gratia  'declarat', 


Quaestiones  Tertullianeae  ad  librum  Adversus  Praxean  pertinentes.    61 

pronuntiat,  spiritus*  pertinet  ad  ultimum  locum  (244/15 — 15/16) 

*aiiimadverte  etiam  spiritum  loquentem  ex  tertia  persona  de 

patre  et  filio';  sequentibus  verbis  nunc  reddendum  est,  quod 

antea  legimus:  *sic  et  cetera,  quae  nunc  a  patre  ad  filium 

vel  de  filio'  —  illud  ad  244/3   *accipe  et  ad  ipsum',   hoc 

attinet  ad  243/27  *accipe  .  . .  voces  patris  de  filio*;  ordinem 

tantum  inversum  videmus  —  *nunc  a  filio  de  patre  vel  ad 

patrem'  (cf.  244/7,  244/9),  •nunc  a  spiritu'  —  cf.  quae  modo 

laudavi  verba  244/15  —  *pronuntiantur,  .  .  .'  Stultus  aliquis 

librarius  pro  *a  patre  —  a  filio  —  a  spiritu'   scripsit  *ad 

patrem  —  ad  filium  —  ad  spiritum';  reliqua  sana  sunt.  Quod 

ad  Kroymanni  lectionem  attinet,  *vel  ad  —  vel  ad'  non  quadrat 

ad  *a  spiritu',  tota  igitur  membrorum  distributio  recta  non  est 

Xn.  Duos  esse  patrem  et  filiura   et  ex  ea  re  intellegi 

potest,  quod  pluraliter  deus  loquebatur.   Sequentia  verba  in 

editione  ita  sonant:  an  quia  (245/17 — 16/12)  ipse  erat  pater 

fiiius  spiritus,  ideo  pluralem  se  praestans  pluraliter  sibi  loque- 

batur?  immo,  quia  iam  adhaerebat  ilU  [filiusj  secunda  per- 

s^na,  (20)  sermo  ipsius,  et  tertia,  spiritus  in  sermone,  ideo 

pluraliter  pronuntiavit:  *faciamus'  et  *nostrara'  et  *nobis*.  cum 

quibus  enim  faciebat  hominem  et  quibus  faciebat  similem, 

^io  quidem,  qui  erat  induiturus  hominem,  spiritu  vero,  qui 

^rat  sancttficaturus  hominem,  quasi  cum  ministris  et  arbitris 

^^  Unitate  (25)  trinitatis  loquebatur. 

3  filius  seclusit  Kr;  6  similem?  filio  Oehlerus:  similem,  <cum> 
"^*o  Hig  [similem,  —  filio  quidem  .  .  .  hominem  —  quasi  cum  .  .  .  Kr  in 
**•  »Hi«.];  7  induiturus  PMF,  induturus  Rig;  spiritui  ausp.  Kr ;  8  <cum 
®^*^  quasi  susp.  Kr\  cum  ministris  MF,  cum  magistris  P  [non  carr.  R, 
^  ^r  affert,  sed  libr.  ipse],  comministris  lun. 

Haec  fere  dicere  voluit  auctor:  trinitatem  demonstrari 

^^^   quod  pluraliter  deus  loqueretur,  neque  ludere  eum  neque 

^^gelos  allocutum  esse  neque  ea  de  causa  pluraiiter  loqui, 

^^od  ipse  esset  pater  et  filius  et  spiritus,  *immo,  quia  iam 

^^haerebat  illi  secunda  persona,  sermo  ipsius,  et  tertia,  spiritus 

^  sermone,  ideo  pluraliter  pronuntiavit.  .  .  .*  Perperam  etiam 

^ihi  videtur  Oehlerum  interrogationem  sequentem  facere.  Id, 


66  Ludwig  Rosenmeyer, 

dicendo  Meus  in  te'  et  *tu  deus'  duos  proponit:  qui  erat  in 
Christo  et  Christum  ipsum/  — 

Brevi  post,  cum  hanc  sententiam  Tertullianus  pluribus 
persecutus  esset,  pergit  (248/3 — 18/11):  quodsi  ex  illis  es, 
qui  tunc  dominum  non  sustinebant  dei  se  filium  ostendentem, 
ne  eum  deum  crederent,  (5}  recordare  tu  cum  illis  scriptum 
esse:  ego  dixi:  vos  dii  estis  et  filii  altissimi,  et: 
stetit  deus  in  ecclesia  deorum,  ut,  si  homines,  per  fidem 
filios  dei  factos,  deos  scriptura  pronuntiare  non  timuit,  scias 
illam  multo  magis  vero  et  unico  dei  filio  id  dei  nomen  iure 
contulisse. 

2  dominum  am.  P  {add.  R  sttb  v.  ex  Hirsaugiensi) ;  sabstinebant 
PM;  3  neP,  nec  MF;  deum  Kr:  dominum  PMF;  7  id  dei  Kr  [in 
ed.  ma.i  et  ^dei  et>  domini  in  ed.  min.]:  et  domini  MF,  domini  P,  et 
dei  Eng. 

Sententia  haec  videtur  esse:  *si  tu  unus  ex  illis  es,  qui 
non  ferebant,  quod  dei  filium  se  nominaret,  ne  eum  deum 
crederent  (um  nicht  an  seine  GoHlichkeit  glauben  zu  mus9en\ 
recordare  .  .  .' ;  *nec*  certe  est  reiciendum,  postulatur  aliqua 
coniunctio,  quam  sequatur  coniunctivus  modus  •crederent', 
cumalioquin  expectaremus  *credebant'.  Ita  *ne'  rectum  videri 
potest.  Sed  aliam  fuisse  sententiam  suspicor,  cum  lego  Ev. 
loh.  X  33  sqq. :  TTepi  KaXoO  SpTou  ou  \iOd2Io^^v  ce,  dXXd  irepi 
pXac9ii|Liiac,  Kai  6ti  cu  dfvOpuiiroc  uiv  iroieic  ceaurov  0e6v. 
.  .  .  (36)  6v  6  TTaTTip  fjTiacev  Kai  direcxeiXev  eic  xov  Kociiov 
uimeic  XdTeie'  6ti  pXacq)rmeTc,  oti  eiTrov  Yloc  toO  OeoO  ei^i;  Ad 
hunc  locum  potius  ea  quadraret  sententia:  filium  dei  eumnon 
agnoscebant,  nedum  deum  esse  crederent.  Ita  *deuin',  quod 
Kroymannus  bene  restituit,  cum  vi  profertur  et  tota  sententia 
concinna  redditur.  Si  revera  *ne'  saepius  pro  *nedum'  scriptum 
videmus  (Cic.  Verr.  act.  sec.  IV  as,  68,  De  fin.  I  is,  4»,  cf.  Eiihner 
Lat  6r.  IIi,  p.  618),  tamen  gradatio,  quae  inest,  minus  fortis 
videtur  quam  nostro  loco,  quo  equidem  expressum  expecto: 
tantum  abest,  ut  deum  eum  esse  crederent,  ut  —  ne  filiuni  dei 
quidem  eum  esse  putarent.  Propono  igitur  facili  mutatione: 
*quodsi  ex  illis  es,  qui  tunc  dominura  non  sustinebant  dei  se 


Qaaestiones  Tertallianeae  ad  libram  Adversus  Praxean  pertinentes.    67 

filium  ostendentem,  nedum  deum  crederent,  recordare  . .  .' 
•deum'  necessariura  est,  cum  *deus'  opponatur  dei  filio. 
*eum'  facUe  ex  antecedentibus  verbis  mente  potest  suppleri ; 
nam  durum  illud  'ne  eum  deum'  ab  auctore  nostro  scrip- 
tum  esse  negaverim.  Ad  "nedum*  velim  conferas:  cap.  11 
(229/15 — 3/6):  *etiam  ante  priores  quosque  haereticos,  ne- 
dum  ante  Praxean  hestemunr,  De  cam.  Chr.  XII  (CMiL  H 
U7,  ae) :  'et  ipsa  sentiat  omnium  etiara  sensus,  nedura  quali- 
tates .  .  .'*). 

lam  ad  ultima  verba  (248/9).  Praecipue  agi  de  'dei 
nomine'  praecedenti  confirmatur  sententia:  "si  homines  .  . . 
deos  scriptura  pronuntiare  non  timuit,  .  . .'  Engelbrechtius 
igitur  *et  domini',  quod  codices  praebent,  mutavit  in  *et  dei'. 
Sed  si  sequentia  respexeris :  'ergo  .  .  .  provocabo  te,  ut  hodie 
quoque  ex  auctoritate  istarura  scripturarara  constanter  duos 
deos  et  duos  dorainos  praedices',  non  dei  tantura,  sed  etiara 
doraini  notionera  necessariara  concedes.  Laude  igitur  digna 
Kroymanni  coniectura,  qui  in  ed.  rain.  verara  restituit  lectio- 
nera :  *scias  illara  raulto  raagis  vero  et  unico  dei  filio  et 
<dei  et>  domini  noraen  iure  contulisse'.  Ad  quod  solura 
bene  se  adiungit:  «*ergo',  inquis,  *provocabo  te,  ut  hodie  quoque 
ex  auctoritate  istarura  scripturarara  constanter  duos  deos 
et  duos  dorainos  praedices'. ^ 

Affert  deinde  auctor,  quod  iam  saepe  dixerat:  duos  esse 
patrera  et  filiura  secundura  oikonoraiae  rationera,  sed  duos 
deos  et  duos  dominos  nuraquara  norainari  eos. 

(248/19—18/27)  non  quasi  non  et  pater  deus  et  (20) 
filius  deus  et  spiritus  deus  et  doniinus  unusquisque,  sed 
quoniara  <ideo>  retro  et  duo  dii  et  duo  doraini  praedica- 
bantur,  ut,  ubi  venisset  Christus,  et  deus  agnosceretur  et 
dorainus  vocaretur,  quia  filius  dei  et  doraini.  5 

1  deus  om.  P  {add.  R  s.  v.  ex  Hirs,);  2  spiritus  PM,  spiritus 
sanctus  RF;  dominus  Eng:  deus  PMF;  3  quoniam  asdttdi  vult  Eng; 
ideo  addidit  Kr. 


*)  'nedum'  cum  coniunctivo  coniunctum  apud  TertuUianum  non 
repperi,  tamen  quae  nostro  loco  maxime  idonea  mihi  videntur  protuli. 

6* 


68  Ludwig  Rosenmeyer, 

Hiulcam  esse  sententiam  iam  Engelbrechtius  bene  in- 
tellexit.  Sed  non  sequor  eum,  cum  *quoniam*  sedudit  Ne 
tunc  quidem  sententia  satis  dilucida  esset  Mea  qmdem  sen- 
tentia  aliquid  excidit  Fortasse  restitui  potest:  *duos  tamen 
deos  et  duos  dominos  numquam  ex  ore  nostro  proferimus, 
non  quasi  non  et  pater  deus  et  filius  deus  et  spiritus  dens 
et  dominus  unusquisque,  sed  quoniam  <  diversitatem  hoc  sonet 
(cf.  239/17 — 11/14)  et  ex  diversitate  separationem  portendat 
patris  et  filii  et  spiritus  sancti ;  sed  >  retro  et  duo  dii  et 
duo  domini  praedicabantur  .  .  .' 

lam  pergit  Kroymanni  editio  (248/23—18/31):  si  enim 
una  persona  et  dei  et  domini  in  scripturis  inveniretur,  merito 
Christus  non  esset  (25)  admissus  ad  nomen  dei  et  ad  domini^ 
—  nemo  enim  alius  (249/1)  praeter  unus  deus  et  dominus 

5  praedicabatur  —  et  futurum  erat,  ut  ipse  pater  descendisse 
videretur,  quia  unus  deus  et  unus  dominus  legebatur,  et  tota 
oikonomia  eius  obumbraretur,   quae  in  materiam  fidei  pto^ 
specta  atque  dispensata  est  at  ubi  (5)  venit  Christus  et  cO" 
gnitus  est  a  nobis,   quod  ipse,   qui  numerum  retro  fecet*^ 

10  factus  secundus  a  patre  et  cum  spiritu  tertius,  etiam  pat^^^ 
per  ipsum  pleniifs  manifestatus,  redactum  est  iam  nomen  d^^ 
et  domini  in  unionem,  ut,  quia  nationes  a  multitudine  ido^ 
lorum  transirent  ad  unicum  deum,  et  differentia  (10)  consti- 
tueretur  inter  cultores  unius  et  plurimae  divinitatis. 

3  et  ad  domini  PM,  et  domini  F;  4  parenthesin  indicavit  Kr:  do- 
mini.  nemo  vuigo ;  adn.  Kr :  praeter  unus  =  nisi  unu9,  ut  videtur ;  et 
dominus  MF,  et  unus  dominus  P  vulgo ;  8  cognitum  susp.  Kr ;  9  ipse 
<sit>  0ehleru8\  10  etiam  pater  {scil.  sit)  Kr:  et  iam  pater  PBIF; 
12  ut  Ura:  et  PMF;    13  et  Ure:  ut  PMF  [construeretur  P  {carr.  R)]. 

Y.  10  codices  legunt  *et  iam  pater',  quod  in  *etiani  pater* 
mutavit  Kroyraannus:  neutrum  intellego.  Quod  post  Christi 
adventum  unum  esse  deum  pronuntiabant,  inde  non  expli- 
catur,  quod  Christum  secundum  a  patre  esse  cognitum  est, 
sed  inde  quod  Christus  nihil  fecit  nisi  patrem  plenius  raani- 
festavit;  hoc  fecit,  etsi  factus  erat  secundus  a  patre,  etsi 
tres  in  deo  personae  intelleguntur.   Hoc  aliter  exprimere  non 


Quaestiones  Tertallianeae  ad  librum  Adversus  Praxean  pertinentes.    69 

possumus,  nisi  ut  *et  tamen  pater*  scribamus.  Sequitur,  ut 
suo  iure  Eroymannus  coniecerit  *ubi  .  .  .  cognitum  est  a 
nobis';  in  *cognitus  est,  quod  ipse  .  .  .  factus  sit*  equidem 
non  haererem,  sed  *cognitus'  nostro  loco  ferri  posse  non 
credo,  cum  verbis  *et  tamen'  alterum  subiectum  (*pater')  in- 
troducatur.  Deinde  post  *factus*  addenda  erit  copula  vel  *sit' 
vel  *esf  —  utrumque  enim  apud  Tertullianiim  ferri  potest 
Quae  sequuntur  valde  contorta  videntur.  Viam  tamen  emen- 
dandi  aperuit  Ursinus,  cum  *et  quia'  mutavit  in  *ut  quia*. 
Cur  enim  iam  deum  unum  esse  presserit  ecclesia,  proferatur 
necesse  est  Vocem  *quia'  non  recte  intellexisse  Hoppeius 
mihi  videtur,  qui  finalem  eam  esse  putat*).  Certe  non  ut 
transirent  nationes,  unum  esse  deum  proclamabant,  sed  ut 
dilucidior  differentia  inter  paganos  plurimos  deos  colentes 
et  Christianos  constitueretur.  Necessarium  autem  hoc  erat, 
quia  tum  gentes  ad  unicum  deum  transibant  vel  transiturae 
putabantur.  Apparet,  si  ita  iungis  sententias,  ferri  non  posse 
illud  *et'  ante  differentiae  vocem.  Aut  delendum  est  aut, 
ut  mihi  magis  placet,  supplendum  vocabulum  domini,  ut 
prioribus  verbis  *nomen  dei  et  domini*  respendeant  hoc  loco 
verba  *transirent  ad  unicum  deum  et  dominum'.  Unus  restabat 
scrupulus :  verba  *et  cum  spiritu  tertius'  necessaria  ad  nexum 
sententiarum  non  videbantur;  sed  adiecta  sunt,  ut  personarum 
numerus  isque  parvus  iam  nunc  significaretur,  qui  et  oiko- 
nomiae  verbum  explicaret  et  opponeretur  *multitudini  idolorum' 
et  *plurimae  divinitati*.  Totum  igitur  scribo  locum  sic: 

*at  ubi  venit  Christus  et  cognitum  est  a  nobis,  quod 
ipse,  qui  numerum  retro  fecerat,  factus  <sit>  secundus  a 
patre  et  cum  spiritu  tertius  et  tamen  pater  per  ipsum  plenius 
manifestatns,  redactum  est  iam  nomen  dei  et  domini  in  uni- 
onem,  ut,  quia  nationes  a  multitudine  idolorum  transirent  ad 


^)  L.  c.  p.  76  adn.  3.  legimus  :  «Zweifelhaft  ist,  ob  Tertullian  quia 
schon  in  finalem  Sinne  (=:  ut)  gebraucht  hat.  Die  einzige  Stelle,  welche 
in  Frage  kommt,  ist  Prax.  18  ut  (ao  dafi)  quia  nationes  a  multitudine 
idolorum  transirent  ad  unicum  deum  et  differentia  constitueretur. 
Mdglich  ist,  daO  nach  dem  konsekutiven  'ut*  quia  furdas  finale  'ut' 
steht;  ttbrigens  haben  die  codd.  *et  quia'.» 


70  Ludwig  Rosenmeyer, 

imicum  deum  et  <  dominum  >,  differentia  constitueretur  inter 
cultores  unius  et  plurimae  divinitatis/  Recte  nos  interpretatos 
esse  finemque  consilii  non  esse,  ut  transirent  gentes,  sed  ut 
differentia  constitueretur,  spondent  sequentia:  "nametlucere 
in  mundo  Christianos  oportebat  ut  filios  lucis,  lumen  mundi 
unum  et  deum  et  dominum  colentes  et  nominantes.  ceterum 
si  .  .  .  deos  et  dominos  nominaremus,  extinxissemiis  faces 
nostras,  etiam  ad  martyria  timidiores,  quibus  evadendi  quaque 
pateret  occasio,  iurantibus  statim  per  deos  et  dominos,  ut 
quidam  haeretici,  quorum  dei  plures.* 

Deos  igitur  omnino  non  dicit  TertuUianus,  sed  sequitur 
apostolum,  qui  patrem  deum  appellat  et  lesum  Christum 
dominum.  (249/21  — 19/22)  'solum  autem  Christum  potero 
deum  dicere,  sicut  idem  apostolus:  ex  quibus  Christus, 
qui  est,  inquit,  deus  super  omnia,  benedictus  iu  aevum 
omne.  nam  et  radium  solis  seorsum  solem  vocabo;  solem 
autem  nominans,  (25)  cuius  est  radius,  non  statim  et  radium 
solem  appellabo.  nam  nec  soles  duos  faciam.  tamen  et  solem 
et  radium  eius  tam  (250/1)  duas  res  et  duas  specios  unius 
et  indivisae  substantiae  numerabo,  quam  deum  et  sermonem 
eius,  quam  patrem  et  filium.* 

1  Christum  <nominans>  susp.  Kr;  potero  R :  postero  PMF;  6  nec 
soles  Kr:  et  soles  MF,  etsi  soles  P  (si  s.  u.  a  m.  1)  vulgo ;  <non^  faciam 
Vr8\  faciam,  tamen  vulgo;    8  quam  R:  qua  PMF. 

MF  codicum  lectionem  *et  soles'  veram  non  esse  satis 
apparet.  Ne  P  codex  quidem  'etsi  soles'  tradens  rectum 
praebet.  Negatlonem  primus  intuUt  Ursinus,  rectius  collocavit 
Kroymannus,  qui  *et'  in  *nec*  mutavit  Haereo  tamen,  quon- 
iam  *nam*  illud  languidam  reddit  sententiam.  Quo  deleto 
scribo :  'soleni  autem  nominans,  cuius  est  radius,  non  statim 
et  radium  solem  appellabo  (Fut,  dynam.)  nec  {und  damit) 
soles  duos  faciam.  tamen  .  .  .';  sane  librarius  aUquis  falso 
*nam'  scripsit,  alius  *ec'  superscripsit  voci  *nam*,  ex  quo  alius 
*nam  et'  sibi  restituendum  esse  putavit 


Quaestiones  Tertullianeae  ad  librum  Adversus  Praxean  pertinentes.    7 1 


De  capitibus  III — IV. 

III.  Priusquam  singulos  tractemus  locos^  et  hic  necessa- 
^um  mihi  videtur  totum  caput,  quoraodo  a  Kroymanno  editum 
^t,  in  medium  proferre.    (230/8-3/27): 

Simplices  enim  quique,  ne  dixerim  imprudentes  et 
idiotae,  quae  maior  semper  credentium  pars  est,  quoniam 
^t  ipsa  (10)  regula  fidei  a  pluribus  diis  saeculi  ad  unicum 
^t  verum  deum  transfert,  non  intellegentes  unicum  quidem 
5^ed  cum  sua  oikonomia  esse  credendum,  expavescunt,  quod  5 
oikonomiam  numerum  et  dispositionem  trinitatis  divisionem 
praesumunt  unitatis,  quando  unitas,  ex  semetipsa  derivans 
trinitatem,  non  (15)  destruatur  ab  illa,  sed  administretur. 
itaque  duos  et  tres  iam  iactitant  a  nobis  praedicari,  se 
vero  unius  dei  cultores  praesumunt,  quasi  non  et  unitas  lo 
inrationaliter  coliecta  haeresim  faciat  et  trinitas  rationaliter 
expensa  veritatem  constituat.  *monarchiam',  inquiunt,  *tene- 
mus',  et  ita  sonum  ipsum  vocaliter  (20)  exprimunt  etiam 
I^atini  et  tam  opifice,  ut  putes  illos  tam  bene  intellegere 
monarchiam  quam  enuntiant  [sed  monarchiam  sonare  student  is 
Latini,  oikonomiam  intellegere  nolunt  etiam  Graeci.]  at  ego, 
si  quid  utriusque  linguae  praecerpsi,  monarchiam  nihil  aliud 
significare  scio  quam  singulare  et  (25)  unicum  imperium;  non 
tamen  praescribere  monarchiam  ideo,  (231/1)  quia  unius  sit, 

5  expavescunt,  quod  Eng:  expavescunt  ad  PMF;  6  o(kovo- 
M.(av.  numemm  fnUgOj  oikonomiam,  numerum  Eng ;  numerus,  inquit  Kr^ 
^=  plures  {cf.  aupra  2301$  et  adv.  Marc.  I  cap.  5 :  post  unum  enim  numerus) ; 
"^  quando  =  wdhrend  doch  (Kr) ;  12  inquiunt  FR,  inquit  PM ;  13  sonum 
^*:  solium  PMR*,  solom  F;  istum  ttusp.  Kr;  14  et  tam  opifice  (=  so 
9mei8terlich,  adn.  Kr)  PMFR*,  etiam  Opici  R^:  etiam  modifice  Oehlerus\ 
Xo  sed  monarchiam  —  etiam  Graeci  secluait  Kr;  16  at  ego  PM,  at 
A^ero  F. 


72  Ludwig  Rosenmeyer, 

20  eum,  cuius  sit,  aut  filium  non  habere  aut  ipsum  se  sibi  filium 
fecisse  aut  monarcbiam  suam  non  per  quos  velit  administrare. 
atquin  nullam  dico  dominationem  ita  unius  sui  esse,  ita  sin- 
gularem,  ita  monarchiam,  ut  non  etiam  (5)  per  alias  proximas 
personas  administretur,  quas  ipsa  prospexerit  officiales  sibL 

25  si  vero  et  filius  fuerit  ei,  cuius  monarchia  sit,  non  statim 
dividi  eam  et  monarchiam  esse  desinere,  si  particeps  eins 
adsumatur  et  filius,  sed  proinde  illius  esse  principaliter,  a 
quo  communicatur  in  filium,  et  dum  illius  (10)  est,  proinde 
monarchiam  esse,  quae  a  duobus  tam  unitis  continetur.  igitur 

30  si  et  monarchia  divina  per  tot  legiones  et  exercitus  angelorum 
administratur,  sicut  scriptum  est:  milies  centies  centena 
milia  adsistebant  ei,  et  milies  centena  milia  appa- 
rebant  ei,  nec  ideo  unius  esse  desiit,  ut  desinat  (15)  mon- 
archia  esse,  quia  per  tanta  railia  virtutum  procuratur:  quale 

35  est,  ut  deus  divisionem  et  dispersionem  pati  videatur  in  filio 
et  in  spiritu  sancto,  secundum  et  tertium  sortitis  locum,  tam 
consortibus  substantiae  patris,  quas  non  patitur  in  tot  ange- 
lorum  numero,  et  quidem  tam  <  alienorum  >  a  substantia  (20) 
patris?  membra  et  pignora  et  instrumenta  et  ipsam  vim  ac 

40  totum  censum  monarchiae  eversionem  deputas  eius?  non 
recte.  malo  te  ad  sensum  rei  quam  ad  sonum  vocabuli  ex- 
erceas.  eversio  enim  monarchiae  illa  est  tibi  intellegenda, 
cura  alia  dominatio  suae  condicionis  et  proprii  status  ac  per 
hoc  (25)  aemula  superducitur,  cum  alius  deus  infertur  ad- 

46  versus  creatorem,  ftunc  male,  cum  plures,  secundum  Valentinos 
et  Prodicos :  tunc  in  monarchiae  eversionem,  cum  in  creatoris 
destructionem. 

20  eum  Rig-.  eius  PMF;  non  wn.  P  {add.  in  mg.  m.  1)\  21  velit 
RF,  venit  PM;  29  unitis  Eng:  unicis  PMF;  34  quia  om.  F;  38  et 
quidem  tam  <alienorum>  Qel:  et  quidem  tam  PMF,  et  quid?  demta 
Eng,  ecquid  nata  Oehlerus ;  39  patris  membra  OehUrits  Eng ;  43  alio 
P;  45  tunc  male  PMF,  cum  Marcione  Oehlerus,  tunc  mage  (=  magis) 
Eng,  adn.  Kr :  'mihi  totus  hic  locus  inde  a  verbis  cum  alius  deus  usque 
in  finem  capitis  interpolatoris  esse  videtur ;  quo  remoto  quae  in  initio  in- 
sequentis  capitis  leguntur  arctissime  se  applicant  ad  verba  eversio  —  super- 
ducitur* ;  46  Prodicos  R»  mg,  {cf.  I  pag.  178,29) :  prodigos  PMFR  \  Proclos 
R';  [cum  in  creatoris  destructionem  Kr  in  ed.  min.  scr.  post  tunc  male]. 


Quaestiones  TertuUianeae  ad  librum  Adversus  Praxean  pertinentes.    73 

230/12  (3/31)  codicum  lectioDem  rectara  non  esse  facile 
est  intellectu;  cum  disertim  sibi  opponantur:  'oikonomia'  et 
'numerus',  *dispositio'  et  "divisio*,  *oikonomia*  a  sequentibus 
verbis  separari  non  potest.  Si  Engelbrechtius  coniunctionem 
causalem  *quod*  restituit,  contra  eum  dicere  nolim.  Sed  meiius 
esse  puto  post  "expavescunf  graviter  interpungi,  ita  ut  scriptum 
legamus :  *Simplices  . .  .  expavescunt ;  oikonomiam  numerum 
et  dispositionem  trinitatis  divisionem  praesumunt  unitatis, . . .' 
quod  est:  TTdvrec  T«p  ol  ibiujTai  .  .  .  ou  inTVUiCKovTec  ^va 
|i6vov  8€6v,  TouTov  bi  cuv  Tr|  4auToO  oiKovo|ii(f  vojiiCTeov, 
iKqpoPoOvrar  Tr|v  oiKovofiiav  dpi6p6v  Kai  ti^v  Tf\c  Tptdboc  bid- 
Oeciv  TTpoXajLipdvouctv  eivai  Tflc  )novd6oc  biaipectv,  KaiTrep  tiic 
povdboc,  iE  iauTfic  TrapaToucnc  Tr|V  Tpidba,  iriT'  ^Keivfic  \ir\ 
5iaXuo)ievr]C,  dXX'  oiKOVo^oufidvric.  Expavescendi  verbum  bene 
absolute  poni  posse  demonstratur  loco  Plinii  Nat.  Hist.  XXIII 49 
{ed.  Mayhoff.  IV  p.  I6/16)  *neque  expavescentibus  repente* 
et  Quintil.  Inst.  or.  VI 2,  si :  *non  expavescet  circumventus  ?' 
In  eo,  quod  'quando*  contrarium  ibi  inducit,  offendendum  non 
est,  cf.  Henrici  Hoppei  1. 1.  p.  78/79,  *quando'  2.  Ad  nostrum 
locum  cf.  et  verba  240/4 — 11/27:  *bene,  quod  et  dominus 
usus  hoc  verbo  in  persona  paracieti  non  divisionem  signi- 
ficavit,  sed  dispositionem*.  —  Pergo  ad  locum  230/19 — 4/4: 
In  adnotationibus,  quas  Beatus  Rhenanus  tertiae  editionis 
libro  adiecit,  scriptum  legimus  haec:  *solium]  sic  legitur  in 
manuscriptis  voluminibus  omnibus  quae  viderim.  Non  arbitror 
monarchiam  solium  reddere  voluisse,  quod  Grammatici  sic 
dictum  aiunt,  non  quod  solum  capiat,  sed  quia  solidum.  Proinde 
solium  mutavi  in  sonum.  Nam  mox  sequitur  *sed  monar- 
chiam  sonare  student  'Latini'  et  infra  ^)  *Malo  te  ad  sensum 
rei,  quam  ad  sonum  vocabuli  exerceas.'  Nerao  negabit  *sonura* 
rectum  esse.  Facile  est  qui  ortura  sit  SOLIVM  ex  SONVM  in- 
tellegere.  Quod  attinet  ad  verbum  *sonum*,  Stoici  in  voce  dis- 
cemunt  t6  XeT^jievov  a  voou)Lieviu,  illud  est  qxuvri  vel  f\xoc, 
Sententiam  *sed  monarchiara  sonare  student  Latini,  oikono- 
miara  intellegere  nolunt  etiara  Graeci'  nullo  raodo  expungen- 
dara  esse  puto.  Magis  rhetorice  verba  illa  sunt  prolata,  quam 

»)  231/22—4/32. 


74  Ludwig  Rosenmeyer, 

ut  interpolatoris  esse  possint  Praeterea  *utriusque  linguae' 
(v.  23 — 8)  melius  est,  si  Latini  et  Oraeci  antea  nominantar. 
Quasi  per  parenthesin  introducta  sunt  verba  >).  Primaria  sen- 
tentia  haec  est:  dicunt  illi:  *monarchiam  tenemus';  quod  tam 
anxie  exequuntur,  ut  etiam  tov  f\xov^  rd  Xero^evov  recipiant; 
oikonomiae  non  recipiunt  neque  verbum  neque  sensum.  His 
verbis  quasi  in  adnotatione  addit  etiam  Graecos  magis  sonum, 
q)ujvriv,  quam  sensum,  t6  voou^evov  Tfic  oiKovoiiiac,  intellexisse. 
Quare  auctori  ipsi  definiendae  sunt  et  monarchia  et  oikonomia 
(*at  ego  .  .  .',  280/23):  altera  nullo  modo  altera  excluditur 
—  oiKovo^ia,  oiKovo^eTv  reddit  auctor  noster  vocibus  *ad- 
ministratio,  administrare'  — ,  otKOVoiieTv  Tr|v  fiovapxiav  231 '2 
(4/12)  scriptum  legimus*). 

Etiam  quae  sequuntur  verba  interpretationis  indigent: 
*non  tamen  praescribere  monarchiam  ideo,  quia  unius  sit, 
eum,  cuius  sit,  aut  filium  non  habere  aut  ipsum  se  sibi 
filium  fecisse  aut  monarchiam  suam  non  per  quos  velit  ad- 
ministrare/  Non  eodem  iure  proferuntur  tria  illa  membra, 
quae  per  *aut'  introducuntur;  primum  et  tertium  in  quamlubet 
cadunt  monarchiam,  secundum  priori  quasi  subiunctum  Praxeae 
continet  opinionem,  sed  ut  irrideatur  in  universum  translata; 
adiecit  eam  TertuUianus  ut  persaepe  similes  breves  senteutias. 

*)  Verbis  'ut  putes  illos  (Latinos)  tam  bene  intellegere  monarchiam 
quam  enuntiant'  significavit  Latinos  non  intellegere  monarchiam ;  iara 
additurus  ne  Graecos  quidem  bene  uthusque  verbi  sensum  percepisse, 
repetit  quod  dixerat  'sed  monarcbiam  sonare  (xi^v  qxuvfiv  ^6vov  tt^c 
^ovapxiac)  student  Latini',  quo  fortius  opponat  *oikonomiam  intellegere 
(rd  voo6^€vov)  nolunt  etiam  Graeci'. 

■)  Sero  vidi  quae  adnotat  ad  rem  luelicher  1.  c. :  Mir  erscheint  der 
Satz  (sed  monarchiam  . . .  Graeci)  unentbehrlich,  da  Tertullian  im  Fol- 
genden  mit  utriusque  linguae  auf  ihn  zurUckblickt ;  er  leitet  die  Kritik  an 
dem  selbstbewufiten  unwissenden  Monarchianismus  weitcr,  indem  er  den 
monarchianischen  Lateinern  bloO  den  Sinn  fCkr  den  feierlichen  Klang 
ihres  Schlagworts  zugesteht,  den  Griechen  unter  ihnen  .  .  •  aber  den 
Vorwurf  macht,  dafi  sie  sich  gegen  das  ihnen  leicht  zug&ngliche  Ver- 
stHndnis  von  iiiovapxia  als  olKovoiiiia  strlluben.  Er  selber  verstehe  vom 
Lateinischen  und  Griechischen  genug,  um  behaupten  zu  dflrfen,  daft 
die  Monarchie  Unterregenten  keineswegs  ausschliefit,  dafi  eine  Ver- 
teilung  der  Macht  an  verschiedene  Instanzen  —  also  otKOvo^ia  —  viel- 
mehr  in  ihrem  Wesen  liegt. 


Quaestiones  Tertullianeae  ad  librum  Adversus  Praxean  pertinentes.     75 

Fortasse  igitur  recipiendum  est,  quod  dubitans  proposuit 
tamen  Reitzensteinius  *aut  filium  non  habere,  sed  ipsum  se 
sibi  filium  fecisse  aut  .  .  .' 

231/19  (4/29)  eisdem  de  causis  et  Engelbrechtii  et  Oehleri 
coniecturas  (ecquid  nataOeA/.;  et  quid?  demtA  Eng.)  reiciendas 
esse  puto:  non  lepidum  est  *ecquid  nata  a  substantia  patris 
membra'  vel  *et  quid?  demta  a  substantia  patris  membra'; 
cum  vocibus  *membra  et  pignora  .  .  .'  nihil  nisi  genetivus 
*monarchiae*  coniungatur  oportet,  Sed  hoc  non  est  tanti 
momenti,  quanti  altera  res.  DLsertim  auctor  pronuntiat  deum 
in  filio  et  in  spiritu  sancto,  secundum  et  tertium  sortitis 
locum,  tam  consortibus  substantiae  patris  divisionem  nou 
magis  pati,  quam  in  tot  angelis,  qui  cum  patre  non  ita  arte 
coniungi  possunt,  qui  non  tam  participes  sunt  substantiae 
patris ;  *a  substantia  patris*  igitur,  quod  his  respondet  verbis, 
ab  hac  sententia  separari  non  potest.  Quare  Kroymannus  videri 
potest  merito  Gelenium  sequens  "alienorum*  in  contextum  re- 
cepisse.  Sententiae  membra,  ut  iam  dixi,  alia  respondent  aliis: 
*deu8  divisionem  et  dispersionem  pati  videatur  in  filio 
et  in  Bpiritu  sitnoto,  secundum  et  tertium  sortitis  locum, 
tam  cansortibm  substantiae  patris,  quas  non  patitur  in  tot 
angelonimniuneroetquidem  —  tam  <alienorum>  a  sub- 
stantia  patris?'  Sed  satis  apparet  deesse  aliquod  membrum, 
quod  verbis  'secundum  et  tertium  sortitis  locum'  respondeat, 
plus  igitur  una  voce  evanuisse  videtur.  Verba  auctoris  sane 
restituere  non  possumus,  sententia  postulantur  haec  fere :  *et 
quidem  tam  <a  maiestate  remotorum,  quam>  a  substantia 
patris?* 

Sed  difficiUimus  huius  capitis  locus  restat  (231/26 — 5/4). 
Beatus  Rhenanus  I.  c.  affert  haec:  *Et  prodigos]  Scribendum^ 
et  Proclos.  Nam  ex  Philostrato  recenset  Aurelius  Augustinus' 
— •  quo  loco  hoc  fecerit,  reperire  non  potui  *)  —  'Proclia- 
nitas,  qui  cura  Seleucianis  senserint  creatores  animarum  an- 
gelos  esse  de  igne  et  spiritu.  Tum  sic  distinguenda  verba^ 
Tunc  male,  quum  plures,  secundum  Valentinos  et  Proclos: 

*)  De  Proclianitis  cf.  Filastrii  divers.  haeres.  libr.  XXVIII  (LVI)^ 
ed.  Marx  in  corp.  Vind.  38,  p.  29. 


76  Ladwig  Rosenmeyer. 

Tanc  in  nionarchiae  eversionem,  quam  in  creatoris  destnio- 
tionem/ 

De  nomine  vix  ambigemus:  non  Proclom^  sed  Prodicom 
hic  nominari  et  ipse  Tertullianas  docet  Scorp.  c.  XY  {Beiff. 
178:29):  ^quodsi  iam  tanc  Prodicas  aut  Yalentinus  adsisteret 
saggerens  non  in  terris  esse  confitendum  apud  homines  . . .', 
ubi  cum  Valentino  coniunctum  eum  esse  vides,  et  quae  de 
Prodici  secta  protulerunt  Hilgenfeld  in  libro  qui  inscribitur 
'Ketzergeschichtedes  Urchristentums'(1884,  p.552/3)etHamack 
in  libri  *Geschichte  der  altchristlichen  Literatur  bis  Eusebius' 
partis  primae  (Die  Uberlieferung  und  der  Bestand  A  a.  L.) 
pagina  163.  Ad  contextum  verborum  restituendum  accin- 
gamur.  Engelbrechtii  coniecturam  statim  reicere  possumus, 
cum  *mage'  rarior  sit  forma  —  praecipue  ea  usi  sunt  comici 
—  quam  ut  eam  coniectura  inferre  possimus.  In  'tunc  male' 
et  Kroymannus  haesit,  in  editione  minore  mutavit  ordinem 
verborum :  *. . .  superducitur.  cum  alius  deus  infertur  adversus 
creatorem,  tunc  male,  cum  in  creatoris  destructionem ;  cura 
plures,  secundum  Valentinos  et  Prodicos,  tunc  in  monarchiae 
eversionem.'  Quod  rectum  esse  non  potest,  cura  mea  quidem 
sententia  verba  *tunc  in  monarchiae  eversionera,  cum  in 
creatoris  destructionem'  nullo  modo  divellenda  sint  Sed 
egregie  intellexit  Kroymannus  a  verbis  *cum  alius  deus* 
novam  incipere  sententiam.  Antea  generaliter  tantura  de  mon- 
archia  disseruit  auctor;  notio  *alia  dorainatio'  nunc  excipitur 
verbis :  *alius  deus',  quare  *alius'  (irgend  ein  anderer)  scriptura 
legiraus,  non  *alter';  premit  autem  raaxime  verba  *adversus 
creatorem*.  Fortasse  scribi  potest:  *cura  alius  deus  infertur 
adversus  creatorem,  tunc  aemulus  {vel  aemuli),  cum  plures 
secunduni  Valentinos  et  Prodicos,  tnnc  in  monarchiae  ever- 
sionera,  tunc  in  creatoris  destructionem.' 

IV.  (232/1 — 5/6)  'Ceterura  qui  filium  non  aliunde  deduco, 
sed  de  substantia  patris,  nihil  facientem  sine  patris  voluntate, 
oranem  a  patre  consecutum  potestatera,  quomodo  possum  de  fide 
destruere  monarchiara,  quam  a  patre  filio  traditam  in  filio 
servo?'  Haereo  in  verbis  *de  fide',  sed  quod  substituatur, 
nondum  inveni.  *de  filio'  dubitanter  proponit  Reitzensteinius. 


Quaestiones  Tertullianeae  ad  librum  Adversus  Prkxean  pertinentes.    77 

In  eiusdem  capitis  fine  p.  232/19  (5/24)  certe  scriben- 
dura  est:  *videmus  igitur  non  obesse  monarchiae  filium^ 
Vocem  *filium*  expuuxit  Eroymannus;  deesse  eam  non  posse 
apparebit,  si  sententiarum  nexum  omissis  tamen  scripturae 
locis,  quos  attulit  auctor,  hic  referam :  '.  . .  quomodo  possum 
de  fiiio(?)  destruere  monarchiam,  quam  a  patre  fiiio  traditam 
in  filio  servo  ?  . . .  adeo  autem  manet  in  suo  statu,  licet  trinitas 
inferatur,  ut  etiam  restitui  habeat  patri  a  filio  . . .  videmus 
igitur  non  obesse  monarchiae  filium,  etsi  hodie  apud  filium 
est,  quia  et  in  suo  statu  est  apud  filium  et  cum  suo  statu 
restitnetur  patri  a  filio.  ita  eam  nemo  hoc  nomine  destruet^ 
<si>  filium  (si  add,  R*,  (ww.  PMPR*)  admittat,  cui  et  traditam 
eam  a  patre  et  a  quo  quandoque  restituendam  patri  constat*^ 


78  Ludwig  Rosenmeyer, 


De  capitibus  XVI— XVII. 

XVI.  'Nec  putes  sola  opera  mundi  per  filium  facta,  sed 
et  quae  a  deo  exinde  gesta  sunt    pater  enim,  qui  diligit 
filiura  et  omnia  tradidit  in  manu  eius,  utique  a  pri- 
mordio  diligit  et  a  primordio  tradidit,   ex  quo  (=  qmndo^ 
quaniam)  a  primordio*)  sermo  erat  apud  deum  et  deuj^ 
erat  sermo/  .  .  .  His  verbis  ^nullam  exoeptionem  temporii^ 
permittit,  quia  omnia  non  erunt,  si  non  omnis  temporis  fuerint' 
Filius  igitur  fecit,  quaecumque  primis  scripturaelocis  narrantiir. 

(256/22 — 25/4):  ipse  enim  et  ad  humana  seraper  collo- 
quia  descendit,  ab  Adam  usque  ad  patriarchas  et  prophetas,  in 
visione,  in  somnio,  in  speculo,  in  aenigmate  ordinem  suum(25) 
praestruens  ab  initio,  semper  quem  erat  persecuturus  in  (257/1) 
fine.  ita  semper  ediscebat,  et  deus,  in  terris  cura  hominibus 
conversari,  non  alius  quara  serrao,  qui  caro  erat  futoms; 
ediscebat  autera,  ut  nobis  fidera  stemeret,  ut  facilius  crede- 
reraus  filium  dei  descendisse  in  saeculum,  <cum>  et  retro 
tale  (5)  quid  gestum  cognosceremus. 

4  semper  delendum  esse  susp.  Kr  [ab  initio,  semper  quem  wnf*^ 
Kr  in  ed.  mai:  ab  initio  semper,  quem  in  ed,  min.];  quem  Un:  <iw* 
PMF ;  in  fmem.  ita  Urs  [recepit  Kr  in  ed.  min.,  ef.  ibi  pag.  88]\  infiniU 
PMF;  5  ediscebat,  et  deus,  in  Kr^  qui  adnotat:  et  deus  =  et  cumde^i* 
etiamtumj  nondum  caro esset  filiua :  ediscebatet  deus  in  vulgo',  8  <cum> 
eiEng:  <si>  et  R'  vulgo. 

*quae'  (v.  25 — 7)  non  habere,  ad  quod  referretur,  w^ 
Ursinus  cognovit  optimeque  proposuit  *quem*,  quod  et  P  codice 
confirmari  videtur,  cum  ex  *que',  quod  P  praebet,  nou  min^^ 
facile  *que'  (=  qtiem)  quam  \u^'  (=  quae)  restituere  possimus; 
*quae*  codicura  librarii  ad  depravatura  illud  'infinita'  rettuliss^ 
videntur.    Sententia  haec  est:  lesus  Christus  ordinem  suum 

*)  a  primordio  seclusit  Kr. 


Quaestiones  Tertullianeae  ad  librum  Adversus  Praxean  pertinentes.    79 

ab  initio  seraper  praestruxit,  quem  sine  fine  semper  erat 
persecuturus.  Scribo  igitur:  *ordinera  suura  praestruens  ab 
initio  semper,  quem  erat  persecuturus  infinite  semper  (i;^ 
quem  erat  infinite  semper  persecuturus),  ediscebat  et  deus 
in  terris  . . .  conversari,  non  . . .  futurus,  ediscebat  autem  . . .' 
Ita  haec  duo  'ediscebat*  bene  sibi  respondent.  In  sequentibus 
*cunl*  bene  adiecisse  Kroymannum  satis  apparei 

lam  ad  sequens  vertamur  caput  (258/19 — 26/20): 
XVIL  Facilius   existimaverunt  patrera  in  filii  noraine 
venisse  (20)  quara  filiura  in  patris,  dicente  ipso  doniino:  ego 
veni  in  patris  mei  nomine,  itemad  ipsura  patrera:  noraen 
tuura  manifestavi  hominibus,  condicente  etiam  scriptura: 
benedictus  qui  venit  in  nomine  domini,  utique  filius  r» 
in  patris  nomine.    sed  nomen  patris:   deus  omnipotens,  (25) 
<  altissimus,  >  dominus  \irtutum,  rex  Israhelis,  qui  est.  qua- 
tenus  (259/1)  ita  scripturae  docent,  haec  dicimus  et  in  filium 
competisse  et  in  his  filium  venisse  et  in  his  semper  egisse 
et  sic  ea  in  se  hominibus  manifestasse.  omnia,  inquit,  patris  lo 
mea  sunt.   cur  non  et  nomina?   cum  ergo  legis  deura  omni- 
potentem  et  (5)  altissimum  et  deum  virtutum  et  regem  Is- 
rahelis  et  qui  est,  vide,  ne  per  haec  filius  etiam  demonstretur, 
suo  iure  deus  <  omnipotens,  >  qua  sermo  dei  omnipotentis 
quaque  oranium  accepit  potestatem,  altissimus,  qua  dextera  i5 
dei   exaltatus,   sicut  Petrus   in   Actis   contionatur,   doniinus 
virtutum,  quia  (10)  omnia  subiecta  sunt  illi  a  patre,  rex  Is- 
rahelis,  quia  illi  proprie  excidit  sors  gentis  istius,  item  qui 
est,   quoniam   multi  [filii]   dicuntur  et  non  sunt.    si  autem 
volunt  et  patris  nomen  Christi  esse,  audient  suo  loco.  interim  20 
hic  mihi  promptum  sit  responsum  adversus  id,  quod  et  de 

2  venisse  Kr\  egisse  PMF;  5  utique  F,  utriusque  M  (carr.  in 
utrique  m.  i),  utrique  P  {del,  lUteram  r  R) ;  6  sed  Kr  tidnotans :  sutit 
adveraarii  quae  aequuntur :  et  PMF,  sed  et  Urs ;  nomina  Urs ;  7  altis- 
simus  om.  PMFR^  add.  R»  (cf.  25915);  14  omnipotens  add.  R^  om. 
PMFR»;  19  filii  seclusit  Kr:  dii  Ciacconiua,  filii  <dei>  Eng  (alludi  hic 
putans  ad  I  loh.  S,  10);  20  patris  nomen  Christi  Kr:  Christi  nomen 
patris  PMF,  defendit  Eng  sic  dUainguens :  si  autem  volunt,  et  Christi 
nomen  patris  esse  audient  suo  loco ;  audient  R' :  audiunt  PM,  audivit  F; 
21  promptum  Oehlerus:  promotum  PMF;  et  de  PM,  de  F. 


80  Ludwig  Rosenineyer, 

Apocalypsi  lohannis  proferunt:  ego  (15)  dominus,  qui  est 
et  qni  fuit  et  <qui>  venit,  omnipotens,  et  sicubi  alibi 
dei  omnipotentis  appellationem  non  putant  etiam  filio  eon- 
25  venire.  quasi  qui  venturus  sit  ««  omnipotens,  cum  et  filius 
omnipotentis  tam  omnipotens  sit  quam  deus  dei  filius. 

22  qui  est  et  qui  fuit  et  <qui>  venit  Kr\  qui  est  et  qui  Cuit  et 
venit  MR^,  qui  est  et  qui  venit  F,  qui  est  et  qui  erat  et  qui  fuit  et 
venit  PR^;  25  lctcunam  signavit  Kr:  sit,  omni<potentis  filius,  non 
sit  omni>potens  8usp.  [in  ed.  min.  scr.:  quasi  qui  venturus  sit  <non> 
omnipotens] :  sit,  <non  sil>  Eng;  26  sit  dei  filius  c[uam  PMF;  M.  dei 
iilius  Ura. 

Cum  filius  in  patris  nomine  venerit,  omnia  eius  nomina 
et  in  filium  competere  exponit  nobis  auctor.  Haec  nomina 
esse:  deum  omnipotentem,  altissimum,  dominura  virtutura, 
regem  Israhelis,  qui  est.  Singula  noraina  ab  auctore  filio 
attribuuntur,  cum  unuraquodque  sententia  explicetur  secunda. 
Quare  nerao  negabit  259/7  (27/3)  aRhenano  intertia  editione 
apte  additura  esse  illiid  *oranipotens',  quod  facile  a  librario 
aliquo  omitti,  sed  deesse  nou  potest^).  Difficultates  solura 
praebet  (v.  11)  illud:  *itera  qui  est,  quoniara  raulti  filii  di- 
cuntur  et  non  sunt';  *filii'  rectura  esse  non  potest,  cum,  ut 
iara  dixiraus,  patris  noraina  filio  attribuantur,  pater  autem 
filius  non  sit,  "filii  dei*  eadera  de  causa  reiciendum  est, 
adiciendum  est  aliquid,  quod  pari  raodo  et  patri  et  filio 
competat.  *qui  est'  certe  nihil  est  nisi  6  uiv  (=  der  Etvige, 
der  seiende  Gott).  Bene  igitur  Ciacconius  restituit  nostrara 
sententiara:  *itera  qui  est,  quoniara  raulti  dii  dicuutur  et 
non  sunt* 

In  sequentibus  recte  restituit  Kroyraannus:  *ego  do- 
minus,  qui  est  et  qui  fuit  et  <qui>  venit,  omni- 
potons*.  Ultiraa  in  sententia  (v.  17)  negationis  particulani 
iara  Fulvius  Ursinus  iure  atque  raerito  desideravit,  sed  quod 
scripsit  'quasi  qui  venturus  non  sit  oranipotens*  rainus  placet 
Quaravis  facilis  Kroymanni  sit  coniectura,  tamen  ipse  in- 
tellexisse   videtur  *omnipotentis  filius*  praeter  necessitatem 

t)  Idem  (258/25-26/26)  bene  ^altissimus'  addidit. 


Qaaestiones  TertuUianeae  ad  libram  Adversus  Praxean  pertinentes.    81 

addi,  in  editioue  igitur  minore  tacite  ad  Oehlerum  rediit  et 
scripsit :  'quasi  qui  venturus  sit  <  non  >  omnipotens*.  Equidem 
non  intellego,  cur  alterum  omittat  *sit*,  cum  egregie  scripserit 
Engelbrechtius :  *quasi  qui  venturus  sit,  <non  sit>  onmipotens'. 
Haec  bene  continuantur  verbis:  *cum  et  filius  omnipotentis 
tam  omnipotens  sit,  quam  dei  filius  deus'.  Ita  melius  sen- 
tentias  sibi  respondere  puto  quam  apud  Eroymannum.  Post 
^omnipotens  sit*  codices  Mei  filius'  inseruerunt  sensu  plane 
cassum  et  recte  ab  Ursino  omissum.  Natum  videtur  glossema 
eodem  tempore  quo  verba  in  fine  posita  'dei  filius  deus' 
corrumpebantur  in  *deus  dei  filius'. 


XIV,  1. 


82  Ludwig  Rosenmeyer, 


ii 


De  capite  XIX. 

Initium  capitis  ita  scribit  Kroymannus: 
(261  /1—28/19)  <  Si  >  qui  et  hoc  dictum  eius  in  argumentum 
singularitatis  arripient,  extendi,  inquit,  caelum  solus  quan- 
tum  ad  ceteras  virtutes  solus,  praestruens  adversus  coniecturas 
haereticorum,  qui  mundum  ab  angelis  et  potestatibus  diversis(5) 

5  volunt  structum,  qui  et  ipsum  creatorem  aut  angelum  faciunt 
aut  f  ad  alia  quae  extrinsecus,  ut  opera  mundi,  ignorantem 
quoque,  subomatum.  aut  si  sic  solus  caelum  extendit,  quo- 
modo  isti  praesumunt  in  perversum  haeretici,  quasi  singularis, 
non  admittatur  sophia  illa  dicens:   cum  pararet  caelum, 

10  ego  (10)  aderam  illi.  et  Esaias  dixit:  quis  cognovit 
sensum  domini  et  quis  illi  consilio  f  uit?  utique  praeter 
sophiam,  [fuit]  quae  illi  aderat,  in  ipso  tamen,  et  cum  illo 
universa  compingebat,  non  ignorante,  quid  faceret. 

1  <  si  >  qui  Kr :  qui  PMFR  *,  quin  R  *  vulgOy  qui  =  quomodo  intilegU 
Eng\  ad  hoc  dictum  adn.  Kr:  scil.  quod  modo  attigit  auctor  260J29; 
2  [quantum  MF,  quarum  vel  quantum  P  (quarum  vel  ext.  R)] ;  6  aot 
ab  aliqua  extrinsecus  <virtutevolunt>  ad  opera  mnndi 8usp.Kr,adn.: 
Achamoth  intellego  Valentinianorum^  cf.  Adv.  Val.  cap.  25  [in  ti.  »«"• 
aut  ab  alia  qua  extrinsecus  vi  <in>  opera  mundi];  aut  ad  alia,  ({^^ 
extrinsecus  sunt  opera  mundi  Eng;  10  illi.  et  R,  illi  <simul.)  ^^ 
Pam,  iUi  ?  et  Oehlerus ;  et  Esaias  dixit  Eng :  et  si  dixit  PMF,  et  si 
dixit  <apostolus>  Urs;  12  fuit  eed.  Eng:  fuit  PM,  non  fuit  F,  ait  Vr»\ 
aderat.  in  vulgo. 

Ineunte  capite  codicum  lectio  vera  non  est,  *qui'  Q^^ 
potest  significare  *et  ii',  cum  id,  ad  quod  referatur  hoc  pr^ 
nomen  ('propter  haereticos,  qui . .  .'  260/23—28/12)  longiu^ 
absit  ab  hac  sententia.  Beatus  Rhenanus  'quin*  scribere  voluit^ 
ego  antea  'sunt  qui*  supplere  volui^).  Sed  fortasse  tam  gene- 
raliter  res  pronuntianda  non  est;  sunt  iidem  haeretici  *q^» 

*)  In  indicativo  'arripienf  offendendum  non  est,  qui  persaepe  rcper*' 
tur  apud  Tertullianum,  cf.  de  spect.  c.  I  (Reiff,  1/18),  de  pud.  c.  IX  (1.  c.236/6). 


Quaestiones  Teriullianeae  ad  librum  Adversus  Praxean  pertinentes.    83 

ut  ipse  modo  dixerat  (260/23),  ^sicut  nationes  manibus  ita  et  ipsi 
verbis  idola  fabricantur,  id  est  alium  deum  et  alium  Ghristum/ 
Quare  Eroymannum  quidem  non  sequor;  melior  essetRhenani 
coniectura  *quin',  sed  cur  augeat  hic  vim  orationis  scriptor 
non  video,  praesertim  cum  ad  praecedentia  verba  *cum  quo 
caelum  solus  extendit'  respiciat.  Fortasse  scripsit  Tertul- 
lianus:  'Qui<a>  et  hoc  dictum  eius  in  argumentum  singulari- 
tatis  arripient:  extendi  .  .  .  solus  {sc,  dico  so  sage  ich  vel 
audi  80  hore) :  quantum.  .  .  .' 

Pergo  ad  sequentia,  quorum  haec  est  sententia:  auctor 
praestruit  —  ut  TertuUiani  utar  verbis  —  contra  coniecturas 
haereticorum,  qui  mundum  ab  angelis  et  potestatibus  diversis 
volunt  structum,  et  qui  unum  creatorem  aut  angelum  faciunt 
aut  ab  aliquo  alio  ad  creandum  raundum  subornatum.  Bene 
ad  nostrum  locum  quadrat  Irenaei  Gontra  haereses  I  ss,  i 
(Migne  7,  p.  669) :  'Gum  teneamus  autem  nos  regulam  veri- 
tatis,  id  est,  quia  sit  unus  deus  omnipotens,  qui  omnia  con- 
didit  per  verbum  suum,  et  aptavit,  et  fecit  ex  eo,  quod  non 
erat,  ad  hoc  ut  sint  omnia,  quemadmodum  scriptura  dicit: 
Yerbo  enim  domini  caeli  confirmati  sunt,  et  spiritu 
oris  eius  omnis  virtus  eorum;  et  iterum:  Omnia  per 
ipsum  facta  sunt,  et  sine  ipso  factum  est  nihil:  (ex 
omnibus  autem  nihil  subtractum  est;  sed  omnia  per  ipsum 
fecit  pater,  sive  visibilia,  sive  invisibilia,  sive  sensibilia,  sive 
intellegibilia,  sive  temporalia  propter  quandam  dispositionem, 
sive  sempiterna,  et  aeonia)  non  per  angelos,  neque  per  vir- 
tutes  aliquas  abscissas  ab  eius  sententia;  .  .  .'  praecipue 
autem  cum  nostris  verbis  congruit  ibid.  U  ss,  4  (Migne  p,  841) : 
'Quoniam  autem  dictis  nostris  consonat  praedicatio  aposto- 
lorum  et  domini  magisterium  et  prophetarum  annuntiatio  et 
apostoiorum  dictatio  et  legislationis  ministratio  unum  eun- 
demque  omnium  deum  patrem  laudantium;  et  non  alium 
atque  alium,  neque  ex  diversis  diis  aut  virtutibus  substantiam 
habentem:  sed  ex  uno  et  eodem  patre  omnia  (qui  tamen 
aptat  secundum  subiacentium  naturas  et  dispositionem)  et 
neque  ab  angelis  neque  ab  alia  quadam  virtute,  sed 
a  solo  deo  patre  visibilia  atque  invisibilia  et  omnia  omnino, 

6* 


84  Ludwig  Rosenmeyer, 

quaecumque  facta  sunt'  Apud  Tertullianum  (261/5 — 28/23) 
verba  *qui  et  ipsum  creatorem'  mutare  velim  in  *et  qui  unum 
creatorem* :  *et  qui'  scribo,  cum  hi  haeretici,  qui  certe  Yalentiniani 
sunt,  non  sint  iidem  atque  ii,  quos  modo  attulit  auctor;  *unum' 
acrius  praecedentibus  opponi  videtur  mihi  quam  *ipsum'.  Re- 
stant  nunc  verba  *ignorantem  quoque'  ^),  quae  ad  interpretauda 
velim  conf  etas  Irenaei  1. 1. 1 6,  s  (Migne  p.  496) :  TaOra  bi  tov  bn^i- 
oupTov  q>dcKOuav  d(p'  ^auToO  ^kv  \hf\cBax  KaTacK€ud£eiv,  TreTroin- 
Kevav  b'  auTd  ttic  'AxamijG  npopaXXoucric  •  oupavov  ireiToinK^vai, 
}ii\  eibdTU  Tov  oupavov*  Kai  dvGpuiirov  TTerrXaKevai,  \ii\  eiboTa 
t6v  dvOpuJTrov  T^iv  bi  bebeix^vai,  )xi\  iTricTd^evov  Tr|V 
Tnv  Kui  4Tri  TrdvTUiv  oOtui  X^touciv  iiTvoriK^vai  auTu»v  Tdc  Jbeac 
ujv  iTToiei,  Kai  auTfjv  Tf|v  ^T^T^pa'  auTOV  bi  )li6vov  (|;f\c6ai  Trdvra 
eivai.  Scribo  nunc:  *.  .  .  et  qui  unum  creatorem  aut  angelum 
faciunt  aut  ab  alio  quo  extrinsecus  ad  opera  mundi,  igno- 
rantem  quoque,  subomatum.'  Quod  sequitur  *auf  ferri  non 
potest;  scripserim:  *At  si  sic  solus  caelum  extendit, 
quomodo  isti  praesumunt  in  perversum  haeretici,*  (Praxeas 
scilicet)  *quasi  singularis,  non  admittatur  sophia  illa  dicens: 
cum  pararet  caeium,  ego  aderam  illi?  (Wenn  es  aber 
30  gemeint  trdre  .  .  .  soU  dann  amgeschlosaen  sein?)*  In  se- 
quentibus  verbis  (v.  10 — 28)  desiderant  viri  docti  aliquam 
personam,  cui  attribuantur  verba:  *quis  cognovit .  .  .  fuit?* 
ntrum  *apostolus'  significetur  an  'Esaias',  sane  diiudicari  non 
potest,  in  Esaiae  XL  is  scriptum  legimus :  Tic  ^tvuj  voOv  Kupiou, 
Kai  Tic  auToO  cu^pouXoc  4t^v€to,  5c  cu^Pipqi  auT6v ;  in  Ep.  Pauli 
ad  Rom.  XI  si :  Tic  Tdp  ^Tvu)  voOv  Kupiou ;  f\  Tic  cu)biPouXoc 
aCrroO  ^t^vcto;  *Esaias',  cuius  est  et  illud  *extendi  caelum 
solus',  mente  suppleri  non  potest  cum  inter  hanc  et  nostram 
sententiam  locus  proverbiorum  insertus  sit  Fortasse  tamen 
restitui  potest:  "et  qui  dixit:  quis  .  .  .  fuit?  utique  praeter 
sophiam  dixit  (vel  dicit)',  ad  quod  sequens  *dicif  bene  se 
adiungit  Qua  lectione  accepta  plauius  perspicimus  *praeter 
sophiam'  ad  praecedentem  sermonein  pertinere,  ita  ut  facile 
intellegamus:  *quis  praeter  sophiam'. 

')  Cf.  infra  261/13  (28/31) :  'non  ignorante,  quid  faceret.' 


Quaestiones  Tertullianeae  ad  librum  Adversus  Praxean  pertinentes.    85 


De  capite  XXI. 

(263/19 — 30126)  Aspice  itaque,  quanta  praescribant  tibi 
etfajn  in  evangelio  (20)  ante  Philippi  consultationem  et  ante 
omrrem  argumentationem  tuam.  et  in  primis  ipsa  statim  prae- 
^tdo  lohannis  evangelizatoris  demonstrat,   quid  retro  fuerit 
qui   caro  fieri  habebat:  in  principio  erat  sermo,  et  sermo    5 
^i^at  apud  deum,  et  deus  erat  sermo;  hic  erat  in  prin- 
^^  I>io  apud  (25)  deum;  omnia  per  ipsum  facta  sunt  et 
^i  i^e  ipso  factum  est  nihil.    nam  si  haec  non  aliter  accipi 
"Ci^t  quam  quomodo  scripta  sunt,  indubitanter  alius  osten- 
^^^r  qui  fuerit  a  principio,  (264/1)  alius  apud  quem  fuit,  lo 
**-ivi8  sermo  dei,  alius  deus,  —  licet  et  sermo  deus,  sed  qua 
"^S.  filius,  non  qua  pater  —  alius  per  quem  omnia,  alius  a 
^y^^  omnia.   alium  autem  quomodo  dicamus,  saepe  iam  edi- 
~^^^us:  quo  alium  dicamus  necesse  est  (5)  non  eundem,  — 
^    ^^on  eundem  >  autem  non  quasi  separatum  — :  dispositione  15 
^*^-Xum,  non  divisione.  hic  ergo  caro  factus  est,  non  ipse,  cuius 
^3it  sermo.  huius  gloria  visa  est  tamquam  unici  a  patre,  non 
^^-mquam  patris.  hic  unicus  sinum  patris  disseruit,  non  sinum 
^X^um  pater.   praecedit  enim:   deum  (10)  nemo  vidit  um- 
^\iiam.    idem  et  agnus  dei  ab  lohanne  designatur,  non  ipse,  20 
^xiius  est  dictus.  certe  filius  dei  semper,  sed  non  ipse,  cuius 
^st  filius. 

5  erat  verbum  P  {trciaU  R  et  superscripsit  sermo);     11  alius  sermo 

^ei,  alius  deus  Kr  in  ed.  mai.  [alium  sermonem  dei  <habes,>  alium 

^eum  in  ed.  tnin.] :  alium  sermonem  dei  ahum  dominum  (deum  lun) 

1*MF;  sermo  deus  Kr:  deus  sermo  PMF;     12  alius  Kr  {bis):   alium 

l*MF  [Kr  in  ed.  min.] ;     13  dicamus  Rig :  praedicamus  PM  (a  in  e  corr. 

-•n.  2)  F;    15  <non  eundem>  autem  Oehlerus^  parenthesin  indicavit  Kr ; 

16  caro  factus  est  PM,  factus  est  caro  FR  vulgo;    18  unicus  Eng:  unius 

PMF,  unus  Pam ;  sinum  (priore  loco)  om.  F ;     20  idem  et  agnus  Ur$ : 

inde  et  si  agnus  PMF  reliqui ;    21  dictus  Kr,  adn. :  'sc.  agnus ;  dictus 

est  =  dicitur  cf.  23716  et  27818":  dilectus  PMF  [in  ed.  min.  scripsit  Kr: 

ipse  cuius  est,  dictus  certe  filius  .  .  .]. 


86  Ludwig  Rosenmeyer, 

264/1 — 31/4  Kroyinannus  in  editione  minore  recte  re- 
stituit:  "alium  sermonem  dei  <habes,>  aiium  deum  .  . .  alium 
per  quem  omnia,  alium  a  quo  omnia.* 

Statim  vertamur  ad  locum  264/11  (31/14):  *cuius  est 
dilectus'  dici  non  posse  libenter  Kroymanno  concedo,  sed 
num  recte  *dictus'  restituerit,  nescio.  Tertullianus  ad  eos 
scripturae  locos  respicit,  qui  de  baptismo  lesu  agunt  In 
Ev.  sec.  loh.  I  29  scriptum  legimus:  liudvvTic  .  .  .  Xexer  "Ibe 
6  dfivoc  ToO  GeoO  .  .  .,  36:  Kai  £|ipXei|;ac  tiu  'IricoO  irepi- 
iraToOvTi  X^Ter  "156  6  djjivdc  toO  GeoO.  Sed  opinioni  Ter- 
tulliani  etiam  magis  favet  alter  ille  locus,  quo  vox  narratur, 
quae  a  caelo  venerit :  cu  €i  6  ul6c  ^ou  6  dTa7rTiT6c  (Ev.  Marc.  I 
11;  Luc.  in  22;  cf.  et  11.  ep.  Petr.  I  17),  hanc  respicit  in  se- 
quentibus  •certe  filius  dei  semper  (sc.  designatus)*.  lam  re- 
vertamur  ad  initium,  ubi  *inde  et  si  .  .  .*  nullo  modo  ferri 
potest.  Brevibus  sententiis  principalibus  exprimit  auctor  id 
quod  dicere  vult;  cf.  supra: 

*hic  ergo  caro  factus  est,  non  ipse,  cuius  erat 

sermo ; 

huius  gloria  visa  est  tamquam  unici  a  patre,  non 

tamquam  patris; 

hic  unicus  sinum  patris  disseruit,  non  sinum  suum 

pater.' 
Itaque  scribere  velim  ex  Beitzensteinii  coniectura:  'inde 
et  [si]  agnus  dei  ab  lohanne  designatur,  non  ipse,  cuius  est 
<agnus,  et>  dilectus  certe  filius  dei  semper  {sc.  designatur), 
sed  non  ipse,  cuius  est  filius.'  Potuit  certe,  sed  non  debuit 
pro  verbis  'cuius  est'  etiam  scribere  *cuius  est  dictus*,  cf.  278/7 
(42/31)  *sicut  ergo  sermo  dei  non  est  ipse,  cuius  est,  ita 
nec  spiritus,  et  si  dei  dictus  est,  non  tamen  ipse  est,  cnius 
est  dictus  etc*  Restat,  ut  de  *inde*  aliquid  dicamus,  quod 
raro  apud  TertuUianum  coniunctionis  causalis  vice  fungitur: 
cap.  XXm  (271/14-37/9)  'inde  (darum)  scilicet  suffecerat 
filii  ad  patrem  vox  .  .  .*  —  de  quo  loco  vide  infra  — ; 
Apolog.  XLVn  (OehUrus  I  p.  28618)  'Inde,  opinor,  et  a  quibus- 
dam  philosophia  quoque  eiecta  est, .  .  .'  cf.  ad  rem  Hoppei 
1. 1.  p.  111.    Portasse  Mnde*  (=  durum)  et  nostro  loco  ser- 


^estiones  Tertullianeae  ad  librom  Adversus  Praxean  pertinentes.    87 

aadum  est.  Referendum  autem  non  est  ad  praecedentia 
»rba,  sed  ad  totam  priorem  sententiam.  Quare  multo  melius 
it  nostra  verba  ut  alia  simpliciter  sine  ulla  particula  adici. 
iia  consideratione  commotus  Fulvius  Ursinus  facili  muta- 
>iie  *inde*  correxit  in  *idem',  quo  substituto  ne  minima 
lidem  restat  difficultas. 


88  Ludwig  Rosenmeyer, 


De  capite  XXII. 

(269/18 — 35/23)  .  .  .  mterrogatus  a  ludaeis,  si  ipse  esset 
Christus  —  utique  dei,  nam  usque  (20)  in  hodiernum  ludaei 
Christum  dei,  non  ipsum  patrem  sperant,  quia  numqaam 
Christus  pater  scriptus  est  venturus  —  loquor,  inquit,  Tobis, 

6  etnon  creditis;  opera,  quae  ego  facio  in  nominepatris, 
ipsa  de  me  testimoniura  dicunt.  quod  testimonium?  ipsum 
scilicet  esse,  de  quo  interrogabant,  id  est  (25)  Christum  dei. 
de  ovibus  etiam  suis*,  quod  nemo  iUas  de  raanu  eius  eriperet, 
pater  enim,  <inquit,>  quod  mihi  dedit  maius,  (2701) 

10  est  omnibus,  et  ego  et  pater  unum  sumus. 

2  dei  R^:  deusPMFR*;  8  lacunam  aignavii  Kr^  subiungens d«- 
sidercU ;  9  pater  enim  quod  mihi  dedit  maius  est  omnibus  PM  [in  d. 
min.  Kr  komma  post  dedit  posuit.],  pater  enim  qui  maior  est  omnibus 
mihi  dedit  F  Oehlerus;  inquit  addidit  Kr. 

Recte  Kroyraannus  intellexit  Tertullianum  in  Evangelio 
lohannis  X  29 — 30  legisse,  quod  aliquot  etiam  nunc  habent 
codices:  6  TraTrjp  [^ou]  5  bebujKev  iiioi  TrdvTUiv  ^€iI6v  knv, 
Ktti  oubeic  buvatai  dpTrdZeiv  4k  ir\Q  x^xpbc  toO  TraTpoc.  *Etu) 
Kai  6  TTari^p  ?v  kiiiev  —  ita  enim  etiam  Hilarius,  cf.  ed. 
Tischendorfii  — ,  codicem  F  autem,  quocum  fecerat  Oehlerus, 
correxisse  locum  ex  alia  evangelii  recensione:  6  TTarrip  [^ou] 
5c  5^buiK€v  |Lioi  irdvTUiv  |ui€i2[u)v  dcTiv.  .  .  .  Dicere  voluit  auctor 
noster:  potestate,  quae  a  patre  maxima  esset  data  Christo, 
eum  oves  suas  h.  e.  fideles  posse  tueri  atque  ab  omni  malo 
servare.  Desiderari  autem  apud  Tertullianum  verbum  finitum 
bene  statuit  Kroymannus.  Sed  idem  quod  post  verba  *de 
ovibus  etiam  suis*  lacunam  hiare  dicit,  non  probo.  Si  pro 
*enira'  voce  *inquit'  scribo,  nihil  ad  sententiam  comprehen- 
dendam  deest:  *de  ovibus  etiam  suis,  quod  neroo  illas  de  manu 
eius  eriperet,  pater,  in<quit>,  quod  mihi  dedit,  maius 
est  oranibus,  et  ego  et  pater  unum  sumus.' 


Quaestiones  Tertallianeae  ad  librum  Adversus  Praxean  pertinentes.    89 


De  capite  XXIII. 

(271/4 — 36/31)  Post  haec  autem  Martha  filium  dei  eum 
coafessa  non  (5)  magis  erravit  quam  Petrus  et  Nathanahel; 
quamquam  et  si  errasset,  statim  didicisset  ecce  enim  ad  sus- 
citandum  fratrem  eius  a  mortuis  ad  caelum  et  ad  patrem 
dominus  suspiciens:  pater,  inquit,  —  utique  filius  —  gratias  5 
ago  tibi,  quod  me  semper  exaudias:  propter  istas 
turbas  circumstantes  (10)  dixi,  ut  credant,  quod  tu  me 
miseris.  sed  et  in  conturbatione  animae:  et  quid  dicam? 
pater,  inquit,  sal vum  me  fac  de  ista  hora:  atquin  propter 
hoc  veni  in  istam  horam;  verum,  pater,  glorifica  nomen  lo 
tuum,in  quo  erat  filius:  ego,  inquit,  veni  in  patris  nomine. 
inde,  —  (15)  scilicet  suffecerat  filii  ad  pati*em  vox  —  ecce  ex 
abundantia  respondet  de  caelo  pater:  [filio  contestatur:  hic  est 
filius  meus  dilectus,  in  quo  bene  sensi,  audite  illum. 
ita  et  isto]  glorificavi  et  glorif icabo  rursus.  quot  personae  i.^ 
tibi  videntur,  perversissime  Praxea,  nisi  quot  et  voces?  habes 
(20)  filium  in  terris,  habes  patrem  in  caelis.  non  est  separatio 
ista,  sed  dispositio  divina.  ceterum  scimus  deum  etiam  intra 
abyssos  esse  et  ubique  consistere,  sed  vi  et  potestate,  filium- 
que,  ut  individuum,  cimi  ipso  ubique.  tamen  in  ipsa  oiko-  20 
nomia  pater  voluit  filium  in  terris  haberi,  se  vero  in  caelis, 
quo  et  ipse  (25)  filius    suspiciens  et  orabat  et  postulabat  a 

1  Martha  Pam:  maria  PMF;  eum  («.  v.  a  m.  i)  M ;  6  ^sed>  propter 
Lat;  7  quod  PM,  quia  F;  11  <et>  filius  Rig;  patris  MP  {add.  mei 
R  §x  Hiraaugiensi),  patris  mei  F;  12  parenthesin  indicavU  Kr:  vox. 
ecce  vulgo;  ex  abundanti  Jjot;  13  respondet  P,  respondit  MF;  filio 
contestatur  —  isto  aeclusisse  ee  Kr  adnot.  ut  quae  et  verbum  structuram 
turhent  et  omnino  nan  legantur  in  evang.  eec.  loh. ;  contestaturus  Oehlerue ; 
16  isto  PM,  in  isto  F;  16  Praxea  R:  praxean  PMF;  19  potestate, 
fiUumque  Kr:  potestate.  filium  quoque  PMF ;  22  quo  R':  quod  PMFR*; 
caelis.  quo  vulgo. 


90  Ludwig  Rosenmeyer, 

patre,  quo  et  nos  (272/1)  erectos  docebat  orare:  pater  noster, 
quiesincaelis.  cum  sit  et  ubique,  hanc  sedem  suam  voluit 

25  pater:  **  mihi  thronus.  *  rainoravit  filium  modico  citra 
angelos,  ad  terram  demittendo,  gloria  tamen  et  honore  coro- 
naturus  illum,  in  (5)  caelos  resumendo.  haec  iam  praestabat 
illi  dicens:  et  glorificavi  et  glorificabo.  postulat  filius 
de  terris,  pater  promittit  a  caelis.    quid  mendacem   facis  et 

30  patrem  et  filium  ?  si  aut  pater  de  caelis  loquebatur  ad  filium, 
cum  ipse  esset  filius  apud  terras,  aut  filius  ad  patrem  pre- 
cabatur,  cum  ipse  esset  (10)  pater  apud  caelos,  quale  est,  ut 
filius  item  postularet  a  semetipso  postalando  a  patre,  <si> 
filius  erat  pater,  aut  iterum  pater  sibi  ipse  promitteret  pro- 

35  mittendo  filio,  si  pater  erat  <filius?>  ut  sic  duos  divisos 
diceremus,  quomodo  iactitatis,  tolerabiiius  erat  duos  divisos 
quam  unum  deum  versipellem  praedicare. 

23  quo  PM,  quod  F;  24  caelis,  cum  tmlffo;  ubique.  hanc  vulgo; 
suam  om.  F;  25  pater  mihi  thronus  minoravit  F,  pater.  minoravit  PM 
reliqui;  quas  indicavit  lacunM  Kr  aic  vuU  expleri:  <in  caelo,  in- 
quit,>  mihi  thronus.  <hinc  et>  minoravit;  26  demittendo  t7r»:  di- 
mittendo  PMF  reliqui]  30  aut  FR»,  autem  PMR»;  ad  filium  R'  [R« 
in  mg.] :  ad  filium  si  autem  pater  PMFR  • ;  31  terras  —  apud  om.  P 
{add.  R  in  mg,  ex  Hire.) ;  32  pater  Kr :  filius  PMF;  33  postularet  Urs : 
postulet  PMF;  si  add.  R':  om.  PMF;  34  filius  erat  pater  et  si  pater 
erat  {v.35)  secludi  vuU  Eng;  [at  iterum  R'  inmg.];  35  Giuis  addidU 
Kr ;  36  diceremus  —  divisos  om.  P  (add.  R  in  mg.  ex  Hirsaugienst) ; 
erat  PM,  erit  F. 

Kroymannus,  qui  271/16  (37/11)  'filio  contestatur  —  isto* 
seclusit,  in  eo  haesit,  quod  haec  verba  non  reperiuntur  in 
Ev.  sec.  loh.  XTT  27  sqq.,  ubi  scriptum  legimus :  NOv  f|  vuxri 
jiou  TeTdpaKTai,  Kai  ti  eTTrui;  TTdTep,  cujc6v  h€  4k  Tflc  dipac 
TauTTic.  dXXd  bid  toOto  i^XGov  efc  Tfjv  ulpav  TauTiiv '  (28)  TTdTcp, 
56Hac6v  cou  t6  dvo^a.  t^XOev  oOv  qpwvi')  4k  toO  oupavpv '  Kai 
^b6£aca  Kai  TtdXiv  5oEdcui.  Ego  antea  putavi  TertuUianura  ut 
saepius  sententias  scripturae  paulum  mutasse,  ut  eas  iun- 
geret  inter  se,  et  verba  alius  evangelii  coniunxisse  cum  verbis 
alius.  Sed  altero  illo  loco  non  agitur  nisi  de  clarificatione 
lesu,  quae  fit  in  Tabor  monte,  quae  uno  loco  novi  testamenti 


Quaestiones  Tertullianeae  ad  librum  Adversus  Praxean  pertinentes.     91 

• 

(Ev.  Matth.  XVII  5)  refertur.  Haee  verba  (Matth.  1. 1.)  in  con- 
textu  nostro  certe  a  Tertulliano  adhiberi  non  potuerunt,  quia  in 
iis  non  agitur  de  oratione  et  responsione,  de  quibus  in  reliquis; 
cf.  *respondet  de  caelo  pater*.  Sed  certe  servandum  est  *filio 
contestatur<us>',  quia  statim  (loh.  XII  30)  sequitur  ou  61'  djuife 
auTTi  f)  cpujvfi  T^Tovev  dXXd  5i'  u|Lidc^):  *nempe  ut  vobis  testi- 
monio  sit.'  Scriba  aliquis  hoc  non  recte  intellexit,  testimonium 
narrationis,  quae  est  de  lesu  clarificatione,  addidit  Si  illud  *fiJio 
contestatur<us>*  extinguinrus,  nihil  est,  ad  quod  referatur 
interpolatio.  Scribo  iam:  *inde,  —  scilicet  suffecerat  fiUi  ad 
patrem  vox  —  ecce  ex  abundantia  respondet  de  caelo  pater 
filio  <interra>*)  contestatur<us> :  <et>  glorificavi  etglori- 
ficabo  rursus.* 

Habemus  igitur  patrem  in  caelo,  fiiium  in  terra;  quam- 
quam  pater  ubique  est  et  filius  cum  eo,  *tamen  (271/23 — 37/18) 
in  ipsa  oikonomia  pater  voluit  filium  in  terris  haberi,  se  vero 
in  caeiis,  quo  et  ipse  filius  suspiciens  et  orabat  et  postuiabat 
a  patre,  quo  et  nos  erectos  docebat  orare.*  Sequentibus  in 
verbis  aliquid  evanuisse  nemo  negabit,  supplenda  certe  sunt 
ex  locis,  quos  iam  Kroymannus  significavit,  Psalm.  CII  19: 
Kupioc  ^v  Toi  oupavuj  ^Toijiace  tov  9p6vov  a{nou,  Kai  f]  paci- 
X€ia  auTOu  TrdvTUJv  bearoZiei,  Esaiae  LXVI  1 :  Outujc  X4t€i 
Ktjpioc  •  *0  oupavoc  inou  0p6voc  .  .  .  (Act.  ap.  VII  49 :  '0  oupa- 
v6c  |iou  9p6voc).  Scripserim  igitur  leviter  transpositis  verbis : 
'.  .  .  quo  et  nos  erectos  docebat  orare:  pater  noster,  qui 
es  in  caelis,  cum  sit  et  ubique.   <dixit  enim:   caelum> 

mihi  thronus.  hanc  sedem  suam  voluit  pater;  minoravit * 

Alia  deinde  asyndeta  bene  se  adiungunt 

lam  ad  sequentia  verba.  Quamvis  magna  mendorum  copia 
inquinatus  est,  tamen  nullus  omnium  locorum,  quos  tractavi, 
tam  facile  sanari  potest  quam  noster.  Binae  enim  sententiae 
sibi  respondent,  ita  ut  altera  alteri  mederi  possimus :  *si  autem' 
(272/7)  non  modo  ad  sententiam  non  quadrat  —  sententia 
enim  *qiiid  mendacem   facis  et  patrem   et  filium*   est  ex- 

»)  Cf.  et  272/16—38/4. 

*)  <In  terra>  recte  adiecit  B.  Keil;  ita  bene  praeparatur  argumen- 
tatio  quae  sequitur.  Alterum  *et'  propter  272/6  (37/26)  necessarium  videtur. 


92  Ludwig  Rosenmeyer, 

■ 

plicanda,  non  discedimus  ab  ea^  id  quod  *autem'  coniimctione 
efficeretur  —  sed  etiam  concinnitatem  sententiarum  turbat; 
'aut*  scribendum  esse  ex  altero  *aut*  satis  apparet  Verba  *si 
autem  pater'  per  errorem  in  MPF  iterata  esse  non  minus  facile 
intellegitur  quam  Paterniacensis  librarium  ab  altero  *apud'  ad 
alterum  oculis  aberrasse.  Hoc  autem  teneo  verba*si  aut  pateretc/ 
referenda  esse  ad  praecedentia,  quae,  nisi  hoc  sumis,  sensu 
carere  videntur :  *quid  mendacem  facis  et  patrem  et  filium, 
si  aut  pater  de  caelis  loquebatur  ad  filium,  cum  ipse  esset 
filius  apud  terras,  aut  filius  <  de  terris  >  precabatur  ad  patrem, 
cum  ipse  esset  pater  apud  caelos?*  *de  terris'  concinnitatis 
causa  adieci,  cf.  supra  *postulat  filius  de  terris,  pater  proraittit 
a  caelis*;  eadem  de  causa  ordinem  verborum  *ad  patrem  pi^e- 
cabatur'  mutavi.  Kroymannum  272/10  recte  "filius'  in  *pater' 
mutasse  nemo  negabit.   Sequitur,  ut  a  verbis  *quale  est'  nova 
incipiat  sententia,  nisi  forte  praeferimus  *<aut>  quale  est' 
scribere  (p.  24,  237/1  *iam  quale  est'  scripsimus).    Bene  tum 
Ursinus  restituit  *postularet*  (cf.  sequens  *proraitteret*).  Engel- 
brechtius  duas  sententias  "filius  erat  pater*  et  *si  pater  erat' 
seclusit;  quod  fecit,  quia  illud  enuntiatum  *si  aut  pater  de 
caelis  .  . .  caelos'  ad  sequentia  rettulit;  ita  sane  supervacua 
essent  haec  verba.   Sed  si  illud  cum  antecedentibus  coniun- 
gimus,  necessariae  videntur  sententiae  istae,  in  quibus  XsO 
filius  erat  pater'  R^  recte  restituit   In  fine  Kroymannus  *si 
pater  erat  <filius>*  bene  posuii   Haec  igitur  sic  scribenda: 
*<aut>  quale  est,   ut  filius  item   postul<ar>et  a  semetipso 
postulando  a  patre,  <si>  filius  erat  pater,  aut  iterum  pater 
sibi  ipse  promitteret  promittendo  filio,  si  pater  erat  <filius?>' 


Quaestiones  Tertnllianeae  ad  librum  Adversus  Praxean  pertinentes.    93 


De  capitibus  XXV— XXVI. 

XXV.  (276/14 — 41/16)  percurre  adhuc  et  invenies  quem 
patrem  credis  vitem  patris  (15)  dictum  et  patrem  agricolam, 
uti  quem  in  terra  tu  putas  fuisse,  hunc  rursus  in  caelis  a 
filio  agnosci,  cum  illuc  respiciens  discipulos  suos  patri 
tradit.  -y 

2  vitem  Kr  (cf.  loh.  i5,  i):  vice  PMF;  3  uti  quem  Leopoldus: 
utique  PMF,  et  quem  lun ;    4  ad  agnosci  adn.  Kr :  scil.  invenies. 

Egregie  Kroymannus  ex  Ev.  loh.  XV  1 :  *Etuj  eiiin  f|  &\xr 
TTeXoc  f)  dXr|8ivr|,  Kal  6  TraTrip  |liou  6  TewpToc  dcriv  restituit: 
Vitem  patris  dictum';  quod  codices  tradunt  "utique*  sanum 
non  est,  Leopoldus  'uti  quem*  proposuit.  Sed  consideremus 
scripturam :  deum  patrem  lesus  in  caelo  esse  agnoscit,  cf.  Ev. 
loh.  XVII  1 :  TaOta  iXdXTicev  6  IticoOc,  xai  dTrdpac  Toiic  6q)- 
eaXiuouc  aOioO  ejc  t6v  oupav6v  .  .  .,  11:  irdTep  fiTie,  Tripncov 
a^Touc  iv  tJj  6v6iLiaTi  cou  oOc  bebuiKdc  ^oi.  .  .  .  Fortasse  igitur 
scribendum  est:  'invenies,  quem  patrem  credis,  vitem  patris 
dictum  et  patrem  agricolam  brevi<que  post  eum>  (vd  patrem 
vd  agricolam  patremque),  quem  in  terra  tu  putas  f  uisse,  hunc . .  .* 

XXVI.  (27/7/13 — 42/11)  ceterum  ut  alia  evangelia  nunc 
interponam,  quae  <de>  nativitate  dominica  fidem  (15)  con- 
firmant,  sufficit  eum,  qui  nasci  habebat  ex  virgine,  ab  ipso 
adnuntiali  angelo  filium  dei  determiuatum :  spiritus  dei 
superveniet  in  te,  et  virtus  altissimi  obumbrabit  te:  5 
propterea  quod  nascetur  ex  te  sanctum  vocabitur 
filius  dei.    volent  quidem  et  hic  argumentari,  sed  veritas 

1  nunc  Kr:  non  PMF;  2  <de>  nativitate  Pam:  nativitate  PMF; 
3  eum  R':  enim  PMFR*;  4  adnuntiali  Kr:  adnuntiari  PMF;  determi- 
nate  Eng  (defendens  adnuntiari);  5  in  te  om.  F;  6  vocabitur  sanc- 
tum  F. 


94  Ludwig  Rosenmeyer, 

(20)  praevalebit  *nempe',  inquiunt,  *filius  dei  deus  est,  ^ 
et  virtus  altissimi  altissimus  esf .  nec  pudet  illis  inicere,  quod, 

10  si  esset,  scriptum  fuisset  quem  enim  verebatur,  ut  non  aperte 
pronuntiaret :  *deus  supervenief,  et  'altissimus  obumbrabit 
te'?  dicens  autem  *spiritus  dei',  etsi  spiritus  dei  *4i,  tamen 
non  directo  (25)  deum  nominans,  portionem  totius  intellegi 
voluit,  quae  cessura  erat  in  fQii  nomen.  hic  spiritus  dei  idem 

15  erit  sermo. 

8  spiritus  dei  ausp.  Eng  {non  probans  quam  Kr  indic.  lac),  lacunam 
8ignavit  Kr,  ut  et  spiritus  dei  deus  est  intercidisse  putans ;  9  illis  Kr: 
illos  PM,  illo  F;  inicere  PM,  vincere  F;  quod  —  verebatur  om.  F; 
12  etsi  spiritum  dei  Eng^  nihil  praeterea  deMerans,  lacunam  eignavit 
Kr,  deus  capit  dici  eupplenda  censena,  deus  add.  Ure ;  15  erit  (i «.  a 
a  m.  1)  M. 

Valde  dubito  num  Kroymannus  recte  277/14  —  42/12 
*non'  mutaverit  in  *nunc';  mea  quidem  sententia  auctor  toto 
lohannis  evangelio  tractato  non  iam  alia  evangelia  percurrere 
vult,  sed  satis  habet  paucos  afferre  locos.  Quare  cum  codi- 
cibus  scribere  velim:  'ceteruni  ut  alia  evangelia  non  inter- 
ponam  . .  .*,  interponendi  vox  significat  himufUgen^  herbei" 
ziehen^  non  ut  putat  Eroymannus  beiseUe  lassen,  In  sequentibus 
iusto  plus  mutavit  Kroymannus:  ex  antecedentibus  verbis 
"spiritus  dei  superveniet  in  te,  et  virtus  altissimi  obumbrabit 
te  .  .  .'  satis  apparet  *filius'  (v.  20 — 18)  lapsum  calami  esse 
pro  *spiritus*.  Itaque  Engelbrechtius  recte  restituit:  <^'nempe*, 
inquiunt,  *spiritus  dei  deus  est,  et  virtus  altissimi  altissimus 
est'»,  cui  sententiae  respondent  verba,  quae^modo  attuU.  In 
sequentibus  (v.  24 — 22)  haud  male  scripsit  Ursinus:  *etsi 
spiritus  dei  <  deus  >'.  Sed  aliam,  quam  praeivit  (cum  Pamelio) 
Engelbrechtius  viam  equidem  ingressus  scribo:  'spiritum  dei'; 
ut  autem  acrius  sententiam  opponamus  sequenti,  ordine  ver- 
borum  leniter  mutato  scribere  velim:  «dicens  autem  *spiritus 
dei',  etsi  dei  spiritum,  tamen  non  directo  deum  nominans, 
portionem  totius  intellegi  voluit  ...» 

Ibid.  278/25 — 43/16:  hoc  et  satanas  eum  in  tehipta- 
tionibus  novit:  si  filius  dei   es,  hoc  et  exinde  daemonia 


Quaestiones  Tertullianeae  ad  librum  Adversus  Praxean  pertinentes.    95 

con£tentur:  scimus  (279/1)  qui  sis,  filius  dei.  patrem 
et  ipse  adorat  Christum  se  dei  a  Petro  agnitum  non  negat 
exultans  in  spiritu  ad  patrem:  confiteor,  inquit,  tibi,  pater,  f> 
<Juod  absconderis  haec  a  sapientibus.  hic  quoque  patrem 
Jiftxiiini  notum  nisi  filio  (5)  adfirmat  et  patris  filium  f  con- 
fessurus  confessores  et  negaturus  negatores  suos  apud  patrem, 
^ducens  parabolam  filii  .  .  .,  ignorans  .  .  .,  disponens  .  .  ., 
h^l^ens  potestatem  etc.*  lo 

4  ad  verba  Ghristum  —  negat,  inquit  Kr,  cf.  quae  adnotavi  infra 

^    l  7;  agnitum  PM,  cognitum  F;     5  exultans  F,  insultans  PM  vulgo\ 

^  -  ^pientibus,  hic  suap.  Kr  [ad  patrem  —  confiteor  .  .  .  sapientibus  — , 

^^  -Kr  in  ed.  min.])   ad  hic  quoque  adn.  Kr:  cf.  278123  et  in  istis 

^^^gehis;  7  adfirmans  susp.  Kr;  patris  PM,  patri  F;  cuin.  Kr:  neacio 

*^   hue  sint  inserenda  quae  supra  l.  4  leguntur,  hoc  modo:  et  patris 

A^iimi  Christum  se  dei  a  Petro  agnitum  non  negat,  confessurus  [ad- 

!^^^*lnat.   est  patris  fiUus  confessurus  .  .  .  Kr  in  ed.  min.];  confessurus 

"^^,  confessurum  P  vulgo;    8  negaturus  MF,  negaturum  P  vulgo. 

Loci  Evangeliorum  Matth.  XI  25  et  Luc.  X  21  viam  nobis 

^J)eriunt  ad  verba  scriptoris  sananda;  priore  loco  scriptum 

l^gimus  hoc:  *EEo^oXoTo0^ai  coi  Trdrep,  Kiipie  tou  oupavoO  Kal 

"t^c  Tnc?  8TrfKpun;ac  TauTa  dTT6  cocpiliv  Kai  cuvctujv,  Kai  diTe- 

'•cdXuipac  auTd  VTiTrioic  .  .  .  (27)  TTdvTa  ^oi  irape^oen  v^tto  toO 

'TraTpdc   ^ou*  Kai  oubeic  dmTivdbcKei  tov  ui6v  el  \xf]  6  TraTrip* 

^vbk  Tiv  TiaT^pa  tic  dTTiTivujCKei  ei  \xf\  6  uidc  Kai  \b  iav  Pou- 

>TiTai  6  uloc  dTTOKaXuipat.  Altero  quem  laudavi  loco  scriptum 

^demus:    (21)   'Ev    auTf|    Tr|    ujpqi    ^TCiXXidcaTO    tuj  TTV€U)iaTi 

-rui  dTiiu  Kai  eiTrev  •  'EEo^oXoTOu|iai  coi  TTOTep  .  .  .  vriTTioic  (ut 

supra)  .  .  .  (22)  TTdvTa  no\  TTapeboGn   utt6  toO   TraTpoc   )uiou, 

Kai  oubeic  Tivd)CKei  Tic  icixv  6  uioc,  ei  |Lif|  6  TraTrip,  Kai  Tic 

icnv  6  TraTrip,  ei  ixf\  6  ui6c  Kai  Ji  fiv  poiiXriTai  6  ui6c  dTTO- 

KaXuipai. 

Profecto  igitur  scribendum  est:  *hic  quoque  patrem 
nemini  notum  nisi  filio  adfirmat  et  <nemini  nisi>  patri  (ita 
F)  filium*.  Nunc  participia  *confessurus  .  .  .  negaturus  etc.' 
conmiode  adnectuntur;  de  qua  re  iam  saepius  disserui  (cf.  ut 
exemplo  utar  246/24 — 17/13  aliaque).  lam  consideremus 
verba  (279/1 — 43/18)  'Christum  se  dei  a  Petro  agnitum  non 


96   L.  Rosenmeyer,  Quaest.  Tertnll.  ad  libram  Adversus  Prax. pertin. 

negaf,  quae  Kroymaniius  suo  loco  movit.  Cum  *confessunis...* 
autem  coniungi  non  possunt,  quia  iUnd  respondet  sequentibas 
participiis,  sed  cum  verba  *patrera  et  ipse  adorat'  et  'extdtans 
in  spiritu  ad  patrem'  dirimant,  certe  suo  loco  posita  non 
sunt.  Placet  igitur  quod  proponit  Reitzensteinius  ordine 
verborum  mutato:  *scimus  qui  sis,  filius  dei.  Christum 
se  dei  a  Petro  agnitum  non  negat  patrem  et  ipse  adorat 
<cum>  (vel  <et»  exultans  in  spiritu  ad  patrem:  confiteor, 
inquit  .  .  .* 

lam  ad  finem  pervenit  disputatiuncula  nostra,  qua  si 
quid  ad  Tertulliani  verba  aut  emendanda  aut  interpretanda 
contribuisse  videar,  ei  maxime  viro  hoc  me  debere  libere 
profiteor,  quem  saepissime  impugnavi,  Aemilium  dico  Kroy- 
mannum,  virum  industria  et  sagacitate  inter  paucos  de  Ter- 
tulliano  bene  meritum. 


Index  locorum  tracUtorom. 


97 


INDEX  LOCORUM  TRACTATORUM. 


Kroymaniii  Kroymanni 

editio  maior:  editiominor: 

cap.  II 
229.9—2306  3.0— 16 

cap.  III 

230 1. — 14  3.1 — •• 

230.1— .8  4e— 8 

231 1  4 11 

231 18  4  .9 

231  .6 .7  5  8 — 6 

cap.  IV 

232  8  5  8 
232 19  5.6 

cap.  V 

233.  64 

233 11 — 1.  6 18 — 14 

233 16 — II  6 18 — 19 

233  «0  6  .. 
233.8 — .4  6.8 — .6 
233 .6  6 .7 
2347  7t 

2349—10  7  8—4 

234 10 — 1.  7  4 — 6 

234  18 15  7  7—9 

234 18  7i« 
cap.  VII 

235 19 — .0  Se — 7 

236  16 — 18  8  .8 81 

237 1  9  9 
cap.  VIII 

238.1 

239  7 
cap.  IX 

239 15— »8 


10«. 
11  4 

11  12 .0 


Paginae : 

24—25 

25 

71—76 

73 

73—74 

74—75 

75 

75—76 

76—77 

76 

77 

1—17 

7 

7—9 

9—11 
11 

11-12 
12 
12 
13 

13-14 
14-15 
15 

18—26 
20—21 
21—24 
24 

26-29 
27 

27—28 
52—55 
53—54 


Kroymauni 
editio  maior : 

239.8—84 

2407 

240 10—11 
cap.  X 

241 1 

241.4 

242  8—4 

242  7-8 
cap.  XI 

244.6 — .0 

245  4—6 
cap.  XII 

246 .8 — .6 
cap.  XIII 

247  6—6 

247  8 

247 1. 

2484 

248 .0— .1 

2494-11 

249 .6— «6 
cap.  XIV 

250 10 

250  19 

2513 

2515 

251 15 

251  15—17 

251 19— to 
253 1—4 
cap.  XV 

254  1. — 14 

255  s — 8 


Kroymanni 
editio  minor: 

11  .0 — ti 

11  80 

12  1-8 

12  19 

13  9 

13  17 — 16 

13 .1 — «« 

15  .6 — .7 

15  81— 16 1 


17 1.— 


15 


17  .. .3 

17.5 
17.9 

18 1. 

18  .8 .9 

19  5—1. 
19  .6— .7 

20  5 

2014 

20.5 
20.7 

21  4 
21  4-6 
218-9 

22  9—1. 

23 10 — 1. 

23  .5 80 


Paginae : 

55 

54 

54—55 

55—59 

66—57 

57 

58—59 

59 

60—61 

60 

61 

61—63 

63 

63—70 

64 — 65 

65 

65—66 

66—67 

68 

68—70 

70 

30—39 

33-34 

34 

35 

35 

35 

35-36 

36 

37—39 

39—44 

40—41 

41—42 


98 


Index  locorum  traciatorum. 


Kroymanui       Krojnnaniii 

editio  maior :   editio  minor :    Paginae : 

255  18 

255 17 — 19 
cap.  XVI 

256 16— 257 1 
cap.  XVII 

259  11 

259 17—19 
cap.  XIX 

261 1 

261  6—7 

261 10— it 
cap.  XXI 
264 10—11 

cap.  xxn 

269 15  -t6 

cap.  xxm 

271  14—18 

272  1—8 
272  7— it 
cap.  XXV 
276 14 — 16       41 16 — 


17 


9H 


Kroymanni        Kroymanni 

editio  maior:    editio  rainor:  ?tg'viiae'. 


244 

42    43 

cap.  XXVI 

93-% 

24  8—10 

43-44 

277  14 

42  it 

94 

78    79 

277  to 

42  18 

94 

25  7—8 

78-79 

277 14 

42  tt 

94 

79—81 

279 1     6 

43 18 — ts 

%-96 

27  7 

80 

cap.  XXVII 

45—47 

27  18 — 16 

80-81 

280  6—8 

44  t8^-to 

45-46 

82    84 

281  to— ti 

45  t9 80 

46-47 

28 19 

82    83 

cAp.  XXVIII 

47-48 

28  ts — 1& 

83-84 

282t6-2837 

46  .t— 476  47-48 

28  t8 30 

84 

285t    6 

48  it — 1& 

48 

85—87 

cap.  XXIX 

49-51 

31  18 14 

86    87 

286  to 

49  33 

50 

88 

286 1 1—287  6 

50i— 7 

50—51 

3580 — 36 1 

88 
89-92 

37  9 18 

90-91 

37ti— 18 

91 

Adv.  Marcionem 

• 

37t7— 38i 

91     92 
93 

iri6 

385. 

88 

ADDITAMENTA. 


p.  11  V.  10  lege:  ex  quo  a  primordio  —  cf.  p.  78 

apud  deum  .  .  . 


sermo  erat 


SPRACHLICHE  UNTER8UCHUNGEN 

ZU  THE0PHRA8T8 
B0TANI8CHEN  ^CHRIFTEN. 


VON 


LUDWIG  HINDENLANQ. 


STRASSBURG 
VERLAG  VON  KARL  J.  TRtBNBR 

1910. 


Herni  Professor 


Dr.  BRUNO  KEIL 


in  dankbarer  Verehrung 
gewidmet. 


Yon  allen  griechischen  SchriftsteUem  der  alteren  Z^t 
ist  Theophrast  in  Ansehung  seiner  botanischen  Schriften  am 
stiefmtitterlichsten  von  der  Wissenschaft  behandelt  v^orden. 
Die  Philologen  lasen  sie  nicht,  weil  sie  der  Stoff  nicht  an- 
zog,  die  Botaniker  nicht  aus  einem  —  wenigstens  im  letzten 
Jahrhundert  stark  bemerkbaren  —  horror  Oraecitatis,  der  frei- 
lioh  mit  ihrer  gesamten  Nomenklatur  in  seltsamem  Wider- 
spruche  steht  Dieses  Schicksal  teilte  bis  kaum  vor  einem 
Menschenalter  mit  Theophrast  Hippokrates,  aber  nur  in  ge- 
wissem  Sinne,  insofem  diesem  stets  wenigstens  eine  eingehende 
sachliche  Durchforschung  zuteil  geworden  ist  Das  hat  er  aller- 
dings  hauptsachlich  seinen  Erklarern  im  Altertume,  besonders 
Qalen,  zu  verdanken.  Theophrast  aber  hat  nie  jemanden  ge- 
funden,  der  ihn  auch  nur  mit  Yerstandnis  abgeschrieben  hatte. 
Auch  Plinius  hat  es  nicht  getan.  Dazu  fehlte  es  ihm  an 
klarer  Anschauung,  an  physiologischen  Eenntnissen  ebenso 
sehr  wie  an  wirklichem  Forscherdrange.  TJnd  Athenaeus  be- 
schrankte  sich  darauf,  einige  Stellen,  die  ihm  zu  seinem  je- 
weiligen  Thema  gerade  zu  passen  schienen,  oft  aus  dem  Zu- 
sammenhange  herausgerissen,  zu  zitieren.  Der  einzige  aber, 
den  wir  als  tiichtigen  Botaniker  des  Altertums  noch  kennen, 
Dioskurides,  hat  uns  leider  nur  ein  Handlexikon  offizineller 
Pflanzen  flir  Arzte  und  Apotheker  hinterlassen.  So  tappte  denn 
die  Wissenschaft  groBtenteils  im  Dunkeln,  und  bis  in  die 
jiingste  Zeit  war  es  damit  nicht  viel  besser  geworden.  Deswegen 
soUen  die  Yerdienste  mancher  Gelehrten,  besonders  aus  dem 
Anfange  des  19.  Jahrhunderts,  wie  Schneider,  Sprengel,  Wim- 
mer,  Fraas,  nicht  unterschatzt  werden.  Aber  alle  Yersuche, 
Theophrast  wirklich  naher  zu  treten,  waren  doch  schlieBlich 
an  Grandfehlem  der  Methode  gescheitert  Erst  Hugo  Bretzl 
hat  in  seinem  Buche  'Botanische  Forschungen  des  Alexander- 

XIV,  2.  1 


2  Lndwig  Hindenlang, 

zuges*  (Leipzig  1903)  der  Forschung  die  Wege  gezeigt,  wie 
man  in  den  Inhalt  der  theophrasteisehen  Schriften  eiodnngeii 
kann,  und  ihr  damit  zugleich  ihre  Grenzen  gewiesen  ^).  Dnich 
diese  Arbeit  ist  wieder  in  weiteren  wissenschaftlichen  Kreisen 
Interesse  ftir  die  botanischen  Schriften  Theophrast  erweckt 
worden,  und  so  diirfte  denn  auch  bald  die  Zeit  f iir  eine  neue 
Ansgabe  —  die  letzte  von  Wimmer  ist  1866  erschienen  - 
gekonmien  sein.  Zu  einer  solchen  mochten  diese  Dnter- 
suchungen  einige  Bausteine  liefem^). 

Die  Grundlage  fur  jede  Ausgabe  eines  antiken  Schrift- 
stellers  mufi  bilden  die  Erforschung  seiner  Diktion.  Die  Ver- 
nachlassigung  dieser  Forderung  hat  sich  —  gerade  bei  Theo- 
phrast  —  oft  bitter  gerficht,  und  manche  Konjektur,  die  sach- 
lich  ganz  gut  sein  mag,  mufi,  weil  sprachlich  unm5glich,  zo- 
riickgewiesen  werden.  Ich  beginne  meine  XJntersuchungen  mit 
der  Behandlung  der  aufieren  Form,  um  mich  dann  der  gtm' 
matischen  uiid  stilistischen  Betrachtung  zuzuwenden. 

')  Vorher  hatte  nur  0.  Kirchner  ('Die  botanischen  Schriften  des 
Theophrast  von  Eresos*  in  Fleckeisens  Jahrb.f.  klass.  Phil.,  Suppl-B.VII) 
einige  niltzliche  methodische  Anregungen  gegeben. 

')  Durch  die  liebenswQrdige  Mitteilung  seiner  Kollationen  zu  den 
von  mir  textkritisch  behandelten  Stellen  hat  mich  Herr  Oberlehrer 
Dr.  Bretzl  zu  grofiem  Danke  verpflichtet. 


Sprachl.  Unterauchungen  zu  Theophrasts  botan.  Schriften. 


I.  Vom  rhythmischen  Wohlklang. 

Wenn  ich  diese  tlberschrift  wahle,  so  soll  das  nicht 
bedeaten,  daB  ich,  wie  es  Blass  bei  den  attischen  Rednem 
tut,  rhythmische  Formen  und  Klauseln  bei  Theophrast  nach- 
weisen  will.  Meiner  Ansicht  nach  ist  dies  ein  vergebliches 
XJnterfangen  und  wtirde  hier,  wie  ja  auch  teilweise  bei  Blass, 
auf  einegesuchteKUnstelei  hinauskommen.  Yorallem  regelteine 
sinngemaBe  Anwendung  des  Hiats  den  Rhythmus.  Im  Innem 
eines  Satzes  oder  eines  Satzkolons  ist  der  Hiat  bei  Dichtem  ganz 
verpont  und  seit  dem  4.  Jahrh.  bei  guten  Prosaikem  auch  ^).  Hier 
ist  er  fiir  den  Griechen  ein  Mifiklang,  der  seinem  Ohr  wehe 
tut,  seine  Vermeidung  nicht  etwa  eine  bloBe  Spielerei,  ein  leeres 

^)  Die  meisten  Scbriften  von  Aristoteles  ermangebi  darum  jeder 
Ausfeilung  nach  dieser  Seite  hin,  soweit  sie  in  der  uns  vorliegenden 
Form  nicbt  zur  Herausgabe  bestimmt  sind;  wo  Aristoteles  ein  wirk- 
liches.Buch  schrieb,  wie  mit  der  iroXiTcia  *A6Y)va(uiv,  da  hat  er  auch 
Hiate  zu  vermeiden  gesucht.  Unserm  Verst&ndnis  wird  der  Hiat  viel- 
leicht  nfther  geruckt,  wenn  wir  seine  Wirkung  uns  vergrdfiert  vor 
Augen  fUhren.  Dann  wftre  es  ungef&hr  so,  wie  wenn  ein  S&nger  mitten 
in  einer  Silbe  Atem  schOpft  und  hierauf  von  neuem  den  Ton  ansetzt 
Oder  flhnliches  empfinden  wir,  wenn  jemand  aus  dem  Stegreif  spricht 
und  dabei  mitten  im  Satze  nach  Worten  sucht.  Man  nehme  nicht 
daran  Ansto0,  dafi  es  sich  hier  nur  um  das  gesprochene  Wort  handelt, 
auch  bei  dem  gedruckten  Wortbild  gesellt  sich  in  der  Vorstellung  der 
Wortklang  dazu.  Und  man  brauchte  nur  beim  Druck  einer  freige- 
haltenen  Rede  auch  die  Pausen  des  Vortrags  etwa  durch  Gedanken- 
striche  bezeichnen,  dann  wftre  die  ParaUele  genau  durchgeffihrt.  — 
Aus  diesem  Vergleich  ergibt  sich,  dafi  die  Vermeidung  des  Hiats  nur 
beim  gedruckten  Buch  oder  bei  einer  Kunstrede  geboten  war.  Niemand 
wird  dagegen  behaupten  wollen,  daO  die  Griechen  auch  hiatlos  im 
tftglichen  Leben  gesprochen  haben.  Ich  weifi  nicht,  ob  es  nicht  am 
Ende  eine  stilistische  Feinheit  von  Plato  ist,  wenn  er  Hiate  aufier  in 
seiner  letzten  Periode  zulftfit.  Seine  Dialoge  sollten  sich  ja  nicht  als 
rhetorische  Obungen,  sondem  als  Gesprftche  aus  dem  Leben  darbieten. 


4  Ladwig  Hindenlang, 

Formgesetz,  sondern  eine  Forderung  seines  naturlicheii  mosih- 
lischen  Gef uhls.  Wir  miissen  bei  diesem  Ausdruck  freilich  von 
unseren  Begriffen  abstrahieren,  denn  f iir  uns  ist  musikalisches 
Gefiihl  fast  gleichbedeutend  mit  Sinn  f  ur  Harmonien  geworden; 
namentlich  seit  Richard  Wagner,  dem  groBten  Genie  in  der 
Harmoniebildung,  hat  der  RhTthmus  an  Bedeutung  in  anseTer 
Musik  noch  mehr  verloren.  Ftir  den  Griechen  ist  aber  derRhyth- 
mus  alles;  nur,  wenn  man  sich  auf  diesen  Standpunkt  stellt, 
kann  man  auch  die  in  den  letzten  20  Jahren  gefundenen  Proben 
antiker  Musik  richtig  wurdigen.    Ais  das  Wesen  des  Hiats 
bezeichne  ich  also  *eine  Uuterbrechung  des  musikalischen 
Linienflusses'. 

Fur  eine  Verkennung  der  eigentlichen  Natur  des  Hiats 
halte  ich  es,  wenn  man  sagt,  ein  Schriftsteller  habe  ihn  nadi 
bestimmten  Wortem  erlaubt  Alle  Prosaiker  wie  Dichter  — 
sofem  sie   dieses  Eompositionsgesetz   iiberhaupt  beachteten 
—  von  Homer  und  Isokrates  angefangen  bis  zu  den  letzten 
Auslaufern  in  der  Byzantinerzeit,  haben  nur  in  einem  Falle 
wirklich  Hiat  zugelassen,  namlich  dann,  wenn  er  rhythmisch 
gerechtfertigt  ist,  d.  h.  wenn  er  zusammenfiel  mit  einem  Ein- 
halten  der  Stimme,  mag  dies  —  in  der  Poesie  —  durch  die 
Metrik  oder  —  in  der  Prosa  —  durch  den  logischen  Sinn 
gefordert  sein.  Wenn  sonst  an  zwei  als  Auslaut  und  Anlaat 
aufeinanderfolgenden  Vokalen  kein  Anstofi  genommen  wird, 
so  liegt  der  Grund  immer  in  einer  Verschmelzung  bei  der 
Aussprache.    Nur  als  spezielle  Falle  davon  sind  Krasis,  Elision 
und  Aphaeresis  zu  betrachten;  bei  der  ersteren  ist  in  haufig 
vorkommenden  Verbindungen  —  nach  Kai  und  den  Artikel- 
forraen  —  die  Verschmelzung  auch  in  der  Schrift  ausgedriickt 
Bei  der  Elision  biifit  der  auslautende  Vokal  seinen  Elang- 
charakter  ganz  ein,  bei  der  Aphaeresis  der  anlautenda    Sehr 
mit  Unrecht  sieht  man  diese  als  poetische  Lizenz  an,  man  mufi 
sie  auch  in  Prosa  nicht  selten  annehmen.    Das  gleiche  gilt 
von  der  Synizese.    Denn  es  ist  doch  wohl  kein  ZuMI,  dafi 
sie  meist  nach  solchen  Wortera  eintritt,  nach  denen  in  der 
Prosa,  wie  man  sagt,  Hiat  gestattet  ist  (nach  jiri,  bT\  usw.  usw.). 
Es  ist  doch  sicherlich  dieseibe  Erscheinung,  nur  dafi  sie  uns 


Sprachl.  Untersuchangen  zu  Theophrasts  botan.  Schriften.         5, 

im  Yers  durch  die  Forderung  des  Bhjthmus  augenfalliger 
ifii  Man  soUte  darum  endlich  einmal  mit  der  biaherigea 
Terminologie  brechen,  da  sie,  wie  ich  glaube,  irrtiimlichen 
Anschauungen  entsprungen  ist  Ah  Hiat  soUte  man  nur  die 
Falle  bezeichnen,  wo  tatsachlich  ein  neuer  Ansatz  der  Stimme 
zwischen  zwei  Worten  erfolgt,  d.  h.  f iir  die  Prosa,  wie  schon 
gesagt,  wenn  zwischen  aus-  und  anlautendem  Yokal  eine  Sinnes- 
pause  liegt,  —  aUes  iibrige  aber,  was  man  bisher  Hiat  nannte, 
mit  dem  viel  treffenderen  Wort  Synizese.  (Von  den  sog. 
schweren  Hiaten  habe  ich  hier  uberall  abgesehen,  da  es  sich 
ja  dort  um  vereinzelte  Nachlassigkeiten  handelt  Ftir  sie  gilt 
selbstverstandlich  die  Bezeichnung  Hiat)  £s  erledigt  sich, 
faBt  man  die  Erscheinung  so,  auch  die  Frage,  iiber  die  Benseler 
im  Jahre  1839  in  seinem  Buche  *De  hiatu'  noch  soviel  Worte 
machen  konnte  und  durfte,  ob  man  Elision  und  Krasis  (eigent- 
Uch  mufite  man  noch  Aphaeresis  hinzufiigen)  auch  stets  in 
der  Schrift  ausdriicken  soU,  und  wie  weit  man  darin  gehen 
diirfe.  Jetzt  haben  aUe  TJntersuchungen  iiber  Inschriften  und 
Papyri^)  bestatigt,  daB  man  hier  keiue  bestimmten  Gesetze 
kannte.  Aber  dieser  Bestatigung  hatte  es  eigentlich  nicht  be- 
durft,  es  lag  schon  vorher  klar  zutage.  Die  Hauptsache  ist, 
daB  man  EUsion  und  Krasis  mit  dem  Ohre  empfindet,  auoh 
wenn  sie  ftir  das  Auge  nicht  dastehen.  Und  wenn  man  in 
der  Schrift  der  Klarheit  wegen  von  diesen  Mitteln  nicht  tiberaU 
Gebrauch  gemacht  hat,  so  ist  damit  noch  lange  nicht  gesagt, 
daS  der  Grieche  dann  aach  immer  einen  Hiat  empfand.  Wir 
miissen  eine  Yerschmelzung  in  weiterem  Ma£e  annehmen,  als 
wofiir  die  Schriftzeichen  einen  Anhalt  geben,  genau  so  wie  bei 
den  Dichtem.  Ichwundere  mich,  dafi  man  bisher  immer  nur 
von  poetischen  Lizenzen  sprach,  wahrend  es  doch  wahrschein- 
Ucher  ist,  dafi  hierEigenttimUchkeiten  des  gesprochenen  Wortes 
tiberhaupt  zugrunde  Uegen^). 

*)  Ich  habe  daraufhin  die  Werke  von  Meisterhans,  Schweizer, 
Nachmanson  und  CrOnert  nachgeschlagen. 

')  Es  dtirfte  von  Nutzen  sein  und  manches  in  neues  Licht  setzen, 
wenn  man  die  dargelegte  Theorie  auch  auf  die  lateinische  Prosa  Ckber- 
trftgt.  Professor  Reitzenstein  hat  sich  daraufhin  einzehie  Abschnitte 
aus  Cicero  und  Tacitus  angesehen  und  vermutet,  dafi  sich  dort  fthn- 


•  » 


6  Ludwig  Hindenlang, 

Ich  habe  uber  diese  Klariing  der  Begriffe  so  aosfuhrlidi 
gesprochen,  weil  sie  mir  notig  schien,  da  ich  sie  in  der 
Literator  nirgends  so  behandelt  gef unden  habe.  Damit  glaube 
ich  auch  die  unten  eingehaltene  Disposition  gerechtfertigt  zu 
haben.  Ich  habe  eben  als  eigentlichen  Hiat  nur  denjenigen 
rhythmischen  Einschnitt  bezeichnet,  in  welchem  der  Vokal- 
zusammenstoB  durch  eine  gleichzeitige  Sinnespause  seine  Eat- 
schuldigang  findet 

Darin  besteht  natdrlich  ein  grofier  Unterschied  zwischen 
den  einzelnen  Schriftstellern,  wie  weit  sie  Sinnespause  als 
Entschuldigungsgrund  fiir  Hiat  gelten  liefien.  Man  scheint 
sich  bei  den  Attikern  von  der  Pedanterie,  die  anfangs  vor- 
herrschte,  immer  mehr  frei  gemacht  und  der  natilrlichen  Aus- 
sprache  genahert  zu  haben.  So  ftthrt  die  Entwicklung  von 
Isokrates  liber  Demosthenes  zu  Theophrast  Die  spateren  Atti- 
zisten  haben  dann  auch  hier  wieder  Ktinstelei  an  die  Steile 
der  Natlirlichkeit  gesetzt 

Fiir  die  Zulassung  der  Verschmelzung  gilt  zunachst,  wie 
ausgefiihrt,  das  gesprochene  Wort  Ftir  Theophrast  konnte 
aber  noch  ein  besonderer  Einschlag  hinzukommen.  Es  mag 
namlich  auch  die  dialektische  Aussprache  seiner  Heimat  for 
ihn  von  Einflufi  gewesen  sein.  Ich  stelle  dies  natiirlich  nur 
als  reine  Vermutung  hin,  fiir  die  ich  vorlaufig  den  Beweis 
schuldig  bleiben  mufi.  Bei  der  weiteren  Betrachtung  sehe 
ich  von  der  Poesie  ganz  ab  und  ziehe  zum  Vergleich  nur 
den  Gebrauch  attischer  Redner  und  noch  den  von  Ari- 
stoteles  in  seiner  TToXiTeia  AOnvaiuiv  heran.  Dafi  Theophrast, 
der  nach  der  Tradition  seinen  Namen  von  seiner  Redekunst 
erhalten,  und  der  selbst  Tlepi  XdSeujc  geschrieben  hat,  auch 
die  rhetorischeVorschrift  der  Hiatvermeidung  beachtete,  kann 
man  von  vomherein  annehmen.  So  sagt  auch  Blass  in  seiner 
griechischen  Grammatik  I  S.  200 :  Theophrast  beriicksichtigt 
den  Hiat  durchweg,  aber  nach  sehr  freien  Gesetzen*.  Freilich 
worin  diese  *Gesetze*  besttinden,  dariiber  fehlten  bisher  ge- 
nauere  Beobachtungen. 

liche  Erscheinnngen  finden  lassen.    Seiner  dankenswerten  Anregung 
kann  ich  vielleicht  spftter  einmal  nachgehen. 


Sprachl.  Untersuchungen  zu  Theophrasts  botan.  Schriften.  7 

Entsprechend  den  obigen  Darlegungen  zergliedert  sich 
die  Untersuchung  in  zwei  groBe  Hauptabschnitte : 

I.  Scheinbare  Hiate,  die  nur  f  iir  das  Auge  da  sind  (nach 
der  vorgeschlagenen  Terminologie  als  Synizesen  zu  bezeichnen). 

n.  Wirkliche,  zu  entschuldigende  Hiate  (Sinnespausen). 

Daran  werden  sich  anschlieBen  als  dritte  Gruppe  die 
Hiate  aus  Nachlassigkeit  Vorher  mtissen  aber  alle  die  FtQle 
abgerechnet  werden,  die  nicht  auf  das  Konto  Theophrasts, 
sondem  auf  das  seiner  Herausgeber  oder  auf  das  einer  offen- 
sichilich  verderbten  Uberlieferung  zu  setzen  sind. 

Wie  sorgfaltig  Theophrast  den  Hiat  mied,  zeigt  z.  B. 
deutlich  der  Wechsel  von  KaOdTrep  und  i&cirep.  Ich  greife  ein 
beliebiges  Beispiel  heraus,  Hist  pl.  I  11,  3 — 4*);  dort  haben 
wir  nacheinander  folgende  Verbindungen :  xd  \iiy  beppaTiKoTc 
ujCTtep  —  xd  bi  EuXujbdciv  i&CTtep  —  tujv  h^v  euGu  capKiIibri 
KoOdTTep  —  t6  capKiIibec  Ix^jax  KaOdTtep  —  Kai  djCTrep  —  Kai 
TOUTiji  KaOdiTep  etTTOjiev  —  Kal  CTOixnbov  djCTrep  —  Td  jifev  ^v{ 
Tivi  irepi^x^cGai  KaOdTtep  —  uq)'  4v6c  d&CTTep  —  touc  KapTTOuc 
liiCTTep  —  also  immer  nach  Vokalen  (von  dem  einzigen  Bei- 
spiel  nach  Kai  abgesehen)  KaOdTTep,  nach  Eonsonanten  djcTTep 
Natiirlich  ist  dies  nicht  streng  durchgefuhrt,  da  vor  i&CTTep 
auch  Sinnespause  eintritt,  so  VHI  2,  1  iJE  ^KaTdpou  dicTTep 
ly  tCl)  cTaxui  TTdcpuKev,  ebenso  vor  olov,  das  Theophrast  sehr 
liebt  zur  Anftihrung  einzelner  Beispiele :  1 2,  7  CKXripuvojidvri 

^)  Ich  zitiere  nach  Wimmer  (Leipzig  1854).  Die  Schneidersche 
Aosgabe  Leipzig  1818 — 21  (5  Bde.)  ist  schon  deshalb  veraltet,  weil  der 
beste  codex  U  (Urbinas)  bei  der  Textgestaltung  nicht  beriicksichtigt 
ist,  seine  Lesarten  sind  erst  nachtr&ghch  im  5.  Band  verzeichnet.  Vor- 
her  hatte  Wimmer  die  Historien  gesondert  mit  sorgniltigem  Apparat 
ond  guten  sachlichen  Anmerkungen  herausgegeben  (Breslau  1842).  Hier 
hat  er  auch  seine  zahlreichen  Konjekturen  eingehend  begrttndet,  was 
wir  bei  den  Causae  plantarum  sehr  vermissen.  Endlich  ist  eben- 
falls  von  Wimmer  noch  eine  vollst&ndige  Ausgabe  mit  lateinischer 
Obersetzung  bei  Didot  (Paris  1866)  erschienen,  wo  einige  weitere  Kon- 
jekturen  in  den  Text  der  causae  aufgenommen  wurden,  —  ohne  dafi 
dies  allerdings  besonders  angegeben  wHre.  —  Im  folgenden  bezeichne 
ich  nach  UbUchem  Gebrauch  die  Causae  mit  C,  die  Stelien  aus  den 
Historien  werden  mit  bloOen  Ziffern  angegeben.  Meine  Beobachtungen 
reichen  bis  IX  7,  den  SchlujQ  halte  ich  rait  Bretzl  fUr  unecht. 


8  Ludwig  Hindenlang, 

olov ;  5,  4  dlibbf]  olov ;  8,  2  a^qmi  ofov ;  IH  2,  1  d^oTevvl  olov; 
Y  3,  1  biaqpopai  otov  und  so  noch   ofters.    tTberhaupt  daii 
man  nicht  glauben,  dafi  Theophrast  aus  Angstlichkeit  Tor 
dem  Hiat  stilistische  Feinheiten  preisgab,  wenn  Sjnizese  oder 
Pause  eintreten  konnte.    So  finden  wir  z.  B.  nicht  —  wie 
bei  den  Attizisten  —  Wechsel  zwischen  Formen  von  6c  und 
Scirep  ^),  ebenso  wenig  schreibt  er  Kahroi  t€  wie  die  Attizistei^ 
sondem  nur  richtig  attisch  Kahoi — yt  (uber  die  paar  Aus- 
nahmen,  von  denen  eigentlich  nur  eine  iibrig  bleibt,  s.  S.82). 
Neben  )iiKp6v  ucrepov  wie  Vin  2,  4  finden  wir  auch  \i\%i^ 
Ocxepov  in  4,  1,  das  als  einheitlicher  Zeitbegriff  ohne  weiteres 
zusammengelesen  wurde.  Dafi  aber  sonst  Wortwahl  und  Wort- 
stellung  sehr  durch  das  Hiaigesetz  beeinflufit  ist,  iafit  sicb 
sicherlich  annehmen,  nur  konnen  wir  das  im  einzelnen  nicht 
nachweisen,  da  man  sonst  Oefahr  liefe,  oft  Absicht  zu  witten, 
wo  gar  keine  vorliegt   An  einigen  wenigen  Stellen  indes  ist 
sie  unverkennbar,  namlich  UI  10,  2,  wo  beim  Pradikatsad- 
jektiv  Genuswechsei  eintritt:  |biovoY€vf|c  hi  Kai  f|  ^iXoc,  6p6o- 
(puf|c  b^  Kai  euauSf|C  Kal  6^oia  Tr|  ^Xdrr),  irXf)v  oux  u«|it)X6v 
oirruic,  femer  C.  IV,  1,  5-6  t6  bk  ixi\  buvacOat  TTipeiv  tA  t^ 
\xr\b^  ££o)ioioOv  iv  dficpoiv  Sv  Ixox  t6   aTTiov,  Kai   tiu   TtXctui 
Xpovov  Td  KaTd  t^c  ^dXXov  KaTaKpoTeicOai  Kai  v^  touc  cujmo- 
TiKouc  6tkouc  dvTicrrdv,  6  toOv  Kai  Tfic  dKapiriac  arTiov  euXoTuic. 
Hier  ist  toOv  genau  in  demselben  Sinne  wie  sonst  ouv  ge- 
setzt,  wahrend  es  sonst  Theophrast  nur  bei  Begriindung  all- 
gemeiner  Satze  durch  einzelne  Beispiele,  uberhaupt  fast  wie 
Top  gebraucht.  Endlich  baben  wir  noch  eine  auffallige  Ande- 
rung   der   gewohnlichen  Wortstellung  C.  V  4 ,  3   rf\c  i&pac 
(moTuiou  TTic  pXacniTiKf)c   oCctic  (statt  Tf\c  pXacTr)TiKf)c  djpac 
{moTuiou  oOcTTc). 

A.  Nur  geschriebene  Hiate,  die  beim  Vortrag  ver- 

schwinden. 

Uber  die  tiblichen  Elisionen  will  ich  schneli  hinweg- 
gehen;  man  findet  alle  Falle,  die  auch  sonst  vorkonmien,  sehr 
zahlreich,  so  z.  B.  allein  in  dem  kleinen  1.  Buch  der  Historien 

*)  Vereinzelt  ist  II  7,  1  f^  KUirdpiTTOC,  f^ircp  oO. 


Sprachl.  Untersuchungen  zu  Theophrasts  botan.  Schriften.         9 

hi   mit  folgendem  Yokal  mehr  als  200  mal;  aufier  €  haben 

wir  oft  ausgehendes  o  (bvo  usw.),  i  bei  Prapositionen  und 

Adverbien  (im^  ?ti  usw.),   fi  nicht  nur  bei  Adverbien  und 

Zahlwortem,  sondem  auch  in  der  Deklination  (wie  n  6,  7 

TXuKUTTiTa*)  fbiav  fx«;  I  7?  1  oOca  im;  I  10,  7  qpuXXa  eiKOc; 

C.  I  6,  7  t6  EvOeiia  outujc;  VIII  8,  4  ToOvoiiia  efXricpe  und  sehr 

viele  andere  Beispiele,  darunter  auch  solche,  wo  das  aus- 

lautende  fi  den  Akzent  tragt  wie  III 11,  5  rd  ^4v  6peivd  eOxpoa 

ifTTveTai  usw.).    DaB  sich  keine  Beispiele  von   elidierbarem 

&  in  der  Konjugation  finden,'  hangt  mit  dem  Stil  zusammen, 

da  Theophrast  fast  nie  in  der  1.  Person  berichtet.  —  Auch 

iiber  die  gebr^uchliche  Anwendung  der  Krasis  brauche  ich 

nichts  zu  sagen,  da  es  sich  dabei,  wie  bemerkt,  ja  nur  um 

reine  AuBerlichkeiten  der  Schrift  handelt*). 

Abgesehen  von  diesen  oft  auch  in  der  Schrift  ausge- 
driickten  Beseitigungen  des  Hiats  ist  nie  einer  anzunehmen 
nach  Kai,  wo  ja  in  einzelnen  Fallen  die  Krasis  auch  ge- 
schrieben  wird;  wie  zahllos  dies  vorkommt,  mag  man  daraus 
erkennen,  daQ  auf  den  32  Seiten  des  1.  Buches  der  Historien 
292  mal  nach  Kai  Yokal  folgt.  Fast  ebenso  oft  finden  wir 
den  nur  geschriebenen  Hiat  nach  allen  Formen  des  Ar- 
tikels  (im  1.  Buch  146  mal),  nicht  nur  wenn  ein  Substantiv 
unmittelbar  folgt,  sondern  auoh  sonst  durchweg;  man  vergL 
I  4,  3  t6  outuj  CKOTTeTv;  1,  2  rd  ucTcpov  Ttvnc6|yi£va;  II,  3,  3 
tx  ToO  imcOev;  I  14,  2  dv  tuj  dvuj;  3,  1  t6  d7T6  (iilr]C  jiovo- 
CTcXexcc;  1,  9  t6  urrfep  Tnc  7T€q)UK6c;  8,  4  t6  uto  Tfjc  TrXriTnc; 


^)  Derartige  Elisionen  hat  Isokrates  noch  nicht  gestattet,  s.  Ben- 
seler,  De  hiatu  S.  12;  Uber  die  Obrigen  Elisionen  von  Sl  bei  Isokrates 
8.  S.  53 — 54,  dageg^  Deinosthenes  s.  S.  155 — 165. 

■)  Das  Gieicbe  gilt  fiir  das  v  ^q>€XKucTiK6v  (iiber  den  Gebrauch  auf 
attischen  Inschriften  s.  Meisterhans'  S.  113 — 114).  Bei  einem  den  Hiat 
Termeidenden  Schriftsteller  wird  man  es  vor  Vokalen  in  unseren  Aus- 
gaben  nicht  weglassen  dUrfen.  Man  stelle  darnach  die  Schreibong 
richtig:  IV  4,  8  d<popu>ci  &^it€Xoi;  IV  11, 1  KaXoOci,  oO;  IV  11,  8  irpoc- 
OTopcOouci  *lirir(av ;  V  4,  7  X^touci,  oOb^v ;  8,  3  x^iiivouci  ificr' ;  9,  4 
£r)ToOa  €(c;  VI  2,3  cO^eXiToOct  fj;  VII  15,  1  Xa^pdvouci  dKoXoGoOvTa; 
G.  1 7, 8  irpoaitoT^|yivouci  fm^paic ;  C.  I  20,  5  cdpXacTiDci  &Tav;  G.  III 18, 1 
KOTacciuici  d^a;  G.  VI  1,5  buvd|ii€Ci  dq>opUC€r,  16, 3  Soikc  ^v  (oder  ^oik*  ^v?). 


10  Ludwig  Hindenlang, 

ni  1,  2  tQ  diTO  Tuiv  jiiMv;  I  8,  2  Tct  utto  TauT6  t^voc;  1,  5 
Tiu  iv  Toic  2[diotc;  1, 12  tuj  i(p*  ?v;  VI 4,  2  toi  inrd  t6  dKpov  usw. 
Nach  Ti  finden  wir  Vokale:  I  2,  2  ti  ^cnv;  I  2,  7  n 
dXXo  (ebenso  I  6,  9;  9,  9;  IV  1,  2;  3,  7;  IX  1,  4;  C.  I  18,  4; 
16,  9;  m  5,  3,  5  usw.);  I  7,  3  ti  ^k;  III  12,  9  ti  i^irobicTi; 
Vni  1,  3  Ti  ?T€pov  (C.  V  6,  10);  C.  V  11,  4  ti  dei;  C.  VI  2,  2 
Ti  dvojioioTTiToc*).    Nicht   hierher  gehort  C.  VI  19,  3,  wo 
Wimmer  (puXaKTiK6v  ti  eivai  schreibt,  wo  man  aber  besser 
andert  \xf\  outuj  X€ttt6v  ti  djc  CTeTv6v  Kai  q>uXaKTiK6v  eivai'). 
Nach  8ti,  wonachsogarlsokratesVokale  hat  (s.  Blass,  Att  Ber. 
II 143),  viele  FaUe  wie  I  7,  3 ;  13,  2 ;  II  6,  1 ;  m  17,  4.  ffieran 
reihen  sich  Ttepf:  so  Ttepi  AtTUTrrov  11  6,  7;  irepi  atrrov  I  1,  7; 
Ttepi  dvOouc  m  11,  1  nsw.  —  jiiexpi  :  M^XP*  o^  I  7,  3;  11  5,  4 
usw.,  doch  nur  diese  Verbindung,  ebenso  dxpi  ou  11  5,  4,  5; 
V  1,  8.  —  f|  im  1.  Buch  der  Hist.  18mal  vor  Vokalen;  auch  bei 
Isokrates  s.  Benseler  a.  a,  0.  S.  46.  —  \xf\ :  bei  Isokrates  nur  im 
Tpa7Te2IiTiK6c,  dagegen  bei  Demosthenes  ofter,  s.  Benseler  S.  62; 
auch  bei  Anaximenes  (s.  Blass  11  397)  und  bei  Plato  in  den  ge- 
feilten  Schriften  (s.  Blass  II  459),  bei  Aristoteles  nicht  haufig  (s. 
Kaibel,  Stil  und  Text  der  TToXiTeia  'AeTivaiwv  S.  11).  Sehr  gelaufig 
bei  Theophrast;  z.  B.  im  1.  Buch  der  Hist  18mal.    Doch  be- 
gunstigt  auch  hier  das  folgende  Wort  oft  die  Verschmelzung, 
so  in  Verbindungen  wie  )if|  dv  I  4,  2;  14,  4;  \xr\  iK  I  10,  7;  \ii\ 
?Xei(v)  I  4,  3;  6,  1,  5;  8,  1;  ^f|  dTnTMneevToc  IV  2,  3.  —  AIl- 
gemein  tiblich  sind  auch  Vokale  nach  ei,  so  bei  Isokrates,  aber 
nicht  in  den  Prunkreden  (s.  Blass  a.a.O.  II 143),  auch  bei  Piato 
in  den  Oesetzen  (s.  Blass  a.a.0.  II 459);  beiTheophrast  24  mal,  so 
el  auaivovrai  IV  12,  3;  ei  dXT^ek  C.  V  9,  13;  el  fiXuic  VI  3,  7; 
ei  ucrepov  C.  VI  8,  3.   Auch  hier  konnte  man  wieder  oft  die 
Ursache  der  Verschmelzung  im  folgenden  Worte  suchen  (ef 
iTUTrdcoi  C.  V  4,  5  usw.),  wie  man  tiberhaupt  fast  die  H&Ifte 
aller  Beispiele  der  ganzen  Hiatuntersuchung  doppelt  anfuhren 

')  So  yon  Wimmer  sicher  richtig  statt  des  tiberlieferten  aiTiav 
6|LioidTr)Toc  geschrieben. 

•)  Die  codd.  haben  ^i\  oOtuj  CTefvdv  ibc  Xeirrdv  ti  kqI  q)u\aKTiK6v 
Tt  €lvai,  was  dem  Siime  nach  ausgeschlossen  ist  Das  zweite  ti  mag 
aus  dem  ersten  nach  X€irr6v  entstanden  sein. 


Sprachl.  Untersuchungen  zu  Theophrasts  hotan.  Schriften.       11 

konnte.  Ich  muSte  mich,  um  die  tTbersicht  nicht  ubermaBig 
zu  erschweren,  darauf  beschranken,  nur  einmal  solche  Falle 
anzugeben  und  zwar  dort,  wohin  sie  mir  am  ehesten  zu  ge- 
horen  schienen. 

Die  Partikel  dv  bildet  nach  vokalischem  Auslaut  keinen 
Hiat,  so  bei  Isokrates,  aber  nur  in  den  Gerichtsreden  und  in 
der  Verbindung  iroXu  dfv.  Mit  Ausnahme  von  cuMpaivoi  dfv 
I  10,  6  haben  wir  immer  das  Relativpronomen  vorher,  so  ou 
dvn5,4,5;III10,3;IV  11,1,9;  Vni5,4;C.V17,2;VIll,  12; 
14,  11;  ij  dv  IX  3,  2;  C.  I  3,  5;  (L  dfv  C.  V  6,  7;  6  dv  I  8,  4; 
«TTOU  dv  C.  VI  17,  7 ;  8chj  dv  C.  i  6,  2. 

Wir  kommen  nun  zu  den  Verschmelzungen,  die  sich 
zwar  auch  schon  vor  Theophrast  finden,  aber  nur  ver- 
einzelt  oder  nicht  bei  allen  den  Hiat  vermeidenden 
Schriftstellem.    An  Partikeln  gehoren  hierher: 

bT\  (bei  Demosthenes,  s.  Blass  a.  a.  0.  III 103  Anm.)^):  bi\ 
dTTeTeiOKapTTa  12,  2;  bf|  aurai  I  6,  7 ;  bf|  icpiKTiTai  V  1,  8;  TpiTUj 
5f|  fT€i  C.  I  9,  3  und  bfj  dir'  dpxovTOC,  C.  I  19,  5  so  liest  Prof. 
Keil  statt  f\br]  iir';  br|  paBt  hier  als  Verstarkung  des  voraus- 
gehenden  superlativischen  Begriffs  t6  TeXeuTaTov  sehr  gut 
tlbrigens  laBt  nach  i,Txe\br\  auch  Isokrates  im  TpaTr€2[iTiK6c  2  mal 
Vokaj  folgen  (Benseler  a.  a.  0.  S.  54).  Hierher  mochte  ich  auch 
f\br\  ^TEpa  I  2,  5  ziehen. 

i-n^i  :  imx  ^  HI  1, 3;  VII 1,  2;  inex  ox T€lX  2,  3;  iv:tx  dv  C. 

V  3,  7;  inA  oibi  IV  9,  1;  H  3,  2;  C.  I  3,  2;  II  8,  2;  VI  4, 
5;  10,  7;  ^Trei  ouv  C.  VI  14,  3;  d7r€i  outu)  C.  I  16,  6.  Sinnes- 
pause  ist  vielleicht  eher  anzunehmen  in  imx  dbv  C.  IV  8,  3; 

VI  11,  15  dTTci  8ti  I  6,  10;  U  9,  13;  V  17,  7;  C.  VI  8,  3; 
iTiex  8ca  C.  H  7,  3 ;  III 17, 1 :  V  3,  4;  imx  6nov  C. I  12,  7 ;  imi 
d  C.  I  6,  10;  m  7,  8;  inex  Ojc  IV  3,  4;  iiiex  ddv  IV  15,  4. 

fi4vToi  und  KaiToi  (beiDemosthenes,Blassa.a.0. 111103): 
Tf|v  |i€VT0i  oOcav  ni  9,  8 ;  dc9€v4cT€poi  V  9,  3  KaiTOt. 

ouxC,  TouTi:  bei  Demosthenes  in  der  3.  olynth.  Eede,  wo 
Benseler  (S.  64)  mit  XJnrecht  Pause  annimmt,  und  in  der  Rede 
von  der  Truggesandtschaft  (Benseler  a.  a.  0.  S.  100).  oinroci  in 

')  Von  Spftteren  \&Qi  Verschmelzung  zu  Plutarch,  s.  Benseler,  De 
hiatu  S.  317,  384,  335  usw.,  wo  Benseler  immer  &ndern  will. 


12  Ludwig  Hindenlang, 

der  Bede  vom  Kranze  will  Benseler  und  toutovi  in  der  toq 
der  Truggesandtschaft  auch  Blass  andem,  yielleicht  annotig. 
oifXX  £v  II  6,  10 ;  £toc  (pipex  oitxx  dpoupa  wird  Vlil  7,  6  als 
Sprichwort  zitiert,  ebenso  G.  in  23,  4,  dort  aber  in  der  Foim 
o&n  dpoupa. 

Andere  einsilbige  Formworter,    nach  denen  anch 
Demosthenes  gern  Yokal  folgen  laBt  (Blass  a.  a.  O.m  101),  8ind: 

TTOu  :  q)aci  ttou  dvaqpOvai  IV  15,  2;  4dv  ttou  iviua  C.  III 
16,  4;  e!  ttou  dXXoBi  C.  I  13,  5;  V  18,  3. 

ou  :  o6  6  I  3,  1;  IV  4,  5;  10,  5;  11,  1  usw.;  ou  f|  H 
6,  9;  III  15,  5;  ou  ol  IV  7,  2;  ou  iv  1 10,  5;  ou  dveTieri  V  2,  4; 
oO  d^cpoTepujv  G.  IV  7,  7.   Daran  schliefien  sich  wohl  an: 

Sttoi  6  fjXioc  VI  7,  3;  Sttou  'iTnroi  IV  4,  12;  doch  ist 
diese  Stelle  verderbt;  vielleicht  gehort  hierher  auch  6o|i 
^vbqiboTepa  IV  4,  4,  das  ich  unten  nochmals  aufzahle;  freilich 
vermifit  man  fjcav  (liber  Vokale  nach  kurzen  Formen  des 
Belativs  s.  S.  19).  —  Zusatz:  G.  II  17,  9  schreibt  Wimmer: 
f|  uTToXaic  ij  elc  Tfjv  veorriav  Td  i|jd  TiOriciv ;  liberlief ert  ist  koi 
furfj,  danach  kann  man  ebenso  richtigund  palaographisch  wahr- 
scheinlicher  mit  Moldenhauer  und  Schneider  fjc  cic  einsetzen. 

Als  groBere  Gruppe  gehort  hierher  der  Verbalausgang 
oi.  Zwei  Beispiele  finden  sich  im  Isokrateischen  TpaTr€2ImK6c 
(Blass  a.  a.  0.  n  234),  eine  grofiere  Anzahl  bei  Demosthenes,  in 
der  Kranzrede  z.  B.  8  Falle,  wo  Benseler  entweder  Pause 
annimmt  oder  andert  DaB  dieser  Ausgang  fast  nur  den  Wert 
eines  kurzen  Vokals  hat  —  nicht  sowohl  seiner  metrischen 
Quantitat,  als  vielmehr  der  Qualitat  nach  — ,  bezeugen  die 
Inschriften  der  Alexandrinerzeit,  die  einigemal  ai  sogar  eli- 
dieren  (KUhner-BIass,  Griech.  Gramm.  I  S.  238).  Ich  rechne 
alle  die  Falle  nicht  hierher,  in  denen  auf  at  eine  Sinnes- 
pause  folgt;  freilich  kann  man  bei  ganz  kurzen  Gliedem 
im  Zweifel  sein.  Sicherlich  gehort  zu  der  jetzt  behandelten 
Gruppe  wenigstens  VII  2,  4  eivai  uic  dTreTrrov.  Ich  zahle  die 
ubrigen  Beispiele  auf: 

Infinitive:  a)  passive:  kSiecOai  icriv  I  7,  3;  TiTvecOai 
dTepd^ova  II 4,  2;  KaTavaXicKecOai  outui  II  6,  2;  KaTaKpuTrrec9ai 
«Xa  IV  7,  4;  TiTvecGai  djixcpuj  IV  14,  8;  dbpuvecOai  ouca  Vm 


Sprachl.  Untersuchungen  m  Theophrasts  botan.  Schriften.       13 

10,  3;  dv6(ji6oOc0ai  ^viauruj  IX  2,  7 ;  TcXcioOcOai  df^cpiu  C.  IV  6,  4; 
fcuvaceai  fcOJeiv  C.  VI 10,  7;  b)  aktive:  dvaTciXm  OXnc  m  1,  6; 
€ivai  i\  dpK€ueoc  m  12,  3;  €ivai  i\i6va  V  8,  3. 

Indikative  und  Konjunktive:  tJTV^Tai  Jv6c  12,  6; 
T^viTTai  dpTiTcXi^  II  5,  5;  tfTvovTai  drrupTivoi  11  7,  2;  TiTV€Tai  adT6 
m  18,  9;  5^x€Tai  f|  xii^pa  IV  4,  1;  TiTV€Tai  6  mXoc  8,  7  (doch 
verderbt);  <pu€Tai  f\  dxpujcnc  10,  6;  riTvovTai  8Xu)v  14,  8; 
buKv^iTai  f|  dtr6  VI  2,  4;  (puT€U€Tai  auTd  Vn  1,  6;  dTrnpTiiVTai 
al  dTToq>udb€C  2,  5;  xpa»vTai  ol  iaTpof  4, 4;  u€Tat  f\  xujpaVm  6,  6; 
TiTV€Tai  f|  Trrjbncic  11, 7  (Wimmer  schiebt  xal  ein);  TtTV€Tai  6poi- 
6tt|c  C.  II 13, 1 ;  CKUjXTiKoOvTat  ot  KapTroi  C.V  10, 1 ;  (puT€ii€Tat  oObiv 
C.  VI 10, 1.  Es  finden  sich,  wie  man  sieht,  in  den  Historiae  weit 
mehr  Piille  als  in  den  Causae.  —  Ich  lasse  die  Beispiele 
folgen,  wo  auf  at  vokalisch  anlautende  Prapositionen  folgen^ 
die,  wie  nachher  gezeigt  wird,  bei  Theophrast  nie  Hiat  bilden. 
a)  Indikative  und  passive  Infinitive:  cu|i<puiV€iTat  ^k  C.  VI  8, 
7  ( W.) ;  btacpiiTiTat  iv  III  7,  2 ;  (pu€Tat  iv  IV  3,  7 ;  TiTV€Tat  iv 
IV  8,  7;  ivix^Tai  dv  V  6,  3;  KOt^oTat  iv  VII  5,  4;  dbpuv^cOai 
iv  11,  4;  (pu€cOat  i\  11,  8;  dTTOTrJK^Tat  dTr6  C.  V  13,  6;  diro- 
XiOoOvTat  6Tr6  IV  7,  2;  dvTiKTovTat  &Tr6  IV  14,  5;  ihx^AlecQai 
uir6  C.  m  6,  1;  weiter  noch  TiTV€c6at  ^vTaOOa  IV  2,  5;  XdT€Tai 
dmuiv  IV  4,  1  (W);  buvaTat  d(patp€e4vTa  C.  11  8,  2  (dies  Les- 
art  der  Editoren).  b)  Aktive  Infinitive:  €ivat  4v  I  9,  5;  VII 
6,  3;  €ivat  dTrdT€iov  IV  9,  3;  btaTiipficat  im  ttX^iov  C  I  3,  2; 
bii€vat  €fc  C  VI  11,  7. 

Hieran  mochte  ich  gleich  die  tibrigen  Falle  reihen,  wo 
Prapositionen  Hiat  zu  bilden  scheinen.  Denn  ich  glaube 
nicht,  dafi  erst  Theophrast  an  solchen  Verbindungen  nichts 
AnstoBiges  gefunden  hat;  sie  finden  sich  viehnehr  auch 
frtiher  bereits,  wenn  auch  seltener.  Sie  bilden  einen  groBen 
Teil  der  sonst  als  schwer  angesehenen  Hiate.  Bekannt  ist 
bei  den  Dichtem  die  d(paip€ctc  von  dnr^,  ^Tri  vgl.  Ktihner- 
Blass  I,  S.  2401  Es  scheint  eben,  als  wenn  es  auch  solche 
Vokalfolgen  gegeben  habe,  die  zwar  von  einer  strengen  Kritik 
verworfen,  aber  hier  und  da  doch  zugelassen  wurden.  Dies 
durfte  wie  f tir  den  Verbalausgang  ai  so  auch  f lir  die  vokalisch 
anlautenden   Prapositionen,    sicherlich    flir    die   mit   €   be- 


14  Ladwig  Hindeolang, 

ginnenden  zntreffen.    Man  miifite  daraufhin  nar  die  bezog- 
Uche  literatur  durchsehen,  es  wtirden  sich  gewlB  die  schweren 
Hiate  sehr  vermindem.    Die  Haufigkeit  der  vorkommenden 
Falle  laBt  auch  hier  auf  eine  allgemeinere  Giiltigkeit  schliefien. 
Nur  ganz  fliichtig  habe  ich  folgendes  angemerkt.  Von  den  39 
Hiaten  —  abgesehen  von  den  durch  Demosthenischen  Ge- 
brauch  gerechtfertigten,  die  Benseler  (aus  dero  Isokrateischen 
TpaTreZ^iTiKoc  und  der  Rede  gegen  Euthynus)  S.  54  f .  aufzaUt, 
sind  nicht  weniger  als  18  vor  Praposidonen  (weitere  drei 
vor  syll.  Augment);  vokalischen  Auslaut   vor   Prapositionen 
haben  wir  im  Aias  des  Antisthenes  zweimal  (darunter  freilich 
dqnKTai  eic,  Blass,  Att.  Ber.  II  342);  von  den  vier  *unentschuld- 
baren'  Hiaten,  die  Blass  II  a.  a.  0.  397  aus  dem  1.  Eapitel  der 
T^Xvn  anfiihrt,  sind  zwei  vor  Prapositionen  (die  andem  nach 
verbalem  ai).  Noch  hauf  iger  sind  die  Beispiele  bei  Demosthenes^ 
s.  Benseler  a.  a.  0.  S.  73  f.,  auch  in  der  Eranzrede  s.  S.  89i; 
in  der  Aufzahlung  S.  93 — 94,  wo  Benseler  oft  sehr  gezwungen 
Pause  annehmen  will,  finde  ich  sechs  Palle  vor  Prapositionen 
(vier  nach  ai),  ebenso  S.  94 — 95  drei  vor  Prapositionen  (sechs 
nach  ai,  zwei  vor  syllabischem  Augment  s.  unten),  in  der  Aof- 
zahlung  aus  der  Gesandtschaftsrede  S.  101,  vier  vor  Praposi- 
tionen.    Theophrast  scheint  auch  hier  weitergegangen  zu  sein. 
Ich  gebe  die  Beispiele  nach  den  einzelnen  Prapositionen  ge- 
ordnet  wieder,  und  zwar  jedesmal  zuerst  vor  den  einfachen 
Wortem,  dann  vor  Zusammensetzungen : 

voTiK:  a)  T€vvqt  4k  C.  IV  15, 4  (W);  <pav€pai  ^k  C.  V  12, 1; 
9^p€i  4k  in  16,  1;  TrXaTavuj  4k  C.  V4,  5; 

b)  KUibua  iKT€X€iiu9f|  IV  8,  9 ;  K€paTai  d£aip€9€{ciic  V  5,  3 ; 
TToXu  iKTpdx€i  VI  8,  1 ;  xp6vi}i  ^O|ioio0c9ai  IV  7,  3 ») ; 

vor  dv:  a)  dcra  iv  C.  I  16,  7  (Heinze);  KaTcpTacia  iy  C. 
m  20,  7;  TXuK€iai  dv  DI  8,  2;  d9XnTai  iv  Vin  4,  5;  <p4p€i  4v 
m  16,  1;  /jXorm^voi  iv  C.  IV  12,  8  (W);  KaXXicrn  dv  m  15,  5; 
Mcrj  iv  IV  4,  2;  fj  iy  IV  7,  3;  aurt]  iv  IV  7,  7;  Kunrn  iv  VI; 

0  Nicht  hierher  zfthle  ich:  ^drru)  ^Kpaivciv  IX  2,  5,  dafQr  ist 
AdxTOv'  ^K^aivciv  zu  lesen ;  das  Gleiche  gilt  fiir  irXeCui  ^v  lY  1,  4.  In 
Wegfall  kommt  auch  ^/|Xou  ^kitUci)  IV  4,  2;  hier  fehlt  die  Verbindong 
mit  dem  vorhergehenden  ^Hf/icij ;  man  lese  also  KdKm^ci]  (kqI  ^Kin^cig). 


Sprachl.  UntersQchungen  zu  Theophrasts  botan.  Schriften.       15 

9,  8;  f\bT\  Iv  Vm  10,  3;  dpicrn  iv  IX  7,  4;  cuvexfl  iv  C.  I  5,  4; 
M€TaPoXfi  dv  C.  1  13,  7  (W);  cpuTeuoi  dv  11  2,  8;  Adcpou  tv  JH 
18,  13;  TToXXaxoO  dv  IV  5,  4;  Kuirpou  Iw  IV  7,  1;  TraTnipou  dv 
VI  3,  1;  fjiiKpoO  dv  IX  7,  1;  ^npoO  4v  C.  VI  1,  1; 

b)  ekei  iTK€i|a€vac  V  3,  6 ;  dXXoiiiicci  {TX^iiia  C.  VI  3,  2 ; 
dXX?i  dvavTi6Tr|c  C.  III  20,  3;  iroXXoi  dTKaTaXm6vT€C  11  8,  2; 
irrpoO  d|Li<puTou  C.  VI 3,  5;  ^eTa£u  dTTiTvovTai  C.  III  22,  3;  TaxO 
ificraTai  C.  V  18,  2;  Akpiw  ^MTTpnceiv  III  9,  5;  8cip  dvb<)i66T€pa*) 
IV  4,  4;  Ttjj  uTpiii  dvaiT^MiSic  C.  VI  1,  1; 

vor  im :  a)  i^  im  III 4,  5;  qplpei  4tti  II  6,  6;  tQ  4tt(  IV  6,  5 ; 

b)  {ixlax  dTTipXacTdvouci  VII  2,  3 ;  Xetpiuibn  ^TTipapeiav  III 
13,  6;  5€v5pou  ^Tnpponv  C.  V  4,  5;  dmiKp  dTnTTdrroua  C.  11  9,  9; 

vor  €ic  nur  bei  der  einfachen  Praposition:  TrapapXacTnTiKai 
€lc  I  6,  5  dKTTi^aj  €ic  IV  4,  2  d<p€|Li4vn  €fc  VI  5,  4  cicu^Pplou 
dc  C.  V  7,  1 ; 

vor  dvd  nur  in  Zusammensetzungen :  kittou  dvdTTaXiv  I 
10,  1;  T€X€iou  dvapdTTTOvTai  III  13,  6  (doch  verderbt);  if|Xiou 
dvoTCceai  C.  VI 10, 3.  —  euOu  dvuj  C.IV  7, 1  ist  ein  Druckfehler 
bei  Wimmer,  die  codd.  haben  ^uOuc; 

vor  dvTi:  dmKpaT€i  dvTiTT€pucTd|Li€vov  t6  e€p|i6v  C.  II  9,  8; 

vor  dTT6:  a)  drTOTTnb^  dTT6  119,  3;  iv  toTc  dvw  dTTO  OaXdT- 
Tnc  IV  4,  1  (so  Bretzl,  Bot  Forsch.  d.  Alex.  S.  221  und  348); 
b)  d€i  dTT^XXucOai  HI  13,  2;  CKXnpuvo^^vn  dcpinciv  VI  4,  7; 
dTT6  ToO  Mvbpou  dq>aip€ef|  C.  I  1,  3;  EnPH^  dTTomTvO|ui€vov 
C.VI14,  7; 

vor  6tt6:  a)  iv  Tr|  t^  (iTr6  IV  7,  6;  KaTapp€i  inT6  C.  m 
20,  4;  ol  KavOapoi  i)tt6  tuiv  ^6bu)V  C.  VI  5,  1;  b)  K€Xikpn 
uTT^poepa  IV  12,  3; 

vor6TT4p:  a)  al  aiTiai  uTr^p  C  V  14,  6;  b)  fj  uTr^ppoXrj 
C  I  20,  6. 

Die  beiden  letzten  Prapositionen  sind  anscheinend  in  den 
wenigenFallen  nach  Analogie  der  anderen  behandelt  worden,  man 
wird  darum  dieStellen  nicht  zu  den  eigentlichen  Hiaten  rechnen, 
denn  bei  dem  Aoler  Theophrast  erschwerte  auch  der  spiritus 
asper  am  wenigsten  die  Verschmelzung;  ebenso  wird  man  auch 

^)  Wimmer  schreibt  gegen  die  Regehi  der  Komparationsbildung 
^babi|iT€pa. 


16  Liidwig  Hindenlang, 

ni  17,  6  dv8€i  fi^a  tQ  mccttiXij  zur  Not  ertragen  und  C.  VI,  11 
f\  Tp(Kpf|  fiMO,  wo  freilich  fiiia  reines  Adverb  ist   Vn  14, 1 
diirfte  dvrtKpu  dXXr)Xu)v  in  dviiKpuc  dXXr|Xujv  za  andern  sem. 
Man  sieht  aus  dieser  Zusammenstellang,  daB,  auch  weim 
man  von  den  leichteren  F&Uen  vor  iv  und  £k  absieht,  noch  eine 
erkleckliche  Zahl  von  sog.  Hiaten  vor  Prapositionen  ubrig  bleibl 
£s  wtirden  sich  die  schweren  Hiate  nahezu  verdoppeln,  wollte 
man  die  Moglichkeit  einer  Yerschmelzung  leugnen.    Abge- 
sehen  von  dem  vereinzelten  Vorkoramen  bei  friiheren  Schrift- 
stellem  ist  ftir  mich  auch  folgende  Beobachtung  bestimmeni 
Nie  ist  in  den  obigen  Beispielen  unter  a)  bei  zweisilbigen 
Prapositionen  der  Vokal  der  zweiten  Silbe  (z.  B.  dir')  elidiert 
Das  erleichterte  die  Verschmelzung  mit  dem  vorausgegangenen 
Wort,  die  man  sich,  wie  nochmals  betont  sei,  nicht  ak  voU- 
sttodige  Krasis,  sondem  als  Synizese  zu  denken  hat^). 


*)  In  den  Fragmenten  finden  sich  noch :  (pOdvei  ^KiniT^c  V  7  (W); 
biaq>^p€t  lliuQev  VIII  1;  kujXOci  ^Ei^vai  IX  26;  ToiaOrai  ^xXuceic  X  2; 
irdcai  ^v  II  47;  aO  ^v  E  21 ;  cuvcxf^  ^v  VUI  9;  cu^Paivoi  ^v  VII  5;  ircpC- 
iraToi  dv  VII  15;  ?ctuj  ^v  IX  1;  T^q^pqi  ^ktpOtttouci  III  23;  ^oXu^d  ^- 
X^ouci  rV  41;  dXXoTpia  ^iiiTCirujKuta  VIII  12;  btaKptBft  ^vOcv  161;  ficqi 
d^Hiuxp6T€poc  I  53;  aiiT^i  ^vuirdpx€i  V  77;  Scifi  dricXivouct  VIII  6;  oWi4> 
^irix^ovTCC  IV  8;  btaXXdrrci  ctc  III  75;  btaXuoii^vou  clc  III  75;  KaTaHfuSct 
€tcobov  X  3;  cCiTp/iTou  etcioOcav  I  56;  dv€pT€(qi  dva^(TvuvTai  FV  44; 
i|iuxpd  dvTtiT€p(cTactv  IX  23;  iTX€(cni  dirouc(a  IV  25;  b€i  Oir^p  II  24. 
Oberhaupt  weisen  die  Fragmente  durchaus  dieselben  Gresetze  aaf  wie 
die  grofien  Schriften,  dieselben  Freiheiten  und  im  Cibrigen  dieselbe 
Sorgfalt  in  der  Komposition.  Eine  Ausnahme  macht  nur  fr.  VI,  das 
geradezu  von  groben  Hiaten  wimmelt ;  ich  z&hle  38  Ffille,  die  sich  auf 
keine  Weise  entschuldigen  lassen,  und  aufierdem  noch  zahlreiche,  die 
ich  fur  zul&ssig  halte,  weil  sie  in  der  Aussprache  verschmolzen  werden 
k5nnen,  die  sich  aber  in  diesem  Fragment  doch  auff&ilig  h&ufen.  Des 
weiteren  erscheinen  fiir  Theophrast  bedenklich  der  Gebrauch  von  Imk 
als  Prfiposition  in  zeitlicher  Bedeutung  (^ujc  (cnii€p(ac  §  7),  ferner  das 
Fehlen  derKopula  nach  fiv  (toO  b'  ^apoc  fjrrov  dv  Tairrd  cimcia  §  32),  dann 
dasVorkommen  der  sonst  bei  Theophrast  sich  nicht  findenden  Verbindimg 
ibc  b*  aOTUJC  §  8  u.  9,*  von  |li€(c  (in  der  Bedeutung  'Vollmond').  Wenn 
man  endlich  die  ungeschickte  Stilisiertmg  des  Ganzen  betrachtet,  wo 
sich  80  schwerf&lUge  Steilen  finden  wie  k^xP<^  ^txpd  Xa^irpd  iroXXd 
(§  25),  und  die  EingHnge  sich  in  stereotyper  Weise  wiederholen,  so 
wird  es  fQr  mich  zur  Gewifiheit,  dafi  wir  hier  ein  Elaborat  haben,  das 
entweder  mit  Theophrast  selbst  gar  nichts  zu  tun  hat,  sondern  in  seiner 


Sprachl.  Untersuehungen  zu  Theophrasts  botan.  Schriften.       17 

Mehrere  andere  Stellen,  wo  Prapositionen  keinen  Hiat 
bilden,  habe  ich  bei  anderen  Gruppen  angeftihrt,  so  einzelne 
nach  bf|,  TTou,  mehrere  nach  ai,  weiter  unten  nach  Dativ-i,  bei 
Zeitbestimmungen,  einige  auch  im  nachsten  Hauptabschnitt.  — 
Ihnlich  wie  bei  den  Prapositionen  ist  die  Ursache  der  Ver- 
schmelzung  im  folgenden  Vokal  zu  suchen  bei  einigen  mit 
^  beginnenden  haufigen  Wortern.  Es  sind  dies  also  die  Palle 
der  sog.  Aphftresis.  In  der  Ptosa  nimmt  man  sie  von  den 
Alteren  bei  Demosthenes  an  in  if[b  nnd  iK€i  (s.  Blass  a.  a.  0. 
ni  103),  ftir  den  Attizismus  hat  W.  Schmidt  (Atticismus  I,  59 
u.  404)  Beispiele  gesammelt.  Theophrast  gestattet  sich  diese 
Preiheit  auch  bei  dXdrrwv,  fvia,  (t\  und  dem  syllabischeil 
Augment:  tiu  bk  cirtu  ^Keivriv  C.  I  18, 1;  TXuKUKapTrei  ^Kei  C.  11 
3,  7 ;  TTopcpupd  4cti  V  16,  3 ;  eOpXacTfi  kTiv  C  I  6,  4 ;  ^Kdcriu  icri 
C.IV  1, 1:  iv  UTPUJ  ^cti  16,  3  (W)*);  ^Kcpavn  fxti  1 10,  2;  toutiw 
«Xouo  11,  7;  dv0€i  (x^i  13,  2;  b\'  8Xou  ?x«  ^  3,  6;  Tf|v  cpuciV 
dKavOibbii  Ix^x  VI  4,  3;  i)  KoXuT^a  fx^i  III  14,  4;  ouk  dKavOibbtl 
?X€i  16,  2;  fi  dvbpdxXn  ^x^i  16,  5;  i)Li(p€pfi  Ix^x  VII  7, 1;  d0€pdi6rl 
€xovTa  VII 11,  2;  in  den  Causae  nur  €0  (x^i  1 16, 1*),  worauf 
ich  indes  nicht  viel  Wert  legen  mochte,  da  sich  andere  FaUe 
Ton  Apharesis  dort  finden;  al  6'  ^Tcpa!  dXdTTUJ  III  12,  5;  d€i 
^dTTUj  IV  9,  2;  Tr|  to^tI  IXaTTOV  IX  5, 10;  ttoXXuj  iXdrrova  6, 1; 
6ciu  ^dmw  C.  in  14,  4;  cpXoioppaYfl  f  via  iciw  IV  5,  2;  €uoc|Liia 
iviiwv  C.  VI  11,  10;  iv  e^rraXiqt  ^viapxoO  C.  V  12,  7 ;  CTiaviu/- 
T^pa  (t\  IV  8,  2;  TauTT)  fuiTH  I  9,  5;  Ttdvu  dTi)iUJV  IV  7,  2;  al 


Schule  angefertigt  ist,  oder  aber  als  eine  einfacheSammlung  vonMaterial, 
eine  Art  Zettelkasten  Theophrasts  zu  betrachten  ist,  in  dem  er  sich  die 
verschiedenen  Bauernregeln  fttr  Wind  und  Wetter  zum  Zwecke  einer 
sp&teren  Bearbeitung  zusammengestellt  hat.  Und  das  ist  dann,  wohl  nach 
seinem  Tode,  von  einem  seiner  Schttler  herausgegeben  worden,  ohne 
dafi  dieser  sich  nur  bemUht  h&tte,  die  Gedanken  in  eine  richtige  Ord- 
nung  und  stilisierte  Form  zu  bringen. 

*)  Nach  Relativpronomen  s.  S.  19. 

•)  Ich  mOchte  dies  nicht  in  Parallele  setzen  zu  eO  olba  bei  Demo- 
sthenes,  das  man  fast  wie  ein  Wort  empfand  (s.  Blass  a.  a.  0.  III 102); 
die  Verbindung  cO  (x€\  ist  nicht  so  gel&ufig,  und  da  nach  cti  sonst  nie 
Yokale  zugelassen  werden,  so  kann  man  unsere  Stelle  nur  wegen 
des  anlautenden  e  fur  hiatfrei  halten. 

XIV,  2.  2 


18  Ludwig  Hindenlang, 

^ai  ^TivovTO  IV  14,  12 ;  6  dKoXouv »)  und  5  Ibei  s.  S.  19.  - 
Nur  selten  lassen  die  Redner  die  Endung  i  der  3.  Deklination 
keinen  Hiat  bilden,  und  aueh  dann  ist  stets  der  folgende 
Yokal  sehr  leicht,   sodaS   wir  zu  keiner  bestimmten  Enir 
scheidung  kommen  konnen;  so  hat  Isaeus  1,  11:  TraTpi  ^- 
KoXu*).    Ich  fiihre  darum  ftir  Theophrast  zuerst  die  Beispiele 
an,  wo  auch  der  folgende  Yokal  mit  in  Betracht  kommt:  t^ 
£np6TiiTi  dq^aipeiTai  C.  Y  15,  2;  iTupi  dfipaXXo^eva  IV  7,  3;  iv 
ubuTi  dmppuTii)  Y  9,  5;  T^  BepiuiOTTiTi  ^TTijniveiv  C.  I  21,  6;  jii|vi 
dKpXacTdveiv  C.  lY  3,  2;  rq  CKXTip6TnTi  uTreppdXXov  HI  7,  1. 
AuBerdem  finden  sich  aber  noch:  tui  ubaTi  kq^Br\  lY  8,  12; 
iy  Tiu  u^on  hia  10, 6;  utto  tijj  64p|LiaTi  eivai  lY  14, 10;  tui  CTeon 
dXeiqpouci  C.  Y  15,  6;  utto  ^^p^aTi  eivai  10,  1;  iv  TrepaTi  eivoa 
iy  Tivi  ^KaTepa  C.  YI  16,  1.    Theophrast  scheint  also  eine 
Elision  —  oder  wohl  richtiger  eine  Art  Synizese  —  des  Dativ-i 
gestattet  zu  haben,  wobei  t  einen  halbkonsonantischen  E^lang 
(etwa  wie  j)  angenommen  haben  mag.  Bei  den  Dichtem  wird 
es  ein  paarmal  elidiert,  s.  Eiihner-Blass  I,  237  f. 

Hiatlose  Vokalfolgen,  die  sich  zuerst  bei  Theo- 
phrast  finden,  sind  einzeln  schon  auf  den  Seiten  15 — 18 
enthalten.  Es  sind  noch  die  Orappen  zu  betrachten,  die  dahin 
gehoren. 

Zweifelhaft  ist,  ob  dfpTi  nach  Analogie  von  fi^xP^  ^^P' 
behandelt  wurde;  wenn  man  die  beiden  Falle  vor  Prapositionen 
dpTi  dvaq)u6]Lieva  C.  Y  15,  1  und  dpTi  dTniv9riK6Ta  YIII  10,  3 
abrechnet,  bleibt  noch  dpTi  eiprm£vu)v  I  2,  2. 

DaB  die  Kopula  im  Partizip  eine  Yerschmelzung  mit 


')  In  den  Fragmenten  haben  wir  noch:  lui  ^Kcivujv  V  48  (wo 
natUrlich  'k£ivu)v  zu  verstehen)  ecpimoT^pou  ^ct(v  III  46  (W),  yf\  im 
V  41,  dtuivia  ^cr(v  IX  36 ;  5\|i€i  Jxoucov  I  6  eO  Ixwcx  IV  61  ToCrrqi  ^xoua 
VU  11  cu|iPa(v€i  ^xovra  Vffl  5  (W);  xp^^vqi  Adrrui  VH  14;  oOirui  in 
ni  51  MiuxpoO  It\  V  42;  ObaTibbii  inoir^cty  V  64. 

')  Auch  bei  Spftteren  fthnliche  F&IIe,  s.  B.  Keil  in  seiner  Aristides- 
ausgabe  XXXII,  8  (S.  213,  30),  dort  einmal  Zeitbestimmang  vuktI  ^Kdcnj, 
das  andere  Mal  vor  dic ;  x<icMaTi  &biapdT4i  bei  Gregor  von  Nyssa  (Brief 
an  Amphilochius,  zuletzt  abgedruckt  in  Strzygowskis  Kleinasien,  ein 
Neuland  der  Kunstgeschichte,  Beitrag  von  B.  Keil  S.  79).  Vgl.  aoch 
Kaibel  a.  a.  0.  S.  11  Anm. 


Sprachl.  Untersuchungen  za  Theophrasts  botan.  Schriften.       19 

dem  vorhergehenden  Pradikatsnomen  eingehen  kann,  wird 
man  ohne  weiteres  zugeben.  Denn  hier  entsteht  bei  der  Aus- 
sprache  nichtleicht  eine  Zweideutigkeit:  so  mag  man  ved  oOca 
I  7,  1  mit  Zusammenziehung  eh^a  veuica  gelesen  haben,  ahn- 
lich  5iaK6pou  oOciic  C.  III,  5*).  Vor  eivai  haben  wir  6mal 
Yokale,  davon  freilich  nur  2mal  beim  Pradikatsnomen,  sodaB 
sich  hier  keine  Gewifiheit  gewinnen  lafit  dpevifj  eivai  V  3, 1 ; 
6^oiOTra6fi  eivai  7,  2;  6ok€T  eivai  VI  3,  6;  bei  eivai  C.  I  4,  6; 
icxupoTdrri  eivai  C.  V  15,  6;  xvXov  eivai  C.  VI  10,  9.  Dazu 
kamen  Wimmers  Konjekturen  ei  b'  eJc  xa  TrXeiova  elbri  eivai 
C.  VI  4,  2  (daruber  s.  S.  28)  und  kittiu  eivai  IV  4, 1.  Uber- 
liefert  ist  hier:  bi' 6  Kai  'AX4£av5poc  dir'  dEobiac  rroTfe  dmuiV 
dcTeq>avui|Lidvoc  eiTa  ^f|  iueTvai ;  (nur  U  hat  eiTa  )i  eivai  mit  Rasur 
dazwischen).  Wimmer  anderte  dafiir  bi'  6  Kai  'AX4£avbpoc  d5 
'Ivbiac  XeteTai  dTriiuv  kTecpavuifuievoc  kittiu  eivai;  aber  man  er- 
wartete  nach  dieser  Auffassung  cTecpavu^dfivai  oder  kTecpavui- 
pevoc  direXGeiv;  die  Heilung  gab  Prof.  Keil,  der  im  engen 
Anschlufi  an  die  Uberlieferung  liest:  dir'  dEobiac  ttic  t6t€ 
Kcrnujv  4cTe<pavuj|Li4voc  eiTa  iueivai.  C.  11  3, 1 :  idv  |Lif|  dpTi^XacTf) 
ij  Kai  iv  dv9r|cei  Xa^pdvr)  streiche  man  fj;  es  ist,  wie  bei 
Theophrast  (ibiich,  6vTa  zu  erganzen. 

Nach  kurzen  Formen  des  Relativs  scheint  eine  ahn- 
liche  Verschmelzung  moglich  gewesen  zu  sein  wie  nach  Artikel- 
formen.  Doch  hat  das  zweite  Wort  meist  leichten  Anlaut,  so :  6  im 
I  1,  9;  a  dK  I  13,  4;  a  6  n  6,  6;  6  fi|aa  V  3,  2;  6  ^cn  I  2,  5; 
m  6,  2 ;  V  2,  4;  6  dKoXouv  IV  4, 10;  6  Ibei  C.  UI  21,  4.  Anders 
sind  dagegen:  d  ou  1 4,  2;  9,  4;  14,  3;  8  ou  II 6,  7;  fi  oub'  H 
8,  4;  6  f|  IV  7,  5;  11,  8;  &  oilbev  IX  4,  8.  Wimmersche  Kon- 
jektur  ist  &  ^Kdcroic  C.  IV  13,  4 ;  hier  lafit  sich  die  Uber- 
lieferung  halten :  Kai  Td  popeia  jidXXov  Kai  (sc.  TaOTa)  6Xujc  olc 
iKacTa  Hiuxpd  (sc.  TiTveTai).  —  6cai  dpXaPeic  VII  9,  4  und  6cai 
uTpoTepai  C.  V  1, 10  sind  ahnlich  den  oben  angefuhrten  Stellen 
67roi  6  f^Xioc  und  Strou  iTrrroi.  Ob  man  sie  hiatlos  lesen  kann, 
erscheint  mir  zweifelhaft 

Eine  Anzahl  von  Hiaten  findet  sich  vor  Formen  des 


*)  Aus  den  Fragmenten:  uiuxpa  oOca  III  21;  Oxpoi  tfvrec  V  67; 
Mi\)XP<^  6vT€C  V  60;  (coppdirou  oOcnc  VII  2. 

2* 


20  Lndwig  Hindenlang, 

Artikels.    Doch  mochte  ich  diese  nicht  in  gleicher  Weise 
beurteilen.    Wenn  wir  I  9,  5  haben  dic  utto  TauTr)  ifJtiTT)  tQ 
EupdjTTi]  6  Zeuc,  so  ist  hier  doch  wohl  rait  Absicht  das  Snbjekt 
ans  Ende  gestellt;  die  Stimme  soU  davor  etwas  einhaltea, 
um  die  Nennung  des  Gotterkonigs  besonders  hervorzuheben. 
Theophrast  ist  auch  hier  der  Redner,  dem  stets  das  gesprochene 
Wort  vorschwebt.    Pause,  d.  h.  Kolonende  ist  vielleicht  aacb 
I  12,  2  anzunehmen:  iv  toic  TrepiKapmoic  Totp  Mo^ov  Korep- 
Taciav  Xainpdvei  Kai  Trdvpiv  KaGapdv  Kai  cfXiKpivfi  |  f|  toO  lilkoM 
(puctc.  Doch  konnte  man  auch  an  Verschmelzung  denken,  die 
hier  dadurch  erleichtert  wird,  daB  zwei  ti  einander  folgen. 
Die  mehrmalige  Wiederkehr  ahnlicher  Falle   notigt  uns  za 
dieser  Auffassung.    Dabei  sind  2  Gruppen  zu  unterscheiden: 
das  nachgestellte  attributive  Adjektiv  und  das  nachgestellte 
Subjekt    Es  ist  wohl  kein  Zufall,  dafi  sich  sonst  keine  Hiate 
vor  Artikelformen  finden:  bei  diesen  beiden  Gruppen  leidet 
eben  das  Yerstandnis   nicht  im  geringsten   durch   die  Yer- 
schmelzung  beim  Sprechen.    Ich  zahle  immer  zuerst  die  Falle 
auf,  wo  sich  gleiche  Yokale  folgen,  dann  die  librigen. 

a)  Yokale  vor  Artikelformen  bei  nachgestelltem 
Adjektiv:  al  TreuKai  ai  iv  lY  1,  2;  ai  K^paiai  al  ^k  1,  2;  dXdoi 
al  v^ai  C.  Y  11,  2;  ol  M^cxoi  ol  ^aTiKoi  III  18,  12;  6popiaioi  oi 
dvd  \xicov  YIII  5,  1 ;  TreuKTi  f\  Kuuvoqpopoc  C.  I  9,  2 ;  f\  Kovia  f| 
drr'  auTiIiv  Y  9,  5;  f]  iHia  f]  iv  IX  1,  3>). 

b)  Yokale  vor  Artikelformen  bei  nachgestelltem 
Subjekt:  dvoibr|cr|  f]  fekjk  YII  4, 12;  Trirra  TiTvcrai  kqI  KaOa- 
ptuTdTri  f\  iK  Tujv  TTpoceiXujv  IX  2,  3 ;  fiXiuj0r|  f|  jf\  C.  III  20,  7 ; 
qpucTai  iv  tt)  'ApKabiqi  f]  iriTUC  6XiTn  III  9,  4 ;  ^KTpeqpei  Trpoc 
TOUTtu  f]  bpococ  IY3,  7;  ^7TiXd|Liipri  6  flXioc  IY4,  12;  Ix^i  f\  i\aa 
lY  7,  2;  dKpaivei  f]  TrXniuiMupic  7,  6;  fj  6  Kaipoc  YI  6,  1;  Xdxij 
6  fjXioc  IX  5,  2;  dvTiKuipij  6  xtiMiuv  C.  1 12,  6;  ?cTiv  iv  TeXciibcci 
6  TTOVoc  C.  II  11,  11;  TTOieT  f\  TTeuKTi  C.  III  10,  5;  t6  b'  6Xov  o6 
TTOieT  f{  GepiiOTTic  C.  IY3,  3;  bieKTTiTrrei  f\  irrpoTnc  C.  lY  14,  1; 
?CTi  bi  Tic  ^Tepa  f]  bid  ti^v  euKapTTiav  C.  Y  11,  2.  Am  wenigsten 
ertraglich  sind  mir  davon  die  Stellen  IY4,  12;  7,  2;  IX  5,  2; 

')  atT€ipoi  al  M^TicTai  IV  7.  4  failt  durch  Bretzls  Anderung  in  Td 
M^Ticra  (S.  28  u.  324)  weg. 


Sprachl.  Untersuchungen  zu  Theophrasts  botan.  Schriften.       21 

C.  IV  14,  1,  weil  liier  das  Substantiv  wiederum  rait  einem 
^^okal  anfangt,  wobei  freilich  IV  4,  12  und  IX  5,  2  gleiche 
^  okale  sich  folgen  wtirden,  wenn  man  iiber  den  Artikel  hin- 
^berlase.  IX  2,  3  und  C.  V  11,  2  konnte  man  auch  an  eine 
P^use  denken,  da  hier  das  Subjekt  auf  das  pradikative  Ad- 
l^ktiv  folgt;  bei  ausgelassener  Kopula  ist  dies  ublich  (daruber 
s.S.32f.). 

In  Wegfall  kommt  I  7,  1  iiTouv  tv  iqj  AuKciii)  f)  irXdTavoc 

l^  Kaid  Tov  6x€t6v  usw.  F|youv  findet  sich  bei  Theophrast  nicht, 

vor  ihm  nur  bei  Hippokrates  und  in  Xenophons  OtKovofjiiKOC 

19,  11,  wo  es  jetzt  gestrichen  ist.  Dagegen  wendet  zur  Ein- 

fiihrung  eines  empirischen  Beweises  einer  vorausgehenden 

allgemeinen  Behauptung  Theophrast  gewohnlich  yoOv  an.  Man 

streiche  darum  f]  nach  Aukciuj  und  lese  mit  Schneider  hiat- 

los :  f\  ToOv  iy  tuj  AuKeiiu  TrXdTavoc.  Ferner  wird  man  statt  6\r] 

ff  q)ucic  ni  2,  3  schreiben  i^  8Xn  qpucic,  da  Theophrast,  soweit 

ich  sehe,  immer  so  stellt*).    Dann  bleiben  noch  auTii  f\  xd)pa 

IV  4,  11   und  auTn  f)  tn  C.  H  19,  4;   beidemal  glaube   ich, 

dafi  man  ebenso  gut  wie  an  den  oben  angefuhrten  SteUen 

zusammenlesen  kann  (f\  ff\  auTrj  ware  viel  harter).   Endlicb 

haben  wir  noch  III  6,  2  TrdXiv  il  iKeivou  f]  irepa  cxicic  inTveTai, 

^)  Oberliefert  ist  nach  Bretzl  in  UM  6Xr\  ^ucic,  nur  in  B  6Xii  f\ 
q>6cic.  Dieser  von  Bretzl  untersuchte  Codex  (Vaticanus  1305)  scheint 
Spuren  einer  korrigierenden  Hand  zu  verraten.  So  ist  III 14,  4  das  in 
den  anderen  codd.  fehlende,  aber  vom  Sinn  geforderte  6^oiov  zu  <pO\Xov 
^X^i  eingeschoben,  doch  so,  dai3  ein  Hiat  entsteht:  ^x^^  6^oiov.  II  5,  2 
\i€it\u  Tf\y  t^iZav  Ix^xy  f[  6KTdnr\x^'^  hat  B  allein  fj,  das  die  anderen  codd. 
auslassen.  III  12,  4  ist  die  ungewohnliche  Wortstellung  i(pr\  b^  xai 
icofiicai  ToOc  dpeoTdirouc  aOrip  Zdrupoc  dvavOeic  &IL19U)  so  geandert, 
wie  sie  Wimmer  schreibt.  Nach  den  wenigen  Stellen,  zu  denen  mir 
Bretzl  seine  KoUationen  Ubersandt  hat,  schliefie  ich  vorl&ufig,  dafi  in 
der  Vorlage  von  B  von  einer  zweiten  Hand  Verbesserungen  tiber  dem 
Texte  standen.  So  finden  sich  folgende  unentbehrliche  Worte  nur  in  B : 
II  5,  2  fj  nach  dKrdirnxuv;  III  2,  3  ^  bei  6\y\  f\  qpOcic;  III 14,  4  6|uioiov 
zu  (pOXXov  £x€i;  IV  6,  1  ydp  nach  iroTa^oic.  Doch  sind  diese  so  in  den 
Text  eingefiigt,  dafi  zweimal  Hiat  entsteht,  und  IV  6,  1  steht  tdp  ai^ 
einer  unmdglichen  Stelie.  Ganz  grobe  Fehler  suchte  B  zu  beseitigen 
z.  B.  IV  10,  1,  wo  fur  TrXeiuj  UM  irXeiov;  C.  I  19,  3,  wo  statt  f\  irepi  hi  tujv 
UM  f\  bi  TiDv  und  ftir  dfjioia  UM  6fjio(ujc  sich  fmdet.  Das  endgtiltige  Urteil 
iiber  den  Wert  von  B  steht  nattirlich  Bretzl  zu. 


22  Ludwig  Hindenlang, 

wo  der  Text  kaum  heil  sein  diirfte.  Anders  fasse  ich  die 
Falle,  wo  durch  die  Auslassung  der  Eopula  eine  Sinnespaase 
entsteht,  s.  S.  32  f. 

Da8  bei  Zeitbestimmungen  kein  Hiat  eintritt^  daraof 
hat  —  soweit  ich  wenigstens  von  den  einschlagigen  Arbeiten 
Kenntnis  nahm  —  zuerst  Kaibel  hingewiesen  (Stil  undText 
der  710X11.  'AGtiv.  S.  13).  Wir  finden  aufier  Aristoteles  auch  bei 
Isaeus  II 4  Texd^^Tui  ?T€i  f^  niixmat.  Ganz  einfach  sind  bei  Theo- 
phrast:  tiu  T€TdpTU)  Irei  III  17,  2;  tuj  beuTepui  ?t€i  13,  2;  riii 
6cT4pi|i  eT€i  1,  2  >);  Tu»  TpiTUJ  It€\  n  4,  1;  III  1,  5;  C.  HI 13, 3; 
TUJ  dxoM^viu  fT€i  Vn  1,  6;  feKOTOcTUj  ?T€i  C.  1 17,  9,  dann  zur  Be- 
zeichnung  der  Tages-  oder  Jahreszeit,  wohin  auch  die  Falle  mit 
Trp6  gehoren,  das  sonst  nicht  vor  Vokalen  zugelassen  scheint. 
TTpo  icnM€piac  III 4,  2;  C.  III  11,  6;  Trpo  fjXfou  Tporruiv  III,  4,  4; 
Trp6  iSipac  C.  V  9,  13;  tuj  fjXiiu  dvi6vTi  IV  7,  8;  Tf\c  toO  dapou 
dmToXflc  C.VI,  7,  6;  TrpuiTOV  infev  dfKpou  £apoc  III  5,  1 ;  Tr€pi  TrupoO 
df^TiTov  ni  4,  4').   Endlich  gehoren  hierher:  ^iKpiu  ucr^pov  III 
4,  1  und  ^iKpuj  6i|;iaiT€pov  III  4,  2,  3. 

Formelhafte  Ausdrticke  werden  ohne  weiteres  zu- 
sammengelesen,  so  bei  Demosthenes  (Benseler,  De  hiatu  S.  97); 
damit  entschuldigen  wir  tuttiu  €iTT€Tv  C.I  17,  9  und  xaG'  6Xou 
€iTr€Tv  I  10,  5;  12,  2.  Hier  schliefit  man  am  besten  auch  an 
dfXXai  dXXujv  I  6,  4;  dXXoi  dfXXoic  IV  11,  10  und  dXX?i  ^XXoic 
XpTici^Ti  V  9,  6;  so  bei  Spateren  nicht  zu  selten.  Femer  diirften 
hierher  gehoren  toutou  aiTidcaiT*  C  IV  8,  1  und  toutou  afnov 
C  VI  10,  2. 

Termini  technici  bilden  einen  Begriff,  sie  sind  fur 
die  Aussprache  so  gut  wie  ein  Wort  (so  bei  Aristoteles,  s,  Kaibel 
a.  a.  0.  S.  11).  Bei  Theophrast  haben  wir:  tQ  KaXou)i4vr|  cracpuX^ 
dTpi(f  III 18, 1 1 ;  Tuj  X€UKijj  tuj  18, 13 ;  iv  tuj  koXttuj  tuj  KaXou^dvui 
*HpdiUJV  IV  7,  2;  tuj  dcTpaKuXibi  KaXou)i^vr)  dKdvOij  IX  1,  1;  so 
wohl  auch  ^riXca  i\  dapivn  IV  14,  7;  C.II  11,  6;  III  17,  7,  zumai 
sich  auch  iir]Kia  ^apivr)  II  1,  3  ohne  Artikel  findet  Anders 
sind  auch  die  Verbindungen  mit  5^oioc  nicht  aufzufassen, 
vgl.  auch  Bretzl  S.  11  f.;  also  djiUT^aXr)  6^oiov  III  12,  1  so  gut 

>)  Daftir  Tip  OcTcpov  iiei  C.  IV  8,  6  usw.  usw. 
*)  Vgl.  Ubrigens  Oird  Trupd|inTov  VII  6,  2. 


Sprachl.  Untersuchongen  zq  Theophrasts  botan.  Schriften.       23 

wie  an  anderen  Stellen  d^urbaXdbbiic;  |iec7riXrj  8|lioiov  III  13,  3 

wie  bald  daraof  III  15,  6  |Li€cinXuibnc ;  euZdimji  5)lioiov  VII 4,  2 

Tui   KpoKpt}!  6)yioiov  Vn  7,  1;   kein  Beispiel  in  den  Causae. 

Hierher  rechnet  jetzt  nach  Bretzls  Untersuchungen  auch  ?cn 

bi  i\  M^v  bdcpvri  6|Lioia  Tfj  ibiq,  lY  7,  2  (statt  der  bisherigen  Lesart 

bdqpvri  6Moia,  bei  der  man  Hiat  hatte  annehmen  mtissen)^-  Ich 

rechne  hierher  auch:  fjbu  6lov  III  15,5  (=  eOociuov);  Mvbpou 

ui|ioc  C,  I  10,  4;  b^vbpou  6p|iri  C.  V  1,  11;  ferner  cu^qpurou  irr- 

poTTiTOC,  cu|Li<puTUi  uTpoTTiTi  C.  VI 1, 3;  ^uSilibei  (rfpaciqi  III 13,  2. 

Hier  entsteht  iiberall  durch  Zusaramenlesen  nirgends  Unklar- 

h  e  i  t ,  und  das  scheint  mir  bei  der  ganzen  Frage  von  wesentlicher 

Bedeutung  zu  sein.  Auch  ttoXu  ubujp  V3,4  halte  ich  fiir  hiatlos. 

Der  ganze  Abschnitt  hat  gezeigt,  wie  Theophrast  zunachst 

friihere  Tradition  aufnimmt,  dann  aber  sich  die  erlaubten  Frei- 

heiten  in  der  Komposition  in  weitgehenderem  MaBe  gestattet. 

Etwas  strenger  sind  die  Causae  plantarum  gebant,  ohne  daB 

indes  der  Unterschied  besonders  auffallend  wfire. 

B.  Hiate,  die  durch  Pause  zu  entschuldigen  sind. 

Wahrend  Isokrates  nur  nach  ganz'  groBen  Abschnitten 
Hiat  gestattet  —  solche  Falle  werden  in  unsem  Ausgaben 

*)  Die  Bedenken,  die  Bretzl  gegen  das  von  Prof.  Keil  vorgeschlagene 
iblq.  (s.  S.  325)  vortrug,  scheinen  mir  nicht  zwingend.  |uopq>r|  und  ibia 
sind  keine  getrennten  morphologischen  BegrifTe,  sie  gehen  ineinander 
aher.  So  bedeuten  beide  *Variet&ten'  in  den  auch  bei  Bretzl  angefiihrten 
Beispielen:  VIII  6,  1  ol  bi  ^p^pivBoi  biacp^pouci  rak  iiiopcpaic;  VII  11,  2 
6  dxOvuj\|j  irXeiouc  ^xujv  ibiac  iy  4auTt}i.  Zur  Bezeichnung  von  Wuchs- 
formen  wird  ^op(p/|  mit  dem  Zusatz  ibia  gebraucht  III  8  1  cuv€|uiq)a(vov- 
Tac  Kal  Tdc  {b(ac  iiiopqpdc  tujv  )xi\  qpavcpiDv  xal  Tvujp(^ujv,  worauf  dann 
gleich  die  AusfiUirung  des  Themas  mit  bpudc  b^  T^vr)  beginnt.  Hier 
kdnnte  also  ebensogut  ib^ac  stehen.  Andrerseits  bedeutet  (b^a  'Habitus*, 
also  dasselbe  wie  Mopq)/|,  VII  7,  2  5ca  6XXa  Tdc  aCiTdc  ^^v  (b^ac  Ix^^ 
ToOc  bi  x^^oOc  ^bujb{|uouc  usw.?  Wie  man  sieht,  l^fit  sich  ein  strenger 
Unterschied  nicht  durchfilhren.  Darum  wird  man  an  unserer  Stelle, 
deren  richtige  Interpretation  niemand  Bre^zl  bestreiten  dilrfte,  auch 
an  der  pal&ographisch  am  nslchsten  liegenden  Anderung  ibiq.  festhalten, 
—  T^  €tb€i  statt  Tfj  dp(qi,  an  das  man  auch  denken  k5nnte,  fuhrt  sch  on 
wieder  zu  weit  ab.  —  Das  mehr  ftuBerliche  Bedenken  Bretzls,  (b^a  komme 
bei  Theophrast  nur  im  Plural  vor,  beseitigt  IV  6,  2  Td  bi  |u(av  (b^av 
^Xovra. 


24  Ludwig  Hindenlang, 

darch  Punkte  bezeichnet  —  ging  Demosthenes  hierin  schon 
bedeutend  weiter;   er  liefi  Hiat  nach  jedem  Eolonende  zu, 
aber  auch  schon  innerhalb  eines  Kolons,  namlich  dann,  wenn 
der  Gedankengang  eine  neue  Wendung  nimmt    Dahin  ge- 
horen  die  Hiate  vor  Verneinungen  und  Entgegensetzungen 
(8.  Blass  Att  Ber.  III  115).    Auch  hier  erweitert  Theophrast 
den  Gebrauch :  Pause  tritt  bei  ihm  z.  B.  schon  ein,  wenn  die 
Kopula  ausgelassen  ist    Und  dies  ist  fiir  den  Yortrag  ganz 
naturlich;  z.  B.  in  IV  4,  9  ol  dpioi  fjbeTc  wird  die  Stimme  hinter 
dpToi  einhalten,  denn  beide  Worter  bilden  nicht  eineo  Begrift 
Vor  allem  ist  die  Pause  notig,   wenn  wie  hier  Subjekt  und 
Pradikatsadjektiv    unmittelbar   einander  folgen.    Theophrast 
macht  sich  iiberall  das  logische  Prinzip  zu  Nutze  und  erweist 
sich  auch  hier   als   Meister   der  Redekunst,    der  auch  im 
wissenschaftlichen  Stil  stets  den  lebendigen  Vortrag  vor  Augen 
hat,  oder  besser  gesagt  —  in  den  Ohren,  denn  dadurch  unter- 
scheidet  er   sich  ja  gerade  von  Schulmeister-Rhetoren  wie 
Isokrates,  daB  er  nicht  auf  den  geschriebenen  Buchstabenhiat 
achtete,  sondern  auf  ein  ungekunsteltes,  sinngemaBes  Sprechen. 
Dies  zeigen  seine  Preiheiten  in  der  Vokalfolge,  wie  wir  sie 
im  vorigen  Abschnitt  besprochen  haben,  dies  zeigt  ebenso 
die  wirksame  Verwendung  von  Sinnesliiaten. 

I.  Kolonende  durch  Partikeln  bei  Hauptsatzen. 

Ich  ttbergehe  die  Falle,  wo  in  unseren  Ausgaben  der 
Sinnesabschnitt  durch  eine  groBere  Interpunktion  (Punkt, 
Kolon  oder  Semikolon)  bezeichnet  ist^).  Im  1.  Buch  der  Hist 
pl.  sind  39  derartige  Stellen.  Sehr  haufig  finden  sich  Hiate 
vor  ?i,  dXXd,  sowohl  vor  langeren  als  vor  kiirzeren  Gliedem, 
z.  B.  Kai  |Li6vai  bi\  aGiai  f|  ^dXicd'  5]Lioiai  toic  vnip  thc  I  6,  7; 
Srav  f\  |if|  Xu0r)  xai  lK^x&lr\Ta\  f\  Kai  dTroK07rf|  8,  4*);  djro  {)\lr\c 

^)  Freiiich  weifi  ich,  dafi  unsere  Herausgeber  oft  sehr  willkuriich 
in  diesen  Punkien  sind.  Aus  diesem  Ahschnitt  wird  sich  wohl  mancher 
Anhalt  fiir  die  Interpunktion  ergeben,  so  wird  man  C.  III  6,  4  XiGoi  rak 
ToiaOratc  oOk  dicXcKT^a,  Otrdpxci  fdp  sicher  stait  des  Kommas  ein  Semi- 
kolon  zu  seizen  haben. 

')  Mehrere  dieser  Ffi,lle  lassen  sich  auch  als  Aufz&hlungen  aosehen, 
dartlber  s.  S.  26  f. 


Sprachl.  Untersuchungen  zu  Theophrasts  botan.  Schriften.       25 

f\  KXdbou  f\  KauXoO  F|  dKpeinovoc  *  t6  bk  6i'  ou  i^  bid  jiicxou  f| 

6i'  auToO  I  10,  8  usw.  usw.;  ouk  dKpiPoXoniTeov  iijj  opui  dXXd 

Tu>  TU7T4J  XriTrreov  I  3,  5;  ou  Tdp  jiaKpoi  dXXd  ppaxeic  II  6,  7; 

ou  xaieTai  dXX'  d7T07rr]bqt  III  9,  3;  oub'  e£  dqpOaXjioO  dXX'  ^k 

ToO   TrXafiou  8,  6  ouk   eux^Xoc  ujcTrep  /iXXa  dXX'  o^ioioc  Taic 

^oaic,  ujcre  fir|  KaTa5exec9ai  dXXd  —  ^KpdXXeiv  II  6,  8.  —  Be- 

sonders  begreiflich  wird  der  Hiat,  wenn  in  der  Partikel  zu- 

gleich  eine  Negation  liegt,  also  vor  ovbi  und  oure :  so  firiXea 

oub'  f\  ^oa  ou6'  f\  dmoc  eivai   oub'  8Xu)c  8ca  rrapapXacTriTiKd 

I  3,  3  (dieses  Beispiel  konnte  man  auch  eine  negative  Auf- 

zahlung  heiBen,  iiber  welche  Falle  s.  S.  26  f.).    Ganz  kurzes 

Glied  haben  wir  in  ai  iXdToi  —  ou  iufiv  6^oiujc  t^  TruKvai 

ou6'  iJbpaTar  oure  ydp  t>\lav  irdvT'  Ixei  oure  KauXov  I  1,  11; 

ouTe  Kpabql  ouTe  cqpaKeXiiiei  oOre  cpuipi^  ouTe  CKiuXriKoOTai  IV 

1, 4;  oOe'  SjLioioi  rrdvTec  ou9'  fcoi  ouG'  aMa  pXacTdvouciv  C.  1 11, 4; 

Femer  gehort  hierher:  biacpepouci  tuj  ^rjKei  Kai  tiu  irdxei,  ou 

Hrjv  6^oiujc  fe  TiuKvai  IV  1,  2  und  Xexu),  oux  uJCTe  usw.  I  8,  1. 

Hierher  wird  man  am  besten  auch  die  Hiate  vor  djCTrep,  ubc 

und  olov  ziehen,  wo  jene  nicht  als  satzeinleitende  Konjunk- 

tionen  gebraucht  sind :  dTTi^eXaiveTai  ujcirep  juiuSdibei  uTpaciqt  III 

13,  2;  Td  )xiv  dTrXiuc  eiciv  dKavOai  ujCTiep  dcq)dpaToc  VI  1,  3; 

eivai  uicTTep  Kai  f)  dpTiXoc  C.  VI  3,  2 ;  pXacrdvei  ibc  drri  rrdv  III 

2,  1;  dKav0i2IovTa  ujc  f)  GpibaKivri  I  10,  7;  jidXicra  b'  eOcpuf^  ibc 

T'  4vi  XaPeTv  C.  I  6,  4;  [if\  outuj  XeTrrov  ti  d)c  creTvov  C.VI  19, 

3  (W).  Vor  olov  findet  sich  Hiat  sehr  oft  bei  Einftihrung  von 

Beispielen,  so  im  1.  Buch  8mal:  CKXripuvo|ievr|  olov  ^v  toTc  q)oivi& 

usw.  I  2,  7 ;  ppaxuaeX^Xn  ofov  irea  usw.  5,  1 ;  62Iujbri  olov  Td 

ti^c  TreuKfic  5,  4;   dv  ofc  dcTiv  d^iqpuj  olov  KUTrdpirroc  8,  2; 

TrXeiuj  —  rd  fiyfr\  olov  rd  KaTd  Tdc  x^pcic  KaXoufieva  cdpbia 

*)  Man  wird  hier  Verschmelzung  nicht  annehmen,  auch  wenn  sie 
sonst  nach  dem  vorausgehenden  Vokal  geUufig  ist,  ebensowenig  Eli- 
sionen;  denn  sie  widerspr^chen  ja  dem  Sinn,  indem  sie  die  Pause  be- 
seitigten.  Dies  gilt  von  dem  ganzen  Abschnitt ;  so  wird  man  z.  B.  ribv 
&XXu)v  OXriiyidTUJv  (^criv)  €via  &  toOc  i|iuxpouc  ZY\Tei  T6irouc  IV  6,  1,  nicht 
eUdieren,  da  yor  dem  Relativpronomen  die  Pause  Ublich  ist,  ja  ge- 
fordert  wird.  Solche  Beispiele  sind  darum  auch  berucksichtigt.  l^ur 
bei  ganz  kurzen  Gliedern  wird  man  richtiger  Elision  (bezw.  Verschmel- 
zung)  annehmen,  so  in  Td  t€  Xaxavdibn  irdvTa  fj  Td  TrXeiCTa  I  3,  4  usw. 


26  Ludwig  Hindenlang, 

usw.  VII  4,  7  al  ToiaOtai  eici  biaqpopai  orov  TruKvonic  V  3,  l; 
aach  gehort  dahin :  bdvbpa  ]Li€TdXa  rrecpuKlvai  |  ^Xixa  TTXdravoi 
IV  7,  4.  —  Zienilich  oft  werden  Hiate  zwischen  zwei  durch 
^i^v  —  bi  verbundenen  Gliedem  zugelassen:  Trdvra  bt  v4a  fi^v 
^via  XeiocpXoioTepa,  dTroTnpdcKOVTa  bk  Tpaxuq^XoiOTepo,  ?via  hi 
Kai  ^n^iqpXoia*)  I  5,  2  u|L46VU)b€ic  b'  iv  ^kv  toTc  5€v6poic  ouk 
€Jciv  f^  CTTdvioi,  tv  bk  ToTc  9a^vujb€Ci  —  €idv  I  6,  2,  wjn\  \ibi 
oOv  Ibia  ToO  fLiuppivou,  al  b'  dXXat  11  5,  6  6  ^kv  d7T€7rroc  dimrXci, 
6  bk  iLi^Xac  III  15,  4,   Td  \iky  €ic  Td  KdTUi   KdfiTrr^Tai,  6  b^ 
<poTviE  usw.  V  6,  1  oi  ^^v  q)aciv  €ivai,  ol  b'  oO  VII  4,  3,  JvBcv 
}iiv  CT€Xlc  f|  iE^a,  fvG^v  b'  ucp^ap  C.  1117,  2  f|  ^i^v  pXdcTT)ac 
—  bid  Tf|v  ipuxpOTnTa  ToO  TOTrou,  f|  bk  ircipic  C.  I  17,  3;  der- 
artige  Hiate  noch  I  5,  5;  10,  3;  12,  4;  13,  4;  H  6,  3;  6,  6;  ffl 
3,  4;  IV  7,  2;  V  8,  1;  VI  8,  3;  19,  4;  VIH  4,  3,  5;  IX  4, 10; 
C.  III  14,  7;  IV  4,  4;  14,  4;  13,  6;  16,  3;  V  4,  7;  9,  3;  VI 2, 4; 
12,  10;  ohne  vorausgehendes  iiiv:  4vT€piuJVTiv  fx^i,  ^OqpGapiov 
b€  III  18,  5  4cei€Tai  Kai  ^ixf\,  dpicni  b€  IV  8,  11,  ebenso  1 10, 
6;  IV  4,  10;  V  3,  5;  C.  I  12,  2;  II  8,  3;  C.  VI  10,  3. 

Weiter  stelle  ich  in  Analogie:  f\  T€  tdp  tXicxpottic  dvn- 
XTiTmKrj  8  T€  q)Xoi6c  ^aXaKOC  uiv  usw.  —  ou  iroicT  C.  I  6,  4;  ibc 
T^rrapac  €lc  t6v  Trf|xuv  €ivai,  dvioTi  Kai  dTrl  Tr66a  11  6,  6.    An- 
kniipfungen  mit  Itx:  dTroXauciv  rroi^T  rrX^iu),  fTi  6'  dq)atp€T  C. 
n  2,  4  (W).;  TUJV  bi  Kai  baKpudibric  TiTV€Tat  Ka9dTr€p  —  Trr^X^ac, 
{Kai  Tdp  auTTi   q)lp€t  Koinm  iv  Tij)  dTT^itv)?   ^t»   bk  6.q>^  div  6 
Xipavoc  IX  1,  2*);  Kpo^ijou  CK6p6ou  Kixopiou,  In  bi  Acq>obi\o\) 
I  10,  7 ;  Td  dv  Ztvu)Tnj  Kai  *A^icui  ?Tt  bi  6  Muaoc  'OXunTroc 
rV  5,  5;  Tuq)ri,  ?Tt  t^  MnvavGoc  FV  10,  1;  ^XdTTi  Kai  Tr€UKTi,  iTt 
6^  KUTrdptTToc  V  7,  4.  LaBt  man  in  den  letzten  vier  Stellen 
?Tt  bi  (bezw.  T€)  weg,  so  haben  wir  eine  reine  Aufzahlung. 

Bei   dieser  sind   Hiate    auch   nach   einzelnen  Wortem 
durch  Sinnespausegerechtfertigt").  DieBeispiele  beiTheophrast 


*)  Man  wird  auch  bei  dieser  Gruppe  nur  dann  Elision  annehmen, 
wenn  die  Glieder  sehr  kurz  sind. 

*)  Hier  ist  der  Hiat  allerdings  schon  durch  die  Pause  nach  der 
Parenthese  entschuldigt. 

">)  Sogar  Benseler  (S.  298)  l&fit  sie  bei  Polybius  als  Entschuldi- 
gung  gelten. 


Sprachl.  Untersuchungen  zu  Theophrasts  botan.  Schriften.       27 

sind  zahlreich,  so  cukt)  df^TreXoc  I  3,  1 ;  dXda,  TreuKti,  d[pK€u6oc, 
q)iXuKn,  65udKav8oc  I  9,  3;  ^obu)via,  iujvia,  dpp6Tuvov  I  9,  4; 
^TiXda,  dMUT^aXfi,  dTTioc  I  14,  1;  qpiXuKn,  dcpdpKii,  XeuKii,  hia^ 
aff €ipoc,  XaKdpri,  dxpdc,  jLiriXda,  dcxpua  III  3,  1 ;  ceXivou,  Itttto- 
ceXivou  C.  VI  11,  10;  TrreXda,  dcrpun  C.  V  12,  9  usw.  usw.; 
vor  dem  ersten  Glied  einer  Aufzahlung  haben  wir  Hiat  III 
3,  3  deicpuXXa  ^kv  oOv  tcn  tuDv  dTpiiuv,  fi  Kai  itpoTepov 
dXexOri,  iXdTT]  usw.,  er  fallt  aber  zusammen  mit  einer  Pause 
nach  dem  Belativsatz  &  —  iX^xOTi-  Manchmal  wird  librigens 
bei  Aufzahlungen  der  Hiat  vermieden,  indem  die  einzelnen 
Pflanzennamen  durch  Kai  —  Kai  verbunden  werden,  so  iTca 
Kai  dKTT]  Kai  XeuKTi  Kai  arxeipoc  C.  I  1,  3;  dppoT6vou  Kai  cicuim- 
ppiou  Kai  4piruXXou  4,  2. 

II.  Kolonende  zwischen  Haupt-  und  Nebensatzen 

(bei  Partizipien). 

a)  Hiate  vor  nachfolgendem  Hauptsatz. 

direi  bk  irXeiov  i]  q)ucic  f|  Kard  t>ilay  TauTi],  diropiav  Ix^i^) 
16  9;  ddv  CTrapiv  KuXivbpujOfl,  dvaqpuecOai  q)aciv  oubev 
n  4,  3;  Td  bk  qpuTeuTfjpia  ddv  ^kv  ivbix^jax^  U7r6ppi2^a  bei 
XafLipdveiv  II  5,  3 ;  Sttou  bi  TrreX^ai  (sc.  i^cav)  au9ic  TrreXlac 
(sc.  dvacpOvai  q)aciv)  III  1,  2;  Srav  dXXoc  impur),  6  irepucivoc 
dTroiriTTTei  IH  12,  4;  iav  tic  koXoucij,  dTTo0vr|CKei  III  17,  2;  ef 
Tic  (so  zu  schreiben  statt  ti,  die  codd.  haben  nur  ti)  q)dTOi, 
dvaTToOvi^CKei  IV  4,  12;  8Tav  (JbpaTov  ^,  iKTreTdvvucOai  lY  7,  7; 
iav  bi  TToXu  (sc.  T€VTiTai),  dTT0KXu2eTai  IV  14,  5;  ddv  6iaq)dTTj, 
u)q)eXeT  IV  14,  10  ddv  tic  —  TTOir|cr|,  oub^v  dTOTTOV  IV  15,  4 
oOTTep  i]  ^OTTri,  dvTaOOa  ktX.  V  3,  5;  ddv  .  .  .  dTToXeiq)0ri,  dTTO  tou- 
Tou  pXacTdvei  VI  5,  4;  t6  5iaq)epeiv,  i&CTrep  ^k  KiXiKiac  q)aciv  eic 


*)  So  interpungiere  ich,  nicht  hinter  t^ilay;  TaCmj  ist  betont  *in 
diesem  Falle';  bei  den  Knollen  im  Gegensatz  zu  allen  anderen  Pflanzen 
(^iri  bi  TfSiv  &XXu)v),  die  solche  nicht  bilden.  Im  ijibrigen  folge  ich  bei 
dieser  schwierigen  Stelle  ganz  der  Lesart  Wimmers.  FUr  den  Botaniker 
ist  1 6, 9  interessant,  indem  man  daraus  das  weit  vorgeschriltene  physio- 
logische  Verst&ndnis  Theophrasts  ersieht :  er  hat  richtig  beobachtet,  dafi 
eine  Zwiebel  keine  Wurzel  ist,  und  trifft  mit  der  Bezeichnung  kO^q 
schon  fast  das  Richtige. 


28  Ludwig  Hindenlang, 

KaTrnaboKiav  Kai  8Xujc  xriv  dirdKeiva  toO  Taupou,  fJTTov  dToiiov 
VIII  2,  9;  dv  ok  eiujeaci  TiTvecGa^  ouk  dei  TiTvovTaiYiniO,5; 
Kai  Tivec  dKOiicavTec  ibc  dvTe09ev  if|  cfiupva,  ^toOvtqi  IX 1, 4; 
8Tav  #1  cpuTeia  TTUKvri  (sc.  ^),  euauEfJ  |li^v  Tot  bevbpa  C.  I  8, 3;  S 
^f\  TTpujiKapTreT,  8|liujc  biaqpepei  13,  9  (W);  iE  i&v  biaipeuov, 
ujCTtep  Kai  f\  cpucic  bi^piiTai,  if||uiepoic  16,13;  8ti  ipuxpd  to 
9ucei,  dqiiKapTTa  17,  8;  iav  bk  eic  0u)nouc  cuvTeSq,  dbpoiepoc 
C.  IV  13,  6;  ddv  TtpopXdcTniLid  ti  T^vr^Tai  Ttp  KapTTtu,  fXaTTOvfTi 
t6  dTOTTOv  C.  V  2,  2. 

Zusatz :   C.  VI  4,  2,  das  nach  Wimmers  Lesart  ei  bdc 
t6  TTXeiova  eibn  eivai,  dKeivoi  fe  ebenfalls  zu  dieser  Gruppe 
gehorte,  las  Prof.  Keil  f olgendermafien :  ei  5'  eic  t6  TrXeiova 
(sc.  TdTTeiv  Tfjv  qpuciv  aus  dem  Vorhergehenden)  ibiov  aiiTfic 
(d.  h.  der  cpucic)  und  interpretiert:  *wenn  man  nicht  in  dem 
Besten,  sondern  in  einer  Mehrzahl  die  Urspriinglichkeit  suchen 
soir.  Diese  Konjektur  bestatigen  nach  Bretzls  Mitteilung  die 
codd.,   die  nicht,   wie  Wimmer  angibt,   ibeiv  auTfic,  sondem 
Ibiov  auTTic  bieten.    Wenn  nach  t6  TTXeiova  die  Auslassung 
von  eivai  zu  hart  ware,  so  lieBe  sich  dies  durch  die  Anderung 
in  Td  TrXeiova  beseitigen. 

b)  Hiate  vor  Relativsatzen. 

dlujbdcrepa  iv  ofc  I  9,  3;  Kepu)via  fjv  11,  2;  TriKpai  div  7, 2; 
eivai  8  7,  3;  t^voc  iy  KuTrpuj  8  II  6,  8;  TrXeiu)  8f|»)  fi  KoXoua 
III  5,  5;  t6  bk  GnXu  r\v  KaXoOci  m  12,  1;  t^  «ipei  f)  HI  13,  6; 
i\  TTOiKiXri  Tiv  bi\  KaXoOci  18,  8;  8)ioiov  TepiuiivGiii  6  rV4,  7; 
f via  &  5,1;  iy  tuj  TTapabeiciu  at  etci  5,  6 ;  f>udc  bi  TijveTai  5 
KaXoOci  IV  14,  6;  Kep|Lir)CTi  8  icTW  iv  kotivui  V  2,  4;  fir|Tpa 
fjv  V  13,  1;  T^vn  TrXeiuj  &  5ei  biaipeiv  VI  1,  2;  al  6^  ^eXaivoi 
Kai  iTTiTropcpupi^oucai  a^Trep  Kai  TroXudXcpiTOi  Vin  4,  2 ;  dqpauat- 
verai  5  KaXoOa  10,  3;  dKeTv6  T€  cpavepdv,  8ti  div  aurd^oTOC 
i\  TTf]Hic  TOUTuiv  TrXeiuiv  f|  dTnppori  IX  1,  5  (beachte  jedoch  8ti; 
ahnlich  sind  die  Wortfolgen  ^Trei  iav  usw.  s.  S.  11  f.);  P^Xtictov 
eivai,  6  TeiiveTai  IX  5,  1;  CKXujXr|Kia  TiTvecOai  fi  IX  5,  3;  t6 
IX€iv  iv  tauTijj  5  Ibei  C.  III  21,  4;  dXuTra  TaOr'  eivai  &  x<i^^* 
TTdjTaTa  C.  IV  9,  1  (W);  toO  0ep|iioO  8  cuve£dT€i  C.  IV  12,  12; 

^)  Vielleicht  ist  &  bf|  umzustellen. 


Sprachl.  Untersuchungen  zu  Theophrasts  botan.  Schriften.       29 

^mppofi  —  dTTocP^vvuTai,  (b  (paCverai  C.  V  17,  7 ;  ebenso  natiir- 
lich  vor  einem  mit  Praposition  verbundenen  Relativ  und  vor 
relativem  Adverb :  Traiij  fixpi  o^  IT  5,  4;  t6  (iviju  4v  lijTrep  11  6,  2; 
ouXdivi  iy/  tb  II  6,  5;  TrreX^a  ^v  olc  III  15,  4;  kotivov  tov  iv 
'OXuiiiTriqi  d<p'  ou  IV  13,  2;  f|  ^rjTpa  iv  iji  V  13,  1;  iiiovoKauXa 
b'  df^qxju  Kai  TovaTUjbn  ^9*  ^v  VI  2,  7 ;  biappiTrrecOai  dE  ou 
q)uec6ai  3,  4 ;  TiTveTai  4v  iL  VII  3,  5 ;  ^v  tJj  8pei  tuj  Mripui 
KaXou|ieviu  o9ev  IV  4,  1 ;  dTro  bk  toO  XeTTTOu  89ev  6  d9r|p  C. 
IV  7,  4;  6  KapTT6c  dvieTai  69ev  C.  V  1,  5. 

c)  Vor  Konjunktionalsatzen. 

Vor  lav:  Td  bk  (puTeuTripia,  iav  115,3;  f|  TraXaiOTdTr) 
KpaTiCTri,  ^dv  V  7,  4;  t6  tou  cikuou,  iav  —  creipujciv  VII  3,  5; 
<p9€ip€Tai,  iav  VIII  8,  1 ;  6f^Xov  TtTveTai,  i&v  tic  C.  VI  10,  6 ; 

vor  ei:  TiTveTai  ^v  tiu  cuKaiaiviu,  ei  \xf\  6  ^ouc  ^E^cpepev  IV 
8,  7 ;  oux  nKicTa  6'  oJKeiai,  ei  tic  Xaiupdvoi  Tdc  ToiauTac  VIII 4,  3; 
ou6'  &\ia  KutcKeTai  ei  ^n  C.  1 11,  2;  TeXeio0c9ai  eTTtep  C.  IV  8,  4; 
auT6c  auT6v  ^KTp^qpei,  ei  \xy\  koX  i\  aX^n  cu|LipdXXeTai  8,  4;  TrapeT- 
Tuc  TTUJC  TOUTUJ,  ei  C.  VI  17,  9; 

vor  6Tav:  TiTVovTai  6Tav  I  9,  4;  jieXavTepqi  6^  Trirrri  Kai 
€uuj6€CT€pa,  6Tav  ij  ujjiri  III  9,  2 ;  6id  Tdp  t6  dTT0Cpewuc9ai, 
firav  TraucriTai  ^ucdjjnevoc  III  8,  7;  f)  6'  dcp'  auToO,  6Tav  d(peXujci 
II  6,  2;  TiTV€Tai,  8Tav  IV  14,  5;  8  KaXoOci  Tivec  ipiv€c9ai,  8Tav 
14,  6;  ToO  ^iv  CKop66ou,  8Tav  VII  4, 12;  iv  \iiv  Tq  TreuKri,  8Tav 
IX  2,  1 ;  iv  bi  Tfl  TnTui,  8Tav  IX  2,  1 ;  dTr6XXuTai  Kai  Trup6c  Kai 
Kpi9f|,  8Tav  VIII  10,  3;  F|  8Tav  C.  H  7,  5; 

vor  8ti:  PeXTiujv  6^  toO  cpeXXoO,  8ti  t^icxpoc  V  3,  6;  oi 
6^  TTic  cuKTic  dipiaiTepoi,  8ti  C.  I  17,  3 ;  ibc  6'  ^TT^repui  (sc. 
eiTTeTv),  8ti  TrdvTa  Td  ToiaOTa  eOpXacTOTepa  C.  I  12,  1;  TrXf|v  ef 
Tic  XeToi,  8ti  C.  IV 6,  7;  5  6^  X^touciv  ol TroXXoi,  8ti  CIV  12, 13; 

vor  ^TTUJc:  tttiXljj  TeTpixiujidvuj,  8ttujc  C.  I  6,  7; 

vor  ujc:  61'  euTpocpiav  toO  6ev6pou,  ujc  dv  tic  eiKdceiev 
UI9,  5; 

vor  uicTrep:  eic  t6  TTpoidvai,  ujCTrep  Kai  ^Tri  Tfic  TTpdjTrjC 
<p6c€uic  iUx^r]  C.  I  10,  3; 

vor  iJjcTe:  dvapXacTdvei,  liJcTe  IV  14, 13;  cuvicTac9ai  dicTe 
IV  12,  4;  ouTUJ  TrXaTUKauXa  TiTvovrai,  ujct€  VI  4,  5;  Td  6'  iK 


80  Ludwig  Hindenlang, 

Tuiv  bucxeiitiepivaiv  4v  toic  irpujToic  6\\ik  dTroxciTai,  ikr'  dir' 
adxjLioO  q)9€ip€Tai  VIII  8,  1  t6  q)uXXov  ^eTapdXXei,  d»a€  C.  IV 
4,13  iLiavai  al  {ixlax  iJicT€  C.  V12,  8,  toO  jji€Tpiou  dicTe  C. 
VII,  4. 

d)  Hiate  vor  adverbialen  Partizipieii  *). 

a)  Participia  coniuncta :  otovTai  bi  tiv€c  —  xvotubec  tivoi 
oi)  KaXuJC  XdT0VT€C  1 10,  3;  KaTapdXXouav  dv  ttt]Xiu  dxupuJcavTtc 
€u  fidXa  IV  8,  8;  ujct€  ^r\b^  iTTibriXov  €ivai  tov  cTaxuv  t^  6ii»ei 
8vTa  K€v6v  Vni  10,  3;  €ic  6pTu»cav  ttiv  ttiv  d)ipXTi9fivai  eu- 
Xapoujicvov  Sttujc  C.  III  23, 1 ;  if|  x^pct  kujXu€i  dTTOcreTouca  Tf|V 
dTTipporjv  C.  V  4,  5 ;  Xeaivr)  dTraXeicpov  Td  TpaxuvO^VTa  C.  M 1, 5. 

Gen.  absol.  KUjXueTai  bi  imb  tiij  bcpfiaTi  eivai,  ubaTOC 
4tt' dpKTOupuj  T€VO|i€Vou  IV 14, 10;  dvbeecrepai  TtTvovTai,  dcOeve 
CT^pou  6vToc  ToO  OepiioO  C.  1 13,  2;  d(p06vou  ttic  Tpoq)fic  ouoic 
Kai  ToO  depoc  euTp6q)ou,  euX^TUiC  f\  eupXacria  C.  11  1,  5  (leicht 
ware  zu  andern  €UTpaq)oOc,  das  auch  sonst  mit  drip  verbunden 
wird,  vgl.  C.  III  2,  6  usw.);  dTropeiTai  bl  Kai  6id  ti  —  dbpoO 
dvTOC  ToO  ciTOu  Kai  cxe66v  ujCTrep  HripoO  — ,  dq^ucOeic  x^ip^JV 
TiTveTai  C.  IV  13,  6*);  iiidXXov  eiicTojiov  TiTveTai,  euxuXoTepiwv 
TiTVOjilvujv  C.  VI  16,  7  nach  Wimmer,  doch  ist  die  Stelle  noch 
nicht  geheilt.   Vor  ibc  mit  Partizip  haben  wir  Hiat  CKXiip6Tepa 
Kai  TaOTa  Kai  8Xti  i\  q)ucic  TiTveTai,  ibc  4v  toutoic  fidXiCTa  ttic 
6iaq)opdc  tuiv  f||i€pujv  Kai  dTpiujv  TiTVOjiivric  III  2,  3.    Nicht 
anders   denn  als  Gen.  absol.  wird  fiir  die  Eomposition  der 
Genetiv  mit  ausgelassenem  Svtoc  gefiihlt  jiaXaKoO  Kai  uTpou 
ToO  d^poc  Kai  t6  cuvoXov  euKpdTOu,  dei  6uvaT6v  pXacrdveiv  ou 
TTdvTa,  dXX'  Svia  tuiv  b4v6pujv  C.  I  13,  1. 

in.  Sinneshiate  innerhalb  einzelner  Satze. 

Innerhalb  eines  grammatischen  Satzes  ist  Hiat  erlaubt, 
wenn  beim  Sprechen  ein  Kolonende  eintritt;  feraer  wenn  das 
Folgende  besonders  hervorgehoben  werden  soU,  also  bei  Ent- 

*)  Der  Herausgeber  wird  danach  interpungieren  mUssen. 

*)  Hier  wird  jedes  Kolonende  durch  Hiat  bezeichnet,  es  folgt 
(T(TV€Tai)  ^dv  b'  €(c  eiu|LioOc  cuvrcefi,  AbpdTcpoc  (diese  Hiate  wurden  be- 
reits  oben  eingereiht). 


Sprachl.  Untersuchungen  zu  Theophrasts  botan.  Schriften.     31 

gegensetzungen,  und  bei  logischer  Gegentiberstellung  zweier 

Glieder. 

Kolonende  ist  anzunehmen ^) :  Trepl  bi  Tfjv  TTcpdba  ty\v 

Kard  Tf|v  Kapjiaviav,  Ka6'  6  f|  TrXimiiiupk  TiTvexai,  bevbpa  ^CTiv 

eu^eT^Oil  1 8)Lioia  Tr|  dvbpdxXr)  Kai  Tr|  )biopq)f|  KaiTOic  qpuXXoic  IV  7, 5 ;. 

KQi  Trepi  Tf|V  *Aciav  ou  Troppuj  BdKTpujv  iv  ^iev  tivi  T^Trifj  |  outuic 

<^6p6v  eivai  q)aa  VIII  4,  5. 

Vor  der  Apposition  haben  wir  Sinneshiat  IV  14,  9  Kd|i7rai 

KarecOiouctv,  ai  ji^v  Td  q)uXXa  ai  bk  Td  dvOri,  ^Tepai  Tdj  T^vei, 
xai  ijiiXoOa  Td  bevbpa;  genau  dieselbe  Stelle  haben  wir  C.  V 10, 3- 
xdjuiTrat  T^vd^evat  KaTecOiouctv  ai  ^t^v  Td  q)uXXa,  al  bi  la  dvOri^ 
^Tepai  Tui  T^vet.  Hier  hat  Wimmer  ftir  ein  zwischen  ^Tepat 
und  Tiu  T^vet  in  der  Uberlieferung  sich  findendes  irpoc  ein- 
gesetzt  oucat;  sicherlich  falsch,  denn  abgesehen  von  dem 
schweren  Hiat  spricht  die  genaue  Parallele  zu  IV  14,  9  da- 
gegen;  rrpoc  mag  aus  dem  folgenden  ponOei  bk  rrpoc  durch 
Schreibfehler  heraufgekommen  sein.  —  Sicherlich  ist  Ko-^ 
lonende,  obwohl  man  auch  hiatlos  lesen  konnte,  IX  6,  1 
Kaprrdv  bi  7rap6|Liotov  tQ  Tep^ivOiu  Kai  iiieT^Oet  Kai  cxnMaTt  Kai 
XpibfiaTt  I  eudibf)  cq)66pa  Kai  toutov  Kai  ^dXXov  toO  baKpuou. 
tjber  I  9,  5  und  112,  2  s.  S.  20. 

Hiate  vor  Entgegensetzungen:  btaq)4pouct  bi  dXXrj- 
Xu)V,  KaO'  &  6  }xkv  dppr^v  dvOoc  q)^pei  H  6,  6;  dXXa  b'  dv  auT^ 
tQ  OaXdTTij  7req)UKdvai,  deiq)uXXa  }xiv  IV  7,  5;  T^re  Tdp  jidXXov 
f\  dXfiupic  ipfalejax  Kai  Kparei  auTn  }xiv  ouca  rrXeiujv  C.  VI.  10,  9. 
Hiate  bei  logischen  Gegeniiberstellungen:  6  bi 
Tf\c  d^TrdXou  (sc.  q)Xot6c)  i£  uTpoO  Kai  iv6c  *  6  bi  toO  q)eXXoO  — 
^K  capKoc  Kai  uTpoO  I  2,  7 ;  so  wird  man  auch  an  Stellen 
wie  Td  iLifev  rruKvd  |  dvo2Ia  Kai  dpOd,  Td  bi  jiavd  |  62IujbkTepa 
Koi  CKujXidTepa  I  8,  2  keine  Elision  annehmen;  iE  iXaac 
k6tivov  Kai  42  KOTivou ;  dXdav  II  3,  1 ;  toutwv  6p06Tepa  —  f\. 
ibaia,  f\  b'  iii^a  \  oO  IH  9,  1;  ?CTt  bi  i\  [xiy  iv  toic  6peci 
q)uo|Lidvri  I  eOxpouc  Kai  Xeia  Kai  creped  Kai  T^icxpa,  f\  6'  iv 
rrebiuj  |  dxpouc  usw.  III  11,  5;  touc  dlobc  bi  cu|Lipaivet  touc 
fitv  KdTUi  I  dei  dTr6XXuc0at,TOUc  b'  dvuj  |  avJHetv  HI 13, 2;  KdrujOev 
drro  Tflc  {>ilr\c  jieTdXa,  Td  bi  dvuj  |  dei  dXdrru)  rrpotoOctv  IV  9, 1; 

^)  Damit  entscholdigt  auch  Kaibel  (a.  a.  0.  S.  12)  Hiate. 


32  Ludwig  Hindenlang, 

Tf|v  ^^v  Trp6c  Tr|  ^iZrj  |  dpicrepav  eivat,  Tf|v  bi  lY  11,7;  eid 
xdp  ol  }xky  CKXripoi  |  fipivoi,  oi  bk  ^aXaKoi  xti|Li€pioi  VIII  4,5; 
fiTov  f)  cpuTeia  rruKvri,  euauEoi  ^i^v  Td  b^v^pa,  dv  bi  toic  iiwxpoic 
Kai  Tfj   cpuTeiqi  iiavfi  |  dvauEfecrepa  C.  I  8,  3;   6   ^^v  yap  Tfjc 
cuKf^c  Td  ydXa  tttitvuciv,  6  bk  toO  fpiveoO  |  ou  TrfiTvua  C.I16,7; 
edrrov  tdp  TTapaTiTvecOai   bid  t6  veopTOTOTnv  eivai  Tfjv  # 
Kai  dKaprrov,  Td  6'  ^v  Tfl  tQ  T€tupTOUM^vr|  |  6i|iiaiTepov  C.  lE  13,3; 
t6  m^v  7toc6v  bidcpopov  flv  fjv,  tuj  6'  eibei  |  d6idq)opov  C.  YI  2,4'). 
Pause   durch   Auslassung  der  Kopula.    Ganz  am 
Platze  finde  ich  den  Hiat,  wenn  in  der  Beschreibung  Subjekt 
und  Pradikat  unmittelbar  einander  folgen.    Ahnlich  lieBen 
sich  die  S.  20  angefuhrten  Stellen  IX  2,3  und  C.  Y  11,  2  auf- 
fassen.   Wir  haben  vor  Artikel:  ^oxOnpd  f|  dxpdc  II  2,5; 
euGeiai  al  dKcpuceic  IV  6,  10;  dvavTiai  ai  {^ilai  Y  1,  1;  TOcaiv  b' 
dHuTdTTi  f|  ^K  Tujv  uXTiiidTUJv  V  9,  3;  dppiuTOC  bk  Kai  mKpd  f| 
dTTdTTTi  VII 11,  4;  ^avai  ai  {)xlai  C.  V  2,  8 «).  Es  schlieBen  sich 
an:   dKqpavecrdTri   b'  fibri  f\  Te  toO  dpou  I  6,  8;  dTio  Tdp  ^voc 
crijieiou  ol  ^icxoi  III  18,  12.  —  Andere  Falle,  d.  h.  nicht 
vor   Artikel,   ujcrrep   f\  AXe£avbpe(a  bdcpvri   dTncpuXXoKapTroc  I 
10,  8 ') ;  t6  b^  efJXu  eu|Lin»c€CTepov  III  9,  2,  3  (hier  dazu  wie  im 
folgenden  Beispiel  logische  Gegeniiberstellung);  y\  jli^v  XeuKf| 
dc6evf|C  IV  2,  8 ;  oi  dpToi  f|beTc  IV  4, 9 ;  t6  )Liev  OfiXu  dKapTTOv 
IV  10, 4;  f)  bi  KecpaXfi  d^oia  IV  12, 3;  ai  mKpai  dppujTOi  VH  9,4; 
Kai  Tdp  f)  lexa  lcxupov  C.  IV  5, 1 ;  KauXoi  ibdibi^oi  C.  VI 12, 11 : 
ferner:  n  |li^v  Tfjc  Kebpou  euujbrjc  III  12,  3  (hier  auch  Gegen- 
tiberstellung);  t6  fidXi  oux  f|bu  6lov  IH  15,  5;  f|  (puTeia  drTO 
{)ilr]C  VI 6, 11 ;  drrei  Kai  Td  dv  Tf)  Tf|  ubapfi  C.  II 16, 1 ;  Td  rrpbc  tQ 
TpuTi  fiTTov  euocjiov  C.  VI 16,  6.  Kolonende  ist  zugleich  IV  6, 10 
t6  bi  XP^Mct  Kai  TouTUJV  Kai  tujv  KauXdiv  Kai  6Xou  toO  q)UToO  | 
iHepuOpov  Te  cqpobpa  Kai  cpoiviKoOv.  Andern  wird  man  VIII 4, 4 
Tpi)bir|voi  bk  TToXXoi  Kai  TravTaxoO   KoOcpoi  outoi  Kai  dXiToxoou 
indem  man  mit  Stackhouse  liest :  Tpi^rivoi  b^  rroXXoi  Kai  TravTaxoO  • 

*)  Auch  in  den  Fragmenten  finden  sich  solche  Sinneshiate,  z.  B. 
V,  40,  IV,  18  usw. 

•)  In  den  Fragmenten  finden  sich  noch  11  solche  Ffille. 

^)  Da0  dies  nicht  etwa  ein  Terminus  technicus  ist,  beweist  111 
17,  4 :  olov  f^  T€  ^AXcEavbpeia  bdqpvri  KoXoujx^vri  *  Tfjc  \xiy  ouv  bd(pvT)C  ^ 
toOt^j  Td  tbiov,  6ti  ^Tnq)uXXdKapTr6c  ^criv. 


Sprachl.  Untersuchnngen  zu  Theophrasts  botan.  Schriften.       33 

KoGq)oi  b'  ouToi  Ktti  usw.  —  Auffalliger  ist  der  Hiat  an  fol- 

genden  Stellen:  trepa  f|  XeuKfj  Kai  TpiTTi  f\  rroiKiXri  III  18,  8; 

afnov  ToO  &TPoO  f\  dq)aip€Cic  C.  II  19,  5 ;  ^Ketvn  ibmx&Tr]  5id- 

cxacic  I  14,  3;  SjiiTTetpoi  dXiToi  I  14,  4;  tiu  bi  ^CT^Oet  ou  jLieTdXT] 

TV  6, 9 ;  iv  dXXiu  dcarrk  V  4, 3 ;  ^KeT  al  6c)iai  VI 6, 5 ;  KexpuiCjLi^vov 

hk  dvOiKui  ovbiv  VII  9, 2;  f|  Tdp  TOtauTT]  dT^Xetd  Ttc  tujv  CTrepiiidTuJv 

C.  IV  13,  1.  —  C.  I  2,  3  liest  Wimmer  ei  uTPOTaTat  auTat;  ei 

findet  sich  nur  in  U,  MB  haben  eic;  dann  hat  U  nach  Bretzl 

uTpOTdTaTat  atrrat,  weicht  also  nicht  wesentlich  von  M  und  B 

ab,  die  beide  uTpoTaTai  TOtaOTat  (in  M)  bezw.  TotaOTa  (in  B) 

bieten.   Man  lese  also  rait  Schneider  uTpOTaTat  TOtaOTat,  die 

Anderung  von  et  in  efirep  scheint  mir  nicht  unbedingt  notig. 

Eaom  zu  entschuldigen  ist  der  Hiat,  wo  eivat  als  selbstandiges 

Verbum  zu  erganzen  ist:  bid  ti  f\  pxdcrrictc  C.  1 11,  2 ;  iv  TOirnfi 

fTKXtcic  19,  5. 

Sind  in  allen  angeftihrten  Stellen  die  Formen  des  In- 
dikativs  zu  erganzen,  so  haben  wir  noch  Hiat  durch  Aus- 
lassung  des  Infinitivs  eivai  11  2,  5  x€ipu)v  ,  .  .  f\  a}xufba\f\  Kai 
Toi  x^^^^  ^^^  T'H'  CKXripd  I  Ik  inaXaKfic  und  IV  2,  3  JotKe  5e  Ttc 
TrapaiTXTicia  f\  cpuctc. 

Ich  habe  mich  bemiiht,  moglichst  viele  Stellen  in  Gruppen 
zu  bringen,  da  ich  von  der  Ansicht  aus  ging,  man  miisse 
von  einem  sorgfaltig  komponierenden  Schriftsteller  wie  Theo- 
phrast  den  Vorwurf  der  Nachlassigkeit  tunlichst  fernhalten. 
Mancher  mag  die  eine  oder  die  andere  der  obigen  Stellen 
nicht  entschuidigen  wolien,  dann  erhoht  sich  eben  die  Zahl 
der  unten  angegebenen  schweren  Hiate  entsprechend.  Vor 
allem  kam  es  mir  darauf  an,  zu  zeigen,  wie  verkehrt  es  ist, 
das  blofie  Buchstabenbild  zum  Mafistab  zu  nehmen.  Ich  habe 
micli  darum  auch  nicht  gescheut,  gleich  aussehende  Palle 
wie  z.  B.  den  verbalen  Ausgang  at  baid  ohne,  bald  mit  Hiat 
zu  lesen,  der  eben  dann  nicht  durch  den  Diphthongen,  sondem 
durch  den  logischen  Zusammenhang  entsteht  Der  Inhalt  be- 
stimmt  auch  die  rhythmische  Form.  Schwere  Hiate  jedoch, 
die  nicht  durch  den  Sinn  entschuldigt  werden,  sind  Fehler 
der  Komposition.  Und  ich  bedaure,  hier  Wimmer  den  Vor- 
wurf  machen  zu  miissen,  dafi  er,  ohne  auf  dieses  so  wichtige 

XIV,  2,  3 


34  Lndwig  Hindenlang, 

Formgesetz  Rticksicht  zu  nehmen,  den  Text  anderte  nnd  ihn 
80  vielfach  entstellt  hai  Zunachst  gilt  es  nnn,  diese  Hiate 
wieder  auszumerzen.  Hierauf  lasse  ich  eine  Anzahl  von  Stellen 
folgen,  wo  ich  zuerst  auf  Grund  der  gegebenen  Untersuchung 
von  unserer  tJberlieferung  abweichen  will.  Die  Hiate,  die 
dann  noch  iibrig  bleiben,  sollen  am  Schlusse  zusammen- 
gestellt  werden. 

C.  Hiat  ist  zu  tilgen: 

I.   als  durch  falsche  moderne  Konjektur  hinein- 

gebracht 

in  12,  3  ?vioi  —  d[)Li(pu)  KaXoGci  Kebpouc  7TXf|v  TrapacTmada 
Klbpou  dHuKebpov;  man  lese  mit  der  Uberlieferung  K^bpov: 
*Sie  nennen  dio  Zeder  mit  einer  Nebenbezeichnung  Spitzzeder*. 

in  12,  4  lcpx]  hi  Zdtupoc  Kai  KOjuiicai  xouc  dpeoTUTTOiK 
auTiD  dvavGeic  djicpuj  stelle  man  die,  wenn  auch  harte,  Wort- 
stellung  der  codd.  wieder  her:  lcpx]  bk  Ko^icai  touc  dpeoTuiTOuc 
auTLu  ZdTupoc  dvavGeic  dffui^ui. 

IV  2,  10  jLieTa  |li^v  tuj  iiieTeGei  Kai  Tr)v  q)uciv  toO  Kapiiou 
6]Lioiov  ToTc  iLiecTTiXoic ;  toO  KapTioO  fehlt  in  der  Uberlieferung. 
Da  es  nach  dem  Zusammenhang  nicht  zu  entbehren  ist, 
schiebe  man  es  so  ein,  daB  kein  Hiat  entsteht,  also :  Trjv  tou 
KapiroO  cpuciv  oder  toO  KaprroO  Tf|v  cpuciv. 

•• 

V  8,  2  bnwc  dcTpapfj  fl  W,  fj  fehlt  in  der  Uberlieferung; 
so  nach  Siruic  auch  C.  III  14,  7  STtuic  6  Kapiroc  ttoXuc.  Wenn 
man  die  Kopula  nicht  entbehren  will,  konnte  man  auch  an 
ILi^vri  statt  ^  denken. 

Vn  9,  2  dlociLioi  Kai  ^viujv  rd  jli^v  bevbpa  rr^v  d[v9r|civ 
dOpoav  TTOieiTai  ist  iiberliefert,  dafiir  schreibt  Wimmer  doc^oi 
efciv  Kai  rd  jn^v  bevbpa.  Ich  schlieBe  den  ersten  Satz  nach 
dfocjLiot,  wobei  die  Kopula,  wie  raeist  bei  Theophrast,  zu  er- 
ganzen  ist,  und  fahre  fort  Kai  rd  ^ev  bevbpa;  ^viuiv  ist  aus 
dem  folgenden  toutujv  5'  ?via  heraufgekommen.  Der  von  Bretzl 
herangezogene  codd.  B  laBt  hier  die  kritische  Stelle  weg  und 
beginnt  nach  docjLioi  mit  toutujv  b'  fvia,  wobei  dann  aber  6' 
vollig  ohne  Beziehung  ist 


Sprachl.  Untersnchmigen  zu  Theophrasts  botan.  Schriften.       35 

IX  6,  2  ivT^jiveiv  UTTO  t6  dcTpov,  8Tav  jmdXicra  TrviTn  ilici 
Kai  Tot  creXlxn  ^^^  Td  dvu),  so  Wimmer  mit  B,  der  Aldina  und 
den  Herausgebem.  Der  Urbiuas  hat  ttv{touci  (dabei  i  in 
Rasur  aus  r\)^  die  Medieei  irviTouci.  Die  Schwierigkeit  liegt 
nicht  nur  im  Hiat,  sondern  auch  in  dem,  wenn  auch  nicht 
unmoglicheu,  so  doch  sehr  auffalligen  Oebrauch  des  Plurals 
beim  Pradikat  nach   einem   Neutr.  Plur.    Man   lese   darum 

TTVITOC   fj. 

IX  6,  3  Kai  Tf|v  ^pTaciav  Tf|v  irepi  rd  5^v&pa  cxefcdv  iv 
TauTTi  aiTi<ji  eivai  Kai  t#|v  Ppoxnv  W;  (iberliefert  ist  cx€b6v 
TauTTiv  alTiav  eivai.  Wimmers  Konstruktion  ist  hart,  man  ver- 
langt  zudem  TauTr)  Tr|  aiTiqi.  Ich  lese  mit  Stephanus  und 
Schneider :  Tflc  ^pTaciac  tiic  Trepi  Tot  bevbpa  cxe^ov  TauTTiv  t^jv 
aiTiav  eivai  Kai  ttic  ppoxfic,  nur  dafi  ich  Tf|v  streiche  (aWav 
ist  pradikativ,  wie  aus  dem  Folgenden  hervorgeht:  cuvaiTiav 
bi  boKei  eivai  toO  T^TvecGai  Kai  Ti*|v  tuiv  j^apbiuiv  TO|uirjv)  und 
auTHv  lese  statt  TauTTiv:  Mie  eigentliche  Ursache  an  sich 
im  Gegensatz  zu  der  folgenden  Nebenui-sache*. 

C.  T  1,  -1:  Td  dirapdpXacra  Kai  iiiovoqpufi  dcujLi^eTpiqi  Tivi  toO 
OepjLiou  Kai  uTpoO,  bexeTai  rdc  dXXac  fi  buvaTai  rripeiv  Tf|v 
uTpoTTiTa  W,  Td  bi  dTTapdpXacra.cu^^eTpiqi  tivi  toO  OepMoO  Kai 
uTpoO  Kai  jLiovocpuf)  bexeTai  Kai  Tdc  dXXac  (rd  dXXa  B)  buvaTai 
TTipeiv  codd.  Theophrast  bespricht  die  Arten  der  T^veceic:  sie 
erfolgen  durch  Samen  oder  sonstwie.  5ca  Eripd  Kai  Movoqpun 
(§  3  Anf.)  Kai  dTTapdpXacra  TaOT'  oubepiav  b^x^^ai  qpureiav  oOre 
diTo  TrapacTTofcoc  oOTe  drr'  dKpefidvoc.  Nun  die  Begriindung: 
Trjv  li^v  dTTO  TTapacTrdboc  Tip  iif|  Ix^iv  m  fiovoqpufi,  Tf|v  bk  &nb 
dKpe^ovoc  5td  Tf|V  ETipoTT^Ta.  So  wird  also  den  Movocpuf)  auch 
die  £r)p6TT]c  zugeschrieben.  Es  sind  also  nicht  drei  verschiedene 
Gruppen :  Td  £Tipd,  Td  Movoqpufi,  Td  dTrapdpXacTa,  wie  Wimmer 
anscheinend  glaubt,  sondern  nur  eine,  die  durch  diese  drei 
Eigenschaften  charakterisiert  wird^).    Der  Gedankengang  an 


*)  Vgl.  I  5,  1  Td  )iiv  fxovocT€X^xn>  tA  bi  iroXucTcX^xn»  toOto  bi 
ToOTd  Tp^irov  Tivd  tC|j  TrapapXacriiTiKd  f^  dirapdpXacTo  cTvai;  ebenso 
G  I  2, 1  |Li6voc  T(by  Enpu^^  ^^^  ^ovoqpuidv  Kai  dTrapapXdCTiuv  6  qpotvig 
b^XeTai  xal  ^T^pac  Tev^ceic,  also  auch  hier  eine  Grappe,  was  schon 
das  Fehlen  des  Artikels  beweist. 

3* 


36  Ludwig  Hindenlang, 

unserer  Stelle  geht  weiter:  Zur  Sprossung  ist  naturliehe  utpott^ 
notig;  die  trockenen  Pflanzen  aber  Terdunsten,  wena  maii  sie 
abreiBt,  weU  sie  dadurch  die  innere  Warme  verlieren.  Hier 
ist  der  Abschiufi  niit:  Kai  TaCra  ^iv  b\a  toc  eipim^vac  airiac. 
Yon  den  dTTapdpXacra  und  jLxovocpuii  braucht  nicht  mehr  die 
Rede  zu  sein,  da  sie  mit  den  &ipd  ja  eine  Gruppe  bilden.  — 
Wimmers  Gedankengang  ist  gesucht:  bk  setzt  er  nach  b^xeioi 
statt  vor  dTrapdpXacra,  wo  man  es  aber  vermiBt;  kui  wird  ge- 
strichen,  f iir  cumneTpiqi :  dcuji^eTpiq^  f tir  buvavTai :  buvorai  ge- 
schrieben,  vorher  fi  eingeschoben;  dazu  miiBte  man  nach  loO 
Oep^oO  Kai  bfpoO  aus  einem  viel  weiter  oben  stehenden  Satz: 
o06efiiav  b^x^Tai  q)UTeiav  erganzen.    Der  AbschliiB  Kai  TQUia 
|Liiv  usw.  paBt  nicht,  wenn  gleich  wieder  von  Td  drrapdpXaaa 
gesprochen  wlirde,  wohl  aber  vermiBte  man  ihn  nach  Tbeo- 
phrasteischem  Sprachgebrauch  vor  der  neuen  Hauptgruppe 
bdxeTai  bi  usw.   Aus  allen  diesen  Grunden  ist  Wimmers  Text- 
&iderung  abzulehnen  und  mit  Moldenhauer  und  Schneider 
(rV  S.  6)  zu  schreiben :  Kai  TaOTa  jLiiv  bid  Tdc  eipimevac  aiTiac 
—  Td  be  TTapapXacnKd  Kai  ou  ^ovoq)ufi  cufui^eTpiqi  Tivi  toO  Oep^oO 
Kai  uTpoO  bexeTai  Kai  Tdc  dXXac  buvdfieva  (schon  buvavrai  statt 
buvaTai  weist  auf  Verderbnis  hin)  TTipeiv  Tivi  irrpoTTTra.  So  wird 
auch  der  Hiat  )Liovoq)uf)  dcu^^eTpi()i  beseitigt 

C.  I  6,  5  Itx  bei  ciTTaXa  Td  Jpvri  W,  ?ti  bi  codd. ;  f (ir  diese 
bisher  nicht  geheilte  Stelle  schlagt  Prof.  Keil  folgende  Lesung 
vor:  8ti  bi  dTraXd  —  t^Xouc,  Kai  —  eivai  <  beT>  ttov  t6  O^poc 

C.  I  19,  3  f)  b^  Tujv  TTepiKapTTiujv  TTapajiovfi  8pov  Tivd  Ix^x 
TTpoc  Tf|v  xpciav  W,  statt  Trapa^ovfi  haben  UM  S^oto,  B.  und 
die  Aldina  6^oiujc.  Zum  mindesten  miiBte  man  bia^ovfi 
schreiben,  da  dies  ein  gelaufiges  Wort  bei  Theophrast  ist,  be- 
sonders  im  1.  Buch  der  Causae,  (eine  genaue  Parallele  w&re 
C.  lY  3,  4  bia^ovfi  TTp6c  toc  x9^^^^)*  Indes  diirfen  wir  statt 
der  verderbten  Uberlieferung  keinen  neuen  Hiat  hereinbringen. 
Zu  f|  bk  Tujv  TrepiKapTTiujv  erganzt  man  ohne  weiteres  die  un- 
mittelbar  vorhergehenden  Worte  cujTT]pia  Kai  q)uXaKf|.  Wimmer 
hat  jedenfaUs  deshalb  an  6^oiujc  AnstoB  genomraen,  weil  es 
§  1  von  den  Friichten  heiBt:  TTp6c  Tfjv  XP^civ  6pov  Tivd  tujv 
KapTTUjv  pfj  eivai,  sondem  bei  ihnen  gibt  es  nur  q>uXaKf|  xai 


Sprachl.  Untersuchungen  zu  Theophrasts  botan.  Schriften.       37 

cumipta  TTpoc  Tf|v  T^veciv.  Indes  man  interpretiere  nur  richtig: 
*Die  FruchthuUen  (die  Perikarpien)  haben  in  ahnlicher  Weise 
(wie  die  Pruchte  selbst)  eine  gewisse  Grenze  in  ihrer  Dauer, 
namlich  in  bezug  auf  ihre  Nutzanwendung'.  So  halt  man  also 
an  6^oiujc  fest  und  beseitigt  den  Hiat. 

C.  II  9,  5  cu)LiPaiv€i  bi  toOto  xai  im  tujv  <  m»^  >  dpiva^o- 
^€vujv,  8Tav  irr'  auTuiv  tujv  cukujv  imT^vujVTai  codd.;  dafiir 
schreibt  W:  8Tav  TrXnciujv  tujv  cukujv  dpiv€oi  i&civ.  Scaliger 
ubersetzt :  advenerint,  was  freilich  47nTiTV€c9ai  nicht  bedeuten 
kann.  Er  bezieht  dabei  ^TiiT^vujvTai  auf  ipfiv^c,  und  daran  mufi 
man  festhalten:  ipfjv^c  ist  hier  iiberall  logisches  Subjekt  ent- 
sprechend  demThema,  das  eingeleitet  wird  mit:  toOto  btTroioO- 
civ,  SiTUJC  ol  i|if\v€C  ol  iK  Tujv  ^piviuv  Tiwv  imKp€navvun^vu)v  TiTv6- 
|Li€voi  bioiTUJG  Td  im  ttic  cuktIc;  daher  auch  im  Folgenden  6i' 
8  Kai  7Tapaq)UT€uouciv  dpiV€ouc,  SirujcKaT'  d[v€)Liov  f\  TtTncic  oupia 
TiTVTiTai,  und  §  6:  Tfjv  uTp6TiiTa  4TTip6cKOVTai,  ohne  dafi  i|if)v€c 
wiederholt  wtirde.  Darum  ist  Wimmers  ipiv€oi  abzuweisen ;  es 
entspricht  auch  dera  knappen  StilTheophrasts  nicht,  ein  Wort  so 
zweimal  nacheinander  zu  setzen :  dpiv€oi  iDciv,  bx^  8  Kai  irapa- 
(puT€uouct  TaTc  cuKaTc  ^pivcouc.  An  der  Uberlieferung  freilich 
kann  man  nicht  festhalten,  da  imTiTV€c0ai  nicht  die  vom 
Sinne  geforderte  Bedeutung  *in  der  Nahe  entstehen*  hat 
Ich  schlage  vor:  6Tav  auTUJv  tujv  cukujv  Jtt^c  T^vuivTai  (d.  h.  al 
i|ifiv€c).  So  ist  der  Zusammenhang  trefflich:  auTiuv  tutv  cukuiv 
iffvc  steht  im  Gegensatz  zu  tiuv  5fe  cukujv  ouk  iv  toutoic 
kTi  (sc.  i)  aiTia)  jliovov,  dXXd  Kai  iv  Tr)  auTiijv  biacTdcci: 
Venn  die  Edel-Feigenbaume  von  den  wilden  entfernt  stehen, 
musse  man  sie  ipivdZciv,  d.  h.  kunstlich  die  ipivd  uber  die 
cOKa  hangen;  dies  ist  nicht  notig,  wenn  die  Tiere  nahe  bei 
den  Baumen  selbst  cntstehen'.  So  schliefit  sich  auch  das 
folgende :  *bi'  8  Kai  7rapaq)UT€uouci  TaTc  cuKaTc  ^piV€ouc'  gut 
an:  *deshalb,  um  sie  in  der  Nahe  entstehen  zu  lassen,  pflanzt 
man  neben  die  Edel-Feigenbaume  wUde*. 

C.  III  8,  4  d(paip€C€t  d|LiapTdv€i  W,  irX^iuj  bia)iapTdv€i  codd. 
Die  ganze  Stelie,  soweit  sie  in  Betracht  kommt,  lautet :  dK€ivT)v 
T€  Tdp  dcpaip€TTai  ti^v  icxuv  Kai  Tf|v  TpO(pf|v  Kai  ^T^pav  oO 
bibouc  d|LupoT€pujv  dq)aip€C€i  d^apTdv€i.  Es  ist  klar,  dafi  man 


38  Ludwig  Hindenlang, 

von  einer  dqpaipecic  nur  bei  der  naturlichen  Xahrung  der 
Pflanzen  sprechen  kann,  nicht  aber  bei  einer  kunstiichen 
(^Tepa),  die  man  erst  geben  soll;  so  ist  der  Ausdruck  d(paip€C€i 
d^cpoT^pujv  logisch  unrichtig.  Schneider  ias  d^(poT€pu)C  irXeiaov 
bia|LiapTdv€i.  Prof.  Keil  schlagt  vor  ^mXaciujc  d)LiapTdv€i,  indem 
er  das  bi  vor  d^aprdv^i  der  Handschriften  verwertet  und  die 
palaeographisch  einfache  Anderung  AACIuj  fiir  7rA6luj  vor- 
nimmt 

C.  III  10,  2  im  ToO  Kpdvou  bf^Xov  €i7r€p  uic  dXnOk  (nicht 
dXiiOuic,  wie  Wimmer  angibt)  nXeiov  dvaXa)bipdv€i  Tf\c  cumi^Tpou 
Tpoq)flc   UJC0'  fJTTOv   7T0i€iv  eux^^ov  codd.,  djc  vor  dXriek  hat 
die  Aldina  nicht,  sie  schreibt  dafiir  dXnOiuc,  Wimmer  liest 
uic  dXT]8ujc  und  dann  mit  Hiat  d)c  —  TtoieT  €uxuXov.  Ich  halte 
am  Ende  die  hiatfreie  Uberlieferung  fest  und  muB  dann  nur 
vorher  statt  u)c  dXTi0^c  schreiben  dXTi0^c  ujc.   Es  kann  das  ik 
vor  dXii0k  aus  der  varia  lectio  dXri^iuc  entstanden,  und  so 
das  dic  nach  dXri^^c  weggefallen  sein.    Ich  lese  also:  €i7T€p 
dXTi0€C  uic  dvaXa)Lipdv€i,  ujct€  fjrrov  Troi€iv  €uxuXov. 

C.  IV  12,  8  ?CTi  Tdp  ccpobpa  vpuxpov  Kai  dT€pd]Liov€c  ti 
(tiv€C  B)  TiTVOVTai  codd.;  ^k€1  Tdp  cpobpa  ipuxpoi  dv€^oi  Ti- 
TvovTai  W.  Die  ganze  Stelle  mit  den  folgenden  Zeilen  ist  voll- 
standig  verderbt  (s.  Schneider  IV,350f.).  Eine  Heilung  scheint 
mir  ausgeschlossen.  Fiir  den  Anfang,  der  fiir  die  Hiatbehand- 
lung  in  Betracht  kommt,  sei  nur  soviel  bemerkt,  daB  Theophrast 
nie  dv€)Lioc,  sondem  stets  TTV€U|uia  gebraucht  Damit  erledigt 
sich  Wimmers  Konjektur.  Ich  beschranke  raich  auf  ihre  Ab- 
weisung,  ohne  selbst  eine  befriedigende  Lesart  gefunden  zu 
haben.    Wahrscheinlich  sind  auch  Worte  ausgefallen. 

C.  V  13,  6  f\  fi^v  Tdp  dpXacroOc,  f\  bi  p^pXacrriKOToc  dpTi 
mTrT€i  Stc  dc0€vkTarov  dviOT€  hk  dvoiboOvToc  npoc  Tf|v  pXdcT?]- 

CIV   8t€   OUX   fjTTOV   UJC   ^lTTCTv   ^TTlKTlpOV   im  TTOCl  biuTpaivo^^vou 

f\br]  Kai  )Liavou)Li4vou  W,  biuTpaiv6)Li€vov  —  )iavouM€vov  codd. 
Ich  interpretiere :  'Der  Schnee  fallt,  wenn  die  Pflanze  noch 
gar  nicht,  der  Reif,  wenn  sie  gerade  erst  aufgesprossen  ist, 
zu  welchen  Zeiten  sie  am  schwfichsten  ist;  zuweilen  geschieht 
dies  auch  zur  Zeit  der  Anschwellung;  wo  der  SchoB  sozusagen 
nichts  weniger  gefahrdet  ist,  weil  er  schon  in  allen  Teilen  von 


Sprachl.  Untersuchungen  zu  Theophrasts  botan.  Schriften.       39 

Teuchtigkeit  erfullt  und  so  in  seinen  Geweben  gelockert  ist*. 
Us  liegt  kein  Grund  vor,  von  der  Uberlieferung  abzuweichen. 
Jtfit  Ste  oux  fjrrov  bricht  die  Konstrnktion  iim,  imKripov  geht 
auf  ToO  KXrmaTOc  zuriick  und  erhalt  seine  genauere  Be- 
stimraung  in  5iuTpaiv6|i€Vov  und  jLiavouiLievov. 

C.  VI  17,  8  dTiei  Kai  Td  9u|LudfiaTa  TauTa  7Tupuj0evTa  dviei 
euuibtac,  jLiaXaK^  bk  m\  ou  KaTaKaioucr),  so  Wimmer  in  der 
Ausgabe  1854,  statt  7rupuj94vTa  schreibt  er  iTupiJbcei  1866. 
Uberliefert  ist  9umd|LiaTa  TaOTa  irupubbeic  TauTac  euuj5iac,  jLiaXaKf) 
usw.  Schneider  selbst  schrieb  (IV,  503):  9unid|LiaTa  Taura  Tiapa- 
bo9evTa  tt]  pXoTi  euujbri,  iLiaXaKrj  bk  usw.  Wie  man  sieht,  weichen 

•« 

beide  Herausgeber  stark  von  der  Uberlieferung  ab.  'Aviei  flir 
dviriciv  ware  als  ionisches  Prasens  einzig  bei  Theophrast.  Aber 
auch  TaOra  macht  Schwierigkeiten,  da  9u|iidjLiaTa  weder  vor- 
her  erwahnt  sind  noch  folgen.  Ich  glaube,  da6  das  iiberlieferte 
TauTac  euuibiac  nur  Glosse  oder  Wiederholung  aus  dem  nahen 
Kai  ^v  dfXXoic  f|  Trupujcic  TtoieT  Tivac  euujbiac  ist;  Trupiubeic  ist  dann 
eine  grobe  Interpolation,  auf  euuibiac  bezogen.  Den  Text  glaube 
ich  so  heilen  zu  konnen :  rd  ^umd^iaTa  Taura  (d.  h.  TioieT,  das 
fiinfmal  vorhergeht)  TTupiiicei,  fiaXaK^  bt 

n.  Stellen,  wo  die  Uberlief  erung  auf  Grund  des  Hiat- 

gesetzes  zu  andern  isi 

I  1,  3  tfl  ujpqi  fiijiei  t6  t^  KdXXiCTOv.  Fiir  die  richtige  Be- 
handlung  dieser  Stelle  muB  ich  auf  die  Interpretation  des  1. 
Kapitels  iiberhaupt  eingehen,  da  sie  nicht  ohne  Schwierig- 
keiten  ist  *).  Theophrast  erortert,  was  man  unter  Teilen  (ixi^x]) 
verstehen  soll  (§  1):  t6  |li^v  ouv  jiepoc  dei  boKeT  biaiiieveiv, 
ttXt^v  et  Ti  bid  v6cov  —  dTTOpdXXeTai.  Man  beachte:  boKcT, 
nicht  iciiv,  So  ist  es  bei  den  Tieren ;  bei  den  Pflanzen  aber 
hat  vieles,  wie  Bltite,  SproB,  Blatt,  Frucht,  nur  ein  einjahriges 
Dasein.  Wie  soll  man  dies  ansehen?  Sind  es  Teile,  dann 
ist  ihre  Zahl  unendlich  groB;  sind  sie  es  nicht,  dann  ware 
das,  wodurch  die  Pflanze  ihre  Vollkommenheit  erlangt,  kein 

')  Dariiber  hat  auch  0.  Kirchner  gehandelt  in  seinem  Aufsatz: 
Die  botanischen  Schriften  des  Theophrast  von  Eresos  (Fleckeisens  Jahr- 
bticher  VII.  Suppl.-Bd.  S.  451— 639;  unsere  Stelle  S.  466  f.). 


40  Lndwig  Hindenlang, 

Teil  von  ihr  (§  2).   Nun  wird  die  Schwierigkeit  gelost,  idxa 
5'  oux  6|Lioiujc  TrdvTa  2lTiTT]Ttev  ofire  iv  toic  dXXoic  ou8'  5co 
Trpoc  Tf|v  T^veav:  Wie  auch  sonst,  so  darf  man  auch  d«s, 
was  sich  aus  andern  entwickelt,   nicht  ilber  einen  Eainm 
scheren.    Ftir  das  Folgende  gab  mir  Prof.  Keil  die  Heilung 
an :  ovbk  faQ  tcl  £^Ppua  mufi  die  Begriindung  zu  einem  vorher- 
gehenden  negierten  Olied  sein.    Man  lese  also  statt  aurd  t6 
Td  Tcvviofieva :  <  oOt'  >  airrd  fe  tol  Tcvvuifieva  \iipr\  6€T€0v  oIov 
Touc  KapiTouc.  Der  Sinn  ist  sehr  glticklioh :  Die  Ttvvu)>i€va  ak 
solche  —  im  Gegensatz  zu  6ca  Tipoc  tt^v  T^veciv  —  wie  bei- 
spielsweise  die  Friichte,  darf  man  nicht  als  Teile  fassen.  Sind 
es  doch  auch  die  ^Mppua,  d.  h.  das  Werdende  bei  den  Tieren, 
nicht   Nun  wird  der  obige  Einwurf:  ei  6'  aO  ^i\  ^epn,  cu|*- 
Pr|C€Tai,  bi*  u)V  TeXeia  TiTveTai  Kai  cpaiveTai,  TaOra  \xy\  eivai  \iipr\' 
pXacTdvovra  Tdp  Kai  KapTiov  ?xovTa  Trdvra  KaXXiui  Kai  boKti  Kai 
JcTiv  modifiziert  Die  Schonheit  allein  freilich  macht  den  Be- 
griff  eines  Teils  nicht  aus,  denn  auch  die  Tiere  sehen  gerade, 
wenn  sie  trachtig  sind,  bluhend  aus:  ei  bi  tQ  uipqi  5i|i€i  t6 
Te  KdXXicTov  oub^v  CTi^eTov,  imx  Kai  tu)v  2Iijjujv  euGevei  rd  kuovtu. 
Mit  t6  Tt  beginnt  offenbar  der  Nachsatz,  das  Verbum  des 
Vordersatzes  fand  Prof.  Keil  in  der  Lesung  ocrmiei  fiir  6i|i€l 
'Wenn  man  sich  auf  das  schone  Aufiere  beruft,  so  ist  das 
Schonsein  noch  kein  Beweis  dafiir.*  "Oiiiei  ist  darum  schon 
verdachtig,  weil  sonst  immer  Theophrast  den  Artikel  beifiigt, 
so  112,10;  6,  10;m3,  2;  5,3;  8,6;  9,6;  13,  6;  IV 2,1  usw. 

Ich  gebe  noch  eine  Erklarung  des  Folgenden,  da  man 
anscheinend  den  Zusammenhang  des  1.  Kapitels  bisher  immer 
mifiverstanden  hat  So  sagt  Ernst  Meyer,  Oeschichte  der  Botanik, 
Bd.  I,  S.  159:  *Daher  das  Schweben  und  Schwanken  dieser 
ganzen  am  Ende  eigentlich  zu  nichts  f iihrenden  Untersuchung, 
als  zu  dem  Gestandnis,  man  miisse  es  mit  dem  Begriff  der 
Teile  bei  den  Pflanzen  nicht  zu  genau  nehmen*. 

Theophrast  greift  auf  seine  Bemerkung:  *t6  ^ipoc  boKei 
5ia)idv€iv*  zuriick  und  weist  nach,  dafi  auch  Teile  verloren 
werden  (§  3).  Wie  dies  bei  den  Tieren  vorkommt,  so  darf 
es  auch  bei  den  Pflanzen  nicht  wunder  nehmen.  Ich  lese 
dann:  ujct*  ou6^v  dTOTTov  dfXXujc  Te  Kai  5|lioiov  t6  toO  cpuXXo- 


Sprachl.  Untersuchungen  zu  Theophrasts  botan.  Schriften.       41 

PoXeiv  TTdOoc.  Denn  laBt  man  mit  Wimmer  S^ioiov  tiu  q)uXXo- 
PoXciv,  so  konnte  sich  t6  TrdOoc  nur  auf  die  Tiere  beziehen. 
Das  folgende  ^iTiei  Kai  iv  toTc  liboic  tol  \x^y  cuveKTiKTeTai*  usw. 
laBt  aber  keinen  Zweifei  zu,  daB  sich  vorher  t6  TrdOoc  nur 
auf  die  Pflanzen  beziehen  kann.  Aus  den  gleichen  Griinden 
ist  auch  Kirchners  ujct'  oub^v  dTOTiov  dXX'  djcre  Kai  fi|Lioiov 
Tiu  <p.  abzulehnen,  wo  zudera  das  doppelte  uicre  stort.  — 
Der  andere  Vorschlag,  den  Kirchner  macht,  statt  TroXXd  bi 
Kai  Tci  fiepn  kut'  iviauTOv  dTropdXXei  zu  lesen  \iipr]  dTTa,  be- 
darf  wegen  seines  schweren  Hiats  keiner  weiteren  Abweisung. 

Nachdem  so  Theophrast  in  mehreren  Punkten  Yer- 
gleiche  zwischen  Tieren  und  Pflanzen  gesucht  hat,  halt  er 
sich  selbst  gleichsam  entgegen:  SXujc  64,  KaGdTtep  etTtofiev, 
ou6e  TrdvTa  6|lioiu)C  Kai  ^iri  tujv  2IiOujv  XriTrreov  (Ende  von 
§  3).  Dem  widerspricht  nicht,  wenn  es  §  5  heifit :  ou  6ei  64 
ovbk  toOto  XavGdveiv  e!  n  Kar'  dvaXoifiav  OeujpriTeov,  ujcirep 
im  Tiuv  2IiJbuiv,  Tf|v  dvacpopdv  7roiou|Lievouc  bf\Kov  6ti  Ttpoc  rd 
i^cpepecraTa  Kai  TeXeibraTa  ujc  dv  nc  tuj  t'  dvdXoTov  dcpojioioi. 
Kai  diTXiuc  6'  6ca  tuiv  iv  cpuTOic  dcpo^oiujT^ov  tuj  iv  toic 
ld}Q\c.  Hier  ist  der  Sinn  doch  offenbar  anders:  §  3  heifit 
es,  man  darf  nicht  alle  Teile  der  Pflanzen  gleich,  d.  h.  mor- 
phologisch  gleich  auffassen  wie  bei  den  Tieren;  jetzt  dagegen 
will  Theophrast  sagen:  wenn  man  etwas  in  ahnlicher  Weise 
betrachten  mufi,  d.  h.  wenn  man  Analogieen  heranzieht,  wie 
man  es  in  der  Zoologie  tut,  so  mufi  man  sich  imraer  auf 
das  Ahnlichste  und  Vollkomraenste  beziehen,  ura  das  Ahn- 
liche  gleichsetzen  zu  konnen.  Und  (iberhaupt  soll  raan  bei 
der  Methode  der  Pflanzenbeschreibung  es  iiberall  ahnlich 
machen  wie  bei  der  Zoologie.  Im  §  3  handelt  es  sich  also 
um  Vergleiche  zwischen  Pflanzen  und  Tieren,  hier  aber  um 
die  analoge  Betrachtungsweise  innerhalb  eines  Gebiets,  und 
fur  deren  methodisch  richtige  Durchfuhrung  wird  auf  die 
Zoologie  als  auf  die  altere  Wissenschaft  hingewiesen.  Nur  diese 
genaue  Interpretation  beseitigt  den  scheinbar  krassen  Wider- 
spruch,  den  auch  Kirchner  nicht  fortzuschaffen  vermochte. 

II  5,  3  Td  bi  }ii\  SxovTa  (KeXeuouciv)  OiropdXXeiv  toO  qpu- 
TeuTTipiou  8cov  cmGaiuiriv.  Man  andere  in  tujv  q)UTeuTTip{u)v,  da 


42  Ludwig  Hindenlang, 


m 


sowohl  vorher  stets  von  id  cpureuTripia  geredet  wird  ak  auch 

f ortgef ahren :  fvioi  bk  KeXeuouci  koI  tuiv  utToppttujv  uiropdXXtw.     |J^^ 

III  9,  2  Sxav  fi  d)|Lir|  streiche  man  fj,  vgi.  C.  lY  4,  l  Stav 
f\  xuipa  TOidbe  und  C.  lY  14,  1  6Tav  \iY\  ai9pioc  6  dr|p. 

III  13,  2  TT^cpuKe  Kai  t6  HuXov  Sfioiov  Taic  ici  tuj  9X01U1 
CTpeTTTUJ  ^iTToiLieviu  codd.,  U  cTp€TTTUj  ohne  i;  Stephanus  schrieb 
CTpeTTTUJ  ^XiTTOfLievov,  Schneider  cTpeTrrov  Kai  ^irro^evov.  Am 
nachsten  der  Uberlieferung  kommt  wohl  CTpeTmijc  ^XiTTOjitvov. 
Yielleicht  ist  ^XiTTOfieviu  auch  Glosse  zu  crpeTTTui. 

III  14,  4  cpuXXov  Ixei  5^oiov;  dafiir  schreibe  man  ^uXXov 
8|Lioiov  fx^i. 

III  18,  5  Ix^x  bi  t6  qpapiLiaKuibec  toOto,  6  KaXeitai  poOc 
iv  auTUj  dcTuibec;  zwischen  auTui  und  dcTuibec  schiebe  maa 
Ti  ein,   das  auch  vom  Sinn  gefordert  wird.    Schneider  und 
Stachhouse  setzen  es  nach  6cTuibec;  es  wird  aber  bei  Theophrast 
oft  vorangestellt,  vgl.  VI  3,  7 ;  VII  2,  1 ;  C.  I  6,  4  usw. 

IV  4,  1  KaiTOi  T€  bie(piXoTi|Lir|6n  "ApTraXoc ;  KaiToi  Tt  ohne 
Zwischenstellung  eines  Wortes  ist  in  der  Koivrj  iiblich,  nicht 
aber  bei  Theophrast,  der  es  nur  einmal  in  den  Causae  (1 16, 6) 
hat,  sonst  stets :  KaiToi  —  t^?  wie  attisch.  Man  lese  also  hier 
KaiTOi  biecpiXoTiiLiriOn  T'"Ap7TaXoc  (doch  vgl.  S.  44,  1). 

IV  6,  10  ^TTei  t6  T€  bv  6Xou  fJKeiv  t6v  ^ecov  t^  KauX6v 
Kai  i^  dfXXri  6vpic  TTapaTTXricia.  bi'  8Xou  fjKeiv  ist  zweifellos  ver- 
derbt.  In  dem  folgenden  t6  bk  XP^MOt  Kai  toutujv  Kai  Tuiv 
KauXuiv  Kai  8Xou  toO  cpuToO  i£epu9p6v  konnen  mit  toutujv 
nur  die  Blatter  gemeint  sein.  In  diesen  besteht  ja  auch  die 
Ahnlichkeit;  vgl.  aus  der  Mitte  des  Paragraphen :  tuiv  bi  ^dpbujv 
f|  Tuiv  diToqpuceiuv  toutujv  6|uioia  tp^ttov  nvd  i\  (puoc  toTc  tuiv 
dKavGuiv  cpuXXoic,  TrXr|v  6p9ai  —  Kai  t6  cpuXXov  ^xoucai  bia- 
PePpuj)LA€vov  utt6  ttic  aX)Liric.  Was  fur  eine  Pflanze  gemeint 
ist,  wissen  wir  nicht.  Theophrast  kampft  auch  hier  mit  der 
Terminologie.  Es  handelt  sich  um  blattartige  Auswtichse, 
bei  denen  die  Ahnlichkeit  mit  den  dKav9ujbn  zutrifft  Zuerst 
nennt  er  sie  ^dpboi  (was  aber  eine  falsche  Vorstellung  er- 
weckt),  dann  drTOcpuceic,  schlieBUch:  ?xo^ccii  t6  qpuXXov  bia- 
Peppuj|i4vov.  Auch  in  dem  Satz  bi'  6Xou  fJKeiv  mufi  von  den 
Blattern  die  Rede  sein.    Ich  schlage  vor:  diTei  t6  T€  bi  SXuiv 


Sprachl.  Untersuchungen  zu  Theophrasts  hotan.  Schriften.       43 

qpuXXuJv  (oder  bloB  bid  qpuXXuiv)  f^KCiv  usw.  —  Interpretiert 
hat  man  ubrigens  bt'  6Xou  immer:  bf  6Xou  qpuXXou. 

IV  14,  3 :  if|  ^Xdo  q)U€i  Koi  JjXov  •  ol  bi  )uiuKT]Ta  koXouciv, 
Jvioi  b4  XoTTdba  •  TOUTO  b'  dcTiv  oiov  fjXoi  a^Tiuv,  U  hat  ^Xoi- 
auTov.  Die  Stelle  ist  kaum  mehr  zu  heilen.  Scaliger  schreibt 
nach  Plinius  ^Xiou  koOcic,  der  XVII,  223  die  Ubersetzung 
unserer  Stelle  gibt:  Olea  clavum  etiam  patitur,  sive  fungum 
placet  dici  vel  patellum.  Haec  est  solis  exustio.  Also  hat 
Plinius  ^Xiou  gelesen.  Sachlich  hat  Winmier  (Ausgabe  1842 
S.  176)  dies  zuriickgewiesen.  Aber  es  ist  damit  nicht  gesagt, 
daB  Theophrast  keine  falsche  Theorie  vorgetragen  haben  kann. 
Mir  scheint  die  Beseitigung  des  Hiats  durch  Scaligers  Lesart 
annehmbarer  als  die  nichtssagende  Wiederholung  von  ?]Xol 

V  7,  4  schreibe  man  dcoTrfic  fj  ftir  ij  dcarrric. 

VI  7,  4  stelle  man  {)\lac  Ix^x  dp9dc  um:  {)ilac  6p6dc  Ix^u 

VII  3,  5  iv  Oj  dv  TiGQ  drfeiip,  so  auch  C.  V  6,  7;  an 
beiden  SteUen  wiirde  die  kleine  Anderung  Ti9f|c  den  Hiat 
beseitigen.  Die  2.  Person  im  Sinne  unseres  'man*  findet  sich 
noch  II  5,  1 ;  C  9,  2 ;  Wimmer  schreibt  sie  noch  VIII  1,  6, 
ebenso  Keil  I  1,  3  (s.  S.  40).  Die  Worte  dTTciip  Kai  ^iacpopdv 
fehlen  tibrigens  in  den  codd. 

C  I  6,  6  stelle  man  um  uTpov  r^  fur  ij  irrpov;  |bif|  uTPov 
ist  ja  hiatlos  zu  lesen. 

C.  I  11,  3  oi  \iiv  oOv  dTTopiai  cxebov  auToi  koi  TOiauTOi 
elprivTai  Trepi  toutiwv.  Diese  abschlieBende  Wendung  erscheint 
von  vornherein  fiir  die  knappe  Ausdrucksweise  Theophrasts 
viel  zu  breit  Auch  der  Sinn  ist  nicht  korrekt  Wohl  kann  der 
AbschluB  lauten:  Miese  Schwierigkeiten  sind  auseinanderge- 
setzf,  aber  nicht:  Miese  und  derartige',  wenn  man  nicht 
Tautologie  annehmen  will.  Indes  sind  offenbar  zwei  Fassungen 
ineinander  geflossen.  Die  eine  hat  etwa  gelautet:  ai  \xkv  oOv 
dTTopiai  cx€b6v  o&rai  koi  TOiauTat,  die  andere:  ai  |ui^v  ouv 
dTTopiai  cxebov  efprivTai  Trepi  toutujv.  Man  vgl.  ahnliche  Ab- 
schliisse  al  iiiev  ouv  dTTOpiai  cxebov  eiciv  auToi  I  1,  2;  utt^p 
TU)v  dXXu)v  cxeb6v  eipriTai  IV  1 0,  7 ;  Kai  auTai  \xiv  iv  TaTc  ^iZiaic 
ai  biaqpopai  I  1,  12;  ai  ^ev  ouv  dTropiai  cxeb6v  auTai  Kai  ToiaO- 
Tai  C.  I  16,  13;  ai  ^^v  oOv  dTropiai  cxebov  TOiauTai  C.  IV  1,  2. 


44  Ludwig  Hindenlangy 

Demeatsprechend  heile  man  UBsere  Stelle  ond  lese  oi  ^b 
ouv  dTTopiai  cx€b6v  aurai  Kai  ToiaOiai  oder  al  jitv  ouv  dno- 
piai  cx€b6v  eipnvTai  Trepi  toutujv. 

C.  I  19,  3   ddv  T€  6f|  TrXeiui  ttoi^  ubaTa.    Zwar  halten 
alle  Herausgeber  diese  tjberlief erung ;  ich  glaube  indes  nicht, 
daB  der  Text  so  gelassen  werden  kann.  Man  erganzt  6  Zeuc  zu 
7roir|.  Diese  EUipse  ist  wohl  ublich  bei  u€i  —  so  hat  Xenophon 
uovToc  TToXXip  (Hell.  1,  1,  16),  auch  Theophrast  ucavToc  C.  III 
22,  2,  C.  IV  14,  3  — ,  bei  TroieT  aber  ware  sie  einzig  an  unserer 
Stelle  anzunehmen;  denn  auch  Aristoph.  Vesp.  261,  welche 
Stelle  zum  Vergleich  herangezogen  wird  (Schn.  IV,  91),  heifit 
es:  6  9e6c  vbujp  rroieT.  Vielmehr  ist  vbcna  zu  streichen;  TtXeiuj 
geht  auf  das  vorhergehende  capK6c  aOHricic:  *wenn  dieFrucht 
noch  mehr  Fleisch  bekommt,  so  wird  das  Ol  schlechter,  weil 
es  mehr  Satz  bekommt*. 

C.  ni  20,  8  Gepei  dpoOci;  entsprechend  dem  vorhei^hen- 
den  ToO  r^poc  schreibe  man  Oepouc. 

C.  IV  14,  1   f\  6'  aviTiPi   aiTia;   daftir   lies  i\  auTfj  b*  cuTia 
(so  auch  fr.  IH  15). 

C.  V,  4,  2  ef  Ti  TidGoc  eXt)  ^Tepov  streiche  raan  das  durch- 
aus  uberfliissige  ein. 

D.  Schwere  Hiate, 

die  nicht  aus  einer  offenkundigen  Verderbnis  des  Textes  her- 
rtihren  und  sich  nicht  ohne  gewaltsame  Anderungen  entfemen 
lassen : 

vor  a:  fijna  tijj  xeXiboviqi  dvOeT  VH  15,  1  (vielleicht  dvOeT 
interpoliert,  denn  es  geht  auch  voraus  &^a  toip  toTc  Tpoiraic 
Kai  ouToc);  5oKeT  dcq)aXecTaToc  C.  I  6,  6  (ob  umzustellen?); 
iv  Tr|  *Apiqi  X^P^  KaXou|Li^vr|  dKavGd  icnv  IV  4, 12;  if|  dvaTOfi^vri 
dT|iic  C.  IV  13,  6;  ciTou  dXXo  Xa|ipdvovTec  o\)biy  IV  8,  13  (ob 
umzustellen  ?) ;  Troppuu  dei  I  6,  8 ;  euKpdriu  dipi  VIII  1,  6 ; 

vor  ai:  KaGapoi  atpuiv  VHI  4,  6; 

vor  e:  dv  cq)upql  dXauvouci  C.  I  6,  8;  CTaq)uXiQ  ^puOpaiveTOi 
m  18,  5;  dEaXXarfi  foiKev  C.VI  15, 2;  Kinroi  dcGiovTec  IV  4,  9*); 

^)  Dieses  Kapitel  scheint  nicht  Uberarbeitet  zu  sein.  Es  ist  inhaltlich 
in  sich  abgeschlossen :  die  spezifischen  B&ume  und  Gew&chse  Mediens 


Sprachl.  Untersuchungen  zu  Theophrasts  botan.  Schriften.       45 

vor  ei:  Trctcai  eTpnvrai  I  10,  8  al  ToiauTai  eJciv  V  3,  1; 

vor  €U :  KaTUJ  euGuc  VI  5,  4 ; 

vor  i :  dfXXr)  IbidTnc  C.  I  5, 1 ;  ipiTuXXou  Tbiov  VI 7, 2 ;  ^KdcTOU 
Tbiov  C.VI12,'5; 

vor  o:  ciKiia  6^oiocxr))iU)V  VII  3,  5;  dXXn  6\\nc  IV  6,  10 
(delleicht  interpoliert) ;  dTt'  auToO  6|Lioia  IV  8,  12; 

vor  ou :  TTupf^va  5'  Ix^i  ou  cuv€c9i6|li€vov  IV  3,  3 ; 

vor  uj:  dvGpujTTivri  ib^rj  VII  5,  1. 

GewiB  eine  sehr  kleine  Zahl  fur  518  Seiten  Text  in 
der  Teubnerschen  Ausgabe!  Und  mag  man  noch  einige 
zweifeihafte  Stellen  hinzurechnen  wollen,  das  andert  nichts 
an  dem  Ergebnis  unserer  Untersuchung,  daJJ  Theophrast  das 
rhetorische  Kunstgesetz  des  Hiats  durchaus  beachtete,  nicht 
in  pedantischer  Angstlichkeit,  sondem  als  ein  Meister  der 
lebendigen  Sprache. 

und  Indiens  werden  darin  vorgeftkhrt.  Die  Vermutung  liegt  nahe,  da& 
dieser  Abschnitt  auf  spatere  Nachrichten  von  Gewahrsm&nnern  hin 
(oder  schriftlichen  Quellen)  in  die  bereits  fertige  Schrift  eingeschoben 
wurde.  So  erkl&rte  sich  auch  die  etwas  nachlassige  Komposition.  Mogen 
sich  auch  einzehie  der  Hiate  und  Verschmelzungen  entschuldigen  lassen, 
ihr  Zusammentreffen,  namentlich  von  solchen,  die  sich  sonst  nur  zer- 
streut  finden,  beweist,  daO  die  letzte  Feile  fehlte.  Aufier  den  zwei  er- 
wHhnten  groben  Hiaten  haben  wir  hier  bie(piXoTi^i^6n  "ApiroXoc,  das 
sich  freiUch  leicht  heilen  lieQ  (o.  S.  42),  aCrri  f\  x^pa  §  H  diriXd^Hiij 
6  i^Xioc,  6iT0u  firiroi  §  12  und  eine  grofie  Anzahl  leichterer  Fftlle. 


46  Ludwig  Hindenlang, 


11.  Untersuchungen  zur  Syntax.') 

A.  Nomina. 

In  weitestem  MaBe  bedient  sich  Theophrast  der  Sub- 
stantivierung  von  Adjektiven  und  Partizipien,  so  z.  B.  im 
1.  Buch  t6  uTTTiov,  t6  TTpavec,  t6  OepMOV,  t6  movoct^€X€C,  t6 
TToXuKXabov  usw.,  sehr  oft  im  Plural,  wo  eigentlich  meist 
cpuTd  zu  erganzen  ist,  so  Td  q)puTavii)6r|,  Td  Xaxavibbti  I  3,  4; 
Td  cppuTCiviKd  I  3,  6;  Td  OaMVubbTi  I  6,  2;  Td  Troiiubn,  Td  PoXpuibn 
I  10,  2;  Td  7rp6cPoppa  11  5,  3  usw.;  Beispiele  von  Partizipien: 
t6  Tr€q)UK6c  I  1,  9;  t6  x^PiCTOV  I  2,  6;  t6  tcvvujv  I  7,  1;  t6 
dvTicTaToOv  I  7,  1;  t6  TTCpi^xov  I  11,  1;  Td  T€VvuiM€va  I  1,  3; 
Td  T€UjpTOUM€va  I  3,  6;  Td  ^Mircpt^xovTa  I  11,  1;  Td  Trapa^Xa- 
CTdvovTa  II  2,  3  usw. 

Eine  besondere  Eigenttimlichkeit  Theophrasts  ist  der 
Gebrauch  des  Neutrums  beim  Pradikat  nach  vorausgehendem 
Maskulinum  oder  Femininum,  besonders  bei  Pflanzennamen. 
Auch  hier  liegt  logisch  ein  Begriff  wie  qpuTOv  oder  auch 
T^voc  zugrunde.  Bei  reinen  Definitionen  ist  diese  Art  von 
Kongruenz  ja  tiblich,  dann  wird  aber  gem  der  Artikel  hin- 
zugeftigt;  so  haben  wir  I  3,  1  ed^voc  bk  (4cn)  t6  d7r6 
{)ilr]c  TToXuKXabov,  TToa  bk  t6  dTT6  (>ilr\c  q>uXX6q)opov  u.  a. 
Anders  dagegen  sind :  movoct€X€X€C  66Eai€V  i\  m^ia  I  3,  3 ; 
€UKaMTrrov  i\  ^iXupa  I  5,  5 ;  6  b^  pdroc  Kai  TraXioupoc  dKavOujbri 

*)  Zur  Formenlehre  ist  nichts  weiter  zu  sagen.  Besondere  koivi'|- 
Formen  finden  sich  nicht.  Ein  Herausgeber  hat  natUrlich  die  Ergeb- 
nisse  von  Meisterhans  und  Schweizer  (Grammatik  der  attischen  bezw. 
magnetischen  Inschriften)  zu  bertlcksichtigen,  so  schreibe  man  irp(|)ca 
II 1, 3  (M»  66),  diToevilcKciv,  eMa  (M  50),  ^piKn  1 14, 2  (M  63),  T€Tpa(vui 
V  4,  5  (M  18),  Tp€icKaib€Ka6pTuioc  V  8, 1  (M  63  u.  160).  —  Ober  A4jektiv- 
formen  s.  S.  67  f. 


Sprachl.  Untersuchungen  zu  Theophrasts  botan.  Schriften.       47 

5,  3;  f|  cuKfi  MaKpoppiZoTaTov  eivai  boEeie  7,  1;  62[u)bec  ^Xda 
(sc.  dcTiv)  8,  1 ;  icxupov  f\  iX&Tr\  8,  3 ;  f vioi  bi  q)aci  Kai  Tf|v  6r]v 
dKapTTov  TiTvecGai,  cpucei  yap  ipuxpov  II  2,  10;  f|  KUTTdpirroc, 
fJTTep  ou  q>iX6KOTrpov,  o\)bi  q>iXubpov  II  7,  1 ;  PaOuppiIoTaTOV 
boKei  Tuiv  dTpiuiv  eivai  f)  irpTvoc  III  6,  4;  dinTroXaiOTaTov  bi 
GpauTTaXoc  III  6,  4;  f\  bpuc  TrXeiCToq^opov  ^tiv  III  7,  6;  f| 
5'aiTiXuji|;  6p8oq)u4cTaTOV  III  8,  4;  fj  TTXaTuq>uXXoc  beurepov, 
TTpoc  bl  Tr|v  xp€iav  xtipicrov  III  8,  5;  6p66Tepov  bi  kqx  TTaxu- 
T€pov  f\  ibaia  III  9,  2;  6Euri  icTi  jiovoTevec,  6p9oq)u^c  bi.  Kai 
Xeiov  Kat  dvoloy  III  9,  2;  iiieTZlov  bi  Kai  iuavoTepov  i^  Poujli^ioc 
bi'  5  Kai  fjTTov  ouXov  III  11,  5  u.  a.;  in  allen  Buchern  sehr 
haufig.  Manchraal  tritt  auch  Wechsel  ein,  so  ^aOuppiZlOTepov 
iXdTTi  bpuoc,  dXX'  dXdTTouc  Ix^xv  Kai  eu0uppi2[oTepav  eivai  III 

6,  5;  |uiovoTevf|c  bi  Kai  f\  ^iXoc,  6p6oq)uf|c  bi  Kai  euauEr|c  Kai 
d)Lioia  T^  iXdTij,  ttXi^v  oux  uipnXov  oi/ruj,  TToXu|idcxaXov  bi  pdXXov 
(hier  der  Wechsel  offenbar,  um  den  Hiat  zu  vermeiden)  III 
10,  2;  f\  6cTpuc  ^ovoeibric,  6^oq)uk  Tr(  6Euqi  III  10,  3. 

Auffallig  ist  C.  IV  13,  4  6  bi  (TTupoc)  Kai  iv  x»tiwci 
TTUKVOTepov  Kai  icxupoTepov,  wo  von  voriibergehenden  Zu- 
standen  gesprochen  ist.  Ahnlich  sind  noch  folgende  Falle 
von  Genuswechsel,  wo  ein  sich  zuruckbeziehendes  Pronomen 
ins  Neutrum  gesetzt  ist:  £xouci  Tdp  uicTTep  ivac  6  icrx  I  2,  5; 
icTX  bi  {ixla  ^iv  5i'  ou  1,  9;  toO  bi  ^Xeiu  (KapTTOV  eivai)  ti^v 
KaXoufi^vriv  dvOrjXTiv,  iL  XP^vrai  TTpoc  rdc  Koviac  *  toOto  5'  dcriv 
IV 10, 4;  Ka6'  5  f\  TTpoPaTia  koXou^^vii  KaTaq)epeTar  toOto  6'  icti 
TT0Ta|Li6c;  ebenso  6  ixiv  iXaiaTvoc  toioOtov  IV  10,  2. 

Das  Neutrum  kann  natiirlich  nur  dann  stehen,  wenn 
von  angeborenen  Eigenschaften  gesprochen  wird.  Darum  wird 
man  iieTd  ^^v  toO  ubaToc  d)q)£Xi^ov  f\  K^irpoc,  dveu  bi  toutou 
pXaPepd  II  6,  3  entsprechend  pXa^epd  auch  ujq)^Xi|Lioc  ver- 
bessem. 

Genuswechsel  ist  aus  dem  Sinn  zu  erklaren,  indem 
Worter  ahnlicher  Bedeutung  zu  erganzen  sind :  III  8,  2  olov 

*)  Aristoteles  hat  diese  Ausdrucksweise  nur  in  sehr  heschr&nktem 
Ma6e;  w&hrend  Theophrast  den  hlofien  Namen  in  generellem  Sinne 
setzt,  wendet  Aristoteles  dafur  meistens  die  Umschreibung  mit  t^voc 
an,  wie  t6  toiv  Xedvrujv  t^voc  u.  a. 


48  Ludwig  Hindenlang, 

Tf|v  Tdc  tXuKeiac  qpdpoucav  und  §  3  oi>x  airacai  b^  T^uKeiai 
(sc.  pdXavoi  aus  vorhergehendem  Kapiroc). 

IX  5,  2  Tpia  iiiQX]  biaKXnpoOvTai  trpoc  t6v  i^Xiov  Koi  nv 
fiv  Xdxn  6  fjXioc,  KaTaXeiTTOuciv  *  dmdvTcc  dpdv  qnxa  Kaiofiivriv 
TauTTiv ;  hier  ist  aus  )ui4pri  zu  iiv  und  KaiO|Li€viiv  TauTtiv  heraus- 
zuhoren  jiioipav. 

C.  I.  13,  8  ubaTa  0€pivd  KaTd  T€  Tdc  TrX^icrac,  d.  h.  x^pac, 
vorausgeht  aber  t67toi. 

C.  I  21,  7  bid  9€PM6TTiTa  TauTa  biaTTip^Tv,  Td  hi  ivb€Mf 
TouTou  q)uXXopoX€Tv ;  an  Stelle  von  O^p^oTric  ist  der  Begriff 
t6  6€p|Li6v  getreten^). 

C.  n  3,  8  6i'  8  Kai  toTc  |i€T€6€Ci  TiTV€Tai  ^OKpd,  namlich 
cuKa,  vorausgeht  aber  al  cuKaT. 

So  stimmt  auch  Wimmers  Konjektur  VII  5,  4  zu  Theo- 
phrasts  Spezialgebrauch :  t6  6T]piov  dvabu€Tai  Kai  ^vbuca  (d.  h.  f) 
TrpacoKOupic,  wovon  die  Rede  ist)  Koi)uidTai. 

C.  VI 18,  7  f|  ^6a  q)iXu6pov  Kai  ^€TapdXX€iv  q>adv  iE  6Edoc 
€k  tXukuv,  idv  usw.  Hier  hatten  wir  also  drei  Genera  nach- 
einander :  ^6a,  q>iXubpov,  tXukuv.  Das  ist  unmoglich  zu  halten. 
Das  Maskulinum  ware  unerklarbar,  weil  KapTr6v  sich  nicht 
erganzen  laBt.  Denn  ^6a  ist  der  Baum,  auf  den  als  ganzen, 
wie  oft  bei  Theophrast,  die  Eigenschaften  der  Frtichte  iiber- 
tragen  werden,  vgl.  z.  B.  vorher:  Tf|v  MuppivTiv  ^iKpOKopTTov 
€ivai  |uir|T€  X^UKfjv  |Lir|T€  fji^aivav.  Also  ist  zu  andem  tXuku; 
der  Hiat  vor  ^dv  fallt  mit  einer  Sinnespause  zusammen. 

Numeruswechsel:  I  11,  1  lcxarov  iv  dnaa  t6  OT^pMa* 
toOto  6'  Ix^v  iv  kamib  cujLiq)UTov  uTpov  Kai  6€p|Li6v,  ibv  ^kXi- 
7r6vTUJV  dTova  Ka6dTr€p  Td  did.  Hier  richtet  sich  der  Numerus 
nach  dem  verglichenen  GUed*).  Ebenso  II  4,  3  ofov  t6  ccXivov 
dvaq)U€c6ai  q)aciv  ouXov  *  M^Ta^dXX^i  bk  Kai  Tf|v  x^ipov  iEaXXdr- 
TovTa  Ka6dTT€p  Kai  TdXXa;  C.  V  15,  3  €Jd  Tdp  ai  ^K^TrpoO*) 
Trp6c  Tdc  q)UT€iac  dp|ui6TToucai,  Kai  o6x  i&CTTCp  t6  ubujp  Trdci 
Koiv6v.    Anders   C.  III  5,  5  toiv   bi  Tf\c  iXaac  (sa  q)UTu>v) 

^)  Auch  im  Vorhergehenden  wird  abwechsehid  6€pm6tt)c  und  rd 
e€p|ui6v  gesetzt. 

«)  S.  Kiihner-Gerlh  I  S.  56. 

')  Diese  Erganzung  ndtig,  weil  ai  sonst  keine  Beziehung  h&tte. 


Sprachl.  Untersnchungen  zu  Theophrasts  botan.  Schriften.       49 

TrdvTiwv  dTrocTdrouci  idc  TO^dc  *  Kivbuvoc  jap  vocfjcai  {>a^iv ; 
in  15,  4  cpuXXov  (2x€i)  7T€pi  ?va  m'cxov  TrXeiova  baqpvoeibf),  wo 
dann  im  kollektiven  Singular  t6  —  TrepiTTov  usw.  fortge- 
fahren  wird. 

Numeruswechsel  beim  Neutr.  Plur. :  C.  II  1,  5  fiTravTa 
€u06veT,  dXX'  8Tav  i&ci  —  biurpaivovTai  xai  dcGevecTepa  TiTvovTai, 
Popetoiv  b'  ouciuv  lcxupd  Te  Kai  iKirdTrei. 

Hieran  schlieBe  ich  die  Falle,  wo  bei  einem  Neutr.  Plur. 
als  Subjekt  auch  das  Pradikat  im  Plural  steht  (vgl.  Kiihner- 
Gerth  I  S.  65):  III  12,  7  q>uXXa  b'  d)uicpoiv  KaTd  ^icxov  |uiiKp6v 
ivuibn  7req)UKaci  ctoixti66v  ^k  tuiv  TrXaTiujv  ujc  ^v6c  6vtoc  toO 
6Xou,  Xopouc  b'  fxovTOC  ^x^CM^vouc  ^ujc  Tfic  ivoc,  7rXf|v  biacTdciv 
dir'  auTUJv  uTr6cuxvov  t6  KaTd  ^epoc,  wohl  mit  Absicht,  um  den 
Begriff  der  einzelnen  Fiederblattchen  deutlich  hervortreten  zu 
lassen ;  C.  II 15, 1  dvioTe  Kui  jiieTapdXXouciv  eic  t6  x^ipov  KoXoufuieva 
—  Td  q)UTd;  C.  VI  11,  15  uic  fiv  ?x^civ  ^KdTepa  Tflc  q>uceuic. 

Bekannt  ist  die  Assimilation  in  ivjib  KOiXoTdTtu  toutou 
(i.  e.  auXuivoc)  II  6,  5  (Kuhner-Gerth  I  S.  278  f.). 

cx^Ma  KuO'  6Xov  Kaijiepoc  hatten  wirV13, 1  vapOriKUibii 
Tdp  Kai  TuuTd  icnv,  uir^p  d&v  tou  ixkv  TraTTupou  TrpoTepov  efTTo^ev, 
uTT^p  OaTepou  b^  vOv  XeKTeov.  Allein  das  widerspricht  ganz  dem 
Stile  Theophrasts,  wie  Wimmer  richtig  bemerkt  Eher  konnte 
man  ertragen  iLv  Ott^p  toO  usw.,  doch  empfehlenswerter  ist 
Schneiders:  utt^p  ouv.  —  II 6, 9  q)aci  bk  Kai  touc  tv  KprjTij  TrXeiouc 
eivai  Touc  biq^ueic;  doch  auch  hier  zu  andern:  touc  dv  KptiTri 
Toiic  TrXeiouc  eivai  6iq)uetc  (=  die  Mehrzahl),  dann  entspricht 
auch  das  folgende  dviouc  b^  m\  Tpiq)U€ic  besser. 

Zugaben:  II  6,  4  dvaboOci  ti^v  komtiv  djruic  dp9oq)uf^  t' 
fj;  es  ist  aber  immer  von  6  q)OivtH  die  Rede,  und  so  wird 
auch  fortgefahren:  6TT6Tav  dbp6c  f|bTi  T^vr|Tai  Kai  TTdxoc  IxQ. 
Man  miifite  also  6p0oq)uf|C  fj  verbessern,  wenn  man  nicht  mit 
den  codd.^)  6p6oq)ufiTai  schreiben  will.  6p0oq)ueTv  kommt  nun 
zwar  sonst  bei  Theophrast  nicht  vor,  doch  entsprache  diese 
Bildung  ganz  seiner  Neigung,  als  termini  technici  neue  Worte 
zu  pragen  (s.  den  Wortschatz).  Vgl.  auch  die  freilich  nicht 
ganz  entsprechenden  Bildungen  f!)i2[oq)U€iv  und  CTT€p|uioq)ueiv. 

*)  In  U  6p6o(puf^T  mit  Zirkumflex  und  beigefQgtem  ai. 
XIV,  2.  4 


50  Ludwig  Hindenlang, 

I  13,  5  TiTveTai  bi  Kai  t6  t^  ttJc  ^oac   dv8oc  noXu  kui 
TTUKVOV  Kai  8Xu)c  6  6tkoc  trXaTuc  uJcTrep  6  ^65ujv,  Kcrrujeevb" 
^Tepoi  b\'  iliv  d)C  ^iKpov  uicTTep  £KT€Tpa|Li)ievoc  kutivoc  lxo\  m 
XeiXri  |Liuxu)bri.  Hier  habea  ^Tepoi  und  bi'  iLv  keine  Beziehung.  Die 
Heilung  ergibt  sich  aus  einer  sachlichen  Betrachtung.  Beider 
Oranatbliite  falit  am  meisten  auf  der  dicke,  fleischige  Kelch,  etwas 
dunkier  rot  als  der  breite  Blumenblatterwulst  Da  Theophrast 
den  morphologischen  Begriff  *Kelch*  nicht  kennt,  so  moB  er 
sich  anders  behelf en :  kutivoc  (von  kutoc,  also  =  Hohluag)  sagt 
er  nur  vom  Granatbaum  (H  6,  12;  C.  I  U  4;  II  9,  3,  9),  bei 
den  Rosen  nennt   er  den  Kelch  koXuH  (IV  10,  3),   womit  er 
aber  auch  die  Scheiden  der  Graser  bezeichnet    An  unserer 
Stelle,   wo  KUTivoc  zuerst  gebraucht  wird,  gibt  er  eine  ge- 
naue  Definition   an;  so  ergibt  sich  der  Text  von  selbst:  6 
6tkoc  TiXaTuc  — ,  KdTUjGev  5'  ^repoc  (oder  ^TepoToc  mit  Prof.  Keil) 
biecTUJC  |uiiKp6v  (TtXaTuc  und  biecTibc  |LUKp6v  sind  Gegensatze).  Ganz 
gut  wird  KUTivoc  zunachst  mit  dem  ganz  allgemeinen  6tkoc 
bezeichnet  Die  weitere  Interpretation  des  Textes  bietet  dann 
keine  besonderen  Schwierigkeiten  mehr:  ^KTeTpamievoc  sehr 
treffend,  denn  bei  geoffneter  Bliite  stehen   die  Kelchzipfel 
etwas  nach  riickwarts  gebogen  ab.    )Liuxu>5r|  interpretiere  ich 
seiner  Ableitung  von  |biux6c  entsprechend :  *im  Innern  versteckt'. 
Auch  dies  sehr  richtig  beobachtet    Die  zahlreichen  Blumen- 
blatter  der  gef  iillten  Biiite  sitzen  auf  der  oberen  Seite  der  Kelch- 
zipf el,  sodaB  man  von  diesen  nur  die  leicht  nach  unten  gebogenen 
Enden  sieht,  nicht  aber  den  eigentlichen  Rand  des  Kelches. 

IV  8,  7 — 9.  Hier  stofien  wir  auf  einen  wahren  Ratten- 
konig  von  Verderbnissen.  In  Betracht  kommen :  §  7  Trapa- 
cpueTai  bk  qpuXXa  ^eTdXa  irap'  ^KacTOV  tu»v  Kudjauiv,  div  ica  rd 
^eTeOn  TriXuj  0eTTaXiKf)  tov  auTOV  f  xo^Tci  KauXov  tuj  tuiv  Kud^uiv, 
cuvTpiipavTi  b'  ^KacTOV  tu»v  Kud)Liujv  q)avep6v  icri  t6  Tnxpdv 
cuvecTpa|Li)Lievov,  H  ou  T^TveTai  6  ttiXoc.  Td  \ik\  ouv  Tiepi  tov 
KapTTov  ToiauTa.  —  §  9  toutou  (i.  e.  tou  Xujtou)  bk  f\  pev  toO 
KauXoO  qpucic  6)Lioia  ty}  toO  Kudjiou  Kai  ol  TreTacoi  bi  uicauTuic 
TrXr|v  dXdTTouc  Kai  XeTTT^Tepoi.  Da  die  Herausgeber  im  groBen 
und  ganzen  die  Stelle  so  hinnehmen,  seien  alie  sprachiichen 
und  sachlichen  Schwierigkeiten  vorgefiihrt: 


Sprachl.  Untersuchungen  zu  Theophrasts  botan.  Schriften.       51 

1.  TTiXoc  ist  zaerst  femiain,  dann  maskulin  gebraucht^). 

2.  Nach  §  7  Anfang  ist  der  Stengel  der  figyptischen 
Bohne  bis  vier  Ellen  lang;  einer  solch  gewaltigen  GroBe 
mtissen  auch  die  grundstandigen  Blatter  entsprechen,  die 
durch  den  Vergleich  mit  einem  Filzhut  viel  zu  klein  bezeichnet 
waren;  sind  ja  die  Bl^tter  unserer  gewohnlichen  Seerosen 
oft  grofier;  und  §  9  heifit  es,  die  Biatter  der  Lotosblume 
seien  kleiner  als  die  der  agyptischen  Bohne. 

3.  Bei  einem  Vergleich  mit  einem  Hut  denkt  man  in 
erster  Linie  an  die  Form,  nicht  an  die  Grofie. 

4.  Das  Blatt  wird  im  folgenden  ohne  weiteres  6  ttiXoc 
genannt,  wahrend  es  sich  vorher  nur  um  einen  Vergleich 
handelte. 

5.  Es  ware  eine  ganz  verkehrte  Anschauung,  wenn  ge- 
sagt  wiire,  aus  dem  cuvecTpa^^evov  entstande  das  Blatt;  es 
mufi  heifien  der  junge  Sprofi,  etwa  pXacioc  (dies  wiinschte 
auch  Schneider). 

6.  Der  AbschluB  td  \ikv  ouv  Ttepi  tov  KapiTov  ToiaOTa 
ware  sehr  merkwiirdig,  wenn  unmittelbar  vorher  die  Be- 
trachtung  wieder  zu  den  Biattern  zuruckgekehrt  ware.  Es 
milBte  dann  heifien:  Tiepi  t6  qpuXXov  (so  auch  Bode.). 

7.  Ganz  ungewohnlich  ware  die  Ausdrucksweise,  wenn 
§  9  die  Blatter  einfach  ol  rreTacoi  genannt  waren.  Anders 
ist  es,  wenn  nach  Athen.  IX,  370  C  Phanias  die  Dolden- 
blutler  TreTacibbn  nennt.  Hier  stimmt  die  Bezeichnung  wirk- 
lich ;  wir  sprechen  noch  heute  von  "Schirmblutlem*.  tJbrigens 
ist  durch  die  Endung  -dubric  deutlich  ausgedriickt,  dafi  es 
sich  um  einen  Vergleich  und  zwar  hinsichtlich  der  Form 
handelt. 

Schneider  hat  auch  §  7  an  erster  Stelle  TreTdcqj  statt 
iriXiu  eiiigesetzt;  er  glaubte  dann  eerraXiKq  halten  zu  konnen, 
weil  nach  Eratosthenes  bei  Athenaus  XI,  499  C  Tr^Tacoc  feminin 
gebraucht  werden  konne.  Dafiir  hat  er  §  9  al  und  XeTrroTepai 
geandert  Die  Schwierigkeiten  des  Textes  lassen  sich  aber 
nicht  so  einfach  beseitigen.    Soweit  hat  Schneider  recht,  daB 


')  Aus  diesem  Grunde  sei  die  Stelle  hier  besprochen. 

4* 


52  Ludwig  Hindenlang, 

zwischen  mXoc  in  §  7  und  Trexacoc  in  §  9  ein  Zusammen- 
hang  besteht,  da  beide  ahnliche  Bedeutung  haben.  Die  Ter- 
gleichung  der  Blatter  mit  einem  ttiXoc,  bei  dem  man  doch 
auch  an  den  Begriff  *Filz'  denkt,  ist  umso  unwahrschein- 
licher,  als  sie  unbehaart  sind.  Treffend  ist  dagegen  die 
Bezeichnung  mXoc  III  7,  4  cpuei  (f\  bpOc)  tov  utt'  iviujv  xa- 
Xou)i€vov  m\ov.  toOto  5'  dcri  ccpaipiov  dpiai6ec  ^aXaK5v. 
Hier  stimmen  alle  Vergleichspunkte ;  man  beachte  auch  den 
bei  Theophrast  ublichen  Zusatz  KaXoujiievov,  der  an  unseren 
SteUen  keineswegs  fehlen  diirfte. 

Nun  zur  Heilung,  die  umso  dringender  notig  ist,  als  nuT 
auf  Grund  unseres  Textes  die  Lexica  (Stephanus,  Passow  usw.) 
fur  mXoc  zwei,  fiir  ireTacoc  eine  besondere  Bedeutung  an- 
geben, '  und  obendrein  iriXoc  als  Heterogen  auffiihren.  Ich 
gehe  aus  von  einer  Darlegung  dessen,  was  inhaltlich  ge- 
fordert  wird. 

Zu   0eTTaXiKrt  verlangt  man  ein  Femininum,  das  zum 
Vergleich  der  GroBe  dient,  d.  h.  statt  rreTacoc  den  Begriff  *Blatt*. 
Vgl.  Plinius  iiber  den  agyptischen  Lotus :  *provenit  simiiis  fabae 
caule  foliisque  donsa  congerie  stipatis,  brevioribus  tantum 
gracilioribusque*.  (Xin,  107 ').  Schwieriger  ist  die  zweite  Stelle 
in  §  7.    Das  Auffallige  in  der  Frucht  ist  der  kleine  bittere 
Embryo,  der  eine  grune  Farbe  hat,  also  in  der  Samenschale 
Bildung  von  Chlorophyll  ohne  direkte  Einwirkung  des  Lichtes. 
Vgl.  Dioskurides  H,  128  t6  bi  iv  ^eciu  xXu^pov  auTuiv,  inKpov 
bk  Kard  TeOciv.   Rumph  (Herbar.VI,  168):  'quivis  nucleus  in 
bina  segmenta  divisibilis  est,  inque  eorum  centro  reperitur 
viride  et  complicatum  foliolum  saporis  amaricantis'.  Das  Bittere 
des  Keims  bezeugt  neben  Galen  (Comp.  fec.  loc.  III,  191)  auch 
Plinius  XVni,  122 :  foiia  ampla,  fructus  ipse  amarus. 

^)  Plinius  hat  sich  hier  iibrigens  seinen  mangelhaften  botanischen 
Kenntnissen  entsprechend  die  grobsten  Verwechslungen  zuschulden 
kommen  lassen.  'Brevioribus  tantum  gracilioribusque*  ist  eine  w5rt- 
liche  Wiedergabe  von  irXiPiv  AdxTouc  Kai  X€ttt6t€poi.  'Densa  congerie 
stipatis'  macht  er  aus  'to  AvOoc  o(itoO  XcuKdv  ^inq^ep^c  t^  ct€v6tiiti  tiDv 
q>OXXu)v  Toic  ToO  xpivou,  iroXXd  b^  xal  iruKvd  ^ir*  dXXi^Xoic  <pu€Tai*. 
Er  hat  also  nicht  gesehen,  dafi  es  sich  das  eine  Mal  um  die  groOen 
Wurzel-,  das  andere  Mal  um  die  Blumenbl&tter  handelt. 


Sprachl.  Untersuchungen  zu  Theophrasts  botan.  Schriften.        53 

Die  Verderbnis  istwahrscheinlich  ausgegangen  von  ireTacoc 

^  §  9,  das  auch  Dioskurides  a.  a.  0.  hat :  qpuXXa  lui^Tct  ihc  TrdTacov. 

i^io  ahnliche  Bedeutung  von  ttTXoc  und  neTacoc  niag  die  Kor- 

^'^ptelen  in  §  7  hervorgerufen  haben.  Ich  schlage  folgende  Ver- 

b^^erungen  vor:  statt  TriXiu  §7  Anfang:  TidXTrj  GeTTaXiicfi.   So 

s^itnrat  das  Beiwort,  und  das  tertium  comparationis  ist  wirklich 

^ie  Grofie  dazu  vgl.  IV4, 4  t6  q>uXX6v  ouk  IXarrov  l^ex  (der  in- 

^che  Feigenbaum,  ficus  bengalensis,  s.  auch  Bretzl  S.  338) 

■T6Xtt]c.  —  Weiter:  q)avep6v  dcTi,  |LiiKp6v  ti  cuvecrpamuidvov  (so 

auch  Rob.  Constantin.,  t6  |uiiKp6v  Scaliger.),  iE,  ou  TiTveTai  t6 

THKpov.  Vielleicht  aber  ist  7riKp6v  vor  cuvecrpamiievov  nur  aus 

Tersehen  heraufgekomraen  und  hat  x^iwp6v  verdrangt  (vgl. 

die  Stelle  bei  Dioskurides).  Gut  schliefit  dann  an:  Td  )li^v  ouv 

Trepi  t6v  KapTr6v  ToiauTa.    Endlich  glaube  ich,  daJ8  §  9  TTCTaXa 

f iir  TT^Tacoi  zu  schreiben  ist,  natUrlich  dann  auch  Tdt  —  iXdTTUJ 

Kai  XeTTTOTepa;  rreTaXov  findet  sich  auch  sonst  in  Prosa,  z.  B. 

bei  Xenophon.  Will  man  aber  annehraen,  daB  Dioskurides  die 

Stelle  noch  heil  gelesen  hat,  so  mussen  Worte  ausgefallen  sein. 

Dann  ware  der  Text  etwa  so  zu  andem:  f]  \ib/  toO  KauXou 

q>ucic  6^oia  Tfi  tou  Kud)Liou  Td  bi  q)uXXa  ibcauTuuc  TrXfjv  iXdmu 

Kai  XeTTT^Tepa  ibc  TreTacoi. 

Zur  Komparation. 

In  ausgedehntem  MaBe  bedient  sich  Theophrast  der  Um- 
schreibungen  mit  indXXov  zurBildung  des  Komparativs,  und  zwar 
sowohl  bei  der  rein  adversativen,  als  bei  der  steigemden  Kom- 
paration^).  Eine  strenge  Unterscheidung  laBt  sich  nicht  durch- 
fiihren.  Eher  adversati v  sind  z. B. :  ^idXXov  dv  toic  liboxc  al  toi- 
auTai  iLieTapoXai  q)uciKai  Kai  TrXeiouc  II  4,4;  q)Xoi6v  bk  TpaxuTepov 
TTic  XeuKTic  Kai  imdXXov  uTr6XeTrpov  III 14,  2  (hier  wegen  der  Pra- 
position  uTTo-  vielleicht,  obwohl  sonst  Theophrast  derartige  Kom- 
parative  ohne  Bedenken  zulaBt);  am  tujv  fm^piuv,  dTiei  tviu- 
pi|ia  ^dXXov  TUTxavei  TiiJv  dTpiuiv  VII  1,  1  (hier  durch  den 
folgenden  Genetiv  sehr  deutlich  der  adversative  Charakter); 

*)  Diese  Unterscheidung  nach  0.  Schwab,  Histor.  Syntax  der 
griech.  Komparation  in  der  klassischen  Literatur.  (Untersuchungen 
zur  griech.  Syntax,  herausgegeben  von  Schanz  IV.) 


54  Ludwig  Hindenlang, 

dXX'  fi|uia  Tuj  Trdxei  Eiipoc  ouk  dXoTov,  ei  imdXXov  iiciniimKOc  C. 
V  14,  7.  Den  Ubergang  zeigen:  fvbriXoi  bi  ^dXXov  dv  toic  \\- 
lUL^poic  ni  5,  4;   ?xo"ci  bi  Kai  KUTrdpiTTOV  oi  dXecivol  fjidXXov 
IV  5,  2.  —  Den  komparativen  Charakter  tragen  deutlich z.B.: 
Td  |ui^v  cxi2l€Tai  Td  5i  eOOpaucTa  |idXXov  I  5,  4;  tuiv  jicv  Traxuctt 
lidXXov,  Toiv  bk  dvu)|LxaXeTc  I  6,  3 ;  ai  ^i^v  ivujbeic  ai  be  capKviibGC 
^dXXov  I  6,  4;  Td  n^v  dpeivd,  Td  bl  rrebeivd  ^dXXov  1112,4; 
rV  1,  4  usw.  —  Die  Umschreibung  unterbleibt  auch  bei  ad- 
versativer  Koraparation,  so  VI  6,  3  TrXrjv  ei  Td  m^v  dxpia,  la 
bk  fjiLiepa  Kal  Td  |ui^v  euoc^ia,  Td  bk  dociiiOTepd  dcTiv.    Neben- 
einander  haben  wir  C.  1 13,  8  eOpXacroTepa  Kai  euauEfi  jidXXov. 

Den  Superlativ  gebraucht  Theophrast  nur  in  eigent- 
lichem  Sinne,  nie  als  Elativ;  dafiir  tritt  regelmafiig  die  Um- 
schreibung  mit  ccpobpa,  lidXa,  Xiav,  usw.  ein  z.  B. :  cq)6bpa 
tXukuc  II  6,  7;  EavGov  cq)6bpa  III  10,  2;  Xeiouc  cq>6bpa  17,  4; 
cq)6bpa  7riKp6c  18,  10;  dEeiac  cq)6bpa  FV^  4,  2;  xXuKea  jidXa 
Vll  4,  7;  ckXtipoc  b'  6  TTupfjv  eu  iiidXa  III 18, 12;  Td  Xiav  x^^P<i^ 
Td  Xiav  Enpd  V  6,  3;  baipiXfic  Xiav  C.  11  4,  3;  iv  Taic  meipaic 
Xiav  C.  m  10,  2. 

Pur  die  Interpretation  ziehe  man  daraus  den  Gewinn, 
Superlativformen  nie  als  Elative  zu  deuten,  wenn  etwa  der 
Zusammenhang  keine  Sicherheit  gewahrt,  so  III  8,  4  to  be 
EuXov  icxupov  jLi^v  dcGev^Tepov  be  Tfjc  q)r|ToO  •  toOto  xdp 
icxupdTarov  Kai  dcaTrecraTOv.  ouk  6peoq)uf|c  b'  oub'  aijrrri,  dXX' 
fjTTOV  ?Ti  TTic  fijuiepiboc,  t6  bk  CTeXexoc  TTaxuTarov  uicTe  Kai  Tf|v 
8Xriv  MOpq)f|v  Ppaxeiav  eivai  .  .  .  f|  b'  aiTiXuji|;  6p0oq)u^CTaTOv  Kai 
uqinXdTaTov  Kai  Xei^raTOv  Kai  to  5uXov  eic  |jif]KOC  icxup6TaTov  . . . 
f|  bk  TTXaTuq)uXXoc  .  .  .  Trpoc  bk  Tf|v  xp^iav  xtipiCTov  ^erd  Tf|v  dXi- 
q)Xoiov  . . .  Kai  Opirrrib^CTaTOv  )LieT'dKeivriv;  erst  die  beiden  letzten 
Superlative  sind  durch  den  Zusatz  mit  juieTd  deutlich  als  solche 
gekennzeichnet  —  Umschreibungen  des  eigentlichen  Super- 
lativs  finden  sich  weit  weniger,  so  f|  i.\aTr]  jLidXicra  icxupdv  V6, 2; 
jidXiCTa  Tdvijioc  C.  I  13,  4;  |uidXiCTa  fvuTpa  C.  I  21,  6. 

Sehr  weit  geht  Theophrast  in  der  Bildung  von  Komparations- 
formen ;  Aristoteles  hat  damit  den  Anfang  gemacht  durch  Formen 
wie  dpXapecTepoc,  euxtpecrepoc,  euq)uXaKT6Tepoc  usw.  usw.  Theo- 
phrast  erlaubt  sich,  jedes  zusammengesetzte  Adjektiv  zu  steigem. 


Sprachl.  Untersuchungen  zu  Theophrasts  botan.  Schriften.       55 

auch  wenn  eigentlich  nur  der  erste  Teil  der  Zusammensetzung 
dem  Sinne  nach  es  zuliefii).  So  finden  sich  u.  a.  an  Kom- 
parativen  und  Superlativen : 

1.  Zusammensetzungen  rait  d-  und  buc-:  dTrcuKOTepoc 
ni  9,  3;  dbiapep6T€poc  I  10,  5;  dxpoucTepoc  11,  5;  dvoWTcpov 
13,  3;  dKaiTVOTaToc  V9,  5;  docjnoTepoc  VI  6,  3;  drujvoTepoc 
VIII  1,3;  dcpopujT€poc  C.  III  14,  6;  dcriTTTOTaToc  C.  IV  16,  2; 
diTvcucTOTaTOC  C.  V  12,  7;  dKivriTOTcpoc  C.  V  14,  3;  buc^iipavTO- 
Tepoc  VI  3,  3;  bucKaTepTacr^TaToc  C.  I  14,  4. 

2.  Zusaramensetzungen  mit  Adverbien:  euGeujpriTOTepai 
11,1;  euujbecTepoc  III  9,  2;  euKTeavujTepoc  9,  3;  euTrXriOecTepoc 

IV  11,4;  eucapKOTepoc  IV 11,  4;  euTieXeKriTOTepoc,  euTopvoTepoc 

V  6,  4;  euEoubTepoc  V  6,  4;  euxuX6Tepoc  VII  6,  4;  C.  VI  10,  8; 
eupXacT^Tepa  C.  I  14,4;  euKapTT^Tepoc  C.  III  14,7;  euIiuoTepoc 
C.  IV  4,  10;  euOepjLiavT^Tepoc,  euKaTepTacT^Tepoc  C.  IV  7,  3; 
euTTVoucTepoc  C.  IV  13,  2;  euTpoqpuJTepoc  C.  V  7,  2;  euTTaOecre- 
poc  C.V14, 1,7  u.a.  0.;  eui|;ux6Tepoc  14, 1;  euTTr|KT6Tepoc  14,  3; 
euKivriT^Tepoc  14,  4;  euauEecTaToc  C.  VI  7,5;  dvpiKapTT^Tepoc 
V  1,  3;  C.  I  17,  9;  dipiKapTT^TaTOC  C.  I  22,  4;  TTpujicjropiijTepoc 
VIII  1,  3;  TTpuiipXacT^Tepoc  C.  II  11,  7;  Trpu/iKapTTOTepoc  C.  II 
11,  7;  V9,  2. 

3.  Zusammensetzungen  mit  Adjektiven:  paOuppiWTepoc 
I  6,  2;  pa0uppi2:6TaToc  VII  2,  7;  ppaxupuuTaTOC  C.  II  11,  7; 
dTTiTToXaioppiWTepoc  115,  1;  eu6uppiZ!6Tepoc  III  5,  5;  KaXXi- 
KapTT6T€poc  C.  I  17,  10;  XeioqpXoi^Tepoc  C.  V  7,  2;  XeTTToq)uXX6- 
Tepoc  III  9,  5;  VI2, 6;  XeTTTOxuX6Tepoc  C.VI  16,  5;  XeuK0KauX6- 

*)  Man  muB  dabei  aber  immer  bedenken,  dafi  der  Grieche  solche 
Worier  als  einen  Begriff  betra<*htete,  weil  sie  auch  grammatisch  ein 
Wort  bildeten ;  bei  Formen  wie  |LiiKp6KapTroc  lassen  sich  die  Bestandteile 
nicht  einfach  im  Satzgefiige  auseinandernehmen.  Mit  dieser  Bemerkung 
wili  ich  vorbeugen  dem,  daB  man  die  Theophrasteischen  Bildungen 
auf  gleiche  Stufe  stellt  mit  solchen,  wie  sie  unser  heutiges  Zeitungs- 
deutsch  oft  aufweist  (man  denke  an  'engbegrenzterer,  schongelegenster, 
feinschmeckenderer*  usw.).  Auch  in  unserer  Sprache  ertrftgt  man  solche 
Steigerungen  nur,  wenn  eben  die  Zusammensetzung  als  ein  gram- 
matisches  Wort  empfunden  wird,  d.  h.  wenn  sie  allgemein  iibliches 
Sprachgut  geworden  ist.  Wie  sich  dabei  allerdings  leicht  die  Grenzen 
verwischen,  zeigt  Goethes  *die  reingewolbteste  Stirne',  Dichtung  und 
Wahrheit  II,  6.  B. 


56  Ludwig  Hindenlang, 

T€poc  Vn  4,  6;   jLiaKpopiurrepoc  C.  II  11,  1;  imaKpoppiIoTaToc 

I  6,  2;  )Li€TaXoq)uXX6T€poc  YII  4,4;  ^iKpoorepnoT^poc  VII13,5; 
HiKpoTTuprivoT^poc  C.  1 16,  2;  ^iKpOKapTTOT^poc  C.  ni  10,2;  fiovo- 
KauX6T€poc  IV  6,  8;  )Liovoppi2!6TaToc  VU  2,  7;  EnpoKapiroTtpoc 
C.  n  8,  1;  6Xitoctt€p^6t€poc  VII  4,  4;  oXiTOTpoqxirr^poc  C.YI 
16,  5;  6XiToubp6TaToc  VI  7,  6;  TraxuKauXoT^poc  VI  2,  6;  Ttaxu- 
KaXa|iU)T€poc  VIII  9,  3;  TrXaTuq)uXX6T€poc  C.  II  16,  7;  Y  7,2; 
VI  18,  4;  ttoXukXu)v6t€POC  VI  2,  6;  TToXuKapTT6T€poc  VII  4,6; 
TroXuKauX6T€poc  2,9;  TroXuxoucT€poc  VIII 3, 4 ;  TToXuKaXajiujTepoc 
VIII  9,  3;  TToXuppiZ;6T€poc  VIII 9,  3;  TToXuKapTT^TaToc  VII  3, 3; 
4,  10  usw.;  TTUKVoq)uXX6T€poc  in  18,  8;  TTUKvoq)0aX^6T€poc  V 
4,  1 ;  CKXTipoq)uXX6T€poc  III  9,  2;  TaxupXacr^T^poc')  C.  IV  1,3; 
q)iXu5p6T€poc  Vn  5,  1. 

4.  Zusaramensetzung  mit  Verbalstamnien:  TaEi^uXXo- 
T€poc  in  18,  8. 

Komparativ  ohne  f|   bei    folgender  Vergleichung   ware 

II  5,  2  Tr€UKriv  5€  tic  l(pr\  \idlijj  Tf|V  {iilay  Ix^iv  dKTdmiX^v  an- 
zunehmen.  Doch  da  dieser  Gebrauch  nicht  hinreichend  be- 
legt  ist,  wird  man  f\  einsetzen,  das  nach  Bretzl  auch  B  hat 
(in  der  Stelle  bei  Plat  Apol.  17  D  Itt^  t^TOvujc  ttX^iuj  tpbo^ri- 
KOVTa,  die  analog  ware,  wird  jetzt  nach  dem  Clarkianus  und 
den  Hermogenesscholien  das  TrX^iuj  von  den  Herausgebern 
gestrichen). 

Superlativ  statt  des  Komparativs:  III  5,  2  TpiTov 
dTTipdXX€Tai  (Td  b^vbpa)  ^XacTouc  dXaxicrac  i\^ipac  tujv  TTp6T€pov. 
Wimmer  sagt  dazu:  *Vitium  subesse  videtur*.  Jedenfalls  nahm 
er  an  dem  Superlativ  AnstoB,  doch  finden  sich   auch  sonst 

*)  C.  IV  1,  3  hat  Wimmer  aus  dfer  Handschrift  U  die  Worte  ein- 
gefugt:  bV  6  xai  rd  eOiraO^CTepa  ^it^tci  TaxupXacrdTcpa  Kai  d\ia  t6 
K0iv6v  aOToic  djcrrep  ^cpov  eic  t6  iraOeiv.  Die  anderen  Handschriften 
haben  nur  eOTraO^crepov  eic  t6  iraBeiv.  Wimmer  hat  auf  eine  Heilong 
verzichtet.  Dafi  die  Stelle  verdorben  ist,  beweist  die  LQcke  in  den 
anderen  Handschriften.  Vorausgeht  9avep6v  dic  oCik  tcxOoc  dXX'  dcOe- 
veiac  ^dXXov  f\  Taxu^XacTia.  Ich  mochte  dann,  indem  ich  C.  I  10,  2 
Ivxa  bi  bi'  dce^veiav  eOpXacrf^  d}ctrep  Td  iroid)br|  Kal  ^ir^reia  vergleiche, 
80  fortfahren :  bi'  8  Kal  Td  dirdTeia  eOiraO^CTepa  dvTa  |  Taxu^XacrdTepa 
Kul  d^ia  Koiv6v  ainoxc  Ulicrrep  ^Tepdv  ti  e(c  t6  iraeetv  (^epov  nftmlich 
als  der  B&ume,  vgl.  §  3  t6  crr^piuia  fii^  ^dvov  Ix^iv  bOvaiiiv  toO  iroietv, 
dXXd  Kui  ToO  irdcxeiv). 


Sprachl.  Untersuchungen  zu  Theophrasts  hotan.  Schriften.       57 

solche  Falle  (vgl.  Kiihner-Gerth  I  S.  23),  so  der  bekannte  Thuk. 
I,  10  Tr|v  CTpaieiav  dKeivnv  imeTicTriv  ttvecGai  tiIiv  7Tp6  auTflc. 
Zugaben:  Zur  Formenlehre.     . 

Adjektive  zweier  Endungen  sind  bei  Theophrast,  wie 

iiblich,  alle  zusammengesetzten  wie  eubioboc  I  7,  1;  II  5,  2; 

fvbn^oc  III 5,  4;  dTTapdpXacTOC  I  6,  5;  (dagegen  TrapapXacTriTiKai 

Ktihner-Blass  I  S.  538c.a);  TrapaTrXdTioc  IV  12,  2  usw.;  vauTrr|- 

Tnci^oc  IV  5,  5;  ungewohnlicher  sind  popeioc  C.  II,  1,  2;  boxoc 

C.  II  4,  11;  dpociMOC  C.  HI  2,  2»);  piaioc  C.  V  16,  1,  so  auch 

bei  Plat.  und  Aristot.,  sonst  auch  dreier;  ebenso  xpovioc  bei 

Theophr.  nur  zweier,  z.  B.  C.  IV  1,  9,  so  auch  bei  Aristot.^). 

Zweierund  dreier  Endungen  werden  gebraucht:  xPHCiMOC 

meist  dreier  wie  VI  2  6;  dagegen  V  7,  5  eic  TroTa  xPHCiMoc 

f]    v\r]   ^CTiv,    offenbar  wegen    des   Hiats;    auro^aToc    dreier 

II 1, 1,  2;  zweier  III 1,  4  usw.;  d9p6oc  dreier  z.  B.  VIII  3,  3, 

so  immer  bei  Aristot.  zweier  III  5,  2^);  dpTOC  dreier  z.  B.  C. 

in  15,  3;  zweier  C.  V.  14, 5;  TrXdTioc^)  zweier  C.  III  6, 4,  wo  in 

beiden  "VVimmerschen  Ausgaben  falsch  steht:  ai  Te  Tdp  TrXdTioi 

Tdcppoi  biexd|ievoi,  bei  Aristot.  stets  dreier  Endungen;  Trpuuibc 

dreier  z.  B.  C.  III  15,  1;  zweier  III  4,  3;  C.  L  17,  3;  an  letzter 

Stelle  auch  dipioc*)  zweier  Endungen,  anders  z.  B.  C.  1 17,  3; 

!bioc*)  einmal  zweier  Endungen  11  6, 1  ibioc  f]  q)UTeia  (wohl  des 

Hiats  wegen,  doch  ware  er  durch  die  zu  erganzende  Kopula  zu 

entschuldigen  gewesen)^).    Endlich  ftige  ich   hinzu  von  der 

3.  Deklination  cuvoEuc  (f)  ()\la  cuvoEuc  I  6,  8),  das  den  Adjek- 

tiven  bei  Kiihner-Blass  I  S.  549  anzureihen  ist. 

Komparativ:   C.  V  6,  5   bietet  U  TiTVOvrai   ciKUOi   Kai 

*;  So  auch  bei  Soph.  Antig.  569,  wo  indes  eine  der  besten  Hand- 
schriften  dpibciiiiai  hat;  vielleicht  so  zu  schreiben,  da  die  Form 
dpuic(|iii  sich  auch  in  den  Oxyrynchos-Papyri  findet;  vgl.  Croenert 
Memoria  Graeca  Herculanensis,  p.  182. 

■)  Vgl.  Fr.  Reisch,  De  Adiect.  Graec.  in  -loc  motionis  etc.  (Diss. 
Bonn  1907)  p.  47.  iO.  37.  29. 

*)  So  auch  fr.  111  2, 12  wegen  der  Hiatvermeidung  d6p6oc  f\  bOvaimic. 

*)  Dieser  Gebrauch  findet  sich  auf  attischen  und  magnetischen 
Inschriften  nach  Meisterhans  und  Schweizer  nicht,  dagegen  auf  per- 
gamenischen  (Nachmanson,  Gramm.  der  perg.  Inschr.  §  65).  Von  den 
&lteren  Prosaikern  hat  ihn  nicht  nur  Plat.  Protag.  349  C,  wie  Kiihner- 
Blass  I,  S.  537  und  danach  Gr5nert  a.  a.  0.  S.  185  angibt,  sondern  auch 
Aristot.  5fter,  besonders  in  der  Rhetorik,  s.  den  Index  von  Bonitz. 


58  Ludwig  Hindenlang, 

7rpu)iT€poi,  was  Wimmer  annimmt,  doch  ist  diese  Porm  im- 
gebrauchlich;  entweder  schreibe  man  TrptuiaiTepoi  (so  C.  1 10,5) 
oder  besser  irpujiTepoV'  (als  Koraparativ  von  Trpiui,  so  bei 
Hippokr.  und  Thuk.). 

Von  Adverbien  des  Komparativsauf -u)c  habeichb^ 
merkt:  ccpobpoTCpujc  C.  V  9, 13;  10, 1;  ^iaXaKOTepujc  C.  11120,9; 
oiK€iOTepujc  C.  VI  16,  1  (vgl.  Dittenberger  Hermes  1897  XXXII 
S.  36  f.). 

Zur  Kasuslehre. 

Akkusativ.  An  Stelle  des  Adverbs:  iiblich  bei  fi€TdXa, 
so  ^€YdXa  cufipdXX€Tai  11  5,  1  usw. ;  ferner  dXixa  ^CTaPoXriv 
Xa^pdveiv  H  2,  7 ;  6  iTupfiv  ^Kdcruj  TrpocTreqpuKev  ouk  fibnXa  1 11,6. 

Sehr  haufig  sind  adverbiale  Akkusative  wie  cubev 
II  2,  12  usw.,  t6  8Xov  usw.;  6  KapTioc  exujv  Tiupnvac  t6  fiev 
im  TTdv  6uo  III  18,  12. 

Akk.   der  Beziehung,  fast  immer  so  bei  allgememeii 
Begriffen  wie  rrjv  qpiiciv,  Tr|v  SijJiv,  Tf|v  ^iopqpriv,  t6  ^ettBoc, 
Tf|v  xpooiv,  wie  &  Kai  IuIoXict'  fiv  tic  dhrpia  Tr|v  qpuciv  €ittoi1U 
2,  1;  Tr|v  bk  xpooiv  x^o^pov  III  17,  3;   ^|iq)€pr|c  Tf|v  nopW 
18,  13;  Tr|v  €uujbiav  ouk  drfuc  TTp6c  ^K€ivnv  C.  VI  18,  4;  ublicli 
auch  bei  8^oioc,  so  8)lioiov  rrjv  TruKVOTriTa  Kai  Tfiv  icxuv  III  12,1; 
Tr|v  xpo«v  Kai  t6  Tidxoc  6fioiov  13,  1  usw. ;  beim  Ptissiv  s^B. 
7T€piK0TT€ic    Tf|v  GaXiav  n  2,  12;  KaTaK07TT6|i€vov  Tdc  pdpbouc 
in  15,  1.   Zur  Bezeichnung  eines  Teils  vom  Ganzen  auch  in 
Stellen  wie  6ok€i  6'  f)  dvbpdxXri  rd  \xky  fivu)  qpuXXoPoX€iv  I  9,  3; 
6   b^  KauX6c  Td   Kdruj  X€7tt6t€poc   IV  9,  2;  biKaiouc  €ivai  toi 
7Tp6c  dXXnXouc  IX  4,  5;   xPHCi^oc  b'  outoc  t6  HuXov  IX  5,  1. 

Figura  etymologica:  auToO  bk  toutou  rdx'  dv  tic 
d7T0pric€i€  Koivriv   Tiva   dTTopiav   C.  I  16,  10;  7T€7Taiv€c0ai  ttjv 

7T€7TaVClV   C.  II  8,  2. 

Akk.  nach  Verben:  TTap€Kpaiv€iv  t6  ^€i0pov  1111,5, 
sonst  meist  der  Gen.;  der  Akk.  Aesch.  Choeph.  645  und 
neben  dem  Gen.  ein  paarmal  bei  Aristot 

u7T€paip€iv  rein  lokal:  t6  u7T€paipov  t6  ubujp  IV  8,  10, 
ahnUch  C.  V  14,  9  q)0€ip€i  Tdp  Kai  t6  crdci^ov  (ubuip),  idv 
imcpaipr)  t6  ^cycOoc  toO  b€vbpou;  diese  Verbindung  auch  Aristot 
Polit  1266  b  11. 


Sprachl.  Untersuchungen  zu  Theophrasts  botan.  Schriften.       59 

dcpiKveicGai  Tf|v  b'  6c|lxi^v  (eivai)  TroXXriv,  ujct'  diro  mKpoO 
TToXuv  ^9iKveTc0ai  tottov  IX  6,  2,  so  auch  bei  Pind.  und  Hdt., 
sonst  bei  Theophr.  mit  Genetiv,  wie  C.  I,  16,  6  usw.;  der  Akk. 
dient  hier  mehr  zur  Bezeichnung  des  sich  Erstreckens  tiber, 
wabrend  der  Gen.  das  bloBe  Erreichen  ausdrtickt. 

Zugabe:  Yerderbt  ist  C.  V  3,  7  oub'  6)Lioiujc  0au|LiacT6v 
^ict  T€  t6  TToXXdKic  TiTV€c0ai  Kai  6id  t6  rrjv  airiav  oi€C0ai. 
Zwar  kann  bei  oi€C0ai  raanchmal  der  Inf.  auch  fehlen,  wo 
er  sich  von  selbst  erganzen  laBt;  hier  vermiBt  man  aber 
ein  Wort  wie  eibevai  (so  schreibt  die  Heinsiana).  Aber  die 
beiden  Infinitive  nebeneinander  waren  hart,  daher  wird  man 
Wimmers  Vermutung  q)aivec0ai  in  den  Text  aufnehmen. 

Genetiv  Eine  besondere  Vorliebe  hat  Theophrast  fiir 
den  Gen.  partit.,  der  immer  nach  Superiativen,  Pronomina  usw. 
steht,  z.  B.  Evia  Ttliv  6oKouvTa)v  II  3,  3;  7Tp6c  dXXa  tujv  ?ptujv 
V  7,  5;  Kai  ^repa  tOjv  0r|piujv  IV  3,  5;  7Tp6c  rd  TToXuTeXfi  tuiv 
?pTtuv  IV  1,  2  usw.;  oft  auch  bei  koilektivem  Sing.  wie  f) 
0r|X€ia  TTic  TT€UKr|C  III  9,  3;  ttic  be  T€p|Liiv0ou  t6  }xiy/  15,  3  (so 
immer  bei  den  einzelnen  eibn  der  Pflanzen);  toO  cpuKouc  t6 
jiev  IV  6,  2;  cirou  dXXo  oub^v  8,  13;  Tfic  uXnc  4KdcTr|  V  7,  1. 

Gen.  partit  ohne  vorhergehendes  Adjektiv  oder  Pronomen 
(Kiihner-Gerth  I  S.  355):  iav  cpdTr)  toiv  cpuXXujv  III  10,  2; 
dies  iiblich,  anders  Ivioi  bk  KeXeuouci  tiIiv  uTToppiZlujv  uiTopdXXeiv 
II  5,  3;  Tuiv  dXuiv  cu^TTapapdXXouci  II  6,  3  (vgl.  II.  A  214:  iTdcce 
b'dX6c);  dmpdXXouci  Tfjc  ff\c  IX  3,  2. 

Genetiv  bei  Zeitbestimmungen  wie  toO  iiieTOTTUipou  I  9, 
6  usw.;  so  auch  C.  I  13,  11  aufzufassen:  iuaXaKoO  Kai  uTpoO 
ToO  depoc  Kai  euKpdTou  (denn  an  dieser  Stelle  handelt  es  sich 
um  die  klimatische  Verschiedenheit  der  einzelnen  Jahreszeiten, 
nicht  etwa  der  einzelnen  Gegenden). 

Gen.  possessivus,  C.VI7,  2 — 3  dXXdTouTou(i.e.  Athlio- 
Kpirou)  ^^v  uTT^p  TTXeiovujv  Tcujc  6  Xotoc,  tuiv  b'  dXXujv  f]  u7t6  toO 
0ep>xoO  TTeipic  TiTvojievTi  ^KKpivei  (Gen.  desgeistigenEigentums). 

Ahnlich  wie  ^v  0r|Paic  Tfjc  'EXXdboc  ist  IV  7,  1  anzu- 
sehen :  rfic  b'  *Epu0pdc  KaXou)LievTic  4v  Tr|  *Apapiqi. 

Gen.  bei  Verben:  dTToXaupdveiv  (seltener  bei  den  Atti- 
kern):  6ttujc  dTToXdpri  tic  Tf^c  OepfiOTriToc  C  IV  7,  3,  hier  wegen 


60  Ludwig  Hindenlangj 

des  folgenden  xfic  GepinoniToc  Tr\c  ano  toO  ct^poc,  um  das 
doppelte  diro  zu  vermeiden.  —  xopTo^ieiv  mit  Gen.,  auch  bei 
Spateren:  xopTCtcOevTa  TTupoiv  C.  IV  9,  1. 

Dativ:  Dativ  bei  Zeitbestimmung  ist  zu  beachten  VII 
1,  3  irdci  bk  CTreipeTtti  toic  dpOTOic  Td  ^mcTTopa. 

Dat.  causae:  fast  wio  Dat  loci  lY  7,  3  bevbpucpi' ana 
t6  |Liev  xpw^ina  f  x^vTa  fijjioiov  KepaTi  podc,  toic  b^  dloic  Tpaxeo.  — 
Als  Dat.  causae  ist  aufzufassen  III  9,  2  dpOoTepov  f)  Ibaia 
(TreuKn)  Kai  irpoc  toutoic  irirrujbecTepov  6Xujc  t6  bevbpov,  ^ieXav- 
Tepqi  bk  TTiTTT)  Kai  yXuKUTepcf  Kai  XeiTTOTepa  Kal  euuibeaepcf, 
8Tav  fj  uj|Liri. 

Dat.   des  Standpunkts    ublich   bei  qpavepov  icn  vrie 
rV^  8,  7  cuvTpivpavTi   cpavepov  icix  t6   cuvecrpaiLi^evov;  sonst 
finden  wir  noch :  a)  rein  ortlich,  bez.  konkret  KdXajLioc  TiTveiai 
uTTeppdXXovTi  t6v  Aipavov  luieTa^u  toO  Te  Aipdvou  IX  7,  1 ;  Im 
d£  dirocTdceujc  f)  iTXnciov  dXGoOciv  euocimoTepa  C.  VI 17, 1;  auTn 
6'  lcn  T^uKeia  Ttvojievoic  IV  4,  10 ;  b)  vom  geistigen  Stand- 
punkt  aus:  inei  Ka9'  ^KacTOv  XajuiPdvovTi  tuiv  CTTepMOTUJV  f\  tuiv 
TTepiexovTUJV  ibiav  dpxt^v  ?x^i  1 11,  5;  toOto  Tdp  e\r]  tuuv  ^i^v  olov 
TTepac,  TU)v  b'  dpxT^  ^ieTapaivouciv  ^k  tuiv  auToq)UUiv  eic  Td  b\a 
T^xviic  C.  III  1,  1 ;  iy  toutoic  oOG'  ai  auTai  buvdjLieic  out'  icai 
TTdvTUJv  euGuc  dTT6  tujv  ()il\jjy  dpxo^idvoic  C.  VI  13,  1. 

Dat.  statt  utt6  mit  Gen. :  TaOTa  ^cOieTai  tijj  Tepribovi 
V  4,  4;  dTTei  Kai  'EfiTTeboKXeT  Trp6c  toTc  dfXXoic  Kai  toOt'  drroTTOv 
6TTep  Kai  iv  ^T^poic  eipriTai  C.  I  22,  2. 

Dat  bei  Verben.  Bemerkenswert  bei  biaipeiv  statt  eic 
Ti;  es  ist  dies  zu  verstehen  *mit  Hilfe  eines  Begriffes  teilen', 
vgl.  III  9,  2 ;  doiKaci  6'  dTTep  outoi  biaipoOov  dvojiaciv  ibioic, 
ol  dfXXoi  biaipeiv  tui  dfppevi  Kai  0r|Xei ;  aus  dem  entsprechenden 
dvo^aciv  erhellt  deutUch  die  grammatische  Auffassung  dieses 
Dativs.  So  noch  Td  TTXeTcra  biaipoOciv  dpprivi  Kai  OnXei  DI  9, 1 ; 
IV  11,  13;  biaipeT^ov  fjii^poic  Kai  dhrpioic  C.  I  16,  13.  Auch 
beim  Substantiv  biaipecic :  iLieTicTT]  biaipectc  toTc  ^jLi^poic  Koi 
dTpioic  C.  II  3,  6  (Aristot.  hat  immer  eic). 

Auffallig  ist  der  doppelte  Dativ  nach  xP^cOai  IV  8,  4 
XpuiVTai  TaTc  ^iZaic  ou  ^ovov  tui  Kdeiv  (statt  etc  t6  Kdeiv),  dXXd 
Kai  Tui  CKeun  [dfXXa]  iroieTv;  gleich  darauf  §6:  xp^vxai  Trpoc 


Sprachl.  Untersuchungen  zu  Theophrasts  botan.  Schriften.       61 

Ta  TuvaiKeia  auroTc  Vielleicht  als  Dat  modi  zu  fassen,  oder 
mit  Prof.  Keil  jliovov  <iv>  toi  zu  schreiben. 

Zugabe:  C.  IV  3,  7  dXXa  fap  TaOia  p^v  6^oiOTriTd  Tiva 
?Xti-  Td  b'  Tbia  Ka8'  ^KacTOV  t^voc  auTd  Ka9'  4auTd  XeTOuav, 
^TTi  TiXdov  {iryviov  be  toic  tujv  bevbpujv  Kai  irpoc  airrd  Kai  irpdc 
Td  aXXa  GeujpoOciv.  Der  Uativ  toTc  hat  keine  Beziehung. 
Schneider  anderte :  Tipoc  toTc  toiv  bevbpujv  KapiroTc  und  inter- 
pretierte:  *Haec  quidem  ostendunt  similitudinem  aliquam  in 
imiversum  esse  horum  seminum  oleraceorum,  si  praeter  ar- 
borum  fructus  et  inter  se  et  cum  ceteris  comparantur*.  Doch 
ist  diese  Interpretation  sehr  schwierig;  denn  der  Satz  ^riTeov 
—  OeujpoOciv  miiBte  sich  unmittelbar  an  6|noi6TriTa  ix^x  an- 
schlieBen.  Im  Auctuarium  lect.  var.  wiU  Schneider  schreiben : 
im  ttXcov  firiTeov  •  dv  bi  toTc  tu)V  b^vbpujv  GeujpoOci  'Tum  vero 
subiungo  superiora  ita  scripta :  touc  bi  xP^vouc  bf\\ov  8ti  Kai 
Tdc  dKjLidc  XriTrrdov'.  Auch  diese  Konstruktion  ist  gesucht;  der 
Satz  Touc  —  XriTrreov  ist  noch  weiter  entfemt  Ich  mochte 
lesen:  ^riTdov  bi  toTc  rd  tuiv  bdvbpujv  —  OeujpoOci.  'Exponen- 
dum  est  eis,  qui  arborem  per  se  considerant  et  cum  ceteris 
comparanf.  AuBerdem  will  Prof.  Keil  noch  andem:  &  (fur 
Td)  b'  ~  X^TOuciv,  ^TTi  TrXeov  ^riT^ov  [bk]  toTc  usw. 

Artikel  und  Pronomen. 

Ungemein  haufig  ist  der  substantivierende  Gebrauch  des 
Artikels,  wie  t6  Kard  Tflc  I  6,  9;  Td  TTpoc  Tf|v  KapTTOTOKiav  I 
2,  1;  dv  ToTc  Trepi  Tdc  ()ilac  1 1,  2;  t6  if\c  KaXou^ievric  Kdxpuoc 
III  5,  5;  t6  Trp6c  tuj  Trdxei  I  8,3.  In  diesen  beiden  letzten 
Fallen  dient  der  Artikel  nur  dazu,  eine  Erscheinung  aJs  solche 
zu  kennzeichnen;  ebenso  t6  tuiv  ^iMv,  t6  tuiv  Gepiiiuiv  I  7,  3; 
Kard  t6  Trp6c  tui  liicxiu  III  10,  5;  t6  tuiv  Tpixujbuiv,  t6  ttic 
TrapapXacrriceujc  IV  9,  3  usw.  —  Sehr  oft  ist  aber  ein  Sub- 
stantiv  zu  erganzen  wie  Td  Ttic  cuktic  (sc.  cpuXXa)  I  10,  5;  rd 
4v  ^ectjj  Tuiv  dpuiv  (sc.  dvOri)  I  10,  10  usw.  Auffallig  ist  der 
Artikel  IV  10,  1  6  Tdp  TrpocaTopeuouci  X^inva,  toOto  TrXeiuj 
t6  Ka0'  ubaToc  4cti.  Schneider  andert:  t6  ttX^ov  Ka9'  u6aToc. 
Wimmer  halt  die  TrXeiui,  gesttitzt  auf  UM,  fest.  Doch  wird  die 
Konstruktion  zu  gektinstelt:  einmal  ist  der  Artikel  vor  KaO' 


62  Ludwig  Hindenlang, 

ubaToc  auffallig,  iind  der  Plural  TrXeiui  ist  fast  unertragliclL 
Da  nach  Bretzl  auch  B  irXeTov  bietet,  so  wird  man  dies  in  den 
Text  aufnehmen^). 

Artikel  beim  Pradikat:  C.  III  3,  2  TaOia  \iiv  icwc 
dqpopKoiT'  6  cpdcKUiV  Tf|v  |ieTOTru)pivf)v  eivai  Trjv  PcXtiuj  toic 
bexo|ievoic  Xexujv.  Hier  laufen  aber  zwei  Konstniktionen  in- 
einander,  denn  streng  logisch  muBte  es  heiJJen:  6  <pdcKiuv 
if\v  |LieTOTru)pivr|v  eivai  peXTiuj,  Tf|v  peXTiuj  toTc  bexoiiievoic  Xetuiv. 
Sehr  ausgedehnt  ist  die  pradikative  Stellung  von  Ad- 
jektiven :  immer  bei  Jx^iv?  qpepeiv,  so  Ixo^ci  bi  Kai  tuiv  fin 
liovoppKuiv  fvia  Tf|v  iK  toO  ^icov  iiieTicTTiv  Kai  KUTd  pdOouc 

I  6,  3;  f]  b^  dXda  kui  6  kottvoc  Kai  Tdc  KOiXoTHTac  (biac  lxQ\i(\ 
Tdc  dv  ToTc  creX^x^ci  I  8,  6;  bia  t6  cpavepdc   Ix^iv  Tdc  aiTiac 

II  3,  3 ;  Tf|v  bk  TXuKUTTiTa  (biav  Ix^x  II  6,  7 ;  tov  bi  Kapirov 
dppujTOV  Ix^i  III  4,  6  usw.  usw.;  so  auch  bei  Zahlen  ouxi^v 
t6  CTeXexoc   ?xovTec  II  6,  10;  qpepei  —  dTrupiivov  t6v  Kapnov 

II  6,  4;  Tov  KapTTOv  oicei  TrXeiuj  II  7,  2;  tov  kuivov  ^XdTTuj  (pepeiv 

III  9,  5;  cpepei  t6v  KapTr6v  |iei2[uj  III  12,  5  usw.  usw.  —  Fuge 
hinzu:  Td  bk  cpurd  Xainpdveiv  KeXeuouci  ujc  KdXXicTa  115,1; 
TpiTov  t6v  veov  UTiocpaivei  III  12,  4;  dTTicTTdTai  TrXeiuj  t6v  dirov 
C.  II  9,  12;   Taxeiav  dTTobibujci  Tfiv  TeXeiujciv  C.  lY  1,  1  usw. 

Als  Substantiva  ohne  Artikel  finden  sich  allge- 
meine  Teile  der  Pflanzen  wie  Kaprrdc,  ^iZ[a,  qpuXXa,  qpXe^ec, 
ivec,  £uXov,  cdp£,  |ir|Tpa,  cpXoioc  usw. ;  wie  tiblich,  KoUektiva 
wie  l(ba  I  6,  5;  TerpdTToba  I  1,  3;  usw.,  Jahreszeiten  wie  x^i^ujv 
IX  2,  4;  rpoTTai  I  10,  1,  auch  einzelne  Pflanzennamen  sehr 
oft:  qpuerai  bk.  KdXajioc  II  2,  1  usw.  usw.  Ausgelassen  pflegt 
auch  der  Artikel  zu  werden  bei  Begriffen  wie  ^ieTeOoc,  uipoc, 
|iiKp6TTic,  icxuc,  cpOicic,  OdvuToc,  auavcic,  Tflpctc,  Giicaupicfioc  (eic 
0ncaupic)i6v  Yin  11,  3;  TTp6c  0r|caupiC|Li6v  C.  IV  15,  3).  Wechsel 
haben  wir  z.  B.  VIII  11,1  tiuv  CTrepjLidTujv  oux  f\  auTf|  buva^ic 
eic  Tfiv  pXdcTrjciv  Kai  eic  0r|caupiC|i6v. 

Auch  bei  Landemamen  kann  der  Artikel  nach  Pra- 
positionen  fehlen  (s.  Schmidt  Attic.  IV,  64),  so  dv  AiTUTmp 

*)  Nachgestellt  scheint  der  Artikel:  ATrdvTiuv  b'  olviijbeic  Kal 
ToOc  ^v  tgOtu)  Tijj  T^v€i  e€T^ov  I  12,  1.  Schneider  stellt  um :  ATrdvTiuv 
hi.  Kal  ToOc  o(vdjb€ic;  doch  ist  die  Stelle  verderbt 


Sprachl.  Untersuchungen  zu  Theophrasts  botan.  Schriften.       63 

I  6,  11;  iv  'Kpnxri  II  2,  2;  iv  «oiviKr)  6,  2;  dv  Kupnvri  HI  1,  6; 
Tiepi  KiXiKiav  koi  Zupiav  III  2,  6;  ilc  'ApKabiac  9,  2;  ^k  MaKeboviac 
9,  6;  TTepi  AaKebai|Liova,  Trepi^HXeiav  16,  3;  dv  *lujvi(ji  IV  2  4; 
daneben  ebenso  haufig  der  Artikel,  so  iv  t^  Aipur)  IV  3,  2;  dv  Tr| 
Kuprivaiqi  3,  3 ;  ^k  ttic  EXXdboc  4,  1 ;  dfvuj  Tflc  Zupiac  4,  1  usw. 

Pronomina.  outoc  wird  epanaleptisch  gebraucht:  toi 
|i^v  Tctp  ^€pi  ?KacTov  Ix^i  tov  Trupnva  (^KacTov  pradikativ  s. 
Kiihner-Gerth  I  S.  634)  t6  capKuibec  toOto  t6  uTp6v  I  11,  6; 
t6  \if\  Trpoc6€x6^evov  if)jLiepujciv  toOto  fiTpiov  Trj  cpucei  III  2,  2;  ^ 
irreXea  (sc.  qpepei)  t6v  Te  p6Tpuv  Kai  t6  GuXaKiubec  toOto  UI  7,  3; 
ebenso  qpueTai  Tot  dTroXiGoujLieva  TaOTa  oiov  GOjiia  IV  7,  1. 

Pleonastisch  wird  outoc  raanchmal  bei  6  auT6c  hinzu- 
gefugt,   so  TauT6v   b^  toOto   Kai  im  t^c  diTiou  Tivk  ttoioOci 

II  7,  7;  f|  6'  ^TTOjLippia  toOto  7TOieiTauT6  III  1,  5;  iv  TauTUJ  toutiu 
irepi  Ti^iv  dXdTriv  III  7,  2;  femer  TaOTa  Tdp  Td  ToiaOTa  TUTXCtvei 
TT€6eivd  fidXXov  III  2,  5.  Hier  und  da  bezieht  sich  outoc  auch 
auf  das  Folgende  (Kiihner-Gerth  I  S.  658 f.),  so  biaqpepeiv  bi  5oKei 
Tpia  TaOTa  8  Te  TrdTTupoc  IV  8,  2;  biaqpepei  bi  KpiGrj  Kai  toutu; 
Tujv  TTupuiv  •  n  ^i^v  Tdp  CToixeiui6r|c,  6  bi  TTupoc  dcToixoc  VIII 4,  2. 

Tic  wird  oft  uberfliissigerweise  hinzugesetzt,  um  den 
Aussagen  eine  subjektive  Einschrankung  zu  geben,  so  6 
^ev  Tic  ^K  TTdvTUJv  (dcTiv)  I  2,  7 ;  r\  |Liev  auT6;iaT0C  (Tevecic) 
TTpuiTTi  Tic  66Eaiev  II 1,  1;  TTapaTrXriciov  f|  Kai  TauT6  ti  VIII  8,  6; 
5ei  Kai  euxuX6v  Tiva  eivai  C.  I  4,  1 ;  jaavri  tic  ouca  C.  II  4,  3. 
Dieser  Gebrauch  wird  mit  Vorliebe  von  den  Attizisten  gepflegt 
(s.  Schmidt  a.  a.  0. 1, 136 f.).  —  tic  f  ehlt,  wo  es  dem  Sinne  nach 
zu  stehen  hatte,  so  wie  in  alter  und  in  Gesetzessprache  C.  III 8, 4 
iav  \xr\  cuvexiuc  dTTobibuj  Ppexeiv  dpEdinevoc;  VIII 1,  6  8Tav  Kai 
Xujpa  Kai  df|p  biacpeprj  Kai  TTpujiaiTepov  f|  dipiaiTepov  dp6cr)  Kai  Td 
iTTiTiTvdjLieva  dvdjiioia  TUTxdvr),  woWimmer  dp6cr)c  schreiben  will. 

TToToc  mit  Artikel  (s.  Kiihner-Gerth  I  S.  626):  z.  B.  Td 
TTOia  |i€pri  11,1;  toTc  TToioic  XriTTTeov  C.  1 10,  7 ;  TTpoceTi  t6  ttoTov 
t6  amov  (hier  beim  Pradikatsnomen)  C.  I  16,  8. 

Attraktion  beim  Relativpronomen:  iv  toTc  \iiv  5ev« 
5poic  ouK  ?CTiv  ovbiv  iliv  icjLiev  I  10,  6  usw.,  besonders  be- 
liebtbei  ^Xikoc:  i^  f]paKXeujTiKf|  cpuei  t6  poTpuuubec  ^XiKov  CKU)Xr|H 
eu|ieT€9Tic  III  5,  5;  t6  bi  juieTeOoc  f|XiKOV  Kua^oc  III  13,  3;  t6 


64  Ludwig  Hindenlang, 

bevbpov  .  .  .  fjXiKov  ^oa  III  18,  13;  t6  ^ereGoc  fjXiKOv  dmoc 
IV  2,  5 ;  Trdxoc  ttic  {)\lr]c  fiXiKov  Kapiroc  IV  6,  3 ;  bevbpa  TretpuKfvcn 
^etaXa  fjXiKa  TrXdxavoi  Kai  aiTeipoi  IV  7,  4;  voUi^e  Assimilation 
Tov  bk  KapiTOv  cpdpei  4v  Xopoic  f^XiKov  q^oKov  III  17,  2.  Doch 
unterbleibt  sie  auch  manehmal,  so  6  8tkoc  f^XiKov  jifiXov  IV 

10,  3;  ^dxec  eiciv  4k  irXaTiuiv  ^eXaivai  t6  ^eTeOoc  f|XiKoc  Kiia^oc 
in  17,  6  usw. 

AUgemein  iiblich  ist  sie  bei  6cov,  z.  B.  t6  (iiov  cuXX^t^v 
8cov  KOTXnv  IX  6,  2. 

Fehlendes  Demonstrativum  vor  Relativum  beachte 
n  5,  1  Td  6^  cpuTd  Xa^pdveiv  KeXeuouciv  d)C  KdXXicra  m  & 
6^oiac  v\c  eic  nv  ^lXXeic  cpuTeueiv. 

B.  Verba. 

I.  Indikativ. 

Den  sog.  gnomischen  Aorist  haben  wir :  aurr]  Tdp  tvmvov 
?X€i  t6v  Kap7T6v,  ujc9'  8cov  6  f^Xioc  dTT^XOr),  Taxu  TrporjXXoiwce 
C.  I  17,  1  (es  ware  wohl  denkbar,  daB  Theophrast  sich  hier 
auf  ein  von  ihm  angestelltes  Experiment  bezoge);  TroXXdxic 
uTTepKapTTrjcavTa  Td  6evbpa  dq)audv6n  Kai  jLidXiCTa  toOG*  al  d|LiTT€Xoi 
TTdcxouciv  (man  beachte  hier,  da6  iToXXdKic  dabeisteht)^)  C.  II 

11,  2;  TTdXiv  8Tav  ^i^XXujci  CTTeipeiv,  uTTrjpocav  C.  III  20,  8;  f|  54 
ToO  TTveujjiaTOC  cpopd,  Ka0'  6v  fiv  T^vriTai  tottov,  dTTexXucev  olov 
TTOTa^oc  Tic  ^ueic,  dJcrrep  ^v  toTc  Xoijioic,  ivioTe  6'  ouTtuc  eic 
dKpiP^c  bifiXOev,  ujCTe  tiIiv  im  toO  auToO  KXrmaTOC  6q>6aX^uiv 
ol  nfev  uTieTc,  01  bi  TTeTniTOTec  efciv  •  TToXXdKic  bi  —  ^dv  Xdpij 
Tu^vd  Td  dKpa  KXrmaTa,  TaOTa  dTTeKauce  Kai  dTT6  toutujv  bia- 
bibuici  TTp6c  Tdc  {)\lac  C.  V  12,  10.  Man  beachte  hier  auch  den 
Wechsel. 

Das  Perfekt  wird  stets  seinem  eigentlichen  Charakter 
entsprechend,  nie  aoristisch  gebraucht;  so  sehr  verbreitet 
djvo^acTai  I  2,  5,  wo  andere  Attiker  meist  das  Prasens  setzen 

*)  Prof.  Reitzenstein  weist  darauf  hin,  daO  in  diesem  Falle  Seneca 
gem  sein  gnomisches  Perfekt  gebraucht.  sonst  aber  sehr  selten.  Mit 
dem  Tempus  der  Vergangenheit  wird  hier  die  Behauptung  gewisser- 
mafien  als  durch  die  Erfahrung  bewiesen  hingestellt. 


Sprachl.  Untersuchangen  zu  Theophrasts  botan.  Schriften.       65 

iristot  doch  z.  B.  de  part.  anim.  669  b,  10  dvdivu)iov  t6  koh 

fbv  iir'  auTuiv  Kai  oux  i&ciTcp  6  6pvic  dbvo^aciai  im  tivoc  y^vouc)  ; 
rcTpuTTTiTai  III  16,  4  usw.  usw.  So,  um  dies  hier  gleich  zu  er- 
w&hnen,  auch  Partizipia  wie  4)iTr67TT]T6T€C  I  8,  3;  £Tru)5TiKuia 
in  5,  5;  cu|biTr€7TiXTi)i4vov  7,  5  usw. 

Eine  der  koivtj  eigentiimliche  Erscheinung  findet  sich 
in  ausgedehntem  MaBe  bei  Theophrast,  die  sog.  Conjugatio 
periphrastica,  die  Umschreibung  mit  eivat  und  Partizipium 
(s.  Schmidt  a.  a.  0.  1 117 f.,  III  112f.,  IV  157  usw.;  tiber  den 
Gebrauch  bei  alteren  Attikem  s.  Kruger,  Griechische  Sprach- 
lehre  56, 3, 3).  Bei  Theophrast  lernen  wir  auch  die  Entwicklung 
dieser  Eonstruktion  kennen.  In  weit  iiberwiegender  Zahl  steht 
sie  namlich  dann,  wenn  das  Partizipium  als  Bezeichnung  einer 
Eigenschaft  einem  Ad  jektir  parallel  gesteilt  wird.  Erst  aus 
diesem  beschrankten  Gebrauch  heraus  scheint  sich  der  andere 
entwickelt  zu  haben.  Thumbs  Vermutung  (Geschichte  der  grie- 
chischen  Sprache  im  Zeitalter  des  Heiienismns  S.  152),  die  Conj. 
periphr.  sei  schwerlich  Latinismus,  wird  durch  die  Beobacb- 
tungen  bei  Theophrast  zur  sicheren  GewiBheit  Einige  Bei- 
Bpiele:  Travraxf^  fap  pXacTrynKdv  &Te  kuI  TravTaxfi  2Iujv  I  1,  4; 
Evia  bk  djCTTepei  KdOuTpa  Kat  ^eta,  rd  bl  ouk  iv  vbaix  5uvd)yi€va 
lf\v  I  4,  2;  fcTt  bi  Td  ^xiy  bxola^  tA  bi  Tpio2Ia,  tA  bi  iTXeiouc 
IxovTO  8,  3;  al  bi  CKoXiai  Kai  TrapaXXdTTOucat  8,  4;  KapTn^iljT€poi 
Tuiv  dXXuiV  Kai  KapTTO(popoOvT€C  II  6,  7;  dXXai  bi  6^oXoTOi»^€vat 
KaJ  d^qpaveic  (sc.  eicw)  III 1,  5;  Trdvra  dvOoOvTa  f|  dvav0f]  2,  1; 
dp96T€pa  Kai  ^aKp6T€pa  Kai  qpuXXov  fx^^ca  TTaxurepov  f\  'K>a{a, 
Tiuv  crpopiXurv  6  ixiv  CTp6TTwX6c  t€  Kai  btaxdcKuiv,  6  bi  xXuipoc 
Kai  fJTTov  xocKUiv  ni  9,  1;  rd  £uXa  Trepi^nTpa  Kai  iv  laxc 
ipTaciaic  CTp€cp6^€va  9,  2;  Kui  rd  ji^v  TToXuetbfi,  rd  bi  \xxay 
ibiav  Ixovra  IV  6,  2 ;  t6  rpix^cpuXXov  ou  TTOttubec,  dXX'  ££u)Xpov 
oub^  fxov  KauX6v  dXX'  6p06v  ttujc  4v  airrui  6,  3;  fiTravTa  ibibbi^a 
Koi  x^^ouc  ?xovTa  tXuk€Tc  I V  8,  2 ;  rd  bi  cxicrd  Kai  dcKaXujvta 
Kai  Taic  0€paTT€iatc  btacp^povra  VII  4,  7 ;  solche  Beispiele  finden 
sich  in  den  Historien  noch  I  2,  6;  9,  4;  10,  6,  7;  11,  3,  4; 
n8,4;   ni2,l;   9,2,3,6;    10,1,3,5;   11,1,3;   12,1,3—5; 

13,4,5,7;    14,2;    17,1,3;    18,4—6,8;    18,12;    15,5,6; 

V2, 1,4;  3, 1;  4, 5;  5,  2;  6,7, 10;  7,  6;  8,  5,  8;  11, 11;  V  2, 1; 

XIV.  2.  5 


66  Ludwig  Hindenlang, 

VI  2,  1,  5,  6;  4,  2,  5,  1;  6,  2,  4;  Vn  4,  4;  12,  1;  Vin2,9; 

4,  2,  3 ;  IX  2,  2 ;  4,  2 ;  5,  1 ;  6,  2  usw.,  ebenso  in  den  Causae 
haufig,  z.  B.  C.  VI 16,  8  noioc  ^KdT€poc  Kai  ttoic  fx^v.  — Ter- 
derbt  ist  11  6,  9  t6  b'  dvdcTima  toO  creXexouc,  d<p'  ou  f\  cxiac 
Kai  TTevTdTTTixu  •  irpoc  d(XXr|Xa  bi  rruic  {cdio  VTa  (s.  Winuner  1842, 

5.  66).    Denn  Kai  vor  irevTdTrrixu  gibt  keinen  Sinn,  auch  ist 
dXXnXa  ohne  Beziehung.    Es  ist   daher   etne   Lticke  anzu- 
nehmen.  —  Ich  fiihre  nun  die  wenigen  Stellen  vor,  wo  ohne 
koordiniertes  Adjektiv  die  Umschreibung  mit  Partizip  ange- 
wendet  ist  —  davon  gehen  nattirlich  Falle  wie  Kai  ToOTa  t'  ^cn 
Td  6p\lovTa  IX  2,  4  ab,  wo  ja  logisch  Td  dpxlovja  eigentlich 
Subjekt  ist,  daher  immer  bei  solchen  Partizipien  der  Artikel 
steht  (vgl.  noch  H  8,  4;  C.  I  12,  5;  V  15,  3)  — :  toOto  b'  txov 
dv  4auTtu  cujiqpuTov  uxpov  Kai  0€p)Li6v  I  11,  1  (ob  nicht  Ixos 
durch  die  folgenden  Neutren  entstanden  ist?,  Ix^x  iv  ware 
kein  Hiat,  s.  oben  S.  14  f.),  allerdings  ahnlich  bei  Ix^iv  C.H 
7,  2:  Kai  ^vioTe  Td  ^bf  Ix^VTa,  Td  b'  oOk  Ixovra;  aber  auch 
hier  gehen   im   Satz  vorher   Konstruktionen   mit  eivai  und 
Adjektiv  voraus,  sodaB  diese  noch  nachwirken  konnten.  —  toOto 
f^Kicra  TiTv6)Lievov  Kai  fiKicra  ttictiv  Ixov  dcTiv  C.  V  3, 4.  —  6  hi 
TpipoXoc  auToc  iv  Tijj  vbari  veuujv  eic  Pu96v^IV  9, 1,  vielleicht 
in  Anlehnung  an   das  vorhergehende    Partizip    UTrepexei  hi 
ouG^v    auToO    TrXrjv  aurd   rd    qpuXXa   ujCTtep    dTiiveovTa  Kui 
KpuTTTOVTa  Tov  TpipoXov.  ddv  uTreppdXXovTec  luci  11  14,  1;  uTrep- 
pdXXujv  wird  aber  fast  wie  ein  Adjektiv  =   uTrepjieTeOiic  be- 
trachtet,  vgl.  C.  V  8,  2  x^iMuuvec  uTieppdXXovTec,   so  auch  bei 
Hypereides  und  Isokrates.  —  Td  TiupeTa  dfpicra  dKTiupoOTai,  Td 
^K  Tu)v  ivubpuiv  rdxiCTa  dKTrupoujieva,  wohl  des  Wechseis  halber, 
C.I  21,  7.  —  Kai  T€vei  Tivi  bevbpujv  ?viai  Kard  qpuciv  auTOfidTuic 
TiTvojjievai  (sc.  cpopai  eiciv)  C.  V  11,  3.  —  Nicht  dazu  gehort  Kal 
TaOTa  TTpoTep'  dv  tic  TiGeiTO  tuiv  liiivjv  a}ia  bi  Kai  ^^Tv  f\  CKi\\nc 
uTT^p  TOUTUJV  oTov  cuvexrjc  ouca  toTc  TTpoTepov  C.  VI  3,  3,  da  hier 
das  Partizip  attributiv  zu  CK^vpic  steht  —  Man  sieht,  es  sind 
nur  Ausnahmefalle,  wenn  ohne  koordiniertes  Adjektiv  die  Um- 
schreibung  verwendet  wird,  wahrend  sie  mit  einem  solchen 
eine  ganz  gewohnliche  Konstruktion  fur  Theophrast  ist 

Irrealis   ohne  dv  haben  wir  auBer  in  den  bekannten 


Sprachl.  Untersuchangen  zu  Theophrasts  botan.  Schriften.       73 

ivT€pidivriv  ?xov  (icn)  ^aXaKriv  ujcie  bi'  6Xou  Kai  KoiXaiveceai 
Tctc  f>apbouc  m  13,  4;  xd  bfe  Kai  TreX^Knciv  OTTo^evei  Kai  6p9d 
Kai  irecovTa  uTr6  TiveufiaToc  i&cre  TrdXiv  cuvicracGai  Kai  Zfjv  Kai 
pXacTdveiv  IV  16,  2. 

4.  Nach  Ausdriicken  der  Beschaffenheit 

a)  bei  vorausgehendem  Demonstrativ.  Nach  outoc: 
auTTi  Tdp  n  biacpopd  iiiae  Tdc  ^x^v  euGuc  cxi2!€c0ai  6 ;  6  dXXd  bia- 
(popd  Tic  auTri  Tdav  ^ilujv  uicTe  Tfjv  jiev  Tiva  TOcauTT]v  eivai  6, 
10;  cirdviov  bi  toOto  Kai  iv  dXiToic  dcTiv,  ujcTe  TTaXaiou)ievov 
^eTapdXXeiv  III  18,  7  ;  Kai  toOto  iv  dXiTOic  ujct'  eJc  dXXo  T€ 
)LieTaXXdTT€c9ai  q^uTOv  C.  II  13,  3;  fiXujc  dv  ttoXXoTc  toOt'  ?ctiv 
uiCTe  ppuiTd  TiTvecGai  C.  V  12,  9;  8Xuic  iv  ttoXXoic  toOt'  Ictiv 
ujcTe  x^uJpd  M^v  dvTa  ppujTd  TiTvecGai  C.  VI 12,  9;  nach  iKeivoc: 
dK€ivo  cupPaivei  Trepi  Td  bevbpa  uicTe  ^eTapXacrdveiv  11  4,  4; 
inei  iKeivo  fi^oiov  Iv  Te  toic  CTrepjiaci  Kai  iv  Toic  li\)oxc  d&CTe 
.  .  .  ^eTapdXXeiv  C.  II  13,  3;  ^Keivo  b'  6)ioiujc  dv  d^iqpoiv  dcnv 
ujcre  Trjv  qpuciv  TiTvecGai  C.  IV  7,  7 ;  ivioTe  bi  KaKeivo  cu^paivei 
uJae  .  .  .  dv€TK€iv  C.  V  1,  11;  dKeiva  dv  tic  dTriZinTriceie  rrapd 
toOtov  ujcTe  Kai  t6  inroKei^evov  dTTobibovai  auTov  C.  VI  2,  1 ; 
cpaiveTai  bi  KdKeivo  cu^cpwveiv  uiae  (W,  codd.  i&cTTep)  iy  Toic 
dreX^ci  x^^oic  {LidXXov  eivai  Tf|v  euoc^iiav  C.  VI 16, 8;  nach  ourujc 
stets,  so  f|  Tdp  lKq)ucic  auTUJV  oi/ruic  liicTe  eivai  Td  piv  ^ktoc  Td 
V  ivToc  VI  6,  4  usw.  Nur  einmal  steht  nach  outwc  der  Indikativ 
bei  i&ae:  dvioTe  outujc  eic  dKpipk  bifiXBev,  uicTe  tujv  im  toO 
auToO  KXrj^aToc  dqpOaX^div  ol  ^fev  UTieic,  oi  bi  TreTrriTfiTec  elciv 
C.  V  12,  10;  hier  soll  der  dauemde  wirkliche  Zustand  hervor- 
gehoben  werden  (die  ganze  Stelle  bezieht  sich  wahrscheinlich 
wiederum  auf  ein  Experiraent).  Anders  ist  VII  4,  5  outujc 
TrXaTUKttuXa  TiTvovrai  Tivec  uicT'  dviouc,  cpaci,  Kai  Gupaic  xPncOai, 
wo  qpaci  ganz  ohne  jeden  EinfluB  auf  die  Konstruktion  ein- 
geschoben  ist  (s.  K.-G.  11  S.  353,  1). 

b)  ouToc  bez.  outujc  sind  aus  dera  Zusamraenhang 
herauszuhoren: 

a.  bei  eivai  rait  Pradikat:  al  bi  mia  touc  x^^o^c 
cpavepai  Trdciv   iSiae   \ii\   6eic6ai  Xotou  I  12,  1;  8|lioioc*)  Taic 

^)  MUller  hat  mit  Unrecht  auf  die  einzelnen  Adjektiva  so  viel 
Wert  gelegt,  wenn  er  sagt,  dJcre  folge  auf  q>avep6c,  d^oioc;  darauf 


68  Ludwig  Hindenlang, 

eingeschrankt  and  weieht  von  der  sonst  im  Attischen  ublichen 
kaum  ab,  so  haben  wir  oft  TrXfjv  el  tic  Xijox  H  2,  12;  C.  IV 
5,  7 ;  C.  IV  6,  7  usw. ;  weiter  nooh  biacp^pouo,  ci  nri  tic  Odn 
I  11,  4;  SiTou  Td  Kdpmiyia  dKapna  TiTvcTai,  KaGdirep  6  cpoivi 
Kai  ei  br\  tic  Ko^iceie  11  2,  10;  toOto  b'  cItic  q^droi,  dvaTrodvf|«a 
IV  4, 12;  diroTucpXoT  TdXXa  Iwa  TrdvTa  Kai  irpoc  touc  dvBpumouc 
ef  Tic  irpocpaiveiev  IV  4,  13;  oib'  dcpidci  qpuXXov  oub'  i\  nc 
dcpdXoi  Vn  2,  5;  o6x  ^«icra  otKeia^t  tic  Xafipdvoi  Vffl4,3; 
oux  fi|Lia  KutcKCTai  ef  \xf\  —  KaTaXdpoi  C.  I  11,  2;  ei  b^  ^n  toOto 
Tic  eein,  dXX'  dKeivo  T€  (pavep6v  C.  VI  11,  5.  Bei  Futurum  im 
Hauptsatz :  et  T€  tic  dvdiraXiv  t6  dTP*ov  eic  t6  fj^epov  d^pdXXoi, 
biaqpopdv  ^iv  Tiva  Troirjcei  C.  I  6,  10. 

rV.  Infinitiv. 

Den  substantivierten  Infinitiv  wendet  Theophrast  in 
allen  Verhaltnissen  an,  in  die  auoh  ein  Substantiv  treten  kami. 
Er  tritt  damit  in  die  FuBstapfen  von  Thukydides  und  DemoS' 
thenes,  auch  von  Isokrates  ^).    Doch  nirgends  ist  der  Grebrauch 
so  ausgedehnt  wie  bei  Theophrast.    So  findet  sich  in  den 
ersten  drei  Btichem  der  Historien:  16mal  t6  mit  Inf.  (Nom. 
oder  Akk.),  toO   Imal  (direxeiv  toO  l^  eivai  III  1,  4)  t«|i 
26mal  (besonders  modal,  kausal,  nach  biaqp^peiv  usw.  z.  B. 
Tuj  XeTTTOcpuXXoTepa  eivai  biaqp^peiv  III  9,  5 ;  ftia  bk  Trp6c  rd 
filLiepa  Tujv  dTpiuiv  dipiKapiria  re  Kai  icxuc  Kai  TToXuKapTria  tui 
TTpoqpaiveiv  III  2,  1),  bid  mit  Akk.  17  mal  (z.  B.  6id  t6  fiif|  rrei* 
pdcOai  ^nb^va  III  1,  1),  elc  3mal  (Kurd  t£  ti?|v  biaipeciv  elc  t6 
TrXeiui  Kai  ^XdTTU)  qp^peiv  11  4,  3  usw.),  ^ixQ^  2  mal,  Trpo  5  mal, 
Trp6c    4mal    mit  Dat   und  Akk.   (toiv    bi   cuko^v   ttp6c    i^t 
TrepiT^jiveiv  Kai  reqppav  TrepiTrdrroua  11  7,  6;  toOto  jnfev  ouv  fiv 
eTri  Trpoc  re  t6  qpepeiv  fifia  Kai  Trpoc  t6  euKupTreiv  11  7,  7  usw.). 
Nebensfitze  sind  dafiir  umso  sparlicher  verwendet   Wie  weit 
der  Gebrauch  geht,  zeigt  z.  B.  C.  V  7,  3  oOk  d^av  t6  cu^Paivov 
9aufiacT6v  tlu  re  e(c  t6  cuveTTuc  ^era^dXXeiv  Kai  ?ti  (W  fiir  iw) 
Tiu  6pdv  Kui  dTTi  T€  Tujv  Ziujujv  ToiauTac  fieTupoXdc  T^TVO^evac 
(Inf.  statt  8ti  ^erapdXXei  Kai  6puj^ev).    Den  bloBen  Genetiv 

^)  Das  Material  fUr  die  SLlteren  Klassiker  hat  zusammengestellt 
Fr.  Birklein  in  den  Unters.  zur  gr.  Synt.  von  Schanz  III. 


Sprachl.  Untersuchungen  zu  Theophrasts  botan.  Schriften.        69 

zur  Bezeichnung  des  Zweckes  (zuerst  bei  Thukydides  s.  Birk- 
lein  ni  1,  S.  55),  haben  wir  C.  YI  11,  16  iTpoc  ?via  bk  Kai 
7Tap€|LipdXXoua  ti  toO  TrfiHai  koi  cuXX^tciv,  ohne  daB  jedoch, 
wie  im  Attischen,  der  Inf.  negiert  ist.  Manchmal  steht  der 
substantivierte  Infinitiv,  wo  man  den  einfachen  erwartete, 
so  Vni  8,  1:  eiXapriTtov  cpaci  t6  |li{ct€iv  usw.^). 

?CTi  mit  pass.  Infin. :  k6i€C0ai  f|6u  I  7,  3;  III 12,  4;  d^paia 
Td^vecOai  V  1,  1.  Gebrauchlicher  ist  sonst  der  aktive  Inf.  — 
JcTi  =  es  ist  moglich  mit  folgendem  Inf.  (s.  Ktihner-Gerth  n 
S.  9f.):  so  bevbpeciv  ?ctiv  ouTUic  biaXaPctv  I  2,  2;  lcriv 
dqpwptCfLieviiv  outuj  Xapeiv  I  6,  2;  cr|)ii€iov  bi  t6  ^rfiiv  €ivai 
(vgl.  Koiv6v  Xapeiv  I  1,  10). 

Zu  beachten  ist  der  Inf.  bei  cue^rcTv,  das  so  konstruiert 
wird  wie  ^qibioc  elm,  also  mit  dem  aktiven  Inf.  in  passiver 
Bedeutung:  cuGctci  rdp  d)C  ciTTciv  Trdci  XPT)c6ai  V  7,  4.  Sonst 
ist  dieser  Gebrauch  bei  einfachen  Verben  nicht  belegt  (s.  Kiihner- 
Qerth  II  S.  15,  Anm.  13).  —  Selten  wird  auch  dTOirov  dcTi,  das 
so  ziemUch  dasselbe  besagt  wie  OaujiacTov  kri,  mit  Inf.  ver- 
bunden;  wie  KaTci  rdc  xdipac  biaq)dp6iv  rdc  ^pyaciac  ouk  dtTO- 
Trov  II  6,  5,  meist  steht  der  substantivierte  Inf.  oder  €i;  der 
blofie  Inf.  auch  bei  Aristot.  categ.  lla  34. 

Nach  Tr4q)UK€  ist  der  Inf.  iiblich,  so  I  4,  3,  4 ;  II  3,  2 ; 
IV  4,  11  usw.  Einmal  steht  er  nach  dTrobibovai  :  6ca  6'  4v 
Tf)  d|i7rdiT€i  6€v5pa  iu^tcBoc  fxovTa  Kai  KapTT6v  TUTxdv€i,  TTcpi 
TOUTUJV  ouK  dv  Tic  icu)c  dTToboiri  Tf|  GaXdTTij  Tf|v  Tpocpfjv  dXX' 
ivb^X^cOai  tt6ti|liov  £Xk€iv  ^v  ttj  t^I  ^dc  ^i21ac  usw.  C.  11  5,  2 ; 
so  ofter  bei  den  Attikem  (Thuk.,  Lys.,  Demost,  auch  Xenoph.). 
Daher  mit  pleonastischem  ujctc  :  dTrobibuiCi  touc  kuuXouc  drr' 

icx^P^v  icxupouc...  iJicG' t6v  KapTT6v  civai  ttoXuv  C.II  12,3, 

wie  auch  das  Simplex  bib6vai  :  toutouc  bi'  8Xou  64bujK€v  f| 
9UCIC  uicT€  pXacTocpueTv  C.  I  11,  7*). 

Personliche  Konstruktion  (s.  Kiihner-Gerth  II  S.  35) :  xoi- 
X€tt6c  (6  KiTTOc)  TTapaq)U€c6ai  Trdci  toic  64v6poic  III 18,  9. 

')  Subst.  Lif.  ist  mit  Schneider  auch  C.  V  9,  1  herzustellen : 
KaOdirep  f\  i)fd)pa  xal  6  cq>aK€XiC|Lidc  xal  <t6^  dcTp6pXnTa  xal  CKuiXri- 
K6ppujTa  TttvccOai. 

■)  Nichts  weiter  als  einfache  Verstarkung  des  bloBen  Infinitivs  ist 
auch  o<)hi  Tdp  o(jbi  Tainr}  Kivbuvoc  dicTC  caiTf\vai  C.  II  17,  7. 


70  Ludwig  Hindenlang, 

Wie  tiblich,  wird  beim  Inf.  ein  allgemeiner  Akk.  wie  tivo, 
fmdc,  Toiic  dvGptuTTOuc  oft  weggelassen,  z.  B.  C.  11  17,  3:  iroiei 
t6  irXfiOoc  —  9au)id2[€iv. 

Wechsel  der  Konstruktion  nach  einem  Ausdruck  sen- 
tiendi  haben  wir  C.  I  16,  7  Icti  5e  tic  Kai  outoc  Xotoc  uk 
tOuv  dTpiuiv  oi)  buva^fevuiv  TreTT€iv,  touc  bi  irupfivac  4k  Tf\c 
HuXiiibouc  TiTvecGai  Tpocpnc. 

Den sogen.  freien  oder  f  ormelhaf ten  Inf initiv finden 
wir  auBer  in  den  bekannten  Wendungen  wie  dirXuic  eiiTeiv 
in  ibc  Ka9'  ?KacTOV  t^voc  XapeTv  III  8,  1;   ibc   \xky  id  irpo- 
q)avecTepa  Kai  ^cTicra  XaPeiv  III  18,  8;  ujc  4v  T^vei  Xapeiv 
C.  IV  3,  3;  ibc  Ttu  Tevei  Xapeiv  C.  VI  6,  2  (s.u.);  dic  tuttui  Xapeiv, 
eJTreiv  I  1,  6;  ujc  tuttiju  Kai  dTiXuJC  eiireTv  III  2,  4;   ujc  Tinnu 
irepiXaPeTv  III  6,  12  (so  auch  Aristot,  dafiir  sagt  Theophr. 
auch  ujc  TUTTiu  XeTOVTec  I  2,  2).  Besonders  beachte:  ujcre  tuttuj 
eiireTv  C.  I  17,  9  und  i&cre  Ka96Xou  Kai  koivujc  eiTTeTv  C.  VI 
5,  6*),  hierher  gehort  auch   i&CTe  b'  8Xaic  x^P^^c  x^P^^^^^^ 
C.  I  12,  5.  Vielleicht  hat  man  darnach  C.VI  6,  2  statt  uic  li 
T^vei  zu  lesen  i&CTe  T^vei  (U  hat  dic  tuj  aus  u)c  to). 

Gebrauch  von  ujc:  Finale:  C.  III  13,  1  Tdc  bk  TO^dc 
Ppaxeiac  (sc.  iroioOvTai)  uic  fiv  ^iZ[ui9uici. —  Konsekutiv  mit  Inf.: 
Td  bi  m\  djc  irepiTriTTTeiv  ^Ti£iq)Xoia  I  5,  2;  Ix^i  Tivd  oiKeioniTa 
ujc  Td  ^^v  euoc^a  eivai  usw.  I  12,  3  (s.  Kiihner-Gerth  n  S.  501 
Anm.);  in  der  Attizistenzeit  so  oft  (Schmidt  a.  a.  0.  IV  87). 

Zugaben.  Interpretation  von  C.  I  13,  1:  ZnTrjceie  b'  fiv 
Tic  4k  tujv  mKpuj  TTpoTepov  eipnM^viuv  iTOTepov  Td  bevbpa  KaTd 
Xeifiiuva  Kuei  TTpoc  KapTTOTOviav,  toO  5'  r^poc  diTOTiKTei  koi  ToOb' 
olov  iTepioboc  icrx  xpovoic  uipic^i^voic  KaOdiTep  toTc  liboic  f) 
6id  Tf|v  Jvbeiav  thc  Tpoq)f)c  cu^paivei  Kai  bia  Tf|v  M/uxpOTriTa 
ToO  ddpoc  ei  Tdp  iv  toTc  eubieivoTc  Kai  ^aXaKoTc  dei  pXacTd- 
vouciv,  ouK  fiv  eiri  TeTaTM^vrj  toTc  xpovoic  f\  kuticic,  ei  bi  \xr\ 
ouTi  T€  TauTaic  TaTc  uipaic  dic  8Xov  fi|ia  pXacrdveiv  ttoXiv  Kai 
ei  Ti  t6  dpTUJV  diroTiKTei.    Theophrast  stellt  zu  Anfang  die 


^)  Vgl.  KUhner-Gerth  II  S.  509  mit  je  einem  Beispiel  aus  Hdt.  und 
Plat.,  wo  die  HerausgelDer  ODc  Te  &ndem ;  das  gleiche  tut  Schneider  an 
unserer  ersten  Stelle.  Durch  Theophrast  wird  die  Oberlieferung  bei 
Herodot  und  Piato  bestatigt. 


Sprachl.  Untersuchangen  zu  Theophrasts  botan.  Schriften.       71 

Frage,  ob  das  Ruhen  und  Sprossen  der  Baume  nur  ein  ein- 
facher  Zeitwechsel  ist,  oder  ob  sie  durch  Nahmng  und  Klima 
hervorgerufen  werden.  *Wenn  die  Pflanzen  in  besonders 
milden  Gegenden  immer  sprossen,  dann  liegt  kein  regel- 
rechter  Zeitwechsel  vor;  sprossen  sie  nicht  immer,  dann  ist 
der  Wechsel  doch  nicht  nach  den  bestehenden  Jahreszeiten 
geordnet,  namlich  so,  daB  sie  inmier  sprossen',  d.  h.  in  sich 
und  dann  zur  rechten  Zeit  dTroTiKTeiv  (ibc  also  konsekutiv), 
vgl.  dazu  C.  I  12,  8  bi'  5  Kai  oOk  diXoTov  iv  auToTc  ificTTep 
KuovTa  Karexeiv  f|  cuva9poi2[ovTa  Kai  Xa^pdvovTa  irpoc  Tr|v 
Kunciv,  £10'  fi^ia  Taic  iiJpaic  dTTOTiKTOuciv.  Denn  bei  dem  gtinstigen 
Elima  mtiBten  sie,  wenn  sie  immer  sproBten  {pXacrdveiv, 
Kueiv),  auch  fortwahrend  diroTiKTeiv  (^KpXacrdveiv).  Doch  ist 
diese  Frage  nicht  zu  entscheiden  (da  man  auch  von  der 
deipXdcTT]Cic  nichts  Sicheres  weiB,  vgl.  C.  1 11,  6  usw.),  daher: 
§  2  TOUTo  |Li4v  ouv  djc  Ka0'  uTr60eciv  0euipeic0uj.  Und  so  be- 
gntigt  sich  Theophrast  mit  einer  Wiedergabe  der  empirisch 
moglichen  Beobachtungen :  iv  bk  Tf}  vvv  irepiobtjj  Tuiv  ibpujv 
?oiK€  Td  bevbpa  usw.  (§  3). 

C.  I  17,  9  ujc  6'  6  pXacTOc  d^q)OTdpujv  iieT^xei  tiuv  ibpuiv 
iitx  TToXuv  xp6vov  irapeKTeivujv.  Wimmer  tibersetzt  ujc  tiberhaupt 
nicht,  laBt  aber  den  Text  unverandert.  Schneider  schreibt: 
div  b'  f)  pXdcTTicic  —  TTapeKTeivei.  —  Es  wird  an  dieser  Stelle 
dargelegt,  warum  einige  Baume  dijiiKapTra  sind:  Td  |li4v,  6ti 
i|iuxpd  Tr|  q)ucei,  dijiiKapTTa  Kai  diiJipXacTf),  8ca  bk  j\)\xva  Kal 
dKeXu^a  oiix  tKavd  TrepiXainpavo^eva  Tr|  uipcji,  Td  b\  6ti  £ripa  Tf| 
fpucei.  Schneider  muB  nun  Kap7r6c  zu  irapeKTeivei  erganzen,  was 
uach  pXdcTTicic  sehr  hart  ware.  AuBerdem  ware  der  Ausdruck 
irapeKTeiveiv  nicht  glticklich  gewahlt  Ich  schlage  vor:  tuiv  b'  6 
pXacToc  —  irapeKTeivujv ;  die  Anderung  ist  ganz  leicht,  aber 
sachlich  bedeutsam.  Mit  tuiv  bi  wird  nun  den  iiiuxpd  und 
Eripd  T^  q)ucei  eine  dritte  Gruppe  gegeniibergestellt,  namlich 
diejenigen,  deren  Wachstum  sich  langer  hinzieht  und  so  auch 
eine  spatere  Fruchtzeit  zur  Folge  hat. 

Gebrauch  von  ulcTe.  Meist  folgt  der  Infinitiv,  sodafi 
Theophrast  auch  hier  die  Eigenttimlichkeiten  der  Koivr)  auf- 
weist  (Schmidt  a.  a.  0.  UI  85  f.).  Mit  dem  Ind.  (zum  Ind.  rechne 


80  Ludwig  Hindenlang, 

C.  Prapositioaen  und  Konjunktionen. 

tJber  diesen  Teil  der  Syntax  gibt  es  scbon  zwei  ein- 
gehende  Untersuchungen  von  W.  Miiller,  namlich  die  Disser- 
tation:  De  particularum  usu  und  ein  Programm  uber  die 
Prapositionen  (Amstadt  1878).  Ich  verzichte  darum  auf 
eine  erschopfende  Behandlung,  zumal  eine  teilweise  Nach- 
priif ung  der  Mullerschen  Arbeiten  ihre  Zuverlassigkeit  erwies. 
Nur  um  der  Vollstandigkeit  dieser  syntaktischen  Unter- 
suchungen  willen  seien  die  beachtenswerten  Erscheinungen 
hier  wiederholt  und  zugleich  einige  Brganzungen  gegeben. 

Prapositionen.  Gar  nicht  kommen  vor :  d^qpi,  irepi  mit 
Dat,  irpoc  mit  Gen.,  ibc.  Selten  sind  dvri,  ?ujc  (kxic^ievouc 
?iwc  TTic  iv6c  ini2, 7)'),  ojv  in  richtig  attischer  Verwendung 
(IV  8, 14;  C.  n  17,  8;  V6,  6),  iTapd  mit  Gen.,  utt^p  mit  Akk, 
U7r6  mit  Dat.  —  ineTaEu  in  wechselnder  Stellung:  |Li€Ta£u  54 
irfTveTai  ivoc  Kai  q>\€p6c  I  2,  6 ;  |LieTa£u  irpivou  Kai  bdqpvnc  III 
16,  4;  2cTi  bi  edfivou  Kal  bdvbpou  ^€Ta£u  18,  4.  In  den  Causae 
kommt  es  nicht  vor*). 

irapd:  oft  von  der  Zeit,  wie  Tiapd  TpiTnv  f\  TerdpTriv  tto- 
TiCeTai  IV  3,  6.  Sehr  ausgedehnt  ist  der  Gebrauch  in  dem  Sinne 
=  dartiber  hinaus,  besonders  nach  dXXoc,  ou^eic,  frepoc  usw., 
wie  ou  Tdp  Ix^vcx  cpuXXov  oub^v  Trapd  t»*|v  fiKavBav  VI  1,  3; 
?T€pa  Trapd  Taura  VI  2,  6;  beliebt  ist  die  Wendung  Ibioc 
Trapd,  wie  tbiov  bk  Tiapd  rdXXa  t6  tujv  Tpixuibuiv  IV  1,  3.  In 
anderen  Fallen  hat  man  solche  Worter  aus  dem  Zusammen- 
hang  zu  erganzen,  so  ou  ^cjibiov  XaPeiv  irapd  t€  tov  dccpdparov  koI 
Tov  CKopmov  VI  4,  1.  Es  dient  so  auch  zur  Anknlipfung  eines 
neuen  Teils:  TpiTov  bk  trap'  auTd  VIII  1,  1.  Komparativ  steht  es 
dementsprechend :  6  bk.  toO  Kuirefpou  Kai  Pout6^ou  KauX6c  6^aX6- 
TT]Td  Tiva  Ix^x  irapd  toutouc  I  5,  3.  —  Einigemal  ist  es  kausal 
=  gemafi,  so  Ivia  b'  oijk  dvra  tQ  cpucei  Trapd  tov  t^ttov  icriv 

*)  In  der  klassischen  Zeit  nur  sehr  selten  6rthch;  Aristoteles  hat 
es  Metaph.  lOoOb,  5  ^ujc  rfjc  toO  del  kivoOvtoc  (dvcpTeiac)  und  de  part. 
anim.  643 a,  22  ^uic  tOjv  dT6|uiuiv. 

')  Uber  die  anderen  sog.  uneigentlichen  Pr&positionen  s.  M^Ier: 
dvuj0€v  nachgestellt  II  5,  4  cIt'  auTf^c  A^^ov  paXibv  ftvufOcv  ^nixuic^ 
(falls  nicht  oOt^iv  zu  lesen,  vgl.  H.  IX  3,  2 :  Keil). 


Sprachl.  Uniersuchungen  zu  Theophrasts  botan.  Schriften.       81 

ueiqpuXXa  I  9,  5  (wie  Isokr.  Archid.  §  52 :  Trapct  toOtov  TiTvexai 
f|  cumipia). 

7T€pi:  beliebt  ist  Ttepi  mit  Akk.  bei  Landernamen  z\ir 
Bezeichnung  der  geographischen  Verbreitung  von  Pflanzen, 
so  irXeicTiiv  cpad  riTvecGai  irepi  GerraXiav  xai  MaKcboviov 
III  5,  4  usw. 

uTTo  mit  Akk. :  an  wenigen  Stelien,  um  auszudrucken, 
daJS  etwas  in  ein  Gebiet  einer  Sache  fallt,  so  utto  xap  ttjv 
Xex^eicav  airiav  fiTravia  Taui'  dcTiv  C.  VI  18,  1. 

Anastrophe  findet  sich  bei  Trepi  3mal:  cpuXXou  t€  Tiepi 
Ktti  KauXou  VI  3,  7 ;  dXXd  toutu)v  |i^v  irepi  X6toc  ^Tepoc  C.  IT  5,  2 
und  VI  6,  10. 

Wiederholung  der  Praposition  unterbleibt  beim  Ver- 
gleich  wie  allgemein  attisch:  ^iaTTipfj  tov  KapTiov  dveu  tujv 
oivdpuiv  liicTrep  f]  cvKt]  tujv  Opiujv  C.  V  4,  1;  ebenso  bei  fol- 
gendem  Eelativ:  im  irdvTuiv  i&v  toOto  cu^paivei  C.  IV  13,  1 
(s.  Kiihner-Gerth  I  551  f.);  cu^Paiveiv  im  ist  ja  iiblich  bei 
Theophr.,  vgl.  z.  B.  4<p'  iLv  cu|jiPaivei  C.  V  3,  7;  man  braucht 
also  hier  nicht,  wie  Wimmer.  meint,  olc  zu  andem. 

Falle  von  Brachylogie,  wie  das  bekannte  ol  Ik  ttic 
TToXeuic  JcpuTov:  ibc  Tf|V  dTio  tu»v  dvuj  buvainiv  Kai  Tpocpfjv 
cic  To  KdTU)  TpeTTOiii^vTiv  C.  I  12,  3  (fehlt  bei  Miiller);  tov 
irap^  f)^u)V  (poiviKa  (puTeuoi  dv  BapuXujvi  II  2,  8;  6  Trapd  tuiv 
dlXXuiv  ^Kei  CTTeip6^evoc  dip^  pXacTdvei  C.  IV  11,  5.  Ahnlicii 
ist  aufzufassen:  ddv  b'  iv  tiu  ?cuj  tov  Trupfiva  ^iacpdTUiciv 
C.  V  10,  1  statt  idv  dv  Tui  ivjoc  Iod  tov  TTupfiva  ^iacpdTUiciv, 
uxpeXoOci  Venn  sie  (die  Wiirmer)  im  Innem  sich  von  der 
Schale  aus  hineinfressend  den  Kem  verzehren'  (im  Gegensatz 
zu  iav  UTTO  t6  bep^a  T^vuiVTai). 

Partikeln.  Es  fehlen  folgende  einfache  oder  in  Ver- 
bindung  mit  anderen  stehende  Partikeln,  die  wohl  bei  den 
Attikem,  bei  Aristot.*)  aber  gar  nicht  oder  nur  selten^)  vor- 
kommen:  Kal  fir|V*(oft  beiAtt:  Kiihner-Gerth  11, 137),  Te  iuriv* 
(besonders  beiXenoph.),dTdp*(wohI  aber  in  Ps-Theophr.IX  20,3, 
auch  ein  kleiner  Beweis  fiir  die  Unechtheit)^  t^*  und  r^  \xr\v*^ 

»)  Als  Quelle  wurde  die  Euckensche  Arbeit  benutzt. 

•)  Die  bei  Ari.  gar  nicht  vorkommen,  sind  mit  *  bezeichnet. 

XIV,  2.  6 


82  Ludwig  Hindenlang, 

bi  TOi  (iiicht  of t  bei  Att. ;  ob  bei  Aristot  ?  weder  bei  Eucken 
noch  bei  Bonitz  Angaben) ;  oukouv,  oukoOv,  ou  iiievToi  dXXd*, 
ou  Tctp  dXXd*,  TOiYapoOv*,  outoi,  auch  lcre*  (bei  Xenoph.  oft), 
selten  sind:  dXXd  ydp  nur  lY  14,  14;  dXXd  br\  (bei  den  Att. 
haufiger) ;  dXXd  xdp  hr\*  nur  11  8,  3  (ofters  bei  den  Att) :  oub^ 
br\  siebenmal  (s.  Muller,  S.  461);  ^^bk  br\  nur  C.  nil2, 1; 
dXXd  TOi*  nur  III  7,  3;  ydp  toi  nur  I  1,  3;  dXX'  ouv  br\  C.VI 
6,  10;  KaiTOi  Te:  tiber  IV  4,  1  s.  S.  42 1);  C.  I  16,  7  ist  uber- 
liefert  nur  Kai  to,  sodaB  KaiTOi  ohne  fe  gelesen  werden  muB; 
bleibt  nur  noch  C.  I  16,  6,  wo  sich  vielieicht  die  Umstellung 
KaiTOi  TOUTUJV  T€  empfichlt. 

Von  Partikeln,  die  bei  Att  und  Aristot  ofter  vorkommen, 
fehlt:  Toivuv;  selten  sind:  )li4vtoi  (nur  in  den  Causae);  dpa 
allein  nur  C.  V  3,  7,  haufiger  in  Verbindungen  wie  ei  dpa 
dXX'  ^  (Kuhner-Gerth  II,  284),  dXXd  ^nv,  5e  t€. 

Die  zuerst  bei  Aristot  vorkommende  Verbindung  dXV 
dpa  findet  sich  bei  Theophr.  nicht 

Erg&nzungen:    Merkwiirdigerweise    hat    Mulier  iiber 
die  Partikel  toOv  gar  nichts  gesagt   Theophrast  bedient  sich 
ihrer  sehr  oft,  am   liebsten  zur  Einfiihrung   einzelner  Bei- 
spieie  nach  allgemeinen  SStzen,  so  Kairoi  Kai  ouTai  al  cap- 
Kujbeic  (^iZ^ai)  doiKaciv  ^XKeiv.  Tdc  toOv  toiv  dpuiv  I  6,  10:  dito 
ToOv  TTic   iv  TTuppa  II  2,  6;   iv  ApKabiqi  toOv  IV  1,  2:  vgl. 
noch  IV  5,  6 ;  8,  2 ;  V  8, 1 ;  Vn  2,  5 ;  VIH  8,  2 ;  VI  3,  5  und  viele 
andere  Stellen  (KlUmer-Geiili  II,  156).  Bei  Aristot  ist  der  Ge- 
brauch  viel  seltener,  dagegen  sehr  haufig  in  der  unechten  Schrift 
TTepi  (puTiuv^),  wo  einigemal  auch  f|Touv  steht,  das  Aristoteles 
gar  nicht  hat.  —  Wie  an  obigen  Stellen  toOv  mit  den  ein- 
zelnen  Beispielen  gleichsam   eine  Begrundung  einfiihrt,  so 
wird  es  auch  sonst  fast  wie  Tdp  gebraucht,  so  11  4,  3  toOto 
CKeTTT^ov  •  oi)biv  ToOv  q)avep6v ;  VII  3,  5  cujipdXXeTai  bi  n  Kai 
6  TOTTOc   TTpoc  aOSficiv  •  KeXeuouci  ToOv,   6Tav  tic  ^CTacpuTeur) 

^)  Eucken  S.  36  weist  daraof  hin,  dafi  oft  aus  Nachl&ssigkeit  die 
Abschreiber  ye.  an  falsche  Stelle  gebracht  haben. 

')  Der  Verfasser  dieser  Schrift  scheint  iiberhaupt  in  Stilistik 
und  besonders  im  Wortschatz  stark  von  Theophrast  beeinflufit  zu 
sein.  Eine  n&here  Untersuchung  diirfle  zu  einem  greifbaren  Resultate 
kommen. 


Sprachl.  Untersuchungen  zu  Theophrasts  botan.  Schriften.       83 

Td  c^Xiva,  TrdrraXov  KaraKpoueiv  fiXiKov  fiv  pouXnxai  iroieTv 
To  ceXivov;  C.  IV  1,  5  t6  bk  ^r|  buvacGai  inpeTv  xd  T^vri  iv 
d)LAq>oTv  fiv  Ix^i  TT^v  aWav  Kai  tuj  irXeiuj  xP^vov  t6  KaTd  thc 
jidXXov  KaTaKpaTeTcOai  Kai  tujtouc  cuj^jiaTiKOuc  6tkouc  dvTicTrdv 
8  ToOv  Kai  thc  dKapTnac  amov  Kai  ttic  KaKOKapTriac ;  C.  IV 
5,  4  ei  ^f)  dpa  Kai  toOto  ttic  Tpocpfic  dTKUJ  *  qpiXeT  toOv  xtijpav 
dTaOrjv ;  9,  1  ^Keivoic  xaXeTTUJTaTa  *  TioXXd  toOv  diroXXuTai  xop- 
TacOevTa  Trupujv;  C.  VI 10,  5  tiIi  be  dpepivOiu  Kai  oJKeTov  qpaiveTai 
Kai  xP^ciliov  dTTOTrXuvOevTUJV  toOv  dTOXXuTai. 

Zu  den  6  Beispielen  von  dXXd  —  t€  im  Nachsatz  von  eJ, 
die  MiiUer  S.  32  angibt,  ftige  hinzu  C.  IV  6,  2  \xf]  fdp 
Xaipic0ev  Kai  eJ  |iir|  TiTveTai  cu^iraGec,  dXX'  iHaipou|ievu)v  t€  tujv 
^iZiujv  cuvaipoiT'  dv^).  Fiir  dXX'  f|  ftihrt  Mtiller  2  Stellen  an, 
wo  diese  Partikein  zwei  Substantiva  vcrbinden;  wir  haben  sie 
aber  auch  II  6,  5  zwischen  zwei  Verben :  oufeeiuiav  TTpocdTouciv 
ipTaciav  dXX'  f\  feiaKaGaipouciv. 

5e  im  Nachsatz,  allerdings  nach  einer  Parenthese:  V  4,  8 
Tojv  b'  6|LioTevaiv  HuXujv  8Tav  Tapixeuu)VTai  —  Tapixeuouci  Tdp 
ouK  ev  kuj  pdOei  irdvTa  buovTec  Tfjc  GaXdrrric,  dXXd  Td  \iiv  irpoc 
ouT^  Tf)  Ttl^  Td  bk  iLiiKpov  dvuiT^puj,  TOL  b'  iv  TiXeiovi  PaGei  —  irdv- 
Tu)V  b^  Td  7Tp6c  Tf|v  ^i2!av  Oottov  bueTai. 

Kai  —  be  (Kai  beim  ersten,  bi  beira  zweiten  Gliede); 
C.  II  9,  2  dTTOpXriTiKd  bi  jidXiCTa  tujv  KapTiujv  irpiv  TreTrdvai 
cuKTi  Kai  qpoiviH  Kai  dinuTbaXfi,  Kai  bid  Tf|v  dvaTToXnMJiv  utpottitoc 
Te  Tivoc  Kai  TTveujiaToc  ujCTTep  cuKaT,  Td  b  4  tiu  Tf|v  TTpocdpTrjciv 
Ixeiv  dcOevn,  touc  b'  6lovc  iiieiZiouc  ujCTTep  ^  d|LiuTbaXn.  Merk- 
wiirdigerweise  ist  diese  Stelle  Miiller  entgangen.  C  VI  20,  3 
ist  zu  schreiben :  dTTaiToOciv  uicTe  dva|ieiTVUc6ai  ^r|Te  KUjXu€c9ai 
l^n^'  u(p'  4v6c,  wo  Wimmer  ftir  inTib'  falschlich  |Lir)9'  hat.  Uber 
die  Verbindung  ouTe-oube  s.  Ktihner-Gerth  U,  S.  290  g. 

oux  8ti  —  dXXd  Kai  im  Sinne  von  non  modo  —  sed 
etiam,  bei  folgendem  negativen  Glied  =  non  modo  non  — 
sed,  wendet  Theophrast   regelrecht  an.    Indes   ist   an    zwei 

*)  Eine  von  den  Miillerschen  Stellen,  wo  dXXd  ohne  Te  nach  ei 
folgen  soll,  gehort  nicht  hierher:  G.  II  17,  5  eiydp  f|v  ^k  biaq)6opdc  tivoc 
f\  T^vecic,  X6tov  rivd  clxev,  dXX*  oOk  ^ctiv;  hier  beginnt  ja  dXXd  gar 
nicht  den  Nachsatz  zu  ei  —  t^vccic  ;  wir  haben  ihn  in  XdTov  Tivd  elxcv. 

6* 


84  Ludwig  Hindenlang, 

Stellen  oux  8ti  —  dXXd  auch  bei  positivem  Nachsatz  =  non 
modo  non  —  sed  (so  auch  Isokr.  XVIII,  17  s.  dariiber  Kiihner- 
Gerth  II,  S.  258  b):  C.  V  13, 6  diropeiTai  Koi  bid  ti  dbpoG  fivroc  toO 
ciTOU  i(puc6€ic  oOx  8ti  peXTiuiv,  dXXd  Kai  x^tp^v  inTveTai;  C.  III 
10,  8  (nach  Wimmer),  i.-nex  viwv  6vtujv  ei  tic  TOpeiXev,  oux 
8ti  fiv  dqpauavev,  dXXd  Kai  euauEecrepac  Kai  KaXXiouc  dTroince: 
*non  modo  non  exaruisset  altera,  sed  auctior  raeliorque 
evasisset'. 

Wiederholung  der  Partikeln  bei  einer  erklarenden  Hiii- 
zufugung:  C.  VI  17,  13  Kai  tdp  fiv  TaOG'  uiro  ttjv  arriav  ttiv 
auTrjv  miTTOi  Trepi  iLv  —  Tpo<pr|V,  Kai  ydp  Td  kujXuovtq  Kai 
aO£ovTa  TaOTa  Kai  Tf|v  Treipiv  TToioOvra  Kai  euxuXiav. 

Dber  fjtouv  I  7,  1  s.  oben  S.  21. 

Zugaben:  Nicht  zu  halten   ist  die  Stellung  voii  top 
IV  6,  1    ou    iiiovov    iv  Toic   £Xeci   Kai  Taic    Xi^vatc   kqi  toic 
TTOTa^oTc  tdp,  dXXd  usw.  ydp  scheint  genau  eine  Schriftzeiie 
heruntergeriickt  zu  sein,  man  fuge  es  nach   ^ovov  ein;  in 
U  und  M  fehlt  es  iibrigens.  —  C.  I  4,  6  6ti  6'  ou  iTdvTiuv 
oi  dTToi  Kai  to  bdKpua   TevvnTiKd,   iTpoc  Tdc  TrpOT^pac  aiTiac 
dvaKT^ov,  6ti  b'  oub'  oi  KauXoi  oiib'  al  ^Kai,  KaTd  Xotov  bk  xai 
toOt'  ^Tiv  SiTep  ^XexOn  TTpOTepov,  6ti  TTXeiouc  ai  yeveceic  Kai 
Tuiv  dXXu)V  usw.  Wimmer  iibersetzt:  *quod  autem  neque  caules 
neque  radices,  neque  hoc  ratione  caret,  ut  dictum  est,  quia 
plures  sunt  generationes  etiam  ceterorum*.   Wenn  so  richtig, 
dann  hatte   man   einen  ganz  besonderen  Gebrauch  von  5e, 
n^mUch  im  Nachsatz  von  6ti,  einen  Gebrauch,  der  sich  sonst 
nicht  bei  Attikern  findet  und  auch  fiir  Aristot  bestritten  wird 
(s.  Bonitz).    Man   miiBte  also  bf]  andern.    Doch   glaube  ich, 
daB   man   das   dritte  6ti  (vor  TTXeiouc)  nicht  als  qiiia  deuten 
darf,   sondern   daB   es   von   Xeyuj  abhangt.    Denn  verbindet 
man   6ti  oub'  oi  KauXoi  usw.  mit  67Tep  ^XexOn  TTpOTepov,   so 
wiirde  der  letztere  Satz,  bezoge  er  sich  nur  auf  toOto,  sehr 
nachhinken,  wenn   aber  auf  den   ganzen  Safe,   so  verlangte 
man  ujCTTep.    Was  ist  liberhaupt  vorher  (d.  h.  im  §  1)  gesagt? 
DaB  auch  Td  uXrjjjiaTa  Kai  TToidjbn  (SchluB  von  Kap.  3)  mehrere 
Arten  der  Entstehung  haben.    Daraus  geht  hervor,  daB  zu- 
sammengeliort   KaTd    X6tov   bk   Kai    toOt'  ?ctiv   67Tep    ^^x^l 


Sprachl.  Untersuchungen  zu  Theophrasts  botan.  Schriften.        85 

TTpoTepov,  8ti  usw.  :  8ti  abhangiger  Aussagesatz  zu  eXexBn- 
Im  vorhergehenden  lese  man  statt  8ti  b'  oub'  vielmehr  mit 
Prof.  Keil  Iti  6'  obh'  o\  KauXoi  oiib'  ai  ^iZ!ai.  Mit  Kara  Xoyov 
be  beginnt  dann  ein  neuer  Satz. 

Wenn  ich  eben  zu  IV  6,  1  wegen  der  Stellung  von  Top 
eine  Textanderung  vorgeschlagen  habe,  so  sind  mir  doch  nach- 
ti-aglich^)  Bedenken  gekommen.  Im  neuen  Menander  ei^cheint 
Tctp  selbst  an  siebenter  Stelle:  Epitrep.  531  (473  Sudh.)  outuj 
Ti  |Lioi  I  dYaGov  y^voito,  ZujcppovTi,  Tap,  okabe  |  dmujv;  ferner 
586  (448)  und  Perinth.  14.  Perikeir.  170  gibt  Koerte  KaKobai- 
|iov'  ouTU)  becTTOTTiv  oub'  ^vuTTViov  |  ibuiv  Yop  oi6',  dagegen 
interpungiert  Sudhaus  nach  beciroTriv  stark,  indem  er  die 
ersten  Worte  als  Apposition  zu  airrov  168  faBt;  dann  ou5' 
dvu7rvi[ov  •  I  ibiijv  Top  oib\  Allein  es  geht  nicht  wohl  an,  das 
negierte  ou5'  dvuTrviov  von  ibujv  zu  ti*ennen;  dies  steht  fiir  6vap 

(Phot  lex.  *KaT'  6vap*  ou  xpn  XeTeiv  — ,  dXXd  *6vap' Kai 

^dvuTTViov';  mehrSchmid,  Attic.I  48.  129.  IV  208),  und  dieses 
mit  Xegation  verbunden  ist  neben  einem  Verbum  des  Wahr- 
nehmens,  Meinens  usw.  typisch.  Schon  Solon  (bei  Arist  rp. 
Ath.  12,  5)  umschreibt  es  mit  outtot'  dq)9aX)ioiciv  fiv  |  eubovTec 
(=  ovap)  eibov;  vgl.  Demosth.  Xm  30  Tflv  —  Scriv  oub'  dvap 
flXmcav  TTUJTTOTe,  XIX  275  KTrjfiaTa  —  &  }xr]b'  6vap  iiXTTicav 
TTUJTTOTe  und  so  bis  zu  den  Kirchenvatern,  wie  Synes.  ep.  4,  Joh. 
Chrys.  de  sacerd.  I  4  Tijaf|v  6criv  oube  6vap  XrmiecOai  7Tpoceb6- 
Krjcav  (Prof.  Keil),  nattirlich  beide  nach  Demostenes.  Man  wird 
also  mit  Koerte  auch  hier  Tdp  als  an  7.  Stelle  stehend  an- 
erkennen  miissen.  An  o.  Stelle  hat  es  Menander  ofter,  auch 
Theophr.  I  12,  2  dXX'  ^v  toTc  iTepiKapTTioic  Tdp  iiidXXov,  doch 
nur  anscheinend,  denn  die  Worte  dv  t.  iTepiK.  bilden  logisch 
einen  einzigen  Begriff,  so  dafi  darnach  Tdp  die  3.  Stelle  inne 
hat  Diese  Betrachtungsweise  darf  nun  auch  auf  IV  6,  1  An- 
wendung  finden,  denn  ^v  toic  eXeci  kui  TaTc  XiVvaic  Kai  toTc 


*)  Diese  Retraktation  ist  mir  infolge  eines  durch  auBere  Um- 
stSnde  notig  gewordenen  Neudrucks  von  S.  85/86  ermoglicht  worden. 
Ich  konnte  so  auch  in  letzter  Stunde  noch  die  eben  erschienenen 
Menandrea  ex  papyris  et  membranis  vetustissimis  (Leipzig  1910)  von 
A.  Koerte  benutzen,  nach  denen  nun  hier  zitiert  ist. 


86  Ludwig  Hindenlang, 

TTOTa^oTc  enthalten  tatsachlich  nur  den  einen  iogischen  Begriff 
der  Ortsbestimmung;  damit  riickt  yap  hier  von  der  12.  an 
die  4.  Stelle  und  steht  viel  weniger  auffallend  als  selbst  bei 
Menander  an  5.  Stelle,  auf  die  es  ohne  logische  Entschuldigung 
durch  Verezwang  gedrangt  wurde^).  —  Bemerkenswert  ist  die 
Stellung  von  cqpobpa  z.  B.  11  2,  10:  ddv  eic  dXeeivov  IX0ti 
C(p6bpa  TOTTov,  wo  es  also  von  seinen  Adjektiv  getrennt  uns 
dabei  nachgestellt  erscheint;  auch  das  bei  Menand.  z.  B. 
Epitr.  272  XeTiTov,  (b  9eoi,  Tapavfivov  cq)6bpa  d7roXujX€Kui(a). 

Ellipsen. 

I.  Der  Kopula. 

DaB  die  Indikativformen  ^cri  und  eici  meist  ausgelassen 
werden,  entspricht  ganz  dem  knappen  Stil  Theophrasts,  der 
sich  ebenso  von  pedantischer  Korrektheit  wie  andererseits  von 
formloser  Harte  freihalt    Das  Verhaltnis  ist  etwa  so,  daB  auf 
30 — 40  Auslassungen  ein  Fall  kommt,  wo  die  Kopula  gesetzt 
wird.   Am  meisten  ist  diese  Ellipse  naturlich  in  Hauptsatzen 
beliebt,  nicht  minder  aber  auch  nach  8ca,  so  stets  6ca  fiXXa 
TOiaOra  IV  8, 1 ;  C.  1 11,  13  usw.  I  5,  5  kiirzt  Theophrast  sogar 
in  6ca  dXXa  ab,  was  sich  Aristoteles  nirgends  erlaubt 

Auslassung  von  eivai.  In  attischer  Prosa  liblich  sind 
Falle  wie  HI  9,  7  f\  b'  airic  euxpooc  bia  t6  fvbabov,  die  kaum 
mehralsEIIipsengefiihltwerden^).  Theophrast  geht  aberweiter 
und  gebraucht  solche  Adjektiva  mit  Artikel  nach  Prapositionen 
ganz  wie  Substantive,  also  z.  B.  bid  t6   ^aXaK6v  genau  wie 

')  In  MU  fehlt  ydp;  das  kann  sehr  wohl  auf  Streichung  wegen 
der  ungewohnlichen  Stellung  beruhen.  Es  gilt  zu  untersuchen,  ob 
solche  Interpolationen  durch  Streichung  in  diesen  beiden  Handschr. 
auch  sonst  begegnen. 

■)  C.  III 11,  6  hegt  doppelte  EUipse,  von  toi  und  clvai,  vor.  Die 
Stelle  ist  Ubrigens  korrupt;  denn  in  €(c  bi  riyv  aOximripdv  ^/|T€  irax^a 
ji/|T€  &Tav  X€irTd  (sc.  Td  q)UTd  Tiftv  dMir^ujv  Xa^pdv€iv  b^X) '  Td  \iiy  ydp 
oOk  dv  bOvaivTo  cf^^iai  darf  man  bOvaivTo  cf^\|iai  sicherlich  nicht  im 
Texte  lassen,  wie  es  Wimmer  tut ;  der  Plural  ist  umso  unertr&ghcher 
als  gleich  diroHripaveQ  folgt.  Vielmehr  ist  mit  Prof.  Keil  zu  schreiben 
bOvaiTo,  wobei  i\  aOxMHPd  Subjekt  ist:  'der  trockene  Boden  kann  die 
dicken  Weinstocke  nicht  erweichen*. 


Sprachl.  Untersuchungen  zu  Theophrasts  botan.  Schriften.       87 

bid  if|v  )iaXaK6TiiTa,  so  III 12,  2  xpn^^iMurrepoc  6  6\6cxoivoc  bid  to 
capKoibcc  Kai  )ia\aK6v;  lY  14,  12  6id  to  deicpuXXov  cpavepd;  C. 

VI  12,  11  al  {)\la\  b'  dppuiTOi  bid  t6  EuXoibec  —  Fi  t6  dxviiov. 

Anders  sind  11  2,  5  xcipuuv  i]  djLiUT^aXfi  koi  tiu  x^^^  ^^^ 
Tui  CKXripd ;  VIII  7,  6  al  x(bpa\  6iaq)4pouci  ou  ^iovov  tuj  Tricipai 
Kai  XeTTTai  Kai  (TTOfiPpoi  Kai  auxMidbeic,  dXXd  Kai  tiu  d^pt  Kai 
Toic  7TV£U)Liaciv ;  an  beiden  Stellen  ist  die  Auslassung  durch 
die  Parailelitat  des  folgenden  substantivischen  Gliedes  be- 
griindet.  Diese  Falle  sind  also  in  gewissem  Sinne  denen  der 
Conj.  periphr.  analog,  die  nieist  nur  im  Anschlufi  an  ein 
paralleles  Adjektiv  zur  Anwendung  kommt;  beidemal  wird 
eine  logische  Koordination  auch  durch  die  sprachliche  Kon- 
zinnitat  ausgedriickt^). 

Falle,  wo  eivai  nach  einen  verbum  sentiendi  oder  dicendi 
fehlt:  nach  6ok€Tv  (auch  sonst  bei  Attikern  und  Aristot.)  VII  4, 
4  6)iOiu)c  Kai  dv  ^Kcivaic  boKoOci  6iaq)opai;  C.  IV  4, 12  (s.  S.  98); 
C.  VI  14,  1  66Hai€v  dXoTOi  ^v  tiSj  dvGci  Toic  pXacTOic  (sc.  €ivai 
cu^n€Tpiav) ;  nach  cpaciv :  V  8,  2  Kai  6Xujc  o\'  ndcav  Tf|v  vficov 
6ac€Tav  Kai  dicTTcp  i^TPiiw^dvTiv  tQ  uXri;  IX  1,  2  Kai  €i  n 
ToiouTOV  ?T€pov  oT^v  <paci  Tfiv  dKavGav  Tfjv  'IvbiKrjv ;  IX  4,  8  Tf|v 
bfe  TTlv  urrdpTiXov,  hier  geht  aber  im  vorletzten  Satz  €ivai 
voraus,  es  steht  nur  TiTV€c0ai  dazwischen.    Uber  III  8,  7  und 

VII  5,  1,  s.  S.  98 ;  bei  ujct€  nach  einem  verbum  sentiendi 
C.  ni  6,  2  7TdvT€C  bi  t6  T€  tocoOtov  cu^cpujvoGciv,  uicT€  \xi\ 
6pi^€Tav  Kai  icxupdv. 

Nach  anderen  Verben:  I  6,  5  ^OXotov  dno  Tflc  dpxnc 
(sc.  auTdc  €ivai);  C.  VI  15,  1  Ibei  Tdp  Kai  toTc  dXXoic  \ii\  oOciv 
€u6c|uioic  TouToic  |LidXicTa*).  Hierher  gehort  auch  IX 1, 1  cu^paiv€i 
bi  Tici  Tiiiv  qpuTujv  Kai  xpooic  ibiac  ^x^iv  •  toTc  iufev  X€UKdc  olov  . . ., 
toTc  6'  al^aTUjb€ic  olov  .  .  .,  toTc  bk  x^^wpdv,  toTc  bl  dv  dXXri 
Xpdqi;  zu  x^wp<^v  miiUte  man  aufier  €ivai  auch  t6v  xum6v  er- 
ganzen,  was  kaum  geht,  da  in  diesem  und  dem  vorhergehenden 

*)  Ich  halte  es  darum  ffir  unangebracht,  mit  Schneider  und  Wimmer 

VIII  7)  6  dvai  einzusetzen,  konsequenterweise  miifite  man  es  dann  II  2, 5 
iibrigens  auch  tun. 

')  Ofter  iindet  sich  die  EUipse  eines  Infinitivs  bei  bcT,  wenn  das 
gleiche  Verb  in  einer  andem  Form  folgt,  so  C.  VI  17,  2  TaOxa  Tdp 
^CTi  Td  Tdc  Tpoq>dc  koI  Tdc  ir^xpcic  ol'ac  bci  (sc.  irouiv)  iroioOvTa. 


88  Ludwig  Hindenlang, 

Satz  f)  uTp6Tnc  Subjekt  ist;  raan  andere  lieber  xXiwpdv.  — 
Yerderbt  ist  IV  4,  7  bxa  t6  \xy]  ^eTdXa,  das  Schneider  und 
Stachhouse  fiir  Giosse  halten. 

Auslassung  von  Konjunktivformen:  I  8,  5  iav  V 
iv  Tpdx€Ci  Ktti  dvubpoic  Ktti  irveu^aTiiibeci  (sc.  i&civ  oder  t»- 
TVujVTai),  Kai  TravTeXuJC  (Kpdbai  riTvovTai).  DaB  ^dv  \ix\  wie  ei 
^rj  ohne  Verb  gebraucht  wird  (so  C.  I  20,  1),  ist  auch  sonstaus 
den  Attikem  bekannt  —  V  5,  2  Sttujc  dcTpaPn;  C.  III  14,7 
Sttuic  6  Kap7r6c  iroXuc  (an  beiden  Stellen  schiebt  Wimmer  ij 
ein);  C.  IV  4,  1  6Tav  n  xu>pa  Toidbe  Kai  6  df|p;  C.  IV  U,  1 
oub^  ToO  depoc  T»TV€Tai  ttJEic,  6Tav  [xf\  atOpioc  6  dr|p. 

Zusatz :  Nicht  anzunehmen  ist  mit  Wimmer  eine  Ellipse 
C.  I   15,  3   fiv    bi   TrXnOoc    ttoXu,    KdKeivujv    oukcti    TiTverai 
TT€i|iic,  wo  man  nach  ttoXu  :  fj  zu  erganzen  hatte.    Ich  halte 
jedoch  die  Uberlieferung  a^a  b^  ttXtiOoc  ttoXu  Kai  ouk€ti  TiTvciai 
ttIi|iic  f ur  richtig,  d.  h.  *die  Menge  der  Fnichte  bringt  Unreife 
mit  sich';  ahnlich  bezeichnet  djiia  —  Kai  die  enge   kausale 
Verkniipfung  zweier  Erscheinungen  z.  B.  C.  I  16,  1  ajia  t6 
TTcpiKdpTnov  6tp6t€pov  Kai  6  KapTT6c  dXdTTUJV  Kai  fi^a  ^^iluiv 
ouTOC  Kai  t6  TrepiKdpTnov  fXarrov. 

Auslassungdes  Optativs:  I  6,  8  €l  0€t4ov  (eir\^  denn  ini 
Hauptsatz  steht  dTTopr|C€i€V  dv  tic);  IV  13,  4  tcXoiov  Sv  icuic. 

Auslassung  des  Partizips:  Wie  bei der  Conj.  periphr., 
steht  in  der  Mehrzahi  der  Falle  ein  anderes  Partizip  dabei, 
sodafi  eine  Unklarheit  des  Ausdrucks  vermieden  ist,  so  I  5,  4 
f]  hia  Kai  xXu)p6v  (sc.  ov)  Koucpov,  f\  bk  TTup6c  o66'  aOavO^VTo; 
IX  2,  5  TiTV€cOai  €uuj5€CT^pav  \b\xf\y  (sc.  oucr|v),  ^^iTiO^icav  b' 
dXdrru)  dKpaiv€iv,  und  dann  folgend  ri\y  bk  Tf]c  TrapoXiac  TriTTTiv 
EavOoTcpav  uijuiriv;  C.  IV  7,  2  Td  bk  x^bpOTTa  MOVoppiZd  t€  Koi 
icxup6ppi2^a  Kai  €uOuc  dvuj  Tf\v  6p)ir|V  TTOiou)Li€va  Trpocq)6puic 
iX€i  TYji  uJpqi:  C.  IV  13,  4  6  TTup6c  Kai  f\  KpiOfj  KdTrrivOTiK^Ta, 
(jTpd  (6vTa)  6'  ?Ti,  dv  XnqpOf);  C.V13,  6  f|  ^^v  Tdp  dpXacrouc, 
r|  bi  p^pXacTHK^Toc  TriTTT^i;  mit  Ausnahme  also  von  C.  IV  13,  4 
folgt  dabei  stets  ein  Partizip  nach.  Wenig  anders  ist  C.  III 
20,  4  iva  rd  CTTepjLiaTa  Xajnpdvujci  Kai  pXacTOVTa  Kai  auEnO^vTa 
Oep^rl  Tfl  Tfl  6uvaTdjT€pa  (sc.  6vTa)  bexriTa!  t6v  6^ppov.  Analog 
den  obigen  Beispielen  logischer  Koordination  beim  Infinitiv 


Sprachl.  Untersuchungen  zu  Theophrasts  botan.  Schriften.       89 

ist  I  11,  6  Tdc  KupiuiTctTac  Kai  jiidXiaa  thc  (puc€ujc  (sc.  oucac 
^iaqpopdc).  —  Dreimal  findet  sich  die  Auslassung  bei  Xd^Paveiv, 
bezw.  uTToXa)Lipdv€iv :  I  5,  5  bei  h^  Kai  Tdc  Toiairrac  uiToXaiLipdveiv 
Tf\c  qpuceujc  (sc.  oOcac);  II  3,  2  ujc  TCpaTa  Kai  Tiapd  qpuciv 
(sc.  6vTa)  i^TroXafbipdvouci  (bemerke  hier  auch  das  parallele  Glied 
T€paTa);  C.  III  5,  3  Td  qpurd  iiidXicTa  |li^v  U7r6ppi2a  (sc.  6vTa) 
XajiPdvouci  ^. 

Eliipse  derFormeu  von  TiTvecOai.  Theophrast  scheint 
hier  dieselben  Freiheiten  zugelassen  haben  wie  bei  der  Kopula. 
Man  kann  ubrigens  in  vielen  Falien  zweifeln,  welches  der 
beiden  Verben  zu  erganzen  sei.  Ich  habe  mich  ini  folgenden 
auf  die  Stellen  beschrankt,  wo  die  Eliipse  von  Y»TV€c9ai  mit 
Bestimmtheit  anzunehmen  ist. 

Indikativformen  fehlen:  I5,4^£  iLv  r|  cuvOecic;  10,3 
i\  bi  Tpoqpri  bid  tujv  qpXdpujv  6^oiujc  d|LiqpoT€poic ;  10,  8  €l  br\ 
TToXXd  Ik  TauToO^);  11,  1  iLv  dKXiirdvTUJV  dTova;  II  2,  1  tuiv 
q)puTaviKUJV  Td   ^€V   TiX^TcTa   dTTO   circp^aTOc;   2,  4   6ca   dTro 

*)  Nicht  hierher  gehoren  1  14, 1  ^iuiiTevf^  (pOetpeTai,  wo  i\^vfey?\  als 
Altersbezeichnung  einfach  pradikativ  steht,  und  VII  5, 1  xP^vrai  bi  xal 
Tfj  dvOpujiTivi)  (k6itp(ij)  otiMfj,  wo  ebenfalls  \h\if)i  pr&dikativ  zu  fassen  ist. 

')  Zur  ganzen  Stelle  rd  bi  bx^  oO  (sc.  t6  qpOXXov  ^criv  Trpdc  Kau\i|i) 
f|  bid  ^icxou  f^  bid  aOroO  Kai  e(  bi\  iroXXd  ^k  TaOToO  sei  bemerkt,  da0 
Scaligers  Anderung  auTiOv  fiir  auToO  unnotig  ist.  Denn  wenn  auch 
(pOXXa  vorausgeht,  so  ist  doch  schon  zu  bid  ^icxou  der  Singular  zu 
ergHnzen.  Der  Plural  gabe  hier  einen  ganz  falschen  Sinn:  mehrere 
BlHtter  an  einem  Stiel,  das  w^ren  ja  Fiederblfttter,  die  aber  erst  mit 
et  bf|  iToXXd  ^K  toOtoO  definiert  werden.  Uber  die  allm&hliche  Ver- 
dichtung  dieses  Begriffs  vgl.  Bretzl  a.  o.  0.  S.  18.  Zuerst  wird  er  noch 
unsicher  gegeben:  III  13,5  Td  bi  8Xov,  Trepl  ^va  iiiicxov  iraxOv  Kal  ivdjbri 
ibcdv  KXujviov  Td  jli^v  IvBev,  Td  bi  tvBev  Kard  fdyv  Kai  cuZuTiav 
TTecpOKaci  TiOv  q)OXXu>vbi^XovTa  dTT'dXXi*|Xu>v;  dann  schonviel  bestimmler: 
IIl  11,  3  t6  bi  6Xov,  SiTep  eiiToi  tic  &v  q)OXXov  tCu  d|ia  q)uXXoppoeiv, 
dq)'  ^v6c  Micxou  *  Kai  iTepi  ^iiav  olov  Iva  KaTd  ydvu  Kal  cuZuriav  Td 
q>OXXa  KaO'  ^KacTov  TT^q)UKe ;  und  endhch  in  pr&ziser,  man  kann  sagen 
wissenschafllicher  Klarheit :  III  12,  7  q)OXXa  b' d^iq^oiv  KaTd  ^iicxov 
jLiaKpdv  ivoeibn  TTeq)OKaci  CT0ixnb6v  ^k  tiIiv  iTXaTiuJv  iTTepuToeibuic, 
ibc  4v6c  6vToc  ToO  6Xou,  XopoOc  hi  ^xovtoc  ^cxic|i^vouc  ^ujc  Tf^c  (v6c  * 
TTXfjv  biecTficiv  diT'  aOTOiv  0tt6cuxvov  t6  KaTd  im^poc  *  ^uXXoPoXei  bi 
oO  KaTd  \iipoc,  dXXd  6Xov  djia  t6  iTTepuTUJbec.  Die  anfangliche  Un- 
sicherheit  in  der  Bestimmung  erklart  auch  an  unserer  Stelle,  die 
iibrigens  Bretzl  nicht  crwahnt,  den    einschrftnkenden  Zusatz  ei  br|. 


90  Ludwig  Hindenlang, 

ToO  KapTToO;   2,  6  ei  brj  x^^P^  ^v  xoic  dTTO  CTiepiLiaToc  fxovov; 
III  1,  1  toOto  5'  oux  u)C  ouK  ^vbexo^evov  Kai  oXXujc;  IT13, 5 
ei  b'  87rep  ^iri  tuiv  d^TreXuJv  XeTouci  Tivec,  ibc  buvoTai  jnaKpo- 
PiujTaTOV  av  eirj  TTdvTUiV  (nach  ei  ist  YiTveTai,  nach  XeTouci  ist 
fiTvecOai  zu  erganzen);  VI  7,  6  qpaci  bi  Kai  ineTaqpuTeueiv  beiv 
TToXXdKic*  KaXXiu)  Tdp;  VII  4,  1  80ev  Kai  f]  pXdcTrjOc;  13,  6  f) 
Tuiv  qpuXXujv  pXdcrricic  iToXXaTc  fiiiepaic  ucrepov;  IX  2,  1  ou  xap 
TTdc  dqpopic^oc  6^oiujc  (oder  Ix^x  zu  erganzen  ?,  docli  wohl  ver- 
derbt  s.  W.  1842,  S.  299);  C.  I  1,  2  uicTTep  Koi  2:tud  Tiva  Kai  il 
dXXriXujv  Kai  ^k  ttic  thc  (iibrigens  geht  T^vecic  vorher);  C.  II  1,3 
Tpoqpfic  }xky  ouv  ttXtiOoc  iv  dfiPpou  TTXr|Oei,  t6  hk  KaTacxeTv  Koi 
TTeipai  TauTTiv,  idv  6  x^iMtuv  TTiecij;  7,  2  tt^ijiic  Tdp  outui  ^dXXov; 
C.  III 19,  3  TTXr|v  8ca  Keipo^eva  KaXXiuj;  C.  IV  1,  6  oTTep  ^Keivoic 
6id  t6  ttXhOoc  ttic  Tpoqpfjc  euOuc,  toOto  toTc  CTTepjiact  xpovicGeia; 
4, 1 1  bid  toOto  fiv  ein  q>avep6v  .  .  .,  bi'  6,  ti  Tf|  tuiv  CTTep^drujv 
dXXoiiijcei  (sc.  i\  qpOopd  TiTveTai),   es  folgt:   Kai  xdp   ^Td  tuiv 
2djujv  ouTUj  TiTveTai;   C.  VI  11,  14   f|   hk  cujfidTUJOC  ^KKpivo- 
^evou  ToO  ubaTiJbbouc;    16,  8  f|  dTTOTTVofj  Tdp  tic  ^dXXov  dTto 

TOUTUJV. 

Konjunktivforraen  fehlen:  115,  5  TTapaTTXricia Kai tujv 
dfbiTTeXujv,  6Tav  dTO  toO  TTarrdXou;  V  1,  8  iiieTd  bk  jaxna  eic 
pdOoc  Kai  TTdxoc  (auEdveTai),  ^Tav  al  tuiv  6la)y  ^Kqpuceic 
(sc.  TiTvujvTai,  vorhergeht  ouTe  6loc  oOTe  rrdxoc  TiTveTai); 
VII  4,  7  TTdvTUJv  beTv  (Td  qpuXXa  TTepiaipeTv),  Sttujc  f]  buva^ic 
eic  t6  KdTuj ;  C  V  8,  2  tujv  bk  vocujv  dpxai  f)  dTr'  outoiv  f)  dTTO 
Tuiv  iEujOev,  drr'  auTUJV  ^i^v  Stov  f^  ttXtiOoc  f\  ^vbeia  Tf\c  Tpoqpnc 
fi  ttoi6ttic,  d7T6  bk  tuiv  fEujOev  Stov  F|  xtiMdivec  iriTeppdXXovTec 
?|  KaujLiaTa  f)  ^TTO^ppiai  f|  dXXri  tic  bucKpacia  toO  depoc  (also 
fehlt  zweimal  TiTvriTai). 

Ellipse  des  Optativ  findet  sich  nirgends,  dagegen  fehlt 
der  Infinitiv  Pras. :  11  1,  3  drr^  hi  TTapacrrdboc  Kai  Tf|v 
bdqpvrjv  qpaciv  (vgl.  o.  S.  87  die  Ellipse  von  eivai  bei  qpadv); 
II  2,  5  Tuj  cKXrjpd  ^k  jiaXaKf^c;  II  3,  2  dXXd  t6  ivTaOOa  Oau- 
^acT6v  bid  t6  )iiiav  jliovov  f|  buo  Kai  TauTac  dv  tui  TTOVTi  xpdvui 
CTTaviac  (sc.  ^eTaPoXdc  TiTvecOai,  es  folgt  ou  ^f|v  dXX'  emep 
cu^paivei  ^dXXov  dv  toTc  KapTToTc  T»T^€cOai  Tf|v  TrapaXXaTfiv); 
5, 1  aidipaiTTp6TepoverprivTaiKaO'ficbeT;IV13,5(s.Zeiie2ff.d.S.); 


Sprachl.  Untersuchungen  zu  Theophrasts  botan.  Schriften.       91 

TIl  1,  6  5iaq>dp€i  bi  Tipoc  t6  9dTT0V  Kai  PpabuTepov  Kai 
i^  Tujv  cirep^dTUJV  TraXaiOTnc  *  TipoPpexouci  Trpoc  t6  Gdrrov ; 
C.  II  6,  1  omeTov  t6  T^uKUTepa  toic  i|iuxpoTc  dp6€u6jLi€va  Kai 
Xdxova  Kai  ()ilac ;  C.  III  14,  2  ^v  6uoTv  iv  TTOiaic  4'KacTa  uipaic 
bex ;  C.  VI  8,  4  ^Ttt^p  dXnOk  f|  dTrXdic  f|  \bc  ^pax^T  tivi  TiXdov 
(doch  wohl  verderbt). 

Das  Partizip  fehlt  nur  C.  IV  12,  7  iiiovoc  Tap  6ok€T 
^€TapdXXu)v  Tf|V  xpoav  ^k  X€ukoO  ^€Xac  (namlieh  tiTv6)li€voc). 

Ind.  iind  Inf.  fehlen  gleiehzeitig  I  10,  5  Tpoq>f|  bid  tujv 
qpX^PuiV  6)Lioiu)c  d)iiq)0T€pujc  (sc.  TiTV€Tai),  iK  GaT^pou  6'  €Jc  t6 
6dT€pov  (sc.  TiTV€c9ai)  ouk  £uXotov,  wie  IV  13,  5  (s.  S.  90). 

Weitere  Formen  sind  aus  anderen  vorhergehen- 
denzuerganzen^):  II  5,  4  TiTv^cGai  br\  <paci  Kai KaXXiuj  TaOTa 
Td  q)UTd  ^iexpi  ou  fiv  ij  V€a  *  TrapaTrXTicia  Kai  tuiv  d^TieXujv,  8Tav  dTr6 
ToO  TiaTTdXou  (sc.  T»TVUJVTai)^);  VI  3,  7  TiTV€Tai  bk  nepi  Zupiav 
Kai  ouK  iv  Kupnvr)'  (pacx  (s.  S.  90  a.  B.)  bi  Kai  dv  TuiTTapvaciuj  6p€i 
TToXXriv;  C.  II  14,  1  d)L4€ivov  Toip  bi\  toOto  6ixujc  f|  TTp6c9€Civ 
Tiva  Xafipdvov  f|  dq)aip€C€UJC  0aT€pou  TiTv6)Li€vnc  (sc.  TiTV€Tai) ; 
C.  ni  10,  2  Tpoq)fic  bi  ttX^iovoc  Kai  P^Xtiovoc  TiTVO)i€vnc  auT6 
t6  b€v6pov  €u8€V€T  Kai  oi  KapTroi  KaXXiouc  (sc.  TiTvovTai.). 

Die  letzten  Falle  wird  man  richtiger  als 

Brachylogie 

bezeichnen  miissen.  Dieser  bedient  sich  auch  sonst  Theophrast 
in  ausgedehntem  MaBe;  ihm  kommt  es  vor  allem  auf  pragnante 
Kiirze  an.  Er  vermeidet  Wiederholungen  derselben  Pradikate, 
selbst  wenn  mehrere  Zwischenglieder  die  Satze  trennen,  wie 
C.  I  7,  5  TOiauTTiv  dpxnv,  ^  KiV€iTai  Tf)  toO  dlpoc  fi)ia  |i€TaPoXf| 
Kai  dXXouIjc€i.  6au^acT6v  bk  Kai  t6  ttic  uJpac  *  ou  Top  dvi€^^VT]c, 
dXXd  )LidXXov  dTnT€ivoucric  (sc.  Kiv€iTai)  usw.  Besonders  auf- 
fallig  ist  n  4,  2  Trp6c  t6  Td  ficTtpia  |Lir|  TiTV€c9ai  dT€pd)Liova 
. . .  K€X€uouciv  iv  viTpuj . . .  CTr€lp€iv . . .'  q)aKouc,  i]&CT€  d6pouc  TtTV€- 
cGai,  q)UT€uouciv  iv  PoXituj  •  touc  4p€plvOouc  6€,  dicT€  )Li€TdXouc, 

*)  Siehe  Kiihner-Gerth  II,  S.  665  f.;  hier  sind  jedoch  nur  Beispiele 
fur  die  Ergftnzung  von  Inf.  und  Part.  aus  Indikativformen  beigebracht, 
aber  keines  fiir  die  umgekehrte,  wie  bei  Theophrasf. 

*)  Leicht  wjlre  die  Anderung  in  6ca. 


92  Ludwig  Hindenlang. 

auTOic  Toic   KeXucpeci  fipi^ayffa  CTreipeiv;    hier  wird  die  Kon- 
strnktion  von  KeXeiiouciv  ohne  Wiederholung  des  Verbs  wieder 
aufgenommen,  trotz  des  Zwischensatzes  qpdtKOUc  —  PoXItuj,  der 
natiirlich  seiner  inhaltlichen  Bedeutung  nach  nicht  als  Paren- 
these  gefaBt  werden  kann,  was  auch  schon  die  Fortsetzung 
rait  der  von  uicTe  abhangigen  Infinitivkoustruktion  unmoglicli 
maclit ').  —  Noch  charakteristischer  fur  Theophrasts  Schreib- 
weise  ist  die  Auslassung  von  Substantiven ;  dies  geschieht 
namlich  regelmaBig  bei  den  Termini  technici,  die  gerade  das 
Thema  bilden.  Meist  wird  ein  solcher  bloB  einmal  zu  Anfang  des 
Abschnitts  ausdrtickJich  genannt  und  dann  im  folgenden  stet^ 
mit  den  Formen  des  Artikels  darauf  Bezug  genommen.  Bei- 
spiel :  I,  10  bildet  die  Morphologie  der  Blatter  das  Theraa;  mit 
Tdt  bi  q)uXXa  wird  es  aufgestellt,  im  folgenden  aber  nur  dann 
nochmals  bezeichnet,  wenn  ein  spezielier  Unterbegriff  den  gene- 
rellen  Begriff  des  Theraas  eine  Zeitlang  zuriicktreten  laBt 
wie  z.  B.  in  §  2  und  3  der  Exkurs  tiber  die  physioiogische  Be- 
deutung  der  Ober-  und  Unterseite  der  Blattspreite.   Da  heifit 
es  denn  §  4  Anf.  ausdrticklich  biacp^pouci  5^  Kai  Td  (puXXa. 
im  folgenden  aber  einfach  ?via  bi  (§  5),  5iaq)epouct  bi  Kai 
ToTc  cxrmaci,  Ivia  bk  Kai  dvTo^idc  ?xovTa  (§  6)  usw.    Sehr  oft 
wtrd  aber  nach  langeren  Zwischensatzen  das  Thema  einfach 
mit  dem  Artikel  wieder  aufgenommen, 

Beispieie :  II 1, 2  dlXXai  qpuciKiirrepai  ttujc  ^Keivai  (sc.  Ytve- 
ceic,  das  in  den  vorausgehenden  vier  Sfitzen  nirgends  steht); 
2,  1  ifeiujTdTri  f\  diTo  baKpiiou  (sc.  Y^vecic,  Thema  des  1.  Kap.)*). 
II  5,  5  TrapaTrXricia  tiuv  d^TrdXujv  (sc.  qpuTeia),  §  7  dfiireXui 
Tf|v  7rebeivf|V  qpaciv  oiKeiOTdTriv  *  XP'^  M*^  dYVoeiv  toc  oiKeiac 
(sc.  qpuTelac) ;  hier  ist  das  Thema  nur  §  1  als  solches  genannt, 

*)  Nur  nach  oO  am  Ende  des  Satzes  wiederholt  Theophrast  Ofters 
das  Pradikat,  so  I  6,  9  al  ^^v  fiXXai  Kaxd  rd  irXdYiov  d(pidci  t^ilaCj  ai 
bi  Tuiv  CKiWdiv  Kai  tuiv  ^oXpuiv  oOk  dq^idci;  II  1,  2  cuki^  bi  toOc  ^^ 
dXXouc  Tp6irouc  q)U€Tai  Trdvrac,  dird  hi  tujv  irpeiivilfv  oO  q>u€Tai. 

')  Die  Abtrennung  ist  hier  gegen  den  Gedankengang  willkarlich 
vollzogen,  denn  die  Fortpflanzung  der  Straucher  und  Krftuter  (tiDv  bi 
cppuYavujbuiv  Kai  iroiujbOtiv)  wird  nur  §  1  dieses  Kapitels  behandelt. 
Ertraghch  ware  die  Abtrennung  vor  §  2,  aber  eigentlich  geh5ren  die 
beiden  ganzen  Kapitel  eng  zusainnien. 


Sprachl.  Untersuchungen  zu  Theophrasts  botan.  Schriften.       93 

dazwischen  wird  der  Gedanke  anders  geformt  mit  ^eiacpu- 
T€uuiv  §  2,  qpureuTrjpia  §  3,  (puieueiv,  (puTeueiai  §  4.  So  schwebt 
der  Begriff  stets  logisch  vor,  aber  in  der  urspriinglichen 
grammatischen  Fassung  wird  er  erst  §  5  wieder  aufgenommen, 
ohne  daB  jedoch  das  Substantiv  nochmals  gesetzt  ware. 

IV  5,  7  Ivioi  (sc.  TOTTOi)  TTXelcTHV  ?xowci  TrXdtTavov  (der 
EinfluB  der  geographischen  Lage  auf  die  Vegetation  ist  Thema 
seit  §  4,  TOTToc  steht  §  4  und  5  Mitte). 

Ferner  VIII  5,  8  Kai  TrapaTrXrjCiai  b'  icujc  al  ToiaOTai 
(sc.  biaqpopai)  xai  &c  im  tuiv  ciTfipuiv  dXeTOjiiev  (sc.  biaqpopai,  ais 
Thema  §  2  genannt) ;  6,  6  KaipiiiiTaTa  bk,  ttciciv  ujc  dTrXuic  efTTeiv 
Td  npivd  (sc.  ubara,  Thema  seit  §  5) ;  IX  2,  1  aiei  bi  TrXeiujv  Kai 
PeXTiuiv  i]  eic  t6  CTeXexoc  cuppeouca  (sc.  utP^tiic);  C.  II  9,  13 
dpivd21ouci  KdKelvouc,  Sttujc  ^Tn^eivujcr  bid  rdc  auTdc  b'  amac 
Kai  biqpopouciv,  ?vioi  bi  Kai  TpiqpopoOci  (beidemal  zu  erganzen 
dpiveoi,  zuletzt  §  6  genannt)^);  C.  III3, 1  f)  toO  iapoc  (sc.  uipa, 
Thema  des  Kap.  2);  C.  IV  4,  12  4k  |ii^v  ouv  toutu)v  b6Heiev 
dv  Tic  CTTep^aci  (sc.  ^eTafoXdc  eivai) ;  C.  V  3,  3  el  b'  dvuj^dXouc 
f|veTKev  (sc.  KapTTOuc ;  die  Veranderungen  der  Friichte  bilden 
das  §  1  gegebene  Thema);  C.  V  15,  5  #|  dpopdTxn  <p®tipei  t6v 
6poPov  Kal  dXXa  6'  dXXuiv  (sc.  qpGopai  eiciv :  •andere  Pflanzen 
sind  das  Verderben  anderer'*);  (pOopat  hier  immer  Thema, 
vgl.  15,  6  f\  6*  utt6  toO  dXdTOu  und  das  folgende);  C.  V  16,  1 
6  q>oiviS  biacpOeipeTat  Kal  biaq>6eipo)yi4vou  biiriciv  eic  t6  KdTU) 
(sc.  i\  (p0opd)3).  C.  VI  7,  5  eJcl  jieTapoXai  —  6|ioiujc  eic  Te 
Touc  Kard  Tdc  Treipeic  Kai  eic  touc  KaTd  rdc  (pOopdc  (sc.  tujv 
Xu^ujv). 

Zweifelhaft  ist  C.  II  5,  4  bid  t6  ixi\  iHdTeiv  t6  dXX6Tpiov, 

*)  Ich  glaube  darum  nicht  wie  Schneider,  daB  ^pivcoi  in  ^vioi  stecke. 

■)  b*  &\Xujv  steht  in  den  besten  codd.  U  und  M ;  Schneider  schrieb 
nach  einigen  anderen  bi'  &XXujv  und  erg&nzte  biaq^Oeipcxai.  Zwar  heiOt 
es  §  5  biaq>eopal  bi  Kai  AXXoic  C>tt'  &XXuiv  ekiv,  doch  wird  q)eopd 
auch  in  aktiver  Bedeutung  gebraucht,  so  C.  V  17, 1  #i  bi  roO  q)XoioO  ircpi- 
aipecic  Koivf)  irdvruiv  f^  ti&v  irXeicTUJv  ^CTi  qiBopd.  Zudem  erwartete 
man  nach  b\d  den  Akk. 

*)  Schneider  ^lndert  das  iiberlieferte  biaq)e€ip6^€voc,  das  nicht 
zu  konstruieren  ist,  in  i]  bia^Bopd,  einfacher  ist  aber  Scaligers  bia- 
q>e€ipoM^vou. 


94  Ludwig  Hindenlang, 

dXXd  t6  oiKeiov  dTriKdoucav;  wenn  die  Uberlieferung  richtig, 
so  ware  aus  dem  Vorhergehenden  zu  erganzen  dXuKOiriTa  eivai. 
Ein  Adjektiv  wird  in  ahnlicher  Weise  weggelassen 
C.  I  8,  2  8ca  bi  KOTd  Tdc  fbiac  qpuceic  (sc.  eupXacni;  toi  €u- 
pXacTTi  ist  das  im  §  1  gestellte  Thema). 

Eiiipsen  von  Wortern,  die  selbst  in  anderer 

Form  vorhergehen. 

I.  Substantiva. 

II  6,  9  t6  b'  dvdcTrma  toO  creX^xo^Ci  ^9'  ou  f)  cxicic,  koi 
TTevTdTTTixvi  •  TTp6c  dXXriXa  be  iriuc  icdZovTa  (sc.  Td  aeXexn^); 
III  8,  7  ol  hk  7T€pi  MaKeboviav  T^rrapa  yiyr\  ttoiouciv,  iru- 
)i6bpuv,  fi  Tdc  tXuKeiac,  iTXaTuqpuXXov,  f\  Tdc  iTiKpdc,  ^nTov,  ii 
Tdc  cTpoTT^Xac  (iiberaU  zu  erganzen  PaXdvouc  q)€pei);C.  I 
19,  4  TTpocTipTTm^vujv  It\  tujv  Kiiivujv  ^KTTTiba  Td  Kapua  Kai  Kora- 
XeiTTOVTai  Kevoi  (sc.  ol  kujvoi,  wenigstens  ratiBte  streng  gram- 
matisch  ouToi  oder  dKeivoi  dastehen):  C.  II  7,  4  CKiaTpo(pou- 
liievoc  Kai  ^eTpiuJc  eicXdjiTTovToc  (sc.  ^Xiou  aus  dem  vorlier- 
gehenden  ^XCuj);  C.V  1, 11  GdTepov  ujCTrep  ^k  Koivnc  ?bei  noieiv 
(sc.  Tpoqpfic,  das  im  §  10  vorkommt). 

II.  Adjektiva. 

C.  II  11,  I  TaOTa  ^i^v  Ydp  Kai  etTiToioOTov  dXXo  bidTd 
eipr||Lievac  aiTiac  (sc.  ou  )iaKp6pid  kTiv;  vorhergeht  jiaKpopiuj-^^ 
Tepa  Td  dKaprra  tujv  KapTTi^ujv  6ca  ^r\  hx^  dcOdveiav  dKapTra)^ 

III.  Verba. 

« 

Nicht  besonders  auffallig  ist  C.  lY  3,  4  Trepi  hi  toO  ^k- 
KauXeTv  TdxiCTa  iii^v  Td  dTrb  tujv  dK|uia2[6vTUJV  ouk  dXoTOV,  wo 
streng  logisch  dKKauXeiv  im  Akk.  mit  Inf.  wiederholt  werden 
miiBte*). 


*)  Wimmer  erganzt  unrichtig  in  seiner  Obersetzung  'parles' ;  dafi 
Theophrast  die  Gabelungen  nicht  als  Teile  eines  Stammes  aaffaOt 
sondern  sie  selbst  Stamme  nennt,  beweisen  die  vorangehenden  Worte 
^CTi  b'  6  q)oivig  ibc  ^^v  dTrXiDc  ciireiv  )liovoct^€X€C  kqi  |biovo<pu^C'  ov 
\x^v  dXXd  YiTvovTaC  tiv€C  koI  biq)U€ic. 

•)  Vgl.  Kuhner-Gerlh  II  S.  564  f. 


Sprachl.  Untersuchungen  zu  Theophrasts  botan.  Schriften.       95 

Ein  Infinitiv  ist  noch  an  folgenden  Stellen  zu  er- 
ganzen  I  6,  1  TTpujTOv  hi  biacpepouciv,  ei  ?via  Ix^i  F|  \xf\  ?x^i, 
Ka6d7T€p  Tivdc  (paciv  fiXXa  t€  Kai  Tf|v  dKTfiv  (sc.  jifj  fx^iv); 
U  1 ,  2  ^Xda  bk  TtdvTUJC  (pu€Tai  TrXfjv  dTio  toO  kXujvoc  *  ou 
Totp  buvaTai  KaTa7TTiTVU)i€vn  (sc.  q)U€c6ai)  Ka9dTT€p  f|  cukti 
TTic  Kpdbric  (sc.  KaTaTTTiTvu)iidvric);  4,  7  ol  bi  Kai  8Xujc  qpaci 
irdvTujv  5€iv  (sc.  qpuXXa  TT€piaip€Tv,  vorhergeht  Td  cpuXXa  7T€pi- 
aipoOci  und  TT€piaip€9€VTUJV  tujv  qpuXXujv);  YIII  2,  6  T€TTapaKO- 
craiov  bi  qpaci  Kai  tov  Kua)iiov  (sc.  d5puv€c9ai  aus  deni  vorher- 
gehenden  dbpuvovTai);  1X7,  3  ol  b'  iJE  Ivbujv  Kai  TaOTa  Kai 
Tf|v  vdpbov  Kai  Td  aXXa  f|  Td  TTX^icra  (sc.  K0|iiZ[€c9ai  qpaciv 
aus  dem  vorhergehenden  KO|ii£€Tai;  es  wechselt  hier  direkte 
iind  indirekte  Rede,  je  nachdem  der  gegebene  Inhalt  auf 
eigener  Beobachtung  oder  unsicheror  Mitteilung  beruht); 
C.  I  7,  3  8ca  bi  HuXujbri  7T€piK€TTai  qpuXaKfic  x^P^v  oir|T€OV 
(sc.  TT€piK€Tc9ai);  C.  IV  10,  2  qpaiv€c9ai  bk  KaTd  touc  tottouc 
(K6TTT€c9ai,  vorhergeht  KOTTT^Tai,  doch  will  Wimmer  5iaqp€p€i  f iir 
qpaiv€c9ai  setzen) ;  C.  Y  3,  4  ^dv  bk  TTavTax69€v  ix^  ('^PO^Pnv), 
Tui   Ka9'  auTf|v  4KdcTr|v   ({)\lav)   ouk   dXoxov  (sc.  ?X^iv). 

Ein  Partizip  ist  auBer  bei  der  schon  angefuhrten  Stelle 
II  1,  2  zu  erganzen:  I  4,  3  und  14,  3  &  oii  buvaTai  ^f|  iv 
uTpuJ  (sc.  CujvTa)  lr]v. 

Ein  Indikativ  fehlt:  I  6,  9  89€v  oi  dTT^OTOKa  X€TOvt€C 
ou  KaKuic  (sc.  X€TOUCiv);  II  2,  2  ibiujc  b'  dTTO  {)ilr]c  tuj  qpu€c9ai 
Ktti  Td  K€qpaX6ppiZ!a  (sc.  qpu€Tai) ;    C.  YI  2,  3   toutoic   ^€v  ouv 

UTT€p     d7TdVTU)V     TOUTUiV     X€KT€OV,     TOTc     b^     KttTd     Tdc     8uvd)i€lC 

(sc.  X€Touciv)  dK€Tvo  )i6vov  dvaTKaTov. 

Ein  Konjunktiv:  VII  4,  3  TTpoc  b^  t6  d7To9r|Xuv€c9ai 
TTHTVuvai  6€Tv  )uiavdc  *  iav  t«P  7TUKvdc  (sc.  tttitvuujci),  TTdcac 
d7Tapp€voOc9ai ;  C.  III  20,  9  8ca  fiv  )iaXaKOT€pujc  (sc.  TTOvfjcujci 
aus  vorhergehendem  7T0vf|caciv);  C.  V  17,  1  qp9€ip€i  tt^ukhv 
Kai  dXdTTiv  Kai  dXX'  8ti  dv  (sc.  qp9€ipr))0-  —  ^gL  auch  die 
iihnlichen  Eilipsen  der  Formen  von  TiTV€c9ai  S.  90  f. 

Nicht  besonders  sind  die  Ellipsen  nach  €T  tic  aufgezahlt,  da 
sie  allgemein  iiblich  sind  (vgl.  Kiihner-Gerth  II,  S.  573);  €!  tic 

*)  Aber  vielleichl  ist  hier,  dem  sonstigen  Sprachgebrauch  Theo- 
phrasts  angemessener,  6tio0v  zu  schreiben. 


96  Ludwig  Hindenlang, 

ist  beiTheophrast  of  t  so  viel  wie  das  einfacheTic.nur  mit  gemilder- 
ter  Behauptiing ;  besonders  auf fallig  ist  C.  11  2, 2  kqi  toOt'  oux 

fJTTOV  ^CTIV  iv  TOIC  qppUtttVlKOlC  Kai  TOIC  1T0ld)b€Cl  TrXf|V  eT  TIVUJV 

dXiTuiv,  wo  die  Konstruktion  von  7rXf|v  iiber  ei  hiniibergreift.*) 

Ellipsen  naeh  vorangehenden  andern  Wortern  voni 

gleichen  Stamrae*). 

1.  Substantiva  sind  zu  erganzen 

a)  aus  einera  andern  zusamraengesetzten  Substtmtiv: 
C.  III  9,  4  ei  Td  toiv  cikuujv  cir^pfiaTa  TaXaKTi  ^pex^peva  Kai 
fieXiKpdTUJ  T^uKUTepouc  TTOieT  (sc.  touc  KapTrouc  aus  vorlier- 
gehendem  euKapTrta). 

b)  aus  zusammengesetzten  Adjektiven :  I  8,  3  ?cti  bi  Td 
\ikv  bioZa,  Td  bk  Tpio2[a,  Td  b^  TrXeicrouc  ?xovTa  (sc.  d2!ouc); 
III  6,  5  ol  b'  Ik  Tf\c  "Ibnc  PaOuppiZoTepov  iXoTTiv  bpuoc 
(XeTouciv),  dXX'  ^drrouc  (sc.  {)ilac)  Ix^xv  Kai  eu6uppi2IoTepav 
eivai  (hier  erleichtert  auch  das  naclifolgende  Adjektiv  die 
Ellipse);  UI  12,  7  to»  bk  cxn^aTi  baqpvoeibii  ttic  XeirroqpuXXou 
(sc.  bdqpvnc  icriv)');  14,  2  dTUJViov  bi  Ik  toO  dXXou,  Tf|v  5e 
fiiav  (sc.  TUJviav)  irpofiriKri ;  lY  2,  8  f)  b^  dKavGa  KaXeiTai  ji^v  bid 
t6  dKavOiubec  8Xov  t6  bevbpov  eivai  TTXrjv  CTeX^xo^c*  Kai  Tdp 
^Tri  Tujv  dKpefi6vuJV  Kai  im  toiv  pXacTiijv  Kai  im  tuiv  q)uXXujv 
?X€i  (sc.  dKdvOac;  diese  gramraatische  Interpretation  ist  wohl 
richtiger,  als  wenn  man  aus  dKavGa,  das  hier  als  bestimmter 
Pflanzenname  gebraucht  ist,  die  Erganzung  entnehmen  wollte); 
V  1,  6  fcTi  bi  Kai  ttoXuXottov  f\  iXaTX]  .  .  .  dei  Tdp  Ix^i  Tivd 
(sc.  XoTTOv)  uTTOKdTUJ  ToO  (paivojLidvou ;  VII  5,  1  qpiXubpa  Kai 
t6  Kpofiuov  Kai  t6  pi^wov,  KaiToi  qpaci  Tivec  ou  2lT]TeTv,  iay  t6 
TTpurrov  imTevriTai  (sc.  t6  ubujp,  doch  halt  Wimmer  diese  Stelle 
ftir  korrupt);  Vni2, 7  KptOai  \xiv  iv  4HajLir|vuj,  TTupoi  bi  iv  tuj 

*)  Kdv  €1  Tic,  das  Aristoteles  elhpUsch  gebraucht,  findet  sich  bei 
Theophr.  nur  VII  11,  1  \4rf\x)  bi  otov  xd  craxudibr)  k&v  €i  n  ^rep^v 
^CTi  toioOtov,  jedoch  steht  hier  die  Kopula  dabei. 

*)  Vgl.  Kiihner-Gerth  11  S.  56-i',  wo  aber  nur  Ellipsen  von  Sub- 
stantiven  behandelt  sind. 

^)  Dagegen  III  17,  3  Ix^x  bi  q>OXXov  ba<pvo€ibdc  irXaTocpuXXou 
bdq)vnc. 


Sprachl.  Untersuchungen  zu  Theophrasts  botan.  Schriften.       97 

ipi)6|H|i  (sc.  mvi)  OepiZovrai;  C.  11  3,  7  Td  bk  pXacrdvei  jidv, 
dKapTia  bi  inTveTai  . .  .,  7rpoi6vTi  hk  outiu  qp^pei  |i4v,  dXitov  bk 
(sc.  xapTTdv)  Kai  KaXXiKapTTcT;  10,  2  )i€TaX6q)uXXoc  (jiq)'  (Lv 
(sc.  qpuXXujv);  C.  V17,  4  tijj  fiov6ppi2Ia  civai  Kai  Tifi  paOuT^- 
pac  (sc.  ^i2ac)  Ix^iv  (W), 

c)  aus  Verben:  I  6,  1  biaq)dpouct  be  Kai  toic  |ir|Tpaic' 
TTpoiTOv  |i^v  ei  fvia  Ix^x  f\  |Lxf|  Ix^i  .  .  .  ^TreiTa  Kai  iv  aOToTc  toTc 
fxoua  (sc.  biaq)opai  eiciv);  11  3,  2  dTrei  ou6'  dxeTva,  irap'  ofc 
TreqpuKCV  f\  xiwpa  fiieTapdXXeiv  ...  dXXd  t6  dvTauGa  6au)iacT6v 
bid  To  ^iav  ^6vov  f\  biio  Kai  Taihrac  iv  tuj  TravTi  XP^vqj  CTraviac 
(sc.  lieTapoXdc  eivai);  III 12,  2  KapTroq)opeTv  jifev  d|iq)UJ  qpaciv, 
Tov  bi,  Tnc  OnXeiac  (sc.  KapTrov)  dppujTov  eivai;  IV  10,  4  Kap- 
Troq)OpeTv  bl  tujv  iv  Xi)ivr|  touto  Kai  t6  pouTOfxov  Kai  t6v 
q)Xeiuv  *  eivai  bi  toO  Pout6)liou  )ieXava  (sc.  tov  KapTr6v),  tou  bk 
q)Xeuj  Tfjv  KaXou)ievriv  dvGrjXriv  (sc.  KapTrov  eivai);  C.  IV  8, 1 
dXXd  ^dXXov  TouTOu  aJTidcaiT'  dv  Tic  Tfjv  dcG^veiav,  bi'  iiv 
Kai  CTreipovTai  Trpoc  to  £ap  Kai  biapXacTdvouci  Odrrov  •  t6  tdp 
dcOevecTepov,  ujcrrep  TroXXdKic  dXdTOjiev,  euTraOdcTepov  •  Tdxa  bfe 
Kai  TTic  TToXuKapTTiac  .  .  .  Tf|v  auTf|v  F|  TrapaTrXnciav  (sc.  aWav). 

2.  Adjektiv  ist  zu  erganzen  aus  einem  Substantive: 

C.  II,  11, 11  rrepi  TroXuKaprriac  tujv  bdvbpujv  elpr]Tat  Trp6- 
Tepov,  6ti  Td  6ep)id  Kai  fiavd  Kai  uTpd  (sc.  TroXuKaprra). 

3.  Verba  sind  zu  erganzen  mit  einem  Substantiv : 

ni  4,  1  ijie\  Kai  tuiv  dqjiKapTroTepujv  .  .  .  6)iujc  ai  pXa- 
CTr|ceic  ToO  i^poc*  aurd  bi  auTujv  Td  6\xofevf\  tijj  Trp^repov  Kal 
ucrepov  (sc.  pXacTdveiv)  biaq)4pei;  C.  III,  11,  6  TrapaXXdrrouci 
bi  Kai  ol  xp6voi  ttic  q)UTeiac  Ka6*  iKaT^pav  Tf|v  (sc.  yflv)  )ifev 
ydp  .  .  .  dXiTOV  Trpo  fcrijLiepiac  beT  (sc.  q)UTeueiv);  C.  IV,  4,  7 
f)  biaq)6opd  Kai  i\  ^eTaPoXfj  buoTv  6dTepov  f|  iv  toTc  CTT^pfxaciv 
^  ^v  Tr|  x^O')*  CTrip)iaTOC  ^iv  .  .  .,  i\  bi  xX6t)  ^i2Iuj6evTUJv  f|bn 
(sc.  biaq)6eipeTai  Kai  )ieTapdXXei),  Tdc  bi  ()ilac  )ieTapdXXeiv  dTO- 
irov;  5,  2  dXXd  toTc  bk  6)iotOTrupoic  dv  e!n  Kai  6^otOKpi6otc 
^dXXov  eic  aipav  (sc.  )ieTapdXXuJv  aus  vorhergehendem  ^era- 
PoXrj);  5,  6  ujcTrep  to  cicufiPptov,  8Tav  eic  ^iv6av  (sc.  ^CTa- 
PdXXri  aus  ^eTapoXai) ;  C.  V  1,  8  TrapaXXdrrouca  i\  q)6opd  KOTd 

XIV  2.  7 


98  Ludwig  Hindenlang, 

Tf|v  bidOeciv,  61^  iLifev  Top  ?|V€TKav,  djk.  b'ouK  fiveTKOV,  iav 
hk  KaKuic  (sc.  biaxeGQ),  ouk  fiv€TKav;  11,  1  ai  \ikv  (d.  h.  q)8o- 
pai)  Piai6T€pai  qpaivovTai,  KaGdnep  ddv  KOTitv  f\  irXriT^v  (sc  q^Bei- 
prjTai  t6  bcvbpov). 

Kaum  so  zu  erklaren  ist  C.  11  13,  4  fcriv  ouv  bf\Xov, 
8ti  Kai  im  tuiv  ciT€p^dTUiV  cujLiPaTvov,  8Tav  €ic  t6  peXTiov  ij, 
cx€66v  8|Lioiov.  Man  mtiBte  hier  zu  cujiipaivov  aus  vorher- 
gehendem  fiiCTaPoXr)  erganzen  t6  )i€TapdXXov.  Einiacher  ist  es 
aber,  wenn  raan  zu  8Tav  €ic  t6  peXTiov  ^  aus  dem  Anfang 
von  §  4  ^  |Li€TapoXr|  hinzudenkt  und  dann  im  folgenden  andert 
t6  cu|Lipaivov. 

Ellipsen  nach  vorausgehenden  Wortern  nicht 

gleichen  Stammes: 

a)  Substantiv  ist  zu  erganzen :  U  2,  5  qpuovTai  bl  mx  k 
Toiv  TT^c  ^dac  TTUprjvujv  dTpi^Xaioc  Kai  ^k  tujv  Tf^c  fboac  kokkujv 
Tuiv  T^wK^ujv  dT€VV€ic  Kai  ^k  tuiv  dTTUprivujv  CKXnpai,  TToXXdKic 
bk  Kai  dE€Tai  •  t6v  auT6v  bl  TpoTiov  Kai  ^k  tujv  dTriujv  Kai  ^k 
Tujv  ^n^^^v  (zu  erganzen  etwa  2T€pa  t^vti)*  4k  ^iy  Tdp  tu)V 
dTTiujv  |iox6Tipd  f\  dxpdc,  ^k  bk  tuiv  |iT]X€UJV  x^ipujv  t€  tuj  t€V€i  usw. 

b)  Verba  sind  zu  erganzen :  III  8,  7  oi  bi  TT€pi  MoKfc- 
boviav  T^TTapa  t^vti  ttoiouciv  .  .  .  TauTTiv  (d.  h.  t#|v  dcTrpiv) 
5'ol  )Litv  dKapTTOV  8Xujc  (sc.  €ivai),  ol  bi  qpaOXov  t6v  KapTTov 
(sc.  q)^p€iv  qjaci,  wobei  (paci  aus  dem  hier  sinnverwandten  ttok 
ouci  zu  entnehmen  ist);  Yll  5,  1  KOTTpov  bk  fidXicTa  dTTaivouci 
Tf|v  cufiapTTTiv,  Tf|V  bi  tujv  uTToCuTiujv  )iox6Tipdv  (sc.  qpaciv  aus 
dTTaivoOci);  Vin  8, 1  bid  toOto  Kai  €uXapTiT€ov  (paci  t6  ^icT€iv . . ., 
Tdc  T€  Tf\c  Tflc  biaq)opdc  Kai  Tdc  tuiv  CTT€p^dTUJv  buvd^^ic  Kai 
lix  Tdc  ^KdcTujv  ujpac.  (Wimmer  bemerkt  dazu  in  seiner  Aus- 
gabe  1842,  in  €uXaPTiT€Ov  involvitur  significatio  observandL 
Doch  sind  vielleicht  auch  Worte  ausgefallen.) 

Ellipsen,  die  nicht  aus  vorangehenden  Wortern  zu 

erklaren  sind: 

a)  Von  Substantiven:  Bekannt  und  iibiich  sind  die  Eliipsen 
Ton  Tn,  so  VLLl  7, 2  8Xujc  6'  ovbk  f]  TuxoOca  buvorai  q)^p€iv  auT6v, 


]• 


Spracbl.  Untersuchungen  zu  Theophrasts  botan.  Schriften.       99 

dXXd  |Li€A(rrT€i6v  xiva  bei  xai  TTi€ipav  €ivai  (hier  erleichtert  das 
von  xn  abgeleitete  iiieXdTT^ov  den  Ausfall).  —  f||i^pa  fehlt  VIII 
2,  6  T€TTapaKocTaTov  bi  qpaa  Kai  t6v  Kuafiov  ujct'  iv  tcaic  dvGeiv ; 
C.  V  12,  4  UTO  Tdc  T€TTapdKOVTa.  —  6b6c  11  5,  2  ^aKpoT^pav 
uj9€i.  —  Ungewohnlicher  sind  die  Ellipsen  von  ubuip  C.  V 
6,  6  dpbrj  0€pmfi  (ubaTi  blieb  als  eine  aus  dem  Verbum  sich  von 
selbst  ergebende  Erganzung  weg),  leichter  ist  d(pubp€uu)a  ttoXXuj 
n  7,  1.  Ahnlich  steckt  der  zu  erganzende  Begriff  im  Verbum 
C.  in  20,  4  CKd7rrovT€C  PaOeiav  (sc.  Tdqppov).  —  xP^voc  fehlt 
Vm  6,  5  8ti  ttoXuv  dve^i.  —  EuXov  V  3,  2  to  tt^c  T€p)Liiveou, 
ebenso  §  4  t6  t^c  iT^ac,  t6  Tflc  TrXardvou;  t6  t^c  Trr^Xdac, 
t6  thc  cuKaiLiivou  (nirgends  wird  EuXov  genannt,  doch  bildet 
es  den  Erganzungsbegriff  zu  jiriTpa  in  §  1).  —  Kapir^c  IV  18,  6 
TouTiu  jbi^v  oOv  Tijj  It€i  KaKUJC  (p€p€iv  C(p6bpa,  Tijj  b*  ucrdpiu 
p€XTiov,  Tui  bi  TpiTUi  Kai  T€TdpTiij  KaeicTaceai  Kai  (p€p€lV  TTOX- 
Xouc  Kai  KdXouc ;  C.  11  9,  13  dptvd^ouci  KaK€ivouc.  —  pdXavoc 
ni  8,  7  ol  b^  TT€pi  MaK€boviav  T^Trapa  fiyr\  ttoioOciv,  dTU)i6bpuv, 
r\  Tdc  TXuK€iac,  irXaTuqpuXXov,  f{  Tdc  iriKpdc,  qpHT^v,  n  Tdc  CTpoT- 
TuXac  (sc.  paXdvouc  (p^p€i). 

Nach  der  iiblichen  Eilipse  Iv  "Aibou  ^)  ist  gebildet  IV  3,  5 
iv  "Amuiujvoc  (vgl.  dagegen  V  3,  7  irap*  'Amiiujvi). 

b)  Von  Pronomina :  Formen  von  auT6c  werden,  wie  ub- 
lich*),  ofter  weggelassen,  besonders  in  Infinitivkonstruktionen. 
Beispiele:  11  7,  5  €UTpa(pdcT€pa  Tdp  Tifv^ceai  (sc.  auTd);  III 
16,  1  6\\fi  Tap  TT€7Taiv€i,  bi'  6  Kai  biqpopciv  (sc.  auTi^v)  tiv€C 
(paciv) ;  IV  7,  8  ubujp  oupdviov  TiTV€ceai  |Liiv,  ou  \xi\v  xpr^ceai 
(sc.  auTtu)  T€  TTp6c  Touc  KapTTOuc;  V  6,  1  TiTV€Tai  Kai  |Li€Ta  Kai 
XpoivTai  (sc.  auTijj)  7Tp6c  Tr|v  fp€ipiv;  ebenso  bei  dem,  wie 
im  Lateinischen  so  auch  im  Griechischen  vorkommenden, 
Wechsel  von  Relativ-  und  Demonstrativpronomen  n  7,  1  Td 
^i^v  (piXubpa,  Td  b'  oux  6)Lioiujc  ofov  f|  KUTTdpirroc,  fJTT€p  ou 
q>iX6KOTTpov  oub^  qpiXubpov,  dXXd  Kai  diT^XXuceai  (pactv  (sc. 
auTTiv) ;  beim  Partizip  IV  2,  8  ^^€i  Kai  TrXriT^icnc ;  VI  2,  3  Ka- 
Xiuc  dTTaverjcavToc ;  C.  I  9,  3  ttX^i v  ouk  €ueuc  CTTapcvTUJV ;  C.  11 
19,  3  ipuxpiuv  6vTUJV  Kai  dce^vuiv. 

»)  S.  Kahner-Gerth  I  S.  268. 
')  S.  KQhner-Gerth  U  S.  562. 

7* 


100  Ludwig  Hindenlang, 

c)  Verba:  Jx^iv  III 10,  1  TTap6^otov  t6  b^vbpov  EuX6v 
bi  eiixpouv,  icxup6v,  eflivov  kqi  (pXoi6v  Xeiov  Kai  Traxuv  (sc  Ixei) 
.  .  . .  {>ilac  oOt€  TToXXdc;  C.  I  6,  7  6p6ujc  bk  Kai  (sc.  Ixn)  bia- 
Tiipeiv  dppaxn  t6v  6(p9aXfi6v. 

q)^p€iv  I  6,  7  inei  bi  ttX^Tov  f|  qpuac  TauTij  (sc.  q)€pei), 
dTTOpiav  lx€i ;  m  8,  7  s.  S.  94. 

Zusatze.  EeineEllipsen,sondemYerderbmsse  desTextes 
sind  anzunehmen:  IV  4,1  tujv  6'  dXXuiv  dv  Mii6€t(f  ^6vov  (man 
mtiBte  zu  dXXujv  erganzen  xuipiuv).  —  C.  V  1,  11  dXka  \ii\y  ou- 
bi  t6  \xr\  dKTrdTT€iv  Touc  iK  Tuiv  TTax^ujv  sc.  dXoTov,  das  Schneider 
auch  beifugt  Den  Ausfall  von  dXoTov  hat  vielleicht  der 
gleiche  Wortanfang  des  folgenden  dXXd  yemrsacht  —  C.V9,3 
cu|LiPaiv€i  bi  toOto  Kai  iv  Taic  dqpauofidvatc.  Das  Fem.  hat  gar 
keine  Beziehung,  da  6dvbpa  logisches  Subjekt  ist  Man  schreibe 
entweder  iv  toic  d(pauo|Li£votc  oder  mit  Schneider,  der  die 
Schwierigkeiten  dieser  Stelle  ausfiihrlich  auseinandersetzt  (IV 
S.  409 — 410),  iv  Taic  dqpauoindvatc  {)\la\c. 

Zur  Wortstellung. 

Das  Subjekt  wird  haufig  an  das  Satzende  gestellt,  sei 
es,  daB  sich  Partizipia  anschlieBen,  wie  I  7,  3  TiTvcrat  TT€pi  t5 

bivbpO V  KUKXUi  CUV€X^C  t6  TUIV  ^tlUfV  OUX  dTTT6^eV0V  TOO  CT€X€XOUC 

dXX'  d(p€CTTiK6c,  sei  es  der  Hervorhebung  wegen,  wie  n  4,  1 
|ii€TapdXX€t  Tdp  Kai  TaOra  KaO'  feKdcniv  x^ipav  Kat  cx€b6v  iy  tui 
fcu)  Xpovi^  Kai  f\  Tiqpn;  vgl.  noch  I  5,  2;  7,  1;  8,  3;  12,  2; 
n  3,  1 ;  6,  2  usw.,  ebenso  beim  gen.  absol.  wie  I  2,  2  ibc  i^ma 
ToO  CTT^pjLiaToc  6vTU)v  Tuiv  KauXtuv. 

Trennung  der  Praposition  vom  Substantiv  findet  sich  nur 
bei  |i€TaEu:  I  2,  6  )ui€TaEu  bi  TiTV€Tat  iv6c  Kai  <pX€p6c;  lEI  5, 

5   |i€Ta2u  TTiTTTOUCa  TflC   il  dpxnC   dTT0l6riC€UiC   Kai  TTIC   (puXXtKTic 

pXacTrjc€UJC. 

Beispiele  von  prolepsis:  I  2,  2  ^Kacrov  €Itt€iv  tI 
dcTiv;  3,  6  Kai  Tdc  aiTiac  8Tav  Ttc  XiT»j;  12,  1  aurdc  t€  toc 
ibiac  6tapt0|uiou|Lifevouc  6TT6cat  (sc.  €lciv);  13,  5  f)  bi  toO  dv- 
Oouc  (puctc  6Tt  TTXeiouc  lx^\  btacpopdc;  11  6,  5  t6v  bi  auXuiva 
bi  toOtov  X4T€tv  Touc  Zupouc  6ti  6taT€iv€t;  IX  2,  3  o1  T€ 
TT€pi  MaK€6oviav  ovbi  Tf|v  tt€uktiv  TnrroKauToOav  dXX'  f\  Tf|v 


Sprachl.  Untersuchnngen  zu  Theophrasts  botan.  Schriften.     101 

dppevo,  TTic  bl  GriXeiac  4dv  nva  tuiv  {)\l(uw  Xdpuict  (fiir  Tf|v  bk 
OnXeiav  iay  auvfyc  Tiva);  C.  I  10,  7  f|  i6i6Tric  eiTe  6id  9ep|Li6TTiTa 
TouTUJV  etTC  ...  cufipaivei,  biaipeTe6v  auTO  toOto;  C. III  11,6 
Tot  b'  dcGevfi  Kivbuvoc  |Lif|  Tipo  Tfic  pXacTTiceujc  dTro^ripavGfi. 

Das  Adjektiv  oder  adjektivische  Partizip  wird  oft  mit 
wiederholtem  Artikel  nachgestellt,  so  11,3  f\  tdp  toi  pXd- 
CTTiav  T€vr|ceujC  x^9^^  ^cti  ttic  TeXeiac;  vgl.  I  3,  5/  9,  2,  7 ;  10, 
9;  13,  2, 4;  14,  2;  II  2,  5;  2, 10,  11  usw.,  ebenso  Genitiv-  und 
Prapositionalattribute  wie  I  1,  9,  12;  7,  1;  10,  4;  12,  3;  14, 
1  usw.  —  Haufig  findet  sich  auch  die  bei  Aristoteles  *)  beliebte 
einfache  Trennung  des  Adjektivs,  so  I  1,  4  Tf\v  oJKeiav  dTro- 
pdXXw^ev  Oeujpiav;  vgl.  noch  I  3,  3;  9,  7;  10,  1;  11,  6;  II  2, 
4,  8,  10,  11,  12;  ebenso  bei  Pronomina  I  8,  1  Tdc  ToiauTac 
dv  Tic  Xdpoi  biaqpopdc;  11,  6  tov  auTOv  ^x^i  tp6ttov;  vgL 
1 17,  3;  14,  5  usw.;  auch  beim  Gen.  des  Teils  wie  I  12,  3 
u)C  Td  |Li^v  eOocjLia  Kai  euuibTi,  Td  b'  docima  Kai  dxuXa  Trav- 
TeXujc  eivai  tujv  TaOToO  fiopiuiv;  III  6,  4  PaOuppi2l6TaTOV  b' 
ouv  boKei  Tujv  dTpiujv  eivai  f|  TTpivoc  (hier  wohl  zur  Ver- 
meidung  des  Hiats). 

Parenthesen  liebt  Theophr.  sehr,  vgl.  I  14,  1  idv  b'  dpa 
Ti  cu|liPt|  Kufjcai  Kai  dvGf^cai  —  TifveTai  xdp  Kai  TaOT'  ^vioic 
i&crrep  Kai  tijj  )iuppivuj  Kai  ^dXicO'  djc  eJTreiv  Trepi  Tdc  pXacTr|ceic 
Tdc  MeT'  dpKToOpov  —  o6  buvaTai  TeXeoOv,  dXX'  f|)iiYevf^  qpOei- 
peTai;  vgl.  II  3,  1;  m  4,  4;  7,  1;  8,  2;  IV  7,  6  usw. 

Wortschatz*). 

Die  Untersuchung  hat  sich  auf  zweierlei  zu  erstrecken: 

1.  An  welche  Schriftsteller  schliefit  sich  Theophrast  in 
seiner  Wortwahl  an? 

2.  Welche  Worter  ftihrt  er  zuerst  in  die  Sprache  ein? 
Als  Hauptquellen  fiir  die  Sprache  Theophrasts  ergaben 

sich  alsbald  die  ionische  Naturwissenschaft  (d.  h.  also  in  erster 

')  s.  Schmidt,  Atticismus  IV  S.  616. 

')  Als  lexikalische  Quellen  sind  fUr  diesen  Abschnitt  zunftchst 
benutzt  Stephanus,  Thesaurus  hnguae  Graecitatis  und  das  griech.-engl. 
Wdrterbuch  von  Liddel  and  Scott,  das  sich  als  treffliche  Erg&nzung 
erwies.   Aber  die  wohlbekannte  Unzulftnglichkeit  aller  unserer  Lexika 


102  Ludwig  Hindenlang, 

Linie  Hippokrates),  bei  der  sich  mit  der  langjahrigen  Pflege 
allmahlich  eine  Art  Terminologie  herausgebildet  hatte,  dann 
die  attische  Philosophie  des  Aristoteles.  Doch  lassen  sich  bei 
diesem  Schriftsteller  beide  Stromungen  nicht  inmier  scharf 
trennen,  da  er  ja  selbst  stark  von  der  ionischen  Sprache  be- 
einfluBt  ist  Man  wird  also  in  der  Regel  nur  da  mit  Sicherheit  auf 
die  attische  Philosophie  als  Sprachquelle  hinweisen  zu  durfen, 
wo  auBer  Aristoteles  auch  Plato  die  gleichen  sprachlichen 
Formen  bietet  —  Wenn  ich  zwar  die  nachfolgenden  Unter- 
suchungen  zunachst  unter  diesen  beiden  Gesichtspunkten 
betrachtet  wissen  will,  so  glaubte  ich  sie  doch  nach  verschie- 
denen  Seiten  erweitem  zu  mtissen,  da  bis  jetzt  der  Sprach- 
schatz  Theophrasts  iiberhaupt  noch  nicht  wissenschaftlich  er- 
forscht  ist  Darum  wurde  eine  Zusammenstellung  aller  poeti- 
schen  Worter  gegeben,  davon  abgetrennt  solcher  aus  der 
Komodie,  und  schlieBlich  sind  alle  Worter  beriicksichtigt  wor- 
den,  die  nicht  mehrmals  bei  Attikem  belegt  sind,  oder  die 
bei  Theophrast  in  einer  neuen  Bedeutung  auftreten.  *) 

zeigte  sich  auch  bei  dieser  Untersuchung,  und  so  war  ich  gendtigt, 
Spezialausgaben  und  deren  Indices  heranzuziehen.  Die  besten  Dienste 
leistete  mir  Bonitz,  Index  Aristotelicus ;  femer  wurden  eingesehen: 
Hippokrates  (Ausgabe  von  KClhlewein  und  Petrequin);  Historia  critica 
comicorum  graecorum  (ed.  Meinecke);  Poetae  lyrici  graeci  (ed.  Bergk, 

4.  Aufl.);  Tragicorum  graecorum  fragmenta  (ed.  Nauck);  Corpuscaluin 
poesis  epicae  ludibundae  I  (ed.  Wachsmuth  und  Brandt  1902) ;  Bakchylides 
(ed.  Blass);  Dioscurides  (Ausgaben  von  Sprengel  und  Berendes);  Erotian 
(ed.  Klein);  Fragmente  des  Mnesitheos  bei  Athen&us;  Sylloge  inscrip- 
tionum  Graecarum  (ed.  Dittenberger) ;  Inscriptiones  orientis  Graeci  (ed. 
Dittenberger).  FGr  die  Wortformen  sind  benutzt  Lobeck,  Phrynichus; 
Lobeck,  Aias  des  Sophokles;  Rutherford,  The  New  Phrynichus ;  Croenert 
Memoria  Herculanensis.  —  Beziiglich  der  Echtheit  der  Autorschaft  der 
einzelnen  Schriftwerke,  besonders  des  Aristoteles,  folge  ich  den  An- 
gaben  Christs  in  seiner  griechischen  Literaturgeschichte.  Bei  der  Ab- 
ktirzung  der  Autorennamen  wie  der  einzelnen  Werke  sind  die  Ublichen 
Zeichen  der  Lexika  benutzt  worden.  Es  bedeutet  also  z.  B.  Ar.  =  Ari- 
stophanes,  Ari.  =  Aristoteles,  ari.  Pseudoaristoteles ;  beachte  auch 

5.  I.  =  Sylloge  inscriptionum  Graecarum,  S.  0.  =  Inscriptiones  Orientis 
Graeci  von  Dittenberger. 

*)  Adj.  verb.,  wie  ttcX^ktitoc  von  trcXcKdv,  sind  nicht  aufgez&hlt, 
da  es  sich  bei  diesen  nicht  um  eine  neue  Wortbildung  handelt. 


Sprachl.  Untersuchungen  zu  Theophrasts  botan.  Schriften.     103 

Bei  naherer  Pnifung  ergab  sich,  daB  der  Index  bei 
Wimmer,  ebenso  wie  der  bei  Schneider,  der  zura  groBten  Teil 
von  Wimmer  ubemommen  wurde,  fluchtig  angelegt  ist,  sodaB 
etwa  jede  zehnte  Angabe,  sei  es  in  Buch-,  Eapitel-  oder 
Paragraphenzahl,  unrichtig  ist.  Ich  hielt  es  darum  fiir  ge- 
boten,  einen  neuen  Index,  soweit  ich  ihn  fur  meine  Zwecke 
brauche,  anzufertigen,  was  einem  ktinftigen  Herausgeber  zu- 
gute  kommen  mag. 


I.  Worter,  die  schon  vor  Theophrast  belegt  sind. 

A.  Allgeraein  poetische  Worter. 
a)  Nur  bei  Dichtern  finden  sich*): 


dbpOTTic  Hom.  —  VII  4,  11; 
C.  IV  12,  1. 

deiZijjoc*)  Aesch.  (Ps.-PL),  dei- 
Z;u)C  Soph. ;  nur  bei  Theophr. 
deiCiuov  als  Pflanzenname. 
—  VII  15,  2;  dieFormdei- 
Z:uiv  I  10,  4. 

dKdpTTUJTOc  Soph.,  Aesch.  — 
C.  m  13,  3. 

dxpe^ibv  Eur.  Simon.  (ari.  De 
plant.).  —  I  1,  9,  11;  3,  4; 
6,  5;  8,4;  9,  3;    10,  7,  8; 
12,3;  14,2;  III,  1,2;  HI 
6,  2;  IV  2,  1,  3—5,  8;  6, 
8;  IX  1,  3;  2,  1;  4,9;  C. 
11,3;  3,  1,2,  4;  7,4;  11 
2;  12,  1,9;  1111,5;  12,4 
16,3;  VI,  2,3;  2,1,  2,4 
4,  7;  6,  1;  13,4;  VI  12,  5. 


dXoujbnc   Eur.   —   III  1,   1; 

2,4;4,  2;C.  n7,  3;  11,1. 
dv6cTi|Lioc   Eur.,    Od.   (in  an- 

derer  Bedeutung).  —  C.  DI 

21,1. 
dTraubduj ;  bei  Theophr.  =  ab- 

sterben.  —  V  6,  1. 
dTTveucTOC  Od.  —  IV  14,  12; 

C.  V  12,  7. 
dTTOKXdui  Anakr.  Frg.,  Ar.  Frg. 

—  II,  6,  12. 
dTToS^ui  Hom.  —  IX  4,  4 ;  C. 

16,7. 
&'nocTefal{jj  Emped.  (ari.).  — 

C.  V  6,  5. 
dTTO-xeiw,  Eur.,  Od. ;  anders  bei 

Theophr.  ==  auf  schossen.  — 

IV4,10;Vini,5;8,l;10, 

4;  C.in21,  5;  22,4;  23,  3 


^)  Hierher  habe  ich  auch  die  Fragmente  von  Heraklit,  Empedokles 
und  Parmenides  gerechnet.  —  Fiir  die  Gruppierung  liefi  ich  Beleg- 
steiien  auf  Inschriften  und  Papyri  aufier  acht,  da  bei  diesen  eine 
literarische  Verbreitung  ausgeschlossen  war. 

•)  Cber  die  Schreibung  s.  CrOnert  a.  a.  0.  S.  49. 


108 


Ludwig  Hindenlang, 


b)  Aufier  bei  Dichtern  noch  bei  Hippokrates  (Mnesitheos): 
dbiavTOv  als  Adj.  bei  Simon.,  1  Kopiowov  Lyr.  und  Com.  — I 


Pind.  —  VII  10,  5;  14,1. 
dTT6^aT|bia    Soph.   frg.   —    C. 

VI  19,  5. 

dTTo£uvuj  Od.  —  n  5,  4. 
dTTOTTXriTTUJ    Soph.     (ari.)    — 

IV  3,  6. 
<ipT€|iOV   Soph.   frg.   212.    — 

VII  6,  2. 

dppaTnc  Soph.  (nach  Hesych). 

—  V3,  7;  C.  16,  7. 
dcqpdpaTOC  Hom.,  Hip.,  Cohl 

(bei    den    Hom.   auch   die 
Fonn  dciTdpaTOc*)).    —    I 
10,  6;   VII,  3;   4,12;  C. 
VI  12,  9. 
dq)p(2[u)  Soph.,  Com.  bei  Ath. 

—  C.  VI 1,  5. 

biuTpoc  Aesch.  (ari.)  —  C.  H 

4,  1 ;  m  2,  6. 
^aTripiocAesch.(ari.)— rV5, 1. 
^dviov  Chairem.  bei  Ath.  — 

ni,3;VIl,l;  (5,2,3;  7,2,4. 
dSa^aupouj  Eur.  frg.  —  C.  II 

16,  4. 
^peiKri  Aesch.,  EupoL  —  1 14, 2. 
f|buoc^oc  Ar.  (ari.),  die  Form 

f)buo5)ioc     Hip. ,     Simon. ; 

zuerst    bei    Theophr.     als 

Pflanzenname  statt  ^iivGa*) 

—  vn  7,  1. 

Kapxapiac  Soph.,    Plat.   com., 
Philox.,  Mnesith.  —  IV  7, 2. 


11,1;  Vn  1,2,  3,  6;  2,8; 
o,  u ;  4,  j. ;  0,  4,  o. 

xpdbri  poet  —  n  1,  2 ;  5, 4; 
C.  13,  1;  12,  9;  lU  3.  2; 
VI,  3,  4  (W);  12,  6;  als 
Pflanzenkrankheit  I  8, 5. 

Ku^ivov  Sophr.,  Gom.,  Archestr. 
(nach  Lewy,  s.  May  ser,  Gram- 
matik  der  ghechischen  In- 
schriften  und  Papyri  S.  40, 
semitisches  Lehnwort).  — 
111,2;  VII3,  2,  3:  4,1; 
Vm3,5;6,  1;  8,5;  10,1; 
C.  n  12,  1,2;  IV  15,  2. 

MeXia  ni3,  1;  4,  4;  6,1,5; 
11,  3,  4;  17,  1;  IV  .5,  3; 
8,  2;  VI,  2;  6,4;  7,3. 

fx(v6a  Hippon.,  Eratin.  (nivSoc 
Mnesim.)  —  II  4,  1;  VI 
7,  2;  C.  ni6,  2,  5;  IV  5, 
6;  V7,  1;  ^T  14,  7. 

vdpKiccoc  Hymn.  Cer.,  Hipn 
Soph.,  Chairem.  trag.  —  YI 
6,9;8,1;  Vni3,l,2.5-7. 

oivumdc  Eur.,  Simon.  —  III 
16,  3 ;  18,  2. 

TTcpicKeXric  Soph.  —  C.  II 3, 
3;  V14,  9. 

npdcov  Hom.,  Batrach.,  Cum. 
—  IV  6,  2,  4;  7,  1;  VH 
1,3,  6—8;  2,2:  3,4;  4, 
10,  11;  5,  3—5;  8.  2;  C. 


<)  Siehe  dariiber  Rutherford,  The  New  Phrynich.,  S.  196. 
*)  Von  den  Attikem  wird  es  znrttckgewiesen,  s.  Reitzenstein,  Ge- 
schichte  der  griechischen  Etymologika,  S.  395. 


Sprachl.  Untersuchungen  zu  Theophrasts  hotan.  Schriften.     109 


n  15,  6;  ini9,  3;   IV  3, 

1,3;  V6,  9. 
^oCc  als  Baumname  EUp.,  SoL, 

Com.  —  11X18,  1,  5. 
CToiPrj  Hippon.,  Com.  —  1 10, 

4;  VII,  3. 
cq>aK€Xtc^6c  Eur.  —  IV  14,  2 ; 

Vin  10,  1 ;  C.  V  9,  1,  6. 
TeOrXov    Com.,    ceOrXov    Ba- 


trach.  —  I  3,  2;  5,  3;  6, 

6,7;  9,2. 
TpipoXoc  Alkai.,  Ar.  —  IQ  1, 

6;  IV  9,  1;  VI  1,3;  4,1; 

5,1,3;  Vn  8,1;  VHI  7,  2. 
Xiovuibnc  Eur.  —  I  3,  6. 
XvotbbTic  Emped.  —  I  10,  3 ; 

13,14;  IV  10,  2;  VH  11, 

2;  Vni3,  3. 


c)  Aufier  hei  Dichtern  noch  hei  Hippokrates  (Mnesitheos) 

und  Aristoteles: 


dKaXr|q)r|  Archestr.,  Mnesith., 
Hip.,  Ar.,  Pherekr.,  Ari.  — 
Vn7,  2; 

dlTTvooc  Empedokl.,  Hip.,  Ari. 

—  IVl,  2,  5;  Vm  10,  2; 
C.  n  22 ;  m  22,  1. 

pdTOC  Hom.,  Hip.,  Ari.  = 
Fischart,  bei  Ar.  6  pdToc;  als 
Pflanze   nur   bei  Theophr. 

-  I  3,  1;  5,  3;  9,  4; 
10,  6,  7;  IV  12,  4;  C.  I 
17,  8. 

ToXaKTubbnc    Parmenid.,   Hip., 

Ari.  —  C.  VI  4,  1 ;  9,  2. 
T^Tf poc  Com.,  Archestr.,  Mne- 

sith.,    Ari;     bei    Theophr. 

Name     eines       Baumaus- 

wuchses.  —  I  8,  6. 


kvtJkoc  Philox.,  Anaxandr.  — 

6  KvnKOC  I  13,3;  VI  4,  4; 

C.  V18,  4;  i]  KvflKOcVIl, 

3;  4,3,5,6. 
Huc^a  Archestr.  —  IV  14,  13. 
6piTavov  Hip.,  Timoth.,  Com., 

die  Form  6p(Tcivoc  Archestr.^ 

Com.,  Ari.  —  6piTavov  I  9, 

4;   12,  1;   VH  1,  6;   2,  1; 

6,1;  C.  IV  3,  3;  VI  5,  4; 

6piTavoc  VI  2,  3,  4. 
TToXuTToftiov  Philox.,  die  Porm 

TrouXu7T6beiov  Com.  —  C.  II 

17,4. 
cxbr)  Emped.  —  IV  6,  7 ;  10, 

1—4. 
cuveXiTTU)  Soph.,  Eur.  —  IV 

7,  5. 


d)  Aufier  bei  Dichtern  noch  hei  Aristoteles: 


diPpujTOC  Soph.  frg.  —  I  12,  4 
m4,  4;  12,2,4;  IV  1,  7 
VI,  7;  VI,  2;  VH  9,  4 


11,4;  12,1,2;  C.n9,  14; 

VI, 8;  VI 12,  1,2,7,9—12. 

dTpuiCTic  Od.  —  I  6,  7,  10;  11 


110 


Ludwig  Hindenlang, 


2,1;  IV  6,  6;  10,5,6;  11, 

13;  C.VIll,  10,  11. 
denp  Hes.  —  C.  IV  7,  4. 
dfvocToc  Od.,  Eur.;  in  anderer 

Bedeutung  bei  Theophr.  = 

keine  Siifiigkeit  habend,  so 

auch  Ari.  —  C.  IV  13,  2. 
dcTTCpiioc  II.  —  Vn  4,  4. 
dcu^pXnioc  Soph.  —  Vn  6,  4. 
aOTO€Tr|c  Od.  t  322,  bei  Ari. 

auTOCTec.  —  III  7,  1 ;  Vn 

3,5;  Vm7,5;C.mi2, 1; 

IV  8,  5 ;  Adv.  auToeTei  C.  m 

12,  1  (W). 
pOTpub6v  n.  m  16,  4. 
TaXedc  Com.,  Archestr.,  Philox. 

—  VU  14,  3. 
bixtuc  Aesch.  —  IV  7,  13. 
^KTpoqprj  Eur.  —  C.  I  18,  3 ; 

n  1,6;  2,  1;  4,10;  5,  1; 

in2,  6;  8,3;  IV  15,2. 
^Heceiui  Ar.,  Ari.,  ^ecGu)  bei 

Aesch.  —  C.  m  22,  5;  V 

10,  1 ;  VI  10,  8. 
eOeiXoc  Eur.,  Ar.  —  IV  1, 1,  5; 

V9,  2;  VI  8,  2,  4;  VII  1,4; 

1X2,5;  C.I  15,4;  119,  1; 

m  6,  8;  21,  3;  24,2;  IV 

9,4;  VI  16,  6. 
euKa|Lnrr|c  Hora.  —  m  10,  4. 
euKapTria  Ari.  (euKdpTreia  Eur.). 

S.  I.  I  20,  95  (5.  Jahrh.).  — 

n7,  2;   C.  n  1,2,5;  7,5; 


mi,6;6,6;9,3;ll,3;17, 
1;IV12,  1;V  1,1;  11,2. 

eiiKparic  Hes.  v.  1.  —  C.  1 11, 
6 ;  n  3,  3. 

KaKOTTOioc  Pind.  —  C.  11  6, 4; 
V  12,  3. 

KepKic;  als  Baumname  auch 
beiAri.  — 111,2;  m  14,2. 

KoxXiac  Achae.,  com.  —  lY 
14,  3. 

Xeifiuivioc  Aesch.,  Soph.  —  VI 
4,  3;  8,  1;  C.  H  4,  4;  ffl 
6,8;  11,3;  IV  12,4. 

XoTidc  Archestr.,  com.  —  lY 
6,7  (einTier);  IV  14,  3,5 
(eine  Baumkrankheit). 

voTid  II.  —  Vn  14,  1. 

^TXvn  Od.,  PraxiUa  Frg.  — 
n5,  6. 

6Xocxepnc  Soph.,  auch  S.  I.  H 
877,  7  (bei  Isokr.  von  Blass 
gestrichen).  —  III  18, 5. 

6cTpaK6bep|ioc  Batr.  —  IV  6, 8. 

TTapaKaGiiiiii  Eur.  —  Vm  2, 3. 

Tiapeicbdxo^ai  Soph. — C.  rV2,l. 

TTTiviov  Hom.  —  VI  4,  5. 

7rp6cPoppoc  Eur.,  7rpocp6p€ioc 
Ari.  —  iTp6cpoppoc  n  5,3; 
IV  6,  5;  11,  8;  V  9,  2;  IX 
2, 3 ;  C.  m  5, 2 ;  7Tpocp6peioc 
19,2;  IV  1,4;  V  1,  11. 

TTTflcic  Aesch.  —  C.  n  9,  5. 

cu|Li(peeipuj  Eur.  *)  —  IV  15,  4. 


')  Ein  Beispiel  fOr  die  Mangelhaftigkeit  unserer  Lexika :  cuM^OeipuJ 
findet  sich  bei  Ari.  in  der  Topik  VI13  p.  150a  33;  diese  Angabe  fehlt 
in  allen  Lexika,  auch  im  Index  von  Bonitz;  nur  Liddel  und  Scott 
ffUiren  Ari.  an,  zitieren  aber  falscli. 


Sprachl.  tlntersttchungen  zu  Theophrasts  botan.  Schriften.     111 


oivopoc  Aesch.  —  in  3,  6; 

Vin2,  10;  8,7. 
im6Xeiv)>ic  Parmen  bei  Stob.  — 

C.  V  1, 11. 
q)uaoX6Toc  Emped.  —  IIIl, 4 ; 

C.  VI  3,  5. 


d)xp6c  Adj.  com.,  bei  Hom. 
Subst.  —  Vin  1,  3  (W);  3, 
1,  2;  10,  5;  C.  IH  22,  3; 
rV2,  2;  16,2;  VI  12,  9. 


B.  Worter,  die  sich  nur  in  der  Komodie,  aber  nicht  bei 

andem  Dichtem  finden: 


a)  Auch  in  Prosa 

aJTlTOpoc  Eupol.  —  II  8,  3. 
£Xi|Ltov  Antiphan.  —  IV 16,  5 ; 

C.  V  15,  4;  VI  10,  5,  8. 
d|LtneXoupT6c,  auch  S.  I.  II  535, 

17.  —  c.  n  4,  8. 

dve^wvri  Eratin.  —  VI  8,  1 ; 

Vn7,3;  8,3;  10,2;  C.I10,2. 
dv6€ptK6c  Eratin.;  Eupoi.  — 

I  4,  3;  VI  2,  9;  VH  13, 

2—4. 
dveoq>6poc  Ar.  —  I  3,  4;  13, 

4 ;  C.  I  5,  5  (Schn.). 
dnoTTeXeKdu)  Ar.  Av.  1152.  — 

V  5,  6  (Schn.). 
dpoKOc  Ar.  frg.  —  Vm  8,  3. 
dpptxoc  Ar.  —  C.  I  7,  2. 
d^ouaivuj  Ar.  —  III 18,  9, 10; 

IV2,  11;  Vini0,3.  C.I4, 

5;  n  11,2,5;  18,3;  m  7, 

12;  10,8;  V  11,  2. 
p6Xpoc  (ari.)  I  6,  7— 9 ;  10,7; 

Vn2,  1—3;  4,12;  9,4; 

12,1;  13,  1,  4,7,  8;  Vm 

8,3;  C.  rV6, 1,  8;  VI  10, 

7 ;  12,  1. 
PoTdviov  Antiphan. — C.  II 17, 3. 


nicht  belegt  sind: 

pouTO|Ltoc  Ar.  —  I  5,  6 ;  10,  5; 

IV  8,  1;  10,4,6,7;  11,12- 
TriGuov  Ar.,  Phryn.  com.  — 

I  6,  9 ;  VII  1—3,  6—8 ;  2, 

2;  5,1,3,5;  9,4;  12,3; 

IX  11,  6. 
TrJTetov  Alex.,  Anaxandr.  — 

I  10,  8;  IV  12,  5;  VII,  4, 

10 ;  C.  IV  3,  3. 
btdnXeiuc  Eratin.  —  C.  11  1, 4. 
btacpuTeuu)  Ar.  frg.  —  IV  4, 3. 
biaxdcKU)  Ar.  —  m  9,  1 ;  VII 

13,2;  C.  15,  4;  119,  12. 
bi<popoc  I  14,  l ;  C.  V  1,  6. 
bpunennc  IV  14,  10 ;  C.  II  8, 

2;  VI  8,  4. 
{|Lt|LttiTpoc  Antiphan.  —  I  6,  5 ; 

C.  V  17,  2. 
CvdpucKOV  Kratin.  und  Pherekr. 

in  der  Form  dvOpucKov.  — 

vn  7,  1. 

dntvecpiw  Alex.  bei  Suid.  (ari.) 

—  C.  m  24,  4. 
edKapn^U)  Ar.  —  n  7,  7 ;  m 

12,8;IV14, 14;C.I20,5; 

117,4;  15,3;  V  4,  1. 


112 


Ladwig  Hindenlang, 


cOnoGric  Krat  (ari.)  —  C.  III 

22,6;  IV  1,3;  3,  6;  4, 13; 

5,  4;  6,  1,2;  12,6;  V  14, 

1,7;  17,3. 
eCipwTtdtu  Ar.  —  C.  I  6,  8. 
fmepoKaXXk  Eratin.  —  VI  1, 

1 ;  6,  11. 
epTov  II  3,  3;  C.  V  1,  8,  9; 

2,  2;  4,  1. 
9pnrr|btaoc  Ar.Thesm.  427.  — 

ni8,  5. 
Tcpuov  Ar.  —  VI  6,  11;  8,3; 

Vn  13,  7. 
iwvia  Ar.  —  I  10,  4 ;  H  1,  2, 

3;  VI  1,1;  3,8;  5,5;  6,2, 

7,11;  7,3,11;  8,5;  15,2; 

18,  11 ;  Vn  6,  4. 
KdKTOc  Epicli.  —  VI  4,  10. 
Kebpic  Ar.  —  I  9,  4;  12,  1; 

C.  VI  14,  4. 
Kr]noup6c  VII  2,  5 ;  5,  2. 
Kiipiu>br]c  Epicb.  —  in  13,3, 6. 
KlTxa  Ar.,  Alex.  —  C.  II  17,  8. 
Kixopiov  Ar.  —  I  10,  7 ;  VII 

7,3;  8,3;  9,2;  10,2;  11, 

3;  C.  115,  4. 
KXivdpiov  Ar.  Frg.  —  V  6,  4. 
KvrmoTraxnc    (bei    Ar.  Kvtmio- 

rraxnc)  IX  4,  3;  C.  III  4, 

3  (W). 
K6i£Pherek.,  Antiphan.— 1 10, 5. 
KOKKU^tiXia  Araros  com.  —  1 11, 

1;  12,  1;  13,  1,  3;  HI  6, 

4,  5;  IV  2,  10;  C.  I  3,  3; 

IV  1,  2. 
k6mopoc  I  5,  2;  9,  3;  11116, 

4,5;  V9,  1. 


k6pxopoc  Ar.  —  VII  7, 2. 
Kpd^poc  Ar.  (Kpa^poTaroc).  — 

C.  V  10,  1. 
Kpdveov  Amph.  (in  der  Foim 

Kpdv€iov).  —  IV  4,  0. 
KtjXiKtov  Epikr.  —  V  9, 8. 
Kuivoc  Kratin.,  bei  Theophr. 

=  Fruchtzapfen.  —  1 11, 7; 

ni9,  5,  6;  C.  119,  1. 
KiupuKic  Epich.,   Ar.  frg.  — 

in  14,  1. 
Xddupoc  Alexis.  Anaxandr.  — 

Vin  3,  1,  2;  10,5;  C.III 

22,  3. 
Habdiu  Ar.  —  IV  14,  5;C.V 

18,2. 
fidcrma  Antiphan.  —  IV  8, 4 
ndcirerov  Antiphan.  —  VI 3, 1. 
^iHOiKuXov  ni  16, 4;  C.n8,2. 
^upic  Ar.  —  C.  VI  9,  3. 
^tipptvoc  Ar.  (statt  der  iiblichen 

Form  ^uppivt),  die  ebenfalls 

bei  Theophr.  mehrfach  be- 

legt  ist).  —  I  3,  3;  9,3; 

10,  2,  4,  5,  8 ;  13,  4 ;  14, 1, 

n  1,4;  5,6;  7,2,3;  1116, 

2;  15,  5;  IV  5,  3,4;  V  8, 

3;  C.  13,  3;  4,5:  13,10; 

n7,  3;  8,1;  11,7;  10  5, 

5;  7,1,  11;  9,3;  10,4,5; 

17,5,7;  V  13,  4;  VI  14,6; 

18,  10. 
6v(uvic  Ar.  frg.  —  VI  1,  3; 

5,  1,  3. 
rrapoT^MVu)  Ar.,Alexis.— VI 3, 2. 
nepbiKtov  I  6,  11. 
ireptKOTdrvuiLit  Ar.  —  in  7,  4. 


Sprachl.  Untersuchungen  zu  Theophrasts  botan.  Schriften.      113 


TT€pi7rriccu)  Ar.  —  lY  4,  10. 

mc6c  Vmi,  1,4;  2,  3;  3,  1, 
2;  5,2,3;  10,5;  C.  m  22, 
3;IV12,  4,  5,7,11;  14,4; 
15,4;  V  12,  2,7,11;  13,6. 

mTTOKOiTeofiai  Alexis,  auch  auf 
gleichzeitiger  attischer  In- 
schrift  S.  I.  587,  179  — 
V  4,  5. 

irXuvTpic  Ar.,  Nikoch.  —  C.  11 
4,  3. 

iroXucpuXXoc  Eupol.  — 110,  8 
m  14,  4;  IV  7,  8;  8,  6 
11,10,12;  22,  4;  Vn4,4 
Vm  2,  3 ;  C.  IV  14,  2,  4. 

^apbiiui  Ar.,  Pherekr.  —  C.  I 
19,4;  20,  3;  V4,  2. 


()xUov  Ar.,  Antiphan.  —  IV  2, 
3;  1X7,4;  C.  n  18,2. 

CTCcpavuiTpic  ApoUod.,  Theo- 
pomp.  —  V  8,  31). 

CTpoqpeuc  Ar.,  Hermipp.  —  V 
3,5;  6,4;  9,8. 

crpujMaTeuc  Autiphan.,  Alexis. 

—  rv^  2,  7. 

cqpdKoc  VI  1,4;  2,  5  (Schn.). 

TpaTOTTuiTUJv  Kratin.  — VII 7, 1. 

TpoxnWa;  bei  Ar.,  Archipp. 
TpoxiXia,  nach  Inschriften 
TpoxiXeia  zu  schreiben  *) ; 
auch  bei  Theophr.  hat  U 
die  Form  rpoxiXia.  —  IV  3, 5. 

bno^pixuj  Alex.  -  V3, 3  (Hard.). 

(ppeanaToc  Hermipp.  —  C.  II 6, 3. 


b)  Aufier  bei  Komikern  finden    sich  noch  bei  Hippokrates 

(Mnesitheos): 

d|idpaKOv  Pherekr.  —  I  9,  4 ; 


VI  1,1;  7,4;  8,3;  1X7,3; 
C.  14,  1;  VI  14,9. 

d^uTbdXii  Com.,   Mnesith.  — 
111,1,3;  C.VI6,8;  16,7. 

dvaxuKduj  Pherekr.,  Ar.  —  C. 
VI  1,  5. 

dvbpdxvnPlat  com.  —  C.  1 10, 
4 ;  4,  3,  2,  eine  Gemtiseart, 
davon  unterscheidet  Wim- 
mer  dvbpdxXii  =  Strauch 
(so  auch  ari.).  —  I  5,  2 
9,3;  m  3,  1;  4,2,4,6 
6,1;  16,5;  IV  4,  2;  7,5 


15,1,2;  V  7,6;  Vn  1,2, 3; 

2,  9;  1X4,3. 
dTpd(pa£uc  ®),  Pherekr.,  Ar.  — 

114,2;  ini0,5;  Vni,2, 

3;  2,6-8;  3,  2,  4;  4,  1; 

5,  5. 
p6XiToc  Ar.,  Kratin.,  Hip.  bei 

Gal.  (s.  Lob.  Phryn.  357).  — 

II  4,  2;   C.  V  6,  11,   die 

Form  poXpiToc  V  5,  6. 
TOTTwXic  (bei  Ar.  auch  die  Form 

TOTTuXn)  Vn  1, 2,  7 ;  2,5,8; 

3,2,4;  4,3,6;  5,  3;  6,  2; 

9,4;  C.  14,  1;  V6,  9. 


')  So  zu  schreiben  statt  des  nirgends  belegten  CT€(pavujT{c. 

*)  Siehe  Meisterhans'  a.  a.  0.  S.  53. 

')  So  geschrieben  bei  Ari.,  nicht  dbpd(paSuc. 

xr7, 2.  8 


114 


Ludwig  Hindenlang, 


6^p^oc    Alexid.,   Timokl.    — 

13,6;  7,3;  10  2,2;  IV  7, 

5—7;  15,  3;  16,  2;  VIII 

1,  3;  11,2,4,6,8;  C.  H 

17,7;  IV  1,7;  5,4;   7,1, 

2 ;  16,  2. 
epibttKivn  (epTboE  s.  u.)  I  lO,  7; 

12,  2. 
eOnppa  Eupol.  —  I  12,  1,  2 

VI  1,4;  2,  3, 4;  VII  1,3,  6 

6,  1;  C.  m  1,  4;  IV  3,  3 

die  Form  eu^Ppov  VII  1, 2 

5,  5. 
kiTOceXivoc  Pherekr.  (ari.)  — 

19,4;  II  2,1;  Vn  2,  6,  8; 

6,3;  IX  1,3,4;  C.  I  4,  6; 

VI  11,  10. 
KoXa^iveri  Ar.  (ari.) — C.  II 1 6, 4. 
Kdimapic  (ari.)  —  I  3,  6 ;  III 

2,1;  IV  2,  6;  VI  1,3;  4,1; 

5,2;  VII  8,1;  10,  1;  C.  I 

16,  9;  ni  1,  4. 
KOTTupoc  m  11,  3 ;  13,  4,  7. 
KapKiv6(u  Antiphan.  —  I  6,  3. 
Kdxpuc  Kratin.,  Ar.  —  m  5,  5 ; 

10,4;  14,1;  17,  3;  VI,  4; 

C.  IV  16,  2. 
Kiceoc  Eup.,  Mnesim.  —  VI 1, 

4;  2,  1. 
Xenpoc  Ar.  —  C.  II  6,  4. 


vdpboc  Alexis.  —  IX  7, 2—4, 
6e6viov  Ar.  —  m  8,  6;  VII 

3,4.  5;  C.  V  6.9. 
neXeidvoc  Ar.,   als  Pfknzen- 

name  auch  bei  Hip.  —  Vin 

8,  3. 
^livoc  EupoL,  Ar.  —  I  5, 3; 

9,4;  m  18,1,2,12;?  9,7; 

C.  I  10,  7. 
^acpavic  I  6,  7 ;  9,  4 ;  Vn  1, 

2,  3,  .5,  7;  2,  5,  6, 8;  3, 2, 4; 

4,1,2,3,6;  .5,3,4;  6,3; 

8,2;  C.I4, 1;  HlS.l^m 

10,  3  (Schn.);  V  6,  2;  VI 

11,  14. 

cibiov  Ar.  —  C.  V  6, 1. 
CKapuuvia*)  —  IV  5,  1. 
CTuqHu  Philonid.  (ari.)  —  C.  VI 

2,  1. 
TeurXiov  I  10,  4;  VII  1,2, 3, 

5,6;  2,2,  5—8;  3, 2;  4, 

1,4;  5,5;  C.n5,3;17,7; 

C.  IV3,  2;  6,7;  13,1;VI 

11,  5,  10,  11. 
Ti6ufiaXoc  Kratin.,  Ar.  —  C. 

IV  6,  9. 
djKi^ov  I  6,  6,  7 ;  10,  7 ;  VII 1, 

2,3;  2,1,4,7,8;  3,1-4; 

5,2,4,  5;  9,2;  C.  I  4,3; 

ni5,  6;  IV3,1,2;  V7,2. 


c)  AuSer  bei  Komikern  finden  sich  noch  bei  Hippokr«tes 

(Mnesitheos)  nnd  Aristoteles. 


aipa  Ar.  fi^.,  Pherekr.  —  II 4, 
1;  IV  4,  10;  Vm  4,6;  7, 
1;  8,3;  C.  U  16,3;  IV 4, 


5,8,  11;  5,2;  16,2;  T3, 
7;  15,3. 
d^uTbaXfi  I  6,  3;  9,  6;  12,1; 


*)  Ober  die  Schreibung  s.  Crdnert  a.  a.  0.  S.  74. 


Sprachl.  Untersuchungen  zu  Theophrasts  botan.  Schriften.      115 


13,1;  14,  1;  H  1,  3;  2,5, 
9,11;  5,  6;  7,6,7;  8,  1; 
11111,4;  12,1,5;  IV  4,  7; 
14,  12;  V9,  6;  VII  13,  7; 
VIII  2,  2;  IX  1,  2,  3,  5; 
C.  I  3,  2;  9,1;  10,2;  13, 
10;  14,4;  17,9,10;  20,5; 
22,7;  n9,3,4;  11,10,11; 
14,1,4;  15,1,2;  16,8; 
1116,8;  9,3;  10,2,6;  17, 
6;  18,2;  IV  1,  6;  V  4,  1; 
9,11;  10,2;  16,4;  17,5; 
18,  4;  VI  11,  15.  AuchlV 
7,  5  Kapnov  ^X"  Smoiov  taic 
d^uTixiXatc  ist  d^irrbaXatc 
zu  schreiben,  da  Theophrast 
immer  die  Baume  selbst, 
nicht  deren  Teile  in  Ver- 
gleich  setzt,  vgl.  die  genaue 
ParaUele  IV  4,  7. 

cuvouxiac  Plat.  com. — IV 1 1, 4. 

euxuXoc  Hip.,  Alex.,  die  Form 
c^xu^oc  Ari.  —  euxuXoc: 
n6,  8;  VII  4,  4;  C.I4,  1; 
20,3;  nO,  1;  15,  6;  III 
10,2;  19,2;  IV  13,  2;  VI 
6,2;  10,8;  11,5;   14,  1; 


16,7;  17, 13;  18, 8;  eOxwi^oc 

C.  VI  9,  4. 
euMOV  I  12,  2 ;  m  1,  3 ;  IV  7, 

2;  VI  2,3;  C.  I  5,3;  m 

1,4;  IV 4,  3»). 
KUTicuc  16,1;  IV  4,«;  16,5; 

V  3,  1 ;  C.  V  15,  4. 
^eXiXiuToc  Kratin.  —  VTI 15, 3 ; 

C.  VI  14,  8,  11. 
vdTruI12, 1;  Vni,2,3;3,2; 

5,  5. 

£r)pacia  Antiphan.  —  VII 2, 2. 
irriTavov  I  3,  1,  4;  9,  4;  11  1, 

3;  VII,  2;  7,  3;  Vn2,  1; 

4,1;  5,  1;  6,1;  1X4,2; 

6,  1;  1X4,2;  6,  1;C.  14, 
2;  115,3;  mi7,l;  19,2, 
3;  V6,  10;  VI  4,  6;  14,7, 
12;  16,7;  20,  1. 

iTupiucic  Ar.,  Mnesith.,  Ari.  — 
V9,  7;  Vn7,  2;  C.  IV  12, 
12;  13,  1;  VI  17,8. 

acvfifipiov  Ar.,  Eratin.  —  n 
1,3;4,1;  VI  1,1;  6,2,3; 
7,2,4;  C.  14,  2;  H  16,2, 
5;ini9,l;IV5,6;V7,l; 

VI  7,  6;  11,3;  14,7,11. 


d)  Aufier  bei  Komikern  finden  sich  noch  bei  Aristoteles: 


dXKuovibec  Ar.  —  C.  I  7,  5. 
dmjTbaXov  Philyll.,  Hermipp. 

—  IV  4,  7;  C.  IV  2,1. 
dvdpaKcuu)  Ar.  —  III  8,  5; 

IX  3,  1. 
dTtupiivoc  Ar.  —  II  2,  5,  7; 


6,4,6;  IV  1,1;  8,12;  9,2; 

13,2;  C.  1  9,2;  21,2;  IV 

8,5;  Vll,  1;  13,4. 
ijnTTopeuuj  Ar.  —  V  9,  6. 
OpuaXXic ;  als  Pflanze  nnr  Era- 

tin.,  Ari.  frg.  —  VH  11, 2«). 


')  Stammverwandt  damit  wohl  OOMa  IV  7, 1. 
•)  =  AXOxviov  Hdt.,  vgl.  Lobeck,  Phryn.  S.  162. 


8* 


116 


Ladwig  Hindenlang, 


KorranvlTU)  Sot  bei  Ath.  — 
IV  14,  8;  Vm  6,7;  C.  H 
18,3;  m20,  9;  IV  5,  6 
VIO,  .5;  15,4. 

K^Xucpoc  Ar.  I  11,  3;  H  4,  2 
m  8,3;  18,13;  IV  2,  6 
4,7;  8,11;  12,3;  C.I4,5 
17,1,  3;  IV  1,2;  2,  1,  2 
8,2;  12,  9,  11;  V  6,  11 
15,1;  VI 3,5;  6,8;  10,6,7 

KViH»  Ar.  —  n  8,  3 ;  IV  14, 10 
C.  VI  5,  3. 

k6tivoc  Enpol.,  Ar.  —  I  4,  1 
4,4;  8,1—3,6;  14,4;  H 
2,12;  3,  1;  m2,  1;  6,2 
15,6;  IV  4,  11;  13,  1,  2 
V2,4;3,  3;4,  2,  4;  7,8 
C.  13,  3;  6,10;  V  12,  8. 

KUTTopoc  Ar.  —  n  8 ,  3 ;  III 
3,8;  7,4;  IV  8,  7. 

olovei  Ar.  —  C.  n  1 5, 1  { = olov). 

xrpacoKoupic  VH  5,  4. 

iTpocpaivtu  Ar.  —  IV  4,  13. 

jSdqMxvoc  I  2,  7 ;  6,  6,  7 ;  10, 4 ; 
14,2;  IV  4,  12;  16,6;  VI 


1,2;  Vni,2,  3;  2,1,4; 

4,1,4;  5,3,4;  6, 1,2;C. 

I  4,  2;  n  5,  3,4;  15,6; 

16,8;  18,  4;  ra  19,  2;  IV 

3,  1 ;  VI  10,  8. 
aaeeuu)  VU.  13,  3. 
cuKd|utvov  Amph.  —  C.  VI  6,4; 

cuKd^ivoc  1 1,  7 ;  6, 1 ;  9, 7; 

10,  10;  12,  1;  13, 1,4;  14, 

2;  rVl,  5;  2, 1,2,  5;  4,8; 

V  3,  4:  4,  2;  6,  2;  7,3; 

C.  I  17,  1,  3,  9;  ns,  4; 

9,8;  11,  11;  V2,  4. 
cupnaOi^c  Plat  com.  —  C.  I 

7,4;  IV  6,  2. 
cuvSeujpeu)  Ar.,  bei  ArL  =  ei- 

plorare ;  so  auch  beiTheophr. 

—  I  14,  4. 
xlTpic  Alexis.  —  V  4,  7. 
i)Hr\v  Eubul.  bei  Ath.  —  1 11, 

1,5;  IV 10,  3;  VI6,9;C.I 

17,4;  19,2. 
\{if.Kalu)  Ar.,  Nikophr.,  bei  Ari. 

\\ima.ltu.  —  C.  VI  19,  5. 
Vioeoc  Ar.  —  rv  8, 4 ;  IX  4, 4. 


C.  lonische  Woiter  aus  der  Prosaliteratur  *). 

Es  siud  belegt: 

a)  bei  Hippokrates: 


dppdtovov  I  9,  4 ;  VI  1,  1 ;  3, 
6;  7,3,4;  C.  14,  2,  3;  IV 
3,2;  VI  14,  9;  16,7. 


dTXicxpoc  C.  VI  11,  16. 
dbidxuTOC  C.  IV  12,  2. 
dKonvoc  V  9,  5. 


')  DaS  ich  hier  auch  den  an  lonismen  reichen  Xenophon  berQck- 
sichtige,  bedarf  keiner  n&heren  Begriindung.  —  Die  folgende  Liste  bestgt 
natflrlich  nur,  welche  Worte  ionischen  Ursprunga  bei  Theophr.  setn 
kOnnen;  denn  viele  sind  auch  Gemeingut. 


Sprachl.  Untersuchungen  zn  Theophrasts  botan.  Schriften.     117 


dlKOiTpoc,  bei  Hip.  in  aktiver 
Bedeutung.  —  Vm  6,  4; 
7,  7 ;  C.  m  21,  4. 

<iKTfiI5,4;  6,1;  8,l;mi3,4; 
IV13,2;C.Il,3;dieForm 
dKT^oc  III  4, 2  ist  vielleicht 
in  dKTf^  zu  verbessern. 

dXfiupiubnc  C.  m  17,  2. 

dn6pTn  C.  I  19,  3 ;  VI  8,  3. 

dvafedKviu  C.  m  17,  4(?). 

dvobpo^li  C.  IV  5,  1 ;  11,  3. 

dvanivu)  (ari.)  C.  III  6,  2. 

dvotbicKW  (att  dvoibaiviu)  C.IV 
13,  7. 

dvuTpaivu)  C.  I  16,  2;  19,  3; 
n6,l;9,3;m22,3(W),4; 
IV13,3,6;  V18,l;  VI6,5. 

dno^eXaivo^ai  II  7,  5. 

dTTomdZuj  (ari.)  C.  VI  7,  3. 

diTOCKXripuvu)  (ari.)  C.  m  16,  2; 
19,2;  V  15,6. 

dnocTuq)U)  (ari.)  C.  II  8,  1. 

dTTOcpucic  I  13,  2 ;  IV  6,  8, 10 
VI 4, 4;  5,4:  Vn2,6,7,9 
11,3;  12,3;  13, 3;  Vm  2, 3 

dpK€ueoc  I  9,  3 ;  III 3, 1, 3,  8 
4,1,5,6;  6,1,5;  12, 1,3,4 
IV  1,3;  V  7, 4,  6;  1X1,2 
C.  111,  8;  21,6. 

dcaiT/|c  mS,  4;  12,3,5;  17, 
5;  VI,  2,  3;  3,7;  4,2, 
4,6;  7,1,4,6,7;  C.  I  22, 
5 ;  VI  10,  2,  3. 

pXiTov  I  14,  2;  VII  1,  2,  5; 
2,7,8;  3,2,4;  4,1. 

Pupcobei(>iK6c  C.  III  9,  3. 

baKpuibbnc  VI  6,  8 ;  IX  1 ,  2, 


baq>v(c  1 11,  3. 

ba<pvo€ibi^c  m  11,  3;  12,  7; 

15,4;   17,3;  IV  7,  1;  IX 

4,  3,  9. 
bnTM6c  IV  4,  5. 
biacTpo<pn  (ari.)  V  1,  10. 
bibdKTuXoc  IX  5,  3. 
biwvoc  VI  6,  5;  Vm  4,  4; 

C.  IV  11,  1,  3. 
biUTpaivu)  C.  I  13,  5 ;  11 1,  5 

2,  1,4;  3,8;  9,3,8 (W),  9 

C.  m  10,  2 ;  22,  1,  5  (W) 

V9,  2;  13,  6;  VI  15,  3 

17,5. 
bpaK6vnov  VII  12,  2. 
iTK^iTTU),  auch  S.  I.  154,  33. 

—  II  7,  6 ;  C.  1 17, 10. 

iKOnXuvu)  c.  m  1, 3 ;  rv  5,  3. 

iKmau)  (ari.)  IV  4,  2. 
dK7nKp6oMai  (ari.)  C.  IV  2,  1; 

VI  7,  5. 
^KpnTMOt  C.  I  5,  2. 
dX€X(cq>aKoc  VI  1,  4 ;  2,  5. 
£XKU)|yia  IX  2,  1. 
Ivbocic  (ari.)  C.  I  15,  3. 
£vT€pi(I)vn  (ari.  De  plant)  1 2, 6 ; 

mi2,l;  13,4;  14,3;  15,2; 

17,5;  18,5;  V1,9,10;C.I 

21,  6;  V  16, 4. 
«a€p6u)  (ari.)  C.  I  22,  5;  VI 

17,5. 
iiacQeviu)  (ari.)   C.  V  9,  11; 

VI  17,  4. 
aipuOpoc  (ari.)  IV  6,  10. 
im^&mui  III  7,  4. 
^mfxeXaivoMai  m  13,  2;  15,  6. 
^mSnpatvu)  C.  m  15,  2. 


llft 


Ladwig  Hindenlang, 


InlcpiKic  I,  t,2«). 

«noiMui  1115,5;  12,8;  VI  4,  2. 

IpcTMtt  (hoi  Hip.  CpiTMa)  C.  IV 

«pucmov  VIII  1,4;  3,  1,2,3; 

«.  l;  7,3;  0.  II  12,  1;  IV 

ir..  l;  VI  12.  12. 
tdnvoio  (nri.)  0.  II  9,  8,  lo; 

VI  1«.  4.  ri. 
tOjtpicToc  V  U,  3, 
tOtvh^iu  C.  l  14.  1. 
«OtvvH|HK   11  (>.  i';    III  3.  3; 

V\  I  v^  2 ;  U,  l ;  2lK  3 :   II 

l.  ^;  :i.  2:  4.3t\Vu  10.3: 

ni5».  l:  10.2:  22.3:  IV 

U.  S:  V  :.  2. 
tKS«svM  I  U.  2:  1X2.  4:  0- 

lu ::.  i- 

»vvV«-«  vM-^.i:  V14,4; 

«kV^^^    >      ^    **     *^    ^'^ 


«  K    •    ^ 


KdeuTpoc  I  4,  2;  C.  I  10,  4; 

17,4,5;T1,11;  2,4;8,3; 

9,  7;  VI  12,  2;   19,  4. 
KaOuCTcp^ui  C.  1  20,  2. 
KaXXiq>uXXoc   (bei   Hip.  koXXi- 

q>uXXov)  V  3, 2,  wo  die  Fonn 

der  codd.  KaXoqniXXoc  so  zu 

andem  ist 
KoXuTmip  (ari.)  C.  T  6,  4. 
KapbdMtujyiov  IX  7,  2^  3. 
KaraPuOilu)  V  4,  7. 
KdTOTMa  IV  S,  6. 
KaTa£uvui  III  15,  2. 
Kar^pTacTucoc  C.  I  S.  4. 
Kav<u^nc  C.  ni  14.  3. 

KmL..^*^v.»^rc  vm  3l  o.  4. 

Kwvitcwv  I  12.  1 :   III  3.  »> ; 
IV  \  1;  Vn  >i.  .3:  CUI  1. 
VI  4.  3L  •>. 


«« 
% 


■•^f^* 


~  f.  f . 


•     .  • 


.-1  -         -.    »       *  \^ -    —  Jl  •  -        ^-^*--       • -.j 


^-•-■r- 


• 


Sprachl.  Untersuchungen  zu  Theophrasts  botan.  Schriften.     119 


lidbicic  C.  V9,  91). 
^€TaKivTicic  (ari.)  11  2,  1 2. 
^iKpocpuXXoc  (Hip.  irepl  ^Xkuiv) 

VII,  1;  VU4,  5. 
6ti  II  2,  10;   7,  7;  HI  2,  1; 

5,5;  6,5;  11,3;  12,6,9; 

15,4;  C.  in  1,4. 
6XiToqp6poc  IV  16,  2. 
6|LKpaXuj6ric  (ari.)  III  13,  6. 
6vicKoc  (oder  6v(woc)  ?  IV  6, 8. 
6ppu)bTic   (bei  Hip.  oupuibiic) 

C.  V  9,  7. 
67nc0ox€iMUJv  C.  11  1,  6. 
7TdvaK€C  IX  7,  2,  3. 
TrapaKaTopuTTUj  C.  III  6,  3. 
7r€VTd9uXXoc  (t6  irevTdqpuXXov 

Hip.)  VI  6,  4. 
TT€piCT€TU)  (ari.)  C.  I  7,  2. 
TrepiTaac  C.  IV  12,  11. 
7T€pc€a  ni3,5;  IV  2,  1,5,8; 

C.  U  3,  7 «). 
mTuivoc  lU  3,  8;  V7,  3,  8; 

9,2;  1X2,2. 
TTiTupujbric  C.  I  5,  4. 
7t6Xiov  1 10, 4 ;  II 8, 3 ;  VII 10, 5. 
TToXuvocToc  VUI  8,  2 ;   C.  lU 

21,  1. 
TTpacuibric  (bei  Hip.TTpacoeibrjc) 

III  11,  3. 


npoauEdvu)  VUI  2,  4. 
TTpopp^XW)  (ari.)  lU  17,  2 ;  VU 

1,6;  C.  IV4,  5;  V6,  12. 
iTp6fJiaKpoc  III  10,  3;  15,  2; 

IV  2,  5. 
TTpocdpTTicic  C.  II 9, 3, 4 ;  V  4, 2. 
TTpocauEdvuj  I  8,  5 ;  13,  3 ;  C. 

I  9,  2 ;  TTpocauEu)  C.  IV  10, 

2;  V2,  5. 
7Tpoc€7nTiTVOfiai  C.  II  9,  11. 
7rT€puTO€i6Tic  und  TrrepuTUJbTic 

lU  12,  7. 
7TUKv6ppi2;oc  (bei  Hip.  7TUKiv6p* 

piZoc)  UI  6,  5 ;  11,3;  18,9. 
7TUjp6ofJiai  (ari.)  IV  15,  2. 
^TiTivOibTic  UI  15,  3,  4. 
f>iroTO)LiiujIV5,l;  C.  117, 10; 

lU  8,  1. 
caTdv€ioc  UI  12,  5;  die  dor.- 

aol.  Form  aus  aol.  Quelle 

(§  2,  3);  das  ion.-att.  aiTd- 

v€ioc  bei  Hipp.  und  VII  4,  7. 
CTica)iUj6Tic  VI  5,  3. 
ciTujbTicVII  1,  1;  15,4;  VUI 

1,1;  2,1,3,4;  3,1-3; 

4,  1;  6,  6;  8,  6;  10,  2;  C. 

U12,  1;  IV  7,  1,4,  6;  10, 

1;  14,  1;  15,3;  VI  6,  6. 
CKoXi6o^ai  I  6,  4. 


*)  Hippokrates  bezeichnet  damit  das  Ausfallen  der  Haare.  Bei 
Theophrast  trifTt  diese  Bedeutung  nicht  zu;  die  Stelle  lautet:  rfj  b^. 
cukQ  Kal  v6cimd  Ti  cv^i^aiv^x  irepi  Tdc  {>(2^ac,  d  KaXoOci  Xoir^v*  toOto 
b'  oTov  ladbicic  Tic  ^CTi  Tujv  {ixliSiy  xal  ^iKp6v  ^irdvu)  bid  Tfjv  iroXuObpiav. 
Passow  schlagt  ^Obujcic  vor,  ein  Name,  der  eine  durch  iroXuubpCa 
hervorgerufene  Krankheit  recht  gut  bezeichnet.  Das  Wort  findet  sich 
zudem  auch  bei  Dioskurides. 

*)  Auch  nicht  auf  Papyri,  s.  Thumb,  Geschichte  der  griechischen 
Sprache  im  Zeitalter  des  Hellenismus  S.  63. 


120 


Ludwig  Hindenlang, 


CKoXi6Tnc  C.  VI  1,  6. 
CTpiixvoc  (Hip.  TT€pi  ^Xkuiv)  VII 

7,  2;  15,  4. 
CTU7mipiu)l)T)c  (ari.)  C.  II  5,  1. 

CTUTTTIKOC    C.  VI  14,  7. 

cumtiucic  C.  II  19,  3. 

cxivic  IX  4,  7. 

Taivioeibnc  IV  6,  2. 

T^piiiveoc  I  9,  3 ;  m  2,  6 ;  3, 
1;  4,2,4;  15,3;  IV 4,  7; 
V3,  2;  7,7;  1X1,6;  2,1, 
2;  3,4;  4,7,8;  6,1;  C.H 
17,  1,4;  VI  11, 15;  14,4. 


T€Tav6c  m  11, 1;  12, 5 ;  15,  6. 
TfJXic  m  17,  2. 

inT€vavTi6o|iai  (ari.)  C.  11 9, 10. 
iiTT€p6€p^aivuj  (ari.)  IV  14,  6. 
(itt6tXicxpoc  VII 13,  1. 
uTTOKaeaipui  VII  12,  3. 
UTTo£ripaivuj  IV  2,  4. 

UTTOTT^XlOC   m  11,  1. 

u7t6cuxvoc  m  12,  7. 
cpoviubnc  VI  4,  6. 
qpuciTf  Vn  4,  12. 
XaXpdvn  IX  1,  2 ;  7,  2. 
XXou)6nc  mi8,  8;  VII  9,  2. 


b)  Aufier  bei  Hippokrates  (Mnesitheos)  nur  noch  bei 

Aristoteles: 


dXMupic  IV  3,  5 ;  C.n5,  2,  4; 
6,3;  me,  3;  V  15,  4;  VI 
10,  1,  4,  6,  8—10. 

dXuK^Tnc  Mnesith.,  Ari.  —  C. 
n5,  4;  ini7,  8. 

df^ui^ov  bei  Ari.  frg.  111  R'. 
—  IX  7,  2. 

dvae^p^aivuj  V  6,  3;  C.  V 
9,  12. 

dvdKXacic  1 10,  2. 

dvociioc  Hip.  und  Ari.  —  VI 
6, 2 ;  bei  Ari.  auch  die  Form 
doc^oc;  so  I  12,  3;  m  9, 
2;  VI  2,  1,2;  6,3;  7,4; 
8,  3,6;  Vn  7,  4;  9,2;  IX 
1,3;  4,7;  C.  VI9,  3;  11, 
4,  13,  15;  12,4;  14,2;  16, 
5;  17,  11;  18,1,4,12;  19, 
4 ;  20, 1 ;  bei  Hip.  auch  die 
Form  dobjxoc,  so  IV  7,  8; 
C.  VI  18,  12;  19,2;  20,2. 


d7r€fTT0C  (auch  Mnesith.)   m 

12,8;  15,3,4;  VH  2,4 

10,  4;   C.  n  6,  3;   15,  4 
•  mi,  7;  4,3;  7,2;  12,5 

V9,10;  VI6',  2,  7;  12,  5 

13,  2,  3;   15,  3;    18,  12 

20,  2. 
dTTVoia  C.  n  7,  5 ;  IV  14,  2,  3 ; 

VIO,  3;  12,2. 
dTTOKviZu)  VI  8,  2. 
diTocpudc  I  6,  6 ;  VH  2,  5,  8. 
dpov  I  6,  7,  8,  10;   10,  10; 

Vn  2,1;  9,  4;  12,  2;  13, 

1,2;  C.  V6,  2. 
auSn^HK^c  I  9,  1. 
d90pic^6c  I  3,  5;   m  2,  4; 

IX  2,  1 ;  C.  VI  1,  1. 
dxpooc  m  10,  3;   11,  5;   VI 

6,  6;  8,3. 
PounpncTic    bei    Ari.  trg.  — 

VII  7,  3. 


Sprachl.  Untersuchungen  zu  Theophrasts  botan.  Schriften.     121 


Ppuovi)Il,  2;  2,1;  013,8; 

7,  3;   11,  14;  IV  6,  2,  6; 

11,  12. 
T€vvtitik6c  C.  I  2,  3 ;  4,  6 ;  IV 

1,4;  4,1,10. 
^aicTuXiaioc  (s.  Lobeck,  Phryn. 

5.  544)  IV  8,  7. 
fe€vbpu,6nc  I  3,  4 ;  VI  7,  3. 
fefigic  C.  m  17,  6. 
l>m7ToiKiXoc  IV  2,  7. 
bidcpucicIV8,  7,  8;  Vmi,6. 
liieupuviu  C.  V  6,  9. 
^KBepMaivu)  C.  I  3,  4 ;  m  9, 1. 
^KXeuKoc  m  10,  3;  15,  2;  18, 

2;  IV  2,4;  VU  3,  1;  IX 

6,  1 ;  C.  II  19,  2. 
^KTTdTTuu  1 14,  1;  112,  4;  7,  7 

8,4;  IV 4,  3;  8,8;  C.Ill 
2,3;  15,4;  111,5;  4,3 
14,4;  15,4;  HI  17,7;  21 
3,  4;  IV  1,2;  6,  5,  6;  8,3 


VI,  9;  9,10;  VI 8,  2,3,  6; 

16,  2;  18,  3. 
fKpucic  VII  14,  1. 
iKCTanKdc  C.  VI  4,  5 ;  7,  6. 
iKcracic  C.  m  1, 6 ;  rV4,  6—8, 

10;5,4(W),5;V3,5;9,3. 
«(aiu)6nc  V  9,  8 ;  C.  VI  7,  4 ; 

8,  6,  7. 
4Xujbnc  IV  1,  1. 
dvicxuu)  C.  m23,5;  V  9,  3. 
dvTOMn  I  10,  6;  IV  3,1;  VI 

2,  5;  IX  1,  5-7;  4,  1,4, 

10;   6,  2.    C.  rV  7,  6;  VI 

11,  15. 
i^dvOnMa  C.  V  9,  12. 
iEaT^ilKjj  C.  I  1,  3. 
«UTpaivuj  C.  1 13,  6 ;  IV  10, 2; 

VI  6,  4;  7,  7. 
dTTiTTeTpov  VII 7,  4 ;  C.  IH  1, 6. 
?TTO|ippoc  C.  m  3,  4;  11,  1; 

20,  2;  -loc  (so  aueh  Hip. 


*)  Der  Begriff  ppuov  ist  bei  Theophrast  schwankend.   IV  6,  6  be- 

2eichnet  er  damit  die  Alge  ulva  lactuca :  ftXXo  bi  x6  ppOov,  8  q>6XXov 

jyi^v  €x€i  iToniibcc  Tf|  xP^^t  TTXa-n)  bi  Kai  oOk  dv6^oiov  Tak  6pibaidvaic 

Usw.  usw.  Dagegen  wird  ppOov  IV  11,  12  zusammen  mit  ^X^uic  und 

^ouTo^oc  genannt,  mit  denen  es  die  Form  der  BlUte  gemeinsam  habe. 

Hier  miifite  es  also  eine  Binsenart  bedeuten,  wenn  man  nicht  mit 

Schneider  lieber  OpOov  schreiben  will.  Am  auffftlligsten  aber  ist,  daQ 

Theophrast  auch  die  mftnnliche  k&tzchenformige  Baumbliite  mit  dem 

Namen  ppOov  belegt  (III  3,  8;  7,3;  11,4)  und  darum  ppOov  I  1,  2 

Tind  2,  1  neben  den  allgemeinen  Teilen  6v6oc,  qpOXXov,  xapiT^c  be- 

sonders  aufz&hlt.    Dafi  man  die  Kfttzchen  nicht  als  Bltiten  erkannte, 

geht  auch  aus  VH  9,  1  hervor:  ei  ^^  ti  xal  &v€u  toO  ftv6ouc  xapiro- 

q)6pov  i&cirep  ln\  tu)v  b^vbpuiv.   In  der  gleichen  Bedeutung  gebraucht 

Aristot.  dasWort  De  animal.  hist.  624^34:  t6v  Knp6v  dvaXaiipdvouciv 

al  ^^irrai  dpixib|i€vai  iTp6c  Td  ppOa.  Wie  nahe  iibrigens  Theophrast 

der  Wahrheit  war,  zeigt  m  3, 8  ol  yiiy  Tdp  bpOv  dv6€iv  otovTai  .  .  ., 

oi  b'  oOb^v  toOtuiv,  AXXd  t6  ppOov  bpOivov  .  .  .  6^oiov  xai  dvdXoyov 

clvai  Tok  irpoairTd)Toic  ^pivoic. 


122 


Ludwig  Hindenlang, 


und  Ari.)  Vni7,  6;  C.  m 
9,5;  11,  1,  3—6;  15,1; 
20,2;  21,1;  IV  4,  7;  5,1; 
9,4;  13,2;  V  12,  3. 

ipiujbnc  ni  7,  4. 

cOanoXuToc  I  3,  1. 
eOriKooc   C.  II  14,  5. 
eOKa^iTTOc  I  5,  5 ;  V  6,  2. 
etj^eTdpXrjToc  C.  V  9,  5. 
eOTtenToc  (auch  Mnesith.)  IV 

2,5;  4,10;  C.  VI  18,8. 
eOcapKio  IV  12,  1 ;  C.  I  9,  2 ; 

VI  8,  5. 
eOxpoia  VI  6,  4,  5 ;  C.  II  4,  6. 
eepMnMepia  VH  1,  7 ;  VHI 10, 

5;  C.  110,  4;  m  22,  3. 
CoTpeia  C.  m  17,  1. 
iSia  bei  Hip.  und  Ari.  =  ein 

Blutgef afi ;  nur  bei  Theophr. 

=  Mistel.  — m7,6;16,l; 

C.  II  17,  1,  2,6;  V4,  5; 

15,  4.  Als  Name  einer  un- 

bekannten  Pflanze  IX  1,  3, 

wohl  damit  identisch  iEua 

C.  I  17,  6. 
icnnepia  m  4,  2 ;  IV  2,  4 ;  VI 

2,2;  4,2;  6,9;  VH  7,  3; 

10,4;  C.  16,  3;  m  11,6. 
KaKiubnc  IV  2,  9 ;  Vm  9,  3,  4; 

CVI5,  5;  12,7;  14,  11; 

17,  11;  19,  1. 
Kdnirn  n  4,  4 ;  IV  14,  9,  10 ; 

VnS,  4;  VmO,  5;  10,1, 

5;  C.  m  22,  3,  6;  24,  3; 

V7,  3;  10,3. 
KaTajiapaivuj  V  9,  3. 

')  Ober  die  Schreibung  vgl. 


KaTdvuEic  VI  8,  4 ;  C.  113,7; 

18,2;  116,1. 
KOTepTacia  Mnesith.,  Ari.  — 

I  12,  2;  IV  11,9;  C.I14, 
3;  16,6,  9,13;  19,  4;  U 
4,3;  mi,  5;  20,1,7,8. 

KdTO^ppoc  C.m  12,1;  22,3. 
KauTiK6c  C.  AT  1,  3  •). 
KeTXPOMic  111,6;  n2,4;8, 

2;  IV  2,  1;  C.  V  18,  4. 
kp6tujv  110,  1;  miS,  7;C. 

II  16,  4. 
XeiTTobepfioc  C.  m  5,  3. 
^aKpopioc  rV  13,  1—2,  4-6; 

C.  II  11,  1,  3,  9. 
fieiujcic  C.  IV  4,  11. 
|ieTeu)pic^6c  G.  I  3,  5. 
EnpavTiK6c  C.  m  1 5, 4 ;  VI 1, 3. 
oivuJbnc  I  12,  1 ;  n  2, 7 ;  in 

13,  6;  VI  2,2;  C.I9,2; 

VI  4,1;  6,4;  7,4;  8,6; 

9,  2 ;  14,  4—6. 
6Xit6tpo(POC  C.  m  13,  4;  21, 

3;  VI16,  4,  5;  18,3. 
6^6xpooc  IX  4, 10  (beiThephr. 

die  Form  6n6xpu»c). 
diTuibnc   (bei  Hip.   und  Ari. 

dnoei6nc)I  12,2;  IV  4, 12, 

14,2;  Ya  2,  4;  4,  5;  IX 

1,1;  C.  ni.5,  6;  VI  6,  5; 

13,  3. 
6c^u)bnc  (bei   Hip.  6b|iiuj6nc) 

V4,  5;  VI  2,2;  C.  VI  .3,2; 

9,  1,4;  11,  13;  15,2;  66- 

miibncC.nie,  1;  VI19.2. 

nopa<pudc  H  2,  4 ;  C.  I  2,  2. 
Meisterhans  a.  a.  0.  S.  186. 


Sprachl.  Untersuchungen  zu  Theophrasts  botan.  Schriften.     123 


TTOpeTKXivuj  C.  VI  17,  3. 
iTepiTTU)|Lia  Mnesith.,  Ari.  —  C.  I 

19,4;  II  17,8;  VI  10,  4; 

11,  5,  9. 
-irepiTTUJCic  C.  1 16,  7 ;  II 10, 1 ; 

17,  5. 
TTepi<pucic  V  2,  2 — 4. 
tt4({iic  (auch  Mnesith.)  I  12,  2; 

C.  I  3,  5;  11,  4;  13,  11; 
15,3;  16,1,2,6,9,13;  17, 
1—5,8;  19,5;  21,3;  22, 
6;  n  1,  4;  2,  3;  3,  7,  8; 
6,1;  7,2,4;  8,  1,4;  IH 
1,2;  10,2;  16,3,4;  IV  3, 
4;  IV  3,  4;  4,1;  6,  5,7; 
8,2,3;  12,3;  15,1;  V  2, 
4;  VI  3,  4,5;  4,  3;  6,  1, 
3—5,  7,  9;  7,  3,  5,  8;  8,  3, 
4,  7;  9,4;  11,4,5,11,16; 
12,2;  14,  1,  3,  10;  15,2; 
16,  1—3;    17,  3,  12,  13; 

18,  3,  8,9,  12;  20,3. 
moTnc  IX  1,  3;  C.  V  11,  3; 

VI  11,  6,  7. 
TToXOcTOixoc  Vni  4,  2. 

TTOXllTOKOC    C.  n  11,  1. 

TTpdciov  (Adj.  npdcioc  Pl.)  VI 

1,4;  2,5. 
TTpoc^opd;   bei  Theophr.   = 

Speise.   —  IV  8,  11;  VII 

9,4;  15,3;  VIII4,  4;C.I 

22,6;  II  17,8;  IV  9,2,6; 

VI  4,  5;  9,4. 
Mvn  in  15,  4;  IV16,  1; 

V7,  7;  1X1,6;  2,1;  3,4; 

C.  VI  11,  9,  14. 

')  Die  Form  cirieafialoc  wird 


^uTibow  ni  10,  3. 

^imbiObnc  IV  6,  6. 

cflvpic  (auch  Mnesith.)  III,  1, 

5;  V  4,5,  7,9;  C.  I  1,2; 

5,2;  118,3;  9,14;  lU  22, 

2—5;  24,  4;  IV  4,  7,  9; 

14,3;  16,  3;  V4,  5,  6;  9, 

3;  VI  8,  4. 
ciTnpoc  1 10,  7 ;  14,2;  VII,  1; 

VIII  2,  2  (W),  3;  3,5;  5,3; 

C.I7,2;  II  11,2;  IV  3,1, 

4;  4,4;7, 1;8,3;  V  18,1. 
ocXnpuvo^ai  I  2,  7 ;  III  7,  6 ; 

VI  4,  7;  Vn2,  8;  C.  I  22, 

1;  V15,  6. 
cmda^iatoc,  so  auch  inschr., 

z.  B.  S.  1. 439,  63  (att  Demo- 

tionideninschr.,  um  400  v. 

Chr.) ')  —  II  1,  4 ;  5,  5 ;  6, 

5;  VII  2,  1;  IX  5,  1. 
CTpou6iov  (auch  Mnesith.,  das 

Adj.crpoueioc  beiEubulid.); 

bei  Hip.  Pflanzenname,  eben- 

so  112,5;  VI  4,  3;  8,3. 
cuv€(j;uj  C.  I  21,  2;  II  2,  4; 

VI  18,  9. 
cuvTn&c  C.  I  22,  6. 
Tiq)n  Mnesith.,  Ari.  —  I  6,  5 ; 

n4,  1;  Vini,  1;  2,6;  4, 

1;  8,3;  9,2;  C.  IV4,  5; 

5,  2,  3 ;  V  6,  12. 
TpiTn6c  (bei  Hip.  Tpic^oc)  IV 

14,  5 ;  C.  V  10,  5. 
TpibdKTuXoc  ni  15,  6. 
fiTtdZui  VI  3,  6 ;  C.  V  16,  3. 
ubpu)i(f  VII  6,  2. 

von  Lobeck  Phryn.  S.  644.  verworfen. 


124 


Ludwig  Hindenlang, 


u^evuj6ncI6,l,2;C.I7,3;19,l. 

UTTVUJTIKOC   C.  YI  4,  5. 

u7t6X€ukoc  C.  n  4,  3. 
^GivoTTUipivoc  YI  4,  2. 
Xa|LiaiX4ujv  bei  Hip.  und  Ari. 

=  Eidechse,   bei   Theophr. 

=  Pflanze.  —  VI  4,  3,  8. 
X^bpoTTo  (Hip.  bei  Erot)  I  6, 


5;  11,2;  ni2,l;  6,3;14, 
4;  IV 2,  8;  4,9;  YmiJ, 
3,4;  2,  1—3,5;  3,1-5; 
6,4;  7,2,5;  9,1,3;  11,3; 
C.  n2,  2;  12,  1,2,5;  ffl 
20,  7;  21,2;  IV  2, 2;  7,1, 
2,4,  5;  8,1,3,5;  9,1;  10, 
1;  14,2;  V18,2;  VI12,9. 


c)  Bei  Herodot: 


dvdKoveoc  m  10,  1;  12,  9; 
VI  1,  2,4;  5,  2. 

paGuT€ioc  (bei  Hdt.  in  der 
Form  paGuTaioc)  IV  11,  9; 
C.  I  18,  1 ;  n  4,  10. 

beKdTTTixuc  IV  16,  2. 

buc|i0p9ia  I  4,  1. 

dTKOiXaivuj  V  2,  4. 

MGoc  C.  VI  11,  21). 

iieivoc  V  3,  4. 

Kcbpia  I  10,  6. 

^eXdTT€ioc  (bei  Hdt.  in  der 
Form  ^eXdTTaioc  vgl.  o.  paGii- 
T€ioc)«)  VIII 7, 2 ;  att  ^eXdT- 
T€U)C  C.  n  4,  12;  IH  21,  3. 

TTaXdGn  IV  2,  10. 

TTaXacnaioc »)  H  7,  7 ;  IV  6,  4. 


TT€VTd7Trixuc  (s.  Lobock,  PhryiL 
S.  412)  n  6,  9;  IV  9,  1; 
IX  4,  2. 

7TOidj6nc(ari.)Il,10;  3,6;  6,5, 
6,11;9,4;10,2,4-6;13,1, 
3;  n2,  l;nil,3,o;18,8; 
IV2,5;  4,5;  6,2,6;  8,1,6; 
10,3;  VII,  1;  2,5;  6,1,9, 
10;  8,2;  VH  1,  1;  7,1; 8, 
1—3;  9,1,2;  14,1;  15,4; 
1X4,2;  C.I1,2;3,5;5,3; 
10,5,2,  6;  n2,  2;  15,6; 
IV4,11;  VI11,10;  14,10. 

ciToqpopoc  Vm  2,  8 ;  C.  11 4, 
2,  10,  11;  in22,  4. 

CKdXXuj  II 7, 5 ;  C.m  16,4;  20,9. 

U7T67T€TpOC    C.  m  20,  5. 


d)  Bei  Xenophon: 


dvaXd^TTUj  (ari.)  IX  3,  2 ;  C.  IV 
13,  6. 


dvbpo^riKTic  II  6,  7. 
dvT€^pdXXuj  U  7,  6. 


•)  Vgl.  Thumb  a.  o.  0.  S.  111;  dafi  rOOoc  ein  agypUsches  Wort 
ist,  sagt  Theophr.  deutlich :  xd  ^v  ACtuittiu  KoXoOfjievov  2I06oc. 

«)  Vgl.  Rutherford,  The  New  Phryn.  S.  356. 

«)  Nach  Inschriften  (z.  B.  S.  I.  535,  U;  587,  153,  157, 169)  so  m 
schreiben,  nicht  iroXaiCTiaioc. 


Sprachl.  Untersuchungen  zu  Theophrasts  botan.  Schriften.     125 


dvijuiduj  (ari.  De  plant)  IV  3, 5. 
bidppii|iic  VI  3,  4. 
bmdXaicToc  IV  11,  6. 
buc6paToc  C.  I  5,  4. 
^TKuXfw  (ari.)  I  6,  11. 
imvifpix)  IV  14,   6;    C.  V  9, 

13. 
iniiavQoc  m  10,  4;  IV  2,  7; 

VI  4,  6. 
dTrnTTiTVum  C.  V  13,  2;  VI  11, 

15. 

€u6€pd7T€UT0C    C.  III  7,  4. 

4<puu)  IV  14,  8;   V  6,  2,  4; 

C.in24,4;  IV 8,2;  13,6; 

V  10,2;  VI  10,  5;  17,7. 
KaTaMepKuj   C.  11   10,   5;   V 

2,  5. 
KeqpaXaXfilc  VIII  4,  6. 


irapdbeicoc  IV 4, 1 ;  5, 6;  V  8, 1. 

TToXuKapTTia,  auch  S.  1. 1  20,  45. 
—  ni2,  1;  IV  14,  3;  IX 
2,4:  C.n  11,  11;  in7,  4; 
15,5;  IV  8,  1;  V  11,2. 

TTOXUCITOC  VIII  6,  6. 

TTpoopiiduj  C.  I  10,  7 ;  12,  6,  8; 

III  3,  1,  2. 
ciTOTTOiia  (Oek.)  C.  III  21,  1. 
ciTOpi^oc  VI  5,  4. 
CToix^u)  (ari.)  in  5,  3. 
cuveKpaivuj  C.  VI  6,  3  (W). 

CXTlMOTOTTOieUJ   IX  4,  10. 

TcXec^opdui;  bei  Theophr.  = 
zur  Reife  bringen.  —  VIII 
7,  6. 

iiTrdpaOpov  V  7,  6. 

X€ipoTrXn6r|C  IV  2,  7. 


e)  Bei  mehreren  loniern  oder  nur  noch  bei  Dichtern  oder 
Aristoteles  (auch  Mnesitheos,  Hekataeus,  Philolaos,  Ktesias). 


dTXuKrjc  Hip.  bei  Xen.  &f\ev' 
Kf\c.  —  C.  VI  14,  12; 
18,  8. 

dTXOwca  Hip.,  Ar.  frg.,  Amei- 
psias  com.  (att  iTXOuca,  so 
Xen.,  Ari.)  —  VII  8,  3; 
9,  3. 

dbpuvuj  Hdt,  Xen.,  Ari.  — 
ni,  4;  mi,  3;  IV  10,  3 
11,  3;  VI  2,6;  VII  1,  7 
3,3;  VIII  2,  6;  4,4;  6,6 
10,3;  17,4;  C.  m21,l 
IV  13,  4,  6. 

dKavOiubric  Hdt,  Ari.,  Mnesith. 
—  15,  3;  10,6;  m  3,  2; 


10,  1;  11,  5;  12,3;  16,2; 

18,11;  IV  2,  8, 11;  4,1,3, 

5,10;  VI  1,2;  3,  7;  VH 

7,4;  8,1,3;  14.2;  1X4, 

3,  7;  C.  I  10,  5;  VI  12, 

9,10. 
dXiTTcbov  Ar.,  Xen.  — VII 15, 2. 
dX|Liu)bTic  Hip.,  Xen.  —  II  6, 

2;  Vin7,  6;  C.  H  16,  8; 

m  6,  3;   17,  2;  VI  3,  2; 

10,  4,  7,  8. 
d^CTdpXriToc  Hip.,  Ari.  —  C. 

n  8,  4;  VI  10,  2. 
dvnOov   Aj.,    (dvvTiTov    AJk., 

Sapph.)  dvvricov  Hip.,  Hdt.  — 


118 


Ludwig  Hindenlang, 


imcpucic  I,  1,  2  1). 

iTxoxbiijj  m  5, 5 ;  12, 8 ;  VI 4, 2. 

fpCTMa  (bei  Hip.  f piT^ct)  C.  IV 

12,  12. 
dpuci^ov  Vni  1,4;  3,  1,2,3; 

6,  1;  7,3;  C.  H  12,  1;  IV 

15,  1 ;  VI  12,  12. 
euTTVOia  (ari.)  C.  II  9,  8,  15; 

VI  16,  4,  5. 
eOTTpicToc  V  6,  3. 
eCrroK^UJ  C.  I  14,  1. 
eOrpo^oc  II  6,  9;   III  3,  3; 

C.  I  8,2;  14,  1;  20,3;  U 

1,5;  3,  2;  4,3  (W);  10,3; 

in9,  1;  10,  2;  22,3;  IV 

11,8;  V  7,2. 
euqpopia  I  14,  2;  1X2,4;  C. 

m  22,  1. 
euxuXia   (bei   Hip.  die   Forin 

€uxu\eia)C.I9,2;  VI  9,4; 

11,4,5;  17,4,13;  euxu^ia 

C.VIll,  3— 5,  10;  17,12. 
dx^KoXXoc  V  6,  2. 
iXuu)bric  IV  11,  9. 
iTnro^dpaOov  VI  1,  4. 
iTnrdcpeujc  VI  5,  1,  2. 
KaGuTpalvui  C.  I  13,  6;  m  1, 

4;  VI  18^  9,  10. 


KdGuTpoc  I  4,  2;  C.  I  10,4; 

17,4,5;  VI,  11;  2,4;8,3; 

9,  7;  VI  12,  2;  19,4. 
KaGucTep^uj  C.  I  20,  2. 
KaXXi^uXXoc   (bei  Hip.  KoXXi- 

9uXXov)  V  3, 2,  wo  die  Fonn 

der  codd.  KaXoqpuXXoc  so  zu 

andern  ist 
KaXuTrrrip  (ari.)  C.  V  6,  4. 
Kapbd)Liui)iOV  IX  7,  2,  3. 
KaxaPuOiZiuj  V  4,  7. 
KdxaTlia  IV  8,  6. 
KaiaEuvu)  m  15,  2. 
KaxepTacTiKoc  C.  I  8,  4. 
Kaucuibnc  C.  III  14,  3. 
KeTXpiwbnc  Vm  3,  3,  4. 
Kevraupiov  I  12,  1;  IH  3,  6; 

IV  5,  1;  VII9,  5;C.UI1, 

3;  VI  4,  3,  6. 
Ke^aXuubric  (bei  Hip.  KCcpaXo- 

eibnc)  VIII  8,  5. 
KV^uipoc    I  10,  4;    VI  2,2; 

Kveujpov  VI  1,  4. 
K07Tpiu)bnc  C.  n  6,  3. 
KTTibd)v  V  1,  9,  10. 
XeKiOujbnc  IV  8,  11. 
XeuKoiov  (ari.)  IV  7,  8 ;  VI,  8, 

1;  VII  8,  3;  13,9. 


*)  Sonst  gebraucht  Theophr.  dafttr  ^Tribocic,  vgl.  II  2,  12;  6,3; 
C.  V  6,  2,  ebenso  Aristot.  De  animal.  hist.  560*  20  und  De  gener.  et 
corrupt.  320 b  30.  Auch  I  3,  2  muB  ^iribocic  steheri,  nicht  dirdbocic, 
das  Wimmer  in  zu  weitgehender  Vorliebe  fiir  U,  wo  sich  allein  diesc 
Lesart  findet,  in  den  Text  aufnimmt.  Auch  weim  man  ann&hme, 
dir6bocic  st^nde  gleichbedeutend  mit  dtrdq^ucic,  so  w&re  es  zu  ver- 
werfen.  Denn  dirdqpucic  bezeichnet  nur  das  Auswachsen  von  Neben- 
sprossen,  nicht  aber  das  Dickenwachstum,  aus  dem  sich  das  dtro- 
b€vbpo0c6ai  ergibt,  wovon  an  jener  Stelle  die  Rede  ist. 


Sprachl.  Untersuchungen  zn  Theophrasts  botan.  Schriften.     127 


9,  12;  4,  1;  m  15,  1,2; 

C.  U  14,2;  mi7,  5. 
^Tra^du)  Hom.,  Hes.,  tna^&o^x 

Od.,  Hdt,  Xen.;   so  auch 

Theophr.  —  IV  13,  5. 
diraqptrmi  Xen.,  Ari.  —  IV  7, 

8;  Vin7,  4;  11,9  (Schn.). 
imcdTTu)  Hdt,  Xen.» )  -  VH  2, 5. 
i7nc7r€ipuj  Pind.,  Hdt  —  VII 

1,  3;  5,4;   C.  II  17,  3,  10; 

18,  1 ;  C.  m  10,  3 ;  15,  4. 
dpeue^bavov  Hip.,  Htd.«)  — 

VII,  4;  VII  9,  3. 
ipuGpaivu)  Xeu.,  Ari. ;  nur  bei 

Theophr.transitiv.  —  HI 12, 

5;  15,3;  18,5. 
f|buoivoc  Xen.  AppoUod.  com., 

—  C.  III  15,  1. 

GpibaE  8)  ffip.,  Hdt  —  Vn  2, 
4,9;  5,3;  C.  H  15,  6. 

ivtbbnc  Xen.,  Ari.  —  I  5,  2, 
3;  6,4,8:  m  9,7;  12,  1, 
5,  7;  13,  5;  14,3;  VH  9, 
3;  Vm3,  1;  1X5,3. 

fouXoc  Od.,  Aesch.,  Xen.,  Ari. 

—  in3,  8;  5,  5;  7,  3;  15, 
2;  18,11. 

KaO^ipu)  Ar.,  Xen.  (Kd8€<pGoc 
Achai.)  —  VII  5,  2  (Schn.). 

Kdpba^ov  Hip.,  Xen.,  com.  — 
112,1;  VII  1,2,  3,  6;  4,1; 
5,  5. 


KapTTOcpop^ui  Xen.,  Ari.  —  n 
4,  3;  6,  7;  m  3,  4,  5,  7; 
12,2,  8;  IV  1,  5;  10,  4; 
14,  13;  IX  2,  8;  C.  I  13, 
12;  20,4;  n  18,  2;  IV 4, 2. 

Kacta  Hip.,  Hdt,  Melanipp., 
Mnesim.  —  IV  4,  14;  EX 
4,  2;  5,  1,  3;  7,  2,3. 

Karappa^iui  Hip.,  Xen.  —  IV 
4,2. 

K6vuZ!a  Hip.,  Hekat,  Ari.  (ck6- 
vu2!a  Pherekr.)  —  VI  1,  4; 
2,6;  VniO,  1. 

KpiKoc  Hdt,  Ari.  —  IV  2,  7. 

Kptvov  Hdt,  Com.  —  I  13,  1; 
n2,  1;  IV  8,  6,  9;  VI  6,  3, 
8;  8,3;  C.  14,  6;  7,4;  H 
2,2;  VI  14,  1. 

KUTTCipov  Hom.,  (Kuiraipoc  Alk- 
man),  Kuirepoc  Hdt,  Kuireipoc 
Hom.,  Ar.,  Pherekr.  —  ku- 
TTCipoc  18,  1;  10,5;  C.VI 
10,1;  Kuireipov  IV  10,  5,  6; 
1X7,3;  C.  VI 11, 13.  Nicht 
zu  bestimmen  ist  die  En- 
dungI5,  3;  6,8;  IV  8,  1, 
12;  C.VIll,  10. 

KuiXuTtK6c  Xen.,  Ari.  —  C.  I 
17,  5. 

^eXavia  Xen.,  Ari.  —  V  3, 1, 3. 

)biov6KujXoc  Hdt,  Ari.  —  C.  H 
15,5. 


^)  Aach  von  Thumb  a.  a.  0.  S.  215  als  ionisches  Wort  bezeichnet 
')  So  zu  akzentaieren  nach  Lobeck  za  Soph.  Ai.  981  p. '  336. 
')  Dies  die  nicht  attische  Form  nach  Phryn.;  sie  kommt  auch 

auf  Papyri  der  Ptolemfterzeit  vor,  8.  Mayser,  Grammatik  der  griech. 

Papyri  S.  22. 


128 


Ludwig  Hindenlang, 


^ovo9ur|C  Hdt,  Ari.  —  12, 
1,4;  II  6,  9;  mi7,2;  18, 
5;  IV  2,  7;  C.  I  1,  3;  II 
12,  2. 

otvapov  Kratin.,  Xen.  —  C.  V 
4,1;  9,11;  10,1;  VI 12,  4. 

dXiT^TOvoc  Hdt,  Ari.  —  VHI 
4,4;  C.  122,  1. 

6Euri  Archil,  Eur.,  Xanthus.  — 
m3,  8;  6,5;  10,  13;  11, 
5;  VI,  2,  4;  4,  4;  6,  4;  7, 
6;  8,  3. 

di|ii)ioc  II.,  Xen.  (Oek.;  belAri. 
stets  6ipioc).  Bei  Theophr. 
findet  sich  die  Form  6i|ii)ioc 
nur  Vm  2,  8,  sonst  immer 
6v|;ioc,  das  vielleicht  auch  an 
jener  Stelle  zu  s6hreiben  ist 

TrapaK^dCu)  Xen.,  Alex.,  Ari.  — 
IX  4,  7;  C.  116,  3. 

TrapaKovdui  Ar.,  Xen.  — V  5, 1. 

TTepiXdTTU)  II.,  Hdt  —  VI  4, 10 
(Scal). 

TTepi)Li€Tpoc  bei  Hom.  als  Adj.; 
als  Subst  bei  Hdt ;  so  auch 
bei  Theophr.  —  III 13,  1 ; 
17,5;  IV  12,  4. 

TTcpiqpXeuui  Hdt,  Ar.  —  IX  5, 3. 

TTpoTTov^uj  Soph.,  Xen.  —  C.  m 
5,3;  IV  6,6. 

TTpocriv€|Lioc  Xen.  (Oek.),  Ari.  — 
ni2,  5;  IV  1,5;  VIU  10, 
2;  C.  II  3,  3;  9,  1 ;  IH  6, 
9;  22,  2;  V  6,  4. 

^iVTi  Xen.,Com.,Ari. — VH  14,3. 

CTTopTiT6c  Aesch.,  Xen.  —  Vm 
2,  8,  10. 


cuv€iX4ui  Hdt,Xen.-C.in  li8. 
TpicToixoc  Od.,  Ktes.beiAri.— 

vm  4,  2. 

9iXupd  Hdt,  Xenarch.  com.— 
15,5;  10,  1;  12,1;  013, 
1;  4,  6,2;  5,  6;  8,6;  10, 
4;  11,  1,3;  13,1,3;  17,5; 
IV 4,  1;  5,1,  5;  8,1;  15, 
1,2;  VI,  2,  4;  3,  3;  5,1; 
6,2;  7,5;  9,  7;  C.I6,7; 
22,  5;  n  3,  3;  19,  1,  2; 
nil8,  3;  VI  12,  7. 

cpX^UJC  Pherekr.,  Ar.,  Ari.; 
Gen.  9X^ou  Hip.  bei  Gal. :  die 
Form  qpXoOc  Hdt,  Kratin.; 
Lobeck,  Pryn.  p.  293  nach 
Poll.  X  178:  q)XoOc  ionice, 
attice  <pX€UJc).  —  IV  8, 1 ; 
10,  1,4,6,  7;  11,12. 

qpoXibu)T6c  Xen.  (v.  1.),  Ari.  — 
m  5,  6. 

qpuciKdc  Xen.,  Ari.  —  I  3, 6; 
4,  2;  6,  9;  H  1,1,  2;  4,4; 
Vni5,  1;  Vm  4,4;  C.I 
1,2;  12,6;  16,13;ni,l; 
8,  2;  10,  1;  15,  2;  16,1: 
17,8;  m3,  2;  V  4,  3, 7; 
6,  1;  7,  3;  11,  3;  18,1; 
VI  3,  3;  4,2,6;  5,4;  7,6; 
8,1;  11,2,9. 

XeXib6viov ;  Adj.  x^Xi^^vioc 
Hippon.,  Ar.,  Epig.  com.,  als 
Eigenname  bei  Hekat;  als 
Pflanzenname  zuerst  bei 
Theophr.  —  VH  15, 1. 

v|iux€iv6c  Hip^  Xen.  (ari.)  — 

vm  8,  1. 


Sprachl.  Untersuchungen  za  Theophrasts  botan.  Schriften.      129 


D.  Worter  aus  dem  Sprachschatze  des  Plato  und  des  Aristoteles. 

a)  Aus  Plato: 


deepaireucia  11  2,  12. 
dGncaOpiCTOC  VI  4,  11. 
dvavGric  I  3,  5 ;  14,  3 ;  m  2, 

1;    10,  4;    12,  4;  VI  8,4; 

Yn7,  4;  C.  miQ,  1. 
dvTiKdui  G.  VI  1,  5. 
fimov  111,  5;  C.  VI  14,4. 
dpTixeXric  Phaedr.  251  A.  — 

II  5,  5  (W). 
biaKdeapcic  II  7, 1—3;  IV 13, 

3;  C.  ni2,  6;  lU  2,1,2; 

7,5;  8,2;  9,5;  19,1,3; 

V8,  2;  15,3. 
dKTXucpui  V  2,  4. 
^Xktik6c  C.  m  17,  3,  5  (W). 
i|Li(puT€uuj  IV 14, 4, 5 ;  C.  1 6, 1 ; 

n  14,  4. 
^pdipifioc  C.  IV  2,  8 ;  V  3,  3. 
euOuTTopia  V  6,  2 ;  C.nil,  8; 

V  17,  3. 
euGuTropoc  (ari.)  C.  V  17,  3,  5. 
eucTOjiia;     bei    Theophr.  = 

Schmackhaftigkeit        (ent- 

sprechend   wird   auch   eO- 

CTO|L4oc  gebraucht).  —  IV  4, 

7;C.VI16,2,3,6,8;  17,2. 


fmiTevrjc  I  14,  1. 

Gripiouj ;  bei  Theophr.  Gnpiou- 

cOai  =  wurmstichig  werden. 

—  C.  17,  2;  V  18,1. 
KaKOcpuric  Vm  11,  8. 
Kcpacp6Xoc,  bei  Plat  Leg.  9  A 

adjekt.  tibertragen  =  hart; 

beiTheophr.substant = eine 

Art  Hiilsenfruchte.  —  C.  IV 

12,  13. 
KriTT0upiK6c  VII  4,  5. 
KXdcic  C.  n  14,  4;  m  7,5; 

14,  1,  2. 
KoXuiiPdu)  IV  7,  2. 
^ovoeibrjc   (ari.)  I  1,  12;  m 

10,3;  12,3;  14,2;  15,6; 

VI  2,6;  Vn  2,11;  Vm 5,1. 
V€OupT6cO  C.  m  13,3. 
6^oioTTa9r|C  (ari.)  V  7,  2. 
6)ioqpur|C  III  10,  3. 
7Tpo6epaTT€uu)  VII  3,  5. 
7tup€utik6c  V  1,  12. 

CUVaTTOTlKTUi    C.  I  7,  1. 
CUV€K7TUp6ui    C.  VI  1,  5. 

TiGaceia  III  2,  2 «). 
TierjvTicic  C.  n  1,  6. 


b)  Aus  Plato  und  Aristoteles: 


d€ibric  C.  VI  6,  7. 
aicenTnpiov  C.  VI  2,  2,  3. 


alcenTiK6c  C.  II,  4,  8 ;  VI  2,  3. 
dXXoiuJcic  II  4,  4 ;  C.  I  1,  2 ; 


')  Ober  die  Schreibung  s.  Lobeck,  Phryn.  S.  185. 

»)  TiOaccia  findet  sich  nach  Stepb.  Thes.  auch  bei  Philo  und  Ori- 
genes.  Damit  fallen  Wimmers  Bedenken,  der  dazu  bemerkt :  hand  sine 
cunctalione  dedi  hanc  vocem,  quae  in  lexicis  non  exstat.  ^ 

XIV,  2.  9 


130 


Ludwig  Hindenlang, 


5,  2,  5;  7,  5;  n  9,  U;  14, 2; 

IV  4,  11;  5,5,  7;  V  4,  5; 

9,  3;  VI  3,  2;  6,  4,  7;  7,1, 

5.7;  11,5. 
dneiT^c  C.  VI  8,  5 ;  17,  1. 
dvdXoTOC  I  1,  5 ;  8,  6 ;  9,  6 ; 

1113,8;  C.  116,  5;  18,3; 

IV  4,  10. 
dTtoveuu)  C.  III  22,  2. 
dTT6ptma   C.  I  12,  7;   18,  3; 

IV  6,  9. 

dcuMMCTpio  C.  1 1, 3 ;  ni  22, 3 ; 

VI  2,  4. 
dcujwpujvoc  Vin  8, 1;  C.  1 13, 

4 ;  22,  4. 
biaTpa(pn  I  13,  2 ;  III  13,  1. 
btaKpiTtK6c  C.  VI  1,  3. 
btaTTduj  ni  18,  5. 
btaqpujvdu)  in  9,  8. 
btdxuctc  C.  IV  4,  7 ;  12,  2. 
btoptCM6c  C.  I  16,  13;  n,  4,  7; 

VI  14,  7. 
Iktiktu)  IV  12,  2 ;   C.  I  3,  4 ; 

11,3;  IV  6,  4. 
aXetvtc  C.V15,  3;  VI  4,  3. 
ivovTtoTiic  C.  m  20, 3;  VI 7, 8. 
^voTToXofipdvu)  V  5,  6 ;  C.  11 1, 

3,  5;  9,  8. 
igoXXoTn  n  2,  10,  11;  C.  16, 

2;  IV  4,  5,  13;  VI  15,  2. 
euKpocio  C.  I  21,  5;  II  1,  6; 

7,  5;  8,  1;  III  21,  1;  IV 

3,  3;  5,  1;    V  11,  2;   VI 

20,3. 
eCrrpocpio  m  9,  5;   IV  11,  4; 

V  2,  2;  C.  16, 10;  17,  9;  21, 
3;   n  1,  5,  6;   3,  8;  8,  4; 


10,1,2;  15,6;  16,8;  17. 
9;  18,  1;  m  1,4;  8,2; 
10,2;  16,4;  23,3;  IV 1, 
6;  2,1;  10,2;  V2,4;  6,2, 
10;  9,11;  11,  3;  VI 11, 12. 

e€pMavTtK6c  VI  3,  6;  C.  VI 
1,  3. 

0p€TmK6c  C.  I  12.  5. 

(coMiiKnc  c.  n  9,  2. 

icocKcXric  C.  VI  1,  6. 
KOTdPoppoc  C.  n  9,  6;  koto- 

p6p€toc  n,  S,  1. 

KOTdXoiTTOC  m  7,  2;  C.  ni  5,3. 

K6Xaac  C.  U  14,  4;  mi8,2. 

KoXXwbnc  C.  V  16,  4. 

Kuncic  III  5,  5;  VI4,  8;Vni 
2,4;  C.  I  12,8;  IV  1,4. 

KuiXuctc  C.  I  1 7,  8. 

MoXoK^Tnc  I  4,  1 ;  5,  4 ;  ni  5, 
4;  V3,  1;  4,  1;  6,  2;  VI 
2,8;  4,5;  C.  110,  3:^1, 
3;  m  9,  3;  V  1,  5;  M. 
18,  12. 

|iov6TTic  I  1,  6;  5,4;  V  3, 1; 
4,1;  6,2;  VIU  9,1;  C.I 
3,  2;  8,  2;  10,  7;  21,3; 
n4,  10;  11,4;  14,5;in 
7,  1;  24,3;  V12,9;  13,1; 
16,3. 

^€XtToupT6c  VI  2,  3. 

M€ptcM6c  I  1,  11;  Vn  11,1; 
C.  I  12,  6;  16,5;  IV  6,  9. 

neToXXeuu)  C.  VI  3,  2. 

peTacxtmaTi2[uj  C.  VI  7,  2. 

oiKobo^tK^c  m  8,  5. 

dXtTOxoO  II  2,  7. 

6|LiaX6Tr)c  I  5,  3. 


Sprachl.  Untersuchungen  zu  Theophrasts  botan.  Schriften.    131 


[6M0iujcic  VII  4,  3]i). 
6ccppncic  C.  VI  5,  2 ;  9,  3 ;  14, 

2;  16,8;  17,  10;  18,8. 
TrapoijiidCoMai  VII 7, 2 ;  VIII 7, 6. 
TrepiKaGaipui  IV  11,  6;  13,  5; 

IX  7,  4. 

Trnbncic  vm  ii,  7. 

TTfXncic  C.  II  1,  4 ;  V  8,  3. 
TToiOTnc  C.  I  16,  11;  1111,3; 

V  8,  2;  VI  7,  2;  17,  12; 

18,7. 

TTpoXeTTTUVUJ    C.  VI  1,  5. 

Trriucic  C.  V  4,  7. 
jiuTrnk6c  C.  VI  1,  3,  4. 
caTTpoTnc  C.  III  22,  2. 
CTpoTTuX6Tnc  1 10,  4;  IV 12, 2. 
cuTT€vvdui  III  1,  5 ;  C.  V 15, 3. 
cu^TiapaXa^pdvuj  I  4, 4 ;  C.  III 

21,3;  V3,  7. 
cu)i7nX€0Mai  III  17,  5. 


cujicpunc  V  2,  4 ;  C.  III  6,  5 ; 

18,2;  IV  2,1;  4,8. 
cuvdji<puj  VII 13,  7. 
cuvaiTcpTdZoiiai  C.  III  10,  3. 
cuvecpeXKw  C.  IV  13,  5. 
cxnMCtTic|LA6c  C.  ni  7,  4. 
cxiacni7,  1;  Vn2,  5;  C.V 

6,  13,  4. 
cui|iaTUjbnc  (bei  Pl.  cujjiaToei- 

5nc)V9,  3;  C.m6,8;21, 

2;  V14,  7;  VI  11,  7,  16; 

12,5;  19,3. 
T€X€i6Tnc  C.  I  16,  4;  IV  4,  1. 
T|inTiK6c  C.  V  13,  7. 
uTTOjiovri  C.  V  16,  3. 
<peapTiK6c  C.  IV  16,  3;  Yl  1, 

u ;  0,  o. 
XU)picn6c ;  bei  Theophr.  in  ak- 

tivem  Siniie  =  x^picic.  — 

1 4, 2;  C.  VI 6, 9;  7, 3;  16, 5. 


c)  Aus  Aristoteles: 


dppwTOcp.!.»)  — 112,  4;  lU 
4,4;  12,2,4;  IV7,7;  VH 
9,4;  11,4;  12,1,2;  C.H 
9,  14;  V  1,  8;  VI  12,  7, 
9—12. 

dT^voToc  De  animal.  incess. 
709a  3;  frg.  1512a  8.  — 
IV  8,  7. 


dTuJVioc  Metaphys.  1020  a  25. 

—  mi4,  2;  18,11. 
dbidcpopoc  C.  VI  2,  4. 
fibpuvcic  Metaphys.  1065  b  20; 

Phys.201al9.  —  C.ni2, 

1;  IV  12,  11. 
d€icpuXXoc  I  3,  5 ;  4,  2 ;   9,  3, 

4,7;  14,3;  m  2,  1;  3,3; 


^)  Die  Stelle  ist  indes  verderbt.  £s  wird  darauf  hingewiesen,  dafi 
sich  f)  j>aq>av(c  wie  f\  tottvX(c  gegentHber  Kfllte  und  Wftrme  verschieden 
verhalten:  x^iMoilo^^yri  bi  x<iip€i  Kal  aOTTi  xal  i\  ^a9av(c  .  . .  rotc  hi 
voTtoic  Kal  ratc  €6b(aic  ^iocauXci  Tax^.  Nun  schlage  ich  vor :  toOto  \iiy 
oOv  X6tou  beiTai  6|lioiu)C  Tf^c  dipac  (statt  Tf\c  6|yioitbcEuic)  ^v  &1L1901V  clvai 
Tdc  bia^opdc. 

*)  p.  1.  =  paucis  locis.  —  Bei  diesem  Abschnitt  konnte  nattirlich 
allein  der  Index  von  Bonitz  Auskunft  geben. 

9* 


132 


Lndwig  Hindenlang, 


17,1;  18,3;  IV  2, 4, 5, 10; 
7,5;  14,12;  YI  6,  2;  TQ 
10,5;  1X6,1;  C.  110,  7; 
11,  6,  8;  13,  2;  17,  6,  7; 
21,7;  22,4;  ni7,  2;  18, 

1,  3 ;  19,  2,  3. 
dGeiljpriToc  De  gener.  et  corrapt 

316a  8.— C.m,  6, 7  (Koraes). 
aiboiuibnc  p.  1.  —  m  7, 4;  Vm 

2,1. 
SKXacToc  De  cael.  288  a  35.  — 

C.  I  15, 1. 
dM€T4Giic  I  13,  1.- 
d^eiapXncia  Phys.  230  a  10.  — 

C.  VI 19,  3. 
dfiMdibnc  p.  1.  —  IV  8,  12 ;  VH 

15,2;  C.  n4,  1. 
dvaGunCacic  C.  V  12,  3. 
dvaXXoiuiToc  p.  1.  —  C.  IV  12, 

2;  VI  10,  3. 
dvairXnpujcic  IX  2,  6. 
dvoTojin  I  1,  4. 
dvouSnc  p.  1.  —  m  5,  2 ;  IV 

1,5;  Vn4,  8;C.  18,  3,  4; 

n  3,3;   5,3;  m  6,9;  7, 

2,  7 ;  IV  6,  3. 
dv€)iTr6biaoc  p.  1.  —  C.  I  8,  2 

(als  Zitat  nach  Demokr.) 
dvE|Ltu)bnc  Meteor.  360  b  5.  — 

C.  m  12,  3. 
dvTibiotpdoMoi  IV  13,  1. 
dvTiirepticTnm  C.  n  9,  8 ;  VI  7, 

8;  8,8;  18,  11. 
dvTtTrepicTactc  C.  I  12,  3 ;  13, 

3,5;n6,l;8,l;VI18,12. 
dvw6^uj  De  animal.  hist  768b 

19.  —  V  6,  1. 


dvtuMoXiic  (statt  des  gewohn- 
lichen  dviiifioXoc)  DeanimaL 
hist  581  a  18 ;  Phys.  265b 
12.  —  I  6,  8;  C.'in6,5; 
VI  17,  11. 

dTr€t4»ia  p.  L  —  C.  11  8,  3;  9, 
7,13;  V  9,  7;  VI  4, 3;  6,1. 

diTXuciaDeanimaLhist549a4. 

—  rV  6,  10. 
dTt6T€ioc  Meteor.  363  a  1.  — 

C.  II  3,  1. 
dnoinX6uj  p.  L  —  C.  IV 16, 4. 
diT0T€Xei6uj   De  animal  hist 

576b7.  —  Vni,  8. 
dTT0Tuq)X6uj   De  animaL  hist 

602a2;618b7.  — IV4,13. 
dnoqjuTeijiu  p.  L  —  Vn  2, 1. 
dTtoq>uTeia  p.  1.  —  C.  I  4,  3. 
dnoq>ilw  Metaphys.  1012  a  16. 

—  I  6,  4;  IV  9,  2;  C.IT 
8,5;  Vll,  1;  13,4. 

diHjpnvoc  n  2,  5,  7;  6,  4,  6; 

rVl,  1;  8,  12;  13,2;C.I 

9,2;  21,2;  H  1,1,  7;  01 

9,3;  17,7;  IV  4,  2,  9. 
dppiJIujToc    De    animaL  hist 

548a5.  —  C.  m7,3(V); 

VI,  4. 
dcrpopXtic    De    animal.   Ust 

602  b  22.  —  C.  V  9, 1. 
dcTp6pXnT0c    De    iuvent  et 

senect470a32.  — 1V14,7. 

dcuviienc  p.  1.  —  c.  IV  9,  s. 

dcxibi^c  p.  L  —  m  10, 1;  14, 

1;  17,  6. 
dT^pafivoc  De  animaL  gener. 

767  a  34.  —  n  4,  2. 


Spracbl.  Untersucbungen  zu  Theophrasts  botan.  Schriften.     133 


^ibiu&nc  c.  ni  23,  2. 

iovcic  12,4;  9,7;  C.Vll, 
1;  13,4. 

pdicri  De  aniina1.hist  596  a  25. 
—  Tm  1,4;  5,  3;  8,  3; 
11,1;  C.  17  15,4. 

(u^oc  C.V9,  7;  VI3,  1;  6, 
6,7;  11,15;  12,4,  11;  14, 
2;  19,  2;  die  Form  dxuXoc 
I12,3;C.  ni22,6;IV12, 
12;  V6,  1;  VI  11,  11;  14, 
1;  19,4»). 

aXovnpoc  I  11,3;  HI  17,  1. 

SXcofiov  frg.  1494  b  43.  — 
IX  1,2, 7;  4,1;  6, 1,4;  7, 3. 

XdcTnac  1 1,  3 ;  6, 10 ;  13, 4 ; 
14,1;  ne,  1;  7,2,6;  m 
1,5;4,  1,2,  5;5,l-5;6, 
2,3;  9,6;  13,6,7;  18,13; 
rV  10,5;  14,  12;  15,  3;  V 
1,1—3;  4,6;  VI  2,  8;  4, 
2;  5,  4;  6,9;  VII  1,4,5 
2,  2;  4,10;  7,  3;  9,  1,  5 
10,  1,  2,  4;  Vm  7,  6;  11 
1,9;  IX  1,  1,6;  C.  I  1,  2 
4,6;  6,1-3,5;  8,1;  10 
1,  2;  11,  4;  12,  1,  2,  6,  7 
13,3—5;  14,3;  15,2;  16, 
5,  13;    17,  1—3,  10;    18, 
3—5;    19,  2;    H  1,  1—7; 
2,1,3;  3,2,7;  9,8;  10,2; 


11,7;  15,6;  18,1,2;  19,3; 

in2,6,7;  3,1,4;  4,4;  5, 

1,4;   7,4,6,9,10;   8,2; 

10,5,6;  11,6;  12,3;  13, 

1;  15,1,5;  22,6;  IV  2,1; 

3,2,4,6;  4,4,11;  5,1;  6, 

2,8;  7,  6;  11,9;  12, 1,13,1; 

16,3;  V  1,3,4,7,  11,  12; 

2,5;  4,1,5;  6,5,7;  8,3; 

9,10,12;  10,2;  13,6;  15, 

1;  16,  12;  17,4,6,7. 
PocTpuxiov  p.  1.  —  C.  III 16, 1. 
PpaxuPi6Tnc  De  longit  et  bre- 

vit.  vit.  467  b  6.  —  IV  13, 

1;  C.  nil,  4. 
TCiTvlacic  C.  VI 18,  7. 
T€vik6c  Top.  lOlb  18;  102  a  36. 

—  14,2. 
TcOcic  m7,  4;  11,4;  15,6; 

IV  4,  2;  8,  1;  16,  3;  VII 
2,  6;  5,  8;  11,  4;  12,  3; 
1X4,7,10;  C.  I  22,6;  n 
6,4;  1111,4;  VI  4,  5;  8, 
4;  9,3;  12,  6;  16,6,7. 

tXicxp6tiic  I  5,  4;   m  18,  3; 

V  3,  4;  7,3;  C.  14,1;  6,  4; 
17,6;  IV  8,  2;  VI  18,  11. 

bep^oTiK^c  aach  Inschr.:  IG. 
n2,741.  —  I11,3,5;C.I 
7,3;  19,2;  lU  10,2;  IV 
1,2;  2,1. 


')  Die  Unterscheidung,  die  Orion  Etymol.  163  a  4  gibt  (nach  Sturzens 
erstellnng) :  rd  filv  iy  iT^i|i£t  kqI  iv  aic6i^C€i  t<tov6c  X^V^^^  '  •  ■  •  ■  Td 
•  &ircirrov  Kal  &vi\\fr\TOV,  ite<^6f\vai  hi  buvdiiiEvov,  d)C  i^  ^v  iroiaic  Kal 
tdipaic  oOcia,  x^^^  — >  ist  gelehrte  Tttftelei,  die  der  Sprache  der 
iteratur  fremd  ist.  In  unserer  Oberlieferung  sind  bei  Plat.,  Aristot. 
ie  bei  Theophr.  beide  Formen  ohne  jeden  Unterschied  gebraucht. 


134 


Ludwig  Hindenlang, 


b€pMaTdJbr|C  p.  L  —  I V  3,  4 ; 

VI  2,  2. 
bnKTiKdc  De  animaL  hist  62  3  b 

28 ;  De  animal.  part  662  a 

31.  _  C.  VI 1,  3. 
biaKviliu  De  animaL  hist  570  a 

18;  583  b  16.  —  III  10,5. 

bidXnvic  p.  1.  —  in  18,  11. 

bianXdTTUi  De  animal.  gener. 

740a36.  —  IV15,  2;  C.I 

12,5. 
biairvori  Meteor.  368  a  9.  — 

C.  VI 16,  6. 
biacroXri  Phys.  217  b  15.  — 

C.  III 16,  3. 
biaTMiZiu  p.  1.  —  C.  VI  7,  3 ; 

17,5. 
bieKTTiirTvu  C.  IV  14, 1. 
bieTiZuj  I  2,  2. 
biSupoc  auch  S.  J.  I  44,  1.  — 

Vin  2,  2;  C  IV  7,  5. 

biMepnc  vni  2,  2. 

bicToixoc  p.  1.,  auch  S.  J.II  537, 

32.  —  VIII  4,  2. 
buca<paipeToc  De  animal.  hist 

557a6;  Ethik.Nikom.l095b 
26.  —  Vn  14,  13. 
bucq)ui^c  frg.  1531  a  29.  —  VII 

I,  3;  Vmi,  5;  3,1;  C.  II 

II,  10;  IV  3,1;  6,  8;  8,  2. 
bucxuXoc   De   animal.  gener. 

776a  30  (in  der  Form  buc- 

XUfioc).  —  C.  I  16,  1 ;  n  5, 

4;  VII  6,8. 
iKKpicic  C.  VI  6,  6 ;  10,  3. 
iKKpiTiKdc  Phys.  243  b  14,  27. 

—  C.  VI  1,  3. 


^Kneiiiic  C.  1 11,  8. 

^KTOiriZu)  IV  3,  6. 

^iKn;  nur  bei  Theophr.  als 
Pflanzenname.  —  III 13,  7. 

dMTrepiXaMPdvu)  C.V3,4;  13,7. 

£|i<puTe!a  p.  L  —  II 1,  4 ;  C.  I 
6,  1,5,6,10;  II  17,  6;  V 
6,  10. 

dvaiT6Xrii|itc  Meteor.  370a  1.  — 
C.  n  9,  3. 

i\ipj&a  C.  I  12,  5 ;  IV  1,  3 ; 
VI  7,  3,  5 ;  8,  3,  8. 

JvtKnoc  19,7;  10,3;  m  12, 
9;  V3,6;  6,3;  7,4;  9,1, 
2(W);  VII  2,  7;  C.  I  2,  1 
3,2;  n4,  3,  9,  11;  18,  1 
m  2,  6;  4,1,4;  6,  2,8 
10,1;  13,4;  16,4;  V13,2 

JvuTpoc  II  6,  2 ;  m  2,  5 ;  IV 
2,11;  C.  121,  6;  22,1,8 
n7,4;22,  6;VI11,11,13 

dvuirdpxuj  I  10,  9 ;  C.  II  9, 12 
IV  9,  1;  V4,  4,  6;   9,  8 
VI7,  2,  3,  5;  10,8;  12,2; 
14,7. 

ilabvvmiio  C.  I  16,  3;  IV 
6,4. 

EStJuxpoc  De  animal.  hist  631  b 

28.  —  IV  6,  3. 
inava(popdEthik.Nikom.l  130a 

29.  —  I  2,  3. 
irreKTeivuj  VI  8,  4. 
Impepai6uj  Anal.  prior.  47a  6. 

-  C.  V  14,  4. 
dniXeuKaivuj  De  animal.  part 

676a32.  —  m  12,9;  17,3. 
^Tnppaivuj  C.  II  9,  15. 


Sprachl.  Untersnchungen  zu  Theophrasts  botan.  Scbriften.     135 


£puaPiubr]c  De  animal.  hist 
605  b  18;  626  b  23. —VIII 
3,2;   C.  m  21,  5;   22,  2; 

23,  5 ;  24,  4. 

^qcaTeuu)  Be  cael.  298  a  14; 
Meteor.  362  b  22.  —  C.V  1, 3. 

€uauEr|C  19,2;  H  1,  2;  2,4; 
1116,1;  10,2;  11,3;  14,1; 
17,1;  18, 8;  IV 11, 10;  VII 
4,2,5;  5,3;Vm4,3;C.I 
6,2;  8,3,4;  13,8;  U  11, 
9;  1116,8,9;  7,7;  10,8; 
IV  14,4;  VI  18,  9. 

euPocCa  111,5;  C.  12,  3;  H 
10,2;  m7,  5. 

eufeiaipeToc  p.  1.  —  VII  13, 1. 

eueeveio  C.  IH  11,  6  (bei  Ari. 
euenvia,  vgl.Mayser,Grain.d. 
Ptol.  Pap.  S.  427 ;  Herwerden, 
Lex.  suppl.  S.  329;  1. 0.  Index 
S.  663).  —  Ffir  eiice^veta  C.II 
1,7;  5,2;  15,4;  1112,1  wird 
nach  KDindorf,  Steph.Thes. 
m  2446,  ede^veia  zu  schrei- 
ben  sein. 

eueedjptiToc  De  animal.  hist 
578a2.  —  I  1,1. 

euepaucTOC  I  5,  4,  5. 

eueuTpa^^oc  I  12,  1. 

eOeuTtic  C.  I  8,  2 ;  m  5,  2. 

eO^eXiT^u)  De  animal.  hist  625  a 

24.  —  VI  2,  3. 
euEripavToc  p.  1.  —  C.  I  2,  3 ; 

3,2;  4,1;  7,4;  D,  4,  2. 
e{jct]7rroc   De   animal.  gener. 
785a  2,  25,  —  IV  2,  8; 
C.  114,  4;  11,1. 


eihoKoc  De  animal.  hist  573  a 

9;  576a22.  —  C.  nil,4. 

eiiTonoc  PoUtik.ll30b  22,30. 

—  In  anderer  Bedeutung 
m  14,  1. 

ei^po(pd(u  De  animal.  gener. 

765b26.— VIII8,4;C.IV 

1, 4 ;  VI  6, 3 ;  wohl  auch  C. 

IV 10, 1  e6Tpoq)€i  schreiben 

statt  euTpatpei,  einer  MiBbil- 

dung,  die  sonst  nicht  belegt 
€0<peapToc  m  18,  5 ;  C.  II 11, 

4;  IV  4,  6. 
2!e9upiK6c  Meteor.  364  a  20.  — 

VIII  7,  7. 
Z€q>upioc  p.  1.  —  C.  II  3,  1. 
ZtfioTov^iu  frg.  294  R*  (1529  a 

32).  — Vni4,3;Vmil,2; 

C.  ra  22,3;  24,3;  IV  15, 

2,4;  V9,  3,  4. 
2[i4ioiTOi^(u    De    animal.    hist 

555  b  9 ;  De  animal.  gener. 

730a2.  —  C.m22,4;rV 

6,  4 ;  12,  12 ;  14,  5. 
2[({jot6koc  C.  I  21,  5. 
er|caupic^6c  PoUtik.  12d6b  28. 

—  Vmil,3;CIV15,13. 
6u\aKtubr|c    De   animal.  hist 

543  b  13.  —  m  7,  3. 
icim€piv6c  Meteor.(viennal).  — 

C  IV  11,  4. 
iconaxiic  De  animal.  hist  527  a 

7;  532b  21.  —  m  5,  6; 

vn  2,  5. 

icocpui^c  De  animal.  hist  493  a 
23  (fehlt  bei  Bonitz).  —  m 

7,4. 


136 


Lndwig  Hindenlang, 


KaXombbric  1 6,  7, 10 ;  IV  6, 6; 

10,6;  Vn  13,  1;  Vin  2, 

3,4;  C.  VI 11,  11. 
Konivcioc    De   animal.   gener. 

770  b  20.  —  n  3,  2. 
KdiTveoc  C.  V  3,  1. 
KOirvujbnc  C.  V  3,  2. 
KordSnpoc  De  aaima  422  b  5. 

—  C.  m  22,3;  VI  12,  2; 
18,  3 ;  19,  4. 

Kcvrpfvnc  frg.293R«(1529a  17) 

=  Haifisch ;  bei  Theophr.  = 

Wespenart  —  n  8,  2. 
KcpoTdibtic  p.  L  —  V  1,  6. 
K6q)aXopop/ic  De  longit  et  bre- 

vit  vit  467  a  34.  —  I  6,  8 ; 

VII  2,  8. 
K0iX6Tnc  p.  1.  —  1 10, 8;  11, 3. 
KoXop6u)  p.  1.  —  in  6,  3. 
K6Xouac  PoUtik.  1311  a  21.— 

C.  II  15,4;  ini6,3;  V  16, 

1 ;  17,  3,  5. 
KOiiMtbiubnc,  bei  Ari.  KOM^idibnc 

De  animal.  hist  628  b  27. 

—  C.  V  10,  2. 
KOViopTuibnc  De  cael.  313a  20; 

De  animal.  hist   557  b   3. 

—  Vm  11,1;  C.IV16,  1. 
Kpe^dcTpo  (bei  Ari.  KpeiiidGpa) 

Rhetl412al4.  — ini6,4. 
KuvdcPoTov  frg.  520  R»(1563a 

27)?  —  m  18,  4. 
XaiVopToc  De  animal.  hist  591b 

1;  De  animal.  part   675  a 

20.  —  C.  I  22,  1. 
XeTrTOfxepnc  C.  VI  19,  2. 


XeiTupiUi&iic   De  animaL  hisL 

546b  20.  —  16,  7;IT6, 

2;  Vn9,4;  12,1;  13,7,9. 
X6<poupov  117,4;  miO,2;Y 

7,6;VI7,6;C.m6,2;9,5. 
(lOKpoPi^Tnc  p.  1.  —  IT  13,2; 

C.  n4,  4;  11,9—11. 
^dvujac  Phys.  212  b  3;  2I7a 

12;260b8,ll.  — C.IV14, 

2;  V  11,  3. 
jLieXiTTuibnc   De  animal  pait 

683a  30.-112,1;  m7, 

6;  C.  VI9,  2. 
\u\pvKalfu  p.  1.  —  III  10,  2. 
m6Xuvcic    De    animaL  gener. 

776  a  8.  —  C.  IV9,6. 
MOv6xpooc  p.  1.  —  1 13, 1. 
veuiXKfo  Phys.  253  b  18. -V 

7,2. 
vocnMOTiK6c  p.  L  —  C.  VI 10, 5. 
£uXu»bnc  Meteor.  387  a  32.- 

16,  1,  4,  6,  7;   11,2;  m 

18,9;   IV  10,  5;  VI  1,1; 

2,  2;  6,3,11;  7,3,4;  ^TI 
2,8;  3,2;  13,2;  Vin2, 
3;  3,2;  7,2;  IX5,1;C.I 

3,  1;  4,3;  7^2;  10,4,  14, 
4;  16,7;  17,5,6;  19,2; 
20,1—3;  21,1;  ni2,2; 
15,6;  m2,  8;  10,2;  IV 
1,2;  3,1;  8,3,5;  V18,4; 
VI  11,15;  12,7,11;  die 
Fonn  fuXoeibnc  Vn  9,  3. 

oiKobonn ')  m  8,  5. 

dXiTOCir^PMOTOC     De     animal. 
gener.725a29.  — VII4,4. 


')  Vgl.  Lobeck,  Phryn.  S.  487—491. 


Sprachl.  Untersuchungen  zn  Theophrasts  botan.  Schriften.     137 


^XiT^xooc  De   animal.  gener. 

757  a  21.  —  Vin4,  3;  C. 

IV  8,  3;  11,3. 
6fioeibnc  C.  I  4,  1 ;  22,  1 ;  III 

6,6. 
6fioiocxT)M(uv  Analjt  prioT.  27b 

11,34;  33a37;  36a7.— 

VI 2, 2;  vna,  5. 

6MU)VUM(a  Vn  15, 4 ;  d  18, 3; 

IV  16,  2. 
dguTiIivioc  C.  VI  7,  2. 
6n{lu>  Meteor.  384  a  22.  — 

Vn  6,  2 ;  IX  1, 3,  7 ;  C.  VI 

11,  15. 
6pTaviK6c  I  1, 12. 
6cq>pavnK6c  p.  1.  —  11  18,  4. 
o{)X6Tnc    De    animal.    gener. 

782a  3;  b24,  28.  — 18,6 

(W);  V2,  3;  C.  VI  11,  8. 
6xcTeia  De  animal.  part  668  a 

27.  —  C.  in7,  6;  V  6,  7. 
naenTiK6c  V  9, 7 ;  C.  1 4, 4;  22, 

3;  IV  12,  13;  V  6,  12. 
napdTcioc  De  animal.  hist  602  a 

16.  —  IV  6,  7. 
irdpernJC  C.  VI 17,  9. 
TTdpubpoc  De  animal.  hist.  593  b 

8.  —  III  6, 1 ;  13,  7 ;  IV 12, 

2;C.n7,3;  11,1;V16,2. 
Ttdxuvac  Meteor.  383  a  11. — 

C.  VIll,  17;  16,2,5. 


itinavac  III  4,  1,  6 ;  5,  3 ;  V 
1,2;C.I13,2;14,2,3(W); 
16,6;  17,3;  19,4;  22,2; 
n8,l,2;  ini7,4;  VI 17, 
3;  18,  11. 

ireptKdpmov  1 11, 5 ;  12, 1 ;  13, 
3,4;  in5,  6;  IVIO,  3«); 
13,1;  VII,  3;  4,11;  C.I 
16,1,2,5,6;  17,5,6;  19, 
1—3;  21, 1,2;  m  9, 4;  10, 
2;  IV  1,  2,  5;  2,  1;  VI 
6,5;  7,4,5,8;  8,3,4,7; 
14  5. 

nepimufiaTtK6c    G.  I   14,   3; 

16,  7;    VI  6,  8;    12,  5; 

17,  9, 
mpvpipaa  III 10,  5. 

mKpic  De  animal.  hist  612  a 

30.  —  Vn  11,  4. 
mixuiaToc  De  animal.  hist  606  b 

6;  607a32.  — n6, 10;m 

17,  5 ;  VI  3,  4. 
inTT(It6iic  De  animal.  hist  587a 

32.-112,2;  mi,  6;  5, 

2;  7,4;   9,2,5;  1X2,2; 

C.  I  5,  1. 

nXaKiLbnc  p.  !•  —  IX  4,  8. 

nXdcic  p.  1.  —  IV  11,  5. 

nXoTucpuXXoc  Anal.  poster.  98  b 
4,  7.  —  I  10,  4;  III  8,  2, 
5—7;  11,3;  13,5;  17,3; 


*)  IV  10,  3  ist  Ctberliefert  KaxaKdpinov,  ein  Wort,  das  nirgends  in 
der  Literatur  belegt  ist.  Es  steht  aber  ganz  in  dem  Sinne  von  irEpiKdpmov. 
Wimmer  glaubt  darum,  daS  «EptKdputov  die  urspriingliche  Lesart  ge* 
wesen  sei.  Ich  raeine,  man  mUsse  dies  ohne  Bedenken  auch  in  den 
Text  aufnehmen,  zumal  die  Verderbnis  durch  das  folgende  Kora- 
KXCveceat  hinreichend  erklirt  ist. 


138 


Ludwig  Hindenlang, 


IV6,2;  VI6,7;  VII11,2; 

C.II16,7;  V7,2;  VI18,4. 
TTveu^aTiKOc   C.  IV  12,  5;   VI 

16,  3. 
TToXuTuJVioc  De  sens.  et  sensib. 

442b21.  — C.VI  1,6. 
TToXuoZoc  Deanimal.hist.512a 

8.-18,5;  nil3,  3;    14, 

4;  Vn2,  8. 
TToXucapKoc  p.  1.  —  C.  VI  8,  7. 

TTOXUCTTCPIUIOC  p.  1.  —  VI  7,  4 ; 

Vm2,  5;  C.  II  12,  4. 
TToXucxibric  III 12,  5;  VI  2,  8; 
5,l;7,4;C.II12,3;ni20,5. 

7T0XUT0K€U)    C.  I  22,  1. 

TToXuxooc  I  1,  10;   2,  3;   VH 

3,  5;  Vm3,  4;  4,3;  C.  II 

12,1;  m9,l;  IV 8,1;  11, 

3;  15,2. 
TTOcaxiwc  p.  1.  —  IV  16,  6. 
TTpoecic  C.  I  7,  3. 
TTpoOepiLiaivu)  p.  1.  —  C.  V  14, 1. 
TipooboTTOieuj  II  5,  5. 
TTpocaTvoduj   Phys.  191  b   11. 

—  IX  4,  8. 
7Tp6cT€ioc  IV  6,  2,  3,  8. 
TTpocXeiTTU)  Politik.  1337a2  = 

daran  fehlen ;  bei  Theophr. 

=  daran  lassen.  —  IV 11, 6. 
TTpOlWClC  p.  1.  —  III  6,  3. 
TTUKVUJCic  C.  I  13,  7;   II  9,  2; 

IV  12, 4,  5, 7;  V8,3;  11,3. 
TTupa^HTOC    De   animal.    hist. 

571a26.  —  VII  6,  2. 
^apbiov  De  animal.  hist.  620 b 

32.  —   m  15,  2;    17,  6; 

IX  6,  3. 


i)v&c  IV  14,  6;  C.V9,13. 
capKoqpdToc  C.  I  22,  1. 
cibnpeiov  Politik.    1259a  25. 

—  V  9,  2. 
ocaXrivric  statt  des  att  ckoXiivoc 

Analyt  post  74a  27;  Phys. 

224a5,  11.  —  C.VI10,3. 
CKUjXr|Kiov  IX  5,  3. 
ckujXtikot6koc  p.  1.  —  C.IY  6, 

4  (Scal.);  15,  2. 
CTTepiLiaTiKoc  mi,2;  VI 4, 3; 

C.  I  2,  1;  16,4;  IV  4, 10; 

V  19,  3,  9,  13. 
CTTOTTCuc  De  animal.  hist.  620b 

34 ;   bei  Theophr.  die  Form 

C7T0TTl€UC.  —  IV  6,  4. 

CTepnTiK6c  C.  VI  6,  3;  16,8. 
CTOixeiuibnc  De  gener.  et  cor- 

rupt  315  a   24;   Metaphys. 

998b35.  — Vm4,2. 
CTOixn^ov  p.  1.  —  111,  4. 
CTpuqpv6Tnc  Kateg.  9a  30.  — 

C.  II  14,  1;    mi7,8;  Tl 

1,3;  6,4;  12,  6. 
CUM7T€TTUJ  VI  3,  6 ;  Vm  7,  l 
cufiqpOivui   De   animaL  gener. 

745a  16.-17,2. 
cuvavaqp^puj  Meteor.  347  a  T. 

—  C.  VI,  11. 
cuvavOpujTTeuopai   De  animaL 

hist542a  7;  572a  6;  599a 
21.  —  m2,  2;   C.  118,3; 
1111,4;  rV  13,5. 
cuvaTToXauuj   De  animal.  hist 
623a24;PoUtik.  1303a32. 

—  C.  VI  8,  3. 
cuvaqpn  C.  IV  12,  8. 


Sprachl.  Untersuchungen  zu  Theophrasts  botan.  Schriften.     139 


cOvbriXoc  I  13,  4. 
cv»v6?iX6uj  I  1,  8. 
cvveicriKTUj  p.  1.  —  I  1,  3. 
cvvcTTKp^puj  C.  n  6,  3. 
cuvBepMatvu)  De  animal.  hist 

562  b  21.  —  C.  13,  4. 
cuccrjnuj  De  animal.  part  675  a 

13.  —  C.  m  22,  4. 
cucTotxta  C.  VI  5,  6 ;  6,  10. 
cuCTOixoc  C.  VI  4,  2. 
ccpnKiov  p.  1.  —  IV  8,  7. 
cxic^a  De  animal.  hist.  499a  27. 

—  m  12,  5. 
cuj|LiaTtK6c  C.  I  12,  5 ;  14,  3,  4. 
ciJunaT6onat  p.  1.  —  C.VI  11, 14. 
cujpeuuj  p.  1.  —  IX  3,  1. 
TeXeiujac  m  4,  3 ;  VI  2,  8 ;  4, 

6;  VIII,  7;  10,  1,  4;  VIH 

2,7,8,  11;  4,4;  6,5;  C.  I 

10,  1,4,6;   16,  11;   18,4; 

21,3;  n2,l,3;  11,4,11; 

12,1;  15,2;  11110,6;  23, 

5;IVl,l,4;3,5-7;4,4; 

6,3,5,7;  8,4;  10,  1;  11, 

3,4,8;  15,  2;  VI  6,6;  8,2. 
TTiKTtK6c  De  aniroal.  part  648  b 

17.  —  C.  VI 1,  3. 
TocauTax»uc  p.  1.  —  II  1,  2. 
TpaTotuj  p.  L  —  II  7,  6 :  IV  14, 

6;  C.  15,  5;  17,10;   C.V 

9,  10,  13. 
Tptx6uj  C.  I  6,  7. 
Tptxujbric  IV  9,  2,  3;  VI  2,  8; 

VII  13,  8. 

Tpixujc  p.  1.  —  vn  2,  3. 

TpuJcic  Poet.  1452  b  13.  —  IV 
16,1. 


(»Xik6c  C.VI6,  5;  11,  1. 

fineponPpia  C.  V  3,  7. 

{iTToXatc  C.  II  17,  9. 

{jn6\&nna  IV  16,  5;  C.  I,  11, 
3,10;  VI,  5;  15,  6. 

&n6pptIoc  De  animal.hist.493a 
18.-111,3;  5,3,4;  C.  I 
2,2;  8,  1;  m5,  3;  12,7. 

qjapoTTti^bTic  De  animaL  hist. 
578  a  37.  —  m  10,  3. 

(papMaKuibiic  De  animal.  hist 
624a28.  —  17,  2;  IH  18, 
5;  IV  2,  8;  5,1,2;  Vn4, 
4;  9,3;  12,2;  1X1,3,4, 
7;  7,  2;  8,1;  14,4;  15,1, 
4;  C.  116,  9;  1111,3;  VI 
4,6;  11,14,15;  12,2;  13, 
1,5. 

(piXubpoc  De  animaL  hist  605  a 
13.  —  n7,l;  mi,3;  2, 
4;  IV  5,  6;  8,1;  13,3;  VI 
7,6;VII1,8;5,1;C.I1,3; 
17,3;  1116,3;  V  15,  3;  VI 
18,7. 

q)Xotujbr|C  I  6,  7;  V  5,  2. 

qjuKdibtic  De  animaL  hist  602  a 
19.  —  IV  7,  6. 

q>ujX€iiuj  De  animal.  gener. 
783bll,  24.  — I  1,3. 

XpucaXXic  n4,  4;  C.  V  7,  3. 

t)ja6up6c  (bei  Hip.  {iTToi)jd6upoc 
nach  GaL);  VU  9,  4;  C.  II 
4,  11,  12. 

djoetbric  p.  L  —  III  12,  6. 

iJjotokIuj  C.  I  7,  1 ;  21,  5. 

ijjot6koc  C.  17,  1;  21,5;  IV 
6,  4;  15,  2. 


140 


Ludwig  Hindenlang, 


E.  Sonstige  seltene  Worter. 


ai^aTuibtic  Thuk.,  Ari.  —  VI 

4,  6;  IX  1,  1. 
finPXiuac  Lys.,  Ari. — C.  V9, 13. 
dmnfkoupflw   Aeschin.  —  C. 

m  7,  5;  14,  1;    15,  1. 
dfi^ipia  Demokr.,  (Ps.-Pl.),  Ari. 

-14,3, 
dvopXaCTdvu)  Hdt,  Pl.  —  H  3, 

3;  mi,  6;  9,5;  17,3;  IV 

2,8;  14,  12,  13;  VI  2,  3; 

4,2;  VII 10, 1;  Vmil,9; 

C.II16,3;  17,3;  IV 11, 4; 

V  13,  4. 
dv6ripo,Td,Bakchyl.,Hypereid. 

nach  Harpokr.  —  VH  15, 2; 

C.  III  15,  4. 
dvoi&c  Thuk.  —  C.  n  9,  8. 
dvTmXrip6ui  Thuk.,  Xen.  —  C. 

113,3;  ni,  2. 
dvnCTOTdu)  Hdt,  Pl.  —  I  7,  1. 
dnoTevvduj  Hip.,  Dem.  —  C.  I 

16,2. 
dnoXrmfic  Hip.,  Thuk.  —  C.  m 

21,1. 
dcndXoSoc  Hip.,  Theogn.,  Ar., 

Pherekr.,  Pl.  —  IX  7,  3. 
dcTTopoc  Dem.  —  Vm  1 1,  9. 
dT€pdMUJV  Pl.,  Ar.  —  VH  13, 

1,  2,  4—8;  Vm  8,  6,  7; 

C.IV7,2;  12,1—4,6—13; 

13,  1. 
pXdcrri   Soph.,  Antiphan.,  Pl. 

—  C.  16,  3;  12,7;  n4,3; 

15,4;  IV7, 1,  7;  10,3;  V 

6,9;  7,  1;  VI  11,  8. 


p66uvoc    (gemeingriech.  fui 

p66poc;  vgL  Schmid,  Atdc 

IV  282)  Xen.,  Kratia,  Lji, 

ArL  — 1X2,3. 
T€povTiK6c  Apollod.,  PL  —V  7,7. 
Tujviiubrjc  Hip.,  Thuk. — 113, 

2;TU)VO€i6if|cI10,l;ffll3, 

5;  18,6;  C.  VI  1,  6;  10, 3. 
biapippu)CKUjHip.,PL-IV6,10. 
biolujwu^i  Thuk.  (ari.)  —  IV 

8,10. 
biOKaOalpu)  Ar.,  PL,  —  n  6, 5; 

7,  1;  C.  m  7,  10. 
bia|i9icPriT4u)  Ari.,  Dem.  —  II 

6,3;   m3,  4;   9,4;  C.H 

9,9;  in6,  1;  VI  8,  2. 
bpifiuTtic  Hip.,  Mnesith.,  PL  — 

V9,  7;  VII  9,  4;  IK5,3; 

C.  14,  3;    12,2:   14,4,6: 

16,9;  n5,4;  15,6;  18,4; 

m  1,  4;    24,  4;   IV 2,1; 

15,3;  V7,  1;   9,4;  YI5, 

4;  10,7,8;  12,2,8;  15,4. 
bucTreiTTOC  Mnesith^  PL,  Ari. 

—  C.  n  17,  7. 
dTT»uvioc  Hip.,  Thuk.  —  1 10, 

1;  mi5,  4. 
?TKaprroc  Soph.,  Phryn.  couin 

PL  — C.n4,  2;  mi4,3; 

23,3. 
dTKaTOnefTVUMi  Isokr.,  Ari^  — 

C.  m  10, 1;  12,  2. 
?TX"MOC  Hipp.,  PL,  ArL,  die 

Form  ItX"^oc  Alexis.  —  ?t- 

XuXocra7,2;Vn9,5(W); 


Sprachl.  Untersuchungen  zu  Theophrasts  hotan.  Schriften.     141 


Vm4,l;  11,3;  C.1 17,10; 

IV  12,  11;  13,3;  VI  6,4; 
14,7;  17,6;  19,4;  fTX^iioc 
C.V4,3;  VI3,2;  6,5;  11, 
2;  12,4,11;  19,2. 

4KPid2!o|biai  Soph.,  PL  (ari.)  — 

I  8,  4;  Vm  10,  4;   C.  m 

23,  1. 
iKpXacxdviw  Hip.,  Eur.,  Pl.  — 

V9,  8;  VI  6,  8;  VHl,  7; 

2,3;  C.I2,1;  3,5;  10,3; 

ni2,3;  m5,l;  7,3;  23, 

1;  IV  3, 2;  6,1,2;  7,3,4. 
iKbpo^i/i  Thuk.,  Xen.  —  11 1, 3. 
Ixdepllii)  Eur.,  Dem.  —  C.  IV 

6,  1. 
iKqpavric  Aesch.,  Pl.  —  I,  6, 8; 

10,2;  Vm7,  1. 
iXaiTip6c  Hip.,  Pind.,  Pl.  — 

n3,  8. 
^Mpovoc  Xen.,  Pl.  —  C.I  6, 7; 

V  14,  6,  7. 
dvaTToGvriCKUj      Hdt ,     Thuk., 

Phryn.  com.  —  E  8,  2 ;  IV 

4,  12. 
4£ava7TXTip6uj  Dem.  —  m  17, 1. 
litilevhc  Aeschin.  —  II  6,  1. 
imOdvaToc  Hip.,  Dem.  —  C.  VI 

4,  5. 
dTTiKaipia   Hip.,   Demokr.   bei 

Diog.  Laert  —  C.  II 14,  1. 
^iriKTipoc  Isokr.,  Ari.  — VI 7, 3 ; 

VII  5,1;  C.  110,4;  20,3; 

II 12, 5;  m  22, 2;  IV 14, 4; 

V  14,  6. 
iTnKivbuveuui  Dem.  —  V  8,  2 

(W). 


imKXivnc  Thuk.,  Ar.  —  C.  m 

22,1. 
imKoiMdu)  Hip.,  Pl. — Vm  7, 7. 
dTTi^apTup^uj  Hdt,  PL  —  VI  7. 

2;  C.  mi,  6. 
dmiLiriKTic  Demokr.  bei  SextEmp. 

—  I  2,  5. 

dTTUJTibcc  Thuk.,  Eur.  —  V  7,  3, 

ipTdciMoc  Xen.,  Pl.  —  m  8,  2, 
4;  VI 3,5;  5,2;  C.  IV 12,  6. 

eflKpac  Eur.,  Pl.  —  VH  1,  4. 

eOofciui  Dem.,  Ari.  —  I  6,  4 ; 
C.  V  6,  7,  8. 

2[6UTiTTic  Dem.,  Ari.  —  IV  11, 
3,  5. 

^)i(€KToc  Hip.,  Dem.,  Krates.; 
die  Form  f^meKT^oc  Ar.,  Plat 
com.,  auchS.J.  I  10,26;  II 
501,  4;  570,  11.  —  II  6,  2. 

0€pic^6c  Hdt,  Eupol.  Aeschin., 

—  C.  n  17,  6. 
Kaeap6TTic  Hip.,  Pl.  —  C.  IV 

16,2. 
KaTaKopT)c  Hip.,  Pl.,  Ari.  — 

C.  m  9,  2. 
KaTdKopoc  Hip.,  Pl.  —  IV  8,  8. 
KaTaKpouu)  Hip.,  Pl.,  auch  S.  J. 

542,  14    (att.;    338—322 

V.  Chr.).  —  Vn  3,  5 ;  C.  V 

6,  7  (Schn.). 
KaTaETipaivuj  Mnesith.,  Pl.,  Ari. 

—  C.I12,  9;  18,2;  19,5; 
11116,4;  17,  1;  IV  5,  7; 
8,4;  V7,  2;  VI  12,9;  14, 
12;  19,  1. 

KaTaceiu)  Thuk.,  Xen.  —  H  8, 4; 
C.  III  18,  1. 


142 


Ludwig  Hindenlang, 


KaraTO^ii  Hypereid.  bei  Har- 
pokr.  —  lY  8,  10. 

KepaiLi^oc  Com.,  die  Form  K€pa- 
|bi€oOc  Pl.,  auch  auf  Papyri 
(s.  Cronert  a.  a.O.  S.  178).  — 

V3,  2;   C.  IV  12,41). 

KpoKivoc  Demokr.  —  I  13,  1: 
m  4,  5,  (W). 

KUKXiweev  Hip.,  Lys. — IV  6, 1 0. 

XdTTaGov  Demokr.  —  VII 1,  2 ; 
2,  7,  8;  4,  1;  6,  1;  7,  2; 
C.  m  1,  4;dieFormXdTra- 
Goc  I  6,  6. 

X€7rr6T€UJC  Thuk.,  so  att  -€U)C, 
€wv,  -€uj  (plur.)  Vm  2, 11 
6,  6;  8,  6;  X€7rT6T€ioc,  -€iuj 
-€iujv,  -€ioic  I  9,  7 ;  H  8,  1 
VI5,2;Vm7,6;C.I6,9 
18,1;  119,7;  m  6,8;  21,2 
IV  9, 4;  12,3;  VI  17,  4. 

XoxMUJbnc  Thuk.  —  IV  8, 1 ;  11, 
11,  13. 

^dpaOov  Hip.,  Com.,  Dem., 
(daneben  auch  iiidpaOoc).  — 
I  11,  2;  12,2;  IV6,  3;  VII, 
4;2,  9;  V1I3,  2;C.VI9,3 
(nie  jidpaOpov:  Mayser  a. 
a.  0.  S.  188). 

pacxaXic  Ktes.  —  m  7,  5. 

|i€Taipuj  Eur.,  Dem. — C.  1 4, 2 ; 
22,2. 

|Liocx€uu)  Dem.  —  II  2,  5;  5,3; 
C.  m  5,  1,  3;  11,  5. 

va^aTiatoc  Aeschin.  —  II 6, 5 ; 


IV  2,  9;  VIII  7,  3;  C.I19, 

5;  n5,  5;  6,3. 
6X6cxoivoc  Aeschin.  —  IV  12, 

1,2. 
«Xupa  n.,  HdL,  Dem.  —  Vm 

I,  3;  4,  1;  9,  2. 
6|ioio^€pr)c  Anaxag.,  Ari.  — 

II,  12;  2,  1;  C.  V  2,  1. 
fipoPoc  Hip.,  Dem.,  Ari.  —  U 

4,2;   11113,6;   Vn5, 4; 

6,3;  VIII  1,4;  2,5;  3,2; 

5,1—3;    8,4;    10,1;    11, 

2,6;  C.II18,  1;  mi0,3; 

IV  2,  2;  11,1;  V  15,  5. 
oflov    Hip.,   att.  8ov   bei  Pl. 

Conviv.  190  D ;  jenes  C.  11 

o,  ^,  o. 
TrapaKaTaTTTiTvujLiiThuk.  — Vlll 

3,2. 
7rap€icbuvuj   Hip.,  Dem.  (ari.) 

—  C.  IV  13,  6. 
7rap€KT€ivui  Demokr.,  Ari.  — 

C.I13,  9;  17,9. 
7Tapox€T€uuj  Pl.,  Eur.  —  C.  V 

17,4. 
TreXioc  Hip.,  Dem.  —  HI  17,  5. 
Tr€piKX€iuj  Hdt.,  Thuk. — I V  4, 1 . 
ircpiKOTrri  Thuc,  Andokid.  — 

C.V4,  7. 
TCpiopuTTUj  Hdt.,  Pl.  (ari.)  — 

II  7,  7 ;  C.  V  6,  3. 
7r€pnrXuvuj  Dem.,  Ari.  —  C.  IV 

14,4. 
iTiKpia  Dem.  —  C.  VI  10,  7. 


*)  An  beiden  Stellen  ist  wohl  fUr  xcpaii^ac  bezw.  K€pa|i^qi  za 
akzentuieren  K€pa|Li€fic,  K€pa^€$,  vgl.  noch  Meisterhans '  S.  149,  4,  aller- 
dings  auch  Mayser  a.  a.  0.  S.  293. 


Sprachl.  Untersachungen  za  Theophrasts  botan.  Scliriften.       143 


TTiTupov  Hip.,  Dem.  —  VIII 4, 4. 
TroXuxiTU)v  Demokr.  ad  Hip.  — 

C.  III  21,  2;   IV  6,  3;   11, 

10;  15,3;  16,2;  V  18,  2. 
irpocavaXafxpdvuj  Dem.  —  V 

7,7. 
irpocirepovdu)  Xen.,  Pl.  —  n 

8,3. 
Trp6TpiTa  Thuk.  —  C.  III  6,  2. 
jbobiuv(a  Kratin.,  Dem.  —  19, 

4;  13,3;  n2,l;  VI1,1,3; 

6,6;8,5;C.I4,4;mi9,l; 

VI  10,  5. 
OKua  Hip.,  Ari.,  iibertragen  bei 

Pl.,Com.  —  I  11,4;  13,3; 

Vn2,  9;  3,5;  C.  I  10,  4; 

1111,4;  18,2. 
CKdvbtS  Ar.,  Andokid.  bei  Suid. 

—  VII  7,1;  8,  1. 
CT€p4ui^a  Anaxag.,  Ari.  —  V 

7,3. 
CTupaE;  dasi)^viipovoder6u|Ltia- 

^a.  Hdt,  Ari.  —  IX  7,  3. 
cuTKa(u)  Hip.,  Pl.  —  I  13,  3; 

C.  V  9,  8. 
cujLifieTapdXXuj  Aeschin.,  Ari.  — 

C.  II  14,  3 ;  m  17,  7. 
cuMnapafx^vu)  Hip.,  Thuk.  — 

rV  11,  3. 
cufiTTOT^u)    Eratin.   bei   PolL, 

Aeschin.  —  VIII  7,  5. 
cuveEoTuj  Hdt.,  Pl.  —  C.  1 1, 3; 

IV13,  5,  6;  V12,  4. 
C(paiptov  Demokr.  bei  Ari.,  Pl. 

epist.  —  III  7,  4,  5 ;  C.  I 

5,  4. 


T€TpaeTif|c  Hdt,  Pl.  —  11  8,  7. 
TpaTTeZtov  Lys.  bei  Poll.  (ari.) 

—  IV  2,  5. 

TpicToixoc  Od.,  Ktes.  bei  Ari. 

—  vm  4,  2. 

TpUTHT^c  Thuk.  —  V  1,  2. 
{i5pe(a  Thuk.,  Pl.  —  H  6,  3 ; 

7,1,3;  C.  in9,  3. 
\j\u)br\c  Thuk.,  Xen.  —  C.  I 

5,2;  V14,  5;  VI  17,  9. 
fnroXtTTrjc  Theopomp.  bei  Phot 

—  m  13,  2. 

0<pubpoc  Hip.  (bei  6al.),  Thuk. 

—  C.  m  6,  6. 

9eXX6c  Aesch.,  Pind.,  Alexis 
PL  — 12,  7;  5,2,4;  n4 
2;  m  15,  3;  17, 1,2;  18, 5 
IV  4,  9,  10;  15,1;  V  3,  6 
Vmi,4;  3,2,4;  5,1—3 
8,  3,  4,  6 ;  C.  IV  12,  1,  13 
15,  2,  4;  V6,  11;  15,  5 
VI  9,  3. 

9UKiov  PL,  Ari.,  Alexis.  — 
IV  7,  3. 

9UTe(a  Xen.  (Oek.),  PL  —  I 
8,2;  n2,  11;   5,1,6;   6, 
1,  2,  12;   m  8,  4;    10,  3 
17,  2;  VI  6,  10;   7,  1,  6 
C.  II,  3;  4,2;  6,1,3,10 
8,3;  9,1;  12,2;  13,3;  m 
^,  0 ;  o,  u — 4 ;  4, 1,4;  0,0; 
8,  1;    11,5;   12,3;   20,7; 
V15,  3;  17,6. 

Vujpdu)  Hip.,  PL»).  —  IV  14, 
3,  4;  Vm  10,  1;  C.  V  9, 
10. 


')  Ober  die  Schreibung  s.  Lobeck,  Phryn.  S.  80. 


144 


Ludwig  Hindenlang, 


F.  Bekannte  Worter  in  ungewohnlicher  Bedeutung: 


aiTic  =  Kern  der  Kinnfichte. 

—  ni9,3,7,8;  VI,  9. 
dKOTToc  =  voni  Wurm   nicht 

angestochen.  —  IV  4,  2 ;  C. 

IV  13,7;   16,2;  VI  10,  6. 
dvaxujp^uj :  x^Jpa  dvaK6XU)pii- 

KuTa  =  das  zuriickgelegene 

Land,  im  Gegensatz  zu  der 

Meereskiiste,   so  auch  bei 

Spateren.  —  IX  7,  4. 
Pp6^oc;  als  Pflanze  nur  noch 

bei  Philox.  —  VHI  4,  1; 

9,  2;    C.  IV  4,  5;    5,  2; 

6,3. 
btd)KUj  f  ast  ebenso  wie  qpiXluj.  — 

I  4,  1  biujKeiv  Touc  t67touc; 

C.  I  16,  9  biuiK€i  Tf|v  ^npav 

(hier  Gegensatz  cpeuT^i),  s. 

auchC.ni8,2;IV3,2;vgl. 

Ari.  De  animal.  hist  597  a  16 

ixOuec  Tf|v  dX^av  biu;KOVT€C. 
ft6Xixoc;  als  Pflanze  nur  noch 

bei  Anaxandr.  —  VIII 3,  2; 

11,  1;  C.  ni8,  3. 
^TTipdXXoiLiai :  d7ripdXX€c6ai  pXa- 

CTOuc  =  weitere  Sprossen 

treiben  III  5,  1. 
4c7T€pic;  als  Pflanzenname  zu- 

erst  bei  Theophr.  —  C.  VI 

17,3. 
0TlC€Tov;  als  Pflanzenname  nur 

bei  Theophr.  —  VH  12,  3. 


60|bia;    als   Pflanze  nur  bei 

Theophr.  —  IV  7, 1. 
ipic;  als  Pflanze  auch  beiHip^ 

Philox.  —  I  7,  3;  IV  5, 2; 

VI  8,  3;   Vn  13,1,2;  IX 

7,  3,  4;    C.  VI  11,  11,13; 

14,  8;  18,  12. 
Kapbia  =  ^Txdpbiov.  —  I  2, 6; 

miO,  2;    14,1;  17,  5;  Y 

5,  4;  IX  2,  7. 
K6^r|  =  Laub,  so  Hom.  — 11 6, 

4,10. 
Kpnmc;    als  Pflanze  nur  bei 

Theophr.  —  VH  8,  3. 
KO^a  =  Kvrwia  junge  Pflanze, 

ahnlich  bei  Aesch.,  Eur.— 

16,  9. 
Kujveiov;  sonst  zur  Bezeich- 

nung  des  Schierlingstran- 

kes,   als   bloBer  Pflanzeo- 

name  auch  bei  Hip.  —  1 5, 

3;  VI  2,9;  VU  6,  4»). 
ILiriTpa ;   bei  Theophr.  =  Mark 

der  Baume  (so  auch  ari.  De 

plant).  —  I  1,  11;  2,1,6; 

6,1,2;  n  7,  3;  m  9,  3; 

10,5;  16,3;  IV  16,  4;  V 

1,11;  2,2;  3,1;  5,2,4,6; 

C.I6,7;nill,l;  14,4-7; 

IV11,1;V5,3;  6,13;  17,1. 
TTapGeviov ;  als  Pf  lanze  auch  bei 

Hip.  —  VU  7,  2. 


*)  In  unserer  Sprache  haben  wir  umgekehrt  die  Obertragong  des 
Namens  eines  Getr&nks  auf  das  erzeugende  Gew&chs  in  Redensartea 
wie  'der  Wein  wfichst,  der  Wein  bluht'  usw. 


Sprachl.  Untersuchungen  za  Theophrasts  botan.  Schriften.      145 


rroOoc;  als  Pflanzenname  zu- 
erst  bei  Theophr.  —  YI  8, 3. 

^oijbbnc;  bei  Theophr.  =  ab- 
fallend.  —  III  18,  13  ^). 

CTUT€c  =  Kalte.  —  C.  V  14,  4. 

qpdcfavo  v;  alsPflanze  zuerst  bei 
Theophr.-VIir2,3;  13,1,4. 


qpXoH;  als  Pflanze  zuerst  bei 

Theophr.  —  VI  6,  2,  11. 
XdXK€ioc ;    als    Pflanzenname 

nur  bei  Theophr.  —  VI 4, 3. 
vpuxn  =  Sehmetterling,  so  auch 

bei  Ari.  —  II  4,  4 ;   C.  V 

7,  3. 


G.  Dialektische  Formen. 


dXrjGuj  =  dXeu),   so  auch   bei 

Hip.,  Pherekr.  (Suicl.),  vgl. 

Lobeck,  Phiyn.  S.  151.  — 

C.  IV  12,  13. 
auXaE  poet.  =  dfXoH  att.  —  VIII 

8,  7;  C.  IV  12,  1,5. 
P^peGpov  =  pdpaGpov  att.;  die 

erste  Form  auch  bei  Hom. 

(dannKoine).-IIIl,2;V4,6. 
XiGidu)  =  XiGduj  att.  (s.  Lobeck, 

Phryn.  S.  80),  auch  bei  Hip., 

pi.  —  vn  6,  3. 


ILieXeivoc,  bei  Hom.  jiieXivoc.  — 

V7,  8. 
veobopioc  =  veobapioc  att.  — 

IX  5,  3. 
7rp(2Iuj  =  irpiu)  att.,  auch  bei 

Ps.-Pl.  Theag.  124  A.  —  V 

5,  6. 
irpujivoc    spatere    Form    ftir 

TTpiuioc,  vor  Theophr.  nicht 

belegt.    —    C.  m  20,  4; 

24,  2. 


Worter,  die  sich  zuerst  oder  allein*)  bei  Theophrast 

finden*). 

I.  Bildungen  durch  Komposition. 

A.  Durch  Vorsilben: 
I.  Mit  Suffixen: 

Mit  a  privativum  sind  gebildet: 

a)  Adjektiva  (auch  Adj.  verb.)*): 


dpXacxric  112,  18;  VII  4,  10; 
Vmil,  9;   C.  I  10,  6;   II 


4,  1;    6,  2;   IV  12,  10;   V 
13,6;  VI  17,  13. 


*)  Cber  f)oiijbTic  von  f)od  abgeleitet  s.  unter  den  Neubildungen. 

•)  Diejenigen  Worter,  die  auch  in  der  Literatur  nach  Theophr. 
nicht  vorkommen,  sind  mit  !  bezeichnet. 

*)  Nomina  propria  und  davon  abgeleitete  Adjektiva  (wie  Kacra- 
vaiK^c)  sind  nicht  besonders  aufgez^lt. 

^)  Die  A^jektiva  stelleich  deshalb  voran,  weil  vielfach  von  ihnen  erst 
wieder  die  neugebildeten  Substantiva  und  Verben  abgeleitet  sind. 

XIV,  2.  10 


146 


Ludwig  Hindenlang, 


dpXdcTTiTOC !  C.  I  3,  2. 
dpXacTOC !  I  2,  5. 
dT€U)pTnTOC  C.  II 6, 2 ;  n  1 1, 3 1). 
dTiTapTOC  C.  I  21,  2. 
dTU)voc  Vn  6,  2. 
dbqiboc  (=  ohne  Kienholz)V  1, 5. 
dfliwoc  C.  IV  15,  3. 

deipicToc  vm  11,  4. 

depiTrribecTOC !  V  1,  2. 
dviK^oc  (arL)  C.  in23,  1;  VI 

20,2. 
divoc!  15,3;  VHI  3,  1. 
dKaMTiric  miO,  4;  11,1. 
dKdpbioc  m  12,  1. 
dKdXucpoc !  C.  I  17,  8. 
«kXujv  VI  6,  2. 
dKvicoc  C.  II  4,  6. 
dKoXXoc  C.  VI  10,  3. 
dKOviaTOC  Vm  11,  1;   C.  IV 

16,  1. 
dKdirpicToc!  C.  IV  12,  3. 
dXmnc  IX  1,  3. 
dXoTTiCToc !    (dXdmcTOC   Geop.) 

V  1,2. 
d^icxoc  110,7;  m  7,  5. 


dveXaioc  C.  H  3,  8 ;  VI 8, 7. 

dvepivacTOC  11 8, 3 ;  C.  11 9, 12. 

dvouXoc!  m  11,  3. 

dvubpeuTOc !  Vn  4,  6. 

dvuXoc !  C.  I  5,  2. 

doloc  15,4;  m  7,  1;  15,1; 
V2,  1;  8,2;  dvoCoc:  I  8, 
1,2;  9,2;  mi0,l;  11,3; 
13,3;  17,5;  IV  1,  4. 

dTieX^KTiToc  m  8,  7. 

dTrdTtavToc  C.  U  3,  8 ;  8,  4. 

dTTepiTTuiToc !  C.VI  10,3;  17,9. 

dTTTipUJTOC    C.  m  5,  1. 

dTrv€u)uiaToc  (ari.)  C.  I  8, 3;  HI 

24,  4. 
dTreuKOC !  m  9,  3,  5. 
dppi2:oc(ari.)C.I12,2;ni5,4. 

dcreX^Xnc  I  3,  3. 
dcTOixoc  Vm  4,  2. 
dcpXepoc  I  5,  3 ;  Vm  3, 1. 
dcpXoioc  IV8,12;  V1,2;^TI 

9,4;  12,3. 
dq)uXXdKaveoc  und  dqpuXXavO^c 

s.  unten. 
dubpioc  C.  n  2,  2. 


b)  Substantiva: 


dTeujpTTicia !  C.  II  15,  1. 
dTv6Tma  IX  4,  8. 
docMia!  VI  6,  5;  C.  VI  12,  6; 
14,  2. 


dTepajiVOTric !  C.  IV  3,  2. 
dTpoqpta  (ari.)  C.  I  21,3;  11 6, 

3;  V9,  9. 
dxum'a  (ari.)  C.  VI  12,  6  (W). 

c)  Verba: 

dTpocpeuj  (ari.)  Vm  6, 7 ;  C.  IV 
5,6,  7;  9,9. 


dpXaadu)  C.  I  20,  5. 
dKapTreujm3,4;C.I17,9;20,5; 
ni6,8;mi8,2;V9,9,10. 

*)  Mayser  fiihrt  a.  o.  0.  S.  460  dies  Adj.  und  de^picToc  als  Neu- 
bildnngen  an. 


Sprachl.  Untersuchungen  zu  Theophrasts  botan.  Schriften.       147 


Bildungen  mit  buc: 

a)  Adj 

^ucauSric  (ari.)  IH  6,  1 ;  C.  I, 
8,4;  17,9;  IH  5,  4. 

^ucauEriTOC !  C.  I  8,  2. 

^ucpXacTTic !  Vni  6, 1 ;  C.  I  3, 
1;  IV  3,  31). 

^ucepTacroc  C.  I  17,  7. 

bucepToc  V  1,  1;  2,  3;  5,  1. 

WceXacToc!  Vm4,  1. 

^ucjiavric !  VII  5,  2. 

^ucErjpavToc  VII  3,  3. 

MCTTplCTOc!   V  6,  3. 

WccxiCTOc!  C.  V  16,  4. 
McTOMOC  III  14,  1;  V  1,  3. 
bucTpoqpoc  C.  I  8,  4. 
5ucTpuTrriToc !  V  6,  3. 
^uccpGapTOC  VIII  11,  9. 


ektiva: 
bucx€i)i^pivoc  (sonst  bucx€i|Li€- 

poc)  vni  8,  1. 

bucibXeGpoc !  (s.  Lobeck,Phryn. 
S.  705.)  m  6,  5 ;  IV  10,5; 
11,13;  13,5;  VI  5,4;  Vn 
11,3;  C.  13,  3. 

Doppelt  zusammengesetzte : 

buCaTTOTTTUJTOC !   C.  I  11,  8. 

bucbiaipeTOC  (ari.)  VII  1,  3. 
bucbidiTveucTOc  C.  I  2,  4. 
bucbidTTiKTOC !  C.  n  15,  2. 
bucKdTaKTOC  III  7,  4. 

buCKaTdTTeTTTOC*)   C.  I  14,  4. 

bucTTepiKaOaipeTOC !  (oder  6uc- 
TTepiKdOapTOc)  V 1, 1  (Schn.). 


b)  Substantiva: 


buceibeia  V  1,  1. 
bucKpacia  C.  V  8,  2. 


buccpuTa !  C.  IV  8,  2. 
bucxu^ia!  C.  VI12,  12. 


')  Fehlt  bei  Liddel  und  Scott,  bei  Steph.  ohne  Quellenangabe. 

*)  Doch  glaube  ich,  dafi  bucair6cTracToc  der  codd.  wiederherzu- 
stellen  ist :  bucKarcpTacT^Tcpoi  t^P  ot  toioOtoi  (i.  e.  ol  HuXiijbcic,  Te^iibcic 
ktX.),  bi'  6  Kal  trpoaveoOvTa  ?via  Tdv  Kaptrdv  ?xei  troXOv  xp^vov  dictrep 
djiurbaXfj  •  bucatr^ciracToc  y^P  6  EuXdjbrjC.  Die  Lesung  der  codd.  paBt 
gut :  Einige  Baume  behalten  infolge  ihrer  schweren  Sfifteverarbeitung 
die  Friichte  lang,  so  die  Mandel ;  denn  die  holzige  Frucht  ist  schwer 
abzutrennen.  Wimmer  ist  durch  den  Schlufi  von  §  3  auf  seine  Kon- 
jektur  gebracht  worden :  aHrr]  b'  i\  ti&v  Kaptruiv  ir^travcic,  cic  f^v  trXefovoc 
bciTai  buvd^cufc  Kai  KaTcpTaciac.  An  unserer  Stelle  wird  indes  nur 
einfach  hinzugefiigt,  dai3  sich  die  dtre^iia  ftufierlich  an  der  festen  An- 
fiigung  der  Frucht  erkennen  l&fit.  Der  enge  kausale  Zusammenhang 
zwischen  KaTcpyacia  und  Tr€\fi{a  braucht  hier  nicht  nochmals  betont 
zu  werden. 

10* 


148 


Ludwig  Hindenlang, 


II.  Mit  Prllpositionen: 


a)  Adj 
d]Li(pi6o£oc  (Ps.-Eur.,  ari.)  C.  I 

99    9 

--?  ^* 

d|Li(piepTOC !  C.  III  23,  1. 
d^cpiKttpTTOC !  I  6,  12. 
dvTiXriTmK6c^)  C.  I  6,  4. 
d7TOpXnTiK6c  C.  II  9,  3. 
diT^KauXoc !  VII  2,  4. 
5iabuTiK6c!  C.  V  14,  1. 
bidKOTTpoc!  C.  IV  12,3. 
biavOnc  I  13,  2. 
biaTevnc!  C.  II  15,2. 
bidTovoc  C.  II  3,  1. 
biauTnc  (ari.)  III  7,  5. 
bieibnc  C.  VI  19,  2. 
^TTiJuvoeibnc  III  12,  5. 
dTX^ujp6c  III  5,  2 ;  12,  5. 
?kXihoc  C.  II  4,  6. 
kvecpeXoc  VIII  10,  3. 

^KTTnKTlK^C  C.  V  14,  7. 

iXXopoc  III  14,4:  IV  2,  4,  8; 

VIII  5,  2. 
^Xoptbbnc !  VIII  2,  5. 
?)iPioc  C.  I  1,  3;   3,3;   4,  3; 

m  5,  3 ;  V  4,  5 ;  6,  5. 
l^poGpoc!  IX  3,  1. 
^MPueioc  IV  2,  2  (W). 
^liTTupnvoc !  I  11,  3. 


ektiva: 

?|Li<pXoioc!  V  1,  2. 
ivai0pioc     (sonst    lvai94pioc) 

C.  V  14,  2. 
Ivaupoc!   VIII  11,  6;   C.  ffl 

13,1. 
Ivbqifeoc  I  6, 1 ;  m9,3,7;IV 

5,3;  V  1,5;  4,2,4. 
IvcxicToc!  C.V  17,2. 
Koppoc!  I  11,  3. 
dTTipapuc !  m  13,  6. 
dTnpXacnK6c!    C.  I  13,  8,  10 

(Schn.). 
^TTiTXuKuc!  III  18,  10. 
^TTibacuc!  III  18,  5. 
dmbpococ !  \TI  14,  1  (W). 
dTTiXeuKOC !  m  7,  5 ;  14,  2. 
im^iXac !  III  8,  7 ;  VI  5,  3. 
iTTijLieTpoc  (auch  S.  J.  587, 254, 

281,   285   aiis   dem  Jahre 

329/28  V.  Chr.)  C.  IV  13, 7. 
iTTivecpnc  (ari.)  C.II  9,4;  V  12,2. 

dTTlV0nTlK6c    C.  II  1,  1. 
^TTiTTlKpOC    VI  4,  10. 

^TriTTXaTuc  Vm  5,  3. 
^TnTTopqpupoc  IV  6,  7. 
^TTiTTuppoc  (ari.)  rV  10,  4. 
^TTicaTTpoc  III  7,  5. 


*)  Bei  Wortern  wie  dvTiXntmK6c,  diropXnTiK^c,  biabuxiKdc  usw. 
liegt  die  Neubildung  eigentlich  nicht  in  der  Pr&position,  sondem  in 
der  Endung.  Ich  habe  indes,  weil  sich  manchmal  eine  bestimmte  Ent- 
scheidung  nicht  treffen  Islfit,  diese  Wdrter  zun£lchst  hier  eingereiht  ond 
sie  dann  in  dem  Abschnitt,  der  die  Neubildungen  durch  Endungen  be- 
handelt,  nach  Sttomen  geordnet,  ohne  Stellenangabe  nochmals  aof- 
gez^hlt. 


Sprachl.  Untersuchungen  zu  Theophrasts  botan.  Schriften.     149 


Lmcivnc  vin  6,  1. 
ImTOMOc  ni  13,  1;  V  1,  12. 
gTTOnppioc !  VIII  7,  6. 
EnouXoc!  III  10,  5. 
2<pa|aKioc !  C.  II  4,  4 ;  HI  6,  3. 
«(puTpoc  (ari.)  V  1,  12 ;  C.  II 

4,7. 
KttTdppiZloc !  1  6,  8. 
KdtTepTOC  C.  Y  14,  5. 
KaTuicpeXric  C.  IV  11,  4. 
7rapap\acTT]TiK6c !  I  3,  3 ;  5,  1 ; 

6,5;  8,6;  IV  2,  4;  VII 11, 

3 ;  Vm  4,  2. 
TrapapXacTiKOc !  VII  8, 2;  C.  V 

6,  3. 
TrapaTiXdTioc  IV  12,  2. 
TTdpujpoc  C.  11123,3;  IV  13, 

4;   V  1,2—4;  6,  1. 
TTepiKo^oc!  1118,4;  12,5;  17,5. 
7T€pi^r|Tpoc !  III  9,  2,  6. 

TT€piCK€TTr|C    VII  1,  4. 

7T€piCTaxuuibric !  IV  12,  2. 


TTpopXacToc  C.  V  1,  6. 

TTPOTTCPUCIVOC  !   III  1 2,  4. 

7Tp6c5evbpoc !  C.  II  18,  2. 
cuMTTXnpnc  (Ps.-Pl.)  IV  11,  10. 

CUM7TTUJjLiaTlK6c    VII  15,  1. 

cuvoEuc!  I  6,  8. 
cuvrappoc !  C.  III  7,  2 ;  10,  7. 
UTTdpYiXoc !  IX  4,  8. 
uTT€ppXacTr|C !  C.  I  20,  6. 
uTTcpTTupoc  (ari.)  C.  I  21,  5. 
uTT6X€Trpoc !  ni  14,  2. 

UTTOXlTTapOC  III  12,  9. 
UTT^TTIKPOC    III  11,  4. 

uTT67Tp€jLivoc !  U  1,  3;  5,  4. 
u7TOCTp6TTuXoc  VIII  8,  8. 
ucpawioci)  I  6,  12;  VI  5,  2; 

Vine,  2;    11,8;  C.  II  16, 

8;  IV  7,  3. 

Doppelt  zusammengesetzte : 

dbidcppaKTOc !  I  5,  1;  VI  5,  3; 
VIII  5,  2. 


*)  C.  11121,3  findet  sich  dv6(pa|Li|Lioc,  sonst  nirgends  belegt:  Kai  i^ 
dvOcpamiioc  bi  Kai  irr|\il)br|C  rd  dXiTdrpoqpa  xai  Enpd.  Dafi  dvuq>a|Li|uioc 
hier  nicht  pafit,  ist  klar.  Man  erwartet  das  Gegenteil :  trockene  Pflanzen 
wollen  auch  trockenen  Boden,  und  durch  das  Folgende  tritt  es  geradezu 
in  Widerspruch  zu  Kal  ydLp  XcuKaivei  {iidXXov  ^Kir^rrouca  rdc  rpoqpdc. 
C.  IV  7,3  bxd  toOto  b'  €oik€v  oijbi  Tf|v  dTa8i?|v  xdjpav  cpiXciv  dXXd  Tf|v 
{}q>a|a|iov'  €06£pMavTOT^pa  T^ip  aOTr|  Kal  otov  eOKar^pTacTOT^pa.  Es 
wilrde  also  bier  dem  Oq>a|Li|Liov  dieselbe  Wirkung  zugeschrieben  wie  an 
unserer  Stelle  dem  dvOqpa^fxov.  Auch  wird  C.  III  21,  3  weiter  unten 
gesagt:  ^v  bi  toTc  eOT^ioic  Kai  trCociv  oOx  b^oiuic;  also  mufi  auch  zuvor 
von  trockenem,  diirrem  Boden  die  Rede  gewesen  sein.  FOr  iTTiXiijbnc, 
das  ebensowenig  zu  halten  ist,  schlug  Schneider  f)Xiiijbr)C  vor,  das  sich  ; 
zwar  bei  Plat.  und  Aristot.  Hndet,  aber  den  hier  geforderten  Sinn 
'trocken'  nicht  haben  kann.  Ich  schlage  vor:  f|  Oq>a|Li|Lioc  bi  Kai  dXjLidj- 
bnc ;  diese  beiden  sind  auch  C.  III  6, 3  ddv  bi  ^qpdmLiqj  (gleichbedeutend 
mit  0(pa|LiMoc)  f|  dX|idjb€i  zusammengestellt. 


150 


Ludwig  Hindenlang, 


dbiapepoc!  III  10,  5  (bei  ari. 

dbiapOujTOc). 
dvaiTO^eiKToc !  C.  VI  8,  4  ^). 
dvemboToc!  VH  4,  8;  C.  IV 

6,  3. 
diTapdpXacToc !  1 2,  5 ;  5, 1 ;  6, 

5;  8,6;  ni7,2;  17,2;  VII 


4,5;   8,2;  Vm2,3;C.I 
1,3;  2,  1;  3,3;  V17,4. 

d7r€piq>6prjc !  C.  VI  10, 3. 

dTT6|LAq)6pr)C  !  VIII  8,  5. 

TTpOaTTOTTTUiTOC  !   IQ  3,  8  (vgL 

TTpoaTTOTTiTTTU)  unten). 
uTTOTTapdpoppoc !  V  1, 11*). 


b)  Substantiva: 


d^cpauSic  III  7,  1,  2 ;  9,  8. 
d|i(pi(pua!  in  7, 1  (dialektisch). 
dvapXdcTticic  Vm  1,6;   C.  V 

13,  5  (W). 
dvdbn^ic!  C.  III  17,  5. 
dvdbocic  (ari.)  C.  1 13, 6 ;  II  1,4. 
dvd|Li6i£ic  (ari.)  C.  IV  15,  4. 
dva£ripavcic !  III  1,  2. 
dvdcTTiibia  n  6,  9. 
dvacTOiLiuiCic  C.  m  17,  5. 
diTaTpiujcic !  C.  IV  5,  6. 
dTTdvGncic  IV  14,  6,  9 ;  Vn  7, 

4;  Vm  2, 6;  6,5;  C.  II  2,1; 

9,4;  V9,  13. 
dTT^pacic  C.  II 8,4;  9, 8;  11, 11. 
dTTOKVicic!  C.V  9,  11. 
dTTOTTVon  IX  7,  2 ;  C.  ni5,4; 

VI  7,  4;    14,9,11;   16,  6, 

8;  17,9. 
diTOCT^Tacjuia  C.  V  13,  3. 
dTT6xucic  Vm  3,  4 ;  10,  4 ;  C. 

IV  14,  1. 


dTTOipiXujcic !  C.  V9,  11. 
d(p6bpoc  V  9,  8  (Lob.)? 
dcpdXKUjac !  C.  V  5,  3. 
dcpeipic!  IX  2,  5. 
biapXdcTncic !  C.  II  17, 10;  IV 

6,2;  V18,  2. 
bidKoipic!  C.  V  9  11. 
biaimovn  (ari.)  Vn  5,  5;  VIll 

11,3;  C.  14,  1;  10,  4;  16, 

1,13;  19,3»);  22,7;  II R 

4,5,7,8;  IV  2,  12;  3,4; 

6,2,8;    11,5;    12,9;  16, 

3,4. 
5idpK6ia  C.  I  11,  6. 
feiaTopfa!  IV  11,4. 
binGncic  C.  VI  1,  1. 
bioiEic  C.  II  19,  3. 
dTKOiXiov  (auch  S.  J.  522,  U, 

Keos)  IV  2,  8. 
dTKuncic !  C.  I  6,  3. 
^KKauXnctc !  C.  IV  3,  5. 
dKpXdcrncic  Vn  4, 10;  C.1 15,1. 


')  DafUr  schreibe  man  mit  Schneider  dv€Tr(|Li€iicToc,  das  sich  aQch 
bei  ari.,  Plut.,  Diosk.  findet. 

')  Wimmers  Vermutung,  dafi  entweder  trapdpoppoc  oder  M- 
poppoc  zu  schreiben  sei,  hat  nichts  fiir  sich,  da  diese  beiden  Worter 
ebenso  unbekannt  sind  wie  die  doppelte  Zusammensetzung. 

»)  Siehe  Uber  diese  Stelle  S.  36  f. 


Spracbl.  Untersuchungen  zu  Theophrasts  botan.  Schriften.     151 


iKTTnSic!  IV14,  11,  13;   C.V 

12,9;  13,4;  14,  1. 
dKTeXeiwcic !  C.  I  9,  3. 

^KTpUTTTma!   V  6,  3. 

d^pXdcTTiac !  C.  V  4,  5. 
IvOcMa  C.  I  6,  7,  8 ;  9,  1. 
dvo<peaXtc^6c  II  1,4;  C.  I  6, 

1,2,4,6;  ni7,  6. 
«dT^icic  C.  VI  15,  2  (W). 
«epTacia  C.  III  1,  6. 
dHofioiuicic  C.  IV  1,  3. 
iTTipXdcrncic !   m  5,  5 ;   6,  2 ; 

C.  16,  3;  10,6;  11,8;  12, 

8;  13,3,6,10;  m2,7;  V 

2,3;  9,2;  17,7. 
dmPocKncic!  C.V  17,6. 
imKvicic !  C.  V  2,  4. 
dTnKoXXima !  IV  3,  4. 
dmKOTTTi  IV  16,1;  C.V17,  3. 
diTicaHic!  C.V6,  3. 
dTTicTTacic  (ari.)  C.  I  17,  6;  V 

1,10. 
imcTTopd  C.  II  17,  10. 
imxpoiac !  C.  11  5,  4. 
iTToibnac!^  m5,  5. 
IqpaX^a!  (IqpaX^oc  Plut)  C.V 

9,  6«). 
KaTdKauac  C.  VI  3,  2. 
KaTaKOTTTJ  C.  n  12,  6. 
KaTd^eiHic  (ari.)  C.  VI 7, 7 ;  9, 2 ; 

10,3;  17,7,8. 
KaTameac!  C.  11  1,  4. 


KaTdTTViEic  (ari.)  V  9,  4. 
KaTdcTTacjia  IV  11,  5. 
KaTauXncic  IV  11,  5. 
KaT6puEic !  V  7,  7. 
M^Tapcic !  C.  I  4,  2. 
|i€TacxnMOTiC|Li6c  C.  II  16,  4. 
M€Ta(puT€ia !  VII 5, 3;  C.II  16,5. 
TTapapXdcrn !  I  2,  6. 
TTapapXdanMa  IV  9,  2. 
TrapapXdcrncic !  IV  9, 3;  13,5; 

VI,  8;  Vn  1,8;  C.I3,3; 

n  11,  5. 
7TapaK6XXnMa  V  7,  6. 
Trapacn^acia  m  12,  3. 
TTapacTTdc  II  1,  1,  3;   2,  3,  4; 

mi,  1;   12,2,6,9;  VI  7, 

3,  4;  Vn  2,1;    C.  I  1,  3; 

TTapcrrripnac  C.  m  14,  4. 
TT€piaip€Cic  IV 1 5, 4 ;  C.  V 16, 1 ; 

17,1. 
TT€piKd8apac !  (nur  noch  He- 

sych  8.  V.  KaTTpocupn)  C.  V 

9,11. 
TT€piK€q>aXaia  (auch  S.  J.  522, 

29,  Keos)  1118,7;  13,4. 
TT€pioxn  C.  I  17,  5;  19,  2. 

TT€piTTVOUC!    V  l,  11. 

TT€picagic !  C.  V  6,  6. 
TT€ptq)Xoic^6c  C.  V  15,  1. 
TTpopXdcTnMa !  C.  V  2,  2. 
cu^icppa&c!  C.  V  11,  3. 


^)  Haben  die  Lexika  nicht. 

')  Sq>aX^a  kommt  sonst  nirgends  vor;  Wimmer  Qbersetzt  es  an 
unserer  Stelle  mit  iactura,  was  aber  nicht  angeht.  Nach  Schneider 
schlftgt  *Robert  Constantinus  in  Lex.  Grispin.'  ftvaXMa  vor.  Ich  gebe  die 
Lesung  t6  fdp  &vaX^ov  oTov  c<paKcX(Ieiv  ^ct{v  zur  Erwftgung.  "AvaX^oc 
findet  sich  auch  bei  Xen. 


152 


Ludwig  Hindenlang, 


cuvotTKeia  C.  II  4,  8. 

cuppon  (cuppoia  Hip.  bei  Alex. 

TraU.)  VI  6,  8 ;  VII  15,  2 ; 

1X3,1;  C.  II,  2;  3,4,5; 

5,2;  11,4:  m4,  3;  6,4; 

V  14,  5. 
UTTOKOVICIC!   C.  III  16,  3. 
uTTOTojjiri     (auch     S.  J.    540, 

113,  Koine)  IX  2,  7. 

U7T6(pUClC  IV  15,  1. 


Doppelt  zusammengesetzte: 

diroKdTujpuEI^)  C.V9,11. 
bieKTTvon  C.  IV  12,  12. 
dvairomEic !  (Lexika  unter  tv- 

aTTO^opEic)  C.  VI  3,  1. 
Tiapeicbucic     C.  I    7,   2;    T 

12,  5. 
TrepiKaTdXnMiic  VII  10,  3. 
TTpOKaTauXncic !  lY  11,4. 


dvapdiTTUj  m  13,  6  (?). 
dvaTXuKaivuj  C.  III  22,  3. 
dvaCuiiou)  C.  II  1,3;  1112,3, 

4;  V9,12;  13,1;  VI  1,5. 
dvaOepaTTeuuj !  FV  13,  3. 
dvaGeujpeui  I  5,  1 ;  VIII  6,  2. 
dvaKoXufiPdu)  IV  6,  4. 
dvambuuj  C.  VI  4,  1. 
dvacKdiTTUJ  (ari.,  0.  J.  8, 5,  Ere- 

sos,  Ende  4.  Jahrb.,  dialek- 

tisch;  dann  Polyb.)  C.  1 15, 1. 
dvTiTTi7TTUj(ari.)C.I13,6;V6,4. 
dTTappev6o|aai !  VU  4,  3. 
d7Tepucip6uj !  (auch  das  Simplex 

von  Tbeophr.  zuerst  einge- 

fuhrt)  C.V9,  13;  10,3. 
dTTexup6uj  IV  7,  7. 
dTTiKMduj  C.  IV  16,  2. 
dTToPp^X^AJ  V  9,  5 ;   C.  II  5,  5 

(Scbn.). 
dTTOTUJVi6o|iai !  C.  11  16,  4. 
dTTo5evbp6o|Liai  I  3,  2 ;  m  17, 

2;  18,9;  C.  H  4,  6. 


c)  Verba: 

dTToGnXuvuj  VU  4, 3 ;  C.  IV  5, 6. 
dTTOKiTT^ofJiai  III  18,  7,  8. 
dTToXie6uj !  (ari.)  IV  7, 12. 
dTToXoxii6oMai !  VI  6,  6. 

dTTOTTUTTTT^OMai !    VII  11,  4. 

dTTOTTTiviruj  Vm  10,  4  (?). 
dTTOCTaq)ib6oMat  C.  II  8,  3. 
dTTOTpaxuvuj  VI  4,  2. 
dTTOcpuXXiZuj  VII  12,  2. 
dcpabpuvui !  C.  IV  6, 8  (Heins.). 
dqpepTTuXX6o|Liai !  C.  V  7,  2. 
biapXacTdvuj  VH  5,  2;  12,2; 

C.  17,  3;  11120,6;  23,3; 

IV  3,1;  6,7;  8,1;  11,10: 

13,  1;  V4,  3;  13,3. 
biaOTiXuvuj!  C.  I  16,  6. 
biaKUuX^uj !  C.  II  1 2,  4. 
biaKauXiCuj !  VII  2,  4. 
biaXXoi6uj !  C.  V  6,  12. 
biajLiacdo^ai  11  6,  8 ;  IX  4,  T ; 

C.VI9,  1,3;  10,6. 
biaTTiaivuj  C.  VI  11,  7. 
biacr|TTUj   V  7,  5. 


*)  &TrujpuS  Geop.,  KdxujpuE  Aesch.  Soph.:  vermutlich  ist  obigcs 
Wort  aus  einer  varia  lectio  zu  einem  der  beiden  entstanden. 


Sprachl.  Untersuchangen  zu  Theophrasts  botan.  Schriften.       153 


biaieXeiouj !  C.  II  3,  7  >). 
&iaq>iXoTiM£o|Liai  IV  4,  1. 
biacppdTVu^i  VIII  5,  2  (Schn.). 
binXiouj!  C.  IV  12,  12. 
biTilLiepouj !  C.  ni  20,  6. 
buK^dZuj !  C.  ni  4,  3. 
5uK|Lidu)!  C.  IV  12,  9. 
^TKevrpiZiu)  (ari.)  II 2, 5;  C.  II  14,4. 
^TXi^XKuj  C.VI  11,  14. 
eicXd|Li7TUj  C.  n  7,  4. 
4kP6ckuj  C.  n  9,  6,  12. 
^KTaXaKTOO^ai  VIII  6, 1 ;  C.  III 

23,  1. 
^KbiMiduj  C.  V  9,  3. 
^K2:uj6o|aai !  C.  IV  8,  4. 
^Kda^v^o^at!  I  3,  3. 
^KKauXeuj  (ari.)  I  2,  2. 
^KKXn|LiaT6o)iat  C.  III  15,  4. 
dKKOtXatvuj  m  16,  4. 
^KXaxaviZiuj !  VH  11,  3. 
^KXeuKaivuj  C.  V  9,  9. 
^KXoxMOOfbiat !  C.  III  19,  1. 
iK^eeOcKUj  C.  V  15,  3. 
^KSuX6o)Liat!  I  2,  7. 
dKTTa7T7T6o)Liat  III 1 6, 6 ;  VI 4, 8. 
^KTTaxuvuj!  C.  IV  1,  4. 
^KTTeXeKduj !  IX  2,  7 ;  3,  4. 
iKTTeiTaivuj  V  1,  1;  C.  I  16,  2; 

VI  16,  2. 
dKTTnTVu^t  IV  14,  3 ;  Vm  7,  5 ; 

C.I21,  6;  22,7;  11120,5; 

IV  16,4;  V  12,  2,  4,  8,  9, 

11;  13,4,  6;  14,2,4—6. 


dK7TveuMaT6o)Liat  (ari.)  VII 4, 1 1 ; 

C.  119,  10;  IV  9,  3. 
dKcapK6o)iat  C.  I  19,  5. 
^KcnTTUj!  C.  I  6,6;  III  11,5; 

12,  1;  V  16,2. 
dKCTTepMaT6o)iat !  VII  1,  7. 
4KT€X€t6u)  C.  IV  1,4,  5;   6,3, 

4;  8,1. 
iMPt6uj  1116,4,5,7;  VI  7,3; 

C.  12,  1;  1117,2. 
i^pXacTdvuj !  C.  V  15,  4. 
ivb(jib6o|aat  IX  2, 7 ;  C.VI  11, 9. 
dvoqpGaXiaiZuj !  C.  I  6,  4 ;  9,  1 ; 

n  14,  4,  5 ;  V  5,  4. 
d£atTetp6o)Liat !  C.  II  16,  2;  V 

7,  2  (W). 
dEatp6o|aat!  C.  1116,2;  IV 1, 

7;  5,4. 
iEaKavG6o|Liat  VI  4,  2. 
ifaXXot6uj!  C.n  13,2;  15,2; 

mi7,7;  IV  4,10;  VI  3,  2. 
dEaugdvuj !  VI  6,  6 ;  C.  I  22, 1 ; 

IV  11,  5. 
4£aux)iduj  C.  V  9,  8. 
iEeXat6uj!  C.VI7,  4;  8,  1. 
dEnOeuj  C.  VI  13,  1. 
^oHiivoiLtat  C.  VI  7,  7. 
diTOKaveiCuj !  III  10, 1;  11,3: 

16,  1;  IV  8,  8;  VI  4,  1;  5, 

2;  1X4,3. 
dmpXacTdvuj  I  9,  7 ;  III  6,  3 ; 

VII  2,  3;   3,1;   C.  I  10,  6; 

11,7;  13,3;  112,1;  1113,3. 


*)  Wimmer  biarcXeioi  rd  an  Stelle  des  Uberlieferten  bid  reXci^- 
Tnta,  was  keinen  Sinn  gibt.  biaTcXeioOv  sonst  nicht  bei  Theophr.; 
er  hat  augenscheinlich  wegen  des  Hiates  f\hr\  ^KTeXetot  hier  dies  ilim 
sonst  gelftuiige  Kompositum  vermieden. 


154 


Ludwig  Hindenlang, 


47Tip6cKUJ  in  6,  3. 

dmppixw  (S.  J.  531,36,  Amor- 

gos,  3.  Jahrh.  v.  Chr.)  11  6, 5 ; 

V3,  3;  6,3. 
dTTiTXuKaivu)  C.  VI  15,  4. 
dTnboEdZu) !  C.  I  5,  5. 
dmKapiTKoiLiai !  VIII  9,  3. 
dmKviZu)  IV 2, 1 ;  C.I17,9;n 

8,  4;ini4,8;Vl,4;2,4. 
dmKoXXdu)  C.  I  6,  6  ^). 
^mKuXivbp6uj !  C.  V  6,  7. 
imiTopcpupiCuj  (ari.)  III  18,  2 ; 

VI  2,1;  4,2;  VII  3,1;  9,2; 

VIII  4,  2. 
dmcTiJIu)  in  7,  5. 
dmcxi2:ui  in  7,  5;  C.V  15,4. 
dmcppdTTUj  IX  3,  2. 
imxapdrru)  VI  2,  5. 
iTnxu>vvu|Lii  IX  3,  2. 
dqpubpeuu)!  II  7,  1. 
KaTaKoXoue^u)  C.  1 12, 1;  III 2, 3. 
KaTaTT€TTaivu)  III  13,  6. 
KaTacdrruj !  C.  V  6,  2. 
KaTacKeTTdZu)  IX  3,  2. 
KaTacKXripuvo|Liai !  C.  IV  12,  9. 
KaTacTaiLivi2[uj  C.  II  18,  4. 
KaTacxdlu)  (bei  Hip.  KaTacxdui) 

117,6;  C.I17,10;ni4,l. 
KaTaxac)Lido|Liai  C.  IV  12,  11. 
^ieTapXacTdvui  II  4,  4. 
fi6Ta(puT6uu)  n  2, 12 ;  4, 1 ;  5, 2 ; 

6,3;  VI 6, 6;  7,4(Schn.),6; 


VII  2,  9;  3,5;  4,8;  5,8; 

C.  12,  1;  ni6,  2;  Y6,7; 

7,1;  VI  18,  4. 
TTapaepiTKdiui !  III  18,  12. 
TTapaKavei^u) !  1 10, 5, 6, 8 ;  III 

6,  1. 
TTapaKauXt2[u) !  VI  2,  8. 
TTapaK6VTdu)  V  9,  4. 
TTapaXiOdru) !  lU  8,  3. 
TTapave^u)  Vn  11,3,4;  Vffl 

2,5. 
TTapaTTdTTU)  Vm  11,  7;  C.V 

6,10. 
TTapaTT6X6Kdu)  IV  16,2;  C.V4,7. 
TTapacKdTTTU)  *)  IV  13,  6. 
TTapacTT6ipu)  (Ps.-PL)C.  III  10,3. 
TTapauaivu)  C.  III  7,  11. 
TTapa<puT6uu)  C.  n  9,  5 ;  in  10, 

3;  V15,  4;  VI  19, 1. 
TTapoxXeu)  C.  III  10,  5. 

TT6piPlppU)CKU)   C.  V  13, 1. 

Tr6piKXdu)  (ari.,  De  plant)  IV 

6,  10. 
TT6piXoTTi2u) !  in  1.5,  2. 
TT6picdTTU)  (ari.)  C.  V  6,  5. 
TT6picriTTU) !  m  9,  3. 
TT6piCKdTTTU)  IV  14, 7;  C.V9,3. 

TT6piCK6TTd2Iu)    IV  5,  3. 

TT6pixapdTTU)  III  12,  5;  14,1. 
TTpoaXXoi6u) !  C.  I  17,  1. 
TTpoavOiu)  Vn  13,  7;  C.  110, 
2;  13,12;  14,4. 


^)  ^iriKoXXdjci  schlRgt  Passow  vor;  die  codd.  haben  ^mKoXXaiouc. 
Danach  schrieben  Schneider  und  Wimmer  ^irtKoXXaivoua ;  allerdiDgs 
ist  KoXXa(vu)  bisher  nicht  belegt 

')  Fehlt  in  den  Lexicis;  doch  auch  S.J.  531,  45,  8.  Jahrh.  v.  Ghr., 
Amorgos. 


Sprachl.  Untersuchungen  zu  Theophrasls  botan.  Schriften.       155 


TTpopXacTdvuj  C.  I  12,  9;  13, 
12;  VI,  12;  9,  13. 

TrpoT€wdu)  C.  I  20,  3. 

7rpo|Liocx€uuj !  II  5, 3 ;  VI 7,  3 ; 
C.  III  5,  3. 

TTpoopuTTU)  n  5, 1 :  C.  III  4, 1. 

cu>jiirviTui  C.  VI  11,  6. 

CU|iTTUKV6ui   C.  V  4,  2. 

cuvaXXoi6uj  (ari.)  C.  II  14,  3 ; 

V  17,  5. 
cuvim€p6uj  VI  3,  3. 
cuvriP€(p€Ui  III  1,  5. 
cuvtK^dZIu)!  C.  IV  13,  6. 
c\wapp6ofiai  C.  III  7,  7. 
(cuvTpocpdu) !  C.  III  5,  2  ver- 

derbt). 
cucKdTTTU)!  C.  ini2,  1. 
cucK€TrdZ!u)  C.  II  7,  4. 
6Trap6u)  VIII 1 1, 8 ;  C.  HI 20, 8. 
(iTT€ppXacTdvu) !  C.  I  20,  6. 
uTT€picxuu)  C.  1 15, 3;  III 18, 2. 

()TT€pKapTT€U)  !    C.  11,  2,  3. 

uTT€pTTaxuvo^ai  C.  V  11,  3. 
utt€Ptok4u)!  C.  n  11,  4. 

UTTOplPpU)CKU)  IV  7,  5. 
UTTOKOVIU)   n  7,  5. 
UTToXoTTdu)!   V  1,  4. 
V)TTOV€du)    III  1,  6. 
UTTOTTTdu)!    IV  8,  13. 

uTTOcriTTu)!  C.VI  11,  2. 
uTTOTiXXu) !  II  7,  5. 
uTToq)UT€uu)  C.  in  10,  5. 

Doppelt  zusammengesetzte : 

biaTT6XXuMi  VII  10,  3. 
bUKTTvdu)  (ari.)  C.  II  9,  6,  7. 
^TKaTaiLiivu)  I  3,  4. 


i^inepiixix)  I  11,  1. 
iTncumiiuu) !  C.  I  6,  3. 
imcvvbiii)  C.  II 17,  7. 
imcuviCTTmi  C.  V  2,  1. 
TTapaq)trmt  VII  4,  12. 

TTap€tCTTiTTTU)    C.  V  16  1. 

TT€ptKaTaXa|LiPdvu)  (ari.)  IQ  4, 5 ; 
16,1;  IV  2,  5;  VH  10,4; 
C.  II  8,  1. 

TTpOaTTOTTlTTTU) !    III  7,  3,  4. 

TTpoaTTOppiu) !  C.  I  6,  8. 

TTpOaTTOT^IiVU)   C.  I  6,  8. 

TTpoacpatpiu)  in  4,  5 ;  VII 3, 4. 
TTpoacpdipu)  Vn  12,  2  (Schn.). 
Trpo€KTTnbdu)  C.  1 19, 1 ;  IV 6, 7. 

TTpO€KTp€XU)    C.  II  1,  6. 

TTpoKaTapdXXu)  m  1,  3. 
TTpOKaTCpTdZo^at  C.  III  20,  8 ; 

IV  3,  6;  VI,  11. 
TTpocaTTaiTdu)  C.  I  16,  12;  VT 

18,  6. 
TTpoc€TnpXacTdvu) !  C.  III  7,  7. 

TTpOC€TTtCnTiu)    C.  II  1,  4. 

TTpoc€TnT€vvdu) !  C.  I  11,  6. 
TTpoc€TnX4TU)  C.  I  11,  8;  21,  7; 
22  4 

TTpocuXX^TU)  C.  I  20,  3. 
cuTKaTapp€U)  C.  I  19,  1. 
cuTKaTacKdTTTU) !  C.  II  9,  15. 
cu)LiTTapapdXXu)  II  6,  3. 

CU^TT€pttCTTmi   V  3,  2. 

cuvavapXacrdvu)  III  4,  2. 
cuvava^€lTvuMt  VII  5, 1 ;  8,  3. 
cuvavaTTXiip6u)  IV  13,  4. 
cuvav€XKU)  C.  V  6,  3. 
cuvaTTOpdXXu)  I  13,  3. 

CUVaTTOX€(TTU)   C.  II  19,  3. 


156 


Ludwig  Hindenlang, 


cuvaTToppeiuC.  VI  17,  1. 
cuvbioTtip^iu  C.  VI  10,  6. 
cuv€K7T^TTtu  (ari.)  C.  VI  12, 12. 
cuveKpaivuj !  III  13,  2. 
cuveKxeXdiu  C.  I  13,  9. 
cuvefiq>aiviu  I  13,  2;  III  8,  1; 
C.  VI  9,  1. 


cuveSauaivui !  C.  II  1 1, 2. 
cuvefonoi6uj  C.I9,3: 1119,4; 

IV  11,  5. 
cuvent^apTupeui  (ari.)  C.  V 14, 

2 ;  VI  16,  6. 
cuveTTiK^duj !  C.  V  17,  H. 
cuveinXd^iTU) !  C.  FV  4, 13. 


III.  Mit  Adverbien:  (dei-,  dpTi-,  e6-,  dinceo-,  d((ii-,  npuit-,  xoMci-): 

a)  Adjekliva: 


deipXacTnc!  C.  I  11,  6. 
deiKapTTOC !  C.  I  22,  4. 
dpTipXacrric !  C.  11  1,  7 ;  3,  1. 
euaqpnc  C.  II  17,  10. 
eupXacTiic  H  5,  5 ;   C.  I  6,  4 

8,  1;  10,2;  12,7;  13,10 

20,5;  II  1,2;  3,3  (aktiv) 

III  2,6;  3,  1;  IV  3,  3;  V 

16,  2. 
eOpXacToc  II  7,  1 ;   C.  I  8,  2 ; 

15,  2;    II  12,  1;    III  5,  1; 

14,  1 »). 
eOreioc  IV  11,  1,8,  9;  VI  5, 

2;   C.  16,  9;   10,3;  III  6, 

8;  21,3. 
eO^UitiToc  C.  IV  12,  12. 
eOCiuoc  IV  11,  13;  VI  6,  10; 

C.  I  3,  5;   6,  4;   IV  4,  10; 

euGepnavTOc !  C.  IV  7,  3. 
efiivoc  m  10,  1;  11,  13;*14, 1. 
€UKr]7r€UT6c  VII  7,  2. 
€U|ii4picToc !  C.  VI  10,  8. 


€OEuXoc  IV  4,  6. 

€UTr€X^KTlTOC  !   V  6,  4. 

€UTrXner|c!  IV  11,  4. 

€UTTUpUiTOC  !   C.  I  22,  5. 

€upiCoc  IV  2,  5. 
€UCK€TTr|c!    IV  1,  1;   C.l  13, 
11,  12. 

€l)CUjH(pUT0C    C.  III  7,  10. 

€ucxiCTOC  V  6,  3. 

euipuxoc   (von   ipOxoc) !  C.  V 

14,  1. 
€UTpuTnToc !  in  7,  4. 
€uxujpiCTOC !  C.  IV  6,  8. 
dTncGoKdpTTioc !  C.  V  2,  3. 
6Miiavenc!VI4,4(Bod.);6,10. 

6vpipXacTnc!  I  14,  3;  VI  5, 3; 

6,  10;  Vn  10,  3;  C.  I  10, 

5,7;  17,  8;  IV  11,5. 
6ipipXacT0c!  m4,2;C.I10,i. 
6ipiKapTT0c!  1 14, 3;  m 4,1,6; 

VI,  3;  VI  4,  6;  C.I10,T; 

17,5,6,8,9;  22,4;  H 2,1; 

8,3;  m7,  10;  VI  7,  8. 


*)  Es  findet  sich  an  allen  Stellen  allein  der  Komparativ;  Theo- 
phrast  geht  also  nur  der  unschonen  Bildung  €(FpXacT^CT€poc  aus  dem 
Wege,  im  Positiv  kennt  er  cOpXacroc  nicht. 


Sprachl.  Untersuchungen  zu  Theophrasts  botan.  Schriften.     157 


6v|iic7Topoc!Vini,4;C.II12,4. 
6i|iiT0M0c !  C.  III  2,  3. 
6v|iiq)opoc  C.  I  17,  9. 
7Tpujiav0nc!  VI  6,  10;  VII 11, 

4;  C.Vl,  12. 
TTpuiipXacTric  1 14,  3 ;  II 11,  7; 

C.  I  10,5,7;  11,5;  17,7; 

21,7;  22,4;  VI,  12. 
TTpuiTpXacToc    III  4,  2;    C.  I 

15,  1. 
TTpujtKapTToc !  I  14,  3;  C.  I  10, 

7;  11,5;  17,1,4,7;  21,7; 

112,3;  11,7,9;  11110,6; 

V9,  2. 

TTpUjtCTTOpOC    Vin  1,  3. 

XaiiiaiKauXoc !   VI  5,  2 ;    C.  11 

18,2. 


Xapaippicpric  11  6,  11. 
Xafbiaicxibrjc  C.  IV  14,  4. 
(xajiaipaTOC   iind    x<^M<^i^^9vri 
s.  unten.) 

Doppelt  zusammengesetzte : 

euaiTOTTTUJTOc !  C.  II  9,  3. 
eubidxuTOC  (ari.)  C.  III  2,  6; 

IV  12,  2,  11. 
eubioboc  17,1;  H  5,  2 ;  C.  I 

10,3;   12,  7;   15,4;   II  4, 

3,9,12;  12,  5;  1114,1;  5, 

2;  6,  5;  21,  3. 
euTTepiaipcToc !    III  5,  3 ;    V 

1,  1. 
eu7Tp6cq)UT0C !  C.  I  6,  2. 
eucuM<puToc!  C.  III  7,  10'). 


b)  Substantiva: 


deipXdcTTicic !  C.  I  11,  6. 

deicpuXXia!  C.  II  17,2. 

eOpXacTia!  C.  120,  6;  II  1,2, 
5,  6;  m  17,  1;  V  6,  10; 
eupXdcTeia  C.  I  20,  5;  m 
6,1;  7,5;  V  8,  3;  9,10. 


euKTT)bu)v!  V  1,  11. 
eucrmiia!  VIII  9,  1. 
6i|iiKapma !  III  2, 1 ;  C.  1 17, 8. 
TTpujipXacria !  C.  I  21,  3. 
TTpujiKapTTia !  C.  I  17,  8. 


c)  Verba: 


eupXacTduj !   C.  I  20,  5 ;  III  7, 

11;  24,2;  IV  3,  3;  7,2. 
euTov^uj!  C.  I  14,  1. 
euOeTeuj  V  7,  4. 
euociiieuj!  C.VI16,  1. 
6v|jiaveduj !  VI  2,  6. 
6i|jipXacT4uj !   I  9,  6 ;  VI  2,  6. 
6ii;iKapTTiuj !  C.  I  17,  9. 


6vpiCTTop€UJ !  Vrai,  7;  6,5. 
TTpujipXacT^uj !  I  9,  6;  C.  I  10, 

2,7;  V6,  6. 
TTpujiKapiTeuj !  C.  I  13,  9. 
TTpuiicTTopluj !    Vm    1,   2,   4, 

7;   C.  n  12,  5;   III  21,  4; 

24,  3;     IV  7,  1,  2;     11, 

4,  5. 


0  Von  den  obigen  20  einfachen  Bildungen  mit  e(i-  sind  10,  von  den 
6  doppelt  zusammengesetzten  5  nichts  weiter  als  Znsammenschrei- 
bungen  von  eO  und  einem  A^j.  verb. 


158 


Ludwig  Hindenlang, 


IV.  Mit  ZahlwSrtern: 

1.  Mit  Zahladverbien  (bi-,  fmi-,  xpi-): 

a)  Adjektiva: 


bievoc  (nur  noch  Hesych)  YII 
1,7;  5,  5;  Vmii,  5. 

biKapTTOc  in  4,  5. 

biEooc  V  1,  9,  10. 

&io2[oc  I  8,  3. 

biTTTixwia^oc  0  IV  4,  5,  6  (att. 
bimixuc). 

fmippexnc  c.  in  23,  i. 

flMippoxoc!  Vni  6,  1. 
^liieiXoc!  C.  III  23,  1. 
f)|iiX^ot^oc  IX  6,  4. 


fimxoiviKoc  (bei  Hip.  fiixixoiviE) 

vin  4,  5. 

Tpievoc  IV  11,  5;  Vn  5,5; 

Vm  11,  5. 
TpiMnviaToc  C.  m  24,  2. 
TpioZ:oc!Il,8;Vm8,3;IV4,12. 

TpicXoTTOc!  m  5,  1. 

Tpiqpunc  n  6,  9. 

Doppelt  zusammengesetzt  ist 
TpicdXuTTOC !  II  4,  2. 


biCTOixia  IV  8,  6. 
fmiTr6biov  115,2;  VII  2,  7. 


b)  Substantiva: 

TpiCTia  C.  I  20,  4. 


iiKapTT^uj  C.  I  13,  9. 

biKauX^uj !  VI  6,  8. 

ii(popeujmi6,l;  Vm2, 10; 

C.  113,  9;  14,1;  H  9,13. 


c)  Verba: 

TpiTOviu) !  C.  I  9,  3 ;  II  13, 3. 
Tpiqpopfuj  C.  n  9,  13. 


2.  Mit  Kardinalzahlen : 


a)  Adjektiva: 


^ujbeKdcpuXXoc !  VI  6.  4. 
eiKocicpuXXoc !  VI  6,  4. 
^KOVTdqpuXXoc !  VI  6,  4. 
^KOVTdxooc !  Vm  7,  4. 
ivdevoc!  Vmil,  2. 
^vbeKnpnc !  V  8,  1. 


4HdcTOixoc  (die  Form  iEaaxV^ 
beiHesychundPhot)Vin 

4,2. 
dKTdirnxwc  n  5,  2. 
TrevTdcToixoc  Vm  4,  2. 
TievTeTKecpaXoc !  11  6,  9. 


')  Ober  die  Schreibung  s.  Lobeck,  Phryn.  S.  549. 


Sprachl.  Untersuchungen  zu  Theophrasts  botan.  Schriften.     159 


TTCVTllKOVTdxOOC  !   VIII  7,  4. 

TeTpdEooc!  V  1  9,  11. 
TreTTapdcToixoc  VIII  4,  2. 


TpiaKOvrdxooc !  VIII  2,  8. 
TpicKaib€Ka6pTiJioc !  V  8,  1. 


b)  Substantiva: 


T€TpaTUJVia !  III  4,  2,  6. 
T€Tpa€Tia  C.  in?,  7;  IV  3,  4. 


T€TpacTOixia  III  18,  13. 


B.  Bildungen  durch  Zusammenfugung  zweier  Wortst&mme : 

I.  Nomina  mit  Nomina: 

1.  Eines  Substantivs  mit  einem  Substantivstamm : 

a)  Adjektiva: 


dXicpXoioc!  1118,2,3,5,7;  V 

1,2. 
TUiViocpuXXoc !  I  10,  5. 
bpocopoXoc  C.  m  24,  4 ;   IV 

14,3;  VI  18,3. 
^XiopoXoc  C.  IV  12,  3. 
KaXa^ioqpuXXoc  I  10,  5. 
K€(paX6ppiZ:oc !  I  14,  2;  n  2,  2; 

VII  1,2;  12,1;  13,4;  C.  I 

4,1;  8,1;  1112,2;  VI  12, 

1 ;  20,  2. 
KOKKoPacprjC  UI  7,  5. 
KoXopoavGric !  VI  5,  3;  koXo- 

Paverjc  Vm  3,  3. 
lauoboxoc !  V  4,  5  (W) »). 
V€up6KauXoc!  VII  2,  8;  8,  1. 
7raTr7TOC7T€p|yiaTOC !  VII  3,  2. 
TrTopGdKav9oc !  VI  1,  3;   5,  3. 
f»i2oKdq)aXoc !  C.  I  10,  5. 
iii2:6(puXXoc!  VI 4, 9;  Vnil,3. 
capK6ppiroc!  VII  12,  1. 
capK6(puXXoc !  1 10,  4;  VH  13, 

9;  C.VIll,  11. 


ckujXtik6Popoc  !  III  12,  8. 
CT€X€x6Kap7roc !  IV  2,  4. 
TaEicpuXXoc!  I  10,  8;  IH  18,  8. 
Tpix6(puXXoc !  III  9, 4 ;  IV  6, 3 ; 

VI  6,  10. 
(puXX(iKaveoc !  1 10, 6, 7;  VI 1, 3; 

4,1,3,8,11;  5,3;  VII  8,  3. 
(puXXop6Xoc  I  3,4;  4,2;  9,3; 

14,3;  III  2,  1;  18,3;  IV 

2,5;   C.  I  11,6;   H  17,2; 

18,  1. 

X€ljLl6C7TOpOC  !   C.  IV  11,  1. 

X€ipo7rXrieiaToc  IX  4,  10. 

Doppeltzusanunengesetztsind: 

(iqpuXXdKaveoc !  VI  4,  8. 
d(puXXave€c !  VII  8,  3. 
dTTti6(puXXoc !  VI  6,  7. 
iirreoT^KOC  I  6,  9. 
iXXop6Kap7roc !  VI 5, 3  (Schn.). 
dXXopoc7r^p|LiaToc !  Vn  3,  2. 
4|i7r€b6Kap7roc !  C.  I  13,  2. 
d|Li(pXoioc7r€p|LiaTOc !  VU  3, 2, 4. 


^)  Doch  ist  die  Stelle  kaum  so  richtig  gestellt ;  vgl.  Schneider  III 434. 


160 


Ludwig  Hindenlang, 


evaTT€»6cTT€p)Lioc !  VIII  3,  4. 
^vveupOKauXoc !  VI  1,4;  2,  9. 
dvujLievocTrepjLioc !  VIII  3,  4. 
dTTiTfiOKauXoc !  VI  4,  5;  VIII 

3,  2;  8,  1,  2;  C.  IV  6,  9. 
diTiTeiocpuXXoc !  VII 8, 3  (Schn.). 


dmKauXocpuXXoc !  VII  8, 3. 
dTTicpuXXoKapTTOc !  1 10,  8;  UI 

17,  4. 
7T€piKap7ndKav9oc !  Yl  1,3;  5. 

3  (Schn.). 
TTpocpiJocpuXXoc!  V  6,  2. 


b)  Substantiva: 


d|LiaHoupTia !  III  10,  1. 
d|Li7T€XoupTia  C.  III  14,  2;  15, 

1,  5. 
dcTpoPoXia !  C.  V  9,  2. 
dcTpopoXncia !  C.  V  9,  4. 
pXacToXoTia !  C.  III  2, 1 ;  14, 1 ; 

16,  1,  2. 
baboupTOC !  III  9,  3. 
b€vbpoXdxavov !  I  3,  4. 
bicppoupTia!  III  10,  1. 
ZiuoTovia  (Ps.-PI.)  C.  I  22,  2 ; 

'  V  9,  3. 
KapTTOTOvia  C.  I  5, 5 ;  10, 1 ;  13, 

1,3;  15,2,4;  20,6;  U  11, 

3;  V8,  2;   9,  9;  VI  11,  9. 
KapTTOTOKia!  I  2, 1;  14, 1;  IX 


1,6;   C.  I  11,4,8;  22,2; 

II  1,  1,2;  4,12;  10,1;  11, 

1;  III  10,5;  VI,  2,  3, 11; 

2,4;  9,  7;  13,5. 
6p€iTU7TOc!  C.  V  11,  3. 
6p€6TUTroc!  1113,7;  12, 4;  IV 

13,  1. 
TTupoTO^ia!  V  1,  2. 
7TiuTUJv6cTT€p|Lia !  VI  4,  5. 
^iioToiaia  VI  3,  2. 
cibr|poupT6c  IV  8,  5. 
cpuXXopoXia   I  9,  6;  III  5,  5; 

C.  II  9,  7. 
cpuXXoppoia !  III 1 3,4;  C.II  19,2. 
q)UTOupTia  C.  III  7,  5. 
XaXaloKOTTia !  C.  V  8,  2. 


c)  Verba: 


dcTpopoXeoMai  IV  14,  2,  6;  C. 

V  9,  7;  12,  1. 
pXacToXoT€UJ  C.  III  16,  1. 
pXacTOTOK€Uj!  IV14,6;C.V9,13. 
baboK07T€uj!  C.  V  16,  2. 
baboupT4tu!IV16,l;C.V16,2. 
2ujoTpoq)4u)  C.  II  17,  8. 
Kap7TOTov€Uj  IX  1, 1;  C.  I  11, 

7;  1119,2;  V  2,  5;   9,  13. 
Kap7ToXoT€UJ !  C.  I  15,  1. 
KapTTOTOK^uj  VII  14,  3 ;    C.  I 


11,1;  15,4;  17,10;  20,6; 
114,3;  V  2,2,3;  6,5. 

C7T€p|LlOTOV€UJ !    VII  14,  3. 

C7T€p|aoTOK€uj !  VI  4,  8  (Sclm.). 
CTaxuopoXcuj !  C.  I  20,  2. 
XaXa2[oK07T€OMai !  IV  14, 1 ;  C. 
V8,  3. 

X€l|LlOC7TOp€UJ  !    C.  IV  11,  3. 

Doppelt  zusammengesetzt  ist 
kXieoXoTiuj  C.  lU  20,  5. 


Sprachl.  Untersuchungen  zu  Theophrasts  boian.  Schrirten.     161 


2.  Eines  Adjektivs  (auch  dfXXoc,  auTOc,  ^iepoc,  trpaixoc) 

mit  einem  Substantivstamm: 
a)  Adjektiva: 


dKpopXacTOc !  I  14,  2. 
dKp6Kap7T0c!  1 14, 2 ;  11118,12; 

VII  3,  4 ;  VIII  8,  4. 
dKp6q)uXXoc!  I  14,  2. 
dceev6ppi2:oc !  C.  IV  14,4. 
PaGuaTKric  III  11,  4. 
PpabuKaptroc !  C.  V  17,  6. 
ppaxuppiloc!  VII2,9;  Cni7,l. 
PpaxucTeXexnc !  1 5, 1 ;  IV  6, 10. 
PpaxuTOMOC !  C.  III  2,  3. 
TU|Liv6KapTroc !  C.  I  17,  8. 
TU)Liv6c7rep|ioc !  1 11, 1 ;  VIII 3, 4. 
TUjnvocirepnaToc !  I  11,  1;  VII 

3,2;  VIII  4,  1. 
dpuOpoKdpbioc !  III  12,  3. 
^TepocxnMUiv  I  10,  1. 
4Tep6xpooc  C.  V  3,  2. 
eueuKauXoc !  VI  4,  5 ;  VII  8,  2. 
eueuppiZoc !  I  7,  2 ;  III  6,  5. 
fjbuKapTroc !  IV  4,  5. 
i5i6^opq)oc  II  6,  8. 
icopaenc  C  m  4,  2. 
ic6Teu)C  C.  III  7,  3  (?). 
icoxp6vioc  C.  IV  11,  2. 
icxup6ppi2:oc !   C.  n  12,  3,  4; 

IV  7,  2. 
KaKOpXacTrjc  C.  I  20,  6 ;  III  2, 

7 ;  IV  7,  2. 
KaK6pXacToc  IV  14,  l^). 
KaK6c7rep|i0C !  VII  4,  4. 
KaXXiK^KKOc !  C.  I  9,  2. 


KoiX6^icxoc*)  III  7,  5. 
KoiX6qpuXXoc !  I  10,  8. 
X€i6KauXoc!   VII  8,  2;    13,  3; 

vm  4,  1. 
Xei6(pXoioc  I  5,  2 ;  8,  1 ;  IX  4, 

2,3;  C.  V  7,2. 
Xei6(puXXoc !  VII  4,  4. 
Xe7rT6pXacToc !  C.  IH  7,  11. 
Xe7TT6ivoc !  III  9,  3. 
XeTrTOKoXa^oc  VIII  9,  2  (Schn. 

aus  Galen.) 
Xe7TT6ppi2:oc  Vni  2,  3. 
Xe7rr6q)Xoioc !   I  5,  2;    C.  m 

7,  12. 
Xe7rT6q)uXXoc  (ari.)  III  9,5;  12, 

7  ;  n  2,  6. 
XeTTT^xuXoc!  C.  VI  16,5. 
XeuK^Teioc  C.  II  4,  4. 
XeuK^KapTroc !  III  18,  6. 
XeuK^KauXoc !  VII  4,  5,  6. 
XeuKO|iq)dXioc !  C.  V  1,  8. 
^aKp6Xopoc!  VIII  5,  2. 
MaKp6ppiZ:oc !  I  6,  3 ;  7,2;  VII 

11,3;   C.  13,  3,  5;   II  11, 

7,9;  III  7,  1. 

ILiaKpocTeXdxilc  •  I  5,  1. 
^aKp6TO^oc !  C.  m  2,  3. 
^aXaK07rupr)voc !  II  6,  6 ;   C.  I 

21,2;  Ull,7. 
)LiaXaK6q)Xoioc  C.  I  6,  4. 
jiav6c7ropoc !  C.  III  21,  5. 


*)  KaKdpXacToc  IV  14, 1   im  Komparativ,  vgl.  S.  156  Anm.  1. 
*)  Dafiir  hat  Scaliger  koiX6muxoc  konjiziert,  was  die  Lexika  auf- 
genommen  haben. 

XIV,  2  11 


162 


Ludwig  Hindenlang, 


)biav6q)uXXoc    ()Liaviq)uXXoc    bei 

Zonar.)  VIII  6,  3. 
|Li€TaX6Kap7roc !  lY  4,  5. 
|Li€TaX6KauXoc !  VII  6,  3. 
)ieTaX6cTaxuc !  VIII  4,  3. 
|ieTaX6cxnM0C     (ineTaXocxrmuiv 

Aesch.)  C.  VI  1,  6. 
|aeTaX6(puXXoc !    VII  4,  4;    C. 

II  10,  2. 

)LiiKp6Kap7TOC  C.  n  10, 2 ;  1 1, 10 ; 

IV  15,  2;  VI 18,  5  (W),  10. 
)iiKpoTrupTivoc !  C.  I  16,  2. 
)iiKp6cTTep^oc !  Vin  3,  5. 
|LiiKp6cTaxuc !  Vin  4,  3. 
jiOVOKdXajiOC  VIII 4,  3,  4 ;  9, 2. 
)iov6KauXoc  IV  6,  5 ;  VI  2,  7 ; 

4,4;   6,8;  VII  1,8;   8,2, 

5;  C.  IV  7,  1. 
|iOv6Xo7Toc !  I  5,  2. 
^ov6ppi2[oc!    I  6,  3,  6;    8,  6 

III  15,  6;    VI  2,  8;    4,2 
5,2;  7,4;  VII  2,  5,  7— 9 
Vin2,  3;   C.  ni2,  2;   lU 
10,  5;  IV  7,  2;  8,  5;  15,1; 

V  17,  3,  4. 

jiovocTeX^Xnc !     ( )iovocTeXexoc 

Phot)  I  3,  1,4;  5,  1;  9,  1; 

II  6,  9. 
)iOv6cTpoq)oc  V  7,  6. 
MOv6q)uXXoc!  I  13,  2:   IV  11, 

10;  VIII  2,  3. 
ve6KauT0c  (ari.,  auch  S.  J.  462, 8, 

Kreta;  J.  0. 229, 48,  Smyma ; 

beide3.Jhd.v.Chr.)C.VI17,7. 


^np^Kaprroc !  C.  11  8, 1. 

6XiTOT6vaToc !  IV  11,  10,  11. 

6XiToeXaioc !  C.  VI  8,  5. 

6XiTo2:oc !  I  8,  2. 

6XiT6ivoc !  V  1,  5. 

6XiTOKdXa^oc !   C.  Rll,  3J. 

6XiT6Kap7roc  V  4,  1 ;  C.  1 18, 
4;  II  11,  1,  10;  12,5;  IX 
1,4;  VI,  3;  17,6. 

6XiT6KauXoc !  VII  8,  2. 

6XiT6KXa5oc !  I  5,  1 ;  UI 17, 1. 

6XiT67rupoc!  C.  IV  11,  4. 

6XiT6ppi2:oc  I  6,  3,  5 ;  in  6, 4, 
5;  11110,5;  IV  11,  8. 

6XiT6ubpoc !  VI  7,  6. 

6XiT6q)uXXoc !  1 10, 8 ;  IV 11, 10. 

6X6ppi2:oc  III  18,  5. 

6)iopXacTr|c !  C.  V  5,  4. 

6|ioiocxri|LiaToc !  C.  VI  2,  4  *). 

6|Lioi6q)Xoioc !  C.  I  6,  2,  4. 

6^6cToixoc  C.  VI  6,  3. 

6)iocxrmu)v  IV  2,  4. 

6pedKavGoc!  III  18,  11. 

6pe6KauXoc!  Vn  8,1,2;  VIU  3,2. 

ouX6q)uXXoc !  VII  4,  4. 
7rd)i)iecToc !  III  15,  3. 
TraxuKdXajiOf  VIH  9, 3 :  C.  III 

21,  2. 
TTaxuKauXoc !  VI  2,  6. 
TTaxuppiCoc   11111,4;   13,3; 

IV11,13;C.II11J,9;12,2. 

iTaxuq)Xoioc  I  5,  2. 
TrXaTi6Kap7TOc !  1 14,  2 ;  III 18» 
12;  VII  3,  4;  Vm  3,  4. 


*)  Die  Herausgeber  wollen  statt  6)uioiocxi^)iaTa  schreiben  6\io\o- 
cxnMova;  diese  Form  findet  sich  auch  bei  Aristot.  Doch  vgl.  die  Bildupgen 
d7rv€U|uiaToc,  dXiTocir^piiaTOC  usw. 


^prachl.  Untersuchungen  zu  Theophrasts  botan.  Schriften.     163 


TrXaTiOKauXoc !  VII  3,  2. 
TTXaxuKauXoc !  VII  4,  5. 
TTOiKiXoKauXoc !  VII  4,  6. 
TToXudKavGoc !  VI  4,  3. 
TToXudXcpiToc !  Vin  4,  2. 
TToXudxupoc!  C.  IV  11,  4. 
TToXupXacTric !  VH  3,  3 ;  C.  IH 

tToXuivoc!III10,3;  11,1;  17, 

3;  V  1,5. 
TToXuKdXajLioc  Vni  4,  3 ;  9,  2, 

3;  C.  IV  11,3;  15,  1. 
7ToXuKa|LitTr|c  C.  VI  10,  3. 
TToXuKauXoc !  IV  6,  8 ;  VI  4,  4 ; 

Vn2,7— 9;8,2;  Vni2,3. 
TToXuKXaboc  I  5,  1 ;  9,  1 ;  rV  3, 

4;  Vn2,  7;   4,4;  VIU  2, 

8;  1X4,2;  5,  1;  6,  1;  C. 

1110,3;  1117,4. 
ttoXukXujvoc  (ari.)  VI  2,  6. 
TToXuXoTTOC !  1 5,  2 ;  V 1, 6;  VHI 

4,  1;  C.  IV  11,5;  V  18,  2. 
7ToXu|idcxaXoc !    1118,4;    10, 

2;  12,3;  17,3. 

TTOXUOTTOC  !   IV  2,  2. 

TToXuoc^oc  C.  VI  16,  6. 

TToXuTTUpnvoc !  C.  IV  4,  12. 

TToXuppiZoc  1 6, 3, 5 ;  9, 1 ;  m  6, 
4,5;  12,5;  13,3;  16,1;  18, 
9;  IV  10,5;  11, 13;  VT 4,2; 
5,1;  VIII  2,  3;  9,2,3;  C.n 
7,4;  12,4,5;  16, 5;  m  10,7; 
IV  5,1;  11,3,4;  15,1. 

TToXuCTTCp^aTOC !    (TToXuCTTepjiOC 

s.  unter  Ari.)  VII  3,  4. 
TToXucTcX^X^c !     (TToXucriXexoc 
Anth.Pal.  1X312)13,3;  5,1. 


TToXuTpocpoc  C.  III  21,  2 ;  IV 

3,5;  V  15,4. 
TTopqpupdKauXoc  !  VII  4,  6. 
7tpujt6to^oc  IV14, 6 ;  C.  m  2, 3. 
7TUKv6pXacToc !  C.  m  7,  11. 
7TUKv6c7Topoc !  C.  m  21,  5. 
7TUKv6(puXXoc  (ari.)  m  18,  8. 
ckXtip6<puXXoc  !  m  9,  2. 
CKoXi6KauXoc !  VII  8,  2. 
CT€v6q)uXXoc  I  9,  4 ;  10,  4 ;  VII 

12,l;Vm4,l;  C.II16,  7. 
CTpoTTwX6KauXoc !  VII  4,  5. 
CTpoTTv^X6XoPoc !  "^III  5,  2. 
TaxupXacTOC !  C.  IV  1,  3. 
TaxuTovoc !  C.  IV  3,  6. 
TpaxucpXoioc !  I  5,  2 ;  m  14,  3. 
(piX6K07Tpoc  n  7,  1 ;    V  7,  6; 

Vni,  8;  5,  1,4. 
q)iX6cKe7Toc !  C.  11  7,  3. 
<piX6cKioc  VI  7,  6   (ScaL) ;   C. 

III  7,  1. 
Die  Bildungen  auf  -oeibrjc 
s.  unter  II  b. 
Doppelt  zusammengesetzt 
sind: 
47TaXX6KauXoc !  III  18,  9,  11. 
^TTeTei^KauXoc !  VI  2,  8 ;  3,  1 ; 

4,  2;    Vn2,  1—3;    7,  2; 

1X1,1;  C.  14,  2. 
i7TeTei6(puXXoc !  VII 11,  3. 
i7Ti7ToXai6ppt2Ioc !  I  6,  4 ;  II  5, 

1;  in6,  5;  13,3;  C.n7, 

1 ;  III  4,  2. 
7Tapic6xpovoc !     C.  I  18,  3 

(Schn.). 
7TepiaXX6KauXoc !  VII  8,  1 ;  C. 

II  18,  2. 

11* 


164 


Ludwig  Hindenlang, 


Anhang:  Adj.  mit  Adj.  haben  wiT  in: 


q)iX66€p^oc  C.  II  3,  8. 
cpiXoipuxpoc   in  2,  4;    3,  2; 


PaGuppiaa!  I  7,  1. 
ppaxuppiHa !  C.  III  7,  2. 
KaKOKapTria !  I  4,  1 ;  C.  IV  1, 6. 
KaKOTpocpia!  V  2,  3. 
KaXXiKapma  I  4,  1. 
iaaKpoppi2[ia !  I  7,  1. 
^iecoTovdTiov !  IV  11,  6,  7. 
IbiiKpOKapma  C.  VI  18,  8. 
6XiYOTpoq)ia  C.  VI  16,  4. 
6XiTOXpovi6Tnc   I  3,  4 ;    C.  11 

12,1. 
TToXupXacria !  C.  III  7,  5. 
TToXuofla !  V  2,  2. 


III    1,    3 ;     5,   1 ;     C.  R 
3,   3. 

b)^  Substantiva: 

TToXuoc^ia !  C.  M.  16,  6. 
TToXuppiSa!   C.  miO,6;  IV 

8,2. 
TToXuTpoq)ia  C.  I  10,  2;  19,  5; 

V  15,  4;  VI  16,4;  19,1. 
TToXuubpia!   C.  n  1,  2,  5;  U, 

1—3;    IV  4,  13;   V9,  9; 

VI  18,  7. 
TToXuxoTa  I  14,  5. 
7ToXuxpovi6ttic  I  3,  4. 
CTevoq)uXXia !  C.  VI  18,  8. 
TaxupXacria !  C.  IV  1,  3 ;  8, 1. 
q/uxpoubpia !  C.  11  14,  2. 


c)  Verba: 


auTapKeoj  IV13,5;  Vin6,li). 
ppaxuTOfieuj  C.  III  14,  2,  3,  5. 
TXuKUKapTT^u) !  C.  II  3,  7. 
icoxpov4uj  C.  IV  11,  9. 
KaKopXacT^uj  C.  IV  7,  2. 
KaKOTpoq)eu)  V  2,  2. 
KaXXiKapTTeu)   III  15,  2 ;    C.  I 
6,10;  9,3;  n  3,  7;  1111,2. 
^aKpoTO^^u)  C.  in  14,  2,  3,  5. 


6^opXacTeu)!  C.  I  11,  1. 
6^0Kap7Teuj!  C.  I  11,  1. 
TTUKVocTTOpeu) !  VIII  6,  2;  7,2; 

C.  IV  14,  2. 
TeXeiOKapTTeu) !  I  13,  4,  5;  IV 

8,8;  Vin7,  2;  C.m6,9: 

VI  4,  3. 
TeXeioupTeuj  C.  II  9,  6. 
TeXeioTov^u)    C.  I  11,  3:   m 

18,  1. 


ILiavocTTopeu) !  VTD  6,  2. 

II.   Nomina  mit  Verba: 
1.  Eines  Substantivs  mit  einem  Verbalstamm: 

a)  Adjektiva: 


dKav9oq)6poc  III  18,  2. 
dM7TeXoq)6poc  VIII  2,  8 ;  C.  II 
4,4. 


Ppuoq)6poc!  C  II  11,  4. 
5evbpoq)6poc  C.  II  4,  2,  10. 
^pioq)6poc!IV7,  7;  Vni3,8. 


»)  U  an  beiden  Stellen  dvrapK^uj ;  vgl.  Schmid,  Alticism.  1 381,  II 78. 


Sprachl.  Untersuchungen  zu  Theophrasts  botan.  Schriften.     165 


ZIuiOTTOioc  C.  II  9,  6. 
^axpuocpopoc  in  5,  6. 
icepauvopXrjC  III  8,  5. 
xpiGocpopoc   Vm  8,  2 ;  C.  UI 

21,  2. 
KOUKioq)6poc !  IV  2,  7. 
KU)voq)6poc  I  12,  2;  II  2,  2,  6; 

1119,4;  C.  19,  2;  19,  1. 
6Xuv6oq)6poc !      (6Xuv6nq)6poc 

Zenob.)  C.  V  1,  8. 
^i2Io9iTUTOc !  V  9,  5 ;  iiber- 
liefert  ^i2Ioq)oiTr|Touc  im 
Zitat  aus  Chairemon  (siehe 
Nauck,  Fragm.  Trag.  Graec. 
Frg.2  39)  von  Schneidewin 


notwendig  zu  /ii2[oq)iTUTOuc 

emendiert 
^i2:oq)uric!  VIIIO,  1;  C.IS,  1. 
ckuto5€m;ik6c  C.m  17, 5;  V  15,2. 
cku)Xtik6Ppujtoc    III  12,  6,  8; 

IV  11,  1;  C.  V9,  1,5. 
C7Tep|Lioq)6poc !  I  3, 1 ;  C.1 21, 1. 
CT€p|Lioq)ur|C !  YII  10,  1. 
Tagi62IujToc !  I  8,  3. 
q)XoioppaTr|C !  IV  15,  2;  C.  III 

18,3. 
q)0iviK6q)UT0C  11  6,  5. 


d)iaEo7TTiTia !  V  7,  6. 
biq)p07Tr|Tia !  V  7,  6. 
XeuTOTroiia  C.  V  18,  2. 
OupoTTTiTia!  V  7,  6. 


Doppelt  zusammengesetzt  ist : 
TTapeviauToq)6poc !  C.  I  20,  3. 

b)  Substantiva: 

Kap7Toq)opia    (ari.    De   plant.) 

C.  I  18,  5. 
KXivo7TriTia !  III  10,  1 ;  V  7,  6. 
CKUTobeqjTic  III  18,  5. 

c)  Verba: 

^i2Ioq)ueui!  C.  I  2,  1. 
C7Tep|Lioq)op^u) !  I  2,  2;  VI  7, 1. 
c7Tep)Lioq)u^uj !   VII  4,  7 ;    C.  I 

16,  4,  7. 
uXo)Liav4uj  C.  III  1,  5. 
q)uXXoMav4uj !  VIII  7,  4. 
q)uXXoq)opeuj  C.  III  9,  2. 


pXacToq)udu) !   C.  I  11,  7. 
b(jiboq)opeuj  IX  2,  8. 
eviauToq)opeuj !  III  4,  1. 
veujXKeuj  V  7,  2  (vewXKia  Ari.). 
6Xuv6oq)opeuj !  III  7,  3;   C.  V 

1,8. 
mrroKauTduj !    V  4,  5 ;    IX  2, 

2.  Zusammenf iigung  eines Verbal-  und  Substantivstammes : 
Xeupubpia  C.  V  12,  1.  |  ^TiEiq)Xoioc  I  5,  2  (Stackhouse). 

3.  Eines  Adjektivs  mit  einem  Verbalstamm: 

a)  Adjektiva: 


dKpocxi^nc!  III  11,  1. 
dKpoq)uric  IX  5,  1. 


Mecocxibrjc  III  11,  1. 
fiov6Hooc!  V  1,  10,  11. 


166 


Ludwig  Hindenlang, 


6^otoq)6poc!  IV  13,  5. 
6peo(pur|c!  15,  1;  n6,  4;ni 

8,4;  9,5;  10,1,2;  12,9; 

13,1;  14,2,3;   18,4;  IV 

1,4;  2,8;  V  1,7. 
7rXeiCToq)6poc !  III  7,  6. 


ui|ir|Xo(pur|C !  III  12,  3. 

Doppelt  zusammengesetzt 
sind: 

dTr€T€ioq)6poc !  C.  I  20,  3. 
iiimxoq>opiiD !  C.  I  20,  3. 


b)  Substantiva: 
6peoq)uTa !  III  8,  5 ;  C.  II  9,  2. 

c)  Verba: 
(6peoq)uduj  n  6,  4  ?)  |  TToXuq)op€UJ !  C.  V  5,  4. 


III.  Verba  mit  Verba: 
q)e€ipOTTOi6c  II  2,  6.  |  q)e€ipoq)6poc  C.  I  9,  2. 

II.  Neubildungen  durch  Endungen. 

a)  Adjektiva: 


auf  -T]p6c: 
XaxavTip6c!    I  11,  3;    13,  3; 

VII,  2;  Vni,  1;  C.ni2, 

4;  ini9,  1;  VI  9,  3. 
|yi€XiTTip6c  (|ui€XiTripioc  bei  Ari.) 

in7,  4. 
CTaxunp6c!  1 11,  4,  5;  Vm  2, 

5;  C.  120,  2. 
tuXtip6c!  m  18,  11  (W). 
Von  einem  Pflanzennamen  ab- 

geleitet  ist  KapuTip6c!  I  11, 

3;  III  11,4 
auf  -ric: 
Paeu-axKric. 

d^pXu)Tir|c!  C.  III  15,2. 
fco-paeric. 
KOKKO-paq)rjc. 


d-pXacTrjc. 
buc-pXacTric ! 
uTr€p-pXacTric ! 
d€i-pXacTric ! 
dpTi-pXacTric ! 
€u-pXacTfic. 
6q;i-pXacTric ! 
Trpuii-pXacTrjC. 
6)iO-pXacTr|C ! 
TToXu-pXacTTic! 
&uc-Kiavr|c ! 
Xa^ai-ppiq)nc. 

d-CT€X^Xnc. 
ppaxu-CTcXexnc ! 
IiaKpo-cT€X4xnc ! 
|iovo-CT€X^Xnc ! 
TroXu-CT€Xlxnc. 


iprachl.  Unlersuchungen  zu  Theophrasts  botan.  Schriften.     167 


[  -(i)aioc: 

aioc !  I  3,  2  •). 

c«)  C.  11121,5;  23,5. 

laToc  ni  17,  6 ;  IV  6,  8. 

atoc! 

aetn  Pflanzennamen  ab- 

dtet  ist: 

toc  VIII  5,  1. 

f  -iKoc: 

Koc  IV  6,  10. 

.viKOc!  IV  6,8;   VIII, 

S,  3;  C.  1112,2. 

6c  V  7,  6. 

k6c  I  14,  2. 

c!    VI  6,  2,  11;    8,  2; 

13,  7  ;  C.  IV  11,  10. 
itik6c  !  I  1,  4 ;   3,  3 ;   C. 

3;  4,4;  11,  4,  5;  II  4, 

V  1,3,  12;  4,3;  17,7; 
17,  13. 

JXacTriTiK6c ! 

<6c!  in  12,8. 

xctik6c  ! 

ir|TiK6c. 

Kdc  VII 10, 4;  VIII  2,  2; 

V  2,  1;  3,  1;  V18,l,4. 
3c!  C.  VI  16,6. 

5c!  VII  9,1. 

iKoc  III  9,  6. 

t6c  (ari.)  C.  VI  1,  3. 

6c  C.  V  14,3;  VI  1,  3. 

c!  m  18,  12. 


CTe(pavu)|iaTtK6c  I  12,  4:  VI 
6,  1;  8,  6;  C.  III 19,  1;IV 
3,3;  VI  14,9. 

CTeq)aviuTiK6c  I  13,  3;  VI  l, 
1;  C.  14,  2;. II  2,  2. 

uXtmaTiK6c!  C.  VI  11,  10. 

qppuTavtKOc  I  3,  6 ;  5,  3 ;  6,  5 ; 
9.4;  10,  4;  13,3;  m  1, 
3;  VII,  1,4;   2,7;    5,4; 

6,  1;  8,1,6;  10,  5;  VII  2, 
3;  C.  110,  6;   0  2,2;  IH 

7,  11;   19,  1. 
<puXXiK6c!m5,5;7,5;18,ll. 
Von  Pflanzennamen  abgeleitet 

sind: 
dKavtK6c !    VI  1,  3 ;    4,  1 ;    6, 

9;  8,2;  VII  7,  3. 
MtiKiuviK6c!  I  9,  2. 

auf  -iXoc : 
dpTiXoc  (ari.)  C.  UI  20,  3 ;  VI 

3,2. 
uir-dipTtXoc ! 

auf  -ipoc: 
itX6Ktnoc!  IV  11,  1. 
(ptjctMOC   C.  IV  4,  7,  8;    6,4; 

16,3. 
auf  -ivoc: 
Von  Pflanzennamen  abgeleitet 

sind: 
dKTtvoc !  V  3,  3. 
Ztrnvoc !  V  3,  3. 
TTTeXfivoc  V  3,  5 ;  6,  4 ;  7,  8. 


Dies  Wort  fehlt  in  unseren  s&mtlichen  Lexicis;  es  ist  wie 
e  Ableitungen  (x«poirXtiOi«^oc>  cmOa^taioc  usw.)  wohl  der  Volks- 
!  entnommen,  vgl.  im  Deutschen  Ausdriicke  wie  'eine  Hand 
dne  Spanne  lang'  usw. 

Nach  Lobeck,  Phryn.  S.  644  ist  die  Schreibung  Xoxtatoc  vor- 
m. 


168 


Ludwig  Hindenlang, 


T€p|[Aiveivoc  IX  2,  2. 

auf  -loc: 
i|i-pu6ioc. 
67nc9o-KdpTrioc ! 

dTT-OjLlPpiOC !      * 

XeuK-o|Liq)dXioc ! 
TpiCKai5€Ka-6pTuioc ! 
CTTIILIOVIOC  !  III  18,  11. 

auf  -tbbric  (oder  -oeibric): 
deepujbnc  VII  11,2. 
dKibujbnc!  IV  12,2. 
dveuibnc!  113,  1;  VI  6,  11. 
dTjiujbnc  (ari.)  C.  III  16,  4. 
PaXavujbnc    III  10,  1 ;    16,  1; 

Vn9,  4!  C.  IV  3,  7;   7,7. 
Tavijjbnc !  VI  5,  4. 
TOvaTibbnc   1*^,3;    6,7;    IV 

6,  6;  10,  6;   11,  13;  VI  2, 

7  ;  Vm  3,  2. 
TpaMiLiaibnc  (ari.)  IV  12,2;  VII 

3,2. 
bqtbibbnc  III  9,  7;  V  1,  6;  IX 

2,  5,  7. 

dpctbbnc  c.  m  2,  6. 

ea^viubnc  I  5,  3 ;  6,  2 ;  9,  4 ; 
10,4,  7;  14,  2;  H  6,  10; 
III 12,  1;  13,  4;  14,  1;  15, 
1,3;  17,  5,6;  IV3,  3,  4; 
4,  6;  10,2;  VI  1,3;  VH 
2,3;  8,1;  1X4,3;  5,2; 
C.  II  12,6;  V  12,  5;  V12, 
5;  VI  18,  9;  die  Form 
ea|Livo€ibnc  III  17,  3. 

eoXoeibrjc  (von  OoXoc,  nicht 
von  eoXouj)  III  9,  7. 

Oucavujbnc  I  6,  4. 

KaXuKibbnc  III  5,  6;  10,  4. 


KauXujbnc  C.  III  6, 9. 
Kaxpuujbnc!   11112,8:  17.3. 
K€Xuq)avuibnc  C.  I  7,  2. 
Kirrnpocibnc  III  7,  5. 
Kopuvd)bnc!III17,  3:  VI4.2. 
KuXivbpiubnc  VUI  5,  3. 
KUjpuKiubnc!  m  15,  4. 
Xaxavuibnc  (ari.)  I  3,  4;  6,6: 

9,  7:    10,8:    12,2;  14,2; 

Vni,  1;    7,3:   VmS,;); 

C.  14,  3;     10,3;    ^5,3; 

8,4;  1.5,6;   11117,8:  IV 

3,1;  15,2;  VI  11,  10:  R 

12;  20,1. 
Xmibbnc  m  12,  1. 
€X-XoPo€ibnc ! 
vafiaTijjbnc !  C.  III  6,  3. 
viTpubbnc   C.  II  5,  1 ;  VI  3, 1. 
Ei(po€ibnc  VII  13,  1. 
6Z:ujbnc  I  5,4;    6,4;  8,1,2: 

m3,  2;    8,4;    10,4;  11 

5;  12,3;  17,3;  IV  1,4,5; 

V2,  1,  2;  5,1;  7,7. 
6MPpujbnc!   VIir7,  1;   C.III 

21,4. 
6|mxXubbncC.V10,3;VIlS,3. 

TTaTubbnc  C.  II  4, 12  (die  Forni 

7raT€Tii)bnc  Soph.  und  ari.). 
TraTTTTUjbnc !    VI  4,  11;    6,6 

(Schn.). 
TTXaKOuvTubbnc  IV  10,  4. 
7TX€upo€ibnc !  m  10,  3;  17,3. 
7Tp€|ivibbnc !  IV 10, 5 ;  C.  1 3,3. 
7Tpiovd)bnc!  I  10,  5. 
TTupnvujbnc  1 1 1, 3 ;  n  6,  4 ;  C.  I 

7,3;21,l;n7,4;  11,7:111 

7,1. 


Sprachl.  Untersuchungen  zu  Theophrasts  botan.  Schriflen.       169 


fiaTtbbnc  VI  2,  9;  VII  15,  4. 
()xlix)bnc  VII  2,  1. 
CTaxud)bncI14,2;VIIll,l— 3; 

vm  3,  3. 
CTrepi-craxuiubTic ! 
cieXexvwbnc  III  15,  1;  17,  1. 
cxpopiXoeibric  III  12,  9. 
cqpnvoeibrjc  C.  I  6,  8. 
Tappujbnc  VI  7,  4 ;  VIII  2,  3. 
ubpubbnc  (Ps.-Eur.)  C.  V  13,  2. 
cppuTavujbnc  I  3,  4;   II  1,  3; 

2,1;  VI  6,  2;  1X5,2. 
(puXXu)bnc   I  13,  1 ;   VI  3,  1 ; 

Vn3,  2;  8,3;  VIII  3,  3. 

Von    einem    Tiernaraen    ab- 
geleitet  ist: 

KUJViuTroeibnc  11114,1;  15,4. 

Von  Namen  einzelner  Pflanzen 
sind  abgeleitet: 

drviubnc !  m  18,  4. 

aiptbbnc !  VIII  4,  6. 
dKavujbnc!  I  10,6;  13,2;  VI 

4,3,8,  11;  6,  6  (Schn.). 
d^uTbaXu)bnc  IV  2,  5. 
dveepiKiiibnc !  VII 13,  2. 
dvGnvoeibnc!  III  12,  5. 
dvOpnvoeibnc  VII  13,  3. 
dmoeibnc  IH  10,  3. 
dpaKUjbnc!  I  6,  12. 
dcq>obeXu)bnc  VI  6,  9. 
poXpuibnc   I  10,  7;   VII  2,  2; 

TiTapiiubnc  III  17,  6. 
bpuuibnc!    (auch    bei    Steph. 
ohne  Stellenangabe)  m  1 6, 1 . 


dpepivedibnc !  VI  5,  3. 
eu^ppiubnc !  VI  7,  5. 
eu^uibnc !  (von  eOiaov)  VI  7,  2. 
euiiibnc   (von   eua)  III  15,  3 ; 

V4,  2. 
Kapuu)bnc!    C.  I  19,  1;    IV  7, 

7;  VI  6,  8;  8,8. 
KeTXpaMibu)bnc !  I  11,  3. 
KiTToeibnc  III 10,  5;  die  Fonn 

KiTTd)bnc  III  14,  2;    18,8, 

11. 
Kixopiu)bnc!  Vn7, 1,  3;  11,3. 
KvnKUjbnc!  (auch  bei  Hesych) 

111,3;  VI6,6;C.V18,4. 
Kopu)v07Tobd)bnc !  I  10,  5. 
KU|Liivd)bnc  VIII  7,  3. 

KUTlVU)bnC  IV  10,  3. 

Xeipiubbnc !  III  13,  6. 
XujToeibnc!  IV  2,  12. 
|aec7nXu)bnc !   m  15,  6;  17,5. 
MnXivoeibnc !    VI  2,  8;    VH  3, 

1;  11,4. 
^upiKibbnc !  IV  6,  7. 
vapenKU)bnc!  I  6,  lO;  VI  l,  4; 

2,  7;    3,  1,  7;    VIH  3,  2; 

1X6,6;  C.  1112,2. 
TTnTavii)bnc  VI  5,  3. 
^acpavibiubnc !  VII  6,  2. 
^ou)bnc!  (von  ^oa)  11118,13. 
ceXivoeibnc  III  12,  5. 
ciKuu)bnc!  VII  13,  1. 
CKavbiKU)bnc !  Vn  7,  1;  11,  1. 
CKiXXu)bnc  C.  I  7,  4. 
CKoXu)Liu)bnc !  Vn  4,  5. 
C0TKU)bnc !  VI  4,  5. 
cuKamvu)bnc  III  7,  4. 
u^KiMiJbbnc  VII  7,  2. 


170 


Ludwig  Hindenlang. 


Andere  Adjektiva: 

6ox6c  C.  II  4,  12. 

Tepd^uivM  Vin8,6,  7;  11,1; 
C.  in21,  3;  IV  12,  1—5, 
7,8,10— 12;  V  6, 12;  18, 2. 

Texavoc  III  11,1;  12,5;  15,6. 

b)  Subs 

auf  -dc: 
Kotrdc !  I  3,  3. 

trXodcIV10,2,6;  11,1;  12,4. 
CTTobidc  in  6,  4. 
cpopdc  IV  16,  2. 

auf  -€ia: 
cuv-dTKeia. 
dvepaKeia!  III  8,  7. 
5i-dpKeia. 
buc-eibeia. 
Kamveia!  (so  nach  Passow  zu 

schreiben)  V  9,  6. 
Taveia!  IV  1,  2. 
Topveia!  V  7,  3  (nach  Wimmer 
zweifelhaft). 

auf  -ia: 
aucTTipia  C.  VI  12,  6. 
eu-pXacTia ! 
trpuji-pXacTia ! 
TToXu-pXacria ! 
Taxu-pXacria ! 
dcrpo-PoXia ! 
dcrpo-PoXncia !  *) 
q)uXXo-PoXia. 
d-TeujpTTicia ! 
iiiJO-TOvia. 


Anhang. 

Adverbia : 

^XiKTibov  in  13,  1. 
KaTUJT^pujGev  C.  m  20,  8. 
Kep^ncTi !  (nach  U)  V  2, 4. 

tantiva: 

KapTTO-TOvia. 
TeTpa-TU)via ! 

d^aio-epTia !    (djiaEoupTia). 
d^TreXo-epTia  (d^TreXoupifia). 
bicppo-epTia !  (6iq)poupTia). 
qpuTO-epTia  (cpuTOupTia). 
Tpi-eTia. 
TeTpa-eTia. 
XaXaio-KOTria ! 
TroXu-o2ia. 
d|LiaEo-TrTiTia ! 
6iq)po-TrTiTia ! 
Gupo-TTTiTia ! 
KXivo-TrriTia ! 
Pa6u-ppt&a ! 
ppaxu-ppi2^ia ! 
^aKpo-ppiQa ! 
TroXu-ppi2Iia ! 
eu-crm/ia ! 

CKaXoTnd!  VII  12,3. 
TeKTOvia  V  7,  6. 
Trupo-TO|Liia ! 
bia-Topia ! 

TpaTreHa !  m  10,  1. 
TroXu-ubpia ! 
i|;uxpo-u&pia ! 


0  dTcpdimwv  dagegen  findet  sich  bei  Pl.,  Ar. 
')  Bei  Ari.  findet  sich  d|uieTa-pXiic(a. 


Sprachl.  Unlersuchungen  zu  Theophrasts  botan.  Schriften.    171 


Xeiiii-ubpia. 
buc-qpuTa ! 
6pOo-q)uta ! 
d€i-q)uXXia! 
CTevo-cpuXXia ! 
TToXu-xota. 

auf  -lov: 
dTTtibiov  IX  6,  4. 
bevftpuqpiov  IV  7,  3. 
enpibiov    n8,  3;    m  15,  4; 

vm  10, 1. 

xaxpubiov  (ari.)  C.  V  6,  3. 

kXiviov  IV  2,  5. 

xXiuviov  11113,5;  18,5;  IV 

2,  11 ;  C.  V  13,  4. 
iT-KoiXiov. 
XiOdpiov  m7,  5'). 
TTodpiov   m  3,  6 ;    die   Form 

TTOidpiov  I  7,  3. 
TTupr|Viov!  m  7,  4. 
jiaxiov  III  8,  6. 
CTrep^dnov    m  10,  5;  14,  4; 

IV  12,  2. 
cq)upiov  V  7,  8. 
Tepdxpiov !  V  7,  8. 
Topveunipiov  V  6,  4. 
ipaKdbiov  C.  II  9,  3,  9. 
i|iaXTr|piov  (ari.)  V  7,  6. 

auf  -jia*): 
pdOuc^ia!  IV  11,  8,  9. 
fmlpujMa!  17,  1;  C.  V  6,8. 
fv-Oe^ia. 


K€vu)jLia  II  5,  2. 

KoiXwjia    (ari.)  III  8,  5;    IX 

2,6. 
|bi6cxeu|aa  II  2,  5;  C.  III  11,  5. 
dT-v6rma. 
trpiciLia  V  6,  3. 
cavibuj)Lia  V  7,  5. 
dTTO-CT^TCtc^a. 
iiXTma  15,3;  6,  2,7;    10,6 

in3,  6;    18,1;   IV  2,  11 

4,  1,5,  12;  5,  1;  6,  1;  10 

1;  V9,  3;  C.  I  3,  5;  5,2 

10,6;  III  1,  1;  VI  12,  10 

14,6;  17,9. 
X^Xuc^ia  V  7,  2,  3. 

auf  -laoc  und  -C|a6c: 
d0poicji6c  C.  I  17,  2. 
dpivac^6c!  C.II9,  5,  7,9,13; 

III  18,  1. 
KapTTiC|yi6c  C.  IV  8,  2. 
Kau0^6c!    IV  14,  11;    C.  V 

12,  4. 
»K07Tpic|Li6c  C.  m  9,  2. 
dv-oq)0aXic^6c. 
TToac|Li6c !  C.  m  20,  6. 
CTTep^aTiC|Li6c    VII  4,  3 ;    5,  3 

(Schn.). 
q)XoiC|i6c!  V  1,  1. 
7Tepi-q)XoiC|i6c ! 
XapaT|Li6c!    (auch  bei    Athen. 

zitiert)mi0,3;  11,  3;  12, 

7;  13,  5;  15,  6. 


0  Wird  von  Phrynichus  verworfen,  s.  Rutherford,  The  New  Phryn. 
S.  268,  findet  sich  auf  Papyri,  s.  Croenert  a.  a.  0.  S.  293. 

•)  Wie  die  auf  -C|ui6c  eine  der  beliebtesten  Bildungen  der  Koine. 
Bei  Theophrast  bezeichnen  diese  Substantiva  auf  -^a  wie  bei  den 
Attikem  das  actum,  aber  noch  nicht,  wie  splLter,  die  actio. 


172 


Ludwig  Hindenlang, 


auf  -Toc: 

XOTTTITOC!  V  1,  12. 

CKacprjTOC  C.  III  16,  2. 
cTTopeuToc !  C.  in  20,  6. 

auf  -TTic: 
KpaupOTTic !  I  5,  4. 
oipioTnc!   C.  I  17,  1;   II  9,  8; 
IV  11,  9. 

TTpUDiOTTlC !    C.  IV  11,  9. 

T€pa|iv6TTic !  C.  IV  12,3,  10. 

d-T€pa^v6TTic ! 

uTrrioTTic  I  10,  2. 

6XiTO-xpovi6Tr|c. 

7roXu-xpovi6TTic. 
auf  -ic: 

a^qp-auEic. 

€VV€aTTipic!  IV  11,2. 

cupMaTiTic !  II  7,  4 ;   VII  5,  1. 
auf  -cic: 

dveTicic  1114,2;  10,4;  VI 
2,  3;  4,  2,  7;  6,9;  8,1,2; 
13,6;  15,1;  VII9,  2,  5; 
10,  1,  2,  4;  11,  2;  13,  3; 
VIII  2,  5;  3,3;  7,  2;  IX 
2,  5;  C.  II  1,  7;  2,2;  3, 
1;  7,5;  m22,  6;  IV  10, 
1—3;  VI,  11;  3,3;  9,  10, 
13;  10,3,4;  VI  15,2,3. 

dpb€ucic  C.  II  9,  8 ;   III  8,  3. 

i7Tl-p6CKTlClC  ! 

TaXdKTujcic!  C.  IV  4,  7. 
TXuKavcic !  C.  IV  4,  5. 
h6.biX)c\c  C.  V  11,  3. 
bcvbpiucic!  C.  II  15,  5. 


a7T-€pacic. 

£p€itiic  V  6,  1. 

dq)-€i|iic ! 

bi-rjOricic. 

flXiujcic  C.  VI  16,  5. 

^|a€pu)cic  m  2,  2 ;  C.  n  4, 3. 

^K-KauXTicic ! 

d7T6-KVlClC ! 
d7Tl-KVlClC  ! 

K67Tpiac!  VIII  6,3;  0.114,3; 
m  2,1;  9, 1,5;  19,1;  20,6. 
K67Tpu)Cic!  n  7,  1. 

KOpUVTlClC    III  5,  1. 

bid-Koi|iic ! 

Kp€iTTUJCic  !  C.  V  9, 13. 
MdcTicic !  C.  VI  9,  3. 
M6pq)U)Cic  C.  m  7,  4. 
veavcic  C.  m  20,  7. 
E€cic !  V  6,  4. 
KaT-6puHic ! 

7T€XdKTicu:!  m  9,  3;  IV  16,2; 
VI,  1,9,  10;  6,4. 

KaTd-7TVlHlC. 

i>llii)cxc  VIII  1,3;  C.  II  4,1; 

12,5;  m3,  1;  4,  4;  6,2; 

4jU,  o  ;  <"'^,  'j* 
47Ti-caEic ! 
7T€pi-ca£ic ! 

CKdXcic  C.  m  20,  6 ;  IV  13, 3. 
3-CKaXcic!  117,  5»)  (Schn.)- 
CKUjXiiKUiac !    VII  5,  6  (bei 

Hesych  cKUjXTiKiaac). 
cxdcic  IV  2,  8;  C.  ni4,4. 
cu))idTU)ac  C.  VI  11,  14. 


*)  lch  stimme  Schneider  nicht  zu,  der  CKdXcic  &ndern  will;  nach 
Hesych  findet  sich  auch  dcKdirrui  fiir  dvacKdiTTUJ  und  6cTaq>ic  nebcn 
CTa<p(c. 


Sprachl.  Untersuchungen  zu  Theophrasts  botan.  Schriften.       173 


TpuTTTicic  (ari.)  V  3,  3. 

ubpeucic  C.  mO,  5;  19,  1. 

cu|i-(ppa£ic ! 

qpucricic  V  9,  3. 

^TTi-xpoicic ! 

XuXiucic  VII  5,  1 ;  C.  HI  9,  2. 
Andere  Endungen  haben: 

auXujviCKOc!  IX  7,  1. 

Tupoc  II  5,  1 ;  C.  III  4,  1,  2 ; 
6,2;  12,  1,  3. 

4'XKTiepov !  V  7,  6. 

KUJ7T6ujv!  (statt  KUJTTeuc,  jenes 
auch  bei  Hesych)  IV  1,  4; 
V  1,7. 

Micxoc  =  Blattstiel  I  1,  6 ;  2, 
1;  10,  7—9;  11,5;  m  5, 
6;  12,7;  13,5;  IV  9,  1; 
10,3;  12,2;  VII  9,  1;  13, 
4;  C.  V4,  2;  10,4,  5;  11, 
3;  12,  2,  5;  13,6;  15,4; 
18,  11,  12;  als  Name  eines 
Werkzeugs  C.  III  20,  8. 


^uxpoc !  VI  4,  4. 
cdpic(c)ami2,2,makedonisch. 
CKaTTdvri  (=CKdXcic,  vgl.  C.V 

8,  2  cKaTTdvrjc')  f|  ivTO^ific) 

117,  1,5;  C.III2,  1;  6,3; 

7,12;  9,5;  10,1,3;  16,1; 

20,2;  V8,  2;  9,  11;  15,  3. 

cKiveoc  rv^  6,  9. 

CTiXpni>iwv  V  4,  2. 
Tpox^aXoc  C.  III  6,  4. 
TpiiiSava!    (bei   Spateren    die 

Forni  Tpaucava ;  die  Attiker 

sagten  daf  ural)iacid)C.in2,2. 
XeXiboviac  VII  15,  1. 
Ein    auslandisches   Wort   ist 

TdCa  VIII  11,5. 
Zweifelhaft  sind: 
dvoxoc !  III 18, 13( =diarrhoea 

nach  Steph.). 
ednvov!    statt    des    iiblichen 

ed^voc  IV  3,  5. 
KapveToc!  III  16,  4. 


c)  Verba: 


auf  'ClIijj  : 
dpivd2:uj  II  8,  1,  3 ;  C.  U  9,  5, 

9,  10,  12,  13. 
7Tapa-epiYKd2Iuj ! 
5i-iK|Lid2Iuj ! 
cuv-iK^d2Iuj ! 
^XuvedZiuj !  II  8,  4 ;  C.n9,  15. 

auf  -iZuj: 
^TT-aKaveiCuj ! 
Trap-aKaveiZu) ! 
dKaviZiuj !  VI  4,  8. 


poTavKui  C.  m  20,  9. 
ibatpilix)  (ari.)  IX  3,  1 ;  4,  4 ; 

C.  IV  8,  2. 
bia-KauXi2Iuj ! 
TTapa-KauXi2[uj ! 
4K-Xaxavi2uj ! 
XeTTiZiuj    IX  2,  7 ;    die    Form 

XoTTiZiuj  m  13,  1,  4. 

7T€pi-X07Ti2uJ ! 
dTTO-TTTlvituJ*)! 

caKKilix)  C.  VI  7,  4. 


*)  Die  Bedeutung  eines  Werkzeugs  hat  das  Wort  bei  Theophr.  nie. 
*)  TTTiviZuj  bei  Philyll.  zweifelhaft. 


174 


Ludwig  Hindenlang, 


cmvGripiiuj  III  8,  7. 

KaTa-CTa|ivi2Iu). 

q>XoTZ;o^ai    (bei    Hesiod    ttc- 

(pXoibibc)m  16,  3;  V  4,  6; 

9,  5. 
d7ro-(puXXi2Iiu. 

auf  -diu: 
dX^dui  VIII  10,  1  (W). 
dpoTpiduj    VIII  6,  3;     C.  IV 

12,  13. 
dpuapdui!  \m  10,20. 


} 


aTT-iK^auj 


cuv€7r-iK|uiauj 


f 


Kopuvduj!  IV  12,2. 
Xeixnvidw !  C.  V  9,  10. 
XoTTduj  ni5,  1,3;  13,2;  IV 

15,3;  V  1,  1;  C.  V  9,  9. 
UTTO-XoTrduj ! 
auf  -€uj: 
d-pXacT€UJ. 
€u-pXacT€uj ! 
6v|ii-pXacT€Uj ! 
TTpui'i-pXacT€uj ! 
KaKO-pXacT€uj. 
dcTpo-poX^ojLiai. 
CTaxuo-PoXdo|iai! 

V€0-€XK€UJ    (V€UjXK€UJ). 
€U-6€T^UJ. 

bia-KauX€uj ! 
^K-KauXeuj. 
bi-KauXduj ! 

TTlTTO-KaUTduJ ! 

uXo-^av€uj. 
qpuXXo-^avduj ! 


€U-0C|LI€UJ. 

di|;i-C7Top€Uj ! 

TTpUJi-C7TOp€UJ ! 

^iavo-CTTop^uj ! 

7TUKV0-CTT0p€UJ  ! 
X€l^0-C7T0p€UJ ! 

pXacTo-q)U€Uj ! 
^i2Io-(pu€UJ ! 

C7T€p^0-(pU€UJ ! 

ico-xpov€uj. 

auf  -ouj: 
^S-aiT€ip6o)yiai ! 
dKavOooMai  VII  6,  2. 
^E-aKav66o)Liai. 
d7T-app€v6oMai ! 
dxup6uj  (ari.)  IV  8,  8. 
pOTpu6oMai !  C.  I  18,  4. 
TaXaKT^o^ai  C.  I  7,  3. 
iK-TaXaKT6oMai. 
T€XTib6o|Liai !  VII  4,  11. 
TovaT6o|Liai !  VIII  2,  4. 
d7TO-TUJvi6o|Liai. 
b(^b6oinai!IX2,7;C.Ya3; 

VI  11,  6. 

b€vbp6oMai. 
d7TO-6€vbp6o|iiai. 
d(p-€p7TuXX6o|Liai ! 
4pucip6uj  C.  II  1,7;  2,2;  m 

22,  1,  2 ;  24,  4. 
d7T-€pucip6uj ! 
2:uj6oMai  C.  FV  2,  2;   15,3; 

V  18,  2. 
dK-2Itfj6oMai ! 
6aXaTT6uj  C.  VI  7,  6. 


*)  Vielleicht  ist  fur  dpucip^  die  Form  ^pucipoi  von  dem  bei  Theophr. 
und  Spftteren  sich  mehrfach  findenden  ^puciP6ui  einzusetzen. 


Sprachl.  Untersuchungen  zu  Theopbrasts  botan.  Schriften.     175 


^K-6a^v6oMai ! 
KaXa|Li6o^ai !  VIII  2,  4. 

dTTO-KlTTOOJiai. 

KpeiTToo^ai!   IV  14,  6;  C.  V 

9,  13. 
KuXiv5p6u) !  II  4,  3. 
£Tri-KuXivbp6u) ! 
Xi^voo^ai  V4,  6;  C.  V12,  3; 

14,  2,  9. 
dTTo-XoxMOOiiai ! 
^K-Xox)i6o^ai ! 
Mavoui!    C.  m  6,  1;    20,  7; 

21,4;  23,4,5;  V  13,6. 
|iopq)6u)  C.  120,2;  V  6,  7. 
dK-HuX6o|iai ! 
62:6o|iai  C.  III  5,  1;   61{jjt6c 

13,1. 
d7ro-7ra7T7T6o|iai ! 
dK-7Ta7T7T6o^ai ! 
dK-7TV€U|iaT6o^at. 
£K-capK6o|iai. 
ai|iei6o|iai  C.  I  21,  7. 
CKU)XnK6o^ai !  IV  14,  2,  4,  10; 


C.nil,6;m  17,1;  22,5; 

IV  14,  4;  V6,  10;  9,3,4; 

10,  1. 
C7T€p^aT6€^ai  VI 8, 2 ;  C.  m  2, 2. 
^K-C7T€p^aT6o)iai ! 
C7T€p|i6o^ai !  III  18,  8. 
d7TO-CTaq)ib6o^ai. 
Tapp6o^ai  C.  III  23,  3  (W). 
cuv-Tapp6oMai. 
auf  -€uuj: 
TOV€uuj  VIII10,5;  C.  I  14,1; 

11116,2;  22,  5;  IV  10,  3 

(Schn.). 
XiX€uuj  C.  II  17,  6. 
auf  -iu)! 

U7T0-K0VIUJ. 

anf  -uu): 
dva-7n6uu). 

auf  -uvu): 
£aveuvoMai!  m  15,  6. 

Hierzu  kommt  noch 
i|)(vo|iai!   (=  ^udc  TiTvo^ai)^) 
IV  14,  6. 


C.  Namensbezeichnungen. 
I.  Von  Pflanzen"). 


dTpi^Xaioc  (ari.)  II  2,  5. 

depaTivn  V  9,  6. 

aiTiXwq;  III 8,  2,  4,  6  (Eichen- 

art);  VH  13,5;  Vm  7,  1; 

8,3;   9,2,3;   11,8,9;  C. 


IV  6,  1,  3;    16,  2  V  15,  5 

(Gras). 
al^6bu)pov !  Vm  8,  5. 
dKavoc  I  10,  6;    13,3;  VII, 

3 ;  4,  3—5,  9. 


*)  Vom  Weinstock  gesagt:  f)udc  hi  TiTvcxai,  6  KaXoOci  xivcc  ^ii- 
vccOai;  also  ein  dialektisches  Wort   (i)iivdc  findet  sich  bei  Suidas). 

*)  Auf  die  BeifUgang  lateinischer  Pflanzennamen  verzichte  ich, 
weil  dabei  so  vieles  auf  unsichere  Vermutungen  hinauslHuft.  Wer  sich 
mit  solchen  begniigt,  fmdet  bei  Schneider  und  Wimmer  (1866)  Auf- 
schlufi;  Eigenes  k6nnte  ich  nicht  hinzufugen. 


176 


Ludwig  Hindenlang. 


dKopva  I  10,  6;  VI  4,  3,  6. 
(i^ijupea !  VII  4,  2. 

dvenbuiv  m  12,  5. 

dTTdTTTi!   VI  4,  8;   VII  7,  1,3, 

4;  8,  3;   10,  2,3;  11,  3,4. 
dTiapTia !  VII  8,  3. 
dTrapivn  VII  8,  1;  14,  3;  VIII 

8,4;  C.  V  15,  5. 
dpaxibva  I  1,  7 ;  6,  12. 
dpia  1113,8;   4,2,4;  16,  3; 

17,1;  VI,  2;    3,3;   4,2; 

5,  1 ;  9,  1. 
dpv6TXujccov  VII  8,  3;  10,  3; 

11,  2. 
dcTTpic !  III  8,  7. 
dcTcpiCKOc  IV  12,  2. 
dcxiov!  I  6,  9. 
dcpdpKn !  I  9,  3 ;    III  3,  1 ;   4, 

4;  V  7,  7. 
dcpia!  VII  7,  3. 
dxuvuiii;!  VII  11,  2. 
pXnxpoc  ')  C.  I  7,  4,  5. 
PoiiPuKiac  IV  11,  3. 
PoufidXioc !  m  1 1,  4,  5 ;  IV  8, 2. 
T^Tic    VUll,  12;  C.  I  4,  5; 

VI  10,  7. 
Tcpdvbpuov  II  7,  2;  m  12,  9; 

13,4;  V9,  1. 
TXeTvoc!  III  3,  1;  11,2. 

blOCTTUpOV    III  13,  3. 

bivpdc  IV  7,  1. 
bpaKovTiac  C.  III  21,  2. 
bpuTTnc  C.  I  2,  2. 


bpuTric!  I  10,  6. 
dpevn*)!  IV  4,  6. 
€iX€Tiac8)!  IV  11,  13. 
^aiaTVOc !  (auch  bei  Hesych) 

IV  10,  1,  2. 
iXeioceXivov  VII  6,  3. 
^TTeTivn!  VII  8,  1. 
^TeoKpieoc !  C.  m  22,  2. 
dTujuiobpuc!  1118,2. 
euZuj^ov   I  6,  6;   VII  1/2,3: 

2,  8;   4,  1,  2;  5,  5:  C.fl 

5, 3  (auch  S.  J.  805, 9,  Kaiser- 

zeit). 
ruTia  III  3,  1 :  4,2;  6, 1;  11, 

1,2;  VI,  2,  4;  3,3;  7J. 
j^XioTpOTTiov    VII  3,  1;   8. 1; 

9,2;  10,  5;  15,  1. 
npiTepujv  VII  7,  1,4;   10.2; 

C.  I  22,  4. 
^puTTiov*)  VI  1,  3. 
enXuKpdveia !  I  8,  2 ;  III  3, 1 ; 

4,  2,3,6;  12,  1. 
epauTTaXoc!  m  6,  4;  IV  1,  3. 
euiaI9,  3;  IV  1,3;  eOciani 

4,  2,  6. 
eu|nppov     (diese    Form  statt 

euMPpa)  VII  1,  2. 
Jaauivn  I  13,  1;  C.  II  18,2,3. 
iKiun !   (auch   Hesych)  IV  10, 

1,  2,  4. 
iHivn!  VI4,  3,  9;  1X1,2. 
iTTVov!  IV  10,  1,2,4. 
rvpoc !  m  4,  2. 


')  Bei  Hip.  nach  Gal.  pXnxP<^v. 

•)  ^pevoc  bei  Hdt.  u.  Ari. 

')  Fehlt  bei  Steph.,  wie  auch  ^xeiKpiGoc,  eCXeiGuia  usw.  usw. 

*)  fipuTTOC  bei  Ari. 


Sprachl.  Untersuchungen  zu  Theophrasts  hotan.  Schriften.     177 


KttTXPw^icic  Vm  4,  3;  C.  m 

21,  2. 
Kabuxac !  (bei  Hesych  Kacurac) 

C.  II  17,  3. 
KajLiaKiac !  Vm  7,  4. 
KavQdpeujc !  (fj  fijiTreXoc)  C.  II 

15,  5. 
KauKotXic  Yn  7,  1. 
K€dvu)voc!  (?)  IV  10,  6. 
K^vraupic  IX  1,  1. 
K€VTpo^uppivTi !  m  17,  4. 
K€pauvtov  I  6,  5. 
K^pacoc  (ari,  De  plant)  III  13, 

1,3;  IV  15,  1;  1X1,2. 
Kepuivia  1 11,  2 ;  14,  2 ;  IV  2,4. 
KnXacTpov !  I  3,  6 ;  9,  3 ;  m 

3,  1;  4,5;  IV  1,  3;  V6,  2; 

7  7. 
Kix6pTi!  VII  7,  1. 
kXiv6tpoxoc!  III  11,  1. 
KViKOC  C.  VI  9,  3. 
KOKKUT€a  m  16,  6. 
KoXoiTia !  (bei  Hesych  KoXoiT^a) 

111,2;  m  17,3. 
KoXouT^a!  III  17,  2. 
KoXuTda!  III  14,  4  (wohl  das- 

selbe  wie  das  vorige). 
KopuMpiac!  KI  18,  6. 
Kopuiv6Trouc  Vn  8, 3 ;  C.  II 5, 4. 


k6ctoc  IX  7,  3. 
KpdTaiTOc  m  15,  6. 
KpcrraiTUiv!  m  15,  6. 
KpiGaviac !  Vm  2,  3. 
Kpivujvia!  n  2,  1;   VI  6,  9; 

IX  1,4;  C.  14,  4. 
Kpo|LiuoTriT€iov !  rV  6,  2. 
KpoTu)VTi!  (auch  bei  Hesych) 

18,6. 
Kuajiujv  IV  8,  8. 
KuiH  VII  13,  9. 

KUKTl !    II  6,  10. 

Kuv6ppobov  VI  4,  8. 
Kuvuiip  Vn  7,  3. 
Kuj]LiaKOv!  IX  7,  2. 
XaKdpT] !    (auch   bei   Hesych) 

ni3,  1;  6,  1. 
[X6i|i65u)pov !  C.  V15,  5»).] 
X€ioeacia  VH  4,  2  (Schn.). 
XcMva!  IV  10,  1. 
XeuKdKavGa  VI  4,  3. 
Xiv6cTTapT0v !  I  5,  2. 
Xuxvic  VI  8,  3. 

^aTiibapic  I  6,  12;  VI  3,  4,  7. 
jidXaEic  V  3,  3. 
ILiaXivaedXXri !  IV  8,  12. 
)i€XaTKpavic  IV  12,  1,  2. 
laeXdjiTrupov  VIII  4,  6 ;  8,  3. 
M€Xdv6puov«)  I  6,  2;  V  3,  1. 


^)  Die  Handschriften  haben  Xi^6bopov.  Es  kaim  kein  Zweifel 
hestehen,  daB  es  dieselhe  Pflanze  ist,  die  VIII  8,  5  at^^buipov  geschrie- 
hen  wird.  Beidemal  wird  sie  als  Schmarotzerpflanze  von  pouK^pac 
hezeichnet.  Dafi  A  filr  A  keine  wesentliche  Yariante  ist,  liegt  anf  der 
Hand.  Jedenfalls  muQ  an  beiden  Stellen  der  gleiche  Name  stehen. 
Da  der  Urhinus  Ylll  8,  5  zweimal  at^6buipov  hat  (die  Worte  KaXo6^€vov 
lndXXov  ibiqi,  icTx  bi  t6  al^6biupov  finden  sich  nur  in  ihm),  wird  man 
dieser  Schreihung  wohl  den  Yorzug  gehen. 

■)  ^eXdvbpuoc  Od.,  Aesch. 

XIV,  2.  12 


178 


Ludwig  Hindenlang, 


^4\ivoc !  (=  MeXivn  att)»)  Vm 

1,4;  2,6;   3,2,3;  7,3; 

C.  n  12,  3. 
^eXicc6q>uXXov  VI  1,  4. 
fieoriXn  m  12,  5,8,9;  13,1,3; 

15,6;  17,5;  IV  14, 10. 
MnXujOpov  m  18,  11;  VI 1,  4. 
linvaveoc !  IV  10,  1,  2,  4. 
^iKp6^upToc !  C.  VI 18,  5. 
^iXoc  19,3;  m3,  3;  4,2,4, 

6;  6,  1;  10,  2;  IV  1,  3; 

V7,  6. 
livdciov!   (auch  bei   Hesjch) 

IV  8,  12. 
^udKOvdoc  VI  5,  1. 
^uo<p6vov  VI  1,  4;  2,  9. 
fiupi6iTouc  C.  VI  2,  4. 
fiupTtTnc  C.  IV  6,  9. 
vmpov!  IX  7,  3. 
vapenwd !  VI  1,  4 ;  2,  7. 
ii(piov  VI  8,  1;  Vn  13,  2. 
oicov»)  m  18,  1,2;  VI  2,  2. 
6MOi6Kpieoc !  Vm  1,  1 ;  9,  2 ; 

C.  IV  5,  2. 
6^oi6Trupoc!  Vm  1,  1;  9,  2; 

C.  IV  5,  2. 
6v6TruHoc  VI  4,  3. 
6voxaXlc  Vn  10,  3  (Schn.). 
6£udKoveoc  I  9,  3;  m  3,  1; 

4,2,4;  IV  4,  2;  VI  8,  3. 
6£uKe5poc  m  12,  3. 
6TnTfuiv!  Vn  13,  9. 


6nopdXcaMOV  IV  4,  14;  C.T1 

18,2. 
6peiiTTeXea!  m  14, 1. 
6peoc4Xivov  Vn  6,  3,  4. 
8pMivov  Vini,  4;  7,3. 
6popdTxn  Vm8,4;  C.Ylo,5. 
fipuZov!»)  rV4,  10. 
«ctXitE  m  18,  5. 
6cTpun  in3,  1;  6,3;  10,3: 

C.  V  12,  9. 
6cTputc !  I  8,  2. 
6cTpuc !  m  10,  3  (wohl  auch 

hier  6cTpuTc  za  scbreiben). 
ofiiTTOv!  (ouiTOvHesjch)Il,6; 

6,  9,  11. 
itdboc !  rV  1,  3. 
iravrdbouca!  VI  5,  1. 
iT^ic!  I  6,  5. 
TUiTdviov  I  10,  4. 
m]b6c !  (ttber  irnWv  v^.  die 

Lexika)  V  7,  6. 

irpoufivn  IX  1,  2. 
irrepicI10,5;IV3,  ll;Vni 

7,7. 
irT^pviE  VI  4,  11. 
nuEoc*)  I  5,  5;  6,  2;  8,2; 

9,3;  m 3,  3;  IV 4,1;  5,1; 

V3,l;  4,1,2,5;  5,4;  7,7. 

cdpi  IV  8,  2,  5. 
cnMuba!mi4,4;V7,7(Schn.). 
cicup(TX>ov!I10,7;  VII13,9; 
C.  VI  11,  11. 


*)  Harpokrat.  gibt  diese  Form  auch  zu  Xen.  Anab.  an,  wo  i«Ut 
)J€X(vr|  geschrieben  wird. 
*)  Bei  Hom.  otcOa. 
*)  Bei  Ari.  6puta. 
*)  Das  Adj.  irOSivoc  bei  Dichtem  vor  Theophr.,  s.  S.  107. 


Sprachl.  Untersuchungen  zu  Theophrasts  botan.  Schriften.     179 


ciTaviac !  VIII  2,  3. 
CKUiaXiac  VII  4,  6. 
oreipaia  114,  2 ;  VII,  4. 
CTcXcqpoOpoc  VII  11,  2. 
CTeXic  C.  II  17,  1,  2,  6. 
CTX€TTiic  Vm  4,  3. 
CTparriac  C.  HI  21,  2. 
cupiTfiac  IV  11,  10. 
C(p€vba|iv6c*)  m  3,  1,  8;  4, 4; 

6,1,5;  11,  1,2;  VI,  2,  4; 

3,  3;  7,  6. 
cxoivia!  IV  12,2. 
T€TpdXiH  VI  4,  4. 
TeirrXic  VII  7,  2. 
Tiqpuov!  C.  I  10,  5. 
TpaTdKavOa  IX  1,  3. 
Tpixo^iavec  VII  14,  1. 
TU(pnI5,3;8,l;IV10,l,5,7. 


iibvov  (ari  De  plant)  1, 1,  11; 

6,  5,  9. 
6Troxoip{c!  Vn7,  1;  11,4. 
uqp^ap !  (auch  bei  Hesych)  III 

16,1;  C.  n  17,  1,2,  6. 
qpdcKov!  (bei  Hesych  qpdcKOc) 

III  8,  6. 
qp€XX65puc!  I  9,  3;  m  3,  3; 

16,3. 
q>iii3C  VII,  3;  4,1;  5,1,2. 
qpiXuKTi  19,  3;  III  3,  1,  3;  4, 

2,4;  V6,  2;  7,7. 
qpiXupda  I  9,  3 ;  m  3,  3. 
qpX6Tivov  VI  8,  1,  2. 
Xa^aipaToc !  m  18,  4. 
XaimaibdqpvTi  EI  18,  13. 
XapaKiac  IV  11,  1. 
x6v5puXXa  VH  7,  1;  11,4. 


n.  Von  einzelnen  Teilen  bestimmter  Pflanzen. 

Kpdvov  C.  mi,  4;  10,2. 
KUibuov  VI  8,  1. 
XoOccov  m  9,  7. 


dvenXn  iv  lo,  4;  11,4. 

dcqpapaTia !  VI  4,  2. 

p6Tpuov  III  7,  3. 

ciXeiGuia !  V  9,  8 ;  C.  V  4,  4. 

Ouiov  V  2,  1. 

KauXiac!  VI  3,  2;  1X1,7. 

K6pciov  rV  8,  11. 

xpdboc(Name  krankhafter  Aus- 

wiichse  des  Feigenbaumes) 

IV  11,  4. 


^acTixn  VI  4,  9;  IX  1,  2. 

nipaov  n  2,  10. 

(TreTacoc?  IV  8,  9,  s.  dariiber 

S.  50  f.). 
CKaXiac!  IV  6,  11. 
qpauXia  H  2,  12;    C.  VI   8, 

3,  5. 


epiii;  V  4,  4,  5. 


m.  Von  Tieren. 

I  liibac  C.  IV  15,  4. 


TdfiPpn,  ein  fiTOE  efpim^vov,  das  die  Ausgaben  I  3,  1 
bieten,  ist  oben  nicht  aufgezahlt   Theophrast  gibt  an  dieser 


')  cq>€vbd^v€Toc  bei  Kratin.  und  Ar. 


12* 


180  Ludwig  Hindenlang, 

Stelle  die  verschiedenen  Formen  des  Habitus  an  und  fiihrt 
sie  an  allgenieinen  bekannten  Gewachsen  vor  Augen.  So 
werden  fiir  den  Begriff  *Bauni*  als  Beispiele  genannt  dXda, 
cuKTi,  dfjiTrcXoc,  fiir  *Strauch'  pdioc,  TToXioupoc,  fiir  *Staade* 
aufier  y&\i^pr\  noch  TniTavov,  ftir  *Kraut*  (d.  h.  Pflanzen  mit 
dunnem  Stengel)  citoc,  Xdxava.  Unmoglich  kann  nun  hier 
neben  TrriTavov  eine  dem  Namen  und  der  Art  nach  vollig 
unbekannte  Pflanze  als  Typus  gelten,  und  es  ist  nur  zu 
verwundem,  dafi  Wimmer,  der  doch  sonst  mit  Konjekturen 
nicht  zuriickhielt,  sich  hier  mit  der  Uberlieferung,  aller- 
dings  zweifelnd,  zufrieden  gab.  Und  dabei  scheint  mir  die 
Losung  des  Ratsels,  wenigstens  in  sachlicher  Hinsicht,  nahe 
zu  liegen.  Eine  kleine  Anderung  der  Uberlieferung  fiihrt 
auf  das  Wort  KpdfiPn  =  Kohl,  eine  fiir  den  Begriff  q)puTavov 
ebenso  charakteristische  Pflanze  wie  TiriTavov.  Doch  diirfte 
man  damit  erst  eine  varia  lectio  gefunden  haben,  denn 
Theophrast  kennt  in  seiner  wissenschaftlichen  Sprache  nur 
^dqpavoc  als  Namen  des  Kohls.  Kpdiipn  dagegen  ist  entweder 
eine  lokale  Bezeichnung  dafur  oder  ein  Wort  der  Vulgar- 
sprache,  vgl.  Aristot,  De  animal.  hist.  551  a  16:  ^dcpovoc, 
Tiv  KaXoOci  Tivec  KpdjLiPnv.  Mit  der  Einfiihrung  von  KpdMPn  in 
die  Schriftsprache  hangt  zugleich  der  Bedeutungswechsel  von 
(bdcpavoc  zusammen.  In  der  alteren  Literatur  ist  f^dcpavoc 
=  Kohl  und  ^acpavic  =  Eettich,  und  diese  altere  Termino- 
logie  hat  auch  Theophrast  beibehalten.  Erst  als  KpdjLipri  als 
Name  des  Kohls  allgemein  aufkam,  verlor  ^dq>avoc  seine  ur- 
spriingliche  Bedeutung  und  riickte  an  die  Stelle  von  ^aqMxvic 
(=  Rettich),  so  schon  in  der  mittleren  Komodie.  —  An  unserer 
Stelle  wird  man  also  bei  der  Lresart  KpdjLipri)  &uf  die  man 
zunachst  gefiihrt  wird,  nicht  stehen  bleiben,  sondem,  von 
der  varia  lectio  ausgehend  und  Theophrasts  Sprachgebrauch 
folgend,  die  Heilung  des  Textes  in  der  Einsetzung  von  pd- 
cpavoc  finden.  Auch  sonst  nennt  Theophrast  ^dq>avoc  und 
rrriTavov  ofter  zusammen,  so  I  3,  4;  9,  4;  VI  1,  2;  VII  6, 1; 
C.  14,  2;  m  19,2. 


Sprachl.  Uniersuchungen  zu  Theophrasts  botan.  Schriften.     181 

Ergebnisse: 

Aus  den  vorstehenden  Zusammenstellungeu  ergibt  sich 
zahlenmaBig,  —  was  als  allgemeine  Beobachtung  iangst  bekannt 
ist,  —  daB  Theophrast  im  Wortschatze  am  meisten  von  seinen 
beiden  Vorgangern  in  der  Naturwissenschaft,  dem  lonier  Hippo- 
krates  und  dem  im  ganzen,  wenn  auch  nicht  im  Sinne  eines 
Isokrates,  attisch  schreibenden  Aristoteles  beeinfluBt  ist.  Die 
Ubereinstimmung  entspringt  nicht  etwa  nur  den  stofflichen 
Beriihrungsflachon,  eine  innere  sprachliche  Verwandtschaft 
tritt  klar  genug  zutage.  DaB  beide  Stromungen,  die  eine  aus 
der  alteren  reinen  Naturwissenschaft  der  lonier,  die  andere 
aus  der  jtlngeren  attischen  Philosophie,  zu  der  die  Natur- 
wissenschaft  nur  ein  spat  entwickeltes  Supplement  bildet,  in 
dem  Stile  des  in  ionischer  Kolonie  geborenen  und  in  Attika 
lebenden  Aristoteles  oft  ineinanderflieBen,  darauf  wurde  in 
der  Einleitung  dieses  Abschnitts  bereits  hingewiesen.  Und  da 
aus  ihnen  tiberhaupt  die  wissenschaftliche  Terminologie  der 
Koivri  entstand,  so  ist  das  Zusammentref fen  beider  in  der  Sprache 
Theophrasts  ganz  nattirlich.  Von  den  135  Wortern,  die  Theo- 
phrast  mit  Hippokrates  gemeinsam  hat,  sind  nur  24,  nfimlich 
dppOTovov,  dKTf),  <ipKeu0oc,  pXiTOV,  bacpvic,  bpoKOVTiov,  dXeXi- 
ccpaKOC,  ipuciMOV,  i7mo)Lidpa9ov,  iTnrocpeiuc,  Kapbd^ujjuov,  Kev- 
Taupiov,  Kveiwpoc,  XeuK6'iov,  TidvaKec,  irepc^a,  ttoXiov,  caTdveioc, 
CTpuxvoc,  cxivic,  Tep^ivOoc,  tt^Xic,  cpuciTH,  x^^^Poivri  Namen  von 
Pflanzen  oder  Pflanzenteilen,  von  den  245  Wortem  aus  dem 
Sprachschatze  des  Aristoteies  gar  nur  fiinf,  nfimlich  dcpdKri, 
pdXcainov,  pocrpuxiov,  KuvocPaTov,  TTiKpic,  und  nur  acht  Tier- 
namen :  4XiKr|  (bei  Theophr.  aber  Pflanze),  KevTpfTTic,  XaifiapTOC, 
X6q)oupov,  CKU)Xr|Kiov,  cqpriKiov,  uTToXotc,  xpv^caXXic,  und  von  den 
101  Wortem,  die  sich  bei  Hippokr.  und  Aristot.  zugleich 
finden,  sind  nur  zehn:  d^UJMov,  dpov,  Ppuov,  dTrdreTpov,  iSia 
(doch  nur  bei  Theophr.  Pflanze),  KerxPOMic,  Trpdciov,  cTpou- 
Oiov,  Ticpri,  x^^poTia  Pfianzen-  und  zwei :  Kdfiirri,  xoi|iaiX£ujv  (bei 
Theophr.  aber  Pflanze)  Tiemamen.  In  der  Hauptsache  sind  die 
ubrigen  Worter  termini  technici  der  wissenschaftlichen  Sprache ; 
sie  gaben  zugleich  die  Muster  ftir  Neubildungen  ab,  die  im 


182  Ludwig  Hindenlang, 

Interesse  einer  prazisen  und  knappen  Ausdrucksweise  gebotea 
waren.   Dazu  kommen  die  rein  ionischen  Einschlage,  die  bei 
Theophrast  sowenig  wie  bei  Aristoteles  verwunderlich  sini 
Auf  diese  Weise  erklart  sich  auch  die  Beriihrung  mit  der 
dem  lonischen  entsprungenen  Dichtersprache.    Als   termini 
(also  an  mehreren  Stellen)  finden  wir  daraus  bei  Theophr.: 
dKpe^div,  dTTOx^uJ,  dqpuXXoc,  paOuppi2!oc,  Porpuuibnc^  ^dTtvoc, 
eOoc^oc,  euoc^io,  OdXeia,  KaXXiKapiToc,  KOTrpiZu,  TreuKivoc,  itoXiM' 
pXacTTic,  7rp6c€iXoc.  Wahrend  nun  von  den  iibrigen  allgemein 
auch  poetischen  Wortem  nur  14  Pflanzennamen  siud  (PoXpivii^ 
TiTOipTOV,  ^pivov,  Kapua,  KXiiOpa,  kokku^hXov,  Xeipiov,  )i£cmXov, 
^nX^a,  iraXioupoc,  Tipacia,  ckoXu^oc,  c6tkoc,  udKivGoc),  roachen 
diese  bei  den  besonders  aufgezahlten  Wortern  aus  der  Komddie 
fast  die  Halfte  aus,  von  75  folgende  32:  atTi^poc,  aXiMOv, 
dv€jLidjVTi,  dv9€piK6c,  dpaKoc,  p6XPoc,  Poutojlioc,  th^wov,  frireioy, 
lv6puCK0V,   f)|i€poKaXX4c,   Optov,   icpuov,   iujvia,  KdKTOc,   K€5pic, 
Kix6ptov,  KOiE,  KOKKu^riX^a,  K^^apoc,  K6pxupoc,  Kpdfipoc,  Kpdv€OV, 
XdOupoc,  ^dcTT€TOv,  lit^aiKuXov,  jiiupptvoc,  ^uppivri,  dviuvtc,  mcoc, 
cqpdKoc,  ipaT^TTUJTwv ;  von  den  29  Wortem,  die  sich  in  der 
Kom5die  und  bei  Hippokrates  finden,  sogar  23:  d^dpaKOV. 
dMUT^dXri,  dvbpdxvri,  dipdq^aEuc,  p6XptToc,  TOTT^Xic,  0€pMOC, 
6pt5aKivT|,  GiJ^Ppa,  linTOciXtvoc,  KoXa^ivSTi,  KaTTTTapic,  KicBoc, 
vdpboc,  666vtov,  tt€X€kTvoc,  jid^voc,  fiaq)avic,  cibtov,  CKajuiujvia 
t€utXiov,  Tt6ufiaXoc,  ujki^ov;  von  den  12  Wortem,  die  auBer 
der  Komodie  Hippokr.  und  Aristot  haben,  folgende  9 :  aipa, 
d^uT^aXfl,  €uvouxiac,  6u)liov,  KUTtcoc,  |ui€XIXujtoc,  vdTTu,  TrnTovov, 
ctcu|LiPptov,  und  von  den  23,  die  sich  in  der  Komodie  und 
bei  Aristot  finden,  folgende  7 :  d^uTbaXov,  6puaXXic,  K^Ttvoc 
Kurrapoc,  TTpacoKOupic,  ^dcpavoc,  cuKd^tvov.   Dafi  sich  in  der 
Komodie  soviel  Pflanzennamen  finden,  ist  nicht  weiter  ver- 
wunderlich.    Es  sind  zumeist  Gemiise-  und  GewiirzpflanzeD, 
die  im  btirgerlichen  Leben,  das  die  Komodie  mit  Vorliebe 
schildert,  eine  mehr  oder  minder  wichtige  Rolle  spielen. 

Der  VoIIstandigkeit  wegen  seien  auch  die  iibrigen  vor 
Theophrast  vorkommenden  Pflanzennamen  besonders  zii- 
samraengestellt  Von  den  31  Wortem,  die  bei  Dichtern  und 
Hippokr.  belegt  sind,  zahlen  hierher  17:  dbiavTov  (nur  bei 


Sprachl.  Untersuchungen  zu  Theophrasts  botan.  Schriften.     183 

Theophr.  Pflanzenname),  dpT€MOv,  dccpdpaToc,  4X^viov,  ipeiKTi, 
f)buoc^oc,  KapxcxpCac,  KOpiawov,  ku^ivov,  imeXia,  ^ivOct,  vdpKiccoc, 
npdcov,  ^oOc,  cToiPr),  TeOiXov,  Tpi^oXoc;  von  den  11  Wortern, 
die  die  Dichter,  flippokr.  und  Aristot.  haben,  7 :  dKaXriqpnj  PdTOC, 
T6TTPOc(nurbeiTheophr.Pflanze),  kvtikoc,  dpiTavov,  TroXuTr65iov, 
ci6ti;  ferner  haben  wir  bei  Dichtem  und  Aristot.:  dTPwcnc, 
K€pKic(nur  bei  Aristot.  und  Theophr.  Pflanzenname),  ^TXvn ;  bei 
Herodot:  Ke6pia;  bei  Dichtem  und  loniera:  dTXOuca,  dvtjGov 
(dwTicov),  drrdXapoc,  dTpaKTuXic,  dipivGtov,  pouKepiuc,  fpevoc, 
^peuG^bavov,  GpibaH,  TouXoc,  Kdp6a|Liov,  Kacia,  K^vuZia,  KpiKOc, 
Kpivov,  KUTTeipov,  oivapov,  dHuTi,  qpiXupa,  qpXeu^c,  X€Xi56viov  (nur 
bei  Theophr.  Pflanze);  bei  Plato:  dmov,  KepdcpoXoc  (nur  bei 
Theophr.  Pflanze) ;  bei  anderen  Autoren :  dcrrdXaOoc,  XdiraOov, 
^dpaGov,  6X6cxoivoc,  6Xupa,  6popoc,  oOov,  i!)o&ujvia,  ciKua, 
ocdvbi^,  CTupaE,  qpeXX^c,  qpuKiov. 

An  Neubildungen  von  Wortern  flnden  sich  bei  Theophrast 
nicht  weniger  als  1333,  davon  651  nur  bei  ihm;  davon  sind 
188  Pflanzennamen,  von  denen  79  auch  spater  nicht  be- 
legt  sind. 

Bei  den  einzelnen  Wortgmppen  laBt  sich  der  Einflufi 
des  lonischen  der  alteren  Naturwissenschaft  von  dem  des 
Attischen  der  Philosophie  des  4.  Jahrh.  im  allgemeinen  nicht 
trennen,  da  sich  die  meisten  WortbUdungsgruppen  bei  Hippo- 
krates  wie  bei  Aristoteles  finden.  Immerhin  ergeben  sich 
einige  beachtenswerte  Scheidungen. 

Was  zunachst  die  Bildungen  mit  Vorsilben  anbe- 
langt,  so  entfaUen  die  meisten  auf  Prapositionen  (381).  Von 
Aristoteles,  der  ebenfalls  viele  neue  Worter  auf  diese  Weise 
geformt  hat,  tibernahm  Theophrast  74,  von  Hippokrates  (den 
loniem)  52.  Von  den  Doppelzusammensetzungen  sind  der 
sonstigen  griechischen  Sprachbildung  entsprechend  die  mit 
Tipo-  und  cuv-  beginnenden  am  haufigsten  (12  und  21).  Be- 
achtenswert  sind  die  Zusammensetzungen  mit  ^Tn-  und 
UTTO-,  bei  denen,  namentlich  bei  Otto-,  die  Praposition  eine 
Milderung  des  Wortbegriffs  bezeichnet,  also  einem  deutschen 
'etwas'  entspricht;  beide  driicken  also  den  Begriff  der  An- 
naherung  aus,   der  sich  aus  ihrer  Gmndbedeutung  ergibt. 


184  Ludwig  Hindenlang, 

Von  Hippokr.  hat  Theophr.  uttotXicxpoc,  uTToneXioc,  imocuxwc, 
von  Hippokr.  und  Aristot  u7r6XeuKOC,  von  Xenoph.  dTr&vOoc 
Neu  sind  bei  ihm:  dTriPapuc,  imTXuKuc,  dmbacuc,  iiriXwKuc 
dm)i4Xac,  dmmKpoc,  im7T6pq)upoc,  4mTTuppoc,  dmcaTrpoc,  IttouXoc, 
£qpa)i)ioc,  fcpurpoc;  67TdpTiXoc,  u7T6X€7Tpoc,  u7ToXi7Tapoc,  (nTomKpoc, 
u7TocTp6TTwXoc,  also  durchweg  Adjektiva  der  sinnlichen  Wahr- 
nehmung. 

Auch  die  Zusammensetzungen  mit  a  privativum  sind 
zahlreich  (50).  Hier  ist  wohl  der  EinfluB  der  attischen 
Philosophensprache  erkennbar.  Denn  wfihrend  Theophrast 
mit  anderen  Autoren  nur  dqpuXXoc  (poet),  dTXuKrjc  (ffip.,  Xen.) 
teilt,  tibernahm  er  von  Aristoteles  20  Worter,  darnnter  die 
termini  technici  dppujxoc,  dvauErjc,  dTrupnvoc,  dxu^oc.  Dagegen 
sind  die  Bildungen  mit  eu-  mehr  ionischen  Ursprungs.  Zu- 
nachst  gehoren  sie  wohl  zu  den  altesten  Sprachmitteln  der 
Poesie,  dann  finden  wir  sie  auch  bei  ffippokrates  und  Ari- 
stoteles.  Von  Dichtern  iibemahm  Theophrast  acht  (euepTTC, 
eOKT^avoc,  eOHooc,  euoc^ioc,  euperjc,  eupoeu),  europvoc,  euoc^ia), 
von  Dichtern  und  Aristot  vier  (eueiXoc,  euKa^rrric,  euKparic, 
eOKaprrfa),  von  ffippokr.  sechs  (euirpiCTOc,  euxpoqpoc,  euTrvow, 
eucpopia,  euxuXia,  euroK^uj),  von  Hippokr.  und  Aristot  sieben 
(etiaTToXuToc,  eurjKOoc,  euKa^Trroc,  eOjieTdpXnToc,  euTreTrroc,  eu- 
capKia,  euxpoia),  von  Aristot  zwolf  (euau^ric,  eubiaipcTOC,  eu- 
OedipriToc,  euOpaucroc,  euErjpavTOC,  eikriTTTOc,  euTOKOc,  euroiioc, 
euqpGapToc,  euPocia,  eOcGlveia,  eufieXiT^ui).  —  Von  Bildangen 
des  Aristoteles  mit  buc-  hat  Theophrast:  bucaqpaipeTOC,  buc- 
9urjc,  bucxuXoc. 

Unter  den  zu  diesen  Gruppen  gerechneten  Wortem  be- 
finden  sich  mehrere,  die  man  als  zusammengesetzte  Yerbal- 
adjektiva  anzusehen  hat,  so  dppuiTOC,  dOeujpfiTOc,  dvaXXoiwTOC, 
dppi2[uiToc,  bucacpaipriToc,  euaTrdXuToc,  eubtaipeToc,  euOeuipirroc, 
euOpaucroc,  euKajiTrroc,  eij|uieTdpXTiTOC,  euEripavTOC,  euTTeTrroc, 
cdTTpicTOc,  eucY]Trroc,  euqpOapToc  aus  dem  Sprachschatze  der 
friiheren  Autoren.  Theophr.  bietet  zuerst:  dpXdcTiiToc,  dTC- 
ujpTnTOc,  dSdpicroc,  dKOviaroc,  dK67TpiCTOC,  dX6TncToq  dvepiva- 
croc,  dvubpeuToc,  dTreX^KriTOc,  drr^TTavTOC,  dTTepiTTUJTOC,  dbid- 
q)paKTOc,  dvaTT6)iiKToc,  dverriboTOC,  bucauEriTOC,  bucdpTuaoc, 


Sprachl.  Untersuchungen  zu  Theophrasts  botan.  Schriften.     185 
bucOXacToc,  bucEripavTOC,  bucTrpicioc,  bucqpGapOoc,  buccxicroc, 

ftuCaTTOTrrUJTOC ,       buCbiaipCTOC ,      bUCbldTTVeUCTOC ,      bUCfeldTTllCTOC , 

bucKdraKToc,  bucKaTdTreTTTOC,  bucTrepiKdBapTOC ,  €U€1|ititoc,  eu- 
OepiiavToc,  euKrJTTeuToc,  eiijbiepiCTOc,  €utt€X4ktitoc,  euTTupujTOc, 
€i;cu|LiqpuToc,  eOcxiCToc,  etrrpuTnToc,  euxiiipicToc,  eOoTTOTrrujToc, 
eObidxuToc,  €iiTT€piaip€Toc,  e^TTpoccpuTOC,  eucujLiqpuTOC,  dazu  noch 

TTpOaTTOTTTUITOC,    Ta£l62IUJTOC. 

Die  Geschmeidigkeit  der  spateren  griechischen  Sprache 
ermoglichte  es  Theophrast,  durch  Zusammenfiigung  zweier 
Wortstamme  neue  festbestimmte  Begriffe  zu  schaffen  und 
dadurch  eine  stilistisch  ermiidende  Monotonie  zu  meiden. 
Bildungen  wie  dTnqpu\X6KapTT0c,  iiiKpOKapTTia,  crevoqpuXXia  sind 
bei  sprachlicher  Glatte  termini  von  einer  prazisen  Begrenztheit, 
wie  sie  die  Wissenschaft  in  unserer  Sprache  oft  vermiBt^). 
Der  eine  Teil  der  Zusammensetzungen  ist  bei  Theophrast 
raeist  ein  allgeraeiner  morphologischer  Begriff,  der  durch  den 
zweiten  Bestandteil  naher  charakterisiert  werden  soll;  dahin 
gehoren  die  Bildungen  mit  j^iSa,  pXdcToc,  crdXexoq  KauX6c, 
qpXoioc,  qpuXXoc,  62oc,  fyiicxoc,  KapTTOC,  crdxuc,  CTrepjia,  x^^^c, 
TTuprjv  etc.  Am  meisten  treten  Zusammensetzungen  von  Ad- 
jektiven  und  Substantiven  auf;  bei  denBildungen  mitVerbal- 
stamraen  iiberwiegen  weit  die  mit  qpopduj  (24)  und  q)uuj  (10). 
Mehrere  ahnliche  Bildungen  fand  Theophrast  schon  bei 
friiheren  Autoren,  in  erster  Linie  wieder  bei  Hippokrates  und 
Aristoteles;  dann  auch  bei  Dichtem.  Dahin  gehoren  die 
Zusammensetzungen : 

1.  zweier  Substantivstamme :  j^i2IoT6|bioc  Soph.,  CTeqpavri- 
7tX6koc  Parmen.,  uXoT6|ioc  poet,  t>\loTO\ii{X)  Hip.,  dvbpo^rjKnc, 
Xen.,  KeqpaXaXYrjc  Xen.;  bei  Ari.:  ckujXtikot6koc,  (bei  Theophr. 
auBerdem  cku)XtikoP6poc),  ^iXubpoc,  iboTOK^u),  d;oT6Koc. 

2.  eines  Adjektivs  mit  einem  Substantiv :  paGuppiZloc  Soph., 
ic6b€vbpoc  Pind.,  KaXXiKapTTOc  Trag.,  XeuKavBnc  Pind.;  Soph., 
TToXuav9r|cHora.,TTUKv6qp6aX)iocEur.,  TToXuqpuXXoc  Kom.;  bei  Hip. : 

*)  Im  Deutschen  mUssen  die  meisten  Wortzusammensetzungen 
Theophrasts  durch  mehrere  Wdrter  umschrieben  werden,  oder  sind 
etwa  Obersetzungen  wie  'sehnenstengelig*  fCir  vcup^KauXoc  wohlklin- 
gende  Bildungen? 


186  Ludwig  Hindenlang, 

KoXXicpuXXoc,  )iiKp6qpuXXoc,  TrevTdqpuXXoc,  dXiTOTpocpoc,  iruKvdppi- 
loc ;  bei  Hip.  und  Ari. :  XcTrrdbep^oc,  noXuT^KOC,  dXiTOTpoq^oc, 
TToXucToixoc;  Pa9uT€ioc  Hdt,  )i€XdTT€iocHdt,f|buoivoc  Appollod., 
Xen.,  ^ov6kujXoc  Hdt,  Ari.,  dXiT^TOVOc  Hdt,  Ari.;  bei  Ari-: 
icoTTaxnc,  XeTTTo^epric,  |uiaKpopi6Tiic,  |iov6xpooc,  dXiTOCTrtp^aTOC, 
TTXaTuqpuXXoc,  ttoXutiwvioc,  ttoXuoCoc,  TToXucapKOC,  iroXucTTep^oc, 
iToXuTOK^uj ;  dazu  von  Attikern,  bei  denen  sonst  nur  Zusammen- 
setzungen  mit  ttoXuc  haufiger  sind :  XeiTT^Teioc  Thuk.,  ico^rJKiic 
und  icocKeXrjc  PL,  Ari. 

3.  eines  Substantivs  mit  einem  Verbum:  iTupoq>6poc  poet, 
q)uXXoq)6poc  Pind.,  dv6oqp6poc  Aristoph.,  ciT096poc  Hdt,  cap- 
KoqpdTOC  Ari. 

4.  eines  Adjektivs  mit  einem  Verbum:  KaKOTToi6c  Pind., 
liovoqpunc  Hdt,  Ari.;  bei  Ari:  icoqpurjc,  6Xit6xooc,  ttoXuxooc: 
dazu  bei  Plat :  KaKoqpurjc,  6^oqpur|c.  Mit  Ausnahme  Ton  ^ilo- 
TO^^ui,  (jiOTOK^UJ,  iToXuTOKiu),  ^aKpopi6Tr)c  sind  es  nur  Adjektiva, 
von  denen  die  mit  ttoXu-  und  6Xito-  gebildeten  eigentlich  nichts 
Ungewohnliches  sind.  Theophrast  ging  hier  indes  viel  weiter. 
Fiir  ihn  liefien  sich  alle  Adjektiva  zusammensetzen  und  davon 
wieder  Substantiva  and  Verba  ableiten :  Bildungen  auf  -ptQo, 
-qpuXXia,  auf  -ciTopeuj,  -qpu^uj  sind  in  der  griechischen  Sprache 
durchaus  neu.  Am  haufigsten  sind  natiirlich  auch  bei  Theo- 
phrast  von  den  Zusammensetzungen  mit  Adjektivstammen  die 
mit  7ToXu-(27),  dann  folgen  die  mit  dXiTo-(14),  KaKo-(7),  Xeirro-  (7), 
^ovo-  (7),  iiaKpo-  (6). 

An  den  Neubildungen  durch  Suffixe  lafit  sich  noch 
offensichtlicher  der  EinfluB  beider  Hauptquellen  nachvireisen : 

Von  den  selteneren  Substantivbildungen  auf  -dc  sind 
schon  vor  Theophr.  belegt :  XoTrdc  Archestr.,  Kom.,  ArL,  diTro- 
qpudc  und  TTapaqpudc  Hip.,  Ari.,  ^udc  Ari.  Zahlreich  sind  die 
Bildungen  auf  -ia,  die  auch  im  Attischen  nicht  selten  sind. 
Als  termini  iibemahm  Theophr. :  euKapiTia  Ari.,  euoc^ta  Soph., 
eOx^^ict  Hip.  Besonders  beliebt  sind  sie  bei  Aristot,  von  ihm 
stammen  bei  Theophr. :  djLieTapXncia,  dTTeipia,  dTrXucio,  eupocio, 
veuiXKia,  6^ujvu)ita,  cucTOixta,  iiTTepofjippia.  Die  Bildungen  auf 
-cic  sind  eine  Eigentiimlichkeit  der  attischen  Philosophen- 
sprache;  so  iibernahm  Theophr.  von  Plat :  &taKdOapcic,  KXdcic, 


Sprachl.  Untersuchungen  zu  Theophrasts  botan.  Schriften.     187 

TiGrjvricic,  von  Aristot. :  fi&puvcic,  dvaGujiiaac,  auavcic,  pXdcTTicic, 
TeiTviacic,  T€ucic,  ?KTr€i|iic,  koXoucic,  fidvujcic,  )i6Xuvctc,  irdxuvoc, 
neTTavcic,  irXdcic,  7Tp6ujcic,  ttukvujcic,  rcXeiujac,  TpiGcic,  von  Plat. 
und  Aristot :  dXXoiujcic,  (XXeiipic,  kuticic,  KdbXucic,  6)ioiu)ac,  dc- 
qppiiac,  Trribiicic,  TriXiiac,  Trrujcic,  cxicic.  Viel  seltener  als  in  der 
Koine  sind  in  der  alteren  griechischen  Sprache  Bildungen  auf 
-fia  und  auf  -cn6c.  Von  alteren  begegnen  wir  bei  Theophr.: 
d7T6^aT^a  Soph.,  Hip.,  £uc)Lia  Archestr.,  Hip.,  Ari.,  ?XKU)fia, 
?p€T^a  Hip.,  dTT6pr|)Lia  PL,  Ari.,  cxic)Lia  Ari.,  cT^p^uj^a  Anaxag., 
Ari.,  cq)aK€Xic)bi6c  Eur.,  Hip.,  dq)opic)Li6c,  )Li€T€UjpiC)i6c,  Hip., 
Ari.,  biopic)Li6c,  )ui€piC)Li6c,  cximaTic)Li6c,  x^pic|Li6c  Pl.,  Ari.  — 
Aus  der  attischen  Volkssprache  darf  raan  vielleicht  die  De- 
minutivbildungen  auf  -lov  herleiten;  auch  bei  uns  eigenen 
die  Bildungen  mit  den  Suffixen  -chen,  -lein  zunachst  der 
Dialektsprache  und  gelangen  von  hier  iiber  und  durch  das 
Volkslied  in  die  hohere  Poesie.  Die  griechische  Eomodie  hat 
die  von  der  Tragodie  gemiedenen  Deminutiva  verhaltnismaBig 
haufig  nach  der  Volkssprache ;  daher  auch  bei  Theophr.: 
PoTdviov  Antiph.,  KXivdpiov  Ar.,  KuXiKiov  Epikr.,  ^i2iov  Ar., 
Antiph.;  Aristot  schon  bei  Pocrpuxiov,  TT€piKdpTTiov,  /!»apbiov, 
CKUjXr)Kiov,  cqpn^^^ov;  auBerdem  schon  bei  friiheren  belegt 
cqpaipiov  Demokr.,  TpaTT€Ziov  Lys.,  cpuKiov  Alex.,  Pl.,  Ari. 
Doch  konnte  hier  auch  ionisches  Ferment  mit  vorliegen; 
der  ionische  lambos  hat  Deminutiva. 

Bei  den  Adjektiven  findet  sich  die  Endung  -ik6c  24  mal. 
Diese  Bildung  ist  bei  den  loniern  ebenso  wie  in  der  gewohn- 
lichen  Atthis  des  5.  Jahrh.  seltener,  dagegen  seit  der  Sophisten- 
zeit  haufig  bei  den  attischen  Philosophen.  Aus  dem  Sprach- 
schatze  des  Hippokrates  begegnen  wir:  KaT€pTacTiK6c,  ctu7ttik6c, 
aus  Hip.  imd  Ari.:  auHr|TiK6c,  TtvvnriK^c,  KauTiK6c,  HnpavTiK6c, 
uttvu)tik6c;  aus  XeaundAri.:  ku)Xutik6c,  9ucik6c;  aus  PL:  ^Xkti- 
k6c,  KriTToupiK6c,  TTup€UTiK6c ;  aus  Pl.  und  Ari. :  biaKpmK6c,  9€p- 
|LiavTiK6c,  0p€TrnK6c,  oiKobo)iiK6c,  ^utttik6c,  T)LiriTiK6c,  cpOapnK^c ; 
aus  Ari. :  t€vik6c,  b€p^avTiK6c,  br]KTiK6c,  ^KKpiTiK^c,  vocrmaTiK6c, 

dpTaVlK6c,  TTa9riTlK6c,  TT€piTTUJ)LiaTlK6c,  TTV€U)LiaTlK6c,  CTT€p)iaTlK6c, 

CT€priTiK6c,  cuj)LiaTiK6c,  TriKTiK6c,  uXik6c.  Man  beachte  dabei: 
vor  Aristoteles  begegnen  wir  fast  nur  Bildungen  vom  Adj. 


188  Ludwig  Hindenlang, 

verb.  (maa  konnte  sie  beinahe  selbst  Adj.  verb.  mit  aktiver  Be- 
deutung  nennen);  ausgenommen  sind  nur  qpuciKOC  Xen.  Ari., 
KTiTroupiK6c  Pl.  und  oiKo6o|biiK6c  Pl.,  Ari.,  also  2  davon  bei 
Plato.  Bei  den  von  Aristoteles  tibernommenen  Wortem  da- 
gegen  tiberwiegt  die  Zahl  der  von  Substantiven  abgeleiteten 
Bildungen.  Es  gehoren  dahin :  t€vik6c,  &6p|iaTiK6c,  voaiMcmKOC, 
6pTaviK6c,  7Ta6riTiK6c,  TrepiTTiujiaTiK^c,  irveu^aTiKOC,  CTrep^cmKOC, 
cui^aTiK^c,  uXik6c.  Theophrast  folgt  auch  in  dieser  Hinsicht 
seinem  Lehrer,  also  der  attischen  Philosophensprache.  Bei 
ihm  sind  14  der  Adjektiva  auf  -ik6c  von  Substantiven  ge- 
bildet,  namlich  (iKav0iK6c,  dKp€|ioviK6c ,  d^afiKOc,  dvGiKOC 
(neben  dv9r)TiK6c),  pXacTiK6c  (neben  pXacTTiTiKOc),  ftcvbpiKOC, 
KauXtK6c,  t>oifXK6c^  CTe(pavu)^aTtK6c  (neben  creq^avujTiKOc),  uXi)- 
^aTtK6c,  qppuTaviK^c,  qpuXXtK^c;  dazu  dKavtK6c,  ^iriKUJviKOC.  — 
Selten  sind  die  Adjektiva  auf  -ripoc;  von  friiheren  begegneu 
wir  ctTTip6c  Hip.,  Ari.,  dXairip6c  Hip.,  Pind.,  Pl.,  paXaviipoc  Ari. 
—  Die  Bildungen  auf  -tvoc  dienen  fast  nur  zur  Bezeichnung 
der  Holzart,  darum  sind  sie  nicht  zahlreich.  Wir  finden 
bei  Theophrast  nur  vier  Neubildungen :  dlKTivoc,  Wtivoc 
7TT€X€ivoc,  Tep^tv6tvoc,  wahrend  er  von  fruheren  Autoren 
neun  iibernommen  hat:  ^divoc  Hom.,  dXdTtvoc  Hom.,  Eur., 
Timoth.,  iTcivoc  Hdt,  Kp6Ktvoc  Demokr.,  Anaxil.  com.,  Xdinvoc 
Anakr.,  ireiJKtvoc  Trag.,  TrtTiiivoc  Hip.,  Trpivtvoc  Hes.,  Antiph., 
Ari.,  TTuEtvoc  Hom.,  Kom. 

Als  charakteristisch  fiir  Theophrast  darf  man  die  vielen 
Bildungen  auf  -oetbrjc  bezw.  -Ubbric  bezeichnen.  Es  sind  im 
ganzen  90,  davon  42  von  einzelnen  Pflanzennamen  abgeleitet 
Fiir  die  Art  seiner  Beschreibung,  die  ein  besonderes  Gewicht 
atif  die  Vergleichung  legt  und  bei  unbekannten  Pflanzen 
durch  die  Beziehung  auf  bekannte  eine  anschauliche  Yor- 
steliung  erwecken  will,  sind  diese  Sprachbildungen  ein 
hauptsachliches  Hilfsmittel.  So  verwendet  sie  Theophrast  bald 
zur  Gharakterisierimg  des  ganzen  Habitus  (wie  K€TXP<3tM^^nc? 
Ku^tvu)5ric),  bald  zur  morphologischen  Bestimmung  einzelner 
Teile,  so  der  Wurzel  (PoXpuiftriOi  des  Holzes  (Xuixoei^iic),  des 
Blattes(dcq>o6€Xuj5iic,  C€Xtvuibr|c,  CKoXtui5Yic,Tptxu»br)c,  djKipdi6iic)« 
der  Bliite  (fin^»vo€t5r|c),  der  Frucht  (d^uTbaXuibric),  des  Duftes 


Sprachl.  Untersuchungen  zu  Theophrasts  botan.  Schriften.     189 

(Xeipiibbcc)  usw.  Mogen  wir,  die  wir  heute  fiir  jede  morpho- 
logische  Form  einen  bestimmten  terminus  haben,  diese  ver- 
gleichende  Terminologie  vielleicht  als  unwissenschaftlich  emp- 
finden,  so  hat  sie  andererseits  eines  der  unserigen  voraus: 
sie  ist  anschaulicher,  ich  mochte  fast  sagen  malerischer.  Wenn 
Theophrast  z.  B.  ein  Blatt  bacpvoeibrjc  nennt,  so  haben  wir 
eine  genaue  Vorstellung  von  GroBe,  Form  und  Randbildung 
des  Bkttes,  wie  sie  unsere  Terminologie  erst  durch  Anf iihrung 
mehrerer  Merkmale  geben  kann.  Die  Bildung  mit  -uj5tic  ist 
ebenfaUs  bei  Hippokrates  und  Aristoteles  am  meisten  beliebt,  wie 
die  folgende  Zusammenstellung  der  Worter,  die  sich  schon  vor 
Theophrast  belegen  lassen,  beweist:  dXcdibnc  Eur.,  poxpuibbnc 
Eur.,  jiuxuibTic  Eur.,  xiovdjbric  Hip.,  Eur.,  xvouibTic  Hip.,  Emped., 
TaXaKTd)br|C  Hip.,  Pami.,  Ari.,  KTipiuibr]c  Epich.;  bei  Hip.: 
dX|iupu)bTic,  baKpuiubTic,  iXuu)br|C,  KaucJjbTic,  KeqpaXdjbTic,  kott- 
pidibric,  X€Ki9ujbTic,  djLxqpaXuibTic,  6ppujbTic,  TrixupujbTic,  irrepuTO- 

eibllC,  ^TlTlVUjbTlC,    ClTUjbTlC,  CTUTTTTlpTUjbTlC,  TaiVlOeibrjC,    90VUjbTlC, 

xXoujbTic;  bei  Hip.  und  Ari. :  bevbpujbr|c,  iXaiujbric,  iXujbTic, 
dpiujbTic,  otvujbTic,  dTTUjbTic,  6c^ujbTic,  ^uTibujbTic,  u|LievujbTic ; 
dX|iujbTic  Hip.,  Xen.,  dpTiXujbr|C  Hdt,  Ari.,  ivujbTic  Xen,  Ari., 
aifiaTUjbTic  Thuk.,  Ari.,  TUJViujbTic  Hip.,  Thuk.,  XoxMUJbTic  Thuk., 
uXujbTic  Thuk.,  Xen. ;  bei  Pl.  und  Ari. :  KoXXujbr)c,  CTicafiujbTic ; 
bei  Ari.:  djuijiUjbTic,  aiboiujbTic,  dveiuujbTic,  dT|Liibujbr|c,  bepjiiaTujbTic, 
^puciPujbric,  6uXaKujbTic,  KaXafiujbTic ,  KaTTvdjbTic,  KepaTujbTic, 
KO^mbujbTic,  KOviopTujbTic,  XeTTupiujbric,  iLieXiTUjbTic,  HuXujbr|C, 
6^oeibr|C,  TriTTUjbTic,  TTXaKUjbr|C,  CTOixeiujbTic,  TpixujbTic,  cpapaT- 
TUJbrjC,  qpapjLiaKUjbTic,  cpXoiujbTic,  ^uKUjbTic,  djoeibrjc.  —  Von 
den  einzelnen  Pflanzennamen  abgeleitet  finden  sich  nur  wenige: 
TUTuujbTic    Alkae. ;    bacpvoeibric,    TTpacujbr|C,    CTica)iujbr|c    Hip.; 

TTOlUjbTlC   Hdt 

Interessant  zu  beobachten  ist,  daB  fast  alle  von  Theo- 
phrast  neu  eingefiihrten  Verba  denominativa  sind.  Davon 
ausgenommen  sind  nur  die  auf  -(pu4uj,  ferner  uXojiiaveuj,  cpuXXo- 
^aveui;  von  Verbaladjektiven  abgeleitet  sind  euSeT^uj,  ttitto- 
KauT^o)iai.  Von  den  vor  Theophrast  gebrauchten  finden  sich 
bei  fniheren  Autoren  folgende  Denominativa : 

auf  -alijj:  v|jeKd2;uj  Ar.,  TrepKdJuj  Chairem.,  uTidJIuj  Hdt, 


190  Ludwig  Hindenlang, 

TrapaKjadluj  Alex.,  Xen.,  Ari.,  TTapoijuiid2!o^ai  PL,  Ari.,  pa]QXi- 
K&lii)  Ari.; 

auf  -iluj:  KapTrt2!uj  Eur.,  kottp&Iuj  Od.,  ^apbilui  Pherecr., 
Ari.,  d^piluj  Soph.,  Gom.,  KarapuOiluj  Hip.,  \xeTacx^}xaTilw  PL, 
Ari.;  5i€TiIuj,  dKTOTriCuj,  6TTi2Iuj  Ari.; 

auf  -€uj:  dTTiV€(p€Uj  Alex.,  €tJKapTT4uj  Ar.,  TTirroKOTreo^ai 
Alex.,  €UTOK^uj  Hip.,  jbi2!oTO^€UJ  Hip.,  ctoix^uj  Xen.,  Kcrrap- 
paqp^uj  Hip.,  Xen.,  cujhttiX^uj  PL,  Ari.;  djyiTTcXoupT^uj  Aeschia.; 

€UJUl€XlT€UJ,    €UTpO(p€UJ,    Z[lUOTOV€UJ  ,     TTOXuTOK^UJ ,     TTpOOboiTOt^UI , 

tboTOKduj  Ari.; 

auf  -ouj:  KXvmaTOo^ai  Soph.,  6npi6uj,  cuv€KTTup6ui  PL; 
bei  Ari. :  KoXop6uj,  cuj^aT6ofiai,  Tptx6uj. 

Besonders  charakteristisch  ftir  Tbeophrast  sind  die  zahl- 
reichen  (36)  niedialen  Bildungen  auf  -6o|iat  zur  Bezeichnung 
einer  physiologischen  Metamorphose.  Von  samtlichen  neu- 
eingefuhrten  Verben  auf  -6uj  zahlen  nicht  hierher  nur  fol- 
gende:  dxup6uj,  ^pucip6uj,  dTT€pucip6uj,  OaXarr^uj,  KuXivbpoui, 
^TTtKuXtv&p6uj,  ^av6uj,  ^op(p6uj,  crm€t6o)yiat. 

Als  Verbalbildungen  von  Pflanzennamen  sind  zu  beachten 
£ptvd2Iuj,  6Xuv6dIuj  (von  den  Fruchtbezeichnungen  Sptvov  und 
6Xuv6oc),  £SatT€tp6o)LAat,  PoTpu6o^at,  T€XTib6o^at,  d(p€pTTuXX6oiutai, 
dTTOKtTT6o)Liat,  dTTOCTaq)tb6o^ai.  Noch  haufiger  sind  die  von  all- 
gemeineren  Pflanzenbegriffen  gebildeten:  dKavi2[uj,  PoTavi2Iui. 
btaKauXiZ^uj,  TTapaKauXi2[uj,  £KXaxavi2[uj,  (pXottZ;o)Ltat,  dTTocpuXXiZui, 
dpXacT€Uj,  €upXacT€UJ,  6i|JtpXacT€Uj,  TrpujtpXacT^uj,  KaKopXacrcuj, 
btaKauXcuj,  ^KKauXduj,  btKauXduj,  6i|jtCTT0p€Uj,  TTpuj'icTTop€ui,  ^avo- 
CTTop^uj,  TTUKvocTTOpduj,  x^iMOCTTopduj,  dKav66oMai,  i£aKav66o^at, 
b€vbp6o^at,  dTTOb€vbp6o^at,  ^K6a]Ltv6o^at,  K0tXa^6o^at,  dTTO- 
Xox]Li6o|Ltat,  ^KXox)i6oMat,  iK£uX6o)ytat,  62l6o)Liai,  diroTraTTTT^o^ai^ 
£KTTaTTTT6o)btat,  CTT€pjuiaT6o)iat,  £KCTT€p|LiaT6o)yiat,  CTT€p^6o)ytaL 

Auch  die  Pflanzennamen  bieten  sprachlich  manches  Be- 
achtenswerte,  so  die  Bildungen  auf  -iac,  die  eigentlich  Ad- 
jektiva  sind.  Dahin  gehoren:  po)LtpUKiac,  bpaKovriac,  €tX€- 
Tiac,  KaTXP^&iotc,  Ka)uiaKiac,  Kopu)jipiac,  Kpt6aviac,  ctTaviac,  cku- 
TaXiac,  CTpaTTiac,  cupTTictc,  xctpaKiac;  KauXiac,  acaXiac;  auf  -lov 
endigen:  dcxiov,  f|XtoTp6TTtov,  ^puTTiov,  K€pauvtov,  ^vdaov,£tq>iov, 
TTiiTdvtov;  K6pctov,  Trdpctov. 


Sprachl.  Untersuchungen  zu  Theophrasts  botan.  Schriften.     191 

Eine  Keihe  sind  zusammengesetzte  Substantiva  ^) :  Subst. 
init  Subst:   aijmobujpov,  dpv6TXujccov,   Pouji^Xioc,  Tcpdvbpuov, 

blOCTTUpOV,  dXaiQTVOC,  f)XlOTp67nOV,  KevrpOJiUppiVTl,  KOpUJv67TOUC, 

Kpo^uoTnTeiov,  Kuv6ppobov  (vgl.  *Hundsrose*),  ]ui€Xicc6q)uXXov, 
jiudKavGoc,  |iuocp6voc,  6v6ttuEoc  (vgl.  unser  *Eselsdistel*),  dvoxeiXk, 
OTTOpdXcajiov,  dpeiTTTeXea,  6p€oc4Xivov,  ipaTdKavGa,  q)€XX6bpuc. 

Subst.  mit  Adj.:  TpixpojLxavk. 

Adj.  mit  Subst. :  dTpieXaioc,  4X€ioc€Xivov,  ^T€6Kpi6oc, 
^Tu^obpuc,   6TiXuKpdv€ia,    X€io6acia,    X€UKdKav6a,    )i€XdjuiTTupov, 

^cXdvbpUOV,   ^lKp6)iUpT0C,    )LlUpl6TT0UC,    6|Ll0t6Kpl60C,   6^oi67Tupoc, 

6EudKav6oc. 

Zahlw.  mit  Subst.:  T€TpdXiE. 

Adv.  mit  Subst.:  xct^ciiP<xToc,  xctMCti^dcpvri. 

Subst  mit  Verb. :  Xiv6c7TapTov. 

Verb.  mit  Subst. :  kXiv6tpoxov. 

Aus  der  Literatur  vor  Theophrast  gehoren  dahin: 

Subst.  mit  Subst. :  alTiTTupoc,  i7T7TO|Lidpa6ov,  17T7toc4Xivov, 
i7T7TOq)€UJC,  KOKKUfillXea,  KOKKu^nXov,  Kuv6cpaT0c,  ^eXiXujTOC, 
TTpacoKOupic. 

Adj.  mit  Subst. :  4X€i6xpucoc,  f|buoc|Lioc,  XeuKOiov. 

Adj.  mit  Adj.:  ^M€pOKaXX€c. 

Verb.  mit  Siibst. :  dXeXicq^aKOC. 

Gruppiert    man    die    Neubildungen   Theophrasts    nach 
Staramen,  so  ergeben  sich  folgende  Wortreihen: 
dTT^i^iov,   4vaTT€i6Kap7TOC.         cuv-dTK€ia,   pa6uaTKric.         d7T- 
dTpiiuctc,    dTpieXaioc.  7T€pi-aip€Cic,   6uc-,  buc7T€piKa6-,  €0- 

7T€piaip€T0C,  7Tpoaq)aip€U).  dfKavoc,  dKaviK6c,  dKavuibric,  dKa- 
viln).  i7T-,  7Tap-aKav6i2!uj,  dKav66o^ai,  ^EaKav66ojuiai,  dKav6o- 
q)6poc,  |iudKav6oc,  6£u-,  6p6-,  7T€piKap7n-,  7ToXu-,7TTop6dKav6oc, 
TporfdKav^a,  q)uXX-,  dq)uXXdKav6oc.        6i-,  d^-,  7Tpo-,  cuv-aXXoi6u). 

dX^du),  £q)aXjia.        £q)-,  uq)-amioc.       &i-dpK€ta,  auTapK^uj. 
^idT-apcic.       dT|Liu)bnc,  iSdTjLiicic.       7Tap-,cuv€H-auaivu).       KaT-, 
7TpoKaTauXTicic.       d[|iq)-au2ic,  bucauHnc,  bucauEriToc,  ^HauEdvuj.  — 


*)  Viele  von  diesen  sind  wohl  volkstiimliche  Bezeichnungen  wie 
|Liuoq)6voc  der  'MHusetod*,  Kopu)v6irouc  der  'Kr&henfuO',  bei  einigen 
sagt  es  auch  Theophrast  ausdrQcklich,  so  bei  kXiv6tpoxoc,  T^pdvbpuov 
^Tu^6bpuc,  OriXoKpdveia. 


192  Ludwig  Hindenlang, 

pd0uc|Lia,  Bildungen  mit  Pa0u-.       Trpo-,KaTa-,cu^Tropa-,cuvaTTO- 
pdXXuj,  diTopXriTiKOc,   K€pauvopXr)c,    bpoco-,  i^Xio-,  ^uXXopoXoc, 
qpuXXo^oXia,    dcrpopoXricia,  dcTpo^oXia,  dcTpopoXdojiai,  craxuo- 
PoX^uj.        dva-pdirruj,  KOKKoPacpnc.        S]li-Pioc,  dfipiou).        ^x-, 
^m-pocKU),  ^mpocKTicic.        Trepi-,  utto-PiPpujckuj,  CKUjXr]K6PpujT0C, 
CKUjXriKoPopoc.         d7T0-,^m-Ppexuj,  fmippexnc,  f||iippoxoc.  — 
TaXdKTUJCic,  TCtXaKT6o|Liai,  dKTaXaKT6o^ai.         eu-T^ioc,  icoT^ujc, 
X€Uk6t€ioc,  ^TTCioqpuXXoc,  dTTeoT^KOC,  dmT€i6Kap7T0C,  imT€i6- 
qpuXXoc.         T^XTic,  T€XTib6ofiai.         7Tpo-,7Tpoc€m-T€Vvduj. 
d-T€UJpTTiTOC,  dT€UjpTricia.         d-TiTopTOC,  TiTapTUj5r]C.         tXu- 
Kavcic,  imTXuKUC,  dva-,dmTXuKaivuj.        TovaTUjbr]c,  Tovar^o^ai, 
6XiTOT6vaTOc,  ^ecoTovdTiov.        Tov€uuj,€u-,Tpi-,Kap7To-,CTr€pM0-, 
T€X€OTOV€UJ,   TaxuTOVOC,    Zituo-,  KapTTOTOvia.         fi-TUJVOC,   otto- 
TUjvi6o|Liai,  iTTUJVO€ibr|C,  TUJVi6q)uXXoc,  T€TpaTUJvia.  — 
b(^bujcic,  bcfbujbnc.        b(|ib6o^ai,  dvb(jib6ofiat,d-lvb(fboc,  bcjtboup- 
t6c,  b()iboupT^uj,  b(fboKOTT€uj,  bqibo(pop€Uj.         b€vbpiK6c,  biyb- 
pujcic,  b€vbpucpiov,  b€vbp6o)iiat,  diTob€vbp6o^ai,  Trp6cb€vbpoc 
b€vbpo(p6poc,  b€vbpoXdxavov.         dvd-bocic,  dv€TTiboToc   — 
bt-€ibiic,  buc€ib€ta,  Bildungen  auf  -0€tbiic.       dv-^Xaioc,  ££€Xai6uj, 
6XtTO€Xaioc,   ^aioTvoc.  fXKri0pov,    cuvav€XK(Ju,   dcp^Kiuctc, 

v€ujXk€uj.  bi-,Tpi-,dvd-€voc.  iviauToqpop^uj,  TrapcviauTO- 
(p6poc.  ^H-€pTacia,  buccpTacTOC,  buc-,d|Li(pi-,K(iT€pToc,  rrpo- 
KaT€pTd2l0)iat ,  dfia^o-,  d|LiTr€Xo-,  bicppo-,  (puTo-€pTia ,  bqiboupTOC, 
cibr)poupT6c,  b(xboupT€Uj,  T€X€toupT€UJ.  dpiv(x2[uj,  ^pivacfioc, 
dv€ptvacT6c.  Tpt-,T€Tpa-€Tia,    iTr€T€l6KauX0C,    dlT€T€l6(puXX0C, 

4Tr€T€10(p6pOC,  dTT€T€lOqpOp€UJ.  ^)LlTT€pl-€XUJ,  Tr€plOXtl.  TTpOCq)- 

€ipuj,  dqp€iptc,  €U€ipnTOC.   — 

d-,€u-2Iujoc,   2[tfj6ojutat,   dK21ip6o|Liat,   ZujoTovia,   2[ujoitoi6c,   Im- 

TpO(p€UJ.    

^^-ri0€(ju,  btr|0nctc.         f)Xiujctc,  btr)Xi6uj,  f|Xiop6Xoc.         f)jLL€pu)fxou 

f)|Li^puJCtc,  bi-,  cuvrijui€p6uj.  — 

0a^vujbric,  dK0a^v6oMai.        diTO-,bia-0r)Xuvuj,  0riXuKpdv€ia 

dv-lK^OC,   dlT-,  bt-,  CUV€mK|LtduJ,    bt-,  CUVtK)i(i2[UJ.  fi-,€U-,X€TTT6-. 

6XtT6-,TToXu-ivoc.  — 

TT€pt-Kd0apctc.  KaXa^6ofAat,   KaXa^6qpuXXoc,    X€Ttto-,  ^ovo-, 

oXiTO-,  TTaxu-,  TToXuKoiXaMOC.  d-,  TToXuKafiTTrjc.  d-,  ipuOpo- 

Kdpbioc.         Kau0|Li6c,  KaTdKauctc,  vc^koutoc,  mTTOKauT^ofiaL 


Sprachl.  Untersuchungen  zu  Theophrasts  botan.  Schriften.     193 
xaxpubiov,  KaxpuiwbTic,  Kaxpuocpopoc.         KcXuq^avubbiiC)  (XKdXu- 

(POC.  K€VTr|TlK6c,  TrapaK€VT^U),   dTK€VTpKu),   K€VTpofiuppivr|. 

Tr€pi-K€q>aXaia,  K€q>aXdppi2[oc,  ^i2^0Kdq>aXoc,  TT€VT€TK£q>aXoc. 
KiTTO€i5r|C,   dTTOKiTT6ofiai.         6Xit6-,  TToXuKXaboc.  kXujviov, 

TToXuUKXiUVOC.  df-KVlCOC,  dTT6-,  dTTlKvKuj,  dTTiKVlClC.  KOiXui^a, 

^pcoiXiov,  ^KKoiXaivui,  KOtX6^icxoc,  KOiX6q>uXXoc.  KOKKoPaq>r)c, 
KoXiK^KKOc.       d-KoXXoc,  ^Tn-,  TTapaK^XXrjMa,  dTnKoXXdu>.      d-KOvi- 

aTOC,   UTT0k6vICIC,  UTTOKOViuJ.  KOTTdc,  dm-,  KaTaKOTTrj,   bidKoipic, 

5aboK0TT€U),  x^^^^^OKOTTia,  xotXa^OKOTT^o^ai.  K^TTpictc,  k6ttpuj- 
cic,  K0Trptc^6c,  dK^TTpiCTOC,  btdKOTTpoc,  q>tX6KOTTpoc.  Kopuvrictc, 
Kopuvujbr]c,  Kopuvduj.  Kp€iTTU)Ctc,  Kp€iTT6o^at.  KuXtvbp6u), 
€TTiKuXiv5p6uj,  KuXtv-bpdjbric.  — 

€ic-,cuv€Trt-XdjjiTTUJ.         Xaxavrip6c,  Xaxavujbr)c,  ^KXaxaviZuj. 
TTpocuX-,TTpoc€Tn-XdTUj,  pXacToXoTia,  pXacTO-,KapTTO-,iKXt8oXoTduj. 

dTTi-X€UKOc,  dKX€UKaivuj,  X€UKdKav9a,  Bildungen  mit  X€uk-. 
dvTi-Xr]TmK6c ,  Tr€ptKaTdXTiiptc ,   TT^ptKaTaXa^pdvuj.         XtGdptov, 
dTToXt86uj,  TTapaXt8dIuj,  £KXt8oXoT€Uj.         Xt^6o^at,  ^KXt^oc. 
XtTTiijbric,  dXtTTrjC.         |iaKp6-,  CTpoTTwX6-XoPoc,  dXXoPo€tbrjc,  4X- 
Xop6KapTTOC,   dXXopocTTip^OTOc.         Xorrduj,  UTToXoTrduj,  XoTriCuj 
(X€TTiZ[uj),  Xotttit6c,  TT€ptXoTTi2[uj,  dX^mcToc,  Tpic-,|iov6-,TToXuXo- 

TTOC.  dTT0-,iKX0X|i60ILAat.    

Mav6uj,  uXo)Ltavluj,  q>uXXo|iavduj.       dvd-,KaTd-,dvaTT6-^t£tc,  dva- 

TT6|itKToc,  cuvavafi€iTVujuit.       dTTt-jicXac,  jLi^XaTKpavic,  |ut€XdfiTTupov, 

^€Xdvbpuov.        |i€XtTnp6c,  Pou^dXtoc.        ^icxoc,  d-,KotX6]Litcxoc. 

^6pq>ujac,  ^opq>6uj.  — 

iK-v4q>€Xoc,  ^mv€q>ric.  — 

buc-SripavToc,  dva^rjpavctc.         Htq>iov,  £iq>0€tbric.         €(j-£uXoc, 

£K-SuX6o)Ltat.  — 

dZujbnc,  62[6o^at,  d-,Tpi-,bi-,6XiToZ[oc,  Ta£t62[ujTOC,  TToXuoZlia. 

dXuv^dtuj,  6Xuv8oq>6poc,  6Xuv8oq>op£iiJ.         cuv-oEuc,  i£o£uvo- 

^at.       KaT-6pu£ic,  dTTOKdrujpuS*),  Trpoopurruj.       d-,TToXu-oc^ia, 

TToXuoc^oc,  €docfJt£uj.        odX^TTic,  dv-,£TTOuXoc,  ouX6q>uXXoc. 

dv-oq>8aXtcfx6c,  dvo98aX)ii2Iuj.  — 

TTaTrmijbnc,  dTTo-,dKTTaTrTT6o^ai,  TTaTTTToar^p^aTOC.        dK-Traxuvuj, 

uTT€pTTaxuvo)Liat,  Bildungen  mit  rtaxu-.         tt€X4kticic,  d-,€dTr€- 


0  s.  jedoch  S.  152. 
XIV,  2,  13 


194  Ludwig  Hindcnlang, 

X^KTiToc,  £K-,Trapa7r€X€Kdui.         dK-,KaTa-Tr€7Taivuj,  dircTravroc. 
TTTiKTiKOC,  ^KTniKTiKdc,  fKTTHEic,  dKTTriTvujii,  d^aEo-,  5iq>po-,  Oupo-, 
KXivoiniTia.        47TI-,  uTTO-mKpoc.        dvTi-,  7Tap€ic-,  TTpoaiTo-TTiirrai, 
€u-,7Tpoa7T67TTU)TOC,  cu^7rTU)^aTiK6c.         7Tapa-7TXdTioc ,  ttXqtio- 
Kap7Toc,  TTXaTi6KauXoc.         cujm-TrXripiic,  cuvavaTTXT)p6uj.         d- 

TTVeUfiaTOC,  5ucl)ld7rV€UCTOC,  dTTO-,5l€K7rV011,  Tr€pi7TVOUq   bl€K1TV€UI, 
iKTTV€U|LiaT60^ai.  KaTd-7TVlElC,    CU|i7TViTUi.  TTOdplOV,    TToac- 

>i6c.  i7n-7r6pq)upoc ,    imnopcpvQxlw.  Trp^^vilibiic   tnro- 

TTp€^VOC.  TTplCfia,     buCTTplCTOC,     TtpiOVUlbflC.  TTUpf]VUl6r]C, 

Tfupnviov,  4|i-,  |iaXaKO-,|LiiKpo-,7ToXu7ruprivoc.  — 
/^aTiK6c,  jiaTdb^Tic.        /iuTpoc,  cuppoi],  TTpoaTTOp-,cuTKaTa-,cuvo- 
Tropp€UJ,  cpuXXoppoia.  — 

£K-capK6o^ai,  capK6ppiIoc,  capK6<puXXoc         KaTa-,7T€pi-cdTTUJ, 
iTn-,TT€pica6c.         ftia-,iK-,TT€pi-,uTTO-cnTTUj,  Mcarrpoc,  ^ucnvio. 
CKarrdvn,  CKaq)T|T6c,  dva-,TTapa-,TT€pi-,cu-,cuTKaTacKdTrTUi. 

€UTT€pi-CK€TTric,    KOTa-,  TT€pl-,  CUCK€TTd2IUi ,     q)tX6CK€TT0C.  CKUlXll- 

KUJGC,   CKUiXriK^ofxai,   CKUiXriK6popoc,   ckuiXtik6Ppuitoc.  im- 

CTTacic,  KaTdcTTac^a,  TrapacTTdc.  cTaxuTip6c,  craxudibTic,  Trepi- 
CTaxuuibTic,  fi€TaX6-,]LiiKp6cTaxuc,  cTaxuoPoXdui.  CT€X€xufbT)C, 
d-,  Ppaxu-,  ^aKpo-,  ^iovo-,  TToXucr^X^xnc,  CT€X€x6KapTTOC.  dvd- 
crrma ,  diTicuv-,  cujuiTr^pucnmi.  d-,  Tr€VTd-,  tEd-,  6|Li6-CTOixoc , 

fei-,T€TTapa(T€Tpa-)cToixia.        cxdcic,  KaTacxd2[ui.        4T€po-,6^io- 
cxn^^v,  M€TaX6cx7moc,  6^oiocxr|MaTOC,  li^TacxnMOt^ncMdc.        dm- 
cxi2[ui,  buc-,£v-,€(5cxiCT0C,  dKpo-,M€CO-,xaMaicxi2>ric.  — 
TappuibTic,  Tapp6o^at,  cuvTapp6o|iai,  cuvTappoc.         dK-T€X€tuictc, 

bta-,^KT€X€t6ui,    CUV€KT€X£ui,   T€X€tOUpT^UI ,    T€X€IOTOV4ui ,    T^XCIO- 

KapTT€ui.  TTpoaTTO-Tlfivui,  6uc-,  dTTi-,  dqii-,  ppaxu-,  ^aKp6-,  Trpui- 
t6tojlioc,  uTTOTo^ri,  Ppaxu-,|iaKpo-,TTupo-,fit2[oTonia.  T€pdfiuiv, 
T€paMv6TTic,  dT€pa^v6Tiic.  TTapaT/jpiictc,  cuv5taTT]p€ui.  (mep-, 
pXacTO-,KapTro-,CTT€p|Lio-TOK^ui,  KapTTOTOKia,  4tT€ot6koc.  diro- 
Tpaxuvui,  TpaxuqiXotoc.  Tptx6q)uXXoc,  Tptxo|Liav4c.  d-,  ttoXu- 
Tpoq)ia,  5uc-,KaK6-,6XtT6-,TroXuTpoq)oc,  d-,(cuv-),KaKO-Tpoq)^ui. 

TpUTTTlClC,    5UC-,  €6tPUTTT1T0C,    dKTpUTTTllLia.    — 

ubp€uctq  ubpdibric,  dvu&p€UTOC,  dq)u5p€uui,  6XtT6-u5poc,  Xciqi-, 
TToXu-,qiuxpou5pia  uXrma,  6XT)^aTiK6c,  dvuXoc,  (iXo^avdui.  — 
buc-q)6apT0C.  q)9€ipoTTOi6c,  96€tpoq)6poc.  qiopdc,  Kapiro- 
9opia,  Bildungen  auf  -q)6poc,  -q)op€ui.       £7n-q)pdTTui,  biaqipd- 


Sprachl.  Untersuchungen  zu  Theophrasls  botan.  Schriften.     195 

Tvu|ii,  dbidcppaKToc,  cu|iq)paHic.         qppuTaviKOC,  q)pirfavdjbTic. 
Tpi-,^i2[o-,C7T€p)Lio-q)ur|C,  u7T6q)ucic,  5uc-,6p6oq)uia,  pXacTO-,fbi£o-, 
C7repiioq)U€U),  €UTrpoc-,€ucu|i-,q)OiviK6q)UTOC,  q)UTOupTia,  ^€Taq)U- 
Tetot,  ^€Ta-,Trapa-,u7T0q)UT€uuj.  — 

^7n-,TT€pi-xapdTTU).  xi^^cic,  xiXtuuj.  fmi-xoaioc,  TpiaKovrd-, 
7T€VTTiKOVTd-,4KOVTdxooc,  TToXuxoTa.  Jco-xp6vioc,  TTapic6xpovoc, 
6X1T0-,  TroXuxpovi6Tnc,    icoxpoveuj.  x^^^cic,    d-,  bucxufiia, 

XeTTT^xuXoc,  4TXwXi2!u).         diT^-xucic,  €u6idxuT0C.  — 
<ptX6-qiuxpoc,  ipuxpoubpia.  — 
d-diptoc,  irdpujpoc.  — 

Den  BeschluB  mogen  die  von  den  morphologischen  Grund- 
begriffen  {>\la^  pXacT6c,  KauX6c,  ^uXXov,  q)Xoi6c,  dvOoc,  KapTr6c, 
CTT€p|ia  abgeleiteten  Worter  bilden,  an  denen  man  den  Reichtum 
der  von  Theophrast  geschaffenen  Terminologie  ersehen  mag. 

Bildungen  mit  und  von  {)ila:  jiiiujcic,  fiiiUjbnc?  <5-,  KaTd-, 
€u-,  dc8€v6ppi2oc,  Pa0uppiZ[ia,  Ppaxuppiloc,  ppaxuppiZ!ia,  €u9u-, 
Icxup6-,  X€7tt6-,  fiaKp6ppi2!oc,  |iaKpoppi2[ia,  ^ov6-,  6XtT6-,  6X6-, 
TTaxu-,  TToXuppi2Ioc,  TroXuppi2Iia,  i7n7ToXai6-,  K€q)aX6-,  capK6ppi21oc, 
^iIoq^iTUToc  ^),  ^i21oTO|iia,  {)\lo(pvr\c,  f^i2Ioq)U€U). 

pXacT6c:  pXacniTiK^c,  pXacTiK6c,  dpXacrric,  dpXacToc, 
dpXdcTTiToc,  dpXacrduj,  d€ipXacTfic,  d€ipXdcTTicic,  dpTi-,  6uc-, 
€upXacTric,  ^OpXacTOC,  €upXacTia,  €upXacT^uj,  6i(JipXacTric,  6ipi- 
pXacToc,  6ipipXacT€UJ,  TTpujipXacrric,  TTpujtpXacroc,  TTpujipXacria, 
7Tpuj*ipXacT€Uj ,  dva-,  biapXdcniac,  biapXacrdvuj,  i)ipXdcTricic, 
l^ipXacrdvuj,  d7npXacTiK6c,  d^npXdcrricic,  im-^  |i€TapXacTdvuj, 
TTapapXacTr]TiK6c,  7TapapXacTiK6c,  dTTapdpXacroc,  TTapapXdcTii, 
TTapapXdcTrma,  rrapapXdcnicic,  7Tp6pXacTOC,  7TpopXdcni)ia,  Trpo- 
pXacrdvuj,  u7T€ppXacnic,  uTr€p-,  7Tpoc€Tri-,  cuvavapXacrdvuj,  dKp6- 
pXacTOc,  KaKopXacTric,  KaK6pXacToc,  KaKopXacrduj,  X€TTT6pXacT0C, 
6^opXacTr|c,  d^opXacrdvuj,  TroXupXacTrjc,  rroXupXacTia,  TruKvd-, 
TaxupXacTOC,  TaxupXacria,  pXacToXoTia,  pXacroXoT^uj,   pXacTO- 

TOK€Ui,    pXaCT09U^UJ. 

KauX6c:  KauXiK6c,  KauXdjbric,  KauXiac,  biKauX^uj,  xct^oii-r 
dTT^KauXoc,  biaKauX^uj,  biaKauXi2!uj,  dKKauXr]ac,  ^KKauXduj,  Trapa- 
KauXi2[uj,  €uOu-,  X€i6-,  X€uk6-,  |i€TaX6-,  |iov6-,  6Xit6-,  6p06-, 
TTaxu-,  7TXaTi6-,  TrXaTu-,  7toikiX6-,   ttoXu-,   7Topq)up6-,   ckoXi6-, 

')  s.  S.  166. 

13* 


196  Ludwig  Hindenlang, 

CTpoTTwX6-,  iTiaXXo-,  dTrereio-,  TrepiaXXo-,  veup6-,  fevvcupo-,  dm- 
Tei6KauXoc,  dmKauX^qpuXXoc. 

9X016 c:  qpXoiCM^c,  ^XoiJloMai,  df-,  £fLiq>Xoioc,  irepMpXoiCMOc, 
dXf-,  Xei6-,  Xeirr6-,  |iaXaK6-,  6^016-,  iraxu-,  ipaxu-,  ^iiEiqpXoioq 
q>XotoppaTr|c,  £fxq[>XoiocTrep|LiaToc. 

(puXXov:  q)uXXiK6c,  q)uXXu)5nc,  deiq>uXXia,  d7Toq>uXXt£uj, 
5u)beKd-,  elKoci-,  tKOVxd-,  dKp6-,  K01X6-,  Xet6-,  Xe7TT6-,  navo-. 
|ieTaX6-,  |yiov6-,  6Xit6-,  ouX6-,  7Tukv6-,  CKXnp6-,  crevoqpuXXoc, 
CTevo9uXX(a,  direTet^-,  TW)vt6-,  KaXa|i6-,  ^tZ6capK6-,  Ta£i-,  Tpix6-, 
tTTei6-,  iinTei^-,  dmKauX^-,  dTrtq)uXX6-,  TrpocptZ6q>uXXoc,  ^eXic- 
c6q>uXXov  (Pflanzenname),  qpuXXo^^Xoc,  q>uXXoPoXta,  qpuXXoxap- 
1TOC,  q>uXXoppoia,  ^uXXo^av^u),  q>uXXoq)op£u),  dqpuXXdKovGoc, 
dq)uXXav9ec. 

fivGoc:  dvOtK^c,  dv0iiTiK6c,  dvW)5T]c,  fivOricic,  dv9r|Xr|,  bt-, 
6viiiav9ric,  6q/iav94u),  TTpu)'iav9fic,  dTTdv9ncic,  Trap-,  TrpoavOeui, 
KoXoPoav9r|c,  dq>uXXav9^c. 

KapTT6c:  KapTTic|i6c,  dxapTTdu),  biKapTTOC,  btKapTT^ui,  dei- 
KapTTOC,  6Tnc9oKdpTTtoc,  dq/iKapTTOc,  6qiiKapiTta,  6q)tKapTT^uj,  npwi- 
KapiTOC,  TTpu)'iKapTT{a,  TTptuiKapTT^u),  dKp6-,  ppabuKapTTOC,  tXuku- 
KapTTeu),  T^)iv6-,  f)5uKapTT0C,  KaKOKapTria,  KaXXtKapTria,  xaXXt- 
KapTTeu),  XeuK6-,  jieTaX6-,  fitKp6KapTT0C,  ^iKpoKapiTia,  HTip6-,  oXtTO- 
KapTTOC,  6|i0KapTTeu),  TrXaTi^KapTroc,  TeXeiOKapTT^u),  creXex^-,  IK- 
Xop6-,  ^^TTeb6-,  dTnq>uXX6KapTT0C,  KapTTOTOVia,  KapiroToveu),  Kap- 
iToXoTeu),  KapTTOTOKia,  KapTTOTOKdu),  KapTToq>opia,  TrepiKapTnd- 
Kav9oc. 

CTT^piia:  CTTepiidTtov,  CTTep)iaTtc|i6c,  CTTep^aT6oMat,  OTep- 
|Li6ojiat,  dKCTrep|uiaT6o|iai,  Twiiv6cTTepMoc,  TUfivocTrepjiaToc,  KaKK6-, 
jLiiKp6cTTepfioc,  TToXucTTlp^aToq  TTaTTTTO-,  £)Ltq>XotocTT£pjiaToc,  dvar- 
Tet6-,  dvu^ev6ciTep)ioc,  TTU)TU)v6cTTepfia,  CTTepjiOToviu),  ciTepno- 
TOK^u),  CTTep|i096poc,  CTTep)ioq>op£u),  CTTepfioq^unc,  CTTep|Lioq>ueu;; 
dazu  von  CTreipu),  crropd:  CTTopeuT6c,  dqiiciTopoc,  6v|)tcTTop4w, 
TTpwtcTTopoc,  TTpu)'iCTTop€U),  ^TncTTopd,  TTapacTTeipu),  |iav6cTropoc 

)iaVOCTTOp^U),    TTUKV6CTropOC,    TTUKVOCTTOpeU),    x^iM^CTTopoc,   x^tMO* 

CTTOp^u),  Xtv6cTTapTov  (Pflanzenname). 

Die  formale  Seite  von  Theophrasts  botanischen  Schriften 
glaube  ich  damit  einigermafien  erschopfend  behandelt  zu 
haben.    Der  Wissenschaft  bleiben   vor  allem   die  Aufgabeu 


Sprachl.  Untersuchungen  zu  Theophrasts  botan.  Schriften.     197 

materieller  Art,  fiir  die  die  Arbeit  kaum  eingesetzt  hat  Eiu- 
mal  ware  die  Methode  Theophrasts  in  ihren  Einzelheiten  zu 
untersuchen:  die  Art,  wie  er  fremde  Mitteilungen  verwertet 
und  sie  mit  eigenen  Beobachtungen  verkniipft;  wie  er  stets 
Yergleiche  sucht  und  dadurch  die  Anschaulichkeit  erhoht; 
femer  die  Art  seiner  Beweisftihrung,  durch  die  er  die  physio- 
logischen  Erscheinungen  zu  ergriinden  und  zu  erklaren  sucht. 
Nach  dieser  Seite  hin  hat  Bretzl  den  richtigen  Weg  gezeigt 
Weiter  mlifite  man  den  gesamten  Aufbau  priifen  und  die 
Beziehungen  der  Teile  zueinander  aufdecken,  ebenso  die 
Disposition  jedes  Abschnitts  fiir  sich  betrachten,  wobei  ebenso 
die  stilistische  wie  die  methodische  Verschiedenheit  der  beiden 
theophrasteischen  Schriften  zutage  treten  wtirde,  dariiber 
hinaus  sich  aber  ein  Blick  eroffnen  mochte  in  die  Tiefen 
der  forschenden  Naturwissenschaft  des  Altertums.  Hier  kann 
aber  nur  eine  griindliche  Kenntnis  der  zoologischen  Schriften 
des  Aristoteles  weiterhelfen,  auf  die  uns  'Dieophrast  selbst 
hingewiesen  hat,  wenn  er  mit  den  Eingangsworten  der  Pfianzen- 
geschichte*TUiv  (purolv  rdc  biaqpopdc  Kai  xf^v  d\kr\y  ^uciv  XnTrr^ov 
Kaxd  Te  Td  \xipr\  Kai  Td  TrdGn  Kai  Tdc  Tevkeic  Kai  touc  piouc . 
iQr]  Tdp  Kai  iTpd£eic  ouk  ^xouciv  (&cirep  rd  2Iijja'  deutlich  Bezug 
nimmt  auf  Aristoteles  (De  animal.  part.  487  a  11):  *ai  bi.  bia- 
q)opai  tlDv  2^(|ju)v  eici  KaTd  Te  touc  piouc  Kai  Tdc  TipdEeic  Kai 
Td  f|0ri  Kai  Td  fiopiV. 


198 


Ludwig  Hindenlang, 


Verzeichnis 

der  textkritisoh  behandelten  oder  erl&nterten  Stellen. 


n 


III 


IV 


II 


Historiae  ; 

plantarum: 

1,1—5 

S.   39  f. 

IV 

4,12 

S.  27. 

3,1 

179  f. 

6,1 

84  a.  85 

3,2 

118. 

6,10 

42  f. 

6,9 

27. 

7,2 

23. 

7,1 

21. 

7,5 

115. 

10,8 

89. 

8,7 

50  f. 

11,2 

126. 

10,1 

61  f. 

13,5 

50. 

10,3 

137. 

5,2 

56. 

14,3 

43. 

6,4 

49. 

V 

7.4 

43. 

6,9 

49  u.  94. 

8,2 

34. 

2,3 

21. 

VI 

3,1 

49. 

9,2 

42. 

7,^ 

43. 

12,3 

34. 

VII 

3,5 

43. 

12,4 

34. 

4,3 

131. 

13,2 

42. 

9,2 

34. 

14,4 

42. 

14,1 

16. 

18,5 

42. 

vni 

7,6 

87. 

1,4 

14. 

DC 

1,1 

87  f. 

2,10 

34. 

2,5 

14. 

^,1 

19  u.  42. 

6,2 

;i5. 

^,2 

14. 

6,3 

35. 

Causae 

plantarum: 

1,^ 

S.  35  f. 

II 

9,6 

S.  37. 

2,3 

33. 

11,10 

76. 

4,6 

84  f. 

13,4 

98. 

6,5 

43. 

^ 

17,9 

12. 

6,6 

43. 

III 

7,6 

77.  f. 

11,3 

43  f. 

8,4 

37  f. 

12,5 

105. 

10,2 

38. 

13,1 

70  f. 

11,6 

86. 

14,4 

147. 

20,8 

44. 

15,3 

88. 

21,3 

149. 

16,6 

82. 

IV 

1,3 

56. 

17,9 

71. 

3,7 

61. 

19.3 

36f.  U.44. 

12,8 

38. 

19,5 

11. 

13,1 

81. 

3,1 

19. 

13,4 

19. 

Sprachl.  Untersuchungen  zu  Theophrasts  botan.  Schriften.     199 


IV  14,  1 

S.  44. 

V  15,5 

S.  93  u.  177. 

V    3,7 

59. 

16,1 

93. 

4,2 

44. 

VI    4,2 

28. 

6,5 

58  f. 

6,2 

70. 

9,1 

69. 

8,4 

149. 

9,3 

100. 

17,8 

39. 

9,6 

151. 

18,7 

48. 

9,9 

119. 

19,3 

10. 

10,3 

31. 

20,3 

83. 

13,6 

38  f. 

Sachregister. 


Adjektiva  zweier  Endungen  57  f., 
substantiviertes  Adj.  46. 

Adverbia  des  Koinparativs  58. 

Akkusativ,  adverbiale  58,  der  Be- 
ziehung  58,  in  der  figura  ety- 
mologica  58,  bei  Verben  58  f., 
Auslassung  beim  Iniinitiv  70. 

Aorist,  gnomischer  64. 

Aphftresis  17  f. 

Artikel,  substantivierender  Ge- 
brauch  61  f.,  beim  PrSldikats- 
nomen  62,  Weglassung  62  f. 

Attraktion  beim  Relativpronomen 
63  f. 

Brachyologie  91  f. 

Conjugatio  periphrastica  65  f. 

Dativ,  des  Grundes  60,  des  Stand- 
punkts  60,  statt  0it6  mit  Gen. 
60,  bei  Verben  60  f. 

Elision  8f. 

Ellipsen,  der  Kopula  86  f.,  von 
T(TV€ceai  89  f.,  von  Wortern,  die 
in  anderer  Form  vorhergehen 
94  f.,  nach  €t  nc  95  f.,  nach 
vorangehenden  Wdrtem  vom 
gleichen  Stamme  96  f.,  nach 
vorangehenden  Wortern  nicht 
gleichen  Stammes  98,  anderer 
anderer  Art  98  f. 

Genetiv,  partitiver  59,  bei  Zeit- 


bestimmungen  59,  possessiver 
59,  bei  Verben  59  f.,  Auslassung 
beim  participium  absolutum  78. 

Genuswechsel  47  f. 

Hiat,  Wesen  3f.,  Vermeidung  bei 
Theophrast  7f.  (vgl.  27  u.  47), 
nach  Kai  9,  nach  Artikelformen 
9  f.,  vor  Artikelformen  20  f.,  nach 
Partikeln  u.  Formwortern  10  f., 
nach  &PTI  18,  vor  &v  11,  nach 
verbalem  Ausgang  ai  12f.,  nach 
Prapositionen  13  f.,  vor  an- 
lautendem  €  17  f.,  nach  Dativ  -i 
18,  vor  der  Kopula  18  f.,  nach 
Relativformen  19,  bei  Zeitbe- 
stimmungen  22,  bei  formel- 
haften  Ausdrttcken  22,  bei  ter- 
mini  technici  22  f.,  bei  Pausen 
23  f.,  durch  Kolonende  in  Haupt- 
s&tzen  24  f.,  bei  Aufz&hlungen 
26  f.,  zwischen  Haupt- u.  Neben- 
sfttzen  (Partizipien)  27  f.,  vor 
Partizipien  30,  innerhalb  ein- 
zelner  S^tze  30  f.,  bei  Auslassung 
der  Kopula  32  f.,  schwere  Hiate 
44  f. 

Infinitiv,  substantivierter  68  f.,  nach 
^CTi  69,  nach  cOecT^u)  69,  nach 
&toit6v  ^CTi  69,  nach  ixi(pvKa  69, 
nach  dirobib6vai  69,  nach  xo^€- 


200     L.  Hindenlang,  Sprachl.  Unters.  zu  Theophrasts  botan.  Schriflen. 


tt6c  €(|yii  69;  freier  und  formel- 

hafter  Gebrauch  70 ;  nach  ibc  70, 

nach  0&cT€  71  f. 
Irrealis  ohne  ftv  66  f. 
Komparation,  Bildung  54  f. 
Komparativ,  sein  Gebrauch  53  f. 
Kox^junktiv  nach  \ii\  67,  nach  d)C  70. 
Konstruktionswechsel  nach  einem 

verbum  sentiendi  70. 
Neutrum    beim    Pr9,dikatsnomen 

nach    maskulinem    oder   femi- 

ninem  Subjekt  46  f. 
Numeruswechsel  48  f. 
Optativ  ohne  &v  67  f.,  statt  des 

Indikativs  67  f. 
Partikehi  81  f. 
Partizipium,   substantiviertes  46, 

als  Ersatz  ftir  Nebensfttze  78, 

conjunctum  statt  absolutum  78, 

Auslassung  von  div  bei  Tuxxd- 

v€iv  78,  nach  xal  TaOra  78,  nach 

djc  78,  nach  Ojc  ftv  79. 
Perfekt,  sein  Gebrauch  64  f. 
Pfianzennamen,   neue   bei   Theo- 

phrast  175  f.,  190  f. 


Pr&dikatsnomen,  mit  Artikel  62. 
im  Neutrum  nach  maskulinem 
oder  femininem  Subjekt  46  f. 

PrHpositionen  80  f. 

Prolepsis  100  f. 

Pronomina,  Gebrauch  63  f. 

Stellung  100  f. 

Superlativ,  Gebrauch  54,  statt  des 
Komparativs  56. 

Tempora,  indikativische  64  f. 

Wortbildung,  durchVorsilben  145  f., 
183  f.,  durch  Zusammenfugung 
zweier  Wortstamme  159  f„  185  f., 
durch  Endungen  166  f.,  186  f. 

Wortformen,  dialektische  145. 

Wortschatz  101  f.,  poetischeWortcr 
103  f.,  aus  der  Komodie  111  f.« 
ionische  aus  der  Prosaliteratur 
116  f.,  aus  Plato  und  Aristoteles 
129  f.,  sonstige  aus  der  friihereD 
Literatur  140f.;  verbreiteteWdr- 
ter  in  ungew5hnlicher  Bedeutung 
144  f.,  Worter,  die  sich  zuerst 
bei  Theophrast  finden  145  f. 

Wortstellung  s.  Stellung. 


Druckfehler  und  Versehen. 


S.  40  Z.  8  V.  o.  lies  TCvvdi^€vo  fflr  T€vv6^€va. 

S.  46  Z.  4  V.  u.  lies  irpi|ipa  fQr  irpqica. 

S.  85  Z.  13  V.  u.  lies  Demosthenes. 

S.  102  Z.  7  V.  o.  streiche  'zu*  vor  'dftrfen'. 

S.  115  2.  Sp.  Z.  6  ▼.  o.  lies  k6ticoc  fQr  kOticuc. 

S.  116  1.  Sp.  Z.  14  V.  u.  fage  ein:  irlwo  Kratin.  —  C.  U  17, 8. 

S.  125  1.  Sp.  Z.  15  V.  u.  lies  dTXeuio^c  f&r  ftTXcuic/ic. 


EPISTULAE  AMTORIAE 

tUOMODO  COHAEREANT  CUM 

ELEGIIS  ALEXANDRINI8. 


SCRIPSIT 


MAXmiLIANUS  HEDrEMAITN. 


ARGENTORATI 
APUD  CAROLUM  L  TRUEBNER 

MCMX. 


RICARDO  REITZENSTEIN 
BRUNONI  KEIL 

PIETATIS 
ERGO. 


Caput  I. 

Cum  viri  docti  Flavii  Philostrati  Aristaenetique  rheto- 

rum  epistulis  amatoriis  saepissime  uti  soleant,   ut  carmina 

elegiaca  Alexandrinorum,  quorum  auctores  suos  araores  trac- 

tabant,  extitisse  ostendant  et  argumenta  restituant,  in  nostro 

libello,  nura  hoc  merito  fecerint,  accuratius  exquirere  in  animo 

habemus.    Sed,  ut  rem  melius  intellegas,  quid  docti  de  illis 

elegiis  Alexandrinis  sentiant,  qua  ratione  epistulas  amatorias 

ad   elegias  recuperandas  adhibuerint,  nos  breviter  exponere 

necesse  est    Quaerebatur  enim,  num  TibuUus,  Propertius, 

Ovidius,  poetae  elegiaci  Romani,  primi  elegias,  quarum  poetae 

de  se  disserebant,  composuissent  et  inventores  huius  generis 

f uissent  an  ad  carmina  similia  Alexandrinorum  spectavissent. 

Cum  nulla  fragmenta  talium  elegiarum  Alexandrinarum  ae- 

tatem  tulerint,  quomodo  res  se  habeat,  difficile  est  diiudicatu. 

Qua  de  causa  adrairari  noli  viros  doctos  inter  se  valde  dissentire. 

Proficiscaraur  sententiis  aliorum,  qui  de  hac  re  prius 
breviter  egerunt,  neglectis  a  dissertatione  Augusti  Otto*),  qui 
e  testimoniis,  quae  poetae  elegiaci  Romani  ipsi  afferunt,  con- 
cludi  posse  affirmat  eos  Callimachi  et  Philetae  elegias,  quibus 
illi  proprios  affectus  exposuerint,  imitatos  esse*).    Deinde  e 

^)  Augustus  Otto,  De  fabulis  Propertianis,  particula  prior,  Vratisl. 
1880,  p.  2  sqq. 

*)  Liceat  potiora  proferre  testimonia 
Propert.  III  1, 1.  2.  6.  6 : 

Callimachi  manes  et  Coi  sacra  Philetae, 

In  vestrum,  quaeso,  me  sinite  ire  nemus. 
Dicite,  quo  pariter  carmen  tenuastis  in  antro? 
Quove  pede  ingressi?  quamve  bibistis  aquam? 
Propert.  III  9,  43.  44 : 

Inter  Callimachi  sat  erit  placuisse  libellos 
£t  cecinisse  modis,  Coe  poeta,  tuis. 

XIV,  a  1 


2  M.  Heinemann, 

Diomedis  grammatici  (m  p.  484  ed.  Keil)  verbis :  *Elegia  est 
carmen  compositam  hexametro  versa  pentametroqae  altemis  in 
vicem  positis. . . .  Qaod  genas  carminis  praecipae  scripserant 
apad  Romanos  Propertias  et  Tiballus  et  Gallas  imitati  Grae- 
cos  Callimacham  et  Eaphoriona'  carmina  elegiaca  Roma- 
noram  elegiis  Callimachi  et  Eaphorionis  non  solam  metro, 
sed  etiam  argamentis  cognata  faisse  colligit  Deniqae  auctore 
Aagasto  Seifferscheid  similitadinem ,  quae  intercedit  inter 
nonnalla  epigrammata  Agathiae  et  Paali  Silentiarii  Bjzanti- 
noram  et  Propertii  elegias,  non  poetae  Eomano,  at  Uertzbei^  *) 
putat,  sed  elegiis  Alexandrinis  deberi  exponit  Quibas  ra- 
tionibus  Augustus  Otto  elegias,  quarum  poetae  de  suo  amore 
agebant,  apud  Alexandrinos  iam  extitisse  probare  studet 

Fridericus  Mallet^)  his  sententiis  nisus  fontes  sermonis 
amatorii  Propertii  indagare  studet ;  confert  singalas  sententias 
elegiarum  poetae  Romani  cum  libris  ceterorum  scriptorum 
eroticorum,  inter  quos  Philostratus  et  Aristaenetus  numerandi 
sunt,  et  multos  similes  locos,  qui  inveniuntur,  ex  elegiis 
Alexandrinis  fluxisse  contendit    Praeterea  Malletius')  epi- 

Propert.  III  3,  51.  52 : 

Talia  Calliope  lymphisque  a  fonte  petitis 

Ora  Philetea  nostra  rigavit  aqua. 

Ovid.  Remed.  Amor.  759.  760: 

Callimachum  fugito:  non  est  inimicus  Amori; 

Et  cum  Callimacho  tu  quoque,  Coe,  noces. 

(cf.  ei  Ovid.  Art.  Amat.  III  329). 
Ovid.  Trist.  I  6,  1  sq. : 

Nec  tantum  Clario  Lyde  dilecta  poetae, 

Nec  tantum  Coo  Bittis  amata  suo  est, 

quibus  tamen  e  versibus  ipse  Otto  non  concludit  carmen  Philetae,  quod 

inscribitur  Bittis, Antimachi  Xydae*  simile  fuisse.  QualisAntimachi  fuerit 

*Lyde*i  notissimus  Plutarchi  locus  docet  consolationis  ad  ApoUoninin 

(vol.<I  p.  258  ed.  Bemardakis)  cap.  IX:  'Expi^caTO  bi  t^  ToiaOrri  dtuJTQ 

KarAvTi^axoc  6  iroir|T/|c.  dTToeavoOcr|C  ydp  tt^c  TuvaiKdc  aOT(|i  AObiic, 

irp6c  f^v  q>tXocT6pTU)C  clx^,  irapa)Li06iov  Tf\c  XOirnc  aOTi|i  ^iroincc  t^v 

^Xeteiav  ti^v  KaXou^^vqv  AObr|v,  ^Hapi6^r|cd^evoc  Tdc  ^puiixdc 

cu^q>opdc,  Totc  dXXoTptoic  kukoTc  ^XdTTUi  Tf|v  4auToO  iroiiQv  XOirnv. 

*)  Sextii  Aurelii  Propertii  Elegiarum  libri  quattuor  ed.  Guil.  Ad. 
B.  Hertzberg,  Hal.  1843,  I  p.  229  sq. 

')  Fridericus  Mallet,  Quaestiones  Propertianae ;  diss.  Gotting.  1882. 

•)  1. 1.  p.  43  sqq. 


Epistulae  amatoriae  quomodo  cohaereant  cum  elegiis  Alexandrinis.    3 

grammata  Bjzantinorum  et  elegias  Propertii,  quaecumque  ar- 
gumento  inter  se  consentiunt,  ad  Alexandrinorum  poetarum 
elegias  refert. 

At  cum  Malletius  solum  contendat  sententias  singulas 
et  pauca  argumenta  Propertii  carminum  ex  elegiis  Alexan- 
drinis  fluxisse,  Fridericus  Leo^)  novo  litterarum  genere  in 
comparationem  vocato  Tibullum,  Propertium,  Ovidium  tota 
saepe  argumenta  illis  debere  probare  studet:  artissimam  enim 
intercedere  inter  nonnuUas  poetarum  Romanorum  elegias  et 
novae,  quae  dicitur,  comoediae  scaenas  similitudinem.  Con- 
fert,  ut  luculentissimum  eligam  exemplum,  Tibulli  versus  I 
3,  83 — 88  et  Terentii  Heauton  Timorumeni  274*)  sqq.,  quibus 

^)  Fridericus Leo,  Plautinische  Forschungen,  Berlin  1895,  p.  126  sqq.; 
Gdttinger  Gelehrte  Anzeigen  1898  p.  7i6;  Rhein.  Museum  55  (1900)  p.604. 

«)  Cf.  TibuUum  I  3,  83—88 : 

At  tu  casta  precor  maneas,  sanctique  pudoris 

Adsideat  custos  sedula  semper  anus, 
Haec  tibi  fabelias  referat  positaqne  lucerna 

Deducat  plena  stamina  longa  colu: 
At  circa  gravibus  pensis  adiixa  puella 

Paulatim  somno  fessa  remittat  opus. 
et  Terentium  Heauton  Timorumeni  274  sqq.: 

—  lam  primum  omnium, 
Ubi  ventum  ad  aedis  est,  Dromo  pultat  fores; 
Anus  quaedam  prodit;  haec  ubi  aperit  ostium, 
Continuo  hic  se  intro  conicit,  ego  consequor; 
Anus  foribus  obdit  pessulum,  ad  lanam  redit. 
Hic  sciri  potuit  aut  nusquam  alibi,  Clinia, 
Quo  studio  vitam  suam  te  absente  exegerit, 
Ubi  de  improvisost  interventum  mulieri. 
Nam  ea  res  tum  dedit  existumandi  copiam 
Cotidianae  vitae  consuetudinem, 
Quae  quoiusque  ingenium  ut  sit  declarat  maxume. 
Texentem  teiam  studiose  ipsam  ofifendimus, 
Mediocriter  vestitam  veste  lugubri 
(Eius  anuis  causa  opinor,  quae  erat  mortua) 
Sine  auro;  tum  ornatam  ita,  uti  quae  ornantur  sibi, 
NuUa  mala  re  esse  expolitam  muliebri, 
CapiUus  passus  prolixe  et  circum  caput 
Reiectus  neglegenter,  pax.  —  Syre  mi,  obsecro, 
Ne  me  in  laetitiam  frustra  conicias.  —  Anus 

1* 


4  M.  Heinemann, 

locis  isdem-  coloribas  describitur,  qualem  vitam  fida  poelia 
amatore  absente  agat  Apud  Terentium  Clinia  ab  amata 
puella  separatus  a  Syro  servo  quaerit,  qua  consuetudine  vitae 
Antiphila  utatnr,  et  vehementer  gaudet  illum  respondere  se 
puellam  cum  anu  et  ancilla  quadam  in  studio  texendi  occu- 
patam  atque  inomatam  invenisse,  Tibullus  Corcyrae  morbo 
affectus  sperat  Deliam  castam  eidem  rei  ac  Terentiani  adules- 
centis  puellam  studere,  et  pudicitiam  illius  ab  anu  quadam 
custodiri.  Qua  in  consuetudine  ipse  subito  rediens  Deliam 
deprehendere  cupit.  —  Quae  cum  ita  sint,  Fridericus  Leo 
exquirere  studet,  qua  ratione  cognatio,  quae  intercedit  inter 
comoedias  novas  et  elegias  Romanorum,  intellegi  possit.  Cum 
vix  credibile  sit  Tibuilum,  Propertium,  Ovidium  Plauti  et 
Terentii  comoedias  ipsas  exscripsisse  —  notum  enim  est  poetas 
aevi  Augustei  poetas  veteres  Latinos  *)  parvi  aestimasse  — ,  ad 
exemplaria  graeca  certe  remittimur.  Sed  Fridericus  Leo,  quam- 
quam  concedit  poetas  elegiacos  Romanos  recta  via  argumenta 
sua  e  comoediis  novis  Graecis  haurire  potuisse,  tamen  rem 
ita  se  habere  verisimile  esse  negat;  putat  enim,  cum  elegiae 
Romanorum  et  comoediae  inter  se  congruunt,  elegias  Ale- 
xandrinorum,  quorum  poetae  comoedias  novas  exscripse- 
rint,  fontes  poetarum  Romanorum  fuisse;  itaque  dicit'):  *Nur 
wenn  man  die  Verzweigung  derselben  Motive  durch  die 
erotische  Literatur  der  Griechen  und  Romer  ins  Auge  fafit 
und  sie  an  dem  eigenen  Zusaramenhang  zwischen  griechischer 
und  romischer  Litteratur  mifit,  den  uns  die  erotischen  £pi- 
gramme  deutlich  machen,  wird  man  es  als  die  einzig  natiir- 
liche  und  in  der  Sache  begrtindete  Erklarung  nebmen,  dafi 
die  romischein  Elegiker  die  mit  der  Komodie  zusammen- 
treffenden  Motive  nur  den  griechischen  Elegikem  und  diese 

Subtemen  nebat.  Praeterea  una  ancillula 
Erat;  ea  texebat  nna,  pannis  obsita 
Neglecta,  immunda  inluvie  etc. 
Praeterea  compares  Propertii  carmen  III  6,  quod  ad  idem  argumen- 
tum  spectet. 

*)  Conferas  Horatii  epistulam  II 1,  50sq.  et  artis  poeticae  versus 
268  sqq.;  Propertii  elegiam  IV  1,  61. 

')  Plautinische  Forschungen  p.  129. 


Epistulae  amatoriae  quomodo  cohaereant  cum  elegiis  Alexandrinis.    5 

sie  aus  der  attischea  Komodie  entnommen  haben'.  Quod  tibi 
melius  apparebit,  cum  respexeris  nonnulla,  quae  e  comoediis 
recta  via  non  manasse  facile  intellegi  potest,  apud  poetas 
elegiacos  Romanos  saepe  legi.  In  elegiis  Romanorum  enim, 
ut  exemplo  utamur,  poetae^)  saepe  docent,  quomodo  imperiti 
rerum  amatoriarum  in  amore  se  gerant:  Leo^)  putat  perso- 
nam  poetae  praecepta  dantis  elegiis  Alexandrinis  deberi, 
quarum  auctores  sermones  lenarum,  quae  in  comoediis^) 
puellas  arte  meretricia  erudiant,  respexerint  et  ita  mutave- 
rint,  ut  se  ipsos  ienarum  loco  inducerent.  Unde  personam 
magistri  amatorii  et  praecepta  amatoria  in  elegias  Romanorum 
fluxisse.  —  Plura  persequi  nolo ;  perspicis  iam,  quid  Leonem 
moverit,  ut  elegias  Alexandrinas  inter  comoedias  et  carmina 
elegiaca  Romana  intercedere  putaret:  magna  illa  multitudo 
argumentorum ,  quae  comoediae  et  cum  elegia  Romana  et 
cum  ceteris,  quibus  amores  depinguntur,  scriptis  coramunis 
est.  Quae  cum  non  raro  eodem  modo  deflectantur  et  iramuten- 
tur,  tertium  quoddam  intercedere  genus  ei  videtur,  Alexan- 
drinorum  scilicet  elegia.  Ex  illa  igitur  non  Romanorum  modo 
elegias,  sed  epistulas  quoque  Graecorum,  Philostrati  et 
Aristaeueti,  originem  ducere  putat,  quae  saepe  aut  toto 
arguraento  aut  singulis  sententiis  cum  Romanorum  elegiis  et 
cum  comoediis  congruant ;  itaque  Leo  affirraat  epistolographos 
illos  comoedias  novas  non  exscripsisse  *) :  *Aristaenetus  kennt 
die  Komoedie  gar  nicht,  wohl  aber  die  Elegie;  in  den  paar 
Briefen,  die  Komodienmotive  haben,  sind  die  Motive  aus 
dritter  Hand,  der  Ausdruck  ist  nirgends  der  Komodie  nach- 
geahmt,  und  nirgends  sptiren  wir  den  vertraulichen  Hauch 
des  attischen  Spieles.  Dasselbe  gilt  von  den  Briefen  des 
Philostratus.  Wo  einmal  ein  Bild  oder  ein  Wort  tatsachlich 
der  Koraodie  entstammt,  da  ist  es  diesen  Sophisten  aus  einer 

*)  TibuIIi  I  4,  75,  Propertii  1 10,  12  sqq.,  Ovidii  Artem  Amatoriam 
in  primis  conferas. 

')  Plautin.  Forschungen  p.  131  sqq. 

")  Cf.  Plauti  Mostellariam  199  sqq.,  Cistellariam  1  sqq. 

*)  Plautinische  Forschungen  p.  128. 


6  M.  Heinemann, 

anderen  Quelle  geflossen,  die  sich  auch  angeben  laBt    Es 
ist  die  Elegie'^). 

Qaa  in  sententia  Leonis  omnes  viri  docti  dia  acquiesce- 
bant  et  inveniebantur,  qui  hac  ratione,  quam  proposuit,  reliquias 
quam  plurimas  elegiarum  Alexandrinarum  recuperare  stude- 
rent;  in  primis  Volkmarus  Hoelzer*),  Bicardus  Biirger*), 
Fridericus  Wilhelm*).  Quorum  Hoelzerus  magna  cum  diligentia 
omnes  f ere  sententias,  quibus  comoediae  et  elegiae  Bomanoram 
et  libri  aliorum  scriptorum  eroticorum  congruunt,  coll^t  et 
illas  sententias  ab  elegiis  Alexandrinis,  qnarum  poetae  comoe- 
dias  exscripsissent,  sumptas  esse  prodamavit  Biirgerus,  qui  sola 
carmina  Ovidiana  tractat,  Leonis  utpote  discipulus,  Oeorgium 
EaibeP)  refutare  studet,  qui  affirroat  Ovidium  Philodemi 
epigrammatis  pro  exemplaribus  saepius  usum  esse  et  carmina 
eius  in  f ormam  elegiar  um  redegisse.  Quod  i  ta  se  habere  Burgerns^ 
negat,  sed  cum  epigrammata  huius  et  elegiae  iilius  inter  se 
similes  sint,  Ovidium  et  Philodemum  ab  isdem  fontibus,  ab 
elegiis  Alexandrinis,  quas  epigrammatographus  decurta- 
verit,  pendere  putat  Ad  sententiam  suam  probandam  epistulis 

')  Ne  iniuriam  faciam  viro  summo,  addam,  qaae  novissime  iUe 
in  enarranda  litterarom  Latinarum  historia  de  elegia  Alexandrina  pro- 
tulit  (HiuDeberg,  Kultur  der  Gegenwart  I  8"  p.  369):  *Wenn  das 
Schweigen  der  Oberlieferung  wirklich  bedeuten  sollte,  dafi  es  eine 
von  der  persdnlichen  Empfindung  des  Dichters  erfiUIte,  seine  Erleb- 
nisse  poetisch  gestaltende  hellenistische  Liebeselegie,  also  eine  der 
rdmischen  Elegie  entsprechende  hellenistische  nicht  gegeben  hat,  so 
wtlrden  freilich  Tibull  und  Properz  in  ihrer  literarischen  Bedeutung 
ganz  betrftchtlich  steigen.  Dann  h&tten  wir  das  feine,  gescheite,  zier- 
liche,  empfindsame  Epigramm  zu  einer  poetischen  Gattung  hdheren 
Stiles  erhoben.  . .  .  Auf  die  Frage,  die  hier  vorUegt,  wird  vielleicht 
einmal  der  agyptische  Boden  die  Antwort  bringen*. 

*)  Volkmarus  Hoelzer,  De  poesi  amatoria  a  comicis  Atticis  exculta, 
ab  elegiacis  imitatione  expressa,  pars  prior.  Marpurgi  Chatt.  1899. 

')  Ricardus  BQrger,  De  Ovidii  carminum  amatoriorum  inventione 
et  arte.  Guelferbyti  1901. 

*)  Fridericus  Wilhelm,  Philologus  60  (1901)  p.  579  sqq.,  Rheinisches 
Museum  59  (1904)  p.  279  sqq. 

^)  Georgius  Kaibel,  Philodemi  epigrammata.    Index  Scholar.  in 
Univers.  Litt.  Gryphiswald.  1886  p.  17.  21. 

•)  1. 1.  p.  6  sq. 


Epistulae  amatoriae  quomodo  cohaereant  cum  elegiis  Alexandrinis.    7 

amatoriis  ^\  quae  argumentis  et  sententils  singulis  cnm  epigram- 
matis  saepius  eongruant,  nonnumquam  utitur.  Itaque  doctus 
ille  vir  argumentationem  Leonis,  qua  docet,  quomodo  TibuUus, 
Propertius,  Ovidius  ab  elegiis  Alexandrinis  pendeant,  probat 
et  primus  ex  epigrammatum  Alexandrinorimi  et  elegiarumRoma- 
norum  similitudine  carmina  elegiaca  Alexandrina  restituit 
Pauca  de  Wilhelmi  disputatiunculis  addimus,  qui  fontes  ele- 
giarum  Tibulli  I  8.  9.  11  3  indagare  studet  Quamquam 
recte  intellexit  TibuUum  in  elegiis  componendis  ex  uno  fonte 
non  hausisse,  sed  compluria  argumenta,  quae  sive  in  co- 
moediis  sive  in  epigrammatis  sive  in  iibris  aliorum  scriptorum 
leguntur,  inter  se  coniunxisse,  tamen  haec  genera  litterarum, 
quae  enumeravimus,sola  exemplaria  poetaeRomani  fuisse  negat 
et  sententiam  Leonis  sequitur.  Neque  enim  putat  Tibullum 
recta  via  ad  scaenas  comoediarum  rediisse,  sed  elegias  AJexan- 
drinas  inter  comoedias  et  carmina  elegiaca  Romanorum  interce- 
dere.  Praeterea  ei  persuasum  est  epistulas  amatorias,  sive  cum 
comoediis  sive  cum  elegiis  Romanis  congruunt,  ex  elegiis 
Alexandrinis  fluxisse*). 

His  igitur  rationibus  viri  docti  carmina  elegiaca  Aiexan- 
drinorum  restituere  conabantur,  cumFelix  Jacoby*)  sententiis 
eorum  contradixit  Prorsus  enim  negat  Alexandrinos  elegias, 
quibus  de  se  et  suo  amore  agebant,  scripsisse.  Neque  enim 
e  reliquiis  neque  e  testimoniis  *),  quae  poetae  Romani  afferant, 
concludi  posse  tales  elegias  apud  Alexandrinos  compositas 
esse.  Jacoby  igitur  putat  Romanos  primos  elegias,  quarum 
poetae  suos  amores  tractabant,  composuisse.  Similitudines 
autem,  quae  intercedunt  inter  carmina  Romanorum,  comoedias 
novas,  epigrammata,  libros  scriptorum  eroticorum,  e  quibus 
Fridericus  Leo  et  alii  colligebant  Alexandrinos  carmina  elegiis 
Romanis  similia  scripsisse,  elegiis  Alexandrinis  deberi  non 
opus  esse  exponit;  neque  epim  quicquam  obstare,  quominus 
putemus  poetas  Romanos,  in  primis  Ovidium,  epigrammata 

')  Conferas,  ut  exemplo  utamur,  1.  l.*p.  15. 

')  Philologus  60  (1901)  p.  58^  sq.,  Rhein.  Museum  59  (1904)  p.  280. 

»)  Rhein.  Museum  60  (1905)  p.  38  sqq. 

*)  Vide  supra  p.  1  adnot.  2. 


8  M.  Heinemann, 

Alexandrinorum  praecipue  exscripsisse  et  rhetorice  exomasse 
et  amplificasse  ^);  e  quibus  comoediarum  argumenta  in  carmina 
Romanorum  saepe  fluxisse  posse  *).  Fraeterea  poetas  Bomanos 
oomoedias  ipsas,  carmina  bucolica,  elegias,  quae  antiquas 
fabulas  continuerint,  ut  Antimachi  et  Hermesianactis,  expilasse 
dicit^).  Yides  igitur  Jacobium  probare  studere  poetas  ele- 
giacos  Bomanos  solum  talibus  fontibus,  quales  etiam  nobis 
servati  sunt,  in  componendis  elegiis  usos  esse. 

Paulo  post  Jacobium  duo  viri  docti,  Theodorus  &ollnisch  *) 
et  Otto  Grusius^),  de  elegiis  Alexandrinis  disseruerunt  Quo- 
rum  Oollnischius  maxime  sequitur  sententias  eorum,  qui 
primi  hanc  quaestionem  tractarunt,  ita  tamen,  ut  non  solum 
singula  argumenta  elegiarum  Romanorum  e  carminibus  ele- 
giacis  fluxisse,  sed  etiam  tota  carmina  Tibulli,  Propertii, 
Ovidii  his  deberi  contendat  Quod  ita  se  habere  ut  probet,  epi- 
stulas  amatorias  Flavii  Philostrati  et  Aristaeneti  cum  elegiis 
Bomanis  accurate  confert  et,  quod  in  his  et  illis  eadem  argu- 
menta  eodem  modo  inter  §e  saepe  coniuncta  sint,  epistolo- 
graphos  et  poetas  elegiarum  ad  eadem  exemplaria,  ad  eiegias 
Alexandrinas,  spectasse  dicit  Quodsi  Oollnischius  recte  iudieat, 
ampliores  elegiae  Alexandrinae  re  vera  recuperari  possunt; 
sequitur  autem,  ut  ingenio  poetarum  Bomanorum  nihil  fere 
debeatur,  sed  ut  Tibullus,  Propertius,  Ovidius  nihil  nisi  car- 
mina  Oraeca  in  Latinum  transtulerint 

Aiiter  Crusius,  qui  1. 1.  de  natura  elegiae  disserit,  osten- 
dere  studet  Alexandrinos  elegias,  quibus  de  se  agebant, 
scripsisse;  nam  contendit  Philetam  elegiis,  quas  Bittidi  amatae 
dedicavit,  amores  suos  tractasse.   Quod  ita  se  habere  e  ver- 

')  Rhein.  Museum  60  (1905)  p.  81. 

")  Rhein.  Museum  60  (1905)  p.  82. 

')  Rhein.  Museum  60  (1905)  p.  82. 

^)  Theodorns  Gollnisch,  Quaestiones  Elegiacae.  Dissert.yratisl.  1905. 

*)  Crusius  in  Encyclopaedia  Pauly-Wissowa  V  2260  sqq.  sub  voce 
*Elegie*.  —  Dolemus  certe,  quod  et  Gollnischius  (cf.  1. 1.  p.  18  sqq.)  et 
Crusius  (cf.  1. 1.  p.  2260.  2263.  2267.  2279.  2280.  2284.  2292  sqq.  ad- 
notationes)  pauca  tantum  e  Jacobii  dissertatiuncula  deUbare  potuerontt 
cum  ipsorum  lucubrationes  ad  finem  iam  perductae  essent,  cum  illa 
in  publicum  ederetur. 


Epistolae  amatoriae  quomodo  cohaereant  cum  elegiis  Alexandrinis.    9 

sibus  Hermesianactis  elegiographi  ab  Athenaeo  XIII  p.  598  f 
ed.  Kaibel^)  laudatis  concludit.  Minime  sequi  ex  testimoniis, 
ut  illud  carmen  'Lydae*  Antimachi  simile  fuerit  Praeterea 
vir  doctus*)  nonnulla  fragmenta  elegiaca  in  papyris  reperta, 
quae  cum  partibus  quibusdam  elegiarum  latinarum  bene  con- 
cordent,  atfert,  ut  probet  poetas  Romanos  elegias  carminibus 
suis  similes  apud  Alexandrinos  iam  legisse.  Conferas,  ut 
exemplo  utamur,  Oxyrhynchos  Papyros  I  p.37  (ed.  Grenfell 
et  Hunt)  cum  TibuUi  I  3,  35  sqq.  et  110,  quibus  locis  de  beata 
vita  hominum  Saturnio  regnante  disseritur*). 

Eodem  fere  tempore  Ricardus  Reitzenstein  in  disputatiun- 
cula*),  qua  epigrammatis  naturam  expUcare  conatur,  ad  eandem 
quaestionem  delatus  Jacobium  impugnat.  Repetit^)  enim 
primum,  quod  iam  antea  monuerat^),  inter  elegias,  quae 
Theognidi  adscribuntur,  nonnullas  exstare,  quibus  cum  Romanis 
elegiis  aliqua  sit  similitudo.  Nam  auctor  versuum  1283 — 1294, 
quem  quarto  saeculo  a.  Chr.  n.  vixisse  verisimile  est,  cum 
puerum  rogaret,  ne  amorem  ipsius  spemeret,  exemplo 
Atalantae  usus  est,  quae  omnes  amatores  f ugit,  donec  vehemen- 
tissimo  Milanionis  incenderetur  amore.  Bene  consentit  Pro- 
pertius  I  1,  9  sqq.  eadem  fabula  usus.  Quae  cum  ita  sint,  pro 
certo  affirmari  posse  Reitzensteinio  videtur  extitisse  apud 
Alexandrinos  elegias,  quorum  poetae  suum  ipsorum  amorem 
profiterentur').  Deinde  monet  idem  Romanorum  poetas,  quos 

•)  Kuioi  xdXK€iov  ef^KQv  Oird  TrXaTdviu 

Birrlba  ^oXirdCovra  eorjv,  ircpi  irdvTa  0iXriTdv 
'PrmaTa  Kai  fracav  Tpu6^€vov  XaXirjv, 

cf.  Encyclopaediam  Pauly-Wissowa  V  2279. 

«)  1. 1.  V  2279  sq. 

')  Quamquam  in  illis  reliquiis  res  amatoriae  non  tractantur,  tamen 
nihil  impedit,  quominus  putemus  in  elegiis  Alexandrinis  inter  com- 
moda  aetatis  aureae,  qualibus  deliciis  amantes  tunc  usi  essent,  ut 
apud  Propertium  III  13,  25  sqq.,  enumeratum  esse. 

*)  Cf.  Encyclopaediam  Pauly-Wissowa  VI  71  sqq. 

»)  1. 1.  p.  91. 

•)  *Epigramm  u.  Skolion',  Giefien  1893,  p.  84  adnot.  1. 

^)  Sed  ego  ex  talibus  carminibus,  quale  est  Theognideum  illud, 
quid  apud  Alexandrinos  oriri  potuerit,  non  diiudicabo.  Nam  duo  genera 
carminum  elegiacorum  saepe  inter  se  simillima  a  se  discernenda  sunt ; 


10  M.  Heinemann, 

veiuT^pouc  dicant,  etiam  aequalium  poetarum  GraecorDm 
exempla  secutos  esse.  E  quibus  Parthenius')  certe  tribas 
libris  ^TKuiMiov  'ApriTiic  uxoris  cecinit  et  principi  el^;iae 
Bomanae,  Comelium  GaUum  dico,  commentarium  priTatum 
subministravit,  libellum  illum  ^pumKuiv  iTaOTmdTuiv,  ut  ille  hisce 

quorum  alterius  in  numero  plurimas  elegias  Tibulli,  Propertiiy  Ovidii, 
qui  de  se  et  suo  amore  disserunt,  habemus ;  in  eorum  carminibus 
multas  et  antiquas  fabulas,  quae  exempli  et  omamenti  causa  breviter 
additae  sunt,  legimus;  de  natura  alterius  generis,  quod  lingua  Gennanica 
'Elegische  Romanze*  appellamus,  Reitzensteinius  ipse  fnsioa  agit  (Gdt- 
tinger  gelehrte  Anzeigen  1904  p.  957  sq.).  Ut  cognoscamus,  qoalia 
carmina  illius  generis  sint,  unum  exemplum  afferamus.  Conferas  Pro- 
pertii  I  20,  qua  elegia  poeta  Gallum  amicum  monet,  ut  caveat,  ne 
puero  amato  privetur.  Quam  saepe  hoc  amantibus  accidat,  Propertius 
fabula  Hylae  probat,  quae  totam  fere  elegiam  implet.  Ad  amicnm  in 
clausula  tantum  carminis  respicit  (v.  51.  52) : 

His,  0  Galle,  tuos  monitus  servabis  amores 
Formosum  nymphis  credere  visus  Hylam. 
Intellegis  iam,  quid  inter  haec  duo  genera  intersit:  in  altero  suos 
ipsius  amores  narrat  poeta,  in  altero  veteres  fabulososque ;  sed  in 
illo  exempli  gratia  adsumuntur  etiam  breves  fabulae,  in  hoc  exordium 
et  finis  ad  poetam  et  ad  eius  res  spectat.  Dices:  satis  diversum 
alterum  genus  ab  altero.  Inveniuntur  tamen  carmina,  de  quibus  iudi- 
cium  haud  facile  fertur,  velut  Catulli  carmen  68  b,  quo  poeta  non 
minus  accurate  de  amore  Laodamiae,  quam  de  suo  agit  Expressisse 
eum  elegiam  Alexandrinam,  qua  poeta  suum  maxime  amorem  narra- 
verit,  suspicati  sunt  et  Crusius  1. 1.  p.  2291.  2292  et  Reitzensteinios  1.1. 
p.  103.  Qui  tamen  postea  in  libello,  quem  inscripsit  *Wesen  und  Werdeo 
der  Humanit&t  im  Altertum',  Strafiburg  1907,  p.  27,  ita  hoc  carmen 
explicare  conatus  est,  ut  subesse  diceret  Graecam  elegiam,  qua  Lao- 
damiae  casus  narrabatur;  cum  auctor  in  initio  et  fine  etiam  de  se 
ipso  verba  fecerit,  has  partes  elegiae  CatuUum  et  immutasse  et  dilatasse. 
Quodsi  verum  est,  certo  equidem  non  scio,  utrum  carmen  illud  Theogni- 
deum,  a  quo  profecti  sumus,  Alexandrinos  poetas  eo  perducere  de- 
buerit.  ut  carmina  ipsorum  amores  tractantia  pangerent,  an  ad  narra- 
tiones  potius,  quales  sunt  Propertii  I  20  qualesque  eos  saepe  fecisse 
probe  scimus. 

^)  Conferas  id,  quod  Suidas  sub  voce TTapO^vioc  dicit:  TTapO^vioc. . . 
NiKaeOc  f^  MupX€av6c,  ^X€T€ioitoi6c  xal  ^^Tpiuv  bia^^piuv  troiTiTi^c.  oOtoc 
^i^q)6n  0ir6  Kiwa  Xdq>upov,  6t€  MiSpibdTrjv  *PuiMaToi  KaTCiroX^^i^cav' 
elTa  f)(p€(6r)  bid  Tf)v  iraibeuciv  Kal  ^p(iu  M^XP^  TiPepiou  toO  Kaicapoc 
iTpa^ie  hi  ^€T€(ac/A<ppoblTr)v,  'Ap/|Tr)C  'Eiriki^ibeiov  Tfjc  Ta|yi€Tfjc/Ap/jTric 
'EtKdiMiov  ^v  Tpioi  ptpX(oic  Kai  &XXa  iroXXd. 


Epistulae  amatoriae  quomodo  cohaereant  cum  elegiis  Alexandrinis.    11 

fabulis  sive  in  epylliis  sive  in  elegiis  scribendis  uteretur*). 
Deinde  Reitzensteinius  *)  ex  ipsa  indole  epigrammatum,  quae 
ineunte  Alexandrinorum,  ut  aiunt,  aetate  orta  sunt,  colligere 
sibi  videtur  extitisse  iam  carmina  elegiaca  eiusdem  argumenti, 
sed  prolixiora;  nam  cum  epigrammatographi  saepe  ex  am- 
plioribus  carminibus  argumenta  repeterent,  quae  decurtata 
ipsi  redderent,  fieri  certe  potuisse,  ut  elegiis  quoque  uterentur. 
Quod  demonstrari  ea  similitudine,  quae  inter  Pauli  Silentiarii 
et  Agathiae  epigrammata  et  elegias  Fropertii  intercedat  Ottonis 
vides  iterari  argumentationem,  nisi  quod  Reitzensteinius  etiam 
Alexandrinorum  ipsorum  adhibet  epigrammata,  quibus  illi 
ampliora  carmina  quasi  in  formam  inscriptionis  redigebant 
Exemplo,  eoque  notissimo,  rursus  rem  inlustrabo.  Propertius  I  3 
et  Paulus  Anthol.  Pal.  V  275  idem  fere  argumentum  eodem 
ordine  digestum  exhibent:  uterque  poeta  noctu  se  in  domum 
puellae  intrasse  narrat;  uterque  dormientem  eam  inventam 
prodit;  uterque  cum  Ariadna  dormiente  puellam  comparat; 
desinit  uterque  in  questibus  puellae  referendis.  Non  congruunt 
eerte,  quae  media  carminis  parte  uterque  exhibet;  Propertius 
enim  torum  amatae  puellae  adire  non  audet,  Paulus  se  puellae 
vim  intulisse  refert  Accedit  tertium  Hedyli  poetae  epigramma 
Anthol.  PaL  V  199,  quo  puella,  cui  per  vim  virginitas  erepta 
est,   Veneri   vestimenta  dedicat   Atque  ex  Hedyli   quidem 

^)  *EpujTtKO[>v  iTa6nMdTU)v  in  prooemino  (p.  42  ed.  Martini)  legimus: 
MdXicxa  col  boxtjuv  &pM6TT€tv,  Kopvi^Xt€  rdXX€,  Tf|v  &epotcivT(Dv  ^piUTtKtDv 
iraermdTuiv  &vaX€Hd^€voc  dic  dTt  irX€tCTa  ^v  ppaxurdTOtc  dir^CTaXKa.  Td 
Tdp  irapd  Tta  TiJDv  irotT)TU)v  K€(|yi€va  toOtuiv,  ^i^  aOTOTcXuDic  X^Xcr^^va, 
KaTavoi^cctc  ^k  TiDvbc  Td  irX^iCTa'  aOTiJi  t^  cot  irap^crat  cCc  litr]  Kal 
dX€T€iac  dvdY€tv  Td  ^dXtCTa  il  ainiStw  dp^dbta  k.t.^.  Sed  me  iudice 
ne  ex  hoc  quidem  loco  certo  concludi  potest  Parthenium  elegias 
Alexandrinas,  quarum  poetae  similiter  ac  Tibullus,  Propertius,  Ovidius 
de  se  disserebant,  legisse;  verisimilius  fere  est  Partheniiun,  cum  hor- 
tatur,  ut  Gallns  fabulis  et  ad  elegias  faciendas  et  ad  carmina  epica 
componenda  utatur,  illa  carmina,  quibus  fabtilae  accurate  narrantur 
(vide  supra  p.  9  adnotationem  7),  respexisse ;  quae  et  in  distichis  (Pro- 
pert.  I  20)  et  in  hexametris  (Theocrit  XI)  scribi  potuerunt. 

')  1. 1.  p.  91.  Genus  epigrammatum  amatoriorum  ex  antiquis  elegiis 
lonicis,  in  quibus  amatoria  argumenta  saepe  insunt,  ortum  esse 
Reitzensteinius  1. 1.  p.  89.  90  suspicatur. 


12  M.  Heinemann, 

poematio  neque  Propertii  neque  Pauli  carmen  derivari  potest, 
sed  omnes  hos  poetas  ad  unum  quasi  exemplar  redire  Teri 
videtur  simiilimum,  quo  poeta  quidam  se  puellam,  quam  con- 
cupierat,  dormientem  invenisse  eique  vim  haud  ita  ingratam 
intulisse  professus  erat.  Imiminuit  argumenti  laseiviam  Pro- 
pertius,  auxit  Paulus ;  ipsum  carmen  prolixius  certe  erat,  quam 
quod  epigrammatis  nomine  nos  significaremus. 

His  et  aliis  argumentis  cum  Reitzensteinius  extitisse  iam 
Alexandrinorum  aetate  carmina  ampliora  probavisset,  quae 
ipse  elegias  breves  appelJat,  vir  summus  U.  de  Wilamowitz- 
Moellendorf,  qui  antea  ^)  fuisse  elegias,  quibus  poetae  Alexan- 
drini  suos  amores  profiterentur,  praefracte  negaverat,  brevium 
harum  eiegiarum  exemplum  ipse  invenit  in  Theocriti,  quod 
dieitur,  epigrammate  quarto^),  ex  quo  optime  intellegas,  qna 
ratione  etiam  ex  epigrammatis  elegiae  ortae  sint;  poeta  enim 
compluria  argumenta  bucolica  et  amatoria  inter  se  eonectit 
unumque  effieit  carmen,  quod  intra  prioris  aetatis  epigrammata 
Romanorumque  poetarum  elegias  medium  fere  locum  tenere 
Wilamowitzio^)  videtur.  Ipsum  earmen  vir  doctissimus  recen- 
tiori*)  adseribit  aetati.  Huie  generi  exempla  vindicat,  quae 
secuti  sunt  Tibullus,  Propertius,  Ovidius. 


*)  Hinneberg,  Kultur  der  Gegenwart  VIU  1*  p.  142 :  'Dann  kommt  die 
Liebesdichtung  der  Properz  und  Ovid.  Was  ist  sie?  Die  meisten  versichem 
Nachbildung  der  elegischen  Liebesgedichte  der  Alexandriner. 
Und  wo  sind  die  ?  Man  mui3  sie  sich  erfinden,  weil  man  die  Vorbilder 
iHbersieht,  die  man  besitzt.  Diese  ganze  Elegie  ist  erwachsen  aus  dem 
Epigramm,  dessen  Kiirze  unnachahmlich  war,  zumal  als  die  Rhetorik 
eindrang . . .  Zumal  wenn  man  sich  ein  Buch  Epigramme  vorstellen 
kann,  wie  es  die  Samier  und  die  Alexandriner  boten,  wird  die  Nach- 
ahmung  z.  B.  im  ersten  Buche  des  Properz  unmittelbar  einleuchten.' 

*)  *Die  Textgeschichte  der  Bukoliker'  (Philologische  Untersuchungen 
XVUI)  1906  p.  199  sq. 

')  Certe,  ut  semel  moneam,  non  numero  tantum  versuum  distat 
ab  elegia  epigramma.  Si  diligentius,  quomodo  epigrammata  in  elegias 
transeant,  inquiras,  aut  unum  epigramma  rhetorum  artificiis  quasi 
dilatari  singulasque  eius  partes  increscere  (ut  apud  Ovidium  et  Pro- 
pertium)  aut  compluria  inter  se  vel  cum  aliorum  poematum  argumentis 
coniungi  videbis  (ut  apud  Tibullum). 

*)  1. 1.  p.  201. 


Epistulae  amatoriae  quomodo  cohaereant  cum  elegiis  Alexandrinis.    1 3 

Sed  cum  haec  contra  Jacobium  maxime  ReitzenSteinius  pro- 
tulerit,  in  alio  libello  ^)  Leonis  illam  sententiam  inf  ringere  conatur, 
qua  ille  inter  novam  Atheniensium  comoediam  et  elegias 
Romanorum  elegiam  Alexandrinam  intercessisse  statuerat.  Veri 
dissimile  ille  dixerat  tot  locis  Romanos  poetas  ipsas  comoedias, . 
hoc  est  longe  aliud  poeseos  genus,  iaspexisse.  Id  igitur  ipsum 
Reitzensteinius  explicare  studet  docens,  quantum  rhetores  illa 
aetate  his  comoediis  tribuerint,  quantumque  in  fingendis  ele- 
giarum  argumentis  poetae  Romani  rhetorum  praecepta  secuti 
sint  Inde  eam  quoque  similitudinem  explicari,  quae  haud  raro 
inter  epistularum  scriptores  et  hos  intercedat  poetas.  Remo- 
vendas  esse  a  principali  illa  quaestione  ea  carmina  easque 
solutae  orationis  scriptiunculas,  quae  concinant  cum  primis 
rhetorum  exercitationibus,  quae  progymnasmata  dicuntur. 
Haec  igitur  praeexercitamenta,  quorum  genera  enumerat  apud 
Graecos  Theo^),  quem  Wilamowitzius  ^)  primo  p.  Chr.  n.  sae- 
culo  attribuit,  antiquitus  usitata  esse  etiara  Suetonius*)  docet, 
etsi,  cum  omnem  institutionem  oratoriam  ab  illis  initium  cepisse 
et  in  illis  constitisse  affirmat,  Latinos  magis  quam  Graecos  re- 
spexisse  videtur  (cf .  de  rhetoribus  cap.  I :  *nam  et  dicta  praeclare 
per  omnes  figuras,  per  casus  et  apologos  aliter  atque  aliter  ex- 
ponere,  et  narrationes  cum  breviter  ac  presse  tum  latius  et 
uberius  explicare  consuerant;  interdum  Graecorum  scripta 
convertere,  ac  viros  iUustres  laudare  vel  vituperare ;  quaedam 
etiam  ad  usum  communis  vitae  instituta  tum  utilia  et  neces- 
saria,  tum  perniciosa  et  supervacanea  ostendere ;  saepe  fabulis 

')  R.  Reitzenstein )  Hellenistische  Wundererztthlungen,  Leipzig 
1906,  p.  152  sqq. 

•)  Genera  progymnasmatum  enumerat  Theo  (Walz,  Rhetores 
graeci  I  p.  145  sqq.,  Spengel,  Rhetores  graeci  II  p.  59  sqq.)  haec: 
fLiOSoc,  bi^TIMOij  XP^Joi,  dvacK€uf|  xal  KaxacKeui^,  T6iroc,  ^T»«di|Liiov  Kal 
i|i6toc,  CLiTKpicic,  irpocujiTotroiia,  £Kq>pacic,  O^cic,  v6)lioc,  e  quibus 
Quintilianus  (Institutio  oratoria  I  9),  fabulas,  sententias,  de  quibus 
Theo  simul  cum  chriis  agit  (Walz  1. 1. 1  p.  201,  Spengel  1. 1.  II  p.  96),  chrias, 
ethologias  grammaticorum  schohs  tractandas  adscribit,  cetera  rheto- 
ribus  (I.  I.  II  4)  reservat. 

»)  Hermes  35  (1900)  p.  6.  7. 

*)  De  rhetoribus  cap.  I. 


14  M.  Heinemann, 

fidem  firmare  aut  demere,  quod  genus  thesis  et  anascenas  et 
catasceuas  Graeci  vocant;  donec  sensim  haec  exoleveraDt,  et 
ad  controversiam  ventum  esf ).  Quam  vetera  haec  studia  sint,  ex 
nonnuilis  e  comoediis  haustis  locis  coUigi  potest;  cf.  oomici 
Alexidis  fragmentum  fabulae,  cui  titulus  est  "AiroKOTrTd^evoc 
(Comicorum  Atticorum  fragmenta  11  p.  305,  20  ed.  Kock): 

X^TtTai  yap  XoTOC 
Ttto  tujv  coqpiCToiv  }ii\  TT^TecOai  tov  Oeov 
Tov  "EpujTa,  Touc  b*  dpdivTac.  aWav  5'  2x€iv 
'EkcTvov  dlXXuJC,  ^TVOTiKdTac  bfe  touc 
rpaq)€Tc  fxovTa  TrrepuTac  aOTOV  2^u)TP€((p€Tv, 

qiiibus  versibus,  num  pictores  Amorem  aligerum  merito  pin- 
xerint,  disputatur;  quod  argumentum  anasceuae  rhetonim 
simillimum  est^),  et  Eubulus  comicus  de  eo,  quasi  anasceuam 
scribat,  agit  (Comicorum  Atticorum  fragmenta  II  p.  178,  41 
ed.  Kock): 

Tic  T^v  6  ^p&\\fac  TTpiuToc  dvGpdjTTUJV  fipa 
*H  KTipoTrXacTrjcac  "EpuiO*  uTroTrrepov; 
*Qc  oub^v  tjbei  TrXfiv  x^Xib^vac  Tpdqpeiv, 
"AXX'  f{v  dfTTCipoc  Tu»v  TpoTTujv  Tujv  ToO  OeoC. 
"EcTiv  T^P  ovre  KoO(poc,  oOtc  ^(jibioc 
'ATTaXXaTTivai  tijj  q)4povTi  ti?|v  v6cov, 
Bapuc  bk  KOjitbr).  ttuic  fiv  ouv  Ixoi  Trrepd 
ToiouTo  TTpdTfia;  Xfipoc,  €{  Kaq)ricd  tic. 

Idem  argumentum,  quod  illi  sophistae,  tractasse  aetate  im- 
peratoria  pueros  Romanos  testatur  Quintilianus  U  4,  26:  *soIe- 
bant  praeceptores  mei  neque  inutili  et  nobis  etiam  iucundo 
genere  exercitationis  praeparare  nos  coniecturalibus  causis, 
cum  quaerere  atque  exequi  iuberent  *cur  armata  apud  Lace- 
daemonios  Venus?'  et  'quid  ita  crederetur  Cupido  puer 
atque  volucer  et  sagittis  ac  face  armatus',  et  similia, 
in  quibus  scrutabamur  voluntatem,  cuius  in  controversiis  fre- 

^)  Cf.  Reitzenstein,  Hellen.  Wondererz&hlungen  p.  167.  Plara  de 
anasceua  dabunt  Theo  cap.  VI  (Walz  1.1. 1  p.216)  et  Quintihanos  II  4,18: 
*Narrationibus  non  inutiliter  subiungitur  opus  destruendi  confirmandi<pie 
eas,  quod  dvacxcui^  et  KaTacKcu/)  vocatur*. 


Epistulae  amatoriae  quomodo  cohaereant  cum  elegiis  Alexandrinis.    15 

quens  qaaestio  est,  quod  genus  thesis  videri  potest'.  —  Liceat 
alterum  vetastatis  testimoniam  afferre,  quod  debeo  Reitzen- 
steinii  benevolentiae.  Pacuvius  recentiorem  quandam  tragoe- 
diam  interpretatus  ait  in  alicuius  fabulae  fragmento  (cf.  Rib- 
beck,  Scaenicae  Romanorum  poesis  fragmenta  P  p.  144  sq.) : 

Fortunam  insanam  esse  et  caecam  et  brutam  perhibent 

philosophi, 
Saxoque  instare  in  globoso  praedicant  volubilei: 
Id  quo  saxum  impulerit  fors,  eo  cadere  Fortunam  autu- 

mant. 
Insanam  autem  esse  aiunt,  quia  atrox  incerta  instabilis- 

que  sit. 
Gaecam  ob  eam  rem  esse  iterant,  quia  nil  cernat,  quo  sese 

adplicet 
Brutam,  quia  dignum  atque  indignum  nequeat  internoscere. 
Sunt  autem  alii  philosophi,  qui  contra  Fortunam  negant 
f  Ullam  miseriam  esse,  temeritatem  esse  omnia  autumant. 
Id  magis  veri  simile  esse  usus  re  apse  experiundo  edocet : 
Velut  Orestes  modo  fuit  rex,  factust  mendicus  modo. 

Explicatur  hic,  ni  fallor,  cur  Quintilianus  illam  de  Amore  alato 
disputationem  quasi  thesin  dixerit  Audias  ipsum  IH  5,  4: 
*Item  convenit  quaestiones  esse  aut  infinitas  aut  finitas.  In- 
finitae  sunt,  quae  remotis  personis  et  temporibus  et  locis 
ceterisque  similibus  in  utramque  partem  tractantur,  quod 
Graeci  Qicxv  dicunt, .  .  .  alii  quaestiones  philosopho  con- 
venientes  . . .  Hoc  genus  Cicero  scientia  et  actione  distin- 
guit,  ut  sit  scientiae  'an  providentia  mundus  regatur*. 
—  Quis  est,  quin  videat  propositum  'an  fortuna  sit  insana' 
eidem  generi  quaestionum  atque  *an  providentia  mundus 
regatur'  tribuendum  esse?  Neque  tamen  nimis  diversum  ab 
illo  *an  puer  et  alatus  Amor  sit*  videtur  neque  sophistae 
illi,  quos  laudat  Alexis  comicus,  diversi  a  philosophis,  quos 
Pacuvius  nominat  —  Sed  ad  priorem  illam  dvacKCunv  rede- 
amus.    Eandem,  ut  omnes  sciunt,  tractavit  Propertius  II  12 : 

Quicumque  ille  fuit,  puerum  qui  pinxit  Amorem, 
Nonne  putas  miras  hunc  habuisse  manus?  etc. 


16  M.  Heinemann, 

Neque  aliorum  progymaasmatum  desunt  apud  eundem  vestigii, 
velut  in  14 ') ,  qua  elegia  poeta  exponit  morem  Lacedae- 
moniorum  fuisse,  ut  virgines  coram  viris  in  palaestris  exer- 
cerentur,  quod  argumentum  ad  studium  nept  v6fiou')  spectat 
Solebant  quidem  in  scholis  pueri  uniuscuiusqae  generis 
exempla  quaedam  ediscere');  solebant  doctores  eos  auctores 
enumerare,  apud  quos  illustrissima  uniuscuiusque  generis 
exempla  exstarent  Inter  quos  cum  Theo  haud  raro  Menandrum 
nominet  eiusque  ad  exemplum  et  narrationes  *)  et  prosopopoeias^) 
componere  iubeat,  Reitzensteinius  praeexercitamenta,  in  quibus 
poetas  elegiacos  Romanos  versari  solere  vidimus,  saepe  inter 
elegias  et  comoedias  intercedere,  et  Tibullum,  Propertium 
Ovidium  comoedias  ipsas  aut  rhetorum  exercitationes,  quae 
ab  illis  fabulis  penderent,  exscripsisse  putat  Quae  si  vera  sunt, 

^)  Reitzenstein  1.  1.  p.  164. 

')  De  hoc  praeexercitamento  Theonis  cap.  XIII  (Walz  1.  2.  l 
p,  254f  sqq.,  Spengel  1. 1.  II  p.  128  sqq.)  agit. 

»)  Walz  1.1.  I  p.  158,  Spengel  1.1.  II  p.  65:  TTpOjTov  \ilv  Airdvruiv 
Xpi^  Tdv  bibdcKoXov  ^KdcTou  T^iJivdc^aToc  €0  ^xo^oi  TrapabciTliaTa  Ik  tiuv 
iroXaiOjv  cuTTpo^MdTUJv  dvaXeT<iM€vov  irpocTdTT€iv  Totc  v^oic  ^Knav- 
edv€iv. 

*)  Caput  IV  (Walz  1. 1. 1  p.  196. 199. 200,  Spengel  1. 1.  U  p.  88.  91. 92). 

Primo  loco,  quem  memoravimus,  qaomodo  interrogatio  in  nar- 
rando  adhibenda  sit,  rhetor  exponit :  ddv  t€  Tdp  ^puiTia^icv,  idv  t€  t^P 
^iTairop(£^,u€v,  oOtujc  ^Soico)ui€v  [Comicorum  Atticorum  fragmenta  lil 
p.  48,  164  K.]: 

"Ap'  icTX  irdvTUJv  dTpuirvio  XaXicTarov; 
'EjLid  ToOv  dvacT/|Caca  b€Upi  upodT^Tai 
AaX€iv  dir'  dpx*\c  irdvTa  tov  ^jLiauToO  piov. 

biacp^p€iv  hi  boK€i,  8ti  6  jn^v  ^pwTiuv  dir6Kpiciv  ^iriCriT^i,  6  U 
^irairopiuv  oO  irdvTuic,  dXXd  jndvov  irpoc  ^auTdv  diTop€i. 

Propertium  hoc  artificium  imitatum  esse  elegia  III  6  docet,  qua 
argumentum  a  comoediis  sumptum  (vide  supra  p.  3)  forma  inter- 
rogationis  usus  poeta  tractat  (Reitzenstein  1.1.  158.  159). 

*)  Cf.Theonis  cap.  X  (Walz  1. 1. 1  p.235sq.,Spengell.l.  Ilp.llSsq.)' 
irpocwTroiroiia  ^ctI  irpocdjirou  irap€icaTUJT^  biaTie^ii^vou  X6touc  olKciouc 
lauT()i  T€  Kai  ToTc  OiroK€in^voic  irpdT^aciv  dva^^icpnT/l^c^uic  .  .  .  ct 
cap.  II  (Walz  1. 1.  I  p.  164,  Spengel  1. 1.  II  p.  68):  irpocuitroiroiiac  biti 
€!n  TrapdbciTjLia  KdXXiov  tt^c  'Oiuifipou  iroii^ccujc  Kai  tu)v  TTXdTuivoc  kw 
TiDv  dXXwv  tO&v  lujKpaTiKiDv  btaXdTUiv  Kai  Tiftv  M€vdvbpou  bpa* 
^dTUJv;  — 


Epistulae  amatoriae  quomodo  cohaereant  cnm  elegiis  Alexandrinis.   17 

neque  illas  similitudines,  quae  inter  comoedias  et  Romanorum 
elegias  intercedunt,  ex  Alexandrinorum  elegiis  repetemus  et 
ea,  quae  inter  epistulas  amatorias  Philostrati  et  Aristaeneti 
et  elegiographos  sunt  communia,  longe  aliter  explicabimus. 
Has  enim  epistulas  nihil  esse  nisi  exercitationes  rhetoricas 
accuratius  demonstrabimus. 

lam  satis  videor  exposuisse,  quid  viri  docti  de  elegiis 
AlexandriniB,  quorum  auctores  de  suis  amoribus  disserebant, 
iudicarent  Singulas  autem,  quae  de  elegia  Alexandrina  pro- 
tulerunt  viri  docti,  sententias  diligentius  examinandas  aliis 
relinquemus.  Nostra  in  eo  opella  continebitur,  ut  duos  illos 
epistularum  scriptores  perlustremus  et,  quid  ex  illis  minus  recte 
coliegerint  viri  docti,  quid  iure  colligatur,  examinemus.  Phus- 
quam  autem  hoc  explicare  incipiamus,  de  genere  epistularum 
amatoriarum  disseremus. 


XIV,  3.  2 


18  M.  Heinemann, 


Caput  n. 

Epistolas  amatorias,  quae  quidem  aetatem  tulerant,  Alci- 
phronis  dico,  Philostrati,  Aristaeneti,  Theophylacti,  a  rhetoribas 
ingenii  ostentandi  causa  fictas  esse  non  est,  quod  moneam.  Bhe- 
torum  autem  in  scholis  compositas  esse  epistulas  certo  testimonio 
Theonis  docemur,  qui  primo  p.  Chr.  n.  saeculo  inter  prosopo- 
poeiae^)  exercitationes  has  quoque  enumerat  (cf.  Theonis  cap.X, 

*)  Cum  in  nostro  libello  progymnasma,  cui  nomen  prosopopoeia 
est,  saepe  memoremus,  et  rhetores  hoc  diverso  modo  definiant,  breyiter 
exponamus,  qoid  illud  verbum  apud  singulos  signilicet.  Theo  docet 
hanc  imitationem  sermonum  personarum  quarundam  esse,  quos  moribus 
atque  conditionibus  illarum  accomodari  necesse  sit ;  praeterea  prosopo- 
poeias  in  finitas  et  infinitas  dividit.  Auctores  illarum  personas,  quas 
e  fabulis  vel  historia  hauriebant,  loquentes  inducere  (ut  rivac  &v  cfiroi 
X6touc  KOpoc  ^aOvujv  ^iri  MaccaT^rac),  harum  ad  vitam  cotidianam 
spectare  et  orationes  hominum  quasi  imagines  omnium  ordinum  et 
omnium  aetatum  fingere  solebant  (velut  rivac  &v  ctiroi  X6touc  dW|p 
TTpdc  Tfjv  T^vatKa  im^wv  dirobimctv). 

Apud  alios  scriptores  progymnasmatum  aliam  definitionem  pro- 
sopopoeiae  legimui^;  nam  id,  quod  Theo  prosopopoeiam  nominat,  illi 
ethopoeiam  appellant.  Cf.  Hermogenem  (Walz  1. 1.  I  p.  44,  Spengel  1. 1. 
II  p.  15)  et  Aphtonium  (Walz  1. 1. 1  p.  101,  Spengel  1. 1.  II  p.U).  Ut  Theo 
prosopopoeias,  ita  Hermogenes  ethopoeias  in  finitas  et  infinitas  dividit 
(cf.  Walz  M  I  p.  45,  Spengel  1. 1.  II  p.  15).  Praeterea  hic  aliique  etiam 
discrimen  statuunt  inter  ethopoeias  dirXdc  et  biirXdc  (cf.  Walz  I.  L  I  p.4d, 
Spengel  1.1.  II  p.  15:  tu&v  bi  f)9oiTout&v  at  ^^v  ctciv  dirXat,  Srav  nc 
aOxdc  Ka6*  aOrdv  i^iroK^n^^ai  X6touc  biaTiO^^cvoc,  al  hi  biirXat,  firav 
iTp6c  dXXov).  Aliter  etiam  dividuntur  in  fiOmdc,  iraOnTiKdc,  ^irrdc  (cf. 
Walz  1. 1. 1  p.  46,  Spengel  1.1.  H  p.  15:  cCcl  bi  ai  ^iv  f\Q\Kai,  al  bi  ira6n- 
TiKuC,  al  bi  |yiiKTa(.  ^6iKal  \iiv,  iv  atc  ^iriKpaTCt  6Xov  t6  TjOoc,  otov 
tCvuc  dv  cliroi  X6touc  T€ujpt6c  irpi&TOV  (bdiv  vaOv  *  Tra6r)TiKal  bi,  iv  atc 
bi6Xou  t6  ird6oc,  otov  irotouc  dv  ctnoi  X6touc  'Avbpo^dxn  ^^l  'ExTopi* 
^iKTal  bi  a\  cOvobov  ^xo^cai  f^6ouc  Kal  ird6ouc,  otov  Tivac  dv  ctiroi 
X6T0UC  'AxiXXcOc  ^irl  Tip  TTaTp6KXqj.  kuI  Tdp  t6  ird6oc  bid  t^v  toO 
TTaTp6KXou  ccpaT^iv,  kuI  t6  f|6oc,  iy  i|i  ircpl  iroX^^ou  PouXcdcTat,  cf. 


Epistulae  amatoriae  quomodo  cohaereant  cum  elegiis  Alexandrinis.   19 

Walz,  rhet.  graeci  I  p.  235  sq.,  Spengel,  rhet.  graeci  II  p.  115): 
viTTO  bk  toOto  t6  t^voc  Tflc  YWMvaciac  (TrpocumoTToifac)  TrfTrrci 
Kai  t6  tuiv  TravnTupiKuJv  Xotujv  €i6oc  xai  t6  tOliv  TrpoTpcimKujv 
xai  t6  Td»v  imcToXiKiIiv  ^).  Fortasse  etiam  ex  cognatione,  quam 
inter  epistalas  et  dialogos  intercedere  rhetores*)  putabant, 
illas  maxime  idonea  exempla  prosopopoeiaram  esse  concladi 
potest  Demetrius  enim  in  illo  libro,  cui  titulus  est  trepi 
4p)inveiac,  cap.  223  sq.  epistolographis  easdem  leges  atque 
auctoribus  dialogorum  adhibendas  esse  dicit^).  Quin  epistulam 
alteram  partem  dialogi  esse  Artemonem  docuisse  ille  nobis 
tradit:  'Apri^uiv  juitv  ouv  6  Tdc  'ApicroT^Xouc  dvaTpdi|;ac  dm- 

Walz  1. 1.  I  p.  101  sq.,  Spengel  1. 1.  II  p.  4:5).  Gontra  prosopopoeiae 
nomine  Hermogenes  id  studium  notat,  quo  oratores  fictas  personas 
loquentes  inducunt,  idolopoeiae  id,  quo  mortui  loquentes  introdu- 
cuntur,  cf.  Walz  1. 1.  I  p.44rsq.,  Spengel  1. 1.  II  p.  15:  TTpociuiroirotCa 
bi,  5Tav  iTpdTiLiaTt  iT€piTi6CD^€v  irp6cuiiT0v,  ODcir^p  6  ^ctxoc  irapd  Me- 
vdvbpqj,  Kul  (&ciT€p  irapd  Tip  *ApiCT€(bi3  i^  GdXacca  irotetTai  toOc  XdTouc 
irpdc  ToOc  •Aenvalouc.  f\  hi  btaq>opd  bfjXn  *  ^K€l  <dv  f)0oiTOt{qi>  niy 
Tdp  6vToc  irpocibirou  XdTOUC  irXdTT0|ui€v,  ^vTaOOa  hi  oOk  dv  irp6c(uirov 
irXdTT0)Li€V.  clbiuXoirotiav  bi  q>actv  ^K€tvo,  6Tav  toic  T€0ve<Zict 
X6T0UC  irepidirTUJ^ev  K.T.t  Vides  igitur,  quomodo  Theo  in  de- 
finiendo  a  ceteris  scriptoribus  progymnasmatum,  qui  solum  sermones 
rerum  mutarum  prosopopoeias  nominant,  dissentiat.  Nos  ipsi,  cum  in 
nostro  libello  de  prosopopoeiis  disserimus,  vim,  quam  Tbeo  illi  at- 
tribuit,  verbo  iniungemus. 

^)  Eiiam  Plinius  Fuscum  in  studio  epistulas  scribendi  exercita- 
tionis  causa  diligenter  versari  iubet.  Cf.  Plinii  epistulanun  VII  9,  8 : 
*volo  epistulam  diligentius  scribas.  Nam  . . .  pressus  sermo  purusque 
ex  epistulis  petitur*. 

')  Rudolf  Hirzel,  Der  Dialog,  Leipzig  1895, 1  p.  305  sqq.,  Hermann 
Peter,  Der  Brief  in  der  rdmischen  Litteratur  (Abhandlungen  der  Philol.- 
Histor.  Classe  der  Konigl.  Sftchsischen  Gesellschaft  der  Wissenschaften. 
Band  XX  3.  Leipzig  1901)  p.  19  sq.,  L.  Radermacher,  Demetrii  Phalerei, 
qui  dicitur  de  Elocutione,  libellus,  1901.  p.  109. 

')  Conferas  etiam  Demetrii  1. 1.  cap.  227:  irXeTcrov  hi  Ixixiu  t6 
f)8iK6v  ^  dirtCToXi^,  (ficirep  Kal  6  btdXoToc  cx€b6v  Tdp  eiKdva 
^KacToc  Tf^c  4auToO  Hfuxftc  Tpdq>€t  Ti\y  dirtCToXi^v.  k.t.1.,  Quintiliani  IX 
4, 19:  *est  igitur  ante  omnia  oratio  aliavincta  atque  contexta,  soluta 
alia,  qualis  in  sermone  et  epistulis*.  Senecae  epist.  IX  4  (75),  1: 
*qualis  sermo  meus  esset,  si  una  sederemus  aut  ambularemus,  illabo- 
ratus  et  facilis,  tales  esse  epistulas  meas  volo,  quae  nihil  habeant 
accersitum  nec  fictmn*. 

2* 


20  M.  Heinemanny 

CToXdc  (pnciv,  6ti  b€i  tv  TIJJ  auTifi  Tp6lTlU  bldXOTOV  T€ 
Tpd(p€iv  Kai  dTTiCToXdc*  €ivat  Tdp  Tf|v  iTTiCToXfjv  oiov  t6 
^Tcpov  ^€poc  ToO  biaX6Tou  k.t.&  Gam  Theo  iinitationem 
dialogorum^)  inter  erempla  prosopopoeiarum  eaameret,  et  figura, 
quam  rbetores  sermocinationem  *)  vel  bidXoTov  nominabaDt  et 
saepius  in  orationibus  adbibere  solebant,  studio  prosopopoeiae 
praeexercitationis  par  sit,  epistulas,  quae  naturae  dialogorum 
simillimae  sint,  propterea  etiam  a  discipulis  rhetorum,  qui  in 
prosopopoeiis  versabantur,  fictas  esse  puto.  Amatoria  autem 
argumenta  a  rhetoribus  minime  vitata  esse  quis  est,  quin 
sciat?')  Nihil  igitur  inde  colligendum,  quod  ex  iis,  qoi  de  arte 
epistulas  scribendi  agunt,  primus  Proclus  certum  quoddam 
genus  epistularum  amatoriarum  profert^).  Extitisse  tales  epi- 
stttlas  primo  iam  p.  Chr.  n.  saeculo  aut  multo  etiam  prius  ex 
ipsa  progymnasmatum  historia  concludimus.  Itaque,  priusquam 
ad  traditas  pergamus  epistulas  amatorias,  fragmenta  circumspi- 

*)  Theo  cap,  U  (Walz  1. 1.  I  p.  164,  Spengel  1.  1.  II  p.  68) :  wpo- 
cu)iroirot(ac  b^ri  dv  ein  irapdbfiTiiia  KdXXiov  .  ..  t(X>v  nXdTUJvoc  xai 
tUjpv  AXXujv  TtDv  luJKpaTiKittv  biaX6TiUv; 

■)  Auctor  ad  Herennium  IV  43,  55 :  'sermocinatio  est,  .  .  .  in  qua 
constituetur  alicuius  personae  oratio  accomodata  ad  dignitatem*,  qui 
locus  cum  Theonis  capitis  X  initio  ad  verbum  congruit :  irpocuiiroiroita 
^ctI  irpocdiirou   irapeicaTuiT^  biaTtee^^vou  X6touc   oIkciouc   ^outui   t€ 
Kal  Totc  OTroKei^i^votc  irpdT^actv.  Quintiliani  IX  2,  29  sq. :   *IIIa  adhuc 
audaciora  et  maiorum,  . . .  laterum,  fictiones  personarum,  quae  irpociu- 
iroiroi(ai  dicuntur.  .  . .  ac  sunt  quidam,  qui  has  demum  irpocuiiroiroifac 
dicant,  in  quibus  et  corpora  et  verba  fingimus :  sermones  hominum  ad- 
simulatos  dicere  biaX^Touc  malunt,  quod  Latinorum  quidam  dizerunt 
sermocinationem*.  Praeterea  conferas  exemplum  sermocinationis, 
quod  Gornificius  IV  52,  65  affert,  ubi  auctor  narrationi,  qua  expugna- 
tionem  aUcuius  urbis  refert,  colloquium,  quod  victor  superbus,  aliquis 
civis,  mulier  huius  inter  se  habent,  inserit. 

•)  Rohde,  Der  griechische  Roman  und  seine  Vorlftufer  ■,  1900, 
p.  364  sq.,  cf.,  ut  exempla  pauca  afferamus,  Senecae  controvers.  I  4 
et  II  7  (15)  et  Pseudoqaintiliani  declamationum  maiorum  XIV. 

*)  Hercher,  Epistolographi  Graeci  p.  12:  'EpuiTiKi^  ^cti,  bi'  f]c 
^puiTtKoOc  irp6c  Tdc  ^pwii^vac  irpocq>^po|uiev  X6touc.  'H  ^iriCToX^  *  'Epui, 
^pu),  v^  Tf)v  O^^tv,  Tf^c  cf^c  eOtrpeiroOc  T€  kuI  ^pwTtKf^c  Mopq>fjc  koI  ^pu&v 
oOk  atcxOvo^ai'  Td  Tdp  eOirpeiruiv  ^pdv  oOk  atcxpdv.  el  h4.  Te  kuI  ^^4Hii 
Ttc  6Xwc  \bc  ^pOCivTa,  irdXiv  djc  koXt^c  ^qpt^^evov  ^iraiv^ceiev. 


Epistulae  amatoriae  quomodo  cohaereant  cum  elegiis  Alexandrinis.   21 

ciamus.  Sed,  ut  ordinem  qnendam  in  reliquiis  recensendis 
conservemus,  duas  segregemus  classes,  alteram  earam,  quae 
forma  tantum  epistulae  utuntur,  ut  breves  narratiunculas 
inter  se  conectant,  alteram  earum,  quibus  de  se  ipso  loquitur 
scriptor,  suum  amorem,  suos  dolores  profert  et  quasi  absens 
cum  amica  loquitur.    Incipiamus  ab  hoc  genere. 

Primordia  epistularum  amatoriarum  quinto  saeculo  a.Chr.n. 
reperiuntur,  et  vetustissimus  scriptor,  quem  epistulas  ama- 
torias  composuisse  scimus,  Lysias  orator  est^).  Pauca  certe 
exstant  fi*agmenta.  De  quibus  Blass*)  egregie  disserit;  con- 
tendit  enim  Lysiam,  quamquam  sermone  vitae  in  iis  saepius 
nsus  sit  et  leges  artis  rhetoricae  non  ita,  ut  in  orationibus, 
adhibuerit,  tamen  eas  omamento  rhetorico  amplificavisse,  ut 
proprium  epistulae  genus  excedant.  Quod  confirmatur,  si 
singula  fragmenta  respicis;  nam  facile  est  intellectu  Lysiam 
in  epistulis  illas  rhetorum  exercitationes,  quae  a  Graecis 
^uj)iia  Kal  i|;6Tot,  a  Romanis  laudes  et  vituperationes  nomi- 
nantur,  imitatum  esse.  Apparet  enim  oratorem  in  epistulis 
pueris*)  missis  mores  egregios  eorum  laudasse,  epistula  Meta- 
nirae^)  meretrici  scripta  illam  vituperasse.  Cf.,  ut  exempla 
pauca  afferamus,  fragmentum  260:  \ifa)v  ibc  oi)  q)iXuj  c€, 
(pauX6TnT(4  |Liou  )i€TicTTiv  KOTaTiTViucKeic  •  €i  t^P  i^Qoc  toioutov 
Kai  Tp67TOv  Kai  i|/ux)^v  Kal  €uvoiav  outujc  dTrpocpdciCTOv,  It\  bk 
cuvouciac  o{K€i6Tr]Ta  Kui  X6tujv  Koivujviav  |Lif|  kuG'  6Tr€ppoXf|v 
dciTd2Io)iai,  tic  t^voit'  fiv  djioO  d9XubT€poc,  5c  dvaic9r|TUJC  Ix^ 
TTpoc  t6  q)pov€iv;  et  fr.  255:  Auciac  iv  t^  irpoc  M€Tdv€ipav 
dmcToXrl   *Kai  ttjv  ^i^v  K6^r|V  i|iiXfiv  Ix^ic,  Tdc   bk   ^acxdXac 

^)  Cf.  Blass,  Die  attische  Beredsamkeit  I'  p.  374,  Suidas  sub  voce 
Auciac:  Auciac  .  .  .  iTpaipc  bi  xal  T^xvac  />riTopiKdc  Kal  bimnTopiac, 
^TKiiiiLiid  T€  Kai  dTriTaq^iouc  Kai  ^mcToXdc  Z\  \iiay  \iiy  irpaTMaTiKi^v,  Tdc 
be  Xomdc  ^pujTiKdc,  Jjv  al  tt^vtc  TTp6c  ^cipdKia.  Dionysii  Halicarn.  TTcpi 
Auciou  cap.  3 :  TTCpi  xdp  b^  tiIiv  ^itictoXik(Dv  aCiToO  Kal  ^TaipiKiDv  Kai 
Tuuv  dXXiuv,  oDc  |bi€Td  TTaibidc  iTPav^v.  Conferas  etiam  Plutarchum, 
Bioi  b^Ka  ^HTdpujv  p.  836  B :  €ici  b'  a(rrip  .  . .  'ETTiCToXai  t€  Kal  'EtkiO- 
l^ia  ...  Kal  'EpujTiKoi  (Plutarchi  Moralia  tom.  V  p.  156  ed.  Bernardakis). 

')  Blass,  Die  attische  Beredsamkeit  I'  p.  422. 

»)  Fragmenta  254.  259—262  ed.  Tur. 

*)  Fragraenta  255—258  ed.  Tur. 


22  M.  Heinemann, 

bac£tac'.  Bhetores  qainti  et  quarti  saeculi  a.  Chr.  n.  in  lau- 
dibus^)  componeDdis  versatos  esse  constat    De  quibus  nos 
certiores  facit  Athenaeus  XTTf  592  b.  c:  dXXd  ^f|v  koI  1co- 
Kpdnic  6  Tujv  (inT6pu)v  aibriiLiov^CTaToc  Merdveipav  €ix€v  ipuj- 
jievriv  Kai  KaXrjv,  ujc  Auciac  lcropci  iy  raic  iTriCToXaic  .... 
i\Tn]TO  bi  Kai  6  Auctac  AaTiboc  (sic  codd.,  coniecerim  Adiboc) 
Tfic  ^rafpac,  fic  lTpai|;ev  iTKuifitov  KeqnxXoc  6  (^rJTUjp'  KaOditep 
Kal  'AXKtbd^ac  6  'EXaiTnc  6  fopTtou  ^a6iiTf|c  £Tpoti|;€v  Kai  auroc 
^TKdi^tov  Natboc  Tf)c  ^Taipac^).  Itaque  ut  Cephalus  et  Alci- 
damas  orationibus  meretrices  illas  laudabant,  ita  Ljsias,  quem 
et  ipsum  dTKUj^ia  scripsisse  veteres  tradunt,  in  epistulis  arte 
usus  rhetorica  aut  laudabat  pueros  amatos  aut  \rituperabat 
meretrices.     ' 

Forma  et  argumento  libri  erotici,  qui  dicuntur,  rhetorum 
epistulis  amatoriis  simiUimi  sunt  lam  ex  ratione,  qua  veteres 
has  et  illas  laudant,  concludi  potest  haec  duo  genera  inter  se 
cognata  discerni  vix  posse.  Nonnulli  scriptores  enim  Lysiae 
fragmenta  amatoriarum  epistularum  quasi  e  libris  eroticis 
petita  afferunt.  Cf.  fragment.  261  Tur.:  ^jiiiv  bi  lyiDje  TotauTri 
q)tXi(ji  cuvrip)Li6c6at  cot,  ujcre  }xr{b^  fiv  t#|v  "E^TreboKXdouc  Jx^pav 
icxucat  btacTTicai,  quod  auctor  libri  'X^Eetc  |li€6'  lcTopiuiv'*)  sub 
verbo  'EjbiTreboKX^ouc  Ix^qol  ex  erotico  quinto  Lysiae  haustuni 

^)  De  primis  laudibus  accurate  disserit  X.  HUrth,  De  Gregorii 
Nazianzeni  orationibus  funebribus,  Argentor.  1906,  p.  6  sqq. 

')  Laudibus  Helenae,  quas  Gorgias  et  Isocrates  componebant, 
meretricum  similes  f uisse  videntur ;  nam  in  illis  quoque  mulier,  qaae 
amoris  complurium  virorum  causa  reprehensione  digna  erat,  laudator. 
Isocrates  or.  X  7, 14  Gorgiae  ^TKdijiiov  propterea  vituperat,  quod  so- 
phista  genus  laudativum  a  defensorio  non  satis  separet :  fpr\c\  ^^v  tap 
^TKiiiMiov  T€Tpci<P^vai  tr€pl  aCrrf^c,  ruTxdvci  b*  diroXoTiav  cipnKuic 
Oir^p  Tiliv  ^KcCvi]  ireTrpOT^^vujv.  €cti  b'  oOk  ^k  tO&v  aOrUjpv  tbcdiv  oi*^ 
TTCpl  tOjv  aCrrOiv  6  XdTOC,  dX\d  irfiv  ToOvavrCov  •  &iroXoT€ic6ai  \iii 
Tdp  irpoc/|Kei  irepl  tODv  dbiKetv  aWav  ^x^^vtuiv,  ^iraiveiv  bi  toOc  ^ir' 
dTaecj)  Tivi  bia<p^povTac  Puto  igitur  Isocratem  primum  laudes  a  de- 
fensionibus  segregasse.  Quem  sequitur  Theo  in  capite  VII,  quo  de  laade 
et  vituperatione  agit  (Walz  1. 1.  I  p.  231,  Spengei  1. 1.  II  p.  112):  diroXo- 
T€ic6ai  |i^v  Tdp  irpoci^Kei  irepl  tOCiv  dbiKeiv  atTiav  ^xdvTuiv,  ^traivciv 
bi  ToOc  ^irl  dTot6Ci)  tivi  biaq>^povTac. 

')  Bulletin  de  Correspondance  Hell6nique  I  (1877)  p.  153. 


istulae  amatoriae  qaomodo  cohaereant  cum  elegiis  Alexandrinis.    23 

se  dicit  (djc  Auciac  h  'EpujiiKqj  eOO-  Cum  similitudo,  quae 
tercedit  inter  illud  fragmentum  et  260  Tur.*),  tanta  sit,  ut 
ibitari  non  possit,  quin  utrumque  fragmentum  ex  eadem 
listula  sumptum  sit,  nostro  iure  statuemus  epistulas  amatorias 
libros  eroticos  rhetorum  a  se  non  ita  differre.  Item  ex 
ionysio  Halic.  TTcpi  Auciou  cap.  1  et  3*),  qui  epistulas  Lysiae 
lum  XoTouc  ^mcToXiKOuc  nominat,  concludi  potest  libros  ama- 
rios  et  epistulas  amatorias  a  se  vix  seiunctas  esse. 

Quod  ut  accuratius  ostendamus,  nunc  ad  libros  eroticos 
sos  nos  vertamus;  atque  Eueni  quidem  sophistae^)  et  rhe- 
ris  titulus  tantum  aetatem  tulit  apud  Artemidori  Oniro- 
itica  I  4  (p.  11,  28  ed.  Hercher):  diu^uic  KeKXrm^vov  KdjiiriXoc 
ovci  xd)Li^iipoc,  djc  (pnciv  Eunvoc  £v  toTc  eic  Euvo)iov 
puiiiKoTc.  Undo  fortasse  coUigis  ad  puerum  pulchrum 
issum  esse  libellum. 

Sed  duo  vetustiores  ipwriKoi  nobis  servati  sunt,  quorum 
terius  Lysias  re  vera  auctor  videtur,  alter  Demostheni  ad- 
ribebatur;  ille  Platonis  Phaedro  p.  230e — 234  c  insertus 
it^).  Atque  Lysiae  quidem  orationem  iam  veteres  putabant 
)istulam  esse  pulchro  puero  missam.    Cf.  Hermiam  Platonis 

^)  Alii,  qui  idem  fragmentum  nobis  tradunt,  nos  certiores  non 
ciunt,  ex  quo  libro  Lysiae  illud  hauserint,  ut  Suidas  sub  voce  *E)i- 
•boicX^ouc  Sx^pa-  Alii,  ut  Diogenianus  (IV  77)  et  M.  Apostolius  (VII  13) 
i  nomen  quidem  Lysiae  afferunt.  Eodem  modo  atque  fragmentum  261, 
aigmentum  262  ab  Harpocratione  sub  voce  diraTopcOciv  alicui  libro 
otico  Lysiae  attribuitur  (diraTopeOciv  dvrl  toO  xdiivciv  xal  dbuvdriwc 
civ  Auciac  ^puiTiKip). 

■)  Vide  p.21;  quod  f ragmentum  Suidas  sub  voce  cpaOXoc  (II  p.  1433 
l.  Bernhardy)  tradit,  cum  hoc  modolaudat:  xal  Auciac  ^v*EincToXq. 

*)  Dionysii  Halicarn.  ir€pl  Auclou  cap.  1 :  irX^icTouc  hi  TPdvac 
►Touc  . .  .  ^puJTtKoOc,  ^mcToXiKoOc  et  cap.  3 :  irepl  Tdp  bf|  tuEiv  ^Tri- 
oXiKtDv  .  .  . 

^)  De  Eueno  disserit  Ricardus  Reitzenstein  apud  Pauly-Wissowa 
acyclop.  VI  p.  976. 

•)  Eroticum,  quem  apud  Platonem  in  Phaedro  p.  230  e — 234  c 
gimus,  Lysiae  esse  postremus  loannes  Vahlenus  (Sitzungsberichte  der 
eufiischen  Akademie  der  Wissenschaften  1903  vol.  II  p.  788)  probavit. 
mferas  locos,  quibus  erotici  Lysianei  memorantur,  supra  p.  22  sq.  et 
227  c  Platonis  Phaedri :  6  Tdp  toi  XAtoc  f^v,  trcpl  8v  bi€Tpipo|ui€v,  oOk 
b'  5vTiva  Tpdirov  dpuJTiKdc. 


24  M.  Heinemann, 

commentatorem  (ed.  Couvrier  p.  35,  ed.  Ast  p.  77):  eib^ai  bcl 
5ti  aOroO  Audou  6  X6toc  out6c  £cn  xat  q>^p€Tai  iv  rdic  Imr 
CToXaic  edboKi^oOca  xai  auTii  f\  iiriCToXrj.  PouXcTat  bij  &  irpoc 
nap6vTa  eiirc,  Kal  dir6vTa  ainby  {iiro|yivf)cai.  Cuius  sententiam 
nonnulli  viri  docti  amplexi  sunt,  ut  Leonardus  Spengel ').  Qui 
in  primis  ex  sententiis,  quae  initio  et  fine*)  erotici  inre- 
niuntur,  Lysiam  librum  eroticum  quasi  epistulam  misisse 
concludit;  quod  prooemio  epistularum  Graecarum  YIII  Fron- 
tonis  confirmari  videtur,  cuius  auctor  librum  eroticom  Ljsiae 
imitatur:  ib  (p(Xe  TraT,  Tp{TOV  fjbn  cot  toCto  Trepi  Tiiiv  atrruiv 
imcT^ui,  t6  ^iv  irpujTOV  btd  Auctou  toO  KecpdXou,  b€iJT€pov 
bk  btd  TTXdTuivoc  toO  co<poO,  t6  bk  bi\  tpItov  bia  ToObe  toO 
S^vou.  K.T.  X.  Spengelii  sententiae  Fridericus  Blass')  contra- 
dicit;  putat  enim  Lysiam,  qui  non  certam  aliquam  personam, 
sed  puerum  quendam^)  alloquatur,  orationem  illo  praesente 
habuisse.  Quod  concladi  posse  ex  responso  Socratis^),  in 
quo  Plato  amatorem  loquentem*)  et  puerum  praesentem  in- 
ducit  Unde  Blass  colligit  Platonem,  qui  Socratem  librum 
eroticum  Lysiae  accurate  imitantem  fingat,  hanc  orationem 
non  pro  epistula  habuisse.  Mihi  quidem  iudicium,  utri  generi 
adnumerandus  sit  £pu)TiK6c  ille,  ex  ipso  tantum  repeti  posse 
yidetur.  Ipse  genus  eroticorum,  quos  rhetores  coraponebant, 
inter  epistulas  et  orationes  medium  esse  putaverim.  Neque 
verae  sunt  litterae,  quae  pueris  missae  sunt,  sed  quasi  ora- 
tiones  absentibus  dedicatae  et  in  libri  formam  redactae.  Car- 
mina  certe  sophistae  illi  imitabantur,  sive  iTKdifua  sive  ^pui- 

^)  Leonardus  Spengel,  Iuvotujt^  tcxvi&v,  Stuttgarliae  1828,  p.  126. 

■)  Cf.  230  e:  ircpl  \xiy  tijDv  ^m&v  irpaTMdTUiv  ^irkTacai,  koX  dic 
vo^dui  cu^q>^peiv  f^tv  t^vo^^vujv  toOtuiv  dici^Koac.  234  c:  ^rdi  M^v 
oOv  Uavd  ^oi  vo^CZui  Td  dpr\\iiva  *  ct  b^  ti  cO  iro6eiC|  f|ToO|yi€voc  irapa- 
XeX€lq>6ai,  ^pdiTa. 

')  Attische  Beredsamkeit  I  p.  423  8qq. 

*)  22,1  z  Platonis  Phaedri:  T^TpacpcTdp  bi^  6  AucCac  ircipiii^evdv 
Tiva  Ti&v  xaXiDv. 

*)  237  b— 238  c. 

•)  237  b :  Kal  iroTe  (^pacn^c  tic)  a(iT6v  (t6v  iratbo)  aiTOiv  (iretde 
toOt'  aCrrd,  djc  jifi  ^puivTi  irp6  toO  ^puOvTOC  b^oi  xapl&ceai.  IXeT^ 
T€  dibe*  ircpl  iTttVTdc,  di  iral  k.t.^. 


Epistulae  amatoriae  quomodo  cohaereant  cum  elegiis  Alexandrinis.   25 

TiKouc  scribebant,  et  sicut  carmina  saepius  absentes  adlo- 
quantur  —  qua  de  re  infra  agendum  erit  — ,  ita  ipsi  interdum 
absentes  adloquuntur  formamque  inducunt  similem  epistulae. 
Non  aliter  atque  de  Ljsiae,  de  figurati  Demosthenis 
erotico  iudicamus.  Rursus  Blass^)  auctorem  eius  formam 
epistularem  adhibuisse,  cum  Epicrates*)  puer,  qui  laudibus 
effertur,  dum  eroticus  recitatur,  adsit,  negat.  Cui  sententiae 
Guilelmus  Croenert  nuperrime  contradixit').  Qui  probare 
Yult  illum  eroticum  epistulam  esse,  cum  exponit  auctorem 
illius  Lysiae  librum^)  in  nonnullis  rebus  imitari;  tam  enim 
ille  quam  hic  scriptorem  erotici  ipsum  librum  suum  non 
enarrantem,  sed  recitantem  facit^).  Qua  de  causa  Croenert 
codicem  0  et  Spengelium^)  secutus  5v  ^PouXrjOiiv  dKoueiv  in 
dpouXr)6n  dKou€iv  mutavit.  In  primis  autem  doctus  ille  vir  ex 
€UTux€i  verbo,  quod  in  fine  erotici  legimus,  hanc  epistulam  esse 
concludit.  €utux€i  enim  item  ut  Ippuico  in  fine  epistularum  ^) 
poni  solet  lam  velim  argumentum  erotici  huius  cum  iis 
conferas,  quae  supra  de  Lysiae  epistulis  amatoriis  exposuimus. 
Utrumque  auctorem  rhetorum  praecepta  secutum  in  laudibus 
puerorum  versari  conspicies  ®)  (cf.  cap.  10 — 32  erotici  Pseudo- 

*)  Attische  Beredsamkeit  !•  p.  42-4. 

*)  Pseudodemosthenis  •EpuiTiKdc  (orat.  61)  cap.  2 :  ^ircibyi  koI  aOTdc 
i^KCi,  6v  ^pouX/|env  diKoOeiv,  'EiriKpdTiic. 

')  Guilelmus  Croenert  in  censura  Pauli  Wendland  libri,  qui  in- 
scribitur  Anaximenes  von  Lampsakus,  Gottinger  gelehrte  Anzeigen  1907 
p.  272  sqq. 

*)  Conferas  etiam  Paulum  Wendland,  Anaximenes  v.  Lampsakus, 
Berlin  1905,  qui  de  erotico  p.  79  ita  iudicat:  *Der  Erotikos  ist  als  ein 
gut  stilisirtes  Produkt  der  Durchschnittsrhetorik  des  vierten  Jahr- 
hunderts,  so  unbedeutend  sein  Inhalt  ist,  recht  interessant*. 

•)  Cf.  Pseudodemosth.  Erotici  cap.  1.  2. 

•)  Philologus  17  (1861)  p.  625. 

^  Cf.,  ut  exempla  pauca  afferam,  epistulas  4  5.  11  Platonis. 

")  P.  Wendland  1. 1.  72, 1  de  eroticis  ita  disserit :  'Atmosphfire  und 
Stimmung  dieser  Litteratur  wird  wohl  am  besten  verdeutUcht  durch 
die  Gedichte  der  MoOca  iraibiKi^  in  der  theognideischen  Sammlung*. 
Merito  Wendland  putare  videtur  cognationem  quandam  inter  elegias 
quinti  saeculi  et  eroticos  intercedere.  lam  supra  Eueni  sophistae  men- 
tionem  fecimus,  qui  et  eroticos  et  elegias  scripsit.  Sunt  autem  et  erotici 
et  elegiae  magna  ex  parte  irpOTpeirTiKol  irpoc  (pujTa,  i;t  etiam  inde, 
quomodo  inter  se  cognata  sint  haec  genera,  pateat. 


26  M.  Heinemann, 

demostbenici);  unde  etiam  magis  intelligitur  epistalam  non- 
dum  certis  finibus  ab  oratione  amatoria  seiunctam  esse. 

Quoniam  vidimus  genus  epistularum  amatorianim  iam 
quinto  et  quarto  saeculo  a.  Chr.  n.  extitisse,  eo  magis  dolemus, 
quod  nulla  fere  vestigia  illius  insequenti  aetate  nobis  senrata 
sunt  Quod  aevo  Alexandrino  floruisse  solum  ex  paacis 
reliquiis  concludi  potest;  conferas  Athenaei  XIV  639  a:  KXe- 
apxoc  bk  iv  beuT^pifi  'Epuimwv  rd  dpujTiKd  ^n^iv  ^^ara  Kai 
Td  AoKpiKd  KaXoujyieva  oub^v  toiv  ZaTrqpoOc  Kai  *Avaxp€OVTOc 
biaqpdpeiv.  Sti  bi  Td  'ApxiX6xou  Kai  Tuiv  'O^rjpou  'EmKixXi^uiv 
Td  noXXd  5id  Tflc  i\iyiirpov  TTOinceuiC  toutujv  Jx^rai  tivoc  tutv 
TraOujv,  dXXd  Kui  Td  AcuiTro&uipou  irepi  t6v  ''EpujTa  Kai   irdv 

t6  TWV  ^PUJTIKUIV   iiriCTOXuJV    T^VOC    £pUJTlKf)C    TIVOC    5id 

X6tou  iroiiiceilfc  ^ctiv.  Quo  ex  loco  colligere  possumus 
Ciearchum,  Aristotelis  discipulum,  epistulas  amatorias  non 
ignorasse.  Nam  quod  Georgius  Kaibel  in  Athenaei  editione 
dubitat,  utrum  verba  Kai  ndv  K.T.&  Glearchi  sint  an  Athenaei. 
quoniam  amatoriarura  epistularum  illa  aetate  unus  esset  testis 
Glearchus,  nos,  qui  multo  ante  extitisse  tales  epistulas  ri- 
dimus,  huic  argumento  haud  ita  multum  tribuemus. 

Quod  sequitur  testimonium,  quantis  dubitationibus  ob- 
noxium  sit,  ipse  non  ignoro;  proferam  tamen.  lam  enim  ad 
philosophorum  epistulas  devenimus,  qaas  aut  scriptas,  ut  a 
pluribus^)  legerentur,  aut  brevd  post  editas  nemo  mirabitur. 

')  Cf.  epistulas  Epicuri  (vide  Herm.  Peter,  Der  Brief  in  der  rdmi- 
schen  Litteratur  p.  16).  Ex  indole  librorum,  qai  ad  certam  quandam 
personam  mittuntur,  earum  epistularum  natura  explicatur,  quae,  nt  a 
pluribus  legerentur,  statim  compositae  sunt  aut  a  grammaticis  aut  ab 
eis,  qui  rem  publicam  capessebant  (cf.  Herm.  Peter,  Der  Brief  in  der 
rdmischen  Litteratur  p.216sqq.).  Velut  Varronem  scimus  commentarium 
illum  privatum,  quem  de  officio  consulis  ad  Pompeium  scripserat,  cum 
interiisset,  redintegrasse  atque  edidisse  in  libris  quaestionum  epistoli- 
carum  (cf.  Peter  1. 1.  217).  Ipsi  hi  libri  nobis  testantur  epistulas  iam  antea 
diligentius  scriptas  et  in  publicum  editas  extitisse.  Neque  alia  de  cansa 
hanc  formam  elegisse  Varro  videtur,  quam  Hippolochus  ille  et  Lyncens, 
cum  convivia,  quibus  interfuissent,  elegantius  sibi  per  litteras  referrent 
(vide  infra  p.  36  sqq.).  Breviores  ita  aut  narrationes  aut  dissertationes 
in  libri  formam  commode  redigebantur.  Cum  Varronis  commentario 
ctcaTuiTiKui  apte   confertur    Q.  Ciceronis   epistula  de  petitione  con* 


T^ 


Epistulae  amatoriae  quomodo  cohaereant  cam  elegiis  Alexandrinis.    27 

Qui  si  etiam  ad  meretrices  aut  pueros  veras  conseripserunt 
epistulas,  nihil  certe  ad  nos,  qui  iTnbeiicTiKov  t^voc  epistularum 
persequimur.  Isdem  tamen  viris  si  calumniandi  gratia  sup- 
ponuntur  litterae  eaeque  in  libris  circumferuntur,  longe  alia 
est  res.  Gonsuetudinem  epistulas  edendi  iam  inveterasse  dices 
similesque  aliorum  virorum  epistulas  extitisse,  ut  fictis  fides 
haberi  possei  lam  ipsam  videamus  rem.  Epicurum  multis 
meretricibus  scripsisse  testatur  Diogenes  Laertius  X  6 :  Kai 
dfXXatc  h\.  noXXoic  ^Taipaic  TPo^cpeiv  Kai  jiidXiCTa  Acovtiuj,  et 
Alciphro  Leontium  ipsam  inducit  scribentem  11  2  (IV  17 
editionis  Schepers),  1 :  oubiv  bucap€CT6T€pov,  djc  £oik€v,  dcTiv 
TidXiv  ^€ipaKi€uo]Li£vou  TTp€cPuTOu.  oTd  |Li€  'EiriKGupoc  .  .  . 
dTTiCToXdc  dbiaXuTOuc  fioi  Tpdcpuiv.  Fragmenta  harum  epi- 
stularum  affert  Diogenes  Laertius  X  5  (Usener,  Epicurea, 
Leipzig  1887,  fragment  143):  TTaidv  divaE,  <piXov  A^ovTdpiov, 
oiou  KpoToOopu^ou  fmdc  dviiTXncac  dvaTv6vTac  cou  t6  ^m- 
ct6Xiov,  quo  ex  loco  concludimus  Leontium  quoque  epistulas 
Epicuro  scripsisse,  et7  (UsenerLl.  frag.  145):  .  . .  t6v  t'  'Em- 

KOUpOV  .  .  .    ILlVdv  T€  dvaXiCK€lV  ]?l)Ll€pTlciaV  €ic  Tf|V  TpdTT€laV,    UJC 

auT6c  4v  T^  7Tp6c  A^ovtiov  iTTicToXQ  Tpd(p€i.  Praeterea 
Epicurus  epistulas  Themistae  (cf.  Diogenem  Laertium  X  5, 
Usener  1. 1.  frag.  125)  et  pueris  nonnullis  misit.  Cf.  Diogen. 
Laert  X  6  (Usener  L  1.  frag.  163):  fv  t€  tt)  ttp6c  TTuGoKXea 
imcToXq  Tpd(p€iv  *7Tai6€iav  h^  Trdcav,  )biaKdpi€,  (p€OT€  TdKdnov 
dpd|i€voc'  et  5  (Usener  1.1.  frag.  165):  Trp6c  bfe  TTuGoKXea 
ujpaTov  SvTa,  *Ka8€6oO|biar,  (pnci,  'irpocboKUJV  Tf|v  l)ui€pTf|v  Kai 
ic69€6v  cou  ^Tcobov*. 

Ex  eo,  quod  exposuimus,  apparet  epistulas  amatorias  ab 
Epicnro  scriptas  re  vera  extitisse;  a  quibus  spuriae  epistulae 


sulatus,  quae  et  ipsa  non  uni  fratri  scripta  est.  Reddit  pro  hoc  munere 
Cicero  illam  de  administrandis  provinciis  epistulam  (ad  Quintum 
fratrem  I  1),  quae  iam  libri  instar  est.  Haud  ita  multo  post  ille,  qui 
Sallustii  personam  adsumpsit,  ad  Caesarem  orationem  et  epistulam  se 
scribere  fingit  (Peter  1. 1.  p.  175) ;  nec  mirum,  quia  oratio  ad  unum  habita 
sua  sponte  in  epistulae  formam  abit.  Publici  iuris  eam  factam  non 
est,  cur  negemus.  Omnia  haec  mihi  quidem  probare  videntur  epistulas 
iam  multo  antea  proprium  quoddam  litterarum  genus  efTecisse. 


28  M.  Heinemann, 

illius  separandae  sunt,  quas  Diotimus  Stoicus  odio  inflaiiH 
matus  Epicuro  supposuit  Gf.  Diogen.  Laert  X  3 :  Aiotimoc  b' 
6  Ztuiik6c  buc^evtlic  Exu>v  irpoc  aurov  TnKpdTaxa  auxov  biaf^ 
pXviKev,  iTTiCToXdc  <p^puiv  TrevTyjKOVTa  dccXTCic  dic  *Em- 
Koupou,  Kai  6  Tot  eic  XpuciiTTTOv  dva(p€p6^€va  ^incroXia  uic 
'EmKoupou  cuvrdSac.  Quo  ex  loco  cognoscimus  Chiysippo 
quoque  Stoico  epistulas  amatorias  attributas  esse.  Quod  con- 
firmat  Clemens  Romanus  Y 18  (ed.  Lagarde  p.69,  21)  ^) :  XpuaTr- 
TTOC  bk  tv  TaTc  ^puiTiKaTc  iTTicToXaTc  Kui  Tflc  iv  'ApTO 
€iK6voc  jLi^^VTiTai,  TTpoc  Tiji  ToO  Ai6c  aiboitp  q>£puiv  Tf\c  "Hpac 
t6  iTp6cuiiT0V.  Ciceroni  quoque  suppositas  esse  lascivas  epistulas 
ad  Caerelliam  missas  ex  Fufii  Caleni  oratione,  quae  apud 
Dionem  Cassium  XLYI  18,  4  traditur,  discimns:  Kai  ou6^ 
dK€iviiv  jLidvToi  KUTicx^c,  iva  KaipcXXtuv  dir'  db^iac  ^x^c,  fjv 
TocouTiu  TTp€CpuT^pav  cauToC  oucav  £^oix€ucac,  Scui  ^€UJT4pOCV 

Tf|V   k6pT]V    ^TnMCtC,     TTpOC    TIV    KUi     aUTT|V    TOtaUTaC     ^TTICTOXdC 

Tpdq>€tc,  otac  dv  Tpdi|i€t€V  dvi^p  CKuiTrr6Xric  dGupoTXuiccoc  TTpoc 
TuvuTku  4p6o|bt]iKOVTOUTtv  TTXr]KTil6)bi€voc.  Eas  legit  etiam  Auso* 
nius,  cf.  cent  nupt  4  (ed.  Schenkl  p.  146):  *in  praeceptis 
omnibus  exstare  Tullii  severitatem,  in  epistulis  ad  CaereU 
liam  subesse  petulantiam'.  Quamquam  Cicero  Caerelliae  epi* 
stulas  re  vera  scripsit'),  tamen  iUuro  in  his  res  amatorias 
tractasse  viri  docti^)  merito  negant  Ut  Diotimus  Epicuro,  ita 
inimici  Ciceroni  epistulas  amatorias  calumniae  causa  ad- 
scripsisse  videntur. 

Ad  imperatorum  aetatem  pervenimus.  Insigne  exemplum 
editi  epistularum  voluminis  memorat  Plinius,  qui  (cf.  epistu- 
lam  I  16,  6)  de  Pompeio  Satumino  narrat:  *legit  mihi  nuper 
epistulas,  quas  uxoris  esse  dicebat:  Plautum  vel  Terentium 
metro  solutum  legi  credidi.  Quae  sive  uxoris  sunt,  ut  adfirmat, 


0  Cf.  Arnim,  Fragmenta  Stoicorom  II  p.  314,  1072. 

')  Cf.  Quintilianum  VI  3, 112:  *etiam  illud,  quod  Cicero  Caerelliae 
scripsit*. 

')  Cf.  W.  Dramann,  Geschichte  Roms  in  seinem  Obergang  von  der 
repubhkanischen  znr  monarchischen  Verfassung,  1834—44,  VI  p.  416; 
Mdnzer  in  Encyclopaedia  Pauly-Wissowa  III  p.  1284  sub  voce  Caerel- 
lius  10. 


Epistulae  amatoriae  quomodo  cohaereant  cum  elegiis  Alexandrinis^    29 

sive  ipsius,  ut  negat,  pari  gloria  dignus'  ^).  Quod  Pliuius  illas 
Plauti  Terentiive  sermoni  cognatas  esse  contendit,  inde  certe 
explicandum,  quod  etiam  epistolographi  Graeci  comicos  poetas 
maxime  expilaverunt  Ita  ex  hisce  Latinis  epistulis  colligimus, 
quo  sermooe  Oraecae  eiusdem  aetatis  compositae  sint  Sequun- 
tur  epistulae  Lesbonactis,  Melesermi,  Zonaei.  Lesbonactis  de 
epistulis  disserit  scholiastes  in  Lucianum  Trcpi  6pxr)C€UJC  p.  189, 1 1 
ed.  Kabe:  AecpdivaS  •  toOtov  Xdxei  AecPwvaKTa,  ou  Kai  dtXXai  |i€X4- 
Tai  (^riTopiKai  q)€povTai  Oau^dciai  Kai  dvdjLiiXXot  NiKocrpdTOu  Kai 
OiXocTpdrou  Tuiv  dv  toic  v€ujTlpoic  coqpicraic  biaTTp€Tr6vTU)v, 
fidXtcTa  bk.  a\  ^pu)TiKai  ^TTiCToXai  TToXXr|v  Tf|V  ^k  tujv  X6tu}V 
dTTOCTd2Ioucai  f|bovr)v.  De  aetate  Lesbonactis  diligentissime 
disseruit  Fredericus  Kiehr*),  qui  rhetorem,  cuius  tres  decla- 
mationes  nobis  servatae  sunt,  aetate  recentiorum  sophistarum 
floruisse  docet  Rohde*)  autem  illum  aevo  Augusteo  vixisse 
contenderat  Quod  cum  verum  putaret,  vir  summus  ab  illo 
auctorem  epistularum  seiunxerat,  quoniam  hac  aetate  niilla 
talium  epistularum  vestigia  invenirentur.  Hoc  nos  argumentum 
non  probamus  —  nam  extitisse  illa  aetate  epistulas  amatorias 
mox  ostendemus  — ,  epistulas  tamen  rhetori  attribuimus  eique 
recentioris  aetatis.  Nam  cum  Theo  cap.  X*)  inter  genera 
prosopopoeiae  X6touc  ttpotp^tttikouc  et  ^ttictoXikouc  enumeret, 
duaeque  huius  Lesbonactis  orationes  hortativae  sint,  eundem 


^)  Cum  illis  epistulis,  quas  Satuminus  ab  uxore  se  accepisse 
simulabat,  carmina  amatoria,  quae  Sulpicia  Galeno  marito  dedicasse 
dicitur,  compares.  Gf.  Martialis  epigr.  X  35  et  ApoUin.  Sidon.  IX  261. 
262  carminum: 

Non  quod  Sulpiciae  iocus  Thaliae 

Scripsit  blandiloquium  suo  Galeno. 

Cf.  de  illis  Reitzensteinium  in  Encyclopaedia  Pauly-Wissowa  VI 105. 
Yidemus  tales  prosopopoeias  illa  aetate  et  versibus  et  oratione  soluta 
saepe  compositas  esse. 

*)  Fredericus  Kiehr,  Lesbonactis  sophistae,  quae  supersunt  ad 
fidem  librorum  manuscriptorum  edita  et  commentariis  instructa.  Ar- 
gentoraii  1906. 

*)  Griech.  Roman»  367,  3. 

*)  Walz  1. 1. 1  p.235,  Spengel  1. 1.  II  p.ll6:  Oird  hi  toOto  rd  t^voc 
Tf^c  fWMvacloc  irlirrci .  .  .  t6  Tifiv  irpoTpcirTiKOjv  Kal  Td  tiIiv  ^TriCToXiKuiv. 


30  M.  Heinemann, 

virum  epistulas  quoque  amatorias  quasi  praeexercitament» 
rhetoricae  artis  composuisse  nobis  verisimile  videtur.  Mele- 
sermi  epistulas  Suidas  affert:  MeXrjcepiuioc  'AGnvoioc,  cocpiCTTic. 
lfpa\\i^v  diTiCToXujv  ^TaipiKUiv  PipXia  iV  xai  drpoiKiKiDv  Iv, 
^aTeipiKuiv  imcToXujv  ?v,  CTponiTiKi&v  ^ipXiov  ?v,  cuMTToaaKuiiv 
PipXiov  £v.  Idem  Suidas  nos  de  Zonaeo  certiores  f acit :  Zuivdioc 

iTpOlipeV  ipUJTlKdtC   dTTlCTOXdc    .  .  .    (p^pOVTai   bk   aUTOO    KQI   fTcpoi 

^mcToXal  dTPOiKiKai  *  dXX*  dTTOiriTrrouo  toO  xapaKTfipoc.  Zonaeum 
hunc  Bohde^)  sophistam  intellegit,  qui  quinto  p.  Chr.  n.  sae- 
culo  florebat,  aequalem  Aristaeneti. 

Hucusque  de  fragmentis  amatoriarum  epistularam,  quae 
a  rhetoribus  propnis  libellis  editae  sunt  Restat,  ut  eas  per- 
lustremus,  quae  in  libris  historicis  vel  fabulis  romanensibus 
insertae  sunt,  nec  non  poetarum  carmina,  quae  epistularum 
formam  imitentur.  Becte  Hirzel  in  libro,  qnem  de  Dialogo 
scripsit  (I  p.  302),  epistulam  similiter  atque  orationem  inter 
omamenta  historiae^)  fuisse  credit,  priusquam  propiium  litte- 
rarum  genus  epistulae  efficerent.  Itaque  in  Ctesiae  opere 
inveniebatur  epistula  amatoria  eaque  arte  rhetorica  expolita 
(cf.  Demetrium  iTepi  ip^riveiac  cap.  212.  213).  Stryaglius  enim 
illectus  amore  mulieris  Sacceae,  quae  more  Amazonum  usa 
particeps  proeliorum  cum  eo  congressa  est,  victae  depenit; 
cum  in  cupidine  nihil  profecerit,  ad  mulierem  hanc  epi- 
stulam  scripsit:  'Etu)  ^^v  c^  £cu)ca,  Kai  cii  ^^v  bid  ^e  ^cuiOnc» 
iyih  bk  bid  c^  dTTUjX6|Liriv  ^),  qua  epistula  id,  quod  ex  Lysianeis 
epistulis  conclusimus,  confirmatur. 

Sed  in  primis  epistulas  amatorias  libris  inserere  solebant 
scriptores  fabularum  romanensium,  quarum  antiquissimam, 
quas  quidem  noverimus,  dico  historiam  Nini,  primo  a.  Chr.  n. 
saeculo  non  recentiorem  esse  demonstravit  Udalricus  Wilken*)- 


*)  Der  griech.  Roman'  p.  369, 1. 

')  Cf.  exempli  gratia  apud  Thucydidem  (VII  8sqq.)  epistnlam 
Niciae  et  apnd  Xenophontis  Cyropaediam  (IV  6,  27),  quo  Cyrus  Cyazari 
scribens  inducitur. 

')  Eandem  epistulam  rhetorice  amplificatam  et  omatam  Nicolaos 
Damascenus  affert  (Cf.  Miiller,  Fragmenta  Historicor.  Graec.  III  p.  36^)- 

*)  Hermes  28  (1893)  p.  161  sqq. 


Epistnlae  amatoriae  qnomodo  cohaereant  cum  elegiis  Alexandrinis.   31 

Quam  ai-te  atitein  totum  genus  cum  rhetorum  studiis  atque 
maxime  cum  praeexercitamentis  illis  cohaereat,  Sohde 
satis  exposuit  In  quibus  quod  etiam  epistulae  amatoriae 
inveniuntur,  nemo  mirabitur.  Sic  in  Petronii  quoque  satiras 
pervenit  epistula,  quam  vides  cap.  130.  Exemplum  afferam 
ex  vetustissima,  quae  tota  nobis  servata  est,  Chaereae  et 
Callirrhoae  fabula,  cuius  auctor  Charito  est,  locum  IV  4 :  ITei- 
Oexai  Xaip4ac  Kai  jiiovoc  iir'  ipnMiac  T^vofievoc  fiOeXe  TP«cp€iv, 
dXX'  ouK  i^buvaio  baKpOuiv  47ripp€6vTiuv  Kai  xflc  x^iP^c  auToO 
Tp€M0uaic.  dTTOKXaucac  bk  Tdc  4auToO  cujiqpopdc  ^dXic  JipEaTO 
ToiauTT]C  dmcToXnc*  *KaXXipp6r|  Xaip^ac  2ui  Kai  l(b  bid  MiGpi- 
h&vf]V  .  .  .  KaTacTTdvbw  TOUTWV  pou  Tujv  Tpct|i|idTUJV  bdKpua 
Kai  q)iXri|iaTa  k.t.?.  lam  Ricardus  Biirger^)  hanc  epistulam 
cum  aliis  epistulis  fictis  comparavit  et  statum  Chaereae 
scribentis  eodem  modo  atque  Arethusae  apud  Propertium 
(IV  3,3—6): 

Si  qua  tamen  tibi  lecturo  pars  oblita  derit, 
Haec  erit  e  lacrimis  facta  litura  meis: 

Aut  si  qua  incerto  fallet  te  littera  tractu, 
Signa  meae  dextrae  iam  morientis  erunt 

et  Chelidonii  apud  Aristaenetum  (11 13 :  KaTacTT^vbu)  6dKpua  tiuv 
TpajipdTUJv  .  .  .  TaOTa  T^Tpacpa,  yf\  touc  "EpuiTUC,  dcOpaivouca 
Kai  6€baKpu^4vTi  Kai  Ka6'  ^KacTOv  iLv  d7TdcT€XXov  dvacT€vd2Iouca) 
describi  contendit  Etiam  magis  eiusdem  Charitonis  locus 
Vm  4  docet,  quae  cognatio  intercedat  inter  epistulas  ama- 
torias,  quae  fabulis  romanensibus  insertae  sunt,  et  rhetorum 
exercitationes.  Scribit  enim  Callirrhoa  profectura  Dionysio  et 
ab  hoc  filium  communem  respiciens  petit,  ne  alteram  uxorem 
in  matrimonium  ducat:  €i^i  Tdp  tQ  H^^X^  M^^^^  co^  ^t^  i^ov 
Koiv6v  uiov,  6v  TrapaKaTaTiOrmi  coi  dKTp4(p€iv  t€  Kai  TTaiJ)€U€iv 
d^iu)c  fmiuv.  ^f|  Xdpi)  bl  TT€Tpav  )ir)Tpuidc.  Quem  locum 
communem  mandatis,  quae  uxores  relicturae  maritos  dabant, 
inter  rhetores  divulgatum  fuisse  e  Propertio  (IV  11,  73  sqq.')) 
concludi  potest: 

*)  'De  Ovidii  carminum  amatoriomm  inventione  et  arte'  p.  35. 
')  Quae  elegia  idolopoeia  est. 


32  M.  Heinemann, 

Nuiic  tibi  commendo,  communia  pignora,  natos. 

Haec  cura  et  cineri  spirat  inusta  meo. 
Fungere  matemis  vicibus  pater:  illa  meoram 

Omnis  erit  coUo  turba  ferenda  tuo. 
Oscula  cum  dederis  tua  flentibus,  adice  matris. 

Apparet  enim  rhetores  mandata  mulierum  sumpsisse  e  cele- 
berrimo  loco  Euripidis  fabulae  Alcestidis,  quo  illa  moritura 
Admeto  valedicit  (cf.  v.  305  sqq.) :  xai  iit\  'inTnnijc  toTc6€ 
^rjTpuiav  T^KVoic.  k.t.X. 

lam  ad  poetas  devenimus,  quos   cum  Alexandrinoram 
aetate  tum  Augusti  fere  temporibus  rhetores  aemulatos  esse 
nemo  nescit  ^).  Atque  extitisse  genus  epistularum  versibus  ex- 
pressarum  disertis  verbis  testatur  Lucilius,  cum  poema  a  poesi 
distinguens  in  libro  nono  ait  (v.  341  ed.  Marx,  Peter  L  L 
p.  178  adnot.  2):  *epistula  item  quaevis  non  magna  poema  est*. 
Notissima  igitur  erant  iam  iUa  aetate   carmina   non   nimis 
longa  in  epistulae  formam  redacta,  neque  quidquam  obstat^ 
quominus  etiam  syllogas  talium  carminum  editas  putes.   In- 
cipiamus  ab  epigrammatis,  quae  magna  ex  parte  brevium  epi- 
stularum  vice  funguntur  variasque  res  ex  ipsa  vita  petitas 
tractant.  Cf.  Anthol.  Palat  XI  44  (22  ed.  Kaibel)  Phiiodemi 
epistolium,  quo  ille  Pisonem  ad  convivium  invitat,  aut  YI  227 
Grinagorae,  cuius  epigramma  epistulae  vice  calamum  argen- 
teum,  quem  Proclo  die  natali  donat,  sequitur.    lam  ex  his 
duobus  exemplis  cognosci  potest,  quam  arte   talia  epigram- 


^)  Cf.  £duardum  Norden,  Die  antike  Kunstprosa  II  p.  883  sqq.. 
Reitzensteinium  in  Encyclopaedia  Pauly-Wissowa  VI  p.  94  sq.,  Helle- 
nistische  WundererzS.hlungen  p.  167. 

Respiciasy  ut  ezemplum  afferamus,  qua  ratione  Ovidius  MetamorpL 
Xin  1  sqq.  iudicium  armorum  Achillis  tractaverit.  De  eodem  argutnento 
rhetores  in  controversiis  et  suasoriis  egisse  e  Senecae  controversiis 
{II  2,  8)  compertum  habemus,  qui  narrat  Porcium  Latronem  rhetorem 
in  indicio  armorum  versatum  esse:  *In  armorum  iudicio  dixerat  Latro: 
'mittamus  arma  in  hostis  etpetamus'.  Naso  dixit: 

Arma  viri  fortis  medios  mittantur  in  hostis: 
Inde  iubete  peti 

et  alium  ex  illa  suasoria  sensum  aeque  a  Latrone  mutaatas  est  etc' 


Epistulae  amatoriae  quomodo  cohaereant  cum  elegiis  Alexandrinis.   33 

mata  cum  vita  ipsa  cohaereant^);  itaque  dubitari  uon  potest, 
quiu  eadem  aetate  epistulae  quoque  soluta  oratione  per- 
scriptae  diligentius  peipolitae  atque  ad  ostentandam  auctorum 
humanitatem  editae  sint  Ciceronem  velim  respicias,  qui 
Tironem  diligentius  litteras  expolientem  irridet  (cf.  Epistul. 
ad  familiares  XVI  17,  1 :  'video,  quid  agas;  tuas  quoque  epi- 
stulas  vis  referri  in  volumina').  Sed  amatores  quoque  puellis 
dona  mittunt  epistoliisque  prosequuntur,  velut  Rufinus  in 
Anth.  Pal.  V  74,  Alexandrinos  ille  poetas  imitatus,  aut  ad- 
ventum  suum  indicant,  velut  CatuUus  in  carmine  Ipsithillae 
misso  (32),  aut  non  venisse  se  aut  festinantius  abisse  con- 
queruntur,  ut  Sulpicia  (Tibulli  IV  7  sq.).  Quid  multa  ?  Ipsa  illa 
Sulpiciae  poemata  satis  ostendunt  illa  certe  aetate  epistularum 
commercium  diligentius  excoli  coeptum.  Necessario  autem 
poesin  sequebatur  soluta  oratio,  rhetor  poetam. 

Breviores  epistulas  hucusque  tetigi;  prolixiores  etiam 
extitisse  spondet  Cicero,  qui  ad  Atticum  XTTI  6,  4  scribit: 
*Mummiima  fuisse  ad  Corinthum  pro  certo  habeo.  Saepe  enim 
hic  Spurius,  qui  nuper  decessit,  epistulas  mihi  pronuntiabat 
versiculis  facetis  ad  familiaris  missas  a  Corintho*.  Quid 
Mummio  illi  causae  fuisse  putas,  cur,  quid  ipsi  Corinthum 
oppugnanti  accidisset,  versibus  narraret,  nisi  similes  apud 
Graecos  extitisse  epistulas  credis?  Graecorum  igitur  exempium 
sequitur  CatuUus,  si  epistulas  ad  Hortensium  (65)  et  Man- 
lium  (68  a)  datas  versibus  inciudit.  Neque  non  Horatius,  qui 
duos  libros  epistularum  versibus  composuit.  Etiam  poetae  ele- 
giaci  Bomani  in  epistulis  componendis  versabantur  non  semper 
agnitis  a  viris  doctis.  Sed  —  si  a  proposito  nostro  discedere 
paululum  licet  —  vir  doctissimus  Ricardus  Biirger»),  qui  nuper 
ea  de  re  egit,  longius  provectus  esse  mihi  videtur;  qui  contendit 
Propertium  et  Lygdamum*),  si  personas,  quae  absentes  sint, 


')  Etiam  comoediographos  fabulis  suis  epistulas  e  vita  sumptas 
inseruisse  docet  epistula  Phoenicii  ad  Callidorum  in  Plauti  Pseudolo 
(cf.  41  sqq.). 

»)  Hermes  40  (1905)  p.  324sqq.,  cf.  etiam  Frid.  Leo,  GOttinger 
Gelehrte  Anzeigen  1901  p.  322  sqq. 

')  Neque  Tibullus  neque  Ovidius  eiusmodi  elegias  componebant. 

xrv,a  3 


34  M.  Heinemann, 

alloquuntur,   formam    epistularum   adhibuisse.     Mihi    autem 
eiegiae,  ut  Lygdami  III  3*),  non  epistulae  esse  videntur,  sed 
sermones,  quos  soliloquia  appellare  possis.   Tali  in   sermone 
ut  Tibullus  (I  3,  92)  Corcyrae  relictus  Deliam,  ita  Lygdamus 
Neaeram  absentem  alloquitur  in  hac  elegia.  Rectius  autem 
Btirgerus  de  Lygdami  III  5  et  Propertii  III  20,  1 — 10  elegiis 
iudicare  videtur,  cum  dicit  illa  carmina  epistulas   esse.    In 
primis  conferas,  quid  vir  doctus  de  Propertii  III  20,  1 — 10*) 
disserat:  *In  20  a  wendet  sich  Properz  an  eine  von    ihrem 
Liebhaber  verlassene  Person,  deren  Namen  er  nicht  nennt,  da 
es  nicht  Cynthia  ist,  und  bittet  um  Erhorung.  Der  SchiuBvers 
*in  nostros  curre,  puella,  toros'  zeigt  uns,  daB  das  Madchen 
entfemt  ist,  daB  wir  hier  also  kein  Gesprach,  sondem  eiuen 
Brief  haben*.  Rem  ut  paucis  absolvam,  cum  apud  omnes  poetas 
—  Sapphus  sufficit  meminisse  —  tum  apud  elegiographos  in- 
veniuntur  carmina  quasi  media  inter  epistularam  genus  et 
soliloquiomm.  Sed  eiusmodi  elegiae,  ut  rhetorum  erotici  iUi, 
de  quibus  supra  disseruimus,  epistulae  appellari  non  possunt, 
cum  poetae  nullo  modo  se  quasi  scribentes  inducant 

Nunc  ad  illas  elegias  devenimus,  quibus  Propertius  et 
Ovidius  puellas  amatoribus  epistulas  mittentes  fingunt;  ille 
unam  epistulam  eiusmodi  componebat  (IV  3),  qua  mulierem 
quandam,  cui  nomen  Arethusa  est,  ad  Lycotam  maritum,  qui 
ad  bellum  profectus  est,  scribentem  facit;  Ovidius  magnum 
numemm  epistulamm,  quas  heroinae  e  f abulis  antiquis  repetitae 
amatis  mittunt,  fingebat;  itaque  liber  epistularum  amatoriarum 
postea  •Heroides*  inscriptus  est  Quas  epistulas  Propertii  et 
Ovidii  praeexercitamenta,  id  est  prosopopoeias,  esse  manifestum 
est  Eodem  modo  facile  est  cognitu  Propertium  prosopopoeiam 
infinitam  (d6picTov)  —  nam  Arethusa  et  Ljcotas  nomina  ficta 
sunt  — ,  Ovidium  prosopopoeias  finitas  (djpic|i€vac)  compo- 
suisse*)  (vide  supra  p.  18,  1).  Apparet,  nisi  fallor,  iam  aevo 


')  Hermes  40  (1905)  p.  324. 

•)  Hennes  40  (1905)  p.  326  sq. 

')  Si  respicis  Propertium  et  Ovidium  in  diversis  generibus  pro- 
sopopoeiae  versatos  esse,  cur  Propertii  carmen  heroidibus  Nasonis 
recentius  credas,  nihil  est.  BUrgerus  enim  (*De  Ovidii  carminum  ama- 


Epistulae  amatoriae  quomodo  cohaereant  cum  elegiis  Alexandrinis.    35 

Alexandrino,  ut  Augusteo,  epistulas  amatorias^)  exercitationis 
causa  fietas  esse;  nam  poetas  elegiacos  Bomanos  Graecorum 
epistulis  amatoriis  oratione  soluta  scriptis  exemplaribus  usos 
esse  non  solum  ex  cognatione,  quae  intercedit  inter  artem 
rhetoricam  et  poeticam,  sed  etiam  ex  duobus  vestigiis,  quae 
nobis  extant,  concludi  potest.  Refertur  enim  apud  Lucianum 
(ver.  hist.  II  29.  35)  epistula,  quam  Ulixes  Calypsoni  •  mittit, 
apud  Theophylactum  Simocattam  (54)  Medea  lasoni  scribit. 
Eecentiora  haec  exempla  dices,  sed  ego  Lucianum  veterum 

toriorum  inventione  et  arte'  p.  32  sqq.)  Propertium  in  epistulis  ama- 
toriis  fingendis  Ovidii  imitatorem  fuisse  contendit.  Doctus  ille  vir  tria 
argumenta  profert:  primum  cum  epistula  ficta  ad  rhetorum  pertineat 
exercitationes,  Ovidium  potius,  qui  et  arti  rhetoricae  et  elegiis  scri- 
bendis  operam  dederit,  inventorem  talium  epistularum  fuisse;  deinde 
augeri  hanc  suspicionem,  si  personas  respicias,  quas  uterque  intro- 
ducat  poeta;  rhetores  enim  praecipue  personas  ex  antiquis  fabuhs 
haustas  in  argumenta,  quae  tractabant,  introduxisse ;  itaque  Propertium 
argumentum  e  vita  cotidiana  sumendo  fines  epistularum  amatoriarum 
amplificavisse.  Tertium  certo  testimonio  hoc  probare  Ovidium  ipsum, 
qui  dicat  (Art.  Amat.  III  345  sq.) : 

Vel  tibi  composita  cantetur  epistula  voce: 
Ignotum  hoc  aliis  ille  novavit  opus. 

Sed,  quae  priore  loco  posuit  vir  doctissimus,  argumenta  facile  refutantur. 
Neqae  enim  solum  Ovidius,  sed  etiam  Propertius  et  elegiographus  et 
rhetorum  discipulus  est,  neque  desunt  praeexercitationum  apud  eum 
exempla  (v.  Reitzenstein,  Hellenistische  WundererzShlungen  p.  167  sq.). 
Deinde,  quia  rhetores  orationes  personarum  et  finitarum  et  infinitarum, 
quas  vitae  debebant,  imitabantur,  ex  personis,  quas  poetae  elegiaci 
scribentes  inducunt,  uter  prior  epistulas  confeceril,  colhgi  omnino  non 
potest.  Restat  notissimum  Ovidii  de  se  ipso  praeconium,  quod  et  priores 
(cf.  Fridericum  Leo,  Gottinger  Gelehrte  Anzeigen  1901  p.  323,  Peter 
I.  1.  p.  189  sq.)  diversis  modis  interpretati  sunt  et  nobis,  si  recte  pro- 
sopopoeiarum  naturam  exposuimus,  nuUam  iam  pariet  difficultatem. 
Nam  si  irpoTU)bivac)yia  illud  in  duas  quasi  species  dividitur,  prosopo- 
poeiam  finitam  et  infinitam,  qui  alterius  exempla  primus  metro  elegiaco 
composuit,  certe  invenisse  se  aliquid  dicere  potuit,  etiamsi  unum 
alterius  exemplum  iam  alius  protulit.  An  nescimus,  quam  cupidi  talis 
gloriolae  huius  aetatis  poetae  fuerint? 

^)  Conferas  etiam  locos  Ovidii  Artis  Amatoriae,  quibus  de  epistulis 
amatoriis  poeta  disserit  (I  437—468  et  III  469—498) ;  quibus  versibus 
amantes  studium  epistulas  amatorias  scribendi  diligenter  colere  monet 
et  argumentum  et  stilum  harum  tractat. 

3* 


36  M.  Heinemann, 

narrationes  irridere  scio,  Theophylactum  ex  multo  vetustioiibiis 
exemplaribus  pendere  facile  possum  demonstrare.  Latinos  certe 
neuter  adiit  fontes. 

Sed  alterum  hucusque  omisimus  epistularum  amatoriarom 
genus,  quo  narratiunculas  contineri  supra  diximus,  quas  per 
simulatas  litteras  auctor  refert  Gohaerent  autem  hae  qooque 
cum  exercitationibus  rhetorum,  cum  etiam  biriTncic  inter  pro- 
gymnasmata  non  infimum  teneat  locum^).  Etiam  tales  epistolas 
iam  Alexandrina  aetate  editas  et  fortasse,  ut  ederentur,  scriptas 
esse  ostendunt  imcroXai  5€iiTvr|TiKa(,  quae  dicuntur,  Hippolochi 
et  Lyncei,  quibus  in  libri  formam  redactis  Athenaeus  saepius 
utitur  (IV  128asqq.):  linroXoxoc  6  MaKebujv  . . .  xoic  xpovoic 
^^v  T^Tovc  Kard  AuTK^a  Kai  AoOf)iv  touc  Za^iouc,  6€oq>pdcTou 
bi  ToO  'Ep€Ctou  jiaOiiTdc,  cuvOrJKac*)  b*  €ix€  Taurac  Trpoc  rov 
AuTK^a,  djc  iK  Tuiv  a^ToO  ^aO^Tv  Jcnv  imcToXujv,  Trdvruic  auTuj 

hriXoOv   €t  TlVl  CU)lTT€pi€V€XB€iri   b€lTTVUI   7T0XUT€X€1,   Td   5fioia   Kd- 

K€ivou  dvTiTTpoTrivovToc  auTip.  ^KaT^pujv  oOv  cifiZovrai  bcWTVIl- 
TiKai  Tiv€C  dfTiCToXai,  Autk^uic  iiiv  t6  Aa^iac  Tfjc  *ATTiKfjc 
aOXriTpiboc  ijLKpaviZovToc  b^iTTVov  'A6rivT]Ci  T€v6|1€vov  AfmTf- 
Tpiu)  T(fi  paciX^T,  diTiKXriv  bi  TToXtopKriTQ  (^pu))i£vri  b'  fjy  f)  Ad^ia 
ToO  ArmriTpiou),  toO  b'  *IttttoX6xou  touc  Kapdvou  toO  Ma- 
K€66voc  £M(pavi2[ovTOC  TdMOuc.  Kai  dXXaic  bk  iTcpUTuxoMCV 
ToO  AuTKduic  iiTiCToXaTc  TTpoc  Tov  auTOv  T€TP<ZMM^vaic 
17ttt6Xoxov,  brjXoucatc  t6  t€  'Avtit^vou  toO  paciX^uic 
b€TTTVov  Aqipobicta  iTTtT€XoOvToc  *A9fivr]ct  Kal  t6  TTtoX€- 
juiaiou  ToO  pactXduic.  b(Iico^€v  bi  cot  f^cTc  Kai  auTdc  rdc 
dTTicToXdc.  dTT€i  bi  f\  ToO  1ttttoX6xou  CTTaviuic  €OpiCK€Tat, 
£Tnbpa)ioO)Liat  cot  Td  iv  ainfji  "xefpaii^xiva  btaTptpj)C  £v€Ka  vOv 
Kai  qiuxaTuiTiac  Cognoscimus  igitur  Athenaeum  epistulas 
Lyncei,  quibus  convivia  sumptuosa,  quae  Lamia^)  meretrix 

>)  Conferas,  ut  pauca  exempla  afferamus,  Theonis  cap.  IV  (Rhet 
graeci  I  p.  182  sqq.  ed.  Walz,  II  p.  78  sqq.  ed.  Spengel),  Qaintiliani  II 4,  2. 

')  Vides  Atbenaenm  prooemium  epistalarum,  quae  in  formam  libri 
redactae  sunt,  respicere. 

')  Utitur  illa  epistula,  licet  vix  ab  ipso  inspecta,  Platarchas  in 
Demetrii  vita  cap.  27 :  Xuiplc  hi  toOtujv  aiiri\  Ka6'  4auTf|v  i\  Ad|iia  ti)i 
paciXci  irapacK€iidIouca  betirvov  i\pjvpo\&xAC€  iroXXo6c  xai  Td  bclnvov 
oOtiuc  fjvencc  tQ  b6Eij  bid  Tf|v  iroXuT^ciav,  dicTC  0ir6  Autk^uic  toO 


Epistulae  amatoriae  quomodo  cohaereant  cum  elegiis  Alexandrinis.   37 

et  Autigonus  et  Ptolemaeus  reges  instruxerunt,  depinxit, 
Hippolochi  epistulam,  cuius  argumentum  ad  descriptionem 
epuiarum  nuptialium  Carani  Macedonis  pertinuit,  novisse. 
Nonnullas  reliquias  ex  hac  Athenaeus,  qui  convivium  Carani 
accurate  describit,  ad  verbum  affert  Cf.  128  d — 130  d.  126  d.  e: 
dXXd  |yif|v  Ktti  iTmoXoxoc  6  MaKebwv  iv  rf)  irpdc  Autk^  dm- 
croXf),  5i'  f)C  d^cpaviCci  MaKeboviKOv  xi  beiirvov  TroXureXeiqi  xd 
Trdvra  TraviaxoO  Tcv6|ieva  iiTreppaXov,  jivrijuioveuei  ubc  ^Kdcrtu 
Tiijv  beiTTvouvTUJV  boGevTujv  mjCTpwv  xpwcujv.  IX  402  a.  XIV 
614  d.  Altum  deinde  de  talibus  epistulis  silentium,  tamen 
et  scriptas  esse  similes  et  a  rhetoribus  excultas  spondet  AI- 
ciphro.  Facile  enim  est  cognitu,  quam  arte  illius  epistulae  III 
46  (ni  10  ed.  Schepers).  III  48  (III 12  Sch.).  m  55  (IH  19  Sch.), 
quibus  parasiti  convivia,  quorum  participes  erant,  secum 
communicant,  cum  epistulis  Lyncei  et  Hippolochi  cohaereant. 
Praeterea  huic  epistularum  generi  illae  epistulae,  quae  de- 
scriptiones  epularum  et  pomparum  meretricum  continent,  at- 
tribui  possunt  Cf.  I  39  (IV  14  Sch.),  qua  Megara  Bacchidi 
scribit,  quibus  rebus  meretrices  in  convivio  quodam,  in  quo 
Megara  ipsa  aderat,  delectatae  sint.  Cum  Lynceum  convi- 
vium  meretricum  (Lamiae)  iam  descripsisse  supra  exposue- 
rimus,  cognationem  quandam  inter  epistulas  meretricias  et 
convivales  intercessisse  constat.  —  Melesermi  autem  dTricToXdc 
cu|iTTOCiaKdc  iam  supra  commemoravimus. 

Amatoriae  narratiunculae  insigne  exemplum  in  Aeschinis 
epistula  X  invenimus,  cuius  auctor  certe  nihil  spectavit,  nisi 
ut  legentes  lepida  fabula  delectarentur  ^).  Sed  neque,  qua  aetate 
composita  sit  epistula,  equidem  diiudicaverim,  nisi  quod 
Alexandrino  aevo  scripta  esse  videtur,  neque  arte  iUa  cohaeret 
cum  corporibus  talium  narrationum,  quae  ab  epistolographis 


Zaiiiiou  cuTT€TP<i<p6ai.  Alludit  ad  eam  etiam  Alciphro  (II  1,  8.  IV 
16  Sch.),  qua  epistula  Lamia  Demetrio  scribens  inducitnr:  eO  oTba  Tdp 
6ti  o6  ji6vov  ^v  Tf|  OnpiTrirtbou  o(K(qi,  ^v  f|  |Li^XiU  coi  Td  tOljv  *A(ppo- 
biciiuv  cOTpeiriZciv  beiirvov,  ^crai  biap6iiT0C  f\  irapacKcuri,  dXXd 
Kai  dv  6Xr|  Tf|  'AGiivadjuv  TrdXei,  vfi  tVjv  "ApTC^iv,  Kal  ^v  tQ 
'EXXdbi  Trdcri. 

')  Cf.  exitum  epistulae:  cu  hi  ftv  UavOjc,  oliaai,  T^Xdcciac. 


38  M.  Heinemann, 

recentioribus  componebantur.  At  Dellius  corpus  aliquod  ama- 
toriarum  narrationum  Cieopatrae  misit,  cf.  Senecae  suasoriarum 
I  7:  *hic  estDellius,  cuius  epistulae  ad  Cleopatram  lasciTae 
feruntur*.  Quamquam  nullae  reliquiae,  e  quibus  intelle^  potest, 
qualis  natura  illarum  fuerit,  nobis  extant,  tamen  id,  quod 
Adolfus  Kiessling*)  de  iis  iudicat,  reiciendum  esse  puto,  qui 
dicit  Dellium  in  epistulis  Cleopatram  maligne  irrisisse*).  Cui 
propterea  non  assentior,  quod  epistulas  lascivas  amatoriis 
pares  esse  mihi  persuasum  est;  nam  epistulae  amatoriae  quoque, 
quas  Diotimus  Epicuro  tribuit,  a  Diogene  Laertio  X  3  dccXycic, 
id  est  lascivae',  appellantur;  cf.  etiam  Ausonii  Cent  nupt 
XXVni  4,  qui  Ciceronem  in  epistulis  ad  Caerelliam  petu- 
lantem  fuisse  dicit.  Dellium  autem  ipsum  uxorem  imperatoris 
sui  M.  Antonii  aut  adamasse  aut  amare  finxisse  minime  credam, 
praesertim  cum  ita  eam  iocis,  sed  longe  aliis,  offendisse 
tradatur,  ut  ab  insidiis  eius  sibi  caveret').  Restat  igitur,  ut 
lascivarum  narrationum  corpus  credamus,  quales  confecerunt 
Aristaenetus  aliique.  Non  minus  hoc  certe  homine  Romano 
et  milite  indignum  videbatur,  quam  quod  Crassi  comites  inter 
Parthicum  bellum  Milesiis  Sisennae  fabulis  delectabantur. 

')  Cf.  Kiesslingi  adnotationes  ad  Horatii  II  3  carmen. 

•)  Ipse  verbo  'boshafte  Pamphlete*  utitur. 

')  Cf.  Plutarchi  Antonii  vitae  cap.  69 :  OOtoc  (A^ioc)  bi  xal 
bfXcai  cpr^civ  dmPouXf|v  ^k  KXeoirdTpac,  fXaOKou  toO  (aTpoO  q>pdcavToc 
auTijj.  TTpoc^Kpoucc  bi  KXcoxrdTpqi  Trapd  bcmvov  ctirdiv,  aOToic  }iiy  6E(vnv 
drxeiceai,  XdpjjicvTov  bi  Trivciv  ^v  *Pd)|LiT|  0aX€pTvov.  6  bi  IdpjACvroc 
7|v  Tiliv  Kaicapoc  TraiTv(iJJv  Trai^dpiov,  &  bTiX(Kia  'Pui^atoi  KaXoOciv. 


Epislulae  amatoriae  quomodo  cohaereant  cum  elegiis  Alexandrinis.   39 


Caput  m. 

Quoniam  satis  exposuisse  videmur,  quales  epistulae  ama- 
toriae  ante  Alciphronem,  Philostratum,  Ajristaenetum  extiterint, 
nunc  de  his  disserere  et  examinare,  quae  cognatio  inter  illas 
et  studia  rhetorica  intercedat,  in  animo  habemus.  Alciphro,  qui 
saepe  Luciani  libris^)  exemplaribus  utebatur,  in  prosopopoeiis 
scribendis  magna  cum  diligentia  versatus  personarum,  quas 
epistulas  mittentes  fecit,  mores  conditionibus  quam  maxime 
accomodavit  et  prosopopoeias  finitas  et  infinitas  composuit; 
neque  enim  solum  piscatores,  rusticos,  parasitos  scribentes 
induxit,  sed  etiam  in  libro  quarto  editionis  Schepersianae, 
qui  epistulas  meretiicias  continet,  epistulas  hominum,  qui  re 
vera  Athenis  floruerunt,  profert,  velut  11  8.  4  (IV  18. 19  Sch.), 
Menandri  et  Glycerae,  I  30  (IV  3  Sch.),  Bacchidis  ad  Hy- 
peridem,  II  2  (IV  17  Sch.),  Leontii  ad  Lamiam,  aliorum  epi- 
stulas.  Neque  solum  in  prosopopoeiis,  sed  etiam  in  laudibus 
scribendis  Alciphro  versatus  est,  cf.  I  38  (IV  11  Sch.)  epi- 
stulam,  cuius  argumentum  laus  Bacchidis,  mortuae  meretricis, 
est.  Cognoscimus  igitur,  quam  arte  Alciphronis  epistulae  cum 
primis  amatoriis  epistulis,  quarum  fragmenta  vidimus,  cohae- 
reant;  nam  dTKU))Liia  pueronim  in  epistula  Lysiam,  meretricum 
in  orationibus  Cephalum  et  Alcidamam  composuisse  memoria 
tenes.  Hac  in  una  re  Alciphro  a  rhetoribus  illis  dissentit, 
quod  mortuam  meretricem  laudavit*).  Operae  fortasse  pretium 

*)  H.  Reich  (*De  Alciphronis  Longique  aetate',  Regimont.  1884) 
Alciphronem  paulo  post  Lucianum,  ante  Aehanum  vixisse  ostendere 
conatur. 

•)  Epistolographos  saepe  laudes  mortuorum  composuisse  ex  non- 
nulUs  epistulis  PUnianis,  velut  II  1,  inteHegltur.  Accedit,  quod  etiam 
exeunte  antiquitate  hic  mos  servabatur;  cf.  vitae  Hilarionis,  quam 
Hieronymus  scripsit,  prologum :  'quamquam  enim  sanctus  Epiphanius, 
Salaminae  Cypri  episcopus,  qui  cum  Hilarione  plurimum  versatus  est, 


40  M.  Heinemanny 

erit  cum  his  laudibus  Propertii  carmen  1 8b  conferre*).  Eodem 
fere  modo  Alciphro  et  Propertius  narrant  ab  amatis  puellis 
divites  amatores  spretos  esse;  illas  nulla  pecunia  comiptas 
fidem  pauperibus  amatoribns  conservasse.  Neque  enim  Cynthia 
deserto  poeta  cum  praetore  locuplete  in  Illyriam  profeeta  est, 
et  Bacchis,  quae  epistula  Alciphronis  laudatur,  Meneclidis 
gratia  opes,  quas  Medus  et  Aegyptius  mercator  ei  proraiserant, 
parvi  aestimavit.    Cf.  Propertii  I  8  b,  33 — 38 : 

Hla  vel  angusto  mecum  requiescere  lecto 
Et  quocumque  niodo  maluit  esse  mea, 

Quam  sibi  dotatae  regnum  vetus  Hippodamiae, 
Et  quas  Elis  opes  ante  pararat  equis. 

Quamvis  magna  daret,  quamvis  maiora  daturus, 
Non  tamen  illa  meos  fugit  avara  sinus. 

et  Aiciphronis  epist.  I  38  (IV  11  Sch.),  4:  oic8a  t6v  Mr|6€iov 
dK€ivov  Tov  dird  TTic  Zupiac  5€upl  KaTdpavTo,  |li€0'  8cnc  0€pa- 
TCiac  Kai  TrapacK€uiic  dc6p€i,  €uvouxouc  uTncxvou|i€voc  Kai  9€pa- 
7Ta(vac  Kai  k6c|liov  Tivd  pappapiK^v*  Kai  Sjiuic  fiKOvra  auTov 
ou  TTpoci€TO,  dXX'  uTr6  To u |i 6 V  ^rdTTa  K0i|iuj)i€vn  x^civicKiov 
t6  Xit6v  toOto  Kai  6Ti|iOTiK6v,  kui  toic  Trap'  fmoiv  tXicxpujc 
auT^  TT€^TTOji€voic  dTTav^xouca  Tdc  caTpaTTiKac  iK€ivac  Kai  ttoXu- 
Xpucouc  bujp€dc  6iiu9€Tto.  ti  6ai;  t6v  AJtutttiov  JjjiTropov  ujc 
dTT€CKopdKic€v  8cov  dpTupiov  TrpoT€ivovTa.  Si  versus  Proper- 
tianos  cum  Alciphronis  epistula  comparaveris ,  poetam  Ro- 
manum  et  epistolographum  non  solum  sensu,  sed  etiam  sin- 
gulis  rebus,  velut  commemoratione  vilis  lectuli,  quo  pauper 
amator  utitur,  inter  se  congruere  cognosces.  Quodsi  quaeris, 
unde  uterque  hunc  locum  repetierit,  elegiam  fontem  fuisse 
haud  crediderim.  Constat  Propertium  in  priore  carminis  parte 

laudem  eius  brevi  epistula  scripserit,  quae  vulgo  legitur,  tamen 
aliud  est  locis  commanibus  laudare  defunctum,  aliud  defuncti 
proprias  narrare  virtates*  et  eiusdem  epistulam  XXIV,  qua  vitam 
sanctam  Asellae  laudat:  *nemo  reprehendat,  quod  in  epistulis  ali- 
quos  aut  laudamus  aut  carpimus*.  Hieronymum  enim  satis  multas 
epistulas  ad  exempla  rhetorum  composuisse  vix  est,  quod  moneam. 

')  Eiusdem  carmen  II  3  nihil  fere  continere  nisi  ^pcdiiJiiov  4Taipac 
in  transcursu  moneo. 


Epistulae  amatoriae  quomodo  cohaereant  cum  elegiis  Alexandrinis.   41 

Gallum  imitatam  esse,  qui,  cum  Cytheris  Antonium  in  Galliam 
secuta  esset,  de  amicae  perfidia  flebilem  composuerat  elegiam. 
Sed  non  minus  constat  alteram  carminis  partem  ab  ipso  Pro- 
pertio  adiectam  esse  neque  ulla  cum  Galli  elegia  similitudine 
contineri;  nam  Cynthia  fidem  servat,  ruperat  Lycoris.  Equidem 
crediderim  in  laudibus  meretricum  saepius  haec,  quae  a  mo- 
ribus  traditis  iUarum  quam  maxime  abhorrebant,  a  rhetoribus 
narrata  et  celebrata  esse^).  Rhetorem  etiam  sapiunt  breves 
illae  laudes  aut  vituperationes  maris  aut  terrae*)  neque  minus 
cuTKpiceic*)  Ulae  vitae  rusticae  et  piscatoriae,  velut  I  3.  4.  25 
(114  Sch.),  aut  declamatio*)  contra  militem,  ut  III 36  (11 34  Sch.). 
Sed  immorari  his  nolo.  Alciphronis  enim  epistulis  viri  docti*) 
ad  elegias  recuperandas  usi  non  sunt;  nam  merito  contendunt 
similitudines,  quae  inter  epistulas  Alciphronis  et  novas  co- 
moedias  intercedunt,  recta  via  ex  his  in  iUas  manasse,  non 
aUi  fonti,  qui  medius  sit  inter  epistulas  et  comoedias,  deberi^). 

^)  Non  magis  ex  aliis  locis  quoque,  quibus  Propertius  et  Alciphro 
consentiunt,  concludi  potest  elegias  exemplaria  eorum  fuisse;  cf. 
Propertii  II  16,  41  sqq. : 

Qualem  si  cuncti  cuperent  decurrere  vitam 

Nec  pressi  multo  membra  iacere  mero, 
Non  ferrum  crudele  esset  neque  bellica  navis, 
Nec  nostra  Actiacum  verteret  ossa  mare 
et  Alciphronis  I  34  (IV  7  Sch.),  6 :  oObd  etc  ^raipqi  6)yiiXdiv  Tupavv(bac 
6v€ipoiroXei  xai  cracidlei  rd  Koivd  k.t.X. 

')  Quibus  cum  argumentis  compafes  rhetorum  ^TKdjjiiia  Capoc, 
Xei^divoc  aut  ^i^touc  O^pouc.  (Rhet.  graeci  I  p.  331  sqq.  ed.  Walz). 

')  De  comparationibus  disserit  Theo  in  capite  IX  (Rhetores  graeci 
I  p.  231  ed.  Walz,  II  p.  112  ed.  Spengel). 

*)  Gf.  de  huiusmodi  t6tt4i  Theonis  cap.  VII  (Rhet.  graeci  I  p.  222 
ed.  Walz,  II  p.  106  Spengel). 

^)  Cf.  Leo,  Plautinische  Forschungen  p.  128 :  *Alciphro  hat  eine 
wahre  Fiille  von  Wendungen  und  Motiven,  die  direkt  mit  Plautus  und 
Terenz  zusammentrefTen ;  er  war  ohne  Zweifel  selbst  in  der  Komddie 
belesen*. 

')  In  nomina  propria  personarum  nuper  Th.  Sondag  inquisivit  (*De 
nominibus  apud  Alciphronem  propriis*,  Bonn  1905),  qui  p.  88  1. 1.  dicit : 
*Nominum  e  comoedia  ortorum  haud  magnum  numerum  invenimus*. 
Constat  tamen  Alciphronem  in  nominibus  fingendis  isdem  legibus  at- 
que  comoediographos  usum  esse.  Multa  nomina  a  moribus  atque  con- 
ditionibus  personarum  derivata  sunt,  velut,  ut  exemplum  afteram. 


42  M.  Heinemann, 

Keque  enim  singulae  sententiae,  sed  etiam  nonnulla  ai^- 
menta  ab  Alciphrone  ex  comoediis  hausta  sunt  Gum  iam 
Ernestus  Seiler*)  et  Wolfgangus  Volkmann*)  locos,  quibus 
epistulae  et  comoediae  inter  se  consentiunt,  comparaTerint, 
unum  exemplum  afferre  satis  esse  videtur.  In  Plauti  Pseu- 
doli  V.  274  sqq.*)  (I  3,  40sqq.)  Ballio  leno  Callidorum  con- 
suetudine  amatae  meretricis  diutius  uti  vetat  Isdem  fere 
verbis  in  Alciphronis  I  36  (IV  9  Sch.)  Petala,  avara  meretrix, 
Simalionem,  pauperem  amatorem,  qui  loco  donorum  splendi- 
dorum  rosas  solas  ei  misit,  quamquam  dolore  affectus  est, 
excludit  Xon  solum  conditiones,  in  quibus  adulescentes  ver- 
santur,  eaedem  sunt,  sed  etiam  Alciphronis  epistula  et  Pseu- 
doli  versus  multis  singulis  sententiis^)  inter  se  consentiunt 

adulescens,  qui  militiam  agriculturae  praefert  (III 16.  II 13  Sch.),  Thra- 
sonides  audit,  sicut  Thraso  Terentianus  ille  miles.  Parasitorum,  quae 
in  comoedia  fuerunt,  epitheta  mutat  in  nomina  propria  (Sondag  p.  89. 
90).  In  componendis  nominibus  saepe  versatus  est,  sicut  comoedio- 
graphi  (Scholia  in  Dionysii  Thracis  artem  grammaticam  ed.  Hilgard 
p.  149,  27 :  Kal  €ctiv  djc  ^iri  t6  trXcicrov  f\  cOvBcac  ^k  bOo  X^Scuiv,  Tivcrai 
bi  Kal  ^K  Tpiuiv,  dic  bucapiCT0T6K€ia,  irapd  bi  toic  KUJjyiiKOic  k.t.§.  Sondag 
p.91).  Singula  tamen  nomina  utrum  ipsis  comoediis  debeat  necne,  nemo 
diiudicabit.   Meretricum  nomina  celeberrima  certe  non  ex  illis  repetiit 

')  Vide  eius  adnotationes  ad  Alciphronis  epistulas,  qnas  ipse 
edidit  Lips.  1856. 

«)  Cf.WolfgangVolkmann,*StudiaAlciphronea*,VratisIav.l886.  Qui 
tamen  longius  progredi  interdum  mihi  videtur.  Conferas,  si  tanti  est, 
locum  Alciphronis  1 11  (1 14  Sch.),  2:  tI  oOv,  di  P^Xtictc,  bpt&|Li€v;  «pcOro- 
)i€v  f^  ^^vo|ui€v;  quem  propter  Plauti  in  Curculione  (IV  4,  33)  verba: 
'quid  ego  faciam?  maneam  an  abeam?'  e  comoedia  repetit  Volkmann 
(p.  29).  Confirmari  fortasse  videtur  sententia  Eupolidis  comid  verbis, 
quae  nuper  contra  Kockii  suspiciones  (Comicorum  Atticorum  frag- 
menta  vol.  I  p.  342  fragm.  314)  defendit  Reitzensteinius  (*Der  Anfang 
des  Lexicon  des  Photius',  Leipzig  1907,  p.  XIX  sq.) :  6  ^^v  tdp  X^rfw^ 
q>€UYU)^€v  &vaiTT€poT,  6  hi  m^vu)^€v  ir€(8€i.  Si  tamen  respexeris 
etiam  Ruiinum  (Anthol.  Pal.  V  75,  6)  eandem  proferre  sententiam  ipsis- 
que  in  verbis:  djcT€  ti  itoioO^€v;  (p€()TO|yi€v  f\  ^^vo^^v;  propios  ad 
Alciphronem  accedere,  iam  opinor,  mecum  facies,  qui  locum  e  comoedia 
petitum  nego. 

«)  Volkmann  1. 1.  p.  24. 

*)  Cf.  Plauti  Pseudoli  v.  274 :  'Misereat,  si  familiam  alere  possim 
misericordia*  et  Alciphronis  I  36  (IV  9  Sch.),  1:  ^pouXd^riv  \iiy  0ir6 
baKpCiujv  oiKiav  ^Taipac  Tp^<p€c6ai. 


Epistulae  amatoriae  quomodo  cohaereant  cum  elegiis  Alexandrinis.    43 

Itaque  apparet  Alciphronem  a  Graeco  exemplari  Plauti  Pseu- 
doli  pendere.  Atque  hoc  quidem  in  confesso,  ut  aiunt,  sit 
Ceterum  Kockium,  qui  longius  progredi  totasque  comoediarum 
scaenas  ex  his  epistulis  recuperare  sibi  posse  videbatur  (cf. 
Hermis  voL  XXI  (1886)  p.  372  sqq.,  Comicorum  Attic.  frag. 
vol.  in  p.  674  sqq.^))  bene  refutavit  Leo  (Plautinische  For- 
schungen  p.  127  sq.).  Etsi  enim  detur  Alciphronem  quaedam 
ex  ipsis  comoediis  paraphrasi  vertisse,  eam  fuisse  in  his  ipsis 
paraphrasibus  componendis  rhetorum  artem,  ut  versus  quam 
maxime  dissolverent,  neque  poetae  verba  inde  restitui  posse 
constat.  Multo  saepius  certe  rhetor  comoediam  imitatur,  non 
transcribit  Quod  nos  eo  libentius  probamus,  quia  rhetorum 
epistulas,  ut  exempla  prosopopoeiarum ,  compositas  esse, 
ipsumque  Theonem  discipulis  suasisse,  ut  Menandri  exemplar 
imitarentur,  supra  vidimus. 

Transeo  ad  Philostratum,  cuius  epistulae  vitam  ipsam 
magis  imitantur.  Vides  eum  aut  dona  epistulis  prosequentem, 
cf.  ep.  2  (30)  et  54  (58),  aut  excusantem,  cur  dona  non 
miserit,  ep.  4  (37).  Quasi  exemplaria  haec  dixeris  earum 
epistularum,  quae  amatoribus  quotidie  scribendae  erant*).  Ab 
usitata  epistularum  forma  recedunt  aliae,  cum  nihil  nisi  sen- 
tentiam  brevem  proferant,  velut  52  (74):  Ou  t6  dpctv  v6coc, 
dXXd  t6  }xf\  ipctv  •  ei  rdp  67x6  toO  6pdv  t6  dpdv,  TucpXoi  oi 
}xr\  dpuJVTec.  43  (3):  T6  dpaivTa  KapTepeTv  cwcppovkTepov 
ToO  ^r]b'  4pac0fivai*  Kai  fap  bf\  Kai  Td  TroXejiiKd  dfvbpec  oux 
ol  pfi  Tpiu04vTec,  dXX'  ol  viKujvTec  iv  Tpaujuiaciv.  44  (6):  T6  jii^v 
\if\  dpuivTi  xcipiZecOai  Aucfou  66^a,  t6  6'  ipiuvTi  boKei  TTXdTUJVi, 
coi  bk  Kal  dpuivTi  Kai  }xr\  dpiIivTi.  toOto  bk  co(p6c  ^^v  ou6eic, 
Aaic  6'  oipai  iTrqvei.  Sed  ne  his  quidem  deest  exemplar, 
ad  quod  compositae  sint.  Philosophorum  enim  atque  ma- 
xime  ApoIIonii  Tyanensis  epistulas  imitantur,  quas  ipse  Philo- 
stratus   collegerat  et  ad  vitam  ApoIIonii   scribendam   adhi- 

^)  Idem  etiam  de  Aristaeneto  loco  laudato  Kockius  contendit; 
in  illo  ne  specie  quidem  veri  adiutus. 

')  Qua  rhetorum  arte  talia  exculta  sint,  probabit  etiam  Hierony- 
mus  in  epistula  31,  3,  qua  Eustochio  virgini,  quae  ei  canistrum  cerasis 
impletum  miserit,  gratias  agit. 


44  M.  Heinemann, 

buerat^).  Illae  saepe  tam  breves^)  sunt,  ut  ex  una  sentenda 
constent,  qua  auctor  exponit,  secunduni  quas  leges  bomines 
vivere  oporteat  Etiam  magis  philosophiae  studiis  imbutum 
Philostratum  dices,  si  contemplaveris,  quomodo  Oeceic  illas, 
quae  et  a  philosophis  et  a  rhetoribus  tractabantur'),  adhibuerit 
ad  epistulas  conscribendas.  Cum  celeberrimi  alterius  p.  Chr.  n. 
saeculi  sophistae  philosophiam  cum  arte  rhetorica  coniunxennt 
—  Dionem  sufficit  et  Favorinum  et  Maximum  illum  Tvrium 
nominasse  — ,  nemo  mirabitur  Philostratum  quoque  saepius 
in  epistulis  philosophorum  argumentis  rhetorice  uti  neque  ita 
raro  cum  Cjnicorum  sermonibus,  qui  biaTpiPai^)  vocantur, 
aliquid  commune  habere.  Ut  enim  Teles  Cjnicus  de  exiiio 
agit  et  probare  studet  exilium  ab  hominibus  falso  malum 
appellari,  ita  Philostratus  epist.  8  (46).  28  (47).  39  (70)  negat 
exilium  rem  molestam  esse.  Sed  non  a  Cynicis  tantum  hoc 
argumentum  tractatum  esse,  sed  in  consolationibus  ab  omuibus 
adhibitum  summaque  arte  excultum  vel  Cicero  docet  Tuscul. 
III  34,  81.  82  (*separatim  certae  scholae  sunt  de  exilio  . . . 

»)  Cf.  Philostrati  vitam  Apollonii  I  24,  3.  III  51. 

*)  Cf.  epistulas  ApoUonii  21.  22  (Epistolographi  graeci  p.  114  ed. 
Hercher).  81  (1. 1.  p.  126)  aliasque. 

')  De  thesibus  sive  quaestionibus  cf.  supra  p.  15,  Theonis  cap.  XII 
(Walz  1. 1.  I  p.  242,  Spengel  1. 1.  U  p.  120),  Quintiliani  lU  5,  4,  Ciceronis 
Topic.  21,  79—81,  Part.  orat.  18,  61.  Dividi  eas  notum  est  in  inGnitas 
(e^c€ic)  et  finitas  (Oiroe^ccic)  et  in  quaestiones  cognitionis  (ecuipnn- 
Kai),  ut  *ecquid  est  bonum  praeter  honestum?*  et  quaestiones  actionis 
(irpaKTiKat),  quae  ad  vitam  pertinent,  ut  'an  uxor  ducenda  sit '.  Rheto- 
rum  primum  Hermagoram  quaestiones  tractasse  Amim  in  libro,  qui 
inscribitur  *Leben  und  Werke  des  Dio  von  Prusa',  Berlin  1898,  (I 
p.  93)  suspicatur  et,  quamdiu  inter  philosophos  et  rhetores  lis  fnerit, 
utrius  esset  e^C€ic  componere,  optime  docet.  Proprium,  ut  hoc  addam, 
genus  constituit  Cicero;  non  iam  in  scholasticam  et  demonstrativam, 
sed  in  ipsam  civilem  eloquentiam  illas  transferre  conatus  est,  cf. 
prooemium  disputatiuncularum,  quibus  titulus  est  *Paradoxa  Stoico- 
rum* :  *Accipies  igitur  hoc  parvum  opusculum  lucubratum  his  iam  con* 
tractioribus  noctibus,  . . .  et  degnstabis  genus  exercitationum  earum. 
quibus  uti  consuevi,  cum  ea,  quae  dicuntur  in  scholis  ecriKtlic,  ad 
nostrum  hoc  oratorium  transfero  dicendi  genus*. 

*)  De  diatribis  cf.  Udalricum  de  Wilamowitz-Moellendorf,  Rultur 
der  Gegenwart  I  •  p.  99.  100. 


Epistulae  amatoriae  qnomodo  cohaereant  cum  elegiis  Alexandrinis.   45 

Haec  Graeci  in  singulas  schoias  et  in  singulos  libros  dispertiunt') 
exemplaque  dabunt  et  Senecae  *Consolatio  ad  Helviam  matrem* 
et  notum  illud  colloquium  Philisci  cum  Cicerone  apud  Cassium 
Dionem  XXX VIH  18sqq.*).  Videbis  magnum  numerum  inesse 
in  his  libris  locorum  communium,  quos  alter  alteri  tradit 
Afferunt  enim  exempla  clarorum  virorum,  qui  patria  pulsi 
sint^),  aut  docent  omnia  in  mundo  locum  mutare')  et  patriam 
esse,  ubicumque  sis. 

Non  aliter  de  Philostrati  7  (44)  epistula  iudicandum  est, 
quae  cum  commentationibus  rhetorum  Trepi  Treviac  vei  ip6T0C 
ttXoutou  bene  congruit.  Ut  sermo  Trepl  qpurflc,  ita  diatriba 
TTcpi  7T€Viac  Kai  ttXoutou,  qua  incommoda  divitiarum  tractantur, 
a  Telete  composita  est.  Quanta  similitudo  inter  epistulam 
Philostrati  et  Libanii  dissertationem  (ip6Toc  ttXoutou,  tom.  IV 
p.  978  ed.  Reiske)  intercedat,  iam  Gollnischius  (*Quaestiones 
Elegiacae'  p.41. 42)  ostendit  Nam  ut,  quam  parva  vis  divitiarum 
sit,  probent,  exemplis  fere  isdem  heroum  et  deorum  utuntur. 
Cf.  PhUostrati  7  (44):  6puj  b'  if^  Kai  t6v  *HpaKX4a  tv  Taic 
Tpa^aic  bopdv  Onpiou  TT€piPepXr||ievov  Kai  Td  TToXXd  x<XM^i  KaGeu- 
bovTa,  Tov  6'  'ATT6XXu)va  Kai  ipiXijj  lib^xaix  fj  6iCK€uovTa  fj  to- 
HeuovTa  f\  Tp^xovTa  etlibanii  verba:  ttXoOtoc  ouk  Icti  TTapd  Geoic 
ovbi  (ipTupoc  Kai  xpwciov,  Kai  CKeun  Kai  4c9ri|LiaTa  •  ou6'  ^repoc 
euTTopdjTepoc  kTipov  ....  dXX'  ovbi  touc  €u6oKifir|cavTac  7Tai6ac 
Tiijv  Q€(i)y  eupot^ev  fiv  Trepi  xPHMoiTiuv  CTTOubdcavrac,  oFov  *Hpa- 
KXda  Kal  Qr]cia  Kai  ITeipiGouv  Kai  ttoXXouc  ^T^pouc  (cf.  Luciani 
figurati  •Cynicum*  cap.  XIII.  XX).  Praeterea  Philostratus  et 
Libanius,  ut  ostendant  paupertatem  divitiis  praeferendam  esse, 
exemplum  Xerxis  Persarumque,  qui  divitiis  insignes  a  Graecis 
pauperibus  victi  sint,  adhibent  Cf.  Philostrati  7  (44):  oi  bi 
TTcpcuJV  paciXeTc  Tpucpvwci  Kai  ^ieT^ujpoi  KdGriVTai  t6v  ttoXuv  xpu- 
c6v  TTepipaXX^pevoi  *  TOiTapouv  ?7Tacxov  KaKiuc  utt6  toiv  TTevrJTUJv 

*)  De  commentationibus  Trcpl  ^ut^^c  cf.  A.  Giesecke,  'De  philo- 
sophorum  yeterum,  quae  ad  exilium  spectant,  sententiis*.  Lipsiae  1891. 

«)  Cf.  Cassii  Dionis  XXXVIU  27,  3  et  ep.  39  (70)  Philostrati  mul- 
tosque  alios  locos. 

■)  Cf.  Senecae  'ad  Helviam  matrem  de  consolatione*  VI  2,  Philo- 
strati  39  (70),  Plutarchi  'de  exHio*  cap.  6  (p.  600  E.F):  ^Occi  t^P  oCik 

2CTl   ITOTplc  K.T.t 


46  M.  Heinemann, 

*EXXfivu)V  viK(UjLi€VOt  .  .  .  imbe  Trpdc  rdc  ^dxac,  ol  fiiv  iroXi;- 
TcXeic  Kal  xpwcoi  toic  SttXoic  Xemoua  Tdc  TdEcic,  fm€ic  5'  dpi- 
CT€uoiLi€v  et  Libanium  1.  L  p.  980  sq. :  (oi  irXouooi)  xai  q[>€UTOuci 
Kai  ou5fe  t6v  ktuttov  uttojliIvouci  tujv  dctribujv  .  .  .  Eif>Bi\c  6 
Tflc  Aciac  5€C7r6TTic,  6  |Li€Ta7T0idiv  Tfjv  ff\v  xe  Kai  8dXaccav,  utt' 
dv5puiv  dXiyuiv  ^Xauv€TO.  Qaa  de  causa  Philostratam  illi 
epistuiae,  qua  de  amore  pauperis  agit,  similiter  atque  epistulis, 
quibus  amorem  peregrini  tractat,  sententias  libris  rhetorum,  qui 
de  paupertate  disserebant,  debitas  inseruisse  manifestum  est 

Nunc  epistulas  24  (54)  et  25  (55)  tractemus,  quibus  puerum 
vel  puellam  de  ira  desistere  iubet  et  exponit,  quantopere  ira 
pulchritudini  noceat.  Notum  est  et  philosophos,  quorum  alteri, 
Peripateticos  dico  et  Epicureos,  iram  hominibus  propterea 
prodesse  adfirmant,  quod  fortitudini  augendae  prospiciat,  alteri, 
Stoici  scilicet,  illam  summum  malum  esse  contendunt,  et  rhe- 
tores,  ut  Libanium  (tom.  IV  p.  984  ed.  Reiske),  de  ira  agere. 

nt  accuratius  examinemus,  quali  e  fonte  epistolographus 
hauserit,  Senecam  primum  inspiciamus,  qui  'de  ira'  I  1,  3  et 
n  35,  3  sqq.,  quam  turpis  irati  facies  fiat,  describit.  Compares 
Philostrati  epistulam  24  (54):  6  'ATaMdjuivwv,  8t€  ^^v  dpTilc 
lKpdT€i,  KaX6c  i^v  et  25(55):  ixt\  TpaxcTa  TiTVOu,  \ii\  q>oP€pa 
jLiil  dTTocT€poO  t6  KdXXoc  et  Libanium,  qui  et  ipse  I.  c.  faciem 
irati  depingit  lam  ex  eo,  quod  attulimus,  intellegi  potest  Pbilo- 
stratum  e  fonte  rhetorico,  cuius  auctor  argumentum  a  philo- 
sophis  repetiit,  hausisse.  Quod  ita  se  habere  ex  Ovidii,  disci- 
pidi  rhetorum,  Artis  Amatoriae  vv.  III  503 — 508  cognoscimus, 
Postquam,  quomodo  ira  faciei  noceat,  verbis: 

Ora  tument  ira,  nigrescunt  sanguine  venae, 
Lumina  Gorgoneo  saevius  igne  micant, 
similiter  ac  Seneca  n  35,  3  et  I  1,  4,  descripsit,  exemplo 
Palladis  tibiam,  quae  vultus  eius  deformet,  in  ripam  iacientis 
utitur  (Artis  Amat  v.  ni  505  sq.) : 

*I  procul  hinc',  dixit,  •non  es  mihi,  tibia,  tanti*, 
Ut  vidit  vultus  Pallas  in  amne  suos. 
Idem  in  Philostrati  25  (55)  epistula  legitur:  f|  6'  'ABnvd  Koi 
£ppit|i€  t6v  auX6v  djc  t6  7Tp6cuj7Tov  auTf\c  cuTXtavra.    Unde 
hoc  sumpserint,  quaerendum  est  Ovidius  in  versibus  507. 508 : 


Epistulae  amatoriae  quomodo  cohaereant  cum  elegiis  Alexandrinis.    47 

Vos  quoque  si  media  speculum  spectetis  in  ira, 
Cognoscat  faciem  vix  satis  uUa  suam, 

ut  irati  speculo  utantur,  imperat  Irae  enim  remediiim  esse, 
cum,  quam  facies  foeda  fiat,  irati  cognoscere  possint.  Cui 
hoc  consilium  debeatur,  e  Senecae  Me  ira*  n  36,  1  intelleges : 
*quibusdam,  ut  ait  Sextius,  iratis  profuit  aspexisse  speculum, 
perturbavit  illos  tanta  mutatio  sui;  velut  in  rem  praesentem 
adducti  non  agnoverunt  se*.  Ex  testimonio  Senecae,  qui  Sextium 
laudat,  philosophos  in  diatribis,  ut  irati  speculum  aspiciant, 
monere  solere  concludi  potest.  Ovidium  a  libris  eorum  pen- 
dere  non  verisimile  est;  nam  ipse  et  Philostratus  morem 
rhetorum  secuti  ei,  quod  philosophus  suadet,  ut  irati  speculum 
aspiciant,  Palladis  exemplum  tibiam  in  amnem,  quo  speculo 
utitur,  iacientis  addunt.  Quae  cum  ita  sint,  fons  utriusque 
commentatio  rhetoris,  qui  de  ira  disseruit,  esse  videtur.  Qui 
ut,  quam  iratos  speculum  spectare  utile  sit,  ostendat,  exemplum 
deae  af fert ;  quod,  quia  buccae  irati  similiter  ac  tibia  canentis 
tument,  maxime  idoneum  est.  Id,  quod  exposuimus,  con- 
firmatur  Plutarcho,  cf.  *de  cohibenda  ira'  cap.  6  (vol.  III  p.  186 
ed.  Bernardakis).  Qui  postquam  exposuit,  quomodo  facies  ira 
mutetur,  medicinam  irae  speculum  esse  dicit:  djnoi  6'  ei 
Tic  d|i^€XT*|c  Ktti  K0|Lm;6c  dK6Xou9oc  T^v,  ouK  fiv  r|x66|ar|V  auToO 
7rpoc9^povTOC  im  raic  6pTaic  ?coTnrpov  .  .  .  t6  5'  auT6v  ibeiv 
irapd  qpuciv  Ixovra  Kai  cuvT6TapaT|i4vov  ou  |LAiKp6v  icTiv  eic 
6iaPoXf|V  ToO  TrdGouc.  Kal  Tdp  Kai  Tf|v  'AOrivdv  X^touciv  oi 
7Tai2ovTec  auXoOcav  u7t6  toO  carupou  vouGeTeicOai  Kai  )Lif| 
Trpocexeiv : 

Ou  Toi  Trp^Tiei  t6  cxniiia*  touc  auXouc  )Lie9ec 
Kai  OiIiTrXa  XdCeu  Kai  Tvd9ouc  eu9r||i6ver 

9eacaja4vTiv  61  toO  TrpociiiTrou  Tr|v  6i|;iv  iv  TroTafiiu  tivi,  bucxe- 
pdvai  Kai  rrpokOai  touc  auXouc.  Non  dubium  igitur  est,  quin 
Ovidius^)  et  Philostratus  hunc  locum  e  libris  rhetorum  hau- 

*)  Apud  Ovidium  'tumere'  idem  ac  'sufflare'  et  'se  sufflare*,  quod 
verbum  ad  iratos  et  ad  tibia  canentes  pertinet,  significat.  Cf.  Plauti 
Stichum  723  sq.: 

Age  tibicen,  quando  bibisti,  refer  ad  labeas  tibias. 

Suffla  celeriter  tibi  buccas  quasi  proserpens  bestia. 


48  M.  Heinemann, 

serint,  qui  ad  sermones  philosophorum,  fortasse  Stoicorum, 
qaorum  doctrinae  Sextiorum  sententiis  simillimae  erant,  specta- 
verunt 

Quoniam  ex  iUis  epistulis,  quibus  Philostratus  de  ira, 
de  exilio,  de  paupertate  agit,  intellegi  potest  epistolographum 
saepe  in  studiis  rhetorum,  quorum  argumenta  ex  diatribis  hausta 
sunt,  versatum  esse,  iam  ad  epistulas  30  (58)  et  31  (60)  trao- 
tandas  transeamus,  quarum  altera,  ut  mulierem  quandam  ad 
moechandum  incitet,  causas  affert,  cur  adulter  marito  in  amore 
praeferendus  sit,  altera  de  periculis  moechi  disserit  Con- 
iecerim  Philostratum  ab  aliis  epistulis  amatoriis,  quae  idem 
argumentum  tractant,  pendere.  Quod  confirmatur  epistula 
Clementinis  inserta  Y  9  (p.  65  sqq.  ed.  Paul  de  Lagarde),  cuius 
auctor  Appio  fingitur;  qui  epistulam  ad  puellam  a  Clemente 
amatam  componens  inducitur:  Kai  6  'Amriuiv  imiBeio  €(  tm- 
CT€iXai  auT^  buvaidv  dcriv.  KdtwJ  l(pr\y  *&uvaT6v  tout6  t^*.  Kui 
6  'Attttiujv  l(pr\  *?ti  tQ  vuKTi  Tairrij  cuTTpAvw  PipXiov,  ^oix^tac 
dTKdijLiiov,  Snep  cu  irap'  £^oO  XaPujv  biaiT^^qicic  auri},  Kai 
^it(2:u)  6ti  iT6ic6eTca  cuv6ric€Tai'.  Non  solum  argumento,  sed 
etiam  singulis  rebus  Philostrati  et  Clementis  epistulae  inter 
'se  consentiunt  Uterque  epistolographus  enim,  ut  mulieres 
amatas  ad  amorem  adulteri  impellant,  exemplo  lovis,  summi 
dei,  utitur  et  mutatas  formas,  quas  adhibuerit  in  moechando, 
et  clarissimos  liberos,  qui  ex  adulterio  lovis  nati  sint,  enu- 
merat  Cf.  Clementin.  Y  11  (p.  66  ed.  Lagarde):  auTtxa  toOv  6 
Zeuc  auTdc  . . .  ^upiaic  cuvf)X6€v  Tuvai£(v  ...  et  12  (p.  67  ed. 
Lagarde) :  dbeX^fiv  T^p  auToO  "Hpav  oucav  TGtM^i,  ....  ii  ffc 
"Hpti  Te  Kai  EiXeiOuia  ^t^vcto  . .  .  ^iTVUTai  bi  Kai  *AvTi67nj  rq 
NuKTeujc,  caTupqj  irapeiKac^tdvoc,  ti  ?ic  *A)i<p(u}v  Kai  Zf)6oc  T€t6- 
vaciv  K.T.  L  cum  Philostrati  30  (58) :  outui  . . .  poi  Zeuc  Kai  xpvofi 


Cf.  elBacchid.  603:  *sufflatus  ille  huc  veniet'  et  Casinae  582:  'nescioqoid 
se  snfflavit  nxori  suae*.  Apud  Graecos  verbum  «pucdv  idem  significat. 
Cf.  Aristophanis  Thesmophoriazusas  221:  KdOiU.  qpOca  Tfjv  xvdOov 
Ti^v  bcEidv  et  Aves  859:  iraOcai  cO  <puc(dv,  qnibus  locis  hoc  verbam 
ad  tibiis  canentes  spectat,  £uripidi8  Iphigeniam  in  Aulide381:  eCic^  ^ot, 
t(  b€ivd  (pucfc  ol^aTnpdv  6\i\i'  lx\uy,  quo  loco  bcivd  ^ucfiv  *iratam 
esse'  significat. 


Epistulae  amatoriae  quomodo  cohaereant  cum  elegiis  Alexandrinis.   49 

vban  Kai  bpdKOvri  Kai  dXXotc  TTpOKaXumiiaav,  dq)*  div  Ai6vucoc 
xai  'AiToXXujv  Kai  'HpaKXf\c,  oi  ^k  ^oixciac  6£oi  >).  Easdem  tamen 
€pistulas  etiam  cum  philosophorum  traetatibus  quaedam  com- 
munia  habere  Horatii  docet  satura  I  2,  quae  aut  Cjnicam 
Trepi  jLioixeiac  diatribam  aut  Epicurei  cuiusdam  sermonem  re- 
ferre  videtur.  Et  Horatii  et  Philostrati  adulter  concessam 
spernunt  venerem,  quia  dulcius  sit,  quod  non  licet  Cf.  Pliilo- 
strati  epist  30  (58) :  oux  outu^  xdp  euqppaivei  t6  9avep6v  Tf\c 
^Houciac  ibc  t6  dTtoppriTov  ttic  fjbovfic,  Tidv  bt  TepTivoTepov  t6 
KeKXejLiiLxlvov  et  Horatii  Sat  I  2, 105  *).  Uterque  deinde  adulteri 
pericula  enumerat  (Philostratus  ep.  31  (60),  Horatius  sat  I  2, 
38sqq.).  Sed  haec  hactenus;  neque  enim  quisquam  Philo- 
stratum  a  rhetorum  maxime  exercitationibus  pendere  negabit 
et  brevi  ad  eum  redeundum  erit 

Aristaenetus  restat,  qui  plane  diversum  genus  secutus 
in  epistulis  plerumque  narratiunculas  profert,  quas  quam  ma- 
xime  fugit  Philostratus,  etsi  nonnumquam  etiam  colloquia  quasi 
narrationis  vice  funguntur.  Quam  vetustum  sit  hoc  genus  epi- 
stularum,  supra  vidimus(p.  36sqq.).  Nairationes  ipsas  in  duas 
classes  distribuimus :  altera  eas  continet  epistulas,  quarum 
scriptor  de  se  ipso  narratprimaque  verbi  persona  utitur*);  altera 
eas,  in  quibus  res,  quae  narratur,  neque  ad  eum,  qui  scribit,  neque 
ad  eum,  qui  recipit  epistulam,  pertinet,  tertia  verbi  persona  in 
narrando  adhibetur,  epistulae  forma  aut  aegre  aut  omnino 
non  retinetur,  cum  scriptor  sine  ullo  prooemio  interdum  nar- 
rare  incipiat  (velut  I  10)*).    Utrumque   narrationum   genus 

^)  Rhetorum  exercitationes  auctori  Clementinarum  ante  oculos 
versatos  esse  probatur  etiam  responso,  quod  apud  illum  dat  mulier 
(V  20).  Simili  modo  sibi  respondent  apud  poetam  Ovidianum  epistulae 
Heroidum  XV  et  XVI. 

«)  Cf.  Anthol.  Pal.  XH 102  et  V  219  Callimachi  et  Pauli  Silentiarii 
epigrammata. 

•)  Cf.  I  2.  4.  7.  16.  20.  26  et  U  4  8.  11.  12  aliasque. 

«)  Cf.  I  5.  6.  9.  11. 19.  21.  22  et  II  18.  19.  22  ahasque.  Epistulari 
igitur  forma  uti  potest  auctor,  ut  varias  narratiunculas  uno  in  volu- 
mine  coniungat.  Hanc  quoque  epistulae  formam  ab  utriusque  linguae 
rhetoribus  excultam  esse  lepido  exemplo  probat  Hieronymi  prima 
epistula. 

XIV,  3.  4c 


50  M.  Heinemann, 

in  Apulei  quoque  Metamorphoseon  libris  inveniri  notum  est 
Lucius  et  narrat,  quid  ipsi  sibi  aeciderit,  et  fabulas,  quas  ab 
aliis  audierit,  refert  tertia  usus  verbi  persona.  Qua  de  re 
nonnulli  viri  docti  illas  narrationes  cum  fabulis,  quae  dicuntor, 
romanensibus  cognatas,  has  Milesiacarum  fabularum  quasi 
simillimas  contendunt  Utrumque  genus,  si  diligenter  in- 
spicies,  cum  Aristaeneti  epistulis  haud  raro  ita  concinere 
intelleges,  ut  dubitari  non  possit,  quin  epistolograpbus  ad 
eadem  genera  narrationum  amatoria  spectaverit,  in  quibus  Apu- 
leius  versabatur.  Conferas,  quomodo  apud  Apuleium  11  7  sqq. 
Lucius  Fotidis  amores  describat,  cum  Lampriae  narratiuncula 
apud  Aristaenetum  1 16.  Nascentem  uterque  amorem  isdem 
fere  coloribus  depingit;  finit  Aristaenetus  descriptionem  per 
dTTOcidiTniav  his  in  narrationibus  notissimam :  toi  b'  dXXa  (ot6ac 
Tap  6TToTa  rd  XoiTrd)  v6€i  jioi  Kard  cauT6v,  (b  q^iX^-nic,  oxjbiv 
TiepiTToO  be6^£voc  X6tou.  XeSuj  jLievTOi  toioOtov,  ujc  irpdc 
dXXriXouc  IqpiXoveiKoO^ev  fei'  6Xt]c  Tf\c  vukt6c,  djuiiXXuj^cvoi  tic 
qpaveiTai  OaTdpou  jiidXXov  dpuiv  k.t.&,  quae  tamen  ipsa  verba 
cum  Apuleio  conferri  possunt  11 17 :  *proeliare',  inquit,  *et  for- 
titer  proeliare;  nec  enim  tibi  cedam  nec  terga  vortam*.  Cum 
Apulei  narratione  et  Aristaeneti  epistula  velim  compares  Pro- 
pertii  celeberrimam  elegiam  11 15,  qua  noctem  amatorie  cum 
Cynthia  peractam  describit  Num  et  hic  necessarium  dices 
elegiam  Alexandrinorum  iUis  scriptoribus  exemplar  praebuisse? 
An  satis  videbitur,  si  extitisse  tales  de  felicissima  nocte  nar- 
ratiunculas  tibi  probamus,  quarum  ad  exemplar,  quid  ipsis 
acciderit  referre  conantur? 

Non  aliter  atque  de  Propertii  U  15,  de  Ovidii  elegiis 
II  7.  8,  quae  cum  Aristaeneti  epistula  11  7  congruunt,  iudi- 
candum  est  Quamquam  illa  ad  alterum  genus  narrationum, 
ad  alterum  elegiae  Ovidii  pertinent  —  poeta  Romanus  de  se 
profitetur,  quod  de  alio  quodam  epistula  narrat  — ,  ai^mentum 
tamen  idem  est:  apud  utrumque  ancilla  dominae  riTalis  fit 
Certe  Ovidius  rhetorum  usus  artificio,  qui  orationem  ex  nar- 
ratione  efficere  conabantur  (cf.  Theo  cap.  IV,  Walz  L  L  I  p.  194 
sqq.,  Spengel  I.L  II  p.  87  sqq.),  narratiunculam  in  duas  transfert 


Epistulae  ainatoriae  quomodo  cohaereant  cum  elegiis  Alexandrinis.    51 

declamationes  ^),  quarum  altera  in  suspicionem  ruptae  fidei 
vocatus  se  defendit,  altera  ancillae  persuadere  vult,  ut  se 
amare  pergat^  lepideque  minatur,  si  illa  precibus  suis  resistat, 
se  dominae  nuntiaturum  esse  eam  amori  suo  antea  amore 
respondisse*).  Quodsi  contendis  poetam  Romanum  ab  elegia 
Alexandrina  pendere,  equidem  quamvis  narratiunculam  ama- 
toriam  licet  soluta  oratione  scriptam  suffecisse  respondeo,  ut 
Ovidio  quasi  ansam  ad  haec  carmina  daret;  nisi  forte  vita  ipsa 
haec  obtulit,  atque  ille  re  vera,  quae  ipsi  acciderant,  narravit 

Ad  Apuleium  revertor  easque  fabulas,  quae  Milesiarum, 
ut  volunt  viri  docti,  similes  historiae  de  Lucio  insertae  sunt. 
Hae  quoque  arte  coiigruunt  cum  quibusdam  Aristaeneti  epi- 
stulis.  Conferas  enim  Apulei  Metamorphoseon  IX  5 — 7. 
17—21.  24.  25  et  Aristaeneti  epistulas  I  5.  9  et  U  22.  Facile 
est  cognitu  scriptores  in  eodem  genere  narrationum  versari; 
nam  et  Apuleius  et  Aristaenetus  enarrant,  quibus  dolis  uxores 
et  amatores  illarum  utantur,  ut  maritos  decipiant.  Certum 
vides  fabularum  genus  ab  utroque  auctore  in  suos  usus  con- 
versum  ^). 

Sed  non  hoc  tantum  narrationum  genere  Aristaenetus 
utitur ;  adhibet  etiam  historicorum  libros  et  ipsa  quoque  Alexan- 
drinorum    carmina.    Incipiamus    ab    epistula   I  13*),    cuius 

>)  Simili  artificio  Ovidius  inter  se  coniungit  elegias  I  11  et  12, 
Propertius  carmina  I  8  a  et  8  b. 

■)  Conferas  Ovidii  praecepta  (Art.  Amat.  I  351  sqq.),  Propertii  III 16. 

^)  Duo  sufficiant  exempla,  ut  cognoscas,  qualis  cognatio  inter 
illas  epistulas  Aristaeneti  et  fabulas  Apulei  intercedat.  In  Metamorph. 
IX  5 — 7  mulier  quaedam,  cuius  maritus  subito  et  exopinato  domum 
redit,  amatorem  dolio  occulit.  Quod  cum  maritus  alicui  homini,  qui 
illud  secum  ferre  in  animo  habet,  vendere  velit,  mulier  simulat 
moechum  quasi  emptorem  in  dolium  descendisse,  ut  firmitatem  illius 
examinet.  Maritus  fretus  verbis  uxoris  adultero  dolium  vendit,  prae- 
sertim  cum  ille  septem,  alter  solum  quinque  denarios  offerat.  —  Con- 
feras  Aristaeneti  epistulam  II 22,  cuius  finis  intercidit :  uxor,  cuius 
maritus  ex  inopinato  redit,  adulterum  vincit  eumque  furandi  causa 
ingressum  simulat.  Deinde  impedit,  quominus  maritus  illum  interficiat, 
cum  dicit  se  solam  furem  usque  ad  hoc  tempus,  quo  undecim  viris 
tradendus  sit,  custodire  velle. 
'      *)  Rohde,  Der  griech.  Roman»  p.  59.  366.  369. 

4* 


52  M.  Heinemann, 

argumentum  hoc  est:  Charicles,  cum  amore  pelicis  patris 
deperiret,  morbo  gravi  affectus  est   Fanaceus  medicus  casn 
cognoscit,  quali  morbo  adulescens  conficiatur,  et  patrem  cer- 
tiorem  facit  fiiium  ex   amore   concubinae   eius    aegrotare: 
praeterea  medicus  patri  persuadere  studet,  ut  ille  filio  mu- 
liere  cedat   Praeter  prooemium,  quo  Eutychobulus  epistolo- 
graphus  Acestodoro  exponit,  cur  hanc  narrationem  afferat  — 
nam  ostendere  vult,  quanti  in  rebus  humanis  fortuna  aesti- 
manda  sit  — ,  in  hac  epistula  nihil  ad  scriptorem  epistulae 
pertinet,  sed  tota  fere  narrationem,  cuius  argumentum  attu- 
limus,  continet.  Eandem  apud  Appianum  (Syriac.  cap.  59 — 62) 
et  Plutarchum  (vit.  Demetrii  cap.  38)  legimus.    Qui  narrant 
Seleucum  regem  Antiocho  filio,  postquam  medicus  animad- 
vertit  eum  amore  novercae  laborare,  suam  uxorem  in  matri- 
monium  dedisse.   Ex  multis  rebus,  quibus  Aristaenetus,  qui 
solum  nomina  personarum  mutavit,  et  historici  inter  se  con- 
sentiunt,  unam  afferam,  ex  qua  similitudo,  quae  inter  illos 
intercedit,  optime  cognoscatur.  Medicus  enim,  priusquam  dicit 
filium  amore  uxoris  patris  inflammatum  esse,  et  apud  Aristae- 
netum  et  apud  historicos  eodem  dolo  utitur,  cum  simulat  ab 
Antiocho  vel   Gharicle  suam   uxorem  amari.   Facile    autem 
intellegitur,  cur  Aristaenetus  hoc  argumentum  elegerit  Inter 
controversias  Senecae  enim  una,  quae  ad  idem  spectet,  in- 
venitur,  VI 7,  cui  praescribitur:  *Dementiae  sit  actio.  Qui  ha- 
bebat  duos  filios,  duxit  uxorem.  Alter  ex  adulescentibus  cum 
aegrotaret  et  in  ultimis  esset,  medici  dixerunt  animi  vitium 
esse.   Intravit  ad  fiUum  stricto  gladio  pater,  rogavit,  ut  indi- 
caret  sibi  causam.  Ait  amari  a  se  novercam.  Cessit  illi  uxore 
sua  pater.  Ab  altero  accusatur  dementiae'.  Discrepant  certe 
multis  in  rebus  scriptores;  in  quibusdam  tamen  etiam  con- 
sentiunt  Apud  Senecam  filius,  qui  accusator  patris  est,  fratrem 
adulterio  et  lenocinio  servatum  esse,  et  mortem  eius  valetu- 
dini  bonae  remediis  talibus  recuperatae  praeferendam  esse 
contendit  Cf.  Senecae  verba:  •Alter  lenocinio  curavit,  alter 
parricidio  convaluit  Quid?  hoc  adulterium  non  putas,  quod 
marito  conciliante  committitur?  .  . .  Mori  potius  debuit  frater, 
quam  sanari  turpiter.  .  . .  Quaedam  remedia  graviora  ipsis 


Epistulae  amatoriae  quomodo  cohaereant  cum  elegiis  Alexandrinis.   53 

periculis  sunt  etc/  Quocum  conferas  1 13  Aristaeneti:  t6t€ 
5fi9€v  irpoc  dvoTKTic  dib€  cuv  6pTf)  Tf|v  aWav  klemt'  *Tfic  tiif\c 
Ta^€Tfic  oOtoc  iKT67TU)c  ipqt  Kai  Trapav6)Liiu  TrJK^Tai  7t69ijjj,  Kal 
IiiXoTUTTiu  t6v  d[v9puj7TOV  f\br]  Kai  ou  (plpn)  9fav  d7T€iXoufidvou 

^OIXOO*.    6  TOivUV  TToXuKXflC  .  .  .  OUK  d7TlIjKVTlC€  7T€pi  Tf^C  auToO 

TuvaiKoc  Tov  iaTpov  Ik€T€u€iv,  dvaTKafav  Tivd  cwTripiav  oO 
jLioixtiav  TO  7TpdTMa  KaXuiv.  ?ti  bi  TOiaOTa  &€o^dvou  toO  TToXu- 
kX€ouc,  6  TTavdK€ioc  biwXuTiov  KaT€P6a  (pdcKUJV,  oldTT^p  ^Ikoc  t^v 
q)9f TT€c9ai  5€ivo7Ta9oOvTa  t6v  a(viTT6)Li€VOV  i£  iaTpoO  iLi€TapaX€iv 
€ic  ^acTpo7T6v  [)ioiX€iac,  Kai]  if\c  4auToO  Ta)Li€Tfic,  €i  )ii\  q)a- 
v€pu)C  ouTU)C  Toic  (irmaciv.  47T€i  bk  7TdXiv  ivdK€iTO  TToXuKXfJc 
dvTiPoXuiv  Tov  dvbpct,  Kai  7TdXiv  cu)Tr|piav  ou  )iotX€iav  dKdX€i 
To  7TpdTiLia  K.T.?.  Artificium  certe  rhetoricae  narrationis  in 
eadem  re  continetur,  in  qua  rhetorum  controversia;  apud  rerum 
autem  scriptores  omnia  haec  desiint.  Vides  rhetoras  primum  ex 
historia  rem  petiisse ;  nam,  ut  Suetonius  ait  (cf.  de  rhetoribus 
cap.  1),  Veteres  controversiae  ex  historiis  trahebantur*;  Aristae- 
netum  deinde  et  rerum  scriptoribus  etrhetorum  exercitationibus 
usum  esse;  ab  his  sumpsit,  quod  ad  sua  tempora  narratiun- 
culam  transtulit  et  oratoriis  coloribus  exomavit,  ex  iUis,  quod 
in  ipsa  narratione  propius  ad  rerum  scriptores  accessit 

Similis  est  res  in  epistula  11  10,  qua  Philopinax  pictor 
se  amore  imaginis  virginis  a  se  pictae,  cuius  pulchritudinem 
describit,  deperire  fatetur.  Inter  Severi  (Rhetor.  graeci  I  p.  546 
ed.  Walz)  et  Libanii  (lY  1097  ed.  Reiske)  rhetorum  exempla 
prosopopoeiarum  unum  legitur,  quod  non  solum  argumento,  sed 
etiam  singulis  sententiis  cum  illa  epistula  Aristaeneti  congruit 
Quamquam  haec  res  ita  se  habet,  tamen  hanc  ab  illis  tantum 
pendere  nego,  quod  mediae  partes  epistulae  et  rhetoricarum 
exercitationum  a  se  dissentiunt,  et  elocutio  Aristaeneti  longe 
ab  illis  discedit  Eundem  praeter  eas,  ni  fallor,  fontem  atque 
illae  adiit,  hoc  est  fabulam  de  Pygmalione.  De  persona  iliius 
scriptores  inter  se  non  congruunt  Apud  Philostephanum  (Frag- 
menta  Historicorum  Graecorum  vol.  III  p.  31  ed.  MuUer)  ille 
est  rex  Cypri,  qui  amore  statuae  ebumeae  deperit,  apud 
Ovidium  (Metamorph.  X  243  sqq.),  quem  exemplaria  Alexan- 
drinomm    exscripsisse   verisimile   est,    artifex,   qui  statuam 


54  M.  Heinemann, 

a  se  fictam  virgiiiis  pulchrae  vehementer  amat  Aristaenetum 
ex  eodem  fonte  atque  Ovidium  hausisse,  cum  narrationem 
huius  cum  epistula  illius  comparaveris,  tibi  apparebit  Apad 
utrumque,  qualis  consuetudo  Pygmalionis  cum  imagine  sit 
narratur.   Cf.  Ovidium  (Metamorph.  X  256.  268  sq.) : 

Oscula  dat,  reddique  putat;  loquiturque,  tenetque, 
Appellatque  tori  sociam,  acclinataque  colla 
Mollibus  in  plumis,  tamquam  sensura,  reponit 

(cf.  280)  et  Aristaenetum :  t({h  bk.  xai  Tf|v  dKor^v  TTpoceTreXaca 
TToXXdKic  ujTaKOUCTUiV,  Ti  7T0T€  dpa  PoOXeTai  vj;i0upK€iv,  dKOTuxuiv 
bi  ToO  X6tou  7T€q)iXiiKa  t6  CT6|Lia,  Tuiv  irapeiujv  t&c  KoXuKac, 
Tujv  pXeqpdpuiV  Tr|v  x^Piv,  Kai  6|niX€Tv  ipujTiKuic  TTpoTp^Truj  ttjv 
K6pnv . . .  ^TT^eriKa  Tf|  KXivij,  i^TKaXicd|yinv,  dTripepXTiKa  tuj  crfieei, 
\'va  Tux6v  Tov  Ivbov  ?pujTa  eepaTreucij.  Praeterea  Ovidius  et  Ari- 
staenetus  preces  artificum  afferunt  Cf.  Ovidii  verba  X  274  sqq.: 

*Si  di  dare  cuncta  potestis, 
Sit  coniunx,  opto*  non  ausus  *ebumea  virgo' 
Dicere,  Pygmalion  *similis  mea*  dixit  •eburnae*. 

et  Aristaeneti:  dXX'  eXOe  }xo\  ToiauTriv  ?|uh|juxov,  (b  xpuc6Trr€poi 
TTaibec  'AqppobiTTic,  6oinT€  cpiXriv  k.t.?.  Vides  igitur  Ovidium 
et  Aristaenetum  eandem  fabulam  Alexandrinam  exscripsisse, 
quam  hic  in  prosopopoeiam  mutaverat  rhetorum  secutus  exer- 
citationes^). 

^)  Narrationes  similes  Ovidii  huic  in  Metamorphoseon  X  243  sqq.  et 
epistulae  Aristaeneti  II 10  aevo  Alexandrino  omnium  in  ore  fuisse  ex 
Athenaeo  (XIII  605  f  sqq.)  apparet,  qui  narrat  Clisophum  adulescentem 
Sami  amore  statuae  inflammatum  esse  et  versus  comicorum  Alexidis 
ex  illa  fabula,  quae  rpaq)/|  inscribitur,  haustos  et  Philemonis,  quibus 
idem  refertur,  laudat  (conferas  etiamLuciani  'Epuircc  cap.  15  sq.).  Talibus 
ex  narrationibus  a  sophistis  aevi  imperatorum  argumenta  prosopopoeia- 
rum  repetita  esse  Philostratus  docet  (cf.  vitae  sophistarum  II 18),  cum 
vitam  sophistae,  cui  Onomarchus  nomen  est  (floruit  ille  exeunte  saeculo 
secundo  p.  Chr.  n.),  enarrat.  Legimus  enim :  Kccri  b'  aOxdv  ecuipciv  ^iri 
ToO  Tf^c  61k6voc  ^pODvToc,  €(  ^i\  |ui€ipaKi€0€c9ai  bdEu)  •  cfpiiToi  ibbe '  \b 
KdXXoc  £^t(iuxov  ^v  dv|iOx^J  cib|uiaTi,  t(c  &pa  C€  baijidvu)v  ^brjM^oyp- 
Tnc€v;  K.T.I.  Cum  sententia  conferas  epigrammata,  quibas  Meleager 
(Anthol.  Pal.  XII  56.  57)  puerum  pulchrum  cum  statuis  comparat. 


Epistulae  amatoriae  quomodo  cohaereant  cum  elegiis  Alexandrinis.    55 

lam  ad  ipsa  poetarum  Alexandrinorum  carmina  deve- 
nimus,  quae  et  ipsa  Aristaenetns  adhibuit,  ut  ea  paraphrasi 
quadam  ad  narratiunculas  transferat  Ipsam  autem  hanc  exer- 
citationem  —  paraphrasin  dico  —  apud  rhetores  usu  venisse 
testatur  Quintilianus  (I  9,  2;  X  5,  4)*).  Atque  celeberrimum 
quidem  exemplum,  epistulam  I  10,  qua  Acontii  et  Cydippae 
amores  narrantur,  ex  Aetiis  Callimachi  repetitum  esse  Carolus 
Dilthey  docte  exposuit^).  Alterum  exemplum  Reitzensteinius^) 
in  epistula  I  15  detegere  sibi  visus  est,  qua  Aphrodisius 
quidam  de  Amoris  dei  vi  praefatus  exponit,  quomodo  quon- 
dam  pax  inter  Milesios  et  Myusios  composita  sit  Milesiis 
enim  pompam  Dianae  ducentibus,  cuius  participes  Myusii 
erant,  Phrygius,  rex  Milesiorum,  amore  Pieriae,  filiae  nobilis 

XII  56,  1-4 : 
E{K6va  \xiy  TTap(r]v  ZiuoTXOqpoc  fivuc'  "EpuJTOc 

TTpaEiT^Xnc,  KOirpiboc  Traiba  Tuiru)cd|ui€voc, 
NOv  b^  6  OciDv  xdXXiCTOC  "Epuic  ^ibiHfuxov  &TaX|ia 

AOTdv  dirciKovicac,  ^irXace  TTpaHiT^riv. 

et  XII  57,  1—4: 
TTpaSiTdXr|c  6  irdXai  ZiuoxXdq^oc  hfipdv  &YaX^a  * 

"A^iuxov,  |Liop(pdic  Kiuq)dv  ^tcuEc  tutiov, 
TT^Tpov  ^v€iboq>opujv  *  6  hi  vOv,  ^jumiuxa  |uiaT€Ou)v, 

Tdv  TpmavoOpTOV  '  EpiUT'  £irXac€v  iv  Kpab(qi. 

Ut  in  declamationibus  rhetorum  (cf.  1.  c.  Onomarchi  et  Libanii  tomi 
IV  p.  1097  ed.  Reiske:  oOb^v  &pa  KdXXouc  ^ctI  buvaTdjT€pov,  €tT€  Kai 
bid  xP^M^iTUJv  Gripdv  dtr^CTaTai,  Kal  toic  dv|iuxoic  dX(cK€ceai  irapa- 
CK€ud2^€i  Td  ^iLivpuxa.),  ita  in  epigrammatis  Meleagri  adiectiva  dipuxoc 
et  ^^Hiuxoc  sibi  opponuntur,  et  statuae  cum  personis,  quibus  vita  inest, 
comparantur.  De  arte  rhetorica  epigrammatographi  conferas,  quae 
Radinger,  Meleager  von  Gadara  p.  45  sq.  et  Reitzensteinius  in  Encyclo- 
paedia  apud  Pauly-Wissowa  VI  p.  95  disseruerunt. 

*)  Quintiliani  X  5,  4 :  'ac  de  carminibus  quidem  neminem  credo 
dubitare,  quo  solo  genere  exercitationis  dicitur  usus  esse  Sulpicius. 
Nam  et  sublimis  spiritus  attollere  orationem  potest,  et  verba  poetica 
libertate  audaciora  non  praesumunt  eandem  proprie  dicendi  facultatem. 
Sed  et  ipsis  sententiis  adicere  licet  oratorium  robur  et  omissa  supplere 
et  efifusa  substringere.  Neque  ego  paraphrasin  esse  interpretationem 
tantum  volo,  sed  circa  eosdem  sensus  certamen  atque  aemulationem*. 

•)  Garolus  Dilthey,  De  Callimachi  Cydippa,  Lips.  1863. 

^)  R.  Reitzenstein,  Inedita  poetarum  Graecorum  fragmenta.  Index 
lectionum  Rostochiensium  1892/93  p.  15  sqq. 


56  M.  Heinexnann, 

Mjusii  cuiusdam,  incensus  est.  Pieria  ab  amatore  interrogata^ 
quale  donum  ei  iucundissimum  sit,  pacem  patriae  petit  Quam- 
quam  eadem  narratio  apud  Plutarchum  (de  mulieram  virtu- 
tibus,  voL  n  p.  225  ed.  Bernardakis)  et  Polyaenum  (VIH  35) 
legitur,  tamen  Beitzensteinius  negat  Aristaenetum  a  renim 
scriptoribus  pendere;  minime  enim  horum  stilum  apud  epi- 
stolographum  agnoscimus.    Yide  enim,  quomodo  Plutarchus 
exponat,  quando  Milesii  cum  Myusiis  bellum  gesserint,  quove 
genere  orti  sint  amantes^),  Aristaenetus  contra  nihil  proferat 
nisi  Phrygii  Pieriaeque  nomina.  Poetam  deinde  (vel  rhetorem), 
minime  rerum  scriptorem  sapiunt  verba,  quibus  puellae  donum 
ab  amatore  petentis  pudorem  describit:  TOiaCTa  ^iv  6  biKoioc 
dpacTrjc  c^  b£,  dj  iracujv  uirepqp^pouca  TuvaiKuiv  KdXXei  xat 
Tvuijnri,  Tflc  eOqppovoc  oO  TraprjToiTCv  euPouXiac  oux  8p|i0C,  oux 
tXiKTfipec,  ...  oFc  finaciv  dTexvuic  dTdXXecOai  t6  Qf\\v  irf q)UKe 
T^voc,  dXX'  elc  t^v  4uipac,  iiicTTep  ti  cuvvoouM^vri.    eira  Iqpr^c 
dTTixapiTUJC  TrecpoiviTM^VTi  Tdc  rrapeidc  Kai  t6  Trpdcunrov  ii  aiboOc 
urroKXivaca  kuJ  tt^  \iiv  Tflc  dMTrexovric  dKpoic  baKTuXoic  icpaTno- 
jLievri  Toiv  Kpocciwv,  ttQ  bfe  rrepicrpdqpouca  toO  luiviou  t6  dKpov, 
lcn  bi  8Te  Kai  ToObaqpoc  TTepixapdrrouca  Tili  rrobi  (TaOra  bi\ 
Td  Tiuv  a{5ou^4vu)V  iv  biaTT0pr|cei  Kivi^i^aTa),  Iqpr^c  ouv  ^dXic 
^ipejiaiqi  qpui vQ  k.  t.  L  Accedit,  quod  in  fine  epistulae  etiam  afnov 
quoddam  occurrit :  ivreOBev  toioOtoc  eiK^Tuic  rrapd  Taic  'luici 
TrdTpioc  iTTeKpdTr]ce  X6toc"  'eWe  ^e  TrapaTTXnduic  6  cuvoikoc 
Tifiriceie  Tf|v  6^62;uTa,   ificTTep   6  0puTioc  Tr|v  kuXi^iv  TeTipriKe 
ITiepiav'.    Atque  his  quidem  de  causis  Reitzensteinius  etiam 
hanc  epistulam,  quae  sola  praeter  1 10  ad  antiquitatis  me- 
moriamrefertur,  quasi  paraphrasin  esse  suspicatur  carminis 
ex  Aetiis  Callimachi  repetiti. 

Quoniam  satis  exposuisse  mihi  videor,  quomodo  Aristae- 
netus  in  duobus  generibus  narrationis,  quae  supra  a  se  se- 
separavimus,  versatus  sit,  et  ex  qualibus  fontibus  argumenta 
narrationum  hauserit,  nunc  illas  epistulas,  quibus  epistolo- 
graphus  alia  studia  rhetorum  imitatus  est,  tractemus.  Proso- 
popoeiis  quaedam  statim  adnumerandae  sunt,  velut  1 17  oratio 
ficta  adulescentis  cuiusdam,  qui  amorem  puellae  fastidiosae 

^)  Phrygius  apud  eum  non  rex,  sed  nnus  e  principibus  civitatis  est 


Epistulae  amatoriae  quomodo  cohaereant  cum  elegiis  Alexandrinis.   57 

frustra  sibi  conciliare  studet  aut  I  28  querimoniae  amatoris, 
qui  timet,  ne  amata  propter  inconstantiam  morum  fidem  sibi 
non  servet,  aut  II  5,  qua  pueUa  amore  citharoedi  inflammata 
describitur;  aliae  ab  hoc  prosopopoeiae  genere  pauium  de- 
flectunt  atque  mimorum  potius  quam  comoediae  sales  resipiunt, 
velut  n  3,  ubi  causidici  uxor  a  marito  neglecta  queritur, 
aut  I  6  colloquium  illud  inter  puellam  vitiatam  et  nutricem. 
Aliae  continent  descriptiones  (dK^pdcetc),  quas  et  ipsas 
a  rhetoribus  maximopere  adamatas  esse  omnes  sciunt^).  Itaque 
sicut  rhetores  in  declamationibus  Trepi  koXXouc  (velut  Libanii 
tom.  IV  p.  1069  ed.  Reiske),  ita  Aristaenetus  in  epistulis  pulchras 
describit  puellas,  velut  I  1*).  Ut  rhetores  artificiose  hortos 
lucosve  depingunt'),  ita  Aristaenetus  in  epistula  I  3  pratum, 
isdem  ilie  quidem  usus  coloribus,  quibus  et  Homerus  in  horto 
Alcinoi  et  Plato  in  ripa  Ilissi  describendis*).  Cum  descriptio- 
nibus  arte  cohaerent  laudes  (^tkujmkx),  quas  inde  ab  antiquissimis 
temporibus  in  epistulis  quoque  excultas  esse  supra  vidimus^). 
XJt  rhetores  Cephalus  et  Alcidamas,  Aristaenetus  meretrices 
laudavit  Idem  fecit,  ut  exposuimus  •),  Alciphro,  a  quo  tamen 
•  Aristaenetus  eo  discrepat,  quod  non  mortuas,  sed  vivas  ce- 

»)  Cf.  Theonis  cap.  XI  (Walz  1. 1. 1  p.  239,  Spengel  1. 1.  II  p.  118):  Ik- 
<ppac(c  ^CTi  X6yoc  TT€pinTimaTiK6c,  ^vapTi&c  Ott'  dvpiv  ftT^v  rd  br]Xo6- 
|ui€vov.  T^vexai  bi  lKq>pacic  npocibiriuv  t€  koI  irpaTMclTUJv  xal  T6iruiv 
Kai  xP<^vu)v.  Trpocibiru)v  ^i^v  o5v,  olov  t6  *0^iiipik6v  : 

rup6c  dv  ilifuioici,  ^€Xav6xpooc,  oOXoKdpr^voc, 
.  .  .  T6irujv  hi,  oTov  X€i|iu)voc. 

•)  Per  se  ipsum  verisimile  est  descriptiones  ir€pl  KdXXouc  in- 
scriptas  multis  locis  communibus  inter  se  congniere ;  quos  Rohde,  Der 
griechische  Roman'  p.  160  sqq.  accurate  enumerat.  (Cf.  etiam  Rohde 
1. 1.  p.  360). 

')  Descriptiones  hortorum  et  lucorum  commemorant  praeter 
Theonem  I.  c.  Horatius  (artis  poeticae  v.  16),  Persius  sat.  I  70,  luvenalis 
sat.  I  1,  7,  Libanius  (tom.  IV  p.  1077  ed.  Reiske). 

^)  Talibus  descriptionibus  fabularum  romanensium  auctores 
praeter  ceteros  uti  non  est,  quod  moneam;  conferas  apud  Achillem 
Tatium  I  15  descriptionem  horti  et  I  4  pulchrae  mulieris.  Epistolo- 
graphos  saepe  in  descriptionibus  versatos  esse  etiam  Plinius  docet, 
velut  II 17,  qua  epistula  Xaurentinum'  suum  depingit. 

*)  Supra  p.  21  sqq. 

•)  Supra  p.  39  sq. 


58  M.  Heinemann, 

lebrat  meretrices.  Ita  1 12  Fjthiadis  et  pulchritudiiiem  laudat 
et  mores,  qui  illi  respondentes  meretrice  digni  non  sunt^). 
Gum  per  se  verisimile  sit  elegiographos  Romanos,  si  in 
carminibus  puellas  laudant,  praeceptorum  rhetoricoram  im- 
memores  non  f aisse,  facile  explanatur,  quod  cum  epistularam 
scriptoribus  hic  illic  consentiunt.  lam  diximus  Aristaenetum 
(1 12),  ut  puellam  laudet,  mores  illius  cum  pulchritudine  com- 
parare.  Idem  legimus  apud  elegiacos  Romanos,  velut  Ovidium 
Amor.  ni  11,  41  sq.: 

Aut  formosa  fores  minus,  aut  minus  iraproba,  vellem: 
Non  facit  ad  mores  tam  bona  forma  malos. 

aut  Art.  Am.  III  501 : 

Pertinet  ad  faciem  rabidos  compescere  mores. 

aut  Propertium  11 24, 18.  Cum  in  comoediis  similia  inveniantar 
—  conferas  Menandri  versus  (Comicorum  Atticorum  fragmenta 
vol.  m  p.  191,645  ed.  Kock): 

"Oxav  9ucei  t6  KdXXoc  ^TTiKOCiLiq  rpoTTOC 
XpncT6c,  biTrXaciujc  6  TTpocidbv  dXiCKCTai. 

Terentii  Heauton  Timorameni  v.  381  sq. : 

Edepol  te,  mea  Antiphila,  laudo  et  fortunatam  iudico, 
Id  quom  studuisti,  isti  formae  ut  mores  consimiles  forent 


^)  Conferas  Alciphronis  I  38  (IV  11  Sch.),  3sq.  epistulam,  qaa 
Bacchis  mortua  laudatur :  Td  t^P  6puXo6^€vov  Oird  TrdvTiuv,  dic  iroviipau 
ibc  &incToi,  ibc  irp6c  t6  XuciTeXk  pX^iroucai  )ul6vov,  dic  del  toO  bib6vToc 
ibc  t(voc  fdip  oOk  atTiai  KaKoO  toTc  dvTUTXdvouci,  biaPoXf)v  ^ir^betScv 
dqp'  ^auTT^c  AbiKov  *  oOtui  iTp6c  ti^v  koiv^v  pXacq>nM^<^v  Tt2i  fieei  irap- 
eTdEaTO  .  .  . .  d)C  xpncT6v  7|6oc  oOk  etc  eObaiiiova  ^iou  trpoa(peciv  bat^ufv 
Tic  OTr/|V€TKev  et  Aristaeneti  I  12:  ^q>i^bo)iai  toic  Tp6iroic  eO  ^dXa 
cu^irp^irouci  Tf|  )iopq>Q  •  4Ta(pac  \iiv  t^P  ^  TTu6idc  eiXnxc  ^iov,  dwXo- 
THTa  bi  cOjicpuTov  €x€i  Kal  ft)ie|yiTrrov  fj6oc.  dtravTa  Tfjc  TdEetAic  ^eXdu), 
Kal  a(iT6v  ^e  ^dXicra  ijipr\K€  ti|i  dKdKip.  buipov  b*  6  ti  bi^  tic  ^iraivel 
oOx  t)&ciTep  ^Ta(pa  irdv  t6  bib6^evov  c^iKp6v  ^Tou^^vr).  Talibus  ex 
laudibus  pendere  videtur  Philodemus  (ep.  1  ed.Kaibel,  Anthol.  Pal.  Y46). 
qui  tamen,  quod  ia  illis  simpUcitatis  est,  calliditati  tribuit;  cf.  v.  4sqq.: 

a.  ir6cou  Trdpecij ; 

p.  Mr|b^v  jLioi  irpobibou.     a.  toOto  H^vov.    p.  dXX'  5cov  &v  coi 
Koi\xr\Qiyni  boK^,  toOto  b6c.    a.  oOk  dbiKetc. 


Epistulae  amatoriae  quomodo  cohaereant  cum  elegiis  Alexandrinis.    59 

— ,  fuerunt,  qui  elegiara  Alexandrinorum  fontem  communem 
fuisse  contenderent,  velutHoelzerus*).  Sed  cum  omnia  4TKUi|nia 
et  bona  corporis  et  bona  animi  enumerarent^),  antiquitus  etiam 
dpumKOt  XoTOi  utramque  adhibuerunt  partem,  velutDemosthenes 
ille  personatus  in  erotico,  cum  statim  in  initio  dicit :  PouXerat 
liiv  Top  6  Tov  X6tov  TTOiuiv  iiTatveiv  'E7nKpdTr|v,  6v  AeTo  .  .  .  Kai 
irXeTov  tQ  cuv^cet  rrpodxetv  Fi  tuj  KdXXet  tuiv  f|XiKtujTu»v, 
deinde  c.lO — 13  pulchritudinem  et  c.lTsqq.  mores  laudat.  Ne- 
cessario  inde  sequebatur,  ut  pulchritudini  mores  respondere 
rhetores  contenderent. 

Non  aliter  de  locis,  quibus  pulchritudo  puellarum  de- 
scribitur,  iudicandum  est.  Ut  cognoscatur,  quam  pulchra  amata 
sit,  amator  dicit  ne  celeberrimorum  quidem  artificum  opera 
hanc  formam  aequare,  velut  Propertius  II  3,  41.  42 : 

Si  quis  vult  fama  tabulas  anteire  vetustas, 
Hic  dominam  exemplo  ponat  in  arto  meam. 

et  Aristaenetus  I  1 :  TaijTriv  teuTOic  ibc  ofov  Te  t^v  ol  Kopu- 

<paiot  TeTpdq)act  tuiv  2!ujTpdq)U)v.  fiviKa  ouv  beot  Tpaqpetv  'EXevnv 

.  .  .  olov  eic  uirepqpuk  TrapdbetTiLia  KdXXouc  dqpopiuvTec  dvacKO- 

TToOct  Tf|v  eiKOva  AaTboc  KdvreOGev  dTroTUTroOvTat  GeoTrpeTrujc 

t6  q)tXoTexvoO|ievov  ei6oc.   Quamquam  iam  in  Plauti  Poenulo 

V.  1271  sqq.  legimus^): 

0  Apella,  0  Zeuxis  pictor*), 

Cur  numero  estis  mortui?  hoc  exemplo  ut  pingeretis. 

Nam  alios  pictores  nil  moror  huiusmodi  tractare  exempla, 

tamen  equidem  nogo  Aristaenetum  aut  Propertium  tales  sen- 
tentias,  quae  omnibus  rhetoribus  communes  sunt,  ex  certo 
quodam  Graecorum  carmine  repetiisse.  Praeterea  conferas 
Propertii  II  3,  25.  26 : 

^)  *De  poesi  amatoria  a  comicis  Atticis  exculta  ab  elegiacis 
imitatione  expressa'  p.  30.  31. 

■)  Conferas  X.Hurth,DeGregorii  Nazianzeni  orationibus  funebribus 
p.  21  sqq. 

')  Complures  locos  affert  Hoelzerus  p.  19  dissertationis  suae. 

*)  Conferas  Libanii  IV  p.  1069  ed.  Reiske :  tic  ydip  ftv  ^Keivnc  t6 
KdXXoc  ^TTP^M^aiTO ;  t(c  Trapaboin  TPOiq)^ ;  tic  bia|Liopq»dbc€i  Toic  XP^- 
fiaci ;  KaX6c  'Ati^XXtic  k.  t.  ^. 


60  M.  Heinemann, 

Haec  tibi  contuleTunt  caelestia  manera  divi, 
Haec  tibi  ne  matrem  forte  dedisse  putes, 

et  Aristaeneti  1 1 :  KdXXtcra  bt  irdvruiv  ixdcMnccv  'Aq^pobrrn. 
Kai  T(£iv  XapiTuiv  0)yn\piB\ir\^e,  t(j[i  xopH» '  6  bi  xP^oCc  'Epuic 
^Traibeuce  Tfjv  iTO0ou|idvr)v  eicr^xuic  ^mToEeueiv  toic  ti&v  6^^d- 
Tuiv  poXaTc,  aut  Propertii  U  3,  43.  44 : 

Sive  illam  hesperiis  sive  illam  ostendet  eois, 
Uret  et  eoos,  uret  et  hesperios, 

et  Aristaeneti  1 12 :  tic  dpa  TcOdaTai  ttic  ?uj  Td  xdXXii,  tic  bl 
Taic  kTTepiatc  di^iXtiKe  xuvatEiv; 

Satis  exposuisse  mihi  videor,  quam  arte  cum  rhetorum 
exercitationibus  cohaereant  Oraecorum  epistulae  amatoriae. 
Saepius  iam  ab  illis  ad  elegiam  Romanomm  respeximus.  Sed 
quae  inter  haec  duo  genera  necessitudo  intercedat,  alio  in 
capite  diligentius  explanandum  videtur. 


Epistulae  amatoriae  quomodo  cohaereant  cum  elegiis  Alexandrinis.   61 


Caput  IV. 

Sed  tempus  est  ad  elegiam  reverti,  ut  examinemus,  num 
recte  amatoriis  epistulis,  quarum  indolem  atque  historiam 
hucusque  persecuti  sumus,  viri  docti  usi  sint  ad  recuperandas 
Alexandrinorum  elegias.  Has  enim,  ut  supra  exposuimus, 
inter  Atticorum  novam  comoediam,  Alexandrinorum  epigram- 
mata,  Romanorum  poetarum  elegias,  rhetorum  denique  epi- 
stulas  quasi  medias  intercedere  putant  Quod  utrum  necessario 
sumatur  necne,  certe  si  diiudicare  volumus,  quaeramus  oportet, 
quinam  alii  fontes  inter  comoedias  et  epistulas,  epigranunata, 
Romanorum  elegias  intercedere  possint,  ut,  si  fieri  possit, 
leges  quasdam  nobis  statuamus,  quibus  deinde  in  examinandis 
singulis  virorum  doctorum  sententiis  utamur. 

Omnibus  quidem,  qui  res  amatorias  tractant,  libris  quas- 
dam  sententias,  imagines,  loquendi  proprietates  communes  esse 
et  notum  et  consentaneum  est  Harum  si  quidquid  apud  co- 
moediae  scriptores  reperitur,  Hoelzerusi)  ab  ilUs  inventum 
dicit  et  ad  reliquos  scriptores  per  certum  quoddam  litterarum 
genus,  elegiam  dico,  propagatum,  unum  statim  initio  operis 
praetervidit  comoediographos  iUos  et  argumentis  et  sermone 
vitam  ipsam  expressisse^),  quae  iam  tum  Athenis  eadem  fere 

*)  p.  5  sq.  dissertationis  suae. 

')  Conferas  id,  quod  Aristophanes  Byzantius  de  Menandro  iudicat 
apud  Syrianum  'IxciXia  €(c  crdceic'  (Rhetor.  graeci  IV  p.  100/101  ed. 
Walz):  Secv  xal  Mcvdvbpqi  T(j)  KdXXicra  t6v  piov  ^i^rica^^vqj  dir6 
tOljv  toioOtujv  al  Oiroe^ceic  Trficai  cujiTrXiipoOvTai'  ctc  8v  KarApicro^dvric 
6  Tpafyi^aTiKdc  €(iCTOXii>TaTa  clircv  ^kcivo  '<b  Mdvavbpc  Kal  pCc,  it6t€Poc 
&p'  0^u>v  ir6T€pov  dTr€^i|bi/|caTo ;'  et  Manilii  carminis,  Astronomicon 
quod  inscribitur,  V  471  sqq. : 

Et  si  quis  studio  scribendi  mitior  ibit, 
Comica  componet  laetis  spectacula  ludis, 
Ardentis  iuvenes  raptasque  in  amore  puellas 


62  M.  Heinemann, 

erat,  quae  lonum  in  urbibos  aut  postea  Alexandriae.  Ubique 
tunc  meretrices,  milites,  lenae,  parasiti,  senes  seTeri,  cupidi 
adulescentes  atque  ubique,  si  dialectum  propriumque  Atticonun 
sermonis  et  elegantiam  et  castitatem  omittimus,  eodem  modo 
loquuntur.  Do  certe  Menandrum,  cum  hunc  arte  excoleret 
sermonem  ^),  et  ipsum  immutasse  novamque  comoediam,  cum 
prima  amatoria  argumenta  ex  vita  petita  senis  insererentur 
litteris,  et  sensus  et  sermonem  amantium  ditasse,  sicut  maiorum 
nostrorum  memoria  a  poetis  suis,  quales  Bousseau  foit  et 
Goethe,  didicerunt  amantes,  quid  sentirent,  quid  l<^uerentur. 
Sed  brevi  haec  quasi  communia  facta  sunt  et,  si  diligentius 
inspicies,  magna  ex  parte  de  communibus  profecta.  Quo  haec 
tendant,  duobus  tantum  exemplis  docebo,  quibus  Hoelzerus 
elegiarum  Alexandrinarum  locos  recuperare  sibi  videtur. 

Saepius  amator  deos  rogat,  ut  aut  puella  amori  suo  re- 
spondeat,  aut  ipse  cupidine  liberetur*).  Cf.  Terentii  Ennuchi 
91  sqq. : 

0  Thais,  Thais,  utinam  esset  mihi 
Pars  aequa  amoris'tecum  ac  pariter  fieret, 
Ut  aut  hoc  tibi  doleret  itidem,  ut  mihi  dolet, 
Aut  ego  istuc  abs  te  factum  nihili  penderem. 

TibuUi  I  2,  63sq.: 

Non  ego  totus  abesset  amor,  sed  mutuus  esset, 
Orabam;  nec  te  posse  carere  velim. 

IV5,  5— 8.  13  sq.: 

Uror  ego  ante  alias:  iuvat  hoc,  Cerinthe,  quod  uror, 

8i  tibi  de  nobis  mutuus  ignis  adest 
Mutuus  adsit  amor,  per  te  dulcissima  furta 

Perque  tuos  oculos  per  geniumque  rogo. 

EIusGsque  senes  agilesque  per  omnia  servos, 
Qais  in  cuncta  suam  prodoxit  saecula  vitam 
Doctior  urbe  sua  linguae  sub  flore  Menander, 
Qui  vitae  ostendit  vitam  chartisque  sacravit. 
*)  Gonferas  Theodori  Bergk  'Griechische  Litteraturgeschichte*  IV 
p.  203:  *An  die  Stelle  des  idealen  Stiles  tritt  eine  entschieden  realistische 
Behandlungsweise,  und  ebendarin  bewfthrte  Menander  seine  Kunst*. 
')  Gf.  Hoelzeri  dissertationis  p.  66  sq. 


-  --1 


Epistnlae  amatoriae  quomodo  cohaereant  cmn  elegiis  Alezandrinis.   63 

Nec  tu  sis  iniusta,  Venus:  vel  serviat  aeque 
Vinctus  uterque  tibi,  vel  mea  vincla  leva. 

Aristaeneti  1 16:  ibc  Taurriv,  "Epujc,  pipXriKac  ifjv  Hiuxnv,  outujc 
laj  PoXr|  iriv  i\if\v  KaiaT^Heucov  dpu)|i4vriv.  Epigrammata  Ru- 
fini  Anthol.  Pal.  V  88 : 

Ei  buciv  o{)K  tcxucac  Tctiv  cpX^Ta,  Trupcpope,  KaCcai, 
Tf|v  4vi  Kaio|jdvr|v  f|  cpkov  f)  ^€Td0€C. 
V97: 

Ei  lifcv  in'  djicpoT^poiciv,  "Epwc,  fca  T6Ha  TiTaiv€ic, 
Ei  0€6c*  €i  bi  ^4tt€ic  Trpoc  ji^poc,  oi)  0€6c  €i. 

Haec  ego  de  certa  quadam  elegia  petita  nego.  Haec  vita  ipsa 
expressit,  quae  mox  abierunt  quasi  in  locum  communem  ab 
omnibus  amantibus  adhibitum. 

Alterum  addo  exemplum.  Apud  comoediographos  et  ero- 
ticos,  quos  dicimus,  scriptores  arti  meretricum  adscribitur, 
quod  negando  aut  excludendo  accendunt  amatores^).  Conferas 
Terentii  Heauton  Timorumeni  366  sq.: 

Haec  arte  tractabat  virum, 
Ut  illius  animum  cupidum  inopia  incenderet 

Propertii  IV  5,  29  sq. : 

utere  causis, 
Maior  dilata  nocte  recurret  amor*). 

Ovidii  I  8,  73:  'saepe  nega  noctes*  —  quibus  locis  poetarum 
elegiarum  lenae  haec  verba  dicentes  inducuntur  — ,  Luciani 
dialogum  meretricum  octavum,  quo  meretrix  alteri  suadet,  ut 
rivalem  praeferendo  amorem  amatoris  inflammet.  Quamquam 
epistolographi  quoque,  ut  Alciphro  in  I  37  (IV  10  Sch.),  3  epi- 
stula,  qua  meretrix  perfidiam  amatoris  lamentatur  et,  ut  amo- 
rem  eius  recuperet,  illum  excludere  vult:  Xomov  ouv  dTro- 
KX€t€tv,  kSv  fX0r)  TTOTfe  7rp6c  f||iac  KOt|iric6ji€voc,  €i  bf\  Kvicat 
TTOTfe  4K€ivr]v  pouXri0€in,  btdicac0at  •  €tuj0€  tdp  i\  papuTric  Ttji  d|i€- 

*)  Vide  Hoelzeri  dissertationis  p.  83. 

')  Confertur  eadem  sententia  in  amatorem  translata  apud  Pro- 
pertiom  U  14, 19.  20 : 

Hoc  sensi  prodesse  magis:  contemnite  amantes: 
Sic  hodie  veniet,  si  qua  negavit  heri. 


64  M.  Heinemann, 

XeTcOat  KorapdXXecOau  ei  bi.  ^n^'  ounuc  dvuotfiev,  OcpMOi^ 
Tiv6c  fmiv  djciTep  Toitc  cq)65pa  xd^voua  <pappdKou  bci  et  Ari- 
staenetos  11 1 :  x<^P^^<^otov  otba  t6  c^iKp6v  uiroKvtZev  louc 
viouc"  toOto  Tdp  Tiwv  d<ppobidu)v  irpoavacTdXXei  rov  Kopov, 
Kal  Tdc  ^TOipac  dTrobciKVuav  det  TroOeivdc  toTc  ^pacroac  — 
bi6  Kal  \xifa  Tdjv  ^TaipouaXiv  icn  c6q>tCMa  dei  t6  Trap6v  tt^ 
dTToXauceujc  uTrepTtOeiidvac  TaTc  dXTrict  btaKpoTeTv  touc  dpaadc, 
ad  idem  spectant,  tamen  omnes  hos  locos  nni  fonti  non  de- 
beri,  sed  communes  esse  scriptoribus  eroticis,  quoram  exemplar 
vita  est,  apparet 

Quae  cum  ita  sint,  facile  est  intellectu  Hoelzerum  erasse, 
cum  contendit  elegias  Alexandrinas  onmes  sententias,  qoae 
et  apud  comoediographos  et  apud  scriptores  eroticos  legantur^ 
subministrasse.  Constat  nobis  locos  quosdam  communes  per 
hoc  litterarum  genus  sparsos,  quos  aut  ad  certum  fontem  reTo- 
cari  negemus  aut  certe  elegiae  Alexandrinae  non  tribuamns. 

Etiam  ubi  comoediae  deficiunt,  epigrammata,  elegias,  epi- 
stulas  quaedam  communia  habere  iam  nemo  mirabitur.  Pancis 
exempUs  rem  absolvam :  Aristaeneti  epistulam  1 18  BurgenisM 
comparat  cum  Stratonis  epigrammate  Anthol.  Pai.  XII 198: 

'HXiKtnc  (piXoc  ei)uil  Kal  oub^va  TraTba  TrpoTdccui, 
TTp6c  t6  KaX6v  Kptvujv  dXXo  tdp  dXXoc  fx^J- 

Nemo  est,  qui  putet  alterum  ab  altero  pendere;  nam  Stra- 
tonis  epigramma  ad  amorem  puerilem  spectat,  Aristaenetus 
mores  alicuius  meretricis,  quae  amorem  iuvenum  amori  senili 
praefert  et  causis,  quaecumque  sunt,  adulescentes  amandi 
utitur,  describit.  Sed  utrumque  unum  fontem  respicere  mani- 
festum  est  Nam  apud  Platonem  in  're  publica*  474  d — 475  a 
descriptio  hominis  erotici*)  invenitur.   Apparet  et  Stratonera 

*)  'De  Ovidii  cannmum  amatoriormn  inventione  et  arte*  p.  19  sq. 

■)  '0  \iiy,  6x1  c\\x6c,  ^Trixapic  kXiiOcIc  ^iraivce/iccTai  0<p'6pu>v. 
ToO  hi  xd  TPWTT^v  paciXiK6v  fpare  €lvai,  xdv  bi  bf|  bid  ^^cou  to6twv 
^mLirrp^TOTa  Ix^w,  ^^avac  hi  dvbpiKoOc  (bctv,  XcukoOc  bi  Oei&v  vaxbac 
elvai'  ^eXixXtlipouc  hi  Kal  ToOvofia  olci  Tivdc  dXXou  iroin^a  cTvai  f\ 
^pacToO  OiTOKOpiZo^^vou  TC  Kal  eOxepODc  9^povToc  Tf|v  tbxpdTrrra,  i^ 
itzX  OOpcf  ^ ;  Kal  ^vl  XdTui  irdcac  iTpo<pdceic  irpotpaclZece^  Te  xal  irdcac 
(pwvdc  dqpicTe,  djcre  ^r^b^va  diropdXXeiv  tiS^v  dvOoOvTuiv  ^  i&pt^ 


Epistulae  amatoriae  quomodo  cohaereant  cum  elegiis  Alexandrinis.   65 

et  Aristaenetum  loci  Platonici  haud  immemores  fuisse,  cum 
hic  ipsa  verba  laudet,  ille  cum  Platone  ea  re  magis  consentiat, 
quod  de  puerorum  amore  uterque  loquitur.  lam  vide  elegias. 
Tibullus  I  4  inducit  Priapum  docentem  pueros  fugiendos  esse, 
quia  alius  aliis  causis  amatorem  ad  amorem  incitet;  cf.  Tibul- 
lum  I  4,  9  sqq. : 

0  fuge  te  tenerae  puerorum  credere  turbae: 
Nam  causam  iusti  semper  amoris  habent 
Hic  placet,  angustis  quod  equum  compescit  habenis  etc. 

Propertius  (11  22 ,  5  sqq.)  et  Ovidius  ( Amor.  11  4)  eandem 
sententiam  ad  puellarum  amores  transferunt  Possis  his  addere 
Theocriti  versus  X  26  sq.: 

BofLipuKa  xcipi€cca,  Zupav  KaXeovrt  tu  Trdvrec, 
'lcxvdv,  dXi6KaucTOV,  ifih  bk  )i6voc  iieXixXuipov, 

qui  rursus  ad  aliam  sententiarum  seriem  nos  traducunt  Ex 
eodem  enim  Platonis  loco,  si  ultimam  requiris  originem,  etiam 
Lucretium  IV  1160—1169  et  Ovidium  Art.  Amat  11  657  sqq. 
hausisse  recte  adnotat  Bicardus  Heinze,  qui  eundem  ab 
Horatio  Sat  I  3,  43  sqq.  lepide  inversum  esse  merito  dicit 
lam  quaiem  his  omnibus  fingemus  elegiam  subesse? 

Lucretii  mentio  ad  aliam  non  sententiarum,  sed  descrip- 
tionum  seriem  me  vocat:  ipujTO^aviav,  quam  dicunt,  depingunt 
Paulus  Silentiarius  Anthol.  PaL  V  255,  1—3.  11—16: 

utt'  diXriTOio  hk  Xuccric 
Aripov  ^v  dXXrjXoic  x^iXea  7TTi£d|i€V0i, 
Ou  K6pov  eixov  fpujToc  dqpeibdoc  . . . 
Kai  TrdXiv  ^piipeicro  Td  x^i^^a,  Tuiop6pov  ydp 

Eixov  dXuicprJTOu  Xi|i6v  ipujfiaviric. 
'Peid  Tic  fmepiboc  CTeXdxn  ^uo  cu^irXoKa  Xucei, 

ZTpeTrrd,  TroXuxpoviiu  TrX^TIuictTi  cu^qpuda, 
''H  Keivouc  cpiXeovrac  utt'  dvTi7r6poici  t'  dTOCToic 
TTpd  TrepmX^T^nv  dipea  bricajndvouc. 

et  Aristaenetus  ep.  116:  TOiTCtpoOv  dpaKxeuGeica  tijj  fpiuTi  dv- 
eKXac^  Te  rrpoc  4auTf|v  tov  aux^a,  Kai  TrecpiXnKev  outoj  Tipoccpuca 
lnaviKaic,  lijCTe  ^6Xic  dTrkTrace  Td  x^iXn  Kai  KaTaTdTpiipe  jiou 

XIV,  3.  6 


66  U.  Heinemann, 

t6  CT^Ma.    Quamquam  apud  Propertium  similibus  ooloribos 
furor  amantium  pingitur  1 13, 15.  16.  19.  20 : 

Vidi  ego  te  toto  vinctum  languescere  coUo 
Et  flere  iniectis,  Oalle,  diu  manibus. 

Non  ego  complexus  potui  diducere  vestros: 
Tantus  erat  demens  inter  utrosque  furor, 

tamen  ex  his  locis  concludi  non  potest  elegiam  Alexandri 
norum  fontem  Romani,  Byzantini,  epistolographi  fuisse;  iam 
apud  Lucretium  similia  leguntur.    Conferas  IV  llOSsqq. : 

Adfigunt  avide  corpus  iunguntque  salivas 
Oris  et  inspirant  pressantes  dentibus  ora, 
Nequicquam,  quoniam  nil  inde  abradere  possunt 
Nec  penetrare  et  abire  in  corpus  corpore  toto. 

Talium  descriptionum  si  quis  certum  fontem  indagare  voiet 
omnes  hortorum,  lucorum,  pratorum  descriptiones  ad  unum 
quaeso  revocet  exemplar. 

Haud  aliter  iudico  de  figuris  quibusdam,  velut  de  illa  diro- 
ctu)TTiiC€UJC  f  ormula,  quam  in  venis  apud  Phiiodemum  A.  P.  V4, 5. 6 : 

cii  b',  d5  (piXepdcrpia  ko(tii, 
"Hbn  Tflc  TTaqpiiic  icGi  Td  Xcmd^eva, 

Ovidium  Amorum  I  5,  25  (*cetera  quis  nesdt?'),  Aristaenetum 
I  16:  Td  5'  dXXa  (oibac  tdp  6TT0ia  Td  Xomd)  v6€t  )yioi  Kcnd 
cauT6v,  \b  <piX6tiic,  ou5fev  iTCpiTToO  b€6)ui€voc  X6tou.*)  Artifidmn 
hoc  vita  suasit  (cf.  Terentii  Eunuchi  604:  *Quid  tum?  —  quid 
"quid  tum"  fatue?  —  fateor);  quavis  in  narratiuncula  lasd- 
viore  talia  invenias. 

Constat  igitur  iam  inter  nos  inesse  his  scriptionibus  locos 
quosdam  communes,  ex  quibus  neque  de  elegia  neque  de  alio 
quodam  fonte  certi  quidquam  colligatur. 

Aliud,  quo  totum  hoc  litterarum  genus  continetur,  vin- 
culum  studium  est  artis  rhetoricae.  Quod  etsi  multis  iam 
tetigimus  praecedentium  capitum  locis,  pauca  tamen  de  cogna- 
tione  rhetoricarum  exercitationum,  comoediarum,  epigramma- 
tum,  elegiarum  Romanarum  addere  etiam  hic  Uceat 


*)  vide  supra  p.  50. 


Epistulae  amatoriae  quomodo  cohaereant  cum  elegiis  Alexandrinis.   67 

Proficiscamur  a  comoedia,  quae  etsi  non  tam  arte  quam 
recentiorum  poetarum  tragoedia  cum  rhetorum  studiis  cohaeret, 
id,  quod  stilo  et  lege  operis  excludebatur,  antiquis  tamen 
iudicibus  opus  videbatur  oratorium  vel  maxime.  Veiut  Hermo- 
genes  in  eo  libro,  qui  inscribitur  mp\  eOpkeujv,  IV  11*)  ut 
exemplum  cc^voXoTiac  Menandri  affert  orationem,  aliam  eius- 
dem  Alexander  Numenins  inter  exempla  XeTrroXoTiac*)  laudat 
Longius  progreditur  Quintilianus  X  1,  69  sq. :  *Menander,  qui 
vel  unus  meo  quidem  iudicio  diligenter  lectus  ad  cuncta, 
quae  praecipimus,  effingenda  sufficiat:  ita  omnem  vitae  ima- 
^nem  expressit,  tanta  in  eo  inveniendi  copia  et  eloquendi 
facultas,  ita  est  omnibus  rebus,  personis,  affectibus  accommo- 
datus.  Nec  nihil  profecto  viderunt,  qui  orationes,  quae  Charisii 
nomini  addicuntur,  a  Menandro  scriptas  putant  Sed  mihi 
longe  magis  orator  probari  in  opere  suo  videtur,  nisi 
forte  aut  illa  mala  iudicia,  quae  Epitrepontes,  Epicleros 


0  Rhetor.  graec.  III  p.  177  ed.  Walz,  II  p.  256.  256  ed.  Spengel :  6ca 
HXka  TOiaOTa,  Qnov  b'  Av  6  voOc  atcxp6c  ij,  ^kcI  XP^ia  Tf^c  cciiivdTriToc 
ToO  X6tou,  Vva  Td  vooO|li€vov  aicxpuic  oOtujc  dEcv^YKij  tic  tiJ)  \6f{\) 
€09uu>c,  6vo)ia  6v6^aTi  d^cipujv,  dic  ^f)  b6Eai  Ticlv  atcxp6v  elvai  t6 
irpAr^ci  bid  Ti?|v  ToO  X6tou  c€|uiv6Tr)Ta,  (bc  irapd  Mevdvbpq).  11060- 
^^vou  fdp  Tivoc  K6pY\Cy  irujc  ctn  bie^Oap^^vri,  ce^vdic  d^riTi^caTO  TrpdfiLia 
atcxp6v  6v6^aci  peXTicroic  •Aiovuciwv  ?iv  ir6|biiTTi,  6  hi  |ioi  f^KO- 
XoOOrice  \xix9^  ^oO  irp6c  Tf|v  OOpav,  gireiTO  q)oiTu)v  Kal  ko- 
XaKeOujv  tiPjv  ^r^Tdpa  Sfvuj  |i€*.  t6  fdp  bieq^Odpeai  Kal  OppCcOai  ce|i- 
V(£»c  lyvM)  ^e  etirubv  ^Kdc^r^ce  irpdt^Gi  atcxp6v  ceimvoT^pqi  X6tou  cuv9^cei. 

*)  Rhetor.  graec.  VIII  p.  44?!  ed.  Walz,  III  p.  18  ed.  Spengel :  AeirTo- 
XoTia  ^ct(v,  6Tav  ^v6c  ^KdcTOu  tujv  cufjipePr^K^TUJv  f^  cu^paiv6vTUJv  Tfjv 
dKpipf^  Kal  ^irl  XeirTCp  ^EepTaciav  iroidj^eOa,  djc  irapd  Mevdvbpqj  TauTl 
(Comicorum  Attic.  fragm.  UI  p.  159,  536  ed.  Kock.) : 

Md  Tf|v  'Aerivav,  dvbpec,  etKdv*  oOk  1%^ 
EOpeiv  6|uio(av  t^Ji  T€T0v6ti  irpdT^aTt, 
Zr^Ti&v  irp6c  ^iiauT6v,  t(  Tax^ujc  diroXXOei. 
ZTpdpiXoc;  ^v  6ci|j  cucrp^cpeTai,  irpoc^pxcTot, 
TTpo^aPev,  ^E^ppiHicv,  atibv  T(v€Tai. 
'AXX'  ^v  ireXdT€i  cutkXucji6c;  dvairvofjv  ^x^* 
'ZcO  ci&Tep*,  €tireiv,  'dvT^xou  tiDv  cxoivtuiv', 
*ETdpav  trepi^eivai  xdT^P<>v  TpiKU^(av* 
NauaT(ou  b'  &v  ^iriXdpoi  •  irfd)  b'  diraE 
*AHfd^€v6c  et^i  Kai  <piX/|cac  ^v  puOili. 

5* 


68  M.  Heinemann, 

Locroe  habent,  aut  meditationes  in  Psophodee,  Nomothete^ 
Hypobolimaeo  non  omnibus  oratoriis  numeris  sant  absolutae. 
Ego  tamen  plus  adhuc  quiddam  conlaturum  eum  declama- 
toribus  puto,  quoniam  his  necesse  est  secundum  condicionem 
controversiarum  plures  subire  personas,  patrum  filioram,  mi- 
litum  rusticorum,  divitum  pauperum,  irascentium  deprecantinm, 
mitium  asperorum^).'    Ex  loco  Quintiliani,  quem  attulimos, 
intellegi  potest  Menandrum  diligenter  in  studio  controversiarom 
versatum  esse.  Ex  controversiis  a  Quintiliano^)  allatis  unam 
nuperrime  luci  redditam  omnes  sciunt,  eam,  de  qua  'Emrpe- 
Trovrec^)  fabula  nomen  traxit    Orationes,  quas  disceptantes 
habent,  litibus  veris  quam  maxime  accommodatae  sunt  Xon 
necesse  est  nos  hoc  loco  de  egregia  arte,   qua  Menander  in 
compositione  iUius  scaenae  utitur,  accuratius  disserere,  prae- 
sertim  cum  quivis  lector  facile  eam  persentiat 

SimUem  controversiam  a  Diphilo  prolatam  habes  apud 
Plautum  Rudent  938  sqq.,  eiusque  rursus  similis  est  illa,  quam 
ut  antiquarum  controversiarum  exemplum  affert  Suetonius 
*de  rhetoribus'  cap,  1 :  'Aestivo  tempore  adulescentes  urbani 
cum  Ostiam  venissent,  litus  ingressi,  piscatores  trahentes  rete 

*)  Cf.  etiam  Plutarchi  Aristophanis  et  Menandri  comparationem 
c.  2  (V  p.  205  ed.  Bemardakis):  'H  hi  Mcvdvbpou  9pdcic  odrui  cuv^Eccrai 
Kai  cuiiTT^irvcuKC  K€Kpa}xivr\  irp6c  4auTr|v,  dicTc  bid  iroXXCbv  dTO^i^ 
iraOwv  Kal  fiOCbv  Kai  Trpocdjiroic  ^q^ap^drrouca  iravrobairoTc  juiia  tc  q^ai- 
V€c8ai  Kal  Tf|v  6^oi6TnTa  TTipctv  ^v  Totc  KOivotc  Kal  cuvi^ecci  Koi  Oird 
Ti^v  xpciciv  6v6|Liaciv  .  . .  dXXd  Mdvavbpoc  oOtujc  liniSc  ti^v  XdSiv,  i&ctc 
irdo]  Kai  q>6c€i  Kai  bia6dc€i  Kai  ^XiKiqi  c(i|yi)i€Tpov  clvai  k.  t.  I.  et  Hermo- 
genis  ir€pi  ibcCDv  p'  cap.  3  (Rhetor.  graec.  ni  p.  306  ed.  Walz,  U  p.  352  ed. 
Spengel) :  irapd  tc  aD  Ttp  Mcvdvbpip  jiupia  &v  €dpotc  ToiaOTa,  xai  tu- 
vaiKac  X€ToOcac  Kai  v€avicKouc  ^pdivrac  Kai  ^oreipouc  xai  irapO^vouc 
6puirTo^dvac  Kai  Ttvac  dXXouc.  6Xiuc  t€  bid  t6  Oiroiriirrciv  tiIi  f|6tKi|f 
X6Tqj  trdvTa  Td  Ttuv  TotoOTWV  irpocdiiruiv  fjOii,  otov  Xixviuv,  ycwp- 
fiSjy  K.  T.  ?. 

*)  Conferas  etiam  Anonymnm  in  *Rhetores  graeci*  I  p.  432  ed. 
Spengel:  Kai  M^vavbpoc  Iv  toic 'EirtTpdirouctv  Tf|v  biKr\y  &v€u  irpo- 
oi^iujv  ir€iroiriK€v'  odb^v  hi  bta9^p€tv  f\  dvraOOa  oOtuic  oOTd  K€tc6ai, 
f\  iv  btKacTiipiotc  X^T€c6at .  .  .  ^v^dp  tQ  'EiriKXi^pqi  btKo^o^^vtuv  toO 
T€  dvbp6c  Kai  Tf]C  T^vatK^c,  Kai  toO  iraibiou  btKdZovroc,  oOk  €6t)K€v 
o(ib€Tdp(|i  irpool|iiov. 

»)  V.  1—165. 


^^samm 


1 


Epistulae  amatoriae  quomodo  cohaereant  cum  elegiis  Alexandrinis.    69 

adiefant  et  pepigerunt,  bolum  quanti  emerent;  nummos  sol- 
verunt,  diu  expectaverunt,  dum  retia  extraherentur,  aliquando 
extractis  piscis  nullus  affuit,  sed  sporta  auri  obsuta.  Tum 
emptores  bolum  suum  aiunt,  piscatores  suum/ 

Genus  dTnbeiKTiKdv  aemulantur  iam  illi  mediae  comoediae 
loci,  quos,  cum  de  progymnasmatis  loquebar,  supra  p.  14 
attuli.  Narrationum  exempla  in  praeceptis  rhetorum  saepe 
a  Menandro  repeti  notum  est^).  lam  velim  memoria  recolas, 
quae  supra  de  praeexercitationibus  exposuimus*).  Ut  decla- 
matores  Quintilianus,  ita  praeexercitationum  scriptores  Theo 
ad  Menandrum  remittit*).  lam  cura  epistoiographi  genus  quod- 
dam  praeexercitationum,  id  est  prosopopoeiam,  tractent,  vides, 
ubi  comoedia  et  epistula  inter  se  congruunt,  aut  comoediam 
iam  exemplar  esse  aut  utramque  posse  scriptionem  redire  ad 
eandem  rhetorum  exercitationem. 

Ad  epigrammata  me  converto.  Quomodo  haec  cum  studiis 
rhetorum  cohaereant,  Reitzensteinius  multis  locis  dissertationis, 
qua  naturam  epigrammatis  describit,  exposuit  Etiam  argu- 
menta  interdum  eadem  esse,  quae  apud  rhetores  tractabantur, 
idem  docet  in  libro,  qui  inscribitur  Hellenistische  Wunder- 
erzahlungen,  p.  168.  Sed  neque  illud  omittendum,  quod  Geor- 
gius  Kaibel  in  ea  disputatione,  cui  titulus  est  "Cassius  Lon- 
ginus  und  die  Schrift  Trepi  ui|iouc**),  monuit  recentiorum  libros 

*)  Rhet.  graeci  I  p.  199  ed.  Walz,  II  p.  91  ed.  Spengel:  "Eiri^ijjvciv  hi 
biriTi^c€i  icrX  xd  KaG'  ^Kacxov  in^poc  rf^c  biTiTi^ceujc  Tv^^iiv  ^itiX^T€iv,  rd 
hi  toioOtov  o06'  lcTopiqi  irp^irov  ^ctIv  oOt€  iroXmKip  X6tiw,  6€dTpqj  hi  Kal 
CKT]vQ  ^dXXov  ^iTiTf|b€iov.  bi6  Kal  irapd  toTc  toioOtoic  iroiiiTatc  dTriirX^iCTdv 
^CTiv,  djc  irapd  M€vdvbpqj  iroXXaxoO  ^^v  dXXax66i,  Kai  ^v  dpxQ  ^^  ^oO 
T€  Aapbdvou  Kal  toO  E€voX6tou  (Gomicoram  Attic.  fragm.  III  p.  103, 354) : 

"Avbpdc  irdvr|TOC  Oi6c,  dKT€6pa|ui|ui^voc 
K.  T.  l.  Praeterea  conferas  Rhet.  graec.  I  p.  196.  200  ed.  Walz,  II  p.  88.  92 
ed.  Spengel.  Graecos  igitur  imitatur  Cicero,  cum  in  libro  *de  inventione' 
I  19,  27,  quo  de  generibas  narrationis  disserit,  exempla  argumenti  et 
narrationis,  quae  in  personis  versatur,  e  fabulis  Terentianis  affert 
(Andriae  v.  51,  Adelphoram  v.  60). 

*)  p.  16  sq. 

«)  Cf.  Theonis  c.  II  (Rhet.  graec.  I  p.  164  ed.  Walz,  II  p.  68  ed. 
Spengel). 

♦)  Herm.  34  (1899)  p.  107  sqq. 


70  .  M.  Heinemann, 

et  hunc  inprimis  in  captandis  sententiis,  qoas  dicunt,  epigram- 
matum  artem  imitari  ^).  Pauca  velim  ipse  inspicias  exempla,  ex 
quibus  cognosci  potest,  quaih  brevem  elocutionem  auctor  ncpi 
ui|iouc  adhibeat  Conferas  in  primis  illos  locos,  quibus  de  Homeri 
versibus  iudicat,  ut  cap.  IX  4  (ed.  Jahn-Yahlen',  lapsiae  1905)^ 
quo  de  Iliadis  A  442  sqq.  versibus,  qui  ad  Discordiam  spectant, 
agit:  Kai  toOt'  fiv  efiroi  tic  ou  fjidXXov  ttic  "Epiboc  fi  'O^npou 
^^Tpov,  et,  ut  altero  exemplo  utar,  cap.  XVII  2 :  tivi  jap  iy- 
TaOd'  6  ^TUip  dTrdKpui|i€  t6  cxnMCi;  bnXov  6ti  t(|i  q>uiTi  axnib 
(vide  Kaibelium  1.  L  p.  123).  Si  cum  his  iocis  epigrammata, 
ut  Dionysii  Sophistae  AnthoL  PaL  V  81,  comparaveris : 

*H  Td  ^6ba,  ^ob6€Ccav  Ex^ic  xdpiv  dXXd  ri  ttuiXcTc; 
rauTf|V  f)  Td  ^6ba;  f\i  cuvafi<p6T€pa ; 

eundem  fere  acutarum  sententiarum  amorem  apud  utrumque 
agnosces.  Eodem  stilo  saepe  utitur  Philostratus,  cuius  quae- 
dam  epistulae  mera  sunt  epigrammata  soluta  oratione  scripta, 
unius  argutae  sententiae  causa  composita.  Qua  de  re  ubi 
epigrammata  et  epistulae  amatoriae  tali  in  acumine  consentiunt, 
minime  necesse  est  intercedat  inter  ea  elegia  Alexandrina. 
Romanos  autem  elegiarum  scriptores  —  nam  ad  hos  iam 
devenimus  prooemiando  —  et  ipsos  in  studiis  rhetoricis  dili- 
genter  versatos  esse  saepius  vidimus.  Nunc  unum  addo  ex- 
emplum.  Quis  credet  Theophylactum  Simocattam  in  epistula  30 
et  Ovidium  in  elegia  11  14  eandem  Alexandrinorum  expri- 
mere  elegiam?  Tamen  uterque  mulieres,  quae  fetus  ventris 
interficere  soleant,  vituperat  Theophylactus  quidem  mulierem, 
quae,  ne  partus  pulchritudini  noceat,  abortivis  remediis  fetum 
necavit,  reprehendit  et  ipsam  Medeam  minore  poena  dignam 
dicit,  quae  tantum  facinus,  ut  perfidiam  mariti  vindicaret, 
commiserit;  ultricem  deam  homicidii  poenas  ab  ea  repeti- 
turam.  Item  Ovidius  formae  cura  abortivum  adhibuisse  Co- 
rinnam  fingit  (Amorum  11 14,  7.  8),  Medeae'  exemplo  utitur 
(v.  29),  deorum  vindictam  timet  (v.  43).    Accedit,  quod  apud 

')  Henn.  34  (1899)  p.  123 :  'Ich  glaube  nicht,  dafi  sich  bei  irgend 
einem  Schriftsteller  der  zweiten  Sophistik  so  viele  and  so  glilckliche 
Epigramme  nachweisen  lassen,  vielleicht  so  gar  kein  einziges,  das  den 
Namen  in  vollem  Sinne  verdient*. 


Epistulae  amatoriae  quomodo  cohaereant  cum  elegiis  Alexandrinis.   7 1 

Cbaritonem,  scriptorem  fabularum  romanensium,  n  9,  3,  quo 
loco  Callirrhoa  deliberat,  utrum  fetum  a  Chaerea  susceptum 
necet  necne,  idem  legimus:  BouXeuij  xeKvoiaovficai,  Tiacujv 
dcePecrdTri,  Kai  Mribeiac  XajiPdveic  Xotic^jiouc.  dXXd  Kai  Tflc 
Zku0(5oc  dTpiwT^pa  boHeic  dKeivn  ^fev  Tdp  ^x^pov  eixe 
Tov  dvbpa,  cO  bk  t6  Xaipdou  t^kvov  GdXeic  dTroKTeivai  Kai  iiri^^ 
uTTOjiVTma  ToO  TiepiPoiiTOU  Td|iiou  KaTaXmeiv.  Non  dubium  est, 
quin  id  argumentum  a  rhetoribus  tractatum  sit.  Quod  con- 
finnatur,  si  compositionem  et  argumentationem,  quibus  Ovidius 
utitur,  respicis.  Exponit  enim  rhetoris  coloribus  usus,  quid 
futurum  fuerit,  si  omnes  hac  consuetudine  uterentur,  quam 
contra  naturam,  contra  fas  et  ius  tantum  scelus  suscipiatur. 
TeXiKd  illa  KeqpdXata,  quae  et  in  laudationibus  et  in  suasio- 
nibus  adhibebantur,  paulum  immutata  agnoscis^). 

Satis  exposuimus  epistulas  amatorias,  comoedias,  epi- 
grammata,  elegias  Romanas  locis  communibus  et  sermonis 
amatorii  et  artis  rhetoricae  inter  se  congruere  posse ;  ne  tamen 
obliviscaris,  moneo  etiam  ipsos  epistolographos  ab  ipsis  co- 
moediis  pendere  posse.  Eadem  fere  quaestio  oritur,  si  epi- 
grammata  cum  epistulis  aut  elegiis  consentiunt.  Nam  ex  na- 
tura  epigrammatis  sequitur,  ut,  quae  intercedit  necessitudo, 
duplici  ratione  explicari  possit  Potuit  certe  epistolographus 
aut  elegiarum  scriptor  ipsum  epigramma  imitari  et  secundum 
rhetorum  praecepta  amplificare  atque  omare.  Haud  raro  hoc 
fecit  Ovidius,  cuius  ex  carminibus  unum  seligo,  quod  nihil 
aliud  est  nisi  epigramma  dilatatum.  Inter  epigrammata  libri 
septimi  Anthologiae  Palatinae,  qui  sepulchralia  continet,  mag- 
nus  numerus  invenitur,  qui  ad  mortuas  bestias,  in  prirais  aves, 
pertiuet  (Anthol.  Pal.Vn  189  sqq.).  lam  a  poetis  epigrammatum, 
qui  a  Reitzensteinio  Teloponnesiaci*  appellabantur,  ut  Anyte, 
Mnasalcas,  alii,  talia  paucis  distichis  componebantur  (Anthol. 
Pal.  Vn  192.  202).  Quos  inde  a  Leonidae  usque  ad  Meleagri 
aetatem  alii  epigrammatographi  ita  imitabantur,  ut  numerum 
versuum  ornatumque  sermonis  paulatim  intenderent  et  neglecta 

^)  Conferas  de  tcXikoic  K£(paXa(oic  Volkmann,  Die  Rhetorik  der 
Griechen  und  R5mer'  1885  p.  300. 323  sq.;  sunt  apud  recentiores  quidem 
t6  blKaioVy  cufiKp^pov,  v6^i^ov,  Ka\6v,  f\h<),  buvaT^v,  dvaTKaiov,  irp^irov. 


72  M.  Heinemann, 

inscriptionis  forma  laudem  locustae  aut  avis  cuiusdam  ca- 
nerent  Yide,  quam  artificiosa  atque  verbosa  querella  atantor 
Meleager  (AnthoL  Pal.  Yn  195.  196)  aut  Archias  >)  (ibidem 
213.  214).  Hinc  pendet  Ovidius^),  qui  Am.  n  6  magno  Ter- 
suum  numero  psittacum  Gorinnae  non  tam  defiet,  quam  ora- 
tione  funebri  prosequitur*). 

^)  Quos  certe  imitatione  expressit  Catullus,  com  mortuum  passerem 
deflet  (I  3),  sed  elegiaco  metro  non  utitur. 

*)  Gonferas  Radinger,  Meleager  von  Gadara  p.44:  *Meleagros  hat 
leicht  produciert,  dies  kennt  man  jedem  seiner  wohllautenden  Yerse 
an,  er  ist  hierin  Ovid  filhnlich,  mit  dem  man  ihn  schon  dfters  ver- 
glichen  hat'  et  adnotationem  1  ad  p.  44:  *Was  Ribbeck,  Gesch.  der 
rOmischen  Dichtung  II  p.  340  von  Ovid  sagt,  I&fit  sich  sehr  gut  aof 
Meleager  ubertragen*. 

')  Breviter  de  Ovidii  III  6  Amorum  et  Antiphili  epigr.  DC  277 
Anthol.  Pal.  disseramus;  quae  carmina  iam  Biirgerus  (p.  17  sq.  libelli 
sui)  inter  se  comparavit.  Uterque  poeta  rivum  alloquitur,  qui  imbribos 
atque  nivibus  auctus  impedit,  quominus  viatores  eum  transeant;  cf. 
V.  1.  2  Antiphili  epigrammatis : 

Aappoirdbri  x^^MPP^)  '^^  ^^  t6cov  ilibc  KopOccig 
TTcZdv  &itokX€{iuv  txvoc  6botirop(iic ; 
et  V.  1.  2  Ovidii  carminis : 

Amnis  harundinibus  limosas  obsite  ripas, 

Ad  dominam  propero:  siste  parnmper  aquas; 
uterque  de  sordido  colore  aquae  disserit ;  cf.  Antiphili  v.  3.  6 : 
'^H  ^eeOeic  6\ifipo\c\,  xal  ob  NO^q)aici  biaut^c 
Nd|uia  q)^p€ic,  OoXepaTc  b'  ffpdvicai  v€q)Aaic 
et  multos  locos  Ovidii  elegiae  (ut  7.  8.  93  sq.).  Denique  uterque  optat. 
ut  sol  rivum  exsiccet,  ut  poenam  dignam  accipiens  aqua  privetur ;  cf. 
Antiphili  v.  5.  6 : 

10^10)1^1  fi€X(ip   C€  K€KaU|yi^V0V,  SCTIC  ^^€IV 

Kal  y6vi|uiov  iroTa^Cbv  Kal  v6eov  olbcv  Obwp. 
et  Ovidii  v.  105.106 : 

At  tibi  pro  meritis,  opto,  non  candide  torrens, 

Sint  rapidi  soles  siccaque  semper  hiems! 

Videmus  igitur  omnes  fere  sententias  Antiphili  apud  Ovidium  recnrrere. 

Ut  diiudicemus,  num  Ovidius  Antiphilum  imitetur,  quid  inter  utrumque 

intersit,  quid  Ovidio  proprium  sit,  quaeramus. 

Apud  Antiphilum  viator  tantum,  qui  impeditur  torrente,  conspi- 
citur,  apud  Ovidium  amator,  qui  ad  puellam  properat.  Itaque  ille  flumini 
persuadere  studet  (23  sq.): 

Flumina  deberent  iuvenes  in  amore  iuvare; 
Flumina  senserunt  ipsa,  quid  esset  amor. 


Epistulae  amatoriae  quomodo  cohaereant  cam  elegiis  Alexandrinis.    73 

Alteram  explicandi  rationem  supra  (p.  11  sq.)  iam  vidimus. 
Potuit  enim  fieri  et  factum  est,  ut  epistolographi  aut  elegiarum 
scriptores  isdem  fontibus  atque  epigrammatographi  uteren- 
tur;  nam  epigramma,  ut  vidimus,  saepius  longiora  carmina 
narrationesve  in  breve  redacta  praebet  Inter  carmina  LUa 
elegias  quoque  fuisse  —  si  ambiguo  hoc  verbo  uti  vis  —  supra 
ostendimus  (p.  11),  cum  de  Propertii  elegia  I  3,  Pauli  Silen- 
tiarii  Anthol.  Pal.  V  275,  Hedyli  Anthol.  Pal.  V  199  epigram- 
matis  verba  faceremus.  Sed  aUa  quoque  carmina  in  censum 
veniunt,  ne  statim  omnia  argumenta  ad  unam  revoces  elegiam. 

Non  aliter  iudicandum  est,  cum  elegiae  Romanorum  et 
epistulae  amatoriae  inter  se  tam  arte  consentiunt,  ut  eas  ex 
eodem  fonte  derivatas  esse  manifestum  sit.  Nam  ex  eo,  quod 
elegiae  et  epistulae  bene  inter  se  consentiunt,  nondum  colligi 
potest  conununia  exemplaria  elegias  Alexandrinas  fuisse,  sed 
probari  necesse  est  nullum  alium  fontem  nisi  carmen  elegiacum 
Alexandrinura  inter  epistulas  et  elegias  intercedere  posse. 

Atque  haec  quidem  in  universum  praefanda  videbantur, 
priusquam  examinaremus,  num  singulis  Philostrati  et  Aristae- 
neti  epistulis  recte  usi  sint  viri  docti  ad  elegias  recuperandas. 
Initium  sumam  ab  illis  epistulis,  quae  cum  comoediis  con- 
sentiunt 


Sequuntur  exempla,  quorum  unum  (Anienis  et  Diae  47  sqq.)  accuratius 
enarratur.  Similia  leguntur  in  Achillis  Tatii  fabula  romanensi  1 18,  quo 
loco  de  amore  Arethusae  et  Alphei  disseritur,  quocum  conferatur  velim 
Himerius  (orat.  I  8),  Statius  (silvae  I  2,  203  sqq.),  Menander  rhetor 
(Rhetor.  graec.  IX  p.  267—268  ed.  Walz).  Cf.  Reitzensteinium,  Hermes 
35  (1900)  p.  92  adnot.  3.  4  Hanc  igitur  sententiam  ab  Ovidio  aut  ex 
epithalamiis  aut  ex  eroticis  libris  sumptam  dixeris.  Quomodo  ex  longiore 
elegia  Alexandrini  Antiphili  epigramma  ortum  sit,  nemo  explicabit. 
Contra  facile  perspicitur  tribus  Ovidium  fontibus  uti,  epigrammate 
scilicet  Antiphili,  erotico  Ulo  libro,  Romano  carmine,  quod  exitum  Uiae 
narrabat.  Profectus  certe  est  de  epigrammate;  orationem  ad  fluvium 
habitam  operi  suo  adaptare  conatur,  memor,  ni  fallor,  etiam  apud 
Alexandrinos  poetas  deos  vel  heroas  flumina  alloqui  (cf.  Callimachum 
Hymn.  IV  109  sqq.).  Sed  oratoriis  artibus  utitur  in  ethopoeia ;  cf.,  quo- 
modo  inutiles  preces  —  nam  viator,  qui  *expectat,  dum  defluat  amnis* 
in  proverbium  abierat  (cf.  Horatii  epist.  1 2, 42)  —  in  convicia  convertat. 
Toto,  quod  aiunt,  caelo  haec  absunt  a  veterum  carminum  simplicitate. 


74  M.  Heinemann, 

§1. 
Quod   contendit  vir  summus  Fridericus   Leo*)   neqne 

Aristaenetum  neque  Philostratum  comoedias  norisse,  novis 

Menandri  fragmentis  reperiis  a  duobus  viris  doctis  in  dubium 

vocatum  esi  Kretschmarus*)  enim  versum  e  Menandri  Georgico 

85 :  Ti  TTepiTraTcTc  rpfpouca  idc  x^^poic ;  contulit  cum  Aristaeneti 

epistula  n  5*):  S)  Tflc  diropiac,  5i'  fiv  TrepmaTuj  xpipouca  tqc 

Xeipac.    Utroque  loco  verba  iTepmaTeiv  Tdc  x^^P«c  Tpipovra 

dubitationem  et  perijurbationem  exprimunt  Duos  deinde  locos 

addidit  Alfredus  Koeri;e*),  nempe  Epitrepontes*)  v.  338sq.: 

cpiXr)  TTeiGoT,  TiapoCca  cuji^axoc 
TT6ei  xaTopGoOv  touc  Xotouc,  oOc  fiv  Xdxuj. 

Aristaeneti  11  1:  dXX',  (b  cpiXn  TTeiGoT,  irapoOca  cuveptoc  TToiei 
KaTopGoOv  dvuc(muc,  oOc  fiv  dmcTeiXuj  X6touc  et  eiusdem 
fabulae  v.  583  sq.  ed.  Koerte  (509  sq.  ed.  Lefeburius): 

*H  qpucic  dpouXeO',  ijj  v6|uiujv  oubfev  liiXei' 
fuvri  b'  in^  auTUJ  Tujb'  fcpu. 

Aristaeneti  11  5 :  diraicOdvoiiai  ttic  (puceujc  PouXofxevric,  §  v6^ujv, 
ubc  f  oiKev,  oubfcv  jidXei  ^).  Veri  certe  similius  est  ultimum,  quem 

^)  Gonferas  supra  p.  5. 

')  A.  Kretschmar,  De  Menandri  reliquiis  nuper  repertis,  Lips. 
1906,  p.  53. 

')  Quae  epistula  continet  prosopopoeiam  puellae,  quae  amare  incipit. 

*)  Archiv  fttr  Papyrusforschung  IV  p.  609.  511. 

')  Cuius  fabulae  fragmenta  primum  Lefeburius  (Tragments  d*un 
manuscrit  de  Menandre'  1907),  deinde  J.  van  Leeuven  (*Menaiidri 
quatuor  fabularum  Herois,  Disceptantium,  Circumtonsae,  Samiae  frag- 
menta  nuper  reperta'*  1908),  post  alios  novissime  Alfredus  Koerte 
('Menandrea'  1910)  ediderunt. 

")  Conferas  etiam  inter  se  hos  locos  comoediarum  et  epistulanm), 
Terentii  Phormionis  v.  506  sqq. : 

Immo,  id  quod  aiunt,  auribus  teneo  lupum. 
Nam  neque  quo  pacto  a  me  amittam  neque  uti  retineam  scio, 

ad  quos  versus  Donatus  addit :  'Graecum  proverbium :  tOjv  O&tuiv  ftu» 
Tdv  XOkov*  oOtc  Tdp  ^X^iv  o6t'  dqpeivai  bOva^ai*  et  Aristaeneti  II 3:  ^ 
Xdp  Tdv  XuKOV  Tuiv  i&TUjv  2xu),  8v  oOt€  KaT^x^iv  ^irl  iroXO  buvaT^v,  oOrc 
\ii\v  dKivbuvov  dq)€tvai,  Plauti  Pseudoli  v.  1181  (IV  7,  85) : 

Gonveniebatne  in  vaginam  tuam  machaera  militis? 
et  Aristaeneti  II  6  epistulam,  qua  amator  rivalem,  cuius  amorem  puella 
praefert,  illudit:  eOp^v  o5v  f)  lidxatpa  KoXcdv  &Hiov  iaurf^c. 


Epistulae  amatoriae  quomodo  cohaereant  cum  elegiis  Alexandrinis.   75 

landavi,  locum  ad  Menandrum  redire,  ut  statoit  Koerte,  quam  ad 
Euripidem,  cuius  versus  Menander  in  suum  usum  converterat  ^). 
Sed  quamquam  permagna  inter  comoediarum  locos,  quos 
attulimus,  et  Aristaeneti  epistulas  intercedit  similitudo,  dubitatio 
quaedam  restat,  num  necessario  statuendum  sit  Aristaenetum 
ipsum  suis  oculis  bos  locos  in  comoediis  legisse.  Quam  facUe 
enim  singulis  decipiamur  sententiis,  PhUostrati  epistulae  61 
(64)  et  16  (26)  docebunt.  Nemo,  opinor,  dubitaret,  quin  Philo- 
stratus  Menandri  comoediam,  quae  TTepiKeipo|Lidvr|  *)  inscribitur, 
ipse  legerit,  praesertim  cum  illa  Byzantinorum  *)  etiam  poetis 
nota  fuisse  videatur.  Argumentum  accurate  enarratur.  Polemo 
iratus  captivae  puellae  capillos  tondet  Singuli  etiam  loci  con- 
gruunt  inter  se;  conferas Philostrati  16  (26):  xXdei  yoO v  Kata- 
Trecdi v  et  MenandriTTepiKeipo|ievTi  v.  53  ed. Lefeburius et Koerte: 

'0  xdc  TuvaiKac  ouk  di&v  Ix^iv  Tpixac 
KXdei  KaraKXiveic. 

Tamen  constat  nunc  Philostratum  non  ipsam  evolvisse  fabu- 
lam ;  nam  ex  prologo  discimus  Glyceram  captivam  non  f uisse, 
quamquam  duobus  locis  hoc  adserit  Philostratus  16  (26): 
dXX'  aixMCtXujTOu  ^kv  ipwiiivr^c  KaTeT6X)iricev  6pTnc0eic  et  61 
(64):  ifd)  b'  ouK  fiv  oub'  aixMdXu)Tov  irepidKeipa*).  Itaque 
Philostratus  ipsam  non  adierat  comoediara,  sed  medius  quidam 
intercesserat  fons.  Nancti  igitur  sumus  locum,  qualem  desi- 
deraverunt  viri  docti,  praesertim  cum  in  elegiis  Romanorum 
idem  argumentum  tractari  quivis  sciat.  Paulum  igitur  in  hoc 
loco  immorari  liceat. 


*)  Conferas  Epitrepontes  v.  585  ed.  Koerte  (511  ed.  Lefeburius) : 

TpaTiKi^v  ipw  coi  fi?\c\y  il  Mf?[C  6\r\y 

et  Koerte  1. 1.  p.  511:  'z.  B.  droht  Sophrone  mit  einer  Rede  aus  der  Auge 
des  Euripides  und  scheint  diesem  Stttck  wirklich  1 7«  tragisch  klingende 
Verse  zu  entnehmen*. 

*)  Reliquiae  illius  comoediae  editae  sunt  in  Oxyrynchi  repertis 
papyris  II  p.  llsqq.  (cf.  Kretschmar  1. 1.  p.  80  sqq.)  et  a  Lefeburio  et  aliis. 

»)  Conferas  Pauh  Silentiarii  Anthol.  Pal.  V  248  et  Agathiae 
Anthol.  Pal.  V  218  epigrammata. 

*)  Conferas  Leonem,  *Hermes'  vol.  4.3  (1908)  p.  139  adnot.  1:  'Man 
sieht  wieder,  dafi  man  sich  auf  die  sophistischen  Schonschreiber,  auch 
wenn  sie  citieren,  nicht  verlassen  kann*. 


76  M.  Heinemann, 

Goncedimus  certe  et  Ovidium  in  notissima  elegia  I  7  et 
Tibullum  duobus  locis  (I  6,  71—74  et  I  10,  59  sq.)  singalas 
res  cum  Philostrato  communes  habere.  Conferas  Fhilostrati 
epistulam  61  (64):  djc  dv6riToc  xai  pdppapoc  6  ^f|  qpeicdficvoc 
TiDv  'Aq)pobiTnc  bujpuiv  et  Ovidii  I  7,  19 : 

Quis  mihi  non  'demens* !  quis  non  mihi  *barbare'  dixit  ? 

Deinde  Philostrati  61  (64) :  qpeO  dvatboOc  iraXd^nc,  fivrujc  TTdvra 
Td  ^K  TToXejiiujv  TreiToveac  et  Tibulli  I  10,  65.  66 : 

Sed  manibus,  qui  saevus  erit,  scutumque  sudemque 
Is  gerat  et  miti  sit  procul  a  Venere. 

Quin  etiam  similitudo  quaedam  inter  Menandri  reliquias  et 
Ovidii  verba  deprehendi  potest;  conferas  verba  Polemonis, 
quem  paenitet  facinoris  sui  (Oxyrynch.  Papyr.  11  p.  15,  v.  398 
ed.  Koerte) :  'iv'  £)uiauT6v  dTTOTTvSaijuii  et  Ovidii  I  7,  23  sqq. : 

Ante  meos  umeris  vellem  cecidisse  lacertos: 

Utiliter  potui  parte  carere  mei; 
In  mea  vaesanas  habui  dispendia  vires 

Et  valui  poenam  fortis  in  ipse  meam. 
Quid  mihi  vobiscum,  caedis  scelerumque  ministrae? 

Debita  sacrilegae  vincla  subite  manus! 

Sed  argumentis  inter  se  dissentiunt:  Philostratus  puellam  inve- 
nire  se  fingit  ab  amatore  tonsam  graviterque  incusat  scelestum; 
Ovidius  pueUam  se  verberasse  crinesque  eius  vexasse,  non 
detondisse  dicit  A  Menandro  uterque,  sed  diversas  in  partet^ 
recedit  Sed  res  conficitur,  si  Rufini  epigramma  Anthol.  Pal. 
V  41  ^)  adhibes,  qui  multo  propius  ad  Philostratum  accedit 
Nam  et  ipse  muUerem  a  viro  vexatam  lamentatur  et,  quod 
gravissimum  est,  ab  iisdem  verbis  incipit  Conferas  Rufini 
Anthol.  Pal.  V  41 :  Ttc  T^^vr^v  outuj  C€  xai  iHePaXcv  Kai  £&€ip€v: 
et  Philostrati  epist  61(64):  Tic  ce,  d)  KaXn,  7T€pi4K€ip€V ;  Nihil 
fere  Rufino  est  cum  argumento  fabulae  Menandreae.  lam  vides 
Philostratum  proficisci  de  epigrammate  —  Rufini  opinor  ipsius 
—  admiscere  autem  quosdam  colores  e  Menandri  TTcpiKeipofjidvn 
petitos.  Ipsam,  ut  supra  vidimus,  non  adiit  comoediam;  de- 

^)    Conferas  simiie    argumentum    Rufini   epigrammatis  Anthoi. 
Pal.  V  43. 


Epistulae  amatoriae  quomodo  cohaereant  cum  elegiis  A]exandrinis.   77 

clamatione  igitur  aliqua  usus  est,  quam  memoria  tenebat  Nam 
declamationes  ex  illa  comoedia  ortas  esse  ipse  Ovidius  testis, 
cuius  carmen  nihil  aliud  est  atque  prosopopoeia  iuvenis  iracun- 
diae  suae  poenitentiam  agentis.  Quis  enim  est,  quin  yideat 
talium  orationum  egregia  exempla  hanc  maxime  fabulam  prae- 
buisse  ?  Itaque  si  rhetorum  discipuli  iuvenem,  qui  per  iracun- 
diam  puellam  laeserat,  introducere  volebant,  colores  hinc  re- 
petebant  Hinc  facile  explicatur,  cur  in  nonnullis  rebus  Ovidius 
a  Menandro  dissentiat 

Sed  ipsa  haec  Menandri  fabula  ad  eam,  unde  digressi 
sumus,  quaestionem  nos  revocat,  noveritne  Aristaenetus  ipsum 
Menandrum.  Epistulam  I  22  velim  inspicias  ^).  Glycera  amore 
Charisii  perit,  qui  ipse  hoc  nihil  curare  videtur.  Doris  igitur, 
Glycerae  ancilla,  Charisio  narrat  dominam  suam  Polemonem 
quendam  vehementissime  amare,  Charisium  ipsum  ita  odisse, 
ut  ne  nomen  quidem  eius  ferre  possit  Statim  inflammatus 
iuvenis  paenitentiam  agit :  quaerit,  quibus  rebus  laeserit  Gly- 
ceram ;  agnoscere  se  culpam  dicit ;  hoo  unum  ab  ancilla  petit, 
ut  facultas  deprecandi  detur.  Facultate  data  ad  genua  puellae 
accidit  pacemque  impetrat  Multis  certe  in  rebus  epistolo- 
graphus  a  Menandro  recedit,  sed  personarum  nomina  eadem 
sunt,  puellae,  ancillae,  amatoris  denique,  nisi  quod  rivalem 
potius  Polemonis  nomine  notavit*).  Imitatur  Aristaenetus  illam 
scaenam,  quae  colloquium  Doridis  cum  Polemone  continebat 
(cf.  Oxyr.  Papyros  11  p.  15  sq.  et  v.  398  sqq.  ed.  Koerte).  lam 
si  sententias  illas  respicis,  quas  in  initio  hi;ius  paragraphi  attuli- 
mus,  Aristaenetum  probe  Menandri  fabulas  novisse  non  negabis. 

')  Monstravit  eam  rem  mihi  primus  Reitzensteinius. 

')  Etiam  epitheton  illud  6  pb£Xup6c  comoediam  sapere  mihi  videtur 
(cf.  TTcpiKCipoiLi^viic  comoediae  v.  8 :  cq>obp6c  dpacTyjC  et  v.  52 :  copap6c). 

Aristaenetum  saepius  nomina  propria  e  comoediis  sumpsisse  ex 
epistula  I  6  cognosci  potest ;  qua  pueUa  quaedam  nutrici  narrat,  quo- 
modo  virginitate  privata  sit ;  nomen  nutricis  Iiuq>p6vri  est ;  idem  nomen 
nutricibus  in  comoediis  est.  Gonferas  'EiriTp^irovTcc  Menandri,  Eunu- 
chum,  Phormionem  Terentii.  Cum  supra  p.  67  memoraverimus  rhetores 
ut  exemplum  ccMvoXotiac  narrationem  virginis,  quae  compressa  est,  e 
Menandri  fabulis  haustam  attulisse,  fortasse  etiam  haec  epistula  cum 
comoedia  aliquo  modo  cohaeret,  nisi  quod  finis  mimum  magis  resipit. 


78  M.  Heinemann, 

Sed  vide,  quemadmodum  hi  oratores  fabulas  adhibeant 
Non  ipsos  libros  sumunt  ad  manus,  aut  totas  transscribunt 
sententias.  Abscondunt  potius,  quae  mutuantur,  ita  tamen  ut 
agnosci  velint  Contra  ubi  ipsos  laudant  titnlos,  memoria  eos 
interdum  fallit,  et  afferunt  pro  Menandreis,  quae  in  decla- 
mationibus  e  Menandro  petitis  legerant 

Sed  satis  de  hisce  locis  disputatum  videtur,  de  quibus 
nunc  demum  inventis  Menandri  reliquiis  certius  iudicatur. 
Transeo  ad  eas  epistulas,  e  quibus  viri  docti  elegias  Alexandri- 
norum  recuperare  posse  sibi  videbantur;  quarum  in  numero 
Philostrati  epistula  40  (2)  est;  qua  epistolographus  medica- 
mina  f aciei  dissuadens  dicit  vetularum  tantum  esse  ita  formam 
corrigere.  Cum  idem  in  comoediis  et  elegiis  Bomanorum 
legamus,  Hoelzerus^)  putat  hanc  sententiam  ex  elegiis  Alex- 
andrinis  in  carmina  elegiaca  Bomanorum  et  epistulam  Philo- 
strati  fluxisse.  Primum  locos  similes  afferamus.  Philostrati 
40  (2) :  *H  TTupcaivouca  jiiXtoc  rd  x^^^  ^ai  Tf|v  Trapetdv  Tpd- 
qpouca  KUiXu^a  q[>iXTi|LidTUJV,  xaTiiTOpet  bk  xal  T^pac  tou 
TrpocdiTrou,  i)(p^  ou  TteXibvdv  fifev  t6  CT6|uia,  ^ucf|  6'  f|  Trapetd 
Kat  Kiwpoc.  Icx€  bf|  xpwjiaTOTToiiav  Kai  ^r\bkv  ^mTTOict  tijj  KoXXeu 
|uif|  Kat  Tpdipu)|Lia(  C€  THPUJC  iiA  Tf|  toO  TrpocJmou  TPaq>Q,  qua 
cum  epistula  conf  eras  TibuIIi  I  8,  41 : 

Heu  sero  revocatur  amor  seroque  iuventas, 

Cum  vetus  infecit  cana  senecta  caput 
Tum  studium  formae  est;  coma  tum  mutatur,  ut  annos 

Dissimulet  viridi  cortice  tincta  nucis; 
Tollere  tum  cura  est  albos  a  stirpe  capillos 

Et  faciem  dempta  pelle  referre  novam. 

et  Propertii  ni  24,  31  sqq.  Philostratus  et  poetae  elegiaci  igitur 
pulchras  puellas  omamentis  et  cultu  non  egere,  sed  a  veteribus 
mulieribus  solum  vitia  formae  talibus  medicinis  corrigi  ne- 
cesse  esse  dicunt  Item  apud  Plautum  MostelL  v.  248  sqq. 
legimus,  quibus  versibus  Scapha  mulieribus,  quae  iuvenes 
sint,  fuco  et  unguentis  non  opus  esse  docet  Conferas  in 
primis  v.  263  sq.  et  273  sqq. : 

')  p.  26.  27  dissertationis  suae. 


Epistulae  amatoriae  quomodo  cohaereant  cum  elegiis  Alexandrinis.    79 

Non  istanc  aetatem  oportet  pigmentiim  ullum  attingere, 
Neque  ceiTissam  neque  melinum  neque  aliam  ullam  offuciam. 
....  Quia  ecastor  mulier  recte  olet,  ubi  nil  olet 
Nam  istae  veteres,  quae  se  unguentis  unctitant,  interpoles, 
Vetulae  edentulae,  quae  vitia  corporis  fuco  occulunt 

Quae  cum  ita  sint,  Hoelzerus  elegiographos  Romanos  et  Phi- 
lostratum  hanc  sententiam  ex  elegiis  Alexandrinis  hausisse, 
quarum  auctores  comoediis  exemplaribus  usi  sint,  putat  Sed 
licet  sententia  fere  eadem  sit,  huius  si  eiipeTrjv  invenire  certum- 
que  scriptorem  hanc  primum  excogitasse  ostendere  volumus, 
Graecos,  ni  fallor,  imitamur,  qui,  quidquid  vita  ipsa  suppeditat, 
auctori  cuidam  deputare  solent  Nihil  talia  probant  nisi  eidem 
sententiarum  nexui  inserta.  Sed  apud  Flautum  lena  haec  dis- 
eipulam  docet;  apud  Tibullum  in  descriptione  senescentis 
puellae  inveniuntur;  Propertius  iam  nunc  his  medicamentis 
Gynthiam  uti  et  mox  omni  lepore  destitutam  etiam  magis 
usuram  esse  dicit.  PhUostratus,  qui  certum  epistularum  quasi 
typum  sequitur,  dona,  quae  puella  petierat,  ei  denegat;  magis 
impediri  et  deterreri  his  medicamentis  amatores  dicit  Plane 
diverso  igitur  sensu  illam,  quae  cuivis  facile  occurrit,  senten- 
tiam  adhibent  scriptores:  locum  communem  velim  agnoscas, 
qui  vitae  debetur  et  in  comoedia  primum  legitur. 

Simili  in  argumento  versantur  Philostrati  epistulae  22  (40) 
et  27  (39),  quas  cum  Propertii  el.  I  2  Gollnischius^)  comparat, 
ut  elegiam  Alexandrinam  utriusque  auctoris  fontem  fuisse 
ostendat  Artius  certe  hi  loci  cohaerent;  uterque  enim  pulchri- 
tudinem  a  natura  datam  omamentis  perdi  probat  exemplis 
et  e  rerum  natura  et  e  fabulis  sumptis.  Ipsa  sententia  in 
comoedia  primum  nobis  occunit;  conferas  eandem  Mostellariae 
Plautinae  scaenam,  quam  modo  laudavi.  Negat  Scapha  pulchram 
puellam  omamentis  egere.  Conferas  Mostellariae  vv.  248 — 250. 
254  sq.  258—260.  287.  289.  292: 

Gedo  mihi  speculum  et  cum  omamentis  arculam  actutum, 

Scapha, 

Omata  ut  sim,  quom  huc  <ad>veniat  Philolaches,  vo- 

luptas  mea.  — 

0  Quaestiones  Elegiacae  p.  25  sqq. 


80  M.  Heinemann, 

Mulier,  quae  se  saainque  aetatem  spernit,   specnlo  ei 

usu<s>  est  — 
Suo   quique   loco    (viden?)   capillus  satis   compositost 

conamode?  — 
TJbi  tu  commoda  's,  capillum  commodum  esse  credito.  — 
Gedo  cerussam.  —  Quid  cerussa  opust  nam?  —  Qai 

malas  oblinam. — 
Una  opera  ebur  atramento  candefacere  postules  ^).  — 
Quid  opust,  quod  suom  esse  nolit,  ei  ultro  ostentaiier? 
Pulchra  mulier  nuda  erit  quam  purpurata  pul- 

chrior. 
Nam  si  pulchra  est,  nimis  ornata  esi 

Sed  haec,  si  sententiarum  nexum  respidas,  a  Propertii  car- 
mine  certe  immane  quantum  dissident.  Merito  Reitzensteinins^) 
collatis  ipsius  Propertii  verbis  IV  5,  55sqq.: 

*Quid  iuvat  omato  procedere,  vita,  capillo 
Et  tenues  Coa  veste  movere  sinus?* 

Qui  versus,  Coae  dederit  nec  munera  vestis, 
Hiius  tibi  sit  surda  sine  aere  lyra. 

qui  lenam  irridentem  hoc  loco  facit,  concludit  carmen  1 2  lepidi 
epistolii  quasi  exemplar  esse,  quo  amator  puellae  dona,  quae 
petierat,  ita  neget,  ut  ne  ipsa  quidem  ea  re  offendi  possit 

Contra  Philostratus,  quem  lacobius  iam  in  censura  dis- 
sertationis  Oollnischianae^)  alio  exemplari  uti  probare  studuit, 
in  epistula  27  (39)  puerum  adloquitur,  qui  corpus  non  nimis 
curat,  ut  pulchritudinem  suam  celet  Talleris',  inquit,  Mpsa 
nos  allicit  neglegentia:  outuj  Kui  6  'AttoXXuiv  noifievujv  ^pa 
Kui  f)  'Aq>pobiTti  Pouk6Xujv  xai  f)  Via  dTpoiKUJV  Kai  f)  Ar\iif{vr\p 
Tujv  Td  dcreia  o6k  eib^Tuiv*.  Longe  diversa  simt  exempla, 
quae  ex  fabulis  laudat  Propertius,  ut  ostendat,  quantos  amores 
simplex  illa  *formosi  temporis  aetas*  tulerit;  cf.  R:t>pert  1 2, 
15sqq.: 

Non  sic  Leucippis  succendit  Castora  Phoebe, 
Pollucem  cultu  non  Hilaira  soror 


')  Vide  etiam  v.  261  sq.  272  sq.  286. 

■)  Cf.  Encyclopaediam  Pauly-Wissowa  VI  p.  98  adnot 

')  Berliner  philolog.  Wochenschrift  1905  p.  1209  sqq. 


Epistulae  amatoriae  quomodo  cohaereant  cum  elegiis  Alexandrinis.   81 

Non  Idae  et  cupido  quondam  discordia  Phoebo 

Eueni  patriis  filia  litoribus, 
Nec  Phrygium  falso  traxit  candore  maritum 

Avecta  externis  Hippodamia  rotis. 

Apud  Philostratum  rustici  cum  urbanis  comparantur,  quod 
fecit  BouKoXtCKoc  ille  Theocriti  personati^),  ut  deorum  ex- 
emplis  iniuria  pastores  a  puellis  spemi  ostendat  Gonferas 
Theocriti  XX  32  sqq. : 

*AXX'  8ti  Pouk6Xoc  i)LiM{,  Trapebpa^c  koO  TTOiaKouer 
Xib  KttXoc   Ai6vucoc  iv  dfKecx  7T6pTiv  ^Xaiivei; 
OtjK  fTvuj  h\  8x1  Kurrpic  iix'  dv^pi  juirivaTo  pourcjt 
Kai  Opurioic  iv6|i€ucev  iv  liipeav ;  ou  t6v  "Aftiuviv 
'Ev  bpu^oTa  qpiXace  Kai  dv  5pu|uioiav  (KXaucev; 
'EvbujLiiiuv  bi  Tic  t^v;  ou  Pouk6Xoc;  k.t.£. 

Non  magis  exempla  naturae  debita,  quae  Philostratas  27  (39) 
et  Propertius  I  2  afferunt,  inter  se  congruunt.  Conferas  Pro- 
pertii  I  2,  9—14: 

Aspice,  quo  summittat  humus  formosa  colores, 
Et  veniant  hederae  sponte  sua  melius, 

Surgat  et  in  solis  formosius  arbutus  antris, 
Et  sciat  indociles  currere  lympha  vias: 

Litora  nativis  persuadent  picta  lapillis, 
Et  volucres  nulla  dulcius  arte  canunt. 

et  Philostrati  27  (39):  diiieXoufievov  indXXov  dvGei,  KaGdTiep  tujv 
9UTu»v,  8ca  T^  q)ucei  GappoOvTa  Kai  ttic  tiBv  T^iupTuiv  ttoXu- 
ujpiag  |if|  xP^2[ovTa  .  .  .  KaXdc  ei,  Kfiv  |if|  B^Xqc,  Kai  TrdvTac 
SXKetc  TUJ  Xiav  d)LieXou|Lieviu,  djcirep  oi  p6Tpuc  Kai  Td  juiffXa  Kat 
et  Tt  dXXo  auT6|LiaTov  KaX6v  . .  .  oibeic  oub'  dcr^pac  eibe  koc^ou- 
^^vouc  oub'  SpvtOac  k.t.?.  Neque,  quae  consentire  dicuntur,  omnia 
re  vera  inter  se  congruunt  —  omnium  enim  plantarum  fruc- 
tuumque  pulchritudinem  naturae  non  arti  deberi  Philostratus 
ait,  non  de  cantu,  sed  de  aspectu  avium  loquitur  —  et,  quae 
similia  dixeris,  alio  modo  inter  se  nectuntur.  Locos  communes 
communi  rhetorum  arte  tractatos  vides. 

*)  ConferaS)  quae  de  hoc  carmine  exposuit  Wilamowitzius  (Textgesch. 
der  Bukoliker  p.  80  sq.).  Poetam  vir  doctissimus  in  Asia  vixisse  suspica- 
tur;  artem,  quae  rhetorum  praecepta  resipiat.  similem  esse  arti  Bionis. 

XIV,  a  6 


82    .  .  M.  Heinemann, 

Nanc  Philostrati  epistulam  22  (40)  cum  Propertio  com- 
paremus.  Epistolographus  mulierem,  quae  omamenta  et  cultus 
contemnat,  laudans  ab  ea  sententia,  quam  in  Mostellaiia  Plauti 
et  in  Propertii  carmine  legimus,  incipit:  nuUas  molieres  nisi 
turpes  medicinis  egere:  'H  KaXXwm2[ojii^vn  ll^vfi  Bepaneuei  t6 
dXXmic  qpopoujidvri  qpujpaOnvai,  5  ouk  (x^^  ^  q>uac.  Deinde 
enumeratis  medicaminibus,  quibus  mulieres  utuntur,  suam  pu- 
ellam  laudat,  quod  omnia  haec  contemnat:  nam  meretricum 
tantum  esse  illa  adhibere.  Yides  mores  puellae  plane  con- 
trarios  eis,  quos  Propertius  describit,  ipsam  epistulae  occa- 
sionem  esse  plane  aliam.  Sed  ita  invertere  solent  exemplaris 
sententias  rhetores.  Audio,  sed  quid  eum  retinuisse  dicis? 
Nam  exempla  e  natura  petita,  quibus  Propertius  utitur,  de- 
suni  At  inveniuntur  mythica.  lovis  certe  amores  afferuntur, 
atque  verbis  quidem,  quae  apud  rhetores  quasi  soUenmia  sunt. 
Conferas  Philostrati  epistulam  22  (40):  dXX'  dboXuic  et  KaXi], 
oTai  TrpoTcpov  i^cav,  (Lv  xp^coc  fjpa  Kat  PoOc  Kai  ubujp  Kat  dpviGcc 
Kai  bpdKoviec  et  eiusdem  epistulam  30  (58):  outui  Kai  TTo- 
ceibujv  uTinXOe  Tropqpupip  KUjiiaTi  Kal  Pot  Zeiic  Kai  XP^cuj  Oban 
Kal  bpdKovTi  et  Aristaeneti  n  2 :  q>iXoc  tdp  TTuBidboc  tic,  d 
liri  fe  Zeuc  TaOpoc  fi  xpwc6c  f|  kukvoc  Ttvojuievoc  btd  c4;  et 
epigramma  PaJladis  Anthol.  Pal.  V  257.  (Vide  etiam  supra 
p.  48  sq.).  Quid  hoc  cum  Propertio  ?  Deorum  heroumque  ex- 
empla  laudare  et  rhetores  solent  et  Propertius;  quae  si  eadem 
non  sunt,  cur  fontem  putas  communem?  Sed  aliam  eiusdem 
Philostrati  epistulam  GoIInischius  affert,  ubi  unum  redeat  Pro- 
pertii  exemplum,  scilicet  36  (67),  qua  rhetor  mulierem,  ne 
pedum  venustatem  calceis  celet,  hortatur :  outuj  Kai  t#|v  'A<ppo- 
biTnv  TPdqpouciv  ol  2^u)Tpoiq>oi  tt^v  dvacxoOcav  ^k  ttic  GaXdrrTic' 
ouTUi  Kai  Tdc  AeuKiTriribac*)    confert  cum  Propertii  I  2, 15: 

Non  sic  Leucippis  succendit  Gastora  Phoebe 

et  contendit  eidem  elegiae  hunc  locum  deberi,  cui  epistulas 
27  (39)  et  22  (40).   Sed  et  illas  negamus  ex  exemplari  Pro- 


^)  Verba  oGxui  xai  xdc  AeuKtiriribac  Boissonadius  (Philostrati 
epistulae  c.  not.  Olearii  suisque  instructae  1842)  solum  Philostrato 
adscribit. 


Eplstulae  amatoriae  quomodo  cohaereant  cum  elegiis  Alexandrinis.   83 

pertii  petitas,  et  hunc  epistulae  36  (67)  locum  neque  sententia 
neque  verbis  Propertii  similem  dicimus. 

Tota  autem  haec  argumentandi  ratio,  vereor,  ne  recta  non 
sit  Propertium  probare  volumus  totum  carmen  ex  uno  eo- 
demque  fonte  hausisse,  deinde  non  imum  eligimus  Oraecorum 
caput,  quod  eadem  omnia  contineat,  sed  diversa  proferimus, 
quorum  alterum  hanc,  alterum  illam  sententiam  contineat; 
tertium  adiungimus,  quod  uno  verbo  aut  nomine  concinat; 
postremo  haec  omnia  ex  uno  eodemque  fonte  petita  dicimus, 
quoniam  apud  Propertium  coniuncta  legantur,  ipsa  illa  capita 
inter  se  nullo  modo  coniungi  posse  non  curamus.  Hac  certe 
ratione  aut  omnia  probari  possunt  aut  nihil. 

Sed  confert  Gollnischius  initium  Propertiani  carminis 
I  2,  1—3 : 

Quid  iuvat  omato  procedere,  vita,  capillo 

Et  tenues  Coa  veste  movere  sinus, 
Aut  quid  Orontea  crines  perfundere  murra? 

cum  verbis  Philostrati  27  (39) :  6  \xky  Top  KaXXujmciioc  fctai- 
piKOV  et  22  (40):  t6  bk  qpOKoc  Kai  6  KTipoc  Kal  t6  TapavTi- 
vibiov  Kai  ol  dTnKdpTTioi  fiqpeic  Kai  ai  xp^cai  nibax  0at5oc  Kai 
Aatbo^  Kai  'ApicraT^pac  cpdp^aKa.  Et  Propertium  et  Philo- 
stratum  ornamenta  meretricum  (nam  meretrices  Coa  veste  et  un- 
guentis  uti  solent)  enumerare  dicit  At  non  eadem  enumerant  et 
enumerant  omnibus  nota.  Nemo  dubitabit,  quin  hi  loci  vitae 
debeantur.  Quod  confirmatur  Plauti  Mostellariae  248  sqq., 
ad  quos  versus,  quoniam  satis  exposuimus  ex  elegia  I  2  Pro- 
pertii  et  epistulis  27  (39)  et  22  (40)  elegiam  Alexandrinam  re- 
cuperari  non  posse,  nunc  redeamus.  Fortasse  enim  putes  ab 
elegiaco  Romano  et  epistolographo  comoediam  adhibitam  esse. 
Quod  ita  se  habere  negamus ;  nam  Plautus,  Propertius,  Philo- 
stratus  solum  his  sententiis  inter  se  consentiunt:  mulieres 
pulchras  ornamentis  non  egere,  et  meretrices  his  uti  solere. 
Has  autem  apud  plurimos  recentioris  aetatis  auctores  invenies ; 
conferas,  si  tanti  est,  Propertii  11  18,  25,  Ovidii  Art.  Amat. 
I  505  sqq.,  Aristaeneti  11  21:  Kai  q>uc€ujc  auT6cK€uov  £p€u8oc 
^mTp^X^i  Toic  Trapeidic,  ....  ou5fe  crecpavoOceai  coi  Tf|v  k€- 
q)aXf|v  dvaxKaiov,  fiT€  Tnc  k6|uhic  d7roxpu)CTic  auT^. 

6* 


84  M.  Heinemann, 

Hactenas  epistulae  Philostrati,  qaanim  similitudo  cam 
comoediis  locis  communibas  e  vita  samptis  debetur;  nime 
ad  Aristaeneti  epistulas  transeamus,  quaram  nonnnllae  co- 
moediis  tam  cognatae  sunt,  ut  ab  his  aliqua  ratione  pendere 
videantur.  Gum  comoediographi  lenas  meretricibus  impeiitis 
praecepta  dantes  inducant,  et  poetae  elegiaci  Bomani  (Pro- 
pertii  IY5,  Ovidii  Am.  1 8)  sermones  lenarum  imitentar,  Leo') 
putat  Ovidixmi  et  Propertixmi  in  ilUs  elegiis  componendis  car- 
minaelegiaca  Alexandrinarespexisse,  quorum  poetae  comoediis 
fontibus  usi  sint.  Quod  confirmari  Aristaeneti  epistula  1 14, 
quae  ad  idem  argumentum  spectet,  vir  doctissimus  dicit  Puelk 
adulescenti,  qui  nocte  7TapaicXauci6upov  cecinerat,  scribit  non 
cantu  se,  sed  argento  elici  Quamvis  enim  virgo  sit  et  amons 
nescia,  meretricum  vitam  artemque  se  exemplo  maioris  nata 
sororis  didicisse;  quam  ut  optimam  meretricum  magistram 
amatoribus  dicere  Vos  formae,  ego  argenti  cupidi  sumas,  alter 
alterius  desiderio  obsequatur*.  Ipsam  quoque,  si  argentom 
afferat  iuvenis,  satis  paratam  esse. 

Bespondent  aliquo  modo  certe  huic  epistulae  el^iae, 
quibus  lenae  discipulas  suas  vetant  quidquam  praeter  aigen- 
tum  respicere.    Conferas  Propertii  elegiam  IV  5,  53  sq. : 

Aurum  spectato,  non  quae  manus  adferat  aurum. 
Versibus  auditis  quid  nisi  verba  feres? 

et  Ovidii  Amor.  I  8,  57  sq.  61  sq. : 

Ecce,  quid  iste  tuus  praeter  nova  carmina  vates 

Donat?  Amatoris  milia  multa  leges. 
Qui  dabit,  ille  tibi  magno  sit  maior  Homero: 

Grede  mihi,  res  est  ingeniosa  dare. 

cum  Aristaeneti  I  14:  o6t€  aiXbc  ^Taipav  oibc  nporplmyf 
oOt€  Xiipcji  Tic  dqpf  XK€Tai  7r6pvac  dpTupCou  x^P^c*  Kipbex  ^6vov 
bouX€uo^€v,  oi)  6€XT6|ui€9a  )i€Xujb(aic  ....  dXX'  £twt€  iraXat^ 
cuvoOca  TTOpvobibacKdXai  Tr|  db€Xqpf|  K.T.fc  Aut  Propertii 
IV  5,  55  sqq. : 

*)  Plaatinische  Forschungen  p.  132;  vide  etiam  Hoelzeri  disse^ 
tationis  p.  80  sq. 


Epistulae  amatoriae  quomodo  cohaereant  cum  elegiis  Alexandrinis.   85 

'Quid  iuvat  oraato  procedere,  vita,  capillo 
Et  tenues  Coa  veste  movere  sinus?* 

Qui  versus,  Coae  dederit  nec  munera  vestis, 
Hlius  tibi  sit  surda  sine  aere  Ijtbl 

cum  Aristaeneti  I  14:  ji  bl  Kai  ^bovxec  fcpiiTe  *ouk  dmOu- 
jieic,  d)  TTap04v€,  T€vk0ai  fx)vf\ ;  |i€Xpi  xivoc  7Tap0dvoc  Kai  K6pri, 
xd  Tijjv  dvoriTUJV  6v6|iaTa;*  His  rarsus  cum  locis  compares 
in  primis  Plauti  Asinariae  524  sq.: 

Quid  dedit?  quid  deportari  iussit  ad  nos?  an  [tu]  tibi 
Verba  blanda  esse  auram  rere,  dicta  docta  pro  datis? 

quibus  versibus  mater  filiae  praecepta  meretricia  dat  Accedit, 
quod  in  Luciani,  qui  a  comoediis  saepe  pendet,  dialogis  me- 
retriciis  (velut  7)  similia  leguntur. 

Vides  Leonis  sententiam  speciosis  fulciri  argumentis. 
Sed  restat  de  ipsa  Aristaeneti  epistula  dubitatio  quaedam. 
Neque  enim  in  doctrina  lenae,  si  recte  eam  intellego,  totum 
argumentum  versatur,  sed  in  r|0o7rou'qt  virginis  intactae  et 
tamen  corraptae,  neque  de  carminibus,  quae  a  poetis  off eruntur, 
sed  de  solitis  adulescentium  artibus,  quibus  illi  elicere  solent 
puellas,  agitur.  Conferas  velim  descriptionem  lepidissimam  in 
eiusdem  Aristaeneti  epistula  12:  'EcTidpqi  Tf|  irpoT^paiqi  ji^Xiu- 
boOvTi  jLioi  KaTd  Tiva  ct^vujttov  5uo  K6pai  7rpocf^X0ov  k.t.  ?. 
Contraria  quodammodo  res  nostra  epistula  refertur:  incidit 
amator,  qui  aliter  atque  Asclepiades  ille  (Anthol.  Pal.  V  85 : 
O^ibri  7Tap0€viric  k.t.?.)  virginitatem  stultae  infantiae  esse  ceci- 
nerat,  in  puellam  radem  quidem  illam,  sed  saeculi  sui  moribus 
non  minus  excultam.  Inest  in  hac  ipsa  virginis  descriptione  ali- 
quid  acuminis,  quod  saepe  etiam  captaverunt  Francogalloram 
scriptores,  cum  amatorias  componerent  narrationes,  quod  sen- 
sisse  etiam  Paulus  ille  Silentiarius  videtur,  qui  puellam  post 
vim  allatam  hoc  maxime  deflentem  inducit,  quod  nunc  gratis 
florem  suum  largita  sit   (Anthol.  Pal.  V  275,  9.  10): 

1x^tXi€,  vOv  juitv  Ipeiac  6  toi  q)iXov,  i^  fm  ttouXuv 
TToXXdKi  cfic  TraXdiLiTic  xpv^cov  d7TUJ^ocd)iTiv. 

Hi  puellae  mores  ut  explicentur,  sororis  exemplum  et  doctrina 
afferuntur.    Ita,  quae  inter  elegias  et  epistulam  intercedit,  si- 


86  M.  Heinemanny 

militudo  ad  sententiam  communem  ipsamque  vitam  reducitnr. 
Lenae  certe  prosopopoeia  hac  epistula  non  continetur.  At 
inest  in  elegiis  illa  comoediarumque  scaenis.  Certe  atque  ita 
quidem,  ut  et  Ovidius  et  Propertius  contra  se  poetasque  omnes 
ea  praecepta  a  lenis  dari  faciant,  quae  contra  omnes  iuvenes 
dantur  apud  comicos.  Non  tamen  statim  sequi,  ut  elegia 
Alexandrina  intercesserit,  iam  Beitzensteinius  exposuit,  cam 
rhetores  argumenta  prosopopoeiarum  e  comoedia  hausisse  de- 
monstraret,  id,  quod  nos  multis  exemplis  probare  supra  conati 
sumus*).  Novisse  tales  declamationes  etiam  Aristaenetum  pu- 
tamus;  inde  explicamus,  si  quae  sententiae  propius  accedere 
ad  elegiarum  locos  videntur.  Certam  autem  alicuius  comoediae 
scaenam  ab  Aristaeneto  observatam  esse  non  credimus. 

Nunc  ad  epistulam  I  27  Aristaeneti  nos  vertamus ;  quae 
continet  coUoquium  duarum  mulierum,  quae  in  platea  ambulant 
Transit  adulescens  pulcher  et  elegans,  quem  tamen  propter 
nimiam  munditiam  atque  omatum  mulier  spemit  Conferas: 
TTpoc  TTic  'Aq)pobiTTic,  ili  q)iXTi,  ck  ttoGujv  outoci  Trpocdi>ujv 
TrapdpxeTai  Kai  jLiopcpfic  o6k  dqpuuic  Ix^v.  ibc  eOTidpuqpov  t6 
OepicTpiov  Kai  ttoikCXov  raic  dirb  KepKiboc  TP^tqx^^c,  dic  ed|ioucoc 
Tfjv  q)U)vnv  ...  *vf|  Touc  "EpuiTac*,  eiTiev,  'd7rocTplq)0^ai  hi  tov 
v^ov  KaiTiep  6vTa  KaX6v,  8ti  q)ucu)V  auT6c  ^auT6v  ofeTai  jiovoc 
d&^pacTOC  eivai  raTc  TuvaiEi  Kai  7Tpe7T6vTU)c  Tij)  KdXXei  iroOeicGai 
.  .  .  mciij  ToOv  ^pacTf|v  TrapeuboKijyieiv  eu^opq^iqi  Tr|v  dpuj^ivnv 
dEioOvra,  oi6|iev6v  re  KdXXoc  utt^p  KdXXouc  xctpi2^ec9ai,  fidTicrov 
dvTi  ppax^uic  K.  T.  V  Ex  iisdem  causis,  quas  mulier  in  Aristae- 
neti  epistula  I  27  affert,  Ovidius  puellas  vetat  amore  pulchro- 
rum  virorum  inflammari.    Cf.  Art  Amat  III  433  sqq. : 

Sed  vitate  viros  cultum  formamque  professos, 

Quique  suas  ponunt  in  statione  comas! 
Quae  vobis  dicunt,  dixerunt  mille  puellis. 

^)  Sic  parasitorum  quoque  prosopopoeiae  recipiebantor  a  declama- 
toribus  (cf.,  ut  exemplum  afferamus,  epistulas  parasitorum,  quas  Alciphro 
composuit);  deinde  quasi  artes  conficiebantur,  postremo  demonstratur: 
6t\  T^xvn  ^  irapaciTiK/|  (cf.  Luciani  dialogum:  ircpl  irapacCTou  fjroi 
6ti  T^xvii  ^  iTapaciTtK/| ,  Leonem,  Plautinische  Forschungen  p.  133 
adnot.  2). 


Epistulae  amatoriae  quomodo  cohaereant  cum  elegiis  Alexandrinis.   87 

et  ibid.  443: 

Nec  coma  vos  fallat  liquido  nitidissima  nardo. 

Id,  quod  apud  Aristaenetum  et  Ovidium  legimus,  a  comoediis 
fortasse  alienum  non  fuit.    Cf.  Ovidii  Amorum  I  8,  67 : 

Quin,  quia  pulcher  erit,  poscet  sine  munere  noctem! 

et  Luciani  dialogorum  meretricum  VI  4 :  01  bk  Kai  ou  Trdvu 
^opcpfic  eOcpuuic  ?xovTec.  —  Kai  toioutoic  cuTKaGeubeiv  bericei ; 
—  MdXicra,  (b  6uTaTep-  outoi  \xiy/  toi  Kai  TrXeiova  biboaciv 
oi  xaXoi  bi  auTo  |li6vov  KaXoi  GdXouciv  eivai.  Quibus 
ex  locis  colligi  potest  lenam  meretrices  monuisse,  ne  amorem 
pulchris  viris  praeberent,  quod  hi  pulchritudine,  non  pecunia 
vincere  cuperent.  Quam  sententiam  ex  elegiis  Alexandrinis 
in  epistulam  Aristaeneti  fluxisse  GoUnischius  ^)  ex  Tibulli 
elegia  I  8,  9—16 : 

Quid  tibi  nunc  moUes  prodest  coluisse  capillos 

Saepeque  mutatas  disposuisse  comas, 
Quid  fuco  splendente  genas  omare,  quid  ungues 

Artificis  docta  subsecuisse  manu? 
Prustra  iam  vestes,  frustra  mutantur  amictus 

Ansaque  compressos  colligat  arta  pedes. 
Hla  placet,  quamvis  inculto  venerit  ore 

Nec  nitidum  tarda  compserit  arte  caput 

et  Pauli  Siientiarii  epigrammate  Anthol.  Pal.  V  228: 

EiTT^  Tivi  TrX^Eeic  In  pocrpuxov,  f\  tivi  x^ipcxc 

Oaibpuveeic  6vuxujv  d|iq)iTe^ujv  dKiba; 
Elc  Ti  bk  KOciLiriceic  dXiavGei  q)dpea  k6xXw, 
MriK^Ti  Tfic  KaXflc  ^tT^c  iibv  'Pob67nic; 
"O^^aciv  ofc  Tob^TTTiv  ou  b^pKO|iai,  oub^  qpaeivfjc 
O^TTOC  Ibeiv  dOeXuj  xP^ceov  *HpnT6XTic. 
probare  studet    Si  epigramma  Pauli  totum  totamque  Tibulli 
elegiam  inspicies,  similitudo,  quam  deprehendere  sibi  videtur 
vir  doctus,  elabetur.  Paulus  enim,  quia  Rhodope  amata  procul 
sit,  se  non  iam  ornamentis  uti  velle  affirmat;  TibuUus  exponit 
studium  formae  Maratho  ad  araorem  Pholoae  impetrandum 


*)  'Quaestiones  elegiacae*  p.  66.  67. 


88  M.  Heinemann, 

nihil  prodesse.  Hac  una  in  re  inter  se  consentiunt,  quod 
amatoris  cultum  describunt^);  ipsa  sententia  communis  est; 
lcn  taP}    ut  ait  Charito  YI  4,  Ibiov  {puiroc  t6  qpiXdKoc^ov 

(cf.  Aristaeneti  I  27 :  imx  Kat  toCt6  T€  toO  (puiTOC  (biov 

t6  ccpobpa  ireiOeiv  touc  ^pujvTuc  im^eXuic  &ya)f  •  5iaKoc^€Tc6ai). 
Aristaeneti  autem  epistula  et  argamento  et  sententiis  a  H- 
buUo  Pauloque  Silentiario  tantum  recedit,  ut,  quomodo  ex  his 
elegia  recuperari  possit,  equidem  non  yideam.  Immo  ne  OTidii 
quidem  loco  Artis  Amatoriae  in  433  sqq.  et  Aristaeneti  epi- 
stnla  1 27  inter  se  collatis  hoc  effici  crediderim.  Potuit  certe 
inter  lenarum  praecepta  et  in  comoedia  et  in  vita  hoc  quoque 
ferri,  ut  meretrices  vitarent  viros,  qui  sibi  nimis  belli  vide- 
rentur.    Nihil  inde  sequitur. 

Transeamus  ad  Aristaeneti  epistulam  1 18  et  Tibulli  ele- 
giam  1 8,  29  sqq.,  ex  quibus  Wilhelm  ^)  elegiam  Alexandrinam 
restituere  vult;  putat  enim  auctorem  iliius  elegiae  lenarum  illa 
praecepta,  ne  meretrices  naturam  secutae  iuvenibus  pulchris 
magis  faveant,  in  contrarium  vertisse;  inde  pendere  et  Ti- 
buUum  et  Aristaenetum.  Locos  inspiciamus  ipsos.  Tibulli  I 
8,  29  sqq.: 

Munera  ne  poscas:  det  munera  canus  amator, 

Dt  foveat  molli  frigida  membra  sinu. 
Carior  est  auro  iuvenis,  cui  levia  fulgent 

Ora  nec  amplexus  aspera  barba  terit 

^)  Fecit  hoc  certe  comoedia,  fecerant  rhetores.  Gf.  Menandri  fa- 
bulae,  *OpTf\  quae  inscribitur,  fragmentum  (Comic.  Attic.  fragm.  ni 
p.  105,  363  ed.  Kock) : 

Ka(TOi  v^oc  ttot'  ^€v6|uitiv  k&t^,  T^vai, 
'AXX'  oOk  dXoO^fiv  irevrdKic  Tftc  fm^pac 
T6t'  •  dUd  vOv.  oObi  x^<^^i^*  «^xov  •  dXXd  vOv. 
Oi)bi  luiOpov  elxov '  dXXd  vOv.   Kal  pd^fo^ai, 
Kal  irapaTiXoOiLiai  vf|  A(a  Kal  Tcvfjco^ai 
KTi^ciiriroc,  oOk  &vepuiiToc  iv  6X(T(fi  XP^'^^^- 
et  Scipionis  Africani  fragmentum  apud  Gellium  VI  (VII)  12,  5  servatum: 
'Qui  cotidie  unguentatus  adversnm  speculum  ornetur,  cuius  supercilia 
radantur,  qui  barba  vulsa  feminibusque  subvulsis  ambulet,  ....  eumne 
quisquam  dubitet,  quin  idem  fecerit,  quod  cinaedi  facere  solent?* 
•)  Philologus  60  (1901)  p.  684  sq. 


Epistulae  amatoriae  quomodo  cohaereant  cum  elegiis  Alexandrinis.   89 

Huic  tu  candentes  umero  suppone  lacertos, 
Et  regum  magnae  despiciantur  opes. 

conferas  cum  Aristaeneti  epistula  1 18,  qua  meretrix  alteram, 
quae  solis  formosis  et  iuvenibus  obsequatur,  laudat:  TTtep- 
€ubai|iiov£Tc  £pu)Ta  q)iX6KaXov  euTuxoOca  Kai  jLHi^evi  Trapd  t6 
fjfeicTov  bouXeuovra  irXouTifi.  del  ToOv  toTc  dv  fiXiKi<)i  Trpoc- 
Tp^X^ic,  oTa  TToOeivoTc  dpacTdic  cuvfibec6ai  pouXojidvri,  Kai  toTc 
dKjidZIouci  x^xip^ic  Kai  jieipaKtoic  djpa'i2Io|i£voic  euq)paivr) 
cuvoOca  .  .  .  Touc  bi  TrpecPuTac  iravTeXujc  dTepneTc  Kai  Tr6p- 
puiGev  d7roq)euTeic,  Kdv  tic  t^Pujv  irpoTeivri  TavTdXou  6r|- 
caupouc  K.  T.  ^.  Atque  hoc  recte  Wilhelm  animadvertit  op- 
posita  haec  esse  ienarum  praeceptis  artique  meretriciae  *). 
Eortasse  addere  possis  aliqua  ratione  haec  cum  comoedia  co- 
haerere,  quae  non  solum  saepius  rivales  apud  meretiices  senes 
facit  iuvenum,  sed  interdum  etiam  lenarum  praeceptis  probos 
sermones  puellarum  opponit,  id  quod  apud  Plautum  in  Mostel- 
laria  I  3  legimus  (quo  loco  Philematiura,  quamquam  Scapha 
eam,  ut  meretrices  facere  solent,  amore  multorum  virorum 
uti  iubet,  se  Philolachi  semper  fidam  manere  velle  exponit). 
Ipsi  autem  Aristaenetus  et  Tibullus  adeo  diversa  tractant  ar- 
gumenta,  ut  de  communi  eorum  fonte  equidem  non  cogitem, 
nedum  elegiam  utrique  ante  oculos  versari  dicam. 

Priusquam  de  cognatione  comoediarum  et  epistularum 
amatoriarum  agere  desistamus,  de  persona  magistri  rerum 
amatoriarum  breviter  disseramus.  Quam  elegiis  Alexandrinis 
deberi  Leo  et  Biirgerus*)  contendunt;  quarum  auctores  loco 
lenarum,  quae  in  comoediis  meretrices  artem  suam  docebant, 
se  ipsos  poetas  vel  alias  personas,  ut  deos  adulescentibus  et 
puellis  consilia  dantes,  induxisse  viri  docti  putant.  Conferunt 
autem  Aristaeneti  epistulam  I  4,  qua  adulescens  rerum  ama- 
toriarum  peritus  magistram  imperiti  se  praebeat :  cu  6t  toutujv 
fiTreipoc  fTi.  dXX'  ^ttou  Kai  |Lidv6ave  Kal  cuva7r6Xaucov  dpujTiKiji 

i)  Quod  confirmat  Lucianus  (cf.  Dialog.  Meretric.  VII  2),  quo 
loco  mater  filiae,  quae  amore  pulchri  et  pauperis  adulescentis 
inflammata  sit,  accurate  exponit  hoc  facere  non  meretricum  esse. 

*)  Leo,  Plautinische  Forschungen  p.  132;  Bttrger,  De  Ovidii  car- 
minum  amat.  inventione  et  arte  p.  118  sqq.;  vide  supra  p.  5  sq. 


90  M.  Heinemann, 

bibacKdXqj'  toOto  xAp  t6  ^dOnfia  irap'  6vnvoOv  itoiovpai 
6€tv6TaToc  eivai  et  Tibullam,  qui  antea  Priapum  artem  ama- 
toriam  profitentem  fecerat,  I  4,  75  sqq. : 

vos  me  celebrate  magistram, 
Quos  male  habet  multa  callidus  arte  puer. 
Gloria  cuique  sua  est:  me,  qui  spementur,  amantes 
Consultent:  cunctis  ianua  nostra  patet 

et  Propertii  1 10,  14,  qua  elegia  Propertius  Cynthia  magistra 
usus  amico  GaUo,  quomodo  amorem  amatae  sibi  conservet, 
consilia  dat,  et  eiusdem  Propertii  11  34,  50.  Hanc,  qaae  na- 
turae  elegiae  optime  responderet,  partem  suscepisse  Ovidium, 
cum  tribus  libris  artem  amandi  doceret 

Multa  insunt  in  his,  quae  mihi  arrideant,  et  personam 
magistri  quasi  soUemnem  esse  in  omni  genere  amatoriae  scrip- 
tionis  minime  negaverim.  Sed  hac  ipsa  re  impedior,  ne  nimis 
cupide  omnia  elegiis  Alexandrinis  adscribam.  Ars  amatoria 
anonymi  poetae  versibus  heroicis  scripta  laudatur  ab  Herodico, 
Cratetis  sectatore  (AthenaeiV219  csqq.).  Ref ert  Socrates  artis 
amatoriae  praecepta,  quae  ab  Aspasia  acceperit  (conferas 
Reitzensteinium  in  Encyclopaedia  Pauly-Wissowa  VI  p.  103  et 
Theodorum  Bergk,  Poetae  lyrici  Graeci  H  p.  288) : 

ZujKpaTcc,  ouK  SXaGk  jLie  tt60uj  brixOcic  q)peva  Tf|v  ci^v 
TTaiboc  Aetvojuidxiic  Kui  KXeiviou.  dXX'  uTrdKoucov, 
Ei  pouXei  coi  ?x€iv  eu  TiaibiKd '  }xr\b^  dmGriajc 
'Att^Xiu,  dXXd  TTiGoO'  Kai  coi  iroXu  peXTiov  fcrai 

K.  T.  L  Conf eras  verba  argumenti :  KuvriTei  oOv  6  KaXdc  ZuiKpd- 
Tiic  ^pujTO&i2>dcKaXov  ?x^v  Tf|v  MiXnciav. 

Personam  magistri  amoris  iam  discipulis  Socratis  notam 
esse  e  Platonis  convivio  201 D,  quo  Diotima  magistra  Socratis 
inducitur:  ii  bf)  kuI  i^i  rd  ^puiTiKd  ibibaSev  et  Xenophontis 
Memorab.  ni  11,  ubi  Socrates  Theodotam  docet,  concludi 
potest  (cf.  Btirgeri  libelli  p.  119).  Recentiorum  philosophorum 
ipujTiKoi  X6toi  pariter  atque  rhetonim  declamationes  perierunt 
Sed  in  fabulis  romanensibus  rursus  magistrum  artesque  amandi 
invenies,  velut  apud  Achillem  Tatium  I  9.  10  Clinias  amicum 
docet,  quomodo  amorem  puellae  sibi  conciliare  possit  Atque 


Epistulae  amatoriae  quomodo  cohaereant  cum  elegiis  Alexandrinis.   91 

saepius  quidem  cam  Ovidii  praeceptis  ille  consentit,  sed  in 
communibus  locis,  ex  quibus  de  fonte  nihil  concluditur  ^). 
Talia  igitur,  si  in  epistulis  leguntur,  possunt  etiam  romanen- 
sibus  fabulis  deberi,  si  in  elegia  aut  illis  aut  declamationibus^). 

*)  Conferas  Ovid.  Art.  Amat.  I  613  sq. : 

Nec  credi  labor  est.  Sibi  quaeque  videtur  amanda. 
Pessima  sit,  nuUi  non  sua  forma  placet. 
et  Achill.  Tat.  I  9 :  6^€i  ydp  ^Kdcni  tiDv  irapO^vujv  elvai  koXiP)  Kal  q>i- 
Xou|idvr)  xaipei  Kal  ^iraivci  xf^c  iiiapTupiac  xdv  qpiXoOvra.  kAv  \ii\  q^iXi^ici^ 
Tic  aOT/|v,  oCttui  Tr€Tr(cT€UK€v  elvai  KoXif].  2v  oOv  coi  Tiapaivu)  |ui6vov, 
dpdcOai  TTicTeucdTiu,  Kal  Tax^iuc  C€  vii^i^ceTai  et  eiusdem  Ovidii  Art. 
Amat.  I  673/74 : 

Vim  licet  appelles,  grata  est  vis  ista  puellis: 
Quod  iuvat,  invitae  saepe  dedisse  volunt. 
et  Achillis  Tatii  1 10:   kAv  )xiy  TrpocQ  tic  cuv9/|Kri  Tf^c  TrpdEeujc,  ttoX- 
XdKic  hi  Kal  dKoOcai  Trp6c  t6  ^pfov  dpx^iaevai  OdXouci  pidJ^ecOai  boKeiv 
et  Art.  Amat.  II  345  sq. : 

Fac  tibi  consuescat:  nil  adsuetudine  maius, 
Quam  tu  dum  capias,  taedia  nuUa  fuge! 
et  Achill.  Tat.  I  9 :  m^tictov  ydp  ^ctiv  ^(p6biov  elc  TreiOii)  cuv€xi?|C  Trp6c 
^pwiui^vriv  6^iX(a   (conferas  Rohde,   Der  griechische  Roman*  p.  512 
adnot.  4). 

')  Breviter  de  epistula  I  24  Aristaeneti  agamus,  qua  meretrix, 
quae  unum  amatorem  aliis  praefert,  scribens  inducitur.  Meretrices,  quae 
hoc  more  utimtur,  in  comoediis  inveniri  ex  Plauti  Mostellaria  I  3 
colligi  potest.  Prima  parte  epistulae  Aristaenetus  amatores  repulsos 
querentes  inducit  se,  quamvis  divites,  ab  amatore  paupere  superatos 
esse.  Similiter  atque  Aristaenetus  Charito  fabularum  romanensium 
scriptor  adulescentes,  qui  graviter  ferunt,  quod  a  Callirrhoa  propter 
Chaeream  spreti  sint,  loquentes  inducit.  Cf.  Aristaenetum  I  24 :  Trap6v 
Tdp  coi  xpni^^^^iZieceai  rrap*  fmuiv,  ClTrepop^c,  rrpoiKa  hi  |i6vip  tCJj  AOcibi 
Tf)v  cf|v  ^Kb^bujKac  djpav,  koI  oObd  KoXifi  iieipaKdu  *  oOtu)  ^dp  6tv  f|v  q>o- 
pr]T6v  ^v6c  Hrfoy  eCiTrperroOc  fiTTdcBai  TocoCrrouc,  col  b'dv  tux6v  cuv^t^u) 
Tic  ^puJTiK6v  KdXXoc  6|Liaxov  TrpoKpivoiicr)  xPHMdTUJv  et  Charitonem  I  2 : 
el  |Li^v  Tic  il  f||biiDv  giplMCv,  oOk  Av  iIjpT(c6riv  ...  6  b^  Tr6pvoc  Kal  rr^vric  Kal 
^ribev6c  Kpe(TTU)v  PaciXdujv  dTU)vica|Li^vu)v  aC>T6c  dKOviTl  t6v  cr^qpavov 
flpoTO.  Quamquam  singulis  in  rebus  scriptores  dissentiunt  —  adu- 
lescentes  Aristaeneti  puellae  persuadere  student,  ut  amore  Lysidis  de- 
sistat,  Charitonis  consulunt,  quomodo  Chaeream  a  Callirrhoa  separent 
— ,  tamen  cognatio  quaedam  inter  epistulam  et  fabulam  romanensem 
conspicitur;  nam  epistolographus  et  scriptor  fabulae  romanensis  pro- 
sopopoeiam  amatorum  divitum,  quibus  pauper  et  humihore  loco  natus 
adulescens  ab  amata  puella  praelatus  est,  componunt. 


92  M.  Heinemann, 

Bestat  unum  idque  frigidissimum  Agathiae  epigramma 
AnthoLPal.  V216: 

Ei  qptXtec,  \if\  irdjuiiTav  {nroKXacd^vra  xoi^<S^cci}C 

6u^6v  6Xic9r|pffc  S^ttXcov  iKectnc, 
'AXXd  Ti  Kai  q>pov4oic  CT€Tavif)T€pov,  Sccov  dpuccat 

'Oq)puac,  Sccov  i5€iv  pX^jbi^aTi  (p€ibofx£vui. 
"EpTOV  Tdp  Ti  TwvatEiv  {iTr€pq>idXouc  d6€pt2l€tv 

Kal  KaTaKaTXd2l€iv  tujv  fiTOV  oiKTpoTdTuiv. 
K^voc  6'  dcrlv  fiptcTOC  4pu)TiK6c,  8c  Td5€  ^iE€i 

OiKTOV  ?x^v  6XiTr|  £iiv6v  dTTivopir), 

quo  ille  praescribit,  quaiis  debeat  esse  aroator.  Sed  neque  cum 
Bomanorum  poetarum  elegiis  ille  consentit  neque  est,  cur 
onmia  praecepta  Ptu)q)€Xfi,  quae  in  recentissimis  epigrammatiii 
inveniuntur,  ex  elegiis  derivata  credamus. 

Hucusque  nullam  invenimus  epistulam,  quae  ex  elegia 
Alexandrina  necessario  videatur  repetunda. 

§2. 
Nunc  epistulas  Phiiostrati  et  Aristaeneti  cum  epigrammatis 
comparemus  et  memores,  quid  supra  (p.  69  sq.,  71  sq.)  de  natura 
epigrammatis  statuerimus,  incipiamus  a  Philostrati  epistnla 
2  (30) :  T]ino}xq>&  coi  CT€q)avov  <i66ujv,  oi)  ci  timiIiv,  . . .  dXX'  aO- 
Toic  Tt  xo(pi^oiLi€voc  Toic  (^66oic,  tva  iii\  ^apavOQ.  Qua  cmn 
epistula  conferas  epigrammata,  ut  Anthol.  Pal.  Y  91: 

TT^ILiiTUj  cot  fiupov  f)bu,  Mupiu  Trap^xujv  x<ipiv,  ou  coL 
AuTTi  Tdp  ^uptcai  Kat  t6  fiupov  buvacat. 

et  V  90  poetarum  incertoram.  Vides  Philostrati  epistolium  epi- 
gramma  esse  soluta  oratione  conscriptum,  epigramma  brevem 
epistulam  disticho  inclusam.  Talibus  epistulis  Crinagoram  alios- 
que  poetas  dona  saepe  prosecutos  esse  supra  vidimus.  Non 
miramur  rhetorem  in  his  eodem  stUo  utL 

Sequatur  iam  Philostrati  epistula  54  (58),  quae  cum  Ovidii 
elegia  (Am.  11 15)  et  nonnullis  epigrammatis  bene  congruit;  qua 
ex  re  fortasse  concluserit  aliquis  exemplar  commune  elegiam 
Alexandrinam  fuisse.  Argumentum  huius  epistulae  et  illonmi 
carminum  hoc  est:  amator  amasiam  dono,  quod  ille  mittit, 


I 


Epistulae  amatoriae  quomodo  cohaereant  com  elegiis  Alexandrinis.    93 

uti,  quasi  id  amator  ipse  sit,  iubet  Gonferas  Philostrati54(58): 
ei  xdfi^  q>€UT€ic,  dXX'  uiT6b€£ai  kSv  tq  pdba  dvr'  i\xo\j.  mi 
cou  54ofiat  )if|  CTcqpavoOcOai  ^6vov,  dXXd  xai  Koi^n^^vai  iir' 
auTwv  . . .  dv€T€iXd^riv  auTOic  Kai  Tf|v  b€iprjv  cou  (piXf)cai 
Kai  ToTc  ^acToic  diT€X9€iv  Kai  dvbpicacGai,  dv  £q>Qc  .  .  . 
(b  ^aKdpia,  o'tav  TuvdiKa  iT€ptpdXX€tv  |Li^X€Te  dXXd  &€r)6iiT€  auTf^c 
uiT^p  dfioO  Kai  Trp€Cp€ucaT€  Kat  TT€icaT€,  iay  bi  TrapaKour),  Ka- 
TaKaucaT€  et  Ovidii  11 15,  quae  elegia  anulum,  quem  poeta 
amatae  donat,  sequitur;  cf.  1.  3.  4.  7 — 9.  11.  12: 
Anule,  formosae  digitum  vincture  pueliae, 
Munus  eas  gratum;  te  laeta  mente  receptum 

Protinus  articulis  induat  illa  suis; 
Felix,  a  domina  tractaberis,  anule,  nostra. 
Inyideo  donis  iam  miser  ipse  meis. 

0  utinam  fieri  subito  mea  munera  possem 

Tunc  ego  te  cupiam,  domina,  et  tetigisse  papillas 
Et  laeyam  tunicis  inseruisse  manum. 
et  23sqq.: 

Me  gere,  cum  calidis  perfunderis  imbribus  artus, 

Damnaque  sub  gemma  fer  pereuntis  aquae; 
Sed,  puto,  te  nuda  mea  membra  libidine  surgent, 
Et  peragam  partes  anulus  ille  viri. 
Uterque  igitur  scriptor  dona,  quae  mittit,  alloquitur,  uterque 
iis  inyidet   Hic  orat,  ut  puella  rosas  loco  amatoris  accipiat 
imperatque,  ut  illae  muneribus  yiri  fungantur.   Oyidius  sen- 
tentiam  eandem  paulo  aliter  tractat;  se  ipsum  anulum  esse 
fingit  exponitque,  quid  faceret,  si  anulus  esset  Ut  cognoscamus, 
unde  hoc  argumentum  fluxerit,  epigrammata,  quae  in  eadem  re 
yersantur,  respiciamus.  Primum  incerti  poetae  AnthoLPal.  V84: 
E!9€  (i66ov  T€v6|iriv  u7T07T6pq)upov,  8q)pa  ^€  x^pciv 
'Apca|idvr|  xcipicri  CTTiG^ct  xiovdoic'), 

^)   Quod   argumentum  inter   Ix^Xia  iam  invenitur;  cf.   Bergk, 

Poetoe  lyrici  Graeci*  1882  III  p.  649, 19: 

Et6€  XOpa  KaXf|  Y€vo(miiv  ^cq^avxivii, 

Kai  ine  KaXoi  Tratbcc  q>^poi€v  Aiov{iciov  ^c  x<^pov. 

et  20: 

ET6*  &Trupov  KaX6v  T€vo(|uir|v  in^a  xpt^c(ov, 

Ka{  )i€  KaX^  f\)yi\  fpopoir]  Ka6ap6v  6e|yi^vr|  v6ov. 


94  M.  Heinemann, 

deinde  Stratonis  AnthoL  PaL  XH  208 : 

EuTUx^c,  ob  (pGov^u),  pipXibiov  r^  jid  c'  dvaTVOiic 

TTaTc  Tic  dvaOXiPei,  irpoc  xd  T^veia  nGdc* 
'"H  Tpuqpepoic  cqpiT^ci  irepl  xrfXeav,  f|  xaTd  \xx\p(jjy 

EiXrjcei  bpocepujv,  (b  |LiaKapiCT6TaT0V 
TToXXdKi  q)oiTiiceic  OTroKoXTriov,  V\  irapd  biqppouc 

BXriG^v  ToX^rjcetc  K€iva  OiTeiv  dqp6pujc. 
TToXXd  b'  iy  ^peMiij  irpoXaXriceic  •  dXX'  uirip  ^^uiv 

XapTdpiov,  b^ojLiai,  TruKv6Tep6v  ti  XdXei. 

Epigramma  AnthoL  Pal.  V  84,  qnod  satis  vetustum  videtur, 
et  propter  illam  scolioTOm  similitudinem  ex  longiore  carmine 
depromptum  esse  vix  potest,  sententiam  breviter  atque  apte 
exprimit  Dilatat  argumentum  Strato  atque  in  obscoenum  de- 
torquet,  idemque  faciunt  Ovidius  et  Ovidio  paulo  quidem 
verecundior  Philostratus.  Nihil  tamen  obstat,  quominus  epi- 
grammata  illos  imitari  dicas.  SimiUs  fere  ratio  inter  Philodemi 
epigramma  AnthoL  Pal.  XI  30  et  Ovidii  elegiam  Am.  III  7 
intercedere  mihi  videtur;  quod  argumentum  Philodemus  sex 
versibus  absolverat,  Ovidius  ad  octoginta  quattuor  producit 
Epigrammatum  sententias  atque  sermonem  invenimus 
etiam  in  Philostrati  epistula  11  (48),  qua  Amorem  magis  quam 
amatum  puerum  allocutus  vim  et  naturam  dei  depingit:  per 
oculos  influxit^),  hinc  igitur  etiam  abscedere  poterit  atque 
ad  alios  transvolare,  sed  restat;  cumflamma  comparatur,  quam 
homines  extinguere  frustra  conantur.  Si  quis  aquam  apporta- 
verit,  ipsa  aqua  amore  uretur.  Conferas  epistulam  11  (48):  Kd 
Tic  6  Kaiv6c  d|iTrpriC|i6c ;  Ktvbuveuuj,  aiTtXi  ubujp  *  KOtjiiZIet  b'  oObeic, 
8ti  to  cpecTiiptov  ic  TauTTiv  Tf|v  qpX6Ta  dTropdiTaTOv,  elTe  ^k  tniTTic 
KO|uit2[ot  Ttc,  efre  ^k  iroTaMOu  XajLipdvot*  Kai  Tdp  auTd  t6  Obuip  6ir' 
SpujTOC  Kderat  et  Meleagri  epigramma  AnthoL  PaL  XTT  81: 

YuxairdTat  buc^pujTec,  8cot  qpX6Ta  Tdv  qptX6iTatba 
OTbaTe,  toO  mKpou  TtucdjLievot  jit^XtTOC, 

Yuxpov  ubuip  vii|;at,  n;uxp6v,  Tdxoc,  fipTt  TaKeioic 
'Ek  xi6voc  tt|  'fir|  xeiTe  irepl  Kpabiij. 

^)  Gonferas  Platonis  Phaedram  251b:  beEd|yi€voc  t^P  toO  xdXXouc 
T^v  dtroppoi^v  bid  tuiv  6|yifidTiuv  ^eepimdver). 


Epistulae  amatoriae  quomodo  cohaereant  cum  elegiis  Alexandrinis.    95 

'H  T^p  ibeiv  EiXriv  Aiovuciov.  dXX',  6|i6bouXoi, 
TTpiv  vtiaOcai  arXdTXVwv,  rrOp  dir'  ^jyieO  cP^ccrre^). 

Quamquam  Philostratus  et  Meleager  sermone  bene  inter  se 
congruunt,  tamen  epistolographum  ex  hoc  ipso  epigrammate 
hausisse  nego;  Meleager  rhetoras,  poetas  Philostratus  aemu- 
latur,  iisdem  uterque  gaudet  argutiis  eodemque  sennonis  fuco. 
Idem  fere  argumentum,  quod  epistulae  11  (48),  est  etiam 
insequentis  Philostrati  epistulae,  qua  se  expugnatum  ab  Amore 
dicit  oculisque  maledicit,  qui  ignem  hunc  primi  transmiserint 
Iterum  Meleager  similia  praebet,  etsi  verbis  magis  ab  epistolo- 
grapho  recedit;  conferas  Philostrati  12  (51):  outuj  xai  6  fpwc 
Tf|v  Tujv  6qp0aX|biuiv  dKp67ToXiv  <KaTaXa|Lipdv€i>  .  .  .  f\cuxf\  Kai 
KaTd  |iiKp6v  eic  tt^v  ipuxtlv  JcbueTai  ...  Td  b'  SmLxaTa,  ^Trei 
TTpujTa  cuviT]ci  KoXXouc,  bid  toOto  fidXicTa  Kai  KdcTai  k.  t.  ?.  et 
Anthol.  Pal.  XII  83^  Meleagri  epigramma : 

Ou  ^'  iTpuicev  "Epujc  t6Eoic,  ou  XajHTrdJ)'  dvdniac, 
'Qc  Trdpoc,  ai0oji4vav  0fiKev  Otto  Kpabiqi* 

ZuTKUjjuiov  bk  TT60oia  qp^pujv  Kuirpiboc  jiupoqpeTT^c 
Oaviov,  dKpov  djLioTc  6jui|uiaci  TiOp  ?PaXev 

'Ek  hi  |Lie  qpeTTOC  ?TriHe.  t6  bi  Ppaxu  qpaviov  iiiqp0Ti 
TTOp  ireuKTic  Tfj  VQ  Kai6|ievov  Kpabiqi^). 

Nunc  ad  Aristaeneti  epistulas  transeamus,  quarum  una 
pars  ab  epigrammatis  ipsis,  altera  ab  iisdem  exemplaribus  atque 
epigrammata  pendere  videtur.  Atque  epistula  quidem  11 11,  cui 
quaedam  sunt  similitudines  cum  Ovidii  elegia  Am.  11  10  et 
cum  epigrammatis  quibusdam,  et  Biirgerus*)  et  GoUnischius*) 

*)  Cf.  etiam  Portii  Licini  fragmentum  (Fragmenta  poetarum  Ro- 
manorum  ed.  Baehrens  p.  278) : 

Gustodes  ovium  teneraeque  propaginis,  agnum, 
Quaeritis  ignem?  ite  huc.  Quaeritis?  ignis  homost. 

Si  digito  attigero,  incendam  silvam  simul  omnem, 
Omne  pecus  flammast,  omnia,  qua  video. 

■)  Meleager  de  Dioscoride  (Anthol.  Pal.  V  138)  pendet,  qui  primus 
captae  urbis  (Troiae)  incendium  cum  suae  mentis  incendio  contulerat. 
Inde  explicatur  etiam  Philostrati  epistula. 

•)  'De  Ovidii  carminum  amatoriorum  inventione  et  arte'  p.l4 — 16. 

*)  'Qnaestiones  elegiacae'  p.  68 — 70. 


96  M.  Heinemann, 

usi  sunt  ad  elegiam  Alexandrinam  recuperandam.  Certe  ab 
eadem  sententia  proficiscuntur  et  Ovidius  et  Aristaenetus.  Con- 
feras  Ovidium  H  10,  1.  2 : 

Tu  mihi,  tu  certe  memini,  Graecine,  negabas 
Uno  posse  aliquem  tempore  amare  duas 

et  Aristaenetum  n  11:  dpouX6miv  cfTrep  016 v  t€  f\y  xouc  ipw- 
TiKOuc  fiTraviac  bi€pujTf|cai  xaB'  ?KacTOv,  €f  nc  auToiv  ^a^- 
<poTepKu)v  u<p'  ?va  xaipov  buoTv  7T€pnT^7rTujK€  qpiXTpoic 
Quod  fieri  posse  Ovidius  et  ApoUogenes,  quem  Aristaenetus 
scribentem  facit,  affirmant,  cum  dicunt  se  ipsos  amore  duarum 
mulierum  deperisse.   Conferas  Ovidii  II  10,  3.  4: 

Per  te  ego  decipior,  per  te  deprensus  inermis, 
Ecce,  duas  uno  tempore  turpis  amo 

et  Aristaeneti  11  11,  quo  ApoUogenes  se  uxorem  suam  et 
aliquam  meretricem  simul  amare  narrat:  tfOj  tap  ^raipac 
dpiliv  TTpoc  dTTaXXuTT^v  toO  7t69ou  (outuj  Tctp  df»Mnv)  cuv^Iumv 
cu)q)povi  Tct^eTQ,  kui  vOv  ttic  T€  TT6pvnc  oibiy  fJTTOV  dpuj,  K(ri 
6  Tf\c  6|Lio2[uTou  7Tpoc€T40Ti  jioi  7t69oc.  Ab  Ovidio  et  ab  Aristae- 
neto  amator  cum  nave  vel  gubematore  eius,  cui  venti  secam 
pugnantes  imminent,  comparatur.   Gf.  Ovidii  U  10,  9  sq. : 

Errant  ut  ventis  discordibus  acta  phaselos 
Dividuumque  tenent  alter  et  alter  amor. 

et  Aristaeneti  n  11 :  foiKa  toOv  KuP€pvr|Trj  utto  buoiv  nv€u^d- 
TU)V  dTT€iXrmM^vijp,  ToO  }xkv  ?v9€V  ToO  bi  2v9€V  4cTnK6TOC  Kui  mpi 
Tfic  veibc  |iaxo|i4vujv,  im  TdvavTia  imfev  Trjv  9dXaccav  uj9ouvtu)V, 
^tt'  d|iq)6T€pa  bh.  Tf|V  juiiav  vaOv  dXauv6vTUJv.  Cum  Ovidii  elegia  et 
Aristaeneti  epistula  multis  rebus  inter  se  consentiant,  viri  docti 
elegiam  Alexandrinam  utriusque  fontem  fuisse  putant,  prae- 
sertim  cum  apud  Theophylactum  Simocattam  epist  39  similia 
legantur :  06  buvacai  SdTiboc  Kui  FaXaTeiac  ipdv.  ou  T€^axiC€Tai 
7t69oc  •  ol  Tdp  "Epurrec  ou  ^epiZiovTai.  dXX'  oibk  bmXoOv  flv  dvcTKoic 
t6v  ?pUJTa-  djc  Tdp  f\  V\  buo  f\\io\c  ou  buvaTUi  9dXTT€c9ai,  oOtu) 
^ia  ipuxn  budboc  irupcuiv  dpuiTiKdiv  ouk  dv^x^Tat  Qua  epistula 
Theophylactus  negat  animam  alicuius  hominis  amore  duplici 
inflammari  posse;  cognoscimus  igitur  hunc  ab  Aristaeneti 
sententia  dissentire.   Conf eras  Aristaenetum  11  1 1 :  dXX'  €l9€, 


£pistulae  amatoriae  quomodo  cohaereant  cmn  elegiis  Alexandrinis.   97 

KaOdTrep  biTToi  'EpiuTec  T^jiifl  cuvo)uiiXoOvt€C  dvbiaiTujVTai  ipuxfl, 
ouTuj  2[TiXoTUTTiac  x^P^c  cil  TwvaTK€c  cuvif)K0uv  dXXrjXaic  et 
Theophylacti  Simocattae  ep.  39:  inia  \\fvxi\  budboc  Trupcuiv 
^pumKijJv  ouK  dv^x^Tai.  Eodem  modo  Theophylacti  epistula 
ab  Ovidii  elegia  differt,  qui  contendit  amorem  dividi  posse. 
Cf.  Ovidii  el.  H  10,  10 : 

Dividuumque  tenent  alter  et  alter  amor 

et  Theophylacti  Simocattae:  ol  Tdp^EpwT^c  ou  ji^piCovTai. 
Ut  elegiam  horum  locorum  fontem  esse  probaret,  con- 
tulit  Biirgerus  Philodemi  epigramma  Anthol.  Pal.  XII  173  (H 
ed.  Eaibel): 

Armu)  |i€  KT€(v€i  Kai  6€pfitov '  f\  ^kv  ^Taipri 

An|iU)  •  f\  6'  oOttuj  Kuirpiv  dTricrajLi^vri. 
Kai  TTic  iitv  ipauw,  Tfic  6'  ou  Gdjuiic.  ou  \i&  cl,  KuTrpi, 

06k  oib'  ¥\y  €i7T€iv  hei  ^e  7to0€ivot€ptiv. 
Ariiiapfou  XdHuj  Tf|v  TiapOdvov  ou  t^P  ^TOifia 

BouXo]iat,  dXXd  iroGui  irdv  t6  q)uXacc6|i€vov. 

Sed  suo  iure  iam  Gollnischius  negavit  similitudinem,  quae 
intercedit  inter  epigramma  Philodemi,  elegiam  Ovidii,  epistulas, 
tantam  esse,  ut  fons  commimis  restitui  posset  Quod  in  pnmis 
ex  versibus  5  et  6  Philodemi  epigrammatis  intellegitur;  epi- 
grammatographus  enim  amorem  virginis  meretricio  praefert, 
quia  haec  ultro  cupidini  virorum  obsequatur,  illius  amor  ex- 
pugnandus  sit  Ovidius  et  Aristaenetus  autem  enarrant  se 
€odem  amore  mulierum  duarum  simul  inflammari;  neutram 
pluris  aestimant. 

Sed  Golinischius,  quamquam  haec  recte  reiecit,  summa 
tamen  in  re  cum  Biirgero  consentit ;  sufficere  enim  eam,  quae 
inter  Aristaenetum  et  Ovidium  intercedat,  similitudinem,  ut 
communis  inde  fons  deprehendatur.  Quod  ut  recte  perpendatur, 
nonnulla  epigranmiata  velim  respicias,  quae  idem  argumentum 
tractant  lam  a  Polystrato,  cuius  carmina  inter  ea,  quae 
Meleager  collegit,  numerantur,  de  eadem  re  disseritur.  Cf. 
Anthol.  Pal.  Xn  91 : 

Atcc6c  ''Epuic  at9€t  i|/uxr^v  iiitav.  ib  Td  ir€ptccd 
'OqpGaXjioi  irdvTri  TrdvTa  KaTocc6ii€Vot, 

xrv.a.  7 


98  M.  Heinemann, 

ETbere  tov  xP^cteici  TrepiaccTrrov  Xapirecciv 

*AvTioxov,  Xmapujv  fivSejLiov  i^iGluiv. 
'ApKeirui'  ri  t6v  f|6uv  dTniuTdccacOe  xal  dppdv 

ZTaciKpdTr),  TTaqpinc  ?pvoc  JocTecpdvou ; 
KaiecGe,  TpuxecOe,  KaTaqpXlxOriT^  ttot'  f\br\' 

01  buo  ydp  vpux^^v  ouk  fiv  JXoiTe  ^iiav. 

Praeterea  conferas  incerti  poetae  epigramma  Anthol.  Pal. 
XII  88 : 

Aiccoi  ^e  Tpuxoua  KaTaiYJCovTec  ^pujTec, 

EiiMaxe,  Kai  biccaic  IvblbejLiat  fiavCaic 
''Hi  jLi^v  in^  'Acdvbpou  kXivui  5d|iac,  §  bk  irdXiv  ^oi 

'O<p0aX^6c  veuei  TnXfcpou  dEuTepoc 
T|Li/|EaT',  l\io\  To09'  #|6u,  Kai  efc  irXdcTiTTCi  biKainv 
Nei^d^evoi,  KXrjpui  Tdfid  qplpecde  fx^ii^). 

Ovidii  versus  n  10,  5 — 8  primum  comparemns,  quibus  tor- 
menta  et  cruciatus  describit,  in  quibus  versetur,  cum  nesciat, 
utrius  puellae  amorem  praeferat: 

Utraque  formosast,  operosae  cultibus  ambae; 

Artibus  in  dubiost  haec  sit  an  illa  prior. 
Pulchrior  hac  illast,  haec  est  quoque  pulchrior  illa; 

Et  magis  haec  nobis,  et  magis  iUa  placet 

cum  epigranunatis  AnthoL  Pal.  Xn  88,  3.  4  et  Xn  89,  3.  4 : 

Kai  Tr|  jjifev  qpXdTOfiai,  tQ  5'  ?XKOMar  §  6'  dTroveucui, 
AiCTdZui,  Xdppifi  5'  £v  Trupl  irdc  qpX^TOMai. 

Neque  comparatio  amantis  cum  nave,  amoris  cum  vento  ab 
his  epigrammatis  aliena;  nam  AnthoL  PaL  XII  88, 1  legimus: 

Aiccoi  jLie  Tpuxouci  KaTaiT{2[ovTec  {purrec. 

Verbum  *KaTaiTKeiv*  enim  est  'delabi*  et  Meicere*  cum  im- 
petu  et  de  vento  dici  solet  (cf.  Diodori  V  26, 1 :  <dvejioi>  xaTai- 
Ti2IovTec  Xdppuic).  Accedit,  quod  animi  amore  perturbati  cum 
navibus,  quae  in  mari  errant,  aut  nautis  comparari  solent 
(cf .  Hoelzeri  dissertationis  p.  49  sq.).  Nihil  igitur  obstat,  quominus 
verbum  "KaTaiTiteiv',  quod  in  communi  exemplari  invenie- 

0  Vide  etiam  A.  P.  XII 89.  90,  quoram  poetae  triplici  amore  in- 
flammati  sunt,  velut  alter  (Xn  90)  amore  meretricis,  vii^^inis,  pueri  perit 


Epistulae  amatoriae  quomodo  cohaereant  cum  elegiis  Alexandrinis.    99 

batur,  scriptores  moverit,  ut  comparationem  illam  ampli- 
ficarent. 

Apparet  igitur  et  Ovidii  elegiam  11  10  et  epistulam 
Aristaeneti  n  11  cum  epigrammatis  consentire,  neque  mirabor, 
si  quis  bucusque  Golinischii  sententiam  novis  probari  argu- 
mentis  credet.  Sed  respice  Ovidii  versus  15sqq.,  qui  in  ar- 
gumento  longe  diverso  versantur;  neque  enim  in  secunda 
parte  elegiae  Ovidius  quaerit,  num  fieri  possit,  ut  anima 
hominis  duplicem  amorem  sustineat  (ut  in  vv.  1 — 15),  sed  dicit 
utilius  esse  homines  amore  duarum  mulierum  incendi  quam 
vitam  sine  amore  agere  et  affirmat  vires  se  non  ita  deficere, 
ut  non  duarum  mulierum  amoribus  satisfacere  possit;  hoc 
sibi  unum  propositum,  hoc  in  opere  libenter  se  moriturum. 
Videmus  igitur  Ovidii  versus  1 — 15  non  idem  spectare  atque 
versus  15  sqq.  lam  Btirgerus  intellexit  alteram  partem  Ovidii 
elegiae  cum  Propertii  carmine  n  22  bene  consentire,  cuius 
initium  hoc  est: 

Scis  here  mi  multas  pariter  placuisse  puellas: 
Scis  mihi,  Demophoon,  multa  venire  mala. 

Quae  elegia  certe  apologiae  ad  instar  composita  est;  Pro- 
pertius  exponit  se  omnium,  quaecumque  sunt,  pueliarum  amore 
inflammari  (1 — 12)  et  causas  affert,  cur  *tam  mollis  in  onmes 
sif  (13sqq.).  Deinde  defendit  poeta  suos  mores  et,  ut  rhe- 
tores  facere  solent,  reXiKd  KeqpdXaia  adhibet;  dicit  enim  sibi 
natura  amorem  puellarum  insitum  esse,  fieri  posse,  ut 
complures  mulieres  simul  amet,  quia  vires  se  non 
deficiant  (21 — 24).  Nec  non  exempla  deorum  heroumque 
affert,  qui  plurimarum  feminarum  amoribus  fruebantur;  tum 
exponit  pluribus  vacare  vel  utile  esse,  quia,  si  altera  fidem 
laedat,  altera  servet  amorem.  Fadle  perspicitur  Propertium 
partes  singulas  elegiae  secundum  leges  rhetorum  composuisse. 
Quocum  carmine  Propertii  versus  Ovidii  elegiae  11  10,  15  sqq. 
f orma  et  argumento  congruunt ;  nam  is  quoque  in  arte  rhetorica 
versatur:  primum  enim  utile  putat  amore  duarum  puellarum 
incendi,  deinde  hoc  sibi  propter  corporis  vires  facile  esse.  In 
primis  compares  Propertii  versus  21 — 24  cum  23 — 28  elegiae 
Ovidii,  Propertii  36  sq.  cum  15 — 22  Ovidii.  Inde  autem  apparet 

7* 


100  M.  Heinemann, 

Ovidii  elegiam  n  10  ex  uno  fonte,  elegia  scilicet  Alexandiina, 
haustam  non  esse,  sed  ex  duabos  partibus,  quae  argomento 
et  forma  discrepant,  compositam.  lam  quaeramus,  num  for- 
tasse  Ovidii  Am.  11 10,  1 — 15,  qui  versus  cum  epistula  11 11 
Aristaeneti  bene  congruunt,  ab  elegia  Alexandrina  pendeant 
Itaque  denuo  argumentum  utriusque  loci  breviter  examinemus. 
Ovidius,  cum  unius  iam  pueliae  amore  teneretur,  tutum  se 
ab  alterius  amore  putaverat,  quoniam  duobus  pariter  torreri 
ardoribus  animam  non  posse  satis  constaret,  improviso  tamen 
ardore  corripitur,  torquetur  neque  scit,  utram  praeferat  puellam. 
Nihil  obstat,  quominus  huius  partis  fontem  epigramma  pu- 
temus ;  nulla  certe  inest  sententia,  quae  non  in  epigrammatis 
a  me  allatis  inveniatur. 

Aristaenetus,  cuius  argumentum  simile  esse  supra  vidi- 
mus,  hoc  proprium  habet,  quod  rivales  sunt  meretrix  et  uxor. 
Quod  unde  sumpserit,  inteUeges,  ubi  epigranunata  Anthol.  PaL 
XTT  89.  90  inspexeris,  quorum  poetae  triplici  tenentur  amore, 
meretricis,  pueri,  virginis.  Neque  desunt  comoediae,  in  qmbus 
mariti  inter  uxores  et  meretrices  fluctuant,  neqae  vita  umquam 
exempla  proferre  cessavit^).   Exitus  certe,  quo  optat,  ut  mu- 


')  Tangit  similem  qnaestionem  iam  Enripides.  Conferas  Andro- 

macham  v.  177  sqq. : 

Obbi  jdp  KoXdv 

Auotv  fuvaiKoW  &vbp*  Iv*  f\viac  1x^1^^ 

*AXX'  eic  ^iav  pX^TrovT€C  eOvaiav  K6irpiv 

Zt^PTOUCIV,  5CTIC  |Llf|  KaKuic  otKcTv  e^€i 

(ad  vocem  oiK€W  cf.  finem  Aristaeneti  epistulae  11 11) 

et  464  sqq.: 

OdiroT€  bf|  b(bu^a 

A^KTp'  imxyiCM)   ppOTUJV 

OW  d^9i|yidTopac  Kdpouc, 
"Epibac  oTkujv  buc|ui€V€Tc  t€  X6irac. 
Miav  iioi  CT€pT^TU)  ir6ac  Td|Lioic 
*AKoivd)vr|TOv  dvbpdc  eOvdv  k.  t.  I. 

et  909: 

KaK6v  T^  IXeSac,  &vbpa  bicc*  ixeiv  X^XH- 

Sola  Andromacha  ipsa  huic  sententiae  contradicit ;  cf.  216  sqq. : 
E(  b*  &^q>l  OpiJiKriv  xi<^vi  ti^v  KaTdppuTOv 
TOpavvov  Ccx€C  dvbp^  fv*  ^v  yiip€\  Xixoc 


Epistulae  amatoriae  quomodo  cohaereant  cum  elegiis  Alexandrinis.   101 

lieres  tam  concordes  domi  suae  immorentor,  quam  amores  in 
pectore,  praeter  expectationem  inducitur  atque  ipsius  debetur 
lasciviae.  Cur  Aristaenetum  aliud  exemplar  sequi  dicamus 
quam  epigrammata,  equidem  non  video. 

Sed  Gollnischius,  ut  elegiam  intercedere  probet,  Pauli 
Silentiarii  utitur  epigrammate  V  232 ;  hunc  enim  poetam  ele- 
gias  Alexandrinas  lectitasse  tertio  dissertatiunculae  capite  osten- 
dere  conatus  erat  Quo  epigrammate  mulier  se  amore  virorum 
multorum  frui  gloriatur.  Cf .  in  primis  Anth.  Pal.  V  232,  2.  3 : 

*Ev  bk  Aeavbpeioic  x^i^^ci  TniTVUjLi^vri 
EiKOva  Tr|v  EdvGoio  qpdpui  qppeci  •  k.  t.  L 

et  Aristaeneti  U  11:  Kai  GaTdpqi  cuvujv  ouk  d^vriiLiovaf  ttic 
^T^pac,  Tf|v  eiKOva  TauTiic  ^tti  Tflc  MJuxnc  dvaTrXdrrwv  et  Ovidii  11 
10,15—17: 

Sed  tamen  hoc  melius,  quam  si  sine  amore  iacerem: 

Hostibus  eveniat  vita  severa  meis; 
Hostibus  eveniat  viduo  dormire  cubili. 

et  PauU  Silentiarii  Anthol.  Pal.  V  232,  7.  8 : 

'A(pveif|v  KuG^peiav  uTr^pxo|Liai.  ei  bi  tic  #||liiv 
MljuKpeTat,  iv  Trevir)  ^i^v4tu)  oiotdiLiiu. 

Haec  bene  consentire  dicit  Sed  longe  aliud  Paulus  tractat 
argumentum ;  neque  enim  de  duplici  amore  agit  neque  quaerit, 
num  anima  hunc  ferre  possit;  insatiabilem  mulieris  libidinem 
depingit,  quae  tamen  alium  tenens  ad  alium  semper  memoria 
delabitur  atque  hac  varietate  vel  maxime  delectatur^).  Neque 

Aibujci  iToXXaic  elc  dvi^p  xoivoO^evoc, 
"EKTCivac  Av  Tdcb';  elx'  AirXiiCTiav  X^x^uc 
TTdcaic  T^vaiEi  irpocTiGcic'  &v  yi0pd9T]c. 
A!cxp<iv  T€*  Ka(TOi  xetpov*  dpc^viuv  v6cov 
Taurnv  vocoOinev,  dXXd  irpoOcTimev  KaXuic. 
^)  Meretrix  ita  describitur.    Conferas  Libanii  prosopopoeiam,  cui 
titulus  est:  *T(vac  dv  ctiroi  Xdtouc  irdpvT]  cujq>pov/|caca*  (IV  p.  1044  ed. 
Reiske):  in  ircpiirXcKO^^vr]  t6v  bctva,  t6v  irXiic(ov  ^6i^p€uov,  dir^CKuuirrov 
Tij)  T€(tovi  \|ii6up(Iouca  .  .  .  il6v  coi,  T^vai,  Kal  cui<ppov€iv  Kal  (pe(rf€\y 
Ti\y  d(ppoT^v€iav.  Et  Libanius  et  Paulus  iisdem  fere  coloribus  utuntur, 
nisi  quod  Libanius  argenti  causa  hoc  meretricem  facere  sumit,  Paulus 
feliciorem  dicit  et  ditiorem  meretricem  quam  cdxppova  TVvatKa.   Re- 
spondet  igitur  quodammodo  Libanio. 


102  M.  Heinemann, 

sententiae  ipsae  inter  se  respondent,  quas  OoUnischias  vel  ex 
altera  Ovidiani  camiinis  parte  repetere  non  dubitat  An  re  Tera 
Ovidii  verba  (v.  15  sq.):  *sed  tamen  hoc  melius,  quam  si  sine 
amore  iacerem.  Hostibus  eveniat  vita  severa  meis'  bene 
conferuntur  cum  Pauli  verbis:  eJ  bi  xic  fmiv  juie^qpeTai,  iv 
7r€v(r|  ^ijLiv^TU)  oioTd^iu?  Hoc  igitur  epigramma  ad  elegiam 
recuperandam  adbiberi  non  poterit. 

Multo  difficilius  diiudicatur,  quaMs  ratio  inter  Aristae- 
neti  epistulam  I  7  et  Asclepiadis  vel  Posidippi^)  epigramma 
Anthol.  Pal.  V  209  intercedat*).  Cuius  verba  haec  sunt: 

Zriv,  TTaqpin  KuOepeia,  Tiap'  i^i6v'  eibe  KX4av5poc 

NiKoOv  iv  xttpoiroTc  KUfiaci  VTixo|Li4vriv. 
Kai6|i€voc  5'  \m^  "EpiwTOC  ivi  cppeciv  dvGpaKac  d)v#|p 

Zripoiic  iK  voTcpf^c  iraiboc  iTiecTrdcaTO. 
Xuj  \ily  dvaudTei  Tairic  Im'  Tf|V  bi  OaXdcoic 

Vauoucav  7Tprj€ic  eixocav  aiTtaXoi. 
NOv  b*  icoc  djicpoT^poic  (piXiric  7t60oc  •  ouk  dTeXeic  Tdp 

EOxai,  Tdc  Keivrjc  euEaT'  ^tt'  iii6voc '). 

Argumentum  epistulae  hoc  est:  Piscator  narrat  ad  se,  cum 
piscem  e  mari  traheret,  virginem  quandam  venisse  petitum, 
ut,  dum  lavaretur,  vestes  sibi  custodiret  Quod  cum  spe  alte- 
rius  praedae  laetus  annuisset,  illam  se  coram  ipso  nudasse, 
seque  eximia  pulchritudine  puellae  inflammatum  cupidis  oculis 
praetematantem  spectasse.  Sed  cum  Yeneri  similis  illa  e  mari 
rediret  ad  vestes  recipiendas  et  ipse  puellam  temptaret,  ab 
irata  se  reiectum,  calamos  fractos,  piscem  modo  captum  in 
fluctus  proiectum  esse.  Aristaenetus  ex  ipso  epigrammate 
narratiunculam  repetiisse  non  videtur.  Nam  etsi  exitum  inverti 
ab  ipso  potuisse  dixeris,  epigramma  potius  decurtatum  esse 
puto,  cum  ex  nota  quadam  fabula  nihil  nisi  summam  rerum  re- 

^)  Inscribitur  TToceibliTTrou  f|  'AcxXriindbou.  Asclepiadi  triboit  Panlas 
Schott  in  dissertatione,  cui  titulus  est  'Posidippi  epigrammata  col- 
lecta  et  illustrata',  Berlin  1905,  p.  93. 

')  Egit  de  ea  re  Reitzensteinius  in  Encyclopaedia  Pauly-Wissowa  VI 
p.  91.  92. 

^)  Eadem  narrandi  forma  in  epigrammate  utitur  Callimachas 
Anthol.  Pal.  V  6:  "Qimocc  —  vOv  b'  6  \xiv  k.  t.  €. 


Epistulae  amatoriae  quomodo  cohaereant  cum  elegiis  Alexandrinis.   103 

f erat.  Quod  in  eo  desideratar,  optime  expleri  coUatis  Aristaeneti 
et  Posidippi  verbis  Reitzensteinius  mihi  ostendit  Paphi,  hoc 
est  in  ipsa  Veneris  insula,  Cleander  in  mari  puellam  eximiae 
formae  praetematantem  videt;  Nereida  primum  se  conspicere 
putat;  mox  cum  mortalem  agnovit,  votis  Venerem  advocat.  lam 
e  fluctibus  puella  egreditur,  qualis  mari  edita  olim  ipsa  Venus 
Paphum  venit,  qualis  in  ^TTKpaveiaic  deae  mortalibus  apparent. 
Voto  Cleander  potitur  atque  adeo  favore  Veneris  iuvatur,  ut 
semper  renovato  ardore  alter  in  alterius  amorem  inciteturi). 
Talem  fere  narratiunculam  in  loniae  oppidis  circumlatam  facile 
suspiceris.  Itaque  cum  iam  Erwinus  Rohde*)  ex  his  narratiun- 
culis  novam  Atticorum  comoediam  argumenta  sumpsisse  conie- 
cerit,  idque  nuper  inventis  comoediae  prologis  ^)  egregie  confir- 
matum  sit,  haud  scio  an  huc  referri  possit  Nicostrati  comoedio- 
graphi  titulus  TTapaKoXu|LiPujca,  quem  nuper  e  Photiani  lexici 
initio  in  lucem  proti*axit  Reitzensteinius  *) ;  TrapevrixeTo  enim  de 
puella  dicit  Aristaenetus ;  cf.  Moeridis  lexicon  p.  204,  4  Bek. : 

^)  Aristaenetus  fabulae  leporem  perdit,  cum  statim  ante  lavacrum 
nudam  puellam  ab  adulescente  conspici  fingit.  Minime  tunc  natantis 
tantum  incenditur  iUe  amore.  Inepti  praeterea  est  puellam  et  pudoris 
expertem  et  amoris  inimicam  facere.  Ceterum  eadem  ratione,  qua  in 
fabula  Pygmalionis  et  in  historia  de  filio  regis  Seleuci  (vide  supra 
p.  52  sqq.)  nomina  et  locorum  et  hominum  demit,  fabulam  ad  suae 
aetatis  vitam  transfert. 

•)  'Der  griechische  Roman**  p.  596:  *Beil&uiig  sei  die  Frage  ge- 
stattet,  ob  nicht  die  Fabehi  mancher  Komodie  von  der  Gattung  des 
sogenannten  *neueren'  btirgerlichenLustspiels  ihre  Motivenovellistischen 
Dichtungen  entlehnt  haben  mOgen  usw.' 

')  Gf.  prologos,  quos  ad  lucem  protulit  ille  papyrus  in  vico  Ghoran 
repertus,  cuius  fragmenta  edidit  Pierre  Jouguet  (Bulletin  de  correspon- 
dance  Hell^nique  30  (1906),  p.  103  sqq.)  et  nuperrime  tractavit  Alfredus 
Koerte  (Hermes  43  (1908)  p.  38  sqq.).  Respicias  in  primis  versus  1 — 6 
primi  prologi  (Jouguet  1. 1.  p.  141) : 

^'Epujc  [*Aq)po]b(Tiic  uldc  ^iri€iKi?|C  [v]^oc 
N^oc  ^[iri€i]Kf|C  uldc 'Aq)poMTiic  "E^pulc 
•EX/|Xue[a  d]TT€XuJV  toioOto  irparMd  ti 
TTpdYM^d]  Ti  toioOtov  [dT^T^Xiuv  [^Ji^XuOa 
KaTd  t[i?i]v  'luuviav  irdXai  f€ye[vY\]\xi[voy 
r€T]€Vii|ui^vov  irdXai  xaTd  ti?|v  [*liuv](av. 
*)  Der  Anfang  des  Lexicon  des  Photius  p.  XXV  et  91,  26. 


104  M.  Heinemann, 

v€iv  Kai  vr)X€c6at  'Attikoi,  KoXu)iPdv  "EXXnvcc  (de  lavantibus 
saepius  etiam  apud  Atticos  verbom  usoipatur).  Fieri  igitur 
potuit,  ut  Aristaenetus  etiam  hac  in  epistula  comoediae  narra- 
tiunculam  sequeretur. 

Sed  unde  pendere  Posidippum  tunc  dicamus,  qui  comoe- 
diam  certe  vix  respexit?  Respondeo:  vel  ex  ipsa  illa  narra- 
tiuncula,  vel  ex  quolibet  genere  poeseos  Alexandrinae.  Huic 
certe  aetati  talia  placent  argumenta.  Yides  iam  apud  Her- 
mesianactem  Polyphemum  sic  introduci^): 

A€pk6m€Voc  Trp6c  kO^o,  ^6vii  bi  oi  dcpX^y^TO  TXrjv 

(v.  Bach,  Philetae  Coi,  Hermesianactis  Colophonii  atque  Pha- 

nodis  reliquiae  1829  p.  111);  audis  apud  Theocritum  XI 

13sqq.«)  et  17  sq.: 

8  bk  Tdv  raXdT€iav  d€ibujv 

Avrroc  47t'  di6voc  KaT€TdK€TO  qpuKio^ccac 

'E£  doOc,  ^x^iCTOV  fx^v  (iiroKdpbiov  ^koc, 

.  .  .  Ka9€26^€voc  5'  dTri  Tr^Tpac 

Tv|inXdc  dc  7t6vtov  6puJv  . . . 

Scis  alios  apud  poetas  ipsam  Oalatheam  e  mari  prodiisse  et 
Polyphemo  se  donasse  ^\  ut  servatis  mythi  nominibus  nostrae 
narratiunculae  quasi  compar  evaderet.  Sed  fac  vel  elegiam 
Posidippi  fontem  fuisse,  nihil  ad  nos;  nam  fabulas  amatorias 
ab  Alexandrinis  hoc  metro  inclusas  esse  nemo  negat 

Sed  quoniam  ad  finem  huius  paragraphi  pervenimus, 
liceat  paulum  de  disputationis  via  deflectere  et  eam,  quae 
inter  has  narratiunculas  et  epigrammata  intercedit,  similitu- 
dinem  diligentius  persequi.    Duobus  Rufinus  epigrammatis 

^)  G.  Holiand,  De  Polyphemo  et  Galatea  (Leipziger  Studien  zur 
classischen  Philologie  VII  (1884)  p.  228  sqq.). 

')  Gf.  etiam  Ovidii  Metamorphoseon  Xm  778  sqq. 

')  HoUand  1.  I.  p.  276  sqq. ;  cf.,  ut  exemplam  afferamus,  Nonnum 
Dionys.  XL  653  sqq. : 

Toccariyic  bi 

'El  6X6c  al|ia  (p^pouca  xal  oOk  dXiplc  dird  mit^c 
'Ifyieipei  raXdTCta  ^cXiZIoili^vou  TToXu<p/)^ou, 
Kal  puein  x^pcaiov  ^x^i  ir6civ,  ^k  hi  OaXdcciic 
TTriKdbi  eeXToiJi^vr)  MCTavdcnoc  elc  x96ya  paCvci. 
(HoUand  1. 1.  p.  283). 


Epistolae  amatoriae  quomodo  cohaereant  cum  elegiis  Alexandrinis.   105 

(Anthol.  Pal.  V  35.  36)  narrat  a  tribus  se  puellis,  quae  de 
pulchritudine  pugarum  contendebant,  iudicem  esse  electum, 
ut  olim  a  tribus  deabus  Paridem.  Idem  ceriamen  Alciphro 
epist.  I  39  (IV  14  Sch.)  in  convivio  meretricum  institutum 
narrat  eadem  fere  usus  lascivia.  Similem  narratiunculam  re- 
spicere  videtur  iam  Hedylus  in  epigrammate  admodum  cor- 
rupto  Anthol.  Pal.  VI  292 :  Niconoe  quaedam  puella,  quae 
pulchritudinis  certamine  vicerat,  introducitur;  iudex  fuerat 
Priapus,  unde  haud  ita  severam  fuisse  narrationem,  ad  quam 
Hedylus  alludit,  credideris.  Atque  vera  quidem  pulchritu- 
dinis  certamina  antiquitus  usitata  fuisse  (cf.  Athenaei  XIII 
609  e  sqq.,  Miiller,  Fragm.  Hist  Gr.  IV  p.  463,  Theophrast.  fragm. 
111,  Scholia  ad  Iliadis  IX  129)  nemo  nescit.  Cum  deorum  ho- 
nore  ea  coniuncta  fuisse  Hermannus  Usener^)  recte  animad- 
vertit  Recentiore  aetate  fabulae,  quae  iam  risum  captarent, 
nascebantur,  velut  Cercidae  iambographi  notissima  fabula, 
quam  Athenaeus  XH  554  d  enarrat:  i^v  KoXXiTruTtuv  Zeuroc  dv 
XupaKOucatc :  duae  sorores,  quae  de  pugarum  pulchritudine  cer- 
tant,  inter  alios  praetereuntem  divitem  iuvenem  iudicem  creant 
Quamquam  eandem  fabulam  aut  Archelaus  tantum  iambo- 
graphus  aut  ipse  etiam  Cercidas  cum  templo  'AcppobixTic  KaX- 
XiTTUTOu  coniungit,  et  quamquam  meretricum  certamina  de 
pulchritudine  diebus  festis  instituta  equidem  non  nego, 
caveas  tamen,  ne  carmina  iUa  seria  dicas :  pruritum  excitare  et 
risum  captare  volunt  poetae.  Ad  Paridis  iudicium  tales  ad- 
ludebant  narrationes,  nec  primus  hoc  captavit,  qui  iambi  illius 
argumentum  retinuit,  Rufinus.  Sed  Paridis  iudicium  sic  quoque 
in  risum  vertere  potes,  ut  non  iam  deae  ab  homine,  sed  mor- 
tales  puellae  a  deo  iudicium  petant  et  Priapum  pugarum  certe 
peritissimum  invocent  (similis  certaminis  anathema  dixeris 
a  Rhiano  XH  38  commemorari).  Ne  tamen  credas  iambis  tan- 
tum  tales  narratiunculas  includi  solitas  esse,  ad  Sostrati  carmen 
elegiacum  de  Tiresia  remitto,  cuius  argumentum  secundum 
Ptolemaeum  Chennum  enarrat  Eusthatius*)  (1665,  48  sq.: 
ZiJbcrpaToc  6fe  dv Teipeciqt,  TroinMa  ^^  dcxiv  ^XeTeiaK6v);  lasci- 

*)  Vortr&ge  und  Aufsfttze,  Leipzig  1907,  p.  145  sq. 
«)  Conferas  Wagner,  Hermes  27  (1892)  p.  131  sqq. 


106  M.  Heinemann, 

vum  illud  certe  et  subridiculum :  Tiresias  a  love  in  pulchrani 
puellam  conversus,  dum  (in  mari?)  lavatur,  a  Glyphio  con- 
spicitur,  vim  exeunti  sibi  inferentem  necat  (cf.  ea,  quae  supra 
exposuimus  p.  102  sqq.),  mox  rursus  in  virum  restitutus  dicitur ; 
cf.  p.  1665,  57sqq.:  beiirvflcai  (Teipeciav)  iv  xoic  6^ti5oc  Kci 
TTr|Xeu)C  Tajioic.  (v6a  ipicai  irept  koXXouc  Trjv  t€  'AcppobfTiiv  Kat 
Tdc  XdptTac,  aTc  6v6|yiaTa  TTactS^ri,  KaXf)  Kai  Euqppocuvn.  tov 
bi  biKdcavTa  KpTvat  KaXf|v  t#|v  KaXrjv,  fiv  Kui  ff]\ia\  Tdv^HqKxicrov. 
Tales  abique  circumferuntur,  coufunduntur,  miscentur  narra- 
tiunculae;  neque  mirum,  quod  Alciphro,  qui  lascivam  tantum 
descriptionem  quaerit,  eam  leviter  immutatam  in  descriptionem 
convivii  meretricii  recipii  Sed  a  comoedia  eum  pendere  tam 
confidenter,  quam  fecit  Kockius  (Comicorum  AtL  frag.  III 
p.  674),  minime  contenderim. 

Ex  iis,  quae  de  cognatione,  quae  intercedit  inter  epi- 
grammata  et  epistulas  amatorias,  disseruimus.  concludi  non 
potest  ab  Alexandrinis  elegias,  quarum  poetae  de  suo  amore 
egerunt,  scriptas  esse. 

§  3. 

Cum  Gollnischius  hac  in  re  a  ceteris  viris  doctis  recedat, 
quod  ipse  neque  epigrammatis  neque  comoediae  fere  rationem 
habet  et  solas  epistulas  cum  Bomanorum  poetarum  elegiis 
confert,  eas  epistulas,  e  quibus  ille  elegias  Alexandrinorum 
restituere  posse  sibi  videtur,  hac  comprehendam  paragrapho. 
Supra  autem  vidimus,  quo  in  errore  vir  doctus  versettir.  Cum 
rationi  respondeat,  ut  eadem  epistula  cum  eadem  semper  el^a 
conferatur,  e  multis  epistulis,  quarum  argumenta  diversa  sunt, 
singulas  colligit  sententias  admixtis  etiam,  quae  apud  alios 
scriptores  leguntur,  neque  tam  argumentorum  quam  locortmi 
communium  similitudine  plertimque  nititur.  Itaque  si  ad  La- 
tinum  carmen  Graecorum  locos  complures  afferre  potnit,  hos 
rursus  uno  ex  carmine,  elegia  scilicet  Alexandrina,  petitos 
dicit 

Agmen  ducat  TibuUi  elegia  I  8,  quam  cum  Aristaeueti 
epistula  11 1  contulerat  iam  Fridericus  Wilhelm^),  cuius  sen- 

*)  PhUologas  60  (1901)  p.  584. 


Epistulae  amatoriae  quomodo  cohaereant  com  elegiis  Alexandrinis.   107 

tentiam  conf irmare  Gollnischius  *)  conatur.  Prof ecto  et  TibuUus 
et  epistulae  scriptor  a  superbis  mulieribus  petunt,  ut  puerorum 
(Marathi  et  Charidemi)  amoribus  obsequantur.  Singulae  tamen 
sententiae,  quas  secum  comparant  viri  docti,  neque  verbis 
consentiunt,  et  apud  plurimos  leguntur  scriptores.  Conferunt 
enim  Tibullum  I  8,  51sq.: 

Parce  precor  tenero:  non  illi  sontica  causa  est, 
Sed  nimius  luto  corpora  tingit  amor. 

et  Aristaeneti  n  1 :  outoc  b'  ouv  ip^  cou,  KaXuKTi,  Kai  tijj  cuj 
q^X^T^Tai  TXuKUTdTtu  Trupi,  Kai  TeGvrjEeTai  Gdrrov  ^k  Tpixoc  Kpe- 
|id|Lievoc  Kai  CKidc  eibujXov  tctovujc,  ei  |iT*|  Tr*|v  TrapoOcav  0epa- 
ireiav  dmveuceic  tuj  jieipaKiuj.  Sed  pallor  aut  macies  amantium 
toties  describuntur.  Cf.  Theocritum  H  88 :  Kai  |Lieu  xpiwc  \ikv 
S^oioc  ^TiveTO  TToXXdKi  0di|Jtfj.  Persaepe  amatores  superbas 
puellas  hortantur,  ut  venturam  senectutem  cogitent ;  compares 
Tibullum  I  8,  47  sq. : 

At  tu,  dum  primi  floret  tibi  temporis  aetas, 
TJtere:  non  tardo  labitur  illa  pede. 

et  Aristaenetum  II  1 :  dXXujc  Te  6Trujpav  TrujXeTc,  f\  KaXrj  .  .  . 
bibov  ToTc  coTc  ^TTUjpujvaic  Tf|v  ujpav  TpuTdv.  |LieT'  6Xitov  lcx) 
Tepdvbpuov  K.  T.  ?.  et  Theocritum  XXIII  28  sq.  et  32 : 

Kai  Td  ^obov  KaX6v  dcTi,  Kui  6  xp6voc  auTO  jiapaiver 
Kai  t6  lov  KaX6v  dcTiv  dv  eiapi,  Kai  Taxu  TnP?- 
Kai  KdXXoc  KaX6v  icn  t6  TiaibiK^v,  dXX'  6Xitov  Z!^. 

et  Anthol.  Pal.  V  80 : 

MfiXov  t({b '  pdXXei  |Lie  qpiXujv  ci  tic.  dXX'  drriveucov, 
Zav0iTnrTT  KdTUJ  Kai  cu  |iapaiv6iLie0a. 

Etiam  Amoris  vel  Veneris  vel  deorum  iram  eas  timere  iubent. 
Conferas  Tibullum  I  8,  27.  28.  69 : 

Nec  tu  difficilis  puero  tamen  esse  memento. 

Persequitur  poenis  tristia  facta  Tenus. 
Oderunt,  Pholoe,  moneo,  fastidia  divi 

et  Aristaenetum  n  1 :  Trei0ou  jioi  Koi  Tfjc  djLieTpiac  dTr6cxou  . . . 
*)  'Quaestiones  Elegiacae'  p.  62  sqq. 


108  M.  Heinemann, 

oic9a  bi.  8cov  "Epuic  dvncrpaTeueiv  toic  uTrepiicpavoOa  cpiXei 
et  Theocritum  XXm,  62.  63 : 

Xaip€T€  Toi  cpiXeovTec  •  6  t«P  liicujv  iqpoveuOn. 
ZTlpteTe  b'  ol  liiceOvTec  •  6  t^p  6e6c  oibe  biKdleiv. 

et  Philostrati  epistulam  14  (10):  Nal^Epuic,  vai  N^iiiecic,  d£eic 
Oeoi  Kai  CTpeq>6)ievoi.  Neque  plus  lucramur  collatis  Aristae- 
neti  verbis:  XP^Icai  toIvuv  toic  jiifev  uTTOKpivojuidvoic  (piXeTv  ^Tai- 
piKUJC,  ToTc  bfe  TVTicioic  ^pacraTc  qpiXiKiIiTepov  et  TibuUi  I  8, 
49  sq. : 

Neu  Marathum  torque:  puero  quae  gloria  victo  est? 
In  veteres  esto  dura,  puella,  senes. 

Supervacaneum  puto  eos  locos,  quos  ex  aliis  elegiis  GoU- 
nischius  affert,  examinare ;  tali  ratione  certum  quoddam  Alex- 
andrinorum  carmen  non  recuperari  supra  exposuimus.  Ne 
epigrammata  quidem  Agathiae  Anthol.  Pal.  V  299  et  PauU 
SUentiarii  Anthol.  Pal.  V  300  recte  contulit  Plane  dissentiunt 
argumenta.  Agathias,  qui  ipse  superbia  atque  arrogantia  pueUam 
laeserat,  supplex  iam  veniam  poscit  Ait  iUe  quidem :  iXrJKOiCf 
ilXiTev  f)  ve^TTic,  sed  si  haec  cum  Aristaeneti  verbis:  v^oc  uiv 
iTrraicev  conferre  iubemur,  hac  ego  sententia  plerosque  depre- 
cantes  uti  scio ;  conferas  Petronii  saturas  cap.  130 :  Tolyaenus 
Circae  salutem.  Fateor  me,  domina,  saepe  pecasse;  nam  et 
homo  sum  et  adhuc  iuvenis'  et  Aristaeneti  epistulam  n  9: 
dXXd  Kai  aOOic  dbiKOiicnc  .  .  .  cuTTViu|Linv  dTtovdMeiv  t^  cQ  Trpi- 
TTOUcav  f)XiKtqi. 

Paulus  quoque  in  eodem  versatur  argumento.  Desinit 
certe  in  verba  (v.  8.  9) : 

TTapOlve  GujuioXteiva,  Kai  ei  x^Xov  EvbiKov  atOec, 
Zpeccov  dTnvopiTiv,  trf^c  ibec  N^^ectv. 

Sed  haec,  etsi  aUquo  modo  conferri  cum  TibuUi  et  Aristae- 
neti  supra  allatis  verbis  possunt,  nihil  nisi  locum  communem 
praebere  iam  vidimus. 

Ipsa  igitur  TibuUi  atque  Aristaeneti  argumenta  exami- 
nemus.  Apud  Aristaenetum- pro  puero,  qui  re  vera  muUerem 
offenderat  (?Trratcev  6jlioXotou^£vujc),  amicus  quidam  de- 
precatur.    TibuUus  ipse  Marathum  amaverat  et,  quamquam 


Epistalae  amatoriae  quomodo  cohaereant  cum  elegiis  Alexandrinis.   109 

ab  hoc  laesus  est,  molieris  amorem  ei  conciliare  conatur; 
mulier  minime  a  Maratho  laesa,  sed  nondum  precibus  eius 
exorata  est  Quid  igitur  mirum,  si  in  tanta  argumentorum 
diversitate  paucae  eaeque  communes  sententiae  sibi  respon- 
dent?  Hae  tamen  ipsae  unde  haustae  sint,  cuivis  apparet 
Ehetores  enim  etiam  in  deprecationibus  diligenter  versatos 
esse  scimus;  conferas  Ciceronem^)  deinventione  n  34,  104  sq. 
et  Quintilianum  VII  4,  17  sq.,  quorum  iUe  1. 1.  dicit:  •Depre- 
catio  est,  in  qua  non  defensio  facti,  sed  ignoscendi  postu- 
latio  continetur*;  hic  §  18  quasi  t67tov  affert:  *si  vel  aliis 
incommodis  vel  praesenti  periculo  vel  poenitentia  videatur 
satis  poenarum  dedisse*  (compares  Aristaeneti  11 1  epi- 
stulam:  iKavf|v  bdfcujKe  6iktiv).  Accedit,  quod  in  illis  libellis, 
quorum  auctores  de  natura  epistulae  agunt,  typus  epistulae 
deprecatoriae  invenitur.  Conferas  Demetrii  Phalerei  XII  (Epi- 
stolographi  Graeci  p.  4  ed.  Hercher),  qui  epistulam  depreca- 
toriam  a  precatoria  non  separat:  *0  bk  d£iujjiaTiK6c  icriv  Iv 
bei\cei  Kcifievoc  Kai  Taic  aiTiatc  Kai  Taic  KaXouindvaic  XiTaveiaic. 
KUTai  bi  ^ieTd  TTapaiTriceujc  dvioTe  k.  t.  L  et  Proclum  de  forma 
epistulari  XII  (p.  9  ed.  Hercher):  MeTaiieXriTiKri  ^cn,  bi'  fjc 
ftoKoO)i€V  ^eTaTiTvujCKeiv,  iq>'  olc  ii7rebe£d|Lie9d  tivi  f\  kcli  d<p'  olc 
ibbla^ey  cqpdXXecOai.  —  'H  ^TriCToXri  •  Oiba  cqpaXeic  KaKuic  ce  bia- 
B^jievoc  bxb  iLieTaTvoOc  t#|v  tm  tiu  cqpdXjiaTi  cuirTVU)|Liriv  afTUj. 
.  . .  .  biKaiov  f&p  icn  curnTvdioceiv  TTTaiouci  (cf.  Arist.  11  1: 
iTTTaicev  6)LioXoTOU^^vu)c)  toTc  qpiXoic,  8Te  jiidXiCTa  Kai  d£ioOci 
cuTTViiJMric  TuxeTv. 

Artis  rhetoricae  studiosum  maxime  Aristaenetus  se  praebet, ' 
cum  utatur  TeXiKoTc  illis  KeqpaXaloic,  quorum,  quae  ad  honesta- 
tem  et  utilitatem  spectant,  maxime  deprecationibus  aptae  sunt 
Itaque  Aristaenetus,  postquam  puerum  iram  Caljcae  meruisse, 
sed  satis  poenarum  solvisse  et  vehementes  cruciatus  vexa- 
tionesque  passum  esse  exposuit,  ad  Tiapaiveciv  transgressus 
monet  utile  esse  puero  ignoscere,  quod  Amor  mulieres  su- 
perbas  puniat,  pulchritudo  cito  pereat,  senectus  amore  careat, 
turpe  autem  esse  amatorem  more  meretricio  vexare. 

')  Respicias  etiam  Ciceronis  orationem  'pro  Ligario',  quae  de- 
precationem  continet. 


110  M.  Heinemann, 

Itaque  si  qua  compositionis  similitudo  elegiam  cum  epi* 
stula  continet,  aut  si  quibusdam  in  locis  communibus  inter 
se  consentiunt,  hoc  magis  deprecationibus  debetur,  quarum 
exempla  in  libris  eroticis  satis  multa  extitisse  equidem  per- 
suasum  habeo. 

Nunc  ad  Ovidii  elegiam  1 10  et  Philostrati  epistulas  7  (44) 
et  23  (45)  transeamus.  Quarum  argumenta  ab  elegiis  Alexan* 
drinis  pendere  Gollnischius^)  probare  studet  Haec  ipsa  igitur 
primum  inspiciamus.  Ovidii  elegia  epistulae  instar  est,  quam 
puellae,  quae  dona  poposcerat,  mittit  Idem  igitur  spectat,  quod 
Propertius  in  epistolio  illo  1 2,  longe  tamen  aliter  rem  instituit 
Prooemio  enim,  quod  versus  1 — 14  complectitur,  quanti  antea 
puellam  suam  fecerit,  exponit:  cum  heroinis  se  eam  compa- 
rasse,  lovem  in  ea  rivalem  timuisse,  nunc  omnem  evanuisse 
amorem.  Deinde  ab  ipsius  dei  imaginibus  profectus  (17 — 20) 
docet,  quam  turpe  sit  amorem  vendere :  meretrices  hoc  faciunt, 
sed  lenonis  iussu  coactae  (21 — 24),  feraeque  ipsae  ab  hac  ab- 
stinent  turpitudine  (25 — 30);  sed  etiam  iniustum  hoc  est;  nam 
eadem  re  et  vir  et  femina  iuvantur  (31 — 36).  Cum  iura  com- 
memoraverit,  ad  turpitudinis  locum  redit:  infames  empti  testes, 
iudices,  patroni,  infamis  etiam  amica  lucro  ducta  (37 — 42). 
Sed  ne  conducit  quidem :  primum  enim,  pretium  ubi  solveiis, 
gratiae  nullus  iam  locus  (43 — 46),  deinde  turpis  lucri  malus 
semper  eventus  est  (47 — 52).  Amatoris  maxime  persona  re- 
spicienda  est:  divites  munera  poscantur,  pauper  officia,  poeta 
carmina,  quae  pretiosiora  quovis  munere  sint  Totum  carmen 
lepida  claudit  sententia:  se,  si  poscatur,  certe  non  daturum 
esse,  at  fortasse  daturum  esse,  si  non  poscatur.  Contra  Philo- 
stratus  duabus  illis  epistulis  tractat  6£av,  scilicet  8n  treviiTi 
dpdfvn  jLidXXov  xcipi<^^ov  f\  TrXoudifi.  Hanc  rhetorum  Xotoic 
ipuiTiKoTc  deberi  statim  apparebit,  si  Phaedri  Platonici  locum 
p.  227  c  respicies,  ubi  narranti  Phaedro :  \if^\  TAp(Auciac),  ujc 
Xapicrdov  ^f\  dpiwvTi  jidXXov  f\  ipwvTi  respondet  Socrates:  *Q 
T€waToc,  eiOe  TPdq;€iev,  ibc  xp'!  tt^viiti  ^dXXov  f)  TrXoucii|i. 
Cum  et  Ovidius,  in  quo  T€XiKd  illa  KccpdXaia  ipse  animadver- 
tisti,  et  Philostratus  de  rhetorum  declamationibus  pendeant, 

')  *Quaestione8  elegiacae'  p.  39  sqq. 


Epistulae  amatoriae  quomodo  cohaereant  cnm  elegiis  Alexandrinis.   111 

nemo  mirabitur  in  quibusdam  sententiis  eos  consentire.  Gon- 
feras  ergo  Ovidium  1 10,  21—24.  41.  42: 

Stat  meretrix  certo  cuivis  mercabilis  aere, 
Et  miseras  iusso  corpore  quaerit  opes; 

Devovet  imperium  tamen  haec  lenonis  avari 
Et,  quod  vos  facitis  sponte,  coacta  facit 

Turpe  tori  reditu  census  augere  paternos 
Et  faciem  lucro  prostituisse  suam. 

et  Philostratum  23  (45) :  Im  b'  oux  outujc  i\xoi  beivdv  t6  [if\ 
lx€iv,  ibc  coi  TTpoc  aicxuvTiv  t6  mc0oO  <piXeTv  ^Taipac  jitv 
Tdp  IpTOv  TTpociecOai  touc  toc  capiccac  ^xovTac  xai  Tdc  CTrdOac 
ibc  ^ToijiuiC  bi66vTac,  TwvaiK6c  V  dXeu64pac  7Tp6c  t6  P^Xtiov 
dei  pXdireiv  Kai  t6  xp^ct^v  dv  euvoiqi  TiOecOai. 

Vides  ne  communes  quidem  locos  apte  sibi  respondere. 
Rhetorum  porro  est  imaginem  dei  cum  natura  eius  conferre; 
inde  omnes  illae,  quas  supra  p.  14  commemoravimus,  dvacKeuai 
et  KaTaaceuai  proficiscuntur,  quarum  exemplum  vetustissimum 
Plato  praebet  in  Convivio  p.  203  c.  d:  TrpujTov  jiifev  irdvric  dei 
^cn,  Kai  TToXXoO  6ei  d7raX6c  Te  Kai  KaXoc,  olov  ol  TioXXoi  ofovTai, 
dXXd  ckXtip6c  Kai  aixMnP^c  Kai  dvuTr6briT0C  Kai  doiKoc,  xci- 
fiaiTTeT^ic  dei  u)v  Kai  dcTpujToc  ....  dei  dv6eiqi  Huvoikoc.  Illa 
igitur  aetate,  qua  Amor  f ere  semper  nudus  fingebatur  (cf .  etiam 
Roscher,  Lexicon  der  griechischen  und  romischen  Mythologie 
1 1  p.  1350  sqq.),  hoc  artificiose  interpretantur  rhetores,  quorum 
Philostratus  proxime  ad  Platonem  accedens  verbis  7  (44):  Kai 
)Lif|v  Kai  auT6c  6  "Epuic  Twjiv6c  dcn  k.  t.  ?.  nudum  fingi  Amorem 
dicit,  quia  ipse  pauper  sit;  Propertius,  cum  ornatus  mulie- 
bris  poscitur,  I  2,  8  respondet: 

Nudus  Amor  formae  non  amat  artificem; 

Ovidius  versibus  I  10,  15sqq. : 

Et  puer  est  et  nudus  Amor;  sine  sordibus  annos 
Et  nullas  vestes,  ut  sit  apertus,  habet 

Quid  puerum  Veneris  pretio  prostare  iubetis? 
Quo  pretium  condat,  non  habet  ille  sinum. 

Amorem  lucri  minime  cupidum  neque  poscere  pecuniam  neque 


112  M.  Heinemann, 

habere,  quo  eam  condat,  lepido  profert  ioco.  Quid  igitur  est^ 
cur  fontem  communem  fingamus? 

Fortasse  putas  Ovidii  v.  v.  I  10,  43—46.  57.  58 : 

Gratia  pro  rebus  merito  debetur  inemptis; 

Fro  male  conducto  gratia  nuUa  toro. 
Omnia  conductor  soivit:  mercede  soluta 

Non  manet  officio  debitor  iile  tuo. 
Officium  pauper  numerat  studiumque  fidemque: 

Quod  quis  babet,  dominae  conferat  omne  suae! 

et  Philostrati  epist.  7  (44):  (ippiZei  tov  TreicOfvra  6  irXouaoc 
«Ijc  dujVT]|i^voc,  6  bk  ttIvtic  oib€  x^piv  ibc  iXcoujievoc.  irdXiv 
6  Xa^Trpoc  t6  TreTrpariui^vov  ic  4£ouciav  dva^epei  ttic  otKCiac 
buvdjLieuic,  6  bk  ni>n\c  tc  Tf\y  toO  56vtoc  (piXavGpuuTTfav  elegiae 
Alexandrinae  deberi.  Sed  si  diligentius  inspicies,  apud  alterum 
brevem  senteptiam,  apud  alterum  descriptionem  invenies.  Pau- 
peres  autem  amatores  in  declamationibus^)  rhetorum  haud 
raro  depinguntur;  conferas  personati  Quintiliani  declamationes 
XIV  et  XV.  Compares  velim  XV  7  (p.  283,  10  ed.  Lehnert): 
*non  quidem  confers  pretia,  non  stipes,  sed  adsides^),  se- 
queris,  haeres,  praestas  comitatum,  favorem,  laudas  ubique, 
miraris.  Hinc  ergo  iam  meretricibus,  quod  illae  (illas  codd.) 
etiam  pauperes  ament,  quod  facile  contingant,  quod  laboribus 
exorentur  adeuntium :  faciet  (facies  codd.)  hic  amator,  ut  divites 
amenf  *).  Compares  velim  cum  his  Tibulli  versus  I  5,  61sqq.: 

Pauper  erit  praesto  semper  tibi:  pauper  adibit 
Primus  et  in  tenero  fixus  erit  latere: 

Pauper  in  angusto  fidus  comes  agmine  turbae 
Subicietque  manus  efficietque  viam: 

Pauper  ad  occultos  furtim  deducet  amicos 
Vinclaque  de  niveo  detrahet  ipse  pede. 

')  Cum  descriptionibus  vitae  meretriciae  in  comoedia  primcun 
apparent  pauperes  amatores,  sed  non,  ubicnmque  pauper  amator  descri- 
bitur,  comoediam  vel  elegiam  Alexandrinam  acUiibitam  esse  didmus 
(cf.  Leo,  Plautinische  Forschungen  p.  136). 

')  Scilicet  aegrotanti.  Cf.  de  loco  quasi  communi  Tibullum  I  5,  9, 
Propertium  II  9,  25—28,  Ovidium  Artis  Amatoriae  II  319  sq. 

')  Cf.  Reitzensteinium,  Studien  zu  Quintilians  grOfieren  Dekla- 
mationen,  Strafiburg  1909,  p.  60. 


Epistulae  amatoriae  quomodo  cohaereant  cum  elegiis  Alexandrinis.   113 

Altenim  addo  exeraplum  e  declamationibus  minoribus;  cf. 
CCCXLIII  (p.  353  ed.  Ritter),  cuius  argumentum  est:  Tauper 
et  dives  eandem  puellam  petebant  in  matrimonium.  Capta  est 
iUa,  quae  petebatur.  Posuit  condicionem  petitoribus  pater,  eius 
esset,  qui  redemisset.  Pauper  profectus  est  et  redemit  vir- 
ginem.  Bapuit  illam  competitor  dives.  Educta  ad  magistratus 
nuptias  optavit  Circumscriptionis  accusatur  pater  a  paupere.* 
Pauper  igitur,  quia  propter  amorem  omnia  pericula  subierit,  se 
praeferendum  esse  contendit;  cf.p.  356, 12  ed.Ritter:  *Navigavi 
ad  piratas;  in  quos  incidere  miserrimum  est,  quaesivi;  omnes 
scopulos  scrutatus  sum,  omnia  Utora  excussi  Accedit  aliquid 
ponderis  huic  merito  meo:  pauper  hoc  feci,  rem  diviti 
gravem,  mihi  necessariara.  Et  quare  negata  est?  ut  conlocare- 
tur  ei,  qui  non  rederaerat,  qui  conterapserat,  qui  piratis  reli- 
querat  Tanturane  pecunia  valet?  tantura  ille  fulgor  divitiarura 
contra  veritatera  potest?    Nunc  ille  raelior.* 

Quae  cura  ita  sint,  elegiara  Ovidii  I  10  et  epistulas  Philo- 
strati  7  (44)  et  23  (45)  ex  elegiis  Alexandrinis  raanasse  nego, 
praesertira  cura  arguraenta  illarura  inter  se  diversa  sint 

Neque  raagis  sirailitudine  coraraoveor,  quara  inter  has 
ipsas  Philostrati  epistulas  et  TibuIIi  versus  I  5,  61 — 66  inter- 
cedere  viri  docti  statuerunt.  Conferant  licet  cura  poetae  verbis 
supra  allatis  Philostrati  locos  7  (44) :  tic  buvarai  Trapajieivai 

VOCOOVTI,   TIC  aUTOV  TTpOTOEai  1T€|iTrO^^VOU  P^XOUC,   TIC   UTTfep  coO 

TreceTv;  et  23  (45):  7Tp6cTa£ov,  ibc  PouXei,  Kai  Trei0ojLiar  TrXeTv 
KeXeucov,  djiPaivu),  TrXrjToic  uiroiLieTvai,  KapTepiIi,  ^Tipai  Tf|v  qiuxnv, 
ouK  6kvuj,  bpajaeTv  btd  TTup6c,  ou  Kdojiiai.  tic  TaOTa  ttXougoc 
iroteT;  raulto  taraen  artius  cura  TibuIIo  Quintilianura  illum 
cohaerere  iara  vidiraus.  Philostrati  autem  verbis  etiam  raagis 
respondet  Luciani  iraitator  in  libro,  cui  inscribitur  "EpwTec, 
cap.  46 :  e(  bk  Kai,  oloc  dv0pujTTivT]c  qpuceujc  v6|uioc,  v6coc  ^TTt- 
i|ia6cetev  auToO,  Kd|uivovTt  cuwocncuj  Kai  btd  x^tMepiou  ^aXdrrric 
dvaTOfi^viu  cu^TTXeucoiLiai  ....  ei  bfe  XqcTdc  f|  TToXeiniouc  Oea- 
caijuiriv  4tt'  auTOv  6p|iuJVTac,  6TTXicai|uiriv  Kai  TTapd  btivaiatv  kSv 
dTTO0dvq,  lf\y  ouk  dveEoftat  et  Plutarchus  in  'EpujTtKOu  cap.  17 : 
dvf|p  Tdp  uTTOTTXncOeic  "EpuiTOC  oubtv  "Apeoc  beTTat  fiax^Mevoc 
TToXe^iotc,  dXXd  tov  auToO  0€6v  ?x^v  cuv6vTa 

XIV,  a  8 


114  M.  Heinemann, 

TTOp  Ktti  GdXaccav  Kal  Trvodc  idc  atOepoc 
TTepdv  ^TOi/yioc 

uirip  ToO  qpiXou  ouTrep  fiv  KeXcuq*).  Tales  igitur  descriptiones 
ex  quovis  libro  erotico  repeti  potuerunt  neque  ad  unam 
elegiam  nos  remittunt. 

Quoniam  de  epistulis  Philostrati  7  (44)  et  23  (45)  satis 
disseruimus,  ad  Propertii  1 15,  25 — 42  elegi^m  et  Aristaeneti 
II  9  epistulam,  quas  GoUnischius')  inter  se  comparat,  trans- 
eamus.  Et  in  elegia  et  in  epistula  amator  a  pueUa  deceptus, 
ne  iUa  periuriis  deos  laedere  pergat,  petit  Confert  GoUnischius 
Propertii  I  15,  25sqq.: 

Desine  iam  revocare  tuis  periuria  verbis, 

Cynthia,  et  obUtos  parce  movere  deos, 
Audax,  a  nimium  nostro  doUtura  periclo, 

Si  quid  forte  tibi  durius  inciderit 
Muta  prius  vasto  labentur  flumina  ponto, 

Annus  et  inversas  duxerit  ante  vices, 
Quam  tua  sub  nostro  mutetur  pectore  cura: 

Sis,  quodcumque  voles,  non  aliena  tamen. 
Nam  tibi  ne  vUes  isti  videantur  oceUi, 

Per  quos  saepe  mihi  credita  perfidia  est! 
Hos  tu  iurabas,  si  quid  mentita  fuisses, 

Ut  tibi  suppositis  exciderent  manibus: 
Et  contra  magnum  potes  hos  attoUere  solem, 

Nec  tremis  admissae  conscia  nequitiae? 

cum  Aristaeneti  11  9 :  Zu  jii^v  Tcwc  oiei  papuvecOai  ^e  betvuic, 
8ti  br\  |uie  tocoOtov  IpuiVTa  KaT^Xmec  •  djioi  5fe  toutou,  vfj  t6 
cov  Trp6cui7TOV,  Ppaxeia  (ppovTic  7rp6c  ?Tep6v  ye  juieiZIov  KaK6v, 
lirefTrep  djc  dTTXoucrdTT]  Kai  v4a  TreptcppovoOca  ttiXikoOtov  8pKov 
TiapdPnc  .  . .  dXX'  Ifijjfe  biboiKa  (eiprjceTai  rdp,  Kdv  dTreuxuifiai), 
\xr\  Tivd  coi  Troivf|v  dvTeTraTdTuiciv  ol  0eoi.  Kai  dviap6Tepov  Jcrai 
^oi  toOto  fj  Tflc  cflc  5iaTTeTrru)Kevai  <piX(ac.  d|yi6v  to  dTuxnM<x 
toOto,  cfe  bfe  t6  Trapdirav  ob  x^iyvj,   TOiTapoOv  iKeTeuuiv  vnr^p 

^)  Vides  igitur  illum  figuratum  Lucianum  colores,  quibus  Philos- 
tratus  pauperem  amatorem  depingit,  ad  amorem  puerilem  transtulisse. 
*)  'Quaestiones  Elegiacae'  p.  60  sqq. 


Epistulae  amatoriae  quomodo  cohaereant  cum  elegiis  Alexandrinis.   115 

coO  Tf|v  AiKnv  ouTroT'  dv,  (b  qpiXTOTri,  Traucai|Linv,  |ir|&a|uiaic  auTf|v 
eic  Ti|Liiupiav  tujv  fiiiapTTmevuiv  dX6eiv,  dXXd  Kai  auGic  dbiKoucnc, 
ei  T€  coi  TOUTO  qpiXov,  dvdxecGai  irdXiv  Kai  cuTTviuMr]v  dirovdMeiv 
Tr|  cr|  TTpeTTOucav  fjXiKiqi'  dveKTOV  fap  ijLioi  tov  ^iliov  Ipurra  qpepeiv 
Kai  )Liri  ce  jiioxOTipov  ti  TreTTOvGuTav  6pdv.  Ultimos  Pi'opertii 
versus  statim  excludet,  qui  illos  accurate  perlegerit  Per  oculos 
suos  fidem  iurasse  Cynthiam  poeta ')  narrat  imprudentiamque 
eius  vituperat.  Contra  Aristaenetus  per  faciem  amatae  puellae 
iurat  se  non  tam  dolore  moveri  quam  cura  eius.  Nihil  igitur 
inter  haec  commune  est. 

Mediae  quoque  partes  {muta  prius  vasto  etc,  ToiTapouv 
K.  T.  ?.)  affectuum  magis  quam  sententiarum  continentur  *)  simi- 
litudine ;  nam  suum  amorom  nulla  perfidia  mutari  posse  poeta 
adfirmat,  epistolographus  dveKTOv  Tdp  ^^oi,  inquft,  t6v  d^6v  ?pujTa 
qp^peiv  (cf.  Theocriti  Id.  II  164:  dTUj  6'  oicuj  tov  4^6v  tt60ov 
ujCTTep  uTTecrav).  Cetera  omnia  plane  dissimilia,  haec  non  ad- 
modum  similia  dixeris. 

Restant  igitur  initia  vel  potius  apud  utrumque  restat  de- 
scriptio  affectus,  quo  amator  laesus  atque  periurio  deceptus 
tamen  non  irascitur,  sed  de  amatae  tantum  salute  sollicitus 
est.  Hanc  autem  descriptionem  vitae  magis  quam  certo  cui- 
dam  fonti  deberi  equidem  ex  TibuUi  I  9,  1 — 6  versibus  col- 
ligo,  quorum  similitudo  cum  Aristaeneti  epistula  II  9  multo 
maior  est  quam  Propertii  1 15,  25  sqq.  Cf.  Tibullum  I  9,  1 — 6: 


*)  Conferas  etiam  Ovidii  Amorum  III  3,  1.  2.  9.  10 : 

Esse  deos  hic  crede:  fidem  iurata  fefellit, 
Et  facies  illi,  quae  fuit  ante,  manet! 
.  .  .  radiant  ut  sidus  ocelli, 
Per  quos  mentitast  perfida  saepe  mihi. 

')  lacobius  (Berliner  Philologische  Wochenschrift  1905  p.  l^l^),  qui 
et  ipse  hos  locos  congruere  negat,  Aristaeneto  Acontii  et  Gydippae 
fabulam  ante  oculos  versatam  putat;  confert  enim  I  10  Aristaeneti 
(Epistolographi  Graeci  p.  141  ed.  Hercher):  kubiirTrn,  KaX/|v  ce  kqI  eOop- 
Kov  6|Lio(iuc  iTpocciiTU)  TttxO,  \ir\hi  "Apxemc  im  ci  iroivaiov  p^oc  dqp^ 
Kal  dv^ri  •  |Li€V€i  bi  xd  Trui^a  irpocK€i!a€vov  t^  q>ap^Tpqi  k.  t.  ?.  Sed  et 
Aristaenetus  et  Propertius  a  puellis  decepti  timent,  ne  illarum 
periuria  dei  ulciscantur;  hoc  premitur,  hoc  contra  vulgi  erit  expecta- 
tionem.  Contra  Acontius  ipse  Cydippen  invitam  ad  periurium  perlexerat. 

8* 


116  M.  Heinemann, 

Quid  mihi,  si  fueras  miseros  laesurus  amores, 
Foedera  per  divos,  dam  violanda,  dabas? 

A  miser,  et  si  quis  primo  periuria  celat, 
Sera  tamen  tacitis  poena  venit  pedibus. 

Parcite,  caelestes:  aequum  est  impune  licere 
Numina  formosis  laedere  vestra  semeL 

Quibus  versibus  Tibullus  puerum,  qui  foedera  amatoria  per 
deos  iurata  laeserit,  vehementer  reprehendit  et  tamen  a  dis 
petit,  ut  illi  pulchritndinis  gratia  peccatum  semel  ignoscant 
Gompares  Aristaeneti  n  9:  dXXd  tou^ov  }xipoc  dvtnr€u6uvoc 
€\r\Q  ToTc  6pKioic  GeoTc,  ei  m\  tov  iroGoOvTa  [xf\  CT^pjcic,  \ix\bi 
cuv9r|Kac  fyvujc  dvujfi6Touc  q)uXdTT€iv  et  1. 1.  Tibulli  elegiae. 
Idem  autem  iocus  apud  eundem  Tibullum  recurrit  I  6,  55  sq.: 

Et  tibi  nescio  quas  dixit,  mea  Delia,  poenas: 
8i  tamen  admittas,  sit  precor  illa  levis, 

ut  ultro  iam  appareat  locum  esse  quasi  communem,  quem 
summa  cum  gravitate  omnique  omatu  sermonis  profert  Pro- 
pertius,  mediocri  affectu  persequitur  Aristaenetus,  leviter  cum 
ceteris  coniungit  Tibullus. 

Ne  Leonis  quis  copiosissima  doctissimaque  adnotatione 
ad  Propertii  carmen  m  20,  13sqq.  scripta  (Rhein.  Museum 
55  (1900)  p.  604)  abutatur,  ut  propter  foedus  inter  amantes 
in  omnibus  his  locis  commemoratum  eos  elegiae  adscribat  — 
illorum  enim  foederum  originem  Leo  ex  foedere  meretrido 
repetit,  cuius  exemplar  habemus  in  Plauti  Asinaria  751  sqq., 
atque  talia  foedera  per  elegiam  Bomanis  tantum  tradita  esse 
ille  contendere  videtur  — ,  totam  quidem  illam,  quae  est  de 
foedere  amatorio,  quaestionem  hoc  loco  me  movere  nolle  re- 
spondeo  neque  quidquam  de  Propertii  carn^ine  III  20,  13  sqq. 
statuere.  Foedera  tamen  iure  iurando  sacrata  extitisse  in  vita 
hominum  Alexandriae  et  Bomae  quis  locupletior  testis  quam 
Catullus?  Quem  vanam  speciem  atque  loquendi  formulam 
e  litteris  tantum  repetiisse  quis  credit,  cum  ille  commemo- 
raret  in  carmine  109: 

locundum,  mea  vita^  mihi  proponis  amorem 
Hunc  nostrum  inter  nos  perpetuumque  fore. 


Epistulae  amatoriae  qoomodo  cohaereant  cum  elegiis  Alexandrinis.    117 

Dii  magni,  facite,  ut  vere  promittere  possit 

Atqiie  id  sincere  dicat  et  ex  animo, 
Ut  liceat  nobis  tota  producere  vita 

Aetemum  hoo  sanctae  foedus  amidtiae. 

76,  3sq.: 

Nec  sanctam  violasse  fidem,  nec  foedere  in  ullo 
Divum  ad  fallendos  numine  abusum  homines, 

87  +  75,3: 

NuUa  fides  uUo  fuit  umquam  in  foedere  tanta? 

Talia  certe  foedera  tunc  fiebant,  quae  amatori  quasi  mariti 
iura  tradebant*),  ut  vel  sanctus  talis  amor  ei  videri  possit 
Num  extiterint  etiam  aetate  Alexandrina,  vix  pro  certo  diiudi- 
caverim;  sed  suadent  hoc  Callimachi  et  Dioscoridis  epigram- 
mata  Anthol.  Pal.  V  6  (25  ed.  Wiiamowitz)  et  52,  quae,  ni 
fallor,  illepida  fiunt,  si  omnia  haec  ex  meretricum  foederibus 
derivata  proclamamus.  Vix  crediderim  ipsum  Leonem  verba 
sua  ita  excipi  velle.  Utut  res  se  habet,  eas,  quas  hucusque 
tractavimus,  declamationes  hac  de  causa  ad  elegiam  referre 
nemo  poterit. 

Spero  me  satis  probasse  omnibus  epistulis,  quas  adhuc 
tractavimus,  Gollnischium  suo  iure  ad  elegias  recuperandas 
usum  non  esse;  restat,  ut  de  Tibulli  11  3,  1 — 10  elegia  et 
Philostrati  59  (62)  epistula  agamus*).  Consulto  iUas  in  fine 
nostri  libelli  ponere  decrevimus;  nam  illae  ab  eis  elegiis  et 
epistulis,  de  quibus  hactenus  disseruimus,  hac  re  dissentiunt, 
quod  et  argumento  et  sermone  inter  se  tantopere  congruunt, 
ut  dubium  non  sit,  quin  ex  eodem  fonte  —  carmine  ni  fallor  — 
haustae  sint.  Et  poeta  enim  et  epistolographus  queruntur  puellas 
amatas  urbem  reliquisse  et  rus  migrasse.   Cf.  TibuUi  II  3,  1 : 

Rura  meam,  Comute,  tenent  viUaeque  pueUam 

et  Philostrati  59  (62):  ti  oOv  ^4XXuj  iroieTv,  iav  dEeXdcric  k  dTpov, 
ibc  TT^puci,  Kai  TToXXujv  #||iepiuv  xdc  dv  dcrei  biaxpipdc  Kaia- 
XiTrqc ;  #|ToO|uiai  dvaTKaiov  caqpoic  dTioXujX^vai  iir]hiw  ^xovra  f\bu 

*)  Conferas  Reitzensteinium,  Werden  und  Wesen  der  Humanitlit 
im  Altertum,  Strafiburg  1907,  p.  27. 

')  Vide  Gollnischium  1. 1.  p.  33  sqq.