Skip to main content

Full text of "Encyklopedja Kościelna podług teologicznej encyklopedji [Kirchen-lexikon] Wetzera i Weltego ..."

See other formats 


Google 


This  is  a  digital  copy  of  a  book  that  was  prcscrvod  for  gcncrations  on  library  shclvcs  bcforc  it  was  carcfully  scannod  by  Google  as  part  of  a  projcct 

to  make  the  worlďs  books  discoverablc  onlinc. 

It  has  survived  long  enough  for  the  copyright  to  cxpirc  and  thc  book  to  cntcr  thc  public  domain.  A  public  domain  book  is  one  that  was  nevěr  subjcct 

to  copyright  oř  whose  legal  copyright  term  has  expircd.  Whcthcr  a  book  is  in  thc  public  domain  may  vary  country  to  country.  Public  domain  books 

are  our  gateways  to  the  past,  representing  a  wealth  of  history,  cultuie  and  knowledge  thaťs  often  difficult  to  discovcr. 

Marks,  notations  and  other  maiginalia  present  in  the  originál  volume  will  appear  in  this  flle  -  a  reminder  of  this  book's  long  journcy  from  thc 

publishcr  to  a  library  and  finally  to  you. 

Usage  guidelines 

Google  is  proud  to  partner  with  libraries  to  digitize  public  domain  materials  and  make  them  widely  accessible.  Public  domain  books  belong  to  the 
public  and  we  are  merely  their  custodians.  Nevertheless,  this  work  is  expensive,  so  in  order  to  keep  providing  this  resource,  we  háve  taken  stcps  to 
prevent  abuse  by  commercial  parties,  including  placing  lechnical  restrictions  on  automated  querying. 
We  also  ask  that  you: 

+  Make  non-commercial  use  ofthefiles  We  designed  Google  Book  Search  for  use  by  individuals,  and  we  request  that  you  use  these  files  for 
personál,  non-commercial  purposes. 

+  Refrainfivm  automated  querying  Do  not  send  automated  queries  of  any  sort  to  Google's  systém:  If  you  are  conducting  research  on  machine 
translation,  optical  character  recognition  oř  other  areas  where  access  to  a  laige  amount  of  text  is  helpful,  please  contact  us.  We  encourage  the 
use  of  public  domain  materials  for  these  purposes  and  may  be  able  to  help. 

+  Maintain  attributionTht  GoogXt  "watermark"  you  see  on  each  flle  is essential  for  informingpeopleabout  this  projcct  and  helping  them  lind 
additional  materials  through  Google  Book  Search.  Please  do  not  remove  it. 

+  Keep  it  legal  Whatever  your  use,  remember  that  you  are  lesponsible  for  ensuring  that  what  you  are  doing  is  legal.  Do  not  assume  that  just 
because  we  believe  a  book  is  in  the  public  domain  for  users  in  the  United  States,  that  the  work  is  also  in  the  public  domain  for  users  in  other 
countries.  Whether  a  book  is  still  in  copyright  varies  from  country  to  country,  and  we  can'l  offer  guidance  on  whether  any  speciflc  use  of 
any  speciflc  book  is  allowed.  Please  do  not  assume  that  a  book's  appearance  in  Google  Book  Search  means  it  can  be  ušed  in  any  manner 
anywhere  in  the  world.  Copyright  infringement  liabili^  can  be  quite  severe. 

About  Google  Book  Search 

Google's  mission  is  to  organize  the  worlďs  information  and  to  make  it  universally  accessible  and  useful.   Google  Book  Search  helps  rcaders 
discovcr  the  worlďs  books  while  helping  authors  and  publishers  reach  new  audiences.  You  can  search  through  thc  full  icxi  of  this  book  on  the  web 

at|http: //books.  google  .com/l 


Ij^ 


m 


6000369330 


í)7       d.        it? 


5 


I 


*        > 


■J...  • 


'-%r 


MdKLaPEBJA 

KOáCIELNA. 


ENCYKLOPEDJA 

KOŠCIELNA 


PODLCfi  TEOLOfilCZNBJ  ESGYKLOPEDJI  WBTZERA  I  WEinCO 

z  LICZNEMI  JKJ  DOPEíiNIENIAMI 

FBZT  wsBóííFBAoavnncrrvnR  ErusxnsAenu  duchowhtch 

I  áWIECKICH  08ÓB 


WTDANÁ 


rKZEZ 


X  MCHAiLA  NOWODWOR8KIEOO. 


Tom  V. 


fEwunaga.—f^tltRbtrgJ, 


■  -  O 


WARSZAWA. 

W  DSDKÁBMI  CZEBWIŇSEIEGO  I  SPÓUU, 
olica  áto-Knjxkft  Vt  1326. 

18  7  4. 


4r*- 


V'. 


APPBOBATUB.^ 

TladialATiaOi  die  27  Octobris  1874  anno. 

Florianus  KosiAski, 

AdminiBtrator  Dioeceais  Tladislay.  seu  GaliscienBis. 


AosBOJieHo  Il^eHsypoK). 
BapmaBa  6  HoAÓpji  1874  ro^a 


■Ví* 


r 


SPIS  ARTYKimÓW 

^1^  tonue  pifflT^m  za^^ajrty^oli. 


sír. 

ElzbieU  kr.  ang.  ob.  Tador 

Emanacja «  i 

Eouuicjpacja — 

Embolizm % 

SmlnrjOQ *^ 

Emerencjana  áw — 

Emerj  Jak.  And 4 

Emeryci 5 

—     w  Polsee     ....  6 

EmíiMza 10 

Emfiteaza      .•••.•  li 

Emmanuel  kr.  port    •     •     •  12 

Emmaos  ..••...  13 

Emmeram  áw — 

—      opactwo  ....  15 

Emmerich  An.  Kat     .     .     .  ,  — 

Empli...  ob.  £mf. — 

Empiryzm 19 

Emser 24 

Emski  kongres  •     .     •     •     .  25 

Encyklika 28 

Ency  kloped  jád 29 

£ndor Si 

Energnmeni S2 

Engaddi 84 

Engel  Lndw — 

Engelbert  áw — 

Engelbrecht  Jan     ....  86 

Engelhns  Theod — 

Enkolpion 87 

Enkratycy — 

Ennodioa 88 

Ennon S9 

Enoeh           — 

Enocha  kši^a 41 

£on 48 

Epafras    . — 

Epakta 44 

Epaonnn      ....••  — 

Epée  Kar.  ICcIl     .     .    .    ,  — 


Tiror. 


Epiíianjasz  é.  ^jprjjski 
Epifaigasz  sehohs^k 
Epifanjosz  áw.  bp  . 
Epikcja  .... 
Epiknreizm  .     .     . 
Episkopalny  systesa 
Epištolně  obscororum 
Epo  Boecjnaz    . 
Erastns  .     .     . 
Erazm  áw.   .     . 

—    Boterdamcsyk 
ErdOsi  Jan  .     . 
Erfnrt     .     .     . 
Erígena  Jan  Scotns 
Erlan      .     .     . 
Ermold  Kigellns 
Ernesti  Jan  Ang. 
Erpenins  Tomass 
Eschatologja 
Escobar  Barttom. 
Escobar  y  Mendoza 
Esknijal       .     • 
Espen  Zeger  Bern 
Espencensz  Kland. 
Ess  Karol   yan 
—    Leander  Tan 
Esseúcsycy  .     . 
Estella  Diego  ď 
Ester      .     .     . 
Estery  ksi^a  bibl 
EsteTe  Eng.  M.  Fr. 
Estins  Wilh.     . 
Estrix  Idzi  .     . 
Eth...  ob.  Et  . 
Ethai      .     .     . 
Etjopja    .     .    . 
Etnarcha      .     • 
Ettal       .     .     . 
Etymologia  .     • 
Encharystja  ob.  Sakrament 


Ant 


Van 


4a 

4€ 

47 
48 

51 

58 
54 


55 

60 
61 

67 

68 


•t 

70 
71 

72 


75 
76 

%T 

88 

89 

91 


TI 


Euchenosz  i.  bp 


Eachologinm 
Eudaemon-Joannes 
Eademonizm 
Endes  ob.  Eadyáci 
Eudocja  áw. 

—     cesarzowa 
EndokBja   ob.  Eudocja 
Eudyáci  .     . 
Eiifemja  áw. 
Eufrat     .     . 
Eufrozyna  éw. 


Eugend  éw.  .  • 
Eugenjusz  I  Papiež 

—  II       — 

—  III      — 

—  IV      — 

—  áw.    bp  karatg 

—  —    tole 
Eulalja  áw.    .     * 
Eulaljnsz  antypap.   ob.  Boni 

facy  I      .     .     .     . 

Eulogja 

Eulogjusz  éw.  bp  .     . 

—  —      pustelnik 

—  —      z  Kordowy 

BuDuch 

Euouae 

Enryk  król        .     .     . 
Eusebius  ob.  Enzebjusz 
Eustachjasz  sw.      .     . 
Eustatjusz  áw.  anijoch. 

—  bp  Sebasty. 

—  arcybp  tessaL 
Eustocl^a  áw.    .     .     . 
Eustocbium  ob.  Eustodig 
Eutyches  áw.     .     •     . 

—  heretyk    •     . 
Eutycbjan  Papiež  éw. 
Eotyobjanizm  ob.  Eutycbes 
Eutyclgafiz  aleksandr. 

—  kplski  •. 
EutymjuBz   Zigabenus 
Euzebjusi  P^p.  áw. 

—  aleksandr. 

—  cezarejski 


■tr, 

98 
'  94 


95 


96 


97 
98 

99 

101 

102 
108 
106 
107 
108 


108 
109 


110 


111 
112 

118 

lU 

115 

116 

122 

128 
124 


Enzebjusz  emezeňski 

—  Pampbili  ob.  Euze 
bjutt  cezarejski 

Euzebjusz  samosatetfski 

—  éw.  weceUeňski 
Euzojusz  antjocheň 

—  cezarejsk 
Ewa   .... 
Ewagrjusz    . 
Ewald  éw.    . 

—  Jerzy  H.  A. 
Ewangelja  we  Mszy 

—  wieczna  . 
Ewangeljarz  .  . 
Ewangelícki  zwi^zek  sekta 

—  stowarz.  w  Anglji 

—  zwi^zek  we  Francji 
Ewangelickie  konferencje 
Ewangeliczka  ob.  EwangeUarz 
Ewangelje  kanoníczne 
Ewangelista  blog.  . 
Ewaryst  éw.  .  , 
Ewodjusz  éw.  antjoch 

.  —       z  Uzalis 
Examen  biskupów  . 
Examinatorzy    .     . 
Exarcba  .... 
Excepcja  ob.  Proces 
Excessa  ducfaownych 
Exedra    .... 
Exegeaza     .     .     . 
Exekrcja       .     .     . 
Exekucja   dekretów 
Exewje.     .     .     . 
Exempeja      .     .     . 
Exhumacja   obacz   Cmentarze 

w  Polsce  . 
Exkluzywa   . 


Exkommunika 

Exorcysta     . 

Exorcyzm     . 

Exorta    .     . 

Expektatywa 

Exporta  .     . 

Expozytnra  . 

Exsuperius  ob.  Exuperjosz 

Extaza  ob.  Zachwyt 

ExtraTagantes   .     . 

Exultet...  byma 


■tr. 
128 


12í> 
180 
182 

182 
138 


134 
135 
187 

18& 

139 

160 

161 

161 
162 


164 

184 
186 
187 
191 


198 
194 
198 
199 

200 
201 
208 


204 


vn 


Exuperjou  .  . 
Ejbel  Jan  Wal. 
Ejxneryk  Miko}. 


—     Jan 


Ezdrasz  i  Nehemjasz 
Ezdraszowa  III  ksi^ga 

—  IV  ksí^ga 
Eziecbjasz     .     .     . 
Ezecbjel       .     .     . 
F..  ob.    Ph.      .     . 
Faber  Piotr  btog. 

—  de  la  Boderíe 

—  Bazyli      .     . 

—  DjoDÍzy   .     . 

—  Feliks      .     . 

—  Fryderyk  Wil. 

—  Jakob      .     . 
SUpnlensis 

a  Carrinis 

—  —     Angnstanus 

—  —     z  Heilbronnu 

—  —     bp  Wiedeáski 

—  Ida    ...     . 

—  MacMJ     .     .     . 

—  Mikolaj    .     .     . 

—  Stefan      .     . 

—  Wit    .... 
Fabjan  šw.  Pap.     .     . 
Fabiáni  Karol  . 
Fabri  Feliks  ob.  Faber 

—  Honorát  .     . 
Fabrícins  ob.  Fabrycjnsz 
Fabrici  Gabijel.     .     . 
Fabr}cjoss  Jan      .     . 

—  Jan  Albert 

—  Jerzj 

—  Teodor  .     . 

—  r.  Fabrycy 

—  Piotr      .     . 

—  Walentj  Groza 
Fabrjka  koácielna  ob.  kosdól 

(íabrjka  koéc.). 
Faceasz  ob.  Faeee 


Facejasz  ob.  Faeee 
Facnltates  .  .  . 
Facnndns  .  .  . 
Fagina  Pawet  .  . 
Fagnani  Proiper    . 


■tr. 

305  Fagnndez  Stefan 

—  Falcandus  Hngo     . 
206  Falconia  Proba 

—  Falda      .... 
20  7  Faldjstorz    .     .     . 

218  Faleg       .... 

219  Falkenstein  J.  H.  . 
223  Falkowski  Jakob  . 
225  Falkowski  Jakob    • 

—  Falloux  Fr.  A.  P. 
231  Faltonia  ob.  Falconia 

23  7  Falszerstwo        .     . 

—  Familišci       .     .     . 

238  Fanatyzm     .     .     . 

—  FanelU  Katarzjna  . 

239  Fanon      .... 

242  Faran      .... 

—  Faraón     .... 

243  Fardeila  Michal 

—  Farfa      .... 

244  Farínacťi  Prosper  . 

—  Farlati  Daniel  .     . 

24  5  Farnesius  ob.  Farnowski 

—  Farnowski    .     .     . 

—  Faryzeusze  .     .     . 
24  6  Fastidins  bp     .     . 

—  Fatalizm  .     . 

—  Fatam  ob.  ř^atalizm 

—  Faunt  Artur 

—  Faure  Jan  Chrz.     . 
24  7        —     Jakob      .     . 

—  —     Piotr  ob.  Farre 

—  Faast  ob.  Socyn     . 

—  Fanst  ob.  Fanstns 

248  Fanstns  z  ULiez 

249  —     manichejcz. 

—  Faustyn  i  Jowita  áé. 

—  Favre  ob.  Faber   . 

—  '  Fea  Karol   .     .     .     , 

250  FebroDjusz  ob.   Hontheim 
Febure  3IichaI  .     . 

—  Fécam     .... 

—  Feder  Michal    .     . 

—  Feilmoser  And.  Ben. 

—  Felbiger  Jan  Ign.  . 

—  Felder  Fr.  Kas.     . 
252  Fereti  ob.  Wojsko  n 

—  Felgenhaner  Pawel 
258  Feljanci  .... 


Hebr 


8tr» 
253 


254 


255 
256 
257 


258 

262 
263 


2C4 
265 


268 
269 

27» 

27S 


274 


275 
276 

277 


TUI 


Fe^aniki      .     .     .     .     . 
Felicissimns  ob.  NowacjaDíe 
Felicitas  ob.  Felicita  .     . 
Felicyta  ^w,      .... 
Feliks    I  Papiež    .     .     . 

—  .II    —       •     .     . 

—  III  (t;.  H)  Papie* 

—  IV  (v.  ní)     — 

—  V  antypap. 

—  Praeses 

—  i  Reguia  íL 
*—       z  Kantalícji  áw 
— •      z  Kantes  éw. 

—  z  Noli  áw. 

—  Walezjnsz  áw. 

—  z  Aptongi    ob.  Dona 

tyáci   . 

—  manichejczjk 

—  Minuciusz   ob.  Mina 

cjusz  • 

—  z  Prato 
Feliňski  Zygro.  Szcz. 
Felix  ob.  Feliks    . 
Felix  Józef  .     .     . 
Peller  Franc.  Ksaw. 
FellOcker  Zjgm.    . 
Felton  Jan  •     .     . 
Fenelon  Franc 
Fenicja   .... 
Feniks    .... 
Ferdynand  III  król,   áw., 

—  Niezlomny  áw. 

—  katolicki 

—  I  ces.  . 

—  II  ces. 

—  III  ces. 
Feretron  .  ^  . 
Ferezejczycy  .  . 
Feria  .... 
Ferrandus  Fulgentias 
Ferraryjsko-Florencki 

*Ferrara  Jan      .     . 
Ferreri  Zachaijasz 
Ferreijosz  Winc  áw. 
Fenila    .... 
Ferns  Jan    .     •     . 

—    Jeny     •     • 
Fesch  Józef      .     • 

Fessler  Ign.  Aur.  . 


sobor 


sir. 
279 


281 

2S9 
284 

285 


.286 
287 

288 


289 


290         — 


291         — 


296 
298 

SOI 
804 
805 
810 
818 
819 

820 

831 
830 
881 

885 


Fessler  Józef    .     . 
Festus  Porcius  •     • 
Fetyszyzm    .    .     . 
Feoillants  ob.  Fe^'anci 
Feuillée  Ludw. 
Fěvreob.  Faber   ^ 

—  ob.  Febnre  . 

—  Jnstyn  L.  P. 
Ficinus  Marsilius  . 
Fidelis  z  Sigmar.  . 
Fietzek  J.  A.  .  . 
Figura  w  Bibtji 
FiladelQa  miasto     . 

—  ducbowna 
Filakterje  .  .  . 
Filastrjnsz  .  •  . 
Filch  Wilh.  .  -. 
Filchius  ob.  Fich. 
Fileasz  áw.  .  .  • 
Filemon  áw.      •     . 

Fi^a 

Filip  macedoňczyk 

—  frygijczyk 
syn  Heroda    . 
m^i  Herodjady 
áwi^ty  Apoštol 

—  —      Djakon 

—  —     Neri    . 

—  —     Benicjusz 
.  —  ces,  rsym. 

—  II  kr.  hiszp. 
Filip  n  August.    . 

—  Sidetes.  .  . 
Filipecki  And.  .  . 
Filipiáci  .... 
Filipon  ob.  Boskolnicy. 

Filipy 

Filistynowie .  •  . 
Fillastre  Wilh.  .  . 
Filliucins  Winc.  . 
Filologja  biblijna.  • 
Filomena  áw.    •     • 


887 


Filon  Žyd.  .     .     . 

—    bp  karpaiyjski 
Filopatra  Djalog.  • 
Filopon  Jan.     .     • 
Filostorgjuss     .     . 
Filostrat.     .    .     . 


itr. 
188 


840 


341 
342 
343 

346 
347 
363 

364 


365 
366 


367 

375 
376 
378 
^82 
388 
389 


391 


393 
394 

399 
400 

401 


FílosoQa 40S 

—  rttíal 416 

Fiaetti  FntDC 4it 

Finiiiw  nwr6e«ie.    ...  — 

nnak) 4S1 

Flrmicas  Hatona.     ...  — 

FiniiiljMi — 

Ffamia  iw. «s3 

IlKalis  ob.  K<Mi^iton.  .    .  — 

FumnaiB  ob.  Féom.    .    .  — 

Fíacber  db.  Fiaser.     ...  — 

faen  BartloMÍQJ 4ss 

f^sber  ob.  fiaset  ....  — 

Fistuli 4S4 

flner  Ju  bp — 

—  Jm  tPerawn).      ,     .  tti 


Fixmílliier  Benedjlrt  . 
—  Jéttť.  .  . 
Flabrihun  .... 
Flacích  ob.  Flujsn  . 
Fbqoax  Mad^j.     .     . 


FlamMos  Mař.  Ant.  .     .     .  4St 

—       NobiUm.     ...  — 

FlawjAD  íw.  aatjoeb.  ...  — 

—  kpUki           .     .     .  4SS 

—  ftDtjocbeůild  .     .     .  4li 
FUvigny   ob,   FUriiiiKllffl  — 

FlaTiniacum ~. 

Flsiqim  <A.  iiaeí  F1.     .     .  -~ 

Flécfaiar  Esprit 48& 

Flectamu  genaa 497 

Flectom  matledatwo  .     .     .  '    ^ 
Fleariaa  ďAzneiionTllle  Tom. 

Kar — 

Fleoiy  opactvo.     ....  — 

—  Andn^  Hork.     .     .  440 

—  Klamyiiu  ....  441 
Flexierde  Benl  ob.  Flécbíer  ~ 

Flodoard. 44S 

Flora  ob.  Fknacsdskie  igrom.  — 

FloraccttUe  ignm.    ...  — 

Florencja  ' 444 

FloicDCki    tobir-  ob.    F«m- 

rTJiko-Fkv.  sob.    ...  — 

Ftorencoiirt  Franc     .     .     .  45t 

Florei  Hemrk ......  4S3 


Floriaenm  ob.  Flenrj  opaetwo  4M 

noijBB  f«. — 

norýulskiB  opaetwo.    .     .     .  *i» 

Florimond  s  Bajmood  .  .  4*4 
Floria,  Joacbim  de,  ob.   PIo* 

racedikie  igrom.     ...  — 

Flonu  IjoAsfci 4S7 

ílnctibna    Bobert     de,     ob. 

Findd — 

Ftodd  Robert 4*9 

Flao  Hlkot«j  U(^.     .     .     .  4&» 

Foebenri  ob.  Foacnri  .    .  — 

Fo^an 441 

Foistet  Jós.   Teof.     .    .     .  467 

Fokas  c«i — 

Folengo  Teofil 4C« 

Fonaeea  Piotr — 

Fontaine  Jakob  de  la, 

FoDUnella  ob.  Fonteidle.  — 

Fontaoey  Jan  de, .     •     .     -  — 

FontcDelle. 469 

FoDtenand 470 

^ODtis  Ebnldt  nkon  ob.  Fon- 

téTraud -* 

ForcelUtii  Idzi 471 

Foreiro  Franci3i«k     ...  — 

Forer  W'»wriyTiiec.      .     .    .  471 

Foreríns  ob.  Fonrier  ...  — 

Foreeti  ADtoni — 

Forma     .     » — 

Formaria. 4T4 

Fonna^ — 

Formoeta  ob.  Formoa.     -     .  — 

FormoE  PapKi — 

Formclarze 4TS 

Fonter  Jan 4I9 

—  Jan — 

—  Walenty — 

F8rtter  Henryk — 

Foitnnat  Wenan^nsi  .     .     .  490 

Forum  ob.  Jnrjidjkcia.  .     .  — 

Fomm  Appii 480 

Foscarari 481 

Fossom 48S 

Fotyn — 

Foorior  Piotr  bř.   .     .     .     .  486 

Fonmet  Adrz.  Unb.    Tig.     .  484 

Foomier  Jerqr 487 

—  Piotr — 


str. 

Fox  Jan 487 

Pragmenta  Woifenb.    .     .     .     488 

Pranc  Jan  Jerzy 489 

Pranchen    ob.  Franken  Chr.       — 

Francja 490 

Pranciszek  áw.  z  Assyža  .     .     535 

—  —  Borgjasz    .     .     5i6 

—  —  Garacciolo.     .     520 

—  od  Dziec.  Jez.     •     521 

—  áw.  de  Girolamo.     522 

—  —  de  Hieronymo 

ob.  Fr.  de  Girolamo.  .       — 
Pranciszek  blog.  Mayron.  . 

—  áw.  de  Paaía  . 

—  bh  de  Posadas. 

—  áw.  Salezy . 

—  —  Serafícki 
ob.  Fr.  á.  z  Ássyža. 

Pranciszek  áw.  Xawery 
Pranciszkauie .  .     .     . 

—  w  Polsce . 
Franciszkanki  .  .  • 
Pranciszek  I  ces.   .     • 

—  II  7-     .     . 

—  I  król  franc. 
Pranciszka  áw.  Rzymíanka     . 
Prancke  Ang.  Herm.  . 
Prancken  ob.  Franken  Chr. . 

Pranco  Parisiens 

Prancolini  Baltaz.  .... 
Prank  Jak.  Józ.  Lejbowicz  . 

—  Kacper  .     .     . 

—  Otbmar  .     .     . 

—  Sebastjan  .  . 
Pranken  Cbrystjan .  . 
Prankenberg  Jan  Hen. 
Prnnkfurtski  recei .  . 
Prankoáskie  paňstwo  • 
Pranków  nawrócenie  , 
Pranzelin  Jan  Chrz.  . 
PraticeUi  ob.  Fratricelli 
Pratrícélli  .... 
Prayssinoas  Djonizy  . 
Predegarjaiz.  . '  .  . 
Preiburg  ob.  Pryborg. 
Prelndaller  Fr.  Józ.  . 
preising  bpstwo.  .  . 
Preppel  Kar.  Em 629 


52S 
524 
527 
528 


531 
543 
548 
588 
589 

590 
592 
593 

595 


Freudenfeld  Burk.  H. . 
Frevier  Karol  Joz.  . 
Prey  Franc.  Aná.  .     . 

—  Jan  Ludwik  .  . 
Preyburg  ob.  Fryburg 
Preysing  ob.  Freisíhg 
Fríaul  ob.  Fřiol  .  • 
Friderich  Melch.     .     . 

Fridigern 

Frídyaidszki  Jan.  .  .. 
FriedhoffFr.  Mel..  . 
Friedrich  imiQ  ob.  Fryderyk. 
Friedrich  Jan  .  .  . 
Frint  Jakob.  .  .  . 
Frisi  Paweř  .... 
Fritz  Samuel     .     .     . 

Fritzlar 

Friul 

Frodoard  ob.  Fiodoard. 
Froelieh  Edward    .     . 

•Fro6s  Ludwik    .     .     . 
Frohschammer  Jak.     . 
Frois  ob.  Froés     .     . 
Fromage  Piotr 
Fromm  Andrzej 

—  Jan  . 
Fruktuoz  áw. 
Frusius  Antoni 
Fryburg  .     . 
Fryderyk  áw. 

—  Jagielloňczyk. 
I  cés.  Rudobrody 

—  ir  cesarz     . 

—  m  —  .     . 
-^      II  hesski.     . 

—  III  saski.     • 
Prydolin  áw.     .     .     . 
Prydryčh  ob.  Fryderyk 
Frydrychowicž  Dominik. 

Prygja 

Frygjanie  ob.  Monianiáci, 
Pryzowie.     . 

Ftartolatria  ob.  Aftartodoceci 
Fucbs  Grzegorz.     .     . 
Pul     .....     . 

Fulbert  áw.  .     .     .     . 

Fulcbeijusz  z  Chartres  • 
Pulda. 


600      — 


602 
608 
604 

613 
615 

616 
621 
622 


8tr, 
629 

630 


635 


636 
637 


638 


639 


640 

641 

642 

643 
644 
645 
650 
655 
656 

660 

661 
662 


664 
665 
666 


Xi 


sir. 

Falgettcjuaz  áw« 668 

FalgeDQau  Femndos  ob.  Fer- 

rmodos. — 

Faligsttí  Jakob 670 

Folko  íw 671 

—     Mog. — 


sir. 

Ffflfto  s  Neoiilr 671 

—     król  jeroz 6  7S 

Folio  Piotr 6  74 

Fortado — 

Foneasz  ávr. 6  74 

FOrstenberg  F.  W.  F.     .    .  — 


SKRÓCENIA  UŽYWANE  W  TEJ  ENCYKLOPEUI. 


al(ia8  t.  alibi) 

ap(ad).  

arcbp •     •     . 

bp .     .     . 

bpstwo 

cf. 

dr . 

f 

gr 

hebr 

ib.  ibia.  ....... 

íb  p.  inf. 

izr 

Konstpol,  a  meldecfy  Epol 
Konstplski,  a  niekiedy  Eplski 

kr. .     . 

1.  c.  (lo<^o  citato)    .    .    .    . 

N.  T. 

(ob.)  albo  (ob.  t.  a.)   .     .     . 

ok.    .  .  : 

op.  e 

pko 

rzplita 

a.KC.aUH)  S.  K.  O.      .     . 

S.  T 

t.    .     . 

WA  •       .....w... 

um.  Inb  t 

T 

W 

Yulg 

70 


inacxy:   gdzieindzicij. 

w  (antorze). 

arcjbisknp. 

biskup. 

biskupstwo. 

porównaj. 

doktor. 

foUo. 

po  grecka. 

po  hebrajskn. 
tamže. 

-in  partibns  infidelinm. 

izraelski. 

Eonstantynopol. 

Eonstantynopolitaňski . 

król. 

w  miejscQ  (z  dziela)  jož  przj- 

wiedzioném. 
Nowy  Testament, 
obacz  artykul  pod  tym  wy- 

rázem, 
okoto. 

dzielo  jož  čytowané. 
przeciwko. 
rzeczpospolita. 

Swi^ta  Eongregacja  obrzgdów 
Starý  Testament, 
tom. 

nrodzi!  bíq. 
nmarh 
Tolnmen. 
wiek.  ' 

przeklad  hiciňski  Wnlgaty. 
grecki  przeklad  Pisma  áw. 
siedmdziesiQcin  ttnmaagr. 


Emanaeja  (od  etaanare — wTptywaé),  szeroko  npowszechniony  ca 
v^boiJzie  sjstem  religiJDV,  a  nast^pnie  i  fílozoficzny,  podtag  któresro 
wszystkie  rxeczy  wypty waj^  z  Istoty  Najwyžszej,  tak  iž  wszystko  co  jest, 
jest  objawem  tej  Istoty  Najwyžszej.  Wyph'wy  pierwotnie  z  Istoty  Božej 
vfvszře  s%  jeszcze  bóstwami;  ale  czém  dalej  zst^pujemy  w  laňcocha  rze- 
ozy  swiatowych«  czém  bardziej  w  tym  vryplywie  oddalamy  si§  od  pier* 
v.otDego  žródla,  tém  wi§cej  zaciemnia  sie  bóstwo.  £.  wi^c  jest  jedn^  z  form 
'^>antei2ma  (ob.).  Pierwotny  stan  irtwolucji\  w  którym  wszystkoác  bytu,  ze 
wszystkiemi  szezególowemi  swemi  formami  i  zjawiskami,  zaajduje  si^  jnž 
w  iiatarze  Boga,  przechodzi  w  stan  ewclucji^  przez  jaki  rozwija  si§  pel* 
r.obó  byla.  Produkt  wyplywn  jest  w  istocie  swej  jedoo  ze  žródiem,  zja- 
kiego  wypiywa.  Nie  ma  tu  wlašciwíe  nic  indywidnalnego,  samodzielne- 
í:o.  ho  wszrstko  ginie  w  jednej  powszecbnej  substancji.  Religje:  indyj- 
^ka.  perská,  egipska  mája  za  podstaw§  swoja  emanacj^.  U  indjan  Brakm^ 
odwieczna  dochowa  jednošc,  jest  tajemným  \rszelkiego  žycia  zródlem. 
Z  niego  wyszli  trzej  wielcy  bogovie:  Brahma,  Wisznu  i  Sziíca,  Z  trzecli 
tych  pot^g  naj^yžazych  idzie  nastepnie  caly  szereg  bogów  nižszycb,  na- 
!^tepoie  demonów  i  rzeczy  materjalnycb.  W  parsyzmie  žródlem  wszech- 
hytu  jest  Zertcane^Akerene^  niestworzone  wszystko.  Wiekuistošc  ta  obja- 
wia  sie  w  Ormnzdzie  (jako  šwiatlo  i  dobro)  i  Arymanie  (jako  ciemno-^ó 
i  zloi.  Z  tych  najwytszych  emanacji  i«l^  dalej  amszaspawbj^  art-ydčn/^ 
-íiy,  fericery  i  i/iřiry,  narcszcic  swiat  materjalny,  jako  miejsce  walki 
pomi^dzy  dobrem  a  zřem.  Egipcjanie  z  najwyžszej  istoty,  Knefa^  wy- 
wodzili  Amwia^  FtaKa  i  Ozyrysa.  Amuu,  najwyžsze  swiatto,  podaje  pier- 
wowzory  wszecb  rzeczj';  Ftab,  jako  sila  twórcza,  daje  trm  pierwowzorom 
rzeczy n^iátoác;  Ozyrys  wreszcie,  žródto  wszelkiego  dobra,  daje  wszystkie- 
ir.u  žycie  i  blogoslawieňstwo.  Z  tych  trzech  bogów  w}-plywa  osm  bogów 
pierwszego  rz^dn,  od  których  czas  sie  rozpoczyna:  stanowi^  oni  reálna 
wizech  rzeczy  podstawe;  z  tych  idzie  dalej  dwanašcie  bogów  dnigiego 
rz^dn,  którzy  wytwarzaja  swiat  widzíalny;  nastepnie  idzie  trzeci  szereg 
Logów  rz^dz^cych  šwiatem,  na  których  czele  stoi  Ozyrys.  System  ema- 
nacyjny  wystgpuje  takže  i  w  filozof  ji  záchodu:  najprzód  w  neoplatoni- 
zmie  ťob.),  nastepnie  w  gnostycyzmie  fob.),  wreszcie  u  arabów,  którzy 
z  arystotelizmem  mieszali  cz^stokroč  poj^cia  neoplatoiiskie  (szczególniej 
Alíarabi.  nr.  pod  koniec  IX  w.).  O  fílozofícznej  wartosci  systému  ema- 
nacyjnego  ob.  Pantcizm.  -V. 

Emancypacja.  I.  W  znaczeniu  prawa  cywilnego  (e  mancipio 
dare,  enancopare,  t.  j.  ze  swej  reki,  ze  swej  wlarlzy  wypnszczac)  naz>- 
waío  s\^  u  Kzyioian  postepowacie  prawne.  jakióm  wyzwalat  si§  niewol- 
nik  z  pod  wladzy  pana,  lub  syn  z  pod  wřadzy  ojca.  E.  ta  poczatkow^ 
przywiazana    byla  do    wielu    uciafdiwych  forffialncsci;    žona  pozostawí^ía 

Encykl.  T.  V.  1  . 


2  Emaacypacja. 

zawsze  niewolQÍc%  in^ža.     Dopíero  chrysijanizm  utatwii  i  wpiyweni  8wo- . 
im  przeprowadzil  wyzwolenie  niewolnika  fob.  Niewolnictwo),  žodq  zamio- 
nit  na  towarzyszk^  i  przyjaciókk^  mgža  (ob.  Kobieta),  a  nadto  ojca  nau- 
czy)  w  dziecku  szanowaó  ludzki^  jego  osobistosc.     Pod  wpíywem  Eoócip- 
)a  odjíte  zostalo    ojcu   dawniejsze  jego    prawo  žycia  i  smierci   (1.    un. 
God.  de  bis  qui  parent.  IX  1 7),  a  nawet  zbyt  surowcgo  karania  dziecka 
(Instit.  §  7    De  noxal.  actioo.  IV  8).     Syn    pozyskal  prawo  nabywahia 
osobistej  wiasQOsci,  z  prawem  swobodnego  ni^  dysponowania    (1.  3  7  pr. 
Cod.  De  inoff.  testam.  III  28);    dawniejsze   prawo  dowolnego  wydziedzi- 
czania  dzieci  zostalo  ograniczone  do  wažúycb  i  dowiedzionych  tylko  przy- 
czyn  (justae  causae,  wymienionycb  u  Justynjana  Novell.   115  c.  3  §§  i  — 
1"^;  c.  4  §§  1 — 8),  mi^dzy  któremi    znajdige    si^    tež  i  odstgpstwo  od 
wiary  katolickiej,  uwažane  w  tym  razie  jako  rodzaj  uiewdzi^cznoáci  (spe- 
cies iDgratitudinis)  wzgl^dem  rodziców.— 2.    W    znaczeniu   prawa  ko- 
scieinego  emancypacji^  uazywa  8i§:    a)  uiegdyš  praktykowane  uroczy- 
ste    wyzwolenie  domicellarjusza    (ob.)    z    pod    nadzoru  i  przeložeástwa 
scholastyka;  í)  uwoluienie  duchowuego  éwieckiego  z  djecczji,   lab  zákon- 
nika  z  pod  postuszeústwa  wladzy  zakonnej,  gdy  która  z  tych  osob  otrzy- 
nii^ge  godnoéó  biskupi%,  lub  inn%  jak§  prelatury.     Prosba    o  takie  nwol- 
nienie  nazywa  síq  postulavjq;  dokument  piámieony,  wyražaj^cy  to  uwolnie- 
nie,  nazywa  si§  liu.  dimissioraUs  v.  einancipatoriae.     c)   Niekiedy  e.    na- 
zywa   8ÍQ   uwolDÍenie  koáciola    ze  zwi^zku  paraQalnego,  albo  biskupa  zo 
zwi%zku  z  metropolj%,  lub  klasztoru  i  zákonu  z  pod  jurysdykcji  biskupa; 
pospolicie  jednak  na  oznaczenic  takiej    zmiany    stosunku  zaležnosci  u2y- 
wa  8ÍQ  wyraza   exempcja   (oh,). — 3.    W  znaczeniu   locjalistowskiém 
wyraz   ten    szczególnemu  ulcgt  skaženiu:    nie  oznacza  on  juž   tu  zmiany 
stosunku    prawnego  i  godziwego   ubuai^cia  jakiej    uci%žliwosci,  lub  nie- 
sprawiedliwoéci,  ale  wywrót  wszelkiego  spoleczaego  i  moralnego  porz^d- 
ku.     I  tak  emancypoi^ja  wt/c/unaamu,  azkoiy^  znaczy  tu  usuni^cie  wplywu 
religji  na  mlode  pokolcuie;    em,    kobiety    znaczy  wyzwolenie  jej  od  tycb 
ograniczen,    jakiemi,  zgodnie  z  jej  natur%  i  powolaniem,  otoczyl  j^  oby- 
czaj  cbrzeácjaúski  i  ustawy  towarzyskie;    emancypacja  ciala^    stanowi^ca 
koron§  emancypacji  socjalistowskiej,  jest  wyzwolenicm  zmyslowosci  z  pod 
wszolkicb    kr^puj^cych   j^    praw    moralnych.     W  d%ženiu  do  em.  ciala 
lezy  objasnienie  zabiegliwe  propagandy    cmancypatorów  szkoly  i  kobiety. 
Nátury  tej  emancypacji  zrozumíeó  latwo.  Jak  duch  poddaný  Bogu  i  z  nim 
po}%czony  podnosí  i  uduchownia  cialo,  tak  zdowu  w  skutek  zcrwania  je* 
dnosci  z  Bogiem,  przez  nieposluszenstwo,  porz^dek  ten  si§  wy wraca  i  duch 
z  pana  stáje  sig  slug%  popgdów  cielesnych.     W   znaczeniu   tedy  socjali- 
stów,  úpadek  rodzaju  ludzkiego  przez  grzech  pierworoduy  byl  pierwszym 
taktem  emancypacji  ciala.     Poganizm  nast^pnie  byl  zlotým  okresem  dla 
rozpasanego  ciala.     Bezwstyd  žycia  przeji^l    wówczas  czlowieka  tak  da- 
lece, že  ten  rozpustných    sobie   potworzyl    bogów  i  czcil    ich  rozpusty. 
Dopiero  Chrystus  przywrócil  pierwotny  porz^dek    w    czlowieku    przeje* 
dnanym    z  Bogiem,    zlámal  panowanie  ciala  i  duchowi  przywrócil  wla- 
bciw%  mu  wladz^.     Laski^    tedy  Bož^  winien  czlowiek  pož^dliwosci  ci^a 
swego  poskramiac,    nad    niemi    panowac  i  zadowolaienia    swego  szukac 
iiio  w  zmyslowosci,  ale  w  rzeczach  nadzmyslowych.     A  zt^d,  že  chrystja- 
iiizm  glosi  i  przeprowadzá    panowanie    ducha  i  služby  ciala,  nie  wynika 
bynajmniej,    aby  cialo  uwaial    za  zle  w  swej    istucie;  owszém,  uczy  on, 


že  tMo  jest  tworem  Boga  i  te  powinno  bjč  íwi^tym  pRjbjrtkiem  i  na- 
rzQdiieai  dasxj;  dla  tego  tet  czystoáč  i  wstrzemf^liwoáó  ma  za  CDot^. 
Ale  prmwdziwj  ten  stosanek  ducha  i  ciab  by}  tylko  w  Koiciele  naležjcie 
atnjmany.  Jni  w  pierwBzjch  wiekaeh  poj§cíe  to  wykrzywiali  gnostycy, 
maaichejezycy,  a  póžniej  i  iime  sekty  marzycielskie,  ncz^ce,  že  cialo 
z  natary  swej  jest  ite,  albo  te2«  že  wszelka  cielesna  nieprawoáč  nie 
kala  duszy  (ob.  Aotynomizin).  W  cz^ci  zasadom  tym  boldowali  i  re- 
fonaatorowie  XYI  w.,  gdy  aczyli,  že  sama  tylko  wiara  zbawia  i  že  grze- 
cfay  cielesne  nie  zdolají  czlowieka  pozbawič  pozyskanego  usprawiedli- 
wienia,  dopóki  tylko  nie  ntraci  on  wiary.  Uistoija  tež  wykazuje,  že 
zásady  t^  stosowano  wówczas  fáktycznie  w  emancypacyjném  rozpasania 
ciata.  Po  za  cfarystjanizmem  i  jako  wróg  chiystjanizmn,  by}  Mahomet 
vieUdm  emancypatorem  ciata:  w  religji  jego  zmyslowa  rozpusta  nietyl* 
ko  jest  dozwolon^,  ale  stanowi  w  niej  jeda^  z  glównych  rozkoszy  raj- 
skidL  Francnzcy  encyklopedyšci  byU  wielkimi  zwoleonikami  mahome- 
tanizmn,  któremn  stanowcz^  przyznawali  wyžszoáč  nad  chrystjanizmem. 
Ale  bez  wzgl^n  na  nauk^  Koránu,  jako  mateijalisci  i  ateosze,  a  przy- 
tem  lodžie  zepsuci  moralnie,  byli  oni  gorliwymi  gtosicielaml  emancypa* 
cji  dala.  D*Alambert  i  Helwecjnsz  uczyli,  že  cudzolóztwo  nie  jest  žá- 
dným wysttpkiem,  bo,  podtng  prawa  nátury,  wszystkie  kobiety  powínny 
byé  wolne.  Teoretycznie  tež  i  praktycznie  szerzono  swobod§  ciala  za 
rewolacji  francazkiq,  kiedy  po  raz  pierwszy  w  dziejach  chrzeácjaúskich 
4  že  pominiemy  Juljana  A  postaty)  zrobiono  prób§  zniweczenia  chrystjani- 
zain.  Tak  zwane  »Mlode  Niemcy,*  wyszře  z  panteistycznej  szkoly  Megla, 
€fmtMmeypuejr  eiaiti  wzi^ly  za  swoje  haslo;  im  naležy  antorstwo  tego  wy- 
raženia,  choč  rzecz  sama,  jak  widzielišmy.  datuje  od  dawna.  £.  cíala 
jest  wreszeie  jedn^  z  zásad  tak  zvranej  moralnoici  niezaleznej  dzisiejszycb 
mateijalistów.  N. 

Enboiízm,  z  greckiego  6«Lj3oaiTj1Ó^,  embolum^  wkladanie,  przydatek, 
zt^d  rok  przybyszowy  uazywa  8i§  annus  emboUimalis^  t.  j.  is  miesi§cj 
ksi^cowych  (ob.  tej  £nc.  III  303)  maj^cy,  albo  miesi^c  przybyszowy 
(m^iuú  emMismalis)^  t.  j.  miesi^c  trzynasty  roku  ksi^žycowego.  Modli- 
tira  Lihera  nos  (ob.)  we  Mszy  po  Fater  notter^  wtr^c<lna  mi^dzy  modli- 
tw^  Pansky  a  lamanie  Hostji,  zowie  si§  embolizmem  u  liturgistóvr.    X,  S.  71 

Enbryon  nazywa  síq  w  ogóie  niedojrzaly  owoc,  zaroJek;  w  žycia 
lodzkiém  nazywa  si^  tak  dzieci§,  przebywaj^ce  jeszcze  w  lonie  matki 
i  nie  mog%ce  žyó  jeszcze  zewn^trz  tego  miejsca  swego  rozwijania  sj^. 
Poniewaž  z  rozpocz^ciem  žycia  zarodkowego  dusza  jest  pol%czona  z  cla- 
lem,  przeto  w  tych  rzadkich  razach,  gdy  e.  oddzielony  od  matki,  jeszcze 
žyje,  powinien  byč  ochrzczoay  bezwarunkowo;  ježeli  zas  žycie  jego  jest 
w%tpUwe,  ochrzcič  go  naležy  pod  warunkiem:  jeteli  zyjesz,  albo  ježeli 
zdoUym  je$te$  do  przyj^cia  chrztu.  Niektórzy  z  czasów  jozcfiúskich  teo- 
lofowie  pastorální  traktuj^  o  wydobywaniu  zarodka  z  tona  zmarlej,  lub 
nmieraj)cej  matki,  przez  tak  zwane  ci^cie  cesanlrú  (sectio  caesarea); 
rzecz  ta  wszakže  zupelnie  jest  nie  na  swojém  miejscu,  bo  naležy  ona 
wyl^eznie  do  medycyny  i  chirurgji.  X. 

Emerencjana  {Einerentiana\  sw.  (23  St.),  panna  i  rogcz.  Šwi^ty 
Ambrožy  wspomina  o  niej  w  legeodzie  o  šw.  Agnieszce.  Mówi,  že  byla 
9iostr%  mleczn^  tej  m^zenniczld  i  jako  katechumenka  um^czon^  zoslala, 
gdy    vk%  modlila   na  jej  grobie,    krwi^    wlasn%    dopelniajv^  chrztu  éw. 


4  £«ierwcjana.--«E|iwry« 

Chrzeá<;áaiii6  zgromadzeni  w  k|ftplic^  sw.  Agnieszkii  Dapadai§ci  przc^ino- 
gan«  ucic^kaó  zacz^li,  lecz  £.  stangla  u  oUarza  i  z  cal^ ,  moc^  gromUa 
pbgan  za  ich  zuchwalstwo  i  przeslaďowania,  za  co  przez  nich  ukamio;- 
iiowan%  zostata  ok.  30 i  r.  Chwilg  ukamieDowania  bior%  malarzo  dla 
je(j  przedstawienia  ni  obrazacb,  albo  tež  daj^  jej  w  x^k^  kamieá  i  pal- 
m^,  a  niekiedy  liljQ.  Gdj  na  pocz^tku  XVI  w.  naprawiano  koációl  áw. 
Agnieszki,  zuajduj^cy  si$  na  drodze  nomeutaúskiej,  kardynal  Pawet 
EmiUusz  Sfondrati  znalazl  zwloki  tych  dwóch  swi^tych  dsiewic,  któro 
z  polecenia  Pawla  V  Papieža  wydobyte  i,  po  skoúezonej  restauracji  ko- 
sciola,  z  wielk%  uroczystošci^  w  icb  grobie  zložone  zostaly.  Gf.  Acta 
Sanctor.  Jan  II.  p.  45  8,  353— 35  á.  /. 

Emery  Jakob  And  rzej,  jeneralny  superjor  sulpÍQJanów,  zna- 
komity  kapkn  francuzki  z  czasów  Napoleona  I.  Ur.  2C  Sierp.  17  82 
w  Gex,  gdzie  ojciec  jego  byt  urz§dnikiem  w  s%dzic  miejscowym,  odbyl 
nauki  u  jezuitów  w  Macon,  a  nast^pnie  w  kongregacji  sw.  Sulpicjusza, 
do  której  tež  wst^pit  po  otrzymaniu  áwigceii.  R.  17  59  przeznačzony 
byl  na  profesora  dogmatyki  pczy  seminarjum  w  Orleanie;  ztamt^d  prze- 
niesiony  do  Lyonu,  gdzie  wykladal  tcol.  moraln^.  R.  17  6G  zostal  prze- 
íožonym  seminarjum  w  Angers  i  jeneralny m  wikarjuszem  biskupim,  a  po 
smierci  opata  Le-Gallic  obrany  na  jeueraluego  superjora  catej  kongre- 
gacji. Byt  on  godnym  nast^pc^  Oliera,  pierwszego  ^aložyciela  kongre- 
gacji, i  Tronsona,  trzeciego  jej  superjora.  Moc  charakteru,  po^czona 
z  wrodzon^  }agoduosci%,  glgboka  znajomosc  ludzi  i  gruntowua  uczonosó 
zjednaly  mu  powszcchny  szacunek.  Jego  staraniem  powstato  semiuarjum 
sulpicjaúskie  w  Baltimore  (17  8  9),  któro  dot^d  znajduje  sig  pod  kierun- 
kiem  kongregacji  éw.  Sulpicjusza.  Wkrótce  potem  rewolucja  targn^la 
sÍQ  na  Kosciót  i  kongregacja  zostala  rozproszoní|.  E.  dostat  síq  do 
wi§zienia,  w  którém  przesiedziol  IG  miesit^cy,  co  chwila  oczekuj^c  wy- 
roku  émierci.  Odzyskawszy  wolnosč,  zostal  mianowany  jener.  wikarju- 
szem  znajduj^cego  si§  na  wyguaniu  Juignoťa,  arbpa  paryzkicgo,  i  ad- 
ministrátorem djecezji.  W  sprawowaniu  tego  urz^du  tak^  zjednat  sobie 
miíoáó,  že  nawet  ówczesny  rz^d  nie  mógl  go  sobie  lekccwažyc.  Propo- 
nowanego  mu  (i8p2)  biskupstwa  w  Angers  nie  przyjí^t,  gdyž  najgor^t- 
szém  je^o  pragnieniem  by  to  wrócic  do  kiasztoru  i  resztg  žycia  poswi^- 
ci6  modlitwie,  oraz  ksztalceniu  przyszlych  kaptauów.  Zebrawszy  gromad- 
k%  mtodziežy,  pragn%cej  pošwiQció  si§  stanowi  duciiownemu,  wynaj^t  na 
jej  pomieszczenie  dom,  w  pobližu  zburzonego  przez  rewolucjouistúw  dawnego 
seminarjum  áw.  Sulpicjusza.  Tym  sposobem  na  nowo  powstala  stynna 
szkota  duchowna,  któr^  biskupi  nazwali  jedn^  z  najdzieluiejszycb  wa- 
rowni  Koáciota  we  Francji  (Vie  de  M.  Olier,  Paris  185  3).  Po  nieja- 
kim  czasie  wrócili  níoktórzy  zakonnicy  rozproszouej  kongregacji  i  obo- 
wi^zki  paraQalne  znowu  do  nich  przeszty.  Wplyw  K'go  nie  ograniczat 
sig  na  seminarjum:  wielu  pratatów  radzito  síq  go  we  wszystkich  wa- 
žnicjszych  kwestjach  i,  za  porady  jednego  z  nich,  zuakomity.  sulpicjanin 
zostat  powotany  na  cztonka  najwyžszej  rady  wychowania.  Nalézat  on 
tak/e  do  komisji,  maj^ccj  wyjašnic  kwesIJQ  stosunku  rzi^du  do  Gtowy 
Kosciota  (iG  List.  1809).  Pytania,  przedstawione  do  rozpatrzenia  ko- 
misji, tyczyly  si§  konkordatu,  spraw  religijnych  w  Nien^czech  oraz  To- 
skaDJi,  a  glównie  kwestji  zatwierdzania  nominowanycb  biskupów.   Ponie- 


'  'EMeít>^Emenf<6f:  -'  '  5 

wiž  tnymADj    w  wi^eoin   Papiež   nie   chcial  prekoolzowaé  biskapów* 
mUsowaoych   przez  cesarza,    Napoleon    wí^c  cbciaí,    abj   mu    komicija 
podala  sposób,  jakby  možná  bylo  obejšó  zatwierdzenie  papiezkie.    Komi- 
fja  dogodzila  rz^dowi,  Iccz  przeniewierzyla  sí^  wlasnemu  samíéníu,  radz%c, 
aby  prékonizaqi    dopelníá)  metropolita,  )lekro6  w  przeci^gn  6-ciu  mie- 
si^cy  Papiež:   zatwierdzeriia   apostolskíego   nie  ndzieli  (ii  Stycz.  i8io). 
Jeden  tylko    E.  odmówiY    podpisu    na  t§    opinj§,    za  co  tež  zwierzchni- 
ctwa  w  semlnarjnm  zosta!   pozbawiony.     W  nast§pnym    roku  znowu  go 
powotano  do    owej    komisji,    lecz  nie  wiadomo  jaká   t§    raz§  byla  jego 
postava  wzgl^dera    owego   roemorjalu.     Niepospolit^  moc  duszy  wszakže 
okázat,  kiedy  sam  cesarz,  na  poslucbaniu  w  Tuilerjacb,    z  grožn%  zwró- 
cil  si^  przemow^  do  stojacej  przed  nim  komisji.     Nikt    z    obecných  bi- 
skupów  nie  oámielil   si§  sprostowač   bl^doego    pojmowania  rzeczy  przez 
Napoleona,  žáden  nie  odczwat  si^.  w  obronie  zniewažanego  Papieža.   Je- 
den tylko  E.  na  pytanie  uczynione  sobie  przez  najpot^žniejszego    wladc§ 
Eoropy,  bez  wabania  si§  odpowiedzial,  že  žadaych  uchwal  wažniejszych, 
žádných  postanowieá    bez    Gtowy   Koáciola   przedsi^brač  nie  možná;  že 
nawet  sobor,  którym  Napoleon  sig  odgražal,  žadnej   nie  ma    wladzy,  je- 
leli  zbiera  si§  i  obradaje  bez  pozwolenia  Stolícy  Apost.;  že  nawet  arty- 
knly  16S3  r.  i  przcpisany   przez    sam  rz%d  katechizm  nanczaj^,  i^  Pa- 
piežoirí  naležy  si§  calkowitc  poslifczenstwo,  gdyž  cialo  od   glowy  swojej 
odt^czooe  nic  czynic  nie  može.    W  koňcu  wspomnial,    wspieraj^c  si^  na 
Bossnede,  w  energicznych  wyrazacb  o  koniecznoáci  zwrócenia  Papiežowi 
4wleckich    posiadlošci.     Na    cesarzn  mowa   sgdziwego   kaplana  uczynila 
gífbokie    wraženie,  i  kiedy  biskupi,    obawiajac    sie  gniewa  monarszego, 
starali  si§  nsprawiedliwié  smialoščEgo,  Napoleon  powiedzial:    „Jesteécie 
w    bt§dzie,    gdyž    mówi  on,    jak   przystoi   czlowiekowi,   który  zna  swój 
przedmiot  i  znpelnie  go  posiada  (possěde).     Lubi§,    kiedy    tak  do  mnie 
przemawiaj%.*'    Zreszt^.  podlug  kardynala  Consalvi  (Pami§tniki  o  Piusic 
vn  przed  i  po  nwi^zienin,  przez  kard.  Pacca)^  E.  byl  stronnikiem  zásad 
galUkanskicb,  choč  cofal  si^  zawsze  przed  ich  konsekwencjami.  W  klika 
dni  po  rozmowie   z  Napoleonem    £.  žycie   zakoňczyl,    2  8  Kw.   1811  r. 
Po  jego  áfflíerci  kongregacja  šw.  Sulpicjusza  na  cigžkie  byla  wystawiona 
przeiladowania  i  wreszcie,  za  obron^  praw  Glowy  Koáciola.  rozp^dzono 
ja.     Emery  odznaczyl  si^  takže  jako  pisarz.     R.    1803    wydal:    Pensées 
de   Leibnitz  tvr  la  religion  et  la  morale.   2  t.;   1800  oglosil  Defense  de  la 
r^vélation    conlre    Us    ohjeciiona    des    esprits  forts  par  M,  Eider  (slynnego 
astronoma);    17  9»  Le  Chrlstianisme  de   Franyis  Bacon^  2  t.;  Pensées  de 
DegcarUs^     1811.    Smieró    nie    pozwolila    mu   ddkonczyč    rozpocz^tego 
dziela  o  Newtonie.     Jeszcze  w  czasie  pobytu  w  Lyonie  napisal:  Uesprit 
de  Su  Therese^    17  75.     Oprócz    tego    oglosil    kílka  drobniejszych  prac, 
tycz^CTch  íig  kwestji  biež^cjxb.     Ob.     Vie  fle    M.  Eméry^    9e    superieur 
4u  séminaire  et  dč  la  crmip,    de  St,'iSulpii:e^  précéJe  ďun  précis  de  tltiiUď 
re  d/s  ce  géminaire  et  de  cette  comp.^  depnis  la  tnort  de    M.   OUer,    Paris 
1**<>2   2   vol.    8-0.  (Kerl-ei-).  J.  N. 

Emeryci.  Jnž  Rzymíaníe  užywali  slowa  emeryci,  gdy  mówili  o  žol- 
nierzach  wyshožonych.  Zt%d  znajdujemy  wyraženia  emerita  militia^  emeri- 
ta  ftipendía,  emeriíttm.  Ví  Košciele  wyslužonym  dacbownym  ásí}%  nazw^ 
emerytów,  roianowicie  tym,  którzy  pilnie  i  požytecznie  pelni%c  obowi^- 
zki  swojego  stanu,    stali  si§  nareszcie  do  nich  niezdatnymi.     Koiciól  tak 


a  Emerycl— Eneryci  w  Polsce. 

troskliwy  o  ubogich,  chorjch,  starców  i .  wszelkiego  rodzigu  cierpi%čjch 
i  opňszczonychi  nie  mógl,  co  jest  bárdzo  nataraloém,  zapominaó  o  losie 
s}ag  swolch,  osIabioDjch  ^iekiem,  prac^  i  chorobami.  W  starožjtnošci 
chrzeácjaňskiej  nie  byto  zak^adów  w  tym  celu  arz%dzonych,  bo  chrzeácjaň- 
ska  mi}oéé  i  pobožnoáó  wiernych,  nad  každ%  czuw^j^cych  n^dzu,  przede- 
wszystkiém  przychodzila  z  pomoc%  potrzebiU^cym  kaptanom.  Dosyó  przy- 
pomnieó  sobie  prawdziw^  wspólnoáč  dobr  pierwszych  chrzeácjaQ,  którycb 
bylo  serce  jedno  i  jedna  dasza  (Act.  4,  32),  i  obfíte  ofíary  wiernych 
w  pierwiastkowym  Koáciele.  W  wiekach  érednich  klasztory  byly  jakby 
ci^gle  bij%cém  žródlem  dobroczynnoáci,  nietylko  dla  luda  ubogiego,  ale 
i  dJa  podeszlych  wiekiem  i  potrzebami  przyciánionych  šwieckich  ducho- 
wnych.  Ale  po  czasach  Lntra,  gdy  reformacja  obalila  klasztory,  a  Ko- 
éciól  pozbawiony  zostal  swobody,  praw  swoich,  maj^tków  i  instytncji,  da« 
la  8i§  nczuó  potrzeba  obmyálenia  zakladów  i  árodków,  któreby  dla  wyslu- 
ionych  dnchownych  czyli  emerytów  zaštípily  dawne  korporacje,  pomoc  im 
nios^e.  W.tym  wi§c  celu  albo  urz^zanodomy  schronienia  {domus  etm* 
ritorum)  dla  tych  weteranów  milicji  koácieluej,  w  których  oni  zn^duj% 
mieszkanie.  požywienie  i  insze  pomoce,  tak  do  fizycznego  jak  i  ducho- 
wnego  žycia  potrzebne;  albo  tež  udzielaó  poczgto  im  pewn^  pensj^ 
p|eni§žn^,  z  ogólnych  funduszów  koácielnych,  lub  od  rz^du,  mianowicie 
w  tych  krajach,  gdzie  skarb  paústwa,  ^aji^wszy  míg^tki  košcielne,  wyplaca 
duchownym  pensje  na  utrzymanie  žycia.  Poniewaž  domy  emerytów  nie 
W8z§dzie  síq  znajduj%,  lub  tež  wszystkich  emerytów  poroieáció  nie  mog%, 
przeto  udzielanie  im  wsparcia  pieni^žnego  w  czgáci  przynajmniaj  zaradza 
ich    potrzebom,    mianowicie   pod    mateijalnym    wzgl§dem.     JÍ,  Á,  S, 

Emeryci  w  Polsce.  Nie  znajdujemy  áladu,  aby  przed  r.  I600  by-. 
}y  u  nas  domy  dla  emerytów  kaplanów;  zapewne  wi§c  w  klasztorach, 
przy  plebanach,  lub  przy  familji  mieszkali,  albo  pelnili  obowi^zki  altarzy- 
stów,  lub  wreszcie  zn^jdowali  przytulek  w  licznych  dobrach  i  palacach, 
czy  zámkách  swych  bpów,  którzy  równiež  swym  wlasnym  kosztem  utrzy- 
mywali  zdrožnych  kaplanów,  naznaczaj^c  im  za  wi^zienie  który  z  swych 
zamków.  Djecezja  krakowska  pierwsza  dala  przyklad  troskliwoáci 
o  zabezpieczenie  utrzymania  chorým  lub  wyslužonym  kaplanem.  Macie- 
jowski  maj^  na  uwadze,  že  starzy  i  niedol§žni  zajmuj^  miejsce  mlodszym 
i  zdrowszym,  lub  zmuszeni  s^  ngdz§  cierpieé,  a  nawet  i  prosíc  o  wspar- 
cie,  na  synodzie  djecezjalnym  r.  I6O1  rzucil  myál  založenia  domu  dla 
emerytów,  nie  m^^cych  árodków  do  žycia.  Duchowieňstwo  poparlo  pobo- 
žné ch^ci  zacnego  bpa,  który  zaraz  wydal  ustawQ,  aby  na  založenie  ta- 
kiego  domu  w  Krakowie  obracaó  maj%tki  pozosUg^ce  po  ksi§žach  zmar- 
tych  bez  testamentu,  oraz  pólow§  legatów  zapisywanych  ogólnie  ad  pias 
causas^  kary  pieni§žne,  wymierzane  na  dnchownych,  i  dochody  z  zasekwe- 
strowanych  dobr  koácielnych.  Doložyí  zapewne  do  tego  wíasnych  pie- 
ni§dzy  niemalo,  i  stanul  instytut,  dla  którego  kapitula  odštípila  preben- 
dy  áw.  Marcina  z  koáciolkiem  i  wsi%  Szyce;  sam  zaá  bp  doložyl  dwie  wsie 
w  ksi§stwie  Siewierskiém.  Pó^niejsi  bpi  pomnažali  fundusze,  daj^c  hojné 
ofiary  od  siebie  i  innemi  árodkami  napgdzig^c  grosza.  Tylicki  nakázal, 
aby  duchowny,  pisz%cy  testament,  koniecznie  na  ten  dom  uczynil  zapiš 
przyn^mniej  dwóch  ówczesnych  zlotých  pols.,  grož^c  w  przeciwnym  ra- 
zie o(U§ciem  nd  ten  cel  pewncj  cz^ici  z  pozostalej  masy,  gdy  bpowí 
testament. przedstawiooy   zostaoie  do  potwierdzenia  (synod  krak.   160  7). 


EiMfyے  w  Pobcc  7 

Aby  zas  dochody  te  rzetelnie  obracane  byly  na  dom  emerytów,  Tylícki 
QsUDOwit  im%d  kwťsUfra  (qnaestor  doiniis  emerit.),  którego  obowi^zkiem 
bylo  dopominač  9í§  o  píeni^dze,  z  powyžej  w3rniieiiioDych  žródel  pIyD%ce 
fsyvod  krak.  teis).  Ta  instytocja  pnetrwala  wieki,  chodaž  w  pier- 
wsiym  podoale  Polski  wsie  odpadly  do  Pms,  a  emeryd  przeniesieni  zo- 
itaK  do  klasztora  ^.  Ducha.  W  r.  1807  dostali  gmach  éw.  Marka, 
przy  któryro  dot^  zostaj^. — Na  wzór  doma  krakowskiego,  bp  Wohicki 
postanowil  založyč  przytnlek  dla  ^merylów  w  djecezji  kajawskiej,  na 
eo  czlonkowie  kapituly  cb^aie  oliary  zložrli,  a  každý  pleban  zobowi%- 
zal  si^  roczDie  plačíc  po  gr.  lo,  wikaijnsz  zaá  po  gr.  5  (synod  wlod. 
r.  16S0  dnia  ii  Czerw.).  Nie  szlo  tn  jednak  tak  pomyálnie  jak  w  Bia- 
lopohce,  bo  i  djecezja  byla  mniejsza  i  ducbowieústwo  mniej  zámožné  niž 
w  Krakowskiéro.  Gdy  M.  Eabieťiski  obj^l  rz^y  djecezji  knjawskiej,  nie 
bylo  jeszcze  doma  dla  emerytów,  a  skladki,  przez  W(rfackiego  nchwalooe, 
nie  zostaly  zabrané,  bo  ten  4wi§tobliwy  bp  wkrótce  žyé  przestal.  iSn- 
bíeúski  wi§c  dwa  lata  na  to  naznaczyl,  w  ci§gu  których  dziekani  obo- 
wi^zani  byli  pieniadze  pobrac  i  zložyč  w  řece  prokaratora  kapituly,  któ- 
ry  miat  byc  zárazem  pro wi zorem  szpitala,  cz}ii  domu  emerytów  (synod 
wlocL  r.  16S4).  Termin  uplynal  i  pieni^re  byly  žebrané,  lecz  okázaly 
«i§  niedostatecznemi;  bp  wi§c  dal  ze  swoj  kieszeni  zip.  6,000  i  czynsz 
od  nich  zapisal  na  dobrach  Gla«zyn&;  a  nadto,  na  dobrach  Bischofstal 
pod  Gdaňskiem,  które  kapitále  przekazal,  uczynil  zapiš  fl.  600,  aby  t^ 
icam§  prokurátor  corocznie  wyplacal,  i  z  wloclawskiego  klacza  swych 
dobr  wydzielil  pewne  daniny  w  naturze.  Odt^d  uwolnil  klér  od  skladek, 
ž^aj^c  tylko,  aby  každý  z  obowii|zanych  dawniej  do  placenia,  co  rok 
odprawil  jedn^  Msz§  éw.  za  niego  (Lubieňskiego  Macieja)  žywego  lub 
mnartego.  Na  pomnoženie  tych  dochodów  przekazal  maj^tki  ab  intesta- 
tis,  wjj^wszy  po  kanonikach  katedralnych.  Emerytów  pomiešcil  w  pólo- 
wie  domu  przy  košciele  sw.  Stanislawa  nad  Wisl%  (dzis  nie  egzystuj%cym), 
w  którym  wówczas  mieszkali  oo.  reformaci  (a  dmg^  pólow§  odifil  psal- 
terzystom,  kiórych  równiež  fnndowaí);  reformaci  zas  przeniešli  sie  do  no- 
wo  wystawionego  klasztoru  dzisiejszego  (synod  wloc.  r.  I64i>  Niedln- 
go  zapewne  istniala  ta  dobroczynna  instytncja,  gdyž  slad  jej  ginie  pod  naste- 
pcami  Lubieáskiego.  W  tymže  samým  roka  1620,  w  którym  bp  Wohi- 
cki objawil  duchowieťistwu  kujaw«ikierou  zamiar  založenia  domu  emerytów, 
arcybp  Waw.  Gembicki  w  m.  Paždziemika  zwolal  synod  i  o  tymže  przed- 
miocie  naradzal  sie  z  klérem. — Archidjecezja  gnieznieáska  prawie  tak^ 
niaj%c  rozleglosc,  jak  djec.  krakowska,  wi^ksze  mogla  zebrač  fandnsze  na 
ten  cel;  wi§c  tež  zamiar  przyszedl  do  skntku.  Arcybp  swym  kosztem  po- 
stanowil  wybudowaé  dom  w  Lowiczn  i  corocznie  dawac  pewn§  sum^ 
obiecal,  a  duchowieástwo  ofíarowalo  skladk§  pieni^žna,  plebani  w  sto- 
sunku  5  groszy  od  grzywny  srebra,  wedhig  dawnej  taksy  beneficjów;  wi- 
kaijusze  zaá,  altarzyáci,  psaherzyáci  i  t.  p.,  každý  po  4  gr.  tylko,  pod 
kar%  podwójnej  sumy.  To  miálo  obowi^zywač  až  do  przyszlego  synoda, 
na  którym  z  rachunków  pokaze  si^,  jak  wysok^  powinna  byč  skladka, 
aby  potrzebom  domu  zaradzič.  Nast§pcy  Gembickiego  nie  wypuszczali 
z  opieki  domu  emerytów.  W§ž>'k,  na  pomnoženie  fnndnszów  i  odnowie- 
me  tcj  instytucji,  káže  obracač  wszeDcie  maj^tki  ruchome  i  nieruchome, 
po  ksifžach  ab  iutestato  pozostale  (synod  gniez.  r.^  1628);  Maeiej  £a- 
bie&ski  faodaqt   t$    potwierdzil    i  zabezpieezyl   jej    dochody    (synod  r. 


8  Eimryci  w  Poteče- 

164S);  Iccz  po  nich  dom  cmery tów  w  takiém  hjl  zaniedbaniu,  iž  arcybp 
Stan.  Szembek  zmuszony  by}  uazniczyé  komisj^  do  wyálcdzenia  zatr^co- 
Dych  fanduszów  i  wprowadzenia  w  wykoDaníc  ustaw  swych  poprzedników, 
a  tymczasem  przeložouemu  szpitala  sw.  Jana  w  Gnieznie,  faudowaoego 
r.  I24  2prz6z  ksi^cia  Przemystawa  dla  uczniów,  poloci}  utrzymywač  przy- 
najmoiej  pi§ciu  ksi§žy  emerytów.  Potwierdziž  tež  fundacJQ  szpitala  cUa 
emorytów  w  m.  Choczu .  i  zobowi^jzal  przciožonego,  aby  w  braku  emery- 
tów tamtcjszej  koUegjaty,  žywil  emerytów  archi^jecezji,  jak  chce  akt  erek- 
cyjny  (synod  r.  17  20).  Nastgpcy  Szenibeka  zwrócili  caí^  sw^  troskli- 
woáó  na  wznowienio  domu .  w  Lowiczu.  Komorowski  na  ten.  cel  dal 
18,000  zip.,  a  Wlad.  Lubieňski  2  2,000  zip.  Pomimo  to  instytnt  ten 
nie  mógl  powstaó.  Dopiero  arcybp  Ostrowski,  znaný  w  Koáciele  polskim 
z  wielkich  zdolnoáci  ckonomicznych,  podžwign^l  íowicki  dam  emerytów. 
Na  powi^kszenie  jego  funduszów  oddal  dziesigcin§  z  gruntów  wiejskich 
i  miejskich,  zdawna  arcybpom  naležn%;  lecz  uie  mógl  juž  rozporz%dzaó 
maj^tkiem  po  duchownych,  bez  testamentu  zmarljxh,  gdyž  konstytucja  sej- 
mowa  r.  17  6  7  tak^  pczostalosó  kázala  oddawaó  krewnym,  a  tylko  czwar- 
t^  jej  cz^ó  pozwolila  obracaó  na  kosciól.  Ostrowski  wi§c  wydal  okol- 
nik  (r.  17  7  9)  do  duchowieústwa,  polecaj^c  czynic  testamenty  i  w  nich 
pomieszczaó  jak%  ofíar§  dla  domu  emerytów,  gdyž  w  przeciwnym  razie 
nie  b^dzie  ich  zatwicrdzaó,  amaj^tkiem  rozporz^dzi  stosownie  do  praw 
rptej  i  synodalnych.  Wieá  Pilaszków  (r.  1825  zamienion^  na  wsie  Nie- 
džwiada  i  Klewków)  oddal  na  fundusz  wieczysty,  oraz  druIcarniQ  pryroa- 
sowsk^,  wraz  z  pojezuick^  kalisky,  które  sprzedano.  Akt  erekcyjny 
Ostrowski  podpisaH  r.  17  82,  a  w  dwa  lata  póžniej  przy  kosciele  sw.  Ja- 
na wystawiony  zostal  dom  murowany,  w  miejsce  którego  r.  1840 — 1842 
stanul  nowy,  obecnic  istniej^cy.  Prowizorem  tego  domu,  czyli  szpitala, 
mial  byč  jeden  z  kanoników  kollegjaty  lowickiej.  Dwunastu  kaplanów 
moglo  tu  mieó  ucrzy mánie  (Gawarech\  Pami§t.  hist.  Lowicza). — W  chel- 
miňskiej  djecezji  juž  w  pierwszych  latách  XVII  w.  Jan  Kuczboi*ski, 
Lp,  ofíarowal  na  emerytów  zl.  s,ooo  i  takowe  zložyl  u  Mortcckieý,  kale- 
ni klasztoru  chelmiňskiego,  która  na  ten  cel  ofiarowala  dom  w  Chelmnie. 
Chwalebny  zamiar  tego  bpa  przywiódl  do  skutku  jego  nast^pca  Dzialyň- 
ski,  który  zwolawszy  synod  r.  1641,  fundacjg  potwierdzil  i  dochodów 
przysporzyl,  naznaczaj^c  skladki  od  duchowienstwa.  Prowizorem  domu 
miauowal  na  zawsze  archiprezbytera,  cz>li  dziokana  chelmiňskiego.  Z  cza- 
sem  uposaženie  wzrastalo.  J§drzcj  Stan.  Zaluski,  bp,  na  synodzie  r. 
1745  nakázal  duchownym*  czynic  zápisy  testamentowe  na  ten  dom.  Z  te- 
gož  synodu  dowiadujemy  8i§,  že  w  djecezji  chelmin.,  prócz  domu  emcry 
tów  przy  kosciele  katedralnym,  byl  jeszcze  drugi  takiž  w  Lubawie,  a  oba- 
dwa  posiadaly  role,  kapitály  i  inne  dot^icje.  Prowizorów  wybiorano  wte- 
dy  z  czlonków  kapituly. — Dla  archidjecezji  Iwowskiej  Stanislaw  Gro- 
chowski,  arcybp,  zamyálal  založyó  dom  emerytów.  Na  ten  cel  przezna- 
czy}  pólowQ  dochodów  ad  pias  causas^  kary  synodálně,  dochody  z  dobr 
zasekwestrowanych  bcnefícjatom  za  wyst^pki  i  pewn^  cz§éó  z  maj^tków 
po  zmarlych  kaplanach.  Duchowieústwo  ofíarowalo  skladki,  stosownie  do 
wysokoáci  swych  dochodów,  i  wnioslo  proáb§,  aby  tak  zwani  patroni, 
czyli  opiekunowie  domu,  wybierani  byli  kolejno  z  kapituly  katedralnej, 
a  prowizorowie,  czyli  ekonomi,  z  kleru  (synod  Iwow.  r.  I64i).  Czy  teu 
zamiar  przyszedl  db  skutku?  Zdiýe  si§,    že  nic;  pó^niejsze  bowiem  syno. 


.  Eamyci  m  PtliM.  9 

áf  aic  o  dfNQa  emeijtów  nie  wspomini^il. — W  djeoe^  poznaútkiej 
jas  bp  Adam  Nowodwonki  nm  synodně  laradia^  si^  z  dochowieAstwem 
o  zaloienie  podobBego  domu,  lecz  dopiero  Szotdrski  r.  1643  oddař  na 
lexí  cel  szpital  švr.  Wawrzjnca,  t^znie  z  domem  mHrowanym,  przylegtym 
lemn  icpitalowi,  i  opiece  kapitoly  go  powienyh  Na  pomnoženie  fnnďa- 
S2ÓV  oaxnaczyl  maj^tki  po  dacfaownych,  zmarlych  bez  testemeato,  i  ošwiad- 
esy}  iyczeníe,  aby  každý  beneficjat  testamentem  cz§šč  jak^  ofiarowaí,  gdyi 
w  pnseciwoym  razie  iiDiewažni  go.  Dochody  mlat  pobierač  jeden  z  pěni- 
tencjarzy  katedralnycb,  którego  kapitála  wyznaczy  (synod  r.  I64  2).  Inni 
bpi  Dsilowaii  t§  instytacj§  ntrzymač,  lecz  potrzeba  bjlo  wytrwale  walczy6 
z  přzeciímosciami,  czego  wlašnie  nie  bylo.  Dopiero  Krzysztof  S^embek 
užyl  wszeiidck  možeboych  sposobów  i,  na  czas  niedlugi,  stanuly  w  tej  dje- 
cezji  dwa  domy  emerytów.  ^Wspóhibolewamy,  mówi  ten  bp,  nad  losem 
osob  dacfaownych,  zwlaszcza  plebanów,  których  wszyscy  maj^  za  bogaczów 
i  cficiwców,  a  przedež  tak  84  biedni,  iž  nawet  zbywa  im  na  tém,  co  mm 
každý  nbogi:  nie  maj^  przyzwoitego  nbrania,  a  co  gorsza,  po  tyln  pra- 
cach,  w  poznej  starosci  nie  ÍDn%  maj§  poetech^,  nad  p§dzenie  reszty  žycia 
w  przykrej  ngdzy.**  Przyczyn^  upadkn  domn  emerytów  w  tém  npatn^e, 
iž  daehowieástwo  jest  abogie,  a  zatéro  rzadko  któ  zostawia  majetek,  któ- 
ry  stanowi!  dot%d  jedyne  žródlo  dochodu.  Odzywa  si§  wi§c  do  wszystkich 
sloirami  pasterskiej  troskliwošci:  ^Blagamy  mitosierdzia  wszystkich  wier- 
nycii,  aby  raezQ  ten  cel  mieli  na  wzgl^dzie,  jesli  powzi§li  zamiar  nczy- 
nienia  jakiej  fundacji;  a  zwlaszcza  niech  o  to  stany^  si§  sami  kaplani, 
ižby  ten  smutný  los  nie  stal  si§  kiedyš  ich  udzialem.**  Nakaznje  odt%d 
z  pozostalosci  po  ztnarlych  ksi§žacb  poczynic  najprzód  niezb§dne  wydatki 
na  pogrzeb  i  dlogi,  a  czwart%  cz§sc  reszty  oddač  na  dom  emerytów.  Po 
kaptanach  z  Wielkopolski  ta  cz§ič  szla  na  szpital  przy  koádele  éw.  Wm- 
wrzynca  w  Poznanin  {tukaszewkz^  Krótki  opis  hist.  koáciolów,  I  64), 
a  po  zmariych  w  Mazowszn,  na  dom  dla  archidjakonatn  warszawskiego, 
który  byt  w  m.  Górze,  przy  koudele  šw.  Krzyža,  nalež%cym  do  koma- 
nistów  {ibid.  III  336).  Szpitale  te  oddal  Szembek  w  opíek^  pewnym 
osobom,  wybieranym  z  wyžszego  duchowieústwa,  i  obowiazki  im  wskazat. 
Prokuralor  powiníen  byl  czuwač,  aby  wiernie  oddaoo  ^/^  po  beztestaroen* 
towo  zmariych,  iub  to,  co  testamentem  na  ten  cel  zapisane  zostalo;  oni 
tež  samí,  Inb  przez  innych,  corocznie  powinni  byli  zbieraó  jalmužn§  od 
ksi^y,  C2J  to  w  zbožu,  czy  w  pieni^dzach,  i  wczesnie  oddawac  przeložo- 
nemo,  czyli  proboszczowi.  Promotorowie  byli  obowi^zani  starač  8i§  o  do- 
bré azycie  i  zachowanie  tego,  co  žebrali  proknratorowie;  prowizorowie 
zas  dogl^dali,  czy  proknratorowie  i  promotorowie  wiernie  spelniali  swe 
obowiazki,  a  w  razie  ich  niedbalstwa,  powinni  byli  przedsi^wzi^sé  odpo- 
wiednie  érodld  (synod  pozn.  1720). — Dia  djece^gi  wroclawskiej  dom 
emeiytów  založyl  ksi%že  Karol  Ferdynand,  ofíamj^c  na  ten  cel  dom  z  za- 
bodowanimmi  w  ro.  Ňissie,  do  bpów  wroclawskich  nalež^cy,  i  200  impe- 
fjalów  ze  skladek,  oraz  inne  samy  i  dochody,  w  statntach  synoda  r. 
1653  odbytego,  wyliczone.  Nadal  ma  nazwQ  domus  s<ioerdotum,  oddat 
glównie  pod  opiek§  kapituly  wroclawskiej  a  prowizorami  mianowal  káno* 
nika  i  proboszcá  w  Nissie,  oraz  dragiego  kanonika  tejže  koUegjaty,  któ- 
rego bp  zawsze  wybičraó  b^dzie. — W  4i^cezji  przemyskiej  bp  Krzysz. 
Jan  Szembek  wy£oac;QÍ  dla  emerytów  na  mieszkanie  dwa  szpitale,  w  Prze- 
myslu  i  Jaroslawiu,  a  przeložonym   ich  placil  za  stolowanie   z  funduszów 


10  Emeryei  w  Polsea.— Enfazi. 

po  kfiíQiach  zmartych  bez  testamentn,  z  zapisów  i  t.  p.  (synod  r.  1738). — 
2e  i  w  cli^ezji  tuckiej  samiensano  zbieraó  fandasz  na  zalotenie  doma 
emerytów,  pokaziye  síq  z  nstaw  synodów:  Gembickiego  r.  I64i  i  Rapniew- 
skiegor.  1726. — Na  pocz^tkn  w.  XVIII  bp  Pancerzyt^ski  zacz%!  6i§  krz^ 
tač  okolo  fundacji  podobnego  domu  dla  (^ecezji  wileňskiej,  lecz  pie- 
nÍQdzy  przez  niego  žebraných  niyl  dopiero  jego  nast^pca  Zienkowicz, 
a  przysporzy}  ich  ks.  Jan  Žebrowski,  pralat  i  ofícjař  wileňski,  zapisujíc 
na  ten  cel  caly  swój  majetek;  Dom  ofiarowa)  bp,  a  zarz^d  ínstytntu 
oddat  przeložonemn,  który  zaležat  od  samego  bpa  i  jego  ofiejala;  mn- 
8ial  ira  skladaó  rachnnki,  mógt  kai^žy  emerytów  w  miloóci  npominaé,  na- 
wet  karač.  Dom  ten  složyl  i  za  dom  poprawy,  bo  akta  synoda  r.  1744 
czyni^  wzmiank§,  že  jeáli  paroch  Inb  komendarz  zostanie  tam  poslaný 
na  pokuty,  przeložony  ma  pilnie  nad  nim  cznwaó  i  podawné  sknteczne 
érodki  do  pokuty,  podlug  przepisów,  jakie  w  tym  razie  bp  przeóle.  Ci 
ostatní  swym  kosztem  utrzymywaó  síq  byli  powinni  (ks.  Przyalgowski, 
Žywoty  biskupów  wileá.  III  1 5  7).  O  tych  tylko  domach  posiadamy  dm- 
kowane  wiadorooitei.  Inne  djecezje,  jeáli  nie  mialy  ich,  utrzymywaly  ber. 
w^tpienia  emerytów  swym  kosztem,  leoz  ci  žyli  prywatnie.  Ci  zaá,  któ- 
rzy  mieszkali  wspólnie,  žyli  podhig  regul  przepisanych  im  przez  bpów, 
bo  prawie  wszystkie  te  domy  mialy  swe  statuty.  Wypadki,  które  spowo- 
dowaly  úpadek  rzptej,  wpiyn^ly  tež  na  zmnicjszenie  funduszów  domów 
eroerytalnych,  wreszcie  prawie  zupelnie  one  wsz^dzie  upadly;  z  resztek  zač 
kapitalóWy  jakie  pozostaly,  udzielali  bpi  wsparcie  niedol^žnym  i  choroby 
oslabionym  kaplanem,  rozproszonym  po  djecezji.  Po  przywróc^niu  kró- 
lestwa  i  zaprowadzenin  nowego  podzialu  koácielnego,  rz^d  zamierzal  tak- 
že emerytów  obj^ó  etatem  uposaženia,  lecz  wypadki  polity czne  r.  1880 
projektów  tych  na  dlugo  nie  dozwolily  przywieáó  do  skutku;  tymczasowo 
tylko  zaradzono  potrzebom  emerytów,  przeznaczaj^c  každému  po  zip.  600, 
luh  wi^cej,  z  tak  zwanych  funduszów  suprymowanych,  czyli  powstalych 
z  inkameracji  dobr  klasztorów  i  opactw  zniesionych  r.  1 819,  za  zezwole- 
niem  Stolícy  Ap.  Ukaž  z  r.  1865  §  20,  proboszczom  i  administrátorem  pa- 
raiQi,  po  65  roka  žycia  zarz^aj^cym  jeszcze  paraQ^,  pozwala  podwyž- 
szaó  pensj§  o  sto  rubli.  A'.  Z,  Ch. 

Emfaza,  Empham.  Wyraz  grecki  l(i.cpaat<;  (demonstratio,  magni- 
tudinis  signifícatio),  znaczy  nacisk,  jaki  czlowiek  w  mówieniu  kladzie  na 
niektóre  swoje  wyraženia,  przez  co  ukazuje  (demonstrat),  že  do 'nich 
przywi%zuje  jakieá  wznioálejsze  znaczenie,  aniželi  je  maj^  owe  wyraženia 
samé  przez  sig.  W  Biblji  emfatyczne  wyraženia  rzadko  si§  trafiaj^. 
Do  nich  nalež^:  np.  Dzien  Paňski  (dzieň  Jehowy),  t.  j.  dzieň  pami^tny 
szczególniejszemi  dobrodziejstwami  Božemi  (Psal.  118,  24),  albo  prze- 
ciwnie,  pami^tny  kar^  Bož^  (Isai.  2,  12.  13,  6.  9).  Dzieň  Jerozolimy 
(Psal.  18  6,  7)  nazywa  si§  dzieň,  w  którym  Jerozolima  przez  nieprzy- 
jaciól  zdobyt%  zostala.  AzaUé  ty  nie  mqzf  mówi  emfatycznie  Dawid  do 
Abnera  (I  B.^g.  2  6,  15).  Podobníež  Dawid  do  Salomona:  Bqdž  m^zem! 
(in  Reg.  2,  2), — iPiotr  do  P.  Jezusa  (Joan.  13,  6):  Panie^  ly  mi  no- 
gi  umyivatzf-^iP.  Jezus  do  Judasza  (Luc.  22,  48):  Judaszu^  pocalowaniem 
wydajeěz  syna  czhmeezegof  i  t.  p.  Strzedz  síq  jednak  naležy  brač  za 
emfaz^  to,  co  n  wschodnich  ludów  jest  zwyklym  sposobcm  mówienia. 
Np.  król  íprawiedbwoéci^  mqi  émieroi  i  t.  p.  nic  wi§cej  nie  znacz%  nad: 


:£«faza.— EnfilMza.  11 

krdl  Mprawiědtíwjf^    mqf  godtitm  émierci  i  t.  p.    GL  Kohlgruber^  Uenne- 
nent.  §  iSi  s.  195. 

Emfiteuza,  Emphfteum^  dxieržawadiiedzicKDawieeziia,  jest  daedad- 
czDém  neczowém  prawem  do  zupeínego  olywaiiia  roli,  b^d%cej  ciidz%  w)a- 
sMád^,  I  obowi^zldem  wazakže  odpowiedniej  nprawy  tej  roli  i  skladania 
wlaácicíelowi  pewnej  oplaty,  kanónem^  czynězem  zwanej  (a  niekiedy  peruio^ 
rtditMs),  £•  Jest  greckiego  pochodzenia,  ale  rozwini^cie  swe  zapelne  zna- 
laila  ona  dopiero  w  prawie  nymskiém.  Gdy  bowiem  Rzymiaoie  pokoDa- 
wsxy  iiieprz3PJadela,  zabrali  mn  kawal  kraju,  wówczas,  albo  wcielali  to  ter- 
TTtoijom  do  dobr  paástwa  (ager  publicos  popnli  romani),  álbo  tež  roz- 
dzielali  je  pomi^dzy  obywatelL  Cz§áci  dobr  paňstwa  uprawne  oddawaoe 
bjljr  w  wieczn)  dzieržaw^,  za  odpowiedoi  podatek  (yectígal);  ježeli  zaá  byly 
nieiiprawne  jeszcze,  oddawano  je  w  emfítenz§.  W  koácn  i  prywatne  oso- 
by pocz^y  oddawaó  swoje  dobra  w  emfiteiiz§.  Róžoica  ta  otrzymala  síq 
ai  do  czasów  cesarzy.  Cesarze,  koácioly,  miasta  dawaly  paste  kawaly 
demi  w  emfíteaz^.  Zwoloa  wszakže  zatarla  si^  róžnica  pomi^dzy  ager 
vtctigaUš  a  ager  emphiteuticus^  do  czego  szczególaiej  przyezynila  si§  jedna 
s  koostytncji  Zenona  i  dwie  Jostyigana,  tak,  že  co  w  prawie  Justyujana 
powiedziano  o  jednej  dzieržawie,  rozomi  si^  zárazem  i  o  drngiej.  Przed- 
miotem  £*y  jest  zawsze  rzecz  nieruchonia,  zazwyczaj  grant  (ag^^  fundui), 
može  byč  wszakže  bndynek.  Oddaj%cy  w  e.  nazywa  si^  ilominus  em- 
ph^teuieot;  bior^cy  nazfwa  8i§  emphyteuta;  ten  ma  obszerne  prawa;  nie- 
tjiko  može  on  ožy waó,  jak  mn  si^  podoba,  owoców  emfíteazy,  ale  roože 
rzecz^  rozporz%dzac,  koma  ínnerou  *  odst^pič  j^  za  žycia,  Inb  testamentem, 
može  oddaé  j^  w  zastaw  i  serwitotami  obci^žyé.  Po  beztestamentowej 
ámierci  emfitenty,  prawo  do  rzeczy  mig^  jego  sakcesorowie  prawni.  Za 
to  emfiteata  obowi^zany  jest  grat  aprawiac  o  tyle,  aby  ten  w  wartosci 
swojej  nie*npadl,  wszystkie  ci^žary  ponosič.  Ježeli  emfiteata  chce  rol^ 
sprzedaé,  obowi%zany  jest  zamiar  ten  objawič  wlaácicielowi,  poniewaž  ten 
w  takim  razie  ma  prawo  aprzedniej  sprzedažy  (jus  prot/miseos)^  którego 
jednak  nžyé  može  tylko  przez  2  mi6si%ce  od  czasu  zajawienia  zaoiiaru 
emfitenty.  Ježeli  przychodzi  do  sprzedažy,  nowy  emfiteata  winiem  wla- 
ádcielowi  zložyč  tak  zwane  laodemiam,  y^^  cz^šc  wartošci  sprzedanej. 
Zasadj  te  przyjgte  s^  i  do  prawa  kanonicznego:  cap.  5 — 9  X  de  reb. 
eccL  alien  (s,  is);  c  2  eod.  in  Yl  (s,  9);  c.  4  X  de  loc  et  cond. 
(S,  18);  c.  an.  £xtr  comm.  de  reb.  eccl.  n.  alíeo.  (3,  4);  przyczém 
wszakže  zaawažyč  naležy,  že  Koáciol  wlasnoáó  swoj^  odbiera,  gdy  emfi- 
teata przez  dwa  lata  nie  'placi  calego  kanonn  i  nie  nzasadnil  prawnie 
swego  opóžnienia  (jntrgatio  morae).  DLa  czego  Koéciól  chcial  dobra  swoje 
oddawaó  w  erofiteaz§,  zrozomieé  téma  latwo,  kto  roznmie  dacha  Koáciola. 
Gdyby  Koáciolowi  chodzilo  o  zyski  éwieckie,  przekladalby  on  nad  emfi- 
teaz§  dzieržawQ  czasow%;  ale  Kosciót,  žyjacy  myál^  wiecznoáci,  w  ogóle 
jož  nie  može  byč  bardzo  przyjaznym  ci^glej  okolo  siebie  zmianie  sto- 
sanków,  a  nadto,  przej^ty  miloéci%,  chce  przez  dzieržaw§  wieczyst^  zape- 
wni6  dzieriawey  los  lepszy  i  tym  sposobem  silniej  przywi%zaé  go  do  sie- 
bie. Dziwny  zarznt  stawiigi|  niektórzy  nowožytni  pnblicyáci,  že  emfíteaza 
wlaáciw%  byé  može  tylko  w  czasach  nižszej  koltory;  gdy  wlaánie  dzier- 
iawa  emfiteatyczna,  przecbodz%ca  na  potomstwo,  pozwala  dzieržawcy  na 
zaprowadzanie  takich  amelionu^i,  na  jakie  nie  móglby  si^  odwažyó  dzier- 
tawea  sawet  wieloletoi.     Gdzie  wazakža  przewažiý^  zásady  niechneácjaú- 


1 2  Einfitéuza.— Einmtimil. 

Bkie,  rewolucyjne,  gdzie  prawo  whisnosci  }atwo  tl^a  sakwestjonówamii' 
tam  Koációl  wstrzymuje  si§  od  paszczania  dobr  swoich  w  emfiteaSQ:  emfi- 
teata  stalby  si^  tatvro  wówczas  nie  wdziQcznjm  Koáciola  syneiri,  ale  wro> 
gíem  czychoj^cjm  na  jego  wlasnoáé.  We  Francjl  dzieržawy  emfitenty- 
czne  zniósl  Kodeks  Nap.  art.  530.  Zreszt^,  gdzie  nast%pí}a  sekoiaryzacja 
wlasnošci  koácielaej,  tam  o  emfíteuaie  koécielnej  mowy  nie  ma.         N. 

Emmanuel,  król  pertngalski,  i  Žydzi.  Jeszcze  przed  npad- 
kiém    ostatniego  paňstwa    maurytaúskiego    w    HiszpaDji,   rozpocz^Yy  síq 
przeáladowania    Žydów    na    póřwyspie  Iberyjskim.    Jan  11,    król  portú- 
galski,  lagodniej  wszak^e  z  nimi  post^piř  niž  Ferdynand  i  Izabclla,  gdyž 
Žydom  zostawil  czas    do   nrcgnlowania   swoich    interesów  1  zapewnil  im 
bezpieczeňstwo  przeprawy  do  innych  krajów.    Žydzi  roieli  mu  za  to  pe- 
wn%  danin^  zložyé,  której  król  postaňowil   nžyé  na  wypraw§  przeciwko 
Maurom  afrykaúskím.    Lecz  chciwoáé  Portngalczyków  udaremnila  dobré 
zamiary  króla,    a  projekt  wojny  z  Maurami  spelzl  na  niczém,  z  powodu 
rychtej  émierci  Emmanuela  11.    Pomimo  wyražnego  zákazu,  Žydzi,    opu- 
szczaj^cy  kraj    na  okr§tach  portngalskich,    tak   ci§žko  byli  krzywdzcni, 
že  wielu  z  pozostařycb,  slyszQC  o  gwaltach  popelnianycb  na  wspólwyznaw- 
cach,  wolalo  zatrzymaé  sie    w  Portugalji  dlužej,   niž  pozwalalo  rozporz^-. 
dzenie  królewskic,  a  Xym  sposobem  wolnoéó  utracié.     Ci  wigc,  którzy  na 
w§drówk§  do  obcych  krajów  i  pol^czone    z  ni)  niebezpieczeástwa    odwa- 
žyč  si^  nie  cbcieli,    rozdáni    byli    jako    niewolnicy  mi^dzy  mieszkaňców, 
z  zastrzežcniem,  aby  jak  najla^odniej  z  nimi  si§  obcbodzono,  i  powszecbnc 
panowařo  przekonanie,    že   Jan  II   wkrótcc  im  znowu  wolnošč  przywróci. 
Istotnie  uezynitto  Emmanuel  (14 í»ó — 1521),  nast§pcaJana  II,  i  nie  przy- 
j^l  nawet  wielkiej  summy  pieni^dzy,    któr^  mu  Žydzi  z  Mrdzi§cznoáci  ofia- 
rowali.     Usposobicnie   króia    wzgl§dem    iLy^b^    wkrótce  jednak  zupetncj 
uleg}o  zmianie,  pod  wplywem  Ferdy  nanda  i  Izabelli,  usilnie  8i§  dopomina- 
j^cych  o  zřamanie  uporu    Žydów  i  o  zmuszenie    ich    do   przyj^ia  chrze- 
ácjaňstwa,  albo  opuszczenia  Portugalji.    Nadaremnie   przedstawiono  królo- 
wi  niesprawiedliwosč  podobnego  kroku  i  szkodlíwe  skutki,   jakie  zt^d  dla 
monarclijí  wynikui|6  mogly.    Przyczyny,  dla  których  Žydzi  stali  Bi§  w  wy- 
sokim  stopniu  nienawistnymi  Iliszpanom,  nie  istnialy  w  Portugalji.     Wy- 
p§dzenie  Žydów  rausialo    poci^gn^é   za  sobi^   utrat§  znacznych  kapitařów, 
które  w  ich  r§kach  si§  znajdowaly.     Przeniesienie  si$  ich  mi§dzy  maho- 
metaňsk)  ludnosč   nie  moglo   przyniesé    žadnego  požytku  sprawki  nawró- 
cenia,  gdyž  Žydzi  z  wyznawcami    Mabometa  latwo  8Í^  I^czyli  i  wiarg  ich 
nawet  przyjmowali.     Zwracano  uwag§  Emmanuela  i  na  t§  okolicznosó,    že 
Papiež  pozwala    im    mieszkaé   w  posiadloáciach    koácielnych  i  že  w  wielu 
krajach  chrzcácjaňskich  Žydzi  korzystaj)  z  opieki  prawa.     Na    te    uwagi 
odpowiadal  król  i  jego   doradcy,   wskazuji^c    na    nienawié^,    któr%  Žydzi 
Ifortugalticy    paíajt}    ku  chrzeácjanom,  na  ich  zuchwalstwo,  dochodz^ce  do 
tego,  že  nawet  prozelitów  jednač  sobie  usitoj),    na  sympatje    ku  Arabom, 
odwiecznym   wrogom    Portugalji;    co   do  pienigžnych  zaá  strat,    wlaáciwic 
pytanie  tak  powinno  byé  postawione:    czy  lepiej  b§dzie  wyp^dzaó  Žydów 
dopiero,    kiedy   cale   bogactwo  krajů   przejdzie    w  ich  r^ce?  E.  najpierw 
cofn^l  poprzednie  rozporz^dzenie,  nadaji|ce  im  wolno^ó,  a  149  6  r.  wydal 
rozkaz,  aby  wszyscy    žydzi  i  roahometanie  ptqrj^li  chrzest,  pod  kar^  útra- 
ty wolnoici,  lub  wygnania.     Žydzi  i  mafaometanie  zacz§K  si^  sposobič  do 
opntscxenia   Portugalji,    gSy    w  tém  król,    chc%c  dogodzič  przeciwnikom 


FMa^ml  —  Epmeraat  13 

przeáladowaniA  róžnowierców,  ohrat  drog$  posrediii%,  niemniej  sxkodliv§, 
akiDiiiej  przedwiui  zasadom  naoki  Chiystasa:  wszjrstkie  bowiem  žyd^- 
wskie  dzieci,  nie  majíce  i-l  latžycúi,  mialj  pozostač  w  Portagaljí  i  przy- 
j^  chrjstjanizm.  Šrodek  ten  wywolal  ci^ki|  rozpacz  loi^dzy  Žjdami, 
kxórzy  zabijali  wlasne  daeci,  izDcali  je  do  stadzien,  abj  Qoiko%č  przy- 
znnsowego  nawracaiiia.  Z  pocz^tka  wyzoaczono  trzj  miasta  portowe, 
zk^d  Žydzi  mo^  si^  przenosič  do  obcych  krajó\f,  póioiej  jedo^  tylko 
Lizbon^.  Przeáladowani  gromadnie  do  stolicy  d^yii,  lecz  pomimo  to  zoa* 
czna  ich  cz^  nie  zdolala  przed  termiocm  wsi^  na  okrety.  Ostatnim 
wi^c  jedno  a  dwojga  pozostawalo  do  wyboni,  albo  odirzdč  si^,  aibo  pój:íd 
w  niewol^.  Król  hidďl  si§  nadzicý^,  že  syoowie  tych,  którz>'  sil%  zosísl- 
c^  nawróceni,  przywi^ž^  síq  do  nowej  religji  i  b§d%  dobrjini  cbrze^ja- 
oamL  Zdawato  mn  si^,  že  tym  sposobem  tysí:|ce  dusz,  w  bledzie  pogr^- 
žonych,  ku  niebn  poprowadzi.  Dia  wyjaánienia  sobie  smutnego  faktu 
nie  naleiy  zapominač,  že  £.  panowal  w  czasacli,  bliskicii  tej  cpoki,  kiedy 
znonarchowie.  niby  sprawie  Košciola  služce,  uzur|)0'.Tac  sobic  zaczgli  wla- 
áz^  nad  somleniem  poddaných.  Jak  £.  po3t4pil  sobie  wzgledein  Žydów, 
tak  podobaje  póiniej  Eižbieta,  królowa  angielska,  post^powala  wzgledem 
katoiików.  iHufler)^  J.  X 

EmmatlS,  nazwa  kilku  miejscowosci  w  Pakstynie,  z  których  dwie 
wspomniane  w  Pismie  éw.:  I.  wioska  o  60  stadjów,  t.  j.  o  i' ^  inili  odle- 
gía  od  Jerozolimy  (Luk.  24,  13.  Cf.  Joaeph.  Bell.  jud.  VIÍ  6,  c).  Podíug 
dawnego  podania,  to  £.  ležalo  w  pobližu  dzisiejszego  £1-Kubeibeb,  gdzie 
jeszcze  dot^d  staré  lež^  ruiny. — Balej  kii  zachodovfi  iežalo  2  miasto  £., 
dzii  Amicas^  10  mil  rzymskich  na  wscbúd  odlegle  od  Lyddy,  przy  wej> 
kin  do  doliny  Sepbela;  Judasz  Machabejcz>'k  oduiósl  tam  ^wietne  zwy- 
cx^wo  nad  Syryjczykami  (I  Mach.  3,  40.  ^7 — 5*j;  4,  8..);  Bachides 
fob.;  ufortjákowal  to  miasto  (I  Macb.  9,  bo.  Joa.  Antt.  XIII  i,  :*•; 
Kzymianie  zdobyii  je  (/o^.  Antt.  XII  ii,  2)  i  spálili  (ib.  XVII  10,  '^)\ 
jkmíhíosIo  sig  jednak  potem  i  zostalo  stolic^  tojiarobji  tegož  nozwiska. 
\V  III  w.  prefekt,  a  zárazem  kronikarz  JuLiu^i  Ajricanm  zápropor.owal, 
aby  to  ojczyste  jego  miasto  na  pamL^tk^  zwycigzrw,  odniesionych  przez 
Rzymian  za  Tytusa,  nazwanem  zostalo  SíkofiUu  (Chronic.  pasch.  ad  a. 
223);  pod  těm  tež  nazwiskiem  znanc  jest  púiniej  to  miasto  biskupie 
w  bistoiji  koscielnej. — 3.  Inne  £.  ležalo  \s  pobíižu  Tyberjady  íJou,  Antt. 
XVIII  2,  Z)y  prawdopodobnic  jest  to  dawne  Cliammatb  (Jos.  \^,  3  0). 
Xarsra  E.  widocznie  od  CCH  pí>cbodzi  zapewne  od  'jorarycU  zr-jlel,  ja- 
kie  5i§  z  pewnozíci^  znajdowaly  przy  tej  ostatniej  micjscowoáci.  a  byc 
može,  že  i  przy  dwóch  poprzednich.  Bledne  zdaiiia  co  do  položeni  a  tych 
mi^sc,  wytkn^l  i  sprostowal  jnž  Eelatvi^  Palaestina,  1.  II  c.  o  i  1.  III 
pcd  Ammaos  i  £mmaus.  {Beitihard). 

EaimerSlin  (Eihmerammtté^  Uaimeram^  Heiineran^  Ihmin^riin)^  >\r. 
Í22  Wrz.),  žyl  w  pierwszej  pólowie  w.  VII;  ur.  si§,  weflluij  Ariboaa 
(ob.)  jego  bjografa,  w  Poitiers  (Pictavium),  w  Akwitanji;  nowsi  bistorycy 
bawarsej  nieslusznie  za  miejsce  urodzcnia  wskazuj^  Pettau  (Petavio) 
w  Styrji.  Aribo  pisze,  že  £.  dla  swcj  pobožaoici  i  nauki  wybrany  zo- 
stal  na  biskupa  w  Poitiei^.  Lecz  boilandyšci  (Comment.  *)raev.  ad  vi* 
tam  S.  £mmer.  §  2.  n.  2^ — 41  w  Ada  :S6\  Septemb.  VI  4  7  4)  i  Herman 
Schoiiner  w  swoj|ej  rozprawie  o  ojczyzaie,  biskupstma  i  ra^czeástwie  tego 
iwigtego  (ob.  ]Vatenriecier^  Beitrágc  t.  II),  dowodzi)  že  £  a  nie  ma  w  dawnym 


U  Emmeram:^ 

8pi8ie  biflkupów  piktawskich,  žé  bislnip  Dídon  zasiadat  na  tej  stoliey  od 
r. -628 — 650  i  dlažej,  przeto  E.,  którego  ámierč  wypada  r.  652,  nie 
mógl  bjč  w  tym  samým  czasie  fitmže  biskupem.  Antor  artykula  ap. 
Westenrieder  (op.  c.  t.  III)  przypaszcza,  že  prawdopodobnie  E.  hyl  bi- 
skupem w  Pettau,  w  Styiji.  >yinter  zaá  (Vorarbeiten  zur  Beleuektung  der 
bayer,  u,  ósterr.  Kirchengesch,^  Mtiachen,  1810  t.  II  g.  III  soct.  II) 
a  w  nowszych  czasach  Řettberg  (Deutschlands  Kirehengesch,  I  p.  304) 
twierdz%,  že  E.  nie  by)  wcale  biskupem.  Že  E.  by)  rzeczywiácie  bisku- 
pem, nie  ulega  w^tpliwoáci,  albbwiem  nietylko  Aribo  biskupem  go  tytu* 
luje,  ale  nazwanym  jest  ponti/ex  w  najdawniejszych  aktach  donacyjnycli 
(Ried,  Cod.  dipl.  t.  I  p.  8).  Arnold  de  Vobburg  (De  míracuHs  s.  E, 
ob.  nižej)  nadaje  mu  takže  tytul  biskupa  i  m^czeanika,  z  czém  zgadza- 
i%  8i§  ci^gle  podanie  koáciola  ratysboňskiego  i  wszyscy  starožytni  histo- 
rycy  bawarscy.  To  tylko  nie  wiadomo,  gdzie  E.  byl  biskupem,  zauim  do 
Ratysbony  przybyL  Prawdopodobnie  nie  byl  biskupem  ani  w  Poitiers, 
ani  w  Pettau  (w  Styrji),  lecz  zapewne  byl  chorepiskop^m  bez  stalej  rezy- 
dencji,  lub  tež  biskupem  koadjutorem  w  Poitiers.  E.  z  Ga^i  udal  si§ 
do  Pannonji,  opowiadaé  Ewangeljg  Awarom;  lecz  napotkawszy  tam  prze- 
szkody,  przybyl  r.  649  do  Bawarji,  za  panowania  Teodo^na  I,  i  trzy  lata 
opowiadal  tam  slowo  Bože,  przebiegaj^c  wsie  i  miasta,  a  przcczuwaj^c 
bliski  kouiec  žycia,  przcdsi^wzi%l  pielgrzyrak§  do  Rzyrau.  W  tém  Uta, 
córka  Teodo'na,  i  uwodziciel  jej  Sigibald  przybywaj%  do  £*a,  wyznaj% 
swój  bl^d  i  blagaj)  o  radQ,  w  jaki  sposób  mogliby  ujáó  przed  gniewem 
Teodora.  Jak^  rad§  dal  im  E.  nie  wiadomo,  ale  to  pewna,  že  mówil 
z  niemi  tak,  jak  mówič  powinien  biskup  i  éwi^ty.  Za  zupeln^  tež  bígk^ 
uwažač  naležy,  co,  za  podaniem  ludowém  id^c,  napisal  Aribo,  že  dla  za- 
chowania  Uty  od  ámierci,  radzil  jej  E.,  aby  jego,  w  miejsce  Sigibalda  za 
wspólnika  grzechu  ojcu  wskazala.  Uta,  skládajíc  przed  ojcem  win^  na 
biskupa,  uczynila  to  na  usilne  nalegania  Sigibalda,  który  wiedzial,  že  E. 
jest  w  dalekiej  podróžy.  Uta  zostata  przez  ojca  wydziedziczon^  i  tlo  • 
Wřoch  wygnan^,  gdzie  póžniej  umarřa;  brat  zaá  jej  Lambert,  chc^c  porn* 
sció  haúbg  swej  rodziny,  udal  síq  w  pogoA  za  biskupem,  napadl  na  niego 
pod  Uelfendorfem,  niedaieko  Monachium,  zbil  go  okrutnio  i  wpólmartwego 
porzucil  na  drodze.  Zabraný  przez  služby,  która  obronič  go  nie  byla 
^  stanie,  i  wieziony  do  Aschhaim,  umarl  na  Tvozie.  Z  \nelk%  uroczysto- 
sci^  i  przy  niezmiernym  naplywie  iudu  pochowano  éwi§tego  biskupa  w  tém 
miejscu.  A  gdy  sig  wkrótce  dowiedziano,  že  Sigibald  uwiódl  Ut§,  ksii^- 
že,  dostojnicy  paňstwa  i  ducbowieňstwo  uroczyšcie  sprowadzili  zwloki  E'a 
do  Ratysbony  i  zložyli  je  w  koáciele  svr.  Jerzego.  E.  jest  patronem  miasta 
Regensburga  i  djecesyi.  Na  obrazach  przedstawiany  jest  w  biskupiém 
ubraniu;  attrybntem  jógo  jest  drabína  (poniewaž  przy  biciu  položeny  tíyl 
na  drabÍD§)  i  dzida.  Najdawuiejszóm  žródlem  do  žywotu  áw.  E'a  jest 
Vita  S,  E,  auctore  Aribone  eppo  Frising,^  pisana  ok.  r.  780  (ap.  Ca- 
nisturá,  Lect  ant.  t.  II;  ap.  Surium^  Vit.  ss.  22  Sept.;  lepiej  ap.  DoUand 
1.  sup.  cit.).  BiograQa  ta  zdala  si§  niedokladu^  Arnoldowi  z  Vobburga, 
iyj^cemu  w  klasztorze  éw.  Emmerama  (ob.  nast.  a.);  chcíal  j%  popra- 
wió  i  w}'gladzió  j^zyk,  lecz  zakonuicy  go  z  tym  projektem  wyp§dzili. 
Arnold  udal  sig  do  Magdeburga,  tam  zaprzyjažnil  síq  z  Megiufredem, 
przeložonym  szkoly  katedralnej.  Meginfred  odáwiežyl  bjograQ^  Aribo- 
na,  na  proábQ  Arnolda  (Vita  S,  E,  autore  Meginfredo^    ap.  Canis.    1.  c; 


15 

ap.  BútiamL  Septanb.  TI  48€).  Arnold  potám  wródwny  do  klMito* 
r«,  aipisal  ok.  r.  10S€^  oiycia  i  codacb  éw.  £*a  (D0'  núraadiš  S.  Ei) 
dl^gi  4Í^og,  |inepbUii7  mnóstireiii  Qwag  normliqrcii  (caiy  ap.  Ccmtjnfm 
L  c;  fragmenty  ap.  MabiUon^  AcU*  aa.  ord.  a.  Bea.  YI  1;  ap.  BoUand. 
L  c;  Partz,  w  Momum.  Genm,  IV  54a,  wydat  takie  ten  djalog,  opoád- 
vsy  nanki  BM>raine).  Cf.  Fr.  Jat.  Strauss^  Leben  n.  Leiden  des  hdL 
£^  Bagensb.  laao.  (Sekródl). 

EanerUii  opactwo  beaedyktyúskie  w  Regeosbargu,  podhig  nio- 
któiTcJi  zatožyt  Teodo,  za  którego  éw.  fjnaieram  pnybyt  do  Bawaiji; 
prmwdopodobniej  jedaak  založyl  je  dopiero  xeodo  II  rasem  z  éw.  Raper- 
lea,  l^em  salzburgskim,  ok.  697  r.  Opactwo  po^czone  byto  wówczaa 
z  biakopstwem  ratyiboáftkiém  i  pierwazym  opatem  biskupem  byt  Wicterp. 
Pny  grobie  sw.  Emmerama  dzialo  si^  wiele  cadów,  rosta  wi^  stawa 
i  bogadwo  klaaztom.  S.  Wolfgang  (f  994)  oddzielil  opactwo  od  biskup- 
stwa;  podzial  jednak  maj^tnoaci,  przez  niego  przy  tém  oddzieleniu  zro* 
bioay,  byl  póžniej  przez  dlugi  czas  powodem  spora  biskupów  z  opactwem. 
Pierwazym  opatem  iofolatem  byl  Ulrych  (124  7 — 1260).  Opat  Karol 
<1291 — 1105)  otrzymal  dla  opactwa  od  cesarza  Adolfa  tytul  ksigstwa. 
Ktoartor  ten  bogactw  swoich  užywal  na  opatiywanie  biednyeh  i  szerzenie 
nauk.  Biedni  mieli  tam  codziennie  stol  gotowy;  opat  Bomuald  zbudowat 
doD  dla  biedoych  i  szpital  dla  chorých.  R.  961  cesarz  Otto  I  w  daro- 
viznie  swej  dla  klasztom  roówi,  že  robi  j^  dla  tego,  poniewaž  zakonoicy 
umteiň  poboznošci^  i  nauk)  gorliwie  Bogu  slaž^.  W  XI  w.  odzoaczyli 
si^  ta:  hrabia  Arnold  v,  Vohburg  (którego  2  ksi^gi  o  áw.  Emmeramie  na- 
lei)  do  ni^pszych  žródel  historji  bawarskiej);  OUdo  i  WiUulm^  póžoiej- 
S27  opat  w  Uirscbau.  Z  XI  tež  wieku  pochodzi  Emmeramen$U  manachi 
cMromiam  (ap.  Oefele^  Rer.  Boic.  scripL  1)  i  przez  Awentyna  (ob.  Tur- 
mair/)  ipožytkowana  ksi^ga  zakonnika  Haimerana  o  pisarzach  koácieloych. 
Póiai^  zas^^li  tu  jako  pisarze:  Krzysztof  Hofmann  f  1534;  opat  Ign, 
Tranmeri  1694;  Benedykt  Widd;  CeUstyn  Vogl  f  1691.  autor  dziel: 
pManaoleiua  d.  Elmmerami*  i  ^Ratisbooa  roonastica,*,  pomocžODej  przez  opata 
/.  B.Uemm  (R^ensb.  4  wyd.  17  52);  Fróbenius  Farsíer,  któremu  zawdzi^- 
czaay  ni^ýiepsze  wydanie  dziel  Alkuina  (ob.);  Hamán  Zirngibl^  zaslužony 
w  dzMjíopisarstwie  bawarskiém.  Gdy  staré  to  opactwo  zostalo  i8oa  r. 
zniesiooe  (oddané  ksi^in  Thum  i  Taxis),  912  cenných  r^kopismów  prze- 
úesiono  zt^d  do  królewskiej  bibljoteki  w  Monachium.  {jSchródU). 

Eoiaierícll  Anna  Katarzyna,  ur.  8  Wrz.  17  7  4  r.  w  Flam- 
ske  pod  Goesfeld,  w  Westíalji,  z  rodziców  stanu  wlo.4ciaáskiego.  Od  dzie- 
oáátwa  widoczD)  w  niej  byla  nadzwycz^gna  laská  Boža,  objawiaj^ca  síq 
azczagóln^  m^droáci^  i  silným  pocitem  miloáci  kn  rzeczom  ówi^tym 
i  Bož>'m.  Trzyletniém  jeszcze  dzieckiem  bgd^,  modlila  si^  juž,  aby  Bóg 
dat  jej  raczej  ámieré  wówczas,  aniželi,  žeby  kiedy  póžniej  grzechem  obra- 
zié  Go  miala.  Przechodz^c  próg  domu  rodzicielskiego  zawolala  raz:  ra- 
czQ  tmpem  pasé  tu  na  progu,  niž  wrócic  z  grzechem  do  domu.  Od  dziecin- 
stwa  tea  rozbndzilo  síq  w  niej  praguienie  cierpien  i  zdumiewig^ce  w  nich 
zamítowanie.  Cierpienia,  jakie  na  tú%  obficie  splywaly,  równie  jak  umar- 
twienia  wlasoe,  podejroowala  przedewszystkiém  za  drugich,  za  ubogich, 
za  grzeazników,  za  cierpi^ych.  Dziecko  jeszcze,  noce  na  modlitwie  spQ- 
dzata.    Przy  každém  jedzeniu  starala  sig  o  czgsč  najgorsz^  i  najmniejszv 

tak  nudo,  že  nia  wiadomo  jak  žyla.    Ujmuj^c  sobie  jedzenia^  mówila 


16  Emmerielr. 

ona  w  'diiszy:  ^DaJQ  ci  to  Panie  Bože,  abyá  to  M  vbogim,  n«jbardziej 
potrzebttj^cym/  Gdy  w  dziecku  którém  widziaía  zly  nalóg,  lub  wykro* 
caenie  jakie,  nietylko  modlila  aÍQ  o  jego  poprawf^  ale  &adto  wk^odata 
na  siebie  pokutQ  za  nie  i  prosila  Boga,  aby  jej  t§  pokatQ  o<lbyWač  po- 
zwoli^  Gdy  póžniej  pytáno  jej,  jakim  sposobem  doszta  ona  do  tej  pra- 
kjijki^  odpowiedziala:  ^ie  nmiem  powiedziec,  kto  mnie  tego  nauczyí,  ale 
lezy  to  juž  w  naturzc  wspólczucia.  Czolam  zawsze,  jak  wszyscy  vr  Chry- 
stasie  jedném  s^  cialem,  i  jak  palec  u  r^ki  bolala  mnie  každá  bieda  bíi- 
ŽDiego.  Od  dzieciástwa  wypraszalam  sobio  u  Boga  cierpienia  drogicb, 
mialam  bowiom  to  przekonanie,  že  Bóg  nie  zsyla  cierpienia  bez  szcze- 
gólnej  przyczyny  i  že  cierpienicm  zawsze  si§  cos  wypřaca.  Že  cierpie- 
nie  nieraz  tak  silnie  kogo  niQczy«  myálalam  sobie,  zU|d  to  podbodzi,  iz 
nikt  cierpi^cemo  nie  pomaga  do  wyplacenia  si§  z  dlugów.  Modlilam 
si^  tedy  do  Boga,  aby  mi  za  niego  wyplacaó  pozwoiil  i  prosilam  dzie- 
cii^ko  Jezus,  aby  mi  w  tém  pomagalo,  i  niebaweui  cierpienia  mialam 
dosyč/  Gdy  raz  w  cadzym  byla  doma  przy  chorém  dziecku,  nadsze^il 
jego  pijany  ojciec  i  na  žong  rzucil  kawalem  drewna,  tak  jednak,  že  drc- 
wno  wprost  na  chore  dziecko  lecialo;  wówczas  Katarzyna  i)odsunQla  si§ 
pod  pocisk  i  cieszyla  si§,  že  swoj%  rozbity  glówk^  zaslonila  dziecko  od 
uderzenia.  Co  tylko  jako  dziecko  ^ieé  mogla,  ro^dawala  ubogira.  Wcze- 
snie  nabrala  wielkiej  zr§cznoáci  w  obwi^ywaniu  ran  i  z  heroiczném  za- 
parciem  sig  siebie  dla  ulgi  chorých  wysysala  ich  wrzody*  Šwi§tobliwosc 
Katarzyny  byla  pokorná,  co  najpcwniejszym  jest  znakiem  jej  prawdzi- 
woáci.  Žadnej  pychy,  žadnego  falazu,  žadnej  ch§ci  š\fiecenia  swemi  cno- 
tami  nie  bylo  w  tej  prostej  duszy,  która  dzieciec^  naiwn(JSc  do  pózna 
przechowala.  Rodzice  jej,  prostacy,  nie  rozumieli  co  si^  z  ich  dzieokiem 
dzieje,  cz^sto  wigc  cierpieó  musiala  lajanie  i  kary.  Dia  tego  uwažala  si^ 
za  zl§  bardzo  i  kary  godn%.  Nie  raz  ubolewala  nad  tém,  že  przed  Bo- 
giem  musi  staó  nie  dobrze,  kiedy  J2|  rodzice  zawsze  ganií^.  Najmniej^zy 
grzech  budzil  w  niej  žal  wielki.  W  pú|tym  roku  zapragii§la  raz  jablka 
z  ogrodu  sQsiada:  za  to  pož^danie  grzeszne  postanowilu  nigdy  jablek 
nie  jesó  i  postaniewienia  tego  ddchowala.  Gdy  pierwszy  raz  szla  do  spo- 
wiedzi, .  poszla  ze  Izami  rodziców,  aby  jej  pomogli  do  zupelnego  poznania 
jej  grzechów:  „Nie  chcg  miec  nic  skrytego,  luówila  wówczas,  nie  chc^  ža- 
dnej faldy  w  raojém  sercu.  Bo  gdyby  aniol  do  mnie  przyszedl,  w  ktú- 
rcgo  sercu  widzialabym  fald§jak2|,  powiedzialabym,  žerna  on  jakás  wspól- 
k§  z  szatanem,  który  kryje  si§  w  zak^tkach  i  faldach  scrca/  Katarzy- 
na byla  bardzo  zr§czn^  we  wszystkich  gospodarskicb  pracach  i  w  kobiecyh 
robotách.  Jej  modlitwy  i  widzenia  wcale  jej  do  tych  zaj^c  nie  przeszka- 
dzaly.  W  6  roku  žycia  poczula  powolanie  do  klasztoru.  W  12  r.  žy- 
cia  oddaný  byla  na  služb§  do  krewncgo  wloscianrna.  Že  jednak  byla 
slabowit^,  wzi§la  j%  matka  do  siebie,  a  po  niejakim  czasic  oddaná  do 
szwaczki  w  Coesfeld,  przebyla  tam  2  lata,  a  póžniej  igř^  przez  3  lata 
zarabiala  sobic  na  posag  do  klasztoru.  Ale  tradno  jej  szlo  to  zbieranic: 
co  zarobila,  rozdawala  zawsze  nbogim;  niekiedy  nawet  wlasno  z  siebie  su- 
knie.  Rodzice  i  cala  rodzina  byla  przeciwna  wst^pieniu  Katarzyny  do 
klasztoru;  chcieli  j^  za  m%ž  wydaé;  lecz  ona  poradziwszy  si§  spowiednika  i  pro- 
boszcza  nie  poszla  za  idx  r^á%  i  wytrwala  w  swojém  postanowieniu.  Ale 
schorowanej  i  ubogiej  dziewczyny  nie  chcialy  przyj^c  ani  augustjanki 
w  Bokům,  ani  trapistki  w  Darfeld;  klaryski  w  MUnster  obiecaly  J4  przy* 


Eomeríeh.  17 

j%6  pod  waraskiem,  ie  si$  wprzód  wjiiczj  ^ac  Ba  organacb.  Poszta 
tedy  oa  štolby  do  organisty  w  Coesfeld.  Ale  ta  byla  ciežka  bieda 
w  domo.  KaUnyna,  zaraiast  nczyc  síq  na  orgaoacfa,  najd^isze  spetniahi 
\fOÚn^  oddala  20  talarów,  jakieznów  žebrala  na  posag  klasztoroy,  naro- 
bila  oawet  dhigów,  rozdala  wszystko  co  miala  i  znosila  glód,  w^lnie 
I  cal%  Inedjí)  rodziiM|.  Zdawalo  si^,  že  teraz  jeszcze  dalej  Katanjruie 
od  Idasztoro,  ale  jej  nfiiosc  níe  zachwiala  si§  na  cbwil§:  byla  pewn^, 
ie  medligo  zostanie  zakonnic^.  I  ▼  rzeezy  samej  tak  si§  stalo.  Jedna 
z  córek  organisty,  n  którego  slnžyla  Katarzyna,  cbciala  zostac  zakonnic^; 
przyjsiowaly  j%,  jako  graj^c^  na  organach,  augastjanki  w  D&lmen,  ale  ta 
o^wíadczyla,  žewst^pi  do  nicb  triko  wówczas,  ježeli  przyjm^  takže  i  Ka- 
tarzTD^.  W  krotce  przed  wstapieniem  do  kUisztom  otrzymala  w  widze- 
nia  koroD^  cierniow4,  od  której  jednak  raný  póžníej  si^  pokazaly.  Kla- 
sztoTf  do  którego  w3t^[M>wala  £.,  znajdowal  si^  w  stanie  zaniedbania  mo- 
ralsego.  Regnla  byla  w  zapomnieniu.  Zakonnice  žyly  tam  wi^cej  jakby 
przypadkovo  žebraní  Indzie,  którzy  sobie  jak  oiožna  najdogodniej  urza- 
diaj4  žycie,  aniželi  jako  czlouki  jednej  docbowej  rodzioy,  zwiazane  iciúlt 
regiit%  i  siabami  i  do  doskonalego  žy wota  obowiazane.  Obyczajem  podtrzy- 
mywal  á^  jeszcze  jaki  taki  porz^dek,  ale  wla^wie  sukni)  tylko,  nie  zas 
wyžsz%  |K>botno8ci).  róžnily  ši§  owe  zakonnice  od  kobiet  chrzescjaĎskicb, 
žTi%cycb  w  Mecie.  O  jakiniš  wyžszym  kiemnku  dncbowym  nie  bylo 
tam  JDOwy.  Bóg  sam  prowadzil  nowicjoszk§.  Katarzyna  byla  ostatni%  w  kla- 
sztorze  i  do  najróžnorodniejszych  poslug  užywan%.  Wzmagaly  8i§  tež  jej  cier* 
pienia  i  cboroby.  Laski,  jakiemi  byla  obdarowaca,  jej  dar  lez.  jej  czeste 
ekstazy,  jakicb  nie  roznmiano,  byly  dla  niej  žródlem  vkielu  goryczy.  Cz^- 
sto  niešfnsznie  byla  karan%;  co,  przy  jej  wielkiém  pocznciu  sprawiedliwo- 
idi  niexnal)  bylo  prób),  któr§  jednak  wytrzymala,  przyjmnj%c  wazelkle 
aary  bez  oqirawiedliwiania  si§  i  bez  szemrania.  Wéród  tych  wszystkicb 
dolegliwoéci  byla  zawsze  zadowolnion^  i  8zcz§áliw%  ze  swego  stann;  szcze* 
gólniej  zas  z  powoda  bliskoáci  Zbawieiela  w  Najsw.  Sakramencie,  do  któ- 
rego d%gle  jej  serce  bylo  zwrócone.  Uczynnosc  jej  i  uiloáč  dla  wszyst- 
kidi,  osobliwie  zas  dla  tycb,  od  którycb  coé  acierpiala,  byly  niewyczer- 
pane.  Wady  sióstr  znosila  cierpliwie,  starajíc  si^  wszystko  bledne  pole- 
p«zyč,  odpokntowač.  .Masialam  plakač,  mówila  ona  póžníej,  gdy  widzia- 
lam,  jak  gorszyly  si^  z  mego  powoda  te.  dla  którycb  cb^tnie  žydebym 
swoje  oddala.  I  któžby  nie  plakal,  cznj^c  sí§  kamieniem  obraienía  w  do- 
ca  pokojo,  pomi^dzy  osobami  Boga  poáwieconemi?  Masialam  plakaó  nad 
ubóstwem,  n^dz)  i  álepot§  tego  žyda,  jakie  z  zamkniftém  sercem  wysy- 
cha  w  pobliža  morza  lask  Najéwi^tszego  Zbawidela."  D.  13  Listop. 
i«(05  r.  zložyla  álnby  zákonné.  W  8  lat  póžníej  klasztor  zo^tal  znie- 
šiny.  Katarzynie  zdawalo  si^  latwiej  omrzec,  niž  klasztor  opusdč.  Po- 
zottala  tam  jeszcze  do  niosny  1812  r.,  gdy  innc  juž  si^  wyprowadzily; 
ale  pozostala  cbora,  prawie  nmierajaca.  Bylaby  zupelnie  opnszczon^,  gdyby 
nic  starý  francazki  emún-aat  ks.  Lambert,  który  od  12  lat  Msze  w  kla- 
sztorze  odprawial  i  sam  prawie  tylko  jefJen  umial  ocer.ic  cnoty  Katárzy- 
ny.  Saoi  chory  i  bieduy  dal  jej  w  bwém  mieszkaciu  abog%  izl^.  Byla 
tak  c/iora.  že  przyjr.řa  ostatnie  sakramenta.  Poioiosla  ^ie  jednak  i  tego 
jeszcze    roicu    mogla  iác    klika  rázy  do  kosciola.     L>.   3  St.    1«13  r.  po- 

Xcci.kl.  T.  V.  2 


18  Emmerích. 

raz  pierwazy  zaawažaao  u  niej  na  r^ku  w  czasie  ekstazy  krwawe  stygma- 
ta;   1 3  St.  zobaczyt  je  jej  spowiednik  ex-dominikanin    o.    Limbiirg  i  po- 
wiedziai  o  tém  ksi^dzu  Lambert.    Ten  przyszedlszy  do  izdebki  Katarzyny 
i  spostrzeglszy    krew,  rzekl:  jej:    „moja  siostro,    nie  placz,  tys  Katarzyna 
seneúska/     Ale    gdy  raay    do  wieczora  nie  zgingly,    ks.  Lambert  prosil 
spowiednika,  aby  o  tém  nikoma  nic  nie  mówió  „bo  inaczej  bgdziemy  mieli 
nieprzyjemnoáci  i  stanicmy   8i§    przedmiotem    widowiska."    E.  nigdy  tež 
nic    o  tém  nie  mówita  i  ukrywařa  stygmata  jak  uajstaranniej.'    Ale  fakt 
ten  nie  ukryř  sig  i  dr.   Wosener,  lekarz  powiatowy,  przybyř  do  wylecze- 
nia  Katarzyny  w  przekonaniu,  že  to  rzecz  naturalna,  albo  ztudzenie.  Prze- 
konawszy  si^  jednak  o  swym  bl§dzie,  razeni  z  ks.  dziekanem  RensingUem 
przyst^pit  do  pierwszego  badania  (w  Marcu  1813  r.),  i  Keusing    przesial 
protbkót    do   oficjalatu.     Nastgpnie    przybyl  na  zbadanie  sprawy    ofícjat 
z  OTcrberg^em  i  Druffeťem  doktorem;  poczém    oddáno  j%  dla  dogl^dania 
i  leczenia  Krauthausen^owi,  chirurgowi-medykowi.     Na  wszystkie  tc  osoby 
Katarzyna    robila    wraženie   najzupeluicjszej   prawoáci  i  pokory.     Doktor 
prowadzil  8Woj%  kuracj^  i  swoje    obserwacje,  E.  sluchala  wszystkich  jego 
rozpon^dzeú,    cbociaž    na    duszy  i  na  cicle    niewymownie  zt^d  cierpiaia. 
Franoazki    dyrektor   policji    z  Muuster    takže  poddal  zakonnicg  badaniu, 
czy  czasem  nie  prorokigo  i  w  polityk§   síq  nie  wdaje.     Potem    nowa  wi- 
zyta  ofícjala  i  pisanie    protokolu.     Odt^d  wizyt  pelno.     Doktor   Kuhfuss 
protestant  z  badaú  swoich  przyszedl  do  wniosku,  že  jest  tu  coá  nadnatu- 
ralnego.    Nast^pnie   idzie    trzecie  badanie   ofícjala.    Cierpliwoáč  i  poslu- 
szeástwo   Katarzyny   byly    zawszc  jednakowe  i  jednakowe  tež  jej  ckstazy 
i  stygmata.     E.  byla  niepodejrzywana  nawot,  od  nikogo  nic  nie  przyjmo- 
wala,  wszakže  miano  j%    bacznie   na  oku.     Od  czasu  otrzymania  stygma- 
tó\f  E.  nic  nie  jadla.     Leczenie  ran  i  przyjmowanie  pokijirmu,  nákazy wane 
jej  pod  poslnszeástwem,  sprawiaio  jej  straszliwe  boiesci;  wszystkie  pokar- 
my  z  bolem  zwracala  napowrót.     Szczególniej  m§czyla  j^  ciekawoác  ludzi 
i  ci^le  odwiedziuy,  ale  cierpliwoáč  jej  byla  niewyczerpana.    Przez  10  dni 
20  obywateli  miasta  DQlmen,  zmieuiaj^c  sig  ci^gle,  dniem  i  noc^  czuwalo 
nad  Katarzyny:  przekonaiio  si^  nareszcie,  že  rzeczywiácio  žyje  ona  bez  po- 
karmu,    že  swoj%    drog^    odbywaj^   si§  ckstazy  i  wyst§puj%  krwawe  sty- 
gmata, szczególniej    w  pi^tek.     Koácielne  badania  ustaly,   ale    nie  ustaly 
róžne  badania  ciekawoáci,    choč    mi§dzy  niemi  byly  niekiedy  przynosz^ce 
pociech§,   jak  wizyta  Stolberga  i  Sailera.     We  Wrzesniu  1818  nawiedzil 
j%  Klemens    Brentano  (ob.)  po  raz  píerwszy.     E.   1821  umarl  ks.  Lam- 
bert.   Siostra    Katarzyny,    istota   bardzo    pospolitá,    wiele  jej  wyrz§dzala 
prxykroáci;  E.  wyprosila  jej  nareszcie  lask§,  že  zupelnie  innjrm  stala  síq  czlo- 
wiekiem.     Za  jej  wplywem  nawrócil  síq  dr.  Druffél,    Wesener  i  Brentano. 
We  wszystkiém    byla   ona    wieruém  Koáciola  dziecigciem;  wszelkie  nieko- 
scielne    marzycielstwo   bylo    od    niqj    dalekie.    Na    zlecenie  spowiednika 
ndxieiala  ona  do  spisania  Klemensowi  Brentano    swoje  objawienia  o  M§ce 
Paňskiej  (Das  bittere  Leiden  unsers  Herm  Jesu  Christi,  6  wyd.  MUnchen 
1842)  i  žyciu  Nsgáw.  Panny  (Leben  der  heil.  Jungfrau  Maria,  ib.  1852). 
W  Sierp.  1819  r.  Landrat    z  B5aninghausen,  z  trzema  lekarzami,  zabral 
si§  do   nowego,    a  bardzo  cuergicznego    áledztwa.     Wzi^to  Katarzyny  do 
domu  pewnego  nrz^dnika,   pilnowano  j^  dzieá  i  noc  i,  juž  to  postrachem 
juž  pochlebstwem,  cbciano  z  niej    wydobyó  zeznanie,  že  jest  ona  osznstki| 
oszukan^  i    naaadxon^  do  odgrywauia  swej  roli  przez  ksigžy,  a  osobliwie 


Eameríeh.— Emiiiryzv.  19 

prsex  Lamberta.  Proste,  krótkie,  ale  zabójcze  dlá  inkwireDtów  jej  odpo- 
wíedzi  przypominajil  rozmowy  z  dawnjcb  aktów  m^czeúsldcb.  éledztwo 
do  flkzego  me  doprowadzilo:  landrat  wszakže  wydal  broszark^,  w  której 
zapevnia,  že  bs|dž  co  bí|dž,  musi  w  tém  bjč  oszastwo.  Protokólów  wszakže 
wówczas  ád^^i§tTcb  nic  gloszono  publicznie,  a  odeslané  do  Berlina,  gdzie 
bez  ilMdn  zagÍD§!j.  £.  wróciTa  do  doma;  odtad  jnž  jej  nie  niepokojono,  ale 
der^enía  wewn§trzne  cíata  i  doszy  wzmaga^y  si§  cí^gle.  By?o  to  wla- 
ínie  azaególnéoi  jej  žycia  zadaniem,  že  za  potrzebv  wiela  ladzi,  paraíji, 
i  za  przeróžne  w  widzeniacb  nkazane  jej  cndze  ntrapienia  ofíarowywata 
cíecjlko  modlitwjT  swoje,  ale  dobrowolnie  podejmowane  m§czamie  zno- 
lila  doiami  i  tjgodniami  calemi.  W  ostatních  latách  przed  šmierci^ 
przjjmowala  cierpienía  za  konajacjch,  abr,  w  zostawionjm  sobie  pokojů 
chwil  ostatnjcb,  lepiej  o  dnszj  mjšiec  mogli.  Pokaz>'wa}j  si§  w  niej  wów- 
czas  wszjstkie  zjawiska  przej^tycb  chorob,  a  ginqly  natvchmiast,  gdj 
f/soba,  za  któr^  cierpiala,  zeszla  z  tego  swiata.  Katarzyna  nmarla  jak 
3^(ta  9  Lnt.  1824.  Po  smierci  w  kilkanaácie  tygodni  wiesč  si§  roze- 
szla,  že  dalo  jej  zostalo  zabrané  potajemnie:  odkopáno  wi^  grób  i  cia!o 
okázalo  df  zupetnie  nienarnszone.  Koációl  nie  wyrzekl  o  £.  swojego 
zdania,  wszakže  možná  byč  pewnym.  že  Bóg  powola?  ja  rzeczywiácie  w  spo- 
sób  nadzwyczajny  do  ožywienia  wiary  i  pobožnoáci,  w  czasie  gdy  šwiat,  ra- 
cjonalízaem  przej^y,  zapominač  i  calkowicie  zacz^t  w§tpič  o  wszelkiém  žy- 
cni  nadprzyrodzonéni.  Wybome  dziclo  o  Katarzynie  £.  napisal  ksi^dz 
JT.  E,  Sckmóger^  Das  Leben  der  gottseligen  Anna  Katb.  E.,  Freib.  im 
Br.  I  1867,  II  18  70;  2  wyd.  ib.  18  73;  na  franc.  przeložyl  E,  de  Caza- 
/«ř,  Vie  d'Anne-Cath..£.,  Paris  I87i  —  7  2,  3  t.  Na  pol.  j§zyk  przelo- 
iODe  s%  tylko  objawienia  o  M§ce  Paúskíej,  p.  t.  Bolfsna  Meká  Zbaicície- 
ia  éwiata^  wedU  rozmyUaň  Anny  Kat.  E.,  przehlad  przez  X,  T  (omasza). 
B  (ojanovddego).  zgr.  mis.,  Warsz.  1844;  ib.  184  9;  przeklad  z  franc. 
przez  Jf.  JIř.  C  (iemniewsk§).  ib.  1863;  z  niemiecldego,  Poznaó  1867.  y, 
Empíryzm.  i.  Zásada  empiryzmn.  2.  £.  intellektnalny.  3.  Sensa- 
aiízni.  4.  Krjfyka  empiryzmn  w  ogóle.  5.  Krytyka  emp.  intellektnalnego. 
6.  Krytyka  sensoalizmcu — I.  £.  jest  teorj§,  objaániajac§  pocz^tek  nmyslo- 
w^o  nassego  poznania  na  zasadzie:  že  wszystko  w  nmyslowém  pozna- 
fini  oaszém  zawdzi§czamy  doéwiadczenin.  Trešé  tedy  nroyslowe- 
go  poznania  nie  jest,  podtag  tej  teorjí,  róžn^  od  treáci  do.4wiadczenia. 
Umjat  nasz  nie  ma  tu  przyznanej  wtasdwej  sobie  trešci  idealnej, 
któřabj,  jako  taká,  róžnila  si§  od  treád  poznania,  doáwiadczeniem  naby- 
t^go.  Dwa  te  rodzaje  poznania  co  najwi§cej  róžnič  si§  maj^  tylko  formq 
awqí^  o  Oe  mianowicie  jedna  i  ta  sama  trešé  poznania  inaczej  síq  for- 
■oje  w  doéwiadczeniu,  a  inaczej  w  myšleniu.  W  došwiadczeniu  wyst§- 
pnj#  ona  w  swej  bezpošrednioáci,  w  mysleniu  zaá  ulega  dalszemu  rozwi- 
ni^eia  i  opracowaniu.  £.  uznaje  wi§c  tylko  jedno  žródlo  poznania,  a  mia- 
nofwlde  doiwiadezenie.  Rozum  podlng  tej  teoiji  nie  jest  wlašciwie  žádném 
fródkoi  poznania,  poniewaž  nie  ma  wlaáciwej  sobie  trešci,  róžnej  od  tre- 
íá  doMadczenia.  Nie  ma  tedy,  podlug  empiryzmu,  žádných  zdaú  aprio- 
rystycznych,  któreby  mialy  wartoéé  przedmíotow%.  Caie  poznanie  nasze 
ogranícza  si^  do  tego  tylko,  co  nara  daje  doáwiadczenie  i  o  ile  nam  je 
daje.  Dia  tego  E.  za  jedyn)  metod§  badania  nankowego  uwaža  metod§ 
étpoUerforycmq,  czyli  indukcyjnq.  £.  ten  znów  w  dwojakiej  wyst§pnje  po- 
stad:  jako  E.  mteUekuUdny  (E.  w  šdálejszém  zuaczenin)  i  jako  $ensualizm.-^ 


20  Empíryzm. 

2.  E.  intellektualny,  którego  glównym  przedstawicielem  jest  Locke,  spro- 
wadza  wprawdzie  wszystko  nasze  po^anie  do  (zewn^trznego  i  wewD^trz- 
nego)  doswiadczenia,  przyjniige  wszakže,  prócz  wltadzy  zmys^owego  wyo- 
braženia,  jeszcze  drug%.  róžn^  od  poprzedniej  w}adz§  myálenia,  rozum, 
i  przypisuje  mu  wlasciw^  i  samodzielo^  dzialalnoáó.  W  zroyslowém  tedy 
poznaniu  dusza  ma  sig  wzgl^dem  przedmiotów  zmysbwych  zupelnie  bier- 
nie^  rozum  zas  do  trcáci  poznania,  zdobytej  doáwiadczeniem,  przyst^puje 
czynnie  i  w  myáleniu  rozwija  j^  dalej  i  opracowywuje.  Tresč  bezpoáre- 
dniego  poznania  doáwiadczeniowcgo  stanowi^  „idee  proste,"  wywolane  w  nas 
bezpoárednio  przez  przedmioty  doswiadczenia.  Z  tych  „idei  prostycb"*  ro- 
zum formi^e  najprzód  „idee  ztožoue,"  które  si^  daj^  do  trzech  sprowadzió: 
do  idei  substancji,  do  idei  sposobu  (módi)  jej  bytowania  i  do  idei  sto- 
sunku.  Gdy  bowiem  rozum  zauwaža,  že  pewne  idcc  proste  zawsze  z  so« 
b%  8i§  }^cz9,  wówczas  podstawia  on  im  jakieá  podácielisko  (substrát)  i  na- 
zywa  to  substancj^.  Czém  w  sobic  jest  ta  substancja,  nie  wiemy,  ale 
przyj^ó  j^  musimy  jako  nosnic§  owych  idei  prostých.  Sposobami  zaá  by- 
towania s%  idee,  które  myál%  ucbwyt^jemy  jedynie  jako  wiasnosci  sub- 
stancji,  stosunki  zaá  otrzymujc  rozum  przez  to,  že  na  róžne  przedmioty 
zapatruje  síq  odnoánie  do  innych  rzeczy.  Od  tych  idei  zíožonych  wznosi 
síq  nareszcie  rozum  do  „idei  powszechnych,"  gdy  abstrahuje  od  tego  wszyst- 
kiego,  co  ideom  szczególowym  jest  wlaáciwego,  i  wszystkie  je  pod  wspói- 
114  nazwQ  podcis^ga.  Frawdq  poznania  nazywa  si§  tu  wzajemna  pomi§dzy 
sob^  zgodnoáó  naszych  idei.  Od  prawdy  jednak  odróžnia  empiryzm  rze- 
ezywiatoéé  poznania,  polegaj^c^  na  zgoduoáci  naszych  idei  z  rzeczami. 
Proste  idee  s%  wszystkie  rzeczywiste,  ponicwaž  bezpoárednio  z  rzeozy  po- 
ckodz^;  ze  zložonych  zaá  idei  tylko  idea  substancji  jest  rzeczywist%  i  to 
jeszcze  tylko  pod  warunkiem,  že  idee  proste,  z  któiych  ona  powstaje, 
w  naturze  rzeczy  rzeczywiéde  z  sob%  s%  zawsze  polí^czone.  «Idee  powsze- 
chne**  nic  maj%  wcale  w  empiryzmie  žadnej  rzeczywistoáci,  8%  to  tylko 
nazwy,  przez  które  rozumiemy  wiele  rzeczy.  Dia  tego  tež  i  zásady  ogól- 
ne,  jakie  si^  z  tych  idei  form^j^,  nie  mog%  roiec  tytuíu  do  rzeczyivistoáci. 
Zásada  przyczynowosci  (^nie  ma  skutku  bez  przyczyny*")  uwažana  za  aprio- 
rystyczn^,  wywodzi  sig,  podlug  empiryzmu,  tylko  z  doswiadczenia.  Spo- 
strzegamy  bowiem,  že  jedno  zjawisko  poprzedza  zawsze  zjawisko  drugie 
i  že  dla  tego  jedno  od  drugiego  jest  zaležne.  Spostrzeghzy  to,  nazywamy 
jedno  zjawisko  przyczyn%,  drugie  skutkiem,  i  z  jednego  wnosimy  o  dru- 
giém. — 3.  Sensualizm  od  empiryzmu  intcllektualnego  tém  si^  róžm,  že 
nie  przyznaje  juž  žadnej  wladzy  myálenia,  rzeczywi^cie  róžnej  i  wyžszej  od 
zmyslowej  wladzy  wyobražania,  lecz  cal%  síIq  poznania  iudzkiego  ogranicza 
jedynie  do  whdzy  zmyslowego  spostrzegauia,  czyli  wyobraženia.  Podlug 
sensualizmu  tedy  nie  ma  žadnego  innego  poznania,  jak  tylko  poznanie 
zmys^owe.  Sensualizm  ten  wyznawali  starožytni  materjaliáci;  w  XVIII  w. 
staral  sig  go  uzasadnió  nanoi^o  Condillac  (ob.)  i  materjaliáci  zeszlowie- 
czni.  Wszystko  opiera  síq  tu  na  zmyslowém  wraženiu,  na  sensacji.  Pod- 
miot  poznaj^cy  nietylko  przy  pierwotnej  sensacji  ma  ai^  biernie,  ale 
i  w  dnlszém  podmiotowem  przetwarzuniu  sensacji  nie  ma  samodzieinego 
wspóludzialu.  Bez  jego  przyczynienia  sig  sensacja  odbywa  w  nim  caíy 
proces  swoich  przeobražeú.  Dia  tego  róžne  owe  czynnoáci  duszy,  jakie 
rozróžniamy  w  procesie  poznania:  áwiadomoáé,  uwaga,  refleksja,  porówny- 
wauie,    s^d,  wnioskowauie,  wyobražaia,  parnice,    s%  tu    tylko  dzialaniem 


Empíryzffl.  21 

w  oas  sensacji  i  róiDemi  stopniami  jej  przeobraženia.  Jest  to  dawmejsza 
fomift  senBoalizmn;  nowa  jego  forma  wjst^paje  w  sjstematacb  wspótcze- 
snych  materjalistów.  I  ci  sprowadzaj%  wszelkie  poznanie  do  sensacji 
i  nse  przTznajil  žadnej  sily  umyslowej,  wj^szej  nad  wladz§  zmvsřowego 
spntrzegania;  ale  tém  síq  róžnia  od  swych  poprzedników,  že  poznanie 
to  Qwažigíi  za  rezultat  czjsto  fízjologicznej  funkcjí  mózgu.  Jedni  poczj- 
to3%  niyil  za  fosforescenej§  mózgu  (Moleschott,  Kreislauf  des  Lcbens,  Mainz 
1855  8.  419  etc.);  inni  majj|  j^  za  wydzioliny  mózgn,  utrzymuj§c,  že  myál 
do  mózgu  ma  8i§  w  tym  stosunku,  co  žólé  do  w^troby  a  uryna  do  ncrek 
(  TťT^ř,  Physiologische  Bríefeu,  Stuttg.  1845  —  47  s.  326:  te^ož  Vorles. 
ober  den  Menscben,  Giesscn  1854);  inni  jeszcze  uwažíij^  poznanie  za 
skutek  wspóřdzialania  róžnycb  cial,  obdarzonycb  silami,  czy  pewucmi  wla* 
«Q0sciami:  raózg  przyrównywany  tu  jest  do  maszyny  myslenia,  która  tak 
wyd^  myál,  jak  maszyna  parowa  Svydaje  pare  iCzolbe,  Neue  Darstellung 
des  Sensnal.,  Leípz.  1855).  Poárcdnikiem  pomigdzy  t§  funkcj^  fizjologiczmi 
roózgn,  a  przedmiotem  poznawanym,  jest  organ  zmyslowy.  Wraženiem 
otrzjmaoém  przez  zmysí  pobudza  si§  owa  funkcja  niózgowa  i  Kytwarza 
nyobraženie  przedmiotu,  oddzialywaj^cego  na  zmysXy,  Dia  tego  žádna  myál 
Die  može  byč  tu  miana  za  rzeczywist^,  ježeli  sie  nie  odnosi  do  przed- 
miotów  zmjslowycb;  metafizyka  jest  dla  sensnalístów  ámíeszn^  niedorze- 
czoošci^  každá  mysl,  maj^ca  treáé  nadzmyslowil,  idealn.'},  jest  tylko  plo- 
dem cborego  mózgu. — 4.  E.  tak  \«^  ogóle  wzi^ty,  jak  i  w  szczególowych 
swoich  postaciach  jest  bczzasadny  i  blgdny.  Co  si§  tyczy  ogólnycb  jego 
zásad,  Qtrzymaó  si§  one  nie  mog^,  poniewaž:  i)  faktem  jest,  že  pozna- 
jemy  nietylko  zmyslowe,  ale  i  nadsnvjshice  przedraioty,  ležíce  po  za  wszel- 
iciém  doéwiadczeniem,  i  dla  tego  niemožliwym  do  osi^gni^cia  przez  do- 
swiadczeníe.  Poznajemy  dobro,  prawd§,  pigkno,  sprawiedliwoác,  porz^dek, 
Boga,  dqaz§  i  t.  d.  A  choc  empiryzm  materjalistowski  upiera  sig  przy 
przeczeuia  rzeczywistego  bytu  tego  wszystkiego,  co  jest  nadzmyslowém, 
wszelako  tego  zaprzeczyč  w  žáden  sposób  nie  može,  že  poznanie  przedmiotów 
nadzmyslowe  jest  w  nas  faktycznie.  Gdyby  zaš  došwiadczenie  bylo  jedy- 
rém  íródtem  poznania,  wówczas  tego  rodzajn  poznania  (nadzm^slowego) 
mieébyšmy  wcale  niemogli,  poniewaž  došwiadczenie  podaje  nam  tylko  wia- 
domoáci  o  rzeczach  zmyslowycb,  nie  zaé  nadzmyslowycb.  Gdy  zaš  £.  twier- 
dzi,  že  nadzmyslowe  idee  s%  tylko  wytworem  chorobliwego  mózgu;  twier- 
dzeDÍA  swego  niczém  níedowodzi;  a  nadto,  w  takim  razie 
rjalistáw  bylbj  cborobliwy,  poniewaž  i  w  nim  s%  te  idee; 
ich  tam  nie  bylo,  jakim  sposobem  mogliby  je  zaprzeczač?^ 
ie  poznajemy  nietylko  rzeczy  pojedyócze  i  przygodne, 
jtMczne.  Nietylko  zdania  aposterioryczne,  lecz  i  apríor}j 
nalei%  do  snmmy  naszego  poznania.  £.  može  przeczyóf 
miotow^,  ale  w  žáden  juž  sposób  zaprzeczyč  nie  može 
fzym  umyile.  Doéwiadczenie  tymczasem  podaje  nam 
o  fxeezicli  pojedyňczycb  i  przygodnych,  nigdy  zaš  o  poi 
oíecniydli.  Gdyby  tedy  došwiadczenie  bylo  jedy  nám  žródléii^  ^fia^e^  |l^  V- 
znanía,  wówczas  nie  mogloby  byč  mowy  w  naszém  poznaniu  ^6  TMwacli 
konieeaych  i  powszecbnych,  ani  o  zdaniach  apríorycznycb,  które,  jako  ta- 
kíe,  maj%  charakter  powszechnoácí  i  koniecznošci.  8)  Niemožliwa  jest  przy 
empiryzmie  jakab^dž  umiej^tnoáé,  której  zadaniem  jest  w  przedmiotowoád, 
ofajftfrii|i%cej  8i^  pojedyúczeffli  i  przygodnemi  rzeczami,  odszukač 


22  Empíryzm. 

YT  niej  powszechnoáó  i  koniecznoéč.  Gdyby  zaá,  jak  chce  £.,  nic  bylo  nic 
przedmiotowo  powszechnego  i  koniecznego,  gdyby  wszystko,  co  powszechne 
i  konieczno,  bylo  tylko  wytworem  naszcj  myáli  i  w  niej  8ͧ  jedynie  znaj- 
dowalo,  w  takim  razie  umiej^tnoáé  žádna  nie  raa  celu  i  bylaby  poprostu 
gr^  chorobliwego  mózgu.  Nadto,  každá  umiejetnoéč,  z  samego  juž  swego 
poj§cia,  d^žy  do  odsznkania  przyczyny  przedstawiaj^cych  si§  jej  zjawisk. 
Zupelnie  zaá  tego  zadania  osi^gn^cby  nauka  nie  mogla,  gdyby  nie  przy- 
puszczala  juž  pewnych  zásad,  maj^cych  przedmiotow^,  api'iorystyczn%  i  po- 
wszechn^  wagg.  Nawet  nauki  przyroduicze,  któreroi  szczególniej  chce  si§ 
poslugiwaé  empiryzm,  nie  mog%  žadnego  zrobió  kroku  naprzód,  ježeli  za- 
sadzie  przyczynowoáci  uie  przyznaj^  powszechnej  i  bezwarunkowej  rzeczy- 
\vistoáci  przedmiotowej,  ponicwaž  i  nauki  przyroduicze  maj^  na  celu  zba- 
danie  przyczyn  i  praw,  panuj ^cych  w  przedmiotach  i  zjawiskach  zmyslo- 
wych.  Tego  zaá  celu  osi^gn%c  w  žáden  sposób  nauka  nie  može,  ježeli 
nie  wychodzi  z  przypuszczenia  przedmiotowej,  apriorystycznej  i  powsze- 
chnej wartoáci  pewnych  zásad,  a  miauowicie  z  zásady  przyczynowoáci.  Dia 
tego  tež  to  nicktórzy  empirysci  usilowuli  choč  tej  zasadzie  zachowaó  je- 
szcze  charakter  apriorystyczny,  ale  usilowania  te  niczgodne  z  ich  systema- 
tem,  s%  tylko  dowolnemi  i  niczém  niepopartemi  zdaniami.  Tak  jeden 
z  nowszych  sensualistów  (Mayer)  uwaža  zasad§  przyczynowoáci,  jako  „wro- 
dzon%  funkčj^  mózgu."  Zdauie  i  nicdorzeczne  i  nieodpowiednie  dla  swego 
celu,  bo  i  w  takim  razie  zásada  przyczynowoáci  bylaby  czomá  czysto  pod- 
miotowém,  funkcj^  zalezu^  od  nátury  mózgu;  nie  moglibyámy  tedy  zt^d 
bynajmniej  wiedzieé,  czy  tej  funkcji  mózgowej  odpowiada  przedmiotowy 
porz^dek  rzeczy. — 5.  Odróžnienie  wladzy  myálenia  od  wladzy  zmyslowego 
spostrzegania  na  nic  sí§  w  kwestji  naszego  poznania  umyslowego  nie  przy- 
da,  skoro  doswiadczenic  ma  byó  jedyném  žródlem  naszego  poznaoia;  po- 
niewaž  myál%  nie  možemy  wówczas  si§gn2|é  do  czegob^dž,  co  lezy  po  za 
sfer%  doáwiadczenia.  Wprawdzie  Locke  twierdzi,  že  przez  wnioskowanie 
možemy  od  rzeczy  zmyslowych  wznieáó  si§  do  poznania  Boga,  jako  pierw- 
szej  przyczyny  wszech  rzeczy;  ale  twierdzeuie  to  niekonsekwentne,  ponie- 
waž,  podlug  empiryzmu,  myál  o  Dogu  powstaó  w  naswcale  nie  maže,  sko- 
ro z  doáwiadczenia  w  žáden  sposób  mieó  jej  nie  možemy.  Emp.  intelle- 
ktualny  jest  tedy  naukow^  polowicznoscij^  i  z  nátury  rzeczy  musi  zakoáczyó 
na  sensualizmie.  Nadto,  empiryzm  ten  prowadzi  do  powszechnego  scepty- 
cyzmu.  Bo  ježeli  zásada  przyczynowoáci  wywodzič  si§  ma  tylko  z  do- 
áwiadczenia, wówczas  traci  ona  swój  charakter  apriorystyczny,  a  žatém  na 
jej  podstawie  nietylko  nie  byloby  juž  možná  nic  pewncgo  wiedzieé  o  przy- 
czynach  i  prawach  zjawisk  zewn^trzuych  (jak  juž  bylo  wyžej  dowiedzione), 
ale  prócz  tego  nie  databy  si$  nawet  uzasadnió  rzeczywistoáó  poznania,  osi^- 
gni^tego  bezpoáredniém  doáwiadczeniem  (przez  „idee  proste*").  Poznanie  to 
bowiem  za  rzeczy  wiste  Locke  uznaje  dla  tego  tylko,  že  wywoluj^  je  przed- 
mioty  zewn^trzne,  jako  jego  przyczyna;  rzeczywistoáó  jego  tedy  polega  na 
apriorystycznej  i  przedmiotowej  wartoáci  zásady  przyczynowej.  Skoro  zaá 
w  rzeczy  samej  tej  wartoáci  swojej  nie  ma  tu  zásada  przyczynowoáci, 
podpada  wi§c  w^tpliwoáci  i  rzeczywistoáó  idei  prostých,  a  žatém  i  po- 
znania na  nich  opartego.  Ilume  tež  zupelnie  konsekwentnie  wyprowadzil 
swój  sceptycyzm  z  empiryzmu  Locka. — Dla  utrzymania  moralnoáci,  Locke 
chcial  z  ^prostých  idei"  doáwiadczenia  wyprowad^aó  poj§cia  i  zdania  mo- 
rálně, ale  usitowanie  to  bezowocne.    Bozwyfg^c  bowiem  i  kombinujíc  na 


Eapiryzni.  23 

wfzeUd  moiliwy  sposób  treác  doéwiadezeDia  zmjslowego,  nie  dojdziemj 
Bjgdr  do  poj§é  i  lasad  wlaáciwie  moralnych,  poniewat  treáé  icb  jest  caemá 
czfsto  ideálnem,  czego  z  czysto  xmfslowcj  treiei  doáwiadczeBÍa  wydobyč 
nie  podobna.  Abstrahowaniem  pewnych  faktów  empirystycznjch  možná 
wfTzmáňe  dojít  do  pewnjch  refni}  wygodnego  na  ziemi  žycia,  ale  bedzie 
cež  to  i  moralno^č  smego  rodzaju,  ezysto  empirjstyczna;  o  žadnej  zaá  re- 
eiile,  ofiaite)  na  wvžszej  zasadzie  moralnej,  o  žádném  wlaádwie  morahiém 
zobowú|2ania  mowy  ta  bjé  nie  može.  W  kjpotezie  wi§c  empirystowsldej 
Bonlnoič  na  wjžszTch  oparta  pojgciach,  równie  jak  i  poznanie  ideálně 
jest  znpehiie  niemožliwe. — 6-  Sensnalizm  mniej  jeszcze  wjtrzymaje  kry- 
tjke,  jak  empinrzm  w  zwyklej  swej  fonnie.  Zásada  bowiem  znpelnej  bier- 
noéci  w  podmiocio  poznaj^cym  przeciwi  sie  oczywišcie  i  zmyslowemn  po- 
cracía  i  poznaniii  nmyslowemn.  Co  si§  bowiem  tyczy  poezncia  zmysto- 
wego.  jest  ono  w  nas  procesem  žywym.  którego,  dla  tej  samej  jnž  przy- 
czyny.  poj^  nie  podobna  bez  samodzielnego  wspóhidziahi  podmiota  czn- 
ji|eezo:  tém  wi^cej  boz  saroodzic!nej  czynnosci  podmiotn  poznajacego  po- 
jaéby  nie  podobna  bylo  pozoania  umyslowego  (ob.  Poznanie).  Pneciwko 
takiemu  przypnszczenin  walczy  sama  nawet  éwiadomoéé  siebie,  poniewai 
niezaprneezenie  wiemy  o  tém.  iž  w  procesie  amyslowego  poznania  jeste- 
srny  czynni.  Twierdzenie  tež  sensoalizmn,  že  wszystkie  szczegolowe  zja- 
wiska  w  dziedzinie  poznania  sa  tylko  róžnemi  stopniami  przeobražaj^cej 
si§  sensacji,  rozbija  sie  o  natnre  tych  zjawisk.  Tak  np.  mtaga  nie  mo- 
iliw^  jest  bez  pnypnszczecia  akta  podmiotowego.  Sensacja  može  byč  bardzo 
átna,  odemnie  jednak  zaležy,  moj%  jest  rzecza  zwrócic  na  ni^  bližsz^ 
awag^,  Inb  j^  tež  od  niej  odwrócič.  Uwaga  tedy  zawarnnkowana  jest 
czyímošci^  podmiota  cznj^cego.  Podobnie  rzecz  ma  si§  z  sadem,  który 
polega  nie  na  tém,  že  dwa  mam  przed  sob%  poj§cia,  ani  tež  na  tém,  že 
te  dwa  poj^cia  z  soba  zestawiam,  ale  dopiero  na  tém,  že  jedno  o  dmgiém 
przeczQ  lab  twierdz§.  Takie  zas  przeczenie  Inb  twierdzenie  jest  z  swej 
istoty  czynnoácia  mTsIi.  Mniej  jeszcze  možliwym  jest  trmosek  bez  takiej 
czynnoéd:  polega  on  bowiem  nie  na  tém,  že  mam  przed  sob%  trzy  zda- 
níš, ale  na  tém.  že  jedno  z  dmgi^o,  za  posrednictwem  trzeciego.  teyiro- 
</řf.  Wywodzenxe  zaá  takie  jest  oczywiáde  altem mego  myslenia.  Zreszt^, 
sama  bíemosc  poznania  bytaby  zniesieniem  poznania.  Jak  stol,  na  któ- 
rym  pisz§,  nie  wie  nic  o  tém,  že  na  nim  pisz§,  poniewaž  wzgl^dem  mego 
dzialania  zachownje  si§  zapelnie  biemie,  tak  podobnie  i  w  nas,  gdybyšmy 
w  poznawania  zacbowywali  si§  zapelnie  biemie,  mo^lyby  8i§  zarysowywač 
obrazy  przedmiotów,  ale  nigdybyámy  dojéé  nie  mogli  do  poznania  tych 
obrazów  i  icfa  przedmiotów.  Tyle  o  datcnieýszej  formie  sensnalizma;  co  si^ 
zas  tyczy  nowszej  jego  formy,  w  astawicznej  on  zawsze  jest  z  sob^  sprze- 
cznoéci.  I  tak,  poznanie  jest  dlaú  prostým  tylko  prodoktem  fizjologicznej 
íimkcji  mózgn,  wszakže  nie  przeczy  možHwoáci  abstrakcji  i  wnioskowania; 
owszem,  sam  abstrahuje  poj^cia  przyrodnicze  i  wnioskowaniem,  z  podpada- 
jfcycfa  pod  zmysly  zjawisk,  wywodzi  powszechne  prawa  nátury.  Tym  spo- 
aobem  gwalci  on  wtasm|  swoj%  zásady,  bo  ježeli  zmy^  jedyném  byč  ma- 
J9  žrádlem  poznania  i  ježeli  poznanie  ma  byó  jedynie  reznltatem  funkcji 
fizjologicznej,  w  takim  razie  ani  tworzenie  poj§c  powszechnych  drog% 
abstrakcji,  ani  wnioskowanie  nie  jest  možliwe.  Zmyst  i  mózg  8%  organa- 
mi  SKzególowemi,  jednostkowemi,  ich  wi^  produkt  b§dzie  tedy  takže  na- 
tarj  mseg^owej,  jednostkowej.     Zrodzič  myál  powszechn%,  jest  dla  zrny- 


24  Empíryzm.—Einser. 

slo,  dia  mózgu,  zupeiném  niepodobieóstwem. — W  drag%  sprzecznoáč  z  so- 
b^  popadá  sensaalizai,  gdy  w  swojém  objašnianiu  nátury  opierá  si§  na 
atomizmie  (ob.);  bo  pytamy,  zlu|d  wie  on,  že  s%  atomy,  skoro  te  niepo- 
dlegaj^  doslrzeženiu  zmys^owema.  Oczywiscie  nie  dosziy  oue  do  wiadomo- 
áci  sensoalistów,  jako  fakty  zmyslówe,  drog^  došwiadczenia,  ale  drog%  my- 
éli,  przez  wnioskowanie.  Tymczaseni  sensualisci  twierdz^,  že  zmystowe 
spostrzeženie  jest  jedyném  žródlem,  a  fízycznie  dotykalne  rzeczy  jedynym 
przediniotem  ludzkiogo  poznania;  vvszystko  zaš  zreszt^  czczém  marzeniem 
ma  byó  tylko.  A  jednak  przedmioty  zmyslowo  niedostrzegalne  (t.  j.  ato- 
my) bierze  nietyko  za  rzeczy wiste,  ale  nawet  za  pierwiastek  wszelkiego 
bytu.  Ježeli  to  nie  jest  sprzecznoáci^,  nie  ma  juž  chyba  nigdzie  žadnej 
sprzecznoáci.  Ale  i  z  innego  wzgl§du  jeszcze  sensualizm  jest  sam  z  sob^ 
w  sprzecznosci.  Uczy  on  bowiem,  že  zmysty  jedyném  s§  žródkm  pozna- 
nia i  že  funkcja  poznania,  dokony waj^ca  si§  w  mózgu,  calkowicie  zaležna  jest 
od  zmyslów.  Tymczasem  pewn^  jest  rzeczy,  že  obraz  rzeczy,  podawany 
nam  przez  zinysřy,  nie  zawsze  dokladnie  odpowiada  swemu  przedmiotowi; 
síowem,  že  zmysíy  mog%  tudzió.  Logika  w  takim  razie  uczy,  že  rozum 
proatowač  ma  wraženie  zmyslowe.  Taká  zaá  poprawka  w  sensuaiizmie 
jest  niemožliw^,  pouiewaž,  podlug  niego«  po  nad  wtadz^  zmyslowego  spo- 
strzegania  nie  ma  žadnej  samodzieinej  sily  myslenia,  któraby  mogla  zrobié 
poprawkQ  w  spostrzeženiu.  Spostrzeženie  zas  to,  poniewaž  jest  konie- 
cznym  rezultatem  funkcji  fiigologicznej,  samo  siebie  poprawió  nie  može. 
A  jednak  ci^Ie  sensualiáci  robi%  takie  poprawki,  i  radzi  np.  ámiej%  si§ 
z  dawniejszych  astronomów,  že  pozorný  ruch  sloňca  brali  za  ruch  rze- 
czywisty.  Widocznie  wi§c  wpadaj%  tu  w  sprzecznosc  z  wiasn^  sw%  zá- 
sady i  przekonywtg^  tém  samém,  že  zásada  ta  nie  godzi  si§  bynajmniej  z  wy- 
maganiami  nauki.  Sprzecznosci  te  dostatecznie  wykazuj%  falsz  sensnalizmu. 
Dodatkowo  jeszcze  zwracamy  uwag^,  že  sensualizm  niezdolny  jest  wythi- 
maczyé  ludzkiej  swiadomoáci  siebie.  Niektórzy  matcrjaliáci  (Virchow,  Yogt) 
sami  przyznaj%,  že  z  ich  stanowiska  nie  podobna  objaánió,  jak  czlowiek 
može  mieé  áwiadomoáó  siebie,  swojego  myálenia.  Czolbe  (Entstehung  des 
Selbstbewusstseins,  Leipz.  i855)probuje  objasnic  je  jakims  kolowym  fizy- 
cznym  ruchem  w  mózgu,  ale  czcze  to  twierdzenie  i  w  žadnej,  iiajdalszej 
nawet  analogji  nie  zost^^ce  z  czynnoáci^  mysli,  warunkuj^c^  éwiadomoáó 
siebie  (bo  czynnosó  ta  jest  prostým  zwrotem  nwagi  mysl%cego  czlowieka 
na  siebie  samego),  raczej  kolowacizn§  niž  áwiadomoáč  siebie  objaáuič  bytaby 
w  stanie.  A  žatém  teorji  takiej,  która  przyznaje,  že  faktu  oczywistego 
i  wszystkim  dost§pnego  zrozumieé  i  wyjaáuié  nie  može,  lub  tež  na  wy- 
jaénienie  jego  stawia  przypuszczenie  oczywiscie  z  nim  sprzeczne,  za  pra- 
wdziwa^  i  naukow^  w  žáden  sposób  przyj^č  nie  možemy.  Ostatecznie  teo- 
retyczuy  i  praktyczny  empiryzm  jest  zawsze  wyznaniem  wiary  materjali- 
zmu.  Czlowiek  jest  przezeú  zrównany  ze  zwierz§ciem,  zanegowana  ducho- 
woáč  duszy,  równie  jak  nauka,  moralnosč  i  prawo.  A'. 

Emser  Uieronim,  ur.  26  Marca  1477  w  Ulmie,  uczyl  sie  w  Ty-* 
bindze  i  Bazylei  prawa  i  teologji;  jako  sekretarz  kardynala  Kajmunda 
z  Gurk  dwa  lata  podróžowal  z  nim  po  Niemczecb  i  W2oszecb.  R.  1504 
w  Erfiircie,  a  1505  w  Lipsku  miewa)  prelekcje  filologji;  w  pierwszém 
z  tych  aiastLater  byl  jego  sluchaczem.  Zostawszy  sekretarzem  Jerzego, 
ksi^ia  aaskiego,  ze  zlecenia  tego  ksi§cia  ježdzil  do  Rsymu,  w  sprawie  ka- 
nooizacji  á.  Beanona;  lostat  póini^  ksi^dzem  i  otrzymal  dwie  prebendy, 


EfliMT.— €mski  kMfres.  25 

w  Misnji  i  Dreniie.  Ta  ziziugomit  i  zapnjjažoit  8i§  z  Lntrem,  jako 
z  gartiwym  zwoleniiikieni  refonn  w  Koádele.  Ale  po  dyspucíe  lipskiflj 
(1519),  na  której  E.  znmjdowa}  8i§  z  ksi^cieiii  Jerzjm,  zmienil  swój  s^ 
o  Lutrze.  Powstak  tywB,  pomi^dzy  Bíini  polemika  i  Later  písma  £*a 
nuen  spálil  (10  Gr.  1520)  z  papiesk^  baU%  ekskomaDÍkac3rjo%  i  z  Cor- 
pn  ýuris  eanoni,  R.  152  7  iryáat  £.  niemieckie  tlHmaczenie  Nowego  Test., 
wywolaiie  thunaezeniem  Lntra.  Tlamaczenie  to  mialo  wiele  wydaá.  E. 
am.  8  List.  1527  r.  Z  wieln  jego  pism  polemicznych  pko  Lntrowi,  wy- 
■iwiiamy  nástupné:  Wider  das  tmchristUche  Buch  3/.  Luthers  an  den 
DemtMchen  Add  axugegangen;  Wider  den  faUchgenannten  Eeclesiasien  u, 
wahrhaftígen  Erzkelzer  M,  Luther;  Antwort  anf  da$  lásUrliche  Buch  wider 
BiMchúf  Benno  nt  Meissen;  Au/  LtUhers  Gráuel  tcider  die  StiUmess,  Ilem^ 
tri>,  ito  und  mit  wdchen  Worten  Luther  in  9eyn  Buchem  tzur  auffrvr  er- 
mandt^  geschrieben  u.  getriehen  hcU,  Prócz  tego  napisal:  Betmonis  vita  et 
nufrocic/a,  Lipsk  1812.  Cf.  TTo/datr,  Nachrichten  Ton  E*s  Leben  u.  Schrif- 
ten,  Aagsb.  178S. 

Emskí  kongres  i  pnDktacja.  Smntny  teu  wdziejacfa  košciola 
niemieeki^o  fakt  bjl  wyplywem  zásad  febroniaáskich  (ob.  Hontheiro),  bez- 
poérednim  zaá  do  niego  powodem  bylo  usttmowienie  nancjatary  papiezkiej 
w  Monadiiom.  Ksi^že  elektor  Palatynata  bawarskiego  Karol  Teodor,  któ- 
rego  posia<&oád  pod  wzgl^em  dacfaownym  zostawaly  pod  zwierzchniclwem 
biskspów  i  arcybisknpów,  b^d^cycb  ksi%žetami  cesarstwa,  a  žatém  znpel- 
nie  od  elektora  niezaležoych,  prosil  Papiela  o  erygowanie  nowycb  bi- 
skBpstw  krajowycb,  cbc%c  tym  sposobem  awolnič  swoicb  poddaných  od 
wplyini  woloomyslnych  dygnitarzy  koácielnych.  Gdy  zas  Papiež,  przez 
w^fd  na  dawoe  prawa  owych  dygnitarzy,  proábie  elektora  odmówil,  ten 
dopraszal  si^  o  nstanowienie  nancjatary  w  Monacbium.  Papiež  zgodzilsi^ 
na  to  t^danie  14  Lnt.  1785  r.  i  27  Czer.  t.  r.  mianowal  nnncjnszem 
hrabíego  Jnljnaza  Zoglio,  arcb.  ateásk^ego.  Jeszcze  przed  mianowaniem 
nancjosza,  trzej  arcybisknpi  elektorowie  (koloňski,  mognncki,  trewirski), 
arcbp  aalzborgski  Colloredo  i  kilkn  innych  bisknpów,  do  których  naležíš 
i  bp  z  Frejsíngen  baron  Welden,  jako  ordinarius  monachijski,  wyst^pili 
w  Ezymie  z  zapytaniera,  z  jak%  wladz%  maj^y  si§  wyznaczyč  nnncjoaz 
pnybfdae  do  Monachinm?i  gdy  im  odpowiedziano,  že  bfdzie  opatrzony 
w  t§  sanu|  wladz^,  co  i  nnncjosze  wiedeňski  i  koloňski,  przeciwko  wysla- 
nin  takiego  nnncjnsza  zložyli  swoje  zastrzeženie,  czyni%c  to  niby  w  obro- 
oie  praw  koádo)a  niemieckiego.  Papiež  nie  zwažal  na  to  ich  zastrzeže- 
nie, zapewniaj^,  že  nnncjasz  nietylko  nie  naruszy  w  nic/l^m  praw  wta- 
iáwych  bisknpom  miejscowym,  lecz  že  owszem  bronió  icb  b^dzie.  Wów- 
czM  arcybiskopi  ndali  8i§  do  cesarza  Józefa  II,  z  proáb^,  aby,  jako  naj- 
wyiazy  obroňea  i  opidnin  koáciota  niemieckiego,  wyrobil  w  Rzymie  wstrzy- 
mmie  delegacji  nnncjnsza.  Na  proábQ  t§  cesarz  dal  12  Pažd.  1785  arey* 
Kiflkvpom  bardzo  przycbyln^  odpowicďž,  w  której  obiecnje  bronió  praw 
biskapidi,  w  ealej  ich  obszemoácí,  i  wzywa  bisknpów  do  obstawania  za 
swefld  prawsBii  pizeeíwko  roszczeniom  Rzymn  i  jego  nnncjnszów.  ArcyW- 
alropi  i  icb  partia  byli  niezmiemie  radzi  z  takiego  obrotn  rzeczy.  Tým- 
czaseoi  Zoglio  przybyf  1786  r.  do  Monachiom,  bardzo  nroczyide  przyj- 
aowany.  Jednoezeénie  do  Kolonji  przyjecbat  tež  na  nnncjnsza  Pacca 
i  w  zwyUjr  sposób  rozpocz^  wykonywanie  swej  jnryzdykcji,  pomimo  pro- 
tcrtifji  arqrbblropów,   powoIaj%c7ch  si^  na  odpowiedž   cesarsk^  z  d.  12 


26  Emski  kongres. 

Paždz.  1785  r.  Kaloňski  areyb.  MaksjnniUan  FraDciszek  (brat  cesana 
Józefa  II)  poprzedDíemu  jeszcze  noncjuszowi,  Bellisoni^emii,  gdy  ten  wj- 
ježdžal  z  Kolonji,  oáwiadczy^  iž  nast^pnego  nuncjiisza  přzyj^é  može  tylko 
w  duchu  tej  odpowiedzi.  Že  jednak  Rzym  na  to  wszystko  nie  zwaža}, 
postanowili  arey  biskupi,  ufui  w  opiekQ  Józefa  II,  radzié  sobie  sami  i  przez 
delegatów  swoich  odbyli  w  Sierp.  17  86  w  Ems  (pod  Koblencj^)  kongres, 
na  którym  uchwalone  zostaly  punkty,  majíce  w  duchu  ich  systematn  okre- 
álaé  przyszly  stosunek  koácioU  niemieckiego  do  Bzymu.  Papiežowi  zo- 
stawiala  ta  punktacja  najwyžsze  zwierzchnictwo  i  pierwszeústwo  w  calym 
Koáciele,  ale  odejmowala  mu  inne  wszystkie  prerogatywy,  które  z  pier- 
wszeilstwem  Stolicy  Piotrowej  nie  byly  pot^czone  w  trzech  pierwszych  wie- 
kach,  lecz  dopiero,  ich  zdaniem,  pocz^tek  swój  zawdzi^czaj^  póžniejszym 
falszywym  dekretaljom  Izydora.  Biskupi  broni^c  tedy,  jakoby  uszcznplo- 
nej  swojej  wladzy  przywlaszczycielstwem  Rzymu,  uwažali  za  wlaáciwe  sta- 
wió  nastupujíce  zásady,  z  ich  nast^pstwami:  i)  Ghrystus  Apostolom  i  ich 
nast^peom  biskupom  dal  nieograniczon^  wladz^  rozwi^zywania  izwi^zywa- 
nia;  wiadza  tedy  biskupia  rozci^ga  si§  do  y^szystkich  wiernych  djecezji; 
dla  tcgo  wzbrouiony  jest  wszelki  rekurs  do  Rzymu,  z  pomini^iem  bisku- 
pa uczyniony,  i  ustaj^  wszelkie*  egzempcje,  o  ile  przez  cesarza  nie  zatwier- 
dzone;  ustaj^  tež  wszelkie  stosnnki  zakonników  z  ich  przeložonymi  zagra- 
nicznymi.  2)  Na  mocy  tej  samej  wladzy  može  biskup  dyspensowaó  i  w  po- 
wszechnych  prawach  Koáciola,  jak  np.  w  przeszkodach  malžeúskich,  z  kte- 
rých kilka  zupelnie  znieáčby  nalézalo.  8)  Biskup  roa  prawo  zmieniania 
przeznaczcnia  zapisów  pobožných.  4)  Tak  zviSLUjch  /a<mltates  quinquennáUs 
nie  ma  potrzeby  braó  %  Rzymu;  wszelkie  zas  papiezkie  postanowienia  obo- 
wi^zuj^  dopiero  po  ich  przyj^ciu  przez  biskupa.  5)  Tylko  biskup  može 
dyspensowaó  w  wielosci  benefícjów.  6)  7)  i  lO)  Wznawia  dawne  skargi, 
z  powodu  konkordatów  niemieckich.  Dekrety  bazylejskie  powinny  byó  nwa- 
žane  jako  regula,  a  konkordat  aszafenburgski  z  144  8  jako  wyj^tek  od 
reguly.  Papiezkie  rezerwacje  benefícjów  s^  nieprawiie.  Zatwierdzanie  no- 
wo  wybranych  biskupów  naležy  jeszcze  do  Papieža,  ale  odmówioném  byó 
može  tylko  z  kanonicznie  uzasadnionych  powodów.  8)  Znosz^  si^  lub  mo- 
dy íikuj^  róžne  prawa  papiezkie  przy  rezygnacji  benefícjów.  9)  Rzymskie 
nominacje  na koadjutorjc,  probostwa  etc.  s^  niewažne.  li)  12)  Duchowne 
godnoáci  i  benefícja  možná  dawaó  tylko  godnym;  i  ježeli  Rzym  ma  gdzie 
w  Niemczech  pruwo  dauia  benefícium,  može  je  dač  takiemu  tylko,  kto 
ma  od  swego  hi^kw^a' iwiadectwo  zdoínoéd,  13)  Tylko  niemcy  mog^  do- 
stawaó  benefícja  niemieckie.  14)  Rzym  nie  može  dyspensowaó  w  statutách 
koáciola  niemieckiego.  15)  Biskupi  wypowiadaj^  swoj%  nadziej§,  že  szeáč 
miesi§cy  papiezkich  w  udzielaniu  benefícjów,  b^zie  odjetých  Papiežowi 
na  przyszlym  soborze  narodowym.  17)  Proces  biskupi  prowadzi  nie  nuu- 
cjusz,  lecz  konsekrator.  18)  Dia  biskupów  m  part.  nie  potrzeba  procesu; 
wystarcza  áwiadectwo  zdolnoáci  ze  strony  biskupów  nominuj^cych.  20)  Przez 
Grzegorza  YII  wymyálona  przysi^^a  biskupów  usnwa  %i%  jako  niewlaáciwa. 
21)  Zniesione  byó  powinny  oplaty  annat  i  pafjnszowe;  ježeliby  zasztego 
powodu  Rzym  nie  chcial  daó  zatwierdzenia,  lab  paljusza,  naležy  obmyáhc 
árodki,  aby  pod  opiek%  cesarza  zachowaó  nienaruszon^  wladzy  biskupi^ 
i  arcybiskupi^.  22)  Sprawy  dnchowne  roztrz^sane  byó  winny  w  pierwazej 
instancji  w  s^dzie  biskupim,  w  dmgiej  w  s^ie  metropolitalnym  (nigdy 
w  niincjatarze),    w  razie  zaá  dalssej  apellacji  prsed  a^dziami  in  partibus, 


Enski  keigres.  27 

jákich  Papiež  Biianuje  z  liczby  przedstawionych  mu  niemców.   Wlaéciwszjr 
jedoak,    zdaDÍem    punktatorów,   byl    s%d    synodaloy   z  arcybiskQpem  na 
czele  i  z  asesoramif    wysylanymi  przez  biskapów    djecezjaloycb.     Ta  jest 
treáč  gtówna  emskiej  punktacji,  b§d%cej  symptomem  wielkiego  upadkn  du- 
cha koádekiego.  Punktacja  ta  podpisana  25  Sierp.   17  86  r.  przez  deiega- 
lów,  przyj§ta  zostala  przez  arcybiskupów  i,  z  odwolaQiem   si§  do  opieki 
eesarskiej,  Józefowi  II  przeslana.  Cesarz  w  odpowiedzi  swej  z  d.  16  List. 
17S6  chwalit  žarliwoáé   arcybiskupów  w  poprawiauiu  karuosci  koscieinej, 
zapewnial  ich  o  swojém  poparciu,  dodal  wszakže,  že  przeprowadzenie  pro- 
jektowanych  reform  zaiežeó  b^dzie  od  porozumienia  sie  arcybiskupów  z  iu- 
nymi  biskupami  i  panstwami,  w  których   icb  djecezje  si§  znajduj%,  i  dla 
tego  zalecat  arcybiskupom  bližsze  poufne  z  uimi  porozumienie.  Ale  wi§ksza 
czfsc  tych  biskupów    wcale    niekorzystnie  byla    usposobioD%  dla  tycb  za- 
biegów  arcybiskupicb,  bo  miidziala  dobrze  ich  niebezpieczuy   dla  Koíciola 
Jderanek,  maj%cy  jedynie   na  celu  ^aby  nad   innymi  panowanie    im  zape- 
wnic/  jak  pisal  Papiež  Pius  VI  w  swojém  breve  (15  Pažd.   1786)  do  bi- 
skupa freysingeúskiego.     Tak  up.  z  pomi^dzy  sufraganów  Salzburga,  tylko 
jeden  bp  z  Gratz  przyst^pil  do  punktacji;  nawet  bp  z   Freysingeu   stanql 
po  stronie  Papieža;  najgorliwiej  jednak  pko  tym  wíchrzeniom  w  Kosciele 
WT5t4pit  powszechnie  dla  swej  nauki  i  cnoty  szanowany  bp  Spiry  August 
Styrum.    W  memorjale  swoim,  podaným  2  List.   17  86  cesarzowi,  skaržyl 
si§  on  na  jednostronnošó  w  post^powaniu  arcybiskupów,  na  ch§č  ich  przy- 
wlaszczeaia  sobie  praw    papiezkich  wzgl^dem  innych  biskupów,  zk^d  nie* 
chybnie  wyply wačby  musialy  nieustanne  spory,  i  prosi  cesarza,  aby  uchwa- 
lonycb  w  £ms  punktów  (zreszt%  szczegoiowo  jeszcze  mu  nieznanych)  nie 
zatwierdzal,    bez  poprzedniego  wysluchania    zažaleú  biskupich.     Tak  ^^ 
knowania  arcybiskupów  rozbič   si§  musialy  juž  o  sam^  opozycj§  wi^kszo- 
ici  biskupów  niemieckicb.  Przyczyoily  sig  zreszt^  do  takiego  zakoňczenia 
zzeczy  i  inne  okolicznoáci,  jak  energiczne  wyst^pienie  Rzymu  pko  preten- 
sjom  arcybisknpim,  silné  poparcie   Stoiicy  Apost.  ze  strony  elektora  Ká- 
rala Teodora,  a  nawet  w  cz§sci  i  króla  pruskiego.  Gdy  arcybiskupi,  wpro- 
wadzaj%c  swoje    reformy,  pocz^li  udzielaé  takie  dyspensy  w  przeszkodach 
malžeáskich,  do  jakicb  udzielania  nie  byli  przez  Papieža  umocowani,  nun- 
cjnsz  papiezki  Pacca,  z polecenia  Stoiicy  Apost.  z  d.  30  List.  1786,  wy- 
dař  okólnik  do  proboszczów    trzech    archidjecezji,  w  którym  objašnia,  že 
takie  dyspensy  ^adnej    nie   maj^    wagi,    2e  przeto    na  mocy  ich  zawarte 
BiaZžeóstwa  b^d%  žadne,  a  dzieci  nieprawe.  Arcybiskupi,  dowiedziawszy  si^ 
o  tym  okólniku,  pod  surowemi  kammi  nakázali   proboszczom  odeslaé  go 
Batychmiast    nuncjnszowi  i  dyspensy  uwažač  za  wažne.  Cesarz  zatwierdzil 
to  rozporz%dzenie    arcbpów    i  uniewažnial   okólnik  nuncjusza  reskryptem 
swoini  z  d.  2  7  Lut.    178  7.     Ale   okólnik  ten  wywarl    niemale  wraženie. 
Ssczególniej  silnie  za  spraw^  Kosciola  wyst^pil  elektor  Karol  Teodor,  tak 
^ko  areybpom  jak  i  pko  cesarzowi.     Gdy  cesarz  polecil  mu,  aby  nuncju- 
szowi  wzbronil  wykonywania  juryzdykcji  w  jego   terrytorjum,  elektor  za- 
protestowal  7  Kw.  1 7  8  7  i  dovriódl,  že  nuncjatura  jest  w  zupelnej  zgodzie 
%  soborem  trydenckim  i  zprawami  cesarstwa,  i  že,  co  8i§  tyczy  tego  pun* 
kto,  wykonywa  on  tylko  swoje    prawa    zwierzchnicze   w    swém  paústwie. 
Król   tež  pniski   godzit    si^  zupelnic  na  juryzdykcji  nuncjusza  w  swoich 
posiadlojciach  Cleve.  Zwolna  przycichal  spor  arcybiskupów  z  nuDCjuazem, 
gdy  pojawil  si^  dekret    cesarski  z  9  Sierp.  1788,  domagig%cy  od  sejmu. 


28  Emski  kongres. — Encyklika. 

zebranego  w  Regensburgu,  zdania  w  sprawie  o  nuncjaturach.  Elektor  ba* 
warski  wyst^pi!  zqowu  silnie  za  Papiežem:  arcybiskupi  zaé,  za  rad^  króla 
praskiego,  wyst%pili  w  Listop.  17  88  z  projektem  zgody  z  Papiežem,  pod 
warunkiem  zniesienia  nuncjatar.  Odpowiedž  papiezka  Dadeszla  dopiero  na 
pocz^tku  17  90  r.  Obszerne  to  pismo  p.  t.  S.  Dni  nostri  Pii  Papae  VI 
Besponsio  ad  Metropolitanos  Moguntinum^  Trevirensem^  Coloniensem^  Salis^ 
burgemem  super  Nuntiaturis  Apostolicii,  Romae  1789  in-4,  886,  jest  pod 
každým  wzgl§dem  zDakomitém  dziclem,  w  którém  jasno  przedstawiony 
jest  przebieg  caíej  sprawy,  odpařte  zarzuty  arcybisknpów  i  ich  zachowa- 
nie  si§  surowo  skarcone.  Zapewnia  tam  wszakže  Papiež,  jak  to  žreszt^' 
nieraz  juž  czynil,  že  gdyby  w  wykonywaniu  swej  jaryzdykcji  który  z  nun- 
cjuszów  dopušciJ  8i§  nadužycia,  Stolica  Apost.  gotowa  jest  zawsze  takowe 
usun^č.  „No?  enim  potestatem  tuemur,  non  potestatis  abusům/  Wkrótce 
po  nadejáciu  odpowiedzi  Papieža,  arcbp  trewirski  Klemens  Waclaw  wydai 
20  Lut.  17  90  r.  okólnik  do  duchowieňstwa  swojej  djece2yi,  w  którym 
ošwiadcza,  iž  odstupuje  od  punktacji  i  že,  w  czasacli  tak  koniecznie  wy- 
magsg^cycli  jednoéci  pomigdzy  gbw%  a  czlonkami,  daje  przyklad  zupelne- 
go  poddania  si§  prawej  wladzy.  JednoczeáDie  wezwal  swych  kolegów  do 
takiegož  kroku;  o  ile  ternu  wezwaniu  odpowiedzieli,  nie  wiadomo,  to  wszak- 
že zdaje  si§  pewném,  že  arcbp  moguncki  takiego  odwolania  nie  napisal. 
Ale  czego  oni  zrobič  zaniedbali,  zrobily  wielkie,  niebawem  nastupujíce  wy- 
padki.  Na  pocz^tku  17  90  r.  umar)  cesarz  Józef  II;  nast^pca  jego  Leo- 
pold musial  wprawdzie,  w  skutek  domagaň  si§  clektora  mogunckiego, 
przyrzec,  že  bronió  b§dzie  dawnych  praw  biskupich  i  že  nie  pozwoli,  aby 
Papiežr  zawarte  przez  poprzcdników  konkordaty  znosil  jednostronoie,  ale 
i  cesarz  i  ksi^ž§ta  niemieccy,  a  szczególniej  arcybiskupi-elektorowie  naď 
rei^scy  mieli  juž  o  czém  inném  myšleó,  jak  o  ograniczaniu  wladzy  papíe 
zkiej.  W  6  lat  po  kongresie  emskim,  wojuj^cy  z  Papiežem  arcybiskupi- 
elcktorowie  musieli  uchodzió  ze  swoich  krajów  przed  francuzaroi,  aby  juž 
nigdy  wi§cej,  albo  na  krotko  tjlko  ujrzeé  swoje  ksi§stwa.  Nuncjatura 
monachijska  przetrwala  burze  czasu,  a  punkty  emskie  cale  Niemcy  kato- 
lickie,  równie  jak  i  caly  Koációl  uwaža  za  nacechowano.  duchem  odszcze- 
pieúczym.  Do  najlepszych  prac,  napisanych  zaraz  po  kongresie  emskim, 
nalež^:  Jakoba  ZaiUnger^a  Bemerkungen  Uber  das  sog.  Besnltat  des 
Emser-Congresses  17  87.  O  literaturze  tego  przedmiotu  ob.  ap.  Pacca^ 
Historische  Denkwttrdigkeiten.  Augsb.  183  2;  M,  i<tiglohei\  Die  Errich- 
tung  der  píipstl.  Nuntiatur  in  MQnchcn  u.  der  Emser  Gongrcss,  Re- 
gensb.   186  6.  (Rudťgkr)  iV. 

Encyklika,  LUerae  encyclicae^  okólnik,  od  SYXDxXto<;-^w  kr^g  obcho- 
dz^cy.  W  jazyku  košcielnym  E.  oznacza  okólnik  Papieža  do  wszystkich 
pasterz7  áwiata  katolickiego,  jako  do  swoich  wspólpracowników.  W  en- 
cyklikách przedstawia  Ojciec  áw.  swoje  zdanie  o  pcwnych  ogóioych  po- 
trzebach  Koácioia,  lub  o  pewnych  panuj^cych  w  opinji  przekonaniach,  wy- 
lewa  przed  nimi  swoj^  boleáč,  swoj%  nagauQ,  lub  pot^pienie  panuj%cych 
przes^dów,  nadužyó  i  przeciwnych  religji,  moralnoáci  i  Koáciolowi  doktryn, 
lub  tež  wskazuje  na  niebezpieczeústwa,  z  zewn^trz  zagražaj^ce  Koáciolowi. 
We  wszystkich  tych  okolicznoéciach  Glowa  Koáeiola  wzywa  o  wspóldzia- 
}ahie  swoich  wspólbraci,  do  pracy  w  usuwaniu  cierpieú  i  klQsk  czasa, 
i  o  czuwanie  nad  ludem  wiernym,  przyczém  wskazuje  árodki  przeciwko 
zlcrau  i  ogólne  sposoby  ich  stosowania.     E.  odnosi  siq  do  calego  Koédo- 


EDcykliluL— Eieykliped|sei.  29 

Iě^  gáy  tymczasem  bolle  i  brewia  iiiaj%  za  pnedmiot  mniej  lub  wi^ej 
amegótowe  i  miejseowe  ioteresj.  MonograQ§  o  encyklikách  indal  w  ze- 
fulmi  vieka  ks.  Frandszek  Bendni, 

Encyfclopedysci  luizywaj^  si§  w  ogóle  lítenci  franciucy  XVOI  w., 
któfZT,  pod  pozorem  popierania  oswiaty,  podkopjwali  cfarjstjaoizm;  w  szcze- 
fólnoéd  zai  nazrwaj^  si^  tak  wspólpracownicy  Dideroťa  i  D'Alemberťa» 
v  vrdavnictwie  wielkiej  Encvklopedjí  francozkiej,  filozofie znq  zwanej.  £. 
byli  nnajami  cz^ki^  deistów  (ob.)  angielskich,  cz^i^  sceptyków  francnz- 
kíeb.  Poflú^zy  tjmi  ostatními  szczególniej  za  przodka  encyklopedystów 
Bvaiač  možná  Piotra  Bayle  (ob.j,  który  siebie  nazýval  „dobrým  prote- 
stantem dla  tego.  že  protestowal  przedwko  wszystkiemn,  co  kiedykolwiek 
powíedziano  i  zrobiono."  W  založonej  przez  siebie  gazecie  literackiej  Jowmal 
deé  mtmetUes  de  la  réptblique  det  Ifttrer^  dal  on  nowy  swoim  nast^pcom 
sposób  valczenia  przeciwko  prawdzie,  gdj  pisarzy  chrzescjaDskich  znpet- 
ném  ponrijat  milczeniem.  a  o  oajn^dzniejszej  i  najdrobniejszej  ramocíe  li- 
teratów  swego  dccLa  szeroko  i  pochwalnie  si§  rozwodzi}.  W  równie  de- 
itnikcjjnym  i  przecz^cym  dnebn  napisany  jest  jego  Dictionnair^^  który 
dostarczyt  wiele  materjilu  p6žniejsz}'m  oapastnikom  na  religj^.  Podhig 
zdania  Gapefigae'a,  cata  wiedza  np.  Woltera  byla  žywcem  czerpana  z  Bay* 
lea.  a  tylko  dowdpem  zaprairiana  i  rozwíjana.  Jako  apoštola  niewiary, 
atcizDie  obok  6ayle*a  stawič  mažemy  Adijana  E-iilIet  (f  1706),  który 
w  fwojém  Jugement  des  savans  (ed.  Paris  17  7:2  t.  7  in-4>  wykonywal 
prawdziiiT  terroryzm  literacki  i  szerzeniu  si^  dobrých  ksi^žek  wieik4 
stairíal  przeszkode.  Encyklopedyéci  tak  dalece  godzili  ?ie  na  jego  zdania, 
ii  písma  jego  w  swoim  Dykcjonarzu  encyklopedycznytn  przedmkowjwah. 
W  tym  samým  dnchn  dzialal  Mikolaj  Fréret  (f  1 7  4  9 ,  slynny  swego  czasu 
jako  archeolog  i  chronolog.  ale  slynniejszy  jako  sceptyk  i  ateoss)  w  swo- 
idb  Lutaek  Trazylula  do  Leucyppa  fwyd.  w  Lond.  1761  po  šmierci  auto- 
rmj,  w  Ksytjfce  apologetóur  ehrzescjarakick  i  w  Badaniach  nad  cudami 
fOemres  eomplětes,  Paris  17  96.  20  t.  f.).  Nawet  Moctesqoien,  pomimo 
považmejszego  kieninku  swcicb  prac,  przylacza  sj§  takže  w  cz§sci  do  tego 
mizcmego  towarzystwa.  Jego  cyniczne  Li^ty  pervkú  nderzaj%  cz^to  szy- 
derstwem  na  chrjstjanizm  i  instytncje  koscieine.  Ta  zaliczaj%  si§  dalq 
řraneuii  bcrliňscy:  byli  to  po  wi§kszej  czesci  zbiegi  z  kraja,  a  zaproszeni 
do  Berlina  przez  Fryderyka  II,  kr.  prnsldego,  który  lubíl  mieó  na  swoim 
dvorze  dowcipnych  niedowiarków.  Pisma  ich,  pomimo  wszelkich  zakazów 
rzfdn,  bjly  powszechnie  czytane  we  Francji.  Do  takicb  pisarzy  naležy  La 
Mětríe,  lekarz,  zbiegly  174  7  do  Hollandji.  Pisma  jego,  jak  Ilistorjana* 
tMTolna  dtuiy^  Czlouriek  machina;  Czíoiciek  roilina;  Uicogi  o  poc zátku  zíde- 
rtqi;  Sttuka  nifwania;  Wenera  metafizyczna  i  t.  p.  przepelnione  s%  naj- 
vyvzdaászym  bezwstydem.  Markiz  ďArgens,  choč  pokrewny  ma  duchem, 
ihBznie  o  nim  powiedzial,  iž  .glosil  on  naakg  wyst^pku  z  bezczelr.osci^ 
blázna.*  Ksi%žki  jego  palone  byly  z  rozkazu  magistrátu  w  Lejdzie'  i  par- 
laneatii  paryzkiego,  ale  król  pruskí  zaprosil  go  do  swego  towarzystwa 
i  ntrzymywal  na  swoim  dworze  až  do  jego  ámierci  ( 1 7  0 1 ).  Karol  de  St. 
Denjs.  baron  de  St.  Evremont,  2  Daj\%i^ksz^  IckkomyšlDoim  obrzucal 
Motem  wszelk%  áwi^toác.  Pobožnoác  byla  jógo  zdaniera  ostat uia  z  ludzkich 
miloštek,  i  dla  tego  tož  dopiero  pokazuje  si^  ona  na  koúcu,  gdy  swiat 
nie  roa  juž  dla  nas  žadnego  powabu,  lub  gdy  nie  m^my  juž  sily  do  ko* 
go.     Xawróceuie   tedy    czlo¥r%ka  jest  skutkiem  nudów,  albo 


iH  ;:h^   iiii*!ia.  ini^a     iii .   "V  i^mscnu-^acn  m»SDiscidi  TEU  L  c.  12, 
bcflu'^  '^'iniT^LiLi*  I  ^icu>^  niflisea.  marx  irzeia  De  Hiacar^x  "aries.    e.01 

HVXL    t^ii    áJiiťr^M,],   V  iiíňceiniďi    12:2' sn.     Zrf   aif 


xj^  ida7'v-2nr*  siAaem  umíími'z:^n*':i,    j^ii    iincuiicsfo.     iž  i:«m2aao  ieh, 

>  ^f^iciciyy!?  ^rwřjuř.i  jiJAj  i#:«ťlflpj.  v-j!!!!  acurrsy  auiHL  Ztyi,  že 
v  yArviACí^v.i  viAňa»*Ji  !3ns»::ii£LscDt!a  ▼:i!itf  lyai  •sus-zrnnoiúir.  clitieli 
^«/fcaift,řu   xrrzji-j    »ii-,aiiu    k    -saiírrEmHiL  77*!   wnniicx  xittntaie  dbo- 

iza^aJUsr  ^^ÍLVSLjwgati  »  onanii  graxi.  17Í7  :titni73i  j  idvnfow  sír  i  pra- 
ná}  *yir7«>in32»3,  xa  *i  ws:  .  ijkv-apímsí  vjrsesis^ajacf  catřSe  á^  powo- 
ijifí^  **i.  /íTtai,  i.t  Siayii.  :.  i  .  W  tiviyaa  aaaeii  Kr^sciořa  byř 
i&Uj  c^r^řiftj  pcrc^iiefl:  ^f-^io^:  «xi£i  i  <a<sz-i3»5rj3iL  sútko  ciówne 
ZHU^e  ;*u&  r}\j  ^  Adu^/^ci*^:  uzi^rTrTíc.  ^zzvin^j  ssíií  ttfo  rodiajn  Iq- 
dittf.  ^»7  \ff  kJá^íssuna^^zjtsd,  ar  teA  j^  -mnjmL  wmsjynh  kh  na  )i- 
H^  íbciTf/%,  Ara.  2ííjl;i:s  :i.  ^.  po  pi-i<£E  reiyaannaii  ich  stanu. 
W%tpiíw><::«  e:^«rfaiae:^>T  brai  aE?kŤčrt  ukře  pc«i  ^vjj%  ^^Vi^^  ^^7  ^^^ 
pnekoAac,  czj  rníijnik-A  bjli  op^taoi.  oř  tel  nLk\>  ékony.  Lndzie 
praktjkoj^cy  UsUržbr  í  aie-z<>izrvj  zir«>křk  ^-njjssfí^^sú  bjli  do  liczbj 
kokkinjcfa  enervamenóv,  prxi  warunloeiB  porzseeiisft  svojego  niesodzi- 
wego  zarobkoviuiia.  Tnxd&o  «Tr>iiiaikc  nape«;^x  jakie  miejsre  w  ko- 
ieíele  zajmovalí  eaergnmeoi:  zdaje  sie  wszakže,  ie  spokojní  oddzklaDi 
bjli  r/4  gwattowDjcb.  Niespokojni,  któnyby  namsiyč  mogli  porz%dek 
kíÁánUiy^  mogli  mieé  swcje  miejsce  przed  drzwiami  kosdola,  pod  goYém 
íiMhíui^  i  dla  Urgo  zwaii  ^i^  rimujjof:  spokojní  stali  prawdopoáobnie  b!i- 
iko  katecboraenów  pierwszej  klasy.  Co  si^  tycxy  dncbowego  postupe- 
waiJÍ^A  z  energnmenami,  Koáció^  odpowiednio  do  napomnienia  Apostob 
(VépU.  ft,  11  —  13J,  Qžywal  do  tego  cařej  peřnoád  swcj  wladzy.  Egzor- 
t.yTíin  UThczjnty  odbywal  biskap,  lub,  z  jego  polecenia,  kaplan  otocaony 
fJJakormrní  i  egzorcystami,  po  Mszj  katechnmenów;  ^zorcyzm  meuroczjsty 
odbywař  hU^  w  koácíelc,  lab  po  za  koáciolem,  ale  nie  w  czasie  nabožeii- 
HifiA  í  nic  przez  biskupa,  Iccz  przez  egzorcyste  do*tego  npowažnionego. 
l'o  AwanKfilji  i  kazaniu  rozpoczynal  sj§  uroczysty  egzorcyzm  od  \?ezwauía 
do  modIJlwy,  jakie  wyghitzal  djakon.  W  Konstytucjacb  apostolskich  czy- 
tairiy  (Vlil  C  i  T):  ^Gdy  katccbnmeni  si§  oddaly,  djakon  mówi:  módlcie 
ni)  wy,  (^0  pizoz  nicczystycb  duchów  jesteácie  op§tani!  Módlmy  si^ 
ftšmfm$y  za  iiicli  gor^co,  aby  miloaierny  Bóg  przez  Chrystuaa  nieczyste 
duďiy  pogn^bll  i  btagajy^ycb  od  wladzy  wroga  nwolnil/  i  t.  d.     Poczém, 


EMrgmiiaiiL  33 

jMk  pokizaje  sbq  z  ^.  Chiys,  Hom.  18  in  ep.  II  ad  Corínt.,  ůast^po- 
wair  dwie  modlitwT:  jedna  odmawiaiia  przez  biskapa  i  dnchowieústwo, 
dmga  przez  wszystldch  rázem  wi^rnych.  W  czasie  tej  modlitwj,  któr^ 
)mó  odmairía},  na  ziemi  lež^c,  energnmeni  stalí  gl^bokb  pochylcni-  i  z  za- 
jErjt^  t«arz4  {S.  CyrylL  Procatech.  n.  9).  WYoženie  r§k  i  naznaczenie 
zoakiem  krzjža  šw.  (consignatio  energomeni)  na  czole,  a  može  i  na  in- 
2Tch  Biiejseach  ciaía,  stanowity  gfówn%  cz§5é  w  tém  exdrcjzmowanin.  Na- 
maszczeme  olejem  áw.,  o  jakiém  jest  wzmianka  w  žywotach  wiela  áwi§- 
tjciL  niezawsze  bjlo  nžrwane;  ožycie  wodj  šwi^conej  w  egzorcrzmach 
jtsi  bardzo  dawne.  W  šrednich  wiekach,  w  níektórrch  koáciolach  Ida- 
fztomjčh  hjXy  cale  beczki  wody  šwi^conej,  w  której  zanurzali  si^  ener- 
gnmeni. W  žywode  šw.  Bernarda  czjtamy,  že  na  g}ow§  opgtanego  po- 
ložyt  on  N^šwi§tszy  Sakrament;  czgsciej  wszakže  w  tym  cela  ožywano 
ksi^  Ewangelji,  Inb  relikwjarza.  W  niektórych  miejscach  energnn^cni 
za^mowali  oddzielny  budynek  obok  kosciola  (cf.  Conc.  Cartb.  IV  can. 
3  3 1,  iywieni  kosztem  košciořa.  Požywienie  to  bylo  skromné:  posty,  od- 
poiriednio  do  slów  Zbawiciela:  yA  tencí  rodz^g  nie  bywa  wyp§dzon  jedno 
przez  modlitw§  i  post"  (Mt.  17,  2 o),  šciále  byty  przestrzegane.  Niespokoj- 
i-ycb  eDergnménów  wi^zano  niekiedy.  Bínterim  mniema,  iž  nosili  oni  od- 
dzielny  nbiór.  Dia  nwolnienia  icb  od  zlego  dacha  nžywan^  byla  cz§sto 
e^mflatio  i  inMuflatio^  a  takže  insputalio  daeiaonum;  lekarstw  i  natoralnych 
srodków  jOít  wolno  bylo  nžywaé,  gdy  z  pewnošci^  bylo  uznané  op§tanie. 
Energomeni  byli  wyl^czeni  ze  spoleczeústwa  košcielnego.  Kanón  1 7  so- 
boru ancyraúskiego  stawial  icb  na  równi  z  sodomitami  i  tr^dowatymi. 
Pocz^tkowo  wyl^czani  byli  od  sakramentn  poknty;  póžniej  jednak  obo- 
wj^zani  byli  spowiadač  si§  przed  egzorcyzmami.  Podtng  dawnej  praktyki, 
energomeni  nie  mieli  žadne§o  odzialn  w  Ofíerze  šw.;  nie  przyjmowano  icb 
c£ar  (Conc.  Illiberit.  c.  29).  Zwolna  jednak  zmienila  si§  ta  kamošé 
forowa  tak  dalece,  iž  wlašnie  przypnszczenie  icb  do  šwi§tych  tajemnic 
owažaé  pocz§to  za  glówny  šrodek  icb  wyzwolenia.  W  poczatka  Y  w., 
jak  ň%  z  Kassjana  (Collat.  7  cap.  30)  pokaznje,  nowa  ta  praktyka  do- 
syé  opowizechnion^  jož  brla  w  Koáciele  lacinskim.  Zreszt^,  w  niebezpie- 
czeústwie  šmierci  i  podlng  dawnej  praktyki  nie  byli  energnmeni  wyl%- 
czani  od  sakramentów.  £.  žadnej  nie  mogli  spelniač  shižby  ko<cielnej; 
jeiali  byli  jož  poprzednio  dnchownymi,  stawali  si^  do  tej  složby  niespo- 
súbnymi  firregolares).  Synod  toledaúsld  jedenasty  (can.  13)  stanowil, 
aby  przynajmniej  przez  rok  dali  dowód  znpelnego  swego  wyzwolenia,  za- 
^imbr  ich  do  spetniania  obowi^zków  dnchownego  stanu  dopuszczono. 
Eziergomenom  nie  wolno  bylo  wcbodzič  w  zwi^zek  malžeňski,  a  ježeli 
jož  w  tym  zwi^zko*^  zostawali,  nie  wolno  bylo  spelniaó  obowi^zko  malžeé- 
skiego.  Po  owolnieniu  od  szatana,  pozostawali  e.  czas  jakiš  j^zcze  pod 
nadzorem  egzorcysty,  raz  dla  tcgo,  aby  si%  dokladnie  przekonaé  o  icb  wy- 
zwolenio,  a  powtóre,  aby  ustrzedz  ich  od  powrotu  szatana,  a  to  za  po- 
moc^ postów  i  iniiych  šrodków  košcielnycb.  Na  zakoúczenie  tego  perjoda 
próby  odmawial  kaplan  oddzielny  modlitw§  nad  uwolnioDyzni.  Tak^ 
byla  w  glównycbzarysacb  dawna  dyscyplina  wzgl§dem  energumenów,  która  jak 
Mcrincs  sadzi,  ustala  rázem  z  publiczn%  pokuty;  najdlažej,  zdaje  si§, 
otrzymala  síq  ona  w  košciolach  hi5zpaňskicb.  Ale  cbociaž  Koációl  nie 
ožywa  oddawna  oroczystego  i  publicznego  rytu  do  wyp§dzania  szatana 
Encykl.  Tom  V.  3 


z  op^taajck,  vsnkše  sul  snrne  -víkůb^  inisiama  pmaac^ 

láe  pnesiaJL  I^k  uuikiú^ciii  zw  siioi^  >ra^fiesiieg»  w  wBžufij  Ki  necif 
B%da,    Kokáó)  xnkica    gE:i{»duMč  i  ^»Ím^  siflcXDrv  weksxDwkl,  gw  jifeidk 

stvíerdx^,    tt  VBrjfitcie  JecKrsrvA  zk  &  iňc  luf  pnmnf^    @unL 

kUfiTcii  áf  sicáj  iQ»  ikcrart:    jeftéíi  iiBí  si^^  zebszt  rJiKif.7''^   jelefi 

ika  jftkiej   CE^fici    XJLB^QXBBFvs  i  ifihÁTEimeiiK:    t:»  ZI19WII  iiH^tf  (Ýnie;   jeiefi 

j^taj,  zanz  ccx^cjm  f6»  ;«:^jan^  .íeŤaS  ^IbC  >eBi  nkiTi.iniszMTm.  ii  «m£k 
Iddzi  Z  KÍeiáci  rc:£rT<č  po  lát  miiíse:  .^«£í*2i  uf-  mnae  jsuufiic  vtiaka  laiii 
i  vidokúv  pM«ifr.3aTci:  farj<frri^li:Jž^  .isiiiib  }ihv>i:  ni  tďmtz  OnjtowiBCgo; 
ježeli  poroa^e  l<ias^:i«.ř  z^šdsw^  i  z  icr:-  }i»it:»Éui  ó;iFri&á£Zft  Meyatoofi 
i  t.  p.  Wáfksu  sx^r  tjúí  ZM\JLÍ'W  nn^táx^  si»  inrtnauxr-^iEi  w  B|tnle 
Pavla  Y.  Ob.  MTL  ifp^zL.  Exi^rjiaL.  OL  S^naer-nk.  I^fs^vtaL  THI 
t  s.  l«í^ — i^^i  G^-tirft.  Lčscxa  jLí*iEA.ii:a  H  :i  ID  íbmbe.  ¥11 
c-    1  i   2.  ifajL  .  X. 

EagtááL     h^^rki^Hi  Em^^iC  rr»i:£J«  IDa/^il.  IjB.riaife.    Bm^^éi^ 

morxa  l[art«?g:>,   V»£  psinj^  vŤir:;;^  :sixwj&aL,  v  2«:£:úřais  JbIt    (Jas. 

poula  dawzkj52a  >?z>  3a£ira  ďx:^i&r^3^£ftsiL£-^  -T^.  AfOĚn  íkm/mv)^  i.j. 
odlamek  paioir  lii  £-ar.  :*>.  i.  cf  •3^2.  i  i.  :  .  Zfc  :^v.  Hieroaiaa 
Eagadii  byla  ýčsirZfS  ^rsjt  r^j^/^iai^.  -iái  £.|  ijU*  raar  okolo  Ai»- 
D^iďli  <&rab.«  iiv/Zj  fc>j«  vi  ía3ě:-  y^  £á  ^k\  wú^  ^Ofaeg&ířj  oa  8  mil 
pneszlo  od  Hebroc  .H  ^.  i^ 

Eagel  Ladwik,  bnaJrkiTB  kiason  M5lc  v  aifesKi  Avstiji  po- 
toaiek  zaakoz&iiiej  ryhinj,  it.  v  Liari  Wi^^a.  v  vTlssai  Aostrji. 
IL  16^4  wjkocal  ú^r  zakozoe  v  wrmiarč/^j^  vyic}  Ikiaszcone.  Opal, 
oceaiajfc  wjžsze  zd>k»ki  aJ>kgo  zakooiúk^,  vj^lal  (r>  «a  Baiversjtet 
do  Saízborga.  B.  iv^:  napisal  rozpravy  na  3:op:«á  ď^kon  obojgipraw; 
r.  1668  wjáví^conT  na  kapUri^  r.  1659  mim^ffizT  zoatal  w  Saliborga 
profesorem  prawa  kaaoaicz:;ego  i  radc%  ko^eír.Tm  aicjbpx  R-  I66f 
jedoogloíiiie  wjbr^nj  na  prokaockrza  iici«ersTt?ta,  bjl  BÚa  do  r.  16  74; 
w  tým  czasie  powoUao  go  do  klasztoru.  0;ku  surj  i  ttabovity,  pragn%l 
zrezjgnowac  opactwo  na  rzecz  E.,  cbcial  go  wi^  zapoiaié  z  eilonkami 
kapituly.  Przezoaczyl  ma  na  mieszkaaie  don  w  vi^sce  Grolleaberg,  na- 
lež^cej  do  klosztorn,  w  którym  E.  raial  oczekiwaé  na  swój  wybór,  lecz 
umarl  wprzód  (i6  74  r.),  nim  opat  zrezygaoval.  Dziela  zostawil  Ba«t{{- 
pi^^ce:  MamtaU  paroeléorum;  Pricilejia  monaM£ricTum;  Bi^ioi\ec-M  memcem" 
«i>;  CoUegiitm  untreni  juris  canonici^  jurta  tripUr  juris  o^/f.-f^vn,  perwonaM^ 
res  et  actiones  parťtum;  03tatnie  to  dzielo  prze^lo  przez  50  lat  bylo  pod- 
r^cznikiem  wszystkich  nniifersytetóv  niemieckich,  doczekiio  si^  15  wydaá 
od  r.    1681   do  17  70.  {Weluy  X.    W.  M. 

Engeibert  (staroníemicckíe  EngiVbert  wspanialy  mloizieaiec),  áw. 
(7  List),  arcybp  koloáski,  hrabia  na  Berga,  jeden  z  najzajkomitázych  la- 
dzi  XIII  w.,  nr.  r.  11 85.  Cn^tliwy  mfodzian  okazywal  wielk%  chgé  do 
naaki  i  dla  tego  przeznaczouy   zostal    do    stana   dacbownogo.     W  SSim 


Eofdbert  35 

raka  žyeU  ofitrotnuio  mu  bprtwo  monastjFxikie,  ale  go  nie  przTJ^},  jaki> 
xbft  mloáj  i  Diedoéwiadczoiijr;  gdj  póžaíej  stolka  koioáska  zawakowata, 
po  manila  s  mej  Teodoryka,  £.  wówczas  proboszcz  katedrj  koloíSskieJ, 
ocnjmial  stolky  arcjbiskopi^  Rzadjr  jego  na  tej  stolícy  (1215 — 1225) 
byty  šwietne.  Rzjm  nadi  kl^twf  na  jego  bezpoárednich  poprzednikóir, 
a  ich  tnjmanie  z  Ottonen  IV;  Eagelbert  przez  Frjderyka  II,  sjna  ce- 
nná Henrjka  Ví,  i  króla  sycjl^skiego,  sbližjl  a^  z  Rzyroem  i  StoHe§ 
AposL,  z  któr^  najádiiej  si§  po}%czjI..Pracowal  nsilnfe  nad  wjkorzenie- 
nka  zagnieždžanjdi  w  djecezji  nadiižyé.  PrzestrzegaJ4c  scistej  sprawie- 
dtiwoki,  akródt  swawolQ  szlachty.  (Ifównymi  jego  przeciwnikami  byli:- 
Teodoryk,  hrabia  na  Klewe,  i  Walram,  ksi^e  limburgski  i  hrabia  latze- 
borgski,  wraz  z  swymi  krewnymi  i  przyjaciohni.  £.  wzi^l  síq  do  nich 
tak  eDergicznie,  že  reszta  szlachty  jego  posiadřoáci  znpelnie  síq  nspokoíla. 
Po  utalenia  pokojn,  zsg^  si^  finansami  swego  arcybiskopstwa  i  nrz^dzil 
je  jak  najlepiej.  Sprowadzil  do  Kolonji  D)inor}'tów,  dominikanóvr  i  brad 
zákone  teutoáskiego,  celém  rozbadzenia  žycia  religijnego;  post^powaniem 
swojém,  jako  bisknp  i  p&naj^cy,  zyskal  sobie  n  wspófczesnych  przydomek 
ojca  lado.  Wszystkie  dobra  djecezjalne,  za  poprzedników  swoich  atracone, 
jut  to  drog)  8^ow§,  jaž  or§žem  odzyskaí.  Po  émierd  brata  swojego  Adol- 
ni«  którr  zgin^  pod  Damiettii  1218  roka,  odziedziczyl  znaczny  majetek. 
£.  wifksz)  ezgs6  swoich  bogactw  poéwi^cal  na  wsparcie  wdów,  nbogicb, 
derot  i  kaplanów.  Królowie:  Francji,  Anglji,  Czech  i  W§gier  starali  d^ 
poznač  go  osobiácie  i  przysylali  bogate  dary  dla  katedry  koloáskiej.  Ge- 
san  Frydeiyk  II  pokladše  w  nim  wieikie  zanfanie,  i  gdy  sprawy  wloskie 
zatrzymaiy  cesarza  dtožej  niž  zamierza}  we  Wloszech.  powierzy}  £'wi  wy* 
cbowanie  swego  syna,  mlodego  króla  Henryka,  i  sprawy  cetarstwa  mg- 
zaakomitszym  Inddom  paústwa,  pod  przewodnictwem  £*a.  Rz^dzil  wi^ 
£.  paástwem  przez  5  lat,  surowo  przestrzegaj%c  s)^rawiedliwoáci  i  utrzy- 
moj^c  na  wodzy  dnmne  ksi^ž^ta  i  wassalów  cesarstwa.  Zdobyl  i  zbarzyl 
zámek  Tnrínli  nad  Mozeil^,  prawddw%  jaskini§  zbójców.  Sprawjediiwoác 
j^^  wywoJala  bvnt  szlachty,  krzyczano  na  tyraástwo,  na  pogwalcenie 
dawnych  praw..  Hrabia  Fryderyk  na  Isenbnrga,  brat  bisknpów  z  Monster 
i  OsoabrOek,  opiekna  klasztora  w  £ssen,  nciskal  tycb,  którymi  mM  d^ 
opiekowaé,  a  licz^e  na  swoje  pokrewieúswo  z  £ngeibertem,  s%dzil,  že 
wszystkie  nadužycia  njd)  mu  bezkamie.  Gdy  zažulenia  zakonnic  z  £ssen 
doazly  do  Papieža  i  do  cesarza,  £.  o6arowal  ZQaczn%  samm§  Fryderyko- 
wi,  chc^c  položyč  k^iec  jego  wymaganiom;  gdy  jedoak  ten  swoich  bez- 
prawiów  nie  poprzestawaí  sí§  dopnszczaé,  £.  wyst^pil  z  pogróžk^  snrowych 
irodków.  Wówczas  hrabia  Fryderyk,  gdy  arcybiskup  jechal  z  Soest  do 
Schwelffl  na  konsekracj^  kosciola,  napadl  na  niego  z  25  ludimi  zbrojný- 
mi. Orszak  £'a  ratowal  si§  acieczk%,  a  arcybp  bezbronny  dostal  síq 
w  r^ee  swcgo  nieprzyjaciela.  Hrabia  pchn%l  arcybpa  szpad%  w  bok  i  kázal 
go  dobié  swoim  služalcom.  Zraoiony  arcybp  upadl  i  otrzymal  jeszcze 
SS  ciosów.  Chronicon  Drtpergense  (ad  a.  1223  p.  S35)  opisujíc  to  za- 
bójstvo,  dodaje:  dieebantenim  pessimi:  faciam  scelera,  quia  per  sumptio- 
nem  crucis  innocens  ero.  Tak  to  nikczcmnie  nadužywaoo  slowa  kápla- 
nów.  Zbójcy  opaácili  zaraz  roiejsce  zbrodai.  Jeden  z  giermków  arcybpa 
czQwal  przez  noc  cat)  nad  skrwawioncmi  zwlokami,  okázale  póžniej  pogrzebane- 
mí.  Hrabia  Fryderyk,  ze  swymi  wspóloikami  zbrodní,  skazany  zostal  na  wy- 
gnaoie.     Btskapów  %  MQnster  i  Osnabrack  oskaržono,  ježeff  nie  o  wspól- 


36  Engelbert.— rEngelhus. 

nictwo,  to  przynsgmniej  o  wiadomosč  o  zamacha  ná  žycie  £^a;  legat  wíqc 
papiezki  rzucil  na  nich  kl^twg;  zamki  hrabiego  zostalj  zbnrzone;  hrabis 
po  roku  tulactwa  dostal  8i§  w  r^ce  nowego  arcybpa  i  amar}  bity  kolem. 
Šmieró  E'a  byla  ki§sk^  dla  Niemiec,  król  Uenryk  stracil  w  nim  opieknna 
swej  mlodoáci,  do  którego  nigwi§cej  mial  zaufania  i  przywi^zania.  SíDo- 
dzieniec  pozostawiony  sam  sobie,  otoczouy  domnymi  a  plaszcz^cymi  si^ 
dworakami,  oddal  si^  nami^tnoáciom  mlodoáci,  które  go  do  zgaby  przy- 
wiodly,  a  od  których  troskliwa  opieka  E'a  mogla  go  byla  zabeipieczyé.  Žywot 
é.  £'a  napisal  Cezary  z  Heisterbach  (ob.  tej  £nc.  III  209).  Cf.  Ficker^ 
Eng.  der  Heilige,  Koln  1853;  &rtmcA:,  Wes^halia  Sacra,  ed.  Giefers,  Pa- 
derborn  1854  t.  I.  Raatert,  arz^dnik  praski,  1818  r.  napisal  legendy 
p.  t.  laenburg^  w  której  przypiscge  éwi^tema  n^jhaniebniejsze  wystQpki. 
Ducbowieéstwo  z  Essen  domagalo  si§  konfískaty  pamfletu,  kalaj^cego  pa- 
mi§č  éwigtego:  s%d  nie  uwzgigdnil  ž^dania  duchowieústwa,  które  wówczas 
wydalo  objaánienia,  zbgig^ce  zarzuty  czynione  w  pamflecie,  i  udowodnilo, 
že  Rautert  pofalszowíU  žrócUa,  z  któr}xh  potwarze  swe  czerpal.  Fi^ers 
zaskaržyl  autorów  wyjaánien  do  s^du  w  Klewe,  za  to,  že  zarzuty  jego 
powažyli  si§  nazwač  bezwstydnemi  i  ohydnemi  klamstwami.  .T§  skargQ 
8^  przyj^t  i  1 9  duchownych  skazal  na  i  o  dni  aresztu,  Inb  zaplacenie  po 
1  o  tal.  kary,  oraz  na  koszta  procesu,  z  wzbronieniem  apelacji.  Uwi^zienie 
mialo  nast^pió  po  l  o  dniach,  w  razie  gdyby  nie  uiszczono  przez  ten  czas 
kary  pieni^žnej;  lecz  lud  oburzeniem  swém  wywolal  pozwolenie  s^du  na 
apelacJQ.  Wyžsza  instancja  uwolnila  Rauterta,  uzasadniíg^c  swój  wyrok, 
že  broszura  ta  napisan^  byla  bez  zastanowienia  sig  i  rozwagi,  že  autor 
nie  przepuszczal,  ažeby  ksi^žka  jego  takie  niemile,  a  nawet  szkodliwe 
miala  nast§pstwa,  že  potwarze. nie  byly  opařte  na  žádném  prawdopodp* 
bieústwie  historyczném,  a  nareszcie,  že  Rautert  nie  mial  zaroiaru  obraža- 
nia  kogokolwiek.  Duchowni  jednak,  jako  pisz^^cy  z  zamiarem  ubliženia  Rau- 
tertowi,  skazani  zostali  na  zaplacenie  po  5  tal.  (FeAr). 

En^elbrecht  Jan,  ur.  r.  1599  w  Brunáwiku,  syn  krawca, '  sam 
zaš  byl  *tamže  sukiennikiem;  od  r.  162  2  zacz^l  oglaszaé,  že  miewa  wi- 
dzenia  i  objawienia,  že  slyszy  aniolów  ápiewaj^cych  i  grsg^cych  na  na- 
rz^dziach  muzycznycb,  že  byl  prowadzany  do  nieba  i  piekla;  ostro  przy- 
tém  napadal  na  predykantów  luterskich,  na  ich  pycb§,  cbciwoáó  i  postg- 
powanie  przeciwne  prawu  Božemu;  zacb§cal  wszystkich  do  pokuty  i  popra- 
wy,  sam  tež  odznaczal  Si§  uczynkami  milosiernemj,  a  na  dowód  swego 
od  Boga  poslannictwa,  czgsto  cale  tygodnie  pošcil;  ufti.  1642  r.  Widze- 
nia  swóje  (Vision  von  Himmel  u.  Holle)  wydal  1625.  Widzenie  to  cz§sto 
bylo  przedrukowane,  a  zbiór  jego  pism  wszystkicb  wydano  w  Amsterdamie 
169  7  r.  Nie  naležy  braé  tego  E'a  za  jedno  z  biskupem  sufraganem  bi- 
skupa Spiry,  który  odpadlszy  od  wiary,  zostal  pastorem  w  Strasburgu, 
i  który  polemizowal  przeciw  JBucerowi,  Kapitonowi,  Hedionowi.  Bucer  tež 
go  przedstawia,  jako  czlowieka  nieslychanej  obludy  i  zloáliwoácí.  Cf. 
DoUinger,  Reformation  etc.  (Schródl),  X.  W.  M. 

EngelhuS,  v.  EngelhuMÍus^  T.  ab  Erigelhusen^  Thaodořicus,  rodem 
z  Eimbeck,  kanonik  hildesheimski,  potem  zákon  nik  w  klasztorze  Witten- 
borch,  t  1484  r.  Napisal:  1)  Chronicon-Chronicorum  od  stworzenia  éwiata 
do  r.  1420  (ed.  Maderus,  Helmstad.  1671;  z  koňtynuacj%  do  r.  1485, 
p.  t.  Chronicon  novum,  ap.  Leibnit.  Script.  ror.  brunsvic.  II  9  78^  dwie 
inne  kontynuaffe  ibid.  s.  84),  kontynuowan^  przez  Macieja  v.  Mateusta 


Esfallias.— Enkratyey.  37 

Doering  (f  1469),  frandszkanina  z  Erforto,  od  1420  do  1464  (ap. 
JáeŘcken,  Scrípt.  rer.  Germ.  m  i..,  lepiej  ap.  Riedd^  Cod.  diplom. 
Bnndeb.  Haapttiieil  IV  Bd  í  s.  209..),  i  podobno  przez  Tomasza  Wer- 
x^ra  do  r.  1497  (ap.  Menekm  1.  c).  2)  Imperatorum  em  cela,  ducun 
Brmudc.  domo  oriundorum  vUae  (ed.  J.  Maděr,  Helmst  16  71).  3)  Ge- 
meaiogia  dueum  Bruntuie,  (ap.  Mader^  Yetnstas  dacam  Bransvic.  s.  23; 
i  osobno  wyd.  tenže^  Helmstad.  I67i).  Jema  takže  przypisaj^:  Chromcan 
€pporMm  hildesheimensianh  et  abhatum  monasterii  S.  Michnelis,  z  kontjmna- 
cjami,  od  r.  ai4  do  1573  (ap.  Leibnit,  op.  c.  II  784)  i  Chronicon  Erff^r- 
dienm  cicitatíM,  z  lat  420  — 1412  (ap.  Mencken^  op.  c.  II  562). 

Enkolflion  (EncdpiumJ,  od  év  (íd)  i  xóaico;  (sinas,  grémium),  to  co 
sÍQ  nos  na  piersiach.  Bjl  to  relikwjarzyk,  slaž^cy  do  przechowjrwania 
él.  relikuji,  Inb  ewangelji,  noszonych  na  piersiach.  Miewal  form§  maleá- 
kiej  ikrzjneczki  kwadratowej,  jak  np.  e.  znalezione  r.  157 1  na  cmenta- 
rzn  watykaňsldm  (ap.  Boaio^  Róma  sotter.  s.  105;  Bottari^  Scoltorel  155), 
a  pocbodfiíce  z  IV  w.  Inne  e.,  ^które  opisaje  De  Rossi  (w  BuUetíno  di 
arekeci,  chritt.^  Rom.  1863  Apríl.),  ma  form§  krzyža,  z  napisami  na  krzyž: 
z  jednej  strony:  E{ip.avooTjA  |  Nobiscum  Deus^ — z  dmgiej:  Crux  est  vita 
miki  I  mort  inimice  tíbi.  Od  czasa  znalezien:a  Krzyža  áw.  przez  š.  Uelen§, 
w  eok.  noszono  odrobiny  tej  á.  relikwji.  Šw.  Paolin  z  Ňoli  (epist.  37) 
miat  e.  w  formie  zlotej  mrki.  Šw.  Grzegorz  W.  kilka  enk.  rozešla),  jak 
o  tém  irspomina  w  swoich  lištách.  Theodelinda,  królowa  longobardzka, 
otrzymala  od  niego  trzy  zloté  enk.:  jedno  dla  siebie,  w  formie  krzyža, 
z  partyknl^  Krzyža  á.  (jest  dot^d  w  Monza;  ob.  Frisi,  Meroorie  della  chiesa 
3Ionzese,  s.  52;,  a  dwa  inne  dla  swych  dzieci.  W  jedném  z  tych  osta- 
tních byla  takie  party knla  Krzyža  á.,  w  dragiém  nrywek  Ewangelji  (obadwa 
ap.  J/orzom,  Tavole  ehronol.  della  stor.  cccl.  Vn  79.  Cf.  S.  Gregor,  M, 
Epist.  XIV  13).  Childebert,  król  Franków,  otrzymal  od  tegož  Papieža  e. 
w  formie  zlotego  klncza,  wewn^trz  napelnionego  opilkami  z  oków  šw.  Pio- 
tra,  aby  je  nosil  na  szyi,  przy  czém  Papiež  písze:  Claves  S.  Fetn\  in 
quilnu  de  vinculis  catenarum  ejus  inclueum  est^  ercellentiae  vestrae  direrimta^ 
quae  eoUo  vestro  suspensae  a  malii  omnibus  vos  tueantur  (epist,  VI  6).  £.  na- 
zTwano  takže  krzyž,  jaki  biskupi  nosza  na  piersi.  Cf.  Martígny^  Diction. 
d.  antiq.  chrét.  s.  233. 

Enkratycy  (iTXpac.tai — wstrzemi§žliwcy),  sekta  pochodz^ca  od  Ta- 
cjana  (ob.).  £.  pot^piali  malžeéstwo,  jako  rzecz  niegodziw^,  ^rstrzymy- 
wali  si^  od  užycia  mi§sa  i  wina,  i  zt^d  do  Mszy  nžywali  wody;  dla  tego 
nazyirali  síq  jeszcze  tcodníkami  (óopo-apaarat — aquarii).  Ojciec  tej  sekty, 
Tacjan.  nalézal  do  s\Tyjskich  gnostyków  i  holdowal  systematowi  Walen* 
tymana,  opartemu  na  zasadzie  écislego  daalizmn  Zendawesty.  Surowa 
irí^  ta  asceza  miala  ich  zdaniem  na  celu  pokonywanie  zla,  spoczywaj^- 
cego  w  materji.  Niektórzy  historycy,  jak  Walch  (Ketzerhistoríe  cz.  I 
p.  437),  Neander  (lurchengescb.  II,  7  66),  Hase  (Kircbengesch.  7  2),  Cre- 
dner  (Bettr^e  zuř  Elinleit,  in  dle  bibl.  Schriften  I  439),  twierdz^,  že  £. 
wczešni^si  s%  od  Tacjana  i  že  ten  nie  jest  ich  ojcem.  Ale  przeciwko 
terna  twierdzeniu  walcz^  wyražne  áwiadectwa  Ojców,  jak  Ireneusza  (Adv. 
haer.  i,  30),  Epiíianjusza  (46  Haeres.),  Uieronima  (Adv.  Jovinian.),  Augu- 
styna  (De  haer.  c.  25),  Teodoreta  (De  haereticor.  fahul.  1.  20)  i  Euze- 
bjušza  (Hist.  Eccl.  4,  2  7).  Rozszerzenie  si^  zaš  tej  sekty  na  zachodzie, 
a  mianowicie:  w  Gallji,  Akwitanji,  Hiszpanji  i  w  Rzymie,  nie  može  dowo- 


38  Eakrttyey.— EniodMi, 

dzié,  ^e  glow)  jej  nie  byl  Tacjan,  na  wschodzie  iyj^j,  skoro  z  IreneaszE 
(op.  c.  1,  28  n.  i)  wiemj,  že  Tacjan  byl  nczniem  éw.  Justýna;  pojego 
wíqc  ámierci  mógl  czas  jakiá  byé  w  Rzymie  przeložonym  szkoly,  tam 
przez  tego  swi^tego  založonej.  Pewn^  zaá  w  každým  razie  jest  rzecz^, 
že  Tacjan  czas  jakiá  by)  w  Rzymie  i  že  tam  uczyl  (Etueb.^tí.  £.  5,  15). 
Zreszt^  zwolennicy  jego,  którycb  byto  wiela,  mogli  t§  herezJQ  roznieéó 
azeroko  po  áwiecie.  Choó  tedy  ascetów  prawowiernych  nazywano  niekiedy 
i  przed  Tacjanem  wstrzemi^zíiwymiy  s^xpocctteK;,  jednakže  od  niego  dopiero 
nazwa  ta  przeszla  na  oznaczenie  powstalej  wówczas  sekty,  choó  i  póiniej 
wyraz  ten  nie  stračí)  jeszcze  catítowicie  dobrego  swego  znaczenia,  skoro 
cesarz  Teodozjusz  W.  w  jednym  ze  swoich  edyktów  mówi,  že  manichcjczycy 
kryj%  si§  pod  szanownemi  nazwami  enkratytóto^  apotak^kówy  hydr&para- 
stow  i  aakkofi^  aby  ujšé  kar  zasiužonych.  Podobny  do  enkratytów  do- 
ktrynQ  mieli  seweřjanie^  tak,  iž  wielu  bierze  ich  za  jedno  z  enkratytami, 
jako  niby  Indzi  severioris  vitae.  Ale  áwiadectwo  Orygenesa  (Comm.  in  ep. 
ad  Rom.  ed  Huet.  II  618)  przemawia  za  oddzielnym  tych  heretyków  na- 
czelnikiem,  Sewerem^  od  którego  sekta  sw^  nazw§  wzi^áé  miařa.  Šwia- 
dectwo  to  tém  powažniejsze,  že  Orygeues  byl  wspóiczesnjrm  owej  herezji. 
Co  síq  apotaktyków  tyczy,  zdaje  si§,  že  to  jest  tylko  druga  nazwa  enkra- 
tytów, choč  Walch  (op.  c),  opieraj^c  si§  na  áw.  Epifanjiiszu  (Uaer.  41), 
przypisDje  apotaktykom  nadto  jeszcze  odrzucenie  Starego  Test.,  boMowa- 
nie  apokryfem  i  wyl^zanie  z  jednošci  koécielnej  každego  w  grzech  po- 
padlego.  W  tym  pnnkcie  wszakže  Epifanjusz  nie  jest  znpeřnie  pewny,  ba 
ów.  Bazyli  wspominaj%c  o  tych  heretykach,  bierze  ich  za  jedno  z  enkra- 
tytami.  (ThaUer),  N. 

Ennodius,  éw  (17  Lipca),.  Magnns  Felix,  ur.  473  r.  w  Arles, 
czy  w  Medjolanie,  z  podnpadtej  ale  znakomitej  rodziny  gallijskiej,  krewny 
lub  powinowaty  ntgznakomitszych  ludzi  swego  czasu,  jak  exkonsnla 
Faosta,  Boecjusza,  Avienusa,  'Cezarjusza  bpa  arelateňskicgo,  Senaijnsza, 
Olybrjusza  etc.  Wychowywal  8i§,  po  wczesnej  ámierci  rodzlców,  u  ciotki 
w  Medjolanie.  Mlody  uczeú  retoryki  i  poetyki  zamilowal  szczególniej  t^ 
ostatní^.  Bogato  oženiony,  z  biednego  zostawszy  panem,  oddat  síq  ucie- 
chom  áwiata,  dopóki  choroba  nie  naprowadzila  go  na  powažniejsze  myálí. 
Opuszczony  od  doktorów,  zwróciř  sig  do  Boga,  postanowií  žycie  poprawié, 
wyznanie  swej  wíny  opisaó  i  ntc  juž  wi^cej  o  rzeczach  áwiatowycb  nie 
pisywač,  a  wzywaj^c  wstawiennictwa  áw.  Wiktora,  m^czennika,  pomazal  síq 
jego  olejem.  Zdrowie  wrócilo  mu  natychmiast,  poczém  wst^pU  do  stanu 
duchownego,  a  žona  jego  doklasztoru.  Jako  djakona  widzimy  go  r.  494 
towarzysz^cego  áw.  Epifanjuszowi  (ob.),  bpowi  Pawji,  w  poselstwie  doBur- 
gundów.  Póžniej  (502  —  508),  stowem  i  czynem  broňi!  prawego  Papieža 
Symmacha,  przeciwko  pseudo-papiežowi  Laurencjuszowi.  Jego  apologja, 
w  której  Symmachus  byl  uznaný  za  niewinnego,  zostala  r.  503  na  syno- 
dzie  rzymskim  odczytana,  do  akt  synodu  wl%czona  i  do  znaczenia  de- 
kretu synodalnego  podniesiona.  Po  ámierci  bpa  Maksyma  (510  —  51 1  r.), 
wst^piwszy  na  stolic§  biskupi^  w  Pawji,  dwa  rázy  byl  przcz  Pap.  líor- 
misdasa  wysylany  do  Konstantynopola,  celém  sklonienia  cesarza  Anasta^u- 
sza  do  przyj§cia  ucbwal  soboru  chalcedoáskiego:  raz  515  r.,  drugi  raz 
517  r.,  jakkolwiek  cel  misji  nie  osi^gni^ty;  owszem,  drug%  razQ,  wraz 
z  koleg%  swoira  biskupem  Peregrinusem,  wsadzony  zostal  gwnltem  na 
Lehy   statek   i  z   žolnierzaroi    wyprawioiy  na  morze.     Dostal  síq  jednak 


EoBtrim.— Ea«ch.  39 


BMJcfliirie  do  domo,  gám  um.  17  Upca  521  r.  W^soko  ceniooo  go  >* 
žycia,  a  po  ámierei  zalicxono  do  *  áwi^tjch.  Písma  jego  pierwBzy  raz  w7* 
ady  1569  r.  w  fiazylei,  w  edjcji  bardzo  niepoprawnej.  Lepsze  edycj^: 
Jakoba  Sckotta  w  Tonrnij  1610  i  Jak,  Sirmonda  w  Paryža  1611  r.; 
xoajdiú^  n§  w  nich:  wspomniana  Apolo^ja  Symmacha;  Panegiryk  Teodory^ 
ha;  Zyde  iw.  Epifanjusza^  hpa  Pcmýi;  Zycie  šw,  AnUmiegOy  zakonmka  U' 
rmenikie^;  Euchariitkon  de  vitasua;  9  ksi^g  Listów  do  rótnjch  znakomi- 
tych  osob  swego  czasu;  28  tak  zwanjch  Dictíones,  treáci  dochownej  i  áwiec- 
kícj;  poeije,  bjniny  etc.  i  dwie  benedjkcje  paschařo.  We  wszystídch  tjck 
pismach  panige  wprawdzie  alnbiony  wówczas  styl  wyszukaoy,  poropaty- 
czDj,  wszakže  £.  naležy  niezapneczeDÍe  do  najlepszycb  pisarzy  swego 
czaso,  a  nadto,  písma  jego  przekonywajil  o  niepospolitej  jego  nauce  i  žyrrej 
mfloéci  dla  wiary  i  Košciola.  Szacowne  s§  jego  písma  i  pod  tym  irzgl^em, 
že  podajii  cíekawe  wíadomoáci  do  hístoiji  swego  czasu.     (Schroedl).     N. 

Eflnon,  okobca  obfítnj%ca  w  wody  z  tej  strony  Jordánu  (Jao  3,  2S), 
z  osadil  tego  nazwiska,  w  pobližu  Salemn,  odlegla  ošro  mil  rzymskích  na 
potodnie  od  Betbsan  czyli  Scytopolís.  Tu  chrzcíl  Jan.  gdy  opuáci!  oko- 
lice  Betanji  (Betbabara),  gdzie  poprzednio  opowiadal  cbrzest  pokuty 
{J^A  1,  28). 

Enoch,  bebr.  Honech^  7  0  'Evwy,  Vulg.  Henoch^  r.  Enoch.  I.  Syn 
Kaina,  którego  imíeníem  Kain  nazwa}  wybndowane  przez  siebie  miasto 
(Gen.  4.  17).  Potoženíe  tego  miasta  niewiadome,  podobnie  jak  zíemi 
Nod  (ob.).  Huetíus  (De  parád.  c.  17)  upatrywa!  je  w  miescie  Suzjanj 
Anuchin,  O  którém  Ptolem,  VI  3;  Hasse  zaá  (Entdeckungen  tn  d,  áltest. 
Erd-^índ  Menschgesck.  II  35)  na  Kaukazie,  w  owém  miejscu,  gdzie  byii 
kiedjé  Heníocfaicí  (Ptolem.  V  9;  Strabo  XI  7  52;  PUniui  VI  lO.  12).— 
2.  Syn  Madjana,  urodzonego  z  Abrabama  í  Cetnry  (Gen.  25,  4.  I  Par. 
1,  S3). — 3.  Syn  Rubena  (ob.)  i  glowa  rodziny  Henochitów  (Gen.  4  6,  9. 
Exod.  C  14.  Num.  26,  5.  I  Par.  5,  3). — 4.  najslawniejszy,  jeden  z  pa- 
txj&rcbów  przed-potopowych,  siódmy  z  kolei  (Judae  v.  14),  syn  Jareda, 
ojdec  Matbnzalaha  (ob.  tej  Enc.  UI  30  8).  Gen.  5,  23.  24  podaje  o  nim, 
že  2yl  365  lat,  poczém  ^nie  bylo  go  widaé,  bo  go  wziql  B<fg^  Egzcgěci 
stawíaj§  ta  pytanie:  Czy  wzi§ty  byt  z  tej  ziemi  nadprzirrodzonym  sposo- 
bem,  lobumari  smíerci%  naturální?  Z  samego  w\Taženia  Gen.^  5,  24 
vxii^l  go  Bóg^  jeszcze  nie  možnaby  wnosié,  žeby  tu  o  fakcíe  nadprzyro* 
dzonym  byla  mowa,  bo  byé  tcziftym,  cz§sto  si§  užywa  za  umrzeé  {Ci.  III 

£eg.    19,  4.     Job  32,   22.     Ecclí.    19,    3.   Psal.   48,    16.    30,    14.    72,  24. 

Jon.  4,  3.  i  in.);  lecz  juí  to  i)  tok  mowy  w  Gen.  1.  c,  juž  tež  2)  inne 
míejsca  biblijne,  w  których  o  E.  jest  mowa,  juž  wreszcie  3)  jednostajna 
tradycja  žydowska  í  chrzescjaáska  (n^pierwszy  tlumacz  Biblji)  w^tpič  níe 
pozwalaJ4,  že  Mojžesz  mówi  nie  o  przyrodzonej  smierci  E^a.  Co  do  i) 
Mojiesz  o  koňcn  £'a  zupelnie  ínaczej  si^  wyraža,  auiželi  o  smierci  inoycb 
patijarchów.  Gdy  bo\nem  o  innycb  patrjarchacb,  przed  i  y>o  Enocbu  žy- 
jacycb,  jednost^nie  powtarza:  zyl  lat  n.  ť  umari;  o  E.  mówi  odmiennie: 
J[  ehodzii  E,  z  Bogiem^'^  i  žyl  potem  jak  zrodzil  Mathusal^  300  lat... 
i  staly  si§  wszystkie  dní  Enochowe  365  lat.  /  ehodzii  z  Bogiem  „i  nie 
bgio  go  widaé^  bo  go  wziqi  B'*g.'*  Widocznie  przeto  Mojžesz  chce  daé  do 
zroznmienia,  že  £.  zakoáczy!  doczesu^  swoj^  pielgrzymk^  nie  przyrodzon% 
émierci^,  jak  inní  patrjarchowie.  Z  tego  powodn  2)  w  Starým  Testam. 
wierzoBO,  že  E.  nie  umari,  lecz  tylko  by  i  przeniesionym  z  tej  ziemi.  WiarQ 


40  E  n  o  c  h. 

tQ  widaé  w  Eccli.  44,  16  (w  oryginale):  „E.  podobat  si§  Boga  i  prsmte- 
Mton  jeaty  aby  dal  pokutQ  narodom,"  i  ť^.  49,  16.  „Žáden  sig  na  ziemi  nÍQ 
narodzit  jak  E.,  bo  i  ten  jest  wzi^ty  z  ziemi^  (receptus  est  a  terra). 
Šwiadkiem  tejže  tradycji  jest  éw.  Pawel  (Hebr.  11,  5):  „Wiar^  Enocb  byl 
przeniesion^  aby  ámierci  nie  ogi^al;  i  nie  znajdowat  si§,  bo  go  przenióil 
Bóg:  albowiem  przed  przeniesieniem  mial  áwiadectwo,  iž  si§  Bogu  podobal  *" 
Jeleliby  wi§c  jakakolwiek  zacbodzila  trudnoáó,  co  do  znaczenia  slów  Moj- 
žesza  o  E.:  wziqi  go  Bóg^  slów  nieožywanych  przy  opisie  šmierci  innych 
patijarchów,  to  trudnoáó  t§  nsuwaj^  teksty  Eccli.  i  Hebr.  \[,  cc.  Siraci- 
des  bowiem  i  éw.  Pawel  mówi%,  že  E.  przeniesiony  jest;  do  tego  Siracides 
przeniesienie  bierze  za  jedno  z  wzi^ciem  z  ziemi  (a  terra)  i  twierdzi,  že 
wzi^cie  E*a  nie  bylo  podobné  do  tozi^cia  (ámierci)  innycb  ludzi,  lecz  wy- 
l%cznym  przywilejem  Enocba  (Eccli  49,  16);  wreszcie,  áw.  Pawel  dodige, 
ze  IPa  przeniósl  Bóg  dla  tego,  aby  on  inierci  nie  oglqdal  (t;  j.  aby  nie 
nmarl).  Možnaby  jeszcze  przytoczyó  slowa  Sap.  4,  10.  ii.  lecz  pomi- 
jamy  je'^  z  powodu,  že  nie  ma  w  nich  wyražnie  wymienionego  E'a.  3)  Juž 
z  tego,  coámy  dopiero  powiedzieli,  widaé  tradycj§  Synagogi  w  starým  Test. 
Co  do  tradycji  chrzeácjaúskiej,  tQ  mamy  wyražon^  we  wszystkich  ko* 
mentarzach  Ojców  ŠŠ.  na  Gen.  Eccli.  i  Hebr.  11.  cc.,  xak  o  těm  jeszcze 
powiemy.  A  lubo  panoje  powszechna  zgoda  co  do  tego,  že  E.  nie 
umarl,  lecz  przenieeiony  jest,  jednakže  nie  zgadzaj%  síq  tlumacze  wzglg- 
dem  miejsca,  do  którego  E.  zostal  przeniesionym.  Vulgáta  (w  Eccli. 
44,  16)  objaánia,  že  do  ro/ti,  które  to  objaánienie može  i  bylo  w  oryginale 
lecz  dziá  tekst  grecki  go  nie  ma.  Pytanie  o  miejscu,  gdzie  dziá  prze- 
bywa  Enoch  i  E^asz,  áw.  Augustyn  (De  peccato  orig,  c.  23)  zalicza  do 
tych,  w  których  bez  uszczerbku  wiary  možná  nie  wiedzieó  prawdy, 
i  których  rozstrzygni§cie  pozostanie  w^tpliwém.  Nie  róžni^  si§  pod 
tym  wzgl§dem  od  áw.  Augustyna:  Chryzostom,  Teofílakt  i  Oecumenius. 
Gi  bowiem  twierdz%,  že  z  Pisma  áwigtego  to  tylko  wiadomo,  že  E.  zostal 
žjrwcera  wzigty  z  ziemi  i  že  žyje;  lecz  gdzie  i  jak  žyje,  Pismo  áw.  nie 
objawjlo.  Teologowie  8§dz§,  že  E.  przeniesionym  zostal  nie  do  nieba, 
mieszkania  aniolów  i  áwi^tych,  ani  do  raju,  w  którym  przebywali  pierwsi 
rodzice;  lecz  do  jakiegoá  innego  raju,  t.  j.  miejsca  rozkosznego,  wolnego 
od  wszelkich  zamieszek  i  klopotów  tego  áwiata  (ob.  Estius,  Gomment.  in 
Hebr.  *ii,  6).  Twierdzió  zaá,  že  E.  umarl^  bytoby  iáó*  wbrew  calej 
tradycji  i  slowom  éw.  Pawla,  že  ^..smierci  nie  oglqdal.  Równiež  jedno- 
zgodnie  Ojcowie  áá.  i  nígdawniejsi  kommentatorowie  (ob.  Calmet,  Dissert. 
de  Henoch  art.  3,  w  jego  Prolegomena  et  Diss.  ed.  Venet.  1755  II 
366),  že  Enoch  i  Eljasz  na  to  s%  zachowani  przy  žyciu,  aby  przed  kon- 
cem áwiátá  wyst^pili  do  walki  przeciw  antychrystowi,  i  že  do  nich  si§ 
odnosi  proroctwo  Apoc.  il,  3...  t.  j.,  že  podczas  panowania  antychrysta, 
obadwa  prorocy  przez  1260  dni  b§d%  opowiadac  pokut§,  poczéra  b§d% 
przez  niego  zamordowani  w  poáród  Jerozolimy  i  pogEzebu  pozbawieni, 
a  na  s§d  ostateczny  zroartwychwstan%.  Przeróbk%  biblijnego  podania 
o  E.  zdaje  si§  byó  grecki  Ánnacus,  v.  Nannacus,  król  frygijski,  który 
mial  žyó  przed  Deukalionem  i  przepowiadaó  potop  (Suidas,  Lexic.  t. 
Návvaxo^;  Stephanus  Byzant  v.  'Ixóvtov).  Inne  starožytne  podania  (že- 
brané ap.  Fabricium,  God.  pseudepigr.  V.  T.  I  160 — 223)  wschodnie 
i  greckie  czyni)  E'a  wynalazc§  astronomji,  jeoraetiji,  pisma,  dziel  astro- 
nomicznych  i  krawiectwa  (ib.  209).     Lecz  z  pism,  témuž  E.  przypisywa- 


Enach.— Emcha  k^fgt.  41 

Bjch,    przechowat  n^  tyVko  jeden  apokryf  treád  apokaliptycznej,  o  któ- 
rjm  ob.  nastroj  ar^kot.  X.   W.  K. 

Enocha  ksifga.  Apokryf  ten  znaným  byt  jnž  w  I  w.  ery  chn. 
Cytnje  go  w  swym  liácie  Š.  Jada  Apostot  (w.  14 — 15)  i  pisane  nástu- 
pných wieków.  Z  laciňskicli  pisarzy,  ostatní  cytnje  £*a  Š.  Uilary  (f  $66 
r.  Communt.  in  Ftal.  118,  S)  i  Š.  Augostyn  (De  civ.  Dei  1.  15  c.  2$; 
L  18,  c  38),  a  z  greckich  Jerzy  Syncellos  (ok.  r.  790;  Chnmograph.). 
Text  hebrajsld  zdige  sí§  že  byt  znaný  jeszcze  w  XIII  w.  Kto  i  co 
o  tej  ksi^dze  pisat  do  r.  I7is  pod^e  Fabrídns  (Cod.  pseadepigr.  Y. 
T.  I  leo,  23S).  2e  zaá  literatara  hebrajska  málo  byla  znan^  w  Enro- 
pie,  pneto  po  Jerzym  Sjmcella  ksi^ga  £.  byla  awažana  za  stracon^. 
Dopiero  w  pocz^tkn  XVII  w.  kapacyn  Idzi  z  Loche  (A^dios  Lochensis) 
przTiríózl  wiešč  do  Enropy,  že  Abissyúczykowie  )>osiad^%  w  swym  (e^op- 
skim)  jazyka  ksifg§  £'a.  Peiresk,  obywatel  z  Aíx  (we  Francji),  któ* 
runa  o.  Idzi  wieáč  t§  przywiózl,  nie  szcz§dz%c  tradów  i  kosztów^  nabyt 
mannskrypt.  Ten,  po  émierci  Peireska  (ok.  r.  1633),  zaknpiony  zostat 
przez  kardynala  Mazzaríni  i  przewieziony  do  Paryia.  Ludolf  Job,  bie- 
gly  w  literatorze  etjopskiej,  przejrzal  rgkopism  i  przekonal  si§,  že  za- 
viera  wizje  jakiegoá  mnicha  etjopskiego  Mi^bala  Behail.  Odt%d  zw^- 
piono  o  odsznkanin  ksi§gi  £.  i  poprzestač  mosiano  na  wyj^tkach  z  niej, 
w  najwi^kszej  liczbie  n  Syncella  si§  znajdoj%cych.  Dopiero  r.  1796  an- 
glik  Bmce  nabyl  w  Abissynji  3  egzemplarze  £'a:  jeden  przestal  do  bibljo- 
teki  królewskiej  w  Paryžn;  dragi,  znajdaj^y  síq  w  biblijnym  kanonie 
etjopskim,  zaraz  po  ksi§dze  Joba,  zatrzjrmal  n  siebie;  trzeci  póiniej  przez 
dra  Dooglas,  bpa  z  Carlisle,  przeslal  do  Oksfordo.  Zanim  ten  ostatní 
egzemplarz  przybyl  na  swoje  miejsce,  Dr  Woide  przepisal  sobie  r^kopism 
paryzki,  leez  nie  wydal.  Z  oksfordzkiego  dopiero  r^kopismu  Dr  Rich. 
Lawrence  wydal  The  book  oj  Enoch  the  praphet  (Oiďord  1821;  2-e 
wyd.  1833;  3-e  1838),  gdzie  dal  angielsld  przeklad  i  krytyczn§  roz- 
prawg  o  ksi^e  £'a.  Jedno  i  drngie  przeložyl  z  angiel.  na  j§zyk  laciň- 
ski^  Gfrurer  (Prophétae  vett,  pseudepigr,^  Stattgardt  1840  s.  169  — 
30  2),  a  antor  Dykcjonarza  apohnffów  (Dictionnaire  des  apocryphes,  ed. 
Migae,  Paris  1856—58  I  .397...)  na  francuzki.  Dillmann  wydal  tekst 
etjopyd  (Liber  Henoch  aetiopke^  Lipsk  1851).  Na  j^zyk  niemiecki  prze- 
ložyl tenže  Dillmann  (Z>^  Buch  Henoch  úbersetzt  und  erklárt^  Lipsk 
1853;  i  Hoffmann  {Ďas  Buch  Henoch,  Jeia  1833 — 38,. z  obszememi 
owagami).  Cf.  PhiUppi^  Das  Buch  II.,  Stuttgart  1868;  Lúcke,  Yersuch 
einer  roílstánd.  £inleit.  in  d.  Offenbar.  Johan.,  Bonne  1832  s.  52...; 
E^aid,  Das  B.  £noch.  Ksi$ga^£.  w  tekscie  etjopskim  dzieli  si§  na  105 
rozdzialów,  a  te  na  wiersze.  Rozdzialy  pod  koniec  ksi^i  staj^  si§  co* 
raz  dhížszemi.  Autor  opowiada  niby  objawione  sobie  przez  aniolów  ta- 
jemnice áwiata  widzialnégo  i  niewidzialnego,  mianowicie  teoije  o  bi^^ 
ďoáca  i  ksi^žyca,  o  wiatrach,  o  s^dzie  powszecbnym,  o  losie  czlowieka 
p>  imierci,  o  m:g%cym  przyjáč  Messjaszu.  W  etjopskim  tekscie  £.  rze- 
czywisde  s^  nst^py,  cytowane  przez  áw.  Jud^  Apoštola  i  przez  nástupných 
pisarzy.  I  tak:  Judae  14,  15  jest  w  £n.  r.  II;  szczegol  o  górze  Hermou, 
przytoczony  przez  áw.  Hilarego  (Comment,  in  Fsai.  133),  mamy  w  £n. 
p.  7:  že  aniolowie,  upodobawszy  sobie  córki  ludzkie,  weszli  z  niemi  w  cie- 
lesne  stosunki  i  zrodzili  olbrzymów,  na  300  lokci  wysokich.  Aniolów 
tydí   wedlug    £n.    bylo    200,    Z3t%pili    oni   na  gór^    Armon    (Hermou) 


42  Enocha  kn^a. 

i  ztamt^d  rozeszii  si§  w  zaloty.     Co  ma  Jerzy  Sjncellus,   jest  w  En.  r. 
7  i  nast.    až   do    lO,   15.  i  w  17,   i — 18,  i.     Cjtacja   Tertulljana  (De 
cuUu  foem.    I  2)   jest  w  En.  8i,  2..  i  t.  d.     Te  i  inne  cytacje  przeko- 
nywaj^,  že  etjopski  tekst  ksi^gi  E.  jest  tym  samým,  jaki   czytaii  Ojcowie 
i  ^isarze  koédelni    (ob.  Gfrórer  op.  c.  26  7...).  Lecz  tež  z  drugiej  strony 
mamy  u  pisarzy  chrzešcjaúskich  iragmenty  z  E.  takie,  których  w  tekscie 
etjopskim    dziá   niema    (ib.  s.  2  7  2...).     Zk%d  wniosek  widoczny,  že  tekst 
etjopski  jest  przektadem,  že  tlumacz   etjopski    mial   inny  oryginat    przed 
sob%,    niž   byl    w  greckim   tekscie.     Že    zrest^    tekst   etjopski  jest  prze- 
ktadem  z  hcbrajskiego,   przekonywaj%   o  tem    liczne   hebraizmy.     Widaó 
w  nim  nadto  religijnego  autora    starotestamentowego,    walcz^cego  przeciw 
8zerz%cemu  sig  niedowiarstwu  greckiemu.     Wyraženia    nawet  i  obrazy  8% 
bardzo  czQSto  zapožyczane  ze  Starego  Test.,  zwlaszcza  z  Daniela.   Dillman 
(op.  c.  przedmowa,  i  ap.  Schenkel,  Bibel-Lexicou    III  i  s)  i  inni   pocz^tek 
tego  apokryfů  odnosz^  do  czasów  Jana  Hyrkana  (ok.  r.  180  przed  Chr.), 
inni  do  czasów  Heroda  W.    i  utrzymuj^,    že    jest   zbiorem   kilku  roniej- 
szych  pisro,    juž   dawniej  pod  imieniem  Enocha  istniej^cych.     W  každým 
razie  przyznaj%  wszyscy  krytycy,    že  jest  píodem  judaizran.     Co  ježeli  tak 
jest,  to  ksi^ga  Enocha  b§dzie  wažnym  pomnikiem  teologicznych  poj^č  žy- 
dowskich  z  I  wieku  prz€KÍ  Chry štosem.     Autor   cz§sto  i  wyražnie    ^spo- 
mina  o  jakiejá  naturze,  wyžszej  nad  wszystko,  która  mieszka  z  Panem  du- 
chów  i  nazywa   j^    synem    czlowieczym  (46,    i,  2.  4  8,  2...),    wybranym 
(48,  2...),  Messjaszem  (48,  ii.  51,  4)  i  Synem    Božym  (i05,  2).     Opi- 
sujíc ,8yna  czíowieczego**  mówi:  „Wprzód    nim    sřoúce  i  gwiazdy  zostaly 
stworzone,  wprzód  nim  g?riazdy  niebios  zostaly  ustalone,    imi§   jego  bylo 
wzywane  w  obec  Pana  duchów...     Wszyscy,    którzy  mieszkaj%    na   zieroi, 
ugn§    kolana    i   pokbni^   si^    przed    nim;    chwali^  go  b§d^  i  wyslawiač, 
i  chwal^  ópiewf^č   mu  b^d^   imieniem  Pana  duchów.     Wybrany  i  zakryty 
byl  w  obec  niego,  zanim  éwiat  zostal  stworzony,    a  (byl)  na  wieki**    (En. 
4B,  8 — 5).     Mówi    tež  o  strachu,    jaki  w  dzicťi  sadu  owladnie   wielkich 
królów    ziemi:     „Zdumiej^   si^  i.  spuszcz^  oblicza  i  zmi§szaj^  si§,    widz^c 
syna   niewiasty   siedz^cego  na  tronie  cbwaly.     Wtedy   królowie^  ksi^ž^ta 
i  wszyscy,    którzy  posiadaj%  zieroi§,    slawič  b§d^  Tego,    który  ma  pano- 
wanie  wszech  rzeczy,  który  byl  zakryty;    bo  od  pocz^tku   syn  czlowieczy 
byl  w  tajemnicy,    którego    Najwyžszy    zatrzj^al  w  obecnoáci  mocy   swej 
i  objawil  wybranym...     Wszyscy   królowie,    ksi%ž§ta,    wielcy  i  którzy  pa- 
nují|  na  ziemi,  na  twarz  upadn%    przed  nim  i  modiič  si^  do  niego -b§d% 
i  prosič    go    o  milosierdzie**    (61,  8 — lO.   12.   18).     Wprawdzie  ústupy 
te  niektórzy  chc%    uwažaé   za    wtr^cone    przez   chrzeácjanina,    lecz  przy- 
puszczenia  tego  niczém  udowodnió    nie  možná.     Ježeli  w  niektórych  ust§- 
pach  autor  jakby  chrzcácjanin  mówi  o  naturze  Messjasza,    to  nie  dowód, 
aby  ust§py  te  wtr^il  chrzešcjanin.     Pocz^tek    bowiem  tego  apokryfu  žy- 
dowski  jest  pewnym,  a  Tertulljan    (De  cultu  foem.    I  3)    wyražnie  šwiad- 
czy,   že  ksi§ga  E'a  opiewa  Chrystusa  (Christum  sonát).     Autor,  zdaje  sig 
mieszkaj^cy  w  pólnocnej  stronie  Palestyny,  nalézal  može  do  pokolcú  upro- 
wadzonych    przez  Salmanassara   do    Halah    i  Ilabor    (Kolchida  i  Iberja). 
Domysl  ten  opiera  8i§  na  nast§puj^cej  okolicznošci:  autor  (71,  18.  19)  dzieli 
noc  i  dzieň    na    18    cz§áci  i  powiada,    že    najdlužszy    dzieá    jest  2  rázy 
dložszy   od  nocy,    czyli,    že  ma  12  cz§áci,  a  noc  6  tyiko.     Co  na  na8z% 
rachub§  (24  godzin  na  dob^)  wypadnie,    že  tam,  gdzie  autor  pisal,  dzieA 


Enocha  ksifga.— Epafru.  43 

njj^ažsxy  miat  mial  16,  a  noc  wtedj  8  godzia.  Takiej  zaá  dhigoéd  nie 
moie  mieč  dxieú  w  Palestynie  (38^ — 8i®  szerok.  póln.),  lecz  w  kngn, 
który  letj  mi^dzjr  44^  a  45^  szerokoád  pólnocnej,  pomi^dzy  któremi  to 
stopniami  let^  wspomniane  kraje.  Ze  zas  tam  mieszkali  Žydzi,  álad  ma- 
my o  Herodota,  który  nadmieiiia  (HÍ8tor.  1.  II  a  107),  že  mieszkaácy 
Kokhidy  i  Iberji  praktykowali  obrzezanie.  Ksí^ga  Enocha  nigdy  nie 
miaU  w  Koáciele  powagi  kanoniczoej.  Tertal^an  (De  cultu  /oem.  I  s) 
wprairdzie  broni  jej  aotentjrczooáci  i  mniema,  že  j%  Noe  w  arce  przecho- 
WTwmf,  lab  saginion^  po  potopie  przywrócil  z  pami§ci;  lecz  wyražnie 
šwiadczT,  že  ani  chrzešqanie  ani  žydzi  nie  liczyii  jej  do  kanonn  ksi%g 
H:  Sci^  MGripťiram  Enoch,,,  non  recipi  a  qmbusdam^  quia  nec  in  arma- 
tímm  judaicum  recipitvr,  Nie  nadaje  jej  takže  powagi  kaoonicznej  to,  že 
cytowan^jast  przez  áw.  Jod§  Apoštola.  Sw.  Hieronim  (Comment.  in  TU, 
/,  /2>  mówi:  „Putant  qaidam  Apoštolům  reprehendeodura,  qaod  impra- 
denter  lapsas  sít,  dam  hlsos  doctores  an^ait,  iJlorum  versicnlos  oompro- 
bavit.  Qnibos  brenter  respondcndum.  In  eo  qiiod  ait:  Corrumpunt  ho^ 
no»  mores  coUoquia  malá  (I  Cor.  15,  33)  et  io  ilio  Ip^ius  et  genns  sumus 
(Act.  17,  S8),  non  statim  totam  Menandri  comoediam,  et  Árati  librám, 
praesenti  loco  (Tit.  l,  12),  non  totnm  opas  OMmačhi,  sivé  EpimeniJis, 
qaomm  alter  laudes  Joyis  caoit,  alter  de  oracalis  scrípsit,  per  nnam  ver- 
sicuJom  comprobavit;  sed  Cretenses  tantum  méndaces  vitio  gentis  incre- 
pavit,  non  ob  illam  opinionero  qna  suat  argntí  a  poétis,  sed  ob  ingen- 
tem  mentiendi  £acilitatem  de  proprio  eos  gentis  anctore  confntans.  Qai 
aoten  potant  totnm  librám  debere  seqni  enm,  qai  librí  nsus  sit  Ycrsicnlo, 
Tídentor  mihi  et  apocryphnm  Enochi,  de  quo  Apostolus  Jadas  in  Epi- 
štola, soa  testimoninm  posait,  inter  ř^cclessiae  scríptaras  recipere.*"  Šw. 
Joda  nazywa  prorokieui  autora  ksi§gi  Enocbowej,  w  podobném  znaczenia 
jak  áw.  Pawel  nazywa  prorokiem  pogaúskiego  poet? .  X  W.  K. 

Eon,  albo  Endo  de  Stella,  szlachcic  z  Bretanji  w  XII  w.,  nalézat 
áo  sekty  katarów,  a  chc%c  sam  nowej  sekty  gtow§  zostač,  glosiř,  že  jest 
sedzi^  žywych  i  umarlych,  a  na  dowód  prawdy  swego  twierdzenia  wska- 
zywal  na  swoje  jakoby  nazwisko  Eon,  wyražone  w  formule  modUtwy:  per 
eom,  qni  venturns  est  jadicare  títos  et  mortuos.  Zwoleooików  swoich 
podzíelil  oa  anioiów  i  aposioiów^  daj^c  každému  oddzielo^  nazw§,  np.  nuf 
dr0éci\  »qdu  ete.  WlóczyJ  si§  po  Francji,  szczególniej  w  Bretanji  i  Gas- 
konjí,  ifí  rozpustnie,  ntrzymuj^c  si§,  wraz  ze  swymi  uczniami,  z  rabunka 
koéciolów  i  klasztorów,  przyczém  deklamowal  gor^co  pko  zepsuciu  i  bo- 
gactwa  dnchowieústv.'a.  K.  1148  stawiony  przed  synodem  w  Reims,  že- 
braným z  powoda  nauki  Gilberta  porretaóskiego,  skazany  zostal  na  wi§- 
zienie,  w  którém  niedlugo  umarl.  Synod  uwažal  go  za  oblakanego;  do 
takiego  zdania  i  tém  dal  powód,  že  nosil  kij,  w  ksztalcíe  widelca  n  góry 
rozdzielony,  na  znak,  že  hd^  dal  mn  dwie  cz^sci  áwiata,  a  trzeci%  so- 
bie  zachowal.  Zwoleunicy  jego  byli  uporczywi:  niektórzy  z  nich  zostali 
spáleni.  Cf.  Duplessis  dArgentré^  Collectio  judiciorura  de  no  vis  erro- 
ribus   1,   86.  {Féthr) 

Epafras,  Epapkras,  ""ETOL^tpauiy  prawdopodobnie  rodem  z  Kolossólr 
(Colos.  4,  12),  w  témže  mieécie  oglaszal  naak§  Chrystasow^  (ib.  1,  7), 
pózniej  towarzyszyl  é.  Pawlowi  do  Rzymu,  podczas  pierwszej  jego  niewoii 
(Philcm.  23).  Poniewaž  s.  Pawel  w  tymže  ezasie  z  Rzymu  wyslal  listy: 
do  Kolossan,  do  Fiiemona  i  do  Filipensów,    i    w    2ch   pierwszych   mówi 


44  Epafras.— Epče. 

o  £pa£rasie,  w  trzecim  zaá  o  Epafrodycie  {EpaphrodituB)^  równiež  wspól- 
wigžnia  Bwoim,  jak  Epafras  (Philip.  2,  25 — 30.  4,  17),  przeto  možná 
s^dzió,  že  Epafras  i  Epafrodyt  8%  jedn%  osob%  i  že  pierwsze  imi§  jest 
tjlko  skróceniem  drugiego.  Przjnajmniej  we  wszystkich  S  lištách  wspo- 
mnianjch  nie  možná  znaleáó  nic  takiego,  coby  sig  ternu  przypuszczeniu 
sprzeciwialo.  Wprawdžie  w  Colos.  i,  7  nazwany  jest  Epafras  nauczycie- 
lem  Koloseúczyków,  a  Epafrodyt  w  Philip.  2,  25.  apoštolem  Filipen- 
sów;  lecz  byé  moglo,  že  jeden  i  ten  sam  Epafrodyt  (v.  Epafras)  opowia- 
dal  E.wangelJQ  najprzód  u  Koloseúczyków,  potem  u  Filipensów.  Níektó- 
rzy  nawet  kommentatorowie  (ob.  £8^iW,  Gomment.  ad  Phil.  2,  25)utrzy- 
muj^,  že  tytul  apostolus^  jaki  dajo  á.  Pawel  Epafrodytowi,  znaczy  tu  tyl- 
ko  legata  od  pewnego  koáciola.  Epafrodyt  przeto .  w  tym  charakterze  mógť 
przebywaé  przy  á.  Pawle,  nios^c  mu  od  Filipensów  zásilek,  a  byé  zára- 
zem przeložonym  koáciola  w  Kolossach. 

Epakta,  z  grec.  žicaxTal  iQ{JLépat,  dies  adjectí^  adscititii  (dni  przyda- 
ne).  Tak  síq  nazywa  liczba  dni,  któremi  rok  zwyczajny  sloneczny  róžni 
si§  od  roku  zwyczajnego  ksi§žycowego  (ob.  tej  Enc.  III  sos).  Pierwszego 
roku  epakta  b^dzie  mieó  dni  ii;  dodané  ii  dni  roku  nast§pnego,  utwo- 
rz^  epakt§  22,  a  trzeciego  38.  Z  tych  odktada  si§  dni  30  na  miesi^c 
przybyszowy  (ob.  Embolizm),  w  skutek  czego  na  epaktQ  pozostanie  w  tym* 
že  roku  3  dni.  Do  tego  dodaó  roku  nast§pnego  1 1 ,  a  epakta  b§dzie  XIV 
i  t.  d.,  až  si§  przyjdzie  do  zlotej  liczby  i,  w  którym  roku  epakta  X^tlX; 
co  odtr^iwszy  na  miesi^c  przybyszowy,  epakt§  si§  znaczy  *.  Epakty,  po- 
íožone  w  nowym  kalendarzu  przed  dniami  miesi^cy,  oznaczaj^  .nowie  ksi§- 
žyca  w  tym  roku,  a  chociaž  niecalkiem  zgodnie  z  niebieskiemi,  doskonale 
jednakže  služ^  do  wynalezienia  pelni  po  pořównaniu  wiosenném  i  do  ozna- 
czenia  Wielkanocy;  np.  w  r.  18  74  epakta  bgdzie  XII,  wMarcu  znajdujQ 
j%  przed  d.  19;  do  tych  19  dodaj§  14,  a  summa  3  3  wskaže  dzieň  pelni 
marcowej,  która  wypad|i  na  2  Kwietnia;  litera  niedzieli  w  tym  roku  bg- 
dzie  d;  wi§c  wielkanocna  niedziela  przypada  5  Kwietnia.  Jak  sig  wynaj- 
duJ4  lat  epakty,  tablice  ku  temu  etc.  s^  w  Brewiarzach  i  Mszalacb.  De 
Epactis  et  Noviluniis^  cf.  Wykl.  Obrzgd.  ks,  Lunkiewicza  p.  187  i  n.;  ks. 
Rzytnskiego  p.  4 1 3  i  n.,  i  w  Chronologji  ks,  Putiatyckiego  p.  30  i  ú.    X,  Si  J. 

Epaonum,  v.  Eponum  (Epaou),  miasto,  którégo  dokladné  položenie 
z  pewnošci^  nie  jest  wiadorae.  Wiadomo  tylko,  že  ležalo  kiedyá  w  djec. 
wienneňskiej,  nad  Rodanem,  mi^dzy  Genew^  i  Lyonem,  a  nad'granic% 
Sabaudji.  Prawdopodobnie  ležalo  w  tém  samém  miejscu,  gdzie  dzié  mia- 
steczko  sabaudzkie  Yenne,  w  prowincji  Chambéry,  przy  ujáciu  rzeki  Flon 
do  Rodanu.  R.  517  naž%danie  Zygmunta,  króla  Burgundji,  celém  polo- 
ženia  koúca  arjanizmowi  w  krajů  i  ožywicnia  podupadlej  karnošci  ducho« 
wnej,  odbyl  si§  tu  (15  Wrzeánia)  synod,  zložony  z  34  biskupów,  pod 
prezydencj§  š.  Awita,  metropolity  wienneňskiego.  Akta  jego  i  uchwaly, 
wažne  dla  karnoáci  košcielnej,  s^  ap.  Manst\  Concilia  t.  VHI  s.  55  7. 
Harduiniy  Concil.  t.  II.  O  položeniu  miasta  Epaon  ob.  Chiflet^  Dissert. 
de  loco  legitimo  Concilii  Epaonen.  1 6 1 8.  Cf.  He/ele,  Conciliengesch.  §.  231. 

Epée  Karol  Michal  deHE.,  ur.  17 12  wW«rsalu,  ksi^dz,  z  wspóN 
czucia  dla  dwóch  ghichoniemych  bližniaków  oddal  si§  nauczaniu  ghicho- 
niemycb,  založyl  instytut  dla  nich  w  Paryžu  i  zaprowadzil  wiele  ulepszeň 
w  metodzie  ich  nauczania.  Um.  1789.  Napisal:  De  la  véritable ^maniere 
ďinstruire  Us  sourds  et  muets^    Par.    17  74,    2  t.     Zaslužony  dobroczyúca 


Epée.--EpHaBiii$z.  45 

• 

ghichoniemych  byl  t3*le  nieszcz^iliwj,  že  si^  čsA  upl^taé  w  sieó  intryg 
jansenistowskich  i  opieřal  si^  do  samej  émierd  dekretom  Stolicy  Apost. 
w  tej  tprawie  wydftDym. 

EpifanjllSZ,  'Ečt^vio;,  Epiphanius.  L  Bp  SalamÍAj(T.  Konstan* 
eji),  metropolita  wyspj  Cyprn,  áw.  (12  Mája),  Doktor  Koáciola,  ar.  w  Pa- 
lestynie,  pod  Eleutheropolis,  ok.  r.  si  O,  z  rodziców  podobno  žydowskie- 
go  pocbodienia.  Ksztatcit  8i§  w  Egipcie,  gdzie  gnostycy  przez  kobiety 
chcidi  go  wd^gDfó  do  swej  sekty.  £.  poznat  wtedy  t^emnice  tej  sekty^ 
lecz  nie  podziela!  jej  bl^ów.  W  Egipcie  obznajmit  si^  z  žyciem  zákon- 
néB,  a  wróciwszy  do  Palestyny,  przez  niejaki  czas  zostawal  pod  kieran- 
kiem  opata  Uilaijona  i  založyl  klasztor  pod  Eleutheropolis.  Ok.  r.  368 
obrany  bpem  Salaminy  na  Cyprze,  wyst§powal  z  cal^  gorliwošci^  przecíw 
aijaniímowi  i  innym  bereqom.  Powaga  jego  byla  tak  wielk^,  že  aijanie^ 
cbodaž  pod  Walensem  (ok.  r.  S7i)  srogo  ciemigžyli  katolików,  jednak 
przedw  £.  wyst^powač  nie  émieli.  Z  powoda  gorliwego*  wystQpowania 
przedw  orygenizinowi,  £.  wszedl  w  zatargi  z  Janem,  bpem  jerozolimskim 
(ok.  r.  S94),  który  wysoce  powažal  Orygenesa  i  który  depiero  po  kilku 
latách  pozbyí  si^  niech^i  przeciw  E.  (*S.  Hieronymi  Epist.  ad  Pammach). 
Wkrótce  potem  Teofil,  bp  aleksandryjski  (Cf.  Bracia  dhidzy),  zažádal  od 
£*«,  aby  potopil  dziela  Orygenesa.  £.  zwolal  (r.  339  t?.  401)  synod 
bpów  Cypru  i  dogodzil  ž^daniu  jego.  Teofil  dalej  wystawil  á.  Chryzo- 
stoma,  jako  sprzTjsg%cego  orygenizmowi,  i  prosil  E*a,  žeby  na  é.  Chryzo- 
stomie  wymógl  tož  samo  pot§pienie.  E.  i  teraz  dal  si§  užyó  podst^pne- 
mu  Teofilowi:  pelen  uprzedzenia  przeciw  Chryzostomowi  i  Braciam  diughn 
odal  si§  do  Kpola  (r.  402  w  zimie).  Pod  Kpolem  odprawil  nabožeústwo 
i  wyswi^dl  jednego  duchownego  na  djakooa.  Lubo  tém  post%pieniem  E. 
obraúl  inawa  bpa  kpplskiego  (Chr}'zostoma),  jednakže  ten  wyslal  na  jego 
^K>tkanie  duchowienstwo  swoje  i  zaprosil  do  sw^o  domu  na  mieszkanie. 
£.  oswiadczyl,  že  dot%d  z  Chryzostomem  nie  b^dzie  mieč  stosunków,  do- 
póki  on  nie  pot§pi  ksi^  Orygenesa  i  nie  wyp^dzi  Braci  dlugich,  Gdy 
Giryzostom  tego  bez  synodu  uczynió  nie  chcial,  E.  staral  si^  biskupów 
w  Kpoln  obecných  oderwač  od  niego.  Pobudzany  nast^pnie  prsez  nie- 
przyjaciól  šw.  bpa,  zabieral  si§  do  publicznego  pot^pienia  dziel  Orygenesa; 
lecz  ostrzežony  przez  Chryzostoma,  že  zt%d  može  przyjsc  do  zamieszania^ 
zaniechal  tego  zamiaru  i  z  poápiecbem  wsiadl  na  okr§t,  žeby  wrócič  do 
domu.  Opowiadano  w  Konstpolu,  že  gdy  £.  wsiadal  na  okr§t,  kázal  po-* 
wiedziec  Chryzostomowi:  ^podziewam  si^,  že  nie  umrzesz  bpem;**  na  co 
Chryzostom  odrzekl:  y,Spodziewam  si§,  že  nie  doplynitsz  do  swej  ziemi.*^ 
Lecz  Sokrates,  który  powtarza  to,  jako  wieác  przez  siebie  slyszan^,  do- 
diýe:  ,Czy  prawd^  mówiii,  którzy  to  opowiadali?  nie  mogg  twierdzič.*"  Pra- 
wdopodobnie  uloženo  to  sobie  po  spelnionym  fakcie.  E.  bowiem  rzeczy- 
wisde  w  drodze,  gdy  wracal  do  Cypru,  umarl  r.  403;  Chryzostom  tež 
skoáczyl  na  wygnanin.  Bardziej  zasluguje  na  wiar§  to,  že  gdy  uražooy 
przez  £'a  Chryzostom  zapytal:  ,Blogoslawiony  £.,  czy  prawda,  žeá  mówil 
przedwko  mnie? — E.  odpowiedzial:  ^Bojowniku  Cbrystusa!  niech  przcjdzie 
nad  tob)  doáwiadczenie,  i  odnieá  zwyci§ztwo!"  E.  wladal  5  j§zykami: 
hebr.,  syryj.,  egip.,  grec.  i  laciáskim.  Žywot  jego  opisali  2  jego  ucz- 
niowie,  Jan  i  Polybjusz  {Vita $.  Epihan,  przy  wydaniach  dziel  á.  Ea), 
lecz  niedokladnie.  Wiadomošci  niektórc  o  s.  £.  maj^:  Sokrates^  Hist. 
Eccl.  1.  VI  c.  10,  12,  14;  Sozomen,  Hist.  Eccl.  VI  32,  VII  27,  Vlil  14; 


46  Epífanjusz. 

«.  Hteronim,  De  scriptor.  eccL  i  Epist.  61.  Cf.  Doudn,  Ilist.  de  Is  ▼>• 
de  S.  Epipbane,  Paris  1720.  Dzie^a  E'a:  l)  Áncoratuě  ('ÁYXopinTÓc), 
jakoby  kotunca  wiary,  krótki  wywód  wiary  katolickiej  przeciw  80  here- 
zjom.  E.  roaufija  ta  najwi§cej  nauk§  o  Trójcy  áé.,  o  Chrystasie,  o  zmar- 
twychwstania  i  8%dzie  i  t..  d.  Niekiedy  zbacza  od  swego  przedmíotn  i  zbi- 
ja  b}^dy  pogaúskio  i  manichejskie,  lub  roz^odzi  8i§  nad  biblíjDeroi  przed- 
miotami.  2)  Ilavdipcov,  t.  j.  skrzynía  peha  lekarstw  przeciw  traciznie  80*  o 
herezji  {Adversu$  80  haereses)^  zawicra  historJQ  i  doktryny  tycbže  here- 
zji;  a  chociaž  nie  zawsze  krytycznie  je  przedstawia,  jednak  w  wielu  bar- 
dzo  razach  jest  jedyném  žródtem  do  poznania  sekt  ówczesnych.  s)  Ana- 
cephalaeosia  ('AvaxetpaXaícAotc)  jest  sireszczeniem  poprzedniego  dziehi. 
4)  Traktát  o  miarach  i  wagaeh^  w  Piémie  áw.  napotykanycli  (De  ponderi- 
hu8  et  mensuris  liber) ^  dzielo  wažne  dla  introdukcji  Starego  Test,  obja- 
énia  znaki  krytycsne  i  graniatyczne  w  Biblji,  mówi  o  dawnycb  przekía- 
dach  i  podaje  wiele  innych  wiadomoáci  introdnkcyjnych.  O  miarach  i  wa- 
gach  biblijnych  mówi  dopiero  w  ostatních  rozdzialach  (2i — 24).  5)  O  dtou- 
naatú  drogich  kamieniach  (De  Í2gemmi8)^  b§d^cych  w  racjonale  Aarona: 
objaánia  ich  wlasnoáci  naturálně  i  wykazuje  ich  alegoryczne  i  morálně 
znaczenie.  6)  Listy  2:  jeden  do  Jana,  bpa  jerozolimskiego,  dnigí  do  éw. 
Hieronima.  Wszystkie  dziela  E'a  s^  po  grecku,  tylko  Listy  przechowa- 
iy  si§  po  }acínie,  w  przekladzie  é.  Hieronima,  i  mj§dzy  tegož  lištami  síq 
znajduj^.  Wydania  wszystkich  dziet  E*a  (Opera  s.  Ep.)  po  greclni 
ly  raz  Basileae  1544;  po  lacinie  przeklad  Jáni  Comarii^  tamže  1543; 
po  grec,  z  nowym  przekkdem  i  objaánieniami  Djoniz.  Petawjnsza,  Paris 
1622,  2  v.  f.  To  ostatnie  wydanie  powtórzone  w  Kolonji  (wtaácíwie 
w  Lipska)  1682;  ap.  Migne^  Patrol,  gr.  t.  41 — 4  3;  ed.  Oehler,  Berolini 
1859..  2  T.  f.  Sam  tekst  grecki  ed.  Dindorf,  Lipsiae  1860.  Do  wqtpU- 
wych^  lab  zmyélonych  dziel  E*a  nalež^:  De  prophetis  eorumque  obitu  et  se» 
puUura,  podania  o  prorokach,  od  Natana  do  á.  Jana  Cbrzciciela;  HomiUae 
VII  (jedna  z  nich  wydana  w  Zamoácin  1604  r.  przeložona  przez  Stani- 
slawa  Fenickiego.  Ob.  Jocher^  Obraz,  bibljogr.  t.  II  s.  40  i  17  3);  Tra- 
ctatus  de  numerorum  mysteriis;  P/iysiologus  de  nátura  ferarum  et  volucrum. 
W  tém  ostatniém  opowiada  o  dziwnych  przymiotach  zwierz^t  i  ptaków, 
i  morálně  nauki  z  nich  wyprowadza.  Przypisywai\p  tet  niegdyá  E'wi  Kom- 
mentarz  na  Fieéni  Salomonowe  (Comment.  in  Cant.),  bo  tak  podawal  íacjá- 
ski  dawny  przeklad;  lecz  M.  A.  Giacomclli  {Philoms  Carpasii  Enarratio 
in  Cant.  Cant.  gr.  et  lat.  ed.  Giacomellas,  Komae  17  72)  wykazal,  že 
kommentarz  ten  jest  dzielem  Filona,  bpa  z  Carpasium  na  Cyprze.  O  wy- 
daniacb,  r^kopismach  i  innych  dzieíach  przypisywanych  E'wi  ob.  Fabricii^ 
Bibl.  gr.,  ed.  Harles  Vlil,  255. — 2.  E.  Scholasticus,  przyjaciel  Kas- 
sjodora,  žyl  ok.  r.  510;  biegly  w  jazyku  greckim,  na  ž^danie  tegož  Kas- 
sjodora,  streáciř  po  }acinie  Historj^  koácielnq  Sokratesa,  Sozomena  i  Teo- 
doveta,  w  12  ksi§gach  p.  t.  Ilistoria  tripartita.  Tak  przynájmniej  widnó 
2  Kassjodora  Divin,  insttt,  c.  17;  lecz  w  przedmówie  do  Hiator,  tripart., 
Kassjodor  mówi,  že  E.  powyžszych  trzech  historyków  z  greckiecjo  przeřo- 
žyř,  on  zaá  (Kassjodor)  streácil  przekíad  w  jeduo  dzielo.  Oprócz'wydaň 
osobných,  Uistoria  tripartita  bywa  w  Caesiodori  Opera.  E.  przeložyř  jc- 
szcze  Codicem  encyclicum  (ob.  toj  Enc.  III  214),  który  to  przekíad,  bez 
nazwiska  tiumacza  (p.  t.  Epistolae  illustrium  peraonarum  pro  eonc.  chal- 
cedon,)^ jest.  ap.  Surium   Concil.,  ap.  NicoUni  Concil.,  ap.  Bintum   Concil. 


EpHaqosz.  47 

• 

ed.  Bonae  i€06,  i  w  iiu  wydaniach  soborów,  przj  aktacb  aobom  cludce- 
doáskiego.     Miat  tel  £.  przeložjé  Józefa  Flawjuaza  Antiq.  Jud,     Z  Kle- 
mensa  aleksandrjjskiego  (Tsott>xóosi*v)   £.  JÚožjl  SchoUa  in  1  Pttr.^  in 
tfmdoě^  i  m  I  et  II  Joan.^  drokowane  w  Biblioth.   Patmm    i  w  CUment. 
Alex,  Opšra.     JL  W,  K. — 3.  Šwi^ty  (21  Sijcz.))  zoakomitj  biskap  wto- 
ski  w  V  w.,  ar.  w  Pawji    439    r.  z  rodziiij    szUcheckiej,    przez  matk^ 
krewny  sw.  wjZDairey  i  biskupa  Myrocles^a,  pi§kii%  8w%  dnsz^  w  pi^mém 
ciele  rozwijml  pod  okiem  goriiwego  biskapa  Kryspiniisa.     Wyéwigoooj  na 
djakona,  wieikji  by}  pomoc^  biskupowi  w  poshidze  okoto  ci6rpi%eych  i  bie- 
dňjch.     Po  émierei   Kiyspinosa,    2  7 -letni  djakon  przez  lad  i  dachowieá- 
stwo  jedoomjáinie    na  biskapstwo  powotanj  r.  466,  w  Medjolanie- zostai 
koDsekrowany.     Przy  obejmowania   swego  arz§da   miat  éwietn^  raow§  do 
dndiowieástwa,  o  sobie  zaá  powiedziat:  „Patrzcie  na  moje  žjcie:  ježeli  kto 
zobaczy  coá  w  niém  niegodnego,  niecfa  8i§  nie  obawia  biskapa,   a   niech 
pnjchodzi  mnie  apomniec."  Sorowoáč  žycia,  jož  i  tak  wieik^,  powi^szyt 
jeazcse  odt%d.     Takicb  biskapów   bjío  wówczas  bardzo  potrzeba.    Zacho- 
dúe  paástwo  Rzymskie  dogorywaío;  Odoakr  nawet  nie  mógt  8i§  ntrzjmaé 
i  ostTogotowi    Teodorykowi    mnsiat   ost^pič   panowania;   zwalczony  swiat 
njmakí  i  zwyci^ki   swiat    germaňski  staly  w  obec  siebie  wrogo,  bez  ža- 
dnego  poéredniego,  pojedoawczego  ogniwa.     Los  zwyci^nych  byt  gorzki , 
grozil  im  zapeioy  apadek  i  jarzmo    coraz    ci§tsze.     Jak  w  innych    pro- 
winc^acb  tak  i  we  Wtoszech  byta  wszakže  wówczas  pewna  liczba  rzymian, 
šwíeckiego  i  dacbownego  stana,  szczegóioiej  biskapów,  którzy,  wyžsi  da- 
cfaem,  latowali  spoteczeňstwo  od  zapehiego  pogroma  barbarzyúców,  wy8t%- 
pilí  z  poslannictwem  pokojů  pomi^dzy  wakz%ce  z  sob%  strony,  na  dwory 
nowycb   wiadców    wnieáli    element   rzyraski,  wzi^li  w  opiek§  acisnionych, 
osviat^  rzymsk^  i  cbrystjanizm   nietylko  dla  zwyci^žonycb  zacbowali,  ak 
i  zwyd^zeom  te  skarby  podali,  i  tym  sposobem  pokonali  ich  mieczemda* 
cba.     Do  takicb  bpów  naležy    £.    Za  jego  poárednictwem  nast^pil  pokoj 
pomi^dzy  Bidmerem    a  cesarzem   Antemjaszem.     Cesarz  Glyceijosz  ceml 
wysoko  Ka,  z  czego  ten  korzystal  na  požytek  wiela.     B.  474  cesarz  Ne- 
pas wyslal  go    z  poselstwem  do  króla  Wizygotów  Earyka,    rezydnj^c^o 
w  Talozie,   aby   wyjednaé  a  niego  pokoj  dla  Wlocb  i  oznaczenie   granic 
wizygockich.     Šwi^ty  m%ž  zjednal  sobie  želazne  serce  wojowniczego  gota. 
Wracaj^c  z  tego  poselstwa,  zwiedzil  £.  slawny  klasztor  Lerinura.     Gdy 
póžniej  476  r.  Odoakr  zdoby  1,    zrabowal    i    w  cz^ád  zbarzyl  Pawj^  £. 
zawsze  szanowany,  zdolal  wáród  burzy  wojenej  ocalié  wiein,  a  szczegóioiej 
wiele    awi§zionych  kobiet  wyzwolié.     Zburzone  koácioly   odbudowal  i  do 
podžwigni§cia   miasta    z  ruin  wielce  síq  przyczynil.     Odoakr,  jakkolwiek 
arýaoin,  czcil  go  jako  swi§tego.     Miloác  £'a  szczególniej  wielk^  si§  oka- 
ala  w  czasie  wojny  Odoakra  z  Teodorykiem«     Slowem  i   czynem    tysiv 
coB  niósl  pociecb§  i  wstawiennictwem  swojém  licznych    awolnil   jeáców. 
Nawet  dzicy  Rogjanie,  w  czasie  dwuletniego  swego  postojů  w  Pawji,    tak 
go  pokochali,  že  plakali,  gdy  im  z  miasta  wychodzié  przyszlo.    Teodoryk 
na  jego  prosby  dal  powszecbn%  amnestj§  i  zwolnienie  od  podatku  dla  Li- 
goijaaów,  wyslal  go  tež   w  poselstwie  do  Gundobalda,   króla  Borgandów, 
z  propozycj%  wykupu  jeňców  liguryjskicb,    dla  zaludnienia  niemi  opasto- 
sza!ej  wyžszej  Italji.  Poselstwo  to  udalo  sig  bardzo  dobrze,  gdyž  bez  oka- 
pá wiele  tysi^y  jenców  wyzwolil,  a  za  innych  umiarkowany  bardzo  okup 
zložyl.     £.  on.  49  7    r.,  prowadz^   do   koáca   žycie   pobožné,    aarowe 


48  Epifanjusz.— Epikureizm. 

i  budujíce.  Zwloki  jego  r.  962  przeniósl  do  Hildesheimu  biskap  Otwin. 
Eonodjusz  opisa}  jego  žywot.  Cf.  ASzrmonďi  Opera  l,  99  5;  BoUanéU  ad 
21  Jan.  {Schródl).  N. 

Epíl(eja9  EpijkiayOá  žmetxsía — shtsznoiéy  umiarhcwanie^lagodnoéé^  na-* 
zywa  síq  pewien  rodzig  thimaczenia  prawa,  polegig^cy  na  tém,  že  z  rozu- 
mných i  slusznych  powodów  przypuszcza  si^,    iž  prawo  jakie    w  pewnyn^ 
przypadku  nie  qbowi^znje  dla  szczególnych  okolicznoáci.  Prawodawca  bo- 
Yiiem  nie  može  przewidzieó  wszystkich  možliwych    przypadków  žycia,  tak 
bogatego  w  przeróžnych  swoich  objawacb,  i  dla  tego  rozporz^dzenia  swoje 
stosijge  do  przypadków    roniej  lub  wi^cej  znaných  i  przypuszczalnych;  je- 
želi*wi§c  zajd^  szczególne  jakieá  okolicznoáci,  w  których  zachowanie  pra- 
wa byloby  oczywiácie  szkodliwe,  albo  zbyt  uci^žliwe,  wówczas  prawo  traci 
sw^  sít^,  i  przepisan^  przez  nie  czynnoáó  uwažaé    ualežy  albo  za    niedo* 
zwolon%,  albo  za  nie  naka^an^   {S.  Thom,  2,  2  q.  120).  Tak  np.  prawa 
ogólnie  stanowi,  že  depozyt  zwrócič  naležy  na  ž^danie    skkdaj^cego  ten 
depozyt,  zachowanie  wszakže  tego  prawa  bytoby  szkodliwe,  gdyby  szalony 
lub  zbrodniarz  cbcial  zwrotu  oddan0go  w  depozyt  miecza;  tak  prawo  moj- 
žeszowe  (Ler.  24)  ogólnie  stanowilo,  že  chleby  pokladně  jeáč  mogli  tylko 
kaplani,  ale  zachowanie  tego  prawa  byloby  dla  Dawida,  w  trudném  jego 
poioženiu  (3  Reg.  2i),  zbyt  uci%žliwe:  dla  tego  i  depozytu   w  wymienio- 
nym  powyžej  przypadku  nie  nalézalo  zwracaó,  i  Chrystus  Pan  sam  uspra- 
wiedliwil  Dawida,    choé  jadl    on  chleby  poktadne  (Mr.   2,  25).— Epikeja 
róžni  si§  od  dyspensy  tém,    že  ta  jest  wyplywem    wřadzy  zwierzchniczej, 
tamta  zaá  jest  s%dem   poddanego;    od  ttumaczenia  prawa   zaá,    w  édslém 
znaczeniu  tego  wyrazu,  róžni  síq  tém,  že  to  tlumaczy  samo  prawo,  przed- 
miotowo  wzi§te,  choó  nie  wyl^cza  i  wzglgdu  na  zamiar  prawodawcy;  epike* 
ja    zaiš   třumaczy  tylko  zamiar  prawodawcy,  nie  zas  prawo.     W  prawach 
ludzkich  epikeja  miewa  dosyó  cz§sto  miejsce:  Kosciól  bowiera    i  paňstwo 
wychodz%  z  zásady,  že  slusznoáó  przewaža    nad    ic\ú%    litery  prawa,  „in 
omnibus  causis  potior    debet  esse  ratio    aequitatis  quam  stricti  juris*"  1. 
placuit  c.  de  Judiciif.     Može  mieó  ona  nawet  niekiedy  miejsce  i  w  pozy- 
tywnych    prawach  Božych  Nowego  Test.,  np.  co  do  zupelnoáci  spowiedzi 
sakramentalnej  i  t.  p.     Prawo  iiatury  nie  traci  nigdy  swej  sily,  ale  i  tu 
može  zachodzič  epikeja  o  tyle,  o  ile  jedna  regula,  odpowiadaj^ca  jakiemu 
prawu  nátury,  w  szczególnym  razie  ustupuje  w  obec  wyžszej  reguíy  tegož 
samego    prawa. — Uciekaé  si§  do  epikei  nie  wolno,  ježeli  možná   zapytaó 
wlaáciwego  zwierzchnika  o  myál  jego  woli    {S.   Thom.  i,  2  q.  96  a.  6); 
ježeli  zaá  zapytanle  takie  jest  niemožliwe,  wówczas  czlowiek  sumienny  nie 
b^dzie  si§  nigdy  uwažal  za  wolnego  od  prawa,  ježeli  wprzód  nie  otrzyma 
na  to  zgodnego  zdania  rozumných  i  cnotliwych  ludzi.  Z  poj§cia  tež  epikei 
wynika,  že  pko  zachowaniu   prawa    musz^    byč  nadzwyczajne  w^tpliwoáci 
i  trudnoáci,  i  to  tém  wi§ksze,  czém    prawo  jest  wažniejsze  i  czém  silniej* 
w  ogóle  prawodawca   za  utrzymaniem  swego  prawa  obstaje.    W  stosowa- 
niu  epikei  naležy  opierač  si§  na  tej  zasadzie,  že  ma  byó  ona  nie  narusza- 
niem  prawa,  ale  wyžsz^   sprawiedliwoáci^,  a  jak;  á.  Tomasz  (1.  c.)  mówi: 
,,humanorum  actuum  superior  quaedam  regula,  quippe  qna  legalis  justitia 
dirigitur.  Cf.  Benedicti  XIV^  De  Syn.  dioec.  1,  12  c.  8;  S.  Liguori^  Th. 
Moralis  1.   i  n.   201.  (RudUgier),  N. 

Epikureizm  w  ogóle   oznacza  wszelk^  doktryuQ    fílozofíczn^,    któ- 
ra  cel  žycia  upatruje  w  rozkoszy;  w  szczegóhnoáci  zaá  wyraz  ten  oznacza 


Epikoreízm.  49 

Bftskf,  jak%,  opiermjfc  sí^  na  tej  zasadzie,  podat  Epikur.  Zásada  ta  w  ro- 
zmaitjr  sposób  bjú  w  filozoQi  starožjrtnej  rozirijana.  Sofiici  brali  j% 
w  oajgrabszém  soaczeniQ  zmystowém.  Umiarkowanie  i  wstrzenai^liwc^ 
byly  dla  nich  niedorzecznoéd^,  bo  8í§  sprzedwii^^  ladowolnienia  i  prze- 
písoin  zdrowego  rozs%dkQ.  Prawdzíwa  podlag  nich,  sztaka  žycia  opiera 
ú^  na  tém,  aby  co  n^wi§cej  mieé  potixeb  i  pož^iwoéci,  zaspal^jaó  je 
i  pobndzaé  na  nowo,  a  8zcz§áciem  jest  ožywanie  wszystkich  zmyslowych 
razkoazy,  jakie  tyiko  znač  i  znosič  može  nátura  ludzka.  Haniebn%  X% 
i  wazeDdej  monUnoád  przeciwn%  doktryng  sofístów  potopí!  Sokrates,  któ- 
ry  wzi^  aobie  za  zadanie  morálně  podniesienie  žyda  w  Grecji.  Ale  juž 
jeden  z  jego  nczniów,  Arystyp  z  Cyreny  (založyciel  szkoty  cyrenejskiej, 
czyli  hedonicznej  [od  hědone — rozkosz]),  wznowil  sofistyczny  systém  rozko- 
siy,  w  sobtelniejszej  týlko  nieco  postad.  Obok  zásady  zabójčzej  dla  wszet^ 
kicý  moralnoéd,  2e  dobrem  jest  rozkosz,  a  zlem  cierpienie,  podaje  on  }a». 
godz^ce  t$  zásady  objaánienie,  že  prawdzíwa  rozkosz  i  jej  prawidlowe 
Biycie  zale2%  od  dachowego.panowania  nad  sob^  i  przezomego  uraiarko- 
wania.  Dla  tego  zaleca  on  ksztatcenie  nmjshi  i  opanowywanie  pož^dli- 
woád;  chce,  aby  po^dania  nie  lozci^gač  po  za  nžycie  obecné,  rozkosz 
nwažac  za  dzieci^  chwili,  i  dla  tego  jej  užywania  nie  m^cič  sobie  wspo* 
mnieniami  przeszloád,  ani  obawami  przyszloóci.  Prawdziwém  dobrem  jest 
obecná  chwila  nczncia  rozkoszy;  do  tego  d^yč  ma  m^drzec,  nie  zaš  my- 
ďeč  o  calém  žydn,  bo  to  nigdy  bez  przykrosd  obyč  si^  nie  može.  Že 
jednak  do  prawdziwego  szcz§ácia  naležy  pokoj  umysln,  przeto  Arystyp  za- 
brania  zbyt  silných  i  nami^tnych  rozkoszy  zmyslowych.  Te  zásady  szkoly 
cyreoejsldej  przej^l  i  nieco  zmodyfíkowai  Epiknr  (ur.  341  przed  Chr. 
w  Gargettns  pod  Aténami).  Rozkoszy  cbcial  Epiknr  nietylko  dla  chwili 
przechodniej,  jak  Arystyp,  ale  dla  catego  žycia,  i  dla  tego  rozkosz  t^  roz- 
d^ga  za  pomoc§  jej  wspomnienia  z  przeszíošd,  lab  jej  nadziei  na  przy- 
szloác.  To  rozkoszowanje  si§  wsporonieniem  i  nadziej%  nazywa  Epikur 
rozkoszy  dochow^.  M§drzec  Epikura  podejmnje  nawet  niekiedy  cierpie- 
nie, ježeli  przez  nie  do  wi^kszej  dojéó  može  rozkoszy,  i  w  ogóle  d%žy  wi^- 
cej  do  szcž^liwošd  trwalej  calego  žycia,  aniželi  do  silnie  napi§tych  chwi- 
lowych  tylko  ncznc  rozkoszy.  I  dla  tego  opiera  rozkosz  glównie  na  du- 
chu; rozkosze  bowiem  dala  przechodz^  szybko,  a  nadto-  bywaj^  niekiedy 
zarodem  dlngich  boleád.  Rozkosz  zaá  ducha  polega  na  znpelnym  pokojů 
nmyshi  i  nieodl%czn^  jest  od  cnoty,  która  z  rozumný  przezornoáci^  mie- 
ny  i  obrachowywa,  co  do  prawdziwej  przyczynia  si§  rozkoszy,  a  co  jej 
sdíodzi.  Žycie  szcz^šliwe  nie  wymaga  u  Epikura  wysznkanych  rozkoszo- 
waá,  owtzem,  zaleca  on  poprzestawanie  na  malém,  trzežwoác  i  umiarkowa- 
nie we  wszystkiém;  broni  si§  tež  przed  fálszywém  rozumieniem  swej  nau- 
tí,  jakoby  naaczal  rozpusty;  chwali  si§,  že  o  chlebie  i  wodzie  može  byé 
jak  Jowisz  szcz^liwy;  brzydzi  jBi§  nawet  rozkosz%  wymagaj%c%  wielkich 
wydatków,  dla  tego,  že  wówczas  prowadzi  ona  za  8ob%  wiele  nieprzyje- 
mnoád.  Wszakže  Epikur  nie  gardzi,  jak  cynik,  wykwintniejszemi  rozko- 
sami,  owszém,  užywanie  ich  zaleca,  ježeli  tylko  latwo  przychod/4.  Požá- 
dané jest  wygodne,  rozkoszné  žycie,  ale  glówném  žródlem  szcz^éda  jest 
dlaA  zawsze  niewzruszony  pokoj  úmyslu.  Dochodzi  tym  sposobem  Epikur 
do  wi^cej  negatywnego  poj^cia  rozkoszy;  celém  jego  m%drošci  jest  wla- 
anikanie  cierpienia,  nieprzyjem nosci.  Žycic  bez  žadnego  celu  po- 
Kncykl.  T.  V.  ^ 


Epikureizm.,  *         ^* 

ZTtfwncgo  musialo  do  tego  zejši  konieczDie.  Tu  tež  jest  puukt  zetknig- 
cin  epikureijmu  z  nrgcz  przecivrnym  mu  zroszt^  stoicyzmcix.  Smierci  nie 
l^ka  si;  iBQdrzec  epikurejski,  zaróvrno  jak  atoJk.  Nie  tyé,  nie  jest  dlaů 
nicszczeíciem;  gJf  Smierč  przyjdzie,  nie  czujemy  jej,  bo  jest  ona  koúcem 
wGzelkiego  czDUin;  wtedynowet  to  co  jest  nie  sprawia  nam  cierpienia,  tém- 
bardziej,  jako  dopiero  pi^zjszíe,  niepokoió  nie  powinno.  Wiarg  w  nie- 
šmiertelQoáó  duszy  i  w  pozagrobow^  zti  spoaób  íycia  odpfatg,  wyt^cza 
Epiknr  ze  sviego  syetematu,  poniewa^  wiara  ta  oddzíatywataby  níepoko- 
j^co  na  úmysl,  a  žatém  podkopyw^aby  najwyžsz%  podstawg  azczg^cia  je- 
^0  zwolea&ikáw.  Pazostawia  tylko  jeszcze  wiarg  w  bogów,  a  za  rzecz 
niezgodn^  z  ich  szczgéciem  uwaía,  aby  sig  vr  sprawy  ladzkie  mieszač 
mieli.  Bogowie  Epiknra  užywaj%  te:!  szczgácia,  podtug  jego  zásad,  žyj^c 
Eobie  spokojnie  w  pustých  przestrzeniach  áwíata  nieskoúczonego  i  zupet- 
nie  aig  nio  troszcz%c  o  to,  jak  tam  sobic  Indzie  na  zicmi  radz%.  Epikii- 
reiziD,  pomimo  wewngtrznych  surnich  sprzeuzuo^ci,  jest  tak  pochlebným  dla 
imyatowoáci  cztowieczej,  ii  dziwič  sig  nie  moíua,  že  w  czasacb  cezsrów 
rzymakich  wielkiego  nžywal  ponodzenia.  Že  brak  w  tej  doktrynie  waiel- 
kiego  moralnego  czynnika,  dowodzié  obszernie  nie  potrzeba.  Bo  Ježeli 
w  czynach  naszyct  nie  ma  nic  z  natnry  swej  dobrego,  Inb  ztego;  ježeli 
aia  ma  íadnego  przedmiotowego,  niezmiennego  prawa,  podlug  którego  re- 
gulowatyby  sig  nasze  czyny;  ježeli  uiywauie  i  poíytek  s^  jedyn^  i'egut% 
czynnoéci  ludzkic.h;  jeíeli  WBzoIka  rozkosz,  dlatego  žq  jest  rozkoszi^,  jest 
dobrém,  a  zt^  može  byé  tylko  wóirczas,  ježeli  przcz  ni^  jaká  si;  szkoda 
komu  wyrz%dza:  to  tym  sposohem  odrzucone  jest  wszystko,  co  moíe  sta- 
novrió  ntaáciwie  inoralny  charakter  czynu  czlowieczego.  Epikureizm  jest 
toorJ4  zniewicícifliojci  i  zupelnego  úpadku  mornlnego.  Uczaionie  Epikura 
(zoakoraitsi  z  nich:  Mtirodoriie  z  Lampsaku,  Polyenus  matematyk,  Herma- 
i:hn»  z  Mitylény,  PolytíraUis,  IVmoírafei,  Leonteus,  Kolotet,  ApoUodor,  któ- 
ry  przeszto  too  kaiqg  napisat,  i  uczeú  jego  Zeno  z  Sydonn,  Dauczyciel 
Cycerons),  Jlepo  uwielbiaj^y  swego  miatrza,  nie  roznijali  dálej  jego  sy- 
stematn,  poprzeetanali  na  czytanin  pism  jego  (którycb  spis  podaje  Dio- 
gtnet  LaěrUut  w  2ywotacb  filozofów  X  2  7;  zacliowaae  ich  fragmenty  wy- 
dat  OreUi,  Lipsk  186B),  k-tórycb  wyuď^li  si^  na  pami^.  Lckkomyátnoáí, 
z  jak^  Epikur  pomija)  najwi§ksze  trudnoSci,  jednala  mu  wszystkie  plyt- 
kie  úmysly;  zarozuraialoíd  zaS,  z  jak*  wazyatkich  poprzednieh  filozofów 
troktowal,  imponnwala  ttumom.  Wielkiego  zwolennika  znalazta  filozoQa 
Kpikura  w  poccie  rzymskira  Tytusie  Lukrecjuazu  Carutie  (r.  95  —  sa 
przed  Chr.),  który  w  swoini  poemacie  dydaktycznym  De  rerum  noltira 
przedstawia  cat%  tg  nauk;,  aby  czytelników  swoicb  uwolnič  od  bojsíni 
ámierci  i  bogów,  przez  co  ludziom  wrócič  miat  pokoj  i  wesele,  jakiego 
tylko  boguwio  koszCowač  mog^.  Pochlebnie  tež  o  nauce  epiku  rej  ski  ej 
przeinawia  Cycero,  przez  ústa  Torkwatusa,  w  i  ksi;dze  swego  dziela  O  do- 
hru najwyiíiém  (De  fínibus  bonorum  et  malorum).  Wszystkie  cnoty,  raówi 
apolegeta  epikoreizmu,  sq  chwalebne  i  požádané  nie  dla  nich  samých,  ale 
jako  šrodek  dla  osi^gnigcia  najwyžszego  dobra,  jakiém  jest  rozkosz, 
W  odpieraniu  cpikureizmu,  w  2giej  ksigdze,  opiera  si;  Cycoro  na  nauce 
stoika  Cbryzyppa,  íe  jest  dobro  morálně,  którego  poí^daó  naležy  <illa 
niego  saniego,  i  žeczlowíek,  odpowiednio  do  wown;trznego  glosu  snojego 
sumienia,  do  czegof  nyiizego  jak  rozkosz  d^žyč  powiuicn;  ío  juž  sztuka 
i  nauka  ma^%  cel  azlachetuiqjszy,  lecz  žo  przedewszystkiém  cnota  poninsj. 


Epíkureizm.— Epískopalny  systém.  51 

pienrsseástwo  mieó  przed  rozkosz^. — W  nowszych  czasach  Epikurowi  ho!- 
dowaii  azcz^ólníej  francuzcy  moraliáci.  Tak  Piotr  Oassendt  (Be  vita  mo- 
ribns  ei  doctrina  Epicnrí,  Leyd.  164  7),  sensualistowski  kieranek  w  nauce 
moralnošci  rozpocz%t  pohanám  przedstawieniem  zásad  epikurejskich;  La 
Hoeke/tmecoild  w  swoich  BeJUxions  moralea  broni  samolobstwa,  poddawa- 
niem  w  w%tplíwoáč  wazelkiej  cnotj  ludzkiej,  któr^  tlumaczy  zawsze  za 
poraoc^  niakieh  pobndek;  Qmdillac  (ob.),  jak  poznanie  ladzkie,  tak  i  wszyst- 
kie  pomszenia  woli  tíumaczy  pochodzeniem  ich  z  poczacia  zrayslowego; 
sďoiej  jeszcze  w  tej  myáli  przemawia  fíelwecjusz,  który  z  poczucia  zmj- 
slowego  wywodzi  wszystkie  poj^cia  morálně,  wszelk^  cnot§  i  wjst§pek. 
Samolnbstwo  jest,  podlug  niego,  jedyu%  pobudk%  ladzkicb  czynów.  Že  zaš 
samolabstwo  to  ostatecznie  wychodzi  Da.rozkosz  zroyslow^,  przeto  wszy- 
stko  ostatecznie  wyptywa  z  d%ženia  do  tej  rozkoszy.  Diderot  nie  godzi} 
si§  pocz^owo  na  Uůí%  naak§,  ale  stan^wszy  na  czele  encyklopedystów 
(ob.),  odrzQcit  Boga,  uvolnoéč  i  niešmiertelnoáč  duszy,  slowem  wszystkie 
wyžsze  dnchowe  podstawy  moralnošci,  jakkolwiek  do  ostatecznoáci  pod 
wzglgdem  moralnošci  sensnalistowskiej  otwarcie  sig  nie  przyznawat.  Sta- 
nowczo  jako  porcus  de  grege  Epkuri  wyst^puje  La  Mettrie  (ob.  wyžej 
s.  29).  Gdy  Epiknr  spokojné  nžywanie  žycia  zapcwnic  cbcial  czlowiekowi, 
usiioi^ciem  „przes^du**  o  wplywie  Bóstwa  na  sprawy  šwiata,  La  Mettrie 
z  blnžnierczém  wyst§powal  twierdzeniem,  že  swiat  nie  b§dzie  szczgšliwy, 
dopóki  ateizm  nie  zapannje  powszechnie  i  dopóki  wszyscy  nie  nwierz%, 
ie  dosiza  jest  niczém,  a  niešmiertelnošč  niedorzecznoici^.  Moralnošč  tež 
j^o  cala  streszezala  si§  do  zdania:  nžywaj  póki  jesteš  i  nie  odkladaj 
nžjwaiiia  na  póžniej.  W  tym  samým  zbydl§caj%cym  kierunku  napisane 
jest  smntnej  slawy  dziek)  Systéme  de,  la  nature  (17  70  r.),  jiazywane  Bibljq 
mttUrjalizmu  (przypisywane  Lcigrangé^oici^  domowemu  nanczycielowi  Hol- 
bacha).  Gdthe^  jakkolwiek  wcale  nie  sarowej  moralnošci  czlowiek,  pisze 
(Aas  meinem  Leben  III  68):  „Ksi^žka  ta  wydala  si§  nam  tak  straszliw^, 
tak  tmpi^,  žešmy  jej  w  pokoja  naszym  znosió  nie  mogli  i  bališmy  si§ 
jej  jak  npiora.'  Nawet  Fryderyk  II  (Oeuvres  posthumes  VI  !39)  cznl 
wstr^  do  tego  dziela.  Wszakže  i  Niemcy  w  pewnej  cz§šci  skládaly  tak- 
te hold  swój  tej  doktrynie.  Wieland  i  pokrewni  mn  duchem  pisarze  glo- 
šili  epikureizm,  przybrany  tylko  w  formy  estetyczniejsze.  Kant  i  jego  zwo- 
lennícy  zwalczali  doktryn§  rozkoszy,  broni^  gl^bszej  podstawy  moralnego 
žyda  czlowieczego;  že  jednak  nie  upatrywali  jej  tam,  gdzie  naležy  (ob. 
Moralnošé),  przeto  tijumf  ich  byl  krótíd;  po  niedlngim  peijodzie  racjo- 
salistowBkiego  idealizowania,  widďmy  znowa,jak  niegdyš  za  czasów  rzym- 
akíeh,  epikureizm  w  poszanowania  u  licznego  dziš  zástupu  mateijalistów. 
CL  J.  Rondely  La  Yie  d'£.,  Paris  1G79;  Bielke^  Dissert.,  qua  sistitur  £. 
athwiw  centra  Gassendum,  Rondellum  et  Baelium  (Bayle  w  Dict,)^  Jen. 
1741;  H.  RHter,  Gescb.  der  Phil.  III;  A.  Stoqkl^  Lehrb.  d.  Gesch.  der 
PhikMophie.  N. 

Episkopalny  systém  protestancki.  Ksi^ta  šwieccy  w  paň- 
stwach  proteatancidch  przyznali  sobie  wladz^  najwyžsz^  i  w  rzeczach  kp- 
šeielnych;  na  nzasadnienie  zaš  tej  wladzy  stawiano  trzy  teoije;  Nígstarsza 
z  nich  nazywa  si§  Systémem  epUkopalnym^  którego  glówne  rysy  podige 
juž  Jí.  Stephmie  (w  swoim  Tract.  de  jnrisd.,  qualem  habeant  omneš  jn- 
diees  tam  saecolares  quam  ecclesiastici  in  imp.  Romano,  Francot  I6ii). 
Odwol^ie  si^  ten  aystem  do  postanowienia   pokojů    religijnego  augsborg- 


Episkopalny  systém. 

sktego  z  ibbS  r.,  moc%  którego  poprzednio  przez  Papieža  i  biskupów 
wjkonywana  juryzd)'kcjrt  duchowna,  w  pnťistwach  wyznania  angsburgskie- 
go  zawieszon^  zostaje  a2  do  ostatecznego  rzeczy  zatatwieaia;  postanowie- 
níe  to  póŽDiej  przeazlo  i  do  traktátu  pokojů  westfalskiego  (1U48,  art.  V 
8).  W  iatocio  vfSzakžD  tego  postaaowienía  leíalo  tylko  stwierdzODÍe 
faktu,  íe  ksi%žQta  protcstanccy  juž  od  XTl  w.  wzigli  w  swc  r^ce  tzqdy 
dtichowtie  i  tjlul  uajwyž92ych  biskupów  w  swycli  pai^stwacli  {Kampu, 
Ueber  das  bischofliclie  Heelit  der  evang.  Kircbe,  Berlin  1828).  Podfug 
zaá  obroúców  ayst.  episkopaloego,  postanoivienie  o«o  augsburgakie  ozna- 
czaío  przeniesieoic  juryzdykcji  duchownej  na  ksi^ista  Swieckie,  którzy  lym 
sposobcci  otrzymali  prawa  biskupie  drog^  przelewii,  jako  wladzg  zupďnío 
od  swej  nladzy  ksi^Zgcej  oddzklaii.  Tluinnczeuie  to  oczywiácic  Daci%gaue, 
bo  zawieszenie  prawa  nie  jest  wcale  jego  przelewem  na  kogo  innego, 
i  katolickie  tež  stony,  naležme  do  owej  umcwy,  o  przeiewie  takim  juryz- 
dykcji  biskapiej  nie  myálaly  i  myíleč  nie  mogty,  skoro  ani  Paptež  i  bi- 
skupi juryzdykqji  swej  síg  nie  wyrzekali,  ani  teZ  stany  paástwa  iniaty  ffta- 
dz§  takiego  przelewania  tej  juryzdykcji;  okolicznoáci  czaaowe  aktanialy 
tylko  do  tolcrowania  faktu.  Sami  proteatnnci  czuli  niedostatecznoíč  ta- 
kiego thimaczenia  i  ju2  l'h.  Reinkingk  (Tract.  de  regimine  aaeculari  et  eccl., 
Marb.  1G:ii),  a  za  nim  wielu  innycli,  szczególuiej  Bened.  Carptow  (Ju- 
rispr.  ecul.  b.  consistorialiB,  Uanov.  igíů;  Disputalio  de  jure  clecideiidi 
controv.  thcologicas,  Lips.  1G95),  nadali  mu  nowy  obrót,  a  mianowicie, 
ozawieszenie  juryzdykcji,  uchwalo ne  przez  stany  ce^arstna,  bylo  po- 
toíeniem  koňca  wtadzy  przywlsszczonej  przez  dygnitarzy  koácielnyeb;  nla- 
dza  ta  tedy  przejšé  wónczas  musiala  do  znienicbnoáci  áwieckiej,  jako  do 
przedstawicielkl  wiemych,  do  kiórycb  ona  pierwotnie  nalézala.  Ale  na 
ksiiii^t  przecbodzily,  podlug  tego  ttumaczenia,  tylko  zewngtrzne  prawa 
(potestas  imperii),  i  to  z  penném  ograniczeniem.  Wevfnsťrzna  wtadza  ko- 
šcieloa  (poteataa  magi^terii  et  ordinis)  miata  pozostaú  przy  ciele  naucza- 
jqcéin.  Co  si^  wigc  lyczy  nauki  i  liturgji,  kai^ígta  áwieccy  niieli  byú  tyl- 
ko  wykonawcami  postanonieú,  ncliivalonych  przez  ciato  imuczycielskie. 
Ale  i  w  wykonywauiu  prán  swej  wladzy  zewn^trznej  mleli  w  waíniej- 
azycb  razacb  pytaí  o  zdaníe  ciata  iiauczycielskiego,  a  zárazem  w  powoly- 
waniu  do  arz^du  nauczycielskiego  uznawač  nateíne  wiernym  prawo  icb 
gtosD.  Tlumaczenie  takie  utrzymaiS  si?  jednak  nie  da,  nietylkn  zs  Btn- 
nowiska  katolickiego,  któremn  jest  wrgcz  przeciwne,  ale  nawet  ze  stanO' 
wiska  pro  te  Stanek  i  ego,  podlug  kti^rego  o  nauce  wiary,  liturgji,  karnoéci 
i  obsadzaniu  urzgdów  koácielnycL  decyduje  jedynie  abiůr  wiernych.  Po- 
mímo  tego  wykonynnj%  systém  episkopalny  dziá  jeszcze  nietylko  prote- 
stanccy,  ale  i  katoliccy  ksiqžgta  nicmieccy,  wzgt^dem  swoicb  poddnuycb 
p ro těsta nckicb.  Tak  w  Dawarji  ma  paústwo  „epiakopať  nad  wszystkieiúi 
pnraQami  prolestnnckiemi  królestwa,  i  prawo  to  swoje  vrykonywa  przez 
nadkonaystorz  (Oberconsiatorium),  zostajqcy  pod  zarz^dem  miniaterslwa 
wyznaťi.  W  WUrtembergu  zarzqd  cwangelicko-luteraňski  wykonywa  kon- 
systorz  króiewski  i  aynod.  W  króleatwie  Saskiém  ksi^í^ca  wtadisa  ko- 
Scielna  noai  nazwe  „prawa  biskupiego"  (K.  Sácbs.  Verf.  Urk.  v.  4  Sept. 
1831  §  41).— Dniga  teorja  t^  wladzy  nazywa  sig  systémem  terry- 
torjalnym.  Teorja  ta  zapodslawg  bíerze  torrytorium  partstwowe  i  od- 
daje  ksifciu  tego  terrytorjura,  bez  wzglgdu  na  jego  wyznanie,  wszelk^  wla- 
dzg w  zewDstrznycb  sprawach  Koáciota,  celem  utrzynania  pokojů  w  kra- 


J 


[opalnjr  systém. — Epístolae  obsourorum  virtrum. 


jo.  3;stemat  ten  nidzimy  jat  w  etówDfch  zarjsacb  nakreélony  u  Hu- 
I  Qr«cjiuta  (De  imperio  ^ummarum  potestatum  circa  sacrs),  Spmoti/ 
(Traet.  tkeologico-politicas  c.  19)  i  Tomoita  Hobbeta  (Leviathan  sire  de 
míliu  eccl.  et  civili);  wlaiciwie  jednak  dopiero  pnez  Thamtujuua  (Vom 
~  *  ■  i  Fftrsten  in  MittetdiDgen,  H^le  1695;  Vom  Rechte  eniig. 
Fibslea  in  theol.  StreíLigkeiteu,  ib.  1696;  Vindiciae  jam  iii^'pstatici  cir- 
ca Hcrs,  ib.  1S99;  Recht  evaoi^.  FQrstcn  in  KírchensacbeD,  ib.  1713), 
■  wiQoq  jesaeze  przez /u^ruin  Boeh ner' a  {oh.)  rozwinigtr.  SfsUm  IcQ^kvnse- 
k««ntBÍe  przepronadzoaj,  prowadzi  do  cezaro-papizma  (ob.). — Trzeci  tgtíeia 
kcéU^aUy,  poďaaj  n^przód  przez  Dawida  Btoadel  (ob.)  t  Paffendorfa,  a  roz- 
wóiftjr  priM  Chr,  Sfateiisza  Pfaff"*  (f  ii6o),  J.  Ulr.  Cramer'a,  J.  Hos- 
h«tiBa,  Lndirika  Boebmera,  A.  J.  Schnauberťa  i  ÍQnjch  ncz}-,  te  wla- 
áa  koicielna  epoczjwala  pierwotDie  w  r^lni  paraíJBn,  jako  irierajch, 
W  Bwoboilite  t^cz^crcb  si^  stoivarz;szenia,  2e  nsst^pníe  ntadig  tg  pny- 
•mhmexflM  sobie  bierarcbja,  že  dalej  reformacja  dopiero  w  XVI  w.  przy- 
wrócSa  wlaidwy  ponylek,  bo  «)adz§  t§  odebrala  hierarchji,  a  ztoíjla 
ň  w  tce  wiernycb,  którzf  nareizcic  <IobroiTo)QÍc  oddali  jq  ksi^ietom 
punňcjrni.  Tym  sposobem  ksi^ígta  w  tfin  sfstemacie  in^^  dwojaki^o 
niúiu  prawa:  jum  circa  taera,  t.  j.  przynaleíoe  im,  jako  gtowie  paáslwa, 
iwicnchnícze  prawo  oadzom  i  opieki,  pod  wzglgdem  zewngtrzajťb  stoaiia- 
kúw  Koíciota,  í  /UJ  'R  «<icn>,  t.  j.  koUegialne  prawa  wewngtrznego  ZU7%- 
i%  w  Ko4eiele,  przeoiesioae  au  k^i^ž^t,  jako  na  najwjíszfch  delc^tów 
tpolacMitatwa  knicielnego.  System  ten  grzeszj  blgdtiém  poj^iem  píer- 
votMgo  nrzfda  koicielnt^o:  fatszpm  jest  bowiemjcútoby  pierwotne  unc^- 
éaaáa  Koíaoli  bflo  demokratfczae,  t.  j.  jakobj  wladza  pierwotaie  spo- 
czTvita  w  calém  spoleczeústwie  niemfch.  Koációt  cbrzešíjaúski  ntejest 
wjtworem  woli  ludzkiej,  uti  spolerzeástncm,  powstalém  w  skutek  wspót- 
kovej  nniowj  pojedfáczfcb  czlooków.  Koációl  astanowiony  jest  pnez 
CbTTstosa,  utadza  idzie  (u  od  Mego.  z  góry,  níe  z  dolu.  Historja  teí 
BÍe  pokaznje  nam  nigdzie  tej  wtadz?,  jako  w  wiernycli  apoczy-frEgy^ej, 
•  zaléa  i  o  powrocie  jej  do  nicb  moiry  hyi  Die  mo2e.  Rónniel  czúém 
jeat  twierdz«nie  o  jakiemi  dobrowolném  przekszaniu  tej  wtadz/  ksi^íg- 
Mm:  nigdzie  bowiem  nte  ma  bistoryczQego  áwiadectwa  o  wyražoej  takiej 
MagMii,  a  delegacja  domniemalna,  milcí^ca,  nie  znan^  byta  n  pojgciacb 
émtaemjcb.  Owszém,  bi^toryczaíe  penn^  jest  rzecz4,  že  w  czasacb  re- 
Conucji  nie  ogót  cztonków  Koíciota,  ale  czgšci^  reformatorovrie  wmówíU 
w  pannj^eych  owe  prawa  kollegjítliie,  cz^áci^  tdci  ostatní  aami  je  wd^li, 
níeraz  nawet  pomimo  opora  swoicb  wspótwyzoawców.  (Permaneder),  ^. 

EpiSloUe  obscurorum  Virorum,  Líst^  infi<^  tiemnych;  tftki  ty- 
ta) nosi  zbiór  listów  satyryczaycb  z  XVI  w.,  irymierzanych  pko  prxeci- 
wnikom  bamaoizraa,  a  nadto  pko  Ko^iotowi  samému  i  jego  ÍDStytncjoDi, 
Benchlin  (ob.),  jakkolwiek  ptsmami  swemí  poloíyt  pewu)  zastng^,  ii  popart 
itadjom  Jezyka  hebrajskiego,  a  lym  sposobem  i  pienrotnego  tekstn  ksiqg 
Starago  Test.,  vszakíe,  przeceniaj^c  aaukf  rabiiisk%  z  ajm^  cbrzeácjaá- 
skiei.  wjwolat  žyw^  i  dlug^  walkg,  w  której  przjjglo  adziat  wielu  nie- 
ntockicfa  i  zAgranicznych  uczonych.  Wówczas  niektórzy  przyjacielo  Reu- 
eUios  wpadli  na  myál  zwatczania  przecivrników  broni^  azyderslwa,  i  wtedy 
ta,  ISIC  r.,v(ydano  w  Hagenau  (na  tytule  jest:  In  Vfnetiti  imprettum 
ík  impreuoria  áldi  Minutii,  rozumie  aig  t  alliizj%  do  drakarni  MaDutiusa) 
pierwuf  kstg^  tycb  Ustów,  jakoby  pisanycb  do  magistra  Ortuiaoss  Gn- 


4 
I 


EpistoUe  obaeuronm  viroram.— Erulat. 

tiuaaz  Deventeru,  nauczycieia  arlium  libcraiium  w  KoloDJÍ.  Listy  te  piszy 
prtyjaciele  niby  magistro,  którzy  ze  swoj%  pstrokat%,  geiraanizmami  n«- 
szpikowan^  íacin%,  wy8t5piij%  tu  jako  ludzÍG  niedorzecznt  i  tym  ámiesz- 
niejai,  žo  sig  przjstrajaj^  w  formuly  iitzonoíci.  Najnaiwniej  prócz  tego 
rozpowiadaj^  ohydne  skandále  na  rzecz  zakonnikúw.  Szczególaiej  szyka- 
nowani  8%  tu  dominibanie;  mniaj  juž  augnstjanie,  karmelici  i  franciszka- 
nie.  Pfefferkorn,  2yd  na^rrócoiiy,  takže  rzgsCo  jest  tutsj  drwÍDami  obsy- 
pywaoy.  Chc^c  swoich  ugodzič  przecíwników,  drwi^  autorowie  paszkwtlu 
z  rzeczy  i)ajáwi§tszych,  z  Ko4ciola  i  z  Clirystusa.  Druga  czgáč  wyszla 
151 !»,  U  wielu  znalazty  /lařy  bardzo  dobré  przyj§cie,  ale  w  ogóle  wy- 
ffolaly  oburzenie.  Nawet  Erazm  Roterdamczyk  {cť.  KÍchrOckh.  líircheti- 
gesch.  t.  30  p.  2  7  1)  gnoil  tego  rodzaju  napaáí.  Breve  papiezkie  z  d.  13 
Majn  1517  r.  put^pia  te  listy,  jako  dzieto  ludzi  ztoáliwycfa,  i  dla  tego 
W  drugiej  ksigdze  czgsto  s%  nycieczki  pko  stolicy  Apoit.  Trzccia  ksigga 
z  p6žniéjszego  pocbodzi  czasu  i  pod  každým  wzgl^dem  nižsz^  jeat  jeazoze 
od  dnóch  poprzednicb;  póíniej  dodáno  jeszcze  (w  vtyd.  laDdyúskióm  z  1 689) 
Latnenlatiortea  obsciirorum  vírarum.  Antorem  pieiwszej  kst^  mial  byó 
drnkarz  Wof/í/atiff  Ajig»t;  drugiej  glówuíe  Ulryk  v.  Jlutlin  i  Ci-otut  Jiubea- 
nut.  Listy  te  kilkakrottiío  byly  przedrukowywane  i  w  naszycb  czasacb, 
przez  spadkobierców  ducha  szyderstwa  i  niewiary,  cclem  znatczanía  „oba- 
knrantóM'  oowožjtnycb,  -V. 

Epo  Boecjnaz,  ur.  I52!i  r.  w  Niderlandacli,  aczyl  sig  w  Lova- 
oium,  Paryžu  i  Tuluzie;  povolaný  r.  1562  do  nowo-založonego  uuíwer- 
sytetu  VI  Douaí,  wyktadat  tam  prawo  kanoniczne  do  f  r.  1599.  Napisa): 
Ileroicarum  tt  eacíeiiatticartim  quaeitioninn  libri  I'/.  De  jore  sacro  vt( 
Principiorum  Juris  fontificii  liliri  III,  Auclore  Boitío  Epone  Rordahuiano 
Friaio,  Comile  Palalíno.  Duoci,  1588,  2  t.  Dzieto  to  WTirtošci' wielkiej 
dziá  nie  posiada;  jest  wszakže  tiowodem,  jak  w  XVÍ  wieku  powszechnie 
uznawano  potrzebg  zaslosowania  krytykí  do  koilekcji  kanonów.  Eponbo- 
lewa  nad  tém,  že  Gracjan  (ob.)  oie  žebrat  kauonůw  w  porzqdku  cbrono- 
logicznym  i  pierwotuej  ích  formie,  aby  zbiůr  jego  raógí  shtiyt  za  író- 
dlo.  Z  tego  powodn  Epo  (w  cz^áci  Bejnre  saero)  ■/.  tytulów,  a  Gracja- 
na  nad  kanonami  sig  znajdiu^cycb,  utoíyt  spis  žrúdet  i  te  podzielií  na 
5  klas;  i)  Písmo  éw.,  2)  Kanóny  apostolskie,  s)  Decreiaiei  Papieiy, 
i)  Sobory  i  a)  Aulorowio  róžni.  Klaay  te  uporz^dkowal  alfabetycznie 
i  dodat  potrzcbne  chronologiczne  objaánienia.  Przy  Soboracli  daje  wska- 
zówki,  czy  i  w  którčm  iniejacn  u  Surjuaza  jest  sobor,  czy  i  jakie  kanóny 
z  niego  ma  Burchard  lub  Ivo,  które  kanóny  nie  byty  gdzieíndzi^  dm- 
kowane  (oprócz  w  Gracjana  Dtcrtíurn).  Podaje  nadto  spis  sobor6w,  któ- 
rych  Surjusz  (w  Conciíia  oinnía)  nie  nia,  a  z  których  kanóny  przytacza 
Burcliard,  Ivo  i  Gracjan.  Widzimy  wi§c  tn  pierwsze  zani^zki  brytyki 
bistorycznej  kanonów.  Ob.  Sfoaisen,  Gescli.  der  Qnellen  elc,  dea  canon. 
RecbtB,  t.  I  a.  34  (wstspu).  X.   W.  K. 

EraslQS,  'Epoirtoí,  chrzeác^anin,  o  którym  z  Korynlu  (r-  58)  piaze 
á.  Paneí  (Rom.  lO,  2.'i),  že  byl  o!x'Mjj.(.í  f^?  iriXíioí  (Vulg.  nrcariua 
oioítolíi;  Wujek:  ttafarz  miejahí),  t.  j.  ikarbníkieni  mtasla  Koryntu  (ob. 
Flesia,  Do  orcariJB  H  4).  Inny  Erastua  byl  towarzyfizem  é.  Pawla:  Apo- 
štol z  Efezu  (r.  54)  wyafa!  go  do  Macedonji  (Act,  13,  22),  poténi  do 
Kor}'ntu  (II  Tira.  i,  20).  Niektórzy  poozytnj^  obudwóch  Eraalów  zaje- 
dno osobg.     Nie  wiadomo    który  z  nicb  byl  póžniej  bpem  w  Cezarei  "' 


I 


Erastus.— Erazm. 

lipom;].  Hartjrologium  njmienia  Erasls  pod  d.  16  IJpca;  Grecy  nbcbo- 
dz%  jego  ánJ^to  10  LúUtp.  Ob.  DoOand.  Acta  SS.  JuJ.  I.  VI  je;. 

Eraim  (z  grec.  ápo^p-co^ — goílsitn  mtiosci),  in.  (3  Cz.,  w  I'«lsce  S 
Cf,),  fciltij)  1"  mtínennik.  WspominaJ^  o  nim  nJetriko  Martyrologia  Rha- 
baú,  Usoarda,  Addona,  Notkera,  ale  przedtém  juž  listy  Papieía  Grzega- 
na  I  (£p.  I  g,  S4.  edit.  Manr.),  gdzie  cz^tamv,  že  pod  vezwaniem  tego 
ňrtgtego  wide  bylo  košciolów  i  klasztorúw,  a  w  žjwocie  i.  Placyda.  oczoia 
i.  Bonedíjkia,  jest  wzmJanka  o  košcielc  á.  Erazma,  wjstawionym  bliiko 
HeřklilMluii  przez  Benedikta  i  Placyda  (BoUand.  ad  š  Oct.  íd  Vita  s. 
Fteddí).  AnieDtjczDjch  akt  jego  m^czeóstva  Die  posiadamy;  E4  tylko  pod- 
robione  i  licKnemi  póíoiejszemi  ludowemi  podaniami  pmepeloione.  Podlug 
Mjdaviuc^j-cli  aJa,  pisanycb  przez  Jana  Cajetani  (Uelazv  II,  ap,  BoUan<l. 
Jan.  t.  I  3.  i  13),  a.,  biskup  pevnego  miasta  w  patrjarcbacic  autjocheú- 
sUm,  DB  poctqlkn  przeáladovaoia  .DjoklecjaiiniTfeo  schroDÍ)  gig  n  góry 
liteiiD,  gdsie  íyl  czas  Jakié  jako  pastetaik;  ale  udkryty,  wydony  zostal 
na  mfki.  Gdy  polenano  go  roztopioa^  sniol^  i  siark^,  stal  spokojnie, 
wieibitc  Boga,  czém  niektórych  obetnvcli  do  nawrúceuia  przy«i6d).  Skaty 
aasl{pni«  w  kajdsny  i  do  ni^zienia  ntr^cony,  cadownie  ztamt^d  uwoloio- 
Bj,  udat  sig  w  koúcu  do  Formji  (daufoe  Formias,  Molae  Formiunae,  ázi- 
a^jne  Íi«ia  di  Gaeta,  przedmiešcie  Gaety)  i  lam  aoiarl  ok.  ao3  r.  Za  cxa- 
3Óir  Onegorza  I  Pap.  byt  w  tém  niieácie,  w  kabele  katedraluyui,  grób 
i.  E**,  jtk  czytamy  w  liície  tego  Papieža  tlo  Bacaiida,  biskupa  fomiicú- 
skiego,  ňi  qua  corpui  beali  £ra»nu\  martt/rie,  reqmeicit  (Ep,  I  8).  Gdy 
w  IX  w.  Saraccai  zburzyli  Fonnje,  zwtokí  i.  E'a  przeaiesiouo  do  Gaet^. 
Inne  talcíc  miasta  Kloakie,  a  oawet  niemieckic,  szczyc^  %i%  posiadaniem 
jego  relikwji.  Cíekawe  pod  tym  nzgl^em  szczególy  pod^q  Bollandyici. 
Obtazów  jego  bardzo  jest  wiele,  zwlaszcza  w  Belgji  i  Xiemcsech.  Przed- 
stawiaj)  i.  Erazma  otocxooego  katarai,  wyrynaj^cymi  mu  wD^tmiúári. 
Ztfd  pomi^dxy  ladem  czczooy  je&t,  jako  patřen  potožoic  i  cierpi^cych  na 
«ití;tr2no£ei.  W  danoych  oktacli  nie  ina  nzuiianki  o  t«go  rodz^u  m^- 
arakatwic:  jest  10  pravdopodobnie  nym; si  pĎiiaiejízycb  legend,  iub  bl^e 
przjpisanie  mu  cierpieó  ionego  m^'zenDÍka.  Erazm  jest  jednym  z  14 
atu^atorów,  t.  j.  opiekunów  i  pomocników  w  ci§žkich  potrzebacli  lodzi. 
Do  aick  zaliczaj4  sig  šw.:  Blaiej,  Jen:y,  Wit,  Matgorzata,  Krzysztof,  Pan- 
taleoa,  Cjrjak,  Idzi,  Eustacbjasz,  Ojonizy,  Katar/yna,  Akacju'«z  i  Barba' 
ta.  Cnáč  éwi^ych  auxyljatorów  szczególoicj  jest  uponszeclinioiia  w  Niem- 
csedi  katoUckicb,  gdEie  sif  nazywajq  Hothflftr.  Lad  vciejski  wzywa  i.  E'a 
v  cnate  cborób  i  pomora  bydla,  dla  tego  zapewne,  že  dávna  o  nim  le- 
genda iBÓwi:  J)iv«rtae  ttíatn  /trď.  veniebant  in  eeUalam  ejus  a  proHerne- 
JmK  te  aJ  vettigta  ejua.  We  \Vloszecli,  Portugalji  i  tnaycb  kra)acli 
eacziony  jest  pod  nazw4  n.  £l«io  (zamiast  £rmo,  skróooue  z  Efotmo).  Pod 
1^  imieniem  vzynoj^  é.  Erazma  majtkowie  na  n:orzu  áródzieninéni,  pne- 
diiko  barzom  i  innym  niebezpieczeústwom.  W  polsktm  Jazyku  wydano 
ivvot  íw.  Erazma  p.  t.  Gúra  Libaiiu  t-edramt  axk  ».  Eratinn  :mictt- 
pitma,  w  dnikarni  akadeinji  zamojakiej   1743  r.  (ScArf-dl),         J. 

Erum  DezyderjusK,  Roterdamczyk,  tak  zwany  od  miasta 
BMeráamo,  miejsca  swego  urodzenia.  Ojciec  jego  Gerhard  miat  pomimo 
snej  woli  zostač  ksigdzem-  sktaniali  go  do  tego  rodzice  i  nie  poznolali  na 
poI%cieaie  sig  jego  z  Malgorzatq,  cúrk^  doktora  z  Ze^enberg,  ktúrej  on 
obteca',  fe  j^  za  ion^  pojmie.     Unikajíie  prze^Iadonaá  rodziny,  Uerbard 


I 

á 

J 


w 

^^^V       aciekt  dc 

^^^^  njch;  opi 

cia  cíair 


E  r  a  z  BL 


* 


aciekt  do  RzTinti,  gdzie  ai;  titrzymywBl  z  pnepbfiraiiU  dziel  klasyci- 
Q^cta;  opnsmzona  ai  Halgorzata  udata  st^  do  Roter^aina,  c«lem  ukr;* 
cia  cí^íT,  i  tam  28  Fažd.  1467  r.  orodiila  syna,  naiwanego  Gerhard 
Gerfmrdetohu,  który  póžniej  nftzwisko  to  stroje  zamienil  na  greckie  Erazra, 
i  równoxnaczne  mu  taciňskie  Detideriui.  Ziríedzioay  przez  brata  lapc- 
kDienieni,  íe  }klaIgorzata  omarla.  Gerhard  przyj;)  itrí^ceoia  kaplaúslde; 
po  powrocíe  do  krajů  przekonaí  sig,  íe  zostat  oszukanj,  ale  wierny  awe- 
rou  obowi^zkoni,  tyl  w  czjsto^i  kaplaiukiej,  starajqc  sie  dač  srnoinjak 
n^lepsze  wjchowsiiie.  Eraím  odznacza)  sig  nielkiemi  zdolaoícianu,  b^dy; 
jeszcce  uczniem  v  Deventer,  w  szkole  braci  iycia  weff-titego.  Po  ámierci 
matki,  a  nasigpnie  i  ojca,  przez  opiekunów  umieszczony  bf  t  w  klasitorneij 
azkole  w  llcrzogenbaach,  a  nastupme,  choč  nie  mial  poviolania  do  tjčs. 
zakonnego,  Dainówioiio  go  aen  r,  do  wstanienii  Uo  kinazioru  kanosikón 
regnlarnycli  V  Ksi^MZ  ji'iu  Gouda,  gdzie  napisal  pieáni  snoje  na  czeác 
Zbawiciela  j  Xajéw.  Paniif,  etegje,  ody  i  traktát  7>«  contemptu  tnun^',  a  bie- 
gíoíi;i5  w  íacinie  klasyczaej  zfskal  sobie  takq  stan-g,  iž  biskup  z  Cam- 
bray,  majqc  uda£  sig  do  Rzymn  po  kapelasz  kardjnalski,  uprosit  tak 
u  bpa  Btrecbtskiego  jak  i  u  zákonných  przeřožonycb  E'a,  aby  mu,  jako 
znubomiteinu  tacinnikowi,  pozttotili  z  uim  odbyé  t^  podróž.  Roka  149] 
udat  Bis  B-  do  Cambrsy  i  25  Lat.  1492  wyjwigcony  zostat  na  kaplana. 
A  clioti  podró;!  rzymska  nie  przjszla  do  skutku,  E.  pozostal  przy  bisku- 
pie,  który  go  polubil  i  r.  1496  wyslal  do  Paryža,  gJzíe  E.  mial  si; 
w  teologji  udoakonalid.  Úwťzesna  jednak  teologja  scholiistyczna  nie  la- 
dawalDJata  go;  wkrótce  tež  i  biskup  przestat  przysytač  zaaitkow,  wigc  E. 
lekcjami  prywatnemi  musiat  zarabiač  na  ntrzymanie.  iízcz§šciem  trafit  oa 
wdziyczoycb  i  bogatycb  ncznióvt,  Wilhelma  Montjoio  i  Tomasza  Gra;'a. 
Zaproszony  przez  nich  do  Anglji,  opnícil  149 T  r.  Paryí.  W  przcje- 
idzie  poznal  si;  w  Cdiubray  z  nlodym  ksi§ciem  Adolfem  burgundzldm, 
dta  którego  napisat  traktát  D*  virtute  amplectenda,  i  w  tymže  czasie  En- 
chirídion  miliiis  chrisiiani,  w  któryra  chtúszcze  nadnžycia,  jakie  a^  za  je- 
go  czasów  wkradly  du  stanu  ducbonnego,  a  szczególni^  zakonnego,  co 
mu  niemato  narobito  nicchgtDycb.  Udan-ezy  sig  nast^pnie  do  Orkanu, 
przenieBzkiwat  u  profesora  praná  kanonicznego  Jak6ba  Tutora,  z^jmo 
wat  si5  literatury  klasyczn:i,  przygotowywaí  zbiór  przysfowiów  laciůskicb 
i  grcckich  (Ada^ia,  Paris  ijoo),  ttumaczyl  na  jízyk  tacinski  Plutarcha 
i  Luijaiia  i  szuzególniej  pilnte  studjona)  písma  é.  Hieroníma.  Gdy  1498 
r.  przyhyí  do  Anglji,  najznakomit^i  meíowie  ubiegali  sifi  o  jego  przyjažú, 
a  pomi^dzy  nimi  lord  kanclerz  Tomasz  Morus,  Jan  Colet,  prof.  teologji 
w  Oksfordzie,  i  mlody  ksi^ie  Wnijí,  póíniejazy  Heuryk  VIII.  Uagnaci 
obsypyvrali  go  pensjami  rocznemi  i  drogiemi  podarunkami.  B.  iftOSudal 
sif  E.  do  Wlocb;  w  Tiirysie  otrzymaf  doktorát  teologji,  r,  160  7  przy- 
byl  lio  Rzymu,  irdzie  u  wielu  kardy.ialów  bnrdzo  przjjazne  znalazt  przy- 
JQcie.  Papiež  Juljasz  11  chcial  tun  daí  miejsce  ppiiitencjarza,  ale  G.  na 
znproszeaio  Henryka  VIII  ndal  sig  do  Anglji,  bawif  jakíá  czas  na  dworie 
królcwakim,  vykládal  potem  jgzjk  grccki  i  toologjg  w  Cambridge,  napi- 
sat  kilka  ksiqíek  azkoloych  dla  gimnazjum  i.  Pawta  w  I.nndynie.  založo- 
nego  przez  Coleťa  w  isoo  r.,  pumigdzy  którttni  odinacza  sig  dzielo  Df 
eopia  vtrborum  el  rerurn.  Wtenczas  tež  napisat  swoje  Encomiinn  morías 
(pochwatg  ghipstwa),  dedykowane  Tomaszoffi  Morus.  W  gorzkiej  satyrza 
bicmje  tu  E,  wysc^pki  i  sfaboáci  róínych  stanóir;  pismo  to  nie  bylo 


1 


E  r  a  z  m. 


B  do  dnka,  ale  míalo  tyiko  úatyé  dla  rozrTwId  chordo  wówou 
u  psňetws;  poniewaž  jednak  kilku  prznaciót  jego  dostala  w  rec( 
r  odpis  i  kazato  go  w  Parfla  wydnikovač,  E.  widzial  ai§  znmszo- 
■  do  wydania  swej  satyrj-,  która  w  kilku  míesiqcacfa  siedm  rázy  byla 
prsedmkoiTTwans.  Powodzenie  jej  bylo  niezwykle,  ale  triolu  tet  ganito 
M  btrdso;  teoloKowic  lonaAscy  azuali  J%  es  niegodn^  pi6ra  slawnego 
acioiMgo  (r.   liií),  a  v  e  lat  po  ámierci  E'a  Sorbona  potopila  j^,  jako 

I  pňoui  >loíUw«  i  potwarczc.  E.  sam  takže  przyinal,  te  za  daleko  posa- 
n4l  Hf  «  swej  sstyrze    i   žalowal  tego  «  Itácie  do   MarcJna    Dorpjusza, 

I  teoL  Utwii.  K.  1 5 1 A  vrezwany  do  Brukwlli,  na  dwór  mlodego  króla  hi- 
upaA«kiega  Earola  (oiebanein  cetarza  niemieckíego  pod  imieDÍem  Karola 

I  T>,  lOBt^  radcf  królewskim,  z  odpowiednÍ4  pensj^,  a  bez  žodnych  obo- 
wi^zków.i  z  zupeln^  svobody  mieszkania,  gdzieby  niii  sig  spodobalo.  2e- 
by  jednak  trywi^zač  sig  czemí  ze  swego  nrz^u  radcy  królewstdego,  na- 
pint  dla  Karola  iwoj^  Inttílulio  principu  chríatiani.  Przebywal  zaá  E. 
kof^jso  w  Brukselli,  Antwerpji,  Lowanium  i  n  Bazylei,  dopóki  nareszde 
liti  r.  nie  wjbrat  tefto  ostatniego  miasta  oa  stale  zamieszkanie.  Jest 
ta  n^féwietDÍejszy  perjód  jego  íycia  literackiego;  zewaz^d  przjsyt^q  mu 
jak  najpocfalebDÍejsze  propozycje:  król  Franciszek  I  zaprasza  go  do  Pa- 
lata; arcyk&i^že  austrjacki  ['erdynaad,  brat  cesarza,  ofiaruje  mn  400 
taL  pemji  rocznej,  aby  tylko  chciat  mieszfcač  w  Wiednio,  bez  iadnegoob»- 
wifikii,  jako  ozdoba  dwoni  i  krnju,  .bo  wiele  na  tem  zaleíy,  gdzie  lňe^' 
Id  &axiii  zamieszks,  cujua  adeo  celebritatem  nomÍDis  et  eruditionein  ia< 
eoMpanbUem  totat  lerrarnm  bodie  decaotat  orbis"  {FaLer,  ep.  Vietm, 
Známo).  Krúl  Hearjk  VIII  o^jáwietaiejsze  robit  mu  obietníce,  aby  tyl- 
ko ehcial  zamieszkxč  w  Anglji.  Ksiq^e  Ernest  bawarski,  póJaiejszy  arcbp 

I  MlabugiU,  d^e  ma  bogat^  prebendq,  aby  tylko  swoj^  obecnoíci%  cbci^ 
podflierič  stawe  aninersytetu  iogoJsztadzkiego.  Podobnie  i  jnni  áwczešni 
teift^ta,  E.  wymawiat  si§  od  tych  zaprosin,  pracowit  nad  Písmem  íw., 
Ojcaori  Kotóola  i  literatury  klaayczn^.     Owocem  tych  prac  bylo  wydanio 

;  yrectítyo  lektlu,  iaáňskie  tlum.  i  para/raca  Notného  TtH.  ZzmiensOaO 
przes  tiebie  wydawnictwo  krytyczne  Ojców  Košciota  rozpociql  o  tomami 
te-C  dliet  i.  Híeronima,  n  iiazylei  iďl6 — 30.  Ze  wszystkich  ucíonycfa 
E.  Wlneas  byt  najslawuiejszy.  W  cal^  Europie  zfljmowano  si^  jego 
OMbf.  PapieSe  i  Icrólowie,  kši^í^ta  i  magnaci,  dncbowni  i  íwieccy  wspot- 
wbiegali  sif  n  iryraženin  Erazmowi  sirego  Dwielbieaia.  Bez  rodziny,  bei 
aař%tlni.  stal  sig  on  pterffszym  czloKÍekiem  swego  czasii,  uczonym,  pnod 
którym  eala  Europa  czotem  bita.  Cztowiek  ten  dzií  jeszcze  popnlamy, 
choé  aikt  dziel  jego  jni  nie  czyta,  mógtby  byt  vriele  dobrego  zrobič, 
gíybjr  niat   energjg   woli,  charakter,    a  przedewsiystkiém    žywszq   wiarQ 

'  i  tymn  przywi^zanie  do  Košciota.  Przcceniantem  literatur}'  klasycznej 
oalabial  on  aczncie  kodcielne  i  religijne,  i  dla  tego,  gdy  wybuchla  refor- 
tBfíM,  itie  jeden  z  pomi^dzy  katolikótr  wing  zamieszek  lateraůskich  na 
Biego  dítadal;  zauwažano  zgodnoáé  pomigdzy  wieln  jego  zdaniami  a  miik% 
Labrm,  i  t^  tylko  pomigdzy  nimi  róínic^,  te  o  czém  E.  wyralat  li^  x  p»- 
*iiéfB  pow§tpÍewaniem,  to  samo  Later  wypowiadal  šmialo  i  otwarcie.  E. 
obantl  sie  na  te  obwinienia,  wszakže  nie  raógl  taič,  te  i*  niekt^ryefa 
pnedmiotacb    religijoych,   jak  o  spovíedzi    usznej,  o  odpustacb,    cbnde 

L      ihíjĎct,  rad  Swiclych  i  t.  d.  wyrazit  iíf  nieraz  bardio  lekkomyálnie.  W  !»• 

M^d^Mfcb  tedy  pismach  Etaral  si^  svoim  dawiiiejszym  wyr&žeaiom  inne  na- 


řece  ^^ 


:  r  a  z  m; 

da&  TOKumienie;  czgsto  tež  půžaiej  zapewaiat,  že  we  wBiystlciém  podd^je 
»i%  powadze  Koáciola,  i  nigdj  nic  nie  choial  uczjÉ  i  pisaó,  coby  s  g  prze- 
ciwiio  nauce  Košciofa.  Wyst^pié  jeduak  przeciwko  reformatorora  nie  miaí 
oclioty,  pozostawal  dalej  z  nimi  w  stosunkach  przyjaznycb,  mówit  dqgle 
o  i^odzie,  o  uatgpstwach  ze  stion  obu,  elowem  lawirowal  zabiegliwie  po- 
iiiifdsy  prawd^  a  bludem,  poniigdzy  Koáciolein  a  pro  těsta  n^zDiem,  przy- 
zaaji^c  9ÍQ  gtořuo,  ia  nie  chcial  byfi  mgczQanikieni.  ^Kiedy  Pnpiež  í  ce- 
sarz  decyduj^  dobrz?,  poddajg  si^,  mówil  on,  icli  decyzji  i  to  moje  pod- 
danie  sig  Jest  pobožné;  kiedy  decydí^^  íle,  poddajg  sig  tnkže  ii;h  decyzji 
i  to  moje  poddanie  si§  jest  bezpieczne."  Jeazcze  na  sejmie  koloňskim 
(1620)  zadi§ťat  do  pokojowego  zatatwienia  sponi  i  uboiewaf,  Že  Papiež 
wydat  bullg  pot^piaj^cq  nauki;  Lutra.  Od  przybycia  na  sejm  wormacki 
(Kwiecieů  I52i)  wymawiul  sig  aieídrowiem,  bo  uie  mia!  juž  žadnej  na- 
dziei  zgodnego  zatatwienia  rzeczy.  Gdy  jednak  Luter  ogřoszony  zoBta) 
bannit^  i  písma  jego  potgpione,  ciícíal  zupelnic  z  calej  tej  aprawy  sig  wy- 
cofač  i  ubolewal  nad  tém,  že  kiedyj  z  pocbwalanii  illa  Lutra  sig  odzywal. 
Ulryk  Uutten,  Melancbton  i  Zwingli  dareinnie  usitowali  go  na  9woJ4  prze- 
ci^D^ii  strou§  i  z  Lutreni  pogodzič;  ale  z  drugiej  ali'oiiy  daremné  teí 
byty  aBJtowauia  Leona  X,  Adrjana  VI  i  Klcmensa  Vil,  aby  E'a  skleniú 
do  piaanJa  pko  Lutroni.  Staiiowiake  wszakže  tej  dziwnej  równowagi  nie 
dalo  si§  w  žáden  sposób  utrzyniač.  i  jedna  i  druga  strona  pocz^la  pko 
niemu  wyatgpowač.  Dhigie  jego  krůlowanie  w  áwiecie  naukowym  npadto. 
Staroáč  jego  míata  tyle  gorycay,  ile  wiek  dojvzaly  mial  cliwaly  i  pono- 
dzenia.  Wojd§  z  prote^tantyzmeni  rozpocz^t  po  dtugiéra  wahauiu,  ma- 
lým trakUtem  przeciwko  Lutrowi:  Ue  UÍero  arbilrio  (l&3*},  na  który  Lu- 
ler  odpowicdziat  písmem  „De  aervo  arbitrio  contra  Des.  Erasmum,"  któie 
E'a  tak  žywo  dotknuto,  iž  zapewiiiat,  že  nikt  pko  uiemu  nieprzyjaíaiej 
njgdy  nie  wyat^pit.  Euergicznie  odparl  on  napaéč  Lutra  w  piámie  í/i- 
peraipiatei,  Diatribe  coníi-a  aerinm  arbitrium  Lutheri,  gdzie  broni  sifi  tei 
pko  zarzutowi  Lutra,  jakoby  byl  aceptykiem  bez  wiary  i  ducha  koiciel- 
uego.  Oáwiadcza  on,  io  wszeika  dlaú  ginie  w^tpHwoáó,  gdy  Koációt 
w  sporným  pitiikcie  wyrzekt  swe  zdanie,  wówczas  bowiem  etaaowcio  pod- 
dané sig  ternu  zdaniu  Ko^ciofa.  Odt^d  nienawJáé  Lutra  dla  E'a  nie  zna- 
la gianic:  przy  každej  sposobuošcj  azarpat  go  swéin  szyderstwem.  Musiat 
tož  E.  wytrzymywaé  napaSé  i  drugiego  rycerza  protestanty  zrnu,  Ulrjka 
von  Hutten,  który  gnattowne  pko  niemu  wymierzyt  písmo  „Espoetulatio 
cum  Eraamo  Rotterod.  presbytere,  tlieologo,'  gdzie  zaizuca  mu  klamatwo, 
oszustwo,  nionasycou^  y.%ih^  clmaly,  malo<Iu9zno^<^i  deiecinn^  IgUlíwoéi:, 
zazdroáč  stany  Latra  i  w  ogóle  brak  wszelkiego  charakteru.  W  odpo- 
wiedzi  napisat  E,  swoj%  Gqbkf  (Spongia  Eraimi  adveraus  aspergines  Jlut- 
ttaí,  Basil.  ií}3S);že  zas  Uatteu  umarl  przed  wydrukoivaniem  tego  pi- 
srna,  przeto  jego  przyjaciele  prowadzili  dalej  za  uiego  walkg  z  Eraemem. 
Pomimo  lycli  sporów,  literacka  dzialaluoé<!  E'a  byla  zdumiewaj^ca-  W  cza- 
sie  swego  pobytu  w  Bazylei  (1521  —  29)  napisal:  De  conscribeiidia  Apiaio- 
lit;  Ve  ralionn  atutliorumi  VhrUtiani  matrhioan  instítuUo;  Vidaa  okrUtiana; 
Modlit  orandi  Deunii  Ciceronianua,  seu  ile  optima  dicendi  genere;  prietlu- 
maczyl  z  grcckiego  kilka  pism  Atanazego,  Orygeneaa  i  Cbryzostoma;  spo- 
rz%dzil  iiowe  wydanic  swoidi  CoUoquia,  i  wydaí  dziela  Hilarego,  Irene- 
usza,  Ambrožego,  Seneki  i  atarszego  Plinjuaza.  Tymczaaem  reformaya 
irobila  wiolkle  poslgpy  i  w  Bazylei.     Nowi  cbrzeícjanie  od 


I 


E  r  8  z  m. 


itgo  JÍS9  obsadzili  bramy  nůsta,  wpadti  do  košciotów,  zbarzyli  obrazy 
i  oltarze  i,  z  broni^  w  r§kn,  zmnsili  mdg  miejskq  do  zgodzeoia  u$ 
irjrrofc  ubraniaj^y  odpranmoia  Uszf  šn.  w  nikácie  i  okolicy.  Kanoni 
i  neseni  aierai  Košciolowi  wynieíli  sie  do  Fryburga  w  Bryzgowji;  tam 
aůat  sít  tak2e  i  Erazm,  gdzie  6  lat  przebywal,  laj^ty  wyJananiem  dzie) 
i.  AsfnstyDS,  Chrj-znstoma,  apologji  Algernga  De  veritat*  Corp.  et  San- 
gnints  Domini  in  Eucb.,  Kommenlarza  Uftymona  na  psalmy  i  kilku  dziel 
litentory  klosycznej;  prOcz  tego  aaptsal:  CcnsuUaliG  <U  beílo  Tureit  inff 
rmtUr  Ďe  civitítate  morům  putridum;  ApophegnuUuvi  tibb.  «.;  Purgatto  ad- 
vrrtHt  tpUU}lant  itoa  sobriata  Lulheri;  Laber  A*  consolatíorie  aii  moriem;  Li- 
her  de  anuM>Í  E-:c!teia«  coneordia.  Tu  ukoiiczyt  on  snoJ4  nauk^  dla  ka- 
Dkodtit^x.'  Kcdteiatles  sice  concíonator  evanffelieat,  BasJI.  I5S5.  WSier- 
pnni  1SS5  r.  pojecbat  do  Bazylei  \i  jnteresie  swoich  ffjdannictw.  Papiež 
Pane}  lU  dat  ma  wowczas  bogate  probostwo  w  Deventer,  którega  do- 
eftody  szaconano  na  I50u  dakatów;  przyjaciele  E'3  atarsli  sifdliáoawet 
o  inpelnax  kardyDalski,  któryby  go  mo2c  nie  min%t,  gdyby  sam  uie  aale- 
gat  o  laprzestaDÍe  nsKelkicli  w  tym  wzgl^dzte  staraú-  BóIe  artrytymin 
i  ítbn  smusily  go  do  iirz«leženia  jesieni  i  zimy  USó  r.;  w  Marca  isso 
r.  do  chorob  tych  przyt^zyla  dysenterja.  E.  am.  w  nczacisch  cbrzeáojati- 
skkli,  w  Docy  z  ii  na  13  Lipca  I53fl  r.  Oslatnic  jego  slowa  byly: 
.O  Jesa  Misericordial  Domine  libera  me!  DoraÍDe  fac  tioem!  Domiae  nii- 
seren  meW  Kie  wiadomo,  dla  czego  mnart  bez  pomocy  kaplana,  pocienaí 
iriadoaio^  o  Ofltatuich  jego  chwilacb  5§  sk^pe.  Z  przedjJmienDych  je- 
dnak jego  lifllów  widaé,  že  nie  cbcial  oa  umierač  w  mieécíe  kaJniúskióm, 
te  pngo^  zakoúczyó  iycie  pamigdzy  katolíbami.  Z«loki  jego  pochowo- 
mf  nMttly  w  katedne  bazylejakiej.  w  dawnej  kaplicy  Najiw.  Paony.  Iloáč 
4tíel  Jego  éwiadczy  nietylko  o  jego  oczonošci  i  ptodnoici  umystowej.ale 
i  o  m^rarczajnej  pilaoáci,  co  tém  bardziej  zastognje  na  podzmienie,  ře 
B.  od  dxiecittstwB  bardzo  byl  stabowjty.  NiýmDÍejsse  zboczenie  od  zwy- 
ktego,  a  ňader  nmiarkowanego  sposoba  2ycia,  rónnie  jak  kaída  zmiana 
kfimata  ixkodliwie  odbijata  sig  na  jego  zdrowiu.  Nic  mógt  nígdy  przy- 
xwyczaió  si$  do  znoezenia  pieców  w  pokojncb  i  do  jedzenia  ryb;  sam  ía- 
padi  potrawy  rybíej  przyprsHial  go  o  cbnrobg.  Dia  tego  nyjeduat  sobie 
ďjrspem^  od  postu,  której  jednak  u2ywat  wtenczas  tylko,  kiedy  to  mógl 
srvtíé  b«  zgorszenía.  E.  byl  matego  vzrostu,  przyjemnej  powicrzcbo- 
WBOici,  mial  biate  liea,  blond  wlosy,  niebieakie  ouy.  glos  ml^kki  i  przy- 
jemn4  wymowg.  Jako  LilerBl  byt  od  írodkowym  punktem  catego  rncbu 
bMrackiego  svoicb  czasów.  Tonem  i  tre^ci^  dziet  swoich  przygotowy^rat 
OD,  pomimo  swej  niedzy  i  woli,  drogg  dla  réfonnacji,  która  gorycz^  z&- 
trsbl  mn  resztf  jego  žycin.  Jako  pigarzowi  religijnemii  brak  mu  bylo 
síly  i  tyvojci  wiary,  šcislo^ci  teologicznej  i  tych  uniesieú  -  mistycyzmu 
cbReJcjaáskiego,  który  porywa  duszg  i  iaczy  J4  z  Bogiem.  Retorylia 
Ji'fO  bjla  jwietna  ale  zimná,  teoiogja  chwiejna,  žarliwoSé  wigcej  wyraosjto- 
t»  i  SEtnczOH  nií  naturalna.  Dzieta  jego  wszystkie  f  Ofern  omriia,quae. 
(Ka^ue  anctor  pro  tiiia  agnoeil,  Basileae  Iď40 — n)  wydat  Beatui  Jlhe- 
memis  «  9  t.  in-f.  None  wydanio  zrobi)  Z«  Clerc,  Lngd.  Batav.  i  :o! — e. 
I.  10  in-f.  Tom  1  obejmuje  piama  literackie,  t.  II  Adagia;  t,  III  lis^; 
t.  IT  pitma  morálně;  t.  V  religíjne;  VI  Novry  Test.  z  adnotacjami;  t.  Vn 
panlrtzy;  t.  VIII  ttumaczenia  i  Chryzosl.,  Atanazego,  Orygenesa  i  Ba- 
tylogo;  t.  IX  i  X  písma  polemiczne.  Cf.  Compendium  vitne  Eraami,  pnez 


brazy  ^^H 

ie  na  ^^ 


rězm.— ErdSsí. 

niego  umego  napiaane,  i  wiadomoáci  z  jego  žycia,  w  tiície  do  przeora  Ser- 
nacjosza  przezeů  podané.  Tita  Ernsmi  per  Beatam  Rbenamim.  BiograQe 
te  sf  w  I  t.  wydaaia  lejrtejskiego.  John  Fortin,  The  lif«  of.  E.,  Lond. 
1758  3  t,;  Burigny,  Vie  fi'E.,  2  t.  Paris  1757;  Samwl  Knighl,  The  tife 
of  E.,  Cftmbr.  t73G;  S.  Hess,  E.  v.  Rotterdam  nach  aeinem  Leben  n. 
sřinen  Schrííten,  Zllricb  1790  3  t.;  A.  MiiUtr,  Leben  des  E.,  Hainb. 
1838;  Robert  B.  Drumtnond,  E.  his  life  and  cbaractcr,  as  shown  in  bia 
corre ipondeace  and  works,  Load.  i873,  3  t.;  dzielo  zajn](tji(ce,  ale  z  an- 
glikaáskiego  atanowiska  pisano:  antor  broní  E'a  przed  zarzutem  braku  od- 
wngi  i  zapewnia,  rozuinie  sig  ňader  bezzasadnie,  íe  gdyby  iyl  on  w  cza- 
sie  soboru  trydeockiego,  bylby  odrzucil  jego  dekrety.  Naj!epsz%  mono- 
grafie "  K.  napisaí  //.  iJurand  tie  l.avr  (byly  profeaor  retoryki  w  liceuni 
worsalskiém),  Ěraame,  précurseur  ot  initiateur  de  i'esprit  modeme,  Paris 
IS73   2  t.;  jest  to  practt  na  sumíenném  badaniu  dzie)  E'a  opurta.     N. 

ErdOsi  {Sylweiter)  Jan,  w^gierakl  gramatyk,  ttumacz  Pisma  šw. 
i  poeta.  Nazffisko  Erd-ni  jest  wggierskiém  tluraaczeniem  itaíenia  Syť 
wMter.  Ur.  isot)  r.  w  brabstwie  siedmiogrodzkiéra  Szathmar,  tytutowa) 
9ie  jednak  Wegrera  {Pannoníus  lub  Hungarai).  W  1 9  roku  Žycia  wy- 
stany  do  akademji  krakowskiej  (gdzie  jul  r.  uns  W§grzy  mieli  swoj^ 
bursy),  przyktndat  si;  szczególDÍej  do  jgzyków:  laciiískiego,  grecki^O 
i  bebrkjskiogo.  Po  3  lub  3-letnim  pobycie  wrócil  do  krajů  i  oíeni)  »g. 
2ona  amarla  mu  przy  wydaniu  pierwszego  syna  na  áwiat,  a  E.,  azukij^ 
n  nauce  pociccby,  z  tóra  wigkszóm  zamilonaniem  oddat  ai^  fílologji. 
W  Cym  celu  udat  hÍQ  do  Wittonborgi  (lá3S),  na  kursa  j^zyków  staro- 
íytnycb  Molanchtonn,  ale  nta  zarazil  sig  luteráni  zrnem,  jak  cbc)  prot»- 
Btanci.  Jrdynym  bowiem  dnwodem  sktonnoaci  ErdĎsi'ego  do  luteranizran 
moji^  byĎ  stowa  Molanchtoua  do  hr.  Tomasza  Nadaady;  „Jana  tsí  Sylwe- 
Btra,  oztowioku  uczonngo,  naszej  wyaokoáci  polerani."  Locz  sloira  te 
dowodx^  tylko  przychylnoíci  miatrza  dla  ncznia,  a  nadto  nie  znajdujt 
sif  w  wydaniu  li»t6w  Melanuhtona  przez  Brctschneidera  (Corpus  Reformá- 
tor. III  418).  '/,  Wittonbei^i  wróci)  E.  do  W^gíer.  Nadasdy,  zataíy- 
wiiy  w  dobrach  swycli  (Nowy  Sziget)  szkotf  i  drukarnig,  zanqd  ich  po- 
wierzyl  Erd09i'emu  r.  K>3í.  Tu  Erd.  pierwazy  wyda)  Grammatieam 
hunijaro-latimtm  iii  u«ui»  puerimtin  rteeni  tcriptam,  Joanne  Syivettrc  Pat^ 
wmio  autor*  (wyd.  ío  prioi  KazJnczy  r.  1808  i  se  przez  F.  Foldy  r. 
iHae).  Wprawdzie,  na  70  lat  przedtém,  atawny  ze  snych  poeiji  bislntp 
pigoio-kojcitílny  Jan  lil  Ce^inge  uloíyt  jut  grainatykg  wfgiersk^;  l«cz 
to  zaslugí  Erd.  nie  imnicjsza,  bo  nie  znajqc  pracy  Cesingego,  aam  tbi' 
dat  wlaanoici  JQzyka  Madžiarón,  ustali)  ortogra^Q  i  poloíyt  laaadQ,  ía 
JQzyk  WQg.  nateity  do  semityckicb,  i  aam  do  zrozuinienia  jego  pravidel 
zaatoaoviywní  prawidla  jgzyka  hcbrajskiego.  Drukowana  ta  Oramatyka 
jest  lylko  czgíci^  obszerniejszcgo  dzieta,  które  Krd.  przygolowal  do  dra- 
ku, lecz  nigdy  nie  wydal,  We  dwa  lata  po  Gramatyce  (i.  j.  ISíi  r.), 
w  tsjie  drukarni  wyszadt  caly  Nowy  Tast.,  na  jgiyk  n^gierski  i  greddo- 
go  i  taciůakiego  przetolony.  Dzieto  to  jest  nietylko  piorwszjm  dmko- 
wanyni  przekladem  w^íerskim,  ale  teí  i  najdanníejaz%  ksí^kf,  która 
1  drukarni  w^gierskiej  i  w  jazyku  w^gierskiin  wysila.  W  tlamaczeniu 
téra  nie  nta  nigdzie  ani  áladu  tendencji  proteatanckicb.  Níedtugo  potem 
(ok.  ism)  Erd.  powolany  zost^  na  profesora  jgzyka  bebr.  przy  Hniwera. 
wiedeAskiin.     Na    lóm    atanowiska    wydal   odezw^    poetyczn^  do  L  ' 


ErdSsL — Erigena. 

,  powolqj^  ich  do  wojDy  przeciv  Turkom  (De  btilo  Turei*  m/t- 
r4Mdo  eitýia,  1544,  Viennae  Aunr.  ap.  L  Syagrenium^,  i  wiersz  Žaloby 
D4  ímierč  ces.  Aaoy.  Ostatoif  prac%  Jego  b;l  wiersz  Žaioha 
((žoerela  fidei  od  Ser.  ťerdiaandam,  ibid.  iš6i  ap.  I.  Oaro).  Jest  to 
slui^a,  klór^  oapiut  E.  i  pawodu  rabunlm,  jahiego  cittopi  jfaaatrEow&ni 
liopoiciti  ů%  oa  jego  mt^^tku,  niszcí^c  sig  za  jcga  KoHiwoái 
Jákí  skutek  odHiosta  ta  skarga,  nie  wiadomo.  Nie  viadomii  Jest  tskíe 
daía  tuábta  £rd.  Z  poezji  w^ierakich  przeohowata  etg  tylko  pieáú  jego 
na  aroojVtOJč  ZmartwycbHetauia  Paúskiego.  £.  ulo2jl  J4  na  wzór  ía- 
dltski^O  StirrejU  ChritUit  hoilie  i  inaych  árednioffWcziiytii  bymiiów.  Po 
kMtd(|j  strofie  powtarza  si;  znrotka  tlumoczona  z  antyfoDy:  íiaee  ditt, 
^■MtM  /nnl  Oommiu:  tzuilemui  et  laelemur  ia  éa.  Lalersníe  H$gier>cy 
iirjkli  jf  w  swych  kancjonatach  drukonraé,  lubo  jest  to  pieáú  ciyiio  ka- 
tolická. Cf.  Danko,  J.  Sylwester  Panaonias  (Erdósi),  Prof.  der  bebr.  Spra- 
ciie  etc  Lebeo,  Scfarifíen,  uad  Bekeantniss,   Wten   1B7I.      X.   W,  K. 

Erilirt,  jedao  i  n^staruydí  miast  we  frankoúskiej  TuryQgji  pólno- 
caej.  R.  741  zaloíyt  tu  ew.  Boatfacy  biskupstwo:  pierwszyin  i  osta- 
tBim  ta  biskopem  byt  én.  Adalar,  który  wraz  e  šw.  Boaiíacym  in^eii* 
Mm  poniósl;  czgič  djecezji  pot%czoi]4  zaslala  z  djece^4  halberstadzk^, 
cx^  dniga  z  djecezj%  mogQRck%.  E.  13;8  wyjeduala  la^  miejska  o  an- 
tTpaptela  Klemensa  VII  poznolenie  zatoíenia  DnJwersy teta;  gdy  je- 
doik  spraira  aotypapieža  opadla,  oiiasto  £.  uprosilo  i38»  r.  o  takíei 
pozwolenie  Papieía  Lrbaoa  VI.  R.  )3a2  otnorzoDy  zostal  Duinersytet. 
Za  paerTBzego  jož  rektora  azkota  ta  liczyta  i23  oczniów;  zazwycz^  saá 
brwala  ich  soo  —  íuů.  W  pólowie  XV  w.  poczely  kl^ski  nawiedzač 
rnÚBto  i  Diiiwersyttit:  cjqgte  zamieszki  wojenDe  w  ToryDgji  i  Saksoují,  la- 
razf,  a  szczególoicj  ntelka  záraza  14C3,  požár  1473,  rozracby  stndeu 
ckíe  1480  i  I51U  r.  ZgDbnieJsz^  jedoak  od  tycb  klfsk  byla  dla  szkoly 
refomaga  Lotra.  Od  isoi  Luter  nczyí  si;  tu,  a  póíoiej  naticzat.  Jego 
ton  pobft  iďii  r.  nynotat  tak  iwany  ,szturm  na  ksi^žy,'  który  polegal 
aa  wédeklej  oapašci  dq  osoby  i  domy  Juchowiie.  Skutkiem  t«go  sztur- 
nia  byto  newn^trzue  rozdnojeníe  i  opustoszeuie  aniwersytetu,  tak,  12  od 
1930 — itistj,  a  žatém  przez  109  lat  nie  bylo  wcale  doktorysacji  «  fa- 
knhede  teologicznym.  Wojoa  clilopów,  a  púžniej  wojua  trzydziestolettiia 
pixyezynila  sig  do  znpelaego  úpadku  szkoly.  Daremaie  chciat  j^  wzmo- 
cnif  v  tvoim  ducbu  Guataw  Adolf.  Dopiero  po  pokojn  weatfalskim  po* 
dniosJa  si(  pod  opiek^  arcyblskupAw  niogiiDckioh.  Ale  wáród  nowycli 
aaí«re[syt«táw  njemieckicb  trudoo  si§  bylo  utrzymač  erfarckiemu,  r. 
ttic  iost4^  oareszcie  zuieaiony.  Ci.Jvit.  Ckriitoph.  Hotschmann,  Erfordia 
literáta,  Erf.  I7í9  — i3  3  t.  A.  Kirchhof,  Erfnrt  im  XIH  Jabrhond., 
Beciin  le?:.  I>.  i  Cz.  uss  r.  odbyl  s\%  w  E-  syood,  zHolauy  przeE 
króla  Hearyka  (,  na  nalegauie  Hildeberta,  arcbpa  uiogaiickicgg,  celém  po- 
doMaienia  karnotei  w  d  ucho  nie  listwie  i  poprawy  obyczajów  w  wiernycb. 
ObOBDrck  bylo  is  bpón  i  wi^  jesEcze  opatów.  Cf.  BinUrim,  Teutacbe 
CoadL  t.  3. 

Crigena  Jan  Scotus.  i.  Žycie  i  pisma.  3.  System.  L  O  íycia  tego 
cslowieka  nie  wiele  wiadomo,  pewm  tylko  jeat  rzeczq,  2e  okolo  843  r. 
Karol  Lysý  powolat  go  do  szkoly  paryzkíej  (scbola  palatiaa),  ktúrej  przez 
doií  dtugi  czas  przewodaiczyl.  OJczyzn^  jego  byla  prawdopodobnie  Ir- 
laadja,  i  w  szkolacfa  iriandzkich,  wówciaa  kwito^cycli,    zdaje  aig,  otnymat 


62  E  r  i  g  e  n  a. 

Bwoje  wyksEtatceniB.  PomL^dzy  uczonymí  francuzkimi  odznaczat  aig  stcze- 
gólniej  BWňj%  inajomojci^  je^ka  greckiego.  Okolo  882  r.  mial  go  kríl 
Alfred  W.  púwolaó  do  anitYorsytctu  oksfordskiego,  i  jako  opat  \t  Malmes- 
bury  miat  hyé  przez  zakonników  zabity.  Alo  pcwiiiojszém  jost,  ie  nmart 
on  wa  Francji  jeszcze  przed  87  7  r.  Z  davřn3'cii  filozofůw  wielbil  E.  prze- 
dewBzyBtkióm  Platona,  choó  cenil  i  Arystotcleaa.  Z  Platona  znal  Tymau- 
SZB  w  ttumaczeDiu  CbalcidjiiBza,  z  AryBtotelesa  z»i  piervraz^  cz^ii  Orga- 
nonM,  ze  wstípem  rorfirjusza.  Z  polecenia  Karola  fcysego  przetlumaczyt 
pisniB  przyznawane  Djonizemu  Areopagicie.  jakicb  rekopisin  cesarx  Míchat 
Dalbus  przystat  poprzednio  v  podarunku  Ludwikowi  Poboinemu  (834  r.). 
Do  pism  jego  ntognycli  oalciii :  malý  trnktat  De  pt-aedetíinatione  (gdeie 
dowodzi,  íta  možliw%  jest  tylko  predestyiiacJB  do  ilobrego  i  do  Kbawienia, 
ponienaí  Bóg  ztego  nie  zna,  a  zutém  do  niego  przeznaczaó  nie  tnoíe); 
dzielo  Dedivisioae  nnlurae,  na  a  keiqg  podzielone,  w  forinic  iljnlogu  po- 
migdzy  nauczycíelom  a  uczniera  napisaiie,  a  zawieraj^cc  caíy  jego  systém; 
Honxitia  in  prolog.  Evang.  sec.  Jaannem  i  kilka  pism  drobniejszycli.  Dziela 
wEzystkie,  ivraz  ztlum.  Djouizego,  vfydal  //.  J.  Floss,  Paris  isfis,  jiUio 
Í22  tom  Mignea,  Pntrolog.  curaua  compl. —  E.  pierwszy  w  wiekacb  ére- 
dnicb  wyst^pil  z  calkowitym  ayateniera  filozoíicanym,  alo  systém  ten  prze- 
jety  jest  neoplstonizmem  (ob.).  Przez  Erygeii?  pr^d  neoplatoňaki  dostaje 
aig  do  wieków  jrcdnicb.  Przedewszystkiéni  D])icra  si^  E.  na  Areopagicie 
i  jego  koAicntatorze  Uakayuiie  wyznawcy  ob.),  dalej  na  Bazylim  i  i. 
Grzegorzu  iiazjanzeúakiin,  a  nigcej  na  Grzegorzu  uysaúťiBkiin  i  Orygenesie. 
Augustyn  i.  i  v  ogále  Ojconie  tacidscy  stoj%  u  niego  w  drugim  dopiero 
rz^dzie,  jakoby  zbyt  popularaie  Dauk^  cbrzoácjaiJskq  wykladf^i^cy.  Z  piaa- 
rzy  tych  przysnoil  on  sobie  pojgcia  neoplatoA^kie,  jakie  w  aicb  zn^jdo- 
viX,  i  l^cz^c  je  z  poJQcianii  ďirzejcjadskiami,  zni^zat  z  nich  systém  iáea- 
túlgciao-etíiaiíiicyjn)/,  szukajviy  -vípraíidzie  podstawy  w  myáli  chrzefi^siS- 
skioj,  ale  myál  t§  przekrzywinjvy  zawsze,  przybieraniem  jej  vt  formáty 
neoplatoňskie.  —  Wzglgdem  wiary  chrzeáiyaiiskiej  stoi  E.  na  stanawiekii 
teozoliczno-gnostyckióm.  Wiara  jost  dlaii  poatan^  i  watgpcm  do  caiej 
i  tvielkiuj  wiedzy.  Pocz^tek  haždego  rozumowego  badania  wypljwaí,  podtag 
niego,  winien  z  wjToczni  Božydí,  w  Pišmie  Sw.  zawartjch.  Ale  rzecz^  ro- 
zumu jest  odszukač  znaczenia  nyroczni  Boíych,  a  szczególoiej  przenoáne 
wyraicnia  Písma  áw.  w  znaczeniu  wlaSciwém  tluinaczyé.  Uozam  wioien 
wyrozumieiS  wszystkie  prawdy  Objawieuia,  TreSí  filozofji,  podlug  E'y,  si^a 
tak  daleko,  jak  treáč  Objanienia.  Wprawdzic  E.  zaleca  badaczowi  rmu- 
moffemu  szaoowač  zdaoia  Ojców,  szczególoiej  greckich,  ale  powagg  rozu- 
mu zawsze  nyžej  ceni  nií  zdauie  wszyatkich  Ojców.  Rozum  wszakžc, 
mówi  on,  jest  sam  w  sobie  ctentiioáci%:  n  tajemnice  Boíe  wnikn^č  oa  nic 
može,  jejeli  go  nie  oáwicca  stonce  stowa  Božego.  D^iiero  gdy  rozum 
oáwiecouy  jest  Swiatlem  nadnaturalném,  wówczas  przezwyoigía  vrszelk^  cie- 
aiuoáó  i  bezpoárednio  patraeí  može  w  oblicze  prawdy  nnjwyžszej.  Wów- 
czas  to  nictyle  rozum  patrzy  w  prawdg  najwyž9z%,  ile  raczej  ta  prawda 
sama  patrzy  na  siebie  w  czlowicku.  Nie  czlowiek  zn^dujc  Boga,  ale  Bóg 
znajduje  siobie  w  czlowieku.  E.  rozróžoia  cztery  nátury:  pierwsza, 
nie  atworzona,  a  tworz^ca  (Bóg,  o  ile  jeat  najwy29z%  wszecb  rzeczy  przy- 
czynq);  druga,  stworzona  i  tworzqca  (jednoáč  idoi  w  stowie  Bo2ém,  o  ile 
te  idee  s%  nietylko  myálami  líožemi,  ale  potfgami  twórczemi,  t.  j.  przy- 
czyDami  pierwotDemi);  treecia,  stworzona,  a  nie  tworz^ca  (áwiat  z 


'"* 


E  r  i  g  6  n  a. 

wo-widcúlof,  z  indywiduami,  jakie  w  sobie  E&wiera);  ezwarta  natora  na- 
reuKÍe  DÍestvorEona  i  nietworz^cn  (Btig,  o  ile  jest  OBtateczn^m  wsiedi 
necsf  colem  i  o  ile  wszystko  do  siebie  napowrót  przfwodzi).  Na  tém 
dwonkiém  rozrótiiicnm  natuiy  polega  cátj  sf  stem  E'^;  wtaíciwie  tet  c&Ia 
jego  filonrfja  jMt  nank^  otjch  i  nataracb.  líóg,  jako  pierwsxa  natan. 
jot,  fiam  «  sobie  uwažaoy,  wyžszy  po  nad  ifszelkie  katcgorje  i  opowiedniki: 
iest  disolatoJe  bez  wszelkiej  formy  i  dla  tego  przew;2sza  wszoUtíe  nasze 
rozomne  poznsDÍe.  Jest  Diepojftr  i  niew.ypowiedzialQ;  i  dla  tego  mote 
bfí  nazwxDy  nie:em  (Bihileni),  poniowaž  w  sobie  uwaiaaj  nie  jest  niczem 
X  tego  vsxfitkiego,  co  jest;  jest  on  po  nad  bytem  w3z«lkiro.  Sie  jest  Ob 
cuau  (qoid)  oznaczoném  w  przeciwieústwie  do  cceyoi  (qiiid)  ionego;  jeSt 
on  ai-«/nn.  PozDaje  ffigc  on  tjlko,  ie  jest;  ale  c.-m  jest,  tego  nie  jto- 
xmje,  ponienai  nie  jest  ezem*.  t  wtoáciwie  dla  tego,  íe  nie  pozDíLJe  eiím 
OB  jest,  poznaje  sig  Bogjem.  Wprandzie  Kinnišniy  Boga  przyznawač 
wsKJkJe  doskonatoáci,  poniewaž  jest  on  icb  przyczyna  w  rseczaďi  stwo- 
noiyeli,  ale  opowicdniki  te  l^rač  naležy  tylko  w  przenon osném,  nie  zaé 
w  wlaidirém  roznmienin,  1  dia  tego  rozróínió  naleiy  dirojakif  teole/gj^; 
iicierdniCif  czyli  priyayiiawii  t  ntgalyvrnii.  Twierdz^ca  teologia  przyznajc 
Boga  wszystkie  doskonološci,  ale  poniewaž  przyznaifanie  to  jest  tylko 
pndurfne,  prieto  teologja  negatywna  neslije  je  w  Bogu.  Jest  wi^c  do- 
skooalBB^  od  pierM'szej,  bo  tamta  mówt  ti  nicivta.4civém,  ta  zaš  w  w)a- 
iámtaa  aaacieniii.  Bóg  lepiej  jest  znaný  przez  niewiadoaiojf;  itiewiado- 
Doáů,  odnoéiue  do  Itoga,  joat  prawdziw|  m^droéciq.  Dta  uyraženia  nift- 
tylko  ptnylywnego,  ale  i  negatywnego  momeutD  w  opowiedaikacb  Bogu 
pnysMawanych,  radzi  E.  do(lawa<i  do  takich  opowiednikúw  wyraz  nod 
i  ni/ňt,  tt  Bů^  jest  nadbytajfcy,  nadmíry,  nadďobry,  nadpot^^nj  i  t.  d. 
Ate  faklMlwiek  Bóg  jest  nadbytojicr  ■  dla  tego  niepoj^ty.  nie  jest  dla  nas 
Pirafctf  snpelnie  ukryty.  tObjawia  si$  naszemn  poznaniu  v  Un/aiyach 
{plňaajmzniach  ň%  Božycli).  Przez  teofanje  zaé  rozomieč  nalely,  z  jednej 
Btrony  ijawiska  áwiaLi  itworzonego,  jak  one  naszym  przedstawiaj%  ai§ 
nnysloni,  a  z  drogiej  strony  wewn^trzne  oániecenia  taski  BoJtej.  Przei  te 
teofanje  objawia  sifl  Bóg  nietylko  w  swym  bycie,  ale  i  w  swojej  Trójcy. 
Z  te^o  bowiem,  že  rzeczy  6q,  pozo^^  teologowie,  íe  Bóg  j'ti:  z  tego,  ie 
neczy  te  s^  «  rodzajach  swoich  uporz^dkowane,  poznajf  oni,  i>.  Bóg  jet 
mifdrs,  a  ze  spokojnegu  ruchu  i  z  poruszaj^ccgo  6Í$  pokojů  «inosz%,  te 
BAg  qye-  Tym  spo&obem  poznají  Trójcg.  Przez  byt  bowiem  rozumíeé 
nalaiy  Ojca;  przez  m^droáó — Syna,  przez  íycíe — Dncba  áw,  W  Synn  ugmn- 
tonl  Qjciec  wszyalkf  catoéč  stworzonia;  jego  zrodzenie  %  Ojca  jest  po* 
wstaBiem  wszystkicb  przyczyn  pierwotnycb.  Ducb  iv.  zaá  jest  rozdziela- 
j)c%  i  pofZ4dkDJ4c4  przyczyD%  wszystkiego,  co  Ojciec  w  Synu  jako  jednoáč 
poBt«DOwi).  Drnga  nátura,  jako  anmina  wszystkicfa  pierwowzorów 
i  pnyayn  pierwolnych,  >*Hzystkiego,  co  jest  íwiatcm  i  w  íwiecie,  atworzo- 
■u  jest  przez  Boga  v  Stonie  Božém  i  dla  tego  odeá  nie  róíns.  ale  x  nim 
jěámo  ttaaoHi^ca.  Z  czego  wynika:  i)  že  rzeczy  nszystkie,  idealnie  w  rto- 
vis  Bolem  b^d^e,  uie  wystgpuJi  jeazcze  w  swojej  wielošci  i  rozraailoSci, 
ale  ateaowi^  w  atowie  Božém  bezróínicow^  jednoáč;  3)  íe  stworzcnie  íwia- 
ts  idealoego  w  siowie  Božém  jest  wieczne,  bez  pocz^tku;  bo  gdyby  go 
Dág  «  czasie  dopiero  stworzyt,  wówczas  stworzenie  byioby  wzgl^em  jego 
■abstaocji,  jako  przypadtoíč,  a  Bóg  z  nátury  swej  jest  bez  przypadtoáci  wszel- 
kicli;  3)  ale  wiecznoé^  przyczyn  pierwotnycb  inna  jcet,  nií  wieczooič  Boga: 
Bóg  bowieiD  jest  wiecioy,    poniewal   jest  aiestKorzony;    pierwowiorj  uú 


I 


I 


E  r  i  g  t  ■  a. 

s^  m«cane  t;lko  tUa  tego,  ie  od  wieltúw  «4  prxez  Boga  scwononc. 
ledy  cwierdzié,  ie  Róg  nje  byl  prsed  stworzeniem  uniata  idealne- 
gi),  poníeffoí  áwiat  ten  tjlko  ca  do  luiary,  ute  uá  co  do  csasa  póíaiej- 
siy  j««  o<J  Qíego  SABiega.  E.  raňwi.  ie  pierwotne  te.  pravcajny,  te  pier- 
wowzory,  siworzyí  ífóg  i  nicceytr,  ale  pnea  níí  ronamie  tu  6yi  !'Otki  w  jego 
nadiatůlatcoi-i.  Stworxenie  tedj  owydí  przycKyn  pierwotQycij  jest  ich  wy- 
I^ywem  x  Boaej  nadiscotovoáci,  w  skutek  dsiatsinošci  Božej.  Bóg  tedy 
sam  íW/í  >'t  w  przyczjnach  pierwotnyoh,  w  nich  tworzy  aig  oa  sam,  gdy 
chce  wynanyč  si?  z  najlajniejsíy  ch  gl^bia  swojej  nátury,  w  których  sam 
aiebie  nie  zna.  Zat^puje  tedy  w  pierwiastki  rzeczy  i  pociyna  tym  sposo- 
bem  byd  czemá,  gdy  poprzednia  byt  j^by  zamkui^ty  w  nadJstoton^  oi- 
coéd.  Ze  íffiAtA  ide3ln«>go  wyplywa  znovu  dalej  áwiat  widzialny,  zmy- 
slowf.  Nntnra  droga  tnorzy  trzeci%  natirf.  U  Erigeay  poj^cie  ogólne, 
w  swojej  poffsirahnoáci  wzigte,  ma  neczywistošú  pneďmiotoff),  i  wtaáme 
ono  jeU  jedyD%  nteczywistoácí^ ;  indywidoa  94  tytko  przechodnieDii  ^awi- 
ikami  tej  ogólnej  rzeczy wisto^i.  Dia  tego  o  trzectej  tej  oaturze  E- 
Dczy:  i)  Ze  powszecfaDén)  podécidiskiem  ntszystkidi  neczy  zrny  sto  nych  jest 
byt  w  sobie  Dierozrúlniony,  nieokreálony,  oOaia.  W  tym  bycie  oszyslkie 
rzeuy  Qietylko  co  do  s*ego  jtoj^ia,  ale  i  co  do  neczywistošci  SHojeJ  s% 
jedno.  3)  Powszechoy  jeden  ten  byt  dzieU  sig  w  sobie,  oíe  tfac4C  iv^ 
sobstaocjaln^  jednoád,  na  gatunki  i  rodzaje  rzeezy.  Tylko  w  tych  po- 
dňatacb  na  g&tunki  i  rodiaje,  które  znovu  w  sobie  sq  jeduoáciami,  niože 
icb  byt,  icli  istots,  owiiíi,  by£  rzeczy wistoíoiq.  s)  Rodzaje  i  gatuuki  obja- 
jawiiU4  si^  n  jednoslkach;  dla  tego  rodzaj  jest  zansze  caty  we  wszystkicb 
ioclywiduacb  i  caly  w  každým  z  pojedyůczycb  indywiduóvr,  rodztgem  objft- 
tycb;  rodzaj  jest  wlaícjiiie  bytuj%cyni  n  indywidunm ;  przezeĎ  tjlko  odo 
irtnieje.  Cialo  zmystowe  jest  dla  E'y  tylko  zlitgitM  i  poiacifiem  lif 
ctytUi  untytioKych  prtypadhaci  (jok  ro?«i%gloíci,  ksitaltu,  gpójnoáci,  koloru 
i  t.  ti.).  Jest  tedy  cialo  czemá  czysto  umyslonérn  i  niecielesném;  poz<Jr  cie- 
li.SDOJd  powst^c  ff  skutek  pot^czenia  przypadlošci  uniystowjch,  jest  on  re- 
z^iltateai  tego  pol^czenia.  Indywiduuin  cielesite  powst^je  zt^d  tylko,  2e  byt  ów 
rfierwotny,nieokre^lony,of)'it3,wsnycb  rodzajacb  najnižMycb.preyodziewasig 
*  pnjpsdlo^i,  i  fym  sposobem  wysifpuje  v  pobořte  meUsnoíci.  Sama  w  so- 
bie uwn  ','i^irt  nie  mo2e  žadoych  przybieraé  przypadlošci;  moíe  to  czynid  do- 
l>lero  w  n^niíszycb  swoich  gatunkacli,  i  dla  tego  to  ciala  sq  tylko  jednoatkawe. 
W  przeciwieiistffie  do  istoty,  &0^ta,  DieemienDej  i  stalej  zawsze,  owe 
pnypadtoíci  s^  w  ci^gtym  rucbu  j  zmienno^ci,  i  tém  si^  objaánia  ciq- 
gta  eraienaoáů  i  przecbodnioíÉ  rzeczy  zmysíowych.  Tpk  wi?c  coty  Swjat 
zjawisk  przechodzi  tu  w  éwiat  ideálny.  Wazystko,  co  w  tym  swiecie 
zjaviiskowym  poznajemy.  w  bycie  swoim  jest  czysto  ideálně,  umyslowe; 
cielesDoiiS  jest  tylko  pozorem,  W  áwiecie  zrayslowym  panuje  nietylko 
jednoáů  porziidku,  ale  jcduošč  istoty.  Šwiat  nie  jest  uporz^dknwaní  je- 
dnoád%  wjHa  rzeczy  róínycb,  co  do  substancji  swojoj,  ale  w  bycie,  w  sub- 
etancji  swojpj  jest  jedaoáci^.  Tym  sposobem  latwo  juí  dalej  K.  okrešla 
Btosuuek  drugjej  nátury  do  trzeciej,  która  nie  ma  samodiielnej  rzeczy- 
wistodci,  ale  jest  co  dobytu  i  istoty snojej jedno  z  drug^  natar%,  a  ró- 
Žuif  slg  ooe  lylko  róžnym  swym  stanem,  Przjczyny  pierwotne  nietyl- 
ko wywoluJ4  skutki,  jako  cos  od  nich  róžnego,  ale  wyst^puj^  w  tych 
skutkách  i  w  nich  sig  ttaji\  tém.  czéni  s%,  przyczém  rozpadaje  915  W  tych 
■WOich  skutkách  aa  wieloič  i  rotmaitoié.      Ale  wystfpujqc  tak   n  SV<     ' 


roifi^^ 


E  r  i  g  e  n  a.  65 

skntktch,  pierwotoe  owe  przyczyny  nie^  opiiszc|fg%  slowa  Božego,  w  któ« 
rém  tkin'i|,  i  nie  trac§  w  niém  swojej  jednoáci.  Jako  przebywaj^e 
w  slowie  Božém  s^  one  nadczasowe,  wieczne;  ich  wyst^pienie  w  ich 
skutkách  jest  poczqtMem  czasu.  Po  takiém  okreáleDiu  stosunku  drugiej 
do  trzeciej  nátury,  dochodzi  E.  do  oznaczenia  stosuDku  Boga  do  ówiata, 
a  zárazem  do  glównego  punktu  swego  systému.  Mówi  on  wprawdzie 
takže  o  stworzeniu  z  uiczego,  ale  to  nic  znaczy  u  niego  byt  Božy  w  je- 
go  nadistotowoáci.  Wychodz^c  ze  swej  pelnoáci,  mówi  £.,  w  jakiej 
nazwaDy  jest  niebytem,  Bóg  najprzód  sam  siebie  tworzy  w  przyczynach 
pierwotnych.  Nast^pnie  (gdy  przyczyny  pierwotoe  objawiaj^  si§  w  swych 
skutkách)  przechodzi  z  przyczyn  pierwotnych  do  skntków  i  siaje  sť^ 
w  nich,  objawia  si§  w  swoich  teofanjach.  Tym  sposobem  przez  róžne 
formy  dochodzi  on  do  najnižszego  stopnia  calej  nátury,  do  c/ViV;  tworzy 
wifc  wszystko  i  stáje  si^  wszystkiém  wc  wszystkiéro,  nie  przestaj%c  zára- 
zem byč  po  nad  wszystkiém.  Tym  sposobem  wywodzi  on  wszystko  z  ni- 
czego,  t.  j.  ze  swojej  nadistotowoáci  wywodzi  istot§,  zé  swojej  cadžycio- 
woáci  wywodzi  žycie  i  t.  d.;  slowem,  z  negacji  wszystkiego,  co  jest  i  co 
nie  jest,  wywodzi  wszystko,  co  jest  i  co  nie  jest.  Mamy  tu  tedy  panteizm 
neoplatonski  w  jak  najostrzejszej  formie.  Istota  wszech  rzeczy  jest  u  ^. 
w  ostatnim  rezultacie  Istot§  B0Ž4.  Stworzenie  jest  stawaniem  8i§  Boga, 
wychodz%cego  z  gl^bin  jego  nicoáci.  3óg  i  stworzenie,  mówi  £.,  nie  s% 
dwiema  róžnemi  od  siebie  istotami,  ale  jednq  i  tq  samq  istotq  (De 
diY.  nat.  1.  3  c.  17).  Ale  jakkolwiek  Bóg  jest  i  stáje  si§  we  wszyst- 
kiém, wszakže  nie  przechodzi  on  w  rzeczy  šwiata,  ale  pozostaje  zawsze 
w  sobie,  jako  niepodzielna,  nieskoňczona  i  po  nad  swiatem  bytuj^ca 
jednoáč.  Jest  on  powszecbn%  istot§  rzeczy  i  nie  jest  ni%  zárazem;  jest 
ni)  w  swoim  wylewie  w  wszecháwiat;  nie  jest  m%  sam  w  sobie.  W  sobie 
jest  on  jednoéci%  przeciwieňstw;  wst§puj%c  zas  w  rzeczy,  przechodzi  on 
w  te  przeciwieňstwa.  W  crlowieku  stworzone  s^  wszystkie  rzeczy 
i  to  w  dwojaki  sposób.  Raz,  o  tyle,  o  ile  nátura  ludzka  zawiera  w  so- 
bie wszystkie  momenty,  jakie  w  áwiecie  wyst^puj^  w  rozróžnieniu.  Czto- 
wiek  poznaje  jak  aniol,  wnioskuje  jak  czlowiek,  czuje  jak  bezrozumne 
zwierz§,  žyje  jak  roálina  i  jest  dysz^  i  cialem  jak  wszystkie  inne  rze- 
czj.  Po w tóře,  wszystkie  rzeczy  o  tyle  stworzone  s§  w  czlowieku,  o  ile 
w  nim  Bóg  zložy}  pojede  wszystkich  rzeczy  stworzonych.  Poj^cia  wszyst- 
kich  rzeczy  8%  nam  wrodzone;  že  zas  nie  mamy  o  tém  swiadomoóci  i  ^e 
w  ogóle  nasze  poznanie*  jest  tak  nicdostateczne,  pochodzi  to  z  grzechu 
pierworodnego.  Owe  zaá  poj^cia  s^  w  grnncie  nie  czém  inném,  jak  tylko 
istotami  rzeczy.  Jak  istniej^  istoty  rzeczy  w  slowie  Božém,  tak  s^  one 
i  w  doszy  ludzkiej,  z  t%  tylko  róžnic%,  že  tam  s%  przyczynowo,  tu  zaá 
jui  jako  przeszle  w  urzeczywistnienie.  Odpowiednio  do  róžnicy  poroi^ 
dzy  drug^  a  trzeci%  nátury,  rozróžnia  E.  dwojakiego  czlowieka:  idecdne- 
go  w  slowie  Božém  i  empirycznego  w  áwiecie.  Pierwszy  jest  czhxcichiem 
powszťchnym;  ludzie  indywidualni  wyst§puj%  dopiero  w  éwiecie  zjawisk 
zmystowycb;  tu  tež  dopiero  poczyna  síq  indywidualna  éwiadomoáč  siebie; 
w  ďowie  Božém  czlowiek  nie  zna  si^  w  swojej  odr^bnoáci,  ale  czuje  si^ 
tylko  czlowiekiem  powszechnym.  Czlowiek  ów  powszechny  jest  wlasnie, 
podlug  Ey,  pierwszy m  czJowiekiem  stworzonym  na  obraz  i  podobienstwo 
Bože;  przebywal  on  w  slowie  Božém,  które  jest  rájem;  byl  bez  ciala 
Bncykl.  T.  V.  5 


k 

* 


E  r  i  g  e  n  a. 

materjaloego  i  bezplciowy*  Gdyby  nie  zgrzeszjí,  bylby  w  tyra  stanie 
poEostftl  na  zawaze.  Za  barg  grzechu  otrzymal  ciato  materjaloG  i  roz- 
mao2yl  si;  w  wielošci  indyfiiduów  empiryczuych.  I  calego  $wiata  zrny- 
atowego  pocz^tek  wyplywa  z  odpadni^cia  czto«ieka  od  Boga.  Gdyby 
czlowiek  Qie  zgrzeazyt,  šwiataby  tego,  t.  j.  trzeciej  uatury  aie  byto. 
WlaácíHie  tedy  íwiaC  zmyslowy  byó  aia  mial,  a  žatém  teí  i  wieanie 
trwaó  nie  inoíe.  Nastfpatwo  grzecbu  musí  byč  usuoi^te:  áwiat  zmyslo- 
wy mnsí  »t6cíí  do  Boga,  aby  Bóg  byl  wszystkiém  we  wszystkiém.  Fo- 
tcTÓt  do  Boga  odbywa  sie  stopniami-  Rzeczy  zmyslowe  wracaj^  do  swo- 
ich  przyczya  pierwotnycb,  trac^  swoje  zmyslowe  przybranie  i  zOEtaj) 
ublogostanioQe  w  stowie  Božém.  Co  sig  zaé  tyczy  nalury  ludzkiej,  roz- 
róÍDia  É.  powról  potfsischnii  i  powrót  szi;:egáhu;y.  Wszyicy  ladzie  bez 
wyj^tku  wracnj%  do  raju,  t,  j.  do  swej  pierwotDej  przyczyny  w  slowie 
Boíém;  vi<jbrani  zaá  wstgpuj^  jeszcze  wyžej:  wracaj^  oni  iiietylbo  do 
raju,  ale  požywaj^  z  di'zewa  žywota,  t.  j.  jednocz^  sig  z  Bogiera,  zostaj^ 
ubůstwieni.  Ale  E.  zasfrzega,  ře  tego  powrotu  rzeczy,  a  w  szczegól- 
noéci  do  Boga,  nie  naležy  tak  rozumieí,  jakoby  one  w  Bogu  tradly  swo- 
}%  naturg,  czyli  Bubstancjg.  Bo  gdy  nižsze  przechodzi  w  wyiaze,  nie  tra- 
ci  przez  to  ewojej  yFlašciwoáci,  ale  podnosí  sig  tylko  do  nyžszego,  do- 
skoualszego  stanu.  Jak  powietrze  nic  traci  swojej  nátury,  gdy  uatko- 
nicie  šniatlem  przejgte  wydaje  si§  byů  tylko  áwiatlošciq,  jak  íelazo 
rozpalone  nie  traci  awojej  nátury,  cboč  zdaje  si;  byč  tylko  ogniem,  tak 
nátura  czyli  subataucja  czlonieka  uie  traci  snojej  wtaéciwosci,  choč  cal- 
kowicie  z  Bogiem  sig  '4czy,  cboč  tylko  Bóg  w  niej  íyje  i  dziula.  Po- 
dobnie  ma  si;  i  z  iuuemi  Tzeczamí.  Powrót  ten  do  Boga  zanarankowany 
jest  odkupitniein,  Slowo  Bože  zstqpito  w  d/ialaiiie  wiecznycli  przyczyn, 
gdy  przyjglo  nátur;  ludzk),  w  której  zawiera  sig  wszelkie  widzialne  i  uie- 
widzialue  stworzcnie.  I  mutiaU  -ono  w  nie  zsti^pič  dla  uratowania  dzia- 
lania  owych  przyczyn,  a  przez  to  i  saraycb  tycb  przyczyn;  gdyby  bowiem 
poBzlú  na  zatracenie  icb  dzialanie,  musiatyby  iš£  na  zatraconie  i  sarae 
tego  dzialania  (trzyczyny.  Wcielenie  i  zbavsienie  wyst;pnje  tu  t«dy  jako 
istotny  moment  w  calyu  teogonicznym  procesie,  koúczqcym  si;  ostate- 
cznie  powrotem  wszystkicb  rzeczy  do  Boga.  W  Cbrystusie  aatara 
ludska  jtií  wstqpita  w  stan  ubóstwienia,  gdy  ludzka  jego  nátura  z  boskf 
sig  zjedooczyta.  Ale  co  z  Chrystuseni  ju2  si;  stalo,  to  z  reszt^  ludii 
i  w  ogóle  z  calym  áwiatem  zmystowym  stanie  sig  dopiero  wówczas,  gdy 
si;  dopelni  przeznaczona  liczba  ludzi.  Wówczaa  nast^pi  znuirtioi/chxoitanie, 
mateijalue  ciala  uduchovni^  sig,  zQtkuie  róžuíca  ptci  i  wszystko  wróci  do 
sifego  iródta,  z  którego  wyszlo.  Pomimo  tego  jednak  pozostaníe  v)Íecxno»é 
kary  dla  zlycb,  Lo  kára  nie  tyczy  sig  nátury,  ale  woU,  ponievraž  ta  tylko 
jest  zlego  przyczynq.  Cboá  wigo  nátura  zlých  bgdzie  ublogoslawiou^, 
vr  noli  icb  pozostaníe  icb  kára,  polegaj^ca  na  téio,  íe  odjgte  im  b;d% 
dobra  zmyslowe,  jakiemi  t*  tém  žyciu.  zaspokajali  swoje  pož^dliwoáci,  i  ie 
tym  sposobem  wydani  bgd^  na  próžnig  serca  i  na  niepokój  nigdy  nicna- 
ayconych  požqdaú.  Bgdzie  to  m;ka  wiecznie  iuh  požoraj^ca,  bgdzie  to  icb 
ogieů,  uieustannie  n  nich  gorej^cy.  E.  wszgdzie  ma  wzgl%d  na  nauk; 
cbrzeácjaúsk%,  alo  J4  tlumaczy  odpowiedaío  do  naprzód  przyj;tych  przez 
siebie  pojgč  neoplatoďskicb,  i  dla  tego  trešč  cbrzeScjaúska  giuie  u  niego 
it  bigdach  panteizmu.  Koációt  te2  potgpit  wczeánie  jego  blgdy.  Mikol^ 
I,  Papiaí,  íalií  si;  na  Erigeng  przed  protektorem  filozofa   Karolem  íiyai 


Ertgena.— ErmHd.  67 

unierut  go  jož  do  odpowiédzial nosci  poci^n^.  Póíniej  Leon  IX 
&0  r.)  i  HonorjuM  lil  (:;3  Lut.  isa)  potopili  j ego  dzielo  Dt  diá- 
«  natitrae.  Co  da  fílozoticzDej  bezzassdnašci  jego  sj^Btematu,  ob.  art. 
Llmm.  Cf.  Slauíleniitakr,  3.  Sk.  Erigena  u.  die  Wissenacboft  seiner 
i,  183*;  Si.  ňtné  TaUlandiír,  S.  Erigéne  et  la  pbiloaophie  ^colasUque, 
>S;  A'ilfc.  MolUr,  3.  S.  Erigenit  u.  seioe  IrrhiimeF,  1S14;  Th.  CkriiUúb, 
en  n.  Lebre  des  J.  Sk.  Erigena,  I860;  //uber,  3.  S.  Erígeaa,  teei; 
Si^ídct.  Gescb.  d.  Pbil.  des  Mittelaltera.  A\ 

Eríau,  jedna  z  3  prowiacji  koácieinf  cb  w^ierskicb  (ob.  Gran  i  Ko- 
a),  obejmuje  póloocno-wscbodniq  cz^ič  W^er  i  sktada  bí^  z  ai-cjbi- 
pstira  Eriau  (AgrieDsis)  i  i  biskupstw:  spiskiego,  Kosenati,  Kaaďiaa 
latiiamar.  A.  Arcfbiskupstwo  nazwg  swoj^  ma  od  miasta  Erlau  (Ayria, 
»«.  J??er),  Icž^cego  w  kr^ju  niegdyi  Jaz^gów,  pomiedzy  Dnoajem 
'isf  (Theiss),  nad  rzeczk%  tegoi  nazwiska.  Stutic^  biskupi^  zaloíjt  ta 
1  w^eraki  Stefan.  Bela  IV  (i23a  — 1270)  dal  btskDpowí  tatejszemii 
riňloj  wfcbowfWBQia  zawue  czwartego  sjaa  krůiewskiego.  B.  180* 
podniesione  do  godnosci  Htolicy  arcfbískupiej  i  metropolitalnej,  liczy 
cuie  tr  4  arcbídjakonaUch  iHí  probostw,  398  kaplaoów,  387,035  ka« 
k6w;  kapitála  ma  ii  kaDODÍków  aktualnycb,  b  boaorowrcb;  nadto, 
Ijeee^i  sq  3  opactwa  i  lo  opactw  lytulowjcb.  W  graniuocli  (^ecezji 
Mnje  síq  ai,500  unitów,  978  dyzunitón,  .150,900  kalwináw,  j8,ooo 
rsoów  i  29.000  žjdt>w.  B.  Biskupstwa  sufraganalne:  d)  Spiskia 
epušitaiit)  przed  r.  i  ;:4  stanovilo  czgáč  arcjbiskupstwa  Graou  i  zo- 
ralo pod  zarz^dem  proboszcxa  spiskiego,  jako  oQcjala  aicjbiskupiego. 
1116  oScjalat  ten  zamienioiiy  na  biskupstwo  náležíce  do  metropoijí 
au;  r.  1804  poddané  metropolji  Eriaa.  Djecezja  ta  w  3  arcbidjako- 
ich  liczy  I6L'  probostw  i  ok.  222,000  katolików,  i,eoo  unitów, 
DOO  Interanów,  nieco  kalwinów  i  C,100  íydów.  Kapitula  ma  10  kan. 
ulaTcb  i  €  honorowfcb.  l>)  Rosenau  ( RotnavieneU)  przed  1TT6 
rilo  TÓwuieí  czgáč  arcyb.  Granu:  17TG  podniesione  do  biskupstna,  na- 
lo  do  metropolji  Granu,  a  od  1804  nalež)-  do  metrop.  Erlau;  w  3 
údjakonatacb  liczy  08  probostir.  16O  kai^žy,  I55,0oo  kat.,  10,490 
.,  36  dyzaniiów,     109,013  lut.,  4i,23S  kaiw..   3,000  žydóir.    Kspi> 

ma  6  aktiulnych  i  6  booor.  kanoników.  c)  Kaschau  {Cassovieiuii) 
S04   Dtworzoiie   z  czgáci   djece^i  Erlau,    liczy  w  3  archidjakouatach 

probošti*,  260  ksi^íy,  294, 000  kat.,  17;, 000  uniiów,  iss  dyzuoí- 
,  29,000  luL,  87,000  kalw.,  4i,i2S  žydów.  Kapitula  ma  O  aktual. 
hoDOr.  kanoników.  -/)  řjzatraarska  djeuezja  (Siathmarientla)  rů- 
rt  z  CZ{ici  djecezji  Erlau  r.  18O4  utworzona,  ma  G  rzecxywistych 
bonor.  kanoników;  w  h  archidjakonatach  liczy  79  probostw,  ok.  iso 

if.  84,000  kat.,  368,000  UDÍt6w,    7  0  dyzUDitúW,    1,S00  Itlter.,   151,000 

r.  i  SB,ooo  íydów,     Cf.  yicol.  Schmitth,  Episcojrt  Agriensea.      N. 

Ermold,  v.  Heitaald  {Ermolduí  !<i'jeUu»),  rodem  Z  Akwitaigi,  zak. 
Bened.,  nedtug  Muratoďego  (w  przedtnowie  do  wydanía  jego  dziel) 
byč  tym  samým,  co  Ermenaldus,  opat  z  Aniany.  f  po  r.  834.  Po- 
Iszy  w  Díetaskg  n  Ludvrilta  Polioinego  (8  2  4)  i  wygnany  do  Strasbur- 
E.  na  wygaaniu  uloiyl  (ok.  826)  elegijnjiii  metrem  poemat  lie  re- 
gtttit  Ludoviá  imperatorii,  aby  sobio  zjednaC  powrót  do  lasld  cesat^ 
(,  Opianje  tu  w  ícb  ksi^acU  dzieje  Ludwika  od  r,  781  —  836. 
•ydaniach     nosi  ten  ntwór  lytul    nast^puj^cy:    In    luniůrem    Hludovíci^ 


68  EfíMld. — Escobar. 

Chrittiaiiiuhni  Caesarís  Augusti,  Ermoltli  Nígelli  elegiaci  čarminťt  tib.  1 — I  V. 
Poemntu  tego  pod  wzgtgdem  foiniy  wartoáii  pruwíe  žádna;  uo  do  treáci- 
mala.  Cnloád  pierwszy  raz  dal  poznaó  Muratori  (Scriptorcs  rcr.  ital.  t. 
II  p.  II),  Da  ostatku  Pertis  (Momira.  derm.  II  4S7),  klóry  tcí  dodal  2 
poprzednio  nieznane  tegož  roJzaju,  co  poprzedui,  wiereze  Ermoida:  In 
lau<Um  ripini  clegia  I — //.  Migne  (Patrol,  lat.  t.  105)  powtórzyt  wyda- 
oifl  Pertz'it.  Na  níeraíeclti  j^zyk  przetoíyl  te  wiorsze  Pfnnd  ta  Gesclácht- 
schrei&er  il.  deut.    Vorzeil.  (rok  IX  t.   III  Berlin   ]8ó6).        ,Y.    W.  K. 

Ernesti  Jan  August,  teolog  prot«Etancki  i  slanay  filolog,  ur. 
vf  Tennstftdt,  w  Turjngji,  4  Sierp.  ii07  r.  Byl  rektorem  szkoly  lipskiej 
(Thomascliale)  od  I79i,  a  i759  zostal  profosorem  teologji  w  tamtíj- 
szym  uniwersytecie,  Tutaj  nadat  ou  iiowy  gramatya^no-historyi-tny  kie- 
runek  egzegezie  protestauckiej,  dot%d  przewažniB  dogmatyczoej  i  allcgo- 
rycznej.  Wjchodziř  wszakíe  E.  7.  falszywej  zásady,  že  Pismo  áw.  na- 
leiy  liaioaczyó  przedenszystkiérn  czysto  filologicznie,  jakby  wszelkio  inne 
dzielo  fiwicckie.  Zásada  ta  by  ta  piernszym  hrokicm  do  póžaicjszej  zu- 
pelnej  emancypacji  egzegezy  z  pod  tvplywn  dogmatu  i  Košciota-  E.  nie 
myálat  o  taldm  rezultacie  snojej  zásady,  trzyroat  sig  jeszczo  osobiácte 
nauki  orlodoksyjno-luteraiiskiej,  torowal  wsxakže  luiraowolnie  drogg  pr-iy- 
szlym  egzegetom  racjoiialietowskim,  E.  um.  li  Wrz.  1781  r. .  Oprůcz 
wieiu  tílologicznycb  pism  i  wydad  rzymskidi  i  greckich  klasykón.  zosta- 
wil  011  dzieta:  luaUtutio  interpretů  N,  'Jeiiamenti,  Lips.  17C1,  wydane 
na  nowo  przez  Amraon'a  lU(i9;  Ini/ia  tloctriuae  soUdiork;  rodrgezaik  li- 
lozo^í  podlng  zásad  Wolfa;  Aew  theol:  BMiothek,  lO  t.  Lcipz.  i760  — 
G9;  Neuetín  theol.  Bibliotltel;  i  t.  1773 — 79,  oba  dzjela  zawieraj^  re- 
ccnzJQ  pism  teolottícznyeb  i  stauowi^  dalszy  ci^g  B  i  bij  otek  i  Krafía. 
Mniejsze  jego  prače  žebrané  V  OpMcuUt  iheologica.  Lip.  1773.  Cf.  Elo- 
ginm  J.  A.  Ernesti,  Lips.  iiai  (po  niemiecku  KUttiícr,  ib.  i782).  C, 
L,  Bauer,  Dc  fonnulae  et  dísciplinae  Ernestianae  indole  ct  conditione 
vora,  1782  (po  niem.  przetlnm.  Strodtuoun  I78ůj  i  (TeUerij),  Verdiensle 
'E'3  um  die  Theologie  u.  Ueligton,  1783.  N. 

Erpenius  (ihr  Erpeu)  Tomasz,  ur.  IGSI  w  Gorkuin,  w  Holl&ndjj, 
byl  profesorem  w  Lejdzie  i  um.  1624.  Napisat;  Grammatíca  arabica, 
Leyd.  lais,  przcrobiona  pmez  Micbaelisa,  GOtt.  I78i;  Suitimetda  títtguůt 
itrai.,  ib.  I6Z0;  nydat  £l-.Vaiina,  llistoria  saracenica,  Lips.  16S5, 
i  Psatítr^  tyryjíki,  od  dawna  ňader  rzadki.  Ostatuie  to  dzielo  przedrn- 
kow^  Dathe,  lecz  dodal  samogloski,  a  nyrzucit  signa  diacritica  (Mi- 
chaelii,  Oriental.  Bibl.  IV,  4  7). 

Eschalologja,  nauka  o  r/eczach  ostateczoycb  uniata  i  czlonieka. 
Ostatecznerai  tenii  rzeczanii  {za  eo/axa)  sf:  £mier<3,  zmartwycliwstanie, 
s^d,  czyjciec,  pieklo  i  niebo,  o  których  ob.  te  artt.  Ob.  /.  JI.  Ostoald, 
Eschatologie,  dargestellt  nacli  d.  Lehre  d.  kathol.  Kirclie,  Paderboro 
18Ů8  in-8  s.  TI  383;  2e  wyd.  tamže  1869  b.  IV  386;  Leo  Ked, 
Dia  jeiiseitige  Welt.  Eine  Schrift  tíber  Pegfeuerj  Hčlla  u.  Himmd 
der  diosseítigen   Welt  zuř  Ileherzieung,    Einaicdelu    IBG8  — 69   a  r.  ín-8 

B.    338,    384,    40.S. 

Éscobar.     I.  B  a  r  1 1  o  m  i  e  j  d  c,  ur.  w  Sewilli,  do  jezuitovi  wstv 

pil  r.  i&uo;  goriiwy  misjonarz,  apostolowař  migdzy  Indjanami  i  HiszpA- 
námi  w  Ameryce;  f  3  Kwict,  l6i!4  vf  Limie,  niaj^c  lat  63.  Wyd»h 
Concioniim   lotnvs   .juudrageeimalií   (Lugdiini    1617);   Condones   de /eitia  Dni 


EsGobar.— EskNijal.  69 

(Masslponti  1625);  ConewneM  super  omne»  B,  V.  M,  fe$UvHcUe$  (Paris 
1624),  i  popravit  napi8an%  po  hiszpaňska  przez  Don  Pedro  Maríno  de 
LoTera  Kroniky  królestwa  Ghili  (wyszla  w  Santiago  1865). — 2.  E.  y 
Hmdoza,  Antoni,  nr.  w  Valiadolid  1589;  w  15  r.  žjcia  wst^il  do 
jezuitów,  t  4  Lipca  1669  r.  Pisma  jego  s^:  Concionator  in  Evangelia 
(toI.  i  tyiko,  168  7);  Ad  evangelia  Sanctorum  et  temporis  eommentarii  (Lug^ 
dani  1643 — 48,  6  Y.);  In  evangelia  temporis  eommentarii  (ib.  164  7 — 48, 
6  T.);  Vetus  et  Novum  Test.  Uteralibus  et  moralibus  commeníariis  iUustra- 
ttim  (ib.  1652 — 67,  8  V.  f.);  Universae  theoloyiae  moralis  receptiores 
sententíae^  nec  non  problematicat  disqmsitiones^  sivé  quod  frequentius  docto- 
rihus  cansentientibus  asserendum  eligitur^  et  quod  dissentietitibus  plerumque 
in  utrumvis  probabile  apponitur  (Lugdani  1652  —  63,  7  v.  f.);  Liber  theo- 
logiae  moratís  24  societatia  Jesu  doctoribus  reseratus  (Lngduni  1644;  ib. 
et  Monacbii  164  6;  -Venet.  1650;  Bmxel.  I65l;  i  in.);  In  caput  VlJcan- 
nis  de  Augustissimo  EucharisHae  arcano  (Yallisoleti  16  24);  In  Cant.  com" 
meníanuSy  sivé  de  Mariae  Deiparae  laudib.  (Lugd.  16  69),  i  v.  in.  Ob* 
De  Baeker,  Bibliotb.  E.  naležy  do  teologów  wolniejszjcb  pod  niektóremi 
wzgiQdami;  možná  mu  tež  zarzncič  zbytni^  subtelnoáč  i  niejasnoáé,  lecz 
nie  jest  takim  laksist^  jakim  go  wjstawia}  Pascal  (ir  Lettres  provindales)^ 
wjprowadzaj^c  naci^ane  wnioski  z  jego  pism  i  fatsznj^c  teksty.  Ob. 
La  verité sur  le  F.  Escobar^  ap.  Terwecoren^  Précis  histor.,  Broxelles  1860. 
Eskurjal,  o  6  mil  na  pólnoco-zachód  od  Madryta  položony,  slawny 
palác  królewski  i  klasztor  hieronimitów,  \Tlašciwie  zwany  San  Lorenzo  el 
Reál  de  la  Victoria^  Esknrjalem  zaš  od  pobliakiej  wioski  El  Escorial^ 
zbttdowany  przez  Filipa  II  od  1563-84  r.  kosztem  przeszlo  5  miUonów 
^iakatów.  Klasztor  ten  wzniósl  Filip  II  cz§šci^  dla  zadosyéuczynienia 
woU  swego  ojca  Karola  V,  który  mn  polecil  zbudowaó  grobowiec  dla  sie- 
bie  i  swojej  žony  Izabelli,  cz^éci^  zaá  dla  uczczenia  á.  Wawrzyňca,  w  dzieú 
którego  odniósl  zwyci^wo  pod  St.  Qnentin  (lO  Sierp.  1557),  gdzie  ze 
wzgl^ów  strategicznych  koéciolek  é.  Wawrzyňca  mnsial  na  szaniec  zamie- 
nió.  Ze  wzgl^da  na  rodzaj  ámierci  á.  Wawrzyňca,  npicczonego  na  rószcie, 
calerau  zabadowanin  terna  nadáno  krztalt  rószto,  dlndoáci  7  40  stop, 
sxerok.  580  i  wysok.  60;  sklada  si§  zaá  z  17  oddzialów,  z  tylnž  kmž- 
^nkami,  22  dziedziúcami  i  68  fontannami;  ma  890  drzwi,  5oOO  okien, 
pnestlo  1000  kolamn,  jeden  zwierzyniec  i  wiele  pí^knycb  ogrodów. 
Wspanialy,  na  podobieástwo  koáciola  á.  Piotra  rzymskiego,  w  greekim 
stylo,  w  ksztalcie  krzyža  zbndowany  koációl  klasztorny,  liczy  48  oltarzy 
i  8  ma  organów  (jedné  organy  srebme).  Do  wielkiego  oHarza,  stoj^cego 
w  zagt^bienin,  wyložoném  jaspisem,  prowadzi  5,  a  do  presbyterínm  12  sto- 
pni s  czerwonego  jak  krew  marmuru.  Tabernacnlum,  wysokie  16  stop, 
otocxone  jest  12  bronzowemi,  grabo  zloconemi  fígnraroi  12  Apostolów 
i  8  kolaranami  jaspisowemi.  W  tém  wi^kszéra  tabernacnlam  znajdnje  síq 
nmiejsze,  82  eale  wysokie,  w  którém  przecbowuje  si^  Na  já.  Sakrament. 
Opiera  si^  ono  na  4  kolnronacb,  którycb  podstawy  i  kornisze  s%  ze  zlota 
ema^owanego,  a  zagl^bienia  wyložone  sroaragdami.  Drzwiczki  tabemacn- 
lom  s%  z  krysztaln  gómego,  w  zlotej  oprawie;  wn^trze  ozdobione  bardzo 
koaztownym  topazem,  zewn^trz  zaá  nmieszczony  wielki  smaragd.  W  chórze, 
oprócz  wiela  innych  tzacownycb  dziel  sztnki,  znajdnje  si§  arcydzielo  Ben- 
yennto  Cellini'ego,  Chrystns  z  bialego  marmnm  na  czenvonym  marmoro- 
wym  krzyža.     Pod  presbyterínm    s%   groby   królów,    panteonem    zwane; 


7  O  EiluHjil.— Espei. 

-t)éiiiiok4t]ie,  kopnl^  uwieáczone  skJepienie,  opařte  jest  umí  6  kohmuiach  jiq>i* 
sowjcb.     W  nisKich,  wzdhit  ádan,  na  zlotých  Iwich  nogach  8toJ4  marmii* 
rowe  czarne  sarkofagi  królów  i  królowjcb  hiszpaáslrích,  z  WTJ^tkiem  Fili- 
pa V,  który,  wraz  z  swoj§  malžonkf,  chciař  bjé  pochowanj    w  SaiHUde- 
íonso.      Zakrys^a    ma   wiele    znakomitjch     o^razów,     pomifdzj    niemi 
Zdjfcie  z  knyta  przez  Albrechta  DGrera.     Prócz  tego,  klasztoma  galeija 
ma   465  obrazów   orjginahijcb.     Bibljoteka,   zatožona  przez  Filipa  II,  a 
przez  jego  nast^pców  pomnažana,  liczy  s  0,0  o  o  dziel  dawniejszjch  i  szaco- 
wnych  i  okolo  4,300  r^kopismów,  powi^kszej  cz^áci  arabskich,  którjch  ka- 
talog podal  Casirí  (ob.).  Filip  11,  równie  jak  ojciec  jego  rozmilowany  w  hie- 
ronimitach,    oddal    im  ten  klasztor    na  mieszkanie    dla  200  zakonników, 
zajmoj^cych  tam  cztery  mniejsze  i  jeden  wielki  bndynek  klasztomy.  W  par- 
kn  znajdoje  8i§  palác  królewski,   Casa  del  principe^  gdzie  dwór  przebywa 
zazwyazaj  jesieni^.     I^iszpanie  aazywaj%  £.  ósmym,  a  niekiedy    nawet  je- 
dynym  čudem  áwiata.     I  w  rzeczy  samej,    olbrzymi    ten  gmach  ze  swemi 
wiežami,    kopnlami,  koéciolem,  palácem,  klasztorami,  bibljotekami,  kolie- 
gjami,    ze  swemi    nieprzeliczonemi    dzielami   sztuki,  ze  swemi  ogromnemi 
bogactwami,  swemi  ogrodami,  Inkami,    lasami  i  polami,  wywiera  wraženie 
imponujíce.     Cf.  Franeisco  de  las  SarUcs,  Description  broTe  del  monaste- 
rio  de  S.  Lorenzo  etc.,  Madrid  166  7  iň  f.;    And,  Xhnenes^   Descrip.  del 
reál  monasterio  etc.,  ib.  17  64  inf;  Damian  Bermeto^  Bescr.  artistica  del 
reál   monasterio    etc.,    ib.  1820.     Wszyscy  trzej    byli  zakonnikami  tego 
klasztom.  N, 

Espen  Zeger  Bernbard  van,  jeden  z  pierwszych  kanonistów 
Xyni  w.,  ar.  1646  w  Lowaniam,  tam  uczyl  si^  filozoQi  i  nank  teolo- 
gicznych,  ze  szczególném  zamilowaniem  oddal  síq  nance  prawa  kanoniczne- 
go;  wyáwi§cony  16  7.1  na  kaplana,  w  dwa  lata  péžniej  zostal  ďoktorem 
prawa  i  profesorem  prawa  kanón,  w  collegimn  Adrianám  w  nniwersyte- 
cie  lowaňskim.  Slynnego  kanonist§  ksi^ž§ta,  biskapi,  kollegja,  nezeni  py- 
tali o  rad§.  Xa  nieszcz^écie  wszakže  £.  byl  przyjacielem  jansenistów 
i  w  pismach  swoich  przyj^l  w  wiela  kwestjach  (jak  indeksn  ksi^  zakáza- 
ných, dyspens,  egzempcji,  placetu,  rekorsu  ad  principem)  kiemnek  nie- 
zgodny  z  czyst^  nank^  koácieln%.  Jego  zdanie  o  tak  zwanej  kapitule 
utrechtskiej,  ca  do  wyboru  i  poáwi§cania  arey  biskupa,  obrona  wyboru  i  kon- 
sekracji  SteenhoYen'a,  równie  jak  jego  pismo  o  liczbie  biskupów  przy 
konsekracji  bisknpiej,  áci^n§ly  naú  saspens§  a  divinis  i  od  katedry 
naucžycielskiej.  Przytém  arcbp  mechliňski  zaž%dal  od  niego  odpoiriedzi 
na  3  pytania:  i)  czy  w  calej  szczerošci  serca  gotów  jest  zložyó  wyznanie 
wiary  Piusa  IV;  2)  czy  gotów  jest  zaprzysi%dz  formularz  Aleksandra  VII, 
odpowiednio  do  balli  Vífieam  Dominiy  i  3)  czy  bez  žadnyvh  zastrzežeů 
przyjmuje  bullQ  Untgenitus  i  czy  pot^pia  wszystkie  pot^pione  tam  zda- 
nia.  E.  nie  dawszy  žadnej  odpowiedzi,  schronil  si^  wówczas  do  Mastrich- 
tu,  a  ztamt§d  do  Amersforta,  gdzie  gromadzili  si§  janseniáci,  zbiegli  z  Fran- 
ejí  i  Hollandji,  i  gdzie  on  nm.  2  Pažd.  17  28  r.  Pisma  jego,  osobliwie 
"W  roiejscach  tycz^cych  wladzy  i  praw  Stolicy  Apost.,  czy  tane  byé  winny 
z  wielk^  ogl^dnoáci%,  jako  ňader  w  tych  punktach  bledne.  Dziela  jego 
mialy  -wiele  wydaá:  najlepsze  jest  J.  Baren'a  Jug  šcdesicutícum  um- 
verium^  5  t.  inf.  Loyanii  1758 — 59.  Žyciorys  jego  napisal  G.  Dupac 
de  BtUegard.  (Schródl).  N. 


Espenceusz. 

Espenceusz  (tíErpence/  KlautlJDSt,  QT.  w  Chsloos  sor  Manie  r. 
lail,  uCSjl  sie  "  kollegjuin  nawarskiém  w  Paryžn;  r.  15*0  zoatal  re- 
ktonm  nniwersftetii  parjiki^o.  Przeniósíszy  si§  na  dwór  kardynala  lo- 
ttryBgBkiego,  zajmoirat  si^  nauk^  i  prac^  okoto  dasz  zbawienis;  w  tym 
cdn  memat  žarliwe  kazania:  že  jedoak  z  lekcewažeDieni  odzywat  si;  o  Le- 
fendrh  ttoUj  Jakoba  de  Voragiae,  Bciqgn^t  na  siebie  obnrzenie  wiernych 
i  na^aBt  Sorbony  (i&43).  Z  tego  powodu  zdania  te  svoje  i  kazslnicy 
caetdj  odvolat,  a  cz^sci^  zlagodzi).  R.  1^44  postat  go  król  do  Helan, 
■b;  tin  oaletal  do  obřad  teologón,  zajftych  przygotowywaDiem  maierja- 
Ww  do  aobom  Irydenckiego.  R.  1&4:  dodaný  byt  jako  teoing  dwom 
(nBcukíni  posloin,  którzy  na  soborze  do  Bolonji  przemesionym  mieli 
npremitowaó  Francjg;  le  jednak  sobor  Qi«bawem  zo^t^  odwolany,  E. 
wr6c3  do  Francji-  R-  lá^ů  wzi^t  go  z  sob%  do  Rzymn  kardyaat  loCa- 
Tjmg/ŮÁ.  Papieí  Pawel  IV  tak  go  polnbil,  že  zaniyálat  zrobió  go  kardy- 
Balein.  B.  1661  brat  udziat  «  kollokninm  religijném  n  PoisEV,  gdzie 
pko  Beiie  bronil  podania,  nieoiDylnošci  Koéciola  i  koniecnioici  áwi^cenja 
tMaknjňego,  do  wykonywaaia  urz^lo  dFtctownego.  Zrřszt%  byl  praeciinii- 
Idem  surových  irodkón,  užywanycli  wzglgdem  hagoaotów.  R.  isei  vy- 
daná IwíiinieDDie  ksí^ka  o  C2ci  obrazów,  sprawUa  Espeaceoszo'.. .  wíele 
núpnjjemoéd.  Wjeln  bowiera  zarzucalo  mu,  že  jest  autorem  tej  kai^žki. 
£.  9UM»irc£o  si;  tego  wyparl,  lecz  gdr  z  tego  powoda  Sorbona  zažádati 
od  ftvgo,  aby  swoje  w  tym  pankcie  przekooaníe  wytožyt  pÍámÍciiQÍe,  od- 
poviedzial,  ře  gotów  jest  to  uczynié,  jakkolwiek  nie  wszyscy  doktoroiríe 
taogi  hji  z  tego  zadowoleni,  pooiewaž  nie  zoajdnje  nigdžie  a  íí.  Aogn- 
s^m,  Ambrožego,  UJeroniroa,  Crsegona.  «yra2eů  ^colere,  venerarí  imagí- 
■M**!  s  wyj^tkienii  gdy  mówi^  o  w}'oliraíenia  Krzyža  án.  Zreszta  pisze  sj^ 
W  l<  artyknl  fakaltetu  pko  nowym  Iierezjom  i  nie  wqlpi,  íe  godziwym 
t  dolirym  Jest  czynem,  gdy  kto  kl^a  przed  obrazem  Cbrystuu  i  <!wiftycb, 
•by  ňQ  modiič  do  Zbawideia  i  áwigtycli.  Oczywiécie  hí§c  E.  dí«  roznnii^ 
tylko  w  lyra  punbcie  Daaki  košcieln^,  kiedy  pko  wj-íej  przytoczonym  wy- 
nteniom  jakieš  stawial  w^tpliKušci.  Odtad  až  do  šmierfi  swojej  á  Paíd. 
1S71  zajmowat  si;  E.  tylko  čwíťzeDÍanu  pobožnošci  i  pisaniem.  Z  prac 
jegO  wynúeniamy:  Traité  cenlre  Cerrntr  vieii  et  renmirfli  dti  PrtJftaiá, 
Lyon  1  S4  S;  Cinq  *«rmona  ou  Iraitři:  /"Aonneur  dff  parmí,  dei  traiíitioni  4w- 
■Máaea  «tc.,  Paris  iae2;  Commentariut  tn  epist.  I  ad  Tímoth.  evm  digra- 
nombiu,  ib.  15S1;  Com,  m  poateriorem  tp.  ml  Tim.,  ib.  1504:  Chm.  u 
*p.  atí  Tiíum,  ib.  1368.  Bzíeto  to  pomieszczone  zostato  na  iodeksie  ksi%g 
xafcazaJiych  d^nti:  corrigatur.  poDÍewaž  aalor,  który  w  poprzedoicb  kom- 
meatanacb  poKstawat  na  róine  nadnžycia  v  Košťíeie,  n  tej  ostatniej  pracy 
«  meroztropDym  zápale  wyst^pil  pko  dworoiň  rzymskiema.  Podobny  loi 
^ntkaJ  jego  ksi^íkg  Df  continentia  libn  VJ.  ib.  iaG4.  Jak  na  wiele  in- 
ujtíi  itmystów,  tak  i  na  Epeucensza  oddziatat  nieco  ówczesny  cboroblíwy 
pcyl  refonnsi;)!,  ale  Koácitďowi  pozo&tal  on  wszakíe  zawsza  wiemy.  Prze- 
dvbo  BawaUrom  napisal:  Ue  EvckarltUa  et  ejut  adoratieni  líbri  V,  Paris 
iftCS,  gáae  broQÍ  oankí  katolickiej.  W  piámie  De  clandestinis  matrhitomiš 
i  jfil,  obaCaje  za  mylném  sdanieni,  íe  brak  zezMolenia  rodzi- 
>  Dsieiražnia  maúeóatwo,  t  radzi  Papiežowi  i  królom.  aby  tf  prze- 
■dHMtg  uaali  1  oglosili.  Teadencje  jego  reformatorekie  cechuje  taltíe 
trtkut  o  listy  pubL  i  prywamej:    Libellui  de  prioata  etpubf.  Mitta;  podtag 


Es  pencentz.— EHeňczycy. 

Diego    nie   powinno  ai^   odj>rnwia<:   Hay    šw.    bez    obecnoíd     wiernych. 
•Wsz;atkie  jego  dzicla  wyazty  w  ťnryiu  i  s  1 9  i  t,  in  f .  (Kerktr).     JV. 

EsS,  ran.  I.  Knrol,  ur.  25  Wrieé.  1770  w  Warhurgu  pod  Pa- 
derborn,  r.  iBoi  przeor  beneilyktjňskiego  opactwa ,  lluysburg  (w  Halber- 
sztftdzkiéin),  po  zniesienÍH  tego  opactwa  tauže  probos^cz,  iira.  1834. 
Napisal:  Gescli.  lUr  eliemalii/en  iieneJietiiiei--abtei  Haijsburg,  Halberst.  1810; 
Entwurj  u.  tuftt  Qtaehkltte  ilfr  Iteligion,  ib.  1822;  Dartttíiang  der  koth. 
Beligionmaterríchte.',  I82j.  Obok  dobrých  chfci,  alegl  by)  wplywowí  ówcze- 
snej  otujiit^.  R.  1812  wydal  popraniiy  ^piewnik  niemiecki  Deutgena  i  zamíerzitl 
wydaó  naroUoir^  liturjjjg  niemieck^.  Projektowat,  íeby  dla  ujednoczenin 
proteslaatúvi  z  katolikatni  zniešů  celibát  i  pozwoliú  na  Komunjg  pod  obu 
postaciami.  Ob.  FeUUr,  Kailiol.  Gel ehrtenlen ikon,  I  aoa.~  2,  Lean- 
der,  atryj  popraediiiego,  ur.  17  73  w  Warburgu,  beuedyktyu,  poSwigcif 
%i%  nauie  jszykóff  wscbodnicli,  r.  18  12  zostat  profesorem  leologji  w  Mar- 
buTgu  i  proboszczem  tamže;  po  zrzoczeniu  sig  tycb  miejsc,  inie^zkat  od  IS23 
r.  w  Darmstadzie,  aodiasa  w  Affalterbaoh,  gdzie  um.  I817  r.  Napisal: 
Átmtúge  aut  den  hl.  fdtem  eto,  uhir  dat  notlmendige  Bibelleaieti,  Sulzb.- 
iBOe,  S  wyd.  18S2;  Pragmatica  doatorum  catholíeorum  TridentirU  eirea  Vtd- 
gatata  decreti  ientiim  necnoii  Ucitum  originaUs  neum  teslantiam  hiatoria. 
Solzb.  I811Í,  po  niem.  TQb.  1634.  Czén  inflj  Biblia  upienoitych  chrte- 
tiijjii  i  lila  ceega  pomiiaiiing  jn  tertxt  a>i(C'-J  jah  kiedgbq-ii  otytiiif  (Waa 
war  rlieBibel  eti:.,  1810);  jUj/í/j  o  ^/Aíji  j  jy  cíyMwii  (Gedaiiken  eto.,  IBie); 
Biblja  nietylko  keifga  dla  kaplana,  ole  i  dla  kiifcia  í  Jla  ludu  (Die  B,  niobt  ein 
Buch  fUr  Priester  Ot^;.,  1 8 1 8);  Recht fertigwig  der  QevUscbten  KUen  (Uspra- 
wiedl.  maUeitslw  roieszanycb)  I83i.  Wydal  iiowy  Test,  podlug  Wulgaty 
i  grocki  podlug  rfkop.  vratykaAskiego  (18*4).  Wiaz  zKarolem  v.  Ess  wydul 
niem.  tlum.  S.  Test.,  Braunscbw.  1807,  a  o  wyd.  w  Suhbacli  1830;  Starý 
Test.,  Nr.nib.  is:?;  Uiu  heil.  Scbrift  A.  u.  N,  T.,  Sulzb.  1840,  3  czfiSci. 

Esseficzycy,  lUsem  'Easíjvoi,  'Eoaaioi,  stanowili  jedné  z  trzech 
wiolkich  sekt,  na  jakie  dzielil  sig  jadaizm  w  czasacb  przyjácia  Zbavridela. 
Cza3  powstania  tej  sekty  niewiadomy.  Józef  Flawjnsz  wepomiaa  juí  za 
Jonataiia  (159-143  przed  Ghr.)  o  wszystkich  trzecli  sektách  i  uaiyvs  je 
bardzo  dawnemi  (Antiq.  XVIII  1,  2).  Niewiadomy  poczi^tek  esseúczyków 
tém  3i§  nieco  w}'jwieca,  íe  bior^i^  na  uwagg  naturg  sekty,  muaiiny  jq 
uinaú,  jako  produkt  žydowsko-aleksandryjskiej  filozotji  religijuej.  Religij- 
na  ZQŠ  Glozofja  aleksandryjczykůvr  rozszerzyla  gig  w  Palestynie  okulo  pó- 
lowy  11  w.  przcJ  Chr.  (Cf.  Dahne,  Gesdiicbtliche  Darstellung  der  jndisch- 
slexaiidrJD.  BeligionGphilosophie,  w  2  czgéc).  Poczqtki  wi§c  sekty  E.  przy- 
padiyn  okolo  tych  czaíów,  jakie  Józefťiawjiisz  wapomina  (Ant.  I.  c);  wy- 
nUenia  žatém  wyžoj  cy t  tvranego  odawnošci  nie  naležutoby  bardzo  do  tej  sekty 
stosowaé.  Uiilliii;er  (í/eideiUh.  u.  JoJeiilhum  p.  B5&)  wywodzi  tg  aektfl 
od  oiStóv  i  tridzi  v  niej  nígcej  íladów  pit.igoreizmti  uií  platonizmu, 
ale  zdania  swego  wcale  nie  uzasadait.  Niekt6rzy  uczeni  (jak  Bdíermann, 
Gescbicbtlicbe  ^íacliricbten  aita  dcm  Altcrlbume  ulior  Essíkcr  u.  Tborapeu- 
tan,  Uil,  i  Gfyňrtr,  Philo  O.  die  nlexindr,  Theosaphie)  mfij^  E.  z,t 
nspomuiati^  u  Epifaoju^za  (Haar.  19,  53)  saktg  ossenúw  czyli  oasíóia. 
Ate  co  Epífaniusz  o  oweaacti  mjwí  (^e  mÍeszk:UJ  na  wjcliód  Jordánu, 
szciególniej  w*  prowinqjach  Nabateí  i  Perei;  že  uziianali  godziwošó  pray- 
siggi;  ie  matžcriatwn  uwaíali  nietylko  zn  god/.iwo,  nie  za  nakázané  wszyst- 
kím,  a  diicwicz^  czyatoíci^  gardzili  i  t,  p,),  przeciwi  sig  teruu,  co  viieui);  ^,_ 


J 


EsMnczycy.  73 

o  esseáczykach.  Glioé  przeto  i  jedni  i  dnidzy  wod^  uwažalí  za  áwi^t^ 
i  odrzacali  ofíar^,  o  tožsamoéci  ich  mowy  byó  nie  može.  Wažniejsze  jest 
pjtanie,  w  jakim  stoanokn  byli  £.  do  terapeute w?  Zdania  8%taroz- 
dwojone:  jedni  l%cz)  ich  rázem  jako  jedn§  8ekt§;  inni  zaá  uwažaj%  ich 
za  sektQ  znpetnie  oddzieln).  Zdaje  si§  jednak,  že  Filo  dobrze  w  tej 
kwes^  8i^  wjraža}  (De  yita  contemplativa,  op.  ed.  Mangej  II  4  7i),  gdy 
iiwažaj%c  jedoych  i  drngich  jako  dirie  gal^zie  jednego  pnia,  essenczyków 
nazwal  praktykami,  terapeutów  zaá  teoretykami.  Terapenci  przemieszki- 
wali  w  celách  i  w  kontemplacji  upatrywali  nigwyžszy  cel  žycia;  E.  zaá 
zajmowali  «§  roloictwem,  pasterstwem  i  w  ogóle  žyciem  czynnéro.  Logiky, 
jako  niepotrzebn^  do  pozyskania  cnoty,  zostawiali  oni  frazeologom;  meta- 
fizyk^  jako  wyž8z§  po  nad  nátury  ladzk§,  zostawiali  tym,  którzy  si§  po 
nad  swój  horyzónt  wzniešč  chcieli  (z  wyj^tkiem  tylko  kwestji  bytn  Boga 
i  poezftkn  wszech  rzeczy),  a  za  to  szczególniej  »gmowali  si§  filozoQ% 
moraln^,  poslogig^c  8i§  przytém  prawami  ojcáw^  których  žáden  dnch  Indzki 
bez  natchnienia  Bož^o  poj^by  nie  mógl  (Philo^  Qaod  omnis  probns  sit 
liber.  I  459).  Najpewniejsze  pochodzenie  nazwy  essenczyków  jest  od 
wyrazo  aramejskiego  KDKi  ^'^^  vleczyl^  który  cz§sto  bierze  si§  w  wy2- 
szém  znaczenia  o  leczenia  chorob  duchowych,  a  którego  ^spaireon]^ — le- 
cx%cy,  jest  doslowném  tlumaczeniem.  O  praktykach  tej  sekty  obszerne 
wiadomoéd  podaj§:  Filo  (szcz^ólniej  w  piámíe  Quod  omnis  probus  etc), 
i  Józ^  (De  Bdlo  Jud,  II  8  §  2 — 13).  Glówne  poj^cia  religijne  essen- 
czyków s)  žydowsldego  pochodzenia:  po  Boga  najwi^ksz^  czeáé  oddawali 
oni  prawodawcy;  kto  imi§  jego  zelžy},  šmierci§  byl  karany.  Tylko  pisma 
Mojžesza  mieli  za  Objawienie  Bože,  tlamaczyli  je  allegorycznie,  przyczém 
opierali  n§  na  wyžszém  oáwiecenin  wewn§trznéni,  bez  ktorego,  ich  zda- 
Diem,  nikt  Pisma  á.  roznmieé  nie  roógl.  Cala  treáó  wiary  ztamt^d  zaczer- 
pni^ta,  zmodyfikowan)  tu  jest  przez  teozoQ§  aleksandryjsk^.  Boga  poj- 
mig4  jako  nigczystsz%  istot§  éwiatl§,  której  obrazem  symbolicznym  jest 
sloéce;  przed  wschodem  sloňca  nie  mówi§  o  niczéro  áwieckiém,  wznosz% 
tylko  ku  niema  niektóre  po  ojcach  odziedziczone  modly,  jakby  na  abla- 
ganie  go,  aby  znowa  weszlo.  W  ogóle  zachowaj^  si§  wzglgdem  sloúca, 
jakby  wzgl§dem  jakiejá  žyj%cej,  rozamnej  istoty.  Usnwali  z  przed  jego 
obiicza  wszelk4  obrzydliwoáč,  jak  wstydliwe  cz§áci  ciala  i  wypróžnienia. 
DU  tego  každý  esseňczyk,  przyjmowany  do  sekty,  otrzymywal  malý  szpa- 
delek,  którym  codziennie  wykopywal  dolek  na  stopQ  gl^boki,  i  w  nim 
zalatwial  swoje  potrzeby  naturálně,  przyczém  nakrywač  síq  jeszcze  mnsial 
%taís^  aby  nie  zniewažyé  promieni  Bóstwa.  Otrzymywal  takže  fartach, 
z  obowi%zki^n  przepasywania  si^  nim  przy  swoich  obmywaniach,  aby  nie 
nams^é  naležnej  czci  sloňcu.  Rz;|dy  áwiata  pojmuj^  fatalistycznie.  Wierzi| 
w  nieámiertelnoáé  daszy,  zostaj^cej  na  ziemi  w  kajdanach  ciala,  które 
z  cziseni  zupelnie  zaginie.  Dia  dobrých  przeznaczali^  po  za  oceánem  kraj, 
gdzie  BÍema  przykrych  zmian  temperatury,  lecz  gdzie  zawsze  orzežwiaj^- 
cy  powiewa  zefir.  Žli  zaá  w  dalelďe  wygoani  zo3taj%  miejsce  ((Jloxo<;), 
gdzie  paniye  zimno  i  ciemnoáó,  i  gdzie  nieustanne  m§cz^  ich  kary.  Od- 
rzocali  krwawe  ofíary  žydów,  poniewaž  za  lepsze  uwažali  swoje  oczyszcze- 
nia.  Inne  zwyczige  religijne  zachowywali  sumiennie.  Szabasu  np.  prze- 
strzegaii  skmpalatniej  jeszcze  niž  žydzi.  Xaczynia  žadnego  z  miejsca 
w  szabas  nie  niszali;  wstrzymywali  si§  nawet  tego  dnia  od  spelniania  po« 
trzeby  natoralnej  (Joa,^  Bell.  jud.  II,  8,  9).  Wyobraženia  o  czystocie  lub 


74  Essenczyey. 

níeezjBtocie  rzeczj  mateijalnjch  przcjmowaly  e^e  ijde  esBeňczyków  i  nim- 
dnúily  stosonki  z  innjmi  ladžmi,  wi^cQ  nierównie  niž  to  miaío  miejsce 
u  žjdów  wzgl^em  pogan.  Kaide  dotkni^cie  nie-^aseácxjka,  a  nawet  es- 
seňczyka  nižsz^o  stopnia,  poc^gaío  za  sob)  nieczysto^  i  wymagaío  ce- 
remoDJi  oczyazczajv^ch.  Wq>6)ne  zasiadanie  do  stohi  nwaiali  za  akt 
rdigiJDj;  každý  obmjwal  poprzednio  cate  ciato,  przyodziewat  szat^  Inia- 
n%,  któi4  zaraz  po  stole  zdcjmowat;  piekarz  przed  katdym  kladl  cbleb 
oddzielny;  kacharz  przed  kaidjm  stawial  talerz  z  potraw^  kaj^an  modlil 
si§  przed  jedzeniem  i  przed  modlitw%  nie  godzilo  si§  nikoma  skosstowaó 
jedzenia.  Každá  taká  nczta  poczytywan^  byla  za  ofiar^.  Zgromadzali  si^ 
w  swycb  miejscach  áirigtych,  Dazywanych  synagogami,  i  podhig  starszeú- 
stwa  wiekn  zajmowali  ta  miejsca.  Odogmatycznej  naoce  esseňczyków 
tk^pe  mamy  wiadomoéci,  bo  tak  Filo  jak  Józef  Flkwjasz  za  glówn^  necz 
nwažali  praktyk^.  Gfrdrer  (op.  cit),  dla  oznpelnienia  tych  wiadomoácl, 
ndeka  síq  do  žródel  dalszycfa,  do  pism  nie-esseúczyków;  my  wszakže  dla 
pewniejszego,  choé  mniej  obfítego  rzeezy  przedstawienia,  poprzestajemy  na 
dwóch  wyžej  cyt.  žródlach.  Filo  jako  snm^  moralnej  nanki  esseáczy* 
ków  podaje  miloéé  Boga,  cnoty  i  ludzi«  Miloéé  Boga  zasadzali  oni  prze- 
dewszystkiém  na  áwi^toéd  calego  žycia,  nnikania  klamstwa,  prz3^§gania 
i  na  przekonanin,  že  istota  Boža  jest  pierwotn^  przyczyn^  wszystkiego 
dobrego,  a  nigdy  czegob^  zlego.  Miloéé  enoty  objawiaé  mieli  oboj^tno- 
ád)  na  bogactwa  i  poprzestawaniem  na  malém ;  zkyl  E.  ani  nbrania  ani 
obawia  nie  zmieniali,  dopóki  si§  to  znpelnie  nie  podarlo,  lab  calkiem  nie 
zožylo;  nmiarkowani  w  žycia  E.  žyli  zazwyczaj  po  lOO  lat  Nadto,  miloáé 
SW4  cnoty  okazywaó  mieli  wstrzemi§žliwoéci^  anikaniem  zmyslowycb  roz- 
koszy;  nawet  od  malžeústwa  si^  wstrzymýwali  i  dla  tego  przyjmowali  ca« 
dze  dzieci  i  wychowywali  je  w  widokacb  sekty.  Byla  ws^nkže  draga 
klasa  esseúczyków,  którzy  ženili  si^,  w  celu  otrzymania  potomstwa.  Mi- 
loéciq  bliémego  nazywali  przyjacielskoáč,  niesienie  pomocy  i  milosierdzie, 
nawet  wzg]§dem  nie-esseúczyków;  przedewszystkiém  zaé  o  miloéci  tej 
éwiadczyč  miala  wspólnoéó  mienia  (xoLvovia).  Nikt  z  nicb  nie  mial  mieó 
nic  wlasnego:  wst^paj^cy  do  sekty  winien  byl  swoj§  wlasnoáó  oddawaó 
zakonowi  (to)  ta-f^tati).  Dom  jednego  nalézal  do  wszystkicb.  Gzlonek 
sekty  z  daleka  przycbodz^cy  mial  dla  siebie  každý  dom  otwarty.  Wspólne 
a  nxh  bylo  žycie,  mieszkanie,  jedzenie.  Nie  bylo  wi§c  tam  ani  n§dzy, 
ani  bogactwa  (Jos.  op.  c.  c.  3).  Chorycb  troskliwio  piel§gnowano;  przy 
leczenia  ažywali  £.  cz§áci%  natoralnycb,  cz^šci)  sympatycznych  árod- 
ków.  Mieli  bowiem  apokryfíczne  ksi§gi  Salomona,  w  którycb  zni^dowaly 
síq  tajemnicze  magiczne  zakl§cia;  badali  wszakže  i  lecznicz)  sil§  roélin 
i  mineralów.  Starcem  oddawano  szczególn§  czeáó.  W  ogóle,  jak  mówi 
Józef  (op.  c),  wýst§powali  oni  zawsze  jako  przyjaciele  i  bohaterowie  cnoty; 
w  objawiania  swego  obarzenia  sprawiedliwi,  w  gniewie  nmiarkowani,  w  wier- 
noéci  wzorowi,  przyjaciele  pokojů,  prostém  slowem  daj^y  wi^cej 'rukojmí 
niž  inni  przysi^^;  przy8i§g§  tež  potQpiaj),  uwažaj%c  j%  za  rzecz  gorsz^ 
niž  inni  krzywoprzysi§ztwo.  Boleáci  przezwyci§žaj%  swemi  wyžszemi  zá- 
sadami; ámieró  zaá,  ježeU  ich  na  drodze  chwaly  spotka,  maj)  za  rzecz 
lepsz)  niž  žycie.  Zt%d  w  wojnie  z  Rzymianami  wdczyli  bardzo  m§žnie. 
Co  8i§  tyczy  zewn§ tržných  stosunków  žycia,  £.  mieszkali  w  wioskacb, 
unikali  miast,  z  powodu  zwyklego  w  nich  zepsucia  obyczajów  i  možliwej 
zt%d  moralnej  zárazy  dla  siebie.    Zajmowali  si§  rolnictwem  i  rzemioslami, 


Essenczycy. — Estetla.  75 


R^tkiem  nemioBl,  odoQszqcych  si^  w  jakibadi  sposób  do  wojnj. 
owali  ri^  bandlem,  aby  onikufč  osiustva  i  klarastwa;  karczmantweoi — 
aby  nje  stužyč  do  rozpajaDia  drngicb.  KiewolDilu  Die  b;)o  u  nich  žadnC' 
go:  wGzyscy  woIdí  pracowati  dla  siebie  navzájem.  Dia  zarz^dn  wspólnej 
luj^taosci  wfbtersli  rz^dcúw  (iX'.^ú.s^iíy,  n  každej  osadzie  Ewojej  mieli 
jedn^o  dla  obcjch  opieknoa  (xt.íeilov),  d  którego  byl  sklad  odriežy  i  ró- 
tBjeb  zapasów.  Kto  chcísl  losuč  essenczykjem,  musisl  wytrzjmač  trxjr- 
letoi  DOwicjat,  przez  czas  którego  ifi  stopoia  avkajqcego  vzno^it  sig  do 
gtopnia  tbliiojtfcego  ti(.  Wówczas  dopiero  nastupovalo  pnyj^cie  do  towa- 
nqritwa  (si?  tov  i,^'j.w).  Ta  ínowu  byly  czten*  stopnie,  z  których  každý 
eonz  wyžsae  miat  tajemnice.  Nowo  wstcpuj^cy  pnysi^gal,  íe  zachová 
wzgigdan  wszystkich  sprawiedliwošú  i  DÍkoraa  szkodzič  oie  b^zie;  Ze  cbočbj 
áo  pNMnrania  doszoU,  Die  b§dzie  319  pjBznil,  ani  odrúžoiat  od  poddaných 
■híoreoi  i  pomp^  zewngtrzn^,  že  r^e  b^dzie  cbowal  czyste  od  kradziežy, 
a  émtt  od  niegodDego  sysko ;  íe  przed  Kspólbraťmi  nie  b^dzie  mial  nic 
Alftego,  obcym  zaš  nic  uie  wyjawi;  že  naak^  sekty  niezmienn^  ionym 
prňfeaie,  a  ksi^  jej  i  imiooa  aniolóir,  których  kolt  byl  u  nich  bnrdzn 
rozwiaiety,  n  siebie  latnyma.  Ci^žkiego  dopuszczaj^y  sig  przewinienJa 
ifl  mji^ataay  z  towanystva.  Los  takiego  cztowieka  byt  fatalny:  zwi^za- 
■J  prajiiKt  ""C  mógl  od  nikogo  obcego  przyjraoffač  pokarma  i  tyra  spo- 
siriinn  s  glodu  amieral.  Dla  t^o  wiela  oirzymywato  ulaskswienie.  Lirzba 
eneáojków  aa  czasów  Filona  i  Josefa  Fl.  nynosita  okolo  4,000.  Plinjosz 
(Bist.  nat.  V  I3)  múni  o  nich  jeszcze,  jako  o  istatej^cej  Mkcie;  od  cza- 
aa  wielkiej  wojny  rzymskiej  skupili  sif  w  okolicach  morza  Martwego. 
Ci^tkie  koleje,  jakie  Palestyna  w  i  i  11  w.  przecbodzila,  rozpro=zyly  es- 
■e&cxykótr,  któnj  odt^  gÍD%  jako  odilzieloe  stowarzyszenie. —  Tak  wi^c 
sekta  ta  pokazuje  sif  nam,  jako  dziwna  mieszaDiDa  pojgč  pogaúskicfa  z  sn- 
rowym  faryzaizmem.  2ydzi  pranowierni  wylqczali  ich  ze  Bwego.  towarzy- 
■twa,  jakkoliríek  regularDie  sne  dary  skládali  koáciolowi.  Stalojč  w  ob- 
■tawanin  przy  prawie,  jak^  okázali  w  czasie  nojny  rzymskiej,  zyskala  ím 
urea  wielD  Izraelitów,  i  zt^  to  tež  Józef  Flawjnsz  (Dc  Bel.  Jud.  11) 
OfMSDJe  ifh  z  widoczn:|  dla  nicb  sympatji|.  AngiclKj  i  fraDcuzcy  deiici, 
póíaiej  filozofowie  niemieccy,  chcieii  ctirystjanizm  «ywodzi<í  z  esseniímo; 
maaoni  saá  w  e^seúczykach  upatrywali  svroich  przodków  i  t}-in  sposobem 
pntrsaawalí  sobie  godaoád  czyst^o,  pierwotnego  chrj-stjauizmu.  Z  pomig- 
dijr  Dowszycb,  szczególniej  G^rer  (Allg.  Kircbengesch.  i,  liS)  npor- 
cqrwie  broni)  zwi^ko  essemzinu  z  chrysljanizaiem.  Jak  dalece  zdanie 
to  jest  mylném,  wykazal  Sťiudlm  (Gescb.  der  Sittenlefare  Jesn,  t.  i  s. 
*7B)  i  A.  F.  W.  Wesiiem  (Z«it8chrift  íttr  bist.  Theol.  v,  lUgm.  1841,  S 
Heft.}.  Inne  bt^ne  poj^a  o  E.  ob.  Langen,  Das  Judentbnm  in  Palft- 
siina,  s.  19  1.  iV. 

Estella  Diego  ď,  /rancisikanin  hiszpaAski  «  XIY  w.,  spowiednik 
kanljnala  Granv«lti,  stanuy  kaznodzieja  i  autor  wieln  dziel.  W  komen- 
tam  jego  na  š.  Lakasza  i  na  psalm  !2€  teologowie  biszpadsry  znaležli 
wiele  zdaá  bt^oycfa,  í  dla  tego  Hydania,  przed  r.  IS7I  wyszle,  pomíe- 
azooBe  byly  na  indeksie.  Ascelyczne  wszakíe  jego  písma  uiyw^y  wiel- 
ki^  wágtoád:  šw.  Franciszek  Salczy.  <*  przedmowie  do  swego  dziela  o  miloici 
Baga,  mówi  o  meh  poclilebnie;  »  nowéia  wydaniu  wyszly  one  w  n  tomie 
CaUerknt  de  Im  myorei  aMortt  apaňoUí,    Paris    i847.     Ani  Wadding,  ani 


4 
4 


Stella.— Ester. 


Ferrera  w  bistorji  Uiszpanji,    nie  (lodajq,  abj  E.,  jak  to  twisrdzi  Hiraeas 
(De  flcrípt.  saec.  XVI),  byl  biskupem. 

EÍtery  C&ííer)  ksi  e  ga  biblij  na.  I)  '1'reié.  S)  Zródia  i  pa- 
waga  ty  ktifji.  3)  Tetul  oryjinalny  i  prteklaii/.  4)  Áulor.  5)  Ifíaro- 
godnaiě  í'3i(i/i  E.  6)  Kto  jest  AssarBriitf  7)  dg  jeti  K»erkge»emT  b)  Hiato- 
rja  Etíety  miigi  byt  wcieiajejseq  od  Eterktiia  i  Q/ruta.  9)  Prawdapodo- 
bniej  Aiiaier  jest  AUjagetem,  králem  tnedo-pmlrim.  I O)  Autenti/ctnoté  cí{- 
iíí  deiilerobananiccngch  lO  ttifise  E.  i  poteaga  ich  w  KoioieU.  11)  Po- 
ttrne  rpriecinoici  mifdty  c:(iciam,i  ileulero  i  proto-kanonianemi,  i  íntie 
tanuli/.  KommcDtarze.  §  I.  Foi)  tvtatem  Estery  znajdajé  si;  w  Bi- 
blji  ksigga,  ztožona  z  i  6  lozdzintón,  którpj  t  r  e  š  ó  úastgpuj^ca:  Król 
Aaswents,  który  panowal  od  Indjí  do  Etjopji  i  mial  stolic;  9woj%  n  Sn- 
xie,  w  3  roku  panonaiiia  spravil  wielk^  ucztg  satraponi  penkim  i  me- 
df jakim  i  cntemu  raiaatu  Suza;  inna  zai  jcgo,  królowa  Taathi,  czgatowata 
kobiety  w  patacu  (i,  i — 9),  PoiÍ  koniec  tej  uczty,  trwiy^wj  przeszlo  í 
mieBi^cy,  Asiwcr  nliciat  przedstawič  Kgromadzonym  biesiadnikora  íodq; 
lecr  gdy  ta  odmówita,  król,  za  raii%  przybocznych  ,7  kai%í%t  perskich 
i  medyjskicli,"  oddalií  j%  od  boku  swego  i  wydař  lozkaz  do  wszTstkich 
ziem  królestwn,  aby  řooy  byly  podleglerai  m^t.om  Bwoim  (l,  9  —  ^2). 
Wkrótce  jednak  król  poezii  žnlowač  Vasthi:  dworzanie,  chc^c  rozprosiyé 
smatek  królewaki,  wysiEukali  dla  niego  w  Suzie  pi§kii%  íydówkg  Kdissg 
fhelir.  Hadasia,  inyrta),  którpj  drugie  imig  bylo  Esthor  (z  persk.  si- 
íareh,  gwiazda,  szczgácie).  Estera  wczeánie  stracivrszy  rodzíców  awoich, 
pozostawala  w  Suzio  na  wyiiowBniu  u  stryja  swego  Mardocheusza 
(Mardúchai)  „syna  Jair,  syna  tJemei,  syna  Cis,  z  pokolenia  Benjamina, 
któpy  byl  przeniesiony  z  Jeruzalém  wtedy,  gdy  Nfibucliodonozor,  kr.  babil., 
przenióst  byt  Jechoojaaea,  króla  judzkiego'  (r.  598  przed  Clir.  Esth.  2, 
1—7,  cf.  II,  4.  IV  Keg.  !4,  li).  Estera  apodobnía  gig  królowi;  z  po- 
lecenia  zaá  Mardocbeusza  cic  luówita  nikomu  o  pocliodzenin  swojóm  (Eath, 
3,  10).  Król  uczynilJ4  pie^^Y9^q  ion?  swojq  i  uroczyScie  poilubit  (a, 
17  —  m).  Mardocbensz  codzietmio  przybywal  pod  palác,  íeby  sig  dowie- 
díicó  o  jej  zdrowiu  (2,  ii.  2i).  Rázu  pewnego  podsluchawBzy,  jak  dwaj 
rzř^taňcy  zmówilí  sig  na  íycie  króla,  oznajtnil  o  téoi  Esterze,  n  ta  opo- 
wiedziaía  królowi,  z  nadmienienicm,  te  i%  wiadomošó  mn  od  Mardocheusza. 
Po  dokladniejszém  zbadaiiiu,  przekonaoo  sigospiskD;  wínni  íiostali  Jniier- 
ciii  ukarani,  a  valy  ten  fakt,  wrnz  z  imieuiem  Mardocheusza,  zapiRAno  do 
bistorji  hróiewskiej  (2,  l» — as).  Tymczasem  Anian  (//omnu),  pierwazy 
mÍDÍator  króiewski,  uražony  oa  Mardocbeusza,  iž  przed  nim  .nie  kl^ka), 
sni  mu  síq  ktaDÍat,"  jako  czyoili  inoi,  zamierzyl  zgubií  wazystkich  iydónr, 
w  paúatwie  Asswera  bgd^icych.  Aman  oprócz  tego  miat  rodow|  nienavriáč 
do  íydów:  pochodzil  on  bowiem  od  Agaga,  owego  króla  Amalecytów,  któ- 
rego  Saul  zwyci^Žyl,  a  Samuel  zabit  (I  KniJ.  I3,  na).  Aman  wi^c  cbciat 
teiaz  korzyBtaiI  ze  swego  wplynu  u  króla,  'aby  dogodziií  6wej  zcmácie. 
W  1  a  r.  pauoivania  Asswern,  w  mcu  Nisan  (Marzec),  rziicil  on  losy 
(bebr.  jntr,  licz.  inn.  purim),  aby  wybraó  iniesi^c,  w  klórym  maj^  byé 
íyd/i  wyt^pieni.  Los  padt  na  ostatni  niieaia.c  roku  íydowsláego  (Adar, 
Luly).  Z  tém  postanowieniera  udnl  sig  Aman  do  króla  i  od  iiiego  wy- 
jednal  roiki^z  d.  1 3  mca  Nisan,  aby  w  d.  1 »  mca  Adar  wszyacy  iydíi 
zoalali  zabici  i  niajetnošé  icb  zabraná  (i.t,  i  —  í).  Edykt  takowy  roze- 
slaný zosta)  po  wazyatkicb  powiatacb    i  przybily    na   ulícacb  miasta  Suz}' 


Efter.  77 

(r.  3).  líardocheusz,  dowiedziawszjr  8i§  o  tém,  przywdzijii  žaloby  i  smu- 
tek swój  wielkím  gtosem  po  calém  mieácie  objawial.  Jako  b^d^cemu 
w  žalobie,  wejšcie  do  palacn  królewskiego  xostalo  wzbronione,  a  przeto 
nie  mógl^  osobišcie  zawiadomič  Estery  o  okrntnym  wyrokn.  J§kami  je- 
dnak swemi  okolo  palacn  potrafil  zwróció  jej  awag^.  £stera  poslala  nia 
odzienie,  aby  mógl  wejéé  do  palaca;  lecz  Mardocheusz  nie  chcial  zrzncaé 
žaloby,  tylko  przez  rzezaúca  zawiadoroi}  królowQ  o  calej  intrjdze  Amana 
i  poledl  a  króla  wyjednaó  zmiaD§  wyrokn.  Rzecz  to  byla  niebezpieczna, 
gdyž  do  króla,  bez  wyraznego  wezwania,  pod  kar%  šmierci,  zbližač  si^ 
nie  wolno  bylo.  Estera  jednak  postanowila  narazič  si§  na  ámierč  dla  oca- 
lenia  wspólziomków;  prosila  tylko  Mardocbensza,  aby  o  pomyélnoáó  jej 
zamiam  nakázal  post  s-dniowy  i  modlitwe  (r.  4);  sama  tož  po  surowym 
poscie  obrala  si§  w  szaty  króiewskie  i  stanula  w  wewn^trznym  dziedziácu 
palacowym  (implnviom),  naprzeciw  andjencjonalnej  sáli  (5,  i).  Król 
z  pocz^tkn  spojrzal  na  ni%  surowo,  Estera  z  przeraženia  zerodlala,  król 
pospieszyl  na  jej  ratnnek,  upewnil,  že  kára  šmierci  za  zbliženie  8i§  do 
króla  jej  nie  dotyczy,  i  na  znak  tego  dotknul  berlem  jej  szyi(i5,  4  — 19). 
Zapytana,  czego  ž%da. — £.  prosila,  aby  król  do  niej  z  Amanem  przybyl* 
na  aczt§.  Podczas  nczty  król  powtórzyl  pytanie  swoje,  dodají|c,  že 
wszystko  jej  da,  o  co  prosié  b§dzie,  cboéby  pólow§  królestwa.  £.  i  teraz 
prosila,  aby  król  z  Amanem  w  dnia  nástupným  powtórzyll  odwiedziny 
swoje.  Wyszedl  Aman  nszcz^éliwiony  zaszczytem,  jaki  go  spotkal;  wnet 
aloli  popadl  prawie  w  rozpacz,  bo  spotkal  Mardocbensza,  siedz^cego  pod 
palácem  królewskim,  który  nawet  nie  powstal  przed  nim.  O  tém  zmar- 
twienin  rozpowiedzial  žonie  i  przyjaciolom  swoim;  ci  zaá  doradzili  przy- 
gotowaé  sznbienic^  na  50  lokci  wysok^  i  wyjednaó  nazigntrz  u  króla 
dekret  na  powieszenie  Mardocbensza.  Rada  takowa  nspokoila  nieco  Amana 
i  przygotowaó  kázal  sznbienic^  (5,  3  — 14).  Kiedy  tak  Aman  ugm^je 
si§  Mardocheoszem,  król  w  nocy,  po  owej  nczcie  u  Estbery,  nie  mog%c 
zasn^é,  káže  sobie  czytaé  roczniki  paóstwa.  Natrafiono  na  opis  owego 
^ska,  odkrytego  przez  Mardocbensza.  Król  zapytal  si§,  jak%  nagrod§ 
olrzymal  Mard.?  odpowiedziano:  žadnej.  W  tém  przybywa  do  palacn 
Aman:  król  go  wzywa  i  zapytoje:  co  nczynič  temo,  kogo  król  cbce 
nczdé.  Aman  myál%c,  že  on  jest  celém  tego  zapytania,  proponuje,  aby 
czlowieka  takowego  ubrač  w  szaty  króiewskie,  wsadzié  na  konia,  i  žeby 
najpierwszy  minister  królewski  oprowadzal  go  po  stolicy,  wolaj%c:  Tak 
ncxczoa  b^zie,  któregokolwiek  b^dzie  król  cbcial  oczcié.-^Odrzekl  król: 
^oq>iesz  ti§,  a  wzi4wszy  szatQ  i  konia,  nczyú,  jakoá  powiedzial,  Mordo- 
cfaeuzowi  žydowi,  który  dedzi  przededrzwiami  palacn.  Strzež  si^,  abyá 
BÍe  a  tego,  coé  mówil,  nie  opnácil."  Z  npokorzeniem  swojém  Aman  wy- 
petnil  rozkaz,  po  czém  ndal  si^  na  uczt§  do  królowej  (r.  6).  Ta  czekalo 
go  dmgie,  jeszcze  wi^ksze  nieszcz§4cie.  Król  po  nczcie  zapytal  Ester$, 
jak4  roa  proáb^  do  niego?  E.  opowíedziala  o  niegodziwoéci  Amana:  król 
Tozgniewany  wyszedl  do  ogrodn,  gdy  wrócil  po  cbwili,  zastal  Amana 
n  loža  królowej  (žebrs%cego  litoáci);  wzi^l  to  za  swoj^  zniewagQ  i  na- 
tychmiast  go  na  tej  samej  sznbienicy,  któr^  Aman  dla  Mardocbensza 
przygotowal,  obwiesió  kázal  (r.  7);  Mardochenszowi  zas  nrzi|d,  a  Esterze 
dobra  Amana  oddal.  E.  jednak  nalegala  o  zniesienie,  a  raczej  wydanie 
odmiennego  edyktn  (gdyž  króiewskie  rozkazy  byly  nieodwolalnemi.  i,  19. 
cf.  Dan.  6,  8.    15).     W  skntek  tego,  z  polecenia  Mardocbensza,  pod  pie- 


Ester 

cz^i^  krótewsk^,  d.  23  mca  Sziwan  (Maj-Czerw.)  wfslane  zostaly  do 
wBzjstkidi  proiTincji  listy,  z  rozkazem,  aby  žydzi  w  d.  13  inca  Adar  že- 
brali aig  po  miastach  i  niatjlko  sig  bronili,  locz  tet  áeby  vfytraoili  nie- 
przjjaciót  Bwoich  i  žeby  poddaní  Asawera  w  tem  im  poraagali  (r.  8.  cf. 
r.  1 6  Wulgaty,  gdzie  jest  ca)y  tekst  cdyktu).  Nastala  v>i§c  dla  žydów 
nielka  uciecba:  uielyllio  ^e  otrzymali  edykt  ocaleDia,  leuz  tež  že  wietu 
z  pogan  ich  relígjg  przyjgto  (s,  m.  IT).  Gdy  aadszedl  dzieii  przezna- 
czony  (13  Adar),  QÍeprzyjaciele  žydowscy,  piliiuj%c  síg  pierwazego  edyktti, 
rzucíli  aig  na  žydów  w  calém  paňstwie;  lecz  že  ci  byli  wszgdzie  rázem 
žebráni  {a,  ti),  že  nadto  mteli  za  sob^  urz^diiików,  clic^cycb  sobte  za- 
skarbiélask?  pierwszego  ministra  Mardoclieusza,  latwo  wazgdzie  odnieáli 
isnyci^zlwo,  W  skutek  tega,  n  sainaj  Suzie,  oprócz  lo  syuów  Amana, 
utracito  žycie  500  inuycb  liidzj;  na  prawinqi  zaá  75,000.  Król  na 
proSbg  Estery  pozwolil,  aby  žydzi  Jeszcze  w  dula  nástupným  nytepili 
resztg  nieprzyjaciól  swoicb  w  samoj  stolicy:  zabili  Jub  lam  jeszcze  300, 
i  trupy  10  syoów  Amaaowycb  obwieailÉ;  dobr  jednak  žaduego  z  uieprzy- 
jsciól  ani  vr  Suzie,  ani  na  prowincji  uie  tkngli  (v,  lo.  iá.  le).  Zwj'- 
dgztwo  swoje  obchodzili  uroczyície  przez  uczty,  w  Suzie  d.  15,  a  iia 
pronincji  d.  I4  miesj^ca  Adar  (Luty).  Mardocbeusz  wydal  rozkaz,  aby 
pamiqtka  tego  ocaleoia  coroczníe  przez  oba  dui  obcbodzon^  bjta,  i  ícby 
možniejsi  dzielili  sig  ucztami  swemi  w  tym  dniu  z  bieduiejszyroi  (9, 
1  —  23).  Uroczyatoáč  ta  naznan^  zostala  švfigtem  Purini  (losów),  dla 
tego,  Že  Aman  losem  obieral  dzieií  na  zatraceoie  žydótc.  §.  2.  Na  koúcu 
autor  wymíenia  žródta,  z  którycb  czerp^'  ca)%  bistorjg,  Žródiami  temí 
3%'  i)  iisty  Mardocheusza  do  žydón,  z  opisaniem  catego  wypadku  i  z  po- 
leceniem,  aby  obcbodzono  uroczyšcie  dzieťi  14  i  iš  mca  Adar  (9, 
ao  — 37);  2)  drugi  list  Mardocbcasza  i  Estery,  z  poleceniem,  aby  éWj§to 
Purim  obchodzone  bylo  wieczuemi  czasy  (9,  29 — 3i);  3)  roczniki  Me- 
dów  i  PerBÓw,  z  czasóvf  króla  Asswera  (lO,  i — 3),  Istnienie  tycliža 
žródel  nie  jest  bynajraniej  nieprawdopodobném.  Królowie  bowiem  wscbodní 
ntienali,  nawet  podczos  wrzawy  wojennej,  przy  boku  awoim  pisarzy,  którzy 
ich  mowy  i  czynnošci  spisywali  (i/erodoi  VII  lUQ,  VIII  sto,  cf.  Esth. 
3,  12.  8,  0.  1  Eadr.  6,  l);  icb  tež  obowiqzkiem  by)o  pisač  vr  obec  króla 
cdykiy  i  rozkazy,  píeczetonaiie  królewskím  sygnalem,  Prawdopodobnčm 
jest,  že  autor  (jeáU  uim  nie  byt  sam  Mardocheusz)  od  Uardoclieusza,  lub 
od  innej  osoby,  bior^cuj  udziat  w  owycb  wypadkach,  miat  szczcgólowe 
informacje  (Cf.  nižej  §.  i).  Oprócz  wspomuianych  íródet,  tlumacz  grecki 
raiaí  przed  sobq  kopjg  edyktu  przeciw  Žydom  (Vulg.  Est.  13,  1  —  7) 
i  wspomniany  pod  n.  1  list  Mardocheusza;  oba  le  dokumenty  przetožyl 
i  wciqgD%I  do  swego  przektadu.  W  biblijnym  kanonie  žydowskim  E, 
zajmuje  drugie  miejsce  w  rzfdzie  5  Megilhth,  i  idzie  bezpošrediiio  po 
ksigdze  Ecclesiastes;  w  kanonie  zaá  chrzeácijanskim  nastupuje  po  kai^gack 
Tobjasza  i  Judyly.  Žydzi  tak  powažají  ka.  E.,  it  stavfiají  j^  obok 
Pentaleucbu  (ob.  trakt,  Megilla;  cf.  P/eifer,  Tbesaur.  hermen.  8.  S37), 
a  évrieto  Purim  licz^  do  wažniejszycb.  W  koáciele  clirzeácjaúakim  „Estber 
in  Ecciesiae  typo  populum  liberat  de  periculo,  et  interfecto  Aman,  qiii 
inlerpretatur  Jniquitas,  purtes  convi^ii  et  diem  celebreni  mittit  iu  posteroa". 
S.  Uicronym.  ep.  53  ad  Paulin.;  prolog,  iu  Coniment.  Sopíion.  g.  3. 
Oryginalny  tekst  E.  jest  bebrajski.  Ma  on  tylko  to,  co  n  Wulgacie  jest 
"'  I  czgšci4    protokano 


Ester.  79 

£.  Co   do    greckiego   przekladn,    notatka   zamieszczona   na   koňca 
(Yalg.  11,  1)    objaánia,    2e  list  o  éwi^cié  Purím  (Yolg.  roz.   16)  przynie- 
siony  zostal  z  Jerozolimj  (do  Aleksandiji)  w  4  roka  Ptolemeusza  i  Kle- 
^IMitry,  przez  Dozyteusza  kaplana.     Gdy  jednakie  czterech    bylo  Ptole- 
Beoazów  (Epibanes  ok.  r.  200,  Pbilometorod  r.  181,  Physkon  ok.    145 
i  Aoletes  ok.  r.  81    przed  Cbr.),  którycb    žony    mialy    inii^   Kleopatry, 
achodzi    pytaníe,    o  którym    Ptolemeaszn    w    Est.    ii,    i    jest  mowa? 
W%4>liwoéé  t^  rozstrzyga  wzmianka  (ibid.)    o  Dozytensza    kaplanie;  gdyž 
z  Józefa    Flawjosza  {Contra  Apion.  1.  n  §.  2)    wiadomo,  že    pod    Ptole- 
meoszem  Filometorem,  opieknnem  žydów,  czynnym  byl  w  Egipcie  niejaki 
Dozyteosz.     Wi§c  thimaczenie   to   dokonané    zostalo  r.   177    przed  Chr., 
który  byl  czwartym  rokiem  Plolemeosza    Filometora.     Lecz  notatka  po- 
wyisza  (il,  1)  odnosi  si^  tylko  do  listu  o  Purím  (Vnlg.  r.  16),  dodanego 
przy  greckim  teksde,  nie  do  calej  ksÍQgi  E.,  a  tém   samém  ttnmacz  tegož 
lista   saponowač   káže,  že  sama  ksi^a    £.  jaž  dawniej   prz^ožon%  byla 
na  j^zyk  greeki.     Róžni  si^  grecki  ten  przeÚad    od   oryginahi     nietylko 
tém,  že  ma  na  koúca  .dodatek  (lO,    4 — 13)    i  wspomnian^  notatkQ  (11, 
1)  o  ttnmaczenia,  lecz  jeszcze  w  samým  tekscie  rozrzacone  s^  róžne  do- 
datki,  jako  to:  í)  na  samým  pocz^tkn  ksi^  (przed  £.   ) ,  i .  Walg.)  jest 
opis  snu,  jaki  mial  Mardochensz  w  2  r.  Asswera,  odkrycie  spiskn,  wyna- 
grodzenie  za  to    i  nienawiéc,  jak^  zt%d  powzi^l  Aman  do    Mardochensza 
(Wnlg.  Est  11,  2  — 12,  6).  2)  Kopja  dekretn,  wyjednanego  przez  Amana 
przeciw  žydom,  idzie  po  8,  18.  co  w  Wnlgacie  zaczyna  si^    od  ostatních 
slów  rozd.  XII:  Eptstolae  autem  hoc  exemplár  fwty  i  koúczy  si§  na   13,  7. 
3)  Po  4,  8  nast^piye  to,  co  w  Wnlg.  E.  15,  2.  s.     4)  Po  4,  17    idzie 
modlitwa  Estery  i  Mardochensza  o  odwrócenie  grož^cej  narodowí  zaglady 
(w  Wolg.   18,  8— 14,    19).     b)  Zamiast   tego,    co    bebr.  i  Wnlg.   maj§ 
w  5,  1.   tekst  grecki  podige  obszemiejszy   opis  wejácia  Estery    do  króla 
i  przyj^ia  jej  (Wulg.   15,  4 — 19.).     6)  Edykt  Asswera,  czyli  list  o  Pu- 
rím, wydany  na  korzyáé  žydów,  wtr^cony  po  8,  18    (Wnlg.    r.  16).     7) 
WHK>mniaay  jnž  dodatek    lO,    4 — 18    (tož    samo    miejsce    i  w  Wnlg.), 
gdaie  Mardoch^isz  przypomina  sobie  sen,  miany  na  pocz^tkn,    i  zastoso- 
wi^e  go  do  zaazlych  wypadków.     Cz§áci    te   zowi^  si§    den te roka no- 
nicznemi.     W    dawnej    Itali    (ob.)    znajdowaly    si§  one,    podobnie  jak 
w  greckim  tekscie.  6.  Ilieronim  przekladaj^c  E.  z  tekstn  hebr.  (/Vcm/.  in  - 
£jtA.),  wszystkie  fragmenty  denterokanoniczne  zamieécil  osobno,  nakoĎcatej 
ksi^  Gz^áci  wíqc  Wnlgaty,  aby  odpowiadaly  nkladowi  tekstn  greckiego, 
takim    naležy  rozmiešdč  porz%dkiem:  a)  li,  2—12,  6.  b>  1,  1 — s,  13. 

C)  18,  1  —  7.  d;  8,  14  —  4,  8.  e)  15,  2.  3.  £)  4,  9—17.  g)  18, 
S— 14,   19.      h)   5,    1.   Cf.    15,   4  —  19.   i)   5,   2 — 8,    13.      k)    r.    16,  i)    8, 

14 — 11,  1.  CzQŠci  denterokanoniczne  przeložyl  á.  Hieronim  z  70  eďí- 
tímás  Vuigaiae^  t  j.  grecldej  vffz  xotvT]^  a  nie  wzi%l  z  dawnej  ladňskiej  Itali, 
bo  ta  ottatnia(ob.  Martianay  ap.  Migne  Patrol,  hit.  9,  1488)  znacznie 
si^  rážni  od  tekstn    hieronimowego    i  jest  obszerniejsz^  od  greckiego    *), 


')  O  dawnych  przekladach  laciáskich  ksi^  E.  xnówi  i.  Hieronim  (Praef . 
in  EathJ:  Librum  Eětker  variit  tmulatoribui  oonstat  est:  vitiattum^  qvem  ego  de  archiv 
vU  Hétrmeantm  rdsoama,  verbum  e  verbo  eipressiiu  trtuutuli.  Qiuem  librum  editio  Vulgáta 
(dawňa  Itala)  laámont   hinc    inde  vtrborum   sinibut  trahii,  cdditit  ea.  quae  ex  ttmpore 


Etter. 

gdy  lymczasem  pnektad  é.  Hieronima  zgadza  si6  ^  70  (cf.  Sa&aiUr,  Biblior. 
ss.  lat.  verš.  aut.  1  734,  796...),  Opróoz  jut  nspoinaianego  greckiego 
przektadu,  b§diicego  we  ttszystkich  wydaniacfa  Biblji  ro,  istni^a  driigi  tekst 
grecki  E.,  wydatij  przez  03her'a  (De  graeca  70  inCerpr.  veraione,  Load. 
1G5Í  3.  11 1);  ró2nt  sifi  on  oil  ro,  tak  jednak,  iž  widač,  Ke  za  pud.stawQ 
obu  ttumauzom  ahiíjt  ten  sam  orygitiat.  Domyjlaj^  sig,  ie  jest  to  przektaď 
Tbeodotiann.  Greckie  przeklady  nie  s^  tak  dostowiie,  jak  i,  Hieronima 
(TCrbum  e  verbo  traa&tnli;  6'.  Uieron.  Praef,  in  Est.),  Inne  przeklady  (kopiy- 
cki,  etjopski,  arabski,  armeúski,  stoniartaki)  id^  za  io  i  maj^  vaty  tek^t, 
z  czgácianii  dcuterokBaoniczncmi.  Przekind  syryjski  ma  je  takíe(ob.  Ma- 
*iW,  Com.  in  Jos,  p.  6,  23),  lubo  nie  liyíy  drukswanenii  w  Polyglotach. 
§  4.  Autor  ksi^gi  K.  niewiadomy.  Ani  bowiem  przyziiajc  sig  sam  do  tego 
w  ksigdze,  ani  go  wyniioiiia  tradycja.  Nieklórzy  wprawJzie  przípiaQJ% 
antorstwo  Ezdraszoní,  inui  púžaiejszyin  cztonkom  synagogj,  inni  Mardo- 
cbeuszoni,  Iccz  to  s^  domysly  tylko.  Za  tym  o^tatnim  autorem  przema- 
v'\aj%  najnigc^  pó:íniqsi  komentatoroíiie  (ob.  Saholt,  Einldt,  II  257). 
Dowód  za  swoj%opiaj^  upatroji  w  stowacli  Esth.  »,  30:  Špital  tedj/  M' 
doeheust  to  wízi/stko  i  Intami  lamknqwí:!/,  razeshl  do  iyilťiui...  aby  íA  i 
litieň  mna  Adar  za  iwifta  pnyjjli.  Zk^d  wnoszj,  že  „ío  wszyitko^'  t, 
cala  historya  o  edykcio  przeciw  íydom,  o  dziataniu  Estery,  odnolania 
cdjktu,  zabíciu  nieprzyjaciot  žydowskicb,  stowem  irszystkie  wypadki,  opi- 
saně  w  kai^dze  E.  (cf.  o,  23 — 27),  czyti  sama  ksi§f;a  E,  jest  dzialem 
Mardocheusza.  liCcz  ze  wszyatkicli  tych  miejsc  (s,  ao.  23  —  27.  20.  cf. 
13,  A)  to  tylko  jest  widoczném,  ^.e  Mardocliousz,  oprúcz  lislów  wzglgdem 
uatanoffionia  šnieta  Purtm,  opisal  cat%  bistoijg  E.  Prawdopodobniejszém 
jest,  íe,  na  poifstawie  íródel  wymienionych  (wyíej  §  2),  autor  wBpólcze- 
sny,  a  przynajmníej  bardzo  bliski  opisanym  wypadkom,  uloiyř  ksi^ge  E. 
Autor  boniem  ma  jakby  w  šwiožej  parnici  róžne  drobno  okolicznoáci:  že 
pnez  180  dni  trwota  uczta  dla  satrapów,  a  przcz  :  dla  ludit  (1,  4.  fi); 
opisuje  zaslony,  podnszki,  posadzkg  królewskiego  patacu,  bogate  naczynia, 
przybory  Laremona  (1,  a,  7.  a,  s.  12);  rozmowy  wzgl^dera  oddalenia 
kr6lowej  Vasthi  doslownie  przytacza  (I,  11  — 12.  is  — 22);  podíyc  cyfrg 
summy,  jakit  Aman  obiecat  dla  skarbu  krélewakiego  za  wyt^pienie  iydów 
(S,  9);  przytacza  rozmony  Eatery  z  Mardocbcuszem  (4,  2),  z  królem 
'  (:>,  1.,},  króla  z  Amaucm  (c,  4..);  opisuje  ubiór  Mardocbcusza  przy  nyj- 
£cia  z  palaca  (8,  18..);  podaje  iiczbe  zabitých  nieprzyjaciól  žydowakicb 
(9,  6.  13.  IG.  16),  nazwiska  syn6w  Amanowycb  (9,  7.  8),  dokladné 
daty  (2,  16.  3,  7.  18.  8,  9.  9,  1.  is.  17,  18.  11,  2.)  i  miejsce  wy- 
padków  (4,  6.  5,  9.  2,  21).  Przy  uazwach  miesifcy  (któro  žydzi  zapo- 
žyczyli  dopiero  n  niewoli  babiloáakicj)  autor  jesitcze  po  dawnemu  si^  wy- 
raia  (2,  le.  a,  7.  13.  8,  12.  9,  1.),  bo  przypuszcza,  že  te  nazwy,  jako 
nowe,  jeszcze  nie  przez  wszysikich  uiog^  byč  zrozumíate.  Przy  nazwisku 
Asswern   ani  rázu  nie  wspomniaí,  jakim  on  by)  kiúlem;  bo  przypuszczař, 


úiei  putaaat  ti  uw/iri,  liciil  lolilum  -st  schulaňbta  iliícipOná,  luiupla  ilirmuU,  íxeogilarr 
qaibut  mrbií  uli  potuil  qai  injuriam  pxaui  al,    vtl  qm    ín/ariam  fecit.     Odnosí  tig    to 

do  Inoiňskich,  przed-hieroniDiowyoh  przeklulóv  ctAi^  kti^gi  w  ogóle;  tymcica- 
■em  tiiektórzy  <np.  Sixtai  Ssmhi.  Bibliutb.  s.  1.  1  8.  3.)  stuvrn  lo  albo  ioieíni^^ 
i  odnosz}  dd  c.tssoí  deutsrulcftaouicznyoh,  albo  rosiEOrzaJit  i  do  or/ginatn. 


to 
■Jtt 

J 


Etier. 

že  to  kudf  wit,  Jaiio  mez  šviel^.  Jtfosiat  wi^  pinč  wkrótce  po  wr- 
p*dkMh  i  to  m  uměj  Sozie,  gdiie  bjh  rocznild  królex^bie,  ktlkakrotoie 
■m  tebde  Wípomniane  (i,  23,  fi,  1.  10,  i— 9),  lub  w  blisko^i.  Gtlybj 
pUal  «  Jodei,  Die  omieizkaJby  coá  nadmientč  o  niej,  o  Jeroiolinú*. 
Z  dworeiQ  eaiaóškin]  je^t  dobrze  obm^jmioni',  jak  wids<í  z  luzwisk  ofi- 
qalktúw  dworskjcb  |i>  lu-  ^i.  3,  S.  si.>  i  opisów  jaž  wspomaiaDrch. 
Jeicli  i«5  niekievlv  Uomaciy  objczaje  dtcora  medo-perskiego,  pocbodň  tt> 
<t%d,  íl  difůl  b>č  zrv^jDmiaBjm  przei  žjdów  uictvlka  w  ziemilch  As$- 
wen,  lecE  tel  gdzieii)'!!]^)  zamiesz kalých.  Wreszcfe  dodaé  nalelf,  že  skors 
kacgk  U  pTTfjí:^  j^t  przez  íydón  do  kanonn  (ob.),  to  nie  mogla  bjč 
p6iaÍ4  BBpiuni,  >ak  pned  [V  «.  przed  Chr.,  gdyž  w  IT  w.  kanón  hjl 
aataioaj.  $  5.  Wsifstko,  cokolwiek  aator  oponiada,  no«i  na  sobie  cec^ 
pnvdj.  Je2«li  meitúiemy  pod  rozvagg  óffczesne  položenie  narodB  ij- 
iomslátgo  m  obcxfznie,  vidzimy  tam  rozbudzone  ijcie  religijoe,  objawia- 
ÁU  eig  w  jtosUch  i  modlimacb  (Estb.  4,  i.  2.  la.  ic.  9.  »u.  3i).  Ka- 
kaz  o  obcbodzeiun  iii^Ut  Purím  vychodzi  nie  od  zwierzcfaaoici  (arcj^ka- 
plaaa  i  kaplanóv,  do  którycb  púdoba«  rzeczr  nalézaly,  a  ktůrfch  w  Socie 
■íe  bjto),  kcj  od  Mardocbřuuu  i  Estery.  Žydzi,  bgd^c  odskaojnni  prxez 
poein,  jncboittg)  jesiue  iciilej  svój  odr^boy  charakter,  jalc  to  nu  Aman 
pnjXB^je  (£at,  3,  6).  Co  do  EBt«rj,  wTchowana  w  bojsjni  Bo2^,  do 
^n«  walniejvzych  g';taje  si(  postem  i  tnndlitw).  Piebioic  wynou  j)  na 
tram  aa  vscbodzie  bowiem  cz^sto  síg  trafia,  íe  niewofnice  stajq  sig  pa- 
BÍHli.  Slaaowiakú  J^  wzglgdeni  Amana  bardzo  zgodue  i  natart  n^dóir 
hKnaowj<h  (ob.  OcMs,  KiiJeit.  II  53h—bHt  §  líí;  cf.  Batansartf^, 
!)■  fide  Hbri  EstLerae,  Halíš.  18S9).  PrafrdzÍ<TO£c  calego  opowiadania 
ttvierdss  obchodzone  iJot^d  prtes  tjiůii  ítvi^to  Purim  (14  i  is  mca 
^i»x),  o  któréiD  zT«5zl4  II  MocIi.  n,  37  wapomÍDa,  jako  o  fwiscíe  da- 
waéiD,  obcbodzouém  d.  i  4  mca  Adar,  i  zvaném  takío  duiem  M<xr'ií>ckeu- 
Uú%eym.  Józeí  ř'bw.  (Aai.  1.  1 1  c  C,  S.J  éwíadczy,  že  íwijc?  t*ii  daieú 
wajscj  tjdň  na  áwíede.  W  ifú-atc  traktát  MegiUa  przepisi^e  form§ 
tq  vociTstošťi.  Cf.  traktát  SittLhan  Oraeh.  Dwojakie  t>  obec  tego  fakta 
■Kde  tifč  przypuszczeiiie:  albo  ocaleoíe  owo  rzeciyviscie  mialo  miejice, 
i  na  jego  pamiftkg  ostanotiione  jest  fiiTÍ(to;  aJbo  nie.  Jeíeli  ocalenie 
rnaala  niiejKe  i  dla  tego  osianoniooe  aojtalo  šnigto  Purim.  tedy  ksi£ga 
Ettaj  wmciaU  t,yé  spisaof  dla  czytania  oa  t«n  dzieň,  i  oidsí  opisyitaí 
wjpadek  ptairdzitrj-,  bed^cy  przyczyn^  íwieta-  Manala  byč  nadto  ^iisaai| 
mfŮtatimň  z  ustaDOwienieni  šwigta,  bo,  jak  widzieliJmy,  wszystko  w  niej 
Incmouxuje  z  triekiem  Estery  i  Mardocbeasza,  a  nie  ma  nic,  cohj  idra- 
dalo  etaa  póíui^szy.  JeJt«I!  laš  ovego  ocaleaia  oie  bylo,  ak^d  aie 
wtíýo  iwieto?  Mašimj  w  takin  razie  przyjq^,  že  jednej  ksiedze  niewia- 
dvínego  i  klamlinego  autora  caty  nsród  dal  ai^  nwiešč  do  tego  slopnia, 
it  jodynie  k'«oli  tejie  ksiggi  šwi^o  nstaoowi);  co  jest  rzocz^  niepTxy- 
pBtzczalnii.  W  Hamadan  (Ekbatsna)  Jeaxcze  do  dziš  pokazajt  frroby  Har- 
doebeaua  i  Estery  (Srítxr,  Geogr.  Ásiea  TI  i  b.  114).  Na  zanniy 
pfxeciw  wiarogodnoíci  odpoffieddeli:  Sautagartea  op.  c;  Stiolt  U  §.  llí, 
IS»;  KtOe,  Ymdiciae  librí  Eštbcr,  Fríbergae  I830-,  i^trtau,  Inttitiit. 
I.  423.;  J.  A.  Voš.  Oratio  pru  libro £.,  Dtr^jecti  nib.  §  6.  Pier*«z«iti 
a  mažuém  p}taDÍeni,  odno<uc^m  si$  do  tej  ksi^gi,  jest:  jaUr  jtit  nažiti- 
*k«  iriia  Attvtnta  u  huUtryiůtc  ticUckick*  TekK  síe   móvi  wjraitiie,  do 


Ester. 


jftkiej  narodowQáci  on  aateifď,  tjlka  otacza  go  Medsmi  i  Pěnami.  Byfíe 
to  ttigc  który  z  monarcbów  medjjskicgo,  czy  tež  perskiego  pochodze- 
nia?  W  Biblji  DUJdawniejBzym  Assvierem  jeat  ten,  o  którym  wspomina 
Tob,  14,  13.  w  greckim  texcie,  ie  zdobyl  Niuiwg  (ob.),  wspólaie  z  N'a- 
bnchodonozorera  (ob.  Tobjasza  kaigga).  Dragira  Asanerem  (ob.)  jest  Kam- 
byzes,  nastgpca  Cyrusa,  lub  jaki  uzurpator  ówczesiiy.  A^swer  ksi^gi  E. 
jest  trzecim;  czwartyra  wreszcie  jest  ojcicc  Darjusza  Méda,  o  którym 
mówi  Dan.  9,  i  (dwaj  ostatní  a^  jedn^  osob^.  jak  niž ej  okažemy).  Kró- 
lowie  medyjacy  i  perscy,  do  których  moie  sig  odnosiá  ksigga  E.,  byli  na- 
stepuj^cy:  Oyaktarea  /  ([i34-— 51H),  Aitjugei  (591  — ů60),  Cyikiartg  II 
(560 — 536),  Cyrm  (5S6 — 529),  Eambytea  (629 — 523),  pKuth-Smerdys 
(632),  Darjust  syn  HyHaapeea  (522 — 488),  Kiet-ktet  I  (48í — 465)  i  Ar- 
tabanut  (465),  Artalnerksea  Dlugorílci  (od  465  v.  474 — 424).  Kommen- 
tatorowie  dol^d  íig  nio  zgadiaj^,  któťy  z  wyiaienionycli  królóff  jest  Ass- 
werein.  Prideaux  fCoimí.rion  J.  Alt.  u.  Neu.  TeH.mit  Vólkerhisíorie  I  96) 
i  Nickes  (De  Estherae  libro,  Rom,  1856  t.  I  51)  maj%  go  za  Cyaksa- 
rewi  I;  Des  Vignoles  (Cliroml.)  za  Astjageea;  Marsham  (Canon 
ohronol.  líc.  15)  za  Cyaksaresa  II;  rabíni  niektórzy  i  Usher  (Annal.&ii 
an.  4133)  zn  Darjusza  Hyslaspesoffego;  Euzebjusz  (Chronic.  armen. 
1  199  II  211)  za  Kserkaesa;  Józef  Flawjusz  (Antit].  XI  6)  i  grecki 
ttumacz  ksiggi  Eiítery  za  Artakaerksesa.  Dzisi^sí  kommentatoronie  najpo- 
spolíciej  (opinio  communis)  id^  za  Euzebjuszem,  i  w  Aaswerze  widz^  Kser- 
kaeaa  (tak  Scliolz,  Emleilung  II  517;  Danko  I  606.  Cf.  Brissoii,  De 
regio  persarum  principátu).  S.  Uierontm,  przeklad^^c  czgáó  protokano- 
idczn^  (l,  1  — 10,  3)  z  tekatu  bebr.,  pozostawit  w  niej  imig  Aaswera; 
w  czgaci  zaá  deuterokanonicznej  (od  lo,  4  do  koiica)  za  grockim  ttuma- 
czein  zatrzymal  Art aktér ksosa.  ^  7.  Dowody  za  tožsamoíci^  perakiego 
króla  Kaerkseaa  z  Asswernsem  s^:  l)  loiii;  Asswera  jest  tylko  iiieuo  od- 
mienn^  fonnq  tmienia  Kserksesn;  Ahoííweross  bebr.,  Kihi/arsa  perskie. 
2]  Okolicznoácí  o  Asawerze  w  E.  dobrze  odpowiadaj^  ternu,  co  bistorycy 
Bwieccy  mówi^  o  Kserksesie  (ob.  lUrolot  VII  35,  Sí,  IX  I07;  Juttin. 
Hist.  II  12;  Strabo,  líer.  geogr,  XIV  fi34),  a  mianowície;  a)  Kserkses  byl 
tak  poteínym  i  slawnyni  raonarcbq  perskim.  jak  Asswer  (Est.  l,  1.  3. 
14.  18.  10,  1.  16,  1.  23).  b)  Kserkses  mial  rezydencje  w  Suzie  perskisj 
(1,  3.  2,  3.  elf..),  nie  w  Ekbatanie  medyjskiej;  bo  Suza  od  czasúw  Da- 
Tjttsza  zostala  stolic^  króleatwa  Ferskiego.  c)  Assner  w  trzocim  roku  pa- 
nowania  wyprawia  nspaniatq  uczt^  (i,  3);  Kierkses  w  tymíe  r.  odbywa 
nalnq  naradg  przed  wyprawq  do  tirecyi.  d)  Asswer  w  roku  ?  ieni  síg 
z  Estery,  oddaje  sig  ucíccbora  Berajowym  (í,  12  — 16);  Kaerksea  po  po- 
wrocie  z  niefortunnej  wyprawy  stáje  si^  rozpustnikiem,  okrutnym  i  t.  p. 
e)  Asswer  naktada  podatki  (i  o,  i);  Kserksea  rówaie  po  wyprawie  greckiej 
stqje  aig  (.bcíwyni,  tak,  ii  zloté  pos^gi  bóstw  z  Qabilonu  zabrat.  Locz 
wezystkie  te  dowody  jeszcze  nie  s^  zdolne  rozstrzygnqó  pytania  na  korzy^ó 
Kaerkaeaa,  bo  l)  imi^  Aaswerus  zdaja  si§  byí  wspóluém  króloni  medyj- 
skini.  Asswer  u  Tob.  M,  15  (tekstn  grec.)  byl  med;  Asswer,  o  którym 
I  Ead.  4,  6.  može  byl  Kanibyzesein,  a  može  pseudo-Smerdysem,  podsta- 
wionyui  przez  magów  medyjskich,  przeciw  perakiemu  Kambyzesowi; 
Asswer,  o  którym  Dan.  9,  i.  byt  niezawodnie  med,  bo  syn  jego  nazywa 
sig  „Darjusz  Med".  Wigc  Asswenis  ksiggi  E.  byt  prawdopodobniej  me- 
dem, Die  persem.   Co  do  2),  okoUcznoici  povjisiů  moíaa  rówuie  doblK^ 


EttBr. 


zutoaowBiÉ  do  viela  inaycb  monarcbów  vscliodnich:  a)  «ed)us  HerodnU, 
rávaie  pot^tn; mi  byli  królowic  Medów:  Cjakaares  1,  Astjages  i  Cjaksares 
IL  O  nkh  rówDÍež  moiaa  powiedzieč,  £e  panowsli  od  [adji  do  E^opji 
(1,  t),  bo  iD^ja  nie  bardzo  daleka  od  Medji,  a  co  przez  Etjopig  (ob.) 
noamef  nalež;,  tnulDO  z  pewnojcif  oznaczyé.  b)  Snza  (ob.)  dawaiejssq 
jwt  od Cjnua;  w  niej,  równie  Jak  w  EkbataoJe,  mogli  rezjdowač  królowie, 
puuqfcf  nad  Medjf  i  Persj%.  c)  Aator  ksi^gi  K.  dobrze  poinfonDonao}- 
{ob.  I  4}  o  wszystkiém,  co  si;  dzialo  aa  dworze  wSuzie,  mówi  o  oczde 
pnez  180  dni,  a  niczém  zgola  oie  diýe  do  zrozumieaia,  žebj  to  bfla  jakaá 
aarada  vojenna;  ani  d)  oie  wspomiDa,  ieby  Asswer  adawat  sig  Qa  jak^j 
«7pfa«(.  Takiej  rozpusty,  jak  Asswer,  i  okrncíeústwa  pozwalali  aobie 
iani  krúloirie  wachodni.  e)  .\53wer  naktada  podatki,  jak  ka2dy  z  króUw, 
lecx  oie  jest  tak  cbciwym  jak  Kserkses.  Gdy  mn  Aniaii  chcial  ofiarowsč 
pienifdze  za  edykt  przeciw  žydom,  Assrrer  pieoi^dze  te  oddat  Amanovi 
{t,  II).  Cf.  Diíej  §  9.  §  8.  l^ecs  oiektóre  okoliczoošci,  w  saoiej  ksigdze 
£.  napomknifte,  wskazaj%  na  czas  davaÍGjszy,  oiž  panovanie  Kserksesa, 
jako  U>:  Aj  Tekst  dwukrotnic  povtarza  (s,  G.  1 1,  4),  že  Mardocheuaz  na- 
J«tal  do  ticzby  jeúców,  aprowadzanycb  jednocze^oíe  z  JecboigaszeiD,  król. 
jadxk^  do  BabilOQU  (cf.  IV  Rpg.  3i,  15), co  mialo  miejsce  r  597  t.  s»s; 
Kaerkses  zas  panow^  r,  4se  — 4  7S.  Žatém  dzieje  E.  nie  mogq  by£  da- 
■niej^ze  nad  r,  696 — 590;  ale  tet  oie  uolemy  im  naznaczaó  czasa  zna- 
eanie  póžntejszego.  Jeíeli  bowiem  Mardocbeaaz  byl  jcúcem  w  r.  5ít, 
mnaial  albo  poilówczas,  albo  wkrótce  potem  zostaiS  opiekanem  mtodej  b;- 
Bowicy.  loaczej  masielibyímy  Jemu  i  jego  braiu  (Abibajlawi,  ojcu  E^tei?) 
Daznaczyč  po  sto  kilkadzieú^t  lat  íycia,  žeby  w  icb  czasach  Kserksesa 
(4SC  r.)  umie^ič,  a  Eaterze  kazač  sig  arodzič  po  100  roku  iycia  ojca. 
Tfmczaaem  UardorJieusz  wyst§puje  v  cafej  tej  bistoryi  jako  m^ž  powa- 
iQf,  jeíeli  nie  w  aamej  lile  wiekn.  Na  raz  Irzebaby  przypnácič  S  níenft- 
taraliaicí:  dtogí  wiek  iíardocbcDSza,  dfugi  wlek  Abibaila,  i  zdolnoíii  fiiy- 
cxa%  Abihtila  w  pMoyro  wieka.  Wpraw<lzie  thimacze,  którzy  historig  E. 
odwtai% do  K»erkwsa,  przy  zaimtacb:  ktáry  (3,  6)  i  który:k  (11,  4)  kal% 
mt  éomjiiié:  pnj  pierwszym  Cis,  przy  dragim  ojeáic.  Lecz  to  tluina- 
cscoM  jeM  nakr^canén,  bo  dla  czegoí  w  a,  c  zaimck  tíóri/  ma  sig  od> 
toáé  do  pnedostatniego  Ci»a,  a  Die  do  ostatniego  Benjamina;  Równiež 
w  It,  4  trzebs  gwalt  zadač  tekstowi,  iebj  mu  podson^č  ojców.  Tekst  bo- 
wiem Uadzie  uadsk:  ^rat  autem  (MardochaoBá)  de  00  nnmero  captiTO- 
raai,  qpos  transulerat-  i  t.  d.;  gdyby  zai  chciat  autor  powiedzieé,  ta 
Slardocileasz  nrodzit  sifi  na  wygaaniii,  uljtby  siów,  .Erat  antcni  de  filiis 
cspCirítatis~,  lab  t.  p.  Text  žatém  kaíe  aig  domyálač,  ž«  biatorja  E.  dztatai 
H9  wkiútce  po  r.  596.  BJ  Kiedy  Amao  rzucat  losy  (w  ncu  Nůan, 
Ihreu),  aby  wybrač  miesiac  na  zatraceDJe  íydów,  los  padl  na  nňesi^c 
oaatiii  roka  íydowskiego  {Ad<tT,  Laty).  Wiiet  |>o  losowania  edykt  zostat 
o^Ottony  w  Siuie  i  rozeslaný  po  prowincjacb.  Gdyby  biatorja  E.  dziaJa 
BQ  po  edykde  Cynisa  r.  nas  (íydom  doznoloay  powrót),  mielíby  tjixi 
iuwj  i  sknteczny  árodek  ocalenia  si@:  korzysteč  z  edyktu  errusowego 
i  irrod£  do  Palestyny.  Czas  fprawie  1 1  miesiecy)  až  nadto  wystArczal 
i  na  sprzedanie  maj^ikóir  i  na  7aop.itrzenÍe  eig  w  podróž.  Lecz  ani  Mar- 
dodiMsi  nie  zamyíia.  ani  Estera  nie  doradza  powrota  do  Palestyny,  tyt 
ko  RMiMCzliwemi  glosami  oboje  napetnia)^  mtasto  (4,  1.  a)  i  palác  \xih 
(14,  a..};    iani  ia,i  žydzi    na  prowincji  swe  žala  rozwodz^   (4,  3). 


csares  ^V 

tioDÍi  ' 


I 


Zk^d  nnoBÍČ  tr^eba,  iž  rzecz  dziala  si§  przed  edyktem  c;rusowyia  (SS6  r.), 
kieď;  žfdom,  jako  jeúcom,  Die  wolno  bylo  poviracaé  do  rodzinnej  zieiai. 
Tego  ostatniego  dowodem  jest  Ukíe  Iwbrajati  j^zyk  tej  kBiggi,  a  nie  chal- 
dejski.  Gdyby  ksigga  powatala  w  zauaay  czaa  po  iiíevroli  babilodskiej, 
rausiolby  autor  užyó  j^avka  clialdejakiego,  aby  byů  lepiej  toziiroianym; 
tymczasem  pisze  po  bebr^jska  i  tlutua<;zy  nazwiska  miesi^cy,  jako  nowe, 
áwiežo  w  Dienoli  zapDíyczúne  (wyícj  §  4).  ^  9.  Skoro  wi^c  z  jednej 
Strony  historja  E,  nie  mogía  sig  dziaÉ  przod  r.  69  7  (ob.  wyžej  §  8  A), 
a  irudtiti  prii/Jqó,  žeby  aig  dziala  po  r.  53G,  t.  j.  po  Cyrusie;  szukaó 
mtisimy  Asawera  przed  Cyrusem,  ini^dzy  r.  ů97 — i»s.  Za  t.viu  czasem 
przeniawia  wzmiaiikB  bilkakrotna  o  .Persach  i  Medach"  rázem.  Wiadnmo 
z  historji  Medji  (ob.)  i  Peraji,  2e  od  czasĎw  Cyruaa  Medowio  przez  Per- 
BÓw  traktowani  byli  jakby  iiaród  podbity.  Tymczasera  w  E.  Medowie  wy- 
st(paj%  na  równi  z  Persami  (i,  18):  pniwa  Medów  oa  równi  z  prawami 
Persów  (1,  19.  8,  8),  podobuie  jak  uBauiula  6,  s.  \b.;  ksi^ií^ ta  Medów 
i  Peraów  otaczaj^  trou  króiewski  (i,  n).  Musi  sig  wigc  bistorya  E.  od- 
nosíÉ  do  czasów  przed-cyrusowyth,  a  Assfferero  raoíe  byé;  Cyaksarcs  I, 
albo  Astjagos,  albo  Cyaksares  II.  „O  Cyaksaresie  I  opowíadsjí,  te  byt  po- 
tgíniejazym  od  swoich  przodków  i  Že  pierwszy  podzielíí  ludy  a:^atyckie 
na  prowiiicye"  (Herodot  I  10  3).  Ojdec  jego  przyliiczyl  do  Mcdji  Persj^ 
i  wiele  innycb  kraiii  (íb.  tu 2);  syn  zatéro  miat  KÍelkie  paústwo.  Zgadza 
■íq  to   z  naszym  Asswerem,    ktAry    .,pauowat    od   Imlji  do  Eijopji  (Est. 

I,  i)  i  míaí  137  proffincyj  (ib.),  a  w  caíej  ksi^dze  E.  wystawiany  jest 
jako  król  nader  obszernego  paiistwa.  Cyaksares,  wspóliiie  z  nicekrólem  Ba- 
bilonu  Kabopolassaiem,  poloíyl  koniec  Niaiwie  (6  25)  i  pobil  Scyt6w, 
którzy  zakli  Azj^.  Po  úpadku  Niuiwy,  Sabopolassar  stal  sig  zato2ycÍele- 
lem  mODarctiii  nówej  babiloúskiej ;  Cyaksares  zaá  pozostal  jego  sprzymie- 
rzcAcem;  meta  oaleža)  do  wypraw  Bnbiloúczyków  pko  Jei-ozolimie  v  latách 
e07  i  i&8,  a  ztijd  mial  jeiiców  íydowskich  w  swjch  krajacb.  Lecz  i  Cya- 
ksaresa  tego  nfe  mo/:imy  dzdqi!  za  Asswcra,  bo  kJeily  Assver  ieai  si^ 
z  Esterii,  panuje  dopiero  ;-y  rok  (Est.  2,  16);  tymczaseiii  Cyaksares  ok, 
r.  534  (zalém  w  i  lata  po  mriezieniu  Mardocheusza  z  Jerorolimyj  jul 
koúczyl  swoje  pauowanie  40-letiiie  {líerodol  !   lOU);  a  poniewaž  w  Est. 

II,  a.  1,  1.  3,  16.  3,  7.  jest  mowa  o  2,  3,  7  i  o  la-ym  roku  pauo- 
wania  Asawera,  przeto  ransielibyáiiiy  paiiowaiiiu  jego  nnzníczyé  pocz^tek 
vr  tym  czasie,  kiedy  wlaánie  wypada  koniec  Cyaxaresa.  Pozost^^  nam  przeto 
do  wyboru  dwaj  oslatni  medo-perscy  królowie  przed  Cyrusem:  Astjagea 
i  syn  jego  Cyaksares  U.  Którego  z  nkh  mamy  uivažaé  za  Asswera?  roz- 
strzyga  prorok  Daniel,  U  niego  bowiem  Cyaksares  11  nazywa  si?  ,Dsrjn- 
szem  Medem",  a  tego  Darjusza  ojcem  jest  Asswer  (Dan.  9,  i);  wigo 
Asswer,  o  którym  wspomina  Daniel,  i  Aaswer  ksifgi  E.  sq  jednq  osobq, 
któr^  pisarzo  greccy  zowii^  Astjagescni.  Úb.  art.  Darjiisz  n.  i.  I  rzeczy- 
wjácio,  lepí^  Asswer  przypada  do  Asijageaa:  Astjages  bonicm  posiadat 
odziedzic^one  po  ojcu  obszorne  i  iia  prowincje  ju:!  podzielone  paiístwo, 
podobnie  jaA  Asswer,  .który  panonal  od  Indji  do  Etjopji  nad  I27  krai- 
námi"  (Est.  i,  i.).  Ježeli  w  uiacie,  któr%  inym  sntrapom  i  míeszkaiJcora 
Suzf  wyprnwil  Asawerns,  cbcemy  widzieé  jak^  naradg  wojenn^,  równieí 
i  to  dobrzc  przypada  do  Astjagesu.  Nabucbodoitozor  zmusit  Astjagesa  do 
placcoia  sobie  baraczu;  mogla  wi(c  miedzy  obti  potíjinymi  monarcharoi 
(Nabachod.  j  Aí^sg.)  tiwač  wojna  od  s  do  T  roku  As^agesa  (Asswersj 


len.) 

i 


do  ktArq  wBtfpera  byla  o«a  uczta,  czj  teí  oarads  wojeiiDS,  opisans 
w  £st.  I,  1...,  %  lakoúczjrla  aif;  natoíemom  haracm  na  Medjg,  w  skutek 
(O  AMWer  nakládá  podatki  (Cst.  10.  t|.  Przyj^nszj  zaš,  že  Asswer 
AMjageseia,  unikamy  trndaaici,  jakie  »  prz«ci»  Uísamaíci  jego 
I  Kierkieiem  i  pneciw  chroDologjj  (wyž*j  §  T  i  8),  a  mamy  t?  korzjriS, 
ie  ckroneiogia  ka.%^  Estery  zgadza  si§  z  Danielovy  (co  do  Asswera). 
~     '      i  tflko  mo2e  sUnowič  to,  ta  Auwer  mieszkal   w  Sazie,  o  której 

■o,  ta  byla  stolic^  Persyi  (aíe  Medci),  i  dopiero  Cjnis  obral  j%  na 
n^doKň  krtlewsk^.  Leoz  za  As^ag^sa  Medowíe  i  Persowie  razom 
bylí  ilyani;  a  íe  poprzednio  za  Fraortesa  stoUca  >Iedji,  Ekbataoa, 
ITBOT  bfl*  sdobyt^  przez  króU  assyrjjiskiego,  przeto  bardso  nalnrain) 
jnt  Recs4,  l«  potomek  Fraorte^a  mieszkal  w  Sozie,  bo  Ekbatana  lape- 
wae  podAwczas  jeszue  si^  po  úpadku  swtdi  díg  podniosla.  §  10.  Antén- 
tycxnoič  ofíd  protokanonicznej  nie  ulega  w^tfilínoici,  wedtug  tego,  co 
jot  powiedzJano  (w}'že]  §  4).  Co  do  fragmfntów  denterokanontcz^ 
DT«b,  dU  czego  ich  Diema  tr  bebr.,  nie  wiadomo-  DomyálaJ)  aig  ujektó- 
rzf  řob.  GhiňnytUo,  De  libris  hUtoricis  ant.  Ffed.  I  581),  Je  Mardocbenai 
pienrotaie  napisat  calii  ksi^gig  po  cbaldejskn  dla  lydów  w  Persyi  zoats- 
ňcTcli;  lecE  gdy  dostala  sie  oaa  Ao  Pale&tyny,  Synagoga  kazata  i%  prse- 
iMjré  w  tkrócenia  na  hebrajski,  do  czytaaia  w  íní^to  Pnrím^  že  w  ska- 
lák laga  pierirotoy  tekst  dialdejski  poszedt  w  zapomníeníe  i  tylko  w  nie- 
ktAfTvk  egienipUizacb  pozostal.  TlamaiM  zaj  grecki,  maJic  przad  sab« 
ote  tekltr,  nzapehúat  Jeden  dragini,  tak  jednak,  iž  oba  tekstr  dirial 
wtonie  pnechonač.  Z  tego  powodu,  cbuii  jní  w  jedoym  teksde  znalad 
gitalngg  Mardochensza.  powtárzyl  H  dmgi  raz  (ii,  3—4.  3,  e):  cboé 
n  nadmienil  o  pnyjgcin  Litery  u  króla  (5,  I ),  drngj  raz  apisal 

niej  {\i,  4..  \b..y,  tekst  bebrajski  dla  królkoici,  nie  dbajíc  o  chro- 
ttologíenix  porz%dek,  Kspouinial  o  spiskn  euQuchiw  nn  tycie  AfiSwefS, 
nsem  a  hiatoijf  zašlubienia  Estery  (2,  2i),  inny  la^  ory^nat  miat  OM- 
boB  opiaatte  o  tymie  apiskn  (13,  1..),  a  tlomacz  grecki  oba  opovriadania 
povtóny).  2e  xaÁ  cxgjci  denterotan.  bylr  oryginalnie  pobebr.  lubcbsld., 
wUaí  to;  l"  z  bebratzniótr,  jakie  s?  w  teksrie  greckim  pofli/mo  fďjo,  i<prrf- 
ktad  Jtm  Kchy  (ob.  Langen,  Die  deuterokanon.  Stficke  des  Buches  Estbcr, 
Flritolfg  IBSt).  Tak  op.  a--<£tv  (cbwalii^),  raz  (Wolg.  |3,  ir)  niywa 
tb%  jí pr^padkiem  czvartym,  drugi  raz  (it,  10)  z  trzecira.  tak  samo  jak 
bAr.  Mkt  ^ÍJI^\  albo  ťod<^  dTTn)-  Tak  samo  -po-nťíVEtv  foddawaí 
poUoB;  Talg.  is,  la.  it)  podobnie  jak  hebr.  WírtnAacoA  (^("T^Eín). 
fct6te  nieira  po  sobie  y  (znak  príypadkn  sj,  Inb  ai  (^J?-  ^'«  ''<');  ""■ 
new  ^Aok;  iv  "/eípí  a<ir>  (uwolaij  w  rfCř  ruii>j*j,  laro.  uwolnlfrfkq  'if^4), 
i  eifita  isczTuanie  okrean  od  spójntka  xaí  (i),  s*'  Tbeodotjon,  kt6ry 
pnekladal  z  hebrsjskiego  tekfta  Bibljf,  ma  te  fragmecty  w  swym  pm- 
klidiie.  S"  Przechowaly  si?  dot^d  Bawet  po  cbaldej^kn  (sp.  Ee.  Attemojů, 
Catalog.  I  4Sž;  ■  ap.  /*«  ^lín,  Specimen  rariar.  lect,  S.  Teitus,  ebal- 
daiea  Esiberís  addítaTnenta,  Romae  1T83  a.  137  — 16  5;  ap.  .Vúitgs  op.  c. 
I  13;  ap.  •Sinům.  lU  Magittrit,  Danif)  socnnd.  70.),  Inbo  te  zdqji  sif  byá 
ni£Mj  pti«frai4,  bdížcU  samým  oryginalem.  4"  Najwažníejszjm  wreszde 
(knroďeci,  kuiry  przemawia  za  orygiDatein  bebr.  Inb  chald.  czgici  dente- 
rokai..  jest  notatka,  zamieszczona  na  koiica  tekstn  greckiego  (Wulg.  lt,l), 
íe  «  4  roku  paaowanía  Ptolemeusza  i  Kleopatry,  Dozyteosz,  wraz   z  sy- 


k 


nem  Biroim  Ptolemeoszem,  prsyttiešli  do  Aiekg&odryi  list  Pařím  i  po- 
'wiedzieli,  že  go  przeložyl  LiEjmacb,  syu  Ptolemeusza,  w  Jcrozolimie.  No- 
talka  vřigc  ta  mówi  wyraánic  o  liácie  (w  gree.  po  8,  i3.  w  Wulg,  r.  I6); 
lecz  to  rozumieó  naleiy  o  calcj  ksi^dze,  bo  aui  teu  list,  ani  iane  cz§ád 
deuterokan.  w  greckim  tekscie  oddzíebne  nie  byly  i  nie  s|  od  cz^éti 
protokanoiiicznej,  Nie  da  si?  przeto  utrzymač  zdanie  tych,  którzy  ranie- 
moli  (np.  Rabanua  Maurua,  Hugo  de  S-  Caro,  Lyranus,  Puulíis  Brugéna. 
i  in.),  ie  autorem  czeáci  deuterokanoniczuyob  byt  tlumacz  grecld.  Po- 
iiiewaí  ksigga  E.  w  hebr.  zdajo  sig  byč  tylko  streazczeníem  ze  íródet 
(o  którycb  ob.  §  2),  migdzy  któremi  byt  i  opÍ3  catego  wyjjadku  przez 
Mardocheuaza,  i  poniewaíi  w  cze^'^'''c'i  deuterokanonicznycli  sq  tyiko 
szczegóty,  bližGj  do  samego  Mardocbeusza  sig  odaoazqce  (seu,  modlitna 
Mard.),  lnb  takie,  o  których  on  tyiko  inógí  byd  poinformowany  (np,  mo- 
dlitwa  Eatery  i  jej  przyjecie  u  krůla),  wiec  bardzo  Jest  prawdopodobnéin, 
íe  te  azczególy  pochodzq  z  Listoryi  przez  Mardoclieusza  pisanej,  gdzie  zá- 
razem byly  oba  edykty  Aaswera,  jeden  przeciw,  ilrugi  na  karzjéé  žydów. 
Czfáci  deuteiokauoniczue  w  Koiiciele  užynaly  tej  satnej  powagi,  co  proto- 
kanoniczne.  Widoczném  to  Jest  i-od  z  saraego  przektadu  grechicgo, 
w  któvym  te  ostatnie  nie  s^  oddzielone  od  pierwszych,  Jnk  to  ma  miejsce 
w  Wulgacie.  2-re.  Swiadkarai  tej  powagi  s^  OJcowio  i  pisarze  koSdelní 
(ap.  Langen  D.  deuterokaa.  St.  d.  D.  E,  s.  3..).  Orygenes  (Epiat.  ad 
A/ric.  B,  3)  na  zarzut  Juljusza  afryk.,  že  bistorji  o  Zuzannie  nie  ma 
yi  bebr.,  odpovriada,  že  nieobecaoáč  jej  w  bebr.  nie  moíe  staoowiů  ža- 
dnego  dowodu,  bo  .iniie  ksiggi  (w  greck.  przekt.)  maj^  raz  mniej,  drugi 
raz  nificej,  niž  Jest  w  hcbrajskicb  egzemplarzacb.  Tak  np....  w  ksigdze 
Estery  Žydzi  nie  majq  ani  modlitwy  Eatery  i  Mardocbeuszn,  ani  listu  Ama- 
na,  nzglgdem  wytfpíenia  žydów,  ani  liatu  Mardocheusza,  pisanego  w  imie- 
niii  Artakserkaesa",..  Zkqd  widač,  že  i  Juljusz  afrykaúski  przyznawB)  po> 
wagQ  czfádom  deuterokanoniczDym  Estery,  tak  samo  jak  Orygenes,  i  ie 
o  tém  w^tplivfoáci  podówczaa  nie  bylo.  Orygenea  uawet  w  iiinych  miej- 
Bcach  powotitje  sig  na  deuterokan.  cz§áci  tak  samo  Jak  ua  protokanont- 
czne  (I>e  Orat.  o.  14;  in  Joan  t.  II  ?.);  równiež  Ř.  Hieronim  {Epist. 
48  ad  Pammaah.;  Ep.  Í30  ad  Demtlriud.;  m  Itai.  1.  1  7;  in  Eiecli.  I.  8), 
É.  Bazyli  W.  i  ia.  (ob.  S<:koltt,  Eioleit.  t.I  §  >&..).  g.  Klemena  rzym. 
(Ep.  I  ad  Corinth.  c,  65)  wyraíníe  powoIujD  si§  na  modlitwg  Estery  (Vulg, 
14,  s..).  Š.  Ueliton,  cbociaí  w  kanonie  opuszcza  ksi^g^  E.,  cytuje 
z  niej  ustgpy  deuterokan.  w  ClavU.  Na  podstawie  tej  powszeclinej  tra- 
dycji  sobor  trydencki  (sess.  IT)  w  wyrazacb:  libros  ip»oi  inUyroa  cum 
ovtnibua  suis  partibus,  zaliczyl  i  deuterokan  o  ui  czne  czeici  do  ksi^g  áá. 
§  II.  Niektóre  teksty  w  E.,  zvrlaszcza  w  czfiíciacb  deuterokan.,  zdajq  si? 
8ta6  w  sprzecznošci  z  opowiadaníem  protokanícziiém,  jako  to;  i)  Wedlug 
1'2,  1..  IMnrdocheusz  ju2  w  2  r.  Assnerusa  odkryl  spisek,  otrzymal  na- 
grodg  i  mieazkaaie  w  palacu;  wedíng  zaé  2,  6.  ai.  6,  3.  zdajo  si^,  že  to 
byto  dopiero  w  aiódmym  roku  i  že  Mordocbeusz  2aduej  nagrody  nie 
otrzymal  2)  Wedlug  i2,  c  Amnn  uienawidzi  Mardocheusza  za  to,  že 
przez  niego  ponie^li  karg  eucuchowie;  nedtug  s,  i,  n.  to  mu  nie  chce 
tiddač  poklonu.  3)  Wedlug  a,  i.  3,  2*.  Amati  pochodzi  od  Agaga 
i  przeto  jest  amalecytq;  wedlug  16,  lo.  1 1.  jestmacedoúczykíem.  Rzeczy- 
niácie  Jednak  žadaej  sprzeczDoďci  nie  ma.  i)  W  12,  1.  mówi  autor  ogól- 
sikowBto,  to  íempore;  Jecz  to  Diekoniecznie  ma  znaczy6,    íe  Mardochei 


eusj^^ 


Ester.— Esliu*. 

w  ^B  aui*ni  roka  odkrjl  spisek,  v  którt-m  míal  sen,  opiasnj 
z — 13.  Widoezriie  12,  i.  jest  tjriko  powtórieniem  tego,  co  ma  tekn 
.  dal<?j  zaá  (12,  2...)  roiwÍQi^ie,  które  ttDinacz  grecki  mote 
niflvtaácinie  nniiekit  na  pocz^tka  biatoní.  I>ecz  jeáli  catj  ost^p 
(Vnlg.  13,  I — '6),  bfdqoy  w  przedmowje  greckiej,  przemieécimy  do  2, 
SI.  vgz«lkA  sprzeuRoič  znika.  Co  do  oagrody:  is,  5.  mówi,  íe  król 
ksat  Ani  mieukanie  Uardocheuszoni  w  sKjm  palacu  i  podarunki;  lecz 
z  6,  3.  widač,  il  wola  króiewska  oie  zosUla  nypelaion^;  alba  te  nagro- 
(U  bj-ta  tak  mat^,  ií  jej  nie  nwaíaao  za  nagrod^,  godn^  króla;  alba 
wreszcie,  otaczaj%c7  króU  nie  wiedzieli  o  íadnej  nagrodzie.  2)  13,  6.  i  S, 
4.  &.  nie  £loJ4  w  gprzecz nosci,  lecz  wz^jemnie  sig  uznpetni^q.  Aman 
pnwdopodobnie  z  ilwojakiego  tytulu  Díeaawidzíl  Uardocbeusza:  jako  po> 
lomek  Agaga  (Cf.  I  Reg-  ih,  %i..)  i  2e  síq  widziat  wzgardzoa;m  prMi 
Harddcbenaza.  3)  W  catej  ksigdze,  zamiast  tmieDia  Atttcerus,  grecM 
thuiacE  pohKtfl  Artakterktei,  bo  lo  imig  bjlo  lepiej  Grekom  zoajome;  z  te- 
go lež  powodu  Amaiia  acqmilmacedoňczykiem.  Z  ionjch  zarzaUiw,  do  ca- 
1^  kai^gi  GJf  odoosx^fcb,  Wípomnímy  a  zarzncie  czjrníonym  Esterse,  £e 
autor  wystawia  '}%,  jaJto  DÍewJa$t§  ce;st%  i  pobožný;  ooa  tjmczasem  pko 
zakonowi  poili^ita  poganina  i  okázala  slg  okrutn^  wzgl^em  9;tió<r  Ama- 
D«.  Ksigga  przeto,  mówi^  czyniqcy  ten  zarzut,  pochwalíjaea  tskie  rzecijr, 
nia  moje  byč  fwi^t^.  Na  to  odpowiadaniy,  2e  autor  nie  twierdzi,  aby 
Est«r«  byta  bez  grzecha.  Malžei^stwa  byty  zakázané  tylko  z  ludami  cba- 
UB^jskíeini  i  s^iedoietni  (ob.  Mal^eóstwo  n  2ydów);  mogta  przeto  Estera 
bn  obrazy  zakooa  poílobij.  Assnera,  zwtaszcza.  2e  nie  bylo  íadaej  oba< 
mj  popadniecia  w  balwochwaUtwo.  Wzglgdem  Amana  i  jego  rodziny  níyU 
prsm  odwetD,  dozvolouego  w  Starým  Test.,  i  pra«ra  natnralnej  obroay 
jtyeú  awego  i  snego  ludu.  Uodzina  bo«iem  .imana,  gdyby  pozostat* 
przy  lyciu,  jeszrze  3rois?:y  oiiwet  zgolowaíaby  iydom.  Cf.  Vrith,  Sfňp- 
tnrs  S.  contra  incrednlos  propugn.  part.  rv  séct.  s.  Z  komcnentarzy 
na  l{  ksi^e  otlznoczajq  si^:  Mikotaja  Serari'aea  (In  3.  divin.  bibl.  libros 
ToboaiB,  JoUitb,  Estber  eb:.  comm.  Mogant.  IC!)»)  i  Odmeft.  Ob.  takU 
yiektt,  De  Esttierae  libro,  gdzie  aotor  objaánia  tfi  fcfii^s  éwiadectwaiDÍ 
bialOfyków  obcyrk  (tom  t)  i  wyklada  proroctva  i  p»lmy,  majíce  zwí^zek 
I  liúlorJ4  Estery  (i.  II).  Z  iyilowskich  kommeniarzy  ob.  Ahvn-Etrae^ 
Coameutaiii  in  librám  C,  altera  recřnijo  bucu-qne  ignota.  quam  ecUd. 
J.  Zedner,  od.  3-a,  Berolini  ik:3.  A'.   11'.  K. 

Esteve  (czyl.  EiUc)  EvigenjosE  llarcin  Franciszek,  syn 
hnbiego  £.,  ministra  skarba,  ur.  i807  w  Parria,  wst^pil  i»27  r.  da 
eeiBÍiiatjum  w  Issy,  r,  issrzost&l  wikarjaszem  przy  kníciele  i.  Magda- 
ttaj  w  Paryža,  zajmoiral  si;  szczególniej  dzie^mi  osierocttnemi  i  zatotyt 
vide  instytucji  dobroťzynnych;  r.  1833  w>t%pit  do  jezuilów;  r.  iftíi  jako 
DJqoovx  udat  i\%    do  Chin,    ocaltl    i  ochrzdt    wiele  porzuconycb    dzieci 

Estius(v.  Ilessetius  taa  Est)  Wilhelm,  belgijczyk,  nr.  w  Gor- 
kus,  2  silachecki>-i  rodziny  panúw  zámku  Eat;  nczyl  si^  n^jprzód 
w  Ulrwfade,  pitém  w  akarlcmjl  lnwaú>ki«j.  Zostawszy  doktorem  teologii 
(13  Lůt.  1980),  adat  si^  do  D'^aai,  gdzie  zostal  proboszczem  przy  ko- 
faiek  i,  Piotra,  profesorem  teologji  i  Pisma  i.  i  kaoclerzem  akaderaji 
tHaeonej;  na  tém  st-uioivisku  um.  20  Wrz.  xois  r.  maj^c  lai  71.  Obok 
gtfbokiej  oaakt,  cbwal^  jego  skromnoáč    i   poboíuošó.     Kajzaakomitszécn 


i 


: 


řir— £*lrii. 

(inetem  E'S  jest  In  amte*  lim  P^ali  el  7  e^th^icM  apost^orum  epiUola* 
Comouniaríi,  Doaci  1614  — 19,  ?  t.  f.  KomneaUn  ten  liczj  9ig  do  naj- 
lepssfch,  zdaniem  katolickícb  tturnacz;  (ob.  K^hotik,  Mainz  1343  t.  87 
s,  S9I):  E-  doproKsdzIt  go  do  I  Joao.  5,  «.  ilokoiíczyt  Baritotni^  Potri, 
j9go  kolega.  E.  przedewszystkiéiii  ma  Iii  na  wzgl§dz)e  ziiac^eoie  Uteraloe; 
szuka  gn  zaj  przez  porównanie  jediiych  míejsc  Pisma  h.  t  dnigiemi,  praez 
porównanie  teksta  tac.  z  greckim;  powotuje  si^  na  lepsze  kodeksjr  bi- 
bljjne  i  na  tradj-cjg  Košciola,  a  zwtaszcza  na  šw.  Augustjnst.  PatnigUť 
Ijlko  trzeba  przj-  czjnaiua  Wgo  komín.,  že  lobo  E.  joit  dohrym  kato- 
likiem,  jedoakle,  jako  uczeA  Bnjusa  i  Ilesselsa,  cza!>ami  ich  J{;iykiem 
{irzemawia.  i  íe,  lubo  wjrstfjponiU  w  obronie  wolnej  woli  pneciit  kaiwi- 
nistom,  jednakíe  jego  wFasns  teologja  pod  tym  wzgigdem  jest  za  surow^, 
np.  pray  iloai.  íí,  S.  Kommeotarz  E'a  bjl  przedrukowj  wanjm:  ColoDiae 
1S9I;  Paris  iS:3.  1640,  I6&S,  i«5»,  1666;  Jakob  Merlo-Uor^Jns 
ňú  wydanie  poprawioDe,  wedtug  pozostatycb  po  E.  rekopUmów,  Coloniae 
1631;  w  Dowszycli  czasoťh  lo  wydaDÍe  powtórzyli:  Fr.  Saum  (Mogno- 
tiaei8«l— 45,  7  v.  ia-8)  i  J"'  HoUammer  (ibid.  1858 — 59,  9  v. 
in-8),  Mniejszi  wnrtoíé  mnj^  Am-olationes  in  praecipua  difieUiora  toca 
.9.  .icripturor  (Antwerp.  1621;  fd.  Casp.  Neinius,  Duari  ieS8;  i  in.J. 
Kommentarz  E'a  skrócit  Norbert  ďElbune:  Amioíatíontt  in  omneš  d.  PauU 
tplai,  «  fn  tj'la»  caiwn,  (Antverp.  1699  f.).  Rázem  powyžsze  koramen- 
tuně  wyszly  p.  t,  Goil.  Estii  omnia  opera  in  S.  Script.  (Venet.  1759,  S 
v.  f.).  Jat  egzeget%,  tak  równiež  dobrým  byt  leologiem  ř].;  dowodem 
tego  84  Cfmmentarii  in  i  Uhroa  Stnlentiarum  Petři  LomtarHi  (Colon. 
1615,  4  v.  f.;  Paris  ie»B,  i  in.).  Iddo  pisma  E'a  3\.  Mttrt^um  S. 
P.  Eflmundi  Campiaiii  e  ffatlicň  latine  redd.  G.  E.,  Lovaiiii  168!;  Hi- 
ítorii  Martyrům  Ooreomiensiam  (ob.  Gorknra);  Oraliones  iheologicM  19, 
Dnao  mi.  ,V.   PT.  K. 

Estrix  Idzi.  jezQÍtft,  ur,  w  Mecblínie  (Malines)  )R24,  wykladat 
teologje  1T  Rzymie,  filozofjQ  i  teologj^  w  Louv^n,  w  téni  ostatniém  mie- 
ício  byl  prefektem  studjůw;  f  1894  r.  Žywq  prowadzit  polemik?  w  obro- 
nie altřitionii  ame  aniore  amioiUae  (ob.  Skmcha),  w  dzielnch:  Decertatio 
hittoric-theolry^ca.  pra  tnetiU  Cotiailii  Trid.  (Mediliniaa  1663);  Mm* 
Confim  Trid.  dilueidntu  (Lovanii  1669);  Confulatjp  vvppoaitae  ^VerilaHs 
rt  CaríliJliť,.,  íím  Hiítoría  Ooiie.  Trid.  advfrsua  authorem  Disctptatíonum 
(Hachlin  IB70);  Minimt  parndcriim  (bezimíen.  LoTan.  IB71);  Summula 
Summaťom  in  eontrovertfa  attritionií  (ib.  16 Ti);  Apológia  pro  tummis 
Pimtificilnn  (Antverp.  187!;  na  ludeksie);  Slaiu*,  orlgo  et  Kopua  rt/arma- 
tíoni*  hoa  Umfiore  atteiitaUte  m  IMgio  circa  aUmiidttrationtm  Sacr.  Poeia- 
lent.  (pod  pseiidontroem  Franc.  Simonii,  Mognnt.  16TS);  Jif/iaatin  accu- 
tatorii  ationymi  fpod  pseudon.  WUk.  Smdaíi,  ib.  1879).  Inne  písma 
E'»  sq:  Diatriba  iRMÍogicit  de  Sapienlia  Dei...  sivé  JUanwluetio  ad  jidem 
dimiam  perveitigandam^  confrnuindam  etc.  (Antverp.  16  72.  na  Indekaio); 
£HlHBidatio  eommunií  'loetrinae  theolnget.  de  Jide  imperfecta  quontmdam  ni- 
dium  (ib,  1673,  na  Tnd.);  De  frmidibtis  haerttioor.  ad  orthodoros  Iractatin 
(Mognnt.  ifl'");  A-riomata  Chriatianiit  philosophlae  ertda  ex  eonaitkratíoně 
qUadrtipUoií  aetárnňatis  er  iíalico  J.  Búpt.  Mannt,  latinu  redd  (Antwerp. 
488),  na  pol.  przeíožyl  Kazím,  Grabski  fiVaw.-fíy /jsípoírte,  Poznaii  I70S) 
boíimicnny  jezuita  {Axli-mota  rhritécjriňshej  fiíoso//Í,  Lw6w  174*); 
I.ogíttiva  pr-^baWtatum  (Romoe  1695).  Cř.  De  Ilacktr,  BibUoth, 


I 


Elhai  — EtiopÍL 

Eltiai  (bebr.  Itu  'j^Jt.  ^^  E^-).  naiwíny  Getejczjkiera  (II  Rog. 
1  i,  1 9),  prawdopodobaie  syn  Achíís,  króU  z  Gcth,  a  kl^rego  David, 
gAf  tutal  sif  w  awej  ncieczce  przed  Saulem,  znalazl  goúinne  pnjjfcia 
(IR.  17).  To  tylko  je«  pewném,  íe  K.  bj-í  cudioziemcem,  ostadlnn 
w  J«roio]imie  przf  Dawidzie  (II  Reg.  I3,  19)  i  íe  miat  snój  orszak, 
ztotimjr  I  «oo  walecznych  íotnierzy  (ib.  w.  i8.  23),  Podczas  banta 
Abulnnowega,  Ethai  zo  snymi  lotaierzaiiu  trzj^mal  xa  DairídeRi  (íb.  ir. 
II),  I  Dim  adal  síe  za  Jordán  i  przywodztt  jednemu  2  trzecb  tiafcdír 
woJikB  dawidowe^  (ib.  18,  3).  Zd^e  si?,  ie  E.  prz>-J9l  kolt  mojŽeBzowy 
(rf.  ib.   15,  si). 

Etjopja  (Aeihiopta.  A'.í^io::í«)  d  greckich  i  rajmskich  jeografów 
ostrmla  tig  kraina,  lež%ca  na  potudniu  E^ptu,  rozpoczynai^ca  gi^  od 
Sftot  (ob.  Mj  Enc.  IV  554.  W.VJÍ71Í,  lljst.  nat.  TI  35,  V  9.  Cf.  Ezoeb. 
Sf,  10.  30,  6  wedtjg  hebr.)  i  obejmnj^ca  dzisiejszq  Nubjg,  Kordofan 
i  Abissynje  (CiUariiíi.  Notitia  orli.  ant.  III  152..).  Byta  to  £.  wl»- 
fáw»,  wscbodaia,  zwana  Aethíopia  lupra  Aegyphnn  (E.  nad  Egiptem), 
albo  Atthíopia  Attheri'1  Ae,  Atria.  Lec:c  takle  E')  nazywaao  cal%  kraiag 
imQdzy  dopiero  co  wBporunian^  E'n  wt&áciw^,  a  oceánem  AtlaDtychJm; 
tUD  umieszczano  Etjopów  he9per>^skich  {Aeihiopes  h^eptníj.  Mkazkaiicótr 
jednej  i  dragiej  E'i  Horuer  (Tlúid.  I  is)  nszywa  ostatnimi  Indímí  (ultimi 
hovmutm),  za  kiArymi  juž  nikt  nie  mieraka.  Slowein.  E'f  utralano  «  ogóle, 
jako  o«UtnÍ4  kraioQ  poludoiow^  Afryki  (Cf.  CtUariuf  1.  c.  a.  147). 
WnJgata,  za  przykladem  td.  kladžie  w^zfdaíc  nazír^  Atthiopit,  gdzie  bebr. 
Bift  Kuu  (t.  (^aí).  I  rzei^zywi^je,  w  wi^kszej  ci^ci  miejsc  /íute  nie 
moíe  nic  innego  znaczyč,  tylko  Etjopje,  nad  g^rnym  (paladniow^ni) 
Kg^em  potožon^;  Kuszyci  bowíam  (Btjopowie)  biblijni  wymieníaDi  t% 
obok  Egi]>ejftn  i  I.ibijvzyków  (isai.  ii.  ii.  43,  s.  so,  4.  45,  14.  4S, 
9.  Jer.  46,  0.  Ezecb.  39,  i«.  sn,  4.  n.  •).  38,  5.  Dan.  11,  43.  Nah. 
S,  «);  od  tego  samego  ojca  piKbodz^.  co  i  Egip<ganie  (MiUraim),  t,  j. 
od  dunu  (Gen.  10,  G);  slnž^  nawet  w  wojskti  egipaktém  ([I  Par.  It, 
S.  b);  wi(c  sq  Etjopami.  sqsJadaj^cymi  z  Egiptem  i  Lybjf.  Wreaide 
i  tfití  n  cxasÓK  í.  Hieronima  nazywali  E'^  SuJt  {S.  Hieron.  Qnoest. 
ia  G«n.  c.  10),  i  dawniej  królomo  assyryjscy,  po  zdoby ci a  Egiptu  i  Etjo- 
pjí,  tytatowalí  ai{  królami  ifustur  (Egipt)  i  Kumi  (ScArader,  Dio  Kei- 
liosebr.  s,  is).  i  na  poninikach  egípskicb  Indy  mie&zkaj^cc  przy  gůrnym 
E^pd«  nazywajq  815  íTwí.  Zd^e  si§  jednak,  íe  jak  greccy  i  rzymscy 
j«ografovi«  pod  £'4  minmieli  nieokreálon^  krain^  potudDiow;  w  Afryce, 
ok  i  tydowscy  piune  pod  tvyraiem  Kiut,  oprócz  Etjopji  Ktaíciwej, 
rosamieli  dakže  za  ni^,  lob  obok  nifj,  kraje  w  Afryce  i  Azji,  ciyli 
w  ogti»  ostatmq  rnajdaluq)  ziemig  polndoia.  Widaó  to  z  Kat.  (la,  4i), 
fiňe  P.  Jwu9  mówi  o  krúlnwej  Saby,  íe  przybyla  z  pohidoia,  od  krad- 
ttm  zieim  do  Salomona  (czy  Saba  ta  w  Arabji  sz4:z;41iwej,  czy  w  Etjo- 
pji  wtaáciwe),  dla  itas  tu  wszy^tko  jedno;  bo  jeden  t  dnigi  kraj  jest 
dalalco  na  polodniu  wz^^dero  Paleatyny).  Izajasz  róvfniez  £[jop6w  nazywa 
ladem,  n  któiTm  nie  ma  innego  (Isai.  18,  a).  W  tém  to  insczeniii 
■spevne  brač  naleíy  Etjo]>j;  (Ktisz),  przez  którq  przecbodaita  rzeka  rajn 
(ob.)  Gebon  (Gen,  a,  i^).  W  tém  takíe  znacienia  opiewa  Psalmista, 
tĚ  E<ja|Kiwie  oddadzq  poklon  Messjaszowi  (Psal.  7i,  9.  Cf.  Sopbon-  9, 
IQ.  IsaJ.  IR,  I)  Že  zresztq  líraelici  nazwf  Ku*i  rozciw^  í  do  Arábií, 
waotíi  Riolna  z  U  Par.  -21,     K.    gdzie    niowa  o  Arabacb  sfiiadajqefcb 


4 
4 


I 
J 


Etjofja. 

z  Etjopami  (KoBiytami).  Že  zaá  Arabjg  od  E'i  oddnela  Egipt  i  morze 
CzerwoDe  z  odnog^  Arabsky,  wifc  Arabowie  moglj  b;é  tylko  wtedf  34- 
Biadami  Etjopczyków,  gdy  ci  ostatní  miesikali  w  poladniowej,  Inb  w  innej 
Btronie  Arabji.  Wsponiniana  žatém  w  Esther  (1,  i.  8,  9.  13,  1.  16, 
1)  Etjopja,  moíe  znaczyí  Arabjg.  Nawet  u  pó;ÍDÍejszycb,  chrzeácjaóakich 
pisarzy  Arabja  azcz^ílina,  a  nwtaszcza  7.iemia  llomerj-tów,  nazjwa  (jg 
Jndia  citerior,  iub  Aetkiopia;  Indje  zaS  wlaSciwe,  z  jednej  i  drogiej  strony 
UangeEn,  zowiq  sig  Jndia  aiterior,  v.  india  occiiUnlalis.  Trzecia  IniUa: 
India  minor,  v.  inttrior,  v.  Fontíca,  iiii§dz;  morzem  Kaspijskiéra  i  Czar- 
néiD,  nosila  takže  uazwe  Eljopji  (Ob.  Wiltich.  Handb.  d.  kirchl.  Geogr. 
I  10),  Wyraíniej  jeazcze  identyfikowanq  jest  Arabja  potndniowa  z  zietnif 
Knsz  w  Gen.  lu,  ;;  bo  Saba,  He<ríla,  Sabatba  i  t.  d.  e%  nazwiskami 
pokoleú  polodniovrej  Azji.  Protoplast^  Kuszytúw  (Eljopów)  byt  Kutt 
(Vulg.  Chu»),  sya  Cbama,  a  ojciec  Neraroda  (Gen.  10,  6.  e).  2e  zad 
Nemrod  zatoíyt  pierviSE^  (babilnúsk^)  monarchjf  (Gen  10,  10),  wj$c 
pienvBzo  mieszkanie  Knszytów  bylo  w  tamtych  stronach  (Cf.  Cbanaan). 
Wazyscy  nezeni,  mówi  Lenormant  (Manuel  rlliist.  anc.  de  rOrient,  1869 
I  9B;  cf.  H  7.  17),  zgadzadzajq  si^  na  to,  ie  brzegi  Tygru,  Persja  po- 
tudniowa  i  cz^iíó  nawet  Indji  byly  zaludnione  przez  rodzin§  Kusza,  zanim 
lam  osie41Í  Semid  i  Jafetyci  (cf.  Knobel,  Die  Vnlkerlafel  der  Genesis, 
GieHseu  I8ů(i;  Mntert,  Die  PhOnizier).  Do  Etjopji  wlaáciwej  (na  po- 
lodnie  Kgiptu)  przeazli  Kaszyci  za  czasów  YI  dynastji  egipskJej,  nigc 
tnože  na  louo  i  wigcej  lat  przeil  Mojíeszero;  za  dynaetji  XII  jn;í  wy- 
stQpQj%  zaczepnie  wzglgdem  swych  s4siadóiT  (Egtpcjan);  za  Sesaka  (w. 
X>  sluí^  vr  wojskn  egipskiéra  (II  Par.  1^,  2.  3),  niedtugo  zal  potem 
zajeli  na  cbwile  caty  Egipt  (ob,  Zara)  i  wkroczyli  do  Palestyny,  za  króla 
Ajíy  (944  —  90í.  II  Par.  14,  9..).  Porážka,  jakiej  tam  doznali,  wyrwata 
im  Kgípt,  lecz  póíniej  (w  pierwszej  pólowie  w.  VIII),  korzystaj^c  z  we- 
wn§trznych  niezgúíl  mi§dzy  krolami  tejže  krainy,  Egipt  gúrny  zamienili 
yi  IIW0J4  prowincjQ,  a  na  dolny  naložyli  baracz  (Lenormanl  op.  c.  1  45á|. 
W  lym  Btanie  rzeczy  Izajafiz,  po  r.  7aO,  prorokowal  (I9,  4.  ii..)l  „Po- 
dám Egipt  w  rgce  panów  okrutnych...  Zgtupíeli  ksi^ž^ta  Tania,  uschli 
kaiqígta  Memfis;  zwiedli  Egipt."  Spetnit  t§  przepowiednig  zaloíyciel 
eijopskiej  (XXV-ej)  dynastji  w  Egipcie,  Szabaka,  ok.  r.  7  2ů  (ob.  tej 
KBcykl.  IV  aee).  Jego  nast^pca  Tnraka  byt  vr  stosunkach  z  Ezei-hja- 
fizom  (tamíe  S.  &6í),  gdyí  obudwom  zagraial  Sennaberyb,  kr.  assyryjski. 
Lecz  przyj^  takže  miala  kolej  í  na  pot^ín^  teraz  E'g.  Jeszcze  za  Sar- 
gona,  ok.  r,  712,  za  Szabatoki  i  Taraki,  kiedy  dynaatja  etjopska  byla 
nsjailniejsz^,  przepowiedzint  wspomniany  prorok  (ísnj.  ao,  1 — d),  1% 
Etjopja  dostanie  sig  vi  niewol^  Assyrji.  I  rzeczji^iicie,  nie  uptyn^o  pút 
wieku,  gdy  Asaraddon,  wnuk  Sargoua  (ok.  r.  cio).  zosta)  ,krůlcm  Mub- 
lur  i  Kuszi"  (Egiptu  i  £tjopji).  Sama  Etjopja  wprandzie  wtedy  jeszcze  nie 
wpadta  w  rgce  Aasyryjczyków,  odzyskata  nawet  paDowanIc  nad  górnym 
Egiptem;  lecz  ivnnk  Taraki  i  Teby  (stolic;  górnego  Egiptu)  utracit. 
ABorbauipnl  przestat  do  Niniwy  trofea  swydí  zwyci^ztw  nad  Etjopczykamí 
(ob,  íimUh,  w  Ztitíchr.  f.  ágypt.  Sprache.  Berlin  11*68,  Septenib.  Octob.), 
wige  i  jeiiców  etjopskiťb.  Gdy  Egipt  wpndt  w  r§ce  Kambyzesa  (ok, 
535  r.  przed  Cbr.j,  dostala  sig  i  Etjopja  (Meroe)  pod  panowanie  Per- 
sów,  które  przecieí  krotko  tam  trwalo  {Btrodot.  Hist.  lU  20.  9;),  a  r. 
2S8  pod  Ftoleroeusza  Evergetesa,     Za  czaaów  Cbrystnaa  znów  2n^dujemy 


Eljopja.— Etyfflofogja. 


K"?  pod  nfdem  osobnej  królowej,  Katidaki  (KivSťxí;,  Cmdact.  Act.  8, 
XT),  które  to  imig  nosily  zwyble  królowe  kraiof  Ueroe  (w  Etjopji. /Vňitu*, 
Hitt.  nst.  VI  36;  Dio  Cassiut,  Hist.  rom.  I.IV  5;  Straho,  Geogr.  XVII 
830).  EoDDch  tejže  królowej  byt  religji  jydowsldej.  wi|c  jadaizm  i  tam 
Bití  siTfcb  wjzDawców,  moie  od  czasóvr  NabucbodoDozora,  kiedy  ífia 
s  J«ren^zem  vszedlszy  do  Egiptu,  poszli  tež  prawdopodobnie  do  Etjo- 
pji  (ef.  UaL  II,  11).  Tradycja  etjopska  wspomnianego  enaacha  nazywa 
Jadich  {Bzňviuí.  Annal.  ad  au.  1524  s.  542).  3.  Ireneajz  {Adv.  haeret. 
ni  I!)  i  Ei]z«bja5z  (Jlitt.  E.  li  l)  raíení)  go  pierwszym  a)>osto)eni  Ei: 
leei,  wedlng  Sofronjusza  (ob.  Hoscbas),  mia)  on  gtosió  EvaDgelj;  na  wj- 
ífie  Ojlon  i  tamže  ponicáó  ámierč  nifcieiisbq.  A^baúscy  E^opovia 
Iqrti  cxaniega  koloro  skóry  (Strako  XV  6!>5;  cf.  Jer.  is,  23),  wirosta 
wrsakiego  (IsiO-  4^1  '4.  gdzie  Sabaím  sq  t«m  samím  co  Eljopovie.  Cf. 
Hendot  111  lo;  St^mtii  c.  30)  i  posiadali  od  dawna  ďawf  wojeon^  (Dto- 
dbr.  .SŇ:.  Bibl.    III    8.    3;    cf.    Isai.    le,    2.    Nah.    3,    9.  Jer.  46,  9). 

0  idi  obyczajach  í  wewQ^trznéni  nrradzflníu  kraja,  ob.  Herwíot  lil  zo, 
II  10«;  Diodor  Sie.  III  i;  Strabo  XVII  sio..  Cf.  íicMora,  Verosimilí« 
de  Cnchaeís,  Obrdmf.  i;i4:  Zuďoi/,  Ilisl.  Aethiop.  O  zaszczcpieníacbRe- 
jcganixnín  w  E.  ob.  Abjs^ynja.  X.    W.  K. 

Etnarcha  {Ethnarha  'Edvip/T,?),  prawdopobnie  tytuí  ksi^í^t,  klo- 
ny pod  obcém  zwierzchniťtwem  rzqfkili  wtasQéra  pokoleniem.  Tak  n^- 
wjtaj  kaplan  Symoa,  jako  syryjski  xtaxal,  nazyva  sig  etnarcb^  (I 
Sbdi.  14,  4T.  15,  I.  se({.  Jot.  Antt.  XIII  e,  6),  takte  i  Arcbelans, 
STB  Heroda  W.,  ktúrema  dla  npokorzt^nia  odmóniono  do  czasu  nazwy 
fcrčla,  otnymoje  od  Angusta  lakíí  tytul  (Antt.  XIV  :,  2.  i  s,  5.  XVII 
II,  4.  Bell,  jod,  VII  B,  3).  WedjQg  lego  zdaje  si?,  te  praepositns 
{UMfrpfi)  kr6la  Arety  w  Damasiko  (a  Cor,  11,  33)  byí  takim  ksig- 
dam  pokoleoia  tamíe  zamicKzkalego,  zostaj^cym  do  Arety  w  stoannkach 
vuala.  TekHt  Uštu  ilo  Koryntjan  i  zwyczaje  starego  wsťbodu  nie  dajf 
tada^  postawy  do  mníemania,  ie  to  byt  lylko  nrzqd,  lab  dowództwo  nad 
wo^em.  X.  K.    W. 

Ettal,  'Eiiil,  w  Bswarji,  kiedyá  klaaztor  z  obrazem  cudami  stynv 
Cjm,  inteis<'e  pielgreymek,  blisko  wioski  Ammtrgmi,  stawnej  z  swoieh 
pncdsUvieA  H;ki  Paúskiej.  Cesarz  Lodvrik  bawarski,  w  skutek  uczy- 
aion^o  ilnba,  za  Ezcz^^liny  pomról  po  jednej  z  swycb  rzymskicb  wypraw, 
ntotyt  tn  1330  klasztor  benedyktyúski,  z  osobliw^  wszakže  regály,  bo 
podfag  nJ^  zgromadzeDÍe  skladoč  ei^  tniato  z  zakonnikón  t  z  ryčeny 
lonatych.     Podhig    pierwotDego    planu,     ko^iúl  stanowič    miata    rotnnda 

1  13  kaplicami.  Cesarz  widoťznie  w  tej  fundacji  tnial  na  myáli  legend; 
Qnala  (ob.).  Gdy  cesarz  umart  (1347),  bodona  koíciota  jeszcze  si$  nie 
■koikxyhí  nie  spetnito  si?  tei  iyczenie  jego,  aby  tam  byl  pochowany; 
Umtor  przez  wlasuycb  jego  synów  zostat  ztupiony  i  z  majftnošci  odarty. 
Kaéctól  nkoúczoay  13?0  r.,  aszkodzonj  bardzo  zoatat  przez  íoluierzy 
Uteia  Ibnrycego  saskiego  (1552).  oduowiony  I6T1.  R,  1&03  klasnor 
nrienony.  Cf.  Babcnstuler,  itistoria  Eualensis,  MQncb,  11194;  H.  llol- 
iMd,  lUlaer  Ladwig  a.  s.  Stift  zu  Ettal.  Ein  Beitrag  znr  Kunst-n.  Sa- 
gengBMh.  des  Mittelalters,  ib.  1861. 

Etynralogja,  zajmnje  gig  wywodzeDlem  wyrazón  z  icb  žródtoslowóv, 
tby  tym   sposobem  dojšč   do  icb    znaczenia    pierwotnegu   i  wyíwíecič  ich 
poboczne.      Gat^í    t^   j^zykozoawstwa    rozviny    szczególniej 


n 
4 


i 


Etymalogja.— Euoherjusz. 

niemcf  w  osUtnich  czaaach  i  w  cz^id  na  pownych  posCawili  podstawach; 
ale  najkompatenttijejsi  badacia  tego  przedroiotu  zgodníe  przfzaaj^,  io  t^ 
nauce  daleko  jeszcze  do  řbadania  wewngtrzujxh  praw  J9zykowycli  i  íe 
tyra  Bpoaobem  stosowanie  jej  zásad  jeat  ňader  chwiejnc.  I  dia  tego  tei 
vr  objaénieaiu  ťUma  éw.,  do  etymologji  uciekatS  BÍg  možná  tjlko  w  razie 
koDiecKDoáci  i  to  k  najwi^ksz^  o-gigdnoáciq,  poníenaž  nszystkie  tego  ro- 
dzBja  UnnifLCzenia  iiiog%  byd  tylko  prawdopodoboe  i  zawszc  potrzebuj^ 
inoych  dowodów,  ažeby  je  przyj^ó  bylo  niožna.  Etymologiczne  tedy 
badanin  nie  zastqpi%  egzogecie  braku  doktadnej  zanjomoáci  histoi-ycznej 
ulycia  jazyka  biblijnego  (nsua  loquondi);  wszakíe  po2yteczna  jeat  etym. 
nieraz  do  wyéwiefenia  subtelnych  odcieni  synouimowych  i  do  latvriejszego 
utrzymania  v  pamigci  catego  fikarbu  j^zykowego.  Ktyraologj^  biblijn^ 
Bzczegúlnjiiij  zimuji  si^:  A.  Sulitiftena,  Ortgines  hebr.  «.  ]iebreae  linguae 
antiquiss.  nntura,  2  t.  ed.  ult,  Lugd,  Bat.  wai;  J.  D,  .VicAdeíii,  Sapple- 
mentu  ad  les.  hebr.,  G  t  Gott.  I78í  —  99;  Fahre  ďO/livet,  La  langue 
bobr.  restituce  et  le  veritnbie  sens  des  mota  biíbreux  rétabli  et  prouvé 
par  leur  analyse  radicale,  2  v.  Paris  1815.  Dia  Nowego  Test.,  Etyraolo- 
gJRuni  graec  liug.  Ouilianum,  ed.  Síuri,  Lips.  I  g  1 8,  i  Elffinolojiauin 
marfnam,  gTGcki  slownik  z  X  Inb  XI  wieku,  nieznancgo  autora;  ten  ostatní 
objaJnit  ntetylko  pocbodzeuio  wyrazów  greckícb,  ale  bogaty  jeat  w  no- 
táty hiBtoryczne,  mítologiczne  i  archeologtczne,  i  podaje  iriele  cytat 
takich  autorónr,  jakicli  pistna  juí  do  naszycb  czasów  nie  doszty.  Wydat 
go  n^przód  Marcus  Musurus,  Wene<^a  U99,  póíuiej  Aldus,  ib.  iS49 
i  t.  d..  ostatnio  Upsiae  1816,  i  ed.  Gais/ord  vi  Okafordzie  I8is  r,    N. 

Eucherjusz.  (od  gr.eij/spvjc— irfCfny,  ín»>iHiř),|.  Sw.  (16  Liatop.),  bp 
Jjodski,  ze  íwietnego  pocbodzqcy  rodu,  gdyž  ojdec  i  toSĚ  Waleijana,  który 
byt  bli^kiiD  jego  krewnym,  piastowali  nojwyžsze  godnoki  w  krajů.  Po 
i.  Xroneuszu  byt  to  oajstyuniejszy  bp  w  koíciele  Ijoiiíkim.  Bystry  umys), 
obszcrna  i  gruntowna  wtedza,  wyniowa  petna  mocy  i  powagi,  zdumie- 
waty  wszystkicli  i  jednaly  mu  azacuoek  u  najwyíizych  dostojników  paú- 
stwa.  '£  malžonki  Galii  mlat  3  eyiiów,  Salotijusza  i  Weranjusza.  Tych 
postál  do  klasztoru  leryncúskiego,  gdzie  nycbowywnli  si§  pod  okiem  iv. 
Ilonorata,  a  pod  kieruukíeni  alannego  Saiwjana,  kápl.  marsylakiego,  ajiastgpDÍe 
zostali  biskupami.  E.  zawsze  pobožný  i  ci^gle  w  enotacb  chrzeácjailskich 
postejiuj^cy,  ok.  r.  429  wst^pit  do  klasztoru  leryQeóskicgo  za  zgod^ 
Bwej  žony,  która  i'ównieí  pošwi§cita  si^  stužbie  Goíej.  Kassjan  (CoUa- 
tion.),  ónczcany  opat  w  Marsylji,  nazyna  áw.  E'a  i  é.  Houoruta  wybornemi 
nzorami  tego  przybytku  áwigtych.  Ale  E  ,  pragn%c  žyč  w  wigkszej  sa- 
motnoici,  przenióst  sig  ua  wysp^  Lero  (dziá  3t.  Marguerite).  Tu  napisot 
traktát  o  íyciu  pustelniczém  (Be  fciyife  aremi),  vi  którym  wyslawia  Zycio 
samotné  w  ogólo,  w  azczególe  zaí  wielkie  oddaje  pochwaly  pustelni  le- 
ryneůskiej,  gdzie  wůwcías  ranóstvro  íylo  áwigtobliwyri  mgiów.  Tamže 
ok.  r.  437  napisat  traktát  o  wzgardzie  áwiata  (EpiHula  paraenetica  de 
cnntsmpíu  mumli  et  aatcularii  plitío^opkiae),  dia  krewoego  swego  Wňlerjana. 
Jest  to  DHJueoniejszy  zabytek  z  catej  siaroíytnoáci  koáciclnej,  tak  poi 
nEgl^dem  snej  formy,  jak  i  treíci.  I:ACtna  w  těm  dzielc  czysta.  atyJ 
potoc^ysty,  myjli  wznioslc,  obrazy  pctne  itycia  i  prawdy,  Erazm  mówi, 
2e  nie  znal  rdwoego  dzieta  pomigdzy  utworami  cbrzeicjaáskiemi;  Du  Pin 
(BiM.  t.  4,  p.  413),  íe  .oba  powy2sze  traktáty  á.  Eiichcrjusza,  co  do 
pi^knodci  i  czystoSoi  jazyka  vr  niczém  nie  nstepuj%  dzielora   x  epoki  u^i=.- 


czjitstej  lacin;."  £.  dovrodzi  w  swém  dziele,  te  jnjat  Dluduemi  tylko 
pockchami  karmi  svrjch  znolennikóff,  íe  doczesoe  zaazczjty,  okUski 
i  obcowanie  z  ludžmi  s^  tylko  czcz^  pomp^,  prawdzin^  niewolq,  i  ie  nikt 
dg  nich  przjMÍfzaii  sis  lúe  mole,  je2eii  ale  da  aí^  zaálepič  swjm  na- 
Duetnošcioia.  Znikomoéč  i  nicoáč  dobr  zicmíkich  tak  jc&t  przedsiawii>a%, 
te  iiríat  w  KjobraŽDÍ  czjteloika  priecbotlzi  Jako  wídmo  iub  bfjakairica, 
które  íalednie  5i§  okaž%,  wnet  na  zawsze  inikaj^  Walerjan,  dJa  któr^o 
£.  napisat  onagi  o  w^ardtie  iwialít,  žj't  na  wielkim  švtiecíe.  Jednokíc 
nie  poriDcit  pjcrwotaego  iwego  sposobu  žycia,  jeíeli  to  Jest  ten  sam 
Priscns  Valerianos,  któremu  áw.  Sjdonjusz  Apotiaarf  dedykowal  pane- 
girjk,  napisai)}'  na  czeíó  cesarza  Anita  ok.  r.  456.  Takie  Jest  idanie 
oiektúrycli  pisarzy  {1>.  Jiieet,  Uist.  lítt.  de  la  France,  t.  2  p.  2S0); 
ínni  twierdz)  {lioeií-eid.  Not.  in  a.  Euvber.  Jo^re-U/e  in  Nícaea  illrutrtta 
part.  I  lit.  7  p.  »9-  t.  s  part.  6  ap.  Graeiíum  iu  Tliesaaro  Antiqu. 
et  Hjst  Ital.),  že  to  Jest  mowa  o  i.  Walerjanie,  mnichu  leryneiiskiin,  który 
natat  biskupem  Cemelskim  przed  przylfczeniem  tego  biskupstna  doNicei 
i  byl  obecným  na  soborze  Arauzjaúskim,  Arelateúskim  i  liiezeitekiu, 
a  Dm.  ok.  460.  Do  inn}di  pism  £'a  nalcž^;  i)  Zásady  thunsczenta 
allegoryczuego  (Liber  formulamm  ipíritualit  haeliigenliatj,  czyli  wyja- 
inienia  uiektóryďi  nst^pów  Pisma  áw.,  napisane  dla  Weraigusza,  Jednego 
2  synůw  Eucberjusza.  Nie  odziiacz^^  si§  one  tak^  wytwornošci%  styla, 
jak  poprzednie  dwa  traktnty.  2)  N&nki  {loatructinne*)  h  dwócb  ksiggach, 
napisane  dla  Salonjusza,  drugiego  syna.  Tu  růwnieí  wyIo2on«  sq  tnidniej- 
sze  miejaca  Pisma  šn,,  lecz  gruDtownieJ  i  z  wi^kazyni  poiytkiem,  aníMi 
n  poprzedaicj  pracy.  3)  Klaadjan  Mamert  cytuje  czgšó  iiomilji  á.  £u- 
cbeiJQSza  o  Wddťiia.  Zdajc  sig,  íc  niektóre  homi(je,  nosz^ce  imi$  Ea- 
lebjoBza  z  Emczy,  naležf  do  bisknpów  ko^.  galikaáskiego,  podónczas 
kmtn^cego.  Nic  uie  przeszkadzn  przypisyitač  je  iw.  EucherJuaiowL  4) 
Skráctaie  Ktutjima;  Eommentarz  do  ttifyi  Jlodín/u  (Geueaif));  Kommeraars 
do  ttitg  krvUwítích;  Líelu  dn  Fiiona  i  Futistgria;  rozmaile  mowy  i  t.  p. 
Dněla  é.  E'a  wielokrotnie  pojedyúuzo  dmkonane,  zamieazczone  s^  *i  Bi- 
híiotíieca  Patrům.  Traktáty  o  ij/du  piutelnKiéni  i  o  tctgardiie  iwiata 
prseložone  zostafy  na  róiue  Jgzyki.  Ďň^t  {OpcraJ  Jego  wydal  £razm 
rotcrdamski  (Gasil.  laso),  bez  pisma  I>e  laude  eremi;  pedtiejsze  wydaoie 
w  JJiuima  BibUoth.  Pí',  t.  VI  i  ap.  Migtie,  Patrol,  lat.  t,  a(t.  Wydane 
praez  Tob!er'a  fw  Piloeilinae  tleseripti-onei,  SI.  Gallen  1869  a.  2  7...) 
jSfiŘiom*  <ie  aliquibuM  lovů  ti..  Jest  tém  samÉni,  co  Eucherii  rpittola  ad 
Fauttňíiim,  ap.  LaÍ6é,  Nova  Biblioth.  mss.  I  665.  Kassjan  raówi  <Coll. 
II),  ie  é.  £,  doskonalemi  avemi  cnotami  przyšwiecal  áKiatu  jak  gwiazda 
i  jizorem  byt  žycia  pustelniczego.  Z  pustyni  ponotany  byl  na  bi- 
sknpstno  Ijoáskio  ok.  434.  Znajdowsl  aig  na  piernszym  soljorze  Araa> 
■jaáskiiQ  44  1  r.  Przypi&uJ^  mn  fundacje  wielu  koácioíów  i  innycb  po- 
božných xakladów  w  ijonic.  Um.  ok.  r.  no  (ob.  Tiliemont  i  D.  JUvtt). 
&.  Paulin  i  Noli,  á.  ilonorat,  é.  Uilary  Arelateúski,  Klandjan  Mamert, 
í.  Sydonjuaz  ApoUnary,  stowem  wszyscy  ówczeáni  wieloy  ludzie  ubiegali 
as  o  przyjaiú  z  £w.  Eacberjnazem.  Wszyscy  Jednomyálnie  wyalaní^^ 
caoty  jcgo.  E.  byt  žarlitrym  obroúc%  nauki  é.  Aogustyna  przecíwko 
Semipelagjgnom.— 2-  S.  E.  takže  bp  IJoáski,  r.  524— ii.d,  podpisal 
ndiwaly  soborów:  AreUtedskiego  (524),  Karpentraakiego  (a2  7)  i  drogiego 
AraozjaAskiego  (539).    Antetmi,  kanonik  z  Fr^us  {Attertío  pro    imico  S. 


i 


Eucherjusz. — Eudaemon-Joannes. 

Eueherio  lugdun.  Pária  I7  2G),  utrzym)-waí,  že  on  nie  bjt  biskupem  Ijoii- 
Bkim,  lecz  jednej  z  djecezji  wienneriskich.  Wszakže  biskupem  Ijotískim 
naz^wa  go  wspótczesny  autor  íywotu  i.  Koiisorcji,  panny,  íyj%cej  w  Pro- 
wancji  w  VI  w.,  o  której  Mart.  Bzyraskie  wspomina  2  2  Czerwca.  Cf. 
QaUia  Chr.  ed.  nova  t.  4.  p.  si.  (BtiUer).  J.—3.  E.  Ljoiiski  (Eucherim 
lis)  iyt  ok.  r.  4  50.  Zo!;tawít  opis  m^czeňstwa  Legji  Tehaň- 
sldej,  p.  t.  Uiiíoria  Paitionie  S.  Mauritii  et  Sociorum  Agiiuneimum  Mar- 
tyrun  Ligianis  Felieii  'ffteiafae,  roylnJe  przypisywany  pierwszemu  Euche- 
rjnszowi,  bpowi  Ljoóskiemu,  gdy  nasz  E.  biskupem  níe  bjl.  Opis  ten 
ofíarowal  Saiwiuszowi,  czyii  Sylwinszowi,  bpowi  z  Octodurura  (Martignac), 
a  olrzymat  go  od  Izaaka,  biafc.  Genewy,  który  {wedíug  zdonia  E'a) 
dostat  go  od  Teodora  (v.  Teodula),  bisk.  Octodurum.  Ten  ostatní  r. 
381  byl  na  aynodzie  w  Akwilei,  a  f  °^-  t.  391  i.  opowiada  E.,  maj^c 
Bobie  objawione  niiejsce,  gdzie  zwtoki  éiv.  mgczenników  spoezywnfy,  wy- 
budovral  tam  bnzylikg.  Za  E'a  jui  tej  bazyliki  nie  byío,  lecz  w  bli- 
akoSei  atat  inny  koációl.  Wedtug  wi^c  wszelkiego  praivdopodobieiíatwa, 
Mafiritii  etc,  pocliodzi  z  pierwszej  póíowy  IV  w.Jeieli  nic 
TTczeéniej.  Cf.  Legja  Tebaůska.  A'.    W.  K. 

Euchologíum  u  (acinników  znaczy  ksi^íke  modlitw,  czyli  nabo- 
žeilstvro  dla  wiernych  na  niedzlele  i  áffi§ta,  wyjgte  z  Drewjarza  i  Mazatu; 
u  samycfa  zná  greków  síiyoXóYttiV  nazywa  sig  ksigga,  zawieraj^ca  w  sobie 
modlitwy,  formy  blogoslawienia  i  ceremonje:  jest  to  wlaáoiwie  icb  Mszat, 
Rytua)  i  Pontyfikaí  zárazem.  Najdawiilejsza  edycja  takowego  dziefa  po 
grecku  i  po  laciniejest  Goara  dorainikana,  p.  í.  EuchoiogiHm^  sivé  EituaU 
Graeeorum,  compUctent  ritus  et  ontínes  divinae  bťirgiae,  oficionim,  aacra- 
^oiisecrotionum,  benedktionum,  funěním,  oratiomim,  cuiWiet  per- 
i  vel  tempori  coiii/ruoi,  juj:ta  tistnn  orientalit  Eaolesia*  etc.  Lutet. 
Paris    1647;  Venet,    I7S0;  ib.    1754  f.  A",  ů".  J. 

Eudaemon-Joennes  Andrzej,  ur.  na  wyspie  Kandji,  z  rodu  Fa- 
leoiogów;  za  mlodu  przybywszy  do  Wtoch,  wst^pil  do  jezuitów  r.  1681. 
Urban  VIII  miaDOwal  go  rektorem  založonego  przez  siebie  koUeEJnm  dla 
Greków  i,  jako  teologa,  dodal  kardynalowi  líarberini,  gdy  ten  udawal  sig 
na  legata  do  Francji.  Po  pcwroeie  ztarat^d,  E.  f  1625  r.  w  Rzymie. 
W  obronie  Henryka  Garnet  fob.)  napisal:  Ad  aetionem  proditoriam  Edu- 
ardi Coqui  Apoloffia  (Golon.  1  e  1  o),  przeciw  Edu-nrďnrí  Cok-e  {Relation  oí 
the  proceedings  ngainst  H,  Gamet,  Lond.  leoe)  i  Camdeiťowi,  który  re- 
lacjg  Coke'a  przeřoijl  na  lac,  řActio  in  II.  Garnetum,  Loud.  1607); 
Htsponsio  ad  cap,  IV  príinne  exereitalionis  Isaaei  Casaubi>m  (Colon. 
lílá);  Casiigatío  Apncalypsit  Apocalypseoí  'ITiomae  Brighlmanni  {ib.  I6il). 
Prowadzil  tež  polemikg  z  kilkii  pisarzami:  Confutatio  Anticotoni  (Moguut. 
18  1 1;  dowodzi,  ie  jezuici  nie  uczyli  krůlobójslwa);  Epištola  monitnria  ad 
Joan.  Barolaium  (Colon,  IGIS;  w  obronie  wíadzy  papiezkiej);  Dffentio 
Annalium  eed.  Catsnris  Barmii  adeerius  tuendaeia  Itaaci  Casattboni  (ib. 
161T);  De  Áatů-Ckritto  (Ingolstad  1609;  przeciw  Roh.  Abbot  Antichristi 
demonstratio  adversua  Pontificios,  Lond.  leos);  ParaMus  Torti  et  Tor- 
torii  s<ve  responsio  ad  Torluram  Torti  (ib.  líll;  w  obronie  knrd.  Bel- 
larmina];  Admonitio  ad  Uctores  lilirorum  M.  Antonii  Je  Dominii  (ih.  1619); 
Epištola  de  relapsu,  moríe,  poenaque  M.  A.  de  Dominia  (Iiigolatad  1627); 
Narralio  de  pio  ohitu  Robeni  Card.  Bellarmini  excerpta  er  lilteris  Eudae- 
mon  Joannii  (Diling.   1627)  i  ia.   ob.  D»  Backer,  Biblioth.     S.    W.  K. 


á 


Cudemoiizm. 

Eh  démon  ízm  oufira  gÍ^  opieranie  ni  oral  nosci  na  wrodzolfii] 
czlúwíekowi  pop^dzie  do  tzcz^ácia.  Wsi;«tbie  sjateraaty  eDdemoDÍsty- 
C2iie  igadzaJ4  si^  w  tém,  te  jedynq  sasatfii  naszych  czymioáci  jest  tn- 
lérfs,  c»y  to  jsiiszego,  czy  wytszego  rodzaju.  E.  wrgci  jest  prz«ciwDy 
moralizmowi  Kanta,  kt6r}'  za  n^jwyžsE^  zásady  tnoralaoéci  bierze  epel- 
Aíenie  wrodzotiego  Dam  prtiwa  rozumoircgo;  picririzy  mówí:  czyů  zawBEC 
UIc.  aby  %  twoich  czynnoíci  wyplywaty  nast^pEtwa,  spranlaj^ce  ci  naj- 
mjtete  i  najtrwahze  Dczacie  szcztácia;  dragi  zas  mówi:  cz}ň  tak,  aby 
maksyma  tnojej  noli  mogla  byč  zárazem  prawcm  powszechaém.  Eade- 
mouístyczna  mnksyma  szuka  oparcia  w  praktycztiych  instynktarh  íycia; 
kantoKsku  zaš  opiera  sig  oa  bezwzgledaym  przykazie  pOAszechDej  pra- 
wodawczej  ir  oas  troll  (oa  katcgaryczaym  przykazie).  ICudcmúDisIaoii  byli 
DCinioKie  Arystypa  i  Epíkura:  ťla  znoyslowego  dobrobytu,  dla  jedao- 
stroDoie  rozomianej  pomyfluoéci  pablícznej,  dla  zevD^trzaego  porz^liu 
i  pokoja  pošvigcaii  odÍ  DajzacDÍejsze  i  najwyísze  iatercsy  ducha.  Wgnib- 
Gzém  jeszcze  ZDaczeniii  glosíla  endemonizm  szkoU  cyroDajska,  bo,  po- 
dobnie  jak  dzisiejsi  materjaliáci,  szcz^šcia  szukala  jedynie  w  zmystowej 
rozkoMy.  Na  míejsce  tycb  systematúw,  obiirzaji)cycb  szlachetnieJBie 
Qczuci|  ludzkie  (i  zazwyczaj  dzíš  oznaczanych  Dazw^  endemonizma),  ata- 
«il  Aristoteles  swój  eudemonizm  czystszy,  bo  szcz^cíe  Dwaža  jako  owoo 
caMj;  dohrte  tyč  i  dobrze  ecynir  Iqczy  si§  u  niego  raiem;  Bzcz^ie  jest 
zadovolnJeDiem  wyptynajqcém  z  dobrých  czjnów.  PrzyjQciein  zásady 
dobra  powszcchDego,  uczueia  moralnego  i  harmonijDego  rozwijaaia  wszyst- 
bich  sil  czloHÍeka,  podnosí  i  oczyszcza  sig  eodemonizro.  Zásada  dobra 
ponaiecboego  lagodzi  w  nim  ssmolubrtwo,  i  aczuciom  zaparcía  si^  í  ofiary 
pnywraca  naležoe  im  prawo.  £.  tak  oczyszczoay  nzoaje  caot^  Jako 
pracf  oa  szcz^^e  powszecline,  i  d^íyč  chce  do  oiego  DAKei  kosztem 
jedoostki.  Uczncie  znów  morálně  nie  w  niskiej  zwierzfcej  rozkoszy,  letz 
w  zadoKolDJeniu  dobrego  czynu  szuka  snego  azcz^ícia.  Ale  pomimo  tego 
eademoDÍBijczDa  zásada,  podobnie  jak  i  kaotowska,  nie  moíe  byó  zásady 
moralDOÍci,  oie  ma  ona  po  temu  odpowiednich  wanuków  (ob.  Moralna 
zasadaj;  sama  nawet  zreazt^  praktyka  iycia.  na  jak^  glównie  ogl^daj^ 
slg  eudemoDiíci  nawet  wyí^zego  rodz^bt  wykozuje  uicdostatcczuošó  tej 
zásady.  Cnocie  oie  zawsze  tonarzyszy  szcz^écie  (jak  przesadoíe  twierdzili 
stoicy),  i  szczQsliny  itiezawsze  tém  sanéni  juž  jesl  cnotliwjm.  Cnota 
jest  rz«ez4  rozomnej.  svrobodcej  dzialalnošci  cztowieka;  gdy  tymczasem 
■zcz^ie  tkwi  przedewszystkiém  w  ucznciowej  stronie  žycia  i  w  znacznej 
dfáci  zaleiy  od  zewnetrznych  okolicznošci.  To  rozdwtijeoie  faktycine  oa 
demi  azcz^cia  i  cnoty,  pomimo  ích  w^wn^trznego  z«i%zku,  wskazqje  na 
Stezaploíč  podstftwy,  na  jakiej  enderaonizm  racjoaaliitowski  chce  swojf 
norainoéí  oprzeč,  skoro  opiera  }\  tjlko  na  stosnakach  doczesnych 
choíby  jak  najsierzej  braných.  Dopiero  bior^c  íycie  w  j«go  calosci,  jak 
je  rozumie  chrysljanizra,  možná  endemonizmoni  uadač  przynaleíne  mu 
w  ajstentie  moralno^ci  znaczeníe.  D%ienie  do  ezcz^écia,  a  mianoiricíc 
do  viekaistego  Bzcz^cla  w  Bogu,  b^zie  tu  tylko  podiaioUiw}  zasad%  i  po- 
badkf  rooralDcj  dzialalcoýci  cztowieka,  gdy  zaaad^  ]ir:edmiotoua  jest  za- 
«ez6  nie  co  innego,  jak  wola  Doga.  EadeinoDizm  tahí  przeciwny  jest  zn- 
petirie  i  eudemonizmowi  racjoaalistowskiemu  w  róžnych  jcgo  postaciacfa, 
.zftrówno  jak  i  puryzmoni  Kaat«,  odmawiaj^cego  zupetnie  moralnej  war- 


hM 


á 


Eudemonizm. — Eudyici. 

tofei  pobudkom  o^jbigtym.    Cf.  artt.   Moraloa   zaiada,  UoraUa  fiioio{ja. 
Dobro,  Szci?ácie.  ^. 

Eudocja.T.  £ttdctiii  (od  Eu2oxia— zadowolnienie,  dobré  usposobie- 
nie  i  t.  p.)>  I  šw.  (i  Mařen),  nr.  ir  Samaiji  2a  paDonania  TríOan'-  W  mlo- 
doéci  odznaczala  si§  pi^koáci^  ciala  i  doncip«m  um;s)u.  Otoczona  la- 
Hsze  tlumem  pocblebców,  data  sig  jedoemu  x  nich  QKieáč,  poczém  opašcila 
dom  rodzicieUki  w  Heliopolis,  w  CeleByrji,  Dienqiiem  zebraía  znaczny 
majetek.  Do  domu,  ležqcego  obok  jej  mieszkaoia,  przjbjl  raz  podrážuv 
lakoDoik  Germauus.  Gdy  przjazedl  czas  jutrzni.  Germaiius  špiewat  psal- 
iDf  i  czytal  gloáno  opis  kar  piekiclDycb  i  radoáci  *  niebieskidi.  Cienka 
tflko  áciana  przedzielata  pokoj  zakonnika  od  sypialci  Eaduuji,  która 
przebndzona  ápiewem,  slyszaia  nszystkio  slona  modlitwr  i  czylaola;  zia- 
mioria,  stucbala  rzeczy  zopelnie  dla  siebíe  dotqd  uiezDanvch,  poczém 
poprosila  zakonnika,  ab;  do  niej  przystedl  i  objasni)  jej,  co  znacz^  to 
jego  modtf.  Germaous  mowf  sw^  vrzruszjt  dusz§  mtodej  nieiriastf, 
która  odtqd  pocz^la  pokuty  i  wreszcie  ochrzczoDa,  przyjet^  zoatala  do 
koéciola  przez  Teodota,  bpa  miejscowego.  Majetek  caly  rozilata  ubogim, 
poazla  fia  pastynig  i  surowy  pokutoiczy  wiodtii  žynot.  Cz^ato  prošita 
Boga,  aby  cialo  jej,  którém  tylekrotoie  go  obražata,  mogto  doatu>í6 
szcz^écia  mgczcůatwa.  Bóg  wy&tuchat  jej  prosby.  Gdy  wybudtTo  prze- 
áladowanie,  prefekt  Wincenty  kázat  wezwaů  przed  siebíe  Elyuo^  jaí  ze 
swej  áwi^tobiinoíci  Eudocj§  i  áci^č  {ok.  114  r.),  gdy  ta  bogom  oSary 
zloiyč  nie  cbciata. — 2  K.  cesarzowa,  žooa  Toodozjiisza  II,  c6rka  filozofa 
at«úskicgo  LeoDcjusza  (a  jak  cht^  íddí,  Ueraktita).  nazývala  sig  piemot- 
nie  AthenaÍM.  foniewaí  byla  pigkaa  i  ataranaie  wycbowana,  ojciec  j^ 
byl  pewDy  jty  íwieinego  losn,  i  dla  tego  zostawii  jej  tylko  100  azluk 
zlota,  a  caly  majqtek  oiidal  braciom.  Z  powodu  sporu  z  bra<}mi,  udata 
Bií  424  r.  (a\.  421)  do  Konetantynopola.  Pclcberjn,  starsza  sioslra  ce- 
aarza,  npodobawgzy  sobie  ralod^  dziewtcs,  zamierzjta  oienií  zni%bratii. 
Atlienais,  ochrztzona  przez  patrjarcb^  Attykusa,  przyjgta  imis  Eudocji. 
Jako  žona  Teodosrjusza,  zostata  matkf  Lucynji  Eudoksji,  która  wyszta  za 
cesarza  WaleDtyniaca  111.  a  po  jego  ámierci  zá  jego  raordercg  Maksjme, 
pko  któremu  wezwata  i^d  r.  ^^seryka,  króla  Wandalón,  do  WíocIj. 
R.  4  36,  w  skutek  zrobionego  álubu,  odbyla  £.  piclgrzymkQ  do  Zieini 
éw.,  gdzio  pobyt  swój  odznaczyla  dobremi  uczyukami.  7.  powrotcm  za- 
brala z  sob%  reliknjQ  á.  Stefana  m^cz.  R.  44!>  (444)  n)%^  najnieslti- 
Ezniej  ponzi^l  podcjrzenie  o  jej  wiertiošci  matíeňskioj  i  w  akntek  tego 
zabič  kázal  patrjcjnsza  Paulina.  E.  wyprosila  nówczas  pozwoleoie  nda- 
nia  ai^  na  mieszkanie  do  ťalestyny  i  tam  dokonala  reszty  awego  iycia 
(um.  460  I.)  w  pobožnoĚci  i  uczynkach  mitosiernych,  napieraj^c  klaazto- 
ry  i  budujíc  wiele  košciolón.  Obdarzona  talentem  poctyckini,  uapisala 
poemat  na  ezeáá  míza,  wracaj^cego  z  wyprawy  perakiej;  poetycin*  pa- 
rafráze picrwszycb  oémiu  ksiqg  Pisma  šw.,  wychwalau^  przez  Focjusza; 
parafráze  kai^g  Daniela  i  2acbarjaszai  trzy  k3i;gi  na  pochwalj  Cypijaua 
(i  Justýny),  który  za  Djoklecjana  w  Rzymie  ponióat  mfczeústwo.  Z  písm 
tych  nic  do  nas  nic  do82lo.  Jeden  z  homeroceiitoDÓw  (ob.  Centonarii), 
opiaujqcy  iycie  Jezusa,  przypisujq  niektórzy  Eudocjí,  alo  twierdzenie  to 
na  stubycli  oparto  dowodaeli.  Grccy  ezcz§  E.  IB  Sierp.       (Qaits)        N. 

Eudyéci,    czyli    kaplani    raisyjni    Jezusa   i  Marji.     Zatoíy- 
cielem  tego  zgromadzeiiia  byí  Jhq  Eudes,  brat  historjograta  Franciai- 


.— Eiifaaqi.  97 

ka,  którr,  dla  okrjcia  niskíego  swego  pochodzenia,  dodawat  do  sf^o 
imienia  nazwisko  swego  miejsca  pocbodzenia  de  Mézéray.  Jan  £.  nr. 
takže  w  Mézéiay  (w  XormaDdji;  :60i  r.,  wst^pil  1623  r.  w  Paryžu  do 
oratorjanów,  1625  wjáwi^cony  na  kaplaoa.  W  czasie  wybachtej  wów- 
czas  zárazy,  z  zupetném  zaparciem  %\%  6iebie  niós}  po^ng^  zapowietrzo- 
oym.  Od  1632  oddal  si^  pracy  missyjnej  w  djecezji  Contances,  Bayenx, 
Lisieux  i  i.,  ú\%  i  namaszczeDiem  siroich  kazan  pozyska)  wielu  prote- 
staotów  dla  Koádola.  R.  163S^  zostal  supeijorem  oratoijanów  w  Caen; 
wkrótce  jednak  Ricbeliea,  zamy slajdy  o  založeoin  semiDaijom,  powolat  go 
do  Paryža.  Rázem  z  ks.  Perefixe  miai  oo  uiožyé  pian  tego  zakládá, 
gdy  ze  ámierci^  kardynata  rozwial  si§  ten  jego  zamiar.  Eades  wrócil  do 
Caen.  a  za  rad%  kilku  biskupów  wyst^pil  ze  zgromadzenia  oratorjaDÓw, 
które  wówczas  máto  mialo  seminarjów,  i  25  Marca  164  3  r.  z  pi^ciu  to- 
warzyszami  zalo^yt  nowe  zgrcmadzenie  pod  nazw^  Jezusa  i  Marji^  z  ce- 
lém odbywania  missji  i  troskliwego  wychQwywania  mlodziežy  dacbownej. 
Jeneraloy  saperjor  wybieraDy  byl  dožywotoi.  Biskup  z  Bayeux  €  St. 
1644  zatwierdzil  to  zgromadzenie,  a  nastfpnie  zrobilo  to  samo  wieln 
innycb  bpów  francozkicb.  S.  Wincenty  a  Paulo  i  Papiež  Innocenty  X 
zacb^cali  Eudesa  do  koDtvDuowania  žarliwych  jego  mlsají.  W  chvíli 
jego  smierci  (1680  r.)  zgromadzenie  jego  mialo  6  seminarjów  i  i  kolle- 
gjiun.  Eades  zostawíl  wiele  dziel,  szczególniej  trešci  teologiczno-pasto- 
ralnej.  Rewolucja  rozproszyla  zgromadzenie  eodystów,  wznowione  do- 
piero  przez  ks.  Blancharďa,  który  žebral  w  Rennes  9  St.  1826  roz- 
proszonych  czlonków  zgromadzenia,  pracnj%cego  dziá  we  Franeji  i  w  Ame- 
ryce  w  St.  Gabriel,  w  stanie  Indiána.  E.  zatožyl  takže  zgromadzenie  žen- 
skíe  Najšw.  Panny  milošci  bližoiego  (Charitě  du  r^fuge)^  zatwierdzone 
1642  r.,  a  majíce  na  celu  wycbowywanie  mlodych  dziewczyn  i  przyjmo- 
wanie  pokutuic.  Proces  jego  beatyfíkacyjny  rozpocz^ty  zostal  18  70  r. 
Cf.  c.  de  Montzey^  Le  P.  Endes  missionnaire  apostoliqae  et  ses  institnts, 
sa  vie  et  Thistoire  de  ses  oeuvres,  i60i  — 1680 — 1869,  Paris  1869; 
autor  tego  dziela  mial  roczniki  r^kopismienne  eudystów;  w  dodatku  po- 
daje  histoijg  eudystów.  Montígny^  Vie  d.  R.  P.  J.  Eudes,  Paris  182  7 
(pierwszy  žy  wot  Eudes  a).  Herofnfjourg^  -  Le  R.  P.  Jean  Eudes,  apótre  des 
SS-  Coeurs  de  Jésus  et  Marie,  ib.  1869.  Ange  le  Dort^  Le  P.  Eudes, 
premiér  apótre  des  SS.  Coeurs  de  Jésus  et  Marie,  ib.  1870.  S, 

Eiffeinja,  Eupfumia  (od  E*>^r/i:o? — dobré jslawy  táyicajqcy\  sw.  (16 
Wrz.j,  panna,  um^ona  ok.  r.  30  7  w  Chalcedonie,  w  czasie  przeslado- 
wania  Djoklecjanowego.  W  stanie  dziewiczym  prowadzila  swi^tobliwe  žy- 
cie,  oddané  modlitwie  i  pokucie.  Z  rozkazu  s^iego  Priskiisa  pocbwy« 
Gona  i  okrutnie  dr^zon^  byla.  Sw.  Asterjusz  (ob.),  bp  amazejski,  opi»I 
hístorj^  jej  m^czeástwa,  przedstawiouego  na  obrazie  znajdi^^cym  si^  nie- 
gdys  w  kosciele  amazejskim.  Podczas  gdy  jeden  z  žolnierzy  chwydwszy 
za  wlosy,  przechyla  w  tyl  glow§  swi^tej,  drugi  z^by  jej  wybija,  a  krew 
brocz^ca  z  ust  m§czenniczki  splywa  po  jej  twarzy,  wtosach  i  odzieniu. 
Po  innycb  jeszcze  m^zarniach  wtr^con^  byla  do  wigzienia,  gdzie  w  mo- 
dlitwie szukala  ulgi  i  pociecby.  Skazana  w  konců  na  spalenie,  wst^pila 
ochotnie  fia  štos,  pragn%c  copr^dzej  polaczyó  si§  z  Cbrystusem  w  wieku- 
istej  ciiwale.  Inne  wszakže  wiadomosci  o  niej,  tak  greckie  jak  i  laciá- 
skie    (Paulina  z  Noii,    Ennodjusza,    Venancjusza    Fortunata),  równie  jak 

Encykl.  T.  V.  7 


98  Eofeinja.— Eufrozyna. 

i  &kta  greckie,  jakíe  dostaly  8i§  w  r§ce  BoUandystów  (którym  wazakže 
Batler  odmawia  wiary),  smierójej,  po  róžnjch  m^czarniach,  przypisDj%  za- 
gryzieniu  przez  dzikie  zwierz^  (Dia  tego  niekiedy  na  jej  obrazach  do- 
džU4  DÍedžwiedzia).  Zt§d  niektórzy  przypaszczaj%,  že  Asteijusz  o  innej 
mówi  Etifemji}  oie  zaá  otej,  pod  której  wezwaoiem  byl  ko»ciót  chalce- 
doúski  i  któr%  koációl  grecki  czci,  jako  jedn§  z  najwi^kgzych  m§czenni- 
czek.  Niegdyá  w  Konstantynopola  byty  4  koácioty,  pod  wezwaniem  á.  £u- 
femji,  najslawniejszym  wszakže  byl  jej  koációl  w  Chalcedouie.  Ojoowie 
soboru  chalcedoňskiego  wstawiennictwu  tej  áwiQtej  przypisuj^  pomyslné 
zalatwienie  swoich  czynnoáci  (Mansi^  Concil.  t.  Ví  p.  325).  Historyk 
Ewagrjusz  (1.  3  c.  8)  wsporoina,  že  cesarze,  patrjarchowie  i  wszelkiego 
stanu  wierni  ttamnie  pod^žali  do  Chalcedonu,  dla  dost^pienia  hisk  bo- 
skich  za  przyczyn%  tej  áwi^tej  {Baronjusz  ad  an.  451  n.  54;  an.  5í4 
n.  101  et  not.  in  Martyr,  rom.  16  Sept.).  R.  680,  po  wzi§cin  Chalce- 
donu przez  Persów,  relikwje  jej  przeníesiono  do  Konstpla  i  zložono  w  ko- 
éciele  á.  ZoQi.  Cesarz  Leon  Izaurycki,  czy  tež  KoDstantyn  Kopronim  ká- 
zat rzució  je  w  morze,  Iccz  cesarzowa  Irena  wydobyta  je,  jak  mówi  Kon- 
stanty n,  bp  Tio  (w  Paíiagonji),  w  rozprawie  mianej  w  tym  przedmiocie  (ap. 
Surium  t.  4).  Dziá  zRajdnj%  8i§  one  w  Silivri,  miasteczku  portowém  nad 
inorzem  Marmora  (Kantemira  Hist.  paústwa  ottomaú.,  ttum.  francuz.  t.  2 
1.  8  c.  1.  p.  58).  Cz^éó  tych  relikwji  posiada  koációl  Sorbony  w  Paryžu: 
ofíarowal  ji|  wielki  mistrz  maltaiiski.  Ob.  BoUand.  Acta  SS.  Septerab. 
t.  V  252...  (So^fródl).  J. 

Eufrat,  Jvjf  párr,;,  Euphrates^  hebr.  Peralh,  ni£»  ^  Bib^i  zowie  si§ 
takže  rzekq  (hebr.  nahar,  hanmiliar,  Ex.  23,  31.  Jos.  24,  2.  Jud.  11,  19.  II 
Reg.  10,  IG.  I  Par.  19,  16.  I  Esd.  4,  ii.  16.  IT.  20.  8,  15.  Izaj. 
7,  20  i  in.),  albo  wielkq  rzekq  (Jos.  1,  4.  Deut.  i,  7.  cf.  Gen.  15,  18. 
Deut.  11,  24  i  in.);  wyplywa  z  Armenji,  biežy  na  poludnie  mi^dzy  Syij^ 
i  Mezopotamj%,  potem  przez  Babilonj§,  gdzie  l^czy  8i§  z  Tygrem  i  wpada 
do  zatoki  Perskiej.  Za  éwietnych  czasów  Dawida  i  Salomona,  E.  stáno - 
wií  wschodni%  granic§  paústwa  žydowskiego  (II  Reg.  8,  8.  10,  7  — 16. 
I  Par.  18,  13.  19,  16.  II  Par.  9,  26.  cf.  Psal.  59,  2),  jakto  bylo  obie- 
cane  patrjarchom  (Gen.  15,  18.  Ex.  28,  81.  Deut.  l,  7.  ii,  24.  Jos. 
1,  4).  Ob.  Mannert,  Geogr.  V  1,   19  9..  Cf.  Raj. 

Eufrozyna,  Euphrosyna  (od  sofpOTJVOí;— rozrať/ow-awy,  uweielajqct/J^ 
ów.  (1  Stycz.  albo  ii  Lut.;  u  greków  25  Wrzeš.),  panna,  córka  Pafnu- 
ccgo,  znakomitego  obywatela  w  Aleksandrji.  W  dzieciústwio  juž  posta- 
nowila  poáwigcič  8i§  Cbrystusowi  w  stanie  zákonným,  a  gdy  ojciec  nie 
chcial  na  to  zezwolič,  maj^c  lat  18,  obawiaj^c  si ^,  aby  jej  ojciec  nie  od- 
szuka!  w  klasztorze  žeňskim,  przebrana  po  m^zku,  potajemnie  opuicita 
dom  rodzicielski  i,  pod  iroieniem  Smaragda^  wst^pila  do  klasztoru  m^zkie- 
go  nicdaleko  Aleksandigi,  gdzie  bylo  850  zakonników.  Za  zezwoleniem 
opata  Teodozego  zamknula  si§  w  osobnej  celi,  gdzie  przeszlo  lat  2  8  prze- 
p^dzila  samotnie  na  modlitwie,  pracy  r^eznej  i  surowém  umartwieniu  cia- 
la.  Pafnucy,  strapiony  znikni^ciem  jcdvnej  córki,  czgsto  nawiedzal  opata, 
który  pewnego  rázu  zaprowadzil  go  do  Smaragda,  aby  ten  ducbown^  ro< 
zmow^  pocieszyl  zasmuconego.  Smaragd  spostrzeglszy  swego  ojca  bardzo 
zmartwionego,  gl^boko  zostat  wzruszony,  pocieszat  go  nadziej^  znalezie- 
nia  córki.  lecz  niczém  nie  zdradzil  swojej  tajemnicy  i  dopicro  przed 
ímierci^  wyznaí,  že  jest  jego  córk^  Eufrozyn%.     Gdy  uniarla  ok.  r.  4  70, 


Eufrozyna.— Eugend.  99 

P&fnucy  przTwdziat  hábit  zákonný  i  áFͧtobiiwie  ostatnie  10  lat  žydft 
przep^zit  w  tej  samej  celí,  w  której  £.  tak  pobožné  i  pokutnicze  žjcie 
prowadzila.  Nieznany  antor  skreáiit  historj§  tej  áwi§tej,  Bollandyáci  (Acta 
SS.  11  Febr.)  drukiem  j^  oglosili.  Lubo  Tillemont  (Mem.  X  50,  Paris 
1705)  uwaža  ten  opis  jako  niepewny^  jednakže  Baronjusz  wysoko  go  ceni. 
Cialo  tej  ówi§tej,  przeniesione  niegdyá  z  Egipta  do  Francji,  przecbowi^e 
si§  w  klasztorze  á.  Jana  w  Beauiieu,  w  Pikardji.  Ma  ta  šwi§ta  nazw^ 
cajtisskna,  n  niektórych  nazywa  sig  £ufrazj%  i  £afrozj%.  Ilistoija  é,  Eu* 
genji  ma  wielkie  podobieústwo  z  historj^  š.  Eofrozyny.  Š.  Eugenja  um^ 
czon%  byla  za  cesarza  Walerjana,  wiele  lat  przežywszy  przebrana  po  m^- 
zku  w  klasztorze,  którego  nawet  zostala  opatem,  jak  opisuje  š.  Awít 
wiennenski  (PoemcUum  I  6  de  laud.  Virg.,  in  oper.  Sirmondi^  Yenetiis 
1728  t.  II  p.  211;  Tillemont,  Mem.  t.  IV  p.  12  et  585,  Paryž  1701). 
W  XII  w.  tož  samo  powtórzylo  si§  w.  klasztorze  ScLónau  pod  Heidelber- 
giem  (Ob.  Bolland.  in  Vita  Hildegundis  ad  20  Aprilis).  Takie  post^po- 
wanie  da  sig  tylko  usprawiedliwič  w  tych  šwí§tycb  dziewicacb  zupeln% 
nieswiadomoáci%  przeciwnycb  przepisów,  jak  równiež  prostoty  serca  i  pra- 
woád^  zamiarów.  GodofreJus^  Uistoría  de  vita  et  mořte  s.  £.,  Norimb. 
17  53;  Vie  oflmirahle  de  s,  Kuphrosine^  tirée  des  autetin  anciens  et  trad, 
tn  fraín;,  par  un  relig.  Benedict.^  Paris   1649.  (Schrod^,  J. 

Eufrozyna  (Ewfrozyna)^  á\v.,  czczona  w  kosciele  wscbodnim  2  3  Má- 
ja, córka  Jerzego  Wszeslawowicza,  ksi§cia  polockiego  (od  r.  11 40),  na 
chrzcie  otrzymalar  imi§  Przedzislawy.  Gdy  ojciec  chciat  }%  wydaé  za  m%2, 
aciekla  do  klasztoru,  gdzie  przyj§la  imi^  Eufrozyny.  Po  niejakim  czasie, 
za  zezwoleniem  bpa  polockiego  Eljasza,  zamieszkala  w  celi,  przy  katedral- 
nej  cerkwi  w  PotOcku;  zt^  zaš  przeuiosla  sig  do  Siolka  pod  Polockiem, 
gdzie  byt  dworek  naleži|cy  do  cerkwi  polockiej.  W  Siolka  založyla  nsg- 
przód  klasztor  panieúski,  wraz  z  murowanym  košciolem  Przemienieu'a 
Paúskiego,  albo  á.  Spása,  potem  druj^i  kUisztor  mgzki.  Pod  koniec  žycia, 
przez  Konstpol  udala  8i§  do  Jerozolimy,  gdzie  šwi§tobliwie  f  23  ^laja, 
ok.  r.  117  3.  Cialo  jej  przeniesione  bylo  najprzód  do  Akkonu  (ob.)  i  zlo- 
žone  w  klasztorze  karmelitów,  potem  do  Kijowa,  gdzie  dot^d  si§  znajduje. 
Karmelici  pomieszali  t§  š.  E.  z  E.  aleksandryjsk%  (ob.  art.  poprzed.). 
Ob.  6'tebelsh\  Dwa  éwiatla,  wyd.  2-e,  I  56 — 9l;  Martinou,  Annus  eccl. 
graeco-siav..  Bruxel.  1863  s.  138,  i  dzíela  tamže  cytowanc;  {Serbinowicz) 
Badania  bistor.  o  žyciu  á.  E.  (po  rusku),  Petersb.  1841.      X.  W.  K. 

Eugend  {Áugenlu8^  u  Francuzów  Sl-Oyenl),  šwi§ty  (l  Stycz.),  opat 
klasztoru  Oondat,  w  dzisiejszém  Francbe-Comté.  Žycie  pustelnicze  i  zá- 
konné >f  nadsekwaňskiej  Galji  i  w  góracb  Jurajskich  zaprowalzil  á.  Ro* 
man,  ur.  w  koúcn  IV  w.  ze  szlachetnych  rodziców  w  Gallji.  Ten  w  25 
roka  žycia  udal  si§  z  pismami  Kassjana  na  pusty ni§  w  Jura,  gdzie  zrazu 
žyt  samotnie,  a  ok.  4  30  r.,  z  bratem  Lupicynem,  založyl  klasztor  Con^^ 
dat^  który  wkrótce  tak  dalece  zapelnil  sig  zakonnikami,  že  zmuszonym 
byl  založyé  nowy  klasztor  Lauconne,  nazwany  póžniej  kiasztorem  i.  Lupi- 
cyna  dla  tego,  že  tam  ten  áwi§ty  byl  pochowany.  Okolo  r.  4  60  w  tym 
klasztorze  bylo  jnž  150  zakonników.  Z  kolci  dwaj  bracia  založyli  žeňskí 
klasztor  s,  Romana  de  la  Bochc,  gdzie  siostra  icb  zostala  przeložon^  naď 
105  dzíewicami,  žyj^emi  w  najscislejszej  klauzurze.  tak,  iž  žádných  nie 
mialy  stosanków  nawet  z  krewnymi,  mieszkaj^cymi  w  s^siednim  klasztorze. 
Obadwaj  bracia   zarz^dzali   klasztorami:     Roman,  lagodaiejsz}-,  przebywat 


100  E  u  g  e  n  d. 

4rtale  w  Condať;  Lupicyn,  surowszy,  roieszka}    w  Lanconne.     Najznakomi- 
tszym  ich  uczniein  byt  Eagend.     W  siódmym  roku   žycia  oddaný  im  na 
wychowanie,    celowai    w   pobožnoéci    i  pilnoóci  do  naak,  cate  dni  i  noce 
trawi^c  na  czytaniu  i  uczenia  síq  po  grecku.     Roman  um.  okolo  4G0  r., 
■a  Lupicyn   ok.  480  r.  Ostatniego  nast^pc^  byl  Minausus,  a  po  nim  £u- 
gend.     Nie  chc^  wyróžniač  si^  od  innych  braci,  pomimo  naiegaú    bisku- 
pów  nie  dal  síq  wyšwi^ió  na  kaplana.     Z  pokory    l^czyl   nadzwyczajne 
umartwienia.     Jedn^  tylko  mial  8ukni§,  któr§  nosil  dopóki  sama  z  niego 
nie  obleciala.     W  lecie  vrdziewal  galiijsk^  karakall^  i  wlosiennicQ,  otrzy- 
man%  w  darze  od  pewnego    pustelnika  z  Panonji,  nosil  takže  grube  dre- 
-wnian^  trzewiki.     Posilal  sig  raz  na  dzieá,  mi§sa  nigdy  nie  jadal,  snopek 
slomy  i  koldra  welniana  by]y  jego  poslaniem.     Pomimo  tego  zawsze  byl 
wesól  i  zadowolony,  lecz  nigdy  si§  nie  šmial;  o  nikim  žle  nie  mówil,  ze 
wszystkimi  obchodzil  síq  z  wielk%  }agodnosci%  i  miloáci%.     Klasztor  w  ten 
sposób  urz^dzil,  že  zakonnicy  nie  mieli  žadnej    wlasnoéci  i  nie  mogli  na- 
Yret,  bez  \viedzy  przeložonego,  rozporz%dzaé  otrzymanemi  oíiarami.   Praco- 
wali,  modlili  síq,  posílali  sig  i  sypiali  w  wspólnych  salach.  Požywienie  by- 
lo dla  wszystkich  jednakowe.     Skládalo  síq  zwykle    2  polewki  i  suchých 
jarzyn,  bez  soli  i  oliwy.     Praca   stosowan^  byla  do  sil  i  ^ieku  každego: 
dla  jednych  \^'yl^cznie    fízyczna,  dla  drugich  urayslowa,  dla  innych  znów 
na  przemiany,  to  fízyczna  to  umyslowa.     Tym  sposobem  E,  uzopelnil  re- 
gnlQ  uloženy   przez   Romana  i  Lupicyn^,  korzystaj^  z  przepisów  á.  Pa- 
chomjusza,  á.  Bazylego  i  Kassjana,  oraz  ze  zwycz^ów  klasztoru   leryneú- 
skiego.     Za  jego  zarz^du  klasztor  Condat  i  inne  od  niego  zaležne  klasz- 
tory   do  bardzo   šwietnego  doszly  stanu  i  dobroczynny   wplyw  wywieraíy 
na  ludnoáč  okoliczn^.     E.  posiadal  moc  eudownego  uzdrawiania  chorých. 
Za  pomoc^  powonicnia  rozróžnial  cnotliwych  od  wyst^pnych.     Miewat  tež 
cz§8te   objaiRrienia.     W  žywocie  é.  E*a  wzmiankig%  o  wypravrie    zákonní- 
ków  do  Allenianów,  lecz  nie  wiadomo,  czy  klasztor  Condat  juž  od  owego 
czasu  takže  przyczynial  síq  do  nawracania  tego  národu,   atoli  pewn%  jest 
rzecz^,  že  póžniej  czynny  bral  w  tém  udzial.     Sam  E.  nie  wydalal  si^  ni- 
gdy za  múry  klasztorne,  miewal  wszakže  stosunki  z  wielu   dygnitarzami^ 
tak  áwieckimi  jak  i  dudiownymi,  którzy  poczytywali  sobie  za  zaszczyt,  že 
mogli  go   widzieč,    lub  przynajmniej  listownie  si§   z  nim  znosič.     Biedni 
i  prostaczkowie  takže  tlumnie  si§  do  niego  cisngli  i  laskawie  przyjmowaui 
byli.     Czuj%c  síq  bliskim  zgonu,  prosil  jeduego   z    kaplanów   o  ostatnio 
namaszczenie.  Cum  Uhertaie  peculiari  olim  etiam  perungendi   infirmos    opus 
injunxerat^  aecretissime    quoque  sibi  pectusculum  petiit  ut  nioris  eii  perungi. 
Umarl  mi^dzy  r.  510  a  517.     Pierwsi  Bollandyáci  oglosili,  z  wielomacie- 
kawemi  szczególami,  žywoty  ss.  Romana  (28  Lutego),  Lupicyna  (21  Mar« 
ca)  i  Eugenda  (1  St.),  uložone  przez  pewnego  ucznia  i  przyjaciela  á.  E'a. 
Ten  sam  autor  napisal   Wiadomoéé  o    regule    klasztoru    Agaunum^    ale  ta 
praca    na  nieszcz§ácie   zagin^la.     Od  czasu  á.    E  a  až  do  XII  w.  Condat 
zwano  klasztorem  é,  Eugenda;  póžuiej  lud  przezwal  go  klasztorem  St.  Cíau' 
Je,  od  s.  Klaudjusza,  bpa  w  Besan^n,  który  zostal  zakonnikiem,  a  526  r. 
opatem  klasztoru  Condat.  Ob.  BoUand.  1.  c,  oraz   Gregorii    Turon.   Vit. 
PP.  c.    1;   JřY/^mon/,  Memoires  J.  16  p.   142  et  74  3  edit.  sec;  Mahillon^ 
Acta  SS.  saec.  I  p.  23  et  append.  p.  5  7  0.  6  7  0;  BoUand.  De  S.  Claudio 
ad  6  Junii.  {^Schrvdl).  J. 


Eugenjusz  Papíež.  101 

EugenjuSZ  Papiež.  I.  áw.  (2  Cz.),  rzymianín,  wybraDj  za  žycia  Pa- 
pieža  Marcioa  I,  za  obron^  wiarj  pko  monteletom,  porwaDego    2  Rzymu 
i  przez  cesarza  Kostansa  na    wygnanie    skazanego.  Wvbór  £'a  (konsekr. 
10  Sierp..  wedlug  innych  8  Wrz.    654  r.)    nast^pil  bez  wiedzy  Marcina, 
który  wszakže  póžniej  nan  siqígoázil  {Pa(p,  Crític.  ad  Baron.  652  i  654). 
Rz^dzil  £.  jako  rzeczywisty  Papiež,  nie  zaá  jako  wikarjusz  Marcina.  Ana- 
stazy  bibljotekarz  chwali  bardzo    jego    dobroč  i  éw]'§toá<3.     Dobroczynny 
wzgledem  wszystkicb,  nie  mógl  wszakže  žadnej  ulgi  przyniešč  cíerpi^cemn 
za  wiar§  Marcinowi.  Celém  po}%czenia  koáciofów,  wys)al  postów  do  Kon- 
stpla,  ale  xnonotelistowski  patijarcha  Piotr    przysla)    dwuznaczne  wyzna- 
nie  wiary,  odrzucone  zarówno  przez  lud,  jak  i  przez  duchowienstwo  rzym- 
skie.  E.  um.  1  Cz.  6  5  7  r.  Cř.  Jafe,  Regesta  s.  164.  E.  II.  Po  ámierci  Pa- 
scbaliaa    I,  jedna   partja  wybrata  (w  Majů  r.  Czerw.  824  r.)  na  StolicQ 
Apost.  archiprezb}-tera  u  á.  Sabiny  Eugenjusza.  druga — djakona  Wawrzyň- 
ca  (Zinzinusa).  E.  maj^cy  wi^kszošó  glosów,  wst^pií  na  Stolic^  Piotrow^, 
zawiadomil  cesarza  Ludwika  o  svroim  wyborze,  ale,  nie  czekaj^c  na  jego 
zgod§,  przyj^l  zaraz  konsekracj§,  podobnie  jak  to  ucz}'ní}  poprzednik  jego 
Pascbalis  I.     Niezgodnošc  owa  w  wyborze  i  nieYad,  jaki  zt^d  wynikl  w  Rzy- 
mie,  sklonily  prawdopodobnie  cesarza,  jako  patrona  Rzymu,  do  wjrslania 
syna  Lotarjusza,  jako  swcgo  naroiestnika.     Lotarjusz  wspólnie  ž  Papiežem 
mial  stanowic,  coby  konieczném  bylo  do  przywrócenia  porz^dku  i  zabez- 
pieczenia  si^  w  przjszloáci  pko  rozdwojeniom  w  wyborach.  Postanowienia, 
jakie  wówczas  Lotarjusz  wydal,  a  jakie  znajduj^  si§  u  Baronjusza,  a  do- 
kladniej  w  HoUtenii^  Collect.  Rom.   p.  11.  przekbn}'waj%  jak  najwyražniej 
o  óvczesnym  stosunku  cesarskiej  i  papiezkiej  wladzy  w  Rzymie,  a  miano- 
wicie.  že  Papiež  wyst§puje    tu  jako    pan  Rzymu,  cesarz  zaá  jako   prote- 
ktor.    Niektórych  s§dziów  za  to,  že  niesprawiedliwie    cadz%  wlasnošč  za- 
grabili,  kázal  Lotarjusz  do  Francji  na  wi^zienie  zeslaé,  zk^d  ich  jednak, 
jak  Aoastazjusz  podaje,  £.  uwolni!.     Za  papieztwa  E'a  przybyli    z  Kon- 
stantynopola  do  cesarza  Ludwika  poslowie,  z  listem  cesarza    Micbala  Je- 
kaly (Balbus),  gdzie  przesadza  on  bardzo  nadužycia  czci  obrazów  i  stará 
sie  przeciagn^č  Ludwika  na  stron^  obrazobórców.     Cesarz  chcial   poznač, 
jakie  w  tej  kwestji    jest    zdanie  biskupów   francuzkicb,  i  dla  tego    prosil 
Eugenjusza  II  o  pozwolenie  odbycia  z  swyroi  biskupami  narady,  w  przed« 
miocie  roztrzygni§tym  juž  na  drugim  soborze  nicejskim.     Žebráni  biskupi 
(w  Paryžu  825  r.j  maj^c  zle  tlnmaczenie    aktów  drugíego   soboru  nicej- 
skiego,  nie  zrozumieli  dobrze  rzeczy,  i  dla  tego  nie  godzili  sig  na  postano- 
wienia   soborowe;   z  drugiej  jednak  strony  nie  pochwalali  obrazobórstwa, 
popieranego  przez  cesarza  Michala.     Napisali  tedy  projekt   dwóch  listów, 
z  którycb  jeden  mial  byč  do  Papieža,  a  dnigi  do  cesarza:  w  jednym  wy- 
st^powali  jako  nauczyciele  Papieža,  którego  poprzednicy  przyjgli  postano- 
wienia  soboru    nicej skiego;  w  drugim  zaš  pouczali  cesarza   Michala,    jak 
rzecz  t§  ma  rozumieč.     Ale  cesarz  Ludwik  uznal  ten  projekt  za  niewla- 
šciwy,  sam  napisal    do    Papieža  list  pelen  uszanowania,    przeslal    go    do 
Rzvmu   przez  dwóch    biskupów,  dol^czaj^c   zbiór  wyj^tków    porobionych 
z  Ojców  Košciola  przez  biskupów  žebraných  w  Parjržu.    Cesarz  zapewnia 
w  swym  liácie,  že  poslów  tych  nie  z  nanczycielstwero   jakiemš  wysyla  da 
Rzymu,  ale  dla  tego,  iž  za  obowi^zek  sobie  poczytuje  we  wszystkich  spra- 
wach  koádelnycb  pomagaó  Papiežowi,  o  ile  ma  mocy  (ap.  Mansi^  Concil. 
t.  XY  Appeodix  s.  4S7.  Cf.  Hefele^  Conciliengesch.  §.  425).  Nie  wiado^ 


102  Eugenjusz 

mo  na  czém  si§  to  poselstwo  skoňczjto:  bjé  može,  že  zostaje  z.  tém 
ir  zwi^kn  wyslanie  do  cesarza  dwóch  rzymskich  legatów;  to  wszakže  tyU 
ko  pewna,  že  niedtugo  potem  praktykowan^  hjla  czeáé  obrazów,  w  da- 
chn  synodu  nicejskiego,  w  calém  paňstwie  Frankoňskiéro.  R.  82€  odbyl 
£.  w  Rzyinie  synod,  na  któr}7n  acbwalono*38  kanonów,  maj^cych  na  celu 
podniesienje  umyslowego  i  moralnego  žycia  w  duchowieňstwie  (I^abbe,  Con- 
€il.  t.  VII).  £•  um.  w  Sierp.  82  7  r.  Rodem  byl  rzyroianin,  Anastazjusz 
mówi  o  nim,  že  byl  bardzo  pokorným,  uczonym,  wymownym  i  pobožným 
mgžem.  Cf.  «/a/V,  Régesta  s.  2  24.  E.  III.  Ur.  wMonte  Magno,  w  Toskanji, 
z  rodu  Paganelli'ch,  nazywal  si§  poprzednio  Piotr  Bernard;  z  kanonika 
pizaúskiego  przeszedl  na  cystersa.  á.  Bernard  klarewaleúski,  którego 
zostal  uczniem,  wyslal  go  n^jprzód  do  opactwa  P'arfa,  a  nast§pnic  do  kla- 
sztoru  s.  Wincentego  i  Anastazjusza  pod  Rzymem.  ^W  czasie  zaroieszek, 
panuj%cycb  wówczas  w  Rzymie  (ob.  Arnold  z  Brescii;  cf.  Ottonis  Frising. 
D«  gestis  Frid.  I  2  7;  ejusd,  Chronicon  VII  31,  34),  wy braný  Papiežera 
w  koáciele  á.  Cezarego  d.  15  Lut.  1146  r.,  w  towarzyst^ie  kilku  kar- 
dynalów  opuácil  Rzym,  gdzie  senatorowie  przygotowywali  si§  do  w>st^- 
pienia  pko  jego  wyborowi,  w  razie  gdyby  nie  chcial  zatwierdzió  icb  re- 
wolucji.  W  klasztorze  Farfa  zostal  konsekrowany  (i  8  Lut.  114  5)  na  bisku- 
pa. W  Witerbo,  gdzie  bawil  8  miesi^cy,  przyjmowal  poslów  maronickich 
i  katolikosa  armeňskiego,  którzy,  podlug  opowiadania  Ottona  frejsingeň- 
Bkiego  (Chronic,  VII  32),  w  skutek  cudownego  widzenia,  jakie  mieli  w  cza- 
sie Mszy  ów.,  odprawianej  przez  Papieža,  przyj§li  obrz^dek  rzymski.  Z  Wi- 
terbo oglosil  E.  drug%  krucjat§;  gdy  Turcy  zdobyli  £dess§  i  lacinnikom 
"wielkie  niebezpieczeňstwo  grozilo  na  wscbodzie.  Š.  Bernard  mial  zlecone 
opowiadanie  krucjaty.  £.  wszjstkim  krzyžowcom  udzielal  odpust  zupelny, 
z  zachowaniem  zreszt^  zwyklych  warunków;  žony  zaá,  dzieci  i  maj^tki 
bral  pod  opiekg  Stolicy  Apost.  Pomimo  wszelkich  swoicb  wysilków  dožyl 
-  E.  tego  smutku,  iž  widzial,  jak  wieika  i  áwietna  wyprawa  na  wscbodzie 
nie  przyniosla  owoców,  jakich  si§  po  niej  spodziewaí.  Gdy  E.  przeby- 
ural  w  Witerbo,  rewolucja  w  Rzymie  przybrala  wi§ksze  rozraiary:  za  rad% 
Arnolda,  rz^d  áwiecki  nietylko  mial  pozostawaé  w  r§ku  senátu,  ale  nadto 
wznowió  cbciano,  jak  za  dawnych  czasói^,  stan  rycerski;  usuni§to  prefekta 
miasta,  a  jego  miejsce  zaj^l  patrycjusz,  któremu  obywatcie  zaprzysi^gli 
posluszeústwo.  Demagogia  coraz  wi^cej  brala  gór§:  lud  zburzyl  paláce 
kardynalów  i  podejrzanych  nowemu  rz^dowi,  zrabowal  koációl  š.  Piotra 
i  pastwil  si§  nad  pobožnými  pielgrzymami.  E.  probowal  v?ielokrotnie, 
czy  nie  da  si§  drog^  pokojow%  przywieáč  Rzymian  do  posluszeňstwa,  ale 
wszystkie  te  usilowania  byly  daremné.  Wówczas  uciekl  sig  do  árodków 
surowych:  rzucil  ekskomunikg  na  patrycjusza  Giordano,  a  gdy  i  to  nie 
pomoglo,  zabral  si§  E.  do  kroków  wojennych,  pol^czyl  si§  z  wiernymi 
mu  Tivolczanami  i  ze  znaczn^  cz^áci^  szlachty  rzymskiej,  która  nie  cbcia- 
la  godzič  síq  na  nowe  rz^dy.  Przed  koiicem  jeszcze  r.  114  5  Rzymianie 
byli  zmuszeni  wrócič  pod  posluszeústwo  Papieža.  £.  wjecbal  do  Rzymu 
^posród  oznak  wielkiej  radoéci  zraiennego  ludu  (Bozon,  ap.  Watterich, 
Kom.  Pont.  ritae  II  283).  Ale  pokoj  byl  krótki.  Rzymianie,  oburzeni  na 
Tivoli,  domagali  si§  od  Papieža  zburzenia  murów  tego  miasta;  E.  zgodzié 
ai§  nie  chcial,  ale  unikajíc  ci^glych  nieprzyjemnoáci,  zt^d  wynikiy^cycb, 
znowu  Rzym  opuácil  (w  konců  Stycz.  1146).  Odwiedziwszy  wiele  raiast 
wloskicb,  udal  si^  do  Francji,  gdzie  ňader  uroczyácie  przez  Ludwika  VII 


Eugenjosz  Papíež.  103 

przTJ§ty  (w  Marcu  114  7  r.),  w  koáciele  s.  Djonizego  daí  królowi  oriflam- 
iD§  i  na  kmcjat^  ndzielil  bíogos^aivieňstwo  apostolskie.  Senát  rzjmski, 
dla  zapewnienia  sobie  poparda  pko  Papiežowi,  wystař  (ii45  r.)  poslów 
do  Konráda,  króla  niemieckiego.  W  liácie  swoim,  do  Konráda  pisanym 
(ap.  Otton.  Fris.  De  gest.  Frid.  I  28),  senát  wystgpowat  jako  piastun 
wielkiej  i  švrietnej  wladzj  nad  cafym  áwiatem;  zamiast  prosíc  Konráda 
o  pomoc  i  opiek§,  senát  wzywa}  go  do  wspó}adzia2u  w  tej  jego  áwietno- 
šd.  Konrád  wszakže  tak  málo  zwažal  na  pretensjonalne  deklamacje  se- 
natorów,  že  dwóch  wówcras  przybyíych  poslów  papiezkich  przyj^l  z  wiel- 
kiemi  honorami.  Z  pobyta  swego  we  Francji  £.  korzystal  na  rzecz 
Kosciola.  W  Kwietniu  r.  114  7  odbyl  w  Paryžu  synod,  maj^y  na  celu 
zabezpieczenie  košciola  ft^ancuzkiego  pko  henrycjanom,  heretykom  polu- 
dniowej  Francji  (ob.  Bmys  Piotr).  Na  t>Tn  samyra  synodzie  wyst^pili 
oskaržydele  pko  Gilbertovi  porretaúskiema,  bpowi  w  Poitiers:  písma  je- 
go byly  podané  synodowi  (ob.  IJefeU^  Conciliengesch.  §.  6i8),  wyrok 
zaá  odložony  do  nast§pnego  synodu  (114  8  r.  w  Rheims).  Pod  koniec 
r.  1147  E.  w  Trewirze  odprawil  synod,  na  którym  czytal  písma  s.  Hil- 
degardy  (J/awiť,  GonciJ.  XXI  7  3  7...  Harzheim,  ConciJ.  Germ.  III  359..) 
i  otrzymal  prosby  od  króla  rzymskiego  Henr}'ka  (Konrád  cesarz  udal  si§ 
na  wojng  krzyžowa),  aby  zwolnil  z  ekskommnnikí  Agnieszk§,  žon§  Wla- 
dyslawa  II,  ksi^ciakrak.,  i  pomógl  jej  do  odzyskania  tronu  (ap.  Bielowski^ 
Monnm.  Pol.  II  1 1).  Z  Trewiru  udal  si§  do  Reims  (ob.;,  tu  odbyl  so- 
bor (ok.  21  Marca  1148  r.),  wydal  wyrok  w  sprawie  Gilberta  (ob.)  por- 
retaĎskiego;  na  poprzednia  proáb^  Henry ka,  wzgl§dem  Agnieszki,  przychyl- 
nie  odpowiedzial  (i  Kwietnia  1148  r.  ap.  Bieloicsh'  op.  cl  s.  13). 
W  Czerwcu  1149  wrócil  do  Wloch;  przy  poraocy  Rogera  neapolitaňskie- 
go  odzyskal  Rzyra  {Wafterich  II  306);  r.  1150  znów  go  opušció  rausial. 
Po  dwóch  prawie  latách,  za  pošrednictwero  Konráda  III  ces.  jeszcze  wró- 
cil 9  Gmd.  1152  (ib.  s.  311  —  318),  zawarl  ugodg  z  Fryderykiem  I  ces., 
moc%  której  Fryderyk  zobowí^zal  si§  bronié  potiadlosci  papiezkich,  Papiež 
zaá  przyrzekl  koronowaé  go  na  cesarza  i  bronié  przeciw  Grekom  (ib.  s. 
819).  E.  t  w  Tivoli  8  Lipca  1153  r.,  pochowany  w  Rzjmie.  Na  Stolicy 
papiezkíej  prowadzil  surowe  žycie  cystersa  (Ernaldus^  Vita  s.  Bernar.  c. 
8).  Listy  jego  papiezkie  ap.  Mifpie^  Patrol,  lat.  t.  180,  wyliczeuie  ich 
ap.  Jafe\  Regesta  s.  616..;  cf.  FabncH,  Biblioth.  lat.  med.;  listy  odno- 
8Z%ce  si§  do  historjí  polskiej  ap.  Bielowski  Mon.  Pol.  II  8 — 18.  W  tém 
ostatniém  jednak  dziele  data  pierwszego  dokumentu  (r.  1144)  bl§dna, 
gdyž  E.  obrany  Papiežem  r.  1145;  bulla  zaš,  odnoszaca  sig  do  djecezji 
wloclawskiej  (ib.  s.  18^,  lepiej  jest  i  z  oryginalu  ap.  Rzyszczewski^  Ko- 
deks  dyplomat.  II  i.s.  i.  Žródla  do  žywotu  E'a  žebrané  ap.  Watterích^ 
Rom.  Pont.  vitae,  II  281  —  3  20,  do  czego  dodaj  Jfiracula  s,  Eugenii III 
Papae^  auctore  anonymo^  ap.  Martene^  Ampliss.  coll.  VI  1139  —  42;  inne 
žródla  ap.  Muratori^  Annali  ďltalia,  III  43  7,  II  368;  ap.  U^heíU^ 
Italia  s.  I  65.  O  pobycie  Ea  we  Francji  ob.  Uefele^  Conciliengesch. 
§.  618.  Cř.  y.  Delannes,  Hist.  du  pontificat  de  Eugéne  III,  Nancy 
173  7,  O  dru^iej  wyprawie  krzyžowców  za  E'a,  ob.  Krzyžowe  wojuy. — 
E.  IV /"poprzednio  (za^r/W  Condolmierf),  Ur.  1383  r.  wWenecji.  Po  émierci 
ojca  swego  rozdal  nbogim  dwadzieácia  tysi^cy  dukatów  swojego  dziedzi- 
ctwa  í  zostři  kanonikiem  kongregacjí  celestyiískiej  s.  Jerzego  in  Alga. 
Woj  jego    Grzegorz  XII  mianowalgo  swoim  skarbnikiem,  ar.  140  7  bi- 


104  Eugenjusz  Papiež. 

skapcm  Sieny;  že  jednak  mieszkaúcy  tego  miasta  pragn^ii  mieé  biskupa 
rodáka,  rezygnowat  z  bískupstwa  i  udal  si^  na^  dwór  papíezki,  gdzie  bv) 
akarbnikiem  jeneralnjm,  r.  1408  kardynatem,  a  1424  przez  Marcina  V 
mianowanj  legatem,  najprzód  Marcbji,  a  póžniej  Bolonji,  któr^  przywiódl 
do  posluszeástwa  Stolicy  Apost.  Po  émierci  Marcina  Y  trzjnastu  kardy- 
nafów  zamkn§Io  si§  3  Marca  1 4  3 1  w  konklawe,  arz^dzoném  w  klasztorze 
dominikaúskim,  i  dnia  nast§pnego  (s  Marca)  jednomyélnie  wjbrali  Pa- 
piežem  £'a  (koronowany  ii  Mař.  i43ij.  Zaraz  po  wst^pienia  na  tron 
rozpoczely  si§  przeciwnošci,  któremi  wypelniony  byl  jego  pontyfikat. 
Trzej  cztonkowie  rodziny  Colonna:  Antoni  ksi^že  Salerno,  Odoard  br. 
Celano  i  Prosper  kardynal,  synowcowie  Marcina  V,  zagrabili  skarb,  že- 
braný przez  zmaďego  Papieža  na  wojng  z  turkami  i  na  koszta  podróžy 
greków,  którzy  mieli  przybyč  na  sobor,  celém  pol^czenia  si§  z  lacinni- 
kami  (Cf.  tej.  Enc.  III  46  2).  Przy  pomocy  zabraných  pieni§dzy,  Ko- 
lonnowie  zamierzyli  zapanowač  nad  Rzymem,  co  byloby  imsi§  udalo  22  Kwie- 
tnia  t.  r.,  gdyby  nie  pomoc  florentczyków  i  wenecjan,  którzy  si§  poI%czyli 
z  wojskiem  papíezkiém.  Papiež  ekskomunikowal  Kolonnów,  ale  gdy,  upo- 
korzeni  or^žcm,  zwrócili  Kosciolowi  cz§éč  zabranego  skarbu  i  zajíte  przez 
siebie  ziemie,  zostali  zwolnieni  z  kl^twy.  Za  niego  rozpocz^I  si§  sobor 
bazylejski,  który  ile  mu  sprawil  boleíci  ob.  t(»j  Encykl.  Il5  7.  I  kiedy 
z  jednej  strony  bazylejczycy  podkopywali  jego  wladz§,  z  drugiej  strony 
w  domu  niepokoili  go  buntowniczy  roagnaci.  Franciszek  Sforza  opanowal 
Marcbjg  ankonsk%  i  inne  posiadlosci  papiezkie,  i  napašci  jego  nie  možná 
byío  inaczej  usun^é,jak  tylko  oddaniem  mu  Marchji  w  dožywocie  i  mia- 
nowaniem  go  gonfalonierem  Koéciola  rzymskiego.  Niebawem  wszakže 
wyst^pií  pko  Papiežowi  wróg  nowy:  Mikolaj  Fortebraccio,  dotychczasowy 
jenerař  papiezki,  przeszedl  w  slažb§  Filipa  Marji,  ksigcia  medjolaňskiego, 
nieprzyjacieia  E'a,  zwrócil  orgž  pko  Papiežowi,  podszedl  pod  Rzym  i,  przez 
przyjacióř  swoich  gibelinów,  pobudzit  lud  do  buntu  14  34  r.  Wyrzucano 
Papiežowi  zle  rz^dy  i  domagano  si§  od  niego  zdania  rz^dów  š\yicckich 
na  lud,  wtr%cono  do  wi^zienia  kardynala  Franciszka  Condolraierí,  synowca 
papiezkiego,  i  palác  papiezki  otoczono  straž^.  Udalo  sig  jednak  Papie- 
žowi, przebranerau  za  zakonnika,  ujšc  potajemnie  i  na  lodzi  dostač  si§ 
do  Ostji.  Przed  ácigaj%c%  go  pogoni%  schronil  si§  nast^pnie  na  galerg, 
która  go  przewiozla  do  Civitavecchia,  zk^d  udal  si§  do  Florencji,  gdzie 
przebywal  do  14  36  r.  Podejrzywano  bazylejczyków,  že  i  oni  mieli  udzial 
w  tych  haniebnycb  pko  Eugenjuszowi  knowaniach.  Po  ucieczce  Papieža, 
Rzym  zostawal  glównie  pod  wladzíj  Fortebraccia.  Rzymianie  za  bunt 
swój  ci^žk^  poniešli  kar§,  bo  i  nowe  rz%dy  byly  nieznošne  i  papiezcy 
žolnierze  nie  dawali  im  pokojů;  ngdza  szerzyla  sig  w  miešcie  w  sposób 
zastraszaj^cy.  R.  143  6  przybyli  poslowie  rzymscy  do  Florencji,  bardzo 
pokornie  upraszaj^c  Papieža  o  powrót  do  miasta,  ale  i)rošba  ich  nie 
byla  przyjgta:  E.  przeniósl  si§  do  Bolonji  i  dopiero  1443  powrocil  do 
Rzymu.  Tymczasem  zaš  zajmowal  sig  E.  przywróceniem  pokojů  w  swych . 
posiadloáciach.  Gdy  Franciszek  Sforza  spostrzegl,  že  Papiež  zamyála 
o  odzytkaniu  Marcbji  ankoňskiej,  wyst^pil  pko  E'wi.  Papiež,  nie  mog^ 
podolaó  potažnému  ternu  przeciwnikowi,  widzial  sig  zmuszonym  zawrzeó 
traktát  z  Alfonsem,  królem  arragoúskim,  który,  pko  woli  Papieža,  zaj^l 
królestwo  neapolitaíiskie,  jakie  E.  prawem  lenniczém,  po  émierci  królowej 
Joanny  (1435),  oddal  Renatowi,  ksi^ciu  Anjou.  Przy  pomocy  Alfonsa  po- 


Eugmjosz  Papíež.  105 

koBAl  1446  r.  EL  swego  nieprzTJaciela  Fraociszka  Sforz§  i  Marchj§  an- 
*koásk4  pTzyl%czjl  na  nowo  do  swoich  posiadloáci.  Cesarz  Zygmunt, 
którego  £.  koronowal  14  33  i  ktory  byt  od  tego  casasu  przyjacielem  Pa- 
pieža,  bytbj  przeszkoddi  ostatecznemu  zerwaniu  soboru  bazjlejskiego 
z  Papiežem,  ale  smierč  jego  (1437)  pozbawila  £a  siloej  podpory.  Na- 
s£§pca  Zygrounta,  Albrecht  IL  zachowywat  si§  w  catej  tej  spravrie  neu- 
tralnie.  Dopiero  Fryderyk  III,  w  skutek  zr§cznycb  rokowiň  Eoeasza 
Sylwjusza«  wzi^I  stron^  £'a.  Ten  sam  negocjator  pozyskAl  dla  £'a  ksi^- 
t^t  niemieckich,  którzy  bardzo  nieprzyjažníe  pko  niemu  wyst^powali, 
rozgniewani  szczególnie  za  depozycj§  dwóch  arcbpów:  koloňsJdego  i  tře- 
wirškiego.  Ale  ten  reznltat  rokowan  Eneasza  oknpit  Papiež  wielkiemi 
oůaramj,  a  wi§kszemi  jeszcze  obietnicami:  obieciď  bowiem  zaradzié  tak 
zwaDym  oci^žliwošciom  národu  niemieckiego,  przywrócit  do  ich  stolic 
arcbpów  koloúskiego  i  trewirskiego  i  approbowal  rozdawnictwo  benefícjów 
i  nrz^ów,  dokonané  w  Niemczech  w  czasie  odszczepieňczego  soboru  bazy- 
lejskiego.  Na  ž^danie  zatwierdzenia  wyžszoáci  soboru  powszecbnego  nad 
Papíeža  odpowiedziaK  že  przyjmuje  on  i  szannje,  równie  jak  jego  po- 
przedničy,  od  których  drogi  zbaczač  nie  mysli,  dekret  soboru  konstan- 
cjeáskiego  o  cz^stszém  zwokwaniu  soborów  powszecbnycb,  podobnie  jak  i  inne 
dekrety  tego  soboru  i  innycb  soborów,  przedstawiaj%cych  wojuj%cy  Koéciól 
powszecbny  (Rainald.  ad  a.  144  7  n.  5).  Niemate  tež  ust^pstwa  i  przy- 
wileje  dal  £.  cesarzowi  (cf.  Chmely  Friedrich  III,  t.  II  r.  4)  dla  za- 
pewnienia  sobie  jego  pomocy.  fJekrety  bazylejskie  refonnacyjne  przyj^to 
we  Francji  na  zgromadzeniu  w  Bourges  (i438  r.),  o  ile  nie  przeciwily 
sif  (/ne  tak  zwanym  swobodom  gallikaáskim.  £.  zganit  sankcj^  pragma- 
tyczn^  (tak  nazwano  przyj^te  ^ekrety),  pisal  do  króla  Karola  YII  o  jej 
zniesienie,  nie  mógl  wszakže  tego  przeprowadzič  {Rainald.  ad.  1439  n. 
28).  Ale  gdy  z  jednej  strony  tyle  sroutków  zwalilo  sig  na  barki  £'a, 
z  drugiej  zaswiecil  mu  promieú  pociecby  i  radoáci.  Dla  pol^czenia  gre- 
ków,  E.  poiecil  kardynalowi  Mikotajowi  Albergati  otworzyč  8  St.  1438 
sobor  powszecbny  w  Ferrarze  i,  dla  nadania  zebraniu  wigkszej  šwietnoáci, 
sam  przybyř  do  Ferrary  2  7  St.  D.  4  Marca  przybyli  i  grecy.  Pi^tnaácie 
sessji  przeszlo  na  dysputach  o  pochodzeniu  Ducba  á.,  a  do  zgody  jeszcze 
nie  przychodzilo.  Z  powodu  wybuchlej  zárazy  i  wojennego  powodzenia 
nieprzyjaciól  E'a,  sobor  przeniesiony  zostal  do  Florencji,  gdzie  poje* 
dnanie  szcz§sliwie  przyszlo  do  skutku.  Radošč  tego  pojednania  zwi§kszo- 
iu|  jeszcze  byla  powrotem  na  lono  Koáciola  armenów  i  jakobitów.  Gdy 
£.  byl  juž  w  Rz}'mie,  pol^zyli  si§  8}Tyjczycy  z  Košciolem;  maronicí 
takže  i  cbaldejczycy  odrzucili  swoje  bl^dy  i  uznali  prymat  biskupa  rzym- 
skiego.  Wáród  licznych  swoich  ktopotów  zajmowal  si§  £.  myál%  zwal- 
czenia  turków.  W  tym  celu  1443  wyslal  do  ksi^ž^t  europejikich  listy, 
wzyw^%ce  ich  do  broni  pko  mnzuhnanom.  Wojna  wszakže,  jak^  wówczas 
rospoca|t  Wladyslaw  Warneáczyk,  pomimo  znacznycb  posilków  najemnego 
wojska  z  Dalmacji,  Neapolu  i  Flandr  ji,  zakonczyla  sie  kl^sk^  pod  Wam% 
10  Úst.  1444,  zgdzie  zgin^l  król  Wtadyslaw  i  legat  papiezki  kard.  Ja-> 
Ijan  Cesarini.  Skotatany  przcciwnoáciami  burzliwego  swego  panowania, 
£.  zachorowal  šmiertelnie  i,  wlaánie  w  czasie  tej  choroby,  wydal  bulle 
z  wyžej  wspomnianemi  koncessjami  dla  ksi%ž%t  niemieckich  (w  16  dni  po 
ich  wydaniu  umarl);  obawiaj%c  sitg  tedy,  že  mog§  si§  tam  zawienié 
ust^pstwa  szkodliwe  dla  Stolicy  rzymskiej,  wydal    6  Lut.  144  7    bnllQ  na 


t 


106  Eugenjusz  Papiež.— Eugenjusz  éwi^ty. 

zwan%  Salvatoria^  gdzie  z  góry  za  niewažne  uznaje  wszelkie  ust^pstwa, 
któreby  mogly  bjó  szkodliwe  Stolicy  Apost,  albo  przeciwiřy  si§  nauce 
Ojców.  Umarl  na  r^ku  áw.  Antonina  23  Lut.  144  7  r.  Byl  E.  wzrostu 
wysokiego;  žyl  nadzwyczaj  umiarkowanie,  jak  asceta;  byl  irielkim  dobro- 
dziejem  abogich,  opiekunem  nieszczQáliwycb  i,  choč  nie  uczony,  miloánik 
nauk  i  protektor  nczonycb.  E.  byl  bez  zaprzeczenia  jednym  znajwi§kszych, 
choč  zárazem  jednym  z  najnieszczgáliwszych  Papiežy.  O  žyciu  E^a  ob. 
Aeneaa  Sylvius  (Pius  II),  Oratio  de  mořte  Eug.  IV  Papae,  creationeque 
et  coronatione  Nicolai  V,  ap.  Muraiori^  Script.  rer.  ital.  t.  III  cz.  2  s. 
8  7  8..;  to  samo  bezimien.  ap.  BoUaná,  Acta  SS.  Maj.  t.  V  s.  1 20  i  125 
w  dodat.;  bezimiennego,  wspókzesnego  z  E^em,  Vita  Eugmii  IV ^  ap. 
BaluzCy  Miscell.  VII  506,  i  ap.  Muratari  op,  c.  s.  868.  Inne  žródJa 
cytowane  w  tej  Eneykl.  II  63 — 64,  do  których  dodaj  Monumenta  Con- 
ciliorum  generalium  saeculi  XV.  Conciliam  Basileense.  Scríptorum  tomus 
I — II.  Viennae  1857  —  74.  Listy  jego  papiezkie  s%  w  Bullarium  (ob.) 
i  przy  aktacb  soboru  bazylejskiego.  N, 

Eugenjusz  áw.  (is  Lip.),  bp  kartagiúski.  Deogratias,  bp  karta- 
giňski,  byt  prawdziwym  aniolem  opiekuúczym  dla  swoich  owieczek  i  dia 
tysi%ców  rzymian,  zagnanych  do  Afryki  przez  Gcnzeryka  ze  zrabowanej 
stolicy  (4  55).  Po  trzylctniém  pasterzowaniu  Deogratias  umarl,  a  zawzi^ci 
pko  katolikom  wandale,  wyznaj^cy  arjanizm,  nie  pozwalali  na  wybór  nowego 
biskupa  przez  24  lata.  Dopiero  Huneryk,  syn  i  nast^pca  Genzeryka,  za 
wstawieniem  si§  Zenona,  cesarza  wschodqiego,  dal  pozwolenie  na  wybór 
biskupa,  ale  pod  warunkiem,  že  w  cesarstwie  wschodniém  dan^  b§dzie 
aijanom  zupelna  swoboda  religijna;  gdyby  zaš  Zeno  tej  swobody  nie  dal, 
Huneryk  grozil,  že  tak  nowego  biskupa  kartagiňskiego,  jak  i  wtzystkich 
katolickich  biskupów  pótnocnej  Afryki  wypgdzi  do  Maurów.  Ducbowieňstwo 
kartagiúskie  nie  chcialo  przyst^powaó  do  wyboru  w  takich  warunkach, 
ale  lud,  st^chniony  za  biskupem,  nalegal  na  wybór.  Wybór  padl  4  80  r. 
na  Eugenjusza,  który  zostal  wzorem  biskupa  katolickiego  i  pokazal,  co 
zdola  zrobič  milošč,  nawet  przy  malycb  árodkach  ludzkicb.  Dobra  ko- 
ácielne  zabrali  wandale,  wszakže  rozdzielal  on  codziennie  obfít^  jalmužn^ 
poroi^dzy  wielkie  tlumy.  Kto  chcial  daé  jalmužn^,  odnosil  j%  do  niego, 
jako  do  najlepszego  opiekuna  i  znawcy  ubogich;  tym  sposobem  nie  braklo 
mu  nigdy  na  árodkach  dobroczynnycb,  choč  codziennie  rozdawal  wszystko, 
co  tego  dnia  otrzymal.  Post^powanie  takie  jednalo  mu  serc^  nawet 
wandalów,  co  tém  bardziej  oburzalo  naú  duchowiaástwo  arjai^skic  i  króla. 
Huneryk  poslal  mu  zákaz  wpuszczanía  do  koáciolów  každego,  kto  tylko 
nosil  odzirž  wandalsk^;  E.  odpowiedzial,  že  dom  Božy  dla  každego  i  že 
nikogo  odp§dzač  nie  može.  Wówczas  znowu  straszliwe  powstalo  przeála- 
dowanie  katolików,  ale  znowu  przybyl  poset  z  Konstantynopola  i  wyje- 
dnal  przynajmniej  zlagodzenie  niektórych  postanowiei^  pko  wiernym  Ko- 
áciolowi.  Huneryk  postanowil  wreszcie  z  pewnym  niby  pozorem  prawa 
wjmiszczyč  za  jednym  rázem  Koációl  w  Afryce.  W  tym  celu  wýdal 
edykt  do  „wszystkich  biskupów  homouzjaúskich,"  w  którym  oáwiadcza,  že 
dtužej  nie  može  juž  znosič  tego  zgorszenia,  jakie  Tobi%  ci  biskupi,  odby- 
waj^c  8}ažb§  Bož%  na  gruntach  nalež^cych  do  wandalów  (którzy  zabrali 
WBzystkie  grunta  uprawne)  i  uwodz^c  dusze  chrzeácijaihkie,  pod  pozorem, 
jakoby  jedynie  prawdziw^  mieli  nauk§  cbrzešcjaúsk^.  Wszyscy  tedy  bi- 
skupi na  pocz^tku  Lutego  4  84  stawič   síq  mieli    w  Kartaginie,  aby  tam 


Eugenjusz  svrifty.  107 

w  dyspacie  z  biskupami  arjaáskimi  wiar^  swoj^  Písmem  šw.  ozasadnili. 
Eozamie  si§,  najprzód  jnž  byío  postanowioném,  2e  na  dyspacie  tej  prze- 
graji|  katolicy,  i  dla  tego  E.  chciaí  mieč  áwiadków  dyspnty,  aby  by}o 
wiadomo,  že  katolicy  oštěpili  nie  przed  argiímeDtami  arjaDÓw,  ale  przed 
gwahem.  W  imienin  wi^  kolegów  prosit  króla  o  przypusiczenie  do 
dysputy  i  zagranicznych  biskopów,  a  mianowicie  wyslanców  Kosdola 
rzymsldego^  poniewaž  chodzilo  tu  o  powszechn^  calego  Koáciota  viar§. 
Huneryk  nie  zgodzil  si§  na  to,  owszem,  wiela  najuczeňszych  i  najgorliwszycb 
biskapów  afrykaúskich  przed  dyspnt^  jeszcze  wtr^it  do  wi^zienia,  lúb 
skazat  na  wygnanie,  a  wreszcie  arjanski  patrjarcba  wymówil  si§  od  dy- 
spoty,  jako  nieamiej^cy  po  }acinie.  Katoliccy  biskupi  podali  wówczas 
piámiennie  swoje  wyznanie  wiary;  Huneryk  wyznanie  to  uznal  za  bledne 
i  do  katolików  zastosowal  prawa,  jakie  w  paňstwic  rzymskiém  postano- 
wiono  pko  heretykom,  zabral  koscioly,  zamknul  szkoly  katolickie,  rozegna} 
zakonników.  fiisknpi  zostali  skazani  na  wygnanie:  4  6  do  Korsyki,  a  302 
w  pusty  nie  afrykanskie.  £.  naiežal  do  tych  ostatnicb;  krol  wandalów 
Guntamund  przywolol  go  znowu  do  krajů,  ale  arjanie  zle  patrzyli  na 
jego  gorliwošc  i  staranie  o  powrót  innych  biskupów,  sklonili  wi§c  Trasa- 
munda,  nast§pc§  Gnntamunda,  že  £.  r.  4  98  znowu  skazany  zostal  na 
wygnanie;  t^  raz%  do  Galiji,  gdzie  um.  w  Albi  505  r.  Bezpošrednio 
przed  drugiém  swojém  wygnaniem,  wraz  z  dwoma  biskupami:  Yindemia- 
lisem  i  Longinem,  byl  na  émierč  skazany,  ale  gdy  dwóch  tych  biskupów 
ácigto,  £.  z  niewiadomych  powodów,  juž  na  rusztowasiu,  otrzymal  uwol- 
Dienie  od  smierci.  Ob.  Victor  Vitensis,  De  persecut.  Vandal.  Cf.  Bolland, 
Acta  SS.   13  Jul.  y. 

Eugenjusz,  od  eviYsvio; — szlacheinie  urodzony^  éw.  (13  Listop.), 
arcybp  toletaňski  od  646 — 657  r.,  syn  Ewaucjusza  gota.  Jakis  czas 
by)  przy  koáciele  toletaňskim,  potem  udal  si§  do  Saragossy  i  wst^pil  do 
klasztora  s.  Engrata.  Po  šmierci  arcybpa  toletaňskiego  Eugenjusza  I 
(646),  król  Chindaswinth  mianowal  na  t§  stolic^  naszego  E'a.  £.  w^tly 
i  malego  wzrostu,  wielk§  odznaczyl  si§  energj^  i  gorliwošci^  na  stolicy 
arcybiskupiej.  Podiwigu^l  porz^dek  i  okazalošč  služby  Božej,  udosko- 
nalil  spiew  koácielny,  a  obok  tego  znaný  jest  jako  pisarz  i  poeta.  Na- 
st§pca  jego  áw.  lidefons  mówi  o  nim,  že  napisal  traktát  o  Trójcy  á.,  za- 
pewne  dla  przekonania  arjanów,  pozostalych  mi§dzy  Wizygotami.  Na 
prosby  króla,  £.  poprawil  poemat  Dracontiusa  (ob.),  prócz  tego  wiele 
pisal  wicrszem  i  proz^.  J.  Sirmond  wydal  dziela  E'a,  jakie  si§  zachowaly 
(Paryž  1696  i  Wenecja  1728;  ap.  Migne  Patrol,  lat.  t.  8  7),  a  mianowicie: 
1)  róžne  poezje  religijne  i  šwieckie;  2)  poemat  Drakoncjusza  z  listem  do 
króla  Cbindaswintha,  gdzie  kresli  pian  poematu.  Ksi^ga  o  Trójcy  4w. 
zagin§la.  Ferrera  (Hist.  llisp.  ad  an.  658)  wspomina,  že  w  kosciele 
toletaňskim  znajduje  8i§  r^kopism  wierszem  pisany  i  drugi,  zawieraj^cy  2 
listy  £'a:  do  króla  i  do  Protazjusza,  bpa  tarragoáskiego.  Z  tego  ostatniego 
lista  dowiadujemy  si§,  že  Protazjusz  prosil  £'a  o  uloženie  Mszy  o  šw. 
lijppolicie  i  kilkn  kazaá  na  aroczystoáci,  i  že  £.  obiecal  spelnič  t^  prosby 
o  úe  czas  i  sily  pozwoI%,  ale  nie  zapewnia,  czy  nowe  prače  warte  b§d% 
poprzednicb.  Styl  jego  jest  naturaluy  i  jasný,  wyklad  latwy  i  przyjemny, 
przebija  w  nim  duch  i  zapal  poetycki,  wsz^zie  czuč  žarliw^  pobožnosc, 
bogactwo  myáli  i  g}§bok%  nank§.  £.  zarz^dzal  djecezj%  lat  12,  prezydo- 
iral  na  9  i  10    soborze    toletaňskim,    um.    18  IJstop.  658    r.  Cf.  Ude- 


108  Eugenjusz.— Eulogja. 

phonaus  Tolet^  Dc  Scrípt.  ecdes.  c.   14.  SirmoncU  Opera,  Yenet.  1728.  t. 
II  p.   610.  Ferrera,  Hist.  Ilisp.  ad  647  —  658.  (Schródl).  J. 

Eulalja  (od  eoXaXoc — dobrze  mówiqcy)^  áwi§ta,  panna  i  m§czen. 
W  Hiszpanji  czczon%  jest  jedna  Ealalja  z  Barcelony  (12  Lutego),  a  druga 
z  Merjdy  (16  Gr.^.  Poniewaž  szczegóíy  ich  m§czeňstwa  bardzo  s^  po-  . 
dobne,  przeto  wiclu  pisarzy  mniema,  že  szczególy  te  odnosz%  si§  do  jednej 
i  tej  samej  Eulalji;  jednakže  \rszystkie  dawne  martyrologja  o  dwóch  wspo- 
minaj^.  E.  z  Meridy  (Augusta  Emerita),  daleko  gloániejsz^,  opiewal 
chrzeácijaňski  poeta  Prudencjusz  1.  3,  Tcepl  £re^dv(i)v.  Urodzona  ze  szla* 
chetnych  rodziców  pod  Meryd^,  od  dzieciástwa  odznaczala  8i§  pobožno- 
éci^.  Maj%c  lat  12  opuácUa  potajemnie  dom  rodzínny  (roi§dzy  r.  30  3 
i  305)  i  stanula  dobťowolnie  przed  trybunafem  Dacjana,  rz^dcy  prowincji, 
^  a  wyznaj^c  otwarcie,  že  jest  chrzeácjank^,  oznajmila,  že  gotow%  jest 
umrzeč  za  wiar§.  Jakož  okrutnie  sig  nad  ni%  pastwiono,  wyrywaj^c  že- 
lázněmi  hakami  wn§trznoáci  heroicznej  dzieweczce,  która,  jak  mówi  Pru- 
dens,  wáród  tych  m^zarui  wesolo  wyápiewywařa  chwaíg  Najwyžszemu 
Panu.  W  koúcu  spalon^  zostak  gorej^cemi  pochodniami.  Po  ustaniu 
przeáladowania,  chrzeácijanie  z  Merydy,  stolicy  biskupiej,  wznieáli  wspa- 
nialy  koációl  pod  wezwaniem  á.  Eulalji.  Grzegorz  turon.,  ^enancjusz 
Fortunat,  Izydor  sewilski  i  inni  wspominaj^  o  áw.  E.  i  o  cudach  za  jej 
przyczyn^  zdzialauych.  Jako  atnbuty  na  obrazach  daj%  jej  píomyk 
ognisty,  hak  žélazny  i  gol^bic^,  oznaczaj^c%  duszQ  jej  do  nieba  8i§  wzno- 
8z%c^.  Ob.  Ruinart^  Acta  mart.  Ponstch  y  Campg^  Vida,  martirio  y  gran- 
dezas  de  S.  Eulalia,  Madrid   17  70.  (Schródí).  J, 

Eulogja,  z  greckiego,  znaczy  modlitw^^  poéwi^c^ie,  pobiogoslawienie; 
wyraz  ten  niekiedy  užywany  byl  u  Ojców,  równie  jak  wyraz  Euoharystja 
na  oznaczenie  Najáw.  Sakramentu  {Cyril.  Alex.^  Ep.  ad  Nestor.),  ale  zwy- 
czajnie  služyl  on  na  oznaczenie  chleba  ofiarnego,  pozostakgo  od  užycia  do 
konsekracji,  a  poáwigcanego  po  Mszy  sw.,  zamiast  Eucharystji  (vicarws  s. 
comunionís^  avrt  Swpov)  rozdá wanego  tym,  którzy  nie  przyjmowali  Najáw. 
Sakramentu.  Užycie  eulogji  po  IV  w.  powszechnie  jest  znané.  Po  zgro- 
madzeniach  zákonných  i  w  ogólooáci  duchownym  takowc  eulogje,  nawet 
w  refektarzach,  czgsto  rozdzielano;  wiernym  zaá  w  košciele  laciňskim  tylko 
w  niedziele  i  áwi^ta  uroczyste,  u  greków  codzieú.  Miano  je  jakoby  za 
rodzaj  komunji  duchownej,  dla  tego  tež  wymagano  od  przyjmuj^cych  od- 
powiedniego  usposobienia  duszy.  U  greków  naczczo,  pokornie  i  nabožnie 
z  r%k  kaplana  j^  przyjraowano  i  požywano  w  koéciele  (uroczyste  eulogje), 
albo  tež  nieobecnym  godnym  rozsylano,  na  znak  miloáci  i  zjednoczenia 
chrzešcjaúskiogo  (eulogje  prywatne).  Pocz^tkowo  rozsyíano  w  tym  celu 
Eucharystjg,  b§d%c^  juž  nietylko  znakiem,  ale  najsilniejszym  tej  jednoáci 
czynnikiem;  z  powodu  jednak  nadužyé,  rozsylanie  Eucharystji  zostaío  su- 
rowo  wzbronione  (Conc.  laod.  3  7  2.  c.  14.  C.  tolet  I  c  14),  a  na  jej 
miejsce  zast§pczo  posylano  eulogje,  chleby  blogoilawione,  Osobom  wyžszym 
posylano  inne  dary  pod  pozorem  eulogji.  Tak  np.  bp  kpolski,  po  obj§- 
ciu  swej  stolicy,  zwykř  byl  cesarzowi  posylaó  chleby  zloté.  Flawjan  že 
tego  nie  uczynil,  a  poslal  zwykle  eulogje  Teodozjuszowi  II  (r.  44  7),  po* 
zostawal  w  nielasce  u  dworu  {Theophan.  Ghronogr.  ad  an.  5940).  Eulo- 
gje niekiedy  nosily  nazw§  koáciola,  w  którym  byly  éwi§cone:  tak  u  Grze- 
gorza  turon.  czytamy  o  eidogjach  sw.  Marcina^  u  áw.  Grzegorza  W. 
o  euloyjach  éw.  Marka    (aleksandryjskich).     Dziá  niejaki  áhid  tego  znaku 


Eologja.— EulogjuuL  109 

ifzigemnej    žyczliwoéd   i   pol^czenia    daehown^o    pozostal   w  rozsylania 
w  adwencie  pnez  proboszczów  paraQanomiprzezprzjrjacióinawzajeiD  koleody^ 
czyli  optatków,  z  których  8i§  hostje  do  Mszy  áw.  robi%  (Ob.  Lwnkiewicz  p.  n^ 
Bzymski^  305).  U  prawoslawnych  te  eulogie  z  grecka  prosjirkami  si^  zowi^. 
U  Ojców  éó.  cz^stokroč  brané  w  znaczeniu  Encharyscjí,   t.  j.  komunikanty 
u  nich  zwane  ealogjami,    choé    éciále  eulogie  s^  tylko  symbolem  i  figury 
chleba  eacharystycznego.  Ob.  GuHlais^  Wyk).  wiary,  ed.  2,  IV  24  6.    X,  S.  J. 
EulogjUSZ  (Eídogim).  I.  Sw.  (isWrz.),  kaplan,  a  póžniej  (od  581 
r.  do  608)    patrjarcha   aleksandryjski,    žarliwy    obroúca    naoki    ko- 
scielnej  pko  heretykom  swego  czasn.     Málo  wszakže  o   nim    przechowalo 
síq  wiadomoáci.     Grzegorz  I,  Papiež,    w  kilka    swoich    lištách    wspomina 
z  pochiival^  o  jego    zaslugach,    mianowicie    chwali   zaginiooy   jož  Úst  pa- 
tijarchy,  w  którym  bronil  on  prymata  Stolicy  Apostolskiej   (Baranii^  An- 
nal.  £ccL  a.  59  7,  IX).     Z  wielk^  nauk^  zwalczal  Eulogjusz  nestorjanów, 
bronil    sprawy    Papieža    Leona,    Cyrylla  aleksandryjskiego    i    košcielnej 
naoki  o  dwóch  natorach  w  Ghrystusie,  tak  pko  Nestorjuszowi,  jak  i  pko 
Eotychesowi.     Prócz   tego  napisal  komentarz   pko  sewerjanom,    teodozja- 
Dom,    kainitom  i  akefalom,    i    jedenascie  mów  w  obronie  soboru  chalce- 
doňskiego  i  Papieža  Leona.     Inne  dzielo    napisal    pko  agnoetom,    które, 
obycz^em    pisarzy    prawowiemych,  przed    pnszczeniem    w  éwiat  przeslal 
Papiežowi  Grzegorzowi  do  przejrzenia  i  zatwierdzenia.     Papiež    ten    tak 
wysoko  cenil  £'a,    iž  w  jednym  z  swych    listów  žyczyl  mu  dlnžsz^o  niž 
sobie    žycia,    poniewaž  w  nim    uznawal  glos  prawdy  (Baron,  ad  a    600, 
V).     Niezmordowan^    dzialalnoáci^    swoj§   podniósl    £.    košciól  aleksan- 
dryjski,  przez  dosyé  dlngie  juž  lata  nisko  upadly.     Podlug  Chronicon  Ni- 
cephori  (ap.  Baron,  ad  a.  608,  IX)  E.  um.  r.  608,  podlug  innych, — 605 
lab  606.  Cf.  Evagrius^  Eccl.  Hist.  1.  Y  c.   16;  o  pismach  jcgo  ob.  J^otíi 
BibL  ood.  225    i    208;  Fabricii  Bibl.  gr.  V  p.   80    4  35.-2.  E,  z  Ale- 
ksandrji.     Po  ukoáczeniu    nauk    rozdal    swoj^  maj^tnoáč  i  zostal  p  u- 
stelnikiem.     Spotkawszy    na   drodze   kalek§,    który  nie  mial  ani  r^k, 
ani  nóg,  postanowil  služyé  temu  nieszczQŠliwemu.     Przez  15  lat  piel^gno- 
wal  go  jak  ojciec,  wszakže  kaleka,  ulegaj%c  duchowi  niewdzi^cznosci,  wy- 
buchnul    nareszcie    najgmbszemi    pko   swemu  dobroczyňcy  obelgami.     £. 
znosil  to  z  chrzeácjaňsk^  cierpliwoáci^;    poniósl    wszakže  w  koúcu  kalek§ 
do  áw.  Antoniego,  pustelnika,  który  dal  mu  napomnienie,  poezém  si§  ten 
nawrócíL     £.  umarl  w  pólowie  IV  wicku;  w  3  dni  po  nim  nmarl  kaleka. — 
3.  E.  áwi0y(ll  Mar.),  z  Kordowy  (Cordudensis),  kaplan,  za  swoj^  žar* 
liwošé,    nauk^  i  zashigi    w   podtrz}inywaniu    przešladowan>ch    chrzescjan, 
po  ámierci  toledaúskiego  arcbpa  Wistremira,  858  r.  wybrany  przez  bisku- 
pów  prowincji  na  jcgo  nast§pc^,    nie  byl  jednak  konsekrowany  i  poniósl 
m^czeňstwo  w  czasie   przesladowania    saracenskiego    za  kalifatu  Uabdara- 
glunana  (Abderramana)  U,  r.  859.     Žywot   jego  opisal  jego  przyjaciel 
Pcncťi   (v.  Aurelius  Flavius)  Alvarus,    (w  EuLogii  Opera   ed.  Morales;  ap. 
BoUand,  Acta  ss.   11  Mart.;  ap.  Franc.  SchoU  [Scotus]    Hispania  illustr. 
IV  223).     £.  napisal:     l)   Memoriále   Sanctorum^  s.  de  marfyrilms  cordu" 
Itnsibus  libri  3:    w  pierwszej  ksi§dze  broni    m^czenników,    którzy    dobro- 
wolnie  podawali  si§  na  niebezpieczenstwo;  w  II  i  III  opisuje,   co  wycier- 
picii  m^zenuicy  w  przešladowaniach  pod  saraceňskimi  ksi^ž^tami:  Uabda- 
raghmanem  I  (do  r.  852)  i  pod   jego    synem  (do  r.  856).     2)    Apologe- 
iicu9    u.    martyrům.     Tu    £.  prowadzi    dalej  wspomnian^    obron§  i  opi- 


110  Eulogjusz.— Euryk. 

suje  m§czeústwo  šs.  Rader3'ka  i  Salomona  fok.  r.  85  7).  8)  Documentum 
Martyrii^  s.  Ádhortatio  ad  martyrium^  list  z  wi^zienia  pisany  do  2  dziewic: 
Marji  i  Flory,  równiež  za  wiarg  uwigzionych.  4)  Epistolae  (listy),  z  któ- 
rych  jeden  pisany  do  Wilezínda,  bpa  Pampelany,  drugi  do  wspomnianegp 
AWara,  wraz  z  odpowiedzi%  Alvara,  trzeci  do  Baldegotona,  brata  Flory. 
Z  Meinoricde  i  z  ApologeU  opisy  mgczeústw  powtórayli  Boilandyáci  (w  Ácta 
SS.)  i  Surius.  Wszystkie  pisraa  E*a  wyd.  p.  t.  S.  Etdogu  Opera  omnia 
ex  Pctri  Poncii  Leonis  rccensione,  cum  notis,  ed.  Ambros.  Morales,  Com- 
pluti   15  74,  i  ap.  Migne,  Patrol,  lat.  t.   115.  X    W.  K. 

Eunuch.  Barbarzyňski  zwyczaj  rzezaňstwa  pochodzi  ze  wschodu 
CAsyrji,  Egiptu,  Persji)  i  w  gřgbokiej  juž  spotyka  si§  starožytnoáci. 
Wyplyn^l  on  z  niewolnictwa  i  wieložeástwa.  Królowie  i  magnaci  dla 
stražy  žon  swoicb  užywali  eunucbów  (zt^d  i  ich  nazwa  od  st>v7] — loze  mal- 
zenskie^  ej^stv—mied,  maj^cy  straž  loža),  którzy  czgsto  zostawali  faworytami 
i  najwyžszymi  urz§dnikami  królewskimi.  Zt^d  tež  nieraz  eunucbami  na- 
zywali  sig  dignitarze  królewscy,  choé  nie  byli  rzezaócami.  Takim  byí 
Putyfar,  eunucb  Faraóna:  miai  on  žong  i  dzieci.  Starý  Test.  zakazuje 
rzezaňstwa,  a  nawet  kastracji  zwierz^t  (Levit.  2  2,  24.  Deut.  23).  Zba- 
wiciel  (Mt.  19,  12)  mówi  o  innym  jeszcze  rodzaju  rzezaóców,  w  znacze- 
niu  moralném:  „którzy  si§  sami  otrzebili  dla  królestwa  niebieskiego,''  t.  j. 
którzy  wieczn%  czystošé  Bogn  poálubili  dla  pewniejszego  dost^pienia  nieba. 
Košciót  pot^pial  zawsze  kastracji,  jak  juž  widač  z  kanonów  apostolskich 
(22  i  23);  w  III  w.  pot^piř  zwolenników  Walezjusza,  filozofa  z  Arabji, 
który  uczyt  (ok.  2  50  r.),  že  pož^dliwošó  tak  silnie  dziala  w  czlowieku, 
iž  czlowiek  oprzeé  sig  jej  nie  može  nawet  przy  pomocy  řaski,  i  že  jedy- 
ném  lekarstwera  jest  eunuchostwo.  Sobor  nicejski  r.  3  25  can.  l  posta- 
nowil,  že  ježeli  kto  zostal  eunuchem  z  powodu  choroby,  lub  przez  barba- 
rzyúców  okaleczony,  može  pozostaé  w  duchowieňstwie;  ktoby  zaié  siebie 
samego  okaleczy},  jeáli  mu  to  w  obec  duchowieústwa  dowiedzioném  bgdzie, 
ani  bgdzie  przypuszczonym  do  šwigceií,  ani  tež  nie  bgdzie  mógí  wykony- 
waé  tych,  jakie  otrzymal  poprzednio.  Eunuchizm  z  nátury  rzeczy  jest 
przeszkod^  do  malžeňstwa;  gdy  wszakže  w  Hiszpanji  zdarzaty  sig  malžeú- 
stwa,  zawierane  przez  eunuchów,  Sykstus  V  Pap.  konstytucj^  Cum  /re- 
quenier  e  d.  13  Kw»  1589  r.  oglosil  malžeňstwa  takie  za  žadne,  dodaj^c 
nadto,  že  ježeli  eunuchizm  jest  notoryczny,  mařžonkowie  z  urzgdu  winni  byé 
rozdzieleni.  Dopuszczano  sig  jeszcze  kastracji  dla  zachowania  épiewakom 
džwigcznoáci  glosu,  a  mianowicie  altu  i  sopránu:  takim  byl  slawny  špie- 
wak  Broschi  (Farinelli  f  17  82);  i  nadužycie  to,  jakie  zakradlo  sig  po- 
migdzy  ápiewaków  kaplicy  papiozkiej,  surowo  wzbronione  zostaío  przez 
Klemensa  XIV,  Papieža,  ekskomunik^  rzucon^  na  sprawców  i  obroáców 
tego  nadužycia.  Cf.  Theoph,  Raynaud^  Eunuchi  nati,  facti,  mystici,  ex 
sacra  et  humana  literatura  illustrati,  Divion.  1655;  C.  ďOlUncan  (Ancil- 
lon),  Traité  des  eunuques,  Trevoux  170  7.  Ob.  nadto  a.  Skopcy,       N. 

Euouae  s^  samogloski  wyrazów:  seculorum  amen  (t.  j.  ostatnie  wy- 
razy  z  Gloria  Patří  etc)  i  služ^  w  ápiewie  choralnym  d«  oznaczenia  tonu, 
jakim  psalm  ápiewaé  naležy;  po  antyfonach  bowiem  pisz^  sig  nad  terai 
saraogloskami  charakterystyczne  koócowe  nuty  tonu  psalmu  nastgpují^cego. 

Euryk,  król  Wizygotów.  Na  ruinách  zachodniego  cesarstwa  llzym- 
skiego  powstalo  w  Galiji  paťistwo  wizygockie,  od  miasta  Tuluzy  Tolozaú- 
skiém    nazwane,    którego   zařožycielem    byl  Wallja.     Nastgpcy  tego  osta- 


Earyk.— Euttachjusz.  111 

toiego,  Teodorjk  I  iTorysmand  (419 — 58),  swietnemi  zwyd^ztwami  omo- 
CDÍli  swoj^  wladz^;  najwi^kszej  zaá  pot§gi  dosi^lo  to  paástwo  za  rz%dów 
Teodoryka  II  i  Earyka  (453 — 484).  Zamordowawszy  brata,  Enryk  za- 
síadt  na  tronle  wizygockim  i  w  krótkim  przeci^gu  czasa  Tozszerzyl  gra- 
nice  królestwa  do  Loarj  i  Rodana  w  Gailji,  a  w  Hiszpanji  z^'%1  Pam- 
polun^,  Saragos§,  wraz  z  ca}^  prowincj%  Tarragoásk^.  K  zalecil  spisa- 
nie  s^dowjch  objezajów,  których  si§  dotjrcbczas  Wizrgoci  w  wjmiarze 
sprawíedliwoáci  trzjmali  (Isidor.  UispcU,  35:  Sub  hoc  rcige  (Evarico)  Gothi 
legum  statuta  in  scríptis  habere  coeperunt.  Nam  antea  taatum  moribos 
et  consuetudine  tenebantur...).  Prawdopodobnie  doradc^  i  pomocnikiem 
króla,  w  sprawie  zebraoia  przepisów  prawnjch,  by}  gíoány  wówczas  ze  swo- 
jej  nauk]  Leon,  katolík  z  Xarbony,  wysoki  dostojnik  na  dworze  króle- 
wskim  (F.  uStt^f,  Ueber  die  Gesetze  der  Westgotben,  Greifsw.  i80i).  Dia 
katolików  rz%dy  Enryka,  arjaoina,  byly  bardzo  ci^žkie:  podhig  Sydopjusza 
Apolinarego,  bískupów  cz^šd^  wyp^dzono  z  kraja,  cz^áci^  stračeno  i  wszel- 
kiemi  sposobami  uciskano  wyznawców  Kosciola  {Sid.  ApoUinaris  Vil  6). 
£.  um.  4  84  r.  w  mieácie  Arles,  i  syn  jego  Alaryk  II  przywrócil  kato- 
iikom  zapeln§  swobod§  zarz^u  koácielnego  i  wyznawania  wiary.  Kiedy 
vszakie  Klodoweusz,  wódz  Franko w,  przyj^l  chrzest  éw.,  katoliccy 
poddáni  królestwa  vrizygockiego  ku  niemu  zwródli  swoje  sympatje 
i  panstwo  Tolozaáskie  weszlo  w  sklad  áwiežo  powstalej  monarchji  Fran- 
koúskiej.  {Fehr).  J.  N. 

EuStachjUSZ,  Eustathius^  áwi§ty  (20  Wrz.  o/.  2  List),  z  greck. 
sřjotalhjc — mocno  ttojqcy^  »io>ly;  um^ony  w  Rzymie  za  Adijana,  wraz 
z  Ž004  Tacjenji,  czyli  Theopist^i,  i  synami:  Agapjnszem  i  Theopistem.  Je- 
den z  14  éwi^tych  auxyljatorów.  W  starožytnych  sakramentarzacb  znaj- 
duje  si§  modlitwa  na  uroczystoáó  áw.  £'a,  gdzie  wyslawia  síq  jego  milo- 
sierdzie  dla  ubogich,  którym  przed  swojém  m^czeástwem  rozdal  caly  ma- 
jetek. Wieik%  czd^  byl  otoczony  w  šrednich  wiekacb.  Slawna  o  nim 
legenda  opowiada,  že  byl  to  prawy  i  m§žny  rycerz  za  czasów  Trajana. 
Nazywal  8i§  Placyd,  Raz  na  polowaniu  sam  jeden  zapuáciwszy  %\^  w  gl§b 
lasu,  spostrzegl  na  wzgórku  stoj§cego  jelenia,  a  mi^dzy  jego  rogami  ja- 
éniej^cy  wizerunek  nkrzyžowanego  Zbawidela,  który  w  te  slowa  przemó- 
wil  do  niego:  ^Piacydzie!  czemn  mnie  ácigass?  jestem  Chrystusem!  szukam 
d^  oddawna;  wierz  we  mnie  i  ocbrzdj  8i§,  poniewaž  byleá  milosiemy, 
i  ja  dla  ciebie  cbc^  byč  milosierny.*'  Posloszoy  wezwaniu  ochrzdl  8i§ 
wraz  z  žon^  i  dziečmi  i  przyj^l  imi§  Eustadyusza.  Wkrótce  straciwszy 
m^^tek  i  unikajíc  szyderstw  Indzkich,  udal  si§  do  Egiptu  z  rodzin^, 
a  gdy  nie  mial  ezém  za  przewóz  zapladč,  zabráno  mu  žon§.  Zmar- 
twiony,  w  dalaz^  puácil  si^  drog§  z  synami,  lecz  d  w  czasie  przeprawy 
pr^M  rzek^  przez  dzikie  zwierz^ta  porwani  zostaii.  Stradwszy  wszystko, 
zdal  8i§  na  woIq  B0Ž4  i  przyj^  služby  n  pewnego  rolnika  w  miasteczka 
BadyssQS.  Tu,  po  15  latách,  znajdi^^  go  wyslani  przez  cesarza  dawni 
jego  podwladni,  z  poleceniem,  aby  obj^wszy  dowództwo  nad  wojsldem, 
wymszyl  na  wojn§.  Pomi§dzy  žolnierzami,  którymi  dowodzil,  dwóch  so* 
bie  szczególnie  upodobal.  Ci,  gdy  obozowal  na  wsi,  stan§li  u  pewnej  ubo- 
giej  ogrodniczki  i  tej  opowiadali  przygody  swoje.  Z  tego,  co  od  nich  sly- 
3zala,  przekontía  si^,  že  s%  jej  synami.  Uradowaoa  biegnie  do  dowódcy 
i  prosi,  aby  mogli  wrócié  z  ni%  do  rodzinnej  ziemi;  w  tém  w  Enstachjuszu 
poznaje  takže  m^ža  swego.     Tym  sposobem   niespodzianie  odzyskuje   8W% 


112  Eu$tachju8z.— Eu$tatju8z. 

« 

žónQ  i  obadwóch  synów,  którzy  cndownie  przez  pasterzy  wybawieni  zo- 
Btali  z  paszczy  dzikich  zwierz^t.  PokoDavvszy  oieprzyjaciela,  jako  zwy- 
<u§zca  wrócil  do  Rzymu,  gdzie  po  ámierci  Trajana  nast^pit  Adrjan.  Ten 
na  podzi^kowanie  za  odniesione  zwyci§ztwo,  oakazai  sk2adaó  ofíary  w  áwi^- 
týni  ApoUina.  Lecz  £.  otwarcie  wyzoaj^c  8i§  chrzeácjaninem,  nie  chciaí 
uczestniczyč  w  pogaúskim  obrz§dzie,  za  co  z  žon^  i  synami  skazany  zo- 
stai  na  požarcie  przez  dzikie  zwierz^ta;  a  gdy  te  tkn%ó  ich  si§  nie  émia^y, 
cesarz  kaza)  icb  wrznció  w  pice  ognisty.  Tam  oddali  ducha  Bogu,  ale 
ciata  ich  nienaruszone  pozostaly.  Legenda  ta,  uložena  w  kilka  wieków 
po  ámierci  £'a,  lubo  nieaatentyczna,  wspominana  jest  jednak  przez  áw. 
Jana  Damascena  (orat.  8  de  imaginibns).  Dawnemi  czasy  byl  w  Rzymie 
koációl  pod  wezwaniem  áw.  E'a.  W  tym  koéciele  zlo2one  bylo  cialo  áwi^- 
tego.  Gdy  Celestyn  III  Pap.  kázal  koációl  naprawiač,  nmiescil  te  reU- 
kwje,  rázem  z  innemi,  pod  wielkim  oharzem.  Tak  objasnia  napiš  oglo- 
szony  przez  Kirchera  (Uist.  Eastachio-Mariana  p.  V  p.  168).  Dokument 
Filipa  Augusta  z  r.  1164  mówi,  že  cialo  á.  £'a  znajduje  si§  w  koáciele 
á.  Djonizego  we  Francji,  w  kaplicy  á.  £'a,  ale  to  odnosi  si§  zapewne 
tylko  do  czgáci  relikwji.  Cz§áé  tych  relikwji  znajduje  8i§  w  Paryžu 
w  koáciele  paraQabnym  á.  Agnieszki,  dziá  š.  Eustachjusza.  Skrzynk§ 
z  relikwjami  tego  áw.  u  i,  Djonizego  zrabowali  bugonoci  w  156  7  r.  S% 
greckie  i  laciúskie  akta  o  á.  Eust.  Pierwsze,  lubo  pelne  dodatków,  s^ 
lepsze  od  drugich.  Š.  E.  jest  patronem  myáliwych  i  miasta  Madrytu.  Cf. 
BoUand.  20  Wrz.  Tillemont^  Mem.  II  225  i  585,  Paryž  1701.  Na  tle 
powyžszej  legendy  wydal  ks.  Schmidt  zajmuj%ce  opowiadanie,  przeložone 
przez  ks.  Osmaňskiego  p.  t  Eustachjusz^  powieéé  z  pierwizych  wieków 
chrteécjaňstwa,  wyd.   3-e  Leszno   1869.  (Schrodl).  J. 

EustatjUSZ  (Eustathius),  |.  Antjocheúski,  áw.  (21  Lut.  i;.  5  Czerw. 
u  greck.,  1 5  Lip.  u  lació.),  tytulowany  juž  to  wyznawc%,  juž  m§czenni- 
kiem,  przez  Teodoreta  nazywany  „wielkim,**  ur.  w  Side,  w  Pamfiíji  (*S'. 
Hteront/m.  de  Script.  eccl.  c.  85).  Kiedy  Arjusz  zacz^l  ze  sw%  herezj^ 
wystgpowaé,  E.  byl  juž  biskupem  Berei  (Beroea),  w  Syrji,  znaným  ze  swej 
gorliwoáci  w  obronie  prawowiernej  nauki,  i  z  tego  powodu  Aleksander, 
bp  aleksandryjski,  pisaí  do  niego  o  nowej  herezyi  (Iheodoret^  Hist.  Eccl. 
I  4).  Na  soborze  nicejskim  (3  25  r.)  mial  podobno  mow^  do  cesarza 
Konstantyna  (jest  ap.  Fabricium^  Bibl.  gr.  ed.  Harles,  IX  132),  wedlug 
opowiadania  Teodoreta  (I  7).  Okolo  tegož  czasu  zawakowala  stolica 
antjocheóska:  E.  przez  bpów,  duchowieústwo  i  lud,  pomimo  swego  oporu, 
na  ni^  zostal  przeniesionym  z  Berei  (ibid.),  co,  zdaje  si§,  sobor  nicejski 
zatwierdzií  (cf.  Sozomen.  I  2,  17).  Na  tymže  soborze  gorliwie  wyst§po- 
-wal  pko  arjanom.  Mšcil  si§  na  nim  za  to  Euzebjusz  nikomedyjski.  Ten 
bowiem  po  powrocie  z  wygnania  udal  si§  do  Jerozolimy.  pod  pozorem 
pielgrzymki  pobožnej,  tam  zmówil  si§  ze  swymi  stronnikami  (mi§dzy  nimi 
byl  i  Euzebjusz  cezarejski),  zjechaí  z  nimi  do  Antjochii  i  E*a  zložyl 
z  biskupstwa  (r,  3  3  o).  Glównym  punktem  skargi  przcciw  niemu  byl  ho- 
mouzjanizm,  nazwany  przez  arjanów  sabeljanizmem.  Tak  přzynajmniej 
podaje  Sokrates  (I  23,  24;  cf.  Sozomen  II  18),  lecz  napomyka  przy  tém 
o  innych  punktach  (aliae  causae  minus  honestae),  a  wi§c  nie  wyl%cza 
tego,  co  opowiada  Teodoret  (i  2i),  že  Euzebjusz  nikomedyjski  przekupil 
pewn^  niewiast§  zlých  obyczajów,  aby  przysi§gla,  že  E.  dopuácil  si§  cu- 
dzolóztwa.     Atanazjusz    {Hi$t,    arian,  ad  nwnach.    c.  4)    dodaje,    že  nie- 


Eustatjusz.  113 

przTJadele  oskaržali  E*a  o  ubliženie  matce  cesankiej.  Ten  ostatní  pnnkt 
zmyálonym  zosta!  w  cela,  žeby  latwiej  oburzyc  cesarza  pko  E*wi.  Co  do 
cndzotóztwa:  niewiasta  owa  sama  póžniej  zezn^,  že  zostala  przeknpion^ 
przez  Enzebjosza  nikomedjjskiego.  {Theodoret.  I  23).  (xdy  .£.  zostsď  przez 
ni^odziwych  s^dziów  z  bpstwa  zložonym,  powsta}  rozrach  mi§dzy  ladem 
w  Antjocbji.  Gesarz  przypisaj^  to  Easťwi,  z  namowy  Enzebjosza  nikom. 
kaza!  éw.  bpa  wywieáó  na  wygnanie  (Sozamen  11  19)  do  Trajanopolia 
w  Tracji  (S,  Hieronym.  1.  c;  Š.  Ckrysost.  Oratio  in  Eostath.,  w  Opp.  I 
5  71).  Rozrnchy  jednak  nie  nstí^y,  bo  katolicy  an^'ocheúscy  nie  chcieli 
oznaé  narzncanych  sobie  arjaáskich  bpów,  ntworzyli  koációl  oddzielny 
i  od  imienia  bpa,  któremn  pozostali  wiernymi,  nazywali  síq  enstatja- 
námi  (Theodoret.  I  22;  cf.  Melecjnsz  antíocbeúsld).  E.  nm.  na  wy- 
gnanÍH  przed  wst^pieniem  Melecjnsza  na  bstwo  antjocheúskie  (Theodoret 
n  31),  t.  j.  ok.  r.  860  r.  836,  w  macedoúskiém  mieácie  Philippi,  zk^d 
jego  relikwje  przeniesiono  ok.  r.  '482  do  Antjoclyí  (Theodorus  leetor^ 
ap.  TillemorU,  Mémoires  VIII  653.  Cf.  BoOand.  Acta  SS.  JnUi  t.  IV  8. 
180 — 144^.  Z  dziel  E*a,  jalde  wylicza  Š.  Hieronim,  mamy  tylko  2 
calkowite:  l)  TicóitVTiiLÓ,  Commentarius  in  Hexaěmeron^  gdzie  z  pocz§tka 
tylko  traktnje  o  6  dniach  stworzenia,  dalej  zaé  przechodzi  histoij§  biblij- 
114  až  do  s^lziów.  Sirmond  (Opp.  II  750)  terna  dzi^  daje  tytol:  Ho- 
nUliae,  2)  Kata  'Opi^évoo  StaTVOOttxóc...  De  Engcutrimyiho  ad  I  Reg. 
c.  28  dísputatio  adversua  Origenem^  gdzie  zbija  zdanie  Orygenesa,  že 
wieszczka  w  Endor  nie  wywolala  rzeczywistego  Samaela.  Oba  te  dziela, 
dodawszy  do  nich  i  Orygenesa  traktát  de  Engastrimytho^  pko  któremn 
£.  pisal,  wydal  z  laciňskim  swoim  przetíadem  Leon  Allacjosz,  p.  t.  S. 
Eusíatkti  archiep.  anUoch.  in  Hexaémeron  comment,  etc.,  Lugdani  1629 
iii-4.  Fragmenty  innych  dzie!  ap.  Fabric.  Bibl.  cit.  IX  185.  LitnrgJQ 
syryjsk^  pod  im.  é.  Enstatjosza,  przeložon^  na  lac,  ob.  ap.  Benaudot^ 
Litiurg.  Orient.  II  253. — 2.  E.  bp  Se  bašty  (w  Armenji),  syn  Enlaljn- 
sza,  bpa  Cezarei  kapadockiej.'  Kaplanem  b§d%c  w  tejže  Cezarei,  abiorem 
wyróžnial  si§  od  innych  dnchownych,  za  co  go  ojciec  wyklaczyl  z  grona 
wiemych  (Sozomen  IV  24;  Socrat.  II  48).  Sozomen  podaje  (UI  14), 
že  go  nwažano  za  glównego  rozkrzewiciela  žycia  zakonnego  w  Armenji, 
PaflagoDJi  i  Poncie.  Rzeczywiieie  tež,  jak  áwiadczy  á.  Bazyli  W.  (Epiit. 
233  'n.  3),  E.  sklania!  sig  do  tegož  žyda.  Žyl  z  pocz^tkn  w  przyja- 
žni  z  á.  Bazylim,  lecz  póžniej  tenže  á.  doktor,  widz%c  dziwactwa  £*a, 
zerwal  z  nim  (S.  Bani.  ep.  226;  cf.  25 1).  Jakiego  rodzajn  byly  te  dzi- 
wactwa, powiemy  nižej.  Dia  nich  prawdopodobnie  i  ojciec  wyl^czyl  £'a 
z  grona  wiemych;  póžniej  wykl%l  go  sobor  neocezarejski  w  Poncie,  za 
jakieá  nadnžycia  (Socr.  U  43;  Sozom.  IV  24).  £.  nalézal  do  partji  pól- 
aijaúskiej  (cf.  S.  Epiphan.  Haeres.  75  c.  i.  2)  i  byl  bpem  w  Sebasde 
pized  r.  359.  Okolo  tegož  czasn  dopnádl  síq  jakiegoá  krzywoprzysi^- 
twa,  którego  ma  dowiedziono  na  synodzie  w  Antjoc^í  (r.  858?  Sozom. 
IV  24).  R.  359  znów  zostal  oskaržony  na  synodzie  selenckim  w  Izaa- 
iji,  zapewne  o  to,  že  pomimo  kilknkrotnych  przeciw  sobie  wyroków, 
zajmowal  stolic^  bísknpi^.  Synod  seiencki  wykl^l  go  i  znów  zložyl  z  bpstwa 
(Socr.  n  39,  40);  miejsce  jego  zaj%l  Melecjnsz  (ob.).  Po  synodzie,  E.  wy- 
delegowany  przez  bpów,  którzy  podobnie  jak  on  cznli  si^  pokrzywdzony- 
mi,  ndal  síq  do  Konstpola,  dla  bronienia  swej  sprawy:  ta  sklonil  cesarza 
Encykl.  T.  V.  8  . 


114  Essta^usz. 

do  wjp^dzenia  Aecjussa,  chdat  to  samo  uczynió  Endoksjíiszowi,  lecz  nie 
mógl  (Theodoret.  WsL  11  25,  27);  nastupme  przjstat  do  Macedoi^asza 
(Socrat.  n  45)  i,  zdige  sí§,  že  wródťdo  Sebasty,  gdy  Meiecjnsz  prze- 
niósl  8ÍQ  na  inn^  stolic^.  Na  pnedstawienie  bpów  wschodnich,  Damazy 
Pap.  wyklsiJi  (ok.  S74  r.)  £'a  za  Mgdy  macedonjaňskie.  Opróca  semia- 
ijanizmu  i  macedonjanizmn,  £.  naacza}  innycfa  bl§dów,  pochodz%čydi 
z  przeaadzoDej  snrowoáci  ascetycznej.  B}§dy  te  i  ich  skutki  wylicza 
w  swym  liácie  synod  gangreňski  (w  Paflagonii  ok.  r.  3S0),  króry  przo- 
ciw  nim  ostanowil  20  kanonów  (ap.  Manti^  ConciL  II  1095..;  Kp.  He/de^ 
Condliengesch.  §  94).  Zwolennicy  £'a  (eostatjanie)  pot^iali  maížeústwo 
i  tylko  bezžennym  czynili  nadziej§  zbawienia;  za  czém  posďo  rozwi^zanie 
wielu  malžeňstw  i  rozpasanie  obyczsyów;  nabožeústwa  odprawiali  swoje 
wlasne,  zwlaszcza  jeáli  wiemi  zbierali  síq  na  modlitw^  w  domach,  któ* 
rych  whišcidele  byli  žonatymi,  i  jeáli  kaplan  byl  žonatym;  wszyscy  od- 
róžniali  síq  ubiorem  jakimá  zákonným:  niewiasty  nosďly  ubiór  m§zki, 
utrzymtg^c,  že  tym  sposobem  otrzymtg^  lask^  Bprawiedliwoáci;  niektóre 
obcinaly  sobie  wíosy  pod  pozorem  nabožeústwa  ^);  eostatjanie  nazywali 
síq  éwi§tymi  i  przyznawali  sobie  prawo  do  wszelkich  pierwocin  (niby 
ddesi^dn),  skládaných  košcielowi;  pošdli  w  niedziele,  a  innemi  postami 
gardzili;  niektórzy  zabraniaii  wcale  mi§sa;  odrzncali  nabožeústwa  (sy- 
naxeis)  na  czeáó  éé.  m§czenników;  bogaczom  odmawiali  zbawienia,  jesliby 
nie  porzucili  wszystkiego,  co  maj%.  „Oprócz  tego,  dodaje  wspomniany  list 
synoda  gangreúskiego,  nanczaj^  eustatjanie  wiele  innych  rzeczy,  nie  opar- 
tych  na  žadnej  rozamnej  podstawie;  nie  zgadzaj%  si§  nawet  mi§dzy  sob^, 
a  každý  z  nich  naucza,  co  mn  si§  podoba.  Synod  ich  pot§pia,  oglasza  za 
od}%czonych  od  Koéciola  i  oáwiadcza,  že  dot^d  nie  b^d^  do  jednošci 
przywróconymi,  dopóki  si§  nie  nawróoi  i  bl§dów  swych  nie  pot^pi^**.  Sa- 
mego  tež  £'a  synod  gangr.  potopil  juž  to  za  bl§dy,  jakich  nauczal  (wy- 
licza je  takže  Socrates  II  4  3;  Sozomen  III  14),  juž  za  wiele  innych  wy- 
kroczeú  przeciw  nstawom  koácielnym  (cf.  Sozom.  IV  24).  Wedhig  Sozo- 
měna  (III  14),  £.  mial  si§  poddaé  wyrokom  tego  synodu,  porzucič  swój 
ubiór  i  inne  niodorzecznošci.  Wedíug  niektórych  (ob.  Vita  S,  Basilii  M, 
c.  5  n.  4,  w  Opp.  S.  BasiL  ed  Garnerius  etc.  t.  IIIj,  wi§ksz%  cz§šc  po- 
wyžszych  bl§dów  przypisač  naležy  nie  samému  E^wi,  lecz  jego  uczDÍo'm. 
21daje  sig,  že  sekta  E'a  wkrótce  po  synodzie  gangr.  ustala.  Témuž  E'wi 
przypisywane  byly  Constítutionea  monastieae  ad  camobitas  et  solitarios  {So- 
zomen n  18),  náležíce  do  Ascetica  š.  Bazylego  W.  X.  W,  K, — 3.  E, 
arcbp  tes  sálo  nic  k  i,  žyl  wXIIw.  za  panowania  Komnenów:  Jana,  Ma- 
nuela,  Aleksjusza  i  Andronika.  Data  urodzenia  jego  i  émierci  niewiado- 
ma;  ježeli  dokladný  jest  data  jednej  z  mów  jego  u  Fabrycjusza  (Bibl.  Gi, 
v.  X  lib.  5  c.  42.),  žyl  on  jeszcze  1194  r.  Ur.  w  Konstanty nopiolu, 
ksztalcil  8ÍQ  tamže  w  klasztorze  é.  Eufemji,  zostal  zakonnikiem  w  klasz- 
torze  S.  Florí,  uczonoáci^  swoj^  i  krasomówstwem  pozyskal  przyjažú  ce- 


»)  Z  powodu  tej  praktyki,  synod  gangreňski  (can.  17)  stanowi:  ^Ježeli 
niewiasta  pod  pozorem  ascetyzmu  obcina  sobie  wlosy,  które  Bóg  jej  dal,  aby 
jej  przypominaíy  zaležnoéé,  a  tém  samém  zapomina  o  swej  zaležnoéci,  niech 
bfdzie  przekl§t4|'*.  Porównawszy  ten  kanón  z  bl§dami  E'a,  widac,  že  nie^wia- 
sty  u  eustaijanów  obcina  ly  sobie  wíosy  dla  okazania,  že  sig  nie  uznaj%  žale- 
žněmi  od  m^žów.    Dia  tego  takže  nosily  ubiór  m^zki. 


Eostaijusz.— Eustochia. 

1  Manuela  (lH3— li8o),  byl  z  koleí  ^jakonem  w  fcošciele  á.  ZoQi, 
líbellonini  sapplicun  magister  i  naaczjcielem  wymowy.  Xa  czas  naiíci}'- 
clelstwa  pnjp«iaJ4  wielkie  jego  uczoae  prače,  jak:  KommtJitart  na  ZÍJadí 
i  Odgtee  (Rzjm  1542— 30,  4  t.;  Lipsk  1825— 30,  s  t.),  prsffdziwa  skar- 
bnica  Baaki  klasj-czoq;  Koiamenlart  do  Djonizjutta  PeriegtUta  i  hfmDÓw 
Pindara  (tcgo  ostatniego  tjUto  wstgp  si?  docliowaf,  wyd.  SchneiOawio,  G6tt.. 
I89ÍJ,  2  magistra  retorów  przeszedl  E.  na  biskupa  Myry,  ale  zanim  tg 
Molíc^  objqt,  rozkazem  cesarskún  przeDiesiony  zostal  ca  arcf  bisknpstiro  te- 
salonickie  (r.  i  líů).  Starat  sig  to  podnieáč  upadle  bardzo  nisko  žjcie zá- 
konné: celém  zrefonncwania  go  napisal:  O  polepszeniu  iycin  lakonnego 
(dun.  na  Jezyk  niemiccki  Tafel,  Berl.  1 84  J),  list  Dojednego  glytiíu  w  Tet- 
Miomc*  i  O  obludtie.  Jako  czujny  pastera  bronií  swoj%  ovczoniig  prae- 
ciw  ad^Uiwyin  wyzysldwaiuom,  jakicb  sig  przy  ówczcsDym  stanie  paiistwa 
dopDszczall  pretorowie  í  poborcy  podatkúw.  Gdy  Maouel  zanadto  mteei^ 
«{  w  rzeczy  koácieloe,  E.,  pomimo  Bwojej  dla  niego  przyjažni,  energicz- 
nie  mu  sig  opaří  (Cf.  Sketa*  ChoniaUi,  HisL  Maanel.  Comn.  lib.  :).  Síe- 
pnyjadcle  £'a  spranili,  iž  na  czas  jakii  musial  opoácič  snoj^  stolic^; 
pnwdopodobDJe  bylo  to  za  nieprzyjaznego  inu  Andronika  fnso  — 88>. 
Wówcias  napisal  E.  list  do  swoicb  onieczek,  ktiSty  ániadczyo  niezloiuDym 
irgo  eliankterze.  Gdy  r.  i  isa  brabia  Alďuia,  z  Normaadami  króla  Wiltiel- 
■o,  xdobyl  i  gn^bi!  Teesalonikg,  E.nie  ociekal,  pocieszal  snoje  owieczki, 
profimti  lagodzit  aurowoíé  wodza  laciúskíego  i,  wreszcie,  opisat    Hiatorjf 

iú,  gdzie  ze  spadlých  nieszcígid  chce  irydobyč   korzyáí    moralaego 
>  dacha.     Po  šmierci    Andronika,    E.  powilal  Izaaka   II  An- 

■  nianonicie   w  momie  mianej  po  iuryciíitwie  nad  ScytamJ,  jako  z;via- 
K  DMx^ía  dla  paústwa  fiyzantyóskiego.     Prócz  klika  mów   £wi%tecz- 
I  i  poitaych,  pozostalo  jeszcze  po  £'a  I4  VisAAv  do  cesarza    i  ianych 
oso*,  ciekawe  pod^%cych  szczegóty  o  publiczném  i  prynatnén  žycia  ów- 
Cíestwj  epold,  E"a,  znancgo  oddawna  jako  filologa,  ze  slrony  j^o  koéciel- 
st^  dzialalnoéci  dat  pozuač  dopiero    T^f^i,  który    poraz    pierwszy    wydat 
lae  jego  prače  i  listy  (Fraukf.  iSsi;   Uzupeluienia,   Serl.  1S39). 

EiStOChja  (od  Et>3M/o; — íra/ny,  li/ttry;  EuttochSum)  SxiVi^  Ív\%\Á, 
pauta  (3  8  Wrzešoia),  poszia  za  przykladem  matki  svěj  L  Panli,  ktára, 
po  faierci  m%ia,  swego  ToksocjtiEza,  wyrzekta  sig  Swiata.  Urodzoua 
w  Bj^inie  3G4  r-.  okolo  r.  3S3  obrata  sobic  za  przenodoika  n  íyciu 
drzeéqaúskiém  éw.  IlieroDÍma,  który  wtenczas  przybyt  do  Rzjmu  i  w  do- 
nni  Faali  zamicszkal.  §w.  HierúDÍm  napisal  dlu  niej  traktát  o  diiewiciwie, 
ntof  powszechnic  pod  tytulem  IJitu  da  Euttochji,  gdzie  zalecaj^c  stan 
padeAski,  wykaznje  jak  trudným  jest  do  zachowania,  i  przepisaje  £rodki 
do  ncfaroaienia  sig  od  úpadku,  jako  to;  cz^st^  modiitw^,  samotuoší, 
oíkune  dwiatovych  zabaw  i  strojów,  orKz  wszystkiego,  co  pobudza  zrny- 
■toiraU;  prscf,  cznnaoie  nad  sercem  i  zmyslami  swemt,  umiarkowane 
ale  cifste  posty,  skromnoáé  w  jedzeniu  i  picía,  a  nadewszystko  pokory 
i  nedowierzaaíe  samema  sobie.  Šw,  Ilieronini  pisze.  že  áw.  Paala  od 
diíeciástffa  przyznyczaila  éw.  Eustochjg  do  uiywaDia  bardzo  skromný 
odóeíy,  i  íc  ciotka  jej  Pretekstata,  gdy  pewnego  daiaprzybrala  j%n  bo- 
gste  i  Btr^jne  snkniG,  widziala  ve  ^aie  aoiota,  który  groŽDemi  slowy 
egromit  ^  za  to,  iž  šmiala  sig  dotkn^d  igkami  s^emi  dziewicy  poáln- 
bionej  (áirystnsowi  Panu  i  usilovala  przywieíí  jf  do  próinoíci.  Gdy 
r.  s»5  im.  Uieronim  opuícit  Bzyni,  E.  i  átt.  Paula  udaly  n^  z  Dím  da 


A 


á 


Euslochja. — Euty  ches. 

Palestyny  i  oaiadly  w  Betleem.  WMok  miejsc  áwi^tych  i  przestawanic 
z  osobami  šwi^tobliwemi  wieke  wplytieto  u&  ich  postup  w  doskonaloáci 
chrzešcjaňskiej.  Šw,  llieronim  napisal  dia  nich  kommenlarz  na  listy 
Sw.  Fawla  do  Filemona,  do  Galatów,  do  Efezów,  do  Tytusa  i  na  ksi^gg 
Ekklesiastes.  Poniewai  obie  znaly  jízyk  grecki  i  hebrajski.  czytat  z  niemi 
Pismo  šw.  i  wykladal  je  podíug  tekatu  orjginaloego.  R.  389  Sw.  Paala 
swoim  kosztem  zbudowala  w  Dctleem  3  klasztory  íeňskie  i  jeden  mezki. 
Nad  ieúskiemi  sama  byla  przeloíonq.  E.  pod  kierunkiem  matki  SciSlo 
zachonyvala  regote  zákonná,  zalecaj%cq  czgste  raodlitwy,  pokoře,  ™il- 
czenie,  mitosierdzic  dla  ubogich,  zupelne  zaparcio  siebie,  i  spetniala 
chfitnie  najlichsze  poshigi  klasztorne.  Po  ímiorci  áw.  Pauli  (404)  zo- 
stala  przeloíon%  klasztorów.  Zarz^  jej  wychwala  áw.  llieronim  w  lišcio 
do  áw.  Augustyna  i  Alipjusza.  Ten  éw.  doktor  dedykowal  jej  koraraon- 
tarz  na  Ezecliiela  i  Uajasza;  przeíožyl  takže  na  j^zyk  faciúski  regule 
év.  Pachomiusza  dia  zakonnic  betleemskich.  R.  4 1  e  pelagjaníe  spálili 
klasztor  belleemski  i  wielk^  krzywd^  wyrz%dzili  zakonnicora.  E.  i  mfo- 
da  jej  3ÍostrzenÍca  Panla  Zality  sig  na  to  przed  Papieiera  Innocentym  I. 
Pap.  nalegal  listownic  na  Jana,  bpa  jerozolimskiego,  aby  energicznio 
wystqpil  przeciw  tym  heretykom,  dodajtic,  že  jeéli  nie  nczyni  tego,  oď 
poviiadač  bgdzie  za  dalsze  ich  nadužycia  i  gwalty.  E.  um.  ok.  r.  419; 
pochowana  obok  matki.  Oh.S.Uieron.,LÍ'b.  de  Virginii,  et  ep.23,  36,  27; 
oraz  Stílting,  np.  Bolland  t.  VII  Sept.  p,   631.  J. 

EulychflS  (z  gr.  6Í)Tu-/Tií~szczíšliwy,  szczešcie  majqcy),  Sw.  (24 
Sicrp.),  uczeů  íw.  Pawla  Ap.  i  éw.  Jana  Ewangelisty;  byó  može,  že  to 
ten  sam  mlodzíenieo  z  Troady,  który  w  czasie  mowy  šw.  Pawla  siedziat 
Da  oknic  i  zaau^wszy,  spadl  z  trzcciego  pj^tra,  zabit  sig,  lecz  przez 
Apoštola  wskrzeszony  zostal  (Dz.  Ap.  20,  9  —  13).  Podlug  Martyr.  Rom. 
E.  opowiadaí  Ewangelje  w  róžnych  krajach,  cierpi^c  za  to  nigzieaia,  bi- 
czonania,  patenie;  um.  nszakíe  spokojoie. 

Eutyches  herctyk,  arcbimandryta  jednego  z  klasztorów  kplskich, 
w  którym  ód  nilodych  lat  przebywal.  W  liácie  awym  do  Pap.  Leona 
W.,  pjsanym  r.  448  (ap.  Mansi,  Concit.  V  106),  mówi,  že  od  62  lat 
^ronadzil  žycie  pustelmcze;  z  klasztoru  zaá  swego  do  owego  czasu  raz 
tylko  wyszedl  podczas  procesjt,  któr^  mniši  kpolscy  odprawili  do  ptďacu 
cesarskicgo,  n  obronie  soboru  efezkiego  (Marni  VI  ;i&.  Cf.  t»j  Encykl. 
IV  544).  Múgl  przeto  E.  mówid  o  sobie,  íe  wraz  z  ojcami  tegož  so- 
boru pracowat  w  obronie  wiary,  chocisí  w  Efezie  wcale  nie  byl  {.Voníř, 
VI  627,  B56).  ŠW.  Cyryll  aleksandryjaki  tak  E'a  powažal,  4e  mu  prze- 
przeslal  osobný  kopje  aktůw  soboru  efezkiego  (ib.  VI.  G3i);  niemniej 
powBžal  go  eunach  cesarski  Clirysaphius,  chrzestny  jego  syn  {Liberati 
Brevinr.  c.  ii).  Lecz  može  ta  populamoíó,  jak^  sobie  zjednat  przez 
wystqpienie  pko  Nestorjuszowi,  a  wlaáciwiej  wrodzona  típoáí  umysíii  {Tle- 
felt,  Conciliengesch.  §  17  1)  doprowadzila  go  do  horezji  wprost  przeci- 
wnej  (monofizytyzm,  od  [tůvíj — jedyca,  (fůaíi; — nátura),  która  aie  jego 
"wprawdzie  jest  wynalazkiera,  lecz  której  byt  glównym  priedstawicielem 
i  która  od  jego  imienia  przezwan^  zostnta  eutych janizmem.  Nie 
jego  byta  wynalazkiem,  bo  jnž  podówczas,  kiedy  Nestorjusz  (ob.)  nauczal 
o  dwóch  náturách  i  osobách  w  Jezusie  Chrystosie,  moZna  byto  widzieii 
popadaj^cych  w  moQofizytyzm,  z  powodu  niedostatocznego  pojgcia  róínicy 
migdzy  oíofitj  (íntó^Ta^ií,  bipostasis)  a  nátury  {(póou.  Cf.  Wcielenie),  Zi^ 


á 


Eiitychtt. 

Uonikdw  t«gQ  bt§da  nazjnaao  apollinarystaini  (ob.);  posedáno  nawet 
o  t?  herezjg  íw.  Cjrylla  aleks.,  z  powodn  anatematyzmu  III  (ob. 
Encykl.  ITI  561),  co  bjloby  sloszném,  gdyby  ósóiwilí  (Eubstaotia) 
oateiato  braé  w  znaczenia  naturj/,  nie  osoLy  (Ob.  fíe/tle  op.  c.  §  ITO), 
Sani  Eat^ctics,  trzym^%c  sig  tego,  íe  sobor  efezki  potgpU  bt%d  Nesto- 
rJDSza  (o  dwócb  osobách  w  J.  Cbr.),  i  widz^c,  ie  katoUcy  Qinawali  2 
nátury  w  P,  JezQsie,  napisal  w  poczftkacb  418  r.  nspomniany  list  do 
Psp.  Leona  W.,  ekarž^c,  te  jeszcze  s)  nestorjanie.  S^it  przeto,  že  dzio- 
la  w  obrode  ortodokaji  i  íe  naleíy  przeciw  nestorjanízmowi  radykalniej 
wystv>ió  i  EDÍe^  wszelk%  dwoisto££.  W  aizach  Jega  katolicy  byli  nesto- 
ijanami,  bo  jedni  i  dmdzy  nzoairali  2  natniy  w  J.  Crystu^ie,  a  nie  wi- 
diial,  ie  stosnoek  obu  nátur  jest  zupelnia  innym  w  nance  katolicki^, 
ft  ÍDnym  n  Destorjanizmie.  Przecinoie  zaá,  ze  stanowiaka  batolickiego, 
E.  mógl  bjé  nazwaoy  apollinarystq,  skoro  przyzaanat  jednoéií  osoby  i  je- 
dnoU  nátury.  W  odpawiedzi  na  wspomniany  list,  Papicí  pochwalit  gor- 
Inrojé  E'a,  lecz  dodal,  te  moíe  ona  za  daleko  zachodzi  i  zaíi^dat  dokta- 
dni^siych  infomutcji  nzgigdem  oskaržonych  (list  20,  z  i  Czerw.  448  r. 
Opp.  S.  Leonit  M.  ed.  Ballerioi  I  73T);  póžoiej  zaé  (13  Czerw.  449) 
ntnynywat,  že  £.  plsmil  staw;  katolik6w,  nazývajíc  icb  nestoijaaamt 
{S.  Ltonis  epist.  35).  Pierwszym,  który  spostrzegt  bl^d  E'a,  mtal  byč 
DoHUuis,  bp  antjocheiiiki  {Facundui  Uermian.  Pro  def,  3  cap.  VIII  5, 
A^  lecz  obwinianie  Djodora  z  Tarsa  i  Teodora  z  Mopsoesty  o  bt^d, 
iDommis  zartuca  E'wi,  tnoglosi^  dziaí  ze  stanoniska  i  ortodoksyj* 
,1  nonofizytycznego  (eatychjaúskiego>.  ■WlaScíwiej  zaslaga  ta  nálety 
■)juszowi,  bpowi  Dorylaeum  (we  Fr>gji),  kt6ry  juí  przed  20  laty 
wyfiwiecil  berezje  Nestoijusza,  tak,  ii  Eob6r  cbalcedo8ski  jemn 
inycÍQStiiO  nad  tym  beregarcb)  priypisař:  rEiísebiui  Ntttorium  depotuic 
(Maittt  VI  674).  PodŮTfcias  zaí  (448  r.),  kiedy  wystfpowal  Eutydíes, 
Eoidqosi  zn^dowal  gi^  w  Kpola,  z  oka^i  synodu,  znotancgo  przez  Fia< 
ujana,  arcybpa  kpoiakiego,  na  d.  e  Listop.  449  r.,  dla  zagodzenia  pe- 
vných nieporozuniieó  mi§dzy  Florenlynem,  metropolity  sardyjskim  (Sar- 
des  w  Lydji)  a  j^o  safraganami.  Euzebjnsz  podal  synodowi  skargg  na 
E"*,  že  on  prawowiernych  nauczycieli  nazywa  nestorjanami,  i  prosil,  aby 
tegož  przed  synod  zapoznano.  Co  do  mnie,  dodawal  Enzebjnsz,  gotóv 
jeatem  dowieič,  2e  £.  aiestosznie  nazyna  3i§  katolikiem  i  2e  wcale  pra- 
woiríentej  naald  nie  nyznaje  {Mami  VI  6ži).  Prezydoj^y  na  ayno- 
dzie  Flanjao  zdziwil  gig  t^  skarg^  i  radzil  Enzebjítszowi  porozumieč  si^ 
prywabiie  z  arcbímandryt^,  gdyž  synod  nie  moZe  go  zapozywač,  chyba 
te  sifi  jawnie  okaíe  heretykiem.  Euzebjosz  odrzekl,  íe  jqž  níeraz  zwra- 
cat  nmge  E'a  na  jego  bt%il,  co  može  šwiadkami  adonodnió,  lecz  že  E. 
ladných  ostrzežeú  nie  stochal.  W  skutek  tego  o^niadczeaia  synod  zaraz 
na  1-ej  se^ji  wyslal  do  E'a  deputagg,  stožon^  z  Jana  kaplana  i  An- 
dn^a  djakona,  aby  mn  przeczytali  powyíszi  skargg  i  wezwali  go  przed 
synod.  Na  scsji  s-ej  (is  Listop.  448)  depatowani  zdali  sprawe  ze  sne- 
go  poselstwa.  E.  oíwiadAyt,  íe  raz  postanoiviwszy  nie  nychodzió  z  kla- 
sztom,  zostanie  v  nim,  jak  n  grobíe;  ie  Euzebjnsz  dorylejski,  w  skutek 
dávno  iywioaej  nienawiíci,  oczeroia  go;  ie  gotów  jest  przyjqč  wyklad 
fwiftych  ojców  nicejskicb  i  efezkich.— -Jeieli  ci  zblqdzilí  w  niektóiych 
«yn2eniach,  mówU  dalej  E.,  nie  mam  im  tego  za  zle,  poprzestang  na 
odrsnceÚB  tycb   wyraíeú;    lecz   wolg   baJaí   Piamo    évi..    kt6re  jest  ije- 


118  Eutyches. 

wniejszéra  niž  wyklad  Ojców.  Po  wcieleniu  S/oiea,  t.  j.  po  narodzeniu 
sig  P.  N.  J.  Chrystusa,  nie  oddají  czci,  tylko  jednej  naturze  Boga,  który 
sif  staí  cialem  i  czlowiekiem  ((líi/v  ipúiiv  Ttpofjxuvlíy,  xat  TrótYjv  Bsm 
Gapxu&ívtoí  xat  svav&piiHr^-jaVTOí)..,.  Xie  twierdzilem,  žeby  Sfowo  przy- 
niosto  swoje  cialo  z  nieba,  ale  tež  oie  znalaztem  tego  w  Ojcach  ivf.,  že- 
by CJiryatus  skládat  sig  z  scb  osob,  pol^czouych  w  jednej  substanťyi 
(■jséata-Jtc);  a  cboĚbym  znalazi  w  którym  z  nicli,  uie  przyjmg,  bo,  jak 
jiií  powiedzialem,  Piamo  šw.  ma  ]iÍerw3zeiÍ3two  przed  nauk^  Ojców.  Wy- 
ZB&}%  wresície,  že,  który  sig  narodzií  z  Marji  Dzieniey,  Jest  prawdziwym 
Bogiem  i  prawdziwyip  czfowiekiem;  lecz  dalo  jego  nic  jest  tej  aamej  i  sto- 
ly, co  nasze."  Gdy  deputowani  t§  odpowiedí  E'a  odnieSli,  Eurebjnsz  do- 
rylejskí  radzií  jeszcze  raz  poataú  po  niego,  žeby  sig  osobiácie  stawiř.  Po- 
3Z)a  dniga  depatacja,  ale  i  Li  z  ledwoáci^  przez  E'a  przyjgta,  wróciía 
z  t^  sam%  odpowiedzi^,  co  pierwsza.  Pomtmo  tcgo,  synod  wystat  jesz- 
cze raz  (i5  Listop.)  dnóch  kapJanów  do  niego,  naznaczaj^  d.  17  Li- 
stop.,  jako  ostnieczny  termin  stawienia  sig.  Przed  nplywem  tego  termi- 
nu (is  Listop.)  E.  przysla)  od  siebte  kilku  mnichów.  z  doniesieDÍem,  to 
jest  chory.  Flawjan  odpowiedziat  poslatícom  E'a,  íe  wcole  nie  ma  za- 
miaru  wyrz^dzaÓ  Jakqkolwiek  przyfcroáó  archiinandrycie,  prosi  go  tylko, 
aby  po  wyzdrowieniu  zaraz  przybyt;  znnjdzie  bowiem  na  synodzie  awycU 
ojców  i  braci,  a  nawet  dawnych  przyjaciót;  a  ježeli  E.  nie  wahat  sig 
wyjáó  z  klaaztora  wówczas,  kiedy  Neatorjusz  podkopywat  wiarg,  tém  bar- 
dziej  winieu  to  uczynid  teraz,  kiedy  idzio  o  wiarg  i  o  niogo  saraego.  Nie 
ma  sig  tu  czego  obawiaO;  niecb  wyzna  swój  bl^d,  niccb  go  potgpi,  niech 
zapewni,  }e  na  przysztoáč  nie  bgdzie  uczyl  czego  Innego,  a  otrzyma  prze- 
baczenie  za  przesztoíé.  Z  teJ  odpovriedzi  widač,  že  Flavcjaii  chcia)  jak 
najspokojniej  sprang  ca?^  zakoúczyú,  z  žyczUwoici^  dla  Eutycliesa.  E. 
jednak  inaczej  byt  usposobionym.  Kiedy  mu  na/naczouo  d.  17  Listop. 
na  ostateczny  termin,  prosit  o  znlokg  do  d.  22  Listop  :  choroba  bjla 
czystym  tylko  wybiegiem,  szlo  mu  jedyiiie  o  zyskanie  czasu,  potrzebnego 
do  utHOrzenia  sobie  portji.  Przekonano  sig  bowiem,  íe  przez  caty  czaa 
opisanego  dot|d  parlamentowania,  od  d.  8  Listop.,  E.  rozsytat  do  kla> 
sztorůw  swoje  wyznanie  wtary  {Mansi  VI  706);  tycIi,  którzy  go  podpisač 
nic  cbcieli,  straszyt,  mówi^c;  „Jeáli  mnio  nie  bgdzieaz  wspierst.  arcybp 
(Flawjan)  zgubi  wprzód  mnie,  potem  ciebie"  {Mami  1 1 3  ..).  Pomimo  tak 
widocznego  oporu  i  nieazczeroáci,  Flawjan  pozwolil,  žeby  E.  przybyt  do- 
piero  '12  Listop.,  a  na  ži^danie  Euzebjusza  dorylejskiego  wezwano  na  tcn- 
že  dzieii  cztorech  przyjaciót  K'a,  w  cbarakterze  íwiadków.  Nadszedt 
wresicie  d.  23  Listop,:  E.  zjawii  aig,  otoczony  wíelkim  ttumem  mnichów, 
íotnierzy  i  innej  Indnoáci  lq)ol3ki^.  Jednoczeánie  przybyt  cesaraki  «i- 
Imliariua  _magma  (rzeczywisty  radca  tajný)  z  listem  od  cesarza,  nastgpu- 
j^cej  oanowy:  .Pragng  pokojů  Kofciola  i  zachowania  prawowiernej  nauki 
w  czystošci,  jak  byla  okreálon^  przez  ojców  w  Nicei  i  Efczie.  Wiedz^c 
zaš,  že  patrji^usz  Florencjusz  jest  prawowiernyijL  cze^o  dat  dowody,  chcg, 
aby  byt  obecným  na  posiedzeniach  synodu,  gdy  bgdzio  rzeez  sig  toczyů 
o  wierze."  List  ten  przyjgli  bpi  ze  zwyktemi  aklamacjami,  po  czém  si 
lentiarius  wprowadzit  Ploreucjusza,  na  którego  przyjgcie  zgodzit  sig  E. 
Oskaríyciel  (Euzebjusz  dorylejski)  i  oskaržony  (Eutyches)  štangli  na  árod' 
ku,  w  obec  zgromadzenia,  i  rozpoczgly  sig  pytania.  Eutychos  i  teraz  po- 
wtarzal,  že  tego,  czego  žádáno  od  niego,  nie  znatazt  w  PiSmie  áw.,  azB' 


Entyefaes.  119 

tém  pnyj^fi  nie  može  (tak  samo  zawsze  i  inni  beretrc;),  íe  sie  chce 
dociebaď  boBkiej  natary  Stoira,  lecz  žejeáti  sjnod  zmnszs  go,  on  gotóv 
mówič,  te  cialo  Sj&a  Božego  jest  tej  samej  istoty,  co  nuže.  Po  tOí- 
Djch  za£  wybiegach,  na  zapftanie  Floře ccjusta:  ,Czj  wierzjsz,  le  Pan 
Xas2,  po  Darodzeoíu  si;  t  Dziewky,  jest  tej  samej  istoty  co  my,  i  íe 
lUada  lig  z  dwóch  oator  po  swéni  Wdelenia?* — odrzekt  £:  .Wymsj;,  íe 
pned  polezen iein  sáq  BOstwa  i  czlonieczeústna  mial  2  Datary,  lecz  po 
pet^zcnia  sig  azQaJs  tylko  jedn^  natnre"  (pitav  fíiiv).  I  gdy  nie  cbci^ 
wyrzcc  si;  Ewego  bigdu,  zostat  pot^pioDym  i  ods^dzonym  od  sw^  godno- 
id  (j'l"^  arcfaimaiidrjta^,  od  kaptartstva  i  od  spotecznoíd  koícielo^ 
(J/crnii  VI  7*6  — óí;  cf.  Heíele,  ConcilícEigesch.  §  i73>.  Natorala^  bylo 
rzeczf,  ze  Flawjaa  rozeslat  ten  nyro'íí  do  bpów  i  do  klasztorón,  s  prz&> 
dewszystkíéin  do  mnicbón,  ktdrych  E.  byl  arcbimaadrytq;  zaí^a)  deUa* 
raGJi,  íe  ani  za  arcbima odryty  go  nznawač,  ani  z  nim  rozmawiaé  i  w  na- 
bot«6stwic  Qciestciczyč  nie  b;dq  (3/anii  TI  864);  wreszcie,  akta  calego 
synoda  wraz  z  listem  poslat  Pap.  Leonovi  W.  |r.  448  v.  449.  S.  Leo- 
nit  Sí.  epist.  2  2).  Lecz  zanim  list  Flawjana  doszed)  do  Rzymti,  vrprzód 
JDl  £.  przedstanil  tam  rzecz  po  swojeinii,  opisujíc,  íe  zostat  nieslnsznie 
pot(pioD}in,  w  skutek  intryg  Euzebjíisza  dorylejskiego;  íe  przez  wyrok 
Flawjana  o  máto  nie  ntracit  íycia  i  ladwo  od  napaíci  tlamn  obronila 
^  .modlitna  Papieza"  (tak  pisat  przez  pocblebstwo)  i  íotnierze  cesaracy; 
le  wresEcie  apellacja  jego  do  Rzymn  odrzucon^  zostata  przez  Flavjaiia 
(apellaqi  podczas  synodo  wcale  nie  zakládat.  Ob.  list  Flavjana,  ap. 
Ihnsi  7  lasi)  i  t.  p.  Koácz^  awój  list,  £.  («  Leon.  M.  epíst.  si) 
o^wiadczsl,  íe  zdaje  eíq  we  nszystkiém  na  s^d  Fapieía  i  gotów  jest  na- 
pnwié,  jeíli  co  žle  nczyni).  Oprócz  lego  pisat  Entyches  do  $w.  Piotra 
Cfaryzologa  (ibid.  ep.  3^..)  i  staral  9i§  na  swoj^  strong  sklonič  cesarxa; 
mifdzy  lad  zaá  rozrzncit  placatý  (contestatoríos  libetlos),  w  ktůryeh  jní 
to  skaríyt  sig  na  wyrz^dzone  aobie  krzywdy,  jní  teí  dowodzit  Bwej  dok- 
trjny,  jakoby  prawowiernej.  Lecz  ani  Papiež,  ani  sw.  Piotr  Chryz.  nie 
dali  EÍQ  pochirycič.  Ostatni  zganit  E'wi  cbgtkg  dyspuiowania,  jaká  ogar- 
ngta  teologów  wscbodnicb,  i  polecil  mu  zdač  eig  na  vryrok  Papicía-,  PapieS 
zaá  zaí^dat  (d.  18  Lut.  449.  S.  Leon.  Opp.  I  7e&)  od  flawjana  infor- 
macji  o  calej  sprawie.  Tylko  cesarz  Teodoqusz,  wzj^wjzy  E'a  pod  swqjf 
opiekg,  Flanjanowi  potectl  z  nim  sig  porozuniie£  na  podstanie  skladtt 
nic«jskÍ6go,  zatwicrdzonego  przez  sobor  efezki  (43i  r.).  3Ia  si$  ron- 
nie^,  že  Entycbes  na  to  przystawal,  bo  oba  sobor}-  jego  bl§da  nie  do- 
t]rkal7;  lecz  Flawjan  nie  pnystal,  zt^d  jeazcze  wigkszo  niezadonolenie  ce- 
lam  ici^gn^t  na  siebie.  Teodoi^jnsz  postanowi)  rzecz  cat^  pozostawiž 
soborowi  i  w  tym  celn  rozpisat  listy  do  bpón  (so  Mar.  449  r.),  žet^ 
přibyli  do  Efezu  (ob.  Efezki  rozbój).  Zanim  jednak  aobór  sig  žebral, 
E.  za^aríyl  Flanjana  o  sWszowanie  aktów  poprzedniego  syno^n  kpol- 
akjego  (448  r.).  Wobec  komiaji,  wyznacz«iej  do  sprawdzenia  tego  lar 
latto,  postadcy  Entychesa  zarzucali  drobiazgi,  lecz  oniewinnič  snego  mao- 
áalMijauň  nie  mogti  <d.  i3  Kvriet.  44S).  E.  czepit  sig  dragiego  ity 
kifta,  te  wyrok  depozycji  zostat  pko  niemn  tredagowany  nie  na  ostatoiej 
(síódiaej)  aesji,  a  wezďniej.  Lecz  E.  zashily)  sobio  na  niego  jní  po 
pierwst^  ua^  skoro  nic  stawit  sig  ani  za  pierwszím,  ani  za  dragifm 
wenraniem  (Manti  TI  727  —  828.  Cf.  Btfek.  Concil.  §  ií4).  Jeazcze 
.kirdziej  ila  wiara  E'a  i  i^ga  stronników  pokazala  &ig  na  efezbim  rosbojn 


4 


(44»  r.).  To  entycltjaiiízm  zostat  zaaprobonuifm,  a  prawowienii  bpi 
jedni  ze  swych  stolic  zlořeni,  dmdiy  oprócz  tego  na  wygnaitie  skazani 
eOstali.  Jái^ázy  ostatnimi  znajdowat  síq  i  Eozebjasz  dorylejski,  który  odat 
sig  do  RzjTna  i  Um  pozostawal  jeszcie  w  r,  *ůl.  Flawjan  zaapellowal 
do  Papieža  (S.  Leonu  M.  epist.  *3,  H,  56,  56);  Teodoret  z  Cttqs  pro- 
eU,  aby  DJB  do  Bzjma  udaó  sig  pozwolooo  {Theo^iortli  epist.  116,  119. 
Opp.  ed.  Schalze,  IV  vi9e,  laoo);  Teodozjnsí  jednak,  zostajy:  pravrdo- 
podobnie  pod  wplywem  euoucba  Cbryzaijnsza,  ro:bi-j  tea  zaaprobona) 
i  Flawjsna  winnym  herezji  uznat  {.Vuíjji  VII  i9i).  Nastqpito  rozdirojc- 
nie;  prowÍQCje:  Egipt,  Tracja  i  Palestyna  stangly  po  stronie  Djoskora 
i  eutycbjanizmu;  Syrja,  Pontos  i  Aija  po  strome  Flawjana.  Papie2  Lcoď 
W.  odprawil  synod  w  Rzymie,  pot^pií  na  nim  wszyatko,  co  sifl  diialo 
na  roíboja  efezkim,  wyklqt  Eutycbesa  i  Djoskora  {S.  Leon.  .If.  ep,  í6. 
cf.  i/anií  n  ao9).  Jednoczeánie  z  odprawionym  synodem  rzymskim  wy- 
stat  Papiež  isListop.  449  r.  list  do  Teodozjnsza  II,  z  prolb),  aby  wszyst- 
ko  zostawit  v  takim  stanie,  jak  byto  przed  efeikim  rozbojem,  dopóki  nie 
zbiene  si?  nowy  sobůr  powszechny  (■?.  Leen.  M.  ep.  si;  cf.  ep.  69). 
Paicherig  teí,  siostr§  Teodozjusza,  prosii  (ep.  4  5,  4G),  aby  tg  jego  pro- 
éh%  u  brata  poparta;  duchonieĎstwu  nreszcie  kplakientii  zalecil  (cp.  50, 
51),  aby  dekretow  efezkicJi  nie  oznawalo.  Wirótce  potem  wyslal  drugi 
do  Teodozjusza  list  (ep.  5  4),  domagaj^c  sig  zwotania  sobora  ponszecbne- 
go,  co  aby  tém  prf;dzoj  do  skutku  przywieáč,  prosit  zachodaiego  cesarza 
Walentynjana  III,  jego  žong  Eudoksjg  (córka  Teodozjasza  II)  i  matkg 
Gall§  Placidjg  (ciotka  TeodozjuBza)  o  poparcie  (S,  Leon.  M.  ep.  55 — 58). 
Wedtug  tego  projektu  sobor  odhytby  sig  w  Italji;  lecz  Teodozjosz  wrgcz 
odmówit,  tnlerdz^,  že  bpi  w  Efezie  mieli  dosy^  wolnoáci  i  že  Fiawjao 
stuszDÍe  potgpionym  zoatat  (ibíd.  C2  —  64).  Zanosito  sig  nigc  na  cigžk% 
walkg,  w  której  Papiež  mógl  tylko  liczyč  na  Pulcherjg,  nie  zgadzaj^cq  sig 
z  bratem  wzgl^dum  eutychjanizmu  (ib.  ep.  5  9),  i  naducbowieústno  kplskie, 
po  wigkszej  czgáci  nieroe  Flanjaaowi  (ib.  cp.  60).  Tymczasem  uiespo- 
dzianie  rzeczy  inny  obrót  wrigíy,  Teodozjusz  t  28  Lipca  4ůi  r.,  aC^hry- 
zaQusz,  žarliwy  protektor  Entycheaa,  okolo  tegož  czasu,  za  róine  prze- 
stgpstwa,  zoBtaf  ámierci^  ukarany  {BauingarUn,  Die  allgera,  Wellgesch. 
XIV  549).  Pulcherja  objgla  tron  i  przybrata  do  rz^dów  Slarcýana.  Wy- 
gnanym  w  skutek  rozboju  efezkicgo  bpom  dozwolono  powróci6  {S.  Leon. 
ep.  7  7).  Marcjan  napisal  (we  WrzeÉ.  450  r.)  list  do  Pap.  Leona,  w  któ- 
rym  donosí,  že  z  woli  Opatrznoáci  i  przcz  wybór  senátu  i  nojska  zosta- 
wszy  oeaarzera,  poczytuje  sobie  za  obowi^zek  zwrócič  sig  najprzód  do 
Papieža,  jako  do  atróža  wiary,  dla  obrony  ktárej  on  (Marcjan)  otrzymat 
wladz?,  i  oJwiadczyt  sig  gotowym  do  zwolania  proponowanego  przez  Pa- 
pieža soboru  (w  Leon.  M.  ep.  7  3),  Cbcial  Marcjan,  aby  Papiež  sam 
przybyt  do  Kpola;  gdyby  zaá  nie  mógl,  tedy  miano  ztrolaů  bpóir  djecezji 
Wscbodu,  Tracji  i  Dlyrji,  d^  zakoňczenia  catej  sprawy  (list  z  d.  !>2  Li. 
stop,  450  r.  ibid.  ep.  íe,  77).  Gdy  jednak  žebraný  w  lyraíe  czasie  sy. 
dod  w  Kpolu  (w  pierwszcj  pótowie  Lisr.op.  450  r.  i,  ztožony  z  archiman- 
drytów,  dnchowieóstwa  kplskiego  í  wielu  bpów,  pr!:yj%l  w  zupelnoSd  list 
dogmatyczuy  Leona  i  potgpií  nankg  Nestorjusza  i  Eutycbesa  (ob.  ileftle, 
Conciliengesdi.  §  183),  gdy  wielu  innycb  bpów  tento  list  przyjmowalo, 
inoi  zaá,  którzy  naleželi  do  rozboju  efezkieso,  prosili  o  pojednanie  z  Ko- 
áciolem  {S.  Leon.  ep.  Si),  wyslal  tylko  Papiež  legatón  (bpa  Lucencjusza 


Eutyches. 

lego),  tebj  taiaí^cjch  swej  winy  pojednali  z  Koiciolem 
prosili  o  odloženie  sobora  na  czas  dogodni^sjj  (ib.  ep. 
83,  ss).  Sobor  jednak  odbyl  síg  n  Cbalcedonie  (ob.)  i  na  nim  entyclya- 
aixm  pot^ioDj'  zosta!.  Marcjan  oiobQym  edyklem  (7  Lut.  452  r.  ap. 
itatsi,  CoDdl.  TI  475)  itosovtač  si^  do  tcgo  sobom  wszystkim  poleeď, 
SBÍósl  (i3  Har.  t.  r.)  edykt  Teodoqnsza  II,  xivňeraj^cy  potfnerdzenie 
n»bq)n  efezlrie^  Cib.  b.  49^,  pko  entycbj&notD  i  spolinarrstoin  surotre 
wjial  prswa  \II^eU,  ConciL  §  205),  samego  wreazcíe  Eatychesa  i  Djo- 
skorá  skazal  na  wygnanie.  Eut-  umarl  prandopod^ibnie  przéd  wykona- 
aiem  ttgo  w)roko.  r.  ibi,  lecz  monofiiytyzm  nie  ustal,  Owszem,  ko- 
nystqV  z  tego,  íe  Papief  zganit  kanón  2S  soboru  cbalcedoúskÍGgo  (S. 
£«m.  ep.  104  — 108),  eDtfchjanie  rozpaSeili  wieáč,  ie  ealy  sobor  zosUl 
fBTCZ  Papieža  pot^ploajm  i  z  t^go  powodn  nowycb  gwattów  na  pr&wo- 
viernych  si^  dopufizczali,  zwtaucza  w  Pale&tynie  i  Egipcle  (ib.  ep.  ns). 
TPstestyaie  mianonicie  mnicb  aleksandryjsld  Teodoi^osz  wtnówič 
potnfi)  w  mnicbów  tameczDycb  (bylo  ich  do  10,000),  že  sobor  chalcedoá- 
•k)  idradzil  pravidzinq  wiare,  gdy  acbwalil  duofizjtyzm  (wiarg  w  3  na- 
tmrj  3.  Chiystosa),  W  skctek  tego  wyrodzil  »g  um  mo  nofizytyzm 
TrIaSciwy,  tém  od  eatycbjanizniii  róíny,  Ze  gdy  eatyrJiJanizni  przyzn^e 
t  natary,  lecz  nátura  boská  pocbtaDÍa  w  Bobie  naturg  lndzk%  J.  Cbrystasa,  mo- 
nofizyci  palestyóscy  bezwaronkowo  jedo^  tylko  nátury  przyznajf,  nie  ttn- 
»?"Ti''.  jakioi  sposobem  Bóshfo  i  czlowíeczeóstffo  J.  Chrystusa  tKony  ts 
jfldii%  aaturs;  pol^piali  teí  Eutycbesa  i  nanke  soboru  chalcedoáskiego.  Pro- 

■m  podobno  pnez  Eudoksjg,   «dow§  po  Teodozjoszu  II,  wyp^džili  pra- 

o  patrjarcb;  jerozolimskicgo  Jawenalisa,  a  na  jego  miejsce  wynieáli 

_)  mnicba    Teodo^usza  (ib    ep.  iiT);  a   labo  >Iarcjan  zdotal 

f  ich  nfmierzyó,     Jawenalisa    do    Jerozolimy    wpro^adzič  {ťjS    r.) 

I  nMMitúi,  przecieS  monofizytyzma  tam  nie  wykorzeníoDO.  Oprócz 
PalMtysf,  zakOTzenit  sig  maaoůž^zoí  w  Egipcie.  Ja2  na  M)bone 
cfaaleedoiiskiin  13  bpów  egipskicb  nie  cbcialo  podpisač  jego  dekretów, 
pod  ptKurein,  ie  bez  patrjarďiy  (Djoskor  zostat  zloíoay)  nie  mog^  t«go 
acajnié  {Uanei,  ConciL  VII  482).  Gdy  na  miejsce  Djoskora  zostat  pa 
Ujarcfc%  aleksandryjikim  Protarjosz,  stronnicy  Djoskora  wzaieciti  zaba- 
nctňa  i,  Icorzystaj^c  ze  imierd  ces.  M^rqjana  (t  1^7  r.),  zamordowali 
protCTJoaia,  a  raoDoBzytg  Tjmotensza  Ailoros  (kot)  na  stolic;  aleksan- 
difjak^  wyoieáli,  bpów  zaá  prawowierajcb  wygnali.  Obie  strony  (euty- 
dbjMiie  i  katolicy)  adatj  sig  do  cee.  Leona  I  (til — 474).  Leon  zwolal 
bpáw  swego  psústwa  i  zapytat  icb  o  zdanie  wzglgdem  soborn  cbalcedoú- 
■fcit^flr  bpi  (w  liczbie  i,6ůO)  oÍTiiadczjli  fiig  za  ntrzymaniem  soboru  (od- 
powiedzi  w  C^idex  enci/cUcus.  Ob.  tej  Encykl.  III  314).  W  skutek  czego 
TymotenBZ  Ailuros  zostat  wygoany  i  katolicy  otrzymali  przewagg,  przy- 
luijmniej  do  r.  *75.  To  samo  stalo  sj^  z  Plotrem  FuUo,  który  w  An- 
tjocbji  pot^zyt  sig  z  apoUinorystamí  i  szerzyl  eutychjanizm.  Leon 
cn.  i  jego  wyp^dzil  i  powag§  lobom  chalcedoásldego  do  koúca  žycia 
ntrzyinywal-  Wnnk  jego  (Leon  II)  krotko  panowal;  nast^  (414  r.)  Ze- 
noD,  zÍQČ  Leona  1,  a  ojciec  Leona  II.  Za  Zenona  (474 — 49i)  nastaly 
wnieazania,  podczaa  którycb  znów  eatycbjanizm  podniósl  glow^.  Uznr- 
pator  Bazyliszek  (47  6 — 47  7)  odebral  tron  Zenonowi,  przywrócil  Tymo- 
teosza  Ailoros  i  Píotra  FulloDa  na  stolice  aleksandryjsk^  i  anljochetisk^ 
i  Hydal  edykt,  nakazuj^cy  bpom  pot^pič  dogmatyczoy  list  Leona  W.  Pap. 


Eutychos.— Eutjrchjusz. 


i  dekrety  soboru  clialcedoúskiego:  500  bpów  z  patrjarchatu  aleltaandryj- 
mtjocheňskiego  i  jerozoliraskiego  apefnib  ten  rozkaz;  Akacjusz 
tylko,  arcybp  kplski,  zo  aivém  Uuchowiebstwem  oparř  ai§  temu.  Bazyliszek 
widzqc,  že  Zenon  zbliža  si^  z  wojskiem,  pojednat  sig  z  Akncjuszem  i  edykt 
swój  odwolal.  Zenon,  odzyskawszy  tron  (4  7  7),  z  pocz%tku  wyatepowaf 
przeciW'  raonofizytom.  Wypgdzil  z  Aleksandrii  Piotra  Uongnsa  (nast?- 
pcg  Tymotensza  Ailura)  i  z  Antjochji  PiotrírFunona,  leczpóžniej,  wspóí- 
nie  z  Mongusem  i  Akacjuazeni,  uloíyí  Ilenotikon  (ob.)  482  r.,  raajacy 
zjednoczyó  katolicyzm  z  eutychjanizmera,  czém  joszcze  vriekaze  zamieszanio 
sprawií.  Odt^d  nietylko  3  patrjarchaty  wsponiniane  (aleksandryjski, 
anijocheňski  i  JGrozolimski),  tecz  i  kplski  popadt  w  odszczepieůatwo,  któ- 
re  trwalo  do  r.  51B.  Za  ces,  Juatyna  I,  r.  &19,  naat^pilo  nroczyste  po- 
jednaiiíe  z  Koáciotem  rzymskiro  i  nauka  katolická  wszgdzio  nzigta  gór§, 
z  wyj^tkiem  i!!gipta,  gdzte  od  r.  50B  patrjarclia  Jan  Nikeota  (v.  Machio- 
ta)  porzucil  LonoticoQ,  a  przeszedí  otwarcie  do  raouofizytyjimu.  Na  nic- 
szczgácie  w  samým  líplu  odíyly  spory  o  dodatek  w  THsarjimis  (ob,  San- 
ctns),  pochodz^cy  od  Sewera,  patrjnreby  antjocheiiskiego,  od  którego  po- 
wstaí  nowy  odcieň  eutyehjanizmu  (ob.  Sewerjanie).  Cosarz  jednak  Jnstyn 
(519  —  Ď27)  i  Jnstyojan  1  (527  —  DS&)  nie  dopuscili,  žeby  monofizytyzm 
zaszczepit  t\^  w  Kpolu,  Inbo  Teodora,  iona  Justynjana,  nsilnie  tg  sektg 
popierata  fob.  Wigiljusz  PapieílJ.  Od  pólowy  VI  w.  monofizytyzm  znacznie 
ostabf,  JQÍ  to  w  skutek  powstalych  w  tonie  tej  herezji  niezgód  (ob.  Aftar- 
todoceci,  Triteici),  jnž  tež  vr  skutek  poparcia,  udzicíancgo  prawowiornym 
przez  Justynjana  I,  Udalo  síq  vvszakže  Jakůboni  Baradai  (ob.  Darade- 
usz],  niczmordowan^  przez  33  lat  dziatatnogciq,  podtrzymaó  i  umocnid  mo- 
nofizytyzm w  granicach  i  po  zagranicami  paústwa  Rz}'mskiego;  wznowii 
on  monofizycki  patrjarcbat  w  Antjocbjí,  który  dot^d  pozostaje  na  czele 
monofizyckich  koácioíów  Syrji  i  wiela  innych  prowineji  waehodu,  Utrzy- 
muJQ  sig  monofizytyzm  dot%d  w  Syrji,  Mezopotamji  i  Azji  mniejszej  (ob. 
Jakobici),  w  Egipcie  (ob.  Koptowie,  Melchici),  Abissynji  (ob.)  i  w  Arme- 
nji  (ob.),  i  praffie  každá  ztycb  prowincjí  ma  patrjarchón  od  siebie  nie* 
zaležnycb.  Pisma  o  Eutychesie  i  jego  herezji  ob.  J.  A,  Fabrkii  Bibl. 
gr.  ed.  Harlea  X  568.  Cf.  Leoncjusz  jerozolimaki;  Hmmulot,  Hist,  patriar. 
Alexandr.;  Ue/ele,  Concil.  §  206  — 20S;  iVerner^  Geach.  d.  apolog.  Liter. 
t.  II  §  248  i  n.  A".    W.  K. 

Eutychian,  Papiež,  áwigty  (sGrud.  al.  BsLip.),  t  JGmd.  283  r.; 
íe  za^  rz%(lzit  Koáciolem  lat  S  incy  ii  i  dní  3,  przeto  mnsiat  byč  obra- 
ným w  poczatkach  Stycznia  275  r.  (Ob.  Jajfč,  Regesta  s.  ii).  Izydor 
Merkator  pod  jego  iraioniem  podaje  2  listy  podrobione.  O  dokretach 
E'wi  przypiaywanych  ob.  Couilanl,  Episl.  Rom.  P.  s.  275;  wymienía  je 
tež  Jajf-;  o.  c.  s    92  6. 

EutychjUSZ.  I.  Alesandryjeki  patrjarcba,  zwan;  po  arabaku '^aří 
Ihn  Bairík,  ur,  w  Egipcie,  podziwinny  przez  wspóřczoanych  dla  swej  ob- 
szernej  nauki.  K.  933  zostal  patrjarcb)  aleks,,  nm.  sso.  Písal  po  arab- 
ská Roczniki  od  stworzonia  áninta  ní  do  940  r.  W  dztele  tčm  podaje 
wiadomoácí,  którychbySmy  rtaremnie  gdzieindziej  szukali;  wiele  wazakíe 
ma  faktów  bnjecznyoh.  R.  1642  Selden  wydal  w  Londyoie  wyci^g  z  tych 
Roczników  wjezyku  arabskim  i  laciúakjra,  i  chciaí  těmi  nyj%tkami  do- 
wodzič,  2e  w  I  wiekn  chrzeScjaň^kim  nie  bylo  žadnej  róžnicy  pomigdzy 
Jiaplanami    a  biakupami.     Wyst^jpil  póžnioj  pko  temu  Eccbellensis  (ob.) 


^^^^UkAtfik 


Eutychjusz.— Eirtym  jusz. 

w  piímie:  ^ntychias,  patr,  alex.  TÍndicatus.*  Catkonicie  Roczniki  Ea  wy- 
dat  w  Oksfordzie  Pocoche.  Prócz  tego  E.  napisat  HittarJ^  Syeylji  od  czasa 
popadnigcia  pod  panowanie  SaracenÓw,  i  Disputatlo  mter  keterailotos  et 
chrittianot,  gdzie  broni  sprawy  prawowiernych  pko  jakobitom.  Cf.  Cae*, 
Script.  ecc;  p.  í94.  Houing.  Bihl.  orient,  c.  3  p.  ■71.  [Fritzj.  N.—2.  Kon- 
stintyaopotslci  aicybp  od  r.  5šs.  Byl poprzeddo  przeloíonym  klasztom 
w  Amazei  <w  PodIds),  gdy  bp  amazejski  wyalat  go  w  charakterze  apokry- 
qarjnsza  do  Kpola.  Tu  zyskat  oa  sobie  zaufanie  Mennasa  arcybpa  i  po- 
lecony  przez  aiego  zostat  cesarzowi  JustyiijanoMti  I.  Gdy  Meooas  nmarl, 
E.  obJ4l  po  nim  stolic^,  maj%c  wtedy  (3ď3)  lat  4C  Byl  to  tn^ž  nczoDy 
i  poba2ny.  Zaraz  po  obj^cia  bpsta  napisal  (c  Stycz.  563  r.)  list  do 
Papiela,  z  wyznaniem  wiary  prawowiernej  i  z  proSb^,  i2by  Papiei  zaj^l 
sie  zwotanieiD  liczniejszego  zgromadzsnia,  gdiíeby,  pod  jego  (PapiežaJ 
prezjdeacja.  poloíono  koniec  tocz^cym  aig  podáwczaa  sporom  o  Tria  ca- 
pittUa  (ap.  Mami.  Concil.  IX  G3,  isfi,  ^o^.  Cf.  KonstaotyDopoUki  sobor 
r.  sas).  E.  byt  powažaaj-m  przez  ces.  Ja^tynjaaa  i  priez  oiego  do  vttdu 
ninycb  spraw  nžynanym;  póíDíej  jadnak  popadl  w  oielaskg  za  to,  te 
aig  opart  cesarskiemu  edyktowi,  wydanemn  oa  korzyáé  aftartúdocetysina. 
Jnstynjan  kaza)  go  žatém  pomač  gwaheni  z  koiciota  i  osadzié  w  klaszto- 
rze  (32  Stycz.  ses);  zwotat  nast^poie  synod,  który  pospieszyt  z  upra- 
núeniem  tego  gwattn  i  E'a  ztožyl  z  bpstwa  (Einnjriuí,  Hist.  E,  IV  38 — 4i. 
'  m.  Cbronogr.  ed.  Bona.  s.  353,  372).  Odnieziony  do  klasztom 
kiego,  przebywat  tam  až  do  ámiercí  swego  naat^pcy  Jana  tn 
yrka  (Ť  31  Sierp,  57  7  r.).  Ulegaj^c  žyczeniom  Indu,  ceaarz  Ja- 
Ttl  przywrócit  go,  3  Paidz.  577  r.  na  stolice  kpbk%  {Eiagr.  V  I6; 
Tiůopfian.  s.  372,  382),  na  której  on  šwi^tobliwie  nia.  6  Kwiel.  583  r. 
Pod  koniec  žycía  napisal  ksi^gg  o  Zmariwychwsinniu,  n  klórej  utrzymy- 
wit,  te  ciato  naszo  po  zmartwychwstaaia  b^dzie  cielesném,  lecz  tak 
■nbtelBém  jak  powietrze.  Apokryzjarjuaz  rzymski  Grzegorz  (póíoiejszy 
PBpie2)  wystqpit  przeciw  toj  opiaji,  jako  orygeaesowskiej  i,  wspóloie 
z  cesarzem,  sklonit  E'a  do  potgpienia  i  spalenia  swego  dziela.  PóžniQj, 
na  Io2a  ímierci  E.  jeszcze  bl%d  swój  odnotywat  i  wyzaanie  prawowíenie 
o  zmartiTycbví3tanÍii  skládal  (S.  Gregor,  if.  Moral.  XIV  29,  SI,  33). 
Koiciól  grecki  czci  go  jako  iwigtego  d.  6  Kwi^toia.  Z  pism  jego  po- 
zostaly  tylko  fragmenty  (ap.  Mal^  Nova  coll.  IX  623;  Class  aactor.  X  488; 
SoTft  Bibl.  Batr.  rV^  1  a.  50...;  przedmk.  ap.  J/iyne,  Patrol,  gr.  86). 
2y«ot  E'a  napisat  Euitaijut:,  kaplan,  aczeá  i  powiernik  jego  (ap.  Bol- 
lanJ.,  Act.  89,  April,  t.   I  Append.;  ap.  Migne  1.  c),  X.    fV.  K. 

EutymjUSZ  {Eutíi<fmm»j  Zigabenns  (inaczej  Zigadfíius,  ^gaho- 
maJ,  uczony  i  pobožný  mnich  greckí  konstpolski,  žyj^cy  za  ees,  Aleksc- 
go  Komnena  ok.  r.  losi  — iiie,  i  w  láskách  n  tegoí  cesarza.  Pisma 
jego  aq:  l)  Panoplia  dogmatici  orChodotae  fidei  advertua  omnes  kaerctes. 
S%  to  wyj^tki  z  dziet  Ojcóvr  koiciota  greckiego,  žebrané  przez  nczonych 
téologów,  z  polecenia  ces.  Alckscgo  Komnena,  a  przez  Eutymjnsza  npo- 
rzqdkowane  i  w  caloáé  powi^zanc.  Na  lac.  przeložyt  Petr.  Frana.  Zinut 
(Tenet  1555;  to  samo  w  Pilliot.  PP.,  Lagdna.  t.  IS).  Siektóre  rozdziaíy: 
o  sckcie  BogomíIóTT,  jako  tež  o  Saracenacb,  s^  ap.  Chriitoph.  Wolf,  Hi- 
«torift  Bogomilor,,  Witeber.  i  7 1 2;  ap.  Frid.  SUburg.  Saracenica,  Heidelber. 
1595.  2)  VicUma  ellriumpktís  tle  impia  eí  muUiflíei exiecrabiliíirn  Mtátaliano- 
rum  ttcta,  yiu  et  Phundaitae  et  BogomíU  etc,  apptllmtur  ř'EA;*f/o?  xai  &f  £i'^- 


I 


Eutymjusz.— Euzebjusz. 

;  etc),  2  dodatkíem  14  Anathemalismi,  wydal  po  gr.  i  lac.  Jac.  Tol- 
liui,  InsigDÍa  itineris  ital.,  Traject,  ad  Rhen.  1636.  3)  Commentaríi  in 
r  Ptalmos  Davidi*  (lat.  vert.  Philippua  Sauli,  cpisc.  Brugnatens.,  ed. 
Paulinus  TuTChius,  ord.  praed.,  VeronttG  1530).  Komentarz  ten  chwalony 
jest  przez  nowszych  egaegetów.  4)  Commentarii  in  4  Evangelia  (lat.  verl. 
Joan.  UeDtenius,  Lovan.  iii44;  graec.  textům  et  version.  Heateoii  ed. 
Cbrist.  Frid,  Matthaei,  Lipsiae  1792  4  v.  in-8.  ■Wszystkie  dzieía  wjdaf 
Migne,  Patrol,  gr.  t.  eň.  O  inuych  r^kopismacb  niewydanjch  i  o  wy- 
daniach  dziel  E'a  ob.  Fahrícii,  Bibl.  gr.  ed.  íiarles  VIII  32  3.  O  žyciu 
E'a  ob.  Nicolaii  Fogginii,^  Anecdota  liter.,  Rom.  1783  IV  I..,  gdzie  s^ 
wydane  tegož  Eutynyusza  Libri  invectíui  centra  Sogomilos.     X.   W.  K. 

EuzebjUSZ  (Eusebius,  od  iuaspřjí — bogobojny,  pobožný).  I.  Papiež, 
Ěff.  (26  Wrzeá.  at.  2  Paždz.),  nastgpca  Š.  Marcela;  na  Stolicy  Apost. 
zasiadat  prawdopodobnie  od  18  Kwiet.  do  36  Wrzeé.  sio  r.  Dzi^e 
jego  zreazt^  nie  e^  pewoe.  Za  staloáč  w  utrzymyvraniu  karnoáci  co  do 
upadlých  (lapsi),  mial  umrzef  na  wygnaniu,  na  wyspie  Sycyljí;  pocho- 
nany  jedoak  w  Uzymíe,  na  cmeatarzu  éw.  Kaliksta.  Ob.  BoUand.  Acta 
SS.'2R  Seplemb.  VI  24ů.  X.  W.  K.—  2.  E.  Aleksandryjski,  byldja- 
Jconem  w  Aleksandrji  za  patrjarcby  Bjoaizogo,  któremu  tonarzyszyl  przed 
trybunat  prokonsula  Emtljana  na  pocz^tku  przeáladonauia  cbrzeScjan  za 
Walerjana.  Gdy  Djonizju3z  rostal  wygnany,  E,  ukrywal  sig  w  mieÉcie, 
nios^c  przylf  m  cbrzeScjanom  ci^gl^  ostagg,  odwiedzaj^c  wigžniów  i  grze- 
biqc  ciala  iceczenników.  R.  3C0  srožyta  sig  wojna  domowa,  a  nadto 
w  mieScie  wybucbfa  záraza;  E.  z  ci^gléni  naraieniem  žycia  opatrywal 
chorých.  Gdy  Rzymiaole  oblegli  buntownicz^  czgáů  miasta,  Brucbium, 
E.,  wraz  ze  swym  przyjacielem  AnatoljuBzem,  wyratowal  wiolc  tysi^cy 
oblgíooych.  E.  znajdonal  si^  n  czgáci  miasta  zostaj^cej  pod  wladz^  Rzy- 
mian,  Anatoljusz  zaá  w  cz§áci  oblgZonej.  Udal  sig  tedy  E.  do  Rzymian, 
prosz^c  o  przebaczenio  dla  tych,  którzyby  miasto  oblgžone  opuáci6  cbcieli; 
RzymiBoia  zgodzilí  sjg  na  to,  o  czem  E.  uwiadomil  Anatoljusza.  Anato- 
ljusz doradzal  radzie  miasta,  abj  sig  poddaá  Rzymianom,  na  co  gdy  sÍQ 
nie  zgodzooo,  doradzat,  aby  przynojmnici  starcom,  kalekom,  dziectom, 
i  iTOgólc  do  obrouy  nicspusobnym,  azglodu  umieraj^cyrn,  nyjé6  dozwo- 
lono.  Rada  zgodzita  sig  na  to:  wówczas  Anatoljusz  przeprowadzil  wezyst- 
kicb  do  obozu  Rzymian  i  oddal  w  opiekg  Euzebjuszowi,  który  ícb  pie- 
IggDOwal  jak  ojcicc.  Z  powodu  sporów,  ivyníktych  z  berezji  Pawla  sa- 
moEatcúakiego  (2G4),  E.  udal  sig  do  Syrji,  gdzio  tak%  zjednat  sobie 
przychyboíé,  io  biskupi  i  lud  vierny  nie  cbcieli  mu  juí  pozwolič  na 
ponrót  do  krajů.  Po  ámierci  Sokratesa  zostat  biskupem  Laodycei  w  Sy- 
rji. Um.  270  r.;  po  nim  nast^pil  wyíoj  Trspomniaoy  Anatoljusz.  Cf. 
Euteh.  11.  E.  Vil,  11.  32;  Baron.  Anu.  a.  3B0,  263.  (Gami).  N.— 
3.  E.  Cezarejski  bp,  ar.  w  Palestynie  roigdzy  r.  2  60 — ajo.  Przezbpa 
Agapjusza  -  przyjsty  do  grona  ducbowieiistwa  w  Cezarji  palestyůskiej, 
wszedt  w  áuisl^  przyjažá  z  Pamfíiom,  kaplanem  tamecznym,.  ud  którego 
przybral  sobie  przydomek  ^Fdinphili'  (jakby  syn  Parafila).  Przez  jakiš 
czas  zdnje  sig  íe  zarz^dzal  n  Cezaroi  szkot^.  Podczas  pvzeéladowania 
Djoklecjanowcgo,  gdy  Pamfil  byt  uwigziouy,  E.  dobrowolaio  z  nim  wig- 
zienie  podzielal;  po  šmierci  zaá  PumĚla  (soo  r.)  Bclironil  sig  do  Tyru, 
potem  do  Tcbaidy  iv  Egipclc,  lecz  tam  w  wigzieniu  znaczoy  czas  prze- 
Biedzial    dla  wiary.     Do  tego  to  czasu    odnoai  sig  wíoáů  o  odstgpstwie, 


Eiizebjusz. 

ezj  tei  jaki^á  sUbošci  n  wicrze,  której  sig  dopuicič  míal  E.  poJeias 
pnešisdowaaia,  o  czém  opowiada  šw.  Epifanjusz  (Haeres.  Melet.).  Do- 
nodem  tego  'jest  Potamon  bp  Herskleopolitaúski  (z  Egiptn),  kt6rf  ra- 
sem hjí  awifziony  z  E.,  i  póžniej  na  sjnodzio  w  TjTze  fr,  835),  gdy  go 
lÚna)  w  Ijczbie  sgdziów,  wrstgpiij^ch  pneciir  áw,  Atanazema,  n  te  ode- 
ZW^si^  doú  sřowa:  Tuně  Eusebi  udere  et  innocmtetn  Athanašum  ttan 
a  U  jtttlicandumí  Quii  haec  pati  poititT  yonn*  pfrtecvtioaia  tensore  m«- 
am  in  cuilodia  fuUti.  Atque  ego  quidem  oeulum  pro  veriCate  ptrdidi;  tu  miUa 
etrporit  parte  mvtílatuí  es,  neque  martgrium  luUisti,  ted  vivua  inieijerque 
COviittit,  Qflanitm  ratieme  e  carcere  evaeúti;  niti  quod  pertectitúribut  noatris 
wpopondiHi  te  rem  nefaricím  admiamrum  ac  adnútittif  Niektórzj  tlnmaczq, 
te  Potamon  wyrzekl  to  do  Euzebjusza  Dikomedjjskiego.  Z  Egipta  przez 
Mikomedjg  wróci)  E.  do  Cezarei,  i  tu  po  ámiercí  AgapJQSza»zo3tat  bpem 
(r.  3U).  Pod  owe  czasy  wla£DÍe  nyst%pit  Arjusz.  E.,  jakkolwiek  jeden 
z  najuczeÚEzycb  bpów  swego  nieka,  nie  pojmowa)  przeciež  gl^biej  kwe- 
stji  dogmatyczDfcb,  me  roznmial  zaaczenía  i  koniecznoáci  walki  bisku- 
p6w  katolickicb  pko  arjaDÍzmowi.  Arjusz,  zostawsz;  potgpioDym  przez 
Aleksandra,  bpa  aleksaadryjskiego,  rozphat  listy  do  bpów  wscbodnicb, 
íal^c  síq  na  s^d  Ateksandra.  Bpi  niektórzy,  pobadzani  przez  Eazebjo- 
Ela  z  Nikomedji  (brat,  czy  inoy  jakíá  krewny  naszego  E'a),  oapisali  do 
Aleksandra,  prosz^c  o  przywrócenie  Arjusza  do  jednoácí  koicielnej.  Mig- 
ixf  prosz^ymi  byt  nasz  E.  Od  rázu  wigc  stauqt  po  stronie  arjaiiiziiiD; 
a  chociaž  potem  Da  soborze  nicejskim  przjj%l  wyraženic  homnísiot,  pne- 
<áel  sam  wyznaje,  že  uczynit  to  wigcej  przez  wzglad  na  ceaarza  i  íe  od 
cesarza  raczej  si^  naaczyt,  niž  od  bpów,  prawdziwej  wiary  (Cf.  M^hUr, 
Athanas.  d.  Gr.  I[  3U),  Póžniej  widzimy  go  na  synodách  partji  arjaĎ- 
skiej:  w  Anljocbji  (sso  r.),  gdzic  zostal  ztožony  Eastatjn^z,  za  mnie- 
maay  aabeljauizm  (tak  arjaniena  zywali  prawowiera%  naah;  o  wspótistotno- 
itá  Syna  Božego  z  Ojcem),  i  w  Tyrze,  jak  jaž  nadmienilišmy.  Najmocoiej 
zaj  jego  ortodoksje  n  podejrzeoie  podají  pisma  polemiczne  i  dogoaty- 
ezne,  w  którycb  waba  sig  migdzy  horaousios,  a  subordynacjanízmem: 
z  jednej  strony  mówí  o  boskich  atrybutach  Jezusa  Cbr.,  a  z  dmgiej 
aijaiiskicb  wyražeú  užywa  (Ob.  ILinfl,  Dc  Euseb.  Caes.  religionis 
cbrist.  Defensore,  1B43;  Sitter,  Eusebii  Caes.  de  divinitate  Cbristi  pla- 
cíta.  Bonnae  182  3.  .E.  byl  w  láskách  n  Konstantyna  W.,  i  jest  silné 
podejrzente,  že  wptywa!  na  jego  niekorzystne  apoaobienie  wzgigdetn 
prawowíernycb.  R.  330  partja  arjaúska  w  Antjochii  cbciala  go  mieá 
bpem  tego  miasta,  lecz  odmówt,  i  na  swém  bpstwie  vt  Cezarei  palestyů- 
akiej  pozosta)  do  émierci  (f  S39  v.  ato  i.).  Pomimo  niejakiej  chwi^- 
noáci  w  wierzc,  byt  m^žem  pobožným  i  gorliwym.  Nieocenion^  przy- 
slngg  wyjwiadczyl  dziejom  ko^cielnyra,  a  cbociaž  niektórzy  przed  nim 
w  tej  materji  pisali,  jednakže  jemn  Blusznie  si^  naležy  nazwa  ojca  hittorji 
tvidelntj.  Spis  antorów,  jakicb  w  dzielacb  swoicb  cytoje  (ob.  Fabrieii 
Bibliotb.  Gr.  et.  Haricss.  t.  Vil.},  okazi^e  ogToniň%  erudycjg  Ea.  Žy- 
wot  E'a  opisal  Áiacjus:^  jego  nastgpca  na  bpstwie  cezarejskiéra ;  lecz 
ten  zagin^.  Ilenryk  Walezy,  nydawca  jego  Iliilorji  Koic,  na  czele  swe- 
gO  wydania  žebral  Tettinumia  velerum  pro  i  contra  Euiebium^  i  poprzedzit 
je  žycio rysem  E'a  (ProU^omena  de  vita  et  icriptU  Eu9.).  Dzieta  Ea 
{pisal  po grecku):  /.  Historja  Koácielna,  '\c'4'^Víh.řXyp•.7.ii•:*.f^,  yt  \0 
ksi^gacb,    od  Wcielenia   Syna  Božego    aí  do  r,  S2í;   dzieío  opařte   na 


128  EuzebjHSZ. 

;  Chr^stuíent,  Ilierokles,  sgdzia  nikomcdyjski  za  Djoklecjana,  vydat  pko 
chrzeécjaaom  písmo  ÝLXaí.T,&eic,  gdzie  dowodzit,  že  P.  Jezus  nie  nczy- 
nit  wigkszych  cndów  od  Apollonjusza  (ob.).  W  odpowiedzi  oa  to  E.  roz- 
biera  dúncjpnie  3  ksi^gi,  jakie  Ftlostrat  napisat  o  Apollonjuszu,  i  oka- 
zuje, ie  porównania  byé  nie  mo2e.  Po  grec.  wydal  Aldus  (przy  Philo- 
ítrati  ApolloniuB,  Venet.  1502),  Na  lac.  przeložyl  Zenobjusi  AcciaioU 
z  Fiorencji,  dominikanin  (Venet.  1502);  przektad  ten  poprawií  £ukaet 
BoUteíiim  (przy  Enseb.  Demonst.  evang.  ed.  Montacutius,  Paris.  1G28); 
DB  nowo  przetožyí  Gad/ryd  Oiíai-íKs  (w  Philostratí  Opera,  Lips.  1709).— 
Xll.  Óbrona  Orygenesa.  Piernszo  5  ksiqg  E.  napisat  wspóbue 
z  Pamiilem  (307  r.),  G  ksi^gg  sam  dodá).  Rafín  przetožy)  tylko  I  kBí^- 
gg  na  řac.  (Apologia  pro  Origene,  bywa  w  Opera  Orygenesa  i  áw.  Uie- 
rouima);  oryginal  zná  catyzagia^t.  Germon  (Dt  haerel.  aodd.  eccl.  corrupt. 
3.  305)  podejrzywal,  Že  Rnfin  zmyálil  imig  E'a  na  t^'  apologji,  lecz  nie- 
ataszaie,  bo  o  calém  dziele  mówi  Focjusz  CAíi/robibl.  cod,  H  8),  a  Ebed- 
Jezu  w  swym  Katalogu  o  przektadzie  syryiskiin.^J:^///,  Dwie  ksiggi 
Katšt  Mapxš),Xo!j,  przeciw  Marcelowi,  bpowi  Ancyry,  który  wswém 
piámíe  Syngramma  zbija  arjanów,  E.  wykaznje  mu  z  Zywošci^,  íe  sam 
popadt  w  sabeljanizm.  Przeložyl  na  Inc.  MojaaeiUiua  {Libri  duo  contra 
JUarcellum,  w  Euseb.  Demonstr.  ev.  1628).— Jf/l''.  Przeciw  témuž  Mar- 
celowi napisai  IlEf-i  ríJC  E5»tí.'ř]aic(i;«fjc  &EoXof  íctí,  De  eccksiaHica  theelo- 
gia,  t.  j.  okoácielnejnauce  wzglgdem  nátury  Syna 
Boiego;  dowodzi  osobowoSci  Syna  Božego.  Pierwszy  raz  wydař  Oait- 
rfor/ (Oxonii  1852),  rázem  z  pismami  n.  XI  i  XIII, — XV.  O  uroczy- 
stoSci  Wielkanocnej  (Ilipí  t^í  i:í/&  íííox*  ='Jp^>)i  gdzie  vykaziOe 
E.  figurálně  zosczenio  paschy  žydoffskiej  i  apefnietio  aig  tej  figury  w  N. 
Testamencie. — A'K/.  Opnscula  u,  przechowane  tytko  w  lac.  prze- 
ktadzíe;  i-y  raz  ap.  Sirmond,  Opuse,  var.,  Paris  1G43.  Pisma  te  s%:  Ad- 
vertus  Sabelliím  Uber  (v.  nomil.  I  et  11);  Be  resurrectione  ct  aacenshne 
(Komilia  I  et  II);  De  inaorporali  et  invisibili  Deo;  De  to  quod  ait  Do- 
nůnvt  (Mat.  10,  3í):  „JVon  vtni  pacem  vútUre  sed  gladíum;  Di  mandaío 
Dni,  Mat.  10,  37;  De  operibui  bůnií  etmaHa,  faomil.  I  ct  II,  ad  II  Cor. 
S,  9..— AT//.  De  loeis  bebmicú^  ob.  Onomasticon,— A'F///.  Harmo- 
nja  enangeticzna,  znaná  p.  n.  Kanonón  euzebjuszowych  (ob. 
Kanóny). — AVAT.  Kommentarz  na  láo  Psalmón;  lecz  pózo  stalo 
sie  tylko  na  lis  (pierwszy  raz  ap.  Monlfaucon,  Nova  coll.  PP.  t,  1). 
Na  lac,  przeložyl  Euzebjuaz,  bp  wercelleňaki,  lecz  przcklad  zagínql, — 
XX.  Z  Kommentarza  na  Piešni  Salomonone  i  na  Eukasza 
S4  tylko  fragmenty.— A'A7.  Kommentarz  na  Izajasza  w  wigkszej 
itz%ici  nas  doszedl;  wydal  go  ze  swym  przebladem  Mont/aucon  op.  c.  t. 
II  Paris  17  0  3.— ALt//,  Quaestioncs  cvangelicao  (ZíjTYj^ata  xal 
Xúosi;)  w  3  ksiggach,  zajmuj^  aig  rozwiqznniem  pozorných  sprzecznoáci 
migdzy  Ewangelistarai.—XS///.  O  žywotach  proroków,  ÍIspl  r^c 
toů  pipXíou  Tův  ;ipo(fY]r(ov  hva^%r3Í'X^  (Devitie  prophet/trum),  wydat  1-y 
raz  J.  Curterius,  przy  Procopii  Oae.  Comment.  m  hai.  Par,  1580,  f. — 
Waiystbie  wymienione  dotqd  dziela  E'a  wydal  Mignc,  w  Fatrol  graec. 
X.  19 — 24.  Bibljograficzne  szczególy  o  dzielacb,  jako  tež  o  r^kopisraacb 
niektórych  dziet,  obazernie  ma  Fabricius,  Bibl.  gr.  ed.  Harleat.  Vil,  prze- 
druk  ap.  Migne  t.  IX. — 4.  E.  Dp  E  m  e  z  y  W  Fenicyi  CE.  Emeeenus  v.  Emi- 
tenns),  rodem  z  pod   Edessy,  gdzie  i  nnuki  pobieral;  byl  uczniera  Etutr 


I 


Eozebjusz.  129 

bJQSza  oexarejskiego  i  Patrofila  seytopolitaáskiego.  Aby  nie  bjc  wyáwi^ 
conjm  na  kaplaoa,  ada)  8i§  do  Aleksandryi  i  tam  wyksztateii  8i§  w  fi- 
lozoQi.  Z  Aleksandiji  wróci)  do  An^odqi  i  zapnyjainil  8i§  z  tameezr 
nym  bpem  Flakcyllem.  R.  341,  przez  synod  antjocheáski,  mial  sobie 
ofiarowan^  8tolie§  aleksandryjsk^,  lecz  nie  przy)^  jej,  a  wola}  bpstwo 
emezeáskie.  Gdy  zas  byl  šwi§cony  na  bpa,  emezeáczycy  podnieáii  roz- 
nich,  oskarži^  go  jako  czarnokďgžnika.  E.  nda)  »§  wtedy  do  Laody- 
cei  (ok.  S41  r.)  i  žyl  przez  niejaki  czas  n  tameeznego  bpa  Jerzego 
(Georgins),  który  žywot  naszego  E'a  napisa)  (fragmenty  ap.  ^yoerat.  Hist. 
E.  n  9,  10;  cL  Soxomen  H.  £.  III  6).  Póžnicj  wrócii  doEmezy;  f  ok.  r. 
360  w  Antjoclgi.  By)  w  láskách  n  cesarza  Konstancjnsza,  który,  ile 
rázy  udawa}  si^  na  wojn^  przeciw  Persom,  bral  E'a  z  9ob%.  Wedlog 
áw.  Uieronima  (Ckronic.  Ikseb,  ad  ad.  348^,  by}  £.  jednym  zprzywód- 
ców  partji  aijaáskiej.  Z  wlasnycb  zaá  jego  zdaň  (ap.  Theodoret.  Dialog. 
3)  widač,  že  naleža)  przynajmniej  do  pólaijanów.  Z  licznych  pism  j^o 
(pko  žydom  i  pko  pogánoro,  pko  nowacjanom,  i  o  ksi^g  na  Ust  do  Galatów 
i  Hornici  na  Ewangeilje)  mamy  tylko  niektóre  homilje  i  po  Katenach  (ob.) 
rozrzucone  egzegetyczne  nrywki  (wszystkie  žebrané  w  Eiuebii  Emeseni  quae 
mtpersunt  opuscula  graeca^  eá.  Augusti^  Elberf.  1829).  Šw.  Hieronim  (De 
9eriptor.  eccl.  91,  119,  129)  wylícza  pisma  £'a  przeciw  žydom  i  nowa- 
cjanom,  Hypctheseon  m  qnst,  ad  Crol.  U.  lOy  i  Homiliae  in  Evangg.;  Teo- 
dore! {Haeret.  fab.  1.  1  c  28)  mówi  o  piámie  przeciw  Manesowi  (cf. 
S^Epiphan,  Haeres.  76,  21).  Homilicíe  ÍO  ad  monaehos  (Golon.  1531) 
i  rázem  z  niemi  pod  imieniem  £'a  wydane  przez  Jana  (jagnejos  Hofni" 
Uoe  44  ad  populum  (Paris  1547;  ib.  I56l),  a  przez  Andrzeja  Schott 
(w  Bťólioih,  PP.^  Golon.  1618  t.  V)  powtórzone,  s^  kompilacj^  z  rážných 
pisarzy  ladáskich  (cf.  J.  C.  ThUo^  Uéber  d.  Schriften  d.  Eoseb.  v.  Ale- 
xandr, ndd  des  Eos.  v.  Emisa  einkrit.  Sendschreiben,  Hal.  1832).  Kom- 
pilátora tych  homDji,  jako  tež  innych,  p.  t.  Homiliae  de  SymbUo  (w  Bi- 
Uwtk.  PP.  Lngdon.  YI  608^, nazywaj^  Enzebjnszem  gallikan- 
ski  m.  Prawdopodobnie  ten  sam  jest  antorem  i46  homiUae  deUmpore  et 
de  sanctís  (Paris  1554;  w  Bibliotk.  Ccnáanat.  Lngd.  1588;  ap.  Com- 
^JU,  Biblioth.;  rázem  z  poprzedniemi  homiljami,  Paris  1575;  w  Bi- 
hHoth.  PP.^  Lngdnn.  t.  VE).  Cf.  rozprawQ  Angosti^ego  w  Eusebii  Emes. 
Opuacuia,  Elberf.  1829:  Thilo^  Ueber  d.  Schriften  des  Enseb.  v.  Alezan- 
dria  n.  d.  E.  v.  Emesa,  Halle  1832.  X.  W.  K.S.  EuzebjttSZ 
samosateňski,  áwi§ty  i  m^cz.  (n  laciá.  2i,  ngreków  22  Czerwca). 
Zostat  bpem  Samosaty  w  Syryi(r.  36 1),  wówczas  wlasnie,  Idedy  wi^ksz^ 
liczb^  stolic  bpich  zajmowaU  arjanie.  Byč  može,  že  E.  nim  zostal  bpem 
nie  bardzo  byl  gorliwym  obroúc%  ortodoksyi,  lecz  historycznie  dowieáé 
8i§  nie  da,  aby  sprzyjal  aijanom;  owszem,  zostawszy  biskupem,  stan%l 
w  obronie  prawdziwej  wiary.  R.  360  Endoksjosza  z  Antjochii  przeniesio- 
no  do  Konstantynopola.  Semiaijanie  i  endokajanie  zgromadziwszy  síq  na 
pO€2%tka  361  r.  w  Antjochji,  po  dlogim  i  nporczywym  sporze  zgodzili 
fei§  jednomyólnie  obraó  patijarch^  Melecjasza,  kaplana  powssechnie  dla 
swych  cnót  powažanego,  lecz  którego  aijanie  i  semiarjanie  q>odziewali 
sif  przeci^gn%č  na  swoj^  stron§.  E.  pierwszy  ^osowal  za  Melecjoszem, 
znaj^  jego  prawowieme  nsposobienie,  w  jego  tež  r^e  zložono  oryginal- 
ny  akt,  przyznaj%cy  stolic^  patijarchaln%  Mekcjnszowi.  Gdy  Helecjosz, 
Kncykl.  T.  Y.  9 


130  Euzebjusz. 

w  ptEemoDie  do  ladu,  iryraínie  sie  ošwiadczyt  za  dekroUmi  soboru  ni- 
cejskiego,  arjanie  iiostanowíli  go  usungč.  Wrraogli  na  cesarzu,  ie  roz- 
kázat EnzebjusEoni  wydaé  dokument  wybora  Melecjusza,  lecz  ten  odpo- 
wiedziat,  íe  nie  može  wydač  tego  aktu  bes  zezwoleaia  tych  i*Bzystkicli, 
którzy  mu  go  do  przechowaaia  oddali,  iraczej  da  eobie  aci%č  obíe  řece, 
aDiželi  dopnéció  sig  tak  baniebnej  zdrady.  R.  37  1  zoajdowal  eí§  na  ele- 
kcji  šw.  Bazylego  aa  arcyb.  Cozarci  i  od  tej  chwili  w  ácislej  žyt  z  nim 
prz}*jažni.  Za  Walensa,  który  za  namow^  arjunów  gwattonnie  przešlado- 
wal  katolików,  wygoany  zostat  do  Tracji,  mimo  to  nie  przostawal  zaj- 
mowač  sÍq  sprawami  Eoáuiota.  Przebrany  za  žobierza,  cz^ato  przobiegtď 
SjTJ^,  PalestynQ  i  Fonicj^,  juí  to  utnierdzaj^c  cbrzeácjan  w  prandziw^' 
nierze,  juž  wySwi^caj^c  kaplaBÓw,  gdzie  tego  byla  potrzeba,  jat  to  po- 
mi^oji^c  ionym  biskupom  w  zarz^dzie  djecezjami.  Foslaúcowi  uesarskie- 
ma,  gdy  ten  mu  wr^czyl  wyrok,  akazuj^cy  go  oa  wygaanie,  rzekl:  .Jesli 
chcesz  unikn^č  niebezpieczeústwa,  strzež  si^,  aby  nie  dowiedziauo  si$ 
o  celu  twego  przybyciai  lud  bowiem  sapadtby  na  ciebie  zbrojno,  a  ja 
nie  chce  ^7^  przyczrn%  twej  ámierci.-  E.  opuScit  raiasto  o  pótnocy, 
w  towarzyatwie  wiernego  stugi,  i  adat  flig  doZeugma,  na  24  mile  odle- 
gtcgo  od  Samosaty.  Nazajutrz,  skoro  tylko  dowiedziaQO  si^  o  odjeidaie 
biskupa,  powstat  ro^rnob:  muóstwo  Indu  poápieszylo  zaswym  pastonem, 
blagBJ^c  go,  aby  nie  zostawiat  trzody  swojej  na  lup  dťapíežnycb  wilkón; 
lecz  on  przedstawit  luJowi,  í.e  oiusi  byú  postuszuyiu  wyrokowi  cesar- 
skiema  i  zach^cal  ícb  do  ufnošci  w  Uogu.  Cbciano  mu  ofíarowaé  pio- 
nii(dze,  ustug^  i  wszystko,  czegoby  tyiko  zaí%da),  ale  nie  przyj^t,  a  po- 
lecaj^c  siekie  i  owieczki  swoje  opiece  Zbawiciela,  w  dalsz^  udal  sig  dro- 
gg  do  Tracji.  (jdy  pod  Teodozjuszem,  nasl§pc%  Walensa,  Koációt  odzy- 
slfat  pokoj,  Euzebjusz  z  wygDania  odwotany  zo^ta).  Za  ataraDieni  E'a 
djecezje  w  Beroe,  llierapolis  i  Cyrus  dostaly  nzorowycb  pasterzy. 
Cbcial  takže  osadzitS  biskopa  katolickiego  n  DoUcha,  maltim  miastcczku 
(niedaleko  Komageny),  zaražoném  arjiinizmem,  lecz  jakaá  arjanka  ranďa 
go  ámiertelaie  dachówk%  w  glowg,  tak,  ii  w  kilka  dni  umart,  37  9  czy 
»80  r.  Sw.  Grzegorz  nazjsnzeúski  v  jednym  swyra  liScie  nazyna  E'a  fi- 
larem  pravrdy,  Bwiattem  áwiaU,  boskiém  Qarzgdziem  dla  ocaleoia  powie- 
rzonego  aobie  ludu,  podpory  i  cbwal%  KoSciota.  Kelikwje  jego  byly 
w  KouBtplu.  Na  obrazach  dajn  mu  dacliówkg  v  rgke.  'Iheodoret.,  HisU 
eccl.;  cf.  Dollwul.  Acu  SS.  Jud.  t.  IV  p,  239..— 6.  Euzebjusz,  bp. 
Werceli,  éwi^ty,  pogromca  arjaiiów  i  m^íny  obroiícu  áw.  Atauazego, 
nrodzil  si^  na  wyspie  Sardynji  w  koiicu  lil  w.,  ochrzczony  r.  3ii  przez 
Papteža  Euzebjuaza  (który  zapenne  nadat  mu  sice  imig)  w  Rzymie,  gdzie 
matka  jego  Restituta,  zostanazy  ndow4,  osiadla.  Mówi^,  že  ojcíec  jego 
umart  h  wi^zieniu  za  wiar§.  Wychowany  poboínie  i  wyliwiczooy  w  na- 
ukách ducbowuych,  wyáwigcony  zostat  na  lektora  przez  Papie2a  Sylwe- 
stia.  Udawszy  si^  do  Wercelii  (w  Piemoncie),  tak  dalece  odznaczyl  sie 
mi^dzy  ducbownymi,  že  jednozgodníe  wybrany  zostal  na  bpa  i  lóGrud. 
340  konsekrowany  przez  Papieža  Juljusza  I.  Pierwszyra  on  jeat  z  bi- 
Bkup6«  nercclleiiskicb,  których  pami^í  dot|d  sig  przechowuje.  Wetoig 
áw.  Ambrožego,  on  pierwszy  tak;íe  pol^czyl  2ycic  zakooDs  ze  stanem 
kaptaúskim  oa  zacbodzie,  i  dla  tego  wraz  z  áw.  Aagustynem  utražany 
jett  za  zatožyciela  kaaonikúw  regularnych.  Propritm  canonioorum  regu- 
iarium.     powotuj%c  bÍq  na  S2    lisL  áw.  Ambrožego,  tak  mówi  (pod   d,  ^ 


«M 


I 


Euzebjus  z. 


m 


Groáioij:  ^aubius  Vereell.  iastituta  monachorum  clerícalibiu  et  sacer- 
dot&libuB  ordiitibas  adJDDiU,  primusque  in  occidnis  partibas  haec  dno 
inUr  se  diversa  coDJUDxit,  ot  esset  ia  clericis  contenitas  rcrum  et  accu- 
rUio  levitaram.  Uiide  ordo  clericomm ,  (|ui  postca  regulares  caaouicí 
dJcti  suDt,  in  occideote  fuit  propagatus,  gai  a  beato  Augaatíno  episco- 
po  hipponensi  in  Africam  et  ab  aliis  eptscopia  in  alias  prorincias  eve- 
ctm  est  et  propagatos'.  Z  tej  duchowaej  szltoly,  jak  šwiadcz;  sw.  Am- 
broíy  (Ep.  8  3  ad  Vercellen.),  wysílo  wielu  pobožných  i  zdolcjch  ka- 
ptaoÓK,  wielu  nczonych  i  áwi^tych  bÍBknpów,  wieln  wyznawcúw  i  me- 
ciennikóv,  dla  którycb  £.  byt  nietylko  mistrzem,  ale  i  wzorem.  Prócs 
pieczy  o  Bwojii  djec«zj§,  walczyč  Jeszcze  musiat  z  arjaQami.  R.  354  Ps- 
piet  Liberjusz  polecil  Jemu  i  Lncyferowi,  biskupowi  z  Cagliari,  udač  síg 
do  ce«arza  KoostaDcjasza,  baffi%cego  n  Arles,  i  íqdad  od  oiego  znola- 
nia  soboru.  Za  zgodq  cesarza  aobór  zvolaný  zostal  do  Medjclana 
t,  3A5.  Na  DÍeszczešcie  biskapi  arjaóscy,  popíersni  przez  cesarzs,  wzigli 
górt  i  wygDali  biskopón  katolickicb,  oie  nhciicych  gig  podpÍsa<:  oa  pot^- 
pieaie  £«-  Atanazego.  Po  synodzie  cesarz  napisat  list  do  G'a,  cbc^c  go 
pneei4g°4^  na  swoj^  strong.  LÍ3t  tcu  (Coa«laníiu»  victor,  triumphalor, 
ítmper  Auguatut,  Eunebio  epišcnpoj,  wyj^ty  Z  archiwum  vercelleáskiego, 
zamieszczony  jest  w  Roczoikach  Baronjusza  (pod  r.  355  n.  uj.  E.  wj- 
•laoy  zostat  na  wygnanie  do  Scytopolís  <tr  Palealynie),  gdzie  arjaúski 
bp  Patrofil'(którego  E.  nazyna  swoim  dozore^)  cajsroíej  z  aim  si§  ob- 
chodzíl,  oareszcie  dom  jego  zostal  zrabowany,  a  on  sam  wleczoDf  po 
nikách,  wtr%cony  do  ffi^zienia  i  okrutnic  dr^czony.  Ze  Scytopolís  prie- 
prawadzoQO  go  nast^pníe  do  Kappadocyi,  a  ztqd  do  wytsiego  Egiptu 
(Tebaidy),  gdzie  pozostawat  až  do  šmiercí  K^nstancjuaza.  Gdy  Juljaii 
Apoat&U  uwolnil  wszystkicb  biskapów  z  wygnaoia,  C.  przybyt  n^przód  do 
Aieksandrii,  gdzie  naradzat  aig  ze  Svi.  Atnnazym,  co  do  przy«FTÓceaÍa  po- 
fcoja  «  iíoáciele,  i  byt  na  Boborze  r.  363,  na  którym  postanoifíoDO 
PFXfi^t  do  jedaošci  koácielnej  biskapów  arjaúskich,  jejli  tylko  b)%d 
■irój  (tznaJ4  i  izczerze  si^  nawróc^.  Z  ileksandrji  pospieszyt  do  AntjO' 
diji,  w  celu  ufiuni§cia  rozdvojenia,  jakie  poni^kszyt  Lucyfer  z  Cagliarí, 
pT2ez  wysirigceaie  na  bisknpa  Paulina  kapfana,  przyffódcy  eustatbjaoów 
i  mroga  Helecjusza,  E.  publiczaie  zganil  taki  wybór,  nie  cbciat  nawet 
widxieé  Paulina,  zerwat  z  pop^dliwym  Lucyíerem  i  opuScil  Antjocbjf, 
a  Knríerdzajiic  po  drodze  dusze  chwiejqce  si^  w  wierze  i  nawriíciýqc 
lU^une  úmysly,  przybyl  przez  lllirj^  do  svěj  djeceiji  r.  363,  gdzie 
potkají  si^  z  6n.  Hilarym  piklawskim  i  dalej  walczyt  z  aijanizmem, 
popieraDym  obecnie  przez  AukBencjusza  medjolaáakiego.  E.  uin.  i  Sierp. 
37!  r.,  m»}^  lat  S8.  Niektórzy  ntrzyronj%,  íe  go  arjanie  ukamieuo- 
inE,  !ecz  áw.  Ambrožv  w  liácie  83  wyražuie  go  odróínia  od  m§czen- 
ttików,  a  Grzegorz  luroQ.  (De  gloria  confessonun)  i  inni  nazynaj%  go 
tylko  wyíuawc^.  Baronjusz  twierdzi,  íe  moina  go  nazywaé  mgczeoaikiem, 
dift  t«go,  íe  przelat  krew  za  wiarg,  gdy  byt  na  wygnauiu  (Annakt  ad 
an.  871  n,  ii7— 119).  Kokiót  czci  go  jako  m;czeiinika  13  Grudnia. 
Nieco  dawniejsze  Martyrologia  obcbodz^  pamiqtk^  tego  £ni«tego  (nata- 
litia)  1  Sierpuia,  iane  15  Grudnia,  jakq  roczoic^  jego  konsekrscji  na 
birinipa.  Doszty  do  nas  nastupujíce  jego  dzieta:  i)  Epjtíóla  ad prtsb^urot 
«t  pUliei  qttíuďun  Italiae;  Libetlui  facti  ad  ratrophilum  coilodem,  cum 
tvU.     OiA  te  dziela    napisane    w  Scytopolis,    znajduj^  »g    n  BibU^jthec^í 


t 


Euzebjusz.— Ewa. 

■mas.  Patrům^  Lngdiuú  1677,  t.  V  p.  1227,  i  w  Rocznikach  Baronjusza 
ad  an.  356  n.  92,  95.  !)  Epištola  ad  Grtrjoriurn  episcopum  apanerttera 
(íUberitaiium),  napisana  z  Tebaidy  3eo  r.  na  wygnaniu,  zoajd^je  aig 
W  Opera  s.  UHarii  pictavienaiit,  Pariais  1GB3,  fragm,  XI  p.  laee. 
Frzeloíft  takže  z  greckiego  na  jgzyk  taciúski  Kommentarz  Euzebjnsza 
cezar^skiego  na  Psalmy,  licet  haeretka  praetermitlettí,  optima  quaeque  tran- 
ttulit,  jak  mówí  á.  llieronim  (De  scrípt.  eccl.  c.  96),  leče  przeklad  ten 
zagin^i.  Pokaz^jq  w  skarbcu  katedry  wercelleůskiej  rukopisní  Ewangelji, 
napJBaa]',  jak  mówi^,  wlasn^  r^kq  £.,  drukiem  ogtoszoay  przez  Joan.  Andr. 
IricuB  w  Medjolanie  1747  iii-4,  pod  tyt.  SacroaancCus  Eoangeliorum  co- 
dex  S.  Eutebii,  magni  episcopi  eí  marli/Tis,  ňomine  exaratue;  J,  Blaiíchinus 
pomieácit  go  takže  W  swém  dziele:  Evangeliářům  qwidnepUx  latinae  vtr- 
tionis  antíquae  seu  velerís  ítalicae,  Romae  1749.  Niektórzy  n^tpí^  o  au- 
tentycznoáci  tego  rukopisu.  Ob,,  oprócz  dawnych  historyków  koácielnycb, 
Boczniki  tJaroiijusza  ad  an.  Sau — 371;  UghelU,  Itólia  sacra,  t.  IV  (p 
j47_76l);  JioUand.  Acta  SS.  Augnst.  t.  I;  Migne,  Patrol,  lat.  t.  XII, 
gdzie  sft  i  (Iziela  E'a.  {Stback).  J. 

EuzOJUSZ  {Eu:oiua).  I.  Anljochertakí,  arjanin.  Aleksander  pa- 
trjarclia  zíožy!  go  z  djakonatu,  jako  zwolennika  arjuszowego,  R.  5íi  wy- 
biali  go  arjaaie  patrjnrcb^  antjocbeúakici,  po  wygnaniu  Melecjusza.  Za 
ceaarza  Walensa  wjáwiecil  on  niejakiego  Lucjusza  na  biskupa  aleksan- 
dryjakiego,  po  ímierci  áw,  Ataaazego.  E.  um.  w  Antjochji  ni6dhigo  praed 
ámierci4  Walensa. — 2.  Cezarejski,  arjanin.  W  Cezarei  palestyáskiej 
by)  nspólaczniem  Grzegorza  nai^anzeliakicgo.  tidy  r.  sed  umar)  Akacjosz 
cezarejski,  Cyrylljerozolimski  posUuowil  metropolity  Filnmena,  a  po  nim 
swego  siostrzeúca  Gelazjusza,  m^ía  zuakomitego,  gdy  tymczasem  na  tg 
um%  katedry  Eutychjusz,  arjaňski  bp  z  Eleutheropolis,  wprowadzi)  stare- 
go  ksi^za  Cyrjlla,  Gdy  r.  37C,  za  Walenaa,  Cyrjl  jeroz.  musiat  swojq 
stolic§  opuácií,  arjanie  wyp§dzili  i  Gelazjusza  i  wybrali  na  metropolity 
£ii20jusza.  UcKony  ten  czlowiek  žebrat  i  uporz^dkowal  na  nowo  bibljote- 
kQ,  založon^  kiedyá  przez  Pamfila  cezarejakiego,  lecz  póžniej  rozproazon^. 
Gdy  Teodozjusz  zostal  ceBarzera,  Euzojubz  musial,  jako  arjanin,  opuácií 
8WOJ4  atolicij  (ok.  380),  Pozostawil  „wielei  róínych  traktatów"  (S.Hierori. 
Cat.  113),  o  któryeb  jeiloak  nic  wi§cej  nie  wieray. 

Ewa  (bebr.  Aaií^nA,  žycie,  70  *Eotí),  raalionka  Adama  (ob.).  Kiedy 
Adam  przywiedzioaym  do  siebie  stworzeoiom  nadat  imiona,  lecz  miedzy 
iiiemi  nie  znalazt  oipovfiedniej  swojej  naturze  istoty,  Pao  Bóg  zeelat  na 
niego  twardy  sen,  wyj^t  mu  žebro,  utwurzyl  z  niego  kobielg  i  praywiódt 
j4  Adamowi.  Ujrzavfszy  }%,  Adam  rzebt:  „Oto  koáé  z  košci  mojej,  eto 
ciido  z  ciaía  mego-,  i  nazwal  J4  t»ittalt  (Vnig.  virago,  Wujek,  mtiytui), 
poniewaí  z  mfša  (bebr,  is:)  wzigta  poczqtek  (Gen.  a,  31 — 3S.  I  Koř. 
11,  8.  9).  W  tym  pierwiaatkowym  atoaunku  zawiera  aig  nieroadziel- 
noíé  míJžeústwa,  które  Clirystns  przywrócil  do  pierwotnej  czystoáci  i  wy- 
níósí  do  godnoéci  sakramenta,  Ewa,  uwiedziona  zwodniczemi  slowy  czar- 
ta,  przemawiíy^cego  do  niej  przez  wg^a,  zerwala  zakázaný  owoc,  jadla 
i  m^ta.  do  przekroczenia  zákazu  BoJego  aklonita.  Pan  Bóg  przeto  zapo- 
wiedzial  jej,  že  w  boleáciach  rodzič  i  pod  panowaniem  mgia  zostawaé  b?- 
dzie;  wprzód  jednakíe,  w  atowach  wyrzeczonych  do  wgia,  wakazat  na  nie- 
wÍBStQ,  która  bgdzie  pocz^tkiem  zbawienia,  bo  od  niej  pocbodzič  b^zíe 
Ten,  klóry  zetrze  gíowg  w^ža.  RacjonaliSci  nietylko  opowiadanie  to  maj% 


Ewa.~Ewald. 

zs  symboliczne,  &le  jeszcze  widzq  jak%š  sprzeczno^É  mi§<l2f  Gen.  1,  3  7 
i  Geo.  2,  7..  jakobj'  w  pierwszém  miejscu  autor  opowiadat  o  jedno 
4n«n  HtworzeDia  Adama  i  £«f,  a  w  drugiém  o  stfforzGDiu  Adama  przed 
£w4  {Sehtnlcet,  Bibel.-Lexik.  art.  Eva').  Lecz  sprzeoznoáč  takowa  jest 
nmfšliije  upatiynan^:  n  piernszém  boniem  miřjscn  tekst  opowiads 
w  atresiczeoiu  tjtbo  liislori;  stnorzfDÍa  pierwszych  ludzi  [maičulurn  et 
fínainam  ereavil  eosj,  a  w  dragiém  szczegótono.  Ob.  takle  rozpravy 
onitofch  wfktadach  stów  Gen.  4,  i.  t.  j.  czj  Ena  przy  urodzeniu  Kai- 
na miata  go  za  Mesjasza?  «  Reínke,  Beitritge,  t.  IT  n.   6.  (HUIé). 

EwagrjUSZ.  Eva^us,  Eoi^piOí,  scholastyk,  autor  HUlóriae  eceU- 
tiastíeae  libri  tex,  gdzie  sig  mieszcz^  dzieje  ko^ieloe  i  áwiecbje  z  lat 
tSl  —  594.  Sam  o  sobic  mówi  (1.  6  c.  29),  ie  piští  w  58  r.  žyda, 
a  w  641  r.  erj  aotjocheóakiej  (1.  3  c.  33).  Že  zaí  era  antjocheúaks 
datuje  dg  '>^  nadsoia  autoDomji  temui  miastn  priez  JalJQSza  Cezara,  r. 
704  od  zal.  Ri..  a  48  przed  Cbr.  {H.  Noris,  De  epochis  Sjro-Macedonnm, 
s.  IS9),  wi^c  E.  piaal  swoje  dzieto  ok.  r.  664,  a  nrodzil  si$  ok.  r.  536. 
Miejscem  jego  rodzinném  byla  Epifanja,  miasto  w  Celesyrji;  w  Antjochji 
lai  bjl  adwokatem  sqdowym  {rrfnXnryzvnfii).  póžniej  kweslorem  i  prefe- 
ktem. Pisal  po  grecku.  Wjdania:  Ojomí.  1844;  ap.  Migne.  Patrol,  gr, 
L  86.  O  przekladach  i  inuycb  wydaniacb  jego  dzieta,  ob.  Theodoret 
a  Cyrus,  Cí.  Historji  košcieloej  pi&arze.  Wyj^tki  z  niej  przdoí.  na  nie- 
miec.  ap.  HóstUr,  Bibliotb.  d.  KircheDvater,  cz.  VIT  a.  Sil..  E.  jest  hi- 
storjkiem  latwowiemym.  O  dziele  jego  ob.  <?.  Dnngert,  De  fontibo!,  íadole 
et  d^itate  Ubrorum  Theod.  Leclorís  et  Evagrii,  Goett.  1841.  X.  W.  K. 

Ewald,  šw.  (3  Paídz.),  Dwócfa  bjJo  ávfi§tycb  tego  imienía  braci 
AagtikóiT:  Haly  i  czamy,  tak  naznani  od  koloru  wtosów.  Za  przykladem 
Willibrorda  i  jego  towarsrszón  udali  sig  do  Weslfalji,  dla  nawrócenia 
oaiadtrcb  tainíe  Saksooów,  lecz  ci  pochwycili  obn  brad,  po  srofpch 
mfcxamiacb,  porubali  icb  oakawalki  i  wrzncili  do  Renu.  JMordercy  icaty 
aaród  póžniej  pokutowal  za  swojq  zbrodnig.  Tilmea  (Tilroan),  gtoGZ^y 
lan  takže  nauk;  wiary.  wydobyt  zwtoki  áwigtych  m^zenników  i  pocbo- 
vú  le  czci^  w  miejacu  icb  ámierci,  sk^d  Pepin,  ksiqíe  Franków,  prze- 
níM  je  do  Kolonji.  Arcybp  Ubddo  zložyt  je  r.  1074  w  koáviele  £w. 
Kuaiberta,  a  gtówy  icb  darowal  koéciotowi  moQastyrskiemn  (MllDSter), 
gdňe  «szak2e,  w  czasie  rozrucbów  nowoclirzczcúskicb,  zagingty.  M§czeá- 
5t«o  tycb  éwigtycb  przypadto  ok.  r.  sso  i  nówczas  yii  odbieraú  zacz^ti 
cteéč  publiczn^,  aibowiem  nzmiankrijc  o  nich  Martyrologium  Bědy  (ok.  r. 
fiVl).  Obadwa  šwieci  uwažani  s^  za  patronów  Westfalji.  Ob.  DeJa,  Hist. 
ecd.  V  10;  Atkuia,  De  poutificib.  et  as.  eccl.  eborac,  Cf.  Strunek, 
Westphatia  S.,  ed.  Giefers,  II  1 1 ..;  Bollaad.  Acta  SS.  3  Octobr,  Alhtr- 
4iitffk  Jhijnt.  Der  h.  Willibrord  (obers.  v.  L.  Tross),  MOnst.  1863  s.  217. 

Ewald  Jerzy  Henryk  August,  ar.  iGList  1803  r.  w  Geíyn- 
ěze,  syn  tkacza,  uczyt  sig  «  Getyndze  teologji,  filozofji,  a  SECzególniej 
jfzyków  wsťhodnich;  r.  1823  zostat  nauczycielem  gimnaijalnym  n  Wol- 
fenbdael;  i824  repeteotera  w  teol.  fakultecie  w  Getyndze;  1837  nadzw;- 
czajnym,  ai83i  zwyczajuym  profesorem  fílozofji;  1835  nadto  i  prof.  j^ 
zyków  wscfaodDÍcb;  jako  naieíqcy  do  proteatacji  eiedmia  profesorów  g»- 
tyngskicb,  pko  zniesieniu  konstytucji  hanowerskiej  przez  króla  Ernesta 
AugDsta,  stnicit  1S37  SHOjq  katedry,  poczém  udat  si^  do  Londýnu;  ISSS 
otnym^  zaprosEenie  do  Tybíngi  i  1848  r.    wrócit    na  dawn%  snojq    ka- 


J 


ISwald.— Ewangalja. 


i 


tedrg  do  Gety ngi.  W^brany  depntowaa/m  do  parlamentu  prnablego,  wy- 
BtQpnje  jako  przeciwnik  noifikacji  praskiej.  Napísaí:  Die  Ompotition  der 
6«ne«M,  Brannscb.  1833;  Ds  metrit  carminum  arabicorum,  ib.  1H26;  Dal 
hone  Lieá  Salomo'a  lihertetst,  Gfitt.  1836;  Kritigcfie  Grammatik  der  hehr. 
Sprache,  Lpz,  1827,  7  wyd.  GOtt.  1863;  Vakedii  el  Meaopetamiae  expu- 
gnatae  kistoria,  ib.  1827;  Comment,  ia  Apocalffpiifň  Joannts,  Lpz.  1838; 
Htbr.  Sprachlfhre  fúr  Anfůnger^  Lp.  1849,  S  wyd.  1862;  Abhandlungen 
tur  orient,  u.  biblitehen  Literatur,  Gfttt,  1832;  Oram.  tínguae  arab.,  Lpz. 
18S1,  S  t.;  Die  poetiauhen  Bíícher  de»  A,  T.,  G5tt.  18S5 — 37,  4  cz.; 
Die  Fropheten  de»  A.  T.,  Stuttg.  1B4I,  3.  t.;  j&n  Wort  zum  Friedm  bei- 
der  Kircheii,  Tnb.  1842;  Gesehtchte  des  Volíte  Israil  bie  Christiia  I84S  — 
5B,  7  t.,  8  wyd.  1864;  AUertíiůmer  dee  Voíke*  Jirall,  2  wyd.  GOtt. 
1854;  Eeitrili)e  tur  Gesch.  der  (Uieeten  AttsUgung  u,  SprachenerkUlruns 
des  A.  T.,  IB44,  3  t.;  Jakrhiícher  der  bibli»ehen  WiMensahofi,  GOtt.  1848 
i  n-;  Die  drei  ersien  Evangelien  úherteUl  u.  erkUtrt,  ib.  1850;  Ueber  die 
phoeníkiaehen  Aneiohlen  in  der  Wellechdpfung,  ib,  1851;  Vebtr  daa  aihíupi- 
tche  Such  Uemk,  ib.  1854;  Erklarung  der  groseen  pkónikiechen  Intchrifi 
in  Sidotj,  ib.  1856;  Die  SeniUchreiben  des  AposteU  Pa\tlm,\b.  1857;  Die 
Johatmeischen  Schri/ten,  ib.  18G1  —  62,  2  t.;  Die  Lrkre  der  Bibel  tioii 
GoU,  oder  Tkeoloijie  d.  A.  u.  N.  Bandes,  Lelpz.  1871—74,  I.  I  i  11;  byí 
wspótwydawc^  Zeilechrift  fůr  die  Kunde  de«  Morgetdandet;  prócz  tego  wy- 
dal  kilka  pism  w  sprawio  getyngskiej,  a  po  1862  r.  wiele  lístów  otwnr- 
tyeU  do  gmia  ewaugelickich  krůlestwa  Hanowerskiego. 

Ewangelja  w  zaaczeniu  litu  rgicz  n  ém.  Evfangelja,  t,  j.  od- 
czytanie  (iub  odSpiewanie)  pewnej  czgSci  (pericope)  z  którego  z  Ewange- 
li3tów,  stnnowi  czgá<i  líturgji  mazalnej  i  mn  miejsce  pomi^zy  gradualera 
a  Cřcdo,  Iub,  gdy  to  aig  nie  odmawia,  przed  offertorjum.  Na  pytanie: 
odkqd  E,  znstafa  czeicl^  lilurgji  eneharystycznej?  nie  uniiemy  z  pewnoéci^ 
odpowiedzieč.  Ze  Swiadectw  historycznych  (Eusebive,  II.  E.  II  14  przy- 
wodzi  na  to  Klemensa  rzym,  i  Papiasa)  okazuje  ai^,  ií  od  samego  po- 
czqtku  na  zebraQiacti  wiernych  w  ogóte  czytano  ewangalje;  rao2na  wigc 
tatwo  wnioskowaí,  že  czytanie  to  musialo  miefi  miejsce  i  w  cznaie  Mszy 
áw.  Twierdzenie  Morinu3'a,  jakoby  pierwotni  cbrzeícjanie  we  Mszy  nie 
czytali  ewangelji,  zupelnie  jest  dowolne  i  na  niczém  nie  opařte.  Pocz%- 
tkowo  ewangetjfl  czytali  lektor:ij,  naEtgpnie  powstaf  dzisiejszy  porz^dek, 
podlug  którego  snbd jakou  czyta  epištoly,  djakon  ewangelj§,  wszakíe 
O  czytaniu  ewangelji  przez  djakona  dawniejsze  mamy  Swiadectwa  (Suna, 
Rer,  litnrg.  II  7,  i),  jak  o  czytanin  epištoly  przez  snbdjakona.  Obecnic 
wtadza  uroczystego  czytania  ewangelji  przekazuje  sig  wyražnie  djnkonowí 
w  czasie  áwiscenia;  gdy  jeszeze  Sozomenus  (U.  E.  VU  3)  Swiadczy,  iie 
w  niektórych  koáciotnch  ewaiigelj§  czytaú  mogli  tyJko  kaptnoi,  albo  nawet 
bfsIcQpi.  Z  loktorów  na  djakonów  czytanie  ewangelji  przeniesione  bylo 
z  powodn  wysokiego  poszanowaoia,  w  jakiém  j%  ina  Košciót.  Za  przygo- 
towacie  do  czytania  ewangelji  we  Mazy  síužy  teraz,  podlug  niBzahi  rzym- 
akiego,  modlitwa:  „Oczyší  .serce  moje..."  i  proába  o  blogostawieiSslwo: 
„Rozka2,  Panie,  poblogostawič"  („Jnbe  D  o  m  n  e  benedicere",  niówi  dja- 
kon; kaplan  zaá  celebrujqcy  mówi:  ,Jube  D  o  m  i  n  e  benedicere").  W  da- 
wnieJBzych  liturgjach  brak  modlilwy  przygotowawozej,  može  z  powodu  jej 
nátury  prywatnej;  prywatno  bowiem  modlitwy,  co  do  formy,  pozoatawiano 
w  dawnym  Koíciele  pobožnoSci    oaobistty.     Ryt  wszakže  dzisiejszej  bene- 


Ewangelja.— Ewangdia  wieezni. 

d/kcjí,  praod  ewangeti^  odmawian^,  znajdnjc  si;  co  do  swej  istoty  w  n^- 
dawniejsiych  litorgjacb  (Cf.  Ordo  Romauns  I,  ed-  Horator.;  Litoi^  S. 
OiiTwet.;  Bona  Rer.  litnrg.  II  7,  2).  Ulycie  kadzidla  przy  cíjUnin 
emagelji  jett  róivnieí  ataroZftne,  i  wskaznje  na  cieáč  fiož^,  naleHn^  te- 
mn,  który  do  nu  przemawia  «  ewaagelji.  KiraDgelja  bowiera  jest  aamriii 
Zbavídelem  w  dochowej  swojej  spa^cižnie^  i  dlatego,  podhig  év  Cjrylla, 
EwkDgelja  przedstawia  osobg  samego  Zbawiciela,  i  na  soborarit,  jak  w  Ni- 
cei,  lebrani  ojconie  zasiadali  okoto  lež^cej  n  poérodkn  £iv3Di;elji,  jakby 
okolo  Zbawiciela.  Dominiit  vobiscum  i  zapawiedzenie.  z  jakiego  EwaDge- 
lialy  wzigty  jest  astíp.  stanowi^  wst§p  do  ewangelji.  Wstepne  formuty 
w  títargjacb  vschodnicb  s^  ob^zerniejEze:  djakon  wzywa  w  nich  kíU 
toie  do  Dwagi.  W  litargji  etjopskiej  obehodzi  djakon  caly  koíciót  i  pod- 
niesionym  glosem  wola:  podoošcie  sie,  stuch^cJe  ewangelji  i  wesotej  no- 
winy  Pana  naszego  i  Zbanicieia  Jezusa  Chrystnsa.  Zuaczeiiie  kriyíeni 
ksiQgi  i  wtasDPj  osoby,  tak  przez  majqcego  czytaó  Jak  i  obecných,  wnio- 
atcnj^  ze  znanycb  stów  Tertnljana:  .quaecnnqae  noa  exhortatio  exerc«t, 
froDtem  cracia  aignacolo  terímus",  zdaje  ai§  byč  bardzo  staře.  W  rycie 
msronitów,  majqcy  czytaiS  ewaDgelj^  btogostawi  obecných  znakiem  krzyía. 
Znaczenie  czota  krzyžem  przy  stowncb:  „Seiinentia  etc."  przypomina  sto- 
na  év.  Augostyna:  „n^que  adeo  de  croce  non  erubesco,  ut  non  in  oocnlto 
loco  habeam  crncem  Christi,  sed  in  fronte  portem";  znaczenie  za^  krzy- 
íent  DSt  i  piersi  przyponiina  slowa  apostolskie:  Corde  creditor  ad  jastí- 
tům,  oře  antcm  fit  confessio  ad  saiuteni-  Ewangc^ji  nszyscy  dawnym 
objeiajem  sh]cb^%  stojíc,  tak,  jak  to  przystoi  stugom  stoj^cy  przyjmowač 
roikazy  snych  panów,  aby  tq  poslaw^  wyraíali  gotowoéč  sw^  do  slnrapH- 
wego  poslnszeilstwa.  U  greków  na  czas  czytania  ewangelji  zdejmnje  bi- 
ekvp  Bwoje  omophrfrium.  Bycerze  i  žolnierze  kíad|  wóivczas  rgkg  na  sza- 
bli;  Polacy  i  maltaňczycy  wydobynali  miecze  z  pocbwy,  na  oznaczenie 
iwej  gotonoáci  w  obronie  Ewangelji.  Na  zakoúczenie  cwangelji,  Ind  od- 
povtadal  dawnlej  amen,  teraz:  Chwala  C\  Chrytte,  poczém  celebran^  lab 
bískop  calQje  enangeljg  (mszal),  ináwi^c:  „Oby  przez  stowa  ewangelji  zgta- 
dzone  zostaly  naszc  przeninienia";  co  przypomina  stowa  Zbawiciela:  .Jnl; 
wy  jesteácie  czystymi  dla  roowy.  któr^  dla  was  ntówií*  (Jan  XT  3). 
Dawniej  podawano  ewangeljg  do  pocalowaDia  wszynkim  obecným,  ale 
swyczaj  ten  nie  mógl  si^  dtugo  utrzymač,  bo  zbyt  wiele  wymagat  czaau. 
We  Mszy  žalobnej  (za  umartych)  nie  ma  catowania  ewangelji,  pooiswaž 
czytuiie  jej  nie  jest  wówczas  w  bezpoSrednim  zwi^zka  ze  zbawieniem  nas 
Syjfcycb.  We  Msiy  papiezktej  E.  (równie  jak  epištola)  czyta  si^  w  jgzj- 
kn  liciúskim  i  w  grccktm.  Co  si;  tyczy  miejsca,  jakie  E.  zajmuje  we 
Uasf,  naJeíy  ona  do  Mszy  katech  ume  nóiv,  w  którcj  przewa^A  nauczanie; 
m  ewangelji,  jako  przedstawiaj^cej  szczegolnic  prorocky  dzialaloo^  J. 
CbijtatKA,  koůczy  sig  ta  cz^ač  Uturgji  mszalnej.  Epištola  poprzed za  ewan- 
geljf,  jako  prawo  i  prorocy  poprzedzaj^  J.  Cbrystusa.  Tlomilja  albo  ka- 
zuiie  naturálně  swe  miejsce  ma  po  owangelji;  takie  teí  raiejsce  zajmo- 
mijr  ODe  od  poczqtku.  Helodja,  podtug  której  špiewau)  bywa  ewaogelja, 
jest  «  rotných  koíciolacb  rozmajta:  najprottsza  w  chorále  rzymskim; 
niektóre,  jak  np.  w  pronincjach  oadreúskicb,  s^  zbyt  wyszukaoe.  Co 
do  wyboru  do  czytania  natepów  ewangelicznych  ob.  art.  Perykopy.     X. 

Ewangelja  Wieczna.     Wyraz    ten    nie  oznacza  žadnej  ksi^i,    la- 
dnego  pbma  ewangeUcznego,    ak    fatszywe  poj^cie  rozwoju  Zycia    ko£cÍeI- 


Ewangělfa  wieczna. 

nego,  nanke  o  róíarcb  Jcgo  cpokacb  tak  po  sobie  Dast^owaú  maj%cych, 
iž  i  Staiy  i  Now;  Testament  ust^piii  niiaí  wyžszemu  objawieniu  Ducha 
áw.  Pojgcie  to  žfwili  ťanat^czni  npokaliptycy,  którzy,  ubolewaj%c  nad 
stanem  Koáciota  swego  czasu,  z  Objawieuia  é.  Jana  prorokowali  o  lepszej 
przyszlo^,  pot^czonej  z  nuwem  objawieDÍem,  viyžszčro  nad  prawo  i  Enan- 
gelje.  Byli  to  po  wi§ksze}  czgáci  mystycy  paoteistyczoi.  Ten  kierunek  zakradl 
sigtakíe  w  XIII  i  XIV  w.  pomͧdzy  tak  zwanych  spiritualiatám  (úh.),2flatores, 
/raticelli,  v  zakoiiie  fraDciszkanów.  Pocz^tek  tej  nauce  dat  opat  cyster- 
són  Joachim  z  Flora  (ob.),  kióry  mkt  gto3Í£,  íe  každá  z  trzecb 
Oaób  Trójcy  Przen^š*.  nia  swoj%  epokg  w  dziejacb:  po  epoce  Ojca  i  Syna 
nast%pi6  nia  epoka  Ducba  á«.,  w  której  dopieio  miejsce  niieó  bgdzie 
pranddna  czeáč  ducbem,  Kie  ilowiedzioném  jest  Jednak,  czy  to  jest 
nanka  gloszona  przez  Joacbima,  a-  uioprzekrgcona  póžnioj  dopiero.  Pswn^ 
wszakže  jeit  rzecz%,  že  zwolennicy  Amalryka  karnoteáskiego  (ob.)  tak^ 
wyznawoli  naukg,  równic  jak  beretycy  spáleni  w  Pary2u  ilmO  r.  (Conc. 
Par,  1212;  Maiui  XXll  p.  809)  i  beretyk  Wilhelm,  którego  aíowa 
przytacza  Cezar  z  Heisterbacbu  (ob.  tej.  Enr.  lil  209),  Hiát.  Mirac.  V  c. 
2S.  Podobné  pojgcie  apotykaniy  czgsto  i  za  naszych  czasów  (jak 
Q  Sieilinga  w  jego  Pbilos.  der  OBcnbamng,  u  A.  Ciciikow»kiego,  w  jcgo 
,Ojcie  na§z').  Franciszkaňska  partjn  spirytualistňw  przcrobita  te  pojgcia 
w  nauke  o  Ewangelji  wieczn^.  R,  1S54  pokazato  sifi  w  Paryíu  pismo, 
p.  t.  Introductoriua  in  Evangelium  aeíemum  (Akt  nyliczsj^cy  btgdy  tego 
pisma  znajduje  cii^  w  Bibljotcco  Paryzkiej,  coté  sorbonně  n.  17^6;  wj-d%g 
z  tego  aklu  ap.  Q'ieti/  n  Echard,  Scrípt.  Praed.  I  p.  í02),  pneprowa- 
dzaj^e  nástupné  zdania:  Pod  koniec  1200  roku  duch  2ycia  wyszedt  z  obu 
Testamentów,  aby  ust^pič  míejsoa  Ewangelji  wiecznej;  jak  ustal  Starý  Ts8t., 
tak  i  Nowy  ustaá  muai;  po  Ewangelji  Chrystusa  nast^pi  evangelja  nowa, 
prawo  Ducba  i.;  od  r.  1260  traci  Enengclja  Cbrystusowa  awoj^  sitg, 
i  pĎžniej  íyj^cy  ludzie  b^d^  žyč  v  stanie  doskooaloáci.  Nauka  opata 
Joacbima  jost  doskonalsz^  od  nauki  Chrystusa.  Ewsngclja  wjeczna  znaj- 
dnJB  aig  w  trzecb  ksid.gach;  Ijiber  concordiaruni  (Novi  et  Vet.  Teat.); 
Ajiocalypmt  nova  i  Psalíeríum  decem  chordarum  (pisma  Joacliiraa).  Ewan- 
gelja  ta  przekazan^  jest  szczególnie  zakonowí  boso  cbodz^cycb  i  zloío- 
nenm  w  równcj  czgáci  z  ducbownyrb  i  ze  áwieckicb.  ^,  Franciszek  byl 
owym  aniotent,  o  którym  Apokalipsa  pisze,  ii  ma  pieczg6  lioga  žyvrego. 
Autorem  tego  pisma  mi^  by£  franciszkaniu  fryderyk  Gerard.  który, 
za  Bwoje  apokaliptyczne  doktryny,  1 8  lat  przep^dziř  w  wi§zieniu  (  Wadding, 
An,  Min.  a.  I26e).  R.  laňS  naukg  tg  potgpit  aniwe rsy tet  páry zkt  i  Pap. 
Aleksander  IV.  Jan  z  Parmy,  siódmy  jenerat  franciszkaúski,  którego 
Eymeryk  (Direct.  Inq.  p,  II  9,  9)  i  inni  mieli  za  autora  pisma  I>Uro- 
dtictorhii,  oskaríony  byl  o  te  samé  blgdy,  prawdopodobnie  nioaliiaznie 
(SatoUt,  Saec.  XIII— XIV.  c.  3  a.  4).  Synod  arciateňski  (i2S0)  potopit 
zwolenników  tej  nanki  JoachimííwBkiej''  jako  heretjków;  przecbow^  síq 
ona  jednak  tak  w  róínycb  Koktach  SredDÍowieczDjťb  (op.  Dulcina,  ob.  tQ} 
Enc.  I,  34  7),  jak  i  pomi^dzy  niektórymi  francis/kanami.  Do  tycb  osto- 
tnich  nale^íat  Jan  Piotr  de  Oliva,  nr.  13-17  w  Prowancji,  f  139  7,  czío- 
wiek  uczony,  ale  rozmarzouy  í  ekscentryk.  W  swojej  Fostilla  sujier  Ápo- 
tíolypii  (Baiuz.,  .Miscell.  1.  I  p,  213..)  powtarza  podobn%,  clind  w  lago- 
dniejszej  formie,  aauk^.  RozrňZnia  on  7  epok  Košciola:  1.  Koició)  pier- 
wotny.  od  zestania  Ducba  sw.,  albo  lei  od  czasu  publicznego  wyst%pionia 


Ewuigelja  wiaczna.— Ewang«licld  zwí^zek. 

Zbft«ideU  (BUtuB  fuodationis);  3.  epoka  pnesladowaň  i  a^exeaíoków, 
od  aluiiueaoi«aDÍa  b.  Stefana  (statns  probauoni^  eC  confirmationis);  3, 
waika  3  herezjamí,  od  cEssa  Pap.  Sjlwestra,  altio  Koostantyna  W.  (status 
dodnoalia  eiposilionis  lidei):  4.  epoka  pasteÍDik6w,  od  šw.  Antonjego 
i  Pawta  fstatns  aa^cltoretícae  TÍtae);  b.  epoka  cenobitów,  od  Kvola  W. 
(status  ritae  cominunis,  partím  zeli  seyeri,  partim  condescensÍTi,  t,  j. 
takich,  co  mieli  wlasnoáč  doczesnf);  •>.  epoka  wznawíenia  žycia  ewangeti- 
cm^O.  a  koniec  2ycia  sotychryBtnsoirego,  ostateczne  D3wróc«iue  iyáów 
i  pogut  (statos  itťratae  reaediticatioais  Ecclesiae  simul  primae);  epoka  ta 
w  caQici  xacz^  sig  i  év.  FraDciszkieia,  zapehiie  jednak  rozpoczyna  u$ 
potfpteniein  meretrícis  babylonicse  (przez  co  rozamieč  chce  Koádól 
njFiukJ);  7.  wiehuistj  sabbat.  O  ile  stan  ten  Bilety  do  totecznego  tj- 
wota,  jest  on  prawdzÍKém,  a  apokojném  nczestniczeoiem  w  przjsdej 
íwietnošci,  jak  g<i)by  zst^to  aiebieakie  Jenualemj  o  ile  zai  stan  ten 
oalHj  do  íyda  przyszl^o,  jest  on  stanem  powszechne^o  zmartwychwsta- 
oia  j  dokonania  £wiata.  Pod  pierwsz^m  wígledem  rozpoczfna  si;  od 
■  ttbiciero  tego  Antvcbrysta,  klórv  sig  podawač  b^dzie  za  Boga  i  mes- 
qana  íydowakiego;  pod  drugim  wzgl^era  rozpoczTna  aif  dopiero  z  s^dem 
Otaiécznym.  W  kaídej  epoce  przyjmnje  Jan  de  Olira  dwa  ponkty  wyj- 
áda  i  ozn^je  poňt^poiry  rozwój,  tak  chrzeácjaúskiego  jak  antychrzeécjaá- 
■kiago  pierwiastku,  do  ostatoiej  stanowczej  chwili,  tak,  ii  kalda  epoka 
BÉSttpig^ca  ma  w  sobie  wszystko  zle  i  dobře  epok  poprzednich.  Szósta 
epoka  cbloQJe  w  sobie  wscjsikie  popnednie:  Koácíó)  staje  &j§  zupehiie 
nowj,  chrrstjaiiizm  ozupelnia  si;,  tylko  clmata  Boža  brxmi  wówcsas 
s  oK  poboínych,  Dnch  ^ir.  objawia  síq,  jako  ptomieň  mitoáci  Boíej  i  jako 
petnoič  Kszelkiej  radoéci  dncbowej.  áw.  Franciszek  byt  zwiastnneni  tego 
Doaego  czasn,  cz&su  Janowefío,  z  jego  kierunkiem  koutemplacjjnyni.  Jan 
de  Otírá  odwolat  kilkakrotnie  svoje  bt^dr  (isss  i  1S9S)  i  przed 
inierci^  zapeKnial,  íe  zupeldie  poddaje  sie  wyrokom  Stolicy  Etzymskiej 
fWadding,  a.  129  7  n.  ii'\.  Jan  XZIl  Pap.  potopí)  póžniej  wiele  zdaá 
wyciqigiiiftydí  z  pism  jego.  Uczeú  jego  U  bertinas  de  Casali  nápise 
za  aim  apoiogj;,  za  co  1 3 1 :  r.  do  odpowiedzialnosci  pned  Papieía  byt 
weiwany;  nszakíe  n  pišmie  Bwojém:  Arbor  vitae  crncifiiae  rozwijal  t^ 
sanif  nank^,  która  vti^iala  si;  šciile  z  oppoijcj^  apir}1aalÍ3tów.  Manenia 
Ewangetji  wiecznej  powtarzaj^  ú%  póíniej  w  wieln  matycb  sektách  prot«- 
stsnckicb.  ( HergenrOther).  N. 

Ewangeljarz,  ksi^a  liturgiczna.  Dopókí  perykopy  (ob.)  ewange- 
Benw  DÍe  byty  stale  wj-znaczonemi,  níywano  v  Košcide  ksiegi,  w  ktdrai 
MQ  mieécit  catkowity  tekst  czterecb  Ewaagelji,  i  t^  iwano  ^ora^anm, 
v.  ErangtUitarium:  u  greków  Evangelion.  T^  sam^  nazw^  dano  póžniq 
kň^dze,  która  tnieécila  w  sobie  samé  perykopy,  jakie  maj^  byč  oa  katdy 
dxieii  ciytane.  Ewangeljarze  takowe  przecbowynano  w  skarbcn,  lab  ar- 
cfaiwnm  košcielném,  albo  powienano  d<F  przecbowywania  lektoroffi  (cf.  a. 
Ewaagelje  §.  5).  Z  nastaniem  msKatÓw  (ob.),  ewangeljarz  osobný  stát  sif 
potrzeliKym  lylko  przy  nroczyatej  Mazy  £w.,  lecz  i  tu  nioíe  by£  lastv 
piony  niszaJem.  Dzié  po  wigkszej  czfict  bywaj^  Ewangeljarze  tylko  wj^ 
zykach  ludowych,  dla  oiytkn  kaznodziejów  (popnlsrnie  zwane  Ewtm- 
.Jdicckit.   Cf.   Bmtenin,   Deokwardigk.   IV    1,   321...  X.    W.   £. 

EwangelicKi  ZWiqzek.  1.  Sekta  v  Ameryce  Pótnocnej,  zaloíona  na 
poeE%tka  ilX  w.  przez  raanvciela  Jerzego  Mullera.    który  koniec  Swiala 


< 


. 


Ewinjelicki  znvi^zek. 

lapowiftdtU  na  noc  a  —  2^  Fažd.  isas  r.,  prorokuj^  przTtém,  íe  jego 
inolennicy  nniesieni  zostan^  na  jakimá  okrgcie  powistrsnfni,  a  nastfpnie 
na  ruinách  ziemi  maj^  raložyč  aowe  królestwo. — 2.  EvangeUcal  AUiaiíce 
(oiyt.  Ewtndiilikd  EUeins),  stowarzyazenie  protealaDtów  sekt  róinjcb,  niíj%c« 
na  celu  propagandy  i  obron^  protestanty  z  mu.  Poczqtek  tego  zwi^ku 
wyszedl  ze  Szkocji.  Protestanci  róínych  wyznaii  wydali  á  Sierp,  1845 
r.  wezwanie  do  ácislejszego  zjednoczenia  ai§  pko  katolicyzmowi  i  putě- 
izmoff i,  a  i  —  ^  Požd,  zebrato  ai^  w  Livrerpolu  przedwstepne  zgromadzenie. 
Z  powodu  tnnogich  růínic  wiary  v  protestaotyzraíe,  postanowiono,  2e  do 
stowarzyszenia  przyst^pujqcy  wiuni  s^  przyj^É  n  punktów,  a  mianowicie: 
DatclmieDie  Fisma  áw.,  Trójcg  áw.,  c^kowite  zepsucie  ludzkiej  nátury, 
WcielonieSyna  Božego  i  dokonané  przezeú  odkupieoíe,  usprawiedliwienic 
przez  Boni^  wiar^,  dzialaaie  Ducba  áw.  przy  nawróceuiu  grzesznika, 
práno  i  oboniqzek  wtasnego  b^Ju  w  vykladzíe  Písma  áw.,  hote  iiatano- 
wienie  urz^du  oauczycielskiego,  cbrzest  i  eucbaryatjg  Jako  sakramenta. 
W  skutek  takicgo  okrcálenia,  wiele  sekt  protestancktcb  nie  dopnazczono 
do  zwi^ku.  Od  19  Sierp.  do  3  Wrz.  184  6  odbylo  sig  piernsze  jene- 
ralne  zebranie  w  Londynie,  na  którém  bylo  a  2 1  cztonków,  reprezentu- 
j%cycb  au  wyznaů  protestanckich.  Prezydenlem  wybrany  byí  CuUing 
Eardiey,  który  odtqd  stát  na  czele  zwi%zku.  Do  wyí:ej  nspomnianycb  9 
punktów  dodáno  jeszcze  jeden,  o  rzeczacb  ostatecznych,  tycz^ey  nieámier- 
telnoáci  duszy,  zmarCwycfawstaniav  s^dii  ostatecznego,  niecznego  szcz^écia 
i  potgpíenia.  Zgromadzenie  oéwJadczyto  íe  nie  jest  ^wiqzkiem  ko^io- 
)ów,~  ale  .zHÍ^iem  cLrzeácjan,"  íe  jest  stowarzyszeniero  .jedno^tek 
prawdziffie  po  owaugelijueniu  mjál^ycb,"  m^j^cóm  naccln  utrzymanie  bra- 
terstwa  pomigdzy  róžnemi  ^.ewangelickiemi  denomimtcjami,"  i  Jednozgo- 
dnego  postgpowania  pko  vispůlnemu  nieprzyjacielowi.  Na3t§pnie  zni^zek 
podzieli)  sig  na  7  odnóg:  1.  Wielkiej  Brytaiyi,  2.  Stanów  Zjednoczonych, 
3.  Francji,  Belgji  iSzw^jearji  francuzkiej,  4.  Ntemiec  pólnocnych,  s.  Níe- 
miec  potudniowycb,  G.  Ameryki  angtelakiej,  ;.  Indjí  zacbodnicb.  Nie- 
chetni  ternu  zwinzkowi  byli  orlodoksyjni  luteranie  niemÍBccy,  ponienaž 
nie  widzieli  w  nim  celu  praktycz.nego,  a  nadto  naruszaí  on  caloáó  nauki 
luterskiej.  Z  okazji  wystaívy  paryzkiej  odbyto  sig  i8j5  r.  wielkie  ze- 
branie zwi^zku,  a  186  6  brytaúska  odnoga  žebrala  sig  w  tilazgowie. 
Korzyataj^c  z  opieki  króla  pruakiego,  zebrato  sig  zgromadzenie  I2ó4 
cztonków  9  Wrz.  185  7  w  Berlinie.  K.  1861  odbyl  sig  w  Genewie 
czwarly  jeneralny  zjazd  awiiizku^  na  którym  wyražnie  wyst^pilo  rozdwo- 
jenie  pomigdzy  Ěcisl%  a  umiarkowan^  partjq.  R,  186  7  jeneralny  zjazd 
odbyl  sig  v  Amsterdamic.  W  ostatnicb  czasacb  ziti^zek  ten  asilnie  sta- 
ral aig  protestanty zm  zaszczepié  we  Wtoszech,  cfaoi:  rezultatem  tycb  usi- 
lowaá  bylo  tyJko  pozyskanie  dla  protestanty  zrnu  kilkn  kai^žy  npoatatów. 
Fodobnicí  bezowocne  byty  prače  zwiqzfcu  w  Uiszpanji. — 3.  We  Francji 
r.  1830  zawi^zato  si§  stowarzyazenie  proteatanchte  paatorów,  nauczycieli 
i  Dauczycielek,  dla  popierania  i  azerzenia  nauki  pro  tes  tane  k  i  ej,  Stowa- 
rzyazenie to  bardzo  wielkq  okazywato  dziatalnoáč  i  róžni  sig  od  lovoarty- 
ttwa  twangelickiego  póhtocuego,  t&lite  francuzkiego,  ale  maj^cego  na  cela 
interes  koáciota  rz^dowego;  gdy  tymczasem  tamto  domaga  aig  zupelnego 
oddzielcnia  koáctota  od  paústwa.  Oba  zreszt^  towarzyatwa  zostaj^  w  zwi%- 
zku  1  niemieckiém  ttowarzyszeniem  Gustana  Adolfa.  N, 


M 


Ewftngelickie  konferaiícíe.— Ewangelje. 

Euf&ngelickíe  konferencje  košcieloe  oazyvAj^  sig  w  Niemezech 
petjodfczne  zjazdr  delegowaujrcb  wi§kszej  czgáci  :{arzqdów  koí«teÍn;ch 
pnrtestaockich,  ceiem  jedoostajaego  rozwijania  stosunków  koícielnfcb,  bez 
nsnuEaois  nsiakie  samodzielnoéci  ko^iotów  krajowycb,  Myál  tycb  kon- 
forencji  wysita  1845  r.  od  króla  nirtenibergskiego  Wilhelma  i,  w  ska- 
tA  wezwania  wjdauego  przez  SaeU)Uge'go  i  GrÚDeiaen'a,  žebrala  si^  int 
r.  [Herwaia  kooferencja  «  Berlínie.  Historjg  tycb  konfereDcjí  pod«je 
gtówny  icb-orgao:  Atigemeine  Ktrcheobiatt  far  das  e^ang.  Deatschland,  wy- 
dawany  pnez  tiirtembergskiego  pratata  Mosera.  N. 

Ewangeije  kanoniczae.  i)  Zaaaenie  výrazu  ,EvxtngeÍj<í-  ir  N.  T, 
2)  'Jstuiy  Etcangelji,  3)  Lkcba  i  poriqdeh  Eioan.  A)  Symbole  ich.  5)  Cteii 
okazywQna  Eicvi,  Dowody  zewQetrzne  ich  auteDtycznoáci:  S) 
Swiadecl<t>D  iu).  Ireneueta  i  7)  epeki  jemu  wtpóhttintj,  s)  Řuriiviéi^UTo  lUť 
prtgjaeiój  Koteioia  t  pieneitej  póhiry  II  w.  9)  Áwiadecttro  íic,  Juttgna, 
10)  TeojUa  antjochtňtkiego,  11)  Papjatia  i  tic.  Polikarpa.  12)  SwuUxncie 
tw.l.  lS)Dowody  wewnítrzne.  \t)  EicoHneliici  syioptycy  te  aimai 
tjadzajq,  luh  róiniq!  is)  Fatty  i  opowijdaiiía  JedJialnwe  ii  3-eh,  tub  16)  wž-cA 
ijnoptykaeh.  17)  Prtytzna  tgodnoicii růiniii  mifd:g  tynoptykami  umUug  im. 
Angtuíyna,  1 8)  Hypote:a  o  líomacceniu  i  Ewanyel/i  piatootnej  prtě:  tyno- 
pbfkme.  19)  Eeangeliiim  Becundam  htbrato».  20)  Bypoleta  Eichhorn'a  i  31) 
ámj/eh  o  Ewangtiji  pietieořnej,  23)  bezzaíadna,  3  3)  dy  moina  prsgpuidc 
leiebitoteywame  jtánych  Ewatigelji  drvgiemit  §,  |.  Ewangelja,  Ecangtliam, 
¥iiVYlÚ.im  (etxntfftliím,  od  £u — dobr^e,  i  á-fYéUw — zniastujf),  znaciy  dobrq 
momnf.  ZX\A  eranffdiíore,  r>af[i>,£CĚtv,  r.  eiwtYTEXívSííhii,  opowiadaá  do- 
bři Bowinf.  W  hebrajskiin  j^ykn  teran  wyrazowi  odpowiada  bauuar 
(weaotQ  DOwing  przyoióst.  11  Reg.  I8,  ig.  Psal.  6S,  3).  Wyraz  Eom- 
ytiňim  jest  wlašciwy  Nowemn  Test.,  j«st  nawet  jego  synoDÍoein.  Np. 
gdy  mówúny  praum  ewarujeUane,  rozumiemy  przez  to  prawo  Now^o  T., 
prmwo  pnez  Jeznsa  Cbrystosa,  lob  Jego  Apoetolów  ogtoszone.  Najpier- 
ffsie  iDsczenie,  jakie  nasze  ksi^gi  šá.  téma  wyrazowi  nadají,  jeat  no- 
wÍDS  o  zjawienia  %\%  Mesjasza,  przed  niekami  obiecanego  i  nsiloie  przez 
éviat  potqdanego  fAgg.  2,  e).  W  tím  znaczeiiiD  jaž  éw.  Jan  Chrzcidel 
opowisdat  npangrljf  {jfar.  1,  m),  wzywal  do  pokuty  i  do  wiary  to  euwi- 
ffelJt  (ib.  I,  is),  t.  j.  w  narodzeoie  Mesjasza.  Dia  ludzi  w  ciemnoáciach 
bl^dn  i  w  cieniach  Smierd  grzechowej  zostaj^cyeh  (Lac-  1,  ís),  nie  mo- 
^o  bfé  weselszej  noiriay  nad  te,  že  aa  éwiat  przyszla  éwiatloáč,  oáwie- 
c^jfca  «3zeIkiego  czlowieka  (Joan.  1.  9);  zt^d  zapowtedí  o  narodzenia 
sis  Mesjaaxa  byta  ewangelj^  (dobr^  nowui^),  «  najwyíszéni  znaczeDin 
tego  wyrazu,  Zowie  si^  ooa  takže  Ewanffetjq  krňleittca  Daitgo.  albo  Eumn- 
ffdjíf  IcřóletlKa  (Mat.  4,  23.  9,  85.  24,  M.  Mař.  1.  14.  18,  10),  bo 
s  przyj^cieni  Mesjasza  rozpoczyoa  sig  królestwo  Boíe,  kr&leatwo  pra- 
wdy,  taski,  éwÍ;to$d,  sprawiedliwoád,  mitoéci.  Dalej  aietylko  nowjna 
o  przn^dn  Cbrystosa,  ale  lei  Danka  Jego  (Mat.  1,  -23.  9,  Sb)  i  samo 
epowifuíatae  Daaki  Cbrystusowej  (Rom.  2,  16.  10,  16.  16,  3S,  1  Cor. 
4,  1&>,  a  najpospoltciej  zaá  novina  o  tem  ffizystkiém,  co  czynil  i  naa- 
cnt  P.  Jezas  dla  odkupienia  rodzaja  ladzkiego,  zowje  bjq  £w.  W  tém 
ostatniéiD  ZDSczenia  Apostolowie  opowiadajn  i  daja  imaiUctuo  ÍADatytlji 
(Act.  20,  24.  Hat.  26,  13.  Mař.  14,  9.  cf.  Mat.  28,  so.  Mař.  ifi,  is. 
Lne.  34,  4?.  4B.  Act.  1,  8).  Zt^d  i  ksi^ga,  zawieraj^ca  biatoiif  ewan- 
gelji,  I.  j-  opowiadanie  i  šwiadectwo  o  iydn  i  oaace  P.  Cbrystosa,  oasy- 


1 


E  w  B II  g  e  I  j  e. 

W^  Bie  Ewangelj'},  którego  to  tytulu  juž  áw.  Marek  (l,  l)  uíyt.  Cf.  Luo. 
1,1.  Obazeroie  o  znaczeniu  wyraza  E.  ob.  Matdúnati,  Commet,  w  przed- 
moHJe. —  §.  2.  E.,  jako  niebieska  nowina  o  žyciu  i  nauce  P,  Jezusa, 
jest  tylko  jedaa;  zt^d,  !ubo  piSmiennft  wiadomoáí  o  niej  priEechowata 
si§  w  czterech  pismacb,  których  autorami  b^  dwaj  Apostotowie  (Mateusz 
i  Jan)  i  dwaj  uczaiowie  Apostotów  (Marek  i  Lukasz),  przecieí  najda- 
wniejai  pisorze;  šw.  Ireceiiaz  (Contr.  baeres.  III  11,  e),  Orygeoes  (Com 
in  Joan.  Opp.  IV  S8)  i  ÍD.  mówi*  o  E.  w  linzbie  pojadyňczej,  a  o  aU' 
torach  w  liczbie  mnogiej.  Wedtug  nicb,  jest  tylko  jedna  JSwaagetJa  w  cite 
reuA  poítaciach  (Ev.  tetramorphon,  Ev.  quadriforme,  albo  Iv  5ti  Temá 
po)v,  jtdtia  w  eHerech),  podobna  do  Cheruba  (ob.),  który  byl  jedn*  istotft, 
ztoíoD^  Z  4  postaci.  Moíe  z  tego  powodu  weszlo  w  zwyczaj  tjtulowa- 
nie:  EuafYÍ^íov  nata  Mardaiov,  E.  %.  Mápxov,  E.  %.  Ao^xáv,  E.  x. 
IwáwTjV,  Evanffelja  wedlug  Mateasza,  E.  tc.  Marka,  E,  lo,  Lulraí^a,  " 
Jana-  Wyraz  v-axí  (wedtuft,  secundum),  bgd^cy  w  tytulach  naszych  Ewan- 
gelji,  nie  znaczy,  žeby  one  pisauemi  byty  na  wzór  innych,  dawniejszych. 
którycb  autoroníe  byli:  Mateusz,  Marek,  Lukasz  i  Jan,  lecz  ie  one  samé 
8)  dzietem  tychže  Eviangelistón .  KaTot  bowiem  uí,ywa  si^  nietylko  na 
oznaczenie  stosunku  podobieůstwa  i  ín.,  lecz  teZ  na  oznaczenie  przyczy- 
nowoáci  i  autorstwa,  w  Biblji,  u  Ojców  ši.  i  u  ánieckich  autoróvr  (ob. 
Sehleufíier,  Lexio.  graec.-Iat.  N.  T.  p.  vryr.  xoLxa.).  Tak  Dp.  OJcowie  éi. 
czf sto  móniq:  przcktad  wedlug  7  o,  wediag  Tbcodotiona,  i  rozumiej^  prze- 
ktady  dokonant;  prtst  70,  Theodotioua.  W  tém  znaczeniu  takže  Platon 
užyvrat  vwvca  (Aáiiva,  Lexic.  Platon.),  i  Djodor  sycylijski  mówi:  fj  xaft' 
'UpůdoTOV  čstopta  (bistorja  wedlug  Ilerodota).  S,  Epifanjusz  (Haeres. 
\TII  i)  nazywa  Fenlateunh  wedlug  Moj'icsi:a.  Wszyscy  zreflzt^  pisarze 
chrzeácjaňscy  nie  w  innúm  znaczeniu  powyžsze  tytuty  rozumieli,  tylko 
wténi,  ie  Ewangelje  przez  tycbže  autorów  pisane  byly.  Euzebjusz  np. 
(Hist.  E.  III  2  4):  Mat^aics  i:ax(iiif  vXiótri]  7pa^'^...  tó  xaťauTiv  tlxtf- 
•{éXidv  (Mateusz  ojczyatytn  jgzykiem  napisan%,  która  wedlug  niego  jest  ewao- 
gelJ5,  zostanil;.  Autor  Sgnopsia  S.  Scriplurae,  przypisywanej  šw.  Ata- 
nazemu,  takže  mówi:  ^Ewangelja  wediug  Mattuaza,  Tém  imieniem  na- 
zywa 8i§  kaigga  niniejsza,  bo  sam  Mateusz,  uczeú  PaAskl,  t^  Ewangeljg 
napisal."  Cf.  S.  Irenaeus  op,  C.  I  36,  2.  27,  2.  111  II,  7,  8.  9.  14, 
4.  Klemení  alcka.  Paedag.  I  6.  Strom,  1  21.  Quis  dives.  n,  5.  Frzyimek 
xara  odpovriada  tu  babrajskiemn  ^  (praetixuin,  znak  przypadku  3-go), 
jak  mamy  vr  Psalmacb:  r/>au>iií=Dawidowi,  a  po  naazemu  Dawida,  i  užy- 
tym  zostnl  moíe  dla  tego,  žeby  uníkn^č  zetknigcia  sig  kilku  drugich 
przypadków.  Wtaáciwie  bowiem  naležatoby  raówid:  Ef)a7YÉl.K>v  ^Irpob 
Xpiaztii)  Tbij  HstTdctLo')  (Ewangelja  Jezusa  Chrystusa,  Mateusza)  i  t.  d., 
bo  Ewangelja  jest  žyciem  i  Dauk%  P.  Jezusa  (Kuinoel,  Cemment.  in  II. 
.  N.  T.,  Lips.  1823  t.  I,  prolegem.  §.  2.  Cf.  Beekn  Grammat.  graecitatis 
N.  T.,  Losan.  185?  §.  &3).  Š.  Cbryzostoin  (Homli.  I  in  Rom.  c.  i.) 
mówi,  že  Ewangetiáci  swych  imion  wcale  nie  potožyli  na  czele  swych 
dziet.  Jeduakže  nápisy:  wedltig  Mat.,  to,  Mar.  i  t.  d,  musz%  hyt  dawne. 
Jnž  kanón  Muratori'ego  ma:  „Tertio  evangelii  libro  secundum  Lucam. 
áw.  Ireneusz  i  Klemens  aleka.  (11.  cc.)  níywaj^  ci^gle  tej  formy  to  xaccL 
Mai&ditiv  E.,  tÍ)  xati  }Aiipxw,  tíi  xaíi  Aooxiv,  to  xaxk  'lioivvifjv,  £v. 
secundum  Matlhaettm,  etc.  á.  Cyprjan  ( Te»tim.  ado.  Jud.)  przywodzi  nie- 
jednokrotnie  tytul:  evangelium  catd  Mattbaeum,  cala  Lucam"  etc.    Ti 


'gy 


E  w  a  n  g  e  i  i  e. 

tntj&a  (eoni.  MardoruJ  zbija  HarcjODS  j  samemj  tjrtntaini  dowodzi,  že 
E««iDg«li«  pisane  byty  przez  Hat.,  Mr.,  L.  i  Jana.  Doktadniej  o  Ifta- 
tecti  Ewangelji  ob.  Demartt,  De  origiDe  Evaogelior.  deijiie  eor.  bistorica 
aactoritate,  Lovao.  1865,—  §.  3.  Etcangelji  jest  4,  i  te  w  kaaoDÍe  bi- 
bUjoytn  Íd%  nast^ pajqcym  pon^dkiem :  I)  En.  á«.  MateDsza,  II)  E.  šw. 
Harba,  IH)  E.  Sw.  Lokasza.  1V|  E.  Sw.  Jana.  Wkrótce  po  Wniebowstí- 
pienia  Chrjstasa,  zdaje  sie  ie,  bylo  ich  wi^cej:  éw.  Lnkasz  prz.vDajmniej 
vapomina  owielu  (maUi  conati  íuni  i  t.  d.  Luc.  1,  i);  lecz  Ewangelje 
Ukowe  Bpisywaue  powag^  prywatn^  i  zapewnc  nie  wszystkie  z  jedoako- 
w%  iTíarogodDoáci^,  wy^^czone  z  pabljczoego  nžycia  w  Koáciele,  zagjn^t 
mnsi&Iy  (Cf.  Origentt,  ilomil.  I  ia  Ldc;  ComDieat.  in  Joau.;  Scbolia  in 
Lac.  1;  Cominent.  íd  Mat.).  Co  do  liczby  czterecb,  cbrzeícjanie  ana- 
talí }%.  jako  przepowiedziaD%  w  obrazie  cberobów  (ob  ),  i  ani  przypoBzcia- 
DO,  ieby  moglo  byó  wi§cej  lnb  mniej  nad  ■*  Ew.  Seqtte'flitra  numero,... 
neque  pauáora  capií  t»te  evangelia  (S.  Irenatve,  Coot.  baer-  III  11,  s). 
Wtxyscy  oajdawniejsi  pisarze  (iwiadectira  b^^  niíej)  zawBze  iiiówi§  tylko 
o  4  Evw.,  pisanych  przez  wspomDiaoycb  aotoiów,  a  wszeikie  inne  xim&- 
t^  ea  zmy^loDe.  Co  do  IJczby  wigc  w^tplinoíci  nie  bylo  ladnej.  Co  do 
ponuko  jednak,  w  dawniejszych  czasacb  j»-tekladi/  iadňakie,  goeki  ije- 
tfyng  ffrecki  kodekt  D  (ob.)  stawiaj^  obok  siebie  najprzůd  Eww.  Uateuaia 
i  Jaoa  (jako  Apostolów).  potem  Lnkasza  i  Marka  (jako  uczoíĎw  i  towa- 
nyaióiT  aptutolskich).  Z  písarzy  koácielnjcb  jeden  tylko  Tertnljan  \(cwt. 
Manion  rV  :)  tym  porz^doietn  wymienia  Ewangetistów.  Klemeos  ale- 
knodryjski  (ap.  Euseb.  H.  E.  VI  t4)  na  podstawie  jakiejá  dawuej  tra- 
dycjí  podsje,  že  Etrw.  z  genealogjatni  (Mat.  i  Luk.)  a%  dawniejszemi  od 
S  drngicb  (Mar.  i  Jana).  Tym  sposobem  róžni  sig  od  naszego  porz^dko 
tjlbo  wzgf^dem  Marka,  którcmo  trzecie  miejsce  przyznaje,  gdy  n  nas 
njange  od  dmgie.  Lecz  ntkt  wigcej  oprócz  Klemensa  porzqdku  tako- 
wego  nie  przyjmuje.  Wszystkíe  zaá  greckie  kodeksy  biblijne :  A.  B.  C. 
i  in..  wszystkie  priektsdy  atjalyckie  1  afrykaóakie,  wszystkíe  katalogi 
ksi^g  bibiijnych  majq  porz^ek  na  poczqtka  tego  §  nspomniaDy.  Za^- 
gnje  jeszcze  i  to  na  awagg,  že  pisarze  zacbodni,  mifdzy  którymi  byU 
Itala  (majya  porz^dek:  Mat.  Jan,  Luk.  Mař.,',  utrzymywali  rázem  z  gre- 
ddmí,  že  najprzód  pisal  Mateosz,  potem  Mař.,  dalej  Ž.uk.  i  Jan;  a  oa- 
wet  kanoD  Maratonego  trzecie  miejsce  przyznaje  Luk.,  czwarte  Jaoowi. 
Ob.  OrigineM,  liomil.  7  in  Jos.;  Ireritui,  1.  c.;  Eutebiua,  H.  E.  10  i*\ 
^Mphanias,  baereR.  5i;  Atigusiin.  De  cons.  evang.  I  ^).  Cf.  Hug,  Eioleit. 
L  n  1 .  Tradycja  z.atém  jedaozgodoie  przyznaje  (z  wyj%tkien)  Klemensa 
aleks.),  íe  najpiervrej  pisal  Matouaz,  pot^m  Mař.,  nast^pnie  Luk.  i  Jan, 
i  t»  I  tego  powoda  zBJmuj%  te,  a  nie  íone  w  kanonie  miejsca.  —  §.  4. 
Cztery  Ewangelje  níekiedy  porównywano  do  4  rzek  «  raja:  ,Oam  omoinm 
niDm  stt  evangelium,  ideo  quatnor  príncipaliter  demoDStraDtor,  propter 
qtutoor  parádili  flamina,  quibas  orbis  irrigari  traditur  universas,  sícut 
bomm  praedicatioDe  instruendas  totus  credítnr  mnndns.  Siquidem  eccle- 
sis  saepe  parndisus  accipi  solet*  (/Vránutiui,  Comment.  in  Apoc.  4.  Cf. 
S.  Cgprian.  Epist.  ňS  ad  Jubaian.  Theodoret,  in  Psal.  ib;  S.  Ambrot. 
J>e  paradiio  c.  s).  Starožytne  pomník)  cbrzeícjaáakie  wyobra£a)%  aJbo 
(Mobc  Jezasa  Cbrystusa,  albo  jego  symbol,  baranka,  stoj^cego  na  akale, 
s  której  wyptyirají  *  stnimienie,  a  do  nich  spiesz^  jelenie  spragnione, 
bfd%ce  iTmbolem  lodzi,  spragnionycb  slova  Božego.  Ensngelistów  ozna- 


4 

4 


I 


E  w  a  n  g  e  I  j  B. 

symbolami,  nzi^temi  z  cberabów  (ap.  Esech,  i,  i..  Apoc.  i,  6.), 
wzDosí^cych  tron  raajestata  lioíego.  Mateusza  wfobražaj^  postaciq  czto- 
niekaj  Marka  poBtaui^  Iwa,  Lukasza  poBtaci%  wotu,  Jana  postačí^  orla. 
Zwfczaj  ten  ustálit  si§  od  czasti  év.  Ambrožego  (Prol.  in  Luc.  7.  S).  áw. 
Uicronim  (1'roi.  ín  Mat.;  Comment.  in  Ezech.  i:,  í)  takq  daje  prajczyng 
tej  Bjmboliíacji :  ,Te  wigc  4  Eww.  že  byly  danao  przepowiedziaae,  do- 
wodem  jest  ksi^ga  Ezecbiela,  gdzie  pierwsze  widzenie  tak  jest  opísane: 
A  w  poirodku  jakoby  poilobieňalwo  ctlerech  itciereqt;  a  tivarte  tah:  obUeze 
eilowieka,  i  oblicie  Iwa,  i  oMicze  cielca,  i  oblicze  orla.  Pierwsze  oblicze 
czlonieka  znaczy  Mateasza,  który  zaczqt  pisanie  jakby  o  czlowieku: 
Kíi(ga  rocUaJu  Jetuaa  CAr.,  syna  Dawídmnei/o,  syna  Airrahamowcjo.  Dru- 
gie  toblicze)  Marka,  któro  daje  atyBzeó  glos  Iwa,  ryczqcego  na  puszczy: 
Glot  woltsjqceffo  na  puiiciy:  Gotujeie  drogf  Paíakq,  e2i/ňeie  progtc  iaiiiki 
jtgo.  Trzecie  (bblicze;  cielca,  zupowiadaj^ce  Ewangellstg  Lukasza,  który 
Tozpocz%t  od  Zacharjaaza  kaplana.  Ozirarte,  JanajEwangelistQ,  który  przy- 
brawaiy  skrzydta  orle  i  na  wyžyny  spiesz^c,  o  Slowie  Bo2ém  prawi.* 
Odmienoie  oieco  symbolizovali  Lnangelistów  uiektórzy  Ojcowie  áá.  Š.  Ire- 
neuBZ  (eotiir,  haeree.  III  li,  8)  daje  Markowi  orla,  a  Janowi — Iwa;  Éw.  Hi- 
polit  (in  Ecech,  ap.  Lagarde,  Anecd.  syř.  s.  90)  Mateusza  symbolizuje 
Iwera,  Marka  zaá  postačí^  cztowieka.  Za  šw.  Hípolitem  idzie  šw.  Au- 
gustya  (l>e  eonsen.  evang.  I  6,  9).  Symbole  Ewangelístów  spotykajq  8Í5 
na  chrzeJcjaáskicb  poraiiikach  dapiero  w  poczi^tkach  ¥  w.;  dawníejszych 
przyDajiiiníej  dot^d  niema.  Nickiedy,  obok  symbolów,  malowano  obrazy 
BaiDycbíe  EwaDgelistów.  Czasem  symbole  otaczauo  nimbusem,  czgsto  do- 
dawano  im  skrzydla;  spolykají  3i^  one  ua  podstawie  oltarzy,  na  naczy* 
niach  áwi^tycb,  na  ubioracb  kaplaůskich,  na  czterccb  koúcacb  krzyia 
i  t.  p.  {Martígny,  DictioD.  art.  Jivangelietex] .  —  §.  5.  Lubo  cala  fiiblja 
byla  i  jest  powažan^  w  Koudele  Cbrystusowym,  jako  slowo  Bože  (ob.  t«j 
Ene.  II  31)2),  przecieí  Ewangelje  szczególniej  s%  szaaowane.  Dowodem 
tego  poszanowania  s^  ceremonje  košcielnc,  towarzysz^ce  špiewaniu  Ewan- 
gelji  podczas  uroczystej  Mazy  šw.,  jako  te2  pomuiki  archeologiczne. 
Spiewan^  jest  bowiem  przez  djakona,  który  wprzód  proai  kaplana  o  blo- 
gostawieňatwo;  subdjukon  trzyma  ewangeljarz,  stojíc  w  poárodku  dwóch 
akolitów,  którzy  trzymaj^  zapalone  áwiece;  przed  rozpoczgciera  ápiewu, 
djakon  ksi^gg  okadza;  wszyscy  obecni  podónczas  stoj^;  po  przešpiewaoiu 
celebrana  Ewangeljg  cataje.  Pomníki  starožytne,  jak  np.  mozajkacbrzciclnicy 
w  Raneonie  z  r.  4ii  1  (ap.  Cíampini,  Vetera  monimenta,  Romae  1 690 — 9e 
I  234)  wyobraía  4  atoly,  na  których  pojedyúcze  Eww.  spoczywajq:  co  przy- 
pomina  danny  zwyczaj,  przez  &«.  Augustyna  {Be  civ.  Dei  X  39)  napo- 
mniany,  že  na  oltarza,  lub  inném  znaczaiejazém  miejscu  w  koáciele, 
umieszczano  kai^g  Eww.  C Evangeliář ium)  ku  czci  wiernycb.  Powolqj^c 
bíQ  na  ten  moie  zwyczaj,  a  n  každým  razie  na  bardzo  dawnq  czeáó,  oka- 
zy«aQ%Eww.,  sobor  VIII  powszecbiiy  (act.  lo  c.  3)  r.  8G3  — 870  pole- 
lecil,  že  .šwiety  obraz  P.  N.  J.  Chrystusa  ma  byé  czczony  (itpoaxuveEa- 
dat),  podobnie  jak  áwi^la  kai^ga  Ewangelji."  Na  soboracb  ksiggg  Nowe- 
go  T.  skládáno  z  wielkq  uroczystošci^  na  osobným,  do  tego  priygotowa- 
nym  tronie  (Conctl.  Chalcedon.  45 1  a.;  Constaatinop.  III  et  IVj  Nicoen. 
II;  aynod.  Rom.  anu.  642,  í4i>,  9G9;  Cgrilli  Aleji.  Apolog.  ad  Tbeod. 
Cf.  Ciampini  op.  c.  I  tab.  37).  Ces.  Juatynjan  polecil  trzymač  ewange- 
ljarz w  izbacb  s^dowych  (L.   Sem  non  nov.  C.  De  JwM.);    przy  uroczy- 


Ewan  gelje. 

BtoDO  pn;  koDsekracji  bpa  od  «.  IV.  Od  w.  VIII  if  formaeli  przysi^:  tat 
nu'  BíerA  (íapontoi«  Bóq  ,  dodawač  pocz^:  í  J«^  iw.  Ew.  (Bmterim, 
DenkwSrd.  I  2,  i.  304).  PrjrwstDí  nosili  ksi^g^  Ew.  unieszon^  ii&  pier- 
Biěth  {S.  J.  Ckrytoit.  Hom.  3  inMat.;  'S*.  HUromjn.  Com.  íd  Hat.  c.  33): 
diftlcoD  Enplias  z  m%  zosUl  um^czoDy  r.  304  (Aumurt,  AcU  Uart.  ed. 
Veron.  s.  set).  W  wiek&ch  áredDÍch  by)  zwyczaj,  že  gdy  bto  jakiomn 
koteiotowi  chciat  aczynič  darowizii§,  obnosit  nprzód  kilkakrotnie  ewan- 
geljarz  otolo  košcíola  (^BinUrita,  o.  c.  IV  s.  226).  Eíedy  weazty  w  gwy- 
cxaj  oprawy  ksi^ek,  podobae  do  dziaiejszycb,  itoto,  srebro,  drogie  ka- 
mienie  i  t.  p.  przedmioty  bojuie  szafowaoe  byty  oa  opravě  EwaDgetJarzy 
{Litniy,  De  eraditione  apostolor.  t.  II;  Martigny,  Diction.  des  antiqD.  chr. 
E.  253).  Same  r^kopUray  pisano  nieraz  zlotém,  srebrem,  na  purpuro- 
wym  pargaminie ;  etowem,  HBzetkieiDi  aposobami  staráno  si;  okasač, 
w  jakiej  cenie  miano  ii.  Ewangeye.—  §.  6.  Caíy  Košciót  zawsze  wyzoa- 
mi  i  wyznaje,  ie  Eww,  b^iy  piiane  pnět  Apostolów:  Hateusza  i  Janai, 
i  prfcí  uc^niov  apostúkkich:  Marka  i  KukaEza.  1  rzeczjwišcte,  antcDty- 
cznotí  tcb  opiera  ii%  na  tak  ňloycb  dowodacb  wewoQtrznycIi  i  zewn^trz- 
ydii  íe  žadnej  racjODalDej  w^Tpliwoáci  nte  zostawiaj^.  Oprócz  dowodów 
jakie  przjtoczymy  przy  každým  Ewangetíšcie  osobno ,  nast^pttj^oe  ta 
podajeroy,  zaczyn^j^c  od  éwiadectwa  Évr.  Irenenaza.  Řwi^ty  IreDeosz 
(+  102),  przyjaciel  é«.  Polikarpa,  a  wi^c  przei  nego  siggaj^cy  Aposto- 
lów, pocbodzit  z  Azji,  lecz  pisi^  w  Gallji :  .Non  per  altos  dispositioneni 
salotis  Dostrae  cognoTÍmns,  quam  per  eos  per  qnos  EvaagelÍDm  pervenit 
»A  bos:  qnod  quidem  tunc  praeconaverant,  postea  vero  per  volantatem 
Dei  in  Scríptoris  nobis  tradidernnt,  fundamentům  et  colomustn  fidei  uo- 
9trae  fúturnm"  (Conlra  Aaeres.  i.  S  c.  1).  Wigc  autorami  pisaaej  Ewan- 
getji  mietu  tycb  samých  Apoatotów,  którzy  przez  P.  Jezusa  wyslani  zo- 
gUdi  na  jej  opowiadanie.  Dalej  wymienia  jcb  nazwiska:  .Ita  Mailhasuš 
in  Hebraeis,  ipsorum  lingua  scripturam  edtdit  Evangelii,  cam  Petms  et 
panloB  Romae  evangelizarent.  Post  Tsro  hornm  eicessum,  Marcvt,  di- 
flcipolus  et  interpres  Petři,  ot  ipse  quae  a  Petro  annunciata  erant,  per 
scripta  nobia  tradidít.  Et  Lucas  autem,  sectator  Pauli,  'luod  ab  illo 
praedicabatar  Evangotium,  in  libro  condidjt.  Postea  et  Joannei,  iisd- 
polos  DotníDi,  ([ui  et  supra  pectus  ejus  recumbebat,  et  ipse  edidít  Evan- 
gdiun),  Ephesi  Asiae  commorans"  (ifi.J.  Š.  Ireneusz  mówi  o  těm  wszyst- 
kiém,  jako  o  rzeczy  povrszechnie  uznanej,  ktůra  nie  podlega  íaduej  wf- 
tiiliin>4ci.  Pisat  to  przedw  herezjom  ówczesnym,  doskonale  znal  i(ďi 
tutntf;  z  jego  písma  widač,  te  heretycy  owi  pisma  Apostolów  mieli  sa 
Uedne,  bez  powagi,  sprzeczne  mígdzy  Bi>b§,  zawiersj^ce  nie  calq  prawdt 
i  t.p^  lecz  ani  slowa  nJe  mówili  przedw  ich  autentycinoůcí.  Cam  enim 
«x  Seriptiiria  arganntar  (faaeretici),  in  accusatioaem  convertuntur  ipsarum 
■eríptararam,  quasi  Don  recte  habeant,  aeque  sint  ex  aatoritat«,  et  quia 
Tuiae  sint  dictae,  et  quia  non  possit  e%  his  ínTeniň  Tentas  ab  his  qai 
aeseiaot  traditionem  ItsjemD^  naukg  gnostyck^);  non  enim  per  titteras 
trftditam  illam,  sed  per  ritam  vocem-  ('6.  c.  2).  Owszem,  heretycy  owí 
takte  powolywali  sig  na  povagg  Apost.,  i  tak,  utrzymywali,  že  iv.  Pawet 
nial  oa  myili  ich  gnozf,  gdy  pisat  (I  Cor.  2,  6)  .Sapientiam  aatem 
loqoimDr  inter  perfectos-  (Cotor.  haer.  1.  s  c.  3);  co  zaów  kw.  Ireneusz 
zbíja  těm,  íe  jeáU  Apoatotowie  oíe  wszystko  napisali,  przecieí  to,  co  na- 


J 


E  w  a  n  g  e  I  j  e. 

piuti,  Diemoíe  byč  príeciwném  ternu,  co  opowiadali  jaffaic  lab  w  skry- 
toéci,  bo  inacKej  byliby  Apostotamí  klamstna,  a  nie  prawdy  (ib.  c.  á). 
Dalej  (c.  9  —  1 1^  doffodzi  áw.  InSDeusz  tekslami  každego  z  4  wspoiiiDiaiiych 
EwaDgeltstów,  co  nauczali  oni  o  Bogu,  i  dodaje:  .Tanta  est  autem  circa 
E?aD.  haec  lirmitas,  ut  et  ipai  baeretici  teatimonium  reddant  eis,  et  ex  ipsis 
egredietiR  UDusquisijue  eorDm,  conetur  auani  confirmare  doctrinaDi.  Ebionei 
ctflDÍm  60  Evangeliu,  qaod  eat  sícundum  Matlheumy  sólo  utcntes,  ex  illo  ipso 
convincuDtiir...  Marcioo  autem  id,  <)uod  est  secwiJum  Luoam  circumcideos, 
ex  Lis  i]uae  adbuc  aervantur  penes  eum,  blaspbeuiua...  osteuditur.  Qui  autem 
Jeaum  separant  a  Cliriato,...  id  quod  sccutulum  Marcum  eat  praeferentes 
Evangelium,  cum  amore  verítatis  legentea  illud,  corrigi  poasuQt.  IIÍ  autem 
»ini  a  Valentiuo  šunt,  eo  quod  eat  sacunďim  Joannem  pleoissime  utentes,... 
ex  ipso  detegeutwr  uiliil  recte  diceutes"  (ib.  c.  1 1).  Za  Sw.  Iteneusía  liczba 
czterech  Ewaogelji  byla  šciále  okreálon^:  „Neiioe  autem  plura  numero 
(|uam  haec  šunt,  ueiiue  rursus  pauciora  capít  esse  evaogetía';  wedlug  nie- 
go  ta  liczba  jeat  konieczuq  dla  Koáciola:  „Quouiam  euim  ({uatuor  re- 
gioQÍs  mundi  šunt  in  quo  sumus,  et  quatuor  principales  spiritus  et 
diasemioata  eat  eccleaiu  super  omnem  terram;  columna  autem  et  firma- 
meutum  Kcclesiac  est  Evaugelium  et  apiritua  vitaej  coDsequens  est,  qua- 
tuor  babere  eani  columnas,  undique  flantes  incorruptibllitatem  et  viví- 
facantea  bominea.  Ex  quibus  ujanifestum  eat,  quoníam...  (Deus)  dědit, 
uobia  quadriforme  Evangelium,  quod  uno spiritu  continctur"  i  t.d. 
DoHodzi,  že  tylko  cztery  a^  Ewaogelje,  gdyí  heretycy  albo  wigcej  sobie 
ziuyálali,  albo  z  powyžej  wymienioDych  jedue  odrzucali,  drugim  przy- 
zoawaii  oad  inoemi  niekaz^  powag^  (ib.  Cf.  TMuch,  D.  Eclitbeit  d.  Evaug. 
fi.  3ey  —  iii).—  g.  7.  Widzimy  z  tcgo  áwiadectwa  Ireneuszowego :  i-o 
2e  katolicy  uzuawali  bosk^  pawagg  i  Eww.  i  že  je  uwažali  za  pisma 
tych  samých  antorów,  których  imiona  dziá  noez%.  '2-o  Nie  lyta  to  oso- 
bista  opinja  Ireneusza,  ani  koáciola  Ingduúskiego,  lecz  w  to  samo  wie- 
rzyli  wazyacy  wierni,  oirazem,  beretycy,  na  wachodzie  i  zachodzíe  rozsiani, 
bo  Ireneusz  btgdy  icb  zbíja  těmi  samemi  Eww.  S-o  Skoro  takie  bylo 
przekonaoie  powszecbne  w  Koáciele,  wigc  piama  te  nie  mogly  byó  do- 
piero  wówczas  zmyálone  i  pod  imiona  Apostolów  i  uczniów  apostolabích 
podszyte.  Gdyby  dopiero  podówczas  zostalj  zmySlone  przez  heretyków, 
nie  przyznaliby  im  powagi  katolicy,  i  przeciwnie ,  bo  jedni  z  drugimi 
w  icaci^tej  zostawali  walce.  4-o  7.6  ježeli  koniecznie  mamy  przypaszczač 
zmyílenie,  musimy  sl^  z  tém  przypuazczeniem  cofn^č  do  pierwszej  pótony 
11  W.,  bo  w  drut/iej  púlowie  Ugoi  wieku,  kiedy  Irenenaz  pisat,  jui  Eukiti- 
f/ei;e,  Jako  iiiieja  MaUu.\ia,  Mař.  Luk.  i  Jana,  byly  pointitchnie  znanemi 
i  powaianetni.  Na  potwierdzeuie  tego  oatatniego  punktu  mamy  jeazcze 
nastspQJ^ce  fakty:  í-o  przeklad  syryjski,  zwany  ťetiilo  (ob.),  i  taciúski 
Itali  (ob.),  oba  juž  w  U  w,  niezawoďnie  iatniej^ce,  a  wigc  supponnj^ce 
oryginat  (grecki)  dawniejszy.  2-o  Kiedy  Ireneuaz  w  Galji  koóczyř  swoje 
žycie  (203  r.),  jednoczeánie  juž  byli  czynnymi:  na  wschadzie  Orygenes 
(t  251),  w  Afryce  Tertuljan  (f  ok.  240),  Klemens  sieksandryjaki  (\ 
ok.  ai7)  i  inni.  Wszyacy  oni  nietylko  w  pismach  swych  cytuj%  Eww. 
Mat.,  Mař.,  h.  i  Jana,  ale  jeazcze  nimi  zbyaj^  bl^dy  berotyków  (np. 
leriuU.  Adv.  Marcion.,  De  praescriptionib.  i  in.  piama  jego);  Orygenea 
nadto  íibíera  zewsz^d  n^dawniejaze  r^kopiamy  bíblijue  St.  i  N,  Test., 
ieby  těkat  grecki  oczySció  od  bt^dów,  jajiie  aie  w  skutek  przepisywania 


E  w  a  n  g  e  I  j  e. 

do  niego  zakrad);;  pisM  Konunencarte  ua  Ewaogelje,  wie  o  ewangeljacb 
apokiyficzDfcfa  i  odrzuca,  podobniejakjeodrzwcacařjrKoíciói:  Sdo  qmd- 
dcan  €t:angeiaim  qviyl  appellatur  eecttadmn  Thomam.  et  juita  Jlatthtam:  tt 
aUa  plvra  Ugimut,  ne  quid  ignorart  viderejiair  propter  eot  qm  te  ptiiant  atí- 
qtád  acire,  si  itín  cognocermt.  Sed  in  híí  omniha  nihil  aiiud  probi 
táti  quod  Eeclesia,  id  etC  quatnor  tanttim  evangelia  recipienda  (líomil,  m 
Luc.  Pr&ef.).  W  obec  tjch  faktów,  przypaszcEeoie  o  zmjáleaia  Ewange^t 
jest  mimoiebDéin.  Mo;uaby  tytko  zapjtač:  czy  te  samé  Ewff.  byty  pod- 
ówczas,  jakie  i  dzií  mamy?  Na  to  Eajsuronsza  kr^tyka  tnosi  twierc^^co 
odpowiedzieč,  bo  3-o,  n  pismach  Orygeuesa  i  innych  nio  ma  ani  jedoego 
Dst^pD,  kt^iregoby  nio  byto  n  aaszycb  EwaDgetjach, — i  4-o,  z  pigm  Tertat- 
jana  žebraný  tekst  dawDej  Itali  (ob.  /tfmech,  Das  N.  T.  Ti^rtullianns; 
ef.  Itala)  pokazojc  tožsamošč  dzisiejszych  Eww.  z  těmi,  jakie  czjIedo 
w  Afryce  za  Tertuljaoa  (Cf.  art.  Biblja  g.  ií).—  §.  8.  Skoro  zaS  od  r. 
ok.  ISO  nie  možná  prz]'pnszaii  zmyálenia  Eww.,  zobaczmy,  czy  moína  je 
pixypnéciiS  w  cza^acb  dBwniejszycb,  t.  j.  w  latacb  loo — 1  RO.  Lecz  i  przMl 
r.  160  juí  istniařy  nasze  Eww.  Sv^í  to  fakt,  potwierdzony  przez  naizyck 
Bieprzyiaciót.  CeUus  (ob,),  íyj^cy  w  pierwszoj  pótowíe  II  w.,  maj^cy 
stasanki  z  koplanami  cbrzešcjaůskimi  (Onjenw,  Cont.  Cels.  VI  4o)  i  zna- 
J4cy  áj.  ksi^gi  nasze,  zaprzecza  wiarogodnoáci  terna,  .co  Jezusa  ncznki- 
wie  o  Dimpisalj''(ib.ll  13.  cf.  53),  wifc  przyznaje,  že  uczniowie  P.  Jezasa 
píSali  Jego  historj;  (cf.  ib.  is,  ic,  26).  Ilístorj^  te  nazywa  Ewatuftíjq 
(ib.  27).  Byla  tam  wtadomoád  o  opnszczetiiu  P.  Jezusa  przez  nczuíów 
podczas  M|ki  (ib.  4  5),  o  powotaoia  nczntów  (ib.  td),  o  cudacb  P.  Jemu 
<ib.  48);  byltčž  tek9t,  który  dziá  czytamy  wMat.  2  4,3  3.  7,  2  2,  Lne.  I3,  36. 
tejestpnepowiednia  P.  Jezosa  o  fahzywych  prorokach(On^«n.op.  c,  II  4  9. 
5}):iezmartiTychn3talegoChryfitusawidzi^a  iiiewiasta(ib. 55,  59):  íocie- 
oiBoíci  8tat>'  sig  i  trzgsienie  zíemi  (ib.  ís);  íe  P.  Jezaiowi  dáno  plaucz 
nkariatny,  trzcin^,  wtoíono  korong  cierniow^  i  nyszydzono  (ib.  34);  íe 
byl  nakarmiony  iólciq  i  octem  (ib.  3  7),  i  w.  in.  Slowem,  Cels  znát  tQ 
BUI14  historjg  P.  Jezusa,  któr%  dziá  czytamy  w  Ewangeljacb,  i  czerpal 
z  písma,  a  raczej  ^pim  {^scripta  vettrcc,  ib.  11  5  3),  zwaoycb  Ewangelji; 
*  wjego  cyucjach  Jatwo  rozpoznaé  teksty  oaszych  4-cb  Ewangelistáw, 
o  ciém  ob.  OUhauíen,  Die  Ecblbeit  á.  4  Erang.  s.  339 — 55.  Marejon 
(ob.),  dnigi  nieprzyjaciei  wiary  katolickiej,  przed  r.  I60  czynny  w  Rzy- 
mie,  popsul  Ewaogelje  Lokasia  i  j^  tylko  podawat  za  prawdziw^  Ew.  J. 
Chryetasa;  inoe  odrzuca).  Gi,  ktérzy  go  zbijali  (Tertuljan  i  Epifanja^z),  jako 
tetlreneasz  {a/ln.  haeret.  I  29),  pniyzaaj^,  ie  w  ew.  Marcjona  byty  ast^py 
a  prawdziwej  Ewangelji,  a  raczej  z  Ewangelij,  písanych  przez  Apoitaiów! 
bo  Irenenaz  m-iwi  o  Ew.  w  liczbie  pojedyiiczej,  a  o  autorach  jej  w  líczbie 
nao^iej,  z  powodów,  jakie  widzíelišmy  wyíej  w  §-  2.  Cf.  OUheuuen  op. 
c  s.  857.  Walenti/n,  O  ile  wiemy  o  nira  z  Ireneusza  (op.  c.  I  1,  I8), 
swój  System  chcial  □dowmlniaú  piemszym  rozdzialem  Ewaogelji  ávr.  Jana 
(ib,  ni  11).  Z  QCzQiów  Walcntyna,  HerakUon  pisa(  obízerny  komeniarz 
na  t^i  Ew.,  o  którjm  nieraz  Orygenes  w  swoicb  komeciarzach  wspomina. 
HerakleoD  ne  wspomnianym  komeotarzn  powotnje  ú^  na  Mat.  i  Marka; 
jegD  komentarzy  na  Lukasza  mamy  álady  a  Kli^menaa  alektandryjskíego 
(Opp.  ed.  Potter,  3.  9íí5).  Drugi  uczeň  Waleoiyna  FtoUmtus:  w  liácie 
swoiin  (ap.  Epiphan.  baeres.  53  n.  3)  cytuje  imieDnie  Mateusza  i  przy- 
Encykl.  T.  V.  10 


Ew  an  g  elje. 

wodzi  bezimieoDie  tekst  Jana  t,  s.  dodaj^c  przy  nim:  Apottoi  tnám; 
a  z  dzieta  Ireneoszowego  widaó,  že  zna)  wszjstkie  4  Evr.  Baq/lide»  (ob.) 
napisal  24  ksi^  komeotarza  na  Eww.  (Euieb.  II.  E.  IV  7),  a  lubo  to  po- 
dobno byly  nieprawdziwe  eww.,  zawsze  jednak  sam  tytul  jest  dowodeoi 
istnienia  jakiejš  eww.  Wszyscy  ci  šwiadkowie,  nam  nieprzychylni,  íyli 
w  pierwszej  pótowic  II  w,,  a  žních  nietylko  ni e možná  zaczerpn%č  nawet 
podejrzenia,  aby  nasze  Eww.  za  ich  iycia  zostaly  zmyšIoDemi,  lecz  ow- 
Bzem,  rzecz^  jest  najpewniejazq,  ií  wledy  juí  užywaíy  powagi  i  Dcbodzitf 
za  pisma  apostolskie.  Ileretycy  tlumaczyli  je  po  swojemu,  przekrgcali, 
nawet  obcinali  (jak  Marcjon),  za  bledne  poczytywali,  bo  sig  ich  doktry- 
nom  sprzeciwiaty  ^  lecz  nie  waíyli  s\%  przeczyč  ich  autentycznosci,  czyli 
pochodzenia  od  Apostotów  i  ich  uczniów.  A  przeciež,  gdyby  Kww.  przez 
wiernych  áwioío  byh'  podówczas  zmyáloDe,  heretycy  mnsíeliby  si^  do- 
wiodzied  o  tém ;  zt^d  bowicm  niieliby  1%  waZn^  korzyáÉ  na  swojq  Btro- 
ng,  íekatoUoy  argumentami  ew angel ícz aera t  níemogliby  z  nimi  wojowač. — 
§,  9.  Uoie  (Tigc  dopiero  co  wspomnieni  nieprzyjaciele  zmyilili  i  pod  imio- 
na  Apostolów  i  uczoiów  apost.  podszyliEww,,  a  wiemi  w  dobrej  nierze 
to  zmyélenie  przyj^li?  Nie.  Przypuszczeníe  takowe  jest  logicznie  niemo- 
íliwéffl.  Bo  czyžby  wicmi  przyj^li  za  jwi§te,  bosk^  powagg  majíce  pí- 
sma, których  picrwej  nic  znali,  11  którycb  bereCycy  užywali  na  potwierdze- 
aie  swej  doktryny?  Owszem.  í^wangelje  oasze  juí  istnialy  przed  tjmi  he- 
rotykami.  Dowodem  jest  iw.  Jutti/ii  mgcz.  2yt  on  r.  lOO — ifl6,  byl 
w  Palestynie,  w  Egipcie,  w  Efezie  i  in.,  tvi§c  wiedziat  dojkonale,  jaká 
jest  tradycja  róínych  košciotów.  Gdyby  dopiero  za  jego  czasów  wyszly 
na  jaw  Eww.,  zmyšlonc  gdzieí  wjednym  košciele,  švi.  Justýn  wiedzialby 
o  tém.  Tymczasem  w  dzietacb  iv.  Justýna  nic  nie  ma  takiego,  coby  zdra- 
dzato  £wieíy  pocz%tek  Kww.  S.  Justýn  przyjmoje  je  i  na  nícb  8Í9  opiera, 
jako  na  pismach  przez  samých  Apoatofów  pisanych.  W  Dialogut  cum  Tnj- 
jihone  Jadneo,  interlokutor  Justýna,  íyd  Tryfon  mowi:  sed  et  vestra  illa 
in  eo,  quod  vocatis,  Evangetio  ita  mirabllia  et  magna  esse  scio,  ut  suspicio 
BÍt,  n<<minen]  ea  posse  serrare;  milti  eniro  curae  fuit,  ut  ea  legorem  CDiat. 
c.  10).  W  dalazym  ci^gu  rozprawy.  íw.  Justýn  cz^sto  eytuje  zdania  z  na- 
flzych  Cwangelji,  z  dodaniem:  seriptum  ttt;  a  lubo  te  cytage  nie  zawsze  s^ 
áciále  doslownpini,  jadaak  widncznie  wzigte  s%  one  z  Ewangelij  naszycb. 
Š.  Justynowi  cbodzilo  nie  o  ácistoád  w  eytowaniu,  tak,  ižby  co  do  joty 
zgadzat  BÍ;  z  orrginalcra,  lecz  o  my£l;  a  ta  bynajmniej  nie  róíni  sig  od 
mySli  w  Ewangelji  wypowiedzianych.  TakqŽ  uieiiostownoáé  widzimy  w  cy- 
tacjach  šw.  Justýna  ze  Starego  T.,  którycb  w  Dial.  wíelka  jest  ticzba, 
a  przeciež  w  nich  naležato  byé  Sw.  Justynowi  šcišlejszym,  gdyi  rozprawial 
z  íydem.  Cyt.uje  zas  éw.  Justýn  dzielo,  które  Tryfon  žnul  p.  t.  Eiean- 
setji,  kt6re  zawierato  to  „co  Zbawiciel  nauczal"  (Dialog,  c.  t  S),  które  áw. 
Jostyn  raz  nazywa  Ewangelj^  (ín  Evangelia  dixitie  tcribilur;  ib,  c.  lOO), 
drugi  raz  Coramentarii  Apostolorura,  4icop7ji).oveót).ata  twv  áso- 
atóX'-!V  (ib,  c.  100,  103,  105),  lub  tylko  Commcntarii  (ib.  lOS,  10  7), 
Commentarii  quot  ab  ejus  ApoitoUs,  eorumque  diacipnlie  leripioe  este  dtoo 
(ib.  c,  103).  Tak  samo  mówi  o  tycbže  pnmietnikach  w  Apol.  I  c.  33:  quem- 
admodnm  docnerunt,  qui  omnia  ad  Salvátorem  nostrura  J.  Chc.  pertinen- 
tia  litteris  raandarunt:  ú;  ot  ňroiivijiio vsúaavcs^  luávTa  xk  icejiL  toú 
iíur^pto;.,.  ěSiSaíav;  i  ibid.  c.  cc;  Aposloli  in  CommeMariit  nit  quae 
voealur  Eoang*!ia,    íu  sibi  maadaafie  Jesum  tradiJeruol  i  t.  d.;  i  ib.  c.  ^^^ 


Ewangelja.  U7 

opowiada,  že  w  niedziele,  na  zebraniach  chrzeácjafi,  eamnuntaría  Appatolo^ 
rum  aut  ičripta  Prcphetarum  leguntur^  quoad  tícet  per  tempui.  Jeszcza 
i  to  trzeba  mieé  'na  nwadze,  2e  ws^stide  teksty,  jalde  áw.  Justýn  pny- 
wodzi,  czy  to  z  tego,  co  Tryfon  nazwat  Ewangeljq^  czy  tež  z  t^o,  co  sam 
Jostyn  nazywa  Paan^tmkami  apostoUkiemi  o  P.  Jezosie,  84  w  naszycb. 
Ewangeljach  (iprawdzič  latwo,  bo  w  wydaniacb.  dzieí  áw.  Jostyna  s§  wska- 
zane  miejaca  N.  T.)  áá.  Mateusza,  Marka,  Lakasza  i  Jana.  Ze  wszystkiega 
zaá  widoczném  jest,  že  áw.  Jost.  mówi  o  autorach  tycbže  Pami^tników 
w  liczbie  nmogiej,  že  antorstwo  przyznaje  Apostohm  i  ich  uezníom  (c.  103), 
cz^oTryfon  wcaie  nie  przeczy.  Mamy  wi§c  fakt,  tň  za  étp.  Justýna  úinia^ 
ia  Ewangdja^  a raczej  Ewangelje^  pisane  nie  przez  jednego  czlowieka,  lecs 
przez  Ápostoiáw  i  ich  uczniáw^  o  czém  nawet  žydzi  wiedzieli  i  nie  przeczyli, 
ť  ie  wreszeie  te  samé  Ewangelje  czytane  byfy  podczas  nabožeáeíwa^  obok  pism 
prorockich(Cí.  OUhausen^  DieEchtbeit  d.  Evang.  8. 287  — 385;  Siroth^  Abhan- 
diang  ttber  Justin  s  DenkwQrdigkeiteo).  Braknje  tylko,  aby  áw.  Justýn  wy- 
mienil  imiana  antorów;  lecz  gdy  wymienil  ich  godnoáó  (Apostoli  eonunque 
disdpnli)^  w^tpič  nie  možemy,  iž  mówi  o  tych  samých  antorach,  którycb  imio- 
na  84  na  czele  naszycb  Eww.  wypisane.  Zre8zt4,tytu}y  prawdopodobnie  za  áw. 
Jnst  nieistnialr  (cf.  wyžej  §.  2),  lubo  tradycja  wiedzala  dobrze  o  antorach. — 
§  10.  Wspólczesny  z  áw.  Justýnem  Teofil  antjocheňski,  aczkolwiek  f 
181  r.,  možná  go  przeciež  liczyč  do  pierwszej  pólowy  TI  w.;  pisal  «Gom« 
mentarios  io  Evangelium*  {S.  Hieronym.  epist.  ad  Algas.},  t.  j.  na  dzi^o 
,quator  eyangelistarum''  {Id.  Catalog.  vir.  ill.).  A  chočbyámy  pow§tpie- 
wali  o  autentycznoáci  ich,  do  czego  nie  ma  slusznej  podstawy  (ob.  Teofil), 
to  pozostaje  nam  jego  Epištola  ad  Autolycum^  gdzie  s§  cytowane  z  Ewan- 
gd|ji  niektóre  ust§py:  ^Joarmes  ita  dicens:  In  príncípio  erat  Yerbum  et 
Verbum  erat  apud  Deum...  addiu  Et  Deus  erat  Yerbum,  omnia  per  ipsum 
fiícU  šunt  et  sine  ipso  factum  est  niMi*"  (ad  Autol.  1.  II  c.  22,  cf.  Joan. 
1,  1.  2).  Widzimy  tekst  áw.  Jana  w  takiej  samej  formie,  jak  dziá, 
z  rzadk§  doslownoáci^  cytowany  i  to  z  wyražném  nadmieniem,  zk^d 
wzi^ty.  Z  Mat.  5,  28  i  32  cytuje  bezimiennie  w  III  i 8:  „Yox  autem 
evangeiica  intentius  de  castitate  praecipit  his  verbis:  Qásquis  adspicit 
ujsorem  alienam  ad  concupiscendam  eam^  jam  mcechatus  est  eam  in  earde 
euo:  et  qui  ducit^  inquit,  dimissam  a  viro^  mcechatur;  et  qtn  dtmittit  uxorem 
emcepta  fomicatioms  causa^  fadt  eam  moecharf  (Cf.  Mar.  10,  11.  Luc.  16, 
18).  W  in  14  cytuje:  „Evangelium  autem:  Ddigile^  inquit,  inimicos 
vestros  et  precamini  pro  his  qui  laedunt  vos,  Nam  si  diUxeritís  eos  qui  di» 
Ugwst  vos,  qualem  mercedem  hahetist  Hoc  et  latrones  et  pubtícani  /aeiunt 
(ob.  Mat.  5,  44.  Luc.  6,  27.  23,  34)...  Nesciat  enim^  inquit,  manuš 
tma  smistra^  quid  faciat  manus  tua  dextřa  (z  Mat.  6,  3).  Na  poparcie 
tego,  že  wszechmocDoáó  Boža  z  niczego,  i  to,  co  choe,  stwarza,  lurzy- 
tacza  stowa,  których  žródia  wprawdzie  nie  wymienia,  lecz  že  dowodzi  nie* 
mi,  wi^  ma  je  za  powag§  (w  n  18):  »Nam  quae  apud  homines  impossi- 
bilia,  possibilia  šunt  apud  Deum"  (doslownie  w  Luc.  18,  27). — §  II.  Do* 
czasów  Justýna  i  Teofila  antjoch.  nalež^  Papjasz  i  Polikarp.  Papjass 
(t  ok.  160),  gorliwy  zbieracz  tradycji  apostolskich,  z  ust  Jana  presbyte- 
ři, który  byl  uczniem  P.  Jezusa,  a  može  tym  samým,  co  Apoštol  Jan^ 
o  Ewangelji  áw.  Marka  wiedzial,  že  tenže  Ewaugelista  spisal  J4  z  opowia* 
daň  áw.  Piotra,  i  že  Mateusz  spisal  po  hebrigsku  ,mowy^  Paúskie,  lí. 
kóxioL  (ap.  Ikiseb.  Hist.  Eccl.  III  39).    Enzebjusz,  który  przechowal  wia^. 


E  w  a  n  g  e  I  i  e. 

domoJá  o  piamach  PapjaEza,  nie  nspomiaa,  íeby  Papjaaz  mónit  o  Ew. 
£uk.  i  Jana,  lecz  tež  nie  móni  wcale,  :žeby  Papjasz  mówít  cokolwiek 
pnecin  nim,  Zrosztq,  Papjaszoni  nie  chodiito  ncale  o  Ewangclje:  znal 
je  on  dobrze,  tecz  nie  poprzestawal  na  Vfiadomoáciach  w  nich  zawartycb, 
dla  tego  zbiernt  ze7szi|d  objaánienia  od  Apostotófc  pochodz^cci  „Keque 
enim  ex  librorum  Itctione  (mqa  juž  byly  ksiggi  o  žyciu  i  slowach  P.  Je- 
zusa) tantam  me  utilitatem  capere  posse  esistimabam,  quantam  ei  homi- 
num  adhuc  superstitum  vita".  Fapias,  ap,  Eustl'.  1.  c.  (cf.  Werner,  Gcsch. 
d.  apolog.  Liter.  t.  V  §  3  9  3).  Majqc  Justýna,  Teofila  i  Papjasza,  2yJ4- 
cycb  jednoczeánie  w  rúínych  stronacb,  možemy  sig  obejáii  bez  áwiadectwa 
íic,  PoUkarpa.  Lubo  w  jego  Lišcie  do  Fiiipeniów  {c.  2,  7,  8)  trudno  nie 
tunač  cytst  z  Mat.  t,  i.  h.  Lne.  6,  S7.  Mař.  5,  3.  lo.  Mat.  6,  13. 
36,  41.  Mař.  11,  38.  nio  b^dziemy  przecíež  tego  uvrnžač  za  ailny  do- 
ffód  na  nasz^  stron^.  iix.  Folikarp  nprawdzie  przy  takowycb  cytacjach 
móvi:  dicil  Ďominus,  lecz  že  nie  dodaje:  in  Evangelia,  lub  scriptum  est.  mo- 
ína  s%dzió,  že  powyžsze  stoná  miat  z  tradycji  ustn^  od  án.  Jana.  W  ka- 
ždým razie  faktem  jest,  že  za  sw.  Polikarpa  kr^žyty  i  Eww.  i  to  pod 
imionami  Mat.,  3/ar.,  Luh,  i  Jana,  jak  to  widač  z  ucznia  Polikarpowego, 
Ireneusza  (wyžej  §  6);  o  tym  fakcie  áw.  Polikarp  nie  mógl  nie  wiediieó, 
bo  o  nim  ffszyscy  gtoino  mówili  na  calym  wscbodzie  (Jnstyo,  Papjasz, 
Teofil  i  heretycy  wspólczeéni).  Polikarp,  jako  uczeů  éw.  Jana,  wiedziař  do- 
fikonate,  ciy  i  którzy  Apostoto^rie  pisali:  jako  gorliny  o  utrzymanie  na- 
nki  apostolskiej  w  czyatoáci,  nie  oraieszkalby  ostrzedz  wiernych.  Že  tako- 
fte  Eww.  34  falszywe,  lub  že  nie  sq  pisinami  Mat.,  Mař.,  Luk.  i  Jana- 
A  przeciež  nic  podobnego  nic  czyni;  oweiem,  powoluje  sig  na  slowa  P- 
Jezusa,  które  s^  w  naszych  Eww.  We  nspókzesnej  zaá  Polikarpowi  i^^í- 
tt«la  eccl.  smyrn.  (c.  l)  czytamy  nyroín^  o  E.  wzmiank^:  .Omnia  enim, 
qnae  transacta  šunt,  Domino  auctore  praedicta  šunt,  aeciindum  Evangelium^ 
in  quo  quid  seqtii  deberemus,  ostendtt*. — ^  12,  Coámymówili  o  Polikarpie, 
že  nie  omteszkalby  zaprzeczyó,  gdyby  aatorstwo  Eww.  bylo  falízywie  pny- 
pisywane  Mt.,  Mc,  I;,  i  Janowi,  to  samo  trzcba  powiedzieí  o  cbrzeicjaů- 
skich  pisarzach  z  w.  I.  A  przeciež  i  oni  powoivjn  sif  na  pisane  ewang. 
i  nie  zaprzeczaJ4  ternu,  ie  Apostohwie  pisalí.  Šw.  Barnaba  (ok.  r.  70) 
przywodzi  (episí.  c,  4)  stoná:  rnutíi  vocatí,  pauri  eleeti;  a  že  przy  nicli 
dodaje:  eicut  scriptum  csi,  i  že  te  slowa  gdzieindziej  sig  nie  zn^duj^,  jak 
tylko  w  Mat.  20,  la.  23,  n.  wigc  lúe  eo  innego  raa  na  wzgigdzie,  jak 
tylko  Ewangelje  Sw.  Mateuaza.  Allu^je  do  slów  enaagelicznych  bij:  Ďo- 
minus inlercidit  tempora  et  dies,  ut  acceleret  dilectus  iliius  ad  haeredita- 
tom  suain  (s.  Bam.  i.  c.  cf.  Mat.  21,  22);  Atlendito  ne  quando  quie- 
scentea  jam  vocati  addormiamus  in  peccatis  nostrís,  et  neqnam  accipisns 
poteitatem  nostram  suscitet  nos  et  excludat  e  regno  Domini  {ep.  c.  4;  cf. 
Mat.  2b,  6  i  n.);  non  venit  vocare  justos  sed  peccatores  ad  pcenitontism 
(ep.  c.  i  jest  kombinacj^  z  Mat.  9,  13.  i  Luc.  5,  32);  omni  petenti 
te  tribne  (ep.  c,  19.  Mat.  5,  42.  Luc.  e,  30).  Wsiystkie  te  raJejsca 
praiidopodobnie  pocbodz^  z  Ewangelji  éw.  Mateusza  (u  áw.  Lukasza  po- 
wtórzone);  pierwsze  zaé  (cap.  4)  viidocznie.  Zreszt%,  nie  moíemy  sig  apo- 
dziewaó  u  áw.  fiarnaby  cytacji  z  innycli  Ewangelji,  gdyž  za  niego  nie  bylo 
jeazcze  kanónu  ksí^  éi,;  ro^qc  przeto  jedn^Ews.,  mógt  na  tejíe  poprze- 
Btairač.  U  šw.  Klemenas  rzymskiego  {ep.  I  ad  CorirU),  i  lOl  r.» 
zniudujemy  dwa  miejaca  podobné  do  enaDgelicznych:   1)  Miseremíni  utn 


Ewangelje.  U9 

m 

-serícordiam  coDaeqoaniiai;   dimittite,  ot  Tobis  dimittatar:  proat  £aciti8,  ita 
Tobis  fíet;   sicnt  datis,  ita  vobis  retribuetar;   sicat  jadicatis,  ita  jadicabi* 
mini;'  sicat  benigni  estis,  ita  benignitatem  experiemini;  qoa  mensura  ineti- 
mini,  eadem  vobis  mensnrabitor  (cap.  13.  cf.  Lne.  6,  36 — 38).     2)  Yae 
ilfí  homini;  bonnm  erat  ei,  si  natos  non  foisset,  quam    at  annm    ex  ele- 
ctís  meis  scandalizaret:    melins  erat   nt  ei   mola  asinaría   drcomponere- 
tor,  et  demergeretar  in  maře,  qoam  nt  nnnm  de  pnsillis    meis  scandali- 
zaret (ep.  dt.  cL  Mat.  26,  24.  18,  6).     Przy  oba  tych    miejscach    do- 
daje  ów.  Klemens,  že  to  8%  slowa  P.  Jezasa:    memoría...    recolentes   ser- 
mones  D.  Jesa,  qaos...    loqaatos  est:    sic  enim    dixit    (cap.    13);   recor- 
damini  Yerboram  D.  N.  J.  Christi,    sic  enim  dixit  (c.  46).    Do  naszego 
cdo  lepiej  jeszcze  fUnty  s.  Clem.  ep.  II  c.   8,  gdzie  mówi:     jUt    qaippe 
Dominns  in  Eva  n  gel  i  o:     Si  parvum  non    eervastís^    qms   magnum  vobis 
dahitf  Dico  enim  vobis:   Qud  fidelis  est  in  minimo^  et  in  majoři  fidelis  eritJ* 
To  samo  jest  wLac.  16,  10  i  Mat.  25,  21.  U  áw.  Ignacego  (f  107— 
114)  zniýdajemy:    „Si  enim  anias    et  alterias   oratio   tantam  vím  habet, 
qnianto  magis  iUa,  qaae  eppi  et  omnis  ecdesiae!''   (epist,  ad  Ephes.  c.  5). 
Slowa:  tantam  vim  habet  bylyby  bez  znaczenia,  gdyby  nie  odnosily  si§  do 
znanego    wiemym  teksta  Mat.   18,   19.     Si  duo  ex  vobis  consenserint  m- 
per  terram^  de  omni  re  quameumque  petierint^  Jíet   illis  a  Patře  meo.     Bez 
tego  teksta  masiatby  každý   zapytaé:    quantam  vim  habetf     Slowa  zaá  si 
€mm  znacz^  to  samo,  co  scriptum  est  enim,  Nie  przy wodzimy  innych  listów 
éw.  Ignacego,     bo  chodaž    w  nich  s^  zdania,  podobné    do  zdaň  naszych 
Ewange^i  (S,  Ignat.  ep.  ad  Ephes.  c.  14.  cf.  Mat.  12,  38;   ep.  ad  Phi- 
lad.  e.  7.  cf.  Joan  3,  8.;  ep.  ad  Smym.  c  3.  cf.  Lne.  24,  39;  adSmym. 
c.  6.  cf.  Mat.   19,  1.  2;  ad  Polycarp.  c.  2.  cf.  Mat   lO,  16),  jednak  nie 
ma  wyražnie  cytácji:  sicut  scriptum  est,  We  wspólczesnych  zaá  áw.  Ignace- 
raa  dziejach  jego  m§czeňstwa  áw.  Jan  ma  tytnt  „Apostc^a  i  Ewangelisty^ 
(Jfartfr,  s,  Ign.  c.  i).  Ob.   Olshausen^  Ueb.  d.  Ecbtheit  d.  kan.  Evang.; 
Lamy^  Introd.  t.  II  s.  24  7;  Glaire,  Introd.  wyd.  II  t.  Y  s.  139;  Demo- 
ret,  De  orígine  evang.,  Lovanii  1865.     Wi§cej  áwiadectw  za  antentyczno- 
éeá%  Eww.  ob.  Mateasz,  Marek,    Lakasz,   Jan.  Cf.   Itala,  Peszito. — §  13. 
Pnytoczone  dowody  zewn§trzne  nabieng%  jeszcze  wagi  przez  dowody  we- 
wngtrzne.  Utrzymnjemy  bowiem,  že  Eww.  pisane  byly  wkrótce  po  ámierci 
Chrystosa,  przez  Jego  Apostolów,  lab  aczniów  apostolskich,  ladzi  prostých, 
bez  wyžszego  nankowego  wyksztalcenia  (z  wyj%tkiem  £akasza,  i  to  w  cz^ 
ád),  pochodz^ych  przewažnie  z  Palestyny.     Treáé  zaá  i  forma  Eww.  do- 
akonale  zgadzaj%  síq  z  powyžszym  charakterem  antorów,  odpowiadsg%  wie- 
kowi  Chrystasowomn  i  miejscowoád  palestyňskiej.     2e  to  byli  ladzie  pro- 
ád,  widaé  ze  styla,  pozbawionego  wszelkich  ozdob  krasomówczych;    widaó 
z  jazyka  greddego  (ob.),  jakim  pisz^,  a  zaprawionego  hebraizmami  i  ara- 
maizmami.   Nawet  áw.  Lakasz,  jakkolwiek  ghidziej  pisze,  dalekim  jest  od 
krasomówstwa  klasycznych  pisarzy  greckich.  Ewangďiád  naši,  ježeli  maj% 
Jakie  wykaztalcenie,  tchnie  ono  miejscowoád§  palestyňsk^:  cz^ste  ožywanie 
przypowieáci,    obrazowaú,   porównaň,    przenoáni,    cytowanie    Starego    T., 
irszfBtko  to  može  byč  wlaádwém  tylko  pisarzom,  którzy  si§  kszta^dli  na 
wschodzie,  zwlaszcza  w  Palestynie.  Byli  zwolennikami  P.  Jezasa  i  áwiad- 
kami  naocznymi,  Inb  od  naocznych  ávriadków  slyszeli,  bo  opowiadaj%  o  na- 
nce  i  žycia  P.  Jezasa,  bez  zapata  wprawdzie,    ale  z  wiar^  zopeln^    opo- 
wiadaj^  róžne  fakty  z  drobnemi  okolicznoádami,  których  nie  mogÚby  pa- 
mi^taó  ladzie  póžniej  žyj%cy,  lab  nienaoczni  áwiadkome.    Jakkolwiek  Ma- 


E  w  I  n  g  e  I  j  e* 

rek  i  LQk&Bi  viadomošci  swoje  majq  z  innego  žródla,  aniíeli  Mat.  i  Jan' 
i  jokkolNÍek  przy  niektórycb  faktach  okolicznoici  odmienne  pod4j%,  prz«- 
ciež  niema  žadncj  mi^dzy  pierwszymi  a  drugimi  sprzecxnoíci.  Podrabia- 
'cie  zaš  albu  vzajemnieby  sig  zbijali,  albo  w  DÍczémby  si§  nie  róínili.  Ze 
w  W.  I  pisali,  a  Die  póŽDÍej,  pokazujc  dokladná  znajomoáč  dziejóv  i  miej' 
Bconoíci  pale  sty  úskich  lakiub,  jakie  byly  w  w.  I.  Slaň  Palcstyny  juž  pod 
koniec  w.  1  byt  zupelnie  róžaym  od  tego,  jaki  by)  podczas  naroJzcnia 
i  šmíerci  Cbrystusowej.  Wíemy  o  tém  z  písarzy  áwieckkb,  podáwczas  iy- 
j^cycb.  EwangelUci  aie  pisali  ex  professo  bistorji  i  jeograQi  PalestyDy, 
a  przecieí  wsz}'stbo,  co  z  tej  dziedziuy  przypadkowo  wspominaj^,  zgadza 
sig  z  ffíarugodnemi  podaniami  pisarzy  iwicckicb.  Cf.  Wiarogodtioéčfiiblji, 
Cyryn,  ilerod,  Pilát  i  in.  artt.  z  bistoryjí  i  jeografji  biblijnej.  Szolbíe- 
rzoiD,  íyj%cym  vr  w.  U,  kiody  Jerozolima  danna  byla  zliurzoDq,  kiedy 
&0  inoych  iniast  i  98a  iniiycb  miejscowoáci  za  cei.  Adrjana  tenže  los 
spotkal  (Diů  Jíipphl.  Vita  Adriaui),  kiedy  nie  istniat  ju2  dawnicjszy  po- 
dzial  Palestyny,  bylobj  niepodobném  untkiiifcie  wielu  anaobronizniów, 
a  jeszcze  moiej  uniknqůby  tego  mugli  písarze  uiewyksztalceni,  jakicb  sam 
sposób  piaania  w  £ww.  przypuszczaú  kaíe.  A  skoro  wszj-stkio  cecky  ne- 
nngtrzne  i  dowuJy  zeffDgtrziie  przemawiajq  za  antén  ty  czooáci^  Kwn.,  do 
przcciwników  nalcíy  dowieíĚ:  kto,  kiedj,  w  jaki  sposób  podrobit  Eww. 
i  udat  je  za  pi^ma  apostolskie?  Tego  zaá  nietylko  dowioá<!i,  ale  i  racjo- 
nalnie  przypuácié  nie  podobna,  bo:  l)  Kto  pixirobiiby?  iyd,  albo  cbrze- 
écjanin,  albo  poganin?  Lecz  czyž  možná  przypuícid,  aby  žyd  lub  poganin 
pisali  przeuiw  sobie,  na  korzy^č  cbrzeácjan,  przcz  siebie  nienavidzonycti 
i  przešladowanycb?  czy  žyd,  lub  poganio,  obstajqcy  przy  swych  blgdacb, 
móglby  tak  udač  zwolennika  CliryBtuiOKego?  Gdyby  podrabiat  cbrzeácja- 
nia  prawowierny,  wytlcrígliby  falssorstwo  hcrclycy,  i  przeciwnic  (cf.  wyíej 
§  8).  2)  Kiedy  podrabial?  Za  íycia  Apostotów,  czy  po  ich  šraierci? 
W  pierwszjm  razie  iiie  omieazkaliby  zflprotestowad  Apostoíowie,  w  dni- 
gim — ich  uczniowie  (cf,  §  ni  1 2).  Wiemy  o  jedyném  podrobienia  • 
Dziejów  he.  Piolra  i  Ttkli  (ob.  tej  Kncykl.  I  327 — 2!)  i  o  póžniq- 
szém  lialszerstwie  Marcjona;  lecz  o  pudrobieniu  Ewangelji  nikt  od  najda- 
wniejszych  czasów  nie  przypnszc^at.  3)  W  jaki  sposób  podrobienie  nast^- 
pilo?  a  raczpj,  jak  moglo  sig  udaó  falszerzowi  narzuccnie  Ewangelji,  przy 
tAkiej  czDJnoáci  ucztiiów  apottolskich:  iáw.  Ignacego,  Polikarpa,  Klemensa 
rzyra.  i  innych?  Jakim  sposobem  tak  prgdko  si^  rozszerzyty,  že  jui 
w  pierwszej  pólowie  w.  H  šw.  Justýn  zastat  je  itszgdzie  po  koáciotacb, 
nžywaj^ce  powagí  i  przez  nikogo  n  lep  oděj  rzywane?  Tych  trndnoáci  ina- 
czej  rozwiqzuč  nie  možná,  tylko  przyjgciem,  že  Eww.  pochodz^  od  auto- 
rów,  których  imiona  nosz^.  Ob,  DemarH  op.  c.  s,  188..  laa.. — §  14. 
Každego  ezytíu^cego  Ewangeljg  musí  nderzyč  dziwne  w  wiela  razach  po- 
dobieástwo  migdzy  Mat.,  Mnr.  i  £uk.  Ci  3  Ewangcliíei  nazywaj^  si§  z  te- 
go ponodu  tynojityknmi.,  a  icii  Emangelje  synoptycznemi  (od  oúvo<1íií.  con- 
spectns).  Gdyby  to  podobieústwo  rozci^gato  3i§  tylko  do  opisywania  ta- 
kicbže  samycii  faktów,  nie  bytoby  nic  naturnlniejszego;  leez  w  opisie  fa- 
klów  uíj*wiy4  jednakowycli  zilaii,  uktadu  wyrazów  i  t.  p.  Z  dnigiej  zaS 
strony  každý  z  synoptyków  raa  pewne  fakiy,  sobie  tyiko  wlaSciwe,  albo 
opowiada  porz%ďíiem  i  sposobem  róžnyra  od  inDj'ch.  Wszyscy  3  zga- 
dzajf  síq  co  do  tresčí  pod  tym  wzglgdem,  2o  rozpoczynaj%  žycie 
pabliczno  P.  Jeziisa  od  Clirzlu  Janowego,  a  koiicz^  na  Waiebowst^pieuiu; 
co  zreaztq  jest  bardzo  oaturalne.     Dalej,  nazyscy  trzej  przed  Cbrztem  P. 


Ewangelfe.  151 

Jezim  podžú%  wiadomoáé  o  nanczania  áw.  Jana  Girzciciela  QáU  s,  i. 
Mr.  1,  1.  L,  3,  1),  jako  o  pierwazej  epoce  žyda  Jesosow^^o.  Wszjsc/ 
a  roipowiadaj^  ^  ^^>  ^  P-  Jezus,  po  nwigzieimi  Jana  Chrz.,  rozpoca%l 
naaczanie  w  Gafilei  (lít.  4,  12.  Mr.  i,  14.  JL  4,  14.  cf.  8,  19).  Naa- 
czanie  to  po  miastach  i  wioskach  Galild  doprowadzig§  až  do  (ostatniej 
w  tjdu  P.  Jezusa)  pascby,  na  któr^  údaje  si^  On  do  Jerozolimy  (Mt. 
19,  1.  Mr.  10,  1.  L.  18,  22).  Dáeáe  ostatniego  tygodnia  i  dalsze,  až 
do  Wniebowst^pieoia,  opowiadaj§  zgodnie  z  Ewange^^  áw  Jana,  tak  jed- 
nak, iž  ta  ostatnia  Ewange^a  jest  aznpehiieniem  synoptyków  (Mt.  2i,  i. 
Mr.  11,  81.  £.  19,  29.  Jan  12,  12..).  Róžniee  co  do  trešci  mig- 
ázy  synoptykami  s^  nast§pi^%ce:  Marek  nic  zgoLi  nie  ma  o  Narodzenin, 
ani  P.  Jeznsa,  ani  áw.  Janií  Ghrz.,  lecz  zaczyna  swoj^  £w.  wprost  od  te- 
go,  jak  áw.  Jan  na  pnszczy  wzywal  Ind  do  pokuty.  Matetuz  poáwi^ca 
dwa  pierwsze  rozdzíaty  dawniejszym  dziejom:  opowiada  genealogy  P.  Je- 
zusa, Zwiastowanie  przez  Aniola  o  inaj%cém  nast§pič  Narodzeniu  Syna 
Božego,  szczególy  o  samém  Narodzeniu  opuszcza,  a  przechodzi  do  poklo- 
nu m§drców;  mówi  didej  o  okrutnym  rozkazie  Heroda,  o  ndeczce  p.  Je- 
znsa do  Egiptn,  powrode  ztamt^d  i  zamieszkaniu  w  Nazaret.  Ssczegófów 
tych  žáden  inny  Ewangelista  niema;  nawet  áw.  Lukasz,  tak  obfity  w  fakty 
przed  Qirztem  Janowym.  Lukoěz^  przed  przyst^pieniem  do  publicznego 
žyda  P.  Jezusa,  po  krótkim  wst^pie  (i,  i — 4)  prowadzi  cqrtelnika  do 
domu  Zacbarjasza  i  Elžbiety,  do  áwi§tyni,  gdzie  Zachaijaszowi  zwiastnje 
arcbanio)  o  pocz§cia  syna;  od  tej  chwili  nplywa  6  miesi§cy,  po  czém  na- 
stgiiQe  Zwiastowanie  N.  Maiji  P.,  odwiedzenie  Elžbiety  przez  MaiJQ, 
kymn  Maiji  (Magnificat),  narodzenie  si§  Jana  Chrzcidela,  bymn  Zacba- 
(Benedictns),  edykt  cesarski  o  popisie  ladnoád,  Narodzenie  P.  Je- 
w  Betleem,  zwiastowanie  tej  nowioy  pasterzom  i  ich  przybycie  do 
BeCleem,  obrzezanie  P.  Jezusa,  ofiarowanie  (jo  w  swi^tyni,  szczególy 
o  Symeonie  i  Annie,  pieáň  Symeona  (Nubc  dimittis),  powrót  N.  Maiji  do 
Nazaret,  przybycie  do  Jerozolimy  w  i2-ym  roku  P.  Jezusa,  rosmowa  Je- 
go  z  doktorami  w  áwi^tjrni,  znów  powrót  do  Nazaret.  Oto  s%  szczególy 
samému  tylko  Lukaszowi  wlašdwe,  przez  innycb  Ewangeiistów  nietkni^te. — 
§.  15.  Wzi^wszy  w  r^k§  Synopsin  evangelicam,  widzimy  i-od  wielk%  licz- 
b(  faktów  z  žyeia  P.  Jezuta^  jednakowyeh  tce  wszystkich  trzech  synáptykack. 
Tak  Mt.  8,  8.  Mr.  i,  2.  h.  8,  4.— Mt.  8,  ii.Mr.  l,  7.  L.  8,  16.— 
Mt.  8,16.  17.  Mr.   1,  10.  11.  L.  3,  22.— Mt.  4,   12.    Mr.  i,  is.  18. 

L.  4,  1.  2.— Mt.  8,  1—4.  Mr.  i,  40—45.  L.  5,  12— 16.— Mt.  8, 
14 — 17.  Mr.  1,  29  —  89.  L.  4,  88  — 44.— Mt,  8,  23  —  28.  Mr.  4, 
36 — 41.  L.  8,  23— 25.— Mt.  8,  28—84.  Mr.  5,  1  —  20.  L.  8,  26  —  39. — 
ML  9,  2  —  8.  Mr.  2,  3  —  12.  L.  5,  18— 26.— Mt.  9,  9—17.  Mr.  2, 
18—22.  l^  5,  27  — 88.— Mt.  9,  18—26.  Mr.  5,  21-43.^.8,41-56.— 
Mt    12,  1  —  8.  Mr.  2,  23  —  28.    1  —  4.  L.  6,   1  — 9.— Mt  12,    9— 14.Mr. 

8,  1  —  6.  fc.  6,  6— 11.— Mt  12,  22 — 82.  Mr.  3,  23—30.  L.  11, 
14  —  28.  12,  10. — Mt  12,  46  —  50.  Mr.  3,  81 — 35.  L.  18,19  —  21. — 
Mt  13,  1  —  13.  18  —  23.  Mr.  4,  1  —  12.  25.  13  —  20.  JL  8,  1  —  10.  18. 
11  — 15.— Mt  13,  31  —  82.  Mr.  4,  30  —  32.  L.  8,  18— 19.— Mt  14, 
1  —  8.  Mr.  6,  14—17.  L.  9,  7  —  9.  3,  1 9.— Mt  14,  13-21-  Mr.  6, 
82  —  44.  L.  9,  1  — 17.— Mt  16,  18—28.  Mr.  8,  27  —  9,  1.  L.  9,  18—27. 
Mt    17,    1  — 13.   Mr.    9,    2 — 13.  L.    9,    28  — 36.— Mt    17,    14 — 21.  Mr. 

9,  14—29.   L.  9,     87— 48.— Mt     17,    22.    23.   Mr.    9,    30  —  32.    L.   9, 


ÍSZ  EwaageljcL 

Tjle 

dtm  mi  t  MmriáemítL  Mt.  «,  1— 4,  Mr,  1,  4<»~4S.  tu  »,  I2~i<.— 
Xt.  *,  t%--t%.  Mr.  4,  S4— 41,  tw  »,  2S— ii- — ^Mt.  «.  2é— *4.  3fr.  5, 
1— 'í*,  fcu  *,  ««—>*. — Mt  >,  ž— ».  Mr,  t,  a— 12.  L.  s,  i«— j4.~ 
Mt.  f,  iř— i4,  Mr,  ^,  21— 4$.  Kw  S«4#— 5€.— ML  i«,  i — 8.  3fr.  2, 

M — %%.  I — 4-    JL    «.    1— i, — Ift.   14,   1 — 1.  lir.   C,   14 — 17.  t.   f.    7. 

%^  \%.%  otahra  on  otaerng  op9«iadi9%  bžě  ¥Mf«y,  \A»  dasemxdm- 
m  n^  iaiex^  op,  Mt.  17,  i — \%  i  3fr.  »,  2 — is  oksKrug  mž  L. 
%^  2«— 94.-— Mar.  9,  as— ^ooteeníQBtMi.  8,  i— ».  i  £.  »,  4«— 50. 

17,  t^-^^ytL  12,  44— ^«,  Mr,  3,  ai^a^  oUnnieš  aii  2;.  8,  19->21. 
L  J.  £dks8z  i  Marek  krócg  od  dvódi  majdi  re^eetÍTe  sjnoptfków. 
a^  'Síetjfko  w  wjbono  fakúm  i  oÍMtíisr»i«^'  im  towarzynyych,  lecz 
jMwet  w  ydaafadi  í  mjttímukrk  tmi  spkcptjej  cxftfo  si^  2gadxaj%,  nie 
tak,  ížbj  co  do  flowa  jednakowo  opowkidali,  lecz  poa%dek  mjáii  i  wy- 
trnéw  o  wtzftúáth  trudí  bjrwa  jedaakowj.  I  ta  takte  fjokasz  wi^cej 
fí^  trzyma  Marka  níž  Matenwa.  Xp.  Mt.  14,  19.  Mr.  4,  4i.  £.  9,  16.— 
Mt  le^  14.  Mr,  4,  11.  L.  10,  5.— Ml  12,  8,  Mr.  2,  28.  £.  4,5.— Mt. 
12,  9«  Mr  a,  4.  5.  IS.  4,  9.  10.— §.  16.  I>ot%d  móinliáray  o  faktach, 
która  wtzyiey  truj  synoptyey  opowiadaj^;  s)  wszakie  Cúcta,  o  których 
we  dwóeh  tylko  opoinadaj%:  L  Mateusz  z  Marldem  nug^  jednakowo  fa- 
kty, o  któryeli  Lokasz  oíe  mówi:  Mt.  4,  18—22.  Mr.  1,  i€— 20. — ^Mt. 

18,  84.  85.  Mr.   4,   $$^  84.— Mt.    13,58—58.  Mr.   6,   l-r-^-^Mt.    14, 

8—12.  Mr.  «,  17  — 28.— Mt.  14,22-38-  Mr.  6,  45  — 51.— Mt.  15, 
1  —  20.     Mr.    7,    I  — 28.— Mt.    15,   21  —  31.   Mr.    7,     24 — 31.— Mt.    15, 

82—38.  Mr.  8,  1  — 10.— Mt.  16,  1  — 12.  Mr.  8,  11—21.  Te  fakty  Ma- 
rek opowiada  po  swojemo,  tylko  porz^dku  Mateaszowego  sie  trzyma. 
//  McUeušz  ma  Jeszcze  wi^cej  jedoakowych  faktów  z  I/ukaszem,  o  których 
Marek  nie  mówi.  Ob.  Mt  a,  1.  2.  L.  3,  8.— Mt.  4,  5— 11.  L.  4,5—13. — 

Mt.  5,1  —  12.  L.  6,  20—23. — Mt.  5,  18.  IS.  16,  17.— Mt.  5,  25  —  27. 
L.  12,  58.  59.— Mt.  5,  32.  L.  16,  18.— Mt.  5,  39—42.  L.  6,  29  —  80.— 
Mt.  6,  44  —  48.  ti.  6,  27  — 36.— Mt.  6,  7  — 13.  L.  11,  1—3. — Mt.  6, 
19  —  7,  13.  L.  12,  33.  34.  11,  34.  16,  13.  12,  22  —  31.  6,  37—42. 
11,  9  — 13.— Mt.  7,  16  —  21.  h,  6,  43— 46.— Mt.  8,  5—13.  L.  7, 
J  — 10.— Mt.  8,  19  —  22.  L.  9,  57  — 60.— Mt  10,  26  — 35.L.  12,  2  —  8. 
51— 58.  — Mt  11,  1  —  80.  L,  7,    18  —  35.  10,  13  — 22.— Mt  18,    12—14. 

L.  5,  4  —  7.  W  opowiadaoia  tych  faktów  (których  Marek  nie  ma)  La- 
kasz  wiemiej  Mateasza  síq  trzyma,  aniželi  w  poprzednieh  (pod  n.  I)  czy* 
nit  Marek,  gdy  szedí  za  Mateuszem.  III.  Wiernoáó  Lukasza  idzie  do 
tego  stopnia,  že  zwíaszcza  w  przywodzeniu  síów  P.  Jezusa  do</ou^m>  idzie 
za  MaieuBzem:  np.  Mt  3,  9.  10.  L.  3,  8.  9.— Mt  3,   12.  E.  3,  17. — Mt. 

11,  7—10.  L.  7,  24  — 28.— Mt  11,21  — 23.  L.  10,  13— 15.— Mt.  11, 
25  —  27.  lu  10,  21  — 22.— Mt  12,  26.  27.  L.  11,  18.  1 9.— Mt  12, 
89  —  45.   Yj.    U,    29  —  81.24  —  26. — Mt  13,   33.   L.   13,   20.   IV.   Przeci- 

wnie  zaá,  ile  rázy  Lukasz  opowiada  jednakowy  fakt  z  MarUem  (którego 
Mat.  nie  ma),  nie  trzyma  síq  go  áciáie,  jak  to  czynil  w  faktach,  które 
bral  z  Matousza  (Cf.  Mr.  6,    17—20.  Z.  8,  37— 39.— Mr.  5,  29—37. 

£.   8,  44— 51.— Mr.    1,  21  — 28.  L.   4,   31— 37.— Mr.   1,35  —  39.   L.   4, 


4t— ii. — Hr.  li,  sa— 40.  £.  ao,  4S— 47;  lecz  Mar.  1,  34.  ss 
4,  34.  s&.  jako  tfl2  Hr.  lO,  14.  15  t  L.  18,  I6.  17  s%  dodownemi). 
Sloweoi,  ile  raij  dwaj  tylko  synoplycf  jald  fakt  opowiadaj^,  czgíciej  ha- 
kaaz  opowiada  jednako  z  Hat.,  attiželi  z  Harkiem,  lub  Marek  z  Mateusiem, 
i  w  ukowych  faktach  écUlej  idzie  za  Maieaszem.  W  fakUcb,  opowiada- 
nTCh  frtet  triech  sjnoptyków,  Lukaiiz  wpraw^e  irigcej  idzie  za  Markiem, 
nit  Haienszem;  lecz  nie  powtarza  za  nim  doslownie  jak  wtedy ,  gdj  szedl 
n  HueassetD  n  faktach,  o  ktdocíi  starek  nie  mówL  Ob.  //u?,  Einleit. 
t.  U  §■  38.  87.  cf.  17.  Liurtt,  Das  gegenw&rt.  Verbáitn.  <].  Mat.  u.  Iďar. 
E.W.  m  ZeiUcAr. /úr  l-aih.  Theol.,  Wjea  1852  IV  1  s.  219...— §.  \7.  Po- 
dobieiatw  powyžaxych  i  róínic  mi^y  iyDoptjkaiiii  pr2fczp]§  tlamaczy 
i.  AngDf^  (£Je  consensu  nang,  I  v^  4),  2e  jakkolwiek  kaídy  z  nícli 
trzniut  óq  Ew^o  porzfdkq  v  odpowi&daniu,  jednakže  nie  nidač,  2eby 
pned  pisaniem  nie  wiedzi^  a  svým  poprzedniku,  lub  žeby  opušci)  przez 
niewíadonoič  10,  co  jest  ■  dragiego,  lecz  íě  kaldy  dodat  stroje  nspólprá- 
CDwaJctwD  wedhig  potrxeby  i  jak  otrzymal  natcboienie.  Wedtug  tego 
Harek  znát  i  miat  przed  oczyma  Mateuaza,  3  Lukasz  obudwůch.  To  przy- 
pnszczenie  opicra  si;  lúd:  na  tém,  ie  Mateusz  niypierwej  pi»al  swojf 
EvangeUs,  po  ním  Marek,  a  Lukasz  po  obudwócb  (cf.  wy2^  §.  3);  2-k, 
te  Marek  mint  Mateusia  przod  sob^,  jpokazuj^  niektúre  cyta^je  wspólne 
obudwóiD.  W  Malach.  3,  1  czytamy:  £<:«£  tga  mtUo  angftum  meum  tí 
pratparabic  viam  ante /acitm  mrajn.  Mateusz  (11,  lu^  cytnje  te  stowa 
W  Ua  ^OSÓb:  Ecee  tgo  mit.  oa^.  ni.  anle  /acient  luam,  qui  pratparabit  viam 
iHm  Mtff  u.  Marek  (1,  a)  co  do  joty  pomarza  tg  aam^  cyta4ýe  za  Ma- 
MaMBL  Tak  samo  í  ťokasz  (7,  si).  2e  zai  Marek  cytacji  swojeg  nie 
VB4I  z  orygiiialu.  widBi3  zt^d,  í2  podaje  j^  za  slowa  Izajasza,  gdy  tym- 
csnem  wii^t^  jest  ona  z  blalaobjasra.  Izigatz  mówi  (39,  13):  Jad  ten 
■etami  tnemi  i  wargami  šířemi  czci  mig;  serce  zaijego  dalekióm  jestode- 
■nie;  napróíno  mig  czcz^  nauczaj^n  przykazaĎ  Indzkich  i  nank."  Ma- 
Unax  (15,  6)  prz}wadzi  te  stava,  z  drobnemi  odiníaDaiDi.  Marek  (7,  G) 
do^wnie  za  Msteuszem.  W  Zach.  13,  l:  Fercuíe  pattorem  et  ditpergm- 
tur  oves.  Blat.  26,  si  i  Mař.  14,  37:  Percutiam pastorem  et  dispergaitar 
ovtt  'jregi*.  IsaL  40,  3;  Vox  >;latnanlii  m  diierto:  Parate  viam  Domini, 
reeta* /acit*  in  soiitudine  tšmiťu  tjut.  Mateusz  {3,  3),  Marek  (l,  3)  i  Ln- 
kasz  (3,  4)te  samé  slona  przywodz^  lecz  wypuszcz^^  in  aoliiudine.  Z  tych 
cytat  widač,  2e  Marek  (eksty  staroteetamentowe  wypísyw&l  nie  z  tekstu 
70,  lecz  z  MateQsza;  czém  inném  przyo^Diniej  ta  jednosIovDošii  wyttn- 
maczyč  sig  oie  da.  Gdyhy  obadira  tttunaczyli  takowe  teksty  z  hebr^j- 
ildego,  albo  gdyby  z  parnici  je  cy to wali  wedlug  iD,  ate  oiezaletme  jeden 
od  dmgiego,  mosieliby  prseciei  n  jednej  i  drugiej  c}~tacji  róíoió  aig  od 
síebie.  O  innych  podobteústnach  i  rótnicach  mifdzy  Markiem  a  Mate- 
nsKem,  jako  teí  mi^zy  ^akaszem,  a  obu  poprzedninii,  ob.  artt.  Marek, 
JlokasE.  Tu  tylko  DadmieDič  wypada,  že  každý  z  synoptyków  miat  swój  ceL 
Mateusz  np.  písal  liia  íydów,  w  Palestyoíe  b^d^cych;  Marek  dla  Ezymi&n, 
Lnkasz  dla  Greków.  Nadto,  Mateusz  pisal  z  wtaanego  doiwiadczenia;  Ma- 
rek nietylko  miat  Mikteiisza  przed  sob;,  ale  jeazcze  drugie  žródto,  w  opo- 
wiadaniach  á.  Piotra;  Lokaszowi,  oprácz  MateuEza  i  Marka,  za  iródlo 
stnlyly  opowiadania  innych  naocznych  áwiadkóff  žycia  Cbry^tusowego.  To 
pnyj^wszf,  snmo  z  siebie  iryptyna,  že  rouši  byč  pewna  jednostignoíé 
w  synoptjkacb  co  do  faktów,    a  nawet  wyražeú,    bo  nástupný  miat  przed 


rnemi).         ^^^ 

Di     In.  ■ 

I 


przetožony  zostat  wkrótce  po  iwém  ukaziDÍu  bíq  na  J^jk  giecki,  a  gdzie 
vszyBcy  trzej  syooptycy  zgadzaj^  si;  w  wf  raieniach.  Um  grecki  ten 
przektad  mieli  przed  oczfina.  Oprócz  t^o,  aiezaleÍQie  od  przekladu  gre- 
ckiego,  kr^žyó  mi^j  kopje  orfginalaej  (hebr.  ciyli  sram^ikíej)  EvraDgelji 
pierwotnej,  pomaožon^  juž  dodatkami  pewnemi,  a  i  ta  nowa  redakga 
miala  by6  znów  po  grecku  opracowana  (nie  przetožona  wieroie);  to 
zaá  opracowanie  greckie  loa  tiyí  v  tych  laiej^scach.  gdzie  Mat.  i  Mař.  je- 
dookowo  opowiadig%.  Dia  wytíamaczenia  zas  jednozgodnoáci  Mateusza 
i  Enkftsza,  Eicbhorn  przypuszcza,  že  oprócz  Ewaiigelji  pierwotaej  w  pne- 
kladzie  greckim,  oprócz  jej  przeróbki,  przerobioiiej  takíe  po  greuku, 
istnialj  jeszcze  iane  dodatki  bebrajskie,  ronnieí  tlumaczoDe  na  grecki, 
przez  umiejgtaf  rgkg  wtr^coDe  Jo  Ewaogelji  pierwotnej,  i  te  dodatki  s^ 
w  tfcb  miejsčach  naszjch  Ewaogelij.  gdzie  JVlateuBz  i  Lukaaz  zgadz3j%  sig 
w  wyraŽeDÍach.  Tym  sposobem  Eicbbora  na  utworzenie  trzech  Ewangelji 
i  objaánienie  ich  JedDozgodnoáci  przypnszcza  až  saeáé,  t.  j.  trz>'  teksty 
bebrajskie:  i)  prosty  najpiernsij,  i)  z  dodatkami,  3)  z  innemi  dodat- 
kaiDÍ;  trzy  greckie  pr/ektady:  4)  jedea  z  prostego  mgpierwszego  bebraj- 
skiego,  6)  dragi  b^%cy  przeróbk^  .bebrajekiego  pod  n.  2,  i  e)  trzeci 
z  hebr.  pod  n.  ň.  Rzecz  dzíwna  jednak,  le  Eicfaborn,  namnožywszy  tyle 
tekstóvr  Ewange^i  pierwotnej,  jeszcze  nie  wyniyálil  nic  na  nyttamaczenie 
zgody  mi^dzy  Lukaszera  a  Markiem.  Wigc  ostatecznie  przyznaii  trzeba, 
íe  I^ukasz  z  Marka,  lub  przeciwuie,  wzajemnie  nypisywat,  a  uastgpnie 
vrrócič  do  tradycji,  íe  jeden  Evangelista  mtal  pismo  drugtego  pried  sob^. 
Nadto,  Diepodobieúsmem  jest,  íeby  tyle  tekstów  (Ewangelji  pierwotnej). 
daleko  rzetelDiejszycb  w  tej  hypotede  od  oaszycb  Ewangelji,  zagiu^lo.  i  to 
bez  najmniejszego  áladu,  gdy  tymczasem  przeróbki  ich  pncchonaty  sig 
i  adane  zastaly  f,%  písma  samých  Apostotów.— g  21.  Gratz  zamierzyt 
Uproácič  bypotezi  Eichborna  w  sposób  naat^puj^cy  (Neuer  Vertuck  der 
Entalehung  der  dreif  ertltn  Kvangetíen  tu  erkíiiren,  Tubing.  1813  §  36; 
HisloT.-kril.  Kommmtar  ub.  d.  Evang.Mal.,  ib.  1821),  í.  Napierwsz) 
byla,  podtug  niego,  Ewangelja  pierwotna  po  bebrtýsku,  czyli  syro-chal- 
dejíku,  przeznaczona  d!a  tych,  którzy  opowiadali  Ewangeljg,  i  z  oiej  Ma- 
teusi  zredsgowa)  sn-oj^  EwangelJQ  w  takiraže  Jazyku.  2,  FQiaiej,  gdy 
nauki)  Cbrystnsow^  szerzyů  pocis^lo  mí^dzv  poganami,  wapomnian^  Ew. 
pierwotn^  przeloíono  na  jgzyk  gr.  i  poranolono  dodatkami.  -i.  Z  tej  to 
greckiej  redakcji  napisali  svoje  Ewvr.  Marek  i  Lukasz,  zk^d  pDchodzi 
nz4jeinna  ich  zgoda  co  do  treát^í  i  wyražeú.  4.  Nast^pnie  przetluma- 
czoDO  na  j^zyk  gr.  Ew.  Mateusza,  lecz  tlumacz  jui  nie  trzymat  sig  álepo 
oryginata,  tylbo  fakty  podobné  opisywa)  stowami  z  Marka  wzigtemi, 
a  nawet  nickiedy  wproat  z  Marka  wpisywal  ustgpy  do  Mateusza,  dla  tego 
Mat.  i  Blar.  najwigcej  sig  zgadzfý^  z  sobq.  5.  A  jak  z  Marka  wpiay- 
wat  tlumacz  ústupy  do  Mateusza,  tak  z  Mateusza  interpolonat  kto£  Lu- 
kaaza,  zt^d  pochodzi  zgoda  mí^dzy  Mat.  i  ^ukaszeni.  6.  Oprócz  pne- 
ktadu  (nyíej  n.  2).  Marek  i  iiukasz  mieli  przed  sob^  orygin^  Ewan- 
gelji pierwotuej,  zt^d  pocbodzi  zgoda  oiigdzy  wszystkimi  synoptykarai  co 
do  faktów.  Od  tej  hypotézy  w  gruncie  rzeczy  máto  gíq  róžni  hypotéza 
Seromler'a,  popierana  przez  Bertboldťa  (Ilisl.-krit.  Einkilung  in  d. 
SehrifUn  d.  A.  u.  .V.  TeiC  cz.  XII  §  sas).  Ostatecznie  wi^c  rat^onaliéci 
przypuazczají  *  rzeczy:  t"  že  Ewangelje  nasze  s^  przeróbkami  z  jakiejá 
Ewangelji  pierwotnej,  m^^cej  atužyó   za  przewodnik  podr^czny  Apostolom 


E  w  a  n  g  e  I  j  e. 

i  oeznioiD  GbiTStnsowjrm,  dla  jedDOst^nego  naacx&nia  o  Ijdii  i  czynach 
P.  Jexnsa.  a*  Že  aasze  ewangeije  sq  inierpolowanemi.  Lecz  wszjstkie 
bypoWiy  racjonalistów  oprócz  tego,  že  iadnym  dowodem  iewTi§trzDTni  nie 
S4  poporte  (nasze  przj-pnizczenie  opiem  sig  na  jednozeodnej  tradycji, 
o  której  ob,  wyžej  §  3),  maj^  jeszcze  przeciwsobie  nastfpnjqce  zarznty. — 
§  22.  Co  do  i",  EnaugeJja  pienrotoa,  jak  jq  przypnsiczajis  racjonsliSci, 
byla  beí  cela,  Apostotowic  oie  potrzebowali  jej  ani  dla  aiebie,  bo  mieli 
■m  íywej  pamieci  wszjstkie  faktj-  i  nauki  P.  Jezusa,  sami  byli  t3kow% 
Ewaogelj^.  Nie  potrzebowali  jej  tež  dU  wiernych  w  Palestynie,  bo  diieje 
P,  Jezusa  byly  wszystkim  wisdome;  z  krótkiéj  Evtaniretji  pierwotnej  nicby 
si{  nie  nanciyli.  3iamy  w  Dziejach  Apost.  pnyktady  kilko  kazaíi  apo- 
sbilskicb,  ale  z  nich  nic  na  korzyíí  Ewangelji  pienrotn/j  wywaioskowaé 
nie  mažDB.  Apostolowie  mówiac  do  žydów  w  palestj-nie,  nie  potrzebo- 
wali rozwodzič  3i§  obszernie  o  iyciu  i  dzielacb  P.  Jaznsa.  bo  te  byly 
znané  wszfBtkini.  Z  powodii  íe  P.  Jezns  po  swém  Zraartwychwstanin  nie 
Wfizystkim  dat  si@  widneé,  leci  „tylko  áwiadkom  przctltóm  przjgotowanyni 
od  Boga*  (Aet.  lo,  4i),  Apostolowie  wjstgpnjq  jaku  šwiadkowie  Daoczni 
tegoá  Zmartwycbwatania.  me  ttttyitíneh  swycb  kazaniach  dajf  to  áwiade- 
ct*o  i  na  t«o  punkt  ktad;  szczególniejszy  nacisk.  Treéci^  wszystkich 
kh  kazaú  jest  dowodzenie  z  proroków,  že  Jezus  je«t  Chrrstosem,  obie- 
canjin  od  Boga  Mcaijaszem,  a  ježeli  coá  nadmieníaj%  z  dzíejów  P.  Je- 
nsa,  to  tylko  dla  te^o,  íeby  wjkazač,  ií  proroctwa  sif  spetnily.  Tak 
np.  é.  Piotr  w  pierwszycb  swycb  kazaoiach  po  wigkszej  cz^áci  tylko  cy- 
mje  proroctwa  (ob.  Act,  2,  14  — ifi.  3,  12 — as.  *,  9.../,  wezwany  do 
Korneljiisza,  mówi:  „Wy  wjecie,  co  sig  dziato  z  Jezusem,  poczawszy  od 
Cbntn  Janowego:  jako  czynit  cuda,  zmartwrchwstat,  którego  to  Zmar- 
lugcAwUania  my  iwiadkami  jesUimyi  po  ZRiartwychwstanin  kázal  nam 
Opowiadač  Ewangeljg,  o  nim  prorocy  iwtadaq  i  t.  d.*  (Act.  10,  34 — 4J). 
Inui  Apostolowie  równieí  cndami  (vinuta  magna)  dowodziti  Zmartwrcli- 
mtania  Jeznsowego  (Act.  4,  as),  a  proroctwami  wykazywali,  že  On  jest 
Chrystasem,  t.  j.  Messjaazem.  Š.  Pawet  przed  Festoseni  zcznaje,  ts  nic 
innego  nie  mówi),  tylko  to,  co  prtepouiadali:  Mojžesz  i  prorocy  (Acl.  SC, 
33.  as);  w  Tessalonice  dowodzi,  že  potrzeba  bylo,  aby  Chrystns  cierpiat, 
i  te  Jezns  jest  Chrystnseni  (íb.  IT,  s);  wKoryncie  opowiadal  (ib.  18,  5), 
to  ChryBtus  umart  za  grzecby,  íe  tak  byto  przepowiedtianěm,  že  byl  po- 
gTMbaoym,  že  zmartwychwsta).  že  po  Zraartwychwstanin  dal  Big  widziei 
Piotrowi,  a  potem  innym  (I  Cor.  lá,  i — 9);  póíniej  jeaicze  w  líácie 
svým  (ib,  20 — 39)  dowodzi  Zmartwrcbwstania  Chryslusowego;  w  An- 
tjochji  (w  Pizydji),  w  obec  synagogi  wylicza  najprzód  dobrodziejstwa 
Boga  wzgl^ein  Izraelitáw,  až  do  czasów  Dawida,  przechodzi  nast^nie 
do  jego  potomka  Jezusu,  mówi,  že  Jan  Mn  dat  áwiadectwo,  že  niespra- 
wiedlíwie  byl  ukrzyiowanym,  wedlug  proroclu;  že  ztnartwychwstat  po  9 
dniacfa,  že  potem  byl  widzianym  przez  íwiadków;  przywodzi  proroctwa 
i  t.  d,  (Act.  13,  iC — 42).  W  Rzymie  teníe  Apoštol  z  Mojžesza  i  pro- 
roków dowodzi  o  Chrystuaie  (Act.  28,  2S.  24).  Filip  eunucha  królowej 
etjopskiej  (Act.  8,  35),  a  Apollo  žydów  w  .\cbaii  przekonywa  Pismem  i. 
(ib.  18,  28).  Tesaaloúczycy  takíe  rozczytnjq  sig  w  prorokach,  zasly- 
sawny  o  Chrygtusic  (ib.  17,  1 1 }.  Przy  tycb  naukacb  dodawali  Apo- 
stolowie zachft^  do  pokuty,  do  nadziei  w  odpuBzczeníe  grzechów  i  do 
uwienenia  w  Jezusa    (cf.  Act,  ao,  21),    i  opowiadali   o  jego    psnowaniu 


I 
I 


J 


L 


E  w  a  n  g  e  I  í  e. 

nad  áiríatem  (Act.  lO,  36).  Takq  b;ta  trešú  nauk  apoBtolsktcb  do  žjdów 
i  prozelitów,  którzy  )už  slysielt  o  Chryatusie.  W  PalestjDie  wi(;c  opo- 
wiadacze  Evangeljj  przedeanzi/ilkiéia  proroetwa  taKtotówffwcUi  do  Chryttma. 
Od  czego  zaá  zacz3mali  naaczanie  pogao,  WDoaió  možemy  z  kazania  i.  Pa> 
wla  w  Areopagu  (Act.  17,  23  —  3i).  Nie  mówi  on  tam  jeazpze  nic 
o  Ukrzyžowania,  o  proroctwach;  dowodzi  tjlko,  íe  Bóg  nie  raoíe  bjé  raa- 
terjalnym,  že  jest  czystyoi  darbein;  wzywa  do  pokuty,  zapowiada  s^d  po- 
wszecliny  i,  jako  jedyny  árodek  imiknigcia  tcgo  sadu,  podajc  wiar^  w  ,m^- 
ía,*  kt6ry  zmartwycliwstat.  Imieiiia  Jezusa  jeszc^te  nie  nspomina,  bo  nie 
wie,  jak  Jega  nauka  o  samyui  Bagu  przyj§t%  b^zie,  Widzimy  wigc,  že 
w  tém  nauczaniu  nie  ma  nic,  coby  kazato  przypuazczač  jakqé  juž  pisan^ 
Evangelia,  i  Žeby  wedtug  niej  kiecowač  sig  míeli  opowiadacze  Ewangelji 
w  Palestynie,  w  piernszych  latách  po  Wniebnwstqpieuiu  Chrystusa.  Naa- 
czanie zastosoiraiie  byto  do  okolicznoíci.  Wioniy  nawet  ze  ániadectwa 
Papjasza  (ap.  Kuaeb.  Tlist.  E.  III  39),  íe  Piotr,  gdy  opoiriadat  Ewan- 
gelji, dbal  tyjko  o  poZytok  Btnchaezy,  a  nie  o  bistoryczne  przedstawienie 
faktón  z  íycia  P.  Jezusa:  pro  audifníium  utíUtate,  non  vero  ul  lermonum 
Domini  hifloriam  conti-xertt,  evangelium  praedicabat,  Zre>zt%  Apostotowie, 
m^y:  sobie  znpcwníon^  pomoc  Ducha  4.  (Joan.  14,  2  6),  mogli  nie  dbač 
dla  siebie  o  Ewangelje  pisane,  któreby  ini  przypominaly,  co  raaj^  nauczač. 
Jeéliby  zní  istniaía  jakaá  krotka  pisana  Ewaiigelja  pierwotna,  to  przeds- 
wszyatkiém  powořywalby  sig  na  ni^  i.  Pawel  w  swych  lištách,  onby  j^ 
roErzucaí  raigdzy  wicrnycb,  z  niej  przypominalbj  nauki.  Tyraczasem  nie- 
lyiko  i.  Pawel,  ale  i  íaden  inny  Apoštol  o  pisan^  Ewangelji  nie  mówi^, 
lecz  o  styszanej.  Dopóki  Apostotowie  zostawali  wíród  spoleczedalwa, 
któremu  opowiadali  Ewangeljg,  nie  byl  potrzebny  Žáden  inny  dokument, 
stwierdzaj^cy  prawdziwoáó  ich  opowiadania.  Lecz  gdy  sig  oddálili  z  togo 
miejaca,  powatawata  nieraz  putrzeba  juž  to  wyjaSoienia,  juž  tež  nonego 
/aáwiadczenia  o  žyciu  i  nauce  Jezusa.  Potrzebie  tej  zaradzoli  przez  listy. 
Tak  np.  i.  Pawel  przypomiua  (I  Kor.  ii,  S3...)  o  Wieczerzy  Paňskiej, 
o  Zmartwycbwstaniu  Chrystusa  i  umarlych  (ib  15,  1...J,  pot^pia  nowe  fal- 
szywe  nauki  (Gal.  i,  c...  II  Tira.  i,  17..,);  á.  Piotr  widzi  sig  zmuszo- 
nyra  upomínač  wiernych  do  stalojci  w  otrzymanej  poprzednio  nauce  (II 
Petr.  I,  12..  3,  1..);  podobniei  i.  Juda  (ep.  v.  s).  Zt^d  poszto.  Že 
wielu,  jeszcze  za  iycin  Apoatoíów,  staralo 'sig  wyáwiadczjé  przysíuge  wier- 
nym,  przez  spisanie  togo,  co  caynit  i  iiauczal  P.  Jezus,  a  to  wedlag 
nauczania  Apostofów  (Luc.  i,  i).  Zt^  takže  nic  dziwnego,  že  przynaj- 
rauiej  niektórzy  Apostolowie  pragneli  zosUwiĚ  piámíenne  painietniki 
(Ó5io[ivij|).aTct)  o  swéiu  opowiadaniu  ewangelioznéra,  aby  raigdzy  wiernymi 
pozostalo  na  zawsze  ich  šwiadectwo  o  dzielach  i  naukách  P.  Jezusa,  i  po- 
ZQstawili  takowe,  juž  to  przez  siebie  {Mateusz  i  Jan),  juž  przez  innycb 
(Pawel  przez  Lukasza,  Piotr  przez  Marka)  pisane.  Gf.  JusUni  Apolog.  I 
33.  6e  (9Í0WB  przywiedzionc  wyžej  w  §  n).  Paraietoiki  takowe  byly 
pisane  orygínalaie,  a  nie  thimaczonc,  bo  i.  Lukasz,  który  o  nich  wspo- 
mina,  mówi  aovstajav  SííjTEasi;  (utožyli  opowiadania),  a  nie  -íjjijiijvsoattv 
(ttumaczyli).  Cf.  Hug,  Einl.  t.  II  g  33.  Nic  nie  upowažnia  do  pray- 
puszczcnia,  žeby  nasze  Eww.  byly  przeróbkami  jakiejá  Ewangelji  pierwotnej. 
Jeszcze  mniej  možná  przypuszczaí  interpolacje,  o  jaiíich  mňwi%  hypotézy 
racjonalÍ3tów.~§  23.  Autorowio  tych  hypotéz  mówií,  že  tam  jest  inter- 
polacj.i,    gdzie    m   jednakowe    wyraženia.     Lecz    to  niekonieczne.     Int«<; 


polacje    niožDabr    podcjrzf  wai^    wt«dj,    gdjhj    zdanie,  jalde  tíi  u        -^^| 
I  wtr^coDe  uvaía,  nie  wi^ato  si^  >ni  z  poprzedzaj%cemi.    ani  z  naatspnjv  ^^1 

cemi  po    nim    zdanlami;    gdyby    nie   bylo  íadnym  spójnikieiii    polyMone.  ' 

Lecz  i  «  tym  razie  nic  moína  podejrzywač  íDterpnlacji,  jeícli  sam  autor 
ma  iwyczsj  ei  abnipto  przecbodzič  z  jedoej  naterji  do  drugisj-  f^O- 
diejby  možná  ÍDterpolacj^  podejrzpvač  tam,  gdzíe  zdáni  e,  tah  okres  jest  jakby 
bezmyálnie  wtrqconym  i  zostaje  w  iridoczDej  sprzecznoáci  z  poprzedniém 
)ab  naítgpQéin  opowiadsnieDi,  lub  z  j^kiem  autora.  Znstosujmy  te  zá- 
sady do  miejsc  takicfa  samých  np.  u  Lukasza  i  Mateosza.  Chociaí 
niekláre  xd&Dia  Labaai  wi%že  z  ioDemi  faktami,  a  Mateuii  z  iiiDemi,  to 
jednak  spTzecznoáci  nic  nia  i  zdania  te  w  obu  miejscacb  równie  dobrze 
sujdowsG  si§  mog^.  Jeíeli  zaš  nugdzy  zdaniami  podobnenii  s%  jakie 
poiorne  sprzeczno^i,  pocbodz^  one  zti^d  tylko,  ie  Lukotz  wi^cej  dba,  nií 
MMeust  o  czysto^  jgzyka.  Interpotator  wtr^cilby  Jywcem,  bez  ozdabiania, 
siirawe  i  bebrajskq  skladoi^  trqc^c?  zdania  Matensza  do  Lokasza;  Ln- 
kau  zaa,  przeciwnie,  )ioíyczs  z  Mateosza  wielc  faktůw,  lecz  opowiada  je 
Bwoim  j^ykiem.  Np.  ob.  Mat.  8,  21,  Luc.  9,  á3. — Mnt.  11,  8.  Luc. 
7,  55.  Tak  wigc  dowody,  z  samých  Éwangelji  czerpane,  na  poparcie  by- 
pMxy  o  EnangetJRch  píerwotnycii,  s^  nic  oieznacz^cemi.  Owszem,  i  sai- 
mycbte  Ewangelji  moíoa  wykazat;  nieprawdopodobnoéč  interpol- 
iacji.  Trudno  bnniera  poj^!.  dla  czťgoby  interpolacjg  miano  popetntač 
iia  Mateiiszu  2  Marka  w  š  r  o  d  k  u  Enangelji,  kiedy  Mateusz  jrat  co  do 
liczby  bktów  petniejszym  od  Marka;  przeciwDÍe  zaá  w  faktacb  niektórych 
Muek  na  wi§c«j  szczegótów  od  Mateosia;  czemuíby  raczej  Marka  nie 
URpelníano  piernszemi  dwoma  rozdziatami  MateuszaV  czemulby  w  fa- 
ktaelr,  o  kterých  Marek  tylko  natrqca,  niby  suppoonj^c  je  znané  z  Ma- 
tMMEa,  nie  uzupelniono  Marka  Matenszem':'  Te  samé  raťje  mówi%  o  in- 
tcrpok>wanig  Lukasza  Mateuszeni.  Czemuí  dwúch  pierwszycb  rozdzialów, 
gdci«  Lnkasz  mówi  o  narodzenia  i.  Jana  Cbrsciciela,  Zwiastowania  N. 
HAríi  P.,  Karodzeniu  V.  Jezusa  i  in.,  nie  uzupelnil  interpotator  dworaa 
pierwszeaii  rozdzÍBlamí  Mateusza?  i  przeciwnie  czemtiíby  nie  miat  Ma- 
teoBza  oxdobič  ndzi^kami  wta£ciwcmi  Lukaizowi,  przynajmniej  w  faktacb 
jednakowycfa?  Mialžeby  interpolator  poprzestawaÉ  tylko  na  k  i  1  k  u  zda- 
siach  i  nie  mtei'  íadnej  tendRncji,  na  Ictorejby  sig  zaraz  poznanoV  Gratz 
na  poparcie  swej  hypote/y  przytac7.a  niby  sprzec7.no^i.  migdiy  Ewangelja- 
tni  istniej^e.  i  przypuszcza.  Ze  tam  s^  inCerpoIacje,  gdzie  te  sprzer^nošci 
sift  znajduj^;  lecz  cbočby  te  sprzeciaoíci  byly  rzeczywisteini,  nie  pozor- 
nemi  tylko,  to  przemawiaj%  one  przeciwnie,  za  ca)koiritoicÍ4  teksto;  gdyž 
JDterpolator  starannieby  ich  unikal,  aby  sw^  ÍDterpolacji  v  podejrzenie 
nie  podač.  Przeciw  bypotezie  o  interpolarji  przeina«iaj%  nadto  o  k  o  1  i- 
cinoéci  zewngtrznc:  sq  pny klady  (ob.  Noo.  Test.  ed,  Malhaei 
Rigae  I?fl2,  t.  I  we  natfpie),  že,  v  znacznie  póžniejszycb  czasacb,  poje- 
dyúcze  z  jednej  Ewangelji  czfstki  (pericopae),  przezoacEone  do  publicznego 
czytania  «  koáciele,  probowano  uzupetniaé  iryj^tkami  z  dmgiej.  Lecz  že 
to  byly  nsilowania  pojedyúcze,  a  poiostaly  jedynie  može  w  kilkn  Enan- 
geljarzacli,  bci  wplywu  najmniejszego  na  kopje  catkonitycb  ksi^  Ewan- 
gelji; moína  sig  przekonač  z  porównania  takowych  EwangeliaTty  z  Ko- 
deksami  biblijnemi  řJowego  T.  CbociažbyJmy  wspomnionym  ewangelja- 
rzom  przyznali  najdawniejaiy  pocz^tek,  nie  zmieni  to  wcale  nasiego  twier- 
(lz«nia,  owszem.  bgdzic  dowodem,  ít  je&li  wspomniany  spoBÓb  uzupetniania 


i 


á 


Ewangelje. — Ewarytt. 

Ewaogelistów  pozoita)  przez  tyle  wieków  bei  skalku  (boů  nie  ma  žadnego 
Kodekso  bibl.,  któryby  wedhig  ewangeljarza,  ap.  Mattfiaei  op.  c.  opisa- 
nego,  zostat  poprawiony);  daleko  trudaiej  mogfo  to  bjé  dokonané  w  po- 
cz%tki>cb,  kiedy  Daaze  Ewangelje  powstaty.  Bo  zresztq  jakií  czas,  czy  to 
pneróbkom  greckim  i  hebrajsklm  pienrotnej  Ewaagelji  Eichhorna,  czy 
ialerpoldcjoin  Gratz'a  nazaaczyč  možemy?  Nie  iany,  chyba  drug^  p^owg 
w.  I,  žatém  kiedy  ieszczo  žyti  Apostolowie;  w  pierwszej  pótowie  vr.  II  lyli 
jeazcre  uczBÍowie  apostolacy;  w  obu  zresztq  pótowach  iyli  jnž  heretycy, 
klórymby  každé  mgmniejsze  nadwergžento  kst^g  á^.  byto  wta:itiie  na  rgkQ, 
bo  w  takim  razie  na  dowody  prawowieraych  z  pism  Ewangelístón,  odpo- 
wiedzieliby:  sfotszowaliácie  Ewangelje  i  cbcede,  iebyiaj  im  wíerzyli!  (Cf. 
Huff,  Einleit.  t.  II  §  38).  Literatury  niniejszego  art.  ob.  Danko 
II  258,  259.  Najznakomitszq  z  nowszycli  prac  o  Eww.  jest  F.  A'.  Fa- 
tritii.  Do  evangelii?  11,  2.  A'.    W.  K. 

Ewangelisla,  bt.,  syn  pana  rzymskiego  Wawrzjóca  Pnnzani  i  šw. 
Franciszki,  nr.  w  Rzymie.  Ďziecko  to  bylo  cudcni  taski.  Jedyn^  jego 
iDyál%  byto  przygotowanie  si§  do  nieba,  za  którém  bardzo  tesknit.  Míaí 
9  lat,  gdy  zapadl  na  zarazg,  grasitj^c^  nówczas  n  Rzymie.  Zažádal  zaras 
spowiednika  i,  po  przyjgeiu  sakramentu  pofcaty,  rzekl  do  matkl.  .Uú'"!- 
lem  ci  matko  cz^to,  2e  nic  mi  si;  na  tej  zicmi  nie  podobalo.  Poí%dam 
tylko  viecznego  2ycia  migdzy  aniotami.  B6g  laskawie  spojrzal  na  moje 
požqdanie.  Bfdziemy  zaraz  rozl^czeni.  Ale  nie  smuč  sig,  bo  ja  bgd§ 
szcz§áUwy  i  ci^le  za  ciebie  modli<5  sig  b^de,  Daj  mi  swoje  btogosta- 
wieóstwo."  I  gdy  otrzymal  blogosíawieústwo,  oddal  niewinn^  awoj^  du- 
szf  Bogu.  W  tej  samej  chnili  malá  dzíewczynka  w  s^aiedztwie,  ktéra 
z  choroby  od  bílku  dni  nic  ju2  nie  móifita,  zawolala  naraz;  .Patrzcie, 
patrzcie,  Ewangelisla  Ponzani  wstgpuje  do  nieba  pomiedzy  dwoma  anio- 
iami'.  E.  miat  dar  proroctwa:  ojcu  sirému  powiedzial,  ta  b^dzie  zaBzty- 
letowany;  pokaza!  mu  nawet  na  ciele  miejsce  pchni§cia. 

Ewaryst,  áwl^ty  (od  éi  i  apiatoí — najlepszy).  Martyrologium  rzym- 
skie  wspomina  trzecb  éwigtych  tDgczennikow,  nosz|cycb  to  imig:  jednego 
M  Paždz.,  um§czoncgo  w  Cezarei  za  DJoklecjana;  drngiego  23  Grud., 
urafcz.  na  wyspie  Krecie  za  Decjusza;  traeciego  26  Paždz.,  umgcz. 
w  Rzymie  za  Trajana.  Ten  ostatní  E.  byl  Papieíem,  Podlug  Euzebjusza 
(Hist.  eccl.  1.  m  c.  3  4  et  1.  IV  c.  I),  E.  nastqpit  bozpoSrednio  po  Kle- 
mensie,  w  trzecim  rokn  Trajana  (ok.  r.  lOo  po  Chr.),  i  umarl  potem 
w  lat  8,  t.  j.  r,  108  lub  109.  Przed  Euzebjnszem  jeszcie  éw,  Irencusz 
mówi  toi  samo  (adí,  L«res.  1.  III  C.  3  n,  S).  Podlug  zná  Sw,  Anga- 
slyna  (ep.  lea)  i  Optata  milewitaiiski^o  (1.  II),  jako  teí  wedlug  katalo- 
gu (ob.)  Liberjusza  i  iiinych  spisów  Papieiy,  po  Klemensie  nastqpit  Ana- 
klet,  a  po  nim  E.  Baronjuaz  (ad  an.  na  n.  <  — io  etan.  12I  n.  i  — 3.; 
Ptatina,  ViKe  Pontif.  n.  s)  idiie  za  ostatníém  zdaniem  i  zamieszcza 
rz^dy  E'a  mi^dzy  r.  112  a  I2i.  E.  miat  pochodzió  z  Grecji,  a  ojciec 
jego  mial  byfi  íydem,  O  jego  rz^dacli  nie  ma  nic  pewnego,  bo  co  Liber 
F<mtijícali»  wspomina.  Že  on  udzíelaf  ksigíom  tyiuly  (titulos),  t.  j.  czynil 
ich  przeloíonymi  nad  pojedyrtczemi  koáciolami,  že  iislaoowil  7  djakonůw 
i  t.  p.,  jest  opowiadaniem  póíniejszych  czasów  i  nie  jest  wolne  od  za- 
rzutów,  Nie  wiadomo  takže  na  pewoo,  czy  byl  msczennikiera  i  kiedy 
umart.  Wedhig  Liber  Pontificalie^  zwtoki  jego  misly  byé  zíoione  w  Wa- 
tykanie.     Gdyby  chronologja  Euzebjusza  i  Sw,  Ireneusza  byla  prawdziw^, 


Ewtryst,— ExamM. 

f  wtedj,  kiedf  íw.  I^acy  intjcieh.  poniód  m^czeňstKa,  a  tym 
K->lMtawaíy,  jakie  ihr.  Ignacy  oddawat  Rzymoni,  splrwaljbr  da 
im,  (%f«fe.  Opera  Fatrojn  apost.  ed.  3  p.  200  aq.).  Pseudo-I^^or 
pnypisi^e  Evaryslowi  2  listy,  zawieraj^ce  uat^py  z  lietáw  Innocentego  I 
pBpiflža,  Iijdora  sewilibiego,  z  rozmaitych  dekretůw  damycfa  soborúv,  ta 
snów  z  LiAer  Fontif.  i  z  Biblji.  Ob.  Knuil,  De  fafitibns  et  coniilJo  pseado* 
lild.  p.  40;  BoUanti.  Acia  88.    36  Octobr,  1.  XI  p.  739.       (Htfele).     J. 

EwodjUSZ  (od  gr.  EíKi^f^—ezoiííliwy  w  przedaigwzi$ciacb).  |.  Sw. 
(S  Mája.  Evodius  An%ýothenu»),  bezpoíredni  nastfpca  éw.  ťiotra  Apon. 
na  biskapstnie  antjocheúskiémi  a  poprzodDík  ím.  Ign&ccgo  (s.  Jgnaiň  Ep. 
ad  Actioch.).  Unart  šmtem^  m^czeAsk)  ok.  r.  62.  Cf.  Eutébii  Hisl. 
EccI.  I.  Se.  t2\  Nicfpfwri  Cbronogmphia.  Ob.  BoUand.  Acta  S3.  Maji 
L  n.  Nicefor  (op.  c.  1.  2  c.  3}  przypisuje  mu  jakiá  list  p.  i.  To  (sú; 
(Soiattoj  i  pmywodzi  fragmeiit,  wedltig  ktér^o  P.  Jezus  mial  odirzci<Í 
ím.  FiotTB  tylko  wta«D4  r^kq,  Piotr  Andrzeja  i  synów  Zebedeuszow^ch, 
ci  zaí  innych  Apostol&w.  Uczniów  to  mieli  chncič  áww.  Piotr  i  Jan. 
W  tymže  líécie  mialo  by6  o  latacfa  P.  Jezasa  i  N.  Maiji  Panny  Leo 
2e  nikt  z  pisnrzy  jirzed  Siceforem  (f  i  34 1  j  íyj^cycb  o  tém  pi jmia  nte 
wspomina,  pneto  u^raía  si^  za  tikcjg  z  w.  Xdl  mole.  Cace,  Scríptor.  eocl. 
hiát.  bt.  I  24.-2.  E.  Utaltruit,  ty}%cj  ok.  r.  4S0,  biskup  iniaita  Uiidis, 
która  jest  koloDJ%  bliskq  Utyki  («.  ^u^k^tin.  Ue  Civit.  Dei  I.  3!  c  8 
■  et  Ssrmo  333,  a).  33  de  diversií)  v  Africe  prokonsuiamej;  ^njýaatX 
éw.  Angnstrna.  Gdy  Orozjusz,  uczer^  áw.  Aug.,  r.  416  sprowadzit  t«Ií- 
kuje  íw.  Siczepaoa  do  Aíryki,  E,  na  czeé<^  te^ož  á*r.  wystawit  w  Uialís 
bujUk^,  gdzie  ttožyt  cz^^tk^  otrzymanycb  relikwij.  Wedhig  Sygeberta 
(tni  S),  De  ícripíorib.  tcel.  c.  J.J,  napiaat  /vibruj  de  miraadU  in  Áfri- 
ca  tutm»i»  per  refíquiau  e.  SUpham  (nydawaae  zwykle  bywa  w  Operv  : 
Avgvgtim,  nraz  z  i»nemi  pismami  Evrodjasza),  a  prawdopodobnie  z  jego 
pirieoeaia  napíše  kto  inny,  i  dla  tego  n  dnikach  powyísze  dzido  jest 
beumiennie  wydawaaém  (p.  t.  De  miraculii  s.  Ste^bani).  ZasUwit  tet 
kiUcB  tistdiT  (Epiilolae)  \  ksiggf  />c  fide  leu  dt  wíUate  «,  TrinUatú  mm- 
tra  maniekaeoi.    Ob,   Tillimont,  Mémoírea  pour  servir  á  THiEt.  ecci.  t.  XU. 

ExaniAn  nowo  wybranych  bis-kapów,  e-eame^t  gpíKoponm 
rUciúnim,  odpowiednio  do  pontyfikahi  sktada  sie  z  is  pyt^>  "^  które 
bitknp  przed  swoj^  kons^kracj^  twierdz^o  ma  odpowiedzieá.  Odpoiríedzi% 
■a  te  pytania,  podawane  przez  koDsekratora,  kandydat  do  biskupiej  go- 
doošci  sktada  w  obec  dai-iiowieústwa  i  ladu  uroczyste  oéwiadczenie,  iž 
cbce  byč  godnym  katolickiega  líoíciota  biskupem;  pytania  ta  bomem  od- 
noaz^.sig  cz^iq  (pytaní?  \—&)  do  poslosreůítwa  powadze  koácieiii^, 
(3fšci4  do  morelnych  warunkóir  prawdziwie  biskupiego  žycia,  cz^šci^  xaS 
do  wiary  we  wszyítkie  prawdy  Objawienia  i  do  iwt^pienia  pneciwnych 
im  bl^dów  (p.  10— 18).  Sa  1  p}tanie  odpowiaila  elekt:  ,ita  ej  toto 
corde  toIo  in  omnibus  consentire  et  obedire",  na  pytanie  3 — 9  b'oIo", 
na  pozostate  „credff*.  Lituríňczny  ten  e^amen  jest  wtaéciwie  tylko  nro- 
ezyst%  rekapitulacj4  lego,  co  Sciíte  i  tajemnie  w  proceaie  informaeyj- 
ayni  jni  bylo  prst^rowadzoDe  (ob.  tej  Enc.  11  ses).  Jest  to  vi^e  lítnrgi- 
cma  wyraíenie  poslaszeústwa  stown  Apoštola:  ^Tieinini  čito  mannm  impo- 
sneris  neqne  cooimunícaTerís  peccatia  alÉenis".  Jut  synod  kartagiáski  r. 
3B8  przepisuje  fonnalnoíci,  majíce  si^  zachonač  przy  eiaminio  bÍBkopim, 
które  co  do  istoiy  swej  zgodne  b%  z  dziaiejszerai.  (Alatí).  N. 

Encykl.  Tom  V.  11 


4 

I 

i 


Examinatorzy.— Eíceaia.  ^ 

Examinalorzy.  Osoby  do  obowi^zków  koácielnych  powolywane  po- 
winny  iloíyó  dowód,  íe  poaiad^^  odpowiednie  ko  terau  wiadomošci,  t.  j. 
iiutJ4  Gtopieú  naubowy  i  mne  éwiadectwa;  a  gdy  idzie  o  urzfdy,  pot^czo- 
ne  z  piecz)  duaz,  skladad  winny  examen  (c.  7  X  de  elect.  [i,  6], 
Clem.  1  de  elect.  [i  S).  2  rozporz^dzenia  soboru  tirdeuckiego  fa.  24 
c.  1 8  de  ref.)  synody  djecezjalne,  na  priedstawienie  biskupa,  wiany  coro- 
czuie  wybierač  przynajmujej  szeíciu  exaoiinaiorť-w;  gdy  po  zawakowaniti 
probostwa,  biskup,  czy  kto  inuy  praivo  maj^cy,  zamianuje  odponiedcie  do 
tego  miejsca  osoby,  kandydaci  n-ínai  przed  trzema  z  tych  e.iamiaatorów 
zloiyĚ  examen,  i  Dajgodniejszema  dostač  ú%  ma  beneficjum.  Gdy  synody 
djecezjalue  nie  odbyvraJ4  sig,  biakap  sam  miantýe  examinatorów,  którzy 
bÍ^  zowi%  eraminaiorami  protifnodcdiíemi,  Cf,  Benedicl.  JilV,  De  sy- 
nodo dioec.  1,  IV  c,  7,  6.  JV. 

Exarcha,  tytul  niektórych  bpów  metropoli talnych  ns  nscbodzie. 
Byta  to  godnoáó  pokedaia  mígdzy  metropolity  a  patrjarcb^;  na  zacho- 
džie  odpowiadala  jej  godnošč  pryniasa  (ob).  Dwojakiego  rodzaju  byli 
eiarehowie:  jedni  mieli  rzeczywist^  juryzdykcye  °ixi  raetropolitami  pe- 
wnego  okr§ga  i  zaleželi  bezpošrednio  od  Papieža,  a  nie  od  patrjarchy: 
drudzy  byli  lylko  tytularnymi  i  wraz  ze  swymi  metropolitami,  zaleželi  od 
patrjarchy.  Do  pierwszych  naleíeli:  i)  bp  Efezu,  exarcha  proninpji  Azji, 
nad  10  raetropolitami;  2)  hp  Cczarei,  ox.  Pontu,  takíe  nad  lO  raetro- 
politami; 3)  hp  Herakki,  ex,  Tracji,  nad  7  metropolitami.  Od  czasów 
soboru  cbalcedoiikiego  (4  61  r.)  te  3  exarchaty  státy  sig  tjtolarnemi,  bo 
Eůbór  cbalcod.  przenióst  ich  praná  na  patrjarchij  kpolskiego.  i)  Metro- 
policie  Cypru  praná  ciarcbalne  pi-zyznal  sobr  efezki  (431  r.),  przeciwko 
ruszczeniora  patrjarchy  antjocLeůskiego.  á)  Arcybpa  bulgarshiego  Balsa- 
nion  (De  PriviUg.  patriarch,  ap.  Meurs.  Glossar,  v.  AfinrA^aX-ii;)  takie 
vyjranje  z  pod  juryzdykcji.patvjarchy  kpolskiego  i,  Aa  rótvni  z  metropo- 
lity Cypru,  nazywa  aijnxEfaXo;  (samodzíelny).  6)  Fapicž  Damazy  I  ny- 
niósl  bpa  Tcssaloniki  do  godnoéci  exarcby  nad  Illyrykiem;  z  tego  powodn 
exarcha  ten  byl  wikarjnszem  Stolicy  Apostolskiej  (Innocení.  1  epist.  9; 
Bonifác,  ep.  I  ad  Rufum  ep.  Thessal.;  Leonis  I  ep.  ad  synod,  cbalced). 
Godnoáč  exarcbaina  do  owyeli  míejsc  przywi^zaui^  byla  z  powodu,  íe 
w  nich  míeszkali  namíestnicy  cesarscy  (pTaefecti).  Exarchonie  éwi^i 
roetropolitów  awego  okr^gu,  przyjmowalí  apellacje  od  wyroków  metropo- 
lity i  rozstrzygaii  spory  migdzy  metropolitami  a  bpami;  na  soborach  za- 
siadali  po  patriarcbach.  Honorowymi  exarchami  nnjpierwej,  zdaje  sig,  byli 
bpi  Nicei  i  Sardyki,  z  ponodu  odbytých  tamže  soboráff.  Z  tegoi  tytntu 
metropolita  chalcedoóski  zosUtt  e.  honorowym  (Concil.  cbalced.  act.  VI). 
Spis  wszTstkich  40  esarchón  ap.  Biníerím,  DenkwUrdigkeiten  III  i,  3&6. 
Cf.  Natálií,  Hist.  eccl.  saec.  IV  cap.  V.  W  koáeiele  greckim  exarcha 
nazytra  gí§  jeszcze  kaplan,  któremu  patrjardia  oddaje  nadzór  nad  klasz- 
Bztorami,  bezpoárednio  od  siebie  zaleinemi.  X.   II',  K. 

ExceSSa  duchownych.  Juí  to  sara  wysoki  stan,  do  jakiego 
duchoway  naležy,  jnž  teí  szczególny  urzqd,  jaki  piastuje,  irkladaj^  na  nie- 
go  pewne,  wlaáciwe  mn  obovri^zkí.  Kaíde  naniszenie  lych  obowiqzkůw 
nazyna  si§  excetsem,  czylí  dyscyplinarném  duchowném  przewinieniem,  dla 
odróžnienla  go  od  zwykíych  przewinieú  i  wystepków,  jakich  dopuszcza 
eif  niekiedy  zarówno  éwiecki  jak  i  ducbowny  czlowiek.  I.  Do  excessów 
siano  ducbownego  (eicessus  status  clericalis)  zaiiczaj^    kanóny    ale- 


E  K  e  e  s  s  a. 

tfUco  TzeczyvUcie  oiemoralae  i  samé  w  sobie  niegodziwe  czfosošci  i  na- 
logi,  jak:  pijaístwo  (c.  1.  3,  5,  9  Dist.  XXXV^),  chciirošd  {c.  S  DisL 
XXIII).  skípsiwo  (c.  2  Diat.  XXU),  licbw?  (c.  4  Dist.  XLVIi;,  onie- 
Bteoia  gniewae  fc.  1  Dist.  XLV),  któtlinoió  i  wynirjlanie  (c.  i  Dist. 
XLYl),  sle  oadto  i  takie  czynnoáci  i  naiogi,  które  latwo  przejáč  mogf 
w  aiebezpiecznf  namietao^i^,  lub  teí  aie  godz^  eig  z  powag%  lub  tago- 
daojct^  i^go  stanu,  jako  to:  bliisze,  cbo^bf  t;lko  pozor  pizjjaim  przed- 
stswiajqce  przestananie  z  osobami  dnigi^  píci  (c.  15,  »3,  25,  32  Dist. 
LXXXI),  aczfszczaoie  do  gospód,  z  wfj^tkiem  czasn  podróíf  (c.  2,  4,  9 
Dist.  XLIV),  byvanie  na  cbrzcioach  i  ucztach  weselnych  (c.  i3  Dist. 
XXXIT,  c.  4  Dist.  XXXV),  chodzcaie  na  mi^sca  taúców,  oper,  paoto- 
mímów,  bsletów  i  przedstawieDÍa  tinoskokón  (c.  1 3  X  De  vita  et  faonest. 
deric.  lU  i),  udziat  w  maškarádách,  w  gracb  LazardowDych  (c.  I2,  I9 
X  eod.),  w  obtawach  i  polowanjacb  (c.  !,  3  X  De  deňc.  venat,  V  24); 
podobme  zaj;cia  przecivne  cídtoáci  žycia  ducbonncgo,  tadzieí  przeszka- 
ďi^qce  n  religiJDém  i  naukowém  ksztatcenJu  sif  i  nie  pDzwalajV^  na 
TjrtfczDe  oddanie  sif  swemu  powolaoiu,  jak  z^monanie  sí§  rzemiostem 
(c,  G  X  Ne  der.  ve]  monacb.  III  60;  Clera.  c.  i  De  vit.  et  hon.  der. 
III  i),  handlem,  medjcjn^,  cbirurgj^  zbytnie  zamilowanie  praivnictwa 
fwiedii^o,  Ghiíba  uojskon-a,  notnrjat  i  iuDe  urzgdowania  paústwowe 
i  obywatelskie,  szczególniej  te2  wszelki  udzia)  n  juryzdykcji  karnej 
<c.  1,  2,  4,  6,  8,  9,  10,  X  Ne  der.  v.  mon.  III  to),  nTeszcie 
vtzystko,  co  tjlko  przeciwi  sig  pnyzwotiošci  duchownej,  maj^cej  w}t6- 
2nia£  dachowoego  przed  éwiecidni.  a  žatém  wszelka  nieprzy stojnou 
w  spojrzenia,  cbodzie.  rucbacb,  raonie  (c.  3  Dist.  XXIII,  c.  T.  Dist. 
XUV,  B.  G  Dist,  XLVl),  Doszenie  broni,  z  wyj^tkiem  w  podróžy  do  obro- 
nf  (c  2  X  De  vit.  et  hon.  cler.  III  i),  uijwanie  perfnmów  (c.  I  es. 
XXI  qa.  g),  noszenie  mankietów,  kotnierzyków,  zakladów  i  gorsa  n  ko- 
sznli,  kolczykÓK,  pierécionkón  (c.  i&  X  cit.  III  i),  modne  przystmy- 
gsnie  wlosóvi  (c.  4,  5  X  eod).  iiíymanie  szat  oryginalaycb  (c.  2  3,  3  2 
ĎisC  XXIll),  szczególniej  zanieklbanie  tonsury  i  sokai  dudiownej  (Conc. 
trid.  sess.  14  e.  6,  sess.  2  3  c.  8  De  ref.),  Wazyslkie  te  i  tém  podo- 
bné excesita  poninien  biskup  karaÉ  ci^íej  lab  liej,  odpowiednio  do  oko- 
liczDOáci  i  podlug  swcgo  uznania.  Na  niektóro  tylko  excessa  oznaczyty 
tame  kanóny  kar;.  Tak  np.  za  namigtne  z&milowaoie  v  polowaniu,  bi- 
ekopi  pndlegaj)  exkommonice  trzymiesigcznej,  kaplani  i  djalioni  dn^mie- 
WQCznej,  sabdjakoni  Enspensie,  minory^i  karom  dowolnym  (c.  I  X  De 
der.  Tcnat.  T  24);  pijaústwo  karze  sig  trzydziestodniow^  exkomunik), 
■ob  kar4  cidesn^  (c.  9  Dist.  XXXV);  za  zaniedbanie  toosary  i  porzuce- 
nie  Bokni  dDchomiej,  minorykl  tracq  privilegium  caoonis  et  fori.  bene- 
ůt^á  tileg^4  czasonej  siiípensie  od  áwigcenia  i  urzgdn,  a  w  razie  za- 
twardzialoíci  trac^  beneficiura  (Conc.  trid.  sess.  11  c.  6  De  ref.);  wy- 
st^pienie  ze  stanu  duchownego  {aposlasia  a  clericatu,  albo  apottasia  irre- 
ffularilalis)  poci^ga  za  sob^  irregnlariiaUn*  i  exkommnnik;  (c.  I  c.  III 
qu.  4,  c.  2,  3  es.  XX  ID.  3),  a  gdy  apostata  taki  zeni  si^,  pravro  nakla- 
dl naů  exkoiDmunikg  litae  tentcntiat  (Clem.  c.  un.  De  consang.  IV  UQ.). 
Zakonnik,  który  zbiegl  z  klaszloni  i  porzucit  habít  {aposta»ia  ohedientíae, 
czyli  aposL  a  monaclMÍu),  ulega,  opróci  knr  i  cenzor  powyísiycb,  jeszcze 
pQzbawicDÍu  viszystkici  przywilejów  zákonu  (Conc.  trid.  sess.  2  i  c.  19 
De  regul.    et  monial.),   Buspeosie   z  otrzyoianych   po  vyjídu   z  klasztoru 


i 


k 


^ni^ceú  i  ácistemu  wi^zieniu  na  czas  meograniczony  (c.  a,  G  X  De 
apoBt.  V,  d).  2.  Excessaduchownjch,  o(lnoszqcesi§  do  ich  arz^du,  tjcz^ 
8ig  cz§šci%  níeprawnego  udzielania,  przyjraowania  i  wykoafnnDia  švigceú, 
cz^ácif^  niedbaUtwa  przetožonych  koScielnjeh  i  podwladnycli  w  wykoDy- 
naniu  snego  urz§du  i  niewlaíciwego  rozszerzeDÍa  zakresu  swej  vttadzy. 
O  excessach  tych  traktuje  oddzielny  tytut  w  zbioracb  Dekretaljóvr:  De 
excesíibus  praelatorDm  et  subditorum.  Do  excessów  a)  biskupów  i  inoych 
przeiožonycb  koécielnycb  kanóny  zaliczajq:  kumulacjg  Die  godz^cych  si§ 
z  aob^  beneficjów  w  jednej  osobie  (c.  i  X  De  excesa.  prael,  V  3i),  da- 
nanic  beneficjów  niegodnym  (c,  s  X  eod.),  przywtaszczenie  cudzych  urze- 
dów  koácielnych  i  docbodów  beneticjalnycb  (c.  3  eod.),  obci^žeoie  pod- 
wtadnego  ducbonieňstwa  nienaležnemi  daninami  {c.  7  eod.),  poszkodze- 
nie  pojedyúczycli  osob  i  catych  korporacji  w  jch  pranach  i  przywilejacb 
(c.  3,  7,  17  eod.),  przywtaszczenie  prnw  przynaležnycb  pralatom  zákon- 
ným (c.  8,  13  eod.),  naduíycic  wtadzy  w  wymierzaniu  cenznr  i  kar 
nieprawych  (c.  i  eod).  Wszystkie  te  escessa,  oprócz  niewaíno^  samej 
czynnoáci  cxcessowej,  zazwjczaj  pociqgiyq  za  sob^  suspensg.  Szczególniej 
STirowo  czuwa  prawo  nad  w)adz%  przeložonych  duchownych  w  wymierza- 
niu  kar  delesnycfa.  Przeloženi  i  nnuczyciele  wzgl^dem  minorystów  mog% 
iiíywaá  kar  cielesnych,  gdy  ci  nieprzyzwoitém  zachowaniem  sig  naruszaj% 
pobožnoád,  ale  zanafe  tylko  w  granicacli  ojcowskiego  karania  (c.  i  es. 
XXin  <]«.  5);  podobnie  pralaci  wzglgdem  swoich  podwladnycli,  ale  řylko 
za  pomoc^  ducbownych  i  zakonników,  a  nigdy  za  pomoc^  áwieckich  (c. 
2<  X  De  sent.  exc,  V  39).  Zbyt  surowe  ukaranie  karze  sig  dnamity- 
BÍ^zn^  BUflpensft  ab  ordine  (c.  2  X  De  cler.  percuas.  V  20);  nadažycie 
wtadzy  do  gwaltownego  zbicia  ducliownej  osoby  karze  sig  exkommunik^ 
i  wygnaniem  (c,  8  Dist,  XLV).  Z  przewinieí  urzgdowych  b)  niíazego 
dachowteňstwa  wsporainajf  kanóny  przedewszystkiém  o  oaduíyciu  przyni- 
lejów  (c.  3,  7  X  De  přivil.  V  33),  o  niezaCbowaniu  koácielnych  roz- 
porz^dzeú  i  uroczyatoáci  zarzqdzonycb  przez  biskupa  (c.  alt.  X  De  excesa. 
prael.  V  31;  Conc.  trid.  s.  3  5  c.  3  De  regul.  et  monial.),  o  defektacb 
dopnazczonycb  we  Mazy  Sw.  (c.  57  Dist.  I  De  consecr.,  c.  11  Diat.  H 
eod.),  o  dawaniu  álubu  nieparocbjanom,  bez  áwiadectwa  vrtaácinego  probo- 
azcza  (C.  tnd.  a.  'li  c.  i  De  ref.  mntr.),  o  wdzieraDÍu  si^  nižazcgodu- 
chowieitstwa  w  prama  przeložonych  košcielnycL  (c.  c  1 4  X  De  esc,  prael. 
V  3 1)  i  l.  d.  Excessa  te  zazwjci^  karane  s%  aiispensg.     {Permaneder).    JV. 

Exedra,  wlaádwie  miejsce  do  siedzenía,  nmieszczone  na  zewn^trz, 
zl%d  u  dawnyeh  greków  e.  nazywal  aig  przysionek,  przeznaczony  na  dya- 
puty,  zaopatrzony  w  krzeata,  a  pot^czony  zazwyczaj  z  gymnazjum.  W  ko- 
ácielnym  jazyku  e.  znaczy  kazalnicg,  biskupi^  katedry  vr  košciele,  tadziož 
Kewn^trzne  wi^kazycli  ko^ciolów  zabudowania,  jak  baptisteriiim,  secreta- 
rium,  niekiedy  tak  obazerne,  že  ň%  w  nióm  aobory  odbywaly. 

Exegeza,  1)  Definíeja.  fj  Bóine  rotitaje  txegesy.  Jej  historja: 
3)  E.  u  iydinu,  V  chrzeicjan:  4)  w  okresie  patn//iti/Mngm  ai  do  Ort/gene- 
ío:  &)  sekala  antjoclieňsha,  edeeka;  S)  e.  na  iachodtie,  7  —  B)  Zarztity 
ctynione  txegetie  patrystyeznej.  s)  E.  w  drednick  wíekach,  od  w.  Vil  do 
XVI,  i  10)  od  w,  XVI  ai  doTuiMych  ezaaów,  n)  £.  proteítancta  ai  do 
póiowy  XVIII  w.  IS)  E.  pteudo-tnyatyczna  pietyttów.  18)  E.  raojoncdi' 
itycrnej poczalki.  14)  E.  moralna  Kanta.  16)  E.  ptychologiczJia,  ifi)  My- 
tyctny    ťjitem    i  powolne  jtgo  zaHosoívjwanie    do    EKangtlji.     i  7)  Teorja 


E  X  e  g  B  z  a. 


I  •SKnKw'a.  IB)  Srfftgka  tejie  Uorji.  19)  Wniotki,  LiteraOtm.  ^.  1.  Et^t^is, 
I  téfffr/jt^  Eiwciy  tcjFitJad,  iwlasEcza  rzeczy  wytazych,  boakicb;  a  'E4T,pjtaí 
(od  'eŤTii^^jOi  e^tgetanů  oazfwana  ir  AMnacli  Uumaczy  praw  i  mitoto- 
I  gicmjch  tajenuiic.  W  chrzeácjanizmie  wyrazem  exe(i<»ia  oznaczono  nďv- 
ifcowy  (wetU.  zásad  henneDeatyki  biblijnej)  wi/kíid  Biblji,  a  eiegetanii  &&- 
zjmiDj  tycb,  którzj  Písmo  á.  ifjkladaj^.  RóžnJ  sig  zai  oti  lei/kiadu  au- 
Untyitftego:  i-o,  že  nie  ma  powagi  niGomylnej,  chyba  o  tyle,  o  ile  idzie 
w  pane  z  ním  i  dobrze  ga  zastosowaje;  2-0,  že  zajmuje  ai^  nietylko 
Idatami,  z  dogmatem  i  moralnoáci^  bližszy  lob  dalszy  zwi%zek  majfcenu, 
ale  v  ogóle  wszysUdenu;  3-0,  že  oprócz  rozumienia  przez  Koáctót  poda- 
wanego,  podaje  inne,  z  zásad  bibUja^  henueneutfld  (ob.)  wyptywaj^ce. 
Od  faermeQentjId  bibiijoej  róínt  si^  téu,  že  hermcneutyka  jest  naukq,  e. 
zaá  praktjczQém  zastosowaniem  tejže  nanid.  Xie  naležy  takže  za  jedno 
bnt6  etegeiy  i  exegetyki.  Pierwsza  bowiem  jest  samým  wykladem,  tii&- 
jako  aktem  wyktada;  druga  jest  Uorjn  exegezy,  a  cz^áci^  hermeDeatyki, 
i  tICZJ,  JaLim  špoiebem  yrgklid  odb^wae  tif  powirůen.  Zadauiem  exegety 
w  ogóU  jest;  i-o  odszukač  myď  (senm»),  czyli  rozámienie,  jakie  autor  (pí- 
avz  pnez  exeget§  objašmaaj)  w  swej  inowíe  wyrazJČ  zamierzjl,  t.  j.  jiUif 
mfál  «  czytajqcym  cbcial  obudzič.  2-0  Myál  t;  wiernie  oddač,  i  to  w  ta- 
ki  sposób,  žeby  zrozumieli  cj,  dla  któryck  wyklad  sig  odbyna.  Contmen- 
íatorú  oýicium  ett,  nort  quod  ípM  velit,  ěed  qaid  sentiiit  Ule,  queia  inUrprt- 
tatur,  trpottere;  alioqui,  ti  conlraria  dixerit,  rum  tam  inlerpreí  trií,  fUOfn 
adoenariiu  ejat,  quem  nitilur  eiplaaare  {S.  Ilieronym.  epist.  48  ad  Pam- 
macfa.)-  '*o  -Aťy  wyklad  byt  naakowym,  exegeta  povioieD,  w  razie  potrze- 
by.  doTodami  wykazoč,  ie  takq  myil  neczywišcíe  chdal  aator  jego  wyra- 
áé.  Ezegety  tež  biblijnego  zadante  dí«  može  byč  inne.  Že  zaá  Bib^ 
jest  jTtedetciegstkiém  slonem  Boíem,  dzietem  pisaoém  po<t  natchnieniem 
Dndn  á.,  trígc  najpierwszym  exegety  bibiljaego  zadaniem  bgdzie:  odteu- 
iboc  í  tcitrnie  prtedelawiě  myti  objeklyum/i,  i.  j.  t^,  jakq  prtei  autorów  *». 
ekeial  Dueh  i.  podac  do  úmyslu  nattego,  cty  to  wprost  (senSDS  lit«ralis), 
ajl  tet  potrtdnio  (seosiis  mysticas).  OprÓcz  t«go  eiegeto,  czylí  wykladacz 
kaidtgo  pitma  tc  ogóie,  Inlio  to  do  niego  (šciáie  mówi4c)  nie  naleíy,  mo- 
le zwiacaii  uwagg  na  prawdziwoíč,  lub  fatszywoáč  tego,  co  objaániaay 
aator  mówi.  W  eiogezie  zas  biblijnej,  poniewož  Biblja  jest  slowem  Bo- 
lem, opowiadanie  autorůw,  o  ile  jest  nalchoioném,  krytyc«  podlegaó  nie 
mote.  Može  jednak  exegeta  biblijoy,  tak  samo  jak  kaidy  iony,  wydawač 
fl^  o  wartoíci  dzieta  pod  wzgigdem  jazyka,  stylu,  nklado  1  t.  p.  form 
zewDgtrznycb. — §.  2.  W  Biblji  dtvojakiego  nKUajnznaczenie  sig  znajduje;  iiu- 
rabir  i  dueh»w<  (ob.  Znaczenie);  jedno  i  drogie  exegeta  przedstawíč 
pDwinien.  árodki  do  ich  odkrycia  pod^e  bihlijna  hermeneutyka  (ob.).  Na 
t^  podstawie  odbynany  nyktad  zowie  stg  eaegexq  jMuiomq.  Uówi^c  je- 
dnak a  biblijnej  hermencutyce,  nie  nyl^czamy  bynajoiniej  najpierwszego 
przairodnika.  jakim  jeat  Košciól;  o  jego  n}'kladzie,  ie  jest  potrzebnym. 
i  jaktrn  sposobem  si§  odbyna,  ob.  Bibija  §.  17.  Exegeta  gdy  objaánia 
mi^aea  bíbliJDe,  z  dogma[«m  i  moralnošci)  maJ4C£  zwi^ek,  konieczDÍs 
wyUad  Koáciota  i  analog;^  wiary  (ob.)  poHinien  mieč  na  wzglgdzie;  ina- 
caej  popadnie  w  marzycielatno  i  btgdy,  czego  mnóstwo  przyktadów  tii- 
■tot}a  exegezy  nam  przedstawia,  i  znajdzie  nie  myíl  przez  Bucba  á.  po- 
daný, ale  swoje  ntasue  uprzedzenía.  Jak  dwojakiego  rodzaju  jest  znaczenie 
w  Biblji,  tak  w  jej  wvtjatiiJL    (^.xegede)  dwa  mog%   przewažaí  kierunti. 


i 

I 


:  X  fl  g  e  z  a. 

Jeteli  exegeta  poszokqje  przedevrszjstkiém  literaJnego  Eumczenía,  b§dzje  lo 
txegfta  íiteralna;  jeieli  przevraínie  duchowego,  wyžazego — e*e.  mystijczna. 
JedDa  i  druga  možo  b;ó  dogmati/c^nq,  moralna,  aacttyemq:  jeieli  exegeta 
w  wyktadzie  swoim  ina  na  celu  wjprowadzaú  z  tekatn  wnioaki,  (l^%ce  do 
obja^Dienia  i  ugruntúwania  dogmatóir,  pravd  moralnjcb,  lub  protradz^- 
cych  do  wyžszej  doakonaloSci,  i  oa  te  prawdy  szczególniejaz^  zsrraca 
uwag§  przy  wykladde  tak  literalnyni  jak  mysljcznym.  Eiegeza  literaN 
na  ZDÓw  bgdzie  si§  dzielió  oa  gramati/czjiii  (tílologicznq),  Utgicína,  histo- 
ryctnq,  ježeli  do  wynalezienia  niyÉli  exegeta  lUywa  jednych  árodków  her- 
ní eneutycznjch  Higcej  niž  drngichi  fiJoIogji  i  graraatyki  (usus  loquendij 
wigcej  niž  logiki;  albo  zwraca  iiwagg  wi^cej  Ba  zniijzek  mysli  (nexus  Lo- 
gicus, piychotogiaiií);  albo  wigcej  na  okolicznoáci  zewngtrzne  (hisloryczne), 
wáród  których  stowa  Pisma  i.  bjíy  vřyrzeczone.  Prawdnwa  exegeza  wszystkie 
te  šrodki  jednakowo  we  wlaáciwém  miejscu  uwzglsdniaú  wíeiia,  lecz  cho- 
ciaíby  jednych  uíywata  ni^cej  niž  drugich,  jeszcze  jej  tego  za  zle  nie 
moíaa  poczytywač.  To  te2  gdy  ganiny  i  odrzucamy  exegezg  gramaty- 
czn%  ETne»ii'ego,  Listoryczn^  SeiiUer'a,  psycho  I  ogiczni)  Paulaťa,  ganiiny 
tylko  naduZycia,  jabich  ci  autorowic  si§  dopnjcili  (ob.  nižej  §.  14,  li). 
Úystyczna  exegeza  aosi  takže  nazvrt;  aUegoryccnej^  typologieznej (dacbO' 
Tvej),  a  mni^  wlaSciwie  symbólianej.  Cf,  Figura.  Exegeza  katolická  wszyst- 
kie  wspoRiiiiaDe  rodzaje  exegeay  obejmuje,  a  jakkohviek  bgdzie  sig  skla- 
niaá  wigcej  do  jednego  niž  do  drugtego,  przeciež  nie  oddala  si@  od  ana- 
logji  viary  katolickiej  (ob.  AUog,  Eiplicatio  catbolicornm  systematis  de 
ipterpr.  S.  Script.,  Monasterii  i835).  Wr^ez  jej  przeeiwn^  jest  e.  racjo- 
nalisCowika,  która  oietylko  natchnienia  w  Biblji  oie  uznaje,  ale  i  odma- 
ftia  wiarogodaoáci  literalnemu  ro^umieniu  tam,  gdzie  tokst  opowiada  rzeczy 
oadprzyrodzone;  za  probíerz  zaá  nykladu  bierze  zásady  czystego  niby  rozo- 
mu  (zásady  racjoDalizmu),  a  nie  analogJQ  wiary  i  wyklad  Koáciola.  Ze  nzgl^ 
du  na  formě,  w  jakiej  wyktad  si§  odbywa,  exegeza  nosi  naiw^;  Prtekladuy 
řara/raiif,  KommenCaria,  Kateiii/,  Giosey,  Scholjonu,  Traktátu,  Homilji  (Ob. 
teartt.). —  §.3.  Z  czoiów prtedchríeěyaň^kich  toaIo  mamy  pomników,  iehyš- 
my  mogli  coá  powiedzieé  o  exegezie  ówezesny.  Fragmenty  tylko  niektórych 
exegetúw  szkoly  iydowakiej  alekaandryjskiej  przechowal  nam  Euzebjuss 
(Praepar.  Ev.  I.  8  c.  s }  Z  nich  widaé,  ie  Žydzi,  przynajmniej  alekaandryjscy, 
do  zbytku  lubowali  sig  w  e.  nibgorycznej  (Cf.  EtiaeťU  Hist.  E.  Vil  32; 
element.  AI,  Stromat.  I  p.  34  s,  ed.  Sylbur.;  Cyrílli  AI.  Opp.  t.  VI  s.  us,  ed. 
Anberti).  To  samo  dzialo  aig  w  ccasach  ChrystuMa  Pana,  jak  tego  mamy 
prz>*k)ad  na  Filonio  (ob.),  žydzie  alekaandryjskim.  Filon  twierdzi,  ža 
slona  zákonu  8%  tylko  ciatem,  powlok%,  pod  któr^  trzeba  szukač  duszy; 
že  literalne  rozumienie  doatateczoéra  jest  tylko  dla  ludzi  prostých,  nieo- 
áwieconych;  že  czlowiek  wykaztaícony,  oáwtecooy  Swiatlem  filozoQi,  winien 
gtgbiej  siggaí,  aby  m^droíd  wydobyé.  T%  kíeriij^  sig  zásady,  w  ciúyin 
zakouie  upatruje  dowolno  allegorje.  Xp.  raj  jest  u  niego  glónn^  sUf 
dusiy;  roáliny  raju — opinjami  róžnemi;  drzewožywota— pobožnoSci^,  przea 
Ittór^  dusza  otrzymuje  nieĚmierlelnoSií;  drženo  wiadomoĚci  zlego  i  dobre- 
go  jest  roztropnoíciq ;  w^Ž  kusiciel— rozkosz^  zmyslow^  {De  n»indi  opif. 
Opp.  ed.  Pfeiff.  I  lOT,  loa).  W  podobny  spoaób  Filoa  allegoryzuje  caíy 
zákon,  lecz  bardzo  czgsto  jego  allegoryzowanie  jest  niedorzeczném 
(Sairar.  alUgoriar.  iibrí).  Ob.  Ptatick,  De  principiis  et  causia  inteprctat. 
philon.  allegor,  Gstting.  180G;   Grotunann,  De  theologiae  Phílonis  fontib. 


E  X  e  g  «  z  a. 

et  anctorit.,  Lips.  1839;  Ant.  Thecd.  Harcmann,  Die  enge  Verbindimg  á. 
A.  T.  mít  Nea.,  Hamb.  issi  s.  5I5 — 699.  Jednoczeénie  w  Palestjmie, 
Bwl&szc£a  faryzeosze,  (rzymali  bÍq  jednostroDiiie  icišle  liter;  teksta.  Tak 
Dp.  prawo  o  milošci  bližniego  (LeTÍt.  1 9,  18)  rozd^gali  tjlko  do  samých 
priTJadót,  krewnjcb,  wspůlztomkóv  swofcfa  i  nspÓtwj^ínavców,  i  atrz^f- 
mli,  že  godzi  si;  oieimwidzií  uíeprzfjaciela  (Mat.  5,  ta.  Loc.  lO,  SO); 
pnwo  o  ftríeceitiu  szabatti  (Exod.  so.  s)  viykl&diti,  Jakob;  bíq  nie  go- 
dcUo  rwai  klosów  dla  zaspokojenJa  gtodu,  azdranisČ  ckorfcb  i  t.  p.  (Mat. 
19,  I.  Luc.  6.  1  i  n.).  Lecz  obok  wykladu  literalnego  znali  takíe  alle< 
goryczny.  Józef  Flawjosr,  ktúry  o  těm  iwiadczy  (De  Bel.  Jud.  II  9,  i  <; 
Antíq.  Jud.  XYll  2,  4),  sam  U^d^c  faryzeuKzem,  wyklada  allegorycznego 
nienz  ažywa  (Antiq.  Jud.  prooem.  §.  4;  ib.  lil  6,  4.  T,  T,  De  Bel.  J.  V  G| 
4).  álady  innycb  Unmaczeó  ob.  Mat.  &,  ss.  cf.  Lev,  i9,  is.  Mat.  13,  6. 
Cí.  Z. /'ronirí/,  Ueber  palistin  D.  alecaadrÍD.  Schňftforscbuitg.  Berlin  1854; 
teyoi  Ceber  den  Eiofliiss  der  palástin.  Eiegase  auf  die  alniandric.  Her- 
neneutik,  Leipz.-  18:íi,  i  iune  dziela  ap.  Dietiel,  Gescb.  d.  Alt.  Test. 
Jen  18  69  s.  T  i  n.  fl.  Simon,  HIst  crit.  du  V.  T.  "Co  do  pói^niejszych 
tydów,  exegeza  icb  zawiera  si;  w  Talmtidzie  (ob.),  w  Kabale  (nb.), 
i  w  komeutatoracb  (Aben-Esra,  Maimonides,  Kimchi,  Jarchi,  Leri  ben  Ger- 
■on,  Abarbacel  i  in.},  którzy  jn2  mlstycznie,  jd2  literalnie,  jui  wedlog 
isssd  kabaly  wyktadajq,  a  niekiedy  po^iilknj^  sig  kommeatarrami  ebrz^ 
^atiskiemi.  —  §.  4-  Cbrzácjarisk^  egiegez^  možno  podzielič  na 
iiaBt§piiJ4ce  okregy:  Olcrtx  I  patrysly czny,  do  w.  VII.  Cbrystns  Pan 
sam  wtajemDiczal  ApostotótT  vi  rozamJenie  Písma  ^w.  (Lne.  24.  44).  Jak 
rnOtí  z  Mat.  19,  i..  32,  43 — ii.  15,  3 — 5.  ffvklad  byl  gramalyczno- 
logiczoy.  Przez  swego  Mjatrza  naurxeni,  Apostolonie  poszli  t%  sanif 
drogf.  Poniewaž  sam  P.  Jezus  nanczy),  že  caly  Starý  Test.  dajo  Ma 
íwiadectwo  (Joao.  a,  39.  46.  Lne.  34,  ««).  przeto  i  Apostolowie  wykta- 
dali  przedewszystki'^m  proroctva,  trzrmajqc  si§  w  nirb  jak  osjbližej  lite- 
nlnego  rozomieuJa  (przyktady  ob.  w  a.  Kwangelje  §.  2S).  Jednakže  jai  to 
w dofinatf cznych  (op.  Joan.  19,  3fi),  ju2  w  moralnych  naukách  (I  Tim.  5, 
18)  poshigiwali  sif  rozaimeoiem  duclioném,  czyli  sllegoryczném  (ob.  takže 
Hebr.  r.  7— )0.  Gal.  4,  21.  I  Cor.  lO,  7  — n.  Cf.  DiuUI,  Gesch.  d.  A. 
Test.  9.  II  — 14),  które  stalo  ^§  norm^  dta  wieków  nástupných.  Zreazt^, 
dmešcianic  óvcze^ni,  za  przykladem  lydów,  czytywali  na  zebraniach  re- 
ligijaycb  D^^przód  Starý,  potéra  Starý  i  Nowy  Test.,  dla  nmocDÍenia  sÍq 
w  wierze  i  nanczenia  cnót;  przenodnicz^cy  takim  zebraniom  bp,  czy  pres- 
byter, obja^iat  pneczytaoo  oštěpy  i  rozwijal  zawarte  n  nich  nauld  (Jutím. 
.A^log.  I  c.  6').  Podaná  przez  Apostotów  re^ia  tciary  byla  nonn^, 
wedhig  htórej  nadawano  rozumienie  (lileralne  lub  allegoryczne)  czytanym 
tekstotn  i  do  ktárej  stosoitano  trešÉ  onycb  przemówiert  {S.  Iren.  Adv. 
hMT.  III  1.  IV  25,  33>.  Wyklad  byl  borailetycznym,  prostým,  popa- 
iarnym  ni^cej,  niželi  do  jakichš  statycb  regut  naukowycb  zastoso«aBym- 
Gdy  ué  jednoczcánie  žydowska  szkola  aleksandryjska,  jak  wyžej  nadmie* 
lúUimy,  zbytecznie  holdovala  metodzie  aUegorycznej,  i  gdy  z  tejíe  szkoly 
pocfaodz^cy  gnostycy  v.  II  zacz^li  allegorj§  stosowač  i  do  N.  T.,  mnsieli 
katolicey  exegeci  (szkola  aleksandryjska)  jej  sig  chwyci<;  w  obronie  wiary. 
Powaga,  jakicj  ta  metoda  v>  muce  užywata  {Origen.  Contr.  Cás.  I  27), 
zvliEzcza  íe  platonicy  i  stoicy  zastosowywali  j^  do  pogaúskiej  mitologii, 
i  iwietne   korzyécl,  jakie  n  walce  przeciw   poganom,    žy-dom  i  beretykoin 


á 


I 

í 

í 

k 


E  X  s  g  a  z  £ 


prcfDoaila,  a  natkwszystko  przyktad  šw.  Pan)a  (cf.  AUt^orja),  hyif 
luulto  dosUtecaneroJ  pobudkami  do  jej  prztwainega  uijcia.  Widdmj 
jut  w  Xi^ců  Barnabu  (ob.)  i  u  Klemensa  aleksaodrjjskiego.  Lecz  iiitj* 
iffžsi^  powag;  dLa  niej  wyrohit  O  rygeaes  (f  253),  ojciec  e.cegeti/  nou- 
Jtouia;.  Opróoz  powyžszych  pobudok,  OrygeDes  jeszcze  na  korzysó  aUegorjt 
príydawat.  že  przez  ni^  latwo  (laj%  bí§  wytlumaczyé  te  tekstj  biDlijne, 
ktúre,  liieraloie  biorqc.  zawier3j%  iv  sobie  coá  niewUácinego,  lub  oieda- 
rzecznego  (np.  antropomordczne  wyraženia  o  Boiycli  ociach,  uszach  i  t.  p.). 
i  rooglyby  byů  broni^  w  r^bu  húretyków  (cliociaž  co  do  togo  punktu 
ipyklad  literalny  przenojny  wszelkíe  truJnoáci  uBUwa.  Cf.  PrzenoáDÍa). 
Xcorj§  Bwoji  wjloiyt  Orygenea  w  De  průtcipm  (1.  IV)  w  nast^puj^cy 
Bposůb:  Jako  czlowiek  sktada  si§  z  ctala,  duszy  i  ducha,  tak  i  w  Pisnaíe 
ém.  jest  myé\  (sensus)  trojaka:  líUraťui  (cialo),  moralna  (dusza),  mislt/azna 
Cíyli  liguraina,  duchowa,  allegoryczna  (duch).  Starý  Testament  zawieni 
objawicnle  iiieeuputae;  peliiiejsze  objawienie  mieáci  sig  w  Nowym  T.,  tak 
jednak,  ií  calkowite  i  zupetae  objawienic  zostawione  jest  do  žycia  przy- 
uilngo  w  niobie,  bti  rozum  ludzki  do  jego  pojfcia  uie  jeat  tu  zdolnym. 
Slary  Test.  /e  wszystkiemi  swemi  przcpisami,  obrzgtlarai  i  t.  p.  jest  figury 
Kowego,  u  Sowy  jest  figury  tego,  iio  sig  ma  dziaó  kiedyí  w  porz^dku 
vjA<ttym,  Tuk  up.  Odkupienie  rodzaju  ludzkiego  ma  byú  Ijgur^  odkupie- 
nia  upadlycl)  luiiotów  na  drugim  Swiccie.  Nadto,  w  Starým  Test.  nídaiat 
divojakiego  rodzoju  figury:  jedné,  odnosztice  %\%  do  Nowogo  T.,  inne,  do 
iwikU  nodprxyrodianego.  Owszeni,  nedtug  niego,  cata  historja  Starego  T. 
jMt  oliTBiíom  iiietylko  T.  Nonego,  ale  i  drugiego  švriata,  i  zawiera  taje- 
mnisa  BuJia  fi.,  okryté  postaciq  Itistorji.  Teorjg  tg  przeprowadzat  w  swych 
konmoDtarKacb,  a  lubo  zaaczenia  Uteralnega  nie  zaprzeczat,  owszem,  ktadt 
Jd  za  podntawe  allegoryczaego,  jedaakíe  cb^č  azukaaia  wszgdzie  myíli 
uhrytvj,  wyíBZpJ.  mata  !>i^  powodem,  2e  i  on  sam  i  za  nim  szkola  aleksan- 
dryj^ka  litoralno  znaczeaie  mata  sobie  waíyli.  zostavnaj^c  je  ludziom 
DiowyksitatcoDyin,  Do  tej  szkoty  aaleíoli:  Uazyli  W.,  Cyryll  Aleksandr., 
frzg  tírzDgorEQwie  CNan.,  Nys.  i  W.)  i  in.  Nio  nszyscy  oni  jednakono 
i  W  Jvdiiakowym  Htopuiu  trzymall  sif)  esege^y  allegoryczaej.  Tak  np. 
Oyryll  Aloka.  w  Glafyrsi:  podnje  roeumieide  analogiczno  i  allegoryczaej 
W  Com.  in  Jotm.  uilcgorycitio  i  líteralnc;  w  Cvm.  in  Is.,  in  Proph.  min, 
lUuraJtu).  Ud  roxumioiiia  lUeralnego  zawszo  przechodzq  do  místyczaego, 
9d  miscjcsnogo  do  inoralDct{o,  rzadko  ten  porzqdek  zmicniaj^.  Orygeaea 
1  BEkota  aleksandryjidca  przytnawali,  le  n  l^išmie  šw.  jest  wigcej  takidi 
miejsc,  których  znaczanio  iv»\.  historycznis,  aníleli  t/ch,  które  tylko  allego- 
rycznic  pojinowaii  naleíy  (Origen.  De  princ.  IV  19).  Leoa  wychoda^c 
z  nsa>ly,  íe  tt  pišmii;  ív.  niv  ma  ani  jednej  joty,  któraby  nie  zawierata 
w  sobie  boskiej  raqdroáťj  (íí,  llomil.  in  Esod  i,  i),  byli  zrauazeni  wsag- 
dŮB  aznhaé  wyíszego  lozumlenia,  jeíeli  literalne  zhvt  niskiém  im  si§  wy- 
dAwala.  Zo  wreszcie  Orygenťs  ccnií  i  zaBCzenic  literalne,  pokazuj^  to 
jcgo  olbrxymie  prače  krytycane  nad  tekslom  biblijnym  {ob.  Siedmd/iesi^t. 
Cf.  Jianíe,  Cicmens  vou  Aleiandr.  uud  Origenes,  als  loterpreten  d.  heil. 
Schrift,  Berlin  issi,  í  dzieía  cytowaiie  np.  JMetiel,  Gesch.  d.  A.  T.  s.  3* 
n.  IS. —  §  5.  Inny  charakter  przybrala  szkola  antjocheúska.  Exegeci 
tej  szboíy  (Lucjan  f  ok.  r,  SOO;  Djudor  í  Tarsua  f  ok.  3Bi);  Euzebjaai 
z  Cezareí  f  ok.  339,  i  z  Emezy  t  "^'^r  Wdor  z  Pelusium  f  *>^-  **<>■  Teo- 
doret  z  Cyms  -f  i&i,  Potychronjuaz  f  430)  ganijj  allegorystów  jako  hen^, 


I 


Exegezí. 

tfkév,  ft  9zuluJ4C  «3zfdzie  i  najpierwej  zDacsenia  literalif^o,  Diektóizy 
naxei  doszU  do  tego,  i&  prawis  odrzucali  zosczenie  ducbowe.  Tak  np. 
Teodor  z  Mopmestj  (t  *2»)  Bnoim  rAcjoaaliatycznym  wykl&dem  daí  po- 
cz^tek  Qeetaqaaůmowi  i  pelagjanizmonri  (Jíuenler,  Comaieatatio  de  Schola 
AntioclL,  H&inj&e  lít  li;  AVAn,  Die  BedeutuDg  á.  Antidcbea.  Schule  sof 
d.  oxeget-  Gebiete,  Weissenbui^  1866;  Uiettel,  Gesch.  d.  Alt.  Test.  s. 
126  i  u.  §.  le),  s  psalmom  mesjanicznyni  (np.  is,  3i)  odmawial  ducfao- 
wego  ziutczQiúa,  za  co  go  potopit  sobor  powszechay  kpolski  11  (oli.).  Cf. 
Sptcht,  Dor  eieget.  SUndpunkt  des  Theodor  t.  MopsuGstia  n,  Theodoret 
VOD  Kyro&  in  Aoslegung  Messítoiscber  Weistagungeo,  líll.  Szkola  an- 
tjocbeůskm  jeazcze  tém  sig  róžoila  od  aleksandryjskiej,  le  gdy  U  ostatnia 
Datcbnienie  (ob.)  rozci%gata  do  pojedyúczych  wyrazów  Qiblji,  píerwsza 
odnosila  je  tylko  do  rzeczy  wiary  i  obyczajiiw,  a  pod  wzglfdein  prawo- 
wiemoáci  mocno  byU  Bkompromitowaa)  przez  Uldch  exegetów,  jak 
wspomiiiaay  Teodor  z  Uopauesty,  Teodoret,  Euzebjusz  emezeiiaki  i  inni. 
Obok  tycb  dnócb  ukót,  a  nawet  z  icb  tooa  pochodz^cy  exe^eci  tnorzyli 
trteci4.  szkole  poéredai^,  do  której  možaa  zaKczyé  wifkizq  cz$á6 
exegetów  zachodnich,  jak  o  nicb  nižej  powiemy.  Na  wschodzie  zsj  do 
tei  szkoty  aaležeii  alekaandrjjczycj:  Djonizy,  Pierius,  Piotr,  Dydym  élepy 
{m  111  i  IV  w.),  którzy  wi^cej  obstanali  za  cxegez)  graoiatyczD^,  niž 
^egoTJcsu%.  Cala  telxia  *>Unka  i  ni^ybeňtka  poszta  za  á«.  Bfremem 
(ob.).  Sw,  Cbryzostom  zosuwil  w  piamacb  Bwoicb  wzór  exegezy  pojre- 
dniej.  Objaáoia  oa  pojedyňcze  sdania  i  wyrazy  nie  abstrakcyjaíe,  lecz 
o  ile  6%  w  zwi^ku  z  tokíem  oponiadania  (coateitus  oratioaisl  i  z  tre- 
ia%  c^ego  Písma  áw.;  wykazanazy  zad  znaczenie  lit£ralne,  przechodzi  do 
■oonloego  i  aicetycznego;  natcboienie  rozcí^ga  do  treáci,  Die  do  bIów; 
AUegOTJi  nie  odrzuca,  ale  tež  z  alek&andryjczykami  oie  szuka  jej  wazf- 
dzie;  gani  (homil.  13  in  Gen.  2.  i)  Orygenesa,  že  np.  raj  ziem&ki  kaže 
nwaíaii  za  figur?  raju  niebieakicgo  i  t.  p. — §  6.  Na  zacbodzie  pier- 
wszy  kominentarze  písal  áw.  Uílary.  Przed  nim  istaiej^cy  piearze  wy- 
ktadali  nprawdzie  Písmo  iii.,  ale  tytko  o  tyle,  o  íle  nymagata  tego  po- 
tnefaa  traktowanej  przez  nich  materji.  Tertuljan  jest  ZHolennikíem  exe- 
gezy Uterslnej;  tic.  Cýprjitn,  jego  uczeú,  jtiž  sktania  sig  ku  allegorycznej. 
£w.  tííiúry,  w  pismacb  eiegetycznych  badá  wigcej  sens  allegoryczoy,  iecz 
m  polemiuc  (np.  De  Trinii.)  nyktada  litaralnie.  Sw,  Ambroiy  idzie  za 
prokladeni  azkoly  aieksandryj^kiej  (allegortzm).  šw.  Auguiiyn  pierwszy 
podj^  myši  ujgcia  naukí  Písma  áw.  w  pewDe  regaty  {D«  doctr.  oKriet.): 
wÍQC^j  on  wprawdzie  szuka  seuso  allegorycznego,  dogmatycznego  i  moral* 
oego,  iecz  i  literainego  oíe  zaoiedbuje  (Nicol.  Cluuten,  Aurelius  Augusti- 
BBS  llipponen.  S.  Scripturae  ínterpres.  Havniae  1837).  Su;.  Hieronim 
svoje  alaDOwÍjko  exegetyczne  tak  okre4Ía:  .spirituále  aedificiam  saper 
faiatoriae  tuadamentum  eiatruore,  spíritxlis  iQtetli);entÍae  culmina  persequi" 
(Traeíat.  I.  6  Comment.  io  IsaJ.);  „quasi  ioter  &axa  et  scopalos,  sic  in- 
ter  historíam  et  allegoriam  orationis  cursnm  flectere'  (Comment.  iu  Nab. 
c.  í).  I  on  wí^  idzie  drog^  pošredníq,  exegezg  literaloq  t4cz%c  z  alle- 
goiyczo^  Mariu*  Victorinut,  AmbroiiaHer  (ob.),  Kmtiodor  trzymaj)  sig 
zásad  Angustyna  i  Uteronima;  w  Orte^ortu  W.  przewala  aLlegoryzm. 
Pod  konipc  tego  okresu,  a  oawet  juí  od  V  viieku  pojairiaj%  sig  tak  zwa- 
ne  Satény,  które  stanowi^  przejÉcie  do  exegezy  scbolastyciinej. — §  7.  Ta 
tialeíy  wspomnieč    o  zarzatach  czynionych  exegezie  patrystycznej.    O  By- 


i 


^ 


E  X  e  g  e  z  a. 

szardzia  Simon  (ob.)  dowcipnie  wyrazil  sig  Bossuet  {Děftnte  dt  la  Trad. 
«I  dtt  «.  Pérej,  1.  4  c.  ]*),  že  mi^dzy  Jaciúskinii  exegetami  nikt  tyle 
nie  jest  przez  Simon'a  cenionymi  ilc  djakon  HiJary  tucyferjanin  i  Pela- 
gjusz  berezjarcliB,  i  í6  nikt  nad  nich  tepszych  kommeotarzy  do  Listów 
iw,  Pawta  nie  napisaf,  Sw.  Chryzostom,  áw.  HicroQim,  Sw.  Arabrožy 
ani  mog^  s.\%  rúwDaú  z  djakonem  Hilarym.  Podobniež  lekcewažy  sobie 
exegeze  Ojców  I.  G.  Rosenmtlller  {JJhtoria  interpretaiionis  libror.  sí.  m 
Eccl.  chr.,  pars  I — II  Hildbarghnsae  waa— 98;  pars  III--V,  Lips. 
180?  — 15)  i  inni  pťotestanccy  exegeci,  z  malým  wyj%tkiein.  Przyczy- 
ny  tego  lekcewaíeoia  podají  oast^pi^^ce:  i-o  Ojcom  brakowalo  potrze- 
bnych  érodków,  mianocricie  zaajomošci  j^zykón  i  bistorjí,  aby  moglí  dojáii 
literaloego  rozumienia;  2-o  zbyt  hotdowali  aliegoryzacji.  Lecz  co  do  l-o, 
Die  byli  tak  pozbawiouymi  ZDryoinoéci  j^zyków,  jak  to  przeciwoicy  utrzy- 
mnj%.  Urygeocsoni  np.  nie  byt  obcym  jgzyk  bebrajski,  Hieronim  zoal 
go  doakoDale,  Efrem  i  egzegeci  syryjscy  nie  mogli  go  nie  znaí,  bo  j^zyk 
ayryjski  jest  ňader  blisko  spokrewniony  z  bebr^skim.  Inni  wprawdzie 
Die  znali  jazyka  hcbrajakiego,  lecz  može  ani  jednego  nie  bylo,  któryby 
nie  znal  greckiego  (a  ten  jest  j^zykiem  oryginalnym  Nonego  T.,'jak  be- 
brajski oryginalnyni  Starego  T.),  bo  podówczas  j§zyk  grecki  byt  ňader 
pospolitým  na  wscbodzie  i  zachodzíe.  A  jeíeli  który  znal  mniej  dobrze 
JQzyk  grecki,  utatwiala  mu  rozuroienie  Itala,  nad  wszystkie  przektady  irier- 
niejsza  i  jašniejsza.  Nie  moína  te2  poniedzieó,  žeby  nie  znali  bistorji, 
potrzebnej  do  zrozumienia  Biblji.  Prawie  wazyscy  exegeui  wschodni  na- 
oczuie  znali  Palestyng:  Jedni  w  niej  stale  mieszkali  (np.  Cyryli  jeroz., 
Euzebjusz  cez.),  inni  krótszy  tub  dhiíszy  czas  w  niej  przebywali  (np.  Ory- 
genes,  Grzegorz  cudutwórca  i  ín.).  Z  Ojców  zachodotcb,  £w.  Hieronim 
takže  znaczny  czaa  przebywal  w  Paleatynie,  Ojcowie  wi^c  ci  bgdqc  w  Zie- 
mi  iv.  i  míu^c  bliskie  z  tameczD^  ludnoáci^  stosuaki,  znali  jeograQg 
i  bistorJQ  /iemi  iv.,  znali  zwycz^e,  obyczaje  i  staroiytiioáci  palestyúskie 
tak,  ií  dziá  w  wielu  bardzo  razacb  s§  jedyném  dla  nas  iródtem.  Jeíeli 
zas  w  czém  nie  wystarczaly  ini  wiadomoáci  filologiczne,  lub  t.  p.,  to  gtg- 
boka  znajomoáé  eamego  tekstu  i  dlugie  a  uatawiczne  z  nim  obcowanie 
reszty  dopetnialo  (np.  áw.  Grzegorz  naz.,  Uazyli,  Hieronim,  Augustyn 
i  in.  prawie  cale  swoje  žycio  zglgbianin  Písma  áw.  poáwigcaU).  Wreszcio 
Ojcowie,  b^d^c  mízami  áwi§tynii,  posiadali  najpierwszy  i  najwainicjszy 
warunek  do  rozumienia  Slowa  Božego,  t.  j.  serce  czyste;  nie  przeceniali 
oni  nauki  (filologji  i  t.  p.),  w  imig  której  exegeci  nowožytni  nadají  Bi- 
blji myál  tak),  jaká  z  icb  opi^jami  raqjonalistowskiemi  lub  t.  p.  najle- 
piej  sig  zgadza. — §  8.  Co  do  2-oninič  ich  tylko  niekiedy  moíaa  o  zbytek, 
lecz  nie  možemy  zupelnio  odrzucaó  allegorycznego  ttumaczenia  (Cf.  AUe- 
gorja,  Figura,  PrzenoSnie  biblyne),  jak  těm  z  drugiej  strony  grzeszyía 
szkola  antjocbeůska.  Zresztq,  najwieksi  zwolennicy  allegorycznego  wykta- 
da  nie  czynili  tego  weale  dla  nieznajomošci  sensu  literatuego.  Šw.  Ba- 
zyli  np.,  wykladajqc  tckst  Gen.  l,  7  řw  homil.  lil  in  He.mém.  n.  9), 
můwi:  „Aliquis  etiara  nobia  adrersus  ecclesiaaticos  qnosdam  scriptores  de 
discretis  aquis  habendus  est  sermo,  (jui  anogoges  et  eublimioris  intelligon- 
liae  Domine  confugerunt  ad  allegoriam,  adeo  ut  spirítuales  et  incorporeaa 
TJrtntes  asserant  per  aquas  tropice  doaignari,  Tales  sermones,  velirti  som- 
niorura  interprotfitiones  et  aniles  fabulas  rejicientos,  aquam  mulligimut 
aquam,'    Cf,  ibid.  itomil.  D    n,    i.     I    šw.    Augustyn  (sermo    de    ttntaU^ 


j 


Exegezi.  171 

AitvA.):  JídmQWmus,  quantam  possuntus,  eC  praedpimas,  ut  qaudo 
'  a  exponi  SacTamentnin  Scriptvrae  mAQd&Dtis,  quae  gesta  iont,  prius 
insd  factum  ease  credatis  sic  gestum,  qnomodo  lectam;  ae  labtracto  fan- 
dainento  rei  gestte,  quasi  íq  a^re  qo&eratis  aedificare."  Podobniež  íw. 
Gtz«fon  W.  {homil.  io  m  Evang.  1.  3):  .la  Terbis  lacri  eliitiii,  fratres 
tarijsimi.  príos  seiraoda  est  terítas  hístoríae,  pcstmodmn  requirenda  spi- 
ritaalis  iatelligeotta  allegoriae.  Tane  namqae  allegome  fractns  suaviter 
CMpitnr,  Gom  príaa  per  hístoriaro  iu  Teritatis  řadiče  solidator.'  Dlyn-ajfc 
tas  tUegor^cznego  wfklado,  ffieiliielj,  íe  on  wi§cej  jest  przydatDjrm  do 
WTJaánienia  dogmata,  do  obodzenia  aczuč  poboío^-cb,  aniželi  do  ácbtego 
éamoixemí.  Tak  Dp.  iv.  Hieronim  {Cam.  fn  iíat.  I3,  33)  gani  tjcb, 
któny  trzema  miarami  m%ki,  w  prrrpowieáci  Chrystusowej,  chcieli  dowo- 
dňt  Trójcy  á«.:  .Pius  quidem  seusus,  sed  oDnijuani  parabola  et  dabia 
aenigmatDm  intelligentia  potest  ad  aaetorítatem  dogmatam  proficere.* 
Z  drugiej  zaá  stroDj,  poníenaž  Ojcowie  me  tei/tzakitvali  dogmatów  dopiero 
E  Biblji,  lecz  dogmatami  wyjainiali  tekst  biblijny,  zostawilj  nam  drogo- 
ceune  jwíadectwo  o  dogmalacb  Koáciota  i  o  rozumí eniii,  jakiego  si^  on 
trzTinaí  przjr  wjkladzie  Biblji.  Z  te^o  poirodn  exegecie  katolickiema 
prx;  wjktadiie  nie  wolno  zaniedbywač  wy ktadn,  jaki  Ojcowie  zgodnie  po- 
dají, ježeli  nie  cbce  pogardzač  autent7czn;m  vr; ktodem  Koédota.  Owszem, 
ile  tti.j  idzie  o  objašnienie  prand  dogmaty czojch,  lub  moratnycb,  do  obn- 
ďzenia  w  sercu  niloíci  fio2ej  i  ionjcta  wznioálejszjcfa  ncznč,  exegeza  Oj- 
o6w  pozostanie  xattsze  arcydzicteta,  dla  kaldego  eiegely  nieodbicie  po- 
tncbuém.  Zrozuniieli  to  i  niektórxy  dowsí  prot«staiicc;  kommeotatoro* 
wie,  jak  przyznaje  J-  Chr.  W.  Angnsti  {Versurh  einer  hittoriseh-J/igma- 
titeh.  Etnieitung.  s.  107),  i  umí  cz^o  do  vykladu  Ojców  dg  nciekaj^ 
dkociaí  z  zásady  odrzucsj^  tradycje-  Do  takich  kommenlatoróv  nalel^: 
£.  F.  Car.  RotaimúUer,  ScbolJa  ín  V.  T.,  Lips,  1788  — 183S;  Henr.  A. 
W.  Mfftr,  Krit,-exeg.  Komment.  Qb.  d.  N.  T.,  GfittiDg.  1832—48; 
(řcMntuf,  Ber  Propbet  Jeaaia,  Leípz.  1820;  Lurke,  Commentar  za  d.  Schrif- 
tm  desJoban.,  Bonn  MHO;  A.  L.  Chr.  Ht^denreich,  CommenL  in  prit»- 
rem  D.  Panli  ad  Cor.  epiam,  Marbur.  issí;  Thotuck  (ob.^;  J.  F.  von 
Flatt,  którego  kommeotano  (Vorlesungen  Qb  d.  Bríef  an  die  R6mer, 
Tftbing.  tSiS;  Qb.  d.  Bríefe  ao  die  Corintbier,  ib.  IS2;)  viydaoe  byly 
pnex  C/t.  D.  F.  Hn/manna,  a  iune  (Vorles.  ůb.  d.  Briefe  an  die  Gala- 
tet,  E|>bes.,  Pbilipp.,  Colosa.,  Tbes^I.,  and  au  Philem.  ib.  I8?g — gg) 
pnět  Chr.  F.  Kling'a\  G.  a.  R.  Mattfiati,  Anileguag  d.  Ev.  Joannes, 
GOttiag.  183T.  Dawniejszy  laá  mi^dzy  nimi  Jan  Gerhard,  f  1637,  po- 
daje  (w  Loci  TheoL,  Jeua  i^io — 32  II  432)  siedm  ksaoaów  exegetycmycb, 
z  ktárych  kan.  II  i  Vil  brzmi%:  Owmlt  interjtretatío  Seriptarae  dehtt  atejída 
.  i  In  Scriplurae  mUrpretatione  tam  cflenan  tma  rtcnúionm  EeeU- 
r  daetorun  laboribitt  grala  menle  uli  et  potiumui  et  cltbtmaa. — §  9.  OkreS 
drugi  exegezy  zaczyna  aig  z  VII  w.;  i  poczqtku  zajmoje  si;  tylko  hite- 
TKAm  (ob.)  i  glossami,  malo  dbajíc  o  samodzielny  nrktad,  wedtag  zásad 
zdrovej  hermeneatyki,  na'  co  zreszt)  i  brak  dokladnej  zaajomoífx  j^- 
ków  oryginalnych  (bebr.  i  grec.)  nie  pozwaM.  Allegorjczna  exegeza 
przewaža  (C(.  J.  Ch,  IliluJmet/er,  De  rinterprétatiou  de  TEfriture  s. 
pendant  le  IX  siěcie,  Strasb.  I882;  Diesitl,  Gescb.  d.  Alt.  Test.  s.  160— 
17Í).  Do  zooczniejazycb  exegetóir  nschodaidi  oaleí^:  Eutyiojuaz  Zyga- 
beaas  i  Teofilakt  (oba  na  pocz^tkn  XII  w.),  którzy  przerabtaj^  tylko  iir. 


I 


J 


E  X  e  g  e  z  B. 

Cbrjiostonia-  Pod  wptyffem  i  wedlug  metodj  scholastycznej,  na  zticbo- 
dzia  wydaj%  dzieta  exegetycine:  Hugo  a  i.  Viclort,  Piolr  Lombardní,  AI- 
bert  Wielki,  sw.  Tomat!  z  Akivinu,  AUksamier  HaUnMia  i  ia.  (w.  XII 
i  XIU).  Z  logiczn^  écisloáci^  analúuj^  autora,  Sledz^  za  zm^zkiem  my- 
íli,  lecz  brak  im  tego  žycia  i  glebokoici,  jakie  widaó  w  Ojcach.  Wyj^- 
tek  Btaoowi^;  Rupertus  Tuitiensis  (f  1185)  i  DjonUy  KarUi:  {f  I47i). 
Ob.  Eieier,  De  medii  aevi  theologia  exegetica,  GĎtting.  issš;  Thaluck, 
Do  Thoma  Aquin.  afiue  Abaelardo  interpretibus  N.  T.,  HalÍ3  184  2. 
W  ogóle  zai  eiegeci  scbolaslyczni,  tak  samo  jak  ich  poprzednicy  od 
Vli  w.,  lubo  w  leorji  klad%  aens  literalny  za  podstaw§,  w  praktyce  je- 
dnak máto  si9  tej  zásady  trzym^í,  wiecej  id^i;  za  allegorj^  {Diestel  op. 
c.  3,  187).  B.  1311  sobor  wieuneiiski  (can.  11)  polecil,  aby  przy  uni- 
wersytetacb  w  Rzymie,  Paryžu,  Oksfordzie,  ISolonji  i  Salamance  byJy  usta- 
nowione  katedry  jezyków:  bebrajskiego,  cbaldeJBkiego  i  arabskiego,  do 
kaídego  z  tych  jijzyków  po  a  professorów,  a  to  dia  podniesienia  exe- 
gezy  biblijnej;  lecz  znajomošii  tych  jazykoví  przez  zoaczny  czfls  byla  w(a- 
snoáci%  ograniczonej  lylko  liezby  uczonych.  Pod  koniec  wieków  árednich 
zastyngii  dvaj  z  jadaizmu  do  cbrzeácjaústwa  aawróceni  exegeci;  Mlcoiaj 
«  Lyry  (ob.j  i  Pawci  Burgemis  (ob,).  Oba  oni  posiadali  doktadn%  zQigo- 
moáó  jazyka  hebrsjskiego  i  literatury  rabinicznej,  i  w  swycli  objaáDioniacb 
do  Bibiji  szukali  przedevrszystkiém  sensu  grammatycznego,  nie  zaniedbu- 
jqc  mystycznego.  Mniej  od  iiidi  grantowiiyin,  lecz  rónnie  staraj^cym 
3i§  o  sens  literalny  byl  Al^ont  l.\>ítatus  (ob.),  który  tylko  grzeszy  rozwle- 
kloáciq.  Okolo  tegoí  czasu  (n  dragiej  pótowie  XV  w.)  z  bumaDiziuem 
rozszerzyla  bíq  znajomošé  jazyka  i  literatary  greckiej;  nast^pnie,  za  po- 
érednictnem  druku,  státy  sig  przyst^pniejszemi  teksty  hebrajski  i  grecki; 
odt^d  exegeza  wstgpuje  w  nony — §  |0.  Okres  trzeci  (od  czasów  tak 
zwaoej  refnrmacji)  rozpoczyna  sig  pewnego  rodzaju  krytyk^  tradycyjnie 
podawauego  wyktadu  {Tomiat  a  Kio,  Erazni  rotterdamski,  Faber  Stapu- 
lensitj.  Že  zaá  Wulgata  n  wielu  miejscach  mniej  doslownie  oddawala 
tokst  grecki  i  bebr.  i  ie  nie  byia  pisana  lacini)  klassyczn^,  rzitcono  síg 
do  nowycb  przektadów  (Era:m,  Faber,  Seb.  Muntter  i  iu.  Cf.  Walgata). 
Walka  z  protestanty  zrnem  przyczyuita  si§  niemato  do  postupu  exegezy. 
Protostanci  poczytyvrall  Biblj^  za  jedyae  zródto  i  s§dzÍego  w  rzeczach 
wiary  i  obyczajów,  zaczém  starali  sig  o  to  wszyBiko,  co  do  wyjaínienia 
tekstu  przynzynió  aig  roože,  a  za  poÉrednictwein  tyuh  wyjaánieů  nadawali 
nowe  znaczenia  tekstowi.  Z  tego  powoda  katolicy  musieli  sobie  przy- 
swajftó  te  saine  irodki,  aby  z  icb  pomoc^  wykazaó  falszywosí  wykladu 
prieciwnego.  Katenarny  wyklad  juž  nie  wystarczat:  potrzeba  bylo  prze- 
dewszystkiém  uprawiaó  exegezy  historycz  no -gram  maty  cznq,  która  i  w  po- 
lemice byta  potrzebniejsz<i  i  stužyla  za  podstawg  do  mistyczncj.  Grunt 
do  tego  byt  juž  przygotowany  (postanowienie  soboru  wietineňskiego  o  j^ 
zykach  wscbodnicb  i  rozazerzenie  literatury  greckiej).  Sobor  trydenckí 
(dekret  j ego  ob.  w  tej  Enc.  II  sil)  uSwiecimszy  dawm  raelodg,  zakre- 
elit  tylko  gratiice,  za  które  exegeoie  nie  wolno  wykraczač,  lecz  yi  obre- 
bifl  którycL  zostawil  mu  obszcrne  pole  do  wywodów,  wníoaków  i  badail. 
Z  aproiradzone  przez  jezuicki  program  {ralio  studiorum)  w  akademjscb 
jezyki;  grecki,  bebrajski  i  inne  wacbodnie.  poslawily  exegezy  katolicky 
w  ňader  kmitn^cyin  sunie  przez  wiek  XVI  i  XVII.  W  XVIII  w.  na- 
ataje  pewna  cisza  tak  u  katoUkOw,  jako  i  u  prottďtantów.     Z  obszen 


I 


E  X  e  g  e  z  a. 

síjch  kommenCanj  mamj  tjlko  Calmeťa  (ob.)  na  cale  Pismo  áv.  i  Wil- 
faelma  Smits  (1750  —  i:eo)  na  oiektóre  cz^ci,  zwtasECza  na  Pentateacb. 
I^Nazwiska  aotorów,  pocz^wszf  oit  XVi  w.  ob.  Danko  lil  336 — 310; 
tnoe  siciegóty  ob.  Kohlgruber,  Uermeuentica  §  237;  Reithmayr,  Herme- 
nevtik,  i.  2SS — 39.  Fnez  caly  ten  ostatai  okres,  až  do  nasiych  cta- 
9ÓW  exegeza  katolická  idzie  wedlug  tychže  samjcb  zásad:  Iqczy  w  sobíe 
wjktad  filologiczn;,  bistorjczny,  typologiezny,  moralny,  dogiDatrczny.  Ob. 
Kommentarze. — §  ti.  Exegeza  protestancka  wprandzie  odrazu  nie  sta- 
nuta na  grancie  racjooalistoicakim,  lecz  koniecíoie  do  exegezy  racjonali- 
stowskiej,  dziá  ir  Niemczech  zwJasicia  paii'ij%cej,  dopnwadzió  musiata. 
Pierwsi  reformatorowie  (Loler,  MelanchUn,  Brentiaa,  Zwingli,  Oekolam- 
padjnsz,  Kalwio)  ntrzymywaii,  íe  Pismo  áw.  jest  jasném  i  samo  dla  ne- 
bi e  dostatecznym  ttumaczem,  .Przymiotem  Písma  Sw,  (raówi  LaMr 
w  Opfra  lU  2042)  jesi,  že  ono  samo  si^  wyklada...  i  že  tylko  pnei 
pravidla  wiary  može  byí  rozumianém  *  l,ecz  te  prawidla  wiary  nie  bjly, 
jak  D  katolików,  niezmienne  zásady,  ixt  Boga  Košciolowi  przekuane, 
a  opieraly  sig  na  oíoZonych  povag^  prywatn^  przez  teolog6w  iktadaeh 
mari/  (gymbola),  ktijfiacU  skladotcych  (librí  symbolici),  formulaeh  i  Jtitf* 
fftuh  igo4<i  (ob.  Corpus  doctrinae).  Prawidla  wiary  powstaíy  nagle,  bo 
reformatorowie  powagg  tradycji  odrzuciwszy,  dopiero  je  podczas  reforma- 
qi  oiby  z  Pisma  šw.  wysnuwaĚ  poczeli.  Wiara  žatém  w  takowe  dogma- 
ty opierata  sig  rzeczy#iácie  na  powadze  czysto  ludzkiej  i  nie  mogU  sln- 
tjfi  za  s^diiego  przy  rozBtnyganin  o  myíli  biblijnej.  Z  tego  powoda 
esc^eia  protestancka  mogla  híq  ntrzymywač  w  graoicach  swej  onodoksji 
tjjko  dot4d,  dopóki  formuiami  tgody  i  t.  p.  sktadami  wiary  opiekowali 
Wf  ksi^žgla  protestanccy.  Eiegeza  wi^c  protestancka  .ledwo  sig  naro- 
dxďa,  jož  aig  dostala  pod  mocierzynski  dozor  i  rózgg  coraz  wybitníej 
ofcreál^jqcej  ti{  reguhj  vnaTif  {Retuš,  Gescb.  d.  heil.  Scbr.  &eo);  a  nie 
tak  pod  dozor,  jak  roczej  w  jej  poddanstvo.  Rzeczywiicie  bowiem,  no- 
kredlone  przez  Koiciót  hatoLicki  excgedo  granice  s^  jarzmem  slodkiém 
w  porównaniu  z  wi;zanii,  jakie  przez  Corpus  doctrinae  na  exegetów  pn>- 
ustaockich  oaloíone  zosta'y.  .Sciíl^  síq  przypatrzywazy  (mówi  ReuMi,  op.  c. 
8.  5GC),  katoiicc}'  ei^eci  mniej  byli  oaraženi  na  to,  íeby  ichzakacerzy 
poczytywaoo,  aniželi  protestanccy.'  Ci  ostatní  lekali  si^  powagi  eomentut  Pa- 
trům^ lecz  sami  poddali  sig  wptywowí  laterakiej  patrystykí  wt^ej,  aniíeli 
katolicy  powadze  Ojców  (Thalhoftr  w  Reithmagr^a  Hermcneatik  s.  tto). 
Pod  Ukim  po  wifk^ej  czgáci  wplywem  až  do  pólowy  X?11I  w.  pisalt 
kommentarze  luteranie:  Jan  Gerhard  (f  iíS7),Marcín  Geitr{f  i680), 
AtroAam  Calúv  (f  1686),  n^prawowieraiejszy  roi^zy  laterskirai  toolo- 
gami,  alawny  wydaniem  swej  £íWa  iíiattrala,  z  kommentarzem  skiera- 
wanym  n^jwigcej  pko  Hugoaowi  Grotius;  Setimid  Seiaťjan,  który  pneloiyl 
z  ory^sala  catf  Bíblj^  na  jfzyk  laciňikí  i  pisat  kommentarze  na  poje- 
dfúcie  jej  ksjfgi.  Wi^cej  stg  trzymalí  literalnego  rozamienia  kalwiúsey 
eugtá  z  tejže  epoki  (od  pocz^tku  t.  zw.  reformacji,  al  do  pólowy  XVIII 
w.):  Jan  Dratoia  (f  16  16);  bíegíy  orjentalista  Ludwik  de  Dteu  (f  164B), 
aator  JMimadvertionuTa  m  Vet.  T.  libros  cmnet  (mis),  ťn  4  Etiotgr/. 
(1838),  m  Acta  ApOšt.  {im),  in  Epislolas  PauU,  eanomcat  atque  Apoca- 
lyptin  (1G46),  ápocalypsia  JoaraúM  graece  et  lal.  cum  animadeertiomius 
(I6s;),  które  to  dzíela  rázem  wyszly  i  lepiej  s%  znané  p.  t.  Ludoviai  de 
Dittt  Critica  sacra    (Amstelod.    1693  f.);  Jan  Coecejia  (f    1669),  Canpe- 


i 


giuí  Vitrmga  (f  1722),  uczeú  Coccejus'a,  i  in.  Arminjanie  i  Socy- 
njanie  ganilj  symbolistów  (l''^''^'^'^^  '  kalwiásldch),  že  przy  wyktadiie 
trzymaii  aie  ksi%g  el-lidowjch  i  igoďj;  sami  jednak  zoatawali  pod  wply- 
wem  swego  systomatu  teologicznego:  ich  exegeza,  zwlaszcza  teí  socynja- 
nÓK,  przej^ta  raqjonalizniein.  Zuacznicjszymi  z  arinJojaúskich  Gxegetów 
byli:  Hugo  Grotius  (f  I645),  Filip  Limborch  (f  1712)  i  Jan  ClfricM 
(t  1736).  Tego  ostatniego  exegeza  najwigcej  zbližona  do  dzisiejszoj 
racjonalistowskii^.  Socyajanie,  im  wi§cej  si^  oddalali  od  pozytywnego 
cbrzcái^anizmu,  t6m  gnattownJej  escgezg  do  strycb  dobtryn  naci^gali. 
loh  kommentatorowie  {Jun  Crell  f  1631,  Jonasx  ScIJichting  f  l')6l)  po 
wigkszej  cz§áci  czepiali  sig  tylko  Nowego  Testamentu,  a  dzieta  ich  exe- 
getyczne  »%  žebrané  w  Bibliotheca  fraírnm  Polonorum  (Irenopoli,  t.  j. 
w  Amsterdamie  1666,9  v.  f.  t.  II— IV)  Cf.  Waleh,  Bibliotb.  tbeolog. 
aelecta,  t.  IV  Jenae  iíG6.  Zbiór  wainieJBzycb  prac  ejtegetyczn.vcb  mieáci 
sig  w  dziele  p.  t.  Crítici  Sacrj,  ítve  elarissímorum  viroriim  in  eacroiancta 
ulriuique  foederis  Biblia  docliatťmse  adnotationei  at^ue  Iractatus  theolngico- 
philologici  (Londini  1660,  9  v.  f.),  zwaném  takíe  Critíci  Angti  dla  tego, 
že  wydali  je  angiplscy  nezeni:  fíyszard  i  Jan  Peanonourie,  Antoni  Scat- 
tergood  i  Frtaicistek  Gouldmann,  Mieszcz%  BÍg  w  tém  dziele  prače  nie- 
tylko  protestsDckich,  ale  i  kato]ickich  exegetów  do  calej  Biblji.  Dzieto 
to  przednikowal  Mikofaj  Oiirtler  (Francof.  ad  Moen.  16P&,  7  v,  f,); 
DQBtiiipDie  z  dodatkami  nyszlo  w  Amsterdamie  (i«93,  w  u  v.  f,);  dodatki 
te,  lecz  powigkszoae  piamcm  Nortona  Kiiatcbbull'a(AnimadTGrsiones  in  li- 
bros  N.  T.),  przcdruko vrané  zostaíy  jako  Supplementa  ad  Crit.  -Saer.  do 
edycji  Gurtler'a  (Francof.  1700 — 70i,  2  v.  f.),  Matensz  Polus  streécit 
cale  dziclo  dla  podr^czniejszego  ažytku,  gdzieniegdzie  popvawil  i  wydal 
p.  t.  Sr/nopsiB  criliconim,  aliorumq.  Soripturae  e.  ÍTiterpretum  el  commín- 
íatortim  {Londini  IGGB — J6;  FrHDCof.  1679;  cnra  Joan.  Leusdenii,  Ultra- 
jecti  1G85,  wBzystkie  te  edycje  w  5  v.  f-;  przedruk  Krnucof.  ig94,  5  t. 
4-0;  ibid.  1712,  ů  v.  f.  Ob.  ÍTafc/i,  Bibliotli.  cit.  b.  420).— §  12.  Eie- 
geza  přotestancka  byla  niekonsekwentn^,  gdy  w  zasadzie  odrzucafa  powag§ 
tradycgi  i  nauki  Koíciola,  a  jednak  wyHadala  Pisino  éw.  wedíug  innego 
rodzaju  tradycji  i  nauki.  Daleko  konsekwentniejszyrai  byli  socynjanie, 
gdy  si§  domagali  zupetnej  wolnoáci  dla  exegezy,  řcby  jej  nie  poddawad 
pod  analogje  wiary,  bo  wiara  ta  w  protestantyzniie  pocbodzila  nie  od 
Boga,  lecz  od  zgody  kilku,  lub  kilkunastu  teologów,  którzy  ttktadali  for- 
niulg  wiary.  Woldiejaz^  tel!  rnetodfl  zacz^li  praktykowaů  pietyšci. 
Róžnili  Bi§  oni  od  socynjanów  tOra,  že  gdy  socynjanie  obBtawali  za  litery, 
pietyšci  pOBzukiwali  ducha,  t.  j.  uprawiali  exegezg  mjstyczn^,  mniej  dba- 
jíc o  literolnq.  Jedni  zaá  i  drudzy  nie  cbcieli  przyjmowač  iunego  spra- 
wdzianu  do  ivykladu  nad  awój  rozum;  tylko  že  socynjanie  przyznawali  si{ 
do  tego  otwarcie,  pietyáci  zaS  nnzywali  to  hniathin  vjewn^rtnétn,  natchnie- 
niem  prywalnéni.  PtetyÉci  (w  XVII  w.)  wycbodzili  z  tego  blgdnego  prze- 
konania,  že  Duch  š.  oíntcca  každego  czytaj^ccgo  Pismo  £.  i  daje  mu 
moíaoéí  jego  roznmienia,  Zt4d  wyiilywa,  žo  ta  myíl  (sensus)  jest  pra- 
vfdziw^,  jali%  kto  sam  w  Biblji  ivyczyta.  Uzeez  oczywiBta,  íe  w  tej  za- 
sadzie kaifgi  skiadůtíi  i  formvlg  ^gody  i  zasady  bermcneiitylci  sft  riecz^ 
nietylko  niepotrzebn^,  ale  i  wrgcz  przeciwnq  exegezie,  bo  Pismo  é.  trzeba 
rozumieč  tak,  jak  kogo  Duch  íw.  natchnie  {Spiritus  prívatui),  a  nie 
jak  nakazuje  fo   lub  owo    wyznanie    wiary.     Zásada  wifc  eiegezy    piety- 


C  X  e  I  e  z  a. 

styaatj  s  j«dii^  sUx>Dr  áciile  bfb  protesUock^  (že  nie  D&lety  nziuvač 
powBgi  tradycji  i  Kokiota),  a  z  dragi^  podobny  do  kaMlidtieJ  w  tén, 
te  oznawata  potnebg  vj-íszej  pomoc;  do  rozumienia  Biblji.  Róžnita  si{ 
jednak  od  katolíckiej  nietylko  odnocaníem  tradycji,  ale  jeszcze  tém,  te 
owej  wjjszej  pomocf  odmawiata  Koécícdowi,  a  przTZDawals  mianowicíe 
jednosthom  iicíoUd  tneujn^rme,  do  rozumienia  Pi»m»  in.  prowadqoe. 
Píetfáct  dowodziti  swej  teorji  tekstem  1  Joan.  s,  20.  S7.  Wy 
taaie  macie  od  iwifUi/o  i  wieeU  uniiftli-o. — Pomittanie,  Itóreicie  wti^  od 
fUge,  meehaj  w  tetu  trica...  Jako  pomatanie  jega  úcty  icat  o  viizgitkiim.,. 
trwajeU  m  rtiíM.  Lecz  jeteli  swródoiy  ow^g  na  tok  movy,  tekn  ów 
wcale  nte  donodzi  tego,  czego  chc^  pietyáci.  Przez  pomaíome  bowiem 
rozumie  Apoštol  nie  jakieá  wewngtrztie  natchnienie,  lecz  taak§  staloíci 
w  wierze,  jak)  otrzymali  vieni  trraz  z  ogloszeniéin  i  pncjj^ciein  nowia' 
apostolskiej  fnie  BiblJi).  Uůwi  bowiem  (ib.  w.  24):  .Coácie  th/iteli  od 
pocíitku,  niecbaj  w  was  trwa.  Jeáliby  w  was  trwaío,  cxKcie  ligizdi  od 
poczftkn,  i  wj-  w  Syoíe  i  Ojca  trwač  b^dzieds."  Nielepicj  teí  za  pie- 
tjsUmi  przeoiawia  lekst  Joao.  1,  9.  {Byla  iuůaioiě  praicdtiwa,  Liára 
cémUea  tcitdkiego  czlowieka  nu  ten  iwtat  prtgehodí-Keffoj,  bo  íwiattoič, 
jak%  Eicangelja  Chrystasowa  rozlewa,  nie  wylqcza  powagi  nanczycielakiej 
Koidota.  Gdybf  zaá  owa  áwiallošč  bezpošrednio  i  wyl^cznie  kaldego 
oiwiecala,  CbryslDS  nic  posrtatby  Apostolów  na  naticianie  (Uar.  16,  16. 
Hat.  is,  19),  sQÍby  ssm  dawat  Koicíolowt  swema  osobných  Apoatotów, 
doktorów,  proroków,  paEterzy  (£pb.  4,  1 1).  BI^doící  zásady  pietjsiy- 
eza^  najlepiej  pokazuje  praktyka.  Pietyict  boniem  i  mnitý  si(  mi^diy 
Bobf  zgadzaj^  i  ta  niezgoda  rozd^a  sif  do  wažiuejszych  punktów,  aniteli 
to  Du  miejsce  wíród  exegetčvr  innyrji.  Do  jak  potwomych  bt^ów  i  gy»i' 
towoych  sporów  docbodzili  ob,  A%m,  llist.  eccl.  Grsecii,  1B38,  II  397.. 
4S0..  '76.  Cf.  Adtlung,  Gesdi.  der  menscbl.  Narrlieit.  cz.  V;  Beinbtckt, 
Nachrícbt  von  GiafueU  Lebenslaof  und  Lehren.  Doiwiadczenie  pokaialo, 
le  rozmarzona  fantazja  nszelkie  szaleústna  adawata  za  natcbaienis  Daeha 
^,  ijakniypoiraíDiejdowodzila  Jcb  PtEmein  i.  np.  Drabirki  (ob.).  Do  szkoty 
IMetjstyczaej  natež^:  Fil.  Jak.  Sp^ur  (ob,),  A.  Herman  Franke  (Xaoii- 
ductio  ad  lectionem  S.  Script.,  ilalae  1693;  Praeleclíonca  hermeneuticae, 
ib.  1717),  J.  J-  Ramhach  (iDStitatioacs  hermeneuticae  s.,  Jena  17S3, 
i  objaioienia  [ErlauternDgea]  do  tego  dzicla  wydaoe  przez  E.  F.  Neu- 
btoerX  Giesaen  1738),  Joaehim  Lange  fllenneneat.  sacra,  Halae  1733), 
/.  Atb.  Bengel  (ob.),  Jan  Henr.  MÍchaeU»(^  1738),  /.  Aru.  Kanne  (Cbň- 
■tns  im  Alt.  Test.,  Nornberg  1 8 1 8),  Bud.  Stúr  (Andeutnngen  fár  glanbi- 
ges  Schríftventándnisa,  Leipz.  18S4,  4  cz^íci)  i  in.  Cf.  Theolog.  Q>iar- 
utUehr.,  Tůbiag.  1S27  s.  S4'.  W  exegeaie  pietystów  przewaža  inisly- 
cyzm  przesadzoDj  (mSerpreCaiio  pteudů-mi/tiica},  t.  j.  to  wszelka  myď  hi- 
EtOTTCzoa,  lab  inna,  naci^a  lig  do  idei  religíJDycb.  Exegeza  ta  jest  wr^ci: ' 
pneeiwn)  gram  maty  czoo-bistorycznej,  i  tylko  przez  oppoiycjg  wzgl^dem 
tej  ostatni^y,  której  nadažyKali  znów  racjonaliáci,  byla  podtrzymywan^. — 
g  13.  0(1  pólowy  w.  XVIII  ^szystkie  poyfyžsze  szkoty  eiegelyczne  vf  pro- 
testantyzmie  prawie  astaj^t  ast^puj^  niejsca  ínnym.  S4  ta  czasy  deizmn 
aagielskiego,  sceplycyzmn  (achrzczonego  nazw^  ýiotofji  i  oáunafy)  fran- 
cBzki^o,  które  owlsdogly  nmyslami  teologów  niemieckich.  Pojcdyácze 
(toiy,  prieciwne  ponadze  Bibiji,  juž  poprzedoio  slyszeí  síg  dawaly.  Spi- 
np.  (epiit.  25)  rzeU:     .Caeternm  Cbristi  pasaionem,  morteo  et  te- 


n 
4 


E  X  8  g  e  z  á. 

pnltarsm  tecnm  literaliter  nccipio,  ejuB  autem  resurrectionem  allegorioe." 
Qahrdt,  Edolmann,  autor  Frognumtów  WolfenbutUUkiah-  (ob.  te  artt.)  i  in. 
jeszcze  wi^cej  blaínierczo  o  faktach  biblijnych  sig  ottzywali;  lecz  racjo- 
naliatowski  wykíad,  jaki  dziá  jeszcíe  wéród  biblijnych  baelaezy  (Schriftfor- 
scher,  Bibelforacber)  protMtanckich  panuje,  datuje  sig  od  Ernesti 'ego  (ob,). 
Stoso<Tanie  wszakže  racjonalizmu  do  exegezy  odbywa  sig  z  pocz^tkit  oglg- 
dnie,  powoli.  Eroesti  i  Semler  byli  podobno  jeszcz*  wierz^cymi  (Amand 
SainUí,  líist.  crit.  du  rationalisme  en  Allemagne,  Paris  1H4I  1.  2  c. 
2,  s),  ale  przesi%kali  juZ  racjon»lizmem.  Toellner('5e«jeís  der  Glaubrns- 
artikel  ungerer  aiterluiUgstea  Reiiijioti,  Jena  17S9)  natchnienie  w  Mojíeszn 
zrednkowat  tylko  do  lego,  že  Bůg  prowadzil  Mojíesza  przy  obiorze  Ire- 
áci,  jego  paniigá  wzmacBÍal,  aby  nzgigdem  fahtúw  nie  pobt^dziía,  i  íe  to 
samo  mialo  mi^sce  a  Paslmistami  i  Prorokami.  Innym  kaiggom  Starego 
T.  odmówil  natcbnienia.  Ernesti,  chociaž  nÍo  zaprieczat  jeszcze  notehnie- 
nia,  jednakíe  poíoiyl  zasadg,  ie  Bibljg  naložy  wyklftdaé  wedíng  prawidet 
bermeneDtyki  tylho  ogůloej,  jak  sig  wyktada  autorów  klassyczayeh,  t.  j. 
z  pomoc^  historji,  filologji,  z  uwzglgdnieniem  pojgó  epoki,  w  czasie  któ- 
rcj  ksi^ga  byla  pisan^;  uwažaé  przytém  na  tok  mony,  zwiqzek  myíli 
i  t.  p.  Sena  mystyczny  zupelnie  odrancif;  Starý  Teatament  uwaža)  za 
pismo  nie  maj|ce  znaczenia  dla  chrzeácjan  (-ima'"^  Saintes,  Hist.  crit.  du 
rational.  s,  iis).  Ernesti  jestojcem  exegozy  wyiqctnie  grammatjczno* 
historycznej,  przez  racjonalistów  przyjgtej,  Lecz  wtaécivrie  mówi^c, 
wylftcznie  graramatyczoo-historyczny  wyklad  Biblji  w  obec  racJonaUzinu 
jest  rzecz%  niemožliw%,  Bibtja  bowiem  zawiera  opowiadanie  o  cudacb 
i  proroetwacb,  n  gdy  tycIi  racjonalisni  nie  uznaje,  wi^c  przynajniniej  tc 
teksty,  w  którydí  mieszczq  sie  opowiadania  o  cudach,  !ub  .przeponiednie, 
mnsz^  raejonališci  poddaé  tlnraaczeniu  innemu,  ježeli  przyjmuj^  tefcst  ita 
autentyczny  i  wiarogodny.  To  tei  exegeza  caysto  grammatyczna  utrzy- 
maiS  sig  ni8  mogla.  Seinlor  (^/iparuí.  ad  liberaUm  N.  T.  řnttrpr.  1776, 
ad  liierat.  V.  T.  inttrpr.  17  7  3  i  in.)  dodat  do  nicj  metodg  niby  Aiíío- 
ryotnq,  która  wlaíciwiej  si§  zowie  metody  aHommodaeji  (ob.)  dogmaty- 
cmej:  íe  P.  Jezus  i  Apostolowie  stosowali  sig  do  poj^ť  swej  epoki,  aby 
czystq,  naturalnq  retigjg  tóm  iepiej  przeprowadzió;  co  eie  zaí  nie  dalo 
akkommodacjq  wyložyé,  to  podanat  Semler  za  rzecz  czysto  iokaln^  í  cza- 
Bowq.  Weding  Semlera,  podcaas  zjawienia  bí§  Chrystusa  na  ziemi  byly 
dwa  stronnictwa:  jedno  ehcialo  wiarg  filozoficznq  pol^czyé  z  religiJDvm 
systémem  iydowskim,  a  drugíe  domagalo  sig  zupetnej  swobody.  Chrystus 
chciat  pogodzič  oba  stronuictwa,  dla  tego,  ile  rázy  mial  do  ezynienia  j;  par- 
tj%  žydowskq,  odzywal  sig  z  najwiekszém  uszanowaniem  o  Mojieszn;  prze- 
ciwnie  za£,  w  obec  stronnictira  gnostyckiego  zbij  a  í  przes^dy  sw^o 
národu.  Po  šmierci  P.  Jezusa  Piotr  Btanqá  mial  na  czeie  stronuictwa 
'  íydonskiego,  jak  raa  byů  widač  zt^d,  že  jego  dzialalnoSó  ograniczala  sig 
jakoby  tylko  do  Judei.  Pawet  przeciwnie,  przystaó  mial  do  gnoslykůw, 
i  dla  tego  jego  opinje  maj?  byů  Jíberalniejsze,  Iepiej  daj^ce  sig  xastosowač 
do  calego  rodu  ludzkiego.  Wettíog  takich  nprzedzefi  Semler  tíumaci^ 
těkat  i  krytykowal  go,  9e(treguj%c  w  nim  Élady  jadaizmu  lub  liberalizran; 
dowolnie  odrzucal  zdania.  jedné  jako  wtr|cone,  inne  jako  przekreoone, 
i  t.  p.  (Cf.  Semler).  Eaegeza  wigc  racjonalistowaka  raczejby  nazjwaí  Big 
povinna  kryti/kii  Bihlji  tamej  (nie  Ifkitu  biblijnego;  ob.  Krytyka  biblijna), 
krytyk^  i^  myáli,  a  nie  exegez^.     Itacjonaliici  bowiem  uie    szukalii  jak) 


E  X  e  g  e  z  a.  177 

mjál  tekst  podaje,  lecz:  o  ile  on  jest  zgodnjm  z  zásadami  czystego  rozumii^ 
a  nast^pnie,  co  w  nim  jest  možliwe,  a  co  nie.  A  lubo  w  zasadzie  za« 
przeczjli  objawienia  i  cadów,  jednakže  post^powali  zwolna,  ostrožnie. 
J.  G.  Eichliorn  uwa^  jako  rzecz  sprawiedliwoáď,  aby  staré  ksi^gi  hebraj- 
skje,  t.  j.  Starý  Testament  tlnmaczono  w  sposób  naturalny,  podobnie  jak 
petne  cudownoáci  podania  innych  ludów  starožytnycb.  Pisarze  starotesta- 
mentowi  by|i  jego  zdaniem  Indžmi  uczciwymi,  ale  mówili  j§zykicm  swego 
ezasa,  i  dla  tego,  aby  mieč  nag^  prawd§,  naležy  icb  opowiadanie  oczy- 
szczaé  ze  swietnej  ostony  nadnaturalizmu,  w  jak^  je  oni  przyodziali.  Zá- 
sada ta  doprowadzila  Eicbborna  do  pfytkich  i  trywialnych  objasnieú 
teksta  biblijnego.  Powoianie  Mojžesza  do  wyzwolenia  lada  jest  a  niego 
tylko  marzeniem  patijotyczném.  Obtok  éwietlany,  post§puj^y  przed  obo« 
zem  Izraela,  jest  pocbodoi^  nie8Íon%  przed  maszeruj^cemi  kolumnami. 
Cnua  synajskie,  w  czasie  gloszenia  prawa,  s^  ogniami  zapalonemi  na  górze, 
z  dodatkiem  bnrzy.  Promienie  otaczig^ce  g}ow§  prawodawcy  bebrajskiego, 
gdy  przynosil  Indowi  tablice  prawa,  byly  tylko  wielkiéra  wzburzcuiem 
i  podniesieniem  omysla.  Wszakže  wi^ksze  aszanowanowanie  mial  £icb- 
born  dl:i  Xowego  Testamenta.  Rgka  jego  nie  oámielila  si^  jtazcze 
podnieáč  na  Bóstwo  Zbawiciela,  i  swoj^  zasad§  tiumaczenia  nataralnego 
zastošowa}  t>lko  do  kilkn  faktów  z  Dziejów  Apostolskicb,  jak  do  historji 
nawrócenja  sw.  Pawla,  zst^pienia  Dacba  áw.  i  pojawiania  si§  aniolów. — 
§.  14.  Dalej  poszedl  Kant  (l7  9d  r.),  autor  metody  exegezy  moraínej. 
Gdyby  exegcza  ta  z^mowala  si§  tylko  wyeiQganiem  nauk  z  Biblji,  do  žy- 
cia  praktycznego  potrzebnycb,  nauk  zawartych  juž  to  w  wyražnycb  prze« 
pisacb,  juž  w  przyktadacb  bistor}'cznycb,  nie  róžnilaby  si§  od  exegezy 
gnunmatyczno-bistorycznej  i  logicznej.  Ówszem,  nawet  w  tych  miejscach, 
w  któiycb,  uredlug  zásad  bermeneutvki,  autor  nie  mial  na  celu  žadnej 
moraínej  nauki,  wolno  exegecie  j%  npatrywač  i  rozwijač,  byleby  przez  to 
prawdziwa  myši  autora  nie  byla  zaprzeczan^.  Lecz  Kant,  wycbodz%c 
z  zásady  czysto  racjonalistowskiej,  chcial,  aby  wszystkie  teksty  Pisma  šw., 
historyczne,  proroclde,  dogmatyczne,  ježeli  icb  wyklad  litera! ny  nie  przy- 
pada  do  zásad  tak  zwanego  czystego  rozumu^  byly  thimaczone  przenosnie 
(sjmbclicznie  i  allegorycznie).  Pismo  šw.  wi§c,  wedlug  niego,  jest  zbio- 
rem  allegoiji  rooralnych,  pewnego  rodzaju  popularnym  kommentarzem  na 
prawo  obowi^zkowe.  Oprócz  Kanťa  (w  Z/ť#  Religion  innerhalb  d.  Grenzen 
d.  bloze.  Vemtmft^  K6nigsberg  1793  s.  184;  Streit  der  FacvlUUen,  1798 
s.  49),  metodQ  moralmi  podtrzymywali:  J.  IL  Tieflrunk^  Ueber  d.  Auale- 
gungsarten  der  in.  d.  beil.  Scbr.  geoffénbartcn  Keligionslebren,  Berlin 
1791  — 9 S;  C\  IL  L,  Poelitz,  Beitrag  zur  Kritik  d.  Relig.  etc.  Leipz. 
17  95;  Chr.  W.  Flúgge,  Versuch  einer  bistoriscb-krit.  Darstell.  d.  bisherig. 
Einflusses  d.  Kantischen  Philos.,  Hanov.  17 96-— 9 8;  J.  W.  Schmid,  Ueber 
cbristi.  Religion,  deren  Beschaffenbeit  und  zweckm&ssige  Bebandlung  als 
Volkslebre  und  Wissenschaft,  Jena  179  7.  Przeciw  exegezie  moraínej 
jedno  z  lepszycb  dzieř  jest  Z>.  G.  C.  Storr^  Annotationes  quaedam  tbeo- 
logicae  ad  philosopbicam  Kantii  de  religione  doctrínaro,  Tabing.  17  93; 
to  samo  po  niemieckn  z  uwagami  nad  Ficbte'go  krytyk%  objawieú,  ib. 
1794.  Literatury  tej  exegezy  ob.  Ammon,  Ueber  die  Aehnlichkeit  des 
innem  Wortes  einiger  neuen  Mystiker  rait  d.  moral.  Worte  d.  kantischen 
Scbriftanslegung,  GOtting.  179  6.  Trešciwie  w  Gúniner'a  Hermeneutíca, 
Encykl.  T.  V.  12 


178  E  X  e  g  e  X  a. 

Pragae  1863  s.  172  i  n.  Cf.  Tholuck^  Yermischte  Schriften  II  i..— 
§.  IB.  Henr.  Eberh.  GotU.  PaiUus  (ISOO — 185l),  rozwijaj^  stosowanie 
racjonalizmu  do  exegezy,  uložyř  przepisy  exegezy  paychologictnej,  Nie  za- 
przecza  on  prawdy  historycznej  w  faktach  przez  Ewangetistów  opowiedzia- 
nych,  lecz  káže  odróžniaó  fakt  sam  od  »qdu^  jaki  o  nim  pisarz  wydaje, 
i  od  legend,  które  z  postupem  czasu  mnsia^y  uroáó  o  osobách  znakomit- 
szycb.  P.  Jezus  mial  wielki  wplyw  na  wspótczesnycb.  Po4  tym  wpřy- 
wem  pisane  byty  Ewangelje  przez  Indzi,  zdaniem  Paulnsa,  tatwowiernych, 
którzy  fakty  naturálně  z  žjcia  P.  Jezusa  wystawili  nam  jako  nadnatural- 
ne.  Aby  wynaleáó  w  nicb  prawdy,  zaleca  Paulus  oddzielič  fakt  od  jego 
dodatków,  powstalych  z  legend,  ze  sklonnoáci  ludzkiej  upatrywania  wsz§- 
dzie  wplywu  nadprzyrodzonego,  jedném  slowem  oczyécič  go  od  podmioto- 
wego  zapatrywania  si§.  Exegezy  wi§c  psychologicznej  zadaniem  jest  wy- 
kazač,  co  jest  faktem  naturalnym,  a  co  dodatkiem  bujnej  wyobražni  pisa- 
rzy  i  ludu,  i  co  moglo  daó  powód  do  tej  wyobražni.  Wedřug  Panlusa, 
P.  Jezus  opowiadal  tylko  teizm  (ob.),  by}  nietylko  m§drcem,  ale  i  czlo- 
wiekiem  nieposzlakowanej  cnoty,  nie  zaá  Synem  Božym,  bo  to  jest  rzecz^ 
niemožliw^  (w  oczach  racjonalizmu).  Cuda  Jezusa  maj^  byč  niczém  wi§- 
cej,  jak  tylko  aktami  dobroci,  fílantropji,  nauki  lekarskíej,  albo  prostemi 
przypadkami.  Próbk§  takiego  wykíadu  wyjmujemy  z  Paulusowego  Com- 
ment.  úb,  d.  N,  2'.,  w  objaánieniu  do  Luc.  i,  5 — 25.  Ewaugelista  opo- 
wiada  tam  3  fakty  cudowne:  zjawicnie  si§  anio^a,  oniomicnie  Zacbaijasza 
i  narodzenie  Jana,  mimo  póžnego  wieku  rodzicóvv.  To  ostatnie  Panlus 
uwaža  za  fakt  natnralny,  cbociaž  z  catego  toku  mowy  widač,  že  Ewange- 
lista  podaje  za  nadnaturalny,  Pozostaj^  mu  wi§c  do  wyttumaczenia  tylko 
2  pierwsze,  co  tež  uskuteczDia  w  nástupný  sposób:  w  sanktuarjnm,  gdzie 
fii§  znajdowal  Zacbarjasz  i  gdzie  owo  widzenic  aniola  miato  miejsce,  éwia- 
tto  bylo  przyómione;  Zacbaijasz  w  tem  pó)  áwietle  modli  si§,  a  maj^  na 
myéli  ci^gle  przedmiot  gor^cych  swych  žyczeá  i  mocn^  nadziej§,  že  b§- 
dzie  wyslnchanym,  ju2  jest  z  góry  usposobionym  do  widzenia  jakiegoá 
znaku  niebieskiego.  I  rzeczywiácie,  dym  kadzidel,  gdy  padnie  naň  áwia* 
tío,  wystawia  figury  róžne.  Zacbarjasz  w  zachwycie  wyimaginowal  sobie, 
že  widzi  aniola  (ballucyiiacja  wzroku),  który  mu  przynosi  upragnion^ 
\ríeáč  o  pocz^ciu  syna,  a  wlasnc  swoje  mysli,  jakie  podówczas  nim  mio- 
taíy,  bierze  za  rozmowg  z  aniolom  (ballucynacja  sluchu).  Przychodzi -mu 
wprawdzie  w^tpliwosé  o  prawdzio  tych  zjawisk,  lecz  spostrzega  j^  pobožný 
kaplan,  poczytuje  za  niedowiarstwo,  za  grzech  wielki,  a  \>íqc  zdaje  mu 
síq,  že  aniol  grozi  mu  kar^;  wreszcie,  sam  sobie  za  kar§  naznacza  mil- 
czenie.  W  podobny  sposób  Paulus  lub  jego  zwolennicy  tlumacz^i  inne 
teksty  Ewangelji.  Np.  w  historji  o  poácie  P.  Jezusa,  wedlug  jednych,  licz- 
ba  40  znaczy  w  ogóle  kilka  dni,  albo  že  wstrzemi§žliwoáč  od  pokarmów 
nie  rozci^gala  si§  do  wszystkich  pokarmów.  Wedlug  innych,  P.  Jezus  mógl 
nic  hie  jeáé  przed  40  dni,  lecz  nie  mógl  obejáé  si§  bez  napoju  (lubo  tekst 
wyraznie  mówi,  že  P.  Jezus  nic  nie  jadl,  ani  nic  nie  pil):  byly  bowiem 
przyklady,  že  nie  jeden  fanatyk  žyl  tylko  wod%  i  herbat%  przez  4  5  dni. 
áwiatlo,  które  si§  pasterzom  w  Betleem  pokazalo  przy  Narodzcniu  Chry- 
stusa,  bylo  po  prostu  latami^,  w  oczy  zaáwiecon^.  G\fiazda,  która  pro- 
wadzila  magów,  byla  komety,  a  že  im  towarzyszyla,  to  znaczy,  že  latarnia 
przed  nimi  niesiona  byla;  Paulus  tlumaczy  to  zjawisko  bl§dncmi  ogDika- 
mi.     Jezus  chodzil  po    morzu:   znaczy,    že    wplaw,    albo    nad    brzegiem; 


E  X  e  g  e  X  a.  179 

uámierzjl  borx^,  t.  j.  aj%l  siloie  wioslo.  Cudowne  rozmnoženie  chlebat 
t}umacz%  tém,  že  slachacse  mieli  po  kieszeniach  i  torbach  chleb:  bogatsi 
mleli  za  dažo,  ubodzy  nic;  P.  Jezus,  jako  fílantrop,  namówil  wszjstkich 
do  wspólnego  podzielenía  8i§  chlebem.  Aníobwie  przy  grobie  P.  Jezusa^ 
8^  to  biate  przešcieradía,  przez  przestraszone  niewiasty  wzí^te  za  aniofów. 
Čmierč  P.  Jesasa  miala  tež  nie  byč  rzeczywist^,  tylko  pozoro),  wigc^ 
i  Zmartwychwstanie  bylo  bardzo  latwe.  WiiJebowzi§cie  takže  nie  hjlo  rze- 
czjwistém:  byla  mgla,  a  P.  Jezus  przy  jej  pomocy  skryl  sig  na  drug% 
strong  góry;  Apostolowie  zaá  wzi^li  to  za  Wniebowst^pienie.  Krytyk§  te- 
go  systeniatu  ob.  AL  SandhichUr^  Eine  Stimme  d.  rufenden  in  d.  Woste, 
zesz.  I  Linz  1805,  zesz.  II  Monchen  181 1,  zesz.  III  i  IV  Salzburg 
1814  — 1816;  Hug^  w  Zeitschr.  f.  d.  Geistl.,  Freiburg  1823,  z.  lis.  91, 
z.  III  s.  158,  z.  VII  s.  115.  Nawet  Ernest  Renan  (Études  ďhist.  rt- 
ligieuiey  wyd.  3-e,  Paris  1858  s.  13  7),  sam  sceptyk  i  racjonalista,  mówi 
o  tego  rodžaju  gwaltowném  nakr§caju  tekstów  bibliJDych:  ^Byla  to  exege- 
za  krotko  widz%ca,  niezdolna  zachowaó  osobist^  godnoáó  Jezusa,  exegeza 
z  samých  subtelnoáci  zložona,  oparta  na  nierhaniczném  uciekaniu  si§  do 
pewnych  procesów  (zachwyty,  blyskawice,  chmury,  burze  i  t.  p.);  exegeza 
zreszt^  niekonsekwentna  ze  stanowiska  teologicznego,  bo  jeslí  antorowie  sá. 
jiie  zasluguj^  na  wiar^,  gdy  opowiadaj^  okolicznoáci  towarzysz^ce  faktowi, 
dla  czego  obstavrac  za  ich  wiarogodnoáci^  co  do  samcgo  faktu?  ^\^j 
w  szczególach  tak  samo  nie  dadz§  si§  pogodzié  z  natchnieniem  Ducha  š., 
jak  proste  oszukaňstwo.*^  Strauss,  sam  ci§žko  bl^dz^cy,  umial  jednak  do- 
brze  wytkn2|c  w  swojém  Zycie  Jezusa  i  ocenió  sprzecznoáci  metody  Paulus*a. 
,Wy]%cz9j^c  ze  swej  historji,  mówi  on,  nadnaturaluoáé.  jaká  okazuje  8i§ 
w  žródiach,  Paulus  przyznaje,  že  opo^iadania  ewangelijne  nie  odpowiada- 
j%  wymaganiom  metody  historycznej;  przypuszczaj^c  zaá  te  opowiadania, 
jako  iródta  prawdziwie  historyczne,  wyzfiaje,  iž  nie  umial  rozwi%zač  zadá- 
nia.  Albo  bowiem  Ewangelje  8%  prawdziwemi  dokumentami  historycznemi 
i  vrówczas  cudn  nie  možná  wyl%czy6  z  žycia  Jezusa,  aibo  tež  cud  nie  go- 
dzi  si§  z  historj^,  i  wówczas  Ewangelje  nie  mog%  byč  dokumentami  histo- 
i^cznemi."  Krytyczne  to  zdanie  Straussa  jest  dla  metody  Paulusa  ámier- 
telne:  slusznosci  jego  zaprzeczyč  nie  podobna.  Zreszt^  i  sam  Paulus  przy- 
znaje slaboáč  swoich  wysitków:  „Dopraszam  si^  usilnie,  mówi  on  we  wst^- 
pie  do  swego  Žycia  Jezusa^  aby  nikt  nie  s^zil,  žebym  prz}'wi%zywal  szcze- 
gólo%  wartosč  do  swoich  poszukiwaň  o  stosunku,  zachodz^cym  pomi§dzy 
faktami  cudownemi,  a  ich  prz>*czynami...  Pragn^tylko,  aby  moje  poj§cia 
o  opowiadaniach  cudownych  nie  byly  brané  za  rzecz  glówn^.**  I  znowu 
dalej  cz^tamy:  „Prosz§  nie  przywi^zy  wač  zbyt  wielkiej  wagi  do  moich  tlu- 
maczeá  o  pocz^tku  nadnaturalno^ci.*'  Wigc  sam  Paulus  przyzn^e,  že 
grunt  jego  pracy  jest  slabý:  tylko  sila  prawdy  mogla  wyrwaé  takie  wy« 
znauic  z  ust  filozofa  niemieckit-go.  Wszakže  do  ostatních  czasów  wyst^- 
puj%  jeszczc  pisarze,  wznawiaj^cy  zdyskredytowan^  cxegez^  Paulusa.  Tak 
Renan^  choé  go  krytykowal  w  jedném  z  swych  dziel  (op.  cit.),  powtarza 
jego  fikcje  w  drugiém  dziele,  „Vie  de  Jesus."  Bunsen  w  dziele  „Reich  Got- 
tes  u.  Leben  Jesu**  (i 8  65),  za  pomocy  poprawek  i  sztukowaó,  chce  třuma- 
czeniom  Paulusa  przywrócic  utracony  kredyt.  Moglibyámy  sig  dziwic,  žei 
mog4  byé  Indzie  wierzí|cy  w  te  odkr}'cia,  jakim  nie  wierzyl  sam  ich  wy- 
nalazca,  gdybysmy  nie  wiedzieli,  že  mogíj  byé  ludzie,  którzy  balwany  dre- 
wniane  lub  metalowe  brali  za   bóstwo.     Niedowiarstwo  jest  takže  przes%- 


Wj  E  X  e  i  e  z  a. 


4iřs.  uk  tup^Tz:.  :ax  ii«idorz«cziTa  i  tak  hrvovHTXTsc  >k 

Wjltt^.  2;br::.  *|r£iiw«  'jTjyax  íiki  Izh  btí«.  Vipdlj2i&%  c<{»?vm5ftš«s  b&iecz- 

jen  zajíir/Lie;.  Mfi  zat»i  o%u:e«zcie  jest  alksorŤ)  iob.>.  t  kúore;  ajl- 
fck  tk  pr>vd«^  Uem  *i^  jej  ifntíivht^  i  bajeczLa  oy^ssa.  Scxr: ijizi  pod 
vrruesL  sjí  r<>x!takH  vfzeíií  fakt,  odnos^cr  5^  do  bistQTji  t^wcv.  pó^ 
bofóv,  obn^j  í  U;eiBÚ«  relí^íjte.  Jetdi  w  owés  obrMo^esa  cpo- 
Lkrrva  ti*  jak:- /cJtt  hitt€^nfczrí^,  albo  r^avdi  ý.jrzri-TZ'*^.  aibo 
z  dzíf^iiT  astr0£«02sjj,  Jab  innjcfa  mavk  rrzyro'i:c''.y^h.  Icb  t.  p.» 

nr/mnczn^m,  hib  t.  p.     Fod  konkc  przesztego  i  ta  pocz4tkii  biet^ccgo  sts- 
kcía,  TOzwÍDÍ^U:  itcdja  La^i  miUj)ogi%  pogaňsk^  Greków.  RzTmiac  i  Indián 
(H^ffíu:^  Wo]ff,  Níebobr,  (jttíň*^  MfiilJer  í  ifi.)  podaly  ncjonailstom  mysl, 
žebv  mjtfczoie  Uumaczr^  BiUjf ,  t.  j.  žebj  poje^dTÓcze  (akty,  o  ile  zavie- 
ra;%  coá    DadzvjczaJD^o,    tlunuurzyc    wedlog  tjch  samých  zásad,  wčdlvg 
jakkb    tíooiacz§    sif  bajeczne  podania  mytologji  pogaňskiej.     Wycbodzfc 
z  zatady    Uejnťgo   (Cmíkmentar,  rn  Af-ciUdrr,^  GdttÍDg.    17S3  cz.  líI  «. 
^2%}^  že  wszelka  píerwotoa    bistorja    narodów  razpoczyna  si§  od  mytów, 
ytci^  wDÍoikowaé:  a  wí^c  píerwotca  bištoija  žydo^ska  jest   ukle   my- 
trczfU|.     Na  tym  fandameocíe  zbadowal    G.  L.  Bauer  3íytolog}^  hebng- 
Á%  Star.  í  Now.  Test,*    (I8021.     Wprawdzie  juž    Semlcr    (^wwArZřťA* 
KrkUirvng  njih.  thtol.  Censfir,  przedmowa)  przyjmowat  pewneeo  rodziýo  my- 
tologji   tjáomkk%^  \tcz  tylko  bistoij^     Ester}'  i   Samsona  nazwal  mytaroi 
(Freit    UnUršveh.  d.  Can.  cz.   II  s.  282).     Baaer  zaczal  systematyczniej 
ftosowač    metody  mytyczn^,  najprzód  do  Starego  Test.:  Ewa,  Noe,   arka 
jego  i  t.  d.  ij|  to  wszystko,  wedlog  Bauera,  myty.     OJtad  datuje  si§  ma- 
Dja  identyfikowanía  mytów    pogaňskich   z  biblijnemi    opowiadaniaroi  (my- 
tamí  fredíag  racjonalistów)  i  sznkania  w  Biblji  mytów  bistorycznych,  fílo- 
zoficznych,  prawoycb,  religíjnych  i  t.  p.  Wecklein  (ok.  r.  I805)  np.  nau- 
czat  že  wzi^cie  do  raJu  Enocba  i  Eljasza  jest  tak  samo  mytera,  jak  por* 
wauie  Oaniroedesa;    že  JeboTab,  nios^cy   pomoc  Gcdeonowi  i  Samsonowi, 
jest  Jowiszem,    wspíeraj^ym    Trojaóczjków.    T%  sam^  drog^  poszedl  de 
Wctte  (Kinleii.  in  d.   A.  T,  18O6;.     Co  do  N.  Testamentu,  Bauer  tylko 
niekuirc  (akty  z  dzíeciř^cych  lat  P.  Jezusa  cbciař  třumaczyé  mytycznie.  Ná- 
tura ludzka,   mówil    on,  zwykla  otaczač  kolebk§  wielkicb  ludzi  cudowno- 
ki4,  zreszt%  níe  mamy  z  tycb  czasów  naocznego  šwiadka,  gdyž  Ewangeliéci 
iiíe  míeli  dokumcntów  z  mlodoáci   Jezusa,  bo  wtedy  on  na  siebie  jeszcze 
nic  zwracař  publicznej  uwagi  (Twierdzenie  fařszywe,  bo  zaraz  po  Xarodzc- 
níu  P.  Jeznva,  ími^  Jego  stalo  8i§  glošném  przez  gwiazdg  i  rzež  niewiniv 
tek.  O  tym  ostatnim  fakcie  wíedziat  nawet  cesarz  August,  gdy  rzekh  iž  wo- 
lalby  byé  Heroda  wicprzem  niž  synem,  ob.  Herod).  Nast^pni  po  Bauerze  exe- 
geci  uznalí  bistorjg  Wniebowst^pienia  za  myt.  Uznawszy  zaá  koniec  i  pocz^- 
tek  bistorji  cwangelicznej  za  myty,  trzeba  bylo  tak  samo  post^pié  wzgl^dem 
Zmartwychwstania  i  faktów  z  žycia  publicznego  P.  Jezusa.   Uczynil  to  Gabler. 
Obok  tych  třnmaczoá  nic  zaprzeczano  jeszcze  wiarogodnoáci  JEwangelistom. 
Exegcci   owi  nic  zgadzali  si^  co  do  criterium,  za  pomoc%  którego  naležy 
rozcznawač,   co  jest  mytém,   co  symbolem,  a  co  historj^  w  Ewangeljacb; 


E  X  e  g  6  z  a.  181 

iecs  uznawali,   2e  podstaw^  rzekomych  mytów   byU  rseczywitta   hístorja^ 
i  chociaž  nie  wierzyli  w  Bóstwo  P.  Jezusa,   przeciež  jeszcze    z  jak^  tak% 
wzgl§dDoáci%  o  Nim  si^  wyražali,    poczjtjwiďi  Go  za  czlowieka  wyžszego. 
Lccz  byl  to  tylko  stan  przecbodni  z  racjonalizrou  do  mytyzmu  calkowite- 
go,  stan,  który  síq  dingo  utrzymač  nie  mógl.  Mytologowie  wreszcie  mosíeli 
powiedzieó  racjonalistom:    Co  za  niedrzecznoáč  odrzucač  cudownoáč  w  hi- 
storji  Ewang.,  kiedy  rzecz%  jest  až  nadto  widoczn%,  že  autorowie  tejže  bi- 
storji  byli  przekonani,  iž  cnda  opisuj^.     Cbcieé  wi^  tlumaczyč   to  racjo- 
nalnie,  jest  to  cbcieé  rozuiaieé  slowa  antorów  inaczej,  niž  oni  rozumieli. 
leh  przeto  opisy  naležy  uwažač  za  tradycyjne  legendy,  nie  za  áwiadectwo 
historyczne.    „Od  cbwili,  mówi  Strauss   (op.  inf.  c.  t.),   w  której  przypu- 
szczamy    myty    w  Ewangelji,    nie  može    byč    žadnej    linji    demarkacyjnej 
mi^zy  bistorj^  a  mytém,    lecz  wszystko  trzeba  wykladaé  mytycznie."  — 
§.17.  To  wlašnie  zamierzyl  sobie  Strauss  {Daa  Ltben  Jesn^  1835).  Pisal 
on  swoje  dzielo  pod  wplywem    powzigtego   a  priori   postanowienia,    žeby 
zburzyč  historycznosó  Ewangelji.     Dawna  cxegeza   opierala  si§  na  dwócb 
bludných    hypotézách:     i)    že   w  Ewangeljach    jest    prawdziwa    historja, 
3)  že  fakty  s)  nadprzyrodzone.     Racjonalizm,    wedlug  Straussa,    wykazaí 
fáfszywoéé  drugiej  hypotézy,   wi§c  potrzeba  teraz  wykazaó,   že  i  pierwsza 
jest  falszyw^.  Na  zarzut,  že  historja  ewangeliczna  pisan%  byla  przez  áwiad- 
ków  naocznych  i  wiarogodnych,  Strauss  odpowiada:   i-o  Ewangelje  nie  s^ 
autentyczoemi;   2-0  Apostolowie,  z  któr>'ch  opowiadania  mog%  pochodzič  re- 
lacje  o  žyciu  P.  Jezusa,   pozostawali  w  bl^dzie.     Np.  zdawalo  im  sig,  že 
P.  Jezus  zmartwychwstal,    že  z  nim  rozmawiaj%,    gdy  tymczasem  bylo  to 
wszystko  zludzenie  zmystów,   w  skutek   napr^žonego  myálenia  o  Mesjaszu, 
Jítórego  podówczas  si^  spodziewano.  Mówi^c  o  nieautentycznoáci  Ewangelji, 
Strauss  wcale  nie  dowodzi ,  kontentuje  8i§  tylko  zaprzeczeniem.     Wedlug 
niego  Chrystus,  ježeli  istnial,   nie  byl  wcale  takim,    jakim  Go  Ewangelje 
przedstawiaj%:    byl  to  sobie  pobožný  i  prawy  žyd,    bez  wyžszej  edukacji. 
Poci%gni§ty  slaw§  sw.  Jana  Chrzciciela,  przyj^l  z  r§ki  jego  Cbrzest,  a  gdy 
Go  si§  cz^sto  zapytywano  o  poslannictwo  Jego,  przyszlo  Mu  na  myši,  že 
može  jest  Mesjaszem.    Gdy  raz  ta  pyszna  myél   Go  opanowala,  rozumige 
dalej  Strauss,  uwierzyl,  iž  jest  rzeczywiácie  Mesjaszem.    Poj§cia  Jego  me- 
sjaniczne  mialy  byč  podobnemi  do  poJQČ  innycb  žydów,   z  malcmi  tylko 
odmianami.     Pretensje   przeciež  Jego  nie  si^galy   do  pogan.     Narazil  síq 
faryzeuszom  przez  ganienie  ich  post§powania,  a  jeszcze  bardziej,   gdy  od- 
prawil  wjazd  trymfalny  do  Jerozolimy.   Zdradzony  przez  ucznia  swego,  po- 
niósl  émierč  na  krzyžu.     Takim  jest  Chrystus   Strass^a,    odarty    nietylko 
z  nadprzyrodzonoki,   ale  i  ze  wszystkiego,    co  wielkoáci%    w  Jego    žycia 
tr^cič  moglo;  owszem,  czytaj^  pismo  Strauss'a,    zdaje  si§,  jakoby  wielka 
reforma  religijna,  imieniem  Cbrystusa  zaszczycona,  dokonala  si§  bez  Jego 
ndzialu.    To  zas,  co  Ewangelje  o  Nim  opowiadaj^,  ma  byé  niczém  wi^cej, 
tylko  ide§  stosunku  mi^zy  ladzkoáci%  a  bóstwem,  wyraženiem  opinji  cbrze- 
écjaůskich    z  koňca  može  II  w.     A  jak  Bóg  u  Platona,  przez  rozwažanie 
swych   idei  stworzyl   áwiat,    tak  spoleczcústwo   chrzeécjaúskie,    wyražsý|c 
swoje    idee   cbrystologiczne ,    stworzylo    typ   Mesjasza    (ewangelicznego)^ 
w  któr}'m  pomigszalo  bajeczne  i  mytyczne  o  Nim  podania  ze  szczególami 
z  žycia   prawdziwego  Chrystusa  i  z  panijg%cemi   podówczas  opi^jami.     To 
wi^c,  co  kanoniczne  Ewangelje  o  Chrystusie  rozpowiadig%,  nie  naležy  brač 
áciále,  lecz  trzeba  umiec  w  nich  rozróžnič  czgsč  doktrynaln^,  odzian^  cz^sto 


1 82  Extftsa. 

]n7tem.    od  hisccrrcznej.    ^nczem  afej  chrTscciogi,  núwi  Scrsos  (Lom 
Jjeb^n  /»«.  cz.  n  3.  '34},  j«ic  co.  2e  pod  predjkatj.  jakie  Koácí(>t  pny- 
2Dai<!  sabjí^ktowi  tt.  j.  Cbry^tosowfi,    trzeba  podatawic  idcf.  suniasc  indr- 
ividanm.  a  i<k$  nie  kaxitowsk%,  AÍHCrakc?jii%.  iecz  rzeczTvisc^  t  Girystologň 
Hegbk;.     Sprz&soe  wtaaooéci  i  d/Ťalania^  w  naoce  ko;§deinej  przjpisywane 
j^in^ma  iadjwidnnm,  Bogn-«2lowíekowú  jeieii  je  nstosajemy  do  idei  n>- 
dizajn,    prxeatan^  byc  q^rzecznemL     Lodzkoéc  jest  pot^caeiueiA  «iwóc2i  na- 
tar,  weieioQym  Bogiem,    który  w  doezesno^d    pozbjl  sí^  nieikoáozoiioéd, 
jest  daehen  ogrtaiczonjm.  pomnjm  swej  nieograniczoaoÁň:  jest  ona  dzieckiem. 
vidziainej  maiki  i  niewidzialnego   ojca:  dncha  i  oamry:   jest  cadotwórc^ 
o  ile  w  bíe^  dziejów  dach  coraz  lepiej  opanowywa  zucar^..:  jest  bezgrze* 
tzn^  o  ile  aíenaganojm  jest  bieg  jej  rozwojiL..;    hidzkosé  nmiera*  zzcar- 
tfiycbwstaje,  do  níeba  wst^pnje,  o  ile  przez  negacj§  swej  natTxrainosci  zdo* 
by wa  !U)bie  coraz  wyžsze  dachowe  žycie,  i  wreszcie  przychodzi  do  jednosd 
z  nieskoňezonym  dacbem  niebios,  przez  asoniecie  swej  o?raniczososci,  t.  j. 
docba  osobistego,  narodow^o  i  4wiatowego.  Przez  wiare  w  cakiego  Chry- 
stasa,  a  mianowicie  w  jego  ímierč  i  zmartivychwstanie,  cztowiek  st^e  síq 
sprawíediiwym  w  obec  Boga.     T4  zaá  wiar%   jest   obadzenie  w  sobie  idei 
]adzko.ici,  a  miaaowície  tego  momentu  idei.  že  jedyna  drog^  do  prawdzi- 
wego  dacbowego  žycia  jest  negacja    nataralnošci,    b§d:|ca  n^acj^  dncha, 
wí$c  negacj%  negacji;  a  przez  tak)  wiar^  jednostki  staja  si§  aczestnikami 
bosko-lodzkJego  žycia  rodzajn/    Oto  ewangelja  Straass*a.  Chce  on,  abysmy 
z  Ewangelij  kanonicznych  odrzudli  to,  co  one  mówi%  o  bezgrzesznošci  i  bez- 
wzgl^nej  doskonaloáci  Chrystnsa,  a  wyobražali  Go  sobie  jako  istote,  która 
przysita  do  4wiadomoáci  o  poř^czenín  ladzkošci  z  bóstwem.    W  tem  zna- 
czenín  Cbrystai,  wedlng  niego,  byř  czíowiekiem  jedynym  w  historji;   ide§ 
za4  religijn%,  któr%  on  propagowa^,  ludzkosé  sama  z  postupem  czasn  winna 
ndoskooaia^^  (ÍJ(u  Lthtn  Jesu^  t.  II  cz.  II  §.  1 4  7  i  nast.).     Nadmieniliámy, 
že  Htrauss  chce,  aby  w  opowiadaniu  ewangelíczném  nniieó  odróžniač  fakty 
z  žycia  hístorycznego  Chrystusa,  od  tych,  które  tradycja  chrzeácjaňska  do- 
dala póžniej,  jako  myty  do  wyraženia  swych  poj§c  chrystologicznych.  Za 
probí^rz    (críterium)    do  tcigo    odróžnienia    podaj*^   nastupujíce  prawidla: 
ij  sprzecznoki    w  opowiadaniach   ewangelicznych ;    2)    podobieňstwa    do 
faktów    Starego   Testamentu;    3)  cndownošé.     Metoda  za4  jego  w  dowo- 
dzeniu  jost  ta:  Biblja  cala  jest  takiém  samém  dzielem,    jak  pisma  staro- 
áytnych  poetów  grcckich  i  rzymskich.     A  že    w  tych    ostatních   sq  myty 
i  že  do  pism  Starego  Test,  zakradío  sig  wiele  bajek,  wi§c  moghj  si§  wci- 
%Ti%('    myty   i  do  Ewangelji    kanonicznych.     Przyjawszy  to,    že  mog^y  si% 
wcÍ8n%(^  rayty,  przy  wyjaánianiu  pojedyóczych    opowiadaň    ewangelicznych^ 
zbicra  i  množy  pozorné  sprzecznoáci  Ewangelistów  i  podobieňstwa  ze  Sta- 
rým T.,    I  z  nich  wnioskuje,    že  w  tém  lub  owém  opowiadaniu    jest  myt. 
Na  poparcie,    že  ksí^gi  áá.  trzeba  mytycznie   wykíadaé,    przywodzi  przy- 
k2ad  Fílona  i  Orygenesa,    že  oni  opowiadania  biblijne  wyktadali  allegory- 
cznio. —  §.  18.  Caíe  jednak  rozumo wanie  Straoss'a  jest  bludném,  bo:  l-o 
pomi^dzy  ámierci)  Chrystusa,  a  wyjáciem  na  áwiat  pierwszych  historycznych 
dokumcntów  (Ewangelij)  o  Nim,  nie  ma  czasn  na  wytworzenie  si§  mytów. 
riorwszy  Ewangelista  (Mateusz),  áwiadek  naoczny  žycia  i  cudów  P.  Jezusa, 
pisftř  wkrótco  po  Zosíaniu  Ducha  á.;  ostatní  (áw.  Jan),  jak  to  sam  Strauss 
wyznajo  (mianowicie  w  Das  Leh,  Jesu^  ed.  8-a  1838),  pisal  w  ostatuich 
latách  w.  I.  Oprócz  Mateusza,  Jana,  Lukasza  i  Marka,  žyli  przez  ten  czas 


E  X  e  g  e  z  a.  183 

Aposto}owie  i  oczDiowie  J.  Chrystnsa;  tych  zaá  uczniowie  (sá.  Ignacj,  Po- 
likarp,  Papjasz  i  íd.)  si^gaj)  pólowy  II  w.  (ob.  £waDge]je).  Jož  za  ié. 
Piotra  i  Jana  (ob.  listy  ich)  žyli  heretycy,  a  ci  zmnszali  wiernych  do  kry* 
tycznego  rozezoawania,  czy  podawane  im  (wiernym)  do  wierzenia  punkty 
rzeczywišcie  od  Apostofów  pochodz^?  Wi^  byly  to  czasy  najmniej  zdolne 
do  wytworzenia  si§  mytów,  bo  wszeUde  bajeczne  podania  rozbijaty  síq 
o  powag^  áwiadków,  bezpoérednich  lab  pošrednicb,  i  o  áwiade€two  Ewan- 
gelji  pisanycb  (w  I  w.).  2-0  Žydzi  wyobražali  sobie  zupeřnie  inaczej  Me- 
sjasza,  anželi  Ckrystos  jest  opísanym  w  Ewangeljacb.  Mesjasz,  wedlug  zrny- 
slowycb  poj§é  žydowskicb,  mukl  byč  królem  šwíeckim,  któr>'  žydów  z  pod 
jarzma  rzymskiego  wyzwoli  i  sapannje  nad  swiatem.  Že  tak  sobie  go  wyo- 
bražali, áwiadcz^  fakty,  opowied^iane  nietylko  w  Ewangelji  (obawa  Heroda, 
Mat.  2,  3.  Skarga  žydów  przed  Pilátem,  Joan.  19,  12.  Pytanie  Piláta, 
ib.  18.  33.  37.  Szyderstwa  žoloierzy.  Mat.  27,  27..),  ale  i  u  historyków 
ówczesnycb.  Józef  Flawjnsz  (Jje  Bel,  Jud,  TI  5,  4)  pomi^dzy  innemi  przy- 
czyoaroi  wojny  žydowsko-rzymskiej  kladzie  i  t^,  že  žydzj  spodziewali  sí^  pod 
jakimá  przepowiedzianym  m§žem  ze  swego  národu  oai§gD%č  panowanie  nad 
áwiatem.  Taž  nadzieja  istniala  nawet  wsród  pogan:  ^Percrebuerat  Oiiente 
toto  Tetus  et  constans  opínio,  esse  in  fatis,  ut  eo  tempore  Judaea  profecti 
remm  potirentur**  {Suetonius^  in  Yespas.  c.  4).  ^Pluríbus  persnasio  ínerat, 
antiqnis  sacerdotum  literis  contineri,  eo  ipso  tempore  fóre,  utyalesceretcrienB, 
profectique  Judaea  rerum  potirentur**  (Tacitus^  liistor.  V  1 3).  Nawet  ucznio- 
wie  Cbrystusa  przed  zeslaniem  Ducba  á.  nie  lepsze  mieli  wyobraženie 
o  Jego  królestwie  (Mar.  lO,  35.  Luc.  24,  2i.  Act.  i,  6).  Wi^c  ewangeli- 
czny  typ  Mesjasza  nie  mógl  byč  požyczonym  z  toologji  žydowskiej  (Ob. 
Roésignol^  Lettres  sur  Jésus-Gbrist,  Paris  184  0,  2  v.).  3 -o  Myty  moznahy 
przypuszczaé,  gdyby  Ewangelje  nie  byly  autentycznemi,  lub  gdyby  byly 
interpolowanemi.  Gdy  jednak  ani  podloženie,  ani  interpolacja  wzgl^em 
Ewangelji  zasadnie  przypuscič  síq  nie  da  (ob.  Ewange^e,  §.  6  — 12  i  21. 
'li,  cf.  tej  Encykl.  II  290),  wigc  i  mytów  i  podaniowycb  legend  w  Ewan- 
geljacb przypuszczač  nie  možemy.  Nie  možua  tež  twierdzié,  že  ksi§gi 
biblijne  na  równi  stoj^  z  poetycznemi  utworami  pisarzy  pogaúskicb .  bo 
w  tycb  ostatnicb  albo  pocz^tek  jest  niepewnym,  albo  autorowie  ich  wcale 
nie  msó%  pretcnsji  udawania  za  prawd§  tego,  co  pisz^,  i  nie  opieraj%  aÍQ 
na  žádných  šwiadectwaeh.  4-0  Ani  Filon,  ani  Orygenes  nie  mog^  složyď 
za  dowód  mytycznošci  Ewangelji,  gdyž  jakkolwiek  jeden  i  drugi  wykla- 
dali  all^orycznie  Biblj^^  nie  zaprzeczali  jednak  bynajmniej  historycznošcí 
íáktów  przez  ni^  podaných.  J-o  Sprzecznoáci  w  Ewangeljacb  nie  ma,  chyba 
poz^^me,  które  latwo  usuwaj^  si^  przy  dokladniejszém  rozpatrzcniu  (ob. 
Sprzecznoáci  w  Biblji);  a  chočby  byly,  to  ani  one,  ani  podobieňstwo  íá- 
któw ewangelicznych  ze  Staro-Testamentowemi,  ani  wreszcie  cndownoáé, 
nie  mogq  byč  dowodem,  že  dané  opowiadanie  pozbawiono  jest  polstawy 
historycznej.  Ježeli  zas  b^dziemy  chcieli  criteria  stranssowe  stosowac  do 
histoiji,  to  latwo  dowieáč,  žewszystkie  fakty  historyezne,  nawet  najšwiež- 
sze,  s^  mytami,  a  przeto  trzebaby  zaprzeczyč  wszeikiej  wiafy  historycznej 
i  Pi'syJ4^  najzupelniejssy  sceptycyzm  (ob.).  I  rzeczywišcie,  těmi  samemi 
dowodami,  jakich  Strauss  užywa  przeciw  žyciu  P.  Jezusa,  wykazano:  že 
Napoleon  I  nigdy  nie  istnial,  i  že  wszystko,  co  o  nim  mówi%,  jest  astrono- 
micznym  mytém  XIX  w.,  w  którym  chciano  wyrazió  dzialanie  i  przymioty 
sloáca  i  innych  cial  niebieskich    (ob.  AnnaUs  de  philos  chret.  r.  1836  t. 


184  Ejwgezi.— Exekraeja. 

XIII  s.  217...  Cf.  Žífwol  Xapoleona  przez  R.,  z  tngiel.  na  niemiec  w  Lip- 
sku 1836);  že  cala  historja  Lotra  jest  mrtem,  pnsez  zwolenników  tak  zm« 
nej  reformacji  wjmTsloDrm  (Frjd.  Wnnn,  pod  pseadonímexn  Dra  Guuar^ 
Žfwot  Lutra,  w  Meksrka  [rzeezririseie  w  Tjbiodzie]  1356);  £e  nawet  Straoss 
nie  istoia),  a  dzieio  Dn  Lebei  Jeiu^  pod  imieaieai  Straussa  drokowane, 
jest  tflko  zbi  jrem  opínji  zebranjcb  z  róžaych  žródel,  a  przedstawúý%cyeii 
rezoltaty  ra^^jonaiizma  pewnej  szkoly  teologicznej  w  XIX  w.  (rozprawa  dra 
Kejserlingka,  ap.  Menzel^  Literatarblat  1836  r.  nr  79;  cf.  Annala  de 
pfuhé,  chreét,  ser.  IIÍ,  t.  VI  i  XÍI).  Cf.  Tkoluck,  Glaubwftrdigkeit  d. 
evangei.  Gesch.  Inne  dziela  prze^iw  sjstemairi  3trauss'a  ob.  ap.  Rmolder^ 
Hermeaeatica  s.  359..;  Gúntner,  llenoeneutica  s.  186.  Cf.  Werner^  Gesch. 
d.  apolog.  u.  polem.  Liter.  t.  V  §.  874 — 876.  Cf.  Wiarogodnoáč  Bib^L — 
§  19.  Z  tego  krótkiego  przebiega  widzimj,  že  ci,  którzj  odmawiali  Ko- 
áciolowi  prawa  wykladu  Bibljí,  sami  sobie  przjznawali  to  prawo  i  wjko- 
nywali,  z  t^  tjlko  róžiiic^,  že  gdy  Košciól  chce,  aby  Biby§  wykiadaao 
wediug  analogji  wiary  i  jednozgodnej  tradycji  Ojców,  wedlug  zásad  owego 
depozytu  boskiego,  którego  oo  (Ko^ió})  jest  stróžem,  i  nie  wyl%cza  przy 
tém  zdrowych  zásad  faermenentyki, — to  przeciwnicy  chc4,  aby  wyklad  sif 
odbywal  albo  wedtug  oložonych  przei  Iwizi  skladów,  czyli  symbolów  (la- 
teranie,  kalwloi),  albo  wedtug  osobístych  každego  przekooan  religijoych 
(prywatne  natcbnienie  u  pietystów),  lub  chwiejnych  filozofícznych  syste- 
matów  (racjoDaliáci).  A  tak,  kto  nie  zechce  ulegaó  powadze  Košciola, 
który  jest  ňlarem  prawdy  (I  Tim.  3,  15),  pozostaoie  dzieckiem  chwie- 
j%ccm  si^  i  aDoszoném  od  každego  wiatra  nauki  przez  zbáč  ludzk%,  przez 
chytroéé  na  oszukanie  bl§du  (Ephcs.  4,  14).  Ob.  Die^td,  Gesch.  d.  Alt. 
Test.  in  d.  christl.  Kirche,  Jeoa  1869,  gdzie  podige  histoij§  exegezy 
Starego  T.  1  literatury  tegož  przedmiotu.  *  'Sepp,  Ďas  Leben  Jesu,  7 
vol.,  rozbiera  racjonalistowskie  nowožytne  systémy  exegetyczne,  a  lug- 
wigcej  mytyczny  Straass*a.  E.  Q'4inet,  art.  w  Revue  des  deux  nwndes^ 
Decemb.  183  8,  podaje  historj§  teobgji  protest,  od  Lutra  do  Strauss*a 
i  rozbiór  systému  mytyczaego.  Tejže  trešci  s%  artt.  w  *  Antiales  de  phi- 
los,  chret.  ser.  III  t.  6,  11  i  12;  cf.  t.  l  z  r.  1830.  Rich,  Simon,  Hist. 
crit.  du  7.  T.  (16  7  8);  Hist.  cr.  du  N.  T.  (16  89).  Hist.  cr.  de  princip, 
eommcnt.  du  N.  T.  fi693):  Fbigge,  Versuch  einer  Gesch.  d.  theolog. 
Wissensch.,  Ilalle  1796  tis.  251—404,  t.  II  s.  16C  — 314.  Car,  Ro- 
senmidler,  Handbuch  f.  d.  Literatur  der  bibl.  Kritik  u.  Exegese,  Gótting. 
179  7  — 1800.  /.  G,  RosenmúUer^a  dzieío  cyt.  wyž.  w  §  7.  <r.  \V.  Meyer^ 
Gesch.  d.  Schrifterklárung  seit  Wiederherstellung  der  Wissenschaften,' 
GOtting.  1802  — 1809,  5  tt.  Ed,  Reuss,  Hist.  du  canon  d»ís  Ecritures 
saintes,  Strasb.  186  3;  tegož  Gesch,  d.  heil.  Schr.  d.  N.  Test.,  Halte 
184  2,  wyd.  5-e  Braunschw.  18  74.  *  Ámand  Saintes,  Hist.  du  rationa- 
lisme  en  AUemagne.  *  Uregoire,  Le  dr  Strauss  et  Thistoire  de  la  guerre 
contre  les  livres  saints  en  AUemagne,  w  Recue  des  quest.  hist.,  Paris, 
Avril  18  74.  Gwiazdkamí  oznaczone  tu  dziela  sa  katolickie  i  bezpiecznie 
czytane  byé  mog^.  2L   W,  K. 

Exekracja  {emecratlo,  ad  eji  i  sacrare — oďswi^cac),  w  jgzyku  litur- 
gicznym  oznacza  te  czynnoáci  lub  wydarzenia,  przez  jakie  miejsce,  lub  rzecz 
poéwi§cona  traci  swoje  poáwigcenie.  Koációl  olega  exekracji  zniszczeniem 
glównej  cz§áci  budynku  košcielnego,  gdy  np.  przy  przebudowywaniu  áciany 
koáciola  albo  calkowicie,  albo  w  wi^kszej  cz§šci  s)  zniesione,  albo  tež  s% 


Exekr  ac  j  a.  185 

wewn^tn  zupeinie  zeskroba&e,  albo  ogniem  zapelnie  wypalone,  choéby  n^^ 
upadljT,    pooiewaž    na   édanach,  wlasDÍe    gdzie  8%  krzyže  i  namaazczenia^ 
dokoaan)  bvla  koosekracja.  Przeróbki  lab  zniszczeoie   zewnQtrzne,    daaie 
nowego'dacba,   przedlaženie  ácian,  rozszerzeiiie  koáciota,  tak  jedoak,  aby 
cz^ác  dodaná   byla  moiejsza  od  dawnej,    reparacje  cz^stkowe,  choéby  na- 
wet  W3katek  tidcich  reparacji,  po  pewoym  przeci^gu  czasa,  košciól  przy- 
brat    pozor  nowej  badowy,  nie  pocÍ4gaj%  za  sob^  exekracjí  (cf.  Barboia^ 
De  off.  et  potest.  epi3c.  pars   II).     Nie  ma  wlasciwej    exekracji,  gdy   ko* 
sciól    oddu^e    síq   na    zawsze  na   užytek    áiriecki,  i  dla  tego  Košciól  nie 
przypisaje  žadnego  ryta  na  takie  sproíánowanie:  wynosz^  si^  tylko  z  do- 
mn  Božego  relikwje  i  inoe  przedmioly  do  czci  Božej  s}až%ce,    tami^   síq 
olcarze,  a  ze  cmentarza  zabiera  si§  krzyž  i  kosci  pogrzebanych  Indzi.   Po- 
dlag  dawnej  praktyki,  radery  košcielne  nie  inogl>'  byč  oddawane  na  niy- 
tek  swiecki:    drzewo,    ježeii   nie  mogto  isc  na  požytek  drugiego  koáciola, 
nalézalo  spalic,    albo  oddaó  do  klasztoru  na  rzecz  zakonników  (c.  z^  á<^ 
Consecr.  dist.  Ij,  zgodnie  z  2  reguti|  in    VI:    ^co  raz  Bogu  byto  poáwi^ 
cone,  na  užytek    šwiecki    obracac  nie  godzi  síq.'*     Zwolna  wszakže  saro- 
wosč  tej  praktyki  zlagodnii^a  i  dzis  kamienie,  cegta  i  drzewo  z  koáciota 
obracaj%  si§  na  uiytek  šwiecki,    byle  tylko  g')dziwy,   czemu  nie  przeciwi 
si^  i  sob.    tryd.    sess.   21  c.  2  7  de  ref.,    który    koscioty    zniszczone  po- 
zwala  obracač  na  užytek  šwiecki,    in   tuus   non   sordido*  erecta  tamen  ibi 
eruce,     Košciól    exekrowany    nie  može  stužyč  do  nabožeástwa,  dopóki  na 
nowo  nie  zostaoie    pobtogostawiony,  lub    poáwi^cony,    ale    nie  potrzebi^e 
rekoncy^acji.     O  exekracji    ottarza  ob.  art.  Ottarz.     Exekracja    kokiola 
nie  poci^a  za  sob%  exekracji  ottarza,  nawet  statego,    aui  exekracja  otta- 
rza nie  pocii|ga  zásoby  exekracji    kosciota.     £xekracj%  koáciota  w  prae- 
nosném  znaczeniu  jest  zrna  z  a  (polintio  ecclesiae),  t.  j.  naruszeaie  wewn^ 
trznej    swi^tosci    gmacbn  ko4cielnego,  z  powodn    czynnoáci    i    wyst§pków 
prawem  wytuszczonycb,   a   tam  dokonaných.     Košciót,  w  prawacb  swoich 
v  tym  wzgl§dzie  wydanych,    kierowal  si§  z  jednej   strony  poj§ciem  šwíq- 
toáci  miejsca,  na  czesc  Bogn  oddanego,  a  z  drugiej   myáh|,  iž  každý  nie- 
zepsuty  umyst   ma   wstr^t  nietylko  do  haniebnej  i  okmtnej  czynnošci  ka- 
ždej,  ale  i  do  wszystkiego,  co  z  ni^  jest  w  zwii|zku,  co  jej  stužyto  za  teatr 
lab  narz§dzie.     Zt^d  pokazoje    si§    róžnica   pomí^dzy  exekracja  a  zmaz^ 
(pollucj^).     W  exekracji    znika    zupetnie    icewn^lrzna    áwí^tosc    budowli, 
w  zroazanin  zaš  swi^tosó  ta  jest  tylko   naruszona,    jakhy  plam%  nakryta, 
i  dia  tego  nie  potrzeba   przy   niej  nowago  pošwi^cania,  lecz  tylko  przeje- 
dnania  i  oczyszczenia  (ob.  Rekoncyljacja).     Zmazanie  dotyka  bezpošrednio 
wewn§trznej  áwi^toáci  miejsca  swi^tego,  jego    ideálny    charakter,  i  doko- 
nywa  síq  tylko  przez  pewne  zbrodnicze  czynnošci,    gdy    tymczasem    exe- 
kracja przedewszystkiém   i  wprost    niweczy  zewn^trzn^    kosciota    mateij^ 
i  može  byč  prostým   tylko  skutkiem  wydarzeú  nátury    (jak  np.  zawalenie 
si§   šcian    koáciota).     Czynnošci,    sprawiaj%ce  zmazQ  kosciota,    prawem 
oznaczone  s%  nastupuj %ce:    a)    wszelki  cifiho  mnovcajczy  hrici  przelew   (c. 
4  X  de  coosecr.  Eccl.),  a  žatém  przelew  krwi  przypadkowy,  albo  slusznjr 
(np.  w  naležytej  obronie  wtasnej),  albo  tež  drobný  (chodby  nawet  uderze- 
nie,  które   spowodowato    ten  przelew,  byto  silné)   nie  sprawia  zmazy  ko- 
sciota.    Znuiz§  sprowadza  przelew  fizycznie  sprawiony  wewn%trz  koáciota; 
a  žatém,  gdyby  kto  po  za  košciotem   udenony,  wpadt  do  koáciota  i  tam 
krew  sw^  wylat,    zmazy    kosciota    nie  ma;    przeciwnie  zas   bytoby  zmaz% 


1 86  Exekracja.— Exekucja. 

gdyby  kto  w  koáciele  uderzony,   po   za    koáciolem    dopiero    krew  y^yhl^ 
poniewaž    wtedy  zbrodnia    sprawiaj^ca    przelew    krwi,  a  žatém    wtaáciwa 
przyczyna  zmazy  koácio^a,  byUby  w  nira  dokonaný.     Nie  by^oby  wszakže 
zmazy,  gdyby  kto  pociskiem  jakim  z  koácioia  o  wyiew  krwi  (lab*  émieré) 
przyprawit    kogo,  po  za  koáciolem  znajdaj^cego    8i§,    poniewaž    wówczas 
czyn    zbrodniczy  wykooany  jest  po  za  koáciolem.     b)  Zabójatwo   umyilne 
j  vjxnowajcze  (a  žatém  samobójstwo),  choéby  bez  przelewu  krwi  (c.   1 9  de 
consecr.    Dist.  I);    nie  ma    tedy    zmazy,    ježeli  zabójstwo   dokonané  byto 
w  slusznej    obronie   wlasnej,   lub  przez   warjata,  lub  przez  zupeínie  pga- 
Bego.     Exekucja  zbrodníarza*  choó  sprawiedliwa  i  przez  8%d  nakázaná,  pro- 
wadzi  za  sob^  zmazQ,    poniewz^   jest  zniewag%  dla  miejsca  šwi§tego,  wy- 
j%wszy  tyiko,  ježeli  inaczej  nie  možná  bylo  ly^č  zbrodníarza.  e)   Voluniaria 
ac  iUicita  seminis  effusio    (cap.  un.    de   Cons.  eccl.  in  Ví),    nec  refert  an 
aimplici  pollutione,  vel  fornicationc,adQlteríoetc.  hoc  contingat.  Gontrovertitnr 
an  actu  conjugali  ecclesia  pollueretur:  tanquam  probabiliorem  S.  Ligaorins 
babet  sententiam  affirmantem.  Cf.  Ferraris^  BibL  prompta,  art  4  n.  48.  d) 
Pochowanie  w  koiciele  niewiernego^  niechrzczonego,  lub  exkomunikowanego, 
publicznie  ogioszonego,  lub  notoryczncgo  pobójcy  osoby  ducbownej    (c.  2  7 
de  consecr.,    Dist.  i;    c.  4  D.  68;  c.   19  §  i).     W  každým  wszakže  ra- 
zie zmaza  zacbodzi  wówczas,  gdy  fakt  jest  notoryczny  i  od  czasu,  jak  stal 
8ig  notoryczny.  Gdy  zmaza  juž  jest  notoryczny,  wynosi  8i§  Najáw.  Sakra- 
ment,  obnaž£g^  si§  oltarze  i  usuwa  síq  wszelki  ruchomy  sprz^t  koácielny. 
W  koáciele  takim    nie  wolno    mieč   žadnego  nabožeústwa,    lub    zmarlych 
cbowač,  dopóki    nie   nast^pi    rekoncyljacja  (ob.).     Ježeli  w  czasie  odpra- 
wiania  Mszy  áw.  koációl   ulegnie   zmazie,    zaprzestaó   naležy  Mszy,  ježeli 
kanón  jeszcze   nie   zaczQty    (rubr.  missaiis,    de   def.  §  X  2).     Co  powie- 
dziano  o  zmazie   koáciola,    rozumiec    naležy  i  o  zmazie    cmentarza. 
Zmaza   koáciola   prowadzi    za  sob%  zmazg  cmentarza  doá  przytykaj^cego, 
lecz   nie  odwrotnie    (cap.  un.    de  cosecr.    eccl.  in  Ví).     Zmaza    koáciola 
poci^ga  za  sob%  zmaz§  oltarzy  stalycb,  w  nim  znajduj^cycb  si§    (c.  4  X 
de  consecr.);    oltarze   przenoáne  (portatyU)    nie  ulcgaj^  dla  tego  wszakže 
wówczas  zmazie,  poniewaž  nie  i^  z  koáciolem  w  stalým  zwi^zku.  N. 

Exekucja  dekretów  papiezkich.  Wszystkie  rozporz^dzenia 
i  decyzje  prawodawczej  i  s^dowej  wladzy  Koáciola  gloszone  i  wykonywane 
s^  przez  odpowiednie  organy  wykonawcze,  jakiemi  s)  zazwyczaj:  dla  de- 
kretów papiezkich  arcybisknpi  i  biskupi,  dla  dekretów  biskupich  dziekani 
i  proboszczowie.  Najwi^ksza  cz^ád  dekretów  papiezkich  nosi  nazwQ  r«- 
wkryptów  (ob.  tej  Enc.  IV  182).  Reskrypty  te,  ňader  rozmaite  co  do 
swej  treáci  (przedewszystkiém  tycz^  si§  one  dyspens  od  przeszkód  roalž., 
irregularitatis  i  innych  przeszkód  kanonicznych),  wymagaj%  pospolicie 
przed  swojém  wykonaniem  uprzedniego  jeszcze  formalnego  rozpatrzenia, 
czy  podané  w  proábie  okolicznoáci  zgodne  s^  z  prawdi^  (literae  in  forma 
judictalt)^  które  to  rozpatrzenie  zleca  si§  biskupowi,  lub  dygnitarzowi  mia- 
nowanemu  przez  Stolic^  Apoštolsky  do  wykonania  dyspensy  (cf.  art.  Dy- 
spensa).  Ale  i  wówczas,  gdy  nie  ma  potrzeby  formalnego  rozpatrzenia 
faktu,  a  žatém  dla  dekretów  w  sprawach  samej  tylko  laski  (literae  in 
forma  gratiosa),  ustanawiani  síj  tego  rodzaju  wykonawcy,  executores,  którzy 
juž  to  odrazu,  juž  tež  po  przekonaniu  síq  dopiero  o  prawdzie  proáby 
przyst^puj^  do  wykonania  reskryptu.  Zt^d  trojaka  jest  exekucja:  execu- 
tio  qualificata^  executio  simplex^  (inaczej  zwana  e,  pura)    i  exec,  mixta,     Dy- 


Exekucja.— Exekwje.  187 

speosy  papiezkie pro /oro  ěxtemo  zazwyczaj  przesylane  do  wykonania  s)  b  i- 
sk a p o w i  odpowiedniej  djecezji,  albo  oficja^owi  (wikarjuszowi  jeneral- 
nemu).  Djspensy  zleconej  biskapowi  nie  ma  ezekwowaéofíeja},ani  tež  nawza- 
jem  nie  može  biskup  ezekwowaó  dyspensy  zleconej  oficjalowL  Bo  -wladza 
dyspensowania  nie  jest  wówczas  w}aáciw%  biskapowi  z  prawa  w^asnego 
(jnre  ordinarío),  ale  z  delegacji  (j.  delegato).  Ježeli  deiegowany  oíicja) 
umar^  wówczas  rozróžnió  naležy,  czy  exekucja  zlecona  mu  byla  na  jego 
nazwisko,  czy  tež  jako  oficjaíowi,  bez  wymionienia  nazwiska.  W  pierwszym 
razie  zlecenie  uwaža  si^  jako  cUUgatío  penonalis  i  zochodzi  potrzeba  no* 
wego  zlecenia;  w  drugim  razie  zlecenie  uwaža  si§  za  przywi^zane  do 
urz^du,  czy  li  do  osoby  morainej,  i  tym  sposobem  przechodzi  na  nast^pcQ 
w  urz§dzie.  Podobnie  rzecz  síq  ma,  gdy  ofícjat  tymczasem  stracit  swój 
orz^d,  lub  tež  gdy  zostal  biskupem.  Ježeli  zlecenie  bylo  na  jego  osob§, 
prawo  delegáta  pozostaje  mu,  choó  przestal  byč  ofícjalem.  Ježeli  zaó 
zlecenie  odnosilo  síq  do  jego  urz^dowego  tylko  stanowiska,  wówczas  no- 
wy  oficjal  b§dzie  exekutorem.  Poniewaž  ofícjal  w  takim  razie  dziaU 
nie  w  imieniu  biskupa,  przeto  wykonaniu  jego  zlecenia  nie  przeszkadza, 
gdy  biskup  jego  jest  wówczas  zasuspendowany,  lub  exkomunikowany.  Ka- 
pitula, lubwikarjusz  kapitularny  (administrátor  djecezji),  nie  može 
ekspedjowaé  imiennie  na  zmarlego  biskupa  zleconycb  dyspens  apostolskich 
w  przcszkodach  malžeáskich,  lub  innych  reskryptów  laski,  lecz  wydanych 
in  forma  (Hgnum^  t.  j.  ze  zleceniem  uprzedniego  przed  exekucja  przeko- 
oania  si§,  czy  prosz%cy  zaahiguje  na  lask§.  Može  wszakže  kapitula,  czy 
jej  wikarjusz,  ekspedjowaé  reskrypty  przeslane  zmarlemu  biskapowi,  re- 
skrypty  wydane  bezwarunkowo  na  rzecz  pewnej  osoby;  podobniež  može 
wykonywaé  dekrety  Kongregacji  tob.  trydencktego  i  Kongregacji  spraio 
biskupich^  a  przez  zmarlego  bpa  niewy konaných,  równie  jak  bulle  i  brewia 
w  sprawach  prawnych  do  zmarlego  bpa  nadeszle.  Dyspensy  pro  foro  in- 
terno zazwyczaj  przychodz%  z  penitencjarji  do  konsystorza  biskupiego, 
z  którego  byly  wyslane,  i  przez  tenže  konsystorz  przesyl^^  síq  do  wy- 
konania odpowiedniemu  proboszczowi,  lub  spowiednikowi,  którzy,  po  wy- 
konaniu zlecenia,  pismo  dyspensy  winni  zniweczyó.     (Permaneder),     N, 

ExekwJ6,  od  ex  i  seifuor — isó  na  kim,  zt^d  exekwje  u  Rzymian 
oznaczaly  pogrzeb,  procesj^,  kondukt  pogrzebowy;  w  wiekach  árednich 
txekvcjami  zwano  i  cfausty  do  obwinigcia  ciala  przeznaczone;  w  jazyku  zaá 
liturgicznym  wszystkie  ceremonje  przy  zmarlych  exekwjami  si^  zowi§. 
Wi^  exporta,  nabožeástwo  žalobně,  pochowanie  (sepuUura)  i  exekwje  s^ 
wyrazy  jednoznaczne,  lubo  w  pospolitej  mowie  exekwje  oznaczaj^  tylko 
nokiumy  i  laudesy  žaloboego  officium  (officii  defunctorum)^  w  koáciele  uro- 
czyšcie  odprawiane.  Nazy wane  s^  jeszcze  u^fyr(;ViTm',  bo  u  Greków  (Goar^t 
542)  zwlaszcza,  i  u  nas  na  bogatszych  pogrzebach,  przy  zwlokach  zmar- 
lego, zanim  go  do  koáciola  wyprowadz^,  klerycy  czuw£Ó%  (yigiianí)  w  dzieá 
i  w  nocy,  ápiewaj^  psalmy.  W  rytuale  tytul  De  exequiie  zawíera  w  so- 
bic prawie  wyczerpuj%ce  przepisy  wazelkich  obrzgdów,  towarzysz%cych  po- 
grzebowi  chrzeécjanina,  doroslego  czy  dziecka,  od  chwili  wyprowadzenia 
^wlok  jego  z  domu,  až  do  pochowania.  Za  rytualem  podamy  tu  stre- 
azczenie  przepisów  exekwjalnych  w  chwili  zgonu  i  až  do  pochowania 
zmarlego.  Nie  dosyč,  že  chory  byl  opatrzony  sakramentami  áá.,  obecnoáó 
kaplana,  o  ile  byč  može,  potrzebna  przy  skonaniu  (ob.  Ghorzy).  Zdej- 
nowanie  z  lóžka   umier^l^cych   i  kladzenie    ich    na  popiele,    na   slomie. 


188  Exekwje. 

lub  na  golej    ziemi,    jakkolwiek    przez    áwi^tych    praktykowane    (Encykl. 
Koáó.  II    206)  i  ma  swoje  znaczenie  pokuty  i  pogardy  rzeczy  éwiatowych, 
jednakže    z  wielu    wzglgdów   powinno    byč    saniechane;  podoboiež  przed- 
wczesne  zamykanie  oczu    i  ust,    zakrywanie  oblicza,    mog%Ge  przyspieazyó 
zgon,  powinny  byó  wzbronione.     Po  ostatniém  tchnieniu,    kaplan  jeszcze 
przez  jaki  pacierz    czeka,    azali,   jak    cz^to    bywa,    drugie    nie  nast^pi, 
a  przekonawszy  si§  o  rzeczywistej    émierci,  zaraz  odmawia    Subvenťte  ete. 
Potem  zmarlego  kropi  ám^con^  wod^,  otaczi^^cycb    pociesza   i  do  pieczy 
nad    cialem    i    dasz^    nieboszczyka    zach§ca;    tymczasem    daje    si§   znak 
dzwonem    o  zgonie    zmarlego,    ažeby    síq  s^siedzi   zaá  pomodlili.     Kiedy 
jest  juž  pewnoáó  moralna  o  smierci,  cialo  síq  uczciwie  uklada,  t.  j.  oczy  i  ústa 
síq  zamyká,    cale    amy\ra,    wlosy    uczesuje,    prostuje  czlonki    w  koBanio 
zwicbnigte,  wklada  síq  áwiež^    koszulg,    lab  przescieradlem  obwija,    a  jak 
u  nas  powszecbnie,  ubiera    síq   w  saknie   wiaáciwe    stanowi    i,  jak  gdiie 
przyJQto,  daje  si§  krzyžyk    w  r§ce,    lab    w  braku  tego  r§ce  síq  na  krzyž 
skiada.  Przyzwoitoáč  káže,  ažeby  t§  poslug§  m^žczyznom  robili  m^žczyzni, 
niewiastom  niewiasty.     Duchowni   powinni    byč    przybierani  w  suknie  co- 
dzienne  až  do  sutanny,  dopiero  na    nie  6i§  wkřada  szaty  koácielne,  wedle 
ich  stopnia  hierarchicznego:  ornát,  dalmatyka  lub  tunicella,  wedle  rytualu, 
maj^  byč  fjoletowe,  Bamfaldi    objaánia,    že    w  braku  možná  dač  czarne. 
Czy  zaá  w  tych    aparatacb    maj^    byč  pochowani,  czy  tež  tylko  na  kata- 
falku  w  nich  položeni,  zaležy  to  od  miejscowego  zwyczaju  (SRG.   12  List. 
1831  r.).     Tak  ubranego  nieboszczyka   sklada  si^  albo  do   trumny,  ježeli 
gotowa,  albo   tež    na    lóžku,    stole,    tapczanie  i  t.  p.,  obliczem    do  góry, 
a  przy  nim  tuž    u  glów  stolik,    na    którym  gorej^co  áwiatlo    na  znak,  že 
zmarly  byl  synem  éwiatloáci,  že  dusza  jego  žyje  i  cialo  zmartwychwstanie; 
oraz  áwi§cona    woda,    któr%    8i§  cialo    pokrapia,  dla    odpgdzenia  napaáci 
czaitowskich  (CavaL   t.  III    dec.     121  ad    VIII).     Obecni  i  nawiedzaj^y 
cialo  nieboszczyka  powinni    síq   zaú    modlič,  bez   sgielku  i  pijatyk,  przez 
Košciól  tylekroč  ganionych.     W  pierwotnyra  Koáciele    {Con$t.  Áp,  1.  8  c. 
48)  byl  zwyczaj,  który  si^  u  greków  przechowal  (Goar  í,  542),    dawania 
zmarlemu  pocalunku  pokojů,    najprzód    przez    kaplana    ofiPicjansa,    potem 
innych.     Urz%dzenie    tych  modlów  i  porz^dku  okolo  zmarlego  naležy  nie 
tak  do  ksi^dza,  jak  raczej  do    krewnych  i  dziedziców  zmarlego;    piebana 
tylko    obowi%zkiem   jest    pami^tač,    že   wszystko    trzeba  robič  z  pomoc^ 
zmarlym,    a  zbudowaniem   žyj^cych,    i  wiernych    nauczyč,    iž  Koációt  te 
praktyki  éwi^te    przy   zmarlych    uwaža   nietylko    za     oznaki    religijnoáci 
i  pobožnoáci    chrzeácjaúskiej,    ale    i  za  ratunek    dusz    zmarlych   „fídelium 
mortuonim   saluberrima    suffragia*^    (Rit.    Rom'.).     Wol%  tež  Koáciola  jest 
každego  wiernego    chrzeácjanina   chowač    do  grobu  przy  modlitwach,  przy 
Mszy  i  exekwjach:  ježeli  obojga  nie   možná,   to  choč  Msza  áw.,  jako  wa- 
žniejsza,  odprawič  síq  powinna;  ježeli  zaá  nie  Msza,  to  przynajmuiej   exe- 
kwje (Herdt    t.  IIÍ    n.  2  31),  a  to  tak  dalece,  že  wedle  wyroków  ó\    Ro- 
tae  Rnae    (i5  Gzerw.    169  9    r.),    nawet  na  wol§  testatora,  nie  chc%cego 
exekwji,  zwažač  nie  trzeba    (Bened,    XIV    Inst.     3  6    §.  2  2;     Ferrarii  V. 
exsequiae  n.  i).     Co  do  jura  stolae,    ob.  ten  art.;  ubodzy  darmo  (za  ate- 
stem ubóstwa)  maj^  byč  chowani    (ob.  tej  Encyk,  III,  429^.     Nikogo  nie- 
wolno  chowač  przcd  uplywem  stosownego  czasu:  wedle  przepisów  krajowych, 
4  8  godzin    od  chwili  zaszlej    ámierci    uplyn^č    powinno,    wyj^wszy  przy- 
padki,  urz^dzeniami  policyjnemi  przewidziane,    w  których  bí§  termin  prze- 


Exekwje.  189 

dluža  Inb  skraca  ^ob.  tej  Encykl.  III    436);  claio  wi§c  DÍeboszczyka  przez 
ten  czas  zosuje  w  domu,  w  kosciele,  a  najstosowniej  (letni)  por^)  w  ko- 
stniev.     Wyprowadzeoie  z  domu  ob.  art  Exporta.  Exekuje  odprawia  sí^ 
zvjkle  przj  pochowanin,  bo  Koációt   nie    chce    grzebaé  swycb   wiernych 
bez  modfów  i  ceremonji  religijojch;  dla  slasznycb  jednak  przjczjn    mog% 
byč  exekiije  pr§dzej  lub    póžniej.     Woino  je  odprawiaó  przj  pocbowania 
každego  dnia  przez   ca)j  rok,  wyj^wszr  wielki  czwartek,  pi^tek  i  soboty, 
w  które  si$  nie  ápiewa  exekvjif  ale  si§  je  odczytnje  prywatnie  (SRC.  1 1 
Sierp.   1736  r.),  nic  nie  zmieuiaj^c  (SRC.  16  Stycz.  167  7  r.).  W  wielk) 
soboty  po  pc^adnia,  a  raczej  pod  wieczór  Cgdzie  nie  masz  grobn  i  wysta- 
wienia  Xajsw.  Sakr.),    možnaby    exekw.  solennie    odšpiewaé  %     W  inne 
iirocz}stoáci  roku  volno    odprawiač    exekw.   solenne,  ale  gdy  wzbroniona 
Hsza  ža^obna  przy  ciele  (praestnU  eorpcre),  to  wypada  i  exekw.   odtožyé 
na  popohidnín    po  nabožeňstwie  dnia  {Meratí^  in  nibr.  Brev.  séct.  IX  c. 
2  in  fin.).     Paiiii§tac    i  na  to  naležy,    že  cbocíaž  je  wolno    w  dni  uro- 
czyste  odprawiač,  ale  bez  namszenia  solennoáci  innemu  naboteástwu  íRH, 
Rom.i^  bo  tamto   jest   prywatce,   a  to  pnbliczne;    zt%d  chwalcbnym  zwy- 
czajem    u  nas    powszecbnic  ai^    exekwje    w    tym  razie  nadal  odktadaj^ 
Nio  možná  tež  exekwji    odprawiač    przy  wystawienia  Najšw.  Sakr.  pabli« 
cznéro,  jak  podczas   40 — godzinnego  nabožeústwa,  a  wtenczas    nie  wypada 
i  trupa  do   koáciola    wnosic;  lecz,   ježeli    inarzq  byč  nie   može,  wlaíciwe 
officiom  pogrzebowe  za  kosciolem  odprawič    ze    ápiewem,  solennie,  reszt^ 
zas  w  koáciele  prywatnie,  bez  ápiewa  exekwji  i  Mszy  žalobnej,  i  to,  ježeli 
možná,  gdde  w  bocznej  kaplicy     {GardtU,    in  Instr.  Clem.    §.  17  n.   8). 
Przy   innych    wystawieniach    naležy    SSam   scbowač    i  dopiero    wtenczas 
exekwje  odprawič,  jak  zwykle.     Wol)  jest    Kosciola,  ažeby,  ile  možnošci, 
przy    zwlokach    nieboszczyka   odprawila    si^  Msza  á.,  zt^d  i  exekwje,  ile 
možnosci,    przed    poladniem    %\%   odprawiač   powinny,    w  obec   przyjaciól 
i  krewnycb,  dla  wi^kszej  pobožnoáci    i    liczniejszych  modlów  ka  wspomo- 
ženiu  zmarlego;    w  potrzebie,    jak  možná,    byle   nie    w   nocy,  bo  w  nocy 
možná  tylko  za  osobném  zezwoleniem  biskupa  (S.R.C.  15  Mar.  1704  r.). 
Kaplan,  maj^y  je  celebrowač,    powinien  mieč   na    sukni  komžQ    i  stulQ 
czama,  oraz    biret    na    glowic,    inni  tylko  w  komžach  i  biretacb.  Ježeli 
exekwje  s)  zaraz    pe    exporcie,   to   exportnj%cy    w    kapie,    može  j)  i  na 
exekwjach  zatrzymač  (SRC.  12    Sierp.   1854  r.),  cbociaž   przy   solennych 
exekwjaeh    i  w  innym  razie  wolno    užywač    kápy  (Caer.    Ep.  1.  2  c.   10 
D.  10),  assysta  w  dalmatykach   tu  nieprzepisana.     Kto  inny  može  expor- 
towač,  a  inny  exekwje  odprawič.     Przy  wejšciu  do  koáciola  powtarza  síq 
ExuUaiunt,,,  a  potem  responsorium  Subveniu...   stojíc  przy  kataíálku,  jak 
na  Libera^  ale  bez  pokropieú  i  incenzacji.  Kompilátor  kancjonalu  bl^m| 
robi  dystynkcj^,  bo   w  každým    razie    ápiewa  si§  Subvemte,  a  po  uszyko- 
waniu  katafalka    i  zapaleniu  éwiatřa  przy  ciele,  gdy  nie  masz   przeszkody 
i  pora    po    ternu,    zaraz    exekwje    w    pospolitém  znaczeniu,  t.  j.  wprost 
iDTÍtatoríam  Regem^  cui  omnia  vivunt,..^  psalm    Venite  erultemvM.,,  z  przy- 
kl(ksi§ciem  na  veniU  adoremusj    na  konců  Reqtnem    i  repetycja    antyfony 


»)  Ferrarif  (Y.  Officium  defunctomm  n.  6)  cytuje  dwa  dekrety  S.  K.  O. 
zakazoj%co  exekw.  w  dzien  Fascby,  ale  ich  w  Gartl^Uin.m  nie  masz. 


190  Exekwje. 

ritu  dupUci^  trzy  noktarny  z  lekcjami  i  responsorjami,  laudesy  etc.  Ježeli 
dla  braku  czasu,  (z  powodu  innych  pogrzebów  i  t.  p.)  jeden  tylko  noktorn 
si§  ápiewa,  z  laadesami  lub  bez,  gdy  taki  gdzie  zwyczaj  (SRC.  kil.  dekr.), 
to  przy  pogrzebie  zawsze  pterwszy  noktum  (Rit.  Rom  )\  Étquiem  po  psal- 
mach,  w  responsorjach,  tóž  wiergze  przed  lekcjami,  zawsze  w  liczbie  mno- 
giej  (Rit.  Rom.  i  SRC.  7  Wrzeá.  18I6  r.),  tylko  wienze  na  nieszporach 
i  laudesach  przy  koňcu  po  Pater  noster  w  pojedyňczej  (jeáli  za  jednego 
officium).  Fater  noster  przed  lekcjami  cale  po  cicbu,  po  antyfonie  Ego 
sum...  Pater  noster  gloáno,  resztapo  čichu,  Et  ne  nos.,,  etc.  kl^cz^.,  na 
JDominus  vobiscum  i  oracj§  Absolve  officjans  wstaje,  po  Per  Christum,,,  tf, 
Amen^  i  nic  wiQcej,  bo  zwycztgne  indziej  Requiem  aetemam  i  Requiescat,^. 
chowaj^  8ÍQ  na  uUimum  vale  zmaríemn,  przy  koáca  modfów  (Rit.  Rom. 
Caval.  i.  III  dec.  16  XIV  i  172  I).  Przy  koúca  laudesów  (ježeli 
inny  kapian  ma  Mszq  ža}obn%  celebrowaé)  nbiera  síq  do  Mszy,  po  Mazy 
kondukt  (ob.)  i  exporta  (ob.)  na  cmentarz.  O  nieszporach  žalobnych 
ob.  t.  art.  \y  Niemczech,  zbytnia  ostrožnoáó  sanitarna  niedozwala  wnosič 
zmarlych  do  koácio^a,  a  i  powszechnie  to  bywa  dla  slusznych  powodów, 
že  si^  odprawia  exekwje  i  Msz§,  bez  zwrlok  zmarlego.  W  rytuale  De 
officio  faciendo  in  exequiis  absenfe  corpore  de/uncti\  et  in  die  3^,  7®,  Sífiy 
et  anniversarioy  exekw.  w  pierwszym  razie  tém  tylko  róžne,  že  psalm 
De  profundis  prawdopodobniej  mówi  sig  (ob.  Herdt  t.  3,  127  n.  7), 
w  innych  mówi  si§  z  pewnoáci^  (SRC.  9  Maj.  17  89  r.),  po  nim  y^.  R;I{f. 
i  modlitwa  Absolve..,  (a  zamiast  niej  možná  podstawič  ze  Mszy,  lub  inn^ 
odpowiedni^),  Requiem  i  Requiescat  dodají  síq.  D.  S,  7,  80  i  w  ro- 
cznic§,  skoro  síq  przenosi  Msza  na  pierwszy  dzieá  nie  przeszkodzony,  to 
i  exekwje  przenieáó  naležy  (SRC.  I6  Grud.  1828  r.).  Ježeli  nabožeástwo 
za  wielu,  to  modlitwa  i  wiersz  w  liczbie  mnogiej,  za  niewiastQ  w  ro* 
dzaju  žeňskim,  ježeli  za  kaplana  lub  biskupa,  to  w  modlitwie  8i§  ta  go- 
dnoáč  wymienia.  O  exekwjach  dzieci  (de  exequuiis  parvulorum)  wiedzieó 
trzeba,  že  tylko  ochrzczone  i  przed  dojéciem  do  užycia  rozumu,  t.  j.  do 
siódmego  roku  skoúczonego  za  dzieci  uwažaé  naležy.  Wprawdzie,  ze  wzgl§- 
du  na  klimat  nasz  i  niski  stopieú  uksztalcenia  ludu,  rzadko  które  dziecko 
przychodzi  do  rozumu  w  tej  dobie  žycia  i  prawa  tež  krajowe  do  lat  15 
skoňczonych  za  dzieci  jo  licz^,  wszelako  kanoniáci  i  tcologowie  tak  je 
uwažač  kaž^,  a  w  praktyce  do  ich  zdania  stosowač  si§  trzeba.  Nawet 
przed  siódraym  rokiem  braé  kaž^  za  doroslych  tych,  w  których  zloáé 
wiek  przewyžszyla  (Baruff.  tit.  4  0  n.  2).  Do  dzieci  znów  licz%  zawsze 
oblákaných,  chočby  i  starszych  {Herdt  t.  III  n.  2  7  0).  Nad  těmi  tedy 
Koációl  nie  wzywa  milosierdzia  Božego,  bo  ich  grzech  uczynkowy  nie 
dotknul,  lecz  chwali  Doga  i  dzi§kuje  mu,  žo  tym  niewini^tkom  dal  tryumf 
nad  ámierci%.  Rytual  káže  je  stroié  w  wieňce  z  kwiatów,  nie  dzwonió 
wcale,  albo,  ježeli  dzwonié,  to  tonem  wesoíym,  exportowaé  i  chowaé  w  apa- 
ratach  bialych.  Miejsce  na  ich  pochowanie  powinno  byč  na  cmentarzu 
poáwi§conym  osobno  (ob.  tej  Enc.  III  42  2),  by  síq  z  doroslymi  grzeszni- 
kami  nie  mieszaly.  Exekwje  nad  niemi  mog^  byč  odprawione  w  tych 
dniach  i  w  tej  porzc,  jak  nad  dorostemi;  antyfony,  psalmy  i  modlitwy 
jak  w  rytuale  tyt.  cyt.  Msza  rytualem  nieprzepisana,  z  chwalebnego  je- 
dnak zwyczaju  odprawia  8i§  Msza  biož^c^go  áwigta,  albo  jaká  wotywa, 
chočby  i  žatobna  za  krewnych  dziecka,  ježeli  ryt  na  wotywy  prywatne 
i  Msztí  žalobně    prywatne    pozwala.     O  kondukcie    i  exporcie   dzieci  ob. 


je.— Exempcja.  191 

art.  Jest  jeszeze  u  naď  obrz%d  pogrzebowj  skromniejazy,  który  si§ 
w  Ejtuale  Powodowsldego  Conduchu  funeris  minov  eí  eommunis^  a  w  piotr- 
kowskim  Ordo  exequiarum  brevior  tx  usu  provťndae  hujus  zowie.  Tego 
tež  porz%dkii  možná  si^  trzymač,  gdy  pro8z%  o  pochowanie  skromniejsze. 
Exekwje  w  dzieá  zadaaznj  ob.  Zadnszki.  Exekwje,  a  raczej  nabožeústwa 
talobn^y  jakie  przed  hjú\%  Piusa  V  Quod  a  nobis  w  chórze  i  po  za  chó- 
rem obowiíizjrwalo,  ob.  Off.  Defaoctoram.  Exekrtje  czjii  žalóbki,  w  cx^ga 
rokn  na  &|danie,  lub  z  pobožnoáci  w  koéciele  ze  ápiewcm  za  zmarljch 
odprawiane,  tém  si§  róžoi^  od  tamtych,  že  invitatoriam  i  psalma  Venite 
w  nich  nic  maaz  (SRC.  20  Wrzes.  1806  r.),  chyba,  že  wszystkíe  trzy 
noktnrny  si^  épiewaj^  (SRC.  9  Maj.  1739  r.);  antyfony  zawsze  to  tylko 
rytem  polowicznym  (semidupUci,  SRC.  8  Mař.  17  38  r.);  ježeli  épiewa  si^ 
jeden  nokturn,  to  psalmy  per  ferias;  po  laudesach  psalm  JJe  profuniis 
i  preces  kl§cz%cy,  stosowna  oracja,  Requiem  i  Requiescant  zawsze.  Woino 
je  odpravríaé,  choé  Mszy  žalobnej  prywatnej  nie  wolno,  t.  j.  in  dupUei 
mmori  ei  majoři  (SRC.  23  M«jj.  1846  r.),  ale  nie  wolno  w  swigta  I-ej, 
i  ll-ej  klasy,  w  trzy  dni  wielkicgo  tygodnia  wyžej  wspomuione,  a  nawet 
przez  caly  wielki  tydzieú  (Cavcd.  t.  3  dec.  13  i  242),  w  niedziele, 
w  oktawy  uprzywilejowane,  wigilje  Božego  Narodzenia  i  Zielonych  Šwiv 
tek,  a  takže  nie  wypada  ich  épiewač  przy  wystawieniu  Najéwi^t.  Sakr.  (SRC. 
27  Mař.   1779  r.).     Cf.  Herdt  t.   3   n.    127  i  224 — 245.        A'.  *S'.  /. 

Exempcja  (exemptio)  oznacza  w  prawie  koácielném  nwolnienie  z  pod 
jnryzdykcji  bezposredniego  zwierzchnika  košdelnego,  a  poddanie   pod  ju- 
ryzdykcJQ  wyžszego  przeložonego.     Poniewaž,  odpowiednio  do  dncha  pra- 
wodawstwa  koscielnego,  jaryzdykcja  každego  zwierzchnika  koácielaego  roz- 
ci%gač  síq  winna  do  wszysiknch^  w  terrytorjum   jego  zwierzchnictwa  znag- 
daj^rycb  si^  osob,  instytutów  i  korporacji,  przeto  exem])cje  ss^^wi/jqtkami 
od  regníy  i,  jako  takie,  podchodu^  pod  kategorJQ  przywilejów.  Dia  lego  £. 
odziela  sig  tylko  z  powodów,  dobrém  Kosciola  uzasadnionych,  i  áciále  tlu- 
maczon^  byč  winna,  t.  j.  exempcji  nie  naležy  rozci%gač  dalej,  jak  pozwa- 
la  dostowne  brzmienie  dokumentu,   na  jakiém  si§  osa  opiera  (c.  7,  8    X 
de  přivil.  5.   33).     W  w^tpliwoáci,  kto  ma  pretensj§  do  exempcji.  powi- 
nien  jej  dowiesc.     Pozyskuje    síq  e.  albo  przywilejeni  papiezkim    (c.    10 
de  priv.  in  YI  5,  7 ;,  albo  czterdďestoletniém  przedawuieuiem,  z  jakim  ty- 
totem  prawnym  (c.   15,  18  De  praescr.  2,  2S).    Exempcje  dziela  si§  na^ 
caikowite  i  cz^icioice^  odpowiednio  do  tego,  czy  rozci^gao^  si^  do  wszyst- 
kicb  praw  juryzdykcyjnych  bezposredniego  zwierzchnika,  czy  tež  tylko  do 
niektórych.     Ježeli  exempcja  przysřugi^e  pewnej,  tylko  jednej  osobie,  na- 
zywa  si§  osobistf}  (e.  personalis),  ježeli  catym  instytutom,    lub  terrytorjom, 
nazywa  sig  wiejscoicq  (e.  localis).  Róžna  tež  s%  exempcje,  odpowiednio  do 
fitanowiska  zwierzchników  bezpoárednich,  z  pod  których  jnryzdykcji  uwal- 
niaj^:  tak  s^  exempcje  parafjcUne^  np.  w  garnizonach,  maji|cych  zazwyczaj 
wtaáciwych  kapelanów  wojskowych;  exempcje  od  jnryzdykcji  aršybiskupiej^ 
gdy  djecezja  bezpoérodnio  poddaná  jest  Papiežowi  (jak  np.   djecezja  wro- 
dawaka  na  Szlqsku);  najcz^stsze  jednak  s%  exempcje  od  jnryzdykcji  lUku- 
ptej;  pomi^dzy  zaš  těmi  exempcjamí  najwažniejsze  s^  exempcje  Hasztoráw, 
Pierwotnie  wszystkie  klasztory  djecezji    zostawaíy  pod  juryzdykcj)  biskn- 
pa,  co  uswi^cil    kanónem  4  sobor  chalcedoúski.     Zgodnie  z  tém  prawem 
cesarz  Justynjan  postanowit,  ažeby  skargi  przeciwko  duchowieástwu  i  za- 
konoikom  zanoszono   do  s%da  biskupiego,  ,pouiewaž  každý  z  nich  bisku- 


192  E  X  e  B  p  c  j  a. 

powi  jest  podiegfy'    (Not.  i 23  c.  2i).     Picrwszy  synod  orieaáski   (5il) 
Dcbwalit  can.  2 1 ,  abj  zakonmcj  podlegali  opatowi,  a  opat  bisknpowi  (c.  i  G 
es.  XVni  q.  3).     Podobné  posunowienia  znajdojemj  powtarzane  na  ró- 
žnjrch  sjnodach:  wszaki€  od  VI  wieko  pocz^  klasztorj  pczyskiwač  róine 
w  trm    vzgl^dzie  przrprileje.     Jako  glówne  ogniska  naaki  i  centra  tjda 
košcielnego  otnymywafy   oce  od  Papiežj,  soborów.  a  nawet  od  bisknpów 
prerogatjwT,  jakich  inne  nie  mialj  koácioly;  z  dmgiej  znów  stronr    sm- 
kaly  oce  w  tjch  przywil&jach  ochrony  pko  nadniyciom  bisknpów,  pko  ich 
preteosjom  do  majetnosci    zakonnej  i  ich  mieszanin  si(  do  wybom  prze- 
tožoaycb  klasztornycb.     Z  pocz^tkn  tež  exeropcje   by}y    tylko    nznaniem 
taslng  i    konieczc)    ochron%  prawn^    pko    nadnžyciom  w^adzy  bisknpicti. 
Od  XI  wiekn  rozpoczynaj§  si§  one  bardzo  rozszerzač:  ksi^ž^ta  i  królowie, 
nieraz  przez  poárednictwo  bisknpúw,  npraszali  Stolic^  Apost.  o  nwalníanie 
zaloíonych  przez  nich  klasztorów  od  zwiazkn  djecezjalnego,  a  o  przyj^e 
pod  swoj^  bezpoáredDÍQ  jaryzdykcj^;  tym  sposobem  chcieii  swoje  ínndacje 
oslonič  przed  grabiež^  magnatów.   Niektóre  klasztory  otrzyroyiralT  exemp- 
cj^  i  powodn  wspomnieó    historycznych,  do  nich  przywi^zanych.  jak  np. 
Monte  Casino,  pienrszy  klasztor  benedyktynów.     Z  tego  si§  pokazqje,  te 
ezempcje  nie  pochodz§   wcale,  jak    to    niektórym  podobalo  si§  twierdzió, 
z  žfdzy  panowania  Papiežy  i  w  tym  cela  oslabienia  jaryzdykcji  bisknpicj; 
nadto,  tatwo  wykazač  možná,  že  Papieže  nie  zawsze  ch^tnie  na  taki  przy* 
wil0j  sÍQ  zgadzali    (ob.  Ihonuusin^    Vetas  et  N.  Eccles.   disc.    I.  III  37) 
i,  o  ile  tylko  možná,  nastawali  na  iitrzymanie  juryzdykcji  bisknpiej  {Hurter^ 
Gesch.  Papst.  Inn.  III  t.  s,  p.  488..).     Ale   w  XII  w.  tracily  exempcjo 
coraz  wi§cej  svoje  pierwotne  znaczenie,   bo  rozszerzaly    sig   nadmiemie, 
sprowadzaj^c  wladz§  bisknpi^  do    minimuro.     Niektórzy  pralaci  byli  nie- 
tylko  zwolnieni  od  wszelkiego  zwiazkn  djcce^alnego  (praelcUi  nuUius  dioe- 
ceseos),  lecz  sami  w  swojém    terrytorjnm  klasztorném  wykonywali  pewien 
rodzaj  jnr}'zdykcji  biskupiej  (Jus  episcopale  yel  q^iafi).     Liczne  ztad  bndzi* 
ly  si§  spory  i  prawowania.     W  ogóle,  wplyw  tak  licznych    excmpcji   na 
karnosé  koácidn)  Ijl  szkodliwy.     Wówczas  tež  w  lonie  Koáciola  objawia 
sig  reakcja  pko  nadcžycíom  exempcji.     á.  Bernard,  wskazpj%c  na  pierwo- 
tne znaczenie  exempcji,  wola  do   zakonników  klnniackich:  ^alind  est  quod 
largitur  devotio,  aliud  quod  molitur  ambitio  tmpatien$  subjeciioívs*  Jan  z  Sa- 
lisbary  i  jego  uczeň  Piotr  z  Blois    wyst^pili  energicznie    za  prawami  bi- 
sknpów,  i  ostatni  písal  do  Pap.  Aleksandra  III  (ep.  6  8),    že  opaci    dla 
tego  tylko  chci|  mieé  cxempcj§,  aby  bezkarnie  mogli  prowadzió  žycie  po- 
dtng  swego  upodobania;  podobné  skargi  podjato  na  powszecbnycb  soborach 
laterancňskicb   (1179  i  1215).     Š.  Franciszek  z  Assyžu  pko  exempcjom 
oáwladczyl  si§  slowami:  „mój  i  braci  moich  przywilej  polega  na  tém,  aby- 
ámy  žadncgo  na   ziemi  nie  mieli  przywileju,  lecz  abyšmy   wszystkich  sřn- 
chali  i  za  slagi  wszystkich  si§  uwažali."     Prawodawstwo  koácielne  d^žylo 
wówczas   silnie   do    powstrzymania  dalszego  szerzenia  sig  exempcji.    Ale- 
ksander  III  objaániat  (1179),  že  skíadanie  rocznego  czynszu  Stolicy  Apost. 
nie  dowodzilo  jeszcze,  aby  košciól,  ten  czynsz  píacqcy,  mial  byé  wolnym  od 
juryzdykcji    biskupiej,    že  wolnoáé  taká    opieraé  si§    winna  na  wyražnym 
przywileju,  i  w  žáden  sposób  nie  mogla  byé  rozszerzaníj  po   za  doslowno 
brzmienie  przywileju    (c.  8  X  de  přivil,  5,  53);    podobnie  Innocenty  III 
oáwiadcza,  že  w  opičce,  jak%  Papiež  daje  jakiemu  koáciolowi,   jeszcze  nie 
zawiera  sio  exempcja  (c.   18    X  eod.  5,  ss);  do  tego  saraego  celu,  t.  j. 


Exempeja.— Exkluzywa.  193 

do  ograoicieiiim  exempqi  d^žy  prawo  Innocentego  lY  z  r.  1S45,  podlng 
którego  naletiqr  do  klasztorów,  wjj^tjch  z  pod  jvajzájkcji  bisknpiej,  ale 
dopaszczajfcj  síq  przewinienia  po  za  klasztorem,  przez  biskupa  káraní  bjé 
winni    (c.  1  h.  t.  in  YI  5,   7).    Bonif^y  YUI    ?rreszcie  postanowiř,   že 
exempcja  odnod  síq  do  klasztorów,  ^Iko  jako  do  klasztorów;  we  wszyst- 
kich  zná  ^rawach,  tjcz^jch  síq  pasterstwa  dnsz,  poddané  byó  one  winn j 
biskupowi  4jecezalnema  (c.  9  h.  t.  in  YI.  5,  7),   Gáj  nadesz^  smutno  dla 
Kosciola  czasy  wygnania  awiigoáskiego  i  wielki^o  rozdwojenia,  exempcje 
rozmnožjly  si§  w  nieslycbany  dot%d  sposób.  Jak  Papiež  tak  i  antypapiež 
koncesjami  tego  rodzajn  jednač  sobie   chcieli  zwolenników.     Dia  tego  na 
powszechnym  soborze  wieneásJtím  (isii)  biskupi  z  nowemi  skargami  pko 
exempcjom  wyst^pili,  a  na  soborze  konstancjeúsldm  Mardn  Y    (Bulla  de 
exemptionibus,  sess.  43)  eoín^^  wszystkie  exempcje,  udzielone    od  ánderci 
Grzegorza  XI,  i  obiecal,  2e    na  przyszloéó  tylko    ze    shisznych  powodów 
ndzielač  b§dzie   exempcje.     Ostatecznie  prawa  bisknpie  i  natnr§  exempqi 
okreflij^  sobor  tiydencki.     Wprawdzie   sobor  nie  zgodzil   si^   na  wniosek 
ksi^i^t  i  bisknpów    niemieckich:   .revocandas  omneš   exemptiones   contra 
jara  communía  passim  concessas,  monasteriaqne  omnia  sab  episcopi  pote- 
state  constitaenda,  sub  cm'as  sont  dioecesi,"  poniewaž  nie  chdal  namszač 
dawnycb  i  dobrze    nabytých    praw  cadzydí,  ani  pozostawiač  bez  nagrody 
Ikznych  zashig  dnchowieástwa  zakonnego;  ale  niemniej  przeto  ograniczy^ 
znacznie  exempcje,  stanowi%c:    i)  že  zakonnicy  bez  i^robaty  biskupa  nie 
mog)  shichaé  spowiedzi  (sess.  28  c.   15  de  ref.),  ani  miewaé  kazaú  po  za 
koidolem  klasztomym,  bez  pozwolenia  biskupiego   (sess.  5  c.  2;  sess.  24 
c.  4  de  ref.);  2)  že  wyrzeczone    przez   biskupa   cenzury    i  postanowione 
przez  niego  uroczystosci  gloszone  i  zachowane  byč  winny    w   koádc^ach, 
iiiiu%cych    przywilej   exempcji,  i  že  w   proceqach    publicznych   zakonnicy 
obowi^zani    s%   podlug  woli  biskupa  wyst^powaé  (sess.  25  c.  12,  is  de 
regnl.);  s)  že  biskup  karze  przewinienia  zakonników  žyj^cych  po  la  kla- 
sztorem    (sess.  6  c.  3  de  ref.;  sess.    25    c.   14  de  r^aUr.);    4)   že   we 
wszystkich  punktach,  ijcz^cyái  ú^  ofiary  Mszy  šw.,  zakonnicy,  równie  jak 
wszyscy  inoi  dnchowni,  ulegaj)  juryzdykcji  biskupiej  (sess.  23    decr.    de 
obserr.  et  eyit.  in  celebr.  missae);  5)  že  biskup  djecezalny,  jako  del^at  Sto- 
licy  Apost.,  ma  prawo  wizytowaó   klasztory  i  kapituly    w  každým   czasie 
i  ile  rázy  to  uzná  za  w^aádwe  (sess.  6  c  4  de  ref.).  Równiež  ograniczyl 
sobor  trydencki  exempcje  róžnych  kapitul  i  pralatów  (jak  np.  protonota- 
ijuazów  apostolskicb;    sess.  24.  c.  ii  de  ref.).  Otych  godnoidach  i  ich 
exempcjach   ob.    Benedieti  XIV^  De  synod,  dioec.  1.  3  c.  8.     Szczególny 
rodzaj  exempcji  ma  am^a  austijacka,  wyj^a  od  1720  r.  z  pod  juryzdy- 
kcji biskupiej,  a  poddaná  juryzdykqi  apostoUkiego  wikarjtuza  polotcego,   Cf. 
Ferrariě^  Prompta  blbL  s.  t.  Begularís  art.   2.  (Kober),  N. 

Exkluzywa  (exclusiva),  Wybór  Papieža,  jako  najwyžszej  gřowy  Ko- 
ádola,  z  nátury  rzeczy  powinien  byé  swobodny  i  wychodzié  tylko  z  Ko- 
ádola;  histoija  wszakže  przedstawia  cz§ste  mieszanie  si§  wladców  áwieckich 
do  tego  wyboru;  od  czasu  zaá,  gdy  wybór  ten  przeszedl  calkowicie  w  r^ 
cc  kardynalów  (ob.  Konklawe),  wi^yw  áwiecki  przyj%ř  form§  txkluzywy^ 
t.  j.  nrz^dowego  zastrzeženia,  aby  niemily  rz%dowi  kardynal  (persona  in- 
grataj  wybranym  nie  byl.  Prawo  exkluzywy  przyznawal  sobie  cesarz  nie- 
mieeki  (^austijacki),  jako  or§žny  Koáciola  opiekun,  a  nait^pnie  królowie 
Eneykl.  T.  V.  13 


Ir^ 


Kj^ttttfcí^  ti>*jei.  uít  1^  2iau2f»    i!3B|!ESzi]ie.  i^vsznwisís.    j 
|iir>iusr^  ji  trvasiitit  ruuákst  sem  ucsmns    !£bri.  .'4^1  V. 

C^>V9.  ^  <rtii',Tj*r   EL^;íir?    -Trt^aa^    •-*!   litr    2iÍ£?»a£řLSCL7iL  iciTau- 

ftúwt  5*:.i|:^7iií-  >-^  1^'Smj  j«arv>  v>  ▼jn^oi*  -áii  Zía^ržm*-.  žvanil   E>- 

:í.     J  tuí  ÍLfAř:jřÁ  zá^yjcr^  ^vjí^^sE^  eúsoLixiJLývcLer:  oi  3á'jiftsr\:un 

irjťUA;  í  Jt.v-%  i-  í,  íiri3L  :<-  :  r.  íl  Tsa.  i.  :*.  HJ^izl.  ir,::.  C*!. 
*,  AK-^tt-:  Ovil?;-  Tv>f,  :  vxs^  *,  :í.  i-í.  :•:  C:-jí-  Cjit;.  IV  >.  :í; 
Artúít  íl  íi,  >:  Oviá^,  V«*6r^  t.  i:  Lsrl  c-  4.  •>:.r.j»i-í  K^kk^  siwisr- 
lizan;^  t^ri  z»;íXij;  /^fti-.  0>-::rk  llíT.  L  4  c.  i:  BaL.^  E?.  -Si  sd  A- 
Han.:  ía^.'h.  i/,,  £;»,  ii  tA  F^^r^ois:  J.-.->.,  E?.  1:^  aiÍ  Ti*>ios.  Da- 
yťMfeiík  iujT..>«é  kwjKČsa  rvzríž^iaía  i»ÍTjj-^  řú>=i^=ik~:  j«aaLa  iu- 
tjv^  W^  «<tt<re*/>vj  fsi/cía^*;,  dr-iz*  Jfírir?.*  ;  -ziříiiiiliS;;  -i  txíí.,  Serffl. 

yTtAsm\AHi(i^  njrruijy;/  M?  prz^svisíeciía  5  pr.>5ZA«;j  j  p-jini:^^  Teii  liragi 
rvizaj  H%!cnu^miá\  !nl^  zaov^i  d«a  siopaie:  ziičjnórzr  i>ciiiem  wyliczaai 
ři>1i  t/lk'i  w  txr/TMQyf.itn  o&ai7  í^^tej,  iani  lai  w  o^y^e  o  i  wszelkiego 
utjwkUťíOJiUV^  w  ria!y>te^ňtwie  wíemycb,  a  dopuszczeiJ  bjli  jedjnie  do 
mtffOinyái  z  k^thfMútnc.nwaú  moilóir:  cř.  'Hičn^ioreL  Ep.  :;  ad  Eoial.; 
/^rf/,  yViuw,,  Kp,  can-  c.  5.  8;  Ba^il.^  Ep.  1  a^l  AmphU.;  Conc.  Ilerd. 
c«  4;  O/cíc,  Kí)b,  c,  2:,  Eikomunika  u  }%czTta  sie  2  pokuty  pabliczn% 
(ob.;^  prz^::^  kt//r§  wy}%czoDy  d^žjt  do  odzyskania  zapehiej  jednosci  z  Ko- 
MoUm.  Wtzakž^,  chodaž  pabliczoa  wszelka  pokau  zawierala  w  sobie  ex- 
k/>mufjjk^  Ul:<ír4Íyf,  níe  každá  z  drogiej  strony  excommunkjtio  medicinalis 
hyh  \»^jkni^  publíczDg,  lub  takow^  za  sob^  koniecznie  poci^gala.  Na  ex- 
komunikí;  4rníerteliu|  rmortalis)  skazjwani  byli  dopuszcz^%cy  si^  cigžkich 
Itn^svfínUifi  i  tácy,  co  za  przewiiúeDie  swoje  pokuty  przyj%ó  nie  cbcieii. 
K,  ta  nazy wa  lí^  zy/zzkffi  i^^p:a»to;,  t.  j.  zupein^m  odlqczeniem  od  wszd- 
ki';í(o  z  wífrrnymí  zwi%zku  religíjnego.  Na  podstawie  tej  dwojakiej  exko- 
mtjnikí  wyrobíto  síq  nast^pnie  rozróžnienie  exkomuniki,  na  mniejszq  (e. 
tninor)  i  tvť^kszr^  (e.  major).  j5Jr^^  mniejsza  jest  wyl^czeniem  czlonka  Ko- 
^'Jofa  od  przyjrnowanía  sakramentów  i  od  wybieraJooáci  na  urz^dy  ko- 
í^jclne  (Gralian,  vá  cap.  24  es.  XI  qu.  s;  c.  2  X  de  except.  2,  25;  c. 
10  X  d«  cJcr.  excomm.  5,  2  7;  c.   2£>  X  de  sent.   excom.  5,  89).    Exh, 


Exkomuníka.  195 

tctfl'4za  jest  wjl^zeniem  od  wszelkiej  jednoáci  z  wiernymi  i  od  uczestni- 
ctwa  we  wszystkich  bskach,  w  Kosdele  zložonycb,  slowem,  jest  zapelném 
od  ciaía  Chrystusowego  odci^iem    (i   Kor.  5,  5.   i  Tjm.    i,  20;  c.  21, 
3  2,  33.  es.  XI  q.  3).    Pocz%tkowo    ejrk,  ici^ksza  i  bibUjne  anatema  (ob.) 
u^jwaíj  si§  jako  wjrazj  jednozaaczDe,    tak  pierwszy    powszecbny    sobor 
nicejski  anatematyzuje  berezj§  arjansk^  {Mansi^  Coll.  Conc.  II    6  6  7);  pó- 
žniej  jednak,  z  powodu  oroczjstoáci  užywanycb  przy  oglaszaniu  anatemj, 
pocz§to  rozróžaiaó  t§  ostatni%  od  cxk.   wigkszej   (c.  lOG,  10  7.  es.  XI  q. 
3)  i  uwažaé  }%  za  Dajwjžszy  stopieú  exkomuniki,  t.  j.  e.  na  heretyka  wy- 
dan^  i  e.  nroczyscie  ogloszon^.     Tak    rozróžnia    pontyfíka}  rzymski  par. 
3.  t.    17  §  1  trzy  rodzaje  exkomuniki:  minor,  majory  anaihema,  Wyí^cze- 
cie   przez    exk.  wi§ksz^  poci^ga  za  Bob%,  podlag  slów  apostolskich    (Mt. 
18,   17.   2  Jan    9  —  11.  2    Tym.  4,  15.  2  Tess.  3,  14.   i   Koř.  5.   ii), 
to  nast^pstwo,  iž  chrzešcjanie  winni  unikaé  obcowania    z    exkomuoikowa- 
ri>Tni,    nawet  w  powszednicb  stosankacb  žycia,  które  teologowie  tym  wy- 
ražaj§  wierszykiem:  ^0*,  orare^  vale^  communio^  mensa  negatuť";  gdzie  przez 
c8  roznmie  sig  >vszelka  rozmowa  ustna  czy  piémienna;  przez  orare — wszel- 
kie  uczestnictwo  w  rzeezach  Božycb;  przez  vile — wszelkie  znaki  poszanowa- 
nia,  choé,  ježeli  przeložony  jest  exkomunikowany,  zewn§trzne  te  znaki  po- 
szanowania  oddawač  mu  si§  godzi;  przez  communio — wszelka  wspólka;  przez 
meiua — wszelkie  towarzystwo  biesiadnieze.     Kto  z  dotkni^tym  wi§ksz%  ex- 
komuniki przestawal,  wiedz§c  o  tém  co  ezyni,    popadal    niegdy^  .równiež 
w  exkomunikg  wigksz^  (Can.  Apost.   10;  c.  6,  18,   19,  26  es.  XI  q.  3); 
póžniej  jednak   za  takie  przestáwanie    prawo    karze  go  exk.  mniejsz^  (c. 
2  X  de  except.  2,  25:  c.  29  Xde  sent.  exc.  5,  39;  c.  3  h.  t.  in  VI  5 
1 1);  dzisiaj   exkomunik§    t§    zaci^a  si§  tylko  z  tego  titulu,   jakkolwiek 
biskup  može  za  kar§  jakiego  \fy stopku  nie  prawem  ogólném,  lecz  imien- 
nie  zakazac  komu  przyst§powania  do  sakramentów,  a  przynajmni^  do  Ko- 
munji  éw.   {S.  Liguori^    Th.  mor.  lib.    7  n.  148).     W  wiekach    šrednich 
paňstwa,  jako  cbrzekjaňskie,    uwažaly  si§  za  obowi^zane    do    popierania 
ramieniem  šwieckiém   wykonania    kar  duchownych    (tak   juž    w  Dekrecie 
Childeherta  [r.  596]  c.    2  ap.  Pertz,    Monum.   III   9),  i   dla  tego  ówcze- 
sne  prawo  exkomunikowanych  skazywalo  na  bannicj§  i  pozbawia!o  prawa 
pozywania  s^owego  i  šwiadczenia  w  s%dzie.  W  tej  mysli  przemawia  Con- 
stit.  Friderici  II    (r.  1220)  c.   7    (ap.  Pertz.  op.    c.  IV    2  36):  ^Et  quia 
gladins  materíalis  constitutus  est  in    subsidium  gladii  spiritualis,    excom- 
municationem,   si    excommunicatos  in  ea  ultra  sex  septimanas  perstitisse 
praedictorum  modorum  aliquo  nobis  constiterit,  nostra  proscriptio   subse- 
qnetur,  non  revocanda,  nisi  prius  excommunicatio  revocetur."  Takie  skut- 
ki  áwieckie  poci^gala  jednak  za  sob)   exkomunika    tylko    wówczas,    gdy 
byla  publicznie,  s^dowo    wyrzeczon^   (c.  5  X  de  exc.  2,  25;  c.  7  X  de 
judic.  2,  i;  c.  38  X  de  test  2,  20).     Poí^czenie  bannicji  z  exkomunik^ 
byřo  tak  dalece  w  šrednich  wiekach  regul),  že  sobory  stanowi^c  exkomu- 
niki, stanowily  zárazem  i  swieck)  kar§  bannicji,  jako    z    domniemalnego 
wladzy  áweckiej  upowažnienia  (Conc.  Trid.  sess.  25    c.  19  de  ref.).  Po- 
niewaž  jednak  zákaz  przestawania  z  exkomunikowanym   poci^gal  za  sob% 
wiele  uci^žliwošci  w  žyciu  powszedniém,  przeto  Košciól  zniósl  go  na  caly 
flzereg  róžnych  przypadków  (c.   103,   iio  es.   XI  qu.  3;  c.   29,   31,  43, 
54  X  de  sent.  exc.  5,  39),  które  glossa    dla    pami^ci    summuje  w  tym 
wierszu:  Mile,   lex,  humiU^  res  ignorata,  nece$$e%  gdzie  przez  utile  rozu- 


196  Exkomunika. 

mie  si§  požjtek  tak  exkomunikowanego  jak  innych  (zt^d  woJno  naraawiaé  . 
exkomunikowanego  do  Dawrócenia,  ž^dač  od  niego  rady  lekarkiej,  prawni- 
czej  i  t.  p.);  przez  lex — prawo  malžei^skie,  i  tak  može  žona  žyó  z  m^tem 
exkomunikowanyin;  przez  humile — stan  zaležnoáci  i  poddaňstwa,  zt^d  ^- 
dzy  z  panami,  synowie  z  rodzicami,  žoinierze  z  wodzem  iD0g%  przesta- 
wač  pomimo  exkomuniki;  przez  res  ignorata  rozumie  síq  uwolnienie  od 
t^o  nast^pstwa  exkomuniki  tych,  co  nie  wiedz)  o  prawie  lub  fakcie  exko* 
muniki;  przez  necesse  rozumie  síq  konieczna  potrzeba,  czy  to  duchowa  czy 
íizyczna,  tak  exkomunikowanego  jak  innych.  Marcin  V  na  soborze  koa- 
stancjeúskim  zákaz  przestawania  z  exkomunikowanjrm  ograniczyi  do  ex- 
komuniki imiennie  wyrzeczonej  i  ogloszonej  publicznie,  z  wyj^tkiem  exko- 
muniki prawcm  ustanowionej  za  uderzenie  osoby  ducbownej;  ježeli  bowiem 
fakt  uderzenia  jest  publicznie  uznaný,  od  przestawania  z  uderzaj^ym 
wstrzymač  sig  naležy,  choóby  exkomunika,  prawnie  naú  spadaj^ca,  nie  by- 
la imiennie  ogloszona.  Na  mocy  tego  postanowienia  Marcina  V  rozró- 
žniaj%  kanoniáci  exkomunikowanych,  których  unikac  nálezy  (excommunicati 
vitandi),  i  exk,  tolerowanych  (tolerati),  których  wiemi  nie  s^  obowi^zani 
unikač.  Skutki  A)  hezpoérednie  exkomuniki  wi^kszej  s^  nástupné:  a) 
pozbawia  przyjmowania  sakramentów,  tak,  iž  exkomunikowany  nie  mole 
godzlwie  ich  przyjmowaó,  z  wyj^tkiem  wszakže  niepokonalnej  niewiado- 
rooáci,  obawy  ámierci,  nieslawy,  útraty  majetku;  b)  pozbawia  prawa  sza- 
farstwa  sakramentów.  Rozróžnió  tu  wszakže  naležy  rodzaj  exkomuniki. 
Exkomunikowanemu  nietolerowanerou  zupelnie  nie  wolno  administrowač 
sakramentów,  z  wyj^tkiem  sakramentu  pokuty,  w  razie  ostatecznej  koniecz^ 
noáci;  wtedy,  zdaniem  wielu,  može  taki  exkomunikowany  administrowač  na- 
wet  wjatyk  i  ostatnie  namaszczenie,  ježeli  nie  ma  kogo  innego  do  admi* 
nistrowania  chorému  tych  sakramentów  i  chory  nie  može  przyj^  innego 
sakramentu.  Tolerowany  zaá  exkomunikowany  nie  može  pod  ciQžkim 
grzechem  administrowač  sakramentów,  ježeli  nie  jest  wezwany  przez  po- 
trzebuj^cego;  ježeli  zaá  jest  wezwany,  može  godziwie  sakramenta  admini- 
strowač. Zreszt^,  exkomunikowany  nawet  nietolerowany  wažnie  admini- 
struje sakramenta,  z  wyj^tkiem  sakramentu  pokuty,  administrowanego  po  za 
wypadkiem  naglej  koniecznošci;  bo  do  administrowania  tego  sakramenta 
potrzeba  juryzdykcji,  której  exkomunikowany  nietolerowany  jest  pozba- 
wiony.  c)  Pozbawia  wspólnych  publicznych  Koáciola  raodlitw  i  odpustów; 
d)  pozbawia  uczestnictwa  w  nabožeňstwie  (t.  j.  w  Mszy  áw.,  publicznych 
modlitwach,  procesji,  ápiewaniu  godzin,  bíogoslawieniu  olejów,  áwiec,  wody 
i  innych  czynnoáciach  áwi^tych,  przywi^zanych  do  áwi§cenia  kaplaúskie- 
go),  tak,  iž  nietylko  pozbawiony  jest  ich  owoeu,  lecz  pod  grzechem  cíqž- 
kim  nie  može  žnajdowač  síq  na  nich,  ježeli  nie  uniewinnia  go  niewiado- 
moáč,  lub  koniecznoáč  uniknienia  zgorszenia;  é)  niewažném  ezyni  nadanie, 
wybór,  zatwierdzenie  etc.  na  benefícjum,  uczynione  na  rzecz  exkomuniko- 
wanego, nawet  tolerowanego  {Liguori^  Th.  mor.  lib.  7  n.  I8i); /)  pozba- 
wia owoców  benefícjum  przez  czas  swego  trwania;  g)  pozbawia  exkom. 
nietolerowanego  užycia  juryzdykcji;  tolerowany  zaá,  choč  može  užywač  ju- 
ryzdykcji z  tytulu  dobra  publicznego,  wszakže  grzeszy  ci§žko  wykonywa- 
j%c  }%  bez  koniecznoáci;  h)  pozbawia  exk.  nietolerowanego  pogrzebu  ko* 
ácielnego,  a  grzebi^cych  takiego  koácielnie  dotyka  exk.  wi§ksz%  (Clement. 
1  de  sepultur.);  i)  pozbawia  stosunków  cywilnych  z  innymi  wiernymi  jak 
wyžej  juž  powiedziano.     Skutki  zaá  B)  poérednie   exkomuniki  s%:  a)  irre- 


Exkomunika.  197 

golaritas  (ob.),  gdy  cfxkomunikowany  spelnia  jaki  akt   éwi§cenia    kaptaň- 
Bkiego;  b)  ježeli  rok  caty  w  ezkomanice  pneb^dzie,  zostaje  podejrzanym 
o  herezj^  (Trídent.    9.  25  c.  4)  i  pozbawionym  swego  benefícjam  (t.  Li- 
^ori^  Th.  moraL  L  7  n.   157).  Prawo    exkomunikowania  ma  Pa- 
piež  w  calym  Koáciele,  biskupi  zaá  tylko  w  swoich  djecezjach,  ale  podlag 
dawnego    zwyczsón  exkomanik^,    w  jednej    ^jecezji   wyrzeczon^,    powinni 
nznaó  i  atrzymaó  inni  biskapi,   gdy  exkomanikowany  na  icb  przenosi  8i§ 
terrytorja,  c.   7  3  (Ck>nc.  Nicaen.  325),  c.  8  (Conc.  Agath.  506),    c.    20 
(Conc.  Bay.  877)  es.  XI  q.  3;  c.  i.  X  de  trenga  et  páce  1,  34;  c.   8  X 
de  off.  jad.    ord.  1,  31.     Dia  tego    byřo  zwyczajem    powiadamiaé   inne 
koácioly  o  wyrokach  exkomunikacyjnych  (C^r.,  Ep.  59;  Aug.^  £p.   235; 
Socrat,^  Hist.    1.  1  c.  6),  co  i  dziá  czynió  naležy  (Pontific.  Rom.  tit.   17 
par.  3  §  1 2).     Exkomonikowani  mog%  byó  tylko  cz^onkowie  Koáciola;  nie- 
wiemi,  jako  póza  Koáciolem    si§    jož  zmgdqj^y,  wy}i|czani   zeň  byé  nie 
mog%.     Poniewaž  exkomunika  jest   najci^žsz^  z  kar   koscielnych,    przeto 
wymierzaé  j^  naležy  za  ci§žkie  przewinienia,  po  dojrzalej  rozwadze  (c.  4 1 , 
42,  es.  XI  qa.  3),  na  dostatecznej  podstawie  (Bened,  XIF,  De  synodo  dioec. 
1.  X  c.  1 — 3),  i  tylko  po  poprzednich  npomnieniach   do  poprawy  (c.  48 
X  de  sent.  exc.).     To  napomnienie  kanoniezne  powinno  byč,  podhig  c.  5, 
9  h.  t.  in  VI,  potrzykroó  powtórzone;  sobor  trydencki    (ses.  25  c.  3  de 
ref.)  wymaga    dwóch  napomnieň.     Uwolnienie  (absolatio)   od  exkoma- 
nild  daje  ten,  kto  j%  ?ryrzekl:  biskup  w  djeceqi  (c.  2,  40  es.  XI  qu.  3), 
Papiež  w  calym  Koáciele  (Leo  M,  £p.  32);  co  si§  tyczy  exkomunik  ipto 
jurt  zapadlých,  z  wyj%tkiem  przypadków  Pi^)iežowi  zarezerwowanych  (ob. 
Bezerwaty),  uwalnia  od  nich  biskup,  a  inforo  co7i«<»V/i^'a6— spowiednik  apro- 
bowany.     W  exkomunikach  zarezerwowanych  Papiežowi,  gdy   przewinienie 
jest  tigemno,  uwalnia  biskup,  na  mocy  ogólnego  upowažnienia  fto  foro  in- 
terno (Conc.  Trid.  ses.  24  c.  6  de  ref.),  w  razie  grožy^j  ámierci  absolwu- 
je  katdy  kaplan,  bez  wzgl§du    na  rezerwacJQ  (c.  29  X  de  sent.  exc.  5, 
39).    Zarzut,  že  exkomunika,  osobliwie  wi^ksza  i  uroczysta,  nie  zgadza 
bíq  z  duchem  roiloáci  chrzeácjaňskiej,  latwo  usuwa  8i§  przy  pomocy  wyžej 
wskazanych    tekstów  Pisma  áw.     Zbawiciel  bowiem  sam,  Dobroé  Najwyž- 
sza,  powiedziat  o  upartjm,  niepoprawnym  i  Koáciola  sluchaó  nie  chc^cym 
grzeszniku:  ^uiechci  b§dzie  jako  poganin  i  celnik"  (Mt.  18,1 7).  Š.  Pawel 
i  á.  Jan,  Aposlolowie,  którzy  slowem   i  žyciem  tak  wielk^  zostawili   nam 
nauk^  miloéd,    wyl^czali  sami  i  zalecali    wyl^czanie   z   grona    wiernych 
grzeszników  npartych  i  niebezpiecznych  dla  Koáciola  (teksty  cytowane  wy- 
žej).    Miloáé  nietylko  nie  przeciwi  si§  exkomunice,  lecz  owszem  nakazíme 
J4,  amianowide:  a)  milošč  dla  calego  spoleczeástwa  chrzeácjan,  poniewaž 
si^  ich  zabezpiecza  od  zgabnego  wpty wu,  jaki  wywarlby  na  ich  žycie  reli- 
gijne  i  morálně  czlowiek,  szerz^cy  przewrotne  w  lonie  Koáciola  doktryny, 
lub  wielkich  i  szkodliwych  spoleczeústwu  wiernych  dopuszczaj%cy  si§  wy- 
st^ków   (za  jakie  wlaánie    karze  síq  exkomunik^);  h)  miloáé  dla  samego 
eiJíomunikowanego,  poniewaž  zaálepiony  ów  i  uporczywy    czlowiek  wten- 
czas  latwiej    može  si§  nad  sob%   zastanowió,  gdy  ci§žk%  t%  kar^  zostanie 
dotkni§ty,  témbardziej,  že  Koációl,  karz%c  go  jedni|   r^k^,  gotów   zawsze 
drug^  r§k%  przycisn^ó  do  swego  serca  i  wrócič  mu  wszystkie  dawnepra- 
wa,  ježeli  tylko  wrócié    on  zechce  do  Boga.— Gorsz%   si§   tež    niektórzy 
kilku  ze  árednich  wieków  faktami,  gdzie  mowa  jest  o  exkomunice  zwierzqt 
szkodliwych.     Tak  i-o,  Wilhelm  tyryjski  (ob.)  opowiada,  že  š.  Bernard, 


198  Exkomunika.--Exorcysta. 

gdj  sÍQ  znajdoTrat  na  poéwi^eoia  kaplicy  w  opactwie  Foignj,  napasto- 
wany  przez  mnóstwo  macb,  wyrzekl:  Exeomrmmico  eas^  i  mnchy  zniUy. 
2-0,  Znajduj^  síq  dwa  wyroki  exkomnnikacyjne  przeciw  owadora  szkodli- 
wym,  nisz€z%cyin  póla:  jeden  wydany  przez  konsystorz  bisknpi  w  Langres 
zr.  I554,drngi  wyrokkonsystorzazTroyes,  z  r.  1506  (czy  tež  1516).  Lecz 
co  do  s.  Bernarda,  exkomunika  jego  widocznie  byla  tylko  faktem  cndo- 
wnym,  który  z  ^rlaáciw^  exkomonik%  nie  ma  zwi^zkn.  W  wyrokach  zaá 
wspomnianych  konsystorzy  wyraženia:  anathematisamus  et  ersdem  maUdici' 
mus;  maJedico  et  anathematíaationis  sententiam  pronuntío^  byly  nžyte  nie 
w  znaczeniu  exkomuniki,  lecz  tylko  jako  .exorcyzm  przeciwko  wplywom 
zlego  ducba,  posluguj^cego  síq  przedmiotami  i  stosankami  nataralnemi 
na  nasza  szkod^.  Ob.  M.  J,  Desnoyer^  Recherches  sur  la  coatume  ďexor^ 
ciser  et  ďexcommunier  les  insectes  et  antres  aniroanx  nnisibles  h  Tagri- 
cultures,  Paris  1853,  8-o  s.  19  (przednik  z  Bulletin  du  comité  hisíariqtte 
des  monum.  ecrits  de  ťhist.  de  France^  t.  IV  s.  36.  Do  lepszych  drid 
prawnych  o  exk.  traktuj%cych  nalež^:  Jíariť  Altent\  De  censuris  eccl.,  Ro- 
mae  1618,  2  v.  f.;  F.  Feliciani^  Enchiridion  de  censuris  etc,  Ingolstad. 
1583;* -4/pA.  de  Leone^  De  censuris  excomm.  etc,  Neapoli  1644;  Franc. 
Suarez^  De  censuris.  N. 

Exorcysta  nazywa  si^  kleryk,  odmawiaj^y  exorcyzmy  (ob.)  nad 
energumenami  (ob.).  W  trzech  pierwszych  wiekacb  Koscioía  nie  bylo 
oddzielnego  urz§du  exorcysty,  poniewaž  wiara  i  miločé,  ožywiaj^ca  wszyst^ 
kich  chrzešcjan,  wystarczala  na  zaklgcie  zlých  duchów  (Orr/^n.,  Contra 
Cels.  lib.  VII;  Teriuljan^  Apol.  XXIII).  Zdíye  sie  takže,  že  wiemi  užy- 
wali  tej  wladzy  na  rzecz  nawet  pogan.  Przywodzimy  ciekawe  w  tyrn 
wzgl§dzie  miejsce  z  Tertuljana  (1.  c):  „Bez  chrzešcjan,  mówi  on,  któžby 
dusze  i  ciaía  wasze  wyzwalal  od  tych  wrogów  ukrj-tycb,  którzy  pustosz% 
wszystko?  Mówíq  o  szatanacb,  którzy  was  op§tywajíj  i  których  my 
z  was  wypgdzamy  bez  záplaty,  bez  nagrody  žadnej.  Ježelibysmy  chcieli 
pomsty  nad  wami,  dosyčby  bylo  zostawió  swobodne  panowanie  nad  wami 
dnchów  nieczy stých;  tymczasem  wy,  zapominajac  o  dobrodziejstwie  takiej 
protekqi,  traktujecie  jako  nieprzyjaciól  ludzi,  którzy  nietylko  nie  czyni^ 
wam  nic  zlcgo,  ale  którzy  s%  wam  nieodzowni  i  którzy  nie  waszymi  s^ 
nieprzyjaciolmi,  ale  blgdu?**  Žo  pobožní  wierni  exorcyzraowali,  widzimy 
jeszcze  i  z  žywota  áw.  Eufrazji  (Vit.  PF.  c.  2  9  p.  359  ap.  Rosweid.), 
gdzie  czytamy,  že  ta  áwi^ta  exorcyzmuj^c  pewnego  energumena,  zagrozila 
szatanowi  slowami:  Nam  si  sumo  baculum  abbatissae,  íiagellabo  te.  Caete- 
rum  resistepte  daemone  et  exiro  nolente,  sumens  Euphraxia  abbatissae 
baculum,  dixít  ci:  Exi."  Pastora!  ksieni  byl  znakiem  powagi  i  w  tém 
znaczeniu  užyty  tu  byl  na  wyp^dzenie  szatana.  Šwi§ta  ta  žyla  w  Tebaj- 
dzie  za  czasów  Tcodoryka;  nie  byla  ksieni^,  lecz  w  rgku  jej  pastorál 
ksieni  mial  znaczenie  wladzy.  Gdy  pierwotna  žarliwoáé  wiary  ostygia 
zwolna,  powstal  w  Koáciele  oddzielny  urz^d  exorcysty.  Š.  Piotr,  towa- 
rzysz  mgczeústwa  šw.  Marcellina,  kaplana,  za  przešladowania  Djoklecjana 
30  2  r.,  jest  možo  najstarszyra  exorcyst%,  o  jakim  historja  wzmiankuje 
(Laderch\  BasíUc.  ss.  Marceli,  et  Petr.  p.  5).  Šw.  Feliks  z  Noli,  spěl- 
niaj^cy  czas  jakiá  lektorát,  posunigty  byl  nast^pnie  na  exorcysty  (Paulin,^ 
Natal.  IV  s.  Fel).  Šw.  Marcin  wyáwi^cony  byl  na  exorcysty  przez  áw. 
Hilarego.  Exorcyzat  jest  trzeciém  w  rzedzie  czterech  mniejsz}ch  šwigceú 
(ob.).     W  áwigceniu  tém  biskup  podaje  poáwi^canemu   ksi^g^,    w  której 


Excrcysta.— Exorta.  199 

zawierajil  si§  exoreyzmy.  Poáwifcany  otrzymnje  prxez  to,  podlng  slów 
pontyfikalo,  wladz^  wldadania  r^  na  energamenów,  tak  chrzczonych  jak 
i  katechumenow.  Prócz  tego  ezorcjsty  obowi%zkiem  jest,  przy  rozdawa- 
líu  KommuDJi,  robié  miejsce  przyst^puj^cjm  do  KommQnji  i  wcd§  przj 
Mszj  bwi^tej  podawač. 

Exorcyzm  (z  grcckiego  s4opX'.a|i,o^ — zakl^cie^  od  opxo^ — przyiifga) 
jest  to  oroczTste  zakl§cie  czarta,  uczynione  w  imi§  Trójcy  Przen^áwi^t- 
szej,  a  dsobliwie  w  Imi§  Jezusa  Chrjstnsa,  aby  nie  szkodzil  ludziom- 
Powszechna  jest  teologów  nauka,  oparta  na  Ojcach  sá.  i  odwieczniej  pra- 
ktyce  Koáciola,  ie  zty  duch  do  každcgo  stworzenia  boskiego,  w  celu 
szkodzenia  zbawienia  naszemu,  przyczepió  síq  može.  Otož,  dla  odp§dzenia 
szatana  i  jego  zasadzek,  Koáció)  exorcyzmuje  i  poáwi^ca  róžne  rzeczy. 
W  trzech  mianowicie  razach  Koáció}  to  czrni:  przy  wyp§dzaniu  czarta 
z  op§tanych  (ob.),  przy  katechumenach  (ob.)  i  przy  poáwi§caniu  niektó- 
rych  przedmiotów,  jak  soli,  wody,  oliwy.  Exorcyzm  w  stowach  swoich 
zawiera  albo  prosby  do  Boga  o  oddalenie  zasadzek  szataLskich,  albo  tež 
rozkaz  do  djabla.  ažeby  ust^pih  Niekiedy  tež  to  zaklQcie,  podlug  nauki 
Suareza,  može  sig  wprost  odnosic  do  nierozumnych  stworzeA :  nie  dla  te^ 
go,  ažeby  one  ten  rozkaz  pojmowaly,  ale  že  Pan  Bóg  da  im  skutecznošé 
na  to  zaklecie,  tak,  jako  Cbrystus  (Mat.  VIII  2  6)  rozkázal  wiatromimo- 
rzn,  i  stalo  si^  uciszcnie  wielkie.  Skntecznoéč  exorcyzmów  zaležy  nie  od 
samego  exorcyzmn,  jak  w  sakramentach,  ale  od  ezorcyzmuj^cego  íex  opere 
operaiuisj^  jak  w  ogóle  w  sakramentaljach  (ob.),  do  których  i  exorcyzmy 
si^  IÍCZ4:  za  dowód  shižy  odpowiedi  Chrystnsa,  daná  jego  uczniom,  dla 
czego  djabla  z  op§tanego  wyrzucič  nie  mogli  (Mat.  XYII  20);  lubo  i  to 
prawda,  že  samé  slowa  tych  zakl§č,  przez  Koációl  postanoivione,  maj) 
w  sobie  moc  pewn^.  Prywatnie  exorcyzmowač  može  každý  wierny,  uro* 
czyscie  za4  tylko  sludzy  Ko^ciola  na  to  ostanowieni  i  za  wy ražném  po- 
zwoleniem  biskupa.  Cf.  S.  Lťguon\  Theol.  moral.  lib.  a,  193,  App.  ad 
n.  IV.  Formy  i  ocenienienie  exorcyzmów  zawieraj%  sig  w  Rytuale  i  Pon- 
tyfikale.     Cf.  art.  Energumeni.  X.  S,  J. 

Exorta  (exhart<Utoj  ^  napominanie^  zt^d  przemówienie  pogrzebowe, 
napomnienie  religijne,  nauka  up<Rninalna;  slowem,  každé  przemówienie  re- 
ligijne,  okolicznošciowe,  exortq  si§  zowie.  Mówca  uderzony  wažniejsz^ 
chwil^,  wypadkiem  niepospolitym,  dobrawszy  tekst  jaki,  albo  i  bez  tego, 
w  kilku  wybitniejszych  punktach  przemówienie  swoje  zestawia,  a  potem 
krotko  i  j^rnie  do  rozumu  i  serca  sluchaczów  przemawia,  žeby  ich 
przekonač  o  wažnošci  tego  zdarzenia  i  sklonió  do  przyj^cia  iiauki  z  nic- 
go  plynqcej.  Koúczy  krócintk%  modliw^,  žyczeniem,  blogoslawieňstwem. 
Mowa  potoczysta  i  energiczna,  žyczliwosci^  i  wspólcztlciem  zaprawna, 
najpr§dzej  cel  exorcie  przyniesie;  dlugie  i  ciemne  wywody  cbybi^.  Exortq 
síq  tež  nazy waj^  modlitwy,  odmawiane  nad  chorými,  stawionymi  w  kokiele. 
Rytual  rz>'mski  ani  nasz  piotrkowski  nie  daj^  na  to  osobnej  formy  i  ce- 
remonji,  lubo  wkladanie  r§k  na  thorych  upowažnia  Ewangelja  šw.  (Mar. 
XVI  isj.  Ks.  Rzymski  w  IVyU.  obrz^d,  twierdzi,  že  „dzieje  si^  to  za 
zezwoleniem  Pawla  V,  Papieža",  a  r}'tua}y  z  apokryfami  podají  formy,  p. 
t.  ImpoMo  manuum  sacerdoíis  super  aegroa  infantes^i  Imp,  man,  super  aegros 
adultos.  Ta  exorta  musiala  byč  braná  za  jedno  z  exorcyzmami  (ob.),  gdy 
i  dzi<,  mianowicie  w  chorobách  konwulsyjnych,  doroslych  i  dzieci,  o  exorty 
nad  niemi  prosz§.     Na  Litwie    szczególniej   ma    to    miejsce    i   trudnoby 


200  Exorta.— Expektatywa. 

bylo  prosz^ych  odstr^czač,  albo  si^  im  thimaczyč,  že  takiej  formj  blo- 
goslawienia  nie  masz.  ZaDÍm  wi^  zwierzchnoáci  dachowne  aprobowan^ 
form§  podadz^,  možnaby  po  Adjutorium  etc.  zwykle  przy  chorých  modli- 
twy  z  rytualu  Deus  cm  proprium  i  dwie  (wedle  ryt.  rzyms.  i  piotrk.) 
nastQpne,  z  konklozj^  Benedictio,,.  na  ž%daaie  odczytaéy  kropi%c  na  koúcu 
chorego  áwigcon^  wod%.  Polecanie  przez  kaplana  pami§ci  i  modlom  žy- 
j^cych  dusz  zmarlych,  takže  síq  exort^  nazywa  (Uube^  Antiqu.  cons. 
syn.  p.  168,  i  tej  Eacykl.  III  425).  X.  'S.  J. 

Expektatywa  (exspectatívae  se.  literae),  nadanie  benefícjum,  lub  urz^- 
du  koácielnegOy  maj%cego  dopiero  w  przyszloáci  wakowaó.  W  dawniej- 
szych  czasach  expektatywy  byly  zupelnie  nieznane.  W  árednich  dopiero 
)^iekach,  gdy  naplyw  kandydatów  do  benefíejów  byl  wielki,  kollatorowie 
ucíekali  si§  do  expektatyw,  jako  do  árodka  uwalniig^cego  ich  od  natr^- 
ctwa  kandydatów.  "Takie  jednak  ndzielanie  benefíejów  mialo  t§  niedogo- 
dnoáó,  že  obJQcie  posiadania  benefícjum  wi%zalo  si§  z  wyczekiwaniem  (zt^ 
exspectativaé)  na  ámieró  dotychczasowego  benefícjata.  Dia  tego  tež  Ale- 
Iraander  III,  Pap.,  na  soborze  lataraneúskim  (117  9)  zakázal  udzielania 
lub  obiecywania  benefíejów,  jeszcze  nie  wakuj^ych  (c.  2,  id,  16  X  de 
conces.  praeb.  8,  8).  Szczególny  rodzaj  expektatyw  wjrplywal  z  prawa 
pierwszej  prosby  (jus  primářům  precum).  Gdy  bowiem  kapituly  katedrál- 
ně i  kollegjackie  waki^'%ce  w  swém  gronie  miejsca  obsadzaly  czlonkami 
rodów  szlacheckích,  sobie  pokrewnych,  królowie  i  k8i%ž§ta  chc%c  mieé  tam 
sobie  žyczliwych,  wdawaU  si§  w  spraw§  wyborów  i  zwolna  doszli  do  pra- 
wa udzielania  expektatywy  na  pierwsze  po  obj§ciu  przez  nich  rz^du  waku- 
j^e  miejsce,  w  každej  kapitule  ich  paňstwa.  Nt^dawniejszy  przyklad  ta- 
kiego  prawa  jest  prawdopodobnie  z  czasu  Konráda  IV  r.  1242  (Bóhmer^ 
Regesta  Conradi  IV  n.  48).  Papiezkie  zalecenia  do  benefíejów  wyply- 
waly  z  czasowych  takže  okolicznoáci,  z  wielkiej  liczby  benefíejów  i  z  nad- 
nžyó,  przy  ich  obsadzaniu  przez  wladze  miejscowe  popelnianych,  a  opie- 
raly  si^  na  zasadzie,  že  w  prymacie  Stolicy  Piotrowej  zawiera  si§  prawo 
swobodnego  rozporz^dzania  benefícjami  w  calym  Koádele  (tak  Clemens  IV 
in  c.  2  praeb.  in  YI  3,  4;  Kiemens  Y  i  sobor  wieneúski  in  Clem.  I  ut 
lite  pend.  2,  5).  N^dawniejszy  znaný  przyklad  takiego  zalecenia  jest  za 
Adrjana  lY  z  r.  1154  (Mansi^  Conc.  XXI  805).  Pierwotnie  zalecenia 
te  byly  wydawane  w  formie  proáby  (preces),  nast^pnie  w  formie  obowi^- 
zi;g%cych  mandatów  (najdawniejsze  z  czasów  Aleksandra  III  Pap.  f  1181 
c.  7  X  de  rescr.  i,  3);  w  razie  zaá  oporu,  dia  poparcia  tych  mandatów 
dawane  bylo  napomnienie  (líterae  monitoriae),  lub  nakaz  (lit.  praecepto- 
riae),  a  w  razie  potrzeby  i  nakaz  egzekucjri  przez  wyznaczonego  ku  temu 
egzekucora  (literae  executoríae).  Przedewszystkiém  jednak  Papieže  zalece- 
nia te  dawali  na  rzecz  ubogich,  a  uczonych  i  zaslužonych  duchownych, 
a  szczególniej  ná  rzecz  rozkwitaj^cych  wówczas  uniwersytetów  (Hurter^ 
Papst.  Inn.  III  cz.  S  r.  2);  zreszt^,  podlug  bulli  Aleksandra  lY,  každá 
kapitula  mogla  co  najwyžej  czterema  tylko  mandatami  byó  obcii^žon^. 
Tego  rodzaju  papiezkie  mandáty,  równie  jak  zalecenia  królewskie,  udzie- 
lane  byly  nietylko  na  wakuj^ce,  ale  i  na  wakowaó  majíce  benefícja,  a  cho- 
ciaž,  jak  widzieliámy  wyžej,  sobor  lateraneúski  trzeci  zakázal  expektatyw, 
wszakže  mandatów  takich  nie  uwažano  zu  objíte  zákazem,  poniewaž  te 
nie  odnosily  si§  do  pewnego  oznaczonego  benefícjum,  ale  do  pierwszego 
w  pewném  miejscu  wakowaó  maj%cego.     W  czasie  wielkiego    odszczepieň- 


ExpeUttywa.— Experta.  201 

stwa  na  zadiodzie»  obie  strony  szafowaniem  takich  mandatów  jednaé  so- 
bie  chciařy  swoleoników;  dla  tego  byty  one  wówczas  tak  liczne,  iž  za 
wielk%  alg^  nwaiano,  gdy  Marcia  Y  na  sobone  konstancjeáskim  tylko 
dwie  trzecie  wszyBtkíchy  Papiežowi  zastrzeionych  beneficgów,  Bobie  do  roz- 
dania  przez  takie  mandáty  zaroxerwowal.  Sobor  trydendd  (sess.  24  c. 
1 9  de  ref.)  zniósl  znpďnie  expektatywy  i  tym  sposobem  položyt  koniec 
licznjm  z  kh  powodn  sporom.  W  Aostiji  i  w  Prosách  kanonicy  hono- 
rowi  maj^y  jakby  rodzigem  expektatywy,  prawo  do  pierwazego  wakqj^cego 
benefícjom  w  kapitole.  Prawa  primářům  precum  ožywaí  oesarz  niemiecki 
mž  do  koáca  cesarstwa  Niemieckiego  (1806).  X, 

Experta,  albo  exportacja  (od  ex  i  porto) ^  t.  j.  iryprowadzenie  z  do- 
ma albo  z  košdola  na  cmentarz  zwtok  omarlego,  przy  towarzyszenio  do* 
chowieástwa  i  ludo.  Stará  to  praktyka  Koáciola,  kiedy  jož  áw.  Uieronim 
{€p.  27  <id  Eustoch.)  o  niej  wspomina.  Bytoal  p«  t.  Ďe  exequiis^  a  szcze- 
gólniej  litorgiici,  p.  tt.  Delatío  corporis  ad  eeclesiam^  albo  ad  Mepulchntm^ 
opisaj)  oeremoiye  i  pora|4ek  export.  W  omówioncg  porze,  gdy  ma  byó 
exporta,  klér  i  lad,  stosownym  znakiem  dzwona,  mig^  byó  wezwani  i  ze- 
brač  síq  w  koéciele  paraQalnym,  lob  innym,  wedle  zwyczsgo;  nigdy  zaá 
jedni  na  dragich  nie  czekač  na  drodze,  lob  w  doma  zmarlego  (SRC.  17 
Wrzeá.  1822  r.).  Gelebrans  przybrany  w  komžQ,  stalg  czarn%,  a  ehoóby 
i  kzp^  (Rit  Rom.),  lecz  nigdy  w  albie  (SRC.  21  Lip.  1855  r.);  inni 
tylko  w  komžach;  4Í^on  i  8ob4}akon  w  áwi^te  szaty  nie  obieng^  si^ 
(SRC.  32  Míja  1846  r.)«  choé  o  nas  zwyczig  przeciwny,  a  wszyscy  za 
koédolem  w  biretach.  Gdy  tak  jož  wszygtko  gotowe,  id%  proce^^  do 
doma  zmarlego:  i^  bractwa  áwie<^ch,  2^  kleryk  ze  éwi^con^  wod^, 
3^  krocyfer  z  krzyžem,  którego  passyjka  odwrócona  naprzód  (SRC.  18 
Mig.  16  75),  pomi^dzy  dwoma  akolitami  przy  zapálených  áwiecach;  4^ 
klér  zákonný,  5^^  klér  áwiecki,  mlodsi  naprzód,  starsi  za  nimi,  a  wszy*- 
8cy  parami;  6®  celebrans,  za  nim  lud,  a  choóby  i  dochowni  w  sokniach 
zwycziunych  (SRC.  ii  List  1641  r.).  Cala  procesja  w  milczenia  i  sko- 
pienio,  modl%c  síq  za  omarlego.  Za  zbliženiem  si§  do  doma  zsiart^o, 
mlodsi  síq  zatrzymi^%  opodál  i  znowo,  porz%dkiem  wyžej  wskazanym,  szy- 
^J4  si§,  zostawi^%c  starszym  miejsca  bližsze  tramny.  Tymczasem  z^a- 
1^^  éwiece  i  pocbodnie,  kleryk  z  wod^  šwigcon%  wchodzi  do  mieszkania 
i  stáje  z  boka,  po  lewej  stronie  swojcg,  u  nóg  zmarlego,  przy  nim  w  áro- 
dka  celebrans,  a  krocyifer  z  akolitami  pomyka  sig  pierwcg*  (per  soam  dex- 
teram)  i  st^e  a  glów,  ježeli  si§  mog%  pomieáció.  Gdyby  mieszkanie 
zmařilo  bylo  za  daleko,  to,  przy  spotkanio  kondokto  pogrzebowego,  to 
samo  si^  robi.  Celebrans,  stojíc  u  nóg  zmarlego,  kropi  go  wod^  áwie- 
con^  w  znak  krzyža,  t  j.  w  ^odku,  po  j^o  prawej  i  lewej  stronie,  za- 
czyna  gloéno  mówió  antyfon§  ^S*!  imquitaUi  i  ps.  De  pro/undis,..  naprze- 
mian  z  klérem,  na  koúcn  Bequiem  aeternam  dona  «i...  i  antyíona  Si  ini- 
quUates  cala.  Krocyfer  z  akolitami  przechodzi  naprzód  klem  i  tym  sa- 
mým porz%dkiem,  jako  8i§  rzeklo,  exporti^q^  czyli  prowadz%  zmarlego 
proce^onalnie  ze  éwiatlem;  za  tnimni|  lad.  Wedle  przepisów  rytaalowych, 
zwlold  nieboszczyka  (zawsze  nogami  naprzód)  powinny  byó  niesione  na 
r§ko,  lob  na  ramionach,  nie  zaá  wiezione;  a  jeáli  na  wozie,  to  przy  spo- 
tkanio klero  powinny  byó  z^i^te,  Prawo  zaé  nasze  knýowe,  mianowide 
przepisy  b.  rady  administraeyjnej  królestwa  o  grzebania  cial  zmarlych, 
pod  d.  31  Miýa  (12  Gzerw.)  1846  r.  zatwierdzone,  stanowi^:  §  93,  ka- 


202  E  X  p  o  r  t  a. 

žde  cJalo  ina  byó  až  do  cmentarza  tciezione^  nie  zaá  niestone;  zwyczig  te 
prawa  pogodzi!,  i  dziá  nikogo  nie  razi,  že  klér  w  szatach  koécielnych 
przed  koňmi  i  karawanem  czy  wozem  postupuje.  Wozy  próžne  dla  pompy 
mog%  iáé  za  konduktem  (Baruff.  lit.  36  n.  9  7);  éwieckiego,  chočbj  z  naj- 
wyžszych  dygnitarzy,  dnchownym  nieáé  nie  wolno  (Rit.  Rom.);  kléry ká, 
klerycy,  ježeli  možná  tego  samego  stopnia,  na  znak  miloáci  braterskiej, 
a  w  braku  áwieccy;  mniej  stosowna,  ažeby  niewiasty  czy  panny  niosl^y 
niewiast§.  Festony  i  sznury  calunu  pogrzebowego,  na  pogrzebacb  panów 
éwieckich,  wolno  podtrzymywaó  i  unosió  áwieckim;  duchownym,  chočby 
dygnitarzom,  ta  porapa  wzbroniona  (SRC.  20  Wrzeá.  1681  r.).  Chor%- 
gwie,  žalobniki,  lat^rnie,  krepa,  gdzie  jaki  zwyczaj;  oharzyki  przenoáne 
i  b§bny  nie  calkiem  tu  stosowne.  Cialo  wprost  i  krótsz%  drog^  do  ko- 
áciola  prowadzié  naležy,  chyba  že  inna  droga  dogodniejsza  (SR  i  Ep.  G. 
>  wíelu  dekret.).  Zaraz  ruszaj^c  z  miejsca,  celebrans  intonpje  ExuUabuni 
Dno^  a  kantorowie  ps.  Miaerere.  W  krajach,  gdzie  okazaloéci  koácielne 
nie  ranj§  swobody,  wierni,  pogrzebowi  towarzysz^cy,  odmawiaj^  róžaniec 
z  wierszem  Dne^  dona  eis  requiem;  u  nas,  przy  braku  kléru,  lud  w  prze- 
rwach  psal  mu  ápiewa  Wieczne  odpocznienie  racz  mu  (jej)  dač  Panie,,,  albo 
Dohry  Jezu  a  nasz  Fante.,.  Wedíe  Rytualu,  gdy  Miserere  nie  starczy, 
možná  klaáó  innc  modly  žalobně.  Tymczasem  dzwony  koáciolów  dzwoni% 
tonem  žalobnym.  Trzykroé  wprawdzie  tylko  Rytual  przepisuje  podzwon- 
ne:  przy  konaniu,  zaraz  po  skonaniu  i  przy  nawolywaniu  na  export§, 
zwyczajnie  jednak  wiclekroó  si§  dzwoni  i  nie  masz  w  tém  nic  nagannego, 
bo  dzwony  na  to  takže  przeznaczone  (de/unctos  ploro),  Nasze  exporty 
z  domu,  wiejskic,  koňcz^  síq  pod  krzyžcm  za  wsi^,  špiewa'si§  Requiem 
aetemam.,,  raz  jcszcze  Exultabunt^  zapowiedzenie  nabožeústwa  za  niebo- 
szczyka,  cicha  modlitwa  i  Witaj  Królowoy  lub  Ániol  Paňski^  ale  to  prae- 
ter  Rituále.  Na  exportach  okázalých,  przyszedlszy  do  košciola,  klerycy 
dzielíj  si§  na  dwio  strony  przy  katafalku,  lub  marach;  krucyfer  z  akolita- 
mi  stáje  u  nóg  zmarícgo,  celebrans  u  glów,  míodsi  przy  krzyžu,  starsi 
przy  celebransie  i  rozpoczyna  si§  ápiew  responsorjum  Subvenite...  reszta 
ob.  Exekwjc.  Druga  exporta  z  košciola  do  grobu.  Po  absolucji,  czyli 
kondukcie  (ob.),  wynosi  si§  zwíoki  nieboszczyka  tym  samým  porz^dkiem 
jak  do  košciola,  a  tymczasem  ápiewa  si§  antyfong  czyli  responsorjum  In 
paradisvm,.,  W  dawniojszych  Rytualach  umieszczana  tu  Benedictio  sepul- 
chri,  potrzebna  tylko  wtenczas,  gdy  grób  jest  wykopany  pod  koáciolem» 
albo  wymurowany  z  nowa  na  cmentarzu;  zwyczajne  doly  si§  nie  poáwi§- 
c^*^,  gdyž  caly  cmontarz  grzebalny  na  to  poáwi§cony.  Dawniej,  gdy 
cmentarze  grzebalne  byly  tuž  przy  koáciolach,  po  antyfonie  In  paradisum 
celebrans,  staj^c  nad  grobem,  intonowal  Ayo  sum  i  zaraz  ápiewano 
kantyk  Benedictus,,,  naprzemian,  w  koiicu  Requiem  i  cale  E^o  sum,», 
etc.  Dziá,  gdy  cmentarze  opodaJ,  albo  exporcie  kaplan  nie  towarzyszy, 
i  w  tym  razie  wszystko  sig  przy  katafalku,  lub  przy  drzwiach  koáciola 
odprawié  može  (SRC.  2  8  Lip.  1832  r.),  albo  tež  przy  wyjáciu  intonacja 
Ego  5Mm,  a  Benedictus  przez  drogg;  zt^d  w  Rytualach  naszych  póžniej- 
Bzych  i  kompilátor  Kancjonalu  zrobili  zmiang,  kladqc  poáwigcenie  dolu 
po  Benedictus.  Ježeli  ma  byó  exorta  (ob.),  w  tém  miejscu  mieé  j^  nale- 
žy, a  potem  preces:  Kyrie  elejson  otc.  i  pokropienie  trumny  w  znak  krzy- 
ža.  Kl^kanie  na  preces  tu  nie  przepisane,  bylo  jednak  u  nas  zwyc«yem, 
gdy  Rytualy  dawne  i  piotrkowski    nawet    w  Ordo  ejeequiar,    brevior  káže 


Experta.— Extravagantet.  203 

kaptanowi  kl§kaé  z  inDymi  ^si  commode  poteríť".  y  ostatDÍ  Anima  ejus,.. 
z  pomyslu  improwizoj^cych  ápiewaków  wielu  rozdzíela;  koakladnjqc  szu- 
mném  Eequiescant  in  pacey  ale  to  bez  žadnej  zásady.  Sypanie  przez  celebran- 
sa  rydlem  na  trnmnQ  ziemi  przy  slowach  De  terra  formasti  me,..pomnno 
si§  odbyó  jnž  po  wpaszczenlu  trurony  do  dolu  i,  jak  pokropienie,  w  zoak 
krzyža,  t.  j*  na  árodku,  z  prawej  strony  zmarlego  i  z  lewej,  bo  celebrans 
i  tu  stáje  n  nóg  zmarlego.  To  sypaDÍe  ziemi  z  niemieckich  Rjrtnalów 
wzi§te,  a  jest  w  Rytnale  Powodowskiego  {II.  195)  i  w  piotrkowskim 
(z  r.  1631  CZ.  I  p.  12l),  p.  t.  Ordo  cxequiae  brevior  ex  usu  provmciae 
hujusy  w  którém  exporta  z  doma  i  ta  oa  cmentarz  skrócona.  Že  wedie 
Kytnaln  i  dekretu  S.  Rotae  Rtiae  (15  Lip.  1699  r.)  žáden  sig  chrze- 
Scjanin  wierny  nie  powinien  chowaé  bez  modlów,  zt:|d  kompilátor  Kan- 
cjonalu  kaáe  si§  trz}'maó  tego  porz^dku,  gdy  prosz^  o  tak  zwane  pokrč- 
ptenie.  Z  tcgo  to  porz^ku  wzi§te  i  ono  konkluzyjne  Salvě  Regina.  Po- 
^rót  z  cmentarza,  .  po  pocbowaniu,  do  koáciola  lub  zakrystji,  takže  síq 
processjonaJnie,  przy  odmawianin  Si  tniquitates  z  ps.  De  profundis^  wedle 
Rytualu,  odbyč  powinien.  Exporta  malých  dzieci  {ordo  sepeliendi 
parvulos).  Rytnal  rzymski,  a  za  nim  nasz  piotrkowski,  jak  na  exekwjach 
doroslycb,  tak  i  dziatck,  exporty  z  domu  do  koáciola  i  z  koéciola  na 
cmentarz  processjonaln%  urz%dzaó  káže.  Kajprzód  idzie  nios%cy  áwi§co« 
n^  wod§,  za  nim  krucyfcr,  ale  z  krzyžem  krótkim,  ^ne  bašta*",  bez 
drzewca,  na  znak  ich  krótkíego  žycia,  i  že  nie  dla  wlasnych  zaslug,  lecz 
Pana  Chrystusowych  zbawieni  (Caval.  t.  8  c.  XVI  n.  VIII);  dalej  klér, 
na  konců  celebrans  ubraný  w  komž§  i  stnl§,  a  choéby  i  w  kap§,  lecz  zato- 
sze  biala,  na  znak  ich  niewinnoáci.  Pokropienie  (a  nad  grobem  i  incen- 
sacja),  modlitwy  etc.  jak  w  Rytuale,  na  procestji  ps.  Beati  immaculati  etc., 
na  koňcu  zaicsze  Gloria  Patři.  Hymn  Ave  maris  Stella  jest  dodatkiem 
kompilátora  Kancjonalu;  áwiatla,  choé  Rytnal  nie  mówi,  užywa  8i§; 
pokropienie  bez  obchodzenia  trumienki,  z  miejsca,  wracaj^c  kantyk  Be- 
nedicite  i  oracja.  Ubodzy,  ježeli  sami  przynosz^  dzieci  do  pochowania, 
to  zawsze  nczciwio  na  r§ku  i  t.  p.,  nigdy  w  r^kawic  ani  pod  pol%.  Cfr. 
artt.  Exekwje,   Kondukt,  Pogrzeb,   Cmentarz.    Herdt    t.  S  n.  237  —  242, 

255  —  258    i    272,   i  tej   Enc.   III   428.  X,   S.   J. 

EYpozytura,  nazywa  síq  taki  koádól,  który  pierwotnie  byl  fíljalnym, 
zwolnsi  wszakže  doszedl  do  wszelkich  praw  i  przywilejów  samodzielnego 
ko4ciola  paraQalnego  tak,  iž  albo  wspomnienie  poprzedniego  stosunku  za- 
ležnosci  pozostalo  juž  tylko  w  jakimá  jeszcze  lužnym  stosunku  z  košcio- 
lem  macierzystym  (ecclesia  matrix),  albo  tež  košciól  ten  od  swego  ko- 
sciola  macierzystego  oddzíelony,  nie  jest  jeszcze  w  stanie  utrzymania 
proboszcza.  Przeložony  takiego  koáciola  (expositus  nazwany,  poniewaž 
stale  swoje  raiejsce  ma  w  parafji)  ma  juryzdykcj§  podobny  jak  proboszcz, 
instytnuje  si§,  ma  prawo  ízeczowe  do  swego  dochodu  i  usunigty  byé  mo- 
že  tylko  w  skutek  wyroku  s^dowego.  (Fermaneder).  N. 

Extravagantes  {extra  Corpus  juris  rayawfeí)  Decretales  nazy- 
wano  te,  które  w  žadnym  zbiorze  praw  „autentycznym  "  zamieszczone  nic 
byly.  Po  ukazaniu  si§  Decretum  (ob.)  Gracjana,  nazywano  extravagan- 
tami  wszelkie  konstytueje  dawniejsze,  przed  r.  li 50  ogloszone,  a  przez 
Gracjana  pominiete,  lub  tež  ogloszone  póžniej.  Z  tego  powodu  Bernard 
z  Pawji  (ob.)  zaUtulowal  swój  zbiór  Dekretaljów  Breviarium  extrava- 
gantium.  Po  ukazaniu  si§  tego  zbioru,  nazwa  extravagantium  ust^e  wzgig- 


204  Eztravagantei.— EzulteL 

dem  konstytucji  w  nim    zamieszczonych,   a  przenosi    8i§  do  póžniejszych, 
dopóki  znów  do  jakiego  zbioru  „antentjcznego"  nie  wejd^,  i  t.  d.  (cf.  De- 
cretales).     Róžnica    mi§dz7   konstytucjami,    zn^di^^cemi   síq   w  autentj- 
cznych  zbiorach  Dekretaljów,  a  extravagantami  jest  ta,  že    gdj  ostatnie 
obi^^aly  tylko  w  kopjach  prywatnycb,  aatentycznoáó  mogla  nlegaó  w^tpli- 
woáci,  przez  co  traci^  na  powadze    swojej;  gdy    przeciwnie,    konstytncje 
w  zbiorze   autentycznym    b§d^ce,    w^tpliwoáci   podlegaó    nie  mog^y;  moc 
jednak  obowi^zig^ca  jednych    i   drugich    jest  ta  sama,   o  ile  tylko  kon- 
stytacje  te,  szczegóiowo  brané,  s^  autentyczne.  Z  tego   powodn  sobor  ba- 
zylejski,  jak  z  jednej  strony    mylnie   przyjmowat,  že  rezerwaty  papiezkie, 
w  extraTagantach    sig    zn^jdcg^ce,   mniej  obowi^znj^  od  innych,  któie  8% 
w  Corpus  jurU  can.^  tak  z  drugiej   mial    kn   ternu  podstawQ  w  zaaadzie,* 
že  prywatae   odpisy  konstytucji   nie    s^    równe   autentycznemn   zbiorowi. 
Dsiá    nazwa    Extray.    pozostala    przy    dwóch   zbioradi    Deeretalinm;  l) 
£xtravagantes  Joannis  XXII   i  2)  Extray.  cQmmnnes,    które, 
labo   prywatD^   powag)  žebrané    zostaíy,  jednakže   w  Corpus   jur.  can. 
zuj^ly  miejsce  po  Gement,  Po  Clement.  najrzód  1  konstytu^ge  Jana  XXII 
z  r.  1317    zebra!    i  glossami  opatrzyt    Wilbelm    de   Monte  Lauduno  (f 
134  7),  póžniej  Zenzelinnsde  Cassanis  (ok.  r.  1325)  w  jeden zbiór  pol%ciyt 
20  innych    konstytucji  tegož    Papieža    z  lat  1816 — 1324.     Pod   koniec 
XY  w.  Jan    Chappuis    i  Yitalis    de    Thebes,    proszeni  o  wydanie  ca!ego 
Corpus   juris   can.,  wraz    z  konstytugami  niedrukowanemi,   wydali   zbiór 
Zenzelina  p.  t.  Extravagantes  Joannis  XXII.  Chappuis  podzielil  je  na  14 
tituU;  nadto,  žebral    z  róžnycb   wydaú    okolo  70   innych  konstytucji  i  te 
nazwal  Extr^v.  communes^  bo    zawieraj^   w  sobie    postanowienia  róžnych 
Papieiy.     £.  communes   podzielil    Chappuis  na  5  ksi^,  odpowiednio  do 
Decretales  Grzegorza   IX,    a  ksi^i   na    tituli;    czwarta   ksigga  pozostala 
tylko  w  nadpisie,  bo   nie    bylo   konstytucji,    któraby  treáci^  swoj%  odpo- 
wiadala  mateijom  czwartej  ksi^gi  Dekretaljów.     W  nowém  wydaniu(i508  ' 
r.)  Chappuis  pomnožyl  Extr.    communes    3-ma  konstytucjami  Jana  XXII, 
z  glossami  Wilhelma  de  Monte  Lauduno    (Ob.  Bickell^  Ueber  die  Entste- 
hung  und.    d.  heutigen    Gebrauch    der  beiden    Extrayagantensammlungen 
des  Corpus  jur.  ean.^  Marburg.    1825).     Odt%d  jednakowo  we  wszystkich 
wydaniach  Corporis  jur.    can.    s^  przedrukowywane.     Co   do   powagi, 
EMtrav,  Joannis  XXII  i  E.  Communes  maj%    samé  przez    sig  moc  prawa, 
jak  wszelkie  konstytucje  papiezkie;  extrayagantes  zaá  w  ácislém  znaczeniu 
tegó  wyrazu,   t.    j.    decretales    extra  Corpus   juris  can.  do  r.  1298,  ob. 
Decretales;  póžniejszych,    nie  pomieszczonych  w  Clemenlinae  (I3i7),  bulla 
publikacyjna  Jana  XXII  wyražnie  nie  zniosla;  maj^  wi§c  moc  swoj^  o  tyle, 
o  ile  z  póžniejszemi  nie  stojn  w  sprzecznoáci.  Cf.  PhillipSyDn  droit.  eccl. 
dans  sos  sources,  trad.  par  Crouzet,  §.28.  X.   W.  K 

Exultet  Jam  angelica  turha  coehrum,.,  „Raduj  8ͧ  rzeszo  anielska.." 
Tak  sig  zaczyna  síawne  praeconiwn  paschale  (ob.),  t.  j.  ogloszenie  wielka- 
nocne  wzniosle,  hymn  pigkny  w  sJowach  i  w  pieniu,  ápiewany  przez  dja- 
kona,  albo  kaplana  spolQiaj%cego  ten  obowi^ek  przy  poswigceniu  pascha- 
lu  (ob.).  Ktoby  byl  autorem  tej  pi§knej  pieáni,  dot^d  nie  wiadorao;  naj- 
wigcej  zdaĎ  powažnych  przemawia  za  á.  Augustynem;  ale  wejrzawszy  w  to, 
co  mówi  Merati  i  Oavant  (i.  I  p.  lY  tit.  X  n.  XXIII),  w^tpié  si§  go- 
dzi  nawet  o  Ukich  twierdzeniach,'  jak  Marten'a  i  Benedykta  XIV.  Wy- 
raženie  w  tym  hymnie:    „O    necasanum    Adae  peccatuml    O  felix  culpa!* 


Ezullet— Eybel.  205 

gorszylj  wielu,  a  nawet  je  wykreálano;  roznmieč  to  jednak  naležy,  te  gnech 
Adama  potrzebnj  nie  w  sobie,  ale  odnošnie  do  tajemnicy  Wcielenia, 
szcz^éliwa  zQÓw  wina  w  tém  tylko  znaczeniu,  že  takiego  miala  na- 
prawc§.  CeremoDJe,  z  jakiemi  ápiewaé  ten  hjmn  naležy,  ob.  we  Mazale 
w  wielk^  soboty  i  a  Herdťa  S.  IJtiirg.  Prax.  t.  III  n.  61.      X  S.  J, 

ExuperjUfZ,  EtmpermM^  Exsuperius^  áw.  (28  Wrzeá.),  bp  Tnlnzj 
w  koáca  IV  i  na  pocz^tka  V  w.  Jož  w  dawnych  aktach  í  Satornina, 
m§c?.  i  bpa  TolnzjT  (Buinartj  Act.  M.)i  E.  na  równi  jest  stawiany  pod 
wzgl^em  šwi^toád  z  tym  áwi^tym.  Grzegorz  tnroneáskí  (Hist.  Fr.  1.  2 
c.  18)  zalicza  go,  id^c  za  áwiadectwem  áw.  Paalina  z  Noli,  do  niyzna- 
komitszjch  biskupów  gallijskich  z  czasów  Paulina.  Šw.  Hieronim  (ep. 
125  ad  Rnsticiim)  chwali  w  nim  szczególniej  milosierdzie,  jakie  okazywal 
tulozanom,  ci^žko  dotkni§tjm  nai^ywem  Wandalów,  Alanów  i  Swewów; 
naáladowaí  on,  mówi  é.  Hieronim,  wdow§  z  Sarepty,  karmil  innjch,  gdy 
sam  glód  cierpial,  i  wszystko,  co  mial,  poml§dzy  biednych  rozdal,  sprze- 
da}  nawet  na  rzecz  ich  naczynia  áwigte.  Nawet  nbogim,  a  licznym  mni- 
chom  Palestyny,  £gíptii  i  Libji,  za  przykladem  wiela  innych  bidnipów  za- 
chodnicb,  przesylal  pieni^žne  wsparde  (Hier.  praef.  in  i  et  2  1.  Zachar. 
et  in  1.  3  comm.  in  Amos;  ep.  119  ad  Minerv.).  Sw.  Hieronim  dedy- 
kowal  mu  swój  kommentarz  na  proroka  Zachaijasza;  Papiež  Innocenty  I 
pisal  do  niego  405  list,  z  odpowiedzi%  na  róžne  kwestje  kamoád  koéciel* 
nej.  Kiedy  E.  wst^pil  na  bisknpstwo  i  kiedy  umar),  nie  wiadomo:  pewn^ 
jest  tylko  rzecz^,  že  nast%pil  po  ów.  Sylwjuszu,  že  w  404  r.  byl  bisku- 
pem i  že  411  r.  žy}  jeszcze.  Baronius  w  uwagach  do  Martyrologium 
mylnie  biskupem  Tuluzy  robi  innego  £*a,  retora  i  nauczyciela  synów 
Dalmacjusza,  który  byl  bratem  Konstantyna  W.  Cf.  BoUand.  ad  28 
Sept.  {Schródí).  N. 

Eybel  Jan  Walenty,  ur.  w  Wiedniu  3  Marca  1741  r.,  dr  praw 
i  prof.  prawa  kanón,  tamže,  podczas  kassaty  klaaztorów  za  Józefa  H 
radca  ziemski  (Landrath)  i  plenipotent  do  tejže  sprawy  w  wyžszej  Austiji, 
przy  czém  odznaczyl  8i§  srogoáci^  w  wykonywaniu  poruczonej  sobie  spra- 
wy. Charakterystyczném  jest  j^o  post^pienie,  podczas  kassaty  domini- 
kanów  w  Mftnzbach,  w  okr^gn  MOhl  (Můhlviertel).  £.,  jak  wszQdzie, 
tak  i  tu  przedewszystkiém  wzi^l  d^  do  skarbca  i  schowiď  sobie  wyj^ 
z  monstrancji  bogat§  z  brybuitami  lanul§.  Nast^pnie,  przy  biesiadzie, 
przypi%t  j%  jednej  ze  swoich  naložnic,  mówi^:  tu  lepiej  passuje.  Pod 
koniec  žycia,  obdarzony  pensj^  cesarsk^,  mieszkal  w  Linz,  gdzie  gra! 
rol$  pobožnisia,  regulamie,  z  róžaúcem  w  r^ku,  naležme  do  wszystkich 
processýi.  Um.  1805  r.  {K.  BiUer^  Kaiser  Josepb  H,  Regensb.  186  7  s. 
106).  Pisa}  dziela  prawne  w  duchu  józefinistowskim,  do  protestantyíma 
wielce  zbližonym:  Corpus  juria  pagíoralis  nordisivru^  seu  ceUbres  leges  ecclea,^ 
Yiennae  17  66;  ColUctio  selectarum  hicwbrationum  juritprudeiitiam  eccles. 
tUustrantíum^  ibid.  1774—77,  16  cz^  (oba  dzida  jeszcze  nigmniej  du- 
chem józefinistowskim  przesi%kle);  Ordo  príncipiorum  jurisprud,  eccUs.^ 
ib.  17  75,  2  cz.;  IntroducUo  in  jus  ecelesiasUcum  ccUholicor,^  ib.  17  78 — 79, 
4  cz.  w  2  v.;  Einleitung  in  das  kathol.  Kirchenrecht,  Frankf.  (Wien) 
"1779  —  82,  4CZ.  W6  tt.;  Gtsammelte  kldne  laUin,  SckrifUn.  deutsch 
ubers.  v<m  V.  A.  Ueinzt^  Linz  1782—83,  8  cz.  Lecz  gioániejszym  si^ 
stal  £.  swemi  pamfletami  okolicznoáciowemi,  pisanemi  w  duchu  tak  zwa- 
nej    oBwiaty^   z  pochlebstwem  dla  ówczesnych  reform,    przez  Józefa  II  do 


208  Ezdrasz  i  Nehemjasz. 

z  rodziny  arcjkaptaúskiej  Eleazara,   i  tyta!owany  jest  „kutaném*'  kohen^ 
nietylko  w  swojej  ksi^ze  (I  E.  7,  6.  lo,  10.  16),  ale  i  w  edykde  Arta- 
ksérksesa (ib.  7,ii.  12.  21 );  inDym  rázem  tytnlowanyjest  .pisarzem,*"  sofer 
(n  £.  S,  1.  4),  t.  j.  doktorem  zakoDnym,    najuczeňszym  pisarzem;  amg- 
cz^šciej  miewa  oba  te  tytaty:  „kaplan  i  pisarz*    (I£.  7,ii.   12.  21.  II 
C  8,  9.  12,  2  6).     Niewiadomo,  czy  urodzil  8i§  na  wygnania  w  Babilo- 
Dji,  czy  tež  w  Judei,   kiedy  po  r.  586    Zorobabel  przyprowadzil  z  8ol>% 
pewn^  liczb§  mieszkaúców  do  Jndei,  a  míQdzy  nimi  i  wspomoianego  Sa- 
rigasza  II.     Nic  przyn^mniej  nie  zmnsza  do  twierdzenia,  že  nasz  E.  od 
nrodzenia  swego  až  do  Artakserksesa  (do  r.  465)  przebywa)  ci^le  i  wy- 
chowywa!  si§  w  Babilonji.     Owszem,  ježeli  przyjmiiúemy,   že  ojcem  jego 
byt  Sang^sz  U,  r.  5  36  powrócony  do  Jerozolimy,  przyj%č  takže  musimj, 
že  E.  ur.  w  Jndei  i  pod  okiem  ojcca  ^przygotowywal  serce  swcje,   aby 
sznkal  zakonn  Paúskíego  i  aby  czyni}  i  nancz&l   w  Izraela  przykazania 
i  s^da"  (I  E.  7,  10).    Wprawdzie  Józef  Flawjusz  czyni  naszego  Ezdraaza 
kaplanem  w  Babilonji  (Ántiq,  XI  5,  i),  lecz  cale  jego  opowiadanie  o  owych 
czasach   z  Biblj^  trudno  pogodzió  (Cf.  Jeddua).     Sam  £.  nic  nie  mówi 
takiego,  coby  wskazywalo  o  miejscu  jego  wychowania.     Zaczyna  mónió 
o  sobie  dopiero  od  tej  cbwili,  kiedy  wyjednal  (I  E.  7,  6)  a  Artakserksesa 
edykt,  daj^cy  ma  pelnomocnictwo  do  urz^dzenia  spraw,  zwlaszcza  relig^* 
nycb,  w  Judei.    Byč  možc,  iž  dopiero  okolo  tego  czasn  (r.  458)  z  wla- 
snego  natchnienia,    albo  w  depntacji  od  wspólziomków  ndal  síq  do  Ba- 
bilonji, žeby  potrzebne  upowažnienie  sobie  wyjednaó  i  nowych  osadników 
do  Judei  zwerbowaé.  Ezdrasz  wrócil  z  tymi  wygnaňcami  (w  liczbie  1,5  9 e 
m§žów),  lecz  že  nie  mial  sily  zbrojnej  ^I  Esd.  8,  22),  jak  Nehengasz  (n 
Esd.  2,  9),  ani  takich  atrybucji,    przeto  dzialanie  jego  bylo  wi^ej  misjo- 
narskie,  niž  administracyjne.    Edykt  królewski  pozwalal    mu  wprawdzie 
Btanowió  s^dziów  i  przeložonych  (I  E.  7,  25),  ale  to  tylko  zapewne  do 
spraw  religijnych.  Nie  widzimy,  przynajmniej  nigdzie,  aby  przymusovryefa 
užywal  šrodków  w  przywracaniu  zákonu:  zbieraj^  si§  do  niego  tylko  ci, 
którzy  „bali  8i§  slów  Boga  izralelskiego"  (I  E,  9,4),  pobožniejsř  Izraelici, 
którzy  nast^pnie  poci^gaj^  innych  swym  wplywem  (cf.  ib.  10,1).  Zreszt^, 
caly  edykt  Artakserksesa  mówi  wi§cej  o  przy wrócenin  služby  Božej  i  za* 
kónu  Božego;   potrzebnym  zaá  on  byl  može  dla  tego,  žeby  balwochwal- 
cz%  propagandy  satrapów  assyryjsko-perskicb  powstrzymač.   E.  wi§c  ani 
nie  mógl  powstrzymač  cz§stych  napadów  (II  E.  i,  3),  ani  ucisku  ze  stro- 
ny  satrapów  (II  E.  5,  15),  ani  tež  zmusié  úporných  do  zachowania  zá- 
konu. W  18  lat  póžniej  (r.  -145)  przybyl  Nehemjasz  (ob.  nižej  §.  8),   E  žyl 
wtedy  jeszcze,  czytal  i  objaánial  zákon  (U  E.  8,  1.  9).  Tyle  wi^my  o  E. 
z  ksi^g  kanonicznych.—  §.  2.  Józef  Flawjusz  mówi  (Ani.  XI  5,  5),  že  E. 
nmarl  w  podeszl}'m  wieku  i  že  pochowany  byl  w  Jerozolimie.    Žeby  umart 
przed  pierwszóm  przybyciem  Nehemjasza  (ok.  r.  445),  tego  Flawjusz  nie 
mówi;  dpowiada  tylko  o  ámierci  E  a  wprzód,  niž  o  przybyciu  Nehemja- 
sza, lecz  nie  twierdzi,    žeby  E.   juž  nie  žyl  za  Nehemjasza  ok.  r.  445. 
Podania  žydowskie  (Beniamini  Dtdelens.  podróžopisarza  žydowskiego  z  Xn 
w.,  Itinerarium  s.  85)  utrzymuj^,  že  E.  umarl  w  120  r.  žycia  i  to  w  Persjj, 
gdzie  nad  rz.  Semura  grób  jego  pokazywano.     Znané  jest  takže  wyjmo- 
wane  z  apokryficznej  ksi§gi  IV  Ezdr.  (roz.  14)  podanie,  jakoby  zniszczo- 
ne  i  zaginione  calkowicie  ksi§gi  és.,  podczas    zburzenia  Jerozolimy  (ok. 
r.  586),  E.  z  wlasnej  pami^cí  przy  wrócil,  gdy  5  wy  braným  pisarzom  przez 


Ezdrasz  i  Nehemjasz.  209 

4  0  dni  podjktowal  204  (podhig  przek2ada  urabskiego  i  etjopski^o  tyl- 
ko  94)  ksi%g;  z  tych  I34  miaty  složyó  do  pablicznego  užjtku,  a  70  tylko 
dla  mfdrców.  W  liczbie  pierwszych  I34  niektórzy  nawet  cbrzešcjaáscy 
pisarze  widzieli  nasze  ksi^gi  ás.,  przed  niewol^  bftbiloňsk§  oiby  zaginione. 
Widzielismy  (ob.  tej  £oc.  II  28  7),  že  to  podanie  atrzymač  si§  nie  da 
w  obec  £aktów,  które  swiadcz^,  že  Dasze  ksi§gi  sš.,  podczas  zbnrzeoia 
Jerozolimy  i  przedtém  jeszcze,  po  Assyrji  (w  r^ku  Tobjasza  i  innycb  po- 
božných izraelitów),  Samarji  i  BabiloDji  rozproszone  byty.  Prawdopo- 
dobniejszém  jest,  že  E.  zaprowadzíl  pewne  zmiany  w  pismie  hebngskíém 
^ob.),  jož  to  dia  odróžnfenia  od  Samary tao,  jaž  tež  dla  alatwieoia  w  pi« 
saniu.  Talmud  (Trakt.  Pirke  Aboth  c.  i;  Baba  batbra  f.  15;  cf.  BuMorf^ 
Tiberías,  I  lo)  mówi,  že  £..  dla  przywrócenia  pišmienDictwa  žydowskie- 
go,  ustaDOwil  w  Jerozolimie  kollegjum  ze  120  uczonych,  nazwane  wiflkq 
synagogq.  Abarbanel  podige  nawet  imioDa  pierwszych  m^ów  tejže  sy- 
nagog! (ob.  ^^/;,  Einleit.  I  200).  Byč  može,  iž  liczba  jest  przesadzon% 
i  okolicznosci  w  IV  £zdr.  r.  14  bajkami  ubarwione.  zawsze  jednak  w  gran- 
cie  musi  byč  coá  w  tém  prawdy,  a  tém  samém  potwierdza  si§  opowiada- 
danie  ksi^g  kanonicznych,  že  Ezdrasz  byt  najbičglejszym  w  zakonie  (scriba 
velox  in  lege  Domini,  scriba  doctissimos.  I  £.  7,  6.  12)  i  že  on  przy- 
wrócit  obserwacj§  zakonn  (ib.  r.  9  i  10)  podczas  niewoli  przez  wiela 
zaniedban^,  czytal  tež  i  objoimai  zákon  (11  £.  r.  8). —  §.  3.  Wspólpra* 
cownikiem  Ezdrasza  byl  Nehemjasz  (hebr.  Nehemiah^  pocieszony  przez 
Pana;  70:  N££*LÍa^).  I  tego  imienia  kilkn  m^žów  spotykamy  w  I  i  H 
Esd.  a)  Jeden  przybyl  z  Zorobabelem  do  Jerozolimy  (556  r.)  i  jest  na 
liácie  mi^zy  znaczniejszymi  ksi^§tami  žydowskimi  (I  Esd.  2,  2.  11  Esd. 
7,  7 ).  b)  Dmgi  Nehemjasz,  syn  Azboka,  podczas  restanracj!  mnrów  jero- 
zolimskich  za  Artakserksesa  I,  r.  445 — 433,  wystawil  wlasnym  kosztem 
jedn%  bram§  i  cz§áč  mnm  fortyfikacyjnego  (II  Es.  3,  16).  c)  Trzeci,  sla« 
wniejszy  od  poprzednich,  syn  Helchjasza  (Un-Uachalja.  II  Esd.  i,  l.  lO, 
1),  z  rodn  kaplaúskiego  (II  Mach.  i,  2i),  tytniowany  ^(^r<a£A^  (^-7^>- 
izata,  £.  8,  9.  10,  i),  CO  prawdopodobnie  znaczy  ^namiestnika**,  jakim 
byl  rzeczywiáde  (cf.  Zorobabel).  Ten  Neb.  byř  na  dworze  Artakserkse- 
sa I,  królaperskiego  (465—424),  podczaszym(n  Esd.  i,  ii)  *),  w  20-ym 
rokn  (445)  tegož  króla  wyprosíl  sobie  pozwolenie  do  zwiedzenia  grobów 
rodzinnych  w  Jerozolimie  i  naprawienia  upadlých  murów  žydowskiej  sto* 
licy  (n  £.  2,  1..).    Neh.  ronsial  byč  w  wielkich  láskách  u  króla,  skoro 


^  Margraf  (w  Theolog.  Qiaafta/scAr.,Tabing.l870  8. 571..  574..)  przypnszosa 
inmczej.  Wedlag  niego,  Kehen^asz,  tytolowany  Atersath^  w  II  Esd  8,  9.  10,  1. 
jett  tym  mmym,  co  Ateraatha  wzmiankowaDy  w  I  Esd.  2,  63.  i  II  Esd.  7,  65. 
i  može  ten  sam,  co  wspomniany  w  niniejszym  Z  pod  a)  Nehemjasz,  a  róiny  od 
Nehenúasza  podczaszego.  Lecz  tekst  II  Esd.  1,  1.  10, 1.  na  takie  przypnszcze- 
nie  nie  pozwala,  bo  Nehemjasz  podczaszy  jest  syoem  Uelchjasza  tas  samo.  jak 
Nehemjasz  Atersatha.  Marf  raf  na  to  odpowiada ,  že  tytuíy  ksi§g  «|  rzeczf 
pózniejtz^  i  nie  moga  stanowič  takiego  dowodu,  jak  sara  tekst.  Lecz  to  twier- 
dzenie  jett  prawdziwém  tylko  wzgl^em  tytníu  ,liber  I,  r.  lib.  U  Esd./  a  me 
wzgl^em  ty  tála,  od  którego  bezposrednio  tekst  sig  zaczyna  ,y«rba  Xe^^mioé 
i  t.  d.).  Ten  ostatni  tytul  ma  tak^  sam^  powsg^,  jak  tekst;  a  ježeliby  go  od- 
rzncic  trzeln  bylo,  to  z  nim  rázem  trzeba  odj%č  wiar§  tym  wszystkim  tekstom, 
w  których  autor  mowi  o  sobie  w  osobie  pierwszej. 

Encvkl.  T.  V.  1* 


210  Ezdrasz  i  Nehemjasz. 

go  tenže  nie  chciat  ze  swej  služby  uwolnió  znpelnie,  a  na  pewien  tylko 
czas  dozwolU  mu  odjechaé;  nadto,  leéaikom  swoim  polecil  wydaó  drzewo, 
potrzebne  do  bndowy,  ileby  go  Neben^asz  zažádal;  dodal  mu  orszak  woj* 
8kowy  i  listy  rekomendalyjne  do  satrapów  krain  przed-eufratesowych  (trans 
flumen).  Že,  oprócz  tego,  otrzymal  jakieá  zwierzcbnictwo  nad  Jude^, 
widaé  z  calego  teku  opowiadania  w  II  £sd.  2,  ii..  4,  i..  14 — 18.  i  in. 
Jako  namiestnik  królewski  mial;  prawo  korzystaó  z  licznych  danin,  nie 
korzystal  jednak,  žeby  nie  byé  ci^žarem  nbogiego  Indu,  owszem,  z  wla- 
snych  dostatków  i  wspólnie  z  drugimi  stawial  fqrtyíikacje  i  utrzymywa} 
wielu  do  siebie  pr/ycbodz^cycb  (11 E.  5,  13  — 18).  Rz^dzil  Jude%  przez 
lat  12  (445 — 483),  t.  j.  od  20  do  32  r.  Artakserksesa  (II  Esd.  5,  14.  is, 
6).  Przez  ten  czas,  oprócz  odbudowania  i  poáwi§cenia  murów  jerozolim* 
sMch,  wspólnie  z  Ezdraszem,  jako  kaplanem  i  doktorem  zákonu,  wpro- 
wadzal  w  wykonanie  przcpisy  zákonu  Mojžeszowego,  mianowicie  wzgl^dem 
malžeňitw  z  chananejkami,  dziesi^cin  i  inoych  dochodów  zakonnycb,  i  od- 
nowil  uroczyšcie  przymierze  Indu  izr,  z  Bogiem.  řo  12  latách  wróciř 
do  swego  króla  (433  r.).  W  Judei  tymczasem  nowe  zaszly  nadužycia. 
Arcykaplan  Eliasib  powierzyl  Tobjaszowi,  ammonicie,  zarz^d  nad  docho- 
dami  áwi^tyni,  stanowi^ceroi  majetek  kaplanów  i  lewitów,  i  oddal  mu 
przyboczne  zabudowania  áwi^tyni,  przeznaczone  na  sklady  dla  8prz§tów 
áwi^tyni;  lewitom  i  špiewakom  zaprzestano  wydzielaé  nálezných  docho- 
dów; w  szabaty  prowadzono  handel;  zacz^to  znów  zawieraé  malžeústwa 
z  chananejkami,  nawet  jeden  z  synów  Jojady,  arcykaplana,  dopuácil  8i§ 
tego  przest^pstwa  (11  Esd.  13,  6....).  Nehemjasz,  zapewne  jeszcze  przed 
šmierci^  Artakserksesa  (425),  przybyl  drugi  raz  do  Jerozolimy.  Musial 
on  i  wtedy  jeszcze  mieó  jakieá  pelnomocnictwo  od  króla  nad  Jude^,  skoro 
wyrzucií  Tobjasza  z  zajgtych  przez  niego  zabudowaú  áwi^tyni;  zabronil 
przybywaé  do  Jerozolimy  w  dni  swigte  z  towarami,  pod  kar%  ich  útraty; 
wykl^ciem,  chíost^  i  ogoleniem  glowy  ukaral  žydów,  zawierajíjcych  mal- 
žeňstwa  zakonowi  przeciwne,  syna  zaá  Jojady  wykl%l  i  wyp§dzil(IIEsd.  l.c). 
Po  šmierc i  Artakserksesa  I  r.  424  nastaly  w  Persji  zamieszania,  podczas 
których  tron  perski  w  ci%gu  jednego  roku  (4  2  4)  przechodzit  przez  r^ce  Kser- 
ksesa  n  i  Sogdjana,  až  wreszcie  dostal  si§  Darjuszowi,  zwanemu  Nothus 
(424 — 404).  Nic  nie  przeszkadza  s^dzió,  že  Neh.  žyl  jeszcze  za  tego 
Ďarjusza  i  za  jego  nast§pcy  Artakserksesa  U;  bo  ježeli  w  r.  445,  kiedy 
przybyl  pierwszy  raz  do  Judci,  przy známy  mu  3  0  lub  40  lat  wieku,  to 
ze  ámierci^  Darjusza  Nothusa  w  r.  404  mialby  lat  7  0  lub  80.  Mógl 
žatém  doczekaé  si§  Artaxerxesa  II.  Wedlug  II  Mach.  2,  ii  Nehemjasz 
zostawil  jakieá  Pamigtniki  (Descriptiones  et  Commentarii),  w  których,  mig- 
dzy  innemi,  byla  wiadomoáé  o  zst^pieniu  ognia  na  ofiary,  podczas  poáwi§- 
cenia  (cf.  ib.  i,  20...);  zaloiyl  takže  bib^joteke  przy  swiíjtyni,  do  której 
zewsz%d  zbieral  dziela.  Przedewszystkicm  bibljoteka  ta  odznaczala  si§ 
zbiorem  ksi^g:  „proroków"  (t.  j.  kanonicznych  ksi^g  Starego  T.  w  ogóle) 
i  dzicl  Dawida.  Zaprzykladem  bibljoteki  babiloúskiej  (I  Esd.  6,  1),  mie- 
ácila  ona  w  sobie  dokumenty  publiczné,  np.  edjkty  królewskie  (2  Mach. 
1.  c).  Ksigga  kanoniczna,  znaná  p.  t.  ksi^r/i  Nehemjasza^  lub  II  Ezdraszo- 
wejy  ježeli  nie  pochodzi  od  samego  Neh.,  przynajmniej  z  jego  pism  do- 
slownie  wypisan%  zostala  przez  jakiegoá  málo  co  pijžniejszego  autora. 
Data  ámicrci  Noh.  niewiadoma:  wedlug  Flawjusza  (Ant.  XI  5  ad  fin.) 
umarl   w  póžnym  wieku    {senex).  —  §.  4.  W  kanonie  biblijnym  s%  dwie 


Ezdrasz  i  Nebemjasz.  211 


ksi§gi  zwane  Ezdraszowemi.  Aczkolwiek  pochodz%  one  od  dwóch  róžnjch 
antorów,  przeciež .  trešó  ich  pozoBtaje  w  écislym  z  sob^  zwi^zka.  W  pier- 
wszej  autor  przjtacza  edjkt  Cyrusa  (i ,  1-4), o  którym  krotka  wzmianka  byla 
w  II  Par.  36,  22 — 33.  Dalej  opowiada  o  oddania  przez  Gjrnsa  skarbów 
šwi^tjDi  jerozolimskiej,  na  r§ce  y^Sassahosara  kfi^ia^'*  i  oblicza  te  skarby, 
jako  tež  dary  zložone  przez  samých  žydów  w  Babilonji,  na  r§ce  tegoi 
Sassabasara  (i,  5  — ii).  W  rozd.  II  wymienia  rodziny,  które  z  Zoroba- 
biUin  (ob.),  na  mocy  Cyrusowego  edyktn,  wrócily  r.  536  do  Judei:  naj- 
przód  z  pokolenia  Jndy  i  Benjamina  (w.  i  —  35),  potem  rodziny  kaplan- 
skie,  których  genealogja  byla  pewn^  (w.  86  — 58)  i  niepewn%  (w.  59 — 62). 
Tym  ostatním  Alersatha  (ha-Thťsrszatha)  zabronil  sprawowania  obrz^ków 
kaplaiiskicb  (w.  63).  Podawszy  poprzednío  cyfr§  gíów  každej  rodziny, 
autor  nast§pníe  podaje  (w.  64..)  liczby  ogólne  tak  ludzi,  jako  tež  zwie- 
rz%t,  z  Babilonji  przyprowadzonych.  Przybyli  \?ygnaúcy  zamieszkali  po 
miastach  judzkich  (ib.  w.  70).  W  síódmym  zaá  miesi^u  f^^tVzr/,  Wrzeš.- 
Paždz.)  arcykaplan  Jozue,  syn  Jozedeka  (Jeszua  ben  Jotšadok),  i  Zoroba- 
bel  zbudovali  oltarz  i  zwolali  lud  na  obchodzenie  swi§ta  namiotów;  przy- 
czém  založono  fundamenty  áwi^tyni.  Lud  z  jednej  strony  wesclil  si§,  wi- 
dz^c,  že  áwi%tynia  na  nowo  powstaje,  ale  ci,  którzy  pami§ta]i  éwi^tyni^ 
Salomonow%,  plakali  (rozdz.  III).  Samarytanie  prosili  Zorobabela,  aby 
im  pozwolii  brač  udzial  w  budowie  šwi^tjni:  Zorobabel  odmówil;  Sama- 
rytanie przeszkadzaj^  budowaó  podczas  panowania  Gyrusa  (4,  1 — ^^5),  agdy 
ten  umarl  r.  52  9,  pisz%  do  Asswera  (Kambyzes,  r.  529 — 522),  póžniej 
do  Artakserksesa  (pseudo  Smerdys  r.  522),  aby  budowy  nie  dozwalona 
dalej  prowadzič  (4,  6 — 16).  Król  (który?)  wydal  takowy  zákaz  (4,  1 7 — 22), 
w  skutek  czego  budowy  musiano  przerwač  až  do  2  r.  Darjusza  Hystas* 
pesoTrego  (ib.  23 — 24).  Za  Darjusza  (522 — 486  r.),  zachyceni  przez 
Aggeusza  pror.  i  Zorobabela,  žydzi  znów  si§  wzigli  do  budowy:  satrapo- 
wie,  rz^dz^cy  z  tej  strony  Eufratu,  cbcieli  jeszcze  i  teraz  przeszkodzič; 
lecz  žydzi  wyjednali  u  Daijusza  potwierdzenie  edyktn  Cyrusowego  (5, 
1 — 6,  13),  dokoúczyli  budowy  w  6  r.  Daijnsza  i  w  nowej  šwi^tyni  ob- 
cfaodzili  uroczystoáci  (6,  14—22).  Po  tém  wszyskiém,  za  „Artakserksesa*' 
(Dingo r^kiego.  r.  4C5  v.  4  74 — 425)  przybyl  doJerozolimy  Ezdrasz,  sya 
Sarajasza.  w  MI  r.  tegož  króla  (7^  i — 8),  žatém  467  v.  458  przed  Chr., 
a  w  130  prawie  lat  po  zburzeniu  Jerozolimy  przez  Nabucbodonozora. 
Ezdrasz  otrzymal  od  Artakserksesa  obszerne  pelnomocnictwo  do  urz%dze- 
nia  služby  Božej  i  administracji  cywilnej  w  krajů  (edykt  króiewski  doslo- 
wnie  w7,  11 — 26).  W  rozdz.  VIII  wylicza  autor  rodziny  kaptaňskie, 
które  z  nim  przybyly  (qui  ascenderunt  mecum)  doJerozolimy  (w  i  — 15), 
opowiada  niektóre  przygody  z  podróžy.  jako  tež  o  oddaniu  naczyá  ofíaro* 
wanych  do  šwi^tyni  przez  króla,  jego  radných  i  przez  žydów,  w  Babilo- 
nji pozostaiych  (i6 — 36);  w  rozdz.  IX  przytacza  swoj^  modlitw§,  która 
jest  rázem  mow^  do  pobožných  izraelitów,  naklaniaj^c^  ich  do  odrzu- 
cenia  žon  z  ludów  chananejskich.  W  rozdz.  X  opowiada  o  skutku  tej 
przemowy:  že  lud  i  kaplani  przyrzekli  naprawié  swój  bl^d  co  do  mi^* 
žeástw  z  chananejkami;  prosili  jednak,  aby  wprzód  ustanowione  zostaly 
s^dy,  któreby  sig  zajgly  spisaniem  wszystkich  malženstw  przeciwnych  za- 
konowi,  co  tež  dokonáno  (w.  i  — 17).  Xa  koňcu  id%  nazwiska  tych, 
którzy  w  takowych  zwí^kach  pozostawali  (w.  18  —  44).  Czy  i  oile  po- 
rzucili  žydzi  takowe  malžeňstwa,   autor  nie  mówi. —  §.  5.  Druga  ksi^ga 


214  Ezdrasz  i  Nehemjasz. 

Józef  Flawjosz    (Ant,  XI  5  i  n.)   nazywa    Xerxesem  (486 — 465).    Lecz 
gdy  nie  ma   najmniejszej    potrzeby  twierdzié,   iž  autorowie    naši    {Ezau 
i  Neb.)  inne  Artaxerxesowi   terna  dali  imi§  od  tego,  jakie  pospolície  on 
nosil,  przeto  i  tíumaczeRie    Józefa  nie  zashiguje  na  uwag^.     Wypada  ra- 
czej  trzymaé  8i§   tckstu  i  Artaxerxesa   uwažaé    za   jednego  z  8-cb  Arta- 
xerxesów  (I  Dřugor^ki,    475   v.    465—424;   II  Mnemon,  r.  404 — 364; 
III  Ocbus,    r.  364  —  338),  panuj%cycb   w  Persji.     Že  zreszt^  nie  byl  on 
Xerxesem,  pokaznj%  nast§pne  okoiicznoáci:    i  -o  Nebemjasz  byl    w  Jerozo* 
limie  za  Artaxerxesa  od  30 — 32-go   roku  jego  panowania  (II  E.  5,  14. 
13,  6),  a  že  Xerxes,  tak  dhigo  nie  panowal,    wi^c  Artaxerxes  Nehenga- 
sza  nie  jest  Xerxesem.  2 -o  Ezdrasz  byi  jednoczeánie  z  Nebemjaszem  w  Je- 
rozolimie  (II  Esd.  8,  9),  wi§c  Artaxerxes  Ezdraszów  nie  jest  róžnym  od' 
Nebemjaszowego.     Žatém  w  obu  ksi^gach  Ezdraszowycb  jest  mowa  o  Ar- 
taxerxesie,  i  to  o  Art.  I  Diugor^kim  (Longimanus),    który    panowai    od 
r.  465 — 424.     Siódmy  wi§c  rok  Artaxerxesa,  kiedy  do  Jerozoiimy  wró- 
cil  Ezdrasz,  wypada  na  r.  457  v.  458;  r.  XX  tegož  króla  (pierwsza  po- 
dróž  Nehemjasza)  na  r.-  445,  a  rok  XXXII    (Nehemjasz  wrócit  do  Babi- 
lonji)  na  r.  433.     Gdy  by   zaé    ów  Artaxerxes  byl  II  lub  IlI-im,  autoro- 
wie naši  dodaliby  mu  jaki  przy  domek,  lub  cyfrQ.    Nadto,  gdy  by  si§  biato- 
rja  Ezdr.  i  Neb.  dziala  sig  za  Artax.  II  (404 — 364),  musielibysmy  wielu 
osobom,  wspomnianym  w  nasz}'cb  ksi§gacb,  przyznawaó  niezwykl%  diugoéč 
žycia.     I  tak  np.  Sarajasz  i  Jeremjasz,  kaplani,  którzy  wrócili  z  Zoroba- 
belem  (536  r.^  i  którzy  okolo    20    r.  Artaxerxesa,  wraz  z  Nebemjaszem, 
podpisali  przymierze  (II  Esd.  lo,  i.  cf.  12,  i),  musieliby  w  r.  384  mieé 
wi§cej   niž    po  150  lat.     Niektórzy  jednak    (migdzy  nimi  F.  de  Saulcy^ 
Etudě  chronologique  des  Jivres  ďEsdr.  et  de  Neb.,  Paris  1868)   daty  po- 
wyžsze  przybycia  Ezdraszasza  i  Nehemjasza  do  Jerozoiimy  posuwaj%  o  lat 
60  z  gór%,  twierdz^c,    že   Ezdr.    przy  byl   r.  398  lub  39  7,  a  Nebemjasz 
r.  384,  pod  Artaxerxesem  II  (404 — 3  64),  lecz   takowe  obliczanie  opiera 
si§  jedynie    na    zbytniém    zaufaniu    w  dokladnoáó   Józefa  Flawjusza  (cf. 
Jeddua)  i  na  uprzedzeniu,  že  Sanaballat  (ob.),  o  którym  mowa  w  II  Esd., 
jest  t^  sara%  osob^,  co    Sanaballat  opisany  u  Józefa  Flawjusza.     Wiaro- 
godnošé  ksi^gi  I  Esd.  przebija  si§  we  wszystkich  faktach  i  okolicznoáciach 
w  niej  podaných.     Lista  rodzin,  które  z  Zorobabelem  wrócily  do  Jerozo- 
iimy (2,  2..),  róžni  sig  wprawdzia  w  niektórycb  nazwiskacb  i  cyfrach  od 
listy   podanej    w  II  Esd.  7,  7..;    wigc  albo  j%  nasz  autor  bral- z  innego 
žrodla,  albo  Ezdrasz  podaje  tych,  którzy  wyszli  z  Babilonji,  a  Nebemjasz 
tych,  którzy  przybyli    do    Jerozoiimy    (w  drodze  jedni   moic  ubyli,  inni 
póžniej  si§  przyl^czyli.  Cf.  Ghiringhello^    op.  inf.  c.  s.  424),    albo    zaszly 
omylki   przy   pó:žniejszém    przepisywaniu;    jednakže  ogólna  cyfra  (I  Esd. 
2,  64.  II  Esd.  7,  66)  ta  sama.     Wyliczenie  naczyn  (I  Esd.  i,  7  — ii), 
szczególowe  opisy  obrz^dów,  daty,  nazwiska  osob  (3,  i..  6,  J5— 22)  it 
p.  okoiicznoáci  czerpal  autor  z  dawniejszych  dokumentów.     Ze  wspólcze- 
sn%  sobie,  zk^d  in^d  znan%  historj^,  ksi^ga  Ezdraszowa   nietylko    nie  jest 
w  sprzecznoáci,    lecz   owszem    najzupelniej   sig  zgadza    (Ob.  GhiringheUoy 
op.  c.  s.  426—432;    Scholz^    Einleit.  II  473—490;   cf.  Keil,  Apologeti- 
scher  Versuch  tiber  d.  Bacher  Chronik,  und  ttb.  dio  Integritat  d.  B.  Esra, 
Berlin  1833;  A.  F.  RUinsrt^  Ueber  d.  Entstehung,  die  Bestandtheile  und 
das  Alter  der  BB.    Esra    und  Neb.    w  Dorpater  Beitrage  zu  den  theolog. 
Wissen,^  Hamburg  1882;  A,  G.  F.  Schirmer^  Observationes  criticae  in  1. 


Ezdrasz  i  Nehenjasz.  215 

Esd.,  Tratislav.  16I7. — §  8.  2epierwgz%  ksi^gg  pisa!  Ezdrasz,  a  drog) 
Nehemjasz,  uznawali  to  wszjscy,  tak  žydzi  jak  chrzeácjanie.  Pierwazy  Spi- 
noza  {Tract.  theolog, 'polit.  c.  10)  w}'st4pU  przeciw  terna  powszecbnema 
podaniu  i  obie  ksi^gi  uznat  za  podrobione  w  czasacb  Macbabeuszów. 
Pomi§dzy  katolikami  Unet  (Demonst,  evang.  prop.  4  c.  14  §  i)  mnie- 
mai,  že  tylko  pierwsze  s  rozdzialów  w  I  £sd.  nie  pochodz%  od  Ezdrasza, 
reszta  zaé  przez  niego  bjta  iiapisaD%.  Za  nim  poszli  racjonaliáci  niemieccy, 
i  jedni  mniej,  drudzj  wi§cej  Ezdraszowi  przyzn^%.  Powszechnie  jednak 
zgadzaj^  síq  wszysey,  že  przyn%)mniej  7,  2  7 — 9,  15.  w  I  £sd.  jest  dzie* 
]em  £'a.  Go  do  II  £sd.,  oprócz  opinji  áw.  Cbryzostoma,  Bědy  i  in.  (ob« 
§  6)  i  Spinozy  (wyžej  w  tym  §),  powszeebniejsze  zdanie  katolickicii 
krytyków  przyznaje  cale  dzieto  Xehemjaszowi;  niektórzy  tylko  nug%  12, 
11.  22.  za  nznpelnienie  póžniejszej  r^ki.  Danko  (Uist.  rev.  1  517)  s^- 
dzi,  že  cala  ksi§ga  z  pamigtników  Nehemjasza,  o  których  mowa  wll* 
Mach.  2,  11.  spisaD%  zostala  slowami  Nebemjasza  w  czasacb  Macbabeu- 
szów. loni  s^zi|,  že  l,  l — 7,  73.  i  li,  i  — 13,  31  (z  wyji|tkiem  12, 
11.  22)  pocbodz%  od  samego  Nebemjasza.  Co  do  nas,  wykažemy,  že  obie 
ksí^  nie  zawiengi|  w  sobie  nic  takiego,  coby  kazato  przypuszczaé,  že 
s§  póiniejszemi  od  £zdrasza  i  Nebemjasza,  i  že  nie  s%  wlasné/n  ich  dzie- 
}em.  Za  punkt  wyjscia  przyjmujemy  to,  co  wszyscy  krytycy  przyznaje, 
te  gdzíe  oba  autorowie  mówi%  o  sobie  w  osobie  pierwszej,  tam  trzeba 
przyznaé  im  autorstwo.  Nie  ma  bowiem  najmniejszego  powodu  do  s^dze- 
nia,  že  napiš:  £9i^a  Ezdrasza^  jest  fatszywym,  Inb  že  tytui  (II  Esd.  i, 
1):  Shwa  Nehemjaaza^  jest  podrobionym. — §  9.  Jnž  samo  podobieústwo, 
jakie  zacbodzi  mi^dzy  ksiggami  Parcdipomena  (ob.)  a  I  £sd.,  dostatecznie 
przemawia  za  autorstwem  £zdrasza  w  tej  ostatniej  ksi^dze  (ob.  Movtrt^ 
Krit.  Untersuch.  nb.  d.  bibl.  Chronik,  Bonn  1834;  SchoU^  Einleit.  11  8. 
468).  Prawda,  že  možná  podzielió  jego  dzieto  na  dwie  cz§áci:  w  l-cg 
(r.  I^-YI)  autor  opisuje  czasy  dawniejsze,  w  których  nie  brat  udziatn.  To 
tež  nie  wystQpcge  ze  swojém  ja.  Raz  tylko  (5,  4),  gdy  mówi  o  odpo- 
wiedzi,  danej  samarytanom  przy  budowaniu  éiri^tyni  za  Darjusza  Jlysta- 
ipesowego,  wyrzekl:  OJpowiedzieUémg  i  t.  d.  Lecz  slusznie  možná  mnie- 
maé,  že  tu,  jako  historyk,  mówi  w  imieniu  národu  swojego.  Zreszt^, 
jak  juž  nadmienilismy,  s^  tu  tylko  po  wi^kszej  cz^áci  dokumenty,  przez 
Ezdrasza  z  epoki  Zorobabela  žebrané.  W  2-ej  cz$sci  (r.  YII — X)  opi- 
suje juž  swój  wspóludzial  i  mówi  w  osobie  pierwszej  (7,  2  7.  8,  i  — 15. 
16.  17.  21.  22.  9,  15).  A  skoro  ta  cz^šó  pockodzi  od  Ezdrasza,  musí 
tež  od  niego  pochodzič  i  pierwsza,  t.  j.  že  Ezdrasz,  a  nie  kto  inny,  do 
swcj  historji,  która  jest  w  cz^áci  II,  dodat  dokumenty  i  powi^zat  je,  jak 
s%  dzii  w  cz^sci  pierwszej.  PomiQd;^  obu  bowiem  cz^sciami  zacbodzi  sci- 
sty  zwi%zek:  stowa  w  7,  i.  „Po  tych  zač  slowach*"  (t.  j.  po  tém  wszyst- 
kiém)  ozuaczaj^  že  ten  sam  autor,  który  pisat  poprzednie  rozdziaty,  pi« 
sze  i  na$t§pne.  Gdyby  bylo  inaczej,  rozdz.  VII  zaczynalby  sig  wprost: 
.Ezdrasz-  i  t.  d.  Do  chaldejskiego  ústupu  f4,  8 — 6,  18)  bezpošrednio 
naležy  6,  19 — 22.  jako  uzupetnienie;  a  to  znów,  jak  nadmienilismy,  pot%- 
czone  jest  (wyrazami:  Po  tych  zob  slowach)  z  rozdz.  7-ym.  Przed  owym 
ústupem  chaldcjskim,  slowa  w  4,  i  —  8  s^  wst^pem  i  objíšnienicm  do 
nástupných  listów  (samarytanów  i  króla)  Skoro  zaá  ácisty  zacbodzi  zwi^- 
zek  pomi^dzy  obu  czgáciami,    musz%    obie    od   jednego  autora  pochodzié. 

Odmiana  jazyka    (raz  hebrajski,   drugi  raz  chaldejski)  nie  može  stanowió 

t 


216  Ezdrasz  i  Nehemjasz. 

dowodu  na  stron^  przeciwn^.  Wi  izieliini j,  že  Daniel  (ob.  t,  a.  §  IS 
czyni  podobniož.  Cžycie  chaldejíidtgo  jazyka  u  E.  nietylko  síq  objí 
úiúti  naturaln%  przjczyn^,  že  j>o  niewoli  on  byt  ziiany  žydoB  równie  dc 
brzo  jak  hcbrajski;  ale  jeszcze  tém,  že  j§zyk  chald.  byl  arz^wym  z  U 
strony  Kufratu,  i  že  £.,  cbci^c  byč  wjernym  historykiem,  dokumenty  pn] 
toczy}  w  orygiiiale.  Za  tém  musiaia  pójsč  i  róžcica  w  stylu;  boč  trodo 
\vymagaó,  žcby  autor  swoj  styl  zastosowywal  do  urz§dowcgo.  S4  pneck 
nicktúrc  w  obu  cz^éciach  wyraženia,  tej  tylko  ksi^dze  wlaáciwe.  Np.  mn 
W  znaczeuiu  pomógl  (1,  4.  i  8,  36/,  gizbar^  zdí  skarbnika  (i,  8.  i  7,  21 
nisztťtran^  za  list  (l,  7.  18.  23.  ó,  8.  i  7,  li),  i  in.  (ob.  Ghirínghdí 
Do  libris  List.  ant.  Foed.,  Tauríni  1845—4  6  s.  419).  Že  autor  raz  mi 
\vi  o  sobic  w  i-ej  (7,  2  7  —  9,  ló),  drugi  raz  w  3-ej  osobie,  nie  jest  rz< 
C2í^  nicz\vyczaJD2|  u  pisarzów  ás.,  czy  to  w  prorockicb,  czy  w  historyczoyc 
ustgpach.  Oprócz  przykladów  przywíedzionych  -  w  art.  Daniel  (§16) 
ob.  jeszcze  Jer.  20,  1  —  6  i  7.  21,  1..  28,  1— 4  i  5..  32,  1—7  i  8 
£zd.  užywa3>ej  osoby  w  7,  1  — 10.  bo  tam  jcszczc  jego  dzialolnoád  nii 
ma,  jak  jost  w  nastgpnycb  rozdziaiach;  jest  to  opis  przygotowawczy  do 
picro.  W  rozd.  X  zqów  o  sobie  mówi  w  trzcciej  osobie,  bo  opisoje  od 
nowienic  przymicrza,  w  którym  to  akcio  wyst^puje  on  tylko  jsUco  narz^ 
dzie  Bože.  Nazywa  sicbie  so/er  mahir  bHhorath  Moszeh^  scriba  velox  (t 
j.  exercitatus;  ob.  Is.  32,  4.  Malach.  3,  5.  Prov.  22,  29)  in  lege  Mo 
sis,  co  jest  tytulcm,  przyznanym  mu  w  liácie  Artaxerxesa  (I  Esd.  \ 
II..),  wi^  nie  samochwalstwo.  Niektórzy  jcszczo  czyni^  nast§pne  za 
rzuty:  1-0,  nic  mógl  E.  wst^powaó  nA  do  arcykaplana  Johanana,  który  dopíer 
po  šmion*i  Neben\jasza  byl  arcykapianem  (I  Esd.  10,  6.  cf.  II  Esd.  12 
32.  23);  20,  nic  mógl  Darjusza  naz^aó  królem  assyryjskim  (6,  22),  Ix 
zna  dobrze  róžnic^  mi^dzy  królami  chaldejskimi  a  perskimi  (cf.  i,  1.  2 
4,  24.  9,  9.  :.,  i*2>.  Lccz  1-0,  w  I  Esd.  10,  6.  Die  ma  tego,  že  Jo 
hanan  byl  podówczas  arcykapianem.  Zreszt^  jest  prawdopodobném,  í 
Johauan  um.  ok.  r.  4  04  (cf.  Jcddua)  i  žyl  jcszczc  za  Nebcmjasza,  któr; 
tylko  o  13  lat  jest  póžniejszym  od  Ézdrasza  (Ezdrasz  przybyl  do  Jenn 
w  ;-ym.  a  Neherajasz  w  20-ym  r.  Artaxerxesa).  2-0  Pcrsowie  sami  wywodzil 
si^  oJ  assyryjczyka  Perseusza  {Jhucydid,  IV  50;  IJeroJot.  IV  87);  Assy 
rja,  w  obszorniojszem  znaczeuiu  tcgo  wyrazu,  obcjmovrala  Babiloiúť*  ^J 
rjí  i  Mczopv^ramj^  i  wchodzila  >y  sklad  monarchji  Perskiej:  jgiyi  assy 
ryjski  (^r.  syryjski.  r.  aramejski  i-.  chaldejski)  byl  panuj^cym  w  0170! 
krainach;  zlqd  bardzo  wlasciwie  pcrscy  mon archo wie  tytulowali  šq  assy 
ryjskimi.  Nawei  pó/uiejszych  krúiúw  perskicb,  za  švr.  Efrema  (Cam 
.Vw:ř.  VI  :i.  r.a2ywar.o  assyrrjikimi.  zkad  widac,  že  to  byl  powszechii; 
na  n-hod/ie  rwyczai  ťcf.  Ghirř,/',::::,,  Í>e  libr.  hist.  A.  F.  5-  423).- 
§  10.  Tož  >^:nio  prawie  ii?w>dy.  k:óre  przema^iaja  za  autorstwem  Eďra 
sza  w  ksif.i.-ť  I.  fr2ť2.aT:a;a  za  Nelcmjaszem  w  ksi^dze  II.  Da  sig  oa 
pvHÍ7:.Mi\*  r^a  s  czjšc:  ir,  :  — ::  S  — :•■;  :;  — iSi.  Nawet  wolniejsi  krj 
iroy.  vi,-^  :aiiv-:  :.i]e:v  I*-  ^Vetit  .i.>..f.:.  ^  ion.  przyznaj^  pierwsze 
roí,??:aio'v  Nť*::Ln:;iJ:.w::.  Jy.zl  «i:.  j  ^Vifví  .-^.m  i  i.  á.u  ažywani 
04%c}c  v^j.^by  >f;,  ile  riry  i-::r  n:  ^i  c  sjbio  .r.p.  :,  1.  5.  2.  2.  3— i 
i  t,  d.  .  w:ri:;i:i  ^h.z-i  :ř;  >i>::o  ^^ii^LiT^e  í.  ř.  :2.  !S.  20.  4 
4.  .\  :r.  ■..'.'.  :-  :,  :  ••  :.  :  i  w^r:*-: ;'!::::'."  iurora  s)  dowoden 
JO  r.-.r  ki;  :..:y  ;:>  ii;:.:  ::ř.J.  rl:::'  i-;  r  lí  c^e:e  ksie^  vypisan} 
Sp:<  r»-i:.:r..  :  .--iry    ▼  :.   :...  r^ii:  rlj  :i  í::su  -polk^^icc^  w  1  Esd-  J 


Ezdrasz  i  Nehemíatz.  217 

2...,  dla  powodów  wyžej  w  §  8  wymienionjcb;  stoi  on  we  wlaáciwém 
miejsca:  chcial  tém  bowiem  Nehenuatsz  zach^cič  potomków  owych  rodzin 
do  zaladnienia  opuszczouej  stolicy  (cf.  7,  5.  6).  W  czgšci  II  (r.  Vili — 
X)  styl  jest  odmienoy:  ma  wiele  wspólnych  wtasnošci  ze  stylem  I  Esd. 
i  ksi^g  Paralipomena  (ob.  GhiringhtUo  op.  c.  s.  434  i  n.);  o  Xehemja- 
azn  mowa  w  8-ej  osobie.  Z  tego  powodu  niektórzy  s^lz^,  jakoby  rozd. 
8 — 10  pochodzily  od  Ezdrasza  (řlávemick^  Einleit.  §  187),  lecz  zmiana 
atyla  roože  pochodzič  od  zmiaDy  treáci  i  niekonieczoie  byč  dowodem 
ionego  autora  tam,  gdzie  nic  innego  za  -  odmiennym  autorem  nie  przema- 
wia  (Welte^  Einleit.  cz.  11  oddz.  1  s.  245 — 6).  Rzeczywiácie  bowiem 
w  tej  cz§sci,  równie  jak  w  poprzedniej,  Nehemjasz  jest  glówn^  osob% 
dziaíaj^c^  (8,  9.  9,  38.  10,  i),  i  jemu  wlaáciwo  wyraženia  spotykaé  tu  mo- 
žná {GhiringheUo  s.  443  not.  6);  trudno  wi§c  przyj^č,  aby  nie  on  byt 
autorem  tych  rozdziatów,  kiedy  jest  autorem  pierwszycb  siedmiu.  Že  tu 
mówi  o  soble  w  3-ej  osobie,  a  poprzednio  w  i-ej,  to  rzecz  zwyczigna 
a  pisarzy  ss.  (ob.  wyžej  §^  9).  Treáci^  zaá  swoj^  roz.  YIU  wi^  síq 
z  7^  5.  bo  w  tém  ostatniém  miejscu  nadmieniono  o  zwolaniu  wszystkiego 
ludu,  a  w  8,  1..  opisuje  autor,  jak  sig  zgromadzenie  odbyto.  Tož  samo 
možná  powiedziec  o  cz^šci  ostatniej  (r.  XI — XIII).  Podawszy  bowiem 
spis  tych,  którzy  z  niewoli  wrócili  (7,  6...),  nast^pníe  opisawszy  rozbn* 
dzenie  si§  žycia  religijnego  (r.  VIII — X),  chwali  tych.  którzy  juž  to  lo- 
sem, juž  z  wtasnej  woli  osiedlili  síq  w  opuszczouej  stolicy  (r.  XI),  podíle 
li8t§  kaplanów  i  lewitów  z  róinych  czasów  (12,  i — 9.  lo — ii.  12 — 26), 
udzial  ich  przy  poáwi^caniu  murów  (i2,  27...)  i  przywi^zanie  ludu  do 
kaptanów  O  a,  46).  W  ostatním  rozdziale  opowiada  wypadki,  jakie  za- 
azly  podczas  jego  nieobecnošci  w  Jerozolimie  (i3,  i — 5)  i  to,  co  sam 
uczynit  po  drugim  swoim  powrocie  (13,  6  —  31),    przy  czém  znów  mówi 

0  sobie  w  osobie  pierwszej.  Ta  cz^č  ostatnia  nawet  treácii^  swoj^  je- 
szcze  sciélej  si§  wi^že  z  pierwsz^  (cf.  7,  5  i  li,  l),  aniželi  druga.  Že 
w  8,  1...  jest  opis  áwi^ta  namiotów,  podobnie  jak  w  I  £sd.  S,  i...  to 
nie  znaczy,  žeby  o  tym  samým  czasie  byla  mowa.  Opisane  w  I  £sd.  s, 
1..  éwi§to  bylo  obchodzone  za  Zorobabela;  potem  može  znów  byto  za- 
niedbywane,  jak  to  miewalo  miejsce  nieraz  ze  éwi§tami  (cf.  Pascha);  zda- 
je  si§,  že  nawet  Ezdraszowi  nie  udalo  8i§  przywrócié  poszanowania  nale- 
žnego  uroczystoáciom.  Energiczniej  pod  tym  wzgl§dem  wyst^pil  Nebe- 
rajaaz  (II  Esd.  13,  ii..^  i,  po  odbudowaniu  Jerozolimy,  z  wi^ksz^  niž 
kiedyindziej  uroczystošci^  éwi§to  namiotów  obchodzió  kázat.  Nie  ma  wi^ 
žadnego  powodu  do  przypuszczania,  že  II  cz§áč  ksi^gi  Nehemjaszowej  (r. 
YIU — X)  jest  dawniejszym  fragmentem,  odnosz^cym  si§  do  czasów  Zoro- 
babela, i  že  kompilátor  jakiš  póžniejszy  wtr^it }%  niewtaéciwie  do  II  Esd., 
uwiedzíony  opowiadauiem  apokr>'fícznej  III  Ésdr.  9,  50  (ob.  GhiringheUo 
op.  c.  s.  43  7...).  O  Irudnosciach  wzgl^em  Jedduy  i  Sanaballata,  ob. 
te  artt. — §  II.  Nic  wi^  przedw  antentycznoáci  ksi§gi  Nehemjaszowej  za- 
rzucié  nauka  nie  može,  owszem,  drobné  szczcgóty  historyczne  tak  dosko- 
nale  do  owej  epoki  przypadaj§,  že  o  wspótczesnoáci  autora  z  wypadkami 
przez  niego  opisanemi  w^tpió  nie  dozwalaj§.  Wzgl^y,  jakie  Nehen^asz, 
podczaszy,  u  króla  i  królowej  posiadat,  jego  namiestnikostwo,  orszak  woj- 
skowy,  liczna  služba,  boj  ne  utrzymanie,  wszystko  to  odpowiada  obyczsgom 
perskim    (II  Esd.  i,  i.  2,    i — 9.  5,  17  — 18.  Cf.  Xenophon^  Gyropaed. 

1  8,  8).     Že  wyprowadzone  nieco  przez  Zorobabela  múry  upaáé  musialy^ 


218  Ezdrasz  i  Nehemjasz. 

že  lad  byl  uciemi^žODy  podatkami  i  daninami  przez  miejscowjch  satn- 
pów,  že  nawet  s^siedni  Nebemjaszowi  przeszkadzali  i  na  powag§  królew* 
8k%  málo  zwažalí,  to  bardzo  naturálně  w  paústwie  tak  obszerném,  jakiém 
byla  monarchja  Perská:  Syrja  bowiem  i  Palestyna  byly  teatrem  walk  mÍQ- 
dzy  Persami,  Grekami  i  Ěgipcjanami;  satrapowie  žyli  zbytkownie,  a  b^ 
d%c  daleko  od  kréla,  mogli  si§  spodziewaé  bezkarnoéci.  Szybkoáó  w  od- 
budowaniu  mnrów  nie  jest  bezprzykladn^  (II  £sd.  5,  15.  cf.  Arrian.  Ex- 
ped.  Alex.  M.  1.  4;  Curtius  VII  6;  /.  Caesar,  De  bel.  gal.  1.  i;  /.  Fla- 
VIU8,  De  bel.  jud.  YI  8).  Zre3zt%,  cala  ksi§ga  jest  ni^gorszém  éwiade- 
ctwem  dla  žydów  ówczesnych,  a  przeciež  oni  j%  przyj^li,  do  ksi^  kano- 
nicznycb  zaliczyli  i  dot^d  zalicztg^  Cwigcej  szczególów  o  wiarogodnoád 
ob.  Ghirínghello  op.  c.  s.  446— 448;  Seholz,  Einleit.  11  §  12S,  cf.  § 
121. — §  12.  Zwykle  wwydaniach  Wulgaty  i  grecldego  tekstu  70,  na  sa- 
mým koňca  by\faj%  dodawane  apokryfíczne  ksi^gi  ///  ť  IV  Ezdraaiowa. 
Ksigga  ///  Ezdraszowa  co  do  treáci  swej  jest  prawie  w  wf^kazej  cz^áci 
doslowném  powtórzeniem  I  Esdr.  W  rozdz.  I  autor  streszcza  historjQ 
žydowskil,  od  Jozjaszowej  paschy  (ob.  Jozjasz)  až  do  koúca  niewoli  babi- 
loňskiej,  wedlug  II  Par.  35,  i  S6;  roz.  II  podaje  to,  co  ma  I  Esdr.  1, 
1  — 11.  i  4,  7 — 24.  o  edykcie  Cyrusa,  budowio  áwi^tyni  i  przdszkodach 
w  tém  dziele,  až  do  2-go  roku  Darjusza.  O  pozwoleniu  Darjuszowém  (cf. 
I  Esd.  5,  I..)  nasz  autor  wie,  co  bylo  pobudk%  do  niego.  Szeroko  roz- 
powiada  (III  Esd.  3,  i — 4,  68),  jak  3  rolodzieúcy  przybocznqj  stražy 
królewskiej,  podczas  gdy  król  spal,  rozwi^zywali  zagadk^:  co  jest  na  éwie- 
cie  ni^mocniejszém?  jeden  odpowiedzial,  že  wino;  drugi,  že  król;  trzeci 
(Zorobabel),  že  kobiety.  Po  obudzeniu  si§  króla,  wszyscy  trzej  przedsta- 
wili  mu  swoje  rozwi^zanie;  król  zwolal  rad§  i  každý  z  3cb  mlodzieúców 
rozwi%zanie  swoje  przed  ni%  wymotywowal.  Pierwszeňstwo  przyznano  Zo- 
robabelowi.  Król  go  zapytal:  czego  ž%da?  a  on  prosil,  aby  król  dopel- 
nil  swego  álubu  wzglQdem  odbudowania  Jerozolimy  i  oddania  naczyú  áw. 
do  éwi^tyni.  Darjusz  na  wszystko  przystal,  a  Zorobabel  z  licznemi  dara- 
mi  i  mnogim  orszakiem  do  Jerozolimy  odjechal.  Nast§pnie  wylicza  autor 
rodziny,  które  wrócilý  z  Zorobabelem  (5,  i — 46.  to  samo  w  I  Esd.  2, 
1  —  70),  mówi  o  pierwszej  uroczystoáci,  po  powrocie  przez  nich  odpra- 
wionej  (5,  47  —  65.  i  1  Esd.  r.  III),  o  przeszkodacb  w  stawianiu  áwi^- 
tyni  (6,  66  —  78.  cf.  I  Esd.  4,  i — 4.  23.  24),  znów  o  pozwoleniu  Da- 
rjuszowém (6,  1 — 34),  lecz  zgodnie  z  I  Esd.  5,  i  —  6,  12,  o  dokoúcze- 
niu  budowy  áwi^tyni  i  pierwszém  w  niej  odprawioném  áwi^cie  paschy 
(roz.  VII  cf.  I  Esd.  6,  13—22).  Nástupné  rozdiialy  (VIII— X)  s§  po- 
wtórzeniem z  I  Esd.  VII— X,  a  koácz%  síq  fragmentem  wzi§tym  z  U 
Esd.  8,  1  — 13,  Autor  prawie  wszystkie  nazwiska  przekr§ca,  np.  Sal- 
manaasar  zam.  Sassabaiar  (2,  15),  iáť^araMe^  užywa  jako  imi§  wlasne 
za  Áthersatha  (10,  50)  i  t.  p.  Poniewaž  ta  kaioga,  z  wyj^tkiem  tylko 
rozdz.  III  i  IV,  jest  powtórzeniem  z  ksi^g  kanonicsnycb,  przeto  nie  ma- 
my potrzeby  rozwodzió  síq  nad  jej  pocz%tkiem,  dosyé  b§dzie  nadmienió, 
že  miaí  j%  Józef  Flawjusz  i  z  niej  po\vtarza  (w  Ant.  XI  3)  historj§  o  za- 
gadce  wspďmnianej  i  jej  rozwiíjzaniu  przez  Zorobabela.  Wielu  wáród  pi- 
sarzy  koácielnych  cytuje  jtj  jako  ksi?g§  kanoniczn^,  np.  Origenes^  in  Er. 
Joan.  tom.  VI  l;  cf.  t.  X  22;  Evseb,  Eclog.  proph.  I  2  5;  lecz  áw.  Ilie- 
ronim  mówi  z  pogardíj  (I^ae/.  in  Ezdr.):  „apocrypha  tertii  et  qiiarti  li- 
bri  fomnia.**  Ob.  rohlmann^  Dns  Ansehen  des  III  Buch  Esdras,    w   Theo- 


Ezdrasz  i  Nehemjasz.  219 

log.  Quartalschr.    TabiDg.    1859    8.    257;    cf.    Frítziche^    Exeget.  Iland- 
buch    zu    d.  ApokrypfaeD,    I  i.     Nosí    ona   niekiedjr   tytnl    I  Ezdra9z&' 
wej    (ob.    wjžej    §    6),    albo  '"EaSpoic    o   íepéóc  (Ezdrasz  kaplan),  takže 
Esdras   graecui^    v.    De  restítutione  templi^    y.  JPcutor.  Gf.  DiesUl^  Gesch. 
d.    Alt.    Test.,    Jena    1869    s.   182    nota;    Fahricii^    Cod.    psendepigr. 
V.    T.    II    S08,    Cod.    apocr.    N.    T.    I    952.     Oprócz    przeklada   la- 
ciňskiego    i    greckiego,     jest    jesacze    sTryjski,    armeňski  i  etjopski. — 
§  13.     Kii^ga  IV  Ezdrcuzotca  ^  znajduji|ca  sig  w  wjdaniach  Wolgatj  na 
koňca,  podobnie  jak  ni*a,  do  XYII  w.  znan%  byla  tylko  z  tego  jedynego 
przeklada,    a  že  jest    niekanoniczn^    przeto   málo    dbáno  o  czystošé  Jej 
teksta.     Ojcowie    greccy   tytoloj^  j%:    ""EoSpac  o  upo/^r^crfi^    t.    ""EciSpa 
aroxá>.!>fJ>'.':;    (nie    trzeba    brač    za  jedno  z  ApocaUpsis  Eidrae^  apokryfu 
znacznie  póžniejszego,    wydanego    przez  Tiscbendorf  a  w  Apoealypsčs  apo' 
cryphqe).    W  XYII  w.  znalazl  si^  w  bibljotece   okifordzkiej   przeklad  jej 
arabski.  Ockley,    prof.   jazyka  arabskiego  w  Cambridge,  przeložyl  zt^ 
na  angielski    (ap.  Whúton^    Primitive  christianity  revÍYed,    1 7 1 1    t.  IV), 
a  Fabricins  (w  Cod.  Apocr,  V,  T.)    z  angielskiogo  na  laciňski.     Prze- 
klad arabski  podobniejszym  jest  do  parafirazy,    niž  do  thimaczenia,  i,  jak 
ntrzymaje  Ewald    (op.  inf.  cit.),  pochodzi  z  przeklada  koptyckiego,  a  nie 
z  oryginala.     Przeklad  etjopski  wydal  po  lacinie  pierwszy  raz  Rich.  L  a- 
w  r  e  n  c  e  {Prími  Ezrae  Ubri^  qui  apud    Vulgátám  quartus  appellatur^  oer* 
sio  aetJnopica^   Oxoniae,   1820;    przedrak  ap.  GfrOrer^  Proph.  rett  1840, 
wraz  z  przedmow%  Lawrence^a).     Z  arabskiego   przeložyl  na  nowo  i  aza« 
pelnil  Wolgatj    i    innemi    przekladami    Ewald    {Da$    vierte    Esraiuch, 
w  Ahandlungen  d.  kúnigL  GeselUch.  ď  Wissentch,^  i  osobno  Góttíng.  186S). 
Ks.  C  e  r  i  a  n  i  znalaď  w  bibljotece  medjolaúskiej  tekst  syryjsld,  w  r§ko- 
pismie  z  w.  YI,  i  wydal  go  w  przekladzie    lac.    r.    1866    (w  Jíonumenta 
ss,  et  pro/anOy  opera  coUegii  doctorum  bihVothecae  ambrosianae^    Mediolani, 
t  I  íasc.  II).     Ks.  Le  Hir  sprawdzal   przeklad   Cieríani*ego  i  xnalazl  go 
wiemym  {Etudě*  IdbL  II  152).     Armeúski  tekst  jest  w  Bib^i  armeúski^', 
wydanej    r.   1805    przez  Zohrab^a.     LiteratarQ   obfít^  o  kai^ze  lY  Esd. 
ob.  Volkmar^  Handb.  d.  Einleit.   in   die    Apokr.  II  Das  lY  B.  Esr.,  Tfl- 
bing.  186S;  cf.  Le  i/i>,  Etndes  bibl.  I  139..  144,  i  J.  Langen^  Das  Ju- 
dentham  in  Palást,  Freib.   1866  s.  112,  174;  A.  TUlgen/eld^  Messias  Ja- 
daeor.  Ups.,    1869  s.  XYIII  35.     We   wszystkich   wymienionych  wscho- 
dnich    przekladach,   ta    ksi^a    nazywa    sig  /  Ezdr,  i  nie  ma   ani  2-di 
pierwszycfa,  ani  2-cli  ostatnich  (XY  i  XYI)  rozdzialów  Walgaty,  lecz  tekst 
zaczyna  si§  od  slów    (w  Wolg.    3,    l):    Roku    30-go    od   úpadku   tniaita 
i  t.  d.,  a  koňczy   sig    na    ostatním  wiersza  rozd.  XIY  Wnlgaty;  a  nawet 
z  13  r^kopismów  laciáskicb,  jakie  przegl%dal  Lawrence,  jeden  tylko  miat 
wszystlde  16  rozdzialów.     Za  to  w  árodku,  po  r.  7  w.  35  (Wnlg.),  owe 
przeklady   maj^  dodatek,    skladig^cy  si§    z    83    wierszy,    którego    Inbo 
w  Wulgacie  nie  ma,  wymaga  go  przeciež  zwi^ek  royáli.     Tekst  laciňski 
zdaje  si§  pochodzid  z  zaginionego  dziá  teksta  greckiego.     Widaé  to  z  nie- 
których    wyražeň.     Np.    w    8,    6.     Omnii,,,    qui  portahit    locum   hominis, 
W  tekscie  greckim  zapewne  bylo:  rá(;...  oí:  iv  fopÍTQ  r6xov  iv&pcbzou; 
tlamacz  zas  zam.  tó^ov    (figura,   podobieňstwo,    bierze  síq  tež   za  jedno 
z  nátury.  I  Cor.  15,  4  9.  Philip.  2,  6.  7),  czytal  tó::ov  (miejsce). — §  14. 
Trešc   lY    Ezdr.  jest    apokaliptyczna:    glównym  jej  przedmiotem  jest  s%d 
ostateczny,    mianowicie    okolicznoéci,    które   maj%  go  poprzedzié,     Rzecx 


220  Ezdrasz  i  Nebemjasz. 

csl^  dzieli  autor  na  kilka  aktów,    czjli  widzeú,   odzianych  w  form§  dia- 
logu mi^y  aniolem  i  prorokiezn  (pseudo-Ezdraszem).     W  pierwszych   8 
aktach  djalog  zakrawa  na  metody  katechetyczn^,  w  8  nástupných  przewaža 
opisowoéé.     Akt  1:  s,  1 — 5,  20  (wedlug  Wnlg.),    pocz^tek   našladowany 
z  Habaknka.     Habaknk    bowiem   najprzód  niejako  wyrznca    Bogu  tryumf 
chaldejczyków,  že  z  niego  tyla  slabých  bierze  zgorszenie.     Tak  i  pseudo- 
£zdr.   rozpoczyna  od  skargi  nad  opaszczeniem  i  j^kiem  lada.     Lad  teo, 
tyle   uprzywilejowany,    zawinil  wprawdzie,    bo    otrzymai  smatn^  sukcesj^ 
grzecha  po  Adamie,    lecz  Babilon  jest  wystgpniejszy,  a  przeciež    ma  si^ 
lepiej  powodzi.     Bóg  zaé,  ježeli  znajdaje  ¥riernydi  sobie  czddeli,  to  tylko 
wáród  lada  swego.     Róžni  ai§  tu  Ezdrasz  od    Ilabakuka    tém,   že   mowa 
jego  jest   obfítsz^  i  spokojniejsz)  i  wi§ksze  uszanowanie  w  niej  sig  prze- 
bija,  niž  w  ámialym  Habakuku.     Skarga    ta  jest    monologíem   i   zimuje 
caly  pierwszy  (w  Wulg.  III)  rozdziat.     Odt^  nastupuje  rozmowa  nii§dzy 
aniolem  Uijelem  a  Ezdraszem.     Uijel  gani  Ezdrasza,    že  chce  przeoikn%č 
niezbadane  drogi  Bože.     Ezdrasz  upokarza  sig,  jednak  ž%da  wytlamaczenia 
faktu,  który  go  razi.     Dia  czego,    pytá  Ezdr.,    Izrael    wydany  zostal  na 
poámiewisko.  pogan,    zákon    poszedt  vr  zapomnienie?  i  t.  p.     Poniewaž, 
odpowiada  Uijel,  zle  zostalo  zasiane,  Bóg  czeka,  až  nadejdzie  czas  žniwa. 
Lecz,  dodaje  aniol,  pociesz  ú%   bo  jeáli  zle  ziarno  zasiane  w  serca  Ada- 
ma, tak  si§  rozroslo  po  calej    ziemi,  jakiegož  plonu  nie  wyda  dobré  na- 
sienie,  gdy  poslaném  zostanie?     Ezdrasz    pytá:    kiedy  to  b§dzie  i  w  jaki 
sposób,  i  usprawiedliwia    swoj^  ciekawoáč    krótkoáci%  žycia.     Urjel  znow 
gani  ciekawoáč;  powiada,  že  dasze  umarlych  o  to  samo  pytaly  w  miejsca 
swego  pobytu,  i  že  im  odpowiedziano:    wtedy  gdy  liczba  swi§tych  b§dzie 
dopelnion^    (4,    35 — 36.    cf.  Apoc.    6,    lO.   ii).     Može  to  dla  naszych 
grzechów  opóžnia  8i§  chwila  nagrody  dla  sprawiedliwych  ?    pytá  Ezdrasz. 
Lecz  aniol  odpowiada,  že  nie;    ale  gdy  wybije  godzina,    pieklo  nie  b§dzie 
moglo   powstrzymaó    swycb   oHar,    a   jak  po  ogniu    dym,  a  po  cbmurze 
deszcz,    tak  gdy   przyjd^  znaki,    nast^pi  czas  przczuaczony,  czas  wyzwo- 
lenla  i    nagrody.     Ezdrasz:    bgd§-li   ja   žyl   wtedy?     Aniol:  posláno  mi§ 
oznajmič  ci  znaki,  a  nie  dlugoáó   twego  žycia.     Po  tym  wst§pie  przecho- 
dzi  do  swego  glównego  przedmiotu.     Aniol   opowiada  (5,   i  — 13)  o  zna- 
kách, poprzedzaj%cych  s^d  Paúski;  znaki  wesole  przcplata  smutnemi,  nagle 
urywá  i  káže  si§  Ezdraszowi    przygotowac  do  otrzymania  dalszych  widzoň 
siedmiodniowym  postem  i  modlitw%.     Polecenie    to,    równie  jak  modlitwa 
Ezdrasza  za  Indem  izraelskim,    powtarzaj^  sig  prawie  przed  každým  z  ná- 
stupných áktów.     Na  drugi  dzien,  po  opisanym  dopiero  pierwszym  akcie, 
czyli  widzeniu,    przycbodzi   do  Ezdrasza  Salathiel,    ksi%ž§  ludu  Izrael,  na 
wygnaniu  b§d^ego,  i  prosi  proroka,  aby  si§  pokazal  ludowi  przy  áwi§tych 
obrzQdach;  lecz  Ezdrasz  odmawia  i  ž%da,  aby  go  zostawiono  w  samotnošci 
(6,  16—20).     Akt  II  (5,  21  —  6,  20):    prorok   modli  si§  do  Boga:    Je- 
želi chcialeá    ukaraé    lud,    po    co   go  bylo    oddawaó  w  rgce  bezbožných? 
czemu   go    sam  nie  ukaraleá  (5,  2i  —  30)?     Nastupuje    rozmowa  z  anio- 
lem.  Ezdr.  przeklina  dzieň  swego  urodzenia,  który  go  zmusza  patrzeč  na 
ucisk  dzieci  Jakóbowych.     Aniol  go  pociesza,  že  Bóg  nie  przeitaje  milo- 
waé    wybranych,    že    miloáč    Boža  okáže  si§  w  skutkách,  przechodz^cych 
wszelkie  oczekiwanie.     Ezdrasz  prosi  o  zbliženie  tej  chwili,  lecz  napróžno; 
wszakže  godzina  stanowcza  si§  zbliža.     Tu    Ezd.   zwraca    si§    do    aniola, 
którego    nazywa    Panem  (t.  j.  Bogiem),    co   jest  zwyklém  w  objawieniach 


Ezdrasz  i  Nehemja$z.  221 

staro-tMtamentowjch,  i  pjrta:  ^Przez  kogo  nawiedzísz  Ind  twój?^  Pan  ma 
odpowiada:  „Pierwej  przez  sjna  czlowieczego,  Dakooiec  przes  siebie  sa- 
mego  (tak  w  srryjskím  tckscie.  Ob.  La  Hir  op.  c.  s.  153).  Jako  od  po- 
cz^tka  wszjstko  nczynilem  przez  siebie  samego,  i  jako  wszystko  ma  we 
mole  swój  pocz^tek,  tak  masz§  bjé  koúcem  wszjstkjego"  i  t  d.  Nast^- 
pig^  potem  pytania  i  odpowiedzi,  jedné  za  dnigiemi,  o  przejácia  z  tego 
áwiata  na  drugi  i  dalszy  ci^g  zapowiedzianych  w  poprzedniém  widzenia 
znaków,  m^%qrch  poprzedzié  s^d  ostateczny.  Akt  lil  (6,  35  —  9,  22): 
w  modlit¥rie  swej  wystawia  Ezdrasz  Izraela,  jako  křes  wszystkich  stworzeú, 
ostatní  wyraz  šwiata:  bo  jako  wszystko  na  tym  áwiecie  ma  křes  swój 
w  czlowiekn,  tak  caly  rodz^g  ladzki  istnieje  dla  Izraela.  Czemn  wíqc, 
pytá  E.,  Ind  ten  nie  otrzymige  swej  posiadlošci?  Na  to  otrzymaje  od- 
powiedž:  Od  úpadku  Adama  droga  do  žycia  przysziego  jest  w^zka,  po- 
roi^dzy  wod%  i  ogniem;  cierpliwosč  wi§c  potrzebna  sprawiedliwym,  utra- 
pienie  icb  bgdzie  krótkiém;  znaki  zapowiedziane  wkrótce  síq  zjawi%;  Obln- 
bieniec  ukáže  si§  jako  miasto,  a  wszyscy,  którzy  wytrzymig^  prób§,  ogl^daó 
b§d%  cuda  Najwyiszego;  jego  syn  Idessjasz  (Vulg.  7,  28.  Rtnelahiiur  fi,-- 
Uus  meta  Jesus)  ukáže  si§,  napeíni  rozkosz^  wiernych  slug  swoicb  przez 
400  lat  (tyle  ma  Vulg.  i  inne  przeklady,  w  syryj,  jest  3 o).  Po  tych 
latacb  „Messjasz  syn  Božy**  umrze  i  wszyscy  ludzie  z  nim.  Šwiat  przez 
7  dni  b^dzie  pustým,  jak  nigdy  przedtém:  po  siedmin  dniach  nast%pi 
zmartwychwstanie:  ziemia  oddá  ciala  w  }onie  swém  schowane,  dusze 
opu8zcz§  miejsca  swego  pobytu,  czas  miíosierdzia  przeminie,  nastanie  czas 
wymiara  sprawiedliwoáci.  S^dzia  Najwyžszy  zasi^dzie  na  trybunale,  maj^c 
z  jednej  strony  niebo,  z  drugiej  pieklo.  Dzieň  s%du  trwač  b§dzie  prawie 
przez  ty  dzieň  lat.  Dalej  nast^uje  djalog,  w  którym  3  punkty  szcze- 
gólniej  dotkni^te:  mata  liczba  wybranych,  stan  przechodni  dusz  i  wsta- 
wiennictwo  áwi^tych.  Ezdrasz  przyzn^é  sprawiedliwoáó  wyrokom  Božym, 
znów  wstawia  si§  za  Izraelem,  otrzymige  dla  siebie  zapewnienie  žywota 
wiecznego.  W  akcie  IV  (9,  23 — lO,  60)  widzenie  poprzedzone  jest 
7-dniowém  przygotowaniem,  lecz  juž  nie  w  tak  ácistym  poácie,  jak  po- 
przednio.  Ezdrasz  przebywa  na  rozkosznej,  lecz  pustej  t^ce;  po  7  dniach 
widzi  niewiast§  w  žatobie,  pytá  j%  o  przyczyn^  žalu,  a  ta  mu  opowiada 
z  j§kiem,  že  po  30  latách  bezplodnoáci  doczekala  fli§  jedynaka  i  pozo- 
stala  wdow§,  že  syn  jej  skonat  nagle  w  dzieú  swego  wesela  i  že  po  tej 
stracie  postanowita  mieszkač  z  daleka  od  ludzi  i  straty  swoj%  optakiwaé. 
Ezdrasz  oburza  si§,  že  ta  wdowa  ptacze  tak  nad  émierci^  swego  syna, 
a  nie  placze  nad  ámierci^  wspólnej  ludu  Božego  matki,  Sjonu,  i  pod- 
czas,  gdy  wyrzuca  jej  t§  nieczuloáč,  oblicze  niewiasty  stáje  si§  jasném 
jak  btyskawica,  z  ust  jej  wycbodzi  okrzyk,  który  wstrz^sa  ziemig, 
i  Ezdrasz  nagle  widzi  %\%  w  obec  miásta,  które  podnosi  si§  z  fnnda- 
mentów.  Przel§kniony  tym  widokiem  prorok  padá  na  pót  umarty; 
Uijel  go  wraca  do  žycia  i  objaánia,  že  miasto  to  jest  Sjon:  30  lat  bez- 
plodnošci,  znaczy  30  wieków,  jakie  uplynuly  przed  zbudowaniem  áwi%- 
tyni  Salomonowej;  nagla  ámierč  jedjmaka  znaczy  úpadek  šwi^tyni  i  miá- 
sta šwi^tego;  pusta  l^ka,  na  której  mial  to  widzenie,  znaczy,  že  do 
miasta,  jakie  Bóg  przygotowuje,  žadeh  pterwiastek  ludzki  wejšč  nie  po- 
winien.  W  akcie  V  (roz.  XI  i  XII)  widzenie  nastupuje  w  nocy,  zaras 
po  poprzedniém.  Ezdrasz  widzi  orta,  wznosz^cgo  si§  z  tona  morskiego. 
Orzel  ten  ma  12  skrzydel  wiellcich,  8  malých   i  trzy    glowy,    jest   ou 


222  Ezdrasz  i  Nehemjasz. 

obrazem  czwartej  monarchji  Danielowcj:  skrzjdla  i  glowy  znacz^  ksi%- 
ž^t  tejže  monarchji,  gin^  one  po  kolei;  zanim  spadla  ostatnia  glowa, 
wjszedl  lew  i  poezii  czynié  wyrzuty  orlowi:  „...judicasti  terram  non 
cum  verítate;  tribulasti  enim  mansnetos  et  laesisti  qaiescentes,  et  dile- 
xisti  mendaces,  et  destmxisti  habitationem  eorum  qni  fmctifícabant,  et 
hamiliasti  mnros  eomm  qni  te  non  nocuerunt,  et  ascendit  contumelia 
tua  usque  ad  Altissimam  et  superbia  tua  ad  Fořtem"  etc.  (ii,  41...)- 
W  rozd.  Xn  objaánienie  tego  widzenia.  Akt  TV  (rozd.  XIII):  znów  po 
7-dniowém  przygotowaniu  nastupuje  widzenie,  przewyžszaj^ce  wszystkie 
poprzednie.  Wychodzi  z  morza  postaó  Indzka  i  wznosi  síq  ná  oklokach. 
Blask  jej  rozsiewa  przestracb,  a  na  glos  jej  gromowy  serca  topniej^ 
jak  wosk.  Jednakže  tlnm  niezliczony  zgromadza  si^  z  czterecb  stron 
éwiata,  aby  przeciw  niej  walczyé.  Postaó  owa  wznosi  sobie  wy8ok%, 
nieprzyst^pn^  gór§,  na  niej  zamieszknje  i  bez  wyci^gni§cia  r§ki,  bez 
miecza,  ptomieniem  nst  swoich  pochlania,  obraca  w  popiól  cal^  on§  nie- 
zliczony rzesz^;  zst^piwszy  potem  z  góry,  cziowiek  ów  žebrat  okolo  sie- 
bie  rzesz§  niezliczony  ludzi  spokojných,  a  ci  mu  skládali  holdy  i  ofíary. 
Aniol  objaánia,  že  ów  m^  niezwyci^žony  znaczy  Sjna  Božego.  Ten  na 
Sjonie  obierze  sobie  mieszkanie,  zniszczy  swych  nieprzyjaciól,  sprowadzi 
z  wygnania  lO  pokoleň,  wysnszy  dla  ich  przejácia  Eufrat  i  odt%czy  od 
ludzi  nieczystych.  Wyjšcie  jego  z  morza  jest  obrazem  niezgl^bionej  ta- 
jemnicy,  jaká  Go  otacza.  Akt  VII  (rozd.  XIV)  w  3  dni  potem.  Ezdrasz 
jest  bliskim  émierci:  odl^czyt  si§  od  áwiata,  aby  nie  patrzeó  na  jego 
za  nieprawoéci  nieszcz§ácia,  jakie  naň  przyjáó  maj%.  Zanim  jednak 
opuéci  ten  éwiat,  zanim  po}%czy  si§  z  Synem  Božym  i  jego  wiernymi  to- 
warzyszami,  ma  jeszcze  spetnió  jedno  zadanie:  przywróció  spalone  ksi^gi 
Mojžesza  i  proroków.  Bierze  z  sob%  na  osobnoáó  5  pisarzy,  a  po  wy- 
picia  napoju,  który  jest  podobným  do  ognia,  przypomina  rou  sig  wszystko, 
co  bylo  w  ksi§gach  áá.,  dyktuje  je  i  inne  jeszcze  ksiggi  zakryté,  przez  40 
dni.  Skoúczyl  to  wszystko  w  6-yra  tygodniu,  w  5,0 o  o  lat  po  stworze- 
niu  éwiata,  i  poszedl  po  zaplat§  do  Pana.  Tak%  jest  treáó  tej  ksi^gi, 
wedlug  wschodnich  przekladów  (arab.  syryj.  i  etjopskicgo).  Dodatkowe 
w  Wulgacie  rozdzialy:  I,  11,  XV  i  XVI  opowiadaj^  najprzód  genealogjg 
Ezdrasza  (i,  i  —  3),  jak  zwykle  w  tytuíach  ksi%g,  w  który ch  autor 
imiennie  wyst^puje.  Dalej  Ezdrasz  otrzymuje  poslannictwo,  wylicza  do- 
brodziejstwa  otrzymane  od  Boga  przez  lud  izraelski,  wyrzuca  témuž  lu- 
dowi  niewdzi§cznošó,  upomina  go  do  poprawy,  obiecuje  lepszy  los 
w  bliskiej  przyszlošci,  wzywa  pogan,  aby  si§  przygotowali  do  przyj§cia 
swego  pasterza  i  przepowiada  chwaí^,  jakiej  w  niebieskim  Sjonie  užy- 
waó  b§d^  wybrani  (i,  4  —  2,  48).  W  ostatních  rozdzialach  (15  i  16) 
opisuje  klgski,  majíce  spaáó  na  Egipt,  Babilonj§,  Syrjg  i  Azj§.  — §  15. 
Utrzymuj^  že  cytacje  z  IV  Ezd.  ma  Hermas  w  swém  dziele  Pastor 
{Jachmann^  Der  Hirte  des  Hermas,  Kčnigsb.  183  5  s.  6  3).  Lecz  mógl 
tež  psendo  Ezdrasz  z  niego  czerpač;  zreszt^,  takie  podobieňstwa,  jakie 
8^  migdzy  Pastor  Ilermasa  a  IV  Ezd,,  s^  wspólne  wszystkim  ksiggom 
apokaliptycznym.  W  Barnaby  Epištola  (c.  12)  čzytamy:  „Similiter  et 
crucem  significat  in  alio  propheta  diccnte:  Et  quando  haec  consumma' 
hunturf  et  dtjeit  Dominus:  Quum  Ugnum  mc/inatum  fuerit  et  resurrcxerit^ 
et  quum  de  Ugno  sanguis  sttUaverif.*  Cytacja  ta  jest  podobny  do  slów 
Habak.  2,  ii.   i 2.    które  možná  tak  przeložyéř    Trabes  e  Ugno  incurva- 


Ezdrasz  í  Nehemjasz.— Ezeohjasz.  223 

bitur    et    eríget    se;    tangidne    madesčet     (Ob.    Le   Hir,    Études    I   199); 
a  w  IV  Ezd.    jest:    Quomodo  et  quando  haecf   (4,  38)  i  dopiero   po  23 
wierszach,    po   dlugim    dosyó   djalogn,    aniol  w  swej  odpowiedzi  mi^y 
ianemi  znakami,  maj^cemi  poprzedzič  s^d  ostateczny,  kladzie  i  ten:  et  de 
ligno  sanjuis  stiUabit  (5,  5).    Prawdopodobaie  žatém  Barnaba  cytuje  Ila- 
bakuka,  lecz  wedtug  17  Ezd.  i  zdaje  si§,  že  w  IV  Ezd.  byto  kiedyá  tak, 
jak  ma  Barnaba.     Že  zaá  list  Barnaby  jest  pisany  do  žydów  (w  I  w.  po 
Ghr.)  i  IV  Ezd.  nazywa  si§  w  nim  ksi§g|  prorocky,   zt^d  widač,  že  jaž 
za  czasów  autora  tegož    listu  lY  Ezd.   užywala  powagi   mi^dzy   žydami 
i  chrzcšcjanami.     W  nástupných  czasach   cytuj^  j%,  jako   ksi§g§  kanoni- 
€zn%:    Klemens  aleksandryjski    (Strom.  III  16;    cf.  Esd.  3,  35),    á.  Ba- 
zyli  (Ep.  ad  Chil^m;  cf.  Esd.   14,  46),  é.  Chryzostom.  (Hom.  8  in  ep.  ad 
Hehr.Jy  s.  Ambrožy  (De  Spir.  *S.  II    6  i  in.,  cf.  Esd.  6,  4l),    š.    Grze- 
gorz  Nyss.  {Test.  c.  Jud.  c.  5),  Tertulljan  {cont.  Marcion.  4,  16).  Znaj- 
dcý^  si^  tež  z  niej  wyjatki  w  Mszale  i  Brewjarzu  rzymskim:   w  introicie 
fer.    3  Pentec:  AccipUe  jucunditatem  gloriae  vestrae..,^  gratias  agentes  ei  qui 
vos  ad  coeUstia  regna  vocavit    (Esd.   2,    36.    37);    w  Commune    Martyr, 
temp.  pasch.  antiph.  3  Noct:    Lux  perpetua  etc.    (Esd.  2,  35);  w  Com- 
mune Apost.    resp.    6:    Hi  šunt  qui  morialem  tunicam  deposuernnt...  niodo 
coronantur  et  accipiunt  palmám    (Esd.  2,  45).    Zasluguje  jednak  na  uwagQ, 
že  te  teksty  s%  tylko  z  rozd.  II,    który  nie  naležy  do  IV  Ezd.  Brewjarz 
toletaůski   (nie  Mszal  mozarabski,   jak  mylnie  twierdzi   Volkmar^  Eínleit. 
in  die  Apokr.  cz.  IV  s.   111  i  316)  ma  modlitw§  z  IV  Ezd.  8,  20 — 36 
w  officium  ad  Laudes.     Wedhig    zdania    ks.   Le  Ilir  (op.  c.  s.  207...), 
obecný  tekst  IV  Ezd.  nie  jest  póžniejszym  nad  r.  218    po  Chr.  i  pocho- 
dzi  od  chrzešcjanina;  ten  zaá  przerobil  go  z  istniej^ego  juž  poprzednio 
(od  koúca  I  w.  po  Chr.)  oryginalu  žydowskiego,  dla  tego  mamy  w  tekscíe 
pomieszane    opinje    žydowskie    z    chrzeácjaúskiemi.     RacjoQaliáci    chc% 
w  tym  apokryfíe    widzieé   pocz^tek    czysto    žydowski  i  iívielk%  do  niego 
przywi4zaj%  wag^,  jakoby  do  žródta,  z  którego  wiele  ezerpano  do  naszych 
Ewangelji.     Gdy  jednak  oryginalu   hebrajskiego  nie  mamy  wcale,    tylko 
przeklady,  i  to  w  rokách   chrzeácjan   przechowane,  i  gdy    slady    cbrze- 
écjanizmu  s^  w  nich  až  nadto  widoczne,    przeto    przyj^é    raczej  naležy, 
že  oryginal  žydowski  ulegl  wptywowi  Ewang.  aniželi  przeciwnie.  X.  W.  K. 
EzechjaSZ,  hebr.  EUhjah^  Eizkjahu^Jehizkjah^  Jehizkjahu^  70:'Ege)r^^9 
Vnlg.  IT^ec^Vu, król  judzki,  r.  727 — 699  (v.  725 — 696)  przed  Chr.  Dzieje 
jego  ob.  IV  Reg.  18—20.  II  Par.  29— 32.  Isaj.  36—39.    Po  Dawidzie 
byt  on  najpobožaiejszym  królem.     Wst§puj%c  na  tron  w  25  r.  žycia,  za- 
stat królestwo  swoje  pogr^one    w  balwocbwalstwie:    ojciec  jego  bowiem 
(ob.  Achaz)    zaprowadzil  nawet   do  áwi^tyni  kult  asyryjski  (IV  Reg.  16); 
królestwo  izraelskie  bylo  pod  zwierzchnictwem  Assyryjczyków,  a  król  Oze- 
asz  (ob.)  zostawat  w  niewoli  (IV  R.  17,  1 — 4).     Ez.  zaraz   swoje  pano- 
wanie  zacz^l  od  oczyszczenia  éwi%tyni    ze  wszelkich    áladów  balwochwal- 
stwa.     WjTzucit  nawet  w§ža  miedzianego,  znajduj^c^o    síq    tam  od  cza- 
sów Mojžesza  (Num.  21,  9),  bo  i  on  stal   síq  byl  przedmiotem  czci  za- 
bobonnej    (IV  R.   17,  4).     Poáwi^nie    éwi^tyni    i  przywrócenie   služby 
Božej,  wedlug  przepisów  zákonu,  odbylo  si§  z  wielk^  uroczystoéci^   w  pó- 
lowie  pierwszego    miesii|ca   (II  P.  29,  3.  17),    zaraz    po  wst%pieniu  E'a 
na  tron.  Pascb^  odloženo  do  nast§pnego  miesi%ca,  juž  to  dla  t^o,  že  nie 
zdolali  wszjTscy  kaplani  i  lewici  dopel^č  swego  oczyszczenia  (cf.  Czysto- 


224  Ezeehjasz. 

ta),  jož  tež,   aby  daé  moinoáé  zebrania   si§    wi^kszej    liczbie    wiernjch. 
Tjmczasem  rozeslal  król  listy  do  mitizkaňców  krókstwa  Izraelskiego,  za- 
praszajac  ich  do  ndzialu    w  nast^pié    maj^cej    nroczystoéci    (król    izrad. 
Ozeasz  byt  ii^i§zioDy).     Goncy  cbodzili  od  miasta    do  miasta   w  pokole- 
niach  Efraima,  Maoassesa,  Isachara,  ai  do   21aba]oiia:    jedni  ich  przyjmo* 
wali  szyderstwami,     lecz    dradzy  nshichali    i  przybyli    do  Jerozolimy    na 
dzien  14  mca  dragiego  (Kwiec. — Maj).  Od  niepami^tnych  czasów  Pascha 
nie  by  ta  tak  obchodzoD^,  tak  w  i-yro   roku  £z'a  (727),   baNrochwalstwo 
nie  tylko  w  Jadzie,  ale    i  w  znacznej  cz§sci  Izraela    wyt^ioném    zostato 
(II  P.  31,  1.).     Panowanie  Eza  bylo  w  wi^kszej  cz§šd  pomyslné:    pobit 
Filistynów  (IV  R.  18,  8),  ntrzymat  niezaležnoáé  Jadd  przeciw    Assyryj- 
czykom    (ib.  18,  7),  którzy  obalili  królestwo  Izraelskie  (ob.  Samaija.  C^ 
Bemhardi^  Gommentatio  de  cansis,  qaib.    effectam  sit,  ot  regnum    Jadae 
dintíns  permaneret  qnam  regnum  Israel,  Lovan.  1825),  i  przeciw  Senná- 
cherybowi  (ob.);  zbogacit  skarb  królewski,  lecz  bogactwojego  byto  wi§cej 
može  w  trzodach  (II  Par.  S2,  2  7  —  29)  niž  w  pienii|dzach  (cf.  17  R.   18, 
14- -16).  Dia  šwi^tyni  przywrócit  zaniedbaue  oddawanie  dziesi^in  i  pier- 
wocin,  w  skutek  czego  musiano  przy  niej  pobudowač  špicblerze,  na  prze- 
chowywanie  tego,  co   zbywato  od  potrzeb  kaplanów  i  lewitów  (II  P.  3i, 
4...).     2yt  w  przyjažni    z  Merodach-Baladanem    (ob.),   królem  Babilonji, 
i  z  Szabatok^,  królem    Egiptu  (ob.  tej  £nc.    IV  5  66 — 6  7),    z  dynastji 
etjopskiej.     W   14  r.  panowania  (IV  Ř.   18,  is.  cf.  20,  6.   18,  2),  t.  j. 
714,  spotkaty  go  2  kl^ski:    choroba    i  n^azd  wojsk    Sennacheryba.     Od 
pierwszej  uzdrowit  go    Izajasz    i  zapowiedziat,    že  druga    tež    szcz^wie 
przejdzie;    na     potwierdzenie     zaš    tego    modlitw%    swoj^    sprawit   pro- 
rok, že  cieň  cofn^t  si§  o  lO  stopni.     Ze   w  tém  cofni^ciu  byt  cnd,  tego 
žadne  ttumaczenie  zaprzeczyé  nic  može  (ob.'IV  R.  20,   12.  Isai.  38,  8^; 
racjonaliáci  nawet  przyznaj^,  že  autorowie  ás.  podaj%  to  za  cud  (Schenkel^ 
Bibel-Lexikon,    art.  Hiskias).     Czy  zaá    to  byto   na  zcgarze    slonecznym, 
czyli    kompasie,  którego  užycie  od  Babiloáczyków  rozeszto  sig  po  innych 
narodach  {Herodot  II  109,      Vitruvius  IX  9),    czy    przed   schodami    pa- 
cu  królewskiego  stát  stup,  rzucaj^cy  cieú  na  schody,  i  ten  cieú  nagle  o  i  o 
stopni  si^  cofn^t,    tego  nie  wiadomo.     Równiež    nie  wiadomo,     czy    Bóg 
sprawit,  že  ziemia  si^  cofngta,  czy  tež  že  inaczej  jak  zwykle  zalámaly  sig 
promienie  áwiatta  stoDecznego.     Cud  ten  jednak  nie  byt   roiejscowym  tyl- 
ko, skoro  Babiloňczycy  wystali  do  Ez'a  postów  z  podarunk%mi  i  z  zapy- 
taniem  o  przyczyn§  tego    zjawiska   (Cf.  Martini,  Von  den  Sonncnuhr  der 
Alten,  Leipz.  177  7;  Calmet,  Dissert.  de retrogradatione  solis  in  borologio 
Achaz,  w  te{/oz  Prolegora.).    Ez.  po  wyzdrowieniu  panowal  jeszcze  lat  15 
(a  14  przed  choroby).     W  chorobie  utožyt  hymn  „Ego  dixi:     in  dimidio 
dierum  meorum...",  znaný  podjego  imienicm  (Canticum  Ezechiae,  B,p.  Isai. 
30,    10 — 20).    Z  okazji  wgpomnianego  poselstwa  babiloóskiego,  które  za- 
pewne  miato  na  celu  takže  zawi^zanie  écišlejszej  przyjažni  z  Jude§,  prze- 
ciw Assyryjczykom,  Ez.  zastužyt  na  naganf  Izajasza  za  to,   že  popisywat 
si§  z  bogactwami  swemi  przed  postami.  W  popisywaniu  si§  tém  by  ta  nie- 
tylko  próžnosé,  ale    i  przeciwna    teokratycznemu    rz^dowi    zásada  sprzy- 
mierzania  8i§  z  narodami  batwochwalczemi.     Izsgasz  przepowiedziat   E'wi, 
že  wszystkie  te  skarby  i  synowie  jego    z  niemi  przeprowadzeni    b^d%  do 
Babilonu  (IV  R.  20,  16  —  18.  Isai  39,  5  —  7).  Proroctwo  to  spelnil  Na- 
buchodonozor.     Wszystkie  szczegóty  Ezechjaszowej  wojny  z  Assyryjczyka- 


Ezechjasz.— Ezechjel.  225 

mi,  jak  j%  opowiada  fiib^a,  zgodne  s%  z  rocznikami  królów  afijiyjakich 
(ob.  Sennacheryb);  w  chronologji  tylko  zachodzi  róžnica  o  lat  i  o 
prawie.  X  W.  K. 

Ezechjel.  l)  Jego  iyde.  2)  Treíé  i  uhiad  jego  ksifffi  prorockie;'. 
^)  Charakter  tej  hn^gi  dowodzi  autorstwa  Ezechjelowego,  4)  Wyznania 
racjonalistów  tczgf^dem  autentycznoéci  i  znrzut  przecťw  ccUej  hsifdzéi,  5) 
Zarzuty  przecitc  jej  cz^idom.  Kommentarze.  §  |.  E.,  hebr.  Jehezekel^  ^KptíT^ 
moc  Boéa^  v.  ktorego  Bóg  umacnia^  70:  'le^sxtijX,  jeden  z  wifkszyeli  pro- 
roków  St.  Test.,  kaplan,  syn  Baz'a  (i,  3),  uprowadzony  wraz  z  Jecho- 
njaszem  (IV  Reg.  24,  14.  Jer.  29,  2.  Ez.  l«,  3.  4),  królem  judzkini, 
do  niewoli  babiloúskiej  599  r.  (wed}.  in  600,  v.  59  7),  na  ii  lat  przed 
zburzeniem  Jerozolimy  (588 — 586  r.  cf.  40,  i.  i,  2);  osadzony  tam  zo- 
sta?,  wraz  ze  swymi  wspólziomkami,  nad  rz.  Chobar  (bebr.  £i?^r,  poczy- 
trwano  za  jedno  z  rz.  Chabcras  wedlng  Greków  i  Rzymian,  lež^c%  w  Me- 
zopotamji;  prawdopodobniej  jednak  by}  to  može  jeden  z  kanalów  Eofrato, 
lež^cy  w  Eabilonji,  in  terra  Chaldaeorum.  i,  3),  w  miejsca  zwaném  Thel- 
Abib  (Vulg.  acervus  novarum  frugum.  3,  15).  Wedíng  Józefa  Fla^usza 
{Ant,  X  8),  uprowadzony  byl  w  bardzo  mlodym  wiekn,  „chlopi^ciem 
jeszcze*";  lecz  dokladná  znajomosó  swi^tyní,  jaká  si^  przebija  w  k3i§dze 
E*a,  pozwala  wnosíó  przeciwnie.  Na  wygnanin  mial  swój  dom  (8,  i.  3, 
24),  byl  žonatym  (24,  i.  18).  Powoíany  na  proroka  w  5  r.  swej  depor- 
tacji  (1,  2),  pclnil  ten  urz^d  przynajmniej  przez  22  lata  (cf.  29,  17),  tj. 
od  594  do  5  72  r.;  a  jak  Jererojasz,  wáród  pozostalych  w  Palestynie,  tak 
Ez.  wsród  b^dqcych  na  wygnanin  žydów  walczy}  przeciw  falszywyra  pro- 
rokom,  którzy  ludzili  swych  wspólbraci  doczesn^  nadziej^  i  utrzymywali 
w  niepokncie.  Dopóki  Jerozolima  jeszcze  nie  npadla,  žydzi  spodziewali 
sÍQ  pr^dkiego  powrotn:  £z.  staral  si§  ich  wyprowadzic  z  tego  niedorzecz- 
nego  mniemania  i  dowodzil,  že  npadek  roiasta  áw.  jest  nienchronnym. 
Gdy  zas  Jerozolima  npadla,  pocieszal  ich  zapowiedzi%  bližszego  i  dalsze- 
go  (pod  Mesjaszem)  wyzwolenia.  Dora  jego  služyl  za  ognisko,  z  którego 
rozcbodzilo  síq  žycie  religijne  na  wygnaúców;  cz^to  bowiem  zbieral  síq 
do  niego  íud  i  starszyzna  (8,  i.  il,  25.  14,  l.  20,  i.  24,  18..  33, 
30 — 3  2),  radž%c  si§  go  w  potrzebach  swoicb.  Posiadal  wi^  n  wspól- 
ezesnych  wielki  wplyw.  O  powadze  jego  w  nástupných  czasach  swiadczy 
EcclL  49,  10.  Jego  ksi§ga  prorocká,  w  niektórych  r^kopismach  bibl^nych, 
w  katalogu  biblijnym  przez  Talmud  podawanym  i  u  niektórych  rabinów, 
ma  pierwsze  przed  Izajaszem  miejsce  (zwykle  waz^dzie  3-6).  Wedlug  nie- 
pewnego  podania  (*S^.  Epiphanii  Opp.  II  242;  Isidor.  De  Tita  et  mořte 
sanctor.  c.  39),  E.  mial  byč  zamordowany  przez  jednego  ze  wspólwy- 
gnaňców,  za  gromienie  balwochwalstwa.  Benjamin  z  Tudeli  (w.  XII)  jak 
wsz^dzie,  tak  i  w  miejscu  dawncgo  pobytu  Ezechjela  osadza  znaczn^  li- 
czbg  žydów,  užywaj%cych  wielkiego  wplywu;  opisnje  nawet,  jakby  widzial, 
ogromn%  synagog§  z  60  wiežarai,  któr%,  wedlag  jógo  opowiadania,  wy- 
stawil  jeszcze  król  Jcchonjasz;  dodaje  przytém  wielk^  bibljotek^  i  t.  p. 
dziwy  opowiada  (ap.  Fabric.  Cod.  pseudepigr.  V.  T.  I  1121;  ct.  Carpzov^ 
Introd.  III  206). — §  2.  Znajdiy^ca  si©  w  kanonie  biblijnym  k^'(ga  Eze- 
chjela obejrauje  szereg  proroctw,  przez  tegož  E.  w  róžnych  czasach  wy- 
glaszanyrh  i  spisywanych.  I>adz%  síq  one  na  3  glówne  dzialy  podzielié. 
Dzial  I  íroz.   i — 24)  odnosi  si§  do  nasti^pič  maj^cej  kl§3ki  zbnrzenia  Je- 

Bncykl.  T.  Y.  15 


226  Ezechjel. 

rozolimy;    dzial  II   (roz.  26 — 32,  wedt.  in.  25,  i  — ss,  20)— do  obcych 
iiarodów;  dzial  III  (roz.   38 — 48)  obejmuje  proroctwa,  wjpowiedziaiie  po 
zburzenia  Jerozolimj,  a  zapowiadaj^ce  wyzwolenie  žydów,  zwlaszcza  przez 
drngiego  Daioida^  czyli  Mesjasza   (34,  23.  8  7,  24.  cf.  17,  22).     Eažde 
proroctwo  oznaczone  jest  dat%,  )icz^c%  8i§  od  niewoli  JecboDJasza   (od  r. 
599  —  59  7);  te,  które  nie  maj%  daty,  odoosz^  si§  do  poprzedzaj^ego.   Na 
pocz^tkn  zas  swej  ksí§gi  potožyl  rok  34,     co  zdaje  si§    odnosió   do    ery 
Nabopolassara  (r.  625 — 604,  nie  Nabonassara.    Ob.  RosenmOUer^  Scholia 
in  Ez.  1,  1).     W  rozd.   i  —  3  opisuje   szczegóíowo    powo^anie   swoje    na 
urz%d  prorocki.     Oczom  jego  przedstawia  si§  symboliczny  obraz:     wicher 
od  pólnocy  i  oblok  ognisty,  wáród  którego  cheruby    unosz^   tron   Boga, 
zstQptg^cego  na  s^d  migdzy  Jude^  i  Ghalde^.  Prorok  padá  na  twarz,  lecz 
glos  Božy  podnosi  go  i  zapowiada  mu,  že  jest  poslaným  do  swycb  wspóN 
braci  wygnaáców,  aby  im  oglaszal  wyroki  Bože;  tenže  glos  zachgca  go,  žeby 
8i§  nie  bal  žadnycb  gróžb  i  žeby  nie  naáladowal  innych  w  uporze.  W  tej- 
2e  chwili  r§ka  podaje  mu  ksi§g§,  zapisan^  wewn^trz  i  zewn%trz  wszelkie- 
go  rodzaju  zlorzeczeniami.     Wreszcie  uczy  go  Bóg,  jakim    sposobem    ma 
dopeloió  swego  poslannictwa.     Dalej  opowiada  (roz.  4 — 24)  prorok,   jak 
wrpelnit  daný  sobie  rozkaz,  najprzód  w  ogóle,    a  potem  ze  szczególami, 
przepowiadaj^  ca?^  okropnoáč    úpadku  Judy   i  Jerozoliroy    i  odrzucenie 
národu;    karci  pojedyňcze  wystgpki    klas.     W  cz§áci    II  (roz.  25 — 8  2) 
8%  proroctwa  przcciw    Ammonitom,  Moabitom,  Idumejczykom,  Filistynom, 
Tyryjczykom,    Sydoňczykom  i  Egipcjanom.     Szczegóíowo   opisige    úpadek 
Tyru    i  spustoszenie  Egiptu.     W  cz§áci  III  froz.  3  3 — 48)    wraca  pro- 
rok do  žydów  ze  slowami  pociccliy  i  upomnienia,  wzywa    ich  do  pokuty, 
przyrzeka,  že  sam  Bóg  b§dzie  rzi|dzil  nimi,  bo  dot^d  byli  wystawieni  na 
lup  zlycb  rz^dców;  zapowiada  takže  pol^czenie  si§  Judy  i  Izraela.    W  tej 
cz§éci  wi§cej  niž  w  poprzednich    zajmuje  8i§  prorok  królestwem  przyszle- 
go  Mesjasza:    wystawia  go  jako  dobrego  pastorza,  zbieraj^cego  rozproszo- 
ne  owce;  królestwo  Jego  maiige  jako  now^  áwiíjtyni§  i   t.  d.     Proroctwa 
te  uložone  8%  porzíjdkiem  cbronologicznyra  (np.   i,  2.   2,  i.  8,  i.   20,  i. 
24,  1.  40,  :);  tylko  te,  które  si§  do  obcych  narodów  odnoszíj,  stáno wi%  tu  wy- 
j^tek.     Tak  np.   2  6,    i   pochodzi    z   roku  ii    po  uwiczícniu    Jechoujasza 
(wedhig  hebr.  i  kodeksu  k,  z  r.  12);  29,  i...  z  r.   lO  (wedl.  7é?,  z  r.   12); 
29,  17..  z  r.  27;      32,   1..  Z  r.   1 2  (wedl.  -á  i  7ť?  z  r.    ii).     Przyczyny 
tego  zboczenia  od  zwyklego  porz^dku,  którego  sig  E.  w  innych  cz§šciach 
swej  ksi§gi  trzyroa,  trndno  oznaczyč,    a  chočby  i  oznaczon%    zostala,  na 
objaánienie    ksi§gí   nic    nie    wplywa.     Gdy   zaá    o    autentycznoáci    ksi§gi 
i  o  dobrej   wierze    autora  w^tpUwoáci    nie  ma    (ob.  nižcj    §  3),    to  tak 
pzczególowe  daty  s^  dowodem,  že  prorok  zaraz  spisy wal  proroctwa  po  ich 
wypowiedzeniu,  co  bylo  zreszt^  zwyczajném  u  proroków  ówczesnych  (ob.  Jer. 
:j6,  1..  Dan.  7,  i.  ct  Hávernick,  Comment.  zu  Daniel  s.  XXVIII).  Za  na- 
tychmiastowém  spisywaniem  przemawiaji|  tež  zal^czone  tu  i  owdzie  notatki 
historyczne  (il,  24.  25.  19,  14.  29,  17..).  Dokladniej  o  tresci  ob.  Schoh, 
Einleit.III  §  143.. .8.  442..;  ^Sb^/;, Geschichte  der  letzten  Propheten,  II 102.. 
§  3.  E.  ma  wyl^cznie  sobie  wlaáciwy  charakter:  wi§cej  w  nim  wizji  i  symbo- 
licznych  obrazów,  niž  u  innych  proroków;  do  tego  symbolizowanie  jego  ámiel- 
Bze,  rozumieníe  trndniejsze.  Š.  Uicronim  z  tego  powodu  nazywa  go  „oceánem 
Pisma  i  labiryntem  tajemnic  Božych*  (in  Ezech.  Com,  praef.  1.   14)  i  po- 
daje, že  žydzi  nie  pozwalali  czytaé  pierwszych  i  ostatnich  rozdzialów  tym, 


Ezaohiel.  227 

kkóny  iiie  akoúezjli  lat  30  ^ib.  prolog.).  E.  przepowíada  niatflko  sto- 
wami,  leez  i  czjnnoáeíam!  syinbolícznemi  (ob.  np.  rozd.  12,  g^e  ácían^ 
domu  swojego  przebija  i  káže  8i§  przez  ni)  wjmíeáč  z  zawi^zanemi  oezy- 
ma);  byt  wi§c  prawdzíwie  .dziwowiskiem*'  ladu  swego:  pe»rten^m  (is,  11). 
Szczególniej  nderza  w  nim  podbbieústiro  do  wspólczeanego  sobie  Jeremja- 
8za,  jaž  to  pod  wzgl§deni  samých  royšli,  juž  pod  wzgl§dem  ich  przepro- 
iradzenia  i  wyraženia  (ob.  Seholz^  Einleit.  III  4  35 — 6;  cf.  Movstm^  De 
ntríasqae  recens.  yat.  Jer.  8.  35),  bo  tež  i  poslannictwo  ich  byřo  jedna- 
kowe.  Oba  oni  powtarzaj^  sluchaczom,  že  przy  ówczesném  wyst^ 
pném  žyeiQ  roieszkaíiców  Jody ,  Jerozolima  wraz  z  šwi^tyni^  mosi 
byč  zbarzon^,  królestwo  Jady  obalone,  a  pozostala  w  niém  Indnoič 
w  cz§áci  zabit),  w  cz§4ci  do  niewoli  aprowadzon%;  obadwa  wplywaj)  na 
wvgnaáców  w  Babilonji;  obadwa  za  przyczyng  kl^sk  podaj%  balwochwal- 
stwo,  niesprawiedliwošč,  wzgard§  zakonn,  abwero,  úpadek  religji  i  oby- 
czajów,  i  maloj)  te  wyst§pki  równic  žyweroi  kolorami.  Obadwa  do  prze- 
powiedoi  grožnych  dodaj)  pocieszaj^ce:  že  Izrael  b§dzíe  z  niewoli  wyswo- 
bodzony,  Jenizalem  i  áwi^tynia  odbudowana,  królestwo  žydowskie  przy- 
wrócone,  i  že  wielkí  król  z  rodu  Dawida  sprowadzi  blogie  czasy  na 
ród  ludzki.  Obadwa  wreszcie  przepowiadaj)  takže  losy  obcych  narodów. 
Pomimo  przedež  tych  wspólnych  wlasnošci,  £.  nie  jest  naáladowc)  Jere- 
iDjasza,  owsz<mi,  wszedzie  pokazuje  siij  oryginaln}^.  Ezeclijel  wi§cej  niž 
inni  prorocy  nžywa  wyražeň  Pentateucbu  (miejsca  žebrané  ma  Zimz^  Got- 
tesdienstl.  Vortrag.  d.  Jud.,  Berlin  1832  s.  I6O...)  i  Przypowieéci  (np* 
Ez.  12 — 19.  cf.  Prov.  12 — 18);  zoa  dobrze  przepisy  zákonu,  wsz§dzie 
roówi  w  j^o  duchu.  Ma  swoje  niektóre  ulubione  wyražeuia:  np.  atpm 
czlowieczy  powtarza  do  90  razy^  Mesjasz  jest  u  nicgo  drugim  Dawidem 
i  pastcrzcm  (84,  23.  3  7,  24),  i  in.  Jgzyk,  w  porównaniu  z  innemi  ksig- 
gami  Písma  šw.,  jest  mniej  wyrobiony  i  mniej  czysty,  niž  u  Jeremjasza, 
pomieszany  z  chaliaizmami,  ma  wiele  form,  sposobów  mówienia  i  wyra- 
zów  takich,  których  gdzíeindzíej  nie  znajdziesz.  Lubo  wymowa  jego  áwie- 
tna  i  silná,  przeciež  za  granice  zwyklej  retoryki  prorockiej  nie  wznosi 
SÍ5,  chyba  w  pieéniach  (np.  19.  1...  27,  1...  32,  1...).  Sermo  ejus^  raówi 
s.  Hieronim,  nee  satis  disertus^  nec  aimodum  rusticus  ett,  sed  er  utroqtte 
médie  temperatuM,  Pelno  w  nim  obrazów,  porównaň,  allegorji.  przypowie- 
sci,  prozopopej  (nosobianie  rzcczy  niežyjacych),  opisów;  w  oddawaniu 
przedmiotdw  swoich  rozwija  bujn%  imaginacj§.  Wystgpki  gromi  z  gwal- 
townoíci),  przedstawia  je  w  calej  obydzie,  tak,  iž  nawet  wymowa  jego 
vrtcdy  nabiera  okropnoáci  pot^anego  wystgpku.  Pod  tyra  wzgl§dem  mo- 
žná to  zastosowaé  definicj§  Lowth*a  (De  poesi  hehr.  1,  21)-  Saevus,  tru- 
ctdentus^  atrox^  dictione  horriSvs  (Cf.  Glaire^  Introd.  wydanie  2-e  IV 
229...).  Tak  jest  przyzwyczajony  do  opisywania  wizji,  že  nawet  tam,  gdzie 
co  historycznego  opisuje,  albo  ínne  proroctwa  wypowiada,  užywa  stylu 
wizjora  wlaáeiwego.  Wszystkic  te  cechy  pokazuj) ,  že  ksi^ga,  pod 
imieniem  £^a  znaná,  nie  pochodzi  od  žadnego  innego  proroka,  tylko 
od  tego,  który  imi^  awojcna  tytule  wypisaí,  który  w' calej  k8i§- 
dze  przemawia  w  pierwszej  osobie  i  któremu  zawsze  tradycja  žydo- 
wska  i  chrzešcjaňska  bczsprzecznie  to  dzielo  przyznawala.  Že  tenže 
autor  byl  tém,  za  co  siebie  poďaje,  t.  j.  wygnaňccm  w  czasach  Kabu- 
chodonozora  i  Jeremjasza,  i  kaplanem,  widač  to  z  calej  ksíQgi.  Wszy* 
5tko    bowiem,    cokolwiek    sí^    imajdoge    w  E.,   jest   najzup^iej    zgodne 


228  EzecbjeL 

z  ówczesD^  histoij%,  zk%íliiu|d  (IV  Król.  II  Par.  i  Jerem.)  znan^  i  WBka* 
znje,  že  aator  žj\   w  owych    czasach.     Wu^dzie  widzimj   go  wáród  wy* 
gnaúców,  oddalonym  od  ziemi  rodzinnej,    od  Jerozolimj,  od  áwi^tyni,  osa* 
dzonym  w  Babilonji  nad    Chabor.     fiLrolestvo  Izraelslďe  jnž  nie  istDieje, 
Jadzkie  dogorywa,  ogotocone  ze  znaczniejszjch  inieszkaáców,  przez  fatszj- 
wjch  proroków  uwodzone,    baUochwalstwa    oddané,    nieczale  na   groiby 
i  obietniee;  Jerozolíroa  wnet  ma  byé    obl^n^    i  zdobjt),    zieroia  cbana- 
nejska  spnstoszon^,  ostatní  król    judzki  podczas  ncieczki  raa  bjó  schwy- 
taným,    do  Cbaldei    zaprowadzonym    i    tam   nmrzeé,    i  t  d.     Taki  stan 
rzeczy  widac  w  ksi^dze  Ezechielowej  i  taki  by}  rzeczywiécie  za  Ezeclgela. 
Sam  j§zyk,  mocno  cbaldejskim  zaprawiony,  dowodzi,  že  autorem  tej  ksÍQgi 
jest  žyd,  mieszkaj^cy  wáród   chaldejczyków.     Že  by}  kaplanem,  pokaziye 
dokladná  znajomoáó  zakonn,  obrzgdów  i  áwi^tyni,  i  w  calej  ksi^dze  niczóm 
nic  zadajc  kíamstwa  ternu  charakterowi.     Wlasnoáci  £'a,  jakieámy  dopie- 
ro  co  widzieli,  w  calóm  dzielc  s%  te  samé,  wi§c  jedna  r^ka  pisala  od  po- 
cz^tka  do  koúca. — §.  4.  Dia  tych  powodów  i  racjonaliáci  nawet  nie  ámie- 
j%  odmawiaó  Ezechjelowi  autorstwa   tej    ksi^gi.     Czepiali    si§  oni  niegdyš 
pojedyňczych   rozdzialów.     Tak    np.    jeden    z  angíelskich    krytyków  (ob. 
Gabler^  Neuest.  theolog.  Journal,   17  99  II   i.  s.   322)   podawal  w  w^tpli- 
woáč  proroctwa,  odnosz^ce  si§    do  innych  narodów,    i  niektóre  ínne  roz- 
dzíaly  (25  —  32,  35,  36,    38,    39).     Odpowicdzial  mu    Jahn  (Einleit.  II 
eoo — 606).     Wedlug  innych,  rozilz.  40 — 4  8  roaj^  byé  nieautentycznemi 
{Oeckr,  Freie  Untcrsuch.  tib.  ein.  BQcher  d.  A.  Test.,  herausg.  von  Vogel^ 
8.   344..    373..).     Lccz  juž     Corrodi    (Versuch    ein,    Beleucht.    d.  jud.  u. 
chr,  Bibelkan,  I  9  5.^    uznal  dowody  ich  za  nic  nieznacz^ce;    sam  zaá  iny- 
stopil  z  nielcpszcmi  zarzutami    przeciw    tym^^^e    rozdzialom.     Zun  z    tylko 
{GotteidicnHl.   Vortr,  d,  Juden,  s.   158)  mniemal,    že  caí%  ksi§g§    odnieió 
nalcžy  do  czasów  pcrskich  (niedorzccznosc  jego  dowodzeťi    ob.  Hávemich^ 
Einleit.    II    2    s.     2  7  1  —  27  3).     Sřusznie    przeto    De    Wette  (Einleit.  §. 
2  79)    mówi:  „že  Ezechjcl   wszystko    sam  spisal,  nie  podlega   w^tpliwoéci; 
nawct  zebraníe  tych  proroctw  može  od  niego    pochodzió."     Gesenius,  mó- 
wi%c  o  wlasnoáciach   jazyka    hebrajskiego    w    Ezechjelu,  twierdzi,  že  juž 
sam  jgzyk  usuwa  wszelk^w^tpliwoáó  wzgl^dem  au  ten  tycznoáci  pojedyňczych 
czgáci  (Gesch.  d.  hebr,    Sprache,  s.   35).     Takie    áwiadectwo  dig^  ksi^dze 
Ez^a  nawct  racjonališci    (De  Wette    i  Gesenius),    a   to  na  mocy  samých 
wewngtrznych  dowodów,  czyli  cech    w  sam^  ksigdzc  zawartych.     Za  naj- 
wažniejszy  dowód  nieautentycznoáci    ksiggi   E'a  podají  to,    že  Józef  Fla- 
wjusz  (Ant,  X  6)  mówi,  jakoby  Ezech.  z^stawil  2  ksi^gi  proroctw,  a  my 
tylko  mamy  jcdn^.     Wigc,  wnioskuj^  ^cajo  niekonsckwentnie  przeciwnicy, 
nie  mamy  autentycznej    ksi§gi    Ezechjela..    Slowa  zaá  Flawjusza    8%:  ,Je- 
remjasz...  zapisal  zagražaj^c%   miastu    niewol§  babiloúsk^    i  przepowiednie 
o  kl§skach  naszego  wieku.     A  nie  on  tylko  prorokowaí  o  tém  do  rzeszy, 
lecz  i  prorok  Ezechjel,    który  pierwszy  zostawil  napisane  dwie  ksi^gi  tej 
treáci;  byli  zas  obadwa  rodu  kaplaňskiego/     Možná  to  czytaé  w  nast§pny 
sposób:  „Jeremjasz...  lecz  i  prorok  Ezeclyel;  tylko  že  on  (Jeremjasz)  pier- 
wszy zostawil  i  t.  d."  (obszerniej  Eichhom^   Einleit.     IV  s.  179    §.  640). 
Slowa:  Jctóry  picrwszi/,  odnosz^  si§  do  Jeyenyasza,  a  nie  do  Ezechjela,  bo 
Flawjusz  wie,    2o   Jeremjasz    pisal  przed  ^zechjelem,   wi§c  nie  mógl  po- 
wiedzieé,  že  Ezeclyel  pierwszy  pisal   o  niewoli    babiloňskiej;    zreszt^,  gdy 
wylicza  ksi^  ié.  Tob.  Kanón),    wie  tylko  o  jednej  ksigdze  Ezechjelow6í, 


Eztehjel.  22» 

nie  o  difóch.     A   jeéli  konieciDie    do    £*a   naležy  odnieác   slona:  ktáry 
pierwszy^  to  z  nich  žáden  dowód  pko  aatentycznošci  ks.  E'a  nie  wjpljwa. 
Z  nich  wnosičby  moina  to  tylko,    že  žydzi    dzielili  cale  dzielo  £*a  na  s 
ksi§gi^  i  siasznie,  gdyžpierwsze  24  rozdziaty  odnosz^  si^do  maj^cej  nast^- 
pié  katastrofy  (zbnrzenia  Jerozolimy),  a  drngie  24  do  nástupných  wieków 
i  do  ínnych  narodów.     Dalerj,  ježeli  £z.  rzeczywiácie  dwie  ksi^gi  napísal, 
my  zaá  mamy  jedn§,    która    na  sobie  nosí    cechy    odr§bne    (Ezechjelowi 
wlaáciwe),  to    z  powyžszegó    tekstn  Flawjuszowego  wynikaloby   tylko,  že 
dmga  ksi^ga  £*a   zagin^la,  ale  nigdy,  že  pierwsza  jest  nieantentyczn^. — 
§.  5.  Inne  dowody,  stawiane  przeciw  autentycznoáci  ostatnich  9  rozdziaíów, 
8^:  a)    rozdzialy    te  8^   nadzwyczig    ciemne,  gdy  tymczasem  poprzednim 
nie  brak  jasnosci.  b)  Trndoo,  žehy  £z.  mógl  sparoi§tač   dokladnie   cyfry 
o  rozmiarach  áwi^tyni,   jakie  Bóg    mn    okázal,     c)  Poiíiewaž  žydzi,  przy 
odbndowywanin  áwi^tyni    i  miasta  nie  trzyroali  si§  wcale    rozmiarów,  po- 
daných w  £z.  40 — 4  8,  wi^  nie  nwažali  ich  za  wyrok  Božy,  przez  £ze- 
cl^ela   objawiony.     Tak    roznmowal   Oeder    (op,  c),     Vogel    (Zugahe  v. 
Anmerhgen  zu    Oeder* 8  freie    Untersuch.   s.  3  7  3)  ze  swej    stroDy  dodige: 
d)    w  rozdzialach  tych  widocznie    znaé    r^k§    samarytanina,  który,  przez 
ich  zmyálenie,  chcial  naklonié   žydów,    žehy    samarytanów  przypnšcili  do 
bndowy  áwi^tyni    i  wydzielili    im    dzialy  przy  nowym    pomiarze  gruntów. 
Ck>rrodi  (1*  ^0  ^aá  dowodzi  swej  hypotézy  w  nast§pnj§cy  sposób:  e)  Antor 
9  ostatnich  rozdzialów,  przy  nowym  podziale  gnintów,  káže  wyznaczyé  oso- 
bný czfé6  ziemi  pancý^cemn,  co  jest   rzecz^    ni*s}ycban%,  ho  ani  Mojžesz 
ani  Samnel,  który  tak  obszeme  attrybncje  królowi  przypisi^e,   nie  mysleli 
o  tém.  /)  Dopóki  žydzi  byli  w  niewoli,  nie  wiadomo  bylo,    czy  zechc)  po- 
wródé;  jakož,  rzeczywiécie,  gdy  im  powrót  zostal  dozwolony,  wrócily  tylko 
2*  pokoleoia;  wi^  autor  tych  rozdzialów  musial  pisač  po  powrocie  z  nie- 
woli babiloňskiej,  kiedy  jož  žydzi  zabierali  síq  do  nowego  pomiam  gmn- 
tów.     y)  Nadto,  pisal  wtedy,    kiedy  národem  izraelskim    rz^dzili  ksi^ž^ta, 
20SU}%Rj    pod    zwierzchnictwem    perskiém,    a   nie  królowie,  bo  wsz§dzie 
wtporoina  tylko  ksťqiqt.     Taki  zaš    stan  byl  dopiero  po  powrocie    z  nie- 
woli babiloňskiej,  wi§c  i  ostatnie  rozdzialy  ksi§gi  £z.  nie  s^  wczeániejsze. 
Bezimienny  zaš  angielski  krytyk  h)  przeciw  autentycznoáci  rozdzialów:  25, 
32,  35,  36,  38  i  39    nie  ma  nic  innego  do  zarzacenia,  tylko  dokladný 
2n^omoéó  jeograQi  w  owych  rozdzialach  i  styl  gladszy  mž  w  poprzednich, 
luh  nástupných.     Nie    wspominamy   jaž    o  zarzutach   Zunza,   jož  to  dla 
tego,  že  w  nich  nic  nowego  nie  ma,  jož  tež,  že  s^  przeciwne  faktom  wyžej 
podaným,  jož  wreszcie,  že  Znnz  sam  z  8ob%  pozostaje  w  sprzecznoáci  (ob. 
Hávemich  op.  c.  s.  271).     Oto  wszystko,  co  najwolniejsza  krytyka  može 
zarzndč  przeciw  antentycznošd   £'owej    ksi§gi.     Na  to  možemy  odpowie- 
dzieé:  a)  K  w  poprzednich    rozdzialach    równie  jest  niejasnym  (cf.  wyžij 
§  3);    niejasnošč    zaá    ostatnich    rozdzialów    nie  pochodzi    ze  stylu,    lecz 
2  treéci.     Opowiada  on  o  bndowie  áwi^tyni,  co  bez  planu  trudno  roznmieé, 
zwlaszcza  že  budownictwo    ówczesne    nie  bylo  podobném  do  naszego.     h) 
Trafiaj^    si^    przyklady    jeszcze    cudowniejszej   pami^ci;    faktem    zaá  jest 
w  proroctwach,  že  komu  Bóg   daje  objawienie,    daje  takže  szczególniejszy 
dar  spami^tania  nawet  takich  rzeczy,  które  dhi  otrzymuj^cego    objawienie 
64  niezrozumiale.    c)  Niewszystko    w  tym  opisie    roialo  byč  literalnie  ro- 
zumianém.     Objaénienia  pod  tym  wzgl^dem  ob.  \y  kommentarzach.    Wíq- 
ksza  cz^áó  odnosi  si^    do    Koéciola   Chrystusowego.     A  choóby  nie  byla 


230  EMObjeL 

sposobu  do  wytíomaczenia  tych  wizji,    to  przeciež  ztyi  nie  možná  wnosié 
o  ich  nieautentycznoáci.     Owszem,    gdjby  ísiiss^^vz   jaki  dodawaí    póžniej 
te  rozdzialy,  nití   omieszkalby   zastosowaó  opÍ9u    áwi^tyoi  i  miasta,  i  po- 
dziala  zierni  do  tego    stanu,    w  jakim    one  byly  rzeczywiácie  póániej.     d) 
Lecz  može  samarytanin,  widz^c  juž  postawion^  przez  Zorobabela  (ok.  53i 
r.)  áwi^tyniQ  i  wiedz%c,  že  E.  migdzy  žydami  uiywa  powagi,  zmyálil  Ezed^e- 
lowy  opis  áwi^tyni,  aby  zmusió  žydów  do  zburzenia  juž  postawionej?  Nie.  Wie- 
my  o  wszystidch  podst^pach  Samarytanów;  s^  one  szczególowo  opisane  w  I 
£sd.  4,   1..  5,    1..    6.   1..  II  Esd.  2,   10..  4,  JI-  6)  1—    a  przeciež  ani 
šlada   nie  ma  o  przedstawianiu   proroctw,  pod   imieniem   Ezechjela,  przes 
samarytan.     Samarytanie  roieszkaii    w  Palestynie,  Zorobabel  i  jego  towa- 
rzysze  w  Chaldei,  gdzie  wlaánie  Ezechjel  prorokowal  (594 — 5  7  2).    Ježeli 
jaž  sam  Zorobabel,  a  przynajmniej  znaczna  pólowa    tych,    którzy    z   nim 
wrócili,    pami^tala    i  na    miejscu   swego    wygnauia   jeszczc   sluchala  £'a, 
czyž  wi§c  mógl  samarytanin  którykolwíek  przypuszczaó,  že    mu  si^  podstQp 
uda    i  že  mu  álepo  uwierz%  starzy  shichacze  Ez'a,  tak  niecb^tni  samary- 
tanom,  i  przyjm%  z  r§ki  swych  nieprzyjaciót  proroctwa ,  o  których  nigdy 
nie  sJyszeli?  e — f)  Gdyby  Ezechjelowe  pomiary  nalézalo  rozumieó  literalnie, 
bylby  može  jaki  pozor  w  powyžszycb  zarzutacb.     Lecz  tam  allegorja  Jest 
vridoczn^.     g)  Ezechiel  nietylko  w  ostatních,  ale  i  w  poprzednich  rozdzia- 
}ach  užywa  bez    róžnicy    iivyrazów    nani   (ksi%že)  i  nagid    w  tém  samém 
znaczeniu,  co  melech  (król.    Cf.   12,    lO.  12.   19,   i.  21,    12.    25.  22,  6. 
80,  15.  34,  24.   37,  25),  bo    te  wyrazy    i  w  innych  ksiggach    s%  jedno* 
znacznemi  (Ob.  np.    I  Reg.    9,  16.    lO,  i.   la,  14.     II  R.  6,   21.   7,  8. 
III  R.  1,  35.    11,  34.   14,    7.  Dan.  9,  25.  Job    19,   10.  Psal.   76,   13). 
Sam  Ezechjel,  gdy  mówi  o  królu  tyryjskiro,     nazywa  go  razna^^ť  (28,  2), 
drugi    raz    melech    (ib.    w.     1 1).     Wi§c    užywanie    wyrazu   nassi  niczego 
nie  dowodzi.     h)  Styl  ostatnich  rozdzialów  jest  rzeczywišcie    gladszym,  co 
bardzo  naturalnie  tlumaczy    si§  tem.   že    one  proroctwa    byly    wypowie- 
dzíane  póžniej  i  pokazuj^  nic  wi§cej,  tylko  wigkszíj  wpraw^  autora  w  pi- 
saniu.     Pomimo  jednak  gíadkošci,  s%  tu  cechy  Ezechjelowi  wlašciwe.  Dia 
czegoby  zas  Ezechjel  nie  znal  jeograQi    i  historji  ludów,  przeciw   ktérym 
prorokuje?    przeciwnicy  nie  mówiíj  (Glaire^  Introd.  IV  21 1  -220).     Z  Oj- 
ców  áá.  najlepszym  koraraentatorem    Ezechjela  jest  áw.    Hieronim. 
Z  póžniejszych:    Hector    Pintus,    hieronimita,    portugalczyk    (f    1584), 
Commentaria    in    Ezechielem^    Salmauticae     1568;    1581;  Antverp.    1570; 
1582;  Lugduni   1581;   1584    in  f.;  Colou.    1615   in-4;    w    Opera   omniay 
Colon.   1616,  5  v.  in-4;  Paris    1617,  3  v.  f.;  Piotr  Serrano  (f  1587), 
Com.  in  Ez,  proph.   1609  r.;  Maldonat  (ob.)  i  in.  Daleko  znakomitszém 
jest    llieronymi  Pradi  et  Joannift   Bapt,     Villcdpandi^  In  Ezechielem  expla- 
nationes   ct  apparatus    urbis    ac   teropli    hierozolyroitani    commentariis  et 
imaginibus  illustratus,  Romae  1596  —  1 604,  3  tt.  f.  \V  t.  I  jest  kommentarz 
Hieronima  Prado,  jezuity  (f  159  5),  na  rozdz.  i  —  2  6;  w  t.  II:  cz§áé  I  ma 
wyklad  na  rozdz.  27  i  28  tylko,  przez  Villalpanďa,  takže  jezuity  (f  1 608);  cz. 
II  opis  ksztaltu  i  naczyň  swi^tyni  Salomonowej,  Tom  III,  takže  przez  Villal- 
panda,  objaénia  3  ostatnie  rozdzialy  Ez'a;  zawiera  w  dalszym  ci^gu  opis  éwi%- 
tyni  i  opis  miasta  Jerozolimy,  p.  t.  Apparatus  urbis  ac  templi  hierosoL  Kom- 
mentarz ten,  nawet  przez  protestantów  wysoko  ceniony  (zdania  ich  ap.  Hurter^ 
ííomenclator    liter.    I     164     16  5)    bardzo  wielk%  oddaje    exogezie  przy- 
«hig§,  przy  wykladzie  Ez*a.     Podrgczniejszy   kommentarz    wydali  Dereser 


EzeehjeL-Faber.  231 

i  Scholz  (Ezechiel  and  Danid,  aus  d.  bebr.  dben.  nud  erkl&rt,  wyd.  2-e 
Frankfurt  1835).  Objaánienia  messjanicznych  proroci w  w  Ea.  poděje 
Beinke^  Die  mesmanbclien  Weisaagangen,  t.  lY  cz.  i  (1862  r.).  O  in* 
njch  kommentarzach  ob.  Glaire^  Introd.  IV  334...  Nadmienié  lež  wypada 
o  wydania  greckiego  przeklada  Elzecbjelowcj  Icai^:  Jeseekiel  seeundum  Sepiua^ 
ffnUa  eM  TetrapUs  Origenia^  e  mgulari  codiee  Chtsianc  cpera  et  studio  Vitu:, 
lie  RegilřUi^  eďit,  per  abbaUm  Jon,  C^sitr^  Romae  ld40  í. 

X    W.  K. 


F. 


Faber  Piotr,  blogoálawíonj,  pierwszj  lowarzysz  sw.  Ignacego 
w  založeníQ  Towarz]rstwa  Jezusowego.  Wlaáciwe  nazwisko  jego  Fraocuzi 
najrozmaiciej  podaj),  zowi^  go:  Faure^  Favre,  Fabre,  Fěvre,  Le/tvre^ 
Leféhre;  pod  tem  oslatniém  nazwi6kieni  czci  go  po  dziá  dzieó  rodzinny  jego 
Ind  sabaadzki,  sam  jednak  písal  si^  Faber  i  pod  tém  nazwiskiem  za^- 
n^l  w  dziejach  zákonu  swego  i  Eoácíola.  Ur.  13  Kwiet.  1506  r.  w  Yii- 
lardet,  wiosce  dawnego  hrabstwa  Genewskiego,  a  dzisiajssego  departamentu 
Sabaudji  wyžszej,  z  rodziców  nbogich  i  prostých  wieániaków,  którzy  je- 
dnak bogobojném  wychowaniem  umicli,  od  lat  dziecinnych*  zložyc  w  sercu 
syna  pierwszy  zaród  przyszlej  jego  áwi^tobliwoécl.  Do  dziesi^tego  roka 
žycia  žádných,  prócz  religji,  nauk  nie  pobieral,  ale  juž  w  tych  pierwszych 
latách  objawila  si§  žarliwoáó  przyszlego  apoštola,  bo  pas^c  trzod§  ojca 
swego,  zgromadzat  w  kolo  siebie  mlodych  swych  towarzyszów  i  z  takim 
zápalem  katechizm  im  wykladal,  že  nieraz  i  dorosH  z  rozrzewnieniem 
sluchali  dzieci§cych  nauk  jego.  Po  dlugich  i  gor^cych  prosbách,  azy- 
skawszy  od  rodziców  pozwolenie  oddania  ú%  naukom,  pierwsze  stndja 
odbyl  w  s^ieduíém  kollegjum  La  Roche,  zk%d  r.  152  5  udal  si§  na  oni- 
wersytet  paryzki  i  tam,  otrzymawszy  stypendjum  w  kollegjum  é.  Barbary, 
r.  1529  z  chlub%  ukoócryl  wst§pny  kurs  filozoQi  i  godnosó  doktora  ozy- 
skal.  W  kollegjum  mial  towarzyszem  nietjlko  nauk  ale  i  kwatery  Fran- 
ciszka  Ksawerego,  z  którym  si^  wówczas  gl^bok^  i  dozgonn%  przyjažni% 
polj|czyl,  a  w  jesieni  r.  15  29  otrzymali  oba  trzeciego  tovarzysza,  w  oso- 
bíe  Ignacego  Lojoli,  któr}'  juž  žolnierk^  ziemsk%  zamieniwszy  na  služby 
Bož§,  i  jakofiy  pasowany  na  rycerza,  duchem  zaczerpni§tym  w  samotnoéci 
Manrezy,  jak  mlody  student  przykladal  si§  do  nauk,  noszy  je&scze 
ukryty  w  sercu  wielki  zamiar,  który  potem  z  tak  szcz^áliwym  skutkiem 
mial  wykonac.  Z  polecenia  professora  swego,  Faber  po4j%l  8i§  powtó- 
rzenia  z  Ignacym    kursu    fílozoíji,    i  codzienny    z  tego  powodu    z  m^žem 


232  Faber. 

swi^tjm    stoBaoek    rjchlo    wzbudzil   w  mlodcieácii   iugg^^baz^   dla    niego 
czeáé  i  ufaoáó.     Byla  to  wlaáaie  dla  niego  chwila  bolesnej  próbj  wewnQ- 
tnn^,  w  któr^  wažjl  síq   wszjstek    na   pnyszloió    kiernneďc   žjcia  jego. 
Labo  od  dzieeiástwa    w  bojažni    Botej    wyéwiczonj,  w  cnoeie,   czjstoád, 
jeszeze  w  12  roku    žycia   Boga  pošlabionej,   niezachwianj  i,  przj  blasku 
glQbokiej  w  tak  mlodym    wieka  nauki,   wiQcej  jeszcze    prostot%«    pokory 
i  cichoáci^  8ÍQ    zalecig^cj,    Piotr  w  tej  cbwili  žycia  swego  ci§žk^  z  sob^ 
walk§  toczyt,  b§d%c  z  jednej  strooy  niepewnym  stana  i  powořania,  jakieby 
mial  sobie  obrač,  a  z  drugiej  cierpi^c  pokusy,  których    natarczywoáó  po- 
koj   wewn§trzDy  mu   odbierala.     W  takiej    to  cbwili  Opatrznoáč  zblilyla 
go  do  Ignacego,  w  którym  od  rázu   poznal  przcznaczonego    mu  od  Boga 
przewodnika,    i  otworzywszy   si^  pned   nim,  rychlo  pod  jego   kierunkiem 
nietylko  pokoj  utraceny  odzyskat,  ale  i  drogi  wyžtzej  doskonalošci  pozná) 
i  ukochal;  a  gdy  Ignacy,    widz^c    w  nim   zgotowanego  sobie  pomocníka, 
pierwszy  raz  mu    objawU    swe    postanowienie    wyrzeczenia   síq  wszeUdch 
dobr  ziemskich,    a  poáwi^enia    si§    rozszerzeniu  i  obronie  Koéciola,  pod 
posluszeústwem  Stolicy    šw.,  Faber    z  radoáci^  uczul  si§  do  takiegož  za- 
wodu  powolanym    i  bez  wi^nia  ofíarowal    si^   Ignacemu  za  towarzysza. 
Pierwej  jednak,  na  ž^danie  tegož,  spokojnie  nauk  rozpocz§tych  dokoúczyl, 
i  dopiero  r.   1583,  przyst^piig^   juž  do  wjkonania    powzi^tego   zamiaru, 
udal  8ÍQ  na  czas  krótki  w  strony  swe  rodzinne,  dla  urz^dzenia  domowych 
spraw  swoicb.     W  pocz^tku  r.  1584  wróciwszy  do  Paryéa    i  goti^^c  síq 
do  przyj§cia  áwi§ceň,  pierwszy    raz   pod    kierunkiem  Ignacego  ówiczenie 
dnchowne    przez    40    dui    odprawil,    z    tak^  gor^coáci^  ducha,   že  przez 
pierwsze  szeáó  dni  žadnego  zgola    uie  przyj^l    pokarmu,  i  caty  ten  czas, 
mimo  ostrých  mrozów,  w  nieopalonej  celí  przep^dziL     Przyszla  nareszcie 
chwila  založenia  fundamentu  przedsÍQWZͧtego  dziela.     W  dzieň    Wniebo- 
wzi^cia  Ni^áw.  P.  t.  r.   1584,  Ignacy    z  Piotrem  i  pi^cioma  iniiymi,  po- 
zyskanymi  do  tego  czasu  towarzyszami  (byli  to  hiszpanie:  Franc,  Kaawery^ 
Jakob  Laynez^  Aifona    Bohadilla^    Alfons     Sabneron    i  Szymon  Rodriguez)^ 
udali  8i§  do  kapUcy  Matki  Boskiej  na  wzgórzu  Montmartre,  gdzie  Piotr, 
jedyny  jeszcze  naonczas  mi^dzy  nimi  kaplan,  odprawil  Mszq  áw.,  w  czasie 
której,  przed  przyj^cicm  Eomupji  áw.,  zložyli  élub,  maj%cy  mieó  wažnošč 
od  d.  25  Sťycz.  r.  158  7,  zrzeczenia  8i§  bezpowrotnie  wszelkich  mig§tno- 
áci    i  wszelkich    urz^ów    i  dostojeňstw    šwieckich,  odprawienia  w  cii^gu 
roku,  ježeliby    byla  možnoáč,    pielgrzymki   do    Jerozoliroy    i  oddania  síq 
Bast^pnie  na  rozporz^zenie  Stolicy  áw.     Po  tym  uroczystym  akcie  wst§- 
pnym,  Ignacy  odjechal  do  Hiszpanji,  naznaczywszy    na  miejsce  spotkania 
w  wlaáciwym  czasie  Wenecj§;  Piotr  zaá  pozostal  w  Paryžu,  gdzie  nietylko 
towarzyszów,    jako    najgl§biej    przenikniony  duchem  Ignacego,    w  powo- 
laniu  utwierdzal,  ale    i  žarliw^,  zwlaszcza   mi§dzy  studentami    i  ubogimi, 
prac^  kaplaásk^  trzech  nowych  czlonków:  Michala  Le  Jay^    Jana  Codure 
i  Paschaltsa  Brouet^  zawi^zuj^cemu   si^  towarzystwu  pozyskal  i,  bogatym 
gorliwosci  swej    owocem,  powszechn^   sobie  czeáč  i  miloáč   zjednal.     Bez 
wahania  jednak,    gdy  przyszedl    czas  postanowiouy,  porzucil   to  tak  sze- 
rokie  i  obiecuj^ce  pole  pracy,    na  którém  go   liczni  jego   wielbiciele  da- 
remnie    zatrzymaé  usilowali,    i  opušciwszy    Paryž,    wraz  z  towarzyszami 
swymi,   po    dlugiej    i    uci^žliwej    przez    Lotaryngjg    i  Niemcy    podróžy, 
w  Styczniu  r.  153  7  stanut    w  Wenecji,    gdzie  juž  Ignacy  ich  oczekiwal. 
Tu  zaraz  rozdzielili  mi§dzy  siebie  szpitale   miasta,  chc^c  poslng^  chorých 


Fafcer.  233 

przygotowač  si^  do  nowego  cawodu.  Na  pocz^tkn  postily  Piotr  z  droghni 
poslaBf  pnez  Ignacego  do  Bzymn  i  pnez  Ortiza,  poďa  hiszpaáskiego, 
który  go  bjl  w  Paryin  poznat  i  pokochal,  przedstawiony  Papiežowi  Pa- 
wlowi  III«  po  odbjrtej  z  rozkaza  tegož  djspude  z  teologami  rzymskiini, 
na  której  Papíež  obecný  podziwial  gl^bok^  tjch  mtodzieáców  naak§, 
p6t%C2on%  z  rzadk)  skromnoáci)  i  pokory,  nzyskaí  i  do  Wenecji  zawiózl 
potrzebne  na  zamíerzon^  pielgrzjrmk^  do  Ziemi  áw.  laski  i  przjwileje 
apostolskie.  Pielgrzjmka  jedoak,  w  skntek  wojny  wjbnchlej  mi^dzy  We- 
necj%  a  Tnrkami,  stahi  8i§  niemožebo^;  za  czém  nie  chc^c  tracič  czasu 
na  próžno,  rozeszli  sig  po  miastach  rzeczjpospolitej.  Piotr  z  Ignacym 
i  Laynezem  zamieszkali  w  rninach  spastomlego  klasztorn  w  Wicencji 
i,  odbywszy  czterdzíestodniowe  rekollekcje,  pocz§li,  wedhig  danego  im 
przjwilejn,  gloáno  i  z  wielkim  skntkiem  po  nlicach  i  rynkách  miasta 
přzepowiadaé  Ewange^g.  Z  žalem  puácil  ich  od  siebie  lud  Wicencji, 
gdy  na  pocz^tkn  nast§pnego  rokn,  weding  nczynionego  áiubu,  odeszli  do 
Rqrmu^  aby  8ͧ  oddač  na  rozkazy  Stolicy  éw.  Zaraz  za  przybyciem, 
Faber  otnymal  polecenie  wykladania  Pisma  áw.  w  nniwersytecie  Sapienza^ 
a  nadto  miewanie  kazaň,  na  przemiany  z  Franciszkiem  Ksawerym, 
w  košciele  šw.  Wawrzyúca.  Wkrótce  potem  z  Laynezem  zostat  povo- 
laný do  osoby  kardynata  Eni^usza  Filonardi,  mianowaoego  legatem  do 
Parmy,  aby  mn  jako  missjonarze  dopomogii  w  dziele  naprawy  duchowieň- 
stwa  i  Indu.  Ofíarowanego  sobie  mieszkania  w  palacu  kardynabkim 
mQiowie  áwi^i  odmówili,  a  zamieszkali  w  szpitaln,  miejscn  odpowiedniej- 
szém  nkochanemn  przez  nich  ubóstwu  i  zaprzaoin  siebie.  Jak  w  Rzymie, 
tak  wigcej  jeszcze  w  Parmie  kazanía  Fabera,  choé  proste  i  do  tego 
jeszcze  niep}ynm|  wymow^  w}osk%  ntrndnione,  dziwne  nad  wszeikie  spo- 
dziewanie  Indzkie  skutki  sprawialy:  rzeaze  ladzi  wszelkiego  stann  cisn^ly 
si§  na  nie,  a  kto  go  slyszat,  ten  go  tež  chciaí  mieč  spowiednikiem;  bylby 
nlegt  pod  nawalem  pracy,  gdyby  kilku  kapřanóir ,  dnchem  jego  zagrzanych, 
nie  bylo  go  wsparlo  w  tych  tmdach  apostolskich.  Založyt  w  Parmie 
trzy  kongregacje:  jedo^  z  kaplanów,  dla  ntrzymania  gorliwoáci  mis^onar- 
skiej  i  zachowania  owoców,  przepowiadaniem  jego  sprawionych;  dwie 
z  áirieckich  m^czyzn  i  niewiast,  dla  ntrwalenia  dacba  pobožnošci, 
przez  pehiienie  uczynków  milosierdzia.  Kongregacje  te,  jeszcze  dlogo 
po  ámierci  založyciela,  ntrzymaly  bí§  w  pierwszej  swej  gorliiroáci;  a  tak 
krótki  jego  pobyt  w  Parmie  stal  8i§  žródlem  blogostawieástwa  dla  wiela 
potomnych  pokoleň.  Po  trzymiesi§cznej  dgžkiej  chorobie,  o  któr^  go 
przyprawila  praca  nad  sily  wyt§žona,  nowe  Faber  otnymal  naznaczenie. 
Na  nsilne  ž%danie  Ortiza,  ndaj^cego  si^  z  woli  Karola  Y  na  zwolan^  do 
Wormaqji  konferencJQ  religijo^  z  nowowiercami,  Pawel  III  dal  mn  za 
towarzysza  tego  niespracowanego  missjonarza,  i  tak  w  jesieni  r.  1540 
Faber,  worszakn  posla,  przybyl  do  Wormacji.  W  konferencji  nie  raiat 
udzialn,  ale  dobrze  tež  zroznmial,  že  do  nawróceoia  odpadlých  od  wiary 
daleko  skuteczniej  dopomože  naprawa  obyczajów,  niž  wszeikie  dyskussje 
religijne.  Do  tego  tež  obrócil  wszystk%  nsilaoáč  swoj^,  i  sam  dziwnie 
jasno  i  trafnie  wyrazil  ten  swój  sposób  zapatrywania  si§,  w  liácie  pisanym 
w  tymže  czasie  do  Layneza,  z  którego  dla  wielkiej  doníosloáci  jego  i  dla 
lepszego  scharakteryzowania  ducha  Fabera,  podajemy  tu  glówne  ustgpy: 
^Przcdewszystkičm,  powiada,  kto  chce  nawrócié  dzísiejszydí  inowierców, 
wielk^  miloáó  i   wielki  szacunek    dla  nich  mieč  powinien    i  žadnej  mjiM 


234  Fater. 

w  aobie  nie  ácierpiec,  którabj  im  w  czéxnkolviek  nUižjč  nogla.  ^ 
niech  si^  stará  pozyskaé  sobie  wzajemD%  o  nich  iníloi<^  i 
latwo  osi^gnie,  ježli  w  rozmowie  z  nimi  ujKrzejmoáč  zacbowa  i,  nwik^iy- 
wszelkich  eporów,  tycb  tylko  rzeczy  dolknie,  v  którycb  nie  nutiE  aifidq' 
Dimi  a  námi  niezgody,  wszczynaj^c  rzecz  cd  tego,  co  serce  zbliia,  a  ne 
od  tego,  €0  rodzi  zwadr  i  rozdwojenie.  A  že  a  zwolenników  Lolia 
pierwej  žycie  reUgijne  zamiera,  nim  jeszcze  wiara  zagaaoie,  žatém  od  o^- 
wienia  i  sprostowaoia  uczaó  moralojcb  do  naprawj  viary  provadaé  kh 
ualežj,  t.  j.  trzymač  si^  zawsze  tej  samej  drogi.  ale  w  odvrotnym  kie- 
runku,  któr§  Koációl,  w  pocz^tkacb  swoicb,  niewieroych  do  Gtnrstiisa  n* 
wracai.  Kiedy  wi^c  mamy  do  czynienia  z  czlowiekiem,  w  btgdne  iipl%- 
tanym  nauki  i  w  obyczigacb  skažonym,  nasamprzód  wszelkicb  árodków 
užyé  trzcba,  aby  go  z  grzesznych  oabgóv  wyzwolic  i,  póki  si$  to  nie 
stanie,  nie  tracič  ani  slowa  dla  przekonania  go  o  bl^nej  naace  jego. 
Pewnego  rázu,  pami§tam,  przyszedl  do  mnie  kaplan,  z  nsilném  ž^danieii, 
abym  mu  zbi}  jego  niew^tpjiwie  m^lne  zdar^ie  o  cclibacie.  Upn^jin% 
z  nim  wszcz^iem  rozmow^*.  wkrótce  przedemn^  serce  sve  otworzyt  i  po- 
kazato  si§,  že  od  kilku  lat  žyje  w  zwi^kn  niegCKlziwym.  Žatém,  nie 
wdaj^c  sig  w  nauko  we  d  v  sputy,  poczalem  nalejac  nan.  aby  stosonek 
grzefizny  zerwa?;  co  skoro  przy  pomooy  ^aski  Dožfj  uczyail,  zaraz  i  zni- 
ktj  wszystkie  jego  przeciw  celibatowi  wí|tpliwo§ci,  i  žadncj  jol  nie 
mialem  potrzeby  bronic  przed  nim  i  tlumaczyó  mu  nauki  katolickicj. 
Podobniež  wi§c,  gdy  inowierca  zaprzecza  Kosciolowi  prawa  przykazania 
pod  grzecbcm  smiertelnym  slnchania  Mszy,  dosc  mu  przcdstawic  potrzeby 
gorliwej  modlitwy  i  piloego  ucz^szczania  na  naboženstwo,  nie  spieng%e 
8ÍQ  z  nim  o  prawo  Koáciola,  bo  taki,  rzecz  pe^^na,  pier^rej  pehiienia 
obowi^zków  religíjnycb  zaniecba),  nim  przyszedl  do  zaprzeczenia  samycfaže 
obowi^zków...  Co  do  mnie,  przekonany  jcstem,  že  ktoby  samego  Lutra 
namow^  i  gorliwoki^  swoja  zdolal  sklonic  do  przywdziania  napowrót 
babitu  i  cb^tnego  pelnienia  powinnošci  zákonných,  tenby  go  tém  samém, 
bez  žadnej  dysputy.  i  od  bludných  nauk  jego  odwió-Il.  Ale  niestety,  do 
takiej  odmiany  ohyczajów  tak  nadzvryczajnej  laski  potrzeba,  že  trudno 
albo  i  uiepodobna  spodziewač  si^  takiego  nnwróoer.ia.  W  každým  razie 
jednak  to  pewna,  že  ten,  kto  inowiercy  móvvi  tylkj  o  obowi%zfcu  žycia 
chrzekjaú&kiego,  o  pi^knošci  cnoty,  o  zápale  do  modlitwy^  o  ámierci, 
o  piekle  i  tym  podobných  rzeczach,  daleko  wi^cej  zdziala  dla  zbawienia 
duszy  jego,  niž  ten,  kto  powaga  i  dowodami  ble«Jy  jego  zbija.  Bo  czego 
tym  ludziom  najbardziej  potrzela,  to  pobndki  do  poprawy  žycia  i  záchyty 
do  boja^ni  i  milosci  Božej;  tém  leknrstwcm  najpewniej  í  oA/^kateczniej 
mog^  byc  uleczcni  z  choroby  swojej.-  T%  miloscí^  ko  W^dz^cym,  któr^ 
sam  w  powyž5Z3'ch  slowach  przedstawií  jako  pierwsiy  warunek  do  nawró- 
cenia  ich.  nacechowane  jest  wszystko  žycie  i  dzíařanie  F'a.  W  dzienniku 
jego  zapisane  na  každý  dzieá  postancwlenia  i  intencje  dozgonnej  za  bere- 
tyków  modlitwy.  b^dž  za  pojedyiícze  osoby  glównych  sprawców  i  wo4i6vf, 
za  Lutra,  za  HcLryka  VIII,  za  Melanchtona,  za  Bucera  i  t.  d.,  b%dž  za 
care  miasta  szczególniej  kacerstwem  zaražone,  jak  Wittenberg^,  albo  Ge- 
new^.  Tle  rázy  w  krajů  jakira  lub  miešcie  missj§  rozpoczynaJ,  nasamprzód 
Afjiolowi  stróžowi  t.?go  krajů  lub  miasta  si§  polecal,  aby  mu  wyjednař 
u  Boga  prawílziw^  mlloáé  ku  tym,  którym  mial  przepowiadaé  i  řaskg 
^kutecznego  dla  zbawienia  icb  przepowiadauia  i  dzialania.     Pokorný  i  ci- 


Eabar.  23& 

chjr,  w  obejáda  z  wszystkimi    dziwnie   upnejmy  i  alodki,  wfizystkich  od- 
razu chwjtai  za  serce  i  zjedojwal   sobie    tycb    nawet,    którzy  z  daleka, 
z  uprzedzeniem    i  niedowierzaniem  naň  spogl^dali.     W  Niemczeeh    Faber 
pracowal  blízko  cztery  lata,  z  przerw^  tjlko  kilku  miesi^cy,  gdy  r.  1541 
Ortizowi,  wracaj^cemu    z  sejmu    ratjzboáskiego  do  Uiszpanji,  towarzjazyl; 
w  której  to  podróžy  zaszla  godna  wspomnieoia  okoliczuošč,  že  gdy  Ortíz, 
z  calym  orszakiem  swoim,    wpadl    w  r^ce  zbójców  i  trzymany    byl  przez 
nich  w  zarokui§ciu,  ažeby    síq  wielkiexni  pieniQdzmi  wykupil,    Piotr  saoi% 
tylko  nprzejmoáci^  i  cicboáci^   swoj^l    tak    na  herszta  wp!yn%l,    že  tenže 
uietylko  jeíiców  swoicli  bez  wykupu  na  wolnošč  wypuácil,    ale    nadto   je- 
szcze  przed  blogoslawionym  spowiedi    z  calego  žycia  uczynil,    wynekaj%c 
si§  grzesznego  swego  rzemiosla.     Jako    nieáwiadomy  j§zyka  niemieckiego, 
nie  mógt  wprawdzie    Faber    bezposredoio   dzialač  na  lad,  ale  tém  skute- 
czniej  i  szczQŠUwiej  dzialal  naú  pošrcdnio,  usilnie  i  prawie  wsz^dzie  z  po- 
myslným skutkiem  pracaj%c  nad  popraw%  obyczajów  ducbowieňstwa  i  mo- 
žných, z  których  pierwsi,    przez  gwalceníe  prawa  powsci^Iiwoáci  kaplan- 
skiej,  dmdzy,  przez  ž%áz%  wzbogacenia  si§  kosztem  Kosciola  í  panowania 
samowolnie,  natnralném  uast^pstwem  rzeczy  ku  nowym  naukom  8i§  prze- 
cbylali.     Powstrzymanie  tcgo  zgubnego  pr%da  i  podžwignienie,  juž  to  mniej 
jui    wi^ej   zupelne,    ducbowieástwa   i   wyžszego    spoleczeústwa    do  žycia 
zgodnego    z    zásadami    wiary,    slusznie   si^    poczytywaé   možc  za  glówn% 
zaslug^    Fabera;    przez    to    stal    si^    prawdziwie   apoštolem    tycb  miejsc, 
których  wplywem  Si^oim  dosi^gn^l,  i  jeszcze  za  žycia  jego  jemu  to  przy- 
pisywano,    že    nowa   nauka,    wstrzymana    w    swycb   post^pacb,   dalej  si^ 
w  Niemczecb,  a  szczególnie  w  ksigstwach  elektorów  duchownychy  nie  roz- 
szerzyla.     W  d^u    czteroletniego  pobytu  swego  w  Niemczeeh  przebywal 
glównie  w  Wormacji,    Spirze,    Ratyzbonie,    Moguncji  i  Kolonji,    wsz^diie 
tlumy  niezliczone  naokolo  kazalnicy    i  konfessjonalu  swego    zgromadzaj^c; 
mnóstwo  ž§daJ4cych  odprawienia    čwiczeá   ducbownyrh  pod   jego  przewo- 
dnictwem  tak  bylo  wielkie,  že  ledwo    mu   zdolal    uastarczyó:  byli    w  idi 
liczbíe,  prócz  kilku  biskupó\f    i   pannj^cych    ksú^ž^t,    kardynal   Morone, 
ktÓTj  go  takže  obral  sobie  za  spo\viednika,  i  šlynny  teolog  Cocblaeus  (ob.), 
którego  glosne  dla  m^ža    áwi^tego    nwielbienie  niemalo  síq  przyczynilo  do 
wieikicy  slawy,  jakiej  Faber  migdzy  uczonymi  nicmieckimi  nžywal.     Kardy- 
nal Albrecht  Brandeburgski,  arcybp  moguncki,  rady  jego  w  zarz^dzíe  swej 
djecezji  zasí^gal  i  wlasnego  udoskonalenia,  w  cz^stém  z  pokorným  missjo- 
narzem  obcowaniu,  szukal.     Arcybpowi  i  elektorowi  koloúskiemu    Uerma- 
Qowi  von  Wied,   jawníe    sprzyjaj^cemu  nowoáciom  kaccrskim,    posluszny 
wezvraniu    nuncjusza    papíezkiego,    nie  wahal    si§  pokazaó  na  oczy  prze- 
paáci  zguby,  w  jak^  i  siebie  samego  i  djecezj§  swoj%  wtnjca;  a  lubo  przed- 
stawienia  jego  chwilowy  tylko  wywarly  skutek  na  chwiejuym  umyále  nie- 
bacznego  ksi§ž^cia,  wszakže  w  djecezji  jego  nígszcz§;^liwszy  ovoc    sprawil 
kazaniami  swemi,  na  które,    prócz   studentów,    professorów    ani wersy tetu 
i  znaczoiejszych  obywateli  miasta,  wi^ksza  tež  cz^áó  duchowieústwa,  z  ka- 
pituly   i  biskupem    leodyjskim    na   czele,    pilnio    ucz^szczala,    a    których 
i  pobožnošc,    przez    cz^stsze  užywanie    sakramentów,  odžyla,  i  wielu  juž 
w  wierze  zacfawianych  aczonych    stanowczo    od    blgdów  luterskich  odští- 
pilo, i  w  klasztorach    takže  dawna    karnošé    si^    wznowila.     Jemu  takže 
towarzystwo  Jezusowe  zawdzi^cza  pierwszego  swego  vr  Niemczeeh  czlonka 


236  Faber. 

i  áwi§tego,   hh  Kaniaýusza,    który,   po  kilku    zaledwo   dniach    obcowania 
z  Faberem,  postanowil  si§  oddaó  nowema  zgromadzeoiu.     R.  I5i4  nowe 
postanoictwo,  wjznaczone   Faberowi,   przerwafó   zbawienne  jego   w  Niem- 
czech  dzia^anie.     Juž   poprzedniego    roku,    gdj  bawU    w  Koloi^i,  Ignacy 
mu  polecií  udaó  síq  do  Lizbony,  gdzie    król  Jan  III    pragn%l    go  daó  za 
Bpowiednika  i  doradcQ  córce  swej,    zar§czonej   is  infantem,  a  póžniejszym 
królem  hiszpaúskim   Filipem   II.     Juž    Faber,  posluszoy    rozkazowi,  udal 
8ÍQ  do  Antwerpji,  aby  ztamt^d    odplyn^ó    do  Portugalji,   ale  ci^žka  cho- 
roba, jaká  go  w  drodze    zaskoczyla,  a  z  drugiej  strony  usilne  w  Rzymíe 
starania  nuncjusza  Poggio,    który    pozostanie  jcgo    w  Kolonji   uwažal  za 
DiezbQdnie  dla  dobra  Košciola    potrzebne,    wstrzymaly    do   czasu.  usknte* 
cznienie  tego  rozporz^dzenia,  i  Piotr,przy8zcd}9zy  do  zdrowia,  wStyczniu 
1544  wróci}  do  Kolonji.     Lecz  w  pól  roku  potem  nalegania  króla  portu- 
galskiego  sklonily  Ignacego   do    ponowieuia   rozkazu,  którego  tym  rázem 
juž  nie  zdolaly  cofn^č  ani  prosby    nuncjusza,    ani  przedstawienía  innych, 
jako  ^samo  juž  imig  Fabera  w  calych  Niemczecb  dodaje  otucby  katolikom 
i  utwierdza   pani^^cych    w  obronie    religji;  jako  wplyivem  jego,    co  jeno 
jest  w  Niemczecb  lepszego  wraca  do  Cbrystusa,  a  nie  jeden  takže  do  To- 
warzystwa    wstgpuje**     (List    o.  Le  Jay  do  Ignacego).    W  Sierpniu  1544 
F.,  po  doác  pomyálnej  žegludzo,  przybyl   do  Ewory,  rezydencji  króla  Jana 
III,  który  na  dworze  swoim  zatrzymač  go  postanowil.  Piotr,  lubo  málo  sklon- 
ny  do  žycia    i  zgielku    dworskiego,  woli   królewskiej '  sprzeciwió   si§   nie 
mógl:  pierwej  jednak  wyprosil   Bobíe  pozwolenie  odwiedzenia    nowo  žalo* 
žonego  kollegjum  w  Koimbrze,    licz^cego    juž  do  60  mlodziežy,    ówicze- 
niem  w  nauce  i  cnocie  sposobi^cych    sig    do  przyszlego    zawodu  apostol- 
skiego,  a  których  Faber,  kilka  miesÍQcy  tam  pozostiy^c,  umial,  wÍQcej  je- 
szcze  przy kladem  niž  slowem,  ožywič  tym  duchem,  którego  sam  byl  pelny, 
duchem  ofíary  i  wyrzeczenia  si§  siebie,  žarliwej  miloáci  Zbawiciela  i  dusz 
krwi^  Jego  odkupionych,  i  synowskiego  dla    Koáciola    i  przeložonych  po- 
Bluszeástwa.     W  Lutym    1545,  na  usilne  ž^danie  króla,  musial  powrócič 
do  dworu,  ale  w  par§  miesigcy  póiniej  znowu  8i§,   z  polecenia   Ignacego, 
udal  do    Hiszpanji,    gdzie    w    Walladolid,   kazaniem   swojém  i  odbyciem 
éwiczeú   duchownych,    dziewi^ciu  mlodzieňców   skloní  wszy   do    porzucenia 
éwiata  i  oddania  síq  towarzystwu,   vrspólnie    z  o.  Araoz   pierwszy    w  Hi- 
szpanji dom  zákonu  swego  založyl    i  pierwszy  dal  pocz^tek  tej  prowincji 
zakonnej,  póžniej  tak  áwietnie    i  tak    dlugo    kwitn^cej.     Tymczasem  król 
Jan,  chc^c  przez  to  Plotrowi  okazač    czeáó   i  przychylnoáó  swoj^,  miano- 
wal  go  patrjarcb%    etjopskim,  czego    F.,   jako  rzeczy  przeciwnej  ducbowi 
i  álubom  towarzystwa,  przyj^ó    nie  mógl,   i  ledwo  Ignacy,  úsilném  stara- 
niem,  zdolal  sklonič  króla  do  odwolania   uiewczesnego  zaszczytu.     Jedno- 
czeánie  F.  odebral  rozkaz  powrotu  do  Rzymu,  gdzie  Papiež  naznaczyl  go 
jednym  z  trzech  teologów,  z  towarzystwa  Jezusowego    powolanych  na  so- 
bor trydencki.     W  przeježdzie  Piotr  zatrzymal  si§  w  Gandji,  u  pobožnego 
k8i§cia  Franciszka  Borgjasza,    który   uložywszy    z  nim  co    bylo  potrzoba 
do  zamierzonego  przez  siebie  založenia  kollegjum  w  swej  rezydencji,    pó- 
žniej sam  pod  jego  kierunkiem    odprawil    čwiczenia   duchowne   i  wyniósl 
z  nich  postanowienie  wst^pienia  do   Towarzystwa.     Jest  to  drugí    éwi^ty, 
którego  Koációl    i  towarzystwo  Jezusowe  wplywowi    Fabera  zawdzigczaj^. 
Z  Gandji  F.,  juž  nieustann^  prac%  przy  wielkiej  surowošci  žycia  wycieň- 
czony  i  ámierteln^   choroby   dotkni§ty,    przybyl    do  Barcelony,  zk^d   je- 


Fakar.  237 

dnak,  poshiszny  až  do  ámiercl,  xaras  do  Wloch  odpípi^l  i  wLipca  1546 
w  Rzjmie  stan^L  Ale  podróž  ta  xadaía  mu  cios  ostatní:  zaraz  po  pny- 
bycia  do  Rzjma  trawú|c%  gor^czk^  zIožodj,  przeczu}  i  z  radoáci%  powi- 
tal  bliski  koniec  swój,  i  i  Sierp.  154  6  poszedl  po  koronQ,  zapracowao% 
nieprzerwaném  poáwi^ceniem  siebie  dla  chwalj  Božej  i  zbawieDía  bližních. 
Tak  powszechne  bylo  nznanie  éwi§tošci  jego  i  tak  gl^bokie  zt^  pne- 
konaoie,  že  zákon,  do  którego  založenia  tak  skutecznie  si^  przyczynif, 
nie  tyle  przez  šmieré  tego  požytecznego  cztonka  postrádal,  ile  raczej 
možnego  pozyskal  w  niebie  obroňc§,  že  w  nowozatožoném  kollegjam 
w  Gandji,  zamiast  žalobnego  nabožeíistwa,  nroczvst^  Msz§  dzi^kczynn^ 
odpraviono,  i  á.  Franciszek  Ksawery,  skoro  otrzjmal  wiadomoáé  o  ámierci 
starego  swcgo  przjjaciela,  wzjwaé  go  pocz%t  jako  éwi^tego  i  patrona, 
i  áwiadczyl  o  láskách  codownjch,  za  jego  przyczyn^  otrzymanych.  W  oj- 
czystej  tak2e  jego  Sabandji  lud,  od  samcgo  zejácia  jógo,  poezii  go  czcič 
i  czci  po  dzié  dzieú  jako  blogoslawionego,  i  opowiadal  o  cudach,  jeszcze 
za  žycia  prxezen  zdzialanych,  podczas  krótkiej  jego  w  przeježdzie  do  Hi- 
szpanji  w  rodzinnej  parafji  swej  bytnosci.  Jož  w  r.  I56i  dom,  wktó- 
rym  si^  nrodzil,  zostal  zamieniony  na  kaplíc§,  w  pocz%tka  tego  wickn 
odnowion^,  i  stal  sig  celém  pielgrzymek  pobožnego  ludu,  o  czém  i  á. 
Franciszek  Salezy  w  swej  Filotei  (II  16)  wspomina  i  z  rozrzewnieniem 
mówi  o  láskách  i  pociecbach,  jakich  sam  na  tém  miejscn  doznal.  Osta- 
tecznie  Kongregacja  Obrz^dów,  po  ukoúczeniu,  wcdlug  przepisów  kanoni- 
cznych,  processn  beatyfikacyjaego,  nroczystyai  dekretem  z  dnia  31  Sier- 
pnia  (zatwierdzonym  przez  Pap.  d.  2  Wrz.)  1872  przyznala  Faberowi 
miano  blogoslawionego.  Uroczystoéé  beatyfikacyjna  míala  ai^  odbyč  187  3 
r.;  lecz  dla  okkupacji  Rzyma  miejsce  jej  zaJQlo  uroczyste  tridnum  (6 — 8 
Sierp.  187  3  r.),  w  koáciele  jeznitów  w  Rzymie  odbyte.  Cf.  MemoricUe  vítat 
Mptrilualia  Venerahilia  P.  Petři  FaM^  primi  S.P.X.  Ignatii  alumm\  czyli 
wlasnor^zny  dziennik  blogoslawionego,  zacz§ty  r.  154  2,  w  k tóry m,  po 
krótkim  na  wst§pie  opísie  žycia  swego,  zapisal  dzieú  po  dniu  laski  wewn^- 
trzne,  jakie  od  Boga  otrzymywal.  i\7c.  Orlandťm  S.  /.,  Historíae  Socie- 
tatis  Jesu,  pars  I:  Math,  Tarmer  S.  «/.,  Societas  Jesu  apostoloram  imita- 
triz,  pars  I;  Dan.  BartoU  S.  «/.,  Deiristorie  della  Ck)mpagnia  di  Gesík, 
Lltalia,  Róma  16  73;  Ign,  Agricola^  Ilist.  ProYínciae  S.  J.  Germaniae 
superioris;  M.  Dépommier^  Yie  du  P.  Pierre  Fa  vře  dt  la  Comp.  de  J.> 
Chambéry  1832.  Ant.  Maurin^  Yie  du  bienheur.  P.  Pierre  Leféfre, 
Lyon  1873.  (Cornelyj.  H,  JL 

Faber.  I  {Févre  de  la  Boderie^nr.  1541  w  Boderie,  w  Norman^ji* 
sekretarz  ksi§cia  d*Alen^on,  biegly  w  j§zykach  wschodnich,  w  hiszpaĎskim, 
wloskim  i  innych  enropejskich,  um.  1598.  W  polyglocie  antwerpskiej, 
wydawanej  pod  kiernnkiem  Arías'a  Montanu8*a,  umieácil  tekst  syryjski 
Nowego  Test.  z  tlum.  laciúskiém.  Wydal  ksi^g§  patrjarchy  aleksandr. 
Sewerusa  o  chrzcie  i  kommuuji  chrzeá<gan  syryjskich,  wraz  z  tlum.  la- 
ciáskiém,  i  przetlumaczjl  wíele  dziel  na  j^zyk  francuzki,  mí^zy  innemi 
dziela  Marsy Ijusza  Ficina.  Dwaj  jego  bracia  Antoni  i  Mikolaj  xnani 
s§  takže  jako  pisarze.— 2.  F.  Bazyli,  ur.  1520  w  Sorau,  w  Nižiz^ 
Luzacji,  uczyl  si§  w  Wittenberdze,  byl  rektorem  szkól  w  Nordhausen, 
Tennstadt,  Kwcdlinburgu  i  w  Erfurcie,  gdzie  um.  15  76.  Naležy  on  do 
liczby  tych  uczonych  w  XVI  w.,  klórzy,  jakkolwiek  luteranie,  wszakže  n^- 
boleániejsze    wylewaj^   akargi    na  moralny,  reUgijny    i    naukowy    úpadek 


238  Faber. 

w  Dowjrm  koáciele.  Faber  uwažal  po!oženie  ówczesne  prótestant^zmu  sa 
rozpaczne:  bezprawia  czasów  przedpotopowych  i  sodomskich  byly,  zdaDiem 
jego,  J09ZCZ6  drobnostk^  w  porównaniu  z  tém,  .co  s!§  wówczas  dzialo 
w  lonie  reformy.  Z  pomíQdzy  vrydanych  przez  niego  pisni  wapomnienia 
godniejsze:  Thesaurus  erudiHonis  scholasticae^  Erf.  1571,  pomnažany  pó- 
zniej  przez  Buchnera,  Cellaijusza  i  ineych;  Dodaťki  do  4  pierwszych  cen- 
tur  Ji  magdúburgskieh;  CoUectanea  z  dziel  Lutra;  O  rzeczach  ostatecznych. 
Cf.  DólUnger^  Die  Reformation  11  684.-3.  F.  {Févré)  Djonizy,  cele- 
stynjaniD,  prowincjal  i  wikarjusz  jeneralny  swego  zákonu,  ur.  w  Vendó- 
mois  1488  r.,  um.  w  Paryžu  1588  r.  Napisah  Vita  s.  CoeUstíni^  con- 
acripta  primům  a  Petro  Álliacensi  S.E.E.  carcUnali,  Umatiori  stylo  donata, 
Paris  153  9;  Poema  hebraicum  de  Immaculata  Coiiceptione  Virginie  Mariae; 
Index  alphabeticus  ecriptorum  graecoi*um  et  latinorran  in  omni  genere  litera-' 
turae^  i  inne  prače  drobniejsze.  N, 

Faber  (t*.  Fabrí,  niemiec.  Schmid)  Feliks,  rodem  z  Znrích  (Ti- 
gurínos),  od  najmlodszych  lat  wychowywal  si§  u  dominikanéw  w  Bazylei, 
gdzie  tež  i  áluby  zákonné  wykonat  14  52  r.  Zt^d  przeniesiony  do  TJlmu, 
byl  lektorem  w  tamccznym  konwencie.  R.  147G  ježdzit  do  Rzymu,  za- 
pewne  w  interesach  swego  zákonu.  Palaj^c  gor^c^  ž^dz^  zwiedzenia  roiejsc 
šwigtycb  na  wschodzie  i  álubem  sig  do  tej  podróžy  zobowi^zawszy,  wy- 
robil  sobie  na  t§  podróž  zezwolenie  Papieža  i  jcnerařa  zákonu  i  wyje- 
chal  z  Ulma  14  Kwietnia  14  80  r.  Trwala  ta  podróž  7  miesigcy.  Gdy 
wrócil,  prosili  go  wspólbracia,  aby  im  podróž  opisal.  Faber,  czyni%c 
zadoáč  tej  prošbie,  poczi^l  rozczytywaó  síq  w  Pismie  á.  i  kommentarzach, 
w  dawniejszych  i  póžniejszych  opisach  pielgrzymek.  Materjalów  žebral 
dosyc,  ale  trudnoéó  niemal^  napotkal  w  icb  porz^dkowaniu,  bo  wiele 
mial  w^tpliwoáci.  Opisy  niebardzo  sig  rai§dzy  sob^  zgadzaly,  a  on  zbyt 
krotko  (tylko  9  dui)  bavvil  w  Jerozolimie,  žeby  raógř  stáno wczo  swe  wat- 
pliwoáci  rozstrzygn^é.  Dia  tego  znów,  za  pozwoleniera  Papieža  i  swej 
zakonnoj  zwierzcbnoáci,  udal  sig  na  wschód,  jako  kapelan  i  towarzysz  kli- 
ku panów  niemieckich.  Tym  rázem  podróž  jego  trwala  blisko  lO  mie- 
sigcy  (od  14  Kwiet.  1488  do  2  8  Stycznia  14  84  r).  Zwiedzil  nictylko 
JerozolímQ  i  jej  okolice,  lecz  takže  pustyni§  arabskí|  i  Egipt.  Opis  tej 
podróžy  sporzt^dzil  1484  r.  i  zostawil  w  dwutoraowym  rgkopiámie,  które- 
mu  dal  tytul:  Eoagatorium  in  Terrae  sanctae,  Arahiae  ct  Aegypti  peregri- 
natíonem  (w  calošci  wydane  pierwszy  raz  przez  Konr.  Dietr.  Hassler'a, 
^Stuttgart,  1843-^49,  3  v.  in-8,  jako  tom  II— IV  publikacji  p.  t.  Bibliothek 
d,  Literar.  Vereins  in  StuUg.).  Opis  to  bardzo  drobiazgowy,  do  tego 
stopnia,  že  nawet  o  odbywaniu  potrzeb  nátury  na  okr^cie  osobný  roz- 
dzial  napisal,  nic  zaniedbal  tež  nadmienió,  gdzie  i  kiedy  zabijal  robactwo 
pasožytne  i  t.  p.  Lecz  obok  tycb  drobnostck,  wigcej  jest  rzeczy  powaž- 
nycb,  czgsto  roztrz^san3ch  krytycznie,  z  erudycjjj,  na  jak^  si§  tylko  mógl 
zdobyé  ów  wiek.  Autor  najwigcej  opisuje  to,  co  sam  widziah  každcj  miej- 
scowoáci  podaje  historjg  i  zwyczaje,  których  sam  byl  áwiadkiem.  Maluje 
tož  dokladnie  zwyczaje  pielgrzymów,  žycie  okrgtowe  i  t.  d.  Dzielo  jego 
czyta  sig  z  wielk^  przyjemnoáci^.  Do  r.  184  3  znan^  byla  tylko  skróco- 
na  pielgrzymka  jego  w  jgzyku  niemieckim  (Eigentliche  Beschreibung  der 
hin  und  wider  Fahrt  zu  dem  heyl.  Landt gen  Jerusalem)^  od  r.  155G  kil- 
kakrotnie  wydawana  (ob.  Tobler^  Bibliographia  geogr.  Palaest.  p.  33).  Oglo- 
ftzona    pod    imieniem    Breitenbacba    Historia  peregrinationis    fíifrosolymit. 


Ftber.  239 

(MogantíAe  1486,  Spirae  1490  i  1502)  ma  hjé  podobno,  pnfmgmoiej 
w  pólowie,  dzielem  F.  Fabra.  Sam  Faber  opo^riada  (I  182),  ie  jego  towa* 
Tzjsz  podróžy  Bernard  Brettenbadi,  dáekan  mognncki,  z  bibljoteki  do- 
minikanów  olmskich  wzi^  opis  Ziemi  šwi§tej  i  nmieácíl  w  8wej  Piď 
grzymce  (Peregrinale).  Oprócz  Evagjtoríum^  napisal  F.  jeszcze  Historiae 
Suévcrum  Ubri  11^  zawieraj^ce  w  sobie  dzkje  jego  ziemi  rodzinnej  od  r. 
180 — 149  0,  bogate  w  wažne  wiadomošci  wjdane  przez  Goldaaťa  {Scri- 
ptaresrer.  .SVmc.,  Francof.  l605iUlmae  1725).  Ob.  Oudín^  Corament.de 
9crípt.  ecd.  m  2734;  Bshard  et  Quetif^  Scrípt.  ord.  praed.  I  871;  náher- 
/m, Disscrt.de  vita, intinerib.  etscríptisFelicis  Fabri,GottÍDg.  1742.  X  ÍV.K. 
Faber  Frjderyk  Wilheim,  ar.  28  Cz.  1814  r.  w  CalTerle/, 
w  hrabstwie  York,  gdzie  ojciec  jego  by}  asesorem  s^da  biskapiego  w  Dur- 
ham.  Uczjl  si§  w  Harrow,  póžoiej  stadjowat  teologj§  w  Oksfordzie,  ale 
przytém  z  zamilowaniem  oddawal  si§  poezji  i  1886  r.  otrzyma!  nagrod^ 
za  poemat  Rycerze  i,  Jana.  Pa}aj%c  cb§ci%  sinženia  sprawie  reiigji,  cbdat 
žycie  swoje  poáwi^ic  na  to,  aby,  jak  mówit,  w  košciele  Božym  zrobié  t^ 
trochy  dobra,  do  jakiegO  Bóg  zdolnym  go  nczynií;  dla  tego  r.  188  7  przy- 
}%l  áwi^cenía  anglikaúskie,  i  pozostal  przjnniw.  oksřordzkiro.  R.  18S8 
wyda!  Dawne  dzi^je  Kascioia  tc  Anglji  (The  ancieat  thinje^s  oř  the  Cburcb 
of  England),  gdzie  broDÍ  aogHkanizma  pko  Košciotowi  katoHckiema.  F., 
podobnie  jak  Newmann  (ob.),  nyšlat  o  powrocie  do  Košciola  katolickiego, 
ale  pko  ^romanizmowi.*  Studjum  Ojców  wskazywalo  mu,  že  stanowisko 
takie  podobné  jest  do  wiela  odszczepíeúczych  mchów  w  dawnych  czasacb. 
W^tpUiTOŠci  rodzity  si§  ci^gle,  ale  bral  je  on  za  pokosy.  Podróž  na  sta- 
lým lodžie  odbyta  1841  r.,  dla  zbadania  stosnnku  anglikaiiizmu  do  innych 
košciolów,  nie  posnn^la  go  dalej;  kr^powaty  go  jeszcze  silnie  uprzedzenia 
pko  Rzymowi.  Owocem  tej  podróžy  bylo  opowiadanie,  O  tém  co  wiJzial 
i  myilal  o  ho»eiolach  obcych  (Sigbts  and  thougbts  in  foreign  Cbarcbes). 
B.  1848  ofiarowano  mn  probostvro  (rektorát)  w  Elton.  F.  wahal  si^  cbwil^: 
nowe  obowi^zki,  które  pojmowal  bardzo  powažnie,  níe  pozwaialy  mu  jnž 
na  ulnbione  prače  literackie.  Ale  czešé  Boža  byla  dla  niego  rzecz)  gló- 
wn^;  zreszt^,  jakže  lepig,  skateczniej  mógl  služyó  Bogu,  ježeli  nicwslnž- 
bíe  dasz,  krwi^  Chrystnsow^  odkupionych?  Wkrótce  tež  poeta,  literát, 
nat^il  proboszczo?rí.  Przyjaciel  jego,  poeta  Wordsworth,  pisal  wówczas 
do  niego:  ^Nie  robi^  ci  i  tego  powodu  wyrzntów,  ale  Anglja  traci  jedné- 
go  prawdziwego  poet^.*  Jak  wysoko  pojmowal  F.  slažb§  loiplaúsk^  prze- 
konywa  uczyniony  wówczas  przezeú  álnb  czystoici.  Gdyby  dusza  jego 
nižszy  nieco  przybierala  polot,  przy  tkliwém,  ncznciowém  z  natnry  nspo- 
sobícnin  jego  serca,  F.  nie  zawahalby  8i§  otenié,  jak  to  robi§  mlodzi  an- 
glikaiíscy  dachowni.  Przed  obj^ciera  probostwa,  F.  pojechal  jeszcze  do 
Rzymn  (Maj  184  3),  aby  tam  przypatrzyč  5i§  katolicyzmowi.  Wiara  wpra- 
wdziwoéé  košciola  anglikaúskiego  byla  w  nim  jué  zachwiana.  W  košciele 
i,  Jana  Lateraneáskíego  byl  na  Mszy  papiezldej,  która  silné  na  niego 
wywarla  wraženie.  W  glowie  jego  tysi^ce  powstawalo  mysli;  burza,  mio- 
taj^ca  sercem,  wygnala  go  na  nlic§.  Ale  kamienie,  proch  ziemi  mówíl 
mn  o  obecnoáci  Boga.  Gdybym  si^  nie  wstydzil,  mówil,  bylbym  zdj^l 
obuwie,  aby  bos§  nog^  po  éwi§tym  gruncie  st^pač.  Dlugo  póžoiej  i  go- 
r^co  modlil  si§  przed  oHarzem  á.  Aloizego;  niewypowiedziana  walka  roz- 
dzierala  jego  dusz§,  zdawalo  mu  8i§,  že  oszaleje,  ježeli  nie  zostanie  ka- 
toUkiem.     Dwa  rázy  juž  wybieral  ai^  do  kollegjum  angielskiego,  aby  pro- 


240  Faber. 

lié  o  przyj^cie  do  Koáciola,  ale  wstrzyma)  síq  i  wrócil  do  krign,  niopo- 
zyskawszj  jeszcze  pra^vdziwej  dla  swojej  daszy  ojczyzny.  Gdy  dr.  Graat, 
ówczesDj  przeložony  kollegjaiD  angielskiego,  a  póžniej  bp  Sonthwarku, 
przedstawil  go  Grzegorzowi  XYI,  Pap.,  ten  wezwal  go,  aby  zostal  synem 
Koácio}a.  F.  odpowiedzial,  iž  s^dzi},  že  powinien  byli  zostaó  w  koáciele 
anglikaáskim,  poniewaž  tym  sposobem  miai  nadzieJQ  wiele  dusz  wyrwač 
z  duchowej  zgnilizny.  „Byó  to  može,  rzekl  Papiež,  ale  ratuj  wlasn%  tw% 
dasz§,  w}asn%  daszQ!*'  W  Elton  znalazl  F.  paraQan  swoich  zupelnie  pra- 
wif&  niereligijnych,  ale  gorliwoáci%  swoj%,  swemi  kazaniami  áci^gn^l  ludzi 
do  «oáciola  i  zyska}  icb  serca.  Žywot  prowadzil  jnž  wówczas  bardzo  sa- 
rowy,  w  uniartwieniu,  poácie  i  modlitwie.  Na  pocz%tku  r.  1845  wydal 
Žywot  é  Wilfrida^  w  którym  si^  tak  zagl^bit  i  rozmilowal,  2e  sam  pra- 
gn^l  nosió  imi§  áwi§tego.  Ale  á.  Wilfrid  byl  synem  Rzymu.  F.  tež  pí- 
sal:  ^Wilfrid  \vidzial,  že  jedyn^  dlaú  rzecz%  byla  pielgrzymka  do  Rzymu, 
aby  w  cieniu  katedry  Piotrowej  nauczyó  síq  pewnej  drogi  doskonaloáci." 
Slowa  te  obndzily  wielo  halasu  pko  Faberowi,  nawet  przyjaciele  wiele  mu 
robili  z  tego  powodu  bolesnych  wyrzutów.  W  pazdzierniku  t.  r.  Newman, 
Dalgairns,  Papes,  Christie,  Cottin,  Morris  i  wieln  innych  znakomitych  an- 
glikanów  powrócilo  na  lono  Koáciola.  F.  wahal  si§  jeszcze,  bo  obawial 
síq  pozostawió  swoj^  paroO§,  któr^  udalo  mu  sí§  wyrwač  z  oboj§tnoáci 
rebgijnej.  Ale  z  drugiej  znów  strony,  niepokoil  si§  bardzo  myál^  o  wa- 
žnoáci  swojego  áwigccnia  kaplaiiskiego.  W  nocy  12  Listop.  1845  wez- 
wany  do  cborego,  poniósl  mu  kommui\j§,  któr^  gdy  chorému  podawal, 
w  duszy  utkwila  mu  silnie  myál,  že  to  co  daje  nie  jest  Ncgáw.  Sakramen- 
tem,  že  on  sam  nie  jest  prawdziwym  kaplanem.  Nast^pi^'^cej  niedzieli 
(16  Listop.)  odbyl  nabožeástwo,  jak  zwykle,  ale  nie  rozdawal  koramupji. 
Wieczorem  wst^pil  na  kazalnic§  i  mial  požegnaln%  mow§.  „Opowiadalem 
wam,  mówil,  prawdziw^  nauk§,  ale  poznalem,  že  nauka  ta  nic  jest  nauk% 
koáciola  angielskicgo.  Przcciwnie  koációl  ten  pot§pia  j^,  o  ile  tylko  glos 
swój  pko  niej  podnieáó  može,  i  dla  tego  musz§  was  opuscič,  a  iáó  tam, 
gdzie  prawda  mieszka./  ParaQanie  byli  zdumieni:  wielu  poszlo  za  nim  do 
plebai^i,  prosz^c  go,  aby  nauczal  czego  chce,  byle  tylko  z  nimi  pozostal. 
Faber  sam  nie  dowierzal  sobic,  czy  b§dzie  mial  ail^  opuácié  swoich  para- 
Qan, i  dla  tego  kilku  przyjaciól  musialo  mu  przyrzec  uroczyácie,  že  go 
w  razie  slaboáci  gwaltem  uwioz^  i  doprowadz^  do  ksi^dza  katolickiego, 
przed  którym  mial  zložyé  wyznanie  wiary.  Nast^pnego  raná  op uádl Elton; 
10  osob,  pragn^cych  takže  wrócié  do  Koáciola,  towarzyszylo  mu  w  podró- 
žy.  Cala  wszakže  parafja  byla  juž  na  nogach:  zewsz^d  slychaó  bylo  glos 
tlumiony  Ikaniem:  „Niech  cíq  Bóg  blogoslawi  wsz^dzie,  gdzie  pójdziesz/ 
Tego  samego  dnia  jeszcze  w  Northampton  F.  zostal  synem  Koáciola.  B. 
184  7  przyj^l  áwi^cenia  kapladskie  i  pod  Cotton  w  Staffordshire,; gdzie 
lord  Shrcwsbury  dat  mu  pi$kn%  posiadloáč,  založyl  zgromadzenie  trtV/n- 
djanówy  maj^cych  na  eelu  niesienie  poslugi  duchownej  wszgdzie,  gdzie  kaie 
biskup  djecesýainy.  W  kilka  miesi^cy  przyj^l  F.  150  osob  do  Koáciola, 
a  po  niejakim  czasie  jedna  tylko  w  calej  okolicy  rodzina  pozostala  pro- 
testanck%.  Gdy  jednak  Newman  zaprowadzal  zgromadzenie  oratorjanów 
á.  Filipa,  wilfri^janie  przyj^li  regulQ  tego  áwi^tego  i  F.  w  wlasnym  swym 
domu  zostal  nowicjuszem.  Gdy  Newman  zakládal  dom  w  Maryvale  pod 
Birmingham,  F.  z  6  kaplanami  ziumowal  now%  osad§  na  King  William 
Street  w  liOndynie  (31  Mája  1849).     Pracy  bylo  wiele  i  pracowano  tež 


Fafcar.  241 

goriiwie.  F.  d^gie  prawie  pnesiadjrwa}  w  konfesjonale,  dwa,  tr^  nzy 
menz  na  ddeň  wst^powat  na  kjualnic§,  cboé  ci^sto  Uk  slabý ^  že  ledi^ie 
sie  mógt  na  aogach  trzjniač.  Nadto,  c^žjty  na  nim  Uopoty  pnetožeú- 
stwa.  Nie  wied2ial  níkt  po  za  klasztorem,  jakie  w  mnracb  prowadzoao 
žyde.  Braciom  (zajmowali  trzy  pokoiJd,  czwartj  bjt  kaplicf)  zbjwalo 
cz^sto  na  požjwienio  dostateczoém  i  zdrowém,  a  zawsze  na  powietrzo  czy- 
stém,  gdj  munr  wilgotne  i  zaciešnione  zaražaiy  atmosféry  swend  wyzie- 
wami;  na  zewn%trz  zakrjwano  bied§  starannie  i  wszysoy  s^dzilí,  ie  ora- 
toijanie  54  Indzie  zámožní.  Wreszcie,  gáj  brak  powietrza  zbyt  pocz^ 
podkopjwač  zdrowie  braci,  oratorjnm  przenioslo  a^  I854  na  Brompton. 
Zdrowie  Fabcra  zawsze  slabe,  bjlo  na  kilka  lat  przed  ámierd^  tak  nad- 
w%tlone,  iž  níe  možná  bylo  liczjč  na  dwa  dni  jego  žyda.  A  jednak,  po- 
mimo  derpieú,  zacbowal  d^gle  przedziwn^  stodjrez  dndia,  každego  przyj- 
mowal  tak  uprzejmie,  iž  žegnac  si§  z  nim  przydíodziJo  zawsze  z  žalem, 
i  ježeli  ž^daj^emu  mógl  co  zrobič,  robil  natycbmiast,  a  nie  oazcz^dzaí 
sÍQ  wéale.  Pomimo  tego  znalazi  czas  na  oapisanie  nast§pnydi  dziel,  opra- 
cowanydí  starannie:  Zywot  iw,  Filipa  Nereusza;  Wtzystko  cOa  Pana  Je* 
zuta,  ezyli  latvre  drogi  milcéci  Bozej,  1853  (na  pol.  thim.  M.  Ciemniewska, 
wizytka,  Warsz.  1858);  Konferencjt  duchcwne,  1859;  Stwórca  i  stworienie^ 
czyU  cuda  mihéci  Božej,  1856  (przekl.  pol.  przez  M.  Ciemniewsk^,  Warsz. 
1865);  O  uszanawaniu  Papieia;  Krew  Przenajiíci^za,  czyli  cena  zbawie* 
nia  nasztgo^i^&Q  (M.  Ciemniewska  thim.  naj^yk  polski,  Warsz.  1874); 
Sajéw.  SakrametU,  czyli  dzSela  Bože;  U  ztop  krzyža,  czyli  boleéei  Marji, 
1858;  Betlecm,  czyli  iaj^mnica  dzieci^ctwa  Zbawiciela,  1860;  Postfp  duszy 
w  zyeiu  duchotcém;  O  vtzanowamu  Koéciola,  kazanie  miane  w  dzieú  Zieh 
áwi^tek;  Kéiqzha  Eula^  1858.  Jego  PieM,  niektóre  dmkowane  1848 
dla  níyiku  koogregacji  á.  Wilfrida,  wydane  nast^pnie  184  9  p.  t.  Jezx'8 
i  Motrja^  pomnožone  w  3  wyd.  (jest  ich  150)  1862  r.,  8^  w  užydn  we 
wszystkicb  koádolach  katoliclddi,  gdzie  mówi^  po  angielsko.  Niýznpel- 
niejsze  z  thimaczen  dzielF^ajest  nicmieckie  ks.  Ratisbonn'a.  Dziela  Pa 
odznaczajji  si^  žywém  uczndem  pobožoosci,  mig^  one  wdzi^k  sobie  wlas- 
dwy,  zdaje  sí^,  že  p?ynie  z  nicb  Idmienie  nieba.  Na  každej  stronicy 
czné  n  ich  pisarza  przej^ie  síq  obecnoédi|  Boga.  F.  labi  obrazy,  któro 
wielk^  prostoty  swoj^  i  nataralnošd^  chwytaj%  czytelnika  za  serce,  ale 
po  nad  malarzem  gómje  w  nim  kaplan  gor%cej  miloád  Božej.  Gzytaj^ 
go,  modlimy  si§  z  nim.  Wiara  antora  tak  jest  siln^,  že  najzimniejszego 
nawet  niedowíarka  nderzy:  nierozprawia  on  nigdy,  nie  roztrz^sa  w%tpli- 
woéd.  Prawda  wyst^paje  n  niego,  jak  gdyby  nigdy  nie  byla  zaprzeczan^; 
zarzQcaj^  mn  tylko  nieldedy  brak  ácisloád  i  dokladnoád  teologicznej.  Cí- 
v(Ua  Cattolica  (iS7i  r.),  2  powodn  wloskiego  tlnmaczenia  dziel  Fabera 
(przez  Marietti'ego),  pisze:  .Pochwal^  dziel  dacbownych  o.  Fa  možná 
w  ten  sposób  streácié,  že  pinkne  icíi  slowo,  owoc  pi§knego  nmysln,  wy- 
cfaodzďo  z  pod  pióra,  po  przejáciu  przez  ogieň  pi^kniejszego  jeszcze  serca. 
Wielki  jest  jego  dar  slowa,  myéli  i  uczncia,  ale  wi^cej  jeszcze  oderza  on 
bannonijnym  zlewem  tych  darów...  Každé  z  dziel  Fa  jest  zárazem  dzie- 
leni  literackiém  i  ascetyczném,  dzielem  wieUdego  nmyshi,  wielkiego  serca 
i  wielkiego  talentn,  dzielem  niepospolitém,  w  którém  laská  ndoskonalila 
i  ožywila  bogat^  nátury."  Dziela  jego,  rozcbodz%Ge  si§  tysi^cami  po  £nro- 
píe  i  Ameryce.  kosztowaly   go  wiek:    derpial    on  ci^le    na    ból  glowy, 

Er.eykl.  T.  V.  16 


242  Fabar. 

a  po  úkaéaeoííí  kiidcg  swq  pracy  z^Midal  dpej.  Pod  kooiec  1S€1  n 
mosial  zapehiie  zaprzesUé  pisania.  Um.  2  7  Wrx.  186S  r.  Nawei  ga- 
zeta Moming  PoU  napisaU  o  nim  wówczas:  .Nikt  níe  x^necif,  ie  F. 
bjt  jednjm  z  njýpobožniejszjch,  mýtagodniejszjch  i  nigsympatycxaicjsijcli 
lada  na  évíede."  CL  /.  i:.  Bawdem  (oratoijanin  londjúaki),  Vie  el  lettres 
dn  r.  p.  Fr.  W.  Faber,  tradoites  et  pré<^dée3  d*ane  introd.  par  FkUi" 
pin  de  Eivitres,  Paris  1872,  2  t.  N. 

Faber  Jakob.  i.  (Feore)^  doktor  sorbcnj  i  oficjal  arcbpa  z  Boorges, 
nm.  1716  w  Paryžn,  zoany  z  polemiki,  jak)  prowadzit  z  Arnaalďem, 
Kaimbourg*iein  i  Aleksandrem  Natalisem,  rówoie  jak  ze  sirego  Ánti-Jour* 
md  de$  assembUeš  de  Sorbonně^  gdzie  bronil  Sorboaj  pko  jeznitom  w  kwe- 
ttjach  chiůsklch.  Glówniejsze  prače  jego  s^:  3íoi//s  imnneibles  pout  eon- 
vainere  eeux  de  la  reBgion  piétendne  r^ormée^  Paris  1682;  Noucdle  eon* 
/árence  avec  un  ministře  Uuchaní  les  cauea  de  la  séparaiian  des  proieUanie^ 
1683;  ksí^žka  ta  miala  wielkie  powodzenie.  Instruetions  pour  eanfirmer 
lee  ncuoeaux  canvertie  dans  la  foi  de  tEglise,  A*.  —  2.  F.  J.  S  t  a  p  a  1  e  n*s  i  s 
(Jacqaes  Leféyre  d*£taples),  ksi^dz,  jeden  z  najzoakomitszych  aczonycb 
sw^o  czasa,  nr.  ok.  r.  1440  w  Étaples  pod  Boalogoe,  nad  morzem, 
z  rodzícóir  ubogich.  Bieg^y  w  jazykách  starožytaych,  w  fílozoQi  i  mate- 
matyce,  byi  nanczycielem  wkoliegjam  kardynala  Lemoioe  w  Paryžu;  r.  150  7 
rzacit  t^  posady,  a  osiadl  w  klasztorze  S.-Génnain  de  Pres  (gdzie  nczeú  jego 
Bri^nnet,  póžoi^  bp  w  Meaax,  byi  opatem)  i  oddal  si§  stadijom  biblij- 
nym.  Tn  opracowal  Fialterium  quincupUx^  gaUicum^  roman,^  hehr.^  vetus 
coneíUatum  cum  brecihue  notís  (Paris  1509;  ^'ib.  1513;  Caeo  1515)  i  nowy 
przyklad  listów  á.  Pawla  z  kommentarzem  {Comment,  in  eplas  s,  Pauli  cum 
versime  earum  duplicú  Vidgata  et  Fabn\  guam  vocant  Intelligentiam^  Paris 
1512;  1515;  Basil.  1527;  Paris  I53i:  Colon.  1531  etc.).  Ostatnie 
dzielo  przez  sorbon^  zostalo  pot§pione.  Jeszcze  ostrzejsz^  cenzory  šci%- 
gn%l  na  siebie  wydaniem  rozprawy:  Disceptatio  de  S.  Maria  Magdalena 
triduo  Chritti  reeurgentis  et  es  tribus  una  Maria  (Paris  1518)  i  Disceptatio 
II  (ib.  1519),  gdzie  dowodzil,  že  Marja  Magdalena  róžn^  jest  od  grze- 
sznicy,  wspomnianej  w  Lac.  7,  3  7.  i  od  Marji  z  Betanji.  Okolo  tegož 
czasu  (1519 — 21)  przeniósl  síq  F.  do  Meaax,  gdzie  okolo  Brigonneťa 
žebrali  8i§  juž  byli  niektórzy  dochowni,  przejgci  no watorskiemi  ideami. 
F.  zostal(i523)  wikaijnszem  jeneralnym  Brígonneťa  i  pracowal  dalej  nad 
Biblj^  w  dacha  reformatorskim;  dla  tego  prawie  wszystkie  jego  przeklady 
przez  Sorbon§  byly  pot^piane,  a  przez  parlament  surowo  ácigaoe.  Do  ta- 
kich  naležy  przeklad  Nowego  Testamentn,  który  wychodzil  mýprzód  bez- 
imiennie,  cz^iami  w  Paryžn  r.  1523;  Les  Sainctes  Évangiles  (w  Czerwcu), 
Les  Epistres  de  S.  Pol,  Les  Epistres  catholiques  (w  Paždzier.),  Les  Aetes 
des  Apostres  (teg.  mca),  tÁpocalypse  S.  Jehan  (w  Listop.);  potem  w  caío- 
éci:  Le  Nouveau  Testament  de  N.  S.  J.  Chr.  nouvellement  trad.  en  fr,  (Pa- 
ris 1524  w  Stycz.),  zakázaný  przez  parlament  (25  Sierp.  1525);  z  tegož 
prrekladu  wyj§te  Epistres  et  Évangiles  pour  les  52  dimanches  de  Can^  á  tusa- 
ge  du  diocése  de  Meaux  (i  523),  pot§pione  przez  dorbon§  (1523)  i  zakázané 
wyrokiem  parlamentu  (28  Sierp.  1825).  Z  Starego  Testamentu  przeložyl 
nigprzód  Psalmy  (Paris  1525  czy  1523).  Dot^d  wszystkie  wyroki  parla- 
mentu ograniczaly  síq  tylko  na  przytrzymaniu  lub  paleniu  dziel  F'a;  opieka 
króla  Franciszka  I  i  giostry  jego  Malgorzaty  de  Valois  chronily  F*a  od 
gorszych  skutków.    Lecz  gdy  r.  1525    Franciszek   dostal  si^  w  niewole, 


Faker.  243 

a  Mátgorzata  w^jecliaU  %  Franeji,  parlament  zapozwal  Fa,  jako  podej-^ 
rzanego  o  herezJQ,  przed  swój  s^d  (3  Paždz.  1525).  F.  schronil  bíq  do 
Strasbarga,  do  Capitona,  i  akrywař  8i^  pod  im.  ÁDtooíego  Peregrimisa 
{H^erwmjard^  Gorresp.  des  reformát.  I  41 1).  WygGanie  krotko  trwafo,  bo 
król  Fraociszek  I,  wródwszj  z  niewolí,  zawiesit  proces  przedw  F'wi,  jego 
samego  przyzwal  do  kraja  (w  Kwiet.  1526)  i  zamianowaf  naaczjciei^ 
mlodego  ksÍQcia  Karola  Orleaúskiego  i  bibljotekarzem  w  Blois,  na  której 
to  posadzie  F.  zostawal  do  r.  15S0.  Uwolnionj  ze  dwora,  adal  si§  (i5Si) 
na  dwór  Matgorzatj  de  Valois  do  Nerac  i  tam  f  1537  r.,  wáród  zgryzot 
snmienia  {Farel^  ap.  Bonnet^  Bedts  da  XVI  siécle,  Pária  1864  s.  18..). 
Labo  F.  holdowal  niektórjm  opinjom  nowatorskim,  z  Košciolem  jednak 
nie  chda!  zrywač  i  protestanci  nie  przjznaj%  si^  do  niego.  Niestnsznie 
tel  niektórzj  (cf.  Sehróckh^  Kirchengesch.  t.  39  s.  496),  z  powoda  jego  ob- 
jaánienia  XII  rozdziain  pierwszego  lista  do  Korjntjan,  robi)  go  nanczjr- 
delem  ubikwizma  (ob.).  Faber  nie  mówi  tn  o  wlaáciwém,  ale  o  mystjczném 
ciele  Chrystnsa,  jakiém  jest  jego  Koációl,  i  w  caljm  Jego  wjwodde  nie 
ma  anislowa,  któreby  nank§  nbikwizmn  przypominalo.  „Bl§dy  jego,  mówi 
Duncjnsz  Aleander  (ap.  Hermin  ard^  Corresp.  des  Ref.  II  38  7),  w  gmncie 
Tzeczj  hjly  nieznaczne,  lecz  nowoáč  w  pocz%tkach  wjdawala  je  wi^kszemi, 
bo  bylo  nieslychan)  rzecz)  zmieniaé  cboéby  sylaby  i  poprawiač  tekst 
uszkodzony  przepisywaniem  kopistów,  w  przekladzie  przez  Kosciól  nžywa- 
oym."  Dia  tego  w  Rzymie  lagodniej  si§  na  spraw§  Pa  zapatrywano,  niž 
we  Francji.  Aleandrowi  Papiež  polecíl  sklonič  go  do  odwolania  na 
pišmie  niektórycb  ost^pów,  albo,  žeby  si§  udal  do  Wloch  (ib.  cf.  Lámmer^ 
3ionam.  Vatic.  s.  95).  Temni  F'wi  przypisnj)  przeklad  calego  Starego 
Test.:  Jba  Samete  Bible  enfranqoys  transiatee  sdon  la  pure  eí  entiere  tra- 
-dvction  de  S.  Hierome.  Pierwize  jej  wydanie  (.\atwerp.  1528)  -wiemiij 
trzjma  8i§  Wnlgaty,  w  nast<piych  (1530  i  1534)  s)  poprawki  wedlng 
tekstu  hebrajskiego  (ob.  Z>.  AWm,  Dissert.  snr  les  Bibles  firan^.  imprímées 
josqďen  1542,  Paris  1710).  Jane  dziela  Pa  s^:  Commentarii  imtkUaru 
in  4  Evangelia  (Meldis  152  2);  m  epUu  Joannis^  Petn\  Jacobi  et  Judae  (ib. 
1525);  CorUempUuiones  idieíae  (1519);  Vocabulaire  dupseautíer  expoii  en 
/ran^  (Paris  1529).  Cf.  B.  Simon,  Hist.  crit.  da  N.  T.  L  3  c.  34.  Noo- 
Telles  observat.  s.  146.  C.  ff.  Graf.  Essai  snr  la  vie  et  les  écríts  de  J. 
L.  d*E.,  Strassb.  1842;  to  samo  pomnožone  w  Niednera  Histar.  Zeiuchr. 
r.  1852  n.  I,  II.  Douen^  Hist  de  la  societě  bibliqne  protest,  de  Paris, 
Par.  1868  s.  1 — 31  (autor  powtarza  ci^le:  peršecvtíons,  fureurs  i  t.  p. 
jaldck  niby  doznawal  F.,  a  oprócz  cenzor  sorbony  i  bezskntecznych  wy- 
roków  parlamentu,  žádných  innych  przeáladowaú  nie  pokazoje).  H,  de  Sa- 
hatíer-Flantier^  J.  Le  Férre  d'£taples  d  aprés  de  nouveax  docnments. 
Par.  1870.  Filozo6czne  dziela  F'a,  mianowicie  kommentarze  na  Ary- 
atotelesa  (wylicza  /.  A.  FabríduM,  Bibliotb.  med.  lat.),  slnžyly  do  wykladn 
w  akademji  krakowskiej  {WiuznietiM,  Hist.  lit  poL  III  216).  X.  W.  K. 
Faber  Jan.  i.  a  Carmnit  (Carrin-Epinois),  dominikanin,  kapelan  cesa- 
Tza  Maksymi^ana  I  od  14  7  7  r.,  aotor  dzi^a  Campendhsa  ex  variiš  lihríg 
exhoHaUo  ad  omneš  Ckristi  fideUum  eliUts.  —  2.  F.  J.  zwany  Augustanus^ 
ppníeiraž  przez  dlngi  czas  mieszkal  i  pracowa!  w  Angsburgo,  nr.  w  Freí* 
borga  szwajcaraldm,  uczony  dominikanin,  kaznodzieja  dworsld  i  spowie- 
dnik  cesarza  Maksymiljana  h  przyjaciel  Erazma  Roterdaraezyka,  póiniis 
jednak,  z  powoda  chwiejnošd  tego  ostatniego,  Faber  niekorsyslnie  o  nim 


244  Fabar. 

-«  Rtjme  przemtwuf,  cxém  znowH  objaáoia  ú^  mepadbUtaiB  o  F.  idsiúe 

Enxuui  w  liide  do  Ifidcja  Kretzer'a  (i^si  r.).     Z  pism  F^a  znanj  jeit 

tjlko'plan  rokowaá  z  Latrem,  n^nsasj  dla  elekton  Frjderykm  makiego. — 

3.  F.  J.  £  Heilbronna,  oř.  w  tém  miekie  1504  r.,  wst^it  do  dominika- 

nów  w  WimpíeHf  zk^d  kontem  miasu  wj&laoj  bjt  na  naak^  do  Koloigi. 

Augsburgski  biskiip  Stadion  pomenjl  mu  1534  r.  míejsoe  kaznodxiei  ka- 

tedralnego;  czas  jakiá  bjl  kazDodziej%  w  Pradze  caieskiej;   f  ok.  r.   1570. 

Pisma  aczonego  tego  i  žarliwe^  dominikanina  s^:  Pífé  ksiqg  o  Jfiry  eiraii- 

geiickiej^  po  niemieckn,  tlam.  na  tadn^  L.  Saríos;  Proroctwo  Joda,  oéjo' 

im<me  kazaniami^  po  niem.,  tlam.  na  laciný  Tilman  Bredembach;  ŽVvctet 

qmhis  dignotcuntur  haeretiei  (logolst.   1551,  ma  wiele  malo  znaných  wía- 

domoéci  o  Lutrze);  Enchiridion  bíblionan  comdonatori  in  popvlaríhuM  decU" 

matwmbus  utíU;    KróUwtka  droga  czyli  hazank  na  JertmjoMza  c  6  ¥.  IS, 

po  niem.;  Ktiqzka  do  nabožtfotwa^  žebraná  z  Pitma  éw.  i  dziei  $.  Amgmtig* 

na  po  niem.,  ttamaczona  takže  na  laciný;  Ttstimonxum  Serípturae  H  Patrům^ 

B.  Petrům  Áp.  Romae  fuiěst;  Szereg  Pajneig  i  cesarzów^  po  niem.;   Quod 

Jide$  esse  pošsit  dnt  caritate;   Richardi  PampoUtani  Anglo^SaxonU  erttMtae 

ennaratione*  inp$aImos.  Cř.  Echard  et  Q«rt'/,  Scrip.  ord,  praed.  II  ICl. — 

4.  F.  J.,  bp  wiedeúski,  wlaáciwie  nazynaí  sig  Heigerlin^  lecz  te  ojdec  jego 

byl  kowalem,  zt^  nazwano  go  Faber,  lab  Fabrí;  nr.  w  Leatkircb,  w  Szwa- 

bji,  r.  14  78,  wst%pil  wczešoie  do  dominikanów,  aczjl  síq  teologji  w  Fry- 

bnrgn  (w  Bryzgowji),  gdzie  zostal  doktorem  teol.    Byl  wikaijoszem  w  Lin- 

dau,  nast^pnie  kauonikiem  ofícjalem  bazylejskim.  W  Bazylei  zaprzyjažml  si^ 

z  Erazmem   Roterdamczykiem ,   za  którego  rad%   zabral  síq   do  czytania 

Ojców   Koéciola.     W  roku  1518    zostal    oficjalem    bisknpa    konstanQeá- 

skiego,   a  papiež  Leon  X  mianowal  go  protonataijaszem  apostolskim.   F. 

byl  przyjacielem    nauk,    popieral    ncz^c^  si^    mlodziež,    a   na  pocz^ki 

reformacji  spogl^l  z  sympatj^,    s^zj|c,    te  szlo  tam  tylko   o  zniesienie 

dawnycb  nadnžyc,  jakie  si^  do  Kosciola   wkradly.   Polecil    nawet     Zwin- 

gljuszowi  miewaé  kazania   pko    Bernardovi  Samsonowi,  franciszkaninowi, 

który  zajmowal  síq  gloszeniem  odpastów  w  tamtych  stronach.  Gdy  jednak 

zmíarkowal,    že  reformatorom  nie  chodzi  o  reformy,    ale  o  oderwaníe  od 

Koócic^,    stanowczo    wyst§pil    pko  reformacji  i  zostal  jej  jednym  z  nig- 

žywBzych  i  najpot^žni^szych  przeciwników.     Pierwsze  swoje    písmo  pole- 

miczne  p.  t.   Opiis  adverms  nova  qnaedam  dogmata  Martini  Lviheri^  wydal 

1522  r.  w  Rzymie,    dok^  15  2 1  r.  sig  ndal  i  gdzie  kilkanaácie  przebyl 

miesi^cy.   Nast§pnie  wydal  swój  MaUeus  haeretícorum  sex  libri  aď  Hadria- 

num   VI  Summ.   Pontificem^  Colon.  1524,  i  odt^d  widzimy  go  nienstannie 

Btowem  i  pismem  zwalczaj^cego    dawnych   swych  przyjaciól    (Zwing^nsza, 

Oecolampadjnsza,  Melanchtona  i  innych).     R.   153  2  rozprawia  na  pnbli- 

ezném  kollokwjnm  z  Zwingli'm  w  Zttrícha,  r.  1526  jest  na  dyspneie  w  Ba- 

den,  r.  1529  na  sejmie  w  Spirze,  r.  15S0  na  sejmie  wAngsbargn,  gdzie 

szczególniej  bierze  ndzial  w  pišmienném  odparcin  tcyznania  augsbwrgskiego. 

Na  tych  i  innych  zebraniach  F.  wyst§pige  jaž  to  jako  pelnomocnik  i  ofi- 

(jal  bpa  konstancjeúskiego,  jaž  jako  radca  Ferdynanda  I,  arcyksi^a  au- 

Btrjackiego,  a  póžniejszego  cesarza.    Ferdynand  bowiem  polabil  iarliwego 

obroúc§  Koáciola,  obral  go  swoim  spowiednikiem  i  w  nigwažniejszych  spra- 

wach   jego   zdania   zasi^gal.     Obawiig^c  síq  napadá  Turków    na  W^gry 

i  AustiJQ,  wyslal  go  Ferdynand  do  Hiszpanji,    a  nast^pnie    do  Henryka 

TIII,  króla  angi^lskiego, celém  ijednania sobie  pomocy  zagranicznej.  R.  1 52a 


Faber.  215 

posU  go  do  Wiedota,  gdsie,  wespól  z  uniwersytetem,  mial  dziiďaé  przed* 
wko  post^pom  luteranizma  w  Austrji.  Wtenczas  te2  zostal  F.  koa4Jatorem 
bpa  neasztadzkiego,  proboazczem  w  Badzie,  a  r.  1530  bpem  wiedeúskíiii, 
administrQj^  przjtém  biskapstwem  neusztadzkiém  do  15S8  r.  Obowi^zki 
swoje  pasterskie  w  trudných  czasach  z  wielk^  spelniat  žarliwošci^.  W  ka- 
tá%  niedzielg  i  áwigto  miewat  kazania,  prowadzit  rozprawy  o  rzeczach 
wiary  ze  swjnii  djecezjanami,  licznemi  pismami  odpieral  napaič  herezjí, 
založji  w  Wiednia  konwikt  na  12  abogich  studentów,  chc^cjch  wst^pič 
do  stana  duchownego;  obogich  wspierai  hojnie.  Um.  21  Mája  1541. 
Liczne  84  jego  písma,  cz^áci^  po  lacinie,  cz^ci^  po  niemieckn  pisane, 
rázem  wydane  w  s  v.  in  f.  w  Kolonji  1537 — 41  r.  Poniewaž  jednak 
wjdanie  to  obejmnje  powi^kszej  cz§áci  homiletjczne  pisma  F*a,  przeto 
wydane  w  Lipska  153  7  r.  przez  Jana  Cochlftasa,  Opuscula  quaedam  J. 
Fahri^  ep,  vienenn\  czysto  polemicznej  treáci,  awažač  nalcžy  za  nieod« 
zowne  poprzedniego  wydania  azapetnienie,  Cf.  C,E,  Kettner^  Dissert.  de 
J.  Fabrí  vita  et  scríptis,  Lips.  17  35;  iT/Wn,  Gesch.  des  Christeuthams  in 
Oesterreich,  Wien  1840,  IV  t.;  S.  Brunner^  Der  Prediger-Orden  in 
Wien,  Wien  1867,  s.  39...  i  kilka  doknmentów  o  F.  ap.  Z7.  Laemmer^ 
Monnm.  Vatic.  (SebaďJ.  N. 

Faber.  i.  Idzi,  karmelita  i  slawny  kaznodzieja  w  Brakselli,  naa- 
czyciel  teol.  w  Lowaninm,  napisal  Kroniky  swego  zákona,   Hístorj^  Bra- 
baneji  i  wiele  dziel  drobniejszycb;  nm.   1506  w  Brnkseli. —  2.  Maciej, 
ar.  1586  r.  w  Neamarckt,  w  Bawarji,  byl  proboszczem  a  éw.  Maarycego 
ir  Ingolsztadzie  i  profesorem  tamecznego  aniwersyteta,  gdy  wst^powal  do 
jezoitów  (1637).     Znakomity  kaznodzieja,   f  26  Kwiet.  1655  r.  wTyr- 
nawie.    Jego  Concionum  opus  tripariiium^  aeu  in  třes  tomos  distrihutum  (wyd- 
1-e    Ingolstadii     1631    f.)    nietylko    odznacza    si§    bogactwem    treáci 
do  nžytka  kaznodziejskiego,  ale  jest  jeszcze  dobn|  charakterystyk%  swoich 
czasów.     Przedrnkowywane  bylo  nieraz    (editio  2 -a  Golon.  1642,  3  t. 
in  4;  ed.  8-a  Antverp.  1643;   tež  ed.  3-a  Golon.  1646;   CracoY.  1647; 
ed.  4-ta  Antverp.  1650  i  ibid.  1664;   ed.  5-a  ib.  1663;   ed.  6-a  Golon. 
1673;   ib.  1693;  ib.  17  39),  z  dodatkami  (Áuctaríum  operís  Concionum  tri- 
partití^   Graecii  1646,    2  cz^áci  1;  ed.   2 -a  Antv.  1646;    ed.  3-a  Antv. 
1653;  to  samo  p.  t.  Concionum  aylva  nova  in  Dominicas  et  festa  totius  anni^ 
Golon.   1654;  ib.   1663;  1692;  1695;   1739;  Conciones  funebres  et  nuptia- 
Us^  wydawane  rázem  z  Áuctaríum  z  r.  1654  i  nast.,  takže  osobno:  Golon. 
1655;  Antverp.  165  7,  Golon.  1723,  i  przy  wydaniacb   Operís  trípartiii^ 
ed.  6'a  i  nast.).  Ostatnie  wydanie  Concionum^  ze  wszystkiemi  dodatkami, 
Neapoli  1859 — 60,  5T.  in4.    Z  naszych  kaznodziejów  wiele  z  Fa  czer- 
pal  ks.  Józef  M^ciňski.    Ka  niemiec.  przeloi.  p.  t.  Mat,  Faber  Predigten 
ovf  d.  Sonn^und  Festtage  des  Kirchenjahres,  aus  d.  latein.  úbersetzt  von  ei» 
nem   Vereine    katliolischer  Priester^    herausgeg,    vom  Príest.    Mich,  Schuler^ 
Paderbom  (u  Schóningťa)  I86I,  I— II  Jahrgang,  6  vol.;  Mat.  F.Predig* 
ten  aus  d.  hUein^  ůbera.  und  heraus,  tfon  Heinr,  Hoffmann   u.  M,  Schuler^ 
Nenc  Folge,  I  Jafarg.,  Weihnachts— a.  Ostercyklas,  Worzbnrg  (n  Stabeťa) 
1864,   1  v.;  Predigten  au/  d.  Sonn-u,  Festtage,  1865,   2  v.  in  8.    Gř.  De 
Baeker,  Biblioth.    X.  ÍF.  Jř.— 3.  F.  Mikolaj,  ur.  w  Paryžu  1544  r., 
vrybrany  przez  Henryka  IV  na  naaczyciela    dla  ksi^cia  Kondeosza,  pó- 
ŽDÍej  zajmowal  síq  wycbowaniem  Ladwika  XIII.    Gzlowiek  wielldej  pra- 
cy  i  nanki,  bezinteresownie  adzielat  aczonym  owoce  swoicb  badaá.  Wiele 


246  Fater.— Fidiiaoi. 

nwag  i  notát  swoich  komnnikowat  Baronjoszowi  do  jego  Roczników  hi*^ 
storji    koócielnej.     Przedmowa   jego  do  fragmentów    pism  áw.  Hilarega 
objaánia  dobrze  *  dzieje  arjanizmB.    Um.    1612.    Gzgéč  prac  jego  wyďat 
1614  w  Paryžu  przjjaciel  jego  Jan  de  Begtie. —  4.  F.  Stefan,  rodem 
z  ÁTignonu,   jezuita,  na  misje  do  Chin  ndal:  si^  1680,  opowiadal  wiar^ 
w  prowincji  Chen-si.    Um.  1659.    Pami§ó  swi^toáci  jego  cndów  przecho* 
ATiije  síq  w  parafji  Hang-czong-fu  (niedalego  Siao-tsai-tse),  gdzíe  bíq  znaj- 
duje  i  grób  jego.     Cnda  tego  áwi§tego  misjonarza  tak  zdumiewafy  oko- 
licznych  pogan,    že  go  mieli  za  bóstwo,  i  na  wierzcfaotka  góry  Ta-ling^ 
pomi^dzy   miastami    Fong-siang  i  Hang-czong,    zbadowali  na  czeáó  jego 
pagodQ,  w  której  pomiescili  pos^g  tego  bóstwa,  ubranego  w  nasze  Bzaty 
kaplaúskie.    Bóstwo  to  cfaiáskie,  francazkiego    pochodzenia,  nosi  nazw^ 
Fang«tu-ti.    Ks.  Rizzolati^  wikarjusz  apostolski  w  Ua-knang,  r.  1886 
zwiedzal  t§  pagod^.    Gf.  Missions  catholiqaes,  187  2  n.  188. —  5.  F.  Wit 
(Faur^  Qui  dtt^  aeigneur  de  Pibrac)^  nr.  w  Tuluzie  1528.     R.   1662  byl 
poslem  francuzkim  na  soborze  trydenckim,  gdzie  bronil  tak  zwanych  swo- 
bód  gallikaňskich.     Z  Henrykiem  III  przybyi  Polski  i  imieniem  któlew- 
skiém  odpowiadai  na  mowy  powitalne.     Gdy  Heoryk  ucfaodzU  z  Polski, 
zostawil  w  Krakowie  F'n,  który  takže  niebawem  szczgáliwie  dostal  bíq  do 
Francji.  Wyslany  znowu  do  Polski,    pracowal  nad  zachowaniem  korony 
polskiej  Heorykowi,  ale  daremnie.     Po  powrocie  do  Francji    sprawowal 
róžne  wysokie  urz^dy;  um.  1584  r.     Zostawi}  klika  pism,   mi^dzy  któ- 
remi  jego  Quatraina  (15  74;    poezje  morálně)    gloáoe  byly  swego  czasu, 
tak,  že  je  tlumaczono  na  laciňski,   grecki,  arabski,  turecki  i  perski  JQ- 
zyk.     Discoura  de  (dme  et  des  sciences;  List  laciúski  o  nocy  iio,  Bartlo- 
mieja,  Cf.  Ch.  Pascal,  Vie  de  Pibrac,  przedrukowane  w  Archives  curieu- 
ses,  1  sér.  X  2i9. 

Fabjan  (Fabianus),  éw.^(20  Stycz.),  Papiež  Euzebjusz  {HisUEccl, 
YI  29)  zachowal  nastupujíce  o  jego  wyniesieniu  na  Stolic^  Piotrow^  po- 
danie  (narrant).  Gdy  Anterus  zostai  um^czony,  lud  i  duchowieústwo  rzym- 
skie  naradzali  si^  wzgl§dem  obioru  nast^pcy,  lecz  na  žadnego  z  podawa- 
nych  kandydatów  zgodzió  síq  nie  mogli.  W  tém  na  zgromadzeniu  zjawil 
8i§  gol^b  i  spocz^l  na  glowie  Fabjana.  Wszyscy  przyj^li  to  za  znak  z  nie- 
ba  zeslany  i  jednomyálnie  obwolali  Fabjana  Papiežem  (r.  286).  Rz^dzil 
Koáciolem  przez  lat  13  v.  14.  Sprowadzii  z  Snrdynji  zwloki  swego 
prscdostatniego  poprzednika  áw.  Poncjana;  do  pólnocnej  Ga^i  wyslal 
ááw.  Djonizego,  Rustyka  i  Eleuterjusza  na  opowiadanie  Ewangelji,  a  in- 
nych  w  strony  Italji,  gdzie  jeszcze  nauka  Chrystusowa  nie  dosí^gla*  Bpa 
z  Lambezy  (w  Afryce)  Prywata  potopil  za  rozsiewanie  blgdów  {S.  ty- 
prian.  epist.  55),  Za  Decjusza  umgczony  20  r.  21  Stycznia  250  r. 
(ib.  ep.  7  6;  Euseb,  VI  89.  Cf.  Anastas.  Biblioth.  Liber  Pontif.  i  kataiogi 
cytowane  ap.  Jaffé,  Regesta  3.  6;  BoUand.  Acta  SS.  Januar.  II  262.. 
i  1138).  ^     ^  X.   W.  K. 

Fabiáni  Karol,  ur.  w  Malopolsce  l  Listop.  1716,  do  jezuitów 
wst^pil  r.  17  32;  byl  nauciycielera  i  kaznodziej%  w  Lucku,  Cbelmnie 
i  Žywcu,  rektorem  kollegjnm  poznaňskiego  podczas  kasaty  zákonu;  p6- 
žniej  zostal  kanonikiem  kaliskim  i  kaznodzicj%  szkól  kaliskich.  Cenné  8% 
jego  kazania  p.  t.  Missja  apoštolská  do  pokuty  i  poivstania  z  grzechów 
pobudzajqca  (Kalisz  1781,  8  Y.;  na  nowo  za  staraniem  ks.  J.  Stagra- 
czyiiskiego  wydana,  Poznaá  1871   i  n.);     Kazania  przygodne  na  dni  šwi^- 


Fabiáni.— Fabrycjufz.  247 

tych  paástíeh  (Kalisz  1790,  2  ¥.);  Kazania  na  nkdzitU  calego  rokUy  na 
noufo  wjfdane  przez  X  Jakuha  Czogatí^  i  X.  August.  Borowskiego^  Rad- 
bon  180  7,  1  Y.;  ibid.  1847,  2  ?.;  ib.  I85i;  wjd.  przez  ks.  J.  Czogttt^ 
i  ks.  £ag.  Borowskiego,  Brodoica  t.  I  1865. 

Fabri  Honorát,  nr.  ok.  r.  1607  w  djecearji  Bellej,  we  Francji, 
do  jeznitów  wsUipi}  r.  1626,  wjrkladal  filozoíjQ  i  naoki  matematjczne 
v  LjoDie,  powotaDy  potem  na  wielkiego  penitencjarza  do  Rzyma,  tamže 
•\  1688  r.  Písiii  gmntownie  w  róžnjrch  przedmiotach:  dzieia  teologiczne: 
Uha  fidts  Eccleziae  Romanae  centra  indifferentes  kujus  zaeculi  (Dilingac 
165  7);  TithanophiluB  seu  Dicdogus  de  opmťone  probabUi  (Bomae  1659); 
Bermanni  Conringii  Concussio  excu8$a  (Angust.  Vindel.  1654,  napisane 
jrzeciw  dzielka  „Concussio  fundamentor.  fidei  pontiiiciae*.  Uelmstad, 
1654,  w  którém  CoDrÍDg  zbija}  nieomjlnoé^  soborów  powszechnych); 
▼  obronie  zákonu:  Apologeticus  doctrinae  moralis  Societatis  Jesu^  in  qua 
varifs  tractatibuB  divcnorum  auctorum  opuscula  con/utantur  (hngáun,  1669, 
2  cz.  w  1  v.;  ed  2-a  Colon,  16  72  f.),  pod  pscndonimem  Bernarda 
Stulrock:  Notae  in  notas  Willelmi  Wendrockii  (Petři  Nicole\  Colon. 
1659,  i  Ludovici  Montaltii  Epistolares  libelli  ad  provincíalem  refntati, 
ibid.  1660;  dzieta  filozofíczne,  matematyczne  i  przyrodnicze:  Philosaphia 
universa  in  breve  compendium  redacta  (Lugd.  1646  f.);  Metaphysica  de- 
monstrativa  five  snentťa  rationum  universaUum  ex  praeUctionib,  P,  H.  Fabri 
excerpta  (ib.  164  8);  Dialogi  phya^ci  in  gvibus  de  motu  terrae  disputatur^ 
marini  aesíus  nova  causa  propanitur^  necnon  aquarum  et  Mercurii  supra  li' 
bellam  elevatio  exammafur  (ibid.  1665);  Opus  geometricum  de  li.ea  srnuum 
auctare  Ántimo  Farbio  (Romae  1659);  Synopsis  optica  (Lugd.  1667);  Phy- 
sica  (ib.  1669);  Synopsis  geometrica  (ib.  eod.  an.),  i  w.  in.,  októrjch  ob. 
De  Backer,  Biblioth. 

Fabricy  (czyt.  Fabrísi)  Gabrjel,  dominikanin,  nczony,  gorliwy  ka- 
plan, nr.  1725  r.  w  St.-Maximio,  w  Prowancji,  ok.  r.  1760  przenióď 
8ÍQ  do  Rzymu;  tamže  f  1800  r.  Napisal  grntowne  dzieYo,  náležíce  do 
k^yki  biblijnej,  p.  t.  Des  titres  primitifs  de  la  rcvélation^  ou  Considéra' 
tíons  critique  sur  la  pureté  et  tintegrité  du  texte  originál  des  iivres  saints 
de  fÁncien  Teotam.^  Róme  17  72,  2  v.  in-8.  W  dziele  tém  podaje  tak- 
te projekt  nowego  krjtycznego  wydania  oryginaluego  tekstu  Biblji;  na 
Gzynione  zas  sobie  zarzuty  przez  Rondeťa  \Observations  sur  towrage  du 
E.  P.  Fabricy)  i  in.,  F.  odpowiedzial  bezimiennie  p.  t.  Lettres  ďun  ro- 
main  á  3/.  F,  de  Villeroy^  en  reponse  aux  Observations  de  3/.  L,  E.  Bon- 
det  (Rom/i7  74).  Wydal  nadto  Pami^tniki  do  bisto^i  oo.  Ansaldi,  Ma- 
macbi,  Patuzzi  i  in.  Ob.  Mémoires  pour  serrir  a  ťhist.  eccl.  pen^íant  le 
18  siécle,  Paris  1816  t.  IV  s.  587.  X  W.  K. 

Fabrycjusz  (Fabridus)^  uazwisko  wielu  uczonych,  z  których  wspo- 
minamy  tylko  nástupných:  |.  F.  Jan,  nr.  w  Altorf  1644  r.,  syn  pastora 
lutersk.  z  Nor3rmbergi,  podróžowa}  wiele,  a  nast^pnie  zostat  profesorem 
teologji  w  Altorf,  a  od  1699  w  Helmstádt.  R.  1704  wydal  Cansideratío 
variarum  eontroversiarum  cum  atheis^  geritHibuSy  judaeiSy  muhamedanisy 
socinianis^  anahaptistis^  portijiciis  et  reformatis.  W  2  wydaniu  1715  r. 
ograniczy}  si$  do  sporných  pnnktów  poroi^dzy  protestautami  a  katolika- 
mi.  Dzielo  to  napisane  uczenie  i  z  niepospolitém  na  owe  czasy  umiar- 
kowaniem,  czém  tyle  katolicy  byli  ncieszeni,  ile  protestanci  rozgniewani. 
Z  tego    powodu    mosial  1709  r.    podač    síq  do  dymisji.     Um.  17  29   r. 


248  FabnrcjMtz. 


Nie  mat)  wagQ  historyczno-litentck)  ma  drngie  jego  dxielo:  Mštoria  tí- 
bliothecae  foMcianaejyiotíenhutt.  1714.— 2.  F.  Jan  Albert,  oř.  wlip- 
ska  11  Listop.  1668  r.  Ojcem  jego  byt  Werner  Fabrícius,  mnzyk 
(t  16  79),  autor  dzi^:  Deliciae  harmoniciae  (Lipsk  1657).  Na3Z  J.  A. 
F.  nanki  pobienď  w  Kwedlimbnrgn  (1684 — 86 j  i  Lipska  (i686 — 9A). 
R.  1696  zostat  profesorom  wymowj  i  filozoQi  moralncij  w  Uambargo, 
któr%  to  posady  z^mowat  przez  iat  37.  Um.  so  Kwiet.  1786  r.  w  Ham- 
burgu. Pracowity  bibljograf  zostawit  kilka  dziet,  dot^d  maj^cych  niep<H 
áledni)  wartoió  dla  historji  literatury  koácielnej  i  šwieckiej:  i)  BibUoihi- 
ca  latina  sivé  notitia  auctorum  veterum  IcOinorum  (Uambnr.  169  7;  Londiii 
1703;  Hambur.  1708  cam  Snpplem.;  ibid.  1721  cum  Supplem.,  A  ▼• 
in*8;  Yenet.  17  28,  2  v.  in-4;  nanc  melius  delecta,  rectins  digesta  et 
aucta  deligentia  Jo.  Aug.  Ernesti^  Lipsiae  17  73*— 74,  3.  v.  in-8)  zawien 
wiadomoáó  o  pisarzach  tadúskich,  od  ztotego  do  želaznego  wieku  literar 
tory  rzymskiej.  Dalszym  ci^giem  jest  2)  Bibliotheca  latina  mediae  eí  in- 
fimae  aetatis  (Hambar.  1734 — 35,  5  y.  ia-8;  cum  Supplementis  Chrt- 
stíani  Schoettgeniiy  ibid.  1736,  6  Y.  in-8;  cum  Supplem.  Scboettgenii  et 
Joan,  Dam.  Marui^  Fatavii  1754,  6  y.  in-4;  post  editionem  patavinaa 
nunc  denuo  emendata  et  aucta,  Florentiae  3  y.  in-4.  To  ostatnie  wy- 
danie  ma  na  ty  tule  r.  1858;  wyszlo  zas  podobno  1868,  i  t§  dat^  ma  na 
dedykacji;  opracowat  je  Gnstaw  Kamill  Galletti).  3)  Bibliotheca  graeea, 
sivé  notitia  scriptorum  veterum  quorumcumque  monumenta  integra  aut  fra- 
gmenta  edita  exstant  (Hamburgi  1705 — 1728,  14  y.  4-o;  w  tymže  czasie 
niektóre  tomy  byly  przedrnkowywane;  editio  noya  curante  Gottlieb  Chrt- 
stophoro  Harles^  Hamburgi  1790  — 1809,  12  y.  in-4;  Index  in  J.  A. 
Fahr.  BibUothecae  gr.  editionem  IJarlesii^  Lips.  1838.  Wydanie  to  niedo- 
koňczone,  w  skutek  ámierci  Harlesa  r  1815;  mieáci  ono  w  sobie  tylko 
11  yy.  dzieta  F'a,  znaeznie  pomnožonycb),  zawiera  wiadomoáó  o  tych, 
którzy  pisali  po  grecku  nietylko  w  dawnych,  ale  i  w  póžniejszych  cza- 
šach  (np.  o  Allacjuszu),  i  o  tém  wszystkiém,  co  tylko  literatura  koácielna 
po  grecku  posiada  (o  greckich  przekladach  biblijnych,  o  pismach  Ojców 
i  pisarzy  Koáciota,  o  dekretaljach,  o  soborach  i  t.  p.)  4)  Bibliographia 
antiquaria,  sivé  introductio  in  notitiam  scriptorum  qui  antiquitates  hebraicas^ 
graecas^  romanas  et  christianas  iUustrarunt  (Hamburgi  I7i3,  ib.  1716;  ed. 
lil  aucta  studio  et  op.  FauUi  Schaffsliausen,  ib.  17  60).  5)  Delectus  argu- 
mentorům  et  sylldbus  scriptorum  qui  veritatem  Eeligionis  Christianae  adver- 
sus  atheos^  epicureos^  deistas  seu  naturaUstas^  idololatras,  judaeos  ei  muham- 
medanos  lucubratiombus  suis  asseruerunt,  Praemissa  šunt  Eusebii  Caesarien- 
sis  Prooemium  et  capita  priora  Demonstrationis  Euangelicae,  quae  in  editio- 
nibus  hactenus  desiderantur...  latine  reddita  (Hamburgi  17  25  in-4).  6) 
Salutaris  Lux  Evangelii  toti  orbi  per  divinam  gratiam  exorienSy  sivé  Notitia 
historicO'Chronologica  Uteraria  et  geographica  propagátorům  per  orbem  totum 
christianorum  sacrorum.  Accedunt  Epistolae  quaedara  ineditae  Juliani  impe^ 
ratoris..,^  Gregorii  Habessini  Theologia  Aethiopica,  necnon  Index  geogra- 
phicus  episcopatuum  orbis  Christiani,  addita  notitia  scriptorum,  e  quibus 
plerorumque  historia  et  successio  episcopomm  pěti  potest  (Hamburgi 
1731).  7)  Codex  Apocryphus  N.  T.  (Hamb.  1703,  2  v.;  ibid.  1719,  8  y.) 
i  Codex  pseuJepigraphus  V.  T.  (ib.  1713,  1  V.;  ib.  1722  —  23,  2  Y.  Cf. 
tej  Encykl.  I  306).  8)  Bibliotheca  ecclesiastica  in  qua  continentur  de 
scriptoríbus  ecclesiasticis  (Hambur.  1718  f.),  gdzie  oprócz  wydanych  przez 


Fabrycjusz.— Fabryey.  249 

MiraeQ8*a  (ob.)  dziel,  odno6i%cjch  d^  do  bisUnji  literatury  košdelnej, 
znajdaj)  síq  jeszcze:  Vetus  UeronymiaDi  librí  interpretatio  graeca,  qaam 
Tocant  Sfyphrann;  Ánonj/rnua  Meltieensi»  {z  w.  XII);  PetntM  Casinensú  De 
Tíris  iUustr.  moQ.  GasÍD.,  cum  rapplemento  Ptacidi  Romani  (w.  XVI)  et 
Jo.  Bapt.  Mart  anDOtationibas;  Jo.  Triíhemiuš  De  Scrípt  eccl.,  et  Auh. 
Miraeus  Anctar.  de  ser.  eccl.,  cum  ejuMd.  Bibliothecae  parte  alt.,  quae  de 
scriptoríbas  saec.  1 6  et  1 7  agit  9)  Oniuria  FaMciontm  scriptía  daro^ 
rum^  Hamb.  1700;  Gentaría  II,  ibid.  1727.  10)  ^S.  HippoUH  episc.  et 
tnart.  Opera^  ib.  1716.  11)  «S.  Philasirn  episc,  brixien.  De  haereeibuM 
liber ^  ib.  1721.  12)  CentifoUutn  htíheranum  eive  notitia  Uteraria  seripto* 
rum  de  Luthero  ejutque  vita^  ecriptis  eí  reformatione  ecclesiae  in  lučem  ab 
nmieié  et  mimicis  editorům^  Hambar.  1728 — 30,  2  cz.  in-8  i  in.  Ob. 
Herm,  Sam.  Beimarus  (zi§ó  Fabríciasa),  De  vita  et  scríptis  J.  A.  Fabrídi 
coTDmentatio,  Hambnr.  nzi;  Friedr,  Lorenz  Hoffmann^  Hambnrgische  Bi- 
bliophilen  etc.  V.  J.  A.  Fabríc,  w  Naumanrta  Serapearo,  Zeitscbr.  f&r 
BibKotbekswiss.  XIV  Jahrg.  (Lipsk  1853),  n.  19—22.  F.  by}  pobožným 
lateraninem,  nie  miat  jednak  tej  nienawiáci  dla  Koáciola,  jak^  widač  a  in- 
nych  jego  wspólwyznawców  ówczesnycb,  Inbo  užywa  wyražeú  (np.  tyran- 
nia  papalie  Inb  t.  p.),  powszechnie  przez  protedtanckich  pisarzy  przyj§tych. 
Wszystkie  jego  Bibliothecae  zalecaj)  síq  szczególniej  tém,  že  informiq) 
o  wydaniach  i  o  pismacb  niedmkowanycb  tego  Inb  owego  pi^arza  i  po- 
áBj%^  kto  i  co  o  Dícli  pisa}.  N^wyžej  stoi  pod  tym  wzgl§dem  BibUoiheca 
greea;  Bibliotheca  lat.  med,  Inbo  mniej  starannie  žebraná  i  nložona,  jest 
jednak  dot^d  dzielem  bardzo  požytecznéro.  X  W.  K. — 3.  F.  Jerzy, 
nr.  w  ChemDÍtz  24  Kw.  1516,  filolog  i  sfynny  pedagog,  rektor  szkoly 
w  Míánji  (Meissen).  Zostawil  wiele  prac  poetycznycb,  filologícznycb  i  hi- 
storycznych.  Z  tych  ostatních  przywodzimy  tylko:  Rerum  in  Germania 
praecipue  Saronia  memorabilium  libr.  2;  Originum  Saxonicarum  lib.  7. 
Poe^e  swoje  tak  pisal,  aby  w  nich  nie  bylo  žadnego  wspomnienia  po- 
gaáskjego,  za  co  go  lekkomyálny  J.  M^or  wyámiewal.  Dzieta  jego  hi- 
storyczne  niebardzo  s^  kr}'tyczne.  Um.  18  Lip.  1571  r.  Jakkolwiek 
Interanin,  spostrzegal  on  niebezpieczeústwa  tak  zwanej  reformacji  dla  wy- 
chowania  i  nauki  (cf.  DólUnger^  Die  Reformation  etc.  I  486)  — 4.  F. 
Teodor,  nr.  2  Lnt.  1501  w  Anholt  pod  Manstar.  Uczyl  siq  teologji 
w  Wittenberdze  i  gwaltownym  byl  nieprzyjacielero  katolików,  za  co 
przez  nich  nwi^ziony,  niedlugo  jednak  na  wolnoáó  wypnszczony.  Um. 
w  Zerbst  15  Wrz.  15  70  r.  jako  superintendent.  Napisal:  Inetit,  gramm. 
in  linguam  sanctam,  Golon.  1528;  Artictdi  pro  evang.  doctrina,  ib.  1531; 
Tabulae  duae^  de  nominib,  Hebraeorum  tfna,  altera  de  verbis^  15  45.  Na 
korzyáé  jego  przemawia  fakt.  iž  ganil  pnblicznie  podwójne  matžeňstwo 
landgrafa  Filipa,  za  co  1540  r.  pozbawiony  urz^du  i  majetku,  na  uwi^- 
zienie  byl  skazany  do  1543,  kiedy  znoím  u  Lntra  w  Wittenberdze  go  spo- 
tykamy.  ^^ 

Fabrycy,  y.  Fabrt/cjnsz,  wlašciwie  KowaUki.  I.  Piotr,  nr.  w  Wiel- 
kopolsce,  wst^pil  do  jezuito w  r.  1570,  byl  przeložonym  w  Puhusku,  Ja- 
roslawin,  Kaliszn,  Krakowie.  R.  1607  mianowany  zast^pczo  wiceprowin- 
ťjalem,  w  nástupným  r.,  gdy  prowincja  jeznicka  polská  od  litewskiej  od- 
l%czon^  zostala,  nczyniony  pierwszym  prowíncjalem  polskim,  rz^dzU  t% 
provrincj^  r.  1608 — 1613  (Annales  CoUegH  Poenan.  Soc.  J.  rkpm.);  f  ** 
Listop.   1622  r.    w  Wroclawin.     Przelolyř   Lukaaza  PineUego  S.  J.  Roz* 


250  Fabrycy.— Facultates. 

mytíania  naboine  o  Najiw,  Sakramencii  (Krak.  1604);  Tomasza  a  KmnpU 
O  nailadowaniu  CTirysUua  (ib.  1608;  1622;  Wilno  1681;  przektad  ten 
pnypisywany  jest  i  Wielewickiema);  Wzdyóhanie  go^ibiey^  albo  o  dobru 
lex  zbawiermych  przez  hord.  Bob,  Bellarmina  (Krak.  1621);  Kazame, 
htóre  P,  Jeziu  z  krzyza  uczynil  do  národu  ludzkiego  ottatnie^  albo  o  7  zlo- 
wach  na  krzyzu,,,  przez  kard,  B.  BeUarmina  {ihid.  1622).  Wydal  takže 
Bozmyélania  nábožné  krátko  žebrané:  o  rzeczach  czlomůkowi  ostatních^  o  to* 
jemnicach  rózanego  wiankuy  o  Najiw,  Sakram,^  na  kazdg  dzťeň  przez  oaly 
mieeiqc  (Krak.  1606). — 2.  Walenty  Groza,  jezaita  (od  r.  1680),  ka» 
znodzieja  Zygmunta  III,  f  ^^  L^^-  ^^^^  ^  Warszawie*  Starowolski 
(De  claris  oratorib.  s.  93)  s^awi  jego  wymow§.  Zostato  bíq  po  nim  tylko 
jedno  Kazanie^  albo  kol^da^  ktárq  dal  w  War%zawie  w  koéciele  i.  Jana 
itanom:  panieňskiemu  i  aenatorskiemu  X,  Wah  Gr,  Fabrycyuzz^  Krak*  1622; 
ibid.  1648.     Cf.  Mecherzyúski^  Hist.  wymowy  kazn.  s.  401.      2L  W.  K. 

Facee,  ▼.  Faceasz  (hebr.  Fekah  y.  Pekah;  70:  ^axsé;  Ynlg. 
Fluxcee)^  syn  Roineljasza,  dowódca  wojsk  króla  izr.  Facejasza|  (hebr. 
Fekahjah^  T.  Pekahja\  70:  <^axealag,  v.  <^ax6{a(;;  Vulg.  Phaceia).  Za- 
mordoval on  swego  króla  i  obj^i  po  nim  tron  izraelski  wostatnim  (768) 
r.  Azarjasza,  króla  judzk.  (IV  Reg.  15,  26.  27),  a  wi^cwtedy,  gdy  Joa« 
tham  po  Azarjaszu  zaczynal  sam  panowaé  (757  —  741;  cf.  IV  R.  16,  S2). 
Že  zaá  F.,  po  20  latách  panovania  (7  68 — 7  87^,  zostal  zabitým  (ib.  15, 
27.  80),  a  Joatham  panowat  tylko  lat  16  (IV  R.  15,  83.  II  Par.  27,  i), 
wi§c  F.  juž  po  ámierci  Joathama,  a  w  Achaza  czwartym  rokn  8tracit 
žycie.  Tymczasem  IV  Reg.  16,  30  mówi,  že  to  síq  dziaío  w  20  r.  Joa- 
thama. Pozorný  t§  sprzecznoéé  možná  tém  wyt}umacz}'č,  že  pobožný  antor 
lY  Reg.  nie  cbcial  liczyč  lat  wedhig  panowania  bezbožnego  Achaza;  no- 
lal  wi§c  powiedzieč  že  F.  zabitým  zostal  w  20  r.  Joathama  (t.  j. 
w  20  lat  od  czasn,  jak  Joatham  lyl  obj%l  rz^dy  po  ojcn),  anižeH:  w  4 
r.  Achaza.  Rzeczy wistej  zaá  sprzecznoáci  w  calém  o  F.  opowiadanin  (lY 
B.  16,  2  6 — 16,  6)  nie  ma.  W  dalszym  bowiem  ci^gu  tam  widzimy,  že 
F.  žyl  jednoczeánie  z  Achazem,  a  nawet  wojowal  przeciw  niemu,  zwi%za- 
ivszy  8i§  z  Razinem,  królem  8yr}'j8kim,  ok.  r.  740  (Of.  Isai.  7,  i..  i7,  i..). 
Achaz  nciekl  si§  pod  opiek^  Teglatfalassara,  kr.  assyr.,  który  tež  przybyl, 
zdoby}  krain§  zajordaúsk^  i  pótnocn%  cz^áč  przedjordaťlskiej,  i  znaczn) 
liczb§  mieszkaňców  królestwa  Izraelskiego  aprowadzi}  do  Asyrji  (ok.  r. 
7  89).  F.  IV krotce  potem  ntracit  žycie  z  ri^k  Ozeasza  (lY  R.  16,  80). 
O  zabójstwie  ivspomincg^  i  roczniki  Teglatfalassara  (ob.),  lubp  o  sprawcy 
nie  wiedz%.  X  TF.  K, 

Facultates  w  znaczenin  koácielném  nazywaj^  síq  pelnomocnictwa, 
jakiemi  zwierzchnik  koácielny  wlaéciwe  sobie  jure  ordinario  prawa  prie- 
kaznje  podwladnemn.  Tego  rodz^u  facultates  daje  Papiež  arcybpom  i  bpom, 
ci  dziekanom  i  innym  dnchownym  swojej  djecezji.  Rozmaita  jest  nátura, 
zakres  i  trwanie  tych  pelnomocnictw:  dawane  s%  one  juž  to  tylko  pro 
foro  interno^  juž  tež  nadto  i  pro  foro  eatemo;  w  ogóle  zaá  polegaj^  na 
zásadách  delegaeji.  Zwyczajne  a  n^wažniejsze  z  tych  petnomocnictw  9§ 
tak  zwane  pi^cioletaie  (f.  quinguennales),  udzielane  zazwyczaj  naprze* 
ci^  lat  pi§ciu;  inne  udzielaj^  síq  na  10,  7,  6,  8  i  i  rok,  albo  tež  na 
pewn%  tylko  iloáó  wypadków.  Poniewaž  pelnomocnictwa  pÍQcioletnie  da- 
wane SQ  tylko  na  t^  osob§,  która  o  nie  prosi,  przeto  ustaj^  z  jej  ámierci^ 
(wyj^WBzy,  ježeli  wprzód  przez  subdelegacj§  na  drug%  osob§  zostaíy  prze- 


Facultates.  251 

fame).     Pocz^tkowo   fácolUtes    takie    dawali  Papiele  swoim  nnncjaazom, 
zk%d  poflzlo,  že  i  biskupi    o    nie   dopraszaé  síq  pocz§li,  a  osobliwie  tež 
w  stronach  wi^cej  od  Bzyma  odl^lych.     Obecoie  každj  biskap  po  obj^ 
cín  djecezji  prod  o  takie  pelnomocnictwa.     Zazwyczaj    daj^  one  wladz^: 
i)  rozgrzeszania  od  wszystkich  wypadków  rezerwowaDjch,  takže  od  bere- 
2ji,  apostazji  i  odszczepieňstwa;  2)  posiadania  i  czytania  ksi^ek  zakáza- 
ných, celem  ich   odparda,    tadziež   pozwalania  tego  ioDym  w  tymže  cela; 
S)  dyspensowania  w  nástupných  przeszkodach    malžeňskich:   a)  w  przeaz- 
kodzie  aczciwoáci   poblicznej,  o    ile    ta  wyplywa   z  zar§czyn;  b)  w  prze* 
azkodzie  zbrodni,  wyj^wszy    wypadka  zabójstwa;    c)  w  przeszkodzie  powi- 
nowactwa  dochownego,  z  wyj^tkiem  zachodz^ego  poini§dzy   trzymaj%cym 
do  chrzta  a  chrzczonym;  d)  w  przeszkodzie  pokrewienstwa,  powinowactwa 
i  nczciwoáci  pablicznej  z  matžeústwa  zawartego  (es  matrimonio  rato)  w  trže* 
cim  i  czwartym  stopniu,  o  ile  dyspensa  ndzielon^  bjé  ma  in  forma  pau- 
perům.     Z  nmocnieniem  do  dawania  takich  dyspena    l^czy    si$  pelnomo- 
caictwo:  a)  aznawania  prawemi  dzieci  zrodzonych  w  takich  przeszkodach, 
i  b)  przywracania  prawa  petendi  debittun    w  razach,  gdy  jedna  lub  obie 
strony  w   malžeástwie   stracily    prawo    domagania  si§  obowi^zku  malžeá- 
skiego.  4)  Dyspensowania:    a)  in  irreguLaritatíbua  zaci^gni^tych    z  powodu 
tajemných  wyst^pków,  byle  tylko  nie  z  nmyálnego  (choéby  znpelnie  akry- 
tego)  zabójstwa;  b)  od  jednego  roku  z  kanonicznego  wieku,  irymaganego 
do  przyj§cia  áwi^cenia  kaplaňskiego;  c)  udzielania  éwi^ceá  po   za  przepi- 
sanjrm  czasem    {extra  temporá)  i  bez    zachowania  prawnego  uplywu  czasu 
pomi^zy  jednám    áwi^ceníem  a  drugiém  (ab  interatitm);    d)  dyspensowa- 
nia od  postu,  od  nabožeástwa  choro wego  i  od  brewjarza,    od  wszystkich 
álubów    prostých    (z  wyj^tldem  élubu   czystoáci  i  wst^pienia  do  zákonu), 
lub  zamieniania   tych    álubów    na   inne  dziela  pobožné.     Udzielan^  bywa 
nadto  biskupem  w  tych  peinomocmetwaeh  wladza:    5)   a)  áwi^cenia   w  in- 
ny  dzieň  prócz  wielkoczwartkowego  olejów  áw.,  w  asystencji  przynajmniej 
pi§ciu  kaplanów;    b)   gdy  zachodzi    koniecznoáč,   odprawiania    Mszy  áw. 
bez  ministranta,  lub    po  za  koéciolem,   w  pólu  czy  w  podziemiu,  byleby 
zawsze  w  miejscu    odpowicdniém    áwi§toáci  ofiary;    c)  lub  tež  na  oltarzu 
zlámaným,  lub  relikwji  nie  maj^cym;  d)  binowania  (ob.  Binacja).   Wresz- 
cie  biskup  otrzymuje    6)  upowažnienie   do    udzielania  kaplanem   (sacerd. 
idoneis  in  con?ersion6  animarum    laborantibus)  tych  pefnomocnictw  w  ca- 
loáci  lub  w  cz^áci,    odpowiednio    do    potrzeby  sumieniem  nznanej,  szcze- 
gólniej  tež  zaleca  mu  si^,  aby  w  razie  jego  ároierci  ktoá  pozostal,  ktoby, 
maj^c  sobie  zlecone  pelnomocnictwa  duchowne,  mógl  potrzebom  wiernych 
tyroczasowo  zaradzač.     Oprócz   tych  pelnomocnictw    pi§cioletnich.   Stolica 
Apost.  udziela  jeszcze  niekiedy    biskupem  szczególne  pelnomocnictwa,  za- 
zwyczaj  áciále  okreálone,  juž  to  do  pewnej  liczby  wypadków    ograniczone, 
juž  tež  b^ce  cz^iowém  rozszerzeniem  pelnomocnictw  pi^cioletnicb.  Te- 
go rodz^u    szczególne   pelnomocnictwa    »|:    redukowania    Mszy,    nazna- 
czania  oltarzy  uprzywilejowanych,    dyspensowania  od  álubn  czystoáci,  lub 
wst^pienia  do  zákonu,  dyspensowania    od    malžeóskiej  przeszkody  pokre- 
wieňstwa  etc.  w  trzecim    stopniu    míeszanym    z   drugim,  mianowania  do- 
áwiadczonych  kaplanów  egzaminatorami  synodalnemi,  mianowania  za  zgo- 
d^  kapituly  dwóch  kanoników   katedralnych  ad  laíus  i  uwolnienia  ich  na 
ten  czas    od   obowi^ków    chórowych,    dozwalania  niewidomym  kaplanem 
odprawiania  Mszy  áw.  de  Beata  (in  festis  duplicibus)    i    de  requiem    (in 


252  Facultates .  —Fagíus. 

festis  flemidapl.)  i  t.  p.     Ocz/wíst^   jest   rzecz%,    že    takie  faculiates  nie 
écieŠQiaj^  wtadzy   biskupiej,    ale  j)   rozszerzaj^,  8koro  przez  nie  znoss% 
8ÍQ  w  pewnych  razach  ograniczenia,  powszechném  prawem  koádelném  usta- 
Dowione.  —  Jak   Papiež   bisknpom,    tak  biskupi  ndzielaj^  pewnych  pďao« 
mocnictw,    jaž  to   z  upowažnienia  papiezkiego  (auotoritate  apoatolica)^  joí 
tež  z  wlasnej    mocj  {auctoritate  ordinaria).     Tak  wikaijuszom  jeneralBym 
czyli  ofícjalom  zwjkle  udzielig^  biskapi  pelnomocnictwa  papiezkie    cz^ádo- 
wo    lab    calkowicie.     Obszerne    petnomocnictwa   spowiednicze   otrzymi^e 
penítencjarz  katedralny.  Dziekanom,  ježeli  djecezja  obszerna,  daje  bisknp, 
oprócz    swoich    wlasnych,   cz§šó  papiezkich    pelaoinocnictw  cum  potestaU 
subdelegandi.     Wreszcie,  znaczua  cz^áč   pelaornocnictw    papiezkich  rzadko 
przez  biskupa   bezpoárednio    bywa  wykonywan^,    lecz  drog^  poddelegaeji 
przez  kaplanów,  piecz^  dusz  spe}niají|cych;  zazwyczaj  bezpoérednio  od  bi- 
skupa lub  koDsystorza  wychodz%  tyiko  dyspeusy  malžeáskie  i  inne,  równie 
jak  udzielanie  odpustów  i  przywilejów.  Z  pelnomocnictw  zaá,  "jakie  biskup 
wlasn%  swoj^  wladz^  udziela,   pelnomocnictwa    spowiednicze   zajmuj^  gló- 
wne  miejsce;  rozci^gaj^  síq  one  jednak   do    wszystkich   czynnoád  ducho- 
wnych,  z  áwi^cenia  kaplaúskiego    wypřywaj^cych,    które  tedy  wyéwi^cony 
spelniač  može  (potestas)^  ale  do  których  wykonywania  potrzeba   mu  umo- 
cowania  (/acultas)  biskupa,  jako  pasterza    calej  djecezji.     Takiém  pelno- 
mocnictwem   jest:    upowažnienie    do  nauczania  publicznego,  do  rozdawni- 
ctwa  sakramentów  i  w  ogóle  do  spetniania  funkcji  pasterskich. 

Facundus,  biskup  Hermiany  w  Afryce.  Znajdowal  síq  on  w  in- 
teresach  koácioia  afrykaáskiego  w  Konstantynopolu  wówczas,  kiedy  cesarz 
Jnstynjan  chdal  przeprowadzič  pot§pieníe  tak  zwanych  Tria  capittda  (ob.). 
F.  wszystkio  swoje  ušito wania  obróci}  na  obron§  tych  pism,  w  przekona- 
niu,  že  tym  sposobem  broni  powagi  soboru  cbalcedoúskiego.  W  Kstpin 
napisa}  swoje  obszerne  dzieto:  Pro  defensione  triům  capitulorum  libri  XII 
ad  Justinianum  imperatorem^  w  któróm  Ibasa  edesseňskiego  a  szczegól- 
niej  Teodora  mopswesteňsKiego  broni  z  wielk^  erudycj^  i  zr^cznoáci^. 
R.  54  6  oddzielil  si§  od  jednoáci  koácielnej  z  patrjarch%  Mennasem.  Po 
przybyciu  Papieža  Wigiljusza  do  Kstpla,  bronil  znowu  Tria  eapitula  i  w  prze- 
ci%gu  7  dni  napisal  o  nich  swoje  zdanie,  b§d^ce  prawdopodobnie  wyci^- 
giem  z  obszerniejszego  jego  dzieta.  Wraz  z  innymi,  jego  zdanie  podzie- 
laj^cymi,  wyslany  przez  cesarza  na  wygnanie,  unmrř  po  r.  ^s  7  J  w  roz- 
dwojeniu  z  Koáciolem.  Na  wygnaniu  napisat  ksi§g§  Contra  Mutianum 
iScholasticum,  w  obronie  swojej  i  swoicb  towarzyszów,  gdzie  dowodzi,  že 
slusznie  zerwa}  z  Koáciolem.  Dochowato  síq  trzecie  jego  pismo:  Epištola 
Jidei  catholicae  in  defenaionem  triům  capit.  Oba  pierwsze  pisma  wydaí 
po  raz  pierwszy  Sirmond,  z  uwagami,  Paryž  16  29,  przedr.  w  X  t.  Bibl. 
maxima  Lugd.  List  zaá  wydany  yf  Dacherii^  Spicilegium  III  106.  Wszyst- 
kie  trzy  dziela  rázem  z  dzielami  Optata  milewitaňskiego  wyszly  w  Paryžu 
16  76,  cura  et  studio  PhiUppi  Priorii^  ap.  Gallandi,  Bibl.  XI  665;  ap. 
J^igne,  Patrol,  lat.  t.  6  7.  N. 

Fagius  Pawe),  ur.  •  1504  w  Riieinzabern,  w  Palatynacie,  gdzie 
ojciec  jego  byl  nauczycielem  i  pisarzem  micjskim;  po  ukoňczeniu  nauk 
w  Heidelbergu,  zajmowa!  s\%  od  1522  nauczycielstwem  w  Strasburgu, 
gdzie  przytém  od  Capito'na,  uczyl  s\%  jazyka  hebrajskiego;  r.  152  7  zo- 
stal  rektorem  szkoly  w  Isny,  w  Szwabji,  r.  158  7  tamže  pastorem;  r. 
1542,  po  ámierci  Capito*na,    zostal  na  jego  miejsce  professorem  i  kazno- 


FagHis.— FaiMBÍa.  253 

dziej%  w  Strasbarga,  zježdžig%c  pnytóm  do  KoMtancji  i  Heidelberga, 
w  cela  zaprowadzeoia  tam  reformarji.  Gdy  cesarz  Karol  Y  po  wojoie 
smalkaldzkiej  chciat  vUerim  zaprowadxié  w  Strasborgu  i  jtalmza?  míewania 
kazaú  Bucerowi  i  Fagiasowi,  udali  si§  obadwaj  do  Ang^i,  gdzie  ich  za* 
praszano  do  szerzenia  nowych  doktryn;  tak  bowiem  znakomita  wi^kszoáé 
národa,  jak  dachowieňstwo  i  cialo  naaczjcielskie  przeciwne  tam  bylo  no- 
winkarstwa  religijoema,  iž  koniecznie  trzeba  si$  bylo  poslagiwač  zagrani- 
cznemi  narz§dziami,  w  cela  zaprowadzeoia  „wolnoáci  ewarigeliczoej."  Z  Bn- 
cerem  i  innymi  cadzoziemcami  przybyl  1549  r.  jako  reformátor  i  pro- 
fessor  do  Anglji,  otrz}mal  katedry  w  Cambridge,  ale  aro.  tegož  jeszcze 
roka.  Królowa  Maija  kázala  1556  r.  odkopač  koáci  Bucera  i  Fagiosa 
í  spalié  je.  Fisroa  Fagiusa  odnosz^  síq  przewažnie  do  literatury  hebraj- 
skiej,  wzgl^dem  której  položyl  pewne  zaslngi;  dla  wydoskoDaleiiia  si^ 
w  hebrajszczyznie  sprowadzil  sobie  nawet  z  Wenecji  na  naucz}'dela  žyda 
Eljasza  Lewit^.  (Schródl),  N. 

Fagnaní  (czyt.  Fanjaní)  Pro  sper,  ar.  1598;  jako  adwokat  miat 
tak%  slawQ,  i*  spraw§  za  wygran^  nwažano,  gdy  on  jej  obron§  podj%l; 
przez  1 5  lat  byl  sekretarzem  kongregacji  Conc.  Tridentini  Interpr.  i  pro- 
fessorem  prawa  w  akademji  rzymskiej.  Papieže  cenili  go  wysoko.  Ale- 
ksander  YII  zlecil  mu  napisanie  Kommentarza  na  Dekretalja^  wydanego 
w  3  t.  in  f.  1661  w  Rzymie,  a  nast§pnie  w  Kolonji  16  76,  w  Wenecji 
169  7.  W  44  roku  žycia  F.  zaniewidzial,  ale  pami^é  mial  tak  wielk% 
iž  kommentarz  swój  mógl  dyktowaó  sekretarzowi.  Um.  w  Rzymie  16  78. 
Papiež  Benedykt  XIV  cytnje  cz^sto  tego  pisarza.  áw.  Alfons  Ligoori 
nazywa  go  ksi^ciem  rygorystów.  Žywot  Fagnaniego  znajdqje  si^  w  I  to- 
mie  jego  Kommentarza.  (Schrodlj,  N, 

Fagundez  Stefan,  portugalczyk,  ur.  ok.  15  7  7,  jezuita  f od  r.  1594), 
teolog,  fis  Stycz.  1645;  autor  dziel:  Iraciatus  in  6  praecepta  Ecclesiae 
(Lugd.  1626;  ibid.  1632;  1649),  to  samo  p.  t.  Quaestíones  de  chrisUanii 
officiis  et  canbuB  conadentiae  in  5  Ecclesiae  praecepta  (Mogunt  1628);  In 
praecepta  Decalogi  tomus  I — //  (Lugd.  1640);  De  justiiia  eí  jcantractilue^ 
et  de  acquisitione  et  translatione  dominii  U.  7  (ib.  1641).  Pierwsze  z  tych 
dziet  zakázaném  zostalo  przez  inkwizycj§  kastylsk^;  F.  w  obronie  swej 
napisaí:  Informatio  pro  opinione  ešus  ovorum  et  lacticiniorum  tempore  qua^ 
drageaimae  (1630),  czyli  Ápologeticus  tractaius  P,  Stephani  F»  pro  suo 
libro  in  5  praecepta  Ecclesiae  (Lugd.   1631).     De  Backer^  Bibliotb. 

Falcandus  Hugo,  benedyktyn,  slawny  bístor}'k  sycylijski  w  XII 
w.,  przez  jednycb  miany  za  francuza  z  wiašciwém  nazwiskiem  FoueauU^ 
przez  ínnych  za  wlocha.  Jego  Historia  Sicula  zy skala  mu  nazwQ  Tacyta 
Sycylji;  wydal  j%  Muratori  w  YII  t.  Rer.  ital.  scríptores.  Opowiadanie 
jego  jest  zwi^le,  jasné,  styl  czysty,  przyjemny,  znajomošé  rzeczy  i  ludá 
niepospolita;  praca  jego  zajmuje  tyiko  lata  ii5i  — 1169.  Bóžnym  od 
Ffllcanďa  jest  Falc  o,  natarjusz,  a  póžniej  8§dzia  w  Benewencie,  žyj%c7 
w  tym  samým  wieku;  zostawil  on  obszern^  i  dokladný  kroniky  swego 
czasu,  szczególniej  wažn%  dla  Sycylji  i  Benewentu,  ap.  Muratori  op. 
c.  t.  Y. 

Falconia  Pro  ba,  autorka  wirgiliocentonu  (ob.  Centonarii)  D^/a^rica 
mundi  et  evangeliis  (y.  De  rébus  divinís^  v.  De  ndei  wysterUsy  ?.  Cenio 
VirffiUanus),  gdzie  wierszami  Wirgiljusza  opisuje  cat^  hlstorj^  áw.  Starego 
i  Now^o  Testamentu.     Kto  byla  F.,    nie  wiadomo  dokladnie.    Jedni  j% 


254  Faiconia.— -Faikenstoiii. 

mnj%  za  jedno  z  Ánicjq  Faltonjq  Prohq,  matk^  trzech  konsnlów  17  w. 
i  z  Veder jq  Prohq  Faltonjq  (Báhr,  Gresch.  d.  rdm.  Lit,  I  Sapplem.  §  1 7); 
iDni  Da8z%  Falkonj^  od  dwóch  ostatních  odróžniig^  (/.  A,  Fa^ie,  Bibl. 
lat.  med.  s.  y.  Falconia).  W  každjrm  razie  autorka  centonu,  o  którym 
mówimyf  pochodzifa  z  rodzin}  konsolarnej  i  pisala  ok.  r.  393.  Cente 
jej  w  érednich  wiekacb  byl  w  wielkiém  powažanía,  podobnie  jak  sam  Wir- 
giljnsz.  Wydania;  w  Ausonii  Peomi  Epigrammata  etc.  (Tenet.  14  72), 
w  Homerocentra^  ed.  L.  H.  Teucher  (Lips.  1793),  w  Bibliath.  FP.  max.^ 
ed.  Lugdani   t.  V  s.  1218..,  ap.  Migne^  PatroL  lat  t.  I9,iin.    X  W.  K, 

Falda,  szata  papiezka,  dinga,  szeroka,  biala,  jedwabna,  z  dlngim  sze- 
rokim  ogonem,  jaki  za  nim  unosí  dygnitarz  dwom  papiezkiego.  Ubíór 
ten  szerokoáci)  8W0j%  ma  oznaczaó  plaszcz  chrzešcjaáskiej  miloácí  bez  gra- 
nic  Najwyžszego  Fasterza.  Gf .  3/.  No^^  Instrnctíons  sar  la  lítnrgíe,  t. 
I  p.  336.  X.  S,  J, 

FaldyStorZ  (faldistorium,  fandistorium^  faldatorium^  facistoriumy 
/(Udistolium,  fcddesíoluSy  falsistorium)^  wedle  jednych  ma  byč  wyraz  zepsu- 
ty,  pochodz^cy  od  /andťatorium^  t.  j .  heus  fandi  et  peroranpU,  bo  z  sie- 
dzenia  tego  bpí  przemawiaj%  do  ludu  i  do  otrzymuj^cych  éwÍQcenia  (Paris 
de  Crassis  lib.  1  c.  3);  wedlug  innych,  jest  to  wyraz  wloski  faldistorio^ 
lab  niemiecki  falďstúhl^  w  Ceremoniále  faldistorium^  t.  j.  krzeslo  skic^dane^ 
na  jakiém  biskup  siada  w  czasie  obrz§dów,  lubo  i  za  kl^cznik  mu  služy; 
pospolicie  bowiem  takowe  krzesla  czyli  taborety  bywaj^  skládané,  dla  la- 
twiejszego  przenoszenia  z  miejsca  na  miejsce,  i  okryté  mateij^  koloru 
wedle  czasu,  albotež  stosownie  do  ubíoru  celebruj^cego.  W  mniejsze  uro- 
czystoáci,  w  obecnoáci  legatów,  albo  tež  nie^w  swojej  djecezji  ceiebrig^c, 
biskup  nie  siada  na  tronie,  lecz  na  faldystorzu.  Ob.  Caerem.  £pp.  w  In- 
deide  p.  t.  wyrazem.  X.  S.  J, 

Faleg  (hebr.  PeUg^  Vulg.  Phaleg)^  syn  Hebera  (Gen.  10,  25).  Imi§ 
jego  wywodzi  Písmo  é.,  wedlug  powszecbnie  przyjgtych  przekladów,  od 
podzialu,  že  za  jego  czasów  ziemia  zostala  podzielon^.  Može  síq  to 
roznmieč,  albo:  že  za  dni  Falega  nast^pilo  rozejšcie  sig  potomków  Noego 
w  róžne  strony  od  wiežy  Babel;  albo  o  podzieleníu  posiadlošci  mi^dzy 
synów  Hebera:  že  Heber  poezii  dzielič  swoje  dziedzictwo,  gdy  tymozasem 
dawniej  syn  pierworodny  dziedziczyl  wszystko,  a  inni,  jeáii  chcieli  byé 
niezaležnymi,  musíeli  zdoby waé  sobie  ziemig  gdzieindziej.  Inni  utrzymtg^, 
že  Gen.  10,  25.  naležy  tak  przetožyó:  „...Phaleg  iž  we  dni  jego  kaná- 
ly kopáno  na  ziemi..."  Wedlug  etymologjí  assyryjskiej  |>a/^a  znaczy  ka- 
nály podobnie  jak  greckie  paUacopas.  Byó  može,  iž  w  Mezopotamji,  gdzie 
przebywalí  przodkowíe  Abrahama,  peleg  mial  znaczenie  kanálu;  przecho- 
walo  síq  ono  nawet  w  hebrajskim  JQzyku,  gdzie  palge^maim  (dccursns 
aquarum.  Psal.  1,  3),  peleg  (rzeka.  ibid.  65,  10  hebr.),  phileg  {dědit  cur- 
sum  imbri.  Job.  38,  25.  cf.  Psal.  119,  136.  46,  5.  Isai.  30,  25)  zna- 
<^  coá  bardzo  bliskiego  z  kanálem.  Kanalizacja  zreszt^  Mezopotamji  by- 
la dosyč  wnžR^  rzecz^,  aby  od  niej  otrzymal  Faleg  swoje  imÍQ;  przes 
ni%  tež  ziemia  si§  przecina  (dzieli),  wi§c  i  wywód  tego  imienia  od  podzia- 
lu  (hebr.  palag^  divisit)-  nie  jest  bezzasadnym.  Cf.  Bevue  des  quest.  hist.^ 
Paris  1873,  Avril  s.  435.  X.   W,  K. 

Falkenstein  Jan  Henryk,  ur.  1682  na  Szl^sku  z  rodziców  pro- 
testanckich,  uczyl  síq  w  niemieckich  i  bolenderskich  uniwersy tetách;  od 
1715  byl  prodyrektorem   akaden^i  w  Erlangen,  r.  1718  wrócil  na  tóno 


FaikMtteín.— Faikowski.  255 

KoicioU  katolickiego  w  Neaburgu  (nad  Donajem),  przebjwal  cz^i) 
w  Eicbstftdt  na  dwone  biskopa,  jako  radca  dworo,  cz^éd^  w  Ansbach, 
a  nareszcie  w  Schwabacb^  gdzie  nm.  1760.  F.  zostawil  wiele  pism  histo- 
rjcznycb,  których  spis  poděje  Lencon  yerstorbener  bayeríscber  Scbrift^ 
steUer  des  XVIII  n.  XIX  Jahrh.  yoh  a.  A.  Baader,  Angsb.  1824,  i, 
160.  Do  bistoiji  koáGíelnej  odaosz^  sig  nastQpoe  jego:  Antíquiiateš  Narď 
garriensu^Z  cz.  ÍD-f.  Frankf.  1783;  Antiq,  et  memorabilia  Nardgamae  vet. 
Schwabach  1734;  CoéUx  dipl.  Antíq.  Nardgav.j  Frankf.  17  33;  Kronika  tu- 
ryngsha^  £rf.  173  7  —  39;  Tugend-^u.  Ehrentpiegel  der  hi.  RadegundU^ 
Wfirzb.  1740.  (SchródlJ. 

FalkOWSkí    Jakob,    ksi^,    založjdel    iostjtutu    gluchoniemych 
w  Warszawie;  ar.  29  Kw.   17  74  we  wsi  Budlewie,  w  dzisiejszjm    powie- 
cie  Biatostockim,  szkofy  ukoňczjrt    w  Drohiczynie    u  pijarów,  do  których 
zgromadzenia  wst^pil  1792   r.,  a  po  odbytých  r.  17  95    stadjach   zákon- 
ných, pelnil  obowi^ki  naaczyciela  w  Lomžy,  Drohiczynie   i  Szczaczynie. 
Pierwsze  kazanie,  jakie  mial  przybywszy  do  rodziców.  w  topczewskim  ko- 
sciele,  bylo  tak  przej^te  duchem  roiloáci  chrzešcjaňskiej,  ii    nieprzyjacieia 
ojca  mtodego  kazuodziei    sklonilo  do  publicznego    przeproszaoia  i  do  na- 
grodzenia  tych  wszystkicb  przykrošci,  jakich  možný  s^siad  wzgMem  bie- 
dnego  zagrodowca   poprzednio  síq  dopaszczal.     Jako    nanczyciel    byl  F. 
ojcem  ucz^cej  si^  mlodziežy:  aez%c  j^  dzielil  síq  z  ni)  swém  sercem  i  swe- 
mi  szczuplemi  zásobami.     R.   1802,  gdy   byl  nauczycielcm  w  Szczuczynie, 
poznal  Piotra  G^sowskiego,  glachonieme  siedmioletnie  dziecÍQ;  poloieniem 
tego  dziecka  wzrnszony,  postanowil  z^^  síq  jego  wychowaniem.  R.  1803 
wyslany  kosztem    rz^a  prnskiego  do  Berlina,  dla  uzapelnienia  wyžszyeh 
wiadomoéci  nankowych,  nie  zapomnial  F.  o  swoim  gluchoniemym  i  w  tym 
cela  odwiedzal  cz^to  berliáskl  instytat  gluchoniemych,  choč  z  odwiedzin 
tych  žadnej  nie  odnosil  korzyáci,  bo  metody  naaczania  w  Uj^^^^^^J  przed 
obcymi  trzymano.     R.  1804,  powróclwszy  na  naaczyciela  do  Drohiczyna, 
zabral  z  sob)  glachonieme    dziecÍQ,  i  odt^d  wlasnie    rozpocz^lo  síq  jego 
mozolné    naoczycielstwo   glachoniemych.     Bez  žadnej  znajomoáci   sposoba 
naaczania  glnchoaiemych,  wpadlszy,  po  dhigich  bezowocnych  próbach,  na 
szcz^w)  myél  podania  glachoniemema  poj§cia  róžnego  znaczenia  džwi^ 
ków,  z  róžnego  aklada  ast   roówi^cego   (na  podobieňstwo  znanej  juž  po- 
przednio metody    niemieckiej    Ueinekego),   sil)  tylko  pracy  i  poáwigcenia 
w  przeci)gu  trzech  lat  acznia  swego  naaczyl  czytaó,  rozamieó  rzecz  czy- 
tao),  pacierza  i  glówaych   prawd  reiigijnych.     R.   1807  F.  obj)wszy  re- 
ktorstwo  szkoly    szcznczyúskiej,    pomieicil  ta  swego    wychowaňca,  który 
odtfd  wspólne  z  inn)  mlodziož)  odbieral   naaki.     Wizytig)cy  szkoly  do- 
nosili o  tej  osobiiwosci    izbie  ednkacyjnej,  która  r.  1809  wezwala  kd^ 
dza  F.,  wraz  z  jego  uczniem,  do  Warszawy,  dla  przekonania  síq  o  sposo- 
bie  i  reznltatach  jego  naaczania.     Wtenczas  powstala  jnž  myál  založenía 
instytota  dla  glachoniemych:  warsz.  towarzystwo  przyjadól  nank  oglodlo, 
jako  nagrod§,  dla  pierwszego  založydela  tego  instytnto  zloty  medal.    Ale 
ks.  F.  nie  kwapil  síq  do  tego:  wstrzymywala  go  pokora.  Wrócil  do  zwj- 
klych  swoich  zig^  szkolnych;  nadeszly  tei  i    wíelkie    wypadki    wojenne, 
tak,  iidopiero  1815  r.  prezes  izby  ednkacyjnej  hr.  St  Potocki,  wznawia- 
j)c  myél  dawniejsz),  wezwal  go  do  zajídá   m%  zaprowadzeniem  tego  in- 
stytnta.     Po  dwóch  latách  mozolnej  pracy  w  Wiednia  i  zwiedzeniu  kilka 
innych  tego  rodziú^i  zakladów  w  Niemczech,    wródi    1817    r.  F.,  wrai 


256  Falkowskí. 

z  trzema  ghichoniemyini,  których  mia}  z  sob^  za  granic^,  do  SzczaczTiiaf 
gdzie  dalej  ^ychowywal   swoich    ghichoniemych    uczniów.     Wezwanj  15 
Wrz,  1817    r.  przez    b.    komibSJQ  Yryznaň  rel.  i  oáw.  pablicznego,  prse- 
niósl  8i§  F.  do  Warszawy  i  23  Pažd.  t.  r.  otworzjl  instytqt,  pierwotnie 
mieszcz^cy  si^  w  dwóch  pokoikach  paiaca  Kaziinierowskiego,  póžniej  prze- 
niefiioDy  do   doma  pod  n.   391  na  Erakowsk.  Przedmiešcie.    Ks.  F.  ijl 
tylko    dla  swego  instytutu.     Cata  jego  pensja,  wszystko,    co  zarobi}  lob 
wyprosil,  szto  na  op§dzenie  potrzeb  nowcgo  zakladu,  ale  przy   pomnaža- 
j^cej  si§  liczbie  wycbowaáców  i  naaczycieli,  brak  fundnszów  ci^gle  uczn- 
waó  8i§  dawa}.     Glód  w  literalném  znaczenia  zagražal  nieroz  instytutowi; 
ks.  F.  zamierza}  juž  porzució  wszystko  i  scbronié    si§  do  klasztora,   ale 
Opatrznoáé  podawala  mu  zawsze  jak^  niespodzian^  pomoc.    Od  czasu  po- 
wolania  go  na  czlonka    towarzystwa  przyjaciól  nauk  i  wr§czenia  mu  zlo- 
tego  medalu  (3  Mája  1819  r.),  pomyálniejsze  pocz^ly  mu  sprzyjaó  okoli* 
cznoáci.     R.  1820  otrzymal  paraQ§  Solec;  r.  182  2  cesarz  Aleksander  I, 
który   odwiedzil    nowy  zaklad,  wyznaczyl    124,000  zip.    na   zbudowanie 
gmachn  instytutowego,  dziá  przy  ulicy  Wiejskiej  8i§  zn^duj^cego,  a  wy* 
stawionego  przy  pomocy  skladek  przez  ks.  F*go  zbieranycb.  Tegož  r.  F. 
zostal  proboszczem  paraQi  é.  Aieksandra.     Gorliwa  i  dluga  praca  starga- 
la  mu  zdrowie;  r.  1831  usun^l  si§  odzarz^du  instytutu,  pelni%c  jeszcze 
obowi^ki  nauczyciela  przez   5  lat.     Dochody  z  parami,  jakie    mu  pózo- 
stawaly  od  szczodrych  jalmužn,  dawanych  nbogim,  oddawal   instytutowi. 
R.  183  7   zrzekl  si§  probostwa,  kilka  lat  przep^dzil  w  Guzowie,  jako  ka- 
pelan  w  domu  hr.  F.  Lubieňskiego,  zajmuj^c  síq  nauczaniem  w  szkólce  ele- 
mentarnej.     Na  kilka  miesi§cy  przeď  émierci%  \?rócil  do  Warszawy,  gdzie 
um.  2  Wrz.  1848  r.  wéród  dziatek  gluchoniemych,  które  z  swym  rekto- 
rem przyszly  odebraó  ostatnie  blogoslawieňstwo    od   swego    dobroczyňcy. 
Spoczywa  w  koáciele  é.  Aieksandra,  gdzie  ks.  Józafat  Szczygielski  wysta- 
wil  mu  porn  nik  (1874).  Z  pism,  oprócz  Zaprosin  na  egzamen  xtczniów  instytutu 
ghichoniemych^  czyli  Sprawozdaň  z  czynnosci   tegož   instytutu,    wydawanych 
corocznie  od   1818  r.;  zostawil  F.  w  druku:     O  ivstytucie   giucheniemych 
w  Warszatoie;  Wyhaz  zatrudnieú  w  instytucie  gluchoniemych  od  m.    Wrzeinia 
Í82í  r.  do  m,  išierpnia  i822  r.;  Rozmaitoici  ofiarowane  dziatkom  przez  zy- 
czliwych,  numero  w  7,  Warsz.    182  8 — 29;  Izydor^  kaiqéka  dla  ludu;   Oje  ze 
naszy  ksi%žka  do  nabežeňstwa.  W  r§kopiámie,  oprócz  wielu  kazaú,  zosta- 
wil: znaczn%   cz§áó  czterotomowego  dziela  Jiigcra,    O  wychowaniu  glucho- 
niemych;  Kwiaty  na  pustyni;  Jashinia  Beatusa^  tlum.    z  niemieck.;  Hietorja 
iwiata  do  czytania  dla  ludu^  i  kilka  Slowników  dla  gluchoniemych.    Duch 
w  tych  pracach  ten  sam,  co  i  w  calém  jego  žyciu:  wsz§dzie  przebija  go- 
r^ca  miloáé  Boga  i  bližniego  i  ch§ó  przyniesienia    požytku  dzieciom,  lu- 
dowi  i  swoim  gluchoniemym.     Próbowal  dwa   rázy,   a  mianowicie    1822 
i  182  7  r.  založyé  szkol^  dla  ociemnialych,  ale  w  obu  razacb,  z  powodu 
braku   funduszu,   zrousiony  byl  j%  zamkn^ó.     Myál  tQ  ksi^dza    F.  przy- 
wiódl  do  skutku  1842    r.  ks.  Józafat   Szczygielski,  ówczesny  rektor  in- 
stytutu gluchoniemych.  N. 

Falkowskí  Jakob,  dominikanin,  w  parafji  kodeňskiej  na  Podlasiu 
nr.  28  Paždz.  17  78  r.,  do  zákonu  wst^pil  179  7  r.,  na  kaplana  wyáwi^- 
cony  r.  1801,  ucz§szczal  na  uniwersytet  wileáski  (1803 — 6);  wyktadal 
teologj^  mor.  i  inne  przedmioty  w  szkolach  zákonných,  byl  przytém  ka- 
anodziej^,  przeorem  w  Wilnie  na  Lukiszkach  (1828—27  r.),  w  Dereczy- 


Falkowski.— Fatszeretwo.  25  7 

nie  1829—32),  zAjmowař  síq  tež  reparacj^  organów  (naprawilicb  do  50); 
mn.  22  Lástop.  18  36  r.  Z  wiela  swoich  kazaň,  prz>'gotowanych  do  dm- 
Ira,  wydal:  l)  Nowa  kaznodziejůka  bibljoUka^  t.  I — II  Wilno  1823;  t. 
IH— VI  ib.  182  7  —  29;  2-e  wyd.  Wilno  1846;  2)  Kazania  na  Podolu 
tv  czasie  trielkiego  jubiUuszu^  to  r.  iS26  odpraxcionego^  miane  przez  ksťrzy 
'lomlnikanów  Utewskich  (wlaáciwie  przez  sainego  F.),  ib.  182  7.  Oprócz 
tych  zbiorów,  wydal  kilka  panegiryków.  Z  ascetycznych  dzieJ  wydaJ:  Ogró^l 
róiawy  (Wilno  1821  i  póžn.j,  Zegur  dusz  czyicowych  (Wilno  1821),  WleU 
Id  Tydzieň  (ib.  i»29)  i  Xabozenstwo  jubíleuszowe  (Wilooi826).  W  Ogro- 
Izie  poprawil  dawn%  poezjg  róžaúcow§;  popraitil  tež  hymny  w  godzinkadi 
Zegara  czgé.  Ob.   Barqcz,  Rys  úz.  z.  dom.  II   146  — 153. 

Falioux  Fryderyk  Alfred  Piotr  de,  nr.  I8ii  r.  w  Angers, 
r.  184  6  wybrany  ua  deputowanego  departamentu  paryzkicgo,  bronil  tam 
wolnosci  nauczania;  r.  184  8  byl  takže  czlonkicm  parlamenta,  od  20  Gr. 
184  8  do  Paéd.  1849  byl  ministrem  wyznaú  i  ošwiecenia  pnbliczoego; 
jako  legity místa,  gdy  Napoleon  III  bral  wladz§  cesarsk^,  uwi^ziony:  r.  1850 
byl  wspólrcdaktorem  dwatygodoika  Correspondant,  a  r.  185  7  zostal  czlon- 
kiem  akadcmji  francuzkiej.  Napisal:  IJistoire  de  Pie  \\  Par.*  184  6,  2  t.; 
■\  wyd.  1858  (bezimienny  przckl.  niem.  Lelen  d.  Paptes  Pius  V  von  d. 
Graf.  Falioux^  Regensburg.  18  73);  Uistoire  de  Louis  XVI,  Par.  1840; 
3  wyd.    1844;  Mad.  Sir^tchine,  sa  vie  et  ses  otuvres,   1859,    2  t. 

FatszerStWO  UteiHouatus),  jako  wy stopek  (falsum,  crimen  falsi)  jest 
rodzajem  oézusitca  (řraus;  i.  odpowiednio  do  przedmiota  sfalszowanego,  jest 
ťabzowaniem  monety,  dokumentów.  roiar,  wag,  píecz^i  i  t.  p.  Szczegól- 
jiiej  bnUe  papiczkie  alegaly  w  šrcdnich  wickach  cz^stcmu  falszowania,  do 
czego  pobudk^  bylo  z  jednej  strony  ich  wielkie  znaczenie,  a  z  drngiej, 
przy  ówczesnych  trudnošciach  kommnnikacyjnycb,  latwošó  dluzszego  nkr}- 
cia  ú%  z  oszustwem.  Papiež  Innocenty  III  w  brcve  do  komolá  medjo- 
laáskiego  z  d.  4  Wrz.  1198  wylicza  dziewieč  oddzielnych  rodzajów  fal- 
szowania bull  (c.  5  X  De  crim.  falši  5,  20).  Wyst§pek  falszerstwa  naléhal 
wówczas  do  wyst^pków  mixti jori,  t.  j.  do  wyst§pków,  które,  jako  narusza- 
j^ce  tak  koscielny  jak  panstwowy  porz^dck,  tak  przez  duchowne  jak  przez 
t^wieckie  trjbonaly  karano  byc  mogly.  Pocz^tkowo  Košciól  karát  takie 
'♦?yst^pki,  bez  wzgl^a  na  karj*  áwieckiego  s^ziego.  Póiniej  decydowala 
prewencja,  tak,  iž  Koscíolowi,  je2eli  go  paústwo  nprzedzilo  ze  swoj§  kar§, 
pozostawal  tylko  wzgl^dcm  winowajcy  trybunal  pokaty,  forum  conscientiae; 
ježeli  zaá  dncbownY  trybanal  wprzód  wyst^pil,  mial  prawo  wyrzckania 
i  kary  áwieckiej.  Prawa  koscielne  falszowanie  miary,  wagi,  jakoáci  to- 
warów,  prócz  wynagrodzenia  szkody,  káraly  jeszcze  šcistym  postem  przez 
10  do  30  dni  (c.  2  X.  De  emt.  et  vend.  3.  i  7);  falszowanie  monety  i  joj 
szerzenie  káraly  exkomuuik%  latae  sententiae  (Extrav .  Jo.  XXII  c.  nn.  De 
crim.  falši,  tit.  lO);  falszowanie  pieczQci  paĎstwowycb  karane  bylo  w  swie- 
ckicfa  tr>'banalach,  podlug  praw  kryminalnych  áwieckich,  w  dachownych 
zaá  degradacJ4  i  bannicj^  (c.  3  X  eod.  5,  20);  za  fahzowanie  bull  i  brc- 
wiów  papiezkicb,  tudziež  icb  ^wíadome  popieranie,  przyjmowanie  i  t.  d., 
swieccy  uiegali  exkomnnice  ip^o  facto^  dachowni—  depozycji,  a  ježeli  sami 
byli  falszerzami — degradacji  i  wydaniu  ramieniowi  ówieckiemu  (c.  7  X  cod. 
5.  20).  W^  dzisiejszycb  prawacb  mniejsze  wyst(jpki  osznstwa  i  falszerstwa 
karane   s^    policyjnie,  wj^ksze  odsyřane  s^  do  odpo^iednich  sj^dów  šwie- 

Encvkl.  Tom  V.  ^  • 


258  Fatszerstwo.— Fanatyzm. 

ckich  i  karane  zesYaniem  do  rot  aresztanckich,  lub  na  roboty  ci^álde. 
Koációl  w  tym  przedmiocie  ogranicza  si§  dziá  wsz^dzie  do  czysto  dacho- 
\íjch  kar  w  trybunale  pokuty.  (Permaneder).  N, 

Familiécí,  malá  sekta  w  Ilollandji  i  ÁDglji.  Zalo^.ycielem  jej  byl 
Henryk  Nicolai  (Niclas)  z  Mtlnster,  w  Westfa\ji,  czlowiek  nieuczony, 
ale  chytrý  i  przcbiegly.  Od  r.  1556  przebywa!  dtugo  w  HoUandji,  sscse- 
gólDÍej  w  Amsterdamie,  a  pod  koniec  panowania  Edwarda  Yl  udal  8i{ 
do  Anglji.  Dzikim,  nieokrzesanym  stylem  napisal  on  wiele  dzielek,  tlii- 
maczonych  póžniej  z  holeoderskiego  jazyka  na  angielski,  w  których  bar- 
dzo  szeroko  rozprawia  o  swoim  stosunkn  z  Bogiem  i  ze  Zbawicielem, 
odwoluje  sÍQ  do  swoich  objawieú  i  podaje  si§  za  wjslaúca  Božego;  uczj, 
že  cala  rcligja  polcga  tylko  na  uczuciu  miloáci  Božej,  že  wszystko  zreszt) 
jeit  malowažne,  že  byle  tylko  kochaó  Boga,  možná  o  istocie  Božej  myáleé 
jak  si§  komu  podoba.  Na  pismach  svroicli  kladl  dewizQ:  charUas  extorsU^ 
i  sekt§  swoj)  pi^kneroi  nazywal  wyrazami:  dom  miloáci,  brateratwo  inilo- 
éci,  rodzina  miloáci.  Niepcwn^  jednak  jest  rzccz%,  czy  do  doktryny  jego 
wcbodzila  zásada  rozpusty  plciowcj;  o  to  jednak  oskarža  go  edykt  królo- 
w^  Elžbiety,  przeciwko  jego  sekcie  wydany  1580.  Przypuszczalném  to 
jest  wszakže  bardzo,  bo  Nicolai  pochodzil  z  ojczyzny  nowocbrzczeúców 
i  byl  przyjacielem  Dawida  Joris'a  (ob.),  który  glosil  swobod§  rozpusty 
w  imig  miloáci  Božej.  Okolo  polowy  XVII  w.  sekta  ta  znikla  zwolna  w  in- 
nych  sektách.  Cf.  CambcUn^  Annal.  rer.  Angl.  ad  a.  1589;  Arnoldy  Kir- 
chcn— u.  Kctzcrhistorie,  Th.  2  B.  20  C.  20  Nr.  36.      (Schródl).     N. 

Fanatyzm,  od /anum — miejsce  éwi^te,  éwíhtt/nia,  oznaczal  pierwotnie 
uniesienio  áwi^te,  zapal  religijny,  i  dla  tcgo  u  pogan  kaplani  róžnych 
bogów,  a  osobliwie  Cybeli  i  Bellony,  fanatyhami  (fanatici)  sig  nazywali. 
Z  czasem  jednak  pojgcie  to  ulcglo  zmianic.  Kaplani  bowiem  pogaúscy 
obludn%  swoj^  žarliwoáč  praktykowali  w  sposób  tak  bezwstydnie  klamli- 
wy,  že  ich  natchnienia,  pierwotnie  za  áwi^tc  uwažane,  wydaó  sig  kouiecz- 
DÍe  musialy  jako  kuglarstwo  rcligijne.  Tak  np.  kaplani  Bellony,  wáród 
swoich  ekstaz  zadawali  sobie  siekicrk^  ci§cia  na  ciele,  a  krew  z  tych  ran, 
w  mal^  tarcz§  žebraná,  služyla  za  áwigty  napoj  dla  prap:n%cych  poswÍQcič 
Bi§  tej  bogini.  Wyéwiczeni  w  k lámaných  swych  zachwytach,  owi  kaplani 
umieli  tak  dobrze  si§  ranié,  že  krew  plynula,  a  raná  byla  wcale  nie  nie- 
bezpieczna,  i  dla  tego  Commodus  nakázal,  aby  bellonaryáci  gl^biej  síq 
ranili  (iamprícř,  Commod.  9;  cí,  Dóllinger,  Ileidenth.  u.  Judenth.  p.  6  22). 
Tak%  wlaánie  falszyw^  žarliwoáé  religijnj|  rozuraieé  naležy,  gdy  u  Horace- 
go,  Kwinty^jana  i  Juwenalisa  jest  mowa  o  fajiatyJcach.  Ze  stanowiska 
chrzeácjaúskiego,  poczytuj^cego  wszelk^  czeác  balwanów  za  szal,  pelen 
klamstwa  i  falszu,  možná  bylo  nietylko  juž  kaplanów  bóstw  pewnych,  ale 
každego  poganina  w  ogóle  nazywaó  fanatykíem  (fanorum  cultor).  Dla  tego 
tež  w  starých  francuzkch  kronikách  król  Klodoweusz,  przed  swojém  na- 
wróceniem,  nazywa  sig  fanatykiem.  Wreszcie,  pojgcie  fanatyzmu  rozsze- 
rzylo  síq  tak  dalece,  iž  przezeá  rozumie  sig  w  ogóle  podniesiony  stan  du' 
cha  zywo  przej^tego  fahzyxoim  jakiém^  lub  przesadném  przekonaniem  i  obja- 
wiajqcy  8i^  zazwyczaj  czynami  gwaltownemi,  majqcemi  na  celu  rozszerzenie 
tegoi  przékonania.  Fanatyzm  w  takiém  znaczeniu  zdarza  si§  we  wszystkich 
dziedzinach  žycía,  tak  w  nauce  i  w  sztuce,  jak  w  polity ce  i  religji. 
Giemne  popudy  i  rozigrana  wyobra^nia  opanowywuj^  úmyslem  fanatyka 
i  mieszaj^  porz^dek  jego  myáli;  rozum  traci  w  úim  wszelki^  síIq    w  obec 


Fanatyzm.  259 

idei  jakiej,  na  élepo  a  gor^co  nchwjconej,  która  bezwzgl^dnie  domaga  síq 
swego  panowania.  Ježeli  przekonanie  jest  prawd%  i  czlowiek  je  žjwi^cy 
nie  przesadza  jego  znaczenia,  ani  celém  jego  przeprowadzenia  nie  ucíeka 
si§  do  czynów  gwahownych,  wówczas,  pomimo  cařej  žywošci  tego  przeko- 
nania,  nie  ma  fanatjzmn.  W  takim  razie  reože  byč  tjiko  entuzjazm 
w  daszy,  a  heroUm  w  czynic.  Inaczej  bohatcrów  wszystkicb  trzebaby 
nazywaé  ponižaj^cém  imieniem  fanatyków.  Jakkolwiek  fanatyzm  bywE 
rozmaity,  wszakže  bez  dodanego  doá  przymiotnika,  okreál^^cego  jego  ro- 
dzaj,  rozumie  si§  przezeň  zwykie  fanatyzm  religijny.  Podlag  ogólnego 
jego  poj§cia,  wyžej  podanego,  latwo  odróžnič  fanatyzm  reljgijny  od  czystej, 
prawdziwie  religijnej  gorliwošci.  Co  innego  jest  šlepa,  gor^czkowa  žárli* 
wosé  fanatyka,  nie  poddaj^ccgo  si§  ani  slodkim  i  spokojným  ncznciom  po- 
božnosci,  ani  áwi§tym  nankom  boskiej  wiary,  a  co  innego  znown  žywe 
i  ožywcze  cieplo  cbrzeácjaňskiego  zapaln.  Gdy  pobožný  i  prawowiemy 
chrzeácjanin  žyje  dla  swojej  wiary,  która  ntrzymuje  zawsze  žarliwoáó 
w  granicach  najczystszej  miloáci  i  bojaini  Božcj,  fanatyk  žyje  dla  jakiegoá 
przywidzenia,  które  nie  zna  ani  poslnszeástwa,  ani  miloáci.  Fanatyzm 
ž  natnry  swej  jest  samowolny  i  przesladowczy;  zawsze  gotów  každego 
inaczej  royál^cego  pošwi§cič  dla  swoich  celów,  gdy  tymczasem  prawdziwa 
žarliwoáó  religijna  odznacza  síq  poslnszeóstwem  wzgl§dem  Koáciola,  milo- 
šci^  i  dncbem  poáwi§cenia.  Kto  tedy  czyst^  žarliwoáó  religijn%  nazywa 
fanatyzmem,  albo  nie  wie  co  mówi.  albo  tcž  ma  interes  w  tém,  aby  na- 
zw^  fanatyzmn  zohydzaó  ¥^zelki  žywy  objaw  žycia  religijnego.  Do  reli- 
gijnego  fanatyzmu  prowadzi  brak  religijnego  wyksztalcenia,  obok  žywsze- 
go  w  duszy  zwrotu  religijnego,  faJszywie  mistyczny  kieranek  nmyslo^ 
zastarzale  przes^dy  i  nporczywe  bledý  w  kwestjach  religijny ch.  Gdzie 
wi§c  pannje  prawdziwa  religijnoáó,  fanatyzmu  byó  nie  može.  Dla  tego 
niemožliwy  jest  on  w  Koáciele  katolickim.  „Ci,  co  chc^  obwiniac  Koációt 
o  fanatyzm,  mówi  ks.  Frayssinons  (La  religion  yengée  du  reproche  de 
fanatisme),  powinniby  wykazaó  jego  álady  w  nance  i  žyciu  Založyciela 
Koáciola,  albo  w  nance  Koáciola,  albo  w  czynach  formalnie  przez  niego 
pochwalonycb:  tymczasem  bynajmniej  tego  nie  wykazoj^.  W  Ewangelji 
tego  wykazaó  nie  mog%,  bo  Zbawiciel  daje  tam  nauki  i  przyklady  naj- 
wyžszej  miloáci,  dobroci,  slodyczy.  Gdy  Piotr  cbce  go  bronió,  powstrzy- 
mnje  jego  zapal,  caluje  acznia,  który  go  zdradza,  modli  si§  za  przeála- 
dowców  i,  umíeraj^c,  przebacza  katom.  Posyla  swycb  nczniów  pomi§dzy 
národy,  jako  baranków  pomi§dzy  wilki,  zapowiada  im  czekaj%ce  ich  prze- 
éladowania,  ale  pko  szalowi  wrogów  pozwala  im  tylko  bronió  si$  cierpli* 
woád%.  Mówi  wprawdzic,  že  przyniósl^miecz  na  áwiat,  ale  to  nie  ów 
miecz,  co  si§  krwi§  poi  i  ámierci%,  lecz  miecz  walcz^y  z  nami^tnoácia- 
mi  czlowieka.  Wprawdzie  chrystjanizm  rozszerzyl  si§  wáród  przeálado- 
waň,  ale  to  wáród  przeáladowaá  przecierpianych,  nie  zaá  przez  siebie 
wzniecanycb.  Powiedžial  wprawdzie  Chrystns,  že  przyszedl  ogieó  rzucié 
na^ziemi^,  ale  to  nie  ów  ogieň  spnstoszenia,  požeraj^cy  miasta  i  wiosldy 
lecz  Božy  ogieň,  wypaliQ^cy  wyst§pki  i  zapalaj%cy  serca  áwi^t^  miloáci^ 
Doga  i  bližniego.  Ewangelja  jest  prawd^,  dU  tego  Zbawiciel  zapowie- 
dzial,  že  každý  kto  nie  nwierzy  ppt^piou  b§dzie  (Mr.  16,  16);  jest  to 
nietolerancja  bl§du,  b§d§ca  cecli%  prawdziwej  religji.  Ale,  znów,  gdy  dwóch 
jego  nczniów  prosi  go,  aby  ogieó  z  nieba  sprowadzil  na  bezbožné  mia- 
sto,  zgromil  ich,  odpowiadi^^:   »Kie  wiecie  czyjego  dacha  jesteácie.     Syit 


260  Fanatyzm. 

czlowieczy  nie  przyszedt  dusze  tracič,  ale  zacbbwywaó"  (L.  9,  55.  56); 
i  to  jest  chrzeácjaáska  tolerancja  wzgl^dem  osob,  która  nie  jest  czém  in- 
ném,  jeno  mitoéci%.  Kontynuator  poslannictwa  Jezusowego  na  éwiat,  Ko- 
ációl,  ožywiany  i  wspierany  Duchem  áw.,  wiernie  przestrzegat  zawsze  nauki 
Zbawiciela.  Apobgeci  i  Ojcowie  Kosciořa  wyra/.nie  ucz%,  iž  wiar^  nie 
gwaltem,  lecz  przekonaaiem  szerzyc  nálezy.  Apostolowie  i  ich  nast^pcy 
nio  míeozem,  ogniem,  lecz  cierpliwosci%  i  míloáci^  zdobywi^^  národy  dla 
prawdy.  Slowa  Papieža  Grzegorza  W.  do  biskupa  z  Terraciny,  zbyt  su- 
rowego  wzglgdora  žydów:  „sbdycz^  tylko  i  przckonywaniera  naležy  nie- 
wicruych  pozyskiwac  chrystjanizmowi,  i  nie  godzi  sig  zražaó  icb  od  nie* 
go  grožb^  i  postrachem**  (epist  lib.  i.  ep.  30),  s^  wiernym  wyrazem 
myáli  koácielnej.  Wprawdzie  Kosciól  nio  jest  w  stanie  zapobiedz  wszyst- 
kim  wystQpkom  i  wszclkiemu  nierozumowi  ludzkiemu,  i  dla  tego  tet 
i  w  poáróď  jego  wyzuawców,  od  ezasu  do  czasu,  pojawiaj^  s\%  fanatycy, 
ale  mniej  niž  gdziekolwiek  fanatyzm  niože  ta  siaé  ^pustoszenia,  bo  go 
w  zárodku  zaraz  ubezwladnia  sama  nátura  orgauizácji  Koáciota  i  jego 
karnošó  Zazwyczaj  bowiem  oblj^kauie  to  ducbowe,  fanaty zrnem  zwane, 
które,  ježcli  niczem  niebamowano,  ])opycha  do  najstraszliwszych  nadužyd 
i  zbrodni,  niknic  w  swym  poczq,tku,  ježeli  tylko  dusza  ma  jeszcze  zba- 
^ienne  przekonanie  o  swojej  slaboáci  i  poszanowaniu  dla  powagi  uieo- 
mylnej.  Ježcli  jednak  dzieje  sig  inaczej  i  obi^d  ten  przybiera  charakter 
grožniejszy,  wówczas  wystgpuje  i  Koációl  czynnicj,  przcstrzega  wiernych 
o  bl^dzic  i  niebezpieczeástwie,  a  zbl^kan^  owieczkg  przywoluje  do  prawej 
drogí.  Ježeli  dalej  jeszcze  ta  zbl^kana  owieczka  zamyká  uszy  na  glos 
Košciola,  a  idzic  tylko  za  swoj^  fantazj^  i  swoj^  namigtnosci^,  wówczas 
oddziela  j%  Košciól  od  swego  spoleczeňstwa.  Czčm  tedy  pot§žni^  pancge 
rcligja  Chrystusowa  vr  umyslach,  czcm  Kosciól  silniej  oddzialywač  može 
na  ntrzymanio  czystosci  wiary  i  obyczajów,  téra  czystsz^  bgdzie  gořliwosé 
jego  czlonków,  tem  dalsi  oni  bgdí^  od  niebczpieczei^stwa  popadni^cia 
w  fanatyzm.  Historja  fanatyzmu  stwierdza  najzupeluiej  to  zdanie.  Pomi- 
jamy  juž  przy klady  z  dziejów  ludu  žydowskicgo,  któremu  slcp%,  krwio- 
žercz%  žarliwoác  Zbawiciel  cz§sto  wyrzucal,  pomijamy  Mabometa,  assasy- 
nów  (którzy  zmyslowemi  obrazami  rozkoszy  rajskich  zfanatyzowani  byli 
do  rzucania  si§  na  uajnicbezpieczniejsze  i  zbrodnicze  zamachy)  i  inue 
z  dziejów  swieckich  fakty,  a  ograniczamy  sig  do  krótkiego  wskazania  na 
dzieje  koscielne,  z  których  sig  pokazuje,  ze  zawsze  prawie  sfalszowanie 
i  odstgpstwo  od  prawdziwej  nauki  J.  Cbrystusa  prowadzilo  za  8ob%  fa- 
natyzm, objawiaj^cy  sig  juž  to  naukíj  sekty,  juž  tež  jej  zachowaniem  si^ 
wzglgdem  Košciola  i  jego  wyznawców.  Za  przy  klad  pod  pierwszym  wzglg- 
dem  služyé  mog^  montauiáci  (ob.)  i  donatyáci  (a  szczególuiej  tež 
circumccUiones;  ob.  tej  Enc.  IV  315),  których  fanatyzm  objawial  síq 
przesadzoo%  surowosci^  nauki  moralnej  i  odpowicdni^  do  niej  nauk% 
o  srodkach  zbawienia;  pod  drugim  wzglgdem  za  przyklad  služyó  iaog% 
arjanie  (ob.)  i  inne  z  nich  powstalo  herezjo  w  cesarstwie  Greckiém 
objawiaj^ce  swój  fanatyzm  zawzigtcm  przcsladowapicm.  Takiž,  ježcli  nie 
krwawszy  jeszcze  fanatyzm  znajdujemy  w  herezjach  sredniowiecznych:  do- 
syé  wspomnieé  ta  Ttylko  albigeusów  (katarów,  waldensów),  husy- 
tów  (wiklefístów,  kalikstynów),  którzy  mord  i  požogg  szeroko  w  iini§ 
wiary  roznosili.  Wick  tak  zwauej  reformacji  dostarcza  tež  wiele  przy* 
kladów   niepospolitego  fanatyzmu,  jak  wojna    chlopów,  sjoúskie  pa- 


Fanatyzm.  261 

nowanie    anabaptystów   w  MUnster   (ob.  Nowochrzcsency),     re- 

formacja  w  Aoglji  (ob.  Henryk  YlII,  Tndor  Elžbieta),  gospodarowanie 

wojsk  Gustawa  Adolfa  (ob.)  po  Niemczech.     We  wszystkich   tych  ob- 

jawach  fanatyzmu  spr§žyn%  glówn^  by  to  falszywe    uniesienie    i  zapal    do 

bl^a,  do  nauki    przeciwnej  nance  Koácioia.     Zarzacaj^  wprawdzie  i  ka- 

tolikom  niektóre  fakta  fanatyzma,  jak  spalenie  Husa  (ob.),  ÍQkwizycj§  (ob.), 

noc  áw.  BarUomieja  (ob.  Ilagonoci)  i  t.  p.,    ale  pomijaj§c  juž    klamstwa 

i  fantastyczne  dodatki,  z  jakiemi  owe  fakta  przedstawiaji^  pisarze  Koácio- 

lowi  nicprzychylni,  o  czém  blízej  ob.  odpowiednie  art.,    možemy  tu  jedn% 

tylko  odeprzeč  te  zarzuty  uwag),  že  srodki  surowe,    ze  strooy   wlaácíwcj 

vilaázj  užyte,  Afzgl^dem  niebezpiecznych  naruszycieli    pokojů    i  porz^dku 

spolecznego,  nie  mog^   byč  porównywane  z  owym    wácieklym    szalcni  he- 

rezji,  buntowDiczo  depcz^cym  wszelkie  prawo.  Koznmic  si^,  že  tym  sposo- 

bem  Qíe  myslimy  wcale  uniewiuniač  zupelnie  wszystkiego,   co  tylko  kato- 

lickie  ludy,  lub  pojedyáczy  katolicy  czynlli  kiedykolwiek,  dla  powstrzyma- 

nia  przeciwnych  Košciolowi  d^žuošci,  bo  i  w  sprawach   religijnych  možná 

niekiedy  przebraó  sluszn^  miar^  obrony  i  pomylič  si§  možná    w  wyborze 

šrodków  obrony,    ale  zawsze  róžnica   jest   wielka    pomi§dzy  bezprawnym. 

bnntowniczym  nápadem,  a  prawn%,    chočby   nawet  za   gwaltown^  obrony. 

Gwahowne  zaá  objawy  fanatyzmu,  jakie  si§  pojawily    w  czasach  reforma- 

oji,  nie  ^  wlaéciwe  jedy  nie  pewnyra  tylko,  jej  sprzymierzonym  odroálom. 

ale  8)  jej  logicznemi  i  natnralnemi  nast^pstwami.     Bior^c  Písmo   éw.  za 

jedym^  regnl^  wiary  i  daj^  je  w  r§ce  každego,  z  zapewnieniem  o  jasno- 

šci  t^o  Písma  i  o  prawie  tlamaczenia  prywatnego,    protesiantyzm  otwo- 

rzyl  szerokie  pole  dla  fanatyzmu.     Oto  co  o  tém  mówí  protestant  CCal- 

laghan  u  Balmesa  (Protestant,  etc):     ^^onzera  zdanie   prywatne  znalazto 

w  Pi.<mie  éw.,  že  prawa    wlašcicieli    ziemskich   s^  bezczelném    przywlasz- 

czyciolstwem,  ubližaj^cém  naturalnej  równoáci  wiernych,  i  dla  tego  wezwat 

on  swoicb  sekcíarzy    do  przekonania  si§,   czy  to  prawda.     Sekciarze  roz- 

patrzyli  kwestj^,    pochwalili  Doga,    poszli  míeczem    i  ogniem    t§pič   ludzi 

nieprawych  i  zabrali  ích  dobra.     Prywatne  tež  zdanie  odkrylo    w  Piámie 

áw.,  že  prawa  obecné  gwalt  cí^gly  czyni^  swobodzie  chrzeácjaáskiej,  i  Jan 

z  Lejdy  rzuca  swoje  rzemioslo,   ataje  na  czele    fanatycznego    pospólstwa, 

opanowywa  miasto   Monster,  oglasza    si§  królem  Siónu,  bierze  14  kobiet 

naraz  za  žony,  zapewuiaj^c,    že  polygamja   jest  jedn%   ze  swobód   cbrze- 

scjaňskich  i  przywilejem  éwi^tych.     A  ježeli  zbrodniczy    szal    tych    Indzi 

zasmaca  každego  przyjaciela  ludzkoki,  to  pewnie  nie  pocieszy    go  histo- 

rja  Anglji  w  XVII  wieku.     Wyst^puje  tu  takže  ogromna  ilošé  fanatyków, 

juž  to  naraz,  juž   kolejno  po  sobie  id^cycb,    upojonych  dzikiemi  doktry- 

nami,  lub  przej^tycb  szkodliwemi  nami§tnoáciami.  przedstawiajqc  cal^  roz- 

roaitoáó  tego  smntnego  obludu,  od  wscieklego  szalu  Foxa  do  metodycznej 

glnpoty    Barclay'a     i    straszliwego    fanatyzmu  Kromwella.     Zdawato    8i§ 

wówczas,    že  pobožnošé,    rozum    i    zdrowy    rozsudek    ludzki    znikn^ly  ze 

bwiata  i  ust^pily  míejsca  jakiemus  obl^kaniu    religijnemu,   jakiejé    niedo- 

rzecznej  žarliwoáci.     Wszyscy  powolywali    si§    na  Písmo,    wszyscy   twier- 

dzíli,  že  TOaj%  widzenia,  natchnienía,  zachwyty;  zaprawd§,  tak^  sam§  mleli 

racj§  jedni  jak    i  drudzy**.     Luter  oburzal  8i§   wprawdzie    na   bezprawia 

nowocbrzczei^ców,   ale  i  ci  oburzali  si^  na  Lutra  i  mieli    za  8ob%  logiky. 

Skoro  bowiem  Luter  wyczytal  w  Biblji,  ie  Papiež  jest  antychrystem  i  dla 

tego  przyznal    sobie  poslannictwo  uwolnienia  šwiata    od  tej  wladzy  uzur- 


FautyzB. — FaMHL 

powamq,  dla  cxegoby  nowochizczeikj  nie  Bieii  pnwa  ze  swojcj  mów  stro- 
■j  wycijtac  w  Biblji  swoich   komwiiatfcxDycli    marzeá  i  priyznaé    sobie 
poslannictwo  wjrtQpiexiia  wszjstkkii  nicprawjck  Indzi,  co  síq  wlmádádami 
nazwili.     To  tež  nie  skoúczylo  ú^    na  fuatyzmie   nowodinczeňoów:     do 
dzisiejszega  dnia    wyraaUj^  z  protesUntjzma  sekty  ĎuiatTCzne:   kwskiów, 
metodjstów,  weslejanóv,  swedenborgjanów  i  t.  p.  Fanaljzm  w  tfiene  ro- 
ligíjnej  silníej  wyst^paje  niž  w  innjch  aférách  lycia,    bo  totaj  doaza  sit^ 
swoj^  straszliw4  czerpie  z  najwjžszjch  dla  siebie  pobvdek,  i  dla  tego  nic 
wówcxaa    dla  niej  nie  znacz%  ?rszelkie    tnxdnoáci,   znika    dla  ni^  wszoUd 
ioteres  materjalnv,  najwifkaze  cierpienia  nabieraj^  pewnej  poa^j,  šmieré 
nawet  przestaje  byč  straazn^.     Wiedz^  o  tém  dobrze  fiuiatycy    potitycni 
i  dla  tego  staraje  si^  w  swyck   celách  badzič  i  wyzyskiwaé  ten  řuatyza 
w  thimach    (Mahomet,    Kromwell).     Fanatyzm    religijny    jest    stnsdiwj 
w  swych  skntkacb,  bo   wielk^  czerpie  8i}§  ze  swych    pobndek,  pn^jmoj^- 
cych  cal4  zbl^kan^  dnaz§;    jest  ohydny  w  swej  istocie,  bo  jest  miéwag^ 
miJosd  i  zdeptaniem  roznmn:  aie  nie  mniej  straszhwy  i  ohydny  jest  &nn- 
tyzm  ant\Teligijny,  z  demonicznym  szalem  rzncaj^cy  si^  na  wszelk%  éwi^ 
toáč.     Dosyc  wspomniec  tu  wielk^  rewoinej^    árancozk^.     ^akty  mówi^, 
wola  Laharpe  (Díscoors  prononcé  á  ronTertore  da  Lycée,    51  deceoibre 
1794),  zaledwie  co  ocalaly  z  rzezi  rewolncyjnej,  fakty  mówi^,  a  s%  jesz- 
cze  tak  swieže.  Prawda  mácidelka,  dlago  niema  pod  mieczem  i  pod  groz) 
ámierci,  wyit^pnje    naraz,  nie  mówig  z  grobóir,    bo  grobów   jol  zbraklo 
dla  ofíar,  ale  z  gl^bi  tych  dolów  i  rowów  olbrzymich,    zapchanych  tropa- 
mi i  ciatami  jeszcze  drgajacenii  žyciem.     Ze  zgnilizny    wi^eá,    z  zapo* 
wietrzenia  szpitali,  zamienionych  na  cmentarze  jeúców    rewolaQi;    z  tona 
rzek  zawaionych  pomordowanymi,    z  kamieiu  naszych  placów  pablicznycb, 
naznaczoDTch  wsz^ie  krwawemi  slady;  z  min  miast  spostoszooych  i  po- 
palonych,  z  rozwaionych  zamków  panskich    i  chat  wíešniaczych,    zewsz^d 
podnosi    si^,    rozbrzmiewa    žalosny,    przeražliwy    glos    Indzkosci    zbolalej 
i  obnrzonej,    glos,    jakiego    nie  slyszano  jeszcze,  odk^d  s§  ludzie  i  zbro- 
dnie;  glos  sciskajacy  serce,  rozdzieraj^cy  dasz§;    glos  wolaj^cy  o  pomst§ 
do    nieba,    do  swiata    calego,    do  pokolen    przyazlycb    i    pozostawii^cy 
w  gl§bi  czlowieka  niewymowny  smutek,  že  síq  žylo  i  ie  síq  na  to  patrza- 
to.*     Slowa  te  nie  s^  tylko  retorycznemi  frazesami,  ale  wyrazem  prawdy, 
straszliwie  wspartej  cyframi  (ob.  Rewolacja).     A  jednak  straszliwa   naaka 
zdaje  si§  byč  dla  ladzkoáci  stracona:  krótkie  chwile  straszliwego  panowa- 
nia  kommony  w  Paryžn,  zawzi^ta  i  nieustanna    agitacja    róžnych   Btowa- 
rzyszeň  tajných,  przekonywaj§,  že  ohydny  ten  fanatyzm    antyrelig^ny  nie 
przestal   byé    dla  spoleczenstwa   grožném    niebezpieczeňstwem,    i  že  z  tej 
strony  obawiaé  si§  možoa  dla  Indzkosci  nierównie  wi^kszych  jeszcze  kl^ 
níž  wszystkie,  jakie  kiedykolwiek  na  ni§  spadly  ze  strony  fanatyzma  re- 
ligíjnego    Cf.  /  Balmes,  Protestantyzm  etc.  iNT. 

Fanelií  Katarzyna^nr.  ok.  r.  1834  w  Casalviere,  djec.  Sora, 
póžniej  mieszkajva  w  okr§ga  Sezze,  obludnica,  która  starala  si^,  aby  j% 
miano  za  swi^^,  cfawal^c  sig  z  objawicn,  proroctw,  zachwyceň,  z  widzeá 
i  nkazywaň  si^  Chryrtnsa  Pana  i  N.  Marji  Panny;  glosila,  že  ma  piQtna 
iwi^te.  Lecz  r.  1856  wyprowadzone  przez  inkwizycj^  rzymsk)  šledatwo 
pokazalo,  že  to  wszystko  bylo  zmyšleniem,  w  skutek  czego  na  12  lat 
wi^zíenia  shazan^  zostala.  (Dekret  šw.  Inkwizycji  9  Lni.  1857).  Dú- 
chowny  przewodnik  jej  za  lekkomyšlnošó  w  tak  wažnej  sprawie  skazany  zo- 
^ia/  Jia  trzechletme  zamkni^e- 


Fanon.— Fardellt.  263 

Fanon,  orale  (GavarU.,  I  180),  ubiór  papiezki,  naksztalt  pele- 
1707,  sktada  8i§  z  dwóch  macetów  (ob.),  krótszy  na  dložtzj  wložonych 
i  kolo  szji  zszytych.  Užywa  síq  do  tego  mateigi  jedwabno-zlotej,  w  pro- 
stopadJe  paski  biale  i  ztote,  amarantowym  zl^czone.  Na  cz^i  fanonn, 
okrjwaj^c^  pierá,  wjhaftowany  jest  krzyž  prormienisty,  któpy  caYoje  kar- 
dynal  djakon,  podaj^c  ten  nbiór  Papiežowi,  w  alb§  nbranema.  Fanon 
przypomina  starožytny  efod  (ob.)  arcykaplaĎski  o  czterech  kolorach,  wy« 
obražaj^cych  cztery  žywioJy,  a  mial  dawniej  slnžyč  za  pokrycie  gíowy, 
jakby  kaptur.  Fanonami  tcž  nazywaj^  si§  dwa  paski  mitry  bisknpiej, 
z  tyíu  spadajíce.     Ob.  Noel,  Instr.    sur  la  litnrg.  t.  Ip.  3281386. 

Faran  (Pharan)^  puszcza  w  pólnocno-wschodniej  stronie  Egipta. 
Izraelici,  wyszedlszy  z  Egipta,  od  góry  Sioai  przez  3  dni  mosieli  iáó  do 
Faraa  (Nam.  10,  12.  3  3).  ByJa  wi§c  ta  paszcza,  mi§dzy  poszcz^  Sinai 
a  pořudoiow^  granic^  zíemi  Chanaan  (cf.  Gen.  21,  14.  21),  i  rozci^gala 
si$  do  kota  góry  tegož  nazwiska  (Deat.  33,  2).  Z  powoda  bliskošoi  góry 
Sinai,  Faran  jest  wspominan^  obok  Sinai  (ibid.  cí.  Ilab.  3,  3).  Ta 
ukrywa!  si§  Dawid  przez  niejaki  czas  po  ámierci  Samuela  (I  Beg.  25,  2j. 
Mylnie  wielu  poczj-tywalo  dolin§  Feiran  za  jedno  z  F.:  Feiran  bowiem 
lezy  w  pólnocno-zacbodniej  stronie  Sinai;  Faran  zaá  dalej  na  vrschód, 
bližej  granic  Idamei.  Starožytni  jeografowie  wspominaj^  o  mieécie 
Fhara^  nad  odnog^  heroopolityczn^  morza  Czerwonego.  Cf.  Mannert,  Geo- 
graphie,  VI   1  s.  40.  X.   W.  K. 

Faraón  (hebr.  Partoh^  70:  ^apaco,  Valg.  Pharao)^  ty  tul,  którym 
Biblja  mianujc  wszystkich  dawniejszycb  krolów  egipskich,  rzadko  przy 
nim  dodaj^c  imiona  wtasne:  np.  Necbao,  Efree.  Tyta)  ten  jest  czysto 
egipskim:  sktada  si§  z  przedimka  (/*,  Ph^  Fha)  i  z  w>Tazu'  Ra  (sloáce). 
Pomniki  egipskíe,  jeszcze  z  czasów  przedabrahamowych,  maj%  wyraz  perac^ 
wielki  dom,  czém  oznaczaj^  króla  i  palcíc  królewski,  Peraa  wi^c  odpo- 
wiadatoby  tytulowi  tareckiego  dwora:  vyaoka  porta,  lub  earopejskiema 
jego  moéé  (królewska).  Cf.  Ebers,  Aegypten  u.  d.  BUcher.  Mos.  I  2  68; 
Chabai,  Les  Pasteurs  en  Egypte  s.  17.  32.  Z  powodu,  že  F.  jest  ty- 
tutem,  a  nie  imieniem  wJasném,  nie  možemy  wíedzieó,  za  którycb  królów 
Abraham  i  póžniej  jego  potomkowie  przebywali  w  Egipcie  i  za  którego 
wyszli  z  tegož  krajn.  W  nast§pnych  czasach  spotykane  w  Biblji  imiona 
wJasne  faraonów:  Sesaka  (ob.),  Suy,  Nechaona  i  Efree  (ob.  tej  Enc.  lY 
566 — 68),  znajdaj^  si§  i  na  pomnikach  egipskich-.  Kwestja  egzegetyczna: 
co  naležy  rozumieé  pod  czysto  powtarzaném  wyraženiem  w  Exod:  „Bóg 
zatwardzi)  serce  faraóna?"  roz?ri^zaje  síq  tém,  že  tam  jest  mowa  nie 
o  zatwardzenia  czynném,  lecz  o  dopaszczenin.  Cz§3to  bowiem  w  Bib^i 
dopaszczenie  wyraia  si§  tV  taki  sam  sposób,  jak  dzialanie  czynne  (ob. 
Reinke,  Beitr.  V  2  79  — 303).  X.    W.  K. 

Fardella  Michal,  franciszkanin,  ar.  16  50  r.  w  Trapani,  w  Sycy- 
Iji,  biegřy  w  matematyce,  fizyce  i  fílozofji.  Uczyt  ^filozofji  w  Modenie, 
astronomji  i  filozofji  w  Padwie.  R.  16  7  8  zapoznal  ú%  w  Paryža  z  ^lale* 
branche*m  i  Lamy^m.  Zwolennik  kartezjanizmn,  szerzyí  go  we  Wloszech, 
egzagernjqc  jógo  stron§  idealistowskq,  poniewaž  utrzymywař,  podobnie  jak 
Malebraoche,  že  istnienia  ciat  dowiesé  možná  tylko  za  pomoc^  objawicnía. 
Um.  w  Neapolu  1718  r.  Napisal:  Umversae  philosophťae  sy sterna,  Venet. 
1691;  Vniversae  usualis  mathematkae  theoria,  ib.  1691;  Logica,\h,  1696; 
Animae  humanae  nátura  ab  Aufpistino  detecta,  ib.    1698.  N, 


264  F  a  r  f  a, 

Farfa,  jedno  z  trzech  nfgslawniejszycli  opactw  benedyktyáskich  wlo* 
skich  (Montecassino,  Nonantula  i  Farfa),  nad  rzeczk%  Farfa,  w  krajů  Sa- 
binów.  Klasztor  F.  wywodzi  swój  pocz^tek  ód  Wawrzyúca  syryjczjka, 
bpa  Spolcto,  a  póžniej  Sabiny,  który  miat  go  wraz  z  košciotem  zbudowaé 
okolo  pólowy  V  w.  Zburzony  przez  Longobardów,  odbudowany  okolo 
681  r.  przez  ksi§dza  Tomasza  z  Maurienne,  który  tam  przybyl  w  po- 
wrocie  z  Zierai  áw.  Ksi^žgta  longobardzcy  ze  Spoleto,  królowie  longo- 
bardzcy,  iiast§pnie  Karolowingowie  i  Papieže  bogato  uposa^ali  i  przy¥ri- 
lejami  obdarzali  ten  klasztor,  sřyn^cy  ácislém  zacbowaniem  reguly  áw.  Be- 
nedykta.  Opat  Hugo  (na  pocz^tku  XI  w.)  w  písemku  De  deátructíane 
monasterii  farfemis  (ap.  Muraton,  Antiq.  Ital.  t.  G  p.  2  7  3)  opisiye  szcze* 
gólowo  obszerne  zabudowania  i  éwietny  stan  klasztoru  (^pulcre  et  dočte 
vigebat")  przed  nápadem  Saraceuów.  Gdy  w  konců  IX  i  w  X  w.  Sara- 
ceni  nnjechali  Wíochy,  opat  Piotr,  ze  swymi  zákon  nikami  i  žolnierzami, 
siedm  lat  stawiat  im  zaci§ty  opor;  zmuszony  byl  wszakže  wreazcie  opuácié 
klasztor,  z  bracmi  i  skarbami  klasztornemi.  Przcz  4  8  lat  klasztor  ležal 
w  ruinách,  dopóki  go  nieco  nie  podžwigu^l  król  Hugo,  który,  za  pomo- 
ci glosuej  Marocji  (Mariuccia),  ok.  932  r.  opanowal  Rzym.  Ale  restau- 
racja  ta  niewiele  na  co  si^  przydala,  bo,  w  skutek  tak  nazwanych  rz^dów 
nierz^duic  w  Rzyraic  (Teodory,  Marocji  i  Teodory  mlodszej)  i  napadów 
saracenskich,  zagin%l  prawie  zupelnie  we  Wloszech  duch  koscielny  i  zanii- 
lowanie  w  žyciu  zákonném.  Wyžej  wsponiniany  opat  Hugo  dobrze  cha- 
rakteryzuje  te  czasy,  gdy  pisze  (op.  c),  že  król  Hugo  postawiř  opatem 
w  klasztorze  Farfa  swego  krewnego  Raffreda,  który  byl  „prudens  valde 
in  acientia  seculari,  secundum  Deum  uon  adeo  eruditus,  quod  doctrina 
regularis  ordinis,  sicut  iu  ceteris  relígionis  et  doctrinao,  ab  Itaiico  sub- 
tracta  erat  regno,  praesertim  pro  vastatione  supradictorum  paganorum.*' 
Raífred  chcial  wszakže  klasztor  podzwign^ó  z  moralnego  úpadku,  za  co 
otruty  zostal  przez  dwóch  niegodziwych  zakonników:  Hildelbrand*a  i  Cam- 
po,  z  których  ostatni  kupil  sobie  opactwo  od  króla  Hugona.  Alberyk,  na- 
st§pca  Hugona  w  panowauiu  nad  Rzymem,  dla  podniesieuia  karnoáci  za- 
konnej  w  swojém  terrytorjum  ustanowil  Odo'na,  opata  z  Clugny,  archi- 
mandryt§  nad  wszystkierai  klasztorami  w  pobližu  Rzymu  položonemi;  gdy 
jednak  Odo  poslal  kilku  zakonników  do  Farfa,  wrócili  oni  níebawem,  po- 
niewaž  Campo  i  jego  koledzy,  zamierzali  ich  zal>ió.  Niewiele  tež  po- 
moglo,  že  Alberyk  oglosil  Campo^na  za  zložonego  i  že  na  jego  miejscc 
mianowaí  Dagoberta:  po  kilku  bowiem  latách  Dag)bert  zostal  otruty, 
a  Campo  i  Hildebrand  gospodarzyli  w  posiadlosciach  klasztoniych.  Stra- 
szliwe  bylo  wówczas  položenie  klasztoru.  Campo  i  HilJebrand  rozpraszali 
majetek  zákonný  na  nierz^dnice,  dzieci  i  krownych.  Nierz^d  panowal 
jeszcze  za  kilku  innych  opatów,  dopóki  pod  koniec  X  i  na  pocz%tku  XI  w. 
nie  nast^pila  reforma,  za  pokornego  i  žárli wego  opata  Hugona.  Reformy 
tg  zaprowadzil  Odilo  z  Clugny  ze  swoim  przyjacielem  Wilhelraem,  opatem 
St.  Benigně  z  Dijon.  Zwolna  odzyskal  klasztor  dawn%  šwietnošc;  nauk$ 
pocz\íto  znowu  pilnie  tu  nprawiač.  Wielkíj  z  tego  tytulu  zaslugg  pozy- 
skal  sobie  bibljotekarz  klasztoru  Grzegorz  (-[•  iioo;,  który  napisal  wažne 
dla  dziejów  wloskich  Chronicon  Farfense  (ap.  Muvafort\  Script.  rer.  ital. 
t.  2  pars  2  p.  289).  Róžne  przechodz^c  koleje,  klasztor  dotrwaí  do  na- 
szych  czasów.  W  koáciele  klasztornym  znajduje  si§  obraz  cudami  sly- 
n^cy  (s.  Maria  in  Acufiano^    poniewaž  miejsce,  gdzie  klasztor  lezy,  zwaio 


Farfa.— Faryzeutze.  265 

si^  dawníej  Acuzio^  Ácuziano^  a  póžoiej  monie  Ácufiano\  na  drzewie  ma- 
lowaoy,  jakoby  przez  éw.  ^ukasza,  a  przyniesiony  tam  przez  založyciela 
klasztoru  Wawrzyúca.  Cf.  Vincenzo  Bim\  Cenili  storíci  solla  sacra  ima 
gine  di  Maria  Vergine  che  si  yenera  nella  chieza  abbazíale  di  Farfa 
c  sulla  sua  corooazione,  Boma  1870.  O  samým  kiasztorze,  z  którego 
archiwów  bardzo  wieie  korzystaii  historycy  wioscy,  cf.  Giuseppe  Marocco^ 
I^toria  del  celebre  imperiál  mooisterío  farfense.  Koma  1834;  Marino  Ma- 
rťnt\  Seric  cronologica  degli  abbati  del  monisterio  di  Farfa,  Ib.   18SS. 

Farinacci  Prosper,  ur.  so  Paid.  1554  w  Rzymie,  adwokat,  a  na- 
čit^pnie  prokurátor,  odzaaczyl  síq  sarowoáci%,  jakkolwiek  dla  siebie  ňader 
mial  byč  poblažiiwym.  Papiež  Klemens  VIII,  robíce  allazj^  do  jego  iraie- 
nia,  mial  o  nim  powiedzieč:  „M%ka  (farínaj  jest  wyborna,  ale  wór,  w  któ- 
rym  si§  ona  znajduje,  nic  nie  wart."  Um.  w  Rzymie  30  Pažd.  1618. 
Dziela  jego,  wydane  rázem  wAnvers  w  13  t.  in-f.  1620  r.  i  n.,  s^  wyso- 
ko  cenione  j)rzez  prawników;  zawieraj^  one:  Decitione^  Rotae;  Rotae  no- 
vissimae;  Repertorinm  judiciale;  De  haeresi;  Praxis  crimincUis;  Succuš 
proLxis  crimincUis.  N. 

Fariatí  Daniel,  nr.  1690  r.  we  Fríonl,  do  jezuito w  wst^il  w  Bo - 
lonji  r.  1707.  R.  1722  przez  zwierzchnoáé  zákonný  dodaný  zosta)  do 
pomocy  o.  Filipowi  Ricepnti  i  z  nim  przez  20  lat  zbieral  raaterjaly 
do  bistorji  koácielnej  lUirji.  Žebrali  okolo  300  yoI.  samých  r^kopismów. 
Tymczasem  Riceputi  umarl  (i742);  na  F.  wi§c  spadl  ciQžar  uporz^dko- 
wania  i  nžycia  žebraných  mateijalów.  Z  nich  on  wydat  lUyryci  s<wri  to- 
musI—IV  (Venet.  1751  —  1769).  F.  f  25  Kwiet.  1773  r.  Nástu- 
pné torny:  V-^VIÍI  (Venet  17  75  —  1819)  wydaí  o.  Jakob  Coleti  (ob.). 
Dzielo  to  jest  najwažniejszém  žródlem  .do  historji  košcielnej  krtgów,  wcho- 
dz^ych  w  sklad  dawnego  Illyrykn  (ob.).  Dnigie  dzielo  Farlati*ego  {Artis 
criticae  inscitía  aniiqmuuis^  Venet.  17  7  7)  przeciw  falszy  wej  kry  tyče  nowo- 
žytnej,  wydal  tak^.e  J.  Coleti.  JDe  Backer^  Bibliotb. 

Farnowski  S  ta  n  i  si  a  w  {Famovius^  takže  Famesius)^  uczyl  síq  w  uni- 
wersytetach  zagranicznych;  socynjanin,  oddzielil  si§  od  ai^anów  rakowskicb 
1568  r.  i  pod  opiekii  Stanislawa  M^žyka,  starosty  sandeckiego,  w  S^d- 
czu  w  szkole  i  w  kosciele  nank^  swoj)  oglaszal,  zaprzeczaj^c  Ducha  áw., 
a  cbrzest  przez  zanurzenie  tylko  wažnym  uznawal.  Napisal:  Okazanie 
2  sfalězowanie  prawdziwej  naukiy  1573;  O  znajamoéci  i  wyznaniu  Boga 
zawzdi  jednegoy  Stworzyciela  wszystkich  rzeczy  i  jednego  Ducha  Bozego^ 
przez  którego  tcolajom  nawróceni:  Ojcze^  nauka  wielka^  éwifta  i  prawdziwa 
ze  wšzyétkiego  i  samego  Pisma  sw,  dziumie  žebraná  i  stosowana.  \V  któ' 
rej  wszgstkie  przeciwnikóio  iapacskij  wikrentí  i  przymioty  znacznie  som  wiť 
knione  i  moimie  zf/orzone^  1573,  bez  miejsca;  Nauka  prawdziwa  o  kamoéei 
chriiijanskiej  w  zboř  ze  Syna  Bozego  prawdziwym  wedhtg  šamego  i  wszysť 
kiego przymierza  Nowego  žebraná  i  zstosowana  porzondnie^  157  3.  Zwolen- 
níczka  nanki  F*go,  wdowa  Zabawska,  wydala  swoim  nákladem  ksi^žk^  do 
nabožeiístwa  przez  niego  uloženy.  Po  ámierci  F*go,  stronnicy  jego  pol^* 
czyli  si^  z  socjmjanami.  Cf.  Bock^  Uistoria  antitrinitariornm  i  Uist.  so- 
cinianismi  prussici;  Troschel^  Die  protestantischen  Antitrínitarier,  Heidelb. 

1831>,    1844. 

Faryzeusze,  ^api^aloi,  Pkarisaei^  przeciwstawiani  zazwyczaj  sadu- 
eeuszom  (ob.),  jak  gdyby  to  byly  dwie  oddzielne,  zlona  národu  žydow* 
skiego  wyszle  i  od  niego    wyosobione    sekty.     Faryzeusze  wszakže,  éciále 


266  Faryzeu$ze. 

bior§c,  Díe  byli  8ekt%.  Galy  naród  w  ogóle  byt  po  faryzejsko  myálfcy,  &• 
ryzeuszów  uwažač  tylko  naležy  za  najznakomitazych  ludzi  národa,  zf^mu- 
j^cych  8ÍQ  szczególniej  rzeczami  religijnemi,  vrypowiadaj^ych  najdobitiúej 
ogólne  przekonania  národa  i  staraj^cycb  si§  nsystematyzowaé  je  i.nzasa- 
dnič  Písmem  áw.  W  oczach  národu  uwažani  oni  byli  za  stróžów  dncho- 
chowycb  dobr  judaizmu,  narodowej  godnoáci  i  wolnoáci.  I  zla  i  dobra 
strona  charakteru  narodowego  odbijata  8i§  w  nich  w  sposób  spot^gowany. 
Pomi^dzy  nimi  przechowywata  síq  arystokracja  krwi  žydowskiej,  nieskala- 
nej  zetknigciem  z  grekami  i  syryjczykami  i  strzeg^ca  síq  pilnic  od 
wpíywów  bellenizmu.  Nazwisko  f.  pochodzi  od  pierwiastku  nieužywanego 
paraz  (oddzielil),  v.  od  parasz  (odl^czyř),  zk%d  paruszy  licz,  mn.  paru" 
8zin^  odpowiada  grec.  &cpa)pia{isyoc,  odleženi,  dystyngwowani  (^SiuiVidw, 
LexicJ,  ale  nazwiska  tego  nie  otrzymali  oni  zapewne  na  oznaczenie  swe- 
go  wyl^czenia  si§  od  národu,  przez  szczególnii  žarliwoéé  i  pobožnoáé,  bo 
takie  rozumienie  poci^galoby  za  sob^  przypuszczenie,  že  jednoáé  z  prawo* 
wieruyro  národem  moglaby  zanieczyszczaó  ich  i  plamič,  co  przeciwilo  síq 
ducbowi  i  literze  prawa.  NazN?^  wi§c,  w  tém  rozumieniu  sobie  przyzna^a- 
n%,  sci^aliby  raczej  na  síebie  nienawiáé  ludu,  niž  jego  sympalje.  Prawdo- 
podobnie  nazwg  t%  otrzymali  w  czasie  walki  z  bellenizmero,  gdy  jako  po- 
božní, chasidim,  glosili  i  praktykowali  écisle  i  skrupalatne  unikanie  i  oď- 
iqczanie  sť^  od  wszelkiej  obczyzny.  Mogli  tedy  tQ  nazw§  dostaó  naprzód 
od  swoicb  nieprzyjaciól,  a  póžniej  užywaó  jej,  jako  nazwy  dla  siebie  sa- 
szczytnej.  Przytém  može  mieé  i  historyczn%  podstawQ  swoj^  tradycja 
žydowska,  wywodz^ca  faryzeuszów  od  Antygona  z  Socho  (r.  290 — 260 
przed  Chr.),  który  pierwazy  mial  wyst^pié  ze  zdaniem,  že  ogrodzenie 
(gader)  prawa  jest  cz§áci§,  boskiego  prawa  i  tak  obowi^zuje  jak  ono;  jego 
uczniowie  i  zwolennicy  mleli  otrzymaó  nazwQ  faryzeuszów  dla  tego,  že  la- 
pomoc§  ogrodzenia  prawa  zabezpieczali  si§  od  wszystkiego,  co  obce,  co 
pogaúskie,  co  plami.  Powobj^c  si§  na  prawo,  dodawano  nowe  przepisy,  któ- 
remiby  možná  bylo  stawió  tam^  wciskaj^cemu  8i§  zewsz^d  do  krajů  bel- 
Icnizroowí.  Tym  sposobem  wyrobila  si§  owa  faryzejska  kazuistyka,  w  któ- 
rej  najdrobniejsze  rzeczy  podniesione  byly  do  wysokoáci  najwyžszych  obo- 
wi2|zków  žycia.  Faryzeusze  za  czasów  machabejskich  czynnie  si%  przyto- 
žyli  do  oswobodzenia  národu  (I  Mach.  2,  4  2.  cf.  7,  13).  Juda  Macha- 
beusz  stal  na  ich  czele  (II  Mach.  14,  6).  Jan  Hyrkan,  arcykaplan  (iS5 — 
10  7),  z  poczi|tku  nalézal  do  nich  i  dal  si§  im  powodowaé;  póžniej,  obra- 
žony  przez  nich,  nietylko  przeszedl  do  saduceuszów,  ale  jeszcze  surowo 
przeáladowal  faryzeizm  (J,  Flav.  Ant.  13,8).  Pomimo  tego  faryzeusze,  z  po- 
wodu  swej  gorliwoáci  o  zákon  i  spraw§  narodow^,  byli  w  wielkiém  u  lo- 
du  powažanin  i  stáno wili  pot^g§,  z  któr^  si§  musieli  liczyó  zwierzchniey 
národu.  Aleksandra  (r.  7  9  —  70  przed  Chr.),  wdowa  po  Aleksandne 
Janneuszu,  aby  síq  utrzymaó  przy  wladzy,  musiala  im  oddač  ster  rz^du 
{Joseph.  Fl,  Ant.  XIII  23,  24,  Opp.  ed.  Colon.  1691  s.  463;  De  Bello 
Jud.  I  4  s.  716);  nawet  saduceusze,  ježeli  mieli  wladz§,  musieli  ulegaé 
ich  wplywowi  (Antiq.  XVIII  2  s.  617),  a  Uyrkan  II  (od  r.  79)  przy- 
wrócil  im  odebrané  przez  Jana  Hyrkana  Iprzywileje  (ib.  XIII  24  s.  464). 
Lecz  popularnošé,  jakiej  užywali  u  swych  wspólziomków,  wbila  ich  w  py- 
ch^,  uczynila  ambitnymi  i  obludnými.  Wady,  jakie  im  wytykal  Pan  Je- 
zus xa  swoicb  czasów,  Józef  Flawjusz  przypisuje  im  juž  w  dawniejszych 
czasach    (Ant.    XVII  3  s.   585;    XVIII  2  s.   617).    Flawjusz  nazywa  ich 


Farfzeosze.  267 

.genis  horninám  astatmn,  arrogans,  ezactíorem  patrUe  legis  eognitionea 
siM  TÍDdicans....  qnibos  addictnm  erat  nmlieniin  sodalitíani  (s.  585). 
Phjuisaeonnn  Tíctos  simplex  est,  nnllis  moUitas  deliciis  (s.  <  1 7).  MnlUs 
coBSiitntíoaam  a  majoríbos  per  manos  acceptas  tradideront  popnlo^  qoae 
non  sont  scríptae  inter  leges  mosalcas"  {Ant.Xíll  18  s.  45S).  W  Ewan- 
gelji  rówDÍež  wjst^pnj^  jako  arroganci,  przjwlaszczaj%cjr  sobie  pierwszo 
wsz^dzie  miejsce  (Mat.  2S,  6.  Mar.  12,  S9.  Lne.  ii,  45.  14,  7.  30, 
46);  przechwalaii  si^  ze  ácislej  obserwaqji  zákonu  (Joan.  7,  48.  Lne.  5, 
3  5.  18,  11)  i  rzeczjwiscie  w  drobiazgach  byli  ňader  skmpnlatnymi  (Lne. 
11,  4  2),  lecz  ta  skropolatnoéé  nie  pochodzíla  z  religijnej  pobndki:  wszjst« 
ko  czjni]]  dla  oka  Indzkiego  (Mat.  5,  20.  6,  i...).  Zákon  Mojžeszowy 
obostrzaH  wielu  drobiaxgowemi  przepisami,  np.  íe  w  szabat  nie  godzi  8i§ 
nawet  klosów  zrjwač  dla  zaspokojenia  gloda  (Mat.  12,  2.  Mař.  2,  24. 
Lac.  6,  1),  ani  ozdrawiaé  (Lne.  8,  7.  14,  5.  cf.  Mat.  12,  lO);  przepi- 
sjwali  mnóstwo  cczyszczeň  (Mat.  15.  2.  Mar.  7,  2.  3.  8.  Loc.  ii,  88), 
postów  (Mat.  9,  14.  Mar.  2,  18.  Lac.  5,  55),  dhigích  modlitw  i  t.  p. 
Wszystkíe  te  praktjld  wrwodzili  z  tradjcji  (Mt.  15,  2),  cbocíaž  nieraz 
bvwalj  one  wr^cz  zakocowi  przeciwnemi  (Mt.  15,  5.  Mr.  7,  8),  a  przez 
nich  samjcb  ma!o  wjkoajwanemi  (Mat  23,  4.  13.  L.  ii,  46).  Unikali 
wszeUdego  zetkni^cia  z  grzesznikami,  nie  przez  pokor§  (žeby  nie  narazié 
síQ  na  grzecb),  leez  przez  wysokie  o  swej  šwi^tošci  rozomienie  (Lne.  5, 
30..  7,  39.  15,  2.  Mat.  9,  ii.Mr.  2,  16);  sami  zaá  pehii  byli  chci- 
woáci  (Lne.  16,  14),  zawzigtoáci  (Mat.  5,  21..);  wyzyskiwali  pobožné  nie- 
wiasty  (Mat.  23,  14.).  Do  rzadkich  wyj^tków  naleželi:  Nikodém  ^Joan. 
3,  1.),  Gamaliel  (Act.  5,  24)  i  in.  (Act.  24,  14).  Pod  wzgl^dem  do- 
gmatycznym,  zdaje  8i§,  že  íáryzeosze  nie  blylzíli;  P.  Jezus  szezególowo 
im  tego  nie  zarznca  (Mat  25,  2),  a  áw.  Pawet  nazywa  ich  prawowier- 
nymi  pod  wzgl^em  religijnym  (Act.  26,  5.  cf.  Phil.  3,  5).  Flawjnsz 
mówi  tylko  {AfU,  XIII  9  s.  44  2),  že  £ar.  nznawali  fatnm,  tak  jednak, 
iž  Opatrznošci  i  wolnej  woli  pewn^  cz^  zostawiali.  Že  jednak  Flawjnsz 
laMI  npatrywač  wsz§dzie  podobieástwo  mi^dzy  jodaizmem  a  greck^  filo- 
zo^%j  przcto  nie  wiadomo,  na  czém  wlasciwie  owo  fatnm  faryzenszów  po- 
legalo.  Zreszt^,  jako  prawowiemi,  wierzyli  w  Boga  i  w  aniolów  (Act. 
2  3,  8),  w  nieámiertelnoáé  dnszy,  w  nagrod^  i  kar^  po  ámierci  (ib.)  i  inne 
dogmaty  Starego  Testamentu.  Przypisnj^  im  wiar^  w  metampsychoz^ 
(ob.).  Na  potwierdzenie  tego  przytaczaj^  pytanie,  zadané  áw.  Janowi 
Chrzcicielowi  (Joan.  i,  2i):  czr  on  jest  Chiystnsem,  czy  Eljaszem,  czy 
prorokiem?  Pytanie  to  wszakže  moglo  byč  zadané  bez  wiary  w  metam- 
psychoz^,  gdyž  o  Ujaszn  (ob.;  wiadomo  bylo,  že  byl  wzi^ty  žywym  do 
ngo.  Ňawet  Herod,  tetrarcha,  nie  mówi,  že  dnsza  Jana  Chrz.  prxesila 
w  P.  Jezusa,  lecz  že  P.  Jezus  byl  zmartteyehurstafym  Janem  (Mat.  14, 
2).  Wedlng  Fhiwjusza  (De  BeL  Jud.  II  7  s.  7  88)  far.  wierzyli,  že  dn- 
sza nie  podJega  skaženin,  i  že  tylko  dnsze  dobrých  pr7echodz%  w  inne 
dala,  zlych  zai  na  wieczne  id^  m^ki.  Wi^c  j^  to  wiara  w  zmarlwych' 
tcMíanie  eiala  (cf.  Act.  25,  6.  8.  24,  15),  ale  nic  w  metampsychoz^.  Za 
Herod^i  W.  liczono  przeszlo  6,000  faryzeuszów  takich,  którzy  Rzymianom 
i  królowi  przysi^gi  skladač  nie  chcieli.  Herod  ich  przesladowal  za  ich 
intrygi  polityczne  {Joa,  Flav.  Ant  XYII  5  8.  585);  pomimo  tego  byli 
oni  silnými,  nawet  w  sanhedrynie  rej  wodzili,  zt%d  cz^sto  obok  ar^ka« 
ptanów  S4  wspominani   (Joan.  7,  32.  45.  48.  li,  47.  56.  9,  is..  Act 


S6S  Faryzeusze. 

5,  34.  23,  6).  Ku  ?.  Jezusovi,  poniewsí  czgsto  wyrzneal  im  oblndg 
i  inne  wystgpki  (Mat.  23,  13 — 29.  15,  n.  Mar.  7,  C),  povtzi^U  zaci^tf 
nienawtáá.  Wobec  ludu  wyslaniali  Go  jako  miO^i^egci  spólnictwo  z  czar- 
tem  {MaL  9,  34.  i2,  24,  Mař.  3,  22.  Lne.  11,  fi),  jako  oddanego 
obíarstwu  i  pijaňstwu  (Mat.  1 1 ,  i  o);  gdy  nie  mogli  SÍI4  przeszkodzié 
Jego  nBuczaiiiu  (Mat.  12,  14,  Joan.  7,  32),  obrzunali  azyderstwem  (Luc. 
iG,  14).  Pominio,  id  upornio  odrzucali  iiaukg  P.  Jezusa  (Mat.  11,  íd), 
wšród  ttumów  jednak  cbodzili  za  nim  i  zadnwali  róžne  pytania  podstg- 
piie,  žeby  mieů  przytém  dowód  przeciwko  Niemu  (Mt,  22,  is.  Luc.  ii, 
ai.  14,  I,  Joan.  8,  3).  Aczkohvíek  menawidzili  saduccuBzów  i  herodja- 
nóv,  przecieí  l^ťzyti  sig  z  nimi,  žeby  wspóliiie  mogli  oskar:!yÉ  Go,  jako 
iiieprzychyliiugo  rz^doni  (Mat.  22,  ic.  Mnr.  3,  6.  12,  is.  cf.  Mat.  22, 
31).  Oni  glówiiie  wyBt§powaIi  7.  oakarJeniami  w  obec  Piláta  (Mat,  27, 
62)  i  iiastawali  o  £miorú  P.  Jezusa.  Po  Zoslaniu  Ducha  éw.,  wprnivdzie 
wielu  fai".  oclirzcilo  sig,  ale  i  ci  iiaivct  stnli  Big  zarodem  sekt  lydovsko- 
clirzešcjaúskiub  (judaizantes.  Act.  15,  5).  Epitety  ni^c,  jakiemi  icli  obdu- 
rzal  šw,  Jan  Chrz.  i  P.  Jezus,  iiazyivajqc  icb  „pleraieiiieni  jaszczurczém" 
(Mat.  3,  7.  12,  34.  cf.  Luc.  3,  7),  „pokoleiiioiu  zto^liwém  i  cudzoto- 
žnÓDi"  (Mat,  12,  3!>)  i  t.  p.,  byty  a^  nadto  zastu^onemi.  Ví  chasách 
Cbrystusa  dzielili  si^  na  kílkn  szkó),  migdzy  któreini  znaczniejfize  byty: 
llillďa  i  Szainmaj'a.  llíllel,  z  Babilonji  do  Jeiozolimy  przybyty,  pozyskal 
t[ik  wielkij  slawQ,  íe  go  póžniej  stawiano  obok  Ezdrasza,  jako  nznowi' 
(-iela  prawn,  Znsluga  jego  polegala  wlaáciwic  na  téni,  íe  przoz  lagodne 
tlumaczenie  prawa  i  tradycji  faryzejskich  utatwiat  icb  zachowanie.  Ilillela 
antagonista  Szammaj  obstawat  za  ácistém,  litcralnóm  p]'ana  zachowauieni. 
Jako  cbarakteiyatyczny  rys  jego  wyobražeň  podaja,  ie  gdy  córka  jego  po- 
vila dzicci^  w  šwi^to  uamiotów,  on  przedziurawil  dacii  nad  pokojem  po- 
loinicy,  aby  iiowonarodzony  wnuk  jego  niógt  z.idosyó  uczynid  prawu. 
Szkota  jednak  jej^o  t^  luiala  zastug^,  f.e  nalczyta  pko  niemorainemu  bille- 
litóff  tlumaczeniu  prawa,  w  kwestjach  tycz^cycb  najwažniejszych  obowi^z- 
ków  žycia.  Tak  np.  ,u3pra«iedliwiali  oni  c^íste  ivówczas  roíwody  u  iy- 
dów  objašnienioin,  že  ,ohydna  czynnošá'-  (Dcnt.  24,  1),  z  powodn  któ- 
rej  mógt  ni%í.  (ia6  žonie  písmo  rozwodowc,  znaczyla  nszystko  to,  co  sig  - 
lUQitowi  nic  t}odoba  w  žoníe;  dla  tego  mógt  ich  zdaniem  in^í  pozbyó  sig 
ioiiy,  gdy  ta  mu  w  kucliui  poti-aw?  przypalila,  a  nawet,  jak  dodaj«  rabbi 
Akiba,  gdy  innq  pigkniejazft  znalazl  kobietg.  Szaramaj  zas  przez  te  slo- 
wa  prawa  roziiniiat  grzecli  nieczyaty.  Ale  rygor.vzm  tej  szkoly  nie  po- 
dobal sig  póžniejszym  íydom.  Bat-Kol,  glot  z  tí-gsokoici,  podlug  zape- 
\vnionia  rabinów,  na  korzyéč  hillelitów  rozstrzygnqt  spor  dvróch  szkót, 
którycb  zwolenuicy  niekiedy  krwawe  nawet  pomigdzy  sob^  staczali  bija- 
tyki.  Talmud  wymienia  róžue  frakcje  faryienszón,  odpowiednio  do  icb' 
zewn§trzQego  Eacbovrsnia  síq  w  lyoin  (cf.  íightfoot,  ]Ior.  hcbr.  et  tatra. 
ad  Mt.  3,  r),  Oí.  J.  'írigUind,  Triům  acriptor.  do  3  Judauor.  secti^  ayn- 
lagma,  Delft  17Dfc,jrt«Í ja«IW«fcJ) JL  W  UgoUni  Tbesauv.  t.  XX;  roz- 
prawj  oAp^lJg/lĚĚUĚIBK^ĚĚĚĚl^^Ppit*a  takíe  w   r-jolin. 

~~"  j.tíoteraucliuDg  zur  iim&- 

V  w.,  znaný  z  pUma, 

.^^^níwVi^cgo  Ko- 


FasUdius.— Fatalizm.  :If]9 

šciola.  Jest  to  list,  na  15  roz'IziaIów  podzieloay.  traktajíjcy  o  wdowiLii- 
št^i-?.  pomirno  barbaryzmów  napisany  jasno;  znajáuje  5ie  pomieiJzy  -A- 
-a:arai  í-iv.  Auzuatyaa  e<iit.  Bened.  t.  Vl;  oddziolaie  wydal  g.)  LakASz 
řl' Ištenius  w  Rzyruie  l'>:j.  Tak  wydawi:y  b}ne«íyiwtyr.i  jak  i  TilI-:-monf 
'  Menioireš  XV  lO)  upatruj^  w  piímie  tóm  *klor.ii.^šó  a-iírra  V.n  pelaga- 
i.izmowi.   kťjry  w  owych  czasach  wielu  w  Brytanji  miař  zwoI^:»nikoT. 

Fatalizm,    blrdaa  doktryp.a,  nauczajaca.  i/  -.vszyŤtko  po«l  iane  jest 
tícaolasaavj  koniecz nosci,  cazywanej  fatcra.    Czt-niry  ryto  -ít.'"'  w  sobie 
ówo  latiim.  jaká  jego  catura,  ťatali-ici  nic  o  těm  nic  wiedzii,  jakkokviišk 
•.^e'iř'ií  :ii'"li  ies:  ono  jedvna  i  konieczna  przvczvm   ws.TVjtkich  z:':iwi5k 
tik  w   ^AÍecio    dii'.*bowytn  jak  mate rjal nyní.     Koaioczr:  ř.:i  tčj  niekíOrzy 
podiiawal:  I-tote  Xjíj-Ayžsza,  inni  rozí^iacali  ji}  tylko  do  czymi-já::  i.vío-^ie- 
k.i  i  do  zja^iik  ÍT^iata.    Boga  poďla^aó  koniecznoki  fdíalii^íj.  je*:  naj- 
T^yžšz^  niedorzocznoáci^,    bo  przeciwi  5ie  to  wprost  pra^^-i/i-.vema  poj*^- 
oia  I5ó::t%va  íob.  :.:j  Er;c.  II    -lO.J).  Jak  znowu  ťirp.lizain  aie  La.Sca  st> 
=owat:  do  ozvnno4':i  czto\vieka,  ob.  Woino-c  woli.  C  j  sík'  zni  tvozv  !íwia:u 
r^-iateriairieso,  porz^-lek  panujacy   w  wžzecbvAiecie,  pra -.v  i  i<ťji-;.ijo  w  a::- 
ťirze  nie  sa  konieczne.  lec;:  przyqo  lao,  zai-^žae  o  1  woli   Xajwyž5z»?j  Isto- 
tv,  która  iwiat    z  niczeco   wvprowadzila.  Prawa  dzi?  i^Laíeja»?e  sa  ni  ad  re 
i  prowadza-^e  do  zamk-rzonego  celu,  Iccz  z  uajzapohiiejsza  Iat^\'-'ia,  wía- 
sci^a  zawšze  Wšzcchinocy  Bo/ej.  moglyby  byú  za>:apioue  icnf:nn  prawami, 
ió'ALÍe  do-íkonařemi.    Bl«^dem  tedy  jest  ntrzyniywaó,  že  taki?  a  nie  iniií 
pra^a  musz?.  rzadzic  zjawi=kami  áwíata,  že  obecr.y  porz?.dek  -est  konie- 
ozny  i  nierozerwalnie    zlaczony    z  istot^    rzec/y    í'ob.  ari:.    Opaírznošc, 
S*iat,  StwDrzenie).   Poniewaž  jednak  ^swiat  ít^orzony  hio  mo2e  w  i:iczóna 
uohíiiv:  ť?;q  od  praw  swobodcie  przez  Boja  uítanoAiocych.  w  téra  przeto 
zr:acz'?n;n  možr.aby  przypu^oic  laínlnosč.  jako  r.iezmivr.uy  privi-kk  przy- 
czyn  drufforzednych,  spelniajarych  myši  Opatrznc-íci.  Nio  boviem  aic  može 
?ie  ^jlaczyL*  z  pod  najmadrzejízego  opatrznoíício\\ego  kiorunku,  i  wszy^t- 
kie  i^tůty.  czy  to  obdarzone  rozumem  i  wolna  wola,  czy  uie,  Diusza  ko- 
iiíecznie  spclnié  wyroki  woli  Bože;.    Wyraz;i  jodnak  tego  ťatalizm,  jako 
braneiro  po«policie  na  oznaczenie  falszywoffo,  wy/oj  '.vyíkni§tcgo  pojeoia. 
albo    z  u  pel  nic    nie  naležy  užywaé,    albo  tylko  z  najwieksza    ogli^dnoki^. 
maj^c  na  pami»jci  slowa  áw.  Aneustyna  -Si  'piis  Dei  volunt.aťím  v*rl  yi- 
teštatem    fati  nomine  appeiiat.    sententiam    toneat  et  lincruam    ccrríca"* 
(de  Civ.  Dei  1.   o  c.  2).  Fatalizm  jest  czysto   pojaáska  doktryn^.  '^ryyry- 
«aj%c%  z  zupetnej   nieznaj^^mošci   Bo^a  i  czlov^ieka.     Z  nauka  ciri^tsí-ik:- 
ski|  nie  zg.idza  sie  on  vv  žáden  sposób:  ta  Lowit-m  gtosi  Bo7<i  vsjiiisie*r. 
stwarzajacego  áwiat  z  znpelna  wolnoíciq,  jedy  nie    przez  mi  .''>»•;  í:i    rr-^- 
rzenía.    Wpra^ídzie  Wszechwiedza  Boža    przewidziařa  ^-t^.Lt*    zibt-žáb. 
áwiata  i  czyny  istot  wolnycb,  odwieczny  pian  Božy  wzi",ř^'-U   *«iííl    o- 
zosUje  niezmienny  i  przez  nikogo  nienaruizony,  vi  y/:TjC   Tissif    awa- 
Došd  rzcczy  stwcrzonyth.    lecz  w  pian  ten  wchořJzi  I  v.oin.  ^i*.    zxů* 
wielca.     Fatalizm  pojawial  sie  w  rozmaitych  torfna^i    ;u.   i  -rmszr.  a. 
Inb    rabteiniejszycb,    stoaownie    do  ducha  epoki,     t :  ii&zuiTfwi       v  -• 
wiarowfch.     \V  poganizmie    greckim  pojawia  »..>   i,  Jíoikt-     ;sc     i*:.^ 
nieabtagana  pot^ga,  pod  nazwa  losu  faí'3a,  ii/r-.:/5 .    u'.4Di->a.    acn:.-     - 
sad  bogami  i  ludimi,  naznacza  každem'j  prz^^i^ikTůvus-,    sstísc    .:;■-.     .: 
kafé  nie  može:    tyiko    jeden  Jupiter,   i   v.   v:;4taa».    33«e     -..-  •_.-- 
op««^  *Í9  przeznaczenia    i  bieg  jego  ^-vvtfirrjauí^     jíěú      c -.--..:•"•. 


274  Faustus.— Fécam. 

dal  9ÍQ  w  Kartaginie  opl^tač  w  sieci  manichejczyków,  mial  wiele  w^tpli- 
woáci  co  do  ich  nauki.  Ci,  których  o  rozwi^zanie  swoich  w%tpU- 
woáci  prosit,  odsylali  go  do  Faustusa,  którcgo  przybycia  wyczekiwali. 
Gdy  Faustus  przybyl,  Agustyn  postaral  8i§  zbližyó  do  niego,  ale  ocze- 
kiwania  jego  zostaly  najzupclaiej  zawiedzioae;  przckonal  8i§  bowiem,  že 
F.  czytal  tylko  niektóremowyCyceroi)a,trocb§z  Senekijkilkupoetów  i  to, 
co  manicbejczycy  przed  nim  po  lacinie  iiapisali.  Gdy  Augustyn  chcial 
z  nim  rozmawiaó  o  gwiazdach,  F.  przyznal,  že  nic  si§  na  naukách  przy- 
roduiczych  nic  zna.  Ten  sam  F.  napisal  póžniej  dzicío  przeciwko  praw- 
dziwej  wierze  chrzcácjaúskicj;  na  ží^danie  swoich  wspólbraci  napisal  Au- 
gustyn pko  nicmu  Contra  Fan^itum  manichaexim  lib.  33.  Dzielo  to,  ukoá- 
czone  400  r.,  przeslal  Augustyn  á.  Hieronimowi  404.  Z  dziela  tego 
o  osobie  Fausta  dowiadujcmy  sig,  že  žyl  wygodnio,  že  piešcil  swoje  cialo, 
2e  si§  mial  za  wcielon^  m^droáč,  že  przez  krótki  czas  byl  wygnany  na 
jak^á  wyspe  i  t.  p.  {Gamd),  N. 

Faustyn  kaplan  i  Jowita  djakon,  éá.  (i5  Lutego),  dwaj  wy- 
sokiego  rodu  bracia,  opowiadali  odwažnie  Ewangelj§  w  Brescia,  za  ce- 
sarza  Adrjana,  (gdy  ApQllonius,  biskup  tego  miasta,  skryl  si§  przed  prze- 
áladowaniem),  przez  co  oburzyli  na  siebie  pogan.  Juljan,  patrycjusz,  ká- 
zal ich  pojmaó,  a  gdy  nie  chcieli  wyrzec  8i§  Cbryetusa,  z  rozkazu  ce- 
sarza  šci§to  ich  w  Brescia  okolo  12 1  r.  (Acta  Sanct.  15  Febr.  t.  II 
Febr.).  Imiona  tych  mgczenników  znajduj^  síq  we  wszystkich  marty- 
rologjach.  Ciala  ich  spoczywaj^  w  Brescia,  gizie  jest  kosciól,  pod  ich 
wezwaniem  zbudowany  1152  r.,  i  gdzie  s^  uwažaui  za  patronów  miasta. 
Usuard  mniema,  že  Jowita  (Jovia)  byla  dziewczyna.  /. 

Fea  Karol,  ksii|dz,  ur.  17  0  3  w  Pigna  pod  Nizz%,  uczyl  si$  w  ko- 
legjum  rzymskiém,  zajmowal  si§  adwokatura,  któr^  wszakže  porzucil  dla 
archeologji.  Mianowany  komisarzem  starožytaoáci  i  kustoszom  bibljo- 
teki  palacu  Chigi'ch,  odziiaczyl  si§  gorliwoáci^  w  swoich  poszukiwaniach 
nauko wych.  Um.  w  Rzymie  183  6  r.  Oprócz  oddzieluie  wy daných  dziel 
archeologicznych,  zostawil  wiele  rozpraw  w  Antologji  rzymskiej  i  w  Zri- 
terackiej  gazcúe  rzijmskiej.  Cf.  Feller^  Biogr.  univcrsollc. 

Febure,  albo  Fevre  Michal;  pod  tem  nazwiakiem  o.  Justynian 
z  Tours,  kapucyn  i  missjonarz,  który  dlugo  przcbywai  na  wschodzie, 
wydal:  Praecipuae  ohjectiones  mahumcticae  legis  nectatorutn  aduersu^  catho- 
licos^  earwnque  sohitiones^  Rom.  16  79,  dzielo  tlum.  na  j^zyk  arabski, 
(Rzym  1680),  i  na  ormjaňski,  (ib.  16S1);  Specchio  overo  descrizioM  delia 
Turchia^  Rom.  16  74;  F.  sam  przetlumaczyl  to  dzielo  na  j§zyk  franc. 
p.  t.  Etat  présent  de  la  Turquie^  Paris    16  75. 

Fécam  (Fécan^  Féscan^  po  lacinie  FUcannum^  Físcamnum)^  opa- 
ctwo  i  szkola  w  djecězji  Rouen,  w  pobližu  miasta  Calais.  R.  658  hra- 
bia  Wanning  z  Cilais  (Caletorum  comes)  založyl  w  dolinie  Fécan  kla» 
sztor  žeňski,  którcgo  kosciól  poáwigcil  é.  Audoenus^  bp.  z  Rouen,  w  obe- 
cnoéci  króla  Klotarjusza  III.  Bogato  uposažony  klasztor  zaj§la  bogo- 
bojna  dziewica  ChiUhmarcha^  jako  ksieni,  z  300  zakonuicami.  R.  841 
Normandy  pod  dowództwcm  líastingsa  zburzyli  klasztor.  W  sto  pi§ó- 
dziesi^t  lat  póžniej  Ryszard  /,  ks.  normandzki,  zbudowal  tu  kosciól  i  ob- 
sadzil  go  kanonikami,  ale  juž  syn  jego  Hyszard  II  wyp^dzil  rozprzgžo- 
nych  kanoników  i  zaprosil  «.  Majolusa^  opata  z  Clugny,  aby  mu  tam 
poslal  bcnedyktynów;  a  gdy    ten    áwi^ty    mu   odmówil,    udal  si§  do  bl. 


Féeam.— Feilmoter.  275 

Wiihelma^  opata  w  D^on,  który  sam  do  F.  síq  udal  i  postawi}  klasztor 
tak  wysoko,  jak  kronikarz  mówi:  nt  mox  omneš  Galliae  ecclesias  tran- 
scenderet  habita  suae  religionis.  Zewsz^d,  z  Anglji  nawet,  zbiegalí  8l§ 
kandjdaci  do  zákona.  Wilhelm  založy}  tu  szko}§,  któr§  powierzy}  uczo- 
n^-m  braciom.  Najslawniejszymi  rektorami  szkoty  byli  tu:  Joscelinus 
i  Beringerius^  'homines  appríme  literáti,  którzy  dwór  królewskí  opuécíli 
i  do  zakonn  wst^pili.  Szkola  byřa  otworem  dla  wszystkich:  nbodzy 
utrzymywani  byli  kosztem  klasztom,  byle  tylko  korzystač  mogii  z  dobro- 
dzicjstwa  naokí.  Tym  sposobem  naplyw  ludzi  do  F.  by!  jcszcze  wiekszy. 
Klasztor  nietylko  wyj^ty  zostal  z  pod  juryzdykcji  biskupa  z  Rouen, 
ale  nadto  miat  z  czasem  30  swoich  parafji,  nad  któremi  rozcí^gat  jnry- 
zdykcJQ  (jurisd.  quasi  episcopalis).  R.  1689  arcbp  z  Rouen  wyst^piř 
pko  egzempcji  opactwa,  ale  obronil  j^  nczony  zakonnik  z  Fecam,  Wilhelm 
FillfUre,  w  piámie:  Factum  ou  Mémoire  pour  autor iaer  le  droit  qu'a  Vah* 
baye  de  F,  ďétre  immediatement  soumise  au  Si.  Sieije,  Paris  1690.  Cf. 
Tassťn,  Gelehrtengeschichte  der  Congrog.  von  St.  Maur,  dentsch. 
177S     I   310.  (Kerker).  N. 

Feder  Micha!,  ur.  1753  w  Oellingen  (w  Bawarji),  uczyt  síq 
w  WOrzburgu,  r.  17  72  wst^pi!  tamže  do  seminarjum.  Wyáwigcony  na 
kaplana  1777,  zostal  wikarjuszem,  r.  17  85  nadzwyczajnym  profesorem 
toologji  w  WQrzbnrgu,  1791  przeložonym  bibljoteki  uniwrersyteckiej,  1795 
profesorem  zwyczajnym,  a  1798  radc^  duchownym.  Przy  reorganizacji 
uniwersytetu  (1803 — 1804)  stracit  katedr§,  a  pozostal  tylko  przy  bib^jo- 
tece;  um.  1824.  F.  byř  bardzo  pracowitym  i  plodným  pisarzem;  druko- 
wal  wiele  kazan;  wydal  tlumaczcnie  (z  francnzkiego)  Ludwika  FaberU^a 
Rozmyéliinia  nad  przciniejszemi  p^mktami  moralnnÁci  cftrzeécjaňshejy  Wůrzb. 
1788;  pisal  i  tlnmaczyl  wiele  pism,  nalež^cych  do  teologji  pastoralncj 
(jak  Bhncharď a  Napommenía  dla  chorých^  z  franc,  Bamb.  17S5;  Gerarďa 
PreleJccje  o  sprawmvaníu  urz^du  pastev sldego^  z  angielsk.,  Wfirzb.  1803; 
Pracfisch-theologisches  Magazín  fúr  katholisehe  Cr«wť//cA^,  Xflmb.  1798  —  99, 
i  t.  d.),  Xapisah  Magazin  zur  Befórderung  des  Schulwesens  ťm  kathol. 
Teutschland^  WUrzb.  3  t.  1791 — 97;  klika  dzieíek  trcšci  pedagogicznej 
i  belletrystycznej;  tlumaczyl  Bauiseťa  Žyde  Fenelona^  Wttrzb.  1811 
fi  U;  poprnwial 'Henry ka  Braun'a  tlumaczenie  Pisma  áw.,  Nflrnb.  180S, 
2  t.,  szczcgólnicj  jednak  znaný  jest  ti  Niemców  z  tlumaczeú  é.  Wincen- 
tego  leryneňskiego^  Cyrylla  jerozolimskiego^  Aíów  éw.  Chryzostoma  i  Těo* 
doreta.  (Schródl).  N. 

Feilmoser  Andrzej  Bcnedykt,  ur.  8  Kw.  1777  w  líopfgarten, 
w  Tyrola;  r.  17  94  udal  si§  do  uniwersytetu  w  Innsbrucku,  gdzic  przex 
2  lata  uczyl  si^  filozofji;  r.  1796  wst^pil  do  benedyktynów  w  Fiecht 
pod  ScJíwatz,  gdzie  uczyl  sig  jgzyków  wscbodnich  pod  Jerzym  Maurer*em, 
dobrým  orjentalist|.  Po  ukoňczonym  nowicjacie  wyslany  zostal  do  Vil- 
lingen,  na  studja  teologiczne.  R.  1800  wrócil  do  Fiecht,  zostal  tam 
profesorem  egzcgezy,  d.  30  Mája  1801  r.  kaplanem,  a  w  Paždziernikn 
t.  r.  magistrem  nowicjuszów.  Stosownie  do  ówczesnego  w  Austrji  prawa, 
wymagají|cego  od  mlodych  zakonników  w  uniwersytecie,  zamiast  egzaminu, 
dysputy  publicznej  z  tez  drukowanych,  dal  F.  1803  r.  do  druku  tezy 
z  teologji  moralnej  i  introdukcji  na  Stáry  Test.  \V  tezach  tycb  zauwa- 
žono  ducha  nowatorskiego,  a  mianowicie  w  tezach  moralnych  zásady 
kantowskie.     Konsystorz    w  Brixen  przcslal    z  tego    powodu   do  pralata 


276  Feilmoser.— Felder. 

w  Fiecbt  napomnienie,  že  wychowaťicy  w  jego  klasztorze  nie  do8tflj% 
nauki  zdrowej  i  že  F.  ma  nawet  powierzone  sobie  wychowanie  nowicja- 
tzów.  I  gdy  nast§pnego  roku  w  dziele  F'a  Ammadvenionea  in  hiatariam 
tccUsiastkam  cenzara  Innsbrucka  znalazta  takže  w^tpliwe  ústupy,  kon- 
systorz  raz  jeszcze  napomnia}  pratata  w  Fiecbt,  grož%c  mu  przyiém,  že 
ježeli  F.  dalej  publikowaó  b^dzie  niebezpieczne  zdania,  biskup  nietylko 
pko  niemn  wyst^pi,  ale  zažádá  od  rz%du,  aby  wychowaňcy  klasztomi  wy- 
aylani  byli  do  akadengi  w  lunsbruck.  F.  przeslat  do  konsystorza  podanie, 
w  którém  ž^dat  wskazania  mu  jego  zdaú  podejrzanych,  oáwiadczig%c  za* 
rázem,  že  ježeli  zdaň  tych  nie  obroni,  gotów  jest  je  cofn%ó.  Konsystorz 
apraw§  t§  przestal  do  Wiednia,  zk^d  zbadanie  rzeczy  zlecoDO  gubengal- 
nemu  zarz^dowi  w  Innsbrnckn,  i  gdy  decyzja  tego  zarz^da  wypadta  prsy- 
cbylnie  dla  F'a,  pozostawiono  rzecz  bez  dalszych  nast^pstw.  Niedhigo 
WBzakže  potem  F.  zostal  usuni^ty  z  magistrostwa  nowicjuszów,  a  r.  1806 
i  z  professorstwa,  cboó  tego  roku  jeszcze  rz^d  bawarski  dal  mu  w  Inns- 
bmcku  katedry  j^zyków  wschodnich  i  introdukcji  na  Starý  Test.  (w  sku- 
tek bowicm  pokojů  presbnrgskiego,  Tyrol  dostal  si§  Bawarji).  19  Sierp. 
1809  r.  uwigziouy  byl  z  rozkazu  Andrzcja  Uofera,  naczelnika  po^vstauia 
tyrolskiego  pko  francuzom.  Gdy  r.  1810  UDiwersytet  w  Innsbrucku  za- 
mieniony  zostal  na  lyceum,  F.  pozostal  przy  niém  professorem,  nigprzód 
katechety ki,  nast§pníe  grcckiej  i  laciáskiej  filologji,  a  od  1817  exegezy 
Nowego  Test.;  r.  1820  na  tak%ž  katedry  przeniól  si§  do  Tybingi,  gdzie 
um.  20  Lipca  1831  r.  Oprócz  rozpraw,  pomieszczanych  w  Rocznikach 
literatury  ausírjackiej  i  w  Kwartolniku  tt/hwgskim^  zostawil:  Sátze  aus  der 
ehristliohen  SittenUhre  filr  die  ófferttliche  Prufwig  in  dem  Benedictinerstífie 
tu  /Vifc^ť,  Innsbr.  1803;  Sátze  aus  der  Eitdeit,  in  die  Búcher  dea  Alten 
Bundes  «.  d.  hebr,  ÁUerthiimer^  ib.  1803;  Ánimadv.  in  hist.  eeclesioaticam, 
ib.  1803;  Einleitung  in  die  Búcher  des  Neuen  Bundes,  ib.  1810.  Jest  to 
glówne  jego  dzielo,  które  1830  r.  w  Tybindze  drugiej  doczekalo  si§ 
edycji;  dziá  zapomniane.  Tybingski  kwartalnik  (1831  p.  744),  redago- 
wany  wówczas  w  ducbu  uowatorskim,  podal  jego  nekrolog,  bardzo  wysoko 
go  podnosz^cy. 

Felbiger  Jan  Ignacy,  ur.  1724  w  ^y.  Glogowie  na  Szl^sku,  od 
r.  17  46  kanonik  regularny  áw.  Augustyna  w  Sagan  na  Szl^sku^  a  na- 
stupme proboszcz  tegož  klasztoru,  wslawil  si§  w  swoim  czasie  podniesie- 
niem  ludových  szkól  i  ksztalceuiem  nauczycieli  na  Szl^sku;  dla  tego 
cesarzowa  Marja  Teressa  r.  17  74  powolala  go  do  Wiednia  i,  jako  jene- 
ralnemu  dyrektorowi  wszystkich  szkól  niemieckicb,  oddala  zakladanie  ieh 
i  kierunek  w  caíych  Niemczech.  F.  pozostal  na  tym  urz^dzie  až  do  r. 
17  82,  w  ktorym  cesarz  Józef  mianowal  go  proboszczem  kollegjaty 
w  Presburgu,  gdzie  um.  r.  17  88.  Zostawil  wiele  pism,  a  raianowicie 
ksi^žek  elementarnycb,  pedagogicznycb  i  nauk  dla  ludu;  znaným  jest 
takže  jego  Katechizm  dla  nižszych  szkól  katolickicb  i  jego  Odcztfty  o  ka- 
techizowaniu:  Vorlesungen  uber  die  Kunst  zu  katechisiren  (Sagan  17  76, 
Bamberg  1702);  Vorlesungen  voji  der  Schuldigkeit  d,  GeiatUchen  in  Abaickt 
auf  die  jyarrschulen  (Wien  17  82).  Wydal  tež  Aus/úhrliche  Nachricht  von 
der  erst  zu  Sagan^  dann  aber  in  ganz  Schlesien  etc.  untemommenen  Ver" 
•besaerung  der  kathoL  Schulen   (Sagan   17  68>       (Wetzer).       X,  K.    W, 

Felder  Franciszek  Káro  I,  ur.  1766  w  MOrsburgu,  proboszcz 
-w  Waltersbofen    pod  Leukircb,    póžniej  regens  seminarjum  w  MOrsburgu, 


Felder. — Feijanci.  277 

um.  1818  r.  Napisal:  GéUhrten  u.  SckrifuteUerUxkon  der  deuUchen  ibo- 
thoiischen  GeiiUkhkeU^  Landsh.  1817 — 22,  3  t.,  koDtyanowaoy  pnez 
Weitzenegger'a.  Wjdawat  Mafy  i  yowy  magiuyn  dOa  katohckich  na- 
uczy'SÍeU  rilijjt\  1806  — 12,  i  Gazet f  Ittřrackq  dla  nauczycieli  reiigji, 
1810— 181«. 

Felgenhauer  Pawet,  entnzjasu  protestancki  w  XVfl  w..  byl  sy- 
nem pastora  w  Putschwitz,  w  Czechach;  nczyt  síq  medycyny,  ale  wi^cej 
nit  medycyn%  zajmowal  si§  on  pisarstwem  teologiczném  i  laystyczném 
(jak  przekonywa  dtugi  katalog  jego  pism  u  Amolla^  Kirchen — o.  Ke- 
tza-historie,  cz.  3  r.  5).  Katolicy,  luteraoie  i  kaiwinisci  34,  podlng  niego, 
zarówQo  Di^odziwymi  sekciarzami;  pocieszal  si^  tylko  nadziej§  tysi^cle* 
tniego  królestwa.  Nie  mlat  preteosji  do  widzen,  ale  zapewniat.  že  po- 
dobnie  jak  Lnter,  jak  áw.  Pawel  i  inni  apostolowie,  bezposrednio  od 
Boga  otrzymal  prawd§.  Pko  socynjanom  dowodzil,  že  Chrystos  jest  nie- 
stvrorzonym  Synem  Bož}7n,  ale  twierdzil,  že  ciato  jego  jest  z  nieba. 
Hozróžniat  troisty  Xajsw.  Sakrament,  ale  w  žadoym  nie  przyznawal  rzeczy- 
wistej  obecnošci  J.  Chrystusa.  Gtównym  jego  pism  przedmiotem  bylo 
rozdwojeníe  i  niemoralnosé,  panujíce  pomi^y  protestanckimi  pastorami, 
któiych  OD  bez  milosierdzia  biczuje.  Z  Czech  wygr.any,  przebywal  czas 
jaldá  w  Nideriandadi  i  w  Saksonji,  ale  najdložej  w  Bederkesa  pod  Brem^. 
Cz^to  bjTwal  wi^ziony.  Um.  prawdopodobnie  wkrótce  po  1659  r.     JV. 

Feijanci  (FeuUUuUó^  Congregatio  B,  Mariae  FuUensú).  Do  tylu  in- 
nych  dowodów  sily  niepož}-tej,  jak^  Košciót  okázal  w  XYI  w.,  odpiera- 
j%C  zw}ci^ko  gwaltowne  i  xawzi^te  napasci  reformatorskie  i  niezlomnie 
síq  sprzeciwiaj^    narzucanvm    mu    bezbožném  nowoáciom,  slosznie  i  nie 

na     ostatniém    mifjsra    JÁWcjyó.    možná    dnrhownp,  wlainíe    v  tym  ezm«i« 

odrodzenie  zgromadzen  zakonnycb.    Trudno  bezw^tpienia  zaprzeczyó  ternu, 
že  wlaánie  mi^dzy    zakoonikami  znalazto  si^  wielu  takicb,    któnj,  xamo- 
rzywsz}'  w  sobie    žycie    ducbowne,    chciwiej    niž    inni  chwycili  ú^  nowcá 
nauld  i  z  wielkim  západem  a  halasem  poszli  za  uczynioném  do  nich  we- 
zwaniem   potargania   wi^zów   znieaawidzonych;    ale  z  drogiej  strony  i  to 
prawda  niezaprzeczona,  že  ilu  jeszcze  pozostalo  w  zakonach  ludzi  wyžszych 
i  áwictobliwszych,   ci    }%cznemi    silami    oparli   síq    nieczystemn   pr^dowi, 
b%di  zgromadzenia  swoje  odnawižg%c,    b^dž  nowe  tworz%c,  a  tak  nietylko 
nie  przeniewierzyli  síq  Kosciolowi,  lecz  owszem,  stali  síq  tém  gorliwszymi 
obroúcami  i  tém    dzielniejszymi    szerzycielami  star^    wiary,  i  zrodzonego 
z  niar}'  žycia  zakonnego.     Mi^y  zakonami,  którym   naležy  síq  zaszczyt 
czynnego  udzialu  w  tym  rachu  prawdziwej    reformy,  niepoálednie  zajmi^e 
miqsce  zákon  Cystersóic^  i  powstala  z  niego,  prócz  innych  ulepszeň  ipo- 
praw,  Kangregacja  Feljqntów.     Založycielem  tej  kongregacji  byl  Jan  De 
la  Barriére,  z  rodu    póžniej    wstawionego    wydaniem    na  éwiat    boha- 
terskiego  marszalka  Turennjnsza.     Jan  urodzil  síq  r.   1544    w    Saint-Cére 
i,  po  staranném  wychowaniu  domowém,  pobieral  nauki  najprzód  w  Bordeaux 
i  w  Tuluzie,  a  w  koňcu  na  uniwersytecie  paryzkim.     Gdy  r.  1563  Karol 
de  Crassol,  opat  zgromadzenia  Cystersów  zwanego  Matlu  Baskiej  w  FeuiU 
lont    pod    Tulaz^,    zostal    protestantem,    Janowi,    naonczas    1 8-letniemii, 
dostala  si§    kommeoda   tegož    opactwa,    któr^   tež   w    trzy   lata  póžniej 
obj^l.     Gale  jedenascie  lat,  pozostaj^c  swieckim,  žyl  z  dochodów  opactwa, 
až  w  koňcu,  nie    bez  trudnej  walld  z  samým  sob%,  zdoby  1  si^   na  posta- 
nowienie  wst^pieuia    do  zákonu.     Zakonnicy   opactwa  jego,    rozmilowani 


278  Feljanci. 

ir  Dowoáciacb  protestanckicb,  zuprinie  zarzucíli  wszelk^  karnoáč  zákonný. 
Widoczna  bylí  i  nagl^ca  potrzeba  reformy,  którq  Barriére,  mimo  DÍezli' 
cion;ch  przeciwíeAstw  i  tradoojci,  mial  odwag|  przedsigwzi^KČ  i  szcs^ili- 
wie  dokODat.  Opuszczony  od  wszystkicb  swych  zakonników,  kilkakrotDÍe 
sagroiony  áiuierci^  przez  zbójcĎw,  na  to  nastawioiijxh,  twardo  i  surowe 
przez  dtugie  lata  wiódt  iyde.  Až  w  koiícu,  na  kapitule  znkonu  oskar^o- 
ny,  jako  iionator,  z  tak^  umiat  broni6  aig  roztropnoéci%  i  pokory,  2e 
irgzystkich  oiców  zgromadzonych  szacunek  sobie  í^jednal,  zaczéin  i  niela 
z  nich  oddalo  sig  pod  kíernuek  jcgo,  i  wiclkie  gorliwoáci^  sn%  dalo  zba- 
dowanie  áwiatu,  a  wspótbraciom  zachytg  i  przyklad  do  našludowania.  Wlo- 
eienica,  dyscypliny  i  irszelkje  nadzwyczajnc  árodki  asrctyczae,  ku  ujarzmie- 
niu  ciiila  a  zapewiiieniu  przowngi  diicLowi,  w  codzienaám  byly  u  ntcli 
užyoiu;  cbodzili  boso  i  z  gtov^  odkryty,  sypiati  iiu  prostej  desce,  uie 
zdejinuj^c  z  Biebie  odzíeaia,  pokarinn  tnnego  nio  znali  jirúcz  chleba  í  wo- 
dy  i  teu  poiywali  klgcz^cy;  prac§  tež  rgcznq,  wcdlug  rcgiily  cystersldej, 
jako  obrong  od  pró2niactwa  i  rozproszenía  ducba,  a  zar:i/.cm  jako  sposób 
utrzyiiianin  zgroinadzenia,  oboivi^zuji^cq,  ale  od  dawiia  jiiž  zarzncoB), 
wznowili,  Dtugie  tež  za  to  i  zawzi^te  od  Cystďsúw  starego  autoramentu 
cJerpicli  przeálndowanie  Jíarriérc  i  šwittobJiwi  jego  toivarzysze,  a2  wreazcie 
r.  isec  i  15H7  títolica  Apost.  položyla  mu  kouicc,  uznajíc  i  pochva- 
lajfc  zapro^Tiidzon^  przez  nich  reťormg,  z  pozostnwicniem  íuh  jednak  pod 
zwierzchnictwem  opata  Cystersów,  wyj^wszy  w  tycb  punktach,  któreby 
byty  przedwne  noivej  obserwancji.  Jednoczeáiiio  Stolica  áw.  przyjgla 
wnioski  icli,  co  do  ulopszcA  zaprowadzió  sig  majqcycb  w  klasztorach,  tak 
m^kich  jak  i  ieúskich;  nadto.  Sykstus  V  oddař  ini  w  Uzymie  koációt 
i  klmitnr  i  Wit«,  a  wkrAtce  poténi  i  koípióř  i.  Pudoncjanny,  pray  któ- 
rym  póJDÍej  wzDÍeáfi  pigkny  klasztor.  We  Francji  te2  król  Ileuryk  III, 
powzi^vrszy  zamiar  založenia  domn  tej  kongregacji  na  ulícy  Saint-llonoré, 
wezvrat  w  tym  celu  llarriěro'a,  który  tet,  przybjl  do  Paryia,  na  czelo 
.<>zefi£dziesi§ciu  zakonnikúvr,  otoczonych  atraž^  z  pigtdziesigcJu  kirysjerów, 
dla  obronieiiia  iuh  od  napaáci  hugoiiotów.  Stanuli  w  ParyZu  1 1  Lipca 
1582,  nie  odstflpiivszy  ani  na  chwiig,  w  tak  odlogiej  i  uci^žliwej  podróíy, 
od  Scistego  žacliownnia  snrowej  swej  reguty.  Król  :>am  jcb  przyjmoHat 
i  wietkio  dlu  niu!)  miat  wzgigdy.  W  vybuchlých  potem  zamieszkach  ligi 
i  wojny  domowej,  liarríěre  pozostal  wierny  królowi  i  w  Bordeaux  po- 
chwaln%  v  obronie  jego  mowg  powicdzial;  lecz  z  zakonników  jcgo  wielu, 
id^c  za  przyktadem  innych  zakonów,  Vi-á^lo  udzial  w  rozruchách  ligowycii. 
Jeden  z  nicli,  Jlemard  de  McntgaillarU,  przozsvany  malým  Feijantem, 
wielkf  sobie  w  tej  wojnie  etawQ  zjednat.  Odt^d  Feljanci,  a  przynajmniej 
znoczna  ich  vigkszoáč,  jako  zmazaní  z  lig^,  obrócili  síq  przeciwko  swemu 
reformatoroni  i,  pociytuj^c  mu  wiernodd,  jakq  zacbowat  królowi,  za 
idradQ  spraný  katoUckitJ,  Mwzigtymi  stali  sig  jego  nieprzyjacioTmi.  Na 
kapitule  udbylej  r.  1502,  pod  ptzeviodnictwem  domijiikana  Aleksandra  de 
TranciJS,  jni/Jiiťjszego  biskupa  Forli,  liarriére  poci^gaipty  do  tlumaczenia 
si2,  gty  \\:i  izytiioiie  mu  zarzuty  pontarzal  tylko  te  alowa:  ^WysnaJe,  ie 
juuni  witlki  gUE^JJ^jmi^^gteB}  s  urseda,  juko  winicn  ubli2onia 
)-4>dprBniaé  Mszg  áw.  i  poddáno 
e  mleei^ca  stawió  síq  byt  obowi^- 
EOpo  knnlyiinlowíBaroiijaszowi, 
conduite 


Feljancí.— Felioyta.  279 

de  Dom  Jean  de  la  Barríěre,  premiér  abbé  et  instituteur  des  FeuiUants, 
Paris  1699).  Klemens  YIII  Papiež  wyj^t  ostatecznie  Fcijantów  z  pod 
wladzy  zákonu  Cystcrsów,  poddal  ich  bezpoáredniemu  zwierzchnictwu  Sto- 
licy  Apost.  i  wybrat  szesciu  z  pomi^dzy  nich  do  wspólncgo,  pod  przc- 
wodDictwem  jednego  Barnabity  i  biskupa  Forli,  uložcniu  nowej  ustawy. 
Komissja  ta  zaprowadzila  niektórc  zwolnienia,  uznauo  za  konieczne;  po- 
wiadano,  že  cztcrnastu  zakonników  z  opactwa  Feuillant  umnrlo  w  skutek 
zbytniej  surowoáci  žycia,  i  KoációJ  r.  1596  zmiany  te  zatwierdzih  Kon- 
grcgacja  Feljantów  szybko  si§  rozszeizyřa  we  ř>aiicji  i  wc  Wloszoťh  (Ob. 
Ilélyot^  Ordrcs  monast.  t.  V.  p.  4  7  3).  W  celu  zapoLieženia  zbyt  dlugich, 
z  powodu  kapitul,  nieobecnosci  przcložoiiych  i  grož^ccniu  zti^d  zwuluieniu 
karnoiSci,  Papiež  Urban  VIII  r.  16  30  picnNotníj  kongrogacj§  na  dwie 
podzielil:  jedna  byla  kongregacja  wlo;>ka,  której  czlonkowie  jirzybrali  miano 
bernardyuvw  zreformoicanych^  a  druga  jrancitzla^  ktúra  zacbowala  dawn^ 
swťj  nawg  longreffacji  M.  Botkiej  w  Ftuilhmt.  Každá  z  tych  kongregacji 
miala  osobnego  joneraía.  Póánfej  obie  nowe  zaprowadzily  zmiany  w  usta- 
wach  swoicb:  francuzka  w  r.  16  34,  Nvloska  w  r.  106  7.  Bernardýni 
/reformováni  nosili  hábit  bialy,  bardzo  szcroki,  bez  szkaplerza,  sznurcm 
przepasany,  i  dužy  kaptur,  takže  bialy,  na  glowic.  Feljanci  fruncuzcy 
mieli  hábit  w^Hzy  i  z  grubszej  matorji;  ze  >vz?1^du  na  ostrošč  klimatu 
wolno  im  bylo  nosič  trzcwiki.  Wiclu  m^žów  znakoiuitycb  wyszlo  z  tej 
kongregacji,  mi^dzy  innymi:  kavJynal  Bona^  Gabrieli^  Komnas  lioger  i  t.  d. 
O.  Józef  Moroiius  napisal  historj§  jej,  pod  tytuluni;  Ciftcnii  rejlorcscentis^ 
scu  congregattouum  Cisterdo-vionasticarum  JJ.  M,  FuUmsis  in  GiiHia  et 
reformátorům  Sancti  Bernardi  in  Italia^  chrcnohgica  historici,  in  f.,  Tauriui 
1690.  Inne  dziela  o  Feljantach:  Comtitvtiones  congrcgat.  B.  Jí,  F,  ad  S. 
Bernardi  regidam  accotnodatae,  in  capittdo  gener,  Bomati  íín/ó  ctlebraio,  Komao 
1595.  Tež  konstytucje,  po  zmianach  uchwalonycb  w  r.  16  34,  wydauo  t. 
r.  w  Paryžu.  Helyot  I.  c.  p.  464  seq.  IIcnrion-Fíhr^  JMonclisordcn,  t.  I 
p.  159. — Feljantki.  Juž  Barriero  od  kilku  kobict  pobožných,  po  odby- 
tej  próbic,  przyj^ř  šluby  19  Cz.  1588  w  Montesquiou.  Jednoczeáuie  pra- 
wie  kardynat  Rustico  w  Rzymie  zbudowal  klasztor  s.  Zuzanny  dla  osmiu 
nbogich,  pobožných  kobiot,  daj^c  im  przeložon^  z  klasztoru  éw.  Cecylji 
i  powicrzaj^c  je  duchownemu  kierownictwu  feljantów.  Do  domu  w  Mon- 
tesquiou tak  ^lielo  kobiet  >vst§powalo,  iž  trzeba  bylo  instytut  przenieič 
do  Tuluzy,  gdzie  wiclc  kobiet  znakomitych  poszlo  za  przy k ladem  Antonicj 
Orleaúskiej,  mlodej  wdowy  po  markizie  Karolu  Gondi.  Dalsze  szerzenit 
8Í9  zákonu  Feljantek  wstrzymane  zostalo  rozporzqdzcniem  kapitoly  11- 
neralnej  z  1595  i  98,  zolowi^zuj<}ce  Feljantów,  aby  w  opiek^  úucumt^ 
nie  brali  žadnego  iunego  domu,  prócz  tuluzkiego.  Udalo  si^  jednu  Xrius 
Ludwika  XIII,  Annie  Austrjaczce,  založyé  (i662  r.)  w  Paryžt 
Ijantek.  Zakonnice  te  nosity  hábit  podobny  do  hal)itów  Feljaiaiiv. 
W8pólD%  z  nimi  regul^  i  poddané  byly  ich  zarzí^dowi  bu]l4  Lísks^^  t; 
z  T.  1606.  Obecnie  zakonuic  tych  nie  ma  juž  nigdzie.    /Ttr-.    X  _r 

Felicyta  (Felicita^i),  úw.  (23  Listop.  i   10  Lipca^ 
mccc^stwa  tej  éwi^tcj    i    sicďmiu    jej    synów  w  Iitts^ 
inaH  Acta  Mart.  i  ap.  Bolland.  d.   10    Julii;  siwiíTdzt   >  a: 
zotog  (Aofn?/.    184).     Š.  Grzegorz  W.,    Papiež,  »  n-^-:^    j- 
«y«toíé  á.  Felicyty    (w  bazylico    jej    imienia)    tA^ži    tt— l:í: 
chvály,  jak  sam  wyznaje,  wzigte    ex   gutiě  eju  í-^  -..  -.    .. 


280  Felicyta. 

di^e  znač,  že  za  jego  czasów,  prócz  akt  auteatjczDycli,  istniaty  jut  iane, 
maiej  pewne  akta    mQCzeňstwa  svr.  Felícytj    i  7  jej    synów.     Bollandyáci 
obok    autentycznych    pomieácili    i    akta    apokryfíczae,  do  których  jedaak 
žadnej  nie  przywi^zuj^  wagi.     Utrzymuj%  ooi,  a  z  nimi  i  Tillemont  (AÍ0- 
moirt4^  t.  II  s.  312..),    že  akta    autentyczne    napisane    byíy    po  grecku, 
a  nast^pnie  przetožone  na  laciný.     Podlug  tych  akt,  za  cesarza  Aatonina 
mi§dzy  kaplanami  pogaúskimi  powstalo  nádor  gwattowne  wzburzenie    pko 
chrzeácjanom.  W  tym  czasic  Felicyta,  zacna,  pobožná  i  áwi§ta  wdowa,  z  roz« 
kazQ    cosarza    pojman^   zostala,  vfraz    z    7  synami,  i  oddaná  w  r^ce  Pa- 
b^'usza.  prefekta  Hzymu.     Publjnsz,  jaž  to  iagodnosci^  i  obietnicami,  jož 
wreszcíe    pogróžkarai    i  srogiém    obejšciem    8i§    usUowal  naklonió  ich  do 
odstQpstwa,  ale  nadaremnie.  Felicyta  oáwiadczyla,  že  Dach  á.  nie  dopuici, 
aby  miala    byé    pokonan^    od  djabía,    i   že  mniomana  litosč    nad  synami 
bylaby  istném  okrucieňatwem    i  bezbožnoáci^.     ^Wznieácie    oczy  do  góry! 
rzekla  do  synów,  patrzcie  w  niebo!  tam  was  oczekuje  Cbrystus  i  wszyscy 
ówi^ci!  Dia  ocalenia   dusz    waszych,    potykajcie    sig    mgžnie!  wiernie  do- 
trwajcie  w  miíosci  ku  Chrystusom!**    Jak  rzekla,  tak  uczynili:  Januarjtuz 
oáwiadczy^  že  m^drosč  Boská    dodá  mu   sil    do    zniesienia    wszystkiego; 
FtUks^  že  ani  on,  ani  jego  bracia  nie  dadz^  sig  niczém  oderwaó  od  Ghry- 
stusa;  Filip^  že  kto  otiarujo  balwanom,  utraci  zbawienie;  Sylwanus  doda^ 
že  kto  czci  czartów,    ten    wraz    z    nimi   zginie  na  wieki;  AUksandgr  zaá 
mlodzieniaszek  zawolal:  „Jestem  wiernym  slug%  Cbrystusal  co  nosz§  w  sercu, 
to  Qsta    moje   wyznaj^:    lubo    dzieckiem    jestem,    mam    jednak    m^droóé 
starca   i  czcz§  jednego    tylko  Boga!**    Witalis   wyrzekl,    iž  dla  tego  czci 
Boga,  a  nie  szatanów,  bo  pragnie  žyč    wiecznie;  nareszcie    Marcjalis  těmi 
zakoáczyř  slowy:  „Wszyscy,  co    nic    uznaje    Cbrystusa  za  Boga,  str^cení 
bgd^  w  ogieú  wicczny!**     Pub^usz    doniósl    o  tém   wszystkiém  cesarzowi, 
a  ten  rozdai  tycb  dzielnych  zapaáników  wiary    oddzielnym    sgdziom,  któ- 
rzy  ich  rozmaitemi  sposobami    na  smierc  zam§czyli.     W  cztery   miesi^ce 
potem    i  matka    ich    ácigt^   zostala.     Nazwani  s%  w  aktach  owych    zwy- 
ciQzcami,  m^czennikami,  obywatelami  nieba,  przyjaciohni  Cbrystusa,  który 
žyje  i  króliye  z  Ojcem    i  Duchem  áw.  na  wieki  wieków.     2e  s.  Felicyta 
zawsze  byřa    w  wielkiej  czci  w  Eoáciele  katolickim,    dowodz%    starožytne 
oratoria  i  dawne  bazyliki    rzymskie,  pod  jej    wezwaniem    wzniesione  lub 
odnowione  za  Papiežy  Bonifacego  I  i  Symmacha,  oraz  pochwalne  wzmian- 
ki  we  wszystkich  martyrologjach,  przeznaczaj:icych  dla  níej  dzieú  23  List., 
a  dla    synów    10   Lipca,    lubo    nie  wiadomo  dokladuie,  w  którym  roku, 
a  tém  mniej    dniu    i  miesi%cu,    šmierč    poniesli  m§czeňsk^.     Ruinart  na- 
znacza  r.   150, za  panow.  Antonína  Pobožnego;  Tillemont  i  Bolland.  r.  175 
i  164,  t.  j.  za  panow.  Marka    Aureljusza    Antonína    i  Lucjusza    Werusa 
Antonina.     Ciala  ich  pogrzebano  w  Rzymie,  jak  o  tóm  czytamy  w  bardzo 
dawném  Martyrologjum:     „Sexto    idus    (Julii)    celebratur    festům    Felícis 
et  Philippi  in  Priscillae  (coemeterio);  et  in  Jordanorum  (cooraeterio),  Mar- 
tialis,  Vitalis,  Alexandři;  et  in  Maximi  (coemeterio),  Silani;  hune  Sihnum 
martyrem  Novatiani  furati  šunt;  et  in  Praetextati  (coemeterio),    Januaríi. 
Cmentarz  zaá,  na  którym    pogrzebano    ciaio  sw.  Fclicyty,  od  jej  imienia 
nastQpnie  byi  zwanym.     Wiele  relikwji   tych  áwigtych  m§czeuników  prze- 
niesiono  do  Niemiec.     W  žywocie    sw.  Meinwerka,   biskupa    Paderbornu 
(r.  1009  — 1036),  czjrtamy,    že  b^dijc    w  Rzymie,   otrzymař    od  Papieža 
rozmaite  dary.     „Tertium    dimidium  corpus    septem  fratrura,    fíliorum  S. 


Felicyta.-Feliks  Papiež  281 

Felicitatis,  qui  sub  Antonino  imperatore  passi  inot,  Philippi  ridelicot,  Jn- 
▼enalis  et  Felicis,  et  craniom  S.  Blasii  etc.  (BoUand,  t.  I  ad  5  Jun.  p. 
5  20).  R.  851  przeoiesiono  zwtokí  áw.  Aleksandra  z  Rzymu  do  Wil- 
deihauseo,  w  ksigstwie  Holstein — Oldenburg;  wspólczesny  autentyczoy 
opis  tego  przeoiesienia  (TranaUuio  S,  Alexandři)  dot^  si§  zachowal  (czqšó 
ap.  BoUand,  ad.  lO  Jal.  p.;  cate  ap.  Scheidt^  Bibliotbeca  historíca« 
GoetÍDg  I7  58;ap.  P(fr<r,  Monum.  Germ.  hist.  Ser.  t.  II  p.  6  7S).  Auto- 
rami  jego  byli:  Rudolf  (f  865),  zakonnik  z  Fuldy,  oczoDy  i  wierny 
kontynuator  Roczników  faldeúskich,  przeložony  szkoly  klasztornej,  ojciec 
duchowny  cesarza  Ladwika  II,  i  Meginhard^  aczeú  Rudolfa,  równiež 
zakounik  íuldeáski,  który,  po  ámierci  mistrza  swego  (865),  dokoáczy} 
rozpocz^te  dzielo.  Wedlug  t^go  opisu  (zawieríg^ego  wiele  historyczoych 
szczególów  o  SaksoDji),  przeniesieDia  zwiok  áw.  Aleksandra  dokoná  sam 
hr.  Waltpert  (WaltbracLt),  syoowiec  walecznego  ksi§cia  Witekiada,  wy- 
chowaay  na  dworze  ces.  Lotaijusza,  który  dla  z^agodzenia  swych  grze- 
chów  i  w  celu  otrzymania  relikwji  dla  wspóizioinków  „quateous  earum 
signis  et  Tirtutibus  sui  cires  a  pagauico  ritu  et  superstitione  ad  veram 
religionem  con?erterentur/  odbyl  pielgrzymk§  do  Rzymu,  z  lištami  řeko- 
mendacyjnemi  od  cesarza  do  Papieža  i  innych  znakomitycb  osob.  Papiež 
sam  mu  ofíarówal  „congregata  multitudine  civitatis  S.  Dei  Genitrícis  re- 
liquias  et  aliorum  saoctonim  quam  plurium,  nec  non  etiam  saticti  Ale- 
xandři martyris,  beatae  Felidtatis  fiiii  corpus  integrum^  praesente  omni 
populo.**  Dumny  z  posíadania  tak  drogiego  skarbu,  Waltpert  przybyl 
do  Niemiec  i,  w  czasie  podróžy,  a  zwlaszcza  w  Wildeshausen,  mial  szczg- 
8cie  przekonač  sig  o  wieln  cudovimych  uzdrowieniach,  za  przyczyn%  áw. 
Aleksandra.  Klasztor  Ottobeuern  w  Szwabji  szczyci  8i§  takže  posiadaniem 
ciala  á.  Aleksandra,  syna  á.  Felicyty,  lecz  dowody,Jakie  na  to  przytacza, 
nie  mog%  ú%  równaó  z  aktami  autentycznemi  Rudolfa  i  Meginharda;  za- 
pewne  jest  to  jald  inny  s.  Aleksander.  Cf.  Feyerabend^  Gesc^i.  d.  Kl. 
Ottobeuern.  Malžonkowie  modl%  si§  do  á.  F.  o  m^kie  potomstwo.  Na 
obrazach  przedstawi%J4  j^  z  mieczem  i  w  towarzystwie  7  synów.  (SchródlJ.  J. 
Feliks  (ir«^,pol.  Szcz^my)  Papiež.  I.  áw.  (3 o  Mája),  obrany  w  Gmd. 
26d,  t  30  MÍ^a  2  74  r.,  wprawdzie  nie  gwaltown%  émierci%,  ale  wyczer- 
pany  cierpieniem  za  Koációl,  i  dla  tego  tak  sobor  efezki  jak  i  á.  Cyryll 
nazywig%  go  m^czennikiem.  Adresowany  do  jego  poprzednika  (Djonise* 
go)  list  od  synodu  anijocheňskiego  (269  r.),  w  sprawie  Pawta,  bpa  Sa- 
mosaty,  on  otrzymal  i  duchowieástwu  aleksandryjsldemu  poslal  prawo- 
wieme  wyznanie,  wzgl^dem  bi^dów  przez  tenže  synod  pot^pionych  (Manu^ 
Condl.  I  1114;  CoustarU^  Ep.  R.  P.  298).  Liber  pontificalii  przypisige 
mu  postanowienie,  zamieniaj%ce  w  prawo  dawny  zwycag  ofíarowywania 
Mazy  á.  tylko  na  grobach  mgczenników.  Gf.  Jafé^  R^esta^s.  il,  926. — 
F.  II.  áw.  mgczennik  (29  Lipca),  ok.  r.  355,  wspólczeánie  z  Libeijuszem 
(ob.).  Krytyka  historyczna  wzgl^em  tego  Papieža  jest  w  ogromnym 
klopocie.  To  pewna,  že  wszystkie  Martyrologia  zachodnie  nazywaji|  go 
Papiežem  i  m^czennikiem  (ap.  BoUand,  Julii  t.  YII  s.  56,  ed.  Parit 
1868).  Lecz  inne  áwiadectwa  historyczne  nie  bardzo  z  tém  podaniem  síq 
zgadzaj§.  Dla  tych  wlaánie  áwiadectw  kommisja,  za  tjrzegorza  XIII  pra« 
cuji|ca  nad  popraw%  Martyrologium  rzymskiego,  juž  miala  imi^  jego  nsu*- 
n^ó  z  Martyrologium,  gdy  przypadkiem,  podczas  najžywszycb  rozpraw,  d. 
28  Lipca  (wigc  w  wigilj§  do  tego  é.  Feliksa)  1582  r.,  znaleziono  w  ko- 


282  Fdikt  Papiei. 

ádele  tí.  Kozmj  i  DamjsDa  reHkwje  i  tAblic§  z  nápisem:  Cárána  S.  Fe* 
iieú  PapoB  et  Martyra,  qvi  damnavit  Constantivm.  Wjpftdek  ten  rozstny- 
eD%l  rozpraw^  na  stron^  Pa  (Baromus^  Annal.  an.  357  n.  70).  Takie 
s%  dowody  najsílniejsze  za  prawném  papieztwem  i  mQczeústwem  á.  Pa  II. 
Ze  áwiadectw  zas  jema  przeciwnych  najwažniejszém  jest  é.  Atanazego  (Bist. 
ariancr,  cui  mon.  c  7  5):  .Constantins..  rom  plane  stnpendam  Romae  per- 
petrant,  qnae  reTera  Antichristi  malignitatem  prae  se  ferat.  Adornato 
namque  iu  ecclesiae  locam  palatio.  cum  popalonun  TÍce,  třes  sibi  castra- 
tos  ades?e  jossisset,  demnni  improbos  třes  catascopos,  i.  e.  exploratores, 
hand  e&im  episcopi  nnncopandi,  adegit,  nt  Felicem  qnemdam  ipsornm 
moribas  dignum  bominem,  epíscopum  ordinarent  in  palatio.  Populi  enim, 
animadversa  haereticomm  praevaricatione,  non  concesserant  nt  ecclesias 
ilii  ingrederentnr,  sed  procnl  illis  abscessemnt.'*  Dzialo  si§  to  saraz  po 
wywiezieníu  Libeijnsza  (w  Sierp.  355  r.).  Že  F.  za  žycia  jeszcze  Libeijn- 
8za  obj%}  StoUc§  Apoštolsky,  jest  faktem,  nietjlko  przez  á.  Atanazego, 
ale  i  przez  ionjch  bistoryków  podaným  (Sozomen  IV  ii,  15;  Theodoret. 
II  17;  Rufin  X  22;  S,  ílieronym.^  Cbronic.  Olymp.  285;  cf.  BoUand. 
op.  c.  3.  5  8).  Dodají  oni  navet,  že  F.  przed  swém  wyáwigccniem  z  arja- 
nami  kommanikowah  Nie  przjtaczamy  ta  áwiadectwa,  jakie  síq  zniýda- 
je  w  Przedmoicie  do  skargi,  przez  dwóch  lacyferjaĎskicb  kaplanów,  Fan- 
styna  i  Marcellina,  podanej  ces.  Walentynianoin  11  ok.  r.  890  (MarceUini 
et  Faustini  libellns  precnm  ad  imperat.,  ap.  GaUand,  Bibliotb.  PP.  VII 
461;  ap.  Bibliotb.  PP.  ed.  Lugdnn.  V  652;  ap.  Mígne  Patrol. bit. t.  13), 
gdyž  przedmowa  ta  jest  podrobion%  (Bolland,  op.  c.  s.  55)  i  na  2adn% 
prawíe  wiar§  nie  zaslngnje.  Byč  jednak  bardzo  može,  i2  é.  Atanazy  byl 
aiedokladnie  informowanym  o  calej  sprawie.  Zreszt%,  Sozomen  opowiada 
(Hist.  E.  IV  15),  že  gdy  ces.  Konstancjosz  doz\v'oli)  wrócié  Libctjnszowi 
do  Kzyma,  bpi  žebraní  w  Sirminm  (35  7  r.)  napisali  do  Feliksa,  który 
podówczas  Koíciolowi  rzymskiemu  przewodniczyh  i  do  ducbowieástwa,  že- 
by  Liberjusza  przyj§li  i  žeby  obadwa  Stolic^  Apoštolsky  zgodnie  rz^dzili. 
Dalej  dodaje  Sozomen,  že  F.  krotko  žyl  po  powrocie  Liberjasza,  a  po 
nim  Liberjnsz  sam  rz^dzit,  i  že  sam  P.  Bóg  tak  zrz^dzi^  aby  Stolica 
Piotrowa  nie  byla  profanowan%  rzí|dcm  dwócb  uaraz  pasterzy,  co  jest 
znakíem  niczgody  i  bardzo  przcciwném  prawom  Koáciola.  Przypaszczaj% 
Bollandyéci  (1.  c.  s.  60;  cf.  Propylaeum  Maji,  ed.  Paris  s.  55*)»  že  mo" 
že  Liberjnsz,  udaj^c  si§  na  wygnanie,  polecil  wyáwi^cič  F'a  na  bpa,  swe- 
go  zastgpc^  i  zárazem  nast§pc§,  gdyby  sam  umarl  na  w)'gnanio;  gdy  zaá 
Liberjnsz  przez  swój  úpadek  (35  7  r.)  utracil  prawo  do  zwierzchnictwa  nad 
Košciolero,  F.  tém  samém  zostal  Papiežem,  albo  duchowieóstwo  na  nowó 
go  obraío  i  wyborem  swym  poprzednie  nieprawne  wyniesienie  uprawnito. 
Przypuszczenie  to  trndne  jest  do  uzasadnienia;  bo,  áriále  mówi^c,  Libě- 
ijnsz  wiary  nie  zdradzíl  i  pontyfikatu  utracié  nie  mógL  Zreszt^,  ani  i. 
Augustyn,  ani  Optat  miiewitaúski  nie  licz^  F'a  mi^dzy  Papiežaroi.  F.  rz^ 
dzit  až  do  powrotu  Liberjasza  (35  7  r.).  Co  si^  dalej  z  nim  dzialo,  jest 
równiež  niepewném,  jak  prawnoáč  obiora.  Sozomen  mówi,  že  F.  przez 
krótki  czas  rz^dzil  wspólnie  z  Liberjuszem  i  (po  r.  35  7)  nmarl;  Teodoret 
zaá,  že  adat  8i§  do  innego  miasta.  Wedřug  autora  žywotn:  Vita  S.  Eu- 
sebii  preab.  rom,  (ap.  ^«/t/j,  Miscell.  II  I4i),  pisanego  w  IV  w.,  leczin- 
terpolowanego  póžniej,  jak  to  przyznaj^  Bollandyáci  (Julii  t.  VII  s.  58), 
i  wediug  dawnego  katalogu  Papiežy  (ap.  BoUand.  Propylaeum  Mají  s.  5  J 


Felíks  Papiel  283 

D.  i  57^)  zastat    Feliks    wygDanym  przez   Liberjnsza  (858)   i    oáásA  n^ 
modlitwie.     lÍDÍemany    wreszcie   Fansijm   i    Marcellin    we    wspomniaDeJ 
pnEedmowie  opowiada,  že  wkrótce  po  wyp^zeniu  swojéin  F.  wpad!  zuów 
do  Rzymu  (358  r.)  i  odprawia}  nabožeóstwo,  lecz  wnet  potem  przez  wier- 
nych    wyp§dzony    zostal   i  umart    w  8  lat  po  tém  powtórDém  wyp§dze- 
nio,  t.  j.   365  r.  Cf.  Jaffe\  Regesta  s.   17.   Podobna  jest  trudnoáé  wzglg* 
dem  m^czeástwa  Fa.     Mówi^  o  niém  tylko  w^tpliwej  powagi  dawoe  akta^ 
z  którydi  czerpat  Anastazy  bibljotekarz  (BoUand,  op.  c.  s.  57'*').    Z  nich 
takže  može  poszedi  napiš  na  owej  tablicy,  znalezionej  r.  1582.  Aktaowe 
podaJ4.  že  F.  um^czony  byl  za  Konstancjosza,  z  powodu,  že  témuž  cesa- 
rzowi  wyrzuca!  powtórny  cbrzestzr^k  Euzebjusza  nikomedyjskiego.  Tym- 
czasem  cesarz  ten  byl  ochrzczonym    przcd   sam^   ámierci^    r.    361,  i  to 
przez  Eozojusza  antjocheúskiego,    a  F.  prawdopodobnie  um.  r.  365,  we- 
álug  psendo-Faustyna  i  Marcellina    (którzy  pod  i^zglgdem    tej    daty  nie 
mieli  interesu,  žeby  klamali).     Z  tych  powodów  wigksza  cz^áé  historykóvr 
nie  liczy  Fa  za  Papieža. — F.  III.  (r.  II),  sw.  (25  Lut.)  rz^dzil  Koáciotem 
od  6  Marca  4  83  (ob.  ragf\  Crítica  Annal.  Baron,  ad  an.  4  83)  przez  lat 
8  mcy  1 1    dni    1 8  (tak  wszystkie  katalog!,  ap.  Faji   op.    c.;  ap.  Thiel^ 
Epistolae  Rom.  Pont.  1  222  n.   lO),  wi^c  f  25  Lut.,  4y2  r.  Rz^dy  F'a 
wypadly  podczas    zaburzeá,  wywolanych  przez   eutycbjanizm.     Jeszcze  za 
rz^dów    jego   poprzednika  (Symplicjusza),  wypedzony   ze  stolicy  aleksan- 
dryjskíej  prawowiemy  patrjarcba  Jan  Talaja,  zaapelowat  do  Papieža  i  sam 
udal  si§  do  Rzymu,  podczas  gdy  Piotr  Mongns,  monofízyta,    z  polecenía 
ces.  Zenona  jego  stolic§  zaj^l.     F.  wyslal  do  Kpola  bpów:  Witalisa  i  Mi- 
sena,  wraz  z  Feliksem,  defensorem,   prosz%c    ces.  Zenona    o  wyp^dzenie 
Mongusa,  a  przjwrócenie  Jana    Talai  (S.  Felťcis  epist.  i — 4),  i  zárazem 
Akacjusza  wezwal  do  Rzymu,    žeby  si§  oczyscil  z  zarzutów  przez  TabiiJQ 
podaných  (epist.  4).  Legaci  papiezcy    mieli   nadto    sobie    poleconém   nic 
nie  czynié,  bez  uprzedniego  porozumienia  síq  z  Cyryllem,  opatem  akoime- 
tów  (Evagr,  III  19;  cf.  S.  Felic,  ep.    10).     Lecz  skoro    tylko  2  pierwsi 
legaci  przybyli  do  Abydos    (w  Hellesponcie,  da^nej  Myzji),    natychmiast 
wtr%cono  ich  do  wigzienia,   odebráno    listy  i  zagrožono  ámierci%,   jeáiiby 
nie  chcieli  jednoczyč  si^  pod  wzgl§dem  koécielnym  z  Akacjuszem  i  Mon- 
gusem.     T^  grožb^  wystraszeni,  jakotež  obietnicami  uwiedzeni,  legaci  na 
wszystko  przystali:  wzi^li    ndzial  w  nabožeňstwie  uroczystém,  przez  Aka- 
cjusza odprawioném,  na  którém  z  dyptychów  czytane  bylo  imí§  Mongusa, 
i  przyj§li  Kommunj^  z  r%k  Akacjusza,  rázem  z  poslami  Mongusa.  Feliks* 
defensor,  którego  choroba  w  dioJze    zatrzymala,  przybyl    póžniej,  a  gdy 
nie  chcial  mieč  jednosci    z    Mongusem,  Akacjusz  wcale    go    nie    przyj^l 
i  traktowal  po  nieprzyjacielsku.     CyryU,  opat  akoímetów,    wyslal  mnicha 
Symeona  do  Rzymu  i  zawiadomil    o  tém  wszystkiém    Papieža.     Wkrótce 
po  Symeonie  wrócili  i  legaci  z  lištami  od  cesarza  i  Akacjusza,  na  korzyáó 
Mongusa.   F.  zwolal  synod  do  Rzymu,  na  który ni,  po  naradzeniu  síq  z  77 
bpami,  zložyl  z   biskupstwa  i  wykl§l    2  wspomnianych  legatów  i  Akacju- 
sza d.  28  Lipca  484  (S.  Felic.  ep.  6  — 10).   Poroimo  écislej  stražy,  któ- 
ra  rewidowala  každego   cokolwiek  podejrzanego,  defensor   Tutus   zawiózl 
wyrok  papiezki    do  Kpola  i  ^r§czyl   akoimetom;  ci  przypi^li   go  Akacin- 
szowi  na  plaszczu,  podczas  gdy  wychodzil  z  ko^iola:  lecz  odwag^  swoj) 
žyciem  przyplacili    (Liheratus^  Breviar.  c.  18).     Akacjusza  to  jednak  nie 
poprawilo,  owszém,  zenral  z  Rzymcm  i  tém  srožej   przeáladowal  prawo- 


284  Feiiks  Papíež. 

\?iernychy  nie  chc^cych  przyj^č  henotťkonu.  F.,  oprócz  wykl^cia  Akacjasza, 
rozpisal  listy  do  duchowieňstwa    w  Kpola  i  do  bpów   wschodnicb,  zawia- 
damiaj%c  ich  o  wyroku  na  Akacjusza  i  o  pot^pieniu  Piotra  Mongusa  (episU 
9  — 10),  a  dowiedziawszy  si§  o  nowych  gwaítach  arcybpa  kpolskiego,  ja- 
ko tež  o  wypQdzeniu  Kalendjona  ze  stolicy  antjocheňskiej  (ep.   1 1 .    §  5), 
odprawU  (5  Paždz.  485  r.)  synod  w  Rzymie  i  na  nowo  potigpit  tak  Aka- 
cjusza, jako  i  Piotra  Faliona,  intruza  antjocheňskiego  (ep.   1 1).  Wkrótce 
potem  dowiedzial  sig  F.,  že  i  defensor  Tutus,  przez  niego  do  Kpola  wy- 
s^any,    zdradzil  swe  stanowisko,    dal    si§    Akacjuszowi  przekupió  i  z  nim 
kommunikowal.     F.  i  jego    wykl%l  i  na  zawsze    od    kaplaástwa    ods^dzit 
(op.  13.  pod  koniec    r.    485).   Rozdwoienie  mi§dzy  Rzymem    a    Kpolem 
trwato  do  émierci  Akacjusza  (489).   Nast§pca  tego  ostatniego  Flavita  (v. 
Fravitas,  v.  Flawjan  II)  nie  chciaí   obj^ó    rz^dów,    dopókiby    Papíež  nie 
zezwolil;  wyslal  przeto,  wspólnie  z  cesarzem  Zenonem,  poslów,  z  nprzejme- 
mi  lištami  do  Papieža  (na  pocz.  r.  490),  prosz^c  o  zatwierdzenie  vrybo- 
ru.     Gdy  jednak  pošlo wie  ci  nie  mieli  upowažnienia    do  potgpienia  Aka- 
cjusza i  Piotra  Mongusa,  gdy  nadto  sam  Flavita  kommunikowal   z  Mon- 
gusem,  F.  poslów  nie  przyj^l  do  jednoáci,  a  zažádal  wprzód  bezwarunko- 
wego   pod^isania    soboru    chalcedoúskiego  i  wykreélenia   imion  Akacjusza 
i  Mongusa    z    dyptychów    koácielnych    (S.  Felicis  ep.   14 — ib),     Flavita 
umarl  w  pocz^tkach  r.  490,  przed  otrzymaniem  tej  odpowiedzi,  a  nástu- 
pce jego  Eufemjusza,  który  przywrócil  imi§  Papieža  do  dyptychów,  F.  uznal 
prawowiernym,  za  bpa  przeciež    nie  wprzód  go  chcial  uwažaé,   dopókiby 
Bwych  poprzedników  (Akacjusza  i  Flavity)  imion  z  dyptychów  nie  wykre- 
élil  {ib.  op.  16.  dat.  w  Majů  49d  r.).  Gdy  zaá  £ufen\jusz  tego  niechciat 
uczynió   ani  za  Feliksa  II,  ani  za  Gelazego,  zjednoczcnie  odwleklo  síq  do 
czasów   póžniejszych.     Oprócz    zatargów  ze  wschodem,  panowanie  F'a  II 
zatrute  bylo  ci^žkiém  przeáladowaníem  Koáciola  w  Afryce  przez  Huneryka. 
Wprawdzie  nast^pca  Huneryka,  Guntamund  (od  r.   4  85),  dozwolil  powró- 
ció  wielu   katolíkem,    wygnanym    za    poprzedniego  panowania,  lecz  z  tc|j 
amnestji  by)i  wyl^czení  wszyscy  bpi,  z  wyj^tkiem  é.  Eugenjusza  kartagiá- 
skiego  {Victor   Vitens.    De  persec.  vand.  1.  IV).    Wielu  z  tych,  którzy  za 
Huneryka  przeszli  na  arjanizm,  zglaszalo  síq  teraz  z  prosby  o  pojednanie 
z  Košcíolem,  a  nie  bylo   bpów,  którzyby    ich  nazad  przyj^li.     Dia  zara- 
dzenia  temu  F.  odprawil  (13  Marca  48  7  r.)  synod  w  Rzymie,  na  którym 
wydaue  zostaly  rozporz^dzenia,    pod  jakiemi  warunkamí  maj^  byó  wspo- 
mníeni  odst§pcy  przyjraowani  (S.  FeUc,  ep.  13).  listy  tego  Papieža  rá- 
zem žebrané  ap.  Thiel^  Epist.  Rom.  Pont.  I  222  —  284;  inne  dziela,  gdzie 
si§  one  znajduj^,  ob.  Jaffé^  Regesta  s.  61.     Žródta    do    žywotu   á.  F'a: 
Evagrius^  Hist.  eccl.  III  15  i  ii,^  Liberatus^  Breviar.  c.   18...  i  Theophanes^ 
Cbronogr.  ed.    Bonn.  s.   202..    Cf.  Hefele,  Conciliengesch.   §    213,  215, 
216;  Ilergenrótker,  Photius,  I  126;  BoUand.  Acta  SS.  25  Febr. — F.  IV. 
(v.  III),  áw.  (30  Stycz.),  po  ámierci  Jana  II  narzucony   przez  Teodoryka 
W.  (Caasiodar^  Varia  1.  8.  ep.  15);  duchowienstwo  i  lud,    dla  uniknienia 
zamieszek,  zgodzilo  síq  na  jego  wybór.     F.  wyáwí^cony  zostal  na  bpa  d. 
12  Lipca  526  r.     Z  okazji  semipelagjaúskich  sporów  w  Gal^ji,  na  ž^da- 
nie  á.  Gezarego  z  Arles,    poslal  bpom  tamecznym  Capitula^   b§d^e  stre- 
szczeniem  nauki    prawowiernej    é.    Augustyna  i  innych   Ojców    Koáciola, 
przeciwko  semipelagjanizmowi.     Capitula    te    z    objašnieniamí   ma  Hefele 
(Conciliengesch,  §  24  2)  i  in.     F.  godnym   byl  swego    wyniesienia:  odzna- 


\ 


Feiíks  Papíal-Feliks  iwi^ty.  285 

czyl  si§  troskliwoáci^  o  stan  domów  božych,  pokory,  prostoty  i  dobro- 
czynnošci^.  Koációl  šá.  Kosmy  i  Damjana  odbndowal  na  nowo,  aro.  ok.  15 
AVrzeá.,  a  pocbowany  12  Paždz.  580  r.  Ob.  Libfr  Ptmtífic,  ed.  Vignol. 
I  195.;  Anastag,  BiU,  ed.  Bíanchini,  IV  8.  LXIX:  BoUand.  Acta  SS.  30 
Januar. — F.  V.  antypapiež  1439  — 1448  r.,  ob.  tej  Encykl.  II 
cz  — 63.  '  X.  K.  W, 

FelikS,  4^ř;Xt5,  praeses  (prccurator)  Jndei,  nstanowiony  tam  przez 
cesarza  Klandjnsza  (ok.  r.  52),  aza  Nerona(ok.  r.  6i)  oáxsolsiny  (Joseph. 
Flav.  Ant.  XX  6.  7;  De  Bel.  Jnd.  II  ii.'  12;  Opp.  ed.  Colon,  695, 
7  95).  Pod  jego  wladz§  zostawala  Jndea,  Galilea,  Samarja  i  Perea,  lecz 
z  tego  okr^gu  Neron  kilka  miast  Galilei  i  Perei  wydzielil  i  oddal  królo- 
wi  Agiýppie  II.  Byl  F.  wyzwoleúcem  Klaudjusza  (Sueton.  in  Cland.  28^, 
z  tego  powodu  áajn  ma  imiQ  Ciaudius  Felix  (Suidas,  Lexic),  Inbo  u  Ta- 
cyta  (Hist.  V  9;  Annal.  XII  54)  nosi  imi^  Antoníus  F.  Smutný  by  i  stan 
Jndei  podczas  jego  przybycía.  Niejaki  Eleazar  žebrat  okolo  siebie  szaj- 
k§  rozbójników  i  iriszczyl  kraj.  F.  z  jednej  strony  rozp§dzil  t§  band^, 
ale  tež  i  sam  wszedt  w  zmow§  z  innymi  skrytobójcami  (síccarii),  którzy 
w  biaty  dzieň  po  olicach  Jerozolimy  mordowali  obywnteli.  Z  jego  pole- 
cenia  zbójcy  ci  zamordowali  arcykaplana  Jonatana.  Drng^  kl^sk^,  która 
trápila  podówczas  Jnde^,  byli  falszywi  prorocy:  wywodzili  oni  lad  na  pn- 
stynie,  a  jeden  z  nicb,  jakiá  czarnoksi^žnik  egipski,  marzyl  o  zdobyciu 
Jerozolimy  i  wyp^dzeniu  z  niej  Kzymian.  Feliks  uprzedzil  jego  nápad. 
Inna  znów  szajka  wlóczyla  si§  po  krajů,  mordnj^c  i  pal%c  obyvateli,  któ- 
rycb  im  si§  podobalo  oskaržaé  o  sprzyjanie  Rzymianom.  Ci^glc  tež  roz- 
mcby  trwaly  w  Cezarei,  nad  morzcm  Šródziemném,  rezydencji  Fa,  gdzie 
ludnoáč  žydowska  spierala  si^  z  syryjsk^  o  picrwszeňstwo.  F.  sprzyjal 
wi^ej  Syryjczykom,  a  Žydów  uciskal  {Flav,  II.  cc.).  W  Cezarei  stawiony 
byl  przed  F'era  á.  Pawel.  Wedlng  á.  Lukasza  ÍAct.  2S,  28—24,  27),  F. 
trzjrmal  Apoštola  pod  lekk^  straž^  pržez  2  lata,  aby  od  niego  okup  zy- 
skač.  To  post^pienie  zgodne  jest  z  charakterem  F'a.  Tacyt  {Hiét.  I.  c.) 
bowiem  wystawia  go,  jako  czlowieka  srogiego  i  samcwolnego:  ^per  omnem 
saerítiam  ac  libidinem  jus  regium  servili  ingenio  exercnít.*'  Opuszczaj%c 
awe  stanowisko,  zostawil  jeszcze  w  wi§zienia  á.  Pawla,  žeby  sobie  pozy- 
skač  žydów  (Act.  24,  27),  bo  wlaánie  wtedy  žydzi  byli  do  n^w}'žszego 
stopnia  rozdražnieni  przeciw  niemn,  za  aciemi^žanie  ich  w  Cezarei  {Fla- 
tcjusz),  Nic  to  jednak  nie  pomoglo:  gdy  F.  wrócil  do  Rzymn,  pojecbali 
ca  nim  žydzi,  žeby  go  oskaržy6  przed  Neronem  i  byliby  go  zgubili,  gdy- 
by  nie  Pallas  f Pallans),  brat  F*a,  który  podówczas  byl  w  láskách  n  Nerona. 
Pierwsz^  i  trzeci^  žon%  F'a  by^y  Druzylle  (ob.).  Do  F'a  i  ostatniej  jego 
žony,  która  byla  córk^  Heroda  Agryppy,  odnosílo  si^  kazanie  i,  Pawla 
o  czystoád,  sprawiedliwošci  i  s^dzie  Božym,  bo  F.  byl  tyranem  („cuncta 
malefocta  sibi  impune  ratns...*  Tacyt^  Annal.  XII  54),  a  Dmzylla  cndzo- 
ložnic^.  Bezkamoáó  swoj%  zawdzi^czal  F.  pokrewieí^stwu  z  Klandjoszom 
przez  pierwsz%  žon§  (ťd,  Hist.  Y  9).  Dmga  žona  F*a  byla  takže  króle- 
wskiej  familji,  podobnie  jak  la  i  8-a.  Z  tego  powoda  Swetonjnsz  (I.  c) 
nazywa  go  triům  reginanvn  marítum.  Cf.  C  W.  F.  Walch^  Diss.  de  Fe- 
lice  Jodaeae  procnratore,  Jenae  1747;  Herm.  Gerlach^  Die  rdm.  Statt- 
balter  in  Syr.  u.  Jud.,  Berlin  1865  8.  75.  Ob.  takže  Fcstus.  X  W,  K. 
Feliks  iwiQty.  I.  F.  i  siostra  jego  á.  Regula,  m^zennicy  (i  i  Wrz.), 
od  najdawniejszych  cxasów   byli  czczeni,  jako  pierwsi   krzewiciele    wiary 


286  FdikB  irn^. 

Ciirj8tus(>wf j  w  Zurydíu  i  jego  okolicach.  CzyUmy  u  BoUud.  1 1  Wrxe- 
^oi»,  i>e  ťeJikb,  ťiirnui^c  si^  uraz  z  nostr^  przed  zavaá^sQ%  ceBam 
Maik(>yuijaua,  2aguieviauego  ca  legj^  tebaoiď^,  przez  pvszczg  Qarcna 
)»ncybvJi  áij  Zuxtcíiu.  gdzíe  zajmowali  si;  modlitw%  i  naT^Tacaniem  pogaa, 
sU  áo  iD^*£(fú>kiej  bwcj  écáerci.  kU*ra  zia«l4pila  okolo  303  r.  Ten  sam 
takt  opiťuje  Níitker  w  Bwt-m  MartTrolcigjum  aJ  77/  li?/*  SeptemfTig.  Zda- 
je  8J^,  :^  í.  i-tiiks  i  i^egula,  kiórzr  DJew^tpliwie  xiiD^czeni  i  i>ocbovaiii 
Koslali  w  Zurydíu,  njitli  ju^  tam  pod  swéra  iink'ni*fxn  uTStawion^  kaplkf 
wt^iy,  ieáy  Ada-bert,  opat  z  liiísentis,  r.  C7C»  nciekaj^c  przed  Zkijšciem 
Awarów,  bchrtijiil  líi^  do  ZurycLa,  wraz  z  relikwjami  poprzedníka  sweig** 
/jgbcru  i  é.  ťla/:\du  w^czeuijka,  klOre,  jako  najdrožsze  skarbr  svego 
kokiola,  zabral  z  sob^  (ob.  MolíLl.^  Ann.  t.  I  p.  i»04).  W  koácn  Vil 
w,  (íjvi  — Cííij  Wberi^  szlacLcic  niemiecki,  w  miejsc^  tej  kaplicy  wy&tawiř 
uowy  ko^dó/,  prawdop^dobnie  pod  wezwaniem  ^.  Feliksa  i  Rogcli.  gdy 
brat  jego  H'ic7<ar /  jtíduoizeínie  fandowal  klaszť.tr  w  Luceniie.  Z  tycb 
dwódi  fuiidacji  z  (ZJ<^4>rli  j/ow^taiy  dwa  miasta:  Zoricb  i  Lucerna  (Ob. 
Ntutjart^  (Jod  OipJoríi.  Al<,'maiiia«;  t.  I  y.  7  —  h:  i  tépoz  Episcop.  ConsT. 
t  1  p.  4  7  —  Oi).  Lubo  kosciót  katedraluy  w  Zurycbn  ((?rc.ífCTún«třr) 
zbudowal  Otlo,  jeduakží;  kapii  f:a  dla  umarlycb,  na  fřoludnio-wschód  od 
<:bóru,  može  byc  owyrri  kokíoiem  líoberta,  lub  z  uiego  przerobiona,  aibo 
tcž  može  po<:b'>d/ič  z  czas<íw  Karola  W..  którcnan  kapitula  zorychska 
wliiria  6wój  pocz^tťk,  li.  b^3  L'^dwik  niemiecki  nad^l  mi&sto  i  inne  po- 
Kiadb>4i:i  zur>cbskic  klasztorowi  zakonnic,  wystawionerau  przez  siebie  po 
drugiej  fitroíiie  jcziora  dbi  dwócb  córek:  iiildegardy  i  Berty,  wprost  ka- 
tedry, cúiiveiituiii  quod  hitům  est  in  eodem  vico  Tiirego.  ubi  S.  FelLx  et 
H.  líegula,  inartyrcs  (;brisli,  cgrpore  quiťscunt  lob.  Nutgart^  Cod  diplom, 
t.  í  p.  284j.  (}i\  XIII  w.  byl  wspfjminany  zawszp,  obok  s.  Feliksa  i  á. 
Kcguli,  áwiyty  fjxupcrautitu^  byó  možc  dla  teiro.  že  cialo  tego  šwi^tego 
wraz  z  nimi  Hjioczywa  w  jcdíiym  koscieie.  Na  obrazach  przedstawiani  s:^ 
z  uciíjtcmi  glownini  w  rQkii.  Cf.  Die  beilií<cn  des  Waliserbntles,  Einsiedcln 
iHl>7  (.Sť/ír/W/j.. -2.  F.  z  Kuntalicji  (!8  Majaj,  ur.  r.  1518  w  Kan- 
talicji  ÍCaiitalirij),  w  paňstwie  Kcsfielném,  wychowal  sig  wsród  trzodý, 
któroj  byl  pastcrzciii,  zawsze  wesól,  a  przytóni  ubogi,  skromný  i  pobo- 
'•^"y.  i^.ywoty  piislclników,  którc  mu  czytywano,  zapálily  go  cbeciij  ich 
Jiaóladowania  na  drodzc  doskonalostii  chrzcscjaúskiej;  ale  uwažaj^c  žycie 
pUHtcliiicztí  za  banlzo  iiicboz])icczne,  wstqpil  do  klasztoru  kapucynów,  šwic- 
*o  powKtiilyc.b  z  wiiílkicgo  zákonu  á.  Franciszka.  Tam,  jako  laik,  odzna- 
cjíal  Hiy  goriitíii  řnib)áci.'j  Uoga,  žyciem  pokutniczúm  i  pelném  zaparciasig. 
^'dy  iů4ft  r.  iiroczystíí  wykonal  áluby,  wyslano  go  do  Hzymu,  gdzie  zje- 
dnal Hobie  przyjazií  i  nwicílbicnie  á.  Filipa  Nerjusza  i  kardynalów.  Um. 
IH  Majii  liiHG  r.  11.  n;2  5,  na  prosby  Uzymian,  Tap.  Urban  Vlil  žali- 
^^yl  go  w  poczíít  blogoslawionych,  ar.  1712  Klemcns  Xll  wydal  bull^ 
kauonizacyjnij,  którij  dopiero  r.  1724  oglosil  Tapicž  Bcnedykt  XIII. 
Ciulo  jógo  znajdnjc  sig  w  koácielc  kapucynów  w  Rzymic.  Na  obrazach 
Jnalujii  go,  jak  od  Najs^w.  Panny  z  obrazu  bierze  Dzicci^tko  Jezus  wswo- 
ja  rauiiona.  Zródla  wsp61czosne  do  žywotu  á.  Fa  s^  ap.  Bolland.  (Mai. 
t.  IV  p.  2o«-  203;  cf.  t.  VII  p.  807),  a  niianowicie:  a)  Vitae  b.  F.  et 
niiracnlor.  informatio  per  P,  Fr,  ^aucti\  guanlianum  cjus.  b)  Vita  b.  F. 
auctoro  Matthia  JSalodienai  coacvo.  c)  Supplcmcntum  ex  italico  Joh,  Bapt. 
J^ruiini  cappuciui.  d)  Supplem.  II  ex  Aunalib.  cappucin.  Zachar,  Boverii. 


Feiiks  swif  ty.  287 

e)  Poema  Melchioris  Lopez  de  Souia  de  vita  b.  F.  f)  Miracnla  b.  F. 
g)  Appendix  de  orig.  ff.  cappac.  ex  italico  Johannis  de  Terranova,  Gf. 
EigetUlicher  Abrús  des  gotítel,  Lebenš-WandeU  s,  Felicis  von  CantaUdo^ 
Prag  1713;  Fkilib.  de  Bourg^  Abrégé  de  la  YÍe  de.S.  F.  de  Cantalice, 
Paris  1712:  Zuccfd^  Vita  dei  b.  Felice  Porri  capuccino  de  Cantalice, 
Veron.  1636;  Fr,  RaUe^  Vie  de  S.  F.  de  cantalice.  trad.  de  rallem.  par 
M.  ťabbé  L.  F...  Paris  1873. — 3-  F.  bp  Nantes  (7  liipca),  rodem 
z  Bourges,  w  Berri,  wnuk  Flawjasza  Feliksa,  który  by}  koasulem  r.  5 1 1 . 
F.  ar.  013  r.;  po  ukoúczenia  edakacji,  wyšwi§cooy  iia  kaplana  (540), 
Tiast§pQÍe  na  bpa  nantejskiego  (550  r.).  Do  reszty  wykorzeuit  balwochwal- 
stwo  i  zabobony  dmidów  w  gwej  djeceiji,  zbudowa}  ntgpi^kuiejsz^  w  owej 
epoce  katedry  w  Nantes.  wplywem  swym  ochroni)  lad  swúj  od  okrucienstw 
Klotarjasza  1,  który  podówczas  zdobyt  Nantes.  Klotarjusz  nietylko  usla- 
cha}  prosb  Fa,  ale  go  nadto  aczyni}  rz^dc^  calego  hrabstwa  Nantes.  F. 
wtedy  okázal,  že  byl  nieuko  wzorowym  bpem,'  lecz  i  doskonalym  admi- 
nistratorciD  pod  wzgl^em  doczesnym.  Oprócz  hojných  wsparč,  jakie  udzie- 
lal  mieszkaúcom,  przez  wojn^  do  n^z>'  przjrprowadzonyni.  p^prawil  jeszcze 
ložysko  Loary  i  Erdry,  dla  ulatwienia  na  uicli  žeglagi:  zbadowal  port 
Fosse  i  wiele  ínnych  wažnych  prac  dokonal.  K.  56  7  znajdowal  si§  na 
synodzie  w  Tours.  Pod  koniec  swego  žycia  mial  nieporozumienie  z  šw. 
Grzegorzem  toroneúskim,  z  okazji  Kikulfa,  który  nbiegal  si§  o  stolic^  ta- 
roneňsk^  (Toars),  a  F.  byl  ma  przychyluyra.  á.  Grzegorz  napi&al  do  F'a 
list  s  wyrzutami;  pomiroo  to  przeciež  F.  nie  pozbyl  si^  szacnnka  i  mi- 
tosci,  jakie  zawfZ3  mial  wzgl^dem  á.  Grzegorza.  Um.  584  r.  Reiikwje 
jcgo  s|K)C7ywaly  w  Nantes,  až  do  rewolaeji  francuzkiej,  potem  zagin^ly. 
Ob.  BoUand.  Acta  SS.  Jal.  t.  II  4  70;  Lohiaeau^  Vies  des  Saintsde  Bre- 
tagne, ed.  Tresvaax,  1837;  A.  de  Morlaíx^  Yies  des  SS.  de  Bret..  Brest 
1837;  HisL  de  ^'.  F.  íS-e  ev.  de  Xanles^  Nantes  1845:  K^rsibtcc^  S.  Fe- 
lix  ev.  de  N.,ib.  1862;  nowe  wyd.  ib.  1868.  A'.  ÍT.  K. — 4.  F.  z  No  li 
( 1 4  Stycznia),  nazywany  Dominatdius^  kaplan  i  wyznawca,  cz^sto  nazy wa- 
ny  m§czcnnikiem  dla  tego,  že  dwakrotnie  cien^ial  za  wiare.  prawdopodo- 
bnio  w  czasie  panowania  Decjasza.  Liczno  czynil  cuda.  Koációl  záchod. 
czcí  go  od  lY  w.  Cierpienia  i  cuda  tego  sw.  opiewa  s.  Paulin  (w  Nala-' 
litia).  Z  tego  áródla  czerpali:  š.  Grzegorz  tnron.  (L.  I  de  Glor.  MM.  c. 
104),  Marcelii  z  Noli,  kaplan,  i  Wiei.  Běda  (žródla  te  ap.  BoUand.  pod 
1 4  Stycznia).  Wedlng  á.  Panlina,  ojcem  Feliksa  byl  Hermias^  bogaty  sy* 
rjjczyk,  osiadly  w  Noli  (w  Kampaoji;.  Feiiks  wczesnie  zostal  lektorem, 
nast^pnie  egzorcyst^,  a  w  koúca  kaplanem.  Do  stana  duchownego  po- 
cí^lgn^l  go  podeszlego  wieka  bp  Noli  Maksym,  który  go  sobie  bardzo 
opodobal  i  nast^pc^  swoim  míeó  pragn%l.  Gdy  w  czasie  przeáladowania 
biskup  uciekl,  aby  žycie  swe  dla  dobra  swych  o-^ieczek  zachowač,  poga- 
nie  cal^  sw^  zemst^  wywarli  na  Feliksie.  Pojmano  go  i  wtr%cono  do 
wi^ienia,  zarzuconego  ronóstwem  ostrých  skorap,  sp^tawszy  mu  wprzód 
nogi  i  obci^2ywszy  go  laócochami,  z  których  cudownie  óswobodzony 
i  przez  aniola  z  wi^zienia  wyprowadzony,  znalazl  sig  nagle  na  otwartém 
pólu,  obok  skostnialego  od  zimná  i  glodu  i  koosý^cego  jaž  prawie  Ma- 
ksyma.  Nie  mog^  mu  pomódz,  padá  na  kolana  i  blaga  Boga  o  ratunek. 
Jakož,  spostrzega  cadownie  zawieszone  na  krzu  winne  grono,  którém 
orzeiwiony  starzec,  oprzytomnial;  czém  ucieszony  F.,  zaniósl  biskupa  do 
xiomu  i  pornczyl  go  dalsz^  troskliwošci  starej,  wiernej  sladzc,  ucieszonej 


288  Felíks  swifty. 

z  po^rotu  ewego  pana^  Wkrótce  przeáladowanie  ustalo  i  F.  powrócildo 
flwych  obowi^zków,  lecz  nie  na  álvtgo;  bo  przed  nowém  przeáladowaniem 
žmnszony  byt  ukrywaó  8i§  w  starých  zwaliskach.  Šcigaoo  go,  ale  zna- 
lazhzy  wejácie  do  kryjówki  g^st^  zasnote  pig§czyn%,  s^dzono,  že  przex 
izpiegów  falszywie  miejsce  schronieDÍa  wskazaném  zostařo,  przeto  Da  nich 
ca^  8W^  zemst§  wywarto.  Nast§pnie  F.  przez  6  miesi§cy  nkrywař  si§ 
w  studni,  gdzie  žywiony  by}  cudownie  przez  pewn^  chrzeácjank§,  która 
za  každým  rázem  wpadata  yt  ekstaz^,  nie  wiedz%c  gdzie  sig  adaje  i  co 
•zyni.  Gdy  w  koňcu  F.  powróci)  do  swego  koáciola,  wierni  po  ámierci 
Maksyma  pragn^li  go  miéč  swoim  biskupem,  na  co  F.  žadnym  sposobem 
przystaó  nie  cbcia}.  Mi}uj%c  ubÓBt\!70,  poprzestawa)  na  ma)ym  ogródku 
í  nic^iielkiej  roli,  któr^  sam  uprawia^  nie  upominaj^c  si§  wcale  o  ojco- 
wizn§,  jaká  na  niego  spadla  w  czasie  przeáladowania.  Umar)  prawdopodo- 
bnie  za  panowania  Walerjana  lub  Galjena.  Za  czasów  á,  Paulina,  piel- 
grzymi  z  dalekich  stron  nawiedzali  grób  F'a,  gdzie  bardzo  liczne  dziahr 
8)Q  cudowne  uzdrowienia.  Godném  jest  uwagi,  ž^  s.  Augustyn  posylal 
z  Afryki  duchownych  do  Noli,  aby  na  grobie  á.  Feliksa  wyprzysiggali 
ii§  swych  blgdów.  Cf.  áwi§ty  Paulin  z  Noli.  Akta  m^czeústwa  á.  F'a 
ap,  Rninart^  Acta  Martyr.  Cf.  UgheUi,  Ital.  s.  VI  258.  (Schródl).  /.— 
5.  F.  Walezjusz  (Valesius^  de  Valoís^  20  Listop.^,  syn  Raoura,  hra- 
biego  Vermandois  i  Valois,  ur.  9  Kwiet.  112  7  r.  w  St.-Quentin.  Po 
cbrzcie,  na  którym  otrzymat  imi§  Huffo^  matka  (Eleonora  z  hrabiów  Szak- 
panji  i  Blois)  zaniosla  go  do  Clairvaux  i  ofiarowala  Bogu  przez  r^e  ájr. 
Bernarda.  Dzieci§,  choé  jeszcze  nie  rozumialo  wartošci  jahnužny,  i^^*|[^^ 
uvi^ksz^  zniydowalo  przyjemnoáó  wtedy,  gdy  žebrákem  moglo  rozdawai.  ^ 
jahnužn§.  Doroslszy,  mlody  Hugo  nic  nie  stracií  ze  swej  dziecigcej  me^^*^- 
winnoáci,  owszera,  coraz  wi§cej  nabieral  odrazy  do  swiata,  a  zamiíowania 
w  umartwicniu  i  uczynkach  pobožnoáci.  Može  domowe  niezgody  (ojciec 
jego  porzucit  swoj%  žon§,  a  matk^  Hugona,  i  zwi^zek  wyst§pny  zawarí 
z  inn^  kobiet^)  ostatecznie  sklonily  go  do  zerwania  ze  šwiatem.  Okolo 
20  r.  žycia  udal  si§  do  áw.  Bernarda,  do  Clairyaux,  lecz  wkrótce  za- 
pragn^l  odludniejszego  miejsca.  Zanim  jednak  ten  zamiar  przywiódl  do 
ikutku,  udal  si§  wprzód  do  wuja  swego  Teobalda,  hr.  Szampanji,  žeby 
«i§  w  naukách  wyksztalcié;  ztamt^d  odbyl  podróž  do  Wloch,  gdzie  pozo- 
stawal  przez  pewien  czas  pod  kierunkiem  jednego  áwigtobliwego  pustelni- 
ka  i  wtedy  przybral  imi§  Feliksa.  Gdy  ów  pustelnik  umarl,  F.  wrócil 
do  Francji  i  osiadl  na  pustyni  Cerfroid  (Cervus  frigidus,  v.  Cerfredum), 
wáród  dzikiego  lasu  pod  Meaux.  Tam  rázu  pewnego  spotkal  nad  žródleni 
jelenia,  mi^dzy  rogami  którego  byl  krzyž  czerwono-blgkitny.  Jednocze- 
ánie  áw.  Jan  z  Maty  (ob.)  inne  otrzymal  widzenie  i  polecenie  z  nieba, 
aby  poszedl  szukaó  F*a.  Tymže  glosem  wiedziony  F.,  wyszedl  na  spotka- 
nie  Jana,  a  lubo  oba  áá.  poprzednio  síq  nie  znali,  pozdrowili  si§  wzaje- 
mnie  po  imieniu.  Odt§d  mieszkal  F.  przez  lat  kilka  rázem  z  Janem  na 
wspomnionej  pustyni,  čwicz^c  si§  w  doskonaloáci  chrzeácjaóskiej,  pod  re- 
gul^,  jak%  oba  sobie  spisali.  Pustynia  wnet  si§  ožywila,  bo  slawa  cudów, 
jakie  ci  áá.  dokonywali,  i  áwi^tobliwoáci,  sprowadzila  im  wielk%  liczb^ 
uczniów,  pod  ich  przewodnictwo  si§  garn^ych.  R.  1197  obadwa  áá. 
%  Cerfroid,  zaopatrzeni  w  áwiadectwa  od  bpa  paryzkiego,  udali  si§  do 
Rzymu,  gdzie  wspólnie,  zeáwiežo  obraným  Pap.  Innocentym  III,  založyli 
nowy  zákon    trynitarzy  (ob.).     F.  wróciwszy    do  swej    pustyni,    pozostal 


Feliks  iwifty.— FelMski.  289 

sám  na  czelé  nowego  zákona  i  zalotjX  wiele  klasztorów  we  Fraocji.  f 
4  Ustop.  1212  r.  Urban  IV  zaliczyf  go  w  poczet  áwj§tych  i  pozwolit 
obcfaodzié  jego  ávi^to  we  Francji  i  Hiszpanji,  a  Innocenty  XI  áwi§to  to 
do  calego  Koáciola  rozci^gn^).  Na  obrazach  dodsg^  ternu  áwigtema  jele- 
nia,  z  krzyžem  pomi^dzy  rogami.  Ob.  Salvátor  a  MaUea^  La  genealogia 
de  S.  Felix  de  Yalois,  Granada  1648;  Ign.  Dilloud^  Les  víes  de  SS.  Jean 
de  Matha  et  F.  de  Yalois,  París  1696  (niylnie  podají  nazwisko:  Jean 
Dilland  i  r.  1695);  Jean  Franq,  Alves,  Les  vies  de  S.  Jean  d.  M.  et 
de  S.  F.  d.  V.,  Avignon  1634,  i  inne  wyliczone  przez  Gnielina,  ap. 
Naumann^  Serapeum,  Zeitschr.  r.  18  70  n.  7  s.  101;  CalixU^  Vie  de  S. 
F.  d«  V.  prince  du  sang  royal  de  France,  fondateur  de  lordre  de  la 
Trinité,  Cambray  1868.     Cf.  Trjnitarze.  X,   W.  K. 

Feliks,  manicbejczyk  w  Afryce.  Prz}'byl  on  408  r.  do  Híppo- 
ny,  celém  szerzenia  manicheizmn.  Byl  to  jeden  z  nczonycfa  Indzi  tej  se- 
kty; z  nim  míal  áw.  Augustyn  dwudniow^  rozprawQ  w  koáciele,  w  obecno- 
éci  Indn.  Rozprawiano  o  Bogu,  o  Chrystusie,  o  Duchu  Sw.,  o  naturze 
czlowieka,  o  wolnej  woli.  Rozprawa  zakoňczyJa  si§  nawróceniem  F^a. 
W  akcie  wyprzysi§2enia  si§  herezji  mówi  on:  Ja  Feliks,  który  wierzylem 
Manesowi,  pot^piam  tcraz  jego  i  jego  nauk§  i  jego  ducha  zwodniczego; 
pot^piam  wszystkie  blužnierstwa  Mánesa.**  W  skutek  tego  nawrócenia 
sekta  w  Afryce  poniosla  cios  wielki.  Gf.  Avgvst^  De  actis  cum  Felice 
Manich.  gestis  libri  duo,  i  tegoé  Retract.  1.  2  c.  8.      (Gams),  N, 

Feliks  z  Prato  (F,  Pratensis)^  uczony  žyd,  w  pierwszej  pólowie 
XYI  w.,  przyj^wszy  wiar§  katolicky,  wst^pil  do  augusfjanów  w  Rzymio 
(ok.  1515);  nalézal  do  ní^'znakomitszych  teologów  swego  czasu.  Z  he- 
br^jskiego  na  lac.  przeložy}  Psalterz  (Yenet.  1515)  i  dedykowa}  go  Leo- 
nowi  X;  przeložyl  tež  ksi^g§  Job  (nie  wydana).  Bombergowi  pomagal 
do  wydania  Biblji  hebrajskiej  (ob.  tej  Enc.  II  29  3^.  Um.  d.  5  Listop. 
1559  fPamphili  Chronica  ord.  S.  August.,  Rom.  1581  k.  108),  wedtug 
innych  155  7  r.  (Mansi^  w  J.  4.  Fabric.  Bibl.  lat.  med.  art.  Felix),  pra* 
wie  w  100  r.  žycia. 

Felinskí  Zygmunt  Szcz^sny,  ur.  i  Listop.  1824  r.  ^e  wsi 
Wojutynie  na  Wolyniu,  syn  Gerarda  i  Ewy  z  Wendorfów  Felinskich, 
pocz^tkowe  wychowanie  odebral  w  gimnazjum  klewaúskiém,  zk^d  udal  si^ 
na  uniwersytet  do  Moskwy,  gdzie  1844  r.  ukoúczyt  fakultet  fílologiczno- 
íilozofíczny;  r.  1851  livst^pit  do  seminarjum  ducbownego  w  Lucku,  zk^d 
poslaný  byl  do  akaden^i  duchownej  rzymsko-katolickiej  w  Petersburgu. 
Ks.  Žyliúski,  metropolita  arcbp  mohilewski,  msg^c  zamiar  zostawi6  go  przy 
akademji  w  Petersburgu,  za  zgod^  bpa  é^eoiezii  lucko-žytomierskiej  ks. 
Kacpra  Borowskiego,  przenióst  go  do  swojej  djecezji.  Wyáwigcony  na 
kaplana  18  Wrz.  1855  r.,  mianowany  zostal  wikarjuszem  przy  koáciele 
šw.  Eatarzyuy;  r.  1856  zostal  magistrem  teologji,  a  185  7  r.  kapelanem 
czyli  ojcem  duchownym  alumnów  akademji,  nast§pnie  profesorem  logiki 
i  etyki  w  tejže  akademji.  Do  dobroczynnych  dziel  jego  naležy  založenio 
ochrony  dla  sierot  na  l4-ej  linji  Wasiiewskiego  ostro wu,  a  požniej  dru- 
giej  podobnej  w  Warszawie  przy  ulicy  Želaznej.  D.  2  6  Stycz.  1862  r. 
konsekrowany  w  Petersburgu,  w  koáciele  maltaúskim,  na  arcybisknpa 
metropolity  warszawskiego,    przybyl  do  Warszawy  9  Lutego  t.  r.,  fa  16 

Encykl.  T.  V.  19 


290  Felin8ki.-Feller. 

Lat.  odbyt  ingrea  na  katedry.  D.  I4  Ozerwca  1868  r.  wyjecha)  do  Car&kie- 
go  Sio!a,  zk%d  udat  síq  do  Jaroslawia,  gdzie  dot^d  przebywa.  Napisal 
Wspomnienia  z  iycia  i  zgonu  Ignaoego  Hohwinshiego^  spisane  na  zqdanie 
holěgów  przez  jednego  z  uczniów  jego^  drakowane  nigprzód  w  Pami§tnika 
relig.  morálnym,  1866  r.,  a  nastgpnie  w  oddzielaém  wydaniu  (Warsza- 
wa  t.  r.).  O  F.  napisat  Stefan  Prawdzicki:  Wspomnienie  o  Zygmoncie 
Szcz§sDym  Feliúskim,  arcybiskupie  metropolicie  warszawskím,  z  portrétem 
k8.arcb.  Feliúskiego  (Kraków  1866);  lecz  broszura  ta  wi§cej  miešci  poli- 
tyczae  opinje  samego  autora,  niž  bjograQ^  arcb.  F'go. 

Felix  Józef,  jezuita,  nr.  1810,  wst^pit  doznakonu  1837  r.,  mie- 
wat  w  czasie  wielkiego  postu  od  1856  do  1870  w  Notre-Dame  w  Pary- 
žu  znakomite  konfcrencjc  o  Postupte  przez  chryatjanizm  (Le  progres  par 
le  christianisme,  Paris  1857 — 7i,  15  v.  in-8).  Pojedyúcze,  w  róžnych 
okolicznoéciach  miane  konferencje  jegg,  i  drobné  pisma  ob.  Lorenz^  Cata- 
logue  generál,  t.  II,  Paris  1868. 

Fellor  Franc iszek  Ksawery,  utalentowany  i  zaslužony  w  spra- 
wie  wiary  pisarz  XVIII  wieku,  ur.  w  Brukselli  17  35  r.,  wstijpií  17  54  r. 
do  zákonu  jezuitów,  w  którym  až  do  jego  kasacji  zajmowal  posady  naú- 
czycielskie  w  Luksemburgu  i  w  Luttich,  a  od  17  71  byt  kaznodziej^  w  Ni- 
velle.  Dia  dalszego  ksztalcenia  si§  udzielono  mu  pozwolenie  do  odby- 
wania  podróžy.  Po  zniesieniu  zákonu  sprawowal  jeszcze  przez  niejaki 
czas  obowi^ki  kaznodziei  w  LUttich.  Wielk%  dzialalnoáó  swoj^  rozwin^ 
on  w  latách  od  1785  —  1789  r.,  pisz^c  pko  nieprawym  reformom  Józefa 
II  i  broni^c  praw  papiezkichpodczas  sporów,  powstaljrch  o  ustanowienie 
nowej  nuncjatury  w  Monachium,  i  przeciw  punktacji  emskiej.  Zmuszony 
w  1794  r.,  za  zbliženiem  síq  wojsk  francuzkich,  do  opuszczenia  Liittichu, 
przybyt  w  179  6  r.  do  Bawarji,  na  dwór  ksi^cia  Józefa  Konráda  Szroffen- 
berg,  bpa  frejsingeúskiego  i  regensburskiego,  u  którego  naprzomian  juž  to 
w  Frejsingen,  juž  tež  w  Berchtesgadcn  przemieszkiwah  Um.  w  Regcnsbur- 
gu  23  Mája  1802  r.  Feller  przy  wielkim  talencie  posiadal  obszerne  wia- 
domoáci,  mianowicie  o  literaturze  i  historji  koécielnej.  Wydawal  z  nie- 
zmordowan%  pilnošei^  mnóstwo  dziel,  w  których  dowiódl  swej  gorliwošci 
i  miloáci  ku  Koáciolowi.  Najwažniejsze  dwa  dziela  jego  s^:  Journal  histo- 
rique  et  Utteraire  i  Dictionnaire  historique,  Pierwsze  wychodzilo  od  r.  1704 
p.  t.  Clef  du  cahinet  des  princes  de  VEurope^  znané  wigcej  pod  nazw% 
Journal  de  Verdun.  F.  nalézat  do  jego  rodakcji  od  Grud.  17  69,  a  w  r. 
17  73  rozpocz%l  wydawaó  tož  pismo  p.  t.  Journal  hist  et  liL,  i  w  niém 
sam  najwi§cej  pracowat.  Wydawat  je  najprzód  w  Luksemburgu,  lecz, 
w  skutek  zákazu  Józefa  II  (2  6  Stycz.  17  88),  przenióst  sig  do  Ltittich 
(1788—91),  potem  do  Mastrichtu  (1791  —  94).  Wydat  60  tomów,  w  któ- 
rych wi§ksza  cz§óó  artykutów  jest  jego  pióra.  S^  tam  traktáty  w  rozmai- 
tych  materjach,  w  których  przy  každej  sposobnoáci  stáje  w  obronio  Ko- 
éciota,  a  zbija  zarzuty  przeciwników.  Z  tego  dziela  robiono  póžniej  roz- 
maite  wyci^.  Drugie  jego  dzieto:  Dictionnaire  historique  ou  histoire  abré- 
gée  de  touš  les  hommes,  qui  se  sont  fait  un  nom  par  le  génie^  les  talens^ 
les  vertus,  les  erreurs  etc,  depuis  le  commencement  du  monde  Jusquá  nos 
jours^  wyszto  w  Ltittich  1781  r.  6  t.  in-8  i  w  Augsburgu  1781  — 1784 
w  6  t.  in-8.  Kiedy  zamyálano  o  nowém  wydaniu  lego  Dykcjonarza  w  r. 
1789,  ksi^garzom  brukselskim  zakomunikowano  dekret,  zabraniaj^cy   pod 


Felier.— Fenelon.  291 

kar^  wjgoania  zbíerač  prennmerat^  na  niego  (FeUer^  Journal  hist.  15 
Juin  1789  s.  303).  Pomimo  to  Dykcjonarz  wyszedi  kilka  razv  za  žyda 
autora;  po  jego  ámierci  by}  kontjmaowany  przez  Henrion'a  (8-a  ed.  Pa- 
ris 1832,  4  v.  in-8  mig;  inna  8-a  cd.  Lilie  1832-33,  13  v.  in-8,  wy- 
daná  staraniem  kilkn  dnchownych;  edycja  HenriorCa  z  nowemi  nzupeřnie- 
niami  wyszla  takže  183  7  r.  w  Paryžo),  przez  Pérennhaa  (Biographie 
naiverselle  on  Diction.  histor.,  Paris  1833;  ib.  184 1,  i  1844),  przez  ks. 
2\  Simonin  (Biographie  universeJle  des  hommes  qai  se  sont  fait  un  nom, 
Paris  1845;  Lyon  186O;  ib.  186  7),  przez  Ch.  Weiss  (tytul  tenže,  Paris 
1852,  8  v.  in-8).  Jego  Caíechtsme  phihsophigue  (Liěge  17  72),  zajmu- 
J4cy  6i^  zbijaniem  fílozofji  antykatolickiej  i  wykazi^i|cy  przedw  nieprzyja- 
ciotom  cbrystjanizmu  dowody  za  prawdziwoáci^  tegož,  zosta)  przctluma- 
czony  na  wloski  i  niemiecki  j^'k.  Prócz  tego  napisa)  F.  Jíeclamatiant 
lelgiquet  (Liěge  1787,  17  t.),  Observations  thiologiquet  sur  la  jurisdío^ 
tion  des  prttres  héritiques  (ibid.  1794)  i  w  in.,  któr>'cb  wydania  i  prze- 
klady  ob.  De  Backeri  Bibliotb.  Nadto,  zajmowal  si§  wydawnictwem  wielu 
dziet  dawniejszych.  Wiele  pism  swoich  F.  wydal  zupeinie  bezimlennie,  a  nie- 
które  (np.  Catech,  philos,)  pod  pseudonimem  Flexier  deUfval.     [SchrodlJ. 

Fellficker  Zygmunt,  benedyktyn  w  opactwie  Eremsm&nster 
(w  Wyžszej  Austrji),  nauczydel  gimnazjnm  i  dyrektor  szpitala  tamže; 
w  Neuliofen,  w  Austrji,  ur.  19  Lut.  1816  r.  Biegly  w  astronomji  í  na- 
ukách przyrodzonych,  wydal:  Veneichniss  der  von  Brofihy^  Piazzt\  Le^ 
lande  und  Bessel  heobachteten  Sterne  etc.  Auf  Verartlassung  d,  kůn»  Acad.  d. 
Wi4M.  in  Berlin  (Berí.  1848);  Die  Theorie  d,  dreiseitigen  Pyramide  (Linz 
1855);  Lehrhuch  d.  Mineralogie  u.  Geognofie  (2-e  wyd.  Wien  1855); 
Leiifaden  d.  Minerál,  u,  Geogn,  (2-e  wyd.  1860);  Gesch,  der  Sternwarte 
d,  Benediktiner-AbUi  Kremsmúnsier  (Linz  186  7)  i  in.  Z  religijnych  pism 
wydal:  Die  barmherzigen  Schwestern  d.  christlichen  Mildthátigkeit  empfohUn 
(kazanie,  Linz  184  2);  Katechetiseke  Formtdare  fúr  d,  heiL  Sacr,  d.  Fir* 
mung^  d,  Allanu,  d.  Busse  db.  1845);  Die  Feier  d.  ersten  hl.  Commu- 
nion  (ib.  1845);  ReligionsbňchUin  fúr  d,  ersten  Unterricht  (3-e  wyd.  ib. 
1845);  Weihnachtskrdme  aus  Dichtungen  aller  chrittL  Jahrhwiderte^  Ber- 
lin   1848. 

Felton  Jan.  szlachcic  angielski,  przylepil  publicznie  na  drzwiach 
domu  biskupiego  w  Londynie  buUg  Piusa  Y,  w  jakiej  Papicž  ten  ogta- 
szal  heretyczk^  królow§  £Ížbiet§,  która  síq  oglosila  glow%  Košciola  i  za- 
kázala wyznawania  wiary  katolickiej  w  Anglji.  F.  byl  skazany  na  szubie- 
nic^,  po  z4j§€iu  z  której,  gdy  žyl  jeszcze,  odci^to  mu  genitalia,  rozpruto 
brzucfa,  wyrwano  wn^trznošci  i  serce  i  uci§to  glow^.  Syn  jego  Tomasz, 
ksi^dz,  zgin^l  takže  z  r^ki  kata  28  Sierp.   1588  r. 

Fenelon  Franciszek  Salignac  de  la  Motte,  arcybp  w  Gam- 
brai,  ur.  w  zámku  Fénélon,  w  Perigord,  6  Sierp.  1651  r.  z  drugiego 
malžeástwa  hrabiego  Pons  de  Salignac  z  Ludwik^  de  la  Cropte  du  Saint 
Abre.  Do  dwunastego  roku  pozostawal  w  domu  rodzicielskim,  i  juž  za 
mlodu  okazywal  wielkie  zamilowanie  do  klassyków,  nast^pnie  uczyl  síq 
w  Cahors,  potem  w  Paryžu  w  kolegium  du  Plessis;  poczóm  wst%pil  do 
seminarjum  šw.  Sulpicjusza,  którém  zarz^dzal  wówczas  Tronson.'  Ukoú- 
czywszy  zaszczytnie  nauki,  zostal  kaplanem  i  poáwiQcal  slg  przez  trzy 
lata  wyl^cznie  tylko  piel^nowaniu  chorých.     W  27-ym  roku  žycia  przy- 


292  Fenelon. 

j^  na  siebie  kierownictwo  zgromadzeDia  nowonawróconych  katoUczeh  ^) 
i  sprawowa)  ten  Obowi^zek  przez  i  o  lat,  z  wielk^  roztropnoáci^  i  mito- 
áci^.  W  tym  czasie  zaprzyjazni)  si§  z  ks.  Langeron  i  zapoznai  siq  z  Flen- 
Tjm  i  Bossuetem,  z  których  ostatní,  najwi^ksza  ówczesna  znakomitoéc 
Francji,  wielki  naň  wpřyw  wywarl.  W  tym  czasie  napisal  F.  pierwsze 
swoje  dzielko  o  Wychiywaniu  córek  (Traité  de  Tédacation  desfílles,  168  7). 
Na  kilkunastu  kartkach  tego  dzielka  umieácil  wielki  zasób  g^^bokich  nwag 
iwielQ  prawd  praktycznych.  Traktát  jego  o  Urz§dtie  przehzanych  du" 
šhownych  (Sur  le  ministére  des  pasteurs,  1688),  w  tym  samým  czasie  na* 
pisany,  jest  przyst^pném  przedstawieniem  uczonego  mi^dzy  Bossaetem 
a  Clandesm  sporu  o  to,  že  protestanccy  duchowni  nie  maj%  žadnego  pra- 
wnego  i  prawego  powotania.  Juž  w  pierwszych  tych  pracach  widač  ow% 
latwoáó  i  niewymowny  powab  stylu,  cechuj^cy  wszystkie  jego  pisma,  widaé 
t^  bujn^,  pot^žn^  wyobražni§,  która  wszystko  obejmige,  nie  daj%c  ucznó 
sw^  przewagi.  Po  zniesieniu  w  Paždzierniku  1685  r.  edykta  nantejskie* 
go,  wysylano  misjonarzy,  celém  nawracania  protestantów:  wtedy  tež  i  Fe- 
nelon,  razcm  z  Langeronem,  Fleurym,  Bertíerem  i  Milonem  wyprawiony 
zostai  do  Poitou  i  Saiatognd.  Slodycz%  i  gorliwoáci^  swoj^  nawróciwszy 
w  Wandei  (która  to  prowincja  požniej  najwierniejsz^  si§  okázala  Koécio- 
}owi)  bardzo  wielu  protestantów,  wrócil  do  Paryža,  gdzie  w  domu  nowo- 
nawrócooycb  pracowal  dalej  až  do  r.  1689,  w  którym  mistrz  dworu 
ksi^cia  Burgundji,  Beauvilliers,  powolal  go  do  wzi^cia  udzialu  w  wycho- 
waniu  mlodego  ksi§cia,  maj^cego  byč  nast§pc^  tronu.  Ksi%že  ten  dražli- 
wy,  dumny,  chciwy  zabaw,  zadziwial  przcdwczesuém  rozwÍDÍQCÍem  rozumn 
i  znakomitemi  zdolnoáciaroi,  gdyž  juž  w  jedenastym  roku  žycia  Liwjusza 
calego  przeczytal,  Cezara  przetlumaczyl,  a  Tacyta  tlumaczenie  rozpocz^l. 
Fenelon,  zasadziy^c  wychowanie  wigcej  na  wyksztalceniu  ducba  niž  na 
erudycji,  napisal  dla  mlodego  ksi^cia  bajki,  w  pewnym  moralnym  kierun- 
ku.  W  Eozmowach  umarlych  (Dialogues  des  morts,  2  t.)  staral  si^  za- 
álepiaj^c^  dum§  ludzk%  przedstawié  w  prawdziwém  jej  znaczenin,  i  wszech- 
stronnie  wykazaó  swemu  wychowaúcowi  jego  przyszle  obowit^zki.  Bez 
ogródki  i  surowo  wypowiadal  F.  mlodemu  ksigciu  slowa  prawdy,  i  nie 
wahal  si§  wyrzucaó  mu  jego  nchybieú,  przedstawi^^c  ich  zgubnc  nast§p- 
stwa  w  slowach  surowych,  które  wszakže  umial  zlagodzié  porywaj^c^  wy- 
mow%  i  slodyczji.  Žycie  Karola  W,^  napisane  równiež  dla  mlodego  ksig- 
cía,  splonglo  podczas  požáru  jego  palacu  arcybiskupiego  169  7  r.  Sp§- 
dziwszy  5  lat  na  sumienném  wychowywaniu  ksigcia,  otrzymal  w  1694  r. 
od  króla  opactwo  S.  Valery.  Wówczas  rozpoczynaly  sig  spory  w  spra- 
wie  kwietyzmu.  Bossuet,  Noailles  arcybp  Paryža,  Godet  des  Marrais  bpř 
Cbartres,  Bourdaloue,  Joly,  Tronson  naganili  marzenia  pani  Guyon  (ob.) 
o  doskonalej  miloáci  Boga.  Fenelon  przeciwnie,  opinje  pani  Guyon  uwa- 
žal  za  zgodne  z  chrzeácjaúsk^  nauk^.  Šwiat  mial  ujrzeé  tedy  dwócb  za- 
paáników,  pol^czonych  dotycbczas  w§zlami  szacunku  i  przyjažni,  staw^ú^- 
cych  z  sob%  do  walki.     Choé   bolesnym   byl  dla.Koáciola  ten   spor,    nie 


*^  Zgromadzenie  to  pobožných  niewiast  nie  bylo  žadnym  zwi^zane  álu- 
bem  zákonným;  založyl  je  r.  1634  arcbp  paryzki  Jan  Fr.  Gondi,  a  zatwierdzil 
Papiež  Urban  Vlil.  Celém -tego  zgromadzenia  bylo  utwierdzauie  nowonawróconych 
w  wierze  i  przygotowywanie  do  jej  przyjgcia  tych  kobiet,  które  okázaly  chg<S 
nawrócenia  8i#. 


nawrocenia  sig. 


'  FeneioR.  293 

byl  jednak  bez  korzyšcL*  powstate  bowiem  z  niego  pisma  F*a  S4  do  dziá 
dnia  wzorem,  jak  podobné  spory  prowadzone  byč  powinny,  pomin^wszy 
juž,  že  ci^  ta  sprawa  wykazata  cnotQ  Fenelona  w  bardzo  jasném  áwietle. 
Rzadko  w  którym  sporze  wyst§powalo  do  walki  tyle  cnoty  i  tyle  talentu. 
Za  Bossaetem  przemawiala  slawa  aczonego  i  pot§ga  prawdy,  Fenelon 
mial  za  sob^  0wój  wzniosly  nmyst,  porywaj^y  styl  i  rozglos  swej  cnoty. 
Fenelon  zostawszy  arcbpem  Cambrai  4  Lntego  1695  r.,  mial,  na  doma- 
ganie  si^  Bossaeta  pot§pič  opii\je  pani  Gnyon,  lecz  zamiast  tego  przy- 
j^l  jej  obrong  na  siebie  i  napisa!  dzielko  Zásady  éun^tych  (Explication 
des  maximes  des  Saints),  które  wydrukowal  w  Styczniu  16  96  r.,  gdy 
Pirot,  doktor  Sorbony,  przeczytawszy  mannskrypt,  ošwiadczyl,  že  jest 
w  nim  „nauka  prawdziwa  i  požytcczna*'.  fiossuet,  oskaržywszy  to  pismo 
przed  Lndwikiem  XIV,  napisal  Nauke  o  przymiotach  modUtwy^  w  któ- 
rej  wykazal  blgdy  w  opinjach  Fenelona,  skrytykowal  jego  dzielko  i  ž^- 
dal  jego  odwolania.  F.  sam  chcial  ndaó  si§  do  Rzymu  w  celu  obrony, 
ale  mu  król  zabronil  i  polecil  udač  sie  do  swej  ^j^ce^i.  Zaledwie  przy- 
by)  na  miejsce,  napásal  1 7  Wrzešnia  l  c  9  7  r.  Nauki  pasterskie^  usihijfc 
U3prawiedliwi6  sig  z  zarzutów  sobie  czynionych.  Pisma  polemiczne  mno- 
žyly  si§,  a  z  niemi  wzrastala  gwahownošó  Bossaeta.  W  trzecim  liécie 
swoim  užala  si§  Fenelon  na  dumny  i  wyniosly  ton,  z  jakim  go  trakto- 
wal  Bossuet,  užywaj^c  calej  swej  wymowy  i  logiki,  aby  Fenelona  poko- 
naó,  nie  wahaj^c  síq  nawet  przyrównywaó  go  do  Montana,  a  pani§  Guyon 
do  Pryscylli,  i  nazywaj%c  go  wprost  kacerzem.  R.  1698  wydal  Bossuet 
dzielko  WiadomoU  o  kwietyzmie^  które  pod  wzgl§dem  stylu  i  ádsloéci 
može  služyč  za  wzór  pism  polemicznych.  Mniemano  powszechnie,  že  tém 
dzielem  Bossuet  zamknul  drog^  Fenelonowi  do  dalszej  obrony,  lecz  ten 
otrz3rmawszy  rozpraw^  Bossueta  8  Lipca,  juž  30  Sierpnia  wydrukowal  oa 
ni^  odpowiedi,  która  pod  wzgl^dem  jasnoáci  wykladu,  porz^ku  i  do<- 
kladnego  przedstawienia  faktów,  jako  tež  pod  wzgl§dem  djalektyki  nie 
ust^powala  rozprawie  Bossueta.  Fenelon  pismem  tém  zjednal  sobie  bar* 
dzo  wieln  zwolenników,  tak  w  Paryžu  jak  i  w  Rzymie;  Bossuet  jedna- 
kowož  dokázal,  že  szeáčdziesiQciu  profesorów  sorbony  odrzucilo  dwanaácie 
propozycji  z  dziela  Fenelona  Zásady  éwí^ych^  i  že  Ludwik  XIV  staral 
síq  w  Rzymie  o  pot§pienie  wspomnianego  pisma,  a  samego  Fenelona  z  li- 
sty nauczycieli  ksi^cia  Burgundzkiego  wlasn^  r(k%  wykreílil.  12  Marca 
1699  r.  ukázal  síq  dekret  Papieža  Innocentego  XII,  pot§piiió^y  piamo 
Zásady  iwíftych,  25  Marca  Fenelon  sam  publicznie  odczytal  wyrok  pot^- 
piig^cy  go,  z  tak^  przytomnošci^  i  spokojem  úmyslu,  iž  czyn  ten  wszyst- 
kich  slucbaczów  rozrzewnil,  a  dla  autora  uwielbieniem  natchn^t.  Wzbu* 
rzenie  przeciw  Fenelonowi  coraz  wi§cej  styglo.  Sam  Bossuet  zapragn%l 
zbližyó  siQ  do  dawnego  przyjadela  i  z  nim  si§  pojednač,  a  tylko  okolicz- 
noáci  przeciwne  ternu  zbliženiu  si§  ich  przeszkodzily.  Lecz  na  umjrála 
Ludwika  XIV  wywarlo  pot^pienie  Fenelona  przez  StolicQ  Apoštolsky  zn- 
pelnie  przeciwne  wraženie:  oddálil  go  ze  dwom  i  juž  nigdy  do  laski  nia 
przypuácil.  Do  tej  nielasld  przyczynil  síq  jego  wydrukowany  wówcns 
Tekmak  (Les  aventures  de  Telemaque),  w  którym  cbcial  przedstawič  wzór 
wychowania  kai^§cego.  Jeden  ze  slng  zabrawszy  potajemnie  mannskrypt, 
kázal  go  w  Paryžu  wydrukowaó  p.  t.  Dalszy  ciqg  czwartej  ksifgi  Odytsei 
czyli  przypadki  Telmaka^  Paryž  1699  r.  Wydmkowano  juž  208  str., 
gdy  díalszy  druk  zostal  wzbroniony.     Zloéliwi  widzieli  tam  allegorje  poli- 


294  Feneion. 

tyczoe:  w  Calypso  widzieli  paniQ  Montespan,  w  Eucharis  pann^  Fontán- 
geSf  w  Antjopie  ksi§žn§  Burgandzk§,  w  Protezilaszu  Louvois,  w  Idomene- 
uszn  króla  Jakoba,  a  w  Sezostrysie  Ludwika  XIV.  Ca^kowide  wyszto 
to  dzielko.  w  Hadze,  w4  ksi§gach,  1C99  r.  Ludwik  XIV  widziat  w  tém 
dziele  públiczn%  nagan^  swych  rz^ów,  uznal  Fenelona  za  marzyciela,  nie 
maj^cego  wyobraženia  o  rz^dacb,  a  poniewaž  by}  nauczycielem  ksigcia, 
za  niewdzÍQCznego  i  niebezpiecznego  cziowieka.  Ksigciu  Burgundzkiemn 
wzbroniono  znosió  si^  z  Fenelonem,  a  nawet  po  ámierci  F^a  nikt  nie  od- 
wažyt  si§  powiedzieó  mowy  pochwalnej,  z  bojaini  Ludwika  XIY.  Dzietko 
Telemak'^  o  którém  Ks.  Terasson  wyrzekl:  „Gdyby  utwór  poetyczny  mógt 
uszGz^éliwió  Indzkoáó,  to  tylko  Telemak  móglby  to  sprawió",  prawdopodo- 
bnie  bylo  napisane  migdzy  169  3  a  94  r.,  aby,  ukoúczywszy  wyksztalcenie 
ksigcia,  ofíarowač  mu  je,  jako  drog^  pami^tk^.  Pierwsze  wydanie  Telema- 
ka  kázal  F.  przepisa^,  przejrzal  je,  poprawil  i  uzupelnil,  i  wedlng  tego 
oryginala  wydano  je  w  r.  1717,  wedlug  którego  wydania  wszystkie  ná- 
stupné s%  drukowane.  Oddáleny  ze  dworu,  oddal  si§  Feneion  zupelnie 
obowi^zkom  pasterskim,  založyl  seminarjum  w  Cambrai  i  oddat  je  pod 
kierownictwo  ks.  Chanterac,  a  sam  miewal  w  niém  co  tydzieň  konferen- 
cje.  W  poácie  wielkim  miewal  kazania  po  róžnych  koéciolach  miasta, 
a  w  uroczystoáci  w  koáciele  katedralnym;  lecz  wszystkie,  pozostale  po 
nim  kazania,  s^  raczej  doražnie  nakreálonym  pianem  do  kazaú,  oprócz 
dwóch  calkowicie  wypracowanych  mów:  jednej,  mianej  i  Moja  1707  przy 
konsekracji  arcybpa  koloáskiego;  drugiej,  mianej  w  Paryžu  na  uroczystošó 
Trzech  Króli  1685  r.  Jego  Djalogi  o  wymowie  koécielnej  (Dialogues  sur 
réloquence  en  général  et  sur  celle  de  la  chaire  en  particulier,  1718) 
cboó  krótkie,  zawieny^  jednak  trafne  uwagi,  opařte  na  gl^bokiej  znajo- 
moáci  rzeczy.  Autor  nie  mial  zamiaru  oglaszaé  ich  drukiem,  bo  nie 
chcial  wytykaó  bí^dów  wspólczesnych  kaznodziejów,  i  rzeczywišcie,  dopie- 
ro  po  šmierci  jego  wydrukowane  zostaly.  Jego  Listy  duchowne  (Corro- 
spondence  de  F.,  Paris  1828),  pisane  do  ludzi  róžnego  stanu  i  wieku 
w  najrozmaitszych  okolicznoáciach,  dowodz%  .wielkiej  znajomoáci  ludzi. 
W  zarz^dzie  koáciolem  wzi^l  sobie  F.  za  zasad§  dwie  reguly  áw.  Au- 
gustyna:  bezwzgl^dnie  usuwaé  wszystko,  co  jest  przeciwne  powadze  Ko- 
áciola  i  nie  prowadzi  do  zbudowania  duchownego,  a  zatrzyroaó  to  wszyst- 
ko, co  prowadzi  do  podniesienia  ducha  religijnego;  nie  naruszaj^c  wiary 
ani  dobrých  obyczajów.  Unikajíc  wi^kszego  zJego,  cierpial  niektóre  zwy- 
czaje,  nieoparte  na  žádném  prawie  koácielném,  nie  zatwierdzaj^c  ich  je- 
dnakowož  swoj%  powagQ,  ani  ich  doradzajqc.  Przeciw  wszelkim  roszczeniom 
áwieckim  do  spraw  koácielnych  wyst§powal  zawsze  ámialo,  jak  to  widzi- 
my  z  listu  pisanego  do  kanclerza  Voisin  r.  1714,  z  mowy  mianej  przy 
poáwi§ceniu  Klemensa,  arcybpa  koloĎskiego.  R.  1702  powstal  na  nowo 
8p'ór  jansenistowski,  jaki  przez  34  lata  juž  ucichl,  a  to  z  okazyji  gloánej 
kwes^i  sumienia:  czy  wystarcza,  wzg]§dem  wyroku  pot§piaj^cego  t^  nauk§t 
zachowaó  pelne  uszanowania  milczenie?  Czterdziestu  professorów  sorbony 
uwažalo  takowe  milczenie  za  dostateczne  do  okazania  posluszeňstwa  win- 
nego  wyrokom  papiezkim.  Papiož  Klemens  XI  potopil  to  zdanie  bull% 
z  d.  12  Lutego  1703  r.  D.  lO  Lutego  17  04  r.  ogíosil  Feneion  swój 
li8t  pasterski  o  jansenizmie,  w  którym  wypowiedzial  te  zdanie:  že  Košciól 
w  ocenieniu  dogmatycznych  faktów  jest  tak  samo  nieomylnym,  jak  w  okre- 
áleniu  dogmatu.     Pismo  to  stanowilo    niejako   wst^p  do  nástupných   jego 


Faneloii.  295. 

tego  rodzaja  prac,  przj)>adaj%cych  w  latách  1705  i  1706.     FeDelon  bo« 
wiem  przez  ten  list  pasterski  oburzj)   przeciwko    sobie    oietjlko  janseni-* 
stów,  ale  i  biskapa  z  St.  Pons;  RzYm   jednakowož  pochwalit   jego  prac§, 
pot§piaj^c  17  Lipca  1709  r.  listj  przeciwko   FeneloDOwi  pisane.     Spory 
te  teologiczne  nastr^czyfy  Fenelonowi  mjil  do  wyloženia  dogmatów  kato- 
lickich  w  sposób  popularny;    napísal  wi^c    w  tjm  celu    Xauhi  pasterslríe^ 
w  fonnie  rozinów,    i  takowe  podzi^lít  na   trzy  cz§šci.     yíHe  przyj^cie  tej 
pracy  spowodowalo  go  do  rozszerzenia  jej,  ale  ámieró  j^  przerwala,    tak, 
že  tylko  do   i3-ej  rozmowy  prac§  swoj^  doprowadzi}.  F.  byl  nietylko  te- 
ologiemi,   ale    i  bieglym    politykiem.     Kiedy   Ang^a,    Uollandja  i  Austija 
przeciw  Francji  si§  pol^czyíy  i  wielkíém   jej   niebezpieczeústwem    grozily, 
napisal  28  Slerp.   1701   r.  memorja)    do  ksigcia    BeaaTilliers,  trakti^i|cy 
o  zapobieženiu    niebezpieczeástwn  gro2%cemu.     Gdy  r.   1703  ksi%že  Bnr- 
gundzki  zostal  naczelnyra  wodzcm  obydwóch  armji  w  Xiemczech,  ndzieliď 
mu  Fenelon  przyjacielskich  rad,  starajíc  si§  zbic    to  falszywe  mniemanie, 
jakoby  z  swego  ^vychoii^aáca  zrobil  wprawdzíe  pobožnego  ksi^cia,  ale  níe- 
zdatnego  do  wielkích  czynów  m^ža.     R.   17  08  zosts^    ten    ksi^že  naczel- 
nym  wodzem  w  Niderlandacb;  czteromiesigczne  obl^ženie  miasta  Lilie  da}o 
Fenelonowi,    który  bardzo  blisko   byl  placu    bojů,    sposobnošó  do  cz^stej 
korespondenci  ze  swoim  dawnym  wychowaúcem,  który    choó    bardzo  byl 
do  swego  nauczyciela  przywi^zany,   jednakowož    z  nim  jawnie    znosió  síq 
nie  móg}.  We  wszystkicb  tych  lištách,  wažnych  dla  historyka  ówczesnych 
czasów,  przebija  taká  poufala  szczerošč,  jakiej    przykladu    trudno  znalešó 
pomigdzy  czlowiekiem  prywatnym  a  przyszíym  dziedzicem  tronu.    VTypra- 
wa  wojenna  zakoáczyla  sig  dla  Francji  zupelnie  niepomyslnie:    wtedy  Fe- 
nelon dowiódl  swej  wielkiej  cnoty,  która  mu  tyle  slawy  przynosi,  co  i  je- 
go pisma.     Dom  jego  przepeíniony    byř  chorými    i  rannými    žotnierzami, 
a  sam  odwiedzal  ci^le  domy,  w  których   byli  cierpi^cy,    staral  si§,    ile 
mógl,  o  ich    utrz}'manie,  i  wszystkie  swoje  zápasy  oddal    pod  dyspozycJQ 
ministra  wojny.     Imi§  Fenelona  tak  bylo  szanowane,  že  nawet  nieprzyja- 
cielskie  wojska  jego  maj^tnošci  oszcz^dzaly.     Naraz    stan  rzeczy  zupelnie 
si§  zmienil:     cesarz    Józef  umarl,  3Iarlborough  popadl   w  nielask§,  królo- 
wa  Anna   byla   za  zawarciem   pokojů,   slabowity    delfín    umarl    na  osp^, 
a  tak  wychowaniec    Fenelona   mial   najbližsze  prawo    do  tronu.     Ta  za- 
gwoždžona  glowa,  jak  go  dot^d  zwano,  niezdatny,   jak  mniemano,    tylko 
do  pacierza,    rozwin^l   nagle    tak§   zr^cznošč   i  roztropnoéó,    iž    i  milošó 
króla  sobie  zjednal    i  calego   dworu  uwag§  na  siebíe    áci^gn^l.     Ludwik 
XIV,  choé  tak  zazdrosny,  przypušcil  go  do  wspóludzialu  w  zarz^dzie  kró- 
lestwem.     Fenelon  byl  tém  bardzo  uszcz§áliwiony,    kierowal    wszystkiemi 
krokami  ksi§cia  i  z  wielk^  znajomoáci^  polityczn^  nakreslil  pian  przyszle- 
go  panowania  (9  Listop.  1711  r.).     W  planie  tym  zrobil  projekt  zawar- 
cía  pokojů,  projekt  zreorganizowania  wojska  po  zawarciu  pokojů,  projekt 
urz^dzenia  wydatków  dworu,  zarz^du  prowincjami,  ograniczenia  przywile- 
jów  szlachty,  uporz^dkowania  prawodawstwa.     W  trzy  miesi^ce  po  wyda- 
niu  tego  pisma  ksi^  Burgundzki  umarl  (i8  Lutego  1712  r.)^  maj%c  lat 
29.  W  pi^mie  adresowaném  do  ksi^ia  Beauvilliers  i  Chevreuse  I2  31arca 
1712  r.  p.  t.  Król,  zalecal  Fenelon  ustanowienie  rady  rejencyjnej  i  pro- 
ponowal,  aby  ksi%ž§  Orleaúski,  na  którym  wielkie  ci^yly  zarzuty,  od  re- 
jencji  byl  wykluczonym,  wykazuj^  zárazem  z  wielk^  bystroáci^  trudnoád 
urz%dzenia  takiej  rady.  Ale  jeszcze  w  tym  samým  roku  umarl  jego  przy- 


296  FaQeloB.<^Fenioja. 

jaciel  Cheyreuse,  a  niedlugo  po  nim  ksi^Q  Beau^liers  (U  Síerpnia 
1 7 1 4  r.)  W  ostatních  latách  žycia  F.  pracowat,  ua  prosby  akadenoji,  nad  pia- 
nem poprawy  slownika  francuzkiego,  proponujme,  aby,  jako  wst§p  donie- 
go,  przydač  nauk§  o  wymawíania,  o  wymowie  i  poezji.  Pisa!  nadto  do 
ks.  ^Orleaňskiego  na  jego  ž^danie  Listy  o  religji\  i  dzie^o  O  iatnieniu  Boga 
wyhazaném  dowodami  z  nátury  wzi^temi  (Déraonstration  de  Texistence  de 
Dieu).  Zarz^d  swego  seminarjam  poyrierzyl  ksi^žom  zgromadzenia  áw. 
Solpicjasza.  Napisal  jeszcze  w  nigczalszych  wyrazach  przywi^zania  do 
Stolicy  Apost.,  oáwiadczaj%c  przyj^cie  bulli  Klemensa  XI  Unigenitua  (ob. 
Quesnel).  Šmieró  najlepszych  przyjaciót,  mianowicie  ksi^cia  Burgun^ji, 
klQski  i  niepowodzenia  czasu  przyšpieszy^y  zgon  jego.  Po  ámierci  ksi^cia 
Beauvillicrs  pisal  F.  i  Stycz.  1715:  „Wkrótce  znajdziemy  wszystko,  cze- 
goámy  stració  nio  mogli;  jeszcze  chwila,  a  jaž  niczego  nie  b§dziemy  po- 
trzebowali  oplakiwaó".  W  trzy  dni  potem  zachorowal  i  um.  7  St.  1715, 
przyj%wszy  sakramenta  ostatnie  w  obec  wezwanej  przez  síebie  kapituly 
katedralnej.  Cala  Francja  przywdziala  žalobg,  Papiež  Klemens  opli^wal 
go,  žalujíc,  že  go  kardynalem  nie  zrobiL  Sam  tylko  Ludwik  XIY  pózo- 
stal  nieczulym  na  ámieró  Fenelona.  W  nowszych  czasach  wynaleziono 
jeszcze  Letlre  de  F,  á  Louis  XI V^  Par.  1825,  gdzie  z  wielk%  szczero- 
áci%  i  odwagm  mówi  królowi  prawd§.  Najzupelniejsze  wydanie  F'a  Oeuvres 
completes  wyszío  w  Paryžu  (Wersalu)  1820  —  24  r.,  wraz  z  korespon- 
dencjami  (ib.  182  7 — 29),  w  35  vv.  in  80,  do  czego  nalež^  3  torny  Žy- 
wota  F'a  przez  Bausset  (ob.).  O  wydaniach  pojedyóczych  dzieí  i  prze- 
kladach  ua  j§zyk  niemiecki  ob.  Thesaurus  lihror,  rei.  cathoL,  Wttrzb. 
1860.  Cf.  Lorenz,  Catalogue  generál,  t.  II  Paris  1868.  Na  polski  j§- 
zyk  z  pism  F*a  s%  przeložone:  List  o  czytaniu  Pisma  éw.  tv  krajowych  j^^ 
zykach  (Wilno  1817;  tož  samo  bez  m.  i  r.);  O  czytaniu  Biblji  w  te- 
razniejszyoh  jazykách,  Króťki  wyciqg  mysli  z  obszernego  listu  arcyhpa  Fe^ 
fielona  (Wilno  1S16)  Dowody  jasné  bytnosci  Boga  z  poznania  nátury^  przez 
ks,  Felicjana  Antoniego  de  Niewieécinskiego  (Warsz.  1805;  2-e  wyd.  ib. 
1822;  wyszedl  tiikže  r.  1772  skrócony  przeklad   tegož  dzielka,  tíum.  J. 

E.  Minasowicza) ;  Ksi^ga  do  modlitwy  (Kraków  1836;  Modly  dla 
ehrzeécjan  katolików^  ib.  1859);  Podróze  i  przypadki  Telemaka  (wydania 
ob.  Estreicher^  Bibliogr.  t.  l.  Krak.  18  70);  O  wychowaniu  mlodzi  píci 
ieňskiej  (przekl.  M.  W.  Kosickiego,  ok.  r.  1818).  Cf.  Fenelon  Erzbischof 
v.  Cambrai,  Biographie  fUr  díe  reifere  Jugend,  heraus.  yom  Benedictinor 

F,  Robert  de  la   Torre^  Augsb.  184  6. 

Fenicja,  í^otvíxT),  íac.  Phaemce  (póžoiej  Phoenicia),  Z  wyj^tkiem  ksi%g 
Machabejskich,  Starý  Test.  nie  zna  tego  nazwiska.  Tylko  u  jeografów 
rzymskich  i  greckich  tak  si§  nazywa  w^zka  kraina  syryjska,  nad  brze- 
giera  morza  Šródziemnego,  naprzeciw  Cypru  lež^ca  i  b§d%ca  powi^kszej 
czgáci  stokiem  gór  Libauu.  Pólnocn^  jej  granicQ  stanowi  rz.  Eleutherus^ 
mi§dzy  Orthosia  i  Tripolis  (Plinius^  Hlst.  V  17),  pod  m.  Aradus  (Ptolem. 
V  15),  które  lezy  na  jednej  linji  z  cypryjskiém  m.  Citium.  Eleutherus 
(I  Mach.  11,  7.  12,  30)  jest  prawdopodobaie  dzisiejsz^  Nahr-el-Kebir. 
Jako  poludniow^  granic§,  Ptolemeusz  (6,  i5)iPlinjusz  (V  17;  cf.  18)  na- 
znaczajm  m.  Dora,  Strabo  zaá  (X7I  74  9;  cf.  7  56)  rozci%ga  t%  krain^  až 
do  Pelusiuci,  wÍQC  czyni  j^  przeszlo  dwa  rázy  dlužsz^.  Znakomitszo  mia- 
sta  fenickie,  wspomniane  w  Biblji  (cf.  Gen.  lo,  15),  s%:  Aradon,  Tripo- 
lis, Byblos  (Crebai),  Sydon,  Sarepta,  Tyr  (ob.  te  aa.).    Do  znaczniejszych 


Fenicja.  2  97 

naležato  takže  Onhosias,  t.  Orthosia  (I  Mach.  15,  S7),  dawniej  2wane  iSmi- 
rarij  jak  to  widaé  z  pomníków  asyryjskich;  bjto  ono  stolic^  Aracejciy- 
ków,  zamiast  Arki  (ob.).  Fenicjanie  byli  Chananejczykami  (ob.  Chaaaaii), 
wi§c  tež  z  iDDemi  pokoleniami  cbananejskiemi  wyszli  z  krainy  okolo  £a« 
fratu,  wyp^dzili  pierwotnych  mieszkaňców  z  těj  strony  Jordána  (ob.  Re- 
faici.  Cf.  Lenormant^  Manuel  d*hi8t.  anc.  de  ťOrient,  III  B);  sami  zaá  pó- 
žniej  przez  Joznego  wyparci,  jedni  skupili  síq  nad  morzem  Šródziemném, 
inni  przebyli  morze  i  založyli  osady  na  Cyprze,  w  Afryce  ÍKartagina), 
w  Galji  (Marsy Ija)  i  indziej.  Gi,  którzy  zostali  nad  morzem  Šródziemném 
w  ziemi  Chananejskiej ,  jak  przedtém  tak  i  nadal  za  s§dziów  i  królów 
žydowskich,  byli  podzieleni  na  kilka  królestw,  których  stolicami  byly 
wspomniane  miasta.  "W  Biblji  F.  wyst^pnje  jako  prowincja,  zostaj^ea  wraz 
z  Celesyij§  (Goelesyria)  pod  jednym  rz4dc%  (arpaTrjo;,  dux,  militiae  prin* 
ceps.  U  Mach.  3,  5.  8,  8,  8.  lo,  ii).  Ptolemensz  tež  traktuje  o  niej  pod 
rozdzialem  CaeUsyria  (Geogr.  V  1 5),  i  Djodor  sycylijski  (Bibl.  hist.  XVm 
6),  wyliczaj^c  prowincje  przez  Aleksandra  W.  zdobyte,  F'§  wl^cza  do 
Celesyrji  (Cf.  Mannen^  Geogr.  I  337...;  RiUer,  Erdkande  11  457).  Za  Ma- 
chabeoszów  byla  F.  pod  wladz^  Seleucydów,  króiów  syryjskich;  za  czasów 
Chrystnsa  pod  Bzyroianami.  Ziemia  F.  žyzna,  w  wodg  obfítnj^ca,  zasian% 
byla  licznemi  miastami  i  wioskami:  plena  gratiarum  et  Tennstatis,  ur- 
bibus  decorata  magnis  et  pulchris  (Ammian,  Marcel.  XIV  8).  O  pot^dze 
F'i  i  jej  npadkn  ob.  Tyr,  Sydon.  Po  narodzie,  który  wielkie  w  íwiecie 
starožytnym  zajmowa)  stanowisko  (ob.  Lenormant  op.  c.  III  21 — 229), 
dziá  mamy  ledwo  kilka  trndnych  do  odczytania  napisów  (Cf.  Le  Hir^  Etndes 
II  4  28  i  n.).  Z  dziel,  traktc^^cy^^b  o  F.  i  Fenicjanach,  najznakomitszém 
jest  Movers'a  Die  Phdnizier;  inne  ob.  Lenormant  III  i.  Chrzeicjanizm 
w  F.  za  žycia  jeszcze  Apostotów  zaprowadzony  zostal  przez  wiernych, 
którzy,  po  nm^czenin  šw.  Szczepana,  Jerozolim§  opaácili  (Act.  ii,  19); 
po  nich  opowiadal  tam  £wangelj§  áw.  Pawel  z  Barnab^  (ib.  15,  3); 
pierwszych  bpów  fenickich  nstanowil  sw.  Piotr  (Le  Quien^  Oriens  Chr. 
II  680,  801,  817).  Pod  wzgl^dem  hierarcbicznym  F.  dzielila  síq  na  2 
prowincje:  Phoenicia  I  i  Phoenida  IL  Do  pierwezej  nalézaly  bpstwa:  <Sy- 
dan  (Said),  PtoUmais  (St-Jean  ďAcre),  Berytus  (Beinith),  Byblus  (ob.  Ge- 
bal),  Trťpolťs^  Arce  (ob.  Arka),  Pan^ťw, (Cezarea  Filipowa),  BachUna,  Me- 
tropo^^  tej  prowincji  byl  Tyr.  W  Berytus  istniala  od  pierwszych  wie« 
ków  slawna  szkola  prawa,  zwana  mater  legum^  legum  nutrie  (ob.  WilUch^ 
Handb.  d.  kirchl.  Geogr.  I  149).  Teodozjnsz  II  chcii^,  žehy  Berytus 
zostal  metropoU%  Fenicji  I  i  žehy  do  niego  nalézaly  bpstwa:  Byblos, 
Botrys,  Trípolís,  Orthosias,  Arce  i  Antaradus.  W  skutek  tego  Eustatjusz, 
bp.  Berytu,  zacz§l  bpów  na  wspomniane  stolice  wyéwi§caó,  a  degradowaó 
bpów  przez  metropolity  tyryjskiego  wyéwi^conych;  lecz  sobor  chalcedoň- 
ski  prawa  metropolitalne  tyryjskiemu  bpowi  przywrócil  (Le  Quien  op. 
c.  s.  817).  Drugiej  F'i  metropolj%  byl  Dami$zek^  z  nast§pig%cemi  sufra- 
ganatami:  Emesa  (Homs),  Laodicea  ÍAbani^  HeUopolis  (Balbek),  Abila  (Bell- 
nas),  Jabruda^  Pcdmyra^  Danaba^  Alala^  Evaria^  Come-Charra  (Chona- 
chara),  Abida^  Corada.  Do  tej  takže  prowincji  liczyl  s\%  bp  jednego 
z  pokoleň  saraceúskich  (iribus  Saracenorum)^  mie8zkaj%cego  na  pohidnie 
£waiji  i  Palmyry  (Le  Quien  U  802;  cf.  834).  Oble  Fenicje  nalézaly 
do  djecezji  Wéchodu  (patrjarchat  antjochejski).  Teodoqusz  n  chcial,  žeby 
Fenicja  I  przy}%czon%  aostala  do  patrjarchatu  jerozolimsldego,  lecz'  sobor 


298  Fenicja.— -Ferdynand  éwífty. 

chalcedoňski  (act.  YII)  potwierdzil  prawa  patijarcby  antjocheúskiego 
(Wiltsch  I  20  7).  Cf.  Tyr.  Podczas  wojen  krzyžowych,  niektóre  bpstwa 
F'i  I  mialy  bpów  řaciňskich.  X.  TF.  K., 

Feniks  (Wujek:  Phenika;  gr.  <>otvt5;  Vulg.  Phoenix^)  port  na  polu- 
dniowym  wybrzežu  wyspy  Kréty,  obok  którego  byJo  miasto  tegož  nazwi- 
ska  (Ptolem.  Geogr.  III  17;  Btrabo,  Rer.  Geogr.  X  4  7  5).  Wspomniany 
jest  ten  port.  w  Act.  2  7,  12. 

Ferdynand  (ze  staro-niem,  HerdÁnand^  Fernand=heereslcůhn^  émiafy 
tc  woJsJcv;  podíug  innych  ochramajqcy\  III  šwifty.  (30  Miga)  król 
Leonu  i  Kastylji  {CasteUae  et  Legionis)^  syn  Alfonsa  IX,  król  Leonu* 
ur.  1198  r.,  1204  r.  uznaným  zostaj  przez  kortezy  za  ptzyszlego  dzie- 
dzica  Leonu,  na  ž^danie  dziada  po  matce,  Alfonsa  YIII,  króla  kastjl- 
skiego.  Dziato  sig  to  w  cbwili,  gdy  Koációl  uniewažnil  malžeňstwo  ojca 
Ferdynanda  z  Berengarj^,  córk^  tegož  Alfonsa,  z  tytuíu  pokrewieňstwa 
w  trzecim  stopniu,  uznajíc  wszakže  dzieci  prawemi,  jako  zrodzone  z  mal- 
žeňstwa  w  dobrej  wierze  zawartego.  Jeszcze  przed  ámiercii|  ojca  dostalo 
mu  si§  w  udziale  królestwo  Kastylskie  (i2i7),  i  Stolica  šwi§ta,  przyjmuji|C 
Kastylj§  pod  swoj^  opiek§,  zapewniřa  jej  koron§  Ferdynandowi.  R.  1219 
Berengarja  starala  sig  o  pol^czenie  Ferdynanda  z  ksi§žniczk^  6eat%  (Bea- 
trix),  córk%  Filipa  z  domu  Hohenstaufów:  malžeňstwo  to  zawartéro  zosta- 
}o  80  Listop.,  gdy  dwoma  dniami  pierwej  sam  Ferdynand  mianowal  ú^ 
rycerzem  i  przyj^í  poáwi§con^  zbroj§  w  koáciele.  Po  ámierciojca  w  1220 
dostal  koron^  Leonu,  jednak  nie  bez  trudnoáci:  ojciec  bowiem  jego  te- 
stamentem swym  naznaczyl  nieprawnie  dziedziczkami  swego  królestwa 
dwie  córki  z  pierwszego  malžeňstwa  z  Teres%  portugalsky  {Sancha  i  Duť 
cia),  Zr§czném  wdaniem  8i§  w  t§  sprawg  Berengarja  zapobiegla  wojnie 
domowej  i  doprowadzila  do  skutku  korzystne  dla  Ferdynanda  pol^czenie 
Leonu  i  Kastylji,  które  nie  mialo  zrazu  wielu  zwolenników.  Lecz  Beren- 
garja wi§ksze  jeszcze  uslugi  oddala  Ferdynandowi,  rozwijajqc  w  nimszla- 
chetne  przymioty  úmyslu  i  serca,  ksztaíc^c  go  na  dzielnego  monarchy, 
bohatera  chrzešcjaóskiego,  i  opiekuj^c  si§  nim  z  troskliwošci^  stróža  anio- 
ía,  až  do  samej  swej  ámierci  124  7  r.  Byla  to  ksigžniczka  godna  praw- 
dziwie  swojej  siostry  Blanh\  matki  áw.  Ludwika,  króla  Francji.  Ferdy- 
nand troszczyř  si§  przedewszystkiém  o  szerzenie  wiary  katolickiej  i  oby- 
czajów  chrzeácjaňskich,  i  równie  wielkie  oddal  uslugi  Hiszpanji  podj^t^ 
i  szczgáliwie  prowadzon^  wojn%  z  Maurami,  którym  1222  r.  odebral  naj- 
pi§kniejsze  prowincje  pólwyspu.  Zdaje  si§,  že  juž  w  owym  czasie  oznsj" 
mil  kortezom,  žebraným  w  Burgos,  swój  zamiar  vryprawy  na  Maurów, 
i  w  tym  celu  dal  biskupowi  tegož  miasta  poáwi§cič  swój  miecz  i  sztan- 
dar,  jednak  dopiero  w  1224  wy stopil  w  pole.  Pobožnošé,  z  jak%  przed 
bitw%  i  po  bitwie  modlil  8i§  zawsze;  rozkazy,  jakie  wydal  duchowieňstwu, 
aby  towarzyszyío  armji  i  sprawowalo  Mszg  áw.  i  áá.  sakramenty,  przy- 
wracanie  dawnych  biskupstw  koáciolów  i  klasztorów  w  zdoby tych  krajadi^ 
prača  nad  odrodzeniem  tam  nauki,  obyczajów  i  cywilizacji  chrzeácjaňskiej, 
dowodz%  jasno  chrzeácjaťiskich  jego  uczuó,  jakie  spowodowaly  wypraw^. 
Odnosil  on  osobiácie  dlngi  szereg  zwyci^ztw  až  do  r.  1260.  Królowie 
maurytatíscy:  Walencji,  Baezy,  Murcji  i  Granady,  zostali  jego  wazalami; 
Korduba,  Jaen  i  Sewilla  zabrané.  Zdobycie  Korduby  (1256)  i  Sewilli 
(1248  r.)  naležy  do  nígáwietniejszych  jego  zwycigztw;  Sewilla  ulegla  po 
dhigiém  dopiero  obl§ženiu;  naležy  ono  do  najznakomitszych  obl^iíeú,    do- 


FerdynaiHl  éwífty.  299 

• 

konaných  w  árednich  wiekach,  tak  ze  wzgl^n  sily,  lodnoéci  i  rozlegtoáci 
miasta,  jak  i  ze  wzgl§du  karnoáci  armji  chrzešcjaňskiej  i  pomocy,  jak^ 
po  raz  pierwszy  dopiero  flota  niosla  armji  obl^žniczej.  Ferdynand,  wdzi§- 
czny  Boga  za  otrzymane  zdobycze  dwóch  najznakomitszych  stolic  paň- 
stwa  hiszpaásko-manrytaúskiega,  wszedt  procesjonalnie  do  nigznakomit- 
szyoh  meczetów  tych  grodów,  kázat  je  pošwi§cíé  chrzeácjaáskim  obrzQ« 
dem  i  asystowat  przy  pierwszém  nabožeústwie,  jakie  si§  tara  odbyto. 
Stawne  džwony,  które  niegdyá,  z  rozkazu  Mahometa  Almanzora,  chrzešcja- 
nie  dzwigaó  musieli  z  Kompostelli  do  Kordoby,  gdzie  z  nich  nrz^dzo- 
no  lampy,  teraz  mahometanie  odniešé  masieli  do  Kompostelli.  Pozwolii 
trzystu  tysi%com  machometan  wyemigrowaó  z  Sewilli  i  udaó  si§  w  swe 
strony,  pod  oston^  wielkiego  mistrza  zákona  Kahitrava,  a  wszystko,  co 
mógt,  uczynit,  aby  zaladnič  napowrót  to  miasto,  zgromadzaj^c  z  catej 
Iliszpanji  mieszkaúców  chrzeácjaáskich,  rzemieálników,  artystów  i  ludzi 
uczonycb.  Tym  to  sposobem  okázal  bí§  on  prawdziwie  godnym  nast^pc^ 
przodków  swoich:  Alfonsa  Katolickiego,  Alfonsa  Czystego,  Ramira  I,  Ra- 
mira  II,  Ordonnjuszów  I  i  II,  Alfonsa  W.,  Ferdynanda  W.,  Alfonsa  Im- 
peratora,  którzy,  pocz^wszy  od  Pelagjnsza,  pierwszego  zaloi^ycíela  niepod- 
leglego  na  póhvyspie  królestwa  chrzešcjaúskiego,  coraz  bardziej  szerzylí 
w  Iliszpanji  panowanie  krzyža,  swemi  pracami  i  wytrwaloéci^,  z  jak§  trzy- 
nug^c  w  jednej  r§ce  miecz,  dmg^  pracowali  nad  odbndowywanicra  Ko- 
šciola  Chrystasowego.  Umial  on,  dla  ntrwalenia  dokonaných  zdobyczy, 
zawiesió  w  por§  kroki  wojenne,  lub  prowadzenie  ich  powierzyó  w  r^e  zan- 
fanych  wodzów  i  samemn  obj^é  administracj§  paústwa;  ježeli  zaá  sam  szedl 
na  wojn^,  zast^powala  go  roztropna  Berengaija,  pod  sprawiedliwemi  rz^ 
dami  której  wszyscy,  wielcy  i  mali,  bogaci  i  ubodzy,  žyj^  w  poslaszeústwie 
i  porz^dkn,  zažywali  blogiej  pomyálnoáci.  Nietylko  na  póla  bitwy,  lecz 
pod  každým  wzgl§dem  F.  okázal  si§  wielkim  monarchy.  Byl  on  saro- 
wym  dla  siebie,  laskawym  dla  dragich,  byl  dobrým  mezero,  wzorowym 
ojcem  rodziny,  panowal  wedlng  prawa  Ewangelji.  Wspanialoroy^ny  dla 
žolnierzy,  towarzyszów  swej  chwaly  ifojennej,  równíež  byl  dobroczynnym 
dla  swoich  poddaných  i,  gdy  tego  potrzebowab',  wspieral  ich  kosztem  wla- 
snej  szkatnly,  lob  zbožem  z  wlasnych  spichlerzy;  chojnym  byl  równiež  dla 
bisknpów,  koáciolów,  klasztorów  i  innych  instytacji  koácielnych;  opieko- 
wal  síq  szczerze  pnbliczném  dobrem  i  cale  swe  žycie  pošwi^il  tak  dla 
materjalnego,  jak  dachowego  szcz§šcia  swego  paástwa.  ^logoalawione 
czasy!  pisze  wspólczesny  mn  Lukasz^  bisknp  z  Tny  (Tode),  blogoslawione 
czasy,  w  których  królo wie  Hiszpanji  walczyli  za  wiar§  i  wsz§dzie  odnosili  zwyci^- 
ztwo,  w  których  biskupi,  opaci  i  dachowieňstwo  stawialo  šwi^tynie  i  kla- 
sztory,  w  których  kmiotek  spokojnie  nprawial  rolg."  Poczém  wspomniany 
antor  wylicza  nazwiska  bisknpów  i  opatów,  którzy  bndowali  te  košcioly, 
klasztory,  szpitale,  mosty  i  dodaje,  iž  Ferdynand  i  Berengarja  hojnie  im 
przychodzili  z  pomoc^.  Katedra  w  Toledo,  arcydzielo  šredniowieczncj 
architektnry,  jest  niýznakomitszym  koáciolem,  który,  na  podzi^kowanie  Bo- 
ga za  dokonané  zwyci^ztwa,  F.  wybndowal;  przyczynil  sig  do  podniesie- 
nia  Koéciola,  zaprowadzaj^  w  swém  paástwie  dwa  nowopowstale  zákony: 
franciszkanów  i  dominikanów.  F.  žyl  w  najzapelniejszej  zgodzie  ze  Sto- 
lic%  Šw.  i  Rzym  popieral  go  wszelkiemi  árodkami,  jak  si^  to  pokaziye 
z  obnstronnej  korespondencji  i  pozwolenia,  jakie  ma  udzielil  Grzegorz  IX, 
do  czerpania  zasobów  pieni^žnych  z  mig^tków  košcielnych,  w  cela  dokoú- 


300  Ferdynand  éwi{ty. 

czenia  wojny  przeciwko  Maarom.  Nie  zerwafy  byniymaíej  tej  zgody 
nwagi,  jakie  Honorjusz  III  ma  przesla),  pragD%c  nak^onič  go  do  akrnpn- 
latniejszego  poszanowania  prawa  Koáciola,  tycz^cego  8i§  jego  maj^tnolci 
i  wolnej  elekcji  biskupów,  jak  równiež  napomnienia  Grzegorza  IX,  abj 
nie  dopuszczat  žydom  pobierač  dziesi^ciny  królewskicj  i  aby  nákaza)  im 
nosié  znaki  na  sukni,  wyróžaiaj%ce  ich  od  cbrzeácjan.  F.  ze  swej  strony 
oéwiadczyt  si§  z  gotowoáci^  poáredniczenia  pomigdzy  Papiežem  Grzego- 
rzem  IX  a  cesarzem  Fryderykiem  II  i  staral  si§  podtrzymywaó  cierpli- 
woáé  Papieža  wzgl^dem  cesarza  až  do  najwyžszego  stopnia.  Prawo  i  spra- 
wiediiwoáó  uwažal  on  na  podstaw§  swych  rz^dów:  przebiegal  sam  swe 
paňstwo,  aby  síq  osobiácie  zapewni),  czy  wsz^dzie  sprawiedliwoáci  prze- 
strzegaj§,  odbywal  narady  z  ludzmi  pobožnými  i  modrými,  aby  s%áy  jego 
byly  zawsze  sluszne:  dal  on  tym  sposobem  pocz^tek  radzie  nadwornej 
kastylskiej  i  systematowi  rad  nadv^ornych,  jaki  rozpowszechnil  síq  w  ca- 
)ej  Enropie.  Kázal  przeložyč  na  j^zyk  kastylski  prawa  gockie,  poslogu- 
j%ce  za  kodeks  krajówy,  pod  tytulem  Fuero  juzgo^  przeklad  ten  jest  nig- 
dawniejszym  zabytkiem  prózy  hiszpaúskiej,  jaki  posiadaroy;  prócz  tego,  za- 
kreslil on  pian  nowego  kodeksu,  którego  wykoí^czyó  émieró  mu  nie  dozwo- 
lila,  a  który  dopiero  Alfons  X,  ro^dry  syn  jego  i  nast§pca,  wykoňczyl 
i  oglosil  p.  t.  Siete  Partidas^  dzielo  znakomitej  wartoáci,  zawieraj^ce  zbiór 
praw  tak  doskonaly,  iž  lepszego  až  do  XVIII  wieku  nigdzie  nie  bylo,  a  nad- 
to b§d^cy  wzorem  jazyka  kastylskiego.  Panowanie  žatém  F'a,  jakkolwiek 
slawa  Kodeksu  glównie  ncaležy  síq  jego  synowi,  stanowi  epok§  dla  hi- 
szpaí^skiego  jQzyka;  za  jego  juž  bowiem  czasów  vryszedl  on  z  niemowl^- 
ctwa,  rozwin%l  síq  jako  j§zyk  prawodawczy,  i  zaštípil  w  užyciu  arz§do- 
uvém  j§zyk  laciňski.  Panowanie  F'a  wielce  sprzyjalo  post^powi  nanki 
i  sztuki,  które  póžniej,  za  syna  jego  Alfonsa  X,  na  tak  wysokim  stanuly 
stopniu,  do  czego  bez  zaprzeczenia  glównie  przyložyl  8i§  sam  Alfons  swe- 
mi  pismami,  rozpoczynaj^c  pomi§dzy  svrymi  nast^pcami  znaczny  poczet 
poetów  i  pisarzy  takich,  jak  Sanchez  IV,  Alfons  Dobry,  Juan  de  la  Cerda 
i  infant  Juan  Manuel  (f  134  7),  autor  Hrabiego  Lucanora^  napisanego 
pÍQkn%  proz%  kastylsk^.  Juž  za  czasów  F^a  spotykamy  ruch  na  pólu 
piámiennictwa:  pi3z%  za  jego  czasów;  Rodrigues  Ximenes,  arcybisknp  z  To- 
ledo; Lukasz^  biskup  Tuy;  pierwszy  znaný  poeta  hiszpaúski  Gonzalo  Berceo^ 
ksi^dz,  którego  pieáni  religijne,  pelne  prostoty  i  natchnienia,  styl  i  pinkne 
obrazowanie,  kázaly  si§  spodziewaé,  iž  z  postupem  czasu  Hiszpai\ja  stanie 
si§  matk%  prawdziwie  katolickiej  poezji;  nakoniec,  Juan  Lorento  Segura 
z  Astorga,  równiež  ksi^dz,  który  niepospolity  okázal  talent  w  poemade 
opisuj^cym  bohaterskie  czyny  Aleksandra  W.  Katedra  w  Toledo,  któr% 
zbudowal  F.,  áwiadczy,  jak  wysoko  rozwin§la  síq  sztuka  juž  za  jego  cxa- 
sów.  Nie  založyl  on  jednak,  jak  chc^  niektórzy,  uniwersytetu  w  Pálen- 
cji  i  Salamance:  pierwszy  bowiem  jest  dzielem  Alfonsa  YIII  1208  r., 
drugi — ojca  Ferdy  nanda  z  122  2.  Chgó  nakoniec  szerzenia  wiary  katoli« 
ckiej  podala  F*i  myái  wypowiedzenia  wojny  Maurom  afrykaňskim.  Woj- 
nQ  tQ  rozpocz^l  juž  zwycigzko,  gdy  niebawem  zapadl  na  puchlin§.  Z  po- 
kory prawdziwego  pokutnika  gotowal  si^  na  ámieró.  Z  powrozem,  sa- 
wieszonym  na  szyi,  przyjmowal  áw.  Komunj§,  uczynil  publiczne  wyznanie 
wiary;  z  przed  swego  loža  kázal  usun^ó  wszelkie  godla  królewskie  i,  w  obec 
calej  rodziny  królewskiej,  zach§cal  syna  swego  Alfonsa,  aby  swym  miod- 
szym  braciom   zaštípil  umieraJ%cego  ojca,  naležny  szacunek  zachowal  za- 


r 


'»\ 


Ferdy  nand  éwi^ty.  301 

wsze  dla  królowej  Joanny,  drngiej  swej  žony,  aby  sssanowd  prawa  gran- 
dów,  staral  síq  o  zlagodaEenie  ci^žarów  poddaných,  nie  podnosil  podatków 
bes  oagl^cej  potrzeby,  aby  by}  zaró^no  sprawiedliwym  dla  wszystkich,  sta- 
n^  sÍQ  o  pozyskaaie  railoáci  poddaných,  w  koúcn,  aby  rz^dz^c  paústwem 
tak  wielkiém,  jakie  mu  pozostawia,  nie  zapomínat  nUdy  o  s^dzie  Boga, 
czek^j%cym  každego  czlowieka.  Gdy  jož  zbližaia  8i§  ostatnia  godzina, 
przyj^  sakrament  ostatniego  namaszczenia,  wzii|}  w  r§kQ  goréj^c^  grom- 
nic^  i  prosí},  aby  wszyscy  obecní  odmawiali  litanj^  i  spíewali  Te  Deum. 
Um.  80  Mája  1252  r.  w*Sewilli,  gdzie  tež,  wóród  powszechnego  žalu  i  íez 
swolch  poddaných,  pochowany  zostal  w  królewskiej  kaplícy,  w  katedrze 
sewilskiej.  Przy  grobie  jego  dzialy  8i§  cnda.  Papiež  Klemens  X  zaliczyt 
go  pomi^dzy  swi^tych.  Na  obrazach  przedstawiaj^  go  z  oznakami  kró- 
lewskiej godnoáci  i  krzyžem  na  pieraiach.  Albo  tež  na  ramieniu'ma  po* 
%mg  Nfljáw.  Panny,  poniewaž  na  wojníe  zawsze  mial  przy  sobie  obraz 
Nigów.  Panny,  który  nosil  na  piersí,  a  w  czasie  bitwy  umíeszczal  go  przy 
Biodle.  Xíekíedy  przedstawiaj%  tcgo  áwi§tego  z  mieczrm  w  r§ka,  a  szata- 
nem  n  nóg,  na  znak,  že  znalczal  wrogów  wiary.  Cf.  BoUamL  ad  30  Maji 
i n.  vita  S.  F'i;  Pigny,  Vie  de  S.  F.,  Paryž  1759.       (Schrodl).     A.  B. 

Ferdynand,  áwí§ty  (5  Czerw.),  ksí^žg  portngalski,  zwany  Nie- 
zlomným.  Jest  on  chlab^  ryccrstwa  chrzeácjaúskiego:  pobožný,  po- 
korný, niewinny,  waleczny  na  pólu  chwaly,  koúczy  bobaterski  žywot 
m^czenstwem  za  wíar§  áwi^t^.  Koleje  žycia  jego  opisat  jego  sekretarz, 
a  zárazem  towarzysz  nieweli  Jan  Alwarez.  KaUkron  opíewal  go  w  swych 
poematach,  a  roianowicie  w  dramacie  przetožonym  przez  Juljusza  Slo^ 
wíícíičffo^  p.  t.  Ksiqie  Niezlomny.  Ferdynand  byt  synem  Jana  I,  ksi^- 
cia  portugalskíego,  który  odebral  Maurom  przedmurze  ich  paústwa, 
Ceat§,  i  založyt  tamže  stolic^  biskupi^.  Ur.  9  Wrzeánia  1402  r.  Juž 
w  dziecinnych  latách  dobrze  rokowala  o  nim  stodycz,  lagodnoáč  i  by- 
Etrosč.  W^ttych  sil  i  ďabego  zdrowia,  jaániat  pobožnoáci^  i  szlachetnemi 
przymiotami  duszy,  staloáci^  charakteru  i  snrowoáci^  žycia,  jakiej  nie 
zaniedbal  wáród  žycia  dworskiego.  By)  on  prawdziwym  wizeruDkiem 
chrzeécjanskiego  ksi^ž^ia.  Modlitwa  byla  jego  žywiolem:  od  czterna- 
itego  roku  nawyk)  odmawiač  pacierze  kapiaúskie,  wstawaó  na  jutrzníQ 
o  pólnocy,  posció  wigi^e  wi§k8zych  uroczystoáci,  znajdowač  na  calych 
wiellúego  tygodnia  ceremonjach  i  žywió  wtasnym  kosztem  tylu  ubogich, 
ile  liczy)  lat  wieku.  Gdy  spotkai  kaplana,  spiesz^cego  do  chorego,  za- 
wsze rou  towarzyszyl.  W  wielkiém  mial  poszanowaniu  osoby  i  rzeczy 
poáwi^one  Bogu,  wspomagal  košcioly  i  klasztory,  zapisal  síq  do  wszyst- 
kich  bractw,  jakie  istnialy  w  Portugalji,  aby  korzystač  z  modtów  swych 
wspólbrad.  Mial  tež  zwyczaj  sluchač  i  zamawiač  codziennie  Msze  áw., 
za  swych  wyshižonych  žolnierzy  i  domowników,  starców,  za  chorých, 
wi^žniów,  podróžnych.  Cznwal  nad  tém,  aby  caly  dwór  jego  i  domo* 
wnicy,  przynflgmniej  raz  w  roku,  odbywali  spowiedž.  Na  nwiecznienie 
pami^ci  swej  ukochanej  matki  Filipíny,  z  angielskiego  ksii|ž§cego  domu 
Lankastrów,  zaprowadzil  w  swej  kaplícy  ceremoi^e  salisburgskie  i  spro- 
wadzil  z  Anglji  w  tym  celu  kapianów,  ápiewaków  i  mistrza  cere- 
moi^i*  W  žycia  domowém  každá  czynnoáč  jego  miala  wlaéciw^  por^, 
wedlug  urz%dzonego  przezen  porz^dku  zatrudnieú.  Czas  nwažal  za  drogi 
skarb  niebios:  nie  chcial  utracič  chwíli,  którejby  nie  obrócit  na  czy- 
tanie  Biblji,  modlitw§,  lub  inne  czyny,  zaslaguj^ce  w  obec  Boga  i  ludzi. 


302  Ferdynand  swifty. 

.Powierzchownoácl%  sw%  skromný  a  rázem  8zlachetň%  umial  obudzió  po« 
szanowanie;  ten  sam  wyraz  skromnoáci  nosilo  jego  mieszkanie.  Za  to 
hojno  rozdawal  jalmužny,  poczyttg^c  sobie  za  najwÍQksz%  przyjemnoáé, 
gdy  mógl  obetrzeó  lz§  niedoli,  pospieszyó  ze  wsparcíem,  nagrodzió  wy- 
rz%dzon6  mimowoliftkody.  Aby  tež  byó  wÍQcej  požytecznym  dla  cier* 
pi%cycb,  przyj%l  1434  godnoáó  wielkiego  mistrza  zakonn  Avis,  za  dy- 
spens%  wszak^.e  papiezk^,  poniewaž  nalézat  do  stanu  éwieckiego;  odmó- 
ml  jednak  F.  ž^daniu  Eugenjusza  IV,  Pap.,  pragn%Cego  daó  mu  ka- 
pelnsz  kardynalski,  a  to  z  pobudek  czysto  ascefycznych,  nie  chc^c  obar- 
czaó  sumienia  swego  '  odpowiedzialnoáci%.  Kto  služy}  u  niego,  tém  sa- 
mém najlcpsze  miai:  juž  zalecenie  u  ludzi.  Byl  bowiem  wzorowym  pa- 
nem, czuwai  pilnie  nad  swemi  domownikami,  zwiaszcza  nad  mlodymi 
paziami,  aby  byli  czy stých  obyczajów,  zachowali  dacha  pobožnoáci  i  obo- 
wi^zków.  Káral  zawsze  sprawiedliwie,  wyrozumiale,  roztropnie.  W  obetjšcia 
si§  z  ludžmi  uprzejmy,  przyst§pny,  každego  laska^ie  wysluchal,  každé- 
mu rad  byl  dobrze  uczynió;  cb^tnio  zmienial  swe  zdanie,  gdy  síq  prze- 
konal,  iž  jest  ny  bl^dzie.  Z  tylu  cnotami,'  które  mu  serca  wszystkich 
zjednywaly,  l%czyl  on  jeszczc  anielsk^  czystoéó,  któr%  przechowal  do 
émierci.  Slowem,  cale  žycie  jego  zawarlo  si§  w  tych  slowach,  jakie 
wzi%l  za  swoj%  dewiz§:  „Dobro  upodobaniem  mojém."  Przy  tylu  pi§- 
knych  przymiotach  mial  on  ducha  rycerskiego,  pragn^l  odznaczyó  8i$ 
w  wojnie,  prowadzonej  z  Maurami  w  Afryce,  aby  i  na  tém  pólu  zaslu- 
žy6  si§  chrzeácjaiistwu.  Gdy  tedy  król  Edward  zezwolil  na  wypraw§  do 
Tangeru,  Ferdynand,  wraz  z  starszym  bratem  swoim  Henrykiem^  wyru- 
szyl  na  czele  armji  2  2  Sierpnia  14S7  r.  Armja  portagalska,  prowa- 
dzona  przez  swoich  bohaterskich  infantów,  walecznie  sig  potýkala  w  bi- 
twach  przeciw  dziesi§čkro6  licznicjszym  hordom  maurytaóskim.  Ferdy- 
nand, jakkolwiek  w^tlego  zdrowia,  zawsze  na  czele  swych  žolnierzy 
bral  udzial  we  wszystkich  trudach  wojennych,  w  najwi^kszych  niebezpie- 
czeňstwach,  i  walczyl  odwažnie;  próžne  jednak  byly  wysilki  rycerstwa 
chrzeácjaúskiego:  dzielnoáó  uledz  musiala  przed  liczb^  i  Portugalczycy 
zmuszeni  zostali  wejšó  w  úklady,  wydač  Ccut^,  a  jako  zakladnika  zosta- 
wió  im  infanta  Fcrdynanda.  Oddal  si§  on  sam  w  r^ce  nicprzyjaciela, 
jakkolwiek  przewidywal,  co  go  czeka,  i  odt^d  rozpoczyna  síq  krwawa 
karta  jego  m^czeňstwa.  Žala  ben  Žala,  emir  Tangeru  i  Arzilli,  rozkázal 
go  zrazu  zaprowadzió  do  Arzilli,  w  towarzystwie  12  innych  portugalczy- 
ków,  w  liczbie  których  znajdowat  sig  wlasnie  Jan  Alwarez,  jego  aekre- 
tarz.  W  dlugiej  podróžy  witaly  go  wsz§dzie  upokarzaj%ce  szyderstwa 
Maurów.  Wprawdzie  podczas  pierwszych  siedmiu  miesi^cy  niewoli 
obchodzono  si§  z  nim  dosyé  lagodnie.  Tymczasem  Henryk  zwlekal  wy- 
danie  Ceuty  i  kortezy  utwierdzily  go  w  tém  postanowieniu,  témbardzi^, 
iž  Maurowie  zlámali  pierwej  traktáty.  Ferdynand  wyznal  émiala  w  obec 
Žali  ben  Žali,  iž  to  zerwanie  umowy  uniewažaialo  j%  i  že  chce  za  siebie 
zložyé  okup.  Gdy  emir  okupu  nie  przyj^l,  ^róbowano  go  porwaó,  lab 
or^žem  wydobyé:  wszystkie  jednak  tego  rodzaju  wysilki  spelzly  na  ni- 
czém  i  tylko  pogorszaly  z  dniem  každým  przykre  i  tak  položenie  infanta. 
Wreszcie  25  Mája  143  8  r.  emir  odštípil  go  królowi  Fezu,  albo  raczej 
oddal  w  rgce  okrutnego  wezyra  Lazuraka.  F.  poleciwszy  si§  pobožným 
modlom  Portugalczyków,  placzq,cych  przy  jego  odježdzie,  siadl  na  n^- 
dznego  konia  i  puécil  ú%  w  dlug^,  uci%žliw^  podróž.    Wsz^dzie  po  dro- 


Ferdynand  swi^ty.  303 

dze  maorowie  ciskali  na  niego  obelgi,  ápiewali  szjdercze  špiewki,  obrzu- 
cali  biotem  i  kamieniami.     F.  hjl  spokojný,   jak   gdyby  to  nie  o  niego 
cbodzilo.     Po    szeádu   dniach    w§drówki    przybyli    do  Fezn.    Co  dot^d 
wycierpia},  bylo  tylko  przygotowaniem  do  przeáladowaň,  jakie    go   tntaj 
czekii^y.     Co    dzieň    grožono   mn    émierci%,    przerzucano  z  uri^zienia  do 
wi^zienia,    podawano  na  pastw§  gioda,    robactwa,  zaduchn,  bezsennoáci, 
po  ci§žkiej,  ponižaj%cej  i  wyczerpnj%cej  sily  pracy.     Ulemowie,   których 
codziennie    pytáno,   jak    traktowaó  portugalskiego  jeáca,  co  dzien  zbie- 
rali  si§  w  meczecie,  aby  obmyáleó  nowe  okrucieústwa.     Sami    maurowie 
dziwili  si^,  jak  može  wytrzymač  tyle  n§dzy  i  uciskn  ksi^e  tak  delikatnie 
wycbowany.     Staloáó  jednak  jego  byla  niezlomna.     Gdy  towarzysze  nie- 
woli  njrzeli   po  raz  pierwszy   swojego   ksi^cia  okutego  w  laúcncby,  po- 
pychanego  i  bitego,   obrzuconego   blotem  przez  zgraje,  gdy  widzieli,  jak 
ledwo  mógl  trzymac  síq  na  nogach,  tak  kajdany  jego  byly  ci^žkie  i  bo- 
lesne,  gloánym  wybnchli  placzem  i  j^kami.     Lecz  F.  mówil  im  wówczas 
ze  spokojem  w  doszy:    „Widzicie,  jak  obchodz^  si$  ze  mn^,  roódlcie  síq 
za  mn^  do  Boga/ — „B^džcie  pewni,    mówil  inn%  raz^,  iž  málo  muie  to 
obchodzi,  czy  mnie  nazywaj^  psem,  panem,  albo  królem:  oboj^tuy  jestem 
na    ich    obelgi,    proszQ    tylko    Boga,    aby  mi  dal  zachowač  wsród  nich 
wolnosč  ducha.**     Nikt    nigdy    nie  slyszal,    aby  z  nst  jego  wyszlo  obel- 
žywe  slowo  na  maurów;  bezustannie  modlil  síq  o  ich  nawrócenie  i  pro- 
sil o  to  swych  rodaków,   przedstawiaj^c  im,   iž  cierpi%c  za  wiar^  chrze- 
scjansk^,  powinni  si§  wyrzec  wszelkiego  nczucia  zemsty.     W  rozmowach 
z  Lazarakiem  zachowal  zawsze  naležn^   godnošč  slowa:  nigdy  žadcn  wy- 
raz  ubližaj^cego  pochlebstwa  nie  ponižyl  ust  jego.     Kilkakrotnie  zach§- 
cany,  aby  ratowal  si^  ucieczk%,  nie  chcial  nigdy  korzystaó  z  tak  niskie- 
go    šrodka    ocalenia.     Nie  chcial    bowiem   odl%czač  si§  od  towarzyszów 
nicwoli,  z  którjmi    prac§   za   najprzyjemniejsz^    uwazal,  owszem,  staral 
fii^  lagodzió  los  ich,  przyjmaj%c  wszystko  zle  na  siebie.     Nic  nie  moglo 
zachwiaó  jego  ufnosci  w  Boga,  wytrwania  i  staloáci:  nie  upadl  na  duchu 
nawet  wówczas,    gdy    ostatní   promyk  nadziei  ocalenia  zagasl  dla  niego 
z  chwil^,  gdy  wszelkie  wysilki    portugalskie   spelzly    na    uiczém.     Pra- 
gnienie  žywota  wiecznego  zatarlo  w  nim  wszelk^  t^skuot^  za  radosciami 
ziemskiemi   i    ziemsk%  miloáci^;    trzy  wszakže   žywil  jeszcze   pragnienia 
w.  žyciu:    ch^ó  nagrodzenia  wedle  možnoáci  wierne  swe    slugi;    zdobycia 
na  rzecz  chrystjanizmu  monarchji  maur^tanskiej;  nakoniec,  nadzieja  znie- 
wuleuia  króla  i  braci    do   wykupienia    chrzešcjan,    b§d%cych  w  nicwoli 
maurytanskiej.    W  ostatních  15  miesi^cach  przechodzil    uajstrasznicjsze 
prf^by:  porwany  gwaltownie  z  grona  swych  wspó^eáców,   rzucony  zostal 
do  brudnego  wi^zienia,  gdzie  promieú  slonca  nie  dochodzil,  a  wyziewy, 
wychodz%ce  z  przyleglego  prewetu  eunuchów,  smiertclnym  jadem  zatru- 
waly   powietrze,    tak    przytem    ciasnego,  iž   zaledwie  mógl  si§  w  niém 
obrócič;    prosty    pieú  služyl  mu  za  poduszk^,  a  ziemia  byla  poslaniem. 
Duch  jego  znióď  i  te  m^czamie,   lecz  cialo  pocz^lo   nikn^ó  powoli;  po- 
ciech^  jego  bylo  rozpami§tywanie  o  Bogu,  o  wiecznošci  i  sposobienie  síq 
na  šmieró.  Czasami  tylko  wiemi  sludzy  zdolali  przeslaó  mu  jakie  slowo 
pociechy,  aby  w  zamian  odebraó  slowo  záchyty  do  wytřwaloáci;    zdolali 
nawet  zaopatrjwaó  go  codziennie  áwiatlem,  aby  mógl  modlió  sig  z  ksi^ž- 
id.     Modlil    si§   zawsze  kl§cz%c  i  czgsto  sypii^  w  tej  postawie.     Co  ty- 
4zieú,   lub  co  dni  pi^tnaácie,   odbywal   spowiedž   éw.   przed   ksi^dzemi 


304  Ferdy  nand  áwifty.— Ferdy  nand  katoliokí. 

który  do  niego  przychodzi);  codziennie  naznaczař  sam  sobie  dobrowolse 
nmartwienie  i   zawsze,  skoro  tylko    móg),    prosď   swych    dworzan,   aby 
przebaczyli  mu   wszystko,  co  z  przyczyny  jego   ponosz^.     Tak  prsecier- 
piai   szešó  lat  w  niewoU.     Wreszcie,  z  pocz^tkiem  roku  1448  ómierd, 
jako  anio}  pocieszyciol,  pocz^ta  zbližaó  síq  powoli.     Pod  koniec  szóstego 
roku  zacz§Ia.go  trawió  ámiertelna   dysenteija.     Nie  pozwolono  wszakže 
na  zmianQ  wi§zienia,    tylko   jego  spowiedník,    lekarze  i  kilkn    dworzan 
czuwali  przy  nim  po  kolei.     Ostatniego    przed  smierci^   porankn,  prsy* 
bywaj%cy    spowiednik    njrza)    oblicze  jego    opromienione,    námiechni^te, 
z  oczyma  zwróconemi  ku  nieba.     „Zdawalo  nm   si§,    opowiadal  kaplan, 
iž  widzial  niebo  otwarte  i  Najšwi§tsz%  Pann§,    otoczon%  powažném  gro- 
nem  áwi^tych,    zbližaj^c^  8i§  ku  niemn  i  zwiastnj%c%  mu,  íž  dzieň  ten, 
b§dzie  ostatním    dniem   jego    m§czarni  na   ziemi,    že    tego  jcszcze  dnia 
pójdzie  do  nieba.**     W  istocie  iwieczorem,    uczyniwszy   raz    jeszcze  spo* 
wiedž  i  publiczne  wyznanie  wiary,    zasnil  w  Panu.     Na  wieáč  o  zgonie 
jego  Lazurak    nie  mógl    powstrzymač  sig  od  wyznania,    iž  jeáli  co  jest 
dobrego  w  chrzešcjaňstwie,    wszystko    to  bylo  w  Ferdynandzie,  i  gdyby 
tylko  byl  on  maurem,    bylby  bezw^tpienia    éwi^tym:    nigdy  bowiem  nie 
sklamal,  we  dnie  i  w  nocy  ci^gle  kl§czal  i  modlil  8i§,  i  wszyscy  o  nim 
mówili,  i2  byl  tak  niewinnym  i  czystym,   jak   dzieci^   žyč   poczynig^ce. 
Nie  przészkadzalo  to  wszakže,    aby   rozkázal  zwloki  jego  rozci^é,  wyj%ó 
wn§trznoáci    i    serce,    cialo    nabalsamowaó  i  obnažené    zawiesič  u  bram 
roiasta,  z  glow^    spuszczon^  ku  ziemi.     W  przcci^gu    kilku   tygodni  to- 
warzysze    niedoli    Ferdynanda  prawie    wszyscy  poszli  za  nim  do  grobny 
inni  dopiero  po  šmierci  dzikiego  Lazuraka  otrzymali  wolnušč.  W  liczbie 
tych  ostatních  znalazl  sí§  witaánie   sekretarz  jego  J<in  Álvarez^   który  r. 
1451  serce  swojego  pana  przyniósl    do  Portugalji.     W  22    lata   póžnlej 
sprowadzono  takže  i  zwloki  Ferdynanda  i  z  wielk^  uroczystoáci%  pocho- 
wano  w  grobach    królewskich,  w  klasztorze    Batalba,  w  djecezji    Leira. 
O  kanonizacji   jego  jednak  nic  nie  wiadomo.  Cf.  Žywot  przez  Alwareza 
n  BoUatid.  pod  d.  5  Czerwca.  (Schrodl).  A.  B. 

Ferdynand  katolicki,  S3'n  Jana  II,  króla  Aragonji  i  Sycy^i,  ur. 
w  Marcu  1452  r.  R.  1469  12  Paždz.  oženil  si§  z  Izabe%  dziedziczk) 
Kastylji.  W  istocie,  po  smjerci  brata  swojego  Henryka  IV,  Izabella  wlo- 
žyla  kastylsk^  koron§,  w  Grudniu  1474,  a  20  Stycz.  1479  r.  Ferdynand, 
po  ámierci  ojca  swojego,  zasiadl  na  tronic  Aragonji.  Bylo  wi§c  to  mal- 
žeístwo  powodem  poíjjczenia  si^  dwóch  najwigkszych  królestw  Iberyjskie- 
go  pólwyspu.  Czas  jakiá  jednak  królcstwa  te  pozostawaly  w  rozdziale 
i  Ferdynand  byj  tylko  w  Kastylji  malžonkiem  królowej,  gdy  Izabella  pa- 
nowala  tam  jako  dziedziczka  {regina  proprietaria)^  lecz  wnuk  ich  Karol 
V,  spadkobierca  obojga,  pol^czyl  obio  korony  w  jednej  swojej  osobie. 
Izabella,  wspomagana  radami  i  doáwiadczeniem  wojenném  swego  waleczne- 
go  malžonka,  wypowiedziala  w  1482  r.-  wojng  Maurom,  posiadíg^cyin 
jeszcze  na  poludniu  Hiszpanji  królestwo  Granady,  i,  po  dziesi^cioletnicj 
krwawej  wojnie,  zdolala  nakoniec  pokonaé  ostatniego  na  pólwyspie  man- 
rytaiiskiego  ksijcia  Boabdila  (i492).  Tym  to  sposobera  Hiszpania,  780 
lat  pod  jarzmem  Maurów  zostaj^ca,  powrócita  calkowicie  pod  berlo  cbrze- 
écjaúskich  ksi^ž^t;  lecz,  mimo  wielkiej  surowoáci,  jakiej  wzgl§dem  Maorów 
užywali  Ferdynand  i  jego  na8t§pcy,  Iliszpanja  liczyla  jeszcze  miliony  ma- 
urytaúskich  mieszkaóców.  Ostatecznie  Maurów  pozbyl  si^  dopiero  z  Hisi- 


Ferdy  nand  katdNckí.— Ferdynand  I.        306 

panji  Fibp  III  r.  1609.     Ferdynandowi  jednak  i  Isabelli  Daleiy  síq  wU- 
áciwie  zashiga  zwalczeDÍa  monarcbji  mabometaňskiej,  zaainga,  któr^  uzna- 
la StolJca   Apost,    prz3rzniÚ%c  im  tytnl  katolickich,  los  reyes  eatoiíect^ 
pod  jakím  tež  królewska  ta  para  znan^  jest    w  historji.     Zdobyde  Gra- 
nady tak  aradowalo  Izabell^,  iž  w  nniesienin    zadowolenia    polecUa  wydaó 
Krzysztofowi    Kolnmbowi    trzj  okr^y,    o  jakie    dot^  nadaremno  prosil, 
w  lamiarze  posznkiwania   nowego  éwiata.     Granada   zostala  stolic^  arey* 
biskapi),    a    pierwszym  jej  arvybiskupem    zostat  Ferdynandde  Talavera^ 
dotycbczasowy  spowiednik  królowej,  w  którego   niiejsce    Izabella  powolate 
Ximenesa  (ob.),    tegol  samego,  który  póžniej  jako  prymas  Toledo,  kardy- 
nal  i  minister  stann,   wywierat   tak  ogromny  wplyw  na  sprawy  koscielne 
i  polityczne,   na  nanki  i  sztaki  w  Uiszpanjl.     Umieng^c  w  r.  1504,  Iza* 
bella  pozostawi}a  trzy  córki,  z  którycb  niýstarsza  Joanna  wydan^  zostaJa 
za  Filipa  Pi^knego,  syna  cesarza  niemicckiego  Makbymiljana,   ksi^cla  ni* 
derlandzkiego.     Byla    ona    prawera  sukcesji   królow%  kastylsk);    Izabella 
jednak  rz^dc^  królestwa  mianowala  m^ža  swego  Ferdynanda.     Zrzekl  si^ 
on  wszakie  tej  rejencji  na  rzecz  Joanny  1506  r.,  zwlaszcza  gdy    do  Ara- 
gonji  przyby)  mu  w  r.  1505  Neapol.  Gdy  jednak,  po  ámierci  m^ia   swo- 
jego  l^^ilipa  (1506  we  Wrzešniu),  domna  królowa  Joanna,  dotkni^ta  cier- 
pieniem  melancbolji,  dostala   pomieszania  zmyslów,  Ferdynand  przyj^  na 
nowo  rejencj§  Kastylji,   któn|   sprawowal  do  ámierci  w  r.  1516.     Wów- 
czas  to   Ximenes,   który   juž  pierwcj,    za  panowania  Izabelli,  Ferdynanda 
i  Filipa,  mial  przewažny  wplyw  na    sprawy  paástwa,  zostat  rzeczywistym 
rejentem   Kastylji    i    zawiadywal    ni^   do  jesieni  1 5 1 7  r.,  t.  j.  do  czasa, 
gdy  pnybywaj^cy  z  Belgji  Karol  V  obj%}    w  niej  wladz^  najwyžsz^.    Nie 
nlega  w^tpliwoáci,  iž  F.  byl  monarcb^  znakomitych  przymiotów,    przezor- 
ny,  roztropny,  waleczny,  lecz  przytém  wszystkiém   byl  podst^pny,  cbciwy 
absolutnej   wladzy,    w   polityce  nikt  mu  nie  dorównal   w  macbiawelizmie, 
a  i  w  žycin  domowém  nie    byt  bez  winy.     Najglówniejsz^  džwigni^  jego 
absolutnej    wladzy    byla    inkwizycja    (ob.),    któr^  ustanowil   w  liiszpanji 
i  której  zatwierdzenie  wyzyskal  podst^pnie  od  Papieža  Sykstnsa  IV  roku 
14  78.     Okaznj%c  zewn^trznie  wielk)  gorliwoáó  i  przywi^zanie  doKoádola 
katolickiego,  Ferdynand  byl    w  gruncie  serca  nieprzyjacielem  swobód  ko- 
ácielnyck  i  cfacial,   aby    Koációl   sluchal  jego  woli.     Zt%d  to  grozil  on  r. 
1509   karii    ámierci    každemn,    ktokolwiek   powažylby    si^    oglosic  bullg 
papiezk),    wydan§  przeciw    inkwizycji  biszpanskiej  i  nie  wstydzil  si^  mia* 
nowaó  szeácioletniego    pobocznego  swego    syna  arcybiskupem    Saragouy^ 
ma    si^  rozumieé  tylko  co   do   mi^^tnoáci  košcielnej  (rn  temporaliifus).  Cf. 
Preseotí^    Gescb.    Ferdinanda    a.    Isabella*s    aus  dem   engliscben,  Leipz. 
1842,  2  t  (Hefele).  A,  B, 

Ferdynand  I,  cesarz  rzymski  (niemiecki),  z  domu  Uabsburgów,  byl 
synem  Filipa  I,  króla  Kastylji,  i  mlodazym  bratem  Karola  Y;  nro.  r  1503; 
po  ámierci  swojego  dziada  cesarza  Maksymiljana  I  r.  1519,  na  mocy 
ostatniego  jego  rozporz%dzenia,  odziedziczyl  jego  rodowe  posladloáci  au- 
stijackie,  sladaj^ce  si§  z  pi§ciu  ksi^stw,  z  którycb  Maksymiljan  zamie- 
rzal  utworzyó  dla  niego  królestwo  Austijackie,  do  ciego  jednakže  nie 
przyszlo.  Dia  powi^kszenia  swojego  paústwa,  Ferdynand  pol^cz}!  si^ 
podwójnym  zwi^zkiem  malžeúskim  z  panuj^cym  naówczas  w  W§grzech 
i  Czecbacb  domem  Jagielk)ňskim:  sam  zaálubil  r.  1521   siostr^  króla  Lu- 

Encykl.  T.  Y.  ^^ 


306  Ferdynand  I. 

dwika  II,  ft  tego  ostatniego  oženil  zé  8W0Ji|  siostr^.  Torowsio  ma  to 
drog^  do  opanewania,  jeáli  nie  zaraz,  to  w  przysdoáci,  w  osobách  swoich 
nastQpców,  od  dawoa  poží|danych  dla  doma  Habsburgów  i  dla  calej  icb 
niemieckiej  ojozyzny  bogatych  królestw  W^gier  i  Czech,  które  jaž  nawet 
bylf  w  ich  wladaoia  i  tylko  zbiegiem  wypadków  przeazly  pod  panowa* 
nie  innych.  Wprawdzie  korony  w^gierska  i  czeska  zawsze  jeazcze  byly 
elekcyjne,  ale  te  elekcje,  a  wíaáciwie  nznania  przez  stany  paústwa  praw 
do  korony  podig%cego  sig  do  niej  kandydata,  wychodzily  zawsze  na  ko- 
rzyáó  tego,  który  przez  zigmowane  w  krajn  stanowisko  i  pot^Q  zewnQ- 
trzn%  mógl  te  prawa  podtrzymaó  sit^.  Opatrznoáó  ziácila  zámysly  Habs- 
burgów, wkladaj%c  za  to  na  nich  obowi^zek  ntrzymania  w  pomienionych 
krajach  wiary  éw.,  czego,  przyznaó  trceba,  že  i  dopeinili  oni,  chociaž 
nie  bez  wielkich,  wlaáciwych  ludziom  i  czasom,  bl§dów.  Ale  by  posi^éé 
korong  áw.  Stefana,  potrzeba  bylo  rozprawió  si§  z  pot^nym  nieprzyjacie- 
lem  od  wschodn.  Turcy,  przedstawiciele  islamizmu,  stali  wówczas  na 
szezycie  swojej  pot§gi  i  panowal  im  snlan  wyniosly  i  przedsi^biérczy 
Soliman  n.  Kiedy  Niemcy  jož  to  wytrwal%  przebieg2oáci%,  jož  przewa- 
žn^  8il%,  jaž  przez  zwi^i  malžeúskie  sadowili  si§  we  wschodnich  kra- 
jach Eoropy;  Turcy  darli  sig  tam  or^žnie,  z  silami  ogromnemi  i  natchnio- 
nemi  wówczas  jeszcze  bardzo  silným  fanatyzmem  Mahometa.  Powolana 
do  waUd  z  nimi  cbrzeácjaáska  Europa,  nie  byla  jaž  t^  Earop^,  która 
zwyci^žyla  pólksi§žyc  pod  Poitiers  i  Tours,  a  nastQpnie  zdobywala  Zie- 
mig  áwi§t%.  Odrodzenie  i  protestantyzm  podkopaly  i  zachwialy  mocno 
wówczas  wiar^  i  zapal  do  wielkich  przedsi§wzi§č.  Próžno  Papieže  ogla- 
szali  nowe  wyprawy  krzyžowe,  próžno  powolywali  królów  chrzeácjaáskich 
do  wojen  w  tych  krajach,  których  zdobycie  obiecywalo  w  przyszloáci,  obok 
celów  wyžszych,  osi%gnÍQcie  nawet  korzyáci  materjalnych.  Polityka  eu- 
ropejska  porzucila  wówczas  starania  o  jakiekolwiek  cele  wyžsze.  Kiedy 
przeto  Soliman  nigechal  W^gry  z  2oO',ooo  wojska,  wszyscy  mocarze  eu- 
ropejscy  zaj^i  byli  wlasnemi  sprawami  bardziej  niž  tém,  co  obchodzič 
bylo  powinno  cale  chrzeácjaústwo,  i  nikt  W^grom  nie  dal  pomocy.  Sejm 
rzeszy  niemieckiej  rozbieral  powoloie  i  powažnie,  czyli  rzeczywiécie  Niem- 
eom  grozi  niebezpieczeňstwo ;  Niemcy  tež  ówczesne  byly  zaj§te  swojemi 
rozterkami  religijnemi,  aLnter  naaczal  gloáno,  iž  grzechem  jest  wojowaó 
z  Turkami,  których  sam  Pan  Bóg  powolal  do  wykonania  Jego  kary  na  áwiat 
zepsnty  i  nie  przyjmtg^cy  nowej  nauki.  Cesarz  niemiecki  wprawdzie  pro- 
wadzil  wojn§  z  Tarkami,  choéby  tylko  dla  utrzymania  swojej  potQgi  poli- 
tycznej,  ale  hamowany  byl  w  tém  przez  króla  Francji,  który,  dla  nkrócenia 
t€|j  pot^gi,  wchodzil  w  przymierze  z  Turkami  i  podtrzymy wal  zbnntowanych 
przeciwko  cesarzowi  niemieckich  ksi^ž^t  protestanckich ;  ci  zaš,  przyj%w8zy 
naukQ  Lutra,  usilowali  wylamač  síq  z  pod  wszelkiej  wladzy,  tak  dachownej 
jako  i  áwieckiej.  Krói  polski  Zygmunt  I,  stryj,  opiekun  i  sprzymierze- 
nieó  króla  w§gierskiego,  pomny  klQski  i  ámierci  swego  stryja  pod  Warn^, 
nie  wažyl  8i§  na  wojn§  z  Tarkami  inaczej,  jak  w  zwi^ku  z  cal%  £arop%, 
a  widz^,  že  na  to  sig  nie  zanosi,  ntrzymal  zawarty  z  nimi  rozejm,  asihg%c 
tylko  przez  poslów  pogodzió  wojig%ce  strony.  Acyksi^že  Ferdynand,  dwn- 
krotny  dziewierz  Ludwika  i  przyszly  pretendent  do  jego  obydwóch  koron, 
postiipil  sobie  mglepiej,  bo  nie  omieszkal  korzystaó  z  okolicznoéci  i,  za  po- 
moc przeciwko  Turkom,  domagal  síq  ust^pienia  sobie  Kroacji.  Wreszcie, 
SAme  W^gry  rozdiierane  byly  naówczas  niesnaskami  wewngtrznemi,  b^%- 


Ferdynand  i.  307 

cemi  szczególniej  na  r§k§  wszystkim  nieprzyjadolom  zewn^trznjm.  WU- 
kich  niesz^áliwych  okoUcznošdMh,  mtodj  i  niedaáwiadczony,  ale  péten 
odwažn^o  ducha  przodków  Jagielloáczjk  wjst^il  przeciwko  Torkom 
z  30,000  wojska,  wktórém  byí  póltora  tj^i^czny  hafiec  Polaków,  i  stoczyl 
nieszcz^wil  bitw§  pod  Mohaczem  29  Sierpnia  1526  r.,  w  której  vgín^l 
z  caljrm  prawie  swoim  bohaterskim  zástupem.  Ta  straszna  bitwa,  w  któ- 
rej obok  króla  i  j^o  dostojników  poleg!o  síedmia  bisknpów,  a  w  ich  liczbie 
prjmas  w^er  arcjbisknp  Grana  Wladjslaw  Zalkanicz,  500  magnatów 
i  kwiat  WQgierskiego  rycerstwa,  rozstrzjgla  losj  tego  paústwa.  Odt%d  traci 
ono  8W0J4  niepodl^loáó.  Soliman,  odwi^^anj  przez  buntj  wybuchte  w  Aqi^ 
zdobywszy  i  Bpaliwszy  Bud§  i  spastoszywszy  caly  kng  nsgokropniej,  ch^ 
tnie  prz7J%)  poárednictwo  bróla  polski^o,  zgodzit  si§  na  rozejm  i  ost^i! 
z  W^gíer.  Wtedy  arcyksi§2e  Ferdynand  wyst^pit  jako  pretendent  do 
dwóch  osieroconych  koron  i  zostal  obrany  królem  czeskim  152  7  r.;  ale 
w  Wggrzech  napotkal  znakomitego  przeciwnika  Jana  Zapolja,  wojewod§ 
siedmiogrodzkiego,  a  naczelnego  wodza  wojsk  w^erskich,  zalecanego  sta- 
nom  paňstira  przez  zaslngi,  okázané  kngowi,  mianowicie  w  ostatniej  woj- 
nie,  i  przez  poparcie  króla  polski^o,  który  sam  nie  przyj%}  ofiarowanych 
sobie  koron  w^erkiej  i  czeskiej,  ale  pragn^,  by  przymgmníQ'  pierwsza  za- 
cbowala  dawn^  niepodlegloáó  i  nie  wzmogla  nieprzyjaznej  mn  pot^gi  ture- 
ckiej,  albo  anstijackiej.  Wszakže,  za  nst^pieniem  króla  polskiego,  przyjáé 
do  tego  w  koňcu  musialo  koniecznie.  Ferdynand  wyst^pil  ze  swojemi  pra- 
?rami  or§žnie,  popierany  przez  Karola  V.  Nie  pomogla  dyplomatyczna  in- 
terwencja  Zygmuta  I.  Rozpocz§la  si§  straszna,  wieki  trwaj%ca  wojna 
iDͧdzy  W§grami  a  domem  anstijackim.  Jan  Zapolja,  obrany  i  uznaný  Icról 
w^erski,  zostat  pobity  i  wyparty  z  krajů,  ale  przez  Jana  Laskiego, 
slawnego  polskiego  reformátora,  pozyskat  pomoc  sultána  Solimana,  uzoa- 
wszy  nad  sob)  jego  zwierzchnicz%  wladz§.  Ferdynand  pospieszyí  przez 
postów  zai^^aó  w  Konstantynopolu  zbieng%c)  síq  na  siebie  burzg,  ale 
daremnie,  i  wrótce  Soliman  z  ogromném  wojskicm  wkroczyl  do  W^er 
i  zig^  Bud§.  Ferdynand  sromotnie  udeki  bez  bojů  až  do  Wiednia,  áciga- 
ny  przez  Solimana,  który  obl^l  t^  stolic^  r.  1530.  Strach  padl  na  Niem- 
ców,  którzy  od  najšcia  Mongolów  jeszcze  nie  widzieli  tak  grožnego  nie- 
bezpieczeňstwa.  Strz^,  z  dziiJ  tureddch  wymierzane  na  stolie§  nieprzy- 
jadelsk),  z  rozkazu  sultána  musialy  oszcz^dzaé  wspanial)  i  góng^c)  nad 
ealém  miastem  wiežQ  katedry  áw.  Stefana.  Jakož,  po  owém  obl§ženiu,  po- 
zostáUi  ona  wcale  nieuszkodzon%.  Dia  braku  artyleiji  walowej  oblQ^enie 
bylo  bezskuteczném.  Po  dwudziestu  szturmacfa,  przypuszczanych  napróžno, 
brak  žywnoáci  zmusil  ogromn%  amý^  turecky  do  odwrotu.  Zabrawszy 
swoim  zwyczajem  kUkadziesi^t  tysi^  niewolnika  obojej  píci  i  spustoszyirszy 
wszystko  na  swojej  drodze,  Soliman  wrócil  do  Konstantynopola  jako  zwy- 
ci§zca,  pozostawiwszy  w  Bodzie  zalog^.  Odwrót  Turkóir  z  pod  Wiednia 
byl  niespodziewanym,  i  mieszkaúcy,  tak  stolky  jak  i  calego  Vraiu,  skládali 
za  to  po  wszystkich  koádolach  uroczyste  dzi§ki  Bogu.  Wtedy  Ferdynand 
wyst)pil  znowu  do  walki  z  ZapoU)  o  koron§  w^ersk),  kiedy  w  r.  15  32 
znowu  qawil  síq  Soliman  z  ogromn^  armj)  i  znowu  go  zmusil  do  zaprzestania 
bojů  i  szybkiego  odwrotu.  Turcy  pojawUí  8i§  znowu  w  arcyksi^ztwie  Au- 
st^ackiem  i  Styiji,  ale  nie  doszli  do  Wiednia.  Potgžna  flota  Karola  V, 
pod  dowództwem  slawnego  Andrzeja  Doria,  zagražala  Konstantynopolowi, 
i  zaszly  nieporozumienia  z  Per^v     Soliman   musial  wracač   i  poprzest^ 


308  Ferdynand  I. 

na  spustossenin  kraja  i  nprowadzeniu  jeúców.  Ferdynand  nie  chcial  wí* 
dzieó  Turków  po  raz  trzeci  i  prosil  Solimana  o  pokoj.  Wiedeú  njrzat 
wówczas  po  raz  pierwszy  wyslaňca  Wysokiej  Porty,  Wszakže  pomoc  Tur- 
ków, oplácaná  najokropniejszém  zniszczeniem  krtyu,  okázala  8i§  i  W^grom 
ciQžarem  nie  do  zniesienia.  W  skntek  tego  Zapolja  zawar}  z  Ferdynandem 
umow§  (24  Lutego  153  5),  wedhig  której  Zapolja  pozostal  w  posiadanin 
królcstwa,  ale  po  jego  ámierci  mialo  to  przejáé  na  Ferdynanda.  Zápora 
wszakže  umieraj^c  (1540),  za  rad%  swoicli  dostojników,  zlama}  tQ  uoiow^ 
i  naznaezylpo  sobie  nast§pc^  swego  jedenastoletniego  syna  Jana  Zygmunta, 
pod  opiek^  jego  matki  królowej  Izabelll  i  biskupa  wielko-waradyňskiego 
Jerzego  Martinuzzi.  Ten  ostatni,  istotny  rz^dca  królestwa,  nie  widzial 
inncgo  sposobu  utrzymania  na  nim  Jana  Zygmunta  Zapolja,  jak  ozqí^^ 
zwierzclinicz^  wladz§  Porty.  Ferdynand,  by  utrzymaé  sig  przy  królestwie, 
uznal  sig  takže  lennikiem  Porty.  Wtedy  sultán  przeznaczyl  dla  mlodego 
Zapolja  Šiodmiogród,  zaá  W§gry  oglosil  posiadloáciíj  swoj%.  Wreszcie  Itfar- 
tinuzzi,  widz^c  smutný  stan  krajů  poddanego  Turkom,  ajeszcze  smntniej* 
sz^  jego  przysztoáé,  wszedt  w  úklady  z  Ferdynandem  i  przeprowadzil  (r. 
154  7)  na  sejmie  wggierskim  wybór  jego  syna  Maksymiljana  na  przyszle- 
go  króla.  Jednóczeánie  Martinuzzi  poddal  i  Siedmiogród  wladzy  Ferdynan- 
da, ale  niebawem  si§  przekonal,  že  postawil  siebic  i  kraj  w  položeniu 
niepewném,  w  obec  grožncj  pot§gi  tureckiej,  która  nie  mogla  ácierpieč 
wszystkich,  zaszlych  bez  niej  ukladów.  Przeto  powolal  wszystkich  mie- 
szkaňców  do  broni  i  wezwal  Ferdynanda,  by  w  obronie  swego  nowego 
królestwa  stanul  do  walki  z  wrogami  cbrzescjaústwa:  Ferdynand  umyálil 
wyjáé  z  tej  trudnoáci  przez  morderstwo  Martinuzzi'ego(r.  I55i),  którego  nad- 
to okrzyczane  bogactwa  obudzily  jego  chciwoéč.  Krwawy  jego  rozkaz  byl 
spelniony,  ale  zbrodnia  obudzila  powszechn^  zgroz§  i  zostala  donieaioni 
Papiežowi  Juljuszowi  III.  Caly  kraj  powstal  i  wypowiedziaí  mu  poslu- 
szeástwo,  nareszcie,  z  owycb  okrzyczanych  skarbów  nie  znaleziono  nic,  i  na- 
slany  morderca  zložyl  Ferdynandowi  tylko  ucho  jego  ofiary  Ferdynand 
przedewszystkiém  usilowal  usprawiedliwié  si§  przed  Stolic^  Apoštolsky, 
przywodzijc  róžne  zbrodnie,  jakich  mial  dopuáció  si§  zamordowany  kardy- 
nal.  Papiež  w  odpowiedzi  na  to  przytoczyí  mu  wszystkie  pochwaly,  jakiemi 
onže  sam  obsypywal  níedawno  swoj^  ofíar§,  prosz^c  dla  niej  o  kapelnsz  kar- 
dynalski,  i  rzucil  ekskomunik§  naFerdynanda.  Wtedy  cesarz  Karol  Vwniósl 
instancj§  za  bratem  i,  po  niejakim  czasie,  ekskomunika  byla  z  niego  Kdtj^tq, 
ale  wíadza  nad  Wggrami  pozostala  mu  tylko  nominalna,  i  žeby  t§  utrzymaé 
spokojnie  i  z  korzyáci^,  przynajmniej  w  przyszíoáci,  oglosil  si§  on  na  nowo 
lennikiem  porty.  Wreszcie,  jego  posel  Auger  Gislen  Busbeck(f  159  2),  który 
zostawil  nam  najlepszy  pamigtnik  o  ówczesnej  Turcji,  zawarl  w  r.  1562 
traktát  migdzy  Austrj^  a  Wysok^  Port^,  w  którym  udalo  mu  si§  wy targo- 
waé  dla  Ferdynanda  cz%stk§  W§gier,  przylegl%  Czechom,  Austiji  i  Styiji, 
z  obowi^kiem  placeuia  Porcie  rocznego  haraczu  30,000  dnkatów.  Dzi^ki 
tedy  takiej^  niczém  niezražonej  wytrwalosci,  po  uply^ie  stu  lat  kořena  á. 
Stefana  przeszla  nareszcie  stale  w  posiadanie  domu  Habsburgów.  Dzialal- 
noáó  polityczna  Ferdynanda,  w  zarz^dzie  poddaných  mu  krajów,  wskazan^ 
byla  przez  samé  ówczesne  wypadki.  Zadauiem  jej  bylo  utrzymanie  religji 
przodków,  dawnej  wladzy  i  dawnego  porz^dku  spolecznego,  co  wszystko 
cbwialo  8i§  w  swoich  posadách  od  niszcz^cego  rewolucyjnego  dzialania 
protestantyzmu.  Czynnoáó  na  tém  pólu  Ferdynanda  w  Austrji  i  w  Czechach 


Ferdynand  I.  309 

m 

byla  tak^ž,  jak  i  brata  j^o  Karola  Y  w  cesarstwie  Niemieckiém.  Obadwa 
oni  bronili  wiary  i  Koáciota,  ale  chdeli  je  mieč  narz^ziem  swojej  poli- 
li tjki.  I  jeden  i  drugi,  wreszcie,  byli  íatwymi  i  cb^tnjmi  do  poroznmie- 
nia  si§  w  rzeuzach  wiary,  kiedy  tylko  nie  cbodzilo  o  icb  w!adzQ  i  korzyád. 
Róžníca  mi^y  dziataniami  Karola  V  i  Ferdynanda  zachodziU  w  tém,  iž 
kiedy  pierwszy  piastowal  godnoáó  cesarsk%,  dmgi  mial  szczuple  pole  do 
dzialania.  Bylo  ono  przeto  w  mniejszych  daleko  rozmiaracb.  Potem,  od- 
znaczato  síq  ono  na  pozor  wi^ksz^  daleko  powolnošci%  i  d%žnoáci%  do  zgody 
i  pokoja.  Tak  Karol  Y  nie  móg!  znieáč  wiarolomstwa  Albrecbta  brande- 
bargsldego,  kiedy  ten  z  wielkiego  mistrza  zakonn  krzyžackiego  zostal  ksig- 
ciem,  praskim  i  zapozwal  go  przed  swój  s^  cesarski.  Ferdynand  zapobiegál 
w  tém  u  swego  brata  i  nie  dawa!  dojáč  rzeczom  do  ostatocznoáci.  Podo- 
bniel  bamowa!  on  Karola  Y  w  jego  zajéciacb  z  Francj%;  podobnie  silnie 
powstrzymywal  Papieža  Pinsa  Y  od  rzncenía  kl^twy  na  królow§  angielsk§ 
£lžbiet§.  Jego  powolaoéč  i  wyrozumialoáó  dla  protestantyzmn  przekony- 
wa,  že  nie  pojmowal  on  calej  jego  doniosloáci,  kiedy  wyobraža}  sobie,  že 
roog%  žyc  z  nim  w  zgodzie  i  ostač  8i§  obok  niego  instytucje  katolickie. 
Od  niego  wyszla  myál  zjazdu  1524  r.  niemieckicb  katolickich  ksi^ž^t 
w  Ratysbonie,  na  którym  powzi^te  bylo  pierwsze  bezsknteczne  postano- 
wienie  zapobieženia  rozdwojeniu  religijnema.  Potem  bral  on  ňader  wielki 
ndzia!  w  zawarcin  pokojů  religijnego  r.  1555,  który  móglby,  jak  spodzie- 
wali  8ÍQ  jego  twórcy,  a  szczególoiej  sam  Ferdynand,  zapobiedz  dalszym 
niesnaskom  relig\jnym,  gdyby  nowa  nanka  nie  miala  przedewszystkióm 
nienawiáci  do  dawnej  i  gdyby  jej  zwolennicy  poprzestawali  na  tém,  czego 
dopíero  sami  domagali  si^.  Dia  utrzymaoia  pomienionego  pokojů,  zwi%- 
zal  si§  on  z  ksi§ciem  bawarskim  Albrechtem  Y,  traktátem  odporným  w  Lands- 
bergu  r.  1 556,  i  przez  to  položyl  niejaki|  tam§  rozruchem  religijnym  w  Niem- 
czech,  które  glównie  tfumilo  przymierze  Austrji  z  Bawaij%,  wzmocnione 
jeszcze  przez  oženienie  Albrechta  z  córk%  Ferdynanda;  co  nadto  przynio- 
slo  i  t§  korzyáé,  že  zalagodzilo  dawne  niesnaski  pomi^dzy  domami  Austiji 
i  Bawarji,  powstale  jeszcze  za  cesarza  Maksymiljana  I  o  posiadloéci  w  Níem- 
czech.  Gdy  w  Czechach  Vybuchly  rozruchy,  z  powodów  glownie  polity- 
cznycb,  ale  które  nie  omieszkaly,  jak  to  zawsze  bylo  w  tycb  i  podobných 
tymczasach,  przybraé  bar^  religijnej,  przytlumil  je  energicznie  (r.  1547) 
i  skorzystal  z  nich,  oglosiwszy  bíq  panem  dziedzicznym  królestwa  dot%d  ele- 
kcyjnego.  Ale  ntwierdziwszy  swoj^  wladz§,  zapewne  by  sklonič  ku  sobie 
sekciarzy  i  ulatwič  porozumienie  z  nimi  w  rzeczach  wiary,  j%}  gor^co  po- 
pieraé  u  Stolicy  Apost.  ich  ž^dania  Kommunji  pod  dwiema  postaciami  i  mal- 
žeástwa  ksi§žy.  R.  1531  Ferdynand  zostal  obrany  królem  rzymskim,  zaá 
po  abdykacji  Karola  Y  r.  1556  cesarzem,  i  pomímo  woli  i  staraň  o  to 
abdykig%cego,  nie  dopuácil  do  tej  godnoéci  jego  syna  Filipa  II.  Latwo 
mu  bylo  mieó  w  tém  po  sobie  wszystkich  protestantów,  którym  dogodniej- 
szym  byl  na  cesarza  Ferdynand,  niž  Filip  II.  Papiež  Pawel  lY  nie  chciat 
uznač  nowego  cesarza,  przeto  iž  Stolica  Apoštolská  nie  dala  swego  zezwo- 
lenia  ani  na  abdykacji  jego  poprzednika,  ani  na  nowy  w  skutek  jej  wy- 
bór.  Ferdynand  uznal  to  za  niepotrzebne,  i  odt%d  dawny,  istniej^y  od 
Karola  Wielkiego  zwyczaj  zatwierdzania  cesarzy  niemieckich  przez  Sto- 
lic§  Apost.  ustal.  W  nowej  godnošci  Ferdynand,  tego  imienia  I,  obrócil 
wszystkie  starania  ku  zwolanin  i  post^powi  soboru  powszechnego  dla  na- 
prawy  Koáciola,  i  po  zebraniu  n^  takowego  w  Trydencie,  przedstawil  mu 


310         Ferdy  nand  I.— Ferdy  nand  II. 

swoje  artykuly  reformy,  z  którycfa  niektóre  zostaty  przyj^te  przez  sobor. 
Na  jego  wezwanie  uczony  i  pobožný  Kaniqusz  (ob.  Piotr),  któremu  Anstija 
i  Bawaija  tylež  prawie  zawdzi^zaj^,  ile  áw.  Bonifacemii,  ďbowiem  on  utrzy- 
miď  i  wypiel§gQOwa)  to,  co  tamten  zasia},  wypracowal  katechizm  katoIickL 
Swiežo  založony  zákon  jezoitów  wprowadzOny  byí  przez  niego  do  Austiji 
i  Czech,  gdzie  szczegóbiej  przyozynil  8i§  do  wprowadzenia  na  prawddwe 
tory  edokacji  pnblicznej,  zwicbni^tej  przez  zwolenników  nowej  wiary.  F.  byl 
ziďožycielem  nowej  linji  niemieckiej  dynastji  Habsbnrgów  (wygasiej  po  mie- 
czu  r.  1740),  obok  pierwszej  hiszpaňskiej  (wygasiej  r.  1700),  i  wlaidwym 
založycielem  monarcbji  Aostijacldej,  która  stala  si§  tak%  dopiero  pnes 
zl%czenie  z  rodowemi  niemieckiemi  posiadloáciami  panig^cego  jej  doma 
króiestw  Czecb  i  W§gier.  Te  niemieckie  posiadloáci  rozdzielii  on  pned 
ámierci^  pomi§dzy  swoich  trzech  synów.  Wszakže  pol%czy}y  si§  one  zno* 
wn  w  jedD%  caioáó  pod  jego  wnukiem  Ferdynandem  U.  Um.  25  Lipca 
1564,  wkrótce  po  zamkni^u  soboru  trydenckiego.  W  ostatniej  swojej 
woli  zalecal  swoim  synom  przedewszystkiém  ntrzyroanie  áw.  religji  kato- 
lickiej  i  obron§  jej  od  tych  here2ji,  których  zgabne  owoce:  bnnty  cUop* 
skie,  zbezczeszczenie  wszelkich  boskich  instytncji,  ci%gie  zamieszki,  ndsk 
sumienia  katolików  i  wynzdanie  zwolenników  nowej  nauki,  wysta¥ria}  im 
jako  doáwiadczenie  swego  žycia.  Cf.  Buchholtz^  Geschichte  der  Regierong 
Ferdinands  I.,  Bd.  IX,  Wien  1831  —  1888.  S.  S. 

Ferdynand  II,  cesarz  rzymski  (niemiecki),  wnuk  poprzedzaj^ego, 
syn  Karola,  arcyksi§cia  Styiji,  i  Marji,  ksi^žniczki  bawarskiej,  ar.  9  Lipca 
157  8  r.  We  dwa  lata  potem  straciwszy  ojca,  otrzymal  staranne  i  praw- 
dziwie  religyne  wychowanie  od  matki,  a  nast^pnie  w  nniwersytede  w  In- 
golstadt u  00.  jezoitów.  Ferdynand  síocha!  tam  nauk  rázem  ze  swoim 
krewnym  Maksymi^anem,  ksi^ciem  bawarskim.  Tam  to  obaj  ksi^žQta  przy- 
j§li  te  zásady,  któremi  nast^pnie  kierowali  síq  w  žyciu  i  w  tych  trudných 
zapasach,  w  obronie  wiary  i  porz^dku  spoJecznego  w  swojej  ojczyznie,  do 
jakich  zostali  nast^pnie  powoJani.  Ferdynand  wyst^pii  wczeánie  na  wido- 
wniQ  polityczn%,  albowiem,  zostawszy  pelnoletnim,  r.  1596  obj^  swoje 
dziedziczne  ksi^ztwo  Styrji,  i  zi^raz  síq  pokazal,  jakiro  jest  i  jakim  bgdzie. 
I  takim  byl  rzeczywiácie  až  do  koňca  žycia,  b§d^cego  jedn^  tragiczn^ 
walk%,  w  której  si§  nie  ugi^l  i  pozostai  wiernym  swoim  przekonaniom. 
Protestantyzm  zrobil  juž  w  Niemczech  postupy  ogromne;  w  Austrji,  dzí§ki. 
prawowiernoáci  panuj^cego  domu,  stosunkowo  mniejsze,  ale  takže  znaczne 
(ob.  tej  £nc.  I  M  6).  Ferdynand,  zostawszy  ksi§ciem  pani^'%cym,  posta- 
nowi!  mocno  oprzeé  si§  wzbieraj%cemu  pr%dowi  herezji  i  sile  ztego  prze- 
ciwstawió  swoj%  si}§,  któr^  z  mlodzieňczym  zápalem  poáwi§cil  dobrému. 
Odbyl  on  pielgrzymkQ  do  Loretu  i  do  Rzymu  i,  wzi^wszy  od  Ojca  šwíq* 
tego  Klemensa  VIII  blogoslawieňstwo,  wzi^l  síq  z  odwag^  i  ufnoáci^  do 
dziela.  Postanowil  wykorzenič  w  swojém  ksi§stwie  now^  nauk§  i,  by  iže 
byé  w  tém  zwi^zanym  niczém,  zaraz  przy  obj§ciu  rz^dów  odmówil  zgro- 
madzonym  stanom  zatwierdzenia  wolnoáci  religijnej,  nadanej  przez  jego 
ojca  w  Bruck  r.  1578.  Nie^szném  byloby  zaprzeczaó  mu  do  tego  pra- 
wa,  kiedy  na  mocy  pokojů  religiijnego  r.  1555  tak  post§powano  we  wszyst- 
kich  ksi§stwach  i  miastach  protestanckich  przeciwko  katolikom ,  a  nawet 
w  jego  wlasném  ksi^stwie  tak  post§powalí  w  swoich  dobrach  wlaáciciele 
ziemscy,  przyj^wszy  now^  nauk§,  i  kiedy  nawrócenia,  dokonywane  przez 
nich  pomi§dzy  ludem  nieraz  przemoc^,  bywaly  najczQáciej  powierzchowne. 


Ferdynand  II.  311 


Zdarzato  8i§  wtedy,  že  nie  jeden  kng  i  okolica  za  swoim  panem  zmie- 
niátj  wiar^  kilkakrotnie:  z  luterskich  stawi^  si^  kalwiáskiemi,  z  tyeh 
zwingyaňskienii,  anabaptystowskieml  i  t.  d.,  tak,  iž  w  koúca  nie  wiedzia- 
no  jož  koma  i  w  co  wierzyč.  To  tež  jedynie  sekdarze  podnieáli  swoje 
wrzaski  przeciwko  takiemn  ksi^in,  który  odt^  zwrócil  na  siebie  oczy 
wszystkich,  obndzil  nadzieje  n  katolików,  a  nienawiáó  i  przestrach  n  pro- 
testantów.  Od  Ferdynanda  I  korona  cesarska  Kiemiec  jož  nie  wjszla 
z  domu  Habsbnrgów  i  nosU  j^  wtedy  ztryj  Ferdynanda,  Rudolf  II,  pod 
którym  nieJad  religijny  w  Niemczech  rozboja}  do  najwyžszego  stopnia. 
Sprawy  paňstwa  nie  wide  zigmowaly  cesarza,  rózwažig%cego  obroty  cM 
niebieskicb;  przedziwna  ich  harmóiga  czynila  go  oboj§tnym  na  wszjrst- 
kie  nieporz^dki  ziemskie.  Kiedy  przeto  na8t§powii  sejm  rzeszy  niemie- 
cki^  r.  1608,  Rndolf  n,  znndzony  wzrastig%c%  niezgod)  religfjn^,  nie 
chdal  byé  jej  éwiadkiem  na  nowo  i  wyznaczyl,  jako  zwego  zast§pc§  i  pel- 
nomocnika,  na  sejm  arcyksi^cia  Ferdynanda.  Sejm  ten  zerwany  zostal 
przez  wspóln^  nchwa)^  stanów  protestanckich.  Od  tej  chwili  przewodze- 
nie  w  Niemczech  protestantów  wzrastalo  coraz  bardziej  i  mareszcie  pne- 
szio  wszdkie  granice.  Wladza  cesarska,  piastowana  przez  Rudolfa  niedo- 
)§žnie,  zacz^la  chwiaé  si^  mocno,  nawet  wj^orodowém  paňstewku  arcy- 
ksi§stwie  Anstijackiém.  W  królestwach  Gzesldem  i  W§gierskiém  bylo  jeszcze 
gorzej.  Tam  dom  Habsbnrgów  zbieral  owoce  swego  systemn  panowania, 
obodzaj%cego  powszechn)  nienfaoéé  i  nienawiáó,  a  przez  to  zaszkodzil  nie- 
zmiemie  sprawie  religji  i  Koáciota,  szczególniej  w  Czechack,  tej  ojczyzifie 
Hnsa,  gdzie  i  przyjmowařy  si^  jak  najlepiej  wszystkie  nowinki  niemie- 
ckie.  Bardzo  bylo  žle  i  wim|  to  byto  pannj^cego  domu,  iž  w  W^rzech 
i  Czecbach  sprawa  religji  i  Koéciola  )%czy)a  si^  ze  sprawy  obcego  ndskn; 
ale  jeszcze  gorzej  by}o,  iž  w  Gzechach  mianowide  sprawa  narodowa  zagro- 
žona,  rzncila  ú%  w  obj^da  niemieddego  kacerstwa,  a  przez  to  sama  sobie 
zadala  dos  émiertelny.  W  W^rzech  wybncUo  powstanie,  na  czele  którego 
stanul  Betlen  Gabor,  wojewoda  siedmiogrodzki,  zawzi§ty  kalwin,  podtrzy- 
mywane  jak  zwykle  przez  Tnrków,  i  grozilo  oderwaniem  znowu  tego  kr^n 
od  korony  Anstijackiej;  w  Gzechach  zanosilo  si^  na  tož  przez  d^)e  zno- 
szenia  si§  i  poroznmiewania  róžnowierców,  którzy  fatalnie  pochwydli 
w  r^  spraw§  narodow^,  z  pow8taj%cymi  Wggrami  i  potkami  protestanc- 
kiemi  w  Niemczech,  rachiij%cemi  tež  na  pomoc  protestanckich  Niderlandów 
i  sprzyjig'%cej  im  przez  polityk^  katolickiej  Francji.  Pot§ga  anstijackiego 
domu,  który  posiada)  tyle  paástw,  obndzila  powszecbn^  niech§6  i  kázala 
wszystkim  mieó  d^  na  baeznoád.  Francja,  która  toczyta  nienstann^  i  ia« 
d§t4  wa]k§  z  Karelem  V,  i  teraz  byla  na  czele  nieprzyjadól  Anstiji,  a  tém 
samém  na  czele  nieprzyjadM  katolicyzmn  w  Niemczech.  Dom  anstrjacki 
zagrožony  tak  przez  pot^  protestanckie,  miý%ce  po  swojej  stronie  i  nie- 
które  paňstwa  katolickie,  jak  FrancJQ  i  rzeczpospolit§  Weneck^,  mia)  za- 
pewnion%  sobie  pomoc  Papieža  i  Hiszpanji.  Kiedy  tak  staly  rzeczy  w  An- 
stiji, W^grzech,  Gzechach  i  ich  stosnnkach  zagranícznych,  w  Niemczech 
wzajemna  nienfnoáé  i  nienawiáó  katolików  i  protestantów  wzmagaly  dg 
coraz  bardziej.  Wreszde,  jedni  i  dmdzy  (r.  1608)  ntworzyli  dwa  zwi^zki: 
unjt  ewangelichiej  i  ligi  katolicleiej,  Jeszcze  nie  przyszlo  do  wybnchn  mi^- 
dzy  niemi  wojuy  domowej,  ale  jedni  i  dmdzy  st^li  naprzedwko  debie 
zbrojno,  obrachowywali  swoje  ú\f  i  gotowali  sí§  do  starcia.  W  takich 
okolicznoáciach  wynitía  kwes^a  o  nast§pstwo   tronn   w  ksi^stwach:  Juli- 


312  Ferdy  nand  II. 

chu,  Kliwji  i  Berga,  z  kilkoma  przylegioácianii,  oddaná  do  decy^i  cetarsa, 
o  málo  nie  rozoiecita  ogólnego  požáru.  Francja  weszla  w  poroaamienie 
z  Aoglj^,  Niderlandami  i  unj%  ewangelick^,  celém  wydania  wojny  ceaarzo- 
wi.  Henry k  IV  gotowa)  si§  do  przeprowadzenia  swoich  ogromnych  planów^ 
gdy  ámieró  tego  króla  ocalila  Austrj§  (r.  161  o).  Kíedy  tak  organizowaly 
8i§  dwa  przeciwne  obozy  do  bliskiej,  stanowczej  walki,  cesarz  Rudolf  oště- 
pil najprzód  wladzy,  a  nast§pnie  i  cesarstwa  swemu  bratu  Macicijowl  (r. 
1612),  któremu  dopomogli  do  tego  protestanci,  spodziewsg^c  síq  znalc»$c 
w  nim  powolne  dla  siebie  narz§dzie.  WrycUle  Maciej  przekoual  sig,  ii 
Btoi  z  cesarstwem  i  calyAi  swoim  domem  nad  przepaáci^.  Protestancl,  na 
któryoh  on  síq  opíeral  i  z  którymi  zwi%zat  síq  obietnicami,  cbcieii  wyla- 
maó  si^  z  pod  s^dów  cesarskich  i  od  wszelkiej  odpowiedziainoáci  za  wy- 
ražne  naruszania  pokojů  religijnego,  przez  coraz  nowe  zabory  mig%tków 
koácielnych,  czyli  tak  zwane  sekularyzacje,  i  narzucanie  swoim  poddaným 
coraz  innych  wyznaú,  nie  objgtycb  pokojem  religvjnym.  Takie  wymagania, 
d^ž^ce  do  uprawnienia  grabiéiy,  nietylko  jui  dokonanej,  ale  i  msg%c€(j  8i§ 
dokonaé  w  przyszloáci,  a  žatém  do  obalenia  nietylko  paouj%cej  religji,  ale 
i  wszelkiej  zwierzcbniczej  powagi  paástwa,  i  uprawnienia  bezrz^du,  byly 
nie  do  spelnienia  nawet  dla  Macieja,  b^d^cego  zawsze  cesarzem  katolickim 
Niemiec.  Z  drugiej  strony  katolicy  i  sami  nawet  jego  bracia  nie  ufali  mu. 
Sejm  w  Ratysbonie  r.  1613,  na  którym  wyst^piouo  z  powyžszemi,  niesly- 
chanerai  ž^daniami  protestantów,  odrzuconemi,  rozumie  si§,  przez  katoli- 
kéw,  byl  zerwany.  Ažeby  zapobiedz  wojnie  domowej,  gotowej  juž  wtedy 
wybuchn^é,  Maciej  nakázal  roz?ri%zanie  obudwóch  zwi^ków,  ale  byl  ushi* 
chanym  tylko  przez  katolików.  Protestanci,  przeciwnie,  zawarli  przyroierze 
z  Niderlandami.  Odmówiwszy.  cesarzowi  posluszeústwa,  unja  ewangeUcka 
przemyóliwala  nawet  nad  osadzeniem  na  cesarskim  troniS  Niemiec  ksi^žQ- 
cia  protestanckiego,  glównie  w  obawie,  by  po  Macieju  nie  zasiadl  na  tym 
tronie  znaný  dobrze  Ferdynand.  Postawiono  tedy  kandydatami  do  go- 
dnoáci  cesarskiej:  pfalzgrafa  Fryderyka  V  i  Cbrystjana  ksi^cia  Anbait.  Ažeby 
przeprowadzič  to,  co  nazywano  spraw^  ewangelickiej  i  niemieckiej  swobo- 
dy,  otwarto  negocjacje  nietylko  z  protestantami  Austrji  i  Gzech,  których 
podbudzano  do  buntu,  ale  i  z  Betlen  Gaborem  i  sultánem  tureckim.  Wre- 
szcie  cesarz  Maciej,  ulegig%c,  chociaž  za  póžno,  wplywowi  tycb,  którzy 
mysleli  szczerze  o  ocaleniu  cosar«twa,  oglosil  i  kázal  koronowaó  9  Czerwca 
r.  1617  Ferdynanda  króiem  Czech,  a  w  nast^puj^cym  roku  królem  W^ier. 
Ale  w  Czecbach  juž  wybucblo  powstanie,  które  rozpoczglo  wojn§  trzydzie- 
stoletni^.  Stronnictwo  narodowe,  w  zmowie  z  protestantami  nieoúeckimi, 
oglosilo  swoim  królem  pfalgrafa  Fryderyka  V.  Ten  przyj^l  koron§  gló- 
wnie, by  dogodzió  swojej  žonie :  „Wol^  jeáó  sucby  chleb,  powiadala  oua, 
i  byé  królow%,  aniželi  oplywaó  w  zbytkách  i  byé  tylko  pfalzgrafow%."  Ale 
zaspokoiwszy  te  aícbitne  wymagania  swojej  žony,  nowy  król  nie  chcial 
wiQcej  myáleó  o  niczém  i  oddal  si§  próžníackim  zabawom  i  ostentacji, 
swoj^  áwiežo  nabytej,  godnoáci.  Na  zaraku  królewskim  w  Pradze  grzmialy 
nieustanne  bale  i  taúce,  nie  do  smaku  Czechom,  pojmi^^cym,  iž  czas  byl 
nie  do  zabawy,  i  že  okolicziioáci  grožne,  w  których  wažyly  síq  losy  paů- 
stwa,  wymagaly  wcale  innych  zatrudnieú.  Cesarz  Maciej  obaczyl  tylko 
wybuch  wojny  trzydziestoletníej  i  caly  jej  cí§žar,  wraz  z  purpury  cesarsk^, 
zdal  na  barki  swego  przysposobionego  nast§pcy.  Zložony  na  ložu  niemo- 
cy,   z  którego  mial  wnet  požegnaó  ten  áwiat,   slyszal  on  odgražaj%ce  síq 


Ferdynand  li.  818 

wrzaaki  róžnowierców,  iž  niech  raczej  Betien  Grabor,  solan  torecid,  um 
4iabei  b^dzie  cesarzem  Niemiec,  byle  nie  Ferdjnand.  Maciej  f  i  o  Marca 
r.  1619.  Wigkszoáé  elektorów  cesarstwa  bjia  katolicky,  aprzjtóm  tnidno 
hylo  komnkolwiek  przyj^c  koron^  cesarsk^  pod  warankami,  stawianemi 
przez  protestaotów.  Przeto  Ferdynand  obrany  zostat  cesarzem  (28  Sierp.) 
i  przyj^t  tQ  godnoáé,  z  mocném  postanowieniem  przy wrócenia  reUgji,  pode- 
ptanego  prawa  i  przyómionego  blasku  swojego  doma.  Pobožný  cesarz  uUil 
gtównie  w  pomoc  Boga  i  ta  go  oie  zawiodta,  cbociaž  wystawiala  go  w  ci^ 
gu  tej  rozpoczynig%cej  síq  wojny,  której  nie  miat  on  widzieč  koňca,  na 
bardzo  cigžkie  próby,  tak,  iž  czlowiek  mniejazego  hartu  dacha  stracilby 
calkiem  nadziej§.  Gzesi,  wydawszy  baslo  wojny  i  wy&t§piwszy  pierwd  do 
boja,  zrozumieli,  že  Ba  nich  spadn%  pierwsze  ciosy  nieprzyjadela,  znané- 
go  z  mgztwa  i  wytrwaloáci.  Oglosili  tedy  Ferdynanda  za  pozbawion^o 
tronu,  co  mialo  mu  przeszkodzič  do  osi^ni^cia  korony  czeskiej.  Kiedy 
mimo  to  zostal  on  obraným,  wáciekloáó  ich  nie  miala  granic.  Oglosili 
oni  wypgdzenie  z  królestwa  wazystkich  katolików  i  wystawili  dwie  aniye» 
maJVce  iáó  natychmiast  na  Wiedeá  i  tam  podaó  r^k^  wojskom  Betlena 
Gabora,  przybywaj^cego  z  drogiej  strony.  Položenie  tedy  F'a  bylo  zrazn 
bardzo  kiytyczne.  Nie  wdaj%c  bíq  w  szczególowe  opowiadanie  wojny  trzy- 
dziestoletniej  (ob.)  i  ograniczaj%c  si§  tn  jedynie  do  podania  rezoltatów, 
powiemy,  iž  C^ecby  zwycigžone  byly  bardzo  prgdko.  Ledwo  síq  rozpo- 
cz^la  wojna,  a  jož  rozniósl  si^  po  Pradze  sluch,  že  niedlngo  pnsyjd^  ta 
cesarscy,  a  sa  ich  przybyciem  wiele  glów  spadnie  i  wiele  msg^tków  przej- 
dzie  w  obce  r^ce.  Jednoczeánie  pojawily  sig  karykatary,  wyobražig%ce  Iwa 
czeskiego  i  orla  morawskiego  w  laňcuchach,  a  obok  nich  zaj^ca  ápi%cego 
z  oczyma  otwartemi.  Ten  ostatni  mial  wyobražač  stany  czeskie,  czi^'ne 
ale  bojažliwe.  Wojska  czeskie,  zbieranina  awanturników  z  calego  áwiata, 
nie  dotrzymaly  póla  wojskom  cesarskim  i  ligi  katoUckiej  niemieckiej,  która 
powstala  na  nowo  za  dzielném  staraniem  Maksymiljana,  ksi^ia  bawarskie- 
go.  WresEcie,  w  unji  ewangelich'^  nie  bylo  zgody,  ani  dobrze  obroyákinego 
plana  dzialania,  zaá  dowódcy  jej  wojsk  myáleli  glównie  o  rabankach. 
Ksi^žQta  protestanccy  jak  tylko  zobaczyii,  že  sprawa  Fryderyka  Y  chwieje 
síq,  opuácili  go  wszyscy.  Bitwa  pod  Biai^ór^,  któr%  historycy  antyka- 
toliccy,  l^cz^y  byt  i  narodowoáé  Czech  ze  spraw%  herezji,  nazyw;^^  gro« 
bem  Czech,  položyla  koniec  panowaniu  Fryderyka  V.  Uciekl  on  sromotnie 
z  Pragi,  kiedy  jeszcze  lála  sí^  za  niego  krew  jego  žolnierzy.  Ferdynand 
zwyci^zca,  stlumiwszy  powstanie  w  Czechach,  ukaral  surowo  jego  przywód- 
ców.  Dwudziesta  siedmiu  z  nich,  którzy  zdali  sig  na  jego  lask^,  byli 
skazani  na  ámieré;  szesnasta  innych  na  wi^enie  i  wygnanie.  Wszystka 
szlaehta  i  wlaáciciele  ziemscy  za  to,  iž  wzíqIí  udzial  w  powstaniu,  zostali 
ods^dzeni  od  miy^tków  i  te  byly  oddané  Niemcom.  Jednoczeánie  odwo- 
lane  byly  listy  cesarskie,  wydane  przez  Rudolfa  II  i  por§czaj%ce  swobod^ 
wyznaň  religijnych,  i  róžnowiercy  pozbawieni  zostali  wszelkich  praw,  sla- 
ž^cych  katolikom,  nawet  prawa  do  pogrzeba  i  robienia  testameatów,  obo- 
wi^zani  b§d^c  przytém,  na  równi  ze  wszystldmi,  do  skladek  na  utrzymanie 
paraQi  katolickich.  Ferdynand  II  post^powal  w  Czechach  torem  wytkni^- 
tym  sobie  przez  Ferdynanda  I.  W  poéród  powszechnego  przeraženia,  roz- 
kázal on  zgromadzonym  stanom  nie  wybraó,  ale  po  prosta  oglosió  królem 
czeskim  swego  syna  Ferdynanda.  Odt^  króiestwo  Czeskie  przestaje  byé 
nietylko  de  facto,    ale  i  de  jure  paástwem  samoistném  i  elekcjjném.    Nie 


314  Ferdynand  II. 

tak  latwo  jak  z  Czechami  poszřo  Ferdjiumdowi  z  W^grami.  Tam  Betlen 
Qabor,  zebrawszy  liczne  wojsko,  zložone  w  cz§^ci  z  Tnrków  i  Tatarów,  opa- 
nowa}  cale  W§gry  i  ogloszony  zostal  królem  w^gienkim,  ale  miaí  tyle 
rozwagi,  že  poprzesta!  na  tytde  ksi^cia;  zatwierdzU  jedni^  swoJ4  w)adz% 
rozmaite  po8tanowienia,wydane  wWQgrzech,po  wyparciu  z  nich  wojsk  aostija- 
okich,  przeciwko  katolikom.  Przy  zmiennych  kolejach  wojny,  F.  zagodzil 
go  nst^ipieniem  pólowy  krajn,  podniesieniem  do  godnoáci  ksiQcia  ceaarstwSv 
i  zawar}  z  nim  pokoj  r.  1622.  Poduszczany  przez  Tnrków,  Niderlandy 
i  niemieckich  swoich  sprzymierzeílców,  Gabor  znowu  zerwal  8i§  do  bojn; 
ale  pobity,  zawarí  pokoj  powtórny  r.  1624,  zktóregoF.  skorzystiď  zaraz, 
by  nkoronowaó  swego  syna  na  króla  W^gieri  tém  zapewnió  podadanie 
tego  krajn  swojema  domowi.  Tak  Ferdynand  wyszedt  z  cÍQžkich,  zagra- 
žaji|cych  mn  i  cesarskiej  jego  koronie  tmdnoáci.  Wiela  obwinia  go,  11 
nie  poprzestal  na  tém  zwyci§ztwie  swoicb  nieprzyjaciól  i  nie  ndarowal 
Niemiec  pokojem,  który  byí  wtedy  možliwym,  ale  roznmie  síq  na  wamn* 
kach  takich,  jak  wszystkie  poprzedzaj%ce  pokoje,  a  zwlaszcza  czasowe  ro- 
zejmy  z  protestantami,  polegaj^ce  na  nprawnienin  wszystkicb  przez  nich 
juž  dokonaných  bezprawi.  Pokoj  na  takich  warunkach  jnž  byl  tmdniej- 
8zym  dla  Ferdynanda  II,  aniželi  w  podobných  okolícznoáciach  byl  dla  Ka- 
rela V,  i  daleko  mniej  dawal  r§kojmi  na  przyszloáé.  Oámielony  powo- 
dzeniem,  Ferdynand  postanowil  zwycíQžyó  protestantyzm  w  Niemczech  tak, 
jak  go  zwycí§žy}  vr  Austrji  i  Czechach,  a  zárazem  ntwierdzié  swoj)  wladzQ 
polityczn^.  To  jnž  nie  moglo  byé  znpelnie  po  myáli  popieraj^oych  go 
wiernie  ksi^ž%t  kátolickich  i  grozilo  znpeln^  zmian%  wszystkicb  dawnych 
stosnnków  w  cesárstwie.  Nie  trzeba  jednak  spnszczaó  z  nwagi,  že  Fer- 
dynand nie  ž^dal  nic  wi^cej  nad  to,  czego  ž%da6  dozwalalo  mu  prawo. 
Przyjmowal  on  pokoj  religijny  r.  1555  za  prawo  pnbliczne  cesarstwa, 
i  stan  Niemiec  wytworzony  przez  ten  pokoj  za  stan  normalny;  ale  choíal, 
i  w  tém  mu  przyznajmy  zupeln^  slusznoáó,  obalió  wszystko,  co  przeszlo 
jnž  po  za  wamnki  pomienionego  pokojů,  mianowicie  odzyskaó  wszystkie 
dobra  duchowne,  zagrabione,  czyli  sekularyzowane  przez  protestantów  od 
r.  1555.  W  tym  celu  wydal  on  (r.  1629)  edykt  restytucyjny, 
którym  wszyscy  ksi^§ta  protestanccy  i  inni  posiadacze  dobr  duchownych, 
seknlaryzowanych  od  r.  1555,  zmuszeni  byli  zwróció  je  pierwotnemu  prze- 
znaczeniu.  Nieposlnszni  podlegali  egzekucji  wojsk  cesarskich.  Jak  s^bkie 
i  gwaltowne  byly  naówczas  te  sekularyzacje,  jak  spieszylo  síq  kacerstwo 
wy wlaszczyó  i  zniszczyó  Koációl  katolicki  w  Niemczech,  okazuje  si^  z  tego, 
že  juž  wtedy  pozostawala  tam  ledwo  pólowa  dawnych  biskupstw,  i  prote- 
stanci  nie  ukrywali  swej  nadziei,  iž,  byle  okolicznoáci  im  sprzyja^,  zagar- 
n%  i  reszt§.  Pomieniony  edykt  zagražal  szczególniej  sekcie  kalwiúskiej, 
która  rozpostarla  síq  w  Niemczech  glównie  od  ogloszenia  pokojů  religíj* 
nego  i  nie  byla  nim  obj§t^.  Ona  tež  byla  glównym  motorem  w  obecnij 
wojnie  i  stanowila  glówn^  siř§  w  obozie  protestantów.  Z  drugiej  strony 
trudno  zarzucaó  Ferdynandowi,  že  z  przywódcami  buntu  w  Niemczech,  któ- 
rzy  przeciwko  wlasnej  ojczyžnie  wi^zali  si^  z  cndzoziemcami,  slowem  ze 
zdrajcami,  nietylko  religijnymi  ale  i  politycznymi,  nie  obszedl  si^  on  laská- 
wie,  a  powolal  ich  przed  swój  s^d  cesarski,  który  ich  ukaral  wygnaniem 
i  pozbawieniem  ich  paústw.  Bylo  to  wymierzeniem  ácislej  sprawiedliwo- 
éci  i  nie  inaczcj  to  pojmowal  Ferdynand,  pisz^c  w  tymže  czasie  do  Papíe- 
ža:    y,N(m  tam  legioníbus  qtuzm  legibus  et  justitia  thronos  conatabiliri,*^     Ale 


Ferdynaml  II.  315 

takie  post^powanie  w  Niemczech,  których  cesarstwo,  jak  gotycka  wieijca, 
opieralo  si§  na  wieUdej  Ikzbie  wjtazjeh  i  nižszjch  panigy^cb,  nad  któ- 
rjmi  korona  cesarska  byla  jakby  wieúcs§cf  je  kopul),  prowadzllo  do  sa- 
mowladztwa,  które  wreszde  i  létalo  w  zamiarach  Ferdynanda.  Posiadloád 
przeto  protestantów  zostaly  zajíte  pnez  cesarza.    Takie  zajede  zagražalo 
nietylko  ksí^ž^tom  i  posiadaczom  ziemakún,  ale  i  miaatom  cesarsklm,  i  nie- 
w^tpliwie,  jeáli  nowa  wiara  wprowadzona  byla   w  nich  jai  po  ogloszenia 
pokoja  relig^nego,   miala  ona  byó  zniszczon^   Wretzcie,  odebrané  posia- 
dlošci  koécielne  rozdawane  byly  na  nowo  arbitralnie.    Tak  arcyksi^e  Leo- 
pold Wilhelm,  syn  cesarza,  otržymal  prawem  lenném  arcybisknpstwa:  ma- 
gdebnrgikie,  balbersztadzkie  i  strasbnrgskie,  inni  otrzymali   inne.     Takie 
rozpora|dzenia  wywolaly  w  calycb  Niemczech  strach,  niespokojnošé  i  nie- 
nfhošé;  ale,  mimo  poirszechne  szemrania,  Ferdynand,  nfny  w  prawoáó  swo- 
jego  celu,  pozostal  niewzmszonym  i  oáwiadczyl  swoim  doradcom  i  powier- 
nikom,    že  gotów  byl  raczej  žyde  postradač,  aniieli  odst^pič    od  ádslego 
wykonania  swego  edykta.    Ňieprzyjadele  jego  tymczasem,  przywiedzeni  do 
rozpaczy,  nie  nstawali  w  rozpocz^tej  walce  i  zdolali  przeci^gn^é  na  swoj) 
stron^  Chrystjana  IV,  króla  duňskiego.     Dobyl  on  or{ža,  zaniepokojony 
zamiarami  Fa   wystawienia    floty  na  morzach  Niemieckiém  i  Baltydtíém 
i  zrobienia  Niemiec  mocarstwem  morskiém.     Rzeczpospolita  Wenecka  wy- 
dala  mn  tet  wojn^.     W  obec  takiego   zaognienia  si^  wojny  i  žeby  mniej 
byč  zaležnym  od  Uffi  hatoUckiej  Niemiec,  której  ^nqja  stanowila  dot^d  glé- 
wn%  silg  wojenn)  Ferdynanda,  postanoiril  on  stworzyé  wlasn^,  znacznicg- 
sz§  niž  dot%d  an^j^,  i  na  jej  naezelnego  wodza  powolal  Alberta  Waldstema^ 
cz^a,  znanego  pospolicie  pod  nazw^  WalUruUma^  który  w  dzicgach  woj- 
ny trzydziestoletniej  od^rywa  rolg  niepospolit^     Waldstein,  jak  niegdyá 
Pompejnsz  w  Rzymie,  mial  rzeczywiácie  dar  stwarzania  arnúii  ntrzymywa- 
nia  ich   i  prowadzenia  do  zwyci§ztw.     Pobil  on  Betiena  Gabora  na  póla* 
dnia,  a  Chrystjana  lY   na  pólnocy.     Obadwa  zmnszeni   b^    do  pokoja, 
i  íoija  eteangeltcka  rozwi%zala  8i§.    Pot^ga  cesarza  byla  wtedy  na  nigwyž- 
szym  stopnia,  ale  to  wlaánie  sprowadzilo  jej  nowych,  pot^niejszych  nie- 
przyjaciól.    Wlaánie  wówczas  odkryla  si§  sokce^a  na  ksigstwo  liantoaň- 
skie,  do  którg  roédl  prawo  ksi^e  francozki.     Dwór  wiedeňski,  npojony 
potili  i  powodzeniem,  nie  chdal  na  to  pozwolié.     Gesarz,  posylig^c   tam 
wojsko  Waldsteina,   obiecal   ma  marclg^  trewizaňsk)  i  tjták  ksi§tía  We- 
rony.  Niemcy,  ž%dni  wznowió  swoj)  dawn§  przewag^  za  Alpami,  wykrzy- 
krzykiwali  gloáno:    „Chodžmy  pokazač  Wlochom,    že  jest  jeszcze  cesarz! 
Jaž  od  sta  lat  Bzym  nie  byl  zdob^-wanym.     Znigdzie  8i§  w  nim  teraz  wíq- 
cej  do  rabanka  niž  bylo  wówczas."    Tak  wojna  coraz  wi^cej  tradla  cha- 
rakter reUgijny,  a  przybierala  polityczny.    Ten  spor  o  ksi^stwo  Mantoaň- 
skie  poróžnil  znowa  cesarza  z  Francj^,  która  od  ámierci  Henryka  lY  byla 
z  nim  w  pokoja.  Kardynal  Richeliea  pogl^dal  niechQtnie  na  pot^§  Habs- 
bnrgów  w  Aastiji  i  Hiszpanji  i  na  édsly  zwi^zek  tych  paústw,  grožny  dla 
Francji,  jak  za  czasów  Karola  Y.     Przerzadl  si^   on  tedy  stanowczo  do 
polityki  Henryka  lY  i  zostal  glównym  i  najwigkszym  nieprzyjadelem  Aa- 
strjL     Ferdynand  jaž  zamyálal   wyprawié   wojska   Waldsteina  przedwko 
Franqi,  kiedy  wszyscy  ksi^ž^ta  niemieccy,  tak  protestanccy  jako  i  katoliccy, 
wyst^pili  ze  skargami  na  Waldsteina,  którego  gwiďty  w  wyzyskiwania  kwa- 
ter  i  wszelkich    dostaw   dla  jego  armji  byly  nie  do  zniesienia.     Skargi  te 
wytoczone  byly  na  sejmie,  na  którym  F.  zamierzal  przeprowadzié  wybór 


316  Ferdynand  U, 

swego  Bjna  na  króla  rzymskiego.  Masial  on  tedy  U8t4pič  i  oddálit  WaU- 
steina.  Ale  jož  wyszla  na  jaw  niezgoda  mi§dzy  cesarzem  a  stanami  ce- 
sarstwa,  nawet  katolickiemi.  Kardynal  Richelieu  skorzystat  z  tego  i,  pnei 
wyslanego  na  sejm  svrego  spowiednika  i  glówaego  politycznego  ijenta, 
slawnego  ojca  kapucyna  Józefa,  namówil  stany  cesarstwa  do  nieobierania 
syna  cesarskiego  królem  rzymskim.  „Biedny  kapucyn,  mówit  Ferdynand, 
potrafí}  przetr^ció  moje  piany  i  wložyt  w  swój  kaptur  mniši  szeáó  mitr  éle- 
ktorskicb/  Ale  ten  kapaeyn  zrobil  jeszcze  wi^cej,  bo  nložyl  pokoj  mi^ixj 
Szwecj^  i  Polsky  i  sprowadzil  do  Niemiec  króla  szwedzkiego  Gustawa  Adolb. 
Wyst^pienie  tego  wojownika  (r.  1630),  który  swoje  zacbcianki  zdoby wcae 
i  si^ganíe  po  koron§  cosarsk^  Niemiec  umial  pokryč  gorliwoéci^  o  reli- 
gjQ  swoich  wspólwyznawców,  zmienito  zupelnie  položenie  rzeczy  w  Niemczech. 
Gustaw  Adolf,  któremu  nieszczególnie  wiodlo  si§  w  Prusacb,  w  zapasach  z  b^ 
manem  Koniecpolskim,  pozyskal  w  Niemczech  s}aw§  bobatera  swego  wie- 
ku  i  zbawcy  upad(\j^cego  protestant^^zrou.  Zwyci§ztwa  jego  rozbity  ligg 
katolicky  niemieck%  i  nacbylily  tak  mocno  sprawQ  cesarza,  že  ten,  po  stra- 
dě swoich-  najdzielniejszycb  wodzów,  a  szczególniej  znakomitego  Tilly, 
zmuszonym  byt  powolaó  znowu  na  ratunek  tej  sprawy  Waldsteina  (1632 
r.).  Ten,  jak  zwykle  we  wszystkicb  wažnycb  okolicznoáciach,  wzi%w8zy 
rad§  od  gwiazd,  przyj^l  naczelne  dowództwo  nad  armj^  cesarsk^,  ale 
z  tak  nieograniczon^  wladz^,  iž  zostat  nietylko  pierwsz^  po  cesarzu  oso- 
b^  w  paústwie,  ale  nawet  w  istocie  wi§ksz^  co  do  wtadzy  i  znaczenia 
osob^  od  samego  cesarza.  Ale  takie  nieslycbane  wywyžtzenie  stato  m^ 
przyczyn^  jego  žguby.  Wszystkie  nieszcz^ácia  wojny  zacz§to  przypisywaé 
jemu,  a  wreszcie,  jak  to  zwykle  bywa  w  podobných  wypadkach,  i  obwiniaó 
go  o  zdradQ.  Ferdynand  znalazt  si§  w  položeniu  trudném  i  dla  tego 
rozkázat  zamordowaó  Waldsteina,  co  dokonáno  w  jego  rezydencji  w  Eger, 
w  Czecbacb,  r.  1633,  Niektórzy  bistorycy,  a  migdzy  nimi  i  Uófller  (w  En- 
cyklopedji  koácielnej  Wetzera  i  Weltego),  staraje  sig  usprawiedliwió  Fer- 
dynanda  z  cÍQžkiego  zarzutu  tego  mordcrstwa,  dowodz^c,  že  Waldstein 
rzeczywiácie  zdradzat  swego  pana  i  poniós!  ámierč  nie  w  skutek  rozkazu 
tegož,  a  od  swoich  oficerów,  którzy,  przez  wiernoáó  cesarzowi,  widz^c,  co 
síq  áwigci,  uknuli  i  wy konali  spisek  przeciwko  swemu  wodzowi.  Tluma- 
czenia  te  s%  naci^gane.  Historja  nie  odkryla  žádných  áladów  zdradzieckie- 
go  znoszenia  síq  Waldsteina  z  nicprzyjaciolmi  cesarstwa,  a  o  jego  zamia- 
rach  przypuszczalnych,  które  nie  weszly  w  wykonanie,  s^dzió  nie  možná. 
Ježeli  zaá  ofícerowie  armji  cesarskiej  nie  z  wyžszego  rozkazu,  a  sami  uknuli 
spisek  przeciwko  swemu  wodzowi,  to  takie  wymierzanie  sprawiedliwoáci 
przez  sgdziów  niepowolanych  bylo  zbrodni^,  podIegaj^c%  s^dowi  wojenne- 
mu.  Tymczasem  nietylko  morderców  nie  ukarano  ale  dáno  im  jeszcze 
nagrody  i,  w  celu  usprawiedliwienia  ich  w  opinji  publicznej,  wydano  i  pn- 
szczono  w  obieg  pisemko,  widocznie  pólurzgdowe,  z  wyszczcgólnienlem 
mniemanych  przest§pstw  Waldsteina  i  dowodzeniem,  že  jego  zabójstwo 
bylo  czynem  sprawiedliwym.  Šmieró  Waldsteina  nast^pita  wkrótce  po 
ámierci  Gustawa  Adolfa.  Potem  wojska  cesarskie,  pod  dowództwem  syna 
cesarza  arcyksi§cia  Ferdynanda,  odniosly  nad  Szwedami  stanowcze  zwy- 
cigztwo  (16  34  r.).  Sprawa  cesarska  znowu  stanula  gór^,  ale  Ferdynand 
widziat  cigžkie  potoženie  Niemiec,  gwattown^  potrzebg  pokojů  i  niepodo- 
bieústwo  osi^nigcia  tego,  co,  jakkolwiek  byto  sprawiedliwém  i  w  swoich 
skutkách  zbawienném,  rozbijato  síq  o  zawady  nicprzeparte.    Gesarz  przeto 


Ferdynand  II.  317 

podá}  sam  r§k^  do  zgody  swoim  nieprzyjadotom  w  Niemczech  i  zawart 
z  nimi  pokoj  w  Pradze  (1635  r.).  Edykt  restjrtacyjny,  glówny  powód 
wojny,  byl  faktycznie  zniesiony,  kiedy  wszystkim  przyznano  posiadtoáci 
z  r.  162  7.  Ksi%žQta  protestanccy  odzy skali  swoje  prawa  i  wsz}'scy,  tak 
katoliccy  jak  protestanccy,  przyrzekli  wspólnie  wywalczyé  to,  co  oderwali 
od  wspólnej  ojczyzny  obcy  jej  nieprzyjaciele:  Szwedzi  i  Francuzi.  Posiada- 
nie  dobr  koscielnych  sekuíaryzowanych  zapewniono  protcstantom  na  lat 
40.  W  Szl§skn  zezwolono  na  wolnoáé  wyznania,i  tylko  w  Czecbach  i  kra- 
jacb  dziedzicznych  anstijackich  wyznania  protestanckie  pozostaly  wywo- 
}ane.  Ulegioáč  cesarza  w  rzeczach,  na  które  przedtém  níe  przystalby  on 
nigdy,  zdawalo  si§,  že  nratnje  Niemcy  od  podzíaJn,  zamierzonego  przez 
Francj§  i  Szwcdów,  gdyby  ci  mniemani  obroúcy  zagrožonej  swobody  Nie- 
miec  i  ucišnionych  ksi^ž^t  protestanckich  chcieli  wraz  z  nimi  przyst^pió 
do  pokoja.  Ale  minister  Francji  kardynat  Richelien  zamierzař  teraz 
zbieraé  lapy  z  oslabionej  Aastiji  i  wzi^šé  czynny  ndzial  w  ^ojnie.  Do 
tego  tež  naklonil  on  i  Szwecj§,  której  wojska  przyj)}  na  žold  Francji. 
Znalazl  on  tež  i  w  Niemczech  sprzymierzeňców,  jak  landgrafa  heskiego 
Wilhelma,  op§tanyck  ž%dz^  powi^kszenia  swoich  posiadloáci.  Protestanci 
jeszcze  nie  byli  zadowoleni  i  eiektor  saski  masial,  wobee  wzbnrzonej  n  swo- 
ich protestanckich  poddaných  opinji,  kazaé  na  ambonach  nsprawiedliwiač 
siebie,  iž  przyczynil  síq  do  nspokojenia  w  ojczyznie.  Wojna  przeto  za- 
ognila  si§  na  nowo.  Francja  przemyáliwala  o  wydarcin  domowi  Ilabs- 
bnrgów  cesarskiej  korony  i  oddania  jej  elektorowi  trewirskiema;  ale  kie- 
dy ten  wzi^ty  byl  w  niewoI§  przez  Hiszpanów,  zaroiary  jej  spelrfy  i  Fer- 
dynand, 8}'n  cesarza,  jnž  koronowany  król  czeski  i  w^gierski,  zostal  obra- 
ny króiem  rzymskim,  na  sejmie  w  Ratysbonie  22  Gmdnia  1636.  Zape- 
wnienie  w  taki  sposób  nast^pstwa  po  sobie  i  korony  cesarskiej  swojema 
domowi  bylo  ostatním  czynem  Ferdynanda  II.  We  dwa  miesi^ce  potem 
Ci63  7  r.)  nmarl  on,  zostawiaj^  po  sobie  pami§é  monarchy,  z  ?rielkiemi 
przymiotami  nmysla  i  serca  i  z  charakterem  niczlomnym  w  przeciwno- 
sciach.  Mawial  on,  že  trzy  zig^cia  nigdy  mn  nie  byly  za  dlngie:  nabo- 
žeňstwo,  narady  z  ministranu  i  polowanie.  Lnbil  on  jezoitów,  u  których 
si^  wychowal  i  których  przeto  znal  dobrze  i,  jak  Stefan  Batory,  powiadal: 
^Št  rex  rum  šMem^  jesuita  essem.*^  Byl  lagodoym  dla  przest^pców,  wy- 
j^wszy  cndzoložników  i  kacerzy:  tym  ostatnim  nie  cznl  síq  obowi^zanym 
nawet  dotrzymywač  danego  slowa.  Do  swojej  osoby  przypnszczal  wszyit- 
kich,  nawet  n^arzy  z  zaražliwemi  chorobami,  ale  žadnej  kobiety  bez 
áwiadka.  Jakikolwiek  t^  wydawaé  b^dzie  bezstronny  historyk  o  jego 
polityce,  przyznač  mnsi  zawsze,  že  založyl  on  sobie  cel  wielki,  przywró- 
cenie  npadlej  religji  i  praw  Koáciola.  Do  tego  d^yl  przez  najwi^ksze 
przeciwnošci  i  zawady  i  oštěpil,  i  to  w  cz^éd,  dopiero  wtedy,  kiedy  síq 
przekonal,  že  niedokaže  tego,  co  zamierzyl,  že  okoiicznoéci  silniejsze  s^ 
od  niego.  Niemniejsz§  przeto  jest  zasloga  z  niedokonanego  dziela  Fer- 
dynanda, pomimo  že  mocarz  éwiecki  l^czyt  je  i  z  ziemskimi  widokami. 
W  tych  ostatnich  može  i  nie  wszystko  bylo  dobrém,  ale  to  pewna,  že 
gotowalo  wielkoáč  i  pot^g^  jego  ojczyznie.  Wreszcie,  ten  monarcha,  któ- 
rego  zdobily  wszystkie  cnoty,  wlaáciwe  wielkim  mocarzom,  kochiJ  nade- 
wszystko  sprawiedUwoéé.  Wielka  szkoda,  iž  zabójstwo  Waldsteina  rznca 
jedyn^,  ale  wielk^  plamQ  na  t^  piekn^  i  znakomit^  dziejow§  postaó.  Ob. 
HurUr^  Gesch.  Ferd.  II;  Kaiser  Ferd.    im  Kampfe  gegen   d-  protestant. 


318         Ferdynand  IL— Ferdynand  III. 

Stftnde  in  Oestcrr.  w  Hxstor.-poUt.  BláUer^  III  6  73..  IV  168,  219,  i  dáe- 
}a  trakti^^ce  o  wojnie  dO-letni€|j.  S*  S' 

Ferdynand  III,  cesarz  rzymski  (niemiecki),  syn  poprzedzig%cego,  nr. 
w  Hradců  Btjryjskim  r.  1608.  Dzielny  wojownik,  za  žyda  jeszcze  swego 
ojca,  na  czele  jego  wojsk,  pozyska)  s^wq  znakomitego  wodza;  po  jego 
ámierci  r.  1687  zosta)  požádaným  wladc^  dla  Niemiec,  kiedy  te  mnsia^ 
stawié  czolo,  obok  innych  i  licznych  swoich  nieprzyjació!,  tak  zewn^- 
trznych  jako  i  wewnQtnnych,  jeszcze  pol§czonyin  silom  Francji  i  Szwecji, 
prowadzonym  przez  najbieglejszych  wodzów  swego  czasn.  Ale  wielka  bie- 
da,  jaká  uciskala  Niexncy  w  skutek  dtngoletniej  wojny,  cii|gn4C€(j  sie  przec 
cate  poprzedoie  panowanie,  która  zlámala  wreszcie  i  želazny  charakter 
jego  ojca,  pobudzila  i  syna  przekladač  pokoj,  chociažby  wielkiemi  okupio- 
ny  ofiarami,  nad  niepewne  i  zawsze  drogo  oplácané  przewagi  wojenne. 
Pokoj  ten,  który  zakoúczyl  wojnQ  trzydziestoletni^  r.  1648,  znaný  jest 
pod  imieniem  westfalskiego  (ob.).  Ci§žkim  on  byl  dla  Niemiec  i  dla  An- 
strji,  tak  w  bezpoárednich,  jako  i  w  dalszych  swoich  skutkách.  Gesarstwo 
uszczuplone  w  swoich  granicach,  od  záchodu  przez  Francj§,  a  od  pólnocy 
przez  Szwecj§,  która  odci§la  je  od  morza  i  usilowala  jeszcze  wydrzeč  mu 
BremQ  i  i^ácia  Wezery,  traci  odt^d  oal^  dawn^  powag§  na  zewni^trz,  któ- 
ra przechodzi  do  innych  mocarstw,  a  glównie  do  jego  nieprzyjadót. 
W  urz^dzeniu  jógo  wewnQtrzném  zachodzi  zmiana,  daleko  wiQloza  i  nie- 
korzystniejsza  od  wszystkich,  zamíerzanych  przez  Karola  V  i  Ferdynanda 
U,  w  tém,  iž  panig%cy  ksi^Qta  pozyskuj^  najrozleglejsze  prawa  polityczne, 
prawie  zupeln%  niepodlegloáé,  pod  wladz^  cesarza  prawie  nominaln%.  W  ta- 
ki  sposób  utworzono  cesarstwo,  niezaležne  od  cesarza  i  przedstawiaj%ce  fe- 
deracj§  paústw,  paňstewek  i  dzieloic,  rozmaitej  wielkoáci  i  róžnego  rodzigu* 
fcodalnych,  duchownych,  municypalnych,  katolickich,  protestanckich,  rz^- 
dzonych  przez  elektorów,  ksi^ž^t,  grafów,  landgrafów,  burgrafów,  arey- 
biskupów,  bisknpów,  opatów,  wielkich  mistrzów,  przeorów,  przeoiysze, 
a  wreszcie  radców  miejskicb,  których  prawa  i  niezaležnoéó,  tak  od  siebie 
jako  i  od  wladzy  čentralnej,  byly  por§czone  przez  obce  mocarstwa,  i  któ- 
re  przez  to  poddané  byly  na  zawsze  ich  v^P^yworn,  krzyžuj^ym  síq  z  so- 
bi|  i  dzialigi^cym  na  szkodQ  interesu  ogólnego.  Najpot^žniejszym  st^e  si$ 
wplyw  Francji,  której  przewaga  w  Niemczech  odt^d  jest  ogromn^  i  wy- 
mierzon%  glównie  przeciwko  domowi  austrjackiemu.  Sejm  cesarstwa,  ciáto 
polityczne  odt%d  bez  znaczenia,  rozpadá  si§  na  dwa  dzialy:  corpus 
evangelicorum  i  corpus  catholicorum  (ob.),  pomi^y  któremi 
rozdwojenie  relig^ne  i  wzgl^d  nie  na  jedn%  wspóln^  calošč,  a  na  rozró- 
žnione  powstale  z  nieij  odr§bne  cz%stki,  nie  dopuszcza  jednošci  w  polityce, 
ani  žadnego  wspólnego  i  l^cznego  dzialania.  W,  takich  warunkach,  wy- 
tworzonych  dla  Niemiec  przez  rozdwojenie  religijne  i  jego  nast§pstwo,  woj- 
n§  domow§,  w  warunkach,  które,  w  dalszym  swoim  rozwoju,  prowadzil  ten 
krig  do  stopniowego  úpadku  i  zatraty  swego  bytu  paústwowego,  pierwss| 
uchwal§  sejmu  cesarstwa,  wkrótce  po  ukoúczonej  wojnie,  bylo  nadanie 
ksi%ž§tom  prawa  nakladania  na  swoich  poddaných  wszelkich  podatków  na 
utrzymanie  wojsk  i  twierdz,  wymagane  dla  obrony  cesarstwa.  Bylo  to 
wst^pem  do  wylamania  si§  z  pod  wszelldej  centralnej  wladzy,  jakie  mialo 
miejsce  nastupme.  Odt%d  cala  powaga  cesarzy  niemieckich,  których  go- 
dnoéó  i  tytul  stáje  síq  z  czasem  jak%á  abstrakcjii  politýczn^,  zaležy  gló- 
wnie od  ich  znaczenia,  jako  panów  dziedzicznych  posiadlošci  domu  auitrja- 


FwrifMmá  III.— Ferezejczyoy.  319 

cldego,  i  dzialaliioáé  ich  politjcma  skopia  ú^  glównie  w  tych  ddedzícs- 
njch  posúuUoádach  i  pot^czonják  z  niemi,  jal  niezapneczaaemi  dla  da- 
wnoéd  prawaini  dziedzictwa,  króleBtwach  Czech  i  W^ier.  Ferdynand  III, 
chodai  i  jako  cesan  i  jako  arcjrksí^ie  i  król  z^^odzil  n%  na  wiele  nst^pstw, 
Die  pozwolit  nigdy  w  swoich  paástwach  dziedzicznjcb  stawiaé  heretjckich 
áwi^tyn  i  odprawiaó  w  nich  pnUiczojch  nabožeástw.  Cierpial  on  róžno- 
wierstwo,  ale  dopefaiiaé  swoje  praktykí  relig^e  poblicznie  poswalat  ma 
tjlko  za  granicami  tych  paástw,  w  krajach  s^síednich,  gdáe  takowe  bylj 
apowainione.  Odmawiat  on  tel  zawsze  stanowczo  anmesQi  dla  swoich 
poddaných,  wydalonych  Inb  wygnanych  w  czasie  ostatmcfj  wojny,  zapewne 
przewidqi^c  lamiiwzania,  jalde  nast%pilyby  za  powrotem  tyla  wlaécicieli 
ziemskich,  których  maj^Lki  zostaly  zabrané  i  przeszly  w  inne  r^ce,  zwla- 
szcza  w  Czechach.  Wolal  on  tež,  mianowicie  w  Gzechach,  áwielo  tam 
osadzon^  szlacht§  niemieck%,  anileli  dawn^  knýow^  Rz^d  szwedzki  wzi^ 
w  swoj^  szcz^ólniejsz)  opiďí^  wygnaáców  aastijackich  i  bardzo  nalhal 
na  znpetn^  dla  nich  amnestj^.  Wreszcie,  jak  podaje  Schmith  (Geschichte 
der  Dentschen  t.  XI  p.  188),  królowa  Chrys^na  zaprzestaia  tcj  swojej 
opietd,  doetawszy  za  to  szeáé  kroé  sto  tysi§cy  talarów.  W  stanie  zapelne- 
go  oshUnenia  knýn  przez  wojn§  trzydzíestoletni4,  jedynym  i  §^ównym 
obowi^zkiem  cesarza  bylo  ntrzymanie  pokojn.  By  dopelnió  t^o,  F.  nie 
chdal  wdawaó  8i§  w  žadne  kwestje  ze¥m§trzne;  odmówil  przeto  proébie 
o  pomoc  króla  polski^o  Jana  Kazimierza,  w  czasie  nigazdn  Polski  przez 
króla  szwedzki^o  Karola  Gnstawa,  chociaž  Jan  Kazimierz,  wygnany  i  na 
obccg  ziemi,  gotów  byl  wtedy  zapewnió  posiadanie  polskiej  korony  domo- 
wi  Habsbnrgów,  o  ca  dawniej  ten  dom  staral  si§  tak  nsilnie  i  wytrwale. 
Najwi§k8z§  trosky  Ferdynanda  bylo  ntrzymanie  W^er,  któpe,  zawsze 
niech^tne  panowanin  domu  aostijacki^o,  przerzncaly  n§  pomigdzy  nim 
a  Torkami,  tak,  il  arcjksi^žQta  anstrjaccy,  zawsze  koronowani  królowie 
w§gierscy,  nigcz^áci^  byli  nimi  tjlko  nominalnie,  w  jedynym  celu  prze- 
kazanía  tej  wymykaj^cej  si§  im  korony  na  lepsze  czasy  swoim  nástupcem. 
W  takich  okolicznoáciach  dom  cesarski  poniósl  wielk^  i  Uopotliw%  straty 
przez  ómieró  (9  Lipca  1654  r.)  nastgpcy  tronn  ařcykn^cia  Ferdynanda 
IV,  jol  oznanego  za  króla  W^er  i  koronowanego  króla  rzymskiego. 
Potem  jeszcze  udalo  si^  cesarzowi  ukoronowaé  swego  mtodsz^go  syna  Leo- 
polda na  króla  Czech  i  W^er.  Ak  kiedy  pr^jrsdo  do  zapewnienia  mu 
nast^pstwa  na  cesarstwo,  przez  obiór  na  IŤóla  rzymskiego,  Ferdynand 
napotkal  na  tyle  tmdnoéd,  w  rozwi%zaniu  rólnych  kwes^i  starszeňstwa 
i  ceremonjahi  mi§dzy  ksi%l$tami  cesarstwa,  il  niedoczdcawszy  koňca  t^o, 
omarl  2  Kwietnia  165  7.  Zostawil  on  po  sobie  uNiemców  pami^  mo- 
narchy q[>rawiedliwego  i  m%drego,  który,  po  rozbidn  i  úpadku  dawnej  po- 
t^  i  znaczenia  cesarstwa  i  swego  domu,  umial  goió  ci^lkie,  zadané  mu 
raný,  i  w  tak  niepomyálnych  dla  dalszego  ich  bytu  i  rozwijania  si^  wa- 
runkach.  S.  S. 

Feretron,  z  laciňskiego,  nosidlo,  na  którém  noszono  pos^  w  czasie 
trynmfu;  zt%d  i  w  košdele  obrazy  czyli  oltarzyki,  zwlaszcza  rzežbione,  ja- 
kie  si$  na  procesjach  nosz%,  feretronami  s^  zwane.  Feretrum  (albo  feretron) 
zowie  si§  takže  kataíálk  (ob.)  u  liturgistów.  ^  ^»  •^* 

FerezejCZycy,  ^  hebr.  Perízi^  lO  ^spsCaiot,  Vulg.  Ph^ezaei^  lud 
chananejski,  miesdíaj%cy  okoto  Betel  (Gen.  19;  7)  i  w  górach  Efraim 
<Jos.  17,  5).    Szca|tki   ich  byly  jeszcze   za  Salomona  w  Palestynie  (m 


S20    /  Feřezejozyoy.— FenrandM. 

R.  9,  20).  Poníewaž  w  Gen.  r.  lo,  gdzie  jest  genealogja  ladów  chana- 
nejskich  i  innych,  nie  xna  mowy  o  Ferezejcsykach,  z  tego  powoda  B^ds% 
niektórzy,  že  pod  t^  nazw^  rozuroieč  naležý  w  ogóle  niieszkaňčów  wiosek 
w  ziemi  chananejskiej,  a  nie  oddzielne  pokoIeDíe  Cbanaoejczyków  (Le- 
normant,  Mannel  ďhist.  anc.  III  14).  Perazi  tež  (t.  Ferity  znaczy  rzc- 
czywiácie  wieániaka  (Dent.  8,  ď.  I  R.  6,  18.  Est.  9,  19). 

Ferja.  U  Rzymian  feríae  a  feriendis  victimis,   byfy  dniami  áwi^te- 
czneiDí,  wolnemi  od  obowi^zków,  dniami  spoczynka.     Wj§zyku  koádel- 
nym  jest  to  nazwa  dni  w  tygodnin,  w  Wnlgacie  w  ksi^dze  Lewitykn  (r. 
XXIII)  kilkakroó  powtórzona.    Chrzeácjanie,  zatrzymawszy  nazwQ  soboty 
na  pami^tk§  stworzenia  éwiata,   a  niedziel§  (ob.)  nazwawszy  dniem  paň- 
skim  (diea  Dofninica),  reszcie  dni  tygodnia  nazwQ  ferji'  dali,  a  to  dla  te- 
go, že  dachowni  zwiaszcza  zaniechawszy   trosk  doczesnycb  každodziennie 
tylko  si§  slnžb^  Bož^  zajmowač  powinni;  Wierni  zaé  pracowač  na  potrse* 
by  žycia,  ale  wyst^pków  zaniechaó  (a  vitiis /řnan'  sen  vacare);  zt^d  dla 
dacbownych  i  áwieckich  poniedzialek    to  ferja  2,   wtorek  ferja  8,  áioda 
ferja  4,  ezwartek    ferja  6,  pi^tek  feija  6.     Zwyczaj   ten   pierwiastkowy 
zwania  dni  feijami  utwierdzii  áw.  Sylwester,  Papiež,  jak  w  Brewjarzn  81 
Grnd.   czytamy*    Ferje  dziel^  síq  na  wi^ksze  i  mniejsze.     Wi^sze  s%  te, 
których  síq  roówi  officium  albo  wspomnienie  (commemoratioj  przymgmniejy 
jakiemi  s^  wszystkie  ferje  adwentn,  wielkiegn  postn,  dni  kwartalowe  i  po- 
niedzialek  dni  krzyžowycb;  inne  wszystkie  s^  mniejsze,  tak,  že  gdy  w  nie 
przypada  áwi^to  jakowe,    chociažby  najmniejsze  (nmplex\    albo  wigitja, 
o  nicb  nie  roasz  w  nabožeňstwie  najmniejszej    wzroianki,    wyj^wszy  dvríe 
ferje,  t.  j.  wtorek  i  árod§  dni  krzyžowycb,  o  którycb  we  Mszy  robi  si^ 
wspomnienie.    Férje  wi§ksze  dziel^  8i§  na  nprzywilejowane  i  nieuprzywi- 
lejowane.  Uprzywilejowane  žádnému  áwi§tu  nie  ust^puj^,  takiemi  s%:  po- 
pielec  i  dni  wielkiego  tygodnia,  a  takže  dni  tygodnia  wielkanocnego  i  zie- 
lonycb  áwi^jtek.    U  Rzymian  dni  ferjalne  byíy  áwi§tami,  dni  fercUne  (dies 
ferales)byly  dniami  zadusznemi,  ža^obnemi,  piekielnemi,  pami^tce  zmarlych 
poáwi^conemi :  zt%d  poszedt  zabobon  uwažania  dni  niektórych  za  nieszcz§- 
áliwe,  jakoby  si§  w  nie  nie  godzilo  wyježdžaé  w  drog^,  lub  prac§  wažniej- 
8z%  poczynaó.  Ob.  ks.  Lunkiewicza  Wyklad  Obrz§.  p.  2  i  n.;  ks.  Putíatyc- 
kiego  Cbronologja  p.  8.  X  aJ  J, 

Ferrandus  Fulgentius,  afrykanin,  nczeú  á.  Falgentego,  bpa 
Rnspy;  b§dQc  z  nim  rázem  na  wygnaniu,  na  wyspie  Sardynji,  wst^pi} 
tam  do  klasztoru.  Po  powrocie  wyówi^cony  zostal  w  Kartaginie  na 
djakona.  Um.  ok.  651  v.  65  6  r.  Dzieřa  jego  wszystkie  wydali:  P.  F. 
Chifflet  (1645),  GaUandi  (w  BihUoth.  PF.  t.  ii),  Migne  (Patrol,  lat.  t. 
67).  Znajdnj^  si§  w  nicb:  l)  3  Epistolae  ad  S.  Fulgenitum^  w  kwestjach 
teologicznycb;  2)  EpiMtcla  ad  Eugtfpium  abbatem^  o  Trójcy  áá.  i  o  2  na- 
tnracb  w  P,  Cbrystnsie;  8)  dwa  listy  o  wyraženia  „unus  de  Trinitate 
passns:"  Epištola  ad  Severům  tcholasticum  Constpol.  i — ad  ÁnatoUum  Rom, 
Ecel.  diaconum;  4)  Epištola  ad  Pelagium  et  Ariatolium  R.  E.  diaconos.  Li- 
sty te  6^  dowodem,  že  F.'  wielkiej  užywal  powagi  u  wspólczesnych,  skoro 
prawie  we  wszystkicb  wažniejszycb  kwestjach  do  niego  o  rozwi%zanie  síq 
uciekano.  W  ostatnim  (n.  4)  liácie  odpowiada  djakonom  rzymskim 
w  sprawie  triům  capitulorum:  že  pami§6  umarfych  4)isarzy  pot^piaó,  nie 
jest  rzecz^  ani  pobožn§|  ani  Koáciolowi  požyteczn^.  Racja  wcale  n!e- 
dottateczna:    cbodzilo  tn  bowiem  o  bti|d,    nie  o  osobistoáci;  a  Mi^d,  na* 


FeiTtndfli.~Fomryjik«-FlirMGkí  sobir.  321 

iret  po  ámierd  jego  aiitorów,  nie  przésUje  hjá  bl^em  i  pottiňeBia  90- 
dojo..  F.  podobnie  post^il  drngi  laz.  Kiedj  bowiein  ces.  Jostyiýn 
zažádal  od  bpów  afrjkaúskich,  žebj  potopili  wspomBkae  S  empkxda^  F. 
sklonit  ich  do  odmowDej  odpowiedň  ( Vktor  Tmumau  Chromé,  td  >■• 
547;  cf.  Factmdms  Hermian.  Pro  deL  3  cap.  IV  9).  OiM^cz  powjžszych 
listów,  napisal  jeszcze  traktát  moraloy:  7)  Faraenetieus  ad  Et^mum  co* 
mitem  de  tepUm  re^ttUs  innocentiat^  i  8)  VUa  S,  Fnlgentíi  tutptnM  eppi 
(ap.  Bolland.  Acta  SS.  Jannar.  I  3 a).  Utožjt  wreszde  treáciwj  i  ^-* 
stematjcznj  zbiór  kanonów:  9)  Breciatía  eanonumy  aložooy  z  S33  roa- 
dziatów,  z  których  i — 84  traktaje  o  bpach,  85 — 142  o  inojrch  czlon- 
kach  hierarcbji  košeielnej,  dalej  o  loborach  (c.  14a — 144),  o  pizest$p« 
stwach  i  stosunkach  Trzgl^em  heretyków,  žjdóv  i  pogan  (c  143 — 193)^ 
e  chrzcie  (c.  199 — 205),  o  40-diiiowym  poácie  (c.  206 — fio)  i  rátoa 
poBUuiowienia  (c.  211 — 232).  Žródlen,  z  którego  F.  czerpa)  8W0J9 
koHekcj§  kanonów,  bjly  zMory  soborów  greckich  i  afrykaúakich  {BaUe* 
rini^  De  antiq.  can.  coll.  p.  lY  c.  i).  Osobné  wydania  tej  koUekcji 
ob.  Maoiun^  Gesch.  d.  Qaell.  d.  kan.  K.-Rechts,  I  8.  799.  Kardyna)  Mai 
(w  ňcripioT.  v€t.  hova  coll,  t.  líl)  wydat  10)  Ferrandi  epistola  dognuUiea 
adv.  arJancs  cdictq,  haereiicos^  co  powtórzyt  i  Migne.  Jf.    IF.  JT. 

Ferraryjsko-Florencki  (v.  Florencki)  sobir  powszechny   r. 

1438 — 45.     Glóvrnym  jego  celem  bylo  przeprowadzenie  anji  Košdola  la« 

ciúskí^go  z  greckím   (ob.  tej  £nc.   II  60).    Zwolany  zostat  przei-  £u- 

genjosza   IV  na  Wrzeá.  1437)    do    Ferrary    i  otwtfty   taaie  8  Stycz. 

1438  r.   w  koscfele  éw.  Jerzego.     ^Y  chuili  otwarcia  liczyt   sobor  czter- 

dziesta  kilkn  bisknpów.     Pierwsze  aessje  poáwi^cone    obradom    nad  árod- 

kami,  jak  položyé  koniec  odszczepieústwa  bazylejskiema,  dopóki  nie  przy- 

by}  (w  pierwszych  dniach  Marca)    cesarz  grecki  Jan  Paleolog,   a   za  nim 

(7  Mar.)  patrjarcha  kpolski  Józef,  z  wieln  metropolitami,  bpami,  iprzelo* 

žonrmi  klasztorów  irazem  okolo  700  osob).  Pierwszy  raz  wspólnie  zgre- 

kami  žebrali  si^  ojcowie  9  Kwiet  1438:     na  tém  zebianin  ogioszono,  ie 

sobor  jest    ekamenicznym,    polecono  wszystkim    stawié   síq  najdalej  za  4 

mce  (tyczvYo  si^  to  gfównie  bazylejcz}-ków)    i  na  tenle  termín  dalsze  ob- 

rady  odložono.     Wyznaczono  nast^pnie  z  greków    i  lacinników  komisq^, 

po  1 2  czlonków  z  každej  strony.    dla  rozpraw    nad  kwestjami   spornemi 

mi^dzy  jednym   a  dnigim  Kokioiem.     Wybrano  najprzód  kwestJQ    o  csy- 

šcn  i  o  szcz^áciu  blogoslawionych  w  niebie.     Grecy  przyjmowali  csyádec, 

ale  bez  ognia:  pojmowali  go  tylko  jako  stan  dnszy,  pogr^tonej  w  srantkn 

i  pozbawionej  ogl^dania  jasnošci  Božej.    Co  do  8zcz$icia  blogoslawionych 

w  niebie  ntrzTmywalí»    že  ono  znpelném    b^zie  dopiero    po  zmartwych- 

wstaniu  cíab,     gdy  tymczasem  lacinnicy  qcz}-1í,  že  dusze  blogo^wionych 

JQž  teraz  užywaj%  doskonalego  szcz§ácia  w  niebie,   a   po  zmartwy^hwsta- 

nio  cialo  stanie  si§  tyiko  nczestnikiem  tegol  szcz§iduL   Dingo  mi^dzy  so- 

b)  dyskntowaii  grecy  nad  tym  ostatnim  pnnktem  na  sessjacb,  w  obee  ce- 

sarza  (Jana  Paleologa)  odbywanych  w  Czerwcn  i  Lipen:  jedni  przyjmoirali 

nank^  lacinników,  drudzy  za  swojém   obstawaii,  wszakže   ostatecznie   na 

sessji  7  Lipca  canka  lacinníków  zwycí§ztwo  odniosřa.    Gdy  tak  rozprawy 

5i§  toczyk  i  ani  pbi  bazylejscy,   ani  zaproszeni    królowie   i  k8i%ž{ta  za- 

cbodni  nie  przybywali,  zacz^^a  5i§  szerzyó   w  Ferrarze    záraza    (w  Lípca 

143  9  r.).    Grecy  pra^rie  do  rozpaczy  pi-zychodziii  /'pene  insaniTimns),  wi* 

Encykl.  T.  V.  2i 


322  '   Ferraryjsicd^Nrenckí  sobor. 

ds%c  ÚQ  naražODsrmi  na  ámieró  i  8trat§  czasa    (&  Fiorentín.    univ.    eed. 
coMc.  8.  7  7).    Na  S2ez§écie,  jedea  tylko  z  ich  grona  Djonizy,    bp  sardjj* 
ald,  a  depntat  patrjarchj  jerozolimakiego,  umarl   na  zaraz§.     Tymcaaaem 
uptyn^l  tennin  4-mie8i§czQy:    czekač  nie  bylo  na  kogo,   gdjž  z  Bazylei 
nadchodziiy  aame  tjlko  obelgi  i  kl%twy  na  Papieža  i  ojców   w  Ferrarze 
sebraných,     Eoge^josz  przeto  znów  otworzyt   sobor,  mówi^:    „Gdzie  ja 
jestem  z  cesarzem  i  patr jar  chámi,  tam  jest  cale  chrzeácjaústwo,   tém  bar- 
dziej,  gdy  wszystkich  patijarchów  ikardynalów  widz§  okolo  siebie.*  D.  8 
Paidziernika  odbyla  síq  I  sessja.     Bessarjon   (ob.)    wypowiedziat   pi§ko% 
mowQ  na  czeáó  sobora  i  Papieia:  tchn§la  ona  duchem  pojednawczym  i  ba- 
dzila  wielk%  nadziej§.  W  tymže  ducha  przemówil  na  II  sessji  (ii  Paždz. 
1438)  Andrzej,   metropolita  z  Rodu.     Uložono   síq,    že  dyskussje  prowa- 
dzone  b§d%  w  formie  djcUehti/cznef^    iž  lacinnicy  h^á%  wyst^powaó  w  cha- 
rakterze  obroňców,  grecy  jako  opponenci.     W  tej  formie  zaczQly  síq  myS 
przód  rozprawy  nad  wyrazem  FilioqjM   (i  ed  Syna).     Ze  strony  greków 
prawie  wy}%oznie  rozprawiai   Marek,    metropolita  £fezu,  bgd^cy  zárazem 
delegowanym  od  patrjarchy  antjocheúskiego;    ze  strony  iacinników  odpie* 
ral  zarzuty  Marka  z  pocz^tku  kardynal  JuJjan  Cesaríni,  póžniej   (od  ses- 
sji Xyni)  Jan    z  Montenegro,  prowincjal:  dominikaúski,    dtaUcticae  artís 
peritissimus^  jak  mówi^  akta  greckie   tego  soboru  (s.  1S9).     Marek  nsj- 
przód  zarzucal,  te  wyraz  ten  nieprawnie  jest   do  Credo  wtr%conym    i  ž%- 
dal  Jego  usuniQcia.     Juljan  Cesarini  dowodzi},  žo  \?yraženie  to  nie  naru- 
8za  žadnego  dogmatu,  že  owszem  jest  ono  wyjaánieniera  nauki  prawowier- 
nej    i  že,  jak  sobor  kpoiski  poczynil:   dodatki   vr  Credo    nicejskiém,  tak 
z  ppowažnienia  Koáciola  može  byó  dodaném  Filioque;  aby  zaá  bylo  wynoi- 
coném,  potrzeba  dowieéč,  že  jest  heretyckiém,  lub  blužnierczém.     Marek 
jednak  upornie  przy  swojém  obstawai   i  rozprawy  przeci^gal  tak,    že  na- 
vret   grekom  síq  sprzykrzyly,   i  by  libý   odjcchali,    gdy  by  cesarz   Paleolog 
nie  zach^cal  ich    do  wytrwania,  žeby  ezekaó   za  jakim  takim    rezultatem. 
Bozprawy  nad  sam^  prawnoáci%  dodatku  Filioque  trwnly  przez  15  pierw* 
azych  sessij  (do  isGrud.   1488),  poezóm,  na  ž^danie  íacinników,  przejéó 
mia}y  na  pole    czysto  dogmatyczne:    czy  Duch    áw.  pochodzi   i  od  Synaf 
(nietylko  od  Ojca).    Grecy  sami  migdzy  sob^  zacz§li  rozbicraó  t%  kwestjQ. 
W  tém  Papiež  ich  zawiadomil,  že  trzeba  sig  przoniešó   do  Florencji,    bo 
w  Ferrarze  spodziewano    zasitki    zawiodřy,    gdy  tymczasem    Florentczycy 
obiecuj%  požyczyó  40,ooo  dukatów  na  koszta  soboru,  byleby  sobor  do  ich 
miasta  zostat  przeniesiony.     Grecy  nie  byli  ternu  radzi  z  pocz^tku,    lecz 
gdy  Papiež   przyrzekl  zaplacič  im  koszta  podróžy,  daó  na  zásilek   Kpola 
12,000  dukatów,  we  Florencji  ich  utrzymywač,  apo  s  lub  4  mcach  ode- 
slaó  do  swego  krajů;  gdy  nadto  sami  widzieli,  že  w  Ferrarze  nadal  utrzy- 
mywaó  sig  nie  možná  dla  braku  wiktualów,  za  namow%  cesarza  i  patijar- 
chy  kpolskiego  zgodzili  síq  udaó  do  Florencji,  pod  nastgpnemi  warunkami: 
(Heni^dzo  dla  Kpola  b§d%  wyliczone  za  8  miesigcy;  alimenta  dla  bpów  na 
5  miesiQcy;    dostarczyč  przewóz  do  Florencji  i  utrzymanie  w  témže  mie* 
ácie;  tam  pozostawaó  nie  d(užej  nad  4  miesi^ce,  gdzieindziej  si^  nie  prze* 
nosič  i  cen  na  towary  nie  podnosió;     po  4  miesi^cach  grecy  udadz%  si^, 
gdzie  zechc^.  Papiež  Eugeojusz  IV  warunki  te  przyj^l.  Odbyla  síq  przeto 
w  Ferrarze  ostatnia  (XYI)  sessja  d.  lO  Stycz.   1489  r.,  na  której  odczy- 
táno  dekret  przeniesienia  soboru   do   Florencji,  z   powodu    szerz^cej    síq 
w  Ferrarze  zárazy  od  jesieni  i  dot%d  nie  ustaj)cej.    Na  drugi  dzieá  (ii 


Farraryjski-Fltréiicki  tiMr.  323 

StjGz.  1489)  otrzjmali  bpi  grecey  koszta  podróžy,  dU  Kpola  1 9,000 
florenów,  i  wynuxyli  z  Fernurj.  Papiel  opušcit  takže  Ferrary  (i«  Stycs.). 
P.  18  Lntego  jot  wszyscy  cztoQkowie  snajdowali  síq  we  Fiorencji; 
z  otwardem  jednak  posiedzeú  czekano,  až  patijarcha  kpolski  Józef,  którj 
od  samego  przybyda  do  Ferrary  ci^gle  chorowat  i  chory  przenióst  síq 
do  Fiorencji,  w)'zdrowicrie.  Gdy  zaá  ten  coraz  bardziej  zapadař  na  zdro« 
win,  bez  niego  otworzono  we  Florenoji  pierwszq  (z  kolei  XYII-^)  sessjQ 
26  Lut  1439.  Rozprawy  o  FUíoquš,  jak  jnž  nadmieniliámy,  rozpocz^ 
a§  teraz  na  póla  dogmatyczném  i  trwaly  až  do  sessji  ostatniej.  Jan 
z  Montenegro  wyst^pU  (ses.  XVIIl.  d.  2  Marca)  przeciw  Markowi  efez- 
kiemu,  dowod»|c,  že  Ojcowie  greccy  nznawali  pochodzenie  Dncha  áw.  i  od 
Syna;  vykázat  awym  prxeciwnikom,  že  po£a}szowali  teksty  w  Ojcach  swo- 
ich,  na  korzysó  tegol  dogmato  áwiadcz%ce.  Marek  wykr§ca}  ú^  jak  mógh 
cz^to  zbaczat  od  przedmiotn,  tlomaczyř,  že  przy wodzone  áwiadectwa  z  Oj- 
ców  nie  si|  jasné;  w  koňca  jednak  dowodami  Jana  tak  zostat  pobity,  že 
nie  nmiai  nic  odpowiedzieé  (sess.  XXII  d.  14  ^íarca).  Poroznmienie  co 
do  dogmata  bylo  bliskie:  grecy  bowiem  z  radoáci%  przekonali  8i§,  že  la- 
cinnicy  uzni^^  jedn^  przyczyn^,  jeden  pierwiastek  Dacba  áw.,  a  nie  dwa 
picrwiastki  (sess.  XXIII  d.  )  7  Mar.).  Naradzili  8i§  nast^pnie  mi^dzy  so- 
b%  i  postanowili  lacinników  zapytaé:  czy  przyjmnj^  list  áw.  Mak^Ť^^t 
w  którym  bylo  wyraženie:  »Dach  áw.  poebodzi  takže  przez  Syna";  Mar- 
kowi zaá  cesarz  Paleolog  zakaza)  przychodzrč  na  nástupné  sessje.  Na 
sess.  XXIV  (d.  21  Mar.)  lacinnícy  odpowiedzieli,  že  žadnej  nie  widz^ 
róžnicy  mi§dzy  od  (ex)  i  przeg  (per),  byleby  tylko  per  nie  oznaczalo,  že 
Ojciec  i  Syn  s^  dwiema  róžnemi  przyczynami,  dwoma  róžnemi  pierwiast- 
kami,  wi^c  jedno  jest:  Duch  šw.  poehodzi  oi  Ojca  i  od  Syna^  Inb  od  Ojca 
przez  Synay  aJandowiódl  tego  Ojcami  laciúskimi.  Jcszcze  potem  (sess.  XXV 
d.  24  Marca)  przytoczyl  dowody  z  Ojców  greckich  za  pochodzeniem  Du- 
cha áw.  i  od  Syna,  na  które  przyrzekl  nazajntrz  odpo?riedzieó  Izydor, 
metropolita  kijowski.  Lecz  že  nadchodzíly  áwi^ta  wielkanocne,  prosil  pa- 
tijarcha Józef  o  zawieszenie  posiedzeú  až  do  niedzieli  pierwszej  po  Wiel- 
kanocy,  obiecqj^c  wtedy  daó  odpowiedž.  Papiež  przystal.  Grecy  znów, 
zebrawszy  síq  u  patrjarchy  w  poniedziatek  Wielkiego  Tygodnia  (30  Mař.), 
radzili,  co  wybrač:  pol^zyó  8i§  z  lacinnikami,  czy  odjechač?  Za  pierw- 
szém  przemawial  Izydor  i  Bessaijon,  tego  takže  pragn^l  i  patijarcha. 
Lecz  Marek  efezki,  Dozytensz  monembazyjski  i  Antoni  heraklejski,  me- 
tropolici,  gwaltownie  mówili  przeciw  zjednoczenin.  Dozsrtensz  si^  odezwal: 
^hcedež  wi^  wracaó  kosztem  Papieža  i  byč  zdrajcami  naazego  dogmata? 
Co  do  mnie,  wol^  amrzeó  niž  síq  latynizowač!' — J  my  nie  chcemy  si§  la« 
tynizowaó,  odparl  Izydor,  lecz  twierdzimy,  že  nietylko  zachodni,  ale 
i  wschodni  Ojcowie  mówi^  o  pochodzeniu  Ducha  áw.  i  od  Syna;  dla  tego 
8laszn%  jest  rzecz%,  abyámy,  id^c  za  naszymi  Ojcami,  pol^cžyli  si§  z  Ko- 
édolem  rzymskim**.  Antoni  heraklejski  poparl  Dozytensza,  twierdz^c,  že 
wi§ksza  liczba  Ojców  roówi  o  pochodzenin  od  Ojca,  nie  od  Syna;  Marek 
zaá  efezki  dalej  si^  posnn^l,  bo  przeciw  tylokrotnym  dowodzeniom,  które 
samých  greków  przekonah',  nazwal  }acinników  nietylko  odszczepieúcaml, 
ale  i  heretykami,  z  powodn  tego  dogmata.  Obarz}-}o  to  Bessarjona,  który 
zaraz  odrzekh  ^Wi§c  i  swi§ci  Ojcowie,  którzy  to  mówi§,  s^  takže  here- 
tykami?...  bo  przedež  wschodni  i  zachodni  nie  róžni^  si§,  jak  to  latwo 
jarzekonač  sig  z  ich  pism*'.   Marek  uciekl  si^  do  zwyklego  wykrstu:  .Kto 


324  Ferrftryjtko-Fltreiícki  loUr. 

nié,  ezy  oni  (lacinnicj)  nie  sfalsEowali  ksi^**,  i  samilU.  Greey  sami  z  sie» 
l>ie  byli  niezadowoleni,  že  nie  ma  zgody:  bo  jedni   pragn^li  zjednoczenia, 
diudzy  je  odrzacali.     W  nástupným  dnia   (81  Mař.)  iirzybyt  na  narad^ 
^a  patrjarchy)  cesarz  i  gorliwie  naklaníat  do  zgody.  Wszyscy  przyzna^f ali, 
ie  iacinnikom  nie  ma  nic  do  odpowiedzenia.    Bessaijon    wykazal  z  pisin 
Ojców   greckicbi  že   oni  užywali    W3rraženia:  przez  S^fna,    Jož  miano  na 
naat^pném  zebraniu  u  patrjarchy  (W«  Czwartek  2  Kwiet)   podpisaé  i9y» 
znanie  wiary  i  przedstawió  cesarzowi;    ten  tymczasem  zacz^l  chwiaé    8i§ 
i  prosil  o  zwlokQ  do  Soboty  (4  Kwiet,).    W  W.  Soboty  patrjarcba  Józef 
tak  byl  cbory,  že  mu  ostatnie   ndzielono    sakramenta,   i  zgoda.  znów  sig 
odwlekla.  Žebrali  si§  grecy  dopiero  wpú|tekpo  Wielkanocy  (10  Kwiet), 
a  zamiast  przyj§cia  dowiedzionego  dogmatn,  wspólnie    z  ccsarzem  wyslidi 
Izydora,  Bessarjona  i  kilku  innych  do  Papieža,  ztém  oznajmieniam:  ^Dj» 
spntowač  m^cei  nie  b^dziemy,  gdyž  dysputowanie  prowadzi  tylko  do  za* 
mieszania,  bo  na  to,  co  my  mówimy,  wam  nie  brak  odpowiedzi;  gdy  zaá 
slncbamyi  co  wy  mówicie,  jest  tego  tak  wiele,  že  tradno  sIq  koáca  docze- 
kaé.     Ježeli   ^i^c  jest  jaká  inna   droga  pojednania,  naradžcie  síq  i  nam 
donieácie;  ježeli  zaá  nie,— my  powiedzielišmy,  co  mogliámy.  Go  wzi§lišmy 
z  podania  Ojców  i  od  7  soborów,   tego  8i§  trzymamy   i  na  tém    poprze- 
stajemy".     Papiež  najprzód  wymówkg  im  uczynil,    že  od  pocz^tka    rzeea 
z  niedbalstwem  traktowali,  že  daremnie  czas  trac^    i  že  przeciwko  umo* 
wie  nie   chc^  przychodzió    na   rozprawy.    Nast^pnie  zaproponowa},    aby 
przybyii  na  posiedzenie  soboru   i  przedstawili  swoje  w^tpliwošci  i  dowody 
przcciw  dogmatowi;    ježeli  zaá   tyčh   nie  maj^,    žeby  zaprzysi§gli   zgod^ 
i  poszli  za  wiQkszoáci^.     Bpi   na  to  síq  zgadzali,  iecz  cesarz  znów  poslal 
z  odpowiedzi^:  že  gdy  laciniiicy  obstaj^  za  dodatkiem  Filioque  i  nie  chc^ 
go  wyrzució,  grecy  zaá  nie  mog%  go  przyj^ó,  dysput  juž  wi§cej  nie  cbce; 
Papiež  niech  wymysli  inny  árodek  pojednania,     w  przeciwnym    zaá    razie 
my  (grecy)  odjedziemy.    Widocznie  wi^c  cesarz  nagle  poddal  síq  jakiemni 
innemu  wplywowi.     Lacinnikom  nic  wi^ej  do  czynienia  nie  pozostawalo. 
Dowiedli  oni  swego  dogmatu  i  wyjasniii  go  dostateczoie.     Grecy   zas,  za- 
miast mi^dzy  8ob%  raz  zakonczyó  dy sputy  i  zgodzié  si§  na  jedno,  spierali 
8i§,  a  lacinnikom  nie  odpowiadali  tak^  lub  nie^  tylko:    že  dysputowaó  día 
chc%  dla  tego,  iž  lacinnicy  roaj%  zawsze  odpowiedzi   podostatkiem   {Fhr. 
Conc.  8.  22  3).     Wreszcie,  zaži|dali   od  lacinników   krótkicgo    na  pismio 
wyznania,  wzgl^dem  wspomnianego  dogmatu,  co  rozumiQi|  przez  per  FU 
Uum;  sami  zaá  poslali    im  swoje  wyznanie,  Iecz   ciemne;    a  gdy  lacinnicy 
zažádali  wy  kladu  jcgo,  dač  go  nie  chcieli  (ib.  s.  235 — 238).  Grecy  bo- 
wiem  napisali  w  swém  wyznaniu:  „Syn  wyplywaj^cego  z  siebie  Ducha  šw. 
wydaje,  wylewa;     Duch  áw.   od  Syna  jest  wydanym,  wylanym  i  wyplywa* 
(Dicimus   Filium  edere  et  ex  se  scaturientem    effundere  Spiritum;     atque 
a  Filio  emitti,  profluere  et  effundi  Spiritum  S.)*  I^acinnicy  zapytali:    czy 
9caturir€y  profluere   i  effundi   nie    znaczy   innego    pochodzenia,    w  ezasie 
i  wzgl^dem  uas,  t.  j.  czy  nie  rozumie  síq  tylko  o  zlewaniu  darów  Dacba 
:éw.  na  nas?     Co  ježeli  grecy  brali  w  tém  znaczeniu,   odpowiedž  ich   nia 
tyczylaby  rzeczy,  t.  j.  samego  dogmatu,  že  Duch  šw.  ma  w  Ojcu  i  Synie 
awój  pocz^tek,  jako  w  jednej  przyczynie.  Gdy  grecy  obruszyli  si§  na  za- 
pytanie  lacinników,  cesarz  sam  udal  si§  do  Papieža  i  oswiadczyl,  že  slo- 
wa  scaturire.  effundi  i  profluere  znacz%  przyczynowoáó   Syna,  chociaž    tego 

síQ  nie  mówi  ob  vulgi  ignorantiam  (ib.  s.  238).    Papiež   znów   nalegal 


FaiTiry}ik9-FlorMeki  toMir.  825 

o  wyjainleiiie,  eo  rozamiGfi%  pod  wjraxeoi  ^per  Filinm''.    Odpowfedzitl'  ee- 

sarz:  ,Nic  nie  b^dzieiny  pisaó  ani  mówič  tylko  to:  jeáli  pnyjmiigecíe,  oo- 

émj  wam  podali  (wspomniane  ir}rjaáQÍenia  piámieiine),   pogodzinij  si^;  je- 

áli  Die,  odejdziemy*. — ^Bard20  bolej§,  odrzek)  Papiet,  i  dziwi^  ú%  takiej 

zzxuanie.     Gdybjáde  Jak%é  shisziui  przycsyn^   podali,    možnabj   zaradzié; 

tjmczasem  nadaremnie  czas  tradde...     Álbo  przjjraijcie  nasze  wyznanie, 

jakieáiDj  wam  poslal),  albo  ?ryló2cie  nam    swóje,   a  tak  zjednoczymy   8i§. 

CÓ4  8toi  na  przeszkodzie?*     Cesan  pra3rznawal  alasznoáé  Papiežowi,  lecz, 

mówi},  nie  wszyscy  do  Koiciola  wBchodniego   nalež^cy  s^   tegož    zdaoia; 

wi§ksza  bowiem  cz§éé  albo  tr^tpi  o  tém,  o  eo  nas   pjrtacie,  albo  nie  wie, 

o  czém  niowa,  albo   nie  može  odrazu  zrzec   síq  ojezystej  opinji.    Przod- 

kowie  nasl,  mówil  dalej  eesarz,  mniemali,  že  lacinnicy  uznaje  dwie  przy- 

czyny  Dncha  áw.,  dla  tego  wszyacy  z  tradnoéci%  przystaji|  na  zgod^  wzgl^ 

dem  wyraženia  ex  Fdio.  Gzynimy  iri§c  co  možemy.    Ja  bowiem,  koúczyl 

eesarz,    nie  jestem    panem  synoda  ani   go  nie  chc§,   jak  tyran,  zmnszaé 

do  decydowania  podhig  mojej  woli;    dla  tego  nie  mog^    nic  poradzič  na 

to,  co  Wasza  Šwi^tobl.  wyrzekl.    Rozmowa  ta  odbywala  si^  jol   w  Zle- 

lone  Swi%tki  (24  Ms^ft  1439  r.).    Pinkne  to  byly  slowa,  ala   nieszczere. 

Z  wyj^tkiem  bowiem  wspomnianycb  przeciwników:    Marka  efezkiego,   Do- 

xyteasza  z  Monembazji   (w  Helladzie)  i  Antoniego    heraklejskiego,   reszta 

prawie  wszyscy  grecy  pragn^i  zjednoczenia,  i  gdy  si^  dowiedzieli,  že  Pa- 

piež,  na  przytoczone  wymówki  cesarza,  odrzekl:  ,,Dozwól,  aby  twój  synod 

nam  odpowiedzia),**   udali  8i§  do  niego.    Papiež  przemówiř  do  nicb,  wy- 

mawiaj^  im  niepotrzebne  przec^ianie  rozpraw    i  daremn%  straty  czasn. 

«Prawie  rok  caly  (mówil)  strawiliámy   w  Ferrarze   i  zaledwie  odbylo  si^ 

16  dyspat.    Jam  to   wszystko   derpliwie   znosíl,   patrz^   na  ówi^ty  cel 

zgody.     Owszem,  o  cokolwiek  prosilišcie  mlQ,    bojnie  nczynilem  zadoéó... 

Za  wspóln^  zgod%  przybyliámy    do  Florencjí,    ta  ci^le    was    zacbQcalem 

(do  dysput  wspóinych  z  námi)...   i  przjrpominalem,  ieámy  si§  w  Ferrarze 

jeszcze  amówíli,  aby  przynajmniej  3  rázy  na  tydzieú  odbywafy  si^  dyspa- 

ty  z  naml...     Lecz  wy  ledwoáde  na  a    czy  9  sessji   we  Florencjí  przy- 

byli,  wi§cej  nie  chcielišcie;    lecz  mówicie,   že  trzeba  prjrwatnie   síq  ama* 

friač  i  wynaleáó  sposób  zjednoczenia.     Zgodziliámy  si§  i  na  to,    lecz  czas 

atracono  napróžno.  Prosiliécie,    žebyámy    wam  nasz§  wiar§  podali  na  pi- 

teie;  wprawdzie  to  nie  zgadzalo  8i§  z  powagi^  Košciola  rzymskíego  (žeby 

wiar§  jego  poddawano  dyskas^i),   bo  wy  sami  dobrze  wiede,   jak^  czeáó 

i  poslaszeústwo  okazywali  zawsze  Koáciolowi  rz3rmskiema  wscbodni  wier- 

ni;    jednak  i  na  to  przystaliémy:  napisaliámy  bo?riem  i  poslali,  lecz  i  ta 

daranna  strata  czasa.     Przyslaliácie  dwoznaczne  wyznanie  wiary:   prosih'- 

ámy,  žebyácie  je  objasnili,  a  nie  cbcecie"  i  t.  p.    Izydor  staral  si§  onie- 

winnié  post^powanie  greków,  lecz  innej  racji   nie  przytoczjl,  tylko  tQ,  že 

wažna  sprawa  potrzebaje  dlugiego  namysla.     Po  tém   poslacbania   a  Pa- 

pieža  (podczas  Zielonych  Šwi%tek,  d.  25  y.  26  Mája  1489)  grecy  wródli 

do  patigarchy,  zadecydowali   zjednoczenie  i  wyslali  z  grona  swego  Bessa- 

ijona  z   2  innymi  metropolitami  do   cesarza,  žeby  go  do  tegož  kroka  za« 

ch^cili,  a  gdyby  nie  cbcial,  žeby  ma  oáwiadczyli,  iž  bez  niego  przyst^pi^ 

do  zjednoczenia.    Jeszcze  potem   odbyli   migdzy  sob%  narady   (28  i  Si 

Mája),  na  ktárych  zabierali  glos    wszyscy  przycbylni   zjednoczenia  i  do- 

wodziú  znów,  laciúskimi  i  greckimi  Ojcaml,  že  Ducb  áw.  pochodzi  od  Ojcn 

i  Syna.    D.  30  Mája  odbyli  glosowanie.    Patijarcba   kpolski  Józef  dat 


326  F(Mraryitiw41irMeki  stWr. 

pierwBzy  sw^  ^os,  mówifc,  ie  pr^miije  zdanie  Ojców  lariiodnWi,  ktingr 
tirierds^,  iž  Duch  šw.  pochodd  od  Ojca  i  S^  (eit  ex  Patře  et  Filio) 
i  te  wjražeDíe  Ojców  greekich  per  Fůhm  znaczj  to  staot  co  trn  FHo, 
Zastrzeg)  tylko:  ^byimy  tego  nie  dodawali  w  skladziey  lees  pnjit^pilt 
do  Jednoáci  z  zachowaniem  wszelkich  naszyck  obn^ów."  Po  nim  zabrri 
glos  eesarz  Jan  Paleolog:  opuácil  wyznaoie  wzgl^dem  dogmatu  samego, 
mów3  triko,  ie  uznaje  sobor  niniejszy  za  równie  éwi^ty,  jak  dawni^ST; 
ie  z  obowí^ka  swego,  jako  obroáea  tego^  co  b§dzie  przez  mýuiiM  po- 
aUnowioném,  przyjmaje  glos  wÍQkszoici,  bo  ta  bl%dzié  nie  moie;  wre» 
tzcíe,  skoňczyl  zastrzeteniem,  przez  patijarch^  nciymoném,  ieby  ladnniqr 
nie  zmaszali  nas  dodawaé  cokolwiek  w  skladzie,  Inb  zmieniaé  coákolwiď: 
w  obrz^dach.  Izydor  i  Bessaijon  glosowali  wprost,  ie  przyjmQj%  pocho- 
dzenie  Dacha  éw.  od  Ojca  i  Syna.  Za  nimi  poszli  inni,  z  wyjfúóem 
Marka  efezkiego,  Antoniego  heraklejskiego,  Dozyteosza  monembazyjskíego 
i  Soíronjasza  ancl^alskiego,  metropolitów  (S.  Flor.  dme.  s.  248,  S50). 
Z  tych  jednak  4  przeciwników  nnji,  dwóch  (Antoni  i  Dozyteosz)  jeszcze 
na  tejže  sessji  (8  o  Mája)  ust%pilo  przed  wi^kszoáci^.  Zanim  t§  reaolncJQ 
zakommunikowaoo  lacinnikom,  cesarz  wprzód  poslat  Izydora  do  Papieta 
z  zapytaniem:  jakich  posilków  mog^  bíq  od  niego  spodziewač?  Papiež 
zobowii|zat  8ÍQ  (d.  i  Czerw.):  dostarczyč  przewóz  i  koszta  podróiy  dla 
wfzystkich  do  Kpola;  ntrzymywaé  ci^g^e  swym  kosztem  w  Kpola  800  žol- 
nierzy;  obdarzyó  pielgrzymów  do  Kpola  zawijaj^cych  těmi  samemi  odpn- 
stami,  co  ndig^cych  8i§  do  Jerozolimy  ^);  swoim  kosztem  20  zbrojných 
okr§tów  dostawió  cesarzowi  na  pól  roku,  albo  lo  na  cely  rok;  poafaňé 
8i§,  aby  z  cbrzeácjaáskich  narodów  poszly  ma  l%dowe  wojska  na  pomoc 
Te  zobowi^zania  zostaly  grekom  podané  Da  pišmie,  stwierdzone  bullami 
i  por^czone  przez  skarb  wenecki,  genueúski  i  floreneki.  Otrzymawszy  to, 
cesarz  žebral  wszystkich  greków  okolo  chorego  patrjarchy  (3  Czerw.), 
ž%d8j%c  ostatecznej  decyzji.  Wszyscy  oáwiadczyli  síq  za  zdaniem  patrjar- 
eby:  przyj^c  pochodzenie  od  Syna  i  zjednoczyc  si§;  tylko  Marek  efezki 
npieral  síq.  Dekret  przyst^pienia  sformulowano  w  slowach:  «Zgadzamy 
síq  z  wami,  i  ie  odmawiacie  dodatek  w  éwi^tym  Skladzie,  wzi^ty  z  Oj- 
ców, approbujemy;  z  wami  síq  jedooezymy  i  mÓ¥rimy,  že  Duch  éw.  po- 
chodzi  od  Ojca  i  Syna  {ex  Patře  et  Filio  procedere\  jako  od  jednego  po- 
cz^tku  i  przyczyny/  Decyzj§  tg  posláno  Papiežowi  (5  Czerw.),  który 
obral  zaraz  nazajutrz  po  i  o  deputatów  z  obu  stron,  dla  spisania  dekreta 
o  tym  dogmacie.  Przy  redagowaniu  grecy  chcieli  zamieáció  wyraienie  ex 
Patře  per  Fillům;  na  proáb§  jednak  lacinników  przystali,  žeby  per  usu- 
n^é  (a  zostawió  ex  Patře  et  Filio),  Gdy  to  ukoňczono,  nast^pila  radoáó 
i  wz^emae  uáciski  greków  z  lacinnikami.  Pozostawaly  jeszcze  nast^pu^v 
ce  punkty  sporné:  o  ogniu  czyscowym,  o  prymacie  Papieža,  o  užywania 
chleba  kwaszonego  do  Mszy  áw.  i  o  slowach  kanónu  greckiego  we  Mszy 
jui  po  kOQsekracji:   Vczi/ň  chleb  ten  drogiém  Cialem  Chryetusa  Iwego  i  t.  cL 


')  Hierosolimitana  peregrinatio  fiet  Constpoli;  magnaeque  triremes,  qnae 
nayigantes  ad  tívíAcí  Sepulchri  adorationem  venant,  C^lim  venient.  S,  flor, 
Conc,  B.  250.  Pere^natio  bierze  síq  czasem  za  jedno  z  celém  pielgrzymki,  wi^ 
znaczy  i  odpust  w  miejscu,  do  którego  siy  pielgrzymka  odbywa.  Ob.  l>u  Cangt^ 
T.  Peregrinatio. 


FiHvyjskt-FItrMcki  stfeir.  3Sr 

Cbdeli  iiRj  taj  oki^í  ste^a^  tiamicy,  eo  grecj  roz«Mk;i4  fnex  bodei 
istot^  i  dzij^nie  (enentía  et  openiio).  DepQtowani  na  wttjstko  iád 
iadowalm^Í%c%  odpowiedi:  i^  lun^jeiqr  poérednte  mqflxf  iiiebea  i  pie- 
kkem  micjsce  m^k*  leo  ciy  tam  jest  ogíed,  lab  eo  ínnego,  ine  spiqffMiy 
»(.  3®  O  prymacie  postaDOwioBo,  abj  Fipiet  miat  ta  nme  pnjwíkje, 
jakk  mú^  z  poeiitkn,  praed  rocdďalem.  a^  Hos^  powimia  bjé  z  psaie- 
nicT,  konsekrowana  pnez  wjáwi^eoii^o  aiiiiistra,  na  ndcjsco  poM^co- 
Bém:  oboj^%  ni  jest  rzecz^,  czr  bfdne  z  chleba  kwasnnego,  hib  piaa- 
ánego.  4  ^  Co  do  úów  we  ^bzj,  wTmairíamj  stowa  Ucryá  cUeb  (a  i  t.  d. 
jak  to  i  laciímicy  mówi^  po  konseknuji:  /v^  haee  pefferri  i  t.  d.  Na- 
tze  stowa  nic  innego  nie  znacz^  tylko  prošbg,  tebj  Pach  im.  zstfpit  na 
nas  i  w  nas  samjch  nczynit  ten  (^eb  i  Wino  Ciaíem  i  Knri%  Chrjsto- 
sow^  ^t.  j.  žebj  nczyni}  cztowirioi  godnym  przTjfda  lask,  jakie  s%pnj* 
wi^zane  do  N.  Sakramentn).  Co  do  5^  nie  moiemj  odpowiedzieé  bez  so- 
boru wschodniego.  Zreszt^.  dodali  depntowani,  o  tém  wszystkiém  mosiBiy 
donieic  cesarzowi.  Rzecz  jol  bjla  prawie  skoáczona,  gdy  w  tém  nmait 
patijarcha  Józef  (9  ▼.  lO  Czerw.  14S9),  goriiwj  popieracz  igednocsenia, 
przez  wszTstkich  szanowanj.  Wprawdzie,  jol  kou^fc,  zostavil  on  na  pí* 
ámie  swoje  bezwaninkowe  przjst^fHenie  do  jednoici  (^Omnia  qiae  lentit 
et  qoae  credit  catholica  et  apostolica  Ecclesia  D.  N.  J.  Chrísti  senioris 
Romae,  ego  qncqae  sentio  et  iis  me  acqoiescentem  do  ac  dico.  Profiteor 
qncqne  beatissimum  patrem  patmm  eC  maximum  pontificem  et  Tkariom 
Ď.  Ň.  J.  Cbristi,  antiqoae  Bomae  papám  ad  certam  omnium  fidem,  ac 
pnrgatoiium  animomm".  ^.  Flor,  Cone.  s.  2^5),  lecz  jui  wpljwem  swoim 
nie  mógt  zoboj§tnió  przeciwnego  na  cesarza  dzialania.  Po  pogrzebie  pa- 
tijarchr,  na  którym  s:§  znigdowali  kardjnalowie  i  bpi  laciáscr,  Papiet 
nezwal  znów  grekow  i  poc^  nalegač  o  odpowiedi,  przymgmnicj  co  do 
4-ch  powTžszych  punktów.  Odpowiedzieli  to  samo,  co  popnednio,  lecz 
tylko  ustnie,  bo  cesarz  nie  pozwolii  na  piimie,  a  nawet  zganit  to,  co 
nstcie  odpowiedzieli.  Teraz  jnž  tjlko  npór  cesarza  Paleologa  stal  na 
przeszkodzie  zupetnemu  pol^czeniu.  Žádali  tacinnicy,  žeby  w  dekrede 
unji  dodáno  wyjasnienie  o  czyšcu  i  o  Ňaji^w.  Sakramencie.  Cesarz  nie 
chciat.  Lacinnicy  ust^powali  jn±  co  do  ostatniego  punktu,  poprzestajfc 
na  ústném  ošwiadczeniu  (13  Czerw.),  a  i^j%c  tylko  koniecznie  wzmianki 
o  czyšcu.  Lecz  i  to  nie  pomoglo.  Napróžno  Papiei  i  sami  bpi  greec^ 
przez  kilka  dni  sklaniali  Paleologa  do  zgody;  ten  widoczníe  jol  teraz  dál 
8ÍQ  powodowač  Markowi  efezkiemu:  zwotawszy  bowiem  <17  Ckerw,)  do 
aiebie  bpów.  kázal  im  ^chac  dowodów  Blarka  przeciw  pochodzeniu  Du- 
cha šw.  od  Syna.  Przyzwawszy  znów  bpów,  Papiei  (18  OEerw.)  ]vzed- 
stawil  i  dowodami  poparl  prawa  Stolicy  rzymskicj.  Dysput^  t^  bpi  opo- 
wiedzieli  cesarzowi  i  z  nim  nad  temii  prawami  przez  §  dni  si^  aastana- 
wiali.  Na  trzeci  dzien  (21  Czerw.)  zgodzili  sí§  co  do  prymatu  papies* 
kiego,  z  zastrzeženiem:  i)  žeby  Papiež  nif  mógl  zwotywaó  soboru  bei 
cesarza  i  patijarchów;  2)  w  razie  apellacji  od  patijarchy  do  StoKcy  Apo- 
stoLskiej,  ieby  Papiež  nie  powolywal  sprawy  do  siebie,  lecz  ieby  pnea 
wysfamych  komissarzy  rozstrzygn^  sprawy  na  mi^jscu.  Papiet  na  to  si^ 
nie  chcial  zgodzič;  cesarz  grozil  odjazdem.  Znów  sprawa  przewlekta  rif. 
Grecy,  zasmuceni  tak  niepomyšlnym  obrotem  rzeczy,  pocz^li  naglió:  z  je- 
dnej strony  cesarza,  z  drugi^  Papieža,  do  porozumienia  si^;  a  d.  2€ 
Czerw.  podali  na  pismie  takie  wyznanie:  JO  prymade  Papieža  wyzm^jonXt 


^2S  Farrtryjiko-Fleroncki  iobér. 

-te  jest  ll^jw7É8zym  arcyloiplanem  i  opiékanem  (procarator),  te  triymt 
miejsce  i  jest  zast^pc^  Chrjstnsa,  pasterzem,  nauczjdelem  wszyitlddi 
chrzeácjan,  rz%dc^  (regens  et  gabernator)  Koádota  Boiego,  z  aachowa- 
xúem  przjwilejów  i  praw  patijarchów  wschodnich;  takte,  iž  po  Papielo 
drugim  jest  konstpolski  (patrjarcba),  potem  aleksandrjjski,  po  nim  aa* 
tjocheňski,  wreszcie  jerozolimski/  Papiež  t^  deklarag§  przy j%};  29  Csenr., 
w  nroczystošé  ááw.  Piotra  i  Pawla,  mialo  síq  odbyč  publiczne  ijednocie- 
nie  i  spisanie  akta  nigi.  Gdy  nadazedi  ten  dzieá,  žebrali  si^  grecy  i  ta- 
dnnicy  do  koádota  éw.  Frandszka,  icby  spisač  akt.  Lecz  ju2  z  samego 
pocz^tku  cesarz  zacz^l  stawiaó  trudnoéd.  Akt  zaczynal  si^  od  siów:  jBk- 
genjuaz^  Papiti^  sluga  alug  Božychy  na  wíecznq  rzeczy  pamiqtkf,  Cesarz  zai 
diciid,  žeby  albo  wcale  opuácič  imig  Papieža,  albo  dodač:  za  zgodq  nqf- 
jofn.  cesarza^  patrjarchij  kpoUhiego  i  innych  patrjarchów,  Papie2  nst^ptt 
i  przystai  na  dodanie  tych  slów.  Dalej,  gdy  przyszla  mowa  o  prawaeb 
Papieža,  nadmieniono,  že  one  opieri^^  8i§  na  Piámie  éw.  i  wyrokadi  Oj- 
ców  áávr.  Zamiast  ^Ojców  éáw/,  cesarz  ž%da^  žeby  podstawič:  ^wedh&gka^ 
nonów".  Byla  tu  z  jego  strony  niekonsekwencja:  skoro  bowiem  przyjmo* 
ural,  že  prymat  opiera  síq  na  Pišmie  áw.  (co  jest  wi§cej),  nie  byto  racji 
do  usuwania  Ojców  éáw.  Lacinnicy,  podejrzywaj%c  w  tém  ž^dania  jakiš 
podst^p,  ust%pi6  nie  cbcieli,  i  posiedzenie  spelzlo  na  niczém.  Žebrali  ti( 
nazigntrz  (30  Czorw.)  sami  grecy,  bez  cesarza,  lecz  to  ich  posiedzenie 
Bp^lo  na  ntyskiwaniach:  jedni  winili  lacinników,  dradzy  cesarza,  že 
przeirlek^'^.  Z  cesarzem  zas  konferowal  kard.  Jaljan  Cesaríni,  a  gdy  go 
nie  mógl  do  ustQpstwa  naklonié,  prosil,  žeby  mógl  si§  porozamieč 
z  bpami.  Cesarz  wezwal  do  siebie  bpów:  Juljan  przedstawil  im,  že  nie- 
shiszncm  jest  zaniecbanie  dziela  Božego,  i  prosil  o  zakoúczenie  spora. 
Znów  za  bpów  odpowiedzial  cesarz,  iž  masz%  síq  wprzód  naradzič.  Gdy 
kardynal  odszedl,  bpi  naradzili  síq  i  przystali,  aby  w  akcie  bylo  wyra- 
žone,  že  prawa  papiezkie  opieraj^  si§  na  Pišmie  šw.,  na  zdaniach  Ojców 
i  na  aktach  aoborów,  Ostatnia  tradnoáó  byla  jcszcze  \vzgl§dem  slów:  éol- 
vis  juribuB  et  priviUgtťs  quatuor  patriarcharum,  Gdy  bowiem  caty  dekret 
nnji  zostal  napisany  i  do  cesarza  zanicsiooy,  ten  dodal:  ^privilegils 
omnihui*'^  przeciw  czemu  znów  z  oburzenicm  protestowali  lacinnicy;  w  koú- 
ca  jednak  przystali  nietylko  na  omnibus,  ale  i  na  usuni^cic  wyrazów  dieta 
Patrům^  przy  wywodzie  praw  papiezkich.  Tyra  sposobem  redakcja  dekre- 
tu unji  zakoňczon^  zostala  d.  5  Lipca.  Nazajutrz  grecy  udali  8i§  do 
koáciola  wraz  z  lacinnnikami:  tam,  po  nabo>tcnstwic,  na  którcm  byli  obe- 
cni w  swych  ubioracb  liturgicznych,  odprawiono  litanj§;  nast§pnie  kardy- 
nal Jo^an  odcz^^tal  dekret  po  lacinie,  Bessarjon  po  grecku.  Po  odczyta- 
niu,  grecy  ucalowali  Papieža  w  kolano  i  w  r§k§,  a  podpisujac,  sami  si^ 
wzigemnie  z  ra(^áci%  áciskali  i  calowali,  podczas  spiewu  kantorów:  Lae* 
tentur  coeli  et  exultet  terra  (od  tych  slów  rozpoczyuala  sig  bulla,  zawie- 
iigi|ca  dekret  unji).  Kilka  ^i  jeszcze  zeszlo  (od  G  Lip.)  na  przygoto- 
wania  5  egzeroplarzy  dekretu  unji  i  na  porozumicniu  si§,  wzglgdem  nie- 
któiych  obrz§dów  i  zwyczajów  greckicb,  odmicnnych  od  laciúskich.  Míq- 
dsy  innemi  usilnie  domagal  si§  Papiež  o  zniosienie  rozwodów  malžeáskicfa; 
nadto,  obawiaj^c  si§,  žeby  po  powrocie  cesarz  nie  wyniósl  na  patrjarchat 
kpolski  jakiego  przeciwnika  unji,  cbcial,  žeby  grecy  przed  swym  o(|jaz- 
dem  patrjarcbQ  obndi.  Lecz  grecy  czémpr^dzej  do  domu  spieszyli  i,  po 
j^pisanitt  przygotowanych  egzemplarzy  (21  Lipca),  zaraz  odjechall.    So- 


F«rrtrxi8ko«Florraela  Mfeér.  329 

bór  jddntk  nie  tákoiajl  B(  jeazcxe  i,  z  powods  rokowtž  z  inneai  kiH 
iáohná  wachodniemi,  tnral  jeueze  siešé  lit,  pnez  które  odbjto  ti§  tieda 
seseji,  X  którjch  pi^é  we  FloreDcJi,  a  dwie  osUtme  w  Rzymie.  Na  pienr- 
szej  z  tjch  sessíj,  4  Wrz.  14S9  r.,  nudí  sobor  ekskommiuiík^    d«  od- 
szczepieáczjch  bazjlciíeíyków,  którzjr  ods^dzili  EagcDJaaa   od  troDQ   pa- 
piexkiego.  Przed  cŇljMdem  greków  prsy  byli  jeszcze   do  FloreDcji  o  rm  Já- 
ni e.     Jak  popnednio  z  grekami,  ttk  teraz  z  om^tnami  d^gn^jr  sif  din- 
go djspatj  relig^Be    i  rokowanía  i  zakoňezrly  bí§  wreazde  zapékném  idi 
p3l%czeniem  z  Košdolem  i  wyrzeczemem  si§  z  ich  strony  eatydíjanizmn. 
Dia  lepszego  ntwierdzenia  iéh  w  tcj  áwi^tej  jednošd,   dal   im   £ageigiisz 
w  dekrade  zjedooczenia,  w  bolli  EruUate  Deo^  krótki  wykhid  prawdziwej 
vciary,  zazwyczaj    nazywany  Dekretem   Eugenjusza  dla  Ormjan   (Decretom 
Eugenii  pro  Armeois).    Ddcret  ten  podaje   om^ianom    za  dormQ    wiary 
flymbol  sobom  konstaotjmopolitaúskiego  pienrszego,  z  dodatkiem  FíUoqm 
i  z  obowi^zkíem  špíewania  w  koádele  tego  wv-znania  wiary  przynajmniej 
w  niedzide  i  wi^ksze  šwi^ta;  2)  przypomina  im  iiaak§  sobom  cbalcedoň- 
skicgo  o  dwódi  nataradi,  a  jednej  osobie    J.  Cbrystosa;     8)  przypomioa 
nauk^  szóstego  sobora  o  dwódi  wolach  i  sposobie  ich  dzialania.     4)  Po- 
niewaž   onojanie   entydíjaúscy  przyjmowali  tylko   trzy   pienrsze   synody, 
mianowide:  fiicejski,  kODStaotrDopoliUiíiski  i  efezld,  a  inne  odrzncali,  jako 
nestorjaňkie,  przeto  tu  wklada  si§  na  nich  obowi^zek  uznania  tik  sobora 
chalcedoňskiego,  jako  i  innych  po  nim  iiast§paj4ch,  a  prawnio  žebraných. 
5)  Nast^pnie  idzie  zwi§zly  wjklad  nanld  katolickiej  o  áw.  sakramentadi; 
poczém  6)  zaleca  si§  im,  jako  krotka  regula  wiary,  któr^  zawsze  naleža- 
iobj  mieó  na  pami§ci,    wyznaoie   éw.  Atanazego:  Qoicunqne  rnlt  etc;  7) 
podaje  sig  im  spis  ksi^g  Pisma  éw.,  przyj^tych  przez  Koád^,  jako  kano- 
nicznych,  i  8),  dla  zachowania   zgodnoád,    zobowi%znj%    si^  ormjanie    do 
obchodzenia  swych  éwift  tych  samých  dni,  co  lacinnicy  i  grecy.  Po  przy- 
j§da  tego  dekretu,  rzecz  z  om^anami    byla  zalatwiona  i  kolej   przyszla 
na  jakobitów.  Traktowanie  z  ich  poslem  Andrzejem,  opatem  klasztom  áw. 
Antoniego  w  Egipde,  szcz^wie  síq  powiodlo,  tak,  \t  r.  1441  Eagenjosz 
mógl   wydaé   dekret   ^ednoczenia   w  bnlli    Cantate  Domino.     Dekret  ten 
w  istocic  swej  zawiera  tož  samo,  co  i  poprzedni.     R.  1442  synod  prze- 
niesiony  zostal    do  Ezymu.     Tataj   pozyskali  najprzód   oddzieloy    dekret 
zjednoczenía  etjopowie,  takže  jakobityzmem  przej^d,    nast^pnie   syryj- 
czycy  (1444  r.),  którzy  bl^dzili  szczególaiej  w  nauce  o  pochodzenia  Du- 
cha éw.,  nareszde  (1445)    nestoijaúscy  chaldejczycy  i  monetelizmowi 
holdoj^cy  maronici.     Na  tám  zakoňczyl   síq  ten  pami^tny    w  dzi^jach 
koicielnych  sobor.     Že  pracowite  jego  dzielo   w  glównej-  swej  ez§šd  nie- 
bawem  sí§  zerwalo,  win^  tego  nie  jest  ani  sobor,  ani  Papiež.   Akta  tego 
sobom  znajdiO)    si^   w  kollekcjach    akt  soborowych:    Manti   XXK  455 
i  Supplem.  Y  19  3;  CoUtilLWll  i;    Harduin  IX  1;    Labbé  IW.  1,  285; 
CoiUcL  reg.  XXXII  1  i  XXXUI  1.     Cytowane  w  niniejsz.  art.  akta  p.  t. 
éSanctun  Fiarentinum  ConciUum  edítum  a  monacho  benedictíno  {JBLomwe  1865, 
przekl.  lac;   osobno  t.  r.  wyszedl  tamže  tekst  grecld)  pisane  byly  przez 
obecncgo    na  soborze  greka,   przychylnego  nnjL    W  przedwnym  znpelnie 
dncha  jest   Věra  histaria  unionis  non  verae  inUr  gratcos  et  latmag,  sivé  Coh- 
dlii  Fiorenttni  ejsactiesima  Ttarrjtió^  graece  scripta  per  Sglveetrem   Sguro" 
pulum  (Syropnlum)  magnum  eceleeiarcham^  qui  coneiUo   inUrfuk.  TranstU" 
lit  tn  sermonem  latínum^    noUuque  ai  coleem  libri  c^dJeeU    Bob,    Creyg  A- 


332  Férrerjusz. 

rozdzferjg^cém  naonczas  Koíciót  zachodni,  w  którym  broni  Elemetisa  VH, 
jako  prawdziwego  Papieža.     Traktát  ten  hjl  dedjkowany  Piotroiri,  kró- 
lowi  aragoúskiema.   R.  1884  czy  iS85  otrzyma}  atopieň  doktora teologji, 
której  8Í9  z  nadzwirczignjm  zápalem  oddawaL     Po  ámierci  Klemensa  YII, 
nast^pca  jego  kai-dynaí   Piotr  de  Luna,  obrany  Papiežem   pod   imlenieiB 
Benedykta  XIII,  powolal  Ferrerjasza  do  dworu  Bwego  w  Áwinionie  i  obrat 
go  spowiednikiem  swoim  i  mistrzem  ám§tego  palacu,  magiaUr  šacrí  pálatíi. 
Na  iym  urz§dzie  pozostal    trzy  czy  cztery   lata,   až   r.  1396  czy  1398 
ci§žk%  zložony   choroby  mial  widzenie,    w  którém  nkazalí  ma  8i§  á.  Do- 
minik i  é.  Franclszek,    daj^y  mu  polecenie  i  poslannittwo  przepowiada* 
nia  narodom  8i|dn  ostatecznego.     Uznal  w  tém  Wincenty  wyražny  rozkaz 
2  nieba,  który  natycbmiast   spelnió  postanowil,  choé  Benedykt  XIII,  db 
zatrzymania  go  przy  sobic,  i  biskupstwo  i  kapelusz  kardynalski  mu  ofia- 
rowal,  nim  w  koĎcu,  nie  mog^c  go  zachwiač  w  postanowienin,  miaoowal 
go  roisjonarzem  apostolskim  i  nadzwyczajne,  ku  przepowiadanin  po  ealym 
éwiecie,  prawa  i  wladz^  mu  nadal.  Rzecz  pewna,  že  w  owym  czasie  wi^j 
niž  kiedyb^dž  i  do  naprawy  Košciola  srodze  rozdartego  i  do  podfwiguie- 
nia  šwiata  chrzeácjaúskicgo  z  toni  zamieszek,  zgorszeó   i  bezpraw  religy* 
nych  i  politycznych,  owém  rozdarciem  Košciola  wywolanych,  potrzebny  l^l 
možný  w  mowie  i  w  uczynku    i  nadzwyczajnemi  taškami  jaániej^cy  posel 
od  Boga;  i  takim  tež,  od  pierwszej  cb?rili  powolania  Bwego  až  do  ámlerd, 
okázal  síq  Wincenty  F.   Od  r.  1396  czy  1398  do  r.  14 19  niespracowi- 
ny  roisjonarz  i   apoštol    przebiegl   nietylko  wszystkie    prawie    prowincje 
lliszpanji,  ale  i  Fran(^§,  Wlochy,  Anglj§,  Irlandj§  i  8zkocj§.  Przepowia* 
dal  takže    w  djecezji  lozaňskiej,   pracujíc  nad  nawróceniem  gniejldž%cydi 
fii§  tam,  na  pograniczu  Niemiec,  úporných  heretyków    i  balwocbwalc^^ 
8ekciarzy,    czcicieli  sloňca.     Gdziekolwiek  síq  ukázal,  k3Í2|ž§ta  i  panowíe, 
biskupi,    pralaci    i  ducbowieústwo    uroczyácie    go    spotykali:  sam  nawet 
Papiež  Marcin    V  i  królowie    francuzki  i  hiszpaúski    wychodzili  na  spot* 
kanie   jego,  gdy  przybywal  do  miast,  w  których  chwilow^  czy  stal^  mieli 
rezydencj§.     W  tak  šwietnym  orszaku,  wšród    radosnych  okrzyków  ludo, 
wježdžal  pokorný  misjonarz  na  lichém  ošl§ciu,  powažny,   cíchy  i  skromný 
i  caly  w  Bogu  zatopiony.     Každý  pragn^l  slyszeč   natchnionego    kazao- 
dziej^,  a  raz  uslyszawszy,  nie  mógl  8i§  od  niego  oderwaé;  zt%d  w  každej 
pielgrzymce  jego  ogromne  rzesze  szly  za  nim  z  miejsca  na  miejsee,  i  cz§- 
sto  do  oámdziesigciu  tysi^cy  ludu  naraz  gootaczalo.  W  tej  rzeszy,  jakoby  na 
iistach  kaznodziei  zawieszonej  i  slowem  jego   gl^boko  wzniszonej,  post^- 
povraly  osobné    oddzialy   pokutników    i  biczowników  (flagellantet)^  któny 
jednak  nic  nie  mieli  wspólnego  z  heretykami  tejže  nazwy,  bo  nietylko  žá- 
dných sobie  nie  pozwalali  wykroczeú  i  nowoáci,  przeciwnych  nauce  i  kar- 
noéci    Koáciola,  ale    owszém    pobožnoáci^  i  pokuty  swoj%  wielkíe  dawali 
ludowi  zbudowanie.     Mimo  to  jednak   slynny  Gerson  (ob.),  w  ogóle  nie- 
zbyt  przychylny  wszelkim  nadzwyczajnym    surowošciom  i  uczynkom  poka* 
tnym,  w  imieniu  soboru  konstancjeňskiego  wezwal  áwi§tego,  aby  te  grona- 
dy  íiagellantów  od  siebie  oddálil.     Z  dziwn%  troskliwoáci%  i  przezornoád| 
obmyélal  Férrerjusz    wszelkie   potrzeby   niezliczonych    swycb  slucbaczów, 
i  onymže  zaradzal.     Zawsze  na  misjach  swoich  mial  z  8ob%  kaptanów  do 
^chania  spowiedzi  i  odprawiania  Mszy  áw.;  wozil  z  sob^  organy  i  ápie- 
vraków,  aby  niczego    nie    brakowalo  do  uroczystoáci  nabožeňstw;  trzymal 
przy  sobie  w  pogotowiu    notarjuszów,    do  spisywania    urz^downie    aktiw 


Ftrrarjoit.  333 

zgoij  mi^^  zwaánionjiiii,  kténjhj  ú^j  co  prtiiie  zawsze  nast^powiřo, 
w  skatek  kažaú  jego  pojednali;  towtrxyszyli  má  aadto  vjbniii  pfzez  nie- 
go  hidzia  aczciwi  a  pewni,  których  sUranian  bjto,  abj  tak  wieUdema 
zgromadzeiiia  nie  labraklo  žywnosd  i  schronioiia.  K^jkolwiek  si^  qV 
wil  sfiif ij  miqooarx,  robotniqr  poizncaii  wamtatj  swoje  i  profesorovie 
zawieszali  szkoly  swoje;  chorých  nawet  tradao  bylo  w  lóžka  ntnymaé. 
Bo  tei  prawdziviie  nowego  w  nim  Bóg  apoštola  wxbodál  Kosciotowi  swe- 
Bv.  Mówil  z  sii%  Dadpnyrodzoii%,  z  porywaj^cym  zápalem,  z  iryiiiow 
nadziemskiego  wamawcTenia,  peln^,  i^fbokf,  a  zárazem  jasn%  i  kaidema 
przyst^B^;  sam  nawet  glos  jego  tak  doskonaie  odpowiadal  wewn^trznym 
mysii  i  uczoc  jego  odmianom,  ie,  wedle  woli  i  asposobienia  mówi^cego,  na 
piztmiany  inn^o  nabieral  džwi^ku,  to  pot^y  >k  loskot  gromn  i  trwo- 
g%  przeražďj^cy,  to  qiokojnie  i  powažnie  plyn^cy,  jak  rzeka  iwiatla  i  na- 
nkiy  to  znowa  cícho  i  rzewnie  do  dnszy  id^cy  i  nagtwardsze  serca  prze* 
nikjg^cy.  Sluchaczom  zdawalo  sif,  ie  aniota  slysz^,  nie  czlowieka.  Ledwa 
QSta  otworzyl,  a  jnž  Izy  plynuty  z  oczo  obecných,  zwlaszcza  gďy  mówil 
o  s^dzie  ostatecznym,  o  M^ce  Paáskiej  i  o  potf pienin  wiecznéuL  Xaj* 
nporniejsi  grzesznicy,  akniazeni  poi(g%  mowy  jego,  drželi  od  przeraženia 
i  gloáno  wyznawali  nieprawoíd  swoje;  gnlewUwi,  od  wlelo  lat  iywi^y 
w  serca  nienawišč  i  zemst^  ku  Uiiniema,  nagle  odmienieni,  wofadi,  že  chc% 
zgody  i  przebaczenia;  grzesxnú^y  nalogowi  wszelki^o  rodziga,  Indzie  zl^go 
iycia,  bezbožni  i  bln^iiercy,  cadzoložniqy,  wszetecznicy  i  wazetecznice,  li- 
chwiarze,  m^žobójcy,  tysifcami  si^  nawracali.  W  samej  tjlko  Hiszpanji 
25,000  žydów  i  8,000  saracenów  do  wiary  prawdziwej  poei^gn^l.  Na 
slowo  jego  zewsz^d  wznosily  si^  klasztory  i  kosciolr,  badowano  szpitale 
i  mosty.  Dach  šwi^tej  i  szczercj  naprawy  przenikal  wszystkie  klassy  spo* 
leczenstwa,  bo  Wincenty  nie  mial  wzgl^a  na  osob^  ladzk^,  i  každému 
stanowi  przedstawial,  jakby  we  zwierciadle,  wlasne  nami^lnoáci  i  zdrožnoáci 
jego.  Ňie  zapomínal  przytém  i  o  malnczkich  i  rad  cz^o  katechizm  ira 
wykladal.  Nie  sam^  jednak,  choč  porywsj^cej  wymowie  jego  nalcžy 
przypisy wac  te  nadzwyczijne  i  cadowne  owoce  apostoiškiej  pracy:  glowném 
zródlem  dziwnej  skutecznosd  kazaň  jego  byla  najprzód,  níezrównana  i  ja* 
wna  wszystkiemu  šwiata  áwi^toáó  kunodzíd,  a  powtóre,  gloáne  i  wieUde 
cuda,  które  przez  níego  prawie  na  každý  dzieá  síq  dzía^,  a  któremi  Bóg* 
w  obec  wszystkích,  na  nie  patrz^cych,  wyciskal  jakoby  na  kaianiaifíh  jego 
piecz^c  prawdy  i  wszechmocnosd  swojej.  Oprócz  daru  czynienia  cudów, 
posiadal  F.,  i  w  tém  podobny  do  Apostolów,  dar  j^zyków:  bo  chociat  za- 
wsze mówil  w  ojczystym  j^^kn  swoím,  t.  j.  w  4i^ekcie  prowincji  swcj 
Walencji,  wszakže  do  tyla  rozmai^ch  narodów  mówi^c,  od  wszystkích  byl 
rozamiany,  jak  o  tém  swíadczf,  mi^dzy  wiela  innymi:  BanzoMM^  nczony  pi* 
sarz  žTcia  jego;  akta  procesa  jego  kanonizaci;  Mikolaj  de  Cl^mangis^  i  in- 
ni  wspólczeání.  Przez  caly  c^g  apostobkiego  zawoda  swego,  F.  stale 
taki  zachowjwal  porz|dek  dzíenny:  pí^  godzin  spal  na  n^dzném  i  twar* 
dém  ložu,  resztQ  nocy  poswi^al  na  modlitwQ  i  rzytanie  Pisma  sw.;  ráno, 
po  odipiewania  oflBdnm,  dwa  Inb  trzy  kazanía  zrz^u  miewal,  potem 
przyjmcwal  Ind,  cisn^cy  si^  do  ncalowanía  r^  jego;  przyprowadzano  do 
níego  chorých,  którym  kladl  na  czole  znak  krzyža  áwi^tego,  mówi%c:  «Sif* 
f€r  aegrM  manus  imponent^  et  bene  haltínšUÍ.  JunM  Jáariae  Fiiittij  mundí 
éolué  et  Lcminué^  qui  U  traxit  adjidem  cathaUcam^  te  conservtt  m  ea  tí 
beatum  fa>,iat^  ti  ab  hac  infirmUaii  tc  Ubtrare  dignctur   (Na  chorých  r^ce 


334  Ftmrjusz. 

wkladaé  b^d^,  i  dobrze  raieé  si^  b^d).  Jezus  Sjn  Maijí,  áwUto  ZbawH 
del  i  Pan,  który  ci§  powohď  do  wiary  katolickicij,  nieoh  cíq  w  oíej  sa- 
chowa  i  blogoslawionym  nczyni,  i  od  m  niemocy  nieoh  c!q  raczj  nsdro* 
wié).  Potem  przyjmowal  sicromny  podtek,  8k2adí^%cy  bí§  sawsze  zjednej 
tylko  potrawy.  Do  tych  zaj^  codziennycfa,  przy  wszeUdch  dolegliwoádaeh 
i  przykroáciach  takiego  žycía  kocznj^cego,  i  ci%glych  zmian  i  nienstan- 
nego  natfoka  thunów,  do  niego  síq  cisn^ych,  dodáme  jeszcze  rótne  nmar- 
twienia  i  nczynki  pokntne,  mianowicie  biczowanie.  A  jednak  z  tém  wszy- 
stkiém  až  do  koúca  žycia  zachowa)  pierwsz)  áwiežoáó  i  žarliwoéé  dncbÁ, 
i  at  do  koúca,  przy  wszelkich  niomnoáciacli  staroáci  i  steraniu  sď  fixy- 
cznych,  z  takim  ogoiem  i  západem  i  z  tak)  dzielnoéci%  i  8ili|  przepowia- 
da},  jak  pierwszego  dnia,  gdy,  duchem  Božym  natehniony,  zawód  swój  roz- 
poczynal.  Nie  nszedl  jednak  i  F.  losu  wspólnego  wszystkim  ludziom  wyt- 
szym,  t.  j.  krytyki  i  mniej  lub  wi§cej  zamstnych  si^dów  ludzkfch.  Oprócz 
onego  orszaku  flagellantów,  który  mu,  jak  wyžej  powiedziano,  towarzyszy^ 
zarzucano  mu,  že  w  kazaniach  swoich  dzieú  s^du  ostateczncgo,  jako  nie* 
bawem  nastaé  m^i|cy  zapowiada.  Benedykt  XIII  powota!  go  o  to  przed 
s^d  swój,  ale  na  oáwiadczenie  Ferrerjusza,  ižto  oznaczenie  czasu  i  chwIU 
s^du  ostatecznego  podive  jako  opinJQ  ludzki|,  nie  jako  artykul  wiary,  Be- 
nedykt na  tém  objašnieniu  póprzestal  i  dalej  o  to  6wi§tego  niepokoió  za- 
broniL  Sluszniej  može  godziloby  mu  8i§  zarzuclé  jego,  w  czasie  odszcze- 
pieňstwa,  z  Papiežami  awinjoúskimi  trzymaníe;  ale  i  w  tém  nie  trodno  go 
usprawiedliwié,  zwažaj^c  na  powszechne  w  onym  czasie  i  prawie  nieroz- 
wiklane  zamieszanie  hierarchji,  i  róžnoáó  zdaú  co  do  osoby  prawdziwego, 
z  pomi§dzy  trzech,  za  takowego  podaj^ych  8i§,  Papieža.  Przytém  cz^sto 
i  nsilnie  nalegal  Ferrerjusz  na  Benedykta  XIII,  aby  wszelkich  užy)  spo- 
sobów,  chociažby  zrzeczeuia  si§  papieztwa,  aby  tylko  odszczepieústwu  ko- 
niec  položyé.  Rokowal  w  tym  przedmiocie  z  Zygmuntem,  cesarzom,  z  kró- 
lami  francuzkim  i  arragoúskim;  ostatecznie  zaá  (r.  1415)  radzit  Fer* 
dynandowi  aragoňskiemu  odl^czyé  si§  od  Benedykta,  w  razie  gdyby  ten 
nie  chcial  abdykowaé;  i  w  rzeczy  samej,  gdy  Benedykt  wzbranial  síq  zlo- 
iyé  tjar§,  Ferdynand,  id%c  za  rad%  éwigtego,  6  Stycz.  1416  odštípil  od 
zwierzchnictwa  jego,  a  Ferrerjusz  z  tej  okolicznoáci  mial  mow^,  w  której 
ten  krok  jego  pochwalah  Dodaó  naležy  i  to,  že  F.  nie  bral  udzialu  w  so- 
borze  konstancjeúskim,  i  že  posluszeástwo,  jakie  okazywal  jednomu  i  Pa- 
piežy,  nie  zamkn§lo  mu  nigdy  przyst§pu  do  drugiego:  oba  przyjmówali 
i  uznawali  go  jako  posla  Božcgo.  Zbyteczném  byloby  dodawaó,  že  do 
m§ža  tak  gloénej  éwi^toáci  i  slawy  ze  wszystkich  stron  udawali  8i§  i  kar- 
dynalowie  i  biskupi  i  wszystek  áwiat  cbrzeécjaňski,  zasi§gaj%c  rady  u  nie- 
go; sobor  konstancjeúski  z  radoáci^,  chod  napróžno,  oczekiwal  przybycia 
jego,  pragn^c  z  rad  i  nauk  jego  skorzystaó.  Marcin  V,  Papiež,  skoro 
wBt^pil  na  ^Stolic§,  zatwierdzil  go  na  urz§dzie  misjonarza  apostolski^o, 
którego  tež  éwi§ty  až  do  ostatniego  dnia  žycia  swego  sprawowaé  nie  prze- 
stal.  Uroarl  w  Vannes,  w  Bretanji,  5  Kwietnia  1419.  Kanonizowany 
przez  Kaliksta  III  r.  1455.  Oprócz  dwóch  wyžej  wspomnianych,  kiika  in- 
nych  jeszcze  pism  po  nim  pozostalo.  Mylnie  jednak  przypisuja  mu  Moic}/ 
duchowncy  pod  jego  imieniém  wydane;  8%  to  može  wspomnienia  z  kazaá 
jego,  przez  sluchaczów  jego  spisane,  ale  rzecz  pewna,  že  nie  sam  je  na- 
pisal.  Ob.  BoUand,\  Suriua^  ad  5  April.;  Nic,  de  CUmangia^  Ep.  ad  Regi- 
nald.  de  Font.;   Echard^  De    script.  ord.  praed.  t.    I  p.  7  63;  Vincent 


Ferrerjuiz.— Fesch.  335 

Ferrer  Ton  Lmío.  £r€tter,  Beriin  18S0;  Cbm.  de  Hohenthml^  DeVin.  Ferr., 
Lipsiae  1889.  (SehrédlJ.  H.  K. 

Fenila«  t  j.  Itseczka,  pokryta  materj^  i  haftem,  labrzežb),  a  nžy- 
waoa  tjlko  w  koádolach  katedralnjch  przez  miitrza  eeremonji,  dla  od* 
uaczenia  go  i  wi^kazej  powagL  Ob.  Caerem.  £pp.  1.  I  c.  V  n.  7,  oraz 
SKC.  d.  21  Mar.  1744  i  i»  lip.  1752  r. 

Ferus  {WUd)  Jan,   frandsskanin  z  Mogancji,  stawny    kaznoddeja 
i  exegeta,  um.  8  Wrz.  1564  r.,  mB}^fi  lat  60.  Protestanci  cbc^  go  zalí- 
czaó  do  swoicb,  tak  nazwanjch  iunadkóib  prawdy^  jedoakowož  F.  pozostat 
zawsze  katolUdem  i  zakoniukiem.     MÓWÍ4,  že  kiedy  przy  zaj§ciu  Mogan- 
cji margrabia  Albrecht  brandebocgski  namawiat  go,  aby  zrzacil  babit  zá- 
konný, ten  ma  odpowiedziah    ^Juž  tak  dawno  noszg  ten  ubiór,  a  nic  mi 
zlego  nie  zrobil,  dla  czego  mam  go  teraz  porzacač?"  Powodem  podejrze- 
nía  jego  ortodoksji  byt  kommentarz  biblijny,  mianowicie    kommentarz  na 
Ewangelj^  á.  Matensza,  w  jakim  Dominik  Soto^(ob.)  wykazal  87  miejsc 
podejrzanych.     A  chociaž  Michal  Medina,  franciszkanin,  na  nniewinníenie 
sifego  wspótbrata  osobni^  apologjg  napisaí,  chociaž    Salmeron,  nczony  je- 
zuita, z  kommentarzy  Fernsa  wiele   w  swoich   pismach    korz}'stal,  jedna- 
kowož  Bzym  nmiešcit  wiele  z  jego  kommentarzy  na  iodeksie  „donec  cor- 
rigantnr*    (1577  r.  wydmkowano  jego   kommentarz  na  á.  Mateusza  i  á. 
Jana,  oczyszczony  z  miejsc  podejrzanych).     Sam  Ferus  wyrazi)  8i§,  že  nie- 
kiedy  z  btota  nowatorów  perl§  wydobyl;  to  jego  wyraženie  može  byč  kla- 
czcm  do  os^dzenia  podejrzanych  miejsc  jego  kommentarza  i  do  zrozumie- 
nJa,  dla  czego  w  niektórych  miejscach  odštípit  od  powszechuego  loznmio- 
nia  teologów  katoHckich.     Zreszt^,  wedhig  wyraženia    Dupin^a    {SouvsUe 
JSiblioúi.  XVI  2,  Amst.  1710),  kommentarze  Fernsa  nie  s^  to  suchc  tylko 
uwagi  i  objaénienia,  ale  raczej  obazcme  i  wymowne  rozprawy,  w  których 
tiamaczy  literalne  znaczenie  Pisma  áw.,  z  dodatkiem  nauk  chrzeácjaáskiej 
moralnošci,   i   z  których  widač,   že  autor  czytal  Ojców  Koádola  i  chciat 
ich  naáiadowaé.  Jdcher  w  Gelehrten-Lexikon  pod  wyrazem  Jan  Wild  po- 
d^e  katalog  lícznych    prac  Fernsa,  tak  przez  katolików  jak  pi'zez  prote- 
atantów  z  zájmem  czytaoych,  sk)ad^i|cy  8i§  glównie  z  kataň  i  kommeri' 
tarty  na  Starý  i  Nowy  Testament.  Z  tych  za  naj  Icpsze  S4  nwažane   Aom- 
tnentarze  na  Fentateuch^  Jotueyo^  S^dziów,  Joha^  Ekkíezjatiyka^  Třeny    Jt* 
remjasza^  Kommentarz  na  30  i  67  pealm  Dawida,  Cf.  Auberti  Miraei  Scri- 
ptores  saec.  XVL — Inny  Ferua    Jerzy,  ze  zgromadzenia  jczuitów,  który 
przez  so  lat  w  koáciele  uniwersyteckim  w  Pradze  kazania  miewat,  a  um. 
1C55,  zyskat   aobie  glošne  imi§  tlnmaczeniem    wielu   žywotów    áwi^tych 
panskich  i  pism  ascetycznych  na  j^zyk  czeski.     {SchrodL),      X,  F.  S. 

Fesch  Józef,  brat  przyrodni  matki  cesarza  Napoleona  I,  arcybp 
Ijoňski  i  kardynal,  nr.  17  68  w  mieácie  Ajaccio,  na  ^Ayspie  Korsyce,  dok%d 
ojciec  jego  Franciszek,  pochodz^cy  ze  znakomitej  szlacheckiej  rodziny 
bazylejskiej,  jako  oficer  szwajcarsldego  regimentu  wyslany  zostal.  Od 
trzynastego  roku  8ycia  nczyt  síq  w  temioarjum  w  Aix.  liewolucja  fran* 
cnzka  przerwala  wprawdzie  na  niejakiá  czas  jego  studja  teologiczne, 
i  wtedy  sprawowal  nrz%d  komissarza  wojennego  we  Wloszeeb;  wrócil  je- 
dnakowož  I801  r.  do  stana  dnchownego  i  zostal  kanonikiem  w  Bastji. 
Jako  woj  Napoleona  otrzymat  1802  r.,  po  zawarciu  ze  Stolíc^  Apost. 
konkordatn,  w  którym  i  Fesch  bral   czynny  ndzial,  arcybiskupstwo  lyoá- 

(>  w  1808  r.  zostat  ktrdynatem.    Napoleon  chc^Ci  jak  mówiti  ambaa- 


33«  Fescik 

8ad§  francnzk^  w  Rzymie  przywrócié  do  tej  áwietnoáci,  jak^  miala  pned 
rewolncj^  a  przjtém    chc^c  Papiežowi  daó  dowód    wjsokiego  swego  si»* 
cnnka  wzgl^em  Stolicy  Apost,  wyslal  do  Rzynra  swego  wuja,   Jateo  pel* 
nomocnego  ministra,   pnsydawszy   mu    za    sekretarza  ambasády  Chatcan* 
brianďa.     ^Post§pQj  z  taktem!*"  mówil  Napoleon  do  Fesdha,  odježdžaj^cego 
na  nowe  stanowisko.     Mimo  to  Fesch,  jako  dyplomata,  nie  pokazal  wid- 
kiego  takto,  jednakže  w  niczém  nie  nbližj)  Stolicy  Apost.,  a  pobyt  jego 
w  Rzymie  bardzo    korzystnie  oddzialal  na    C9l%  jego   przyszloáé.     Jemu 
tež  glównie  za^dzi^czal  Napoleon,    že  Pius  YU  zdecydowal    si^  pojecbač 
do  Paryža  na  jego    koronacj§.    F.  towarzyszy!    Ojca   šw.  w  podróžy  do 
Francji,   uczestniczyt    w  obrz^dzie   koronacyjnym,  a  w  powrocie   Papieža 
do  Rzyma  przyjmowal  go  w  Ironie  z  jak  najwi§k8z§  okazaloéci).    Urz^d 
ambassadora   francuzkiego    w   Rzymie    sprawowal  F.  do  Mája    1806  r. 
W  tym  czaaie,  t.  j.  w  latacb  1804—1806,  zaszczycono    go  wida  godno- 
áciami:  mianowany  zostal  wielkim  jalmužnikiero,    senátorem,    przetolonjrm 
missji  francnzkicb,  dziekanem    kapitoly   áw.    Djonizego,    prefektem  kilka 
kongregacji  rz}'mskich  i  t.  d.     Napoleon,  rozgnicwany  na  Papieža,  že  ten 
nie  chcial   wedlng   jego    woli   wyp^dzió  z  paňstwa  Košcielnego  Rossjan, 
Szwedów,  Anglików  i  Sardyňczyków,  potrzebowal  na  ambassadora  šwiockie* 
go  czlowieka,   którymby  síq  bezwzgl^dnie  przeciw  Papiežowi  mógl  poshi* 
giwaé;  obmyslil  wíqc  dla  swego  woja  inne  stanowisko,  a  mianowide  koadju* 
torstwo    Dalberg'a  (ob.),  dektora   i  kanderza   niemieddego.    F.  jednak 
nie  zawsze  godzil  síq  na  piany  cesarza,  i  kiedy  w  trzy  lata  pofnicj  Piof 
YII,  wieziony   do  Sawony,  stanowczo    odmawial   zatwierdzenia    biskapów, 
przez  Napoleona  mianowanych,    wtedy  i  Fesch    nie   przyj%l  ofiarowanego 
mu  przez  siostrzeňca  arcybiskupstwa  paryzkiego,  czém   widocznie  okázal, 
že  posl^powania  i  zamiarów    Napoleona  wzgl§dem  Papieža  nie  podzielal. 
Smotn^  jednakowož  jest  rzecz^,  že  F.  b§d%c  zmoszonym  zasiadaó  w  ústa- 
nowionej  przez  Napoleona  16  List  1809,  r.  a  w  Styczniu  1811  r.  wzno- 
wionej  komissji  ducbownej,   za  pomoc%  której  Napoleon  chciat  jož  to  sw% 
despotyczn%  samowoI§  oslonié,  juž   tež  na  sw^  korzyáó  obródé  rótne  za- 
wiklanía  w  sprawach  koscielnych    wynikle    z  jego   nieprzyjaddskiego  sta* 
nowiska  wzgl§dem    Papieža,  na   zapytania    Napoleona   takie  dawal  odpo- 
wiedzi,   które  Ojca  áw.  zasmoció  musialy.    Wreszcie,  komissja  nie  mogi|C 
nic  do  skotku  przywieác,   zaprojektowala    si/nod  narodowy^    który  rzeczy- 
wiácie  1 7  Czcr.  1 8 1 1  r.  si§  žebral;  prezesem  zostal  F.  Na  tém  jednakža 
stanowisko  okázal  szlachetne  m§ztwo   i  swe  przywi^zanie  do  Stolicy  Apo- 
atolskiej.     Zaraz  na  wst^pie   wy konal    gloáno  wyznanie  wiary  katolickiej 
i  przy8i§g§  na  wiernosó   i  posloszeústwo    Ojcu  áw.,   poczém  i  inni  pralaci 
to   samo   uczynili,    a  w  dalszym    ciqgo    tak  málo  odpowiadal   iyczeniom 
swego    siostrzeňca,   iž  w  zupeln^    popadl   u  niego    niclask§.     F.    umiat 
z  godnosci^    znosió  nielask§  Napoleona,  który,  na  najmniejszy  opor  obn- 
rz4u%c  si§,  po  wiele  rázy  po  grabjaúska  do  niego  síq  odzywal:  Milcz  Paní 
jesteá    ignorantem,    gdziežeá    pan   slochal  teologji?— Usoni^ty  od   dwora» 
zaj%l  8i§  F.  z  tém  wi^ksz^  gorliwoáci%  zarz^dem  swojej  djecezji,  ožywlig^ 
w  niej  docha  katolickiego    zakladaniem    dochownych  instytocji    i  zgroma- 
dzeú.     Po  upadko  Napoleona    szukal    w  Rzymie  schronienia,  którego  mu 
chftnie  Pios  VII  udzielil.     „Niech    przyjdzie!  niech  przyjdde,    mówil  Pa- 
piež,  Pius  VII  nie  može  zapomnieé  odwagi,  z  jak^  Fesch  wykonywal  przy- 
si^e,  przez  Piosa  IV  przepisan^/     Gdy  Napoleon  uciekl  z  Elby  i  przy* 


Fitcb.— Fetfior.  337 


hjl  do  Paryža,  Fesch  pospiessjt  na  przjrwitanie  swego  siostneáca.  Kie* 
dlogo  trwa)  jednakže  ostatní  trjnmf  Napoleona,  a  Fesch  znalazl  ú^  mowa 
w  koniecznoáci  sznkania  w  Bzymie  pnytnlkn,  którego  mn  Pios  YII  nia 
odmdwi!.  Domagali  si^  wprawdzie  niektórzy  zamkni^ia  kardjnala  w  zamka 
8.  Aniola,  za  to,  te  síq  z  swjm  siostrzeňcem  we  Francji  pojedniď,  lees 
Pins  ich  niewczesnej  gorliwoáci  nie  pochwalil  i  pozostawi}  go  na  arcj* 
bisknpstwie  Ijoúskiém,  którém  Fesch  przez  offiejatów  zarz^dzař,  pomimo 
že  nowy  rz%d  Francji  cb^tniebj  byt  widzial  ínnego  arcybisknpa  na  sto- 
licy  Ijoáskiej.  Dopiero  Leon  Xn,  Papiež,  1824  r.  zakaza}  kardjnalowi 
Fesch  rozs^dzač  jakiekolwiek  sprawy  dnchowne  w  djecezji  ^oáskiej,  lecs 
stolky  swojej  nigdy  si§  F.  nie  zrzek}.  W  Rzymie  mieszkaj%c,  prowadzit 
bardzo  skromné  žycie,  godne  katolickiego  pralata.  W  poczi|tkach  Miga 
1818  r.  prosit  rz^dn  papiezkiego  o  poárednictwo  n  dwom  angielskiego, 
aby  wyjednaó  pozwolenie  postania  excesarzowi  na  wysp§  á.  Heleny  kato- 
lickiego  kaplana,  i  z  widki^  pociech^  swoj^  i  Papieža  nzyskat  w  na* 
st§pn3rm  roku  pozwolenie  poslania  mn  dwóch  kaptanów.  F.  nm.  w  Rzy- 
mie 13  Mája  183  9  r.  Zwažig%c  na  okolicznosci  czasn,  w  którym  žyt, 
i  stanowisko,  jakie  zajmowat,  trzeba  przyznač,  že,  przy  wszystkich  swoich 
b}§dacb,  F.  nieraz  z  wielki|  gorliwošci%  i  nie  bez  skutkn  stawat  w  obro* 
nie  praw  Košciola,  i  po  wiele  rázy  dowiódl  m^wa,  którém  niejednego 
pralata  na  dworze  przebywaj^cego  zawstydzal.  Gf.  Artaud^  Histore  da 
Pape  Pie  YII,  Paris  183  7,  2  X.  Lyonnety  Le  cardinal  Fesch,  archeyéqne 
de  Lyonetc,  Lyon  1841.  Du  Casse^  Hist.  des  négociations  diplomatiqnes 
etc.,  précédée  de  la  correspondance  inédite  de  Temperear  Napoleon  avec 
le  cardinal  F.,  Paris  1855,  3  t.  D* HaussonmUe^  L'£glise  romaíne  et  le 
premiér  empire,  Paris  1868  (w  ttnm.  polskiém  p.  t.  KoscM  we  Francji 
na  poczqtku  XIX  tr.,  w  Przegl  KatoL  1872  i   187  3  r.).       (Sehródl), 

Fessier  Ignacy  Anreljusz,    ur.   18  Mája  1754    w  Czorendorf 
(podlug  innych  w  Presbnrgu),  r.  17  73    zostal   kapncynem,    r.    1781  dla 
nkoúczenia  stadjów  wyslany   do  Wiednia,  oskaržal  potajemnie   przed  Jo- 
sefem II,  cesarzem,  kapucynów,    o  snrowe    obchodzenie  si§  ze  zdrožnymi 
zakonnikami,  co  bylo  powodem    zniesienia   w  calej   monarcbji  wszystkich 
karceresów  zákonných.  Za  pismo  swoje   Waa  ist  der  Kaiser^  17  82,  przed 
B^d  arcybpa  Migazzi    stawiony,  niebawem  mianowany  zostal  professovem 
jfzyków  wschodnich  we  Lwowie,    a  zárazem,  na  ž^anie  swoje,  z  zákona 
nwolniony.     Gdy  jednak,  z  powoda  tragedji  Sidney^  poci%gni^ty  zostat  do 
polieyjnej  odpowiedzialnošci,    nciekl    do  Wroclawia    i  zostal  gnwemerem 
u  ksi^a  Scbdnaich-Carolath.     Po  krótkím  pobycie  w  Berlinie,    przeszedt 
1791  na  protestantyzm,  oženit    síq,  wkrótce  jednak    žon§  opnádt   i  žyt 
wr  Berlinie  z  robot  literackich,  zajmt^%c  si^  przedewszystkiém  popieraniem 
massonerji.  Przy  protekcji  massonów  otrzymat  nrz^d  konsnlenta  dla  nowa 
przyl^czonych  katolickich  prowineji    polskich;    porzucit  massonów,  oženil 
8ÍQ  dmgi  raz;  po  bitwie  pod  Jen^    stracit  urz%d    i  žyt  w  biedzie,  dopóki 
1809  r.  nie  otrzymat  w  Petersburgn  katedry  jgzyków  wschodnich    i  filo- 
zoQL     Ale  prelekcje  jego  tak  oczywiáde  byty  przej§te  ateizmem,  že  dáno 
mn  dymissjQ  z  professorstwa;  zostat  jednak  korrespondentem  przy  komisní 
prawodawczej,  nastepnie  inspektorem  wWotskn,  1820  r.  superintendentem 
i  prezesem  konsystorza  gmin  ewangelickich  w  Saratowie,  1838  jeneralnym 
snperintendentem  i  radc^  koádelnym   luteraúskim    w  Petersburgn    i  tam 
Encykl.  T.  V.  22 


338  Fesilar.— Fetyszyzm. 

um.  15  Grud.  1839.  Pomi^dzy  innenii  tíMipíaáL  Schnften  uher  Freimaure* 
rei^  BerL  1801  —  7,  3  t.;  Versuch  eifur  GucK  der  spanischen  Natkm^  ib. 
1810,2  Í4  Oesch.  der  Ungam^  Lpz.  1812—25,  10  cz.;  ChrisUiche  Rede^ 
Biga  1822;  EúeklUcke  caif  meine  70-jdhrige  FUgercshc^  {opis  miasnego  žy- 
eia)  BresL  1824,  2  wjd.  1851;  BeeuUate  memes  Denkens  u.  Erfahrens^ 
di#  Ankang  zu  den  RúckhUchen^  ib.  1826.  CL  /.  (7mze(,  Der  Apostat 
Dr  Fessler  o.  sein  VerlUlltniss  za  kathoL  Kircha,  ap.  Wiedemami^  Oester- 
Teích.  Yiertetjahresschr.,  YTien  1867  s.  181. 

Fesaler  Józef,   ur.    w  Lodiaa   (Vorall>erg)  r.  1813,   z  rodzÍGÓw 

stana  wicjskiego;  naaki  pobieral  w  Feldkirchen,  Brixen  i  lonsbmka;    na 

kaplana  wyáwi^cony  r.  183  7,  poczém  jeszcze  dla  daiszego  ksztalcenia  sig 

poslaný  do  Frintaneom   w  Wiednia,  gdzie   otrzymal   stopieú   dra  teologji 

^1839).    Po  powrocie  ztamt^d   zostal  professorem  historji  koše  w  semi- 

naijam  w  Brixen;  r.  1852  powolany   do  wyklada  tego2   przedmiota   na 

uniwers.  wiedeňsldm    i  jednoczeánie  mianowanj  djrektorem  zakládá  Frín- 

tanenm,  r.  1856    professorem  dekretaljów,    r.  1862  wjšwí§codj  na  bpa 

nysseáskiego  in  part.  infid,^  byl  suffragaucm  na  Voralberg,  186  5  posani^ty 

na  bpstwo  St.  Pdlten,  na  niémamarl  zpQkni§cia  serca  d.  25  Kw.  187  2  r. 

Na  soborze  watykaňskim  byl  sekretarzeni  soboru.  Oprócz  wydania  Teologji 

Bernarda Galary  (ob.),  napisah  InsUtuliones  Patrologiae  (Ocnipont.  1850 — 51, 

2  v.);  Ueber  die  Provin zial-ConcHien  u.  Diocesan-Synoien  (lausbruck  1868); 

Daa  leUte  u,  das  náchste  allgem,    Concil.  (Freiburg  i.  B.   1869);  Z>a9   Vo- 

iieanUche  Concilium^  dessen  áussere    Bedeutung.    u,    inncrer    Verlauf  (Wien 

1871).  Jego  Sammlung  vermischter  Sckri/íen  ub.  Kirchengesch,  w.  Kirchen' 

recht  (Freib.   1869)    obejmi\je   drobniejsze  pisma,  dawniej    wydane    poje- 

dyůczo:  Der    Ablass  inshesond.    d,    Juhildumahlass    (l850);    Der  h,  Papst 

Gregor    Vil  u.  d.    Rirchenfreiheit    (l850);    Die  kirchlichc  Frdheit  m.  dM 

Studium  des  KirchenreelUs  (185  7);  Censur  w.  Inde.r  (l85  8);  Der  Kirchen" 

lann  u.  eeine  Folgen  (1860);  Die  ahgeschajften  Feiertaje  u.  die  MessappU- 

ccUion  an    denselben  (1860).     Godn^  nwagi    jest   rzecz^,    že  dot%d  tjlko 

jeden  bp  (Ign.  Feigerle,  r^i852 — 63)  rz^dzil  djecezj^   St.  POlten  dlužej 

nad  lat  10.     Opowiadaj^,  že  ostatni  proboszcz  wielkiego    klasztom  auga- 

atjanów  w  St.  Pdlten,  gdy  klasztor  ten  za  cesarza  Józefa  II  byl  zniesiony 

i  na  biskupi^  rezydencj^  zamieniony,  a  jego  maj^tnošč  obrócoDa  na  nposa- 

ženie  nowo  erygowaé  si§  maj%cego  bisknpstwa  St.  Polten,  przepowiedzial, 

te  žáden  tamtejszy  biskap   nie  b^zie   dlužej    jak  lat  i  o    na  swojám  bi- 

akupstwie.  Ks.  Fessler  byl  tylko  lat  siedm  biskupem.  Cf.  Antofi  Erdinger^ 

Dr.  J.  Fessler.  Ein  Lebensbild.  Brixen  18  74. 

FestUS  Porcius,  rz%dca  (proatrator)  Judei,  nast§pca  Feliksa (ob.). 
Przybyl  on  do  Jadei  jeszcze  vtedy,  gdy  Pallas,  brat  Feliksa,  byl  w  la- 
akacb  a  Nerona  (/.  Flavius^  Ant.  XX  8,  9).  Že  zas  Pallas  zostal 
e  rozkazu  Nerona  zabitým  r.  815  od  zal.  Rz.  (Tacit,  Ann.  XIV  65), 
czyli  62  r.  ery  djoniz.,  wigc  F.  przed  tymže  rokiera  przybyl  do  Pale- 
styny  (ok.  61).  Rz^dc^  byl  umiarkowanym  i  sprawiedliwym  (/.  JTw. 
Se  Bel.  jud.  II  14,  i);  z  cal^  zaá  energj^  wystapil  przeciw  bandom 
powstaňczym,  kraj  niszcz^cym  (id.  Ant.  XX  8,  lO.  ii.o,  i).  W  spra- 
je é.  Pawla  (ob.)  pokazal  sig  bezstronnyra  i  legalnym  (Act.  c.  25  i  26). 
Umarl  niedlugo  po  swém  do  Palestyny  przybyciu.  A'^   M\  K, 

Fetyszyzm.  Fetysz,  Fetisso,  wrraz  portagalski,  znaezy  piór- 
wotnie  rzeez  csqroumq    i  objciwiyqcq  prawiq^  a  nastgpnie  oznacza  przed- 


Ftípzfim.  339 

miot  nžjwao j  przez  dzikie  lady,  jako  šrodek  nadprxyrodzony  dk  ochromy 
i  zbidaaia  prqrszlosci  i  jako  Uki  odbienúfcj  a  tyeh  ladów  czesč  bo3k%» 
Takowe  przedmioty  hywai^  bnine  lugprzód  z  calej  przyrodj.     S%  to  mia- 
nowíde    kamienie  niezwjklej  wielkoáci  i  formy,  drzewa  i  cale  iasy  i  zwie* 
rzgU  wszelkiego  rodzaju.     Takie  J*etysze  zowii|   naiuralaemL    Kíedy  zaá 
czlowiek,  przywi)zawszy  ivyobraienie  áwi^tošcí  do  jakicy  postačí,  wyobnia 
j%,  albo  tež  sklada  z  mnogicfa,  pocsytanych  za  áwi^te  rzeczy,    takie  wy* 
obraieDÍa   nazywaj^    Fetjftzami  szlucznemú     Czesc   fety^w    piTedstawia 
poj^e  religijne  spadle  na  najoiiszy  stopieá.  W  pomienionej  wyžejfomiíe 
jest  ono  grabym  matezjaloym  panteizmera^   w  którym  bóstwo  przedstawia 
si§  ntožsamione  z  materj^.     W  takiej    swoj^'    nižszej    formie  Fetyszyzm 
daje  ú%  spotykac  tylko  a  lodów,  stoj^cycb  nji  nižszrm    stopnin  wyksztat* 
cenia   i  w  stanie  znpelnej  dzikoéci.     U  niektórycb  znajdajemy  te  poj^cía 
religijne,  podoiesione  o  jeden  stopieá  wrž^    przez   to,  ii  poj§de  bóstwa 
oddzieU  sit  w  nicb  od  mateijalnego    przedmiotn  czci,  który   je  przedsta- 
w ia,  tak,  iž  ten  ostatní  jest  tylko  Jego  symbolem,  jakkolwiek  posiadaj%cyra 
roniej  wi§cej  sily  i  znaczenia  samego  bóstwa.     Tak  np.  dzikie  Indy  Ame- 
rrki  pólnocnej    oddají  czeáč  r€ligijn%  balwanom,  które  zowi^    Manitu:  ale 
Manitu  nazy¥»aja  si§  tež  n  nich  docby,  wladi^^ce  przyrod^  i  Indzmi  i  które 
w  ich  poj^ciach  maj%  pozostawač    w   takirože   stosanka   do   mateijalnych 
przedmiotów    ich  czci,    w  jakim   dnsza    czlowieka  zostaje   do  jego  dala. 
Za  najwyžszy  stopieá    i  rozwój    takiego  wyžszego    Fetyszyzmu  može  byč 
uwažany    Szamanizm,    w   którym   czeéó  Fetyszów  uj^ta  jest   w  pewDy 
systém.     Zasad%  tej  religji,  szeroko  rozpostartej  w  pólnocnej  i  wscbodniiQ 
Azji,  jest  wiara  w  dncby  przyrody  i  ich  moc  nad  áwiatem  i  Indžmí.  Dacliy 
te  s%  dobře    i    zle.     Czeió    oddawana   im    ma   na  cela   zjednanie  sobie 
pierwszych,  a  uchronicnie  si§  od  drogich.     Poárednikami    w  tém  s§  S ze- 
man i.     Nazwa  ta  oznacza  pnstelników,  mieszkaáców  pnszcz.     Xies%  oni 
wcale  kapknami,  a  tylko  powiemikami  bogów:  poznají  ich  cbeci  i  otrzy- 
maj%  od  nich  moc,  a  to  przez  pewny  rodzaj  zachwycenia,    który  sprowa- 
dzaJ9  na  siebie  za  pomoc^  srodków  sztacznie  podniecaj^cych.  przy  róžnyck 
tajemniczych  znakách  i  obrz§dach.     Beniowski  i  Kopec    w  swoich  podró- 
žach,  po  Syberji  odbytých,    w  koúco  zeszlego  i  pocz^tku  biež^go  wieka 
(Histoija  podróžy   i  osobliwszych    zdarzeá    Maun/cejo  Augusta  krabi  Be* 
matcshiego^  z  fruicazkiego  thmiaczona,    edycja  nowa  w  Warszawie    I80e, 
4  t.  Sybir.  Pami^tniki  Polaków  z  pobyta  na  Sybirze,   tom.  2.     Bziennik 
podró2y  Jóufa  Kop^ia^  Chelmno  1865),  podají,  iž  taki  stan  zachwycenia 
Szamanów  nast^pnje   za  spožyciem  jakiegoš  grzyba,  który  sprowadza  sen, 
a  w  nim  widzenie    przyszloáci.     Kopeé    w  swoim  Dziennika    podige,    že 
i  sam  na  sobie  zrobil    doswiadczenie  tego,  i  zjadlszy  taki  grzyb,    widziat 
we  snie  wypadki,  które  w  dalszym  j^o  žycia    mialy  si§  niby  sprawdzié. 
Obowi%zek  Szamanów,  nwažany  przez    nich  za  rzemioslo,  polega    na  tém, 
žeby,  w  každej  danej  okolicznoád,  adaji|cym  síq  do  nich    po  radf  ozn%j- 
miaé  przyszloáó,     podawač  srodki  do  pozyskania  dobroczynnej  opield  do- 
chów    dobrých,    a  zabezpieczenia   si^    od  szkodliwego  wplywu  i  dzialania 
ztych.     Wszystko  to  bywa    w  celách   jedynie    doczesnych   i  zmyslowych. 
Gzddele  Fetyszów,    mianowicie    Szamani,  w  cela  agednania    sobie  swoick 
bogów    przynosz^    im  pewne  ofiary   i   zadiÚ4  sobie  róžne  cielesne  amar- 
twienia.     Znajdujemy  tež  n  nich  rodzjg  obrz^du  przysi^    w  tém,  že  na. 


t  • 


340  Fetyszyzni.— Févre. 

;lwiadectwo  prawdy  dotykig'4  oni  swoich  Fetyszów.  U  dzikich  ladów  Ame-- 
xyki  pólnocnej  goácie  i  poslowie  zostaji^  pod  opiek^  wieQdego  ducha. 
Niektóre  tež  rzeczy  przez  položenie '  na  nich  pewnycJi  znaków  l^ywiú% 
Tahu^  t.  j.  poáwÍQCone  i  nietykalne.  Nareszcie,  u  wielu  wyznawców  Fetj* 
szyzmu  znajdnjemy  wiarg  w  nieámiertelnoáé  doszy  i  žycie  przyszle,  cho- 
eiaž  wyobraženia  ich  o  tém  przyszlóm  žycín  i  jego  warnnkach  a%  tak 
zmyslowe  i  tak  síq  róžni%  mi^dzy  sob%,  jak  i  samo  ich  pojala  o  dna^. 
Kiektórzy  mniemaj^,  že  ich  žycie  zagrobowe  jest  po  prostu  dalszym  ci%> 
giem  obecnego,  tylko  w  pewném,  nieznaném  miejsca;  wedlag  innych,  dnně 
ich  rozl^czone  ze  swojami  cialami  maj^  wieáé  dalej  ^dzieé  byt  niezupelqy 
i  smutný.  Jednak  po  wi^kszej  cz^áci  pojmuj%  ów  byt  dwojaki:  szcagáliwy 
i  nieszcz^áliwy.  Ale  warunki  tego  przyszlego  8zcz§ácia  i  nieszcz^áda  nie- 
odpowiadaj^  jakiejkolwiek  wartoáci  czlowieka  moralnej,  a  tylko  terna 
co  w  ich  poj^ciach  uchodzi  za  najlepsze.  Mianowicie,  czíowiek  aa  gro- 
bem  bywa  bogatym  Inb  ubogim,  silným  luh  slabým,  u  niektóryeh  wedle 
tego,  jakim  byl  za  žycia,  u  innych  przeciwnie.  U  niektóryeh  wysnayrców 
Fetyszyzmu,  mianotřicie  w  Afryce  i  Ameryce,  znajdujemy  wiarQ  w  prze- 
chodzenie  dusz  w  inne  ciala  ludzkie  i  zwierz^ce.  Poniewaž  wszyatkie 
poj^ia  religijne,  przy  calej  ich  róžnorodnoáci,  zamykaje  w  sobie  élady 
podaú  pierwotnych,  prawdziwych,  lecz  skažonych  w  rozmaity  sposób, 
przeto  i  w  fetyszyzmie  pokazuj^  síq  nam  te  álady,  jakkolwiek  ňader  jni 
slabé  i  niewyražne,  w  owém  ciemném  jego  poj^ciu  o  bóstwie,  jako  istode 
ifyžszej  od  czlowieka,  w  uznaniu  potrzeby  oíiary  i  umartwienia  dla  prze- 
blagania  bóstwa,  i  nareszcie  w  wierze,  jakkolwiek  takže  ciemnej,  w  nie- 
ámiertelnoáé duszy.  Fetyszyzm  rozpoáciera  síq  daleko  w  áredniej,  pólno- 
cnej  i  pólnocno-wschodniej  Azji,  u  narodów  plemienia  mongolskiego  i  Iln* 
nów  czyli  Turanów;  w  árodkowej  i  poludniowej  Afryce  u  morzynów; 
w  Australji  i  w  Ameryce  u  tamecznych  ludów  barwy  ciemqej  i  czer- 
wonej  S.  S. 

Feuillée  (czyt.  FóUje)  Ludwik,  franciszkaníD,  ur.  166O  w  Mant^ 
w  Prowancji,  czlonek  paryzkiej  akademji  naak.  Z  polecenia  króla  La- 
'  dwika  XIV  odbyl,  jako  naturalista,  wiele  wypraw  nauko wych,  a  miano- 
wicie  na  Wschód  r.  1700,  do  Indji  1703,  do  Chili  i  Peru  1709;  po  po^ 
'wrocie  król  zbudowaó  dla  niego  kázal  obserwatorjum  astronomicrae 
w  Marsylji.  Prac^  i  podróžami  oslabiony,  um.  1732.  Skromnoáé  i  pro- 
stota podnosily  w  nim  jeszcze  zaslug^  jego  nauki.  Sprawozdania  x  jego 
podróžy  astronomiczne  i  botaniczne  s%  wzorem  prac  tego  rodzajn.  Cf. 
FeUer^  Biogr.  universelle. 

Févre  Justýn  Ludwik  Piotr,  ur.  w  Riaucourt,  departHaute* 
Mamě,  r.  1829;  proboszcz  w  Louže.  Wspólnie  z  J.  Carnandet  (ur.  1820 
r.,  bibljotekarz  miasta  Chaumont)  wydal  Let  Actes  des  saints  ďaprés  k$ 
Bollandistea^  MabiUon  etc,  Besan^on  186  6,  6  v.  in-8.  Sam  zaá  jest  auto- 
rem pism:  Le  Budget  du  presbytere^  ou  Considerations  sur  la  candiihn 
tempcreUe  du  Clergé  catholique  (Paris  1858,  bezimien.);  Education  diě 
enfants  á  la  maison  paternelle  (ib.  I86I);  HEglise  cathoU  et  les  Joumaus 
impies  (ib.  1865);  Du  gouvemement  íemporel  de  la  Providence  dona  se$ 
principea  généraux  et  daná  son  appUcation  aux  temps  présents  Qi^hncj  1857, 
2  v.);  Histoire  de  Louže  (Paris  1860);  La  legitimité  de  la  IV  dynastii^ 
suivie  ďun  appendix  vUťtulé  les  Etrennes  de  Vimperatrice  (ib.  1863);  Za 
fniseion  de  la  bourgeoisie,   suivie  ďétudes  sur  le  gouvemement^    le  clergi  la 


Fivrt.— riCMM.  341 

noblesu  et  U  proUtariat   (ib.  18€S);  Du  wufitere  de  la  saufrance  (Laogres 
1860);  Du  realisme  doMS  la  lUtérature  (Ptris  1865);  Dt  la  restauratían  de 
ia  musique  riUgietue  (ib.  1864);  Le  Tabae  (ib,  186S);  Vie  intíme    et  tror 
vaux  UtUraires  de  Mgr  Darboy.  arehev,  de  Far,  (ib.  186S).       X.  W.  K. 
Ficínus  Marsilius,  ar.  we  Floreacji    148S  r.  Ojdec  j^o,  lekán 
Kosmy  Medjceasza,  przeznaczat  go  na  medyka.     Gdy   Gemistiis  řtethon, 
c^owiek  nczooy    i  wymowny,  przybyty    na   sobor    floreaeki,   preldícgami 
flwojemi   o  filozoJEji    platoúskiej   zacbwyeal    shichaczów,  Kosma   xamienyl 
npowszechnió  t§  filozoQQ  we  Florencji.     W  tym  cela  cbciat  on  spožytko- 
waó  wieikie   zdolnoáci  mlodego  F'a,  kázat   go  wychowywac    w  swoim  pa* 
taco,  otoczyl  go  naaczycielami  greckimi  i,  gdy  miat    30    lat,  pottawil  go 
na  czde  akademji  platoúskiej.    Równiež  cenil  i  popieral  F*a  Wawrzyniec 
Medyceasz.     R.  1476  F.  zostai  kaplanem,  otrzjrmal   rektorát   dwócb  ko- 
áciolów  ve  řlorencji,  kanonikat  przy  katedrze  i  om.  v  Gorregio  1499  r. 
F.  oálepiony   hjl   m^roácii|   greckich    filozofów.     Nie   maj%c    wlaádwit 
nmyahi  filozofícznego,  nie  amíal   zachowač  síq  krytyeznie   wzgigdem    my« 
élideli,  których  stadjowal,  naiwnie  wierzyl  v  opowiadanie  aleksandryjskie 
o  tradycji  álozofícznej,  poczyn^%ccj  si^  od  Tbota  czyli  Merkarego    Tris- 
megista,  przechowywaneij  nast^pnie  przez  Orfénsza,  Aglaofema,   Pitagoresa, 
Filolaosa,    a  dochodz%cej  dopiero  do  szczyta  w  Platonie.    Przez  fíiozoQ^ 
tež  platoiisk^  rozumial  on  nietylko  nank^  Platona,   w  jego  pismach    za- 
wart%,  ale  staral  si^  j^  iu%ó  w  jej  zwi^zka  z  dawniej8z%  (ow^  tradycyja^ 
fílozoÓ^  i  póžniejsz%  (nowoplatoników).  W  swojej  przedmowie  do  „Krytona* 
twierdzi,    že  w  Platonie  jest  podstawa   filozoQi   chrzeácjaáskiej.     Mojžess 
i  Plato  zgadzig^  síq  a  niego   w  swych  naokach  zasadniezych.     Sokrates, 
Plato  i  inni  filozofowie    znajdowali    si^,   jego  zdaniero,    przed  przyjiciea 
Ghrystosa   w  pewnego    rodzjgn    stanie   poirednim;  po   Wniebowst^pieniu 
CbiTstosa  i  oni  wst^pili  do  nieba.     Sokratesa  pod  wiola  vzgl§dami  awaia 
za  typ  Chr}*stQsa.  Odrodzenie  filozofji  platoúskiej  jest  dzielem  OpatrznoácL 
Bóg  chce,  aby  wsz§dzie  ona    žyla    i  panowala.     W  zápale  swoim  do  tei 
filozoiOi  y*  posuwal  síq  tak  dalece,  že  z  kazalnicy  opowiadal   Platona,  za- 
ch^cal  jego  stadjowanie,  cbcia}  pewne  ost^y  z  pism  j^o  wprowadzič  do 
nabožeústwa  koécielaego,  i  TW«faflJi^ÍiBÍř  »:t}hry8tnsie-  mial  braciwPla* 
tonie.     Pod  koniec  žycia  ogaist%  wymow^  Sayonaroli  pomszony     nawró- 
cil  8i§  do  žycia  bogobojnego    i  áci41e   chrzeácjaúski^o.    Jako    nanczyciel 
aoial  F.  znakomitych  nczniów,  pomi§dzy  którymi  najslawniejszy   byl  Poli- 
tianns.     Malego  wzrosta,   chudý,   sláblo    zdrowia,  byl  F.  bardzo  praco- 
^ty,  lagodny  i  uprzejmy.  Zostawil  wieie  pism.  Tlamaczyl  dzieia  IHatona^ 
Plotyna^  Porfyrjusza^  Proklusa^  Jamblichaj  Akynousa^  Synezjmza^  PseUusa^ 
zloté  wiersze  Fytagorasa^  Átenagory  pismo  o  Zmarticychwstaniu  ciaia  i  dzie* 
/a    Djonizjusza   Areopagtty,    Glówne   jego    dzielo    tilozofíczne    nosi  tytol: 
yiieologiae  Flatonicae  de  immortcditate  animorum  lib,  i^,  in-f.  Floren.  1482. 
Z  jego  prac  teologicznych  wymieniamy:   O  religji  chrzeécjaňskiej    i  o  pobo' 
jtnoéci^  apologja  chrystjanizma  dedykowana  Wawrz.  Medyceuszowi,  drako- 
wana  w  Paryžu  lálO  i  1559,  w  Bremie    16 17;  Kommentarz   na  list.  éw. 
Pawla    do  Rzymian;   Traktát    o  Bogu;  Djalog  pomi^iJLzy  FawUm  a  duezq^ 
že  do  Baga  lez  Boga    si^  nie  dochodzi;  Mowa  chrzeécjan  do  Sykstusa  IV; 
Traktát  o  hoskoéci  cfirzescjaúskiego    prawa  moralnego;     O  miloéci,     Sposób 
pisania  F'a  jest  ciemny,  jak  sam  to  przy  znaje,  cz^áci^  z  powodu  zbytniq 
zwi^oáci,  czQáci%  z  powodu  ciemnej  tr^i  jego  fílozoQi«  Wszystkie  jego 


342  Flcinus.— Fídelís. 

dziela  wydane  byly  w  Wenecji  I5ié,  w  Bazylei  i56i,  I57i  i  w  Paryta 
1641)2  t.  in-f.  Cf.  /,  Corsius^  Commentarius  de  Platonicae  philosophiae 
post  renatas  litteras  apud  Italos  restaaratioQe  síyo  M.  Ficini  vita,  Pisae 
1772;  Schelhom^  Coznm.  de  vita,  moríbas  et  scríptis  M.  Ficini^  na  po- 
cz^tku  dziel  F'a,  \Tyd.  Basil.  1561.  N. 

FidetíS  z  Sigmaringen,  áw.  (24  Kwiet.),  ingczennik,  kapncyn,  ur. 
1577  w  Sigmaringen,  z  rodziców  zámožných,  na  chrzcíe  otrzymal  imíQ 
Marek^  \TCze§nie  utracil  ojca,  lecz  opiekan  dal  mu  wychowanie  gnmtowne 
i  chrzeácjaňskie.  Szybkie  czynil  post§py  w  szkotach  i  oniwersytede, 
zwlaszcza,  obok  zdolnoáci  i  pilnošci,  odznaczal  si§  8kromnoáci%  i  pobožno- 
šci^,  niewinnoáci^  žycia  i  umartwieniem.  Wina  nigdy  nie  p^ař^  zawsze 
nosil  wl08ienic§.  Ukoňczywszy  filozoíjg  i  prawo  w  Frybnrgn,  w  Bryzga* 
vgi,  powrócil  r.  1603  do  Sigmaringen.  Na  pocz^tku  1604  r.,  w  towa- 
rzystwie  wielu  swych  kolegów,  z  wyžszej  rodziny  szwabskiej,  udal  8j§  na 
zwiedzenie  glówuych  miast  Europy,  w  cela  poznania  áwiata  i  zwycz^ów 
róžnych  narodów,  oraz  dla  wyéwiczenia  si§  w  obcych  j§zykach.  W  czasie 
tej  podróžy,  lat  6  trwaj^cej,  zawi^zal  ácisle  stosnnki  przyjažni  z  wiela 
uczonymi.  Po  powrocie  otrzymal  stopieň  doktora  obojga  praw  r.  1611 
i  zostal  adwokatem  w  Ensisheiro,  stolicy  austrjackiej  Alzacji.  Niebawem 
zyskal  zaszczytn%  nazwQ  obroňcy  ubogich.  Mimo  to  czul,  že  zig^a 
adwokata  nic  odpowiadaj^  pobožnému  jego  usposobienia  i  chgci  slaženia 
BogH  z  calego  serca.  Dia  tego  tegož  samego  jeszczc  roka  wst^pil  do 
kapucynów  w  Altdorf  i  na  jesieú  wyáwigcony  zostal  na  kaplana.  Na 
pocz^tku  1612  r.  odprav?il  pier^sz^  Mszq  sw.  w  klasztorze  frybnrgskim, 
po  której  z  r^k  przeložonego  otrzymal  hábit  zákonný  i  imi§  Fidelis. 
W  mowie  do  niego  mianej  rzekl  przeložony;  „Esto  Fidelis  usque  ad  mor* 
tem  et  dabo  tibi  coronam  Titae."  (Apoc.  2,  lo).  Po  odbytým  nowi- 
cjacie,  wykonal  šluby  zákonné,  nczgszczal  na  teologj§  w  Konstancji  i  Fra- 
uenfeld,  zostal  kaznodzieji|  i  spowiednikiem  w  lihěinfelden,  nast§pnio 
w  Fryburgu,  a  r.  1621  gwardjanem  w  Feldkirch,  w  Voralbergu.  Na 
tym  urzgdzio  przyáwiecal  podwladnym  przykladem  šwigtego  žycia,  bronil 
praw  swego  klasztoru,  lecz  odrziical  wszelkie  ofiary,  ježeli  te  nie  tyřy 
koniecznemi  do  utrzymania  zakonników;  áciálo  przestrzegal  rcgnly  i  ubó- 
stwa  zakonnego,  tak  dalece,  že,  mimo  licznych  pism  swoich,  dwa  lata  je- 
dnego  užywal  pióra;  slowem,  wiernym  byl  uczniem  áw.  Franciszka.  Ka- 
zaniami  swemi  do  gl^bi  wzruszal  serca  sluchaczów,  tak  dalece,  že  mnóst^o 
kalwinów  nawrócil  na  lono  Koáciola.  Zewsz^d  zbicgano  si§  dó  niego  po 
rad§  w  kwestjach  tycz^cych  si§  sumienia.  W  czasie  epidemji  byl  wszyst- 
kiém  dla  wszystkich,  bez  róžnicy  wyznania,  przez  co  zjednal  sobie  po- 
Tfszechn^  milosc  i  uwielbienie,  a  zwlaszcza  mi§dzy  žolnierzami.  Refor- 
macja  zatknula  krwawy  sztandar  rozdwojenia  na  ruinách  dawnej  jednošci, 
tak  w  Graubtindten  (kanton  Gryzonów),  jak  i  gdzieindziej.  Stronnictwa 
jedné  przeciwko  drugim  wyst§powaly  z  cal%  gwaítownoáci^.  Jan  Fluji 
z  Aspremontn,  bp  Charu,  który  energicznie  bronil  swej  djecezji  przed 
wplywcm  herezji,  s  rázy  zmnszony  uciekaé  (i607,  1612,  1617  r.), 
w  koúcu  na  ámieré  skazany;  starý  Jan  Prevost  1618  r.  áci§ty;  archi- 
presbyter  Mxkolaj  Busca  zatorturowany  i  pod  szubienic^  pogrzebany;  inni 
katolicy  wyganiani,  lab  wieszani,  a  predykanci  kalwiúscy  przemoc%  na  pa- 
vaJJach  zostali  osadzani.  Takie  okrucieňstwa  wy wolaly  wreszcie  1 9  Lipca 
*0  pospolité  roszenie  katolików  przeciw    ciemi^ž^cym  ich    kalwinom. 


FideKs.— Figura.  343 

Hiszpsnie  i  Anstijaey,  popierajfcy  katolik6w,  zaj§K  Wtttdin^  i  ume  cw^/ki 
kantoQQ  Grfzonóm^  i  zapewnill  Waltdínie  swobodnj  wybór  kmtDlieldch 
urz^dników.  Aastija  starala  sío  o  przTwrócenie  reUgji  katolickiej  w  tjdk 
stronach,  i  w  tym  cda  Fidelis,  za  zgoá^  przďožonjeb,  wydany  tam 
zostař  z  pocz^tkiem  ie22  r.,  na  czele  wáa^^  wówczas  nstanowionej  pnex 
koDgregaqJQ  propagandy  dla  Szwigcaiji.  Missja  ta  wiele  jnž  zrobvla  d<H 
brego  w  Bretígaa  (Brectiolo),  Grosch  i  Seyis  (Sevislnm),  gdy  FiddíB  po 
Wielkanocy  tegož  roka  padl  ofíar§  zajadlych  kalwinów.  Obchodzi!  t^ 
nroczjstosó  w  klasztorze,  gdzíe  jnž  ostrzežonym  zostat,  o  grož%cém  mu 
níebezpieczeástwie.  Prze?ridig^c  bliski  swój  koniec,  podzi^kowal  wladzom 
miasta  Feldkirchn  za  wyšwiadczone  klasztorowi  dobrodziejstwa,  polecU  im 
nbogich  i  udal  si^  z  powrotem  na  mis^§,  przygotowany  na  m^czeňstwo 
spowiedzi^  z  calego  itycia  i  odprawieniem  Mszy  áw.  Podst§pnie  zapro* 
szony  przez  íanatycznych  chtopów  do  Sens  z  kazaniem  (24  Kwiétnia 
1622):  w  czasie  kazania  padl  strzal  do  niego,- ale  kola  chybila.  Obecni 
zacz^Ú  uciekač  z  košciola;  žolnierzy  anstijackicb,  dodaných  missjonarzowi, 
czQŠd^  zabito,  cz§áci^  nwi§ziono;  F.  uU^kl  przed  oltarzem,  polecaj^c  bíq 
Bogn,  poczém  udal  síq  w  drog§  kn  GrOsch;  chlopi  uzbrojeni  przytrzymali 
go,  a  jeden  z  nich  uderzeniem  miecza  powalil  go  na  ziemi§.  F.  podnióal 
si§  jednak  z  ziemi,  modlil  si^  gloino  za  swoich  morderców,  którzy  rzncili 
si§  na  niego  z  szatalisk^  wáciekloáci^.  Roztrzaskano  mu  czaszk§,  wpiersí 
mial  wi^cej  niž  20  pchni^,  žebra  wszystkie  prawie  polámané  i  tmdno 
bylo  na  calém  ciele  znaleáč  kawalek  nieporaniony.  Cialo  pochowál  na 
dmgi  dzieň  zakrystjan.  Jednoczeánie  chlopi  z  Grttsch,  zabiwszy  kilknset 
žolnierzy  aastrjackich,  ámiertelnie  ranili  ojca  Jana,  towarzysza  FideKsa 
w  missjí.  Fidelis  policzony  zostal  w  poczet  šwi^tych  m^czenników  przez 
Benedvkta  XIV,  r.  1746.  Cialo  I8  Pažd.  1622  r.  przenieaiono  do  ko- 
šciola  kapncyDÓw  w  Feldkirchen,  gdzie  obecnic  spoczywa;  glowa  i  lewa 
noga  znajdaje  si$  w  kosciele  katedralnym  Chum.  Cf.  Acta  canonis.  S* 
Fidelis,  Romae  174  0.  •/.  A,  Zimmermarm^  Ber  h.  F.  v.  Sigm.  sein  Le- 
ben  etc.,  Innsbruck,  186S;  Kurze  Lebtnsbeschreibung  des  hl.  Fidelis  van 
jSf]7m.,  Freib.  im  Br.  1846.  Zhiór  gycia  sw,  Wojciecha^  areyhpa  gniein,^ 
craz  i,  FideUsQ,  l-apucf/na  missjonarza^  Warsz.  1847;  ib.  1859.  (Schródl),  /. 

Fíetzek  Jan  Aloizy,  ur.  lo  Mája  i7do  r.,  1S14  vrstapil  do  se- 
minarjum  duchownego  w  Krakowie.  Po  wyš^i^cenin  byl  najprzód  ko* 
mendarzem  w  Czeladzi,  potem  6  lat  proboszczem  w  Ziemigczycach:  od  r. 
1826  proboszczem  w  Piekarach,  w  Gómym-Szl^sku.  Za  przykladem  ks. 
Teobalda  Mathew  z  Irlandji  i  Selinga  z  Niemiec,  zaprowadzil  towarzystwo 
wstrzemi^žlivfošci  pomi§dzy  Indem  gómo-az^skim  polskiego  pochodzenia 
r.  1844.  Od  r.  1841  z  pobožných  skladek  zaczal  budowač  koáció)  w  Pie* 
karacb,  poáwi§cony  1849  r.  przez  kardynala  Diepcnbroka,  bpa  wro- 
clawskiego.  Wydal  swjrm  kosztem  w  Wiednin  u  mechitarystów  Žywcty 
ié,  ks.  Skargi  (ob.),  a  w  Niemieckich  Piekarach  Jíatkf  és,  PoUk.  ks.  Ja- 
roszewicza,  (ob.);  nadto,  napisal  wiele  róžnych  ksiažek  brackich  i  do 
nabožeňstwa  w  jazyku  polskim  dla  ludn  szl^kiego.  Um.  laLntego  186S 
r.  ŽyWct  F*a  napínal  dawny  jego  wikaijnsz  i  przyjaciel  k$,  Karel 
Prfssfrend^  i  wydal  w  Bytomin  1864  r.  X.  L.  J. 

Figura  (typ)  w  Biblji.  Tak  síq  nazywa  fakt  rzeczywisty,  w  Sta* 
rym  T.  opisany,  a  b^d^cy  zárazem  przepowiedni^,  odnosz^c^  si^  do  Chry- 


844  Figura. 

stasa  i  jego  królestwa  (Koéciob).  Tak  np.  Oxeasz  (ii,  i)  przeponiida: 
nZ  Egipta  powolam  syna  mego"  (Izraela).  Proroctwo  to  odaosi  n^  bes* 
poárednio  do  Izraelítów,  którzy  przed  AssjTyjczykami  i  Chaldejcsykami 
mieli  szukač  póžniej  schronienia  w  Egipcie,  a  nastupme  mial  im  Bóg 
dozwolió  ztamt^d  wrdció  do  swej  ziemi.  Poárednio  zaá  odnosi  síq  ono  do 
Clirystasas  który  przed  Herodem  zmuszony  by{  ndekaé  tikže  do  Egipta* 
i  ztamt^  wrócU  do  ziemi  izraelskiej  (Mat.  2,  15).  Izrael  wi^,  jego 
ucieozka  do  Egiptu  i  powrót  ztamt^d  jest  tu  Jigurq  Chrystasa,  jego 
ndeczki  i  powrotu.  Róžni  síq  figura  od  symbolu  tém,  že  przepowiaďi 
Chrystasa,  lub  jego  królestwo;  symbol  zaá  jest  nauk),  lub  przepowiedn^ 
innego  rodzaju  faktów;  od  aUegorji  w  retoryczném  (nie  biblijnéoi)  sna- 
czeniu — tém,  že  w  aliegorji  cale  opowiadanie  naležy  braó  przeaoánie, 
a  nie  literainie;  w  fígurze  zaá,  opowiadanie  o  fakcie  zaszlym.  (lub  ziýié 
mig^ym)  naležy  braó  literainie,  bozpoáredoio,  lub  poárednio  (senaus  lito* 
ralis  immediatus,  v.  translatus),  a  dopiero  rzecz  sam%,  sam%  treáó  tego 
opowiadania  uwažaé  za  fakt,  mig^cy  nast^pió  w  N.  Testamencie,  w  iydu 
Gbrystusa  i  jego  Koáciola.  W  ogóiniejszém  jednak  znaczeniu  možná  na- 
zwaé  figur§  symbolem  (ob.),  lub  allegorj)  (ob.),  z  tém  wszakže  zastrzeže- 
niem,  že  sam  fakt,  literainie  wzigty,  jest  prawdziwym.  Wreszcie,  labo  f. 
jest  proroctwem,  róžni  si§  jednak  od  proroctwa  tém,  že  w  proroctwíe 
przepowiada  8i§  slowem,  f.  zaá  jest  przepowiedni^,  dokonan%  samemi  fa- 
ktami.  Tekst  biblijny,  w  którym  zawiera  síq  takic  faktyczne  proroctwo, 
nazywa  síq  tekstem  typologicznym  (od  tó?co;,  iypus^  obraz),  zt^d  zastoso- 
wanie  jego  do  Gbrystusa  bgdzie  wykladem  typologicznym^  czyli  wyszoka- 
niem  znaczenťa  typologicznego  (sensus  typicus).  Dobré  objaánienie '  ^a 
dige  á.  Ghryzostom  (HonuL  in  illud:  Non  volo  vos  ignorare,  Opp.  ěd. 
Hauriu.  III  234).  Poniewaž  f.  jest  obrazem  tego,  co  mial  dokonaó  Ghry* 
8tu8,  wi§c  figury  mogi|  byó  tylko  w  St.'  Test.;  w  Nowym  zaá  jest  ich 
uzupelníenie,  lecz  o  nowych  fíuguracb  mowy  byó  nie  može.  Z  tego  po- 
wodu  Koációl  potopil  Joachima  de  Floris,  Amalarjusza  (Cf.  Florus)  i  in- 
nych,  którzy  do  dziejów  N.  Testam;  przywi^ywali  znaczGDie  typologiczne. 
Figurami  mog%  byó  osoby,  lub  fakty  i  obrz§dy  Starego  T.,  jak  nižej 
przytoczymy  tego  przykíady.  Že  caly  Starý  T.  w  ogóle  jest  figury  No- 
wego,  wigc  a  priori  we  wszystkicb  faktacb  Starego,  podobných  do  fiaktów 
Nowego  T.,  mázna  upatrywaó  myál  typologiczn%,  wskazuje  to  sam  zdrowy 
rozsudek  chrzescjaúski.  Rzeczywiácie  bowiem  Biblja  Starego  T.,  pnyniý- 
mniej  w  znacziiej  swej  cz^áci,  nie  bylaby  godn^  byó  dzielem  Ducha  áw., 
ani  moglaby  tak  byó  zalecan%  przez  Gbrystusa  (Joan.  5,  3  9),  gdyby  nie 
zawierala  figur,  odnosz^cych  síq  do  Gbrystusa.  Jest  bowiem  w  Bibjji 
wiele  faktów  takich,  z  których  ani  bezpoáredniego  wniosku  moralnego, 
ani  dogmatycznej  nauki  wyprowadzió  nie  možná:  np.  že  Jakob  pod^zedt 
Ezawa,  zwiódl  ojca  i  otrzyroal  blogoslawienstwo;  že  Juda  zgrzeszyl  z  Ta- 
mar^;  historja  Rahaby  (ob.);  znaczna  czgác  historji  £ster}%  Judyty,  Da- 
wida,  Salomona  i  w.  in.  Tak  samo  rzecz  si§  ma  z  wielu  obrz§dami  za« 
kónu  Mojžeszowego  (np.  ob.  Azazel,  Krowa  czerwona,  Ofíary).  A  przeciež 
Biblja  jest  dzielem  Ducha  áw.,  i  wszystko,  co  w  niej  si^  znajduje,  jest 
z  woli  Ducha  é.  spisano.  Dia  czcgož  wi§c  Duch  é.  natchn%l  pisarzy  ás., 
aby  takie  epizody  brali  z  dziejów  žydowskich?  dla  czego  te,  a  nie  inne, 
može  donoániejsze  pod  innym  wzgl^dem,  proroctwa  ím  dyktowal?  dla 
czego  dopuácil,  žehy  zagingly  inne  ksi^gi,  przez  proroków,    lub  m§drców 


Fí|ura.  346 

tyáomúách  (Salomon,  NaUn,  Gad)  pisane,  a  može  wi§ce|j  intere88ig%ce 
ludzkošé  (ze  stanowiska  nankowego)?  Oto,  nie  dla  czego  innego,  tjlko  dla 
tego,  že  owe  dzi^e  i  proroctwa  xe  nczc^lniejttego  2rz%dzexiia  Bolego 
hjtj  figur%,  czyli  obrazem  innych  wznioélcijszfch  dziejów.  I  nie  dla  ezega 
innego  chrzeácjaniii  czyta  z  uazanowaniem  dď^'e  Jakoba,  Bababy,  Estery 
i  t.  d.,  ze  czci^  patrzy  na  obrz^dy  zákona  Mojžeszowego,  z  prorukami 
wspólczi^e  nad  npadkiem  lub  pomyilnoácú|  Jerozolúny,  poááúSL  icb  ku 
niej  miloáč  i  t  p.,  tylko  dla  tego,  že  owe  dzieje  i  obrz^y  przepowiadv% 
Ghrystosa,  že  Jerozolima  jest  obrazem  Koádota  woji^%cego  na  ziemi 
(takže  tryamf(^%oego  w  niebie)  i  t.  p.  A  takie  podstawianie  typologi- 
cznego  znaczenia  nie  opiera  zie  na  apríoristyczném  jedynie  przypoBzczenio. 
Byč  može,  iž  sami  aatorowie  Starego  Test,  przyn^mniej  niektórzy,  nie 
wiedzieli  o  tém,  že.pisz^c  swe  dzielo,  prorokigii;  lecz  Dach  áw.,  autor 
wszelkich  proroctw,  kierowal  nimi,  w  cela  sobie  wiadomym,  i  te  pisoui 
ochronil  od  zagaby.  Ze  zaš  rzeczywiácie  myši  typologiczna  byla  prqr* 
wi^can^  przez  Dacba  á.  do  owjcb  faktów,  mamy  na  to  áwiadectwo  aato- 
rów  jož  Starego,  jaž  Nowego  T.,  a  przedewszystkiém  áwiadectwo  samego 
Chrystosa.  Z  autorów  Starego  T.  Iz^'asz  (53,  7...)  zdige  síq  wskazy* 
wac,  že  baranek  wielkanocny,  którego  krew  cbronila  žydów  przed  anio- 
lem  émierci,  byl  fígar%  ZbŇawiciela,  którego  m^k%  i  ámierci^  mlat  4>yó 
odkapiony  rodz;^  Indzki.  Autor  Psal.  7  7,  2  nazywa  przypowieéei^  (mo- 
sztil)  i  mow%  tajemnicz^  {hidaih^  áem'gma)  cal%  bistorj§  izraelsky  od 
wyjácia  z  Egiptu  až  do  Bawida;  widocznie  žatém  przjrpisi^e  jej  wyžsze 
znaczenie.  Dawid  (Psal.  loo,  4)  oáwiadcza,  že  kaplan  Melcbizedecb  byt 
fgur^  kaplaústwa  Ghrystnsowego.  Wyražniej  wyst^puje  typologja  u  auto- 
rów áá.  Nowego  T.,  nie  dla  tego,  žeby  j%  ciž  autorowie  sami  wymyálili, 
lecz  že  j^  wzi§li  albo  od  synagogi  žydowskiej,  albo  od  Chrystusa.  2e 
•ynagoga  przyjmowala  typol^gj^,  pokaz^je  to  é.  Pawel,  gdy  w  liáde  do 
Žyiów  dowodzi  figurami;  nie  móglby  zas  tego  czynič,  gdyby  žydzi  figur 
nie  przypuszczali.  Dzisiejsi  žydzi,  równie  jak  dawniejsi,  typologie  pnyj* 
nuj%  (áwiadectwa  ap.  Raym.  Martini^  Pugio  fidei,  ed.  Carpzov,  s.  837). 
Že  P.  Jezus  w  tym  duchu  wykladal  fiakty  biblijne,  áwiadcz^  owangelje. 
Dwom  uczniom,  id^cym  do  Emmaus,  ttumaczyl  o  Sobie  proroctwa,  jakie 
byly  «we  wszystkich  pismacb,"  poczyn^j^c  od  Mojžesza  i  proroków  (Lac. 
24,  2  7),  a  wi^c  nietylko  proroctwa  slowne,  lecz  i  faktyczne  (figury),  b§- 
d^ce  w  ksi§gach  czysto  historycznej  treáci.  Wykazywal,  že  ^wszystko,  co 
jest  napisane  w  zakooie  Mojžesza,  w  Prorokach  i  Psalmach,"  musi  síq 
apelnič  na  Nim,  r  dodal:  JIA  napisano  i  tak  potrzeba  bylo,  aby  Chry- 
stus  cierpial  i  trzeciego  dnia  zmartwycbwstal"  (Luc.  24,  44 — 46).  O  tém 
zaá  wszystkíém,  zwtaszcza  o  Zmartwychwstaniu  po  3  doiach,  literalnycb 
bezpoárednicb  proroctw  nie  bylo,  tjlko  typologiczne:  mianowicie  figury  rilr^y- 
iowanego  Chrystusa  byl  w^  miedziany  (Num.  il,  8.  9.  cf.  joan.  S,  14. 
15),  a  zmartwychwstaUgo  Jonasz  (Jon.  r.  2.  cf.  Mat.  12,  39.  40).  A  ja- 
ko P.  Jezus  mówi  o  wszystkich  Pismach  áš.,  že  mu  oddají  áwiadectwo 
(Joan.  5,  3  9.  cf.  Luc.  24,  2  7),  tak  i  á.  Pawel  nieraz  powtarzal,  že  caly 
Starý  T.  jest  figurij  Nowego:  Koncem  zákonu^  mówi,  jest  Chrystua  (Rom. 
10,  4).  Wszystkie  ustawy  obrzgdowe  zákonu  sq  cieniem  (umbra)  Chry- 
stosa, który  jest  rzeczywistoéci^,  cieň  ten  rzucig%c%  (Coloss.  2,  16).  21a- 
kon  nie  jest  stalým  i  wyražnym  obrazem  rzeczy,  lecz  tylko  cieniem  przy- 
szlych  dobr:   Umbram  habens  lex  futurorum    bonorum^  non  ipsam    imaginem 


846  Figura.— Filadelfja. 

m 

rerum  (Hebr.  10,  i).  Skoro  zaá  Starý  T.  jest  figury,  czjli  rzeczywistéiu 
proroctwem  Božém,  wi§c  figura  jest  takim  samým  dowodem  dla  pnivd 
nowo-testamentowych,  jak  inne  proroctwa  slowne  (cf.  Danko  m  27S  §• 
115),  lab  teksty  dogmatyczne.  Žeby  jednak  pod  tym  wzglgdem  nie  lo- 
stawié  póla  dowolnoáci  i  fantaz>i,  lecz  žeby  f.  mog!a  byé  poczytywani|  za 
rzeczywiste  prorociwo,  potrzeba  mieó  pewnoáé,  te  Duch  áw.  w  daným 
fakcie  chcial  rzeczywiácie  wyrazié  proroctwo  typologiczne.  Nie  wystaicia 
ta  samo  podobieústwo  mi^dzy  figury  (typem)  a  faktem  nowo-testameitto- 
vym  (archetýpem,  prototypem),  lecz  potrzeba  áwiadectwa  Ducha  áw.; 
a  to  može  byé  daném  albo  przez  pisai*zy  éáw.,  albo  przez  jednozgodDi 
tradycjg  Košciola,  jako  jedynego  antentycznego  thimacza  Bib^i  (cf.  i. 
Biblja  §.  17).  Paroi§taó  tu  trzeba  takže,  že  w  opowiadania  typolo^cznám 
lobo  wszystkie  szczegóty  s^  historyczne,  przeciež  nie  wszystkie  naležy  biaí 
typologicznie.  Otóž,  jaUe  osoby,  fakty,  lub  rzeczy  w  Starým  T,  i  o  ííi 
s^  typaroi,  wykhdaji^  to  autorowio  áá.  N.  Testamentu  (ob.  Danko  III 
267;  Reithmayr^  Ilermen.  s.  47).  Tak  np.  Adam  (Rom.  5,  14),  jako 
ojcieo  rodzaju  ludzkiego  wedřug  ciala,  jest  figury  Chrystusa,  od  któ- 
rego  iříszyscy  pocbodzimy  wedlug  ducha  (I  Cor.  15,22.  4  5).  Jest  wi§c  t 
tylko  pod  wzgl§dem  ojcostwa;  z  tego  powodu  Chrystus  naz}'\Ta  si§  mntym 
Adamem  (I  Cor.  15,  45).  I^íelchiztdech  }q^í  f.  pod  wzgl§dem  kaphuistwa 
i  pochodzenia  tajcmniczego  (Psal.  109,  4.  Hebr.  7,  i — 4).  Podobniet 
ft.  s%:  Izaak  i  Izmael,  Sara  i  Agara  (Gal.  4,  22..),  arka  Noego  (I  Petr. 
S,  20),  drabina  Jakoba  (Joan.  i,  5i),  Mojžesz  (I  Cor.  10,  2),  ofiaiy 
i  obrzgdy  zákonu  Mojžeszowego  (Hebr.  8,  5.  o,  9),  oblok  prowadz^ey 
Izraelitów  przez  puszcz§  (I  Cor.  10,  i),  manna  i  skala  wydíy^ca  wod§ 
(I  Cor.  10,  4.  6.  11),  baranek  wielkanocny  (ob.  Pascha)  i  w.  in.  Ob. 
Huet^  Demonstr.  ev.;  Fh.  Krementz^  Das  A.  Test.  als  Vorbild  des  Neuen, 
Coblenz  18G6;  tcgcž  J),  EvaDg.  im  Buche  Genesis,  ib.  1867;  J.  Fr* 
i'fet/A'er,  De  nexu  int.  utr.  Foedus  prophetico,  Helmst.  1791;  C -H. 
-SacA',  Ueber  das  Geschichtlicho  im.  A.  T.,  Bonn  1841;  F.  X.  Palritii^ 
De  interpr.  S.  S.  H  170.  O  w>'kladzie  typologicznym  Košciola  áwiadczi^ 
wszelkiego  rodzaju  raalowidía,  w  katakumbach  rzymskich,  lub  po  koádo- 
lach  dawniejszych  sig  znajduj^ce  {Fr,  Munter^  Symbola  veteris  eccL  artis 
operibus  expressa,  Hafn.  1»19;  íc^/oi  Sinnbilder  und  Kunstvorstellungen  der 
alten  Christen,  Altona  1825).  Zreszt^,  znaný  jest  pewnikteologiczny:  Nomm 
Testamentům  in  Vetere  lafet,  Vettis  in  Novo  patet,  co  š.  Paulin  z  Xoli 
wyrazil  (Epist.  3  2,  5  ad  Sever.J:  Lex  Antiqua  Novám  jirmat,  Vetertm 
Nova  complet;  in  Veteri  spes  est,  in  Nevítáte  Jides\  sed  vetus  a/que  novum 
covjungit  gratia  Christi,  Cf.  Diestel^  Gesch.  d.  A.  T.,  Jena  1869  §. 
6  i  n.  AT.    W.  K. 

Filadelfja,  PMladelphia,    ^tXaSsX^éia,    miasto.     I.  jedno  z  miast 

Dekapolu  (ob.),  dawne   Rabbath-Ammon,  stolica  Ammonitów,    na    wschód 

Jordánu    {S,  Hieronym.  in    Ezech.    c.    2  5). — 2.  wspomnianc  w  Apoc,  l| 

11.  S,  7 — 14.,  jako  posiadaj^ce  biskupa  i  wiernycb,  Icžato  w  Lydji,  pro- 

wincji  Maíej  Azji  (Ptolem.  V  2;    FUnius^  Ilist.    V    30),  o  30  mil.  rzyia. 

od  m.  Sardes,  w  poludn.-wscbod.  jego  stronie  {Itinerarium  Antoníni,  3S6), 

Založyl  je  Attalus    Pbiladelphus,  król  Pergamu;   ok.  r.   133  przed.  Clir. 

"^nto  BÍQ,  z  calém  paňstwem  Azji,  pod  moc  Hzymian.  Dzis   nazywaném 

I  Tnrków  Alah-szar,  ma  bpa  greckiego,  nieunickiego.  N.  Nonnen^ 

^flplamapocal.  ad.  angel.  eccl.  Philad.^Bremae  17  46.  X  W.K. 


FiMelQa.  ,  347 

FiladelQa  (ftXa^fía)^  wyraz  grecid,  zdmczj  wltjdwie  mitošó  spóI- 
11%  nuQdzy  braémi  w  rodzinie,  czjli  áciále  wzi^t^  miiosč  bratenk§;  n  cline> 
šejan  zas  inito<6   wziýemnf,  któr%  chrzeécjanu  katdy  winien  drngiemny 
jako  brata    wedhig  wiary   (Rom.  12,   lo.  I  Thes.  4,  9.  Hebr.  is,  i.  I 
Petr.  1,  22.  n  Petr.  i,  7).    Dxiá    jednak   wjraz  ten  nžjwa    síq  zwy- 
czajnie  do  nazwania   zákonných  i  kaplaňskích  stowarzjazeň,   z  celém  nie- 
sienia  sobie  dachownej  pomoqr.    Modlitwa  wzajemna  za  žjcia,    nczestni« 
ctwo  w  korzyádach   z  dobr   dacbownych  i  aczynków  chrzeicjaňskiej  mi- 
tošci,  spehiianych  przez  osoby  stowarzyszone,  szczególnie  zai  ofiara  Mazy 
éw.  i  inne    modly   za    zmarech    stanowi)  gtówne  punkty  nataw  filadelfi- 
cznrcb,  mi§dzy  które  pomoc  wzajemna  w  wystawniejszém  odprawianin  na- 
boženstw  koácielnych  i  spefadanin   innycb    poslog   religijnych    cz^stokroó 
takže  zaliczan)  bywa.    Na  soborze  ba^lejskim  (143 1)   cztery  zgromadze- 
nia  zákonné  (domikanie,   frandizkanie,   augnstjanie  i  karmelid)  zawarly 
tak§  filadelí]§  (philadelphia  religiosornm),   obowi^ziyfc   dQ  na  a- 
wsze  i  wsz§dzie,  gdziebykolwiek  iatnialy,  udzieLač  sobie   pomocy    w   kaž- 
dým przypadkn  i  potrzebie,  b%dž  w  -doczesnych,  b^di  w  dnchownych  spra- 
wacb.     LstniaYy    tym  sposobem  i  n  nas    podobné   stosnnki  mi^zy  wspo- 
mnianemi  zakonami,  które  okolo  r.  1600  šciálej  okrešlily   awe  obowi^zki, 
gdy  ich  przeložení,  zgromadziwszy  sxq  w  Krakowie,  spisali  stosowne  nsta- 
wy,  takowe  Stolicy  Apost.  ďo  zatirierdzenia  poslali  i  nast^nie  wydmko- 
wali    (Jocher^  Ohrzz  III  n.  7  7  74:   Szczy^ehhi^  Aqnila  pol.  bened.,  Crac. 
16  63  p.  242).     Obecnie  ta  wzigemna  pomcc  odnosi  ai^  jedynie   do  úur 
ženia  sobie  w  odprawianin    nabožeňstw  odpnstowycb,  mianowicie  w  nro- 
czystoáci  zakonodawców.     Zákony   franciszkaáskie  z  dominikanami  ^šle 
zwyczaja  tego  zawsze   przestrzegaly,   bior]|c  zacb§tQ   w  przyja^ni  swoich 
fhndatorów:    Franciszka  i  Dominika,   jak%   sobie  ci  áwi§d  w  Rzymie,  na 
póla  wspólaej  pracy,  przyobiecali.   W  skatek  tego  zakonnicy  regály  fran- 
dszkaáskiej  miewaj)  zwyczajnie  samm§,  nieszpory  i  kazania  w  košdc^ch 
dominikaáskich    na  šw.  Dominik,    a  dominikanie    znowa  a    nich  na  sw. 
Franciszek;  po  obiedzie  zaá,    odmówiwszy  modlitwy  dzi^kczynne,  ápiewaj% 
nroczyácie    antyfon^,  przypominaj^il  wzajemne   žyczliwe  stosnnki  obndwn 
swoich  řundatorów:  ^.Seraphicns  Franciscns  et  Dominicns  apostolicos,  ipsi 
nes  docnerant   legem  taam   Domine."     Tak  bywa   a  dominikanów;  firan- 
dszkanie  zas,  przez  szaconek  gošdnnoáci,  klad^  naprzód  „Apostolicos  Do- 
minicns.**    Z  odleglych  nawet  o  klika  mil  klasztorów   przybywigi|  cz^o- 
kroč  do  síebie  tych  regnl  zakonnicy,    dla  dopelnienia  starego  zobowi^za- 
nia  (Ks.  Barqcz^   Rys  dziejów   zak.    kazn.    w  Polsce,  I  14). — FiladelQa 
w  šdálejszém  roznmienia,    znaczy    konfratemjQ  kaplaúsk^    (confiratemitas 
sacerdotalis).     Pierwsze  takie  stowarzyszenie  powstalo,  wedlng  šwiadectwa 
Baronjnsza,  najprzód  wRzjmie,  okolo  r.  984.     Widn  bisknpów  i  kapla- 
nów  wpisalo  si§  do  koníratemji,  álnbiy^^c  nawiedzač  síq  wzi^cmnie  w  cho- 
robie,  czawač  nad  sobi|   w  godzin^  ámierd,    grzebač  z  reUgijn)  nczciwo- 
sd^  ciala  zmarlych   spólbrad  i  dasze  ich  ratowaé  jak  najwczeániej  ofiar% 
Mszy  áw.    Do  Polski  dopiero  na  pocz^tkn  XV  wieka  tego  rodzsja  kon- 
fratemje  zaprowadzone  zostaly,  a  najprzód  do  Pilzna,  nast^nie  do  wielu 
innych  koáciořóiv    wszystkich   prawie  djecezji.     Ustawy  ich  málo  si^  mi^ 
dzy  sob§  róži%  dla  tego  doáé  b^dzie  wspomnieé  o  wainiejszych.  Nie  po- 
dobna nawet  wszystkich  opisaí,  gdyž  niektóre  tylko  drokowaly  swoje  oaU- 
wy,  podiu^c  tym  sposobem  potomnošd  dowody  o  swojém  istnieniu.  Wie- 


348  .  Filadelfja. 

le  z  nich,  za  oslabieniem  ducha  pobožnoáci  i  z  innych  powodów,  okoli« 
czDoáciami  czasu  wywoianych,  dawno  juž  istnie^  przestíďo;  inne  dabe  tyl- 
ko  okazig^  ólady  žycia.  Archid.  gniežnieúska  popadala  filadelQe 
w  2^sko,  oraz  w  ofícjalacio  wielaáskim  i  gniežnieáskim.  FiladelíQa  ta- 
ška powstala  na  wzór  rzymskiej,  založonej  prsez  Maurycego  de  Cropa- 
nica,  archiprezbytera  koáciola  N.  M.  P.  in  Agairo  (w  Rzymie).  H^ 
ten,  ze  wzgl§da,  že  cz^sto  w  ostatniej  godzinie  nie  ma  kto  dopomódz  ka- 
planom  do  8zcz§áliwej  ámierci  i  potem  za  ich  dusze  síq  modlió,  nstano- 
vtil  w  swoím  koáciele  íiladelfjQ  kaptanów  éwieckich,  a  zebrawszy  stu  ti- 
kich,  co  nietylko  sobie  wzajemnie,  lecz  i  obcym  chQtnie  w  ostatniej  po- 
trzebie  služyli,  údol  8i§  do  Pap.  Juljasza  II,  z  proábi|  o  potwierdzmúe 
fitowarzyszenia  pod  tyt.  á.  Piotra,  co  i  otrzymat,  wraz  z  odpastami,  151S 
r.  W  tymže  czasie  arcyb.  Jan  Laski,  jako  posel  króla  Zygm.  I  znigdo« 
wal  8i§  w  Rzymie  i  nczestniczyl  w  ohradách  soboru  lateran.  Y,  a  .widi|e 
gorliwoáč  kapíanów  íiladelííczDych,  wyjednal  u  Papieža  pozwolenie  na  a- 
toženie  takiegož  bractwa  i  z  temiž  przywilejami  przy  kolegjacíe  w  Lásko. 
WrócÍ¥P8zy  do  krajů,  ogíosil  po  ca2ej  prowincji  gniežn.  wiadomoáó  o  celo, 
ustawie  i  odpustach  fíladelfji,  której  sUú  8i§  protektorem  i  godnoéó  t^  ná- 
stupcem swoim  arcybpom  przekaza}.  Pawet  III  Pap.  r.  15  35  i  SyztasY 
1589  r.  fíladelfJQ  potwierdzili  i  odpusty  pomnožyli.  Maciej  Drzewicki,  je« 
szcze  jako  bp  wlocíawski,  zapisal  síq  do  fíladelfji  r.  1530,  a  wst^irsiy 
na  prymasostwo  zaraz  po  Laskim,  gorliwie  J4  propagowal.  Cel  filaddgi 
t^  spólny  byl  z  innemi,  to  jest  wzrost  miioáci  chrzeécjaúskiej.  ^Go  cface- 
my,  mówi  ustawa,  aby  nam  inni  w  potrzebie  ci^kiej  uczyníli,  czyúmy 
RiUprzód  bližním  naszym,  wedtug  siHmožnoéci;  našladi:gmy  dobroó  i  cn- 
loáé  N.  M.  P.,  która,  jako  niegdyá  odebrawszy  wiadomosč  od  Ducha  šf. 
o  krcwnej  Elžbiecie,  natychmiast  nawiedzió  j^  pospieszyia  i  w  lonie  jej 
poáwi§ci^a  Jana  Chrzciciela,  tak  z  równ^  ochoty  nam  umicraj^cym  w  go- 
dzin§  ámierci  przed  8^dzi%  Chrystusem  služyč  gotowa.**  Nast^ipnie  tei 
ustawa  naznacza  oltarz  dla  bractwa  w  kolegjacie  laskiej,  z  przywileóem 
odpnstowym  dla  zmarných;  stanowi  sposób  przyzwoitego  odbywania  po- 
gr:2ebu,  przepisuj^c  ku  ternu  pewne  symboliczne  przybory,  mianowicie  olory- 
cie  na  katafalk  z  roaterji  bawelnianej  czarnej,  na  którém  obraz  Zbawi* 
ciela  nkrzyžowanego  wyszyty,  na  okói  zaé  stowa:  Quaercns  me  sedicti 
lassus:  lledemisti  crucem  passus:  Tantus  labor  non  sit  cassus;  frendzle 
na  bokách  krgcone  bawelniane;  pochodni  wi^kszych  12  i  áwiece  biate  na 
procefiiji  žaiobnej,  a  w  koáciele  12  takichže  okoio  dala,  tudziei  SOci 
innych  biafych  woskowych  do  r^k  dla  kaplanów,  a  200  žóltych  dla  \odu, 
k^e  samým  pannom  rozdawane  byč  maj^  do  niesienia;  kap  czyli  ubio- 
lów  80  dla  obogich,  z  których  každému  da  síq  grosz  ja?mužny  z  worka 
SpAlnago.  Doiwolono  tym  obrz§dem  chowaé  i  osoby  nie  náležíce  do  bia- 
—  *       A  oplaty    na   zachowanie  i  naprawQ  przyborów  žalobnydí. 

trldgo  odprawiii  w  koáciele  wszyscy  kaplani  obecni, 
kantem   gregorjaáskim  na  Mszy  za  ksi^dza,  do- 
B  niektóre  symfonje,  kaplana  ponios%  do  koádo- 
Af  w  komže  przybraui.    Gdy  z  fíladelfji  kto  nie- 
A  przybyč  do  niego  Vaplan,  cbo6by    nieproszony, 
Wi,   lub    sam  go    y^n^^m^^  ^^  4mieró,  om 
mtn.  Gdy  urar^^  \^i  vestatnetitu,  natychmiasi 
4  mi<«BCOwemv^^  ^X,^  u^^V^^o  xoxi^orzi^dzeaifl 


FdtieHia.  349 

jego  wlasnosci^  i  wydatki  na  pogrzeb  zwrócono  bractwn,    w  stosanlni  zt- 

jnožnošci  zmařte^.     Dzwoime   dla   nbogich    dopehiia  si^  na  kosrt   kasy 

wspólnej  i  zwjkle   bjwa  p^dokrotne:    raz    pr^    prowadzeoin  pogrzebn, 

trzy  rázy   na  wigi^e  1  raz  przy  grzebania.    Wszyscy  kaplani,  obecni  na 

pogrzebie,  odprawi^   za  zmartego  Msze   éw.,   wszyscy  tet  na  offertoríom 

wyíd%  dla  zbierania  od    osob  šwieckich  sktadki  ofíarncj,  z  której  pófowa 

pójdzíe  dla  celebransa,  a  droga  do  skrzynki  wspólnej.  Za  zmartego  w  t3rm 

dekanacie  kaplana   každý   konfrater    odprawi  trzy  Msze.     Pooiewai    nie 

podobna,  aby  dla  zmarlycfa  na  rotných   miejscach    archidjecezji    odbywaé 

sÍQ  mogly  pogrzeby,  z  przepisan^  dopiero  wystawnošci),  wi§c  každý  dzie- 

kan  mia!  sprawió,  wedlng  možnoáci,   podobné  aparáty  i  tych  nžywaó  przy 

grzebanin  stowarzyszonycb;  nazwiska  jednak  osob    naležaío   wpisywac  do 

ksi^gi    w  Laskn,    dla  zyskania    odpnstów.     Co  kwarta)  kaplani  z  pobU- 

skich  dekanatów  zjad^   do  kollegjaty    dla  odprawienia   nabožeústwa  žalo* 

bnego  za  zmarlycfa,    przyczém  zwykla    oferta   zbieran^  b^dzie  na  potrze- 

by  áladeHji  i  na  jahnožn^  dla  nbogicfa.     Swieccy  ladzie,  zapisani  do  fíla- 

delfji  i  obecni  pogrzebowi,  winni  za  zmarlego  odmówič  koronk§  do  Pana 

Jezosa:  33  Ojcze  nasz,  4  Zdrowaá  i  i  Wierz§.  Kaplani  codziennie  w  3fe» 

mento  modlič    si§  nug)  za  dnsze  osob  fíladelficznych,  a  áwieccy  mówič  7 

Ojcze  nasz  i  tylež    Zdrowaá,  na  pami^tkg  7  radošci  N.  M.  P.     Šwieccy 

iryst^powac  b^d%    w    kapach  czamycb,  z   wyszyt^  tmpiii  ylow^  i  dwoma 

koéciami.     Cbor%giew    filadelficzna  czama,  ma  z  jednej  strony  obraz  Xa- 

wiedrenia  N.  M.  P.,  z  dmgiej  Cbrystosa,    wyprowadzaj^ego  dnsze  z  ot- 

chlani.     Piecz§é  stowarzyszenia    z  Nawiedz.  N.  M.  P.     Ošm  obrazów  ta- 

kicbže,  wymalowanycb    na  czerwonym  jedwabin,    složyó  maj^  do  noszenia 

na  pogrzebach  kaplanów,  nie  posiadaj^cvch  szlachectwa  i  Iierbów  rodowycb, 

oraz    do    zawieszania    na  katafaiku  podczas  kwartalnych  egzekwji.     Mieč 

b^d|  brada    každego    děkanáta  jeden    nroczysty  anniwersarz  z  wigiyami 

i  Mszami,  za  zmarlych  swoich  rodziców,  dobrodziejów  i  przyjaciól,  naza- 

jQtrz  po  kongregacji  dekanainej  w  Paždzierniku.     Gdzie  wi^ej  jest  ksi§- 

Ay,  tam  Wjatyk  do  chorego  kaplana  pod  baldachimem  niesč  b<gdzie  jeden 

w  kapie  bialej,  a  czterech  innych  poprzedzaé  go  w  komžach  ze  éwiecami; 

do  áwieckich  zaš  filadelfístów  id^cego   kaplana    poprzedzi  czterech  chlop- 

o6w,  w  czerwone  snknie  przyodzianych,  na  którycfa  rokiety,  nios^  áwiece, 

dsiKoni%c  i  épiewaj^c.     Przyj^wszy    staraníe   o    zmarlych,    zaleca  nstawa 

naayslkím  ttowarzyszonym  czm'n%    troskliwosč  o  przyszloáó  dnszy  za  gro- 

bem:  dla  tego  káže  rozmyálaé  o  imierd,  robié  rachnnek  snmienia  'codzien- 

.  nie,  przed  udaniem  síq  na  qK>czynek  nocny,   ze  wzbndzeniero  žalu  serde- 

^xnego;  w  poáde  wielkim  zgromadzaó  ú%  do  koádola  na  rozwažanie  M§ki 

Paáskiej,  przy  wystawienin  Kajš.  Sakr.,  i^  biczowanie  si§,  wedlng  przepisa 

adcjflcow^o  proboszcza,    a  pod  nadzorem  konsyljarzy.     Kaplani  filadelíi- 

czni  winni  si§  ^Mwiadaé  przynajmniej  co  dni  lO,  šwieccy  zaá    w  nroczy« 

itoád  glówniejsze,  tak,    ižby    chociaž    12  rázy  na  rok  wypadlo.     Nadto, 

9^y   filadelQa  ta  zawi%zana   szczególnie   dla    szerzenia  dziel  milosierdzia, 

A  takiém  jest  przedewazystkiém  wydobycie  dnszy  z  grzechów  zastarzi^ch, 

vific  kaplani   fíUulelficzni    powinni    sporzi^dzič   dokladný  spis    wszjatkich 

fJJJ^ích  parafjan,  notnj^c  w  nim  lichwiarzy,  cndzoložników,  zlodziejów  i  t.  p., 

•^'Tch,  po  trzykrotném  daremném  napomnieníu,  bpowi  donios).   Bractwo 

■"•'o  tet  swoich   nrz^ników,    do  których  naleželi:  administrátor,  rz^dca, 

í^ía  byi  2awsze  proboszcz  infolat  w  I^askn;  wice-administrator,  czyli  za- 


352  FiladelQa. 

wznowioDÍa  starých,  b^dž  zakladania  nowych;  wspomiDa  nawet   o  filaddQi 
Božego    Ciala  i  innjch   podobných,   o    czém  te  Btowa  dod^je:  in  quibiu 
(8cil.  confraternitatibQs)  sacerdotes  pietatis  officiis  pecQliaríbns  incenai,  tem 
ipsifflet    Deo   Greatori  sao   obseqniiim   camulathu  hnpendant:   tom  alios 
qnoqne  saecalares  homines,  exemplo  suo  ad  i  pietatis  opera  exstímnlent. — 
W  Pilžnie  djec.    krakow sklej,   teras   tamowskicij,  r.  i4io  caprowa- 
dzil  najpierwej  fíladelQ^   Piotr  Wyss  Radoliúski,  bp  krak.,  któr%  bpi  Jan 
Rseszowski  r.  I48i  i  Jakob  Zadzik  1689,  a  ostatecznie  Pap.  Urban  VIU 
ball%  z  r.  1642   zatwierdzill    Lata   dopiero  wspomniane  wskaa^j^  zara* 
zem  czas    reformy  i  odmian,  w   pierwotnych  ustawach  filadelfji  zaprowa- 
dzaDych.     Zarz%dz2g%  dí^    dwaj   starsi,  wybierani  z  grona  kaplanów.  Oni 
prz}'jmig9  nowych  czlonków,  z  osob   dncbownych  i  áwieckich,   oras  pne- 
wodnicz^  na  posiedzeniach,  gdzie  síq  odbywaj%  narady  nad  sprawami  sto- 
warzyszenia.     Po  skoúczonej    se^i    sami  kaplani  obiadcý^  spólníe,   a  sa- 
broniono  im  wtedy  wystawnoáci,  zabr.wy  z  knglarzy,  gry  w  kostki  i  taň* 
ców.     Przekonany  kaplan  o  wykroczenie  przeciwko  przepisom    placi  kar^, 
któr^  nstawa  wskaznje.    Za  przebywanie  w  karczroíe  daje  funt  woskn;  za 
obecnoáó   na  taácach    trzy    fanty;    za  ndzial  w  grze  w  košci,  krggle  Inb 
karty   přaci    trzy    grzywny;    gdyby  taúczy),   pi§6  grzywien.     Obowi^zani 
nadto  kaplani  do  odprawiania  Mszy  áw.  za  žywych  i  zmarlych  czřonków; 
osoby  zaá    áwieckie    za9t§puj^  je   pewn%  liczb%  pacierzy.     Czynnaá6  kon- 
fratemji  odnosi  síq  glównie  do  opieki  nad  kaplanami  chorými,  mianowide 
mieszkaj^cymi    na  wsi,    gdzie,  dla  braku  lekarza  i  lekarstw  potrzebnych, 
cz§stokroó  chorzy  naraženi    zostaj%  na  przyspieszenie  skonu,  a  žil  ludzié, 
korzy staj%c  z  ich  niemocy,    wczeánie  ich  ograbiaj^   z  pieni§dzy  i  wlasno- 
éci,  tak,  iž  niekiedy   nie  roa  za  co  sprawič  im  nczciwego  pogrzebu.    Dhi 
tego  to   najbližej    mieszkaj^cy   cz!onek  winien  nawiedzió  choř  ego,  rozci^- 
gn%ó  czujn%    nad    nim  i  domem  jego  opiekg,    sklonió    go  do  objawienia 
ostatniej    woli    wzgigdem    wlasnošci  i  takow%    wykonaó.     Biedni    ludzie, 
w  chorobie  zostaj^cy,  tejže  troskliwošci  co  kaplani  od  spólbrací  doznawaó 
byli  powinni.     Podskarbi    mial   obowi^zek  donosió  senjorom    o  zmarlych 
w  n§dzy,  a  ci  wyznaczali  summ^  na  pogrzebanie  ich  ze  wspólnych  fnndn* 
azów.     Stolica  Apost.  potwierdzaj^c  to  stowarzyszenie  udzielila  mu  odpnsty 
za  pcwne    nabožeňstwa  i  uczynki    milosierdzia,    mianowicie:    za  staranie 
okolo  pojednania  powaánionycb,  za  przyj§cie  w  goácin^  podró2nych  i  bie- 
dnych,  za  nawiedzanie  chorých,   pocieszaaie    strapionych  i  t.  p.     Ustawy 
obejmuje  rzadki  drak  ks.  Gabrjela  W^grzynowicza  pod  tyt.  Specnlnm  sire 
doctrina  brefis  scrviens informationi  confratrum  etc,  Crac.  16  79  foL,  i  ks. 
Anton.  Paululiňskiego  „Zwierciadlo  informacj§  bractwa  kaplaňskiego  w  ko- 
áciele  farnym   pilzn.    reprezentujíce,"    druk.    w  Krakowie  in  8 -o  (Jocher 
III  n.    8,9  7  6  i  7).     Z   Pilzna    fíladelija    kaplaúska  po   innych  miejscach 
s^siednich  okolic  zaprowadzon%  zostala.  Inne  calkiem  byly  ustawy  konfratenqi 
kaplaňskiej,  któr%  w  djecezji  knjawskiej  r.  1&02  zaprowadzil  Krzeslaw 
z  Kurozwfk,  bp  i  kanclerz    paústwa.     Nikt   dot%d    nie  wspomnia)  nawet 
o  taj  fíladelQi,  do  której  pobudkQ  dali  kaplani  děkanátu  radziejowskiego^ 
oraz  ze  áwieckich    osob    kilku  panów,    szlachty  i  mieszczan.     Dekret  bi- 
skupi do  glównych  promotorów  zalicza  Jana  líiedziela  z  Poznania^  probo* 
BBCza  w  Radziejowie,   Marcina   ze  Swistkowa,  rz^dcQ  koáciola  w  Piotrko- 
wie  kujawskim,  Jana  w  Sadlnie,  Bartlomieja  w  Ostrowie,  Piotra  w  Chehn- 
cy,  Beralda  w  Broniewie,   Jana  w  Krzywos%dzy,  Wawrzyůca  w  Brzeácin, 


Fiitdel^  353 

Jakoba  w  ChalíBíe  i  Grzegona  w  Fiaskách,  plebanów.  Ustawj  8towa» 
rzyszenia  cechuj%  charakter  swojego  czaso.  Czlonkowie,  kaplani  i  áwieccy 
lodžie  p2ci  obc^jga,  na  wst^pie  zaraz  przysi^gali  przed  starszymi  konfra« 
temji,  že  po^piiu%  herezjg  Wiklefia  i  Hnsa,  oraz  ht^y  im  podobné;  že 
nigdy  popieraó  ani  obrony  dawač  nie  b^dii  ich  stronnikoniy  lecz  owszem, 
podejrzanjch  o  takowe  bi^dy,  pod  kar^  kl^twy  donios)  bpowi,  jego  ofi* 
cjalowi,  lub  kapitule  kujawakiej;  že  zlož^  równiež  przyai^Q  wzgl^em  wier« 
nego  spelniania  wszjstkich  obowi^zków  filadelQi.  Nalež^cj  do  filadelQi, 
ksi^ža  i  ludzie  áwieccy  w  pobliža  mieszkaj^cy,  zbior%  sig  w  miejsca  omó- 
^Tioném  w  každé  suďie  dni  roku  i  odipiewaj%  wigi^e  o  dziewi^ia  lek* 
cjach,  z  procesj)  i  M8z%  za  zmarlych  braci,  pod  czas  której  áwieccy  obo« 
wi^zani  ofiarowaé  swe  modly  na  intencj§  filadelQi.  Nast^pnie  inna  Msza 
nroczysta  odprawion%  bgdzie  o  Duchu  éw.  lub  o  N.  M.  Pannie,  z  sufeir- 
gjami  do  šw.  patronów  i  stacjami  za  pomyálnošé  Koáciola  powszechnego. 
Na  posiedzeniach  wzigemnie  naležny  szacunek  oddawaó  sobie  maj%,  stosor. 
\rnie  do  wieku  i  piastowanej  godnoáci.  Mowy  przerjwaé  drugiemu  nie 
wolno,  ani  slowami  przykremi  zniewažaó  síq,  lecz  po  bratersku  maj%  síq 
zacbowad.  Sprzeciwiaj%cy  si§  tej  ustawie  b^dzio  przez  prezyduj^cego  na 
sessji  opomniany,  a  ješii  síq  nie  powstrzymay  za  kar$  do  kassy  zaplácí 
groszy  6,  w  ci^u  miesi^ca  uiécié  si§  maj%ce;  jeáii  to  nie  pomože,  dwa 
rázy  tyle  daé  winien  w  drugim  miesi^cu,  inaczej  bowiem  bylby  wykre- 
álony  z  konfraternji,  lub  nkarany  wyrokiem  wydanym  na  sessji,  wedhig 
uznaoia  prezydí^^cego  i  wifkszej  liczby  czlonków  tamže  obecných.  Spory 
mai^  byó  zlagodzone  i  zalatwione  przez  wspólbraci,  lub,  gdy  síq  to  nie  nda, 
odeslaó  naležy  zwaánionych  do  wlaáciwego  s^du.  Každý  kaplan  filadelii* 
czny  w  miejscu  odbywania  sessji,  lub  swego  pobytu,  sam«  albo  przez  in- 
nego,  w  každé  suché  dni  roku  obowi^zany  odprawič  dwie  Msze  czytane: 
jednQ  na  odpuszczenie  grzechów,  dnig%  za  zmarlych  wspólbraci;  éwieccy  zas 
odmówi^  na  t§  intencj^  30  Ojcze  uasz,  tykž  Zdrowaá  Marja  i  5  Wierz^ 
w  Boga.  Gdy  który  z  konfratrów  wpadnie  w  chorobg,  winien  do  siebie 
przj-wolac  co  najmniej  dwóch  czlonków  pobliskich,  lub  którychby  sobie 
žyczyl,  i  opowie  im  swoj^  chorob§;  a  ci  bez  zwloki  i  straty  czasu  do 
niego  przybyé  mig%,  pociechy  wiary,  nadziei  i  miloáci  w  nim  zaszczepic^ 
usposobió  do  godnego  przyj§cia  Sakram.  áw.,  dlugi  i  naležnoéci  jego  spi- 
sa<5,  uložyé  inwentarz  dobr  jego,  jeáli  jest  šwieckim,  lub  rzeczy  i  wlasno- 
šci  Kosciola,  jesli  jest  ksi§dzem;  ostatni^  jego  wol§  wlasnemi  r^koma  spi- 
8Z4  i  zaznacz^;  co  bp  zatwierdza,  byle  tylko  testament  nie  czynil  krzy- 
wdy  trzeciej  osobie.  Kaplanem  zaé,  posiadaj^ym  benefícja  koécieine,  daje 
bp  przy  ámierci  rok  laskí  (annum  gratiae)  tak,  iž  umieraj%cy  w  Stycz- 
niu,  Lutym  i  Marcu  roože  w  testamencie  rozporz^dzaé  czwart^  cz^8ci% 
zboža  zebranego  i  w  zicmi  lež^cego,  zostawiaj%c  trzy  czgáci  dla  nast^pcy; 
umieraj^cym  w  Kwiet.,  Majů  lub  Czer.  pozwala  polow%  rozporz^zac; 
jeáli  w  Lipcu,  Sierp.  i  Wrzeá.  trzema  cz§áciami,  a  ješli  w  trzech  osta- 
tních miesi^cach  roku  umiera,  može  wszystkiém  dysponowač,  zostawi^^c 
sast^pcy  ziamo  na  zasiewy  wiosenne,  z  zasiewami  ziroowemi.  Domaga 
si^  za  to  wigkszej  hojnoáci  na  koácioly,  którym  kaplani  bractwa  tego 
služ^.  Wsporanieni  dwaj  czlonkowie  filadelQi,  do  chorego  wspólbrata  przy 
zwani,  skoro  zauwaž^,  že  nie  grozi  niebezpieczeústwo  ámierci  i  chory  do 
zdrowia  przychodzi,  powróc^  do  siebie;  jesiiby  zaá  slabí  coraz  wi^j 
Encykl.  T.  V.  23 


854 

1  žbližař  si§  do  ámierci,  maj^  go  pfzysposobié  do  ostatniego*  namaszcxe- 
ni«  i  potem    ámierci    jego    wycsekiwaé.     Po    nast^pionTm  skonie   dadzf 
fenač  pobliskim  konfratrom,  a  ci  dalszym:  jedni  i  drudzj  pnsyb^)  do  do- 
mu zmarlego,  osobiécie  Ittb  przez  delegowanjch,   to  jest:  plebani    wyslač 
mog)  swoich  wikaiJQSzów,  a  ladzie  éwieccy — domowników,  i  byé  obecnými 
na  jego  pogrzebie,  ze  éwiecami  zapalonemi  towarzysz^c  pocbodowi  do  ko- 
éciola,  w  którym  pocbowany  zostanie;    tam  wigilje,  Msza  i  kondukt    od- 
épiewane  b^d^;  éwieccy  zaá  odmówi^  trzydziesci  Ojcze  nasz,    tylet  Zdro- 
waš  i  piQÓ  Wierz^    za  duáZQ  zmarlego.     Nadto,   w  miejscu  zamieszkania 
swego  každý    kaplan    odprawi  trzy  Msze  za  dusz§  zmarlego  wspólkaplana, 
a  dwie    za  éwieckiego  wspólbrata;  Indzie  áwicccy  czytaj^cy  odm6wi%  trsy 
rázy  wigilje,    a    nieczytaj^cy  80  Ojcze    nasz,  tylež  Zdrowaá  i  5  Wicrzg. 
Ješii  który  konfrater  nmiera,  nie  zrobiwszy  testamentu,  wtedy  dwij  starsi 
konfraternji  maj^  prawo    zaj^č  pozostaly   po  nim  majetek,  a  Bplacivrszy 
dlugi,  resztg  obrócié  na  ubogich  i  košciól,   przy  którym  zostawal.     Kaž- 
dý  konfrater   bez    slusznej   przyczyny    nieobecny    na    pogrzebie  czlonka 
filadelQi,  zaplaci  karg  do  skrzyni  brackiej   (ladula)    groszy   trzy  i  kr^ek 
(talentům)  wosku;  gdyby  to  zrobil  kilka   rázy  i  naznaczonej  kary  wzbra- 
nial  síq  uiácič,  zostanie  wykreák)ny.  Nakoniee  ustawa  stanowi,  že  czlonkowie 
maj%  byé  zapisani  do  ksi^gi  na  to  sporz^dzonej  i  na  sesjacb    odczytani. 
Každý  wpisuj^^cy  si§  daje  groszy  szeáó  i  křížek  \TOsku,  a  potem  na  kaž** 
de  suché  dni   grosz  jeden   placi.     Kluczo   od  skrzynki  s^  w  r§ku  dwóch 
lub  trzech  starszych;    pieni^dze   skládané  stuž^  na  potrzeby  konfraternji; 
z  wydatków  usprawiedliwiaj^   si§  starsi  na  wspólnych  scsjach;    przeloženi 
konfraternji  každego  czaso,  na  ž^danie  konfratrów,  mog^  byč  przez  nich 
usuni§ci,  a  inni  obráni.     Te  ustawy    potwierdzíl    bp  Krzeslaw    w  d.  16 
Sierpn.    1502  r.,    dla    zachgty    kaplanów    sam  si^  do  íiladelfji  pierwszy 
zapisal,  oraz    za  modlitwy  i  wykonanie    dzid  pobožných  nadal  czlonkom 
stowarzyszenia  40    dni    odpustu.     Do    r.   154G  arcyb.  gniežn.  i  siedmiu 
bpów  kujawskich,  potwierdzaj^c  filadelřj§,  dodawali  jej  po  40  dni  odpusta 
každý.     Trudno  oznaczyó  kicdy  to  stowarzyszcnie  ustalo:  wiadomo  tylko, 
že  r.  1741    zupelnie  i  pami§6    o  niém    zagin^ln.     Wtctly  to  bowiem  ks. 
Kacper  Kanty  Sokolowski,  kanón,  wolborski,    notarjusz  apostolski,  pleban 
w  Klobi  i  dziekan    brzeski,   nie  czyni^c  wzmianki  o  dawnej,  postanowil 
utworz}-6    now^  filadelQ^  ze  stu  kaplanów,    do    której   zaraz    przystfpilo 
15  ksi^žy  z  katedry,    oraz    po    kilku    z  dekanatów    pobliskich,  to  jest: 
z  brzeskiego  lO,  z  kowalskiego  2,  z  radziejowskiego  2  i  služcwskiego  6. 
Na  sessji,  z  polecenia  bpa  Adama  Stan.  Grabowskiego  20  Gzerwca  1741 
r.  odbytej,  spisaoo  glówne  punkty  stowarzyszenia,    z  których  te  wažniej- 
8ze:  stu  kaplanów'  zbicra    8i§    w  ten  sposób,  iž  wypada  20  na  katedry, 
czyli  1  klass^,    oraz  po  20    z  každoj  nast§piiej  klassy,    albo  dekanatów, 
jak  wyžej.     Gdyby  liczba  20  w  którym  dekanacie  nie  mogla  byé  wypel- 
nion^,  wolno  dobierač    z  innych    dekanatów,  Iccz  tylko  ksi§žy  éwieckich, 
lub    osoby    cywilne,  w  bliskošci    Wloclawka    stale    zamieszkale.     Kaidy 
z  czlonków  fíladelfji  obowi^zany  odprawič,  lub  daó  na  odprawienie  trzedi 
Hszy  áw.  za  dnsz§  zmarlego  wspólbrata.  Poddzickani  katedralny  i  dzie* 
4-  fltowarzyszonych    dekanatów  maj%  czuwač,    aby    w    swoim  oddziale 
■*•  ňrfeli  zawsze  Iiczb§  20  zapelniona,    na  miejsco  zmarlych  no- 
^wieccy  ludzie  tylko  w  braku  kaplanów  wst^powaé  mo- 
to na  eessji  ogólnej,  za  zgod%  vísxystkich,   poczém  za- 


:.FiiailelQa.  355 

rtz  p)ac%    na    lísze   za  diisz$  tego,    w  Ictórego  xDÍ€|jfoe  zostali  przyjgeí. 
Zakonnikóir   m%  dopaszcia   aí^  wcale,    bo   ci  za  roskaam  pnéložonjdi 
mi^Jsce  zinieiiiaj%;  šďéle  jednak  prawa  tego  niepnEestrzagano:  znajd^jemy 
bowiem  na  lišcie   pijarów,    kanoników  lateran.  i  missjonany  od  dawna, 
a  i  reformatów  od  r.  1847.  Dziekani  mieč  migi|  ksí§g§  žjj^jch  i  zmar- 
lych  konfratrów;  oni  tež  natychmiast  zawiadamiajii  síq  wzajemnie  o  šmier- 
ci  wspóíbrata  i  potem  každý  wysyla  okólnik  do   wszystkich    konfratrów^ 
mieszkaj^cycb  w  granicach  jego  dekanatn;  o  émierci  dziekana  wysyU  wia- 
domoáé  najbližazy  s^ad.     áwieccy    koníratrzy  diýi|   na  Msze  dzíekanowí 
awemu,  a  ten  sam,  Inb  przez  innych  je  odprawia  i  na  sessji  sUada  o  tém 
ustne,  lob  pod  nieobecnoáé  piámienne  áwiadectwo;  tycb,  co  zaniedbnj^  zo- 
bowi%zania  konfraternji,  po  poprzedniém  napomnienio,  na  sessji  nast§pnej 
wykreálaj).  Koéeió!  paraf.   éw.  Jana  Chrz.  w   Wíoclawkn    naznaczono  na 
8tolic§  filadelQí,  a  proboszez  jego  zostaje  rázem  sekretarzem  konfratemji. 
Každego  rokn    w  d.  1 9  Czerw.  po  polndnin   zbieraó  síq  tam  mieli  kon- 
íratrzy, dla  odápiewania  nieszporów  žalobnych,    a  dnia  nast§pnego  na  wi- 
^ilje  i  MszQ    žalobn%   nroczyst^    za    braci  zmarlycb,  której  wázyscy  da- 
chowni  w  komžach    shichaó,  a  dnia  tego  Hsze  swoje  za  zmarlyeh  wspót- 
braci  ofiarowac    winni.     Gdy   który   z  kaptanów  zast^pcy  mieé  nie  mo£e 
i  dla  obowi^ków   paraQalnych    w  doma  pozostanie,  ma  to  nabožeňstwo 
w  swoim    odprawió   koéciele.     Na  sessji  prezidi^^  z  koiei  dziekani,   Inb 
VI  icb  miejsce  który  z  obecných  czlonków  kapitoly.     Tam  odczytig%  na- 
przód   list§  nowo  zapisanych,    oraz  zmarlyeh  w  ci^gn  roku;   mówi^cema 
wspótbratn  nie  wolno  przerywaé  i  odzywaó  si§  bez  pozwolenia  prezydnj^- 
cego;  šwieckim  wcale    si§  glosa    nie  daje,  a  co  cbc%  powiedzieé,    mig% 
prywatnie  oznajmič  przewodnicz^cema,   który  ich  žyczenia  gloáno  objawi. 
Postanowienia  wydaj^    si§   wi^tozoáci)  glosów,  które  prezydaj^cy   zbiera 
i  do  zatwierdzenia  bpowi  przedstawia.    K^ggi  konfraternji  maj^  zostawac 
przy  koáciele  paraf.  w  Wloclawku.     Ustawy  te  zatwierdzil  bp  Grabowski 
t  Sierpn.    1741    r.,  a  Pap.   Benedykt  XIY    nadal   odpasty  przez  breve 
z  d.  17  Lipca    t.  r.  Stowarzyszeni  dostupuj)   znpelnego  odpasta    w  dnia 
wpisania  si§,  w  godzin^  ámierci  i  w  dzieň    glównej    nroczystoáci  filadelfí- 
czneí,  któr^  20  Czerwca  obchodzió  naprzód  postanowiono;  lecz   gdy  czas 
ten  niedogodnym  si§  okazi^^  žatém  6  Marca  1745  tenže  Papiež,  na  pro- 
áb§  braci,  przeniósl  go  na  i  Wrzeá.,    lob,    gdy  jest  niedziď^,  wtedy  na 
poniedzialek  nast§pny;  odpost  7  lat  i  tylež    kwadragen  maji|  cztery  rázy 
na  rok:  w  niedz.  i  Adwento,   niedz.    2   po  Trzech  Królach,   Znalezienie 
i  Podwyžszenie    iw,  Krzyža:  w    tych  dniach  winni  jednak  dopelnič  zwy- 
klych  warunków  odpostowych;   dni   60  odposto  dost§paj^  przez  obecnošó 
na  nabožeústwach  i  posiedzeniach  swoicb,  oraz    za  inne  pobožné  oczynki. 
"Xjáj  wielo  bylo  zglaszaj^cyeh  síq  do  filadelfji,    na  sessji  i  Wrzeá.  1750 
postanowiono  podoieáó  liczb^  wspóltowarzyszów,  z  owagi,  že  Papiež,  potwier- 
dz3^%c  koaíratemJQ    nie  naznaczyl  jej   liczby  czlonków,  i  dodáno  20,  co 
konsystorz    wloclawski   4  Wrzeénia    t.  r.  przyj^l;  wkrótce  jedoak  i  120 
xa  málo   si§  okázalo,    žatém    1755  r.    podniesiooo  do  150,   a  liczby  t^ 
lip  Ant.  Seb.  Dembowski  zatwierdzil.     Jeszcze    raz   r.  17  86   rozszerzyla 
síq  fíladclQa,  przez  przyj§cie  do  uczestnictwa  trzech  dekanatów:   izbiclde- 
go,  nicszawskiego  i  bobrownickicgo  (za  Wisl^),   któryra  20  czlonków  na- 
znaczono; w  komplecie    žatém   stowarzyszenie    calc  170  czlonków  mialo» 
i  t^  ustawQ    aprobowal   bp  Rybinski  20  Stycz.  178  7  r.    Filadelfja  skla- 


366  rihuMlia. 

dita  8i§  gtównie  z  kaplanów;  n  1742  na  dragiej  sessji  pnyj^  Jan 
Sidzikowski,  burmistrz  miasta  Wtoclawkay  pierwsxy  s  ludsi  áwíeckidi^ 
których  w  ogMe  i  potem  málo  .w  konfi:a(en\ji  bywalo;  nigwi^  prsjíjgto 
ich  r.  1750,  bo  jedenastu,  z  panów  i  mioszczan.  Dhigo  jednak  samým 
tylko  m§žczyznom  pozwolono  braó  ndzial  w  konfraterAJi  i  dopiero  r. 
1811  Standy  takže  žyczenia  niewiast,  których  bracia  bez  akutkn  pozo- 
stawió  nie  cbcieli,  jak  widaó  z  k8i§gi  pomedšeá,  nástupné  podió%^  ib<>« 
tywa:  ^Že  Koádól  Jezusa  pleó  žensky  od  wieków  z  niezawodnego  pne- 
konania  wzorem  pobožnoáci  mianowal,  to  oezywiáde  každý  widzieč  moie 
w  ustanowioDych  do  N.  M.  P.  suffragjach.  Wszakže  to  nie  nadaremno, 
bo  o  to  w  dnin  dzisiejszym  jaániej  síq  ta  prawda  okázala.  Wielmoine 
j.  panie:  Biesiekierska  mieczoikowa,  Domicella  Kybiňska,  Miaskowska 
i  wiele  innych,  nie  przestawaj%c  na  oodziennej,  a  zl^onej  z  cnoUiwóm 
žyciem  pobožnoáci,  z  najwi^kszém  ntQsknieniem  na  ten  dzieú  zgromadzenia 
filadelfícznego  cznmily,  którego  gdy  szcz^liwie  doczekaly  síq,  popnedza- 
j%c  áwiQt%  intencjQ,  na  pierwsze  za  zmarlych  nieszpory  przybyty.  Naza* 
jotrz  caiema  nabožeňstwa  byly  przjtorane,  przez  co  dowiodly,  z  jak  wiel- 
k%  odiinoácí^  do  ratnnku  dusz  zmarlych  przyložyó  síq  woIq  mi^%.  Za* 
grzane  wi^c  tym  prawowiernych  sere  zamiarem,  proáb^  niniejsz^  dozgro- 
madzenia  ňiadelficzoego  ustnie  o  to  podaly,  ažeby,  koncem  ?r8pófaiego 
modlenia  síq  za  wiernych  zmarlych,  w  poczet  groaa  fíladelficzn^o  umie* 
szczonemi  i  przyj^temi  byó  mogly.  Tak  áwi^tej  ch§ci  zgromadzenie  fíia- 
delficzne  nie  odmawiaj^c  i  oswiadczenie  paniów  mile  przyj^wszy,  tym  de« 
kretem  postanowilo,  iž  w  takiej  okolicznoáci  do  n^jwyžszej  zwierzcbnoAd 
Koáciola  nda  sig  i  o  utwierdzenie  niezwlocznie  dopraszaé  síq  b^zie,' 
Mimo  to  oswiadczenie,  dopiero  w  roku  nástupným,  gdy  wznowiono  t^a- 
nie,  prezydí^^y  na  sessji  ks.  Marcellin  Dzi^cielski,  naówczas  proboszcz 
katedry,  po  rozwaženiu  bulli  papiezkiej,  zatwierdz(y'Qcej  konfraternjQ,  i?y- 
rzekl,  iž  tam  dozwolono  w  ogóle  przyjmowaó  osoby  áwieckie,  žatém  pld 
oboj^:  nie  ma  wi^c  poti*zeby  ž^dania  tego  Stolicy  Ap.  przedstawiaé^ 
Wpisano  zaraz  na  tém  posiedzeniu  szeáčpaň.  \í  r.  1758  bractwo  mialo 
swego  aitarystQ,  który  co  pi%tek  odprawial  Mszq  czytan%,  a  w  suché  dni 
Msze  ápiewane  za  zmarlych  wspólbraci  i  bral  za  každ%  po  tynfíe;  od 
r  17  65  odprawial  dwie  na  tydzieú  i  trzy  ápiewane  w  každé  sucha  dni, 
za  co  bral  zip.  160,  a  od  r.  1771  zip.  200.  W  r.  1845  ks.  Józef 
Schultz,  wik.  katedry  wlocl.,  potem  kanón,  sandom.,  fundowal  trzeci^ 
MszQ  íiladolfíczn§,  w  katedrze  wlocl.  odprawiaó  síq  maj^c^.  Dochody  kon- 
íraten^i  szly  z  wpisu  i  skladek  rocznych.  Wpis,  oplácaný  zwyczigiiie  iu 
Tim  jucundi  ingressus,  wynosil  2  dukáty  od  r.  17  78,  a  l  dukata  od  r. 
1802.  Od  r.  1799  konfraternja  hojnie  funduszami  swemi  szafuje,  opia- 
esó%c  sekretarza  swego,  a  nawet  celebransa  i  kaznodziej^  i  oddzielnego 
kursora  o  ámierci  každego;  lecz  juž  r.  1827  zmuszona  robič  osscz^dnoádi 
usuwa  muzykQ,  za  dukata  graj^c^  corocznie  na  Mszy  žalobnej  i  Wrzei., 
a  poleca  épiewaó  kaplanem.  R.  1841  obchodzila  8etn%  pami^tkQ  awego 
istnienia.  Z  muzyk^  katedraln%  zawarto  umow^,  w  moc  której  danno 
odt%d  grywaó  miala  w  d.  i  Wrzeé.,  a  fíladelQa  obiecala  corocznie  od- 
prawió  MszQ  w  dzieú  áw.  Cec>*]ji  za  zmarlych  muzykantów,  oraz  prqr 
pogrzebie  každego  z  ich  zgroraadzenia.  Od  r.  179  8  spisy wač  pocz^to 
jnotokóly  posiedzeá  w  jazyku  polskim,  dla  wygody  áwieckich  brad; 
vtedy  bowiem  doáč   ich  bylo    w  filadelQi,  a  wielu  jeszcze  žádalo  pr^je- 


FitaMfii.  357 

€ia  tak,  ie  iiawet  pMtokntdw do  protoknhi  pwnwwcamo,  B.  1 797  x  oÍnu* 
ga  rtanów  bylo  1 7  lyczf^ch  lapiaaé  si^  i  oadnUfcych  miejaea:  sUnoiri 
to  bexw^tpíráia  oas  mgpomyálnkúsqr  dla  stowarzTsxenia.  &.  1868  pr^- 
j^  sostala  na  les^  nowa  natawa  filadelQi,  x  dawo^  pnerobiona  i  do 
okolksookí  Gzaaowydí  zastosowana  pnn  ks.  Lodwika  Slolewskiego,  wikar. 
katedry  i  sekretarxa  konfirateraji;  lecx,  pomimo  žyczeá  spólbraci,  dot%d 
jej  nie  drnkowaao.  Do  r.  1864  ninarío  s  jeý  czlonków  raxem  Tisosób, 
xni^y  któremi  zoajd^jemy  is  bískapów,  wida  pralatów  i  zoakomitych 
oaób  z  ziemi  kigawskiej.  Dia  iti^ytka  stowarzyuonych  wydrakowano  nsta- 
wy  pod  tyt  Yínciilam  charitatís  Ad  diberandam  finctos  de  laca,  in  qao 
noQ  est  aqna.  Sivé  Gonfiraternítas  G.  (centům)  Sacerdotom  de  Glero  Ecele- 
siae  Gathedralis  YladiskTiensis,  et  de  Decanatiboi  Brestensi,  Kowaliensi, 
BadriejoTiensi,  ac  Slozeriensí  cgnsdem  Dioeeeseos,  sibi  pia  Saffiragia  post 
zDortem  ad  ioTicem  promittentimn  sub  titnk>  SalTatorís  Domini  Nostri 
Jesa  Gbrísti  in  Eodesia  S.  Joannis  Baptistae  Parochiali  CÍTitatis  Yladi- 
slaTíensb,  canooice  Erecta  £t  a  Sede  Apostolica  pretioso  Indnigentiamm 
Tbesanro  Donata  Anno  Salntis  GIOIDCGXLI  (bez  miejsca  dnika,  sapewne 
w  Tonmin,  in-i,  kart  nieliczb.  8,  oraz  dodatek  kart  4,  mieszcz%cy  zmia- 
ny  zaprowadzone  do  r.  1765).  Gdy  dla  wygody  osob  éwieckichf  zapro« 
wadzono  JOT'k  polski  na  poaiedzeniacb,  wydrakowano  w  nim  i  ustawy 
pod  tyt:  ^wi^ek  miloéci  cbrzeécjaňskicj  dla  wybawienia  dasz  z  m^k 
czyácowych  czyli  Bractwo.  Ztoione  z  Osob  tak  Stanu  Dacbownego  jako 
i  Šwieckiego,  wz^jemne  sobie  wsparcie  po  šmierci  przyrzekiú^ydí,  pod 
Tytolem  Zbawiciela  Pana  Kasz^o  Jezusa  Gbrystnsa  w  koádele  Farnym 
Wloclawskim  áw.  Jana  Ghrzciciela,  za  staraniem  W.  JX.  Gaspra  Sokolow- 
skiego,  Kanonika  Katedralnego  Kiqawsldego  w  Prowadzone  (sic).  A  od 
Stolicy  S.  Apostolakiey  z  nadaniem  (sic)  Odpustów  potwierdzone  Boku  1741 
wTborunin  1798/  in-i9,8tr.  16.  Drnkowano  takže:  Gatalogns  Fratrum 
xnortuorum  (Thoranii  1795)  i  Gatalogns  Fratrum  Tirorum  et  mortuoram 
(^oclawek  1841,  1848,  185S,  1856).— W  požnaúskiej  dawncj  4je- 
ceqi  znajdqjemy  iiladelQs  zaprowadzoc^  w  trzeeb  dekanatach:  árodzkim« 
pyzdrskim  i  kostrzyáskim.  O  jej  nstawach  poucza  ksi%žka:  Faedns  Sacri 
Tincnli  tríbns  Missanun  Sacrifidis  obstríctum,  ac  primo:  in  Geleberrimo 
Archidiaconatu  Posnaniensi,  pro  Animabns  Gonfratrum,  in  tríbus  Decana« 
tibm,  Srodensi,  Pyzdrensi,  et  Kostrzynensi,  a  muitis  Annis  jam  olím  ini- 
tum,  Toties  reimpressum  Becenter  denno  etc.  Synod  pozn.  z  r.  17S8 
zaleca  innym  dekanatom,  aby  t^2  filadelQ^  «  siebie  zaprowadzily.  Ustawy 
jej  wspomniana  kai%žka  takie  naznacza;  Kaldy  kaplan  z  filadelQi,  po  otrzy- 
mama  wiadomoáci  o  imierd  konfratra,  winien  bezzwlocznie  za  dnszQ  jego 
odprawič  trzy  Msze  áw.;  gdyby  tego  nie  dopehii},  za  zgod%  braci,  mole 
byč  po  ámierd  swej  pozbawiony  modlitw,  a  co  síq  jemu  nalézalo,  obróco* 
ném  zostanie  na  požytek  innych  koníiatrów  zmarlych,  lub  dnaz  znik%d 
ratunkn  nie  mió^cycb;  sto  tylko  osob  do  filadelQi  si^  przypuszcza,  z  któ- 
rych  40  na  árodzki,  80  na  pyzdrski  i  tylež  na  kosb^ski  děkanát  si^ 
liczy;  przyjmuj%  8i§  kaplani,  lub  osoby  áwieckie  pld  obojga,  maj^  stide 
jfifff\Mutitíinw  w  tych  dekanatach,  lab  w  icb  pobližu,  byleby  cbciaíy  przez 
kaplanów  zamówionych  dopeln^  obowí%zku  odprawiania  Mszy  za  dusze 
spólbraci;  kto  si^  wynosi  z  děkanátu,  lub  nie  chce  dalej  naležeó  do  sto- 
warzyszenia,  zawiadamia  sw^o  dziekana,  który  postará  si^  o  wpisanie 
innej    osoby  na  jego  miejsce.    Synod  poznaá.    z  r.  17S8  zaleca,  aby  tQ 


358  Filidellit. 

filadelQ$  inne  děkanáty  pnyj§ly. — Djeceija  warmiňska,  Jadoáspieiw 
wszych  n  bbb  pnyj^  filaddficzoe  stowanyszenie.  W  officjtlacie  allen* 
steineňskiia  zaprowadzilí  jo  bpi  vá^dzy  kaplaiiaini,  a  Pap.  MikoliQ  Y  r. 
144  7  potwierdzi!  i  odpnstami  wzb^acií.  6dy  wlorótce  apadloi  z  przy* 
czyny  nieporz^ów  z  wojen  wyniktych»  wznowi)  je  bp  Franciizek  Kiisch- 
inaltz  1450  r.  Niemmej  goiiiwie  zajmowali  8Í9  oiéiii  i  oast^piSi  bpi  wann., 
szerz^  takowe  po  djecezji  i  pozyskuj^e  Da  jego  konyáé  szczególowe 
przywileje  papiezkie.  Do  protektorów  filadelQi  nalely  miaDOwide  bp  Mh 
kolaj  Tnngen  148B  i  Lokasz  Weisselrod  I600  r.  Wkrótoe  bp  'Fabjan 
de  Lnsianis  r.  1517  nrz^dzil  je,  sptsal  dlaú  ustawy  i  pozyskaí  odpusty: 
o  czém  ksi^žka  in-4  z  trzech  arknszy,  dla  dogodnoáci  braci  wydasa  r. 
1674  (Jochér,  Obraz  III  n.  7  783).  Doáó  rozszerzoném  byč  mnsiíďo  mi^ 
dzy  ducbowieústwem  parafialnéin,  gdy  synod  djeoezjalny  z  r.  I610,  w  tj* 
tule  de  sodalitatibns  et  fratemitatibus,  takie  stowarzyszonym  kaplasom 
przestrogi  daje:  „W  niektórych  miejscach  i  kaplani  bractwa  swoje  inaj%, 
które  w  pewne  czasy  roku  sessje  odbywaj).  Tym  polecamy,  ižby,  ildnroé 
si§  zgromadz%,  tak  síq  zacbowy  wali,  aby  byli  przykladem  áwieckini  ladócnn, 
a  calkíem  wstrzymjrwali  sig  na  nich  od  píjaústwa  i  taúców.  Niech  zaá 
Tirtedy  modl%  si§  za  zmarných  braci,  niech  odšpiewaji|  wigiije,  odprawi) 
Msze  i  miewaj%  kazania,  zach^caj^c  lud  do  pobožnošci  i  rozpamÍQtywanía 
o  ámierci.  Niech  tež  na  posiedzeniach  swoich  wchodz%  w  szczególy,  czy 
nie  ma  czego  mi§dzy  bračmi,  coby  tolerowaném  byč  nie  powinno;  niecb 
radz^  o  sposobach  rozszerzenia  braterstwa:  jeden  drugiego  niech  w  do- 
brém przeTFyžszyč  nsilige,  slabego  mocniejszy  nmacnia,  áwiatlejszy  mniej 
uczonego  poncza,  starszy  mlodsz^o  objasnía  i  urabia.  Gdy  si^  co  nie 
odbywa  naležycie,  niechaj  to  bracia  spóln^  narad§  poprawi^;  ješli  poat^ 
pewanie  którego  gorszy  Tviernych,  niech  go  strefuj^  i  upominaj^  inni,  aby 
przez  to  žycie  i  obyczaje  na  lepsze  byl  zmaszon}^  odmienič.  Jeáli  sto- 
warzyszenia  posiadaj^  jakie  kapitály,  niech  je  na  procent  wjpožycz^  bez- 
zwlocznie,  wprzód  jednak  sprawió  naiežy  to  wszystko,  co  potrzebne  b^ 
dzie  do  odprawiania  ^Iszy  áw.  i  ozdoby  oltarzy,  stosownie  do  možnoád 
bractwa.  Z  wydatków  i  przychodów  brackich  raz  na  rok,  \f  obec  že- 
braných stowarzyszonych,  niech  rachnnek  zložonym  b§dzie  i  przedstawio* 
ne  dowody.  Wlasnoéci  swojej  wszelkiej,  przychodów,  procentów  i  ofiar 
potrójne  spisy  utrzymywaó  maj%:  z  których  jeden  starsi  zachowaj%  a  síe* 
bie,  drugi  w  skarbcu  bractwa  zlož^,  trzeci  do  kancelaiji  bpiej  przeáh|. 
Z  dochodów  tych  niech  nic  nie  bior^  na  wyprawianie  uczt  i  pocz§stiin- 
ków,  lub  wychylanie  kielichów  olbrzymich;  gdy  coá  takiego  chc^  mieč, 
niech  ze  swego  dadz^  i  zarz%dz^,  jednak  oszczgdnie  i  skromnie,  Jako  sta<* 
nowi  dnchownemu  przystoi.  aby  nikt  si§  z  nich  nie  zgorszyl.* — ^W  4jec. 
luckiej  založeno  takže  fíladelfj§,  której  pocz^tek  dali  kaplani  archid(ja- 
konatu  brzeskiego:  Ambrožy  £ab§cki,  dziekan  w§growski,  Wiktoryn  Ko- 
zieradzki  losicki,  Florjan  Sadowski  drohiczyňski,  Blažej  Cbalecki  bielski, 
Jakob  Piasecki  janowski  i  Kazim.  Piszczatowski  braúski,  dziekani.  Po* 
twierdzil  j§  Stanislaw  Witwicki,  bp  lucki  i  brzeski,  na  synodzie  w  Brze- 
áciu  d.  30  Wrzeá.  1684  r.  (str.  4  7),  dajqc  tytul  bractwu  „aureum  viscero- 
sae  charitatis  foedus*.  Xast^pnie  bp  Stefan  Ropniewski  na  synodzie  2 1  Pažd. 
17  26  r.  (cap.  26)  zalecil  fíladelQQ  kaplanem  djecezji  swojej.  Gdy  z  bie- 
giem  czasu  ustawy  filadelficzne  poszly  w  zapomnienie,  bp  Antoni  Wollo- 
-wicz    (ok.   r.   17  60)    wznowil  je  i  na   cal%    rozci§gn%l  djecezj§.     Odt^d 


Filadelfie.  359 

z  woli  bpa  corocznie  przy  Bubrjcelli  pomiessczano  katalog  zamrljch  ka- 
planów,  z  polecenieiDi  aby  ksígža  4ieceaýalni  odprawili  jediiQ  Mszq  šw.  n 
každego  zmarlego  wspólbrata,  a  Pap.  Elamens  XIII  w  d.  80  KwiAtoi^ 
176^  r.  tym  Mszom  dal  przywilcj  oharza  na  zawaze  slaž^cy,  Nietylko 
wi^c  przy  ogókde  uprzywilejowaiiym,  lecz  przy  každým  innym  oltarzn  od- 
prawiane  Msze  áw.  za  dusze  kapíanów  djec.  lucko-bneskiej  maj%  odpust 
doi^czoDy. — W  djecezji  przemyskiej  zatožy}  filadelQ^  bp  Maeiej  Jt^ 
niiia.  Po  dziewi^u  latách  istnienia  konfirateroji  w  Pilžni^,  založyt  on 
j%  takže  w  dekanacie  rzeszowskim  i  t}*czyiiskim  (r.  141 9)»  miejscach  po- 
bliskich  djecezji  krakowskiej.  Pierwszymi  promotorami  filadelfji  byli  to: 
Maeiej  de  Slocioa,  AIfkolig  Laorini  da  Chmielnik,  Andrzej  de  Bořek 
i  Waclaw  de  L^ka  plebani.  Konfraternia  oddaná  opiece  Ducha  sw.  i  N. 
M.  Panny,  posiedzeoia  odbywala  cztery  rázy  na  rok;  na  každém  takiém 
zgromadzeniu  ápiewano  uroczyácie  trzy  Msze,  t.  j.  o  N.  M.  Pannie,  za 
zmarlych  i  o  Duchu  áw.  Konfiratrzy  byli  obecni  na  nich,  trzymaj%c  w  rQ- 
ku  éwiece  gorej%ce.  Po  pierwszej  Mszy  nast^powala  processja,  dal^ 
Msza  za  zmarlych,  z  krotky  przemow%,  obejmi^%c^  zach^t^  do  modlitwy 
za  zmarlych;  a  po  Mszy  o  Duchu  áw.  narada  w  interesach  brackich.  Do 
stowarzyszenia  przyjmowano  kaplanów  i  éwicckie  osoby,  lecz  z  obojgasta* 
nów  tych  tylko,  co  užywali  dobrej  opinji.  Powinnoád  i  organizacja  kon* 
fraterui  podobna  do  innych.  Bp  przemyski  Maeiej  Janina,  potwierdzaj%c 
fíladelíj^  w  dzieá  Nawrócenia  áw.  Pawla  Ap.  1419  r.,  nadal  40  dni  od« 
pustu  braciom  za  ucz^szczanie  na  brackie  nabožeňstwa  i  pogrzeby,  pozwo- 
lil  im  w  potrzebie  obierač  sobie  spowiednika,  któremu  nadaje  wladz§roz« 
grzeszania  od  grzechów,  sobie  zastrzežonych.  FiladelQa  rozeszla  8i§  po 
calej  djecezji.  Niezadlugo  (i440  r.)  bp  przem.  Piotr  Chnu|stowski  za- 
twierdzil  j^  dla  děkanátu  sanockiego,  o  czém  ks.  Adam  Murzyňski  wydal 
k8i%žk§  pod  tyt.  Libellus  contineus  Erectionem  Indulgentias  et  Statuta 
Archi-Confraternitatis  Sacerdotalis  in  districtu*  Sanocensi  (Leopoli  1668 
fol.);  oraz  dla  dekao.  krosnowskiego  6  Lut.  1448,  i  laAcuckiego  5  Grud. 
14  60  r.  W  samborskim  i  nowomiejskim  (neomestrensis)  dekanacie  ery- 
gowal  je  bp  Stan.  Sarnowski  8  Lut.  16^8  r.;  w  ležajskira  bp  AndrzqJ 
Szoldrski*na  synodzie  2  6  Sierp.  1636;  w  dynowskim  bp  Jan  W§žyk  ^ 
Kwiet.  1621:  ten  wlaáciwie  zreformowal  tylko;  bo  juž  za  bpa  Chrz^stow- 
skiego  istnieé  tu  ona  pocz^la;  w  dek.  przemyskim,  jaroslawskim  i  pru- 
chnickim  zaprowadzil  filadelfj§  bp  Stan.  Zb^ski  80  List.  1688.  Pocz^t- 
kowo  ustawy  koníraternji  w  tych  dekanatach  mialy  pewne  odmiany,  lecz 
potem  bp  Andrzcj  Szoldrski  polecil  im  r^uly  filadelQi  w  Sanoku  i  Ero^ 
ánie,  które  staly  si§  tak  dalece  powszechnemi,  že  je  przyj§ly  nawet  ntg- 
starožytiiiejsze  stowarzyszenia  w  Rzeszowie  i  Tyczynie.  Xast^pnie  bp 
Wacl.  Hicr.  Sierakowski  i  Wrzeá.  17  60  r.  na  cal^  4iec.  przemysk^wy- 
dal  now^  ustawg  dla  bractwa  kaplaiiskiego,*  reformujíc  je  w  ten  sposób, 
iž  zarz^dzaó  niém  mialo  trzech  przeložonych,  každý  w  swym  archidjako- 
nacie  (przemyski,  jaroslawski  i  brzozowski),  czyli  jeden  nad  czterema  de- 
kanatami,  obrany  wolnemi  glosy  spólbrad  na  dožywocie;  bp  ten  przepi- 
sal  takže  czas  i  miejsce  na  koogregacje  konfratern^,  oraz  inne  jeszcze 
przepisy,  godne  jego  gorliwoáci  i  m%droéci  pastersldej.  Dekret  cesarza 
Józefa  II  z  28  \Vrzeá.  1782  r.,  kasuj^cy  wszystkie  bractwa  i  stowarzy- 
szenia koscielne,  zniósl  i  star^  fiiadelJQ§  kaplaňsk%  w  djec.  przemyskiej 
{Ls.  Paw^owakí,  FremisUsisacrfi  p.  88,  591,  622  i  n.).  Pod  koniec  r.  isia 


3«0  Ftladatqa. 

aawi%zali  kapitáni  djeceiji  przemyskiej  now^  konfraternj^  p.  n.  Důhrego 
Pcuterza.  Przyj^ta  przez  rz%d,  a  potwierdzona  pnez  bpa,  zos^je  pod  opie- 
k%  N.  M.  P.9  áw.  Jana  Kantego  i  áw.  Ksawerego.  Cel  jej:  zachowanie 
laaki  kaplaňfltwa,  pomnoženie  i  podniesienie  žycia  pobožnego,  oraz  gor^- 
sze  sprawowanie  zbawieDía  dufz.  Sami  kaplani  wehodz^  w  sklad  tcj 
konírateroji.  Wydatki  op§dza  wspólna  kassa,  powstaj^  z  corocznyeh  dat- 
ków  od  cztonków  i  ofíar  ladu.  Každý  czlonek  powinien  braé  przymgmniej 
co  dragf  rok  udzia!  w  rekoUekcjacfa,  i  wedhig  možnošci  w  miskách  dla 
ludu,  oddi^^c  ú%  sluchaniu  spowiedzi;  ma  odmawiaó  co  sobotQ  litanj^  lo- 
retaňsk^  i  znan^  modlitw^  áw.  Bernarda;  corocznie  zložjé  do  wspóluej 
kassj  przynajmniej  8  zlota  reúskie.  Zalec^j^  rq  im  tež  inne  praktyki 
religijne,  jako  to:  cz^ta  spowiedž,  codzienne  rozmyélanie,  éwiczenie  si^  w  te« 
ologji,  mianowicie  moralnej  i  t.  p.  Zobowi^nj^  síq:  zachowaé  mi^y 
eob^  zgod^  bratersk^,  dawaé  we  wszystkiám  dobry  przyklad,  odwiedzaó 
cborego  s^siedniego  brata,  staraé  6i§,  aby  nie  zmarl  bez  šw.  Sakram. 
'  i  bez  rozporz^dzenia  wlasnym  maj^tkiem,  przewažnie  na  rzecz  koáciola 
i  ubóstwa,  a  za  zmarlych  w  ci^gu  roku  cztonków  odprawió  Mszg  éw.  i  pole- 
caó  ich  modlom  wiernych.  Ktoby  zaaiedbyw^  obowi^zków,  lub  byl  zgor- 
szycielera,  po  powtómém  upomnieoiu  braterskiém,  ma  byč  wykreélony. 
Konfraternja  dzieli  síq  na  powiaty.  Ogólne  zgromadzenie  czlonków  stano- 
wi  wÍQkszoéci%  glosów  o  wszystkich  wažniejszych  sprawach,  zmianie  statuta 
i  t.  d.;  ono  wybiera  dla  každego  powiatu  prefekta^  ten  zaá  rektora^  który, 
kierig^c  ogólem,  obmyála  osi^nigde  wytknigtych  konferatemji  celów,  czas, 
miejsoe  i  osoby  odpowiednie  dla  duchownych  čwiczeň  i  missji,  potrzebne 
ku  ternu  fundusze  i  t.  p.  ProUktorein  konfraterni  jest  biskup  ^jeceijalny: 
on  oznacza  czas  i  miejsoe  ogólnego  zgromadzenia,  zatwierdza  wybór  rekto- 
ra, rozstrzyga  možliwe  spory;  jemu  tež  podaje  síq  corocznie  sprawozda- 
nie  o  stanie  stowarzyszenia. — W  nowszych  czasach  powstalo  takže  kilka 
atowarzyszeii  fíladelficznycB,  z  których  tak  zwane  Zlotej  korony  Nie^ 
pokalanego  Poczfcia  N,  M.  P.  roku  1859  w  djecezji  chelmiúskiej  przy- 
j§to.  Zawi%zalo  síq  w  Rzymie  1852  roku  przy  koáciele  N.  M.  P.  Po- 
kojů (de  Pacc),  a  sam  Pius  *IX  Papiež  zostal  jego  opiekunem,  kardynal 
zaá  wikary  prezesem  braetwa.  Ta  Ztota  koroua  splata  síq  z  ódprawia- 
nyeh  Mszy  éw.  co  miesi^c  w  dzieú  oznaczony,  ku  czci  Bogarodzicy  przez 
31  kaplanów,  którzy  je  ofíaraj%  na  czeáó  Trójcy  Przenajáwi^tszej,  sklá- 
dajíc dzi§ki  imieniem  tejže  Najá.  Dziewícy  za  dary  obfíte,  jakie  j^  do  ma- 
cierzyástwa  boskiego  wyniosly,  a  szczególnie  za  Niepokalane  Pocz§cie.  Za* 
nosz%  tež  modly  do  P.  Marji  za  nawrócenie  grzeszników,  oraz  za  obecné 
potrzeby  Koéciola,  wedlug  intencji  Ojca  éw.  Pius  IX  potwierdzil  t^  fila- 
delfjQ  11  Wrzeé.  1853,  a  38  Pažd.  t.  r.  nadal  odpust  zupelny  každému 
kaplanowi  z  braetwa  raz  na  miesi^c,  pod  zwyklemi  warunkami,  tadziež 
przywiiej  osobisty  oltarza  ioz  na  tydzieň,  w  dniu  dowolnie  obraným. 
Wszystkich  wiernych  obojga  píci,  do  fíladelQi  zapisanych,  obdarzyl  odpu- 
stem 800  dni,  ilekroó  po  spowiedzi  i  Komunji  pomodl^  sig  na  intencJQ 
Koéciola,  a  odpust  zupelny  w  cztery  uroczystoéci  N.  P.,  t.  j.  Nicpokal. 
Pocz§cia,  Narodzenia,  Zwiastowania  i  Wniebowzi^cia,  gdy  si§  spowiad^%, 
komunikuj^  i  modl^  za  Koéciól.  Innym  dekretem  z  18  Czerw.  1859  r. 
tenže  Papiež  nadal  odpust  zupelny  raz  w  miesi^c  nawet  nienalež^cym  do 
filadelQi  kaplanem,  którzyby  w  celu  pomienionego  stowarzyszenia  odpra- 
^i  przynigmniej    trzy,   dwie,  lub  jedn^  Mszq  áw.  w  ci^u  roku,  i  uro- 


FHaMIfa.  361 

c^TfltoJé  Qezjrsieienia  K.  IL  P.  dk  wszystkidi  yňemjék  takioiže  pR3rwi- 
lejen  obdanyL  Bislnip  miejwowy  iryznacsa  koádót  dla  stowiRjrsEonydí, 
w  którymby  n  odwíedšanie  i  modlitwy  odpnstów  wskazanych  dost^powa- 
li. — W  tarDowflkiej  djec.  bp  Jóref  Aloizj  Pakalski  21  Lot  1854  r. 
wydat  odezw§  de  duchowieústwa,  zach§e^y^  kaptanów  do  filaddQif  któ- 
rej  celém  blagaé  Boga .  o  task^  azcz^áliwcij  ámiercí  dla  Btowarzyssaiiyeli 
i  o  spokoj  dla  kh  dnsz  po  ámierci.  Wst^pig^y  zobowi^ije  si^  do  po- 
božnego  odmówieDía  w  pienrsiym  dnia  každego  miesi^ca  modlitw,  w  bre* 
wjarzu  b^d^cych,  pod  tytalem:  Commendatío  aoimae,  w  intencji  aprosze* 
nia  azcz^wej  émierci  terna  z  brad  towanystwa,  którego,  wedtog  posta* 
nowienia  Božego,  najpierw  ámieró  dosi^gnie;  tém  gor^cej  to  nczyni.  po- 
mníc, že  Bam  može  byé  nigbližszyin  i  juž  po  raz  ostatní,  a  jeszcze  za 
siebíe  samego  te  modlitwy  odraawia.  Každý  zobowi%zige  si^  takže  do 
odprawienia  w  jak  n^'krótszym  czasie  Ifszy  éw.  za  zmarlego  wspólbrata 
filadelficznego,  a  w  uroczystoáé  áw.  Józe£a  ma  polecaé  we  Mízy  opieca 
Božej  wszyslkich  stowarzyszonych.  áw.  Józef,  jako  patron  szez^áliwej 
émierci,  jest  glównym  opieknnem,  a  éwi§to  jego  Opieltí  jest  oroczystošd^ 
bractwa.  Do  filadelQi  nalež§  jedynie  kaplani  djec.  tarnowskiej,  którym 
došó  dziekanowi  swemn  oéwiadczjó  síq  z  ch^í§  przyst^pienia  do  stowa- 
rzyszenia,  a  juž  síq  staj^  jego  czlonkami  i  korzystaji  z  modlitw.  Prote- 
ktorem jest  bp  miejscowy,  mig^cy  zast^pcQ  w  wyznaczonym  kanonikn: 
ten  wpisige  czlonków,  ogtasza  spiesznie  o  ámierci  wspólbrata,  a  w  dzieá 
Opieki  áw.  Józefo  odprawia  uroczyst^  wotyw§  za  stowarzyszonych. — Do 
filadeliSí  slnsznie  odnieáé  8i§  takže  dige  prawo,  zaprowadzone  u  nas  po 
wszystkich  prawie  cljcceajach,  a  obowi^znj^ce  kaplanów  do  odprawienia  je- 
dnej Mszy  éw.  za  každego  ze  zmarlych  wspólkaplanów  swojij  ^j^ceiji, 
trzech  zaá  za  wspóldekanalnych.  Idzie  ono  istotnie  ze  wspomnianych  braetw 
filadelfícznych,  b^di  tež  jest  prostém  icb  naáladowaniem  w  ogólnicjszf) 
formie.  Z  nstaw  synodalnych  latwo  to  zobaczyč.  Jož  proTindales  anti* 
qnae  polecaj§:  gdy  nmrze  pratat  lab  kanonik  katedry,  reszta  czlonków 
ma  za  dnaz^  jego  odprawió  Msze  áw.  w  ten  sposób,  ižpralat  za  arcybpa 
lob  bpa  swego  szeáó  Mszy  z  tyluž  wigiyami,  za  každego  zaá  innego  pra- 
2ata  z  kapituly  swej  trzy  Msze  z  tyluž  wigiUami,  przez  nebie  lub  dro- 
giego  odprawi.  Kanonik  znown  za  dusz^  arcybpa  lub  bpa  trzy  Msze 
z  tyluž  wigiljami,  a  za  dusz^  pralata  lub  kanonika  kapituly  swej  jedn^ 
MszQ  z  wigiljami,  równiež  sam,  albo  przez  innego  jak  nsjpr^dzej  odprawi: 
▼irtute  íraternitatis  et  statut!  bujnsmodi.  Pro?inciales  noTae  dodaj%  osta- 
WQ,  ižby  bp  každý  za  dusz^  bpa  odprawil  jedno  nabožeústwo  žalobně. 
Z  synodów  djecezjalnych  ni^ídawniejszy  chehniňski  1588  r.  mówi,  iž  wszy* 
8cy  plebani,  skoro  tyJko  dowiedz§  síq  o  ámierci  sw^o  bpa,  obowi%zaiii 
bez  zwloki  czasu  bonestas  exequias  fsoere  cum  decantatione  tam  integra- 
rum  TÍgiliarum,  quam  missarum,  cum  incensatione,  candelis  communibus 
ecclesiarum  saarum,  ac  pulsu  omnium  campanarum.  Zapowiedz%  takže 
ludowi  z  ambony  o  tém  nabožeňstwie,  aby  uczestniczyl  w  modlách,  blaga* 
j^c  Boga  za  dusz^  sw^o  pasterza.  Wszyscy  zaá  inni  kaplani  miý%  je- 
dn§  MszQ  áw.  odprawió  za  swego  bpa  (pro  praelato  suo).  Nadto,  tenže 
synod  nakazuje  kaplanom  po  paraQach,  aby  dasz§  ostatniego  swego  zmar- 
lego bpa  modlom  paraQan  zalecali  imiennie,  innych  zaá  dawniejszych  ogól- 
nie,  i  to  tak  w  niedziele,  jako  i  w  áwi^ta,  gáj  zmarlych  wypominki  czyni%. 
Tož  samo  plebani  winni  duszy  poprzednika  swego  przy  koáciele,  gdzie  zosti^f. 


362 

zarówno  wzgl^em  odprawienia  nabožeástwa  ž$lobnego,  jak  i 
Sljrnod  cheimtki  zr.  1624  poleca,  aby  za  zmarlego  bpa  nie^Iko  pralaci 
i  kanonicy  katedry,  lecz  takže  wszyscy  kaplani  ^j^ceqii  j^k  tylka 
o  ámierci  jego  síq  dowiedz^,  odprawili  po  jednej  Mszy  á.|  a  w.dzieá 
émierd  jego,  czyli  w  každ^  rocznicQ,  dopóki|d  nast^pca  jego  žyje,  obo- 
ivi%zaiii  odprawiaó  Mszq  á.  Nadto,  jako  starpdawaym  i  chwalebnyi^ 
zwyczajem  jest  zaprowadzone,  aby  každý  pratat  i  kanooik  za  duszQ  kón- 
fratra  zmarlego  Mszq  á.  odprawi!,  tak  na  wzór  tego  stanpwi  si^  iiby 
dachowni  po  ámierci  swego  dziekana  wiejskiego,  oraz  každego  z  pleba- 
nów  i  kaplanów,  odprawili  za  ich  dusze  po  jednej  Mszy  á.,  mocii  tej 
ustawy  synodalnej.  W  tejže  cU^cež^ji  synod  z  r.  1 7 1 7  poleca  dziekanom, 
na  wzór  statuta  prowincjonalnego,  zawiadamiaó  okólnikiem  dacho- 
wieústwo  swoje  o  ámierci  kaplanów  z  děkanátu,  ižby  každý  za  plebaoa 
odprawil  dwie  Msze  z  ofícium  defunctorum,  a  za  wikaijusza  jedo%  Hszq 
á.  Synod  imudzki  z  r.  1686  stanowi,  aby  po  ámierci  každego  iňplaaa 
djecezjalnego,  inni  wszyscy  przez  siebie  lub  drugiego  odprawili  co  naj- 
pr^ej  za  jego  dusz§  po  trzy  Msze  á.  Synod  znowu  z  r.  17  52  wzna- 
wiiÓ^^'  ^^^  dekret  i  ustawy  prowincjonaln^,  dodaje,  že  zmarlym  prala- 
tom  i  kanonikom  katedry  naležy  si§  jeszcze  dzwonienie  przez  trzy  dni. 
Obowi^zuje  nadto  kleryków,  w  seminarjum  i  w  djecezji  zostaj^cych,  ižby 
w  tymže  celu  trzy  offícia  defunct.  odmówili.  Inny  jeszcze  synod  žmudzki 
z  r.  1752  stanowi,  aby  benefícjat  každý,  otrzymawszy  probostwo  zna« 
cznie  ulepszone  kosztem  swego  poprzednika,  z  wdzi^cznoáci  odprawial 
za  niego  co  .najmniej  lo  Mszy  á.  na  rok  i  anniwersarz  ámierci  jego, 
dopók%d  tamže  pozostaje,  obchodzil  Msz%  ápiewan^  i  ofiicium  defunct, 
a  i  w  innych  Mszach  o  duszy  jego  pami§ta!.  Itozumie  síq  to  'jedynie 
o  bezpoárednicb  nast§pcacb;  dziekani  zaá  w  wizytacb  swoicb  o  dopel* 
nianiu  tej  ustawy  czynié  niieli  wzmiank§.  W  poznanskiej  djec.  synod 
r.  1642  poleca,  aby  každý  kaplan,  skoro  síq  dowie,  že  z  jego  děkanátu 
ksi^dz  który  umarl,  w  najbližszym,  dogodnym  dla  siebie  czasie  trzy  Msze 
odprawil  za  jego  dusz^,  pod  kar^  kl%twy.  Dziekani  obowi^zani  b§d% 
dla  tego  przez  okólnik  zawiadamiaó  konfratrów  o  ámierci  wspóldekanal- 
nych.  Tož  wznowil  synod  z  r.  17  20,  gdzie  takže  dodáno,  ižby  každý 
za  zmarlego  kaplana  ze  swego  děkanátu,  oprócz  trzecb  Mszy,  jeszcze 
jedno  offíc.  defunct.  odprawil;  a  benefícjaci  za  swego  najbližszego  po- 
przednika, ze  wsporanieniem  innych  wszystkicb,  odprawiali  nabožeástwa 
žalobně  w  pierwszym  nieprzeszkodzonym  duiu  každego  roku,  i  to  pleban 
uroczyácie  ze  ápiewem,  altarzysta  zaš  jak  mu  si§  podoba.  Synod  kra-' 
kowski  z  r.  164  3  poleca  dziekanom,  na  wzór  statutu  prowincjonalnego 
tit.  de  missis  pro  defunctis  spiritualibus,  ižby  o  ámierci  každego  ka- 
plana w  dekanacie  natychmiast  okólnikiem  klér  swój  zawiadomili,  z  upo- 
mnieniem  o  miloáci  braterskiej.  Kaplani  za  dusz§  starszego  w  godnoáci 
(superioris  sul)  winni  odprawic,  ile  možná  najwczešniej,  przynajmniej  trzy 
Msze,  za  równego  konfratra  dwie,  za  nižszego  (subjecti  presbyteři)  jedn§ 
i  ofQc.  defunct,  i  tym  duszom  bp  daje  odpust  dni  4  0,  wyražaj^c  si(: 
quibus  in  solatium  4  0  dierum  indulgentiam  concedimus.  Synod  wileňgki 
r.  1685,  powoluj^u  sÍQ  na  ustawQ  synodu  bpa  Sapiehy,  káže  každému 
kaplanowi  odprawió  trzy  Msze  za  zmarlego  wspólkaplana  w  djecezji,  nadto 
raz  dzwonié,  zwyczajem  w  koáciele  praktykowanym,  i  duszQ  jego  pubU- 
cznie  z  ambony  modlom  ludu  zalecič.    Dziekani  dla  tego  powinni  copr^ 


FilaMftt.^^Ht8triiiiz.  363 

dxcd  o  imierci  kajdanóir  donosié  kancelarji  4Íoce^neJ,  do  któr^  naležeé 
b^dzle  powiAdomienie  o  tém  wszjstkich  innjch.  Tenže  synod  pochwal* 
i  aprobigo  postanowieme  niektórych  kaplanów  ^j^cezji,  2obowi%zi^%cych 
síq  nadto  co  niesl^c  odprawia6  j^§  Mszq  á.  za  dnsze  zoikí|d  nie  ma- 
2^ce   ratunkn.     Synod   przem^gki   r.    1723     ži|da   tylko,    aby   dziekan 

0  ámierd  každego  kaplana  wyslal  w  sw^  děkanát  okólnik  i  zalecil  da- 
szQ  zmartego  modlom  wspólbrad.  Inne  synody  wydaj%  podobna  ustawy: 
np.  lájowBki  z  r.  17  62  i  ehelmL/aki  z  r.  1745)  ^odne  z  cheimtkim  1717 
r.  Ten  sam  sposób  íiladeifíczn^  pomocy  zaprowadza!y  niekiedy  migdzy 
sob^  zákony  i  klasztory.  D.  ai  Lipca  1714  r.  na  kapitule  w  Sweca 
(Suecensis)  zatwierdzUi  bernardýni  takow%  fíladelQ^  mi^dzy  ca}%  swoj^ 
prowinej%  wielkopolsk^  a  klasztorem  norbertanów  w  Witowie  pod  Píotr- 
kowem;  poczém  wzajemnie  wydali  sobie  antetityczne  listy  zawartej  nii- 
loéci  braterski^',  w  których  zobowiíiznj^  sí§  nazywaó  bračmi  za  žycia 
i  po  šmierciy  oraz  czyni^  si^  uczestnikami  wszystkich  dobr  i  zaslng  da- 
cbownyeb  (Mszy  sá.,  modlitw,  postów,  poknt,  dyscyplin,  czawania,  me« 
dytacji,  oglaszania  stowa  Božego  na  misjach,  i  t.  p.),  tak  braci  jako 
i  siostr  obojga  stron,  do  filadelQi  nálezných.  W  koócn  dodač  možná, 
iž  cz§stokroé  bractwa  dla  šwieekich  osob  nstanowione,  z  celém  modlenia 
si^  o  ámieré  8zcz§sliw%,  za  kooaj%cycb,  Inb  za  dnsze  zmarlych,  íiladel* 
fícznemi  takže  nazywane  bywaj%.  Z  tych  powszechniejsze  u  nas:  br. 
Ukrzyžowanego  Odkupiciela,  br.  Konaj^cego  P.  Jezusa,  lub  dobrej  šmierci, 
br.  s.  Barbary  (ob.  Bractwo).  W  Kaliszu  jest  takiež  braetwo  p.  t. 
Pomocy  dusz,  zaiožone  przez  obywateli  miasta  i  potwierdzone  przez 
Pap.  Pinsa  Ví  r.  17  80,  a  potem  wznowione  r.  1845.  Odpusty  jego 
i  obowí^ki  obejmnje  ksí^cczka:  „Krótki  zbiór  nabožeústwa  dla  bra- 
ctwa Pomocy  dusz,  istniej^cego  w  košcíele  á.  Mikoiaja  w  Kaliszu^ 
12-0  str.  40.  2L   S.  Ch. 

Filakterje  {Phylactería\  z  grec.  ?*jAaž,  z*ík%7.-7í<^  (custos^  vigil,  stróž), 
zt^d  (poXaxrfjpio.  Mojžesz,  zalecaj^c  Izraelitom  pami§č  na  zákon  i  na  do- 
brodziejstwa  od  Boga  otrzymane,  zwlaszcza  na  wyzwolenie  z  Egiptu,  mówi: 
^I  niech  ci  to  b§dzie  jako  znak  na  r§ce  twojej  i  jako  pami%tka  przed  oczy- 
ma  twemi..  jako  co  zawieszonego  dla  wspomnienia  mi§dzy  oczyma  twemi*^ 
(£x.  IS,  9.  16).  To  samo  zaleceníe  powtarza  w  Deut.  6,  8.  ii,  18.  Žydzi, 
przynajmniej  od  niewoli  babilonskiej,  bior§c  literálnie  owo  polecenie  zá- 
konu, mi^dzy  oczyma  (na  czolej  i  na  lewej  r§ce  (blisko  serca)  podczas 
modlitwy  przywi^zywali  i  dot%d  przywi^DJ%  rzemiennemi  paskami  maleá- 
kie  skrzyneczki,  takže  rzeroieniem  powleczone,  a  w  nich  zamykaj§  wypisa- 
nc  na  pargaminie  slowa  zDeut.  ii,  13 — 22.  6,  4 — lo.  Exod.  13,  lO  — 17. 

1  —  II.  Skrzyneczki  te  nazywaj^  si^  yjXaxrfjpta  (u  Wujka  niewřašciwie 
^ram^) Jakoby  stróže,przypominaj%ce  obowi^ek  strzezenía  zákonu  (ziykÓL^z^sivj 
cov  vó[LOv);  u  žydów  zowi%  síq  one  thephiítín^  albo  totaphct,  Pobožniejsi 
žydzi  dawniej  nosili  je  przez  caly  dzieú;  przysi§gano  nawet  na  nie.  Za 
Chrystusa,  íiaryzeusze  nosili  filakteije  wi§ksze  niž  inni,  aby  z  daleka  bylo 
ividaé,  že  modlitwy  s^  zajíci  (Mat.  23,  5).  Dokladné  ryciny  fílakterjów 
i  historyczny  ich  opis  w  Ugoli/u\  Tbes.  Ant.  t.  XXI;  o  dzisiejszém  ich 
nžywaniu  ob.  Buxtorf^  Synag.  jud.  p.  170.  Cf.  M.  Beck^  Dejudaeor.  liga- 
mentis  precatoriis,  Jenae  1674:  íegoz  Diss.  de  usu  pbylacteríor.  ib.  16  75. 

FilastrjUSZ  (Philastrws^  Y.  PhílasUr,  milosnik  gwiazd;  wedlug  in.  od 
JiUaster,  pasierb),  áw.  (isLip.),  ur.  w  Italji,  czy  tež  wHiszpanji,  gorliwy 


364  FllutrJu9z:«-Fíloátx. 

obroáea  wiary  nicejskiq  pko  aijanom;  jako  misjonan  obiegat  paAstwo 
B^eymskie,  nawracaj%e  pogan,  žjdów  i  aijanów;  szczególniej  značný  líezbo 
axjanów  nawrócil  w  Rzymie.  Aoxencjusz  (ob.)  wielk%  palat  kn  niema  nie- 
nawiéci^;  raz  go  nawot  zbió  kazaL  F.  zosti^  bpem  w  Brescia  (Briria) 
ok.  8  79  r.;  žy!  w  przyjažni  z  éw.  Ambrotjm,  n  tego  nawet  poznat  go 
ów.  Augas^n  {Lib,  de  haeres,  init).  B.  381  znajdowal  8ÍQ  F.  na  zynodaie 
akwilejskim.  Um.  ok.  r.  387.  Za  przyktadem  6w.  Epifaiijasza,  napisat  U- 
stoiJQ  herezjj  swego  czasa:  Liber  de  haere»bu$  (ed.  J.  Sichardus^  Basileao 
1528  i  póŽQ.;  ed. /.  ^.  Fabrieius^  cum  notis,  Hambar.  1721;  cam  sopple* 
mento,  Dotis  J.  A.  Fabrícii  et  suis  ed.  P,  Galeardtu^  w  S,  Gaudentíi  Opera, 
Patavii  1738,  Ang.  Yind.  175  7;  w  BibUoúi.  PP.;  ap.  Mifftiů,  Patrol,  lat. 
t.  12;  ap.  Oelder^  Corpus  baereseolog.,  Berol.  1856  1. 1).  Do  80  hereiji, 
opisanycb  przez  áw.  Epifanjusza,  F.  dodat  jeszeze  76;  lecz  w  tej  liczbie 
poreieáclt  wiele  takich,  które  rzeczjwiécie  aie  8%  bere^ami.  F'ifi  takto 
przypisuj^  dawny  przektad  taciňski  lista  áw.  Bamabj  (ob.),  lecz  podanie 
to  opiera  8ͧ  na  napisíe  jednego  tjlko  r^kopismu,  mieszcz^cego  w  aobie 
dzíeto  F'a  De  haůres.^  z  listem  Barnaby  po  taeinie  (Ob.  CeiUier^  Uist.  d. 
aut.  t.  7  (ed.  2  t.  5).  Žywot  éw.  Fa  opisat  jego  nast^pca  na  bpstwie 
w  Brescia  ów.  Gaudencjusz  (ap.  BoUand,  Acta  SS.  Jal.  t.  IV  p.  887),  i  we 
wspomnianych  wydaniach  dzieta  F'szowego  przez  Fabrycjasza  i  Galěarda. 
Gf.   Cuperi,  Comment.  ap.  BoUand,  1.  c.  X.   W.  K. 

Filch,  v.  Filcbins  Wilhelm  (o.  Benedykl  z  Canfeld)^  nv,  1560  r. 
w  Canfeid,  ze  szlacheckiej  rodziny  angielskiej;  wycbowany  w  kalwinizmie, 
naukí  pobierat  w  Londynie,  wyksztatcil  síq  wj§zykacb:  grec,  bebr.,  tadň. 
i  ÍQ.,  w  fílózoQi,  naukách  przyrodzonycb,  prawie  i  teologji.  Šwiatowe 
uciecby,  którym  z  pocz^tku  boldowat,  zniech^city  go  do  éwiata:  oddat  ai^  po- 
kucio  i  pobožnoáci,  a  gdy  wáród  rozrayálaú  przyszedt  do  przekonania  al^ 
o  prawdziwoáci  katolickiej  religji,  wyrzekl  8i§  kalwinizmu  (ok.  r.  1584), 
opušcil  ziemi§  rodzinn^  i  w  Meudon,  we  Francji,  d.  2  3  Mar.  1586  r. 
wstiipil  do  kapucynów.  R.  1599  udal  si^  do  Anglji  na  missj§,  nie  zwa- 
žaj^c  na  surowe  edykty  królowej  Elzbiety  Tudor,  wydane  przeciw  katoU- 
kom.  Elžbieta  kázala  go  wtr^ció  do  wi§zienia,  jako  niby  naruszaj%cego 
pokoj  publiczny  i  podžegaj^cego  do  buntu.  Po  wielu  cierpieniacb,  ledwo 
ztamt^d,  na  instancJQ  Henry ka  III,  kr.  franc,  wypuszczony,  wrócit  do 
swego  klasztoru  i  byl  magistrem  nowicjuszów.  f  21  Listop.  161 1  r., 
w  opinji  éwi^tobliwego.  Przypisuj^  mu  dar  cndów  i  proroctw.  Na  rozkaz 
swych  przeložonych  sam  opisat  bistorjg  swego  nawrócenia  w  r.  1596; 
wyszla  ona  dopiero  po  jego  ámierci:  Véritable  et  miraculeuse  connersion 
du  r,  p,  Benoist  de  Can/eld,  anglais  capucin^  par  le  sieur  NantiUy;  po 
niem.  streácil  K&ss  {Die  Convert.  II  424).  Inne  pisma  F'a  s^:  i)  Pra- 
xcidla  doshonaioéci^  napisane  najprzód  po  angiel.  i  przez  samego  autora 
przetož.  na  lac.  (Regula  perfeciionis,  continens  breve  ac,  lucidum  compendium 
iotíus  vitae  epirítuális).  Pizy  7-čm  wydaniu  tego  dzielka  w  przektadse 
franc.  {Regle  de  la  perfectian^  Paris  162  7)  znajduje  8i§  i  wspomniana  histo- 
ija  nawrócenia  F'a.  2j  Soliloquium  pium  et  grave^  Paris  1609.      X,  W.  K^ 

Fíieasz,  bp  z  Thmuis,  w  Egipcie,  áwi§ty,  ra§czennik  (4  Lutego)  na 
poczi|tkn  IV  w.  F.  byl  bardzo  majetným;  w  ojczystóm  mieácie  swojém 
sprawowal  najwyžsze  urz§dy  i  odznaczal  sig  zarówno  filozofíczném  swojém 
wyksztalceniem,  jak  i  pobožnošci^  {Euzeh,  IL  E.  VIII  9;  Hieron,  De  Tir. 


ril«Ail.-*Filji.  365 

L  c.  78).  ZawitfQ  byt  ád^  w  Aleksandiji  (Em.  H.  E.  IX  11;  Hierím. 
c;  Epiph.  Haer.  68),  podhig  Tillemooťa  307  r.,  podhig  innjch  sio. 
Jktsk  jego  m^oeástwm  zn$ián}^  bíq  q  Eumarťa,  W  czasie  swojego  bi- 
cnpstwa  iiaiMsat  wyborny  list  do  tfroicb  owieczek:  De  laude  mariyrum^ 
liie  opífQje  m^czarnie  zidawane  n^casenDÍkcm  i  ich  sCatoáé;  nasupme 
lisuje  swoje  položenie  i  zaeb^ea  wiernyck  do  wytrw aloácí  List  napisany  jest 
wi^enia,  nledhigo  pned  šmiercif.  Dnigi  list  F*a  mamy  w  starém 
noMczenio  ladáskiém,  irynalerioném  przez  Sápiona  Maffei  i  przez  tegož 
ydaném  (Ossenr.  lett  III  p.  i;  Bauth^  Hel.  Sacr.  III  881—383);  list 
m  podpisany  przez  Fa  i  trzecb  innych  bp6w  e^pskich,  adresowany  jest 
o  Melecjnsn,  bpa  ^kopolitaáski^^:  gani  go  za  tendencje  odszczepieá- 
26  i  po  braterska  do  poprawy  napomioa.  List  ten  napisany  byl  na  po-* 
2%tkii  odszceepieústwa  Meleejasza  306  r.  Šwiadczy  on  o  žarliwoáci  swe- 
o  autora  w  przestrzegania  kamoéd  koádelnej  i  powoluje  8i§  siczególoiej 
JI  dawne  prawo,  2e  žáden  biskap  nie  powinien  éwi^ič  w  djeceaji  dmgie* 
o.  Cf.  Móhler^  Patrol.  1  p.  678. 

Filemon,  PkíUmon^  ^^ly.f^iuov,  ávr.  (2  2  Listop.),  do  którego  adreso- 
mny   jest  jeden    z  listów  sw.  Pairla   {ad  PhiUmanem),     Z  lista  tego  wi- 
aé,  že  F.  mial  swój  dom  caljr  do  cbrystjanizmu  nawrócony  (w.  2);  že  mo- 
e  jego  samego  nawrócil  áw.  Pawei  (w.  1 9).    Appia  fAiz^sa)  prawdopo- 
.obnie  byla  žon^ Fa,  Archippos  zaá  synem  (w.  2).  áw.  Pawel  nazywa Fa 
'spólpracownikiem   iyy^t^^j^)^    a  syna  j^o  Archipa    wspólbojownikiem 
o*j9rpatea>Tr|<;)  swoim  (w.  i.  2).     Že  dom  F'a  byl  w  Kolossach,  widaó  to 
.  nast^pnj^cych  okolicznoáci:    i)  Archippus,  który,  jak  iridzielismy,  nalo- 
mí do  rodziny  F*a,  mial  jakiá  orz^d  koácielny  wKolossacb  (Gol.  4,  17). 
I)  Listy:  do  Kolosseňczyków  i  do  F'a  pisane  byly  jednoczešnie  (ob.  Pa- 
tlá áw.  listy)    i  w  obadwóch   éw.  Pawel  poleca  Onezyma:    w  pierwszym 
loleca  go  Kolosseácsykom,  jako  nalež%c^o  do  ich  Koédola,  w  drňgim  F'wi, 
tko  panu  Onezyma   (Golos.  4,  9.  cf.  Pbilem.  lO).     3)  Jeszcze   w  V  w. 
lokazywano  w  Kolossach  dom,  nalež%cy  kiedyá  do  F*a  {TheodortU  Interpr. 
a  ep.  ad  Pbilem.  ArgaoL).    Šw.  Hieronim  (Com.  in  ep,  ci  PhiUm,  praef.) 
.  odaje,  že  Archippos  byl  bpem  w  Kolossach;  wedtog  zaá  Teodoreta  (1.  c.) 
yt  bpem  w  LaodyceL   Potwierdzig^  to  i  Kons^ftucje  apostoUlne  (YII  46), 
i>daj%c,   že  Filemon  byl  bpem   w  Kolossach   (Cí.  Wietcler^  Chronol.  d. 
mpost.  Zeitalt.  s.  450).     Wedlng  Martyrol.  Bom.  (22  Novembr.)  ponióél 
on  m^czeástwo,  wraz  z  žon^  Appi%,  za  Kerona  (r.  54 — 68).     X  TT.  £. 
Fílja,  ecdesiaJiUaUi^  koádól  filjalny;  nazywa  sí^  koációl,  niestanowi^- 
cy  samodzielnej  parafji,  ale  zaležny  od  innego  koádola  paraíjalnego.  Ostatni 
tedy  wzgl^dem  pierwszego  jest  koáciolem  macierzystym  {ewL  mairix).    Ka- 
božeástwo  i  posIogQ  pastorsky  w  koédele  filjalnym  spelnia  proboszcz  i  jego 
wikaijnsz,  albo  tež  oddzíelny  do  tego  wyznaczony  jest  kaplan.    Košdoly 
takie  fíljalne  wielkí  przynosz^  požytek:  bez  nich  wiemi,  daleko  od  koádola 
paraQalnego  mieszkigyy,  by  libý  cz^sto  pozbawieni  nabožeústwa  i  ntrodzoneby 
Biieli  przyst^powanie  do  áw.  sakramentów.     Filje  tworz^  síq  z  dochodów 
wieUdej  paraQi,  albo  tež  powstaj^  z  koádola  par^alnego,  gdy  ten  z  braku 
íonduszów  wdelony  zosti^  do  innej  paraQi.  Kaplani,  posloguj%cy  w  fi^jach, 
zostaj%  do  proboszcza  w  stosunku  wikaijusza;  nalež^cy  do  fíljl  wiemi  (Pj<^ 
tiici)   obowii|zam  s^  niekiedy,    szczególniej    w  wi^ksze  áwi^ta,    uczgszczaó 
do  koáciola  paraQalnego  i  ponorné  ci^ry  budowlane   tak  fíljalnego,   jak 
i,  w  odpowiednim  stosunku,  paraQahiego  koádola;  sobor  bowiem  trydencki 


366  Fiii«.-Fili|r  Apratot. 


1 


ses.  2 1  de  Ref.  c.  7  wklada  w  ogóle  ten  ol>owi%zok  na  paraQan,  a  do  nidi 
wtašnie  naiež%  i  iiljaliáci.  (SarUmusJ.  N. 

Filip  (FhUippus,  ^iXiinroc,  milošnik  koni,  wojowniczy),  wBiblji: 
I.  Ojciec  Alcksandra  W.,  król  macedoúski  r.  360 — SS6  przed  Chr.  I  Mach. 
1,  1.  6,  1.—  2.  Takže  król  macedoúski  F.  III  (^v.  V),  syn  Demetijaasa  VL 
Z  powodu  przyraierza  swego  z  Kartagiňczykami,  wp]%tiď  8i§  w  woJoq  a  fil- 
mem. Prokonsal  Qainctias  Flaminius  zwjci^yt  go  r.  55  7  od  zal.  Rz.  (I97 
przed  Ghr.  Livtus^  81,  5.  38,  1 — 13).  O  tym  fakcie  natr^ca  I  Maoh, 
8,  5. —  3.  F.  frygijczyk,  faworyt  króla  syryjskiego  Antjoclia  Epílíi* 
nesa,  przez  niego  nstanowiony  namíestnikiem  w  Jerozolimie  r.  170  t.  ISI 
pd  Chr.  Byt  to  cztowiek  okrutny  (II  Macb.  9,  29.  5,  22.  "S,  il.  8,  8-). 
Prawdopodobnie  musial  opuáció  Jnde§  po  porážce,  przez  Goi^asza  i  Ly- 
zjasza  (ob.)  poniesionej.  Antjoch,  umieraj%c,  ustanowi!  go  ntlontem  Syiji 
i  opiekunem  swego  syna  (I  Mach.  6,  14).  Lyzjasz  tymczama  dla  mebw 
zagarn^l  wladz^,  imieniem  syna  Antjochowego  (I  Mach.  6,  17.  II  Mach. 
10,  11.  Cf.  Fatritii^  De  cons.  utr.  1.  M.  s.  217  i  266),  korzystaj^c  z  nieo- 
becnoáci  F'a  (byl  on  podówczas  w  Persji  przy  Antjochu).  F.,  przepro« 
"wadzaj^c  ciab  Antjocha  do  Syrji,  gdy  si^  dowiedzial,  že  mlody  Antjock 
Eupator  'powierzyt  rz^dy  Lyzjaszowi,  z  obawy  o  swc  žycie  uciekl  do 
Egiptn  (II  Mach.  9,  29),  zapewne  žeby  sobie  zjednaé  pomoc  przeciw  Ly- 
zjaszowi; lecz  zawiedziony  w  swej  nadziei,  wrócií  do  Persji  i  Medji,  do 
przychylnych  sobie  legjonów,  zostawionych  tam  jeszcže  przez  Antjocha 
Epifanesa  (I  Mach.  6,  56).  Z  tém  wojskiem,  gdy  Lyzjasz  byt  zaj^ 
Trojný  w  Judei,  F.  wpad}  do  Syrji  i  zaj^J  Antjochj§  (II  Mach.  18,  2  3.  cL 
Fatritii,  op.  c.  s.  233,  287).  Lyzjasz  czómpr^dzej  pojednal  si^  z  žyda- 
mi  (11  Mach.  1.  c),  wrócií  do  Syrji,  Antjochje  zdobyl  (1  Mach.  6,  08)  a  Fi- 
lipa skazal  na  ámieré  (Jos.  Flav.  Ant.  XII  9,  7).  —  4.  F.  syn  Heroda 
W.  i  Kleopatry  fJos,  Flav.  Ant.  XVII  i ,  s);  po  émierci  swego  ojca  zostat 
tetrarchy  nad  Batane^,  Gaulonitis,  Trachonitis,  Panias  (ib.  8,  l).  Aura- 
nitis  (ib.  11,  4)  i  Iture§  (Lne,  3,  i).  Um.  w  20  r.  Tybei^jusza,  t.  j.  786—7 
od  zah  Rz.,  a  33  —  34  ery  chr.;  posiadloáci  zaá  jego  wcielone  zostaly  do 
rzymskiej  prowincji  Sjíji  (/.  Flav.  Ant.  XVIII  4, '6).  Od  niego  wzi^ 
nazw§  Cezarea  (ob.)  Filipowa;  Betsaid^  (ob.)  wyniósl  do  rz^da  miast.--- 
5.  F.  m^ž  Herodjady,  któr%  uwiódl  i  poálubil  Herod  Antipas,  rodio- 
ny  brat  tegož  Filipa  (Mat.  14,  8.  Mar.  6,  17).  Flawjasz  nazywa  go 
Herodem  i  mieni  synem  Heroda  W.  i  Mariamny  (Ant.  XVIII  5,  1.  4. 
XVII  1,  2.  De  BelJud.  I  28,  4),  Niektórzy  mylnie  go  bior^  zajedno 
z  poprzednim  Filipem.  2e  Ewangeliáci  nazywaj^  go  F'em,  a  Flanjusz  He- 
rodem, to  bynajmniej  jedno  drugiomn  si§  nie  sprzeciwia:  Herod  bowiem 
bylo  imi^  jego  rodzinne,  a  Filip  wlasne,  osobiste.  Jak  dwaj  synowie  He- 
roda W.  nosili  imi5  Antypatra,  tak  drudzy  dwaj  F'a,  X.  W.  K. 

Filip  Apostot,  áw.  (1  Mája),  jeden  z  i2-a  przez  P.  Jezosa  wybra- 
nych  (Mat.  10,  3.  Mar.  s,  18.  Lne.  6,14.  Act.  i,  13),  rodem  z  Betsaidy 
gaiilejskiej  (Joan.  12,  21.  1,  4  3),  nalézal  do  liczby  najpierwej  powoh- 
nych  (/oan.  1,  38..)  i  do  zaufaászycb  uczniów  P.  Jeznsa  (Joan.  6,  5..  IS, 
20—22.  14,  8).  Wszystkie  Martyrologia  (ap.  BoUand,  Acta  SS.  Mig.  tl 
p.  7,  ed.  Camandet)  podají,  že  umarl  w  Hierapolis,  wc  Frygji,  poprzednio 
zaá  mial  opowiadaé  Ewangelj§  w  Scytji  (Martyrol.  Usuarda;  Adona  i  rzym- 
skie).  Go  do  rodzaja  šmierci,  nie  zgadzaj^  si§  dawne  podania  (ap.  Bď 
land.  1.  c.) :  jedné  nie  mówi^  wcale  o  m§czeástwie;  wedlug  innych,  byl  do 


Fíiíp  Aposfot.-riiip  NerL  367 


knyža  przjlrítj,  czj  tH  powieszoiřf  j^ow^  ns  d6(f  nast^nie  okamienows^ 
nj.  Kagbltžsze  eziifltfw  spostolskicfa  áwiadectwa  mamy  od  Papjaaza  (ob.) 
i  od  Poljkratesa  (ap.  Eusib.  Hist  EccL  III  81,  89).  Papjasz  bj!  rodem 
z  Hierapolis  i  opowiada,  že  znít  s  córltí  éw.  Filipa  Apostohi,  które  w  dzie- 
wictwie  dociekďy  si^  pdžnego  wieka:  t  tjcb  jedna  žyla  w  Efezie,  dwie 
zaá  w  Hierapolis,  i  2e  ojcjec  ich  (šw.  Filip)  nmart  w  Hierapolis.  To  samo 
podaje  FolykiBtes  (ap.  Euub.  H.  £.  Y  24),  iyi^cj  w  dnigiej  pólowíe  II  w. 
Go  jeieli  jest  prawd%,  tedy  greckie  Menaea  mylnieby  podawaly,  ie  éw.  F. 
byt  bezženDym.  Podania  inoe  o  tym  šw.  ob.  BcUand.  1.  c  cf.  6  Jun. 
i  Append.  Maj.  t.  Til  n.  19.  O  apokryficzynych  dziejacfa  áw.  Fa  ob.  tej, 
£iicl829.  Co  do  relikwji  áw.  F'a,  bezimienny  aator,  žyj^cy  za  Jana, 
bpa  florenckiego  (f  1230  r.),  opowiada  w  Transíatío  órachii  Š,  FkUíppi  (ap. 
BoUand.  1  Maj.),  že  cesarz  grecld  Mannel  Komnen,  gdy  wydawal  córk^ 
swoj^  Maij^  (ii€7r.)  zaAmalryka,  brata  Baldwina  III,  króla  jerozolim- 
akiego,  darowal  jej  jedno  ramig  áw.  Fa.  Od  niej  dostat  t§  relikwji  Mo- 
-nachus^  patijarcha  jerozolimski  (od  r.  1194),  i  umieraj%c,  przékazal  to 
koédolowi  áw.  Jana  Chrz.  we  Florencji,  zki^d  sam  Monachos  pochodzil 
i  dok^  tel  rzeczywiácie  ta  relikwja  sprowadzon^  zostala  1 204  r.     X,  W.K. 

Filip,  áw.  (6  Czcrw.),  jeden  z  pierwszych  7  djakonów  w  Jerozo* 
limie  (Act.  €,  5),  wyslany  przez  Apostofów  na  opowiadanie  Ewangelji  w  Sa* 
maiji  (ib.  8.  5..  cf.  Constit.  Ápost.  VI  7)  Dziejeapost.  wspominig^  jeszcze 
o  nim,  že  ochrzdl  eunncha  Kandaki  królowej  Etjopji  (ob.  wyžej  str.  91) 
i  že  mial  swój  dom  w  Cezarei  palestyňskiej  (Act.  2i,  8).  O  ámierci  jego 
nie  wiadomo:  wedtag  podaú  greckích,  byt  bpem  w  TraÚes  i  tamže  nmart; 
wedtag  laciáskich —  w  Cezarei  (ob.  BoUand.  Acta  ss.  6  Jnn.).  Byč  može, 
iž  podanie  o  matžeňstwie  i  córkach  áw.  F'a  Apoštola  odnosi  si^  do  F*a 
djakona,  bo  áw.  Eakasz  (Act.  21,  9)  tego  ostatniego  mieni  ojcem  4-ch  ' 
córek,  sljrn^ych  darem  proroctw;  Papjasz  zaá  Polykrates  i  Kajasz,  jak 
nadmieniliámy,  mówi§,  že  córki  áw.  F'a  Apoštola  takže  mialy  dar  pro- 
roetwa.  X  W.  K. 

Filip  Keři  {Neriu8\  áwi^  (2S  Blajaj,  zatožycicl  kongregacji  ora- 
toř janów  (ob.),  albo  po  naszema  fiUpinóvc^  jedna  z  najznakomitszych  po- 
stad  w  szerega  áwi§tych«  Ur.  21  Lipca  1515  we  Florencji,  z  rodziców 
i  rodem  i  pobožnoáci^  znakomitycfa:  Franciszka  Neri  i  Lnkrecji  Soldi. 
Od  orodzenia  prawie  objawiaty  síq  w  nim  znakl  przysztej  jego  éwi^toóeL 
Pi^oletniém  jeszcze  pachol§ciem  zadziwiat  wszystkich,  nietyle  jeszcze 
rzadk%  bystroád%  nmysla,  ile  raczej  dziwn§  w  tak  mtodym  wiekn  po- 
božnoáci^  i  cnot),  któn|  si$  odznaczat  mi^dzy  rówiennikami  swymi  i  we 
wszystkiém  dJa  nich  byt  wzorem.  Szczególn%  tež  míal  mitoáé  n  wszystkich, 
i  arcybisknp  florencki  Antoni  Altotito,  jak  równiež  nanczydd  j^o, 
znakomity  czasn  swego  filozof  Cezary  Jacomello,  nie  zwaH  go  inaczej,  jak 
dobrým  Filipem,  ú  buon  FHippo,  Ojdec  jego,  stradwszy  w  po2arz6 
prawie  caly  majetek,  oddat  go  w  opiek^  jedněma  z  krewnydí  swoich, 
bf>gatema  knpcowi  florenckiemn,  stale  mieszk^g^^ema  w  San  Germano, 
miasteczka  potožoném  a  stop  góry  Kassynu,  w  królestwie  Neapolitaňskiém. 
Krtwny  ten,  sam  bezdzietny,  cbciat  Filipa,  maj^cego  wówczas  jož  18  lat, 
przybraé  za  syna  i  zapisaé  mu  caty  swój  majetek;  zaczém  i  itsitowal  pny* 
nczyé  go  do  form  i  obyczajów  wielkiego  áwiata.  w  którym,  jako  potomek 
szlacheckiego  roda  i  jako  pan  wieikiej  fortuny,  tak  wysokie  mial  zsg^ó 
ctanowisko.     Ale  seree  Filipa  cate  byto  zwrócone  kn  nieba:  nieraz  ndiy- 


1 


368  .  FUip  NenV 

lig^c  ú%  od  zabaw  i  towarzystw,  do  któiych  go  opiebui  natarczjwie  na- 
mawialf  kryt  bíq  w  malým   koácioUray  potožonjm   aamotnjjd   na   pi^knéni 
i  malowniczém  wzgórzu,  w  pobliža  Gaety,  sa  aamym  brzegu  morza.    Tam 
klgcz^c  nieraz  tialemi  dniami  przed  wizerankiem  Ukrzyiowanego,  zatapial 
8i^  w  modlitwie    i  rozmyálania.    Tam  takže  powzii|t   zamiar  i  postaoowQ 
opoácié  áwiat,  a  oddač  síq  bez    podziahi  shižbie  Božcý.    W  dwudziestym 
roka  žyda  opuicil  dom  stryja  i  vl^sX  ú%  do  Bzymn,  gdzie,  pod  kieronkiMi 
najzoakomitszych  tego  czasa  mistrzów,  dokoňczyl  knrsn  filozoQi  i  teologji. 
W  krótkim  czasie  samychže  mistrzów  przewyžszy).    Po  nkoúczeniu  nauk 
mieszkat  czas  jakiá  w  domu  bogatego  pana  florenckiego   Galeotto  Caccia, 
który  mu  wychowame  dwóch  synów  swoich  powier^l.     liCcz  oddig%c  si^ 
z  zápalem  mtukom  i  áwietne  czyni^  post§py  w  amieJQtiioáciach  aiemskich, 
žarliwiej  jeszcze  oddawal   síq  Filip  i  post^powal  w  amiej^tnošci  áwi^tych. 
Po  ttkoúczeniu  dziennej  pracy,  noce  cale  trawil  na  modlitwie,  pognižony 
w  rozwažaniu  rzeczy  Božych:  žycie  ukryté  i  mgka  Zbawiciela,  niewdzi^noáó 
ludzka,  nieczala  na  nieskoúczone  laski  miloáci  Božej,  ámieró   i  wiecznoáé, 
te  byly  nieustanne    przedmioty  rozmyálaň  jego;  i  taki  go    na  tycb  samo- 
tných z  Bogiem  romowacb  napelnial  žar  miloáci,  že  nieraz,  nie  b§d%c  jož  wata* 
nie  zniesč  nawahi  plyn%cych  naá  potokiem  pociecb  niebieskich,  rzucal  si§  na 
ziemiQ  i  wolal:  »Dosy<^,  Panie,  dosyč!    Odšt§p  odemnie,  Panie,   bom  ^o* 
wiek  grzeszny,  niezdolny  wytrzymaó   tej  hojnošci  pociech  twoich    i  szcz^ 
éliwoáci  niebieskiej.     Katuj  roi§,  Panie,  bo  widzisz,  že  umieram!*'    Innemi 
rázy  zwowa   wolal:    „O  Bože,  nieskoúczona  miloáci!  ezemn    nie  daleá  mi 
serca  zdolnego  poj%č  Ciebie?   Dia  czego  daleá  mi  takie  serce  male   i  dá- 
sně, že  czuj^c  jakobym    Cíq  milowaó  powinien,  przecie  milowač    Cíq  nie 
umiem?**  Z  tém  žyciem  wewuQtrzném  skupienia  w  Bogu  i  modlitwy,  sarowe 
« l^czyl  umartwicnia.     Bad  i  dlugo  przebywal  w  košciolach,  szczególnie  na 
miejscach  poáwigcoDjch  krwi^  i  bojami  m^czenników,  mianowrde  w  Jkata- 
kumbacb  á.  Sebastjana,  które  sobie  obral  za  najulubieúszy  cel  calonocnych 
wycieczek  i  samotných  rozwažaň  swoich.     Tam  tež  pewnej  nocy,  w  iNigil)^ 
Zeslania  Ducha  šw.,  dziwne,  jakoby  w  postaci  ognia  otrzyroal  napelnienie 
darami  niebieskiemi,  od  których  tak  mu  serce  wezbrato,  že  nie  mi6szcz%e 
si^  jnž  w  naturalném  zamkni§ciu    swojém,    dwa    žebra  z  roiejsca    swego 
poruszylo  i  jakoby  na  wierzch  wyst^pilo,  widoczném,  wielkiém  na  gmboáč 
pi^áci,  lewego  boku  wyd^ciem.  Najzawolaúsi  onego  czasu  lekarze  naocznie 
sprawdzali  to  dziwne  zjawisko,  uza^^c  w  niém  cud   niezaprzeczony,  gdyž 
w  naturalnym  porz%dku  rzeczy  takie  rozszerzenie  serca  powinno  bylo  po- 
ci^gn^ó  za  sob4  émieró    bezzwloczn^.     Wiele  o  tém  w  swoim  czasie  mó- 
wiono  i  uczonych  rozpraw  wydano,  a  Filip  tymczasem   z  owém  wyd^ciem 
žeber  i  z  ow^  dziwn%  na  boku  naroál^    žyl  jeszcze    cale  50  lat,    žadnej 
zt^  nie  czuj^c  boleáci,  ani  nawet  dolegliwoáci.  Taki  od  chwili  otrzymania 
onej  laski  czul  w  sobie  žar  i  upal  wewn^trzny,    že  zim%    nawet  cieplego 
odzienia  nie  znosil    i  cz^sto  pierá  odkrywač  musial    i  zawsze  przy  otwar* 
tém  oknie  sypial;  co  tém  bardziej    zadziwió    može,   že  rodzig  žycia*,  jaki 
prowadzil,  bynajmniej    nic  sprzyj^  zbytniemu  rozpaleniu  krwi;  bo  nigdy, 
chyba  w  chorobie  i  z  przepisa  lekarzy,  wina  nie  pijal    i  innego  pokarmu 
nie  užywal  prócz  chleba,  jarzyn  i  oliwek  áwiežych.     Przytém  zawsze  byl 
wesól  i  pogodny,  i  wdzi^kiem   cichosci    i  uprzejmoáci    swojej    wszystkich 
serca  do  siebie  poci^gal.     Žarliwa  milošč   Boga    byla    w   nim    dla   t^o 
wlaénie,   že   žarliwa   i  prawdziwa,    nieustaj%cém  žródlem  równie  žarliw^ 


Filip  Itori.  369 

miloéci  ku  ladaom,  xtanaa  obogim  i  imtnnka  potnebig^qrni.  Pitiaiy 
i  dotychezas  trwijj|cy  wndód  poamik  t^  miloád  swojflj,  zMkháai^  r. 
]548,w8póliiie  z  li«.  Pernano  Bota^  spowiednikiein  iwoim,  bractwo  Troj* 
cy  šw.  ku  wspomožeiiio  pidgrzjiDÓw  (am/ratemita  deOa  Montistma  liimía 
dei  peOegrim)^  jeden  z  mgwtfpanialaijch  wynalazków  aiitosierdxiji  dme* 
ácjaáski^go.  Filip  sam,  w  towar^jstwie  kilkn  przyjadó},  éát  tana  dziela 
pocz^tek,  poáwiigciú^c  ^9  oeolnáde  na  poshig^  nbogich  píelgnjmów,  kló- 
rjch  po  wszystkie  czasy  wiehi  do  Rzyma  przybjwalo,  ale  których  po- 
tnebom  nikt  przedtém  nie  nmiat  akutecznie  zaradzié;  sam  im  n^gi  nmj- 
w^,  aložy!  im  do  atoíta  i  katechizmo  icb  uczyl.  *W  drngiém  skrzydle 
bndynku,  na  ten  cel  wybranego,  by!o  osobné  hoq>icjnm  dla  kobiet  i  osobná 
dla  poďogi  ich  kongregaqa  matron  i  panien  rzymskiclu  Frzyklad  Filipa 
rychlo  znalazl  mnogicb,  w  nigwyžszych  warstwach  spoleczeáBtwa,  naála- 
dowców.  Kardjnatowie,  bisknpi,  prváci,  królowie,  ksifž^  i  kw^icakl 
za  zaazczyt  sobie  poczytywali  zaÚczyó  síq  do  pobožný'  kongregacji.  Pa- 
pieže  nawet  przywdziewaii  nbiór  bracki,  skladaj^cj  síq  z  czerwonege  ha- 
bita  wetnianego,  przepasanego  grnbym  íartachem,  i  pospolu  z  drngimi 
cdonkami  bractwa  klekali  a  stop  nbogicb  pielgnyniów,  nogi  im  nmjwali, 
calowali  i  raný  ich  opatrywali.  Co  wi^ksza,  inowiercy,  w  liczbie  któ- 
zych  byli  admiralowie  i  oficerowie  floty  angielskiej  i  dndiowni  dygnitatie 
aoglikaúscy,  skoteczniej  niž  jakiémb^ž  kazaniem  i  argementem  pridso- 
nani  tym  wielkim   przykladem    miloád  cbrzeácjaúskiej,   nietylko    prosili 

0  przTpnszczenie  ich  do  bractwa,  ale  zárazem  tei,  wyrzekaj^c  si^  Ugdów 
swoieh,  na  lono  Košdola  katolickiego  wracaK.  Slowem,  wielkie  przedsi^ 
wzi§de  Filipa  powszechny  wzbndzilo  zapal,  i  wkrótce  z  bojnoád  wier- 
nycfa  ogromne  žebraly  si^  fundosze  na  zapewnienie  trwal^o  bytu  po- 
božnému dziela.  Tysi%ce  i  krocie  pielgrzymów  wszeUdego  národa  co- 
rocznie,  zwlaszcza  w  wielkim  tygodnio,  znigdowaly  ta  przyjede  i  každý, 
próez  scbronienia  i  požywienia  na  caly  czas  pobyta  w  mieéde  áwi^lém, 
otrzymal  jeszcze  przy  odejádo  odpowiedni^  jalmažn^  na  drog^  W  je- 
dnym  tylko  roka  jubileaszowym  i650-ym  bractwo  agoádlo  834,45S 
pidgrzymów;  w  r.  1720  naliczono  ich  až  882,140.  Po  dlogich  i  d^ 
ikich  walkach  wewn^trznych,  Filip,  id^c  za  rad4  spowiednika,  odwažyl  síq 
przyj%é  áwi§cenia  kaplaňskie  i  wyšwigcony  zostal  29  Miga  1551.  Od 
tej  chwili  najgor^tsz^  ž%dz9  jego  bylo  przelaó  krew  8woj%  dla  miloád 
Zbawidela,  i  w  tym  cela  pragn^l  ndaó  ú%  do  In^ji,  aby  tam  poáwi^cič 
žyde  dla  nawrócenia  niewiemych.  Lecz  hidzie,  dnchem  Božym  oáwieceni, 
odwiedli  go  od  tego  zamiaro,  obieciú%c  ma,  že  Rzym  ma  Indje  zastři, 
i  nie  omýlili  8i§  w  swej  nadziei.  Nie  mog%c,  jak  tego  pragn^l,  nmizeé 
dla  miloéci  Zbawidela,  tém  gor^ccj  pragn^l  žyé  dla  miloáci  Jego,  po- 
áwi^cajfc  sí§  bez  poddala  ni  wytchnienia  pracy  okolo  zbawienia  dasz. 
W  tym  cela  zl%czyl  si^  z  kilkowa  mlodymi  ladimi,  znakomitymi  i  naak^ 
i  pobožnoáci^     i   spo8obi%cymi    d^    do    stana    kaplaúakiego,  i,  wspólnie 

1  nimi,  založyl  kongregacj§,  któr^,  iž  glówn^  j^  zásady  i  sil)  miíďa  byó 
modlitwa  wewn^trzna,  nazwal  oraiorium.  Pierwszymi  j^o  aczniami  byli: 
Ctzary  Baronjuiz,  który  przystal  do  Filipa  maj%c  lat  18,  i  równiež  ilyn* 
ny  Antoni  Marja  Tarrugt\  póiniej  kardynal  i  legat  a  htere  do  Francji, 
który,  zostawszy  arcybiskapem  awixgonskim,  wyzwolil  polodniow)  FraoQQ 
z  pod  przemocy  hagonotów,  i  którego    šw.  Filip   zwykl  byl  zwaó   o^žem 

JEncykl,  T.  V.  24 


370  FUip  Narí. 

slowa  Božego.    Wkrótce  potem   do   tego  pierwszego  gronka   przyl^czjlo 
8ÍQ  dwóch  innjch:  Antoni    GaUonjuax^  natchnionj  žyciopisarz  m^zenników 
i  áwÍQtych,  i  Juwenalis  Ancma^    póžniejszy   biskup  Salazzo,  przyjaciel  éw. 
Franciszka  Salezego,  który  uprzejmym  žartem  rozdzieli^*%c  nazwisko  éwi)- 
tego  biskupa  genewskiego,  tytulowal  go:    Sol   es  (sól  jesteá),    a  którema 
tenže  uprzejmiej    jeszcze  i  zr§czníej,  stosuj^c  do  niego  nazwQ  biskupstna 
jego  Saiuzzo,  odpowiadat:-  6<U  et  lux  (sól  i  áwiatloéó).     W  takiém  to  ma- 
lém ale  dobraném  gronie  towarzyszów  rozpocz^t  á.  Filip  sw^  pracQ  okolo 
naprawy  ludu   i  duchowieústwa.  W  mieszkaniu  swojéiíl,  w  ttbogiej  izddice 
szpitala    áw.  Hieronima   della   carita^  dawal  co  wieczór    konforencje  da- 
chowne,   tak    pelne   oamasaczenia   i  nadziemskiej    m^drošci,   že    wkrótce 
rosn^ca    z    každým  dniem  liczba    sluchaczów   zmusila  éwi^tego    pobožné 
te    posiedzenia  przenieáó    do   košciota.     Caly   Hzym   zbieraí  ú%  sřachaé 
natďmionego    kaznodziej^,   nietylko   lud  prosty  i  nbodzy>   ale  i  panowie, 
szlachta    rzymska,  kardyaalowie,    biskupi    i  pralaci,    zarówno  jak  proáci 
kaplani  áwieccy    i  zakonnicy.     Wszyscy    zwali  go  ojcem   i  pod  kierunek 
jego  dnchowny  síq  oddawali.     Tym   sposobem  konferencje    ono  zamienily 
8ÍQ  rychlo  w  stale,  z  čwíczeniami  pobožnemi  pol^czone  nabožeástwo,  któ- 
re  síq  dziwnie  sknteczDie  przyczynilo    do  ožywienia  wiary,  zw%tlonej  du-i 
cfaeili  pogaňskim  tak  zwanego  renesansu  czyli  odrodzenia,  który  przez  caly« 
•Yviek  .poprzedni    szeroko    i    samowladnie    panujíc   w  sztuce,   w  polityce 
i  w  žydu  spoleczném,  w  dziedzinie  tež    relig^nej  szkodliwy  wpiyw    zwój 
wywieral.     Do    obudzenia   i  utwierdzenia   cbrzeácjaňskiej    przeciw  oněma 
duchowi  pogaúskiemu  reakcji,  nie  bylo  bezwi|tpienia,  (skoro,  jak  mówi  Apo- 
ztot:  ,,wiara  ze  sluchanla'*)   skuteczniejszego  sposobu  nad  ten,    który  Fili- 
powi  natchn^la  apoštolská  gorliwoáč  jego,  t.  j.  codzienne  przepowiadame 
slowa  Božego.  a  przepowiadanie  takie,  jak  je  podawal  i  towarzyszom  swo- 
im  zalecal,  uamaszczone  duchem  šwi§toáci  katolickiej,  nie  áwietnym  przy- 
borem  krasomówczych  ozdob  blyszcz^ce,    ale  proste,   jasné    i  wszystkim, 
maluczkim    i  prostaczkom,    zarówno  jak    wielkim  i  uczonym    prsyst^pne. 
Maj^c  na  celu    nietylko   zbudowanie  wiernych  i  pobudzenie  icb   do  pobo- 
žnoici  i  žycia  chrzeácjaňskiego,    ale  takže    niezb§dne  ku  ternu  óéwiecenie 
icb  i  obron^  przeciw  panuj^c>7n  tego  czasu  bl^dom    heretyckim,  z  kazi- 
niami  swemi   l^czy)  Filip    pólgodzinne,    b^dž    czjtanie  žywotów  áwi^tych 
i  m§czenników,  b^di  treáciwe  a  gruntowne  wyklady  moralnoáci  i  dogmata 
katolickiego,  bistorji  éwi§tej  Starego  i  Nowego  Test.   i  historji  koácieloc^ 
Ostatni  ten  dzial  dostal    8i§  Baronjuszowi:   przez   kilka  lat,  po  trzy  ra^ 
na  tydzieú,  wykladal  na  tych   zebraniach  pobožnie,    zarówno  jak  nczenie 
historj§  Kokiola,  až,  po  ukoňczeniu  calego  karsu,  Filip  polecil  mu  ustne 
te  wyklady  spisaó  i  wydač  jako  antydot  przeciwko    falszom    centurjatoráw 
magdeburgakich,    Taki  byl  pocz^tek  znakomitego  dziela  Rocznikóvo^  którém 
Baronjusz  pierwszy  dal    pochop  nowoczesnej  hibtorjografji   koécielnej.     & 
Filip  wspieral  go  w  tej  pracy,  szczególniej  modlitwami  swemi,   uprasziófc 
pisarzowi  obfítošó  lask    niebieskich,    których   tež    Bóg  z  tak%    hojnošcí% 
užyczyl  bardziej  jeszcze  áwi^tobliwoéci^  niž  uczonoáci%  wielkiemu  mQžowit 
že  juž  n  1745  Benedykt  XIV,  bez  poprzedniego  procesu   i   fundi^^c  si^ 
jedynie  na  jawnej  wszystkim    éwi^tošci  i  nadprzyrodzonych  cnotach    jego, 
dekretem  z  d.  12    Stycznia    przyznal    mu   miano  wielebncgo,    venerabitU. 
W  przedmowie  swojej    do  ósmego  tomu   Roczników,    który  wydal,  b^d^c 
juž  kardynalem   i  po  ámierci  é.  Filipa,  Daronjusz  wszystk^  zaslug^  dziela 


FíUp  NarL  371 

BYiego  przjTpis^je  založjdelowi  oratoijum,  jako  jema  raczej  nii  sobie  nt- 
ležQ^  i  w  napisie  zawieazoDego  na  grobie  énri^t^go  €m  vato^  tenie  wjras 
swej  ku  niema  wdzi^noád  ponawia  i  pami^  potomnych  przekazige. 
Na  dowód  cznlej  i  pokornej  miloáci,  jak^  éwi^ty  otaczal  wielkiego  acznia 
swego,  došé  przytoczyč  jeden  szczegóL  W  czasie  kiedy  Baroiýass 
pracowal  w  archiwach,  zbierajic  materjaly  do  swej  historji,  é.  Filip  co- 
dzien  pokrjjoma  skradal  síq  do  mieszkania  jego,  do  którego  bjt  sobie 
kázal  w  sekrecie  klncz  dorobié,  i  sprz^tal  mu  i  porz%dkowal  w  pokojn, 
aby,  wróciwszy  do  domn,  niepotrzebowai  tradč  czasu  na  tém  zig^cia  ma- 
teijalném.  Dlugo  rzecz  zostala  w  ukryciu  i  Baroi^osz  zachodzii  w  glow^, 
ktoby  roógl  byč  ten  tijemniczy  slož§cy,  który  mu  w  taki  sposób  porz%- 
dek  w  mieszkaniu  ntrzymi^e;  až  pewnego  razn,  wróciwszy  z  archiwom 
wczeániej  niž  zwykle,  zastal  zwierzchnika  swego  na  gor^cjm  oczynku, 
zamiatjj%cego  podlog§.  Osada  florencka  w  Bzymie,  chc^c  aczció  zashigi 
&wi§tego  ziomka  swego,  oddala  mu  pi§kny  swój  košdól  przy  moácie 
Aniola:  w  nim  odt^d  é.  Filip  odbywal  swe  konferencje  i  nczniów  swoich 
przy  nim  osadzil;  sam  wszakže  pozostal  w  ulubionej  izdebce  swoj^ 
w  szpitaln  éw.  llieronima  della  cariui.  Glówn%  jednak  siedzib^  nowcj 
i  množ^cej  si^  z  každým  dniem  kongregacji,  i  najslynniejsz§  prac  áw.  Fi- 
lipa  widowni^  stal  si^  koációl  áw.  Maiji  Panny  na  padole,  6anta  Maria 
in  ValUcella^  wyznaczony  mlodemn  zgromadzeniu  postanowieniem  Grzegonoi 
XIIL  Przenosz§c  si$,  wraz  z  drugimi  czlonkami  oratoijum,  na  to  nowe 
mieazkanie,  Baronjusz,  który  przy  pracach  swych  uczonych,  mimo  poshig, 
jakie  mu  pokryjomu  oddawal  éwi^ty  založyciel,  nmial  tež,  wedlug  przeiM- 
sów  regnly,  oddawač  si$  mateijalnym  zig§ciom  domowym,  i  szczegójnie 
w  kucbni  zakonnej  czjnnošó  sw%,  niewiadomo  do  jakiego  stopnia  szcs^ 
iliw^  rozwijal,  na  écianie  sáli  rekreacyjnej  dawnego  domn  przy  košciele 
á.  Jana  dii  Fíorentim  pami^tk^  tych  kucbarsldch  zdolnoáci  swoich  zosta- 
wil  w  tym  napisie,  w^glem  nakreslonym  i  do  tego  czasu  zachowi^^cyin 
8i^:  Cae$4ir  Baronius^  cocus  perpetuus,  Wkrótce  košciól  przez  Papieža 
nadaný  okázal  si§  dasnym  i  niedostatecznym  na  pomieszczenie  tlumów 
do  niego  si$  cisn^cych:  á.  Filip  go  zwalil  i  nowy  zbudowal.  Baroi^jusz 
nie  mógl  si^  wydziwič  zucbwaloáci  taldego  przed$i§wzi§da,  bo,  jak  sam 
éwiadczy,  tego  dnia,  którego  Filip  sprowadzil  budowniczego,  nie  mnicj 
jak  on  sam  takim  zamiarem  zdumionego,  aby  z  nim  pian  nowej  budowy 
oložyé,  w  kassie  zgromadzenia  nie  bylo  ani  grosza,  nie  juž  na  budoilHoie 
kolďolów,  ale  i  na  zgotowanie  obiadu.  Ale  Filip  przeražonego  ucznia 
2  strachy  jego  do  Opatrznoád  Boskiej  odeslal  i  nie  omýlil  sig  w  swej 
ofnoád,  bo  nim  jeszcze  sloáce  zaszlo,  juž  od  šw.  Karola  Boromeusza, 
penitenta  jego,  i  innych  osob  niewiadomych  wi^cej  niž  dwadzieácia  ty* 
6i§cy  skudów  wplynglo.  W  kilka  lat  potem  juž  byl  gotowy  koádól,  jedea 
£  najpi§kniej8zych  w  Ezymie:  sama  pozlota  sklepienia  kosztowala  60,000 
akudów;  freski  zdobi^ce  je  s^  dziclem  slynnego  Piotra  z  Kortony.  Od 
tego  czasu  wzrost  kongregacji  jeszcze  szersze  przybral  rozmiary.  Uboga 
cela  éwi§tego  založyciela  i  sála  przeznaczona  do  modlitwy,  oratorium 
zwana,  staly  síq  codzienném  miejscem  zebranía  wszystkich  pod  wzgl§dem 
nauki  i  cnoty  znakomitošd  Rzymu  i  dworu  papiezkiego.  Gdy  šwi§ty 
wícczorem  wracal  z  prac  i  kazan  swoich,  które  cz§sto  miewal  pod  golém 
niebem,  na  placach  pnblicznych  i  na  rogach  ulic  zgromadzaj^c  lud  w  kóto 
£iebie,  zastawal    mieszkanie  swoje  jakby  obležené  cižb%  kardynalów,  bi- 


373  FBp  9mt 

iňoayjw.  ffnlb£//9,  ksá%žf:  i  ptaóv,  Isónj  csas^i  b»  éo  xte*,  abf 
Bfté  ^ofMŽ&víefsrvo  i  ák>5  knj  flEorr  jer?  dciIwm,  fo  i^ 
fKstort  ^'^'4%    sQkOBB,  asvec   uébfitKjs  s^^sča,   ráe  divii  do 

z  Ettf93jitstaBi    i  drvgšsu    7if f  riFiTi  fvjai,  mciujiii,  tik   trackich  jA 
i  áacfenrijeá  vsaeikk^  i&}]K3a  i  gn^yíM,  Twc^mfffcydí  do 
j€f 9  i  xakvi%zx2!Teii  prxez  liego  w  bnetvo  pobožae, 
po  sta  Liraz  óo  lůfrrmjch    s^iuláv  nriBskkk,  c^ 
rodzaja  yoiízp  cMÍda«afi,  (K^nTíiii  i  cq^eOi  im  poádel,  opau^vafi  i«|fi 
ezettii  i  ftrzT^  ia  vl^^jr   í  brod^  ^rzrtém  mod^e  sí$  z  eíbb   i,  ptto- 
toén  spomínaníem,  pcpóiédiT    i  deri^woéd    im    dod«j%c.     Kaftda  ň;^ 
koúezjik  ^    ]Múm    poándem,    rozdavasjm    BQdzr   dKurek    konlHi 
bnetwa.     W  inB jdi  ponch  rolra,  a  szcziegóiBie  w  ttustj  czvmzték,  imi^ 
tj  pnewodniczrt    prooesjom,    z  modiitw^  i  ^ieven  obcbodc|cj«  sieda 
bzzjlík  rzjmskídi.     W  proceasjach    trdi  cz^sso  bralo   ndziat  drinriy^  do 
dwmuiftQ  tjsíigcy  lado,  a  tak   pobožnT  ten  wjnalazek    wiei«  ndfi|gi!  od 
zbftkýw  i  rozpostj  karnawatowej  i  serea  ich  zwraca!  kn  Bogo.     W  rra 
fiamjin  cela,  cbc^c  odcúigQ^c  wiernjcb   od  teatrów   i  zabaw  paUienif^ 
arzýizQ  1  F.  tak  zwane  oratorja  docbowno-mazjczne.  Oratoija  te  odbfwáíj 
%\%  we  wspomriiaoej  jož  sáli  czy  kaplicy,  kaldej  ciedzieli  i  ciwartka,  Ur 
ez^nzy  od  Wuystkich  &mfijch  at  do  niedzieli    kwietniaj:    pnedstsviaiio 
UM  nich,  z  zastosowaDien  do  nich  starej  mozyki  koádelnej,  sceor  z  bisloiji 
Starego    i  Xowcgo   Test.:    stworzeníe   éwiaU,   šmierč  Mojiesza,    ^iJJ^ 
z  niewoU  egipskíQ,  dzíeje  Aarona,  Dawida,  Esterv,  proroczj  oblok  I^ 
WE^  Daniela  we  Iwiej  jamle,    ómierč   Kachabeoszów,    rzez   Mtodziankftv, 
acieczkQ  do    Egípto,   pozostanie    Chrjstosa   w  koácíele,  zdrad^  Jodasa, 
modlitwQ  w  ogrójea  i  t.  p.     W   przestankach  dzieci  na  to   wjbrane  od- 
mawialy  modiitwy,  albo  który  z  kaplanów   zgromadzenia    krótkie  miewal 
kazanie,  zastosowane  do  przedstawiaj%cej  si§  tajemnicj.     Wiosn^  i  latem 
wieczorami,  po  nabožeňstwie  niesiporném,  éwi^ty  šci^gal  do  siMe  ddop- 
ców,  ila  ich  lÍQ  znalazlo  zebranjcb,  i  wychodzil  z  nimi  za  miasto,  w  viiej- 
sce  samotné  i  pí§knie  položone,  najcz§éciq  na  éliczn^  gór§  kJasztora  šw. 
Onnfirego,  gdzie  stoi  slawny  dí|b  Tassa,  i  tam  ich  zajmowal  na  przemiany 
to  modiitwy,  to    épiewem,  to   naukami    z  katechizmu,   przeplatanemi  gr| 
i  zabaw^  niewínn^,  w  której    zawsze  czynny    i  žywy  ndzíal   przyjmowaL 
Z  liastaniem  nocy  odprowadzal  sw^  gromad§  do  oratoijom,  gdzie  wszyiey 
zostawali  przez  pól  godziny  na  rozmyálanin,  poczém  koúczylo  síq  zebranie 
wspólném  na  glos  odmówieniem  litanji  loretaiiskiej,  litanji  do  Wai.  Swi^ 
tych,  albo  róžaňca.  W  wielkim  tygodnia  znowu  cala  kongregacja,  ze  tm^ 
tym  na  czele,  i  wszyscy  nalež^cy  do  bractwa   zgromadzali   síq  wieczoieD 
w  hospicjum  áwÍQtej  Trójcy  dla  poslagi  pielgrzymów.     Takiemi  to    aposo- 
bami  á.  Filip   poáwi§cal  sam    siebie    i  wszystkich  w  kolo  siebie.     Bzym 
caly  jednogloánie  irielbil  go  jako  apoštola    swego,  i  wyrok    Koáciola  a* 
twierdzil  mu    ten    tytul    chwalebny    a  zasložony.     Rzadko    któiy  áwi^^ 
tak4  od  Boga  otrzymal  hojnoáé    darów    nadprzyrodzonych    i,  w  calej  hi- 
storji  áwi^tych,  przez  Koációl  uznaných,  nie  wielu  si§  zn^dzie  podobnydí 
Jemu  cudotwórców.     Taká,  zwlaszcza   w  ostatnich  dziesi^ciu    latách  iyd» 
Jego   byla  w  nim  obfitoáó    tych    darów  cudownych,  že  juž   nie  mógl  ani 
pnblicznie  Mszy    šwi^tej   odprawiaó,   ani   síq   pokazaó  w  koáciele.     Gdy 
%  kftMlnicy  mówit  o  milosierdziu  Božémj  o  M^ce  Zbawiciela,  o  boleáciaeh 


Hlíp  Nerí.  373 

Matki  Boskicsj,  do  której  szczególnie  newne  mial  nabožeňstwo  i  z  Díewy- 
powiedzian%  cznloád^  Httk%  )%  nasjwa!,  oczy  jego  jakoby  zamieaialy  si^ 
w  žródio  tez,  tak  obfide  plyn^cjch,  £a  od  wieUdego  wzraszenia  gtos  ma 
ustawat,  i  placz%c,  nie  mówi%c,  koňczyl  awe  kazanie.  Gdj  w  póžojm 
jnž  wieka  dla  bnďca  úl  zasiadat  w  bocznej  kaplicj  na  krzeále  dla  ni^o 
przygotowaném,  aby  wyshichaó  Mszy  lab  kazania,  prawie  tejže  chwilí 
wpadal  w  zachwycenie,  w  obee  wszystkiego  lada»  i  nieraz  w  poárodku 
kaplicy  zostawa)  na  krzeále  zawieszony  w  powietrza  na  kilka  stop  od 
ziemi.  Potem  przyazedtszy  do  debie,  zawstydzony  tém,  co  mu  8i§  przy- 
dalo,  obracal  si^  do  wiernycb,  otaczaj^ych  go  i  8pogl4dig%cyGh  nad 
z  awielbieniem,  jako  na  éwi^tego,  i  mówil  do  nich  z  uámiecbem:  „Gz^óž 
8ÍQ  dziwicie?  wszak  wiecie,  lem  dziwak  i  zawsze  robi§  niedorzecznoáci?^ 
Nie  chc^  8i§  z  těmi  cudownemi  láskami  wystawiaó  na  widok  publiczny, 
M8z§  áwi§t%  odprawiiď  w  kapliczce,  nad  cel%  jego  položoneg,  i  nikogo  do 
niej  nie  ivpuszczal,  prócz  jednego  braciszka,  który  byl  jego  powiernikiem 
dnchownym  i  takže  uwažany  byt  powszechnie  za  áwi^tego.  Bracizzek 
ten  slolyl  mu  do  Mazy  až  do  Sanctus^  potem  z  rozkazu  Filipa  odcbodzil 
do  sw€|j  roboty,  aby,  jak  mówil  áwiQty,  zgromadzenie  nie  derpialo  szkody 
za  dziwactwa  jego:  tak  nazyival  zachwycenie  swoje,  które  go  przy  každej 
prawie  ofierze  éwíQtej  nachodzily  W  chwili  Podniesienia  i  Komonji.  Za- 
chwycenia  te  trwaly  zwykle  dwie  godziny,  czasem  trzy  godziny  i  wi^ccj, 
i  cjJy  ten  czas  zostawal  wzniesiony  na  kiika  stop  od  ziemi,  z  r^koma 
wyci%gni§temi,  pogr^žony  w  adoracji  Najáwi^t.  Sakramentu.  Braciszek, 
skoáczyfTszy  sw%  roboty,  pilnowal  go  przez  malý  otwór  we  drzwiacb, 
i  kiedy  áwi^ty  mial  jnž  wracač  do  stana  zwyczignego,  co  omial  poznawač 
po  wyrazie  twarzy  jego,  wcbodzil  do  kaplicy  i  složyl  do  koúca  Mszy. 
Nie  dziw,  že  Papieže  wspólczeáni:  é.  Pius  V,  Grzegorz  Xni,  Sykstns  V, 
Grzegorz  XIY  i  Kiemens  YIII,  takiego  m§2a  Bož^o  cz^to  wzywali  do 
rady,  snmienie  swoje  przed  nim  otwierali  i  przyjaini%  swoJ4  go  zaszczy- 
cali  i,  r§ce  jego  ciínj^c,  czeáé  mn  okazywali  i  w  nigtradniejszych  spra- 
wach  rz^da  koácieinego  zdania  jego  zasi^galL  W  každém  zdarzenin  Filip 
mówil  i  dzialal  z  prawdziwie  i^;>o8tolsk4  szczeroád^  i  prostoty;  osobiste 
tylko  krzywdy  i  róžne,  jakie  nieprzyjadel  wzniecal  przeciw  niemn  prze- 
Áadowania,  przyjmowal  w  niiiczenia  i  z  anielsk%  znosil  derpliwoád^ 
Málo  komn  wiadomo,  co  jednak  rzecz  pewna,  že  nratowanie  Francji  od 
ostatecznego  popadni^da  w  here2j§  kalwiúsk^  glównie  si^  naležy  apoštol* 
skiel  i  duchem  Božym  natchnionQ  roztropnoád  tego  wielkiego  shigi  Bo- 
žego.  Wiadome  z  histoiji  dlogie  chwianie  9l%  Henryka  IV  mi§dzy  here- 
sJ4  a  Eoáciolem,  jako  zrazn  wyrzeklszy  8i§  U§dów  kalwiúskich  i  przy* 
j^wszy  wiar§  katolicky,  potem  w  zap^dzie  wojny  domowcj  odpadl  do  hn- 
gonotów,  až  dopiero  25  Lipca  1593  w  opactwie  é.  Djonizego  ostatecznie 
i  oroczyšde  wyrzekl  si^  her&^i.  ChodzÚo  žatém  o  absolacj^  papiezkf; 
Grzegorz  XUI  byl  rzucil  kl|twe  na  Henryka,  Kiemens  VIU  j§  zatwier* 
dzil  i  w  sile  utrzymywal,  a  niedowierzig%c,  po  tyla  zmianacb,  nawrócenia 
króla,  mimo  prošb  jego  i  episkopatn  francozkiego,  cofio^ó  jej  nie  chcial; 
zagrozil  nawet  ksí§da  Nevers,  wyslanema  do  Bzymn  na  czele  éwietnego 
poselstwa,  aby  w  imienia  króla  przeprosil  Papieža,  i  jnž  znigdig^cema  síq 
w  Modenie,  že  i  na  niego  kl%twQ  rznci,  jeáli  si§  odwažy  przekroczyč  gra- 
nic§   paústwa  Košcidnego.     Gale   áwi^te   EoUegjum,   z  wyj%tkiem    kilka 


374  Filip  Neri. 

kardjnalów,    ntwierdzalo   Papieia   w   tém  postanowieniu.    Wtédy  Filipy 
s  bolešcii'  przewidaji|c,  jak  d§žkie  dlnžsze  wígl^em    Heniyka   niedowie- 
rzanie  i  snrowoáó    može    pod^gn^č   za  wh%   nast^pstwa,   i  cal^  Francjg 
popchn^č  w  r^e  hagonotów  i  wtr%dč  j§  w  przepašč  religynej  wojny  do* 
mowej,  z  BaroDjuszem,  naonczas  spowiednikiem  papiezkiiD,  iisiin%!  si^  na 
<»sobnošé,  aby  modlitw%  i  postem  aprosió  Papieiowi  éwiatía  i  ducha  rady 
w  tak  trudném  rzeczy  položeniu.    Trzedego    dnia    z  raná   rzekl  glosem 
]iatchnion}in  do  Baro^jusza:  „Dziá   dQ  Papiež  wezwie  do  spowiedzi;  p6j' 
dziesz  wi§c,  ale  po  spowiedzi,  nim  dasz  absdlucj^,  powiesz  mn:  Ojdec  Fi* 
lip  poledt  mi  oéwiadczyé  Waszej  Swi^tobUwoéci.  že  ani  rozgrzeszenia  Jc| 
dač,  ani  spowiednikiem  Jej  nadal    pozostaé   nie    mog^,   jeslí    nie    b^dzie 
zdj^ta  kl§twa  z  króla   francuzkiego.*'    Baroiijasz,  drž^y    od  wzmszenia, 
spelnit  rozkaz   mu  daný,  a  Papiež  tém  oznajmieniem  uderzony    i  jakoby 
nowém  áwiatlem  oáwiecony,  odpoii?iedziat  mu  spokojme:  Daj  tylko  rozgrze- 
szenie  Klemensowi,  a  obiecaj§  ci,  ze  Papiež  zrobi    co  naležy.     I  natych- 
miast  zwolal  konsystorz,    na  którym  uroczyácie  przyjql  Henryka  do  spo- 
lecznoáci   koácielnej.     Król    dopiero  w   kilka    lat   póžniej  dowiedda)  si^ 
o  tém  tak  sknteczném  wstawienia    síq  za  nim  áwigtego;  zaczém   r.  1601 
w  liáde  do   Baronjnsza,   míanowanego   jnž    kardynatem,   swoj^  mn  za  to 
wdzi^cznošó   wyrazil,   zal%czaj§c   mu  w  darze  calkowit^   kaplic§,  sklada- 
i%c%  8i§  z  paramentów  ze  zlotoglowia,  z  wyszytym  na  nich  herbem  królów 
francnzkicb,    i    z  kieiicha  szczerozlotego,    z  takiemiž  herbami;    drogie  te 
pami^tki  historyczne  przechowywařy  síq  póhrzecia  wieka  w  domn  kongre* 
gacji,  dopóki  w  tych    ostatních    czasach    nie  dostaly  si^  w  r^ce    nowydí 
nabywców.     Listy  Henryka  IV  do  Baronjusza  oglosil  R.  Alberícius,  ori» 
toijanin,  w  dziele  pod  tytutem:   Venerab.  Caes.  Baromi\    S,  R.  E.  Gard. 
hihUqthecarii^  Epištole  et  opttscula^    Romae    1759    t.  2  p.  6S.     Dnia  S$ 
Mája  159  5,  w  dniu    i    godzinie,  które  sam  oddawna  by)  pržepowfedziař^ 
zakoúczyl   Filip    pelne    áwi§tošci    i  cudów    žycie    swoje,    maj^c   lat  80. 
W  pi§é  lat  po  šmierci,   r.    1600,  Paweř    V  oglosil    go  blogoslawionym, 
a  Grzegorz  XV  w  r.  1622    dcpeínit  Uroczystej  jego  kanonizacji.    Szkoda 
níeodžalowana,  že  áw.  Filip,    przez    t§ž  gl§bok^  pokor§  swoj^,  dla  której 
založonema  przez  siebie  zgromadzeniu   wzbranial  si§  przepisywaé   regnl§, 
u!ožon%  dopiero  przez    pierwszego    w  przeložeástwie  nast^pcg  jego  Baro- 
njnsza i  zatwierdzon^   przez  Stolic§    Apost.    24  Lutego  1612,  na  krótki 
czas  przed  ámierci%,    mimo    wszelkich    przedstawieň  i  proáb   Baronjnsza, 
spálil  wszjrstkie  pisma    i  listy    swoje,  i  tém  samém  pozbawil  nas  ni^sza- 
cowniejszego  zbioru  žywych  i  antentycznych  mateijalów,  do   bližszego  je- 
szcze  poznania   i  scharakteryzowania  tej  wielkiej  w  dziejach  Košciola  po- 
stačí.    Ob.    Antonii    Oallonu\    presb.    oratoř.^  Vita    s.  Ph.  Nerii,  Romae 
1600;  Mogunt.  I602jiap.  Boliand.  Acta  SS.  Mai,  t.  VI  s.  468;   Btero- 
nymi  Barnabet\  Vita  S.  Ph.  N.  ex    processibus  compilata   (ok.  r.  leoo), 
ap.  Boliand.  op.  c.  s.  524— 649;    F.   Oiac.  Bacci,  Vita   di  s.  Fil.  Neri, 
Koma  1622,  in-4;  wydanie  pomnožené   Venez.  1794,  s  v.  in-8,  i  óz^o 
przedrnk.;  ostat.  wyd.  Milano    1845;  napol,  przelož.  Adam  Konarzeusski 
(Žywot  á.  F.  Ner.,  Leszno  16  83).    Nowsze    bjograQe:  M.  A.   Bayíe^  Vie 
de  s,  Ph.  de  Neri,  Paris  1859;    C,  B.  Bekhing,   Leben   d.  h.  Philippns 
Neri,    Regensb,    1859;    Fr,    Pósl,    Das  Leben  d.  b.  Ph.  N.,  ib.   1847; 
i  w.  in.  (Aug,   Theiner).  H.  K. 


Filip  Baoicjufz.  375 


Filip  BenicjttBz,  áwi^  (2S  Sierp.),  sakonn  Mrwítów,  pochodni 
z  dawnej  florencldej  íkmiUi  £em%  nr.  we  FloreDcji  15  Sierp.  12SS 
z  ojcA  Jakoba  i  matki  Albawirdy,  ocsddwany  od  nich  dhigo  i  z  iipra- 
gnieniem.  Uczyt  8i$  nigprzód  filozofii  w  Paryžii,  potem  we  Florencjif 
a  nareszde  w  Padwie  medjcjDj,  której  zostal  tamte  doktorem.  Wró- 
ciwszy  do  ojczyatego  miasta,  hjl  on  dla  wsqrsUdej  tamecznej  mlodzieiy 
wzorem  pobotaoéci  i  od  pierwszych  lat  žjda  widaé  bylo  w  nim  oznaki 
przyszlej  évi^toáci.  Ale  do  žyda  wyžszego  powolal  go  wypadek  szcze- 
gólniejszy.  Od  mlodoáci  palat  on  siln^  ž^dz^  powszechnego  dobra  i  z  mi- 
ioáci^  pragn^l  ma  síq  poáwi^ció  i  složyč  swoim  wspólobywatelom.  Nie . 
mógl  on  sie  widzieé  wtedy,  ile  nieszcz^  za  sob^  d^gn^ty  zawzi§te  i  nie« 
ublagane  spory  dwóch  stronnictw:  gweÚow  i  gibellinów,  rozdzieraj^cych 
naówczas  wszystkie  miasta  wloskie;  zdawalo  ma  si^  przeto  rzecz%  najpi^ 
kniejsz%  przywródé  pokoj  i  zgod§  pomi^zy  swoimi  wspMobywatelami, 
ale  do  tego  nwažai  swoje  ladzlde  sily  za  niedostateczne.  Bolalo  go  to 
bardzo,  i  im  ^  wí^ksz^  žarliwoáci%  bral  ndziat  w  žycía  pabliczném,  tém' 
boleéni^  czul  síq  odpjchanym  od  niegp  i  coraz  bardziej  zamykal  ú^  sam 
w  sobie.  B.  1253  rozpoc^  on  post  czterdziestodniowy*  z  wi^ksz^  niž 
zazwyczig  sarowošd^,  i  przytém  prosil  gor%co  Boga  o  dobro  powszechne 
i  oiwiecenie  go,  co  do  jego  pow<^nia.  Kiedy  tak  si§  modlil  przed  km- 
cyfiksem,  zdalo  mn  síq  wraz  slyszeč  glos  Boga:  Vadě  PhQippe  ad  montem 
Senarium^  ihi  te  docebo  incamprehensibiiem  jucunditatem  vitae  aetemae.  Wo 
czwartek  po  Wielkanocy  shicbal  on  Mszy  áw.,  celebrowancj  przez  blo- 
goslawionego  Aleksego  Fale(mien\  zakonn  serwitów,  przed  obrazem  ca- 
downym  3Iatki  B<»kiej.  Wtedy,  podczas  modlitwy,  ogam^a  go  éwia- 
tlošč  niebieska  i  czal  w  sobie  wyražne  powolanie  do  zákona  serwi- 
tów.  Zaraz  tcž  wst^pil  do  tego  zakonn  i  ptínil  jego  regály  tak  gorliwie, 
iž  chodaž  byl  przyj^ty  na  braciszka,  wkrótce  ozoany  zostal  godnym  áwi^ 
ceň  i  w  bardzo  pr^ldm  czasie,  post§paj^  na  coraz  wyžsze  stopnie,  ka 
zdnmienia  wszystldch  swoich  wspólbraci  powolanym  zostal  na  nijwyž8z% 
godnošč  w  zakonie.  Jako  f  rzeložony  jeneralny  swoj^o,  niedawno  zaloto- 
nego  zgromadzeDÍa,  rozszerzyl  on  jego  dzialalnošé  przez  sowe  nstawy.  B. 
12  7C  ratowal  je  od  zniesienia  zamierzonego  przez  Papieža  Innocentego 
T,  który  w  rychle  potem  nmarl,  i  z  gorliwoáci^  a  oraz  z  praezomoád% 
rozszerzal  je  wsz^dzie.  Wedlag  wiarogodnych  é^iadectw,  pod  jego  prze* 
wodnictwem  liczba  braci  zákonných  we  Wloszech,  Francji  i  Niemczech 
wzrosla  do  10,000,  w  której  jeazcze  síq  nie  licz%  bracia  i  siostry  trže* 
ciego  zgromadzenia  maniellcuów.  Do  takiego  nadzwyczagnego  rozsierzenia 
zakono  przyczynila  si§  glównie  slawa  áwi^tobliwoád  Filipa  i  plyn^ca  z  niej 
przyd%g^^ca  do  niego  sila.  Nie  málo  tež  do  tego  powi^kszenia  zakono 
przyczynil  si^  indalt  papiezki,  zar§czaj%cy  wszystkim  wyklgtym  stronnikom 
Frydryka  II  przyj^cie  napowrót  do  sp<^ecznosci  Košdola,  za  wst^pieniem 
do  zákona  serwitów.  W  skntek  tego  bardzo  wiele  szUchty  weszlo  do  zá- 
kona, a  przynajmnicj  zapisalo  si§  na  tercjarzy.  Slawa  éwi^tobliwoici 
Filipa  byla  tak  wielk%,  iž  po  šmierd  Papieža  i  Klemensa  IV  w  r.  1268, 
w  owych  cÍQžkich  dla  Koáciola  czasach,  na  niego  zwrócono  oczy.  Ale 
jak  tylko  dowiedzial  síq  on  o  zamyslach  na  niego  kardynalów,  wnet  nelekl 
i  skr}'l  si^,  dopóki  szcz^wie  nie  przeszlo  niebezpieczeňstwo,  grožfce  mo 
wyniesieniem  na  Stolic^  Apost.  Tož  samo  nczynil,  kiedy  Florencja  chdalft 
go  okrzykn^ó  swoim  biskupem.     Od  r.  1272    do  1274    przedsi^bral  on. 


1 


376  Filip  Beniojusz.— Filip  cesarz. 

jako  pneložony  zakonn  i  kaznodziega  apostolski,  wielk%  missjQ  do  Francjí 
i  Niemiec.    Kasat  x  wielkim  skntkiem    w  wyžszyeh   Niemczech,    zUnit|d 
pod^gn^l  do  Saksoi^  i  Westfa^i,  zaszedž  do  Fryq'i,  až  do  Emden  i  do- 
tkne nawet  Polski  i  W^íer.    Z  najwi^kiséni  poszanowamem  prz]fj%l  go 
wtedy  Rudolf  graf  x  Habsborga  i  wraz  se  swoj%  malžonk)  pobotnie  Trzi|t 
sokienk^  trseciego  zgromadzenia  jego  zakonn.     Wróciwszy    do  ojczyny, 
wnet  pospieszj)  on  na  Bobór  powazechny  do  I^jonn,  kázat  z  ogniem  i  pra- 
cowa)  z  gorliwoácí^  nad  przyst^pieniem   do    nigi  greków    i  atrzynumiem 
pokojů  mi^y  chraeácjaňskimi  monarchami.  Do  pokojů  zach^cat  on  SKze- 
gólniej.  Miasta  wloakie    uczcily    go    nazw§   chrzeécjaňshUgo  pokojodawey. 
W  zimie  r.  1280  musiat  on,  na  nsilne  ž%danie  Papieža  i  cesarza  Bad(^, 
ndaó  8ÍQ  powtórnie  do  Niemiec,  by  tam  dzialaó  dla  sprawy  cesarza   i  po- 
rz^dku.     Dom    cesarski   austrjacki   zachowat   po    wszystkie    czasy  cxal% 
wdzi§cznoáé   dla   zákonu   serwitów.    Šwi^tobliwy   m^    um.  22  Síerpnia 
1285.     Papiež  Klemens   X   policzyl    go  r.  16  71  w  poczet   áwi^ch,  ale 
bulla  kanonizacyjna  wydan^  zostala  dopiero  przez  Benedykta  XIII  r.  1724. 
Ct  Bolland,  Acta  Sanctorum  Aug.  tom.  V  p.  657— 719.  (Holzwarth).  S.  St. 
Filip    Marek  Juijusz,   cesarz  rzymski  (244 — 248),  zwany  Arc" 
bim.  Ur.  okolo  r.  204  w  Bostra,  w  Arabji    Skalistej,   z  ojca,  jak  utr^- 
iniu'%,  herszta  rozbójników,   niepospolit^    walecznošci%    i  zdolnoáci^  wibil 
8ÍQ  do  nigwyžszycli  w  wojsku   rzymskiém    dostojeňstw.     Mlody  i  rycenki 
GorcUan  UI,  w  wyprawie  przeciw  Partom,  wyniósl  go  na  godnoáó  prefekta 
praetoni^  na  miejsce  zmarlego  teácia  i  przewodnika  swego  Mizyteusza.  Ale 
Filip,  ž%dz)  panowania  zaálepiony,  poduszczal  pokryjomu  wojsko   przeciv 
dobroczyňcy  swemu  i,  w  konců  zamordowawszy,  czy  to  wlasn^  r^k^,  cxf 
przez  drugich,  (ror^jana,  sam  przez  žolnierzy  dal  8i§    obwolaó   cesarzem 
r.  244.     Zakoňczywszy  zwydfaško,  jak  mówi^  jedni,  ust^pieniem  nieprzy- 
jacielowi  Mezopotamji,  jak  utrzymuj^  drudzy,  wojhq  z  Partami,  skwapliwie 
wrócil  do  Rzymu,  gdzie  rz^dami  lagodnemi,    sprawiedliwošci%   i  hojnoáci^ 
staral  sIq  lud    sobie  pozyskaó,   i  lubo    zbrodni%   przyszedl  do  najwylszej 
wladzy,  na  tronie  przecie  dal  dowody  rzadJdej  na  ooe  czasy  cnoty.    Pra- 
gn%l  i  staral   si%  miastu   i   cesarstwu   pokoj    zapewnič:  wydal  wiele   zba- 
wiennych  i  požytecznych  rozporz^dzeň;   dla  zaopatrzenia  w  wod§  odl^lcij 
od  wodoci^gów  cz§áci  miasta,    nowy   za   Tybrem  kanál   wykopal;    wydal 
prawo  przeciw   ohydnej    i   jawnie   popelniaj^cej    síq    zbrodni    pederastjji, 
i  pody^l  trudný,  a,  jak  twierdzi  Euzebjusz,  nie  zupelnie  niepomyáln^  walk^ 
przeciw  panosz^cej  si^  w  pogaňskim  Rzymie  prostytucji.     Jedyny  to  byl, 
oprócz  podobnego    mu  z  wielu    wzgl§dów   Aleksandra   Sewera,    w  ci^gu 
trzech  wieków  až  do  Konstanty  na  W.,  cesarz  rzymski,  za  którego  Košciól 
Ghrystusowy  nietylko   nie  cierpiál  przeáladowania,  ale  i  jawnej  od  wladzy 
ni^wyžszej    opieki   i  przychylnoáci   doznawal,  i  lubo  jeszcze   prawnie  nie 
nznany,  otwarcie  jednak   mógl    dzialaó   i  nabožeústwa    swoje   sprawowaé 
i  objawič  zdumionemu  áwiatu  pogaňskiemu  juž  gotow^  i  potQžn%    sw^  or- 
ganizacj§,  licz^c)  w  samým   Rzymie,  jak  o  tém  šwiadczy  Korne^jusz,  Pa* 
piež  (256),  w  swym  liácie  do  Fabjusza  antjocheňskiego,  czterdziestu  szeicia 
prezbiterów,  z  odpowiedni%  liczb^  djakonów  i  nižszych  ministrów,  a  wier- 
nych  do  50,000.  Wielu  tež  wspólczesnych  i  póžniejszych  pisarzy  twierdzi, 
že  Filip  sam,  jeszcze  przed  wst^pieniem  na  tron,  byl  chrzeécjaninero.  £a- 
sebjusz  (Cbron.  ad  an.  246)  zowie  go  pierwszym  cesarzem  chrzešcjaúskim, 


Filip  eesarz.  377 

a  w  swej  Histoiji  kojeielnej  (VI  S4)  opowiada  o  nim,  jako  pewn^^ 
nza,  w  nocy  popnedi^%cc|j  nrocKystoáó  ZnuutwychwsUiiia  Paúskiego, 
przybjt  do  koádola,  chc|c  noEestiiiciyč  w  pnbiiezném  agromadzonego  lada 
nabožeňstwie;  lecs  biskop  we  drxwiach  dn^  mu  zast%piř  i  wst^pa  do 
koáci(^  ma  wzbroni},  dopókiby  nie  nciTiut  poblksncg  za  zbrodm§,  któr% 
byt  8ÍQ  zmazat,  pokatj;  zaczém  i  Filip,  daj%c  przez  to  dowód  prawdziwej  . 
wiary  i  zwej  bogobojnoici,  o  drzwi  koádeloych  pozostal  i  oaznaczoiif 
ma  od  biskapa  pokuty  pokomie  przyj^.  Pcídobniež  i  á.  Jan  Ztotoosty, 
w  mowie  swej  na  czeáč  á.  Babilasa,  choó  nie  wymienia  Filipa,  powylsze 
jednak  opowiadanie  stwierdza:  dowiadojemy  si^  od  niego,  že  miejscem, 
w  którém  8i§  stalo  opisane  przez  Eozebjasza  zdarzenie,  byla  An^ocbja, 
a  biskupem  ooym,  który  imial  stan%č  wbrew  po^žnema  wodzowi  i  za 
zbrodnÍQ  pop^aion%  go  kardč,  byl  tenže  á.  Babilas;  ck%d  jol  latwy  wnio* 
sek,  ie  zbrodnia,  irtór%  mn  wyrzacal,  bylo  podst§pne  zgladzenie  Gor^jana, 
i  že  cale  to  zdarzenie  mialo  miejsce  w  tym  czasie,  kiedy  Filip,  jaž  obwo- 
lany  cesarzem,  od  granic  Persji  przez  Syij^  do  Rzyma  powracal.  Taž 
sama  z  malemi  odmianami  bistoija  powtarza  si§  takže  w  Kronice  ale- 
ksandryjsldej,  którg  antor  pod^^e  j%,  jako  sly8zan%  z  ust  Leoncjnsza,  któ* 
ry  po  á.  Babilasie  rz^dzil  koádolem  anijocheňskim.  Prócz  t^o,  wyžcj 
przywiedziony  Eozebjasz  (Hist.  EcgI.  YI  S6),  jak  równiež  i  Bafin  i  žy- 
j%cy  w  Y  wiekn  Wincenty  leryneáski  mówú|  o  dwóch,  niedoszlych  do 
nas  lištách  Orygenesa  do  Filipa  i  do  žony  jego  Sewery,  z  których  calego 
tokn  i  treéci  okazywaloby  si^  niewftpliwie,  že  ci,  do  których  byly  pisane, 
naleždi  do  spolecznoid  chrzeáciíaňskiej.  Nakoniec  i  wspólczesny  Filipowi 
Djonizy  alekšandryjski,  przywiedziony  a  Eozebjasza  (Hist.  Eccl.  YII  i  o), 
éwiadcsEy,  iž  glos  powszechny  podawiď  go  za  chrzeácjanina,  i  póžniejsi  tež 
pisarze,  jak  Zonaras,  Nicefor,  Gedren,  Syncellas  tož  samo  poirtarz^g^. 
Zaprseczyó  wprawdáe  nie  možná,  že  powyžsze  šwiadectwa,  jakkolwiek  li- 
czne  i  starožytnoáci%  powažne,  nie  przedstawiaj^  tak  niew%tpliwych  cech 
aatentycznošd,  ižby  na  nich  badowaó  možná  pewnošč  bezwarankow%;  wiela 
tež  historyków  (ob.  mianowicie  Stolberg^  Gesch.  der  Bel.  J.  Chr.  t.  YUI 
p.  414...)  fakt  przyjfda  wiary  chrze&jaúskiej  przez  Filipa  odrzaca,  jako 
bigeczny,  powolaj%c  si$  na  w^tpliwe  w  powyžszém  šwiadectwie  swojém 
wyraženie  Eozebjasza,  jak  równiež  i  na  to,  že  z  innych  okolicznoáci,  wspo* 
mnianych  przez  áw.  Jana  Zlotoust^o  w  mowie  o  šw.  Babilasie,  slasznie 
w%tpió,  a  nawet  przeczyó  temn  možná,  by  mocarzem  onym,  którema 
šwi^  wzbronil  wst§pa  do  koádc^,  byl  eesarz  Filip.  Niemniej  powažny 
takže,  Inbo  i^emny  tylko  wywodz^  argament  z  zupelnego  o  tym  fakcie 
mikienia  antorów  poganskich,  tak  wspólczesnych  jak  póžniejszych,  a  barddej 
jeszcze  z  sachowania  si§  sam^gož  Filipa,  który.  jak  o  tém  s^  niew^tpliwe 
éwiadectwa,  i  w  czasie  zarz%dzonych  przez  niego  nroczystošci  jabileuszo- 
wych,  zpowoda  tysi^cznej  rocznicy  založenia  Bzymu,  i  w  innych  okoli- 
cznoédach  skládal  przyj^te  zwyczajem  balwanom  ofíaiy.  Mimo  tych  tra- 
dnoád  jednak,  wiela  innych  krytycsnych  i  powažnych  pisarzr,  jak  Báro* 
njusz  (ad  a.  244),  TQkmoní  (Hist.  des  emperears  i  Mém.  lU),  a  z  no- 
wszych  mí§d^  innymi  BdUandyici  (ad  24  Jan.  de  6.  Babyla),  Feller 
(Biogr.  nniT.  art.  PMíippe)^  Caniu  (Storia  onir.  epoca  Ylj  i  ostrožny 
nawet  Beumont  (Gesch.  der  8tadt  Bom,  t.  I  p.),  id^c  za  áwiadectwem 
Eozebjasza,  uzmg%  za  rzecz  pewn^,  lab  przyniymaiej  prawdopodobn^,  že 
Filip  byl  chrzeicjaninem.  Gokolwiekb^dž,  nie  wchoJz^c  w  dlogi    i  zbyté- 


378  Fiiip  eaMri.-Filip  II. 

cxDj  w  tém  miejsca  rozbiór  nrziitów,  jakie  przedw  iwiidflctwom  powym 
pnjtoctonjm  podniešé  moina,  ani  osobistego    w  piywatném  i  pablkznén 
tydíi   zachowanla    ri§  Filipa,    wzgl^em   tmaiijicego    bďwoehwalstwm,  to 
tfflxakžd  može  si§  slnsznie  wydawaó  necz^   iiiew%tpliwf,    ie    wyj%tkowe, 
w  smutnej  histoiji  impeijam  Rzymskiego,  rzfdj  tego  cesarca  no8i%  na  80» 
bie  zoami^  poj^  chrzeácjaásldcb,  czego  zdaniem  naazém   dowodsi   metyle 
jeszeze  niezwfczigiia   tjch  rz^ów    tagodnoáč   i  sprawiedliwoéé,   ani  daná 
Koáeiotowi  jawna  swoboda,  której  chneácjanie  i  za  niektórych  poprzednieh 
eesarzj,  choó  nigdy  jeszeze  do  takiego  stopnia,  nijwali,  ileraczej  ten  je- 
den, wspomniaDj  wjTžej  fakt,  wydaojch  przez  Filipa  rozpon%dzeá  pnedw 
prostytncji  publicznej.  Wzgardzió  rozkoez^  dala  dla  wtasnej  swej  osoby,  na 
to  mogla  síQ  zdobjé  pychá  stoika,  ale  walczrč  i  bnrzjé  prostytncji,  jako  ios^- 
taejQ   religijDO-socjalifli,  podnieéč  or§ž  przedír  wszeteczeňstwom,    gí^boko 
zwi^zanym  z  powszecbnemi  na  calyro  šwiede  poj^ami  religynemi,  i  waíf* 
klemi    w  knlt    i  w  obyczaje    i,  že  nžyjem    tego  wyraza,    w  szpik  koéd 
Bjcyma    pogaúskiego,    na   to  potrzeba  bylo  wyžszoáci   i   czystoád   po}^ 
i  sily  woll  i  odwagi,   które   tylko   daé  mogla   ta  rellgja,  która  píemsia 
i  sama  i  cnotQ  i  samo    poj^e    czystoáci    éwiatn   przyniosla,  i  obiecane 
tym,  którzy    s^  czystego  serca,    blogoslawieňstwa  ozn^gmila;  i  nie    mógl* 
zdaniem  naszém,  obcym  byé    tej  religji  czlowiek,  który  pierwszy   mi^djqr 
wladcami  Rzyma  cboéby  tylko  powzi%)  myél  po4j§cia  takiej  walki  tmds^ 
i  niebezpiecznej   i  tak  wr^  przeciwnej    calemn    kierankowi  pogaúskiego 
íwiata.  Filip  krotko  panowal:  juž  w  rokn  249  zgin^l  podWeron^,  w  bi- 
twie  przeciw  nowemn  do  cesarstwa  pretendentowi,  Deejnszowi,  obwolanemn 
cesarzem  przez    wojsko    w  Pannonji.     Na  wiadomoáó    o  zgonie  jego,  la* 
nordowany  zosta!  w  Rzymie  i  syn  jego  12-letni  Filip,  o  którym  powia^ 
ÚBj^  wspólczesni  pisarze  pogaňscy,    ie   od    5-go  roku   žyda  nikt  go  nie 
widzial    ámiej^ego   si§    i  že    w  czasie  uroczystych  obchodów   jnbileoszo- 
wych,  wáród  powszechnej  wesološci,   sam  tylko  smutný  twarz    pokaa^ywa/, 
w  czém  možnaby  nie  bez   racji  uwažaó   z  Baronjuszem  znak   chrzekjaú- 
skiego    vrychowania,  brzydz^cego    si^  sprosnoáciami  i  oknicieňstwy  pnbli- 
cznych  igrzysk  pogaáskich.     Cf.,  prócz   ^ryžej  przytoczonych    žródel:  3/a- 
fnachii\  Orig.  et  antiquit.  Christ.  t.  II;    Spatiheim^   De  christiaDismo  Pbi- 
lippomm    t.     U;     Moaheim^    Commentaria   de    reb.    christ.    ante    (kon- 
stant. M.  H.  K. 

Filip  II,  król  hiszpaňski,  ur.  1527  r.  21  Mája,  synKarolaV. 
Od  r.  1540  byl  ksifciem  Medjolann,  od  1554  królem  Neapola  i  Sycy^i, 
a  od  1555  zosta)  panem  Niderlandów,  a  nast^pnie  (1556)  i  królem  hisz- 
paúskim,  i  tym  sposobem  najpot^žniejszym  wladc^  swcgo  czasa.  Byt  to 
m^ž  niepospolity,  obdarzony  wielkiemi  zdolnoáciami,  przy  których  slabn^ 
wady,  objawiaj^ce  síq  w  jego  žyciu.  Zwykla  kolej  ludzi  znakomitych  i  je- 
go nie  pominula:  jedni  go  uwielbiali,  drndzy  bezwarankowo  go  pot§piali; 
bo  uwiedzeDi  fanatyzmem  nienawisci  ku  zasadom,  których  byl  przedata- 
widelem,  nie  chcieii  i  nie  mogli  znaleáó  klucza  do  wyjaánienia  wszystkich 
czynów,  dhigíego  panowania  tego  monarchy.  Filip  byl  najczynniejszym 
monarchy  svrojego  czasn.  Podróžowaé  wprawdzie  nie  lobil,  bo  powró- 
dwszy  15  59  r.  z  Niderlandów  do  Hiszpanji,  nigdy  wiQcej  granic  pólwy- 
spn  nie  opuszczal,  pod  koniec  žycia  nie  pokaz3rwal  síq  prawie  publiczno- 
ád,  ale  za  to  ci^gle  byl  zm'§ty  w  swoim  gabinecie.  Wszystide  wnioski 
awoich  doradców  w  sprawach  wažniejszych  kázal  sobie  przedstawiaó,  aaro 


Filip  U.  379 

je  pTzegl^dat  i  popnwiAl;  proébj,  listy,  sekretne  wiadomoíd,  wszystko 
sam  przjjmowat  i  zaUtwiit.  Z  gl^bi  swoich  pokojów,  przy  pomocy  je- 
dnego  tjlko  zaufanego  tekretana,  rz%dzi!  on  obszerneini  swemi  krajami; 
w  samotnoki  niemal  zapínej  zosti^c,  kierowa!  wszystkiemi  wažniejue- 
mi  sprawami  swych  paúatw,  a  nieraz  i  catej  Eoropy.  S%  jego  listj 
i  rozpon%dzenia  pisano  w  róžnych  porach  dnia:  o  pótnocy,  lab  podczas 
balów  i  zabaw,  odbjVaj%cjch  8i§  na  dworze.  O  swoim  kraja  cháát  wszyst- 
ko  wiedzieé  i  o  sprawach  byt  nieraz  iepiej  powiadomiony,  ani2eli  jego 
ministrowie,  i  pilnie  kq  zj^mowal  finansami  swego  paústwa.  Kázal  spo- 
rz^dzié  ogólo%  sUtystyk^  Uiszpanji,  z  której  bibljoteka  Esknrialo  szešé 
tomów  posiada.  Mial  swoich  korespondentów  wsz^dzie,  którzy  go  snniien- 
nie  i  dokladnie  o  wszystkiém  zawiadamiali.  Na  dworach  panoj^cych, 
prócz  zwyklych  podów,  daj^cych  ma  sprawozdania  nstnie  lob  na  pišmie, 
mial  nadto  sekretnych  sprawozdawców,  których  listy  bezpošrednio  do  r^k 
Filipa  dochodzily.  Wszystkie  te  wiadomošci  zbieral  pilnie  i  ku  swoim 
eelom  icb  nlywal.  W  razie  potrzeby,  adzielal  ich  swoim  mioistrora.  Gló- 
wném  jego  zadaniem  bylo  utrzjmanie  katolickiej  wiary.  Filip  sam  byl 
wierz^ym  i  calkowicie  oddaným  Košciolowi  katolickiemn;  gl^boko  byl 
przekonany,  že  Opatrzno^č  dala  ma  poslannictwo  ntrzymania  wiary  i  sta* 
nia  síQ  filarem  Koáciola.  Dzialal  on  zawsze  w  tym  cehi.  Wszystka  jego 
polityka  na  tej  idei  bí§  opierala,  tak,  že  w  niej  znajdiyemy  klnez  do 
ocenieola  wszystkich  jego  przedsí^wzigé.  Zapewne,  prócz  tych  pobodek  reli* 
gijnycb,  kierowal  síq  i  politycznemi  wzgl^dami,  a  nawet  nieldedy  osobiste 
widoki  mogly  zaémiewaó  wartošé  jego  dziel,  tém  bardziej,  že  zbyt  zanfiany 
w  sobie  i  w  czystoáci  swoich  dla  Košciola  zamiarów,  sprawy  koácielne 
chdal  traktowač  w  sposób  niezgodny  z  wolnoáci%  Koácii^a.  .Pomimo  to 
wsssystko,  chwal^  b^dde  na  zawsze  dhi  niego,  že  poáród  ogólnego  wzba- 
rzenia  w  Enropie  i  zamieszek  spowodowanych  protestantyzmero,  chdal 
ntrzymaó  spokoj  w  Hiszpanji  i  achrouié  j%  od  anarchji,  požeraj^ej  inne 
kraje,  a  przytém  dokázal,  že  religja  katolická  w  niektórych  jego  krajach 
zdolala  si$  utrzymaé  na  swém  dawném  stanowiskn.  Cokolwiekby  mu  za- 
rzncano,  to  nie  ulega  w^tpliwoici,  že  byl  czlowiekiem  wiary,  že  cel  jego 
czjmneáci  byl  prawy  i  wielki  (cf.  Charakterbilder  der  allgemeinen  Ge- 
schichte  Ton  Dr,  A.  Schóppner,  III  cz.,  Schafhansen  187S  p  215,  220). 
Mimo  élepego  nprzedzenia  wiela  historyków,  sami  nawet  protestanci  od- 
dají mn  slasznoáé.  Wattsony  prezbiterjanin  szkocki,  w  swej  Histoiji  Fi* 
lípa  II  (17  78  r.)  pisze:  „Jego  (Filipa)  oczy  di|gle  b}ly  otwarte  na  wszyst- 
kie strony  obszemej  monarcbjí.  Nie  byla  mn  obca  žádna  gal^ž  admini-- 
atracji,  niezmordowanie  eznwal  nad  swymi  ministrami,  okazywal  zawsze 
wielk^  przezomoáé  w  wyborze  swych  ministrów  i  jeneralów.  Postawy 
byl  zawsze  powažnej  i  twarzy  spokojnej,  nigdy  si§  nie  pokazywal  ani  py- 
sznym  ani  nnižonym.  Mówi%c  to  na  jego  pochwal^.  skiadamy  hold  spra- 
wiedliwosci;  niemniej  prawda  historyczna  wymaga,  byámy  powiedzieli,  že 
jego  gorliwošé  relig^na  byla  szczer%  i  roznmnie  inaczej  s^dzié  nie  možná.* 
W  podobny  prawie  sposób  wyraža  si§  o  nim  dmgi  pisarz  protestancki 
SchóU  (ob.  Chantrd^  Gonrs  díiistoire  nniverselle,  t.  YI  p.  56,  5  7).  Filip 
II  jeszcze  przed  abdykaej%  Karola  V  poálubil  Maij^  portugalsky  1548, 
co  mu  dalo  prawo  do  korony  tego  kn^u,  a  po  jej  émierd  oženil  si^ 
s  Maij4  Tador,  córk^  Henryka  Vin,  1554.  Tym  sposobem  byl  w  przy* 
azloití  dziedzicem   korony  portngalskiej,  byl  m^m   królowcj  angielskiej. 


TI 


380  Filip  li. 

|K)9iadat  w  Enropie  Neapol,  Sycjlj^,  Mec^jolaii,  Franche^mté,  Niderita* 
dy;  w  Afryce  Tunis,  Orán,  przyl%dek  Zielonj,  wyspy  KanaryjÁie;  nadto, 
obsEerne  knge  w  Ameryce,  zk^d  wielk§  iloéó  s2ota  prqrwotono.  Wielka 
ta  pot^a  przeraxila  FrancJQ  i  Papieža,  obawii^i^cego  aiQ  o  niesaiežnoáó 
\noch  i  Stolicy  áw.,  tém  bardziej,  že  Filip  po  swojemn  niekiedy  sprawy 
koécielne  pojmowal  i  traktowal.  Pawe}  IV  zawart  przymierse  z  królem 
francuzkim  i  1556  r.  rozpocz^  8i§  wojna.  Uiazpanie  jednak  zarówno 
we  Wloszech,  pod  dowództwem  ksi^cia  Alby,  jednego  z  móznakomitHych 
wodzów  owoGzesnych,  jak  i  we  Francji,  pod  dowództwem  Emanuela  Fili- 
berta,  odoieáli  zwycigztwo.  Powolne  wszakle  dzialanie  Filipa,  pomimo 
2nakomitego  zwyci^wa  pod  Saint^Qaentin  i  Grarelines,  nie  pozwolUo  od- 
nieéó  wieUdch  korzyéci.  Strony  przeciwne  prosily  o  pokoj  i  takowy 
1559  r.  zostat  zawarty  w  Catean^Gambresis.  Papiež  hyl  traktowany 
z  naležnerai  wzgl^dami,  lecz  panowanie  Uiszpanów  na  pólwyspie  Wloskim 
8ÍQ  ustálilo.  Po  tym  pokojů  Filip  zawarí  zwi^zek  malžeňski  z  Elibiet%, 
córk%  Uenryka  11,  i  stosunki  dobré  z  Francj%  síq  ustálily.  W  aamej 
Hiszpanji  Filip  mial  podwójnego  nieprzyjadela  do  zwalczenia:  Manrów 
i  zwolenników  nowych  zásad  religijnych.  Potomkowie  dawnych  Maurów, 
zwani  Moryikami^  zachowywali  zawsze  tajemný  sklonnoáó  ku  islamizmowi 
i  porozumiewaj%c  8i§  z  muzulmanami  w  Afr}'ce,  žywili  nadziej§  od^ka- 
nia  dawnej  niezaležnošci.  Dia  tego  F.  zwrócil  usilowania  swoje  ku  zta- 
maniu  pot§gi  mnzulmaňskiej,  zniszczyl  flot^  korsarzy,  gnieždž^cych  síq 
w  pólnocnej  Afryce,  i  zdíósI  fiot^  turecky  pod  Lepantem,  gdzie  na  czele 
zjednoczonych  wojsk  hiszpaňskich,  papiezldch  i  weneckich  stal  arcyksi^ 
Jan  austrjacki  (15  70).  Co  do  morysków,  poniewaž  ich  chrzešcjanizm  byt 
notorycznie  nieszczery,  Filip  przeto,  žeby  zapobiedz  przyszlym  kl§skom 
krajů,  kázal  im  zmienió  nazwiska,  j^zyk  i  ubiór.  Moryskowie  zbuntowali 
síq  i  bronili  síq  mgžnie  w  górach  Alpuxarres.  Jan  austrjacki  ich  poko- 
nal;  wszakže  obchodzil  si§  z  nimi  ze  wszech  miar  wzgl§dnie  i  nmíarko- 
wanie.  Zostali  potem  wszyscy  osiedleni  w  Kasty Iji  (1569  — 15  70).  ^a 
tém  przeniesieniu  morysków  ucierpial  przemysl  hiszpaáski,  jako  w  zna- 
cznej  cz§áci  w  ich  r§ku  b^d^cy  (ob.  Maurowie  w  UiszpaDJi).  Daremnie 
zarzucaj^  Filipowi  okrucieústwo  w  post^powaniu  z  krzewicielami  nowych 
zásad  religijnych.  Czynnoáó  inkwizycji  zniszczyla  juž  pierwsze  w  tej  mie* 
rze  próby.  Inkwizycja  (ob.),  obok  swych  nadužyó,  byla  zreszt%  instytu* 
cj%  w  Hiszpanji  populární,  bo  patrjotyczn^.  Prawa  cywilne  káraly  w  Ili- 
szpai^i  heretyków,  jako  przest^pców  prawa  publicznego.  Nic  wi§c  dzi- 
wnego,  že  szerzyciele  nowych  bl§dów  ulegali  surowej  karze.  Kilkudzie- 
slQcin  egzekncjami  (liczb§  skazanych  podají  na  50  osob)  Filip  zgasi) 
w  Hiszpanji  ducha  nowatorskiego  i  uchronil  j%  od  niechybnej  i  stra- 
szliwej  wojny  religijnej.  Ta  surowoáó  Filipa  wydíó^  sÍQ  wielk%  lagodno- 
éci%,  obok  wspólczesnych  egzekucij,  masami  dokonywanych  na  katolikacb, 
a  czQŠciowo  i  na  protestaotach,  przez  Elžbiet^,  królowQ  angielsk^.  Co  do 
post^powania  Filipa  z  Niderlandami,  nie  možná  mu  bynajmniej  zarzucad, 
žeby  bíq  powodowal  okrucieiistwem.  Owszem,  tu  síq  objawia  jego  samo* 
dzielnoáó  i  niezalcžnoáó  od  doradców.  Užywal  árodków  i  zmienial  osoby 
w  miar§,  jak  s^zil,  že  lagodnoáci^  lub  surowoáci^  zdola  burzQ  zažegnaó. 
Možnaby  wi§cej  slusznie  mu  zarzucié,  že  w  sprawach  niderlandzkich  zbyt 
powolnie  i  lagodnie  z  poczatku  dzialal,  i  wtenczas  dopiero  postanowil 
užyó  surowoáci  i  wyslal  ksíQcia  Albg  (i567— 1573),  kiedy  spostrzegl,  že 


Fiiip  II.  381 

kalwinišd,  oimideiii  jego  Iftgodnoád^  i  powdnoádf,  dopnszcali  ú^  n!e- 
slýchaných  nadužyč:  bnnyli  koidoty^  klasztory,  zabydli  ksi^žy  i,  jedném 
slowem,  poshigiwiU  si^  niýgonzemi  árodkami  do  swoich  celów.  (Oh.  Nl- 
derlandy).  Pawtemgicy  sa  kalwioistami,  2e  Filip  chcía!  w  Niderlandacb 
xaprowadné  inkwizycj^  his^paňsk),  daje  dowód  swej  nieáwiadomosci,  gdyi 
w  istode  chdat  tylko  powi^cssyó  liczl>§  óieeetiU  ^7  biskapi  z  wi§k8z% 
cziUnoád^  i  energ^  mo^  powád^gaé  zap^y  nowatorów.  Skoro  Filip 
Qzna},  te  sorowoíd^  ide  zd<^  nspokoíč  Niderlandczyków,  znown  si^  zwró- 
cil  do  ^rodkóir  tagodnych,  umiarkowanych,  powierzaj^c  wladz^  Lndwikowi 
de  Reqaesens  (157S — 76),  Don  Joanoiri  anatijackiemn  (1576 — 78),  a  na- 
at^pnie  Aleksandrowi  Farneze  (1578 — 92).  To  samo  jai  wystarcza  dla 
przekonania,  že  Filip  nio  dzialal  z  zásady  okrucieňstwa,  ale  w  miar^  po* 
trzeby  i  nznania,  chodatby  8i§  w  tém  pomýlil,  byl  jnž  surowym,  jnž  lago* 
dnym.  To  pewna,  že  Filip  w  wojoach  byl  w  ogóle  nieszczQiliwym. 
Przeciwko  Anglji  uzbroil  wielk%  flot§,  zwan%  armáda,  za  pomoc%  którcj 
chcial  zniszczyó  pot§g^  Angfji,  zamierzaj^c  przez  to  wskrzesič  w  tym 
knýa  Koációř  katolicki,  zniszczony  ostatecznie  przez  Elžbiet^.  Burza  roz- 
bila armad§  zupelnie  (1588);  Filip,  powzi%wszy'  o  t€j  klQsce  wiadomoáé, 
spokojnie  rzckl:  .Poslalem  j^  ^^  walczenia  z  Anglikami,  a  nie  z  biirz^; 
niech  síq  dzieje  wola  Boža".  A  do  Papieža  po  tej  kl^sce  napisal:  „Ojcze 
éwi^,  dopóki  b^9  panem  žró^,  uwažam  za  mal^  rzecz  ntrat^  stromie* 
nia.  Dzi^kojQ  Najwyžszemn  Pann,  že  dal  mi  možnošó  naprawienia  klQski^ 
któR|  nieprzyjadele  moi  przjrpisaó  mnsz^  žywiolom  za  nich  walcaicyrn". 
Taká  meUaké  dnszy,  wynikigfca  z  wiary  chrzeécjaúskiej,  bylaby  podzí- 
wiana  w  bohatene  pogaúskim;  w  každým  razie  dowodzi  ona,  že  Filip  byl 
czlowiekiem  wyžszym.  Niglatwiej  zdolal  Filip  zagarn^  PortngaljQ,  bo 
niespelna  w  d^gn  roku  k^^ž^  Alba  pokonal  stronnictwo  Antoniego  kn^eťa 
Crato^  roszcz^cego  sobie  prawo  do  tronn  (1580).  Nieszcz^de  rodzinne 
zatmlo  stosnnki  domowe  Filipa.  Syn  jego  Don  Karloi^  charaktern  gwaK 
townego,  róžnil  si^  bardzo  od  ojca  w  swych  zdaniach  i  prawdopodobnie 
aprzyjal  opiiyom  nowatorskim.  Zapomnial  8i§  do  togo  stopnia,  že  si^  po- 
roznmiewal  ze  zbantowanymi  Nideriandczykami  i  cbcial  na  ich  czele  sta- 
n%6.  Filip  przeto  kázal  awi§zič  ksi^da'  i  nstanowil  komi^§,  z  m^w 
stanu  zložonf,  mig%c^  go  o»|dzi6.  Don  Karios,  przekonany  o  zbrodni^r 
obrazy  majestátu,  zostal  na  šmierč  skazany.  Historyk  nieprzyjazny  temu 
królowi  Llorente  w  Histoiji  inkwizycji  mówi,  že  Don  Ktflos,  dotkni^ty 
choroby  émierteln^  i  dowied^wszy  síq  od  lekarza  o  zbližaj^cym  d^koú- 
ca  swego  žycia,  spowiadal  d^  i  przyj%l  KommnnJQ  áw.  Król  udat  d^  da 
jego  mieszkania  i  udzielil  mu,  placz%c,  swe  blogoslawieňstwo,  poczém 
wkrótee  Don  Karios  žyde  zakoňczyl.  Bezstronne  niýnowsze  poszukiwania 
historyków  protestanddch  (S^M,  Historische  Zdtschríít,  t.  ii  p.  t77..> 
wykaznj%,  že  mniemane  ndlosne  intrygi  Don  Kariosa  z  króiow^  Elibiet^, 
ion%  Filipa,  s%  bajk^  firancuzk^  jak  niemniej,  že  ksi^že  by!  sfdzony 
przez  inkwizycjQ  i  w  koúcu  otruty.  Niemniej  bezzasadnie  povtarzi^ 
o  úpadku  Hisspai^i  u  panowania  Filipa,  bo  ten  úpadek  diýe  d^  widdeá 
dopiero  pod  jego  nast^icamL  Prawda,  že  polityce  jego  roožna  wide  za- 
rzudč,  co  pochodzilo  z  jego  chwiejaoád;  lecz  osobisty  charakter  nio  jest 
takim,  jak  d^  zwykle  powtarza  za  Prescotťem,  Rank^em,  Higneťem.  Im^ 
tym  ostatním  historykiem  Pa  II  idfc,  w  niekorzystném  go  áwietle  wy« 
itawit  Ernest  Grégdre  (w  N<ntp$lU  Biographie  généraUJ^  lecz  badanie  iWk 


éet  ^RT^rsivaižiAii  ry  do  iasexo  pczúoaaBA   tsL.   it 

o  F.  n  fžiŠvoÚ  fW  RtKm  áu  ^vrfiiflL  Aut^  Pirsi  IMiClTsuCltX 

kro  cáoe  Oiiá:  o  F^ 


b€izí;ikic&:     drr<ip«f%isii:tf  €W^jmaÍM  di  Rmjffe  H  cvtc  mí 

24  Iďtop.  líi*  do  II  Paiiz.  1574  r^  vrkuajfce  «awaek  Fa  II 
dea  Xideria&dóvi;    d3  vt^  aaego  pnedaňca  fwlii>M4  9$c    C^ 

de$  acUi  d'U  iuu  'iá^tuíx  le  ís:'^ — :^2  fBnxeflci  lS<i--€4.  t  ▼.); 
Oyrrtst^jfi/k^ui  de  Mv^Mršut  de  Pirme  lib.  IS47  t.  I;  MalgORata  kyíi 
sžorfir)  Fa  II  i  wieikorz4.iezrsž4  ykferiaaiáóv;;  Riati/mM  de$ 
tňkíems  nr  Charles  V  ec  P%éL  II » IS5&).  Do  kpscjch  dňel 
czjch  pod  tjB  wzgicdeo:  caíe£|:  ŽLOck,  Uaienadning  uber  d.  F^pimig 
a.  At^  d.  Nideríaade  toh  Spanien,  Lňpz.  id40;  EiLswaídk,  Jkt  Ah- 
UH  d.  Níederiaode,  Seóanaiis.  ié«5;  cf.  Hútornck-psáíuciď  Ekimtr^  t.  lY 
a.  1»S,  s$d.  Iio  p^Amazúa  sa»a&kóv  Fa  wal^itm  saajck  HiB^ttate 
ob.  Pikd.  Pikíiippe  II,  Antoaio  Perez  et  le  rojaame  ďAragon,  par  k 
mar^inís  de  Pídai,  trad.  de  Tespagn.  par  Jf.  Jáxputé^  (P&ris  I8€r,  S  ¥.); 
cf.  GacJkard,  Uou  Carlos  el.  Ph.  IL  S-e  wjd.  Paris  i»&;.  ^^^  F.  wlo- 
áaikíeni  iztak  i  nauk.  lÁkOjl  stoiicí^  HisqMinji  w  Madrydc;  zhwkmú 
wspaaialj  palae  Fsknríaia.  Za  jego  to  czasóv  pnrszlj  naoki  i  litenr 
tura  do  wjsokiego  r>zkwita.  Wtedj  to  tj\  C^rtantes^  ancor  Don  QoidMta, 
Lcfez  de  Veja  i  Caldsrom,  W  tjra  czasíe  žrli  nj^znakomitsi  teologovie: 
&uarez  i  IV/oii/ii^z.  Niemojej  jego  panowanie  aswietnioDe  zoslalo  ijasm 
wída  znakomjtjch  švi^jcb,  jak  #.  Tereta^  wskrzesicielka  zákona  kameli- 
tanek,  j.  ./on  od  krzyza,  ne,  Pictr  z  ALkantary^  t.  FnuKtázek  Boryiass 
i  wiela  innych.  Filip,  cznjac  zbiiiaj^cT  si^  koniec  swego  žjcia,  katil 
przywohč  swego  svsa,  nast^pc^  trono,  i  z  nim,  jak  równiet  z  innjmi 
obecoTmi,  mówil  o  nadchodz^cej  smierci  i  pogrzebie  swoim  z  takha  spo- 
kojeni, jak  gdjby  si^  wjbíeral  na  jak)  iiczt^.  Do  swojego  sjna  rzekk 
^Pragn^tem,  mój  sjnu,  azebjá  widzižd,  jak  koácz^  królowie  t^o  širiata. 
Bóg  ze  mnie  zdejmaje  m^estat  królewski,  aby  ciebie  nim  przyodziac.  Zt 
kilka  godzin  owin^  mig  w  calua  ámierteiny  i  przepasz)  mi^  powrosot. 
Korona  króiewska  z  mojego  czola  spadnie:  šmierč  mi  j)  wydziera,  a  dije 
tobie.  Nadejdzie  cbwila,  gdzie  i  twoja  korona  równiel  spadnie.  Jestes 
mlodym,  jak  i  ja  nim  kiedyá  bylém.  Dni  moje  byly  policzone  i  tenz 
jui  8i^  koécz%.  Bóg  i  twoje  doi  policzyl  i  skoňcz^  si§  podobniei.  Po- 
lecam  tobie  prowadzič  wojn§  z  niewiemymi,  a  zachowač  pokoj  z  Fnskcj%\ 
Poczém  spokojnie  um.  1598.  X  JT.  i?. 

Filip  II  August,  król  francozki  (11 79  —  1 2S 3),  syn  Lndwika  TU, 
jeden  z  najprzebieglejszych,  oraz  najszcz^sUwszych  w  swoich  poiitycznych 
przedsi^wzi^ciacb  roocarzy  owych  czasów,  ar.  25  Sierp.  1165.  Jut  r.  1179 
ojciec  oznat  go  zdolnym  do  dzielenia  z  sob)  m^wyžszej  wladzy  i  kázal  go 
koronowac  w  Rbeims.  Wkrótce  potem  oženil  si§  F.  z  Izabeil)  z  Hoi- 
negan,  z  któr)  kázal  síq  powtórnie  koronowac  29  Miga  iiso  i  z  którq' 
mial  syna  Ludwika  VIII.  Podoiešé  zdowu  Fi*ancj§  na  teo  szcz^-t  wielko- 
^ci  i  potpgi,  na  jakim  byla  ona  za  Karola  W.,  tfiki  cel  založyl  sobie  Fi- 
lip. Najbližszčm  jednak  zadaniem  jego  bylo  rozszerzyč,  o  ile  možná,  wla- 
dzQ  króiewsk)  cad  lennikami  korony,    zapewnič   jej    vri^kszy    irplyw   ns 


Filip  U  AugutL  383 

wo1d%  izlacht^,  ideiiúé  podidfošci  Aoglików  na  sUtym  Ifdzie  Europj, 
a  je^ibj  bylo  možoa,  calkiem  ieh  wyp^zic.  Aiebj  spdnié  to  zadáníe, 
F.,  doskonaly  imehjawelisU  jeszcze  pned  Madgawetemf  obral  árodki  ni^- 
skutecsniejsie  i  ni^epieii  obrayálane,  nie  eořáj^c  8íq  pned  tadnym  podstc* 
pem,  gwaitein  i  zdradf,  ani  pned  knywopnysíQztweiDf  i  waž^c  z  zimii^ 
krwi^  swoje  post^ki  nie  na  szali  snmienia,  a  jedynie  na  szaii  konyád. 
Odsytaj^c  po  obszerniejsze  szcsególy  o  calém  j^o  panowania  do  nižcj 
pnytoczonych  žródel,  podajemy  ta:  i)  o  podn^nym  ndziale  Filipa  An- 
gosta  i  Ryszarda  Lwie  Serce  w  tned^  wyprairie  knyžowej  (cf.  a.  Kny- 
^we  wojny);  2)  d  zabiegach  Filipa  do  rozwoda  z  Ingebnrg^,  i  3)  o  za- 
chowaniu  8i$  Filipa  wzgl^em  Koádola  i  w  obec  póžoiejszych  wypraw 
knytowycb.  I.  Po  npadka  Jerozolimy  r.  1187,  arcbp  Wilbelm  tyryj* 
ski  byl  zwiastnnem  tej  kl^ski  Enropie,  a  zárazem  powolanym  do  opo- 
wiadania  nowej  wyprawy  knytowej.  Ogoista  jego  wymowa  poraszyla 
napnód  Wlochów,  a  nast^pnie  dal  8i$  nslyszeč  w  Gizon  (myJnie  Gibon) 
nad  granie^  Nomardji,  gdzie  zwolanc  bylo  liczne  zgromadzeoie  pnez 
królów:  fnncazkicgo  Filipa  Augnsta  i  angielskiego  Henryka  U,  wiod^cych 
apór  o  zienii§  Yexin.  Obadwa  oni  nslyszeli  wypowiedziane  pablicznie 
i  bez  ogródki  gonkie  zlowa  prawdy  o  swoicb  n§dzaych  zwadacb.  W  ta- 
Idm  czasie,  obadwa,  w  obec  calego  zebrania,  podali  zobie  dtonie  i  wzi^ 
kny2,  a  za  nimi  mnóstwo  najz nakomitszych  panów.  Królowie  z  bpami 
pottaoowiii,  it  kto  nie  wežmie  knyta,  musi  na  kozzta  pnedsi^branej  dla 
Diego  wojny  placič  tak  zwan%  dziesi^n^  saladynowii  (ob.).  Nie  wnosz^cy 
jej  oUoženi  zostali  klftw^  Napróžno  Piotr,  bp  Bloís,  bronil  od  tego  po- 
datka  dnchowieástwo.  Uwolniono  od  niego  tylko  zákony:  fontevrand,  kar- 
tnzów  i  cystenów.  Filip  Angost  byl  doskonalym  fínansist%.  Jol  i  da- 
wni^  ád§gal  on  od  žydów,  tak  w  ogóle  jak  i  pojedyňczo,  wszystko,  co 
aÍQ  dalo  wycisn^é;  nastfpnie,  jako  pijawki  narodo,  wyp^dzal  ich  z  kraja, 
m  potem  za  gmb%  oplaty  pozwalal  im  wracaó.  Teraz,  kiedy  wnoszona 
dzied^ina  saladynowa  okázala  mu  si^  niedostateczn%,  kázal  on  cbwytaé 
4ydów  w  sjmagogach  i  nie  wypnácil  ich,  až  zložyli  mu  5.000  marek  sre* 
bra.  Nast^pnie,  poniewaž  wiela  cbtopów  poddaných,  odbywszy  pierwsz^ 
lab  drug^  wojn^  knytow^,  pozyskalo  8wobod§,  wydat  on  postanowienie, 
iž  kto  tylko  z  nich  wzi^l  knyž  bez  pozwolenia  swego  pana,  mnsi  na  ró> 
wni  ze  wsasystkimi  plació  dziezi^cin^  saladynow^.  Sama  wyprawa  krzyio- 
wra  zostala  odložomi,  albowiem  z  powodn  klótni,  wyniklej  pomi^y  Ry- 
szardem,  synem  Henryka,  i  hrabi%  Tolnzy,  lennikiem  Filipa,  obaj  królowie 
xapoBuieli  o  pnymierza  zawartém  w  Gisors  i  rozpocz^li  now%  z  sobf 
wojn§.  Filip  zacz^l  j%  pierwszy  i  prowadzil  zawzi^cie,  pomimo  najsilniej* 
azyeh  przedstawieň,  któremi  bpi  i  panowie  starali  si§  go  nlagodzič.  Do- 
magal  si§  on  koniecznie,  ižby  Ryszard  byl  niezwlocznie  koronowanym  na 
Icróla  Anglji  i  zailubil  Aliks§,  ksi^niczk^  írancnzk),  trzyman%  w  niewoli 
przez  Henryka  11.  Ryszard  sam  stanul  po  stronie  króla  francozldego 
i  podniósl  bnnt  pnedwko  swemn  ojcn,  a  dziesi^cina  saladynowa  poszla 
na  koszta  toj  wojny  áwi^kradzkiej.  Legat  papiezki  rzndl  kl%tw$  na 
Byszarda  i  zagrozil  Francji  interdyktem,  na  co  Ryszard  o  málo  nie  zabil 
legata,  a  Filip  oáwiadczyl  mn,  it  Stolica  Apoštolská  nie  ma  si§  mieszaó 
do  z^jšč  monarchów  pomi^y  sob%.  W.  tém  naglo  umarl  Henryk  II, 
pneklinaj^c  swego  syna*  i  Ryszard  zostal  królem  Anglji.  Odnowit  on 
oatychmiast  przymierze  z  Filipem  i  rozpocz^l  wojn§  krzyžow^   od  lupíe- 


1 

384  Fiyp  II  AuiwL 

nia  i  mordowania  tyáéw  w  Londjiiie  i  Torka,  orai  í<n^;anfa  bec  hUád 
nowej  dziesi^Dj  stdadynowej.  Zapal  wszakia  loda  na  konyié  mypnmy 
liy)  Diezmiernj.  Przeto  królowie  znraszeni  byli  do  roqwciQcia  Jej,  dio- 
ciažby  na  pozor.  Filip  zrobil  sw^  testamoit  i  oddat  n|dy  krdlesiwa,  aa 
czas  swojej  meobecnoici,  swoj^  matce  Adeligdiie  (iona  jego  niedawiia 
umarla)  i  swojemu  wigowi  Wilhdmowi  z  S«mmai\ji,  bardjnalowi  aicybpoiri 
remenskiemn,  jednemu  z  mgambitnieijszjch  i  nigpndnegmszjdi  lodzi  sw^ 
go  czasu.  Potem  wystawil  chor%gíew  lír61ewBk%  w  Saint-DoDys  i  poci%' 
gn^l  ze  swojém  wojskiem  do  Yezelay,  gdzie  spolkat  li^  z  BjazardoB 
Lwie  Serce.  Obadwa  poprzysi§gli  lobie  nanowo  wieezo^  przyjaiáy  w^- 
waj^c  klatwQ  Koáciola  na  glowQ  tego,  kto  t^  pnysi^g^  zlamie,  poczém 
wsiedli  na  okryty:  anglicy  w  MarqrUif  a  franciizi  w  Genoi,  mi^ifD  znowo 
spotkac  síQ  w  Messynie.  Przywlaszczydel  Sycylji  Tankred  nie  baidao  byt 
rad  ich  przybycia.  Obawiat  8ͧ  on  Filipa,  jako  q>rzymierzeáca  caiarza 
niemieckiego,  i  Ryszarda,  o  którym  wiedziat,  ie  roád  prawa  do  Sycyyi- 
Król  francnzki  przybyt  pierwszy  i  Tankred  ositowat  zaskarbió  adbie  jego 
^zg]§dy  alegtošci§,  ale  wkrótce  wysiadt  na  brzeg  pop^wy  Byszard 
i  oglaszaj^c  swoje  prawa,  zatkn^  swe  chor^gwie  na  dwócb  zámkách  par 
nnj^cych  nad  Messyn^.  Wtedy  Filip  przypomniat  mo,  že  jest  lennikiem 
Francji  i  zmasit  do  zdj^ia  owych  cbor^gwL  Zgrzytaj%c  žabami,  mhicbat 
go  lew  angielski,  ale  odt%d  koniec  byt  serdecznej  mi^dzy  nimi  pzi^jaáni 
na  zawsze.  Cbytry  Tankred  podtrzymywal  niecb^  i  mi^dzy  krókmi 
i  mÍQdzy  ich  wojskami.  W  kilka  dni  potem  odnowili  oni  zgod^  i  atniei^ 
dzili  J4  now^  przysi§g9,  która  pomnožyla  liczb^  ich  krzywoprzjsi^ztw. 
Z  wiosn^  1191  n  Filip  odplyn^l  pierwszy  z  Messyny  i  wyl%dowat  pod 
Ptolemaid^  (Saint  Jean  d*Acre).  Chrzeácjanie,  od  2-ch  jnt  lat  to  miaito 
oblegaj^cy,  powitali  go  jak  zbawc^.  Wypadalo  natychmiast  prxypnidé 
szturm,  ale  Filip,  dla  widoków  politycznych,  postano?rit  czekaó  na  By- 
szarda  i  dal  przez  to  Saracenom  nsglepsz%  sposobnosé  do  zebrania  no- 
wych  si!  i  obrócenia  w  niwecz  calej  trzeciej  wyprawy  krzyiowcj.  Bjzzard 
tymczasem  byl  znj^ty  zdobywaniem  wyspy  Cypm,  przedsi^wziQdem  jedy* 
nie  swojej  ambicji  i  niemig%cém  žadnego  zwi^u  z  wyprawy  krqr^wi; 
obchodzeniem  swoich  godów  weselnych  z  Berengaij^  nawarsk^,  przex 
które  poróžnil  si§  z  królem  francuzkim  znpelnie  i  na  zawsze.  Nareaide 
wyl%dowal  i  on  pod  Ptolemaid^.  Ognie  radosne  zigaínialy  nad  cat%  oko- 
lic%.  Nie  braklo  i  na  pozorných  oznakach  przyjažni  przy  spotkania  li^ 
obudwóch  królów.  Ale  zaraz  potem  Filip  zažádat  nst^pienia  ma  pótowy 
wyspy  Cypru,  na  mocy  umowy  w  Yezelay,  zapewniig^cej  mu  pótowo 
wszystkich  zawojowanych  krajów.  Mial  on  i  wojsk  i  pieni§dcy  mniej  od 
swego  lennika  Eyszarda,  który  nie  omieszkal  dač  mu  to  do  zrozumienia 
i  nie  oszGz^dzal  go  odt^d  bynajmniej.  Oblgženie  szlo  dalej  swoim  irybem. 
Rzadko  francuzi  i  anglicy  walczyli  rázem,  ale  po  každej  potyczce  nie 
obeszlo  si§  mi§dzy  nimi  bez  zwady.  Spor  o  to,  czyli  Konrád  a  Montfer- 
ratn,  czy  Gwiďo  Losignan  mial  byó  królem  jeszcze  niezdobytej  Jerozoli- 
my,  o  málo  nie  rozdmacbal  tlej%cej  skrycie  mi^dzy  Filipem  a  Ryazardezi 
zawiáci  w  požár  otwartej  walki.  Doáó  byto,  že  jeden  oíwiadczyt  si^  la 
Konrádem,  by  dmgi  wzi^l  stron^  Gwidona,  i  wnet  wyst^pili  przedwko 
sobie  zbrojnic:  zjednej  strony  francnzi,  niemey,  genneňczycy  i  templarjii- 
Bze,  z  drngiej  anglicy,  pizaúczycy  i  szpitalnicy,  až  Konrád  z  Montferrato 
nst^pil,  jako  najrozumniejszy,  z  tego  pola  besrozumn,  i  przybyly    na  od- 


FiKp  H  AngutL  385 

nea   Sftladyn  rozpoezft    dzútlaiuui   zaesepne.     Wreude,  po  boihatenkic) 
obronie,  Ptoiemiiďi   aosUla   wdohjt^  pnei  cbneécjto    15  Upca  1191. 
DBcb,  ožywúg%ej  knjiowców,  bj}  joi  nie  ten  eo  dawD^j.  Okaioje  n^  to 
zt^  ii  tjUíO   jeden   kroniksn  powiada    o  jedném  tylko  cadownéni  ija- 
wienin  w  obode  cbrzeácjaáskífD,  a  jencze  wi^cej  ztfd,   iž  nietylko  ndtaa 
Saladyn    i  królowie  francuziri   i  angielski   wjéwíadóali    aobie    wx^emnie 
dfgte  lycerskie  gnecniosd,  ale    la  ícb  pnykladeni  i  rycene  cbrzekiaá- 
scy  i  saraceňscy  w  czasie  obl^ienia  wyprawialí   jedoi  drogím  ncaty  i  za- 
bawy.    Nietyie  jednoez^ca  wíara,  ile  wspóliawodDictwo  narodowoád  pobu- 
dzaío  do  bobaterskich  czynów,  i  wojna  šwi^  przybrata   znpeínie    chara- 
kter zwyczajnej  wojoy  zdobywczej.  Przybycie  300  nierz^dnych  koMet  do 
obozn  chrzeácjan    nieaajlepsze   tež  da}o  wyobraženie    o  nich  Saracenom. 
Filip    i  Ryszard   rozchorowali  síq   obadwa    wnet  po  swojém    przybyciv. 
Píerwszy  wyzdrowial  pr^zej    i  korzrstal  z  niemocy  dmgiego,  aby    oj^é 
Bobie  wszystkidi   lodzkoáci%    i  odwag%    w  boja.     Obadwa   jednak   wzi^li 
ndziat  w  szturmie.  AIp  po  zdobycin  miasta  ogromne,  zabrané  w  niém  Inpy 
dostiJy  8i$  nie  wszystkim    krzytowcom,  z  których   wiela    ponooi^o  trudy 
przeszlo  dwuJetniego  obl^ženia,  a  podzielili  8í§  niemi  tjlko  królowie  íran* 
enzki  i  angiebki,   przybyli  do  Ziemi  áwi^tej  ledwo   od  tnech    miesiecy. 
Niemcy  wrszli  tn  z  próžnemi  řekami.     Kiedy  Leopold  anstijadd,    o  któ* 
rym  sami  francnzi  podig^,  i^  okaza)  czyny  zdumiewajfc^  odwagi,  zatknut 
sirqj%  cbor^giew  na  jednej   z  baszt  zdobytej  twierdzy,  Byazard    kata}  J4 
wyrwié  i  rzndč  w  rów.     Leopold  nspokoU  swoicb    obnrzonych   niemców 
i  obmyďil  na  póžniej  zemst^  wi^ksz^  i  pewniejsz%.  Konrád  z  Montferrata 
oddálil  8i$  ze  swojém  wojskiem,  nie  chc^e  przebywač  w  twierdzy«  w  któ* 
Ttj  fiyszard  rz4dzil  si§  samowolnie.     Król    franenzki   objawi!    tet    swoje 
postanowienie  powrotn.     Z  pomifdzy  podaných   przez  francnzów  przyczyn 
takiego   postanowienia ,    jedna   chyba   byla    wažD%:     niedostatek    Indd 
i  pieni^dzy.     Rzeczywista    wszakže   i  glówna   przyczyna    byla   w  tém,  ii 
FDip  os^dzil,  že  jni  došé  mial  slawy  wojennej  przez  zdobycie  Ptolemaidy 
i  2e  w  doron  wí^ksze  go  nierównie  czekaj^  korzyšci,  aniieli  w  Palestynie. 
Zostawil  on  pod  dowództwem  ksi^da    bnrgondzkiego  dziesi^   tysi^y  lo- 
dn,  którzy  nie   chcieli  wracaé,    i  przeprowadzany  žyczeniami   szcz^iwej 
drogi  od  níeprz}'jadól  Byszarda,  a  zlorzeczeniami  calego  obozn  krzyiow* 
eów,  odplyn%l  z  Tym.     Píerwszy  jego  czynnosci^  za  powrotem  do  £nro* 
py  bylo  naleganie  w  Rzymie  na  Papieža,  by  zwolnil  go  od  przysi^,  dancj 
Ryazardowi  pozostalemn  w  Palestynie.     Roznmie  8i§,  il   Papiež  tego  od- 
mówil;  ale  jak  nie  wíele  troszczyl  si^  o  to  Filip   Aognst,    jak   haniebnie 
praeowal  on  nad  pozbawieniem  Ryszarda  królestwa,  jak  si^  staral,  by«za 
powrotem  tegož  z  Palestyny,  trzymaé  go   w  niewoU,    a  tymczasem    robic 
swoje  najwi§ksze  zdobycze,  o  tém  podají  dzieje  Francji  i  Anglji  r.  1 192— 
1199. — 2.  Ingebnrga,  druga  žooa  Filipa  Augusta  i  biedna  ofiara  jego 
polityki,  byla  siostr§  slawnego  króla  daúskiego  Kanuta  YL     Filip  proúl 
o  Jej  rQk§  podczas  niewoli  Ryszarda,  wiosn^  r.  11 93.   Jego  poslowie  do- 
ma^^  si(  w  posagu    nsti|pienia  mu    praw  Dauji    do  Ang()i,  oraz    wojsk 
i   floty  na  jeden  rok,  dla    dochodzenia  tych    praw  SÍI4,    a  gdy    paucwie 
dnáscy  na  to  przystač   cie  cfadeii,    ž^dal  10,000  marek.     Latem  tegož 
roku  Ingebnrga   udala   si^  do  Francji.     Filip  skryde  ludzil  si^  nadziej), 
iž  Kanut  VI  w  koácu  zgodzi  si^  na  jego   wymagania   politjczne,    a  wre- 
Enc3kl.  T.  V.  25 


388  Filip  li  Auguit 


szde,  il  malžeástwo  jego  z  ksi^žnicík)  diiá9k%  samo  pneš  úq  da  ma  ja* 
Jciakolwiek  prawa  do  Anglji.  Ale  w  tém  ň^  omjlil.  Mimo  to  sdawalo  ň^ 
iž,  za  przybyciem  pi^knej  i  týmaj^cej  ksiQžniczki,  ssczQŠcie  posiadania  ta- 
kiej  ionj  zdola  wybič  z  glowj  królowi,  zwlaszcza  zmyslowemu,  jakim 
byt  Filip,  zimné  jego  racbuby  polityczne.  Jakož  bylo  to,  ale  tylko  na 
chwilQ.  Jeszcze  nie  skoáczyly  síq  gody  weseloe,  a  Jnž  Filip  byl  niekoii- 
tent  i  jakby  walczyl  sam  z  8ob|.  Wreszcie,  zaraz  po  weselu  chdat  on 
8W0j%  žone  odeslač  napowrót  do  Dax^i.  Kronikarze  nie  8^  w  stanie  ^(h 
dač  žaduej  dostatecznej  przyczyaj  takiego  po8t§powaQÍa.  Przeb^kiwano, 
iž  królowa  miala  jak^é  wad§  fízyczn%.  Przeciwko  ternu  jednak  mófrif 
niýprzód  wszystkie,  éci^gaj^ce  síq  do  wyniklej  zt^  sprawy  éwiadectwa  i  do- 
knmenta,  powtóre  fakt,  i2  kiedy  Filip  objawil  swoj^  chQÓ  rozl^czenia  sig 
z  Ingeburg%,  z  powodu  jakoby  zachodz^ccgo  migdzy  niemi  pokrewieňstwa, 
jego  doradcy  radzili  mu,  iž  zanim  to  przyjdzie  do  skutku,  by  i  ní%  iyl 
jak  z  žon),  i  že  król  tej  rady  ustuchal.  Potrzecie,  iž  ani  .saa  Filip, 
ani  zgola  nikt  przez  tyle  lat  ci%gn^cej  si^  sprawy  rozwodowej,  nawet  nie 
^spomniat  o  jakiejkolwiek  ulomnoáci,  lub  fízyczncj  wadzie  królowcý.  Z{ffaa 
w  tymže  roku  Fitip  žebral  oddaných  sobie  bpów  do  Compiěgne,  i  d  od- 
kryti, že  ich  pan  przez  poápiech  zaálubil  swoj%  krewn^;  a  kiedy  stwier- 
dzoném  to  zostalo  przez  sztucznie  uloženy  rodowód  i  straszliwe  przysíQgí 
przekupionych  áwiadków,  zgromadzenie  uznalo  malžeústwo  za  niewaine 
i  žadne.  Ingeburg^  nie  chciala  wracaó  do  Dai\ji,  przeto  j^  zamkni^ 
Ví  oddalonym  kiasztorze  zakonnic  Beaurepaire.  Blagata  ona  o  pomoc 
wiiýa  swego  m^ža,  kardynala  arcbpa  reraeáskiego,  ale  napróžno,  bo  ca  to 
vlašnie  przewodniczy!  zgroroadzeniu  w  Gompiégne.  Ale  za  pokrzywdion^ 
iy%t  sí§  bp  zTonmay,  i  bratjcij  Kanut  VI  zaniósl  8karg§  do  Rzymn.  Pa- 
piež  Gelestyn  111  zbadal  sprawy  i  uznal  malžcústwo  za  wažne.  Synod 
r.  1196,  mniej  dworacki  niž  poprzedni  r.  ii93,zawczwal  króla,  abyprzj* 
wrócil  do  czci  swoj%  malžonk§.  Filip  jednak  pogardzil  wyrokiem  Koáciola 
i  poezii  szukaé  nowej  žony  w  Niemczech  i,  nad  wszelkie  spodziewanie, 
znalazla  8i§  zaraz  w  tymže  roka  jedna  z  ksi^žniczck,  Agiiieszka  z  Mera- 
nji,  która  zgodzila  si^  zaj^é  raiejsce  Ingeburgi.  Papiež  upominal,  sl^ 
poslów,  nakazywal  zerwaó  nieprawe  zwi^zki:  wszystko  napróžno.  Filip  žyl 
z  Agnieszk^,  kiedy  jego  prawa  žona  ledwie  raiala  na  opgdzenie  konieci- 
nych  potrzeb  z  tajemnego  wsparcia,  dosylanego  jej  przez  winowi^czego 
arcbpa  remcúskiego.  R.  1198  na  stolicy  áw.  Piotra  zasiadl  Innocenty  m. 
Ten,  zbadawszy  sprawy,  postanowil  r.  1199  obložyč  Francj§  inderdyktem 
i  uskutecznil  to  na  pocz^tku  r.  1200.  Jeden  tylko  bp  z  Auxerre  Hugo 
émial  wtedy  nie  usluchač  wyroku  glowy  Koáciola.  Jego  tež  jednego  osi- 
cz^ila  zemsta  Filipa.  Ale  écigala  go  za  to  powszechna  i  zaslužona 
wzgarda  až  do  grobu.  Król  francuzki  zaslepil  síq  pych^  i  miloáci%  zmy- 
6low%  ku  Agoieszce.  Biskapi,  kanonicy,  proboszcze,  wypgdzani  byli  prses 
ni^o  ze  swoich  košciolów,  ods^zani  od  swoich  godnošci  i  prebend,  albo 
rzucali  je  sami.  Najdostojniejszycb  pralatów  czynnie  zniewažano.  Naród 
znosil  wszystko  w  milczenia.  Ale  kiedy  Filip  rozgniewany,  že  nie  stan^ 
on  po  jego  stronie,  obložyl  go  ci§žkiemi  podatkami  i  takuwe  zadzieržawU 
znienawídzonym  powszecbnie  žydom,  powstalo  straszne  szeroranie  i  wielqy 
lennicy  paústwa  chwycili  za  broú,  czekaj^c  tylko  na  ostatoi  wyrok  Pa- 
pieža,  ods^dzenia  króla  od  korony.  W  przedostatniej  chwili  dbaloác  o  wla- 
sny  interes  przemogla  w  Filipie  nad  pycL%.     Cbcial  on  wejéó   w  úklady 


Filip  II  Aogast.  387 

z  Papiežem,  a  kiedj  Innocentj  III  za^^daí  nie  akladów,  ale  posřaszeňstwa, 
i  nie  dal  síq  iirzni8Z}'6  kami  Agnieszki,  F.  podd^  síq  zapelnie.  Agníeszka 
zostala  odduloD^  zdwom,  Ingebarga  vrócila,  i  król  zobowí^xal  gi^  pod 
przysÍQgi^  nwažaé  j%  za  prawowit^  roalžoDk§  i  królow^.  Lecz  zaledwo 
interdykt  bjl  z^j^tym,  Filip  zlámal  swoj)  przTsi§g§.  Umial  on  jednak 
Trystawió  swoje  po3t§powanie  w  takiém  éwietle  przed  Papiežem  i  jego  le* 
gatamí,  iž  Ingeburga  z  trndnošci^  mogla  nzyskač  pomoc.  R.  1200  Filip 
žebral  nowj  sjnod  dla  zbadania  i  rozs^dzcnia  kwestji  mnlemanego  pokr^ 
^ieústwa.  Uprzedzajj|c  decj^Q  sjnoda  nznawal  on  swoj^  žon§,  ale» 
w  miejsce  milošci  malžeáskiej,  doznawala  ona  od  m^  nigdotkliirszcj 
nienawiéci  i  trzjraan^  byla  ci^gle  w  pewnego  rodzajn  niewoli.  Agoieszka 
tymczasem  nmarla  w  zámku  Poissy  i  Filip  dokázal  tego,  iž  Papiež,  zq 
^\-zgl§d6w  politycznych,  uznal  dwoje  pozostiJych  po  niej  dzied  Filipa  za 
prawe.  Ci%gle  ni^odne  obchodzenic  si§  zmusilo  znowu  Ingeburg§  w  r. 
1205  do  skarg  przed  Papiežem.  Innocentv  III,  szl^c  jej  slowa  podechj, 
odpowiedziiď,  že  zrobil  wszystko,  co  bylo  w  jego  mocy.  Filip  tymczasem 
nie  ustawal  w  swoích  zabiegach  o  rozwód,  i  jako  powód  do  tego  podawat 
juž  nietylko  pokrewienstwo,  ale  nadto  jakieš  czary,  wzbraniaj^ce  mu  przy- 
blížač  6ÍQ  do  žony.  Powieáč  o  tych  czarach,  zr^nie  osnuta  i  puszczona 
vr  obieg,  znalazla  i!viar§  u  pospóhtwa.  Gala  jednak  rzecz  byla  w  tém,  iž 
Filip  chcial  zamkn%č  IngeburgQ  w  klasztorze  i  tam  j^  zmusič  do  zeznar 
nia  pod  przysi^g^,  iž  malžeňstwo  ich  nie  bylo  dokonaném.  Wreszcie^ 
naklanial  on  j^  obietnic^  1,000  liwrów  rocznej  pensji  do  zostania  za- 
konnic§.  Ale  Papiež  Innocenty  III  nic  dal  si§  zlowič  w  taki6  sídla. 
Oswiadczyl  on  r.  120  7  stanowczo,  že  nie  odst^pi  od  prawa  kan0niczn<^o; 
co  zaá  do  czarów,  nakáže  przez  legata  álcdztwo,  jeéli  król  tego  sobie  žy- 
czy.  Ingebnrga  zostala  tedy  uznaná  królow^,  ale  wystawion^  na  najgor- 
sze  obchodzenie  si§.  Listy  od  Papieža  byly  jedyn^  pociech^  jej  žyda, 
przepdnionego  gorycz^  až  do  r.  1213,  w  którém,  po  20-letniém  rozl%- 
czeniu  a  17-Ietniém  vi§zieniu  w  Etampes,  król  nareszcie  pogodzil  ai^ 
z  ni),  bez  žadnego  w  tém  udzialu  Papieža,  ale  zapewne  z  powodów  poli- 
tycznych,  kiedy  si§  gotowal  do  cigžkiej  wojny  i  potrzebowal  wi§cej  nit 
Idedykolwiek  mieč  za  6ob%  Koádól  i  duchowieústwo;  zaš  wiedzial,  že 
w*kwestji  rozwodn  Papiež  nie  ust^pi  nigdy.  Nieszcz^wa  Ingebnrga 
prze^la  o  lat  wiele  swego  m^ža,  który,  zreszt^,  rozporz^dzeníem  swojcj 
ostatniej  woli  opatrzyl  j)  szczodrze,  i  umarla  r.  12S6. — 3.  Z  powyžszego 
opowiadania  okazuje  si^  jasno,  iž  Filip  Augst  wcale  nie  byl  takim  wier- 
nym'  synem  Koéciola,  jakim  chc)  go  mieč  niektórzy  historycy,  i  že  ^ol 
króla  arcy-chrzescjaňskiego  przystoi  mu  tak  dobrze,  jak  w  pi^set  lat  pó- 
žniej  jego  nast§pcy  Ludwikowi  XIY.  W  ostatecznoéci,  by  faktami  do* 
ineié  zaslngi  Filipa  dla  Koáciola,  niektórzy  podaj)  zwyd^wo  pod  Bo- 
vineš,  odniesione  14  Czerwca  1214  przez  tego  króla  nad  cesarzcm  Otto- 
nem  IV  i  jego  sprzymierzeúcami,  jako  zwyci§ztwo  Košdola.  Ale  w  takim 
razie  naležaloby  okazač  i  udowodnié,  o  ile  król  francuzki  mial  wtedy  na 
my  šli  sprawy  Koéciola.  Naležaloby  przypušció,  že  Otton  lY  ze  swoimi 
sprzymierzeúcami  zamierzal  obalié  króla  francuzkiego,  ažeby  potem  zni- 
szczyč  wladz§  papiezk),  porozp§dzaó  biskupów,  poznosič  klasztory  i  zosta* 
¥rié  ksi^žy  tyle  tylko,  ile  niezb§dme  bylo  potrzeba,  aby  služba  Boža 
%f  koáciolacb  nie  ustala.  Raczej  Filip  nie  bylby  od  tego,  gdyby  jego  po- 
jídá o  rdigji  i  Eošdele  byly  poj^iami  jego  czasn,  gdyby  wladza  papiež- 


•1 


390  FSstiMniL 

tkaém  (Ez.  2S,  31.  bdir.  jam  PdUztím  Yolg.  more  /UacrtoMm);  roi- 
dí|gati  m^  iMi  oá  Akkanmn  a2  do  stnimieoú  £gipt«  (Rhiaocomim.  Jos. 
13,  3);  stykaU  wi^  x  posadlošdami  pokoká:  Dana,  Jidy  i  Sjaieouu 
ilfifltynoiríe  naleželi  do  szczepa  chamitów,  podobnie  jak  Chanaai^icxycy; 
lecx  gdy  Chananejczycy  pochodziM  od  Ghanaana,  oni  szii  od  imwgo  tyna 
CluuDOwego,  Mesraima  (ob.  Egipt),  i  bjii  braémi  Kaftoiytów  (ob.).  Gen. 
10,  6.  13.  14.  cC  Dent.  2,  23.  Jer.  47,  4.  Amos  9,  7  (w  herb.).  Wie- 
Jn  iden^^uje  ich  z  Palazgami.  W  I  Reg.  30,  14.  ď.  30,  i$.  jako  tet 
w  II  R.  8,  18.  Ezech.  25,  lO  i  Sopb.  2,  6.  nazvwaj^  si^  Ceredá^  oohj 
dowodzi^  moglo  ich  wspólnego  pochodzenia  z  Ereteáczjkami  (Keralc^ka- 
nd),  o  któiych  opowiada  Sancbuniaton,  dawnj  pisarz  fenkki  (ed.  Wagen- 
feld,  s.  43),  tegdj  níe  nogli  zdobjó  Berytu,  zvrrócili  síq  ka  poladniowi 
i  osicdlili  na  wjbrzežn  okoto  Askaloaa  i  Gázy.  Zk%dkolwiek  zaá  przy- 
byH,  mieszkali  jnž  za  Abrahama  w  ziemi  Peiiszet  (Gen.  21,  32..  36,  l. 
cf.  Abimelech).  Gdy  Izraelici  wychodzili  z  Egiptu,  F.  stanowili  tak%  po- 
t^(,  že  Vojžesz  nie  chcial  z  nimi  síq  spotkaó,  i  dla  tego  obral  dbiisz) 
drogQ  przez  postyni^  (£x.  1 3,  1 7).  Panstwo  ich  wtedy  skládalo  n^  z  5 
drobniejszych  paňstw,  na  czele  których,  stali  ksi^ž^ta  (hebr.  seramm, 
Tnlg.  iolrapae)  Askalonu,  Gázy,  Azotn,  Gethy  i  Akkaroon  (Joa.  3,  3. 
13,  3),  do  których  nalézaly  s^siaduj^ce  z  těmi  fortecami  miasta  mnicj- 
8Z6  i  wioski  (I  Reg.  6,  18).  Jozue  wszystkie  posiadlosci  fílistyňskíe  od- 
dat pokoleniu  Jady  (Jos.  15,  45—4  7),  lecz  póžoiej  wyj%l  z  nicb  Akka- 
ron  i  oddal  Danitom  (ib.  19,  43).  Filistynowie  jednak  ntrzymywali  si§ 
w  swej  zíemi  i  cz^te  czynili  vycieczki  przeciw  Izraelitom,  zwlasacza  za 
8(dziów(Jnd.  3,  31.  10,  7.  11.  13,  14,  2.  4.  15,  li),  nieraz  ich  i^arzmiali 
(cf.  Sao»on,  Ueli,  Samuel).  Samuel  w  pocz^kach  swego  s^dziostna  po- 
bil ich  zopelnie  (IR.  7,  13),  lecz  za  Saula  znów  wpadli  do  pokolenia 
Benjaíhina«  mieli  przez  pewien  czas  swój  obóz  pod  Gabaa  (ib.  lO,  5.  13, 
3),  a  przeciw  odporowi  ze  strony  Izraelitów  zabezpieczyli  síq  tem,  že  kowaiów 
z  ich  ziemi  uprz^tn^b',  aby  nie  mial  kto  broni  robié  (ib.  13,  19).  Saul 
prawie  przez  caly  czas  swego  panowania  musial  z  nimi  walczyč  i  w  po- 
tyczce  z  nimi  skonczyl  žycie  (I  R.  31,  i..).  Szcz§sliwiej  z  nimi  wojowal 
Dawid  (II  R.  5,  17..  8,  1.  15,  18.  21,  18.  I  Par.  is,  i)  i  pot§g§ 
ich  tak  ukrócil,  že  pod  nast^pcami  jego  juž  málo  o  Fil.  slýchal.  Napa- 
dali wprawdzie  jeszcze  królestwo  Izraelskie  (III  R.  15,  2  7.  16,  16),  lecz 
jndzkim  królom,  np.  Jozafatowi,  musieli  plació  haracz  (II  Par.  17,  n). 
Raz  tylko  za  Jorama,  kr.  jud.  (881 — 8  7  3),  wspólnie  z  Arabami,  zlapili 
JerozolimQ  (II  Par.  21,  16).  Za  Joasa  (r.  86  7— -828)  dostali  si^  w  cz^- 
áci  pod  panowanie  Syrji  damasceňskiej  (IV  R.  12,  17);  póžniej  pobil  ich 
Ozjasz  (798 — 758.  II  Par.  26,  6).  Za  Acbaza  znów  Fil.  zabrali  zacbo- 
dni^  czQŠč  Judei  (II  Par.  28,  I8),  co  im  odebral  Ezecbjasz  (lY  R.  18, 
8).  Nastaly  póžniej  walld  mi§dzy  Assyij^  i  Egiptem:  Filistea  stala  si^ 
lupem  jednych  i  drugich  wojsk  (cf.  Gáza).  Podczas  najazdn  Nabuchodono- 
zora,  Fil.  wspólnie  z  nim  naleželi  do  zburzenia  Jerozolimy  (Ezech.  25,  15). 
Za  Machabeuszów  naleželi  do  Syrji,  i  z  tego  powodu  byli  przez  žydow 
niepokojeni  (I  Mach.  10,  86.  11,  60).  Król  Aleksander  Balas  (ob.  tej 
Enc.  I  133)  czQŠó  ziemi  fil.  z  Akkaronem  przylqczyl  do  Judei  (I  Maeb. 
10,  89);  Aleksander  zas  Janneusz,  kr.  jud.,  zdobyl  Gaz$  (ob.).  Pompě- 
jusz  wcielil  Azot,  Jamnj^    i  Gaz§    do  Syiji  (Jos.  Flav.  Ant.  XIY  4,  4), 


Fifislyiifwit.— riioiogja  biUijiii.  891 

a  cesan  August  ottatnie  miasto  podarowal  Herodowi  (ib.  XY  7,  9).  Od 
Filistynów  poszlo  naswisko  Fáiešijfny  (ob.).  Religja  ich  byla  ta  sama,  co 
CSianaoejczyków  (ob.  AffUrte»  Dagon,  Baalaebnb;  cf.  Balwochwalslwo). 
O  tjcin  domow.  FiL  prawie  nic  nie  wiemy.  J^yk  icb  prawdopodobnie 
pochodxil  od  tego  saaego  pnia,  co  hebrajski  I  fenickL  Pnynijmni^  wla- 
sne  imiona  miast  i  osob,  jakia  síq  przecbowaly  w  BiU||i,  latwo  daj%  síq 
wytlamaczyč  j^zykami  semityckienii,  xwlaszcza  bebngskim.  WspoinaiaD% 
w  I  Reg.  5,  6  choroby  filist.  (hebr.  aphalim)^  jedni  nuý^za  dysenteiJQ  ^/m. 
Flav,  Ant.  YI  1,  i),  inni  aa  hemoroidy,  inni  ta  raptarc,  inni  wreaacio 
(ob.  Liechtenstein^  ap.  Eiebhom,  Biblioth.  d.  bibL  Liter.  YI  607)  auiie- 
m^%,  že  by}y  to  ivrzody,  spowodowane  nk^szeniem  jadowitych  mrówek 
{9olpugaé)j  podobných  do  myszy.  Mrówki  te  kanni)  si(  niedžwiadkami, 
a  szQkigi|c  icfa,  napastiý)  Indzi  podczas  odbywania  potrzeb  natory  i  k%« 
s^%  ich.  Wprawdzíe  solpugi  spotykaj^  si^  tylko  w  Bengaln,  w  Penji 
i  A^i  šrodkowej,  lecz  to  nie  pneszkadza,  žeby  ich  dawniej  nie  bylo 
w  Filistei,  a  raczej,  žeby  P.  B6g  Díe  zesla!  t^  plagi  na  Filistynów.  Cf. 
Winer^  Bibl.  Realwdrterb.  art.  Philister.  O  Fil.  ob.  Caimet^  Diss.  l.  in 
n  Reg.;  Movers^  Die  Phfinizier;  Hitxig^  Urgesch.  n.  Mythologie  der  Pbi- 
lístáer,  Lipsk  1845;  Starky  Gáza  n.  d.  pbilistáische  KAste,  Jena  1852; 
cf.  Bibel-Lexicon  heransg.  t.  Schenkel^  t.  lY  s.  541.  X.  W.  K. 

Fíilastre  Wilhelm,  francoz,  dziekan  kapituly  w  Rheims.  Pjzcd 
synodem  pizaj&skim  (1409)  irielki  zwolennik  Piotra  de  Luna  (Benedykta 
Xm).  Po  tym  synodzie  Jan  XXIII  r.  141 1  wynió^  go  do  godnoicikar- 
dynala,  rázem  z  Piotrem  d*Ail]y  i  Zabarell^.  Jako  kardyni^  obecný  na 
aoborze  konstancjcňskiro,  okázal  si^  zagorzalym  prxeciwnikiem  Jana  XXUI. 
Pismami  si^emi  i  memoTjalami  tam  nkladanemi  niemalo  síq  pnyczynil 
do  zloženia  Jaoa  XXIII.  Bližsz^  wiadomoéó  o  nim,  wraz  a  jego  portre* 
tem,  ob.  a  Lenfanťa.  Histoire  dn  concile  de  Pize,  Praef.  p.  LI  i  t.  i  p.  142. 

Fiiliucius  Wincenty,  jezuita,  nr.  w  Senie  1566,  f  1622  r., teo- 
log moralista,  byl  profesorem  w  kollegjnm  rzymskiém  i  penitenqarzem  pa-> 
piezkim  u  á.  Piotra  w  Rzymie.  Kapisal  obszemiejszy  kurs  teologji  mo- 
ralnej,  p.  t.  MoraUum  quaettíonum  de  ehrittíaniš  officUs  et  ca$ibu9  amtóen" 
tíoš  (t  I  Logd.  1623  f.,  t.  IIAntTcrp.  1623  f.,  t  I  i  II  rázem  Lngd. 
1626);  Appendix  posthuma  de  staiu  cUricorumj  compUeten*  tractat.  de  Be* 
nefie.  pensionib.  eto.  (Lngd.  1625;  wnfž  z  poprzedniemi  tornami  pnedmk. 
(Tolon.  1629,  Logd.  1654).  F.  sam  streicil  do  podr^cznego  nž}tku  swoje 
dzielo;  skrót  ten  wydany  byl  po  jego  ámíerd  (Synopeie  univenae  theelo' 
giae  morcUis  de  chrietianis  o//iciit^  Doaci  1628). 

Fíioiogja  biblijna,  nazywa  síq  cz^  filologji  starožytnej,  zajmoj^ca 
sí^  jazyka  mi  tekstn  pierwotnego,  a  mianowide  j^zykiem  hebnjskim,  ara- 
mejskim,  grecko-biblijnym  i  pokrewnemi  z  hebrajskim  jfzykiem  d(ialekta- 
mi,  jako  to:  arabskim,  etjopskim  i  samarytaúskim.  Dia  zbadá nia  bowiem 
jazyka  hebrajskiego  filologja  nie  ogranicza  si^  na  sta^jowanio  samých 
kaí^g  ów.  Starko  Test.,  ale  áledzi  za  jego  formami  i  znaczeniein,  praecho- 
wanemi  tradycj%  nczonych  žydów  i  szkól  žydowsldch  (poprzednio  w  Je- 
rozolimie,  a  po  jej  zburzenin  w  miastach  Jabne,  Zippora,  Lydda,  Ceza- 
rea,  Tiberias,  od  III  zaá  wieku  nadto  i  w  Nahardea,  Snra,  Pnmbedita 
w  Babilonji),  zlo2on%  w  tínnmczeniach  i  kommentarzach  Pisma  éw.,  hib 
ffiiiýsc  pojedyúczych.  Zródlem  tedy  do  stndjum  jgiyka  hebrajskiego  8%: 
a)  w  aramejikim  4jalekcie  Targnm  Onkelosa,  Targnm    Jonatana,  Miaaa 


392  Fílologja  biblijna. 

i  w  ogóle  Talmod  (ob.),  midraflzim,  masora  (ob.)»  halachistycine  i  liagi. 
dyczue  pisma;  b)  w  greckim  jazyka:  thuDaczeoie  Septuaginto,  poehodtfM 
z  ozasu,  kiedy  j§zyk  hebr^jski  byl  z  tywej  tndycji  lada  dokbdam  sasay, 
aniželi  my  go  zotó  moiemy  pny  dzisiejszych  oaszyoh  árodkaoh  pomocal- 
ezych;  dalej  pnektady  Akwili,  Symmocha,  Teodoojona,  tak  zwane  vanio 
quiuta,  sexta,  septima  (ob.  Przekíady  Bib^i);  c)  w  tjfryjskim  jazyka  pna. 
klad  zwany  Peszito;  d)  w  iactňskim  Wolgata;  e)  w  arabétím  pnaklad  Saa- 
di&  Oa3n*a.  Dragicm  do  studjum  j^yka  hebrajskiego  žródlem  a%  pakrs* 
mie  terna  j§zykowi  djalekty,  w  dawoiejazych  swoich  pomníkách,  jak:  ara- 
mejski  (rozdzialy  niektóre  Daniela  i  Ezdrasza.  Targamy,  tlao^acceiiia  ay- 
ryjskie,  dziela  é.  Efrema  syryjczyka  i  inoe  pisma  syryjskie),  araUki^  klé- 
ry z  powodu  swego  bogactwa  slownika  i  obfitej  literatary,  ai^lepi^  ala* 
iyč  može  do  zazD^jomienia  si^  z  nátury  j§zyków  semickich,  wreaicie  mop» 
ski  i  samarytaňski.  J§zyki  te,  co  do  materjatu  j^zykowegoibadoiijgnioi- 
xnatycznej,  zgadzaj)  si^  tak  dalece  pomi§dzy  8ob%,  že  badaaie  Jadne^o 
nietylko  wyáwieca  nam  ducha  drugiego  jazyka,  ale  nadto,  przy  ogl^dném 
užycio,  pomaga  do  dokladníejszcgo  zrozumienia  wielu  wyrazóvr  i  fonaj^- 
zykowych.  Na  tych  zásadách  uloženo  wiele  slowników  hebnýskieh 
i  chaldejskich  (aramejskich),  jakiemi  s^  z  póiniejszych:  SímontVa^  J,  Jfoa* 
taldicgo^  Jtíichaeliia,  ZannoUntego^  Dindorfa^  Gesenius^a^  Draeh^ay  Wi* 
ner'a^  Fúrsťa;  tudziež  grammatyk,  z  których  wyliczamy  tylko:  (rtrnn- 
nCego^  Danz*a^  SchulUns'a^  Storr'a,  Vater  a^  Schrodera^  Geseniuě*a^  EuHÚďa^ 
Lte^  Sarehiegoy  DelMzMcKa,  Grecki  biblijny  jgzyk  Salmasiaa  tra&iie 
nazwal  hellenizmem^  odpowiednio  do  zwyczi^u  žydów,  którzy  ziomków  swo- 
ich, w  rozproszenta  žy)%cych  i  po  grecku  mówi^cych,  lielUnisiami  nazywali. 
J§zyk  ten  nie  jest  oryginalnym,  na  lonie  oddzielnego  luda  wyrobíonym 
JQzykiem,  ale  jest  mieszanin%  aramejskiego  ducha  i  form  greckicb;  do 
dwóch  tych  žywiofów  przy}%czyt  si§  jeszcze  trzeci,  žywio}  chrzešcjaáaki. 
Zbieg  tych  róžnych  žywiolów  nadal  greczyzDie  Nowego  Test.  szczególoy 
koloryt,  którego  naiežyte  zbadanie,  po  wielu  nawet  juž  w  tyro  wzgigdzie 
po4j^tych  pracach,  pozostawia  jeszcze  wiele  do  žyczenia.  Žydzi  egips^ 
i  palestyúscy  nauczyli  si§  j§zyka  greckiego  nie  z  ksi^žek,  ale  z  rozmowy: 
mówili  tedy  ówczesnym  ludowym  j§zykiem  i  j§zyka  tego  užywali  w  swych 
pismach.  jQzyk  ten  nazwano  pospoUtym^  xoivt]  SiaXsxto;,  a  takže,  za  Sta- 
rz'em,  nazywaj^  go  macedoMkim^  poniewaž  wyrobil  si§  on  i  npowszechnil 
azczególniej  za  Aleksaudra  niacedoúskicgo.  Wlaáciwoáci  tego  jazyka  ba- 
dali szúzególniej:  Sturs^  Flanky  Lobeck^  Winer^  Beelen,  Rezultat  ieh  ba- 
dán da  síq  stresció  w  nástupných  punktach:  j^zyk  grecki  pospolitý  xawie* 
ra*  i)  wyrazy  wszystkich  djalektów  greckich  bez  róžnicy;  2)  wyrazy  i  for- 
my užywane  w  starogreckim  rzadko,  albo  tylko  przez  poetów  i  w  stylu 
wyžszym;  S)  dawoym  wyrazom  nadaje  nowe  znaczenie;  4)  wybiera  inoe 
po  wi^kszej  cz§áci  przedhižone  formy,  Inb  tež-d)  tworzy  zupelnie  nowe 
wyrazy  i  nowe  formy  slów  i  imion.  Naturální  wi§c  jest  rzecz^,  že  bez- 
poóredniém  žródlem  do  badania  jazyka  nowotestamentowego  nie  može  byó 
cala  klassyczna  literatura  grecka,  ale  tylko  pisarze  póžniejsi  od  Alekaaa- 
dra  W.  do  II  wieku  po  Chr.  Pierwszym  pisarzem  w  tym  szerega  jest 
Árif9toUl€8y  dalej  id^:  Polyljusz^  Djodor  sgcgHfski^  Arrianus^  J6t9f  JF^a^ 
wjusjg  i  Filon.  Dawniejsi  pisarze  greccy  stanowi%  tylko  drugorz^dae  žró- 
dto.  Frzeciwaie  zaá  niemal%  pomoc  przedstawiig^  tu  póžniejsi  graouna- 
tycy  graccy,  tak  zwani  attycyici^  którzy   zwyklemu  sposobowi 


Filologja  biblijM.— FiloimM^  893 

(pospolitej  groczyzak)  przedwitowiió^  dawnictjsEjr  j^z^k  i  tjm  spotobem 
W7iwiecaj%  róžnk^  form  i  ieh  intcienla.  Do  taldeh  nálety:  JPkrgmehus^ 
MoerU  AUicúta^  Adiiu  HeroétíanuM^  Bélladnu.  PodobQ%  lasliigQ  pn/aonf 
ucholjaéci^  szczegóiniej  ^oUaiei  tngików.  Qgl^iej  jat  ožjiraé  naleiy 
póiDiejazych  slowoikóv,  jak  np.  Hesifckrna^a  (z  I  V— V  wieku),  Inb  SuiéMa 
(s  XI  w.)-  Tylko  to,  co  w  nich  s  dawaycli  Btoirnikóvr  wxigte,  mote  bjé 
niew^tpiiwie  awaiane  za  áwiadectwo  žród^owe.  Na  ten  4Íftlokt  grécki,  z  wie- 
In  jego  wlaáciwošciami,  wjwart  niemaly  znów  swój  wptyw  element  žj- 
dowski  Žjdzi  hellenisci  wprowadzili  do  tego  4íÁlektu  nietiylko  ouiožo- 
nie  i  powtarzanie  zaimków,  jednosUúnoáó  czaiów  i  ažjde  imieslowów, 
nieroKTÓiniaiue  sobtelnoád  partjknt,  brak  ádsíoáci  w  t^ezeaiu  zdaú  i  bado- 
wie  perjodów  i  t.  p.,  ale  nadto  zapetnili  go  hebraizmami  (Inb  araouii* 
zmarni),  t.  j.  uiywaii  zwrotóir  i  skladní  nieznanej  i  obcej  JQzykoivi  gre* 
ckiemu  tak,  iž  niektóre  z  tych  wyraieú  byly  dla  Grekóvr  niezrozumíate, 
Inb  nawet  smieazoe.  Hebraizmy  te  troskliwie  žebrané  mamy  n  VůrtCii^ 
Lmadena^  OUariusa^  HartmamCa;  Winer  (Grammat  des  N.  T.  Sprach* 
idioms,  4  wyd.  p.  30)  wszakže  zarzuca  im  brak  krytyki  w  wykazy* 
wanin  ^ch  liebraizmów,  a  miaaowide,  že  tam  nawet  npatrywali  hebra- 
izmy, gdzie  podobnie  wyražaó  síq  mógt  i  grek,  a  nawet  jaldmkolwíek 
mówi^cy  JQzykiem  pisarz.  Že  zaá  hebraizmy  znigdig%  si^  w  Nowym  Test, 
wynikalo  to  cz^éci^  z  samej  treáci  ksi^g  Nowego  Test,  cz^áci)  z  Indy- 
widnalnoáci  pisarzy  swi^tycb.  Religgne  pojídá  chrzeicjaáskie  byly  dla 
jazyka  greekiego  tak  nowe  i  obce,  že  nie  mial  on  na  nie  žádných  odpo- 
wiednich  wyražeá,  mosialy  tedy  one  byó  brané  z  hebrajskiego.  Pisarze 
tež  nowotestamentowi  nie  mieii  žádných  przed  8ob%  wzorów  klasycznych, 
nie  ksztaldii  8i§  naukowo  na  tych  wzorach  i  nabyli  znajomoéd  tego  ja- 
zyka z  žycia,  z  rozmowy.  Choč  tedy  nie  možná  ich  porównywa6  jakoby 
z  pocz^tkuj^ymi,  ani  pism  ich  nwažaó  za  próby  tlnmaczenia,  poniewaž 
myáidi  oni  jnž  w  j§zyka  greckim  i  wprawnie  pizali,  braklo  im  wszakže 
subtelnego  ncha  na  czystoóó  jazyka,  na  chropowatosé  zwrotów  nie  gre« 
ckich.  i^ajznakomitszemi  w  tym  wzgl^dzie  pracami  s^  grammatyki  Wi- 
nera  i  Beeiena;  slowuików  do  Nowego  Test  WcUďa  (Glavis  N.  T.  philo- 
logica),  BreUchneidgra  (Lezic.  mannale)  i  t.  p.  naležy  ostrožnie  užywaé: 
ostatní  ma  wiele  osobliwych  i  wcale  nieszcz^wych  objaénieú.  {Sehegg).  N, 
Fíiomena  (FhúumenaJ^éw.  (ii  Sierp.),  jest  jedn^  z  ofiar  m^cseá- 
akich,  dingo  níeznanych  áwiatn.  Urn^  z  popiolami  i  kilku  koédami 
é.  Filomeny  odkryto  dopiero  w  15  wieków  po  joj  ámierd,  2  Mája  1802 
r.,  w  kataknmbach  é.  Pryscylli,  przy  drodze  salerneáskie).  Na  grobie 
kamiennym  znalcziono  tablic§  z  nápisem:  FUomena!  pax  tUri!  íUmm; 
a  w  grobie,  prócz  lílji  (godla  dziewictwa),  napotkano  oznaki  mgczeústwa, 
jako  to:  flaszeczkQ  ze  krwi^,  palm^,  kotwic^,  bicz  i  trzy  strzi^.  Mówi%, 
že  jej  histocja  objawiomi  zostaU  trzem,  bardzo  oddáleným  od  siebie  oso- 
bom:  mlodemn  artyscie,  kaplanowi  i  pobožnej  zakonnicy,  nic  o  znale- 
zionych  przedmiotach  nie  wiedz^cym.  Podlng  tego  objawienia,  Filomena 
byla  córk%  ksi§da  grecldego,  który  wraz  z  žon^  síq  nawródl  i  c6rk^ 
aobie  a  Boga  uprosil.  Taw  18  r.  žyda  zawieziona  do  Rzymn,  tak  da* 
leče  podobala  síq  ces.  Djoklecjanowi,  že  koniecznie  chcial  si(  z  ni^  oie- 
nič;  lecz  ani  namowy  rodziców,  ani  obietaioe  i  grožby  cesarza  nie  sdo- 
lály  jej  do  tego  nakloni6,  albowíem  przed  dwoma  la^  élnbowala  j«ž 
iwoje  dziewictwo  Chrystoiowi  Panu.   Cesarz  i  nami^ncý  ž%dzy  wpadUqr 


394  Filomeaa.— Filon. 

w  Bsalon%  zemst^,  ftkazal  Filomen^  na  m^czeústwo.  Kigpnód  8S  éoi 
trsymano  j^  w  wi^zieniu,  DastQpnie  éwiczono  srodze  rAzgmmi,  wlócaono 
po  nlicach  Rzjmu,  wielokrotnie  przeszywano  strzalami,  lawieriwssy  ko- 
twicQ  u  szyi,  wrzucoDO  j^  do  Tybin;  a  mimo  to  zawsze  cadownie  prqr 
žyciu  zachowywan^  byla.  W  koúcu  zostaía  éci^ti|  lo  Sierp.  o  tnedej 
godz.  po  poludoiu.  O  tych  objawieniach  Koációl  do^d  nic  jeszcse  nie 
wyrzekl.  Relikwje  tej  ówi^tej  r.  1805  Franciszek  de  Lucia,  áwi^toblivy 
kaphiD,  przenióď  do  Neapola,  zk%d  wkrótce  potem  przewiezlone  lostaty 
do  miejsca  jej  urodzeDía,  do  Magnano,  miasta  o  20  mil  od  Neapdn 
odlegtego,  a  lež^cego  w  Terra  di  Lavoro,  gdzio  przybyly  10  Sierpnia. 
Poprzednio  w  Neapolu,  a  Dast^pnie  w  Mngoano  pojawity  si^  licsne  eada 
i  chwa}§  á.  FilomeDy  rozniosty  na  wszystkie  strony  éwiata.  Od  50 
przeszto  lat  wystawiač  zacz^to  wsz^zie  po  koáciolach  jej  obrazy,  lakta- 
daó  bractwa  i  ^rznosió  pod  wezwaniem  tejže  kaplice,  nietylko  we  Wio* 
.szecb,  ale  i  w  innych  krajach.  Wsz^zie  nosí  tytu}  cndotwóre^yaí  XIX 
wieku.  Na  prosby  wielu  bisknpów,  Grzegorz  XYI  zezwolit  (ao  Sty- 
cznia  188  7  r.)  na  Mszq  áw.  i  offícium  na  czeáó  ó.  Filomeny,  przesna- 
czig^c  dzieň  1 1  Sierpnia  na  obchod  jej  pami^tki.  Cf.  Sintzel^  Yerehrong 
der  hl.  Filomena,  Mttnchen  1844.  La  Thaamaturge  du  XIX  siécle  oa 
Yie  et  miracles  de  Ste  Philomene,  trad.  de  TitaL,  Paris  1867;  Odglos 
pierviastko^rych  i?iadomoáci  o  cudotwórczej  pannie  i  m§ez.  á.  F.  x  no- 
wenn^...  w  jazyku  íranc.  wydany,  a  teraz  na  ojez.  j§z.  przetot.  Krak. 
1836;  Wiadomoáó  o  cudownej  w.  XIX  á.  F.  P.  i  M.  wraz  z  modlitwami 
i  nabož.  do  tejže  á.,  Warsz.  1840,  ib.  184  7,  ib.  1856;  íJ^ot  endo- 
wnej  wieku  XIX  á.  Fil.,  wraz  z  mcdlitwami,  Lwów  188  7. — Jest  jeszcze 
drnga  Filomena,  która  czeáč  odbiera  w  San-Severíno  (S^iempidá)^ 
w  marcbji  Ankoúskiej  od  r.  152  7,  w  którym  kardynal  Antoni  de  Monte 
odkryl  tam  jej  koáci,  zložone  w  tém  miejscu  przez  á.  Scweryna,  za  cza- 
8ÓW  Totyli.  O  tej  éwigtej  Martyrol.  rzymskie  czyni  wzmiank^  pod  d. 
6  Llpca.  Ob.  Bolí,  t.  II  Julii  f.   2  29.  (GrossheutschiJ.  J, 

Fiion  (Fhilo)y  dla  odróžnienia  od  wielu  ionych  tego  nazwiska 
Žydem  {Philo  Jttdaeua)  nazwany.  Za  cesarza  Eajusza  Kaliguli,  ok.  40 
r.  po  Chr.,  sam  nazywa  8i§  juž  starým  czlowiekiem,  mógl  wi^c  nrodzió  si§ 
okolo  20  r.  przed  Chr.  Mieszka)  w  Aleksandrji,  gdzie  osiadla  jego  10- 
dzina.  Brat  jego  Aleksander  stal  na  czele  bogatej  spólki  bandlovej 
w  Aleksandrji.  W  czasie  przeáladowaá,  jakim  žydzi  aleksandryjscy  ale- 
gali  po  ómíerci  cesarza  Tybeijusza,  F.  wyslany  byl  na  czele  depatacji 
žydowskiej  do  Rzymu.  Korzystaj^c  ze  swej  zamožnoáci,  oddal  si^  cal- 
kowicie  pracy  uroyslowej.  Józef  Flawjusz  (Antiq.  1. 1 8  c.  8  §  1)  cbw&li 
w  nim  wielk^  znajomoóč  filozofji.  J^zykiem  i  wyksztalceniem  swojém  F. 
by!  wi^cej  grekiem  niž  žydem,  wszakže  pomimo  tego  przywi^zany  byt 
do  swojej  narodowoácí  i  religji.  Wyst§puje  tež  dla  tego  jako  apologeta 
jndaizmu,  w  obec  wspólczesnego  sobie  wyžszego  pogaňskiego  spoleoieú- 
stwa.  Nie  uzasadnion^  jest  wiadomoáó  póžniejszycb  pisarzy  chrseécjaú* 
skich  {BuM€h.  Hist.  Eccl.  n  17;  /^o^iť  Bib.  cod.  105),  jakoby  F.  za  cesam 
Klaudjusza  raz  jeszcze  przybyí  do  Rzymu  i  tam  przez  Piotra  á.  Apostda 
do  wiary  chrzeácjaúskiej  nawrócony,  póžniej  znowa  síq  jej  wyrzekl  (Di- 
toifioy,  Pbilon).  F.  zostawil  pism  wiele  i  oto  ich  ty tuly:  De  mundi  cpi- 
ýcio;  LegU  aUegoriarum  tíbri  2;  De  Cherubím;  De  eacrificiii  Ábeli  et  Cam; 
Quod  deteriue  potíorí  inndiari  eolet;    De  agrieúUurQ;    De  pkmtatíone  See; 


F  i  I  o  ■.  395 


Dt  TemuUtUia;  De  his  werhU:  .Jtodpiiit  Noe;*  Dů  gigantíhu;  Q^od  Deu» 
mU  immutabiliš;  D§  eon/utiime  Unguarum;  Ds  Ahrahamo;  Dt  migratione 
Abrakami;  Dů  amgresm  quaertndae  entditíonit  gratía;  De  pro/ugis;  Qui8 
rerum  divinarum  kaeru  éU;  De  Josepho;  Dc  eomniis;  De  vita  MosU  I,  3; 
De  carilaU  Mosie;  De  creatíone  princťpis;  De  forUtudme;  De  deealogo; 
De  spedalibus  legihue;  De  eireumfusiane;  De  manarchia  L  2;  De  sacer- 
dotwn  honoríbuš;  De  vktimis;  De  vietímas  oferentibus;  Mercedem  meretride 
non  recipiendam;  Quod  omme  probue  liber;  De  vita  corUemplativa;  De  uo- 
bflitate;  De  praemUi  et  poenie;  De  execratione;  Quod  mundus  sit  incorrup- 
tíbiUi;  In  Flaecum;  De  legatione  ad  Cajum;  De  posteritaU  Caini;  De  no* 
minum  tnutatione;  Quod  a  Deo  immittantur  ecmnia,  Glówoe  swoje  prače 
sam  F.  podzielit  na  trzy  klasj:  i)  na  traktig^ce  o  stworzenia  šwiata 
(xoa|i.o3oi7jTixa),  2)  Da  historyczne  (totopixa)  tyca|ce  žydów,  3)  na  ty- 
cz%ce  prawa  oiojžeazowego  (voitod^tixa).  Dzíelo  jego  ^Pytania  i  odpo- 
wiedzi  o  ksi^gach  Genesis  i  Exodus,"  o  jakiém  wspomina  i  Eazebjasz 
(H.  £.  II  18),  zagin^to  w  oryginale.  ZnalazI  je  Aucher^  wraz  z  kilku 
innemi  pismami  F'a,  w  tlnmaczeniu  onujanskiém,  i  wydat,  wraz  z  tíum. 
taciúskiém  w  Wenecji  1836;  poprzednio  (Venet.  1822)  tenže  Aacber 
przettomaczyt  z  om^aúskiego  Aíowg  i  traktáty  O  Opatrsnoéd  i  O  zwie- 
rz^ch.  Do  nieautentycznych  pism  Fa  nalež^:  dzielo  O  iwiecie  i  w  or- 
mjaúskim  jazyku  znalezione  jakoby  fílonowskie  Honulje  o  Samecnie  i  Jo- 
naszu,  Žyd  Kirschbaum  w  pišmíe  swojém  „Der  jftdische  Alexandrinismas, 
eine  Ertindung  cbristiicher  Lebrer,  Leipz.  1841,  wszystkie  písma  Fa 
uwaža  za  podrobione  przez  cbrzeácjan  na  pocz^tkn  II  wieko.  Chr,  Gros- 
smann  (De  Philonis  Judaei  oper.  continua  série,  Lips.  1841  i  1842) 
i  Ddhne  (Uall.  Encyklop.  3  séct.  Bd.  23  p.  4  35)  bezzasadne  to  twier* 
dzenie  ostro  odparli.  Dziela  JTa  wydal  Th,  Jiíangey^  Lond.  17  42,  2  t. 
in  í.  Ctekst  grecki  z  tlam.  lacinskiém);  przedrak  w  Erlangen  1785 — 92, 
5  t.  E.  Fr,  Richter  oglosil  nowe  wydanie  Dziel  w  8  t.  1828 — 31. 
*Wspomníany  Cbr.  Grossmann  zamíerzal  sporz^dzié  pelniejsze  wydanie 
tychže  dziet,  lecz  émieró  (i856  r.)  mn  przeszkodzila.  Tiscbendorf 
{w  PhíUmea  inedita  altera^  cdUra  nunc  d^mum  recte  ex  vetere  scripíura  eruta^ 
Lips.  1868)  wydal  kilka  nzopelnien  do  znaný cb  wydaá  dziel  F'a.  K. 
1868  zabral  si§  do  nowego  wydauia  dziel  F'a  J.  C.  Wilh.  Otto,  lecz 
dot^d  nic  nie  wydal  jeszcze. — W  naace  Filona  brak  jednošci  wewn^- 
trzncj.  D^ž^e  wsz^dzie  do  godzenia  Objawienia  z  fíIozoQ%  greck^, 
i  w  objawieniu  npatmj^c  t^  filozoQ^,  spožytkowywa  on  w  tym  celu 
wszystkie  znané  sobie  systematy  greckiej  filozoQi:  jest  wi^c  i  platonildcm 
i  arystotelikiem  i  stoikiem,  jak  mn  lepiej  w  danej  kwestji  wypadalo. 
Zt^d  wynika,  že  rozroaite  punkta  jego  nauki  bez  zwi^zku  s%  z  sob% 
w  róžnycb  jego  pismach  rozrzncone.  Bóg  jest  n  niego  istot^  nadáwia- 
tow%,  twórc^  áwiata,  najwyžsz)  wszech  rzeczy  przyczyn^.  Swiat  ma 
pocz^tek,  ale  koúca  nie  ma:  dobroó  Boža  zapewnila  mn  wieczne  trwanie. 
Zreszt^,  mateiji  nie  stwořzyl  Bóg,  podlng  F'a,  bezpoérednio,  bo  dla  Niego, 
jako  nigczystszegO}  nie  przystalo  bezpoérednio  tykaó  mateiji  nieczystej; 
aiworzyl  on  j%  poárednio  przez  swoje  Slowo^  Ao^oc.  U  Platona  A«>7o; 
jest  jednoéciq  wizyttkich  idei^  jest  áwiatem  idealnym,  i  zt%d  n  Filona  na- 
zywa  si^  ono  miejscem  wszystkich  idei.  Zanim  Bóg  áwiat  stworzyl, 
Qczy  Filon  za  Platonem,  ntirorzy)  w  rozomie  awoim  ideálny  éwiata 
pierwowzór,  który  jest  Slowem,  Ao^oc  Do  tego  ďlowa,  jako  pierwowzoni 


396  Filo 


í  w  v  ipo§ó^   >k    aiiídoskoiaisiT,    uk,    il  Hímx    fáktri 
ý^A  jtágmu  mcitnrym.     Ale  na   tém    F.  jeBEcae  aie 

Jak  v  cslovieka  róbň  át:  r^^aus  vevsctrzaj,  bj&I  jego.  oA 
Tm^Lrz  vTpoviedziaacfo,    uk  i  v  Siovíe  Botéa  iaíek{>4iic 
róžBÍca  i  jest  odo  «íovct»  v>nrr^»év,  o  zle  jest  niejficaea  ctrti  jedaoádi 
VBtTfSkicL    idei  w  Bogu,    imma»ewiia;  jest  as  fi?K*fs  2««|<r£«ňB^  O  ie 
v  rzeciach  stvonoBjch,  jako  ektrpack,  akjmtia  nvarte  v  sobie   idea. 
Jako  ilovo  sevD^trzae  jest  U^ym  «  Fa  ni?  -B^i^*  pTzeiiikaj%e%,  otnrí»- 
j^e4  i  kizUhQJ%e%  vsirstkie  rzcczj.     Gdj   tedj   slovo  vewnftnae  jaifc 
czfft4  tjlko  ť'Í64  nríoCa;   slovo  zevs^tnoe  jest  sUq  UKrczq^  pna  ktáii| 
Bóg  bviat  tvorzT.    Z  tego   pnakta   F.    vszrstkie  idee  siciegéliwc,  as- 
vařte  v  Blovíe,  svata   za   \j\tt    Bczególovjcfa    ni   tvórc^cft,   które 
z  0c^  jako  proiDÍeDie  éviatla  vyplrv^j^  i  os}aniaj%  eo,  tak  vatUcaft, 
it  LoQKm  jest  víelk%   tych  vszjstkich  sil  jedoosd^.     Tym  sposobes  1>- 
$oi^  ze  svemí  sibmí   szczególoveiDi,  jest  aarz^^dziero,    przez   ktfea  Bég 
tvorzy  ^viat  i  ksztahoje  go.     Z  tego  tež  stanoviska  mógt  F.  tvierdiié, 
že  Bó^  Lie  CV0J4  istot^,  ale  tjlko  svoj)   SÍI4,    czr  svojeai  silaMÍ  jest 
ve  vszystkich  rzeczach.     Z  tego   tež  sunoviska  jeszcze   výdaje   ■«  m% 
fjogoi  jako  rozdzielacz  vszystldego,  co  jest,  t.  j.  jako  nrabiaj^cj  nalaij^ 
v  róžoe  jej  postacie,   jako  badovniczy  s«iata,  jako  sievca  necsr  pc^ 
djúcz}'cb,  Ao^c^  TZty^T.zvx/,^  jako  vfzel  vszystkie   rzeczj  šviata   v  je- 
d&očc  wi^ž^y,    jako    povszecboe  i  niezmieaoe  právo    s«iata,   jako  po- 
vszecLny  rozum  svíata  i  Opatrzaosó.  przeDikaj%ca,  porz4dkiý4ca  waij'stko 
i  vszyttkién  kieroj%ca.     Řwiat  za^   jest   jakby  szat^,  v  któn^  si^  Slovo 
przybralo  i  v  której    si^  okrrva.     Ale   nie  jest  to  jeszcze    vyczerpaaa 
uaoka  Fa  o  Sťwif.     Je^t  ono  dlaó  nadto  útotq  otoboK^^    natur%  posie- 
dnÍ4  pomífdzy  Bogiem  a  év  atem,  rozdzielaj^ca  ich  od  síebie,  ale    zára- 
zem i  poéreduicz^c^    pomi§dzy    nimi.     7x>7o«  v  tém    rnaczenia   nie  jest 
jak    Bóg,    níezrodzonym  i   niepovstalym,    ale    tež    nie    jest    zrodzoDjm 
i  Etworzonym,  jak  reszta    rzeczr.     Jest  on  Synem  Dozym  i  to  siarszya, 
piervorodzonym   synem,    gdy   éviat  jest  sybem  mlodszym.     M^droáč  Bo- 
feka  czyli  ďowo  vevn§trzne  jest  jego  matk^,  Bóg  jego  ojcem.    Jako  vj- 
fetfpnj^cego    8v%    dzialalnoácíQ  v  roli  zast^pcy  Bogp,  možná  go  nazvaé 
takže  Bogiem,  choč  nie  w  zoaczenin  vlaseivém.     Jest  on  poárednikiem 
pomi^zy  Bogiem  i  czloviekiem:  z  jednej  strony  niesie  on  rozkazy  Botě 
cztoviekowi,  a  z  drugiej  vystepuje,   jako  vstawiciel  za  czlovieka  przed 
Bogiem.     Pod   píervszym  wzgl§dem    nazywa  6i§  ^on    ^aniolem    Božym,** 
pod  drugim  zowie  si^  ^wielkim  kaplanem.     Logos  nie  jest  u  F*a  jednak 
jedyo%  SÍI4,  przez  jak^  Bóg  éwiat  stworzyl  i  otrzymuje.     F.  mówi  o  in- 
nych  jeszcze   9Uach  Boiych^  wpravdzie  nižszycb  od  6iowa,  ale  od  niQgo 
róžnych.     Go  do  liczby  jednak,  nie  vie  sam,  jak  j%  ozuaczyó.    Raz  a6- 
vi  o  dwóch  Bilach,    twvrczej  i  rzqdzqcej;    inn%   raz^  znóv   wylicza  |Nfé 
sil    takich,  a  miauovicie:    tworzqcq^    riqdzqcq^    nakazujtyta,    zakcuujqeq 
i  przebaczajqcq.     Baz    sily  te  ma  za  formy  objawu  w  ogóle  sily  BotQ, 
ino4  raz4  znów  mówi  o  nicb,  jako  o  oěobowych  pot^gach,  jako  o  shigaeb 
Boga  w  tworzeoiu,  ntrzymyvania  i  rz^dacb  éviata;  Logo*  zaá  jest  váv- 
czas  ich  przeloloDjm  i  ich  kierownikiem.    Odpowiednio   do    tego  osta- 


F  i  I  o  D.  397 

taiei^  poj^cU,  pi^ypnszcia  on  dálna  jeszeze,  prócs  Slowa,  ittoty  poirednSe 
pomi^džj  Bogiem  a  áwíatem,  do  którycb  z  jednej  atrony  zalícza  gwiazdVy 
awažane  pnezeň  za  istoty  rozumné,  pokrewae  sw^  ístot%  ístocie  Božej, 
a  z  dragiej  strony  aniolów,  którym  za  mieazkanie  wyznacza  przeatrzenie 
napowietrzne;  dwojak^  zaš  one  spelniaj^  složb^  wykonywig^  rozkazy 
Bože  i  wstawiaj)  si^  za  czlowiekteni  do  Boga.  Tym  sposobem  ci^gnie 
si^  koleny  szcreg  istot,  poczyni^^c  od  Najwytszej  do  najoižszej,  od  Bo- 
ga do  cztowieka.  áwíat  pokaziye  si^  ta  jako  wielkie  paňstwo,  w  kte- 
rém Bóg  ma  rz^dy  najwyžaze,  ale  wykooywa  je  przez  podwladoe  ma 
po^gí. — W  swojej  nauce  o  natarze  F.  idzie  po  wi^kszej  cz^áci  za 
Arystotelesem.  Szeáč  dni  stworzenia,  s^  podlng  niego»  nie  rzeczywistemi 
epokami  czasn,  ale  wyrazem  jedjmie  porz^dkn,  w  jakim  rzeczy  nast^puj% 
po  sobie  w  idcí.  Porz^dek  ten  wyražony  jest  szóstk),  poniewaž  llczba 
ta  ma  byó  najdoskonalsz^.  Przjczyn%  niedoskonaloki  í  zla,  jest  w  éwie- 
cie  materja,  o  ile  ksztah^j^cemn  dzialanín  Slowa  stawia  opor.  W  nauce 
o  czlowieku  rozróžnia  F.  ideábugo  czlowieka  i  empirycznego:  gdy  Písmo 
š.  w  pierwszym  rozdziale  ksí^gi  Rodzajn  mówí,  že  Bóg  stworzyl  czlo- 
wieka na  obraz  i  podobieástwo  swoje,  rozumieó  8i§  ma  przcz  to  czlowiek 
idealoy;  gdy  zaš  drugi  rozdzial  tej  ksi^gi  opowiada,  že  Bóg  uformopral 
czlowieka  z  mulu  ziemi  i  tchn%i  weú  dnsz^,  roznmie  8i§  tam  czlowiek 
empiryczny,  ziemski.  Czlowiek  ideálny  jest  androgyn  (m^czyzn^  i  ko- 
biet4  rázem).  Nazywa  go  jeszcze  F.  cztowíekiem  pierwotnym  i  poj^cie 
jego  sptywa  u  niego  nareszcie  w  jedno  z  poj^ciem  Sicwa.  Go  ú%  za^ 
empirycznego  czlowieka  tyczy,  rozróžnia  w  nim  dalej  F.,  podobnie  jak 
i  Plato,  dia:^  rozumnq  (prosU|,  niepodzieln^,  nieámierteln^)  i  dtaz^  hez' 
rozumnq  (maj%c%  swoje  siedlisko  we  krwi),  i  pierwsz^  okrešla,  jako  wla- 
áciwego  czlowieka  w  czlowieka,  jako  wlaíciwe  jego  ja,  W  bezrozumnej 
daszy  rozróžnia  on:  raz  z  Arystotelesem  cz^c  wegetacyjn),  pož^daj^c^ 
i  wražliw);  to  znowu  idzie  za  stoikami  i  rozróžnia  oám  cz^šci  duszy 
(wl^zaj^c  w  to  dusz^  rozumný).  W  bližszém  okreáleniu  nátury  daszy 
rozomnej  uwaža  F.  dosz§  na  wzór  stoików,  za  wplyw  asoasoojjia  boskiej 
natnry  i  nazywa  j%  dla  tego  ducbem  Božym.  Gdy  Bóg  czlowiekowi 
tchn%í  dn8z§,  w  tchnieniu  tém  dostalo  si§  czlowiekowi  coá  z  Božej 
istoty  i  to  jest  jego  dusz%  (rozumný).  Tym  sposobem  czlowiek  jest 
prawdziwie  obrazem  Božym.  Cialo  zaá,  ze  swoj^  dnsz%  bezrozumn%,  ufor- 
mowane  jest  przez  sily  podrz§dne.  Cialo  jest  siedliskiem  pož^Iiwoáci, 
a  ta  jest  žródlem  wszystkiego  zlego,  wszelkiego  wyst^kn  i  wszelkicij  nie- 
sprawiedliwoáci;  gdyby  tedy,  rozumuje  F.,  Bóg  cialo  stworzyl,  bylby 
wówczas  8prawc§  zlego,  czego  przypnszczaó  nie  možná  bez  blužnierstwa» 
Dusze  S)  n  F'a  tego  rodzajn,  co  i  aniolowie:  przed  pol^czeniem  z  cialem 
žyly  jak  aniolowie  pomi§dzy  aniolami  i  tylko  z  winy  wlasnej  zanurzaj^ 
si$  w  mateijQ  i  wówczas  staj^  síq  duszami  ladzkiemi.  W  ladzkie| 
wladzy  poznania  rozróžnia  F.  ezuae  aiodrpí^^  mf,'il  X070C  i  ducha 
voo^  czucie  odnosi  8i§  do  áwiata  zmyslowego,  myál  jest  wladzy  rozu- 
mowania,  duch  zaá  jest  wladzy  bezpoáredniego  widzenia  umyslowego, 
jest  wlaáciwém  okiem  daszy  i  ma  si§  do  mtfili  X070;,  podobnie  jak 
Božy  dach  do  Božego  slowa  (A070;).  Rozamowane  poznanie  mysli  jest 
niepewne  i  chwiejae;  zupeln^  pewno^  daje  tylko  widzenie  umyslowe 
ducha.  Bóg  tylko  može  nam  dač  to  intuicyjne  poznanie  1  daje  nam 
je,  ježeli  o  to  proslmy  przez  Shwo.    Bóg  tedy  jest  sloácem  naszego  du* 


'.5»  ?  '•  I  tM. 


»    •: 


y. 


frA/u    .^.z    li.  V-:-:-  Ti.      *ri 


•    v."..'/.   ,   .'>."ri   Vlili'*    -i   ▼  ".'i*—:;*      ž!'::ř*  ■•■::—:::.»    -.í^c    '.iiíji:»5.    lyoe 
,  .*  ,1^9:  .•//:.'•  <-i.   :i  ■.;  jí-.í:'^  ^''••'l--  ^"Ari    iii  ť:^  ^i  r«:ci4,r:a':  •i'i  zl^^ 


Ti  ^,iř-,i...^.*r.     /".l-í-.í-,  »-.>,..       M'':*^''*^*    ?' 1      řr,    r^-í.r^r-tí-i    W5.:h.%a 


« 


#   i'  >/-.;  is.r.  Ar;,..!- .  -i-i     Jí-z-:-.;--..  :,rAízz  z:žzz.    zi.žzi  na  dialal- 

i.^i/iaíi.    wízj^^if^  :v.:  *:  viko  iz>.Uz.  Liž-ér..     .7=?:  ::■   w?aicie  niwet 

>t-ti.\kM  7A:,Tzf::rii  Hz.4řiir.ot";i  i  Bon  tvlko  w  Kcie  dzialame  xd- 
••*a*.ř.  T>lk*j  pod  warrinki';rfi  U20  mptih.^.z'^  kirieíjzzi  mcžliwe  jest 
u\.j^7M'i^A*t,  rj:\q  r:íi]:»y*az':ío.  l)z\f\*t  píerwctzego  stana  pierwszego  czlo- 
wi<ika  i  jí-70  lipvJkrj,  j»o'laRř;  w  Piímie  4w.,  F.  iljmaczj  zapclnie  allego- 
r;czr»iř.  ^;b»uje  w>;^akžc  przvt>}m  zawšzef  že  pierwjzy  czbwiek  by! 
w  *tlarjiř;  fJal^ko  do^konaUzyrn  niž  dzitiaj,  že  poznanie  j?go  bylo  lepsze, 
51/;  žyriií  j<'ífo  zř:wfj#;r.rzRo  bjlo  bez  iroški  i  že  ciato  bylo  niešmiertelne. 
fujij  jMJnak  biblijn^go  nic  mial  za  žadne  miejsce,  ale  rozumial  przezeá 
vo'>;,  o  iJř;  míanowjcie  iJóg.  flaj^c  czlowicko^ri  wyžszy  rozam,  posUwit 
1^0  paof-rn  nad  wszy.stkiemi  istotami  nižszemi.  Drzewo  žycia  oxnacztč 
miařo  darii|  czlowickowi  m^roíé,  a  cztery  rzeki,  cztereroa  byé  migi 
cijiotarnj,  z  Tn;|dro^ci  wyplywaj^cemi  froztropnosč,  mpztwo,  umiarkowanie 
i  bprawiíídliMroícj.  irpadck  pierwszego  czlowieka  tlumaczy  F.  takže  alle- 
Koryc.znií*.  Ko^íiela  joHl  tu  zmyslowoáci^f  mgžczyzna  rozumem;  drzewo 
wiadomo.sci  jest  dobrem  zmysíowém,  które  pod  poDQtnym  pozorem 
iiUrywa  w  sobin  zlo.  Ws^ž  o/nacza  rozkosz  zrayslow^,  która  powstala 
w  zmyslowosci  (kobiecic),  a  uast^pnio  i  rozum  (m^žczyzn^)  do  zczwo- 
Icnía  przywiodla.     W  tém    zuaczenia   bistorja    grzechu  pierwszego  czlo- 


F  i  I  o  n.  399 

wieka  jest  zárazem  liistoij%  kaidego  grzeeha,  jakiego  kiedykolwíek  czlo- 
wíek  si^  dopaszcza.  Nast^pstwem  pierw8zei;o  grzeeha  byU  ntrata  cie- 
lesn^  Dieámiertelnoiei,  ezc7f|éda  i  pokojů.  F.  nie  owata  w  tém  jednak 
nic  nadzwyc^nego,  poniewaž  w  natoralnyni  biegu  rzeczy  wszjBtko  nlega 
ustawicznej  zmianie;  cztowiek  tedy  nie  mógl  staoowié  pcŇl  tym  wzgl^em 
wyj^tku.  Dia  tego  przyposzcza  F.  dalej  ci^gle  wyradzaníe  si^  rodu 
Indzkiego,  tak  co  do  ciata,  jak  oo  do  daszy.  Co  si^  tyczy  idei  me^- 
Dícznej,  F.  podzielal  pospolité  swoich  wspólczesDych  przekonanie  i  ogrm- 
niczal  8ÍQ  do  wypowiedzenia  nadziei,  že  prawa  i  instytacje  žydowskie 
przyj^te  b^d)  Idedyá  przez  wazystkie  Indy  i  že  tym  sposobero  utworzy 
síq  z  czasem  pewien  rodzaj  wszechiwiatowego  paástwa  žydowskiego. 
Widzimy  wi§c,  že  tres6  nanki  Fa  jest  bogata  w  mgróžnorodniejsze  po- 
j^cia:  bl^y  i  prawda  pomieszane  8%  tn  rázem.  Nic  wigc  dziirnego,  ie 
nauka  ta  wywierala  póžniej  wplyw  niemaly;  lež%  w  niej  bowiem  zarody, 
które  w  najróžnorodniejszych  kiemnkach  dawaty  síq  rozwijaó  i  rzeczy- 
viécie  tel  tak  byly  rozwijane.  Z  jednej  strony  slnžyly  one  here^om 
pierwszycb  wieków,  a  z  dmgiej  požytkowali  z  nich  Ojcowie  éw.  Nie* 
maio  tež  do  tego  wpljrwu  F*a  mógl  si^  przyczynié  jego  styl  wykwiotny 
i  retoryczny.  Niektóre  n  niego  miejsea  mog)  wspólzawodniczyó  z  n^]- 
pi^kniejszemi  pracami  starožytnych  klasyków.  Níekiedy  wszakže  zapo- 
míná on  wszelkiej  miary,  tak  np.  gdy  na  okreslenie  nieczystoécí  kladzie 
przeszlo  póltorasta  epitetów  naraz.  Zly  wplyw  na  egzegetów  póžoi^- 
szych  wywarla  jego  metoda  powszechnego  allegoryzowania  tekstu  Pisma 
8W.  O  Filonie  pisalo  wieln,  z  tych  celniejsze  prače  s^:  Grossmann^  Qnae- 
stiones  Philoneae,  Lips.  1829.  Gzyteinik  zo^jdzie  ta  gmntowne  zesta* 
wienie  filonowych  wyražeú  o  Shwie^  z  których  bez  wielkiego  zachodn  po- 
kazíme 8ÍQ  znpelna  slosznoéé  zdania  Petawjnsza  (De  tbeol.  dogm.  II  18 
ed.  Venet.  1757),  pot^piaj%cego  utožsamianie  nanki  F'a  z  naak%  o  Slouňe 
Á.  Jana  Ewangelisty.  G/rórer^  Philo  n.  die  alexandrinische  Theosophie, 
Stattg.  1831  2  t.  Denzin^r^  De  Pbilon.  philosophia  et  schola  Judaeor. 
Alexandr.,  Herbipol.  1840.  KefertUin^  Philo'8  Lehre  toq  den  gdttlichen 
^littelwesen.  Dáíme^  Geschicbtliche  Darstellag  d.  jadisch-alexaadrin.  Be- 
ligionsphilosophie,  18S4,  2  t.  FeréL  Dehtmay,  Philon  ďAlexandríe, 
écríts  histoňqnes,  infloence,  cnltes  et  persecutioos  des  Jaifs  dans  Ie 
monde  romain,  Paris  1867.  N. 

Filon,  bisknp  karpazyjski  na  wyspie  Cyprze.  Žywot  áw.  Epifai^a* 
sza,  napisany  przez  Polibjnsza,  bpa  egipskiego  (VitaS.  Epipb.  c.  49),  za- 
wiera  na8t^iú%ce  wiadomoáci  o  Filonie:  siostra  cesarza  Arkadjasza  i  Ho- 
norjnsza,  b^d^c  mocno  chor%,  wyslala  na  wysp§  Cypr  kilku  znakomitych 
n^óir,  ažeby  ci  zaprosili  do  niej  éw.  Epifanjasza,  bpa  Salaminy.  W  tej 
liczbie  zniýdowat  8i§  djakon  Filon.  Epitaigasz,  z  natcbnieaia  Božego,  po- 
áwíQcil  go  na  bisknpa  dla  míasta  Karpazji  na  wyspie  Cyprze.  Jednocza- 
énie  powierzyl  ma  administracj^  djecezji  sahmiáskiej  podczas  swojej  nieo- 
bnoácí,  udzieliwszy  mn  wladzg  wyéwiQcania,  w  razie  potrzeby,  kaplanów. 
Snidas  (Gloss.  h.  t.)  mówi,  ie  Filon  napisal  Kommentarz  na  Pieini  nai  pis* 
šniami.  To  samo  przed  Saidasem  mówi  podróžnik  Kosmas,  dodají,  io 
F.  byl  prócz  tego  autorem  KMimentarza  o  szeéeiu  dniach  stuforzema^  i  przy- 
tacza  wyj^tki  z  tycb  oba  jego  kommentarzy,  które  možaa  znaleáó  n  €ral- 
Isndjusza  (Bibl.  PP.  tom  VIII).  Ukázal  si§  takže  pod  imieoiem  Filona 
Ámnmaitarz  na  Pieém  nad  pieiniawiiy  przetlamaczony  na  J9?yk  laciáski  przea 


400  FilM— FilipM. 

Sufama  SaMúti  (Paryt  1537)  drokowMiy  póžmej  w  w^áaáa  Ojeów  [B- 
bliothaea  Patram]  iMryzkiém,  koioáskiém  i  lyoáalnéiiL  Lea  koi 
jett  widocsnie  podtožony  i  byiwjmniej  me  nuiAe  nchndiáé  ai 
pnwdsiwego  tekstii.  Znajdoj^  si^  takte  orywki  kommatíarza  FiioBowegD 
na  Pieimi  nad  pieámami^  wydaoflgo  pod  imieniam.  Euzebjmua  líeitnftĚěMm 
(JiOgdani  BataT^irnm  i  ^  1 7  r.  in  4).  CombéfiM  w  airojej  Bibiiotfa.  codomh 
natoría  oi^tml  ťnu^ent  z  Áummiailarra  FiloQOweifo  na  «t0.  Jlaittuzoj  aa** 
leaiony  w  bibljotece  mazaryúskiej*  Cytuje  takte  Filona  Catena  Pátrat 
w  tlumaezenin  Franei^zka  Zejirtua  (p.  7  7,  82,  83).  Giaeomalbts  wjáat 
tekt  grecki  kommentarza  na  Pieáni  nad  piesniami,  wras  z  ttnmacaeniaH 
)a4siii<(kiém,  Rzym  17  7  3  r.  Umiesciť  tam  na  poi3%tkn  dfaigi  oatep,  w  któ- 
rym  rozbiera  kwestjQ  autentfcznoáei  kommentarza  i  ocenia  wartoáé  i6- 
>nych  jec^o  r^kopismów.  J«  B. 

Filopatra  Dialog.  Pisemko  pod  tym  tyta^em  dřngi  czaa  miato  jie- 
WI14  stawQ  przea  to,  i2  ^  pocaytywano  za  ntwór  znanezo  poganakiego  lar- 
townÍBia  /Mcjana  z  ^rruisaty.  Ale  JQ2  w  przeslym  wiekn  Gtmer  ^De 
aetate  et  auctora  dialogi  Lacianei  «iui  ^Philopacria**  inaonbitar  disputaúo, 
^.  3  Gcettin$(ae  I74i;  dzietko  to  Geanera  doroieszczone  jest  takže  przy 
dsietech  Lncjana,  wy daných  przez  Reiua^  w  tomie  III  p.  70  8  aq)  ndowo* 
dnít,  ie  Die  jest  ono  Lncjana.  Póžniej  Niehuhr  wo^obnej  rozprawie  do- 
wiódl,  jíeezaa  napi«ania  jego  przypada  narok  d£8  Inb  9<sa,  krotka  przed 
imicrcň^  cesarza  Nicetbra  Fokasa.  Okazaje  ai^  to  z  samegož  djalogu,  za- 
wieraj4C(»go  allnzje  do  wojen  tego  ceaarza  (cť.  Rozpraw^  o  tém  w  tonúe 
Xf  wy daných  przez  Aj>&ffAr'a  byzantyúskich  pisarzy  [ob.  t^j  Eac.  III  77], 
%ázi^  zamiesz^zony  jest  i  pomieniony  djalog).  Ze  zdaniem  co  do  ne- 
ezoneffo  písemka  yiehuhra  igadza  ai$  w  iatocie  i  znakomity  filolog  HoMt 
(ti,  Noti4!es  et  c^rrait^  de^  mannscrits  de  Ja  bibliotheqne  da  roi,  tom  IX), 
odD092%c  je  w  ogólncáci  do  srednich  wieków.  Niep<  roznmienie  co  doaa- 
tOTHwa  t^^iro  djalogn  jfiizcze  mniej  dziwi,  jak  niezrozamienie  jego  celo 
i  tre.4d.  Xie  jest  on  bowiem  wcale  polemiky  przeciwko  chrzescjaůstwn, 
a  zdaje  9\%  racz^j  polemiky  przeciwko  poganstwn.  Jest  to  rozmowa  dwóch 
przyjació}:  Tryfona  cbrzescjanina  i  Kritiasa  poganina.  Kritias  wjchodzi 
jak  szalony  ze  zgromadzenía  cbrze^cjan,  na  które  poszedt  przez  ciekawoáč 
i  chce  opowiedzicó  swema  przyjaciclowi  o  wszystkich  tam  widzianych  i  sly- 
szanych  okropno.4cíacb.  Zaczyna  úd  zakl^ia  na  Jowisza.  Tryfon  korzysta 
ze  sposobnošci  i  roówi  o  wszystkich  bezecnych  sprawach  tego  najpierwsze- 
go  z  bogów  pogaiiskich,  od  niego  przechodzi  do  Apollina,  i  tak  po  kolei 
przebiega  wszystkicb.  W  koňco  powiada  o  Bogu  prawdziwym  w  Trójcy  jedy- 
nym.  Xa  tém  si^  koúczy  cz^áó  pierwsza.  W  drugioj  czQsci  Kritiaa  opo- 
wiada  to,  co  wjflzíař,  ale  w  sposób  tak  dziwaczny,  iž  okazuje  si^,  2e  wsayst- 
ko  žlo  zroziimíat.  W  koťicu  rozmow^  przerywa  trzecia  osoba,  przynoszfca 
nowin^  o  wojnie.  CaJe  dzíelo  jest  naáladowaniem  djalogów  Lncjana, 
które  w  wiekncb  árednich  bardzo  cz§sto  naáladowano,  jako  éwiczenia 
szkolne.  (WeUer).  S,  Si, 

fr\\o\iQl^(Philop<mu%)  Jan,  rodem  z  Aleksandrji  egipskiej,  nr.  w  pier- 
wizcj  póíowie  VI  w.;  byř  grammatykiem;  biegřy  w  filozofji  platoáskicij 
i  arystotcIcKOwej.  Przccíw  neoplatonikowi  Proklusowi,  który  dovrodzi},  le 
áwiat  jest  odwiocznyn),  F.  napisa}  De  aeternitaie  mundi  contra  Procbm 
liber  (Kará  IIp^jxXov),  gdzie  zbija  swego  przeciwnika  18  dowodami,  jaž 
to  wzi^tcmi  z  Zacharjasza  mityleúskiego,  jnž  wUsnomi  (cf.  Werner^  GescL 


FiiopoiL— FílostraL  401 

d.  apol.  Lit.  t.1  §.  102).  Bozprawa  ta,  wraz  z  dzielem  Proklosa  CEizvjpi- 
pT^jiata),  wydaii)  byla  po  grec.  Yenet.  15 35,  po  lac  ex  verš.  Joh.  Mahotií, 
Lngd.  1557.  Podobnej  treáci  jest  Fa  In  hexaěmeron  liber  (t.  Commenta- 
rior,  m  mosaieam  mundi  ereationem  Uhri  VI I^  t.  De  mundi  creatione  11.  7. 
Ilepl  Ko^^oroťo^),  dedykowane  Sergjaszowi,  arcybpowi  kpolskiemu  (f  638), 
monotelicie.  Trzccie  jego  pisnio  teologiczne  jest  Disputatio  de  Paachate, 
Oba  ostatníe  písma  ^ydal  rázem  Corder  (ob.)  1630  r.,  i  Galland.  Bihl, 
PP.  t.  XII.  Kommentarze  F'a  na  Arystotelesa  i  Platona,  jako  tež  inne 
písma  nie  teologiczne,  ob.  J.  A.  Fabrie.  Bibl.  gr.  ed.  Ilarl.  X  645...  Nale* 
žal  F.  do  monifízytów,  a  nawet  wáród  nich  zostal  založycíelero,  czy  teZ 
glównym  krzewicielem  tnjuizmu^  níe  iimiej%c  odróžnič  w  bóstwie  nabity  od 
osoby,  Zmartwychwstaníe  cíala  przedstawial  jako  nowe  stworzenie.  Bl^dy 
swoje  szerzyl  w  Kpolu;  arcybp  kplski  Jan  Scbolastjk  (f  5  7  7^  czynnie  prze- 
ciw  nim  wystQpiřf  jak  šwiadczQ  akta  dyspnty,  przeciw  tríteizroowi  za  niego 
odbytej  fPhoWus^  Biblioth.  cod.  2i  —  24,  55,  7  5).  F.  pot^piony  zostal 
na  soborzc  kpJskim  r.  6S1  (act.  XI.  Harduin,  Conc.  III  1388).  Data 
smierci  jego  niewiadoma.  Mial  žyc  jeszcze  r.  641  podczas  zdobycia  Aie- 
k«andiji  przez  Saracenów  i  prosíc  o  darowanie  sobie  k«iag  fílozofícznycb. 
Fahric,  1.  c.  s.  64  0.  Cf.  Joannes  Damasc,^  De  haeres.  c.  83:  Timotheus 
presb,  ap.  Coteler,  Monura.  Eecl.  gr.  III  413.;  Werner  op.  c.  t.  I  §.96, 
102   t.  II  §.  282.  X   W.  ^£. 

Fílostorgjusz  (PkUostorgiu^)^  historyk,  rodem  z  Kappadocji;  w  r. 
388,  kíedy  Eunomjnsza  wyp^zono  z  Cezarei,  miat  lat  20,  jak  sam  o  so- 
bie mówi  (Ilist.  X  6).  Ojciec  jego  byl  katoUk,  lecz  matka  žarliwa  euno- 
mjanka,  k^óra  swego  m§ža  i  syna  do  tej  sekty  wciaenela  (ib.  IX  9).  F. 
nanki  wyžsze  pobieral  w  Konstanty nopoln  od  r.  388.  Napisal  Historji 
koácielnej  (Historiae  ecelesiasticaé)  ksiag  12,  obejmnj^cycb  dzieje  od  po- 
cz%tka  arjanizmn  (od  r.  300)  až  do  Walentynjaoa  III  (r.  4  25).  Každá 
ksi^ga  rozpoczynala  ki^  od  litery  z  imienia  Fa.  Dzielo  to  przechowalo 
sí§  tylko  w  wyj^tkach  n  innych  pisarzy,  najwi^cej  u  Focjnsza.  Wyj^tki 
te  žebral  i  wydař  Jacolus  Godo/redus  (gr.  i  lac.  GeneTae  164  3),  lepiej 
Uenr.  VaUsiua  (przy  Theodoriti  etc.  Hist.  eccLy  Paris  16  7  3),  ReatUng  (w  Script, 
ecdea,  hht.^  Cantabr.  17  20),  Migne  (Patrol,  gr.  t.  6  7).  Jako  ennomjanin, 
F.  nienawidzi  zarówno  pólarjanów  i  katolików.  J.  A.  Fabrie.^  Bibl.  graec. 
ed.  Harl.  VII  410.  X.   W.  K. 

Fílostrat  C FhUoMtratus)  Flawjnsz,  greckí  sofista,  žyl  w  Rzymie  za 
czasów  SeptymJQsza  Sewera,  na  pocz^tku  III  wieku.  Mówič  tu  tylko 
o  nim  b^dziemy,  jako  o  antorze  í^ywota  Apollonjosza  z  Tjany  (ob.),  który 
napisal  na  ž^danie  Julji  Domny,  žony  cesarza  Sewera,  p.  1.  'zol  s^  tov 
Toavsa  'AroÁXaiv.ov,  f.  'Aro>^.á>v'o  d^Ioí.  "Wiadomošci  swoje  do  tego  žy- 
wota  czerpal  F.  tak  z  tradycji,  jak  pism  dawniejszycb,  jak  np.  Jíakgyma 
X  Egei^  a  glównie  z  Dziennika  jakoby  niejakiego  Damisa  z  Ninivcy^  towa- 
rzysza  Apolonjnsza  w  jego  podróžy  do  In^ji,  który  notowal  przygody 
i  czyny  swoj  go  mistrza  (Cf.  Fhilostr.  Vita  Apol.  1.  i  cap.  2  i  3).  Fílostrat 
mówí  o  Apolonjoszu  z  Tjany,  jak  o  najwyžszym  modřen,  jaki  si§  Idedy- 
kolwiek  okázal  na  šifríecie;  jako  o  codotwórcy,  reformatorze  relígii  i  oby- 
czajów  pogaiiskicb,  i  niekiedy  zdaje  si^  upatrywaé  w  ním  wcielone  bó- 
stwo.  W  tym  przeto  celu  przypisnje  mu  wszystkie  cudowne  czyny,  jakte 
zabobonna  wiara  pogan  zwykla  wytwarzac  na  rzecz  swycb  bogów  i  bo- 
Bacykl.  T.  V.  26 


402  FílottraL 

haterów.  W  opowiadaniu  swém  mieua  z  najdzivracziiiej9iemi  batniami 
nsgpowažniejsze  uwagi  o  rzeczach  boskich  i  ludzkicb.  Božnie  w  róinjch 
epokach  sezóno  o  dziele  Filostrata  (Cf.  Baur^  Ghristus  and  Apolloniiis 
T.  Tjana).  Wedlng  jedojcb,  Filostrat  osnat  bardzo  wiele  biyek  na  tle  ^- 
mrota  tego  pytagorejskiego  entuzjasty,  teozofa  i  bierofiaDta,  aby  tjm  spo- 
sobem  chwiej^cy  si§  poganizm  oprzeé  na  podstawie  bistorjcznej,  a  boakm 
na  wzór  chrystjanizmu,  który  rozwin^l  8i§  w  tak  cadowny  i  zdomie- 
waj^cy  sposób.  Wymarzy)  w  tym  celu  filozoQe,  któr^,  zdaniem  jego, 
nalézalo  poczjtywaó  za  dzielo  boskie,  nie  Indzkie,  i  pol%czyl  w  jedno 
z  jej  rzekomym  twórc%,  m§žem  jakoby  zdumiewaj^cej  intelligencji,  prosto- 
ty obyczajowej,  miloáci  cnoty,  gloénym  kolejaroi  swego  žycia,  darem  eo- 
dotwórstwa.  Przystroil  swoj^  pracQ  w  fantastyczne  przybory,  zdolne  po- 
dzialaé  na  rozbudzenie  ciekawoáci  mass,  chciwych  nadzwyczignoáci.  Spo- 
dziewal  8i§  on  bezw^tpienia,  iž  dzielo  jcgo  stanie  8i§  silt^,  równowii^ca 
wplywy  chrzeécjaústwa,  którego  cudów  trudno  zaprzeczyó  nawet  temn, 
ktoby  nie  cbcial  uznaó  jcgo  boskiego  pocz^tkn.  Inni  znowu  8%  tego 
przckonania,  iž  dzielo  Filostrata  jest  tylko  szydercz^  karykatur^  Ewan- 
ge^i,  napisan^  ^  tym  celu,  aby  oslabió  jej  wplyw  na  poganizm.  Nie  mo- 
derny stanowczo  stawaó  po  stronie  tej  lub  tamtej  opinji:  obie  s^  prawdo- 
podobne,  choó,  zdaniem  naszém,  pismo  tego  rodzaju  moglo  wyjáé  z  pod 
pióra  F'a  bez  žadnego  wzgl§du  na  £wangelj§.  Nie  ma  tež  ani  jednego 
rysu  lub  faktu  w  žyciu  Apolonjusza  z  Tjany,  którychby  nie  možoa  dosta- 
tecznie  usprawiedlivrió  bistorj^  samcgo  poganizmu;  rzckome  podobieústiro 
jego  z  Gbrystusem  Panem  jest  tylko  pozorné,  czysto  zewn§trzne^  które 
zreszt%  objaániač  ni%  može  moralném  wrzeniem,  panuj^m  w  lonie  pogaň- 
stwa  i  judaizmu  w  cbwili,  gdy  mialy  8l§  wypelnió  dlugo  žywione  powsie- 
chne  oczekiwania  narodów.  I  Apolonjusz  z  Tjany  przedstawia  si^  tuti^ 
jako  zjawisko  bardzo  naturálně,  tak  samo  jak  i  wielu  innycb  falszywych 
mesjaszów,  pojawiaj^cych  si§  w  tej  epoce.  Mnieraanc  cuda  Apoloiýossa 
nie  maj%  žadnej  bistoryeznej  podstawy.  Filostrat  bowiem  opiera  je  wszyst- 
kie  na  iródlach  bajecznych.  Odróžnió  zrcszt^  naležy  tendencjQ  dziela,  w  ja- 
kiej  napisane  zostalo,  od  jego  užycia  przeciwko  religji  chrzeácjaúskiej.  Pod 
koniec  III  wieku  Ilierocles^  rž^dca  Bitynii,  napisal  ksi%žk§  pod  tytnhiem 
PhilaUtheiB,  w  której  mi§dzy  innemi  powiada,  iž  Rsymianie  i  Grecy  tém 
síq  róžnili  od  latwowiemycb  cbrzeácjan,  iž  wiarQ  6w%  opierali  na  rozn- 
mie  i  zdrowej  krytyce.  I  w  istocie,  pisze  dalej :  Grecy  i  Rzymianie  nie 
maj)  wcale  Apolonjusza  z  Tjany  za  boga,  a  tylko  za  czlowieka,  mUego 
Bogu,  jakkolwiek  dokonal  on  wielu  cudów;  gdy  tymczasem  chrzeáqjanie 
nznaj^  w  osobie  Cbrystusa  Boga,  a  to  dla  kliku  cudów,  jakie  mn  przy- 
pisuj%.  Piotr,  Pawel  i  kiiku  innycb  ludzi  tejže  samcj  wartoáci,  Indií 
bez  nauki  i  powagi,  oddanycb  magji  i  szalbierstwu,  oto  historycy  opo* 
wiadíg^cy  dzieje  Jezusa;  gdy  tymczasem  žywot  Apolonjusza  z  Tjany  nj- 
chodzí  z  pod  pióra  takich  m§žów,  jak  Maksym,  Damis  i  Filostrat,  m^ów 
znaj^cych  dokladnie  koleje  jego  žycia,  pelnycb  wyksztatcenia  i  miřoád 
prawdy.  Euzebjusz  z  Cezarei  w  odpowiedzi  swej  (ob.  wyžej  str.  ifs) 
wykazal,  iž  cale  opowiadanie  Hicroklesa  o  cudach  apolonjuszowych  opiera 
síq  wyl^cznie  na  wyžej  cytowanej  bjografji  Filostrata.  Odpowiedi  tei 
Euzebjusza,  ma  na  celu  pismo  F'a  (któremu  jednak  nie  wyrzuca  wcale, 
iž  trawestowal  fakta  Ewangelji :  jest  to  wniosek  póžniejszy,  z  naszycb 
czasów^,    rozbícra  je  szczególowo   i  wykazuje,  jak  každý  fakt  s  žywota 


FiloftraL— rdozofja.  403 

ApoloQJnsza  jest  i>cIeQ  niedorzecznych  básni  i  nieprawdj,  jak  oie  ma  U- 
storycznej  podstawy,  jak  przeto  shuznie  czlowiek  ten  nie  móg}  uchodzíó 
za  fílof  ofá,  a  tém  bardziej  za  istot^  nadludzk),  mimo  catego  aparátu  ca- 
downošci,  jakim  go  podobalo  síq  Filostratowi  ostonič.  O  žycin  F^a 
i  d^žDoéci  jego  písma  ob.  szczególoiej  Jacohs^a^  w  przemowie  do  tiamacze- 
nia  niemieckiego;  Kayser*a^  w  przedmowie  do  wydania  wszy stkich  dziel  F*a 
(Lipsiae  1870  —  71,  2  v.);  Hug*a^  Einleitung  in  d.  Schr,  d.  N.  T.  i,  14 
(o  folsiywošci  žródel  F'a).  (J.  Q.  MúUer).  A.  B. 

Filozof ja«  1.  Defínicja.  2.  Stosunek  filozoQi  do  naak  empirjcznycL 
3.  Jej  miejsce  pomi§dzjr  inoemi  umiej§tnoáciamL  4.  Stosaoek  do  Objawie- 
nia.  5.  Pankt  wyjšcia  jej  badaú.  €.  Podziah  7.  Histoija.  I.  Z  greckiego 
rpiXoaof  la,  miioié  mqdroici  *),  Jako  miloéé  tnqdroici^  filozofa  oznacza  dí^ 
ienU  czlowitka  do  pozoania  wjžszej,  idealnej  prawdj,  i  do  wjrraženia  jc;f 
w  swjm  moralnjm  cbarakterze.  Ma  tedy  filozoQa,  odpowiednio  do  swojcj 
nominalnej  defínlcji,  cel  podwójny:  teoretyczay  i  praktyczoy;  wszakže,  po- 
niewaž  filozoQa  jest  nmiejQtnoácúi,  a  umiejgtnoác,  jako  taká,  teorémy czmj 
jest  natnry,  przeto  tylko  ten  pierwszy  wzgi^d  jest  tu  na  uwadze.  Dia 
otrzymania  neczowej  defínicji  fílozoQi  wiedzieó  naležy,  co  rozumie  si^ 
przez  poznanie  wyžszej,  idealnej  prawdy,  a  mianowicie,  že  rozumie  aí^ 
przez  to  poznanie  najwyžszycb  i  ostatních  przyczyn  wszystkiego,  co  jeaL 
Wówczas  bowíem  dopiero,  gdy  poznamy  ostatnie  i  n^wyžsze  przyczyoj 
irszelkiego  bytu,  možemy  powiedzieč,  že  poznajemy  nietylko  prawdy  em* 
plryczn§,  ale  nadto  jeszcze  prawdy  wyžsz^,  ideálny.  Jako  d^nie  do 
pozcania  wyžszej,  idealnej  prawdy,  jest  tedy  filozo^ja  d%ženiem  do  pozná* 
nia  wszelkiego  bytu  wjego  ostatních  i  n^ýwyžszych  przyczynach;  aZowem: 
filozoQa  jest  umiejgtnoáci%  najwyžszycb  i  ostatecznych  prsy- 
czyn  wszelkiego  bytu  (cognitio  rerum  per  ultimas  et  altisaimas  cau- 
sas).  FilozoQi  przeto  zadaniem  jest  badanie  istoty,  istotnych  wlaáciwoácí^ 
stosunków,  praw  i  ostatecznego  celu  wszystkich  rzeczy,  poniewaž  to  ws^yat- 
ko  rozumie  si§  przez  „niywyžsze  i  ostateczne  przyczyny"  wszelkiego  by* 
tu.  Ale  wyžsz^,  ideálny  prawdy  zigmige  8i§  takže  i  teologja;  róžníca  wszak- 
že pomi^dzy  dwiema  tem!  umiej^tuoáciami  zachodzi  wielka,  a  mianowide 
róžQi%  síQ  one  róžníc%  žródel  poznania:  filozoQa  bowiem  prawdy  swoje 
czerpie  ze  žródla  rozumu,  teologja  z  Objawienia;  dalej,  róžni^  si§  róžnic% 
zásad  poznania,  o  ile  filozoQa  w  swych  dowodach  opíera  si^  zawsze  na 
zásadách  rozumowych,  teologja  zaá  swoje  dowody  czerpie  ze  žródei  Obja- 
wienia (Písma  éw.  i  tradycjí);  wreszde,  r6žni%  8i§  i  tém,  že  teologja  za 
przedmiot  swój  ma  przedewszystkiém  prawdy,  przechodz%ce  sil{  naturalnij 
wladzy  poznania  rozumowego^  gdy  tymczasem  filozoQa  ma  za  przedmiot 
prawdy,  d2u%ce  síq  poznač  i  dowieió  rozumem.  UwzglQdniig%c  tedy  ta  r6*^ 
žnice,  filozofie  zdefii\jowač  možemy,  jako  umiejQtnoéó  najwyiszych 
i  ostatecznych  przyczyn  wszech  rzeczy,  o  ile  te  daj%  si^  po- 
znač   i  dowieáé  samým   rozumem  i  z  zásad  tylko  rozumo* 


^  Wyrazu  fiíoxofja  miaT,podhig  Heraklidesa  z  Fontu,  uiyó  pierwuyPjf^ 
tagoras,  który  nie  chcial  nazywaé  Bi$  <9090Ci  "t^c^M,  lecz  tylko  míkMkiem  nf- 
droici;  pooiewaž  tylko  Bóg  jeti  m^ry,  a  czlowiek  istot)  do  midrosci  d%i%^. 
Prawdopodobnie  jednak  wyraz  ten  po  raz  pierwtsy  užyty  byl  ^riei  Sokraieni^ 
puto  bowiem  (w  Phaainu)  Sokrateaowi  piz^-znije  takie  objaánienie  wyraznyiZosB^. 


404  Filozofja. 

irych  (cognitio  rernm  per  causas  ultimas  et  altissiinas  naturali  lamina 
comparata).  Z  tej  defínicji  pokaznje  sig:  a)  že  filozoQa  jest  amiflj^tnoád^ 
powszechnqy  poniewaž  za  przedmiot  ma  tvszelki  byt,  gdjr  tymczasem  inne 
niniejQtnoáci  za  przedmiot  swoich  badaú  maj^  tylko  pewien  okreálony  fize- 
reg  przedmiotów,  i  z  tego  wzgl§du  nazywaé  8i§  mog^  umiej^tnoáciami 
szczególowemi;  b)  že  fílozoQa  jest  umiej^tnosri^  realnq^  poniewaž  ma  do 
czynienia  nietylko  z  formalnemi  poj§ciami,  ale  za  treéé  swoich  poszakiwaú 
ma  byt  rzeczywisty,  skoro  wszystko,  co  jest,  przywodzi  do  nigwyžszych 
i  ostatecznycli  jego  przy(  zyn  i  z  tych  je  przyczyn  objaánia;  wyjmi^e  si^ 
z  tego  tylko  jedna  cz§áó  fílozoQi,  logika  formaka,  poniewaž  ta  zi^m^je 
8i§  tylko  formami  mysli,  bez  wzglQdu  na  jej  treáé;  c)  že  filozoQa  wreszde 
jest  umieJQtnoéci2|  z  istoty  swej  rozumowq^  poniewaž .  ostatnie  i  n^jwyžs^e 
przyczyny  wszelkiego  bytu  8%  czemá  lež^cém  po  nad  doéwiadc^ceniem,  czemS 
nadzmyslowém  i  dla  tego  przyst§pném  tylko  dla  rozumu. — 2.  Z  poj^cia 
filozoiQi  okazuje  síq  zárazem  jej  stosunek  do  nauk  empirycznyeb.  Filo- 
zoQa  nie  znajduje  sig  z  niemi  w  przeciwieústwie,  ani  tež  nie  jest  od  nich 
tak  dalece  oddzielon^,  aby  nie  bylo  pomi^dzy  niemi  žádných  punktów 
zetkni§cia;  owszém,  síuž%  jej  one  za  podstawg,  na  której  si§  wznosi.  Wy- 
chodzi  ona  bowiem  z  doáwiadczenia  i  z  rczultatów  nauk  empirycznyeb; 
rezultaty  te  s^  jej  przeshnkami,  z  którycli,  na  mocy  zásad  rozumowycb, 
wnioskuje  dalej,  aby  po  }aňcuchu  wniosków  dojsó  nareszcie  do  ostatních 
i  najwyžszych  przyczyn  wszystkiego,  co  jest.  Ježeii  jednak  juž  tym  spo- 
sobem  wzniesie  síq  systém  fílozoíiczny,  wówczas  pra\vdy,  drog%  filozoficzne* 
go  badania  zdoby  te,  služyč  mog^  nawzajem  naukom  empirycznym,  i  zesta- 
wieniem  ich  nabytków  z  owemi  wyžszemi  prawdami  možná  osi^gn^ó  wyž- 
sze  rozumienie  tych  nabytków  empirycznyeb.  Erapiryczne  nauki  mog% 
wprawdzie  tylko  na  šciále  empirycznej  drodze  docbodzič  do  swoich  re- 
zultatów,  wszakže,  przez  nástupné  tych  rezultatów  pol^czenie  z  wyžszemi 
prawdami  fílozofji  otrzymuji^  onc  nowe,  wyžsze  áwiatlo,  przez  co  nietylko 
pozyskuje  si§  gl§bsze  ich  rozumienie,  ale  nadto  wyáwieca  síq  wewn^trzny 
zwi^zek  pomi^dzy  nižszemi  a  wyžszemi  sférami  wiedzy  naukowej.  Úmysl 
ludzki  pozyskuje  tym  sposobem  wyžsze  stanovisko,  nawct  dla  swojej  f?ie- 
dzy  empirycznej,  która  tež  w  ten  tylko  sposób  do  ostatecznej  swej  do- 
čhodzi  doskonaloáci. — 3.  Z  poj§cia  filozofji  pokazuje  síq  jej  stanowisko 
w  szčregu  innych  umiej^tnoáci.  Stoi  ona  na  ich  czele  i  stanowi  niejako 
ich  koron§.  A  to  z  dwojakiego  wzgl^du:  poniewaž  za  przedmiot  ma  wszyst- 
ko, co  jest,  gdy  tymczasem  inne  umiej§tnošci  maj^  za  przedmiot  tylko 
pewien  zakres  rzeczy  bytuj^cych,  —  i  poniewaž  nie  poprzestaje,  jak  inne 
nmiej§tnoáci,  na  najbližszych  przyczynach  zjawiska,  ale  wszystko  chce  zba« 
daé  w  ostatních  i  najwyžszych  przyczynach.  Wszystkie  tež  tym  sposobem 
umiej^tnoéci  w  filozofji  swój  szczyt  znajdujq.  Najbližej  obok  niej  stoi 
matematyka,  poniewaž  jest  takže  juž  umiej^tnosci%  rozumow^,  chociaž  tyl- 
ko czysto  iormaIn%.  Dia  tego  i  starožytni  uwažali  matematyk^  jako  pe- 
dagogiczno  przejscie  do  filozofji.  Ale  gdy  fílozoQa  w  sferze  wiedzy  na- 
turalnej  pierwsze  ma  miejsce,  wzgl^dem  teologji  zajmuje  stanowisko 
drugorz§dne.  Teologja  bowiem  ma  za  przedmiot  prawdy  objaunone^  wyž- 
Bze,  g!§bsze  i  szersze  niž  naturálně  prawdy,  stanowi^ce  przedmiot  filozofji. 
A  jakkolwiek  filozofa  i  teologja  s%  wzgl^dem  siebie  samodzielne  umiej^ 
tnoáci,  ho  každá  z  nich  ma  swoje  wlasciwe  žródlo  poznania,  swoj%  wla- 
áciw)  sfer^  prawd   i    swoj^  wlašciw)   metody,  wszakže    zostaje    filozofa 


FUozofja.  405 

irzgigdem  teologji  w  pewnego  rodzaja  stosnnku  shižebniczym,  poniewaž, 
jako  obejmaj^ca  Iogik§  i  metodyk§,  przygotowaje  teologji  form^  iuiakow%, 
i  poBiewaž  podaje  rezultaty  mnyslowe,  na  podstawie  któiych  teologja, 
o  ile  to  w  ogóle  možliwe  dla  ducha  ludzkiego,  wznosió  si§  može  do  filo- 
zofícznego  pozDania  tajemnic  chrzešcjaáskich  (Cf.  Clemens^  De  scholasti- 
cornm  sententia  ^bilosophiam  esse  ancillam  theologiac,**  comroentatio). 
Oczvwišcie  taki  stosnnek  nie  ponižar  byn^ýmniej  filozoQi,  bo  nie  jest  to 
poniženie,  že  jej  rezaltaty  s}qž%  umiej§tn6šci  wjžszej.  Zreszt§,  dzieje  si^ 
podobnie  i  z  innemi  umiej^tnošciami,  gdj  np.  rezultatj  nauk  przyrodoi* 
czycb,  filologji  i  t.  d.  nžy^anc  s%  w  celách  teologji,  a  níkomn  jednak  do 
glowj  nie  przyszlo  uwažač  w  tém  poniženie  dla  owych  naak. — 4.  W  ogóle 
štosu nek  ten  fílozoQi  do  teologji  wynika  ze  stosunku  rozumu  do  Objawie- 
nia.  Z  górj  zaá  tu  przjj^č  naležy,  že  rozum  i  Objawienie,  t.  j.  že  pra- 
wdy  rozumowe  i  prawdy  objawione  nie  mog^  byč  z  sob^  w  sprzecznoád, 
poniewaž  ostatecznie  i  jedné  i  drugie  z  tegož  samego  pochodz^  zródia, 
t.  j.  od  Boga.  Xie  može  tedy  fílozofícznie  byč  prawdziwém,  coby  wiara 
jako  fahz  podawala,  i  odwrotnie.  Prawda  prawdzie  przeciwič  síq  nie  mo- 
že. Przeciwicústwo  to  ostatecznie  spadloby  na  Boga,  poniewaž  wszelka 
prawda  w  Bogu  si§gruntuje.  Objawienie,  poniewaž  opiera  síq  na  nie- 
omylnej  powadze  Božej,  jest  prawd§  bezwzgl^inq^  gdy  tymczasem  rozum 
ludzki,  jako  ograniczony,  jest  or>iy/»y.  Zt^d  wynika,  že  fílozoQa,  jako  umie- 
j^tnošč  rozumowa,  uznač  winna  Objawienie  Bože  za  przewodniq  zásady 
swych  badaň.  Gdy  tedy  w  tych  swoich  badaniaf^h  dochodzi  do  rezultatu, 
bgd|cego  w  sprzecznoáci  z  nauk§  Objawienia,  wówczas  filozofja  rezultat 
ten  odrzucié  powinna,  jako  fahzy wy,  a  badanie  rozpocz^ó  na  nowo,  celem 
odkrycia  b!^du.  jaki  niezawodnie  popelnila  albo  w  zasadzie,  albo  w  do* 
\fodzeniu.  Uznanie  takie  Objawienia  za  zasad§  przewodni^  nie  szkodzi 
sile  i  swobodzie  badania  filozoficznego,  lecz,  owszém,  podnosi  je  jeszcze; 
poniewaž  roznm,  trzymaj^c  sig  tej  przewodniej  zásady,  daleko  pewniej  mo- 
že naprzód  post^powač,  aniželi  gdyby  mu  braklo  tej  pomocy.  Zadaniem 
zaš  fííozofji  wzglgdem  Objawienia  jest,  aby  rozum  ludzki  przywodzila  ona 
do  prawdy  chrzešcjaňskiej.  Winna  mianowicie  wykazač  wewngtrzny  zwi)* 
zek  pomigdzy  tém,  czego  rozum  nancza,  a  nauk%  Objawienia,  i  tym  spo- 
sobem  przywieáč  rozum  do  uznania,  že  prawda  chrzešcjaňska  jest  n^'wyž« 
szém  jego  wiedzy  dopelnieniem.  Jak  tedy  teologji  rzecz§,  odnoánie  do 
tajemnic  wiary,  jest  wykazač,  že  nic  s%  one  rozumowi  przeciwne,  tak 
znowu  filozofa  ze  swej  strony  ma  wykazač,  že  prawdy  rozumowe  nie  s% 
przeciwne  Objawieniu,  že  sig  z  niém  zgadzaj)  i  že  ostatecznie  zawsze  na 
nie  wskazuj§.  Jest  to  wigc  wíelkie  nadužycie  fílozoQi,  gdy  si^  jej  prze- 
wrotnie  na  to  nžywa,  aby  ducha  ludzkiego  od  prawdy  chrzešcjaóskiej  od« 
prowadzač,  Inb  tež  pko  tej  prawdzie  nawet  wprost  walczyč. — 5.  Šwiat 
na  okolo  nas  i  w  nas  wyst§puje  w  wielkiej  rozmaitošci  zjawisk  przed  na* 
szym  úmyslem.  Ciekawošč  i  podziw,  w  obec  zdumiewaj%cych,  niezrozamia- 
}ych  zjawisk,  wywolnj%  w^tpUwoič  co  do  trafooáci  naszego  dotychczasowe- 
go  pojmowania  rzeczy  i  pobudzaj%  do  badania  istoty  tydí  zjawisk  i  roz- 
wi^zania  zagadnieň  žycia.  Ježeli  úmysl  w  przekonania  o  wYasnej  8we|| 
sile  filozofuje  bez  rozpatrzenía  jej  doniosloiď,  wówczas  zimuje  on  stano- 
wisko  dogmatyzmu;  ježeli  zaá  w^tpliwoáč  zapannje  w  umyále  i  posanie  úg 
tak  dalece,  iž  odmawia  czlowiekowi  možliwoici  wszelkiej  wiedzy,  wówcsis 
znajduje  8i§  na  stanowiska  seeptytyzmu^   bgd^cém   negacj%  filozoQi;  jeteli 


1 

406  rdozofia. 

wreszcie  w%tpliwoáé  ogranieza  si§  do  naležyt^o  krytjcziiego  rospatnenift 
mjáliy  b^zie  to  hrytycyzmem.  Filozofa,  jak  nie  powinna  popnseatawač  na 
bezkr>'tyczQém  zatwierdzania  znyáb',  tak  zdowq  dío  može  wydíodsió  ipo- 
wszechnego  w^tpienia.  Kto  bowiem  z  takiego  wychodzi  w%Q>ienia,  tea 
nie  ma  žádných  pewnych  przestanek,  na  którychby  w  swém  wnioekowa- 
nia  mógl  síq  opieraó.  Z  w^tpienia  powszechnego  wychodz%c,  po  aa  w%t* 
pienie  wydobyó  síq  nie  podobna.  Z  i^iczego  nie  dochodzi  síq  do  czegoá,  lecs 
pozostaje  si§  przy  niczéro.  FilozoQa,  która  absolutnie  nic  nie  przjposseza, 
jest  po  prostu  niedorzecziioáci^.  Ale  tež  i  w  rzcczy  samej  takiej  filoioOi 
nie  bylo  nigdy,  t.  j.  nie  bylo  nigdy  takiego  systemato  filozoficznego,  któ- 
ryby  si§  uformowal  na  przypuszczenia  zupelnego  nieprzypuazczania  czego- 
b^dž.  Systematy,  majíce  do  tego  pretensjQ,  wychodz%  zawsze  s  jakiegoá 
przypuszczenia,  tylko  že  zazwyczaj  przypuszczenie  to  bywa  tak  niedorze* 
ezne,  jak  sama  zásada  budowania  fílozoQi  bez  przypuszczenia  ciegob^dž 
poprzednio  (tak  Fichte  przypuszcza  absolutné  ja,  tak  Hegel  prtypnszcza 
absolutny  tožsamoáó  bytu  i  niebytu  i  t.  d.).  Musi  tedy  badanie  filozofi- 
czne  wycbodzió  z  jakiegoá  pcwnika.  Pytanie  tylko  zachodzié  može,  co 
jest  tym  pevrnildem.  Pewnikiem  tym  nie  roože  byc  samo  owo  dekarto- 
wskie  «Myél§  wíqc  jestem**  (ob.  Dekart),  poniewaž,  ježeli  o  wszystkiém  in- 
ném  b^dziemy  pow^tpiewali,  z  wyj^tkiem  tylko  šwiadectwa,  jakie  nam 
o  naszém  istnieniu  daje  nasza  áwiadomoáó  siebie,  wtedy  nareazcie  i  samej 
naszej  áwiadomoáci  sicbie  ufač  nie  možemy;  bo  ježeii  np.  nie  wierzymy 
zmyslom  naszym,  o  ile  nam  one  áwiadcz^  o  áwiecie  zewn^trznym,  to  nie 
mamy  tež  žadnej  juž  podstawy  do  wicrzenia  wlasnej  áwiadomoád  aíebie, 
skoro  pewnoáó  natnralna  z  obu  stron  jest  ta  sama.  Zreszt^,  w  pnypu- 
Bzczeniu  takiego  tylko  pewnika,  nie  bylibyámy  w  stanie  wydobyé  8i$  z  kól- 
ka  czystej  podmiotowoáci,  poniewaž  áwiadomoáé  siebie  wskazuje  mi  tylko 
zawsze  na  wewn^trzne  stany  mojej  osoby  i  wewu^trzne  czynnoáci.  Czy 
zaá  tym  stanom  i  tym  czynnoáciom  wewn^trznym  odpowiada  co  w  przed- 
miotowoáci,  na  mocy  samej  áwiadomoáci  wiedzieč  w  žáden  sposób  nie  mo- 
g§.  Musí  tedy  filozofja  oprzeó  si§  na  szerszém  kr^gu  prawd  niezawodnych. 
Do  takich  zaš  nalcž%:  a)  bezpoárednio  oczywiste  zásady  rozumu;  spoczywa- 
j%  one  na  dnie  wszelkiego  wnioskowanía  i  dowodzcnia,  i  dla  tego  powin- 
ny  pozostač  nietykalne,  joželi  možliwcm  roa  byé  filozofíczne  jakieb^dž  ba- 
danie; b)  fakty  wewngtrznego  i  zewn§trznego  doáwiadczcnia,  równie  jsk 
pewne  i  niew^tpliwe  fakty  historyczne.  Same  bowiem  tylko  zásady  rozu- 
mowe  na  nicby  nam  si§  przydaly,  gdybysmy  nie  mieli  jakiejš  rzeczywi- 
stoáci,  któr^byámy  za  pomoc^  tych  zásad  badali  i  z  którejbyémy  za  ich 
pomoc^  dalsze  wnioski  o  innych  rzecznch  wyprowadzali.  Taká  zaá  rze* 
czywistoáč  przedstawia  ú%  nam  w  faktach  wewngtrznego  i  zewn^trznego 
doáwiadczenia,  równie  jak  w  pewnych  faktach  historycznych;  winniámy  te- 
dy tak  jedné  jak  drngie  mieé  za  niezawodny  i  pewny  punkt  wyjácia  W 
daú  fílozoficznych.  Tak  wi^c  filozofja  nietylko  nie  narusza  naturalnej 
pewnoáci  zásad  rozumowych,  faktów  tak  wewa§trznego  jak  i  zewn^trznego  do- 
jwiadczenia  i  niezawodnych  faktów  historycznych,  lecz  owszém  pewnoáé  t^ 
presuponuje.  Filozofa  nie  wymaga  od  czlowieka,  aby  pow^tpiewat  o  tém, 
o  czém  ze  stanowiska  naturalnej  áwiadomoáci  pow^tpiewaó  jest  dlaá  nie* 
možliwoáci),  i  aby  tym  sposobem  wlasnego  laparl  sig  rozumu;  owszém, 
aama  ona  bylaby  niemožUw%,  gdyby  czlowiek  nie  zachowal  nietykalnie 
akarbu  swojej  pewnoáci  naturalnej,  na  którymby  mógi  si^  opiérač  w  awotch 


Hiozoqa.  407 

posiDkiwanitcli  filoKoficznycb.  Oprócz  tego  8aiD%  sďf  sdrowego  roM%d» 
ku  citowkk  pewien  jest  innych  jeascze  pnwd,  jak  op.:  že  jest  róioica  po- 
mi^dxy  stem  a  dobrem;  te  czlowiek  ma  W0I114  wol^;  ie  jest  Bóg  i  t.  p. 
Prawdy  te  jednak,  poniewaž  daJ4  si^  dowodzič,  powíaDj  byó  w  fitosoíji 
naukowo  uzasadnione,  ale  nankowe  owo  nzasadnianie  znaczj  to  tjlko,  ie 
oatnraln^  tjeh  prawd  pewnoáé  podnosí  sí$  tym  sposobem  do  pewnoécí 
nankovrej.  Z  tego  saó  wynika,  te  fitozoQa,  zabierajfc  si^  do  naokowego 
dowodienia  tych  prawd,  nie  poddi^e  ich  poprzednio  pod  rzeczywiste  w^t- 
pienie,  ažeby  dopiero  z  tego  w^tpienia  dojsó  do  pewnoki:  byíoby  to  bo» 
wiem  wyrzeczeniem  si§  natoralnej  pewnosci,  nie  zas  jej  podnicsieniem. 
Jeteli  wi^  tedy  íilozoQa  wzgl^em  tych  prawd  zachowoje  si^  tak,  jak 
gdyby  one  byly  zakwestjonowane,  probUmatyczne^  robi  to  dla  tego,  it 
awaža  je  za  alegaj%ce  dowodzcnin  i  nankowemn  ozasadnieniu,  a  žatém 
robi  to  w  ioteresie  metodjf  nankowej.  Zt^d  w%tpienie  to  w  filozoQi, 
przyposzczalne  i  nieodzowne,  nazywa  si^  mtiodyczntm^  w  przeciwic^* 
Btwie  do  w%tpienia  rzcczywistego,  nniemožliwi^^^eego  wszelk^  filozoQ^. — 
6.  Jako  rozdzielona  na  pewne  szczególowe  naoki,  okazi^e  si^  filozoQa  po 
raz  píerwszy  n  Platona.  Nankami  těmi  s^  a  niego:  4i<dektyka,  fizyka 
i  etyluL  DjaUktyka  Platona  i  w  ogóle  potem  n  filozofów  starožytnyck 
jest  tém,  co  dzis  nazywaj)  noetifkq^  czyli  nank%  o  poznanin,  rozpatrzeniem 
samego  procesa  poznawania  i  badanicm  pytauia,  na  czém  w  ogóle  polega 
poznaoie  i  w  jaki  sposób  pozná waó  nálety,  aby  dojšč  nie  do  mniemaá 
jakichb:|dž,  ale  do  poznania  rzcczywistego,  t.  j.  odpowiadigi^cego  rzeczy- 
wistoáci.  Fizyl-q  nazywal  Plato  filozoficzne  poznanie  rzeczywistoáci  prostej, 
Boga  i  áwiata:  etylq  zas  poznanie  rzeczywistoáci  wytworzonej,  lub  wytwo- 
rzyc  si^  majacej  przez  czlowieka  w  panstwie,  w  spoleczeóstwie,  w  ciynach 
morainych.  Podzia}ten,wydoskoDalony  wszczególach  przez  Arysto  tělesa, 
ntrzymal  si^  przez  cale  wieki  áreduie,  a  nawet,  co  do  swej  glównej  myfli, 
až  do  naszych  czasów  si^  utrzymnje.  Porz^dek  glównych  cz§^  ten  sara 
pozostal:  ua  pierwszém  míejsca  stoi  djalektyka,  dalej  idzie  fizyka«  a  na* 
reszcie  etyka.  Kóžne  tylko  a  rótpych  filozofów  jest  porz^dkowanie  szcze* 
gólowych  cz§áci  w  každej  z  tych  trzech  cz^éci  glównych.  Przcdewszyst- 
kiém  wažna  jest  ta  róžnica  porz:}dkoBania  w  cz^ád  zwanej  fizyk).  Jedni 
za  Platonem  post^puji|  tu  od  góry,  inni  la  Arystotelesem  id^  od  doln; 
jcdai  bowiem  sznkaj^  najprzód  Boga,  aby  z  tej  wysokosci  pozoawač  šwiat 
až  do  najnižszycb  stopni  bytu;  inni,  przeciwnie,  chwytaj%  za  te  ostatnie 
szczeble  i  wznosz^  síq  coraz  wytej,  dopóki  nie  dojd^  do  Istoty  najwyt* 
szej,  do  Boga.  Wprawdzie  mniej  lub  wi^ej  obie  drogi  zawsze  si§  z  sob^ 
}%cz§,  ale  jedna  lab  druga  ma  przewag^,  i  to  wlaánie,  nawet  przy  jedna- 
kowej  treéci,  wplywa  na  dwa  róžne  nksztahowania  si$  systému  filozoQi. 
Črednie  wieki,  jak  wspomnielismy,  zatrzymaly  powyžszy  podzial  filozofii, 
ale  w  tej  postačí,  jak  4  przy  bral  a  Arystotelesa.  Tym  sposobem  objahiia 
sí^  zmiana  nazwy  pojedyňczych  nauk  filozoficznych.  Co  dawni^j  nasywala 
8ÍQ  w  ogóle  djakkiyleq^  póžni^  nazywalo  si^  íogikq^  jut  to  lo^k%  sam^, 
juž  logik%  i  dljalektyk)  (formaln)  í  stosowan%  logiky),  a  mlanowide  dla 
tego,  te  Ar}'stoteles  mówil  o  .umiej^nošci  logiczn^**  i  te  to,  co  on  za 
jej  wlaiciwoáč  uwaža,  przedewszystkiém  (choč  nie  wyl%cznie)  odpowiada 
noe^ce  (nauoe  o  poznania),  któr^  oznaczat  ogólmi  nazw^  dljalek^kL  Na- 
flt^níe  koleje,  jakim  písma  Arystotelesa  w  histoiji  nlegaly,  daly  powód 
do  tego,   te  pewna  ez^  dawucj  fizyki,   a  nareszcic   cala  ta  filozofiexna 


408  Filozofja. 

fizyka  nazvran^  zostala  metajizykq.  Owa  fizjka,  jak  widzieliámj,  ma  dwa 
flwoje  przedmioty:  Boga  i  áwiat;  w  áwiecie  zaów  rozróiaia  wewngtrznoáč 
i  zewn§trznoáé,  istot§  i  qawisko,  jedDoáé  i  wieloáč;  dalej,  w  natune  snów, 
w  écislejszéin  wzi^tc^'  znaczeniu,  rozróžaia  nieorganiczne  i  orgaaiczQe  two- 
r}',  roáliny,  zwierzgta,  a  nareszcie  czbwieka.  Wszystkie  te  przedmioty 
švriata,  które  Arjstoteles  badal  w  oddzielnjch  traktatach,  jak  De  coelo^  Dů 
animalibué^  De  anima  etc,  w  ogóle  nazywal  przedmiotami  umie^jgtBoáci 
nataralnej,  cpu^ixa  (domyála  8i§  zpo^ikrf^aLioL^  albo  ^i^ia)  naturálně  (czyli 
jizyczne  kwestje  albo  kéi^gi);  badanie  zaé  przyczyn  ostatecznych,  naakQ 
o  Bogu  nazywal  •O-soXoYta,  ícpíon;  cpiXooo^pta,  teologjq^  filozof jq  pierwszq. 
Przy  zbierauiu  tedy  i  porz^dkowauiu  pism  Arystotelesa,  które  przez  dhi^ 
€2as  byly  zagubione,  oaprzód  postawiono  pisma  logiczne,  a  nastQpnie  £• 
zyczne,  po  nich  zas  dopiero  umieszczono  písma,  w  których  Aiystoteles 
Iraktowal  tak  zwaD%  przez  siebie  fílozofj§  pierwsz^,  i  które,  z  powoda  tego 
ich  umieszczenia,  oznaczano  jako  znajduj^ce  si§,  co  do  swego  pon%dko« 
po  fizycznych^  ta  [ista  ta  ?pDO'.xa.  Z  tego  powstal  niebawera  zwyczig  nazy- 
wania  ich  jednym  wyrazem  metafizyka  ((leratpootxa,  domysl.  pt^Xta,  meta- 
Jizyczne  ksi^gi;  albo  jJLSTa^Jjaixr;,  domyál.  siCiOtr^ixT],  metafizyczna  urmejfinoéé) 
Duns  Scotus  (f  1308)  wyrazu  metafízyka  užywa  j už,  jako  terminu  powsze- 
chnie  znanego.  Spowodowal  tež  Arystoteles  zmiang  w  nazwie  szczególo- 
Trycb  nauk  fílozofícznych  przez  to,  že  cz§3to  rozróžnia  pomigdzy  nmioj^tno- 
éci%  teorctyczn%  a  praktyczn%  (cf.  Zeller^  Gescli.  der  griech.  Philosophie 
II  3  92).  Póžniejsi  fílozofowie,  choč  si§  uiezupelnie  zgadzali  pomÍQdzy 
sob%,  które  czqšcí  fílozofji  zaliczač  do  teoretycznych,  a  które  do  prakt)'- 
cznych?  wszakže  podzial  ten  zatrzymali,  i  w  ogóle  teoretycznemi  uazywalí 
nauki,  msg^ce  za  swój  przedmiot  poznanie  ludzkie,  uwažaue  samo  w  sobie, 
i  poznanie  prostf^j  przedmiotowcj  rzeczy wistoáci ;  praktycznemi  zai  nazý- 
vali uauki,  majíce  za  przedmiot  czyny  ludzkie,  a  žatém  etyk§,  polity kQ 
i  t  d.  Tak  np.  Campanella  (ob.),  žyj^cy  w  epoce  przejscia  od  filozofów 
éredniowiecznych  do  Dekarta,  dzieli  fílozofjv'  na  racjonalnq  i  realq,  Hacjonalna 
filozofja  obejmuje:  l)  przygotowawcze,  czyli  narz^dziowe  nauki:  grammatyh^^ 
újalektyk^^  retoryk^^  poeíyk^,  hútorjografj^;  2)  metafizyk^^  której  przedmiotem 
jest  powszcchnoác  w  rzeczach,  ich  istota  i  wreszcie  Bóg^  o  ile  samým  ro- 
zumem može  byč  poznaný.  Do  realnej  fílozofji  nalež%:  i)  filozo/Ja  ncUury 
i  2)  filozofja  obyczajowa  {etyka^  ekonomika  i  polityka).  Póžniejszy  znowu 
Fr.  Chr.  Wolf  (f  1754),  który  fílozofji  dokartowsk%  pierwszy  usystema- 
tyzowal,    dzieli  j%  na  teorelycznq  i  praktycznq.     Do  teoretycznej    nalež^ : 

1)  arUologja  (traktuj^ca  o  bycie  i  o  najogólniejszych  jego  okresleniach,  ma- 
terji  i  formie),  2)  psychologja,  3)  kosmologja  i  4)  teologja:  cztery  te  nauki 
rázem  wzi^te  stáno wi^  inetafizyk^.    Praktyczna  filozofja  obejmuje:  i )  etyk^^ 

2)  po'ityk^  3)  prawo  nátury  i  narodów.  Widocznie  tedy  u  obu  tych  filo- 
zofów za  podstawg  alužy  w  zasadzie  dawny  arystotelesowy  podziat  filozoQi. 
Od  czasów  Kanta  (f  1804)  podzial  filozofji  ulegl  znacznej  zmianie.  U  sa- 
mego  Kanta  filozofja  wyst^puje  jako  krytyka  rozumu  ludzkiego,  tak  teor^ 
tycznego  jak  praktycznego ;  zreszt^,  s^dzil  on,  že  ta  krytyka  miala  bjd 
tylko  dzielem  przechodniém,  po  którego  wykonaniu  dotychczasowa  fjlozoQa 
b^dzie  mogla  dalej  rzecz  sw^  prowadzič,  bez  zmiany  systému,  a  tylko  z  ogra- 
niczeniami  t%  krytyk^  uzasadnionemi.  Ale  stalo  8i§  inaczej.  Najbližssjr 
zaraz  Kanta  nast§pca  Fichte  (f  1814),  wzi^wszy  na  serjo  zdanie  kan- 
towskie,    že   nietyle   nasze    poznanie    stosowač  bí%  musi  do  przedmiotów. 


Fiiozdía.  409 

ile  raczej  pnedmioty  stosowaé  si^  iiui82%  do  naszego  poznania,  stará!  n^ 
to  zdanie  ugnintowaé,  i  w  neczy  tamej  ugruntowa!  je,  jak  raógl  níglepíej, 
przypuszczeniem,  že  dach  ludzki  jest  podstaw^  i  istot)  áwiata,  že  tak 
nazwanj  a  niego  „bóg*"  nie  jest  csém  inném,  jak  tjlko  poroszig^c^  i  ksztat- 
tuj^l  zásady  éwiata,  i  že  w  dachn  ludzkim  dochodzi  on  do  naidoskonal- 
szej  swojej  postačí.  Filozofa  tedy  jest  ta  nmiej^tno^^,  m^'4C4  za  zadá- 
nie  poznanie  tego  „boga,^  czyli  raczej  boga-czlowieka  rozwijaj^ego  ri^ 
w  éwiecie,  a  mianowicie  poznanie  w  szczegóinoáci  w  rozmaitych  jego  ksztat- 
tach,  przez  jakio  przechodzL  System  wíqc  fílozoQi  zamienia  sí^  tu  na  sy- 
stém momentów  poznania,  áciále  odpowiadaj^cych  momeotom  owego  roz- 
wijania  síq  Božego.  U  Fichtego  wszakže,  równie  jak  a  Schellinga,  systém 
jeszcze  w  dosyó  chaotycznej  wyst^puje  postacL  Jasno  podaje  go  dopiero 
Hegel  (t  1831):  filozofa  obejmiiýe  u  niego  logike^  filozof j^  nátury  i/ďb- 
zoQi  ducha;  logik§,  jako  poznanie  „boga"  w  sobie,  t.  j.  myáli,  jako  taki^, 
która  dopiero  jest  mjii\%  i  niczém  wi§cej;  fílozofj^  natnry,  jako  poznanie 
^boga"  wyszlego  po  za  siebie,  t.  j.  royéli,  która  stala  síq  nátury,  czyli  áwia- 
tem,  myáli  uzewn§trznionej ;  filozoíjQ  ducba,  jako  poznanie  ^boga,**  który 
powrócil  jnž  do  siebie,  t.  j.  myáli  uzewn^trznionej,  która  poznala,  že  jest 
t^  sam^,  co  i  myál  sama  w  sobie,  t.  j.  myáli  dncba  Indzkiego,  poniewaž 
w  nim  nznawač  mamy  ^boga,"  który  do  siebie  powrócil.  Nawet  nie  hol- 
dnj^cy  panteizmowi  Uegla  póžniejsi  fílozofowie  dosyé  powszecbnie  trzy- 
mali  si§  jego  podzialu;  niektórzy  wszakže  próbowali,  z  nowym  oryginalnym 
vryst^pič  podzialem,  jak  J.  F.  llerbart,  G.  E.  Scbulze  i  inni.  W  azkolnej 
fílozofji  trzymano  si^  zazwyczaj  podziatn  Wolfa,  który,  jak  vridzieliámj, 
opierat  si§  na  starým  arystotelesowym  podziale.  Istotnej  róžnicy  pod  tym 
^'zglgdem  nie  znajdujemy  i  n  katolickicb  myálicieli.  Kajetán  Sanse- 
verino  (Pbil.  cbristiana  cum  antiqua  et  nova  comparata,  Neap.  1862 
I  158)  dzieli  filozofj^  na  dwie  cz^áci:  podmiotowq  i  przedmiotoxcq.  Pod- 
TTiiotowa  badá  prawa,  któremi  myál  ladzka  kiemje  svroje  czynnoáci,  wla- 
dze,  jakiemi  je  ona  objawia,  ogólne  poj^ia  rzeczy  i  znaczenie,  jakíe  one 
m^4  do  w>Taženia  przedmiotowego  rzeczy  istnienia.  Przedmiotowa  zaá  badá 
najwyžsze  przedmioty,  jakiemi  s^:  Bóg,  áwiat  i  czlowiek.  Zt%d  czqíč  pod- 
roiotowa  filozoQi  obejmuje  ^iX-f,  wykladaj%c%  róžne  czynnoáci,  jakich  nžy- 
wa  myši  ladzka  w  poznawania  prawdy,  prawa,  podlug  jakich  te  czynnoáci 
sp^nia,  i  porz^ek,  jakiego  w  tym  cela  vžywaé  winna;  2)  Dynamilogjf^ 
traktujíc^  o  wladzach  daszy;  8)  ideologj^,  traktaj§c%  o  ideách;  4)  hrytá^ 
rjolofife^  t.  j.  naak§  o  kryteijach.  Przedmiotowa  cz^áó  fílozoQi  obejmoje: 
t^ologj^,  kosmoiogx^  antropolo^^  i  etykf.  Trařaiejszy  jest  podziat  Alberta 
Stdckťa  (I/ohrb.  der  Philosophie,  Maínz  187  2),  który  ze  wzglgda,  že 
íilozofja  jest  omiej^tnošci)  o  ostatecznych  i  najwyžszych  przyczynach  wszel- 
kiego  byta,  za  podstaw§  podziala  bierze  ten  byt  w  trojakiej  jego  postad, 
a  mianowicie:  a)  w  myáli  (byt  ideálny)^  b)  w  rzeczywistoáci  przedmiotowej 
(byt  reálny)  i  cj  w  obow^zka  woli  {byt  moralny,  o  ile  ma  gO  w  rzeczy- 
wistoáci nasza  wola).  Zt^d  fílozoQa  dzieli  8i§  na:  i)  loyik^  i  noetyhf  (naa- 
k$  o  poznania),  mig^ce  za  przedmiot  byt  ideálny;  2)  meiafizyh^^  maj%c% 
za  przedmiot  byt  reálny  (a  žatém  dziél%ci|  8i§  na  A)  metafizykf  oyólnq^ 
czyli  ontoiogjf^  t.  j.  naakQ  o  bycie,  jego  kategorjach  i  przyczynach,  i  na 
£)  meta/izykf  specjalaq^  czyli  a)  mttafiiycznq  hošmologj^^  t.  j.  filozo^JQ  natory^ 
b)  tnetafizyctnq  pfychohgj^  i  c)  teUogjf  naturalnq);    S)  etyh^^  fíhic/J^  «ř- 


410  HlMsQa. 


I 


i^falnq  i  ftUzoJj^  prawa^  mig^ce  xa  pnedmiot  ittot^  moralnf*  Fmfchóhgja 
tmpiryczna  stanowi  ta  wst^p  do  fílosoíSi;  dop^iiiig%ceiDÍ  saá  j^  cs^édamí 
8^:  fílozofja  religji^  atetyka^  fHozofiezna  retoryka  i  hitUrja fUozt^.  Sjrste- 
matyczne  przedstawienie  podzialu  61ozoQi,  opi6nj%ce  8ͧ  na  rozwijania  Jq 
poj^cia,  a  po^czone  z  doUadném  rozpatrzenlem  jej  cz^éd,  oasyira  n^ 
tncyklopedjq  filozofji^  od  której  odró2nič  naležy  takže  nazw^  encyklopd^, 
Ictór^  ozDaczamj  nie  systematyczny,  lecz  alíabetyczny  nklad  mateiji  fílozo- 
ficznych,  czyli  sto^nrnik  íilozoíiczDy,  jakim  jest:  Louku  a  ^  Neues  pliilo- 
Bophisches  allgeiueÍDes  Real-Lexicon,  4  t.  Erfart  1803 — 6;  Krvg*a^  Allg. 
Handwórterb.  d.  philos.  Wissensch.,  5  t.  Leipz.  1827;  Dictíoimaire  des 
adences  philoBophiques  par  une  sodété  des  professenrs  de  philosophiei 
Paris  1845,  8  t. —  7.  Zadanie  filozoQi  jest  tak  wielkie  i  tradne,  it  nic 
dziwnego,  že  nad  jego  rozwi%zauiem  wysilalo  swój  úmysl  wiela  myálideli 
przez  dlugi  przed^g  wieków.  Tym  sposobem  powsta!o  wiele  filoiofícaiyc^ 
aystematów,  z  którjcb  každý  przedstawia  nam  prac§  myffi  Bwego 
twórcy  i  jej  rezultat.  Systematy  te  wyróžniaj%  si^  wzajemnie  pomi^y 
•ob^  i  co  do  formy  i  co  do  trešci.  W  jednym  jest  wigcej  prawdy,  w  in- 
nym  mniej,  niektóre  zupelnie  pod  tym  wzgl^dem  8i§  nie  udaly;  jedné 
rozci^gaj^  síq  do  catego  zakresu  filozoíji,  inne  bior^  za  przedmiot  tg  lab 
ow%  dziedzin§  filozoficznych  badaň;  jedné  s^  áciéie  systematycznie  ulože- 
né, w  innych  zwi^zék  jest  ňader  lužny.  Przyczyna  tej  rozmaitosd  leiy 
csgáci)  w  trudnosci  samego  zadania,  jakie  filozoíja  stawia  uroyslowi,  ci^ 
ád%  w  rozmaitokí  stanowiska,  jakie  zigmuj^  róžni  myálidele  w  swdch 
badaniach,  czgáci^  wreszcie  w  okolicznošciach  zown^trzDycb,  t.  j.  we  wply- 
wacb,  jakie  dzialaj%  na  úmysl  myslicieli.  Pomimo  calej  jednak  roimai- 
toáci  systematów  filozoficznycb  zachodzi  pomi^dzy  niemi  lewien  xiii%zek 
wewn§trzuy.  Z  reznltatów  bowiem,  osiqgnigtych  przez  poprzednidi  my- 
álicieli,  korzy staj%  nast^pni,  i  albo  je  przyjrAuj^  za  podstawQ  dalszych 
awoich  wywodów,  albo  tež,  ježeli  uwažaj%  je  za  niedostatccznie  uzasadnione, 
Inb  fahzy\?e,  staraje  síq  je  skrytykowač  i  odeprzeé,  stawiaj^c  przedwko 
nim  SW0J4  nauk§,  uwažan%  przez  nich  za  lepsz^.  Tym  sposobem  jeden 
sjrstem  zwi^any  jest  z  drugim,  i  ¥fyrozumieó  jednego  dostateeznie  nie 
podobna  bez  ¥fyrozuroienia  innych,  w  zwi^zku  najbližszym  z  nim  zostijv 
cych.  Z  tego  znów  wewn^trznego  zwi^zku  systematów  filozoficznych 
wynika  logicznie  coraz  w}'žsze  rozwijanie  i  doskonalenie  si§  filozoQi.  Ale 
len  poát§p  filozoQi  nie  jest  ci^giy.  Z  postupem  tym  ma  si§  rzecz  podo- 
bme, jak  i  w  ogóle  z  ludzkoáci^  ca}%,  która  do  naznaczonego  sobie  przez 
Boga  celu  doskonaloáci  nie  idzie  ci§g})in  i  spokojným  naprzód  krokiem, 
ale  przechodzi  gwaltowne  nieraz  i  glgbokie  przesilenia.  Od  czasu  do  czasu 
íilozoQa  ma  swoje  przesilenie,  tamuj^ce  postup  myáli,  a  nieraz  przerywa* 
j^ce  go  na  cale  stulecia.  Systematy  wspaniale  rozwinigte  i  z  bogat^  tre- 
šci^ prawdy  zaniedbywane  zostig^  przez  nast^pców;  na  ich  miejsce  wy- 
8t§puj%  systematy  nowe,  bogate  w  obietnice,  choč  w  treáci  ubogie,  które 
gdy  úmyslu  ludzkiego  zaspokoió  nie  mog^ ,  filozoficzne  badania  trac% 
u  ludzi  kredyt,  jako  bezpožyteczne,  bezplodne,  i  miejsce  ich  z^mi:ge  ma- 
teijalizm,  lub  sceptycyzm.  S^  to  przesilenia  filozoficzne,  które  wiele  8pra> 
wiig%  zlego;  ale  ježeli  przez  przewrotn%  propagandy  nie  przenikn%  szonej 
w  warstwy  spoleczne,  pobudzaj%  íilozoíjQ  do  wyžszego  podniesienia  dg, 
poniewaž  bl^dy,  jakie  wówczas  na  widownig  umyslow%  wyst^piiý^,  wysy- 
vaj%  do  gruntownego  ich  odparcia,  a  tym  sposobem  do  g!§bszych  i  sier- 


411 

uych  badaú  filozoficzoych.  Dzieje  filozoQí  dziel|  bíq  na  dwa  wielkie  pe- 
ijody:  na  dzieje  przedchrydtosowej  (starožjtnej)  íiiozoQí  i  na  dzic^je  fiiozoQi 
pochrystosowctj  Chrystos  bowiem  Jest  árodkowym  punktem  caljch  dzie- 
jów  ludzkoáci..  Przedchrystusowe  czasy  w  Nim  znajdi^^  swój  křes  i  zam- 
kni^cie;  pochrystusowe  zaá  czasy  z  Xiego  id%  i  przez  Niego  wszjstko 
w  nich  bierze  swoje  aáwi^cenie.  Jak  wi^  powszechne  dzieje,  tak  i  dzieje 
filozoQi  na  te  dwa  wielkie  rozpadaje  síq  dzialj.  Pomi^dzj  filozof)  starožy- 
tn)  a  chrzescjansk^  zachodzi  tak  g}§boka  rožnica,  jakiej  potem  nie 
qK)tykamy  jni  nigdzie  w  dziejach.  Šwiat  nigdy  nie  widzial  jeszcze  takiej 
raptownej  przemiany  w  calym  sposobie  myálenia,  takiego  oibrzymiego  roz- 
szerzenia  pojgé  umysln  ladzkiego,  jak^  za  sob^  sprowadzit  cbrystjanizm. 
Cecb%  íilozojQi  przedchrzeácjaňskiej  jest  jej  asilowanie  dojscia  do  czystszego 
poznania  prawdy,  niž  je  podawaly  religijne  podania  ludów.  Podania  te 
bowiem,  jakkolwiek  ostatecznie  wyp}ywa}y  z  czjstego  žródla  tradycji  pier- 
wotnej,  wszakže  tak  nlegly  róžnym  przeobraženioro,  tak  dalece  zostaly 
bl^dami  wykrzywione,  že  nie  mogly  juž  zaspakajač  tkwi^cego  w  docLu 
pragnienia  poznawania  prawdy.  Czego  wi§c  úmysl  ludzki  nic  znajdowat 
juž  w  podaniach  reiigijnych,  tcgo  szukaó  poezii  na  drodze  filozoficznych 
rozmysiaú.  I  pod  vrielu  wzgl§dami  usilowanie  jego  powiodlo  si§:  myáli- 
dele  starožytnoáci  doszli  do  poznania  wielu  prawd  wielkicb,  ale  na  drodze 
swojej  nietylko  nie  zdobyli  calej  prawdy,  lecz  nadto  popadli  w  wiele 
nowych  bl§dów.  I  wlasnie  dla  tego,  že  wielkie  fílozoficzne  systematy  ][sta- 
rožytnosci  ( Plato ^  Áry&toteUš)  nie  zawieraly  calej  i  zupelnej  prawdy  i  mniej 
Inb  wi§cej  pelnc  byly  bl^dów,  przeto  filozoíja  nie  mogla  síq  utrzymaé  na  wy* 
aokosci  osi%gni^tej  w  tycb  systemntach:  spadla  z  niej  tedy  znowu  i  zakoúczyla 
na  ipaterjalizroie  {Epikur)  i  sceptycyzmie  (Pt/rrhoj  Tymon  iFhlius^  Aenf' 
stdemus),  Z  tego  stanowiska  cala  praca  fílozoQi  przedcbrzeácjaňskiej  po- 
kazuje  si^  nam,  jako  wielkie  przygotowywanie  úmyslu  ludzkiego 
do  przyj^cia  Objawienia  chrzeácjaťiskiego,  jakie  nadeszlo  „w  pelnoáci  cza- 
sów."  Skoro  bowiem  i  najwÍQksi  myslicielc  staro^ytnošci  drog^  badania 
rozumowego  nie  mogli  dojsó  do  poznania  calej  i  zupelnej  prawdy,  mu- 
sialo  síq  koniecznie  žywiej  rozbudzič  pož^danie  i  tesknota  zat% 
cal^  i  zupeln^  prawd%.  Nadto,  skoro  filozoQa  starožytoa  nie  mogla  si§ 
utrzymaé  na  zdoby tej  przez  siebie  wysokoáci,  lecz  upadla  cstatecznie 
w  materjalizm  i  sceptycyzm,  w  duchu  ludzkim  musialo  ai$  rozbudzič 
poczucie  potrzeby  pomocy  wyžszej,  ježcli  ludzkošč  dojsó  miala 
do  zupelnego  poznania  prawdy.  Ta  tesknota  i  to  uczucie  potrzeby 
wyžszej  dla  dojscia  do  prawdy  usposobialy  úmysl  ludzki  do  przyj^cia 
Objawienia.  Starožytoa  fílozoQa  starala  síq  przedrzeé  zaslon^  bl^du, 
tamuJ9C%  swobodne  spojrzenie  ducha  w  áwiatlo  prawdy;  ale  pokazalo  si§ 
íáktycznie,  že  rozum  ludzki,  sam  sobie  pozostawiony,  bez  Objawienia  do 
zupelnej  prawdy,  po  úpadku  pierworodnym,  dojšó  nie  jest  w  stanie. 
Dopiero  gdy  pelnoáó  prawdy  okázala  síq  widocznie  w  Slowie,  które 
Cialem  si^  stalo,  iudzkoác  z  milosierdzia  Božego  otrzymala  to,  do  czego 
atarožytni  tesknili.  Umyslowi  zajaánialo  áwiatlo  prawdy,  rozum  nie  po- 
trzebowal  juž  wysilaé  si^  na  przebicie  oddzieli^^ccj  go  od  niej  zaslony. 
Stanowisko  tedy  i  eel  jego  badaú  filozofícznych  rousialy  zupelnie  n^ 
zinienič.  Duch  ludzki  mógl  wówczas  dwojakie  przyj^ó  stanowisko, 
i.  j.  przedmiotatce  i  podmiotawe:  mógt  bowiem  uznač  Objawienie,  jako 
prawdf   podaný  przez   Boga,  i  wzi^éó  je  za  nonuQ  i  pnewodni^  twojej 


4:i 

<!r1  la-j-vytarr  ▼  Ob:ir:»:ii3-  láj.  !b5i3^iwícls  ?rsT  ;«ao  poaocr.  wiukB%é 
▼  "aieTnaTiríi  liiTTTrjxiizaia  i  iii  fl'i2:sč.'32í»  ':!ši:^i%i!  w jroxunieaie,  o  Oe 
•-'*  w  '-•ff-.L**    ai*:iiíTrí  jís:  ▼  p?a^iiá    !LLÍr»:.naiowjía.     F392of^    koi- 

w^Án  uji^niaic  ':ár2ai.::ii5ii:ři.  íléjLi    íj    rřjb-jjOTi  w  cie  vniksieiiii. 

dnjí-i  juAc-^misio  rc'ir;u':cj-.f'?.  t.  j.  3i'5«?  rreaxx  riJiaiowi  w  obec  Obja- 
wisúi  zrzjzzai  ričwíx?.::^-*  m  I3a.:zif3i-!:  §ř:»íi!i.  3L<3st  podcuotoweoii 
r-^nao-ví  prijTuii  c:ír»5::č-nT3  jned  csfivieiiiai,  tik,  it  nic  ronui 
cbjavieniiz.  ft!-^  Gb;aTÍe=:-=  z: -^^ vila  p<:ifp«:rs|ii^^va3«  po4iBÍotowemii 
ziLkzii  j^ds^-itkL  Jřst  lo  wrn^iiie  wy^r:«;e:i:-í  p-:n%ilnK.  ale  jik 
w  fiiTi^  m-nlii;.  w  5fc:ek  zxi:iž7;La  w:Iae;  rve;  woli.  cztowiek  noie 
STaaac  w  «rrzecinck:  z  c-:rciik:ía  pr«e2  B:-!!  t:«aicwíocítii,  uItsudo 
rxecz  *:*  Elec  možc  i  w  siin?  r«:r::aa-X  0':^  :e  kiirimki  dbrczDÍc 
*.•  tel  oiu£LÍj  w  .ir:ř;i:h  ;MÍr75:i5.:-^f:  11  rz:?:  Obok  rajllicieli 
pr2«»d3:::ow-r?i  chriiirjiiiíi-řr:  5?:í2^^:=íi.  wíízl^t  takže  mjálicxeli 
podaiiotowe?:,  czjLi  -jj  •>:»i.".i::vi.cr'ý:  s:aí:»:ťía.  Przeciwieástwo  ích 
objnria  ?:§  ii^h^Tr^  wilki  rri^ij  z  bí^ii-řa.  stan : "ylf ki.  cíinekjaůski^go 
z  níeii-n-iírjaáikiéc  Walki  u  iLi  s^nwj  rriwij  o  tjle  jest  pomocný, 
í5  pcbiiiza  unijúj  d^  conz  ^í-^ísrejT  wTr.nciiíwjjiia  i  azasadniania 
z^ral^zan*;  rravij.  N:e  zd*5ze  je-iiak  c^a  :e  k:;r:i:iki  ▼  rófmej  wj- 
-iP-ii  šil*.  Lk  i'\-řZ:^-xS*.'=s'>  w^ižki  ro  Chr.  przecaza  w  filozoQi  sta- 
li j^í^ki  jr2í<ix:c:3we.  :.  ;  rsjíi  C2rzé:5!:iL5ka:  ci  te-j-?  czasrx  až  do  na- 
£TT.:h  czasów  przčmaca  šíaarwisko  p-olm:::.?'wř.  t.  j.  mrs!  raejonali- 
«:o»!k-a-  T:»"S  sp  j5--beE  orrzvmjjeaij  -i*!  wifikie  rerjodj  fďozoQi 
cfcr2e4r;ar-*t>J.  Ale  rier-wšrr  tea  pťroi  dsje  5!^  zizw^i  na  dwa  innc 
j  viz^i:-:.  W  piřr^šzvoh  Tíiřki!!:  carzesrjidsk::!:.  w  czasach  Ojców 
Kc-;::rřa,  filczc^j  ta  by!a  w  p^rŤiizi:?  wjtvarziinia  ?'>.  Byla  to 
^rcka  zbierisia  kamien:  i  crracoTřj^aaia  i:b  do  ^ielkiíj  bniowy  filo- 
ziť;:  cLrzčT-^jiilíkíe;.  W  ciiteriych  wiekach,  nji^injch  wiekami  šre- 
f?:.:eír.i,  p-curaje  aa^:  ten  CTna.h  w:tlk\  wysiepuja  vKa^iale  systematj 
fiy^z^Sý.  i  liozcnczn-rj  teolog:,  fctóre. jak  sure  gDtjckie katednr,  s|  wiel- 
kí^r.:  pomr-ikanii  chrzéácjadskiřj  wiary  i  chrzeirjadskiero  dacha.  Ele- 
ni*'.ta  ř.l-^z-^5:,  rozpro«zoae  w  pismach  Ojcó^  Ko4:io!i,  jedaocz^  5i§  i  kry- 
«tal;rjj%  w  srstAisaty.  Ale  tak  geneza  jak  i  dal^ze  ks^taltowanie  si§ 
filczorji  chrze-scjanskiej  nie  CHibywaly  ?:§  bez  p€wce?o  zwi^zka  z  filo- 
zof;^ starcžTtn^.  Žycie  lalzkošci  jest  pewn%  ciagb  jeďao^řd^;  znpefaie 
zerwanie  z  przeszloáci^,  pomiatanie  jej  nab\tkami.  byloby  niedorzeczne, 
a  cawet  nieicožliwe  w  tém  zQaczenia.  že  duch  ludzki  nie  može  sig  za- 
pelnie  wyzwolic  z  wplywów  przeszlosci.  Crzescjaiiska  tedy  filozo(Ja  ko- 
rzjstata  z  fiIozoQi  starožytnej:  my<licieie  chrzeícjaůscy  pierwszych  wie- 
k6v  brali  prawd^,  jaká  zoajdowali  a  starožytDvck.  wl^czali  j)  do  ca- 
losci  filozoQi  chrzescJADskiej,  a  odrzucali  to,  co  nie  wytrzyroalo  krrtyki 
rozumu,  ošwiecoDego  Objawieniem.  Pozytywna  prawda  chrzešcjanska  bjla 
ta  DoriL%.  Jest  to  stanowisko  Ojców  Koáciola,  którym  zawdzi^czamy 
<wi6tne  te  filozoficzne  elementa,  jakie  znajdajemy  w  ich  dzielach  (Apo' 
hí/ecíf  KUimmi  aleí$andryjshi  ^  Oryyenes^  Minucjusz  FeUks^  Amobjusz^ 
Lakianrjušz^  Atanazy^  Baiyli  Fll,  Grzegorz  nazjanzemhi^  Grzegorz  wjr*- 
$eniki,    Sjfnezjuiz^    Nemezjutz^    Djonizy    Areopa^fita^    Maksifm    uyznawea^ 


Filozof ja.  413 

Jan  Damatcen^  HUary^  Ámbrožy^  ffieronim^  Augustyn^  Claudianta  J/a- 
mertiis^  Boethius^  Kassjodor),  Ale  jnž  w  owych  czasach  wyst^puje  kie- 
ronek  podmiotowy,  który  owej  fllozoQi  starožytoej  przyznige  picrwazeó- 
stwo  i  podlug  jej  wymagaň  ttamaczy  iiauk§  chrzešcjaňsk^.  Z  tego  kic* 
ruDku  wyplywaj%  systémy  heretyckie  pierwszych  mieków  chrzeácjaúskich 
(j/noityct/zm,  manicheizmy  monarchjanizm,  arjanizm^  i  apolUnaryzm).  Ale 
jak  heretyckie  systémy  wyst^powaly  nie  jako  czysto  filozoficzne,  lecz 
jako  religijne  systematy,  tak  i  filozofíczne  prače  Ojców  Koáciola  mialy 
zawsze  d^žoosó  rcligiJDO-filozofíczn^.  Patrystyczna  íilozoQa  byla  tedy 
w  swej  istocie  filozoQ%  religji.  Kozwój  dalszy  tej  filozofji  gwaltowDÍe 
przerwany  zostal  zewn§trzDemi  okolicznošciami,  a  mianowicie  wywrotem 
spolecznym,  spowodowanym  w§drówk^  oarodów.  Dopiero  gdy  nspokoita 
8i^  ta  barza  dziejowa  i  gdy  dowq  stosunki  ustálily  síq  dostateczDÍe, 
podniosla  síq  na  nowo  filozofja  chrzescjaňska,  filozofja  érelmowťeczna^ 
scholastyka  (ob.),  opieraj^ca  si^  na  podstawie  patry  sty  cznej,  a  b§- 
d^ca  jej  tylko  dalszóm  rozwinigciem  i  systematyczném  ksztaltowaniera. 
Ale  jak  pod  konicc  wieków  šrednicb  rozbila  si§  polityczna  jcdno^č 
chrzescjaiiskiej  rzeszy  i  rewolucyjne  wyst^pily  przeciwko  powadze  Ko- 
^iola  doktryny  (wiklefizm,  husytyzm,  protcstantyzm),  zerwala  i  filo- 
zofja wla>'ciwy  sobie  stosanek  zaležnoáci  wzgl^dem  Objawicnia.  Seku- 
laryzacja  filozoíji  jest  charakterystyczn%  cecb%  filozoQi  nowožytnej.  Se- 
kularyzacja  ta  jest  jedn%  z  form  ruchu,  d^ž^cego  do  oderwania  spole* 
czeňstwa  calego  od  Boga.  Objawienie  Bože  nic  jest  jnž  dla  filozof}!  no- 
wožytnej przewodni^  norm^:  bez  wyžszego  przewodnictwa  cLcc  cna  sa- 
modzielnie  rozwi^zy  wač  najwyžsze  pytania  ludzkiego  úmyslu;  el  cc  by 
jedynym  s^dzi^  w  tyčh  p}taniacb,  nie  uznsg^c  Objawicnia  za  najwyžszj 
trybunal,  przed  którym  w  ostatniej  instancji  rezultaty  badania  rozumo- 
wego  winny  wytrzymaó  sw%  prób^.  Stanowisko  to  swoje  nazywa  ona 
étanowiskiem  tcolnošci.  Scholastyka  miala  charakter  jednoéci  i  potaze- 
chnoéci.  Byla  ona  jedn^  i  powszechn%  umiej^tnoáci^  wszystkich  Indów 
chrzešcjaňskich.  Jak  cbrystjanizm  jest  jeden,  jak  jedna  jest  prawda, 
tak  jedn%  tylko  przypuszczano  možliw%  filozoQ^  chrzeácjaňsk%.  Wprawdzie 
byly  rozmaite  i  glgbokie  róžnice  w  systematach  scholastycznych;  žywe 
walki  toczyly  sí§  o  pojedyácze  punkty  nauki;  powstawaly  rozmaite 
szkoly;  ale  pomimo  calej  tej,  naturalnej  zreszt^  walki,  žywe  bylo  zawsze 
poczucie  jednoáči:  nietylko  wiara  byla  jcdn^,  ale  jedné  byly  i  zásady 
filozoíji.  Emancypacja  filozoQi  z  pod  powagi  Objawicnia  zmienila  to 
položenie  rzeczy.  Na  miejsce  jednoéci  wyst^pilo  rozdwojenie.  Eaždy 
myslicicl  szukal  odr^bnego  dla  siebie  stanowiska,  na  którém  wlasny 
swój  budowal  systém,  maj%cy  byé  jedynie  prawdziwym.  Jak  na  lonie 
tak  zwanej  reformacji,  w  skutek  odrzucenia  nauki  Košciola,  wyrodzilo 
sig  mnóstwo  sekt,  z  których  každá  oddzielne  sobie  zrobila  wyznanie 
wiary,  tak  i  na  gruncie  filozoQi,  wyemancypowanej  z  pod  powagi  Obja- 
wicnia Božego,  powstalo  mnóstwo  systematów,  nietylko  róžnych  poroi§dzy 
soh%y  tak  co  do  zásad  jak  i  co  do  trešci,  ale  nadto  cz§stokroč  wr^cz 
sobie  przeciwnych.  Wprawdzie  i  pomi^dzy  těmi  systematami  da  si§  pe- 
wny  wykazač  zwi%zek,  ale  zwi^ek  ten  nie  polega  tu  na  powszechném 
uznaniu  wyžszej  jakiejá  przewodniej  zásady;  lecz  jedynie  na  tem,  že  pó- 
žniejsze  systematy  wyst^powaly  przeciwko  poprzednim,  albo  tež  przycze- 
platy  8i^   do  pewnych  cz^šci  tych  systematów    poprzednicb,    aby  z  nich 


414  Fílozdia. 

now)  stawiač  bndow^,   maj^e^  achodzié  zt  wyžszy  i  doskonaloj  stopieá 
rozwoja  filozoQi.     Pod  tyra  wzgl^dem  historja  fllozoQi  nowožytQ^  pned* 
stawia  teu  sam  obraz,   jald    przedstawiala   hístoija  filozoQi  sUrožjrtnca. 
Filozofja  nowožytna  znalazla  sí1q§  postaw^  w  wyžej  rozwini^tych  w  tydí 
czasach  naukacb,    a  mianowicie  w  matematyce  i  w  naakach  pnyrodni* 
czych.  Nic  tedy  dziwnego,  že  nowsza  filozofa  zwrócila  si^  przewažnie  do 
badania  nátury,  aby  na  podstawie  rezultatów,  podaných  jej  przez  empi* 
ryczne  nauki,  zdobyč  wyžsze,  filozoficzne  wyroznmlenie  natary.     Jest  to 
wlaánie  jedna  z  wybitniejszych    róžnic   nowožytoej    fílozoQi    od    scholft- 
Btyki;    poniewaž  ta  ostatnia,  jakkolwiek    nie  zaniedbywala  filozoficznego 
badania  nátury,  jednakže  glówn^  wag§  przywi^zywala  do  wyžszych  zadaá 
ludzkiego  poznania.     Ale  przedewszystkiém    stanowisko   nowo^tncj  íUo- 
zoQi  wzgl^dem  scbolastyki  jest  stosunkiem  stanowczego  przeciwieástwa, 
iirstr§tu  i  pogardy.     Podporz^dkowanie  filozoQi  scholastycznej  pod  prze* 
wodni^  normQ  Objawienia  Dožego   jc:it  obrzydliwoéci%  w  oczach  nowoiy- 
žytnej  íilozoíji.     Dia  tego    nie  chce   ona  mieó  nic  wspólnego  ze  schola- 
8tyki|   chrzeácjansk%  i  stará    síq   wszelkiemi    sposobami    zdyskredytowa6 
jej  znaczenie  i  zaslugi.     Wprawdzie    nie  wszystkich  przedstawicieli   fUo- 
zoQi  nowožytnej  na   jednej    naležy    stawiaó    lii^i.     Ňiektórzy  z  nich  nie 
zamierzali  bynajmmej  uwlóczyč  powadzc  Objawienia  i  starali  síq  godzi6 
swoj^  filozofj§  z  chrystjanizmem.     Nie  wszyscy    tež    podzielaj%  nicdone- 
czne  uprzedzenie    do  filozoQi  áredniowiecznej.     Ale  z  jednej  strony,  ta* 
kich  myálicieli  bylo  niewielu  i  dla  tego  trudno  ich  brač  w  rachub§,  gdy 
idzie  o  ogólae    scharaktcryzowanie  epoki,  a  z  drugiej  strony,  i  oni  na- 
wet  nie  mog^c  wznieáó  8i§  wyžej,  ulegali  pr^dowi  czasu  i  podzielali  jego 
glówne    zásady  fiiozofíczne.     W  pierwszém    stadjum    swego    rozwoju 
filozofja  ta  nowožytna  pracuje  przedewszystkiém  nad  rozbiciem  panowania 
scbolastyki  i  nad  zaleceniem  siebie  samej,  jako  fiiozofji  lepszej  i  od  nie- 
potrzcbnych  subtelnosci  oczyszczoncj.  Jest  to  epoka  zawzi^tej  na  wszyst- 
kich punktacb  walki  pko  scbolastyce.     Ten  przecz^cy  jej  kierunek  filo- 
zofji  nowožytnej  stanowi  jedynie  tu  jej  jednosč.     Co    si§   zaá  tyczy  po- 
zytywnej    jej    treáci,  z  jednej    strony    brala  j^  ona  z  filozofów  staroiy- 
tnych,  z  drugiej  zaá  robila  próby  budowania    nowej    filozoQi,    osobliwie 
pod  wzgl§dem  filozofji  nátury.     Jak    protestantyzm  wyst^pil  z  pretenq) 
przywrócenia    dawnej   nauki  koácielnej,  pko  nauce  wówczas  wyznawancj, 
tak  i  w  filozoQi  zwrócono    síq    wówczas    do  starých  filozoficznych  syste- 
matów,  w  mniemaniu,  že  ich  prostém    wznowieniem  da  síq  zaprowaddé 
reforma    filozoQi     {Gemisthus    Pleton^    Gennadjusz    f    14  64,    Bessarjon^ 
Marnlius    Ficimis^    Jan    f   1494  i  Franciszek    f  1533    Pico    de  Miran- 
dola^    Heuchlin   f     1522,    Komeljvsz    Agryppa    von    Nettesheim   f   1585| 
Fiotr    Pomponacjusz    f     1524,      ÁndrzeJ     Ceaalpini    f     1603;     poniewai 
jednak  niebawem  spostrzežono  ich  niedostatecznošč,  przeto  z  tym  nawro- 
tem  do  filozoQi  starožytnej  ^^czyly   síq   zárazem   usilowania    odszukania 
dla  filozoQi  drog  nowych,  na  podstawie    nauk  przyrodniczych    (Uieronm 
Cardanus,  Bernardýn  Telesio  f  1580,     Tomasz  Campanella,    Teofrast  Fok» 
racelsus    f     1541,    Jan    f     1614     i    Franciszek    f    1698     Helmontcwie^ 
Robert  Fludd    f   1629,     Franciszek  Patritius    f   159  7,    Giordano  Bruno), 
W  drugiém    stacljum   filozoQa    ta    nie    poprzestaje  juž  na  wznowienia 
myáli  starožytnej  pko    scholastyce,    lecz    usiluje  z  fundamentów  samých 
iiow%  zbudowaó  filozoQg.    Nictylko  scholastyka,  ale  wszystkie  systematj 


Friozofia.  416 

filozofów  sUrožjtDjch,  równie  jak  wnystkie  asiřowanía  odrodzenia  pnez 
nie  filosoiQí,  zostaj)  odnucone  i  badowanie  fíloz<»Qi  roziK>cz]riia  8i§  cal- 
kowicie  na  nowo.  Ňowi  d  myálidele  {Franeiuek  Bakan^  Dehart^  Spinozd) 
cbcieli  nowe  i  nieznane    zapehiie   éwiata  otworzjd  drogi,  celém  wytwo- 
rzeoia  fílozoQi  woln^  od  wszellddi  przes^ów.     Ale    ostateczDj  rezalUt 
tej  drugiej    £azj   rozwojn  nowožytnej  řilozoQi  nie  byl  wcale  zadawalnia- 
j^cj.     Wszjstkie  asilowania  takiego  zasadniczego  zreformowania  filozoQi 
zakoáczylj  8ÍQ   na  sceptyeyzmie  {Dawid  Hume    f  17  76),    mateijalizmie 
(cLngielaey  i  francttzey  empir^ici^  sensuaiiéci  i  deiici;  ob.  artt.  Deízm,  Empl' 
rjzm,  Eneyklopedyáci)   i  dogmatyzmie  idealistowskim  {Gattfried  JVilhďm 
Leibnitz^  Chrysijan  Wolf).  .W  obec  tego    niezadawalniig^cego   reznltata 
filozofa  przyj§la  zwrot  nowy:  zabrala  si§do    krytyki    wladzy    po- 
znania   ludzklego,   aby  wlaádw%  jej  okreilió  sfer^  i  tym  sposobem 
nfydobyó  bíq  tak  ze  sceptycjzmu  i  matcijalizmn,  jak  z  idealistowskiego 
dogmatyzma.    Jest  to    trže  cle    stadjam    fílozoQi   nowožytnej.     Teore- 
tycznie  bowiera  przyczyn^    niepowodzenia  wszystkich  usilowaú  gl^bszego 
zbadania  prawdy  bylo,  že  tak  Dekart  i  Bako  Wemlamski,  jak  i  ich  na- 
st^pcy   za   punkt  wyjácia  brali  {ahzy^%  i  jednostronn^  teorj§  poznania. 
EmpirystyczDa   teorja    poznania    musíala  natnralnie  doprowadzié  do  aoe- 
ptycyzmn  i  sensnalizmn,  teoija  zas  idei  wrodzonycb  mnsiala  równiež  na- 
taralnie  doprowadzié  do  idealizmn.     Skoro    tedy    filozoQa   chciala  dal^ 
naprzód  post^pič,  mnsiala  wlaánie  zaj^  8i§  przedewszystkiém  naležytém 
zbadaniem  naaki  o  poznanin  Indzkiém     (Emmanuel   Kant).  Ale  i  w  tym 
nowym  swym  zwrocie  filozofa  nie  byla  szcz^sliw^.     Nie  szukano  ta  ďa- 
sznej,  poáredniej    pomi^dzy  empiryzmem  i  idealizmem  drogi,   jak^  jasno 
juž  iKskazywala  dawna  fílozoQa  chrzeácjaúska,  ale  chdano  dwa  te  prze- 
ciwienstwa  zlaé  w  jednošó.     Tym  sposobem  przyj^to  znown  zupelnie  fal* 
szywy  kieranek  i  krytycyzm   stal  8i§  dla  nignowszej  filozoQi  tak  fatai- 
nym,  jak  fataln%   byla    teorja   poznania  Bakona  i  Dekarta  dla  filozoQ 
poprzedniego    sta^jum.     21a8ady  podané   przez    krytycyzm,  co  do  istoty 
i  doniosloéci  ludzkiego  poznania,  koniecznie  znów    prowadzily  do  ideali- 
zmn   {Jan  GůUieb  Fichté)  i  do  idealistycznego    panteizmu    {Fryderyh 
Wtlhelm  Józef  SchdUng^  Jerzy  Wilhtlm  Fryderyk  Heget)^    który  w  rozwi- 
janin  si§  tej  fílozoQi  przybnď  potwome  rozmiary,  w  jakicb  jeszcze  nigdj 
poprzednio  go  nie  widziano.     Wprawdzie    niektórzy  royáiiciele  nsilowafi 
wywrócié    panowanie    tego    niedorzecznego    idealizmn    panteistycznego 
i  sprowadzió    ííIozoíJq  z  krainy   marzeú    djalektycznych  na  pole  rzeczr* 
vistoád     {Fryderyh    Henryk    JacoM  f  1819,    Karel   Chryztjan   Fryderyk 
Krause  f  1882,    Artur  Sehopenhauer  f   1860,    Jan  Fry^leryh  Herbáři  f 
1841,    Fryderyh    Edward   Bmehe    f  I8d4),  ale  asilowania  te  byly  da* 
remne,  poniewaž  každý  z  tycb  filozofów  gonil  za  oryginalnoáci^  sam  na 
sobie  8i§  opieral  i  z  siebie   tylko   samego  chcial   calkowicie  nowy  wy- 
anawaé  systém,  któryby.  jako  jedynie  prawdziwy,  wszystkie  inne  zakaso- 
wal.    Ghrzešcjaáska  filozofa  nwažana  byla  ta  ci^le  jeszcze  za  przesta- 
rzal),  a  nawet  za   smntny   pomnik    ob^kania  nmyshi  Indzkiego;  wiara 
zaá  cbrzeécjaňska  nietylko  nie  nznana  za  norm^  myáli  filozofícznej,   leea 
wzgardzona  i  znienawidzona;  i  dla  tego  tež  to,  choé  systém  szedl  za  sy- 
stémem, žáden  z  nich    nie  mógl    zaspokoič   nmysla    ludzkiego:    ClozoQa 
zdyskredytowana  zakodczyla  znown  na  niýgrabszym  mateijalizmie  {Kotůí 
T  o^t,  Ludwtk  Búchner^    Hmryk  Czolhe^  Sehopenhauer ^  Edward  Hartmaimi 


416  Filozofii.— Fiiezoqa  roKgji. 

cf.  art.  Pozytywizm).    W  ob^  tego  úpadku  filoxoQi    nieiviele    mig%  po- 
wodzeBia   osilowania   jej    podžwigni^ía,  jakie  powažnicjjsi  myíliciele  po- 
dQmowali  za  dni  noszjch    (Chrystjan  Weisse^    Em,  Herman  FichU^  Her- 
man Ulrici\    Marcin  DeuUnger^    Maurycy  ChaijfbáuSj   Adolf  Trendelenburg^ 
Herman  LoizeJ;  nie  byli  oni  w  stanie  podiwigo%6  fílozoši  >  jej  npadku, 
bo  to  jedy  nie  možliwe  przy  stanowczém  opaszczeniii  racjonalistowakiego, 
podmiotowego    stanoviska,   i  przy  powrocie  do   stanowiska  przedmioto- 
wego,  cbrzeácjaňskiego.     W  tym  kiemnku   praci^e    malá   tylko   jeszcze 
doti|d  liczba  myálicieli  katolickicb  (Fr.  Jak.  Clemem^  Balmes^  J.  Kleutgen^ 
Flassmann^    Fr.  Brentano^   Ubaghs^  fíaffher^    Qratry^  Fr.  MorgoU^    Jerzy 
Hagemann^  Albert  StOckl^  Bourqtiard^   GranďClaude^  baron  di  Grazia^  C 
Sanaeverino,  Mat.  Liberatore,  Salv.  Tongiorgi^  AI.   TapareUi^  Audisio  etc). 
Historja  tedy  cala  niozofji  przekonywa,   2e  jakikolwiek   kiernnek  przyj- 
mowali  myáliciclc  w  swoich  badaniach,    ostateczny    rezultat  byl  taki, 
že  prawda  Objawienia  chrzescjaňskiego  wyéwiecala  si§  coraz  jasniej.    Kó- 
žnica  ta  tylko  byla,  že  jedni  przyczyniali  si§  do  tego  wprost, '  gdy  zgo- 
dnosci^   swoich   g)§bokich  i  áwietnych  systematów  z  Objawieniem   uwy- 
datniali    jego  prawd^;    drudzy    zaá    przyczyniali    sig    do  tego  ubocznie, 
gdy  bl^dami,  w  jakie  popadali,  w  skutek  naruszenia  naležytego  porz^dkn 
myálenia,  žložyli  swiadectwo,  že  duch  ludzki  prawd§  poznaé,    zrozuroieč 
i  nzasaduič  tylko  wtenczas  može,  gdy  ^viernie  stoi  przy  Objawieniu  Bo* 
žém,  i  že  tym  sposobein  Objawienie    Bože   jest  w  rzeczy    samej    jasném 
sloňcem  na  horyzoncie  ducha  ludzkiego.  Z  dzicl,  traktuj^cych  histoij§  íi- 
lozofji,  z  obszerniejszych  zaleció  možná:  Henryka  Riltera^  Geschichte 
der  Pbilosophie,  Hamburg  182  9 — 5  3,  12  t.  (do  Kanta);  dzielo  to  oddaje 
i  chrzeécjaĎskim  myšliciclom  sprawiediiwoáó,  o  ile  na  to  pozwalalo  pro- 
testanckie  stanowisko  autora;  z  drobniejszych:  Deutinger^  Gesch.  der 
Fhilosophie,  Regensb.  1852  —  5  3;    nieskoiiczone,    dwie    pierwsze    cz^sci, 
jakie  wyszly,  obejmig^  tylko  starožytn^  filozofj^;     Laforet^    Hist.    de  la 
pbilosophic  Brux,  186  7,  (tlum.  polskie   Wl.  Milkoicskiegoy  1871  —  74,  zeszy- 
tów  4);  A.  Siockl^    Lehrbuch  dčr   Gesch.    der  Philosopbie,  Mainz  J8  70. 
Do  historji  filozoQi   scbolastycznej:    A.  SiOckl,    Geschichte  der  Phil.  des 
llittelalters,  8  t.     Dziela  filozoficzne   katolickie   ob.  przy  artt.  o  ivyžej 
wspomnianych  i  innych  filozofach    katolickicb.    Cf.    nadto    artt.  Arysto- 
telizm,    Platonizm,    Scbolastyka,    Racjonalizm,    Panteizm,    Materjalizm, 
Pozytywizm.  N. 

Fílozofja  religji.  Wszelka  fílozoQa  za  przedmiot  swój  mieó  masi 
jak^  rzeczywistosé,  a  mianowicie  wielkie  fakta  w  czlowieku,  w  swiecie 
i  w  dziejach;  fakta  te  maj%  swoj^  fílozoQ^,  gdy  úmysl  ludzki  z  daných 
empirycznych  wznosi  si^  do  idei,  z  której  one  wyplywaj%  i  w  której  wszy- 
stko  schodzi  si§  do  Bwej  jednoáci,  w  której  te  dané  pokaznj%  si§,  jako 
w  swej  koniecznej  przyczynie  i  zasadzie.  Jednym  z  takich  wielkich  fa- 
któw  jest  religja,  ze  wszystkiemi  do  niej  nalež§cemi  zjawiskami.  Jest  ona 
faktem  we  wn^trzu  ducha  ludzkiego;  jest  faktem  w  zewn^trznym  objawie 
gdy  l^czy  ludzi  i  ludy,  jest  faktem  najwyiszym,  gdy  l^cz%c  áwiat  widzialny 
z  niewídzialnym,  czas  z  wiecznoáci^,  objaáoia  pocz^tck  i  konicc  wszystkiego. 
Ježeli  tedy  umy  si  ludzki,  maj^c  przedoczyma  wszystkiete  fakta  reUgjney  wzno- 
si  8ÍQ  do  ich  jednoáci  i  ztamt^d  szuka  ich  genezy,  praw  i  form  icb  rozwoja, 
irówczas    powstige    filozoiQa   religji.     FilozoQa  religji  tedy,  jako  badaj^ca. 


FitozoQa  rtUgjL— Finnowie.  417 

zásady  i  istot^  relígji,  jest  naaki|  o  religjí,  a  mianowicie  oigpnód  o  ra- 
lígji  wogóle,  a  nast^pnie  w  szczegdlooáci  o  relígji  objawionej. 
Naaka  ta  presapponige  jaž  metafisyk^  i  etyk^,  a  przyiujiDiiiej  ogóIn% 
cz^  t^  ostatníej;  poniewaž,  przyst^pi^^c  do  rozwi%saiiia  pytad  filozoQi 
reUgji,  powinniámy  mieé  jaž  dowiedaiooj  byt  Boga,  wyšwiecoDy  jego  sto- 
sanek  do  stworzenia,  a  szczególniej  do  cztowieka^  wykaxao^  nieámiertel- 
noáč  i  dnchowoéó  doszy,  jak  i  przezoaczenie  ostateczne  czlowieka.  Bex 
tego  zrozamienie  relígji  niepodobne:  sam  fakt  religji  byíby  irówczas  nie* 
rozwi^zalD^  zagadk^.  Fiiozofja  relígji  jest  jedn%  z  dopelníaj%cych  cz§^i 
íilozoQí  w  ogóle,  poniewa2  ta  ogólne  swoje  zásady  stosaje  do  pewnej  szcze- 
gólowej  sféry  poznania,  do  religji,  aleby  fakta  tego,  t.  j.  religji,  pozyskaó 
fílozofíczoe  wvrozaiDÍeoie.  Wiele  bardzo  písaao  w  oowszych  czasach  o  fílo- 
zoQi  religji  z  rozinaitego  stanowiska.  Pomijaj%c  innych,  wymieiiiaray  na* 
štěpných:  Kant^  Die  Religion  ÍDDer  der  Gránzen  der  reinen  YeroaDÍt; 
SchUiermacher^  Beden  fiber  die  Religion;  Zimmer^  Philosophische  Religions- 
lehre;  Fichte^  Anweisnng  zum  seligen  Leben,  oder  Rcligionslehre  in  Vor- 
lesnngen;  Gerlach^  Gmndriss  der  Religionsphilosophie;  ScheUing^  Phil. 
der  Offenbamng;  Begel^  Religionspbilosopbie;  TauU^  Religionspfa.  Tom  Stand- 
pnnkte  der  Pbil.  Herbarts  i  t.  d.  Po^ytkn  z  tych  racjooalistowskicb  ro- 
bot bardzo  roožna  mieé  roalo;  za  to  zalecíó  možqa.  nástupné  prače:  Ber^ 
gier^  Traité  de  la  vrai  religion:  Storchenau^  Philosophie  der  Religion;  Sai^ 
ler^  Gnindlehren  der  Religion;  Rothenflue^  Compend.  phíL  relig.,  w  jego 
Institut,  pbil.;  Perrone^  Tractatns  de  rera  religione,  w  jego  Dogmatyce; 
St^yckl^  Grundriss  der  Religionspbiiosobpie,  Mainz  1873.  Gf.  artt.  Rali- 
gja,  Objawienie,  Košdól.  N. 

Fínetti  Franciszek,  wlocb,  ar.  i  Kwiet.  1762,  by}  kanonikiem 
w  Ferrarze,  gdy  r.  1814  wst^pil  do  jeznitów.  W  zakonie  pelnit  obo- 
wi^zki  kaznodziei,  nanczyciela,  rektora  koUegjam  rzymskiego  i  in.  f  13 
Kwiet.  184  2  r.-  Napisal:  l)  La  Staria  ecangelica  esposta  in  sacre  Uziont, 
Rom.  1836 — 37,  Torino  1887,  4  tt.  (inne  wyd.  Neapoli  1850,  Firenze 
1838  s%  w  1  t.);  przeU.  franc.  p.  t.  Con/érences  sur  Thiit,  evangeliqur^ 
Lyon  185S,  ib.  1854,  2  T.;  z  franc.  na  pol.  przeložyl  ks.  J.  Dziabacki, 
kan.  b.  Inbel.  Tíce-reg.  i  prof.  semin.  metrop.  warsz.  (Nauki  hisL  ewan* 
(felicznej  miewane  tr  Rzymie  etc.  t.  2  Warsz.  1858).  2)  Storia  dtl  2>- 
stamenío  Ántíco  esposta  in  sacre  Uzioni^  Róma  1839 — 40,  6  y.  3)  AtU 
degli  ApoHoli  esposti  in  sacre  lezimti^  ib.  1842.  4)  Panegirici  e  oraziani 
del  R,  P.  Fr.  Finettí,  Pisa  1832—36,  3  T.,  Torino  1838;  w  zbiorze 
tym  s%  níektóre  panegiryki  dmkowane  poprzednio  osobno.  5)  Prediche 
postume^  Róma  184  5,    Nizza  1845  i  in.     Ob.  De  Backer^  Bibliotb. 

Flnnowie  (naurócenie).  W  art.  tym  mówimy  nie  o  calém  plemie- 
nia  FíDnów,  ale  o  Finnacb  w  znaczenia  ádšlejszém,  t.  j.  o  lodžie  zamie- 
szknj^cym  póhiocno- zacbodni^  czQéó  dásiejszej  Rossji  eoropejskiej.  Cz(- 
8to  ponawiano  od  czasn  áw.  Ansgarego  (835)  asilowania,  majíce  na  cela 
wprowadzeníe  wiary  chrzešcjaúskiej  nietylko  na  pólwyspie  Skandynaw- 
skim,  ale  i  w  prowincjacb  Bahyckich,  Liwonji,  Kurlandji  i  Estonji,  nio 
mogly  nie  wywrzeé  niejakiego  wplywa  i  na  pograniczae  tym-  prowincjom 
plemí§  Finnów.  Ze  wzg^da  jednak  na  jeografíczoe  onegož  položenie, 
wplyw  ten  byř  tylko  poáredni  i  chwilowy;  bo  missjonarzom,  z  Niemiec 
przybjwaj^cym    do    Liwonji  i  Estonji,  bližszy  na  pólnoc  i  latwiejszy  do 

Eucykl.  T.  V.  27 


418  Fínnowie. 

osii|gni§cia  cd  pracj  przedstawial  sIq   w  s^siednlej  Szwecji.    Z  tego    tež 
dopiero  krajn,  po  zupelném  jego  nawrócenia,   pierwszy    wfszedl  atanow- 
czy    pochop   do    nawrócenia    Finlan^ji.     6dy    w   Szwecji  za  króla  lng€ 
(1075 — 1112)  ostatnie  szcz^tld  pogaAstwa  ulegly  i  zniUy   pod  przemoc% 
miecza,  gdy  nast^pnie  za  Swerkera  ///  (iiss — 1155)  rdigja chrzeécja&> 
ska  drogi|   spokojnej    prácy    missjonarskiej    w  kn^'a   zapašcila   korzeoie, 
wtedy  jož  iiast§pca  Swerkera,  áwi§ty  król   Eryk  IX,    mial  síIq  dostate- 
czn%  do  niesienia  Ewange^'i    oácienoym   narodom   pogaáskim  i  przyl%cze- 
nia  ich  zárazem  do    swego  królestwa.     W  tym  samým  wíqc  czasie,  kiedj 
Meinhard^  apoštol    LiwoDJi,   przybil    do  brzegów  Liwooji  w  towarzystwie 
kapców  bremeáskich  (115  7),   Eryk  przedsiewzi^!    wyprawQ    na  Finlan^jd 
i  podbil  poladniow^  przy  morza  Baltyckiém  cz^ó  tego  krajů,  zamieszkal^ 
przez   ludnoá6   pochodzenia    szwedzkiego.     Osiedlil  j)  sprowadzonymi  ze 
Szwecji  osadnikami  i,  dla  odrožoienia  jej   od  innych  czqšcí  Finlandljí  nie 
zdobytych,  nazwa)  }%    Nyland^    now%    ziemi).     Pozostawit  w  ai^'  zalogQ, 
i  može  juž  wówczas  založyl  twierdzQ  Abo,  dla  zabezpieczeaia  nowej  zdoby- 
czy.     Jakkolwiek  cz§ste    w    ooym    czasie    nápady  rozbójników   morskich, 
gnieždž^cycb  8í§  na  fíúskiém  wybrzeža  zatoki  Botnickiej  i  ztamt^d  brze- 
gi  Szwecji  napastuj^cych,  mogly  daó  Erykowi  sluszDy  powód   do  zawojo- 
wania  tej  czqšcí  Finlandji^  g}ówn%  jednak  do  przedsigwzi§cia  takowej  wy- 
prawy  pobudk%  by!a  niew%tpliwio  ž^dza  rozszerzenía  Koáciola,  która  zna- 
roionaje  wszystko  žycie  áwi§tego  króla  i  caly  kíeranek  jego  rz^dów.  Do- 
radc^   jego  i  pomocnikiem  w   tém    wielkíém    dziele   byl  éw.  Hen  ryk, 
biskup  i  m^czennik,  wyniesiony   przez   Eryka   na  éwiežo  založon%  stolic^ 
npsalsk%  (1155  — 1160).     Žarliwy   ten  biskup,     anglik    rodem,    pftlig%c 
ž^dz^    przepowiadania  Ewangelji   migdzy    Finnami,    towarzyszyl  Erykowi 
w  wyprawie  jego,  i  po  odplynieniu    tegož,  migdzy  nowo  nawróconymi  po- 
zostal,  cbo6  dobrze  wiedzial,  jakie   go  czekaj^    trud  nosci  i  na  co  síq  na- 
raža,  poáwi§caj%c  síq  pracy  apostolskicj    wšród    plcmieniajeszcze  barba- 
rzyúskiego.    Pierwsi  owi  nawróceni  Finnowie  z  imionía  tylko  byli    chrze- 
écjanami,  nietyle  wewn§trzném  przekonaniem,  ile  raczej  strachem  przemo- 
cy  nieprzyjaciclskiej  sklonieni  do  przyj^cia  wiary,  i  Ilenryk,  mimo  wszyst- 
ko usilDoáč  i  poáwi§ceuie  swoje,  dlugo  nie  byl    w  stanie  ternu  zlému  za- 
radzič.     Dopóki  wisial  nad  Finnami  strach  or§ža  szwedzkiego,  oáwiadczali 
8ÍQ  gotowymi  do  nawrócenia   8i§  i  prosili  o  nauczycieli  i  kaplaaów;    ala 
skoro  strach  min^l,    wracali    do  pogaúskich  zabobonów,    a  kaplanów  wy- 
p§dzaii  i  przeáhidowali.    Jedna  jeszcze  truduošó,  bodaj  najwigksza,  tamo- 
wala  pomyálny  skutek  pracy  áw.  biskupa,  to,  že  ani  on,  ani  žáden  z  rais^o- 
narzy  nie  znali  jazyka  krajowego:  rousieli  užywaó  tlumaczów,  którzy  cho6 
wierni,  cz§sto  jednak  przez  nieáwiadomoáó  wielkie  popelniali  blgdy  i  ámie- 
8zne  nonsensa,  z  niemalém  zgorszeniem  slnchaj^cych  i  z  ublíženiem  éwi^ 
toáci  wiary  prawdziwej.     Tak  pewnego  rázu,  w  dzieň  Božego  Narodzeoia, 
kaplan  mówi^c  o  Narodzenia  Jezusa,  ttumaczyl  ludowi  proroctwo  Izigaszii 
oznajmuj^e  Messjasza,  jako  kwiat  wynikn^ó  maji|cy  z  korzenia  Jesse;  ale 
thimacz  nieznig^c  tego  imienia  Jesse,  a  maj^c  na  myáli  podobnie  brzmi%qf 
wyraz  szwcdzki  giasse,    który  znaczy  g§š,  powtórzyl    zdziwionym  slncha- 
czom,  že  Jezus  jest  to  kwiat,   który    narodzil  si§  z  ggsi.     Trudao  žatém 
sig  dziwič,  že  Finnowie    pokryjomu   trwali    w  balwochwalstwie,  choó  ze- 
wn^trznie  spelniali  znaki  i  obrzgdy  chrzešcjaiiskie,  któremi,  jak  ich  aczo- 
no,  wierni  síq  r6žni%  od  niewieroych,  ale  których  znaczenia  zgola  nie  ro- 


Fimowie.  419 

zmniefi.    Dlogíego  kmztnia  i  Daaczania  hjlo  potrzeba  nim  przecie  przynS 
do  te;^  nznania,  že    B6g  chrzekjadski   równie  jest    mocny  jak  ich  hóg 
Wi^ntmdjnen,  tak,  iž  odt^d  Boga  Ojea  ezcili  narówni  z  tym  dawnjm  Sfryn 
bogiem  nigwjžszjm,  którj  przjmM  ogieá  na  ziemig,   wladc^    piorunów, 
wjnalazc^  mozyki,   žeglagi  i  sprawc)  wszelkiej  ošwiatj.  Žatém  jnž,  obok 
tego  boga  najwjteego  i  mtodszego   brata  jego,  któremn  imíQ  bjío  Ilma- 
reinen,  czyli  boga  powietrza,  Btawialí  Trójc^  éwÍQt^  i  Xajáir.  Mag^  Pann^ 
Przy  takiém    dziwaczDém    w  ich  poj§ciach   zmieszanin  b}§da  pogaňskiego 
z  nank)  objawion^  nie  dziw,    že  prawdziwy  dach  chrzeácjaúski  póžno  bar- 
dzo  w  tjm  narodzie  si§  obadzit.     Mimo    tjch  trndDOŠci  jednak  Henrjrfc, 
slosznie  zwany  apoštolem  Finiandji,  w  pracy  i  žarlivroici  swej   nie  nstah 
wieUde  mnóstwo  Inda  ochrzcit,   koációl  z  katedry  bísknpi^    w  ReniamM 
zalóžyl,  až  w  koácn  wtasn)  lonrí^    dzi^o    swe  przjrpíecz^towa},  ponoszfe 
ámieré  m§czeňski|   w  pošród  tego  lada,    dla   którego  nawrócenia   si^  po- 
áwi^cah     Polegt  z  r§ki  mordercy,  którego  za  zabójstwo  popelnione  chdal 
skazaé  na  poknt^  koécieln^;  za  co  mszcz^c  si§  niewdzi^cznik,  zadař  ámieré 
swemn  pasterzowi.     Na  miejsca    zbroczoném    krwí)  m§czennika  zaraz  po 
šrolerci  jego  pocz§ty  dzíaó   8i§  cada,  i  odt|d  dopiero  datuje  sie  prawdziwe 
nawrócenie    Finnów;   žywego    nie   slncbali,  nmarlego  rychle  nczciii,  jako 
apoštola  i  patrona    snego.     We    wszystkich    koáciořach  Fiolaodji  wysta- 
wiony  byl,  kn  nczczenin  wiemych,  obraz  ówi§tego,    w  nbranin  bisknpiem, 
n  nóg  jego    topór  i  morderca   btagiy^cy   o  przebaczenie.     Dwa  rázy  do 
roka   obchodzono    pami^tk^  jego,    19    Stycznia  i  18    Gzerwca.     PóžnicJ 
wzniesiono    na    czeáé  jego   koádól  katedralny  w  Abo,  nkoňczony  w  roku 
1300,  i  z  wielk)  nroczystoáei)    przeníesiono  do  niego  relikwje  m§czenni- 
ka.     Odt^d  i  stolica  bisknpia  z  Rendameki  przeníosla  ú%  do  Abo.    Czeá6 
od    pocz^tkn    oddawana  áwigtemn    w  Nusis^   na  grobíe  jego,  powszecbn^ 
si%  stala    w  calej  Finiandji    pólnocaej,  i  mnóstwo  na  to  miejsce  óci^gals 
píelgrzymów.     B.    1720,   po    zig§cia   Abo  przez  wojsko  raskie,  relikujé 
áw.  Henryka,  wraz  z  chlebem  tamže  si§  przechownj^cym,  z  którego  miďi 
jeič  robotnicy    przy    bndowie    katedry,   zostaly  przestaae  do  Petersbargm 
(Ob.  Yita  et  miracala  S.  Henrici,  in  Erie.  Benzdii^  Monnment.  Eccl.  Saeo« 
goth.  p.  1  p.  33  sq.).     Szcz§éiiwa  zmiana  w  nsposobienin  Finnów,    sprm- 
wiona  m^czeňstwem  éw.  Henryka,  byla  jednak  pierwszym  dopiero  wst^pem 
do  znpelnego  nawrócenia  Finiandji.    Pomi§dzy  plemionami  fiáskiemi,  trwa- 
JV^emi  w  balwochwalstwie,  Indnoáó  poindniowej  prowincji    Tawasty  szcze- 
gólnie   si§    odznaczala   zawzi^t^  nienawiáciil  kn  missjonarzom,  jeéli  kiedy 
który  z  nich  odwažyl  si^  dotrzeé  w  te  strony.     Pol%ezywszy  si^  z  innemí^ 
równiež  dzikiemi  plemionami,    przez    dlogi  czas  Tawastowie   srogo  przo- 
áladowali  wszystkich   nowochrzczeáców  i  kaplanów,   jak    o  tém  przeraža- 
j^ce   mamy    opisy   w  bnllach   Papiežy   Aleksandra    III  i  Grzegorza  W., 
szczególnie  w  bolli  z  9  Gnidnia  123  7  (Ob.  O.  H.  Porthan^  Syiloge  mo* 
namentornm  ad  illastrandam    historíam    Fennícam,    Aboae    1802    sq.  p. 
14  et  37.    Jest  to  bardzo  ciekawy  i  wažny  zbiór  doknmentów,  odnosi)* 
cych  ú%  do  ówczesnej  bistoiji  Fiolandji).  Rndolf,  pierwszy  nast^pca  áw. 
Henryka,  zgíni|l  porwany  przez  Knrlandczyków.     Czwariy  bisknp  Finian- 
dji, Tom  a  8 z,  takže  anglik,    gdy  r.  1198  inne  hordy    barbarzyáskie  na* 
szly  miasto  Abo  i  w  perzyn^  obrócily,  ledwo  zdolal  8ͧ  schronid  przc^  zacieklo- 
éci^  tluszczy  pogaťiskiej,  i  um.    na  wyspie  Gotlandji.     Ostateezna  groilla 
chrzeécjaástwa  w  Finiandji  zaglada,  gdyby  ma  nie  byl  pnysKdl  na  rats- 


420  FinnpMÍe. 

nek  or^ž  szwedzki.  Ksii|ž9  szwedzjd  Jarl  Birger  iiow%  pnedsi^wd^t 
wyprawQ  na  ostateczne  podbicie  tej  burzliwej  krainj  i  poskroinieqie  nie- 
Qstlg^cych  napaáci  zacieklych  wrogów  wiary  Cbrystasowej.  Wyl%dowat 
r.  1249  na  poludniowém  wybrzeža  Finlan4Íi,  pokonal  Tawastów.  Jeá* 
ców  zmusil  do  przyj^ia  wiary  cbrzeácjaúskíej,  sprowadzU  nowycb  osadni* 
ków,  nowe  koácioly  pobudo wa};  na  každego  doroslego  i  gospodarza,  w  naiej- 
^fie  wszelkich  podatków  i  dziesÍQcin,  wtožyl  obowi^ek  skiadania  corocznie 
iiskupowi  péwnej  iloáci  futer  wiewiórczych  i  gronostajowycb.  Bylo  to 
wznowienie  daniny  od  dawna  istniej^ej,  ale  wkrótce  potem,  za  rozszerze- 
níem  w  skutek  tych  zwyci^ztw  granic  Szwecji,  Bero,  pi^ty  z  rz^n  bp 
fínlandzki,  zrzek}  sí§  dobrowolnie  na  korzyéó  króla  tego  dochodo,  jako 
juž  niepotrzebnego  na  utrzymanie  Koáciola.  Dia  utrzymania  w  postu- 
szeňstwie  barbarzyúców,  Birger  založjl  twierdzQ  Taweateborg^  póžniejsze 
Tawoétehus^  zwan%  takže  Kronohorg,  Wkrótce  jednak,  dla  zabezpieesenia 
zwierzchnictwa  Szwecji  i  utwierdzenia  tém  samém  wiary  chrzeácjaňskiej, 
okázala  si§  potrzeba  trzedej  jeszcze  wyprawy,  która,  dlugo  przygotowy- 
wana,  nast^pila  r.  1293,  pod  dowództwem  wielkiego  marszalka  Torhela 
Knui9<^ny  opiekuna  maloletniego  jeszcze  króla  Birgera.  Papiež  wyprawQ 
t^  pochwalil,  i  bior^cym  w  niej  udzial  rycerzom  i  zaci^gowym  takie  samé, 
jak  uczestnicz%cym  w  krucjatach  do  Zíemi  Šw.,  odpusty  nadal.  Marsza- 
lek  Torkel  z  wielk%  flot^  przybil  do  brzegów  Finlan^ji,  plemiona  pogaá- 
skio  na  nowo  podbil,  trzeci^  twierdz§,  zwan^  Wyborg^  založyl  i  caly  krtg 
na  trzy  gubernatorstwa:  Abo,  Tawastehus  i  Wyborg,  podzielil.  Biskup 
Piotr  z  Westewás  glosil  barbarzyncom  Ewangelj§,  a  miecz  szwedzki 
innego  im  nie  pozostawial  wyboru,  jak  cbrzest,  albo  zaprzedanie  w  niewol^. 
Poniewolue  tc  nawrócenia  nie  byly,  jak  každý  widzi,  najsknteczoiciiszym 
sposobem  do  wzbudzenia  w  tych  ciemnych  plemionach  zápalu  i  miloáci 
ku  wierze,  przemoc^im  narzucanej;  z  drugiej  strony  tcž,  krwawe  i  nie- 
ustaj^ce  od  zaj^cia  Fjnlandji  wojny,  mi§dzy  Szwecji  a  s^siednimi  ksi^žQ- 
tami  ruskimi,  dlugo  jeszcze  stawialy  tam^  spokojnému  w  tych  stronach 
post§powi  Koáciola.  M§dra  jednak  polity ka  królów  szwedzkich  umiala 
zawsze  wybierač  na  gubcmatorów  Finlandji  ludzi,  odznaczaj^cych  síq  umiar- 
kowaniero  i  roztropnoáci^,  i  z  godo^  pochwaly  usilnošci^  przykladala  síq 
do  ucywilizowania  nowych  swych  poddanycb.  Rz%dy  lagodne  i  áwiatle 
pomyálniejszy  skutek  otrzymaly  niž  przerooc  zbrojná:  pod  ich  wplywem 
ošwiata  i  obyczaje  chrzeácjaňskie  przecie  si§  podniosly  i  rozwin^ly,  zabo* 
bon  pogaňski  powoli  przed  sil^  ich  ust^powal,  i  juž  tylko  w  oddleglej- 
szych  stronach  Tawasty,  Botnji  wschodniej  i  Sawolaxu  zachowai  jeszcze 
zwolenników.  Biskup  i  kapitula  w  Abo  do  wielkiego  przyszli  znaczenia, 
i  nabožeástwa  w  katedrze  z  wielk^  odprawlaly  ú%  okazaloáci%;  prócz  tego, 
..  w  mieácie  powstawaly  szpitaie,  klasztory  i  bractwa.  W  calym  kraju  mno- 
žyly  8ÍQ  koácioly,  i  pod  koniec  XV  wieku  áwi^tynie  wzniesione  z  ciosu 
stanuly  wszQdzie  na  miejscn  dawnych  koéciolów  drewnianych.  Nauki  takže, 
wraz  z  utwierdzeniem  si§  wJar>',  kwitn^é  pocz§ly;  szkola  katedralna  w  Abo 
licznie  byla  ucz§szczana  i  w  szeáciu  Í8tnicj2|cych  w  mieácie  klas£toracfa, 
z  których  najdawniejszy  byl  dominikaúski,  usilnie  si§  przykladano  do 
nauk.  R.  14  38,  na  gor^ce  ž^danie  ludu,  založeny  zostal  klasztor  zákona 
.é.  Br>'gidy  w  Nadeudal  (padole  laski),  i  bogacíej  niž  wszystkie  dawniejsze 
klasztory  uposažony;  w  Raumo  osiedli  franciszkanie  i  mieli  tam  jedno 
z  najslynniqjszych  na  ca}^  Fiulandj§  koUegjów,  które  utrzymalo  ai^  w  sta- 


nnm«irie,--firnlÍq«íiL  421 

nie  kwitQ^cjiD  až  do  tak  zwaoej  refonnacji;  mieli  drngi  dom  w  Wj^bin^ 
gu^  gdde  takže  bjl  klasztor  dominikanów,  jak  równiež  w  Kóhar  na  wj* 
spie  Alaod.  W  wjžszych  jednak,  dalszych  od  morza  prowincjach,  jencze 
i  w  pólowie  XY  ?ríekn  nie  bylo  ionych  mieszkaáców,  prócz  koezi^^ych 
Lapoňczjków;  niepodobna  tam  bjlo  nrz^dzié  stalých  paraQi,  jak  w  przy- 
brzežDych  Btronach  Finlandji,  i  kaplani  tam  po  dawnemo  pobierali  na  ntrzy- 
maoJe  swoje  i  Koáciola  daniny  z  futer  gronostajowych,  wiewiórczycb,  ze 
skór  ciel^t  morskicb,  ptastwa,  zwierzyny  i  t.  p.  Ta  tež  najdložej  ntrzy- 
malo  6Í4  batwocbwalstwo,  obok  panuj^cej  jnž  wiary  chrzeácjaúskiej.  Cf. 
Friedrich  Rúhs^  Finnland  u.  seine  Bewohner,  Leipzig  1809.  (Seiters),  77.  K, 

Firankí,  w  Ceremoniále  vela  peiiduUí^  albo  po  prosta  vela.  Rabryká 
Mszalu  w  wielkl  czwartek  káže  miejsce  na  zachowanie  Najšwi^tszego 
Sakramenta  przybraó  ozdobnie  w  fíraoki;  wzgl^d  tjiko  míeó  trzeba,  ažeby 
kolor  ich,  jak  caly  prz}'strój,  odpowiadal  aroczystošci.  Upodobanie  na- 
szego  ladu  wieszaoia  po  olfarzach  fíranek  nalcžy  miarkowaó  wzgl^dami 
porzj^dku,  estetyki  i  bezpieczeústwa  od  ognia.  X.  S.  J, 

Firmícus  Maternus  Julius,  znaným  jest  w  literaturze  chrzešcjaň- 
skiej  z  jednego  tylko  swego  dziela,  trešci  apologetycznej:  De  errore  pro- 
Janarwm  religionům  libellus  ad  ConstarHium  et  Constantem  ^ugustos  (ok.  r. 
350).  ROŽDÍ  si§  on  tém  od  poprzednich  apologetów,  že  nietylko  wraz 
z  nimi  zwalcza  balwocbwalstwo  greckie  i  rzym^kie,  ale  jeszcze  dotyka 
bóstw  narodów  barbarzyáskicb,  o  ile  je  znal,  a  cesarzom  radzi,  žeby 
przemoc§  wyt^pili  wszeikie  41ady  poganizmu.  O  osobie  samego  Firmifai 
10  tylko  uviadomo,  že  byl  rodem  z  Sycylji,  bo  o  tém  wspomioa  na  po« 
cz^tku  tej  apologji.  Jedni  maj^  go  za  jedno  z  tegož  imíenia  astronomem 
(J,  Firmi  Matemid  Matbeseos  s.  astronomicor.  11.  8,  Venet.  1501,  Basil. 
1551),  bo  í  ten  takže  pocbodzil  z  Syqiji,  i  ntrzymnj^,  že  síq  z  po- 
ganizmu nawrócil;  drudzy  zaá  naszego  apologet§  odróžniaj^  od  astronoma, 
bo  styl  apologji  jest  poprawniejszy  niž  w  dzielacb  astronomicznych.  W  y- 
dania:  ed.  Mat.  Flacius  Illiricus,  Argentor.  1562;  ap.  CaiUau  et  GuiUon^ 
CoUect.  S3.  Eccl.  PP.  t.  17  (18S0);  Migne,  Patrol,  lat.  t.  12;  ed.  Fr. 
Můnter^  Havniae,  1826;  ex  recens.  C.  Bur8iam\  Lips.  1856;  ed.  Oehler^ 
ap.  Gendorf^  Bibl  Patr.  latin.  vol.  XIII,  i  w  in.  BihUothecae  PP.;  ed. 
C.  Halm  w  Corpus  scriptor.  eccl,  ed,  Acaiem,  Vindolon,  t.  II,  r.  1867, 
Cř.  J.  A,  Fahricii^  Bibl.  lat.  med.;  /.  M,  Herfz^  De  Jul.  F.  M.  ejusque 
inprímis  De  errore  prof,  rel,  libello,  Diss.  UaTniae  1817  i  Múnier^a  pro- 
legom.  przy  wyd.  F'a.  X,   W,  K, 

Firmíljan,  bp  Cezarei.  Pochodz^c  ze  znakomitej  rodzíny,  odebral 
troskliwe  wycbowanie  i  z  glgbok^  nauk)  l^czyl  przykladn^  pobožnoáé. 
Pospolu  z  Grzegorzem  Cudotwórc)  uczyl  si§  glównie  w  szkole  Orygo- 
nesa,  którego  szczególnym  byl  czcicíelem.  R.  2S3  obj)l  stolic§  biskupi% 
w  Cezarei,  w  Kappadocji,  i  na  tém  stanowisku  bral  czynny  udzial  we 
wszystkich  sprawach  swego  czasu,  tycz^ych  Košciola,  mianowicie  w  spo- 
rze  o  wažnošé  chrztn,  udzielonego  przez  beretyków.  Za  Tertuljanem  (De 
baptísmo  c.  15,  De  pudicitia  c.  19)  poszlo  w  praktyce  kilku  biskup6w 
na  wscbodzio,  i  dwa  synody,  zgromadzone  w  Iconiom  i  Synnada,  na  które 
žebrali  si^  biskupi  z  Fry^i,  Galacji,  Cylicji  i  innych  pobliskich  prowincji, 
i  ošwiadczyli  síq  przeciw  wažnoki  cbrztu  beretyków.  Przeciw  nim  wf* 
stopil  Papiež  Steíán,  przywodz^,  na  poparcie  swego  zdania,  podanie  Ko- 
šciola rzymskiego.     Przeciwnie   F.  twierdzil,  ie  niewažnoáó  cbrztu  bere* 


422  Firmlian.^— Fimiii. 

tyków  opiera  síq  na  podania  apostolskiém,  dowodz%c,  2e  8koro^pocs%tIni 
tej  nanki  naznacsyč  Die  možná,  wi^  mosi  ona  pochodzié  od  bhiystusa 
i  Apostolów.  Spor  ten  przybral  Jeszcze  wi^ksze  rozmiary,  Idedy  šw.  Cj* 
prjan,  z  wi^kszoáci%  biskupów  afrykaňskích,  oáwiadczyl  síq  za  opinj%  bi- 
sknpów  ^schodnich.  Cyprjan,  aby  wybadaó  opi^JQ  i  praktyk§  biskupów 
wschodnich,  co  do  kwesjji  spornej,  podobno  pisal  do  Firmiljana.  S.  252 
ndal  sie  Firmiljan  do  Antjocluit  w  cela  zniesienia  tam  odszczepieástwa 
Kowacjana,  a  nast^pnie  jeszcze  po  dwakroč  tamže  ježdzi},  z  powoda 
b}§dów  Pawla  z  Samosaty;  lecz  w  drngiej  podróžy  zachorowaí  i  om.  269 
r.  w  Tarsns,  w  Cylicji.  Z  dzieř,  jakie  Firmiljan  wedlng  zdania  Baa^lego 
(De  Spiritu  S,  c.  29)  mial  napísač,  nic  do  nas  nie  doszlo.  Jest  tylko 
w  dzielach  á.  Cyprjana  (ep.  7  5)  pod  imieniem  F'a  gwaltowny  i  szyjerczy 
list  przeciw  Papiežowi  Stefanowi,  lecz  antentycznoáé  jego  jest  wiitpliw^ 
(ob.  tej  £uc.  III  553;  cf.  Mat^chetti^  Essercitazioni  cypríaniche,  fiom. 
1787).  Cf.Greg.  Nt/ssen.  in  vita  Greg.  Thaum  c.  6;  Euseb.  H.  E.  VI 
26,  2  7,  46,  i  VII  4,  5,  30;  Mohler,  Patrologie.  C^riU).      F.  S. 

Fírmin  (FirmiuusJ^  áw.  (25  Wrz.),  rodem  z  Pampelany  w  Hiszpa- 
nji.     Rodzíce  jego  Firmus  i  Eugenja  byli  poganami,    Indžmi  zámožnými. 
Firmns  nadto* byl  jedny m  z  przedniejszych  senatorów  wspomnianego  inia- 
8ta,  i  gdy  raz  z  žon^  swoj^  znajdowal  síq  w  áwi§tyni  Jowisza,  przyby}  tam 
kaplan   chrzeácjaňski  Honest  (šw.  1 6  Lut.;    ob.  BoUand.   Act.  SS.  ad  b. 
d.)   i  poezii  prawič  przeciw  balwochwalstwu.     Firmus  tedy  rzekl  do  ka« 
plana:  Jeáli  naši    bogowie,  jak    mówisz,    s^  balwanaroi  czczemi...    to  po- 
wiedz,  do  jakiegož  Boga  czci  chcesznas  przyprowadzič? — nastupme  wszedl 
z  nim  w  rozmowQ.     Honest  oáwiadczyl,  že  jest  kaplanem,  aczniem  Satar- 
nina,  ucznía  apostolskiego,  i  przedstawil  nauk^  cbrzeácjaiísk%.     W  7  dni 
potem  przybyl    do  Pampelany    sam  áw.  Suturnin    i  nawrócil   do  40,0oo 
mieszkaúców;  migdzy  ostatními  byl  Firmus  i  dwaj  jego  koledzy  w  senacie: 
Faustyn  i  Fortunat.    Firmus    nietylko    si§  ochrzcil  z  žon%  i  dzieóaii,  ale 
jeszcze  syna  swego,  m^'%cego  lat  okolo  17,  oddal  Ilonestowi,  aby  go  wy- 
ksztalcil  na  zdolnogo    slugg    Božego.     Honest   prowadzil    mlodzieúca  na 
coraz  wyžsze    stopnie    m^droáci    i  cnoty    cbrzeácjaňskiej;    b§d%c  zaá  po- 
deszlyra    w  lat;icb,    wyr^czal   síq    nim,    posylaj^c   do   s^siednicb    wiosek 
i  przedmicáč,  na  opowiadanie    slowa    Božego,   a  niedlago    potem    wyslal 
do  á.  Honorata,  bpa  Tuluzy,  žeby  ten  F'a  wyáwi^cil    na  bpa.     Z  Tuluzy 
F.  wrócil  jeszcze  do  Honesta,  zabawil  przy  nim  czas  niejaki,  poczém,  ma- 
j^c  3 1  lat  žycia,  puácil  sig  do  Galljí.  Tam  opowiadal  Ewange^Q  w  Agen, 
w  Owerivii  (Auvergnc),  w  Anjou.  W  Beauvais  pierwszy  raz  cierpial    wíq- 
zienie  i  chlost^  dla  Chrystusa,   z  rozkazu  Walerjnsza,    prezesa  prowincji. 
Wypuszczony  z  wi^zienia  przez    Sergjusza,  nast^pc^  Walerjusza,  udal  ú^ 
F.  do  Amiens,    gdzie  nawrócil  do  3,000    ludzi,  a  mi^zy  nimi  kilka  ro« 
džin  wyžszycb.     Wieáé  o  tych  nawróceniacb    doszla  do  Longula   i  Seba- 
stjana,  prezesów    prowincji,  rezydqj^ycb  w  Trewirze.     Przy  by  li  oni  tedy 
do  Amiens  i  zwolali  obywateli,  a  zasiadlszy  na  trybunale,  Sebas^an  rzekl: 
Najáwi^tsi  imperatorowiepostanowili,  žeby  czeáé  bogów  byla  zachowywan^  i  t  d. 
Na  te  slowa    wyst^pil   kaplan    pogaúski    i    zaskaržyl    F*a,  že  ps^je  lad 
i  odwodzi   od    czci    bogów.     Sebastjan    rozeslal    žolnierzy    na    szukanie 
oskarzonego,  o  czém    gdy   síq   dowiedzial    F.,    sam  nazigutrz   przybyl  do 
praetorínm   (ratusz)  i  zacz%l  opowiadač   Chrystusa.    Przerwal   mn  mow^ 


Fir«w~Fiseff.  423 

Sebaaljtii  i  ngroxS  mokami,  jeáU  bogom  ofiar  me  úoty.  F.  odpowied&ai; 
ie  žádných  m^  si^  nie  boi.  Sebaa^jan  nk  kwmpit  si^  z  wjkoiuuiian 
pogróžek,  bo  widzíjil,  ie  lad,  któiy  wide  codownjeh  dobrodziejstw  do- 
znal od  Pa,  gotaje  si^  do  przeszkodzenia  m^czaniioni.  Kázat  tedy  (Se- 
bas^jan)  odprowadzié  áwi^tego  bp*  do  wí^zienia  i  tam  go  potjgemníe 
zamordowaé.  Žolnierze  wykonali  to  poleeenie,  a  cbneácjanie  w  nocj 
zabrali  cialo  i  nczdwie  pocbowalL  Tak)  jest  histoija  iw.  F'a,  wedhig 
Viia  S.  Firmnn  (ap.  Botqueí^  Uist  eccL  gall.  part.  II;  zt^d  ap.  BoUand, 
Acta  SS.  Septemb.  YII  46,  ed.  Camandet).  B^opismy  tcj  Vita  znaeznie 
róžni%  síQ  mi^dzy  sob%:  jedné  rozpoczynaj%  od  slów  .Temporibos  Maxi- 
miani  et  Diodetiani  imperatomm,...  erat  tít  Yítae  Tenerabilis"  etc.,  i  Se- 
bastjan,  prezes,  mówi  w  nicb  o  edyktach  Decjoaza  i  Waleijana.  Drogie 
rfkopisniy  zaczynaj)  8ͧ  ogólnikowo:  .Temporíbofl  priacis,  qoibos  fides 
Christiana...  coepit  fiorere*  etc.,  a  Sebastjan  nie  wymienia  tam  imiennie 
cesarzy,  którzy  edykty  pko  chrzeácjan<mi  wydali;  mówi  tylko:  ^Sacratissi- 
mi  imperatores  decrevernnť'...  W  každým  razie,  jož  z  samego  zacz^cia 
widaó,  že  Vita  S.  F*i  nie  jest  pismem  wspólczesném  éw.  Fwi.  J^yk 
w  niém,  inbo  nie  kbssyczny,  przedež  daleki  od  babaryznra,  jakiemn  a]e- 
ga)y  plody  literackie  z  koáca ,  w.  YI  i  póžniej.  Wedhig  BoUandystóir 
(w  op.  c.  /•  StUtingii  Comment.  praevins,  §.  1  n.  4),  Žywot  ten  pisany 
byl  w  w.  Y,  Inb  na  pocz^tkn  YI;  opowiadanie  w  nim  proste,  szczere, 
bez  b^ek,  tak  cz^ych  w  póžniejszych  legendách.  Jedno  tylko  može  8i§ 
w  nich  nadzwyczajném  wydawad:  nawrócenie  40,000  Pampeloúczyków 
w  ci§gn  3ch  dni  przez  Satnmina.  Lecz  možná  to  roznmieé  tak:  i± 
3-dniowy  pobyt  Satnmina  w  Pampelnnie  stal  si§  pocz^tkiem  lícznych 
nawróceá,  które  niedlngo  doszly  do  46,000.  W  takim  razie  liczba  b^ 
dzie  wielk^,  ale  nie  nieprawdopodobn^  Nic  wi^  nie  przeszkadza  do  nznania 
wiarogodno^ci  Žywotn  á.  F*a.  Lecz  pytanie  zachodzí,  do  którego  czasa 
odnleéc  naležy  dzialalnoáó  ^tego  áwi§t^o?  Odpowiedž  na  to  áciále  si^  wi^že 
z  kwestj%  o  pienríastkach  chrystjanizmn  w  Gal^i.  Ježeli  bowiem  áw.  Sa- 
tumin  byl  uczniem  Apostolów,  jak  to  podaje  iw.  Grz^^rz  tnroneáski 
(^3/trac.  c.  48),  w  takim  razie  trzeba  éw.  Pa  odniesé  do  koňca  I,  lub 
pierwszej  pólowy  II  w.  Za  tém  takže  przemawiA  tradycja  wieln  koédo- 
lów  francnzkich,  i  tego  nczenie  dowodzi,  mi^dzy  nowszymi  krytykami, 
Karol  Salmon,  w  Hislotre  de  Firmin  mari^  premiér  tv,  ďAmiens  et  de 
Pampelune^  Arras  et  Amiens  1861  in-8  str.  GXXYIII  525;  nowe  do- 
wody  na  korzyáč  tegož  zdania  i  odparcie  zarzntów  przeciwnych,  ob.  Ugoi 
Rechercbes  snr  ťepoqne  de  la  prédication  de  FÉrangile  dans  les  Gaoles 
et  en  Picardie,  et  snr  Ie  temps  da  martyre  de  S.  Firm.,  Amiens  i8Ce 
in-8  8.  262  (przedmk  z  Mémoires  d$  la  soaáé  de*  mitíquaires  de  Pi^ 
cardie  t.  XX).  Lecz  Wipomniany  áw.  Grzegorz  tnron.  {Eiei.  Franc.  YII 
28)  m^zeústwo  éw.  Satumioa  kUdzie  za  konsnlatn  Decjnsza  i  Gratusa 
(r.  250),  w  skntek  czego  inni  krytycy  (mi^dzy  nimi  i  Bollandyéci  L  c.) 
nrodzcDie  é.  Pa  odno8z%  do  pólowy  IQ  w.,  a  m^zeňstwo  do  czaaów 
Djoklecjana,  ok.  r.  290.  O  relikwjach  i  czd  áw.  Pa  ob.  Salmon^  Uiak 
de  8.  F.  Cf.  BoOand.  op.  c.  s.  33...  X   W.  K. 

Fisen  Bartlomiej,  jeznita,  nr.  1591  r.  w  Liége  i  tamže  f 
1649  r.,  autor  dziel:  l)  Origo  prima  fetli  Carpcris  Chrieii^  Leodii  1628, 
Dnaci  t.  r.;  2)  Lancia  Legia^  romanae  ecdeeiae  JUia^  sivé  Bittoria  ccol. 
leodiensis^    Leodii  1642    f.;  ^.  2-a  ancta,  ib.    1696;    3)  Floree  eccUsiae 


424  Fisen.— Piszer  Jan. 

Jšodiemiě  nve '  Vitae  ět  elogia  scmctarum  et  aUoritmy  qta  illtutrí  virtiUe  hano 
dioeeenm  illuMtraruntj  losaÚs  164  7  f.;  4)  Paradoxům  ehristíanum  n^minem 
laecU  núi  a  9eipso^  Leodii  1640.  W  S.  Legia  Jest  historja  koídola 
leodyjskiego,  doprawadzona  do  r.  1612;  we  Ftore$^  oprócz  žjwotów  ladxi 
éá.  i  évri^tobliwych,  parsuidkiem  kalendarza,  zoajdiye  síq  lista  wazystkich 
opatów  i  ksieú  djece^gí  leodyjskiej  (Liége). 

Fistula,  zwana  takže  pugiilaris^  Xa^ec*  tuhdus^  zlota  lub  srebrna  pro- 
sta rurka,  r^cak%  opatrzona,  'przezn.iczoiia  do  picía  Krwi  Nigáw.  z  kielicha. 
Užywana  ona  byla  bezw^tpieoia  dla  zapobieženia  niebezpieczeástwa  tiro- 
nieoia  kropli  Krwi  Najáw.,  wtenczas,  kiedyjeszcze  przyjmowano  Kommu- 
nJ9  pod  obu  postaciamL  Djakon,  albo  we  Mszy  czytanej  sam  kaplan,  po 
spožyciu  áw.  Hostji,  bral  w  r^k^wielki  kieúch  dla  koromunikQj%cych, 
konsekrowany  dla  luda  (sam  celebng^cy  kaplan  nžywal  malego  kielicha), 
i  dawal  im  pié  Krew  Najsw.  przez  t^  rurk§.  Kiekiedy  i  ksigža  nžy^li 
we  Mszy  áw.  tej  rurki.  W  niektórych  koáciolach  klasztornych  užycie  tej 
mrki  przetrwalo  do  XYII  wieka.  Cf.  Vogt^  Historia  fístulae  euchaiisUcae, 
Břemen  1750. 

Fiszer  Jan.  I  {Fisher.  v.  Joanes  Eo/ensis),  teolog  an^^ielski  i  kardynal, 
ur.  1455,  wedlug  jednych  w  Bcyerley,  w  hrabstwie  Yorkskiém,  wedlug 
innych  w  Cambridge;  w  každým  jednakowož  razie  to  jest  pewn%  rzecz^, 
2e  síq  ksztalcil  w  slawnym  podówczas  uniwersytecie  w  Cambridge  i  tak 
8ÍQ  odznaczyl,  že  jož  jako  mlody  doktor  na  kanclcrza  uniwersyteta  po- 
wolany  zostal.  Wst^piwszy  do  stanu  ducbownego,  zaj^l  síq  z  cal) 
gorliwoáci^  kierownictwem  dusz,  a  najznakomitsze  osoby  powierzyly  mu 
swe  samienia,  jak  up.  hrabína  Malgorzata  Derby  Richmond,  matka  króla 
Henryka  Vil,  pierwszego  Tudoťa,  który  od  1485  r.  berlo  angielskie 
dzieržyl;  król  sam  powolal  go  do  swej  rady.  Na  tém  stanowiskn  wielkie 
položyl  zaslugi  okolo  podaiesienia  nauk,  mianowicie  w  Cambridge.  Matkg 
królew8k%  naklonil  do  založenia  dwócb  nowycb  kollegjów  w  Cambridge, 
wspaniale  urz%dzonych,  a  sam  znaczne  wydawal  summy  na  wspieranie 
ubogiej,  ucz^ccj  síq  rolodziežy,  nietylko  w  Anglji,  ale  i  po  za  jej  graoi- 
cami.  Henryk  VII,  nagradzaj^c  jego  zaslugi,  ofíarowal  mu  biskupstwo 
Bochester.  Tu  otworzylo  síq  m§žowi  péluemu  ducha  apostolskiego  sze- 
rokie  pole  dzialalnoáci.  Odt^d  uwažal;  trzodkg  sobie  powierzou^,  jako 
jedyny  cel  wszystkich  swoich  prac,  trudów  i  pošwigceá.  Nauczaj^c  i  lo- 
cz%c  dusze,  opowiadaj^c  slowo  Bože  i  dobrze  czyni^c,  usilowal  dla  wszyst- 
kich stač  8ÍQ  wszystkičm.  Tak  bardzo  umilowal  powierzou^  sobie  dje- 
cezg^,  že  juž  žadne,  ofíarowywaue  mtf  bogatsze  stolice  nie  mogly  go  skle- 
nic do  rozl^czenia  s\%  z  ni%.  R.  1509  umarl  Ilenryk  YII,  a  rolody 
jeszcze  Henryk  Vílí  wst^pil  na  trou  angielski.  Fiszer  wywieral  pewien 
wplyw  na  uksztalcenie  mlodego  kr^la,  którego  nicdoáwiadczon^  mlodoéó, 
juž  na  ložu  ómierteiném,  przywi^z^na  babka  doáwiadczonemu  mgžowi  po- 
lecala.  Dlugo  doznawal  Fiszer  wiélkicgo  szacunku  u  króla,  który  zwykl 
byl  odzywač  síq,  že  žadcn  z  panuJ4C}?cb  w  Europie  nie  može  síq  po- 
azczycič  pralatem  takiej  nauki  i  cnoty,  Jakim  jest  biskup  z  Rochester.  Wj- 
6t)pienie  Lutra  w  Niemczech  (1517)  zwrócilo  gorlíw^  dzialalnosó  zashi- 
ilonego  pasterza  w  inn%  stron^.  Fiszer  naležy  do  pierwszych,  którzy  po 
za  granicami  Niemiec  bronili  Iřiary  przeciw  kacerstwu.  Temu  celowi 
poáwi§cona  jest  wielka   cz^áč  pism  jego,  jakie  nas  doszly.     Nawet  dzielo 


Fis2er  JUL  425 

Henryka  TUI:  .De   septem  sacnuneotis",   przedw  Lntroiň  napisane,  Jtffi 
nie  jest    cale    atworein   Fisxera,    xapewne    pod  jego    wpTprem   i  ideió- 
wmctwein  powstalo.     Od  r.  1525  rospocz^ly  si^  smotne  dzieje,  spowodo- 
waoe  Damigtnoácí^  króla    dla    Anny    BolejiL     Chytré'  post^powaDÍe  nt- 
lotoicy  przywiodřo  go,    xapewne  nie  bez   podszeptów   zaoszaików,  do  po- 
szokiwania  niewažDoáci  swego  malžeňstwa  z  Katarzyo^  híszpaásk^,  z  któ- 
r^  juž  od  oámnasta  lat  w  malžeástwie  posostawa}.  Nic  dziwnego,  že  jako 
król  i  do  tego  w  czasach  moralnego  npadkn,    znalazř    wiela    potakaj^rych 
jego  zamystora,  lecz  pomí^zy  dostojoikami  Koáciola,    na  których  królowí 
najwi^cej  zaležato,  pomífdzy  metami  prawdziwej  cooty  i  naoki,  nie  znalazt 
žadoego  wspólnika.     Fiszerowi    sprawa   ta  zostala  z]econ%i527  r.,  a  wíqc 
TiieJlngo  potem,  jak  król  powzi^l  swój  zamíar  rozl^czenia  sig  z  žor%.    Po 
dojrza^ém    zbadanin    sprawy,  zadecydowal   F.  bez  bojaini  i  ogl^dania  si§ 
na  wzglgdy    ludzkie,   že    malžeástwo    z   Katarzyn%  jest  wažne,  a  rozwód 
z  ni4  niepodobny.     To    bylo    pierwsze    niemile   zajšcie   migdzy    Fiszerem 
a  królem,  który  nmial  wprawdzie  swój  gniew,  wywolany  tym  oporem,  do 
pewnego  czasu  pokr}é,    ale  zemsty  nigdy  nie  zapomnial.     Zreszt^,  niepo- 
dobny bylo  rzecz^,  aby  F.  na  swém^  wysokiém  stanowieka    nie  mial  oka- 
zji  do  wypowiedzenia  swego  zdaniajd.sprawie  królewskiej.     Jego  przeko- 
nanie  w  tym  wzglgdzie   nikomu    nie    by^^    tajném,  tém  wigcej    kiedy  je 
w  ci^gn    processa    na    nowo    objifwi}    w  ^wietnej  mowie,  mianej    w  obec 
kardynalów  Wolseya  i  Campeggio.     Takie .  usposobíenie  m§ta,  na  którego 
wszystldcb  oczy  zwrócone  byly,  zgotowalo  'ma    zgub§.     Stryczek  jnž  byl 
nagotowany,  malá  okolicznoéč  mfala  go  zad^n%é,  a  t§  byla  przepowiednia 
Eiilneijf  Bartoň  (ob.).  Kiedy  wiészczka  ta,  z  wiela  ianymí,  o  zdrad§  paá- 
stwa  oskaržoQ)  i  ároierci%   ukaran^    zostala,    rozpoczgto    proces    przedw 
tym,  którzy  wiedz^c  o  zdradzie,  takow)   akrywall.     Wzywano  przed   s%3L 
kogo  chciano;    a  tak    i    biskup    Fiszer    dostal    8í§  na  li3t§    oskarzonycb. 
Prawdopodobnie,  že  F.  z  Elžblet^    Bartoň  raz  tylko  .mSml  i    to  jož  po 
rozmowij  jej  z  królem,  a  jedňakže    oskaržonym  byl /o  tkrywanie  wíado- 
mej  sobie  zdrady.     Ulubieniec    ówczesny    króla,    Tc/mas^  Cromwell  (ob.), 
kázal  wówczas  Fiszerowi  powiedzieé,  že  može  przebacz^ie  uzyskaé,  jeáli 
si§  bezwarunkowo  zda  na    laskg    królewsk%;    lecz    F.  í^yl   zanadto    szla- 
cbetnym,  aby  dla  pozyákania    taski   króla  mial   k^m^  i  przyznawaé    ú^ 
do  wioy,  w  sprawie,  w  której  sig  czul    zupelnie  nleminym.     Oimdziesi^ 
cioletni  starzec,  przygngbioúy    wiekiem    i  choroby,  ^ie  mog^c  wychodzi6 
z  domu,  przeslal  sgdziom  sw%  obronQ  piámiennie,  tlumacz^c,    žě  rozmowa 
z  osob),  któr)  wówczas,  wedlug  wiarogodnych  áwiadectw,  musi^d  uwažaó  za 
pobožný  i  szczerze  post^puj^s),    nie    može    byé    pod    žadnym    wzgl^em 
uwažana  za  przestgpstwo  prawa;    že  rozmawial    z    ni%  tylko  o  jej  nawie* 
dzenia  przez  Boga,    nie    zai   o    zdradzie,  lab  jakimkolwiek    zamacha  na 
króla;  že  mu    nawet   na  myál    nie   przyszlo,    aby  byl  obowi^zanym  o  tq| 
sprawie  donosié  królowi,  zwlaszcza  gdy  tenže  a  samego  žródla  tg  spraw^ 
badal.     Mimo  to  lordowie,  zigmuj^cy    krzesla  s^ziowskie,   nie   ámieli  go 
w  tych  okolicznoáciach  uwolnič;  pozostal  wi§c  na  líácle  oskaržonych  i  mn- 
sial  zaplació  kary  300  funtów    szterlingów.     Lecz  to  byl  dopiero   pocz%- 
tek   dalszego    przešladowania.     Wkrótce   powolado    Fiszera     i   Tomaaia 
Morus*a  przed  radg  królewsk^,  aby  zložyli  przysif g^  na  nowe  prawo  O  na- 
st§p8twie  Ironu,  odpowiednio  do  nowej,  przez  króla  ianej  ostawy,  zobowi%» 


426  Fiuer  Jtn. 

ziy%cej  wszysUdch  pehioletnich  poddaných  do  skladania  pnyd^gi  na  po- 
slaszeňstwo  prawa,  które,  nsawij^c  od  trona  ksí^žn^  Maij^,  jako  nie- 
idatn^,  przeznaczalo  do  niego  dzied  zrodione  z  Ann%  Boleyn.  Lees 
doslowne  znaczenie  tej  przysi^  nie  ograniczalo  bí^  na  tém  tylko:  one- 
lo^a  ona,  že  žádna  wtadza  na  áwiede  nie  ma  prawa  djspensowaó  w  pne- 
azkodach  maJžeňskich,  w  ksi^dze  Levitícus  wyražonjcb,  w  skqtek  cae^ 
malžeástwo  króla  z  Katarzyn^  od  samego  pocz%tka  mialo  byó  nieprawne 
i  žadne.  F.  rozróžnial  w  tej  nstawie  stron^  polityczn^  od  teologicznej. 
Co  do  nast§pstwa  třenu  nie  robil  žadnej  trndnoáei,  gdyž  to  podlegalo 
wladzy  éirieckiej,  lecz  o  ile  kweslja  ta  byJa  teologiczn^,  somienie  nie  po- 
zwalalo  mu  jej  przyjmowač.  W  podobny  sposób  wydat  swoje  zdanie  wtcj 
q;»ra\fie  i  Morns.  Skoro  król,  nieslncbió^c  Cranmeťa,  a  powodq}i|c  ᧠
zdaniem  Cromweira,  ^fspomniane  rožróžnienie  w  tej  kwes^i  odrzncil,  zo- 
atali  obadwaj,  F.  i  Morns,  oskarženi  o  taki  rodzig  pogwalcenia  prawa, 
jaki,  podlug  praw  karnych  angielskicb,  karany  byl  zaborem  wszyztkich 
rocbomoáci,  útraty  dochodów  z  nierocbomoáci  i  dožywotniém  wi^zieniem. 
Fiszer  wtr^cony  do  wi§zieóia,  przygn^biony  wiekiem  i  jego  dolegliwo- 
áciami,  cierpial  nadto  tak  wielkí  niedostatek  rzeczy  koniecznycb  do  žyda, 
iž  widzial  8ÍQ  zmuszonym  blagaó  swego  przeáladowc§  o  przyodziewek,  aby 
okryč  swe  cialo.  Lecz  i  na  tém  jeszcze  nie  koniec  przeáladowania;  król 
bowiem  cbcial  krwi.  Nast^pnego  rokn  oskaržono  Fiszera  juž  o  wlaádw^ 
zdrad^,  jakoby  zloéliwie  i  zdradziecko  wyrazil  8i§,  že  król  nie  jest  mg- 
wyžsz^  g}ow%  Eoáciola.  Rada  paústwa  wybrala  kilkn  cztonków,  którzy 
nňeli  Fiszera  w  tej  kwestji  wybadaé.  Widocznym  byt  cel  calej  tej  sprawy: 
každý  mógl  przewidzíeč  odpowiedž  Fiszera,  a  tém  samém  i  jego  zgnb^. 
W  podobny  sposób  i  Morusa  poci^gano  do  wytlamaczenia  síq.  Znaczenie 
obydwócb  tych  m§žów  bylo  tak  wielkie,  iž  užyto  wszelkich  érodków,  aby 
ich  albo  sklonió  do  nst^pienia,  albo  ich  ámierci^  przerazič  innycb.  Wlaánie 
w  tym  czasie,  nim  jeszcze  o  nowej  skardze  do  Řzymu  wiadomoáé  doszl^, 
wynióst  Papiež  Pai^el  III  uwi§zionego  w  To^er  Fiszera  do  godnoáci 
kardynalskiej,  Zlošč  króla  dosíďa  do  najwyžszego  stopm:  JNiech  mn  Pa- 
wcl  przyále  kapelusz,"  wyrzekl  w  gniewie,  Ja  síq  postarai|r,  aby  nie  mial 
gtowy,  na  którejby  go  nosil.**  Przeslucbanie  s^dowe  Imei-a  rozstrzyglo 
o  jego  losie.  Odmówienie  przysí^gi,  wymaganej  na  uznanie  króla  za  glowQ 
Koéciota,  áwietna  obrona  starycb  praw  Koáciola,  ostatnie  wyznaníe  tej 
wielki^  dnszy,  oszcz^dzilo  s^dziom  wiele  badaú  i  zwolywania  áwiadków. 
P.  22  Czentca  1535  r.  wprowadzono  F'a  na  szafot.  Gdy  njrzal  ru- 
sztowanie,  odrzncil  kij,  na  którym  8i§  wspíeral,  i  z  wypogodzoném  obli- 
czem  zawolal:  Knže,  nogi  moje,  przeciež  jeszcze  tyle  sily  mieé  b^dziedc, 
aby  mnie  zaniešó  ten  kawalek  drogi/  Stan^wszy  na  szafocie,  przemówil 
do  Inda  kilka  slów,  oéwiadczyl  swe  žyczej»éa  dla  króla  i  paástwa,  a  odmó- 
wiwszy  gloáno  Te  Deum^  polecal  sí§  p  gor^cej  modlitwie  milosierdzin 
boskiemn.  Wtedy  položyl  glow§  na  /pn\u  i  otrzymal  ámiertelne  ci§de. 
Tmpa  jego  wystawiono  nago  na  widoWln^,  aglow^  na  wlóczni  zatkni^to 
oa  moácie,  lecz  zdj^to  j^  zaraz,  skoro^^lnď  zacz^l  uwažaó,  že  twarz  martwa 
zachownje  áwiežoáó  i  natnraln^  cer^r^Cialo  F'a  podobno  nawet  bez 
tmmny  pogrzebano.  Srožono  i  mszczono  si^  nawet  nad  dzielami  jego 
dncka:  spalono  wszystkie.jego  mannskrypta,  jakie  možná  bylo  wynaleáó, 
obfity  owoc  pracowitego  žycia  jego;    bylo    ich    tak    wiele,  iž  koú    jeden 


Fftzar  Jan.--FiuiillMr.  427 

caledine  je  iici4gii%t.  Z  lásm  jago  tjlko  te  octlidjr,  które  jol  prxedtém 
byty  drokowane;  wydano  je  1597  r.  w  Wircborgn  w  i  t»  in  £.  Uprzedni 
proces  do  spniwy  o  beatyfikacj^  Fa  rozpocz^ai^  w  r.  18  74.  Ob.  Kerker^ 
Jobn  Fiacber,  Bischof  y.  Rochester  a.  Martyrer  ftr  den  katbol.  Glauben^ 
TtUnng.  1860.  (Fkk).  X.  F.  5.-2.  F.  J.  zwany  Ukže  Persws,  wU- 
áciwie  laá  Piercy,  ar.  wDarbam,  z  rodziców  protestanddcb;  przeszedtszy 
na  lono  Koádola  katolicldego,  wst^pit  do  jeznitóir  w  Toamai  1594  r. 
Przez  znacsny  czas  pracowat  na  mis^i  w  Anglji,  gdzíe  kilkakrotnie  wy- 
cierpial  wi^enie;  f  1641  r.  w  Loodynie,  niaj%c  przeszto  lat  7 o.  Wydal 
kilka  pism  polemicznycb:  A  Treatíte  o/faith  (traktát  o  wierze,  Lond.  1600, 
St.  Omer  1614);^  trp/y  mode  unio  Sír.  AnL  WoUon  and  lír,  J.  WhíU  (obro- 
na  traktátu  o  wierze  przeciw  Ant.  Wotton  i  J.  White,  mínístrom  anglikaá* 
skim,  íb.  1612);  An  Ajuwtr  wtío  the  mne  points  of  controver$y  (odpowiedž 
na  9  punktów  sporných  przez  Jakoba  I  podaných,  ib.  1625).  Cf.  De 
Baeker,  BibUoth.  2L   W.  K. 

Fiszer  (Fischer)  i.  Krzysztof,  nr.  w  Joachimsthal,  zostal  1544 
r.  magistrem  w  Wittenbergn,  nast§pnie  pastorem  w  jQterbock,  a  przez 
Melanchtona  zalecany,  1552  r.  saperintendentem  w  Szmalkaidzie,  w  I57i 
jenerabym  saperintendentem  w  Meiningen,  w  1574  przeniósl  si^  do 
Halberstadt,  um.  w  Zelle  159  7  r.  Podejrzywany  o  majory zm  (ob.  ^lajor), 
wide  ucierpiat  od  écislych  lateranów,  choé  ortodoksji  swojej  bronit  usiU 
nie,  miot«ji|c  w  obec  luda,  we  wláidwy  sobie,  gmbjaúski  sposób,  przeciw 
Koádolowi  katolickiemn  rozmaite  obelgi:  „Niech  b^dzie,  wolal  ten  nowo- 
ewangeliczny  poset,  na  wieki  przekl^ty  arcy-morderca  dnsz  (Papiei),  prze* 
kl^  piekielny  kondel,  który  na  szkod^  i  zniewag§  Jezusa  Chrjstusa,  qa- 
szego  Pana  i  Zbawiciela,  swój  bložnierczy  pysk  i  piekieln4  paszcz^  szero- 
ko  roztwieni,  aby  nanczaé,  i  t.  p.  U  J6cber'a  (Gelehrten-Lexicoo)  znaj* 
diga  6i§  spis  jego  licznych  dziel.  Dóllinger  w  swojem  dziele  ,Reformaga, 
jej  wewn^trzny  rozwój  etc*  t.  2  p.  305 — s  1 1 ,  prz)'wodzi  ciekawe  ust^y, 
wyj§te  z  jego  dzie),  w  których  rozwodzi  swe  žale  na  wielkie  moralne  ze- 
psude  w  nowym  koácíele,  na  pogard§  urz^u  kaznodziejskiego,  na  zanie* 
dbanie  kommnoji  i  uczynków  mitosiemych,  i  na  gor%ce  prsgnienie  bar- 
dzo  wielu  powrócenia  do  „przekl^tego"  papieztwa."  {Šchrodl).  X.  F,  S. — 
2.  F.  Leopold,  nr.  w  Wledniu  28  Mar.  1703  r.,  do  jezuitów  wst^pit 
r.  1718.  Oprócz  spetníania  obowi^zków  naoczycielskich,  przez  20  latka- 
zynat  w  Passawie,  Lineu,  Presborgu,  Wiedniu  i  in.  Um.  ii  Kwietnia 
1787  r.  w  Wiedniu.  Napisat  obszemi|  histoiJQ  m.  Wiednia:  Brevu  no* 
títía  veieriá  ttrbis  Vindobonoe  (bezimien.  Wiedeú  17  64);  2-e  wyd.  p.  t. 
Brevis  not.  urbis  Vindob.  praeurtťm  veUris^  pars  I  ib.  1767;  pars  lYib. 
17  70;  Supplementum,  ib.  I77i;  Supplement.  alterum,  ib.  1772;  Supple- 
ment.  III,  ib.  17  75  in-8.  Tejže  treáci  jest  jego  Eritmerung  an  den  Le* 
ser  der  Abhandkmgen  von  den  hiUarischen  Síreiísfragen  des  P.  líatíh.  Fukr^ 
mann  (ib.  1764),  gdzie  prowadzi  polemiky  przedw  FuhnDann^owi  o  po- 
cz^tkach  Wiednia.  Jest  takže  autorem  tomu  XIY  dziela:  Chraiácon  nams-> 
srmum  muttriacum  a  rtgimme  Leopoldi  3/.  ad  haec  usque  tempora  contímta* 
tvm  (ao.  1608 — 167  7),  i  kilku  panegiryków,  mianych  na  pogrzebach  zna« 
komitszych  ksi^t.  Ob.  De  Backer^  fiiblioth. 

Fíxmiilner.  i.  Benedykt  Franciszek,  ur.  1686  r.  w  Hechen- 
berg,  w  Wyžszej  Austiji,  r.  1709  wst^pit  do  benedyktynów,  r.  1731  zo« 
atat  opatem  w  KremsmUnster,   r.  1737  založyl  liceum,    1744   akademj^ 


Ubl  :t5».— t.  F.  Jéxci; 


hL  EeJf^lliyui    ioiirse  crijiuís  jŘéuď,  S^e;r  irsf:    DttmáM 

FlabeílBBI,  od  /^2r« — ^p:«nírK4ř,  dmewAaé.  FlalcSi  bitt-  lo  wkUe 
vacLIam  z  (««idt  piór,  kióne,  z  vsu&owkqú  1  Kkne&sa.  Pa{3eti,  Bicfi 
^vaj  djakoftcv.?.  ^^cr  {io  obs  stroiueli  gIurs,  ftie&j  ciead  odyyliBČ. 
vmAj  i  ífii«  ovi/ij.  a  xsm/im  cdšTietač  pGwi<cnc.  Xa  vsdtodoe  taki 
wacL^irz  podzii  dň-A  Tmžjwílj  i  zowie  si^  ipiri^ii^ti;  w  Kcšďčle  ^jrift^itin 
fiabeCa  tjlko  pnj  trosie  papíezkfm,  ^^lúi  g^^^yrii  'rl-.*,  z  pnvq  i  le- 
wcj  0T^iiy  niesíone,  przriLtj^  oíliazaloáé  orszakovi  t:«dkrzT3Z|cea«.  6j* 
wařj  ca  xncfa  ]ca!awar.e  wizeninkí  áin^^dt  i  nf^ine  ozii^br,  a  oczr  zxS 
owe,  z  LSituj  na  pióracb  s^  znajdajfce,  s)  eodlea  oczq  wierfiydí,  iitinik>- 
Ajeh  w  ovjb^   Papieža,  oraz  svmbolfin   jego  czajiiosci  i  ostroinoSd.    €1 

GuilloíS,    ir>W/z^  tfíary,  2    «Td.   t.   IT   p.    214.  X   5.   J. 

FiaCJUSZ  ťwfaÁcivie  Ila'.-ich)  Maciej,  nazwanj  Ji^dnym  rycersewí 
grz€c}M  pi^TVTf/roIrťgo^^  a  takie  ^AckUei^fm  bitera^izmu^^  dla  te^,  te  opo- 
rem swofm  faii&tjcznym  cL^íQ^cema  «:§  loteranizzcovi  lycie  z^pewoil; 
nrodzíl  S(<(  w  Alboiúe,  w  we;«eckiej  ILirji,  15  20  r.,  i  dia  tego  piijUia! 
przrdomek  Hlifricm.  Poczatkowe  naoki  polHera)  od  ojoa  swego.  iiáicgo 
ffij  w  12  reka  žjda  Lt.a^i!.  ncz}'!  5i§  a  Fracciszka  Ascerja«ia  a  Me- 
djohonf  a  Lasti^pr.íe  a  s!aw nego  Jaca  £?nacjasza  z  Wececji.  Pragn^c 
wyžej  úf^  kiztsJcié  i  Boga  ca  služby  si§  pc.lvigcié,  powzi^f  hitII  wsl)- 
píenía  do  zákona  fraccijzkanów  i  objaif  it  j^  Baldusowi  Lupetinosowi,  pro- 
wincjařomi  zakono,  a  swemo  krewnema.  Ten,  podzielaj^cy  skrrcie  zásady 
Lntra,  odradziř  3Iaciejowi  wstapienie  do  klasztora,  a  doradza^  aby  sí§  ndal 
do  Niemiec,  gdzie  Lnter  czyst^,  jak  mówil,  Ewangelje  wskrzeszat.  F.  po- 
szedř  za  X%  rad%,  opošcít  ojczyzD§  1539  r.  i  ndal  sif  do  Niezniec.  Prze- 
pedzíwszy  krótkí  czas  w  Bazylei  a  Gryoeasza,  który  go  bardzo  aprzejmic 
przyjmowal,  udal  si§  do  Tybiugi,  gdzie  od  swego  wspólzíomka  Garbitosa 
równiež  przyjaznego  doznal  przyj^cia,  nast^nie  do  Regensbnrga  i  Witten- 
bergi.  Tu  zazDajomO  si§  z  Melaochtonem,  który,  pozoawszy  w  nim  mlo- 
dzierica  cbciwego  wiedz}-,  bardzo  si^  czynnie  nim  zajq).  Wkrótce  i  Lnter 
zwrócil  na  niego  awag^,  polabil  gOj  a  poznawszy,  že  Slaciej  jednych  z  nim 
jest  przokonaá  i  d%žeó,  miat  dJa  niego  wielki  szacuuek,  jako  dla  m^, 
na  którego  po  swej  éraierci  jcdynie  mógt  iiczyč.  Maciej  mia!  wi^  przed 
sob§  korzystae  widoki,  zawsze  jednakowož  pozostaxra!  pod  wplywem  bo- 
jažoi  i  udr§czenia  sumienia,  które  nieraz  doprowadzalo  go  prawie  don»- 
paczy,  a  czgsto  wzbudzalo  w  nim  pokusy  samobójstwa.  Uznaný  zdatným 
áo  uanczania  wyzwolonych  nauk,  otrzymawszy  stopieá  doktora  filozoQi, 
uzyska},  za  pošredoictwem  Lutra  i  Meianchtona,  1544  r.  katedry  j^zjrka 
hebrajskiego,  poczém  1545  r.  poj^!  žon^.  Na  wesela  jego  i  Lnter  8íq 
znajdowaL  Wkrótce  dowiódl  Fiacjusz,  že  8W%  obszern^  wiedz^  pol^caon^ 
z  niezmordowan^  prac),   przewyžszy  wszystkich    proteslanckich    teologów. 


Ftaejan.  429 

Jak  poprzednio  tak  i  tenz  pozoiUwal  e^gle  w  ácialjeh  stosnnkich  x  He- 
UnchtODem,  od  którego  dowiedzia)  á^  wiele  neczj,  którjch  póini^  Qžjt 
do  pnodsUwienia  calemn  áwiata  Djemnjch  stroo  swego  Díegdjš  protekto- 
ra. W  tkutek  wojoy  szmalkaldzkiéj  schronii  si^  F.  do  BniDSZwika,  gdzie 
ztjmowal  lí^  nanczaniem;  154  7  r.  wróci}  znowa  do  Wiltenbergi.   Wtedy 
nadeszla  ehinla^  w  którcý  nwažal  8i§  za  wyzwanego  do  waJki.     Cal)  sw) 
zapalczjrwoác  i  opor,  wsparty  wszelkiego  rodzijn  broDi%  wjniosřego  a  nie- 
pobamowaaego  omysta  i  ilepego  Canatrzmu,  roznin^   na  poparcie  chwie- 
j^cego  fii^  czystego  InteraDÍzma   przeciw    Melanchtonowi  i  jego  zvolenni- 
kom,  Qwažaj%c  wszeikie,    choébjr  m^muiejsze  zbliženie   si^   do  katolikóir, 
jako  zdrad^  prawdj.     Za  zadanie  swoje  WZÍ4I   nmocnieDíe  zasadj    Inter- 
skiej  ipSama  mara",  z  wszystkienii  jej  nastfpstwami  i  zawzi^t^  nienawiáci^ 
przeciw  ,rzjriDskiemu  antjchrystowi'*  i  ..babiloáskiej  nierz^floicj*.  Pobadk% 
do  tego  byly  wypadki  w  latách  1547  i  1548  zaszJe:  émierč  Lotra  i  sta- 
nowisko  Melancbtona  i  jego  kolegów,  którzy  choč  tylko  pod  zewn§trzDym 
Daciskiem  w  spranie  Interimu    na  stron^  cesarza  8i§  przechjlali.  To  spo- 
wodowalo,  že  w  wieln  protestanckich    krajach  Interim  przyj^to,  a  nawet, 
že  protestanccy  postowie  na  soborze  trydenckiin  síq  ukázali,  czego  F.,  je- 
den z  najzagorzalszych  nczniów  Lntra,  w  žáden  sposób   zniešó  nie  móg!. 
Rozpocz^l  wi^  z  Melancbtonem  i  jego  stroonikami  zaci§t4  walk§,  iryda- 
ji^  przeduko  nim  w  ^íttenbergn  rozmaite  pisma    bezimienne.    Ta  pole- 
mika zamieniia  si§  wkrótce    w  otwart^  i   nieprzejednan^  niecawiáč,  która 
síQ  po  ca^yck  protestanckich   l^iemcz^ch   rozszerzjla,   przyczém    obiediKie 
strony  nieslychanemi  zniewagami  wzajemnie  si§  obrzocaly.     Trzeba  jedna* 
kowož  pnjznač,  že  F.  byt  konsekwectnym,  gdy,  przeciwnie,  cala  polemika 
melancbtonistów   byla    nieszczer%.     Picrwszych  stanowczych  sprzymierzeá- 
ców  czystego  luteranizmo    zebrai  sobie  F.  n   podróžy  swej  po   pólnocy, 
odbytej  1549  r.;  nwolnil  si^  potem  od  obowi^kn  nanczyciela  w  VTitten- 
berdze  i  odal  síq  do  Magdeborga,  glównego  siedliska   czystrgo   luteráni- 
zrna  i  teologów  przeciwnych   Melanchtonowi,  gdzie   u  Amsdorfa  i   GaUa^ 
swych  wspótwyznawców,  przeby wal.   Zt^d  dopiero,  z  tej  „kancellaiji    Boga"^ 
(tak  samo  stronnictwo  Fiacjusza  Mugdebarg  nazywato,   dla  tego,    že  przy- 
wódcy  t^o  stronnictwa  w  niém  przemieszkiwali  i  8w%  dzialalnoáó  rozsze- 
rzali),  rozpocz^la  síq  na  dobré  «wojna  éwi^ta".   Nawet  podczas  1 4-mie8ͧcz- 
nego  obl^nia  Magdebarga  przez  ksi§cia  Maaiycego  1550  r.,  i  pomimo 
bannirji  przez  cesarza  na  obywateli  miasta  ogloszonej,  za  to,  že  sprzeci- 
wili  síq  przyj^in    InUrhn^  Flacjosz  pisal   rozmaite  rzeczy   przeciw  InUri^ 
nuwi  1   teologom    wittenbergskim.     Tym  sposobem  do  tego  stopnia  roz- 
j^trzy}  adijalbrytów  (ob.  Adjaforyci),  že  wiela  z  nich  t^  síq  nadziej%  po- 
deszalo,  iž,  po  zsg^n  miasta,  Flacjasz,  Amsdorf  i  Gall,  jako  glówni  pr^- 
wódcy  pochwyceni,  na  morách  miasta  powieszeni  b^d^,    a   tym  sposobem 
wojna  religyna  si^  zakoáczy.    Jednakže  ksi^ž^  Manrycy,  man^c  jož  wte- 
dy o  cesarstwie  protestanckiém,  pozostawil  Flacjasza   z  jego  stronnikami 
w  pokcJQ,  i  nic  nie  pomoglo   Melanchtonowi,    cho6  to  wyrobil  a  ksi^cia 
Anfaaito,  že  F.,  który  z  Magdebarga,  zag^go  priez  wojska  cesarskie,  nciekt 
i  do  KOten  8i§  schronii,    znown  do   Magdeburga    wróció   mnsial.     Mógt 
wi^  F.  i  nadal  swe  pociski    rzacaó   na  Melancbtona  i  jego  stronnictwo, 
i  nifeoszcz^dzai  ich  znpelnie.  ,Ooi  chc^,  mówil,  pojednanía  mi^zy  Chry- 
stnsem  a  Belialem,  wracaji|  na  drog^  do  papicztwa,  przypnszczaj^  o  zgro- 
zol  že  možná  yanczač,  nie  zniewažig%c  rzymsldego  antychrysta;  przez  8W% 


430  Fláejnsz. 

adiaforo  che^  nnzystíúe  straszjdlá  papleztwa  powródé;  ni«3%  lasftdQ, 
že  sama  wiara  wjstarcta  do  nsprawiedliwienia;  marx^  o  Jakiemi  wq>ót- 
diiatania  czřowíeka  przy  DawróceDio;  zaprzeczaj)  t^o,  že  cdowiek  prqr 
swém  nawrócenia  jest  martwjrm  klocem;  pokládaje  nadzieJQ  w  dobiydí 
nczynkach;  toé  lepiéj  posjYač  dded  do  doma  nlen%diiic,  jak  do  akadeniji 
wittenbergskiej,  gdzie  takie  naoki  wykladaj^*  Za  to  teologowie  witten- 
bergscj  i  ich  sprzjmierzeúcj  obsypywali  swjch  prseciwníków  gradem  tu^- 
obydniejszjch  nazvrisk,  nazjwaj^e  ich  wjrmtkami  spí^eczeňstwa,  wcielo- 
nymi  Bzatanami,  i  niezliczon^  liczb§  obelžjrwjch  pnydomków  im  nadawaK, 
twierdz^,  že  tylko  pjcba  i  próžna  chwaía  s^  pobndk^  ich  dzialaň.  Na- 
8t§p8twa  tej  walki  byly  taV  niebezpieczDe  dla  nowego  wyznania,  iž  sam 
F.  nieraz  wáród  walki  nad  tém  si^  zastanawia!.  Próbowa!  wi^  na  ije- 
ždzie  w  Koswig  1550  r.  pojednaé  stronnictwa,  co  mu  8i§  jednakowož  nie 
Hdalo;  walka  ci^n§la  si§  dalej.  Interiviuciy  adjaforyci^  melanehten/ame^ 
maJojyict\  synergUci^  wszystkie  stronnictwa  mitygnj^ce  iateranizm  doáwiad- 
czaly  ostrego  pióra  Fiacjasza,  a  i  na  tém  jeszcze  nie  poprzestaj^  piaal  on 
przeciw  Oajandrowi^  Szwenkfeldowi  i  sqtramentarzom,  W  skutek  tego  Fia- 
cjasza awažano  za  glow§  konsekwentnych  lateranów.  Do  rozstawienia 
jego  imienia  przyczyniřy  si§  niemato  wydawane  1552  r.  pod  jego  kie- 
rownictwem  tak  nazwane  Centurje  (ob.),  jedna  z  najwažniejszycb  prac  je- 
go, przez  które  zamierzyl  protestantyzm  przeciwstawió  katolicyzmowi  na 
historycznej  podstawie.  W  tym  cela  odbieral  z  róžnych  stron  wsparcia 
pienigžne,  manaskrypta  i  róžne  ksi^žki.  Wiele  sam  z  nich  nabywal. 
Wreszcie,  jak  go  mianowicie  stronoictwo  wittenbergskie  pos%dza!o,  przy 
zbierania  dziel  i  pieni§dzy  z  oszukaňstwa  i  kradziežy  žadnego  sobie  nie 
robil  skrápala.  Jego  Katalog  iwiadków  prawdy  (Katalog  der  Wahrbeits- 
zeugen,  Basel.  1556)  w  tym  samým  cela  byl  napisany  co  i  Centurje. 
Kiedy  F.,  zaj§ty  těmi  dzielami,  napróžno  powtórnie  staral  si^  pojednaé 
z  Melanchtonem,  t.  j.  przeci%gn%6  go  na  swoj%  strong,  odebral  od  synów 
Jana  Fryderyka,  ksi§cia  saskiego  (którzy  uniwersytet  swój  w  tym  celu 
založyli,  aby  byl  warowni^  czystego  luteranizmu  przeciw  podejrzanym  uni- 
wersytetom  wittenbergskiemu  i  lipskiema),  wezwanie  i  nominacJQ  na  pro- 
fessora  uniwersytetu  w  Jenie  i  saperintendenta,  i  takowe  godnoád  przyj^l 
155  7  r.  Rázem  z  nim  naaczali  tataj:  Judex^  Wigand^  Musaeue,  }ego  wiemi 
wspólwyznawcy.  Wszystko  zdawalo  si§  nadspodziewanie  po  myéli  Flaqjo- 
sza  post^powaé,  a  jednakowož  wkrótce  pokazalo  8i§,  že  Jena  bynajmniej 
^kancellaij)  bosk^"  nie  byla,  ani  byé  chciala,  pomimo  že  wszyscy  pasto- 
rowie  i  professorowie  byli  flacjuszowskiej  kancellaiji  slagami.  WtkUnyn 
Strigd^  professor  przy  uniwersytecie  w  Jena  od  1548  r.,  a  zawzi^ty  prse* 
ciwnik  melanchtonistów,  dot%d  m§žaie  zbijaj^cy  adjaforystów,  ma- 
jorystów,  osjandrystów  i  zwingljanów,  uczal  si§,  w  skatek  zajé^  z  Flacju- 
szem,  obraženým  na  niego;  dla  tego  pocz%l  zbíjaé  dziela  Fiacjasza  i  po- 
barzyl  stadentów  przeciw  niema.  Ghoé  to  wyst^pienie  swoje  wi§zieniem 
przyplacil  1559  r.,  odt^d  wszakže  gwiazda  Fiacjasza  w  Jena  poczQta  ga- 
8n%é.  Wprawdzie  na  dyspacie,  mianej  w  Wejmarze  1 5  6  0  r.,  z  rozkaza 
ksi^ia  F.  przypisywal  sobie  zwyci§ztwo  nad  Stríglem,  pomimo  že  ten 
jego  twierdzenie,  jakoby  czlowiek  przez  grzech  pierworodny  ntracil  nig-' 
zupelniej  wolnoéó  swej  woli  do  dobrego,  tak,  že  grzech  pierworodny  stal 
8ÍQ  odt^d  substancj)  czlowieka,  grantownemi  odparl  argumentami,  jedna- 
kowož, w  skatek  wplywu  kanclerza  Br&ck*a,  Strigel  odzyskal  wkrótce  wol- 


FItoJMZ.  431 

nošč  i  posad§  nanczycídsk),   a  nadto  dwór  nakázal  zakodczenie  spora* 
F.  nj^róžQO   robi!  swe  przedstawienia:  stronnictwo  jego    wyklinalo  i  po- 
t^pialo  každego,  kto  úq  odwažj}  stawaó  w  obronie  Strígla;  wreszcíe,  kied[f 
dwór  me  da!  síq  na  strono  flacjaniitów  sUoqíč,   przyzaali  sobie  niezale- 
žooáó  koáciola  w  obec  wszelkiej  wladzy  áwieckiej,  czém  jednakowot  zgah^ 
sobie  zgotowali,  gájt  ksi%že  wydal  zaraz  rozporz%dzeiiie,  moc)    którego 
siebie  oglosil  n^Vjržszym  s^zi^  w  sporách  koácielaych,  a  Flacjosz,  Wi- 
gand,  Mosaeos,  Jodex  postrádali   swe  posady  1561  r.     Spor  jedoakowož 
bjoajmniej    zalagodzonjm    nie   zostaL     Pooilenie    stronnictwa   Flacjasza 
stalo   8ÍQ    pDWodem    niezmiernego   tijamfa    i    radošcí     melanchtonistóir, 
szczególniej  w  Wittenberga  i  Lipska.    Lecz  gdy  wkrótce  ksi^e  alegl  baa- 
nicji  i  w  niewolQ  cesarsk^  síq   dostal,  a  kanclerz  BrQck,  prowadzv^y  ále- 
dztvfo  przeciw  Fiacjaszowi,  na  rasztowanin  iycíe  zakoáczyl,  F.  tryuinfi^%C9 
przeciwnikom  swoim  zgab^  przepowiadal.    F.  ndal  síq  wtedy  do  B^ens* 
barga  do  Gallasa,  jedn^o   z  licznych   swoich  przyjaciól,   zki|d   zwiedzil 
protesťinck^  cz§áó  Anstrji,  a  1566    r.   powolany   zostal    do    Antwerpjiy 
gdzie,  jako  czlonekrady  košcielnej,  pracovral  przy  založenia  nowej  gmioy 
lateraáskiej.     Lecz    gdy   tnUg   stale  osi^   zamyálal,   zabroniono    prote- 
stantem wolnoid  wyzoania:  przedsÍQwzi%l  wí§c  przeniešč  si^  do  Frankfur- 
tu nad  Menem;  jednakowož  nugistrat  miasta,  nie  žycz^c  sobie  tak  niespo- 
kojnego  czlowieka  mieé    w   swych  morách,  odmówil    grzeczaie  mn  tego, 
pod  pozorem  jego  wlasnego  dobra.     W  tym  wzgl§dzie  magistrát  wcale  síq 
nie  omýlil,  gdyž  wtedy  wlainie  F.  nowe  mial  wznieció  burze  w  lonie  sa- 
mego  protestantyzmn.     Ukoúczyl  bowiem  na  ten  czas  swoje  dzielo  biblij- 
ne:  Clavis  S,  Scrípturae  (Bazylea    156  7),    w  którém  tlumaczy    Pismo    é. 
podlag  swojej  analogji  wiary,  t.  J.  podlag  zásad  najzawzigtszego  luteráni- 
zmu.     Dzielo  jego  przez  widu,  jako  to  przez  Bez§,  Bullingera   i  innych 
bardzo  nieprzyjažnie  bylo  przyj§te,   co  znowu  pobudzalo  i  F*a,  aby  tém 
mocniej  obstawaó  za  zianiem,jaž  raz  przeciw  Striglowi   wypowiedzianém, 
že  grzech  pierworodny  stal  síq  nátury   i   istot^  czlowieka^ 
w  czém  glównie  wspieral  síq  na  zdaniu  Lutra.  Rzeczywiácie  F.  twierdz%c, 
že  grzech  pierworodny  stal  síq  substancj^  czlowieka,  powtarzal  tylko,  tak 
czQSto  przez  Lutra  wypowiadane  slowa,  že  narodzenie,  natnra  i  cala  isto- 
ta  czlowieka  jest  grzechem.    Z  tego  powodo    cale  stronnictwo    Flacjasn 
podzielilo  8ÍQ  na  akcydentarjuszów  i  suhstancjarjuszów.    Sabstancjarjnszami 
zwano  tych,  co  wyraženia  Fa  brali  doslownie,  do  nich  naleželi:  Muaaeus^ 
Gall^  Cyrjak  Spangenberg^  Erazm  AJher^  KrzyitUif  Iren&usz^  Józef  Fryiriek 
CčUstjn^  Jozue  OpUz^  Henryk  Petreusz  i    inni,     Pomi^dzy    ákcydenlxrjm-' 
szami\  którzy    przyznawali  wprawdsie,   že   grzech   pierworodny   zniszczyl 
w  czlowiekn  wszelkie  zarodki  dobrego,  ale  jednakowož  wyraženie  Flacja- 
aza«  jakoby  grzech. pierworodny  stal  síq  snbstancj^  czlowieka,  nwažali  ai 
manichejskie,  ntrzymig%c,  že  ta  przemiana  jest  tylko  czemš   przygodném 
(accidentaU)  w  natorze  czlowieka,  byli  ni^gloániejsi:  Jan  Wigcuii^  TUmaim 
JTeshuihts,  Jakob  Andrea^  Joachim  Mfrtin,  Mircin  Chemnitz^  Dauftd  Chf" 
traetu,  MÚeolaj  Sčbiecksr^    Daniel  Hofmann.     Te  spory  pomi^y   Intera- 
námi  a  flacjanistami,  które  z  wielk^  zaciotoici^  dlugo  jeszcze  po  ámierei 
F*a  trwaly,  spowodowaly  mu   wiele   nowych  nieprzyjemnoáci:  1567  roka 
w  grzeczay  sposób  nie  przyj§ty  do   Frankfurtu,  udal  síq  do  Strasbarga» 
dok^  go  jedynie   pod  warankiem,  že  síq  cicho  zachowywač  b^ie,  wpa- 
szczono;   do  i  to  miasto  po   pi^doletolm  pobycie  opaici6  mosiati  i  tak 


432  Ftaejisz.— FlMfjML 

dakj  Bo  rif  povodďo  ai  do  kotoi  tjcia:  sigdzie  ue  docwalaBO 
flpokojoego  pobjto,  bo  obecnoié  jego  wndecali  wtz{dzi«  plontieá  BkipK 
dy.  Prawie  wsi^dzie  napotykal  xad^tjdi  i  bardio  go  nievaiait^jch 
IMnedwníków,  melaocbtoDístów,  a  nawet  akcydentaijnszów.  O  ainitecxiite 
pqjednaDia  rif  prteciwników,  zrn  pomoc^  dy^mt,  jikie  jesitze  mialy  bbq* 
tee  w  Strasbargn  1571  r.,  w  HjuiDsfeld  167S,  BÍebjlo  nadrid.  Wdysps- 
de  míanej  w  Stnsborga  przysU}  tjlko  Flicjna  na  sist)pienie  wTraienia 
tuhitaneja^  njnieniem  essentiaUs  virtt^  nie  pnjjiDUJ^e  jednakowol  vy* 
Tazo  aecident,  Wre5zcie,  kiedy  jmi  w  Mannsfeld,  ani  w  Btrlinie,  ani  w  Szlf- 
skn,  ani  w  Bazylei  staiego  scbronienim  znaleáé  nie  mógt,  wród)  do  Frank* 
fartn,  i  zt)d  chdano  go  jol  z  cal)  jego  íiasiilj%,  zíožonego  ckorob^  ^TPf- 
dzič,  kiedj  r.  1574,  jakozwierz  pogoni^  zmordowanj,  omaii.  Wiadomoéč 
o  jego  ámíerd  z  radoéd^  przjjflo  stronnictwo  przedwne.  Cf.  Geschidite 
der  latbehscben  Beformatoren  Ton  Kasper  Zlenberg  ans  dem  bL  Qber- 
aetzt.  Maínz  1837.  Arnold,  Kircben  ond  Ketzerbistoríe.  J.  B.  Bkter^  M. 
Fladi  liljrid  Leben  und  Tod,  2  aafl.  Frankf.  1725.  A.  TwesUm^  M.  Fla- 
dns  lUyricQS  etc.  Berlin  1844.  Prtgtr^  M.  Flados,  Erlang.  1869 — €i 
2  torny.  {Schródl).  F.  S. 

Flaninius.  I.  Marek  Antoni,  kri^dz,  syn  professora boloúaki^o 
tegož  imíenia,  zmarlego  1536,  odznaczy)  rif  pomifdzy  pisarzami  i  pocta- 
mi ladĎskimi  swego  czasa.  Przez  czas  ni^aki  sprzjjat  nowinkom  prote- 
atanckim,  ale  kardyna)  Polas  w  Witerbo  wplywem  swoim  przywiód!  go 
na  dobr^  drogf ,  tak,  iž  do  kočca  žyda  póžniej  po  katolidni  myálal  i  pi- 
ul  (cf.  FaUavicini,  Storia  di  Conc.  di  Trento,  t.  2  L  6  cp.  l  p.  79, 
Faenza  179S).  Um.  1550.  Ardoni  CaraceioU  (in  Tita  Pauli  17)  opowia- 
da,  že  F.  na  ložu  ámierd  tak  nsilnie  przestrzegai  klassycznej  czystoáci 
laciný,  iž  skládajíc  wjznanie  wiary  przed  kaplanem,  administn^^cyrn  ma 
ostatnie  sakramenty,  nie  chcial  wymówic  wyrazn  trarusubstaruiatio^  nwa- 
žaj^c  go  za  barbaryzm,  nie  zaá  dJa  tego,  žeby  nie  mial  wierzyč  w  pra- 
ird§  tym  wyrazem  ozaaczon^;  i  dla  tego,  gdy  mu  ks\%dz  zagrozil,  2e  mu 
nie  da  sakramentów,  ježeli  dalej  przy  swoim  purjzmie  obstawaé  bfdzie, 
wyraz  ten  powtórzyl  kilkakrotnie,  o  ile  mógl  jak  naglošniej.  Napisal: 
Parafráze  na  metajizyk^  ArysMeUsn;  Kommentarz  na  Psalmy;  IVtertzofcanq 
para/razf  na  30  pMolmów;  poe^e  De  rébus  divinis;  4  ksi^gi  poezji  ad  7iir- 
rianum  etc.  Jego  8  ksi^g  poezji,  wraz  z  žjwotem  autora,  wjdal  Fr.  IL 
Mancuro^  Padwa  i  727;  jego  Carviina  sacra  czfsto  byly  wydawane.  G. 
C\  B.  Schlútter^  M.  A.  Flaminius  u.  seine  Frennde,  Mainz  184  7. — F.  2. 
Nobili  as  z  Lnkki,  znakomity  swego  czasa  teolog  i  kr}'tyk,  nm.  1590; 
byl  za  Papieža  Sykstnsa  V  czíonkiem  kongregacji  do  poprawy  Wolga^, 
i  1688  r.  wydal  z  dawniejszych  Ojców  laciúskicb  wyjfty  zbiór  urywków 
ItaU  (versionis  Italae),  nzapelniony  póžniej  przez  Thomasias^a,  Hartia- 
nay'a,  BiancWego  i  Sabatieťa.  Cf.  Dupin^  Nouv.  Bibl.  t.  17  p.  164» 
Amsterd.  i7io.  (SchródC).  i^« 

Flawjan  éw.  (18  al.  \i  Lut.),  bp  konstantynopolski  (446-* 
449  r.).  Byt  poprzednio  w  Kpola  kaplanem  i  skewofylakiem  (knstoszem) 
przy  koáciele  katedralnym.  O  jego  ówi%tobliwém  žycia  éwiadcz^  nietylko 
historycy  (Iheophan,  Chronogr.  ed.  Bonn.  s.  150;  Cedrenus  I  601.  i  in.; 
ob.  Bolland,  Acta  88  18  Fcbn),  ale  i  sobor  cbalcedoóski  (ob.  nižcj). 
Zaraz  po  swém  wynJesieuiu  na  stolicf  F.  zjednal  sobie  niechfó  ces.  Teodo- 
ajotza,  z  powoda  enlogji  (ob.);  niechfč  tg  jeszcze  bardziej  ix)zniecal   wróg 


Fltwju  éwífly.  433 

F'a,  wsechirladiiy  podówcas  mlnister,  eannch  Cbryza^oss.  Jednq'  i  dni- 
giej  nieprzyjažni  skotków  doznít  F.  i  okjuji  iiereaji  Eatyehesa.  Pomimo 
swego  pojednawczego  w  tej  sprawie  post^powanúi  na  synodzíe  kpolakíni 
A4S  (ob.  wyžej  str.  117  i  118),  gdj  nie  mógl  sklonič  Eotychesa  do  od- 
wolania  swych  bl^dów,  potopit  je.  Teodozjusz,  niezadowolony  tym  rzecsy 
obrotcm,  polecil  na  nowo  rozpatrzeó  ca}^  spraw^.  Na  rozboíu  ěfezkiin 
(ob.)  F.  44  9  stawiono  F*a  jako  winowajc§,  którego  niby  niesloszny  wy- 
rok  pko  Eatycbesowi  mial  byé  rozpatrywany.  Djoskor,  patrjar.  aleksandr., 
i  jego  stronnicy  nie  poprzestaj^c  na  tém  npokorzenin,  jeszcze  w  cú|ga 
obřad  Fwi  róžoe  prz^kroéci  wyrz%dzali,  w  koácn  potopili  i  z  bpstwa  go 
ztolyli.  Gdy  ten  wyrok  p.-zemoc^  zostař  przez  Djoskora  wyjednany,  na 
rozkaz  íanatyczoego  mnicba  Barsnmasa:  ,bjjcie  go  na  ámieré!"  rzncíli  tí^ 
mniši  na  Fa  (Mansi,  Concil.  VIÍ  68)  i  tak  go  zbili,  že  ten  w  kilka,  cxy 
kilkanascie  dni  potem,  w  skntek  pobida,  nmarl  (44  9  r.).  Prosper^  Chro- 
itic.  s.  304,  ed.  Balnz.  Gdy  rozbój  efezki  zostal  uznaným  za  niewažny, 
nastapila  i  rehabiliUcja  F'a.  Ciato  jego  r.  450  zostato  uroczyáde  prze- 
niesione  do  Kpola  i  pocbowane  w  bazylice  éáw.  Apostolów  (bst  cesarz. 
Pulcherji  22  List.  450  r.  w  Ltcnis  J/.  ep.  7  7  ed.  Bailer.);  sobor  xaá 
chaicedoňski  obsypal  go  wiclkiemi  pochwatami,  jako  bpa,  który  za  wiar^ 
šmíerc  ponósl  (ap.  Mansi  VI  529).  Z  pism  F'a  mamy  tylko  8  listy 
pko  Eutycbcsowi:  z  tych  2  »!  w  aktach  wspomnianego  soboru  chak»doá« 
skiego,  8-ci  ap.  CoUlier^  Mon.  eccl.  gr.  t.  I.  Cí.  Uergenróther^  Photíns^ 
I  58  —  68.  X.  W.  K. 

Flawjan  antjocheiiski,  áw.  (21  Lut.  o/.  26  Wrzeá.),  tyl  wowej 
smutnej  dla  Aa^ocbji  epoce  IV  w.,  gdy  berezja  aijaĎska  przez  85  lat  ko- 
ációt  antjocbeáski  niepokoila.  Flawjan,  poswi^caj^y  síq  od  mlodoéci  slul- 
bie  Kosciola,  by)  wci§gni§ty  w  zamieszki  religijne  swego  rodzinnego  mia* 
sta.  Oprócz  arjanów,  wiodly  tam  z  sob^  spor  o  stolic^  biskopif  jeszcze 
dwie  partje  katolickie,  t.  j.  enstatjanie  i  melecjaníe.  Každá  z  tycb  partji 
rošcila  sobie  prawo  do  stolícy  dla  swego  elekta.  W  wažnej  tej  kwes^l 
kto  byl  prawym  biskupem  Antjodgi,  czy  MeUcjusz^  prawnie  obrany  po 
émierci  Enstaijnsza,  wyp^onego  przez  arjanów,  czy  tež  PúuUn^  wybrany 
za  poparciem  Paulina,  bpa  z  Galarís,  a  przewodnicz^y  tym  katolikom, 
którzy  jak  za  žycia  Eusta^usza  niezacbwianie  przy  nim  obstawali,  tak 
tež  i  po  šmierd  jego  od  innycb  katolików  miasta  síq  wyt%czylí.  Flawjan 
przecbylil  si^  na  stron^  pierwszych  i  wkrótce  sostal  przywódcf  swej 
partji.  Znaczenie  i  wplyw  Flawjana  wzrastaly  z  dniem  každým,  tak,  iž 
mu  jeszcze.  gdy  byl  šwieckim,  powierzono  w  nieobecnoád  Melecjnssa  kie- 
rownictwo  cal%  X%  partj%.  W  skutek  položonych  w  tej  sprawie  sastug, 
obralo  go  jego  stronnictwo  po  ámíerci  Melecjusza,  zmarlego  w  Konstan- 
tynopola  (881),  biskupem  an^ocheňskim  i  na  tej  stolicy  potwierdzonym 
zostal  przez  synod  w  Konstpln,  zložony  z  bisknpów  wscbodnich,  pomimo 
iarliwego  oporu  Grzegorza  naiýanzeáskíego,  ob8tawiÚ%cego  za  jednoáei% 
koácieln^.  Im  latwiej,  za  rad^  Grzegorza,  možná  bylo  przywródó  w  An- 
tjocbji  jednoéó,  bez  obi(Mii  nowego  biskupa,  przez  oznanie  Paulina,  tym 
zaci^tszy  powstal  spor  po  wyborze  Flawjana,  bo  nietylko  eustaljaníe 
opíerali  si^  gwaltownie  temn  wyborowi,  ale  i  bpi  egípscy  i  zachodni  od- 
Tzucali  go  stanowczo,  powoh^fc  819  na  umow^,  mi^y  obiema  parljand 
w  Antjocbji  zawart^  wedlug  ktárej  po  ámierci  jednego    z  dwóch  w  qK>- 

Encykl.  T.  V.  28 


434  Flawju  ifrifty.— Flavraiajeaa. 

fze  h^á^jch  bpów,  pozosUly  pny   tjúa  miat  bjé  ozntny  sa  prawego 
bpa*    Pnez  obor  F*a   nmowa  ta  zostaía  zgwalcon^  bo  wedhig  nicj  Pan* 
Unos  powioiea  by)  byó  powszechnie  za  biskepa  uznaný;   akaržyli  úq  wi^ 
biskupi   zachodni,    po  stronie    Paulina    stoj^ey,    o    przeniewierzenie;    nie 
chdeli  zFlawjanem  mieé  žadnej  spolecznošď  i  zarzučili  bpom  wsehodnim, 
ie  potwierdzeniem  Flawjana  okázali  najwi^ksz^  nierozwag^   i  zrobili  krok 
agubny  dla  jednošd  Komolá.     W  skutek  t^o  niech^ó   mi^y  wschodem 
i  záchodem  jeszcze  wi^cej  síq  ro^%trzyla,  tak,  iž   ámieró   Paulina   (S89) 
U8nn%6  jej  nie  mogla.     Stronnicy  Paulina,  po  jego  ámierci,  uznali  za  pra- 
wego  bpa  Ewagrjiuza^  poáwi§€onego  jeszcze  przez  Paulina,  a  na  Flawja- 
na  zanieáli  skarg^  do  cesarza  Teqdozjusza.  Z  rozporz%dzenia  cesarza  miat 
swej  sprawy  bronié  w  Rzymie,    a  nast^nie    w  Aleksandrji,    gdy   bpi  za- 
chodni   rozs^dzenie    tej   sprawy    powierzyli    Teofílowi    aleksandryjskiemu 
i  bpom  egipskim,  jako  przecbowuj%cym  jeszcze    ducha   Atanazego.     Lecz 
poniewai  F.  nie  chcial  poddawaó  praw  swoich  na  czyje  b^dž  rozpatrzenie, 
przeto  cesarz,  którego  wzgl§dy  sobie  w  tym   czasie  Flawjan  pozyska)  sw) 
bytnoáci^  na  dworze,  zostawil  tg  spraw§  nierozstrzygni§t4,    a  tak  trwalo 
to  rozdzielenie  až  do  šmierci  Ewagrjusza  (39  2).    Flawjan  dokázal,  že  po 
Bwagrjuszn  jož  nast§pcy  nie  obierano,  co  bylo  pierwszym  krokiem  do  po- 
jednania.  Obywatele  Antjocbji  poddali    sig  po  wi^kszej   cz§áci  Flawjanom*, 
a  za    poirednictwem    éw.    Chryzostoma    i  Teofila    aleksandryjskiego    po- 
vrócil  on  znowu  do  spoleczeústwa  z   Koáciotem  rzymskim.     Pomimo  to, 
pewna  cz^áó  eustatjanów  trwala  w  zacigtym  uporze    až  do  r.  416,  w  któ- 
rym  wymowny  Aleksander,  drugi  nast§pca  F*a,  do  zupelaej  jednoáci  z  Ko- 
éciolem  ich  doprowadzil.     F.,  sam  pierwszy  odnowiciel   jednoáci,    dzlalal 
swym  wplywem  zbawiennie  až  do  404  r.  i  nm.  uwažany  za  šwi§tego,  lu- 
bo  czci  publicznej  nie  odbieral.     Chryzostom  wspomina  go  cz^sto  w  swo* 
ich  horninách,  oddaj^c  mu  szczcgólQe  pochwaly,  i  opisaje  podróž  jego  do 
Konstpla,  podj§t%  dla  tego,  aby  mieszkaňcom  Antjochji  ^ednaó  przychyl- 
noéč  cesarza.     Theodoret  (Hist.  eccl.  IV    25)  nazywa  go  wielkim  i  šwíq- 
tym:  wychwala  go,  jako  gorliwego  obroúcg  wiary  katolickiej  przeciw  arja- 
nom,   i  przytacza    wiele  homilij  tego  bpa,  w  tym    celu  wypowiedzianych; 
ale  žadne  z  dziel  Fiawjana  nie  doszlo   do  potomnoáci.     Wedlug   Dupin*a 
(N.  biblioth.  t.  III),  Flawjan  ma  byč  autorem  niektórycb  homilji,    przypi- 
sywanych  éw.  Chryzostomowi. — 2.  F.  od  4  99  patrjarcha  antjocheáski,   za 
to,  že  bronil  postanowieň  soboru  chalcedoúskiego,  przez   cesarza    Anasta- 
zjnsza  612  r.  na  wygnanie  skazany,  um.  6i8  r.     (Hauswirťh),  X,  F.  S. 
Flaviniacum  (Flavigny^  czytaj  Flawini)^  miasto  w  Burguodji,  na  gó- 
rze  položené  i  do  djecezji  Autun  (ob.)    náležíce.    Miasto    to  ma    dawne 
opactwo,  znané  pod  nazw%  Flaviniacum^  monasteríum  FlsTiniacense.     Po- 
wstalo  ono  z  pol%czenia    dwóch  klasztorów,   z  którycb  jeden,    poáwi§cony 
áw.  Piotrowi,  založony  byl  przez  Klodoweusza  I;   drugi,  maj^cy  za  patro- 
na é.  Praejectusa  fs.  Príx)  bpa  z  Glermont  i  m§cz§Ďnika,  založony  byl  7  22  r. 
przez   Widrada  ( Ware)^  znanego  tylko  jako  syna  ^Corbonis  viri  illustris.'' 
Widrad  (f  74  7)  dla  swego  opactwa   pozyskal   zupeln^  exempcjQ,    prawo 
ožywania    infuly,    pastorálu   i  pierwszego   glosu    przy    wyborze    biskupa 
w  Autun.  Papiež  Jan  Vlil  poáwigcil  87  7  r.  košciót  klasztorny.   F.  przy- 
l^czone  zosialo   do   kongregacji    maurynów.     Byt    jeszcze    inny  klasztor 
Flaviniacum  nazwany,    lež^cy  w  okolicy  Toul  (iu  territorio  Tullensi), 
i   jako  priorat  podlegal  opactwu  St.  Witona.     Cf.  Sammart.    Gallia  Chri- 
stiana, IV,  464.  (Kerker).  N. 


Fléchíer.  435 

Fléchier  (czjt.  FUszjt)  Esprit,  ar.  loGzerwca  16S2  r.  wPemes, 
w  hrabstwie  Avignion,  z  ubogich  rodziców.     Jego  stryj  Herkules  Aadifrei, 
przdožooj  zgromadzenia  nanki  chrzeácjaúski^,  pi*2yj%t  go  do  zgromadze- 
nia,  leez  sarowoáó  nast^pDego  przeložonego   zmuata  go    do  opQszczeoia 
zgromadzenia.     Udal  si§  wtedj  do  Paryža  i  poáwi^l  si^poezji,  szczegól- 
niej  laciúskiej.  Zupetny  brak  protektora  i  záchyty    zmusily  go  do  przyj§- 
cia  posady  gawernera  na  wsi,  a  nast^pnie   naaczyciela  w  szkole;  lecz  nie 
Qwažaj^  takiego  póla  dla  siebie  za  odpowiednie,  s^dzil,  že  daleko  lepiej 
b§dzie  mógl  užyč  swych  si},  poswÍQcaj%c  síq  wymowie  kaznodziejskiej.  Do 
tego  now^o  powolania   byl  obdarzony  bojn^   wyobražni^    mial   swietny 
sposób  vyražania  si§,  gI§bok^  przenikliwoáč  i  niezmiem^  latwoéé  w  przed- 
stawiania  rzeczy.     Próbowal  swych  sil  we  wszystkich  rodzajach  wymowy 
koicielnej,  ale  tylko  mowy  pogrzebowe  zjednaly  ma  slaw§.  Wj>go  25-du 
mowach  adwentowych  widaó  styl  gladki,    wielkl  dobór  wyrazów,    ale  im 
brak  glgbazej  myáli.     W  swoich  osmiu  mowach  synodalnych  i  missyjnych 
rozwija  z  gl^bokiém  ucznciem  obowi%zki  kaplanów,  wzgl^dem    nowonavnró* 
conych,  w  konfesjonale,    na  ambdnie,    w   naaczaniu  mlodziežy    i  w  žyda 
prywatném;  nie  dorównywa  jednakžs,  aoi  co  do  wzniosloáci  wyraženia,  ani 
co  do  namaszczenia  religijnego,  synodalnym  mowom  Massillon'a.  W  przed- 
mowie  do  20  mów  pochwaloych  na  czešc   šwi^tycb,    rozwija    zásady  tego 
rodzigo  wymowy,    w  bardzo   trafoy    sposób   zalecaj^c,   aby    wychwalanie 
áwigtego  bylo  w  pewnych  granicacb,   aby  zaslug  ich  nie  równač  z  zaslu- 
gami  Chr>'stusa,  aby  nie  prz^taczaó    zbyt  wieie  legend,    w  wybieraniu  cu- 
downych  zdarzeú   byó  bardzo  ostrožným,  a  za  to,    aby  zach^cač  jak  nig- 
roocniej   do  cnoty,    przedstawiaj%c  j%   w  najpi§kniejszych    kolorach;    lecz 
w  jego  wlasuych  mowach  pochwalnych  nie  zawsze    zmydcgemy  zachowane 
te  przepisy.     Pierwsza  z  jego  osmiu  mów  pogrzebowych   poáwi§cona  jest 
pami^i    ísi^zny   Montausier  (r.   16  72).     Jak  wszystkie  jego  tego  rodz^gu 
mowy,  tak  i  ta  grzeszy  mnóstwem  antytez,    a  sztuczny  jej  úklad  zanadto 
jest  widoczny;  jednakowož  jest  w  niej   wlele  myáli,  które  przenikliwošci^, 
jasnosci^  i  pi§knoáci4  wyraženia  zachwycaj^  sluchacza.    T4  mow^  zjednal 
aobie  wiele  rozglosu  i  dU  tego    r.  16  75  zaproszony  byl   z  mow^  pogrze- 
bowe na  pochwal^  kti^zny  AigwUon^  krewnej  kardynala  Richelieu.  Ksi§žna 
ta  užywala  swego  wplywu  na  pot^žnego  ministra,    w  celách  szlachetnycb, 
a  ostatnie  lata  žycia  swego  sp^dzila  naspelnianiu  uczynków  milosiernycli. 
Fléchier  žywo  przedstawil  w  swej  mowie  žycie   ksi^ny,    która   szcz^ácie 
swe   znajdowala  w  szcz§áciu  innych.     Mowa  jego  na  pochwal^  marszaUca 
Turerm€  (r.   1676)  jest  najlepsz^   z   jego    mów.     Ma$car<m^    bp  z  Toul, 
walczyt  wówczas  z  Fléchierem  o  pierwszeástwo,  ale,  wedřug  zdania  wszyst- 
kich  znawców,  o  wiele  przez  naszego  mówc^  przewyžszony  zostal.  AY  mowie 
mianej  167  9  r.  na  pogrzebie  Lanoignona^    prezydenta  izby,    przedstawia 
w  spokojným  i  lagodnym  tonie  czynne  žycie  w>'Sokiego  s§dziego  i  cnotli- 
^vego  m^.     R.  1682 'mial  mowQ    na  pogrzebie    Marji  Teresy^   królowej 
franeuzkiej,  której  žycie  znané  bylo  z  pobožnošci    i  dziet  dobroctynnych. 
F.  umial  tu  scharakteryzowaó  dobrze   žycie   dworu,    który  królowa   sw) 
cich§  pokory  i  pobožnošci)  budowala.   B.  I686  mial  mowQ  na  pogrzebie 
kanclerza  TelUera^  która  wprawdzie  wiele  przypomina   mow§,    mian^  na 
pochwal§  Lamoignon*a,  jednakowož  ma  wiele  obrazów   oryginalnych  i  žy- 
wych.     W  mowie   na  pogrzebie  Marji  Anny^  žony   nast^pcy   tronu  íran- 
cuzkiego  (r.  1690),  widaé  z  pocz^tku  pi^kny,  harmonijny   styl,    lecz  p6- 


436  FlécMer. 

iniej  jest  slabjm  i  mniej  zajmaj^cjm.  Ostatní^  mowQ  pogrzebow§,  wypo* 
wiedziao^  w  Síerpnia  1690  r.,  pošwi^ci}  pami^  swe^  dawa^^o  przyja- 
děla  ksí^a  Afaníauner.  Ksigže  ten  odzDaeza)  si^  cnot^  i  prawoád%  cha- 
rakteru, pomimo  že  tjl  wáród  sepsotego  dwom.  W  mowie  tcj  wystawia 
Fléchier,  w  prostých  wyrazach,  hardzo  pi§kiiy  ohraz  žjcia  swego  przyja- 
dehi.  Lecz  i  ta  mowa  nie  jest  woln^  od  wad  jema  wlaádwych.  Flódiier, 
ówicz^c  si^  w  wymowie,  pilnie  badat  swoich  poprzedników  i  przypatrywat  ai^ 
ich  wadom,  aby  si^  tém  pewníej  od  nich  nchronió;  lecz  pomimo  woli 
siektóre  z  nich  sobie  przyswoih  Chociaž  shiwa  Fléchiera  zostala  prsy- 
émion%  przez  jego  nast§pców,  zawsze  jednakowož  tQ  potožyř  on  zaslag^, 
že  do  wymowy  kaznodziejskiej  we  Francji  wprowadál  czystoáó  j§zy^ 
i  pi^kncáó  wyražeá.  D.  12  Czerwca  16  73  r.  Fléchicr,  rázem  z  Radne*iD, 
przyj§ty  zostal  na  czbnka  akademjí,  w  miejsce  Antoniego  Godean.  Mowq 
jego  wst^pn^  takiemi  pochwalaroi  przyj^to,  že  Radné,  zw^tpiwszy  o  awych 
biřrcb,  zmieszat  si§  bardzo  i  zaledwie  byl  w  stanie  sw^  roowQ  wyj^kaé 
i  zupelne  roial  niepowodzenie.  Oprócz  mów  Fléchiera,  posiadamy  wiele 
listáw^  napisanych  z  talentem:  wprawdzie  styl  zaniedbany,  ale  to  ich  pi^ 
knoád  nic  nie  njmuje.  Zycicrya  kardynala  Commendcnfego  (ob.)  jest 
przekladem  laciňskiego  dziela  Maiji  Graciani*ego.  Opisujíc  žycie  cesarza 
Teodozjnsza  (fíisto»re  de  Vempereur  Théodose  le  Grandy  Paris  1679), 
zbytnie  mu  oddaje  pochwaly  i  w  zanadto  pi^knych  przedstawia  go  kolo- 
rach,  co  zapewnie  zt%d  pochodzilo,  že  pisz%c  to,  jako  nauczyeiel  delfina 
Francji,  chcia)  mlodemu  ksi§ciu  przedstawió  jak  nsgwznioálejszy  wz6r  pa* 
Duj^cego.  W  žyciu  kard.  Ximenes'a  {Vie  de  cardinal  X,  169  3,  2  t) 
przedstawia  tego  kardynala  ze  strony  przedewszystkiém  jego  wewn^trznej. 
Ludwik  XIV  nagrodzil  zaslugi  F*a  r.  1686,  ofiaraj^c  mu  bpstwo  La- 
vaur,  przy  czém  mu  powiedziah  „Dlugo  czekaleá  pan  na  stanowisko,  które 
8i§  panu  dawno  nalézalo;  ale  nie  chcialem  si§  pozbawiaó  przyjemnočd 
slucbania  pana**.  W  krotce  ofíarowano  mu  bpstwo  w  Nismes.  Dlugo  wahal 
8ÍQ  z  przyj§ciem  go,  lecz  w  koácu  ulegl  woli  króla,  który  pragn^l  go 
mieó  na  tém  stanowisku,  spodziewaji|c  si§,  že  m^ž  pelcn  roztropnoéd 
i  }agodnoáci,  a  przytém  wyroowny,  najlepiej  b§dzie  umial  uspokoié  zwa- 
énione  úmysly.  Edykt  nantejski  krotko  przed  tém  byl  odwolany,  w  sku- 
tek czego  kalwinišci  jawny  bunt  podnieáli.  Easkawe  obejácie  si^  Flé- 
chiera zyskalo  wielu  heretyków  dla  Koácíola.  W  lištách  jego  pasterskich 
wsz^dzie  przebija  ojcowskie  usposobienie:  zawsze  stanowczo  odradza)  ožy- 
wač  surowych  érodków  przeciw  heretykom  i  zalil  síq  na  przykroád,  jakie 
im  wyrz^dzano.  W  skutek  tego  wsz§dzie  doznawal  wielkiego  powažania, 
nawet  u  protestantów.  Sami  fanatycy,  niszcz^y  wszystko  ogniem  i  mie- 
czem,  jego  mieszkanie  oszcz§dzili.  Duchowieňstwo  swoje  d^le  zach^cal 
do  nauki,  pržyáwiecaj^c  mu  swém  žyciem  pobožném  i  nieskažoném. 
W  wiernych  zagrzewa!  cií|gle  ducha  wiary,  a  byl  tak  przyst^pnym,  že 
wszystkich  serca  sobie  jednal.  Umial  jednakowož  odwažnie  i  stale  bronié 
praw  J^ošciola  i  wykorzeniaó  nadužycia.  Wáród  ogólnej  n^dzy,  jaká  pa- 
nowala  w  jego  prowincji,  w  skutek  zaburzeň,  chorob,  nieurodzaju  i  glodo, 
bojnie  rozdzielal  jalmužn^.  W  trudných  i  ci§žkich  czasach  zarz^dzat  dlje* 
cezJ4  przez  25  lat,  z  cal§  miloáci^i  moc^  charakteru,  na  požytek  paú- 
stwa  i  dobro  Koáciola.  Krotko  przed  ámi^rci§  mial  przeczacie,  že  umrae, 
i  dla  tego,  poznawszy  pewnego  rzežbiarza,  polecil  mu  zrobió  dla  siebie 
skromný  pomnik;  ten  pokazal  mu  dwa  wzory:  Flechier  wybral  skronniej* 


FMehier.— Fleory.  437 

9ZJ.  Um.  1$  Lnt  i7io  r.  Fenelon,  dowiedziawazj  si^  o  šmíerei  Flé* 
chiera,  wyrzekl:  .Straciliimy  nasz^go  místná!'*  ChocúU  jego  kazania  nie 
BiaJ4  dla  nas  wielkiego  znacxenia,  -  wuakže  jego  mowy  pogrzebowe  pozo« 
8taii%  na  zawsze  wzorem;  samtylko  Bossnet  pnew jžszyl  go  w  tego  rodziýa 
wjmowie.  Ks.  Dacreux^  kanooik  z  Anxerre,  wjdal  j^o  wszystkie  dziela 
(Oeuvres  eompUies)  1782  r.  w  5  t.  a  10  TolanL  íd-8.  Gonodj  bibijotekara 
w  Clermont,  oglosil  1845  niewjdane  dot^d  dzieto  F*a:  Mémoirčs  tur  le» 
grands  jours  de  CUrmoni.  Protestanci  niemieccy  wydali  1749 — 1755  tía- 
maczenie  m6w  F'a,  dokonané  przes  ksi^y  Magmua  SchLeiera  i  Eolumbana 
Betz^a  1712  r.,  lecz  bardzo  je  oslabili. 

FlectamilS  genua  (zginajmy  koUma^  hlfkqjmy)!  wola  celebrans  w  li- 
targji  rzjmskiej  niektórycb  dni  w  rokn  (op.  w  wieiki  pi^tek,  w  trzj 
érody  i  trzy  soboty  dni  kwartalowych)  po  OrenutSj  przed  jcdn^  Inb  wi^cej 
inodlitw4,  i  przykl§ka  potem  na  prawe  kolano  i  pozostaje  w  tcý  pozycjí 
dopoki  slož^cy  nie  powie:  Levaie  (podnieáde  síq).  We  Mszy  nroczystej 
FLeciamus  genua  épiewa  djakon,  a  LevaU  subdjakon;  celebrans  zaá,  odšpie- 
wawszy  Oremuš^  pozostaje  w  postawie  stoj%cej,  gdy  snbdjakon  i  djakon 
na  oba  kl§k^^  kolana  (tak  wyražnie  mówi%:  Merati,  Romsée  i  inni  m- 
brycyáci).  Obrz%d  ten  znajdnje  si^  jnž  w  nigstarszych  Sakramentarzach 
košciola  rzymskiego. 

Fleetowe  matženstWO,  nazywa  si^  w  Anglji  cz§3to  zawierane  od 
czasów  reformacji  malženstwo  pokutně,  poUogostawione  przez  osobQ  nie 
maj^c^  do  tego  kwaiifíkacji,  któremn  wszakže  prawo  przyznawalo  wažnoáé 
c^-wiin^  (malžeústvfo  cywilne^.  Latwo  tu  poznač  naáladowanie  przy klada 
króia  lienryka  YIII.  Že  wszakže  dncbowne  trybanaly  przeciwko  terna 
nadožycia  powstawaly  i  karaé  je  mogly,  przeto  blogoslawíeástwo  taklch 
malžeástw  odbywalo  si§  w  miejscach  nie  dla  káždego  przyst^pnych,  jak 
np.  w  kaplicach  wi^ziennych;  zwaly  si^  zaá  te  malžeástwa  fleetowe^  od 
wi^enia  fleet  (czyt.  /2i'<),  gdzie  byly  najcz^stsze.  Nast^pnie  blogoslawieá- 
stwa  te  dawano  w  szynkach,  które  odznaczaly  si^  w  tym  cela  szczególne-  > 
mi  na  szyldach  znakami  (np.  dwiema  řekami  sobie  podanemi  i  t.  p.). 
R.  175S  wyszlo  prawo  pko  takim  maUeástwom.  W  ďíutek  t^o  wioslúc 
Graithney  (Gretna)  w  Szkocji,  dok^d  nie  sí^ga  sorowoáó  prawa  angiel- 
skiego,  zostala  miejscem  zawierania  takich  malžeástw.  Od  17  64  dawa- 
niem  álabów  zajmowal  síq  tam  niejaki  Józef  Paiilty^  sžynkarz.  Póžni^ 
fnnkcja  ta  przeszla  na  kowala  Daniela  Laing,  któr^o  dziedzice  prowa* 
dz%  dalej  swój  proceder  od  1814  r.  Liczb^  corocznie  zawieranycb  tam 
malžeástw  pod^^  na  60.  Honoraijom  placi  si^  odpowiednio  do  godno- 
sci  i  bogactwa  osob.  Najnižsza  cena  15  gwineów.  (Stalbaur). 

Fleuríaa  d*A rmenonville,  Tomasz  Karol,  jezoita,  žyjv 
cy  w  dmgiej  pólowie  XVII  w.,  byl  prokaratorem  missji  wschodnick 
i  z  nadsylanych  przez  missjonarzy  listów  redagowal  informacje  o  stanie 
Košcii^  na  Wschodzie:  Estai  présent  de  VArmime^  taní  povr  le  tempord 
quš  pour  le  epirituel^  avec  une  descriptían  du  pay$  et  des  moeurs  (Pária 
169a);  Ettat  des  mimem  de  Grece  en  Van  1695  (ib.  1695;  wyj^tki  ap. 
Caragan^  Bibliogr.  hist.  de  la  comp.  de  J.,  Paris  1864  s.  285);  JVou* 
veaug  mémoires  des  fni$don$  de  la  eomp.  de  /.  dané  le  Levanty  Pária 
1715  —  55,    9    V. 

Fleury  (cz>iaj  Flórí)^  Fhríaeum^  slawne  opactwo  z  miastem  te- 
goi  nazwiska  nad  Loar^,  niedaleko  od  Snili,  w  djecezji  orleaáskiej,  zna* 


438  Fleury. 

ne  jest  równiež  pod  nazwSskiem  klasztora  iw,  Benecfykta  nad  Loarq,  Zft* 
}o2ycielein    tego    klasztora  byi   opat   Leodegar   z    Aniaňy,    póžnicrjszy 
bp  Orleana,  w  pierwszych  latách  panowania  Klodoweasza  II  (688 — 65  7), 
Plerwszy  opat  tege  klasztom,   w  którym  zakonnicy    trzymali    síq  reguly 
Í79.  Benedykta  i  Kolambana,  nazywal  sí§  Mummolns,  pilný  badaczkai^g 
éwi^tych.  Ten,  czytaj^c  w  Djalogadi  Grzegorza  W.  žycie  áw.  Benedykta  i  z  bo» 
leéci^  wspomniawsiy  sobie  na  zbnrzony  przez  Longobardów   klasztor  Gaa* 
slno,    ivysyla  mnicha    Áigulfa   do   Cassino,    aby  ztamt^d   sprowadzit    do 
Fleury  cialo  tego  áwi§tego.    Aigalfowi  adařo  si§  wynaleáé  ciak)  éw.  Bene- 
dykta, rázem  z  cialem  áw.  Scholastyki,    i  ówi§te  szcz^tki  áw.  Benedykta 
&zcz§áliwie  do  F.  sprowadzil;  cialo  zaá  áw.  Scholastyki  pozostařo  wlasno- 
áci)  djecezji  cenomaneĎskiej,  której  biskup  Berarius,  w  tym  samým  czasie 
i  w  tym  samým  celu  co   Mummolus,    swego  delegáta    do  Cassino  posht). 
Przeniesienie  to  nasti|pilo  653  r.,  Jak  o  tém  áwiadczy  Pawel  Wamefiyd^ 
opat  Optatvs  z  Montecassino  (f  7  60  r.),  Leon,  opat  rzymski  z   koúca  X 
wieku,  i  inni,  a  pomimo  to,    wielu  to  przeniesienie    uwaža    za  w^tpliwe, 
a  nawet  zupelnie  go  zaprzeczaj^  (Mabill,  Annal.  t.  i  p.  880,  42  8 — 80; 
t.  II   p.  151;    t.  IV  100,  69 1).     Przez  posiadanie  áwi§tych  relikwji   pa* 
tijarcby  wszystkich  zakonników    na    zachodzie    stalo  si§  opactwo    Fleury, 
«  jak  síq  wyraža  Papiež  Leon  YII  w  piámie  swojém  do  opata  Odona  ,»quasi 
caput  ac  primas  omnium    coenobíornm"     {MabiU,  Annal.  t.  III    p.  439, 
708).  Odt^d  tysi^ce  pielgrzymów  z  Francji  i  calej  Europy  odwiedzalo  co- 
rocznie  grób  áw.  Benedykta.     Papieže    i  królowie  nadawali    miejscowoéci 
tej  rozmaite  przywileje    i  darowizny,   a  tak,  obok  grobu  áw.  patijarcby, 
žebral   si§   liczny   zastup  uczonych    benedyktynów,    którzy   przez    dhigie 
wieki  dawali  przyklad  karnoáci   koscielnej,  i  áwiatlo    nauki  niétylko    po 
Francji,   ale  i    w  innych    krajach  ztamt^d    rozszerzali.     Szczególniej    pod 
wzgl§dem    naukowym    zakwitl    klasztor  za  Teodulfa  (ob.),    uczonego    bpa 
Orleanu,  a  zárazem  opata  w  Floriacum,  po  którego  ámierci    (f  8  2 1)  za- 
konnik    i  pisarz  Ádrewald  (ob.)  byl    ozdoby  klasztoru.     W  tym    samým 
czasie  nabralo    jeszcze   wigkszego    znaczenia,    w  skutek    založenia    przez 
Ludwika  Pobožnego  hospitale  nobilium  i  hospitale  pauperum.  Nadto,  spro- 
wadzono  tu  wi§cej  relikwji  áá.  z  klasztoru  áw.  Djonizego,  jako  tež  posta- 
nowiono  áwi§to  na  czeáó    áw.  Benedykta  na  dzieň  4  Grudnia,    które  cala 
Francja  obchodzila.     Dia   niewiast,    któr}'m    nie  wolno   bylo  do  klasztoru 
wchodzié,  wystawiano  czasami  ten  drogi  skarb  relikwji  w  namiocie,  na  ten 
cel  urz^dzonym  w  pobliskim  lásku.    Normandowie  r.  865  spálili  klasztor 
opuszczony  przez  zakonników,  którzy    z  cialem    áw.  Benedykta    ucieezk§ 
sig  ratowali.     R.  8  78  Normandowie  napadli  znowu  na  Fleury,  lecz  przez 
m§žnego  opata  Ilugona  pobici  zostali.  R.  909  napadli  po  trzeci  raz:  wódz 
ich  Rejnold  urz^dzil   w  dormitorium    zakonników    mieszkanie    dla  siebie, 
lecz    w  nocy    okázal  mu    si§    áw.    Benedykt    i   zapowiedzial    ma  blisk) 
émieré,  co  rzeczywiácie  nast%pilo.    Odt%d  mieli  Normandowie  dla  áw.  Be- 
nedykta wielkie  powažanie,  tak,  iž  nawet  wódz  ich  Rollo,    chod  poganin, 
klasztor    Fleury  zawsze  oszczgdzal.  Pomimo  tych  wydarzeň,  tak  nieprzy- 
jaznych  dla  karnoáci  klasztornej,  utrzymala  síq  ona  jednak   w  cařej  suro- 
woáci  až  do  pocz^tku  X  wieku;  lecz  juž  okolo  930  r.  i  tam,  równie  jak 
i  w  calej  Francji,  karnoáé  klasztorna  znikn§la.     Hrabia  Eliziard^  czuj%cy 
dotkliwie  úpadek  tego  slynnego  klasztoru,  wyprosií  sobie  u  króla  Eudolfa 
pozwolenie  przywrócenia  w  nim  porz^dku.     W  tym  celu,  w  towarzystwio 


Fleury.  439 

dwóch  hrabiów,  dwÓ€h  biskopów  i  éw.  Od&na^  opata  z  Clagny,  udat  n§ 
do  opactwa  Fleaiy.  Lecz  skoro  tam  przybyli,  leakoiiiiicy  wpaidé  ich  nie 
chcieli:  jedni  bronili  wnijida  a  bramj  klAsztora,  inni  i  dachów  rzncali 
kamieniami.  Przez  trzy  dni  napróžno  z  zakonnikami  traktowano,  dopíero 
nagie  i  ámiale  przedsíowzi§cie  Odona  zlamato  upor  zakonników.  Przedw 
zdania  iowarzyszów,  paácil  síq  Odo  konno  sam  jeden  do  klasztorn:  oatn* 
pialjm  zakonnikom  wypadla  broň  z  r^ki,  padli  áwi^temn  m^žowi  do  nóg, 
przepraszaj^c  go  z  žalem.  Odo,  pozostawszj  pewien  czaz  we  Fieniy,  pon- 
SQwa!  nadažycia,  jakie  si§  wkradly,  mianowicie  co  do  posiadloáci  osobi- 
stej  i  jedzenia  mi^,  i  z  pociech^  widzia},  jak  dawna  karnoáó  coraz 
wi^ej  wzrastiJa,  a  klasztor  pomnašal  n^  napljrwem  jnž  to  zladzi  éwiee- 
kich,  jnž  z  zakonników,  jnž  tež  kanoników,  a  nawet  bpów,  którzj  Bwych 
godnoáci  8i§  pozrzekali.  Jednakowož  Flenry  pozostaio  zawsze  nlezaležném 
od  Clngny,  a  odt%d  stalo  síq  ^lawniejszém  jeszcze,  aniželi  kiedykoiwiek  po- 
przednio.  Zakonnicy  zt%d  byli  wysylani  do  innych  klaaztorów  dla  zrefor- 
mowania  icb,  a  ich  kolonje  zaprowadzaly  wsz§dzic,  i  w  bliskich  i  w  o- 
dleglych  klasztorach,  karnoáó  i  nank§.  Nawet  hiszpani  i  niemcy  przyby- 
wali  do  Fleury,  jak  np.  Dietrieh  z  Hcresfeld^  autor  dziela  o  tak  nazwa- 
nej  Illacji  i  sprowadzeniu  zwlok  iw.  Benedykta  z  OrUanu  do  Fleurg,  Spi* 
saně  ok.  r.  lOOO  zwyczaje  opactwa,  przedstawiaj^  wiele  wažnych  i  cieka- 
wych  rzeczy,  co  do  nrz^enia  i  obyczajów  óczcsnych  klasztorów;  dowia- 
dnjemy  si^  zt^,  ile  dobrego  czynil  kbisztor  dla  nbogich,  których  stu  po- 
dejmowano  w  wielki  czwartek,  w  Zielone  Šwi^tki  i  w  innych  dniach  ro» 
ku.  Prócz  tego  przy  bazylice  áw.  Benedykta  znajdowat  si^  dom  schro- 
nienia  dla  ubogich  starców  {Mobil.  Annal.  t.  III  p.  632;  t.  IV  p.  60). 
Szczególniej  zakwitla  w  Fleury  nauka  za  czasów  Odona.  Z  tej  szkoly 
wyszedl  Abbo  (ob.),  jeden  z  najuczeňszych  Indzi  owego  czasu,  który  jako 
chlopiec  do  klasztoru  przybyl  za  czasów  opata  Wilfalda.  W  mlodym  wie- 
kn  zostal  jož  nauczycíelem  ápiewu,  arytmetyki,  gramatyki,  djalektyki;  po« 
tém  slucbal  fílozoQi  i  astronomji  w  Paryžn  i  Reims;  w  Orleanio  oczyl  mu- 
zyki  za  znaczne  wynagrodzenie,  ale  potajemnie,  z  obawy  Indzi  zazdnn 
snych,  a  równoczešnie  shichal  retoryki  i  matematyki,  a  tak  zbogacony  nie- 
msJym  zasobem  wiadomoáci  wrócil  do  Fleury  i  rozpocz%l  tu  zawód  naa- 
czycielski.  Abbo,  wraz  z  Remigjuszem  z  Auxerre,  Hncbaldem,  mnichem 
z  £lnon,  z  Flodoardem,  Gerbertem  i  Fnlbertem  z  Ghartres,  zajrouje  jedno 
z.  najpierwszych  miejsc  migdzy  odnowicielami  nauki.  Pomi§dzy  jego  licz- 
nymi  uczniamí  z  Francjí  i  innych  narodów  zajmuj)  pierwsze  miejsce  an- 
glicy,  którzy  jeazcze  przed  Abbonem  ówiczyli  síq  w  Fleury  w  kamoácl 
i  naukách.  Równiež  odebral  tam  nauki  i  šw.  Oswald^  bp  z  Worcester, 
pomocník  Dunstana  (ob.)  w  jego  dziele  reformacji  koáciota  angielsldego. 
Inny  wspólpracownik  Dunstana,  wíelce  zashižony  bp  Ethelweld  z  Winche* 
ster,  wyslal  do  Fleury  Indzi,  aby  síq  wyksztalcili  w  kwitn^cej  tam  kar- 
noéci.  Sam  nawet  Dunstan  w  dziele  swojém  Concordia  korzystal  z  tego, 
co  zauwažy!  w  žydu  zakonników  w  Fleury.  Poprzednik  jego  arcybp 
Odo  nie  cbciat  przyj%č  godnoáci  arcybiskupiej,  dopóki  nie  otrzymat  ba- 
bitu zakonnego  z  Fleury.  Z  uczniów  Abbona  w  klasztorze  Fleury  odzna- 
czyli  síq:  Aimamus  (ob.)  i  Konětaatyn^  z  którym  slawny  Gerbert  listownie 
síq  znosil,  nazywaj%c  go  zwykle  szíachetnym  i  uczonym  scholastyldem, 
i  cz^to  do  siebie  zapraszal,  žaklinig^c,  aby  z  sob)  k8Íí|žek  z  Fleury  przy- 
wiózl:  .Comitentur  iter  tuum  Tnlliana  opuscnla,  et  de  republica  et  in  Yec^ 


i40  FiMry. 

rom  et  qnae  pro  defenaione  moltonim,  pliiriiiui  B^aaiiae  aloqnentiaa  pa* 
rens  conscrípsit  {MaMUm^  Annal.  t.  lU  p.  602);  dalej  nkoaDicj:  G^rard, 
Witalis^  ToriaríuM^  Gausbert  etc.  (ib.  t  lY  p.  17S).  Próci  t«go  i  iui 
zakonnky  z  Fleniy  piaali  róžne  dzieta,  jol  to  równocieiaie  s  AI>boBaH, 
jol  tež  po  nim,  jak  np.  henbard  napiáal  ksúiieakQ  o  wynaUziemm  dok 
iuf.  Jodoka  {Mqb.  Ano.  t.  III  p.  642),  H^altbu  lyde  króla  Boberti 
t  10 SI  (Cf.  Bouquet,  Scrípt.  rer.  Gall.  L  X).  I  w  póžaiQS^ch  Uteehoi- 
znaczjli  si§  tam  niektórzy  kronikarze  i  pisarze,  jak  to  motna  widzíeč 
n  Bouqneťa  (op.  cit.),  w  Hiti,  littéraire  cle  la  France  i  w  dziele  J(ma  tk 
Botco,  FloriaceQsis  vetas  bibliotheca  benedictioa,  Logd.  1605.  Szkoli 
w  Flearj  miala  wielkie  powažanie  przez  cale  wieki  árednie,  až  ku  ksAr 
cowi  XVI  wiekn.  Nieraz  liczba  ncz^cycb  si^  tam  dochodzila  do  5,000, 
z  którjcb  každj,  wedhig  swej  moiaoád,  bj!  obowi^zaoy  pozostawió  dva 
mannskrypty,  jako  nagrod^  za  pobierane  ta  naoki.  Nadto,  wszystkie  kk- 
sztory  zaležne  od  Fleary  byly  obofri^zane  przyczyDÍač  si^  rocznie  do 
Qtrzymaoia  tamecznej  bibljoteki.  Tym  sposobem  zgromadzil  klaaztor  ve 
Fleary  znakomit^  bibljotek§,  bogat^  w  róžne  mannskrypty  i  ksi^gi,  z  kte- 
rých v  póžniejszym  czasie  hagonoci,  po  calej  Francji  wszystko  niazcz^, 
w  imÍQ  czystego  áwiatla  Ewangelji,  nie  nroieli  lepszego  zrobíó  užytka,  jak, 
ie  je  w  znacznej  cz^i  podarli  i  popalili.  Opactwo  F.  može  sobie  jeszcze 
za  szcz^cie  poczytač,  že  ci  grabiežcy,  którzy  ze  szczególném  .upodoba- 
niem  wyszakiwali  i  pálili  czcigodoe  ciala  áwi^tych,  pozostawili  w  spokojí 
cialo  áw.  Benedykta  i  klasztora  nie  zDiszczyli,  chociaž  w  kilkn  najádack 
ogolocili  go  ze  wszystkicb  košcielnycb  i  klasztorDych  Ozdob,  jakie  pobo- 
žnoáé  calego  národa  w  przeci^ga  kilkn  wieków  tam  nagromadnta. 
W  póžniejszym  czasie  pol^czyli  síq  zakonnicy  z  Fleury  ze  zgromadaeníea 
áw.  Maura.  Zakonnikóv  z  řlenry  nie  trzeba  mieszaé  z  zakonnikami  ýar^ 
eeňskirm\  czyli  floreňskimi^  których  založycielem  byt  opat  Joachim  z  Flon 
(ob.  Floraceňskie    zgromadzenie).  {Schródl).  I*.  S. 

Fleury  Andrzej  Hercoles,  bp  z  Fréjus,  kardyna)  i  piervszy 
mlnister  za  Ludwika  XY.  Ur.  w  Loděve,  w  Langwedocji  2:1  Gzenrea 
1653  r.  Od  najmlodszycb  lat  byl  przeznaczony  do  stanu  dachown^ 
i  odznaczal  si§  pilnošci^  w  szkole,  tak  w  Clermont  jak  w  Harconrt 
W  1 5  roku  žycia  otrzymal  kanonj§  katedraln%  w  Montpellier.  W  24  r. 
zostal  jalmužoikiem  królowej  Marji  Teressy,  a  po  jej  smierci  pozostat  na 
tém  samém  stanovisku  na  dworze  Ludvíka  XIV.  U  dvora  doznával 
wielkiego  powažania  swego  talentu  i  nauki,  jako  tež  z  povoda  nprz^'nie- 
go  i  delikatnego  sposobu  obejscia  si§.  R.  1698  mianoval  go  król  biakn- 
pem  w  Fréjus.  W  czasie  vtargnigcia  vojsk  nieprzyjacíelskich,  wyjednat 
dla  svego  roiasta  i  biskupstva,  že  je  oszcz^dzano.  Ksí%žq  Eogenjasz 
i  ksi^e  Sabau4ji  bardzo  go  szanovali.  Dia  podeszlego  vieku  i  oslabienia 
zdrovia  zrzekl  síq  biskupstva  1715.  Krotko  przed  svoj^  ámierci^  po- 
wierzyl  mu  Ludvik  XIV  vychovanie  svego  pravnuka.  Gorlivie  wzi^  119 
do  t^o  obovri^zku,  starajíc  síq  nietylko  vyksztalció  úmysl,  ale  i  aerca 
mlodego  Ludvika.  B.  17  26  otrzymal  purpury,  a  vkrótce  potem  zostal 
ministrem,  maj^ym  vplyv  i  vladzQ  piervszego  ministra,  cbociaž  go  tak 
nie  mianovano.  Mial  v  tedy  lat  70,  a  pomimo  to  przez  le  lat  až  do 
svěj  ámierci  (17  4  8)  piastoval  t§  godnoáó.  Zarzucaj^  mu,  že  ze  správami 
paústva  za  málo  mlodego  ksi§cia  obzoajmil,  že  ovszem  go  od  nich  po- 
ifstrzymyval,  aly  sam  tém  samovladniej  mógl  rz^dzič;  že  zanadto  ulegal 


F  I  •  ■  r  y.  441 

bř^om  wíašcimfm  podesztemn  wiekowi,  t.  j.  ia  byt  ibjt  powalnym  i  od%ga- 
j^cjm  8i^  w  dďalaoia  i  ie  za  wszelk^  een^  by!  gotów  ntnymaó  polityk^ 
pokojow^;  že  Stooislawowi  LeuczyásUema,  którym  síq  Francja  opieko* 
wala,  za  mal^  dař  pomoc;  io  w  skntek  žle  obliczoncij  o8zcz§daoáci  dal  zmar- 
nieč  flocie  francnzkiej.  Z  dnigiej  Btrooy  trzeba  wyznaó,  že  16  lat,  pnez 
jakie  we  Franeji  najwytsz^  piastowal  godnoáó,  byly  dla  kraja  Dajpomyál- 
niejszemi.  Nabyl  dla  Franeji  Lotaryogj§,  zmoíejszyl  podatki  i  przywiódi 
do  pqrz^dka  bardzo  DiepraktyczQ%  monety  knýow^;  handlowi  nadal  do- 
wy  pop^  i  bardzo  si^  opiekowal  naokami  i  sztQkami.  Mimo  calego 
usposobienia  pokojowego  nie  mógl  aclMt>ni6  Franeji  od  wzÍQeia  adzialn 
w  wojnie  anstijackiej  o  nast^pstwo  tronn.  Do  póžnych  lat  docbowal 
wesoloáó  i  mlodzieácz4  áwiežoáé  nmysla.  Um.  w  Issy  1743  r.,  pozosta* 
iriaj§c  bardzo  malý  majetek.  Lndwik  XV  kázal  swemo  czcígodnemu  oa- 
uczycielowi  wystawió  pomnik.  Fleory  byl  doktorem  sorbony,  czlonkiem 
kilko  akademji,  jako  to:  akademji  franeozkíej,  akademji  umiej§tnoici 
i  napisów.  (Gams).  X.  F.  S. 

Fleiiry  Klaudjnsz,  písarz  bistorjí  koácielaej,  ar.  wParyža  6  Gmd. 
1640  r.,  syn  prawnika  z  Roaeu.  Naaki  pobieral  a  jeznitów  w  kollegjam 
Clermont.  B.  1658  zostal  adwokatem  paríamentu  i  przez  dziewi^é  lat 
z  požytkiem  orz^d  ten  sprawowal.  Zamilowanie  samotnošci  i  cichego  a  po- 
božoego  žyda  pod^gn^lo  go  do  stana  dnchownego.  Wkrótce  powierzo- 
no  ma  wychowanie  ksi%ž^  Gonti,  wspóltowarzyszów  Deltína.  R.  1680 
]N>wierzyl  mn  Lndwik  XIV  wychowanie  swego  nataraloego  syna,  ksí^ia 
Vermandois,  po  którego  ámiercí  1684  ofíarowal  mn  opactwo  eysterskia 
Locdiea,  po^ožone  w  djecezji  Rodez.  R.  1689  mianowal  go  król  podnaa- 
czycielem  wnuków  swoicb,  ksi^t:  Burgnndji,  Anjon  i  Berry.  R.  1696 
wybrala  go  akademja  na  wspólczlonka.  R.  1706,  gdy  trzej  wnnkowia 
królewscy  nkoáczyli  nanki,  nagrodzil  go  król  bogatém  opactwem  Argea- 
lenil  pod  Paryžem.  Po  éouerd  Lndwika  XIV,  rejent  ksi^že  Orleana 
powolal  Flenrego  na  dwór  królewski  i  wyznaczyl  go  na  spowiednika  Ln- 
dwika XV.  R.  1722  zrzekl  si^  tego  obowi^zka  dla  podeszlego  wiekn 
i  nm.  na  apopleksjQ  ii  Lipea  172S  r.  Na  dworze  žyl  zupelnle  odoso- 
bniony,  zajaty  tylko  naukami  i  pisaniem  dziel  swoich.  Dziela  jego  po- 
mniejsze  s%:  EaUchizm  hittaryemy  (Catéebisme  bistoríque,  r.  167  9).  Ka- 
techizm  ten  byl  bardzo  upowszechniony  swego  czasn,  ale  nie  byl  jednak 
wsz^dzie  dokladný;  Paquoi  wydal  ten  katechizm  z  notami  i  pewnemi  zmia- 
nami.  Ohyezaje  Izraeiit^w  (Moenrs  des  Israelites,  Paris  1681).  Obyezaje 
chrzeicjoM  (Moenrs  des  cbretíens,  1682).  Žycie  biogozknoicnej  Mctlgorzo' 
iif  z  Arbauěe  (Yie  etc.,  1686).  Traktát  o  wyborze  i  meiodzie  nauk  (Traité 
da  choix  etc,  1686).  Nast^pnie  nkazalo  si^  powssechnie  znané  pra- 
wo  koácielne,  w  dacho  gallíkaáskim  napisane:  JnttUuthn  au  dnrit  ecclzMia* 
štíque^  2  t.  1687  r.;  potéra  wydal  traktát  moralny  o  Obowiqzkack  pamSw 
i  zlig  (DoToirs  des  maitres  etc.)*  R.  l^^l  okázal  si^  pierwszy  tom  sla- 
wnej  Uistoiji  koácielnej  (Uistoire  eedésiastíqae,  20  t  in-4,  1691—1722). 
Doprowadzil  sw^  HístoiJQ  koácieln^  od  Wniebowstfpienia  Paá^kiego  do 
1414  r.  Jlistorja  Jego  zaleca  si^  nagromadzeniem  ranóstwa  faktów,  opa- 
wiadaniem  prostém,  wielk^  jasnošcif,  tak,  2e  i  dla  éwieckich  osob  jest 
przyst^pn),  poocziú%C4  í  bndi^%C4.  Dla  fadiowych  historyków  dzielo  to 
nie  jest  žródlowóm:  antor  bowiem  nnika  nczonych  badaň,  a  cytat  i  anten- 
tyków  po    wiQkszeg    cz^ád  brakige.     W  licznych  kwestjach  sp^rnycb  wi- 


442  F  1  O  u  r  y. 

dnmy  tylko  sposób  zapatrywania  si^  autora,  nie  widz^e  wcále,  jak^  dro* 
g%  do  takiego  przekonania  doszed}.  Sam  sposób  opowiadania  jest  zbyt 
aforystyczny.  Fleury  trzymaí  síq  zbyteczaie  Roczników  Baroigusza,  koUek- 
<ýi  soborów  Labb*ego,  tak,  že  nieraz  cale  ústupy  doslownie  z  nicb  wypi- 
sywa}.  Prócz  tego,  jak  wsz§dzie,  tak  giównie  w  swej  Histoiji  jest  galúka* 
ninem  i  dla  tego  cz§8to  jest  Díesprawiedliwym  w  oa|dzania  žycia  i  nsiio- 
waú  Díektórych  Papiežy.  Wielu  pisarzy  wyst^powalo  z  kryty k^  jego  Hi* 
storji.  Honorát  a  Sancta  Maria^  karmelita  bosý,  wyda!  w  Malines  172  7  r. 
Observations  snr  ťllist.  eccl.  de  i*abbó  Fleury,  adressées  a  N.  S.  P.  le 
Pape  Benoit  XIII  et  nosseigneurs  les  évéqaes;  przedmkowane  tamže  r. 
1729  (i  póžniej  1740)  p.  t.  DénoDciation  de  THist.  ecd.  de  Fleury 
h  nosseigneurs  les  évéqnes.  Baudoin  de  Houita^  augustjanin  holenderski, 
wydat  17  88  r.  w  Malines  swoj)  krytykQ  p.  t.  „La  mauvaise  foi  de  M* 
Fleury  etc.  (Zla  iwiara  F*go  dowiedziona  wielu  ust§pami  Ojców  áw.,  sobo- 
rów  i  pisarzy  koácielnycb,  których  opuácil,  obci^l,  lub  niewiernie  pne- 
thimaczyl  w  swojej  Historii).**  R.  17  36  wyszřy  w  Avignon  2  t.  iu-i 
^IJwag  teologicznych,  historyczDycb,  kr>tycznych  etc.  nad  Hist.  koše.  F'go* 
(Observations  etc).  Dzielo  mialo  mieó  8  t.,  ale  dalsze  torny  nie  wyszly. 
K.  1802  bezimiennie  wyszly:  ^Uwagi  sinad  Ht.  koše.  F^go**  (Reflexions 
etc.),  przypisywane  ksi§dzu  EoaaignoL  MarchetU  wydal  tegož  roku  awoj^ 
^KrytykQ  Hist.  koác.  F^go"  (tlum.  na  francuzki  1803),  2  t;  Muizareltí 
(ob.)  wydal  180  7  r.  w  Rzymie  „Uwagi  nad  Hist.  koác.  Fgo.**  Ceillkr 
i  autorowie  Hiatorji  Koicioia  gallikaňskíego  wykazali  wiele  bl^ów  i  uchy- 
bieň  F'go.  Balszego  ci^gu  Historji  koécielnej  F'go  podjal  síq  Jan  Klau- 
djusz  Faber,  kaplan  ze  zgromadzenia  oratorjanów  (f  175  8).  Faber 
pilDíe  studjo\sal  wiek  pi^tcasty  i  nost^pne,  cz  nie  posiadal  tego  daru 
i  smaku  w  wyborze  materjahi,  jak  Fleury.  W  dziele  swojém  pomieácil 
prawie  ca!^  historjQ  powszechn^,  t^k,  že  w  16  tomach  in-4  doszedl  tylko 
do  159  5  r.  Brak  mu  zupelnie  kryty ki  i,  jako  zapalony  gallikanin  i  jan- 
senista,  dopuszcza  síq  wielu  falszów.  Tom  3  7  stanowi:  Table  generále  des 
matieres  Rondeťa.  Dzielo  Fabra  przet^umaczyl  na  lacÍD§  i  kontynuo- 
wai  karmelita  Aleksander  od  éw.  Jana  od  Krzyža,  który  w  85 
t.  in-8  doprowadzil  bistorj§ Koáciola  od  1596 — 1765  r.,  lecz  i  ta  praca 
nie  ma  žaďnej  powagi.  W  kontynuacji  tej  nagromadzono  wszystko,  co 
tylko  kiedykolwiek  powiedziano  pko  jezuitoro.  Niedorzeczne  baánie,  od- 
rzucane  nawet  przez  niedowiarków  ówczesnych  i  protestantéw,  powtórzo- 
ne  s^  tam,  jako  rzecz  godna  dziejów  koácieloych.  Dzielo  to  skrytykowal 
Mangoldy  w  krytyce  wydanej  w  Augsb.  1783 — 86,  8  t.  Po  ámierci  o. 
Aleksandra  (17  65  r.),  jego  wspólkolega  Benno  napisal  jeszcze  jeden  tom, 
w  którym  doprowadzií  historji  Koáciota  do  17  68  r.,  a  tak  dzielo  to  cale 
sklada  síq  z  86  tomów.  A  že  o.  Aleksander  juž  poprzednio  do  dzi^a 
Fleurego  w  jazyku  {aciňskim  dodai  dwa  torny  Calmeťa:  Introductío  m 
historiam  ecclesiasticam  seu  hiatoriam  Novi  et  Veteris  Testamenti^  wi§c  cale 
dzielo  skládalo  síq  z  9 1  t.  in-8  i  2  t.  spisu.  Po  ámierci  F'go  wydano  z  r^ 
kopismu  jego  Díscours  sur  les  libert és  de  Végliae  gaUicane^  172  3,  irydru- 
kowane  rázem  z  gwaltownemi  i  blgdnemi  notami  (jak  s^dz^  powszechnie 
dodanemi  przez  Ludwika  Debbonaire'a,  oratorjanina  f  1752)  i  w  sku- 
tek tego  umieszczone  172  9  na  indeksie  dziel  zakázaných.  Posiadamy 
jeszcze  pian  historji  Fleurego  od  1414  —  1517  r.,  który  pozostal  w  inanu- 
akrypcie.     Ten  pian,  stanowi^cy  101^104  ksi^ijego  Histoiji,   zmgdiýe 


Fleury.— Floracoóf kíe  zgroinadzeiiie.  443 


n^  wydrukowany  po  píerwsijr  raz   w  nignowasém  wydania  calego 
Histoirt  eccUtiastique  par  tahbi  Fieurtf^  augmenUe   de  quatre  Iwres  publiis 
pour  la  premiére  foie^  Paris  1840  t.  6  in-8.  Gf.  T&biog.  Qnartalsch.  Jahrg. 
1845  p.  831.  Lebret^  De  Fleoiyo  catholicone  an  acatholico.  T&b.  1801. 

Flodoard    (Flodoardm^  Y.  Frodoardue^  y.  FUmvaldus)^  oř.  894  r. 
w  Epernay  nad  r.  Marné;  w  Bdms  pobierat  nanki  i  wst^pit  do  stana  da- 
chownego,   zostal  archiwaijnszem   koáciola  reimskiego,    nast^pnie  kanoní- 
kiem  i  opatem  klasztoni  pod  Reims.    Gdy  Heríbert  hr.  Yermandois  swego 
7-letDÍego  syna  Ungona  przemoc^  osadzil  na  stolicy  reimskiej  (925),  F., 
jako  przeciwny  terna  gwaltowí,  zostat  pozbawiony  swego  beneficiam.    Od- 
zyskal  je  jednak,  gdy  Hngo  przyszed)  do  dojrzaUzego  wieko.    Jak  wielkiej 
nžy wat  powagi  a  wspólczesnych,  dowodem  tego  pochlebné  przyj^ie,  jakii*go 
doznal    w  Kzyroie    od  Papicža  Leona  Vil    (936 — 989).     Pami^tkf  tego 
przyj§cia  i  zárazem  pomnikiem  pobožnoáci  F'a  jest  poemat  hexametrowy, 
podzielony  na  3  cz^áci:    l)  JJe  triumphis  Christi  et  Sanctorum  Palaestínae 
libri  3;  2)  De  triumphis  Christi  et  ArUiochiae  gestís  U.  2;    8)    De  Romarás 
Pontificibus  U,  í4,     Dwie  pierwsze  dot^  ^  w  r^kopismie    (ob.  /.  A.  Fa-- 
hric,    Bibliotb.  lat.  med.,  ed.  Galletti  I  57  7j;    w  trzeciej    podaje  žywoty 
Papiežy,  od  éw.  Piotra  do  Jana  XI  (f  9  86),  jak  je  znalazt  w  Anastazego. 
Liber  PonúficaUs^    dodají  przytém  niektóre  wiadomošd,    wzí^te  z  aktów 
koácioía  reimskiego,  i  o  áwi§tych,  wspólezeánie  z  opisywanymi  przezeú  Pa- 
piežami  žyj^jch.    Z  tej  czgáci  mamy  tylko  fragment  o  ostatních,  od  Grze- 
gorza  II  (715)  do  Leona  YII  (935),    ap.  MabíUon,  Acta  ss.  o.  s.  B.  III 
2  p.  569,  i  o  pojedynczych  z  tegož    okresu  (7  15 — 985)  Papiežach  i  áwÍQ- 
tych  nst§py  w  róžnych  miejscach  n   Bollandystów,  jako  tež  a  Watterích*a 
(Rom.  Pont.  vitae).     Wažniejszém  jest  drugie  dzielo  F*a:  ffistoriarum  eo 
clesioe  remensis  U.  4,  doprowadzone  do  r.  948,  opařte  po  wiekszej  cz^i 
na  dokamentach  archiwam  reimskiego    tak,  iž  w  ostatních  latách,  miano- 
wíde  z  czasów  Hinkmara  (845 — 88i)  i  Falkona  (883 — 900),    arcybpów 
reímskích,  podaje  prawie  samé  tylko  regesta.     Historj§  t§,  z  kontynaacj^ 
dawnego  bezimiennego  antora,    wydal   Jak.  Sirmond  (Paris  16 ii),  lepíej 
ed.  G.  Colceneríus,  Dnaci  1617,  i  w  Bibliath.  PP„  Lngdnn.  t.  XVIL  Ró- 
wníež  cennemí  s%  F'a  Ánnales^  y.  Chronicon  rerum  inter  Francos  gestantm^ 
zlat  919 — 966,  odznaczaj%ce  síq  rzetelnosci^    w  podawanía  faktów.    Po 
ámíerci  F'a  Rocznikí  te  ktoá  konty nnowal  od  976 — 978  r.    Wraz  z  kon- 
tynnacj^  w^á.  Pithoeus^  Scriptor.  coaetan.  XII,  Paris  1588;  ap.  Du-Chesne^ 
Hist.  Fr.  ser.  II  590;  ap.  Pertz^  Monnm.  Germ.  Script  III  368.    Wyda* 
na  przez  Le  Jeane*a  Oeuvres  de  Flodoard  (Reims  1854 — 55,  3  t.  in-8) 
obejmi]|j%  tekst  lac.  z  przekladem  franc.  Historji  koie.  reim,  (tíam.  Le  Jeane) 
i  Éroniki  (thun.  Bandevílle).    Wszystkie  3  dzíela  ap.  Migne^  PatroL  lat. 
t.  135.     F.  obrany  zostal  r.  951  na  bpa  Noion  i  Toomay,  lecz  jiíe  kon- 
sekrowany;   f  28  Mar.  966  r.,    w  78  r.  r.  žycia.     Szcz^Iy    o  F.  ob. 
Trithem.  De  ser.  eccL  c.  80  7;  Sigebert  OembL  De  ser.  e.  c.  131,  í  same- 
go  F*a  Chráme.     Cf.   Báhr,    Gesch.   d.   rOm.   Lit.    III    Suppl.    §§.    50, 
107.  2L   W.  K. 

FloraceAskie  zgromadzenie.   Od  pólowy  XI  wieka  rozpocz§to,  po 

doáó  dlagiém  ašpienía,  wznawiaó  i  poprawíac  religíjne  základy,  bo  oba- 
dzony  lepszy  duch  pragn%l  z  korzenia  wyt^píó  wszystko,  co  bylo  zlego. 
W  tym  cela  tež  neapolitaáczyk  Joachim  z  Celico  (zwykle  z  Florg^ 
de  Floris   nazywany)  zaloiyl  zgromadzenie   floraceáskie.     Ten 


444  FloraoeAtkie  zgromadzetiie.— Floren€|«. 

ztožywszy,  po  wida  przygodach,  godnoáó  opata  cystersów  w  Gorano,  ^t 
jako  posteloik,  a  11S9  r.  osiadl  z  kilka  towarzyszami  w  micjsca  nazmi* 
ném  Fhra^  gdzie,  w  skutek  napljwo  wiela  aczniów,  založji  klaastor  tegoi 
imienia,  który  wkrótce  byt  w  stanie  zakladaé  iane  filjalne,  posostiý^ee 
w  zaležDoáci  od  Flory.  Ustawy  przepisane  przez  Jochima  potwierdzil  Pa- 
piež  Gelestyn  III  1 196  r.  W  Ňeapolu  i  Kalabrji  powi§kszala  bíq  coias 
vriQcej  liczba  kiasztorów  tejže  reguly,  ale  wkrótce  ulegli  przeáladowanio, 
I>oniewaž  ich  založyciel  popadl  w  podejrzenie  o  here^Q.  Wide  klaazto« 
rów  iDusialo  w^zamieszkach  ówczesnych  ucierpieó.  Flora  sama  byla  ázcz^ 
áliwiej  kierowan^  przez  dobrých  opatów  až  do  r.  1470,  w  którym,  pod 
przewodnictwem  opatów  komendataryJDycb,  wkradlo  síq  zepsude,  co  spowo- 
dowalo,  že  wiele  od  Flory  zaležnych  kiasztorów  w  Kalabrji  i  w  Bazylikacie 
pol^czylo  81$  z  klasztorami  cysterskiemi  (1505),  a  inne  z  kartuzami  i  dooii- 
nikaDamí.  Juž  przy  koňcu  XVl  wieku  nie  zaajdqjemy  samoistoego  kla- 
fiztom  floraceňskiego.  Zreszt^,  zgromadzenie  to  róžnilo  síq  od  cyster* 
fiów  tylko  wlQk8z%  ácisloáci%  reguly;  nawet  ubiór  byl  prawie  ten  sam. 
Bylo  takže  kilka  kiasztorów  žeňskich  tej  samej  reguly  (ob.  Helyot^  Kloster- 
und  Ritterorden,  Bd.  Y  s.  454).  Z  powodu  podobieástwa  nazwiak  dwóch 
opaetw,  t.  j.  Flora  (po  fraocuzku  Fleure)  i  Fleury^  zgromadzenie  fioraeeá^ 
Me  bywa  cz§9to  bl^dnie  nazy wane  ílorjaceúskiém.      (Fehr).       X.  F.  S. 

Florencja  (Florentta,  Firenze)  arcybiskupstwo.  Kiedy  i  pnei 
kogo  založony  byl  koációl  w  tém  mieácie,  wielkiém  i  kwitn^ém  jeszcze 
w  czasach  przedchrystusowych,  brakuje  nam  áwiadectw  pewnych.  Staro- 
žytne  podania  wymieniaj%  éá.  Frontina  (albo  Ferentina)  i  Paulina^  jako 
pierwszych  apostolów  Etrurji,  wyslanych  przez  áw.  Piotra  okolo  r.  56. 
é.  FrontiBus,  jak  utrzymuj%  niektórzy,  mial  byó  przez  ksi^^da  Apo- 
stolów wyáwi^conym  na  pierwszego  biskupa  Florencji,  i  florentyáscy  dzio- 
jopisowie  klad^  go  na  czele  swoich  pasterzy.  Oprócz  pomienionych  áwi^ 
tych,  inne  podanie  wymieuia  jeszcze  dwóch,  równiež  przez  éw.  Piotra 
wyslanych,  opowiadaczy  Ewangelji,  éá.  Ptolemeutza  i  Bomulusa^  z  których 
pierwszy  wydzielon^  mial  sobie  prowincj§  Hetruria  nrbiearia^  a  drugi  Hů' 
truría  annonart\  ze  8tolic%  biskupi^  w  FieaoU^  dawniej  Fatsula^  albo  Fae^ 
sulae^  mieácie  za  czasów  rzyroskich  jeszcze  znaczniejszém  od  Florencji, 
i  z  którego  ostatnia  miala  nawet  wzi^šč  swój  pocz%tek.  Š.  Romulus  opo- 
wiadač  mial  slowo  Bože  tak  Fiesolanom  jako  i  Florentczykom,  co  z  tra* 
dnoáci^  da  si^  pogodzió  z  piewszém  podaniem,  wymieniaji^cém  natenczas 
innego  biskupa  we  Florencji.  Wedlug  Ughelli  (Italia  sacra),  ntgprawdo- 
podobniej  éw.  Romulus  nast^pil  na  biskupstwo  florenckie  po  éw.  Fronti- 
nie,  a  we  Fiesoli  poniósl  tylko  ámieró  m§czeásk^.  Ternu  jednak  sprzed* 
wia  8i§  stale  podanie  košciola  Fiesoli,  które,  i  dawniej  i  teraz,  mieni  áw. 
Romulusa,  jako  swego  založyciela  i  pierwszego  biskupa.  Trudno  prsypu* 
écič,  ižby  Florencja  wypuácila  z  swojcj  pami^ci  imi§  tak  szanowne  i  nati* 
pila  je  s^siedniemu  miastu.  Wypada  tedy  przyj^ó,  iž  éw.  Frontinus  bj^ 
založyclelem  košciola  we  Florencji  i  pierwszy m  jej  biskupem,  zaá  áw.  Ro« 
mulus  byl  pierwszym  biskupem  w  pobliskiej  Fiesoli.  Przypuszczenia  t^p, 
opartego  jedynie  na  podaniu,  nie  potwierdza  žadne  éwiadectwo  histo- 
ryczne,  ale  odrzucaó  je,jako  wcale  bezzasadne,  nie  možná;  bo  niepodobna 
jest  przypušcié,  i-žby  dawne  košcioly  calkiem  utracily  pami^ó  o  tak  wa* 
žnych  faktacb,  jak  pierwsze  swoje  pocz^tki,  i  o  swoich  pierwszych  založy- 
cieUch.    Zachodzi  jednak  pytanie,  czyU  czas  tego  faktu,  wskazanj  pnět 


445 

podania,  jest  prawdziwyin,  mianowicie,  czy  mial  on  miejsce  za  éw.  Piotra. 
Možoa  o  tém  pow^tpiewaé,  szczególniej  z  przjczyny,  iž  dawniej  by^a  po- 
wszechna  sklonnoáó  odnosič  pocz%tIci  swoich  koádolów  do  czasów  jak  naj- 
starožytniejszych.  To  pewna,  2e  koáoiól  we  Florencji  istoía!  jnž  przed 
IV  wiekíem*  Polityczne  zDaczeoie  tego  miasta  byb  wielkíe  jož  za  cza- 
sów Angnsta.  Založone  jeszcze  przez  Etrasków,  potem*  podupadte,  byto 
ono  odbndowaném  za  czasów  Salli  i  nástupných  triumwirów  przez  osad§ 
weteranów,  jako  miasto  rzymskie,  t.  j.  z  urz^dzeniero  miejskiém  rzymskiém. 
W  sporze,  zaszlym  co  do  biega  Chiány  (r.  1 6  po  Chr.),  wy8t§puj%,  wedtag 
áwiadectwa  Tacyta  (Annal.  lib.  i  n.  7  9),  Florentczycy  ze  swojemi  prze- 
}oženiami  przed  cesarzem  Tybeijuszem.  Póžniejszy  Floms  wspomina  o  ich 
mieácie  juž  za  czasów  SalU,  jako  o  spl^ndidissimum  municiphtm  (lib.  III  c. 
21).  Tož  samo  podají  o  niém:  Fronto  (De  coloniis  Tusciae)  i  Ptolemaens 
(cf.  CěUarius  Notitia  orbis  antíqni,  I  p.  57  2).  Bardzo  przeto  jest  pra- 
wdopodobnéro,  i2  tak  znaczne  i  tak  blisko  od  Rzymn  ležíce  miasto  wcze- 
ftnie  otrzymato  zasiew  wiary  chrzeécjaúskiej  i  stolicQ  bisknpí^.  BaroDÍas 
(Annal.  ad  ann.  254  n.  29),  opieraj^c  8i§  na  dawnych  aktach  m^czenni- 
ków,  wspomina  o  m^zenniku  ílorentjúskim  áw.  Minjasza  (od  którego 
otrzymalo  nazw§  slawne  opactwo,  pój^niej  bisknpstwo  S.  MhUato)  za  prze- 
šladowania  Decjosza.  Wreszcie,  r.  313  na  synodzíe  rzymskim,  žebraným 
za  Papieža  Melcbjadesa  dla  pol^pienia  odszczepienstwa  donatystów,  znajdnje- 
my  ílorenckiego  bisknpa  Feliksa,  pierwszego,  którego  imi§  i  czas  histo- 
rja  zapisala  z  pewnoáci^  (a  Florentia  Tnscomm:  ob.  Optatus  Aítíevit. 
De  scfaism.  donatist.,  ed.  Dnpin  p.  20).  W  nast§pnj%cym  wioka  pod  r. 
412  wystfpnje  jako  bisknp  éw.  Zeno  b  jas  z  (cf.  Eeumont^  Tavole  della 
storia  Fiorentina,  Fírenze  I84i,  l  ad  ann.  412;  UgheUi^  Italia  sacra,  ed. 
Yenet.  1718,  tom  III  p.  lO  sq.;  Acta  SS.  Maji  tom  V  p.  515),  jeden 
z  najczcigodniejszzch  pasterzy  tego  miasta,  któremu  íagodnošé  i  gorliwoáó 
o  zbawienie  dnsz,  poí^czona  z  wielk^  mo^%  ducha  w  obstawanin  za  prawa- 
wami  Koáciola,  w  obec  silných  i  možných^  zjednaly  wrychle  po  ámierci 
czeáé  WDJnj^c^o  Koéciota.     O  nim  to  mówř  PauUnus  in  vita  s.  Ambrosii 

c.  26:  ^ntra  Tosciam  yero  civitate  Florentia  nbi  nunc  tít  sanctus  Zeno- 
bias  episeopus  est."  Nast^pcil  jego  by!  éw.  And  rzej,  o  którym  wspo« 
mina  póíniejsza  biograQa  áw.  Zenobjasza,  przypisywana  mylnie  áw.  Sym« 
pliqanowi,  bisknpowi  me^jolaňskiemn,  i  opracowana  na  nowo  przez  Wa- 
wrzyňca,  arcybisknpa  Amalíi.    Martyrologiam  rzymskie  wspomina  go  pod 

d.  ^6  Lntego.  Od^d  w  katalogu  biskupów  ílorenckich  jest  przerwa,  pe- 
wnie  z  przyczyny,  iž  w  tych  ciasach  przejáda,  ze  starožytnoáci  do  wieków 
árednicby  rzymska'  Fiorencja  upadla  tak  zupehiie,  iž  póžniejsza  byla  mia* 
stem  wcale  Dowém,  powstalém  na  grazach  pierwszej.  Pod  r.  650  (545?) 
dzieje  pod^^  áw.  Manrycjnsza,  jako  bisknpa  florenckiego.  Mial  on 
wpaáč  w  rgoe  Totyli,  króla  Hnnnów,  zaá  jego  stolica  biskupia  miala  by6 
calkowicie  ibnrzona  przez  tych  barbarzyňców.  Ale  i  ten  fakt  nie  jest 
znpehnie  wyjaánionym  (cf.  Karl  Hegel^  Geschichte  der  StAdteverfassong 
von  Italien,  Leipzig  184  7  II  p.  196).  To  tylko  pewna,  Ae  dawne  mia- 
slo  bylo  tak  do.szcz^  ibnrzoném,  že  i  dziá  z  wielki|  tmdnoácí^  di^jii  8Í9 
w  niém  odsznkaé  álady  rzymakiej  mnnicypji.  Nast§pnie  pod  r.  555  list 
Papieža  Pelagjnsza  I  wspomina  o  bisknpie  florenckiro,  którego  nie  nazywa. 
po  imieniu,  bo  episeopuM  Florentíntu  naležy  roznmieé,  jako  biskup  flo* 
rencki,  nie  zaá  jako  imi^  wlasne  (cf.  Gratían.  Decret.  can.  7  distinct.  a4; 


446  FtorMCJt. 

3/aw,  Condl.  tom  IX  pag.  906—909).  Wedlog  Hansi,  dw  list  jett  P»- 
pieža  Pelagjasxa  11.  W  takim  řade  rz^dj  owego  bislniiM  naleiiitobj  od- 
niešč  do  r.  580.  Po  npljwie  przeszlo  lat  sta  znajdi^ieiBj  nft  stofi^ 
bisknpiej  Florencji  sw.  Reparata,  który  na  synodzie,  zwolanjiB  do  E^* 
ma  przez  Papieža  šw.  Agatona  r.  679,  podpisal  si^  jako  bislnip  florenclD 
{ob.  akta  synodálně  n  Harduma,  ConciL  III  p.  151  s).  Szereg  nast^pi- 
jfcjch  po  nim,  jak  si§  zdaje,  nieprzerwanie,  bbkapów  pod^e  Ugbellí  (ob. 
Italía  sacra  III  p.  20  sq).  Z  pomigdzj  nich  wspomnimy  tylko  Tomar 
sza,  którj  znajdowal  si§  na  sjnodzie,*  zwotanym  do  Rzymn  przei  Papie- 
ža Zachaijadza  w  r.  74  3.  Naówczas  Florencja  powstala  jol  zopelnie  ae 
swego  npadkn  i  wzrosla  powoU  okolo  košciola  áw.  Jana  Chrzc.  Pnjbytek 
ten,  jak  ntrzjmoj^  dziejopisowie  florenccy,  mial  byč  dawniej  éwi%tjBÍ| 
^larsa,  ale  jego  badowa,  szczególniej  przez  swoj)  forro^  oámiok%tii%,  doi- 
zuje  niew^tpliwie  stjl  bizantyúski,  zupelnie  takit,  jak  košdolów  w  Bawea- 
nie,  pobadowanych  w  czasach  egzarcbatn,  i  jak  zbudowanej  przez  Karola 
W.  katedry  akwizgraúskiej.  Najprawdopodobniej  stanula  ona  za  czasów 
panowania  Longobardów,  albowiem  šw.  Jan  Chrzciciel  byl  patronem  tego 
narodn.  Królowa  TheodoUnda  zbndowala  mn  pierwsz^  longobardzk^  áwi|- 
tyni§  w  Monza,  zaá  jej  córka  Gundiberga  drns:^,  w  królewskiej  stoliej 
Tídnnm.  Keációl  przeto  éw.  Jana  we  Florencji  m asiat  stan^ó  w  YH, 
a  najpóžniej  w  Ylll  wieku,  i  dzisiejsza  Florencja  wzi§la  pocz^tek  cd  Lon- 
gobardów (tak  Hegel  op.  c.  p.  1^7;  Humohr^  Italieniscbe  Forschangen,  III 
p.  1 7  8  8q.).  Wspomnieč  ta  nalcžy,  iž  biskupi  ílorenccy  w  tyeb  czasadi 
mianaj%  siebie  zw}*kle  episcopi  S,  Joannis  Baptistae  eccUsicíe,  Dowodš 
to  niew^tpliwie.  že  do  katedry  biskupiej  przywi^zanq  s%  pocz^tki  nowego 
míasta.  Zapewne  pami^č  slawnego  pasterza  dawnego  ílorenckiego  košcioÁa 
éw,  Zenobjusza  byla  powodem  do  er}-gowania  na  nowo  katedry  biskn- 
piéj  przy  nowym  kosciele  éw.  Jana  Chrzciciela.  A  byó  može,  iž  nie  bylo 
przerwy  w  nast^pstwie  biskupów  i  mogli  oni  byč  przy  jakim  pozostatym 
w  poáród  upadlego  miasta,  lub  w  jego  okolicy  koácicle,  až  do  lepsi^^ 
czasów,  w  których  zacz^li  si§  tam  gromadzič  nowi  osadnicy.  Za  czasów 
Karola  W.  Florencja  byla  zaowu  w  stanie  kwitn^cym.  Tataj  r.  786,  ci)gn|c 
pko  Benewentowi,obchodzilKarol  áwi$taBožegoNarodzenia(£!7mAardiM  a.  b. 
an.).  Póžniejsi  cesarze  z  domu  saskiego,  poznawszy  wažnoáč  tego  mlcij- 
Bca,  jako  stanowiska  poáredniego  mi§dzy  wyžszemi  a  áredniemi  Wlochami, 
prawdopodobnie  sprowadzili  tu  osadQ  niemieckich  rycerzy(ob.2>o,€rescbicbte 
der  Italienischen  Staaten,  I  34  2).  Ale  dopiero  od  XI  wiekn  Florencja 
ataje  si§  miastem  znaczném.  Byla  przepowiednia,  iž  w  r.  loio  Fiescía 
zo»tanie  zbarzon%.  Wypadek  ten  nast^pil  rzeczy wiácie, '  lecz  dopiero  w  r. 
1125.  W  dzieú  áw.  Komualda  Floreotczycy  zdoby  li  i  zburzyli  tomiastOi 
a  mieszkaúców  przesiedlili  do  Florencji.  Z  dawnej  Fiesoli  pozostala  ^Iko 
katedra,  na  górze  wówczas  pustej,  a  gdzie  póžniéj,  obok  wielu  nowo  po- 
budowanych  klasztorów,  stanuly  pyszne  wille  bogatych  obywateli  Fiores- 
€}i.  Przy  katedrze  pozostal  biskup  z  kapitály  i,  dzi§ki  ternu,  starodawae 
biskupstwo  pozostalo  až  dotyczas.  Za  przybiem  noiyych  mieszkaúców  po- 
wstaly  we  Florencji  nowe  koáciořy  i  klasztory,  niektóre  z  bogatém  nposa- 
ženiem  {VjheUi  11  4  7).  Najwigksza  jednak  liczba  ich  pochodzi  jeszcze 
z  XI  wieku  (op.  spis  ich  ob.  n  Heumont,  1.  c.  tavola  I  ab.  an.  9  63 — ^1115). 
Migdzy  innemi,  slawne  opactwo  z  koáciolem  áw.  Minjasza,  w  pobližu  Flo- 
rencji (póžoiej  biskupstwo),  zostaio  odbudowaném  na  nowo  przez  bisknpa 


Ftoreneja.  447 

• 

Hildebranda    r.  lOlS.     Gerard,  rodem   i  Bargandji  exy  Saban^JW 
byt  pierwszym  biskapem  florenckim,   którj  zasiadt  na  stolicy  áw.  Piotra, 
pod  imieniem  Mikolaja  U.     Nastaly  wtedy  czasy  barzliwe,  walki  z  symo- 
ivj)  i  inwestytar§.     I  Florencja  nie  byla  od  nich  wolni|.     Po  Mikolaja  n, 
który,  b§d%c  i  Papiežem,  pozostat  biskupem  florenckim,  nast^pi!  r.  106S 
na  bisknpstwo  Piotr,  przezwany  Symoniakiem^  którego  samo  przezwisko 
ozoí^mia,  w  jaki  sposób  zostiU  biskupem.    Kiedy  stato  si^  to  wiadoméoi, 
powsti^  przeciwko  niemn  lejfisza  cz§áé  duchowieústwa  i  lada.    Piotr  Da- 
mianiy  legat  papiezki,  poslaný  dla  zalatwienia  niezgody,  nie  mógl  nic  spra- 
wió.     Nazoaczono  próbQ  ognia.    Zakonnik  Piotr   Vallombrosa^  przedstawi- 
ciel  przedwnika  biskupa,  przebyl  j%  szcz^éiiwie,  i  Piotr  Symoniak  musial 
nst^pió  (cf.  BaranhiM  t.  lY).     Po  nim  nast^pil  106S  — 1068  inny  Piotr, 
dla  odróžnienia  od  poprzedzig%cego  zwany  CíUhotícua.    Za  Jana  zVelle- 
tri(i205 — si),  44  (wedlug  Ughelli  45)bpaflorenckiego,  rachnj^c  od  ów. 
Frontyna,  przybyli   do  Florencji  éá.  založyciele  zákona:  Franeiszek  i  Do- 
minik.    Vtzj  pomocy   ówi^tobliwego   i  gorliwego   biskupa    otrzymali  oni 
wrycble  klasztory  z  koáciolami :   franciszkanie  éw.  Krzyža,  a  domini'ranie 
Nigáw.  Maiji  Novell?.     Ten  ostatni   wspanialy    koádól  i  klasztor  zbado- 
¥ral  blogoslawiony  Jan  Salemo^  uczeá  áw.  Dominika.     Bp  Ar  ding  ho  od 
r.  1280  odznaczyl  8i$,  jako  surowy  naprawca  obyczajów:  wizytowat  swoj^ 
djecezj^,  wydawal  zbawienne  ustawy  przeciwko  nadužyciom,  przedewszyst- 
kiém  zaá   zaj%l  si§  reformy    swojéj    kapituly  katedraloej,    która  na  jega 
rozkaz  musiata  znowa  zacz^  žycie  wspólne  0231).     Dal  on  tež  pomie- 
flzczenie  siedmiu  založycielom    zakono  senciiów^   naprzód  w  mieácie,  tam 
gdzie  obecnic  stoi  koádól  áw.  Annuncjaty,  a  nast^pnie  na  górze  Senarío. 
Ardiugho  wslawil  síq  tež  walk^  z  heretykami.    Wielka  liczba  kafarów^  we 
AVloszech  zwanych  pospolicie  patarenami^  wcisn^la  síq  do  Florencji,  kiedjr 
caá  r.  1228    stanul    na  ich  czele    Filip  Fatemon  i  zostal    biskupem  tej 
sekty,  liczba  ich  nadzwyczajnie  wzrosla:  prawie  trzecia  cz^áó  mieszkaáców 
miasta,  a  pomíQdzy   nimi  niOznakomitsi   obywatele,   poszla    za  ich  naak% 
^ob.  Bautner^  Geschichte  der  Ilohenstaufen,  Leipzig  1824,  IV  p.  187  sq.). 
Napomniany  przez  Papieža  Ardingho,  wyst^pil  przeciwko  heretykom,  ma- 
j%c  za  sobi|  wladzQ  éwieck).     Wielu  z  nich  uwigziono  i  skarano  ámierdf. 
\Ytedy  podesta,  za  zleceniem  cesarza  Fryderyka  II,  wykl^tego  i  od  kilku 
tygodni  zložonego  z  tronn  przez  sobor  lugdaúski,  oglosil  12  Sierp.  1245, 
iž  cesarz   uroczyáčie  zakazuje  tego  przeáladowanla  i  uniewažnia  wszystkie 
8%dowe   o  tém  procesy.    Boznmie  si^,  iž  takie  rozkazy   nie  odniosly  ia- 
«lnego  skutku,  tém  bardziej,  iž  znan^  byla  dobrze  ta  sekta  niebezpieczna 
i  zaražliwa,  obok  której,  jak  to  okázalo  doáwiadczenie,  nie  mógl  síq  utrzy- 
maó  nietylko  chrzeácjaňski,   ale  zgola  žáden  ponu|dek    spoleczny.    Przy- 
-szlo  jednak  do  rozruchów,  kiedy  rozpocz§te  przeciwko  heretykom  procesj 
trwaly  cii|gle.  řiotr  z  Werony^  zákona  kaznodziejski^o,  póžniej  uznaný  sa 
áwiftego  jako  m^czennik,  napomínal  z  kazalnicy  do  obrony  wiary  katoli- 
«kiej,  i  w  tym  cela  založyl  towarzjrstwo,  na  którego  czele  stanula  szlache- 
cka  íamilja  Bubeiš.    Przyszlo  do  zbrojnego  powstania.    Katolicy  pod  da- 
wództwem   Rubeisów   wyst^pili    do  bojů.     Katarowie  przep^dzeni  byli  za 
rzek^  Amo  i  na  placu  áw.  Felicyty  poraženi  na  glowQ.     Niedobitki  ma- 
«ieli  opuáció  miasto.     Ardingho  umarl  r.  1249,    ropocz^wszy  jeszcze  ba- 
dowaó   dla  serwitów  koációl   áw.  Annuncjaty.     Wkrótce  potem  wybuchle 
«ažarte  waánie,  mi^dzy  atronnictwami  szlacheckiém  a  ludowém,  nie  pózo- 


448  Horiii^. 

staly  bez  wpYywa  i  na  sprawj   koáddne.  I  tak/w  ostatniém  diieaífcio* 
ledn,  kiedj  ostatnie  stronoictwo  bylo  gór^  i,  jak  zwykle  bywa«  w  niesna- 
akach  domowych  nadoiywaio   swojej  przewagit  lenat  floreneki  wydal  jmh 
ni^ne  postanowienie,  iiby  žáden  obywatel  miasta  i  poddanego  ma  krajii 
nie  wažjl  si§  przyjmowaó  godnoáci  biskapiej,  ani  we  Floreocji,  ani  w  Fie- 
soli  {Ughelli  p.  131),    pod  kar§  zoatania  zaiiczonyra,  wras  s  ca2§  awqjf 
fainilj§,   do  možných^   zb  wszystkiemi  tego  nast^pstwami    (intelligantar  eo 
ipso  jure  magoates  et  ita  tractentor  et  reilutentar).     Možní  bowiem  na* 
ówczaa  podlegali    prawom  wyj^tkowym,  z  których  doáó  przytoczyó  jedno, 
iž  áwiadectwo  jednego  možnego  przeciwko  czlowiekowi   luda  w  obec  s^a 
nie  míaío  wagi ;    zaá  jednego    czřowieka   ludn  przeciwko  možnému  miato 
wag§    (cf.  Leo   op.  c.  IV  p.  55).     Z  pomi§dzy  biskopów  zastng^je  dalej 
na  wzmiankQ   Zabarella    (v.  1410),    slawny  jako  filozofj  i  jako  kaao- 
nista.     W  nástupným  roku  otrzymawszy  purpury  kardynalsk^ ,   srzekt  ú% 
on   swojéj   katedry    bisknpiej,    na    któr%    wyniesiony   zottat    Ameryk 
Corsini.     Za  tego  ostatniego  biskapstwo  florenckie  wyuiesioném  zostalo 
na  arcybisknpstwo  i  metropo^^,  2  Mája  14  20,  przez  Papieža  Marcina  Y, 
cfac^cego    przez  to  okazaó    wdzi§cznoáó    miastu    za  áwietne    przyj§ci6  go 
w  powrocie  z  Konstaneji  do  Rzymu.     Jako  saíraganje  nowego  arcybiskup* 
stwa  poddané  mu  zostaly  djecezje :  Fiesoli  i  Fistoja^  do  których  póžniej  do- 
}%czono  Borgo  San  Sepolcro^  CoUe,  San  Miniato^  Prato^   Vdaterra  i  Moníe 
JPuldano.     Z  tych  Volaterra    przechodzila   kilkakrotnie    od   Florencji   do 
Hzymu.    Za  Ludwika  Scarampi  (zwanego  takže  MecUarota  Patavťnui) 
odbyl  si§    we  Florencji  r.  14S9    sobor   powszechny.     Po  nim    nast§pil 
(1439 — 1444)  Bartlomiej  Zabarella,  synowiec  slawnego  kardyniJa, 
a  po  tym   áw.  Antonio    (ob.).     Florencja  od  dawna  by  ta  stolic^    nauk 
i  aztak  pigknych,  którc  doszly  w  niej  do  wysokiego  stopnia  rozwoju.     Jako 
najznakomitsi  ich  przedstawiciele,  pochodz^cy  z  tego  miasta,  zas}ugig%  na 
szczególn^  wzmiank§:  Gioíto  (f  1S36),  który  otworzy)  malarstwu  przestron- 
niejsze  drogi  i  zosta!   mistrzem    nowej   jego  szkoly,  zakwitlej  po  nim  we 
Wloszech.     Byl  on  tež  w  cz^áči  budowniczym  stoj^cej  obok  katedry  dzwen- 
nicy.    Okolo  r.  140 o  kwitn^l  Ghiberti^  slawny  i  jako  malarz  i  jako  rzež- 
biarz,  który  wykonal  drugie  spižowe  wrota  katedry.    Za  Kosmasa  Medici 
byli  znakomici  malarze:  Masaccio  (1402 — 1443),    który  uwiecznil    swc^o 
imig  w  tamecznym  koáciele  del  Carmine  (w  kaplicy  Brancecci),  i  Fiesole 
(1387  — 1455),    który    malowal    tylko  áwi^te  postacie.     Z  pomi^dzy  da- 
wnych    arcbitektów    florenckich    zashiguj^    na   wzmiank^:      BrtmeUewshi 
(1375—1444),    którego  dzielem   jest   kopula  katedraina;    Michelozzo  di 
Bartolomeo^  i  wre8zcie3/icAa^iJnio/jBuonaro<</,zarówno  wielki:  w  malarstwie^ 
anycerstwie  i  budownictwie,    twórca  s^du  ostatecznego,  Mojžesza  i  kopiUy 
áw,  Piotra  w  Rzymie.    Z  poetów  Florencja  wydala  Dante'go  (ob,),  po  któ* 
rym  id^  daleko  od  niego  nižsi,  ale  zawsze  slawni:    Petrarca  i  Bocoado, 
2a  panowania  we  Florencji  Medyceuszów,  a  zwlaszcza  drugiego,  Wawrzy^ 
ca  Wspania^egoy   ztarot^d  wyszedl  pop^d  do  stuc^ów   klassycznych,  chara- 
kteryziu'4cy    szczególniej    dmg^  pólowQ  XY  wieku.     Mattuel   Chfy$aiarm 
wykladal  od  r.  1398    lat  dziesi§ó    na  nniwersytecie   florenckim    i  zrobil 
z  niego  prawdziwe  seminarjum  dla  studjów  klassycznych.     Poggio  BraccUh 
tíni  (ur.  1398  ti459)    zaslužyl  síq  wynalezieniem    wiolu  autorów  staro* 
žytnych  i  swoj^  Historj^  Florencji.   Bruni  (ur.  1369  f  ^^^^)  przektadat 
dzieta  Platona.     Nkolo  Nkoli  (f  1436)   poniek^  twórca  nowej  kryty ki 


Fltrencja.  449 

filologicznq.     VÍKífscy  oni  wst^powali   w  álady  Manuela.     Stadja  kUssf* 
czne  obadzone  byty  naówczas  we  Wloazecb  gtówaie  przez  Greków,  przjby* 
waj^cych   tam    z  Konstantjnopola,    szczególniej    po  jego   zdobycia  przez 
Torków,  i  których  n§cila  n^bardziej    do   Florencji    gošcioDosé  i  hojnoéé 
Medyceoszów.  Bawi^cy  tam,  z  powoda  soboru  ferraro-florenckiego,  Gemistos 
FUthon  obudzit  szczególniej  zapal  do  filozofji  Platona.     Wedlog  jego  myáli 
Kosmas  Medici  zatožyí  we  Florencji  akademj^  platoásk%,  której  najznako* 
mitsrymi  czlonkami  byli:  MaraiUo  Fi9Íno  (ob.),  Pico  della  Mirandola  (i463  f 
1494)  i  Angelo  Poliziano  (1454^—1494).     Nietylko  z  calych  Wloch,   ale 
i  z  Niemiec  i  pólnocy  áci§ga}a  t^dn^  naoki  mlodzie^t    do  Florencji  síawa 
tych  zawolanych  mistrzów.     Zapal  niepomierny    do  starozytnosci    pogaá« 
skiej,  mianowicie  do  filozoQi  platoúskiej,  przynióst  swoje  owocc.  Wplyn^l 
on  najprzód  na  poj^cia,  a  nast§pnie  i  na  obyczaje.  We  Fiorencji  zacz^to 
obchodzič    Qroczyscie  dzieň  urodzenia  Platona  (7  Listopada);  wymagano, 
ižby  zásady  jego  fílozofjí  wykladane  byty  po  kosciolach  z  kazalnicy;  utrzy- 
luywano,    že  one  podpieraj^  i  wzmacniaj^  nauk§  Ewangelji.     Taki  zwrot 
do  pogaústwa  we  Wtoszech,  ježeli  nie  obalit  i  nie  wykorzeni!  chrzescjaú- 
stwa,  to  niew^tpliwie  wprowadzil  pogaňstwo  do  nauki  i  do  žycia.    W  Sa- 
vonaroli  (ob.)  wyst^pnje  pierwsza  reakcja  chrzescjaúska  przeciwko  takiema 
dachowi  czasQ.     Nieszcz^sciem  weszla  ona    na  falszyw§    drog§    i  przeto 
przyniosla  wicle  szkody.   Z  nástupných  arcybisknpów  zaslaguje  na  wzmian* 
kg  Juijusz  Medici  (1513).     Chociaž  rzadko  obecný  w  swojcj  djecezji, 
rz%dzit  on  ni%  jednak  rozum  nie:  zwolai  synod  prowincjonalny,  zreformo- 
wal  duchowienstwo  i  utrwalil  t^  refonn§   przez  zbawienne    postanowieiia. 
R.  1523  zasiadt  na  Stolicy  áw.  Piotra  pod  imíeníem  Klemensa  VII.    An- 
toni   AltOYita    odr.    1548   dlugo  byt  na  wygnaniu,   jako  podejrzany 
wladcora  miasta,  niemniej  slawny  tak  zgorliwošci  o  utrzymanie   kaurnošd 
docbownej,  jako  i  z  nankí.     Spis  jego  dzie},  po  wi§kszej  cz^ci    filozofí- 
eznych,  podaje  Ugh€Ut\  p.  188.     Za  jego  rz%dów    založoném    zostalo  we 
Fiorencji  (i55ij  kollegjum  jeznitów,  przy  pomocy  malžonki  ksigcia  Kos- 
masa,  Eleonor;/  cle  Toleto,     Jego  nast^pc^  od  r.   15  74  byl  Ale  ks  and  er 
Medici,    podniesiony  i  Kwietnia  1605  naStolic^  Apoštolsky  pod  imie- 
niem  Leona  XI,  na  której  zasiadal  tylko  kilka  dni.     Wspomniec  jeszczo 
naležy,    iž  cesarz  Karol  IV  r.  1864  nadal  biskupem  ílorenckim  godnoáé 
ksi^^t  cesarstwa  i  kanclerzy  uniwersytetu  florenckiego.     Ostatnis^  tg  go- 
dnoic    zatwierdzil   Papiež    Leon  X.     Z  pomigdzy  arcybiskupów  nowocze- 
snych,  najslawniejsz}'m  niew^tpliwie  jest  Antoni  MaVtini  od  r.  I78i, 
znaný  jako  wloski  tlnmacz  Biblji.     Uniwersytet    Rorencki    založeny    byl 
okolo  pólowy  XI7  w.,  prawdopodobie  przez  wspólzawodnictwo  z  Piz%,  która 
jnž  przedtóm  posiadala  slawni|  8zkol§  wyžsz^.     Uzyskal  on  potwierdzenie 
od  Papieža  Klemensa  VI  r.  1349,  a  od  cesarza  Karola  IV  r.  1364.    Jož 
dawno  przedtém  Florencja  posiadala  szkol^  wyžsz%,   zapewne  dla  siedmia 
aztuk  wyzwolonycb,    albowiem  za  panowania   cesarza   Lotarjusza  I,   obok 
wyžszych  szkól  w  Pawji,  Ivrci,  Turynie,  Cremonie,  Fermo,  Wicencji,    wy- 
roieniona  jest  takaž  szkola  i  we  řlorencji    (Additamenta  ad  leges  Lotha- 
rii  I,  c.  6.  n*Leol  289).    Synody:  l)  r.  1055  okolo  Zielonych  áwi^t, 
w  obecnosci  cesarza  Ilenryka  II,  zwolany  przez  Papieža  Wiktora  II,  prze- 
ciwko rozlicznym  naduzyciom  rozproszeniu  dobr  košcielnych;  i  dla  obmy- 
slenia  árodków  przeciwko  kacerstwu  Berengarjusza  {Uariuin,  Concil.  tom 
Encrkl.  Tom  V.  29 


450  Ftareneja. 

TI  p.  I  p.  10S9);  2)  r.  1105  pod  prezjdencj^  Papieiiiffasehalisa  n,pi 
ciwko  tamecznema  bidnipowi  Rjóoeijiisiowi  (ob.  VgkdU  p.  77,  nie  Fímem* 
€ipu2owi^  jak  podige  wíeln),  nauezaj^oemii,  že  Antychrytt  yoA  narodsit  ú^ 
{Hardidn  YI  p.  11  p.  1877  sq.;  Jíaiijť,  SappL  GondL  11  S17);  s)  9db6r 
powszechnj  1439  (ob.  wyžej  p.  821);  4)  sobor  prowincjonaliij  r.  1517 
{VgheUi  p.  183),  za  arcybpa  Jiiljnaia  Medici,  dla  reformj  dochowieástwa 
(Mana,  Sappl.  Y  p.  407).-:Dekr^  o  prawach  jaryzd/kcji  koéddnej  w  Bš- 
nedicU  XIV ^  De  Synodo  dioeces.  lib.  IX  cap.  9  n.  13.  5)  Synod  pio- 
inncjonalny  r.  1518,  zatwierdzooy  przez  Papieža  Leona  X.  Dekret  o  ad- 
ministrowanin  sakramentn  pokoty  it  Bened.  XIV  op.  c  1.  XI  c.  ii  n.  C. 
6)  1663  za  arcybpa  Antoniego  Altovita  (Ughdli  p.  188,  Bened^  XIV 
op.  c.  IX  9,  18);  7)  sobor  prowincjonalny  dla  reformy  dochowieústwa 
i  lado,  za  arcybpa  Piotra  Niccolini  1632 — 51  {UgheUi  p.  192).  Synody 
djecezjalne  by}y:  i)  r.  1189  {UgheUi  p.  92,  93,  a  nie  1140,  jak  podiU6 
Walch)  zabisknpa  Gofreda,  przeciwko  nadažycionn;  2)  1508  za  Kosmasa 
de  Pazzi  (Bened.  XIV  op.  c.  IX  9,  13);  3)  1589  za  Aleksandra  Medici 
(ibid.  1.  XI  c.  4,  n.  3);  4)  za  Aleksandra  ^larcjnsza  Medici,  1605 — 1630. 
Za  tego  arcybiskapa  zbieralo  si§  wiele  synodo w  (Vjhelli  p.  I9i).  5)  Za 
Franciszka  Nerli,  1652 — 16  70,  byly  cztery  synody  djecezjalne.  O  synodzie 
r.  1666  ob.  Bened.  XIV^  De  syn.  dioec.  IX  9,  is.  Nakoniec  6)  1710 
za  arcybpa  Gherardesca  (akta  jego  zostaty  oddzielnie  wydane)  i  7)  I73i 
za  arcybpa  Józefa  Martelli;  o  obadwócb  ob.  Bened,  XIV  op.  c.  IX  9,  13. 
Przed  vyniesieniem  na  metropolj§  (r.  1420)  Floreneja  nalézala  do  pro- 
ivincji  rzymskíej  {Bened,  XIV  op.  c.  17  8,  8).  Obecnic  arcybiskapstwo 
ma  przeszlo  80  paraQi,  416  koáciolów  i  w  r.  1864  mialo  od  200  do 
230,000  wiemycb.  Kapitula  katcdralna  w  pomienioym  roku  miala  5 
dygnitarzy,  38  kanoników  i  60  ksi^žy  cbóralnych;  w  seminarjam  arey- 
biskupiém  bylo  lOO  alumnów.  Eoropetencja  arcybiskapa  wy nosila  w  XV 
wieku  1,500  florenów.  Obecnie  jest  ona  wyžsz^  o  4i  íl.  Miasto  liczylo 
r.  1860  mieszkaúców  1 15,701,  pomí^dzy  którymi  i,ooo  žydów,  za- 
Diieszkaj^cycb  swoje  osobné  Ghetto.  Klasztorów  liczono  w  niém  w  prze- 
slym  wieku  90;  póžniej  przybylo  ich  kilka.  Košciolów  ma  17  2,  pomi^dzy 
těmi  zaslnguj)*  na  szczególn^  nwag^:  najprzód  katedraloy  Sta  Maria  del 
Floře.  Dawna  katedra  San  Giovanni  Baptista,  o  której  mówiliámy  wyžej, 
fltoi  tuž  obok,  znaná  pod  nazw%  Battisterio;  zajrauje  ona  niepošlednie  miej- 
8ce  w  dziejach  sztuki,  jako  jeden  z  najdawniejszych  i  najpi§kniejszych  po- 
mników  budownictwa  Lombardów,  szczególniej  zaá  przez  swoje  spižowe 
Tfrota.  Kiedy  ze  wzrostem  miasta  okázala  síq  ona  za  mal^,  lacz^to  bn- 
dowač  now§,  poáwígcon^  i.  Beparacie,  pod  kiemnkiem  Arnolfa  di  Lapo. 
R.  12  94  senat  rozkázal  j%  powi§kszyé,  wedlug  nowych  planów,  i  tak  po- 
wstala  katedra  teražniejsza,  jedna  z  najwi§kszych  i  najwspanialszych  we 
lYloszech.  San  Lorenzo^  z  kaplic%  Medyceuszów,  místrzowskie  dzielo  sztdd. 
Santa  Ánunzťata,  z  cudowym  obrazem  Zwíastowania  Najáw.  Panny.  Ilo- 
rencja  od  najdawniejszych  czasów  czcila  áw.  Jana  Chrzciciela  za  swego  pa- 
trona, i  jej  dawne  monety  s§  z  ?ryobraženiem  tego  áwí§tego.  Dante  na- 
zywa  swoich  wspólobywateli  „Owfe  di  San  Giovanni  (Parád.  16).  Koáci^ 
Jcatedralny,  oprócz  Najáw.  Panny,  uznaje  za  swoich  patronów:  éw.  Zeno- 
bjusza  biskupa,  áw.  Reparáty  i  šw.  Antonína.  O  dziejach  éwieckich  Flo- 
rencji,  pisali  mi§dzy  innymi:  Malespini^  Villani^  MachiaveUi\  Ámmirato^ 
Aretinusj  Scala,    Pierwotnie  do  prowincji  florenckiej  nalézaly  tylko  2 


FloreBCjt.— Florencoiiil  451 

<Fie8ole  i  Pístoja),  a  wedhig  innych  S  bpstwa  (teflame  i  Volaterra,  która  pófnk^ 
przesEla  do  prowincji  rzymskiej);  do  nich  páčoiej  dodané  zostaíy:  Borgo  Saa 
Sepolcro,  San  Miniato,  GoUe  i  ModígliaiUL    Liczj  wi^  teraz  prowincja  ta  6 
suffraganji.   i)  Djecesja  Fiesole  {dioecesU  Faesulana),  o  której  pocz^tftach 
powiedziano  wjiej,  sldada  síq  z  25  paraQi,  liczy  30 — 40,000  wierojcb,  kapi- 
tuly sklada  proboszca  (praepositas)  i  lO  kaaoników.   i)  D.  Pi  stoj  a-Pr  a  to 
(d.  PistoriensiM  et  PrcUensis),    Pístoja  hjlo  bpstwem  jnž  od  YI  w.;  Pap.  Idqo- 
centy  X  oddzielil  od  niego  pewo^  cz§áó  na  atworzenie  bpstwa  Praio,    To 
ostatnie  skládalo  síq  tjlko  z  7  paraQi  i,  oprócz  samego  miasta  Prato,  prawie 
nic  wi^cej  nie  obejmowato.     Niedlngo  po  podziale  zl^czono  napowrót   oba 
bpstwa  w  jedno.     Tak  poí^czone  maj)  do  120,000  dnsz;  kapitála  sklada 
6i$  z  11  pratatów  i  15  kanoników;  parafji  przeszlo  200.     W  Pistojí  (/V- 
uoria)  oábjlsi^  smntnej  síawy  synod  (15  Wrz.  1786 — 5  Czerw.   17^7), 
náležej  do  bistoiji  józefinizmn  (Gf.  Hontbeim).   s)  D.  San-Miniato 
{d.  Sancti  AíimcUi)^  ntworzona  r.  1622  z  paraQí,  lež^eych  mi§dzj  Floren- 
cJ4  i  Piz^,  w  obr§bie  oba  tjch   djecezjí;     ma  okolo    50  parafji,    50,ooo 
wiernych,  2  pralatów,  1 1  kanoników.  4)  Borgo    San  Sepolcro,    v. 
San  Sepolcro  {Burgum  Saneti  Septdchri^  y.  Biturgia^  pierwotnie  Bitema)^  nad 
granic%   paúswa   Koácielnego,    do  któr^o    dawniej    to  miasto    naleži^o. 
Bpstwo   erjgowa}  ta  Leon  X   r.  1515;     liczj  ono  ok.  40,000  wiernych; 
kapitála  sklada  si§  z  3  pralatów  i  9  kanoników.    5)  C  o  1 1  e    {d,  CoUen- 
«}>),  bpstwo  erygowane  ta  w  XVI  w.,  ma  25 — 28  parafji,  a  30,000  wier- 
nych.    Dawniej  (ok.  1712)  bylo  96  koáciolów  wiejskich,  z  80,000  wier- 
nych.    Dachowieástwo  kateralnc  sklada  si§  z  3  pralatów,  15  kanoników, 
6  benefícjatów  i  wiela  innych  kaj^anów  i  kleryków.     Miasto  Colle  (Coltís) 
nalézalo  poprzednio  do  archidjecezji  sjeneáskiej.  6)  Modigliana  ( Jftc- 
tilanum)  eryg.  bull^  Exquo  licet  immerito    (i7  Lip.  1850  r.).     Przez  pe- 
wien  czas  nalézala  do  florenckiej  prowincji  djecezja  Montepulciano 
(Montis  Politani,  r.  Montis  Politiani),  dziš  exempta.  Erygowal  j%  Pius  IV 
n  1561  na  pami^tk^,  že  poprzednik  jego  Marceli  II  pochodzil  z  Monte* 
pulciano.     Až  do  biež%cego  stoleda  skládala  síq  ta  djecezja  z  jednej  tylko 
stolicy  bpiej  i  z  s§siednic|j  wioski  Voliano;    dziá  ma  jeszcze  kilka  innych 
miejscowoáci,  wiernych  liczy  ok.  10,000;  dachowieástwo  katedrálně  skla- 
da aí§  z  4  pralatów,  12  kanoników,  10  kapelanów  i  z  innych  ksi^y  i  kk- 
ryków.     Neher^  Kirchl.  Geogr.  I  1,8.  228..     Dzieje  kočcielne  prowincji 
flor.  i  jej  suffraganji  ob.  Vghdli^  Italia  s.  ed.  Yenet.  1 7 1 7   t.  III;  cf.  t. 
X  264;  Ildefons  a  S,  ÁloUio^  Etmría  sacra,    1782  t.  I  f.  (ma  tylko  sy- 
nody florenckie).    Job.  CappeUettí^   Le  Ghiese    ďltalia,   della  loro  origine 
sino  ai  nostri  giomi,  Yenet.  1844 — 71  (o  Florencji^  t.  XVI,  o  Monte- 
polciano  w  t.  XYIII,  o  innych  w  t.  X?II);    inne  dziela  o  každcj  ^jeceaji 
osobno.  Gb.  Gams,  Ser.  ep.  s.  704  i  747 — 753. 

FlorenCGUrt  (czyt.  Florankur)^  Franciszek  Ghassot  de,  ar.  S 
Lip.  1803  w  Brunszwikn,  aczyl  8i§  prawa  w  Marburga  i  na  innych. 
uniwersytetach;  byl  czlonldem  hurBzenszqftu^  i  po  zamacha  frankfarckim 
(3  Kw.  1833  r.)  poci^gni^ty  do  odpowiedzialnoáci,  ale  awolniony,  reda- 
gowal  (1837 — 39)  w  Hambnrga  dodatek  literacki  i  krytyczny  do  Bóršen- 
halU;  przeniósl  síq  1840  r.  do  Naumburga  nad  Saal),  gdzie  kapii  sobié 
posiadlošč  i  zajmowal  8i$  publicystyk^,  najprzód  w  kierunka  dosyó  ra^y- 
kalnym,  nast^pnie  w  konserwatywnym;  w  tym  duchu  redagowal  184  7  r. 
4lziennik  wychodz^cy  w  Grimma:    Sách$i$cher  Verfanung^freuni^    1848  r. 


452  Florencbuii.— Florjan. 

VoUcsblaUfúr  Stadiu.  Land,^  a  1849  w  Rostock*a  Norddeutscher  Correi* 
jHmdent;  tegož  roku  w  Szwerjnie  powróci!  na  tóno  Koáciola,  naat^pnie 
ndal  si§  do  Frankfartn,  potem  do  Wiednia,  zajmnj^c  síq  zawsze  dzienni- 
karstwem.  Z  Wiednia  zaopatrywal  swemi  artykutami  'wychodzv:^  w  Ko- 
loDJi  Deutsche  VolksJuille^  obj^l  nawet  redakcJQ  tego  písma,  ale  1854  z)o- 
2yl  j^;  r.  1858  zostal  prokurátorem  stjpendjów  szkolnych  w  Paderbornie, 
nast^pnio  odznaczyl  8i§  na  Szl%sku  zakiadaniera  w  vrifkazych  miastach 
dzienników  katolickich.  Wydal  oddzielnie:  FoUtísche^  kirchliche  ú.  lité' 
rarische  Zustdnde  in  Deutschland^  Lpz.  1  S^0\  FUegende  BláUer  Uher  d.  Fra^ 
gen  der  Gegenwart^  Naumb.  1845 — 46;  Zeitbilder^  Orimma  184  7,  2  t; 
Metne  Bekehrunj,  Paderb.  185  2.  Cf.  I),  -á.  Rosenthal^  Convertitenbilder, 
wyd.  le  I  767. 

Florez  (czyt.  Florcs)  Hen  ryk,  uczony  angustjanin  biszpaiiaki,  nr. 
w  Valladolid  14  Lot.  1701.  Czas  jakiá  byl  przy  uniwersytecie  wA/cala 
rektorem  królcwskiego  kollegjum,  póžnicj  teologicznym  konanltorem  przy 
najwyžszej  radzie  kastylskiej,  nast§pnie  jeneralnym  assystentem  s^cgo 
zákonu  dla  provrincji  hiszpaúskich.  Um.  w  Madrycie  17  73.  Napisal: 
Cursus  theologiae,  5  t.  in-4.  Clave  historical,  174  3:  Przewodnik  do  ozna- 
czenia  i  sprostowaDÍa  dat  chronologicznych;  dzielo  to  odznacza  síq  wielk^ 
dokladnoáci^  i  porz^dkiera;  r.  1794  vryszla  ju*  osma  jego  edycja.  Mc- 
dallas  de  las  colouias^  municipias  y  pueblos  antiguos  de  Espaúa^  Madrid 
1757  —  7  3,3  t.  in-4;  za  dzielo  to  zostal  czlonkiem  akademji  królewskiej 
napisów  i  nauk  pigknycb.  Dissertacion  de  la  Cantabria^  ib.  1768;  Memorias 
de  las  reynas  catholicas^  17  70,  2  t.  in-4.  Najwažniejsz%  jednak  prac^,  która 
na  zawsze  imi§  jego  przechowa,  jest  Iliszpanja  éwi^ta  (Espaiía  sagrada, 
Madrid  1747 — 74),  tomów  29.  Dzielo  to  po  Florezie  prowadaili  dalej 
augustjanie:  Risco  od  tomu  XXX  do  XL  wl^cznie  (1774  —  I80i),  An- 
tolin  Merino,  i  Jose  do  Canal  do  XLIV  wt%cznie  (1819  i  n.); 
ostatnie  tomy  XLV  i  XLVI  opracowal  sam  Jose  de  Canal.  Znakomite 
to  dzielo  przedstawia  historyczny  i  statystyczny  obraz  biskupstw  biszpan- 
skici),  równio  jak  klasztorów,  zakladów  koácielnych,  katalog  bisknpów, 
áwi^tych,  ragžów  znakomitycb  i  t.  d. 

Florjan  sw.  (4  Mája),  m§czennik,  ur.  w  pólowie  III  w.  w  wio?ce 
Zeiselmauer  {Cetia^  Cetium,  Cetii  mums)^  w  Nižszej  Austrji  (cf.  Butler  VI 
141).  F.  w  najdawniejszych  Martyrologiach  jest  wspominany,  jak  czytaroy 
u  Bolland.  (4  Maji).  Ust§py  o  nim  w  Martyrol.  Kabana  Maura  iNotkera 
(cf.  Lect  antiqu.  //.  Canisii^  ed.  Basnage^  km^icXoá.  172  5  t.  II  p.  II  p. 
326  et  p.  III  p.  124)  najwierniej  zgadzaj%  8i§,  niekiedy  nawet  co  do 
litery,  z  aklami  m^czeňstwa,  wydanemi  przez  Pez'a,  a  wzi^temi  z  rQkopisma 
klasztoru  áw.  Emmerama  z  VI  w.  (cf.  Scrípt.  rer.  Austriae,  Lipsiae 
1721  t.  I  p.  35).  Ze  stylu,  prostoty  i  zwi§zloáci  tycb  akt  možná  za- 
ivnioskowač,  že  s^  žródlem  tego  wszystkiego,  co  doti|d  napisano  o  šw. 
Florjanie,  i  že  s%  uložone  uvkrótce  po  jego  ámierci.  Podíug  tych  akt, 
za  panowania  Djoklecjana  i  Maksymjana,  Akwilinus,  prefekt  Noryku  (Ab- 
Hcum  Ripense,  dziá  Wyžsza  Austrja),  troskliwie  poszukiwal  chneicjaD, 
a  40  okrutnie  juž  umgczyl.  Dowiedziawszy  síq  o  tém  Florjan,  zapragn^l 
cierpieé  za  wiarg  i  udawszy  8i§  do  Lorcb  (Laureacum)^  stolicy  Ňoryko, 
przedstawil  si^  jako  chrzeécjanin  dawnym  towarzyszom  broni,  roaj^cym 
polecenie  cbwytania  wiernych.     Stawiony  przcd  prefekta,  gdy  niczém  nie 


Florjan.— Fl^rjtnskie  Ofwctwo.  453 

dat  8i§  naktonié  do  odst^pstwa,  po  licznych  i  srogich  in§czarnLich  skazanj 
zostal  na  wrzacenie,  z  kamieniem  u  szji|  w  rzek§  w  Eons  (Anasus^  AnUus). 
Okratny  mlodzieniec,  który  tego  dokooal,  sam  wkrótce  wzrok  utraciL 
Cialo  š.  Florjana,  tryrzacone  na  brzeg  skaly,  strzežone  bylo  przez  orla, 
^  dopóki  nie  zabrala  go  pewna  pobožná  matrona,  imieniem  WaUrji^  której 
si§  áwi^ty  objawil  i  wskazal,  gdzíe  ma  byó  poďiowanyni.  Prócz  akt  po- 
wyžszych.  s.*}  u  Pez'a  i  Bollandystów  nieco  póžniejsze,  pomigdzy  ktoremi 
odznaczaJ4  si§  2  z  XII  w.:  jedné  dobr%  proz^,  a  drngie  pi^knym  wierszem. 
Wedlug  tych  akt  F.  byl  wyžazym  oScerem.  O  przeniesieuia  zwlok  á.  F'a 
do  Rzyinu  i  Krakowa  ob.  Bolland.  1.  c.  W  Rzymie  zložone  byly  w  ko- 
éciele  ii,  Stefana  i  Wawrzyňca;  czas  ich  tam  przeniesienia  níewiadomy. 
R.  1183,  na  proáb^  króla  Kazimierza  i  bpa  krakowskiego  Gedeona,  Pa* 
piež  Lucjusz  III  dal  im  kiika  koáci  á.  F*a.  Od  tego  czasa  jest  on  jednym 
z  patronów  Polski,  podobnie  jak  Austiji,  a  szczególniej  metropolitalnego 
kosciola  wiedeáskiego  i  katedry  krakowskiej.  Na  obrazach  przedstawúg^ 
go  zazwyczaj  w  powietrzu  nnosz^cego  si§,  w  zbroi,  z  krzyžem  na  pier- 
siach  i  z  chor%gwi4  w  r§ce  prawej;  obok  niego  nnosi  srg  aniol,  którj 
z  kubla  leje  wod§  na  pal^e  síq  chaty.  Niekiedy  ma]aj%  obok  niego 
dom  z  gniazdem  bocianiém:  bocian  bowiem  ma  strzedz  od  ognia,  od  któ* 
rego  á.  F.  jest  patronem.  Pierwszym,  który  došwiadczyl  w  tym  wzglgdzie 
skntecznej  pomocy  áwi§tego,  byl  w§glarz,  co  nvpadl  w  piec  ognisty,  a  wzj- 
waj%c  á.  F'a,  nienaraszonym  ztamt%d  zostal  dobyty. 

Florjanskie    OpactWO  (St.    Florian)    kanoników  regularnych^  odlegle 
od  miasta  Linz  okolo  2V2  niiU,  naležy  do  najzoakomitszych    opactw  mo- 
narchji  austrjackiej.     Prawdopodobnie    wybudowano,    wkrótce  po  ustaniu 
przeéladowanJa,  na  grobie  áw.  Floijana  (ob.)  koációl,    a  za  czasów  é.  Se- 
very na  (454 — 482)  klasztor.     Tak  koációl  jak  klasztor  zapewne  po  wyj- 
áciu  Rzymian  z  Norsku  (488)  zostaly  zniszczone,  ale  pami§č    á.  m§czen- 
nilía  i  jego  zwloki  nie  zagin§ly,  tak  iž  w  latách  625 — 639  znown  nowj 
koációl    stanul    na   grobie    áw.    Floijana.     Awarowie  niszcz%c   wszystkie 
miasta,  nad  rzek^  Eons  položone,  i  klasztor  é.  Floijana  w  perzyn^    obró- 
cili.     Dzisiejszy  podziemny  koációl   w  St.  Florian,   najstarožytniejsza   pa- 
inii|tka  tego  rodzaja  w  Niemczecb,  skladi^^cy  si§  z  resztek  koáciola,  budo- 
wanego  z  piaskowca,  w  którym  jeszcze    s^    zachowane  wkl§sloáci  okien, 
kolamny,   kapitele,    jest  niezawodnie  pozo3taloáci%  z  koáciola    zbarzonego 
albo  przez  A^arów  (7  87),  albo  przez  W§grów  (doo).  Z  koúca    YIII  w., 
kiedy  Karol  W.  Awarów  za  rzek§  Rab^  wyp^dzil,  mamy  znów  pewne  wia- 
domoád  o  klasztorze    w   St.    Florian.     Po  ámierci  Arnulía,  cesarza,    zni- 
szczyli  W^grzy  caly  kng  až  do  rzeki  Enns,  tak.  iž  w  wyžszych  W§grzedi 
i  w  Nižszej  Anstrji    ani  jeden  koációl  síq  nie  ostal.  Podczas  swej  pier wssej 
przeprawy  przez  rzek§  Enns    zbarzyli    Lorch   i  St.  Florian.     W  miejsce 
zborzonego  Lorch  stanula  w  pobližu  graniczna  forteca,  nazwana  Ennshorgiem 
(dzisiejsze  Enns)^  któr§  król  Ludwik  (90 1)  darowal    zakonnikom    z   St. 
Florian,  aby  wniej,  w  przypadkn  nieprzyjacielskiego  najazdu,    schronienia 
sznkali.  Henryk  áw.,  chc%c  wesprzeó  obóstwo  zakonników,  darowal  im  r. 
1002  folwark.     W  pólowie  XI  wieku  rozprz^gla  síq  karnoáó  zakonników 
prawie  znpelnie,  w  skutek  czego  biskup  Engelbert  z  Passawy  (1045 — 65) 
oddal    klasztor    áwieckiemu   duchowieástwn,    które  jednakže  jego  oczeki- 
waniu  nie  odpowiedziiUo.     Wtedy   to   nast§pca   Engelberta,    wspólczesi^ 


454  FlorfaAskie  Opaetwe. 

Orzegorzowi  YII   bp  Altmann,  wielki  reformátor  Bwej  4Je<^e^í,    zi^^^  d^ 
gorliwie  klasztorem  w  St.  Florian,  odbudowa}  upadle  budowle,  poáwigdt 
koációl,  postaral  síq  o  zwrot  zabranjch    posiadloáci,  nposažj!   go  rozm* 
itemi  darowizoami,  powierzyl  zgromadzeuia   kanoników  regalarnych,  žyji* 
^ch  wedlug  reguíy  áw.   Angustyna,  i  roianowa}  pierwsacym    proboazezem  * 
nczonego  Jlartmanna  (10  71).     Odt^   kiasztor   w  St.  Florian   hjl  prxed* 
iniotem  szczególniejszej    troskliwoáci  biskupów  passawskich;  to  tež  w  kr6t- 
Icim    czasie  wzniósl  bíq   w  pobožnoáci    i  karnoáci  do  tego  stopnta,    že  bk 
aknpi  i  wielkie,  nawet  odlegle  zákony  powolywali  zakonnikóvr  s  St.  Flo« 
rian  do  swoich  zgromadzeá.     Oprócz  m§zkiego,  znajdowal  síq  w  St.  Flo* 
rian  i  žeúski  kiasztor,  którego  pocz%tek  niewiadoniý.  W  XIII  wieku  žylo 
w  nim  wiele  zakonnic,    a  pomi§dzy    niemi    odznaczyla    síq   S.    Wilburga 
(czyli    Wilbirga),    która    40    lat   (1248—1289)    w  celi  zamkni^ta  žyla,. 
i,  w  skutek  wielkiej  áwi^tobliwoáci  i  daru  przepowiadania,  w  wielkim  byfa 
azacunku.     Spowiednik  jej  kanonik  Ainwick  %  St.  Florian,  póžniejszy  pro- 
boszcz  ktasztoru,  opisal  jej  žywot,    w  którym  wiele  znajduje  si§  bistory- 
cznych  szczególów  z  XIII  w.     Žywot  ten  wydal  Ilíeron.  Fez  (Scrípt  rer. 
Austr.  t.  II  p.  2 12),  jako  tež  i  brat  jego  Bernard.  Albert,  sekretarz  Ain* 
wicka,  wyksztalcony  w  szkole  w  St.  Florian,    która    pod    kierownictwem 
Ainwicka  zakwitn§la,  napisal  w  pocz^tkach  XIY  w.  Chronicon  Ftorianeme^ 
wydane  przez  Adriana  Rauch,     W  pólowíe  XY  w.  pobierali  nauki  w  St 
Florian   znakomici    ludzie,  jako   to:    Jan    Reblein,  czyli  Rewein,  kanclerz 
aostijacki  za  Frydryka  IV,  fíem*yk  Liebeníher,  kanonik  wroclawski  i  bam« 
bergski  etc,  a  w  liczbie  zakonników  odznaczal  síq  Maciej  StetTihekl^  jako 
nczony  nauczyciel.     Opróez    pieczy    dnsz,   zajmowalo  síq  jeszcze  zgroma- 
dzenio  ubogimi    i   cierpi%cymi.     W    tym    čelu  zbudowano  dwa    szpitale: 
w  jednym    z  nicb  znajdowali  przytulek    cborzy  i  biedni,  podróžni  i  piel- 
grzymi  wszystkich    paňstw    chrzeácjaáskicb,    drugi    przcznaczony    byl  dla 
osob,  które  stargaly    swe  sily  na    službie   w  zgromadzeniu.     Opactwo  to 
wiele  ucierpialo  w  skutek  wojen,  ucisków  i  rabunku  arz§dników  i  szlachty, 
szczególniej  w  drugiej    póíowie   XV   wieku.     Nic  wigc  dziwnego,    že  dzi- 
koáó  obyczajów,  b^d^ca  wynikiem    dlugicb  wojen,    usposobila   poddaných 
i  áwieckich  zarz^dców  dobr  opactwa  florjaáskiego  do  odpadni^cia  od  wiary 
w  XVI  wieku.     Jednakowož  pod  zarz%dem  proboszeza  Fiotra  (i508 — 45) 
nie  mógl  síq  protcstantyzm   ani    w  samém  opactwie,  ani  na  probostwach, 
powierzonycb    zakonnikom   tego    zgromadzeuia,    zakorzcnic,    chociaž    juž 
w  15  34  r.    proboszcz  otrzymal  od  legata  papiezkiego  pozwolenie  noszenia 
áwieckiego  ubrania  po  za  můrami  klasztoru,  a  to  z  tego  powodu,  iž  niebez- 
pieczn^  bylo  rzecz§,  dla  wielkiej  nienawiáci  wielu  ku  osobom  duchownym, 
pokazy waó  sig  w  ubiorze  duchownym.     Lecz  pod  nast§pc^  jego  Florjantm 
(1545 — 1553)  zacz^ly  si§  objawiaé    álady  protestantýzmu    w  samým  kla- 
aztorze   pomi§dzy   zakonnikamí,   a   za   nast^pnego    preboszcza    Zygmimta 
(1553  — 157  2)  niektórzy    czlonkowie  opactwa  florjaáskiego    i   s^aiednich 
klasztorów  przechodzili  do    nowego  wyznania,  juž  to   pojmuj^c   žony,  jož 
tež  w  nierz^dzie  služce  nami§tnoáciom   ciala.     Nast§pca   Zygmunta  Jerzu 
(15  72 — 1598),  m^ž  wielkiego  ducha,  usilowal  powoli  wprowadzad  lepsze 
obyczaje  pomi^dzy  zakonników,  choó  przez  caly   czas  swojego  przeložeň- 
stwa   musial   walczyé   z  tysi^cznemi  przeciwnoáciami,  juž  to  dla  tego,  že 
4oáč   uci%žlíwe   koszta  wojenne  i  podatki  coraz  bardziej  powi^kszano,  juž 


Florjantkíe  Opactwo.  455 

iei  z  tego  pawoda,  ie  protestand,  tak  tilachta  jak  podwladni,  posiadto* 
éci  opactwa  coraz  bardáej  rabowali  i  ograniczali;  wreaxcie  z  powodo  knra- 
wego  bunta  chfopów  w  paraQi  ów.  Piotra  przy  Wiodberg,  nalež^cej  do 
opactwa,  wybuchlego  pny  wprowadzenia  nowego  proboszcza,  któremu 
obarzeni  ch!opi  oáwiadczjli:  ,Ježeli  nam  nowy  proboazcz  níe  da  niemie- 
ckiego  Boga,  to  niech  si^  czémpr^dzej  wyDosí."  Proboszcx  Veii 
(1600 — 1612)  jeszcze  múd  wi^cej  przeciirnoáci,  miano wicie  ze  stronjr 
panów  i  rjcerzj,  któny  nie  wzdrygali  ú^  przed  žadnym  gwahem,  aby 
tylko  w  pobližu  koáciolów  katolickich  poobsadzaó  laterskich  pastorów. 
Pomi^zy  mlodymi  zakonnikami  staral  síq  zaprowadzié  wi§k8Z4  karnoáé 
i  zamilowanie  naaki.  YT  czasie  dla  klasztorów  i  religji  katolickiej  w  Anstiji 
najniebezpieczniejszym,  kíedy,  po  ámierd  cesarza  Madeja,  stany  anstrjackie 
pol^czjlj  sÍQ  z  Czediami  i  z  unj^  protestanckil  przeciw  Ferdynandowi  II, 
aby  gwaítem  obalič  Koádól  katolidci  i  dom  Ilabsbargów,  kiedy  raz  po 
raz  nowe  bimty  dilopów  powstawaly,'  a  wojna  szwedzka  coraz  zad^dej 
byla  prowadzon^,  sprawowal  zarz^  opactwa  gorliwy  proboszcz  Leopold 
(1612 — 1646),  który  wielkie  poloiyl  zaslagi  okolo  podniesienia  nauki 
pomi^zy  swymi  klerykami,  wysylaj^c  ich  w  tym  celu  do  najsIawoiejsz}'ch 
zakladów  katolickicb,  jako  to  do  Gratz,  Wiednia,  Ingolsztadu,  a  nawet  na 
uniwersytct  boloňski;  równiež  wiele  wptyoi|l  na  podniesienie  mateijalnego 
bytu  opactwa;  bral  adzial  w  komissji  passawskiej,  wyznaczonej  przes 
biskupa  dla  przekonania  8i§  o  stanic  naukowym  i  moralnym  klem,  jak 
równiež  i  w  komissji  wyznaczonej  do  nregulowania  jara  stolae,  której 
uchwalQ  arcyksi%že  Leopold,  bp  passawski,  ii  Sierpnia  1688  r.  oglosil. 
N^'slawniejszym  ze  wszystkich  proboszczów  florjaúskich  byl  Dawid  Fur» 
man  (166  7 — 1687).  Po  jego  ámierd  cesarz  Leopold  dlogo  o  nim  z  ža- 
lem wspominal,  jako  o  dobrým  patrjocie  i  žyczliwym  przyjacíeln  ce« 
aarskiego  domu.  Za  žycia  tak  cesarz,  jako  stany  i  pralad  powierzali 
mu  rozmaite  sprawy.  Opactwo  wyprowadzil  z  dlugów,  mimo  bardzo 
ud^wych  podatków,  wybudowal  szpital,  kázal  budowniczema  Carlo 
Carlone  wystawió  dla  opactwa  nowy  koációl,  w  stylu  nowowloskim,  a  kle- 
ryków  swoicb  posylal  do  najslawniejszych  instytutów  na  nank§;  od  jego  cza- 
sów  równiež  zacz§to  posylač  kieryków  do  collegium  germanicum  w  Rzymie. 
Za  nast^pcy  Dawida,  i/a/tfi/^a  /  (1689  — 1700),  ukoúczono  budowQ  ko- 
šciola,  a  rozpocz§to  budowQ  now^o  klasztoru,  który  dopiero  za  Jana 
Jerztgo  II  (i732 — 55)  ukoňczono.  Ten  pierwszy  przyczynil  si§  do 
založenia  bibljoteki.  klasztomej,  prowadzil  obszern^  korrespondencj§  z  naj- 
iiczeúszymi  ludžmi  swego  czasu  i  pozostawit  po  sobie  50  t.  iu-f.  dziet 
nankowej  treáci.  W  owym  czasie  tak  zakwitn^ly  w  opactwie  floijaúskiém 
porz^dek  i  kamoáč,  iž  nunejusz  apostolski  publiczn%  mu  oddat  pochwal§. 
Nástupný  proboszcz  Engtlheri  II  (17 b5 — 1766;  unu|dzil  w  samým  kla- 
sztorze  szkolg  teologiczn^  dla  swoicb  kieryków,  która  trwala  až  do  cza- 
sów  Józefa  II,  a  jeden  z  nast^pców  jego,  Michal  Ziegler  (1793  —  1823), 
przyczynil  síq  do  založenia  w  Linz  szkoly  teologiczncj,  w  kiórej  kilku 
z  zakonników  floijaíiskich  d%gle  nauki  wykladalo.  Jako  pisarze  na  pólu 
literatury  odznaczyli  si§  w  ostatních  czasach  z  pomi§dzy  floijaňskich  za- 
konników: FreindaUer  (Linzer  Monatscbrift),  KarU^  Chmely  Czemy^  Siůlz^ 
řriíz^  proboszcz  Ameth  i  inni.  Cf.  Jodoc  Stůlz^  Gesch.  des  Rq^rten 
Chorhermstiítes  St  Florian,  Linz  18S5;  Das  Stift  St.  Fl.  w  czasopiámie 
Oesterreicliiscbe   Revue,  Wien    1867,    zeszyt   lipcowy;     A,  Ctemy^   Die 


45« 


^  Sif-^Bi2orlek  5l  načn.  Láxz  iřT?  v»-ř.  s.   U4); 
íi;  ■:      ir.     v.-.^L-.;.    I:€r  H-jnaiLeatfre   ccť..  Para.    i»:i 


j%e«?o  %>  v     :ii    crpLcivie    p3&i:frrzi  pc^žkšeso.    Cl    Pnekladj    pobkiB 
Bíl«i:,.    '  r>J.-  i\  '  X  -F.  ^. 

Florímcnd  z  Ba 72  o  id  fr.  i  £éa:>Dd,  BeraKo::!.  Roemdsad; 
Fl//ria,*^\i\'t  j:zř.rrjuAKiy,  '<^.  w  Asea  Jí 40  r.-  z  ka:obckÍQ  Fodnar; 
w  boTČex.iir,  zi^e  ihrKne  j^liřrai  aacki,  cascrrciel,  skrrrr  kalviaissa, 
wiz^as^p^i  v.  L>::^'0  k&Iv íLjkie  z&sadj:  z  tenú  F.  udal  s:^  d3  Parria  i  sla- 
coai  Uiií  |:?l^kcji  hazLLŠa.  W  Paiyžn  «ieJd€j  i:2tv&2  p^dóvcas  p3- 
j^olarL^z-l/ri  i^ioi/  kři^dz  All&  d3  DoTirg.  fasatrczny  z7:nes!Úk  kalviaiímii. 
Tea,  za  t.Jziikl  ^  iLor'Í€rš:vie  prezrdenu  Minarťa,  r.  155?  skaz&ay  z> 
atal  La  isaler^:,  Oiwaga,  z  jakj|  da  Bourg  szedl  na  5z::l-i:-niff,  tak  wplj- 
jtýi  ita  {"a,  že  e:^  caikowíce  d)  kaIini;iz!Eu  przčrzsci::  lecz  niedhigó 
potom,  b^i^c  b'4i»dki€ni  caJoiraego  nwolaieLia  jei^iej  dziewciTiij  od 
cp^taLÍa.  wrócil  do  katoiicyzmiL,  sta!  sif  gorliwym  je^o  cl^roóca  i,  jako 
takí.  Lvi  przedmiotem  nienawiici  dla  hogonotów.  Tak  np.  r.  157S,  gdj 
F.  b}'t  radc4  pariamt-Dta  w  BordeáQi,  wpadí  w  ich  r^ce  i  ieliro  samiB| 
1,000  iiwrów  si^  wykupih  zmyíiili  La  Diejo  róžne  wystepki  (ob.  JBdy-V, 
Diction.  art.  lit-monJj,  jego  dzícla  przrpisali  jeznicie  Kicbeome;  odmóidli 
lou  wszelkích  zdolDObci.  Tymczasem  F.  byt  w  powažania  n  ladzi  nezo- 
nycb,  jak  tcgo  dowodz^  ponfaie  korrespoDdeccje  jógo  z  ówczesnemi  mako- 
mitoéciami,  np.  z  Ducaeus^em,  Pasquier'em,  Teof.  Raynauďeni,  J.  Li- 
psiuscm  i  io.  Jemu  powierzono  uloženie  i  drak  FamiitnU-vic  Moniluca^ 
a  inDe  jego  dzicla  dowodza,  že  nie  byl  wcale  ograniczooym.  za  jakiego 
go  udaj^  akatoliccy  pisarzc.  O  jego  Erreur  populaire  de  h  papesse  Jeannš 
(cf.  Joaijna  papiežyca)  sam  Bayle  (1.  c.)  mówi,  že  jest  najlepszém  dzie- 
lem  w  tej  matcrji.  GíówBcm  zas  dzielem  Fa  jest  IJÍ£t:n're  de  la  MCtíssance^ 
progres  et  dcijoflen.e  de  Vheresie  de  ce  siecU,  F.  nie  zdolal  go  dokoá- 
czyé:  umarl  bowiem  r.  1602;  wydal  je  (Paris  iCm5,  16 10,  i62a;RoDca 
162  9)  syn  jego  Franciszek,  pomnožywszy  ksigg^  V  dodaoiem  rozdziala 
o  kodciele  aiíglikaťiskim.  i  in.  Klaadjusz  Malingrc  dodal  kontynaacJQ  p. 
t.  llUt,  generále  du  progres  etdécadance  de  Vhcrésie  maderne  (Paris  1624), 
Na  jgzyk  lac.  przeložone  bylo  p.  t.  Sgnopsia  omnium  hujus  tcmporis  con- 
troveraiarum...  štve  Historia  memoralnlis  de  ortu^  progressu  et  ruinis  haere* 
sum  saec,  XVI,  Przeklad  ten  wyszedl  pierwszy  raz  w  Kolonji  1614  r., 
z  kontynuacj%  Malingrc'a:  ibíd.  1654,  I6di,  1695;  poniemiecku:  wGlo- 
gowie  16 76;  na  nowo  po  lacinie  z  dodatkami,  wyj^tcmi  z  pism  Kacpra 
Ullenberga:  w  Kolonji  1717,  2  tt  in-4.  Dzielo  to  dowodzi  wielkiego 
oczytaiiia  autora  i  zawiera  sporo  materjalu  do  bistorji  sekt  w.  XVI; 
protcstauci  nazywajii  je  zbiorem  oszczerstw,  lecz  fakta,  przez  F'a  podané, 
zn^duj^  poparcie  w  inuych  wiarogodnych  áwiadectwach.  F.  napisal  takže 
o  Ántychryécie  (Antechrist,  2-e  wyd.  Lyon  159  7)  i  in.  Ob.  Ráss^  Die 
Convertíten  I  4  68;  Ph,  Tamizey  de  LarroquCy  Essai  sur  la  vie  et  les 
ottTrages  de  ř^iorimond  de  Raymond,  conseiller  au  parlement  de  Bordeaux, 
Paris  1867  in*8  s.  1S5  (odbité  w  150  cgzempL).  -^-   ^-  ^* 


F I  o  r  ■  8«  457 

Florus,  subcUakon   (czy  tež    4Í*kon)    lyoáski  Hagdanensis),    nlo- 
sTaszDÍe  braný  za  jedn%  osob^   z  dawDjm  paet^,  žvj^ym   za  Teodozjasia 
(ok.  r.  891),  imieniem  LaUnus  Drepanius  Florus.     Nasz  F.  žrl  w  IX  w., 
rodem  može  z  Gallji  Ijoáskiej,  wspólczesny  Leidradowi,  Agobardowi  i  Ama- 
lonowi  (ob.  te  artt.  Cf.  HisL  lit.  dt  Fr.  V    213).     Tytafoj^  go  niekiedy 
niagistrem.     W  pismach    jego    znač    wielkí|  erudjcj^,  posíadal    przytéin 
talent  poetycki  i  tacina  u  niego  lepsza    niž  u  innvch,  wspólczesojch  z  nim 
pisarzv.     Um.  zapevrne    ok.  r.  860.  NapisaL-  i)  Ije  eleclionibus   epúeopo^ 
rum  ( w  Ágobardi  Opp.;  w  Biblioth.  PP.^    LngduQ.  t.  XV),  traktát,    który 
nie  doszedt  nas  w  caloáci;   pisanj  byt  ok.  r.  822.  2)  De  actťone  Mťssae^ 
v.  B^  erpositiane  Missae,  y.    Exporitío  in  canonem  Miasae^  traktát  irigcej 
do^nfiatyczny    niž  liturgiczny   (w  Biblioth,  PP.  1.  c;  ap.    Mtrtene  et  Du- 
rini^  Aropliss.  colL  IX  5  79).      3)  Commentarius^  v.  Espositiones    in  Puuli 
enstol-js,  žebraný  najwi^cej  c  dziel  s.  Augastyna,  podawany  za  dzieto  Bědy 
i  drukowany  w  Beiae  Opera  t.  VI.  Drugi  na  tež  List^  kommentarz  F^a, 
z?brany    z    dzie!    11    Ojców    Košciola,  zagin^l.     A)  Opusculum    alversuš 
Amilarium  de  Corpore  Christi   tripirtito.     Amalarjusz  Symposias  nauczal; 
±'i  jest  troiste  Cialo  Chrystusa:  jedno,  które  wzi%l  w  žyirocie  N.  Panny; 
drugie  ma  w  nas,  dopóki  žyjemy;   trzecíe — w  amartych,    i  že  z  tego  po- 
woda  dzielj  si§  hostja  na  3  cz^sci.     Wedtag  Florusa,  Amalarjosi  naaczal 
takže,  íž  chleb  w  Eacharystji  jest  ciatem,    a  wino  dusz§   Ghrystusa,  kie« 
lích  grobem,  kaplan    celebruj^cy    Józefem   z   Arymatei    i  t.  p.     Te  jego 
b^gdy  F.  wytkn%}  we   wsporonioném   pUmie   i    doniósl    bpom.     To  samo 
uczynit  dragi  raz  i  do  bp6w,  žebraných  na   synod   w   Thionvillo   835  r., 
n'2pisil  list:   Epištola  Flori  a  i    Th:oJonii    villie  eon  lilium    aťjersus  libros 
Ana'arÍK     Bpi  nie  moj^Ii  podóvrczas  zaj^é  si^  t^  spraw):  oliožono  j)  do 
nast^pnego  synoda,  który  síq  žebrat  w  Quiercy  iCarisiacum)  838  r.,  blgdy 
wípomaioae  potopit  i  oiwiadczyl,  že  do    Xowe^o  T.  typów   (ob.  Figara) 
wprowadzaó  nie  možná,  a  w  wykladzie  obrz^dów  naležy  iíé  za  rozumieniem 
Košciola,  nie  zaá  za  fantazj%.   Wyktad  takže  o  trojakiém  Cíele  Chrystusa 
pot^piony  zostal.  F.  cal%  tg  sprawQ  opisat  w  Opuscnlun  de  eidem  eitua 
VI  concilio    episceporum    apul    Carisiacum    palatium    act%^    gdzíe    nietylko 
wyrok  synoda  Q  liercy,  ale  i  zbicie  bl^dów  Amalarjasza  podaje.     Trzy  te 
dzíelka  ap.  Mirtene  etDuranJ,  Ampl.  coll.  IX  6  41...  5)   Przeciwko  pre* 
destynacjaiiizmowi  F.  napisal    2  dzielka:  z  tych  jedno  (Sermo  dt  pravda* 
sUn.)    przeciw  Gottschalkowi    (ob.)    wydal    Sirmond    za    dzielo  Amalona 
(ob.),  a  Hinkmar  zamieicil  je  w  swym  trakticie    De  Proedeetinatione  (71 
2  7...');  drdgiém    jest    Ecelesiae    L*ig iunensis    liber    alvsrsus   Jjaniis  Scoti 
Enjerij^  erroneas  defiaiUonei  (ap.  M%*iguin^  Yindiciar.    praeiistinat.,  Paris 
1660  I  575..  i  w  Bibliot,  PP.^  Lugl.  XV  611).  L*ibo  na  tém  oitatniém 
F.  niejeU  wymieníoay   jako    aator,   prawiopodobaie  jednak    ou  to  pisal 
w  imienia  duchowieáUira  ^oáikiogo,  bo  jego  jest  styl,  i  oa  byt  tím  naj- 
uczeňszym,  6)  CoUectto  et  leje  et  canonib'ju    ds    coercitione   Juiaeorum   et 
a*i:toriť2te  ae  /írrniiaíe  juiicH  et   testimonio  epíscoporum,  zbíór    postanowieA 
z  koleksa  Teodozjasza  i  z  soborów  (fragment  ap.  DÁch^rj^  SpicU.    Xd 
4  8).      7)  Epištola  a  i  HyircUJun  abbaiem  de  Psa'terii  etitniiťone^  odnosi 
síQ  do  przeklaia  hieronimo^fego  (ap.  Mu\  Ser.  vet.  nora  coU.    lil  3    t. 
251..).     8)  Z  poezji  F*a  mimy  Poěmttia    9  (pierwszy  raz    w  Mtrii  Fi- 
ctoris  Opp.£ed.  Morel,  Paris  l»60)  i  Pošnití^  6  (ap.  Mtbilhn,    Aialecta 


SKlÁt^0í   ^^:rSAiUR    JL:-;f'JtS0n^:í     JI!.    3-3CJlé£.     Iť^Tfi 

mtm   j^iur.i      I  >/-t     ^*— -';    Jii.     .i   Lz-mď.     .'..ji..      -'••ino 

«:_  jtuunttrn  '^  .luiL^      n    v  ad^     nemaf^we     L 

:':iaíí^  .ř*!*   jími  viz»  r     -■  ir"  t  .^pi     ta.   2»i^Uatu. 

>«t; >..»;,*    J  -  i  •  i :  ,  v  .      ■-:»;.%:    i    Ťí-Znaa      w  Zisi^' 

•     'í'     i^-z  i-lulk    'i.  r:L".  iLi  :x    ái-i^    in-vtiiTi.iiiiAiiitSLsna     lo.  .1% 

yyjAi.éK'    JLT.ř?^-r.    iiL   \:iL;L:á  JLi— ni-.    ▼  !>  Lspíl.    .'-ix   ".   ~    íl     U  t» 

..1  '.T  -i  i-í-  ;n  -  .•  .  '»  i'i  -^-'-«'  1  i'ii::l.  i^  « :•**  «!í. 
4W     > -r^*f     .'tft-n     i.    i.i  x  L.r    "L   U    v,    l*    .    ;♦!  -Z    Sí~   il 

i>ir,      t»:u;:  ▼".^.-iii.:"?      :jtí'.5':i:»»  Miia*:  fi»t  ▼7Jh'an^.tf  luiiCnn.  suqfx^;^ 

tw*f\  trn*:!      -?;;•'.  v.'.  •'^»  :-.  -i-^ir.i  J.  ií™;  í-caoitfa   ▼    Ičťiiriisiř   1* 

c^y  '';«--=  t"-"-?  >-'.,-  Lrf'.— ■:.  l-:;.*n-ií-:2.  :í:v  JT-í  ijít-s— tí^x.**  . 
?.íC*;^í>.  -  •  i-ívr-:»i;r.  -  ^ .  í-  ■  7.'*;Ti:ríri:  «  .-;#;:.«»-  í.  íí.-ií^  :j.  lili  Jť 
/4ířv".  f  *5«-  ^  '-pA  '*:  ■  •-  :  s  T.  ;  r".'::^'7i'.  'i:.tr...^-:.  7  ni:  1  -  i  *.  "-rrzs  1 
/r^^í-r— .*4,  „•,.  :  -:  j  :  >/:  -;■::-.;-  ^-ni  Fít  r^-r.n.-ríTa,  12.  lili.  ^7.^.-4^1^-^ 
V^..V-.  'i.    :  -v  2  í     JfřJ.t:-  i   : ;   •  :      s.     1  i  i  > .   ."i-í^.—v-ti  ti ;  ■  :«:-T7i   Ji  ;#  *  ťr  at?  , 

*  •  » 

ř  f./.   .  l  i         1'  1  Í7.Í  '  ■    ■■    í  i  '  ^   ■      "*         *"         -     .  •  ..m    •''  j  -   í   I   »  ■       J^  •       -  Ij-  r    -    ,-         •!.•  íiT'  •«■» 

*  .  *  • 

JZ7  r,;ij  r:^lí>.  "*  Wá':.  óu^zí^nvcL  í-KZcťów.  Wjzrsikic  rzeczr.  nciv 
^f.-  »>;//  »,':'2í.,«r  w  Jri-:',  L;-:í;'iko  ii-eilLíř,  řič  i  w  «wej  iscottej  rzeczT- 
nut^í/j,  t;jico  í/;  r..ír':2r':ži.icLe  Jeszcze  pcni-^^zj  soh^.  Owo  dIc,  i  ji- 
ki/jřo  íy.íj  <;ft.ai  •Iwc.-zjí,  Ki&2o  Ltc  jeco  wřasiia  isíota.  W  Eogu  rez- 
fOh^  »>/.^  í  m^z/fí;/;  inc  jett  íkL^loLém  w  scb:e  Bo^tweni,  Kiqdrcti 
yaí  ^<í>t  lyM'^'m  ro2Sierzcr.f}ir.  z  siebie  wjcLcczgcem.  Mcc  je*t  ciemno- 
'>i^^  iftV^roí/;  iní^ti^m.  Na  Logu  tedy  gnictuje  sie  przeczwieiistvo  što- 
íía  I  ^ííUjíjoím:  cktuLO-á  okazuje  &i^  jako  cie  woía,  i^ikilo  zas  jako 
w/;.i  l;c;a.     'Je   iIiřa  irzeci^ik-íístwa    s%  u  Fa   pienriastkami   stworzenia 


nadd.— Flue.  459 

áwiati.  Z  demnoid  przepaidstjch  v  Bogn  wyplywa  liezdnsziia,  nuirtwa 
mateija;  z  dzUďalnoád  zaá  éwúitta  Boiego  wypljwa  wtzeUde  stworzone 
šwiatlo  i  wszelkie  žjde.  Pierwszjm  i  najprzedDicjszym  tworem  áwiatia 
jest  dusza  áwiata,  przes  m%  šwiatío  i  ijcie  szerzy  ň§  waz^zie.  Dia  te^ 
dwie  tylko  s^  zasadnicie  sQy  w  necsach:  zimno  i  cieplo;  pierwsse  odpo- 
wiada  ciemnoácí,  drogíe  šwiatlii.  Z  przeciwieástwa  tjch  sil  wjnika  ska- 
pienie  i  roznedzenie,  a  do  tjch  dwóch  procesów  redukuje  síq  powttaDíe 
wszystkich  rzeczjr.  Z  waUd  pomi^dzy  šwíattero  a  cíemnoád4  powstije 
powszechna  sympatja  i  antjpatja  wszystkich  rzeczj  naturalnjch,  równie 
jak  cala  walka  žywota.  Dusze  ladzkie  wjprowadza  tež  F.  z  daszy  áwla* 
ta,  z  której  wjpfywaj^  one  jakby  promienie  ze  sloúca.  Promieň  nieftwo- 
rzonego  áwiatla  jest  oajwjiBz^  ez^i§  duazy  (mens).  Dach  može  síq  otwo- 
Tzjé  na  wjžsze  šwiatlo,  albo  tet  przed  niém  zaínkn^č.  W  pierwBzjm 
razie  stáje  8i§  jasným,  dobrým  i  szcz^šliwym,  i  nakoniec  zupďnie  pne- 
ksztalca  síq  w  nátury  bosk^;  w  dnigim  zaá  razie  pozostaje  w  ciemnoici 
i  z  wlasnej  winy  jest  nieszczQŠliwym.  System  F'a  jest  jego  zdaniem  tak 
starý,  jak  rodzaj  ladzki.  Cadownie  podaný  pierwszemu  czíowiekowi  prze- 
ehofiywal  si^  on  tradycj§  patijarchów  i  m^drców  Starego  Testamentu. 
Cbrystns  objatiil  go  po  raz  wtóry.  Filozofowie  starož}'tni  pochwycili  zeá 
dawne  prawdy,  ale  nkryli  ich  pochodzenie  i  pomieszali  je  z  blgdami.  Ary- 
stoteies  tyiko  naleiy  do  tych  fiiozofów,  którym  F.  odma¥ría  wszelkiego 
zaczerpni^cia  z  owej  swojej  tradycji:  nwaia  go  on  za  filozofa,  który  je- 
dynie  kierowat  si§  rozumem  i  doáwíadczeniem,  i  dla  tego  písma  jego  ma 
za  tkank§  hl^ów  i  szaleňstw;  wszystkich  herezji  pocz^tek  F.  wywodd  od 
Arystotelesa.  N. 

Flue  M  i  k  o  taj  (lac.  Nicolau*  de  Rupe^  franc.  N.  de  la  Boche),  zwy- 
kle  zwany  brat  Klaus  z  Ftee,  blogostawiony  (21  al.  22  Marca),  pnstelnik, 
w  kantonie  Unterwaldén  nr.  Si  Marca  1417  r.  Rodzice  jego,  Uearyk 
z  FlGe  i  Emma  Robert,  žyli  jako  zamožni  wloácjanie  w  Saxelc.  W  domu 
rodzinnym  wzrastat  mtody  Mikolaj  w  bojažni  Božej  i  cnotach  chrzeácjaú- 
skich.  Id%c  za  wol%  rodziców,  poj%l  w  malžeástwo  pobožný  Doroty  Wi- 
•Ung^  pochodz^c^  z  Saxelo.  Z  tego  roatžeňstwa  mial  dziesi^cioro  dzled, 
pi^cin  chlopców  i  pigó  dziewcz^t,  pobožnie  wycbowanycb.  Mikolaj,  maj^c 
lat  23,  byl  powolany  na  wojn^,  co  i  póžniej  kilka  rázy  8i§  powtarzalo. 
R.  1446  bral  adzial  w  bitwie  pod  Ragaz,  w  której  Szwajcarowie  pobili 
Anstrjaków.  R.  1460  pod  Diesenhofen  byl  rotmistrzem.  Szwajcarowie 
ehcieii  zniszczyč  klasztor  Katfaarínenthal,  w  którym  si^  Austrjacy  zamknuli, 
lecz  iarliwc  wstawienie  síq  Mikolaja  ocalilo  klasztor  i  jego  mieszkaňców. 
Zawsze  odznaczal  síq  lagodnoéci^,  poáwi§ceniem  i  mi}ošci§  chrzeácjaúsk^. 
Wspólobywatele  jego  obrali  go  na  s^dziego  i  radc§  ziemiaúskiego;  wyžszych 
jednak  godnoki  stanowczo  nie  przyj^l.  Maj^c  50  lat  rozstal  síq  z  8W% 
malžonk^,  za  jej  zgod^  i  z  dziečmi,  wyrzekl  si§  áwiata  i  poszedl  za  iywio- 
ném  od  dzieciňstwa  w  dnszy  pragnieniem,  aby  w  samotnošci  slutyé  Bogu 
i  dnsz§  swoj%  Ma  poáwi^ié.  Odt^d  nigdy  jnž  proga  swojego  nie  przc- 
kroczyl.  SŽar%  opoácz^  przyodziany,  powrozem  przepasany,  boso,  bez 
pokryda  na  glowie,  bez  grosza,  z  róžaňcem  w  r§ka  puácil  819  w  áwiat, 
azokač  samotni  dla  siebie.  Niezdecydowany,  gdzieby  sobie  obraé  miejsee 
pobytu,  zaszedl  w  strony  Bazylei,  ale  ztarot^d  r^ka  Boža  zwrócila  go  zno- 
wa  w  okolic^  ojczyst§,  gdzie  na  dolinie  zwanej  Melchtbal,  na  jednej  z  gór, 
pod  drzewem  obral   sobie   mieszkanie.     Lecz  nnikaj%c  odwiedzin   wspól- 


Ub  F I ■  c 

í  iitfzjiLprtí'^  i7ci^  r  hžfc-     Ci*i  veai  dhiro  i  zc^  fiál»:í|  Šttí 

i  jako  pnevdxívj  cr-.t^nr.     Oz  íxsě  attttvizt,  ^áiáicij    iii»ifii  Áv  iii  tsi, 

oép^ňúki:  .b:*r  vi-e^.     Sta  tet  poitz^tkvvo  trs  riiárv 

iadú  i0kráz'j  byl  zízjv.^ižt:  vczčlki    jrirw  pnjŤTLrvijLšft   pocLr 

vttik  jLTk,  jfTífrz  v£ir*-:'s.  -"ieláig    i^^^cL     ^jj^xJlOwj    vez 

zic^wjdb  2!;iz:.  tnjrzr  go  joiejrzTnh  o  fpč&f  z  dju^esL     Cial-?  ic£0 
ijfo  ciit&df;  i  Fiicl-e:  Lle  xJ€r  czlí  TipadJnx  síi  čxyczajch.  ctt;  zúi2  zdrovi, 

r^  i  z  uósiecL^a  ij&  urjLch    Novj  lea  ^osób  žjda  razpDCEil  Mféiie. 
ijbodai  z3::;žo*^T  j^oáróža,  cLda!  vszakže  rjc  C2i4  s^^ízié   i^  la^fiíCTóe 
pod  go}ém  ikbesi.     Ze  zi!>?czčLÍa  íeiLsk  TÍeddcc:-  zts*^  m,  cz^ú*.  Po 
pm^todzezihi  cjrzai    §->  ot^.^czoLj!n  iwiatloícis  vieik^  .^^^J  c-^rškavíc|f 
a  we  nD^tJznoýriiXů  tsczíiI  bóí  tak  CT»ahowrvT,  ji^ly  ct:  zt^žes  kta  w*$- 
trzocrkí  wjkrav£}.  O  i  tej  cbviii  opatřilo  go  vszeikie  ucmae  gl>ds  i  pn- 
gxtie&ia.     F.  stan  swój  na;iepÍŤ;  castepzkenú  sí-waaai  ilíI::.^  .Gdj  tijczf 
pjzj  kapiarJe  i  vidze.  jak  Lkbieski  pokarxn    pTzjjauje  on  v  siřbie,  allM 
}«ž€rii  ja  Uim  do^r^pc;^   t^j  U§ki.  vóvczas  cala  zao.ia  i?t:ta  tak  przepet- 
níosa  je&t  podecL%  i  t-jIM^uj^  LÍeb2e»k4,  te  zda  je  mi  si^,  iž  w  xůéj  plr- 
wam.  a  jej  DadiísLar  i^leva  si^  ire  mnie.     To  jest   co  mnie  žriri   i  d^'e 
zapocu3Íeč  o  w^ze;k:ém   iúziém  požrwieain.     C5a}o  i  Krčw  Jezusa    Quy- 
£tiuia  ject  moim  jedynTm  j/okansem  i  moim  jedjnym   nápojem.     On  j^ 
we  w&ie,  a  jz  w  Ním  tsi^:.  iz  žyj^  ja  triko  przez  Niego.  Gutšiqs  jest  ni 
pokarmem.  uspojevn.  zfro^íem  i  lekarstwem.*  Púniewaž  kapiiczkf  w  Banft 
hojiiie  obd&rovjwar;o,  przeio  >likolaj  faodowal  tam  benefciiim  na  jedn^o 
kbj^dza.     Ze  w-:z}'5tkicb  stron  zbiegali  sif  ladzie:  slovo   pastelnika,  jego 
wídok,  jego  spo*ób  žjcia  zach^cal  i  umacniat  ich  w  dobrém.    Zachováno 
wiele  z  jego  požytecznycL  oaak.  XajoJabienszem  jego  zdaniem  bjlo:  .Czlo- 
wlecze,  wierz  w  Boga  jak  najmocniej,  bo  w  wierze  jest  nadzieja,  w  nadziei 
mitoéé,  w  mítoki  zwyci^ztwo,    w  zwyci§ztwie  r.agroda.  w  nagrodzie  oko- 
ronowanie,  a  w  ukoroDOwacia    6^   rzeczy  wieczne.'     Byt  on  prawdziwrm 
kaznodziej^  w  pastyui:  každému  krótkiemi    ale  przenikajacemi    do  dnszy 
slowy  powiedziai,  co  nalézalo.  Przestrzegat  teX  dacbem  proroczym:  .B%dž- 
cie  wytrwalí    w  wierze  waszych   ojców,    bo    po    mojej    šmierci  powstanie 
wíelki  bant  w  cbrzeécjaústwie:  wówczas  strzežcie  si§  przed  osznstwem  sza- 
tana,  który  towíč  b^dzie  chytrošci^  i  nowoáci^.*   Pami^tnym  z  žyáajego 
jest  pokoj  w  Stanz(22  Gr.   1 481),  do  jakiego  naklonil  Szwajcarów.  kló- 
c^cjcb  8ÍQ  z  6ob|.     Majac  lat  70  umarl  éwi^bliwie  wšród  wieUdch  bo- 
lení, awieibiaj%c  Pana,   21   Marca  1487;  tlamy  wielkie  lada   oplakiwaly 
zgon  jego,  a  grób   pastelnika  w  Saxeln,  przy  którym  dzialo  8i§  wiele  cu- 
d6w,  ttat  51^  celém  bardzo  licznych  pielgrzymek.     R.   164  8  Pap.  Innocen- 
ty  X  wydal  dekret  (U  cuUu   immemorahíU    tego  éwi^tego:  Klemens  IX  d. 
8  Mar.  1669  beatyíikowal  go;  d.  28  Wrz.  187  2  na  posiedzenia  é.  Kongr. 
Obrz.  rozbieran%  byla  sprawa  jego  kanonizacji  i  wydany  dekret,    že  jest 
pewno^  o  cnotach  w  stopnia  heroicznym  i  že  tuto  procedí  potest  ad  cano* 


Fiiie.— Focjusz.  461 

nUaiionem.  Pias  IX  d.  2  Pažeb.  1872  r.  dekret  ten  potwierdď.  W  r. 
16  78  nkoňczoDO  w  Saxeln  koádót  na  czesé  á.  M'a.  Helikwje  jego  znaj- 
daj%  si{  jeszcze  w  Stanz,  Locernie,  i  Freibnrgn.  Žyvot  bf.  M'a  opi- 
sjTwali:  Piotr  Hugo^  jezuita,  ok.  r.  1636,  ap.  BoUaruL  Acta  SS.  22  Mar. 
III  398 — 439  (podaje  íiakta  do  kanonízacji  stuž%ce);  Álbr.  v<m  BonaUUen 
(r.  1482),  Leben  d.  sel.  Nic  Ton  der  Flae,  wyd.  G,  JJorel  w  GeschiekU- 
ťreund.  Mittheilungen  d,  hi$t,  Vereins^  Eiodedeln  1862  XVIII  18  — 8d; 
B.  Cysat^  Vita  et  historia  Nicolai  de  Rape  com  yaríis  gestis,  Constan* 
tine  1597;  Etchomius^  Miraculosom  Hehetiae  sidas,  ib.  1631,  przywodzi 
34  pisarzy,  którzy  o  s.  M.  pisali;  wi^cej  jeszcze  dzicl  przywodzi  v.  Sirmer, 
Bibliogr.  d.  Scbweitzergescb.  Bern  1851  s.  32  —  36.  Najobszerniejszy 
i  na  žródlacb  oparty  žywot  przez  J.  Ming*a:  Der  sel.  Bruier  Nkolaus 
ven  Flue  sein  Leben  u.  Wirkeny  t.  I — II  Lazern  1861  —  63;  t.  III  p. 
t.  Jjer  sel.  Eremita  Nic.  v.  F,  der  unmittelbare  personiic/te  Vermitúer  und 
Friedens^UfUr  auj  dem  Tage  des  Stanserverhommnissei.  Aus  d.  Q,uellen. 
nachjewíeéen  von  J.  Ming,  Lazern   1871,  in-8. 

FocjuSZ (i^Ao^itf a),  patrjarcha  kpolski.Najmlodszy  syn  cesarza  311- 
cha!a  I,  Sicetas^  w  cztemastym  roka  swojego  žycia  wst^pit  do  klasztoru 
i  przyj^t  imi§  Ignacego.  Nietyiko  samo  arodzenie,  lecz  wysokie  osobístc 
przymioty  sklonily  cesarzow§  Teodor§,  iž  wyuiosJa  go  na  stolic^  patrjar- 
sz%  w  Konstanty nopoin.  Dncboi^ieňátwo  i  iud  z  okrzykiem  niendauej 
radosci  powitali  to  wyniesienie.  Urzí^d  ten  z  wielk^  m^Jrosci^  i  godno- 
s<^^i:|  sprawowal  Ignacy  przez  lat  jedenaácíe,  znajduj%c  zawsze  pomoc  i  po* 
parcie  ze  strony  rejentki  panstwa  Teodory.  Nieszcz^scie  jednak  miec 
chcialo,  iž  cesarzowa  zapóžno  zdobyla  si^  na  odwag§,  odilailajqc  brata  swe* 
go  Bardasa,  który  z  ca?)  rozkosz%  c^niczn^  psal  i  demoralizowat  jej  sy- 
na, mlodego  cesarza  Michala,  i  že  pózaiej  tém  grzeszniejsz^  okázala  sla- 
boác,  gdy,  na  ž^danie  mlodego  cesarza,  powrócila  oa  dawne  stanowisko 
przewrotnego  Bardasa,  który  wnet  odebral  iirszelk^  wladzQ  i  rz%dy  swej 
siostrze,  tak,  že  Teodora  ojrzala  sig  zniewoIon%  ztožyc  rejencJQ  paústwa 
i  asam|é  síq  od  dworn  do  žycia  prywatnego  (854).  Od  tej  cbwili  Bardas 
stal  si§  rzeczywistym  rz%dc%  cesarstwa,  a  dwór  przytulkiem  wszelkiego  ro- 
dzaja  zbrodni  i  wyst^pków.  I^two  možoa  bylo  przewidzíeé,  iž  Ignacy 
nie  b^íe  oboj^tnie  patrzal  na  takie  zepsucie  dwoni  i  že  przyjsó  musí 
lada  dzieň  do  starcia  mi^dzy  áwi^tobliwym  patijarcb^  a  przewrotnym  re- 
jentem.  Na  wst§pie  zarax  Ignacy  niechcial  popieraó  planów  Bardasa, 
aby  gwaltem  zniewolió  Teodory  i  jej  córki  do  przyj^cia  klasztomego  we« 
lonn;  ^idzial  si^  potem  zmnszonym  odmóvkió  mu  Kommunji  áw.,  jako  ja* 
wnogrzesznikowi,  który,  oddaliwszy  praw§  sw^  malžonk^,  zostawal  w  ka- 
zirodnych  stosunkach  ze  sw^  pasierbic§.  Bardas  ze  swej  strony  poprzy- 
si%gl  zgubQ  patijarsze.  Oskaržyl  go  o  spisek,  który  sam  uknnl,  i  bez 
žadnego  šledztwa  skazal  na  wygnanic  na  wyspQ  Tcrebinthus  23  Listopada 
85  7  r.  Pragn^l  Bardas,  aby  na^onie  patrjarszjm  zasiadl  czlowiek,  któ- 
ryby  szedl  po  jego  woii,  i  wybral  w  tym  celu  wlasnego  pasierba,  cxlowieka 
šwieckiego  Focjueza^  który  pelnil  dot^d  urz^d  przybocznego  sekretarza 
cesarskiego  i  dowódcy  jego  gwarcyi,  i  byl  jednym  z  najnczeúszych  gre- 
ków,  ale  ambitnym  i  cbytrym.  F.  zrazu  udal  gl^bok)  pokory  i  nie  chcial 
przyjsó  ofíarowanej  godnoáci;  w krotce  jednak  zdecydowal  8i§  przyjsó  z  r^k 
Grzegorza,  bpa  Syrakuzy,  w  ci^gu  dni  szesciu  wszystkie  áwi^cenia  kaplaú- 
skie,  od  mniejszych  až  do  biskupstwa.     Gdy  jednak  biskupi  wschodni  nie 


462 

kwftpíli  Á{  vcale  z  vr:iMvikim  Fa.  ovséa.  g dj  jada  z  idc^ 

dwko  teisv  vrniesiemn  aprottíbamáE,  aiaai  itavifi, 
rsaek,  dobromcdx^  T^y^uMt}^  Ifoftoefo,  Bvdis  vtyt 
jalde  ma  triko  podson^  jcfo  f^odiiA  imagHiafji.  4y 
do  xrzeczenii  s>t  ^v&jQ  podaoscL  Svi^  firtijirciia  pnrugif 
wíerDvm  evemv  EULQ0«i5>kn.  Widz%c  tadj  F^  ii  t|  drogf  ase  tzafi  dt 
koňea  z  Ignaerm,  pc^susoinl  zzlztvič  m^  z  mxB  w  iaaj  spiamóh,  Aly 
zadiowié  pozoiy  pravcefo  p95t$|>ovzzúi,  zwolil  r.  8^9  do  iTííHitiiiljM 
poLi  sobor,  ZA  kiórr  zgromadii}  suBjdi  wmcntk  Éttoiaáków  i  laciUiy 
BanksA,  i  wjdal  wrrok  sktzdaj^cj  z  godaoká  pstijarscej  Igaae^go,  a  tt 
z  powodów,  iž  nie  bjl  Jeg&Inie  -Krbr&sj,  ie  Kvi^eenia  jego  rówmet  odbjlf 
si$  wbrew  kaDODÍczLvsi  prz^iisom  i  že  ob  sin  ipiskoival  pfrzedwko  ac- 
Dzrsze.  Jednak  i  ten  dekret  nit  z&chvia}  staloéd  Ignaoego  i  jcyo  pnj- 
jadó}.  Focjnsz  cbwydi  si^tedj  inD^go  ^>osobii,  wjstosovat,  maz  z  ce- 
sarzem  ^licbalenu  r.  &€0  lisij  do  Papieža  Miki^aja  L,  w  ch^  odzpaz- 
Dia  kilka  b]ów  oipoviedzi.  z  ki^čirej  moglibj  Indzie  wnósié.  it  Papiež 
aznaje  w  goinosci  novezo  patijarcb^.  Pisat,  iž  aeieka  99  do  povagi 
Bzjinii,  aby  jož  raz  staaowczo  skoáczjc  sporr  obrazobiirców;  proá  aastf- 
paie  Papieža,  abj  wrsla2  swezo  leeata  do  Konstantroopola;  w  konoi.  do- 
piero,  abocznie  nadmienia,  ii  Ignacj,  przrgD^bioTiT  wiekiem,  zrzeU  si$ 
swej  godDoáci  i  stolic;  konstant,  zaj^l  nowj  patrjarcha.  Koňczr  wresieie 
swe  pismo  wzinianka,  iž  poirzeba  bylo  až  pogróžek,  aby  go  skloaié  do 
przyj^cia  tej  godoosci,  strasznej  dla  aamych  aniofów.  i  nroczrstém  wjzat- 
nicm  prawowiernej  naoki  Košciola.  Pismo  to  przywiozla  do  Rzrma  <wie- 
tna  depatacja,  zlo>.ona  z  bisknpów  dworskich,  do  których  przyl%czTf  si( 
jedeo  z  wajów  cesarza.  Xie  przepomniano  takže  o  bogatym  podarini  dU 
Papieza.  Papiež  t^'gož  zaraz  roka  wjslal  dwóch  swoicfa  legatów:  Zacki-- 
rjasza,  bpa  Ana;r:ji,  i  Ji Aj^Llia^  bpa  Porto,  zalecaj^  im,  aby  przybywszy 
do  Konstpla,  starali  si^  przedewszjstkiém  dokíadnie  ivyrozamieč  stan  spra- 
wy,  uníkaj2|c  yrizfílkit'41  znoszenia  si^  z  Fe  m;  da}  im  przytém  dwa  listy: 
jcJcn  do  r€sarza,  drugi  do  F*a,  w  którym  wyrzDca  mu  nagle  wyniesieníe 
6i^  ze  stana  éwieckie^o  na  najwyžszíí  godnošč  dachown^  i  nadmienia,  iž 
niepierwej  b^íe  go  mógl  uznac,  až  iegaci  jego  z  cat^  dokladnoáci)  na- 
patrz%  spraw^.  W  Jiácie  do  cesarza  žali  sig  Papiež,  iž  zložono  Ignacego 
z  patrjarsz^j  utolicy,  bez  wszelkiego  zezwolenia  Glowy  Koscioía,  i  dod^e, 
iž  po  zba^biriíu  dopíero  sprawy  przez  legatów  wyda  stanowcze  postanowie- 
iiíe.  HpoUrzegf  nU^  F,,  iž  poselstwem  do  Papieža  nwiklat  sig  w  niemale 
trudnoťcí,  I'ícz  |K>řny»ílowy  z  nátury,  obmyslil  nowy  sposób.  Obsaczyt  on 
Uk  zr*ř<íz«í«  legatów  w  Konstplu,  tak  ich  pilno wal,  tylu  užyl  podstípów, 
a  iffírtzciťí  pogróžíík,  obietnic  i  prezentów,  iž  ci  zdecydowali  síq  xebrač 
synovi  í  tJZřiaó  na  nim  dcpozycj^  Ignacego,  a  wyniesienie  F'a,  Sobor  6w 
odbywal  nu;  r.  8C1,  w  obec  samego  cesarza  i  318  biskupów.  Rozpoczfl 
go  akt  odczytania  listu  Ojca  éw.  do  cesarza:  tak  bowiem  podobalo  si^  na- 
zwaé  sfalszowano  tego  listu  tlumaczenie.  Zawezwano  potem  Ignacego,  któ- 
ry  pragni|l  stanic  przed  swymi  s§dziami  w  strojů  patrjarszym,  do  czego 
dawalo  mu  prawo  poczucie  wlasnej  niewinnoáci;  Iccz  rozkaz  cesarski,  któ- 
ry  przed  samém  wnijéciem  odebral,  zalecil  mu  je  zložyé  i  stawió  8i§  w  ha- 
bicic  zákonným.  Nie  uj§lo  to  godneáci  i  odwagi  áwi^tobliwemu  mgžoirí: 
z  prostoj  lawki,  na  której  polecono  mu  nsi^éó,  podniósl  ámialy  glos  áo 
legatów,  žf^daj^c,  aby  z  lona  zgromadzenia  wykluczyli  F'a.    Prosta  rzecz, 


FoeJBfz.  463 

iž  do  tego  níe  przjrszto:  nieehodíďo  ta  bowíem  o  przeprowadLseaie  ácislo- 
go  éledztwa  w  sprawie  Fa  i  j^;o  .spóloików,  lecz  o  pot^pienie  Ignaoego. 
Owszém,  zat%dano  od  tego  ostatniego,  abj  si^  zrzek!,  swej  godnoici;   leez 
Igoaej  byt  nieastraszony:  nrz^a  niezložj)  i  zaniósl  apellacj§  do  StoUcf 
Apost  Wówczas  stawiono  áwíadków,  z  którjch  jedni  naleželi  do  najwjt- 
szej  aféry  dachownej  i  éwieeki^,  dmdzj  do  klassy    lada  najnitszej.     Za- 
pi-zjsi^gli  oni,  iž  ten  Ignacy,  którego  przez  lat  1 5  nznawat  Koéciól  i  wier* 
ni,  lad  i  dwór  cesaraki,  wdart  si^  na    patijarsz^  stolic^  wbrew  poatano- 
wíeniom  kanonów.     Zostat  tež  zaraz  deponowanj  przez  sobor,  któnr  t%* 
^al,  aby  akt  swej  depozycji  wlaanor^czníe  podpisat;  leez  gdy  tego  nie  chciat 
uczynié,    wzi^to  oslab!)  r§k§  starca  i  naznaczono   jego  podpis.     Poczém 
ogloszono  pablicznie,  li  Igaacy  prawnie  ztožony  zostal    przez    aobór    po- 
wszechny,  žebraný  za  zgod)  Papieia,  a  w  roiejsce  jego  F.  nzaany  patijar- 
ch§.     Uniyálne  poselstwo  adalo  8i§  do  Papieža,  z  aktami  rzeczonego  ao* 
bom,  z  listem  cesarskim  i  listem  Focjasza,  pisanemi  do  Mikohja  I.  List 
Ka  pelen  byl  grzecznoáci  i  aprzejmošci.     Na  wst^pie   opowiada  tam   F* 
\f  slowach  najgt§bszej  pokory  i  alegloáci,  iž  potrzeba  bylo  aiyč  pogróžek, 
aby  go  zniewolič  do  przyj§cia  godaoáci  patrjarszej;  tlamaczy  8i§  ^ast^pnie 
z  powodów  tak  naglcgo   i  pr^kiego   wyníesienia  si§  i  éwi^ceú,  zastawiar 
j^r,  si^  odmiennemi  zwyczajami,  przestrzeganerai  wróžnych  krajack.  Dakj 
prosi  pokomie  Papieža,  aby  zechcial  zwróció  awag§  naprzepisy  koseieloe 
i  nie  cbcial  przyjmowač  skarg  ze  strony  obcych  kaplanów,   którzyby    nie 
okázali    listów  wierzytelnych  swych  wlaáciwych  biskapów.     Mial  tutaj  na 
mysli  F.   przyjaciól  Ignacego   i  obawiaf  si^  ich  raportów.    Ani  jednak  te 
listy,  ani  pisma  soborowe  nie  zwiodty  Papieža.    Rzecz  cala  wyjaénila  8i§ 
ostatečznie,  gdy  zim§    z    roka  862  na  863  przybyl  osobiécie    do  Rzymu 
opat  Teognis  i,  zan9sz%c  apellacj§  w  imieain  Ignacego  i  wszystkich   wier« 
nych  ma  biskapów,  opowiedzial  dokladnie  historj^  wypadków,   i    gdy  na« 
stgpnie  jeden  z  legatów,  Zachaijasz,  przyznal  si§  publicznie  do  winy.    Za- 
raz  tež  sobor  žebraný   w  Rzymie  r.  863  zas^zil  stanowcz^  depozycji  Pa 
i  pogrozil  kl%tw),  gdyby    cbcial  jeszcze  rošcié    sobic  jakie  pretensje  do 
patrjarszej    stolicy,  lab  przeszkadzal  Ignacema    rz%dzió  swobodnie   swoim 
ko^ciolem.    F.  nie  przyj%l  wyroków  soborn  i  Papieí  Mikolaj    widzial   si^ 
zmoszonym  rzacič  na  níego  kl)tw§  (864 — 865  r.K    Wtedy  F.  zwolqje  r. 
866  czy  86  7    nowy    sobor  i  wyklina   na  nim  Papieža  Mikotaja  I.    Nie 
wiemy  ila  biskapów  podpisalo  te  akta,  zdaje  si^,  iž  w  rzeczy  samej  liezba 
ich  nie  byla  wielk),  cho6  F.  glosil,  iž  nigdy  žáden  sobor  nie  byl  tak  U- 
czny  i  áwietny,  jak  ten,    który  pot§pil  patijarchg    rzymskiego    Mikoli^^ 
Nadto,  przeslal  on  akta  tego  zgromadzenia  cesarzowi  zacbodniemn  Ladwi- 
kowi  i  žonie   jego  Iiigelberdze,  nie  przepomniawszy   dol^czyó   akklamacjí, 
jakie  na  czeáó  cesarskiej    páry  mieU  wyglosic  žebraní  bisknpi.     W  okol* 
niku  zaé  do  trzech  patrjarchów  i   biskapów    wschodnich    zaskaržyl    caly 
Košciól  zachodni   o  berezJQ,   jakiej    %\%  mieli  dopnécié  nowo  przybyli  do 
Bulgarji  kaplani  Yadáskiego  ol>n|dka,  a  tém  samém,  wedlag  niego,  i  ca* 
Ij  Košcióř  zachodni.     Pankty  winy  byly:  post  sobotni,  post  czterdziesto- 
dniowy  skrócony  o  jeden  tydzieú  i  ožywanie  w  nim  pokarmów  mlecznych, 
celibát  ksi^žy,  ndzielanie  bierzmowania  tylko  przez  biskapów,   sfalszowa- 
nie  symbolu  wiary,  uložonego  na  pierwszym  powszecbnym    soborze,  a  to 
przez  dodanie  do  niego  wyraženia  ^FUioque^    Na  zaleccnie  papiezkie,  po- 
apieszono  na  záchodzie  z  odpowiedzi)    na  skargi    F*a.    Uczony  zakonnfk 


464  FoGJusz. 

Batramn    (ob.)  i  bp  parjzki  Eneasz  wystosowali  pelae  eradjcji  i  zásadné 

obroDj  Koáciola  laciúskiego  (oba  dzie}a  w  D^Achtry  Spicilegiuin).  Tymcxa- 

sem  w  Konstpla    zaszřj  ^^ielkie  zmiany:  nowy  nlabieniec  cesarski    Bazjli 

zgladzil  z  tego  éwíata  Bardasa  866  r.,  anast§pnie  i  oesarza  Michata  867 

i  tron  sobio  przyw^aszczyh     Zaoim  to  jednak  nast^pito,  F.,  skoro   tylko 

doBtrzeg},  iž   wzgl§dy  i  laski  mooarsze   spadi^^   sa  Bazylego^  staral   sig 

wejáó  z  nim  w  poufne  stosunki,  udawal  przyjažú  i  zdawalo  8i§,  že  umiat 

tak  zyskaé  sobio  przychylnoáó    nowego  pana,  iž  mógl  byó  pewnym  siebio 

w  przyszloáci.  Staío  síq  wszakže  inaczej:    Bazyli  na  drugi  zaraz  dzieá  po 

swojej  koronacji    str^cit  F'a  natychmiast  z  patrjarszej  stolicy  i  przywródt 

Ignacego.     R.  868  pisali  obaj  do  Rzymu,  Bazyli  i  Ignacy,  prosz^c  opo- 

loženio  koňca  rozdwojeniu.     W  celu   utrwalenia  jednoáci  koáciolów,    pod 

prezydencj^  legatów  Stolicy    Apost.  odbyř  si§  (869  —  870)  osmy  powsze- 

cbny  sobor  w  Konstantynopolu  (ob.).     F.  wezwany  przed  s^d  sobom,  za- 

chowař  ponuře  n.l'czenie,  cbc^c  w  tém  jakoby  naáladowaé  przykřad  CLry- 

stusa,    nie  odpowiadaj^cego    na  zarzuty   swoích  s^dziów,    lecz  znie^rolony 

w  koňcu  licznemi  nalegauiami,  odpowiedzía),  iž  nie  ma  zamiaru  tíumaczjé 

sí§  przed  soborem,  lecz  samým  cesarzera.     Poszedt   tedy  F.  na  wygnanie, 

wraz  ze  wszystkimi  swymi  adherentami;  przebaczono  wszakže  tym,  którzy 

dali  szczcre  oznaki  žalu.     Dwór  z  rázu  žywil  bardzo    nieprzyjazne  uczn- 

cla  dla  wygnanego  F'a,     Mamy  jego  listy,  w  których  gorzko  si§  uskarža, 

íž  zabráno  mu  cal^  jego  iKlasnošc,  nawet  ksi^žki,  iž  oddáleno  wszystkicb 

przyjació^    a  otoczono  samém  žoldactwém.     Tenže  los  spotka)  jego  kre- 

wnych  i  jego  stronników.     Lecz  po  uplywio  jakiegoá  czasu,    zr§czny   F. 

nmiai  stopniowo   odzyskaé  dawne   swe    vpíywy:    przy .  pomocy    možných 

przyjació^,  jacy  mu  pozostali  La  dworze  cesarskim,  zdolal  na^et  pozyskaé 

wzgl§dy  samego  cesarza.     Mowi^,  iž  poslužyía   mu  w  tém    "wypracowaua 

przez  niego  genealogja  Bazylrgo,  w  której  ród  jego  Vřywodzi  od  Arsaci- 

dów.  Wezwano  go  na  nauczyciela  ksi^ž^t  Konstantyna  i  Leona.     Od  r.  zaá 

8  75    zamieszkat  w  palacu  Magnaura,    w    charakterze  rektora  znajduj^cej 

8ÍQ  tam  akademji.     Fogodzit  sig  wówczas  z  sgdziwym  patrjarcb^   Ignacjm 

i  žyí  z  nim  w  jak    najserdeczniejszych  stosunkacb,  ješli  mamy  daé  wiar§ 

iflasnym  jego  listom,   w  których  sig  z  przyjažni    owej  przechwala;  znaj^c 

jednak  F*a,  trudno  o  tém  nie  w^tpié.     Nigdy  juž,  przynajmniej  otwarcie, 

nie  mial  odwagi  sprzeciT^ié  ú%  w  c^émkolwiek  Ignacemu.     Czcigodny  ten 

patrjarcba  um.   38  Paždz.    877  r.     Latwo    bylo  przewidzieé,    iž  F.  przy 

tych  wzgl^dach,  jakie  pózy  skal,  po  ámierci  Ignacego  \\róci  na  dawne  sta- 

nowisko.  Przewidywali  to  nietylko  jego  przyjaciele,  lecz  i  inni  wspóiczesui; 

jakož,  w  istocie,  w  trzy  miesi^ce  po  zgonie  Ignacego   F.  wst^pil  po^tór- 

nie  na  patrjarsz^  stolic^.     Wieáci  z  úmyslu    w  obieg    puszczono   gřosiíy, 

iž  nast^pilo    to    skutkiem  porozumienia  ze  Stolic^  Piotrow%.    Z  pocz^tka 

przyoblekl  %\%  F.  wszaty   pokory  i  lagodnoáci  i  starannie    ukrywal    swe 

piany;  lecz  stopniowo  coraz  bardziej  ujawnialy  ú%  jego  dawne  nawyknie* 

nia  i  wszelkie  sposoby,  jakicb  ú%  chwyta},  aby  zatrzymaé  przy  sobie  go- 

dnoáé  patrjarsz%.     Wszyscy  biskupi,  którzy  mu  byli  przeciwni,  a  których 

nie  zdolai  przeci^gn^ó  na  swoj%  stron§,  poszli  na  wygnaníe.     Papiež  Jan 

VIII,  który  zreszt%  zagrožony  napadami  Saracenów  na  Wlochy,  potrzebo- 

wa}  pomocy  cesarskiej,    uj§ty    obietnicami  i  niezgodnemi  z  prawd^  rela- 

cjami,  zJagodniah     Legaci    papiezcy,  prezyduj^cy    na   soborze,    žebraným 

w  Konstplu  8  79  r.,  nieáwiadomi  jazyka  greckiego,  odegrali  znowu  smutn% 


FmIhís.  i/K 

rol§  narz^á  w  r^kn  Ft,   który,   nfiij  w  sw^  xr^fioMié   djplomtijeuf,' 

spodiiewal  ii§  odDíeáó  rychto  stanowczj  trToiaf  nad  IW7BÍ  niepr^yjaeioiiBi. 

Spostneg)  n^  jednak  Pi^Met,  gdy  z  widkiém  twojém  xdziineaieBi  i  somfe- 

kiem  dowiedzia!  sí^,  iž  F.,  zamiast  w/inač  pablícsnie  twoje  iviiij  popzie- 

dnie,  jako  mo  zalecít,  zamiast  d^  odmimiié,  dawnjm   swoim  upjca^jem 

w  listy  pajMezkie  powktadat  szamne  pochwaly  swojctj  osoby,   a  nadto  od« 

rzncil  bezwaronkowo  Qstawy  i  akta  ósmego  powszediiiego  soboro.    Kaw% 

tedy  Papiel  rzadt  kl%tw$  na  F'a,  eo  nezyniU  i  nast^pcy  iego:   llarein  I- 

i  Adijan  IIL    Lecz  F.  me  zwraěal  juž  nwagi  na  Papieia  i  jego  vyroUr 

sam  dwór  nawet  przez  pewien  czas   zerwal  wszelkie  z  Rzymem  stosonki. 

Bopiero  r.  884 — 86  dwóc  byzantyfakí,  porážniwszy  d^  z  Fem,  z  pny- 

czyny  Santaharena^  którego  wbrew  woli  ceiankiej  tenle  miaoowat  opateoi, 

staral  si^  na  nowo    z  Bzymem  pojednaé.   F.  spostrzegf,  ie  pian  ten  po* 

pieral  nast^pca  Irona  Leon,  tak  wi^  on  jak  i  Santabaren  pocz^  praco- 

waé,  aby  ^ziwego  eesarza  z  synem  poróžnié.  Zabíegí  te  wszakie  tpelzly 

na  niczém,  i  Leon  skoro  ^Iko,  po  émierd  ojca  (i  Marca  886),  wst%pit  oa 

tron,  natychmiast  ro^azat  ztožyč  godnoád  F*owi  i  Santabarenowi.  F.  zam- 

kni§ty  w  ormjaáskim  klasztorze  w  Bordi,  nmarl  po  pi^cin  latách  wi^enia. 

F.  byl  m^m  nczonym  i  w  literatnrze  položyl  wieikie  zaahigi.    Z  pism 

jego  wvdane  s%:  1)  Shwník  grecti  (Aéiuúv  oova^ttox^  wyd.  G.  Hernnaim 

(przy  Zonariu  Lezic  t.  m   Dps.  1808),    lecz   niedoUadnie  (ob.  J.  F, 

éSebiiutner^    Libellns   animadTersionnm    ad    Photii  Lexicon,  Lips.  I8IO; 

tegoz  Gorae  noTísa.  in  Photii  Lez.,  ib.  1812),  lepiej  Pkotíi  Luneon  e  co* 

dice  GaUmo  descripmt  RkK   Porsamu    (po   émierd   Porsoďa   wydat   P* 

Dobrée,  Londini  1822,  2  t.,  przedmk.  Lips.  182S)    lecz  i  to  vrydaaie 

nieznpelne.  F.  chdat  tym  slownikiem  alatwió  rozomieníe  pism  šwieckic|{ 

i  powszechnej    literatn^;   szczegófaiiejsz)  zaá  nwag^  zwracat   na  dawse 

attyckie  wyraienia  i  przenoánie.  2)  BibGoih^ea^  v.  MyrioMUon^   spU  280 

dzie)  (codices),  przez  F*a  czytanych,  ich  krytyka  i  wyei4gi  z  nich.  Nie 

ma  tn  wprawdzie  ladu,  gdyž  obok  siebie  znajdnj^  síq  ksí%žki  róžnej  tre- 

áci,  lecz  obok  tego  defektu  i  obok  poépiechn   znaó  wielk§  pílnoió,  em- 

dyej^,  a  cz^o  i  trafnoád  sfdn.     Pisa!  F.  to  dzieto   b^dfc  jeszcse  lai- 

kiem.    Bziela  ta  opisane  dziá  w  znaezncý  cz^ád  nalei%  do  zaginioaydí; 

mgwi^ej  jest  historycznych.  Wtaádwy  tyto)  tego  dzfela  jest:  'AiroTpaf^ 

xot  oovopídiiijoic  tt»v  &yrfvoo{téva>v  r^ttty  ^t^Xtotv  (Opis  i  wyliczenie  eqr* 

taaych  przez  nas  ksi^iek),     i-e  wyd.  grec  przez  Dawida  Hoeschel  (Aa« 

goiL  Yind.  leoi),  ostataie  przez  Imm.  Bekker  (BerUn  1824,   2  t.  in-4); 

na  lac.  przetožyt  Andr.  Schottns  (Ang.  Yind.  1606  f.).    i)   Tb.  *A{upt- 

Xó^t^  v.  *A|fcf  eXó^sto,  QuaettHmf  AmpkUochianat^  t.  AmphŠoeUa^    odpo- 

wiedzi    na  przeszlo  824  pytaň  treád  egzegetycznej,  dogma^cznej,  nwagi 

z  filozoQi,  mytologii,    grammatyld,    histoiji  i  in.    Qnaestiones  te  wyda- 

wane  byly  ez^iclowo:  wszystkich  dot^d  nie  ma  jeszcze;  najwi^  w  wy« 

daain  Migne^a,  o  którém  nižej;  najlepicj  zaá  opisane  wedtng  r^opismóv 

przez  JIerg4nrÍM€ra^  Photios  III  81— 70.    4)  Tmdno  powiedzieó  stáno* 

wczo,    czy   F.  pisal  osobné  kammentarzš  na  Pismo  á.     Teofilakt  i  Oelni« 

menins  przywodz^  w  swych  Kolenách  scholia  Fwe;   leez  ie  niektóre  «i- 

docznie  s^  wzi^te  z  Ámfikehjůw^  przeto  o  innych  tet  mmemač  moina,  ie 

8%  brané  albo  z  dorywczych  objaánieú,  jakie  si§  znajdowaly  w  růinycb 

dzietach  Fa,  albo  z  kooimentarzy  jego  dzi<   zaginionych.    Ob.   Hergm* 

Eocykl.  T.  V.  30 


46t  Fttjosz. 

rfiikir  op.  c  m  70-^92.  5)  Z  pmra  kaBomcaego  pngpisjmaBO  Ftfi: 
a)  íSifnagogů^  prost)  kompilacjQ,  czjli  lesUwiaiia  w  ehioaologicmya  piH 
nfdka  lo  ^jnodów,  przy  których  na  koúcu  dodaná  s)  kanóny  apoetol- 
skie  i  lynody  kartagiáakie  etc  b)  T%  kompilacj^  niial  potem  F.  ido* 
ijé  STStematjcsnie,  porz^íem  maleiji  i  podzielió  na  14  tytidóvr,  %  ttů? 
go  powBtalo  S^pUapna  eanonun.  c)  Do  .Syntagma,*  pod  odp^wiednio 
tjta^,  weielič  miatprawa  šwieekie  o  neczach  koádelajch,  i  tak  pta^ 
robiony  kodeks  nazwal  Nomokanonenu  Ten  jednak  Ncw^okanon,  pod 
imieiiem  F'a  wydawany  (ed.  Chr.  JnateL  com  ven.  H.  Agylaei,  Farii 
1615;  ap.  VoeU.  et  JusUL  Bibl.  jar.  can.  n  815...X  prawdopodobníe  po- 
chodzi  z  dmgiej  pólowy  VII  w.,  od  tego  samego  može  autora,  co  1  Ca^ 
licHo  teti.  conatít,^  prsypisywana  BalBaroonowi  (ob.);  F.  zaá  w  nim  tyflm 
dodatki  niektóre  wtn|cii  zk^dio^  (ob.  Hergenrothtr  op.  c.  8.  105).  Qjt 
cm  zreszt)  nietylko  wydawc^  dawnych  praw  i  ich  kommcntatorem,  lecz 
tet  prawodawci|.  Jego  poatanowienia  synodálně  z  lat  86 1 — 87  9  iresi|y 
do  kanonkznyoh  kodeksów  koáciola  ^schodniego,  a  listy  patijarehalne 
8%  prawie  tém  dla  Wáchoda^  czem  JDecretale*  papiezkie  dla  Koáciola  po- 
WBzechnego.  Treáé  i  wydania  tych  listów  ob.  HergenrOther  1.  c.  a.  1S8.. 
6)  Prztciw  pauUcjanom  ksifgi  4,  pierwszy  raz  calkowicie  wyd.  Chr.  Wolf 
(Anecdota  greca,  Uamb.  1722,  II  8;  zt^d  ap.  GaUancL  Bibl.  PP.  t  li). 
F.  podaje  ta  historj^  tych  heretyków  (ks.  I)  i  zbija  ich  blgdy.  7)  JDtf- 
ga  o  nau$e  iwi^tej  íczgl^em  Ducha  éw,  (Uber  de  Spiritas  S.  roystagof^ 
nonc  primom  ed.  J.  llergenr&thor,  Ratisbonae  1857),  najwažniejsse  z  po- 
iemicznych  pism  przeciw  lacinnikom,  o  pochodzenia  Ducha  á.;  potem 
8tresz<^De  zostalo  przez  samego  F'a  dla  spopolaryzowania  (Lib.  de  myst. 
B.  118 — 120).  7)  Xova^cDY^l  xal  izoSzíiéi^  etc.  ColUctanea  et  démon' 
fŘraiiůnea  colUdae  ex  egncdiais  ei  historicia  documentis  de  episcopis  €l  tne- 
tropoliiiš  atque  de  aliie  neceteariie  quaestionibus^  takže  pko  tacinnikom, 
wydane  i*y  raz  w  {FontQm)  Novae  deliciae  eruditorum,  Florent.  1785 
i.  I  par.  II  8.  1 — 80,  z  rozwleklemi  notami  w  dacha  febroDJaiSskini;  3>e 
wyd«  ap.  Baletta.  Epistolae  Photii.  8)  Do  tt/ch,  którzy  mówiq^  ze  Szgm 
jest  pierwezq  etoUcq,  ap.  Bevereg,  Synodic.  t.  III,  na  koňca  I  cz.  wydane, 
jfdro  dodatek  nale2%cy  do  Synopeie  epistolarum  canonicarum  Aleksego  Ari- 
aten'a  (pisal  w  XII  w.).  Wszystkíe  dot^d  wspomniaae  dziela  rázem  pier- 
Wszy  raz  wydal  r.  186O  ks.  Malou  w  Migne'a  Patrol,  graec.  t.  lOi  — 
104,  wedlug  poprzednich  najlepszych  wydaú.  Tamže  zoajduj%  si^zébrane 
e)  LUty  F'a  rozmaitej  trešci;  te  málo  co  lepiej  wydal  póžni^  J.  Ba^ 
letta  (^oTtoo/ETctoroXaí,  žv  AovSívcp,  1864).  HergenrOther  wydal  po 
grec.  i  bia  (w  Monumenta  graeca  ad  Photium  ejusque  Inetoriam  pertintntía^ 
Batisbonae  I869)  nastupujíce  drobniejsze  pisma  F'a,  poprzednio  niedni- 
kowane:  10)  De  divma  liturgia  decretum^  11)  Fragmenta  dialectiea^  12) 
Fragmentům  homiliae^  13)  Onomologia^  14)  Opusculum  cantra  franeoe 
(zúane  tylko  z  póžoiejszej  przeróbki).  NajgruDtownieJBzčm  dzietem  o  Fa 
jest  /.  Hergenróiher^  Photius,  Patriarch  v.  Oonstpel,  sein  Leben»  seine 
Schriften  a.  d.  griech.  Sch.  (Eegensb.  186  7—69,  3  grube  tt.  in-8;  do 
tego  nalež%  cytowane  ^(wie/m^fj/a  ýr.,  przez  tego2  autora  wydane).  W  t. 
I  rozbiera  Hergenrdtber  czasy  przedfocjuszowe  i  pocz^tkowe  dzleje  Fa; 
w  II  dzialalnoáó,  a  w  III  pisma  (s.  1 — 2  64),  teologiczne  nauczanie  F*a 
(s.  264—652)  i  dalsze  po  Fu  czasy.  Rzecz  cala  oparta  na  žródlach 
drukowanych  i  na  rskopiámiennych,  przez  autora  pierwszy  raz  užytych. 


FMJitz.^Fokfti^:  467 

O  innjch  dzielach  ob.  •/»  Á.  FahrícU  Bibl.  gr.,  ed.  Hárles  t.  X  9.  €7$, 
i  H€rgenróth,  Phot.  t.  I  8.  Vil  wst§pa. 

Foisset  Jóxeí  Teofil,  nr.  1800  r.  w  Bligiqr-fioiis*Beaiui6  (depart. 
C6te^'0r),  radca  s^a  cesankiego  w  Dyoo,  f  1873  r.,  pisarz  kato- 
licJd.  Oprócs  artjkulów  w  pisoacii  perjodjczDych,  napisal:  Lt  cardinal 
Morici  (Paris  1868);  Caihofícitwne  et proUstantítme  (fiijoii  1845,  ib.  184(); 
Ernest  fíénan^  Viů  éU  Jtmi  (Besangon  1863);  UisL  d£  Jésus  ChrUt 
ďapres  les  texUs  eonUmporamt  (Paris  1855,  5*e  ed.  1863);  L€  prá$ident 
d€  Brošse,  kuioire  dea  leUree  ei  de  parUmenl  au  XV/jI  siide  (Paris 
1842);  VoUaire  ět  U  prísidtni  dc  Broue^  Correapondanee  inédiU^  suivie 
dun  suppiement  á  la  correspcndance  de  VoUaire  avte  le  rot  de  Pruue  et 
ďautres  persounjges  (1836,  S-e  ed.  Paris  1858).  Wjrdal  nadto  Ciuarante- 
šíjt  UUres  mádUts  de  Mme  de  3famUnon  (Paris  1860)  i  Oetivres  tri* 
complétes  de  Riambourg^  notir.  ed. puhUée  par  Sl  talhé Migne  (Paris  1850). 

Fokas,  cesarz  wschodni  (602—610).  Hówió  o  nim  ta  b^dziemj, 
o  ile  rz^dj  jego  maj%  zwí^zek  z  histoij%  £oácio}a.  Benedjktjni  zacho- 
vali nam  w  Append,  ad  epiit.  Gregoru  3Í.  ciekawy  dokument  o  zwjrczaja, 
jaki  na  wiele  lat  przed — i  po  wst%pieniu  na  tron  Fokasa  przeehowjwal 
8i§  na  wschodzie,  t.  j.  iž  panowanie  každego  nowego  monarchy  rozpo- 
czjnalo  si$  od  tego,  že  portrét  jego  rozsjlano  po  ff szj-stkich  .prowincjach 
cesarstwa,  gdzie  lad  i  urz§dnicjr  oroczyscie  takowj  przyjmowali  i  vitalL 
Brzmi  on  jak  nastupuje:  Venit  autem  icona  eupraecriptorum  Pltocac  tt 
Lttontiae  ÁuguUorum  VII  caL  maÍ9\  ei  aeclamatum  tet  eis  in  Laterams  in 
basilica  Julii  ah  omni  clero  vel  tenatu:  E^audi  ChrisU,  Pltocae  Augusta  eí 
Leontíae  Augustae  vťtae,  Tunc  justit  iptam  iconam  dominus  leatistimus  ei 
ApottoUeus  Gregorius  Popa  reponi  in  oratcrio  S,  Caetarii^  martyris^  intra 
palatium,  Wiela  autorów  wyrzuca  Papiežowi  Grzegorzowi  I,  iž  z  wiel- 
kim  entnajazmem  wital  wjníesienie  na  tron  Fokasa,  zabójcy  ces.  Maury- 
cego  i  jego  dzieci,  i  že  niestusznie  dzi^kowal  Opatrznoáci,  iž  nwieú- 
czyla  oesarski  koron%  m^  cudz^  krwi^  zbroczoncgo.  UwažniQ  jednak 
zastanawiaj^c  sig  nad  lištami  tego  Papieža,  pisanemi  do  Fokasa,  znaj- 
diúemy  tam  wprawdzie  wyraženie  zwyklej  w  takich  razacL  ceremonjal- 
nej  grzecznosci,  leez  nic  wi^cej.  Grzegorz  wynnrza  tam  swoje  nadzieje, 
iž  novy  cesarz  b^zie  si^  starat  wypelniač  áwi^  obowi^zki  monarsze, 
zwlaszcza  wzgl^dem  Italji  i  StoIíQr  Apost«  lepiej  i  éciálej,  niž  jego  po- 
przednik,  który  niejednokrotnie  nie  chcial  nwzgl^oió  sprawiedliwych  ž)- 
daň  Papieža.  Fokas  nie  urzeczywistnil  žyczeú  Grzegorza,  jednakže  wzgl^- 
dem  Papieža  Bonifacego  III  okázat  síq  daleko  lepiej  usposobionym,  niž 
jego  poprzcdnicy,  w  sprawie  tytalu  patijarchy  ekunenicznego.  Hic  oLti- 
nuit  apud  Fkocam  principem^  ut  Sedes  Apostoliea  óeati  Fetri  ApostoU  eapuí 
4s*et  omnium  ecclesiarum^  id  est  Ecclesia  Bomana^  guia  Ecdesia  ConstaU'- 
UnopoUtana  primam  se  omnium  ecclesiarum  seribehat  (Anast,  Bíbliothm),  Po- 
wtarza  to  samo,  w  tych  samých  prawie  wyrazacb,  Fawel  Wwmefrisd 
w  swojej  Histoiji  Lombardii  (IV  37).  Jest  ta  bezw%tpieiiia  mowa  o  ja- 
kimá  edykcie  Fokasa,  w  którym  oznajmiat,  že  tytal  patrjarcby  eka- 
menicznego  w  niczém  nie  narosza  praw  Stolicy  Apost.,  której  najwyžasa 
wUdza  (primatos)  rozci^ga  si§  na  caly  Koációt;  lub  prawdopodobniej  je- 
azcze,  w  którym  zabranial  patrjarsze  konstplitaúskiemu  ntywaó  powy^ 
szego  tytala.  Po  émierci  Fokasa  bpi  konstplscy  nie  zwracali  nwagi  na 
jego  ro;q^rz%dtenie  i  mianowali  síq  nadal  ekomenicznymL    Papiež  Bo- 


406 


sifKj  IT  uliij— ?  oi  Fi 

M  kokÁQÍ   kaudídEL  ť&fcF^dffj. 

F^kmgš  Teofil,  «r.  14»4  ▼  Mwaňm,   d^Tl 
BOilil  besedfkljBnD:   «bl  S544  ▼  llmiMig  pod 
ksroBistovckifj  aadat  ^žiidoy  jej  ckmfcter  i 
Jítff4M  C0CMr>o  i  Umermo  Ptocf  ym  biIj 
émo;    OpuM    macoartmkwm^    AnsL  llCt — 71,  t  t. 

mrtv)  wjůáí  r.  W,  GťwHe  fGldc%.  i«4€)  I  Adht  (leso). 

FtBtaea.  y  uwidco  Famšeem  sodo  viete  tiUfáilkL  i 
ddcfa  vcxoDjch  i  ksMft  Kosciolm,  leci  n^áxmmiQaKfm  i  ňc& 
Zlita  Piotr,  vr.  1526  r.  w  Gortiáda,  vb  fwrtagahkió-  Tn 
154B  r.  w  Goianbra  do  lakoott  jenátéir,  vdát  m^  1551  r.  éa 
cego  saówezas  vnwenjtetv  v  Evoim.  Tib  aootat  itKmmjm 
i  otnjmL  w  dnitek  vjsokicli  wisdoBoki  filoBoGcajA, 
ffeí^  Arytkodua.  Wkrótce  obrano  go  w  akonie  nasf^beatem 
wixjrtatorem  prowiacji,  a  Papiei  Grzegon  Xm  i  król  fciinMJJí  FOip 
n  vžjwali  go  ca^Eto  do  satatwiania  vainjch  ioteresdv.  Uau  v  li^bo* 
aia  1599  r.  i  poxostawít  rozmaite  dziela  treád  fiknoikncj,  i  ktányck 
miizDakomitném  jesl  Kfmnteniarz  ua  Jfelafiiytf  Aijttůídemu  Leci  jiiiicn 
stawmcJBzjB  jest  Fonseca  przex  ucxnia  svojego  Lmátciba  M^lmf^  który 
-pnjpaiáMtzj  w  Bogn  tak  nazwaii^  jsdentia  Dedia,*  dbcial  tjm  lyoio- 
bem  rozwifzaó  tmdne  zadanie  pogodze&ia  laski  z  wolnoéd^  (ol>.  MoGbi). 
FoBseca  míal  pretensj^,  te  zashiga  wynalezienia  tak  zwaacj  ^aamtí^ 
media*  jemu  sí^  nálety,  i  2e  Holina  na  unrirersjteeie  w  Ewora  %^  ajfl 
od  niego  przejit.  Inni  jednakowož  wyst^pili  za  Molin%,  I  pewn|  jest 
rzeezf,  ie  dopiero  Molina  tego  terminu  ntyt  i  cal%  teoijc  npofi|dkniiaL 
Ob.  Honinffer^  Fáta  doctrínae  de  Praedestinatione,  lib.  IV  p.  94  sq. 
i  Biogrtphie  nniverselle,  t.  XY  p.  172;  De  Baeter^  Bibliotb.     2LF.S. 

Fontaine  Jakob  de  la,  belgijczyk,  nr.  28  Lut.  1650,  do  jeniitów 
WBt^pil  1668  r.;  bj)  spowiednikiem  i  teologiem  arcybpa  me^íáskiego; 
goríiwie  stawal  w  obronie  bnlli  UnigenituM;  lecz  nidctóre  jego  dziela  po- 
mieszczone  zostaly  na  Indeksie.  Um.  w  Rzjmíe  18  Lut  1728  r.  Pisa! 
pod  psendonimami:  i)  Dydaka  de  Orapega,  Statera  Kbelli  £iibosí«  cai  ti- 
tnlns  ,La  raonle  relachée"  etc.  (1682);  Epištola  prima  ad  DL  Aposto- 
licae  Sedit  in  Belgio  Intemontinm  (w  obronie  arcybpa  mecbthhkiego^ 
1691  r.);  2)  Jakoba  de  Monbron^  Ad  Innocentinm  XII  Pont  Mai.  di8- 
fnisitio  bistorfco-tbeologica:  an  jansenismus  sit  memm  phantasaui  (G<don. 
1692,  na  ind.);  S)  Komeljueza  a  Cranehergh^  Fnms  5  articalorvm  apsendo- 
Angnstíni  disdpnlis  obtnisomm  (ib.  1690,  na  ind.  do  r.  1770);  Krtg9> 
tqfa  Jacobe  Paderbom,  SS.  D.  N.  D.  Qementis  Papae  XI  constitutio  Om- 
genHue  tbedogice  pn^ognata  (Romae  1717—24,  Dilingae  1720,  4T.f.). 
To  oitataie  dzie!o  naležy  do  nigwažniejszycb  prac  o  jansenizmi*.  Inne 
dzieta  F*a  ob.  De  Baeker,  Bibliotb. 

Foiltaney  Jan  de,  jeden  z  6-n  missjonarzj  matematyków  (cf.  Boo- 
Tet),  W)rs?aajeh  do  Cbin  r.  1685.  Podczas  podróiy  F.  obserwowal  cidfco* 
wite  zaémienie  ksi^ca  w  królestwie  Siamskiém  r.  1685,  jak  to  bylo 
nmówiooém  z  Ca89ini'm.  Po  przybycia  do  Chin,  osiadt  najprzód  w  Nan- 
kinie  (Maj  1688),-  zk^  rozszerzal  EwangelJQ  do  kola;  mieszkal  tež  przez 
pewien  czas  w  palacn  eesaraldm  w  Pekinie.  R.  1699  odbyl  pierwsz^  po- 
dróž  do  Eoropy,  póžniej  dnig4(i708)  i  trzed^  (1720),  áa  zdanía  spra- 


wy  t  cijunoid  miatifinjck  i  Bqrakaaia  potrxebaych  iogtmkcift.  Podczi» 
pierwszej  podrody  pn^wiéd  z  sob^  wiele  dsiet  chíňskich  dla  biUjotekí 
królewskiflj  w  Paryžs.  O  koňca  jego  žycú  nie  wiadoaio«  SpnwaKdatiia 
jego  o  Chinách,  missjach  Uaiže,  jako  tei  spostrzetenia  astroiumikiDe 
výticza  I>0  j^odfc^r,  BibUoth. 

Fontenelle    (exyt.    Fantend)    FoníaneUa^    opaetwo    benedjktyásUa 
w  arGhi4jece2Ji   Boaen,   o  6  mil    od  tego  miasta  odiegle,  nad  Sekwaa^ 
Založy)  je  aa  Kk>doweasza  II    šw.  Wandregiaílas   (zti|d  opaětwo  to 
nazywato  iíq  takže  St.  VandrilU^  S.  Vamireot$iÍMui)^  inaozej   Wando    na- 
ajwanj.     Šwi^ty  ten,  z  wyaokiego  roda  pochodz%cy,    dhigo  przebywiď  na 
dworze  królów  franlroáskich,  a  naresxeie,  zamilowawszy  ftywot  aacetyczny, 
rwiedzil  wiele  klasztorów  Italji,   Baignn^ji  i  Gal^i  i,  z  synowcem   swoim 
Godo,  pod  F.  osiadl.    Zhiegalo  si^  ta  wieia  do  niego  pobožných  i  e€7 
r.  opaetwo  juž  bylo   w  stanit  pomyáloym.     Od  pocz^tira  zaraz  byla  ta 
szkota  bardzo  liczna:  liczba  nczniów  jeszcze  za  žycia   zaloiydeUi  wynosila 
okolo  300  (eC.  Galiia  Christiana,  XI   164).    Š.  Wnlíram,  apoštol  Fry- 
zów,   który,  zrezygnowawszy    biskapstwo  Sena,  zostal  zakonnikiem   w  F. 
i  ztamt^d  posze^  apostolowaé  Fryzom,  wiela  nowonawróconjch  mlodzieú- 
ców  posl^  do  szkoly  swego  opactwa,  taldmi  pomi^dzy  innymi  byli:  Odo^ 
Evrmus^  Ingomanu,     Gdy  za  Karola  Martela   oslablo    zamilowanie  nank, 
opat    Gerwold,    z   kolei   pietnasty,   ktáry    z  biskopicij    stolicy  Evreiix 
(Ebroicam)  poszedt  do  klasztorn,  wznowil  úkol^  klasztorn)  i  zebra!  z  ró* 
žnycb  okolic  znaczn^  liczb^  acz%eyth  ii§,  jak  kronikarz   mówi:    plarimam 
Cbristi  gregem.    W  tym  takie  czasíe  aseeta  Hardoin  oaíadl  w  pastdni 
w  poblita  klasztorn,  oddaj|c  przytém  uslngi  swoje  klasztorowi:  uczyl  bo- 
wiem  arytmetyki  i  sztnki  pisania:  aritmetícae  artis  disciplina  et  arte  scri- 
ptoria.     Erat    enim  in  hac  arte  non  mediocriter  doctus  (op.  c).    Zosta- 
wil  on  terna  klasztorowi  wiele  swoich  rQkopismów;    nm.  8 1 1  r.    GerwoUL 
um.  jož  806    r.     Jednym   z  jego  nast§pców  byl  Eginhard   (ob.),  jako 
opat  komendataryíny  (817 — 823).  Benedykt  z  Aniany,  wezwany  przez 
niego,  zreformowal  klasztor.     áw.  Ansegisas  (f  833)  jako  opat  žywit 
w  klasztorze   zarówno    docha  pobožnoáci,   jak  i  naoki  (ob.  Kapitolarze). 
Przywotai  on  zakonników  z  LwretaL,  którzy  zakonników  miejseowych,  ly« 
j%cych  wi^  podhig  regoly  kanoników  regnlamych,    przywiedli  do  soro- 
wsz€|j  kamoád.    Opat   Wando  II  obj%W8zy  rz^y  84S  r.,  pozyskal  dk 
klasztorn  wiele   r^kopismów:    qnod  dinamerare  oneri  ósse  Tídetnr,  mówi 
kronikarz.    Ok.  r.  858  Nonnandowie  dopili  klasztor,   a  zakoonicy  z  rt- 
likiijami   áw.  Wandregisila   i   Ansegisa   scfaronili    si^  do  innych  klaszto- 
rów; relikuje  tych  éwi^tych    dostaly   bíq   nareszcie  do  klasztorn  gandaw- 
sldego   (i.  BaYo'na    w   Gent).    Ztanit%d  wyszedl  Mainard,   wznowiciel 
FontaneUi.     Za  pozwoleniem  Byszarda,  ksi^da  nonnandzki^o,  odbadowat 
on  ok.  950  klasztor  nadawném  miejscn,  zaroslém  jni  dzikím  lasem.    B. 
iř66  aderpialo  znów  opaetwo  od  hngonotów,  którzy,  pod  wodz^  Gabijela 
de  Montgommeiy,  straszliwie  je  spostoszyli.    B.  1636    F.  oddaný  zostata 
kongregacji  maarynów.     Gf.  Ghronicon  anonymi  n  ďAchery^  Spidlegiaa, 
t.  III;    Galiia  cbristiana  XI  155;    Getta    abbatum  F<mianeUensiwn  (pisane 
ok.  r.  883  i  konty nuow.  do  r.  850^  ap.  PerU^  Mon.  Genn.  Ser.  II  270 
do   301);    Fragment,    ehrwnci    FcntaneU,    (ib.  s.  841  —  859,  801 — 804); 
Miracvla    S.  Vandrtgiiňi  i  ViiUí  €juid.^  pisane  przez  róinych  antorów  áo 
r.  895,   ap.    Mabiikn^  Acta  sa.  ord.  s.  Bea.  II  547;  ap.  BdUand.  Acta 


M   ;tí.    ^  Ml-  :.'.  As*"* 

1  r  ,  :  í  í  .    *  tř!í«síi  léniMíi-     ZnasBoaf  w  z  i^r  r. 
Uit  vthfř    ▼  £.ikn    aisutíi    VmúaicdL    ikanori 
'urtfimi'    itcpi«!tl    ifitoiri   ^Rtúa^      ^GaumoBr    snQi 

^^^xj^A  Ti  T^rr^ói:  teú^nWa  3a  siesn  aiemvviáe  iN«3u  i  RaÍMrt»  po 
imi^^A  4««<%ri  'v.ú.xp4,  by^  xmosann?  lonÁác  Bnfan]^.  W^UhU  píst 
jnk.  í  ^^JM  '^'ifVT:^  ▼  .Licnn.  iaez  ^i^ridire  «nw3Q|f  noiBr  mmáciá  émíĚt 
.  lAič  ^^.  u  i«v7-D    pr=7iai!Í4>ien.  -iii  icmka  vncHíňaegn  ▼  Iíbéb  Crara. 

il^«T!a  »n  Hirón  2  inkLesn  v-.eprza.  kr/-r»«  znč»  izsň:  nnite  ja^čato. 
^lAifi^A  tfŤJOk  ?ax  3ailr»7  !2aTnp«n  T-.2aesi»'J  a^  wkrcoce  ▼  ^icalirr  i  too- 
vftiír.^  lii^TTiy  rhm  larin.  SAb«>r:  praemawtoi  'i?  !«dfX  z  ULcm  zapa^BB. 
ulc  f^ri^r^-v  m^^ií  '\  golruiie.  2e  7>Iix  2i'j  oa  tj-se  pnsceisicař.  podiL^:^ 
^1^  >7'>  k.<»mnk/iw:.  IJicátk  pnac^ííiikS^  Uk  se  irzaofšk  že  Búbert 
(A^^iAt  'im':fiAv.2ZÁ  .íib,  «  ?i|fi«^iii:cli  lamcá  i  jci«?!i2ek  nad  nimi  powie- 
nji  i  'A^v^izfim.  Z  C':«:z^cku  Í7IÍ  w  ceikacá  očcéobninnycíi.  lea 
^kr^ro  z>pr&j^^l!  f  r^^wa^zič  iyde  klmztr.me.  B<>ÍKrc  zboftowai  «  ckolicr 
narwi.*:^  /.^z  ^•:';  kiasztor  Mffoi  iiAzwúka.  s3iU  ia  r«n£^  šw.  Aoaa- 
ft7?.a  i  fTz/iz  p<5-*ien  "jaa  bjt  ich  rneřož.cym.  Papirt  Urbca  U,  sijrsz|c 
Uf^  ar^ýxiv-^tro  kazaam.  zar«í<>riizi{  j<go  zakoo,  mianajíic  vy  aia^omrzem 
af^.ahk.n  >  kazrr>dr>j4  kmejaty.  Kowt  je^o  robJf  cudcxwne  skxtki. 
Pcni^-^ait  Z4í  fcjřo  w:<He  pobolnjrh  d!a=z,  k:.^e  przekladjír  iycie  pokn- 
tni^^z^  f.a'3  -W/pra-**  kT2jio^\  do  Jeroz/3lÍ3T,  Roben  zbodowal  .iia  nich 
n  fúf»k\c:j  'izikiej,  GAzvláki^m  F^jnOr.riud.  okrytej  gřjziem  i  ciemiami, 
kíika  r^t^k.  Ci  f  obcžni  kamili  3:^  pc«:ne!ni  pokarmami  i  iyii  z  jař- 
mnínr.  h^b^rt  r.azw&ř  ich  abojimi  ChrTstasa.  Liezba  trch 
fio^t^lnikóY  množjla  si^  ci^gle  i  Robert  bjt  zniiišzoQT  wjstawió  wiecej  kla* 
i^ztorów.  Trzy  klasztory  bjřy  przeznaczone  dU  kobiet:  jeden  widki  kb- 
fzt//r,  p'/íwi*/;onjr  &a  cze^ó  Naj<iwi;t.  Panny,  przeznaczony  byl  dla  dxiewic 
i  -Jtd/iw;  dnigi  ^-^.  íSazarza,  dla  ehorych  i  trgďowatych:  trzed  šw.  Magda- 
l^y,  dU  Dpadfych,  które  pokatowaly.  Gfównym  celém  tego  zákonu  byla 
tZf-M  N.  Marji  Panny;  zabj^ciel  przeco  poldal  cale  zgromadzeoie  pod 
wfa/Jz^  k^ÁfiM  z  FonU-vrand.  Nadat  ma  regal§  éw.  Benedykta  w  caloj 
itň%UAci:  ^ztonkowie  zákona  nie  mogli  nigdy  j^  miesa,  nawet  w  czasie 
choroby,  i  obowi^zaní  bylí  do  cii|glego  zniiczenia.  Henenda^  krewna  ksif- 
f'ifk  [{nrtAnjí  byta  pkrwsz^  ksieni§;  Pefrondla  baronowa  de  Cbemillée  jej 
aAHyftU;tk;|.  Pa^chalis  II,  Papicž,  potwjerdzít  ten  zákon  11O6  r. — Robert 
hfít  u<^tankii  i  z  wi6lkim  skutkiem  gtosil  Slowo  Bože  w  róžnych  stronach 
Vrancji  i  nawrócil  Bertrade,  która  bardzo  dingo  2yj%c  w  nieprawych  zwiv 
kach  z  rílipom  I,  wst^pila  do  klasztom  w  Fontcvraud  i  tam  zakoňczyla 
žycío.  Po  ámierci  založyciela,  na  wzór  klasztom  z  FontéTrand  6  o  innych 
zbudowano.  Po  za  granicami  Francji  zákon  ten  nie  wiele  síq  rozszerzyl: 
mial  kilka  domów  w  Iliszpanji  i  Anglji;  pó^niejsza  jego  historja  nie  przed- 
fttawla  nic  godnego  paraigci.  Zgromadzenie  cbylilo  síq  szybko  do  úpadku, 
(fdy  ksicai  Marja  DretcuUka  1459,  nawet  przy  pomocy  Papieia,  poradzió 


ak  nie  mogia,  %  aiostraal  podobme  Jik  oia  njAfeeni  vdáte  1Í9  do  Ua- 
sxtoru  magdalanak  w  Orleanie  i  1475  r.  otrzymala  xatwierdsemo  iwojijf 
reforiDj,  do  ktárej  prsyticxylo  ti§  28  Uaastorów.  Aogielskíe  Uasstary 
znikn^  w  czane  aprowadáumi  tam  koácíota  angMkaásióego;  fraocmkit — 
la  rewolacji.  Ostatnia  ksiem  Ji^ja  ZoQa  Karolina  de  Pardaitlaa  mnarla 
1 799  w  Paryžn.  Cf.  Joan.  de  la  MahŘ/ůrme^  Cljpeiis  nascaotís  Foatebraldea- 
sis  ord.  Paris  1684;  Bcnoré  Niqtut^  Histdré  de  Tordre  de  Font.  1586; 
MicK  Oonaier,  Fontis  Ebrardi  ez<H^am,  Fleziae  1641    (Fehr).    A.  E. 

Forcellilli  (czjt.  F&rezelinť)  Idii,  nr.  1688  na  wsi  pod  Feltre, 
w  seminaijnm  padnaňsldém  byl  ncxniem  Jakoba  Faceiolaďego,  póíníej  po- 
mocnikiem  jego  w  pracadi  JexikograficzDych;  nast^pnie  bjt  dyrektorom 
seminaijom  w  Geneda,  r.  17S1  wrócil  do  Padwy  i  tam  nm.  1768  roku. 
Njgslawniejsz^  j^^  pnc^  jest  wydanjr  x  Facciobiti*m  Totíus  latinitatís 
thesaurus j  Padna  1771,  4  t.  in-f ;  nowe  wjd.  p.  t.  Lericon  totíus  latinita-^ 
tis  J,  Facciolatí,  Aeg,  FarceUini  et  J,  Furlanetti^  seminářů  patavini  alunmo- 
mm,  curoj  opera  et  studio  bseukratum;  nnnc  demnm  iuxta  opera  R.  KJotz, 
G.  Freond,  h,  Dordelein,  alíoramqne  recentíorum  anctins,  emendatíns, 
melioremqiie  ia  formám  redactam  curante  doct.  Francisco  CarrodiM\  Pa- 
tavii  1868  ÍQ-4;  ok.  tegož  czasn  wysilo  inne  wyd.  p.  t.  Totíus  latínitatís 
Lexicon  cpera  et  studio  Ašgidii  ForceUiru\  seminarii  patacini  alumni  lucsir 
hrotům^  et  in  hac  editione  noTO  ordine  digestnm,  amplissime  anctnm,  at- 
qne  emendatnm,  adjecto  insaper  altera  quasi  parte  Ooomastíco  totíus  la- 
tinitatís, cara  et  stadio  doct.   Vmcenin  De^Vit^  oHm  alnmni  etc. 

Foreiro  Franciszek  nczony  te<rfog  zákona  dominikatfskiego 
w  Portngalji;  nr.  w  Lizbonie  z  zámožných  rodziców,  wst^pil  w  mlodjm 
wiekn  do  zakono,  gdzie  szczegóiniej  ksztaldt  si^  w  jazykách:  laclúskim, 
greckim,  hebrajskim,  adokonczyt  swych  stndjów  w  Paryžu.  R.  1540  po- 
wrócil  do  ojczyzny,  obj^  katedry  professora,  a  zárazem  byl  gloánym  ka- 
znodziejQ;  wreszcie  zostat  cenzorem  ksi^  i  kaznodziej^  nadwomym.  Kie- 
dy  Papiež  Pias  lY  w  1561  r  wznowil  synod  w  'ňydencie,  poslal  tam 
Franciszka  król  Sebastjan,  jako  teologa,  który,  z  powoda  swej  wysokicj 
nanki,  w  wielkiém  byl  powažanin.  Na  pewnej  kongregacji  teologów  mial 
Foreiro  mow^  o  Mszy  áw.,  zpowoda  której  Pawel  Sarpi  w  swej  Historji 
sobom  trydenckiego  nieslasznie  podejrzywal  jego  wiar^  pod  wzgl§dem 
tego  dogmata.  PallaTicini  (Istoria  del.  eonc.  di  Trento  1.  18  c.  I)  ndo- 
wodnil  aiesluszaoáč  tego  zarzotu,  co  tém  jaániej  pokaznje  síq  zt%d,  že  Pa- 
piež Pias  IV,  po  okoňczenia  soboro,  powohl  Foreir§  na  czlonka  kommiss^ 
miý^cej  jolotjt  katecbizm,  poprawié  Mszal  i  Brewjarz,  i  mianowal  go  le- 
kretarzem  kongregacji  maj^ej  dokonalo  Index  Kbronim  prohibitomm, 
do  którego  przedmow^  napisal.  Od  r.  1566  žyl  znowa  w  swej  ojczy- 
žnie,  gdzie  go  obrano  przeložonym  klasztora  w  Lizbonie,  a  nastgpnie  pro- 
wincjalem;  od  1571  r.  žyl  w  konwencie  w  Almeida,  oddaný  wyl^cznie 
naakjm,  gdzie  i  um.  1581  r.  Z  jego  pism  nie  wszystkie  hyXj  drako* 
wane.  Dziďo  j^O  pod  tytalem:  Isaiae  propheíae  vetus  et  nova  ex  htbraka 
versio  cum  commentario^  Yenet.  1563,  Antwerp.  1565,  Lond.  1660, 
chwali  tak  Syxtus  seneňski  (Bi6L  Sanct,)^  jak  i  Ryszard  Simon  (Htsloire 
criU,  de  VAMitn  Test.).  Inne  dziela,  jako  to:  Commentaría  in  omneš  Ubroé 
prophttarum^  ac  Job^  Davidis  et  Sahmonis;  iMCubrationes  in  Evangtíia^ 
i  oložone  przez  niego  Lexicon  hebraieum^  cboé  przygotowane  do  draka, 
drakowanemi  jednak  nie  byly.  Z  mów  mianych  w  obec  ojców  sobora  tryr 


it 

i  pon  S7  lat 
Uflu  v  BdUftbMáe  ^  šcjcz.  :{S»    r. 

sgmMú  íipc^.4i»  (lÁta%.  Klžt 

JC0A09  <ilk.  t.  r.i;    Lmkénu 
ééamatmi;  ho^  etf  Dinertatkt  dd 

JíavUisa  Antanatoňiume  jtsmCieae  oppiMta  /«n0M  o?sírs  mc.  y.  lAeSu:  L 
Xjit«na  PF.  Soc  J.  U.  Coosolauio  Fr.  Jmiperi  dc  Aacon  BiMcitte. 
UL  Fr.  LsdoT.  soCeií  relatío  de  eccL  J^oaieae  suts  I  Insbr.  I  i  s»>;  Gmt- 
matieuš  Proiem$^  areatyorum  SycíetatU  Jam  ZřiMeda^ms  Je  Jolanu^  mxewak  Jm- 
tínrUíTA  Ammadceriif^mmm  in  Gupaiis  Šcioppd  .£!!(!Jf«úzi<Kt2Ji  attnhpam 
(logolst.  ICSC);  iiAfájtcíeaf  Pap-stui  dat  ok  Acrétwmau  A&iten^  (Diliog. 
1444 — 46  4  T.  ia-4;.  To  osuuúe  dzie!o  lavíera  obros^  oietyikopft- 
péeztwa,  ale  i  wszjstideb  praktjk  kmioliekich:  jesi  ono  odpowieda^  ni 
fíímio  Peíri  JíoUnaei  XoTítas  Papisat,  TersaL  1C32.  F.  ulotrl  takte 
Lel^n  Je9M  Chrúti  nach  iie  4  Ecwt^elíen  (Mttnch.  I<»37  — 40,  3  t.  ia-4) 
i  w.  in.     I/€  Baeker,  Bíblioth.  X.  W.  K. 

Faresti  Antoni,  w)och,  jeznita,  rektor  kolie^am  w  Bresda.  po- 
tem w  Mantni,  w  Parmie  miewal  konferencje  z  Pisma  é4  taaie  vm. 
i  i  Kwiet.  icd2  r.  On  pierwszj  rozpocz^!  pisač  histoijQ  powswdin% 
na  obazemíejsai  skal§:  3í<tppi^mando  ist&rico^  cťo^  ordinat^i  narrajgiomě  dti 
qwUro  iommi  imperii  del  mondo^  da  Nino  prímo  imperatar  degU,  Asarv, 
srno  al  regnanU  Le&poVJo  anUriaeo^  e  deUa  monarehia  di  Chriato  da  Sán 
FUíro  primo  Papá  $ino  ď  noitri  di  (Parma  1690—94,  6  v.  in-4,  tt.  III 
i  IV  maJ4  po  2  TT.).  Umarl  przed  dokoúczeniem  tego  dzi^a.  Konty- 
iraowaji  je  po  nim:  Apostolo  2>no  (t.  V  par.  I — IV,  Yenexia  iro9), 
nsarkiz  IfonUník  Suarex  (t.  YI  p.  I— íí,  1720)  i  SylwjuMz  Gnimii  (uYII, 
1714).     Z  koDtjnnacjami    przedmkowane  cale  dzi^o  1737  r.  i  w  We- 

aecji    1745,    15   TT.   in.4. 

Fornift  (w  znaczeniu  filozoficsnem).  Poj§oia  materji  (ob.)  w  zna- 
tzenín  metafízyezném  odpowiada  wspólw2gl§dQe  ma  poj§cie  formy,  Przez 
materj^  w  znaezenin  metafízjczném,  t.  j.  przez  mass§  fizyczn§,  cielesn%, 
aam4  w  sobie  uwažan%,  bez  wzgl^n  na  szezególowe  ciala,  na  Jakie  &• 
ktjcznie  jest  zawsze  rozdzielon%,  roznmiemy  ooá  w  sobie  nieokreSlonego, 
ale  okrešlenin  alegaé  mog%cego.  Odnoáoie  tedjr  do  materji  tak  rozn* 
mianej,  forma  jest  (w  Arystotelesie  i  o  scholastjków)  czem4  okreálajf- 
eém^  czemš  determinnj^eém.  Mateija  jest  tém,  z  cztgo  co  jest  (id,  ex 
qno  aUquid  est),  forma  toA  tém,  przez  co  co  jeit  (id,  per  quod  aliqnid 


.    F  §  r  01  a.  473 

est).  Z  polfcieiiUi  mteiji  i  forraj  powst^e  trxeda,  jednolíU  rzeex, 
ktdra,  jako  takft,  róint  jmi  od  inategi  i  formy,  o  ile  mianowicie  dwie 
te  sktadowe  cz^iei  lame  w  aobie  s^  brané.  Ta  tneda  rzeci  naiywa  m^ 
kompozitem, (eompoútom);  a  po&iewat  jest  jednofltk%  i  przez  si^  istnie- 
j%C%v  prteto  jest  nc^JloM/^,  kompózytem  ěubtíanejalnjfm  (compositnm  sub- 
atantíalé).  Odnoánie  do  t^  sabstancji*  mateija  ma  si^  )iko  pot^awoiá 
(o!iya|Ltc),  o  ile,  jako  iilegiú%ca  okreáleníD,  zdeterminowaiiiii  przez  foraoi 
moit  8ta6  %\%  tóm,  co  si^  z  nicii  przez  form^  stáje.  Forma  zaá  zaciio- 
wige  si^  do  sabstancji  jako  aktualnoéč  (entelechia,  6VTsXe)rsta),  poniewai 
vlašoie  przez  form^  (o  ile  sachowiUe  si§  ona  determiBiy%co  do  materji), 
substancja  (która  z  nich  obojga  powstige)  jest  rzcezywistq  <).  Aktaalnoié 
rozróžnia  síq  na  aktualnoié  pierwszq  (actas  primas)  i  akíualnoič  drmgq 
(actos  secondas).  Przez  pierwsz^  rozomie  síq  rzěezyuMoié  substanci, 
przez  dmg^  d«ía^a6uiá^'sab6tancji.  Gdjr  tedy  forma  nazywa  síq  aktoal- 
noáei^  (aktem)  sabstancji,  roznmieó  przez  to  naležj  aktnalnoáó  pienrsz%. 
Wszakže  z  drogiej  strooy  jest  forma  zaaadq  i  aktoalnoáci  dmgiej,  po- 
niewaž  substancja,  skUdig^ca  si§  z  mateiji  i  formy,  može  dzialaó  tylko 
odpowiednio  do  swcj  formy  i  przez  8Woj§  form§,  a  to  dla  tcgo,  že  form% 
wamnkaje  Bi(  i  determinuje  jej  natara,  a  natora  jest  pierwiastkiem  dzift- 
lalnoáci  kaidej  rzeczy.  Z  tego  si^  pokazige,  že  materja  i  forma  s^  zor- 
ěodami  bytu  (prindpia  esendi)  sabstancji,  poniewaž  s^  skladowemi  cz^ 
ádami  jej  istoty.  Mog%  tedy  byé  one  nadto  nwažane  jako  przyczym^ 
sabstancji,  z  nich  si^  skladaj%cej;  zt^  jedna  nazywa  síq  przy^zynq  mch 
Urjalnq^  dmga  przyezynq  farmafnq,  Przyczynowošé  ich  jednak  nie  po- 
lega  na  wzajemném  na  siebie  oddzialywania,  ale  tylko  na  tém,  že  rá- 
zem wzi^te  8tanowi%  žasad^  rzeczywistošci  sabstancji,  róžnej  od  tyeh 
dwóch  swoich  cz^ci  skladowych.  Formy  dziel)  si§:  í)  na  stibztanejalne 
(L  snbstantiales,  seo  éssentiales)  i  prz^godne  (f.  aecidentales).  Sabstan- 
cjaln%  czyli  istotow^  form§  nazywamy  tak^  form§,  przez  któr^  materja 
TT  ten  sposób  wewn^trznie  jest  okreslon§,  zdeterminowan^,  že  z  pol%- 
czania  ich  oba  rázem  powstaje  wlaáciwa  naturalna  sabstancja.  Przygo- 
dn)  zaá  form^  nazywamy  tala|  form^,  przez  któr^  materja  okrešlona, 
zdeterminowa  jest  tylko  zewnfirznie^  tak,  že  z  jednošci  ich  obojga  wy- 
nika  nie  sabstancja  natnralna,  ale  tylko  zewn§trznie,  w  pewny  jalďá 
okre^lony  sposób,  oformowany  (sztacznie)  prodakt.  Tak  np.  forma  owa, 
sil%  której  mateija  jest  kamieniem,  jest  form^  snbstancjaln^,  czyli  isto- 
tow),  poniewaž  kamieú  jest  jedn^  z  sabstancji  ňataralnych;  forma  zaá, 
8ÍI4  której  kamieá  jest  pos^giem,  jest  przygoda%,  poniewaž  po3%g  jest 
produktem,   tylko  zewngU^nie  w  pewien  sposób  uksztiUtowaoym,  nie  zaá 


*)  Žeby  to  dobrze  zroznmieé,  zapominaé  nie  naležy,  že  mat^rj^  nazy- 
wamy ta  poi{gowo$ci§  nie  dla  t^o,  aby  ona  miala  byé  czytt%  možliwoéei^ 
t>lko,  to  jeat  pomyílanf .  lab  pomysleó  8Í$  mog^c^;  podobnie  tež  formfi  nazy- 
wamy aktoalnoici^,  nie  dla  tego  jakoby  ta  dawala  byt  ciemiú  poprzednio  tyl- 
ko možliwema;  poniewai  jak  materja  nie  wyiwarza  formy,  tak  i  forma  nie  wy- 
twana  mateiji.  Mateija  pot^gow^  jest  Jako  sabjekt,  który,  jako  w  aobie  nieo- 
kreálny,  nie  moie  bytowac,  aby  nie  mial  w  aobie  determinig%cej  go  formy. 
O  tyle  tedy  mikterja  arzeeKywistnion%  jest  praez  form^,  o  ile  ma  ona  (mate> 
ija)  w  niej  (w  for AÍe)  to  csego  jej  nie  dosUje,  aby  raeczywiácie  bytowac  mo- 
gla,  t.  j.  okraslente  awoje,  swcjf  determinaci^.  Ale  równiež  i  forma  potrzebn- 
jo  materji,  jako  sabjekta,  ba  któr^o  byčby  nie  ocogla. 


474  FtnML— FtnMZ. 

iihiádw%  iiatvtlB%  jak^  labtUa^  (Forma  laiMtaiitiatti  im  hoo  dISM 
ab  acddentaliy  qnia  f.  Babitaatíalis  títcft  flne  hoe  aliqiíd  fin^licitar, 
forma  aatem  accidentalis  adTemt  ei,  qnod  jam  est  aliqiiU  et  CmIí  iptot 
esse  quale,  vel  qaantnm,  Yel  qoaliter  le  habini.  Tkom.  4q.,  Oonp.  thool. 
opuse.  3  c.  90).  Forma  pnygodna  prerappon^je  wi^  jui  w  bwcM 
materji  form^  substancjaln^,  poniewaž  wymaga  rzeayiriBtego  Jaldogoi 
pnedmioto,  w  którymby  tkwiU.  Ile  raty  w  metafiiyea  jest  mowa  d  formio 
bea  dodanego  przymiotnika,  roznmie  si^awBze  sabstaiMjaliia.  2)  SirimteB* 
cjalne  formy  s^  znowu  albo  maUrjabf  (f.  materiatos  aea  iafaaarentat), 
albo  aamobyine- (í.  sabsistentes),  liateijahiemi  nazynamy  takie,  ktdro 
nie  maj4  žadnego  wlaádwego  sobie  oddzidiiego  bytu,  któro  aie  8^  tadn^ 
w  sobie  substancj^,  ale  byt  swój  i  rsecsywistotfó  maj%  tylko  w  mateiji; 
zt%d,  jeteli  zepsnje  síq  snb^ancja,  której  ona  jest  formq,  pmsme  aaniem 
istnieó  i  ona.  Samobytn^  zaó  form^  jest  taká  forma,  klóra  aia  wlasny 
swój  byt  i  dla  tego  jest  wlaéciw^,  przez  8i§  bytqj%c%  sabstam^  a  laiem 
byó  i  dzialaó  može,  eboč  Die  pol^czona  z  mateij^.  Tak  op.  fonii%  ma* 
terjalo%  jest  dosza  zwierz^ca  (ob.  Zwierz§),  gdy  dosza  lodxka  jest  form^ 
substancjaln%.  S)  Formy  samobytne  dziel^  síq  na  formy  in/arwu{j4iee  (f. 
informantes)  i  na  formy  oddzielone  {t  separatae).  Ježeli  formy  samobytne 
z  nátury  swej  e%  przeznaczone  do  tego,  aby  po}%czone  by!y  x  mataiJ4, 
dla  wytworzenia  przcz  jednošó  z  ni%  istoty  trzedej,  to  jest  jakiego 
kompozytu  snbstancjalnego,  wówczas  forma  taká  nazywa  síq  iníórmiýie^; 
ježeU  zaá  z  nátury  swq  nie  jest  do  tego  przeznaczon%,  lecz  raczcg  tma 
przeciwn^,  wówczas  jest  form^  oddzielon^.  Dusza  wi^  ludzka  jest  Ibrm^ 
informuj%c%;  aniolowie  s^  formami  oddzieloneroi.  Zastrzegamy  W8zsk£e, 
te  te  formy  oddzielone  možná  formami  nazywaó  tylko  w  tém  znaczemu, 
o  ile  8^  entelechiami,  jak  i  inne  formy.  W  wlaáciwém  znaczemn  nazwa 
formy  nie  bylaby  dla  nich  wlašciw^,  poniewai  w  wlasciwém  znaczenia 
pojQcie  formy  jest  wspólwzgl^dne  do  poj^ia  materji;  oddzielone  zaš  formy 
jako  formy  nie  mog^  síq  l^czyó  z  matcrj^.  Cf.  artt.  Materja,  Nátura, 
Sabstancja. 

Formaria  nazjwala  si^  w  árcdnich  wiekach  zakonnica,  shiifca  in» 
nym  za  wzór,  co  do  écisloáci  w  zacbowaniu  reguly  klasztornej;  zakonnik 
zaá  taki  nazywal  síq  w  klasztorach  m^zkich  formarius. 

Formáty,  literae  formatae,  epistolae  formatae^  iia^yw^*^ 
bíq  dzisiaj  dokumenty,  wydawane  wyáwi^conym  przez  šwiQc^cego  láh  bi- 
skupa, a  éwiadczf|ce  o  ich  prawném  wyáwi^ceniu.  Kiegdyá  formáty  na- 
zywaly  si§  takže  literae  commendatitiae  (ob.)  i  dimi88oria6(ob.); 
wszjstkie  zaá  te  áwiadectwa  nazywaly  si^  jeszcze  epistolae  carumicae^  po- 
niewaž  przez  kanóny  byly  nakázané;  a  u  greków  Itpr^vixa  (poko;oice\  po* 
nie\^až  byly  znakiem  panují^cej  pomigdzy  biskupami  zgody  i  jednoácl. 

Formoz  (Formaus),  Papiež  (891  —  896).  Bylbpem  w  Porto,  gdy 
go  Mikolaj  I  Pap.  r.  86  6  wyslal  do  Bulgarji  (ob.).  Tam  tak^  sobie  zje- 
dnal miloáé,  že  król  Michal  wyprawi^  uroczyste  poselstvo  do  Papieia, 
z  prošb^,^aby  mu  F'a  nadal  zostawiono  {Baronius  ad  an.  867,  n.  i — 5; 
Mansi^  Concil.  XV  15  7;  XYI  11).  Mikolaj  nie  przy chýlil  si§  dotc|j  pro- 
áby,  bo  Die  bylo  przykladu  (w  Koáciele  rzymskim),  žeby  bp  przenosil  si^ 
z  jednej  stolicy  na  dmgq;  polecil  tylko  Formozowi  z  innym  legatem  odaé 
sie  w  poselstwio  do  Kpla  {Ánasias.  J3ibl.  Vita  Nicol.  I).  Tymczasem,  za- 
nim  F.  otrzymal  to  polccenie,  Mikolaj  f  13  Listop.  86  7  r.  (H^cU^  Ccn^ 


FtriMi.  47S 

dUengeidL  §  478ý  479).  Páinkj  au^jiiueny  Fa  w  RzyniOi  na  qua* 
dzíe  r.  869,  gdáe  odpowiadat  w  imíenio  P^yiete  Adijana  II  poslom, 
z  Kpola  pneš  cesam  i  Ignao^go  patijarcb^  pnjÚMujm  (Mann^  XYI 198). 
R.  87S  (w  Lipea)  Jan  YIII  wyrial  godo  Karola  II  JE^ysego,  z  lapron^ 
niem,  teby  pnjbyt  do  Biyma  po  koron^  oesaisk^  (Feru,  Móiuud.  Genu* 
Leg.  in,  Leg.  I  584;  Jáansi  XYII  Append.  s.  167).  Tak  poeiadal  F. 
zanfanie  Jana  YIII  až  do  r.  878,  na  które  zashityl  sobie  joi  za  jego 
poprzednikóvr  nienaganném  tydem,  pobožnoád%  i  naolni,  jak  o  tém  áwiad- 
€z%  wspótczeání.  Flodoard  (Carm,  de  rom.  Font,)  nazywa  go  .Praesnl  egre* 
gios,  castns,  parcns  sibi,  largns  egenís."  Lindprand  mám  (Antapod.  I  29; 
cf.  81),  le  odznaczal  si§  ^religione  diyinammqne  doctrínarnm  scientia.*^ 
Niemniej  poeblebnie  odzywa  si§  o  F.  Uinkmar  (ad  an.  876)  i  synod 
rzymski  z  r.  898,  o  którym  niž^  powiemy.  Nagle  r.  876  F.  nietyiko 
Straci^  wzgl^  Jana  YIII,  ale  i  przez  niego  wykl§ty  i  z  bpstwa  zložony 
zosta}.  Zdiú8  8i§>  že  F.  nie  podzielal  écislej  przyjažni  Papieža  z  Karolem 
Lysým  i  byl  przedwnym  jego  koronagi.  Okolo  tegož  czasn  odkryto  ja- 
kiá  spisek  w  Bzymie  przeciwko  cesarzowi,  do  ktcrego  naleželi  przyboczni 
dworzanie  papiezcy;  skaržy)  8i§  na  nich  Jan  YIII  w  Lntym  876  r.  i  ka- 
zal  sÍQ  im  ztawió  przed  trybanal  cesarski  na  i  Marca  t.  r.  Prawdopo- 
dobnie  wtedy  tež  powzi^l  Papiež  podcgrzente  pko  Formozowi.  F.  praes 
bojažú  ncieÚ  ze  swego  bpstwa  (Sigebert  Gembi.  ad  an.  900)  w  pólowie 
Kwiet.  8  76  r.  A  že  wtedy  wlaánie  nciekli  iwspomnieni  spiskowcy,  okradt- 
szy  skarblec  papíezki,  zt%d  podejrzcnie  pko  F'wi  zamienilo  sie  w  pewnoáé. 
Po  tej  ucieczee  Jan  YIII  odbyt  synod  i9  Kwiet.  8  76  (akta  w}'dal  L. 
A.  Richter^  Libellus,  quo  ad  noTi  prorectorís  inaugarationem  invitat,  Már- 
bnrgi  184  3),  na  którym  pko  F'wi  stawiono  takie  zarznty:  przysi^g^  zobo- 
wifzal  króla  bulgarskiego,  podczas  swej  legacji  w  Bnlgarji  za  Mikolaja  I, 
iž  za  jego  žycia  nie  przyjmie  król  žadneeo  ianego  bpa  od  Stolicy  Apostol- 
skiej;  sam  tež  przysi^gt  mn,  že  wróci  jak  najprgdzej  do  Bulgaiji:  od  Pa- 
pieža (Jana  YIII)  wyprosil  sobie  pozwolenie  do  udania  sí§  tam,  listy  re- 
kommendacyjne  i  šrodki  na  podróž  (tecz  zdaje  síq  wyjecfaal  gdzieindziej); 
od  dawna  przysposabia!  sobie  stronników.  žeby  osi^n^č  Stolice  papiezk^; 
opnšcit  Rzym  i  swoje  bpstwo  samowolnie;  spiskowal  przeciw  cesarzowi 
i  cesarstwn.  Synod  z  Papiežem  postanowil,  že  ješli  F.  nie  stawi  si§  przed 
Papiežem  d.  39  Kwiet,  popadnie  w  exkommnnik§,  d.  4  Mája  zostaníe 
ods^dzony  od  kaplaňstwa,  a  9  Mája  anatematyzowany  (Richter  op.  c). 
Wyrok  takowy  rozeslaný  do  bpów  Gallji  i  Niemiec  (21  Kwiet.  8  76  r.). 
Gdy  F.  si§  nie  stawil,  na  nowym  synodzie  (30  Czerw.  t.  r.),  w  košdele 
š.  Piotra,  zostal  z  kaplaústwa  zložonym  i  wykl^tym.  Tym  rázem  zarzn- 
cano  ma:  i)  že  zrabowat  klasztory  rzymskie;  2)  že  pomimo  cenznr  od- 
prawiai  Mszq  1;  3)  že  wraz  ze  spiskowcami  opnšcit  od  lO  tygodni  swo- 
ji|  djece^Q,  wystavion%  na  najazdy  Saracenów  (którzy  podówczas  we  Wto- 
szech,  okolo  samego  Rzymu  plondrowali);  4)  že  z  podejrzanemi  niewiastami 
i  swi^tokradcami  na  zaglad^  Stolicy  Apostolskiej  spiskowal  (Richter  op. 
c;  Mansi  XYII  236 — 89).  Wyrok  byt  wydany  .instinctu  dilecti  filii 
nostri  serenissimi  imperatoris*'  (Mansi  1.  c.  s.  230),  t.  j.  na  instancJQ  ces. 
Karola,  wi^c  i  powody  pot^pienia  byty  wi^cej  polityczne  niž  koácielne. 
Gdy  bowiem  F.  ndekí,  ^  tedy  mógt  Papiež  podejrzewač,  že  poprzednie  na- 
praszanie  si^  jego  o  podróž  do  Bulgaiji  bylo  skntkiem  jakiejá  zmowy 
z  królem  bulgarskim,  a  nie  gorliwosci.  Podejrzeiiie  to  powi^kszyta  jeszcze 


476 

4>1coliczjoáé»  io  król  bolgaiski,  sle  otr^m«W8s/  od  ťa^iate^  eiego 
xwróeil  dg  póiniej  do  Kpob.    Okndsenie  kittstorów   I7Í0   daďoB  ipi* 
akowców,  któr^  jedaocieénie  i  F.  scieklí;  pierwaxy  wyiok  i  d*  1  d  KnleL 
aie  kladzie  tego  oa  karb  F'a.    Wreside  ani  jeden,  ani  drngi  wyrok  aíe 
Hiówi,  žeby  F.  prowadiil  niemoralne  ijrde.    Spiakowcj  tjlko,  któnj  pod- 
^wczas  aciekli,  zostawalí   w  wjstQpnjch  swi^aďcach:  jeden,  la  žjeia  awij 
tony  poj^t  drug%9  a  poprzedni^  zamotdowa},  brata  swego  otrni  i  áajpakSt 
«ie  wiela  gwaltów;  drngi  byl  cadzotožnikiem;  trzed  kr^ywopriysiQiet  i  roi« 
bójnikiem;  F'owi  zaá  tylko  to  pocsytaném  jest  sa  win^  že  apiakowi^  1  ty* 
mi  éwi^tokradcaroi  i  niewiastami  podcýrzanemí.    Póinicgtia   pnoedwnoiei, 
jakich  Jan  YIIl  doznawi^  od  przeciwnej  sobie  partji  i  w  skntek  Ictórydí 
mosial  achodzič  do  Frangi,  jeszcze  bardziej   mnsíaty   go  sniecb^eié  pko 
F'wi.  We  Francji,  na  synodzie  w  Troyes  (we  Wrzeá.  8  78  r.)  potwierdsit   * 
«wój  wyrok   pko   niema   {Manti  XYII  Append.  347).    Tam  takte  nkry- 
waj%cy  8i^  dot%d  F.u  opata  Ungona  w  Troyes,  przywiedziony  xostalprzed 
Papieža  i  zmoszony  do  ebietnicy  pod  przysi^g^,  že  do  Bzymu  nie  wród, 
obowi^zków  bpich  wykonywaó  nie  bQdzie,  ani  nie  b^dzie  czynil   žádných 
kroków  o  swoje  przywrócenie  do  poprzedniego  stann  {Richter  op.  e.  s.  (: 
cL  Auxiliut^  Tract  c.  83.  Ten  Anxilins  bji  dnchownym,  przez  Formoia, 
jako  Papieža,  wyéwi^conym).  Zwolnil  F'a  od  tej  przysi§gi  nástupný  Papiež 
Marinus,  883  r.  {ÁuxUim  1.  c;  cf.  Dúmmkr^  Ostfrank.   Gesch.  11  917), 
dozwolit  wróció  do  Rzymu  i  na  bpstwo  Porto  przywrócii    {Invenctiva  ň 
Bomam  ap.  AnoMUu,  Bibl,^  ed.  Blanchini,  1^  70  we  wst^pie).  Od  tego  ca- 
«n  F.,  lubo  o  nim  przez  kilka  lat  nie  slychaé,  bral  zapewne  ndziiď  w  spra- 
wacb  politycznycb  Italji.     Po  émierd   bowiem   ces.  Karola    III   Onbego 
{88  7  r.)  dwaj  najpot§žniejsi  ksi%ž§ta  Wtoch:  Berengarjnsz  z  FrinliGiri- 
don  (Wid))  ze  Spoletu  pocz§li  si§  ubiegaó  o  korong  Gesarsk%  i  snprema- 
cJQ  nad  Rzyinem.     Berengarjnsz  nprzedzit  Gwidona  i  koronowal  8i§  (888 
r.)  królem  Lombardji  w  Pawji;  lecz  Gwidon  odebral  mn  koron§;  na  bcj)* 
mie  w  Pawji  (88d  t.  890  r.)  ogloszony  zostal  królem  Wlocb,  a  nast§piiie 
przez  Papieža  Stefana  YI  (Y)  na  cesarza  ukoronowany  (89  1).  F.  nalet%c 
do  partji  Berengarjusza,  by)  Gwidonowi  niech§tnym,  i  to  mu  nietylko  by* 
lo  powodem    wielu   przeciwnoáci   za  žycia,  ale  jeszcze    nie    dalo  spokojí 
w  grobie.     Po  ámierci   Stefana  Y  ^zř^yli  8i§  bpi,  przedniejsi  nymianie, 
duchowieňstwo,  lud,  i  udali  si§  do  Porto,    gdzie  by^  bpem  Formonis,  je- 
duogloánie  obwoloj^c  go  Papiežem*"  {Jaffé^  Regesta  s.  2  99),  we  Wrz^n 
691  r.  Intronizacja  odbyla  si§  w  kilka   dni  póžniej,  ok.    30  Wrz.  t.  r. 
Gwidon  z  pocz^tku  nie  cbdal  nznaó   Papiežem  F'a;  pogodzil    8i§   z  niffl 
jednak  póiniej,  a  na  dowód  zgody  F.  wložyl  korong  cesarsk^    (37  Lot 
892)  na  glowQ  Lamberta,  syna  Gwidonowego,  którego  ojciec  za  žycia  swe- 
go  przybral  sobie  do  rz^dów  (ibid.).  Dopi^wszy  swego  celu,  Gwido  8aci|l 
nciskaó  Rzym.     F.  udal  síq  do  króla  niemieckiego  Amulfa  (89  3),  i  pn>- 
éb%  o  obron^.     Arnulf  poszedl    894  r.  do  Wlocb,  lecz  doszedl    ^Iko  do 
Placencji  i  wrócil  nazad.     Gdy  zaá  w  tymže   r.  (894)  nmarl    Girido,  F. 
widz^c,  že  teraz  najwlaáciwsza  pora  do  oswobodzenia  Rzymu,  zaprosil  po- 
wtórnie  Arnulfa  (895).  Arnulf  przybyl,  odebral  Rzym  Lambertowi  itvtJL 
F'a  otrzymal  koron§  cesai-8k%  w  Kwietniu  89  6  r.  {Watterich^  Rom.  Pont 
Ylt.  I  35).  W  stosunkacb  z  Kpolem  F.  polecil,  aby  kaplanów,  którzyni- 
leželi  do  stronnictwa  Focjuszowego,    przywracano  tylko  ad  communioaeB 
laicara  (/a/e,  n.  26  71).  W  krotce  po  wyniesieniu  swojém  odprawil  ^raod 


ForiMz.  477 

w  Biynie  (i  Marat  B9S  r.)  dla  aradzesúi  UfikoiD,  tripi^ejm  KoádM 
{Floáíard^  Hist  rliem.  IV  2).  Edwardowi,  króknrí  aogíeiskiema,  tagroiíT 
kl^tw^,  jeáH  me  obsadti  bislrapetw  w  króUdm  pned%gQ  czasn  (Manň 
XYIII  1 1 1).  Odnowíl  koádól  ^  Piotn,  swluzeia  jego  Balowidřa  (Btne^ 
Clutmic.  ap.  WaUerieh  I  88).  Um.  po  i  Mája  896,  wkrótce  po 
Arniilfii  (Watterích  I  6^8;  cf.  s.  87  d.  i).  Aroálf  takte 
medhigo  po  koronacji  opoécit  Bsyn,  a  Wlochy  staly  síq  topeni  wqfBjr 
domowcj  mifdsf  Lambertem,  sjnem  (jwidona,  i  Berengaijaszein.  Beipo* 
áredni  nast^pca  Fa,  Bonifa^  YI,  panowa)  tylko  15  doi;  po  nim  naatat 
(896)  zwolemňk  LamberU  Stefan  YII  (TI),  ktérj  krótkie  swoje  rz^dj 
gplamit  pomsty  nad  tropem  F*a,  a  to  przez  pochlebstwo  dla  Lamberta, 
podobme  jak  Stefan  YI  potopit  F'a  ijwego,  na  instancj^  Karela  Ejsego. 
Ste&n  YII  zwolal  synod  (w  Lot.  897  r.),  Formoza  kasal  z  srobuwydo* 
byé,  nbranago  w  ssatj  pontyfikalne  na  katedrze  w  obec  synoda  posadzié^ 
poczém  rzekl  do  niego:  J>\a  czego,  b^d^c  bpem  (vr  Porto),  przez  dodia 
pychy  przywfaiszczyleá  sobie  Stolic§  áwiata  calego?*  Aby  s^d  wydal  si^ 
formafaiym,  dal  F*wi  Stefan  obroňc^,  ale  obrong  jego  oznano  za  niedo- 
8tateczn%:  F'a  oznano  Papiežem  nieprawym,  a  wszystkie  jego  czynnoád 
i  áwi^ceoia  prsexeú  odzielone  ogloszono  za  níewaine.  Trodném  byloby 
to  do  owierzenia,  gdyby  nie  bylo  zaíwiadczone  jednozgodnemi  éwiadectwa- 
mi  wspólczesnych  (ap.  HefeU^  Concil.  §  510:  ap.  Waturich  op.  es.  87 ^ 
658..  ap.  /q^e,  Regesta  s.  sos).  Dodigf  jeszcze  tet  éwiadectwa,  že  obdQ* 
to  s  palce  Fwi  (które  podnosil  przy  przysi^e  Amolfowi  skladanej), 
nast^pnie  dalo  jego  obrané  w  ssaty  áwiedde,  slotono  do  pospolitých  gro* 
bów  (nie  wiadomo,  czy  z  rozkazo  Stefana?)  i  ztamt^d  przez  jakichá 
zloczyňcóvr  wydobyte  i  do  Tybro  wrzocone  zostalo;  rybacy  zaš  sied%  je 
zloirúi  i  do  koáciola  é.  Piotra  zanieáii  (Lmdpramdj  Antapod.  I  si),  za- 
pewne  joi  po  ámierti  tragicznej  Stefana  YII  (w  Lipco  89  7  r.).  Nástupe* 
Stefana,  Rcmian,  rz^dsil  tylko  4  miesi%ce;  Teodor  po  nim  w  ci^go  90- 
dniowego  pontyfikatn  nie  zd^tyl  zrehabilitowaó  panii§ci  Fa,  tylko  nasy- 
oodzie  (Listop.  t.  Crrods.  897)  przywrddl  dochowne  stopnie  tym,  którydí 
Stefan  YII  degradowal,  jako  przez  Fa  wytfwi^conych  (Jaffe  s.  804).  Gal- 
kowitij  rehabilítacji  dokonal  dopiero  Jan  IX.  Ten,  zaraz  po  swém  wy» 
niesiema  na  papieztwo,  zw<rfal  synod  898  r.  (ap.  ifanW  XYIII  281,981),. 
na  którym  postanowiono:  kanón  i.  Uniewainia  si^  synod  Stefana  YII  prze* 
dm  Fwi  i,  aby  nadal  podobné  neezy  81^  nie  dzii^y,  nie  wolno  omarlydí 
pozywaé  przed  s|d.  2.  Prsebacsa  si^  l^m  i  innym  dochownym,  May 
we  wspomnianym  synodzie  brali  odaíal,  bcd%c  do  tego  przymosem  znie* 
woleni,  i  nadal  zabrania  si^  ožywaó  Jakiegokolwiek  przymoso  na  synodách. 
3.  FormoKOS  dla  zashig  swych  przeidedonym  zosti^  z  Porto  na  Stolieo 
Apoštolsky;  lecz  na  przyszloáč  podobné  wyj^tki  rsadko  m^^  byé  derpte- 
ne  i  nakď^  trzymač  síq  dawnego  zwyczfýo  (žeby  bp  z  jednej  stolicy  nie 
przenosil  tí^  na  drog^).  4,  Dochowni,  przez  F*a  wyéwi^eni,  przywiici||^ 
síQ  do  swydí  stopni  i  posad  {ardin4$  eí  gradus).  5.  Jeáli  biskopstwo  nie 
wakoje  kanonicznie,  nie  naležy  nikogo  šwi^ó  na  nie.  6.  Zatwierdza  si^ 
césarska  godnofó  Lamberta,  a  oniewatnia  koronacja  Berengarjusga  (inni 
czyt^}%:  Ámulfa).  7.  Akta  synoda  odbytego  pod  Stefiinem  YŘ  (897  r.) 
skazoj^  si§  na  spalenie.  8,  Sergjosz  (ob.)  antypapiež  i  jego  stronnicy  ska- 
zani  %%  na  zloženie  z  kaplaástwa  i  kl%tw§.  9.  Którzy  zgwiiciii  grób  For^ 
moza,  aby  zabrač  z  niego  skarby,  i  rzocili  jego   zwloki  do  I^bro,  poso- 


M»fe    iiiViP 


»r.-'- 


f^^i.    {/>.      k/i^W£l-       sr.-r^L    'iisaH^ilř  Xl.UL    V£ 

#^v^:f.   v»^';i>/U.žR.  'xy*»pi   wPifí   »:iiiňíU    ^t*\niff¥ftí  «t  Oi^á^: 


ik 


■ií.  tmi;-  w  i.' u'^  »-í.:*yin?     •;*-u:.-    «;  iíW  .ítTL  rremuifc    i^    sstvsBUB 

*-♦'/;"/•*  '*  "**^'  /w*<j;wí^^  oii  yrt^ntít  JabsaorDwi.  widoczuB  rao-as 
w;Mi^  •'/<  '/'/*■;';  iy/i-j/vw-t/.  iřJrtiy/  ju^  ííinxi$  oó(i2ieiii%  zruDianL    *.>  Pá» 

M^yfi  «  k*"/'.'*    VHAfti^' ;U^;U   w^Cl^    i/Srli  iunuUiarz,  lUlZWBCflr   Jjcmfr 

lae  A  ;.'>%/ ite>  «  ;/t<  »  vj  ví(.v;a<,/,  'i'^  której  Bit    oánoskr.    .Eb^ei;^^  « 

II  p.  4:1;*.  ;  vffijv'/  t^  t^  i/ttf<Jz';  ture  i  vbiue  pod  wzpífdpn  arsmh 
lilatorycznyiu.  ^)  'i>ik';'l<>  /Mi:fiW/w  ijucbc^wijTch  odxio5Z|  si^  Fi  řaiiif 
AUaticao,  k\/,§t,  Yiy*u\  /,/  /'éUrit^r  w  ciiroiiD  Godez  Coiuizmr  hí:. 
^)  ('oficitini  i7íi'^  f.  i>»,.j;^|  «jwa  /Uvf}'  fvriDuí  longobardzkict:  .^sim  ill 


F«nnlam.-^Rhniir.  47  9 

Hdowyck  8)  PardUmu  w  I  i  lY  toade  BibUotli^iie  de  Técdo  des  Ghar- 
třes,  wjd^  14  fonnol,  odoosi%^ch  síq  do  niasU  Bomges,  a  podobojwb 
do  fonon)  andegswskiciL  O  řonalana  košdofai  tqmflUego  lA.  Jot.  Li- 
ber dianat.  CL  J.  A.  h.  SndmHicktr^  De  Marailfiiiís,  aliiiqiie  simflibiii 
formnlii,  Jeoae  1818.  N. 

Ftrstor.  I.  Jan,  vr^hr  Augoibniga  1495  r.,  bjt  ni^przód  nimciy- 
dělem  j^rka  bebn^ikiego  w  Zwilnii,  a  na  zaleeenie  Lotra  s>stat  I5aft  r. 
pastorem  n  áw.  Mauyeego  w  AngaborgiL  I^ecz  pozbainony  tego  iiiic(í8ca 
przes  magistrát  lass  r.,  w  iknfeek  apom,  jaki  prowadzii  z  Mkhaiem  Eď 
Itrům^  pastorem,  podmriajyjrm  adaaie  Zwiogljiisza,  adal  sig  do  Tjrbingi, 
gdzie  bjl  ptofewnreB  teologji  do  r.  154 1/  Ale  i  to  stanowisko  musiat 
poRució,  Die  cbe|c  przyjmowaé  kommii^íi  od  swego  pastora  wedlug  obia^ 
da  zwiBg^jaáskiego*  Udat  sig  wi^c  do  Norymbeigi^  sk%d  go  wyprawiono 
do  B^eosbnrga,  aby  tam  aowf  aaok^  roaserzat,  a  154S  r.  powolat  go 
hrabia  Hennenberg  do  Séhlrnuingei  w  tym  samym  cela ;  wreszde,  ol 
w  WitteDbefdxe  prsy  nniirerqrteoíe  katedry  teok^  po  Cni€iger*ze.  F. 
lezy  do  uezeůmych  liiteranóir  pierwsze)  pólowy  XYI  w.  Dopomagat  on 
Latrowi  w  thoaaesenia  BiUji,  napisal  bebngaki  slownik,  a  1554  r.,  w  to* 
warxystwie  Melaoebtooa,  bral  ndď^  w  sgromadzenia  w  Nanmbnrgo,  które 
aamienalo  uspokaió  zamieszki  wsfdecone  przez  Osiandra.  Um.  1556  r« 
W  lištách  ewoich  gorxko  m%  užala  na  niewdzi^cznoáé  ksi^t^t  wzglQdea 
swych  doterocsyňców,  t^  j.  flaociycieli  nowej  wiary,  kt6rjm,  jego  zdaoíem, 
zawdzi^aé  byli  poniniii,  ie  nabrali  tak  wielkiego  znaczeaia.  Skaržyt 
8ÍQ,  Ée  prawa  Koácii^ovi  o^JQto  i  nogami  zdeptáno,  že  zamiast  szczercg 
palmty,  lad,  id%c  za  prsykladem  ksí^ž^t,  émialo  bmie  w  grzechy  etc.  Cf. 
/>t7^^cr,.BefonDatioD  etc  II  158. —  2.  F.  Jan,  nr.  w  Aorbacfa,  w  Sa- 
ksoigi,  1574  r.,  sostal,  po  wiela  nrz^dacb,  jakie  spelnial,  jeoetakijm  ao- 
perintendeatem  i  pxezydeotem  konsystorza  w  Mansweld,  i  nmart  1 8 1  s  r. 
Zoaoy  jest  jako  aat<^  wieln  dzíel  teoiogicznych:  StfsUma  probiematum  theo^ 
logieorum;:  GrtUerus  eabamaialor  st  nuffivmíkdua;  TraetcUua  dr  Coneiliis;  Thů* 
MouruM  csUeketícus;  Commeni.  m  Uaiam  . —  3*.  F.  Walenty,  ur.  w  Wit- 
teaberdza  1680  t^  gdzie  nanki  akademickie  pobierat,  apomi^y  swymi 
oane^cielami  liezyl:  Lotra,.  Melanehtona,  Ebera  i  prairaika  Uieronima 
Sehnr^  nn.  w  Helmstadt  1808  r.  jako  professor  prawa,  zostawiwszy  wiela 
pism  do^cz%eyeh  prawa.  (Sokrodl).  JL  F.  S. 

Firater  Uenryk^  nr.  24  Listop.  1800  w  Gtogowie  (GrossglogsaX 
ayn  laaiaiaB,  aczyt  ai^  teologi  w  Wrocla?ria,  r.  18S5  zostai  kaplanem 
i  wikaijnsMm  «  Lignicy,  r.  1887  kaznodzi^  katedralnym  w  Wioct^win, 
gdzie  posyakal  aobie  slaw^  jedeego  z  Dajznakomitszyck  kaznodziejów  nia- 
wiedrirJi;  zaatfpowal  swego  prz^jaciala  Diepeabrocka  (ob.)  na  zježdzie 
bisknpów  niemieckídi  w  Wftrzbmrgo,  zasiadal  w  parlamende  frankfnrekim, 
m  po  áorierd  Diepenbrocka  la  líida  1858  r.  wybrany  zostat  jego  nastope% 
2ia  biskupetwle  wroelawsUém.  Napisal:  HomiUm  auf  die  SmrUage  des  iao- 
diůluchm  Eirehů^iahru^  8  wyd.  Wroď.  1 851,  2  t;  Der  Buf  der  Kireke  sa 
die  Qegemmari^  8  wyd.  ib.  1858,  8  t.;  XHe  chrútlieke  Familie,  ib.  1854,  4 
iryd.;  Prtdiifim  auf  die  SomOage  de$  kath,  Srchenjahrtš^  4  wyd.  1857, 
2  t;  Kmzdvortrdge^  1854,  8  t^  Lebenshiid  Diepenbroek\  2  wyd.  1859. 
Ka  polski  JQzyk  z  prac  F*a  s^  przetotone:  érciy  ludgie  ipiq^  przyckodri  nie^ 
prt^aciel.  Kazwm  miane  w  84  uiedeMg po  Šwiqikach  (Leszno  1855);  Hoaufie 
niedzide  eaiego  rojbu.  přete  CMrj^  MQ'inowskq  (tom  I,  Leszno  1848; 


480  FSrifér.-^FMrani. 

II  ib«  1854);  Kagania  na  mšdšklě  e^Ug^  ruhi^  prMšM  kš^  L*  F.  Kas^Mm 

Mtgo  (Knk.  1861  —  63,  2  t.). 

Fortunat  WenancjUSZ  f  VfnaníiuM  Hůiwrhu  CUmmitknmt  FortenafKf), 
bp  Poítiers,  áw,  (14  Qnid.),  nr.  we  WlOBsadi,  wpierwAsych  80  latách 
w.  YI,  mi^dzy  Ceneda  i  Treviso,  uczyt  síq  retoryki  i  gramatýld  w  Bawen- 
Bie,  stolicy  Ostrogotów  podówczas,  i  Juž  wtedy  dal  ú%  poxnač   se  swego 
poetycznego   talentu,  jak  pokaznge  pierwna  jego  pieáá,    na  poáwigcenie 
koáciola  ir  Rawennie.     W  mtodym  wieka  cachorowa!  na  oc^    nidrowio- 
ny  zosta!    z  tej  choroby,    gdy   oczy  namaádl  oliw%  s  lampy,   pal^ccj  n^ 
przed   obrazem    áw.  Maroiaa  turoneúskiego,    w  koíícíele   rawennateňakim. 
Ta  okolicznoáó  prawdopodobnie    aktoniřa  go  do  pobožnej  pidgr^ymki  do 
Tonrs,  w  Austrozji.     Po  drodze  wst^pii  (ok.  565)  wprzód  na  dwdr  Sígi- 
berta,  króla  austrazyjskiego,  gdzíe  z  nim  i  z  wieln  možnými  sawart  itáú% 
przyjažú.   Zabawiwszy  czas  niejaki  na  dworze  Sigiberta,  udal  ú^  do  Tonzv, 
póiniej  do  Poítiers.    W  tém  ostatniém  mieácie  osiedli)  síq,  idfo  za  namo- 
w%  pobožnej  królovej  Sadegundy,  mieszkaj^cej  w  za^ožonym  pR«z  siebie 
klasztorze  áw.  Krzyža  pod  Poítiers;  tamté  by)  potem  wyáwÍQcaay  na  ka* 
plana,   nast§pnie  na  bpa  (ok.  r.  599);  um.  mote  wpierwszych  latách  w. 
TIL    Písma  jego  wydane  byly:    w  O.  Fabricii  Corp.  peétar.  chrístíanor. 
8.  6 1 8  (nie  vrszystkie);   w  V.  II.  G.  F*i  Opera  omnia  recens  iUustrata  a 
Chriét.  Broweroj   Mogunt.  1608,  ib.  1616;    Opp.  om.  post  Browerianam 
edítionem  nnnc  recens.  ad  mss.  codd.  Yaticanos,  nec  non  ad  Teteres  edí* 
tiones  collata,   nora  ejusdem  (Fortunati)   vita  locnpletata,   opera  eťitnd. 
M,  A.  Lucht\  Bomae  17  86,  2  v.  in  4;  cf.  Quérard^  Notica  d^on  mannscrít 
lutin,  w  Naticea  et  ExtraiU  dea  mas.  de  ia  hihL  roy,  t  XII,  Paris  1882 
{gdzie  8%  nieznano  poprzednio  niektóre  Carndna  Fortunati);  wszystkie  ap. 
líťgne,  Patrol,  lat.  t.  88.     Odznacz^')  síq  mi^zy  innemi,    l)  £>e  vita  j. 
Martini  UM  4,  epopeja,  pisana  na  proóbQ  ów.  Grzegorza  z  Toors;  za  pod- 
stawQ  F.  wzi^!  tu  žywot  opísany  przez  Sulpícjusza  Sewera.  2)  Carminum 
libri  ii,   rozmaitej  treécí  i  rodzaju  poezji,  pomíeszane  z  utworami  prozai- 
eznemi,   jak  np.  Expositio  orationit  Dominicae\    Egpoaitio   a^bcU  (naUs- 
dowane  z  Rufioa).    S^  tam  wíersze  okolicznoácíowe,  epitaphia,    epithala- 
mia,  epigrammata  i  t.  p.;  niektóre  hymny  ztamt%d:  np.  Fange  lingua  giar. 
proelium  (laaream)  certaminia;    Crxue  fidelia  inter  omnea;  Vtxillai  ragis  pnh 
deunt,,,  Qfítm  terra^  pontus^  aathera..,  i  in.  przeszly  do  líturgji  košcielnej; 
wiersz   o  swej  podróžy  (Hodoeporicum^  v.  De  itinera  auo^    v.  Da  navigio 
MtíOy  w  Carm,  I.  1 0  c.  1  o)  i  in.  8)  Žy  woty  áwi^tych  proz^ :  áw.  Albína,  bpa 
Anjou  (t  ok.  550);   áw.  Amancjusza,  bpa  Rodez;  áw.  Hilarego,  éw.  lU* 
degundy  i  ín.    4)  LibelU  3^   aau  Carmen  elegiacum  da  axeiéio   Ťhwrin^^^ 
imieniem   Radegundy   opísqje  klQskí  jej  ojczyzny.    F^wi  nie  zbywalo  na 
talencie    poetyckim;    wsz^dzie   pokazuje  síq  jako  pobožný  chrzeáejanín. 
Wady,  jak  np.  zbyt  sztuczoe  wyraženía,  Inb  pomíjanie  níekiedy  prawid^ 
jazyka,  albo  budowy  wiersza,  políczyč  raczej  trzeba  na  karb  epoki,  niž 
aamego  autora.  Ob.  Ebert^  Gesch.  d.  Ghristl.-latein.  Literát.,  Leipz.  1874 
▼.494..   Ceillier^  t.  XVII,  ed.  2  t.  XI;  Bormann,  Ueber  das  Leben  dea  lat. 
Dichters  Ven.  Fort.  w  Oater-programm.   d,  Qymnaa,  v,  Fulda^  1848;  Átn* 
pere,  Hist.  litter.  de   France,  II  2  76..  (Paris  1839—40).       X  řT.  K. 

Forum  Appii  CAtvríoh  <p6pov),  miasto  w  dawném  Latium,  gdzíe 
chrzeácjanie  oczekiwali  áw.  Pawla  Apoštola,  prowadzonego  po  raz  pienr- 
8zy  do  Rzymn.  (Act.  28,  15).    Opisy  tego  miasta,  jakie  pozostawili  bsd 


Formi.— Fotcaraii  481 

taciňscj  pisarze.  niebardzo  pochlebné  daj%  o  nlém  wjobnžeii^  poIoionA 
ono  bylo  w  s^edzwie  bagien  pontyjskich.  Horacy,  który  pneježdžftt 
przez  Forum  Apph\  Qdig%c  8i§  z  Rzymn  do  Bríndisiom,  narzeka  na  nie- 
przyjemne  jego  wody,  dodaj^c,  iž  widzial  tam  tylko  samých  laigtkóWy 
szynkarzy  i  Indzi  podejrzanych:  Forwn  AppiDifertum  nautis^  caupombus  atque 
malignit  (Satyr.  I  5,  4).  Zt^d  to  tnryici  daleko  ch§tniej  zatrzymynali 
aÍQ  w  trzech  gospodach,  zbndowaoych  po  za  roiastem  dla  obcych  podr6žnych. 
S4  to  wlaánie  owe  tre«  tabemae^  o  któr>ch  Dzieje  Apost  wspominj^  czy- 
ni%c  wzmiank^  o  Forum  Appiuszowém.  CL  Sigonha^  Aot.  jnr.  ItaL  11  15, 
rozdzial  o  przywilejach  miast  rzymskich.  które  mialy  nazw§/oniai.     A.  B. 

Foscararí  {Focherarí)  I  d  z  f »  dominikanin  i  bisknp  Modeny,  nr. 
w  Boloi^i  1512  r.,  wst4pii  w  mlodym  wiekn  do  zakonn  dominikanóir 
w  swém  miešcie  ojczystém.  Po  róžnych  miejscach  byl  professorem  i  ka« 
znodziej);  w  154  6  Papiež  Pawel  in  zrobil  go  magistrem  tom  palata^ 
a  Papiež  Joljnsz  UI  mianowat  go  1550  r.  bisknpeio  Modeny.  Wydany 
1551  r.  na  wznowiony  sobor  trydencki,  odznaczyl  síq  tam  nank^,  gor- 
IÍW0ŠCÍ4  i  zr^cznoácí^;  w  skutek  czego  przeznaczono  go  do  wypracowy- 
wania  dekretów.  Kiedy  na  XTI  posiedzenia  21  Kwiet.  1552  r.  ogloszo* 
no  zawieszenie  sobom,  w  skatek  wojny  wybnchlej  mi^dzy  ksi^em  Man- 
rycym  i  cesarzem,  wródl  Foscararí  do  swojej  djecezji  i  zarzfdzař  ni^  jako 
luiglepszy  pasterz.  Žycie  jego  bylo  bez  skazy:  nigdy  nie  ácierpial,  aby 
w  jego  obecnoáci  mówiono  coš  Bíeprzyzwoitego,  Inb  nierooralnego;  Wjrst^ 
pow9t  przedw  pnblicznym  domom  nierz^dn,  a  dla  osob  wyrzekaj^ych  sig 
tego  wyst^pka  i  powracj^cych  na  drog§  cnoty  zalbžyl  dom  przytnlku; 
ubogím  rozdawa!  wszystkie  swoje  docbody,  w  tym  cela  nawet  pieršcieú 
biskupi  i  pastorál  sprzedal,  sam  zaá  žyl  jak  najskromniej,  tak  pod  wzgl^- 
dem  nbiom,  jak  požywienia  i  nslagi.  Gorliwie  opowiadal  slowo  Bože 
i  zdobil  tak  koációl  katedraloy,  jako  i  inne  zabndowania  bisknpie.  W  ska- 
tek tego  Papiež  Jaljasz  III  mial  go  w  wielkiém  powažania.  Lecz,  na  nie- 
szcz^ie,  latwowierny  a  podejrzliwy  Pawel  lY  dal  8i§  zwieřé  došli wemi 
dennncjacjami,  podaj^cemi  wiar§  jego  w  w^tpliwoé^;  w  skatek  czego,  z  cztere- 
ma  inoymi  zaslažonyroi  pralatami,  pomí^dzy  którymi  byli  dwiý  znaknmici 
kardynalowie  Pólo  i  Aforone^  w  zamka  šw.  Aniola  zamkni§ty  zostal  1558  r. 
Lecz  poniewaž  inkwizycja  žadnego  nie  roogla  znalešé  dowoda  na  potwier- 
dzenie  niesprawiedliwego  o^karženia,  przeto  po  siedmin  miesi%cach  wypu- 
szczony  zostal;  a  po  ámierci  Pawla  IV  oglosila  go  (l  Stycz.  1560)  in- 
kwizycja oroczyšcie  ziipelnie  niewinnym.  Papiež  Pias  IV  chc%c  dowieác 
Fascararemu  swego  zanfania,  poslal  go  1561  r.  na  zwolany  po  trzeci  raz 
sobor  trydencki,  gdzie  mieszkal  rázem  z  biskupem  Bartlomiejem  a  Mar- 
tyribut  (ob.),  a  w  obec  zgromadzonych  biskupów  coraz  wi^cej  sobie  slawy 
zjednywal.  Jak  wielkie  bylo  jego  znaczenié  na  soborze,  pokazaje  si^ 
zt%d,  iž  ma  powierzono  badaníe  tego  wszystkiego,  co  poblicznie  na  sobo- 
rze mialo  byó  przedstawione.  Równiež  polecono  mm  rozklad  plana  po- 
siedzeú  i  nkladanie  kanonów.  F.  widz^  rzeczy wišcie  wówczas  zbyt  wielk% 
liczb§  dnchowieústwa,  domagal  si§,  aby  na  przyszloáč  tyla  tylko  bylo  dn- 
chownych,  ileby  bylo  potrzeba  do  poslngi  koáciola;  lecz  oparli  síq  téma 
biskupi  tych  krajúw,  w  których  málo  bylo  probostw  i  te  byly  žle  upo- 
scíone.  >(adto,  domagal  si§,  ažeby  wiernym  dozwoíono  nžywanie  kielí- 
cha.     Po  nkoťSczonym  soborze,  156S  r.    powolal  go  Papiež  Pina  IV  do 

Kneykl.  T.  T.  31 


482  Fo8carari.-*Fotyii. 

Bzjma  na  czlonka  komissji,  maj^cej  z  rozporz%dzenia  synoda  úkotjé  ka- 
techizm,  poprawič  mszal  i  brewjarz.  Oddanego  z  cbX%  gorliwoáci^  tej 
pracj,  zaskoczjla  émieró  23  Gradnia  1564  r.  Q<i^/ i  jE^Aarď,  Scriptores 
ord.  praed.  I|I  184;  Pallavicim\  Istoria  del  Conciiio  di  Trento.      X,  F.  S, 

FoSSOreS  (grabarze)  w  pierwotnym  Eošciele,  przjnajmniej  w  Rzj- 
mie,  stanowili  osobný  stan  (ordo)  wáród  nižszej  hierarcbjí  dnchownej,  jak 
tego  dowodz^  starožytne  pomnikl  kataknmb  rzymskich  (ob.  Martign^^ 
Diction.  d.  antiqa.  s.  2  8  o),  Teodozjuszów  Eodeks  praw  (L.  7  tit.  20  1.  12), 
Któn  icb  nazjwa  kléry kami  (clerici),  i  písma  ávr.  Hieronima  {EpisU  ad 
JRusíic,^  ad  Jnnocent.).  Wedlng  Liber  Pontffical,  ustanowi)  icb  áw.  Klemens 
I,  Papiež,  a  po  r.  525  juž  nie  ma  nigdzie  o  nicb  wzmianki  {Northcote  et 
Brownlow.  Home  souterr.  trad.  Allard.  s.  139).  Nie  mamy  tei  obrz^da, 
jaki  byl  užywanym  przy  áwigcenia  fossorów.  Obowi^zkiem  Jcb  gřówDjm 
by!o  kopanie  grobów  w  katakurabacb.  Z  pocz^tku  czynnoáé  t§  wjkony* 
vrali  bezplatnie;  od  IV  w.  zaá  s^  slady,  žo  za  miejace  w  kataknmbaďi  brali 
zap}at§  od  osob  zamožniejszycb,  które  sobie  žyczyly  byó  pocbowanemi 
przy  grobacb  m^czenników.  Može  powodem  tych  oplat  bylo  to,  že  gdy 
ustaly  przeáladowania,  groby  zacz^to  kopač  na  powicrzcbni  ziemi,  w  ini§k- 
kim  gruncie,  wi§c  za  kopanie  trudaiejsze  ^  opoczystycb  kataknmbach, 
i  dla  tego,  aby  naj^tego  juž  raz  miejsca  nie  oddáno  komu  innema,  ró- 
wniež  žycz%cema  byó  pochowanym  w  tém  samém  miejscu,  iuteresowani  placili 
fossorom.  Inne  nazwy  fossorów  s^:  Uctícarii^  libitinarii^  copiatae^  decani, 
Oprócz  kopania  grobów,  ubierali  takže  cialo  do  pogrzeba  {S,  Hieronfn. 
Ep.  ad  Innoc).  W  bierarchji  ducbownej  zajmowali  miejsce  mi^dzy  osQa- 
ijatem  a  lektorátem  i  byli  o  jeden  stopieú  wyžsz^mi  od  ostjarjnszów. 

Folyn  {Fhotínua^  4>a>Tetv6<;,  jasny^  iwieUny)^  herezjarcha,  przezywany 
takže  SxoTetv6^  (ScoUnus^  pden  ciemnošcij,  pochodzil  z  tego  samego  miejsca, 
co  i  j ego  nauczyciel  Marceli  (ob.)  z  Ancyry.  Sobor  antjocbeóski  z  r.  345 
zowie  obydwóch  rázem  'A^x^po^aXaTai  (ancyrogalatami).  F.  byl  nietylko 
uezniem,  lecz  i  djakonem  Marcclego  i  zostal  póžiiicj  biskupem  w  Syrmiom 
na  W§grzech.  Žycie  jego  bylo  czyste  i  lud  byl  wielce  przy wi^zanyni  do  niego; 
co  zaš  é.  Hílary  pisze  o  nim,  iž  jego  naulía  byla  tak  samo  zepsuta,  jak  jego 
obyezaje,  corruptis  innocentiae  moríbus  ac  disciplinis  {Fragm,  II  19),  sto- 
sowaó  síQ  može  do  jego  tendencji  kacerskicb,  oraz  ducha  sprzeciwieiistira 
i  dumy,  tak,  iž  slowa  s.  Hilarego  to  samo  b§d^  zuaczyč,  co  i  á.  líJero- 
nima,  który  mówi,  že  F.  wiele  przyraiotów  úmyslu  i  serca  skazil  pych%. 
Wincenty  leryneúski  wspomina  takže  o  wysokicb  przyraiotach  úmyslu, 
erudycji  i  pot§dze  wymowy,  jak^  celowal  Fotyn  (Coramon.  c.  li).  Ka- 
cerskie  blgdy  jego  musialy  sig  ujawnié  przed  34  5  r.,  gdyž  juž  ví  tym 
roka  odbyty  synod  w  Antjochji  potgpia  go  wraz  z  Marcelim.  Fotyn, 
przej^wszy  si§  poj§ciem  jeduošci  i  niezmiennoáci  Boga,  nie  umial  poj^č 
synostwa  Božego.  Bóg,  mówi  on,  nie  rodzi,  jak  sam  nie  zostal  zrodzonym; 
nie  možná  Mu  przyznawaé  Syna,  gdyž  sam  sobie  nie  može  byé  synem. 
Jest  on  jednyra  i  jedynym,  nie  može  podpadaé  žádnému  podzialowi^  ži- 
dnej  rozci^gloáci,  žádnému  wyjáciu  po  za  samego  siebie.  Aóyo?  Bog» 
jest  to  odwieczny  Jego  i  niezmienny  rozum.  Rozum  ten  nazywa  Fotp 
XoYOTráiíop,  lub  jeszcze  Xoyo;  áva)Tai:o<;.  Jeáli  niekiedy  zdaje  si§  roJ* 
róžniaé  on  migdzy  sob^  Xó^o^;  wewngtrzne  od  zewn§trznie  objawiaj^c^ 
Ri§,  to  wszakže  caly  systcmat  jego  pozwala  mu  tylko  mówic  o  pierwszénL 
Bíig  stworzyl  áwiat  przez  »we  Xó^o;,  t.  j.  przcz  swój  boski  rozum.  Fotp 


I 


F  •  t  y  n.  483 

nie  przyznaje   wjjécia   substancjalnego  Boga    s  aíebie  sam^o,  zdaje  tí^ 
jednak  czjnič  pewne  alluqe    do  rozd^gtošci  i  kooceDtracji  substaoiji  bo* 
skiej,  gdyž   zapewne    oie  bez    cela  w  6  i  7  anatemacie   sobor  bjttdííM 
powiada,  i  2  „každj,  ktoby    utrzjmjwal,    iž  sabstancja  Boža    rozci^ga  n% 
lob  sknpia,  ktobj  twierdzi},  iž  rozcí^loáé  sabstancji  tworzy  Syna  Boskiego^ 
Inb    že  rozci%gto^   sabstancji    boskiej  jest  Synem  Božyro,    nieeh  b^dzie 
wykl§tym".     Fotyn  ntrzymywal,    iž  J.  Chrystas    byř  tylko  synem   Maiji^ 
cztowiekiem,  który  poezii  síq  w  jej  žywocie  za  spraw%  Dacba  úw.    Logos 
nie  wyszlo    wcale    i  Ojca,   lecz  w  Chrystnsie,    syna  Marjí,  dzialab  sobíe 
ivlašciw^  sil%,  kt6r%  zwal   ivépYéia    Spoazixf^;    i  gdy  Chrystas    odznaczyl 
si§  doskonalošcúi  swej  cnoty  i  bezwzgl§dném  swojém  poslaszeástwem,  Bóg 
wyníós!  go  za  to  do  godnoáci    boskiej,  jak^    w  nim  czcič  winni  wszyscy 
ladzie;  tych  zaá,  którzy  chcieli  utrzymywaé,  iž  Chrystas  jest  Synem  Božym^ 
Potyn  odsyřa  do  róžnych  miejsc  Písma  áw.  (np.  Exod.  4,  22.  Isai.  l,  2. 
Jana  l  list  5,    18),    w  których  ladzie    nazwani  s^  synami  Božymi,  daj^ 
im  przez  to  do  zrozamienia,   iž    w  przenošném,  a  nie  w  wlašciwém  zna* 
czenia  i  Chrystas  jest  tak  mianowany.  Aby  znowa  dowieáč  bezwzgl^dnego 
czlowieczeústwa  Chrystasowego,  F.  poslogaje  si§  temiž  saroemi  lištami,  oo 
i    arjanie,    przedewszystkiém    l    Tym.    2,  5.  „6o  jeden  Bóg,  jeden  i  po- 
šrcdnik  Boga  i  Indzi   czlowíek  Chrystas  Jezas.**     Czlowieczeňstwa    Chry- 
stasa  dowodz)  nadto  jego  potrzeby,  sřaboáci  i  cierpienia;    cada  zaá,  które 
czynil,  dokonywat  przez  moc  boskiego  Logos:  sam  bowiem  blaga  Ojca,  aby 
go  Tfspomóg},  nic  bowiem  sam  z  siebie  nie  jest   mocen    (Jan    5,  19.  lo^ 
41.  14,  10).     Ust§py  Pisma  šw.,    które   wyražnie  mówi%   o  odwiecznoáci 
Syaa,  maj^  si§  tylko  stosowaó  do  jego  odwiecznego  przeznaczenia,  o  kte- 
rém mówi  takže  Aposto)  (Rom.  i,  4):    ^który   jest  przeznaczony   Synem 
Božym  w  mocy,*  i  w  tym    tež  dacha  naležy  podhig  Pa  rozamieó  sřowa 
fProTerb.  8,  25):     „przed  pagórkarai  jam  8i§   rodzila,"  jako  tež   (Psalm 
JOO,    s):    „z  žywota  przed  jatrzenk^  zrodzilem  Cig:"  byl  bowiem  zrodzony 
17  póžniejszych  czasach.     Miejsca  takže  Pisma  áw.  Math.  28,  18.  Act.  2, 
38.  3,  13.    4,    10.  Philip.  2,  8.  Hebr.  i,  14.  wyražnie  mówi^,  iž  Chry* 
stas  byl  adarówany  najwyžsz)    bosk%   godnoáci%,    wyniesiony    przez  Ojca 
po  nad   wszelkie  stworzenie,    i  že  cal%    wszechmocnošó  swoj^  bierze  od 
Ojca.     Í)a}o  to  powód  do  5  anatemata  syrmijskiego  synoda:  „Ktokolwidr- 
by  atrzymywal,  iž  Syn  Božy   istnia!  przed  Maij%  tylko  w  przejrzenia  lob 
przeznaczenia  boskiém    i  že  nie  jest  zrodzony  od  Ojca  przed  wszystkiemi 
viekami,  lab  že  nie  byl  zawsze  tak  samo  jak  Bóg  Ojciec  i  že  nie  wszystko 
przez  niego    stworzoném    zostalo,   niech   b^zie    przeklgtym!"     I>acbáw.y 
wedlag  Fotyna,  objawiaj^cy  si^  w  generacji  Chrystasa,  jest  to  tylko  czynna^ 
wszechmocna  moc  Boža    (virtus).     Od  czasa  syrmijskiego   synoda  Marceli 
Qchodzi  jaž  powszechnie  za  prawowicmego  naaczyciela    w  Koáciele,    zt%d 
zbyteczn%  by!oby  rzecz^  mówió    ta   o  zwi^zku  jego  naaki  z  Mzdami  Fo- 
tyna; semiaijanie    tylko  mieli  w  tém  swój    interes,  aby  ten   zwi^zek  wy« 
kazywaé.     Mniej  mamy  pewnych  wiadoraoád  i  szczegolów  o  žycia  Fotyna, 
o  czasie  i  Dczbie  odbywanych  z  jego  powoda  synodów,    na    których    hjl 
s^dzony.     Wedlag  Baronjusza^  píerwszy  raz  pot^pionym    zostat  w  Antjo- 
cfají  (345),  powtórnie  w  Sardyce  (34  7),   po  raz  trzeci  nakoniec  w  Syr* 
mium    (85  7).     W  sprawie   tych   synodów  ciekaw)  i  aczon%  wiodi|  z  8ob% 
polcmikQ  Sirtjiond  i  Petatcjtuz:  Petawjasz,  w  swej  edycji  dzic)  iw.  Epi&r- 


484  F  •  t  I  ■. 

lýassa,  synody    odbyte   w  sprawie    Fo^yna   wylicxa   w  nast^pig^cyiii  p»» 
ni^dko:  i)  konstaatplski  886,   2)  sardyceúsltí  S47,  8)  medjolaňski    847» 
4)  syrmijski  849,  5)  syrmijaki    351.    Sirmond  wyst%pU   przeeiwko  terna 
w  piámie  p.  t.  JDiatribe  príma  SirmitaDa,"    w   którém  nie  zgadza   aif  na 
trzy  pierwáze  synody,  wymionioRe  przez  Petawjusza.  Petawjosa  odpowiedziat 
rozpraw%:    „De  Pbotino  haeretico    ejusqne    damnatione.*    Na    co  znomt 
odpisal  Sirmond  w  swej  „Diatribe  secanda  Sirmitana,**   gdzie  wylicza  sy- 
nody: antjocheúski  345,    rzymski    853,  me^jolaiiski  855,  syrmyski  847. 
Na  to  znowa    wyst^pil    z  repliky  Petawjasz,   obsm'%c  przy  swojej  opiigi. 
Polemiczne  te  pisma    žebrané   8%  rázem    w  Sirmandi  Opera  Taria,   Paris 
1696  t.  IV  p.  531--584.     R.    1670    De  la    Roque^   teolog    kalwiáski, 
wydat  pismo  „De    Photino  haeretico  ejnsqne    multiplici  condemnatione^*' 
n  którém,  nic  nie  wiedz^   o  pracach   Sirroonda,   w  ten  sposób    modyfi- 
knje  zdanie  Petawjnsza   co  do  synodów,  na  których  F.  by!  s^dzony:  antjo* 
cheúski    844,   sardyceúski    847,    me4jolaá8ki    848,   syrmijski  850  i  ta- 
kiž  351.     W   edycji  dzie)  Piotra    de    Marca    z  1681  jest   „Biatribe  de 
tempore    synodi    sirmiensis    pienariae,   z-   nastQpuj%cemi  datami:  medjo- 
laňski  846,   mecyolaíiski    848,    rzymski  349,  syrmijski    851,    medjolaú- 
ski  355,  syrmijski    35  7.     Fabrycjxw:^  w  swej   „Blioth.    Graeca   tom.  XI, 
liczy:  antjocheúski  z  845,  sardyceúski   z  84  7,  medjoiaúski   34  7,  rzymski 
349,  syrmijski  349,  medjoiaúski  855,  syrmijski  358.  Manň    (Conc.  tom 
III  p.  92  i  nast.)  tak  je  rachaje:  antjocheúski  345,  medjol.  346,  rzymski 
348,  syrmijski  858.     To  ostatnie  zdanie    najbardziej   przemawia   do  na- 
8zego  przekonania,  pod  warunkiem  przeniesienia  ostatniego  synoda  w  Syr- 
minm  na  rok  351.     Gokolwiek    b%di,   niezawodn^  jest  rzecz%,  iž   mialy 
miejsce  legálně  synody,   które  potopily    bl§dy   Fotyna  i  skazaly    go  na 
depozycJQ,  do  czego  jednak  nie  przyazlo,  gdyž  koációt  syrmijski  nie  chciat 
8ÍQ  rozstaé  ze  swoim  biskupem.     Po  zwyci^ztwie  Konstansa  nad  Magnen- 
cjaszem  pod  Mar$%,  biskupi  wschod ni  žebrali  síq  pod  koniec  Wrzeánia  85 1 
r.  w  Syrmium,  aby  na    nowo    s^dzič    Fotyna.     Napróžno  biskupi    semi- 
arjaúscy  róžnych  szukali    sposobów,  aby   odwiešó    Fotyna  od  jego  bl§dów 
i  naklonió  go  do  podpisania  syrmijskiej  formuly  wiary.  Zalil  sif  on  przed 
obecným  tam  cesarzem  na  niesprawiedliwoáč,  jakiej  padá  ofíar%,    i  prosil, 
aby  mógl  podj^ó  z  przeciwnikami  swymi  rozpraw§  dogmatyczn^.     Zgodzíl 
8ÍQ  na  to  cesarz  Konstans  i  sam  s§dziów  wyzaaczyl.  Jako  rzecznik  aemiaija- 
nów  wy stopit  Bazyli  z  Ancyry.     Fotyn  chcial   dowodzié   doktryny   swojej 
licznemi  tekstami  Pisma  áw.;    lecz  gdy  na  zapytanie,  coby  s^dzil  o  wyra- 
ženiach  biblijnych,  mówi^cych   o  Siowie    (Logos),  odpowiedzial,    i2  naležy 
odróžnió  raiejsca,  które  odnosz^  síq  do  Chrystusa,  od  tych,    które  mówi) 
o  XÓYO(;  &va>TaTo<;,    zwyci§ztwo  zostalo  przyznane  Bazylemu  i  Fotyn  ska- 
zany  zostal  na  wygnanie,    prawdopodobnie  do  Galacji.     Odwolany  za  ce- 
sarza    Jaljana,    poszedl   powtórnie   na   wygnanie    364.     R.  378    bisknpi 
wschodni    raz  jeszcze    zawyrokowali   jego    depozycJQ,    ar.     38 1  sobor 
kpltaúski  rzucil  kl%tw§  na  jego  naak§.     Fotyn  um.  3  79  r.  Glównóm  jego 
dzielem,  wedlug  áw.  Hierónima,  byla    Kai^ga   przeciw  poganom,     Mial  on 
napisaó  jeszcze  inni|    ksi§g§,    któr%  ofíarowal   cesarzowi   Walenty^janowi. 
Sokrates   i  Sozomenus   wspominaj^,    iž  napisal  ksi§g§  przeciw  wszystkim 
herezjom,  w  greckim   i  laciúskim  jazyku.     Mial  on  j^,  jak  mówi%,  wypra- 
cowaó  na  wygnaniu,  wzamiarze  swej  rehabilitacji:  byé  može,  že  to  jest  to  samo 
piímo,  jakie  ofíarowal  Walentynjanowi.     Rofín  dodaje,  iž  mial  prócz  tego 


Fotyn.— Foorfer.  486 

napisaó    wjkhá    sjmboln   wiary.     Sekte   fotjrnjmiiów,   xniywanych  im 
wscbodzie    h  amuncjotami,  jnž  za  czaisów  áw.  Epifoigiissa  lupetnie^wj- 
gasía;  na  zachodzie  jednak,  mimo  zakaza  cesarza  Graejaiia,  dfažej  jeszeze 
odbjwali  fotyojanie  swoje  zgromadzenia,    i  sjnod,    zebraoy  w  Akwilei  r. 
381,  prosil  cesarza,  aby  ich  nie  tolerowat.     Teodozy  I  zabronít  tekte  idii 
zgromadzeá,  które  jednak  odbjwali  w  Dalmacjí.    Teodozy  II  r.  4 1 8  po- 
nowil  przeciw  nim  w}-dane   postanowienía.     Sobor  arelateňski   (452)  na- 
kázal cbrzci6  powtómie  fotynjanów.    Sidoníus  Apol.  cbwali  Pacjen$a^  bpa 
Ijoúskiego,  za  nsilowania    okolo  ich  nawrócenia.     W  pohidniowej   Franciji 
i  Hiszpanji  pol^czjli  n§  oni  w  jedno    z  bonozjanami  i  adopcjanami,  i  je* 
szcze  r.  613  frankoúscy    missjonarze   w  Bawarji  znaležli   Um  bt^y,  do 
fotynjaiiskich  zbližone.      Wreszde,  w  czasach  poprotestanckieh  soeynjanáw 
nazywano    aijíinami.   lab  fotynjanami.     Cf.  Atíumanij    De  synod.    n.  27, 
Opp.  t.  I  p.  593  ed  Manr.;  Epiph.  Haeres.  7'í;Soerate8^  H.  £cd.  II  18, 
19,  29,  30,  IV   12;  8o£<m,  VI  6;   Theodor.    H.  E.  V     ii;    HHarúa,  De 
synod.    n.  28    i  dalsze,    Fragm    II,  IQ;  Hieron,^   De  Virís  Dlnstr.    107; 
Chron.  ad  ann.  379;    Vijil,   Tapsens,  Gontra  aríanos  L  i;  Klo^e^  Geschichte 
nnd  Lehre  des  Marcellns  nnd  Pbotinns,  Hambarg    1837.  (Gams).  A.  B. 
Fouríer  (Fortrius)  Piotr,    blogoslawiony.    Ur.    w  Mireconrt,  da« 
wnej  djecezji    Tonl,    30    Listop.     1565.     Uczyl    8i§   w    Pont-ii-Monsson 
i  wczeánie  odznaczyt  ú%  wielkiém   zamilowaniem  do  nauki    i  dziwn%  czy- 
stoéci4  dnszy.     W  dwudziestym  rokn  žycía    wst^pil  do  zgromadzenia  ká- 
no ników    regnlamych  w  opactwie    Cbamoasey,    co  wieln  wydalo    al^  dá- 
wném,  bo  kamošč  zákonná  w  tym  klasztorze  gl^boko  bylá  npadla,  i  tm- 
dno  bylo  pogodzié  snrowe    žycie   mlodzieťica  i  poci^g  jego  do  najostrzej- 
szych  nmartwieá    z  wst^pieniem  jego  do  zgromadzenia  tak  inžnego.  Sku- 
tek jednak  okázal,  že  ten  dziwny  na  pozor  krok  jego  wyražoém  byl  zrz%- 
dzeniem  Opatrznoáci.     Tmdny  míal  nowicjat  wáród   niech^tnych    gorliwe- 
mn  aspirantowi  zakonników,    a  gdy,  po  nkoáczenin    nauk    teologicznych 
w  Pont-á-Monsson  i  zloženin    professji,    na    staly  jnž  pobyt  do    opactwa 
powrócil,  niecb§6  wspólbraci  w  jawne  i  zawzf^te  zamienila    si§  przeálado- 
wanie.     Žycie  jego  éwi^te  i  ácisle  trzjrmanie   si§  regnly   bylo  jakoby  žy- 
j%cém  kazaniem   i  nienstannym    wyrzntem    dla    otaczaj^cych  go,  których 
témbardziej  przyklad   jego    dražnil,  2e  dobrze   ezali    w  snraienia,  iž  po- 
winniby  go  naéladowaó,  a  przecie  najmniejszej   do  tego  nie  mieli  ochoty. 
W  koáco,  dla  pozbycia  si§   niemilego  towarzysza,    ofiarowali  mn  do  wy- 
bora  trzy    zaležne    od   opactwa  probostwa.     Fonrier  wybral   najabožsze 
i  najtmdniejsze,  paraQc  Matteinconrt.     Z  jak^   gorliwoícic  spelnial  obo- 
wi^ki  paiterza  dusz,  éwiadczy  o  tém   antentyczny  žyciorys  jego,  pod  ty- 
tnlem:  Imago  hom  paroehi^  seu  octa  a,   Petři  Foreríi,     Obyczaje  w  paraQi 
swq  zastal  bardzo  skažone,  wiar^  martwf  i  prawie  wygasl%.    W  krótkim 
czasie,  pod  wplywem    iarliwego   pasterza,  odmieaila    sig   do  niepoznaoia 
i  stala  si^  wzorem  dla  dmgich.     Fonrier    w  pracy  swej    okolo  sbawienia 
dnsz  trzymal  8i§  metody  áwi^tych:   zaczynal  od  grzeszników    niýopomiéj- 
8Z3'cb,  a  jeáli    prosby,    npomnienia,    nanki   zostaly  bez  skntkn,  padat  na 
kolana  i  modHl  ii§,  i  w  koúca   prawie  zawsze  akmszyt   i  nawrócil  grze- 
sznika.     Jednym  z  luupiQkniejszych    owoców  pasterskiej  pracy  jego    bylo 
založenie  zgromadzenia  nbogich  sióstr   szkolnycb,  pod  wezwa- 
niem  Matki  Boskiej  (jKunres  šoturg  ďicole  de  Noire^Dame)^   kttee  jakbj 


486  Fourítr.— Foiiroet 

samo  pnoz  sig  powstato,  sa  spraw%  klika  paniea  z  paraQi,  ktire 
áwi^tego  pasterza  pobodzone,  z  wlasnego  natchaienia  pot%OMftf  ág  mt 
dzy  8ab%  sďoženiem  álaba  czjstoáci  i  wspólnego  ž/cia  pod  poshmMiitHi 
xakonném.  Foaríer,  wjpróbowawszj  dacha  ich  i  sialošé  w  prffftlítffliÉI 
iAxkf  pozwolU  im  przywdziaó  hábit,  sukoíQ  czarQ%  z  *^^f^«ntft  wnahw,  < 
snak  odt^czenia  od  áwiata.  Trudnoáci  byty  wielkie,  nim  mlode 
dzenie  znalazto  na  poczi|tek  pomieszczeoie  w  domu  n^JQ^ym,  i 
szkolQ  sw)  otworzyó  moglo.  Lecz  w  prQdkim  czasie  liczba  aiáitr  dft  t^ 
stopnia  wzrosta,  že  obok  tej  pierwszej  szkoly  mogly  zaíožjé  vida  iaqá 
ir  okoliczDych  paraQacb,  które  prawie  wszystkie,  poznawasy  idk  dnckii 
chciafy  je  mieó  u  siebie.  Zgromadzenie  zostalo  zatwierdxooe  praez.Bi* 
wla  y,  dwiema  bullami:  z  i  Lutego  1615  i  6  Paidz.  I6l€«  Ztú 
8zcz§áliwym  skutkiem  pracm'2|c  okolo  uáwi^eoia  swej  poraQiy  nie 
jednak  Fonrier  pierwszej  i  glównej  myáli  swojed,  zaprowadxeoii 
cznej  reformy  w  opactwie  swojém,  od  którego  niecb§tai  i  i^iey  tt^ 
wplywu  jego  bracia  zawsze  go  trzymali  z  daleka.  W  kodca  jedak  rtn 
rzeczy  doszedl  do  wiadomoáci  Stolicy  Apost.,  która  biskapowi  z  Tod  poto- 
čila naprawQ  klasztoni,  a  ten  wiedzi|c,  že  oie  može  obraé  zdohá^u^ 
zadanie  to  wložyl  na  Foariera.  Ochotnie  po^j^l  síq  tradnego  áaA 
i  8zcz§éliwie,  choé  powoli,  do  koáca  je  doprowadzit.  Po  ámierd  o.  Qó- 
nel,  Fonrier  zostal  obrany  jeneralnym  pr7eložonymzreformowan€(}  JBlioa- 
gregacji.  Ale  jak  w  pracach  swych  paraQalnych  nie  zapomini^  o  dadi 
naprawy  swego  klasztoru,  tak  tež  póžniej,  w  walkach  i  tmdnoáoacb  tq 
reformy,  nigdy  až  do  ámierci  nie  wypnšcil  z  swej  opieki  zatotonego  pna 
síq  zgromadzenia  sióstr  szkobych  i,  nmieraj^c,  jeszcze  zápiaat  im  w  ipa* 
ácížnie  uložon%  os&tecznie  regulQ  i  nstawy  zgromadzenia.  Po  tycin 
twardém,  sorowém  i,  w  znpelném  zaprzaniu  siebie  same^,  po^wi^eooéa 
Boga  i  bliinim,  nm.  9  Gmdnia  16S6,  a  29  Stycznia  17  80  og^osiooj  zostal 
Wogoslawionym.  Ob.  Butler^  Žywoty  éwi§tych  i  Ojców,  t.  XVIII;  JBt2ťn- 
ger^  Leben  des  sel.  Petrus  Forerius;  Le  bieoheureuz  Pierre  Fonrier,  par 
la  vtcomUsse  de  Flavigny^  Paris  18  78;  Chapia^  Hist.  du  bienh.  P.  Fonrier 
et  des  desastresde  la  Lorraine,  Nancy  1850,  Paris  186  2,  2  v.;  Lambdy 
Le  b.  P.  F.  de  Mattaincourt,  Lilie  18 68.  (Hvlzwarth).         H.  JE. 

Fournet  AndrzejHubor  Viggeri,  nr.  6  Gmd.  175Z  r. 
w  paraQiMaillé  pod  Montmoríllon,  w  Poitou,  ksztalcil  si§  n^przód  vpnh 
wie,  a  potem  sluchal  teologji  i  wst^pil  do  stann  ducbownego.  B.  1782 
odštípil  mn  stryj  jego  probostwa  MailJé:  wtedy  wspólnie  z  pobožn%  áostr% 
i  Bwoim  vikarjuszem  surowe  rozpocz^l  žycle,  obracaj^c  prawie  ws^ystkie 
awoje  docbody  na  ubogicb.  Nie  cbc^c  wykonač  nieprawej  przy8ÍM>t  wyma- 
ganej  przez  rewolucJQ  we  Francji,  poszedl  do  Hiszpanji;  ale  sérem  po* 
zostal  zawsze  przy  swoich  paradanacb,  i  dla  tego  zaraz  po  émieRi  Bobes* 
pierra  wrócil  do  nich;  a  choč  cen§  na  jego  glow§  naloženo,  jednakowot 
i  Hsze  pnblicznie  miewal  i  Ind  nauczal.  Cndownym  tylko  aposobem  vni- 
]ai%t  licznycb  niebezpieczeástw.  Skoro  dnch  religijny  poezii  od^wiaó  ú% 
we  Francji  i  dal  síq  cznó  wielki  brak  dnchowieňstwa,  wtedy  F.  poiwi^ 
wszystko,  aby  tylko  teJ  potrzebie  zaradzié.  Wi§cej  jeszcze  zdziatal  tea 
gorÚwy  m%ž,  kiedy  1806  r.  naklonil  pani%  Bichier,  nalež^o|  do  znako- 
mitej  famiýi  w  Montmorillon,  že  z  kilkninnemi  pobožnemi  osobami  z^^ 
ai9  wspieraniem  nbogich  i  nauczaniem  dzíeci.  Tym  sposobem  F.  byl  za- 
tožycielem  zgromadzenia  9ío$tr  od  iw.  Erzyia^  dozwolonego  przez  biaknpa 


FoornaL— Fox.  487 

i  %  Poitien  i  przez  rz^d  potwíerdzonego  1820  r.  pod  ]iaxw%  /Hles  de  la 
I  Crof>,  dites  de  Sahu- André.  To  zgromafdzenie  liczy  Jnž  blisko  80  zakla- 
I  dów,  miaDowicie  w  Poitíen,  w  Orleanie,  w  Paryža,  w  Taloxie,  w  BajonDie, 
I  gdzie  s%  dwa  nowicjatj:  jeden  dla  panien  pochodzenia  franciizkiego,  dra* 
I  gi  dla  baskioek.  Papiež  Pius  YII  brewem  z  d.  i  Wrzei.  1829  r.  ndzie- 
I  li!  przetožoneiQQ  tego  zgromadzenia  szczególniejsze  laski  i  odpusty.  Cót' 
ki  Krzyža  poáwi^caj^  sÍQ  wszeUdm  nczjDkom  miloáci,  z  wielk^  poboino* 
*  ád^  i  roztropDoáci%.  FonrDet  umar}  w  podeszíjm  wieku,  a  lad  mčiivú 
I  w  nim  éwi§tego,  oczekoj^  dnia,  w  którym,  wedlag  wpnUenia  bíq  bisknpa 
4jecezji,  Bóg  uwielbi  swego  wiernego  slDg§.       fSchrádí).         2L  F,  S. 

Fournier.  I.  J  e  r  z  y,  jezuita,  matematjk  i  bydrograf,  or.  w  Caea 
1595,  byl  jalmnžoikiem  marynarki  króiewskiej;  f  1652  r.  Napisal: 
Commentaires  géographiquet  (Paris  164  2);  Vhydrographie^  eontenant  la 
théorie  et  la  pratíque  de  tautes  les  parties  de  la  navigation  (ib.  1643,  1667^; 
Euclidis  sex  prioru  elementorum  geometricontm  lilri  demcnatrati  (ib.  1644); 
Geographica  orbis  notítia  per  Ultora  maris  et  ripas  /uviorum  (ib.  1648); 
traktát  o  fortyfikacjach  (Traité  des  fortifications  ou  architecture  militaire^ 
Paris  1649),  kilkakrotaie  wydawany  i  na  kiJka  j§zyków  eoropejskich  tla* 
maczony;  Asiaenova  descriptio  (ib.  1656). — 2.  F.  Piotr,  ur.  w  Amiens 
28  Czerw.  1802  r.,  1824  r.  wst^pi}  do  jeznitów,  wykladal  filozofie  i  teo- 
logj§,  przez  znaczoy  czas  byt  socjaszem  prowi nejala  Francji  i  rektorem 
seminarjom  w  Lával;  mianowany  póžtiiej  wizytatorem  na  Chiny,  na  tym 
arz§dzie  .f  21  Listop.  1855  r.  w  Szang-bai.  Oprócz  Idlku  listów  missyj* 
nycb,  napisal  ceniony  podr^cznik:  InstitiUiones  philosophia^  ad  usům  prae» 
lectionum  in  collegiis  et  seminariis  (Paris  1854). 

Fox  Jan,  ur.  1566  r.  w  Kazimierzu  nad  Wisl^  z  rodziny  szko- 
ckiej,  która  przeniosla  sig  do  Polski.  F.  obojga  prawa  doktor,  archidja- 
kon  krak.,  protonotarjnsz  apostolski  i  sekretarz  królewski;  szeáciu  bisku- 
pów  prawa  r§ka,  a  Radziwilla  kardynala  audytor,  kapituly  od  pól  i^ieka 
zdrowa  rada,  sjnodów  prowincjonalnycb  pióro  i  oratoř  (L^tou:ski^  Katalog 
II  2  35).  R.  159  8  byl  juž  kanonikiem  krakowskim  i  scholastykiem  skal- 
mierskim,  r.  16 1 5  archidjakonem;  fundowal  przy  katedrze  dwie  peniten- 
cjaije.  Piotr  Tylicki,  bp  krakowski,  wyslal  Foxa  w  interesach  koécielnych 
do  Pap.  Pavrla  Y,  a  Marcin  Szyszkowski  do  Urbana  VIIL  Pilnie  wizy* 
towal  koscioly  djecezji  krakowskiej.  Znalazlszy  w  S^czu  u  zakonnic  r^ 
kopism  Dlugosza:  Žywct  itr.  Kunegundy,  namówit  ksienig,  žeby  wydída  thi- 
maczenie  polskie;  zajala  si§  tém  ksieni  i  r.  1 61 7  wyszedl  przeklad  Mo- 
jeckiego.  R.  1621  synod  prowincjonalny  piotrkowski  wybral  Foxa,  jako 
jednego  z  deputatów,  do  uloženia  zbioru  praw  synodalnych  w  Polsce. 
B.  1628  ježdzil  F.  trzeci  raz  do  Rzymu  z  ustawami  synoda  piotrkow- 
skiego.  R.  1634  znajdowa!  síq  na  synodzie  warszawskim.  Wlasnym  fnn- 
duszem  wymurowal  koációl  w  fiiežanowie.  Um.  21  Lut  1636.  Zostawit 
w  dmku:  Oratío  in  laudem  Georgii  Radzivilli.  cr.  ep.,  Krak.  1601;  Ora* 
tio  in  synodo  provindali  Petric.  haórta  1628;  Oratío  in  syn,  Varsavien. 
16  34;  Postulatío  0t  salutatio  Jacobi Zadzik^  ep,  crac,  1636;  Krotka  naiáa 
do  dostqpienia  jubileuszu^  przez  Andrzeja  Wiktorella  w  Bzymie  rohu  iwiftega 
przeszJego  w  druh  tcydana^  z  vhskiego  na  polskie  przeioiona  i  terainiej" 
szetnu  jubileuszouri  krakowskiemu  przystosawana^  za  simraniem  ks,  Jana 
Foxa  etc.,  Krak.  1626.  Mowy  jego  uwaáano  za  wzorowe  pod  wzgl^dem 
stylu  i  cijstoáci  toduy.    We  Wtoszech  užywano  icb  dla  tego  w  sikolach. 


488  I 

ÍFrWgmmňĚ,  wolfeab  ttteltki«,  F^r^^gmĚmM €mm  Unhfhnmin^ 
wjéne  ^na  Oottholda  Efiraima  Lesnog^a,  w  dziek  :AíoniwéB  p.  t.  Ziir 
Gtwdadáe  w»d  LkenUmr^  ams  dem  SekáUtm  der  ktrngUdkem  BASotkek  srn 
Wo^embáttd  (/  eCc.  Boftrag^  BnuiiisdiW6Í9»  im  Veria^  der  ffastl,  Way- 
lenhaoj-BwchhmniH.^  drak.  w  Wolfenbattel  177S  i  n.).  FVagmentów  tpch 
fiezy  n^  7.  Pienrsxy  o  toUrameji  wtglfi€m  deíMom  (Ton  Diddug  der 
BeisteD),  wydany  w  ///  Beyfirag  (1774),  jest  wfaiédwie  wsl^pei  do 
Fragm.  /-—  F  (w  IV  Beiftrag,  1777),  które  tnktióv  I)  o  a^Dsanm  ro- 
zuma nm  kazalaicj  (?oa  Beschreiang  der  Tenranft  aof  dea  Kaoidn); 
II)  2e  nieoiožliwém  jest  jedno  objíwienie  dla  wszyslkidi  (Uomdgliclikeit 
dner  Offeabarang,  die  alle  Menscheo  aaf  dne  gegrlhidete  Ait  glaaben 
kdnnten);  III)  o  przejšda  Iznelitów  przei  morze  Czerwone  (Dorchging 
der  Isnditen  darďis  Rotbe  Meer);  IV)  ie  ksi^  St.  T.  nie  bjff  pisaae 
dla  objawieaia  religji  (Dass  die  Bacber  A.  T.  nicht  gesdiiMen  wordea 
eine  fieligion  za  oflfenbaren);  V)  o  Zmartwjchwstanin  Cbrystosa  (Uéber  d. 
Aoferslebangdgesdiicbte).  Ostatní  (YI)  fragment  p.  t.  Zwtekt  Jetu  und 
seiner  Júnger^  wjszedi  osobno  1778  r.  Lessing,  og?aszaj%c  te  fir.,  oéwiad- 
czjY,  ie  o  icb  aotorstwo  podejrzywa  Wawrzyúca  Scbmiďa  (ob.)i  zwolenni« 
ka  filozoQI  Wolífíi  (///  Beytrag  %.  198);  opinja  jednakže  powszedina  sa- 
mego  Lessing  a  mieníla  icb  autorem.  Póíniej  si$  pokazato,  že  s)  wyd^- 
giem  z  Schutzsckrifi  fůr  die  vernňirftígen  Vtrehrer  GctUs  (obrona  reza- 
mnjch  czddeli  Boga),  pisma  podiodz%cego  od  Samaela  Hermana  Reima- 
maX  prof.  filoz.  w  Hambnrgn,  f  1768  r.  (Strauss^  Reimanu  and  sdoe 
Sdíntzscbrift  ffln  d.  Temnoít.  Verebr.  Got,  Lipsk  1862),  a  snkcessoro- 
wie  Rdmarasa  powierzjli  je  Lessingowi,  podówczas  bibljotekarzowi  ksi^ 
da  branszwicki^o  w  WolfénbntteL  Kiedj  si^  zjawit  wst§p,  o  tolerancji 
wzg^dem  ddstów,  obndzil  žjwe  niezadowolenie  w  Niemczecfa;  acznde  to 
jednak  do  niywyžszego  stopnia  podražnione  zostalo  wjdaDÍem  nost^pojdi 
fragmentów,  zawieraj^cjdi  nies^ydíane  dot^d  bloinierstwa,  wypowiedziane 
z  zimn^  krwi),  w  toaie  filozofícznydí  rozumowaň.  Aator  nietrlko  od- 
rzncil  wszeUde  Objawienie,  co  jaž  ddáci  przed  ním  nczynili,  ale  jeszcze 
Mojžesza  nczynit  osznstem  i  níe  wabal  si§  tego  samego  twierddó  o  Pana 
Jeznsie  (w  ostatním  fragro.).  Wedhig  jego  rozumowaň,  P.  Jezus  byl  tyl- 
ko  patijot^,  chcial  przywrócič  dawo)  teokracj§  i,  aby  dojšó  do  tego  celu, 
nie  przebierat  w  árodkach.  Šw.  Jan  Cbrzcidd  byl  jego  w  tym  wzgl^ 
dzie  wspólnikiem:  obadwa  mieii  si^  wzajemnie  w  obec  ludu  podnosič,  aby 
wspólnie  wpřyw  wywierač.  Dzieú  pascfay  byl  obrany  na  dopelnienie  za* 
miam.  Na  tydzieň  przed  nim  reformátor,  odbywszy  rewolucyjny  ujazd 
do  stolicy  žydowskiej,  podnieci)  Ind  przedw  ksi^§tom,  kaplanom  i  ma- 
gnátem, potem  z  nieslycbaném  zuchwďstwem  pogwaicil  šwi^tošč  éwi^tyni; 
lecz  ten  wlašnie  zbyteczny  zapal  i  pošpiecb  pomieszal  mu  szyki:  zostal 
scbwytanym,  os^dzonym  i  na  émierč  zaprowadzonym;  vrszystkie  jego  szla- 
cbetne  zamiary  rozbily  síq  o  krzyž.  Przed  ámierci^  žalowal  swego  po- 
Bt§powania  i  skaržyl  síq,  že  jest  przez  Boga  opuszczonym.  Apostolowie, 
žeby  sig  wydobyč  z  krytycznego  položenia,  w  jakiém  icb  émierč  mistrza 
postawila,  zmyálili  powieáó  o  jego  zmartwychwstaniu  i  duchowne  znacze- 
nie  nadaU  jego  ideom  o  królestwie  Božém.  Bluinierstwa  takowe  byty 
natnralnym  wyaikiem  deizma  (ob.)  i  racjonalizmn  (ob.);  lecz  že  powaga 
Pisma  áw.  jeszcze  gl§boko  tkwila  w  nmyslach,  przeto  nawet  racjonaliéd 
czali  ú%  w  obowi^sku  przedw  nim  protestowač.    Semler   np.  oáwiadci^l, 


FrtgnoBlt.— Franc.  489 

te  Lanoga  nalézalo  zamkni^  w  doma  waijatów.  Bdmanif  jadoakio 
i  Lessing  otrzymymrali,  te  8%  chneáejanami  i  to  prawdziwyiDi  chraeácja- 
nanii;  ie  nie  oni  maj^  opoidé  KoádóY,  leča  cztonkowie  Koáciola  winni 
zostaé  racjonalistami;  že  powstaj^c  pnecíw  Bib^i^  bjnJUmníej  nie  oelabia- 
j^  powagi  religjú  i  ť  p.  .Litera  (mówi  Lessiag,  w  Be^trag  IV  n.  495) 
nie  jest  dechem,  Bíblja  nie  jest  religj^,  wíqc  zarzatj  przedw  litarze  i  Bi- 
b^i  nie  s^  zarzntami  pneciw  dochowi  i  religji.  Biblja  bowiera  widocz* 
nie  ma  coš  wi^cej,  aniželi  co  do  religji  naležj,  a  nie  wiadomo,  csj  to 
icffcej  jest  równie  nieomjlném.  Beligja  jest  dawniejsai  od  Biblji.  Ghne- 
ácjaBízm  by},  zanim  Ewangeiíáci  i  Apostolowie  pisač  zacz^li....  wi^  praw- 
dziwoéé  religji  nie  može  na  Biblji  polegaé....  awszem,  može  zagin^ó  wszj- 
stko,  co  AposU^owie  pisali,  a  przecie  reiigja,  której  oni  naoczyli,  moie  si^ 
ostaé.  Beligja  jest  prawdziwil  nie  dla  tego,  že  jej  nanczyli  Apostotowie 
i  Ewangeliáci,  lecz  przedwnie:  Apostolowie  jej  nczjli  dla  tego,  že  jest  praw- 
dziw%.  Piámienne  wi^c  podania  nie  mog)  stanowič  prawdziwoáci  religji, 
lecz  przeciwnie,  winny  byé  samé  objašniane  wedlog  prawdy,  jak^  reiigja 
ma  sama  w  sobie."  Z  tego  rozamowania  Lessing*a  widzimy,  že  pogarda, 
z  jak)  Fragmenty  wolf.  tržtktaj%  Biblj^.  jest  naturalném  nast§pstwem  gl6- 
irnej  zásady  protestantyzmn:  „Biblja  sama  siebie  thimaczy:  powaga  Ko* 
áciola  niepotrzebna.*  Na  powyžsze  rozamowania  Lessinga,  w  cz§éci  praw- 
dziwe,  ale  z  protestanck^  zásady  zmieszane  i  sofisty cznie  wykrsywiona, 
katolík  odpowiada:  „Rzeczywiicie,  nauczydeUtwo  Košdpla  jest  dawniej- 
szém  od  Bib^i.  Košciót  (nie  abstrakcyjna  reiigja  Lessinga)  mi^dzy  in- 
nemi  prawdaini  religijaemi,  sobie  powierzonemi,  podaje  nam  i  t^,  že  Apo- 
stolowie pisali  pod  natcbnieniem  Dacha  áw.  Slnsznie  przeto  roznmienia 
Biblji  trzeba  szakaé  w  depozycie  wiary,  powierzonym  Koéciolowi,  a  nie 
w  samej  tylko  Biblji.  Biblja  wíqc  stige  si^  nietykaln^  tém  samém,  že  wcho- 
dzi  w  zakres  prawd  religijnych,  o  których  prawdziwošci  Košciól  daje  éwia* 
dectwo."  Lecz  protestantyzm,  mai%c  w  rfka  tylko  sam^  BibljQ  i  wolnoéé 
jej  wyklado,  cóž  mógl  I^essingowi  odpowiedzieč?  Pomimo  tego  Fr.  woKL 
bylyby  przebrzmialy,  jak  inne  napaáci  na  chrystjanizm,  gdyby  racjonali- 
stom  nie  zachcialo  síq  go  bronié.  Lecz,  žeby  go  obronič,  zacz^  sami 
z  chrzešcjaúskiego  punkta  ast§powaó.  Przystali  najprzód  na  to,  že  BU 
blja  jest  ksi§g)  ladzk),  i  wedlng  zásad  wspólnych  wszystkim  ksi^gom 
ladzkim  naležy  j%  wykladač  (Ernesti).  Dalej  (poniewaž  cada;  wedlng  dd- 
zma  i  racjonalizma  s)  niemožliwe),  a'by  nie  zadawaó  klamstwa  aatorom 
éw.,  wymyálali  regnly  hermenentyczne  takie,  žeby  przy  icb  pomocy  cada 
przestaly  byč  cudami.  Gf.  Exegeza  §  is  i  n.  Tym  sposobem  sami  sta- 
wali  po  stronie  Fragm.  wolf.  i  systematyczniej,  w  imi^  rzekomej  naaki, 
chrzeácjanizm  podkopywali.  Cf.  Grégoire^  Le  Dr.  Stranss,  w  Revue  de$ 
qtiett.  húí.j  Paris  18  74,  zesz.  kwietniowy;  Eiendeker^  Einige  Gedanktn 
Ober  Lessing,  w  UUmam^a  Theolog.  Stadion  a.  Krítiken,  Hamborg 
1844    s.   ••!.  X.   W.  K. 

Franc  Jan  Jerzy  de  Pompignan,  ar.  22  Lat.  ins 
w  Montaaban,  r.  174S  zostal  bpem  w  Pay,  17  74  arcbpera  w  Vienne, 
noL  30  6r.  1790  r.  w  Paryža.  Slažyl  Košdolowi  gorliwie,  bodi^fa 
wszystkich  cnot%  swoj%  i  nank^.  Pod  koniec  wszakže  žyda,  wbrew  swotm 
zasadom,  na  álisk%  wszedl  drog^.  Ghdal  jak%š  rol^  odegraó  w  Zgrúmor 
džemu  naroébwém  na  poczftka  wieUdcj  rawolocji  francozkiej.  »Zbyt  dol^, 
móai  o  nim  kd^dz  Barrael,  abj  podejrzywat,  dok^  d%ž%  d,  ktfeiy  nar 


490 

^o^jwali  jcgo  ihboád,  dal  ú^  provadné  m  fulji,  ktán  soliibi  fo  ptů- 

j^ydentem  zfrumidxeoúi  na  15  dni  i  na    niut^  ndaútron.    Bjl  <m  na 

dwone    cztowielDem  ncxdiiTni,  ktAfj   mém  tvoje  idanie,   ale   bei  aOy 

i  energji  pi^yrzesme  na  jekách  i  plaeza,  fdjy  widn,  ie  pneang^l  i8«bne 

dla  Komolá  zaajslj.    Byt  on  jednyia  s  ^ydb  ladií,  ktány  i  obaiiy  ka* 

laen  níe  ímicj^  ottnegad,  gdj  níepfzjjaciel  Jest  jot  n  dizirí,  kl6r^  na- 

wet  ftiÚ4  pod  jego  cbor^g^^i    tém  ú^  nrtamujtfj  ie  raiem  s  nim  idfe, 

pnevkadzaé  mn  b^  robič  wi^ccj  jesme  zlego.    Kositowato  go   to  lei 

wiele,  jakie  wszakže  wjlewiď  tylko  pned  prqijackdnn  i  to  w  nijvi^a^jni 

lekrede.    Obawiat  li^  al^    n  jakobinów  nie  dowiedxiano  sic,    ii  plakat 

nad  nieszcz^kiami  Koádota.    Pnyjft    on  tak  zwan%  cjwiln^  kon8t;jt«je 

ďnefaowieústwa,  a  gdj  Papíež  napisat  doú,  co  rosnmieé  nale^  o  t^j  kon- 

i^rtacji,   list  papiezki  schowat,   a   pewnie  i  tmsMCxjl^  bo  go  po  ámierd 

w  papítrach  jego   nie  xnalenono.  Strach  ttnmaexj  inde»  ale  aaa  tet  po« 

tnebnje   ttamacsenia,  przedewaqrstkiém  w  kaplanie."    Ňapiaak  Qncflíbfttf 

dioerus  sur  rinerédulitéy  praca  ta   o  DÍedowiarstwie,  choé  micgacand  zbyt 

fozwlekla,   wazakže   bardzo   byta  ceniona  i  kilkakrotnie  wydawana;  Uin- 

eredviité convaincue  par  Us  pr&phétíe*^  Paris  1759,    s  t.  in-18;     La   rái- 

gkn  vengte    dt    VtnertduUti  par    VinereduUte  ellemtme^  Paris  1772;     F. 

sbija  ta  Díedowiarków   wlasnemi  ich   sprzecznoáciami  i  absnrdami  ieh  sy- 

atematów;  La  déootíon  réamdliie  avee  t esprity  1754»  gdzie  vykazoje,  jak 

pobožooié    zgadza  si^   z  nank^   z  literatury  i  z  róžoemi    formami  iycia 

q>oteczeÚ9kiego;  X#  véntabie  usage  dt  tautarité  téeuliére  dans  Um  nuUiins 

qiii  concement  la  rdigicn^     Avignon  1782,  gdzie  dokladnie  okreáU  grani- 

ce,  rozdzielig^e    wladz^  dncbownil   od  ŠTrieckiej.    Cf.  FeUer^  Biogr.  oni- 

Torseíle.  N. 

Francja  O^^^^^o^Of  <^zyt  la  Frans)^  nazn^isko  swoje  zawdB§- 
cza  Frankem;  n  Rzymíao,  a  nawet  dot^d  w  jazyka  koácielnym  nazynra 
ai^  Gallia^  a  Trlaáciwie  Galliae  (w  liczbie  mnoglej);  lubo  dawoiejsza  Gallja 
niata  szersze  granice  od  Francji  dzisiejszej.  GaUja  bowiem  z  czasów 
nymskich  obejmowata  dzisiejsz^  Francjil,  Belgje,  cz§šč  nollandlji  i  lilie- 
nriec,  SzwajcaijQ  i  Sabandj^:  granicami  jej  byt  oceán  Atlantycki,  Pjrrencge, 
morze  áródziemne,  Alpy  i  Ren.  Rzymianie  nazywali  ca2í|  t§  ziemi^  GaBia 
tramalpina  (GaUja  zaalpejska);  Gallj§  zaá  przedalpejsk^  {G.  cnalpiná) 
ftaoowity  Wlochy  pótnocoe.  Do  r.  50  przed  Chr.  Rzymianie  obie  6al(je 
calko»icie  podbili.  Galloviie  przyj^li  od  swych  zwyci§zców  cywilizacj^, 
J^yk  faciúski  i  grecki  stát  8i§  a  nich  pospolitým,  podobnie  jak  w  innycb 
prowincjach  rzymskich.  Opowiadacze  ni^  wiary  chrzeácjaúskiej  núeli  pod 
wzgl^dem  j^ka  utatwíoni|  ewangelizacj^.  Od  czasów  ces.  Augusta  dzielila 
ai^  Gaiya  na  nástupné  prowincje:  Belgica  (mi^zy  Reném,  Sekwann^, 
Kam^  i  Saon^,  Lugdunensis,  t.  Celtíca  (cz^áé  érodkowa),  Aquitania  (pe- 
Ind.-zach.)  i  Narbonentig  (potud. -wschod.),  do  czego  zaliczono  i  Oermanj^^ 
na  zachód  Renu  lež^c^.  Djoklecjan  r.  29  7  podzielil  Gallj§  na  dwie  4je- 
eezje  cywilne:  Galiiamm  i  ViennensU  (ob.  Mominsen^  Mémoire  snr  les  pro- 
vinces  romaioes,  trad.  par  £.  Picot,  w  Revue  archeolog,^  Paris  186$  t. 
ZIII  i  XI?);  od  Konatantyna  W.  stanovila  jedn^  djecezJQ  (prefektnrg), 
podzielomi  na  17  prowincji:  l)  Belgica  prima^  ze  stolicíi  Trewir;  2)  JBe^ 
gka  11^  stol.  Relins;  S)  Germania  /,  stol.  líognocja;  A)  Germania  11^ 
atoL  Koloiga;  6)  LugiuneHne /,  stol.  Lyon;  6)  Lugdunenxi  11^  stoL  Ron- 
t;    7)   LugdunšntU  IIJ^   stol.  Tonrs;    S)  LugdunentU  IV,  stol.  Sens;  9) 


FrtBcja.  491 

MoMima  Sequanarum^  t.  LugdunentiM  F,  stol.  Besan^n;  lO)  Alpeg  Gtajae 
et  Pemmuu^  stoL  Taraotaise;  ii)  Viennetm*^  stoL  YieDoe;  12)  Aguítama 
/,  8toL  Bourges;  IS)  AquUania  U^  ttol.  Bordeaux;  14)  Novtmpopulana^ 
T.  Novtmpopulania^  ?.  AquUania  IIl^  Stol.  Elusa  (Eloza,  Eauze);  1 5)  iVor- 
bcnamš  /,  atol.  NarboDDe;  16)  NarhonentU  11^  stoL  Aix;  17)  J^«  ma- 
ritímae^  stol.  Embran.  Wedtog  tej  organizacji  dzielita  si^  w  w.  IV  Gal^a 
na  prowincje  košcielne.  Co  do  pocz^tków  Koádola  w  Gallji,  istniej^  mi^j 
aczoDjoii  dwie  szkoly:  obie  zgadzaj^  síq  na  to,  že  pierwsi  krzewiciele 
chrystjanizmo  do  Gallji  przjbjli  jož  w  czasacb  apostolskicb;  róžni^  si§  zaá « 
owe  szkolj  w  tém,  že  gdy  jedna  (benedjktjňska)  hierarchiczD^  sta^^  or- 
ganizacJQ  koácieln^  odnosi  do  w.  I,  drnga  nie  cbce  tego  przyznaé.  Ta 
ostat nia  zwana  szko})  hUtorycznq^  t.  ffr^orjaňikq^  niDieroa,  že  z  wjj%t- 
kiem  može  Gallji  narboneúskiej,  jako  lež^cej  nad  morzem  Šródziemném 
i  cz^ftsze  z  Rzjmem  niaj^ej  stosnnki,  w  ÍDnych  Galljach  dopiero  w  pó- 
lowie  III  w.  Koációl  by2  stale  norganizowaDym;  poprz^oio  izi  za  grani- 
cami  Gallji  narbooeňskiej  Ewangelja  tjlko  dorywczo  byla  opowiadan%  prze^ 
opowiada^y  podróžaj%cycb,  po  pojedyúczycb  miejscacb,  jak  si^  którerou 
ndalo,  i  nie  bylo  biskapstw  stalycb.  Dowodzenia  tej  szkoly  trešciwie  po- 
daje  ks.  Kazím.  Cbeyalier  (Les  origints  de  Véglisede  Tours^  Toars  18  71^ 
we  wstf pie):  opieraj^  si§  one  glównic  na  przypnszczenio^  že  podania  wszy- 
stkich  pisarzy  pierwszych  wieków,  o  rozszerzenia  Ewangelji  po  cafym 
ticiecie  jcszcze  za  žycia  Apostolów,  naležy  nwažač  za  amplifíkacJQ,  skoro 
wzglgdem  Gallji  nie  mamy  tak  pozytywnego  áwiadectwa,  jak  wzgl^em 
iDDych  krajów.  Na  to  szkola  benedyktyáska  slasznie  odpowiada:  i)  že 
gdzie  Apostolowie,  lab  ich  nczDiowie  zakládali  Koéció?,  tam  go  urzi^dzali 
zaraz  bierarcbiczDÍe,  zostawiig^c  w  oim  bpa,  kaplanów  i  djakooów;  wi^ 
pierwsze  koécioly,  jakie  za  žycia  Apostolów  w  Galljach  powstaly,  mnsialy 
tak^ž  organizacji  otrzymaé.  2)  Liczba  nczniów,  których  Apostoíonie  uznali 
godnymi  bpiego  nrz^du,  byla  wielk^,  tnidn§  do  zliczenia,  wedhig  Enze* 
bjusza  {Hisi.  ecd.  III  4;  cf.  33);  wi^c  nic  nie  npowažnia  do  mniemania, 
že  GaUja  nie  mogla  mieč  bpów  zaraz  w  czasacb  apostolskicb.  s)  Nale- 
žaloby  dowleá^,  že  wyraženia:  po  cafym  itcťecie^  t.  mi^']zy  wszysúciemi  na* 
rodamij  ?.  mi^cy  ludami  barbar zyúMemi^  nie  si|  ácišle  bistorycznemi, 
i  postawié  przeciw  nim  jakieá  inne  áwiadectwo;  tymczasem  wyraženia  owe 
zbyt  ezgsto  si^  powtarzaj^,  žebyšmy  je  mieli  poczytywač  za  frazes  ora* 
torski  (wywody  gmntowne  ob.  Z).  Franc.  Chamardy  L'étabb'ssement  da 
christianisme  et  les  orígines  des  égUses  de  France,  w  Revue  de$  quesi, 
hiu,^  Paris  187$  tXIV  s.  138—204  i  349—436).  4)  Wreszcie,  trady- 
<ja  nie  bezzasadna  wymienia  w  róžoych  miejscacb  Gallji  bpów,  b^%cjch 
nczniami  apoistoUkimi,  wyiwi^conymi  przez  šw.  Piotra:  Krescensa  w  Wien* 
nie  i  Moguncji  (ob.  Crescens),  Marcjalisa  w  Limoges^  Matema  i  WalerjV 
sza  w  Tangem  nad  rz.  Jecker,  w  RoUmji  i  Ireuňrze;  Sykstasa  w  Reimg^ 
Trofima  w  átUm^  Sabiojana  w  Sena^  Joliaaa  w  Man$^  Memmjnsza  w  Cha^ 
Umě  n.  Mam%,  Ursyna  w  Bourgei^  Anstremonjnsza  w  Qermont^  Eotropja* 
aaa  w  Samles.  Do  r.  95  odnosz^  bpów  pólnocnej  Galji:  Tanryna  w  Evre* 
ux;  Lncjana  w  Beauvais^  Djonizego  w  Paryiu^  Nikaq'nsza  w  Bouen^  i  in« 
{Baron,  ad  an.  95  n.  7).  Za  Domicjana  (81 — 96)  pooieéli  m^czeá^two 
bpi:  Eotropjoaz  z  SamUs^  Lngan  z  Beauvaís  i  2  jego  kaplani:  Maksyn^jan 
i  Joljao;  Karaon  z  Ckartre$^  Nikaq'a8Z  z  Bouen  i  in.  (Baron,  ad  an.  98 
n.  1 1).  Ct  artt.  Satomin,  Fínnin,  Lazarz,  Tienne,  Lyon.  Jakkolwiek  nie  wszy- 


492 

idde  bpftwt  ta  wjmiaiiioBe  míi%  la  «oh%  jedaakowo  rihe  dovod^  i^ 
pochodieníeBi  swcijém  «d  acníów  tpartohlridi,  pneciet  jol  neei%  powii%« 
jy[  joi  ntdiiiieiifliiaiy,  ia  pnjn^niBiQ  GalQa  BarboneMn  odatai  ivyck 
Iip6w  w  I  wieko.  Gdaeindzicj  nie  mamj  katilogów,  którebj  iMdy  wy- 
kasió  niepriamane  nast^pstwo  bpów  po  vcniiad  aposttilnkich;  bo,  podeiM 
pnefladowaň  w  tnech  pienmjdi  wiekach,  poganie  sUrmnnie  nisaeqffi 
ksíCgí  ckneácjaáskie  (ob.  tej  EncykL  I  98);  wi^e  i  Oad  onydí  »- 
gin^l.  Dáeje  sjrDoda  kotoásldeKO,  odbytego  r.  S4S,  pokBio})  ap^  ie 
w  ^nHe  roka  bjli  obecni  w  Kotoigi  bpi  s  GiDlji:  sáftjr,  Sempro^Jan, 
Mec^an  (Metianos),  Aristoa,  Abandaagaii  i  Maksjm  (S.  Aikamnu.  Apolog. 
coDt.  Arían.  c.  25),  którxf  nie  wíadomo  na  jakich  stolicach  wihwlaHj  bo 
biskapie  katalogi  žadnej  4)cceqi  ieh  nie  nuýv  Fakta  tego  pnjetjuB  táů 
inna  tjlko  ta,  te  w  skotek  nigazdów  hord  barbarzjAskich,  sagin^  doka- 
mentj,  s  których  možnaby  bjto  aloiyé  pdn%  mijq  bpów  kaid^í  ůi^tnii. 
Barbarzjácy  d  moie  dokonali,  cttgo  nawet  przeiladovania  tfindi  pier- 
wszych  wieków  oskateczníé  nie  mogty.  Že  zreszt^  jojt  w  II  w.  Koidól 
w  Gaiyi  kwitn^Y,  dowodem  tego  lyoňscj  mgczennicy  (ob.)  i  synodalny 
adziaí  bpów  gallijskich  w  kwettji  o  Wielkanocy  (ob.  áw.  Ireneasi  lyoúakí, 
Pap.  Wiktor  I,  Eus^.  H.  E.  V  1—4,  25).  W  III  w.  odby!  ri^  (t55-* 
260  r.)  synod  w  Narbonnie  (Fr.  de  Bosquet^  Hist  eccl.  GalL  t.  T  p. 
409;  Mansi,  GoncU.  I  1002).  W  lY  w.  widzimy  joi  hierarclu^  koédd- 
n%,  aorganizowao)  wedlng^podanego  wyžej  podziatn  cywilnego  17  prowincjL 
Sw.  Atanazy  (Hist.  arían  c.  SS)  mówi  o  Paalioie,  metropolida  tréwir- 
akim,  i  o  Enfratasie,  bpie  koloáskini,  takte  metropolide  (ib.  c.  20).  Ka 
synodde  sardyckim  (ob.)  r.  S4S  mi^y  344  bpami  bylo  S4  bpów  giUU- 
skidi,  podczas  gdy  z  Afryki,  która  miala  podówczas  przeszlo  400  bpów, 
bylo  idi  S8.  Na  wspomnianym  synodzie  koloúskim  r.  346  byii  bpi 
z  násilných  miejscnwoád:  Trewir,  Arles,  Lyon,  Metz,  Langres,  Amiens, 
Tongres,  Rdmi,  Tonrnay,  Soisson,  Orleans,  Ronen,  Sens,  Mogaoqja,  Tro- 
ycs,  Wonnacja,  Anxerre,  Antan,  Strasburg,  Adgt  (pod  Bazylej%),  Paryž, 
Cbálons  n.  Saon%,  Laon  (rzy  Yerdnn),  Die,  Tricastinnm  (SainťPaol-Trďs- 
Cháteanx),  Valence.  Šw.  Hilary  (ob.)  zwolywal  synody,  a  8woj%  kaeg^ 
De  iynodiš^  pisan%  ok.  r.  35 8,  dedykowal:  „Dilectissimis  et  beatissimis 
fratríbas  et  coépiscopis  provindae  Germaniae  I  et  //,  et  /  Belgicae  et 
Belgicae  11^  et  Lugdunensi  I  et  Lvgdunensi'  H^  proTÍnciao  Aguitamae  et 
proTÍnciae  Novempopulanae  et  Narbonenii  plebibos  et  clerícis  Tolonais  et 
prorinciamm  Britanniaram  episcopís.*'  Wprawdzie  poganizm  jeszcse  istniat 
i  za  áwí^tego  Mardoa  z  Tonrs  (okolo  roko  872),  lecz  jnž  w  IV  wieka 
przewagQ  po  miastach  mial  chrzešcjanizm  tak,  iž  gdy  Frankowia  6aUJ9 
niU^bsl^9  níetylko  Koáciola  zniszczyó  nie  byli  w  motnoéci,  ale  jesaeze 
poddaó  mn  si^  byli  zmnszeoi.  Jego  to  nstawom  i  instytacjom  lawds^ 
czyó  naležy  ocalenie  w  Gallji  zdobyczy  grecko-rzymskiej  cywilizaGji. 
Z  poli|czenia  dg  w  jedno  dzielnych  Franków  i  zniewieécialych  Gdtów, 
z  reszti  Indnoád  gallo-romaúskiej  i  innemi  žywiolami,  ja>  np.  normandz- 
kim,  powstal  dzisiejszy  naród  francazki,  z  jednej  strony  latwo  zapalij^^ 
síQ  dla  idealów  dobra  i  pi^kna,  z  druglej  równie  pochopný  do  mgochy- 
dníejizych  bezprawiów;  naród,  który  w  pochodzie  wieków,  oscyli^V^  mi^ 
dzy  wielkoád^  i  n^dzi|  moraln%,  pot^g)  i  npadkíem,  widki  wplyw  wy- 
wieral  na  dzieje  Koáciola.  Wspólnemi  silami  Koédola  i  Klodowaosza  po- 
watoto  owo  królestwo  Franków,  które  z  czasem  wzroslo  do  wielkoid  oa- 


Fraocfi.  49]í 

taniwft  xa  Karlowingów.  Dosjé  wspooinieč  ta  tjlko  áw.  Bemigjiisza 
z  Rheimi,  wielkiego  dochownego  ojca  ksi%i%t  chrzeécjaáskicb  na  zacho- 
dzie  ze  krwi  gennaňakúj,  albo  listy  bískupów  gallíjrikichy  op.  i.  Awita 
z  Yieone,  pisaoe  do  tylko  co  ocbrzczoD^o  Klodoweasza,  abjšmj  zroza- 
mieii,  jak  wieikim  bjl  wpfyw  Koécioia  na  pierwotn§  organizacj§  króle- 
stwa  Franków.  Lecz  pozo3tawiaj%c  na  stroDíe  kwestj^  wpfywu  Košdola 
na  wewn^trznj  nstrój  paústwowy  Franków  (co  zreszt^  dostateczníe  jest 
przedstawione  w  art.  Franków  królestwo  w  Galji),  nie  možemy  poniini|6 
tej  okolicznoáci,  iž,  zdaniem  naszém,  wszystkie  swoje  korzyšcí,  pomyálny 
obrót  fwycb  planów,  wszystko  to  Klodowensz  zawdzi^czal  jedynie  przy- 
j^a  cbrzta  6w.  Nie  ma  w%tpliwoéci,  iž  w  pierwszej  cbwiii  politycznej 
dzialalnoici  Klodowensz  myšlat  o  samycb  podbojach,  celem  tylko  rozaze- 
rzenia  granic  królestwa  Franków.  Po  cbrzcie  dopiero  zaczyna  on  jasno 
pojmowac,  i2  powinaošcii|  jego  jest  wyswobodzič  katolickie  prowincje  Gallji 
z  pod  gBÍot%cego  je  jarzma  herezji.  Widzi  on  nieprzyjació}  swoicb  we 
wszystkich  poganacb,  we  wszystkicb  beretykach,  i  postaoawia  pokonaé  icb, 
podbijig%c  pod  swoje  panowaníe.  Caly  áwtat  katolicki  przyklaskaje  wieáci 
o  jego  ocbrzczenín  i  zagrzewa  do  walki  przeciwko  aijanooi.  Klodowensz 
tež  widzi  to  jasno,  iž  gdziekolwiek  si§  zwróci,  wsz^dzie  žywiol  katolicki 
wita  go  przyjaŽDie.  Tak  si^  dzieje  w  kraioacb  nad  Sekwao^,  Loar%  i  nad 
morzem  Atlantyckiém,  gdzie  zamieszkiwaly  jeszcze  szcz^tki  ladno4ci  le- 
gjoDowej;  tak  w  Bnrgandji,  tak  w  czasie  wyprawy  j^o  na  Wizygotów, 
którycb  zwyd^ža  katolicyzmem  tylko  swoiro.  Nie  niógi  on  mierzyč  si^ 
z  nimi  pod  wzgl^dem  sil  mateijalnycb,  grozil  mn  przytém  Teodoryk;  mimo 
to  jednak  Kledoweasz  odnosi  nad  nimi  éwetaíe  zwyci§ztwo  w  bitwie  pod 
Vivonne^  niedaleko  Vienne,  w  50  7  r.  Álaryk  II,  który  zgin^l  w  tej  bitwie 
z  r§ki  Klodowensza,  l^kal  si^  agitacji  katolickiej  w  swém  paústwie  na 
rzecz  Klodowensza,  lecz  niebaczD§  polityk%  sam  jj|  wywolal,  rozkazawszy 
wydalié  wszystkicb  bisknpów,  którzy  gloáno  cbwaiili  Klodoweusza.  Hó* 
wi%,  že  Klodowensz  przed  wyprawy  mial  wyrzec:  „Co  to  za  szkoda,  iž 
ten  hergtýk  dzieržy  tak  pi§ko%  cz^tkQ  Galji!....  Ale  naprzód!  przy  pomocy 
boskiej  zdob§dziemy  t§  ziemi^!*  Franko wie  walczyli  wówczas  jako  Ind 
Božy,  katolicy  w  paáswie  Wizygotów  wyczekiwali  icb  z  niecierpliwoidf, 
i  Klodowensz  stai  sig  odrazn  paaem  najwyžszym  królestwa  Gotów,  jak« 
kolwiek  go  jeszcze  nie  zagam^l  w  caloáci  pod  swe  berlo.  Powodzenie  ta* 
kie  bezwii^ienia  nie  miatoby  miejsca,  gdyby  z  jednej  strony  wszyscy 
Frankowie  nie  byli  éciále  zespoleni  z  swym  królem,  a  z  drugiej  król  nie 
byl  samodzielnym  icb  wladc%  i  przewodnikiem.  Monarcbowie  n  Franków 
byli  wladcami  absolntnymi;  nie  bylo  tež  n  nich  wcale,  jak  niektórzy 
ntrzymywali,  dowolnej  služby  wojskowej.  Wladza  królewska  byla  niczém 
nieograniczona;  ale  w  sile  tej  bylo  niebezpieczeástwo,  bo  szerokie  otwie- 
ralo  iíq  pole  5amowoli  dla  pannj%cycb,  oboj^tnycb  lub  wrogicb  Koáciolowi. 
Z  tém  zlem  l^czylo  síq  dragie,  a  mianowicie  prawo  nast§p8twa  tronowe- 
go,  przeJQte  od  Germanów.  Tron  nie  przechodzil  prawem  dziedzictwa  na 
najstarszego  tylko  syna,  lecz  na  ca}%  rodzin^  królewsk%.  Každý,  ktokol- 
wiek  ród  swój  wywodzil  ze  szczepn  królewskiego«  mial  prawo  do  waku- 
j%cej  korony.  Synowie  królewscy  dzielili  koroDQ  mí^dzy  siebie  i  panowali 
niezaležnie.  Zt§d  dzielnice  ich  nie  byly  oddzielnemi  królestwami:  pozo- 
stawaly  oae  cz^ciami  jedaego  paňstwa,  lecz  wladza  byla  w  r^kn  kilkii 
króléw,  rz^dz^cych  w  swycb  terrytoijach.     Gdy  brada,  pannj^y  oddziel- 


49«  Fruitja. 

wel  njbldego,  gdybj  tjíko  Hvgo  didat  pijáé  drog%  tátoir^  t,  j.  ^mtofo- 
mncj  do  poloienia  i  natary  nteeiy  poU^kL    NiMtetjI  mnaiid  i  on  nan- 
«yé  ri^  wlasném  doáwiadcseniem.  Jak  to  drogo  tneba  okopié  rosbnit  s  lo- 
galnym  i  rosnmojm  tposobem  n^dzeoia.    Leci  zobacsmy,   Jakiego  v^o* 
9obí6Dia  wzglQdera  Hogona  byli  íeodalni  panowia  koronni?  WShěim  iSm- 
db,  k8ú|2e  Gaskoigi,  byí  jawnym  jego  niepr^adaiem.    Wahdm  II  FUr- 
irBra9^  hr.  piktawski,  ks.  AkwHai^,  spadkobierea  dziediienkjl  nienawiid 
zodowej,  oie  chclal  nawet  z)oty6  homagiom  nowema  królowi,  i,  aby  go  do 
tego  pnymosič,   potrzeba  až  bylo  uczQáliweJ  wyprawy  wojenii^.    iU%ta 
Bf/Mxard^  szwagier  HugODa,  pao  Normandii  i  Breta^Ji,  chda!  byč  dobry  m 
•pnymierzeúcem,  ale  wcale  nie  poddaným.  WeFlandrJi^rmijf//  odmawiaí 
vporczywie  zezwolenia  na  wybór  Hugona.    Takiém  samém  nqKMoUeiiiem 
tchn^Ii  hrabiowíe  Vermandoia.    Gdy  tak  panowie  áwieccy*  f íego  byli  nqxH 
aobienia  wzgl^dem  Hagona,    wszyscy  biskupi,  wyji|W8zy  jednego   Sšffuma 
%  JSens^  szczerze  mu  byli  oddáni.     Samo  wi^  pololenie  rzecsj  miewalařo 
Hagona  sawrzeé  z  nimi  ácisly  zwi^ek  i  pójšó  za  áiadem  Germaiqi,  gdzie 
akotecznoéé  wpřywn  docbowieňstwa  oczywiácie  si^  stwierdzila.     Kwitn%cy 
bowiem    stan  cesaratwa  Kiemieckiego  zt^d  wynika^    že  pan^J^cy  ceaarze 
Qmieli,  przez  ácisle  jednoczenie  si$  z  episkopatem,  rozbudzié  w  spoteczeň- 
itwie  i  spožytkowaé  wszystkie   žywotne  sily,    zniszczyč  zaá  i  abenrladnié 
wssystkie  žywioly  szkodliwe.    Za  ostatnicb  Karlowingów  Koádót  we  Fran- 
cji  nlegí  ci^žkiemo  npadkowi.     Skntkiem  smutných  nast^pstw  rospannego 
feudalizmu,   biskupi  widzieli  síq   w  koniecznoáci    chwycenia  za  orgi,  aby 
bronié  swycb  posiadloáci  od  chciwych  s^iadów;    biskupi  zaá  miesskiu^qr 
na  granicach   paúst^ra    doáwiadczali   tak   cz^sto   napadów   niepngjade/a, 
a  pomoc  królewska  byla  tak  po^roln^  i  slab^,  iž  nie  mogli  prairto  nígdy 
chowaó  miecza  w  pochw§,   a  ich  paláce  zamienialy  si§  w  obozy  i  fbrtece. 
Lecz  jak  z  jednej  strony,  wojaczka  ta  wyrodzila  pomi^dzy  pralatami  upo* 
dobanie    w  žyciu    wojeoném  i  poci^gn^la  za  sobí|  úpadek  obycsigów,  tak 
z  drugiej  zdów  strony,  maj^tnoáci  koácielne  rozbudzaly  w  možnowhtdcach 
éwieckich  ži|dz§  posiadania  maj^tków  koácielnycb.    Przymuszali  oni  w  ^m 
celu  sirých  synów  do  zákonu,  lub  sukni  duchqwnej,  wyst^powali  niekiedy 
z  prawami  snirerena  do  opactw  lub  biskupstw,  starali  sig  zawladn%é  b|dž 
w  dobrowolny  b^dž  gwaltowny  sposób  ^ryborami  biskupów,  i  biskupi,  któ- 
rzy  t%  drog%  zajali  sw^  godnošó,    bez  skrupulu  rozszerzali  wpjyny  ivrie- 
ckie  i  rozdawali  w  sposób  niegodny  dobra  i  urz§dy  koácielne.  Kanoniczny 
sposób  žycia  upadl  wsz§dzie;   ciemnota,  prostactwo,  lub  duch  zgola  ifria- 
towy  zapanowaly   w  duchowieástwie,  tak,   iž  gdy  zwolany    zostal   qrnod 
w  Troily  pod  Soissons  (26  Czer.  909),  Herytoeusz^  arbp  remeňski,  widzial 
aiQ  w  koniecznoáci  nkypowiedzieé  takie  skargi:  „Od  wielu  lat  wrogia  oam 
pogaňstwo,    smutný  stan  królestwa,  zla  wola  falszywych  braci  nie  pozwo- 
Uly  nam  zgromadzié  si^  razeín,  jak  tego  pragni|  przepisy  Eo^ciola.  Wido* 
cznie  gniew  Božy  zawisl  nad  námi  Lr§ka  paúska  cbloszcze  nas  bez  mi- 
losierdzia.     Widzímy,  iž  rok  po  roku  p(  la  nasze  dotyka  kl§ska    nieoro* 
dzajn,  ámieré  dziesi^tkuje  ludnoáé,  pustoszy  miasta,  klasztory  spalone,  lib 
id§  w  ruin§,  wsie  zamieniaj^  sig  w  pusty  nie,  i  slusznie  powiedzied  mole* 
my,  iž  miecz  gniewn  paáskiego  dosi^gn^l  až  do  szpiku  naszych  košci.  Oto 
8^  skutki  naszych    grzechów  i  zbrodni.     Upadla  bojažú  prawodawcy  bo- 
skiego  i  ludzkiego,  naámiew%ji|  síq  dzisiaj  z  rozkazów  biskupicb,  každý  ca 
chce,  to  robi.     Silniejszy  uciemifža  slabszego,    ludzie   stali  sig 


Francja.  497 

monldemi  i  poženyii  síq  samL —  Co  si^  tjexy  klasztorów,  ich  úpadek  i  nu- 
11%  s%  Uk  strasznemi,  i2  stów  i  rady  mi  braknie  (Damherger^  Sjnchioa. 
G^schichte  IV  2  75).  Skarga  ta  stosqje  síq  do  stana  Koiciola  weFran- 
cji  w  IX  i  X  wieku;  wszakže  i  tu,  jak  wsz^dzie  w  Kojdele,  pienríastki 
ezjrste  i  áwi§te  z  poáród  straszliwego  ogólnego  npadka  codownie  wjstf- 
pily  do  walki  z  królestwem  ciemnoáci.  .  Hugo  Kapet  mógt  z  latwoácif 
wszystkie  te  dobré  žywioty  zgromadzió  okolo  trona;  dobry  duch  rozbn* 
dzai  síQ  wsz^zie.  W  Clugny  (ob.)  rozpocz^lo  síq  to  odrodzenie  zákona 
éw.  Benedykta,  które  zrodzito  w  przysztoáci  tak  ^riele  áwi^tycb  i  zbaw- 
czych  instytacji:  na  przestrzeni  catej  Francji  powstawaly  kwito%ce  szkofy. 
Alfred  W.  nžywa  w  Anglji  nczonych  francozów,  a  francoz  Gerbert,  obrany 
Papieiem  pod  imieniem  Sylwestra  Il-go,  zadziwia  šwiat  rozle^í%  wiedz%. 
Z  groDa  demnycb,  zddczalych  ksi^ž^t  zaszczytnie  wyróžniigil  bíq  swém 
wykaztalceniem  hr«  Flandiji  Arnulf  II  i  Wilhelm  Pohciny^  ksi%2e  Akwitaigí. 
Usposobienie  samego  lada  pi^knie  síq  przejawia  w  tym  powszechnym 
krzyku  obarzenia  na  wieáé,  iž  i.  Majolua  napadni§ty  zostal  przez  Sarace- 
nów.  Wilhelm  /,  hr.  arelateúski,  nie  može  oprzeé  8i§  wolania  lada  pko 
baronom,  oddiý^ym  ú^  tylko  nstawicznym  klótoiom:  zbiera  anm*^,  niszczy 
gniazdo  rozbójników  i  koúczy  dni  swoje  w  Clagny  w  babicie  zi^onnym. 
Gómil  Lotaryngj^  rz^zi  podówczas  ksi^že  Fryderyk  i  idzie  r§ka  w  rígkQ 
z  pobožnými  i  gorliwymi  pralatami.  Normandja  takte,  pod  rz^dem  ksi^ia 
Eyszarda^  popienu^ego  szczerze  wdzelkie  instytacje  i  prače  Koáciola, 
w  kwitn%cym  zostawala  stanie.  Na  czele  rachá  religgnego  byt  od  r.  9  71 
ÁdalUran  arcbp  remeňski  i  prymas  Gallji.  Przyklad  jego  zach§cal  wielu 
gorlÍ¥rych  i  pobožných  biskapów.  W  miesi^ca  Mája  9  72  r.  žebral  on 
do  Rheims  wszystkich  snffraganów  swoicb  i  naradzal  si§  z  nimi  nad  pod« 
niesieniem  i  reformy  klasztorów  i  nad  innemi  sprawami  Koáciola.  Praca 
nad  podniesieniem  ducha  koácielnego  rozpocz^  si§  žwawo.  Oto,  jak  Dam- 
berger  (op.  cit.  V  p.  I7i)  kresli  obraz  prac  Adalberona:  „Przedewszyst- 
kiém  z^%l  8i§  on  restaaracj%  i  upigkszeniem  koáciola  katedralnego,  pod- 
niesieniem npadlych  szkól  i  zaprowadzeniem  porz^dka  w  klasztorach.  Ka- 
noników  zniewolil  do  žycia  wspólnego  i  pewnego  rodzaja  klaaznry.  Wydal 
polecenie  do  wszystkich  opatów,  aby  pod  przewodnictwem  Rwioifa^  opata 
z  Saint-Rémi,  wszyscy  zgromadzili  si§  na  kongregacjg,  i  zgromadzonych 
zniewolil  do  wspólnej  narady  nad  árodkami  asani^cia  gorsz^cego  niepo- 
rz^dka,  jaki  si^  zagnieždzil  w  klasztorach,  gdzie  zakonnicy  tjle  niekiedy 
gonili  za  áwiatowosci^,  iž  pozwalali  sobie  nosič  najwykwintnicjsze  šwieckie 
stroje.  W  tym  samým  ducha  w  Lotaryngji  dzialali :  Gerard  z  TouL^  Teo- 
doryk  z  Metz^  Wicyfrid  e  Verdun  i  inni.  Natrafiamy  takže  na  slady  syno* 
dów  z  onego  czasa,  élady  exkommanik,  rzacaaych  na  možnowladców  áwie- 
ckich  za  ich  bczprawia.  W  takim  stanie  rzeczy  Hago  Kapet  mial  ju2 
jasno  wytkni^t%  drogQ  post§powania,  a  mianowicie  atwierdzenie  rz^da 
swojego  za  pomoci  šcislego  agednoczenia  síq  z  pralatami.  Biskupi  bo- 
wiem  z  wlasnego  intercsu  musieli  przywi^zywač  jaž  wielk%  wagQ  do  sztan- 
dara  monarszego,  zwróconego  przeciw  lapiežcom  košcielnym.  Dawali  oni 
sobie  wprawdzie  rad§  ^sami  ze  slabszymi  i  drobniejszymi  pankami,  lecz 
przeciw  pot^žniejszym  možnowladcom,  w  obec  wi§kazych  koronnycb  waza- 
lów,  síly  ich  byly  za  slabé.  Gdyby  przeto  Hugo  cbcial  szczerze  zwi%zaó 
si$  z  biskupami,  przy  ich  pomocy  zdolalby  bezw^tpienia  zwalczyč  dnmnych 

Encykl.  T.  V.  32 


498  Francja. 

panów,  nokazač  poszanowanie  tak  dla  praw  Eošciola,  jak  dla  swej  króle- 
wskiej  korony.    Tymczasem,  jakkolwiek  dal  on  dowodj  swych  rdigijnjch 
aczač,  a  nawet  zdolal  pozyskač  iini§  obroúcy  Kosciola,  wszakže  nie  byl 
on  wolnym  od  zachcianek,  niezgodoych  z  dobrem  Koáciola.     Jego  zacho- 
wanie  síq  wzgl§dem  stuliey  remeňskiej,  po  šmíerci  Adalberona  (Gmdzieá 
987   r.),    przedstawia  go    w  bardzo   niekorzystném    dla    niego    éwietle. 
Sam  Hugo  staral  sig,   aby  stolica  remeňska  dostala  síq  KarlowingoWi  Ar- 
nnlfowi  i  wyjednal  ma  zatwierdzenie  w  Rzymie;  lecz  zaraz  potem,    kiedy 
ksi^že  Karol  wypowiedzial  wojn^  Ottonowi,  zagarn^l  Bheims  i  uprowadzil 
arcybiskupa,  Hago  podejrzewal  Arnulfa  o  zmowQ  z  ni^ezdzc^.     Napróžno 
Arnolf  protestowal  przeciw  swemn  uwi^zienia  i  rzucal  kl%twQ  na  tych,  co 
oámielili  síq  spnstoszyó  jego' arcybiskupstwo.    Synod,  žebraný  w  Sens,  mír- 
Bial  go  vrezwaó  przed  swój  s^d,  jako  winnego  zlamania  przysí^,  a  kiedy 
Arnulf  odmówil  stawiennictwa,    Hngo  zaniósl  skarg§   do  Stolicj  Apoštol- 
•  skiej.     Gdy  Rzym   zwlekal   wydanie    wyroku,    Hugo    chwycií  8i§  ínn^o 
árodka:  nakázal  s^ďzió  t§  sprawg  trybnnalowi,  žebranému  w  jednej  z  wio- 
sek  pod  Rcims  (19  Czerw.  99 1  r.).     Król  wyst^pil  z  silnil  wol%  potgpie- 
nia  arcbpa,    a  biskupi    przyjgli  rolg   shižebniczycb    dworaków.     21aledwo 
kilku  odwažylo  sig  przemówič  w  obronie  niewinnego.     Arnulf  zostal  po- 
t§pionym.     Oglaszano,  iž  potajemnie   przyznal  si§  do  winy,  król  zai  do- 
magal  síq,  aby  to  wyznal  publiczoie.     Darowano  mu  ž}'cie,  poprzestaj%c 
na  zloženiu   ze  stolicy  bi3kupiej;   w  miejsce  jego   wybranym  zostai    Ger^ 
bert.    Zachowanie    ú%   Gerbcrta    nie  jest    dosyó   jasné;    wszakže    pewn) 
jest  rzecz%,  že  pisma  jego,   jak  i  cala  historja  procesu,  zostaly  spalone. 
/Biskupi  uslužni  Hugonowi  musieli  z  nátury   rzeczy  obawiaó    sig    B^ymu, 
a  zatem  podali    sobie   r§ce,   objawiaj%c  d^žnoáci  odszczepieňcze.     Biskupi 
niemieccy  zalili  síq  w  Rzymie  na  zloženie  i  uwi^zienie  Arnulfa,  i* Jan  XV 
(XVí)  wezwal  przed  s^d    swój  wszystkich    pralatów,    którzy  \vzl§li  udzial 
w  niesprawiedliwoáci.     D.  2  Czerwca   995  r.  opat  Leon^    legat  papiezki, 
przybyl  na  synod  w  Mousson.     Nie  stawií    Bi§  tam  žáden  z  zapozwaDych 
biskupów,   b%di    z  wrodzonego  lenistwa,    b^dz   z  ducha  odszczepieúczego, 
popicranego  przez  króla.     Sam  tylko   jeden    Gerbert  pragn^l  usprawieďli* 
má  swí|  elekcJQ  w  obec  legata  i  nie  poszedl  za  rad^  królewsk^,  aby  nic 
sobie  nie  robil  z  rzuconej  na  niego  suspensy.     Leon  jednak  pragní|l  wy- 
filucbač  i  Arnulfa.     Synod  odložono  na  póžniej  i  zwolano  na  dzieá  i  Li- 
pca  t.  r.     Dwór  uwažal  za  dogodne  dla  siebie  nie  stawaé  wigcoj  w  obro- 
nie Gerberta.    Na  nieszcz§ácie  nie  mamy  akt  tego  synodu:  podi^^  jednak 
powszecbnie,  iž  malá  tylko  liczba  biskupów  pod  przewodnictwem  Amoux, 
biskupa    Orleanu,   trwala  teraz  w  swym  uporze  i  odmówila  stawiennictwa 
na  synod.     Gerbert  wydalil  si§  do  Niemiec,  Ilugo  jednak  i  syn  jego  i?o- 
éert  nie  chcieli  ani  slyszeó  o  przywróceniu  Arnulfa,  i  legat  opuécil  Fran- 
cJ5,  pozostawiwszy  sprawy  koácielne  w  najoplakaúszym  stanie.  Grzegorz 
y  domagal  si§  stanowczo  sprawiedliwoád  dla   Arnulfa.     Š.  Abbo,    kiUa- 
krotnie  wysyíany  z  Rzymu,    zdolal  nakoniec    dokazaó,   iž  dwór,  pragn^ 
zgody  z  Stolic^  Apost.,  ust^pil,  i  Arnulf,  wypuszczony  na  wolnošó,  wst|- 
pil  powtórnie    r.  99  6    na   stolic§    arcybiskupi^.     Juž  i  Stycznia  9  88  r. 
Hugo  mianowal  syna  swojego  Roberta   wspólrzíjdc^   paástwa  i  swoim  na- 
st§pc%,  a  skoro  tylko  ten  doszedl  do  pelnoletnoáci,    oddal    mu    calkowite 
rz%dy  i  zakoáczyl    dni    swoje    w   bezczynnoáci  21  Paždz.   9  96  r.     Mógl 
on  bardzo  latwo  wzraocnió   powag§    troau,    zawarhzy    ácisle    przymierze 


Franejt.  499 

z  epiakopatem;  leez  t«go  nie  zrobil.  Tak  samo  posf4piI  i  sjn  jego  Ro- 
bert; to  tež  przekazal  swoim  iiast§pcom  mocno  zaklócone  królestwo  i  po- 
vagQ '  monarsz4  bardzo  zdyskredjtowan^. — Wszjstkim  wiadomo,  iž  Bo^ 
hert  otrzjmiU  przjdomek  Pobosnego,  W  istocie,  w  latách  swej  mlodo- 
^i,  dal  on  wiele  dowodów  pobožnoáci,  potwierdza  to  i  autorstwo  bj- 
mnn:  Veni  Sonete  Spiritus^  jemu  przyznawane,  i  ch§é  zamienienia  plaszcza 
króiewskiego  na  snkni^  dacbown^  Byl  tež  niezlvm  teologiem.  Ale 
brak  ma  bjJo  harta  dnszj,  a  wielka  jego  slaboáč  dla  kobiet  rzuca  sla- 
szne  podejrzenie  na  gmntownošč  jego  pobožnoád.  Wpljwy  kobiece 
uczynilj  z  niego  monarch§  slabego  i  cz§sto  niebezpiecznego,  tak  dla  paá* 
stwa,  jak  Košci(^a.  Poj%!  on  nsgprzód  za  žong  Zuzonrif,  wiele  starsz) 
wiekiem  od  siebie,  któr^  oddali},  a  poálabil  Bert^^  siostrg  Rudolfa,  króla 
bargondzkiego,  wdowQ  po  Ottonie,  brabi  Chartres  i  Blois.  Byla  to  jego 
krewna;  že  zaá  Robert  nie  ž^dal  dyspensy  papiezkiej,  wynikn§ly  zt^d  nie- 
porozumienia,  które  tém  bardziej  si§  wzmogly,  gdy  Robert,  opoéciwszy 
Bert§,  poj%t  za  žon^  Konstancj^^  córk^  hr.  Tnlozy.  Kilkn  bisknpów,  ma- 
j%c  na  swém  czele  Leoteryclia^  bpa  z  Sens,  stanulo  w  obronie  dyspensy, 
jak^  sami  udzielili  Robertowi  wbrew  woli  Stollcy  Apost.,  domagaj%cej  si$ 
oddalenia  Berty.  Spr^wa  Berty  agitowala  sig  w  tym  samým  czasie,  co 
i  proces  o  stolic^  arcb.  w  Rheims.  Rzym  stanowczo  ošwiadczyt  sig  prze- 
ciw  malžeóstwQ  z  Bert%.  Wiarolomni  pralaci  oburzali  si$  na  sloszne 
ž%dania  Stolicy  áw.  i  trwali  w  oporze.  Lecz  w  miar§  tego,  jak  ci  oddá- 
lili si§  od  Stolicy  Apost.,  začni  i  pobožni  bisknpi  cznii  tém  wi§ksz§  po- 
trzeb§  jednoczenia  síq  z  najwyžszym  Pasterzem.  Zákony  przedewszystidém 
zwracaly  sig  nienstannie  kn  Rzymowi  i  tam  szokaly  dla  siebie  ojcowskiej 
opiekí,  b^di  przeciw  slabým  i  zb}i|kanym  bisknpom,  b§di  przeciw  gwal- 
tom  Roberta,  baronów,  hrabiów  i  ksi§ž)t.  Robert  nie  oddali!  Berty  na- 
wet  i  r.  9  96,  t.  j.  wówczas,  gdy  awolnil  z  wi§zienia  Arnolfa.  Grzegorz 
V  przesla}  Leoterychovci^  przywódcy  opponentów^  i  wszystkim  jego  wspól- 
nikom  ostr%  nagan§:  zbantowani  pralaci  šciálq'szy  zawarli  mi^dzy  sob% 
sojosz;  tym  sposobem  Koéciól  we  Francji  zostal  w  owej  epoce  mocno 
zaklócony.  Wszyscy,  co  nie  omieli  wzniešó  síq  nad  interes  doczesny 
i  spojrzeč  na  sprawg  z  pnnkta  mgšwi§tszycb  zásad,  stawali  po  stronie 
królewskiej;  biskupi,  nie  godz^cy  si^  na  kaprys  królewski,  achodzili  za 
nieprzyjaciói  króla  i  byli  przedmiotem  wszeikich  napaád  ze  strony  panów 
éwieckich.  Ltoteryeh  prawdopodobnie  zostat  zasospendowany  przez  Jana 
XIX  (XYIU).  Stronnicy  jego  vybuchnuli  wówczas  z  gwaltown^  nienawiáci% 
przeciw  wiemym  Apostolskiej  Stolicy  bisknpom  i  zakonom.  I  czém  wi§- 
cej  stronnicy  Leoter}'cba  obawiali  síq  Rzymu  i  reakcji  dacha  koádelnego, 
tém  gwaltowniej  rzacaii  si§  na  instytucje  i  prawa  koácielne.  Mamy  list 
Jana  XIX  z  1008,  pisany  do  Roberta,  w  którym  Papiež  žali  si§,  iž  nie- 
tylko  Leoterych^  samozwaóczy  biskup  Sens,  lecz  i  FuQco^  Jbp  orleaúski, 
lekcewaž^  sobie  Stolic§  Apost.  i  jej  legata  Piotra^  tak  dalece,  iž  smi%  ž^- 
dač  od  Guzlina^  opata  z  Flenry,  aby  rzacil  w  ogieú  breve  apostolskie, 
i  grozi  kl^tw^  wszystkim  bisknpom,  którzyby  si^  nie  stawilí  przed  Wiel- 
kanoc§  do  tlnmaczenia;  wrazie  zaá,  gdyby  król  oáwiadczyl  síq  za  zbunto- 
wanymi  biskupami,  grozi  naloženiem  interdykta  na  cale  paústwo.  R.  1004 
é.  Abbo  zostal  zamordowany  za  to,  že  chdal  przywrócič  porz%dek  w  kla- 
sztorze  La  BéoU.  Gorsz^ce  obsadzanie  stolic  biskupich  przez  L^oterycba 
opiewa  satyryczny  tcieni  Ádalberona,  bpa  LandaUi  do  króla  Roberta  (cf. 


500 

Rmqv^  Rer.  Gaffic  rt  Fnat  ScrípCar.  L  X  p.  ««),  w  ktárjm  mk^fbj 

fmnstni   mÓwi: 

,Ut  placet  Impeáú.  sic  se  tnn^rDMt  et  Ordo. 

Rastícas  íDe,  piger,  de&nais.  et  aadiqiie  tarpis 

Psicfara  cam  gemmis  ditetor  mille  coroa. 

PraesoHa  et  si  focte  vacet  locas,  iathronžmnr 

Pastores  aiiam^  naaUe,  qmcoiiqTxe  at  íQe. 

šit  tazBCB  boc  pnesohtíli  ratíoiie  eaTendnm, 

ynOas  Episcopiuiii,  dmna  lege  perxtiis 

Tentet,  sed  sacm  Scripcoris  evaciatoa, 

£c  stadiis  qaem  nec  eonstrinxent  osa  dienm: 

Aiphabecnm  sapiac  digíto  tantnm  muDerare. 

Hi  procerea:  Praeceptoresqne  I106  mandos  adarec 

Praedpiant  conun,  sed  dam  com  fraade  sasorraat. 

Begnla  si  stabilia  diTům  permansmt  issa, 

Disdpliiia,  ^igor,  rirms,  mox  et  decor  omnis, 

Ecclesiae  folgor  paaco  sab  tempore  Terget.  etc.* 
Wáród  tak  oplakanego  stana  Koscioía  we  Francji,  doch  fcatnlicki  nie 
opadl:  objawiat  ú^  on  w  bardzo  wieln  bisknpach,  pojmiýfCTcli  dobne« 
Iž  gfówn^i  ich  obron%  i  punktem  oparcia  jest  wUsnie  Stolica  Piotrowa. 
FulUn  z  ChartTtM^  zgromadaiwszy  ich  wszrstkÍGh  w  okoto  debie,  tak  pi- 
sal  do  króla:  ^ie  po  raz  to  pierwszy  ociekamy  si$  do  tir^  laskavoéd, 
nie  odpychaj  nas  od  siebie  do  koňca  i  nie  zmoszaj,  abjsmj  ofarócili  sio 
ze  skarg%  do  obcego  monarchy,  lab  cesarza.  Opoídleá  nas  bowiem  zn- 
petnie,  nie  maj^c  czy  dosyé  dobrej  woli,  czy  dosyé  sily  stanic  w  obronie 
Oblnbienicy  Chrystnsa,  Košciola  sw.*"  Nie  jednego  tel  zmnsily  do  zasta- 
nowienia  ú%  i  wejicia  w  siebie  straszne  kl^ski  gtodn  i  zárazy,  jakie 
wybuchly  1020  r.  Lecz  biskupi  odszczepieácy  nie  przestali  klase  d^e 
na  ncho  królowi  i  dowodzič  mo,  ii  Rzym  pragnie  si^  wedrzeé  w  niezi- 
przeczone  prawa  królewskie,  eze^o  Robert  powinien  bronié  wszeUdemi  a- 
lami.  Tymczasem  króla  dreczrla  mysl.  ii  jest  na  zlej  drodze;  pragc^l 
wypocz4c  i  oddač  si§  czrtaiiiQ  swych  ksi^žek.  Kilkn  prawowieniych  bi- 
sknpów,  korzystaj%c  z  tego  usposobienia,  zrobilo  mu  powažne  przestrt^i 
i  Robert  postanowit  odb>c  do  Rzymu  pielgrzrrok^  i  blagač  osobiácie  Pa- 
pieža  Benedykta  VIII  o  absolncj^.  Oddálil  od  siebie  Eonstan^^  i  przy- 
by}  do  Rzyma  10 16  r.  Papiež  zdj%l  z  niego  cenziiry  koádelne,  lecz 
Robert,  zaledwo  powrócil  z  picigrzymki,  wpadl  zaraz  w  sidta  Leoterycba 
i  Konstancji,  i  kraj  na  nowo  stanul  nad  przepa&ci§.  Žalono  si^  po^vsze* 
chnie,  iž  nie  bylo  króla.  Robert  kázal  okoronovrac  syna  sw^^  Hugina 
(1017  r.),  lecz  ten  nmarl  1025  r.,  a  w  miejsce  jego  14  Miga  1027  r. 
w  Rbeíms  wložono  koron^  na  glow^  Eenryka,  Konstancja  i  Leoteiych 
dokládali  wszelkich  staraá,  aby  temn  przeszkodzic.  Nie  powiodlo  im  ú% 
t|  raz§  i  w  gronie  pralatów,  žebraných  w  Rheims  na  korona<y^  Henryks, 
znajdi^emy  mgžów,  którzy  z  rycersk)  odwagíl  podniešli  skargi  na  wszd- 
kiego  rodz^u  lupiezców  wlasnosd  koscielnej,  wielkich  i  malých.  Stra- 
szny  glód  i  wieUía  šmiertelnosč,  jakie  spustoszyly  paástwo  w  latách  102? 
i  1030,  sprzyjaly  zwrotowi  nmyslów  ka  dobrem  a:  wszyscy  mówili  o  po* 
trzebie  pókafy,  poprawy,  nawrócenia  sig  do  Boga;  odbywano  liczne  nro- 
czystoád  religyne  i  dzielo  moralnej  poprawy  pocz^o  si^  na  dobré.  Z  li- 
czby  pralatów,  w  tak  smntnycb  dla  Kosdola  czasach  pracoj^ych  ze  szcze> 


Franojt.  501 

gólniejsz^  troskliwoicif  nad  ladem,  kronikí   wspoiiiiii:g%  Byizarda^  optU 
X  Terdan,  i  i.   Wilhelma  z  Dijon    (ob.).     Na   nieszcz^kie,  przedwczeáme 
zeszli  oni  z  tcgo  áwiata,  Uk  samo  jak  á.  FulUrt  z  Chaitres,  ktoiy,  opla- 
kiwany  przez  wszjstkich,  nm.  lo  Kwiet.  1028  r.     Cala    Francja    wolala 
o  pokoj.     Poprzednio  jož  bisknpi  bargnndzcj  žebrali  si§,  abj  zaprzjsi^dr 
i  nakazaó  zaprzjsi^dz  pokoj  pod  kar)  ki^twy  koádeinej.  Synod  w  Bons- 
silln,  odbyty  16  M^a   102  7  (v.    104  7)  r.,  zaiedí  pod  t)  sam%  kar^Božy 
pokoj  (ob.)  przynajmniej  od  godziny  9*ej  we  érod§    do  i-ej  w  poniedzia- 
tek.     Robert  nmarí   2  Lipca    1031  r.     Okaza)   on  wprawdzie    oplakanii 
slaboéé  i  niestaloác   w    obec  rozprzeženia    stosnnkóir  koádelnycb,  wszak- 
že  niekiedy  nmial  bronié  powagi  monarszej. — O  Hen  ryku  I   kilka  ďów 
tylko  powiemy.  Žádna  jož  na  áwiecie  pot^ga  nie  mogřa  powstrzymaé  rozwoja 
Kokiola.  Ifenryk  nie  byl  szczerym  jego  sprzymierzeúcem.     Roztropnošd), 
czasami  graniezi^c)  z  chytroki),  npokorzywszy  potažných  wazalów,  zdolal 
on  podniešč  powag§  korony.     Bisknpi    popierali    wszelkiemi    silami   jego 
spraw§:  to  bowiem  sknpienie  si§   obok  tronn    zabezpieczalo  icb  od  gwat* 
tów  moinycb  Inpiezców.     Xa  nieszcz§ácie  sam  król  šd^gn^  r§k§  po  wla- 
snoáó  koácieln)  i  symonja  stala  na  ďziennym  porz%dka.     Lecz  powoli  be- 
nedyktyni  pocz^li  stopniowo  rozszerzaé  zbawienne  wplywy:   bisknpi  dwor- 
scy  wymierali  jeden  po  drngim.     Papiež  Leon  IX    przybyl   osobišde  do 
Francji.     Búdebrand^  jako  legat  papiezki,  zjawil  si^  w  jej  granicacb  i  pa- 
niczny   strach  padl   na    symonjaków    i  konknbinistów.     lienryk,  idv^  za 
podszeptami  zlej  rady,  chcial  stawič  opor  Stolicy  áw.     Leon  IX  3  Pažd. 
1049  r.  sam  w  Rheims  otworzyl  áwietny  synod.     Bylo  tam  16  tylko  bi- 
skupów,  lecz  przyl^czylo  si§  do  nich  50  opatów.    Silná  wola  lodzi,  szcze- 
Tze  oddaných  Košciolowi,  odniosla  zwyci^ztwo  nad  wrogami  dzida  Bože- 
go,  i  wsz^dzie,  gdziekolwiek  spojrzymy,  widzimy,    pod  koniec  panowania 
Henryka  I,  odradzaj^cego  8i§  we  Francji  dacha  religji  i  mormlnoáci.    Za- 
iri^nj)  8i§  szczere  i  žywe   stosnnki    z  Stolic^    Apost.;   liczni  pielgrzymi 
id%  odwiedzaé  grób  Cbrystusa  w  Palestynie;  klasztor  w  Bec  dochodzi  do 
szczTtn  swej  swietnošci  pod  rzadami  Lanfranla^  wsz^ie  Košciól  rozsze- 
rza  swe  zbawienne  wplywy.    To  samo  widzimy,  rznciwszy  pobieinie  okiem 
na  rz^y  Filipa  I  (i^^^ — 1108).     Byl  on  bardzo  lekkich  obyczigów, 
a  grzeszne  jego  zwi^zki    z  Bertradq  Monifori^  nierozwiedzion)  žon^  k8i§- 
da  ďAnjon,  charakteryznj%  cale  jego  rz^y:   rzncona  kl^twa  ci^žyla  nad 
jego  glow)    przez    caly  lat  dziesi4tek,    co    Košciól  we  Francji  wprawilo 
w  przykry  zam§t.     W  mlodoád   swej  Filip    nanczyl  si^  jedynie  rozpusty; 
zt^    glównemi    cechami    jego    panowania    8%:  rozldelznana  na  wszystko 
zmyslowoáó,  nienctwo,  brak  wszeUdego  pojídá   o  zásadách  rz^dzenia,  na- 
koniec   raž^ca   niesprawiedliwoéó   wzgl^dem  maj^tnoád  koádelnq.     Grze- 
gorz  Yn  napisal  do  króla    grožny  i  energiczny  list.     Blngi  szereg  syno« 
dów  wyéwieca  bieg  procesu,  jaki  wywolala   gorsz^ca  jego  ^rawa.    Jako 
wielki  obroáca  zásad  sprawiedliwosd  i  praw  Koádola  odznaczyl  si^  w  owym 
czasie  itr.  I\co  z  Chartres  (ob.).     Filip  byl   jnž  przedmiotem  ogólnej   po- 
gardy,  pierwej   nawet,-    zanim  go  kl^twa  košdelna  dosi^ta.     W  tym  tet 
czasie    trnbadorowie    pocz^    wyst^powaé   z  swojeoi    pioaenkmi 
i  poeijami,  tchn^cemi  niemoralnoid^  i  niežyczliwoéd^  dla  Koádola.    Giar 
to  i  nami^oéd,    tak  zawaze  wrogie  dla  kamoád  ewangdieznej,  pneamr 
msty  ich  nsty.   Jeden  z  najpierwszych  takich  tmbadnrów,  Wilhelm^  kii%- 
±e  Akwitanji,  który  wiódl  podobné  iycie  jak  Fďip;  w  sposób  bardzo  gor« 


502  Fraoeja. 

sz^cj  zamieszal  caly  synod  w  Poitien,  zniewažyt  kardynatów,    roip^dzit 
biskúpów;  Jdlku  jednak  odwažniejszych  pndatów   pozostato  na  swych  ata- 
nowiskach,  spokojnie  wyczekig^c  ámierci,  jak§  im  dla  prawdy  Botej  gro* 
žono.     Jednym    z  tych    ostatních  byl  iw,  Robert  z  ArhrisseUe.     Pogarda 
jednak  dla  cenznr   koácielnych,   zaklócanie  synodów  i  inne   tego  rodz^a 
bezprawia,  w  czasach,  gdzíe  žywa  wiara  byla  stokroó  silniejsz^   niž  lekko- 
myálnoéč  i  rozposta  ksi§ž§ca,   nie   mogly    trwaó   dlogo,  i  sobor  w  Qer- 
mont  (ob.)    otwiera  we  Francji  now%  i  áwietn%  er^.   Zewsz^d  d%ž^  liczne 
zástupy    krzyžowców.     Francja   zdobywa    sobie   áwietny  wieniec  chwaly, 
zdobytej   na  polach    Ziemi  áw.,  i  Koációl    liczy    w  niej   nigdzielnicijszych 
swych  bohaterów.  Wiele  tam  w  owym  czasie  zawi%ziye  síq  zakonów:  pow- 
stig%  rycerze  krzyiowi,    éw,   Bruno  funduje  kartuzáw^  to  Citeaux  powstaje 
w  r.   100  8    gloány  zákon    ofstersów^  w  4jece^i    piktawskiej  slynie  opa- 
ct\!ro  Fontevraud,     Množyly  síQ    ciche  nstronia  áwi^tobliwego  iyda  i  du- 
chownej  pracy,  a  wraz  z  niemi  odradzaly  si$  nauki,  zwi^zane  w^em  mi* 
lej  7gody  z  pobožnoáci%  i  wiar^.  Wówczas  to  s}yn§ly  imiona:  Lan/ronlra, 
Abelarda^    Wilhelma  z  Champeaux,  ho.  Bernarda^  i  Paryž    stal    SÍQ    gló- 
wném  siedbskiem  oáwiaty.  Tenže  sam  duch  ožywial  FrancJQ  cal%.     Zamki 
tchn§}y  rycerskoáci%9  miasta  powag%  i  pracowitoáci§,    odžyla  sztuka;  mlo- 
dzieňcza,  pelna  áwiežego  natchnicnia  poeqa  uniešmiertelDíla  legendy  Bre- 
tanji  i  Normandji;  wsz^dzie  mhožyly  síq  religijne  základy.     Francja  sta- 
nula na  czcle  éwiata  katoliekiego  i,  wszystko  ožywiig^c  swym  duchem  ry- 
cerskim,  zagrzewala    obcych   do    wypraw  krzyžowych.     Naród  wszedl  na 
tór  prawdziwy  i  monarchja  Francuzka  pocz^la  spelniaó  opatrznoáciowe  swe 
poslannictwo  na  áwiecie. — Pierwszy,  prawdziwie  rycerski  monarcha,  z  ro- 
du Kapetyngów    L  n  d  w  i  k    YI,   uiy wa  dzielnego  ramienia  na  ^jarzmíe- 
nie  wazalów   koronnych.     Przywi^zany    do  pobožnej    malžonki  Adelaidy, 
przyrzekl  jej  wychowaé  swych  synów  w  duchu  religijnym.     Pierwsze  lata 
jego  panowania  zaj§ly    wyl%cznie   zwyci§zkie  walki  z  wazalami.     Upoko- 
rzyl  on  dum§  magnatów,  sprzyjal  wzrostowi  miast,    popieral  handel,   da- 
wal  opiekQ   przemyslowi,    zabezpieczyl  drogi  publíczne,   zmusil  wszystkich 
do    poszanowania   monarszej    powagi  i  oglosil   sig   protektorem  Koéciola. 
Šw.  Bernard  odmawial    mu  tego  tytulu,   oskaržaj^c  go  o  pych^.     Lud?rik 
jednak  dalcki   byl  od  sprzyjania  d^žnoáciom  odszczcpieúczym,    które  tyle 
wyrz%dzily  zlego  za  jego  poprzedników;    i  gdy  Stefan^  bp  paryzki,  widzial 
síq    w  obowi^zku    rzucenia    interdyktn    na  dziedziczne  ziemic  królewskie, 
sam  dal  przyklad  odwolania  si^  do  Rzymu.     Ilonorjusz  11^  Papiež,  stanal 
po  stroDÍe  królewskiej;  šw.  Bernard   z  tego  powodu   žarliwiej  jesscae  po- 
ezii przemawiaé.    Ludwik,  powoduj^c  sig  roztropn%  przezornoáci^,  w  zgo- 
dny  sposób  spraw§  zalatwil.     Podobnie  w  sporze  z  Henrykiem  /,    królem 
angielskim,  oďwolal  síq  do  pošrednictwa  Papieža  Kaliksta  11^  obecnego  na 
slawnym  synodzie    rcmeňskim,    który    skazal   na  wygnanie    cesarza  m'e- 
mieckiego  Henryka  Y.     Poszedl  takže  za  rad^  sw.  Bernarda,  podczas  sj- 
nodu  w  Etampes  iisi  r.,  w  sprawie  Innocentego  II  (ob.),  przybylego  da 
Francji  w  skutek  elekcji  dwóch  Papiežów.     Gi§žko  zasmucony  strat%  syna 
Bwego  Filipa^  ukoronowancgo  r.  1129,   zmarlego  lisí,    Ludwik  YI  pro- 
sil Papieža,  aby  koronowal  drugiego  jego  syna,  Ludwika  Mlodego^    czyli 
L  u  d  w  i  k  a  YU.  Akt  ten  odbyl  Papiež  w  archikat.  remeúskicj.  Wpraw- 
dzie  nie  tak  juž  pomyálnic  wiodlo  si§  Koáciolowi  za  rz^dów  Ludwika  YII| 
postup  jednak  w  dobrém  byl  ci^gly.    Ludwik  YII    nie  naležy  wprawdzie 


Frtneja.  603 

do  liezby  najzoakomitszych  monaidiów  we  Fnutcji,  wsBdcže  o^tte  obj- 
czaje  pami^  jego  wdzí^eziiie  przekasiú^  potomDym.  Wspólczeáni  ehwaL| 
jego  pobožno&é,  dobroč,  lagodno^  i  jego  gorIiw%  troskliwoáč  o  dobro 
swych  poddaných;  gani^  jednak  jego  zbytni^  prostoty  i  brak  dostatecracj 
energ)],  z  jak^  powinien  byl  wyst^plé  przeciw  projektom  króla  angíel- 
skiego,  niebezpiecznym  dla  interesów  Francji.  Zcrwanie  zwi^zkn  mai2e6« 
skiego  z  lekkomjáln^  EUcnwrq^  w  skutek  czego  Anglja  polo2jla  8woJ% 
r§k$  na  obszeme  prowincje  (p6}ow^  Francjí),  które  ta  ksi§žniczka  przy<* 
niosla  koronie  w  posagn,  sprowadzďo  naFranij^  nieobliczone  kJ^i,  kď« 
ka  wieków  trwaj^e.  Ludwik  szuka)  poparcia  w  Košciele,  labiegal  nad 
podniesieniem  npadlej  tn  i  owdzíe  kanioáci.  6dy  hereqe  szerzyé  sí^  po- 
cz^}y  na  polndnia  i  pólnocy  Francji,  prosil  w  r.  1162  Aleksandra  III, 
aby  wszelkiemi  sposobami  starat  si§  powstrzymač  szerzeníe  trocizny,  zabi- 
jaj^cej  relígíjne  žycie  iadiL  Za  nast§pcy  Ladwika,  Filipa  Augusta 
(1180 — 1223),  here^a  wybacbta  gwahownie  i  rozpocz^la  si$  wojna 
z  aUAgentami  (ob.  ten  a.  tndziež  Castelnaa  Piotr).  Wiadomo,  co  dla 
zwakzenia  bl^ów  herezji  i  zgnbnych  tendencji  wiekn  dokonaly  wówczaB 
dwa  zákony:  frcmeUzkanóie  i  dominíkanów,  O  zataigaeh  Filipa  z  Koécio* 
lem  ob.  a.  Filip  August.  Lagodne  bylo  panowanie  Ludwik  a  VIII. 
Wdzi^zném  tež  okiem  pogl^dal  naród  tak  na  monarchy  jak  na  pobožD% 
swoj)  królow§  Blanky  kastylsk^  Rz%dy  jednak  jego  trwaly  tylko  3  lata 
i  Ludwik  VIII  um.  1226  r.,  przekazaj%c  berlo  Blance,  jako  opiekun* 
ce  maloletnicgo  syna  Ludwika.  Z  trudnošcú|  wielk^  przyszlo  do  koronacji 
L  n  d  w  i  k  a  IX  (ob.).  Panów  šwiecldch  nie  wielu  przybylo  na  akt  koro- 
nacyjny,  za  to  znajdowali  si^  tam  wszyscy  biskupi.  Wielcy  wazalowie, 
których  Filip  August  przycisn^l  žebzn^  r^k^,  cbcieli  na  nowo  podniešé 
glow§,  lecz  musieli  síq  ukorzyó  przed  pot§g^  królewsk^.  Sw.  Ludwik 
wywalczyl  zwyci^ztwo  dla  siebie,  wzmocnil  swój  tron  i  rozszerzyl  swe 
prawa,  tak  w  wymiarze  sprawiedliwoid,  jak  i  w  innych  sférách  žyda  pn* 
blicznego.  Z  artykutu  Sankcja  pragmat^zna  przekonaé  si^  može  czytel- 
nik,  iž  punkta  znané  pod  imieniem  sinkeji  pragmatycznej  Ludwika  IX^ 
wcale  nie  pochodz)  od  niego.  Sprawa  z  albigcnsami  ukoňczon^  zostala 
jeszcze  za  rsidów  Blanki;  Tuluza  przeszla  do  korony  i  Ludwik  IX,  umie- 
raj^Cy  pozostawil  królestwo  swoje  uorganizowane  lepiej,  niž  które  b%dž 
inne  w  Europie,  Pod  berlem  tego  walccznego  i  pobožnego  monarchy 
naród  swobodnie  si^  rozwijal.  Pod  koniec  XI  wieku  Franeja  wyszla  ze 
swego  odosobnionego  stanowiska  i  przyl%czyla  síq  do  wielkiej  rodzinj 
paústw  europejskicb,  a  jakkolwiek  berlo  cesarskie  bylo  w  rokách  germaá- 
skicb,  duch  jednak  Francji  kierowal  žyciem  narodów.  Wybitna  rola, 
jak^  odegrali  Francuzi  podczas  wojen  lo^žowych,  byla  powodem,  iž  na 
calym  wschodzie  wszystkieh  krzyžowców  nazywano  frankami\  wszystkie 
ciala  polityczne,  organizowane  w  Ziemi  sw.,wzrosTy  na  posadách  francus- 
kicb;  w  Europie  znowu  Franeja  przewodniczyla  na  drodze  nmiej^oki 
i  cywilizacji.  Bycerstwo  naprzód  wyrobilo  síq  we  FrancjL  Nicmiecka 
poezja  czerpala  w  legendách  francuzkich  bogaty  dla  swego  natchnienia 
mateijal.  Sorbona  paryzka  zajmnje  najwyisze  naukowe  stanowisko.  Pa- 
pieže  zn:^owali  we  Francji  szlacbetn%  dla  siebie  gošdnnošó  i  pomoe 
przeciw  cesarzom  germaňsldm.  Wplyw  ten  przewažny  Francji  byl  skut* 
kiem  jej  wzrostu  wewn^trznego,  jtij  kwitn^go  stanu  žycia  koidalnego 
i  obywatelskiego.    Ošwiata  ú^  upowazechniala  i  naród  mial  ju2   bw%  li- 


504  Franeja. 

tentnr^  w  której.  nawiasowo  mówi^c,  tugspneczniegsze  stgrk^  síq  oste- 
tecznošd.  Ptoche  romanse  Artarowe  szly  obok  pob32nych  powieáci,  Cm- 
Ut  divois^  i  zbiora  powiešci  ComsCego^  przeora  z  Soissons  (f  1296). 
Wida  Kszakže  mežów  zdolnych  pracowilo  nad  tám,  abj  sdcgace  niecq^* 
siej  poe^i  trubadorów  z^Q^y  dziela,  odzoaczaj%oe  si^  czyst^  mondnošd% 
i  przjnoszv^  istotny  požytdc  Miasta  kwitn^  Wsz^dde  diwigiý%  síq 
pobožné  klasztory:  wi^ksza  cz^sč  zakonów,  które  w  przyszloáci  pnez  caly 
ci^  wieków  srcdnich  wywiera^y  dobroczynne  wp}ywy  na  spotecxeústwo 
europcjskie,  powstaje  we  Francji  w  tej  epoce;  szkól  jest  prawie  nieilicMiia 
liczba,  a  uniwersytet  paryzki  nie  ma  godoego  rywala  w  catcj  Enropíe. 
R.  1228  powst4J§  nniwersytety  w  Tulvzie  i  Verceil^  r.  1300  w  Ljfonk. 
"Wszjrscy  wielcy  scholastycy  i  wielcy  mystycy;  #ir.  Tomasr  i  Ahwimi^  «c. 
JBonatcentura^  Aleksqnier  :  Hales^  Robert  Palla n^  Piotr  TFiefe^ny,  iw.  Ber* 
Marti,  Suger  i  innycli  wielu  albo  nauczaj^,  albo  si$  ncz%  w  Paryiu.  Sa  níe- 
szcz^ácie,  jasný  ten  horyzont  zas^pi2g%  ponnre  chmnry  ciemnoád,  za  na- 
at^pców  šw.  Ladwika.  Juž  za  F  i  1  i  p  a  III  Francja  rozpoczyna  zh^  grQ 
chytrej  polilyki  wzgl^dcm  Stolicy Apost.,  aFilipPi^kny  (któregoby 
raczej  *Szpetnym  nazywač  Aaležalo)  przyjmujc  szataňski  systcm  npokarza- 
nia  Stolicy  PiotroKej,  pracujíc  niegodoie  nad  tém,  aby  obedrzeč  j^  z  te- 
go  poszanowania,  jakiém  j^  otaczaly  ludy  katolickie. — Za  czasów  to 
Filipa  III  rozpoczyna  si$,  jakeámy  rzekli,  pdlityka  podst^pna,  stara- 
J4ca  si^  uwiklaó  w  swe  sieci  Stolic^  Apost.  i  zamienió  j§  na  shižebnic; 
interesów  Francji.  Monarcha  ten  mial  przedewszystkiém  na  cela  dwie  nbczy: 
wewn%trz  paústwa  npokorzyč  i  ponižyc  panów  šwieckich  i  pralatów,  na  ze- 
wn^trz  zas  zawIadD^ó  NawaiT%  i  rozszerzyč  swe  granice  aí  do  Xeapoln. 
Isie  spuszczal  przy  tém  z  oka  i  cesarstwa  Niemieckiego,  starajíc  ú%  }e 
oslabié.  W  tym  to  celu  rozdmuchal  oa  niezgodg  migdzy  cesarzem  nie- 
micckim  i  Papiežem,  a  gdy  stroDv  powa4niooe  chcialy  ú^  z  sob)  pojedoač, 
Francja  wmieszywala  ai^  tak  w  ich  spraw§,  iž  nie  dopnszczala  ugody.  Abj 
jednak  pozyskaó  sobie  potrzebne  wzgl^dy  Stolicy  Apost.,  Filip  ndawiJ 
wielki  zapal  dla  wjprawy  krzyžowej.  Udalo  ma  si$  nawet  powi^kszjé 
skarb  swój  ofíarami  viernych  i  dziesi^cioami,  jakie  Kosciól  odštípil  na 
rzecz  paústwa;  roztrwonil  potem  na  zbytki  i  rozpusty  pieni^dze,  przezoa- 
ezone  na  wyzwolenie  Ziemi  sw.,  i  szydzil  sobie  ze  wszystkich  upomnieá 
papiezkich.  Jednak  Papie2e:  Grzejorz  X  i  MikoLij  III  wyst§powali  j6- 
szcze  energicznie  pko  antykoácielnym  d^^žnoscíom  potentatów.  Z  inicja- 
tywy  papiezkiej  odbywane,  w  róžnycb  stronach  Francji,  synody  w  1279 
r.,  radzily  o  smutným  stanie  Kosciola  francuzkicgo  i  poslaly  bisknpów, 
z  npominaniem  8i§  o  wolnošc  Kosciola  u  parlamentów.  Duch  niech^tnj 
dla  Kosciola  odpowiada  zwlok%,  obietnic^  przyszlej  wyprawy  krzyžovej, 
i  kresli  przesadny  obraz  grožnego  niebezpieczeňstwem  položenia  paústwt, 
jakie  nie  pozwala  zjgmowac  sig  dlužej  mniej  nagl%cemi  iprawami«  Od  chwi* 
4i  zwlaszcza  ámierci  Piotra  de  la  Brosse^  przyjaciela  čw.  Ladwika  i  n^'- 
roztropm'ejszego  królewskiego  doradcy,  który  przez  íntrygQ  dworsk%  wplyw 
swój  i  žycie  na  szubienicy  utracil  (12  7  8),  Filip  w  nsýniegodnicýsze  do^ 
8ÍQ  r^ce.  Ci^le  nieporozumienia  ze  Stolic%  Apost.  i  wojna  kastjlska 
ahižyly  ma  za  wymówk^  od  podjgcia  wyprawy  krzyžowcij.  Xie  przestawil 
jednak  ci^gle  mówió  o  tej  wyprawie,  aby  pod  jej  pretekstem  mógl  dalqj 
xbieraó  podatki  duchowae,  które  na  swoje  obračat  potrzebj.  Zt^d  to 
Grz€gor9  X^    Jan  XXI^    Míkohj  III    nie  przestigf  narzdcač  i  xaehgeaá 


Francja.  505 

cí^le  do  zgody  ksi^ž^t  ehrzeéejaúsldch,  zaldioiu^c  ich,  ábj  wtasaemi  spo- 
rami nie  przeszktdzali  dla2^  wielkiema  dzielo,  d%gle  opóžnianema.  W  en- 
cyklice swojig  z  d.  20  Lut^o  1280  r.  Míkolaj  III  poleca  wszystkim  H- 
sknpom,  aby  zarz%dzili  pablíczne  modfy^  ižby  mitosierdzie  boskie  po^ožylo 
koniec  zatargom  Francji  i  Kastylji  i  ušanko  wszystkie  przeszkody  wy« 
prawy  krzyiowej;  grozi  królom  i  pisze,  že  dot^d  mówi  tylko  w  ogólnoácíi 
nie  wyinienúg%c  z  imienia  prawdziwie  wlnnego,  lecz  že  jest  zdecydowany, 
jcželi  8ÍQ  jawnie  pokaze,  ii  jeden  lab  obig  walcz%cy  monarchowie  b^d) 
nadal  przedwni  tak  niezb^nej  dla  calego  cbrzeácjaástwa  zgodzie,  nie 
okazywaó  dhižej  tej  wzglgdnoáci,  ani  npowaiaiaó  milczcniem  swojém  krzy- 
wdy,  jak§  WTr2^dzig%  dobra  powšzechnemn,  i  že  nie  przemilczy  o  prawdá- 
'wych  powodach  ich  grzesznego  post§powania.  Lecz  Míkot^  nmarl  w  krot- 
ce, a  zaniepokojony  jego  pogróžkami  Filip  odetchn^l  swobodaie.  >^yb6r 
Marcina  IV  odbyl  si§  pod  wplywem  francazkim.  Filip  Pi^kny  zry- 
wa  jož  na  dobré  ze  Stolic^  áw.  Cbytry,  podst^pny,  fatszerz  bolí  papiez- 
kicb  i  monety,  zbroczywszy  swe  dlonie  w  krwi  templarjuszów,  zniewaža 
Papieža  i  npokarza  Stolic§  áw.  (ob.  Bonifacy  YIII,  Klemens  7,  Templarja- 
6ze,  Sobor  w  Yienne).  Cbciwszy  jeszcze  od  Filipa  Pi^knego  na  zdobycze 
Ladwik  X  zmarl  po  dwóch  latách  panowania  (131G;,  w  skatek  rozpa- 
stnego  swego  žycia.  Jedy  nie  ci^žki  glód  i  straszaa  cpidemja,  jakie  okro- 
pnie  spastoszyly  cale  paňstwo,  powstrzymywaly  damoe  zámysly  tego  króla. 
Pieni^dzy  masial  mu  dostarczač  Košciól  i  r.  1 3 1 5,  nie  zasi§gaj^c  rady  bpów, 
ani  pytig^c  síq  o  pozwolenie  Stolicy  Apost.,  naložyl  on  podatek  na  wszelide 
maj^tln  košcielne.  Po  ámierci  Ktemema  \\  Jm  XXI  odaiósl,  jako  francoz, 
zwycí§ztwo  nad  swymi  wspólzawolnikami  do  tjary,  i  nominacje  15  nowych 
kardynalów  francozóir  (l7  Grád.  1316  bylo  8  nominowanych,  a  19 
Gmd.  1320  siedmiu)  zapewnily  Francji  przewag§  na  d^orze  papiezkim. 
Filip  7  (1317  —  1321)  idzie  t^  sam^drog^.  Údaje  zgodg  z  ya'i^ni  ^lJC//, 
którego  zniewala  do  rzacenia  kl^twy  i  interdyktu  na  Flandrjg,  pod  pózo- 
rem,  že  przeszkadza  ona  do  wyprawy  krzyžowej,  nieprzyjacielsktemi  swe- 
mi  wzglgdem  Francji  zamiarami,  gdy  w  istocie  rnysl^^  tylko,  jakimby  spo- 
aobem  zagam^ó  tQ  prowincj^.  Na  koicioly  nowy  naložyl  poJatek,  pra- 
latóv  wydalil  z  paďrlamentóir.  Tuluza  p3dnie3Íon%  zostaje  do  arcybiskup- 
Btwa  (1317)  i  podzielona  na  5  saffraganji;  pomi^izy  motywami,  jakie  Jan 
XXII  przytacza  na  usprawiedliwienie  tego  podzialu,  mówi,  iž  czyni  to  na- 
bywszy  przekonania,  jak  niebezpiecznym  dla  Filipa  jest  pralat,  którego 
bogactwa  I  pot^ga  czyni%  drogim  prawie  królem  w  królestwie.  Inkwizy- 
cja  fankqjoniýe  %  cíú%  srogokiy  kto  tylko  zdaje  si§  sprzeciwiaé  woli  n^ 
dznych  bisknpów,  lab  widokom  korony,  stáje  si^  winnym  jej  s%da.  Bi- 
skupi w  obec  tydí  nadužyé  milcz%:  przydane  dochody  i  urzgdy  dworskie 
zamyki^  im  nsta.  Zákony  nie  maj^  dosyó  powagí  i  sily:  aby  oslabió 
ich  wplyw  i  znaczenie,  poróžniono  je  pomi§dzy  sob:|.  Xie  lepiej  dzialo 
6ÍQ  pod  rz|dami  Karola  17  (1322  — 1328),  czyli  zaczasów  niewoU  awi^ 
njoňšhiej,  Zaledwo  dožywszy  25  lat,  Karol  umarl,  lecz  krótkie  jego  pano- 
wanie  dotkalo  Kokíól  wiela  kl§skami.  Gdy  lichá  moneta,  bita  pod  imte- 
Biem  królewskiém,  nie  wystarcza,  wierni  musz)  mu  na  nowoskladaé  (1322) 
8we  ofiary  na  bliďí)  wyprawy  krzyžow%,  o  której  król  wcale  nie  manjL 
Myjlat  on  nezej  o  koronie  cesarskiig  i  w  tym  cela  zniewolil  Papieia 
Jana  do  odst^pieaia  atrony  Ludwika  bawarskiego  (ob.).  Nast§pca  jego 
Filip  YI  de  Yalois  (f  19$0),  chod  nie  zabiega  o  cesarskf  dla 


506  Fraa^ 

koronQ,  trosUiwie  podžega  spoiy  o  t^  koroa^  wymUe.  Nie  doKWtla  on 
Benedyktotrí  XJI  nwolnié  od  ceDxar  Lndwika  i  iidaé  ú%  do  Rzymn*  do- 
k%d  go  mieszkiňcj  npnszilL  Gily  áwUt  chrxeéijaá^  obm  sí^  na 
Francj^,  wszjscj  ial%  síq  glosno  oa  papieJy-firanciizów.  Dhiga  wojnn  mi^ 
dzj  Francj^  i  Anglj^  przjnod  w  reznltade  wxmoeiiiettie  wladiy  kró- 
lewskiej,  grabiei  nuj^tnosci  koácielnej,  tjni^Q  8%dóv  -  i  pftriamentów, 
niewol§  Koáciola  tak  ci$žk%,  jakiej  jesccw  nigdj  popnedoio  nie  doáwíad- 
czal.  Pralad  uskarž^^  si§  oa  nadnžycia  nrz^dników,  d  znown  obwinia- 
J4  biskupów.  Wezwani  bisknpi,  stawaj%  wszfscj  w  Parytn  na  dzitá  á. 
Andrzeja  1329:  diodzi  glównie  o  pogodzenie  zagniewanjdi  na  aiebie  jn- 
rjstów  i  pralatów  dachcwDjch.  Obie  stronj  wjst§piij%  z  dhigiemi  obro- 
námi:  adwokad  BapaJ^*§  gwaltowoie  na  joryzdykcj^  biskapi%  i  sprawa 
koáczj  si§  oa  cáwiadczenia,  ii  ješli  biskupi  do  przyszlego  Botego  Naro- 
dzenia  nie  nsun^  DÍedostatków  i  nadožjé,  to  król  diwyd  8i(  árodkóv, 
jakie  mu  wskaže  dobro  paňstwa  i  koronv.  Paústwo  sti^e  li^wsndiwla- 
dnem;  Koáció}  w  poniženio.  Gdj  Jan  XXII  stal  si§  niedogodnym  dla 
koroDj,  grož§  mu  oskaržeoiem  o  berezj^,  s^dem  soborowym  i  štosem,  ^ie 
lepiej  tr^towany  jest  Bentáyki  XIL  Daremné  s^  skargi  ladzi  dobr^ 
woli  i  oarzekania:  wszystko  idzie  niepomyšlnie,  i  gdj  król  Filip  de  Yalois 
nmiers,  pozostawia  królestwo  w  roiDÍe,  spustoszone  przez  Anglików,  wy* 
deňczone  podatkami.  Wi§cej  przedsi^bierczy,  waleczny,  lecz  nieczystydí 
obyczajów  syn  Filipa,  Jan,  tak  samo  jak  i  ojdec  nadnžywa  swej  uladzy. 
Lqd  i  dacbowieústwo  zostaje  ofíar%  cdskn.  Karol  Y,  który  jako  sjn 
po  nim  nast^pil  (1864 — 1S80),  t§  sam%  idzie  drog^;  položenie  Franci 
wymagalo  pokoja  i  Karol  omial  dač  go  krajowi.  Mieszkaócy  -miast  po- 
czyniy%  si§  zbogacač,  rozwija  sig  handel;  lecz  Eošciót,  jak  dawnicj  tak 
i  teraz,  srogiego  doznaje  ndsku.  Na  Papiežy  jednak  monarcha  francnzki 
traci  swój  wplyw  dawniejszy.  Juž  Urban  V  wrócií  do  Hzymn,  dioč  przed 
ámierci^  (f  13  70)  ivrócil  do  Avignon  (ob.  Urban  V).  Grzegorz  XI 
idzie  za  rad^  á.  Eatarzyny  z  Sienny,  zrywa  nakoniec  te  sled  intryg,  ja* 
kiemi  polityka  francnzka  zwi^ala  papieztwo,  i  rozpoczyna  znown  řezy- 
dencj§  Papiežy  w  stolicy  áwiata  katolickiego  (i37  7  r.).  Wówczas  to,  po- 
wodowany  zemst^,  wladca  francuzki  przechodzi  na  stron§  antypapiežy,  któ- 
rych  szereg  rozpoczyna  Bohert  z  Genexcy^  obrany  w  Avignon  pod  imie- 
niem  KUmenaa  VII.  Tak  rozpoczyna  8i§  glosne  w  swoim  czasie  odszcze- 
pieóstwo  zacbodnie,  o  którém  obszerniej  ob.  w  artt.  Avignon,  Piza,  Kon- 
stancjcáski  sobor,  Gerson,  Piotr  de  Luna,  Urban  VJ,  Bonifacy  IX,  Inno- 
centy  Vil,  Grzegorz  XII,  Aleksander  V,  Jan  XXIII.  Nielad  w  paástwie 
dochodzi  wówczas  do  najwyžszego  stopnia,  ksi^ž^ta  krwi  powstaj^  pne- 
dw  monarsze  i  grož%  Francji  domow^  \?ojn%.  Zawezwani  Anglicy  pny- 
bywaj^  i  rozpoczyna  sig  walka,  lecz  nic  jnž  nie  može  podzialaé  na  dwór 
królewski,  demoraliznj^cy  nrszystko  niepobamoTran^  swoj%  ž^dz^  rozkoszy. 
Tymczasem  Sorbona  pracuje  szczerze  nad  nsuni§ciem  smntnego  roxdwQJe- 
nia.  Z  rázu  nie  chceotém  ani  nawet  slyszeé  Karol  71(1380 — 1422) 
i  okazuje  swe  najwi§ksze  niezadowolenie,  lecz  w  koňcu  1893  r.  dige 
nieco  laskawsze  ucho  jej  radom  i  przyjmnje  w  d.  30  Czerw.  1S94  r. 
wr^zony  sobie  memorjal,  w  który  m  Sorbona  podaje  trzy  sposoby  zakoú* 
czenia  odszczepieňstwa:  cessj§,  kompromis,  lab  sobor.  R.  1395  w  Lntym 
zbiera  si§  liczny  synod  prowincjonalny  w  Paryžu  i  wypo^iada  przekona- 
nie,  iž  dobrowolna  zgoda  dwóch  Papiežy  jest  ni^jprostszym  sposobem.  To 


Francja.  507 

samo  oiwiadcca  i  dmgí  synod,  žehraný  1398  r.,  ikntkiein  ezego  KarolYI 
wydaje  27  Upca  t  r.  edykt,  w  którym,  imieniem  Koádola,  dnchowieá* 
8twa  i  catego  Indu  firancozkiego  wypowiada  poshiszeústwo  Bonif&cema 
IX,  zabraniajfc  wszyBtklm  poddaným  írancazkim  znosié  si^  nadal  t  nim 
w  sprawach  .dachownych,  lab  przesylač  jakiekolwiek  oplaty.  Wszyscy  nie- 
poshiszni  ternu  ddo^towi  nlegig^  konfískacie  majetku.  Jakkolwiek  wypa* 
dek  ten  nwažaé  naležy  za  podeszig^cy  zwrot  dla  Koádola  we  Franci, 
mial  on  jednak  to  bardzo  smutné  nast^pstwo,  iž  otwieral  drog^  do  mie- 
szania  si§  wladzy  šwieckiej  w  sprawy  czysto  košcielne.  Dziewica  Orleaň- 
ska  (ob.)  ocala  FrancJQ  od  przepaáci,  nad  jak)  kraj  ten  postawUi  Angli- 
cy,  lecz  pragmatyczna  sankcja  w  Bourges  dokonywa  swoj%  drog%  dziela 
ponUenia  Koádo^.  R.  1438  król  przyjmnje  wszystkie  dekrety  sobom 
bazylejskiego,  wymierzone  przedw  Bzymowi,  a  Pap.  Mikoiaj  V  naprótno 
wzywa  o  i>omoc  dla  chrzeácjan  wschodnicb  przeciw  Torkom.  Po  šmierci 
(1461  r.)Karola  TU,  2a)owanego  przez  swoich  poddaný cb,  Lndwik  XI 
(t  1483)  postupuje  drog)  wskazan)  mn  przez  ojca;  monarcba  ten  prze- 
zomy,  wytrwaly,  przywraca  lad  i  jednoáé  w  administracji,  podnosí  mie- 
szczaástwo,  lecz  nie  wraca  swobód  ani  obywatelskicb  ani  koádelnych.  Na 
sposób  bizantyjski  dekretem  swoim  z  14  74  r.  rozstrzyga  filozoficzny  spor 
realiiUhc  i  nominaUstów.  Uniewažnia  fcmkcjf  nie  z  pobndek  sprawiedliwo- 
áci,  lecz  z  przyczyn  czysto  politjcznycb,  spodziewaj%c  8i§  w  zamian  otrzy- 
mač  od  Piusa  11^  Pap.,  poparcie  w  sprawie  pretensjji  domu  andegaweáskie- 
go  do  Keapolo,  a  gdy  nadzieja  go  zawodzi,  wraca  napowrót  do  sankcji 
pragmatycznej  (1464).  Nast§pcy  jego  Karolowi  YIII  nie  možná  odmó- 
wjč  dobrých  przymiotów,  ale  rzqdzi  on  niedlago  i  nmiera  1498  r.  Co 
si§  tyczy  Lndwika  XII  (i498 — 1515>,  odsylamy  czjrtelnika  do  art. 
Amboite;  takže  o  Franciszkn  I  ob.  art.  Pod  rz^dami  królóm  II en- 
ryka  II  (1547—1559),  Franciszka  II  (i559— 1560),  Karpla  IX 
(1560— ii74),Henryka  III  (1574—1589)  i  Uenryka  IV  (1589— 
1610),  w  peijodzie  wíelki^o  zepsncia  dwom,  brak  we  Francji  zaakomi- 
tych  bisknpów,  a  reforma  szerzy  po  calej  Francji  straszne  spustoszenia. 
Ob.  artt.  Hngonod,  £^ol  y,  Konkordaty.  Za  Ludwika  XIII,  malozig- 
muj^cego  8i§  administracj)  swego  paástwa,  dachowieňstwo  napróžno  stará  8i§ 
odzyskaé  nieco  swobody.  S§  to  czasy  wielkich  nadw orných  biskupów. 
Ob.  artt  Richelien,  Ungonoci  i  Lndwik  XIY,  z  któremi  naležy  porównaé 
artt.  Gallikanizm,  Mazarini,  Jansenizm,  Bossnet  i  Fenelon.  Lndwik  XIY 
i  jego  parlamenty  niezego  nie  szcz^dz),  aby  utrzymaé  Košciól  w  poniženin; 
jansenizm  i  gallikanizm  nios)  swe  spnstoszenie  až  do  mó^í^^^zych  warstw 
spoleczeástwa.  Mimo  to  Košcidl  francnzki  stsge  w  owej  epoce  na  wysokim 
szczebln  blaskn  i  pomyálnoáci.  Dncb  niewiary  szerzy  wprawdzie  swoj) 
propagandy,  ale  katolicyzm  stanowi  jeszcze  pot^g^  w  žydn  pnbliczném. 
Gorliwi,  pelni  ducha  Božego  kaplani  dzialaj)  w  seminarjach  (i.  Wincen" 
ty  a  Fáulo^  O^Vr),  na  missjach,  apoštoluj)  zarówno  na  dworze  królewsldm, 
jak  w  luýodl^lejszym  zak)tku  krajů.  W  tym  tež  czasie  powstaj)  crcao* 
rjanie^  henedyktjfňsIcQ  hongregcuja  é.  Maura,  brada  szhói  chrzeičjaáskkh^ 
xgromadzeme  hsifiy  miujonarzy  i  wielka  liczba  kongregacji  žeúskidi,  o  kt6« 
lych  szczególowo  traktuje  dzíelo:  Euai  historíque  sur  rirtfuenee  de  la  re» 
Ugion  en  France  pendant  U  díx-septíeme  siede^  ou  TaUeau  de$  établistements 
rtUgieuM  formii  á  cette  epoqve  (2  t.  Paryž  1824).  Nigszlachetnieijszy  ten 
pr%d  religijnego  rozwoju,  wszystkie  dobré  nast^pttwa,  jakíe  ztfd   sjáyn^- 


$08  Franeja. 

Ijhj  dla  Bpoleczeňstwa  i  Francji,  przed^  nt  m  wielka  rewoiucja  (ob.), 
liapoleon  I,  pogromca  krwawej  rewolacji,  wnea  Koéciolowi  powagQ,  leez 
o  tjle  tylko,  o  ile  to  sprzjjatoj^o  ambitnym  widokom  poHtsrcziiyin  (db. 
Pius  YI  i  Pius  YII).  Bestauracja  przjirródla  dawn^  polityk^  borboňdi:^ 
Bz%dj  Ludwika  Filipa  zachowywaly   8i§  nzglQdem  Koádoú  a  tjgon%  nie- 
€h§ci^;  wazakže  žjcie  Koáciota  Tozmjtlo  síq  nlnie:  množyly  si^  instytuge 
religijne,  kkisztory,  kongregacje,  majíce  na  cela  jož  to  žyde  kontempla- 
^ne,  jQž  edakag^  mtodziežy,   juž   oáwiat§  ladow%,  jož  opiek^  nad  cho- 
rými i  nieszcz^wymi,  slowem,  zaradzanie  wszystkim  potnebom  apotecznym. 
Bezbožnošé  i  niewiara,  jakkolwiek  podnosily  glow§,  nle  tdc^aly  przemódz 
znaczenia  Koáciota.     Napoleon   III,  pomimo  caíej  swojej  pot^gi,  ogl^dnie 
zadawaé  ma  mnsial  swoje  cíosy,  rachig%c  síq  zawsze  z  jego  sil%.   Obecoie, 
po  wielkich  kláskách  wojny  niemieckiej  i  wi^kszych  jeszcze  wojny  domo- 
wej,  jedyn§  dla  Francji  nadziej§  oratowania  kraja  od  anarcbji  rewolncjj- 
nej  jest  Koációl.     Gorliwe,    apostolskie  duchowieústwo  řrancmkie  i  žywa 
iriara  znacznej  cz^sci  národa  daj%  dobri|  tej  nadziei  r§kojmi§  (Bdzxcarth). 
A.  B, — Literatura.  Fran.  de  Bosquet  (bp    w   Loděve,  potem  w  Mont- 
pellier,  f  1676),  Uistoria  Ecclesiae  gallicaoae  a  Jesu  Chrísti  ETangelio  ia 
Galliis  asque  ad  datam  a  Constaotino  imperatore  Ecclesiae  pačem  (Paris. 
1635    in-8;  ib.  16  36  in-4).    Le  Cointty  Annales  ecclesiastid  Francornm 
(Paris  1665 — 83,    8  Y.  f.),  zbiór  dokumentów  do  hist.  koéc.  íranc.  zlat 
417 — 845.  Histaíre  dePÉglise  gallicane  (ob.  Berthier),  obok  s^ych   zálet 
grzeszy  stronniczoáci^  gallikaňsk^.  Ks.  Guettée^  Hist,  de  l^ÉgL  de  France 
composée  sar  les  documents  originaux  et  aathentiques  (Paris  1847 — 56, 
12  Y.  in-8),   dzielo  omíeszczone  na  IndexU^   z   powoda  odszczepieňczych 
tendencji.  Jager^  Histoire  de  TÉglise  catholiqae  en  France  d*aprés  les  do- 
caments  les  plus  aathentiques,  depnis   son  origine  jasqu^an  concordat  de 
Pie  VII    (Paris  1862  —  69,  17  v.  in-8),  jest  tylko  przerobieniem  z  Hist, 
de  rÉgl,  gallic.\  Jager  zt^d  usun^l  to,  co  zbyt  trpčilo  gallikanixmem'  lea 
inne  niedoUadnoáci  zatrzymal  i  nowszych  badaá  nle  uwzgl^dnil,  Slowem, 
pomimo  ogromnej  massy  žródel  i  pojcdyúczych  monograíji,  Francja  dot^d 
nie  posiada  dohřej  naukowej  historjí  swcgo  Koáciola  (cf.  Retme  des  quest. 
htst.^  Paris   1869,  VII  605). —  Obecná  organizacja  Kosciola  katolickiego  ice 
Francji,     O  hierarchiczném    urz^dzenia  Francji  w  czasach    dawniejszych 
powiedzieliámy  wyžcj  (str.  490).    Podziat  prawie  ten  sam  ntrzymal  si§  do 
rewolucji  francuzkiej.     Jeszcze   bowiem   r.    17  89    dzielila    si§  F.  na  18 
arcybpstw  i  112  hpstw.     Statystykg  ich  ówczesn%  ob.  w   Siatistique  gene* 
rale  et  pariiculaire  de  France  (Paris  1805  t,  I  s.  45..).   Tamže  zmú^nje 
8ÍQ  (s.  65 — 67)  podzial    nowy,  dokonaný  przez  zgromadzenie    narodowe 
r.  1790.  Eonkordat    r.  1801  ustanowil  lO  arcybpstw,  z  50  saffiraganja- 
mi.  Dziá  liczy  síq  18  prowincji    z    nast^puj^cemi   bpstwami:     i)  Fary  i 
(ob.):  Chartrea^  Meaux^  Orleans^  Bloia^   Versailles.    2)  Lyon  (ob.):  ^trfiiR, 
Langres^  Dijon^    SťClaude^  Grenoble,   8)  Rouen  (ob.):  Bayeux^    Evnur^ 
Séez^  Coutances,  4)Sens(ob.):  JVoyes,  Nevěra,  Moxdina,  5)  Rheims  (ob.): 
Soi88on$^  Chálens^  Beauvais,  Ámiens.  6)  Toars  (ob.):  Le  ManSy  Angers^ 
NanteSy    Lával.  7)  Boarges:  miasto  Boarges,  dawne  Avaricum^    miasto 
celtyckich  Bituriges,  od  V  w.  Biturigae^  Bituricae  nazwane,  od  III  w.  sto- 
lici ma  byó  bisknpi^,  a  w  IV  metropolitaln%,  choó  od  VI  dopiero  s%  nie- 
w^tpliwe  wiadomoóci  o  jej  biskapach.    Pod  metropolity  bitariceúskim  do 
VII  w.  byly  soffiraganatami:  Cimtoi  Qabalum  (Javoax),  Lemovioa  (Limóge8)i 


Francja.  5^^ 


*  srmon  t). 
-  e:    Cler- 
^li  Ani' 
mi  w.) 
tpstwach 
Álbigoy 
r,  Lemo- 
'mat  nad 
jrymasa- 
w  zale- 
3Ía?o  1 1 
itn.^  Ca- 
Fhri  (St. 
ij  Bouř- 
ky (ob.) 
.wiř  przy 
skapstwa 

yJo  18  73 

ikarjatów 
aksowany 
róes)  wi- 
xjnm  kle- 
seminarja 
Bourges), 
ibici,  bra- 
benedy- 

<^,  siostr}' 
Niepokal. 
lydeCha- 
.,  siostry 
4,  š.  Jó- 
2  r.,  767, 
40,  1276, 
^i,  AlbigOy 
TT.;  pier- 
Dym  bpem 
od  metro- 
erygowa- 
metropolji 
J,    Valres^ 
5  Bourges; 
at  z  1801 
'ahres;  Ca- 
1817  —  21 

tkiem  Ta- 
I  zí^czone, 
:)lja  suffra- 
•ostw,  440 
^adz^  laza- 

religijnych 


0. 


Francia. 

'   Lud.ito  Filipa  2acho.í.al!. ."e  ««         j,„„s,,y  sis  ■■>«I«^ 

>i,i  opieks  mii  "I"- 
^  „ctom  •polecmfi"- 

£_  ^«»t-— .— »^*^  ,  idolalj  pnei»M' 

W  potsci,  ogl!*"' 
íego  siX%.  Obeem, 
tezcie  wojny  domo- 
I  anarchii  rewolocjl- 
i    francuzkie  i  íy«» 


A  ^4^J^-^^   N    (Paris    184.         ^ 

/  *^  ^  jodu  odszczepieúwycii 

t   íai«-ei«;^-S___    France  ďapré  '  ^" 


ve,  potem  w  Mont- 
Cliristi  Erangclio  m 
lesiae  pacera  (fíW- 
ílesiastici  Francomi 
Ut.  koše.  franci* 
i),   obok  swych  alft 
-     -"''  ■     's  France 
S4T-*6. 
/  "y-  bdu  odszczepieúwy^ 

íaiL*.^í>-«,^  France  ďapréateAo- 
lusqu"au  concordat  w 
przerobieniem  z  "^ 
lo  eallikanixmeni*  l«* 
í  uwzgl?dnil,  Slowem 
(grafji,  Francja  doMI 
,  (cf.    Kíujíá  <*<*  9^ 

czasach    dawniejsijj 

_^  L  sam  utrzym^  si?  j 

"^"*>    'dzielila    ais   F.  »J 

'    |0b.   W     Síníístt<r'<  í* 

'I* 5.0.    Tamie  io«* 

fcromadzeaie    ii"*^ 

Astw,   z   60   suffrap' 

Ibpatwami;     i)  P*' 

fí)  Lyon  (ob.):  M 

j[ob,);    Bat/eux,    -E^l 

Bína.   5)  RheimB  í 

bb.):    Jvfi  Mans,  ^ 

luazwane,  od  HI* 

Íod  VI  dopiero  9| 
oliti  bitariceiistí 
:),  Ltmovioa  (Lirf 


Frtncja.  50» 

Cadurei  (Cahors),  Buihenae^  (Rbodez),  Albiga  (Albj)  i  Arvemi  (Clermont). 
Podlng  zaá  D^dawniejszjdi  ^íflów  u  BiDterím*a  bjly  one  nastane:  C2fr- 
mant^  Eodez^  Arisiia  (?),  LknogtB^  Mande^  czyli  Gabalu^  VtUava^  czyli  Am'^ 
tium^  AUnga.  W  czasíe  wojen  Franków  z  Arabami  (poca|tek  YHI  n.). 
i  króla  Pepinaz  ksi^em  AkwitaDJi  Waifarem  (760 — 76 8)  o  biskiipstwach 
tjcb  nie  ma  nigdzie  wzmianki.  W  IX  w.  znown  s^  tam  c^ecezje:  AlUga^ 
Cadurei^  Gabaks^  Mimate^  VeUava  (Ameium^  takie  Pódium)^  Arvemi^  Lettuh- 
vica  i  Buthenae.  Papiež  Eugenjiisz  lU  arcbpowi  z  Bonrges  dat  prymat  naď 
proirincj)  Bonrges  i  Bordeaux,  zt^d  arcbpi  tutejsi  Dazywali  síq  prjmasa*- 
mi  Akwitaigi,  a  lUiwet  patijarcharai.  Arcbp  z  Bordeaux  zostawat  w  žale- 
žnoici  od  tejstolicj  do  1805  r.  Za  Jana  XXII,  Pap.,  Bonrgea  mialo  ii 
saffraganji:  CtaramotUemís,  Ruthenšnsis^  Lemovicien.,  Mimaten.^  Albien,^  Ca^ 
turcen.,  Castren.  (Castres),  Vabren.  (Vabres),  Tvtelen.  (Tulle),  S.  Fhri  (SU 
Flour)  i  Aniciensis.  Gdy  J^b^/  r.  167  8  zostalo  arcybpstwem,  przy  Bonr- 
ges pozostaty  tylko:  Clermont  (ob.),  Limoge*  (ok),  TuUe  (ob.),  Puy  (ob.), 
i  St.  Flour  (ob.)  až  do  rewolncji.  Konkordat  z  1801  pozostawí}  przy 
tej  metropolji  Clermont,  St.  FUmr  i  Limoges;  dwa  pozostate  biskopstwa 
konkordatem  z  1817  zostaly  wznowione.  Arcbsptwo  Bonrges  liczyto  I87a 
r.  9  probostw  lej  klassy,  55  2ej  kl.,  429  snkknrsaUi  i  62  wikaijatów 
etatowycb,  618,085  dusz.  Przed  rewolncji  dochód  bisknpi  otaksowany 
byt  na  30,000  liwróv.  Acrbp  obecnie,  oprócz  3  etatowycb  (agrées)  wi- 
kkrjnszów  jeneralnycb,  majeszcze  9  nieetatowycb.  Prócz  seminaijnin  kle- 
ryckiego,  prowadzonego  przez  snlpicjaDÓw,  s^  jeszcze  mate  seminaija 
w  Bonrges  i  w  St.  (janltier.  Wdjecezji  zmydnj^siQ  jeznid  (w  Bonrges), 
redemptoryád,  trapiáci,  missjonarze  áw.  Serea,  bernardýni,  bamabici,  bra- 
cía  szkolni  10  domów;  siostry  miloéci  de  Montoir  63  domów,  benedy- 
ktynki,  nrsznlinki  2  domy,  kannelitanki,  siostry  szpitalne  7  domów,  siostiy 
Bodziny  áw.,  siostry  krzyža  6  domów;  siostry  z  Sanmnr  6  d.,  sios.  Niepokal. 
Pocz§cia,  sercanki,  sios.  Dobrego  Pasterza,  siostrzyczki  nl>ogicb,damy  de  Cha- 
vagnes,  wierne  stnžebnice  Jeznsa,  siostry  Stowa  wdelonego  2  d.,  siostry 
Serca  Jezusa  5,  siostry  é.  Mardna  3,  siostry  á.  Maxji  z  Broons  4,  á.  Jó- 
zefa,  ofíary  (biatedamy)  2  d.  Synodv  w  Bonrges  odbyty  si$:  4  72  r.,  76  7, 

842,  1031,  1034,  1145,  1213,  17^4,  1215,  1225,1228,1240,1276, 

1286,  1315,  1336,  1438.  8)  Alby,  od  miasta  Alby,  albo  Albi.AUnga^ 
nad  Tam  w  Langwedokn,  które  stolic^  bisknpi)  zostato  w  III  w.;  pier- 
wszym  bisknpem  miat  byč  «.  Garus;  pierwszym  historycznie  pewnym  bpem 
jest  s.  Diogemanus  (406 — 428  r.).  Bisknpstwo  to  zostawato  pod  metro- 
polji Bonrges.  W  XIY  w.  idstato  podzielone,  i  z  jednej  cz0d  erygowa- 
ne  bisknpstwo  Castres,  Iimocenty  XI  podnióst  t$  stolic^  do  metropoli 
(167  6).  daj%c  jej  za  snffragaige:  Cahors,  Castres^  Mende,  Rodez,  Vabres^ 
z  obowi^fáem  wazakže  wyptacania  i5,ooo  liwrów  arcbpowi  z  Bonrges; 
sam  zaá  arcbp  z  Alby  miat  120,000  líwr.  docbodn.  Konkordat  z  1801 
znióst  tg  metropo^g,  wraz  z  3  bi&knpstwami:  Castrea,  Rodez,  Valres;  Ca- 
hors zostsJó  poááane  Túluňei  a  Mmde — Lyonowi.  Konkordat  z  1817  —  21 
przywróeit  tg  metropoiljg  i  nalež^^e  do  niej  Iňsknpstwa,  z  wyj^tkiem  Va* 
bres,  które  nie  zostato  wznowione,  a  Casircs  zostato  z  metropol)  zt%czone9 
które  tež  nosi  nazwg  Alby^Castres;  nadto,  otrzymata  ta  metropotja  suffra- 
gSLUi^  Ptrpignan.  Arcbidjecezja  ma  35  2,718  mieszk.,  48  probostw,  440 
snkkursalji,  7  8  wikaijatów  etatowycb.  Seminaijnm  wieikie  prowadz^  laza- 
ryéci;  2  mate  seminaija:  w  Castres  i  Lavaox.    Ze  zgromadzeú  religqnycb 


510  Fraicja« 

8%  v  tej  4jecezji  4  m§zkie  i  14  žeňákich.  Synod  wažniejszj  odbyl  si^ 
tjlko  jeden  1254  r.  Saf^agaige:  A)  Rodez  (Ratbensis),  od  m.  BodezY.  Rhodez 
(SegedoDum  RutheDornm,  civitas  Rathenoram,  Rathena,  albo  Rnthenae) 
\r  depart.  Ayeyron.  Stolica  bpia  erygowana  w  pótowie  T  w.  przez  é,  Aman- 
ejuiza.  Š.  QuifUianus^  iego  nast§pca,  byl  506  r.  na  synodzie  w  Agde.  Dzii 
cÚecezja  ta  liczy  402,474  mieszk.,  50  probostw,  614  sukknrsalji,  280  wi« 
karjatów  etatowycb.  Seminarjam  wielkie  pod  zarz^dem  stilpicjanów  i  dwa 
male:  w  St.  Pierre  i  w  Belmont.  Zgromadzeň  religijoych  jest  7  m§zk. 
i  24  žeňskich.  Nadto,  jest  tu  nowicjat  dla  missji  w  Oceaiyi.  B)  Cahors 
(CadurcoDsis,  v.  Catarcen.),  od  miasta  zwanego  pierwotnie  Devona  (takže 
Divona^  albo  Dibona)  Cadurcorum^  civitas  Cadurcorum^  a  w  koňcu  CaduT" 
cum,  Pierwszym  biskupem  mial  by 6  e,  Genulphus  w  III  w.,  a  jak  cbc^ 
inni  dopiero  Boětíus^  który  506  r.  by}  na  synodzie  w  Agde.  Dziá  liczy 
4jec.  281,404  mieszk.,  S3  prob.,  449  sakkursa^i,  74  wikaijatów  etato- 
wycb. Seminarjam  kieruj§  sulpicjanie;  male  sem.  w  Montfaucon.  Zgro- 
madzeň relig.  5  m§zkich  i  17  žeáskich.  C)  Mende  (Mimatensis),  od  mia- 
sta Mende  (Mimate,  Mimatam)  w  depart.  Lozery.  Pierwszy  bp  pewny 
GeniáUs  znigduje  8i§  314  r.  na  synodzie  w  Arlcs.  Pierwotm'e  stolica  bi- 
akupia  byla  w  JavouU,  czyli  Javoux  (civitas  Gabalum,  dioec.  Gabalensis); 
dziá  tyiko  wioska  pod  Mende,  dok^d  w  XI  w.  byla  stolica  przeniesiona.  Dziš 
liczy  djecezja  1 35,1 90  mieszk.,  2  6  probostw,  19 1  sukkursa^i,  144  wi- 
kaijatów.  Seminarjum  ^jecezjalne  maj§  jeznici;  male:  w  Mende  i  Ghirac 
n^j^  ksigža  áwieccy.  D)  Perpignan  (Elnensis),  biskupstwo  w  III  w.  zalo- 
žone,  pierwotnie  w  CaucoUberia  (dziá  Collioure),  zk^d  przeniesione  do  £ine 
(Eina,  Elena,  Helena),  r.  1602  czy  1604  do  Perpignan.  Djecezja  liczy 
191,856  mieszk.,  26  probostw,  19 1  sukkurs.  76  wikarjatów.  Seminarjam 
djecezjalne,  równie  jak  male  w  Perpignan  i  w  Prades  maj%  ksi§ža  šwieccj. 
9)  Bordeaux,  od  miasta  Bordeaux,  Burdigcda^  stolica  bisknpia  w  III 
wieku  tu  založona,  metropolja  w  pocz^tku  VI  w.  Do  VII  w.  suffraganjami 
byly  stolice:  Perigueux,  Poitiers^  Saintes^  Angoulesmey  Ágen,  Jan  XXII, 
Papiež,  erygowal  z  cz§áci  djecezji  Poitiers  i  Agen  4  nowe  djecezje:  MaiUe- 
zai3,  Luqon,  Sarlat  i  Condom;  metropoijíl  tedy  z  5  otrzymala  9  suffraganji, 
które  przetrwaly  w  tym  zwi^zku  až  do  rewolucji,  z  t^  tylko  zmian^,  že 
biskupstwo  Maillezaia  przeniesione  zostato  do  Eoszelli.  Archidjecezja  Bor- 
deaux liczy  dziá  7  05,149  mieszk.,  79  probostw,  429  sukkurs.,  145  wi- 
karjatów. Seminarjum  djecezjalne  maj^  sulpicjanie  i  i  mniejsze  áwieccy 
ksi^ža.  Z  licznych  zakonów  i  zgromadzeň  religijnych  13  jest  m§zkich 
i  34  žeňskich.  Arcbp  mianowal  sig  dawniej  pry masem  Akwitanji,  Synody 
odbyly  sig:  384  r.,  1068,  1078,  1080,  1093,  1098,  1258  i  1260.  Suf- 
fraganje:  A)  Agen  (Agenensis),  od  miasta  Agen,  Agenwn^  Agenno^  Aginnum^ 
lub  Aginum.  S.  Phoebadiua  byl  pierwszym  tu  biskupem  (34  7 — 3  92).  R. 
1366  odbyl  sig  tu  aynod,  Dziá  djecezja  ma  319,289  mieszk.,  47  pro- 
bostw, 39  7  sukkurs.,  48  wikarjatów.  Seminaijum  djecezjalne  maj%  maryáci; 
male— áwieccy  ksigža.  Zgromadzeň  zákonných  7  ra§zkich,  23  žeňskich. 
B)  Angouleme  (Engolismensis),  od  miasta  Angouleme,  takže  Angoulesme 
{civitas  Aquiiimenaium,  Aequolesima,  Engolisma^  EcoUsma^  IncuUsma^  IcuU- 
srna,  albo  Icolismá),  Š,  Ausonius  na  pocz^tku  IV  w.  byl  tu  pierwszym  bi- 
skupem. Synody  odbyly  8i§  tu:  1112  r.,  lll8,  1170,  1238  (w  Coignac, 
Campinacum,  albo  Conacum),  1260  i  1262.  Dziá  liczy  367,520  mieszk., 
80  probostw,  82  7  sukkurs.,  10  wikarjatów.    Seminarjum  djecezjalne  msji 


Frtneja.  511 

lazaiyád,  male  n  Ricbmont  éwieccy  ksi§ia.  C)  Polti ers  (ob.).  D)  Pm* 
ffuetue  (Petragorícensis,  t.  Petracoríceo.),  od  miatU  t  il,  dawniej   Petro^ 
corii^  Petrieorium^  Pttricordium^  Petragcrium^  Petroeoríum^  Petrocora;  pier- 
wszy  bp  i.  Fronto^  Krjstaiij  do  GaLUi  przez  š.  Piotra  Ap.;  pierwszj  histo- 
rycznie  pewny  Patermu   ok.  356,  który,  jako  aijanin,  oa  synodde  w  Bi- 
mini  zostal  úotonj  z  tej  stolicy.  Dzis  ujec.  Uczy  480,i  4 1  míesz.,  6  7  prob., 
45  7  sakkursalji,  67  wíkaxjatów.  Soaiinarjam  djeee^alne  maj^  jezoid;  ma* 
}e  semin.    n  Beogerae  i    w  Sarlat.     Zgromadzeá  zákonných   m§zkich  5, 
žeňskich  14.    E)  La   Roehdie  (Rapellensis).     Opactwo  benedyktyňskie  é. 
Piotra  i  Pawla  n  MaHUxaiĚ  (Malleacom),  fandowane  1010  r.,  Papiež  Jan 
XXII  podniód  1917  r.  do  biskupstwa.     Opactwo  to  164  8  Innocentj  X 
seknlarjzowst  i  stoGc^  biskupi^  przeniósl  do  Roszelii;  naležy  do  niej  cz^ 
djecezji  SamU$   (Santones).  Dziš  liczr    465,653  mieszk.,  46  prob.,    316 
sukknrs.,  54  wiloijatów.    Seminaijnm  djec.  maj%  lazarjáci;   male  scmiiL. 
w  Ifontbiea — šwieccy  kd§ža.    Zgromadzeá  zákonných  jest  6  m§zk.  i  17 
žeňskich.  F;  Luqon  (Lucionensis;  w  Wandei.  Jan  XXII  r.  1317  opactwo 
benedyktyúskie  X.ucť<7,    Lueionum^  Lucionium^   fundowano  675  r.,  podniósl 
do  biskupstwa.  Dziáliczj  401,466  mieszk.,  36  prob.,  256  snkknrs.,  140 
wikarjatów.     Seminaijnm  djecez.   prowadz^   ksi§ža  áwieccy;    male  semin. 
v  Sables  d*01onne   i  w   Chavagnes-en-Pailler.     Eudyšci    maj%    koUegjmn 
Biehelieu.     Prócz  tego  nalež^  do  tej  metropolji  biskupstwa:   G)  Saíní-De' 
ny$  (5.  Dionysins)  nawyspie  de  la  Reimion^  majíce  210,000  mieszk.,  53 
parami.  Seminaijnm  swoje  ma  u  š.  Ducha  w  Páry 2  u.    U)  Siint  Pítrre  ct 
Fort  de  France  (S.  Petms)  na  Martynice,  ma  153,334  mieszk.,  35  pa- 
rafji.  Seminaijnm  w  Pary2u  u  š.  Ducha;  dmgie  na  Martynice.  J)  Basso- 
Terre    (Ima  Tellus)  na  Gwadelnpie.   lO)    Aneb  (ob.),  z  snfTraganjami: 
A)  Airt  (Aturensis,  y.  Aduren.)  bískupstwo  od  Y  w.,  pierwotnie  w  Vicjour 
(Yicus  Julii,  czyli  Yicojulium),  w  YII  w.  przeniesione  do  Aire  (dawniej  Adu« 
ra,  Adurium,  Aturium,  Aturum)    nad  rz.  Adour  w  Gaskonji.     Dzis  liczy 
300,528  mieszk.,  28  probostw,  291  sukkurs.,  62  wikarjatów.  Seminarjum 
djec.  mďj%  jezdci;  l  male  semin.  B)  Tarbts    (Tarbien.,  y.    Tairien.),  od 
dawnego  miasta  Turba^   Tarba^  wprz6d    Bígorra^  Castrum  Bigorrae  Aper; 
biskup  pierwszy  ok.  506  r.  Dziá  ma  235,156  mieszk.,  28  probostw,  291 
sukkurs.,  140  wikaijatów.  Semin.  djecezjalne  nug^  ksigža  áwieccy  i  l  ma- 
le semin.  Zgromadzeá  zákonných  3  m§zkich,  8  ieňskich,  z  których  siostry 
é.  Józefa  z  Tarbes    maj)  20  domów.  C)  Bayowie  (Bigonen.)    stolica   bi- 
skupia  od  X  w.,  obecnieliczy  426,700  mieszk.,  43  prob.,  437  sukkurs., 
102  wikaijatów.  Semin.  djecezjalne  msi%  ksi^ža  šwieccy  i  2  mi^e  semin.: 
w  Larressore  i  w  St.  Marie  ďOloron.   ^romadzeá  zákonných  4  m^zkich 
i  12  ieáskich,  z  których  siostry  krzyža  maj%  80  domów  z  2  nowicjata- 
mi;  slniebniczki  Maiji  39  domów.  ii)  Toulouse  (ob.):  Montauban^  Por 
miers^  CarcasBorme.  12)  Aix  (ob.),  z  suffraganjami:  A)  Margylja  (ob.);   B) 
Fréjiu-Toulon  (Forojulien.  et  Tolonen.).  Miasto  Fréjus  bylo  stolic^  bisku- 
pi^  od  lY  w.   Z  biďnipstwem  tém,  w  którém  lež^  dawne  miasta  bisknpie 
Antíbeg  (Antipolitana)  i  Grosse  (Grassen.),  pol^czone  zostalo  1801  r.  bi- 
sknpstwo  Taulon;  obecnic  liczy  387,652  mieszk.,  36  probostw,   202  suk- 
kurs., 96  wikaijatów.    Semin.  djecegaloe  prowadz^  oblad  Xajšw.  Panny 
Niepokalanej;  male  semin.  w  Brígnoles  i  w  Grasse  maj^  ksi§ža  áwieccy.  Zgro- 
madzeá zákonných  7  m§zkich,  26  žeúskich.  C)  Digne  (Dignensis),  w  Pro- 
wancji,  biskupstwo  to  bylo  do  1801  suffiragasj)  metropolji  Embrwi  (Embro- 


512 

damun,  Ebrednnmn)  nad  n.  Duniiee  w  IMfiude,  ktúok  wam  x  Árím 
loii%  zostaia  wówciaa  áo  4£'-  Bp  i  D^ne  loaii  tjtot  iarana  dt 
r«.  Djecezía  liczy  dziá  139,333  iiriwiir  ^  35  pro&ostiTf  ai4  sakkBnaQí, 
4 1  wikarjatów,  Sesiin.  djeceajaliie  i  Bolft  prowicb%  faífla  áMifiocy.  Zgnn 
madzeú  zakonnjdi  3  m^ikich,  9  ieágkkh^  D)  Gap  (Tipiiieeiiaíi)^  od  niMts 
L  n.  rV'24>iacam);  biakopacwo  x  lY  w..  Haj  áná  iia,a»8  ineiric^  3S 
prob.,  :2i:»  aakJrars.,  38  wikujstów*  SfwinaiJMi  ^eceó^iift  i  mate  icbíb. 
w  £ffll>nin  prowad2%  ksi^ia  áwiecey.  Ze  ignwmdtFá  akonajeh,  bnc»  mU^ 
ni  maj^  i  penajooat  w  Gap;  sostrj  á.  Jóaefii  i%  w  7  awgKaeh,  trjní- 
tarki  w  2,  aiostrj  s.  líany  w  s;  dtjeceajs  ta  nft  B^pmiki  igr.  adkoujeb. 
£)  .^/a(;<;20  (Adjacensís)  na  Konjea  (ob.)  i  F)  3trja  (Xirifinm,  dmwaiq 
takie  Nisaien.).  zosula  biaknpstwem  wY  w^  po 
sta  biaknpiego,  na  potioc  od  Xiziy  pototoocgoc  Coute,  aflbo 
Inb  Č'íí7n^^í;ttín.  Zostawařo  to  bísknpstwo  napnód  pod  lagtiqpiiBt  -^'^ 
irwij  póinzej  pod  Ax,  od  isi-i  pod  GťTUk^  r.  Idir  podáno  nstaío 
bezpoirednio  ScoticT  Apost..  ok.  r.  i§60podJ£r.  Djece^talkii^f  l73,ooo 
mks2k.,  -2  5  probostw,  ii3  sokknri.,  44  wikarjatów.  Semni,  ^ecosalne 
i  I  semin.  maie  maj^  laiarysd.  Zgrosudzeii  zakonnjdi  7  BQ^di,  12 
žeóskích.  13)  Bčsangon  (ob.),  z snSr.:  A)  Verdua  (ob.);  B)  Btil^  (fieU 
Mcec).  Pierwotna  stolica  tego  bisknpstwa  byla  w  Aotcd^suBn^  t.  j.  Sycn 
w  Waadtlandrle,  okolo  pólowr  YI  w.  przeniesiona  do  BeOiy  (Beika,  Bel- 
licnm,  Belbchim).  Líczy  dzii  djece^  S63,i90  mieszk.^  96  ^ob^  40i 
snkknra.,  1 1 7  wikarjatów.  Sexnin.  djecezjalne  i  3  male:  w  Befiej  i  w  Me- 
zimien,  pro^adz^  kka.  šwieccy.  C)  Saint-Dié  (ob.)  i  D)  Aonc-y  (ob).  BSsknp- 
siwa  Metz  i  Sirauburg.  nalež%ce  dawniej  do  tej  metropolji,  pmsde  w  skatek 
wojDj  1 !!  7 1  pod  fanowanie  pnxskie.  zostaly  1374  bczpoárednio  poddané  Sto- 
lícy  Apcstolskiej.  I4)  Avign  on  (ob.  Afiii!jon),zsQffir.:  Ai>m^j(o&.),  Valeifkcš 
fob.í,  Viviers  (ob  ».  JfyntrtUier  (ob.).  15)  Cambraj  (ob.),  a  jednym 
ST:ÍFra£r;inem  w  Arras  (Atrebaten.);  stolica  ta  byla  pd^czona  z  Cambray 
po  10j3  r..  pozostawala  pod  me;ropolj%  w  Rheitm  do  1559,  odt%d  pod 
metrop.  tamlraj  do  rewolncji;  nast^pnie  pod  metrop. /kzr^cibti  do  1843, 
kicdy  na  nowo  poddaný  zostala  wznowionej  (1841)  metropoUi  wCoai^ray. 
SyTéod  rjf\\)\\  si§  tn  1V25  r.  Obecnie  ma  djecezja  761,158  mieszk.,  53 
prob.,  G^;)  sukkursalji,  85  wikaijatów.  Semin.  djecezjalne  i  2  male  sem. 
pro^a^Jz^  ksií^'ža  áwieccy.  Zgromadzeá  zákonných  8  m^zkich  i  39  žeň* 
skich,  z  2  02  donami.  16)  Re n nes  (ob.),  z  suflFr.:  Quimper^  Vannes^ 
t^ťLrícuc.  17)  Chambery  (Camberríen.)  w  Sabaudji,  nazwana  od  miasta 
Chnmltry  (Cimberí,  Carcberium,  Camberiacum,  Cbannarínm,  takže  Lemnio- 
vum),  nalcž^cego  do  djeci^zji  Gr^nclU.  Bisknpstwo  erygowane  tu  17  79 
i  pcddanc  mctropolji  lyoáskiej.  R.  1817  podniesione  do  metropolji, 
z  jednym  suílr.  w  Aosta^  które  to  bisknpstwo,  jako  ležíce  w  Piemoncie, 
przc?z}o  pod  metropoIJQ  Tnrynu,  gdy  Saban^ja  przyl^czona  zostala  do 
Francji;  Chamber>'  zaš  otrzymala  3  pozostale,  z  3  innemi  bisknpstwami 
(jak  niž(j).  Obccnio  djecezja  Chambery  liczy  164,4  24  mieszk.,  18  prob., 
153  sukkurs.,  4  5  wikarjatów.  Seminarjnm  ciyecezjalne  i  3  malezostig^  pod 
kicrankiem  ksiyž:y  š^^vieckicb.  Zgromadzeá  zákonných  jest  4  m^zkich  i  6 
žcúskicb.  3ía  suffraganje:  A)  larantaiie  (Tarantasien.,  albo  Tarentasien.), 
od  okolicy  tak  nazwanej,  której  stolic^  jest  J/outiers  en  Tarantaist  (Mo- 
nasteríum  in  Tarantasia,  dawniej  Forum  Clandii,  póžni^  Darantasia,  Ta- 
rentasia,  ciritas    Centronnm).     Biskup   tntejszy    Šanctíus    byl  517   r.  na 


Francja.  513 

synodzie    w  Epaon;    by}   SDĚfraganem    metrop.     Vierme.     Za     Karola  W. 
Moatiers  zostato  stolic^  metropolitalD%,  zdaje  8i§,  z  2  suffr.:  Sedunum  (Siu 
teD,  albo  Sión)  i  S.  Mauricii  (oba  bískupstwa    w   dzisiejszej    Szwajcarji). 
W  koňcu  IX  w.  otmmalo  trzeci^  8offraganj§  Aosta,     Taraataise    sappry- 
rncwane  1792  r.,  wzDOwione  1825,  jako   biskupstwo  poddané   metropoli 
Chambery.     liczy  68,000  mieszk.,  7  prob.,  78  6nkkar8.9  26  viikarjatów. 
Seroin.  djecezjalne  i  male  maj^  ksi^ža  éwieccy.     ZgromadzeA  zákonných  2 
m^zkicfa,    3    žeňskicb.  B)  SainUjean  de  Mauriinne    (Maurianen.),  od  mia- 
sta  t.  n.,  dawniej  Mauriana^  biskupstwo    od  IV,    a  jak  cbc^    inni  od  Yl 
wieku  (ob.  Jan  Cbrzciciel  s.).    R.    1801  snpprymowane,  1825  nvznowione 
i  poddané  pod  Chambery,  Liczy  69,000  mieszk.,  10   prob.,  7  6  sakkurs., 
29  wikarjatów.     Semin.  djecezjalne  i  male  prowadz^  ksi^ža  éwieccy.     Ze 
zTToroadzeú    zákonných,  3  m§zkicb,  z  žoú&kich    tylko    siostry  čw.  Józeía 
Liaj^  9    szkól,    pensjonat,    i    kilka  ochron.     C)  Ánnecy    (Annecen.,  albo 
Anicien.),  od  miasta  Annecy  (Anessinm,  Anesiacnm,  Auicium,  Anoecium); 
povstalo  to  biskupstwo,  gdy,  w  czasie  t4k  zw.  leformacji,   biskup  genewski 
jrzeniósl  tu  swoje  mieszkanie   (1535).     Gdy  r.  1819  Genewa    pol^czona 
zostala  z  biskupstwem  Lozanny,  r.    182  2    Annecy  otrzymalo  oddzielnego 
bisknpa.     Liczy  2  6  7,496    mieszk.,    so  prob.,    268    Eukkurs.,  189  wika- 
rjatów.    Seminarjum    djec.    i  4  male.     Zgroinadzeú  zákonných    5    m^k. 
i  5  žeňskicb,  z  którycb  siostry  éw.  Józefa  maj§  26  domów,  éw.  Wincen- 
tego  a  Paulo  35,  a  siostry  ofíarowania  7.   18)  Algier  (ob.  tej   Jluc   I, 
59):   Constofttíne^    Orán.     Szercg  bpów    kai^dej  z  tych  djecezji  i  literatury 
o  nich,  ob.   Gams,  Ser.  episc.    s.    477  —  657.     I>o  najwainiej^zych  dziet 
pod  tymže  wzgl^dem  nalež^:  Sammarthanorum^  Gallia  Christiana;  II,  Fisquet^ 
La  France  Pontificale,  Paris  1864 — 7i,  2i  t.  in-8    (obejmuje    djecezje: 
Paryž,  Reiros,  Sens,  Troyes,  Nevers,  Seez,  Rouen,  Evreux,  Soissons,  Lyon, 
Bordeaux,     Bayeux,    Lisieux,    Aix,    Montpellier,    Gap,    liigne,  Cambrai; 
wszystkicb  toroów  ma  byó  okolo  50).     Przeci§ciowo  na  každé  biskupstwo 
wypada  417,000  katolików,    których   liczba  ogólna    w  r.   1862  wynosila 
35, 734, «> 67    (kalwínistów  bylo  wówczas  i,300,ooo;  luteranów    500,000; 
žydów  150,000).     Wikarjnszów  jeneralnych  licz^  we  Francji   190,  kane* 
rików  7  50,  proboszczów  3,4  80,  deaserwantów  33,000,  wikarjuszów  7,300. 
Kongregacji  zákonných  m^zkich    i   žeňskich    jest    okolo  i,500,  licz^cjch 
9,136  m§žczyzn  i  40,3  91  kobiet,    poswigcaj^cych  8i§  wychowaniu    i  pie- 
legnowaniu    ubogich.  Najwi^cej   dobrego,   co  sj§  we  Francji  spotyka,  ca- 
wdzi^cza  ona  dzialaniu    tych  pelnych   poéwi^enia    instytucji;    wlaéciwych 
wBzakže  zakonów  jest  uiewíele:  z  m^zkich  s^  tylko  kapucyni,  kartuzi,  bene- 
dyktyni,  dominikauie,  jezuici  i  trapiáci;  w  70  semin.  djecezjalnych  znajdaje 
sig  8,000  do  8,500  kleryków,  w  lOO  malých  seminaijach  znajdnjesi^  25,000 
uczniów.  "W  kolonjacb  francuzkich  znajduje  si§  jeszcze  5  pre/ektur  aposíoUlich^ 
a  mianowicie:  w  Gnyanie,    31  ksi§žy,    25,151  mieszk.;    w    Senegalu 
z  przylegloáciaroi,  8  ksigžy,  209,012  mieszk.;  w  posiadloéciach  w  Indji, 
8  ksi§žy,  259,981  mieszk.;  w  St  Pierre  et  Miqnelon,  4  ksi^žy,  3,971 
mieszk.;  w  Uayotte  z  przylegloáciami,  7  ksi§žy,  1 6,000  mieszk.  Statystyka 
duchowieňstwa    franc.    wydawan%    jest  corocznie    od    r.   1851,  p.  t.  La 
France   ecclésiasiique.    Almanach  du  clergé  pcur  tan  de  grace  íSdí  i  na&t. 
Podlng  BQsching'a,  w  pólowic  XVIII    w.  mialo  byó    wszystkicb    osob  du* 
chownych   obu    píci  we  Francji    500,000,    ze    loo    mi\jonami  dochodu, 
Encykl.  T.  Y.  3.S 


» ^./.  -y-^:  vf^  .-•>  i'.:.;:i-  ▼  tr;**!  :^-:í,  i^vif  ^tt---  riiiiie  úiL  .7 
■' .  >^  -n.^.  .#  "■•^. '-.  ••*•  —-*:.*-▼  "la  ;'-il::j.--  j.í^^.l.  .>l-_-J.  Tusie 
^ - yti^ . . -r  í;**  ^ .•. -^  ,ftr • . ; :  t: ■  . . : : I*  1  rr " ^^ 7  rt*.  : ;- ■irr-ii^ :  : r^-řnca  nii  Ě- 
jiTT.-.-»*i  »'.7  .  •^^  •,«■•  -r,-!^  i:,*  1 ' T3!::aLa-  LCiT. '  v^i.i  pi  . -* :  •  r 
r  *-.v.->  '  «tin<*;  i-r..-^ -.-:  ^ri-t.  :*  -::^:  -.ijv.^.  r  r -.  "li  r  "JT"?::!  iisín- 
5'>'r       >•,%!       *:       •       :.  ■  *     i-i.-.ii  ■  Lir-  ▼     \r^    i-.;i"-~f:     Tir^^-ru     i*- :.'b 

^  *  -  - 

1.  ••lA-,':^  '.vz, -.1  ;/*    cw  :/    ■.  •^.;:    •  Ť:     ii':':  t    li.-?   .   TJ^r^^Tivy.  riii 

r./^i.v ;/.•■-. i   w  .-;.v.'Vv.-.r..i.- ;       ''V  -,::.:>:■.*  :i.i.rvi    iin.^;    u.   :si»í  £>- 

_      •  •  • 

*  •  ■   ■  *     ^       •-r  T    -     — .-   -     -  •■•      -    ■      ■  •*  ^  1  ■  '  ř 

«  -  « 

'  «  '  «  -  «  m 

9  *  -  ■  •  »  ■ 

••  7  ■•;  •     A.  «  ■  »-^— ^.^  j^      >* 

w  #  • 

U''/Ay  tt.\  'A.i'>  t  ír.  \**  ,/.'^:  ,z\z  y-r...  rv  '  la:^?--  ':rz^i' -siin  iT:,::i:3r.j 
'y  í   t  ,  f  ř ■.  ž  ^ / ,  j  •->:  i .   r. .  f;    ; ';  • :    k  i",  o  r. i  ic  1  í rn    k i* ^  i .-il  -.  ;■  .t.  .  r  :  b : ■?  n    v^^ivá^ 

*•'?  \  tiku*.,i  Vt  f:»v;/';rjj'?,  j;ikí<5  i.':i  z  ojróiriego  pra^a  kanoD.  przynaWy. 
řj!|  'iíií:  tifři  lylk'i  Th'n-Ay:m  honoro^ej  emorytury  dia  starých,  zašla 2 > 
;jy':h  kiiiAtiuhti ,  '\'yin\y  praUo-ki';  *^  tvlko  czy-to  ijon^rowe.  Kanonicy 
fií':  •et.;iíi#;wi/j  tu  1;i'Iii'';ao  riaía  0'l'lziř;In«ii?o  i  nie  s^  czlonkami  rady  bi- 
Rkri(«j<'j  K  A  pitu  ta  *lj(u:(i'Án\un  ^kfada  sie  z  8,  merropolitalaa  z  9  kano- 
iiík^^iw,  lťfh'iortty.^i:yí:U  I,w00  fr.  íiekanatów  we  Francji  prawnie  nie  nu. 
M<'jH':<»  íJzM'lť;wi/i  za'jtí;jiPijc  probosz  kantonalay:  skoro  jednak  každý  pro- 
lio!»/,'/  zowtajf!  w  líí;//ioír«dfn>j  korrcspoTidencji  z  kancellarj^  bisknpi§f 
|ii/,í!f'í  ndmiiiiUrarijníí  zriaczíMiio  proboszcza  kantonalnego  sprowadza  aig 
i]'»  buřd/o  twilyr.h  rozrniíirów.  l*roboszczowic,  których  raianuje  biskup, 
'.v  fil{iiU*I(  íiríykuUíVf  orř(anicznyrh,  dodaných  do  konkordatu  przcz  konsula, 
•i/l«']ij  hin  n/i  Irzy  kutoijorjc:    proboszczów  pierwszfj    liassy^  prob,    drugiej 


'\ 

i   .• 

i> 

■  p  ■ 

■,  k- 

y 

■rt 

• 
9 

■    » 

ř 

1  '.  ' 

■      - 
■      i 

f.\ 

:-/^ 

éi\ 

'.i   i 

v. 

1 

=•> 

',  v. 

'.i 

» ,  i 

.-/^ 

'.*;• 

u%.i\ 

,m\: 

>  >  w 

.'V 

»     r 

K 

;*>■ 

i/ 

4."/ 

? 

•m     • 
>" 

4'', 

'/ 

',?» 

Iť^í 

;'?/ 

W'' 

..<:.•; 

*       »: 

Francja.  615 

klassy  i  deMserwantów,  Probostwami  pierwszej  klassy  8%  w3Z}'stkie  míasta 
wi§ksze,  miasU  okr^gowe,  i  inae,  licz%ce  przyD^maíej  5,000  mieszkaňców; 
probostwami  drugiej  klaasy  84  zazwycz^  inne  miasta  kantonalne,  nie 
podpaJaj%ce  pod  powyžsz)  kategorj^;  liczba  ich  dochodzí  do  dziesi^Uj 
czgšci  wszystkicb  parafji  sukkursalojcfa.  Podlug  konkordata,  probosxczo- 
wie  lej  kl.  mieli  pobierač  1,500  fr.,  2ej  kl.  1,000  fr.  roczoego  docboda. 
Póžaiejszemi  postaaowieniami  peosja  ta  podwyžszonq  zastala,  odpowiedoia 
do  wieku  kapíana.  O  desienoantach  ob.  tej  Eoc.  IV  171.  Opróez  wi- 
karjuszów  etatowycb,  jest  we  Francji  3,000  wikarjaszów,  atrzymaj^cych 
si§  kosztem  gminy,  albo  z  dochodów  paraQí.  W  niektórych  djecezjach 
zatožy^o  duchowieňstwo  kassy  djecezjaloe,  podtrzymywaae  roczo^  skladk)^ 
a  služ^cc  dla  wsparcia  kaptanów,  styraDycb  wiekiem  lub  chorob§.  JcUwt" 
inikami  (aumoDiers)  nazywaj)  si§  ivc  Francji  kapelani  przy  szkofach, 
szpitalacb,  wigzieiiiacb  i  t.  p.  Jcželi  te  zakladady  s§  rz^^dowe,  biskop 
przedstawia  do  nich  jalrouznika,  a  mioisterjum  go  zatwierdza  i  pensJQ 
wrznacza.  Jaimužnikami  nazywiga  sig  takže  kapelani  stowarzyszeú  reli- 
^jnych.  ALbé  nazy wa  si$  každý,  no5z%cy  sukoig  dncbown%,  a  nawet,  kU> 
zamierza  wst^pič  do  stanu  duchownego.  l^eologiczne  fakuliet^  s%  w  Pa- 
rvžu,  w  Lyon,  w  Bordeaux,  w  Aix  i  t.  d.  Dekret  organizuj^y  uniwer- 
sytet  (17  Marca  1808)  uznaje  te  fakultety  prawnie,  daje  bisknpowi  prawo 
prezentowania  trzecb  kandydatów  na  každ§  katedry,  z  pomi^dzy  których 
jcdnego  wybiera  paústwo.  Miato  byc  tyle  erygowanych  fakultetów  teoL, 
ilc  jest  stolic  inetropoiitalnych;  ale  nie  przyszlo  do  tego,  bo  biskupi  o  to 
nic  nalegali,  skoro  fakultety  tc  s%  instytucj)  czysto  paiÍ3twow%  i  Koádól 
nie  uznaje  stopni  przez  nie  nadawanych.  Seminář ja  zo3tig§  zupelnie  pod 
zarz^dem  biskupa;  panstwo  mianuje  tylko  skarbnika  i  ekonoma  pn^ 
biurze  administracji  seminaryjskiej,  zrc3zU|  nie  wdaje  sig  tu  do  niczego^ 
Alamni  wolni  s^  od  služby  wojskowej.  Gdy,  w  skutek  založenia  uniwer- 
sytctu  napoleoúskiego,  duchowicnstwn  odjíte  zostalo  nauczanie  wylsze, 
pooiewaž  nie  chcialo  poddaé  si^  nniwersytetowi,  okázala  si§  potrzeba 
zakladania  oddzieloych  szkól  ^'stupťch^  tak  nazwanych  malých  (czyli  mni€|i- 
szych)  seminář júw^  albo  lyceów  biskupicb:  na  co  pozwolil  Napoleon  I  1809 
r..  i  co  zatwierdzoae  zostalo  królewskim  rozkazem  z  1814  r.  Pian  nauk 
w  tych  seminaijacb  odpowiada  planowi  lyceów  rz^dowych.  Biskup  nomi- 
nuje professorów.  Pod  wplywem  prawa  o  nauczanin  z  15  Marca  1850 
pomnožyla  sig  znacznie  liczba  érednicb  szkót  ducbownycb.  Juž  185-i 
biskupi  raieli  6  7  szkóř,  z  8,051  wychowaúcami;  jeznici  11  szkól,  z  2,818 
wychowaácaroi;  maryéci  is  szkól,  z  1,449  wycbow.  Od  tego  czasn  liczba 
ta  wzmogla  sig  znacznie.  Nauczanie  elementárně  w  znacznej  czgki  zo- 
staje  w  rgku  duchowieástwa.  IVyznanie  wiary  užywa  swobody;  a  jakkol*^ 
wiek  artykuly  organiczne  stanovily,  žeby  žádna  ceremonja  relig^na  nia 
spelniala  sig  po  za  rourami  kosciola  w  tych  miastach,  gdzie  8%  éwi%tyDÍe 
innego  wyznania,  wszakže  nigdy  tego  nie  przestrzegano,  osobliwie  te2 
w  prowincjach  poludoiowych.  Za  zgod^  Stolicy  Apost.  (18O2  r.)  supiy- 
mano  wiele  swi%t,  tak,  iž  opróez  niedzieli,  áwigc^  sig  jeszcze  we  Francji: 
1)  Bože  Narodzenie,  2)  Waiebowst%pienie,  S)  Wniebowzigcie  Najáw.  Panny 
i  4  j  Wszystkich  áwigtych.  Šwigta  zniesione  przeniesione  84  na  niedziele. 
Každý  košciól  ma  rad^  fahryki  koécklnej^  czuwaj^c^  nad  dochodami  i  po- 
rz^knj%ci|  wydatkL  Poniewai  jednak  caly  majetek  koidelny  igiatf 
w  falach  rewolucji,  przeto    dochód  na  utrzymanie  nabožeástwa  i  badja- 


£16  Francja.— Franciszek  Borgjatz. 

Iców  koácielnjch   ogranicza  8i§   tjlko  do    darów   in^ieniych,  do  oplaty 
krzesla  (ob.  Lawki  w  koéciele)  w  koáciele;  co  ježeli  níe  wystarcza,  doda- 
tek daje   gmina,  a  rzadko   bardzo   w  pomoc   prsychodzi    skarb  paáatwa. 
Gdzie  rada  fabryki  sktada  si§  z  9  czlonków  (nie  licz%c  proboszcza  i  mera^ 
którzy  8^  czlonkami  rady  z  urz§du),  biskup  roianuje  5,  a  prefekt  4  czlon- 
ków; gdzie  zaá  rada  sklada  síq    z  5  czlonków,  bp  miannje  8,  prefekt  2. 
€o  bíq  tyczy  stosunka  Koáciola  do  paástwa,  podstaw^  jego  jest  konkordot 
z  Í80Í  r.,  a  w  cz^šci  i  dodané  do  niego   artykuhf    organiczne^  pko  którym 
Pius  yil    35  Marca  1802   r.  uroczyscie  protestowaL     Po  powrode  Bnr- 
bonów  1814  r.,  mial  ten  konkordat  radykaloie  byó  znieaiony,  i  1816  r. 
wygotowano  nmowQ    w    14    artyknlacb,  które    služyly  za  podstawQ  kon- 
kordatu   z    18 17.     Ten  ostatní    utrzymywal   z    dawnégo    noroinacJQ   bi- 
aknpów  przez  rz^d  paústwowy;  ale  przyjgciu  jego  rz%d  francuzki  stawial  tyle 
róžnych  przeszkód,  že  1819  r.,  po  dtugich  rokowaniacb,    wrócono  znowa 
do  konkordatu    z  1801  r.     Koációl    we    Francji   jest  swobodniejszy,  jak 
w  wiela  innych  krajach,  ale  nbožszy.     Duchowieňstwo    jest  dueba  czysto 
koácielnego  i  wiernemu  ludowi  przyšwieca  cnot^.     Episkopat    prawie  bez 
wyj^tkn  zložony  ze  znakomitycb,    sprawie    Koáciola  Chrystnsowego  calko- 
wicie    oddaných    pasterzy,    którzy    z   gailikanizmem    (ob.)    nie  inaj%   nic 
wspólnego.     Z    Francji    wyszedt    pierwszy    silniejszy    pop§d    do    žywego 
rozwijania  si§  zgromadzeú  religijnycb;    ona    wysyla  najwi§cej  inissjonarzy 
do  innych  czgáci  áwiata.  O  jej  dobroczynnoéci  možná  roieó  poj^cie  z  kilku 
dat  na&t§pnych.     Od    r.    1803    do  184  7    summa    wszystkich  legatów  na 
cele  dobroczynne  wynosila  122  miljony  fr.,  a  mianowicie  15  mi^onów  za 
pierwszego  cesarstwa,    50    mil.  za   restauracji    (1815 — 1830)  i  50  mil. 
za  rz%dów  Lndwika  Filipa  do  l  Stycz.  1847  r.  Od  1847  do  1857,  pomimo 
nowej  rewolucji,  pomimo  wojny  i  róžnych    przesileň  spolecznych   i    finau- 
sowych,  summa  legatów  wyniosla  okolo  8G  miljonów  {Neher^  Kirchl.  Geogr. 
u.  Statistik,  I  420).     Že  dobroczynnoác    ta   nie   jest  tylko    filantropijn^, 
wskazuje  juž   sama    summa,  a  wyražniej    jeszcze  ta  okolicznoáč,  že  odpo- 
"wiednio  do  wzmag^j^cego    si^  w  spoleczeústwie   francuzkiém    ducha   reli- 
gijnego  i  wiernego    spelniania    praktyk    religijnych,  rosnie  w  niém  i  do- 
broczynnoác.    Fundacje  katolickie  na    szkoly   i  ochrony  wynosz%,  podlug 
obliczenia  z  1863  r.,  rocznie  przeszlo  2  miljony  £r.  (Etudes    religieuses, 
1872    nr.  2).     Žywotnoáó    Koáciola  we   Francji  pozwala  spodziewaé  &\^^ 
že  propaganda  rewolucyjna,  pomimo   calej    swej  tam  sily,  nie  zdola  prze- 
módz  nad  jego  zachowawczym  i  zbawczym  wp^wem.  N. 

FranciSZek  {Franciacus)  Borgjasz  (de  JBorgía,  T.  Borja)^  šwi^ty 
(10  Pažd.),  ksi^§  Gandji  i  trzeci  jeneral  jezuitów,  ur.  20  Pažd.  15 lo 
if  Gandji,  mieácie  królestwa  Walencji,  w  Hiszpanji,  z  Jana  Borgia,  k8i§- 
cia  Gandji,  granda  hiszpaúskiego,  i  Joanny,  córki  Alfonsa^  króU  Ara- 
gonji.  Wychowany  pobožnie  przez  matk§,  po  jej  stradě  zbyt  wczesni^, 
^dy  doszedl  lat  12,  oddaný  byl  pod  opiekQ  wuja  Jana  aragoúskiego,  arcy- 
biskupa  Saragossy,  który  sam  zaj%l  síq  wychowaniem  siostrzana  i  wybrtl 
mu  doskonalych  mistrzów  do  ówiczenia  w  naukách.  W  18  roko  žycia 
Pranciszek  uczul  w  sobie  wielk^  sklonnoáó  do  žycia  zakonnego,  czemn 
przeciwni  ojciec  i  wuj  wyslali  go  na  dwór  króla  Karola  I  (jako  cesarza, 
Karela  V)  r.  1528.  Tu,  za  na  namow^  cesarzowej  Izabelli,  zaálubil  Ele- 
-onor^  de  Ca»tro,  przyczém   cesarz  mianowal   go    markizem    de  Lombay, 


Francifzek  Borgjasz.  517 

rycerzem  é.  Jakól>a  i  wielkim  koniaszjm  cesarzowej.  Malžeástwo  to  hjli^ 
szcz§41iire:    mieli    ošmioro  dzieci  i  wychowali  je  w  bojaioi  Božej.     Fran* 
ciszek  towarzyszyl  cesarzowi    w  wyprawie  do  Afryki    przeciw  Barbarossie' 
r.   15S5.     Gdy    cesarzowa  aoiarla   w  Toledo  r.  1539,  Frandszek  z  ton% 
otrzymali  poleceoie  zaJQcia  8ͧ  pogrzebem  roooarchini  w  Grenadzie,  doki|d 
przewieziono  jej  cialo.     Za  przybyciem  ich  do  miasta  otworzono    tramn^^ 
wedlug  zwyczaja,  ažeby  delegovaný    zaprzysi^gl,    že  oblicze,   które  oglv 
daj§,  jest  cesarzowej.     Widok    zeszpeconej  ámierci^    wprzód   pi§knej  twa- 
rzy,  nieznošna  woú  trnpia,  znikomoáó  wielkošci  ladzkiej,  wszystko  to  bylo 
dlá  Franciszka  promieoiem  éwiatta  wewn§trznego,  który  go  znpetoie  znie* 
ch§cit  do  áiriata  i  przywí%zal  Da  zawsze  do  Pana  wszech  rzeczy.  Nast§pn% 
noc  po  widzeniu  tropa    cesarzowej    przep^dzit  bezsennie;  klfcz^c    i  žale- 
waj^c  siq  Izami,  mówil  on  do  siebie:    „I  czegóž    jeszcze    mam  ja  aznkaé 
w  áwiecie?     Jak  dřago  b^d§  agania)  si§  za  czczym  cieniem?  Co  8t§  stalo 
z  owej  ksi§žny   tak    pi§knej,    tak   wspanialej?    Řmierč,  która  zerwala  jej 
koron§,  i  ranie  nderzy.     Czyž  nie  lepiej  uprzedzič  jej  uderzeoie  i  od  tej 
cuwili  pocz^    nmierač  áwiata,  abym  po  šmierci  žyó  mógt  w  Boga.'*  Na- 
stppnego  dnia  odbywaYo  s\%  nabožeústwo    žalobně    za    cesarzowQ.     Mowq 
mial  znakomity  kaznodzieja    Jan  Áviia^  który  wymownie   przedstawil  zni- 
komoáó    rzeczy    ladzkicb.     Kazanie    to    ostatecznie    zdeterminowato    F^a, 
który  w,  r§ce  AtíIí  zložyl    ilab,    že  wst^pi  do  klasztom,  ježeli    malžonk§ 
przežyje.     Tymczasem    cesarz   mianowat  go  wice«królem  Katalonji.     Udal 
^i^  przeto  Francíszek    do  Barcelony.     Ta   zabral    znajomoáč  z  jeznítami, 
im  powierzyl  kierunek  swego   saroienia  i  wszelkiemi  sposobami    staral  síq 
o  rozszerzenie  ich  zákona.     W  Gandji  wystawil  dla  nich  koUegjum.    Sara 
prowadzil  žycie   prawie    klasztorne    w  swoim  palaca,  cztery  lab  pi§é  go- 
dzin  codziennie  przep§dzaj?|c  na  modlitwie,  sypíjg^c  krotko,  martwi^  swoje 
cialo,  8powiadaj%c  si§  i  kommunikujac  co  tydzieú.     Po  šmierci  žony  swo- 
jej,  zmarlej  r.  1346,  Francíszek    wst^pil  do  zákona  jezaitów    i  wyjecbal 
do  Kzyma,  gdzie  mile  byl  powitany    przez  samego    áw.   Ignacego  LojoIq, 
którema  upadl  do  nóg,    wchodzi|c  do    klasztoru.     Sammy  znaczne,  przy- 
wiezione   przez    Franciszka   z    líiszpanji,  obrócone  byly   na   wystawienie 
domu  professów    i  založenie   kollegjam    rzymskiego.     Francíszek^  oddaný 
jedynie  rozmyálaniu    i  umartwíeniom,    prudko  síq  zestarzal:    twarz    jego^. 
przedtém  pi§kna,  wkrótce  poorami  zostala  gl^bokiemi  zmarszczkaini.  Oddá- 
lony  od  áwiata,  z  poslaszeástwa  tylko  obcowal  z  lodžmi.   Gdy  ú^  rozeszhL 
wie^č,  že  Papiež  zamyála  wynieéó  Franciszka  dogodnoáct  kardynala,  ten,, 
za  zezwoleniem  á.  Ignacego,    skrycie  wyjecbal    do    Hiszjianji,    a  r.  1551 
wyáwi^ony  na  kaplana,  opowiadal  slowo  Bože  w  róžnych  strooach  Uiaz- 
panji  i  Portugalji.  Nast§pnie  zostal  assystentem  jenerala.  zákonu  Ixn/neza^ 
który  obj%l  to   roiejsce  po  éw.  Ignacym.     Po  émierd  I  jayneza,  Franciszelr 
Cjako  wikary  zákona)    zwolal   jeneraln^   kongregacjQ     21  Czerwca    1565^ 
w  celu  wybrania  nowego  jenerala,    a   okreál^h|c   obo  wi^sld    przeložon^o 
zákonu  i  przjrmioty,  jakiemi  zalecaó  síq  powinieii,  te  oi  slowy  odezwai  síq 
do  zgromadzonydí:    Jt  poriuszeňstwa   otwieram  uata  do  was,    którzy  je* 
steécie  moimi    doradcami   i   naoczycielarai.     CnotQ     i    éwi^oáč,   mi|dn>á6 
i  nauke  musí  posiadaó  ten,  kto  ina  zarz%dza6  agro*  madzeniem.  If ódlmy  ío^ 
žatém  i  poáčmy,  aby  Pan  objawi6  nam  racqrl^  ^^igo  wybraó  mamy!*    Oj* 
cowie  przekonani,  ie  kto  tak  gmntownie  tapainr  je  síq  na  obowi%zki  prae- 
tožonego,  najlepiej  takowe  spetnió  potrafi^  jednfimyálnie  obrali  Frandszkik 


518  Fraociszek  Bargjasz, 

na  swego  jenerala.     Pokorný   ten  zakonnik  nacil  si^  im  do   nóg,  zaklí* 
naj^c  icb,  aby  cofn§li  swój    wybór,    który  dla  niego   bytby  nieszczfsoym^ 
a  dla  zákonu  azkodliwym,  gdyž  nie  ma  ani  tyle  sil  fízycznycb,  ani  zdol* 
noéci  nmyslowycb,    aby    podolač    mógl   takim   obowi^zkom.     ^Pragn^leoi 
zawsze  émierci  krzyžowej,  rzekl  Franciszek,  lecz  nigdy  nie  myálalem  o  tak 
d§žkim  krzyžu,  jaki    na    muio    wktadacie.'     J«dnakže   Salmeron  i  Riba- 
deneira,  odwolnj^c  síq  do   jego  pokory   i  poslaszeástwai  wymogli  na  nim, 
že  przyj^l    oíiarowan^   ma    godnoáč    2    Lipca  1565  r.     Po  akoúczoDym 
wyborze,  naradzano  si§  na  tej    kongregacji  nad  opowiadaniem    slowa  Bo- 
žego,  nad  kierowaniem    daszainl,  nad  ksztateeniem    mlodziežy  i  iym  po- 
dobném! kwestjami.     Franciszek,  pelen  gorliwoáci   i  energji,    zaj^l  ai§  za- 
rz^dem  zakonn,  który  ju^  iiczyt  wtedy  130    domów,  podzielonych  na  18 
prowincji,  iprzeszlo  3,500  zakonników,  rozpocz^wszy  od    zwiedzenia  kol- 
legjów  rzymskicb,  gdzio    baczn%   zwracal  uwagQ    na    wyklad    nank,  i  od 
zatwierdzcnia    dawnycb,    lub    mianewania    nowycb    pro wi nejalo w  zákona. 
Poáwi^cenie,  jakiém  od?naczyli  si§  jezaici  podczas  morowej  zárazy,  grasa- 
j§cej  w  IIiszi)anji  i  Portugalji,  zjednalo  im  wkrótcc  zaufanie  i  miloáč  la- 
dów  tcgo  pótwyspa,    podobnie   jak  przedtém    wo    Wloszecb,    i  niebawem 
W6z§dzie  wznoszono  domy  dla  tych  zakonników.     Dzi§ki  modrému  zarz^- 
dowi  nowego  jenerala,  który  dobrze  znal  dacha  swego  czasu    i  každema 
omial  dawaó  odpowiednie  stanowisko,  bardzo  szybko  rozwijal  si§  powicjat 
é.  Andrzeja  w  Rzymie,    založony  przez  niego  przy  pomocy  Joanný,    ksi§- 
žny  arragoúskiej,    z  którego  wychodzilo  mnóstwo  m§i^ów  znakomitycb  pO' 
cbodzeniem  i  zaslngami,    jak  Aquaviva,  Stanislaw  Kostka,  Jan    Bercbman 
i  inni.     Wielkiém  takže  powodzeniem  cieszyly  sig  missje,  wysyřane  do  na- 
rodów  odpadlých  od  Koáciola,  jako    tož  i  do  ludów  dzikicb.     Franciszek 
wysíal  mispjonarzy  do  Brazylji,  Florydy,  do  Peru  i  Meksykn.     W  Braz>- 
Iji  Ignacy  ďAzevedo  r.   156G  založyt  kollegjura  w  Rio-Janeiro  i  nowicjat 
w  San-Salvador.     Po  šmierci  Azeveda,  Tolosa   i  inni    jezuici    z  wielkiém 
poáwi§ceniera  i  powodzeniem  rozszerzali  missyjne  swe  prače  w  tym  kraj»i. 
We  Florydzie  Kogcr,  Franc.  Viilareal  (15  6  6)  i  Segura  (i  5  68),  posláni  przez 
Borgjasza,  mnsieli  walczyé  z  obmíerzl^  chciwosci^  zdoby wców,  z  wyst^pka- 
mi  i  n^dzj^  mieszkaúców.  Do  Peru  z  polecenia  jenerala  udal  síq  Portillo, 
z  7  innymi  ojcami  r.    15  68,  do  których  przyl%czylo  si§  nast§pnego  roku 
12    ewangelícznycb    pracowników.     Založyli    oni    kollegjum    w  Gusco    el 
Paz.     Tymczasera  F.,  prowadz^c    dalej  dzieío  rozpoczgto    przez  á.  Fran- 
ciszka  Ksawerego  w  Molukce,  wyslal    r.   15  72    Piotra  Sanchez,    rektora 
kollegjum  w  Alcala,  z  12  towarzyszami,  do  Vera-Cruz,    gdzie    opowiadali 
stowo  Bože  meksykanom  i  murzynom.     Poroimo  tak  rozleglej  dzíalalnosci 
na  zewn^trz,  Borgjasz  zajmowal  síq  gorliwie  wewuQtrznemi    sprawami  zá- 
konu.    Po  ámierci  Piusa    IV,  nast^pil    7  Stycz.   1566  r.  Pius  V,  zakon- 
nik á.  Dominika,  i  z  tego  powodu    zacz^to    zapowiadač  bliski  úpadek  jc- 
saitów;    lecz    falszywym   tym   wieáciom    položyl  koniec    sam  Papiež,  gdy 
w  czasie  uroczystej  processji  w  košciele  á.  Jana  lateraneáskiego,  wezwawszy 
do  siebie  Borgjasza,  uácisn^l  go  i  gloáno  wycbwalal  zaslugi  jezuitów,  oka- 
zaj^c  im  odt^d  przy  každej  sposobnoáci  swoj§  žyczliwoáó  i  zaufanie.   I  tak: 
mianowat  Salmerona  i  Toleta  swoimi    kaznodziejami;    powierzyl  jeznitom 
nklad  katechízmu  soboru  trydenckiego,  wydanie  Bib^ji,  reorganizacj§  datarji 
(rozpocz$t§  przez  Layneza)  i  kapelanj^  wojskow^.  Gdy  r.  1566  pojawila 


Franciszek  Borgjasz.  519 

sl§  w  Bzymie  ámierteina  epídemja,  Franciszek  na  czele  swoich  zakonników 
Bzedl  wsz§dzie,  udawat    8i§  do   najabožszych  zak^tków,    pokrzepiat  zdro- 
wych,  opatryvat  chorých,  pocieszal  i  btogoslawil  umieraj^cych.    R.  157 1 
rozeszla  ii§   pogloska,    že  Tarcy,    korzystaj%c    z   zawichrzeá   pani^i|cych 
w  zachodniej  Earopie,  nápadný  na  posiad^oéci  papiezkie  i  weneckie.  Pius 
Y  zamierzal  pko  nim  pobudzič  wojn§  krzyžow%.     W  tym    cela  kardynal 
Commendoni  i  jezuita  Tolet  udali  si^  do  dworów  niemieckicb,  a  síostrze- 
niec  Papieža,   kardynai    Alexandríni,    do  tiiszpanji,  Portugalji  i  Francji. 
Lecz  Alexandríni  nie  chciat   sam  podj^č  si§  tej  missji  i  uiyl  do  pomocy 
Borgjasza,  który,  lubo  oslabiony,  vybral    si^    w  drog^  z  kardynalem    30 
Czerwca  157  1    r.     Kataloáczykowie    przyj§U  dawnego  sw^o    wice-króla 
z  ozoakami  wielkiej  radošci.     Ksi%že  Ferdynand  wyszedl  na  jego  spotka- 
uie  w  imieniu  króla  Filipa    II,    który  polecil  przyj^č  Franciszka    %  naj- 
wi^kszemi  honorami.     Podobné  oznaki  czci,  okazywane  ambassadorom  pa- 
piczkim  w  Barcelonie    i  Walencji,    podróž   ich    zamienily    na  prawdziwy 
pochod  tryumfalny.     W  Walencji  dwaj  mlodzi  synowie  Fa,  Karol  i  Al- 
fons, wraz  z  innymi  czlonkami  rodziny,  rzucili    mu  síq    do  nóg,  prosz:|c 
o  blogoslawieňstwo.     Do  Madrytu  F.  wjechal  sekretnie,  unikajíc  przygo** 
towanego    dlaú  uroczystego    przyj^cia.     Widzenie  síq  z  nim  króla  Filipa 
wypogodzilo  czolo,  zaw8ze  tak  po8§pne  tego  surowego  monarchy.  Borgjasz, 
korzystaj^c  z  tej    chwili,    przedstavil  mu    potrzeby    Košciola,  a  zárazem 
obowi^zek  cí^ž^cy  na    ksi§ž§tach,    i  otrzymal  od  króla  obietnic§  czynnej 
pomocy.     Ka    granicach    Portugalji   legaci   przyj^ci  byli  przez  czwartego 
syna    Borgjasza,    Jana,  ambassadora    hiszpanskiego    w  Lizbonie.     Mlody 
i  waleczny  król    portugalská  przyrzekl    dač  swoj^  flot§.     We  Francji  nie 
powiodla  síq  deputacja,    z  powodu   panuj%cych  tam  zamieszek.     Przeczu- 
^ajac  bliški  swój    zgon,    pospieszal  z  tej  Icgacji  do  Bzymu,  aby    nmrzeé 
posród  swych  zákonných  braci,  w  miejscQ,  gdzie  žycie  swe  zakoňczyli:  á. 
Ignacy  i  I^aynez.     Jakož,  powróciwszy  do  Bxyrou  28  Wrz.  15  72    r.,  we 
dwa  dni  potem  oddal  Bogu  ducha.  Pralaci  i  ksi^^ta,  kardynalowie  i  oby- 
vatele rzymscy  tlumnie  sj§    cisn^li,    aby    ucalowac    nogi    zmartego.     F. 
swemi  cnotami  i  swoj^  swi§tošci%    byl  jednym  z  fílarów  zákonu  jezuitów. 
li.   1617  zwloki  jego  byly  uroczyscie  przeniesione  do  Madrytu;    r.   1624 
Urban  YIII  zaliczyl  go  w  poczet  blogoslawionych,  a  Kleinens  X  kanoni- 
zowal  go  r.  I67i.     Dziela  ascetyczne  éw.  F*a,   napisane  po    hiszpaúsku, 
przeložyl  na  j^zyk  laciáski  Al/ong  Deza    (v.  De*;a;  nie  Daia^  hni  Doza\^ 
jezuita,  t  1^85  í""  -ft<»  ofmscula  B,  P.  Fr.    Borgiae^    Accessit    meditatio 
c'evoía  de  Angelis  B,  Aloysii  Gonzagae^  Salmanticae  1579,  Tumoni  1611. 
K.    16  75  jeden  z  rodziny  á.  F'a,  takte  Franciszek  Borgia,  wydal  w  Bm- 
kselli  *S'.  Francišci  Borgiae  S,  J,  Opera  omnia.     W  wydaniu    tém,  oprócz 
žywotu  á.  F'a,  mieszcz%  8i§  nastupujíce  jego  dziela,  przeložone  na  j^zyk 
laciúski  przez  róžnych  tlumaczy:  Dt  propria  ccmfusiane;   Vita  Chrísti;  Fa* 
radUi  scala  ťn  qua  tractaius    de  noviětmis;    Spirituále  coBoqtiiuin    de  ršlus 
aUissimis;  Helit^uiat  $pÍTÍtvaU8\    Super  Threnia  Jeremiae;  De    variis  concio* 
nibu8\  De  oratione^  eju*  uiiHtate  ae  de  ejuM  tmpedimentis;    Meditatio  Fastionis 
Ckrieti  Juxta  7  karas  cationioai;    Meditationee    in  praedpua    evangelia  pro 
diehuM  dominieié  ei  fesíie  tothu  anni;  Instmctio  in  ordine  ad  bonům   regimen 
prindpie  in  suis  domiiuis\  Sermo  super  úluá  Lvcae  íS^^Dt  appr0prnquavit»,'i 
CoUtfrium  spintuale\  De  praeparatione    ad    S,  FMcharistian^   Ckristi   atáma 
est  utítíssimum  exempláry  De  ratíone  conáonandi.  2  y  w  o  t  é.  F'a  xe  wspót* 


520  Franciszek  Borgjasz.— Franoiszek  Caracoíolo. 

czesnjch  opisa)  Piotr  Ribadenetra  (po  hinp.  w  Madrycie  1594;  na  lac 
przeíož.  And.  Schott,  ap.  Bolland.  Acta  SS.  Octobr.  t.  Vp.  2S6.  Aneta* 
rium  Octobr.  torai  V  p.  2  9)  i  Franc.  SoUer  (Vie  de  s.  Fr.  de  B.,  Paris 
159  7);  z  póžniejszych:  Dan.  Bartolt^  Della  vita  di  S.  Fr.  Bor.,  Róma 
I6S1;  przetož.  ua  niem.  Albert  von  Haza^RadUtz^  Der  heil.  Fr.  r.  Borg., 
Wien  183^—39,  2  v.;  (Ani.  Verjns)  Hist.  de  S.  Fr.de  B.,  Paris  1672, 
íb.  1824,  2  v.;  Virg.  Cepart\  Ristretto  del  la  vita  di  S.  Fr.  Borgia, 
Koma  16  24  (na  řac.  przetožyl:  And.  Schott,  GoIod.  1626);  Daurignae^ 
Iliat.  de  S.  Fr.  de  B.,  Paris  1864,  i  w  íd.  Ob.  De  Baoker,  BibUoth. 
art.  Borja,  •/! 

Franciszek  Caracoíolo  (czyt  Karactolo)^  áw.  (4  Czerwca),  založy- 

ciel  zakonn  zwanego  cUrici  regulares  minores^  ur.  1 3  Paždz.  1 5  6  S  r. 
w  Santa  Maria  (w  Abrazzacb).  Na  chrzcie  dáno  mu  imÍQ  Aakanjugi^ 
a  przyjmuji|c  hábit  zákonný  obral  sobie  iroÍQ  Francťszka.  Od  lat  niý- 
mlodszych  odznacza}  8i§  cnotami  i  pobožnoáci^.  Wyszedlszy  z  ciQžkiej 
choroby,  poswigcil  síq  wy^^cznie  Boga,  a  skoňczywszy  teologJQ  w  Neapoin, 
tamže  wyáwi^cony  zostal  na  kaplana  i  przystal  do  pewnej  kongregaci, 
którcj  zadaniem  bylo  niešó  Slowo  Bože  wigžniom,  a  zwlaszcza  przygoto- 
irywaé  na  drogQ  do  wiecznoáci  skazanych  na  kar§  smierci.  R.  1588 
szczególna  okolicznoáó  przywiodla  go  do  založcnia  nowej  kongregacjL 
Jan  August  Adorne^  pochodz%cy  ze  znakomitej  rodziny  genueiiskiej,  porzn- 
ciwszy  áwiat,  powzi^l  myál  utworzenia  zgromadzenia  ksi^žy  áwieckicb, 
którzyby  žyj%c  wáród  éwiata,  szczególnym  sposobem  obowi%zani  byli  pod- 
trzymywaó  w  sobie  ducha  kaplaňskiego.  Z  t^  áwi^t^  myál^  zwierzyl  sí^ 
Fabrycjuszowi  Garacciolo,  kanonikowi  koáciola  Santa  Maria  Maggiore 
w  Neapolu,  i  oba  w  tym  przedmiocie  napisali  do  pewnego  Askanjasza 
Garacciolo,  innego  od  naszego  áwi^tego.  List  ten  przypadkiem  dostal 
si§  do  naszego  Askanjusza  (Franciszka),  który,  widz^c  w  tém  woIq  Boti|, 
postanowil  wzi^só  udzial  w  zarnierzonóm  dziele.  Trzej  nowi  konfratrzy, 
spgdziwszy  40  dni  na  samotnoáci,  nakreslili  regulQ  nowego  zákona  i  adali 
sÍQ  do  Rzymu,  gdzie  regula  ich  zatwierdzon^  zostala  i  Gzerwca  1588 
przez  Pap.  Sykstusa  V.  Wróciwszy  z  Rzymu,  osiedli  na  przedmieácia 
Neapolu  i  9  Kwietnia  1589  r.  wykonali  3  áluby  zákonné,  dodaj^c  do 
nich  zobowi^zanie  sig  nieprzyjmowania  žádných  godnoáci  koácieinych. 
Zreszt^,  spelniali  wszelkie  po^lugi  pasterskie,  a  zwlaszcza  na  galérách,  po 
wi§zieniacb,  szpitalach  i  szkolach;  dwa  rázy  na  dzieá  odbywaii  rachanek 
sumienia,  4  dni  w  tygodnin  uie  jedli  miQsa  i  inne  zadawali  sobie  omar- 
twienia.  Prócz  tego,  každému  czlonkowi  zgromadzenia  wolno  b3*}o,  bez 
odwolywania  sig  do  przeložonego,  obrač  žyciejeszcze  surowsze,  iab  wyl%- 
cznie  kontemplacyjne.  Kongregacja  ta  szybko  rozkrzewila  síq  w  króie- 
stwie  Neapolitaáskiém,  w  Portuga^i  i  Uiszpanji,  pomimo  przeszkód,  jakie 
w  tym  ostatnim  krajů  pokouaó  musiala.  Po  émierci  Adoráa,  Franciszek 
zostal  jeneralnym  przeložonym  kongregacji.  Przechodzil  przes  liczne 
próby,  potwarze  i  intrygi  nieprzyjaciól,  ale  cierpliwoáci%  wszystko  to 
zwyci§žyl.  Z  powodu  áwi^tobliwoéci  swojej  przezwanym  zostal  tvťelebnym 
•jeem  kainodziefq  miloéci  Bozej,  Jednym  z  owoców  jego  dzialalnoácí  bylo 
rozszerzenie  pomÍQdzy  wiernymi  i  duchowieústwem  nabožeústwa  do  Nig. 
Sakramenta.  Zaprowadzil  tež  w  kongregacji  nieustaj^c^  adoracJQ.  Szcze* 
gólniej  zrgcznym  byl  on  w  nawracania  grzeszników  i  przygotowywaoia 
umierajv^ych  do  ámierd.     Braciom    dawal    najpÍQkniejszy  wzór  žyiú^  sa« 


Caraccíolo. — Frtactszek  oi  Hmci^tlui  Jezus.       521 

koDoego;  jakkolwiek  byl  jeneralem  zákona,  nie  waha}  síq  spetniaé  pošlap 
najoižszyeh:  zamiatal  eele,  myt  spn^tj  knehenDe  i  t.  d.  W  ínteresadi 
zikonn  dwa  razj  ježdzil  do  Hiszpanji.  Powróciwszy  z  drn^j  podróžjr, 
zřožyt  SW0J9  godnoéc,  odbyl  pielgrzynikQ  do  Lioreto  i,  wfedz^c  o  bliskicij 
smierci  swojej,  udat  si§  do  klasztom  Agnona  w  Abrozzach.  Jego  nfnoáó 
w  najšw.  ranách  Zbawiciela  i  silná  nadzieja  niedalekiego  juž  ogl§daais 
l>oga,  gl^boko  wzraszala  obecných.  Umart  4  Czerwca  1608  r.  Ciato 
jego  spoczywa  w  yeapola,  w  koécíele  N.  P.  Wi^kszej.  Po  sprawdzenia 
cudów,  jalde  po  jego  šmierci  miafy  miejsce,  przez  Pap.  Bened.  XIV  i  Kle- 
ineasa  XIII,  beatyfíkowanym  zostat  za  Klemensa  XIV.  Pius  YI  mial  go 
kanonizowaó,  lecz  zaszly  wypadkí  wojenne.  Urocz>'sta  žatém  k«inonizacj« 
je^o  odbyla  síq  dopíero  24  Mája  180  7  r.,  za  Píusa  VIL  Gf.  Hdyci^ 
Jlistor.  des  ordres,  t.  IV  38;  BtUUr^  t.  XIX  p.  540.    (HoUwarth).  J. 

Franciszek  od  Dziedqtka  Jems^  karm  elita,  Wielebny  slaga  Bo« 
žy.  Ur.  w  Villpalaz,  w  Hiszpanji,  z  nbogich  rodziców.  Dzieckiem  b{d|c  byl 
tak  niezr^cznym  i  tepym,  ii  rodzice  niewiedzieli  co  z  nim  robič.  A  gdy 
dri9tal  macochg,  ojciec  jego  oddal  go  przejezdnema  cztowiekowi,  aby  ten 
oidal  go  glzie  w  slažbg.  Ten,  zabrawszy  z  sob§  cblopca.  oddal  go  w  Alcala 
ubogiej  wdowie,  a  której  z  milosci  chrzeácjaá^kiej  dostal  przytalek.  Po- 
ezii tedy  cblopiec  žebrač  na  žycie,  a  wi^ksz)  czesé  doia  przep^dzal 
w  Kosciele.  Zakrystjan,  patrzi|c  dingo  na  pobožnoéó  Fa,  chcial  go  ožy- 
waé  do  slažonia  do  Mszy  éw.,  ale  cblopiec  byl  do  niczego.  Po  trzech 
latách  dostal  si^  na  slažb^  do  szpitala;  odt^d  najmilsz%  dlaú  rzecz%  bylo 
žebraé  na  szpital.  Ile  rázy  wychodzil  na  žebranin^,  klekal  przed  Dzie- 
ci)tkiem  Jezus,  jakie  wyrzn^l  z  drzewa  i  posta wil  na  skrzynce,  i  modlit 
si§,  aby  mu  Dzieci^tko  dalo  co  zebrac  w  mieécie  dla  jegi  ^sirity  nadwor- 
nej*  jak  nazywal  chorých,  których  opatrywal.  Wróciwszy  skládal  wszy* 
siko  co  žebral  a  stop  Dziecíi|tka  Jezus,  dzi§koj^  mu  za  to,  czém  go  ob- 
darzyl.  Oprócz  obrazu  Dzieci^tka  Jezus,  zrobil  on  jeszcze  obraz  Najšw. 
Panoy,  a  przytém  tabliczk^  na  której  wymalowal  djabla.  Giy  tedy  szedl 
zrobič  cos  wa^QÍejszego,  kladl  t§  tablíczk§  pod  obraz  Najsw.  Panny  i  mo« 
dlil  si§,  aby  Najšir.  Panna  povrstrzymala  zlošnika  (tak  nazywal  djabla), 
i/by  mu  nie  szkodzil  w  jego  przeisievzi^ia.  Na  Baže  Narodzenie  žebrmt 
F.,  aby  w  dzieá  Jezusa  nakarmié  wszystlnch  nbogich  miasta.  Zeszlo  si^ 
i«:h  1,200  osob  i  wszyscy  byli  nakarmieni  i  pieni^dzmi  opatrzeni.  Grdy 
F.  2  7  lat  przeslužyl  tak  Boga  i  ladziom,  objawilo  mu  Dzieci^ko  Jezot, 
že  ma  zostaé  bosým  karmelit^.  Po  wiela  tmdnoáciach  udalo  ma  síq  to 
nareszcie,  a  na  professji  jego  byl  caly  prawie  dwór  madrycki,  gdzíe  on 
od  dawna  ju2  byl  w  láskách.  Do  Walencji  poslaný,  zdnmiewaj%ca  rzeczy 
robil  dla  ubogich  i  chorých.  Dobroczynnosó  jego  Uk%  mu  czešó  u  lada 
zjednala,  te,  gdy  bíq  pokazal  na  nlicy,  odzienie  na  nim  rozrywano,  aby 
kairalki  jego  szaty  zachowaé  jako  relikwjQ  éwi^Ui.  W  wigiU^  Botego  Nac 
rodzenia  ieo4  r.  F.  przyj^l  ostat  nie  sakramenta.  W  sam  zas  dzieú  Bo- 
žego  Narodzenia,  w  którym  od  wiela  lat  dawaluczt^  abogim,  przeložony  pny- 
prowadzil  12  nbogich  do  niego  i  dalmado  rozdzielenia  pomi^zy  nich  is 
sztak  pieni^dzy.  Ta  ostataia  jalmaina  tak  rozradowala  przestaj§ee  jot 
bió  jego  serce,  iž  zašpiewal  jeszcze  w  uniesienia  jedno  le  swoich  pieáoi 
na  cze4č  Dzied^tka  Jeras.  Wieczorem  o  8  godzinie  tego  dnia  oddal 
dacha  swego  w  r^oe  T^go,  którj  a  nas  stal  si^  Dzieei%tkiera  i  w  sUjai 
betleemskiej  leial.  StaMer^  Ueiligaaiezieoa,  II  i07;  Vie  da  VónóraUe 
frére  Francois  de  TEoCaat  Jésas,  par  oa  eníant  da  Carmel,  Lyon  1867. 


522  f  raBci$zek  de  Girolamo. 

FranciSZek  de  Girolamo  {Fr.  de  Hieronymo)^  áw.  (l  1  Miga), 
nr.  17  Grud.  1642  r.  w  neapolitaúskiej  prowincji  Otranto  (v.  Lecce), 
w  miastec^ku  Grotaglio  (Cryptalea).  W  12  roku  žycia  w  rodsianém  mie- 
áde  przyj§tj  byl  przez  stowarzyszenie  ducbownycb,  którzy  žyli  wspóloie 
i  zigmowali  síq  wycbowaniem  kilka  mtodzieňców  i  przygotowaniem  ich  na 
8lažb§  oharza.  Juž  wtedy  F.,  obok  licznych  cnót,  odzaaczal  síq  žarliwo- 
éci^  w  roodlitwie  i  nauczaDÍem  katecbizmu,  co  bylo  niejako  zapowied£Í§ 
przysz}ych  jego  prac  apostolskich.  Ukoúczywszy  pocz^tkowa  nauki  we 
wspomnianém  Btowarzyszeniu  (1668),  poslaný  byl  na  filozoQ§  i  teologJQ 
do  Taranto;  tam  otrzynial  éwi§cenia  až  do  djakonatu,  poczém  dla  dal- 
8Z€go  ksztalcenia  síq  \s  teologji,  udal  8i§  do  Neapolu,  z  bratem  swym  Jó- 
zefem,  malarzem.  K.  1666  otrzymal  áwi§cenie  kaplaňskie,  i  w  koUegjiim 
szlacheckiém,  ntrzymywaném  przcz  jezuitów  w  Neapolu,  otrzymař  miejscc 
prefekta.  Jak  na  tem  stanovisku  post^powal,  pokazuje  nastepiu'%ce  zda- 
rzenie.  Kazu  pewnepo  jeden  z  uczniów  F'a  lak  8i§  uniósl  gnie^em,  že 
swego  nauczyciela  udcrzyl  w  policzek:  F.  nietylko  go  nie  ukarat,  jak  na- 
lézalo, ale  jeszcze  padl  przcd  nim  na  kolana  i  nadstawil  drugi  policzek, 
czém  wzruszyl  zapalczywcgo  míodziciíca  wi^cej,  niž  surow^  kar§.  Po  4-ch 
latách  prefektostwa,  gdy  uprosil  sobie  pozwolenie  rodziny,  wstqpil  do 
jezuitów  (1  Lip.  167  0).  Magister  nowirjuszów  surowo  z  nim  post^o- 
ifal,  zadawal  mu  róžnego  rodzaju  upokorzenia,  lecz  wszystkie  te  próby 
Qtwierdzaly  tyiko  F'a  w  cnocie  posluszeústwa.  Zaledwie  przebyl  rok 
w  nowicjacie,  gdy  przeloženi  dodali  go  za  towarzysza  o.  Agnellowi  Bru- 
no, odbywaj2|cerou  missJQ  w  Apulji  (Puglia).  Z  o.  Bruno  chodzil  nasz 
Fr.  przez  3  lata  od  miasta  do  miasta,  od  wioski  do  ^ioski,  wsz§dzie  do- 
broczynny  wplyw  swcmi  naukami  i  pobožnoécíj^  vrywieraj^c.  Roku  1674 
otrzymal  polecenie  wróťié  do  Kcapolu,  dla  koiiczenia  kursów  teologicz- 
nych.  F.,  lubo  vtcdy  mial  3  2  lata  i  juž  znaným  byl  ze  swych  zdolno- 
áci  i  vymowy,  zasiadl  jednak  na  lawce  szkolnej,  oáwiadczaj^c,  že  nic  nic 
omie  i  potrzebuje  8i§  uczyé.  F.  palal  gor2|c%  ž^dz^  udania  síq  do  lodji 
i  Japonji,  žeby  tam  ponicáó  ro^czeĎstwo  dla  Cbrystusa;  lecz  przeloženi  mu 
oéwiadczyli,  že  jego  Indjami  b§dzie  królestwo  Neapolitaóskic,  i  powierzyli 
mu  missjonarstwo  w  Neapolu.  F.  wybral  sobie  z  bractwa  rzemieélników 
72  pomocników  do  odwiedzania  cborjch,  usuwania  zgorszeó,  przj'gotowy« 
wania  grzeszników  do  nawrócenia,  niesienia  pomocy  ubogim,  wstydz^cym 
si§  žebraé;  wyéwiczyl  icb  w  pobožnoáci,  odbýval  z  nimi  drogg  krzyžov^ 
i  zwiedzal  koécioly.  W  niedziele  wycbodzil  z  nimi  prccessjonalnie  z  ko- 
áciola  i  udával  si§  na  pláce  najwi^cej  ucz^szczane.  Kuglarze,  komedjacci 
i  t.  p.  na  vidok  processji  opuszczali  swe  stoly,  na  których  sztuki  poka- 
zyvali.  F.  vstupoval  vtedy  na  stol  i  przemavial  do  ludu.  Zaczyoal 
od  wystawienia  straszlivych  skutków  grzecbu  i  kar,  jakie  zaň  czekaj^. 
2Uiniepokoiwszy  tém  zatvardziale  sumienia,  przedstavial  nieograniczone 
milosierdzie  Bože,  zach^cal  grzeszników  do  navrócenia  si^:  mówit  im,  že 
aam  za  nich  i  za  siebie  b§dzie  czyuil  pokuty,  a  padlszy  na  kolana,  z  oczy- 
ma  lez  pelnemi,  zadawal  sobie  ci^žkie  rázy  želazn^  dyscyplio^.  Lnd 
tym  vidokiem  vzroszony  rzucal  síq  na  kolana,  blagal  Boga  o  przeba- 
czenie;  javnogrzesznicy  udawaii  si^  do  spowiedzi,  niewiasty  zlego  žyeia 
obcinaly  sobie  wlosy  na  znak  pokuty  i  porzucaly  wyst^pne  žycie.  Gzasa- 
ni,  zamiast  blogiego  owocu  z  takich  kazaň,  spotykaly  go  zniewagi;  áwi^- 
tj  zaš  zQosil  to  z  pokor),  proaz%c  Boga  o  przebaezenie  dla  napaatników. 


Fnuicítzek  de  Girolamo.— Franeiuek  Hayron.  523 

Bóg  jednak  sam  pomicil    raz  krzywd^  stodze  awema  wyrz^dzoii^.     Kiedjr 
Fr.  kázal  na   placa,    kilka    niewiast   zlego    žjcia  omówilo  si^,  žeby  ma 
przeszkadzaó  swemi    ápiewami  i   szyderczemi    okrzjkami.     Niedlago    po- 
tem w  áwi^to    Fr.    przybjl  na   teože    plac  i  znalazř,    ie  dom,  z  którego 
owe  krzyki  poprzednio  wychodcily,  a  który  zawsze  bywa)  ožywionym,  te- 
raz  jest  zamkni^tym  i  pogr^žonym  w  milczeoiu.    Zdziwiony,  pytá  o  przy- 
czyn§.     Powiadaj§  mo,    že   Katarzyna,    która   przewodoiczyla   onym  nie- 
wiastom,  wczoraj  nagie  nmaría.     Fr.  idzie  do  tegož    domu  i  pytá    uroar- 
lej:    Jíatarzyno,  gdzie  jesteé?"* — ,W  piekle  jestem,  w  pieklc*  odpowiedzial 
trop.     Latwo    sobie  wyobrazič    wzraszenie  rzeszy,    która  z  Fr.  do  owego 
doma  wst^pita  i  byla  sfiiadkiem  tego  cuda,  a  z  którego  skorzystat  svri^* 
ty  i  olfity    polów    dasz    zebrah     Na  pracy  apostolskiej    w  róžoycb  pro- 
wincjacb    neapolitaúskich    straviwszy    przeszlo    40  lat  žycia,    f   1 1  Mája 
1716  r.  w  Neapola.     F.    byl    w^tlego  zdrowia,  mimo  to  prowadzil  žycie 
nmartwione,  pelae  pokuty.     Za    žycia  jeszcze    obdarzony  byl  darem  cu- 
dów,  proroctw  i  bilokacji.     W  Neapolitaúákíém  królestwie  odžywil   ducha 
religijncgo  wáród  ludu.     Podczas  tak  zwacej    jeneralnej  Kommunji,  odby- 
wanej  w  3  niedziel§  každego  miesi^ca,  przyprowadzat  do  Stolu  Panskiego 
nieraz  15 — 20,000  wiernych.     Wplyw  áwój  swi^tobliwy  rozci^gal  do  za- 
konów,  dnchowieústira  swieckicgo,    semiuarjów  i  szkól,    wsz^dzie  przevro- 
dnicz^c  rekollekcjom.     Beat>ákowanym  byl  przez  Piusa  Yll  (1806),  ka^ 
nonizowaoym  przez  Grzegorza  XVI,  26  Mája  1839  r.  Žywot  šw.  Fa, 
na  podstawie  aktów  procesu  beatyfíkacyjnego,  opisal    Longaro  degli  OdJí^ 
Vita  del  venerabile  serro  di  Dio  P.  Francesco  di  Girolamo,  Róma  1760, 
ib.   1761,  ib.   1839  p.  t.  Vita  di  San  Fr.  di  G.:  to  samo:  Neapoli  1839, 
Monza    1869    (2  v.  w  zbiorze    p.    t.  Colana  di  Titc  di  santi,  disp.     10 j 
1 10).  Dzielo  to,  przeložone  na  j§zyk  nicmicck?,  wyszlo  w  Augsburgu  I80if. 
Inny  iywot  éw.  F*a  po  wlosku  wydal  o.  Karol  óUríPÍiotU\  w  rok  po  šmier- 
ci  áwi^tego.     J<l{\   Cucelier^  Kurzgefasste    Lebengesch.    d.  sel.  Franciscus 
Ton  Uieronymo,  aus  den  ausfobrlichen  Lebensbescbreibungen  des  P.  Karl 
Stradiotti    und    d.  P.  Loog.    degli  Oddi,    Coln     1809.     Ob.  iJaras^  Les 
saints  et  les  bienbeur.    du  18  sierle,    Par.   1868    t.  II  s.   ]..  (streszcze- 
nie  z  Oddi'ego);  JuUien  Bach^  Histoire  de  S.  Fran^is  de  Geronimo,  nou- 
vellement  composée  d*aprés  les  actes  de  la  Congrégation  des  Rites,    Metz 
186  7  in-12.  X    }V.   K. 

Francíszek  H  a  y  r  o  n  (de  Mayr<mi8\  podaný  za  blogoslawione- 
go  (26  Lipca)  w  Menoloffium  franciszkaáskiém  Iluebera;  franci8zkanin, 
jeden  z  Dajcelniejszych  nczniów  Duns^a  Scota  i  wymowny  obroúca  Niepo- 
kal.  Pocz^ia  Najánr.  Panny,  ur.  si^  w  Digne,  w  Prowancji,  dlugi  czas 
wykladal  lekeje  na  oníwersytecie  paryzkiro,  jako  bakalarz  teologji,  i  wresz- 
cie,  na  wstawienie  8i§  Roberta,  króla  Sycylji,  który  bardzo  go  cenil  i  Fa- 
pieia  Jana  XXII,  mianowany  zostal  r.  132S  doktorem  i  nanczycielem  tej 
szkoly.  Píerwszy  on  r.  1315  poddal  síq  tak  zwanemu  aktowi  sorbony 
(actu3  sorbonnicus)  i  zaprowadzil  go  swym  przykladem.  Ów  akt  polegal 
na  tém,  iž  przez  lato  každego  roku  we  wszystkie  pi^tki  bakiUarze  teologji 
odbywaii  dy^nty,  trwi^ce  niepnerwanie  od  5  godz.  ráno  al  do  7  wie* 
czorem,  i  w  którycb  jeden  defendeot  mnsial  odpowiadač  na  zapytania 
i  odpieraé  zarznty  wielu  oponentów.  Um.  r.  1325  w  Placencji*  Trithe' 
miuě  (Scrípt.  Eccles.  n.  561  in  BibK  Ecd.  /.  A.  Fahricií)  slawi  go,  jako 
mgfta  odznacziý%cego   «^   ogromof  znigomoáci^  Písma  áw.i  aalaclietiiemi 


524      Franeiszek  Mayroti.— Franoíszek  de  Pauit. 

zásadami  fílozofji,  subteinjrm  i  bystřTm  rozumem,  darem  wymowy  i  po* 
rz^dnym  stylem.  Powyžszy  s%d  stirierdzaj%  nadané  mu,  wedlng  ówezesne- 
go  obyczaju,  nazwy:  doctor  itluminatui  et  acutus^  i  pozostale  po  nim  pí* 
sma.  Oprócz  wielu  traktatów  filoficznych,  napisa)  on:  i)  Commmtaria  ia 
4  Ubros  sěnt^.rtiantm,  2)  Mowy  na  post  40-dniowy.  8)  Rozprawy  o  ráž- 
ných przedmiotach  religijnych.  4)  O  Pater  noster  i  Magnificat,  5)  Obja- 
énienie  dziesigciu  przykazaú  boskícb.  6^  Prawdy  teologiczne,  zawarte 
w  dziele  áw.  Augustyna  o  mieácie  fiožém.  O  niewydanych  dzielach  May- 
rona  podaj^:  Wadding^  De  script.  ord.  min.,  i  Oudin^  Comment.  de  scrípt. 
cccl.  Franeiszek  Mayron  byř,  jak  i  jego  nauczyciel,  realisty  i  w  ogólno- 
šci  szedl  we  wszystkiém  za  nim;  doYožyl  jednak  tu  i  owdzie  wiele  swoich 
wlasnych,  bystrých,  ale  tež  nieraz  i  próžnych  pomyslów.  Cf.  WadcUng^ 
Annales  t,  líl  p.  30 1;  Diipin^  NouTelle  bibl.  des  aut.  eccl.  t.  XI  p.  70; 
Cave  Historia  literaria,  t.  II  in  Appendice  ad.  o.   1315  p.  17. 

Franeiszek    de  Paula,    šwi§ty    (2  Kwietnia),    založyciel  zákonu 
řraíJí  wo/mmtf/írycA  (fratrum  minimor um),  ur.  2  7  Marca  1416  w  Fáula^  mia- 
steczku  Kalabrji.     Ubodzy  jego  rodziee,  Jakob  Martotilla  i  Vienna,  dlugo 
bezdzietni,  zrobili  álub,  že  dziecko,  któreby  Bóg  im  dal  za  przyczyn^  áw. 
Franciszka  z  Assyžu,  tak  wychowaj^,  aby  Bogu  i  jego  áwi^tym  byío  mi- 
le,     Modlitwy  rodziców  zostaty  wyslachane,  otrzymali  dziecko,  ale  radoéé 
ich  by)a  krotka,  bo  dziecko  na  oku  dostalo  naroál,  za^ražaj^c^  zupelném 
na  to  oko  zaálepieniem.  Rodziee  udali  síq  znowu  z  modlitwy  do  áw.  Fran- 
ciszka, prosz%c,  aby  oko  ich  syna  mibéci  Božej  poleciL  Wkrótce    naroál 
zgin^la    zupeínie.     Jakob  i  Vienna    dotrzymali    swego    álubu  i    starannie 
chowali  syna  w  bojažni  Božej.     Laská    Boža   byla    tež  widocznie  z   nimi 
i  z  ich  dzieckiem.    Zdnmiewsg^co    wczeánie    okázala   sig    w  niém  miloáé 
modlitwy  i  umartwienia.    Gdy  F.  doszedl  do  lat  trzynastu,  rodziee  oddali 
go  franciszkanom    w  miasteczku  Santo  Marco,  gdzie  rok  przepgdzií  w  naj- 
siirowszych  čwiczeníach  duchownych.  Wzorera  jego  byí  šwi^ty  Fr.  z  Assyžu, 
którego  nosií  irai§.     Po  roku  przyszli  rodziee  po  swego  chlopca.  F.  dzi§- 
kowař  ojcom  za  ich  miloáó,  a  gdy  ci  žalowali,    že    od  nich  odchodzi,  po- 
iviedzial  im:  „z  czasam   zobaczycie,  dla  czego  wol^  Bož%  nie  bylo,    abym 
dlnžej  byl  mi§dzy  wami."     W  towarzystwie    rodziców   odbyl    pielgrzymk§ 
do  Rzymu  i  do  Assyžu,  apopowrocie,  choó  dopiero  mial  lat   15,  poszedl 
na  žycie  pustelnicze  i  w  górach    wykopal    lobie  jamQ.     Tu    spal  na  ka- 
roieniu,    žyl  tylko  roálinami,   jakie  zbieral  w  przyleglym   lesie.     Wkrótce 
przyl^czylo  si§  do  niego  kilku  pobožných,  aby  dzielié  z  nim    jego  sposób 
žycia.     Mieszkaácy  okoliczni  každému  z  tych  pustelników  pobudowali  od- 
dzielne  chatki,    ksii^dz  z  parafji    aaspakajal  ich  potrzeby  duchowe,  i  tym 
sposobem  powstali    pustelmcg  éw,  Frcmciszka    z  Atsyzu,     Gdy    liczba  ucz- 
niów  áw.  F'a  zwi^kszala  síq  coraz  bardziej,  trzeba  bylo  žycie  pustelnicze 
zamienió  na  klasztorne;    rozpocz^l    tedy  F.  1454  r.  za  pozwoleniem  bpa 
z  Gosenza,  budowQ  koáciola  i  klasztoru.    Regul^  swoich  zakonników   oparl 
na  miloáci  bližniego,    na    duchu  pokuty  i  pokory.     Míloáó    miala  wi%zaé 
braci  pomi§dzy  sob^,  miloáó  miala  ich  l^cz3'ó  ze  wszystkimi  ludžmi,    aby 
ich  zbawieníe    popieraó.     PokorQ   posíadal  F.  w  stopniu  bardzo  wysokim. 
Myál    o  n^dzy    czlowieka   przenikala    cal^  jego  duszQ:    przej^ty  duchem 
Božym,  widzial  on  w  sobie  tylko  przepaáč  niedostatków  i  slaboáci.  Pomi- 
mo  czci,  jak%  mu  okazywali  Papieže  i  królowie,  biskupi  i  ksi^žQta,    mial 
OQ  Bíebie  lawsze  za  mguQdzniejszego  i  nigmaidjszego  ze  wszystkich,  i  dla 


Frtaeiszek  iů  Paula.  525 

t^o  chciat,  aby  jego  bracia  nazywali  si§  najmniejgzymi  (mini mi),  to  jest 
ostatoimi  w  doma  Pana.  Prz^ožonema  doma  dal  Dazwg  kamkiora  (cor« 
rector,  poprawiacz)  i  zalecit  mo,  aby  pami^tat  zawsze  awažaó  síq  za  sia* 
g§  pozostatych  braci.  G}ówDy  przeloiony  nazywat  si§  gtneralis  corrector. 
Post  zajmoje  w  regole  Fa  zoaczne  miejsce,  jako  jeden  z  glówDjGh  šrod- 
ków  zaparcia  si§  siebie  i  dojscia  tym  sposobem  do  doskonalosci.  Zobo- 
wi^zat  on  dla  tego  swoich  aczniów  do  ci^tego  posta,  wzbronil  im  ožj* 
cia  mi^sa  i  wszystkiego  co  z  mifsa  pocbodzi,  jak  mléka,  másla,  sera,  jaj; 
wstrzemífžiiwoáč  od  tycb  pokarmów  wažyt  tak  wysoko,  že  podDÍósl  ji| 
do  czwaitego  áiaba  swojej  regaty.  Ubolewat  on  nad  lekkomyálném,  a  cz§- 
stém  wówczas  przekraczaniem  koádelnego  przykazania  postu,  nwažaj^c  to 
przekraczanie  za  žródto  licznych  grzecbów  i  jedn§  z  glównych  przeszkód 
do  przemožeDÍa  znyslowosci  i  poddania  ciala  ducliowi.  Zmjsiowemu  tedy 
svriatu  cLciat  dac  na  swoicb  braciacb  przyklad  znaczenia  postu  i  jego  btc- 
goslawicástw.  B.  14  74  zákon  otrzymat  zatwierdzeDie  papiezkie,  i  F.  za- 
stat mianowany  jeneralnym  przetožonym  minimów,  maj^cych  juž  swoje  do- 
my w  Kalabrji  i  Sycylji.  R.  147  9  ada)  si§  F.  do  Sycjíji,  gdzie  go  przyj- 
mowano  jak  aniola  z  nieba.  Lad  zcwsz^d  zabiegal  ma  drogg,  prosil 
o  modlitw§,  przynotit  mo  cborych,  którycb  on  cudownie  azdrawial.  Gdy 
po  powrocie  do  Kaiabrji  založjt  nowy  klasztor  w  Corigliano,  w  djecezji 
Rossano,  krói  neapolitanski  Ferdynand,  który  jož  gniewal  si^  na  swi§te- 
go  za  jego  naporonienía,  domowi  królewskiema  dawane,  postanowit  go  aka« 
raó.  Pod  pozorem  wi^c,  že  postawienie  nowego  klasztor u  na  gruncie  królew- 
žkim  bylo  obrazy  praw  jego  zwierzcbniczych,  wyslal  do  Paterno,  gdzie  F. 
si§  wówczas  znajdowat,  kapitána  okryta,  z  poleceniem  nwi^zienia  i  dosta- 
\vienia  ówi^tego  m§2a  do  Neapolu.  Gdy  kapitán  áwi^temu  objawil  cel 
swojej  wyprawy,  ten  mu  odpowiedzial,  že  gotów  jest  na  rozkaz  króla,  ale 
dal  do  zrozumienia  poslowi,  že  uwi^zienie  to  królowi  nie  obróci  si§  na 
dobré  i  že  król  powinien  czynič  pokuty,  bo  inaczej  Straci  królestwo  i  žy- 
cie  swoje  w  n^zy  i  zgryzocie  zakonczy.  Co  i  w  rzeczy  samej  spelnilo 
si§  póiuiej,  gdy  Karol  YIII  do  Neapola  nadci^go^l  i  zdoby t  królestwo 
14 8 s  r.  Slowa  Fa,  wyrzeczone  z  pokojem,  gl^bokie  wywariy  wraženie 
na  kapitanie:  wrócil  tedy  do  Neapola  i  mówil  przed  królem  z  tak%  sil^ 
na  rzecz  éwi^tego,  iž  Ferdynand  zdecydowal  8i§  odst^pié  od  swego  za- 
miaru.  F.  roiat  dar  proroctwa:  na  wiele  lat  wprzód  zapowiedziat  zdoby- 
cie  Konstantynopola  przez  Tarków,  równie  jak  i  miasta  Otranto;  zapowie- 
dzial  jednak,  že  to  ostatnie  miaato  w  rok  póžniej  odebrané  b^zie.  Zda- 
miewaj^ce  cuda  dzialal  ten  m%ž  Božy:  nátura  zdawala  si^  mu  byč  poslu- 
szD%;  modlitw^  swoj^  przywracal  wzrok  álepym,  stuch  gluebym  i  leczyt 
choroby,  uwažane  przez  doktorów  za  niewyleczaine.  Pewnego  dnia  przy- 
szla  do  niego  siostra  Brygida,  z  wielkim  žalem  i  bolešci%,  že  jej  sya 
umarl.  F.  pomodlil  síq  czas  jakiá  za  zmariego,  kázal  nastupme  cialo 
chlopca  przynieác  do  swojej  celi  i  znowu  zacz^l  si(  modlié.  Gdy  matka 
znowa  przyszla,  znalazla  juž  syna  swego  przy  žyciu.  Cblopiec  ten  nazy- 
wal  8i§  Mikolaj  z  Ale^so,  wst^pil  póiniej  do  minimcw  i  odznaczyl  si^ 
cnot%  i  pobožaošci%.  Čada,  jakie  Bóg  dzialal  przez  swego  slugQ,  budzilj 
^Tsz^dzie  wíeikie  wraženie.  Papiež  Pawel  II,  cbcy^  síq  przekonaé,  o  ile 
wieiíó  o  jego  cudach  zásadná,  wyslal  1469  r.  szambelana  swojego  do  bi- 
skupa w  Cosenza.  Biskup  zapewnial  posla,  že  zoa  dobrze  F'a,  že  jest 
to  m^  cnoty  nadzwyczajncj,  i  poradzil    mo,  aby    sam  udal  ai^  do  m^ 


529  fnmňatk  4m 

h'iie^,  G4j  pofi*!  zbiižal  ú^  áo  klasztira,  F.  pncoval  wm  z 
T,íkAml  okolt  brsi^vT  kolctsli.  aSe  xobMzjvsy  przpchodsióv,  pot  lig 
r>V>i$  i  pvgedí  na  kb  fp^ikame.  Sanbdaa  fMi^eiki  ckcal  go  poc3l»- 
waé  w  r^k^.  ak  F.  níe  dipoiól  teeo.  mávi%e:  msie  to  Bsltír  cdovaé 
tvoje  r<^,  c^vi^cose  Oc^pniTÍasiea  Mszr  iv.  |»nez  lat  trxrdiiešcL  Srna- 
b^laa  ziziirí}  si»,  bo  F.  n^gij  go  poprz«doio  ose  widjsat  i  triko  csdownit 
nógl  wkdziec  o  liczbie  lat  j*zo  kaplaňstwa.  Gdj  prarbTli  do  klasztora, 
poset  fiapí^ki  objtvi}  zdi^ie,  že  rezula  misiaiów  jest  za  sazowa  i  te 
zljt  sarowe  praktjkí  mog^  picbodzic  z  Btajoaej  pycbj  í  zašlepienia  do- 
cboweg),  éwí^r  broiiíl  si*  z  p^kor^  ale  gdr  obrana  jeg3  nie  przeko- 
nrvata  szambelaiia,  F.  wzi^f  z  komína  gorej^ce  w^e  w  n^^  i  trzTina- 
J1'  j^  fpokirjnie  bez  obražeoia  dala,  rzeSd  poslowi:  Bóg  wy^cb^  tjcby 
którzT  ma  slož^  w  prostocle  «erca.  W^tplivolci  posta  znilo^.  R.  1482 
król  francQzki  Ladvik  XI  obawiaj^  sí^  zbližaj^cej  áaiierd,  sadkař  po- 
niocf  Fa  i  zapra«zat  go  do  Parrža.  Najprzó*!  irstavial  síe  za  ima  q  šwí^ 
tego  król  ncapolítanskí,  ale  F.  odmóiríi.  Nie  chť§.  odrzekl  on,  kosé  Bo- 
ga  i  odbrwaó  drog§  cztenitn  godzio  dla  ksi^ia,  którr  z  czjsto  lii>izkidi 
pobadek  chee  cada.  Ladwik  ndal  ste  wówczas  z  prosbs  do  Pap.  Sjksta- 
sa  IV.  Gdr  F.  otrzjmat  brerc  papiezkie,  cakazajace  mn  niezwloczníe 
udaé  5i^  d)  Francjí,  posloszny  byl  bez  szemraiiia.  Przjbywszy  na  dwór 
królewskí,  umieraj^ema  z  wjdeáczenia  sil  królowi  odpowiedzial  otwarde, 
že  i  žycíc  kfól6w  roa  koniec  tak  samo,  jak  i  koidego  inaego  czlowieka, 
že  piany  Bože  s%  niezmience,  i  že  najlepiej  król  zrobi,  ježeli  si^  pokor- 
ni-? poddá  wyrokom  Božym  i  przygotnje  si^  do  pobožnej  áraierd.  Xapo- 
mnienia  te  nie  byly  daremné.  Król  ze  skmcb^  nmarl  na  r^ko  šwi^tego 
mf;ža  13  Sierp.  MS3.  Karol  YIII,  nast^pca  Lndwika,  zbndowal  dla  Pa 
pí';kny  kla^ztor  w  parku  Flessís-les-Tonrs  i  drogi  w  Amboise.  Pod  Pa- 
ry/em,  w  klasztorzc  Ni^eon,  zakonnicy  jcgo  nazywali  sig  dobrými  luálmi^ 
boní  horames  (ob  t<?j  Eoc.  II  4»4).  W  Hiszparji,  dok%d  F.  poslal 
zakonników  z  klasztoru  Plessis-les-Toors,  otrzymali  nazwg  ojców  eurya\* 
jiťra,  poniewaž  Ferdynand  katolicki  ich  raodiitwom  przypisywal  zdobyde 
Halagi  na  Maarach.  R.  149  7,  na  proáb§  cesarza  Maksymiljana,  osiedlili 
si<*  minimi  w  Nicmczecb,  najprzód  w  trzecb  klasztorach,  z  których  póžniej 
wíole  innych  sí§  rozmnožylo.  R.  M9  3  ukoáczyl  F.  ostatecznie  swoji 
rcgul§  potrójn^,  jedn^  dla  zakonników,  drag^  dla  zakonnic,  a  trzed^  dla 
tercjarzy  swego  zakonn.  Papieže  Aleksander  VI  (1502)  i  JuljaszII  (1507) 
zatwierdzili  }%  i  obdarzyli  zákon  wszystkiemi  przywilejorai  zakonów  žebr»|- 
cycb.  Gdy  Ludwik  XII  wst^pil  1498  r.  na  tron  francazki,  F.  prosil 
króla  o  pozwolenie  powrotu  do  ojczyzny.  Król  pozwolil,  a  nast§piiie  ža- 
lowal  swego  pozwolenia  i  zatrzymal  jeszcze  Fa,  który  cale  lO  lat  prze- 
žyř  jeszcze  we  Francji.  W  9i  r.  žyda  dostat  gor^czki  i,  radtig^c  sig, 
poznal  w  niej  zbližaj%c^  sig  ámierč.  Odt^d  wyl^czaie  oddal  si^  przygo- 
towywaniu  na  ámieré.  Trzy  ostatnie  miesi^ce  žyda  przep§dzit  w  zapí- 
nej 8amotno<>d,  z  rayšl%  jedynic  ku  vriecznoád  skierowan^.  W  wielld 
czwartek  žebral  jeszcze  raz  swoich  uczniów  okolo  siebie,  zalecil  im  mí- 
lové Doga  i  bratni^,  równie  jak  ácisle  zachowanie  reguly,  poezém  wyspo- 
if  íadal  8i§,  w  sposób  na  ten  dzieá  w  zakonie  praktykowany,  boso  i  z  powro- 
zera  na  szyjí  przyj^l  Kommunjg  áw.  Nast^pnego  dnia  (2  Kw.  1508) 
nmarl,  gdy  zákon  jego  kwitu^t  juž  w  pigciu  prowincjach.  Leon  X,  Pa- 
piež,  kanonizowal  go  r,  1519.     Gialo  jego,  zložone  w  klasztorze  Plessis, 


Frueiizek  éa  Pauit.— Frtiieiszak  éa  Potadu.  527 

níeoaroszone  przechowalo  8íq  do  1562  r.,  w  którjTn  bagonoci  tpalilí  Je 
na  drzewie  z  por^banego  krzjža.  Poboinym  katolikom  adalo  8i§  nratowaé 
niektóre  szcz^tki  z  jego  cia^a,  przechowjwane  w  róžnjch  klasztoracb  zakoniL. 
Malaj%  áw.  F'a  w  babicie  zakoooym  (z  lichej  inateni  wefniaaej  czarnego 
z  Daturjr  koloru),  z  dtug%  brod%;  przed  nim  zaá  wrraz  charít^t  w  gloijL 
Niekiedj  przedstawiaj%'  go  wšród  morza,  stoj^cjm  na  plaszcza,  poniewaž  le- 
genda opowiada,  že  w  braku  okryta  udal  si§  do  Sjcylji  na  swoim  plaszcza. 
Zákon  m  i  n  i  m  ó  w,  jakkolwiek  Hczyl  póžniej  450  doraów  i  cbocíaž  by- 
wali  w  nim  luizie  znakomici«  níe  doszedl  nigdjr  do  wi§kszego  znaczema 
i  obecnic  znajduje  sig  juž  tylko  we  Wloszcch.  Cf.  Francitcus  Lanocius^ 
Chronic.  generále  ord.  minimonxro.  Reguta  znajduje  si§  u  HoUtenius^a^ 
Cod.  regul.  monast.  III  85. —  Minimki  mialj  tjlko  14  klasztorów; 
przeložona  nazjwala  síg  mater  correctrix:  dziš  s)  jeszcze  w  I*alermo. 
Žywot  iw.  F.  opisal  jeden  z  jego  uczniów;  jest  ap.  BoUani,  Acta  ». 
April.  t.  I  p.  106;  akta  procesu  kanonizacjjnego  i  iune  dokumenty  ukže 
ap.  Bollani.  1.  c.  p.  120....:  oprócz  kilkn  innych  bjografji,  wyliczonych 
przez  Potthoiťa^  Biblioth.  híst  s.  "0  7  i  Suppl.  s.  145;  ob.  V.  S^equier^ 
La  vie  de  s.  Fr.  de  Paul,  Tours  186l  (BHUothťque  des  ecoUs  ehrétťennes^ 
sor.  IT).  N. 

Franciszek  de  Posada s,  r.  Possédas,  blogoslawionr(ioWrz.) 
zak.  dominikanskiego.  Rodzice  jego,  Stefan  Marcin  Losada  i  Maria  Fer- 
nandcz  y  Posadas,  pocbodzili  z  dawnej  szlachty  kastylskiej,  lecz  podczas 
vojny  Iliszpanji  z  Portugalj^  za  Filipa  IV  zrujnowani,  scbronili  sig  do 
Korduby  (Cordora)  i  tam  byli  zmuszeni  zaj^6  si§  drobným  handlem,  žebjr 
z  gřodu  nie  umrzeč.  Oprócz  n^dzy,  przyszla  na  nich  druga  kl§ska:  wy- 
raarly  ira  wszystkie  dzicci.  Wáród  takích  okolicznošci  przyszedl  na  áwiat 
Franciszek  (25  Listop.  1644).  Matka,  dopetniaji|c  šlubn  poprzednio  nczy- 
nionego,  zaraz  po  cbrzcie  zaníos^a  go  do  košciola  i,  zložywszy  n  stop  N. 
M.  Panny,  rzekla :  ,Oto  Twój  syn;  juž  on  nie  jest  moim."  Dzieci§ciem 
b^i^c,  jeszcze  przy  piersiach  matki,  F.  wstrzymywal  sig  až  do  wieczom 
od  pokarrou  w  poniedzialki,  árody  i  pi^tki.  W  5  roku  žycia  zacz^l  cho- 
clzič  do  spowiedzi,  dopelniaj^c  tego  z  tak^  roztropnosci%  i  skromnošcii!, 
že  w  podziwienie  wpr^wial  spowiedníków.  W  2  lata  potem  przypuszczo- 
nym  byl  do  pierfrszej  Kommunji.  Dostawszy  od  matki  2  obrazki :  jeden 
P.  Jezusa,  dmgi  X.  Maryi  P.,  urz^dzi^  sobic  w  domu  oltarzyk  i  co- 
dziennie  przed  nim  odmawiat  róžaniec.  Niekiedy  zbieral  dzieci  swojege 
wieku  i  z  niemi,  przy  ápiewie  róžaúca,  obchodzil  processjonalnie  ulice. 
Eywalo  do  4  0  dzieci  w  tym  ordzaka,  a  wszystkich  posta wa  byla  tak 
8kromn§  i  pobožný,  že  starzy  si^  budowali.  Po  odšpiewaniu  róžaúcty 
miewal  F.  do  swych  malých  towarzyszów  krótkie  przemowy,  zach^cajfc 
do  cnoty  i  nnikania  grzechu.  Nawet  gdy  si^  bawiř  z  rówicnnikami  swj- 
mi  u  stop  góry,  odl^czal  si§  od  nich  i  szedl  do  jakiej  groty,  žeby  tam 
síQ  modlič.  Bóg  tež  dziwnie  si^  opiekowal  pobožném  dzieckiem  i  nieraz 
je  od  niechybnej  šmierci  ratowal.  Dowiedziawszy  si^  F.,  že  matka  šlu- 
bowala  oddaé  go^do  zákonu  dominikanów,  najgor^cej  pragn%l  šlub  ten  WjT- 
pelnié.  Po  wielu  przeszkodach,  gdy  nabyl  potrzebnych  wiadomosci,  sta- 
wil  si§  jako  aspirant  w  klasztorze  domim'kanów  sw.  Pawla  w  Kordnbie. 
Przcor  i  inni  zakonnicy  odmówili  jego  prošbie,  z  powodu  že  matka  jego 
byla  przekupk^  w  témže  mieácle.  F.  udal  si§  do  klasztoru  Scala  CoéU^ 
o  mal^  mil^  od  Korduby  odlegleg*);  tam  przyj^ty,  odbyl  nowiqat  i  zlo- 


528  Franoifsok  de  Posadat.— Fraoeitzek  Saleiy. 

2jl  élubj  zakoDDe  25  Listop.  1668  r.     Wyáwi^coDj  d*  kaplana,  poslanj 
zosta)  do  Kordabj,  gdzie  dominikanie  ze  Scala  Goeii  mieii  swoje  hospi- 
ciuin.     Odt^d  až  do  šmierci  (20  Wrzeá.  171S  r.)  aposU^owal  w  Kordu- 
hie  i  jej  okolicacb,    b^d^c  dla  poladniowej  HiazpaDji  tém,   czém  wapól- 
czeáni  ma :  Aniol  z  Akry  i  Franciszek  Giroiamo  dla  poludniowych  Wloch. 
Korduba  pod  jego  wplywem  zapelnie  8i§  zmiemlíLi  miejsce  zbytka  i  roz- 
pusty zaj§}a  modlitwa,  praca,  Qmartwieuie;  senát  miejski  zabroni!  wszel* 
kich  komedji  i  zamknut  teatr;  po  alicacb  cz^sto  chodziřy  process(je,  špie* 
irajQce  róžaniec.     Na  kazania  o.  F'a  zbieraly  si§  ogromne   tlamy  ludu; 
ucz^szczali  tež  na  oie  bpi  i  ioni  dostoJDÍcy  ducLowni  i  áwieccy.     Karol 
II  chcial  go  inieč  swoim  spowiedDikiem.  Gor^co  Damawiano  F^a  do  przy* 
j^cia  bpstwa,    najprzód  w  Alhiéri,   potem  w  Kadyksie,  nast^pnie  w  Kor- 
dubie;  lecz  niczém  jego  pokory  przelaaiaó  nie  bylo  možoa.  „Do  czegoby 
to  bylo  podobné  (mówil,    gdy  mn  ofíarowaoo  bpstwo  w  Kordnbie),  žehy 
mitra  spocz^la  na  glowie  tego,  który  wyrosl  i^éród  koszyków  tego  míej- 
sca!**  (bo  matka  sprzedawala  cytryny  i  inne  owoce  i  jarzyny).    Kiedy  za- 
konnicy  obrali  go  przeoreiĎ,  prosit  prowincjala  o  skasowanie  tego  wyboru, 
móvvi^c:  „Wolalbym  na  galéry  byó  skazanym,  niž  zostač  przeorem/    Na 
podstawie  éwi^toáci  jego  i  cudów,  za  žycia  przez  niego  dokonaných,  lub 
doznaných  póžniej  za  jego  wstawiennictwem,  Papiež  Pius  VII  ogtosil  go 
blogoslawionym   (1818  r.).     Žywot   bl.  F'a  napisany  byl  r.  17  34  przez 
Jana  del  Pozo^  przeora  konwentu  Scala  Goeli;  z  okazji  uroczystoáci  bea- 
tyfikacyjnej    przeřožony    byř  na  j§zyk  wloski :     Vita  del  "B,  Franceico  de 
řóaadas^  Roma  1818;  streszczenie  z  aiego  ob.  Daras^  Les  SS.  et  les  Bienbenr. 
du  1 8  siěcle,  Paris  1 8  6  8  t.  11.  X.   W,  K. 

Franciszek  Salezy,  Fr.  deSaUs,  Salěsius,  áw.  (29  Stycznia),  ar.  21 
Sierp.  166  7  w  zanaku  Sales,  w  Sabaudji  (djec.  genewskiej),  z  hr.  Franci- 
8zka  de  Sales  i  Franciszki  de  Sionas.  W  7  roku  žycia  oddáno  go  do  kol- 
Icgjum  w  Annecy  (3  mile  od  Sales),  a  r.  1578  do  Paryža  do  jezuitów. 
Tu  uczyl  si§  retoryki  i  filozofji  pod  okicm  cnotliwego  i  uczonego  ks. 
Jana  de  Daage.  TeologJQ  wykladal  mu  o.  Maldonat,  a  literatury  uczor.y 
benedyktyn  Genebrard.  Ažeby  towarzystwo  z  kolegami  nie  przywiodlo 
go  do  zlego,  pokoj  swój  opuszczal  tylko  \stedy,  gdy  szcdl  do  koéciola  i  do 
szkoly.  Po  6  latách  Fr.  udal  si§  do  Padwy,  gdzie,  skoóczywszy  uniwer- 
sytet,  otrzymal  stopieú  doktora  teologji  i  prawa.  W  koáciele  áw.  Szcze- 
pana  w  Paryžu  wykona)  élub  czystošci,  któn|  przez  cale  swe  žycie  nie- 
pokalanie  zacho\?a}.  Ukoúczywszy  studja,  odbyl  podróž  do  Rzymu  i  Lo- 
reto, a  gdy  wrócil  do  Sales,  ojciec  zamyélal  go  oženió  i  obraó  mu  jaki 
zawód  cywilny.  Lecz  Fr.  wyžsz^  od  ziemskiej  ožywion  miloáci%,  wstfi- 
pil  do  stanu  ducbownego.  Klaudjusz  Granier,  bp  genewski,  rezyduj^cy 
ivóvczas  z  powodu  zamieszek  reformatorskich  w  Annecy,  wyswi§cil  Fr. 
sa  kaplana  8  Grud.  15  93  i  mianowal  go  przeložonym  koáciola  katcdral- 
nego  w  Genewie.  Fr.  kazaniami  swemi  pot§žuy  wplyw  wywieral,  tak,  iž 
cale  ksi§stwo  Chablais  (ducatus  Caballiacensis)  nawrócil  na  lono  Koéciola, 
przy  pomocy  krewnego  Ludwika  Sales,  kanonika  genewskiego.  Wytrzy- 
mywal  on  cierpliwie  wszystkie  przeáladovrania  oburzonych  na  jego  mis- 
8JQ  mieszkaúców  tej  krainy,  a  szczególniej  glówncgo  jej  miasta  Thonon. 
dok^d  najprzód  sig  udal.  Žycie  jego  cz§sto  bylo  w  niebezpieczeňstvie: 
uiekiedy  dochodzilo  do  tego,  že  kryó  8i§  musial  w  lasach,  w  piecacbr 
"w  dolach  lodowych.     Ale  z  pieruvazym   promieniem  rozbudzonej    nadziei 


Fruciszek  Stitty.  529 

wracal  na  nowo.  Namassczenie  jcgo  kazaá  i  p!jiu|ca  z  nich  sil*  pnifdy 
sprawity  mtreszcie  tak  zbawienne  skalki,  že  Papiež  pne^l  mu  breTe 
pockwalne.  Popieranjr  przez  ksi^cia  sabaudzkiegOy  wprowadzil  on  wygna* 
sjch  ksi^y  napowrót  do  icb  paraQi;  zanim  zas  odbndowal  kosciót  éw. 
llippoiita  w  Tbonon,  który  nwažal  jako  swój  koációl  paraQalny,  odby« 
wal'  Maze  éw.  w  kaplicy  zamkowcj  w  AUinges.  Niebawem  otrzymal  od 
Papieža  poleceaie  robienia  próby  nawrócenia  Teodora  Bezy.  Zadanie  bylo 
tradne,  wszakže,  poslaszny  zlecenia,  ndat  si^  F.  do  Genewy  i  zaproail 
go  do  rozprawy.  F.  odnió^  zwyci^ztwo,  mial  nawet  t^  pociecb^,  že  prze- 
ciwnika  do  lez  poruszyl;  nie  mia)  jednak  pociechy  jego  nawrócenia. 
Beza  byl  za  slabý,  aby  z  miloáci  prawdy  wyrzec  si§  swojej  naložnicy. 
Ale  prače  Fa  w  Chablais,  Ternier  i  Gcilard  przynosily  owoc  obfíty. 
Dar  cudów,  jakim  go  Bóg  opatrzyl,  pomagal  mu  wiele  w  jego  dziele  mi8« 
sjonarskiém.  Zdumiewaj^ce  rzeczy  dzialal  w  Tbonon  w  czasie  zárazy.  Cho6 
wieln,  ktrzy  z  nim  nawiedzali  chorých,  pomarlo  na  zaraz§,  on  wszakže 
sienstannie  dniem  i  noc^  bjwal  przy  loža  cfaorycfa.  Biskup,  widz^c  jego 
apoštolsky  gorliwoáó,  pragn%l  go  mieč  swoim  koadjutorem  i  nast^pc^,  na 
co  Papiež  zezwolil.  Jakož,  po  émierci  Graniera,  Franciszek  zostal  wy- 
čwi^conym  (ii  Paždz.  160  2  w  Tharnes,  gdzie  byl  ocbrzczony  i  gdzie 
mieszkala  jego  matka)  na  biskupa  Genewy.  Jako  biskup,  w  zaparciu  siebie 
i  w  zupelném  poáwi^ceniu  síq  dla  Košciola,  chcial  byč  wszystkiém  dla 
wszystkich,  aby  wszystkich  Ghrystusowi  pozyskač.  Šwi^t^,  serdeczn%  mi- 
lose  mial  on  ku  wszystkim  swoim  djecezanom,  ale  szczególniej  objawiala 
sig  oua  wzgl^dem  podwladnego  mn  duchowieústwa  i  w  troskliwoáci  wzgl^dem 
nbogich,  chorých,  bl%dz%cych  i  cierpi^cych  wszelkiego  rodzaju.  \ý  wieU 
kiej  a  prostej  duszy  éwi^tego  biskupa  Genewy  cnoty  wszystkie  w  prze- 
dzíwnej  byly  harmoqji.  Jasný  jego  i  spokojný  úmysl  trafnie  rozwiklywal 
wszelkie  trudnosci  žycia,  a  že  l^czyl  s\^  z  serccm  bij%cém  zawsze  áwi^t^ 
milošciil,  przeto  zapewnial  Franciszkowi  w  jego  bisknpich  zaj^ciacb  ten 
takt  przedziwny,  jaki  spotykamy  we  wszystkich  jego  czynach  i  na  každým 
jego  krokn.  Podobny,  do  baranka,  ješli  o  wlasne  jego  chodzi  cierpienie, 
o  wlasn^  jcgo  osob§,  jest  podobny  do  Iwa,  gdy  chodzi  o  obronQ  prawdy 
swi^tej.  I  rzadko  kto  tak  umial  m%drošó  w^žow§  l^czyč  z  prostoty  gol^bi^, 
jak  umial  š.  F.  Slodki  jak  nieba  poslaniec,  wesoly  z  wesolymi,  cierpi^cy 
z  cierpi^cymi,  smutným  byl  tylko  w  obec  zatwardzialych  w  grzecbu.  Na- 
wracania,  jakich  ci^gle  dokonywal,  oburz}iy  tak  dalece  nareszcie  Idlku 
pastorów  kalwinskich,  iž  ci  postanowili  zgladzió  go  ze  éwiata  trucizn^. 
Pian  ten  zostal  wy konaný,  ale  ostatecznie  nie  udal  si^,  bo  F.,  po  stra- 
szliwych  cierpieniach  otrucia,  przy  pomocy  Božej  wyzdrowial;  wzgl§dcm 
zaá  swoich  nieprzyjaciól  zachowywal  sig  jak  najprzyjažniej  i,  o  ilc  mógl, 
éwiadczyl  im  dobrodziejstwa.  W  Annecy  založyl  szkoly  pubiiczne  fílozo- 
íji,  teologji,  prawa,  umiej^tnoáci  pi^knych;  založyl  tež  seminarjnm  dla 
ksztalcenia  dobrých  pastcrzy  dla  swojej  djecezji.  Wielkim  pomníkiem 
jego  milošci  jest  založony  przez  niego  zákon  ^'izytek  (ob).  Pierw- 
sz%  przeložon%  tego  zákonu  byla  šw.  Joanna  (ob.)  Franciszka  de 
Chantal,  uczeniiica  i  wspólpracownica  áw.  Franciszka.  Dusza  sw. 
Franciszka  najlcpicj  maluje  síq  w  malém,  ale  znakomitém  jcgo  dziele: 
Droga  do  zycia  položnego  {^Introduction  á  la  vie  dťvote^  zoane  pospolicie 
pod  nazw§  Fiíofea^  Philothca),  gdzie  wykazuje,  že  prawdzira  pohožnoác 
Encykl.  T.  V-  í^-t 


m 


4tMkm  i^AtUg^  Incs  htíkssga^   tamrj  i<£f 

fti^  SMMMHgpaKa,  wyirMiiiii  y> 

Í9ft»  lUÍU  kiÁr^  ftÍMhU  mát  ká^  přif.Tfť.  5a 

kapifMt  IM^  %^  yktjHá,  didjl  g» 

tVfSj^j  4;<9i»s9í  ^f^ptkié   lift  c&cíaL    K^  I4žl  F.  ctnfMAt  €4 

Mt6v,  pk//  \aUTfm  Mztx  z  LiAwítítm  Xm  vijciTt  oa  «  LMi^afátfra.  F. 
htiéff>  }mí  V}t  stalij.  p>;eáat  vnakte.  aíe  p?rjjac»)fea  rraiB  éa2  do 
aronnmaía,  ie  ft^  jož  z  aísí  ue  lobaczj.  2ii  jedsak  dvór  fnaraifci 
pnouM  ift$  sMtoaea  z  AT-fsosa  4o  Ljo&a,  afiai  sí^  las  i  Fraacázek, 
a  9ámamhi%^  wjgodaego,  oSarcywaae^co  aa  taia  lokala,  zasoiesižat  a  ogro- 
émkB  ajzjUrk  Na  Boiie  yarodioíe  aiíat  }^SLa/>  kazaaže  w  cbee  calefo 
dvora;  aait^poe^o  doia  fpovíadat  %i%  przed  núi  k3t|fe  i  ksti^lBa  pie- 
aiaagcy,  i  «  ezam  jego  Huf  sa.  kotnBaaikovali.  Po  potaiaia  dua 
ie$;fp  oáhjl  oWjexjaj  dvóch  aovicjoszek  v  klasztone  viiytek  i  Diat 
%  ítfo  po  voda  kazaoí?,  Xitt^aego  doia  zaa^ažyl  vidki  apadek  sQ 
i  zatei«ate  wzroko,  a2e  }e%zcze  w  dzíeá  iv.  Jana  mial  lísz^  iv.  Po 
potadoía  potožjt  $í$  i  napadla  go  sennosc,  z  której  jednak  Inidzil  a^ 
gdy  kto  ohok  nlego  imifi  Boga  vj-móvit.  Najznpelaíejsz^  mial  josxcie 
prz}tomnolé,  podeszat  stož^cjch,  którzj  kolo  jego  lóžka  plakali,  i  pne- 
praszal  za  klopotj,  jakíe  z  nim  mielí.  Lckarze,  obawiaj^c  ?i§  apoplek^i, 
•Uwíalí  ma  A^rnapízma;  na  karka  i  na  glowie  robili  przypalaaia  iela- 
zem,  Prz^  tzj^  Jakie  ma  vjcii^kala  boiesna  ta  operacja,  powtarzal  on 
alowa):  „Obmjj  mnie  Paoíe  z  grzecbów  moicb,  odejmij  odemnie  aiepra- 
wo4ó  moj^  i  oczy^c  mnie  wl^cej  jeszcze.*^  Nareszcie  nast^pila  apopleksja: 
itraeil  mow§  i  spokojnic  ora.  28  Grnd.  1622,  roaj^c  žvcia  lat  55,  a  bi- 
ikoffstwa  20.  Cíalo  jego  przeniesiono  do  Aonecy,  do  f^ndowanego  prze- 
ztň  klasztorn.  Be'ityfikowanj  r.  I66i,  kanonizowany  zaš  19  Kwiet.  1665 
przez  Pap.  Aleksandra  VIL  Na  obrazach  przedstawiaj^  go  w  nbrania 
bitknpi^m,  a  nad  nim  scrce  przeszyte  i  obwinigte  koroo^  cierniow^,  wraz 
z  krzyžom  otoczonjm  gloij%.  Niekiedy  serce  to  trzyma  on  w  r^kn. 
Oprócz  Filoteí^  b^d^ccj  w  r§ka  každego  prawowiernego,  napisal  áw. 
Fr:  Traktát  o  míloicí  Bozej  (Traité  de  ťamoar  de  Diea),  znaný  takže 
pod  nazw^  Teotym  (Tlieotimas);  Listy  duchowne  (Lettres  spiritaelles), 
Katania  (Scrmons),  Rozmowy  duchowne  (Entretiens  spiritaels)  i  in.  Zbio- 
rowe  wydaníe:  Oeuvres  completes  de  S.  Fr.  de  Sales^  Paris  1821 — 23,  16 
v.  in-8;  pelniejsze  wydania:  ib.  1834  —  36,  16  v.;  to  samo,  ib.  i8S6, 
4  T.  in-4;  Lyon  1855,  5  v.;  ib.  1864;  Paris  (Vivés)  1857—59,  14  t. 
ln-8;  nouv.  cd.  Bar-le-Dac  1868,  6  y.  in-8;  éd.  par.  M.  ťabbé  Baudry^ 
fluWio  des  Oeuvres  compIétes  de  Ste  Cbantal,  publiée  par  M.  ťabbé 
Áiigne,  Paris  18C1  — 64,  9  v.  (w  t.  I— VI  dzicla  á.  Fa  SaL;  w  t.  VII  i  vm 
dicieta  é.  Joanuy  Cbantal;  w  t«  IX  uzupelaienie  do  obu);  na  niemiecki  pne- 


Frtoeiszek  Salezy.— Frudtzek  Xawtry.  5Si 

ložyt  Mieh.  Sfntzel:  SámmiUehe  Werke  d,  heU,  Franz  wm  8al€s,  SehaíEhaiis. 
1846 — 48,  4  Y.  iii-8.  Pojedy^czych  dzie}  wjdania  i  przektady  tradoo 
zliczyé.  W  jazyka  polskím  mamy  przektady  nast^pnj^cych  dziet  á.  F*a: 
Kazama  na  niéktóre  iwifía  i  medzide,  przez  wizytki  kl.  warszaw.  (Wans. 
1 6  9  S);  Przutroga  dla  tpowiedników^  sposób  odprawiania  poboznie  Mszy  K 
etc.  (Krak.  1793);  Listy  duchoume^  przez  wizytki  warsz.  (Warsz.  1694; 
Krak.  1771;  ib.  1774);  Rozmowy  duchowne  (Warsz.  1676;  Wilno  1764; 
Krak.  17  70);  Traktát  o  miloici  Bozej^  przez  Walerjana  Wyszyáskiego 
Bchol.  piar.  (Warsz.  1750;  ib.  1751  i  I78i);  Filotea,  przez  ks.  J.  Kar. 
Denhol^  (p.  t.  Droga  do  zffcia  poboinego^  Krak.  16  79,  i  in.  wydania,  ob. 
Jocher,  Obr.  bibliogr.  III  s.  54;  Estrekher,  Bibliogr.  I  511)  i  przez  ks. 
Aleks.  Jelowickiego  (ostat.  wyd.  Warsz.  187  2).  Do  zoaczaiejszych  bjo- 
grafów  ó.  Fa  nalež^:  Jan  Píotr  Camus (ob.),  Esprit  de  S.  Fr.  de  S.  (ostat, 
edycja  przez  Dépéry,  Paris  I84i,  3  t.,  dobra  bjograQa,  lecz  aator  do- 
l%czjl  swoje  nprzedzenla  przeciw  zakononi;  po  pol.:  Duch  é.  Franciszka 
Salezjusta^  przetož.  przez  wizytki  krakowskie,  Krak.  17  70;  ib.  17  78); 
Saint.  Fr,  de  Sales  peint  par  les  dames  de  la  Viníatíon^  žywot  pisaoj 
przez  wspólczesne  á.  F'wi  wizytki,  wydany  184  0  r.  w  Lyon;  Jíaupas  (Yie 
du  véo.  Fr.  d.  S.)  grzeszy  rozwlekloéci^,  zreszt^  jest  wiarogodnym  i  byt 
jednym  z  komissarzy  apostolskich  do  procesa  kanooizacyJDego;  žywot 
przez  nicgo  napisany  jest  w  Oeuvres  compL  de  S.  Fr,  de  S.^  wyd.  Migne^a; 
Ludwik  de  la  Biviere^  zákona  minioDÓw,  žyt  w  ácislych  stosonkach  z  áw. 
Fr.  i  miat  pod  T^k%  papiery  familijoe  Salezjaszów,  zt^d  Žywot  przes 
niego  Dapisany  rLyon  1624  i  in.)  dobrém  jest  žródlem;  S.  JoannaChan" 
tal  (Tableaa  de  lesprit  de  S.  Fr.  de S.,  w  dzielach  tejže  áwi§tej).  Z  now- 
szych  bjograQi  zalecié  možná:  i)  ks.  Baudry^  Le  vérítable  esprit  de  S. 
Fr.  de  S.  (Lyon  1846,  4  v.  in-8),  Abrégé  da  vérítable  esprit  de  S.  F. 
d.  S.  (Lyon  184  6,  2  v.  in-i2,  streszczenie  poprzedniego);  Apdtre  dn  Cha- 
blais  (2  v),  Esprit  et  le  coeur  de  S.  Fr.  d.  S.  2)  Vie  de  S.  Fr.  de  S. 
par  3/.  le  curi  de  Saint  Sulpice  (4-e  ed.  Paris  1862,  2  t.  in-8);  aator 
tego  Žywota  mial  pod  r^k^:  akta  procesa  kanonizacyjnego,  b^d^oe 
w  Annecy,  w  arcbiwam  wizytek  tamecznych,  bjograQ^  á.  Fa,  iiapisan% 
przez  jego  synowca,  Karola  Aogasta  Salezjosza,  zostaj%cy  dot^d  w  r^ko- 
pišmie  zbiór  dokumentów,  odnosz^cych  8i§  do  s.  Fa  Sal.  i  á.  Joannj 
Chantal,  zcbrany  ok.  r.  17  62  przez  margr.  de  Cambis,  i  inne  r^kopismj 
i  bjograQe  á.  FVi  wspókzcsne.  Ten  žywot  ttam.  na  niem.  przez  J.  G^ 
Lager^a:  Leben  des  h.  Franz  von  Sales^  nach  d,  5  Au/l,  úbersetzt  (Regensb. 
1871,  2  v.).    W  polskim  j^yku  bjograQe  wylicza  Jocher  (Obr.  bibljogr. 

III  8.  430). 

Franciszek  Xawery,  áw.  (s  Gmdnia),  apoztoi  Indji,  ar.  1506 
w  zamka  Xavier,  a  stop  Pirenejów,  kilka  mil  od  Pampelany.  Ojcem 
jego  byl  Jan  z  Jasso,  radca  stana  przy  Janie,  królo  Nawarry,  a  matk% 
Marja  Azpilcaeta  Xayería,  z  królewsldego  roda  Nawarry  (podlag  innydí 
krewna  slawnego  doktora  Nawarry).  Opatrznoáé  obdarzyla  go  wszystkiemí 
przymiotami  apoštola  narodów.  Krzepki  na  ciele,  temperamenta  ogni- 
stego,  nmysl  mial  žywy  i  bystry,  wielkiém  odznaczal  si$  zamilowaniem 
do  nank,  energj^  i  nienstraszon^  odwag^;  mlpdzieniec  najczystszych  obj«^ 
czajów,  pelen  spokojn  dncba  i  szlachetnošci  w  obejécia,  dla  wszystkíek 
byl  aprzejmym,  tagodnym  i  ajmaj^cym.  Nanki  odbyl  w  koilegjam  áw. 
Barbary  w  Paryžn,  i  jol  22  r.  tyda,  z  wielkiém  powodzeniem,  wykladat 


532  I 

w  tém  míescie  filozoQ^  w  koQegjinD  Betovais.  Tam  wbélce  pnyVyl 
(I52ii  r.}  Ignacy  Lojola,  &  wspóinie  z  nia  nieszkajaic  (cjnadÉm  cnUcifi 
socios)^  poznal  w  nim  m^  do  wieikidL  éziet  pizesniesonego.  Igiucj 
zajaty  ]už  wówczaa  myál^  atworzenia  towarzjstwa,  ktdtcbj  cmlkovide 
poswi^lo  rki^  zbawienin  Indzi,  starat  si^  Frandaziu  do  lycia  doskona- 
legr>  oakionic.  Ale  nie  szio  to  latwo,  bo  F.,  czcz%  staw%  oálepiony,  vy- 
4iiií«wa2  9ÍQ  z  dobrowolxiego  abóstwa  i  bral  je  za  znak  maloáci  dadň. 
Igna^y  jednak  nie  przestawaí  pracowač  nad  dnaz%  Fa,  cz^sto  mu  po- 
wtarzaj%c  alowa  Chrystnsa  Pana:  ^Cóž  pomože  cziowiekowi,  jeélibj  ws^ystá 
iwiat  zy^kat,  a  na  doszy  anej  szkod^  podjal?*  (Xat.  XYI  26).  WresKíe, 
za  namow%  Ignacego,  odbyt  F.  rekoUekcje,  po  których  calkowieie  sí^ 
odmienit  i,  wraz  z  nim  i  z  kilka  innymi  towarzyazami,  wykonal  1 5  Skrp. 
1534  4iab  ndania  síq  do  Zíemi  sw.  i  nawracania  niewiemych,  a  jekefiby 
to  byto  niemoiliwe,  oddania  síq  Ojca  áw.  do  jego  rozporzfdzenÚL  OdUfi 
F.  rozpocz^t  wielce  nmartwione,  nbogie  i  petne  posid^cen  žycie:  mieBkat 
w  szpitala  (w  Wenecjí,  gdzie  nowi  zakonnicy  przybyii  8  St.  1537  r.}; 
tjí  tylko  z  jalmužny,  dzieú  i  noc  postagiwat  cborym,  katechízowal  dzáed 
i  opowiadat  stowo  Bože.  Wyšwi^ony  153  7  r.  na  kaplana,  ztožyt  w  r^ 
ce  nancjusza  papíezkiego,  wraz  z  towarzyszami  swymi,  slnbj  zákonné.  Jan 
[11,  król  portogalski^  dowiedziawszy  si^  o  nadzwyczajncj  dzžalalnošci 
czlonków  nowego  zákona  jeznitów,  wyjednat  (1539)  a  Papieža  Pawh 
III  i  o  áw.  Ignacego,  že  Xairery  i  Szymon  Rodriguez  wyalani  bjli  u 
missj'^  do  Indji  portogaUkich  (odkrytých  przez  Yasco  de  Gama  1498  r.). 
Xawery,  któremu  od  pewnego  czasa  nieraz  snilo  si§,  že  widzíat  In^jin, 
odlegle  morae,  niegoácinne  kraje,  prače  apostolskie,  krwawe  przešladowania; 
który  wáród  derpieá  i  nmartwieň  swoich,  na  wspomnienie  cierpieú  Chry- 
stosa,  wolat  do  Zbawidela:  ^Amplius!  amplins!**  wielce  si§  nradowat,  skoro 
si$  dowiedzial,  že  ma  si§  adač  na  missje.  Wzi^ws^ry  brewjarz  i  jedn^ 
tylko  3iikni§  wyjcchal  15  Marca  154  0,  z  kilkoma  towarzyszami,  z  Bzyma 
do  Lizbony.  Przybywszy  to,  po  trzymiesi§cznej  przez  Alpy  i  Pireneje 
drodze,  nie  chcial  przjj%ó  przeznaczonego  dla  siebie  mieszkania  i  stolu, 
lecz  zamieszkal  w  szpitalo,  pomigdzy  akocbaDymi  mu  nbogimi  i  chorými, 
zwiedzal  wi^zienia,  spowiadál  i  nauczal  niezliczone  tlumy  cisn^cego  síq  do 
niego  luda,  tak,  iž  opuszczal  Lizbony  w  znaczaej  cz^sci  nawrócon).  Od- 
plyň^l  do  Goa  7  Kw.  1541  r.,  w  towarzystwie  o.  Pawla  z  Camerino,  wlo- 
eha,  i  o.  Fr.  MansiUi,  portngalczyka.  W  drodze,  trwaj^cej  is  miesífcj, 
pracowal  nad  popraw%  žeglarzy,  a  zárazem  opiekowal  si§  dotkni^tymi 
epidemj^,  której  strasznych  skutków  sam  takže  doznal  na  sobie.  Przed 
odjazdem  dor^czyl  mu  król  brevia  papiezkie,  mianuj^ce  go  nuncjuszem  pa- 
piezLim  w  Indjach  i  nadaj^e  mu  szerokie  pelnoroocnictwa.  Gdj  radzono 
mu,  aby  przynfijmniej  jednego  služ^cego  wzi%l  z  sob^,  poniewaž  nie  przy- 
stalo  nuncjuszowi  apostolskiemu  gotowač  sobie  jedzenie  i  práč  bielizn^  na 
pokladzie,  odpo^/iadal,  iž  nie  obawia  si§  daé  zgorszenia  nikomu,  ježeli 
tylko  nic  zlego  nie  uczyni.  6  Mája  1542  r»  wyl^dowal  w  Goa,  gdzie 
znalazl  osadników,  wprawdzie  ochrzczonych,  lecz  pogr^žonych  w  najci^szych 
wyst^pkach  i  rozpuácie.  Zacz%l  tedy  od  katecbizowania  dzieci,  przez 
którc  wplywaí  na  poprawg  rodziców,  a  przez  niewolników  na  ich  panóv. 
Po  5  miesi^cach  nieustanhej  jego  pracy  zmienila  síq  znacznie  postaó 
miasta.     Ustalo  wieložeástwo  i  nierz^d,  ustaly  i  inne  nadužycia    hanbi^ce 


Fruettzek  Xaweiy.  333 

godaoáó  chrzeácjaniiUL  Zt^d  udal  ri§  do  Piskarji^  tak  luuywanej  cz^áci 
poladoiowego  wjbrzeža  Indji,  od  przyl%dlni  Komorín  až  do  wjspj  Manar, 
zamieszkařego  przez  lad  nazjwaoj  Faracoš  (rybaków).  Gz^  tego  lúda 
ochrzczon^  bjla  poprzedoio,  ale  dla  bnka  nanki  chrzeáejaáskiej  w  da- 
ifDjch  pozostawala  bl^dach.  Tam  F.  takie  mnóstwo  pogan  nairrócil  do 
Chrystnsaf  iž  nieraz  od  ndzielania  chrzta  šw.  sily  zapďnie  go  opnszczaly. 
Na  tak  szybkíe  i  liczne  Dawracania  sí$  wiele  wi^jrwal  ostrý  žjrwot  Xawe- 
rego,  jego  Díezmordowana  praca,  latwošé,  z  jak^  prgdko  wjnczal  si$  j^-^ 
zyka  krajowców,  wreszcie  cada  przez  niego  dzialane.  Wáród  tjch  wszyst- 
kich  trndów  swoich  w  wionicy  Paúskiej  takiej  doznawal  rozkoszy,  íi,  jak 
sam  o  sobie  pisze  do  áw.  Ignacego,  nieraz  wolal  do  Zbawiciela:  ,Dosyé 
Panie!  dosjé!"  Z  nowonawróconej  mlodziežy  wystid  kilka  do  seminaijam 
w  Goa,  aby  tam,  pod  dyrekcj^  o.  Pawla  de  Camerino  (którema  zdaí 
zarz)d  seminarjaín,  przez  siebie  czas  jakiá  kierowanego),  uksztalcili  si$  na 
missjonarzj  \  a  sam  udal  sí$  pieszo  w  okolice  Trawankorydy  (Travaneor)^ 
gdzie  w  ci^gQ  jednego  miesii|ca  nairrócil  10,000  pogan  i  zbodowa}  45 
koáciolów.  Braminowie  wszakže,  tak  ta  jak  i  w  Pískaiji,  nietylko  nie 
cbcieli  si§  nawrócióy  ale  nadto  przeszkadzali  mn  nieastannie  w  opowia- 
daoia  slowa  Božego.  Krjl  Trawankorydy  równiež  nporezywie  trwal 
w  balwocbwalstwie,  ale  nie  tamowal  missjí;  owszem,  dowiedziawszy  si^, 
že  Franciszek  z  krzyžem  w  r§ka  wy stopil  przeciwko  Badagom,  którzy 
napadli  na  Trawankorydy,  i  cadown^  sil^  krzyža  š.  znaglil  ich  do  odwroto, 
oglosič  kázal  wszystkim  swoim  poddaným,  že  každema  z  nich  zopeln^ 
daje  swobod§  zostania  chrzeicjaninem,  a  Frandszkowi  wielk^  ofiarowal 
ilošč  pieni^dzy,  które  tenže  apoštol  natychmiast  rozdal  nbogim.  W  tym 
to  czasie  Fr.  otrzymal  cadowny  dar  mówienia  rozmaitemi  j^zykami,  i  od- 
t^d  slawa  jego  po  calych  rozeszla  síq  Indjach,  tak,  iž  wáz^zie  wzywano 
go,  aby  szedl  oglaszač  wiar^  Chrystusow).  Nie  mog^c  sam  podolač  tak 
olbrzymiej  pracy,  pisal  do  Rzymn,  Lizbony  i  Paryža  oprzyslanie  missjo- 
narzy.  Tymezasem  na  wysp^  Manar  (niedaleko  Cejlona)  wyslal  jednego 
z  missjonarzy,  pozostawionych  w  Piskaijí;  ten  wkrótce  nawrócil  700  wy- 
spiarzy,  którzy  niebawem  ochotnie  przelali  krew  za  wiar§,  skazani  na 
émierč  z  rozkaza  króla  Cejlona,  i  Qm  sposobem  nswi§cili  pocz^tek  na- 
wrócenia  calej  wyspy.  Fr.  namawial  wicekróla  Sosa,  aby  zrzncil  z  trona 
cejloáskiego  tyrana,  ale  Poťtngalczycy  nie  wiele  troszczyli  si§  o  interesa 
wiary,  zajíci  tylko  wyzyskiwaniem  nowych  posiadloécí.  Wszakže  nie  je* 
dno  zle  zostalo  nsani^  w  kolonjach,  w  skntek  lista  Pa  do  króla  Jana. 
F.  pisal,  že  Bóg  dal  ma  áwiat  nowy  nie  dla  zbogacenia  jego  skarbo, 
ale  dla  dobra  ladzi  i  chwaly  Božej.  ^Zdaje  mi  9i§,  pisal  on,  jakbym 
slyszal  glos  In^ji  wznosz^cy  si§  skarg^  ka  nieba,  že  ze  skarbów  jej  tak 
malá  cz^stka  tylko  obraca  síq  na  mggwaHownicjsze  potrzeby.*  We 
Wrzeánin  1545  r.  Frandszek  poplynul  doMalakki,  z  zamiarem  dostania 
sis  na  wyspy  Indyjskiego  archipel^o.  W  Malakce.  wida  cbrzeágan 
zepsatycb,  oraz  žydów,  pogan  i  mahoraetan,  a  takže  cal^  wysp^  Amboina 
do  Chrystasa    przywiódl.     W  tym   czasie   oton^l  mn  krzyžyk,  z  którym 


1)  Seminmijam   to  nŘxpnio  ti^   i.  Pmwla,  od  pnyl^légo  koáeioU;  zfcfd 
jezuici  w  Indjach  nazywali  ti(  cjeami  od  i,  Pamla,  albo  patiutami. 


S34  Francitzek  Xawtry. 

el%gle  dot^d  podróiowa};  nazigntrz  rak  morski  iwrócíl  mu  ten.  aam  knj* 
iyk,  trzjmajjic  go  w  kleszczach  i  plyn^c  po  wiencbn  morza,    wfiroat  ki 
jwi^tema.     Fr.  podzi^kowa)   Bogn    za  caďowDíe  odiyskan^   zgobc  i  nal 
Bzcx^écie  nawrócič  zaraz  króla   wyspy    Ulate    i  wysp  sledních,  x  eůjm 
Indem.     Zastawszy  na  wjspie    Ternate   lad  bardzo  zq>siity,  tjle  nad  ma 
praeowa},  2e  oddalaj%c  si§  zt§d,  dwóch  tjlko  pozostawil  nienawróconjdÍL 
Najbardziej  wzakže  ziýašniala  jego   dzialalnoáé  wéród  dzikich  i  oknitayd 
Dúeszkaáców  wyspy  Manryki    (Mora).     WszelkiezDi  sposolMUiii     odradzaao 
Franciszkowi  podróž  na  tak  niebezpieczn^  ^ysp^,    ale  DieuatnisaoDy  i^ 
atol,  niczém  nie  dawszy    síq  odwieáé,    odpowiedzial:  „Go  wy  za  jedni,  tt 
ámiecie  klaáč    granice   wszechpot^dze    i  tašce    Zbawcy   naaiego?     Gdyirf 
q>odziewano  si§  znalešč   tam  trzcÍDQ  cukrow^,  lab  kopalnie    zlota,  iloi  to 
chrzeácjaa  pospieszytoby  na  te  straszne  wyspy!  ale  2e  tam  tylko  doaze  pó- 
zy skač  možná,  odwodzicie  mnie,  boj%c  si^,  abym  nie  zgin^t!     A  ja  wam 
mówÍQ,  i2  jestem    niegodzien  tak  wielkiej  laski,  ale  gotów  jestem   tysi^c 
nawet  rázy  ^mierč  ponieáé,  bylebym  choč  jedn§  dusz^  mógl  zbairiél*    Po 
trzech    miesi^cach    pracy   i    ci§žkiego    niedostatku,    tysi^ce    dusz  na  tej 
wyspie  nawrócil;  tak  samo   powiodlo  ma   si§   na    wyspie    Makassar  i  nz 
wyspach    okoUcznych.     D.     18    Síerp.    154  9    r.   w  towarzystwie   JTomjr 
Turrjanus^a,  Jana    Femandez^a   i  Anger'c^   japoúczyka,  którego  nawrócil 
i  ochrzcil  pod  imleniem  Paxcia  a  Sancta  Fide^  wyl^dowal  F.  wJapoúskiA 
porcie  Kangoxima,    zk^d  udal  síq  do    Firando,  nast^pnie  do  Meiako,  do 
Amanguchi,  do  Fuchco  (Funai).     ]SíIieszkaňcy   Japonji,  pozbawieni    dot|d 
prawdziwej  wiary,  zdj^i  ciekawoáci%,    tlumnie  cisn^li  síq  do    Frandszka, 
przemawiaj^go  ich  j§zykiem,  którego  síq  szybko  naaczyl.   Lubo  bramim 
i  bonzowie    sprzeciwíali    si§    oglaszania  nowej  nanki,  a  niektórzy  z  lada 
wyšmiewali   sig    z  missjonarzy,    jednakže  F.  pokory  swoj^,   zaparciem  ú^ 
znpclném,  roztropnoáci)  i  fílozofíczDemi  rozprawami  przekonal,  že  pnybyí 
do  nich    nie  dla  žadnego  zysku  materjalnego,  ale  aby  ich  oáwiecič  i  wski- 
zač  im  drog§  do  szczgšcia    wiecznegc.     Aby  tém  latwicj  naktonic  Japoá- 
czyków   do  przyj^cia    chrztu    éw.,  wykazal  im,  že  prawdy,    które  eglasza, 
w  zupelnoáci  zgadzaj%    si§    z  ich    zdrowym    rozumem,    i  zatrzymal  wide 
obrz§dów  buddaizmu,  bardzo  zbližonych  do  obrz§dów  chrzeácjaúskich.  Tpi 
sposobem    udalo    mu   si§    nawróció   wielu   japoúczyków,    którzy  liczneni 
ofíarami  m^czeústwa  pozostan^  podziwem  wszystkich  wieków.    Fraodszek, 
przekonawszy  8i§,  že  do    nawrócenia    Japonji    przewažnie    przyczjnič  ú% 
može  nawrócenie  Chin,  wyjedna!  n  wice  króla  wielk^  ambassadQ  do  césara 
paňstwa  niebieskiego,    na  której  czele  przybyl  do  Malakki;  ale  bezbožoy 
gubernator  tego    portu    nie  cbcia!    ich   dalej  pusció.     Wtedy  Fr.  po  raz 
pierwszy  užyl  swej  wladzy  i,  jako  nuncjusz  apostolski,  wykl%l    owego  gn- 
bematora,  a  sam,  w  towarzystwie   jednego  zakonnika,  poplyn^}  na  wysp^ 
Sancjan,  lež^c^  niedaleko  Kantonu.     Zt%d  zamyáiat  dostač    bíq  do  Oda 
i  juž  wybierat  síq  w  drog§,    gdy  zachorowaí    na  gor^k^.     Dzieú  i  go- 
dzing  swej    ámierci    przepowiedzial,    kázal    síq  przenieáó  na  okr^t,  gdzit 
byl  wspólny  dla  chorých  szpital,  aby  tam  w  ubóstwie   umrzeó.     Ale  ko- 
lysanie  síq  okrytu  przeszkadzalo  mu  wszystkie  myéli  ku  Boga  skierowač, 
dla  tego  prosil  nazajatrz,  aby  go  na  l%d  wysadzono.     Položony  na  brze- 
gu  ležal  chory,    wystawiony  na   zimný  wiatr  pólnocny,  dopóki  go  Jerzf 
Alrarez,  litošci^  zdj^ty,  nie  zaaiósl  do  swojej  nboglej  ebaty,  otwaitej  aa 


FraMitzek  Xmer|.-rFrtaeiszek  iw.  i  Fnuieifzkuíe.        535 


wazjstkie  ttrony,  gdzie  šwi^   niewiele  leptqr    mial  spoezynek,   j«k  po- 
przednio  pod    gdém    niebem.     Tntaj,  od    wszystkich  opnszcsonj,    oddal 
BogQ  wielk^  swoj%  duszQ    2    6nid«  1552,    maj^c  zaledwie  46  lat  iyeÚL 
Po  á.  Pawle  éwiat  nie  mial  takiego  apoštola  narodów,  jakim  by)  á.  Fraa- 
ciazek  Xawery.     Pnej^ty  Dajczystsz^  i  najgor^tsz^  Búloád^  Boga  i  liidzi« 
nposažony   wszelkíemi  darami  niebios,  wzbogacony  w  najbardziej  apostol- 
ikie  coofty,  doszed)   do  zdiimiewaj%cych   reznltatów  i  wskazat  sektom  zá- 
chodu, jak^  posiada  moc  prawdziwy  Koációl  Chrystiisa  i  gdzie  go  szukaé 
naležy,  a  lodjan    na   wschodzie    naaczy)   znač  i  wielbič  im%   Zbawiciela. 
Cialo  á.  Frandszka  zawiezioDO  do  Goa  i  zložooo  15   Marca  1554  w  ko- 
éciele  á.  Pawla.     Papiež  Pawel  V  zaliczy)  Franciszka  Xawerego  w  poczet 
Mogosbwionych  25  Paždzier.   1619,  a  Grzegorz  XY  kanonizowal   go  12 
Marca  1622.  Bq11§  kaoonizacyjii^,  z  powoda  ámierci  GrzegorzaXY,  oglo- 
sil  Urban  TIII    6  Sierpnia  1623.     W  bolli  tej  czytamy,  že    z  pomi^dzy 
licznycb  cadów,  jakiemi  8ͧ    ten    éwi^ty  odznaczyl,    najwybitniejszym  jest 
dar  mówienia  rozmaiteini    j^ykami,  jož  to,  2e  wyaczai  si§  ich  z  dziwmi 
pr§dkošci4:  ja>.  to,  že  mówil  niemi  z  tak^  latwoáci^,  bieglošci^  i  dokladno- 
éci%,   jak    gdyby    si§    narodzil    i  wycbowat  pomi^dzy  lodem,  do  którego 
przemawial;  jnž    to,   že  níekiedy  przemawial  j^zykiem,  którego  síq  wcale 
nie  uczy};  jož  wreszcie,    že   gdy    naaczal,    rozamianym    byt  jednoczeánie 
przez  slncbaczów  róžnych    narodowoáci,  tak,  iž  každý  styszat  go  mówi%- 
<^S0   j^^    wtasnym  j^zykiem.     Na   obrazach    maluje   go  w  nbrania  je- 
znickiém,  z  kmcyfíksem    w   r^ku.     Niekiedy   przedstawiig^  go  jako  piel- 
grzjma;  czasami  zaš  martwego,  nad  brzegiem  morza  lež^cego.     Nawarra 
ma  go    za    patrona.     Žywot  éw.  F*a  opisali  jezuici:    Iloracy    Tursellinus^ 
Bouhours  i  inni.  TurseUinus    przetlamaczjt   na  tacing  cztery  kai^  liatów 
Xawerego,  pelnych  namaszczenia  i  godnych    apoštola;    Phtr  Fasimus  ze- 
bra} je  powtómie  i  wydal  w  7  tomach  w  Rzymie  166  7.  O.  Daniel  Bar* 
toli,  jezuita,  napisal  žycie  é.  Franciszka  po  wloskn    (w  Istoria  della  Com" 
pagna  di  Gesii.  Asia,  ParU  /,  Róma  165S;  ostat.  wyd.  p.  t.   I7ía  di  $an 
Fraticeéco  Saverio,     Torino    1869,    2    v.),    które    przeložyl  na   laciný  o. 
Janin  17  09.  Najszacowniejszjm  jest  žywot  aložony  przez  Bouhourt^a  (ob.)* 
Gaspard  Xnares  oglosih     Vida  iccnologica    del    apoštol   de    las   Indias  S, 
Francisco   Xavier^    Róma    1798    in-8.     IJsty    Xawerego    wydal    po  nie- 
mieckn  J.  Burg  (Koloi^a   1836);  po  firanc.  Leon    Pages  (Paris   1854,  2 
T.).  Jan  Franc.  Hacki^  jezuita,  oglosil:  .Christi  und  Apostolischen  Geistes 
Spiegei  im  Leben  des  bdL  Xaverii,**     Ob'wa    1680.     Mamy  takže:    .Yita 
8.  Francisci    Xaverii  e.  S.  J.  compendio  descrípta,**  Lublini  I69i;  Gedani 
17  36.     W  JQzjku    polskim:    „Cudotwórca  áwiata,  opieka  królestw,  miast 
obrona  i  t.  d.  Patron  éw.  Franciszek   Xawery,*   Kalisz  17  65;   J^branie 
doskooaloáci  chrzeácjadskiej  w  žyciu  i  cnotach  im,  Franciszka  Xawerego 
S.  J.  indjjskiego  apoštola  wydaj%ce  sí^,  na  10  uwag  przez  tylež    decenny 
do  niego  pi^tków,  dla  szczegóiniej  nábožných  do  tego  áwi^tego  rozložone,*^ 
Kalisz  1769.  (Schródl).  J. 

Franciszek  z  Assyžu,  zwany  Serafickim  (Seraj^cus)^  iwi^tj 
(4  Paidi.),  i  zákon  franciszkaúski.  W  zast^pié  m^žów  swi^tycb^ 
których  Opatrznoáó  boská  w  kolei  wieków  wzbudzala,  aby  Košciólowi  jego 
w  cbwiJacb  najci^žazych  prób  i  walk  byli  podpory  i  obron^,  jedno  z  pier- 
wszych  miejac,  jeáli  nie  niýpierwsze,  naležy  n§  wielkiemu  ubóstwa  i  p  - 
kory  Cbry^iowej  miloánikowi  i  krzewicielowi,  á.  Franciizkowi  i  Assyžu. 


i 


536  Frueitzek  sw.  i  framiiiiliMlt. 

Wp^yw,  jaki  nietjlko  za  žycia  sYowem  i  przfkladem  swoím  wjwmrt  na 
wspó^czesnych,  ale  i  na  wszystkie  potomně  pokolenia  až  po  dsiá  dzieá 
dnchem  swoim,  žjj^jm  w  za^ožonjm  przez  niego  zakonie,  wyirieraé  nie 
pnestal,  prawdziwie  nazwač  možná  meobliezonym.  Franciszek,  ayn  bo- 
gatego  knpca  Piotra  Bernardone^  arodzil  síq  w  Assyža  fÁMsist)^  mieáde 
XJmbrji  wbskiej,  r.  1182.  Na  chrzcie  otrzymal  imi§  Jbn,  ale  dla  tatw<^ 
šci,  z  jak^  od  lat  dziecínnych  nanczyl  si$  i  mówi)  po  francuzkii,  pne* 
zwano  go  Frandszkiem.  Pierwsz%  mlodoéé  mia}  barzliw§  i  oddaný  áwiata, 
na  którym,  przy  zamožnoáci  domu  rodzicielski^o,  latwo  mn  bylo  odgiy- 
wač  rolg  wielkiego  pana,  i  rychto  zaslyn^l  w  mieácie  rodzinném,  jako 
,kwiat  ralodziežy;"  ale  za  to  niejednokrotnie  doznal  gniewu  ojca,  którema 
nie  podobala  sig  rozrzatna  jego  hojnoáé.  W  wybnchlych  mi§dzý  As^- 
iem  a  s^siedniém  miastem  Perudži^  (Perngia)  zatargach  czynny  biory 
ndzial,  dostal  síq  do  niewoli,  z  której  dopiero  w  rok  potem  zostal  wy- 
paszczony,  i  odt^  zupelnie  innym  stal  si§  czlowiekíem.  Wród)  do  doma 
zmieniony  do  niepoznania:  dawne  nalogi  i  lekkie  obyczaje  znikty  bez 
šlado,  i  tylko  ta  sama  co  przedtém  i  wigksza  jeszcze  hojnoáé  ku  ubogim 
w  nim  pozostala,  zwlaszcza  od  czasa,  gdy  pewnego  dnia  przez  nienwa^ 
z  niczém  puáciwszy  žebráka  prosz^cego  o  jalmužn§,  tejže  chwili,  najgl^- 
bszym  žalem  przenikniony,  pobiegl  za  onym  n§dzarzem,  i  oddawszy  mu 
wszystko,  co  mial  przy  sóbie,  i  ze  Izami  za  nieuczynnoáé  swoj)  go  pne- 
prosiwszy,  uczynil  álub,  iž  nigdy  nikomu,  w  imi§  Zbawiciela  prosz^cemo, 
wsparcia  nie  odmówi.  Wkrótce  potem,  modlíc  8i§  w  pobliskim,  na  wpól 
rozwalonym  koéciolku  áw.  Damiana,  uslyszal  glos,  mówi^y  mu:  ^Wstaá, 
Franciszkn  i  napraw  Koációl  mój,"  i  rozumiej^c  te  slowa  w  znaczenia 
literalném,  jakoby  rozkaz  naprawienia  materjalncj  ruiny  onego  košdolka, 
wyniósl  pokryjomu  z  domu  ojea  kilka  pokladów  sukna,  które  sprzedawszj, 
dochód  z  nich  na  on  cel  obrócil.  Wielki  zt^d  na  niego  powstal  gniew 
ojca,  któr},  odszukawszy  kryj^cego  síq  przed  nim  i  przetrzymawszy  go 
przez  kilka  dni  w  twardém  zamknigciu,  w  koúcu  zaprowadzil  go  do  bi- 
skupa (r.  1207,  prawdopodobnie  16  Kwietnia),  przed  którym  Franciszek 
oddawszy  ojcu  wszystko,  co  mial  od  niego,  i  samo  nawet  odzienie,  które 
nosil,  zrzekl  ii§  uroczyácie  wszelkiego  prawa  do  dziedzictwa  ojcowskiego 
i  rzekl  spokoj  nie:  „Teraz,  kiedy  juž  nie  mam  ojca  na  ziemi,  bezpieczniej 
bgdg  mógl  mówié:  Ojcze  nasz,  któryá  jest  w  niebie."  Odt^d,  nie  zwa- 
žaj^c  na  ur^gania  i  szyderstwa,  które  go  zewsz^d  spotykaly,  chodzil 
w  ubogiém  odzieniu  pielgrzyma  (skladaj^cém  síq  z  grubej,  krótkiej  opoúczj, 
akórzanego  pasa  i  kija),  piel^gnnj^c  chorých  i  tr^dowatych,  i  wlasn) 
r§k)  pracujíc  okolo  naprawy  koéciolka  N.  P.  Anielskiej,  ust^pionego  mu 
przez  opata  benedyktów  na  Monte  Subaaio^  który  nazywal  jedyn%  cz%stk| 
8woj%  {portiuncala).  Tak  przygotownj^c  si§  do  wielkiego,  choó  sam  ^ 
jeszcze  nie  znal,  powolania  swego,  pewnego  rázu  (bylo  to  w  r.  1208) 
uslyszal  na  kazaniu  te  slowa  Zbawiciela:  ^Nie  míejcie  zlota,  aai  srebra, 
ani  picni§dzy  w  trzosach  waszych,  ani  dwu  sukien,  ani  butów,  aai  laski" 
(Mat.  10,  9),  które  przyj^wszy,  jakoby  do  niego  samego  byly  powiedziane, 
uczynil  álub  bezwarunkowego  ubóstwa:  ubiór  pustelniczy  zamienil  na 
ngdzniejszy  jeszcze,  užywany  przez  pastuchów  i  ubogich  chlopóir  tamtej* 
szych,  i,  postronkiem  przepasany,  poezii  chodzié  z  miejsca  na  laiejsce, 
przepowiad^%c  pokuty.     Byly  to  czasy  wieków  árednich,  w  których,  obok 


FriMiszek  ém.  i  Frueitziuttie.  '  537 

wielonldeh  gwaftóir  i  wybryków  nieiikrócoiiych  ntmiQtnošd,  obok  cs^- 
stých  zamieszek  i  niepokojów,  ntrzymywaoydí  byii  powstaj^eemi  raz  wns 
noweni  berezjami,  b%dž  8rož%cemi  síq  wsz^j  wojnami  i  domowemi  rozm- 
chámi,  gl^boko  jednak  tkwila  w  sereach  ladzkích  i  w  tjciu  Bpoleczném 
žjwa  i  czjnna  wiara,  dach  ofiarj  i  poávri^ceDía  siebi6  dla  wyžszych  ce- 
lówy  i  ochotna  gotoiroéč  do  porzacenia  dobr  ziemskich,  dla  pozjskania 
onych  dobr  nadprzjrodzoujch  i  wiecznycb,-o  których  nadzieja  chrzeécjaá- 
ika  duszQ  wierz%c4  npewnia.  W  takiin  czasie  nle  dziw,  že  przyklad 
Franciszka  nietjlko  powszechn%  óbndzil  iiwag§,  ale  i  wi^a  znalazl  na- 
áladowców.  Pierwszjrm  zwolennildem  jego  bj)  ziomekjego  Bernard  Ouhua- 
vaUe^  cztowiek  bogaty  i  nmysta  dojrzalego,  który  zraza  áledzíl  z  daleka 
za  post^powaniem  Frandszka,  chc^c  «q  naocznie  przekonač,  jaki  duch 
nim  kieroje,  až  poznawszy  dowodnie,  že  nie  dziwactwo  i  próžnošč,  jak 
go  niektórzy  o  to  pos%dzali,  ale  prawdziwa  ž^dza  zbawienia  wieczaego 
sklonila  go  do  obrania  sobie  tak  niezwjcz^gnego  rodzaja  žjcia,  do  niego 
przjstal.  Wkrótce  trzeci  przyt^czyl  si§  do  nich  towarzysz,  Piotr  z  Cor- 
táno,  Wazyscy  trzej  rázem  zamieszkali  w  malej,  pustkami  stoj^cej  chacie 
nad  RiYotorto,  gdzie  po  dzii  dzieú  pokazaj%  ciasn%  celk^  š.  Franciszka. 
Gdy  líczba  ich  orosla  do  czterech,  rozl%czyli  8Í9,  parami  chodz^c  i  prze- 
powiadaj^  w  okolicznych  košciotach.  Pospólstwo  Ižylo  ich,  wolaj%c  za 
nimi:  „warjaci,  próžniacy,  ladaco,*  a  oni  na  obelgi  odnowiadali  každemo: 
^Niech  ci§  Pan  obdarzy  pokojem.*  Po  dwóch  latách  zgromadzenie  liczyto 
dwunasta  czlonków,  którym  Franciszck  pewn^  jož,  choc  w  ogóloych  tylko 
zarysach,  regnl^  naznaczyl,  zídec^^c  im  przepowiadanie  pokuty  i  skla- 
nianie  ludzi  do  pelnienia  woli  Božej,  raczej  skntecznosci^  wlasnego  przy- 
kladu,  niž  samém  tylko  slowem.  Wszystkie  przepisy  jego  tchn§!y  duchem 
najczystszej,  žywej  i  czynnej  wiary,  która  uczy  zrzeczenia  8i§  wszelkich 
rzeczy  ziemskich,  a  zupelnego  poáwifcenia  siebie  dla  miloáci  Zbawidela 
i  dusz  krwi)  jego  odkupionych.  WUšciwe  jednak  nowego  zgromadzenia 
rozszerzenie  i  pocz^tek  tego  wplywn,  który  na  wszystek  šwiat  chrzeácjaá- 
ski  wywarlo,  datuje  od  r.  1212.  Niedawno  przedtém  niejaki  Durand 
Iluesca  z  Katalonji,  hcretyk,  b^d^c  obecný  na  dyspncie  religijnej  w  Pa- 
roiero,  wyrzekl  sig  byt  bl§dów  swoich  i  na  tóno  Košciola  powrócit.  Pra- 
gn%c  czynem  stwierdzič  szczerošé  swego  nawrócenia,  zl^zyt  si§  z  killni 
prz>'jaciotmi,  z  którymi  zobowij|zat  si§  do  žycia  wspólnego,  w  dobrowolném 
ubóstwie,  czystošci,  surowych  postách  i  pracy  r§cznej,  nios^  przytém 
pomoc  chorým  i  nbogim  i  nie  zaniedbuj^c  takže  przepowiadania  stowa 
Božego,  gdyž  byto  roi§dzy  nimi  kliku  kaptanów.  DUi  odróžnienia  síq  od 
inowierców,  przybrali  nazw§  úbogich  lugduňskich,  Durand  przedstawit  Pa- 
piežowi  przedsigwzi§cíe  swoje  i  zatwterdzenie  onegož  uzyskat,  z  tém  je- 
dnak ograniczeniem,  že  mu  byto  zabronione  kazanie  i  zaktadapie  wtasnyck 
domów.  Wprawdzie  niedtugo  potem  doszty  do  Papieža  Innocentego  m 
skargi  na  tyeh  nowyrh  hrací,  iž  trzymaj^  8i§  jeszcze  dawnych  swoich 
zdaň  i  obyczigów  heretyckich;  ale  drogi  dobroci  i  tagodnej  perswaqí, 
której  Innocenty,  zamiast  surowoáci,  wzgl^em  nich  užyč  zalecit,  sktoniljr 
prawie  wszystkich  do  szczerego  uznania  i  porzucenia  swych  btgdów,  z  za- 
chowaniem  przytém  raz  obranego  rodzaju  iyda,  którego  surowoácíji  i  po- 
éwiQoeniem  siebie  na  postagi  bližních  dobrcg  sobie  u  wiemych  slawy  na* 
byli.  Czy  á.  Frandszek  miat  jak^  stycznoáč  z  tymi  vbogimi  lugd»tÁsJam\ 
czy  od  nich  wzi^t  wz6r  do  s  wojego  zgromadzenia,  czy  miat  uczniów,  z  ich 


538 '  FHMtetk  iw.  i  FfantitihMli. 

grona  do  niego  pnybyljch,  o  tém  iadii^  ide  mamy  wiadomold, 
nawet  pnypoáció  možna»  ie  igola  o  nich  nie  iriedidat.    Wstfpft  Jedaak^ 
nie  wied»|c  o  nicb,  na  tež  aame  drogi,  i   u  jednegol  i  nimi  oabi  lío 
qK>tka};  bo   z  Ujže  samej  wychodsil  lasady   i  tymie   lamym   kierowamr 
byl  duchem    swegfo  ezasu,   dyli,  fciilej   mÓ¥ri|c,   duchem  Božym,  k&tey 
pnemkiy*%c  cale    ówcsesne  sp^ecseňatwo,   witle   umyslów,  rozdsieloiiyeh 
miejscem  i  niezaležnie  od   siebie  daialaj%cycb,   w  Jedn%  }%c^i    wwpitaolt 
nyáll  i  d^noáci,  duchem  objawú^t^ym  síq  w  radoaoej  gotowoáci  do  ucíiy- 
nienia  z  tiebie  ofiary,  w  ograniczenia  potneb  i woich  do  rzeczy  niasbfdivch 
do  tycia,   w  niendanym  .zápale  do  modlitwy  i  ówiczeň   pokntnych,  w  po* 
áwiocenin  wszystkiego  dla  mi!oáci  dosiy  niešmiertelnej  i  wiecm^go  on^ 
zbawieDia,  i  irynikig^cém  zt^d  ujarzmienin  dala  slcamtelnego  i  wagardienii 
tém  žydem  ámierteloóm,  za  cí^sr  raczcj    niž  za  i^ysk  je  poczytqjfc  Hi- 
dzhny  tež,  jako  wszyscy  w  tjm  czaaie  fandatorowie  zakonów,   a  bylo  kh 
wíelo,  jakoby  w  zawody  id%  o  wi^ksz^  icisloáó  i  sorowoáč   8¥ryoh  refid; 
i  ten,  który  nmial.w  ostroáci  wymaganych  ustaw^  swoj%  nmartwieá  pne- 
vyžszyó  swych  poprzedDików, '  zawczazu  mógt  byó  pevrnym,  že  tém  aaméa 
wi^ksze  mnóstwo  ncznlów  i  zwolenników  za  8ob%  pod^gníe.  W  onydli  ezi- 
zach  nie  roznmiano  odl^czaaia  viary  od  ascezy,  od  czynnego  petoienia  prze- 
pisów  wiary,  ani  tež  umiano  jeszcze  ograniczaó   ascezQ  chrzeéQjaňak%  dz 
cz^ztkowém  i  przypadkowém  odmówienin  sobie  tcj  lub  owej  prsyjemnoéd 
I  wygody,  ale  raczej  rozumiano  przez  m%  praktyczne  i  bezwarnnkowe  pne- 
niknienie  duchem  i  zásadami  wiary  calej  istnoád   eztowieka   i  wziyztkicfc 
ztosunków  i  szczególów  žycia  jego.     Ten  jezt  klncz  do  zrozomienia  Uge* 
maicy  wieków  árednich,    które  dla  tego   dzié  dla  wiela  nieznuBiunial%  >| 
ti\iem'nic4,  že,  przy  panig^ym    obecnie,  róžnym    zopelnie,    a  tmdno  po- 
viedzieé  by  lepszym  kiernoku  nmyslów,  klncz   ten  málo  koma  wiadomy, 
albo  z  pogard^,  jako   przestarzale  narzódzie,  síq  odrzuca.    Franciszek,  do 
znaných  juž  czasowi  swemn  árodków  náwÍQcenia  siebie,  jeden  dodal  nowy 
žywiol,  t.  j.  ácisle,  bezwarnnkowo  ubóstwo  (dla  tego  zákon  jego  jest  pier- 
wszym  zákonem    žebrz^ym,    ordo   mendicantíum).     Nowy    žywiol,  powia- 
dámy,  bo  choé  abóstwo  jaž  od  czasów  é.  Benedykta   przyj§te   bylo,  jako 
jeden  ze  álabów  zakonojch,  wszakže  obowi^zywalo  tylkoosob^  zakonnikz, 
a  nie  cale  zgromadzenie;  sam  nawet    jeszcze    áw.    Dominik    przyjmowal 
ofiary  i  donacje,  które  mn,  gdy  zakládal  dom  swój   w  Pronille,  moezono. 
Franciszek  dopiero,  rzcc    možná,    nowy  nadal  charakter  nbóstwa  zákon- 
nému, i  z  ujemnego  uczynil  je  dodatniém:  wyrzeczenie   síq  wscelkiij  ma- 
j^tnoáci  podniósl  do  zoaczenia  skarbu,  drožszego  nad  wszclkie  bogaetwa, 
i  dobrowolne  poniženie    siebie   postawil  na   równi    i  wyžej   nad  wszettd 
blask  dostojeástw  ziemskich,  a  tak  nietylko  z  nbóstwa  zdj^  wsselk%  ceeb^ 
haábi%c4  i  yr  prawdziw^  je  ozdoby  i  zaszczyt  przemioDil,  a  nadto  sapewail 
mu  prawa   i  powag§,    jakich   przedtém,   przym^mniej   do  tak  wysokiego 
atopnia,  w  Koáciele  nie  užywalo.     R.  1212  juž  mógl  Frandszek  roiealaé 
swych  braci  po  calych  Wloszech.  Pi^iu  innych  poszlodo  Marokko  i  tam 
ámieré  za  wiar^  ponioslo:  byU  to  pierwsi  mQCzennicy  z  zákona  éw.  Fran- 
dszka.'  Sam  w  roku  nástupným  udal  si^  do  Hiszpai^i.     B.  izie  wyay- 
lig^c  nowych  braci  na   opowiadanie   nbóstwa   ewangclicznego,  apiaat  dla 
nich  rady  i  przepisy,  zaleci^%ce  si^  i  dzié.  jeszcze  awadze  i  zastanowienii 
kaidego,  kto  pragnie  sprawowaé  z  požytkiem  orz^d  kaznodzíejski.  W  tymie 


FnuM^ak  tw.  i  Franeiizknif .  539 

mDjrm  roka  xgromadzenie,  popnednio  jnž  w  r.  1210  tymczaaowo  tylko, 
nie  zatwierdzoDe,  ale  pozwolone  przex  iDnocentego  m  (który,  jak  mówi 
tradyqa,  Franciszka,  dla  niepozoroej  postačí  jego,  z  raza  x  nicxém  odpra* 
wi^  ale  tejte  nocy  ujrzawszy  w  widzenia  tego  wzgardzonego  przez  debio 
ubogiego,  jako  bárkami  awemi  wspiera  wal%cy  8i§  koádói  lateraňski,  na* 
aajQtrz  przywolaoego  laakawie  przyj^l  i  oa  zamiar  jego  si^  zgodzi2)  cho6 
i  za  nast^pcy  jego  Honoijasza  III    nie  od  raza  otrzymalo  arz^owne  za- 
twierdzeoie,  možnego  jednak  pozyskato  sobie  obroňc§«  w  osobie  kardynala 
Uagolina,  póžniejszego  Papieža  Grzegorza  IX.     We  Wloszech   zaá  caljch 
do  takiego  jož  przyazlo   znaczenia   i    takie  aczjnilo  bylo  post§py,   že  na 
piericszej  kapitule  jeneralnej,    odbytej    r.    1219    w    Assyža,   znalazlo   m^ 
zgromadzonycb  5,000  braci,  oprócz  500  aspirantów,  ž^daj^ych  przyj^ia^ 
choč  Frandszek  stawianym    przez  niektórych  wnioskom,  zmierzaj%cyin  do 
zlagodzenia  regály,  stanowczo  síq  sprzeciwiaí.     Po  tém  zebrania    ogólném 
rozesláno  braci  do  wszystkich  jož  krajów  Europy,    z  wyj^tkiem  Niemiec. 
Franciszek  zaá,  paliú%c  ž^dz^  m^czeňstwa,  poplynul  do  Akry    i    adat  síq 
wprost  do  saltana  Meledyna,  który  niedawno  przedtém  poraziwszy  wojaka 
krzyžowe  w  nieszcz^liwej  bitwie  pod  Damiett%,  chcia)  wyt§pi6  do  szcz§ta 
rcligj§  cbrzeácjaásk^  i    naznaczyl  byl    ceo§    na    glowQ  každego    zabitego 
chrzeécjanina.     M^wo  bobateňkie    ubogiego    apoštola,    stoj^cego    przed 
nim  w  takiej  chwiii,  aby  go  do  wiary  swojej  nawrócié,    i  nietylko  nara* 
žaj^cego  8i^  w  tym  cela  na  émierč   pewni|,  ale  i  ofíamj^ego  síq  przejáó 
žywcem  przez  ogieá  na  dowód  prawdziwoéci  swej  wiary,  wzraszylo  barba* 
rzync§:  cbcial  Franciszka    bogatemi    podarankami  obdarzyé,    kterých  gdy 
tenže  nie  przyj^l,  ze  czci§  i  pod  bezpieczD%  straž%  odeslal  go  do  oboza 
chrzeácjaáskiego.     Tym  sposobem  cbybil    wprawdde    áw.  Franciszek  cela 
swej  apostolskiej    wyprawy;    bo  ani  8i§   sultán  nie  nawrócil,   ani  mu  nie 
zadal  pož^danej  ámierci  m^zeáskiej;  tyle  jednak  uzyska^  že  odt%d  i  jeň* 
cy  cbrzeécjaúscy  w  niewoli  muzulmaňskiej  iepszego  doznawali  obchodzenia, 
i  braciom  zákona  jego    dozwolona    zostala    przez    zwyci^zc^  straž   groba 
Paňskiego,  któr§  przez   tyle    wieków,    mimo    wielokrotnych    i   krwawych 
przeáladowaá,  zachowali  i  podziádzieá  a:ichownJ9.  R.  1223  Frandszek  na 
nowo  przedstawil  do  zatwierdzenia  Honor jaszowi   II  [    ustawQ  swego  zgro- 
madzenia,  krotko  i  prawdziwie  w  ducha  Ewange^i  spisan§;  a  labo    i  tym 
rázem  Papiež  zarzucal  jej  zbytni^  snrowoáó,  w  koúca  jednak  ndzielil  ž^* 
dané  zatwierdzenie,  i  tak   wreszcie  Franciszek  osi^n^l  cel  swój,    widz^c 
zgromadzenie  swoje  zaliczone   do  rz§da  uznaných  i  przyj§tych    przez  Ko* 
éciól  zakonów.     Nie  dalej  jak  w  dwa  lata  potem  ogólny  i  widoczny  úpa- 
dek siř  fizycznych  zwiastowal  áwi^temu   bliski  koniec   jego;    w  domu  bi- 
skupa Assyža  gotowat  8i§  na  ámieé,  dzi^kty^c  Bogu    za  wszystkie  próby 
i  dolegliwošci,  jakiemi  go  laská  Jego  dotknula.     Gdy  lekarz  oznajmil  ma 
blisk^  émierč,  doooénym  gtosem   zanucil   hyma  dzi§kczynny,    i  na  uwagQ 
brata  Eljasza,  že  taká   w  tak  powažnej  chwiii    wesoloáó  može    dač  zgor- 
azenie  ludowi,  odrzekl:  .Z  iaski    i  milosierdzia    Pana  mojego  tak  jestem 
jedno  z  Nim,  že  slusznie  godzi  mi  8i§  weseličsíQ  w  Nim,  jako  niýwyžszym 
i  najtaskawszym  Dawcy  wszego  dobra."     Potem  kázal  tí^  zanieáč  do  ko- 
áciola  Panny  Maiji  Anielskiej    i  tam  oznámil  ostatní^  woIq  swoj^,  apo- 
minaj%c  braci  do  pokuty  i  wii^emnej  miloéci  i  zgody.     Cal%  noc  pozošti^ 
w  koédele,  lež^c  na  ziemi,   i  ledwo  si^  zgodzil  na  to,  by  go  depkijazém 
odzieniem  przykryto,  wesel^e    8i^  z  tego,  že  i  w  žyda   i  imierd  nic  nie 


€40  FriMitiik  ím.  i 

posía^  YslĚSoego.    W  sobotf  d.  4  Pafds.  1S26,  w  45  rola  fy 
Ancfaa  twego  Pana  i  Zbawidelowí  swema.  Wazystek  lad  tiasaie 
do  košciola,  pragii4c  acsció  martwe  nrlold  wielldego  ai^^    ktéwgQ 
i  podziwíat  žjwego.     Przj  ápíewie  psalmów  i  odgkMíe  tr^, 
gromnicami  i  éwíežemi  gaY^ríami  w  r^ka,  wazjatkaona 
onzakíem  odprowadzila  cialo    éwi^t^o  mgprzód  do  košdola  i.  Duiaí 
zk%d  je  požniej  przeniesiono   na  pogrzeb  do  košciola  i,  Jemgo.     D.  li 
Lipca  1229,  Die^ietoa  w  trzj  lata  po  šmiercí  Fraocászka,    dragiego  roki 
od  wjniesíenia  swego  na  Stolic^  Piotrow^,  Papiež  Gnegorx  IX  ogloď  go 
iwi§tjm;  byla  to  pienrsza  arocz/sta   kaoooizacja,  o  któnj    wsponmm  M- 
storja  Koáciola:  sam  Papiež,   na  czele  áwietnego  orszako,   pnjbjt  w  ^a 
eelu  do  Assyža  i  sam  mial  mow§,  poprztdzaj^e^  akt  kanoniza^rjaj.    Jil 
i  na  tak  zwaném  wzgórzu  piekielném  pod  Assjžem,  praeznactoiiéni  dawuiq 
na  tracenie  winowajców,  wznosil  si§  ze  skladek  calego  iwiata  chraeitjaa- 
skiego  ten    wspanialj  koációl,    któiy  po  dzii  dzieá  blaskiem    swoia  wMá 
rodzinne  miasto  Franciszka;    r.   1230,  w  wigilj^  Zeslania   Dacha  sw.  n- 
niesiono  na  to    miejsce  relikwje    áwi^tego.     Mieszkaócy  Assytn,  z  obavj, 
by  im  kto  drogiego    skarbu  nie  wydarl,    zdj^li    cialo  svijte  z   wozh,  bs 
którym  roialo  byé  zawiezione  do  koáciola,  i  sami  przy  drzwiach  zamkne 
tych  je  pochowalí.     Powstala  zt%d  i  dtugo  trwala  w^tpiiwošé  co  do  micj- 
ca,  gdzie  zostalo  zložone;    až  dopiero    za    Piasa   Tlí    zdoláno  je  odkifč 
i  sprawdzič,  i  znalezione    na  oném    miejscu    szcz^tki  Pipiež,    po  kmaoni- 
ezném  zbadanin  rzeczy,  uznal  za  aateotyczne  relikwje  š.    Franciszka.    Ze- 
wogtrzna  postawa    Franciszka,   jak  j§  nam  opisali  wspólczešni,  odpowia- 
dala    charakterowi   jego.     Wzrosto    byl    zaledwo  áredniego.    ale  pi^biej 
i  szlachetnej  postaci:  oko  czarnc,  nos  ksztaltoy,  male  nsta,  broda  cana 
i  mi§kka,  szyja  wysmukla,   drobné  r§ce  i  nogi,  plec  delikatna,    taká  byla 
powierzcbownošč  jego.     A  ta  wdzi^czna  barmoiga  i  równowaga   w  rysach 
i  postaci  jego  byla,  rzecby  raožna,    jakoby    odbiciem    wewc§trznego  cil> 
wieka,  w  którym  przez    cale  žycic  jego,  jako  glówna  i  zasadnicza  ceciia, 
jaániala  surowošč  nieublagana    dla    siebie    samego,  ale  tém  wigksza  za  to 
miloáčiwylaniedla  bližnicb,  opromienione  blaskiem  najgl^bszej  pokory,  a  na  nbó- 
stwie,  jakoby  na  korzeniu  i  fundamencie,  osadzone.  Ubóstwo  nad  wszystko 
milowal,  jako  królow^  i  paniQ  swojQ,  jako  žródlo  i  cel  žycia  swego,  jako 
oblubieDÍc§,  jako  kamieň  w§gielny    i   korzeú  wszelkiej  cnoty,   jako  w§zel, 
maj^cy  wzmacniač    i  utwierdzač    jednoáč    i  zgodQ    zawi^zanego   igroma- 
dzenia    braci.     Ubóstwo    poczytywal  jako   najdzielniejsz^    pobodk^  i  naj- 
pewniejszy  sposób  do  pelnienia    nczynków   milosierdzia.     Řaczej,  ta  byla 
zásada  jego,    wyprzedaó   ksi^žki,    ozdoby    oltarza,    sprz§ty  i  nbrania  ko« 
ácielne,  niž  nbogiego  puácič  bez  pociecby   i  cborego  bez  pokrzepienia.  Na 
zawsze  pozostanie  pami^tnym    on  czyn  jego,  gdy  ubogiej  jakiejé  kobiede, 
iž  zgola  nic  innego  w  domu  nie  bylo,  kázal  oddaé  ksi^gQ    Nowego  Test., 
preznaczon^  do  užytku    cbóru,  aby   j%  na   korzy áč    swoj§   sprzedala,  bó 
^wi^ksz^,"  te  byly  slowa  jego,  ^przyslug^    Bogu  oddamy,   gdy   t^    biedn% 
w  potrzebie  jej   wspomožemy,  niž  gdybyámy  w  chórze  z  tej  kd^gi  czytali.' 
Tq  miloáé  bližniego,  tryskaj^c^  jakoby  ze  žródla,  z  plon^ej  w  sercn  jego 
milosci  Boga,  tQ  miloáó,    o  której    sam  powiadal,  iž  jest  rdzeniem  i  osi^ 
žycia    jego,    pragn^l    takže   i  w  braciach    swoich    zapalió  i    przechowaó 
w  potomně  pokolenia,  jako    sil§    žywotn^    swojej  instytaqji.     Ta  miloáé 
byla  zasadniczym  punktem  pierwszej,    jak%   ntožyl   dla  zákonu  swego  re- 


FruGiizek  $w.  i  FraieitzIuuM.  541 

guly,  i  pozostala  nim  takže  we  wszelkich,  jakie  póžniej  dodat  do  pier- 
wotnej  ostawy  odmianach;  ta  mitoéc  jest  charakterystjczn^  ceeh%  listów 
j^o  i  przechowanjch  nam  jego  zdaň  i  maksjm,  nad  które  trodnobj  zna- 
leáé  coáwyžszego  i  treáciwszego  we  wszjstkich,  jakiegob^dž  wieku  aksio-^ 
matach  fílozofíczDjch;  ta  miloáó  jakoby  ogniem  buchá  i  jasným  goreje  plo- 
mieoíem  w  dochownycb  wierszach  jego,  które  zárazem  zashižoD^  zjednaly 
mn  chwal§  pierwszego,  lob  mi^dzy  pienrszymi  najczystszego  i  najpo- 
prawniejszego  w  j^yku  swym  ojczystym  poety,  a  w  których  dachowne 
z  Chrystusem  zjednoczenie  i  zlanie  wszyttkiej  woli,  wszystkich  myéli 
i  wszystkich  nczuč  swoich  w  sposób  tak  czaly  i  rzcwoy,  tak  gl^boka 
serdeczny,  a  tak  wspaniale  wysoki  przedstawil,  ie  žádna,  jakiegob%di  j^* 
zyka  literatura  nic  nie  posiada,  coby  w  tym  rodzaja  przewyžszalo  ten 
przedziwny  utwór  Frandszka  i  pokornej  a  gl^bokicj  wiary  i  miloáci  jego. 
Ale  to  wewn^trzne  zl^czenie  jego  z  Chrystusem  mialo  si^  i  zewn^trzuie 
objawič  ca  ciele  jego.  Mówimy  tu  o  oném  dziwném  i  niepoj^tém  po 
ludzku  zdarzeniu,  które  mialo  miejsce  d.  17  Wrzeánia  1224  r.  na  górze 
Alwemji^  o  tak  zwanej  stjgmattfzacjt  á.  Franciszka,  czyli  wyražcniu  na  ciele 
jego  znaków  ran  Zbawiciela,  którego  pami%tk§  Košciól,  pod  tymže  dniem, 
osobném  nabožeňstwem  obchodzi.  Zdarzenie  to  w  swoim  czasie  naocznemi 
áwiadectwami  bylo  stwierdzone;  przeciwko  zaá  nowožytnym  szyderstwom 
i  niedowiarstwu  mamy  nowožytne  takže  tego  cudustwierdzenie  (ob.  Emmerích). 
W  dniu  wyžej  wspomnianym  Franciszek*  po  czterdziestodniowej  na  górze 
Alweri^i  samotnoáťi  w  poácie  i  modlitwie,  ujrzal  w  zachwycenia  zst§pa- 
j%cego  ku  niemu  Scrafina,  w  postaci  Ukrzyžowanego,  i  pi§č  promieni  ogní* 
stycb,  pochodz%cych  od  onego  anielskiego  widzcnia,  przenikn§}y  r§ce,  nogi 
i  bok  jego,  na  których,  gdy  przyszedl  do  siebie,  okázaly  síq  žywe  i  éwie- 
ž%  krew  s^cz^ce  znaki  ran  Zbawiciela.  Šwi^ty  chcial  t§  lask^  trzymaá 
í^krji^  przed  Indžmi,  ale  towarzysze  spostrzeglszy,  mimo  staraú  jego,  one 
raný,  przedstawiali  mu,  že  takiej  rzeczy  dla  samej  chwaly  Chrystnsa  Pa- 
na ukrywač  síq  nie  godzi;  zaczem  Franciszek,  ze  zwykl^  sw)  pokory 
i  prostoty,  przystaj^c  na  ich  ž%danie:  ,A  wi^  patrzcie,*  rzek)  im,  «na  to 
znaki  i  bierzcie  sobie  z  nich  obraz  ran  Zbawiciela,  abyicie  tém  mocniej 
wierzyli  w  M§k§  i  ámieré  i  Zmartwychwstanie  Jego,  i  w  tej  wicrze  až  do 
koňca  žycia  waszego  wytrwali.**  Nietylko  wspólczeáni  žyciopisarze  šwíq- 
tego  i  antorowie,  nalež%cy  do  zákonu  jego,  upewniaj^  nas  o  tém  zdarzeniu: 
poáwiadczylo  je  takže  wielu  postronnych  pisarzy  i  historyków,  mí^dzf 
inn^mi  2/aUusz  Paris^  choé  w  tém  si§  róžni  od  drugich,  že,  wedlug  niego, 
cud  ten  miaí  si§  zdarzyé  dopiero  na  dwa  tygodnie  przed  ámiercif  Fran- 
ciszka,  i  Luhasz  z  Tuy^  który  éwiadczy,  že  slyszal  o  tym  fakcie  z  ust 
wielu  i  duchownych  i  éwieckich.  Grzegorz  IX  wspomina  o  tém  nawet 
w  bulli  swojej,  a  trzeci  z  rz^u  nast^pca  jego,  Aleksander  /F,  w  kazania 
mianém  do  ludu  oznajmil,  iž  sam  na  wlasne  oczy  one  raný  áwi§tego  ogl^ 
dal.  Nowsi  takže  pisarze,  jak  Gorres  (Mistyka  t.  II  str.  424)  i  H^er 
(Blatter  fůr  hóhere  Wahrheit,  VII  n.  s),  dowiedli,  že  takie  zjawiska,  choó 
cudowne,  nie  s)  przecie  niepodobne,  i  rzeczywiácie  w  róžnych  czasach 
i  miejscach  si§  zdarzaíy.  Dziela:  Lukasz  Wadding,  historjograf  frandsz- 
kaáskiego  zákonu,  wydal  Opuscula  S.  Francisci  Msis.,  Antverp.  162S  m 
4;  po  nim  nowe  wydanie  sporz^dzil  Jan  de  la  Haye:  S.  Francisci  Asns. 
et  S.  Antonn    Paduani   Opera  omnia^  adjcct.  utriusque    vita,  Paris.  1641; 

Lugd.  1653;  Pedeponti  17  39,  £.  Mieszcz^  sig  i?  tych  wydauiacb:  Episto- 


542  Franoiszek  iw.  i  Franoiszkanie. 

laě  i7\  Admomtio  ad  omneš  fratr es ^  w  17  rozdzialacb;   Verba    ad 
tem^  obedientiam^  devotionem  et  patientiam  inducentia;  De  vtrHUihMM  &  IV 
giniě  et  eanctae  eujusque  animae\  De  vera  et  perfecta   laeUtia;  Expomtm  m 
orationem  Dommicam;  Laue  Domini  Altiseimi;  Orationes  seu  preeatíama  iS; 
Teetamentwn;  Regtdae  pro  fvatribus^  jedna  zložona  z   23,   dmga  z  IS  lOi- 
dzialów;    liegxila   pro  BanctimoniaUbue  S,    Garae  ůive  sororibus  pauperSlm^ 
vr  1 2   rozdzialach;  JleguLi  Tertiariorum  sivé  FrcUrum  de  poemiemtía^  w  ft 
rozdzialach;  CoUationes  iV>,  których  treáci^  jest  žycie  zákonné;     Ordo  reéh 
tandi  officňnn   Dominicne  I\issUmÍ9;    Cantica^    po    wtosku  i   lac,  %  ktÓljd 
Canticum  fratris  solis  n:\jpi ^'knicjsze;     Ápophthegmata  67;  FamiUaria  ceOh 
qnia  Aí:  Prophetiae  W;  Paraholne  2;  Exempla  5;  Benedictionea    7;   Oruak 
:W;  iSefUetUiae  ífí;  Sermon  s  7;  Sex  praecipuae  ratíones^  quare  Deui  rd»gi»' 
nfm  Minorum  suae  concesserit  Kcclesiae;  Decem  perfecUones  veri  rdigiodá 
perfecii  Christiani,     O  poeijacb  š.  F'a  (cantica)  niektórzy    ntrzjmiyf  (ok 
Iren.  Afo^  Dei  cantici  volgari    di  S.  Francesco,  Guastalla   17  7  7),  jako^ 
byty  iiložono  przoz  nicgo  po  lacinie,  nic  po  wlosku.     Naj^zyk  niendecti 
przoložyl  jo  Frgir.  Schlossrr  (Lieder  d.  beil.  Fr.  v.  Ass.,   Frankf.  a.  M. 
184  2J  i  Kdu\   Vogt  (Dor  h.  Fr.  v.  A.  biograpb.    Versuch    nebst  dessn 
Liodcrn,  TUbing.  184  0);  inno  pisma  á.  F'a  przeložyl  J.  Haid  (D.  h.  Fr. 
v.  Ass.  kleino  SVorkc,    MUnchen   1828 — 29,  2  v.).  Przeklady  franciizkie: 
Oouvros  do  S.  Fran^^i^  d^Assiso,  suivies  des  oeuvres  du  bieDheoreax  Egi* 
dius  (VAssísc,    do  celles  dii  bíenb.  Jacques  de  Todi,  et  de  notices  sur  les 
prcmiors  disciples  do  S.    Fr.  ďAss.,  traduites  par    M.  Berthaumier^  Paris 
1863;  Opusculcs  complots,  tradaction  noavclle  (Tonrnai    1865),  przez  tlo- 
macza  dzioř  Anny  Kat.  Emraericb;  Opuscules  de  S.  Fr.  ďAs.  ďapivs  le 
P.  Luc.  Wadding,  trad.  par  Xa  ? .  Bivjmond  des  Tourretřes^  Avignon  1859. 
Fioretti  di  san  Francesco  jest  wy borem   ludowycb  podaň  o  á.  Pr.;  Fhrtttt 
(kwiatki)  to  žebráno  zapewne  przez  jakiegoš  franciszkanina  w.  XIV,    \\a\ 
sig  do  klassycznych  wzorów  pismiennictwa  wloskiego.     Na  franc.    przdo- 
žyl  je  N.  F,   Ozanim  (Les  poCtes  franc.)  i  ksi^dz  A,  Riche  (Fioretti  on 
Petits  flours  de  S.  Fr.  ďAssisc;  Paris  1847;  3-erae  éd.  augmentée  ďonc 
étudc  et  de  notes  interessantes  sur  le    monuments    franciscaiDS    d^Assise); 
w  polskim    przekladzie    jest    zti^d   legenda  o  3  zbójcacb  w  Bihliat.   ícar- 
szaw,   185  7  r.,  i  rozdz.  VI — XXV  przekř.  WladysL  Eulczyckiego  w /Vrt?- 
glqdzte  poznán,   1858  r.     Žywoté.  F'a  pisali:  l)   Anioi  TanJcred,  Leon 
z  Assyžu  i  Ruiin  Scifius;   vrszyscy    trzej  naleželi  do  pierwszych  12  towa- 
rzyszów    á.  F'a  i    wspólnie  uložyli    IV/a  ^^.  />.,  czyli    Legenda  triům  «o- 
€iorum  (ap.  BoUand.  Acta  SS.  4  Octobr.   II   7  2  3..   cf.    Wadding^  Scriptor. 
s.   2  0;  Legendo  de  S.  Fr.  ďAss.    par  ses  3  compagnons,    mannscrít  da 
Xin   siécle   publié  pour  la  premiére  fois  par  labbé  Sgmon  de  Latreiehe, 
Paris  186  2).  2)  Ceparanus  (ob.).   3)  Tomasz  de  Celano^  towarzysz  á.  Fa, 
napisaL*    De  vita    et  miraculis    S,  Francisci  U,    5,    ap.  BoUand.  1.  c.  s. 
683  —  723.  4)  Najobszemiejszy  žywot  nložyí  s,  Bonawentura:  Vita  s,  Fr., 
w  s,  Bonav.  Opp.;  w   Opp,  S,  Franc,  Ass.  ed.  Wadding;  ap.   Suritim^   Dc 
prob.  SS.  Vit.  4  Octob.;ap.  Bolland,  1.  c.  s.  742  —  98;  osobno:  ed.  Henr, 
Sedulius,  Antverp.   159  7.    Z  przekladów  tego  iywotu    wymieniamy   tylko 
niemiecki:  Leben  d.  heil.  Fr,  v,  Ass,  aus  d,  lat.  ůbers,  von  P.    Chrysosto- 
fnus  (Regensb.   18  74),  i  franc:  Vie  de  s,  Fr,  ďAss.  trad,  par,  trn  réligieux 
de  Vordre  des  Frtres  Prechcurs  (Paris  1858).  5)    Wadding  (Annales  t.  I) 
podaje  takže  vrielc  szézegóřów    o  á.  Fr.;  zebrař  je  zt%d  Tiburtttu  Nmtr- 


Framitzek  $w.  í  FrtmitdíMie.  543 

na,  Vita  S.  Frftne.  ord.  mínor.  instítotoris,  Romae  1670.  MíQdzj'  nowsza- 
mi  opracowaDiami  tymota  á.  F*a  zalecaj^  n§:  Fr.  E.  Chavin  de  Malan^ 
Uistoirede  8.  Fr.  d*A8s.,  Paris  1841,  ib.  1845;  przekl.  niefniec.:  Mfiochea 
1842,  ib.  1844;  przekl.  irloaki:  Pratoi846;/>aiirt^mic  (ob.)  1861;  2-e  wrd 
1867;  przek}.  niem.:  Der  b.  Fr.  t.  Ass.  úbers.  von  Ladwig  Claros,  lons 
bruck  1866;  Candide  Chatíppe,  Tie  de  8.  Fr.  ďA8.,  Paris  1727,  ib.  17S6 
Avignon  18S6;  Paris  1867,  8  t.;  prz.  wtoski:  Milano  1760,  2  ▼.;  A 
de  Segur^  Ilistoire  populaire  de  8.  Fr.  d'A.,  Toar8  186  7.  Przeciwko  ra 
cjonalistowskiej  bjograQi  przez  Uasé^go  (Franz  t.  As8isi,  Leipz.  1856), 
napisal  Ludw.  Clarus^  Eine  iiterariscbe  Hasenjagd,  Paderbom  1866.  Tro* 
dno  zaprzeczjé,  že  w  póžniejszych  czasach  brada  zákona  á.  Fa,  w  žle 
zroznmianém  dla  založjciela  swego  nwielbienia,  za  daleko  si§  posnn§li, 
porównjwaj^  go  z  Chrystasem.  Z  takiej  to  niewczesnej  o  chwal^  éwi^ 
tego  gorliwoáci  powstala  znaná  ksi^ka  Barttomieja  Albicins^a  z  Pizy  (f 
1401):  Liber  conformitatum  «.  Franeisci  et  Ckrístt\  któr^  potéro  nieprzjja- 
dele  wiary,  ozdobion^  w  nisko  zlošliwe  karjkatnry,  przerobili  na  sraotnej 
stawj  pamflet:  Alcoran  des  cordeliers,  a  z  której  i  Ba^le  w  Djkcjonarzm 
swoim  pož%dan§  sobie  wzi%l  sposobnoáč  zadoiéoczynienia  do  woli  swemn 
upodobania  w  plaskich  i  bnidnych  konccptach  o  rzeczach  áwi§tjch.  Lecz 
ani  te  przesadzone  na  obie  stronj  wjskoki,  b^dž  niepomiarkowanego 
awielbienia,  b^  bezbožnego  lekcewaženia,  ani  gt§boka  pogarda,  z  jak% 
i  póžniejsi  i  dawniejsi  innowiercy  poniewierali  imi^  é.  Francíszka,  nie- 
zdolne  dotkn^é,  albo  ponižyó  tQ  wspania}^  i  nieporównan^  postač  wielkie- 
go  patrjarcby.  Pomio^wszy  jož  znaczenie  jego  w  dziejach  Koéciola  i  nie- 
ocenione  dobrodziejstwo,  jakie  wyáwiadczy}  áwiata  založeniem  zákona  swe- 
go,  sama  jaž  osobistoáé  jego  jest  i  pozostanie  na  zawsze  jedněm  z  naj- 
bardziej  zdamiewaj^cych  i  najpi^kniejszych  zjawisk  w  bistorji  rodzaja  ladz- 
kiego.— Zákon  ŠW.  Franciazka,  zwany  takže  zákonem  braei  mniejizych^ 
czjli  Minorytów^  fratres  minoresj  jak  sam  á.  Franciszek  cbdal,  by  dla 
nbóstwa  swego  si§  nazywali;  albo  wreszde  zákonem  scrafickim^  jako  zato- 
žony  od  tego,  którema  dla  gor^cej  ka  Boga  milošci  dáno  nazw^  Se^ 
raphicus.  Ktoby  dicial  os%dzič  powstanie  tego  zákona  ze  stanowiska  dzi- 
siejszego  tak  zwaaego  dncba  czasa,  i  przyktadaé  do  niego  miar§  dziá  pa- 
nuj ^cycb  poj^,  d^noád  i  objawów  obecnego  kierunku  nmyslów  i  doáwiad- 
czeň  žjcia  codziennego,  dla  takiego  bezw^tpienia  nierozwiklan^  mnsi  to 
byó  zagadk^,  jakim  sposobem  zgromadzenie,  opařte  wyl^cznie  na  wyrze- 
czeniu  8ÍQ  wszystkiego  i  nienstanném  nmartwienin,  moglo  si§  tak  prudko 
rozszerzyé  na  caly  ówiat  dirzešcjaáski  i  w  tak  krótkim  czasie  nabrač  tak 
jiíeslychanego  wzrostu.  Lecz  w  obec  tych  dwóch  slów,  czyli  raczej  tych 
<iwócb  rzeczywistoád:  wyrzeczenie  síq  i  derpienie,  rznconych  na  jedn%  szal^ 
'wagi  dnchownej,  na  dnigiej  ležaly  dragie  dwa:  Ghwala  Chrystosa  i  szcz^^ 
áliwoéó  niebJeska,  a  te  dwa  slowa  w  onych  czasach  stanowcz^  i  bezwarnn- 
kow§  miaty  przewag§.  Nie  ta  jest  miejsce  ^paszczaó  8i§  w  dogmatyčzno- 
filozoficzne  dwojakich  onych  poj§é  roztrz^sanie,  i  dowodzič  szeroko,  jakim 
sposobem  i  do  jakiego  stopnia  nzasadniony  jest  zwi^ek  praktyczny,  jaki 
-wedlag  zásad  chrzeácjaáskich  mi^dzy  těmi  pojfciami  zachodzi;  doš6  nam 
tego  íákta,  któr^o  nikt  nie  zaprzeczy,  že  w  czasach,  o  których  ta  mowa, 
zwi^ek  ten  byl  powszechnie  nznany,  bo  w  tym  fakcíe  zawíera  si$  samo 
przez  sí^  rozwi^zanie  onej  zagadki.  R.  1209  Franciszek  dopiero  dwóch 
xnia!  towarzyszów  sorowego  žycia  swego;  w  dziesi^é  lat  potem,  na  pierw- 


»^* 


♦-*-■    *•       -..'.lis-       .-,*í.  -*-.     ^r    ;i>i.!r*»-   jKS  xiL.  ci  ne  lyn 

»^V^.     r.r.i*-:.:?/.  •..      '    .y^T  a     .-.i-:^    Ctí:- 

y     frr.^r.-:    'ui>  *'{  ■.f'-.:*.    f.  #».&::::.--.       ^r^-aíiiCA.     ^úzil^j^  se  iroďcia.     2:.; 

.11.1  •     Ti'    •••..■',.:»     ./.  ::     tj  -Ri    *     Á^iaU    in^^Ei':-;.    31»i.ajLa    la  aEili   jyrTfKHK 


« 


r- 


t.i:m-:.  -    r'r^:-\%í.-.   >. — ;a  iiiriixd    nr«*'n:r;;a:=  .   11017 


lil.-;    -.•-*».    r-/  . : :  .i. '  rr*.;  ..I  i-uj:  ■-■::::.*:•.'¥.  --mí.   j:  i^offinn   3iki3  unika ' 

/ .  •  :<* ;.:,,.  rt;i  -j .  V  f  - .-;-  -v  ,  i»;.  i  1  A.;  u=::á.  i*  .- .  j:;ti  ▼  77  :a  p  'in  óT-ifii  sio  ri «  jaÍ3l.7 
Vír.  :#:/  ,-.fn  ^iA.-.';.i  ;rv.i  2ir.:i*,!ur' :::  :';T-.r^'- ,»«z;;!Zd  la  íjiia  1  íoí 
v>/  r-.-i  .  .■  .-■i.;iii..,:.i.i.  :r;j"-  la^M.  i^-iiii:.  i^ij.-f  pr:**-  ť.  i  lir  5  :fl.  • 
•./■V  •    ' '  ■  -''a  ' . .    v  ;  •  •  i :  :    í :  i  i  1  í  JL    .•:     :ír- j  na-,  'aljs  u  jt  filArjiíi, 

^'.'v  .<..—,\  lY  .  í- .'-:.;-. -v.i:  a"  rwjxz^  li  ip  loiaiíiiín-fai  ívjjVízi  z^ 
••'' ^, '  /  - ^' >  'í  ' .  /  .•  1  ■ «'. -:  =-í:^ 'x  :'*.:•; - j  : a^ : z.  'náci.  i-i  iv :í dccli .  '^  r*ac ej 
• '  /"-',,*,   /  1  /  ; : ;      u.-.o  :  ^  r  :,  i:  : y     :-i:  -rf-if«- ..— i w.  il':.;   •=?^^ím*  ■?: 

.' V,. .    ',.*,4    :-.:■. A.i -. ,  v     4 ^*^*. i^- ■• .  i.ir=  f L:.. »".    tIzlu-í »  i  servi;o« k 
f*^./..:f.    .V.  V.......    ;.   .-ri-./.u^i:  -^  vrrisij  -ip-^"*  i%.ii;;|i'7«ýi  pn^JÍ^ 

v%  ,'7'/  7ÍX-. '. ..  X.H  V.-.Í2.1  r..i:  p':»v^:  i.:rl'k  ::í"ví  rcz-sri^zanii  zbyt 
»'^:^ .  .".'.*.//  c  re  .  *p.^  li.-,.-:!*  íi£-:-  :í':L:.  ííÍ  lAjirc.;-!  jí^Iseaia  i  sw^ch 
p.V;,í  .. .;  i  i  .^>...í:  i  >-;fc;i  í-ijs  p:2i::^T.  »jiir:;4oe  ira,  jako  po- 
z''^<'A,^.-;  .-./i  'k. '.:.':  i  rřřr.i.y?  '/:..:x.i, i;  p.:;?:]-azji  5:»e-r>.  mc^  zárazem 
í.rowi.,/..  i;-,*  * i.ziřÁrý^t^í.  .  :.ri.:o- ii  lái  ^e-^-š-m-^a  cioskonaie- 
;..;.'.  '.,-'.  ,.f'.  ;>:.'.  *:  ,  %:.f:r.  ti>:iiái>  -i^  r.:Tá-aj5zor.:r,  do  kióreeo  ko- 
^''/  '■*'.■".-/;•  o^';>..>,2^:.y  :.;.{  :.:zei::*sz7::k:čz;  z^rOcic  coby  posiaikl 
í  .',i(*;'.  ■  iř.'..,  ^.í;  ;.;ii>j.:í:r'i.  i  p'.,^'Iió:  íí^  z  LÍe j rzy-Jaciolmi,  a  nastgpaie 
Př/y ;/'./,  i^;'.c/;í<;ií;  ív.iie  pcLultLie  Tsizelkich  povfizmoki  clirxeácjaáskichj 


FrtMiszek  fw.  í  Fruciszkaiiié.  645 

podcgrtanych  o  kaeentwo,  lab  zk%dÍD%d  utymJYJch  dej  slawy,  Fnod* 
szek  nie  dopaszczat.  Dalej,  hjlo  obowi^lnem  tercjarzf  wynec  819  wtzel- 
kich  zbjtkownjch  strojów  i  osdób;  stronié  od  próžnych  zabaw  iwieckieh; 
wsEelkio  mi^zy  sob^  spory  drog%  zgody  zalatwiač;  prz3r8i§gi,  chyba  w  ra- 
zie nleaniknionej  kofliecznoáci,  nie  sk!ada6,  codziennéin  shicJianiem  Ifszy 
ift.  duciia  pobožnoáci  w  sobie  utrzynijrwaé;  dobremi  nczynkami,  piel^gno* 
waniem  cborycb,  roodlitw^  za  umartych  émciyé  819  w  miíoáci  cbrzeácja6* 
akiej.  Przepisy  te  tak  okázaly  sí§  zbawienne  i  skuteezne  do  arz^dzenia 
po  Boiemn  žycfa  doczesnego  i  zaslaženía  eobie  na  žywot  wieczny,  ie  mnó* 
stwo  lodzi  wszelkiego  stanu,  ksi^ž^ta  i  królowie  na  czele,  rej  regule  trze- 
ciej  si^  poddawali  i  do  zgromadzenia  tercjarzy  przyst^powali  *).  Byl  to 
jeden  z  glównych  owoców,  jakie  zákon  íhinciszkaáski  wyda!  ka  nswi§ee- 
nio  šwiata  chrzeécjaňskiego;  ale  i  z  innych  wzgl^ów  niemaly  wplyw  wy- 
warř  na  napraw§  obyczajów.  Gz§sto  ubodzy  bracía  á.  Franciszka  rzacali 
si§  mi^zy  gotowe  do  bojn  stronnictwa  i,  powag%  slowa  i  pošwi^cenla 
swego,  rozlew  krwi  wstrzymywali  i  godzili  zwasnionych.  Z  samej  natnry 
powolania  swego,  zákon  od  samego  založenia  ci^gt^  miat  stycznošó  z  wszcl- 
kiemi  klassami  spoteczeústwa,  i  w  tej  ci^glej  posludze  okolo  potrzob  da« 
chowoych  ludzi  wszeikiego  stanu  takiego  ci  nbodzy  zakonnicy  nabyli  do- 
éwiadczenia,  takiej  wprawy  i  biegloéci  do  praktycznego  i  pomyálnego  tra- 
ktowania  spraw  najtrudníejszycb,  že  nie  dziw,  iž  niektórzy  z  nich  powo- 
lywani  byli  i  do  rady  królów,  i  pannj^rym  služyli  za  duchownych  prze- 
wodnikéw,  i  nžywani  byli  do  ivažnych  rokowaú  i  posolstw.  Ale  ¥ri§ksz4 
jeszczc  zaslog^,  o  ile  prawdziwa  zaslnga  mierzy  si§  nie  zewn§trznyin  bla- 
skiem  szcz§ácia  i  povv^^dzenia,  ale  stalo^ci)  woli,  mQztwem  i  zápalem  do 
poswi§cenia  siebie  dla  wyžszych  celów,  položyli  franciszkanie  jako  nie- 
nstraszeni  apostolowie  wiary  w  Egipcie,  w  Mongolji  i  w  wieln  innych 
krajach  pogaúskich.  Historja  missji  w  znacznej  cz^áci  jest  zárazem  hi- 
storj%  zákonu  á.  Franciszka,  a  przynajmniej  najswietniejsz)  w  bistorji  te- 
go  zákonu  kart§  zapclnia.  I  jako  wieln  Papíežy  z  8zczególn%  nfnoád^ 
spraw§  rozszerzanía  wiary  mi^dzy  niewiernyroi  prawie  wyl^cznie  francisz- 
kanom  poruczali,  tak  tet  ci  nawzajem  ochotném  poáwi^eniem  siebie  i  po* 


';  Czfsiokroé  tenjarki  l^cxyly  si^  w  kong^regacýe  i  skládaly  tluby  oro- 
czyete.  Tercjarki  te  uwiižaj%  Ea  twoj^  založycíelk^  á.  Elžbiet^  tur^ngsk^.  Do 
takich  nalež^:  Mzare  tloUry  (soenrs  griscs)  we  Flandiji;  pokuiniee,  saločuoe  przes 
bl.  Angely  Lrabin^  r  Civitella,  i  które  zrpfermowane  novr^  w  Belgji  naewQ 
rtkUlttek,  8§.  takže  i  m^zkie  ttowarzyazeDÍa  tercjarzy:  tikiemi  np.  8}|.*  Mimimi 
jfAsiugvjqry  iJtorym,  oazwani  obrejonami,  od  szlachcica  hiszpaňtkiego  liemarda 
Obregon'a,  swego  založ}'ciela;  dotrzy  syrrAcU  (bona  fieux,  albo  bona  fíls)  we 
Flandrji.  Pcmi^dzy  poLufnUUuui  irzeriego  zaícnu  odznacza  BÍg  zgroroadzenie  Picpu» 
řcb.).  Tak  wi^  tercjarzy  trzy  %%  rodzaje:  1)  akladaj^cych  élob  uroczyaty 
w  klaaztorze  (tertiarii  r  e  g  u  I  a  r  e  a;;  2)  noaz^cych  babit  i  zyjfcych  razom 
w  domn  (collegialiter;,  allo  w  klaaztorach  dla  poalogi.  Do  tej  katesprji  na- 
iež§  kobiety,  które  zložyly  élub  proitty  czyatoÉci  i  dosz^  hábit  zákonný,  ale 
inieszkaj%  wdomD  swoim,  lub  Bwoich  krewnycb;  takie  tercjarki  napot>k9Jf  ai^ 
w  panstwie  KotcielDém  (gdzie  f\^  nazywaj^  Uzzochae,  albo  pl-soJuras — szare) 
i  w  Portugalji  fgdzie  ich  nazywig%  heaioč — azcz^liwe);  3;  Obowi%znj^cych  ai^ 
do  zachowania  rfgoly  trzeciego  zakono,  ale  ž>ji|cych  w  líwiecie  i  nie  aklada- 
j^cych  žadnego  élubu  (tertiarii  sa  e  c  ola  re  s).  Ci  nic  maj§  przywilejów  dwóch 
innvch  zakonóvr,  ale  nczestnicz)  w  jego  odpustacL  i  dobrach  dachownych. 

Encykl.  Tvm  V.  ^^ 


S46  FrasMMk  éw.  i 

éúwwaáM  sodii%  gorlivoki^  pototoscaím  w  BÍch  adiuim 
,Osi  flUnowi^/  Uk  móif it  o  nidi  Pftpíet  Pios  II,  jwjbnmf 
me  áfríftej:  gdsekolwiek  walcz%  wojska  chnefaíaáiiM,  lia  i%i  oni  i  wm- 
wijiň  zn^  ZbftwkíeU  i  liroiii%  jedajek  i  wspien^  dngkk  i 
od  napftki  i  lami^  impet  niepRSÍaciót;  savsie  nbiojeu, 
dxie,  9hjimj  za  nich  ipokoja  atjwali;  jak  dlugi  i  taeroki  i\ 
ácjaáski,  wn^y  ich  znajdziesE  i  wii^dj  poiwíteajfQrck  sie  i 
2aden  zákon  w  dalszym  ci%giL  istoienia  swego  Ida  roidzielíl  si^  na  lE|li 
rólDycb,  i  odmianami  w  regále,  w  rodziga  iyda  i  w  babicia  mwK  lé* 
žnifrjch  ti^  mi^y  aob^  gal^,  jak  zákon  L  Franciaka;  &úá6  wymámii 
nazwy  gfówpicjszych:  braaa  aigerwanei^  zwani  takie  9óctolwdi  (od  ulmwia 
jakie  DOtiií),  a  Fraocnzów  e^rdeliers  (od  paska,  jakim  si;  przepa^ywali), 
vanUš,  recoUšciif  brada  b<ni^  re/crmaei^  brad  na/idiU/$zef 
(ob.  Piotr  z  Alkantary),  konwentualm  (zwykle  a  nas  zwani  frmmeištl 
mt)^  kapucini.  Jeszcze  za  žyda  á.  Franciszka,  brat  Eijasz^  spátÚĚJ^ 
chwilowo  obowi^zki  ininistra  jeneraloego,  chcial  zlagodzic  w  oiektórfBk 
pnnktach  pierwsz^  snrowosč  oložonej  przez  swi^tego  zaKožyciela  nstawy, 
czemn  jedoak  s.  Franciszek  cati|  powag%  swoJ4  si^  sprzeciwíL  Ale  zaród 
rozdziaía,  choó  stlomioDy  do  czasa,  nie  dal  8i§  wykorzenié  i  wkrótee  po- 
tem odžyt  na  nowo.  Jedni,  korzyst4g%c  z  póžniejszych  zwoloieá,  poczffi 
nabywa^.  maj^tki,  bndowaé  sobie  lepsze  klasztory  i  ozdobDíejsze  kokiolf; 
drodzy,  pneciwoie,  pozostili  wierni  dacbowi  i  ácislejszTm  prxcpiaom  zalo- 
žyciela.  Snaó  odst^pienie  od  pierirotnego  docha  nstawy  w  tym  ponkde 
zasadofczym,  bezwarankowego  obóstwa,  poci^gn^lo  za  sob^  ogóloe  i  w  ia- 
nych  pnnktacb  rozprz^eoie  i  úpadek  žycia  zakonnego  (cf.  art.  Cewy- 
nowie,  Clareni  íratres).  Pokazalo  síq  to  szczególnie  w  Hiszpanji,  gtte 
gorliwe  i  iD%f1re,  a  w  ogóle  i  pomyšloe  nsilowania  wielkiego  Ximenesi, 
okolo  przywrócenia  lada  i  karnosci  zakonnej  w  kUsztorach  królestwa,Bt 
tej  cz^áci  franciszkanów,  niewiernycb  ubóstwii  áwi^tego  faodatora,  bezia- 
dnego  pozostaly  skutku.  Leon  X  równiež  sUiral  si^  napróžao  wszystkiek 
franciszkanów  w  jedng  pierwotn%  obserwancj§  pol^czyó,  až  w  koňcn  tya, 
na  któnch  usilowania  jego  zostaly  bezskuteczne  i  którzy  nie  dali  sf 
sklonió  do  zrzeczenia  sig  nabytých,  wbrew  pierwotnej  ustawie,  dobr  i  ma- 
j^tnoáci,  bull%  na  ten  cel  wydan^  nadal  osobný  nazw^  konwentnaloyck 
i  osobnego  jcnerala,  który  si§  nazywa  minister  generálu  ordims  Mtmoram 
9,  Frandtd  nuncupatorum.  Jak  z  dmgiej  znów  strony,  z  pozomie  gorliwej 
O  zachowanie  élubu  ubóstwa  partji,  zwanej  przez  czas  jakiš  ctlMfjfuamť, 
wywodzila  síq  fanatyczna  %^V\zfraUcellów.  Ob.  art.  Fratricelli.  Zákon  firan- 
ciazkaúski,  oprócz  wielkich  swych  uslng,  oddaných  Koáciolowi  na  pdla  2j- 
cia  praktycznego,  wydal  takže  wielu  ludzi  zaslužonych  w  nance.  Dzi^ 
Lúkaaza  Wacldinga^  Scríptores  ordínis  minorum,  kontynuowane  przez  o. 
^^ra^&a,  fraociszkanina  (Roraae  I806),wylicza  znakomity  ich  zastup.  Do 
zákonu  tego  naleželi:  Aleksander  IJalensia,  é,  Bonawentura^  Roger  Bákon^ 
Jan  Dtms  Scotus^  Wilhelm  Occam.  Z  póžniejszych  možemy  wsponinieé:  Im- 
cjuiza  Ferrarís'a^  autora  znanej  powszechnie  i  szacowanej  ^Bibliotheca 
prompta**;  Bianchťego,  znanego  ze  swojej  uczonej  krytyki  dziela  Gianao- 
ne'go  „Storia  civile  dcl  regno  di  Napoli";  Ireneutza  Afo^  autora  Ilístoiji 
Parmy,  žywotów  ^brata  Kljasza,**  „br.  Jana  z  Parmy**  etc.,  przyjadela 
Tiraboschi^ego;  Kajetána  Podesta,  teologa  i  kommentatora  Písma  áw.  Zákon 
ten  wydal:  5  Papiežy:  Mikolaja  /K,  Álektandra  F,  S^kttusa  /K,  S^ksťua  \\ 


frfwituk  sw.  i  Frai9i$zkuie.  547 

i  Klemšmia  XIV;  4^1  kardjoalów,  wídk^  liezb§  ftrcybiaknpóvr  i  biskapóir. 
Na  kapitole  jeDeralnej,  odbytej  w  Bzjmíe    1628,  rachowano  80  frxuiciaz- 
kanów,  o  których  odbywiď  si^  proces  kanonizacyjay.     Liczba  ta  wzrosla 
póžniej  do  110,  do  czego   dodaé  nálety  wi^cej  jak  2,000  fraociszkanów 
i  franciszkanek,  którzy  albo  przeleli  krew  8woj%  za  wiar§,  albo  tež  z  po- 
wodu  swego  iyda  awažani  8)  za  áwi^ych.   Literáta ra.  N^jwažDiejszém 
dzielem  do  bistoiji  zákona  franciszkaáskiego  8%  WadiUnfa  (ob.),  Annales; 
TÓwoie  wataem  žródlem   jest  Franc.  Gonzagae  (ob.),  De  origine  seraphi- 
cae   religioniSy    ejasqae  progressibas,  Bom.   Id87,    Veoet.    1603,  1607. 
Inne  8%:  Marka  z  Lizhony  Kronika    braci  mni^'szydi:  t.  I  i  II  po  portu- 
galská,  w    Lizbonie  1556 — 62,  przedrok.  1615;   t.   III   po  biszpaásku, 
w  Salmantyce  15  70,  f.;  na  polski  JQzyk  przeložona  z  wloski^o  przeklada 
przez  Bonawentur^  z  Poznania:  Kronika  trzech  zakonów,  postanowionych 
od  &.   ojca  patrjarcby  Franciszka,  cz.  I  i  II,  Krak.  1610,  Suprašl  174  7; 
czgéč  III  o  reformatacb,  przeložona  z  Bern.  Sanniga  (Jocher,  Obraz  bi- 
b\jogr.    III    532).   Chronica  Serafica^  po  hiszp.  t  I — IV  przez    Damjana 
Corntjo  (Madryd    1682 — 98),    t  V — YI    przez    Euzčbj'4sza  G<mzal£z   de 
Torres   (ibid.  1719—20  f.).  Petr.  ÁfUonio^  Fa3ti  serafici  (Venet.   1684), 
Istoria  serafíca  ovrero  cronica   della   riformata    provincia   di  S.  Antonio 
(1688),    Memoríe    delle  vité  e  fatti   deTontefíci  e  cardinali  assonti  dali* 
ordine   scrafíco    (Trevigi  1703),  Giardino  serafico  istoríco  (Venct.   1710, 
2  v.),  Compe  idío  deiriodulgenze,  gr<izie,  stazioni  etc.  (1719),  Yite  de^San- 
ti,  beati  e  Tenerabili    servi   di  I>io  del  terz'ordine  di  S.  Francesco  (Ve- 
net  17  25).    Bened.  Mazzarae^  De  sanctís  et  illnstribus  franciscanis  (Ve- 
net. 1676 — 89,  4  V.),  na  wloski    przeložone  przez  Piotra  Antonio,  p.  t. 
Legendario  franciscano    (Venet.  1721  —  22,  12  v.  in-4),  zawiera  do  500 
áywotów,  rozložonych  na  wszystkie  dni  roka.  Artuři  da  Manstier  {de  Mo» 
tiatterío)^  Marty rologinm  franciscannni  obterrantium,  discalcoatorum,  recol- 
lectorom,  conventualium,  capacinorum,  darissarnm,  nrbanistamm  et  tertia- 
ríorum  ntriasque  sexus  tam  saecularinm  quam    regularium    (Paris.  1638, 
ib.   1653  f.).    Fortun.  Hueheri^  Menologiam,  seu  brevis    et    compendiosa 
illuminatio,  relucens  in  splendoribus   sanctorum,    beatornm  etc.  ab  initio 
miooristici  institati,  Monacbii  1698,  2  t.  f.  Damimcuz  de  Gulematis^  Or^ 
bis  serapbicus,  seu    historia  de  tribus   ordinibns  a  s.  Francisco  institutis 
deque  eomm  progressibus  per  4  mnndi  partes  (Rom.   1682 — 89,  5  y.  f.)« 
zawiera  ciekawe  wiadomoáci  o  missjonarzach    franciszkaáskicb;  dzielo  ňa- 
der rzadkie.     Chronologia  historico-legalii  $eraphici  ordinie  minorumy  dzielo 
rozpocz^te    przez    br.  Mkhaia   Aniola^  który    wydal    tylko  t.  I  (Neapoli 
1650),  doprowadzony  do  r.  1633;  po  nim  kontynuowal  hr.  Juljuzz  z  We- 
necji   (Venet  1718)    do  r.   1718,  i  inni  do  roku  1800.  Greiderer^  Ger- 
niania   franciscana,  Oeniponti    177  7.   Franc.  Hardd^   Tbe   antiquities  of 
lbe  english  franciscans,    edit.  by    Thom.  Hearne^  Oxford    17  26.    Angebu 
a  ».  Francisco,  Sacrarium    privilegiorum    serapbico    ordini   concessorom, 
Duaci  1686;  BúUarium  fraticiscanum^  ed.  Joan.    Hiac.    Sbaraglia,  Romae 
1759;  SuppUment.  Brnllarii  />.,  ed.  Flamin.  Annib.  de  lAtera,  ib.  17  80. 
Zasluguje  takže  na  wspomnienie  dzíelko  p.  t.  Relacya   o    Wielkiey  Swiq^ 
tnicy  albo  Bazylice    Aisyekiey   Glowie    y  Matce    caUgo  Braci    Mnieyszych 
Zákonu.    W  kíorey  si^  konserwuje  chwalebne^  cale  y  nienaruszone  w  postad 
zywego  stoiqcego  cudownie  na  Nogach  dalo  eeraficznego   Oyca   y  Patryar^ 
chy  Franciezka  i,  z  DwMÍzieetq    eial  Blogoelawionych    Towarzyszow   Jtgo 


548    Fraaciizek  iw.  i  FrMetizfcaait,    rniIiitiiM  w  Polsce. 

y  iwtfych  z  vridq  znaeznych  Swtfiyík  Betíhtn.  Pr^ytfm  •   ITMImi  Ikffiiwif 
cu!a  maz-.ranym   OJpuicie  y  Scltnaey  Dma  i  Skrpnim    dú    K^éeioim  P,  Jí. 
AnieUliey    proa^tyi,  o  Generalach  FF.  Um.  Cvffv.  vsrftiHeá^   o  .líff^ct- 
nikaeh^  Buhupach  y  innijch  itciqiohlítrcéciq  zalěcCHfch  Frarcmdtanaek  Aís* 
kach,  Kraków  1727  in-4,   ok.    50  ark.  drokii,  autorem  Jest  ks.  Lndirík 
Elbing.     Literack^  dzialalooáé  tiraDciszkanów  przedstawag^:    WaddÍRg^  Scri- 
plor:  Jooňnes  a  Divo  Antonio^    MiDoram  fratnnii  orígine  domicilioTe  £- 
scalceatoram.  atramento  et  sangaíne  Scríptonim   Bibliotheca    pro  sopplo- 
mento  Wadiogiaoae  iDcremeDto«]ae   norae  Franciscanae   Bíbliotfaecae,  au- 
thornm  omniam  sub  anico  generali  ministro   in  ordinibas  tribas  effomu- 
b:l  3.     Opas  aatboram  elogiis  circamdatam,  ^íartyniin  agonibas  díttiiiclam, 
Salmantieae    17*28    f.    fímri'Tu*    IfiT^cf,  Athenae    ortbodoxonini    sodalhii 
franciscaDi,  qni  Tel  selecta  eniditione,  vel  florídiore  eloqaentia.  Tel  editís 
scriptis  SS.  Dei  sponsae  Róma nae  operám  nayanint,  Leodii  1598.  Wspo- 
mniany  Jcannet    a    Dico  Antonio^    z  WaddÍDg*a  í  WilIot*a   ntoijl  dra^c 
dzieto  o  pisarzacb,  ze  wszrstkicb  trzecb  gal§zi  zákonu  franciszkaáskiern. 
p.  t.  Bibliotheca    universa  franciscana,  síto  alarononim  triům  ordinom  S. 
Francisci,  qui  ab  ordine  serapliíco  condito  usqne  ad  praesentem  díem  la- 
tina sivé  alia  quavis    lingua    scrípto  aliquid  consignamat,  Encydopaedía. 
TTiilcti  Atbenaeo   et  Svllabo  Wadding.  ]oonpletior,  Matríti  irsf — 93,  3 
Y.  f.  AngeluM  a  S.  Francitco^    Catalogns    scríplornm    anglorum    serapbici 
ordinís,  Duaci,  1649;    Ghcan.  Frachim\  Bibliosoíia  e  mcmorie    letterarie 
di  scríptorí  francesrani    conventuali  ch*hanno   scrítto    dopo  ťanno  1&85, 
3Iodena  169S  in-4;  Ro^iolřus  Osuralter^  Dc  soriptorib.  Ordinis  Minor.  (1559). 
Kilka  innycb  jeszcze  dziel  ob.  J.  A.  FaMdí,  Bibloth.  lat.  media,  ed.  Gal- 
let  I  595:    Walch,  BiWioth.  theol.  (Jena  1762)  III  595.  (Hurter).  H.K, 

Francíszkanie  w  Polsce.  F.  do  Pohki  sprowadzeni  okolo  r.  iss?, 

žatém  w  szeác  lat  po  šmierci  swecro  zakonodawcy,  a  w  rok  po  skonie 
sw.  Antoniego.  Ten  rok  naznaczají|  powszechnie  bistorycy  zákonu,  lubo 
niektórzy  odno$z]|  do  dawnicjsrcgo  jeszcze  czasu,  míanowicie  do  r.  I22i\ 
giy  inni  znowu  kiad^  go  nieco  pó/niej.  Popierajac  zdanie  ogólne,  k$. 
Biernacki(á/)í<:M/ttm  Minorum  Crac,í6s9)  powiada,  žerozglosna  slawa  á.  Frami- 
szka  i  šw.  Antoniego  dala  roiejsce  zakonowi  w  Czechach  najprzód,  zk^ii. 
przebiegaj^c  strony  sřowiaňskie,  przybyli  takže  do  Polski.  W  Czechach 
znaležli  niebawem  wielkic  powažaníe,  gjy  r.  1233  Agnieszka,  córka  króia 
Przemyslawa  Ottokara,  przyj^la  babit  icb  zákona  i  založyla  kIa$xtor  kla- 
ryssek  w  Pradze,  gdzie  kosciól  áw.  Jakoba,  rozpocz^ty  przez  Jej  ojca  r. 
1235,  zostal  przez  brata  Agnieszki,  króla  Waclawa  Ottokara,  r.  1253 
oddaný  uroczyácie  franciszkanom.  Odbiera!  go  Jan  Planchart  z  Lombar- 
dji,  pierwszy  prowincjal  na  Czecby  i  Polsky,  który  tamže  pierwsz)  kapi- 
tuly odpra\vil  w  uroczystošé  sw.  Jakoba  Ap.  Pieczvé,  jakiej  užywal  i  ja- 
ká, pozostawszy  potem  w  Polsce,  služyla  prowincji  naszej  nawet  po  od- 
dzielenia  si§  Czecb,  niiala  starám  charakterem  na  okolo  ten  napiš:  Sijil- 
ium  Ministři  Provinciďis  per  Bohemiam  et  Poloniam,  Z  tego  pol^czenia 
obojga  krajów  ^idač,  že  u  nas  w  r.  1233  byli  juž  francíszkanie.  Upa- 
dá žatém  twierdzcnie  tycb,  co  wprovadzenie  zákonu  póiniej  klad^,  zapc- 
wne  zwiedzcni  áwiadectwcm  historyków,  rozpowiadig^cycb  o  založeniu  kla- 
sztoru  krahowskiego  przez  Bolcslawa  Wstydliwego  r.  1240,  jak  ma  Biel- 
ski,  lub  r.  123  7,  jak  utrzymuje  Miechowita,  Gwagnin  i  Dlugosz,  a  Wad- 
ding za  nimi.     Ten    bowiem  byl  niezawodnie   pierwszy  klasztor  franclsz- 


FfiMiizkMit  wPttef.  549 

kaňsld,  kd%i^o|  liojnoíci^  wjsUwionjr  i  opatrzooy,  do  którego,  gáy  wi§k- 
szej  \iczhy  lakoDników    zapotrzebowauo,    maaiano    ich  zawezwaó  z  Pragí, 
do   tejže  prowiocji    naówczas    nalež^cej.     DosUrcza  dowodu  sam  Bielsld, 
przjdajfc  Uinže,  il  dragi  klasztor  „pnedtém    Iwo  bp  krak.  w  Brzeéciu^ 
w  pi^a  mílách  od  Krakowa,  nad  Wi5}%  zbadowal"  (ks.  II  p.  133  wjd. 
Gai^owikiego);  oraz  inoi  liÍ9tor}'cj,  twierdz^cy,  že  Leszek  Bialj  (f   1227 
r.)  sprowadzit  ich  na  opowiadanie  wiary  proskiema  i  tatarskiema  pogaú- 
stwo,  jak  niemaic()  kn  dachownej  pomocy  biskupom  {Bandtkie^  DziejeKr. 
Pol.  I    34  2).     Za    dowód  i  to   takže    složyč    može,   iž    franciszkanie  r. 
1336   we  Lwowie  znaležli  juž  pomieszczenie:  ješli  wi^  bjU  na  Husí,  do* 
k%d  przex  Polsky  przeszli,  to  niezawodnie  í  u  nas   xnajdowač  8i§  musieli, 
zwfaszcza,  že  cz^sto  naówczas  odbywane  kapituly   prowÍDcjonalne  wskazu- 
\%  Ijczny  i  szybko  rozwijaj§cy  si§  zakon.     Na  prosby    matki    swej  Grzy- 
misla nry,  ksigžniczki  roskiej,  fundowal  Boleslaw  Wstydl.    klasztor  kra- 
kowski  dia  zakonników  franciszk.,  potem  inny  w  Zawichoécie^  dla  zakon- 
nic  tejže  regály.    Te  dwa  klasztory  uwažiij^  sig  za  pierwsze  w  kriga  na- 
szjm,  oraz  za  matki  wszystkieh  inuych  w  Koronie,  na  Kusí  i  Litwie.    Bt. 
Kunegundaod  pojawienia    si^  francisz.    a  nas    szcze^ólnemi  wzglgdami 
i  protekcj%  otoczyla    ten  zakon,    który   potem  blaskiem  cnót  swoich  wy- 
soko  ozdobila.     Ona  wplyn^la    na  m^ža,    ksi^cia  pol.  Boleslawa  Wstydi., 
že  ši§  wpisal  do  bractwa  éw.  Franciszka,  maj^cego  za  cel  uslug^  cborym 
i  opiekg  nad  nbogimi,  a  potem  sklonila  go  do  przyj^cia  reguly  franciáz- 
kaáskiej.     Gdy  r.  12  7  9  um.  Boleslaw,  a  cialo  jego  wniesiono  do  koicio- 
ta  franciszkaúskiego  w  Krakowie  dla  pochowania,    najdostojniejsi  panowie 
z  bpem  krakow.    upadli    do    nóg  owdowialcj  Kuncgondzie,    prosz^c,  aby 
rz§dy  zatrzymala,    lub    wyznaczyla    nast^pc*^.     Lecz  ta  postanowila  teiaz 
spelnič  žyczenia  wlasnego    serca  i  calkiem   pošwi^ič  si^  Bogu.     W  osta- 
tním dniu  pogrzebu,    z  siostr%  swoj^   Jolant§,  przybraua  w  babit  fran- 
ciszk.    stanela    u  trurony   m*^ža.    a  czyn  jej  nie  pozosta!  bez  wplywu  na 
naróil.     Milosé   ku    éw.  Franciszkowi  wzrosla  wysoko:  cnoty  jego,  umar- 
twienía  i  ubóstwo  rozpowiadano  i  wyslawíano  wszgdzie,  zalecano  najsuro- 
Mtiej  i  naáladowano   gorliwie.     Ze  wszystkieh    prawie    rodzin    dawano    do 
klasztoru  synów  i  córki:  wierzono  bowiem,  že  ci  zaslani^^  przed  Bogiem 
rodzin§  i  kraj  caly.     Wielkíe  i  liczne  kl§ski  ówczesne  tém  bardziej  uspa- 
sabialy    do    surowego    ascetyzmu  i  wyrabialy    powolanie    zákonné.     Nia 
dziw  przeto,    že  wáród    takiego    nástrojů    nmyslów,    dwa    zákony,    fraa- 
ciszkanów  i  dominikanów,   jednoczesnie    založone  i  rázem  prawie  do  nas 
zaprowadzone,  od  rázu  znalazly  tyle  poparcia,  tylu  wielbicieli  i  czlonków. 
Gorliwoáč  wreszcie  i  prawdziwie   apostolskic  cnoty  tycb  m§žów  poéwi^ce- 
nia  dopelniaj^    zaslug  i  chwaly  duchownych  synów  šw.  Franciszka  na  zie- 
mi  naszej.     Nieazczgsciem,  bistorja  zbyt  roalo  przechowala    w  szczególach 
áwiadectw  ich  czynów  i  uslug  oddaných  KoáciolowL     Wiemy  jednak,    že 
w  odleglycb  piiszczach  zakládali  sobie  rezydencje,  na  granicaoh  ludów  bar- 
barzyáskicb,  aby  latwiej  na  nie  oddzialywač;  a  w  zapardu  siebic,  prosto- 
cle  i  ubóstwie,  u^dzy  samej  bliskiéro,  uieáii  im  nauk^  Ěwange^i,  a  uiekicdy 
oddawali  i  wlasne  žycie    w  mgczeústwie.     Takie  byly  píerwiastkowe  czj- 
ny  franciszk.  u  nas;  gdy  jednak  w  lonie  samego  zákonu,  po  innycb  kra- 
jach,  powstawaé  pocz^ly  nieporozumienia  o  ácilošč  reguly,  takowe  oddsia- 
laly  równiež  i  na  prowincj^  polsky,  w  skutek  czego  zakon  ten  itracil  wie» 
la  sw^o  znaczenia  i  tily,  mianowide  gdy,   po  220    latách  jego    u   nai 


550  FrtMísžktníe  w  PMMtf. 

isfnienia,   sprowidrono  berntrdynów,  a  potén   refomnatów  1  feapu^rniv. 
R.  ]2S9,  za   jenerala  Hajmona    i  Pap.  Orzegorza  IX,   nasC^pil  podifet 
ukona  na  prowincje.     Polska   zY^czoo^    zostafa   z  krigem  Cieskiiii,  kl^ 
rann  przed  ni)  pierwszeňstwo   w  oazwaniQ  oddáno.    TaoriiAiriis,  to- 
nem czech,  przewodnicz>*l  naówczas,  jako  drogi  prowincjah     Pi^ty  i  ng- 
dn  prowincjal  BogasUw,    obrany  r.  1347,  zmienR  napiš  pieccQci,  pne* 
kladig^c   w  nim   Polskg    nad    Gzechy,    do  czego  podal  za  powód  asybb 
wznistaj%c^    w  Polsce   liczbg  klasztorów.     Pod  nástupným  prowinejaleai 
Id  zim,  nast^pila  kanonizacja  áw.  Stani«lawa  bpa  i  m^.  r.   1353,  pns 
Innocentego  IV  ogřoszona  w  Assjžn,  w  kosciele  ft^nciszk.    Tenže  Papiet  za 
opowiadanie  Ewangelji  wjslal  do  Persji  i  Tatarji  Benedykta  z  Wielka- 
polski   i    Jana    de    Piano    (ob.    Carpino),     franciszkanów,     (JVutnk' 
ieóh\    Ilistorja    literatury    polskiej    II,    208).     Za    nimi    wieln    innycb 
zakonników  naszych  poszlo  do  niewiernycfa.     Mimo  tegó  szaconka  i  zna- 
czenia,  jakie  sobie  fran.  poiscy  knvawemi    zaslagami  wyrabiall    n  Stoliej 
šw.  i  u  obcych  prowiocji,  masialy  powstaó  przeciw  nim  glosy  niecb^tnyck 
i  zazdrosnych,  ješli  Daniel,  siódmy  prowincjal,  obrany    r.   1256,    dawny 
porz^ek  w  napisie  piccz§ci  przywrócil,  i  takowy  utrzymal  síq  wtedy  na- 
wet,  gdy  síq  Czechy  osobný  staly  pro wincj^.  R.  1260,  na  kapitule  w  Kar- 
bon!'^,   éw,  Bonawentura^    jako   jeneral,    zrobil    nowy  podzial  zákona  na 
prowincje,     przyczém     Czechy     z     Polskíi    utrzymal,     naznacxi^^    im 
31   miejsco,  a  rázem  dal  im  kommissarza  i  disquisitora  jeneraliiego,  w  oso. 
bio    o.  Alana,    który    žebral   zakonników    z  Czech  i  Morawji  do  Pragí, 
m  z  "Polski  do  Wrcclawia,    i    radríl  nad  sprawami    prowincji.     Wkrótoe 
áw.  Bonawentara    na    kapitulo   w  Pizie,  r.  1363  odbytej,  naznaczy)  pro- 
wincjalem  Piotra  Basztyna,    który  byl  z  rz§du  ósmym,    a   pierwszjm 
z  przysylanych    od    wladzy    wyžszej.     Tyra    sposobem     prowincja    Czech 
i  Polski    na    czas    jakis    pozbawion^    zostala    prawa  wolnego  wybierania 
zwierzcbnika,    z  powodu    že    w  ci^gu  2  4    lat    poprzednich    przywilej  tea 
byl  dla  niej  szkodliwym  i  wigcej  prywatnyra  tylko  interesom    služyl.    Na 
tejže  kapitule,    za  wplywém    o.  Alana,    kustodjg  Morawji  przyl^czono  do 
Austrji,    a  knstodj^    budyszyúsk^    do    prowincji  saskiej,    co  wcale  nieko- 
rzystnie  oddzíalywaó  moglo    na  narodowoáó  slowiaiísk^.     SzczQšciem,  níe- 
dlugo  rzeczy  w  tym  stanie  pozostawaly;  bo  zaraz  na  kapitule  jener.  w  Pa- 
ryžu,  12  86  r.  odbytej,  gdzie    áw.  Bonawentura  naxnaczyl  dzicsi^tym  pro- 
wincjalem    o.  Gamfreda,    obiedwie  knstodje,    morawska   i  bndyszyúska, 
czesko-polskiej    prowincji  powrócone    zostaly.     Zalcdwie  jednak  te  niepo- 
Tozumienia  z  obcymi  ustaly,  alisci  nowe  w  lonie  samej  prowincji  síq  two- 
rz^.    R.  1268    Czesi  i  Polacy   spieraji   sí§   z  soba  i  do  jawnej  niezgody 
przychodzi.     Prowincjal,  stoj^cy  po  stronie  naszych,    zostaje  od  Gzecbów 
opuszczony,  a  ci,  zebrawszy  síq    w  Pradze  na  Zielone  Šwi^tki,    samowol- 
nie  robi^    sobie   wikarym    Jakoba  Diedonia  i  posylaj^    do  Stolíey  Apost. 
zaskaržcnie.    Gamfred  tyraczasem,  niezwažaj^c    bynajmniej  na  d^sanie  si^ 
Czechów,  odbyl  z  Polakami  kapituly,  do  której  wkrótce  przybyl   kommis- 
sarz  jeneralski  i  pojednal    strony    zwaánione.     Jakie  przecie2,    mimo  tej 
pozornej  zgody,  nieporzí^dki  jeszcze  byé  mnsialy,    wnosió  možná  zt§d,  že 
áw.    Bonawentura,    dla   ukarania   niespokojnych,    na   kapitule  Jeneralnej 
w  Assyžu    1269  r.   przyl^czyl  kustodj§  krakowsk)  do  prow.  w^erskiej, 
a  budyszyňsk)  do  saskiej,  co  trwalo  do  r.    12  72,   w  którym,  na  kapitule 
w  Pizie,  tenže  áw.  Bonawentura  naznaczywszy  prowincjalem   o.  MikoU- 


Frtnctsdcaiiie  w  Polsoe.  651 

ja,  morawczjka,  kusto^i^  krakowak^  powrficil  prowincji,  lecz  hxkájBzjú^ 
sk%  i  wroclawsk^  zostawil  przj  Saksoigi.  B.  1280  lab  1281  mial  zwie- 
dzié  prowiDCJQ  i  pnjbyé  do  Pyzdr  jeneral  Bonagratia^  zk^it  przez  podo- 
bieústwo  nazwiska,  &ln7wa  trmdjcja  prseszla  na  évr.  Bonawentnrs.  Wkr6t- 
ee  potem  powrócono  prowincjí  ciesko-polskiej  prawo  obierania  prowin- 
cjalóWy  które  jej  wzbronioném  bylo  r.  126S — 1287,  czyli  od  8 — 18 
wf^cznie  prowincjata.  Na  kapitole  bowiem  jeneralnej  w  Mon4>eIlier,  obra- 
ny jeneralem  JíaUusz  de  Aquasparta^  dawnyro  przywilcijein  obdarowat  pro* 
wíncj§,  powrac8j%c  jej  liberam  Tocem  actiram  et  elecUvam.  Wroka  1287 
odbyto  kapitoly  w  Nowym  S^czo,  na  której  obrany  prowincjalem  Teo* 
do  ryk;  powtómie  do  tego  nrz^da  bracía  powolali  go  na  kapitnle  prowin. 
w  Nissie  1289  r.,  i  sprawowal  prowincjalstwo  do  r.  1295.  Wtedy  to 
jeneral  Rajmund  Gxufrtdi^  na  kapitnle  w  Assyžn,  potwierdzil  prowincji 
czesko-polskiej  prawo  obierania  sobie  zwierzchnika  i  poleci}  naznaczyč 
innego,  aby  przedloione  rz^y  Teodoryka  nie  zdaly  si§  pozbawieniett  ¥ry- 
boru  prowincjaía.  Spelnila  to  polecenie  kapitula,  w  Gniežnie  žebraná,  po- 
woluj^c  o.  Macieja  na  prowincjala  zákonu.  Po  nim  byl  Herman 
z  Pilzna,  a  nast^paie  Tobiasz  morawczyk  od  r.  1316.  W  dwa  lata 
potem  (1S18)^  Pap.  Jan  XXII  powolal  franeiszkanów  do  urz^u  inkwizy- 
cji,  któr^  juž  w  r.  1257  przez  Pap.  Aleksandra  IV  midi  sobie  powierzo- 
n%  w  Czechach  i  Polsce;  lecz  gdy  po  ámierci  pierwszycb  inkwizytorów 
o  innych  nie  pomyslano,  herezje  wzroogly  si§  do  tyla,  že  znowu  inkwi- 
zycJQ  wznowió  musiano.  Peregryn  z  Opola^  dominikanin,  i  Mikolaj  Hypodi* 
net,  franciszkanin  zKrakowa,  zostali  inkwizytorami  w  ^ee.  wroclawskiej 
i  krakow.,  a  Koldam  dominikanin,  i  exprowi nejal  Herman  z  Pilzna^  fran- 
ciszkanin. na  djec.  pragsk^  i  olomunieck^.  Domyála  si§  ks.  Biemacki 
{Spec,  Min.  ait.  20),  že  naówczas  nieporozumienia  w  prowincji  byó  jesz- 
cze  musialy;  bo  Tobiasz  nie  skoúczyl  lat  prowincjalstwa,  a  w  Nowym  S%- 
czu  r.  1318  žebráno  kapituly,  na  której  w  jego  miej  ca  obrany  Marci  n 
z  Bolestawia,  czecb,  w  obecnoáci  wizytatorów  jencrakkidi  z  Dacji: 
o.  Tomasza  i  Elawa.  Wtedy  to  zákon  caly  podlegal  nieporz^dkom,  które, 
jak  widač,  oddzialaly  i  na  prowincji  polsky.  Jeneral  zakoou  Michal  Coě^ 
tcnas^  rázem  z  glównym  przywódc^  nominalistów  Wilhelmem  Occam'em, 
bronil  uporczywie  zdania,  jakoby  Chrystns  Pan  i  Aposiolowie  nie  posia- 
dali  žadnej  wlasnoéd,  i  opierai  a^  z  tego  powodu  rozporz%dzeniom  Pap. 
Jana  XXII,  od  którego  zostal  cenzurami  koádelnemi  obložony  i  z  go- 
dnošci  zložony;  miejsce  zaá  jego  zaj^l  kard.  Bernard  de  Turre^  bp  tu* 
skulanski.  Ten  wezwal  zakonuików  na  kapituly  do  Paryža,  na  któr% 
zoov^n  Caesenas  wzbronil  síq  zbierač.  Wtedy  naši,  na  zgromadzeniu 
w  S^ezu  1828  obrali  kommissarzami:  Wojciecba,  gwardjana  pragskiego, 
i  Bogusza,  knstosza  krakow.,  polecig%c  iro,  aby  zbadali  stan  spra¥ry  i  do 
wi§kszošci  8i§  przyl^czyli.  Kommissarze  przybywszy  do  Koloiiji,  dowle- 
dzieli  si§  i  pn^onali,  že  wszystkie  prowincje  shichaj^  raczej  glosu  Pa- 
pieža,  niž  zloionego  jenerala,  i  udaj^  sig  do  Paryža,  co  tet  i  oni  ucsy- 
niii.  Podobno  frandszk.  naši  nie  zagl^iali  ú%  wówczas  w  subtelne 
kwestje  o  wlasnoáci  i  ubóstwie,  jakie  zajmowaly  inne  ich  prowincje,  po- 
éwi^aj%c  si^  raczej  pracy  apostolskiej  na  Litwie,  do  której  wezwani  zostali. 
Wielu  tam  ámierci^  m^czeásk^  poleglo,  inni  na  biskupie  wynieaíenl  sto- 
lice, inni  jesscze  daleko  do  niewiemych  ponieáli  áwiatla  wiary.  A  gdy 
tak  Jedni,  pilnajfc  powolania,  praciut  w  duchu  milošci  Božej,   inni  tym- 


552  FraMíizluuiie  m  Miea 

cziiem,  zosUwazj  w  klaaztoradi,  o  blache  necjj  wiod^  90Í7  i  kUtaii 
PobodkQ  do  tego  Czesi  dawali  ci^gle.  Przyszlo  w^c  zqowb  r.  1344  4i 
nieporozamíeá  wzajemnjch,  w  skatek  którjeh  xakonnicj  camej  wjpom 
flzíelí  poslnszeástwo  prowincjalowi  Piotrowi,  polakowi,  MJIigfft  odomi 
sif  i  oddziela^  ntworzjé  prowiocj^.  Gdy  rzecz  U  áosiÍA  do  jen-  Foita- 
nerí,  wysTal  natjcbmiast  do  Polskí  wizjUtorów:  BortoldA  Bose,  lékton 
nUjsbo^skiego,  i  Wachwa,  lektora  norymbergskiego,  którzjr  wprawdae  o»* 
kolwiek  spor  zlagodzili,  lecz  go  zupelnie  przytlamič  i  znieáč  nie  idoUL 
Widaé  to  z  kapitu}j  do  Krakona  naznaczonej  na  rok  nástupný,  dok|i 
žáden  z  czcchów  nie  przybyl  i  d^piero,  na  akarg^  tegož  Piotrm  provit- 
cjala,  dekretem  jenerala  zmuszeni  zostali  uznawač  w  nim  swego  iwien- 
cbnika  ai  do  nastgpnej  kapitály.  Dia  uniknienia  nowjch  klótni,  lebitv 
ojcowie  w  Opawie  r.  I3i7  obrali  prowinqjalem  czecba  o.  Franciazka, n* 
jenta  pragskiego.  Za  rz^dów  jego,  w  r.  1350,  dobieglo  sto  lat  jak  In- 
noc.  IV,  Pap .,  potwierdzil  zákon  konwentualnycb.  Spojrzawszj  na  wiek 
nbíeglj  widzimy,  iž  zákon  fran.,  mimo  rozrywaj^cycb  go  sporów  i  klótsii 
nie  przosta!  wywierač  zlawicnncgo  vplywu  na  wiernycb:  nie  zbywalo  bo- 
wiem  mi^dzy  jego  czbnkami  na  prawdziwycb  cnotacb  zákonných  i  po- 
éwigcenin.  W  tymže  czasie  poczc^tck  bierze  reforma  franciszkauów,  ez/Ii 
nowy  zákon  bernardynów,  i  zaraz  potem  zaprowadzenie  ich  u  nas:  dilo 
to  nowy  powód  do  wstrz.^:>nieá  i  zamieszck  niemalych,  w  których  nova 
Czesl  wažny  udzial  bior%.  Nieporzadki  z  tego  powstale  tyle  oczni  %\t 
daly,  že  prawdopodobnie  fran.  nie  obicrali  nawet  pro wi nejalo w;  bo  akti 
z  lat  33,  czyli  rojgdzy  1347  a  1380  r.,  tylko  o  dwócb  wsponiinaj^  to 
jest  o  Franciszkn  czcebu,  do|>iero  wzmiankowanym,  któiy  z  n^o 
byl  22,  oraz  o  Tomislawic,  zapcwne  jego  nast^pcy.  Za  3&  pro- 
wincjala  P  i  o  t  r  a  polaka,  z  gwardjanstwa  krakow.  na  urz%d  ten  powo- 
lanego,  w  r.  1384  zamierzone  zostalo  odszczepieástwo  przez  o.  Jaroši^ 
wa  z  Birn\8zoii'a  (de  Benessow),  który  sam  cbcial  zwierzchnicz^  godooác 
pocbwyció.  Zamiary  te  dumne,  w  róžiiy  sposób  ukrywane,  dopiero  w  r. 
139  3  jav¥nie  wybucbřy,  g\)'  Jaroslaw  ze  swymi  stroanikami  zwolal zebra- 
nie  do  Glac  (w  Czechach)  na  Wiiiebow.  N.  M.  P.  i  tam  ponominowal 
urz^dników  swej  woli  przychylnych.  Jeacraí  Henryk  20  Paždz.  t.  r.  wy- 
kl^í  go  i  pozbawil  wszolkich  urzi^dów.  Co  teraz  latwo  przj-tlumiono,  po- 
nowilo  si§  uiezadlugo,  podí^zis  rza-lów  Jana  K  m  i  ty,  28  prowinc/aia, 
obranego  r.  14  28  i  potem  na  urz§dzio  potwierdzonego.  Niejaki  Goczalka, 
lektor,  uiechgtny  prowincjalowi,  bez  jego  pozwolenia  udal  si©  do  Rzjmu, 
gdzie  otrzymawszy  od  jenerala  pozwolcnie  na  zloženie  z  urzgtlu  Jana  Kmi- 
ty, oglosil  takowe  zakonnikom  w  Krakowie.  Czesi  sig  z  nim  pol%czyli, 
oburzeni  niedawno  (i44i  r.)  obiorem  Jakoba,  lektora  z  Karnowa,  na  ku- 
stosza  pragskiego,  którego  nienawidz^c,  przyj^é  nie  chcieli.  Kmitá  oni- 
czém  nie  wiedz^c,  w  tymže  czasie  zwolař  ojców  do  Krakowa,  celém  obra- 
dowania  w  sprawach  prowincji.  Wtedy  pokaza  no  mu  list  jenerala,  zawie- 
sziy^cy  go  vr  obowi^zkacb:  jako  posluszny.  zložyl  natycbmiast  zarz^d  w  rg- 
ce  wikarego,  Andrzeja  Strzelec,  tém  cbgtniej,  že,  przy  oslabionym  bardzo 
wzroku,  nie  byl  odpowiedni  do  spelniania  obowi%zków;  piecz§cie  zaá  od- 
dal do  zakrystji  krakowskiej,  któro  jednak  niedlugo  rázem  z  zarz^dem  pro- 
wincji, na  proáby  braci,  znowu  przyj^ó  byl  zmuszony.  Czesi  znowu  od- 
prawiali  osobn%  konwokacj^  w  Opolu,  na  której,  za  zgod%  powažniejszych 
ojców,  postanowili  piecz^cie  odesla6  Kmicíe.  Stalo  sig  žatém,  že  ok.  r.  1441 


Fnuieitzkarfa  w  řéktě.  553 

bjrto  kliko  oarax  Pápieij,  dwa  oddxielne  soborj,  dwóch  Jenenlów  fmiciuk. 
i  dwie  icb  kapitotj  jooeralne,  onu  dwóch  prowiocjatów  franciszk.  w  Pol- 
sce. W  owjm  casíe  ktpita}^  jedii%  odbywal  Jeneral  Albert  de  Sortám 
w  Padwia  i  ttm  potwierdziř  nowo  w  Polsce  obraaego  prowíQcjalem  Mi* 
kolaja,  lektora  sKarnowy;  drog)  laš  kapitoly  w  Beroie  (w  Szwajcaiji) 
odby waii%  popierat  sobor  bazylejski:  tcg  ostatniej  przewodniczyř  jenerat 
Antoni  de  Rusconibos,  przes  tož  bantownicse  keacjlitun  obrany.  Do  Beraa 
wyslany  Winoenty  de  NoTa  Domo,  jak  písze  Biernacki,  udal  síq  mgprzód 
do  Bazylei,  xki|d  zabral  listy  kardynalów  odszCzepieáczych,  pisane  do  An- 
toniego  de  Rusconibas  za  Janem  Kmit^.  Tak  i  u  nas  odszczepieástwo 
zwdenników  niialo.  €řdy  zaá  spory  latwo  przeci^č  sí^  nie  daly,  nazna- 
czono  do  Polski  kommissarza,  Jaua  z  Tuln}*,  prowincjala  Austrji.  Ten  je* 
dnak  nie  nógl  tu  przybyó,  albowiem  rozdwojenie  bylo  mi^dzy  zakonni- 
kamL'  gdy  jedni  sprzyjalí  soborowi  bazylejskiemu,  inni  znowo,  z  Morawa- 
mi,  uznajíc  zwierzchnictwo  Pap.  Eugenjnsza  IV,  trzymali  si^  jenerala 
przez  niego  potwierdzonego.  W  tym  stanie  rzeczy,  na  dzieá  á\r.  Fran- 
ciszka  1456  r.  naznaczono  konwokacj§  do  Oloroniica,  gdzie  przyszlo  do 
pojednanía;  cali|  prowincj^  zl^czono  i  powierzono  swierzcbnictwu  Miko- 
laja  z  Karnowy,  jako  jodynego  i  pravrcgo  prowincjala.  Co  jednak  tu 
zamierzono,  to  wkrótce  i  skutek  otrzymalo.  R.  lóis  na  kapitule  w  Rzy- 
raie  obecný  Waienty  z  Kroána,  zoslal  z  rz^Ju  S3  prowincjalem. 
Urz^d  swój  sprawowal  da  r.  1517,  a  z  nim  ostafo  pol^czenie  Czech 
z  Polsky  w  jednej  prowincji:  rok  wi§c  rozdzialu  w  Koáciele,  jakí  Loter 
sprawil,  jest  rázem  czasem  odosobnienia  si^  obojga  narodów  w  stosankach 
prowincji  franciszkaiískíej.  Dziwném  jednak  zdarzeniem,  zapewne  dla  te- 
go,  že  ostatni  prowiocjal  byl  polakiem  i  w  Krakowie  przebywal,  piecz^ 
dawna  wielka  z  nápisem:  Sigillum  Min,  Prov.  per  Bohemiam  et  Poloniam^ 
zostala  w  prowincji  polskiej,  której  ona  do  koáca  užywala;  oprócz  tego, 
bez  wzgl^u  na  pierwszeňstwo  dziejowe,  choé  zákon  pierwej  si§  w  Cze- 
chach  niž  w  PoUce  usadowil,  prowincja  poUka  w  koastytucjach  Urbana  YIII 
Pap.  (in  cap.  S  Rej,  til.  9  n.  í)  zajmuje  19  miejsce,  gdy  czeskiej  do- 
piero  2  7  naznaczoao  ').  Tak  wigc  od  r.  1517  — 1625  prowincja  polská 
istoiala  jni  tylko  w  graoicach  dawnej  rzpltej,  obejmuj^c  nadto  Rul  i  Li* 
tw§,  które,  jako  wikarjaty  osobno  niegdyá  uwažane,  jeszcze  w  r.  14S0 
z  ni^  pol§czone    zostaly.     Potrzeby    ówczesne    Košeiola   wymagaly,    aby 


*)  Dawna  prowincja  czesko-polska,  wedlag  Bartlomieja  z  Plzy  (Q>n.V, 
núiatum  lib.  1  friíctu  H  edit.  2  z  r.  1500  p.  lo3),  ziwi^rala  7  kustodji  na- 
•t?paj§cych:  1)  OpoUka,  z  klasztorami:  Opole,  Wladyslawów.  Glogów  wyžszy 
i  Bytoin.  2)  Práfjtlja,  z  kl.:  1'raga  a  éw.  Jakoba  i  éw.  Franciszka,  Nowydom, 
Bechina,  Bjíeslawa,  B^aesów.  3)  \ít}rawtka^  z  kl.:  Olomaniec,  Bran%,  Iglawa  , 
Oppawa,  Nowe  Miaito  czyli  Neoforam,  Zaoima,  Karnowa.  4)  GniHniensha,  z  kl.: 
Gniezno,  Kalisz,  Glogów  wi^kíjzy,  Oborniki,  Inowroclaw,  Rad/Jejów,  Szrtm- 
i  !*yzdry.  5  Grumka,  z  kl.:  Mata,  Grema,  Bidzów,  Czaatawa  i  Glac.  C)  Kra^ 
hmctka,  zkl.:  Lelów,  Kraków,  Zawichost,  Radomsk  i  Nowy  S|cz.  7)  Littamtrg* 
csáska,  z  kl.:  Litiomeryoe,  Fonty,  Kadana,  Mitna,  Pilsno,  Zateoe  czyli  Zutyce 
i  Tině. — Tenze  Bartlomiej  powiada,  že  kl.  wroclawski,  twidnicki,  leobergski 
i  inne  nalézaly  do  prow.  saskiej.  Pomlmo  bardzo  bíjdne^o  nazwania  miaj- 
«cowosci  powyžej  wyliczonych,  op^issil  on  j«?zcz«  jodcnaéete  klaszť^rów  ^taro- 
žytnycb  w  tej  prowincji  fundowanych,  a  z  sam^^j  PuUki  tzeíó:  Starý  3)r:2,  Koř* 
(^zya,  Chsciny,  Nieazaw^,  Dabrzyá  i  Wyazúgród . 


554  FforitikMii  m  Ftiftik 

i  xgromĚánenuk  religijne  édáleju^  zaprowadiify  u  mbte  karBoé&-  ISt  ifrl 
pítale  iedj  w  Krakowie  i»8l  r.    prowiocja2    Marek  a  Tmrra  fiW 
wicyslkiin  klasztorom  placič  pewne  wsparde  na  atfzymaate  IrtoMtorm  k» 
kow.,  w  którym  ksztatcili  si(  mřodá  klerjcy  nkoani  na  firwfWĚijA  <i» 
wiadaczów  stowa  Bolego  i  obroňców  wiaiy.   PostaoowioBo  takte  eo  m 
lata  zbieraé  kapituly  i  obieraé  na  níej  prowíDcjala,  jak  kai%  vitaej»| 
koime.     Gdy   zgoda  i  barmonja    mí^zy    samými  aliigasi 
potrzebDil  jest  do  ozdoby  i  wzrosta  religjí,    wydano   rówsiet 
Bíe,  aby  žáden    przeložooy   klasztoru    nie  wažyl  si^  pnyjiiiowač 
od  bernardynów,  pod  sarow%  kar^  pozbawIeDia  orz^a  i  wydelenia  i  |i»| 
wÍDcji.     Czterech  kleryków  lub  kaplanów  franciszk.  miaao  wyeylaé  nM 
na  Daok^  do  Wtocb,    aby    po  powrocie  tižyci   byó  moglí  4o  wmXnnjuié] 
spraw  KošcioU;  na  icb  zaá  utrzymanie  wszystkie  klasztorjr  prowinqi^ 
waé  by}y  powinny  pieni^žne  wspomoženie.     Mimo  tych  i  innych  sbavk»l 
aych  rozporz%dzeĎ,    zákon  franciszk.,  jako  wolniejszcj  reguly, 
oddycfaaj%cych  nieporz^dkiem  i  swawol^,    nie    mial   áoié   eilnjch  árodkíf 
do  utrzymania  swoicii  cztonków  w  karnosci,  dla  tego  widocznie  rozkladov 
podpadah  Kostosz  krak.  Lismanin  rodem  wlocb,  spo^iednik  i  kaznodaqi 
królowej  Hony,    zostal   prowincjaíem   r.  1538,   a  1544  w  orz^aíe  seU 
potwierdzony.     Na  kapitula  gorliwie  radzit  o  podiwignieniu  zgromadaBii 
i  poczynit  niektóre  dodatki  do  lutaw  poprzednio  wydanycb;    aem  jedoik, 
nie  dokoňczywszy    lat   prowincjalstwa,    ust^pit  z  urz^du  i  soatot  berdir- 
kiem.     Po  nim  r.   1554  obj^l  zarz%d  wenecjanin  Massa,  za  którego  tf 
azczególnego    zaszlo    nie    dochowaly    dzieje.     W  czasach  m^  m^biiiii- 
wszych  dla  Košeiofa,  paňstwa  i  zákonu   (gdyž  od  tego  ostatniego  oddD^ 
li}y  8iQ  Czecby,  a  nadto  wielu  czíonków  przetzlo  do  bernardyaów)  n^ 
lo  trzecb  prowincjalów  z  národu  wloskiego,    od  r.   1517  do    I5ei,  prtt> 
lat  4  2.     Po   nich  nastupuje    dwócb  polaków,  lat  19  rz%dz%cych:    Stisi* 
staw    Opiczno    i  Stanislaw    Kwiatkowski,    do     I58i    r.;   potce 
znowu  trzecb  wtochów  do  r.   15  90;  dalcj  naprzemian  prawie  polacy  z  wlo- 
cbami,  až  szercg  obcycb  koúcy    Jan  Donat  Caputns,     nauczydel  sv* 
Józefa  z  Kupertynu,    wlocb,    powtórnie    obrany  po    Ada  mi  e  GoskiSi 
póžniejszym  bpie  bakoúskim,  którego,  dla  surowoáci  rz^dów,   Oarztím  nn- 
Do,  jako  písze  ks.  Biernacki.    Odt^d  id^  prowincjalowie  sami  polacy,  ktů- 
rych  szereg    rozpoczyna    Kmiljusz    Gibo,    z    ojca  wtocha,    lea  matín 
polki  w  Krakowio  urodzony,  m^ž  dowcipny,  jowialny,  i^ymowDy  i  kazno- 
dzieja  dobry,  nadto  filozof  i  teolog,   znaj^cy  j§zyki:  laciúski,  wtoiki,  poV 
8ki,  nicmieeki  i  czcski  Vrybornie,    wszystkim    milý,   oprócz  wspótzawodoi- 
ków,  którycb  mial  dosyé,  dla  ezego  tež  wyszedl  potem  do  prowincji  czt- 
akiej  i  byl  tam  nawet  prowincjalem  r.  1634.     Zajego  rz^dów,  na  kapi- 
tule w  Krakowie  i62i  r.,  wydano  ustawy  dla  prowincji,  drakowane  tafoi 
roku   pod  tyt.:    ConstUutiones  ab  univefsis^    et  singulťa  Patribu9^    et  Frtítri' 
bus   Ord,  Minor,   Conv.  S.  Franc,  in  Eegno  Polomae  servandaé^  io  4,  któ- 
xe  w  rok  po:óm,    zjccbawszy    osobiscie   do  Krakowa,    poodmienial  jeae- 
ral  zákona  i  polecil  drukowaó  pod  tyt.:  Constituíionei  Reu9r.  m  2HÉO  F^trá 
Mag,    Jacohi    BagnacnbaUntis  etc,    f*ro    omnibus    Fratribus  ejusd.    OnL  »» 
inclyio  Polonig  Regno  degeniibut  editae^  in  penonali  ejvsdtm  viaiiaiiane  (Crac 
1622    in-8).     Dodaé    tu  wypada,    iž  za  rz§dów  prowincj^  Emíljana  CibP 
w  sam  ém  lonie  zákonu  fran.  powstala    reforma;    utrzymaó  bíq  jednak  aie 
Mogla  2  powodu  szerz^cej  ai^  naówczas  áciálejszej  regfúy  oo.  reformatÓY. 


RiHiekzlalitfe  #  Ptotoeé.  55& 

'Oiównyn  Jej  sprawcf  hjl  Adam  Siťcka^  l^tórj,  po  tiánjéh  akjjsctcii  gor- 
fiwie  spetnitjfe  obowifikl  gwardjami,  na  staroáó  lamiaszkař  w  klasitone 
rodiinnego  miasU  Fjwárj.  To  w  spokoju  mjíiak  i  spisjrwal  projekte 
refennj  zikona,  pozjskDj)c  rasem  dla  niej  zwoienników.  Wielk)  pomo- 
ci by!  mu  w  tém  dside  Antoni  Feráynand  Wilezeh^  naówcsas  gwanUan 
kaliski,  z  którym  wspólole  uložjwszjr  punkty  reformy,  zbienl  podpisy 
brtci,  pragD%cjcIi  podzielaé  szczQŠeiei  chwa}Q  wylszej  doskonaíoáci.  Tyle 
srobíirsxy,  udali  síq  r.  1620  do  Rzymo.  Król  Zygmunt  i  prymas  Wa- 
wrzyníec  Gembicki,  oraz  inoi  panowie  polsey  dali  im  listy  polecaj^ce  do 
jenerala  i  kardynahi  protektora  zákonu.  Pap.  Grzegorz  XY  potwierdzit 
kb  ustaw^,  cboó  tymczasowo  tylko  na  kustodjQ  gniežniaňsk^,  a  jen.  Ja* 
kób  Bsgnacabalensis  dal  im  list  otwarty,  którym  wyj^ci  zostali  od  wla- 
dzy  prowincjata,  aby  nikt  reformie  ich  nie  przeszkadzaí;  nadto,  •.  Adam 
Siecha  mianowany  kommissarzem  jeneralnym.  Nielatwo  jednak  bylo  prze- 
prowadzič  t^  reformy  w  krajů,  gdy  mi^Jzy  zakonnikaroi  znalazlo  ú^  wie- 
lu  jej  nieprzycbylnych  i  gdy  sam  prowincjal  Emiljan  Cibo  dawnemu  wi^ 
oej  sprzyjal  porzfdkowi.  Te  jednak  trudnoáci  nie  powstrzymaty  bynij- 
mniej  gorliwosci  reformatorów,  którzy  powtórn%  do  Rzymu  odbywaj^  po- 
dróž  i  otrzymuJ4  pewne  przywileje  dla  swojej  reguly.  Jeneral,  zjecha- 
wszy  w  tymie  czasie  do  Krakowa,  pochivalil  ich  pobožnošč  i  zapal,  a  szla- 
elita  i  panowie  otoczyli  ich  czci^  i  obsypali  dobrodziejstwy.  Liecz  pode- 
szly  ju2  wiekiem  o.  Siecha  nie  poprzestige  na  tém,  a  pragnie  nawet  utwo- 
rzyé  Bow)  prowincJQ  dla  swoicb.  W  tym  celu,  za  zgod^  Jenerala,  oddaje 
urz^d  kommissarza  o.  Wilczkowi,  sam  zas  údaje  síq  do  Rzymu.  Wilczek 
zbyt  gor^cy  i  gwahowny,  co  dzieň  prawie  wymyslaí  nowoáci,  nakázal 
braciom  cbodzió  w  sandalacb,  nosič  krótkie  ptaszczyki,  bez  których,  tak 
w  koáciele  jako  i  po  za  klasztorém,  nie  bylo  wolno  si§  pokazywaé.  Te 
oburzyly  wielu  zakonników,  nawet  z  tcjie  gnieiaieáskiej  knstodji;  udali  síq 
przeto  z  nieprzychylném  przedstawieniem  do  nowo  obranego  jenerala  Fe« 
liksa  de  Cassia,  žýlaj^e,  aby  im  kázal  wrócič  do  posYnszeústwa  i  jedno- 
éci  w  žyciu  i  nbiorze.  Jeneral,  przybywsiydo  Krakowa  na  kapituly  1636 
r.,  znióst  kommissarza  reformowanych,  oraz  dawne  icb  przywileje  i  ústa- 
wy;  kustosz  i  gwardjan  gniežníeáski  wrócili  do  poslnszeňstwa  prowincja- 
lowi,  jako  bylo  przedtém.  Siecha,  wraciý^c  z  Rzymu,  umarl  w  Padwie 
16  26  r.  z  opinJ4  šwi^tobliwoáci  u  swoich  i  obcych;  Wilczek  zaá  z  poko- 
ry przyj^l  wyrok  wladzy  zakonnej,  zamieszkat  w  Kaliszu  do  smierci,  1646 
r.  przypadlej.  Inni  ich  towarzysze  po  wi^kszej  cz^i  przeszli  do  refor- 
matów,  szukaj^c  tam  w  turowoáci  žycia  zaslngi  i  zbawienia  dla  siebie. 
Wažne  te  wypadki  staly  8i§  za  rzylów  £miljana  Cibo,  który  byl  osta- 
tním zwierzchnikiem  zl^czonej  prowincji  polsktej  z  krajami  msldemi.  Po 
nim  albowiem  Rué  z  Litw^  oddzielono  od  polskiej,  now^  tworz^c  z  nich 
prowittcj^.  Kommissarzem  do  tego  naznaczoay  byl  o.  FtUk9  de  Casma, 
który  wkrótce  potem  zostal  jeneralem  zákonu.  Piecz^é  dawna  wi^ksza 
zostala  w  prowincji  polskiej.  Nast^pil  ten  podzial  r.  1625,  w  którym 
Rzym  obchodzil  wielki  jubíleusz  za  Pap.  Urbana  TUL  Frandazkanie 
odprawili  tam  kapituly  jeneraln^,  która  ten  podzial  prowincji  zatwierdzila, 
a  Papiel  oddzielném  brere  nomincwal  prowincjalami:  dla  Rasi  i  Litwy 
WoJciecha  Giz^,  m^ža  uczonego,  niegdyš  rejensa  stu^jów  wFerrarze, 
Bononii,  Padwie  i  Lwowie,  kaznodzicj§  dobrego  w  jazyku  pd^kim  i  wlo- 
akiffli    znanego   magnatom  naszym  i  powalanego;  polďúej    zaé   prowincji 


'•»  * 


iZft7V  JL-.r-r^iii.-z.  2A'.-:^v«ii7    L:ir:jí  r.yiij  rji::ř':i 
i  /;:.xi   ■:--.;••.;::  2Vk:.7    z  r.i-i.-  :  zi-rrinL-j.     O-   »í;t^a1 

;;: '  ;j'  ;.  v . . h'í    o \  'j » 14? i : :i    i  ♦ : i r.    1  *:.?: ^ :  :í  Lrkii^ :  «.:£&.    F  r  a  a c i iiH | 

^  f  .>•■•  •-  , 

^i.^»*.>~ra...    ••    ..im..*.^    Z'?.V«.    :.-rf.A.-.      2    a  .•-~— *>ža*n«&Sé     ! 

A ' ' '.  -1  r.  í  :  r '.  -;  -z.  N  j  ••  /  k :  1'. : .  ,^ :  =i  rz  r-  '  r.  -  •  z  I>^^  >i  ji  d&2  515  ?ijci 
;-r»z.-.zč  "5*  ziiw.  z/*". -.mí:::..  -•:/  i.-i  ?^-  -"ji/í:-::  ■-  :atzjcí  zit  pn- 
L'Wj    :  ki ■■'•  •; :  :.  i '-. ; z ?:- • : -  . .     ťrř z/ :  •;  j :  -:»  ^á ; :: -. č  »  r:  -i r^ 3 » :*    i 4 1  í  z 

^..li-ř,  .i JÍ    .-i  ■.::::.:-■.:* i.     ■sr'.lr..r;-z5\C    ;^Íl:-:;:jÍv^  i   snio^^sz^zL^ 

.      ■       •  ...  ...     , 

-« . :. '.;  -:  i :  /. .  .v.  -;.  -,  v\ : z  ;  ^ :.  cL  !  -/  :.v.  si:  -  --" z  ^ : .  _• :  o. :  j  « -e  ;  ed&Ák,  pi-aiy 
:.'*  z*.\  .;•■  o  . '.;.  . ;. .  ;.  :l;  u  í    :  4 .  z:j  :..í    J  a  ■:  k  a    K  .  r  r. ;  e  w  i ,:  1  ^     NjáSts 

•  ••  •••-•  _        ••^  __•  ■■■■ 

\K''X^.i-:  :.  í*..  * ..  /:  's  ■- '. .     I:.   :  •:  s :   pr  -..*  i :..:.-  ?   .^ ;  č  :  i  a  T  a  r  c  z  y  2  i  TArt:2:uš 
ř/'/ ^;  . : -i '  '.4  r: '. :  i • . : /  /; .'. ; T u. .'. '■;   j  7 Ji T.  j    ,  1 1  -. T i lii  g -V if  Ij Ar. a   kr Áko V5J3c:} 
j,r/'':Z  ^jí-řv    -  ;.-..:o:J^:í..    c.*    'i.iii   li  jor.era^i  ralčJtaío.      Tvie  waíííj- 
*z;.';!i    r. -'Aij-i  :  ^L:  k^.  irl.z.  iJ.črrii-.ki  o  s  toíh  záko';ie,  w  dxiele  i"^ 
',  í  -i  ■'i    >/» . : "/  -lí .     J  'r  ,1  .^ :  .i .  j  iř  ^  ■*'    •: :    •*  v  i  i  :z  t2.    sí  í^  .Izjr    k:.j  ry  .-a  i    i  si:  -:■ 
'■  i  .í'<»  -.r/i-z  ^-i  f.rzy.  zv;.;  :.:-j  o  ií';  i!:  >-v  v,   z^k::.iř.   ciy  ir.  j'»Ti:     .I:«:e  :í 
;'i'. ': , :  ;.':.-     '  z  .  .1 , ::.    •  ri ; :.  :.a . .  •     : :  ric ii    :r. : i  : ■:  ar. p  u  s,    ul : ra  Ly  c ;  r  ,-i   \  ^zi z. 
L  i '. ':  • ;  : : .  i  .-  ■:  -• . .  a ::. :   -. !  o  t;  '.  ':   :  r.  .J .  r '.-  í  :  :i  r  ol : ,'  i  :■  n  e,    t  1 1    j»  r  j  vi  r.  c  i  a.  í  »-• 
r';.**  'jMr,rÍ':j.  voí  ^;orj'G    :  ;.:..::ca    u'.a:;:::.i:i:e  cmíog^inireMor  rseitó. 
í;  X :  1 :,  ;•!.*.' .  \  at ';  ;, :  ao'; u  •. : :  s :  í  i . ! i :  o  o  -  c- r *.  *. :. ; ia  :ii  rc-guia  ro  in   re  .i  •  j  ua  i  riís ri  jI ::i 
■'.  i  :';rr:ijr  fjioa:  ^:  a  i  ariiu-ísirn    i 3  ea  iiiiogra  fjiijs  coetus   c^ascTT-:^' 
t^r  ca-í^rr-..*:  pro-Jt  scite  f-t  fxpíriie  C:jrii'j=:.    ili.\it:  Exeir. plana  oispir-r 
r-i.i'.,  j.r  i;r';rc.'A  j  r.v-r.-:s  noa  íi'::it  a -»;:*:  rab  i  i  05   f*í-.  ::;•(*  ?..  čO),      NiťSMij- 
;;i/  sar.Ti  pr/y«:zv:.a    ptl/jTíi  i  p^zi.i-j  byřa    glOwr.íi  przeszkod^  fracc-í^' 
kario:ri  »Jo  po-lriií^rsiciia  .%:<;  i  sz':r=zejj  dziala:iia  dla  íiobra  Kosoiořa.  L:oi>» 
prowiiicja?óvv    p /Iskíoíi  'lo   r.    iSóJ  wynosi  iic,    bior^c  osoby  samé,  ai? 
obioiy,    gjyž    cz^jsť)    je-lon  kílkaicr^c    do  urz^du  pro  wincjol  ski  ego  by^ií 
powolywa^^iy.     Papiež  Lrban  Vili    dla    caL^iro  zákonu  wydat  konstvtuťje* 
ktOvfi  naši  fran.  uwažaii  vi  wielu  punktaoii  za  przeoiwne  zwycz^om  micj- 
scowyiji,  dla  iofio    r.    IGUS    zobraui  na  kapituí^  do  Kali&za,     wyznaczjfli 
kjlku  oji:ów,    aby    roztrza-ili  i   zbadali,    ktúre  luianowicic  ustawy,  w  czém 
i  dla   jakich    powodów    nic    latwo   daj^  s:§   w  krajů  nASzym  zastosovac. 
Delegaci   spchiili    zlccony  sobie  obowiqzek,    a  kapitula,    r.   1664  žebraná 
w  Inowroctawiu,    ich   uwagi    rozebrala  i  zatwierdzila,   pocxém    poslaoo  je 
na  kapito}^  jeneraln^  do  Rzymu  1CC5,  z  proíb%  o  zal>N*veráien\e.  vruysl- 
ÍŮB  prawlc,  z  mařym  wyj%tkiem,  przyjete  tam  zo5taIjF\    \ft.  i^raz  r.  166« 
ino  po  kiasztorach   dla  wiadomošci  i  zachowat^v^,    k^^  **^  pna^^- 
rprowadziío  pomylek,    na    konwokacýi        N^c^tiiwimti  \^n  t. 


Friúieis2katiie  w  Polsce.  557 

posttnowiono  je  wjdrukowaé  kosztem    prowÍDCji  i  wysily  pod  tyt.    Petíla 
Provineiae  Pciordae  Ord,  Min,  Conv,  S,  Franeisei  in  Cap.  Gen.  A.  D,  Í665 
'etc,  pn>po$ita  (Crac.  1680  in-4).     Punkta  glównfejsze  tych  i^dan  stano- 
wi  przyjmowaiiie  do  zákonu,  sposób   odprawiania  nabožeňstw,  wjkladania 
nauk  po  klasztorach  i  t.  p.     Kraków,  Kalísz  i  Piotrkóir  przeznaczono  na 
niejsca  do  odbywania  kapitu!  prowincjonalnjch.     Pozwolono  nadawač  ty- 
ta! pater    provinciae  zakonnikoni,   którzyby  przez  12    lat    gorlíwie  speN 
niali  urz^d  kaznodziejski  w  jedněm  2  miast  znaczniejszycb  (Kraków,  Ka- 
iisz,  Pyzdry,  Warszawa,  Poznad  i  Píotrków).     Obíecano    nadto    nie  nad- 
sjlaé    z  dalekich  stron    kommissarzów  jeneralskícfa,    nicznaj^rych   jazyka 
i  obyczajów  krajů,  lecz  brač  ich   z  tutejszycb,  lub  bližszych  nam  prowin- 
cji.  Do  tych  ustaw  dodawali  prowincjalowie  swoje  rozporz^Jzenia,  lub  przy  • 
pominali  dawne,  stosownic  do  okolicznoáci  i  potrzeb.     Tak  r.   170  7  obo- 
fitrzono  przepisy  przeclwko  zbiegom,    wal^saj^ym  sie  po   klasztoracb  bez 
wiedzy  i  rozkazu  wřadzr;  przypomniano  równiež  lektorem,  iž  gdy  w  cia- 
gu  miesíiica  siedm  rázy  bez  wažnego  powodu  opuszcz^  lekcje,  b^d)  z  urzg- 
du  zioženi.     R.    1720  prowincjal  Józcf  Biernacki,  powróciwszy  z  ka- 
pituly rzymskiej,  zwíedza    prowiucj§  i  ivznawía  dawn§  taksg  kontrybucji, 
dawanych  prowincjalowi  podczas  wizyt.    Klasztory  krakowski  i  chelmiáski 
pfadly  po  50  tynfów,  zakonnlce    w  Gniežiiie    40,  ínne  mniej,  a  najnižcj 
kl.  belcbatowskí,  gdyž  12  tynfów.     R.   17  21  ozoaczono  ¥r>datki  na  ubiór 
2akonników  po  klasztorach:  babit  mial  služyé  na  dwa  lata,  dla  gwardjana 
za  tynfów  60,  kaznodziejom  za  50,  ksi^žom  ii  nym  za  40,  klerykom  i  lai- 
kem za  SO;  nadto,  tuniceila  i  obuwie  na  rok  Jelen.     Opróc^  trzecb  kla- 
sztorów,  naznaczonych  do  odbywania  kapitul  prowincjonalnych,    pozwolo- 
no je  zgromadzač  i  w  innycb,    nawet   zalecono  raz  w  "Wielko-,  drugi  raz 
w  Mařo-Polsce,  naprzeminn.     Naloženo  podatck  na  klasztory,  maj^cy  slu- 
žyč  na  restauracj§    koíciola  w  Assyžu:    kl.    w  Pyzdrach  ziiplacil  na  ten 
cel  4  dukáty.    Ogloszono  tež  rozporz^dzcnie  jenerala,  wzbraaiaj^ce  przyj- 
mowaé  do  nowicjatn  na  kleryków  osoby  starsze  nad  2  5  lat,  a  na  laików 
nie  przyjmowaé  roaj^cych  lat  wigcej  jak  30.  R.  17S4  prowincjal  Piotr 
Ofierzyáski,  stosownie  do  žyczenia  jenerala,  wydal  polecenie  zbíerania 
historycznych  wiadomoéci  o  košciolacb,  szczególowe   w  tym  wzgl^dzie  po- 
daj^c  instrukcje.     Znowu  r.   172  7  prowincjal  Konstanty  Kossowski 
nakazuje,  aby  kolor  popielaty,    przez   sw.  Franciszka  i  przez  konstytucje 
zákonné    zalecony,    byl  jedy  nie    w  užycin,    dla  tego  czarne  babity  roialy 
byč  zabierane,    gdyby  si^   w  nich  który  zakonuik  pokazal.     Kapitula  ka- 
liska z  r.  1741  wydaje  rozporz^dzenie,  aby  w  pro^vincji  jedno  bylo  niiej- 
sce  na  archiwum,  aby  naznaczono  archiwist^,  a  po  klasrtoracb  sekretarzy, 
žeby  spisywali  ich  dzieje  w  czterech  ksi^gacb:    z  tych  pierwsza  ma  obej- 
mowaé  erekcje,  zápisy  i  fiindacje,  druga  inwentarz  koácielny  i  klasztorny* 
trzecia  postanowienia,    ustawy  i  okólniki,    czwarta  2aš  przyj§cie    i  imieic 
braci,  oraz  osob  šwieckich    w  klasztoracb    pocbowanycb.     Z  powodu  nie- 
bezpieczeňstw    wojennych    nakázáno    przewiešc    srebra  košciclne  x  °**^*^ 
mniej  bezpiecznych    do  klasztorów  kustodjalnych:     w   Poznaniu,  Krakowie, 
Chelmnie    i  Lublinie.     Pomyšlano    i    o    bibljotekach,    dot%d    poroijanycb^ 
polecaj^ic  gwardjanom  w  r.  1749,  aby  odt%d  každego   roku    przynajmnicj 
jedno  dzielo  zakupili  dla  swego  klasztom.     Prowincjal  Jan  K  a  Pestrá  11 
Dutkicwicz  na  konwokacji  w  Radomsku  1772   r.  radzi  z  doéwiadczelk-^ 
szymi  ojcami    o  podžwignieniu    zákonu  i  zapobieženiu    ruinie    ifieiu         -^ 


r>J.'-l 


»•>« 


.1* 


Bo,  4ÍT  f^:*jw4^  vUi:«j»e  *7I«*Gki, 
-^z^^voijci  ^o:-i/ir'.i    in*».   Mrdz.r  zuto 

rtguřv.  ;*-?!  laíIj    Lie;rzjjiz--e    oVoJcz;%-n.    čd 

tak  kl^íztorr.  ;&ko    i.h  ar-:^>i    v  jopi^i  i^rds?  c£^u 
oaležj  i  to  ukže,  iž  fr^L^i^zk.  žvH  j-xaiUiovj  v  ičslcš 
a  LojaOs<5  ďibr>-32ie;ów  zá^i^e  ::í  vjttvrzaia.     G4r 
panów  etjg>a  i  po««uv&/v  sir^-sisz^  r<r^'^j^j  fraLch^Eú^kie.    ktan 
šci)  9«oji|  iixi:*^^  ku  £jb:ř  raczrj   2'«.£jlíč  ívczLtjšč 
žQjcb,  liteJj  fra>.-ii2k«:i:e  zaiiv&žr^srr.  íi  z  j^^anizT    sif-  iq* 
j%,  r»C'ZVftkAii  od  Stvii  j  A;  >«x.    d7:;-ei¥^  r^  pos&danie  kapňaít^v  ; 
ziezDákicb.     Oikai  zař  rz^czjwlície  jrzvjsvwi:  zAa*ii  k-cmry. 
IDO  z  pew-03<i4.  dc-m;-í^  £.^  t^ik:*  áí.  i>  fu&r.  .V^iči:" 
ca,  že  to  nastup;!)    ;rá«:o;'>i::.L:e    c#:o}o    r.  :^5i.  a  &xcascaaae  *t l 
loOO.     Z'^i  zajášv  i  !)áo«č    d.k'c;zr.eL:j    z  lat  daviijch    barizo  na^ 
po  klasztorach    zaaiř:C  sit   čj^f.    l^fli    ž*:   ich  wc^le  Líe  LjId.    ifč  jí 
nie  (I  bas  o  o  do^ojj    wš^ierój^-.*:    <z>:z:]p}^  «la&2M>šč  posiadaA%.     O 
tež  m^iacb  ucz^Djca  i  pobo^iajch  z  zakoaa  fraaciszk.  lác  Baa  cie 
stalo,  lub  wzmiar.ki   tjlkí    w  drakjwanjch  ddelach  historrczsTc^  iasc 
najwi^ctj  ogjinjcfi  ?['raw  zakjL*!  d-."T.z|.     JT*.  Kazin.  .ffirr^arčr  v  n^a 
'>'p€:uMm  XV-i-ri.''*  'p.   2*>.'t  -io  Li?:  rjków  zákoaa  zalicza  Ja^a  Fizssai. 
kióry  z  poleoeiiia  rroT*i:.:jiřa  S:efi'"i  z  iirany  spisal  r.    is-os   ozi^  s> 
tfincji  czeško-poí-kiřj.    ie-.z  i  cn.    i- to    bližšzj    czak'W  opisjrwarTra.  ?> 
opnszczat  i^iele  dla  braku  zrJieí  i  zo:ta«iř  rř^kopism  Dfepetnj.     P:   kb 
ca  stepuje    J/jr.ifi  Lar^^ij^isz^  ki^^ryk    z  Jarosiawia,  podobno  r.   2€v7  p^ 
sz^t:  ten  wK:le  do«iatków  pcrob:!    z  wlasaego    domjshi  i  facta^  j-3^ 
civLych  Da'iret  hJ^toryczLvm  dok::T.ent)m;  na  to  Compendiom  BaniiQCsa 
napisal  krjtjk^  %zď^íA'j^\  ki.Mju-o\rtki.  Prowincjal  Stefan  j  Tarczywi\lu- 
cinas;  w  r.   i€4  5  zajrcowal  <:<^  hisiorj)  zákona,  a  z  jego  spisa  proviscjaiof 
wiele  wyci^en^}  ks.  I^iercacki  do  s^ígo  Specnlam.  EcnsLnny   MmLrm^ 
r.    1G80  opisy wat  klasztory  i  kokioly  franciszk..    zwlaszcza    ma2op:>bkit 
Marcin  Kalyvciki  ok.  r.   17  15  zostawit  r^kopism:  Brevis  faistoria  de  an" 
gioe  coaverjtuum.  Ostatním  wreszcie  dziejopisem  byl  irj.  BcmneenturA  .Ví- 
kovciki^  kt/jTv  okolo  r.  17  64  z  dawuych  ksi^g  i  akt  pozbierat  kiytytzaie 
wiadomoki  i  w  kiiku  pismac}i,  pod  oddziclnemi  tytolanii,  zostawi)  swem 
zakonowi.     Wiadomo,    že    uložyl    Tbesauras  ProTinciae,    gdzie  poaiesdl 
obszerny  i  szczególowy  opis  kla^ztorów,  r.  17  64  in-f.;  Crítica  soperCoa* 
j>eDdium  líaronii,  r.   17  04;  Brevis  descríptio  ConTentnuiii  Provinciae  Fo* 
Joniae  Ord.  Min.  Conv.,  1762  r.  in-4,  žebrané  z  dawnych  opisów  szcxegó- 
}owycb  klasztorów,  mianowicie  dokonanvcb  w  r.  1735  i   17  58:  ^Fasciťuii 
temporum^i  ^libri  tria  opuscula  contioentcs",  a  podobno  takže  Žyni^oty  po- 
božný cb  i  uczoiiycb  fra^acisfkanúw;  wszystkie  te  dzieta  pracowitego  i  oczo- 
i«C'go  nnyža,  w  r^kopi5macb  arcbiffum  provrincji  zacbowaae,     przcszly  zt^d 
Ví  r^ce  róžnycb  prywatnycb  osob  i  zapewnejuž  nazawsze  zagin^lj.  Z  nicli 


,  Franolszhailie  m-  Poltee.  559 

4U7wki  podal  ka^  Jakob  Fia$ecki,  prowincjid9  do  Pamifištika  réUgijno-mó» 
r<inego^  poczjfugfe  od  torna  IV — Xil.— *Prowiacj  a  polská  pod  tyt. 
ám.  Frandsika,  zajmiúfca  2<  laiejaee,  wedlug  atlasa  dwakroé  wydaDOgo 
w  Biymie  pod  tjt.  Tabukii  topograpUcae  omnium  Promne.  Begiáarium 
Ordmié  Min.  S.  Fnmasci  ConveiUuaiiúm^  pned  r.  17  7S  obejraowala  kla- 
mtorów  mezkich  ao,  žeáakieh  4.  W  Wielko-i  Malo-Polsce,  oraz  w  es^- 
áá  Pros  si^  roicii|gaJ4c,  podzíaloii^  byla  na  4  kastodje.  Kastodja 
jl^niežnieúska,  s  9  klasstorami  ní^ikiemi  i  s  teňskiemi  (w  Goiežnie, 
Kaliazv  i  Szremie).  i)  OnÍ9zno  mialo  koác.  francisck.  pod  tyt  Woiebow. 
N.  P.,  starej  Imdowy,  morowaDy,  obszeroy,  o  9  oharzack,  ok.  r.  isro 
wystawioay,  lob,  jak  chce  ks.  Maurycy  Kirikowski  {Slawa  Blugi  Boie^ 
JoUntgy  Pozoaá  172S  str.  96)',  zaraz  z  íraDciazkankami  r.  1259,  przez  Bo- 
laslawa  Poboioego,  ksi^cia  kaliskiego;  roka  wl^  1370  nast^pilo  raczc| 
tylko  potwierdzeoie  dawniejszej  íúodacji.  W  košciele  byl  obraz  cadownj 
M.  P.  CzQstochow.,  okolo  r.  16«0  z  doma  szlachcica  Wladysl.  Mitasiew* 
akiego  ta  przeoiesiony.  Obok  tego  koéciola  klaryski  mialy  sw^  obszer- 
11%  kaplic^  ów.  Bartlomicja,  kratami  želazoemi  oddzielon^  Zakonnicy  co- 
dďoDoie  épiewali  oroczysde  jatrzni§,  laades,  tercJQ  i  nieszpory,  a  za« 
konnice  prymQ,  sekstQ,  nonQ  i  komplety.  Na  éciaoach  kosciola  wisialy 
4  a  portréty  zoakomitych  osob,  tamže  pochowanych,  a  nadto  wlelki  obraz, 
przedstawi^^y  Hearyka  Kietliczai  arcyb.  gniežn.,  z  tego  zákona,  r.  1281, 
krewnego  éw.  Jadwigi,  ksi^žny  szl^^ej.  Akta  swoje  atracil  klasztor 
w  požarze  r.  I5ii  i  1618,  resztki  zai  w  napadsie  Szwedów,  gdy  zesre* 
brem  košcieloém  ngrzebane  w  ziemi  wUgotnej,  tamle  zgníly.  Po  tycb 
kláskách  budowa  staraoiem  gwardjanów:  Bernardýna  Pawlowskiego  (f  1626), 
Steíiana  z  Tarczyna,  Stedana  Jasiáskiego  (i74  3  r.)  i  Franc.  Kalowskiega 
(174  7)  do  porz%dka  przywiedzion%  zostala.  Z  klasztora  tego  zakonnicy 
.zast^powali  w  katedrze  gnieža.  kanonika  kaznodziej^,  z  których  Stan. 
Szczepanowski  kazania  swoje  dmkowal  (w  Krak.  1761  fol.).  2)  Poznaň 
otrzymal  najprzód  dom  dla  chorycb  franciszkanów  r.  16S9,  w  którym 
Msze  pozwolono  odprawiaó  od  r.  164S,  a  dalej  wystawió  koše.  i  kl. 
^przeciwiali  síq  terna  bernardýni  i  zákony  žebrz^ce,  lecz,  przy  protekeji 
bpa  pozn.  Andrzeja  Szoldrskiego  i  innych  panów,  potrafíli  fran.  swego 
•dokazaé;  najwi^kszf  zaslngQ  pc^otyl  w  tym  wzgl^dzie  Wojclech  Zawadrirí, 
4efínitor,  który  to  oni.  1680  r.  Szwedzi  jednak  1655  r.  wszystko  spá- 
lili. W  trzy  lata  dostal  zákon  koác.  áw.  Rocha  z  parafj^,  do  którego 
4reimiany  klasztor  przybndowano.  Wkrótce,  1665  r.,  zacz§to  bndowač 
nowy  kl.,  z  koácioíera  áw.  Antoniego,  w  dogodniejszém  miesscn,  na  wzgó* 
rzo  pod  samkiem,  dok^l  si§  r.  1675  zakonnicy  przenieálL  Oltarze  ro* 
bili  franciszkanie:  bracia  Antoni  i  Adam  Szwachowie,  rodem  z  Gzeah;  kk 
tel  pracy  s)  obrazy  i  malatory.  W  r.  1728  zgorzal  kl.,  lecz  koše.  oca- 
Jony.  W  r.  I73sbadynek  z  grozów  podoiedony.  Kaplica  loretaáska  seo* 
-downym  obrazem  N.  M.  P.,  oraz  inna  z  relikwjami  áw.  Teodora  m^CL 
i  z  imitacj%  schodów  éwigtycb,  licznemi  odpostami  obdarzone.  Kleryey 
zakonni  odbywali  w  kl.  pozn.  stndja  teologji  i  fiiozoíji.  Obszerniejsa 
wiadomoáó  w  dziele  Józefa  Lokaszewicza:  Krótki  opii  hi$tor.  koée.  paroek. 
vj  dawněj  djee.  potn,^  Poznaň  1858  t.  I  str.  94  i  75.  O  cndownym  obra- 
zie  pozna&skim  wyszly  kazania  i  opisanie,  pod  tyt.  NowoiiedUny  Pfzě^ 
tíajiw.  Bogaroizice^  p.  ks.  Jacka  Bi§niod^,  íranc,  w  Poznania  I6  7  2,in*4. 
3)  KaU$£  otrzymal   fandacjg  franciszk.  cní  B^lestawa  Pobo2nego,    ksigcia 


560  Fruciszkuie  w  Police. 

kaliskiego,  m§ža  bl.  Jolantj,  r.  1267.  Pienriftstkowo  ko<&  i  kL  bytr^l 
wníane;  okolo  r.  1283  wystawiono  koác.  morowany.  Wnim  Jakoba] 
ka  tegož  roku  na  kaplana  i  areyb.  gniežn.  konsekitHruy,  oiax 
przyodziany,    nast§pnie  koác.  poéwi^ci)  pod  wezwaiiiem    i.  SUnialm 
i  m^cz.    Kazimierz   W.  iniasto  mnrem  opasnjvs  wyrestaarowal  i 
koše.  r.  13S9,  zt^d  wielu  jemu  przypisuje  badow^  dot^d  stoj^c^. 
zniszczy}  kose.  r.  1536,  i2stat  pustkami  prawie  do  1600  r.,  a 
wciqgu  2  3  lat  odrestaurowany  staraniem  zakonników,  kosztem  dobr< 
Klasztor    zaá  murovrač  zacz§to   dopiero  r.  1640.  Obras  N.  M.  P. 
styn^cy  vr  ^iclkim  oUarzu,  r.  1615  przez  gwardJaBa  Anton.   Wilcztatl 
z}o2ony,  pocbodzi  od  niejakiej  Doroty  Strzalkowskiej,  nawróconej  z  wM 
nizrou.  Z  boku  lewego  kaplica   M^ki  Paás&iej,    z  bractweni,  a  obokii 
'  iuna  i,  Barbary,  potom  na  kruchty,  w  koúcu  znown  na  kapIicQ  U.  JoW 
zamieoiona.  W  tyro  koác.  spoczywa  i  ma  pomník  hístoryk  zakonnks.Il' 
zim.  Bicrnacki,  zm.  1725  r.,  wieku  96,  professji   81  lat.     W  klasz.  tjlf 
studja    filozoíicznc,  a  od  r.   16  44  nowicjat;    ^iclu  ze  szlachty  przyj^loti 
babit,  inni  tercjarstwo.     Ok.  r.   1860  kose.  i  kl.  wyrestaurowane  sklií' 
kanii,  staraniem  ówczesncgo  gwardjana  ks.  Sebast.  MartyAakiego.  Obsse' 
iiicjszy  opis  w  Pam,  ReL  Mor.  IV  54  5.    4)  Piotrków  raial  frandszktoó* 
od  r.  1  GIG,  za  prowadzonycb  staraniem  ks.  Adama  Si  echy,  kustosza  gnieíBn  i 
i  Anton.  Ferdyn.  Wilczka,  gwardjana  kaliskiego,  gdzie  z  upowažniemiX* 
nerala  zákonu  áciálejsz^    zachowywano  rcgul^,    zreforroowan^    pnei  tjek 
dwócb  pobožných  mgžów.  Dopomógl  im  do  pozyskania  dobroczynnych  i* 
nów   ks.  Wojciech  Klotnej,  prob.  piotrkowski,  i  uroczyácie  przjj^to  fruf. 
w  1624  r.  do  kaplicy  dla  nich  zbudowanej,  gdyž  na  koéciól  dopiero « r. 
162  7  kamieú  w§gielny  poáwigcono,  a  w  r.  163  7  wykoiSczono  i  nast^ 
go  poswi^couopodtyt.  N.  M.  P.  Anielskiej.  Dor.  170  0   trzyniali  ícifl^s? 
karnosc  zakoniiicy;  gdy  poiém  zwolnieli,  upadaé  poezii  ich  kl.  W  r.  1522 
mieszkal   jiiž  jeden  tylko  zakonnik,  ks.  Seweryn  Dutkiewicz,  któir  w  r. 
183  4  opusciwszy  to  miejsce,  przcniósř  si§  do  Belchatowa.    Odt^d  ti.  suJ 
pustkami  do  r.   1824,  w  którym    rz^d  nabyl  go  na  wiasnoáé  iok,r.U4^ 
wyrestaurowal  na  lazaret   wojskowy.     Koációl  poszedř  w  ruin^;  poáaidío- 
áci  klasztorne    przekazane    fran.    w  Radomsku.     Opis  kl.    piotrkowslie^ 
w  pismic  Bocznik  na  r.  zwycz.   1873,  wydawaném  w  Petrokowie pod lel 
A.  Por^bskiego,  p.  45.  5)  Pyzdry  otrzymaly  kl.  ok.  r.    12  70  z  fnadiC- 
krzyžaków,  jak  podaje  tradycja,  gdyž  akta  z  koác.  i  kl,   drewnianym  ^' 
lonc  przez  tychže  krzyžaków   r.   1331.     Kazimierz  W.   w  r.    1SS9  odbo- 
dowujíjc  raiasto  warowne,  z  dawnego  zámku,  wzniósl  nowy  koše.  i  W** 
franciszkanom.  W  r.  1589  takowe    splongřy,  lecz  je  z  gruzów  podžisifb 
Jadwiga  Czariikowska,  wdowa  po  jenerale  wielkopol.  i  staroácie  pysdnkbit 
r.   159  6.     Póžniej    jeszcze    par§    rázy  ogieň  znaczne  sprawit  znitzczeaiei 
miauowicie  w  r.  1768.  Byl  ta  nowicjat.  Król  August  III  w   r.    I76í  od- 
dal parafj§  pyzdrsk^  fran.,  co  Klemens  XIII  Pap.  w  roku  nástupným  0- 
twierdzil  {Pam.  Ji.  Mor.  V  12  8);  klasztor  ten   zniesiony    w    r,    1864.  O 
Lagi€tcnik{^  wies  pod  m.  Zgierzem,  z  kl.  fran.  w  r.   16  75   zafožonym,  z p^ 
wodu  objawieuia  si§  tutaj  á.  Antoniogo  Padew.  Pierwotnie  wprawdzie  dzi^ 
dzic  miejsca,  Žolewski,  wystawií  tylko  kapIicQ  drewnian^  i  sprowadzil  ksf- 
dza  z  kl.  piotrkowskicgo,  poczém  zakonnicy  do  r.  16  82    zbudowali  koíf. 
i  kl.  z  drzewa,  staraniem  gwardjana  ks.  Adrjana  Pi^dzikowskiego,  ktW 
w  r.   17  02  položyl  jeszcze  kamieú  w^gielny  na  koác.  murowany.     5astf 


FramNtzkMit  w  M$eai  561 

:|  pni  przetoieni  iDic;jsca  prowadzili  daiej  bndow^,  któr%wr.  17S6  poáwi^ 
1^1  df  prjmas  Teodor  Potocki.     W  koácíele  tjm  spoczywajil  zwtoki   zakon- 

^  aika  Rafala  Chjliáskiego  (f  I74i),  o  którego  beatyfikacj§  proces  prowi> 
1^  dzono.  Oprócz  koécioía  jest  ta  par^  kaplíc  oddzielojcb,  a  mi^dzj  niemi 
^g  jedna  drewmaDa  á.  Antoiiiego,  pierwotna,  w  czasie  budowania  nowego 
^  koádobi  z  drzewa  r.   1682  na  to  miejsce  przeniesiona;  w  niej  stndzienka 

..  X  wod§  zródlan^,  której  iud  w  wierze  nžywa  na  róžne  choroby.  Klasztor 
Jjl  mnrowač  pocz§to  dopiero  r.   1732,  a  w  1742  dokoúczono  z  ofíar  pobo* 

«  inycb  (Pam,  Bel.  Mor,  YII.  811).    7)  Szrem^  Inb  érem^  wedřag  podania 

*  I  mial  mieé    kl.  frauci&zkaňski    fandacji   Boleslawa,  ksigcia  wielkopol.,  ok. 
.    r.  1238,  który  nroczyácie  przyj§to  r.   12  70.     Pierwotnie  sta}  w   Starým 

Szreniie  pod  tyt.  é.  Krzyža,  leci  gdy  miasto  zniszczyli  krzyžacy  i  na  inne 
^  .   potem  miejsce  przeuiesione  zostalo,  zakonnicy  takže  si§  przeníeáli,  otrzy-^  ^ 
T    mawsz}'  na  to  pozwolenie    kr.   WTladyslawa  Jagíclly  r.   14  26,    który  pra- 

wdopodobnie  ^ystawil  im  kl.  i  koic.  pod  tyt.  L  Marcina.    No\^y  ten  kl. 

zgorzat,  a  z  nim  wszystkie  akta.  Zygmnct  III  wydal  nowe  przywileje 
*'  r.  159  7  i  przyczynií  si^  do  bndowy.  Gdy  cal§  ulicQ  á.  Marcína  žydzi 
*"  zm'§Ii,  fran.  zacz^li  myšlcč  o  przenicsicniu  si§  w  miejsce  zwane  Ostrów 
*^  i  tam  gmnta  nabývali  od  r.  16  21.  Z  ofíar  dobrowolnych  wystawiony 
^  kosciót  mnrowany,  pi^kny  i  wielki,  zostaY  pošwigcony  1663  r.  pod  tyt. 
■•  Narodz.  N.  M.  P.,  labo  jeszcze  i  potem  go  wykoúczano.  Dawny  koációl  í 
■•  llarcina  w  r.  1720  wyrestaurowany,  a  kl.,  doti|d  drewniany,  zacz^to  wr. 
W  17  32  murowač,  co  jednak  zbyt  wolno  do  skutku  przyszYo,  gdyžwr.  1760 
^  by}  dopiero  parter  i  kilka  mieszkaá  na  pi^trze.  W  r.  1785  požár  mia- 
B?  Sta  koác.  i  kl.  znacznie  nszkodzih  Lukaszewicz  (t.  II  str.  7)  mn\o  o  tej 
U  fandacji  szczególów  podaje.  8)  Olomiki  nad  Wart§,  z  koše.  á.  Mateusza 
I  Ap.  i  kl.  fran.,  z  drzewa  oboje,  nie  wiadon^o  kiedy  si^  dostaly  zakonowi; 
B  ale  dawno  to  nast§pič  musialo,  bo  nroczyste  ich  przyjgcie  bylo  r.  1292. 
'J  Podanje  twierdzi,  že  w  r.  1341  jakiá  ksi%že  szczeciáski  založyl  to,  lab 
i  raczej  wyrestaurowal  koációl  i  klasztor,  lecz  wkrótce  fandacja  ta,  rázem 
g     z  miastem,  przez   nieprzjjaciól  spalonil  zostala.     Jalmažn^  dobroczyňcóir 

wznowiona,  znowo  z  miastem  zgorzala  r.  1550.  Podiwigni^to  i  teras 
g  z  upadkn  badow§,  lecz  takow^  Szwedzi  za  Jana  Kazím,  z  ziemi^  zrównalL 
e  W  r.  1693  Jan  Domiechowski  swjm  fandnszem,  przy  spóldzxalania  gwar- 
t     djana  Rafala  Grabia,  na  nowo  koác.  i  kl.  odbadowal  z  drzewa.  W  r.  1717 

wszystko  znowa  zgorzalo,  oprócz   zakrystji  murowanej,    w  której  si^  na- 

I     boženstwo   potem    odbywalo.  *  Jeszcze  raz  w  r.    1728    klasztor,  a  1725 

koációl  odbudowano  z  drzewa,  nast^pnie  r.  1768  zcegly,  a  po  zniesienia 

I     zákona  dostal  sig  protestantem   (Lukaszetrícz  I  287).     9)  Grabótt^  zk%d 

•  pocbodzil  Antoni  Ferdyn.  Wilczek,  gwardjan  kaliski.  Ten  przedstawil  ojcom 
I     potrzeb^  založenia  tam  doma  dla  zákona  i  na  jego  proáby  przyj^li   kapli* 

czk^  r.  16  26,  czyni^c  j^  zale2n%  od  klasztorn  kaliskiego.  Wkrótce  now» 
objawiono  žyczenie  na  kapitole  w  Krakowie  i  Wilczka  naznaczono  kommis- 
sarzem  tej  sprawy.  W  skutek  staraú  jego,  w  r.  1628  od  konsystorza  dje- 
cezji  wroclawskiej,  do  której  miejsce  to  naležy,  wydano  pozwolenie  aa  ba- 
dow§  klasztoru.  W  r.  1630  zakonnicy  pláce  zaknpili  i  w  ty  mže  czasie 
otrzymali  košciól  X.  M.  P.,  który  im  proboszcz  tamtejszy  Szymon  Boxa  Ra- 
doszewski  dobrowolnie  odštípil,  a  Karol  Ferdynand,  królewícz  polski,  bi- 
skup wroclawski  A  plocki,  takže  starosta  grabowski  Marcin  z  Kalinowy 
Encykl.  T.  Y.  3t) 


•  r>  • .    I 


.»}« 


zziui   "^i:-:-  ir    -     JL  J  .  i-T-:  -  :2s  iLi^r   'U-ut  a:£:ri   7«iC7' 


iri^.^^    r'::.:.    ->■_.  . '-.ii.  .:  r.j  '  =1  .r^:.:  i:.  ;  :-24  ai^.^,   "»73i.ir:^il 
1  ?  i- '   lA  "^■-■Zči--*  -■--:-  .  .■         ■  -<-ii      ^r^;.   ^      '     •*   ^     *~         t     \r  %"»^ 


T*"  "^f;     • 


si  .1:::  ;  řr;^    -iříiiir.    •       i,  I     .12c  .  ;^   t  7  .\>:í:   j.pcr^i^iaij    s  sn: 
SiiTi;-::   .   .--n.r:-   7  ■;   ¥:J¥i:l;:::   í    •  .-i^j;-w-jU.     '''^-.''aaiiL-í  ^a-i-jfi:? 

^g*  ■  ■  —     •      -  — —    -       ... 


I 


r:x:; 


^  j 


-^ix  iiscr.A- 


Frtneiizkanie  w  Pobee.  563 

ddego  na  sklady  zabrané  i  zniszczone  zostafy.  W  jednej  z  nich  speczjws 
dalo  bh  Salomei.  Zadzííríaly  prac^  i  sztak§  stalla,  czrli  lawki  przed 
wielkioi  oHarzem,  kosztem  Jana  Morsztjna,  kasztelana  wišiickiego.  stará- 
niem  ks.  Adama  Siecbr,  gwardjana,  a  r§ki|  braciszka  zakonnego  Antonie- 
go  Szwacba  (f  1709)  zdzialane;  jak  niemniej  dwa  ogromne  obrazr  sla- 
wnego  malarza  Tom.  Dolabelli.  Wspaniate  kmžganki  przy  tpn  košciele 
zaslognj^  na  uwag^,  ze  wzgl^n  bndowj  i  portretów  bpów  krakow.,  które 
na  nich  ponmieszczano.  Gdy  bowiem  w  Assytn  r.  1353  w  koše.  fran. 
Innocentj  IV  Pap.  ogtosil  kanonizacj§  L  Stanislawa,  bpa  krak.,  wjrslani 
legaci  kapitnlj  zobowi^zali  si§,  imieniem  bpów  krakow.,  že  každý  wst§pa- 
j^cy  nat^stotíc§  pasterz  przeále  do  koécic^a  wAssyža  swój  portrét  i  100 
skndów.  Przewidnjv:  jednak,  že  dla  odlegloáci  tradno  b^dzie  dopelnió 
tego  zobowi^zania,  bpi  krak.  weszli  w  nklad  z  fran.  krakow.,  a  ci  z  kla- 
sztorem  w  Assyžn,  którema  posUlí  fignr^  á.  Franciszka  ze  srebra,  wyso- 
koid  3  lokcie  roaj^c^,  i  prawa  jego  nabyli.  Wszystkie  jednak  dawne  po- 
mniki  przez  požár  r.  1655  spalooe  zostaty;  z  póiniejszych  2  7  dot%d  wi- 
dzieé  možná.  Koáció}  ten  slawny  mial  wielc  pomników  i  chowat  da!a 
znakomitych  osob.  Ta  spocz^Ty  zwřoki  fnndatora  Bole^wa  WstydL  (f 
12  79),  brata  bf.  Salomei,  a  m§ža  bh  Ennegnndy.  Kold  te  z  framngi 
w  murze  wydobyte,  opiecz§towane  i  przez  towarzystwo  arcbeologiczne 
w  skarbcn  klasztomym  zřožone  zostaly  (i  85 1).  W  tmmnie  jednak  grobowca 
znaleziono  trzy  czaszki,  a  gdy  akta  popalone,  nie  wiadomo  žatém  czyje  s%  one 
w  szczególnoéci.  Bezw^tpienia  jedna  jest  Bolesfawa,  dmga  zaá  i  trzecía 
prawdopodobnie  bt.  Henrrka,  spowiednika  bf.  Salomd.  i  Doroty  Boko- 
wskiej,  pobožoej  wdowy,  która  w  bliskošcí  grobn  bh  Salomei  pochowan% 
zostala.  W  tym  koše.  pochowany  takže  Piotr  Kocháno wski  (1620),  Se- 
bastjan  Petrycy  ( 1 6 2  2)  i  inni;  z  zakonników  zasřožeňszych:  Walerjan  Gntowskí, 
Bazyli  Rychlewicz  (t7io),  Kassjaa  KorczTáski(i784).  Rlasztor  tež  wspo- 
minany  w  faistorji,  z  powoda  ucieczki  Wladyslawa  Lokietka,  jak%  mu  nla- 
twili  zakonnicy,  przed  Henrykiem  Probasem,  ksi§ciem  wrodaw.,  1290  r. 
FiladelQa  (ob.)  zawarta  w  Bazylei  14  35  r.  mi^dzy  czterema  zakonami,  ta 
istniala  do  r.  17  30.  Archiwom  staré  posiadař  klasztor,  lecz  to  w  poža- 
rach  zniszczone,  a  najwažniejsze  dokumenty  przez  prowinqjala,  a  potem 
apostat§  od  zákona  i  wiary  Franc.  lizmanina  W}'kTadzione  i  zabrané  zosta- 
}y  155  3  r.  Mial  ten  kl.  historyków,  azczególowo  dzieje  jego  opis^j%cych« 
lecz  te  zagin§ly.  R^kopism  ks.  Bon.  Makowskiego  poszedl  w  pry watne  r^ce 
nieznajomych,  a  ks.  Wyszkowskiego  ogniem  splon^l.  Požár  Krakowa  w  Li- 
pen 1850  r.  zniszczyl  košciót  i  jego  ozdoby.  Nikt  zrazn  nie  myálal,  aby 
mógt  znowa  powstaé,  i  wiela  radzilo  zakonnikom  opašcič  to  miejsce  na 
zawsze.  Glos  ks.  Antoniewícza  d.  22  Sierp.  t.  r.  obadzil  nadzieje  i  posy- 
paly síq  ofiary,  z  których  gwardjan  ks.  Damazy  Zielewicz  podniósl  máry 
šwi^tyni.  Stan  áwi§tyni  tej  przed  požárem  opisany  w  Pam.  R.  M.  VT 
168.  4)  W  Lelowie  r.  1357  fandowal  fran.  Kazimierz  W.;  lecz  koádót 
i  kh  ich  w  požarze  1638  r.  stal  si§  znpdo^  raini|.  Wznieáli  nowy  do- 
broczyňcy  r.  1640,  Jan  i  Izabdia  Szypowscy.  Klasztorzaá  odmarowano 
mi^dzy  1668  a  1727  r.  Zakonnity  do  czasa  tej  k1§ski  ntrzymywali  si$ 
z  jalmažny,  po  któr§  codziennie  hrací  swych  wysylali.  Gáj  nast^pnie 
i  mieszkaácy  miasta,  temže  nieszcz§šdem  dotkni^ci,  nie  mogli  ich  dosta- 
tecznie  opatrywaé,  zacz^li  fran.  przyjmowaé  zápisy,  które  byly  bardzo 
•zcznple.  Z  tego  wzgl^o,  przy  brakn  czlonków  w  zgromadzenio,  opaéciK 


564  Fnueiszluuúe  «  Pibct, 

to  Biejace  r.  Mi&:  pctzém  do  icb  koadofm  pneniesoBO  p^*«^  fF^m^L 

M.  Kl  3  3).  5j  W  Aďur-ím  Miejcit  Kcrcspň€  mál  fando vaé  óma.  Bife-| 
staw  Witjdlivy  r.  1248,  i  zbudowač  im  kose.  drewniaiij  ok.  r.  isrí 
lecz  prawdopodobniej  aczjnil  to  dopiero  Kazímien  W.  r.  1S49: 
nj  xnLiej  ita^znie  i  Olbrachtowi  ft  1^00)  pnjpisaj%.  S 
djana  Aadrzeja  Bt^^owákiego  od  i,  17  50  pi^knie  koiseul 
wjmalowaay  i  przjnrojony.  Klosztor  r.  1 7  7  7  zgorzat  w  cBescc, 
tt  naprawior.y.  6;  W  -NV.tryw  .nic-tí  fandowal  fran.  Waclav,  kzól 
rz^dz^cj  PoUk^  po  wj^cania  Lokietka,  ok.  1300  r;lnbOv 
nczesQiej  nkco  mleli  to  byó  zakonaky.  Kokiól  kh 
wnj  obraz  oblicza  P.  Jeznaa,  awažanj  za  dzielo  á.  ^  ji  kapa,  wcale  m- 
OÁzkodzon  j  w  požarze  i  ^  ii  r.  i  w  inorcb.  jakie  potéa  naatipžZj.  Aka 
kLx=2t6rne  z  roka  1^35  wspominaj^  o  nim,  ie  poalonie  fcróla  Wacb' 
wa,  do  w.  ks.  mo^.kíoTFskiego  wTprawieni,  spostnegU  w  j^o  skarbca  ohm 
ten  ja.ini6j%cf  niezwykM-m  áwiatlem  i  prosili  o  Die-zo  uia  pasa  swojcfc 
Z  tnidno4cÍ4  otrzTmaíi  dar.  [ochodzacr  z  Jerozolimj,  i  w  akladadi  z  ňr 
tanem  tnreckira  oddar.y  w.  kaí^cia.  Gdy  obraz  wiežli  na  oddzželnjm  v> 
zio  i  stan<^)i  w  górach  s^deckich,  nie  mogii  dalej  rašzjč  i  zostawili  p 
u  pewnego  piistclnika.  Donióatázy  o  tém  królowi  Waclawowi.  wyjeiasS 
od  nifcízo  fundarj»5  ko.kiota  i  sprowadzenie  fran.  do  Nowego  S^cza-  Pdňiiq 
Kon:tanty  Lnhomiriki,  k&i^že  i  podczasz>' królewski,  doznawszj  caiin,  v?- 
stawií  dla  obrazu  tego  wspanial^  kaplir^.  K.  17  95  zakonnicj  zt^  pne- 
njesieni  do  Starego  S^cza,  a  jeden  tylko  jakii  czas  pozo^tal  na  kaza^ 
dziejit^íe  przy  parafji:  obraz  za^  cudoirny  wzi^to  do  farr  tamte^sQ- 
7)  \V  6tar*jm  Sqczu  stanul  kl.  ok.  r.  1280,  zbadowanj  przez  hř.  Ks3e- 
gund^i  gdzie  30  utrz^mywaía  zakonników,  aby  nabožeústwo  odprawM 
dla  zakonnic  i  spiewali  u  nkh  godziny  kanociczne,  dopók^dby  sie  sie 
vvnczyíy  zakoonice  spicwu  chórowego  i  obrzi»dów  potrzebajch.  Oni  lež 
miowali  tam  kazania,  stuchali  spowiedzi  i  innc  dacbowne  spelniali  powin- 
DO-!ci.  \y  nástupných  latách  zakonnice,  ze  swycb  obszernych  dobr  i  boga- 
tych  dochodów,  utrzymywah'  franciszkanów,  íožac  na  icb  ubiór  i  potrwie- 
rjíe.  Uítařy  jednak  te  laski,  gdy  klaryski  z  pod  posloszeiistwa  brari  zá- 
konných wylamywač  si§  poczgřy  w  r.  1593,  za  prowincjaia  Klemensa  za 
Skalmierza,  ar.  159  6,  za  Jana  Donata  Capu  to,  pro  wi  nejala,  rázem  z  kli- 
ryskami  krakowskiemi,  zupelnie  z  pod  wladzy  prowiucjatów  zákona  wy- 
j^te  i  juryzdykcji  bpa  miejscowego  poddané  aostaíy,  nstaw%  Pap.  Klemes- 
sa  VIII.  W  czasíe  tych  nieporozumieň  z  klaryskami  i  potem  takže  nu- 
lo ta  bywaío  zakonników:  najczgáciej  gwardjan  tylko  i  kaznodzieja,  któny 
byli  zárazem  spowiednikami  zakonBíc,  i  mieli  nicldedy  innego  jeszcze  ksie- 
dza  u  siebie,  lub  kilku  kleryków.  W  pólowie  XVIÍ  w.  kosciól  ich  pod 
wezwaniera  ó.  Stanisíawa  bpa  wyrestaurowany,  a  klasztor  przebudowany 
itaranicra  zakonników.  R.  1744  przy  oharzn  W.  Kanegondy  wmnrowa- 
no  kamien  z  wyciáni^t^  jej  stop^,  wedlug  podania,  sprowadzony  z  ^r 
Pienin,  gdzie  8i§  znajdowař.  8)  W  Radomsku  byli  frandszk.  przeniesieni 
z  Brzpžnicy,  gdzie  ich  Wladysřaw  Lokietek  fundowal  r.  128  6.  Tenže  r. 
129  7  przeprowadziř  zakonników  do  Radomska,  cz§áó  košciola  z  mnrn, 
a  klasztor  z  drzewa  postawiř.  Po  kilkakroé  koše.  i  kl.  ogieň  zniszczyř] 
a  zakonnicy  do  takiej  przyszli  biedy,  iž  opuácié  to  miojsce  mnsieli,  i  okolo 
80  lat  stalo  pustkami,  tyraczasem  grunta  i  posiadloáci  klasztorae  mic- 
Mczanie  porozbierali.  Dopiero  królowa  Bona,  w  tych  stronach  cz^sto  pi«- 


FrtMiizkmie  w  Péhea.  565 

byvajfca,  r.  154  s  na  przedstawienie  Fnine.  Lizmanína,  spowiednika  i  ka- 
zoodziei  svrojego,  kokióř  wjrestaQrowa^a,  klasEtor  z  drzewa  sbadowaía, 
gninta  powróeič  kázala  i  firan.  przyzwala.  Wkrótce  klasztor  zgorzal,  a  za- 
konnicj  tylko  w  chatách  zamiaszkiwali,  až  r.  1 6  3 1  ze  akladek  nowj  kla- 
sztor stan^}.  Ten  spton^i!  I65i  r.;  lecz  168S  r.  znown  z  drzewa  odbn- 
dowanjT,  a  w  r.  1728  nowjr  z  nrarn  itawiaé  zacz§to.  W  r.  182  7  koác. 
w  požarze  zDÍszczony,  wnet  jednak  wyrestaorowanj  zostal.  Klasztor  w  r. 
1864  zniesionjT  (Pam.  R.  M,  Y  405).— Knstodja  Inbelska  mM% 
kl.  ra§z.  6,  žeá.  jeden  w  Zawichoácie.  i)  W  Luhlinie  ks.  Wojdcch  Znza 
albo  Znziewicz,  prebendarz  kijaúskiego  kosciola,  fnndowa!  fran.  r.  1619, 
dokqd  rokn  nast^pnego  pržybyb*.  W  r.  1621  wystawili  sobie  drewniany 
koáciolek  á.  Wawrzyáea,  a  16S5  rozpocz§to  bndow§  morowanego  pod 
tjt.  Matki  Boskiej  Anielskiej,  dok^d  potem  przeniesiono  cndowny  obraz 
N.  M.P.  W  r.  1688  Franc.  Kossowski,  wojski  lubelskí,  w  miejsce  dawnego 
drewnianego,  nowy  wymurowa}  klasztor  i  dodai  koáciotowi  ozdoby  w  dwóch 
nieiach  frontowych.  Od  r.  1703  khuztor  npadaé  poczi|},  zniszczonj  kon- 
trrbacjami  Szw^ów,  a  potem  innemi  kJ^skami;  w  r.  I817  roíal  jnž  bar- 
dzo  szczapty  fundnsz,  dla  tego  przeniesiono  zakonników  do  St§žycj,  a  re- 
8zta  ich  maj§tnoáci  klasztorowi  w  Warce  nst^pion^  zostala  {Pam.  R,  M. 
XII  4  28).  2)  W  SmardzewicacK  w  dobrach  bpów  knjawskich,  na  miej- 
sca,  gdzie  si§  wieéniakowi  pewnemn  nazwiskiem  Wojciechowi  GÍowa,  obja- 
wila  á.  Anna  z  N.  M.  P.  i  P.  Jezosem,  wystawií  koádól  drewníany  bp  Pa- 
wd  Wolacki  1622;  lecz  wi§cej  nad  to  nie  zrobil,  émierci^  zaskoczony. 
Dopetnit  reszty  nast§pca  jego,  Maciej  Lnbieáski,  wzywaj^c  ta  fran.  1631 
r.,  których  hoJDie  nposažyl  i  klasztor  z  drzewa  wystawit.  W  r.  1683 
zakonnicy  z  ofiar  stawiaó  zacz^li  koációi  mnrowany,  który  1701  r.  po- 
ávri^cono.  W  r.  177  5  przyl^czono  do  klasztom  paraQ^  Nagorzyce.  Mi§- 
dzy  r.  1722  a  1747  bp  kí^awski  Krzysztof  Ant.  Szembek  wystawil  mu- 
rowany  klasztor,  w  którym  i  dla  siebie  pokoje  orz^dzil.  Jest  historja 
klasztom  smardzewsldego,  dmkowana  w  Warsz.  1731  r.,  pisana  p.  ks. 
Lndwika  Cbybiúskíego  (nie  Cbyliáskiego,  jak  ma  Jocber  IKI  n.  9,02  5), 
dedykowana  Maliňskim,  chor%2ym  gostyúskim.  Ta,  po  klika  przedmowach, 
opis  míejflca  i  ko^oia,  niektóre  cada  é.  Anny  i  wiadomoáé  o  obrazie 
N.  M.  P.  placz^cej,  a  w  koácn  naboleústwo  do  4.  Anny,  P.  Jezosa  i  N.  P. 
Jest  takže  opis  t^o  koéciola  i  klasztom  w  Pam.  R.  M.  Ví  218.  Do  St^- 
iycy  sprowadzeni  firan.  1591  r.  przez  mieszczan  tamtejszych;  r.  1638 
fandusz  ich  pomnoženy;  w  1641  nowy  koše.  i  kl.  mnrowaó  zacz§to  i  w  lat 
kilka  dokonáno.  Po  wiela  klikách  od  wojny  i  ognia,  wylewy  Wisly  mo- 
cno szkodzily  tej  badowie,  až  r.  1749  nagle  prawie,  d.  20  Czer.  o  godz. 
%  wiecz.,  rzeka  koryto  zmieniig%c,  podm^la  koác.  i  klasz.,  iž  si§  zawalily 
w  jej  nurtach.  Zakonnicy  przeaieáli  síq  z  nabožeástwem  do  kose.  paraf., 
gdzie  do  r.  1751  zostawali.  W  tym  czasie fmncíszkanie,  na  miejsca  przez 
mieszczan  sobie  nadaném,  zacz^li  bodowaé  nowy  koáció},  a  rázem  tym- 
czasow§  wystawili  kapliczk^  z  drzewa,  dla  odbywania  nabožeústwa.  Z  po- 
woda  jednak  brakn  fnndaszn,  tylko  drewniany  koác.  i  kl.  postawiono  na 
murowaných  fnndamentach.  Požár  gwaHowny  r.  17  90  zniszcz}*!  to  oboje 
do  szcz^ta.  ,  Staraniem  ks.  Marcelego  Jarkiewicza,  gwardjana,  wymnrowa- 
no  nowy  koác.  pod  tyt.  Przeraien.  Paáskiego,  który  dingo  stal  niedokoú- 
czony  dla  braku  piení^žnych  zasobów  {Pam.  R.  3/.  V  4  85).  3)  W  War- 
ce zaprowadzeni  przez  wdow^  Katarzyn§  Trzebiúsk^  r.    1629,   a   dawny 


drewciaoT  koéciói  L  Leonarda  oétfviii  im  Búeszczasie  i€Si  r.:  Ificifdlf 
proU«2C2  ú^  tei&a  sprzeciwil,  fiuidatarka  sowj  i  dnewa  wyitairíla  less 
r.    Níezadlugo,  bo  16^3  r.  pc^Qio&o  fandaBeisu  pod  l&oéci61  marowa^y, 
klafirUirttbbyldrewxúaiij  dor.  16»S,  w  loóiTm  z  mazu  stawiac  go  poa^ 
to.     Tec  w  r.  ib0  2  upi^kszoDT,  a  1826    znovu    wjrestacrowaj^  xotítL 
W  klautorze  byl  prz€lú2ocym  czcigodny  shiga  Božy  Rafal  Chylinski  1727 
r.  (/^a"<.  Ji-  3/.  VI  4^wj.    4)  W  Warézaant  Jakub  Sotnow&ki,  aekretiD 
króla  Wtady&lawa  IV,  i  Zjgxn.  Wjbranovski,  stolnik  varszav.,  postanoviii 
fuadow^ió  kosc.  i  kJ.  fran.  164^  r.,  i  z  drzewa  je  wystawili  1646  rotaL 
WJDcenty  Scuipíu  de  Vaíeatia,  wloch,  ale  do  polskiej  prowincji  zaikzoi?, 
gdy  La  dworze   Wladyslawa  IV    spelniál  obowi4zki  kapelana    i   znoijta, 
myjed&al  królenskie  zezwoleoie  na  fandacJQ  íraD.  w  Warszawie.     Bndowa 
ta  w  Lit  dzic-ai^c    zgorzala,  now^  «i^,  takže  z  drzewa,  r.  16  6S  atavik 
pocz^to.     Nieza^Iiugo,    bo    I6  7d  r.    zabráno  síq  do  mnrcwankí    kosdoh 
i  kia^ztoru,  co  dla  braku    dobroczyúcúw,    uraz    okolicznosci     cza&owjcii, 
dopiero  r.   1 7  .j  2   wykonczoDC  zostalo.     W  košcielo  5%  relikwje    s.  Witir 
liia,  od  heneilvkta  XIV  Pap.  otrzymaoc  i  ta  r.  1754  mnieszczone  (Olo- 
vu tego  b\«i^t<;^o  jest  w  katedr/e  wloclawskiej).   Koációl  w  r.    1843  ko- 
szteni  rzs|du  wyrcstaurowauy  i  upi^kszony.     K  ib3  7  odbylo  si^    ta  nro- 
czyste  naboi;cnsowo    otwarcia    akademji  dachownej,  przy  tym  kosciele  a- 
ložonej  i  zostaJ%ccj  do  r.  i8Cii,  w  którym  do  gmachu  po  karmelitacb  ni 
Krakow:3kióui  Przcdiniekia  przcniesioo^  zostala    {Pam.  R,  JI/.   VII    4S«: 
Jul,  liartobzeivkz,  Ko^cioty  warszaw.).  b)  W  Zawichoscie  byl  kl.  franciszk. 
przenie«iony  tu  z   Sandomierza.     K.    124  2  czwarty  prowini^jal    Rajmno^ 
Ktaraniem  Bwojéin  pozyskal  miťjsce  dla  braci  w  Sandomierzu,  gdzie  w  dwa 
lata  odbyl  kapituly  i  przyj%l  do  klarysek  bl.  SalomeJQ,   dot^d   tylko  ter- 
cjark^.     Za  wplywera  blogoslawionej  siostry,  oraz  matki  swej   Grzymisb- 
wy  i  žoijy  Kuiiegundy,  wystawil  lioleslaw  Wstydl.  dla  klarysek    klasr^or 
i  koációl  ok.  r.   125  7  w  Zawichoscie,  gdzie  zapewno  poprzeduio  mialyjni 
siodzibf)  z  drzewa.     Okázala   síq  teraz  potrzcba  kaplanów   do    spclnianiá 
poslug  duchownycii  zakonuicom,  dla  tcgo  przyzwano    franciszk,  z  Saodo- 
inierza.     Zakonnicc  zobowÍ2|za}y  si§  z  wlasnych  dochodów  ich  potrzeby  za- 
opatrywaé,  a  lioleslaw  zbudowal  im  klasztor   po   prawej    stronio  koáciola 
pnnicii  zákonných.   Odt^d  franciszk.  opušcili  zupelnie  Saudoxnierz  i  tuzí- 
uiieszkali.  Nápad  Tatarów  r.   12  59,  w  którym   12  franciszk.  i   60  lakos- 
nic  inialo  zgiu^ó  ámierci^  mQCzeňsk%,  tak  dalece  zákonice  przerazil,  i2  ú\ 
przcniosly  z  ksicnii^  swoj^i,  bl.  Salomeii,  do  miejsca  niedost^pnego,  Slok 
alho  Kamieukm  zwanego.     Pozostali  wigc  sami  franciszk.,   którzj  znijao- 
wany  kosciól  i  klasztor  odnowili.     Gdy  potem  r.  165  7  Szwedzi  Doweisi* 
szczcnio  sprawili,    pobožnosč   wiernych  dostarczyla  árodków  naprawy,  il 
r.   I6ti:i  ju2  wszystko  wyporz^dzouo.     Nowa  rcstauraqja  z  grunta  odbTb 
gig  r.   1840  skladkami  catcgo  krajů.     Najdawniejszy    pomník    w  koudele 
jest  Grzymislawy,  žony  Leszka  Bialego,  matki  Boleslawa  Wstydl.,  i  Salo- 
nici  ý   1258  {Pam.  JL  M.  IV  222).— Kustodja  chelmiúska,  w  se* 
mi  Pruskiej,  liczyla  sicdm  klasztorów  m^zkich.  i)  W  Cheimnie  franciszh- 
nio  zaprowadzoni  ok.  r.  12  39  {Jan  z  Komorowa^  Chronic.  p.   4);  r.  125S 
kosciól  zbudowany  przcz  Bertranda  de  Ilurszhertz,  Bertranda  Balle  i  Amcl- 
da  Banaim,  krzyžaków.  Ilerea^a  Lutra  wypgdzila  zakonników  ok.  r.  i5žSt 
a  kosciól  sprofanowala,  obracaj^c  go  na  stiýni^.  Zakonricy  przeszli  do  Si- 
kso^ji,  bo  z  tamtcj  prowincji  pochodzili  i  do  niej  wówczas  naleželi.    Fo 


Fnweiszkuie  w  Piliee.  567 

ospokojeniu  sí^  i  oa^lňeniv  sxalv  oowttorstwa,  bp  ebelmiáski  Piotr  Kostkt 
koéciól  rekoDcyljowal  i  wprowadzíl  frandszk.  zprowiinrji  polskiejr.  158S. 
Przy  koiciele  4  kaplice,  oost^oe  tytat  swolch  fondatorów:  Jana  Zawadv- 
kiego  (t  l«45),  Alberta  Czerskiego  (w  r.  1655),  MelcbjorB  Weyhen, 
wojewodj  cbetmítL  (1655),  i  Wojciecba  Leskiego,  bpa  chelmiá.  (f  1758), 
lobo  ten  osUtni  tjlko  grób  dla  swej  familji  w  kap]icy  iira|dzi?,  a  zbndo- 
wati  ji|  zakonnicy  ze  skladek.  W  koáciele  przecbowoj^  si^  relikwje  M. 
Jana  Lobedao,  z  Tornnia  rodem,  zm.  1264  r.,  patrona  flisaków  i  žeg]arzy. 
Pozostaly  takže  koád  innego  áwi%tobliwego  franciazkanina,  imieniem  To- 
masza.  Zwlokí  zaš  bl.  Szymona  z  Toninia  (f  1863),  zakonnika  ta  po- 
grzebanego,  q>aliU  Intrzy  w  1527  r.  Wspanialy  oltarz  wielkt,  wystawiooy 
ok.  r.  1746;  stalla,  przyozdobione  obrazami  z  žyda  á.  Franciszka  i  á.  An- 
toni ego,  s§  p§dzla  zakonnika  Kazím.  Lesiowskiego  z  r.  1644:  posadzka 
marmnrowa  z  r.  1645;  kazalnica  pi§kna.  wystawiona  okolo  1750  r.  Nie- 
gdyé  pi§é  okien  mialo  szyby  kolorowe,  z  obrazami  áwi^emi,  lecz  tych  be- 
rezja  uszaaowaé  nie  omiala.  Klasztor  wyrestaarowany  okolo  r.  17  28,  ata- 
raniem  Konst.  Kossowskiego,  prowincjala,  który  wielkie  zaslngi  wzgl^dem 
míejsca  tego  položyl.  Byt  ta  i  nowicjat;  przed  nápadem  Szwedów  mie- 
szkalo  zwykle  50  do  60  zakonników.  Do  klasztom  nalézala  wieášwier- 
kociny.  2)  W  Che^méy  fCnlmsee)  na  przedmieácia  stal  košciól  á.  Jerzego, 
mely  i  nbogi,  nalež%cy  do  prepoz^-tary  azpitalnej,  któr%  kapitola  ehehnid- 
ska  r.  1622  oíiarowala  Gabijdowi  Wladyslawskiemn,  á.  teol.  i  o.  pr. 
dr..  kanonikowi  cbelmiá.  i  profeasorowi  kr.  Wladystawa  lY,  z  Cbelmžy 
rodem,  zwanema  Provanei  przed  otrzymaniem  szlachectwa.  Ten  wyrestau- 
rowal  koiciolek  szpitalny  i  zbadofval  przy  nim  dom  w  mnr  pniski,  a  na- 
st^pnie  sprovadzil  fran.  1625  r.,  daj^c  im  pewien  zapiš,  z  warankiem, 
aby  Dtrzjniywalí  trzech  zakonników,  z  którydíby  jeden  byl  kaznodzie}^ 
a  dwóch  spowiednikami  w  katedrze,  tam  oaówczas  b^%cej.  Pod  koniec 
XVIII  w.  ledwio  dwóch  ksi^žy  ntrzymač  si§  moglo,  día  szczuplego  fando- 
szu.  Fundator  am.  1631  r.  i  to  pochowany.  Za  napadá  Szwedów  1657 
r.  klasztor  zgorzal,  lecz  ze  skladek  odbadowany;  znowo  r.  1709  z  ko«> 
šciolcm  rázem  splon^l,  jednak  wkrótce  wzniesiony,  najwi§cej  darami  Teo- 
dora Potockiego,  wtedy  bpa  cbelmiáskiego.  3)  W  Dohrzynm  nad  Wisl% 
kose.  i  kl.  franciszk.  przez  kogo  fondowany,  dobrze  nie  wiadomo.  Histo- 
rycy  zákona  przypisnj^  go  Konradowi  I,  ksi§da  mazow.,  okolo  r.  1220; 
inni  Wladyslawowi  Ěokietkowi,  ks.  kigaw.,  ok.  r.  12  79;  inní  Uenrykowi^ 
synowi  Konráda;  inni  wreszcie  Zíemowitowi,  ks.  mazow.,  ok.  r.  1316.  Li- 
tv.ini  kosciól  spálili  r.  1823;  lecz  ze  skladek  odbadowany  1395  r.  Spá- 
lili go  znowo  krzyžacy  r.  1409,  ale  znowo  potem  odbadowany.  Morowa* 
ny  klasztor  dzisiejszy  stanul  dopiero  r.  1795.  Z  polecenia  króla  proskie- 
go  r.  1804  paraQa  do  niego  przyl^czon^  zostala;  klasztor  zniesiony  I86é 
r.  (Pani.  R.  M.  V  40).  4)  W  Inowrociawiu^  wedhig  Kroniki  Jana  z  Ko- 
moro wa  (s.  4),  przyj^ci  bytí  franciszkanie  „per  qnendam  principem  Biely, 
qni  etiam  claostrom  coepit  aedificare  in  moro."  Bylo  to  ok.  r.  1239. 
Gdy  w  r.  1259  miasto  zbarzooe  zostalo  przez  Šwi^topelka,  ks.  pomorslde- 
go,  zapewne  wtedy  na  nowo  w  r.  1261  fandowal  frandszkanów  ksi^ 
kujawski,  którego  bistorycy  zákona  Doúczykíem  nazy wig^.  Pocz^tkowo  kf^. 
i  kl.  byly  morowane;  lecz  w  wojnacb  klasztor  spalony,  poczém  zíjíonnlqr  po* 
stawili  drewniany,  który  stid  bUsko  435  lat,  až  nareszde  zniszcsony  wfe* 
kiem,  w  r.  1705  staraoiem  gwar^jana  Remigjasza  Wojkowskiego  na  no-^ 


1^  fimtiokMĚĚš  w  PtlsM. 

w   r^utt^u-r^Lt^     Sjscioř   pod  Ijt.  i.  Fnmciszla,  i  kaplkt    Wtodków, 
tyiu*ii  ■>  '.^^.c.l  rtíw*.  Ziipisy  3kladaj§  sig  2  folwarka  Ja^wo  od.  r.  146S, 


»  wo.*^*^^*  nuianm    pnei    Macieja  Wlodek.    6)  W  NieMzauri^  byl 
fcnt.-^a   '   i;«s»ur  TíociMk.  fundowany  praez  mistm  knjiackiego   Pop- 
7VATA    t*    •**>uřťuii.     Ten  bowiem,  sprowadáwszy  frmndszkEnów  z  Saksoiúi 
ň»   tiuiř^a  ir^J*ckiego   Torunia  w  r.  1239,  a  potem    pneniostaqr  mie 
K^^-uv    ^'»vj^  oa  Xieszawy,  tam  Ukže  zbadowa!  im  koációt    á.    Enjii, 
•  v;*>,.v»\Mii    w  mur  pruski,  ok.    r.    1249.     Gdy  ten    nlegl  zidssacieois, 
>l  c»\i^  >«ii4  Jagiello,  na  podzi^kowaDÍe    Boga  za  zwyci^wo    nad  krzjžt- 
ii»Mu    iiiAÍ  postawié  nowy  r.   1426;  lub,  wedlog  innych,  gdy  miasto  zrnj- 
n^vi^ao  %vvlewami  Wis}y  przenoszono  na  wzgórze,  tam  síq  tei  fraacisikA- 
ui^  -isaiiowili  i  zbudowali   ofiarami  pobožných,  ok.  r.  1460,  za  Kazinie- 
i«a  J^^ieJloúczyka,  któremu   dia  tego  niektórzy  now^  fnadacý^  przyzujl. 
Na^Nidy  uieprzyjaciót  zniszczyly  siedzib^  frandszk.;  wtedy  obywatel  raiasU 
^Vawr^yniec  ániiatek  z  žon^  Agnieszk^   r.    I6II  zacz^  badowa6  koádól 
a  luuru.  K.  17  29  požár  zniszczyi  i  t^  áwi^tyoi^,  która  cz^iami  i  zwoi- 
aa  do  r.  17  50  odbadowan%  zostala.     Klasztor  murowany    posta wiono  ze 
kladek  r.  1636;  dot%d  bovt^iem  byt  tylko  drewniany.  R.  1841   od  pioru- 
na  zapalií   síq  klasztor    i    koáció^  przez  co  wiele  bylo  szkody,  któr)  je- 
dnak starannoáč  zakonników  \fkrótce  naprawič  zdolata.     Klasztor  zniesio- 
ny  r.    1864  (Pam.  R.  M.  V  225).     6)  W  Radziejowie  fundacja  frane^. 
Bi§ga  r.   1298.     W  tym  bowiem  czasie   Wiadyslaw  Lokietek,  jako  ksi|že 
kujawski,  zapr03il  ich  tutaj,  lecz  koációl  i  klasztor  stao^ly  z  múru  dopiero 
ok.    r.     1331,  gdy  ksi%2e  ten  spokojnie   juž  na  tronie  polskim  zasiadal, 
a  przytém  slynul  jako  pogromca  krzy:&aków  pod  W8i§  Ptowce,  w  bliskoáci 
Badziejowa  Icž^cej.     Dwakroč  zniszczony  koációl  i  klasztor  przez  krzyža- 
ków  w  latách  nástupných,  podoosil  si§  zawsze  jalmužn^  pobočných.   Ňaj- 
wi^ksz%  szkodQ  sprawil  nápad  Szwedów  1657  i  1704  r.  Poczém  zdoláno 
tylko  drewniany  odbudowaó  klasztor  r.   17  50,  a  w  lat  30  rozpocz^to mu- 
rowany, który    dot%d  stoi.     Koációl  takže  podžwigni^to  z  úpadku,  na  co 
ofíary  pobožných  dostarczyly    funduszu.     W  nim  znajduje    síq  staroiytay 
obraz  na  plótnie,  przedstawiaj^cy  á.  Jana  Chrz.    {Pam,  R,  M,  IV  544). 
7)  W    \Vy$zofjrodzie  byl  koációl  WW.  Ówigtych  i  klasztor  franciszk.,  lecz 
nio  wiadomo  przez  kogo  pierwotnie  stawiany.  Gawarecki  {Opia  iopog,  híst. 
ziemi  wi/8zofjrodzkiej^  Warsz.   182  3  p.  20)  podaje  z  akt,  iž  Waclaw,  ksiv 
ž§  plocki,  ok.  r.  1320  zbudowal  koációl,  w  presbyterjum  z  cegly,  a  w  na 
wie  z  drzewa,  i   franciszk.  oddal.     Ks.  JPiasecki  {Pam,  R,  M.     XI    428) 
przypuszczaj^c,   že  si§  tu  wczcsniej  zakonnicy    osiedlili,    budow^   koáciola 
przyznaje   Janowi,  ksigc.    mazow.,  ok.  r.  1408.  Gdy  požár  r.    I661  zni- 
Bzezyl  drewniany  czgáó  koáciola,  zakonnicy  ze  skladek  wystawili  Daw§  ma- 
rowan^  i  koációl    ten  r.    16  75    poáwi§cony    zostal  pod  wezwaniem  N.  P. 
Anielskiej,    áá.    Franciszka  i  Antoniego.     Klasztor  murowany  zbudowano 
dopiero  ok.  r.    16  84,  gdyž  dot%d  byl  drewniany.     Mial  koációl  cudowny 
obraz  N.  M,  P.,  w  r.   16  98  tu  przeniesiony  ze  wsi  K§pa,  za    pozwoleniem 
konsystorza  plockiego,    oraz    kamien    z  wyciáni§temi    stopami  i  kolanami 
á.  Jacka,  który,  wedlug  podania,  na  nim  ukl^kn^wszy,  modlil  si§  po  przej- 
áciu  cudowném  Wisly  pod  Wyszogrodem.    Rz^d  pruski    zakonników  zt^d 
przeniósl  do  Dobrzyuia,  fundusze  ich  zaj^l,  a  koációl  r.  180  3  oddal  pro* 
teatantom;  klasztor  zaá  opróžniony  spustoszal.     Te  30  klasztorów  w  4  ka- 
atodjach  wymienia  mappa  zákonu,    wyžej  cytowana,  dodig^c,  ;&e  w    biegn 


FrawisduuM  -w  PMtoe.  569 

csisa  kíllca  kksxtorów  z  prow.  poUdcj  praeszto  do  ionjcb.  Jako  to:  Ida- 
aster  w  Karnawte  na  Siláka  do  prow.  Anslijí,  kL  w  Opawie  do  prow. 
Morawji  r.  1 7  S  3  eiygowanej,  w  i/^ytMirá  do  prow.  Sil^ska,  zaš  w  Toru- 
aitf  i  Gdaúéoi  (oImi  z  prow.  zaakiej)  dawno  zniedone.  Kksztory  w  Opola 
i  Bytomin  d<^ieror.  1725  odpadřj,  zmocy  breve  Benedykta  Xlií,  wjdane- 
go  na  proéby  eea.  Karola  YI.  Tcruá  otrzjmat  zakooników  r.  1239,  za 
jmstrza  krzyžackiago  Konráda  landgrafa  z  Tnrjmgji,  w  4  lata  po  swém 
zaloienia.  W  tym  bowiem  czasie  Poppo  de  Uostemo,  prowincjat  krzj- 
tacki,  sprowadzil  ich  z  SaksoDji  i  wystawif  klasEtor  z  košdolem  Narodz. 
N.M.  P.  (Jan  z  K(mor€wa^OkT0íí.  8.  4).  Franciszkaaie  zt^  rozchodzili  si^ 
na  cale  Pmsy  dla  oglaszania  Ewangelji  poganom,  ich  zaá  prače  or^m 
wspierali  krzjiaigr.  Niedlogoprzyby}  Wilhelm,  bp  Modeny  (Matíneosis), 
legat  Innooent^o  IV  P^m  i  !*•  i^^i  odbyt  synod  w  koádete  toruáskini 
fraaciszkanów,  na  którym  podzielil  Pmsy  na  ^etei}^  daj^  im  zaraz 
bpów,  mi^dzy  którymi  Anzelm  z  tego  zákonu  zaďadl  na  ttoUey  wanniá- 
skiej,  jako  pisze  Treter  (Z>e  Eppaiu  ei  Eppis  Varmtem.  p.  2).  Klasztor  to- 
mňski  po  zaprowadzenin  reformy  Interskiej  zniesiony,  a  potom  r.  1592 
bemardjmom  oddaný.  Z  tego  píerwszego  przytnlkn  franciszk.  na  ziemi 
pmskiej  rozprowadzeni  zostali  zakonnicy  i  po  innych  miastach,  a  miano* 
wide  dostali  si§  do  GdaAska^  gdzie  klasztor  ich  zaiesiony  przez  here^ 
i  na  gimnazjnm  Interslde  obrócony  zostat;  do  Nowego  takže  zaprowadzeni 
franciszk.,  lecz  wyp^dzeni  zostali  przez  luteranów;  miejsce  ich  r.  1592, 
podobnie  jak  w  Toronio,  bernardýnem  oddané,  a  Kazim.  Biemacki  na- 
próžno  w  dzíetach  swoich  prawa  zákonu  swego  do  miejsc  tych  dowodzit 
i  o  nie  si$  dopomina).  Byli  tež  fran.  w  Brwubergu^  gdzie  potem  jezuici 
z  prow.  litewsldej;  oraz  w  KróUwm^  lecz  koációl  ich  nast^pnie  protestanci 
zíggii.  Dodač  tu  jeszcze  wypada  krótkie  wspomnienie  o  kl.  fran.  we  Wro^ 
elawiu^  który,  lubo  do  inn^  prowincji  nalézal,  mia}  jednak  stosunki  z  na- 
Bzemi.  Podige  Miechowita,  že  go  stawial  Hearyk  Pobožný,  ksi%že  szl^ski, 
syn  Brodatego  i  á.  Jadwigi,  r.  1240,  a  potem  doko6czyla  žona  jego  An- 
na. W  koácide  i,  Jakoba,  dla  fran.  zbudowanym,  poehowany  tenže  Hen- 
ryk  i  Poppon,  mistrz  krzyžadd,  fnndator  kL  toruňskiego,  takže  w  wojnie 
z  Tatarami  polegty.  Herezja  wyp§dzila  zakonników;  lecz,  po  uspokojenlu 
burzy,  znowu  zaprowadzeni  zostali  do  koádola  š.  Doroty,  dawniej  augu- 
stjaňskiego,  zbudowanego  przez  Karola  IV  r.  1350.  Augustjanów  bowiem 
w  r.  1530  przeniósř  magistrát  miasta  do  koádota  á.  Ilieronima,  poczém 
košciól  á.  Doroty  oddal  fnuu,  a  koéc.  á.  Jakoba  norbertanom,  których 
áwi^tynia  za  můrami  miasta  pod  tytw  áw.  Wineentego  zopetnie  upadla. 
Z  tych  wszystkich  miejsc  zakonnicy  wkrótce  wyp^dzeni  zostali  i  fran.  do- 
piero  r.  16 12  do  koác.  á.  Doroty  wrócili,  za  lask^  ces.  Madeja;  dzié 
ich  nie  ma.  Wszystkie  te  klasztory  w  Prusach  nalézaly  uiegdyá  do  pro- 
wincji saskiej  ')  i  z  jalmožny  tylko  žyiy,  nie  posiadaj^c  žadaego  wcale, 
lub  szczuple  bardzo  uposaženie;  obecnic  wszystkie  poznoszone.  Prowincja 
polská  užyw^  wi^kszcj  piecz^ci  starožytnej,  na  której  jeszcze  i  Gze- 
chy  wymienione  byly;  zwyczajna  pieczgč  wyobražala  é.  Franciszka  ka- 


*)  Pnmincja  siska  francíszkanów  obejmowala  kilka  slo  vian^kich  miej- 
scowosci:  dia  pokazania  jak  daleko  9\^  Tozú^ěX^^  przyuuu^itiiy  12  jej 
kufltoiyj:  Brema,  Halberstadt,  Magdeburg,  Labic2,  Szeaedn,  Lipsk,  lCiiQÍ», 
Zlota  €róni,  Pnuy,  Wroclaw,  Braii£barg  i  Taryngja. 


I"-. 


.*       .-•     a- 


d-  ^  .'  •  »i^'^     ar 


-    zi   x:r»^ 


^//(  í  .       it-..if       -.4        ř".'j'.i     r.jrr^.  £:--•-•    >"   X. 

#/>:•.     /  •   .•    •*■  '      /-•■'•--.:    r.-r-    /-w.rr   :rf.  ▼    ¥-itřa-.    ? -í 

;    ,      ',  '/.  ■•■  /»,   •-     .,■      .   .--    ,•- L      Tor::;.'.*:      rr^^i*,    A~ 
;ř ,         ■■•'  /  '  /.-^  •  -  >!. .   r  i :  V". '-  .■    i  -.  •- T- c  i-L-r:  .ri»;  V irma 
/   *♦--.    ♦r  <    y-/,-/  »■*.*  2  »  1.  ■:-.   i-W;  ;•-•:: ijxič-   i-»*  r-ri 


_       • 


kr.Iea  Ji- 


wř'.'  I  '!'.   7.      ■*    'i 'i  r   .'.-.;:.'.;  fr%r.'ři'7k\T.*íci  .-^hf2-sl  Ewang^lj^  do  r.  1341, 

_.      i     »  .       .  i    .      .    r.  .  . '    •       ..  w    -   .      %.» -       -• «_??     ÍT--^ -  ?_ 


*';#  /■/•<•' i  .;«•  I /!'/!/**'#      Ni^  7*.ftki\7^y.^  ti';  jednak  kr^itiki  zákonné  w  azczegúlaci 
U^''  ful^ťi    Nť-l^ť/r';  '#t9Íoi'ia  robj^  Dft^et  bpem  wileLtkiíc. 


Fr«uí8zkaaie  m  P$ÍiM.  571 

giell%  pnybyli  znowa  r.  1S87,  &  joden  s  iiicb«  ntzwiskkm  J^rz$J  fTo* 
«i/o,  herba  Jastrz^biec,  zostat  nawet  pierwszjm  bpem  wileáskim.  Po  nim 
drogi,  Jan  Plichta^  bjl  z  tegož  zakopá.  Eoá  równiež  otnjioala  wtedjr 
picrws^ch  arcbpów  balickich  z  franciszkanów,  Chrysijana  Gczdaw^  i  /a- 
kóba  Strqsf.  Tyle  czynni  franciszkame  na  Basi  i  Litwie,  stanowiii  wika* 
iJQ  rnsk^,  oddzieln%  od  prowineji  czeako-polskiej  i  od  niej  wcale  nieza- 
ležD^.  Miewali  awoich  wikaiych,  których  sami  obierali,  lab  z  Bzjma  nad- 
sylat  jeneral  zákonu.  Dopiero  r.  1430  na  kapitole  jener.  w  Assjžo,  gdzie 
nowe  statoty  podáno  zakonowi,  przyt^czono  wikarJQ  roski|  do  prowineji 
czesko-polski^.  Wtedy  bowiem  wymierzono  clos  stanoirczy  przeciwko  Ah 
vuirzysiwu  pielgrzymujqcych  óraci:  wszystkie  ich  wikarjo  zniesiono,  zl%czo- 
no  z  prowincjami  i  poddáno  zwierzchnictwn  przeložonyeh,  a  zostala  do 
czasa  jedna  tylko  wikarja  Boénjú  Dwie  knstodje  skládaly  rask%  wikaiJQ: 
Iwowska  i  nioldawska:  pierwsza  oddaná  prowineji  czesko-polskiej,  droga 
prowineji  wschodniej  w  Kaffie.  Prowincjal  Jan  Kmitá,  za  którego  rz%dów 
przyl%czenie  to  nast§pilo,  tegož  rokn  1430  ndal  síq  na  Bn^  i  w  dzieá 
š.  Marcina  przyj^l  nrzgdownie  knstodJQ  Iwowsk^  pod  swoje  zwierzchnictwo. 
W  tém  pot^eniu  Rná  i  Litwa  pozostaly  przy  prowineji  polskiej,  nawet 
wtenezas,  gdy  sí§  od  niej  Czeeby  oddzielily  (1517  r.).  Skoro  nast^pnie 
liczba  klasztorów  w  Polsce,  Litwie  i  na  Rasi  znacznie  síq  powi§kszyla, 
przez  co  zwiedzanie  icb  tradném  8i§  okázalo,  przyszlo  do  rozdzieienia 
Litwy  i  Rasi  od  Polski,  zk^d  nowa  ruská  powstala  prowincja,  zaraz 
po  polskiej,  cz>lí  22ic  w  porz%dku  starszeústwa  zajmuj^ca  miejsce,  a  27 
na  mappie  zákonu.  Nictylko  zbytnia  miejsc  odleglosc,  lecz  rázem  po- 
trzeba  bližszego  nadzora  i  ntrzymanía  w  karnoáci  zakonników  daly  po- 
wód  do  tego  podziala.  Widač  to  jnž  z  kapituly  jener.  rzymskiej  1623 
r.,  pragn^cej  tym  sposobem  zapobiedz  i  powstrzymač  zgorszenia,  oraz 
lí&dutycia  niektórycb  zakonników.  Kiezadlago  trafíla  síq  ku  ternu  sposo- 
bnošč,  gdy  ks.  Adijan  Bratkowicz,  wyjednawszy  sobie  w  Rzymie  godnoáé 
kommissarza  jeneralskiego,  zaburzyl  ca}%  prowineji,  iž  przyszlo  prawio  do 
wojny  domowej  w  r.  1624.  Cbc%c  spory  te  zažegnač,  jeneral  FeUks  Fran- 
cescbinus  de  Cassia  uznal  za  najlepsze  rozdzieiič  prowineji,  na  co  otrzy- 
mal  pozwolenie  Pap.  Urbana  YIII.  2^raz  w  r.  nast.  1625,  odbywaj%c  ka- 
pitoly jeneraln^  w  Rzymie,  spelnil  swój  zamiar,  oglosil  podzial  i  nazna- 
czyl  prowincjalów,  t.  j.  dla  polskiej  prowineji  ks.  Wojciecba  D^bol^skie- 
go,  który  jednak  zrzekl  síq  wkrótce  tej  godnoáci,  a  dlaruskiej  ks.  Alber- 
ta Giz§  ze  Lwowa,  znanego  ju2  w  Rzymie,  gdzie  z  cblub^,  jako  dmgí 
uczen,  okoúczyl  r.  1612  koilegjum  é.  Bonawentory:  tam  bowiem  polscj 
franciszk.  wysylali  na  nauk^  zdolniejszych  wychowaúców  swoich.  Przed 
tym  rozdzialem  bylo  klasztorów  franciszk.  w  calej  Polsce  46.  Nowa  prow. 
polská  zacbowala  dawn§  piecz^;  ruská  zaá  przyj^la  w  malej  wyobraženie 
š.  Franciszka,  kaž^cego  do  ryb,  a  w  wi§kszej  á.  Antoniego,  odbieraj^cego 
DziedQ  Jezusa  z  r^k  N.  M.  P.,  i  tytul  á.  Antoniego  padewskiego.  Akta 
dotycbczasowe  pozostawiono  w  prowineji  polskiej,  której  oddáno  wszystkie 
klasztory  kustodji  gniein.  i  krakow.,  z  klasztorem  piúskim  na  Polesiu^ 
gdy  prow.  ruská  zatrzymala  kustodj^  lwowsk%  i  wileásk^  Inne  szczególy, 
tycz^ce  sÍQ  granic  prowineji  i  t.  p.,  miano  w  dobrowolnej  umowie  nieza- 
dlugo  zalatwió  na  zježdzie  w  Lnbliníe;  w  koúcu,  obie  prowincje  obiecaljr 
sobie  miloáó  i  pomoc  wzagemn^.  Te  ugodQ  zawarli  w  Rzymie  obadwig 
prowincjalowie  nowo  atworzonycb  prowineji,  zostawi^j^c  reazt^  do  roiatr^* 


li^pn  .Tii.-^:*   .•'ff:*     'itsnz.    -  i*:    Tra 


lA    ír^THí^    ■K-.iT-r.4r:a  irwrn.-i.  lEfimniriw  ^i 


^^:      ?  l^íív.-í ■.  --wj*.   i>.7  la    £.ict"::i:T   =7^':sí» 


j ij ^rř , '. Á- . .  :. 4  ■: / v->  '-  -^  ř • '"  * .  P"' -5 *"•  ^; •  r  • ' "'iž  í  raskiej  š:r^?:i j :  wi^  02*- 
7/t  'Uri^í  -.^  yA'A:.v*.i^  pr'.v.  n-..  'řrz,  Tn-jc-rj.  iejej  ctJ  p-cmebsj  LobLi:. 
7/'X  *:  '*-i  •:,. ú- ..ífT  1  \\\y  r:5*:*  c--bT-wií7.  NapiA-D  jr:i":t  do  Pap.  Urbau 
VI í/  o  i ',..-'-/; 5 Vi  ':l4  r.;sacz^i:a  kJ-rTk.*.  i  .i:n:Agazo  si^.  abr  siaJ-i 
lwow%k>  r;o;fřy  »i'J24í:;ií  sto;  l:  La^ikowycb.  jik  10  oidawca  posuuialJ 
]cf,\\':yi:u  í.  l;'.:.i**:.t.irT  w  Kz^-niie.  Na  kiLcierza  i  opieknna  teco  sta- 
íjj yrn  z íi ;, r o p '/:'/».'! r.'j  arcjbi^kup-ów  lTrow?kicb.  Žádáni om  tym  jesff::^! 
w  t.y^/.fA  za'1'yřw:  »-c7;.  riíí:  da}  moc  pro^incjaJo-wi  obierar.ia  rejensów  przy 
fttud;a^:h.  ktor/.T,  za  z^0'Jíi  •Jeanirorj^jni.  módi  poda-^sic  do  zaszczyta  bai"a- 
brirr:;i*.ij  zítkoiihikhvi,  j'-!li  ohronia  tezv  podané;  prowincjalowi  polskiexnn 
poU'//fUO  o*Uřihf:  do  Lwowa  akta,  tjrz^cc  tejže  prowincji,  do  strzeže&ia 
któryoh  mi^iho  riaz.%aczvr;  oddziehie^^o  archjvrist§:  w  koúcu.  jenerař  nadesiit 
wkr6U:':  zf:zwo]^n}'j  ba  *itaiiOwcze  wcic-lenie  Pinska  do  prow.  ruskiej;  nadto, 
firowirirj;ila  zrobiř  korrimissarzom  na  ^V^gry  i  Wořoszczyzn^.  Spraw^  o  gra- 
uicc  iiro.vjcji  odf^sřa}  jcneral  do  Duncjasza.  Takie  bj)y  owoce  ohrad 
z  piťrwr.z^g  kapitiih'.  f^wietniejsz^  daleko  i  w  ustawy  požyteczne  obDt- 
hzs^  jcHzi:ze  byla  kapitula,  odbyta  r.  1631    w  miešcie  Korea  na  Rusi,  za 


Frucitzkuíe  «  P«liee.  573 

drngiego  prowincjala  Ferdyn.  SUBidawa  ZlHJewski^Oy  pod  prexjdencj% 
jeneralskiego  wizytaton  Wincentego  a  Monte  Pinerío  {Pismo  zbíoratce  íď 
ieňskie  na  r.  1862  p.  S90).  Těmi  zasadniczemi  ustawami,  które  ponania- 
no,  lob  wedlog  potrzeb  czasa  odmieniano,  rz^dzila  si^  Ras  i  Litwa,  sta- 
nowi%c  jedD%  prowincj^  rosk^  do  r.  1686.  Szeéódziesiat  wi^  lat  istnia- 
}y  obie  narodowoád  w  pot%CEenia  spólnem,  a  w  rozdáale  od  polsldej. 
Przez  ten  czas  powstalo  wiele  nowych  klasztorów,  co  wjwotato  potrzebg 
podziata  zbjt  rozleglej  prowiacji  na  dwie  oddzielne.  Te  samé  zreszt^ 
przjczjnj,  jakie  towarzjszylj  poprzednio  opisanym  podzialom,  mia}j  ita- 
taj  miejsce.  Antoni  de  Averta  Avenant\  ibty  jenera)  zakono,  dekretem 
swym  z  d.  1  Czerw.  1686  r.  oddzielii  Litw^  od  Rasi  Czerwooej  i  atwo* 
Tzyl  Dow^  prowincj^litewsk)  pod  t3rt.  é.  Kazímťeria,  zostawiaj^ pro- 
wincji  roskiej  nazwanie  i.  Aníonúgo  padctc.  Jenerat  nadal  przjrtém  iri§* 
ksz4  i  mniejsz^  piecz^č  nowej  prowiacji:  w  wi^kszej  podobno  by)  patron 
prowincji  á.  Kazimierz;  mniejsza  zas  zachowala  pami^  swego  pochodzenia 
od  prowincji  roskiej,  w  wjobraženia  á.  Antoniego  padewskiego,  z  Dzieci^t- 
kiem  Jezns  i  lilj^  w  r^ko,  oraz  napiš:  Síg.  Minu$  Provindae  LAthvaniae 
Or,  JI.  C.  S.  F.  Klasztor  iiíleúski  miat  byč  uwažanj  ca  g)owQ  i  matk^ 
wszjstkich  innjch  w  prowincji.  Do  niego  naznaczon^  zostala  nadzwyczig- 
na  kapitola  na  dz.  s  Lot.  1687  r.,  na  której  wybrany  zostal  pierwszym 
prowincjalem  Litwy  i  Bialomsi  ks.  Marcjan  Michalowski,  expro* 
\%incjal  Czerwonej  Rusi  i  Látwy,  oraz  pater  konwenta  wilcúskiego.  Odt^ 
málo  s%  znané  dzieje  i  losy  tak  catej  prowincji,  jako  i  szczególowych  jej 
klasztorów.  Z  opadkiem  bowiem  starodawnej  národa  pobožnoáci  i  przy- 
wi^zania  do  wiary  ojców,  a  wí^ej  jcszcze  z  powoda  okolicznoáci  polity- 
cznych  i  zoboženia  rodzin  magnackicb,  tych  zwyklych  fandatorów,  lob 
dobrodziejów  klasztorów,  pocz^li  z  innymi  zakonnikami  opadaé  i  znikaó 
íranciszkanie.  Akta  ich  i  historyczne  pami^tki  poszly  w  r^ce  prywatne, 
lob  olegly  zatracenio,  zt^,  dla  brako  w^tka  w  dziejach  zakono,  przyszlo 
to  czasem  oderwane  tylko  íiakta  notowač.  Ze  zmian%  wreszcie  granic  kra* 
jo,  prowincja  litewska  i  roaka  cnacznie  w  liczbie  konwentów  swoicb 
o&zczoplone,  z  których  kilka  odpadlo  do  Aostiji,  zostaly  z  rozkazo  ces. 
Aleksandra  I  r.  1820  z  8ob§  pol^czone,  jako  byly  przed  r.  1686.  Odt%d 
nosily  nazwanie  obojga  narodów:  Prov,  Euuiae  et  Litkvaniae.  Wspomnia- 
na  mappa  zakono,  któr%  Righini,  bez  oznaczenia  miejsca  i  roko,  wydjU 
w  drogiej  pólowie  XVIII  wieko,  nast^oj^ce  klasztory  w  oba  tycb  pro- 
wincjach  wymienia.  Prow.  roska,  z  4  kostodjami,  w  których  bylo  27 
konwentów,  jako  to:  I.  knstodja  Iwowska:  i)  Ltców  mial  koációt 
Znalezienia  á.  Krzyža,  przez  WladyaUwa  ksi§da  Opolskiego  r.  1370  wy- 
stawiony,  po  soiesieniu  którego  przeniesiono  ich  w  r.  1785  do  koádola 
niegdy  kapoi^BÓw,  pod  tyt  Niepokal.  Pocz.  N.M.P.,  r.  1707  wystawione* 
go  przez  ZoQq  Sieniawsk^,  kaszteL  krakow.  {Chodynickiy  Uistoxja  m.  Lwo* 
wa  p.  382).  Robryeela  Iwowska  z  r.  1868  inne  kladzie  daty,  podiyfo 
rok  fondacji  1S80,  a  przeniesienia  frandszk.  r.  17  78  2)  Lteáw  posiadal 
i  drogi  klasztor  tendazk.  tyt.  á.  Antoniego,  fondacji  Janosza  Antoniego 
ksi^  Wisniowieckiego  r.  1 7 1 8,  wymnrowany  dla  zasloionego  w  ich  do- 
ma ksi^dza  Michalowskiego,  który  dožywotnim  byl  tam  gwardjanem.  Zt^d 
r.  17  84  zakonników  przeniesiono  izl^zono  w  jeden  klasztor,  atenobró- 
cono   na  szkol^  elemeiitam§  i  mieszkanie  ksi^žy  parafjalnych    (Chod^nk^ 


ř, - 


/. 


.'•.firr--í— ,  •-:-:-n    T-.r^vF-j-.Ti     rzcz    'acx  Jčtenzniskreyy,  ^ieiiaiB 

.i-»' •*' v.---      r  •    r*.     .  -.rr."    ■":    t  •      '"•<   "rísniasieiii    Tostaii  Tizzi- 

v-iiiriT-        :  -:■  r=: -.:-       -     .Yj:u\:z  m2Í  ixDsc.   5-  SrzylSi 

!r.  .*  -'.;*■  -.  v-..  T"  :•  :-:  -i  :-:í'>  Turr  scáccř  -.  iaciďžawa  3.1 
.i--:-.  A.  ?.-:■.'     -.■.  i    -....': -.^.-^r:.*.     srn     nffTOQ-niP?   fcziJacŤi:    It- 

v      •  -  -  rr-*--  --  .:    ;íia..:i    -^  ir-?r:eiiJ.  njrrrwaiizeni  ťranci- 

í>.    j^      '■'.'. -'..\/.   :    : .      ■•-      ^■-u-:--:'   _v  ]£,  ?.  i  -;.  A^ioceOT:   r.    :4:»"} 

.-r . -^r  •  ■.--r.    -.-rr.     :.'     -;c:r:-   jríns  vwleíiziaro.     S    :ch  fmxdowaft 

f-^/^Ti       !7:fr::;:.-.'-  .'  v.    .k  .  '••  ^rr-??!:!    ia  ■Ťm."V-i-  nTTsiaiia  ^edmk 

y/^ '.;.-.  .    ..--..'.-     ...    .,:..:.v;-.    ;•:"  -     .  •  ; :  -t::!  "ii  i:o:?  !das2Xonw  Is:^ 

/  - .     r.:ri,ř    c;.*.-,:'  r   :    i.-f.rs^   •.  "tl^i  iLiíriaiein".    "    Í5- 

■■-■.  tí    :.    ^ :.  ■'        ..f  :c  :r.-.:.    :   -infi.    "Tíz.jiť::    >T::cqn  :  Martanny 

-*.■■.    .  '.:  M-rr.-;.;..;:.    i.— . :::.•■.— ^:i    .ír^.I::-'^    7.     :  ' 'v  •:      xz:s  tianri 

>  •  ' .  . .  A  i  '  i .  w  T  :----■  i  i  n::!:^  :  ".ciačzr^riw.  i  W  P-::- 
wy   •/      ■■  'j    •       -  :■ '     í;' ;    .:.:    tíz^ížzíí..  }'^3S'ZZ"íc  žío^i  3i:že  jaká  ii'í- 

»:V-'  *':■'-•  ■  •-  '•■""  ÁViT-í;.-  -.  ?'  'n,  nzpm  z  i'*niiaikaiianiL  Ftmc- 
.-/íf^   •■    /,.•- f    !*í  .^r  — 1  :>-:r.iv:,r-   ]T:»»ni  iri^m..    ♦■:  íw-t:!    braiiioni    sw^ia 

niio--^  .1  ,.;-i.i  ..:,í;.:.  ■';»  :  ri '.  ::?  fivia-ieií  -'':r:o^'"'!Íi,  í'<í;:i;£  t>í  m^í 
\"  ,;:i^:i    ,.  .  .—    v    ■     ■  ■ ' "   y-i^-:-'   '.^  :::va**.     Ti  3i»i;a    riiicw^ij    iL.-oi 

< ^ry  í;,  .'-,/ 7.»-;.i  y  if  ."-  .  i!í :»;:"-  VI,:-  7  :'"*.  Aa:jl'::r  ínchcw.  zrr^ 
.•  i.'.r;^.^'i  y:'..'-rí-.  .i  :  : -. ' '  -i-.íÍ.i^íí  -rry  "7:11  !í's::eie  3  aSIíJíj.  i-.  5ri.i 
.n  íi  X ;  .'  í : . : .-.  •  v  i  -!  •  - .  :  ;  -  •  - .-. .? :  '^  jad /  í ía -v  1  ít» r»-j:a  '  j  p r,  i5k:eg'3  po  a 
.n  ;  r  i  .r. ,    - 1 .  Ac  r  ,1 .   r^  *: rr?  -^i   -  i .•■:.-;  j :  ".:  ■: ^  -ii: •iiTiq  511.: ::  i-iíj .  ?]  :srry  liaainiierza  ^' , 

Víí  i  '/-">;/.;.  "i,  AV:^-i.:  "/c.  7.  :  í  i '.  :ar.:>3UL*2  ťns,,  iok:i.i  ich  scr:- 
^^•l'/ř  ř:r;/  .-.<»■.•*".•;  .\f;ri,   >.r  -rz.*nij«k;,  i  csiiL::*  znj  kaplioj  Prainie:. 

p'■,^::?•<í  f'",  ípfí.-ir..:  v!*  'ft^-:  ihcclesr:  íchr^.iiiesiia  frascLakanów.  zzi- 
íAín  ^r..  'í'*^r'x.27/'..y>'v,  co  :m  zb^ido^ali  klaazrcr  jii  w  saaéoi  miešcií 
^k.  r.  lí,  7,  74  prz;  viie.es:  króla  WiaJj^Iawa  JagieřN:  na  tém  to  oi^f- 
v..)  ř>,ti^/j  p/z/^,r;7xa;^.  ři.  T-,  :i  bjřo  3  zakonnikÓTr.  4)  Jarcdřaic  mii 
k6</i.  f.-í.'.^,»*zk.  Ni/ipokal.  Pv^z^cťa  y.  M.  P.:  znieaoaj.  5>  PojAiíc,  zkosíio- 
ř^.íiři  Z'A.r/..  X.  Krzyža;  zciíí-íicr.j.  Tu  naležj  takie  kl.  w  K<zlicarji\  z»7- 
klíi  ;.^rr»  ,;k',7  f,rzfi7  hiíroryków  zakonn.  Fandowaar  i«5e7  r.  przez  Auto. 
.VÍAÍf</rfi.  Vt^At^,,  k-i^izt.  I.^OTf.,  potem  wojew.  po-lolsk.,  celeni  nawracania 
h''.r't.>;//,w  j  fj^/rj-it/i^.  Tiráže  wrstaíriř  tu  koidól  i  kaplic^,  na  wzór  je- 
řoz^jir/».^kiř:fi,  d!a  rozf-irňi^jíywaiia  M^ki  Panskiej.  R.  17  75  Stefan  Dwcr- 
h'uM\  U'Aťv,\  i  kíaízť.f  z  rrj'jra  wvátawiř.  W  r.  1S7  1  przebjwařo  ta  : 
zakofifiikóvv.  jak  j.vlaý;  J;'ilirycv!a  przemyska.  III.  Kustodja  zamoj- 
»ka,  z  c  kIíiv,torarni.  J;  ;r'/rri-.>'^  raiař  kosciól  Zwiastow.  X.  M.  P.,  stawiauy 
2íft  '1  oiíiíiwa  Zař/jo;%kiog'>.  poJkanclcrta.  FrancÍ3zkaDÍe  tu  fundowanx  pnez 


Fruoisziiime  w  PoltM.  575 

jego  ojca  Jana,  kanderza,  iecz  za  miastem;  mieli    wteáy  Idasztor  i  koše ' 
á.  Krzyia,  potom  przeszli  do  miasta  (PSsmo  zhiorowe  wiUň.    na  r.  íS62  p' 
399  i  41 1);  znieBiony.  s)  Siezebrzeszym^  klasztor  z  koJc  Wiúebow.  N.M.P. 
faiidacji  Tomasza  i  Katarzjoy  z  ksi^ž^t    Ostrogskich  podkanclerzych  Za- 
mojskicb;  klaszt.  w  r.  1626    byl  tak  obogi,  ii  zaledwie  mógf  wyžTwi6  6 
zakonników  {tamie  p.  398);  zt^d,  labo   bardzo  obszeniy,  opnstosžal  przex 
UBt^pienie  zakoniiików  i  wyniesieiiie   n§  do  Górecka  w  r.  1812,  poczém 
obrócony  na  szpital    pod  iáenmkíem  siostr  mitosierdzia.     3)  Dru$zkopol 
(lab  Gruszkopol)  w  powúsde  Wlodziaía^ifli;  košdól   Niepokal.   Pocz^ia 
N.  M.  P.  i  i,  Staniilawa  B.  M.  z  klasztorem  z  drzevra,  wystawione  przez  Stáni- 
atawa  Drnszkiewicza,  kaszt  ckefanskiego,  r.  1693,  przTCzém  parafj^  oddá- 
no frao.;    nast^pnie  Wojcieeh  Rapszczewski,  kaszt  lubaczewski,    wystawil 
koéc.  i  klasztor  z  mářu,  poáwigcony  r.  17  79;  bylo  ta  tyiko  dwóch  ksi^* 
žy;  zniesíony  1832  r.  A)Horpmlee^  koádól  Niepok.  Pocz^cia  N.M.P.  z  pa« 
ndj%  posiadali  frandszkaoíe,  obecnie  tam  nie  i8tníej%.  5)  Puzzcza  SoUla^ 
lab  Marji  Magdaleny^  w  bliakoáci   Bilgoraja   i  wsí  Sol,  do  ordynacji   za- 
mojskiej  nalež^cej.  Tu  r.  1603,  zokazji  cadownego  objawieoia  si§š.  Ma- 
iji  Magdaleny,  kanclerz  Jan  Zamojiki  postawit  malý   koáciotek,  a  syn  je- 
go Tomasz  obszerniejazy  z  drzewa  zbadowA  r.  1644,  oraz  taki2  klasztor, 
do  ktárego  franciszkanów  z  Lnblina  sprowadzi)  i  aposažyt;  crygowat  nad- 
to oddzielD%  paraQ§  i  t^  im  oddá!.  W  póžniejszycb  czasacb  zápisy  ofíara- 
mi  poboinycb    znacznie  pomnožone  zostaly.     Badowa  ta,  cala  drewniana, 
aplon^ta  jaž  r.  1648,  wczasie  napadá  Bogdana  Cbmielnickiego:  a  po  od- 
badowania  w  tejže  formie,  znowa  r.  1655  w  wojnie  szwedzkiej,  i  jeszcze 
raz  r.  1702,  takže  przez  Szwedów  spalona.  R.  1 7 1 3  Tom.  Józef  ordynat  Za- 
nojski    czwarty  jai  w  tém  miejsca  koécióř  z  drzewa  zbodowa)    i    oddal 
pobliski  dom  na  mieszkanie  zakonników,  którycb  juž  nie  wiela  ta  przeby- 
walo,  spelniaj^c  postagi  paraQalne.  R.  i  7  78  Józef  Derberdraszowicz,  gwar- 
djan  tatejszy,  czQŠd%  z  rodzinnego  maj%tka,   cz§ic:%  ze  skladek  i  ofíary 
Konstancji  z  Czartoryskich    Zamojskiej,    wymurowat    klasztor    o  pi^trze. 
B.  17  94  pioran  koációl  spali!  i  dach  na  klasztorze.  Wtedy  ordynat  Ale- 
ksander  Zamojski   w  klasztorze  tymczasow^  kaplic^    arz^dzil,  zamyálaj%c 
o  budowie  košciola,  Iecz  ámierč  te  zamiary  przerwata.    ParaQa  liczy  obe- 
cnie blisko  7  tysi^cy  ladnoíd  katol.  i  od  r.  1864  jest  w  posiadanin  ka- 
planów  šwieckicb.    Po  zmianie  granic  kraja,  franciszkanie  tatejsi  przeszli 
<k>  prowincji    polskiej    {Pam.  R.  21.  X.  YIU  str.  546).    6)  Górecko  (M» 
JPutzcza  Górtéka)^  wieá  w  ordynacji  zamqjskiej,  ma  koéc  i  kl.  z  drzewa. 
Ta  w  lasach  r.  1648  lad  wiejski  przed  nápadem  Bogdana  Cbmielnickie- 
go si^  kryjme,  widzia!  i.  Stanislawa  B.  M.,  i|dig§cego,  aby  ma  kaplic^  po- 
stawiono,  który  tei  wyznaczyl  na  ten  cel  miejsce.     Przez  lat  20  groma- 
dzili  si^  pobotni,  czcz^c  w  lasach  góreckich  éiri^tego  biskapa,  o  czém  gdj 
8ie  dowiedzial  ordynat    Marcin  Zamojski,    zbadowal  kaplic^  éwi§tema  r. 
1668    i  do   poslogi  dachownej  pnyzwa!  ksi^dza  z  Zamoácia.    Nast^pnie 
sami  franciszkanie  z  ofiar   zbndowali   klasztorek,  koáció!   i    trzy  kapUee. 
Nápad  Szwedów  spowodowa!  widkie  nbóstwo  zakonników,  \l  mieli  miejaee 
to  opoácič,  ale  ordynat  Tomasz  Józef  Zamojski,  pomnažajy:  dochody,  los 
ich  polepszy!  17  20   r.     Gdy  dawny  koáció!  upadl,   Jan    Jakob  Zamojski 
ok.  r.  17  68  wystawi!  inny   z   modrzewia,    r.    17  78  poáwi§cony  i  dot%d 
istníej^cy.     I  ten  klasztor  przeszed!  pod  w!adz§  prowincjata  polskiego;  r. 
1864  zniesiony.    ParaQa  przy  nim  pozostala  ma  r.  18  74  ladnoáci  katoL 


■   1* 


\r  »•".    , 


2.  ;í:l 


.• 


■  i-i.     jao  ^*r"-c 


q:39 


:-ařr 


y*-i^^r  -i^    -r  — ,.-. 


"  ^     ti 

^1. 


.1  : 


•       ■  *     ^  • :  ■  I 


v...  V     - 

"/--       X'      '     -'        'W-- 


,  ř  1  - 


•  ^••íi* 


'    »  ■  i".  :.'  'vi.:  -n  iíászz»r  :  í.-í*^  T:iiebi3«r.   V,  5f.  ?. 

-  \  /••/c-:«^r,,   .wr-^iV-íA  ^•■.'v\;riA  ri2iiai!;a  3a  ?r:^'íin:iíscin     prsy   neee 
liA  "-f    .-       "  ,   .  :r/'í7  xVK^r.>  r-ií;ált*  i  r-i^íiacw^iiici  Suie^vnf  i  syn 


/./ii-  •  .    ■     r    - 


.•  .    I  i» 


^/fi.ř  í:^  w'„.';  Íj4r.;ř;.A  Trr.';k  ;*:?'>  starišiaw  3I«ii2iki.  podczaszT  halkb: 
»7.*awif  ^í;;.>  r.,  wosr.óř  m:irowaL7  po-i  :>t-  yiípok.  Pocx.  V.  M.  P. 
i  rr.fn^.f.íct  K,H^7.r/,r<:k  o  -.  cíLa^h  dU  franciszkanów.  Klasztor  snpprrino- 
w,.f»/  w  r.  jií;:í  i  kóíoióř  Oufócony  ca  cerkiew  i.^Xďcirí,  Wořrn,  ser.  U, 
Tw^/w  j^. 7j  ?  iZ  i  h.).  h)  \i'or»icCfVcc€^  lab  HaíAvifť*  (coQTeDtus  7on* 
f '#7/v./fMiíi^  w  powi^^ci^  l'\zjckim  na  Podoln;  koációl  murowanjr  y.  M.  P. 
Ar,i/|^ki':j  h*7.  ^Ui'Ay  I  řrontD;  klaňztor  drewiiiaoT,  fandacji  ZoQi  z  Za- 
ř/ní'ř,',T?..kiřj,  trzř;cJ';řfo  álubu  Tjezkiewiczowej,  wojewodziny  trockiej,  r. 
ííiíi,  /j»  ir/rí;ři  kíiř;;y.  7a  paní,  jeszcze  w  r.  1628,  b^^c  za  Lancko- 
ro^iskiíii,  w//jí;*.  podolikiui,  otíarowala  fran.  to  miejsce;  klasztor  zniesiony 


FrucifzluuM  w  P«liee.  577 

18S3  r.  9)  Jhffmea  (resideotU  iTmcemU),  w  powiecie  Žjtomierddm,  nad 
iz.  Ivok^  ínndacji  Josefa  Czameckiego,  starosty  karoliáaldego,  w  r.  178S; 
po  zgorzenin  ok.  r.  1820  zbadowat  klasztor  drewniaDjr  baron  Josef 
Cbandonar,  dziedzic  Iwnicy;  bjlo  zakonników  3;  znieaiony  r.  18S3.  Klár 
attory:  w  Gródka,  Wonkowcacb  (Vondioviciis),  Barze,  Komarogrodzie  i  Li- 
ránce,  ok.  r.  1825  bjly  w  kustodji  kamienieeko-grodzkiej;  a  Merecs, 
Korzec,  Dmszkopol,  Krzemieniec,  Szamsk  i  Iwnica  stanowily  knsto<U^ 
merecko-wolosk);  dawniejsza  zaá  mappa  zákona  i^czy  te  miejsca  wjedn^ 
kostodJQ  roereck^. — Prowincja  litewska,  przed  podzialem  Polaki,  w  4 
kostodjach  miala  nast^pnj^ce  klas^tory.  I.  Kast  od  j  a  wileúska.  i)  WH- 
M.  O  Uasztorze  wileáskim  ob.  wjtej  (str.  5  7  o).  Pomimo  zborzeoia  klasz- 
tom  i  wymordowania  zakonników,  franciszkanie  nie  porzucili  Wilna.  Je- 
nera)  zakooa  Gerard  Odo  z  wielu  zglaszij^cycli  si^  ocbotników  m^czeá- 
ikiej  korony  wybral  kilka  tylko  i  posla)  tam  na  szerzeníe  wiary.  Gi 
w  cicboáci  spelniali  obowi§zki  powotania  przez  lat  46,  to  jest  do  czasa, 
gdy  Jagiello  przyj^t  chrzest  á.  14  Lat  1386  r.  Starauem  jego  bylo  ros- 
powszechni6  wiar^  katol.  na  Litině^  do  csego  pctrzebowal  duchownych 
pracowoików.  Xim  sam  przybyó  mógl  do  Wilaa,  wyprawil  wprzód  íian- 
ciszkanina,  imieniem  Aniola,  znaj^cego  j^zjk  litewski,  i  dal  ma  písmo,  po- 
zYialaj^Ge  wiar^  cbrzeácjaásk^  oglaszač,  w  którém  rázem  objíte  byly  zá- 
kazy i  kar}'  na  sprzeciwiaj^cych  si^  terna  postanowienia.  Po  zalatwieniii 
spraw  w  Polsce,  sam  Jagieílo^  z  žon%  Jadwig),  arey  biskupem  Bodzant^ 
i  innymi  dostojnikami  koácielnymi,  przybyl  do  Wilna  i  naitracal  lod  do 
wJar}'  ó.;  zniós)  pos^g  Perknna,  nwalanego  za  glównegoboga  a  litninóir, 
którego  bahran  franciszkanie,  na  pamii|tk(  zwyci§zt«a  prawdy  nad  falszem, 
postawili  w  roga  starego  dormitarza  w  swoim  klasztorze,  lecz  ten  w  pise- 
szlym  vieka  dopiero  niešwiadomoáci^  i  niedbalstwem  zakonników  zni- 
szczooy  lub  zatracony  zostal.  W  miejca,  gdzie  stal  Perknn,  sam  Jagiello 
potožyl  kamieá  w^gielny  na  katedry,  któr^  arcyb.  Bodzanta  pošwi^  š. 
StaDíslawowi  B.  M.  na  áwiadectwo,  od  którego  národa  éwiatlo  wiary  ode- 
brala Litu  a,  i  powstalo  bpstwo  wileň.  1387  r.  Raz  jeszcze  franciszkanie 
wileňscy  r.  1403  mgczeástwem  zapiecz^towali  prawdQ  wiary,  a  migdsy 
nimi  áci§ty  mieczero  gwardjan  JntW,  który  wielkie  zastogi  w  nawracania 
národa  poloiyL  Klasztor  ten  i  koéciól  w  r.  1533  spalone,  co  si^powtó- 
rzylo  r.  17  37,  Iccz  wkrótce  znowa  odbadowane  zostaly  i  tak  staly  do 
r.  177  7,  w  który m  obszemiejszy  klasztor  wystawil  Antoni  Karfga,  ex- 
prowiocjal  íran.,  wlasnym  i  dobrocz}úców  fnndnszem;  koációl  zaá  z  gran- 
tu wyrestanrowal;  pošwi^ony  pod  tyt.  Wniebow.  K.  M.  P.  17  84  roku. 
W  klasztomej  bibljotece  docbowaly  si$  jeszcze  staré  pisma  urz^dowe 
i  przywileje  monarcho w  {Prztchadzki  po  iVilnie  p.  Jana  ze  Šliwina,  Wil. 
185S  wyd.  2  p.  87).  Drngi  koációl  mieli  tu  franciszk.  pod  wezwaniem 
i.  Mikolaja  bisk.,  wystawionyr.  1386  s  drzewa  przez  Hawnnla  Kakienn^, 
namiestnika,  czylí  prezcsa  miasta,  a  w  r.  1522  sami  nowy  wymurowali 
z  jalmužny.  Glówny  klasztor  i  koéc  íran.  na  Piaskach  w  czasie  pocho- 
du wojsk  Napoleona  1812  r.  spalone,  staraniem  jednak  i  kosztem  zakon- 
ników odrestaarowane  zostaly.  K.  1825  byl  tu  novicjat,  15  ksi^y,  li 
stodentów  kleryków,  7  nowicjuszów  i  4  braciszków.  Tu  t^kže  rezydowal 
wówczas  prowincjal  i  kommissarz  jeneralny  na  Lítwg.  Bisř^  1  Czerwoni|Ruá, 
czyli  na  djecezje:  moliilewsk^,  wileňsk^,  minsky,  žniuú^k^,  luck)  i  kamie- 
Jtoeykl.  T.  Y.  37 


578  Frftfieiszkanie  w  Pohee. 

nieck^;  byl  nim  ks.  Antoni  LigQza  Niewiarowskí,  eotnk  wyzwolonfch  i  i| 
teologji  dr.  2)  Holstany,  lub    OUtany^  kl.  i  koác.  á.  JaDft  Chn.  mi 
ne,  fandacji  ksÍQcia  Pawta  Sapiehy,  wielkieg^  koninssego  litew.,  r.  icil 
z  przepychem  i  okázale  zbudowane.     Ornát  podarowanj  pnei    t&g^  %t\ 
pieh§  mial   kosztowaó   80,000    zip.;  ofíarowal  równiež  dswon    wielkt;  ti| 
hojny  fundator  spocz^l  po  ámíerci,r.  1635  przypadřej.  Klasztor  miat  S 
žy  w  r.  182  5;  byla  przy  nim  i  paraQa;  zoiesiony  188  2  r.  8)   Oa 
w  niej  ksi^že  Aleksander  Jagielloúczyk  zbudowal  r.  1505  kl.  i  koácdt^l 
wniany,  a  gdy   koác.  zgorzal    r.    1812,  zakonnicy    z   fandaszów  fwoU 
i  z  oíiar  wymarowali  inny,  w  r.   1822  dokoňczony  starantem    gwaríjni 
Kazím.  Twarowskiego.     W  r.  1825  dwóch  ksi^žy   przy   tym  koádelei» 
zydowalo.  4)  NariviUszki^  w  pi^kném  položenin  na  wynioslej  gón«;  r.  2 Cli 
Dorota  z  Zenowiczów  Szorcowa  zmarowala  malý  kíasztor    i  koáeiól  kt\ 
wniany  dla  franciszk.    pod  tyt.    á.    Franciszka,  który    w  gotyckiej  itn- 
ktarze  wymarowali   póžniej  zakonnicy  r.  1745.     Dol^czono  parafjf  vr.l 
169  8,  przy  której  bylo  dwóch  ksi§žy  zákonných,    5)  Szejhakpole    (w  p^l 
rafji  Wasiliszki),  fandacji  Lakasza  Aleksandrowicza,  dziedzica  wsá,   w  r. 
178  7;  koše.  é.  Benedykta  i  kl.  z  drzewa;  w  r.  1825  roiat  5  ksi^žy  iln* 
ciszka;  zniesiony  1832  r.     6)  Nowogródeky  szczapl%  bardzo  fundacj)  ilp> 
3,000  zaprowadzoni    franciszk.    w  r.  1714  d.  21  Stycz.  przez    Tomun 
Wojnillowicza,  podstolego  nowogr.;  kíasztor  i  koáeiól  á.   Antoniego  padev. 
wymnrowane  z  oíiar  pobožných;  dwóch  zakonników  ta  mieszkaj^cych  z jit- 
mnžny  žylo.  7)  Iwieniec    (conv.  Ivenecensis    v.    Ivienicensis)    w  powieoe 
Mif^skim,  przy  rzece  Wolma,  fandacji  Teodora  Waúkowicza,   stolnika  si^ 
skiego,  r.  1702  d.  2  7  Styczo.;  lecz  kl.  i  koác.  á.  Antoniego  padew.  wyita- 
wil  z  mora  ks.  Anzeim  Czechowicz;  kl.  zniesiony  w  r.    183  2;  mial  wte^ 
5  ksi§žy  i  braciszka.  8)  Minsk  otrzymal  fundacjg  franciszk.  od  Teodora  Waé- 
kowicza  16  76  r.,  który  ubogie  tyl ko  dal  im  zaopatrzenie;  košciól  i  klaszi>r 
z  drzewa  w  samým  rynka  miasta  wystawil,  Wkrótce  sami  zakoonicy  z  jalas- 
žny  zbadowali  kíasztor  marowany,  staranicm  ks.  Adrjana  Odyi^ca,  gwardjaai 
i  patra  konwentu.     Zaczgli  též  stawiaó  z  cegly  i  koáeiól,  lecz  nie  dokoá- 
czywszy  go,  z  rozkaza  bpa  miňskiego  w  r.  1801  do  innego  starego  i  zr^ 
nowanego  klasztoru  przeniesieni  zostali.     Ta  utrzymywali   s  ksigžy.  Wr. 
183  2  zniesieni.  H.  Kastodja   grodzieúska,  takže  z  8  klasztoraff- 
l)  Grodno  fundacj§  franciszk.    winno    Eastacbemu  Kurcz,  staroécie  ujkí- 
skiema,  który  na  ten  cel  dal    wieá  Poniemonie.     Koác.   N.   M.  P.  ABrt** 
skiej  i  kíasztor  marowany  wystawili  zakonnicy  swoim  i  dobrodziejów  gt*" 
szem.  Wieá  i  kapitály  ntracili  w  r.   i79  5;odt^d  trzymali   s  ksi^žy  wkl*- 
fiztorze  do  obslugi  parafji  przy  swyra  koáciele.    2)    Olkienihi  nad  rz.  S« 
reczem,  zwane  takže   WoUdeniki\    zaprowadzoni  tam  franciszk.    pienratešf 
r.  1636,  jako  fílja  klasztora  glównego  wileňskiego,  i  aposaženi  przez KnT* 
sztofa  Chaleckiego,  miccznika  w.  ks.  Litew.,  starosty  lejpuáskiego  i  prefe* 
kta  lasów  olkicnickich,    który    im    na  wysepce,  kamieniami  wzmocniooQ. 
zbndowal  malý  klasztorek  drewniany,  a  obok  tejže  wysepki  wystawil  ibaI? 
koáeiól  marowany,    w  którym    byla    kaplica  loretaúska,    zk^d  i  kíasztor 
w  aktach  zwykle  conventas  Laaretano-Olkienicensis  uazywany  bywa.  Ko- 
áeiól r.  16  50  konsekrowany  przez  Jerzego  Tyszkiewicza,  bpa  wileá.,  p^ 
tyt.  Nawiedzenia  N.  M.  P.  i  odt^d  kíasztor  jako  matrix  nwažano.  \Ír  p^ 
žniejszym  czasie    zakonnicy    nietyiko   kíasztor    z  cegly    wymurowali,   I**'- 
ko£ciól  i  kaplic§  loretaásk%  znacznie  powigkszyli.     W  kaplicj  wiele  byb 


FnuMisikam  m  PMtea.  579 

I  Telikwij  šwi^tjeh,   a  zwlaszcza    dalo  iw.  Boni&eego  m^s.,  którego  uitK 

i  «zy»toáé  przjpada  22  Czerw.  Pnj  koácielo  ntrzjinjwaiio  $  ksí^.  KU- 
tttor  r.  1832  zniesíonj.     s)  Sieiiloez  w  r.   1705  otrzymař  fandacJQ  Jo- 

!  «ray    t  Ogiáskich   TJirlowej,  czeénikow^  w.  ks.  Litew ,    w  summíe  z!p. 

'  95.000  na  W3i  Pomiany  lokowanej,  oraz  klasztor  i  koše.  <á.  Apost.  Pio* 
tra,  Pawla  i  J^rzeja,  z  drzewa  wjstanione.  Zakonnicy  mieli  ta  para* 
^t;  zbodowalí  potem  kl.  mnrowaoy  z  jalmažny  i  skladek.  W  r.  1825 
hflo  w  nim  4  ksi^  i  braciszek;  kl.  zniesloiiy  1832  r.  4)  Drchiczyn  (Dro- 
giczynani,  Drogicinam)  nad  rz.  Bagiem,  podlaahim  zwany,  w  ty  mže  po. 
wiecie,  z  klasztorem  fran.  fandowanym  przez  ksi^.  Witolda,  brata  Ja- 
gielly,  pana  Podlasia,  w  r.  1409.  KL  i  koác.  Wniebow.  N.  M.  P.  z  ka- 
plích loretánsky  wymorowali  zakonniey  z  Krakowa  sprowadzeni  i  na  go* 
lym  grancie  osadzeni,  do  czego  ja!raa2na  pobožných  im  dopomogla.  W  r. 
1825  bylo  w  kl.  4  kst^y  i  braciszek.  5)  Drohiczyn  (Drobicinnm)  w  po* 
wiecie  Kobrzyáskim,  r.  174  7  otrzyma}  klasztor  i  koic.  Niepokalanego  Po- 
ezfcia  y.  P.  z  drzewa  zbadowane  przez  Michala  Orzeszko,  marszalka 
piáskiego,  który  na  nposaženie  firan.  dal  wieé  D%brow^;  zakonniey  w  pó- 
žniejszym  czasie  klasztor  wymnrowali.  Do  koéciola  tego  r.  !80i  przy- 
l^czono  i  oddáno  fran.  paraíjf ,  przy  której  bylo  5  zakonników;  zniesieni 
1882  r.  6)  Lopienica^  z  klasztorem  i  košciolem  Niepok-  Pocz.  N.  M.  P. 
%  drze^ra,  fandacji  Jana  i  Joanny  ksi^ž^t  Ogiňskich,  wojew.  polockich, 
którzy  na  ten  cel  wieá  Tclaki  ofiarowali  w  r.  1635.  Nast^pnie  koációt 
1785,  a  klasztor  1796  zakonniey  ze  skladek  wjrmurowali.  Dostali  fran. 
i  paraíj§  r.  1799,  przy  której  4  ksi§2y  ntrzymywali:  znies.  1832  roka. 
7)  PitUk  mial  fran.  najprzód  z  fandacji  Anny,  žony  Zygmanta  Kiejstoto- 
wicza,  ksi§cia  starodabowskiego,  którym  Papiež  powierzyl  zárazem  para- 
(}^  katolick%.  Píerwszy  gwardjan  i  proboszcz,  franciszkanin  Wincenty, 
ocbrzcil  samego  ksi^da  Zygmanta  i  otrzymal  od  niego  hojn^  fnndacjt, 
któr^  r.  i5ioZygmant  król  pot.  powi^kszyl,  a  dawn)  potwierdzil.  Fran- 
ciszkanie  w  t^  obszemej  paraQi  wystawili  jeszcze  dwa  koscioly  filjalne, 
dla  dogodooáci  lada  i  latwiejszego  spelniania  obowi^zków  religijnych. 
Utrzymywali  takže  8zkol§  pabUczn%,  w  której  9  zakonników  nczvlo,  gdy 
innych  ii  obshigiwalo  paraQ^.  Ta  byly  stndja  teologiczne,  na  które 
w  r.  1825  ncz^szczalo  ii  kleryków,  oraz  nowicjat,  z  3  nowicjnszarai 
i  5  braei.  8)  čitauntka  (w  2jomžyáskiém)  mialy  od  r.  1585  koác.  dre- 
wniany  ás.  Jana  Chrz.,  J§drzeja  Ap.  i  Katarzyny,  wystawiony  przez  J^ 
drzeja  W^gierskiego,  dziedziea  wsi  tejže,  w  paraQi  Poryte,  obstugiwany 
przez  kapelana.  Gdy  blisko  w  sto  lat  ko^iól  ten  rain%  grozil,  a  wreszcie 
r.  165  7  przez  Szwedów  spalony  zostal;  gdy  nadto  dobra  Stawiska  prze- 
azly  na  wlasnošč  Fortonata  Zamojskiego,  lowczego  ziemi  lorožyáskiej, 
który  je  na  roiasto  zamienil  i  Fortunatowém  przezwal,  tenže  postanowil 
osadzié  ta  fran.,  co  i  spelnil  ok.  r.  1688.  Kaplica  i  dom  oddané  za- 
konnikom  zgorzaly  wkrótce,  a  fandator  wystawil  koációl  drewniany  sw. 
Fortonata  i  klasztor  na  12  ksi^,  daj^:  na  to  i  ufosaženie  169  7  r. 
Zámysl  Zamojski  wymarowaé  koác.  i  kl.,  lecz  gdy  smieró  zamiar  jego 
przerwala,  nast^pilo  to  dopiero  r.  1788,  w  którym  zakonniey  badQW^ 
rozpocz^H  i,  z  powoda  czasówych  okolicznoáci,  ci^gn^li  do  I8i2  r.  Kla- 
sztor ten,  nalež^cy  do  prowincji  litewskiej,  od  r.  1&07,  po  ntworzenia 
ksi^stwa  Warszaw.,  do  prowincji  polskiej  przyl^czony  zostal  {Pam,  E,  M. 
YUI,  198).  III.  Kastodja  kowieňskaz  7  klasztorami.   i)  Kowno{Qm- 


pf  • 


,^«vuf  ■    j     ^'lii^Zřir;     LL>*iiiA   Jiernii.    Zivsimii^Kia 

'wr.  !r.,r*    ■^rr.ř^;    »r^    ri^r..      rfirnaía    .^!^. JůWicsa.  r.    irti.       (Hf  w  ^ 

w  '  '. ;  .  :  /^  ;  'íTí^  "^  .-.::::iÍ2:.  •  ii.  :  áosc  irewmoayTB  ntoia  iv. 
Ain-     ■  rí-irt-Ti^^Ti  r.  .  '    ^   jrax  "Tufn.  .  Zmiu^  1  3iiewiciccii  Vajnu 

.'•teritrit^m    i'v  sf  ij^.a    'iro^-i;?;.   "  aninn^rji.    a   iociiiišzeziL  — ***"bi'  "^irmij"! 

:<>2  2.-. ií*^i •-»'»'/  *  ,v  "•7  .;*x;y.  i. -.se  :  iu  Tiai^Ti.  ir^wmane:  nindaQi 
?:oři-*  ;r«-yiU*  .  ifia  .ftji  tiUia.  lOiikamoKegQ  iiizkie^.  tt  r.  láJJ, 
p^*' *.ť?- Iz."napr7>»z  -'*?.  ^/Muia  ~II  .  át.  TTad^-^ia':?:!  75".  'xLaszLQc  sikou- 
,11^/"    ▼;  mír  "/»■». i   v.*''^ti   i«">ini  i^áisem.  1  iisoiui   in^faiany  ziuvry.    ooJ 

rr:<5rv-,nA  r.  :  ' : '  •>!  vw;?.  saau  ^iďana  řaa.  lorai^a,  kxur^j  dteivM 
4  jA^ón^.irfi/v,  z.:;.iié»-.:  :-;2  r.  i  /jjřinry.  na  przetimiešcxu  ťjisgt.-w 
i  ;r.>í»  ,:.»^po5í.  ?-.*:-/,  .V.  jf.  ?.  :  j.?,  JraiciAiici  s  inewa,  fuadaqi 
SíAni-^ta-iTi  ,  A.iny  řAíjaiík^in.  lekretinj  kriui  Wlati/iíawa  IV,  w  r. 
i<iv   ai  .vi^t->pr.vi  •v..»k:i»TU  záiazci^ie   ;čie  bii>:o-vId.  ▼  r.   i^ir  i  :|rian 

;  x.v>,  :..<*>oií.  p-,c2.  X.  JL  ?.  z  .:.'2.iwi-  23i'i:waa«i  ila  frajL  r.  13*2 
pr/^í/  .ř/3wrtU  '.  ;^,iÍ4<..5j'*  A^rukj,  k^rj  ion  :a  iproTiiixii  {  apijsa+vt 
ir..!^.  &i-ly;..v.  '■A  t/ái  \''t\  —  išiT  TzaoísXiiio,  Ilíú  da«^ae  przerabLuo. 
w  íy-ft  kiítí-íV^r/^i  hyř'*  driz-e  §éra::ur;.iai  -iLi  kleryiíJT  xak-jimycíi,  k:> 
ř/^v*  w  f.  ;>2i  z'.a/].i"wari  415  14  i  :  -^^^J'.  =iieu  i  pan^^.  7\  Ft^ 
z^,r',fri  y,ú:íAíitr,  nVjísr.^  :';:.! a.". jij  jLatfr.jaaa  šzi-^zyta,  po«ikoniorzego  poío- 
tMií^X^fy  %  r.  i.  7  7,  jak  p^A^^^  aku  íraa.,  rih  I4}á,  jak  w  BaUiákúgo 
/'Mrx.  Í%L  III  €or,.  KUaztor  i  koic.  Walebo-^.  X.  M.  P.  i  j^f.  ^nt)- 
nK;SC'^  ^y^7  «  drzfi-wx  w/íuwiice  przez  Pawia  Korsaka  irsi  r.  Part- 
fj<S  f/;ž  0'J'i.ir.r>  fran.  r.  I7d7,  a  míeszkato  ich  4;  73iesieai  id3i  roka. 
ÍV.  K  rj  ^  to  dja  poMcka,  z  7  klasztorami.  i}Foiock^  z  kl.  i  kose  si. 
frarici^zka  i  Áht/inifi^o  pftd.,  fandacii  Te^&la  i  Krystjaj  z  Drackich  So- 
koUúMcU  Chrapowickich,  wojakich  pořockich,  r.  io4é.  Ubo^e  uposi- 
fAnhi  w%i>Hr\y  yilmutTij  wiernjch.  z  których  zakonnicy  wjmarowali  po* 
t/rri  kL  i  ko.4c.  W  r.  182S  bylo  ta  5  ksi^žy;  zniesieiu  1832  rokn.  t) 
/}oh,ltn^  \n\t  Sokolnia^  g^Jzie  kl.  i  koic.  Imienia  N.  M.  P.  zmarowal  Ka- 
%\uu*\T7.  HiiUickJ,  pralat  kustosz  archikat.  mchilewsk-ej  i  plebau  newelski, 
r.  177  1,  lV;n^.c  fundowat  szkot^  na  czterech  synów  z  familji  szlacbec- 
kii^J  powiatu  NowcKkiffgo,  pod  opiek%  fraociszkanów,  któryn  równiež  pa- 
r/ífjft  po\vií:rzoní|  byřa.  Klasztor  utrzymywaí  7  ksi§^y  i  2  braciazkóv, 
H  7.  posród  t}ch  zakoniiików  trzecb  zajmowalo  si^  szkoi^.  Zniesieni  r. 
1H3  2.     Tu   Mpoczywa    cialo  fundatora,   zmarlego    r.  iTs^,     zj  Dzimi\ 


Fmcitzktnft  w  PMiw. '  581 

fr%ndsA.  osadseni  pnez  Erysstoíá  Makbieincn  Cbetchowsldego,  nemia* 
nina  woiiew.  Polockiego,  ok.  r.  16S0.  Koádó!  nigpraód  by}  drewoiaoj', 
potem  stanul  nnrowanjr  pod  tjt.  Niepok.  Pocz^cia  N.  P.  w  r.  17  73, 
Uasztor  zaá  marowanj  w  r.  1818;  zakooników  mieszkalo  trzech  w  r. 
1825.  ~  4)  Huóin  w  powiecie  I^pelskífD,  wioska  ddedzicma  Jana  Pakosza, 
Btolnika  województwa  Polockiego,  gdzie  tente  fnodowal  kl.  z  koic.  dře- 
wnianjin  r.  1714,  poczém  zákonní cy  wymorowalí  kl.  i  pólow§  koiclola, 
pošwi§con«go  N.  M«  P.  Przebywalo  ta  3  ksi^y,  rz^dz^c  paraQ§;  znie> 
sieni  1832  r.  5)  Sietmo^  kl.  í  koše.  Trójcy  Przenajá.  drewniany,  lun* 
darji  Enstaehego  i  Reginy  Knrczów,  podkomorzych  parnawskich  i  staro* 
stów  npitskich,  r.  1609.  Dopiero  r.  1760  stan^  kl.  mnrowany,  a  ko- 
ációl  taki2  r.  17  72  ze  skladek  i  jalniužny.  Ta  relikwje  áw.  Fortnoata 
m^cz.  cadami  slyn^ce,  z  odpostem  22  Czerw.  W  r.  1825  bylo  ksi^iy 
rz^dz^cych  parafj^  5  i  dwóch  braciszków.  6)  Lukamla^  kL  i  koác.  áw. 
Docba  drewniany,  fnndowali  ksi^ž^ta  Bazyli  i  ZoQa  z  Judyckich  Lakomí- 
Bcy,  s^ziowie  ziemscy  orszaáscy,  r.  1636.  Gdy  koíciól  zgorzal  r.  18 1 o, 
wystawili  zakonnicy  nowy  drewniany  pod  tyt  éw.  Antoniego  pad.  r.  1816. 
Mieszkalo  ta  ksi§2y  3;  zniesieni  1832  r.  7)  Orsza^  fandacji  Stanislawa 
Kotowskiego,  podstolego  rzeczyckiego,  wr.  1680.  Košciól  mnrowany  Wnie- 
bow.  N.  M.  P.  stawiany  przez  fandatora,  klasztor  zaš  z  jalmain;  w  nim 
8i^  ntrzymywalo  2  zakonników  1825  r.  Do  klasztorów  fran.  prowiocfi 
litew.  naležy  takže  ubogi  konwent  w  miasteczka  Serafin^  gnberni  Miú- 
skiej,  z  košó.  áw.  Antoniego  padew.,  z  drzewa  wystawiony  przez  Kazim. 
i  Benedykt^  z  Wiaiarskicb  Janiszewskich,  podstolich  owrackich,  r.  1762; 
dwóch  ksi^žy  i  bracisžek  byli  ta  r.  1825;  zniesiony  1832  r.  Byl  niegdyé 
kl.  fran.  w  Mi^dzyrzeczu  nad  rz.  Ostrogiem,  fandowany  przez  Janaaza 
ksi^ia  Ostrogskiego  r.  1610:  o  nim,  równie  jak  o  serafiňskim,  rzadko 
wspominaj%  historycy.  Wazystkie  wyraienione  klasztory,  obj^e  mapp% 
xakonn,  wydan^  ok.  r.  17  70,  odmienny  przyj^ly  podzial  co  do  kastodjj 
po  zl^zenia  si§  w  jedo§  prowincj§  Litwy  i  Rusi.  W  r.  1825  na  Litwie 
bylo  knstodyj  4.  jako  to:I.  kastodja  wileúska,  z  9  klaaztorami: 
fcileňsht^  olkienÍ€h\  tatríeňstí,  zogíeňski^  gielwaňsh\  hoHyniaňshi^  oězmiaá- 
M^  hoUzaúítí  i  narmUtí;  II.  kastodja  grodzieňska,  7  kl.: 
grodzieňski^  drogichi^  drohich\  nawogródzhi^  lnpíenich\  iicisiockt\  tzejlak' 
pdski,  III.  kastodja  pitfska,  z  8  kl.:  pi/istí^  miňski,  serajiňski^ 
iwienieckiy  po8taw8h\  udziahiki^  dziski  i  prozarocki;  IV.  kastodja  pó- 
lo c  ka,  z  6  kl.:  polocki,  sokolnich\  hu!ňňski^  stennicki\  onzaňski  i  iukoml^ 
M.  Prowincja  za4  Rasi  Czerwonej  miala  2  kastodje:  I.  merecka,  z  6 
klasztorami:  mereeh\  korzeeki^  iwnkki,  dnu:kopoUh\  krzemieníecki  i  i^um- 
ski;  II.  kastodja  kamieniecko-grodzka,  z  5  kl.:  grodectí^ 
tccnkawski^  bartki^  komargrodzkí^  UsiaňM.  Konwenty  te  znajdajemy  wy- 
liczone  w  rzadkiej  broszarze  in-l2  o  60  str.  pod  tyt.  „Gi^alogas  Pm- 
tmm  et  Fratram  Provinciae  Utbaanae  ntríasqae  Rassiae  Ordinis  Mino- 
ram  Conventaaliam.  Anno  Dni  1825  diebns  Julii  post  Convocationem 
Oikienicensem  comparatns.  Yilnae  Typis  Basilianis,**  gdzie  znigdajeray 
18  kart  nieliczbowanych  spiso  280  osob  zákonných,  nalež^cych  do  litew - 
ako-raskiej  prowincji.  Z  tych  klasztorów  wkrótce  wiele  zniesíonych  zo- 
atalo,  albowiem  drak  pod  tyt.  „Capitulam  electiyam  proTindale,  ProT. 
Lith«  S.  AngeU  Castodis  Ord.  Pracdicator.*"  (Yilnae  1833)  wylicza  aa- 
myck  frandizkaáskich  konwentów  29,    saprymowanych   r.  1832,  mi^diy 


582  I 

foóremi  14  takže:  cocTe&tiu  HorodMnas^  EtmlisetMii, 
i  PrrkoinoÍLndeiLsis,  o  ktůrrch  sicapgólóv  ImdBjch  i 
jpizieiidziej  aie  z=aj-iojes&T;  pocasulr  wi^  wiedr  do 
kUstorr:  gro»izš€JÚki.  kovieúki,  mí^diiiieckL  iiowogr6dslu«  piAsU, 
vaiíiki.  (>šzmíuis«d.  sieiiiienskL  ndiimKki  i  wileáski,  które  potéa 
&e  ukié  z/itjlj.  W  krolesrvie  r.  ]é<4  viiritkie  Uasrtorj  frmo. 
vftDo.  a  p-^z<>9U)  jřdea  trlfo  w  Ktliqa  .^b«m  ConTentaDm  et 
rom  Opí.  Mi2.  5.  Frasc.  Conr.  actu  ezisteotram/  prxedstmwionc  w 
sie  La  zebraaia  cztox&ków  zákona  pnez  áS  z  nfdv  jenemla  Salvitel 
Cali,  r.  1 5^0.  podaje  ái  provincjí  i  2  nisige  frandszkaáskie,  wktM 
rázem  3óS  konve&tow  i  dcmów.  3ái^T  tnni  provinrja  polská  z^aý 
14  mířjsce  i  :í  kiasztorów.  od  n.  254 — 272  wt^czoie,  w  s  k«slo4JKk 
krakov.,  kaii-k.  i  varšzaw.,  a  mianowicie:  Kraków,  Zowichost,  Kilia 
Korczrn.  Ladziejóv.  Dobrzyn  iCh^Qj\  Pjrzdrr,  Nieszawa,  RadoaL 
SCawiška.  Poiz^za  S.ri5ka,  Bekhaúw.  Smardzewice,  Warka,  Warsan 
íjúrecko,  Lagiewniki  i  S:^ca.  Qi^cinv  mTinie  podáno,  bo  jdI  kltdtoí 
ten  Baówczaš  níe  íštniaL  W  prowinťji  bjlo  zakonników  147.  Za  ^ 
&k%  idzie  prowíccja  Raň  i  Uiwt,  1 5  zajmojV  miejsce.  Tam  tnj  Uť 
sztorr  r.  iě6'>  pozostale  wymieiuooo:  Wilno,  Grodno  i  Merecz  aa  Wf 
ijnin;  w  nícb  znajlowato  si$  okolo  70  zakooników,  niemajacych  proffó* 
rjala.  Obecbie  nast^pojaoe  tjiko  istniej^  klasztory  írancisakanóv:  nacf 
sarat^o  w  Grolrtie  iz  parafj^,  gdzie  w  r.  1S74  pozostalo  zakonniknw rt 
UL  króleatwo  w  Kibězu  izakon.  25 k    ca  Galicj^:  J?rdhf>ir,     Ptxemgtl  S^ 

%ck,  Kr"cno.  Ealurarj-i  Píi.Vjírííra,  Ztn>ir,  Ualicz  i  Horyniec, Zákon  f/M- 

€iszkaáskí,  sarowo«ci4  regalj  i  cnota  dobrowolnego  obóstwa  zaleccnT,iik 
wjfloko  w  XIII  wieka  a  nas  byl  powažaDj,  wnosič  možná  zt^d,  1«  Bi«t 
glowj  akoroDOwaoe  i  dostojoe  osobj  píci  obojga  mialj    sobie  za  szcx^t 
i  z.szczjt  przvj%č  babit  lub  pasek    íw.  Franciszka.     Tak  Koloman,  kr*! 
balicki.  a  m%ž    bl.  Saiomei,  r.   1240  zostal  tercjarzem;    bl.  Grzvmisliu 
córka  Jaroslawa.  ksi^cia  ruskiego,  matka  bl.  Salomei  i  Bolestawa  Wstjit 
t  1258  r.,  bvla  tercjark^:  bl.  Jatta  Sangerhaosen,  siostra  Jana    siódíse- 
go  mistrza  krzyžackiego,    r.   1264  bvla  tercjark%  w  Cbetmnie*    bl  S^^ 
mea,  królowa  balička,  potem  klarjska,  f  1268;  Boleslaw   Wstjdliwj,  bt! 
polski,  tercjarz  f  12  79;  bl.  Koneganda,  królowa,  žona  Bol.  Wstjdliveec. 
zmarla  w   tjm  zakonie  129  2  r.;    bl.  Jolaota,    siostra  Kunegandy,  B(ď^ 
slawa  Pobožné  go,  ksi^ťia  kaliskiego  žona,  byla  klarysk^,  Ť    1298  r.;  Koc- 
staocja,    siostra  Kunegnndy  i  Jolaoty,    žona  Lejna  kai^cia  mskiego,  t^^ 
cjarka,  zmarla    we  Lwowie    1300  r.;    Jadwiga,    córka  bh  Jolaotj,  žou 
Wlad.  Lokietka,  matka  Kazimierza  W.,  zostala  klaryski|  w  8§cza,  f  iS4v; 
oraz  vielu  innych.     Zákon  ten»  apostolowania    8i§   poáwi^caj^cj,    doni- 
wal  cz^sto  nicnawisci  i  zemsty  niewiemych  lub  beretyków.     Pierwstt  ktt 
jego  na  ziemi  polskiej    pobytu   mgczeňstwem  ašwiQcone    zostair.     Wie!< 
z  syców  i  córek  jego  po  róinycb  miastach    poleglo  od    Tatarów     któnj 
nieraz    klasztory  bezludnemi  i  próžnemi  zapelnie  pozostawiali.     PrzeDjil, 
Krzemieniec,  Zawichost,  Kraków,  Wilno,  Kowno  i  inne  konwenty  dontlj 
méciwej  r§ki  nieprzyjaciela.     Žáden    z  nich  jednak  tyle  ai^   nie  pastmi 
i  to  przedewszystkiém  na  franciszkanach,  jak  Szwedzi.    Krzjtacy  wprzódy 
dali  im  tego  przyklad  i  naakg.    Akta  zákona  i  dzieje  sicaegótowych  kk- 
•ztorów  opisdj)   okrucieňstwa,  jakich    od  nich  doáwiadczalf.     Zastngi  ^ 
Koédola   položone    wyniosly  wiela  firaocíszkanów   do  ^odnoáci  bizkapíQ. 


FrftRciszkaoíe  w  Polsce.— Fraociszkinkí.  S8S 

I  Uistorycj  mówí^,    ii  fraDciazkanin  Kiyst^  Gezdaunt^  ok.  r.   1861  losul 

■  pierwBzym  bpem  halickim;  Jatób  Strepa  na  tejže  zaaiad}  stoliej;  J^ztj 

.    Watilo  Joitrzibite^   pierwszj    bp   wileúftkí  1987  r.;    po  nim  Jan  Piickta 

n   %  iegož  zákonu;  Jakob  litwin  Umie  ok.    r.  1400;    Eryk  Mora  bp  pne- 

;    mjski  13  75;  Maciej  Janina  bp  przemjrski   1400;     Towuum  Himpergvěy  de 

Stermo  mial  byč  bpem  cheimskim  r.  1359;    Ánzelm^  pienrszy  bp  wanniá- 

iki  12(2  r.  i  inni.    Franciszkanie  tel,  naprzemian  z  dominikanami,  by- 

wali  powotywani  na  biskupi^  stolic^  w  Moltanach  i  Woloszezyznie.  Zakon« 

tyle  éwietny  w  pocz^tkacb,  apadl  nast§pnie  w  rozterkach    swoich  wewn^ 

trznjcb,  i2  sprawdziio  si$  na  nim  staré  przyslowie:  concordia  res  parrae 

crescnnt,  discordia  magnae  dilabontnr.     Ňie    samé    bowiem  kassaty,  lecs 

i  wewn^trzne   powody  zmniejsza}y    liczb^   jego  czlonków,  a  rázem  i  kon- 

wentów.  Szczople  žród}a  do  histoiji  íranciszkanów  wskazane  zostaly  w  d%* 

gu  nioiejszego  ich  opisu.  X,  S.  Ch. 

Francíszkankí,  inaczej  Klarytkami  zwane,  od  založydelki  swej  ów. 
Kláry.  Pobožná  ta  i  ducba  Božego  pelna  dziewica,  žyj^  na  tonie  la- 
možnej  rodziny,  porzncila  rozkosze  žycia  i,  na  wzór  éw.  Franciszka,  eala 
oddala  si^  dzielom  pokuty  i  milosierdzia.  Uwažaj^  jednak,  2e  nmartwie* 
nia  w  cichoáci  spelniane,  jakkolwiek  wysokiej  a  Boga  nabywaj^  zaslngi, 
nie  doác  przeciež  wplywaj^  na  bliinich  i  poci^aj%  dmgicb  do  miloáci 
Stwórcy,  postanowita  wst^pió  do  klasztora,  aby  gor^cej  složyč  Pana.  Z  za- 
miarem  swoim  zwierzyla  8i§  á.  Franciszkowi,  w  Assyža  takže  zaprowadza- 
j^cema  swoj^  regulQ  zákonný,  a  seraficki  ten  mlodzieniec  przyrzek)  jej 
swoj%  pomoc.  W  tym  cela  naznaczy)  dzieá  9  Marca  1212  r.,  w  którym 
é.  Klára,  z  tcwarzyszkami  podobnie  myál^cemi,  udala  si§  do  koádotka  „Por* 
tiuncula",  za  miastem  položonego,  aby  wieczny  uczynié  rozbrat  z  tym  éwia* 
tem.  Tu,  u  progów  nbogiej  kapUcy  cctekiwat  na  ni%  é.  Franciszek,  z  braómi 
zákonnými,  w  r^ku  trzymaj^cymi  zapalone  áwiece.  Zloiyly  natycbmiaat 
áwieckie  siiknie,  bior^c  tamže  pokatnicze  nbranie,  poczém  przez  áwi^tego 
zaprowadzone  zostaly  do  klasztora  benedyktynek  w  6aint  PauL  Krewni, 
wielkie  sobie  rokuj^cy  szcz^šcie  w  zam^cia  Kláry,  cbcieli  J4  ztamt^d  ko- 
niecznie  wydobyé;  lecz  postanowienia  jej  byly  stale  i  nieodmienne.  Dia 
uniknienia  ich  odwiedzín  przenioala  síq  nawet  do  benedyktynek  w  Fansc^ 
dok^d  vštípila  i  siostra  jej  bL  Agmeszka.  Rodzina  napróžno  i  tutaj  csy- 
nila  usilowania  w  odzyakania  choé  jednej  siostry,  i  zostawila  je  w  kla- 
aztomém  zaciszn.  Wkrótce  oddáno  Klarze  dom  przy  koáciele  i.  Damiaon 
w  rodzinném  mieácie  Auyiu^  w  którym  zostala  przeložon%.  Liczba  po- 
kutDÍe  pr^ko  wzrastala  i  jnž  w  roku  nástupným  založono  drugi  klasztor 
w  fíispelo^  a  wnet  i  po  innych  miejscach.  Poniewaž  glówn%  zásady  tych 
zakonnic  bylo  naéladowanie  regály  á.  Franciszka,  wi^  tež  nazwanie  nbo* 
gich  panien  przyj^ly.  Sam  jednak  klasztor  a  á.  Damiana  byl  pod  za- 
rz^dem  š.  Franciszka;  innym  kardynal  Uogolin,  wyslany  przez  Pap.  Ho- 
norjusza  III,  nadal  regul^  benedyktynsk4  i  ubiór  oddzielny.  Na  proáby 
8.  Kláry,  otrzymal  wkrótce  jej  konwent  oďá.  Franciszka  regále,  z  12  ros* 
dzialów,  prawdziwie  pokatn%  i  sarow%.  Posty  ostawiczne,  ubóstwo  la* 
pelne,  modlitwy  ci^gle,  milczenie,  praca  i  poshiszeástwo:  oto  jej  treió 
i  glówne  punkta.  AiVizytatorem  ich  mial  byč  zawsze  jeden  z  ojców  zákonu. 
Begul^  tQ  potwíerdzili  Papieže:  Innocenty  IV  1253  r.,  Aleksander  lY 
1255  i  Urban  YIII  1623  r.,  aEugenjuaz  IV  r.  1447  oddal  klaryski  pod 
zarz^d  zákonu  franciszkaúakiego.    Ta  regula  od  r.  1258,  zrozkaza  Sto* 


IM  FfftoditiimH. 


li^  ApostoU.,  laprowAdson^  losteh  po  wmjéOáth  kUnš&fmA^tíĚgfá 
Wkr6tee  jednak,  la  dfspeiisMiii  papieikiemi,  i  smroíwoM  awnf-po  tfólíy 
klMstoradi  mnlej  lub  wi^  xwolni<m%  soetala;  dla  tego  é.  rBamtunéíĚm 
P6tiii%c  obowi^zki  jaaerahi  zakono,  proflil  Pap.  Urteaii  IT;  ftbf  ~  mi/i 
kie  kUmtory  klarjaek  do  jedn^  pnywieáó  ngúty  i  jedna  ia  nadadn 
zwanie.  Sam  napiaal  w  iyjn  cela  usUwf,  fgodae  w  ogóle  m  piai  iH 
regaty,  s  t^  wssakže.  zmlan%,  ie  nie  i  samej  tytko  jaloiiiSny  tfé  ha  IbhÍ 
€0  sienus  bylobj  dla  ploi  íeh  niébeEpieczne,  lees  poiwoKt  pomidaó  M 
jftki,  któiychbj  akromnie  i  oszesQdQie  dla  8iebie,,a  i  potytUeni  i  kcji 
éti%  dla  biednych  utjwnXj.  Za  wBtawieniem  síq  i.  Isabelli,  sfoelry  Llá 
dwika«  kr.  franc,  potwierdstt  Papiež  %%  rega!^  i  a 63  r.  i  od  Jego  hriai 
sakonnice  arbaniatkami  zwaé  pocz^.  Mimo  to  kilka  Haintwt 
dobrowolnie  przy  dawnej  sarowoád  i  nazwiska  kUvyiek  posoatalo^  4H 
te  Ewolna  objczaje  arbanistek  przjjmowaé  zaczQly,  powstáhi  r.  1404  rt 
forma  á.  Kole  ty,  przywodz^ca  klaryski  do  pierwotnef  sarowoád,  iM 
atwa  i  obowi%3ka  aaspakigania  žyeia  a  jalmažny.  Pnyj^Ya  si§  ona  sni 
áliwie  w  Belgji  i  Francji.  B.  1485  jeneral  zákona  Caael^  luh  'nemU 
Jan  Kaplstran,  napisal  jej  vryjaánienie;  lecz  Pap.  Eageiijaaz  IV  nraaj|c  n 
galQ  podobn%  za  zbyt  sarow^  dla  niewiast,  postanowil  r.  144  7,  aby  iq 
magano  od  nich  tylko  ahóstwa,  postoszeústwa,  czystoáci  i  klaaraiy  kh 
aztornej,  a  posty  zalecil  im  takie  jedynie,  jakie  obowií|zyiralj  franeioli 
nów  (Waddintf  ad  a.  144  7).  Odt%d  málo  jaž  pozostah>  klnazloróv  hi 
letaňikich.  Ubiór  klaryaek  bywa  w  ró2nycb  klasztorach  odraieQsyÝ  a 
zazwyczaj  pochodzi  z  řeform  rózlicznych,  jakie  w  ich  regále  drog%  pnn| 
lab  prywatnie  zaprowadzono.  W  XVIII  w.  klaryski  mia?y  900  kliaitiá* 
i  a  1,000  zakonnic,.zo8taJ|cych  pod  zwierzchnictwem  jenerata  aakona,  M 
dragie  tyle  prawie  pod  nadzorem  biskapów  swych  djezezji  (In,  Berané 
Rys  bist.  zgrom.  zakonn.  II  186  i  190). —  Franciszkanki  wPolfc 
pocz^tek  bior%  jednoczešnie  prawie  z  zákonem  franciszkaáskiin  ^).  W  Pn 
dze  zaprowadzono  przez  Agnieszkg,  córk^  Przemysfawa,  króla  czesldflgi 
r.  1284,  staly  síq  pobadk%  dla  doma  królewskiego  u  nas,  íthy  je  tM 
oa  ziemi  poskiej  zaszczepió.  Boleslaw  Wstydl.  založyl  pierwazy  ich  Ui 
aztor  w  Zauňohoicie  dla  siosty  swej  bl,  Salomei,  na  proáby  zaá  matki  Giq 
mislawy  i  žony  Kunegundy.  Czas  tej  fandacji  nie  znaný  dokladnie:  wiidi 
mo  jednak,  iž  byly  jnž  przed  r.  1240,  w  którym  klasztor  ich  Tatarzf  ii 
szczyli,  lecz  go  tenie  fundator  wznowil  i  zatwicrdzil,  nposažaj^c  na  ^jeáda 
w  Korczyníe  1258  r.  Zt^d  w  r.  1260  przeniosly  síq  zakonnice  do  sni 
Bteczka  SJcqijf^  a  potem  raz  jeszcze  1320  r.  do  KraJsanoa^  gdzlo  przyb 
ádele  6.  J^drzeja  pozostig).  Drngi  ich  klasztor  fandowíďa  14.  Kanegoi 
ok.  r.  i2  7Ór  w  SqcsuStarjfm;  trzeci  powstal  w  Gniežnie  1S59  r.  koota 
Boleslawa  Pobožnego,  ksi^da  kallsk.  i  gniež.;  czwarty  w  KaUěxu  ifiUr 
ataraniem  franciszkanina  Ant.  Teod.  Wilczka;  pi^ty  w  '^^etnSríesa  r.  t 
wniel  przez  franciszkanów  zaloifcony;  szósty  w  Ch^einaek  16  44  r«  fandoaa 
kan.  Mikolaja  Swirskiego.  Z  pocz^tka  wszystkie  zakonniee,  atosowida  ( 
regnl,  zostawaly-  pod  zwierzchnictwem  prowiejatów  frandaslou&akich  i  ir 
wadzily  iýcie  aarowe.  W  XYI  dopiero  wieko,  gdy  i  za  klansiira  zaken 


■)  Wniektórych  okolioach  u  nas  i  bernardynki  ftowia  JUaratfcaanL 
awa  laé  franoiiakanak  wyl%oznie  tij  regále  sln^y,  ^ 


Frandtikairfú.  585 

I  širáts  pn6eUa%é  n^  Edotel,  iwalajaé  poezQtf  w  piorwotnej  karnoécí  • 
áj  to  zakoDoke  w  Knkowie  i  wSUryni  S^aa  iiie  ebc%c  slnchaé  swego 
ríacjaía,  JQémensa  K%»prowieza  jse  Skaibimierza,  który  je  do  snroweí 
ly  nagania},  poddalj  8i$  zwieRehnietim  bislrapa.  Oiaymitj  na  to 
ienie  Klemenaa  ?III  r.  1596,  i  sa  rz^ów  prowincjala  Jana  D&niia 
^  przeszt/  pod  wtadz^  biskupa  krak.    kard.  Jenego  Badziwiřla,  oras 

nast^pców.  Brere  to  pneehowaj%  w  klasztorza  swoim  klaryski  krako^ 
e;  inne  klasztory,  oprócz  tych  dwóch  trspomoianych,  pozostaty  pod 
\2%  prowiiicjala.  litwa  i  Rná  kUuysek  nie  mialy.  Konweoty  klary- 
pohkich  w  ten  sposób  do  íranciukaúskich  kastodji  zaliczone  byly. 
Icustodji  gniežuieňskiej:  Onietno  otrzyxnato  zakonnice  r.  1259, 
ndacji  Bolestawa  Pobožnego,  ksi^cia  goieinieň.  i  kaliskiego,  syna  Wfai- 
awa  Plvracza,  a  brata  Przemystawa  Pobožnego,  ksi^cía  poznaáskiego. 
rczyniU  si§  proáb^  svr^  bh  Jolanta^  tona  jego.  Fandator  zmarl 
[aliszn  r.  1279,  w  Poznania  pochowany.  Joianta  porzocila  wtedy 
t,  udala  síq  do  bl.  Kunegundy^  siostry  swej,  do  Krakowa,  i  przyj^ú 
t  franciszkanek;  z  íú%    w  Starým  S^cza  zostawala  do  r.  1292,  wktó- 

Knceganda  nmarla.  Wtedy  przybyla  znowa  do  Gniezna,  gdzie 
lasztorze  zakonnic  najnitsze  poslngi  z  pokory  spetniala,  nczynkaím 
síerdzia  slynula  i  szczególném  nabožeňstwem  do  M^ki  Paáskíej. 
irla  tamže  1298,  a  dzietf  jej  ámierci,  ii  Czerwca,  nroezyécie  obcho- 
zakonnice.  Za  pozwoleniem  Stolicy  Apost  ápiewan%  bywa  wotywa 
rójcy  Przenajšw.,  przy  licznym  naplywie  lada  pobožnego.  W  obszemej 
icy  zakonnic  (które  ta  koáciohi  wtasnego  nie  maj4,  tylko  z  lewego 
1  éwí^tyn!  franciszkanów  oratorjam  pod  tyt.  1  Bartíomieja  Ap.,  a  chór 
$j),  na  árodkn.  zniýdaje  sig  grobowiec  z  relikwjami  blogosYairioneg. 
I.  4  Listop.  1631  r.  z  polecenia  arcybpa  Jana  W^žyka  wyj^te  jej 
i  z  dawnego  grobu,   a  po  oczyszczenia  i  opiecz§towania  d.  2    Gmd. 

tn  nmieszczone.  Sprawdzano  je  potem  w  Kwietniu  1682,  a  Stan. 
ibek,  arcybp,  zamyélat  zarz^dzič  nroczyste  podniesienie  koáci  btogo- 
ionej,  tymczasem  ámieré  go  r.  1731  zaskoczyla.  W  glowach  tego 
K>wca  poloiono  kamieň  pami§tkowy  dla  jej  m^'  Boleslawa  Po- 
lego,  a  w  bliskoáci  poamíessczano  obrazy:  bh  Salomei  i  Knnegandy, 
Eufemji,  córki  Przemyslawa,  ksí^.  pozn.,  Heleny,  córki  Henryka,  ksi^. 
:t.,i£libiety,  jej  siostry  (1 296),  tadziei  obraz  Beaty,  córki  Ostroroga,  woj. 
i.  (147  7):  cztery  te  áwi^tobiiwe  dsievrice  w  klasztorze   gniežn.  wyko- 

zákonné  šloby  (4».  M.  Kxeikowěki^  Slawa  slo^  Botej  Jolenty,  w  Pozn. 
3  str.  96).  Klaryski  tatejsze  ze  czcí%  religijn%  przechowywaly  pa- 
ki  po  bL  Jolancie,  jak  miseczki,  róžaníec  jaspisowy  i  ^czgéé  j^ 
lay,  reszta  bowiem  na  relikwje  rozebraná.  Taž  kaplica  franciszkanek 
ida  podloiny  nóž,  došé  jut  przez  rdz^  zniazczony,  którym  cialo  ze  tf. 
loraieja  miato  byč  obdařte;  wystawiany  bywa  w  nroczystoéc  Apoštola 
icalowania,  w  krysztalowym  relikwjarsa,  wewn^trs  i  aewn^trz  srebrera 
>tonym,  sprawionym  r.  1733  kosztem  Rozalji  l4^iej.  S%  tu  nadto 
;vrje  z  r^ld  L  Stanislawa  bpa,  ozas  innych  m^czenników.  Fandusc 
ctoru  powi^kazyl  nowemi  nadaniami  Przemyslaw  H,  króL  pol.,  a  dawno 
ierdzil  1284  i  potem  i  1295  r.  Wladyslaw  Lokietek,  zíqó  bl.  Jo- 
r  (zaílubit  bowiem  naústarsz!|  jej  córkQ  Jadwig^),  pomnožyl  dochody 
storu  1298,  co  wszystko  imieniem  królewskió;n  zatwierdzila  nast^pnie 
ieta,  króiowa  W^gier  i  Poiski,    córka    Lokietka,    13  72    r.;   nast^pni 


S86  FnninkttÉL 

tel  królowia  poli^  niernnS^  laskm«7iBi  oiawdi  tif  at 
lumiioe,  mi9^  sobie  od  krdiów  ndaaa  pnwo  lrallM|i  w  Mydk  dolnÉl 
ktaůti^Bfdí  probortw  Kmtnjná  i  8t«|Aoii>,  w  n  iftét 
niaciialom  siroio.    W  r.  1622   obeeny  w  Polsoa  Jount. 
Bagnacabalaiisifl   poddat  klantor  pod   wliidf§    MtqfláKgmpm^ 
wt&dtj  pod  dawn^  swierzchnoáé   prowiíMsfaMw.    B.  17€S  ^jrto 
Sf ;  nm  atRymanie  posiadaty    bogate  i  oUietna  dolm,  tocs 
Opis  klasartora  z  r.  1597  wymieiiía  niaito  i  didovigé  vri, 
wlaaaoéó  klasstora,  w  którym  naóweias  16  lakonaio 
koQwenia  ZoQa    Izbieňska,  wn^wuf  s  «>b«  trif  imia  sskan^M, 
ait  do  Cfaelmna  1A79  r.,  gdzie  w  Uasstone  benedyk^fiwk, 
i  roiproszonym  przei  bereij^  odnowiU   ijda    rallgiífMi    I 
na  áwi^tobliw^  ksieni^  w  otobie  Magdaleny  Moft^skicsf,    któim 
wala  regoi^  tamtejnych  benedyk^ek.    Itbieáika  naavla  tamto  IMIC 
KaU$x  posíadař  mařy  klaaztorek  frandszkanek,  które  ta  a  nast^pa^ 
liamoéd  sprowadzone  sostaly.     Gdy  r.  lAta  akoDBice  krakowikie  i  % 
deekie  wyJamaly    n^   i  pod   zwíerzcbaoáei    lakoDnikóir,    a  praearily  pri 
vladsQ  bifknpl^,  ?rtedy  ks.  Ant.  Ferd.  Wilctek,  goiiiwj  o  chwal^  im* 
•larsenie   regu]y    franciszkaáskíej,    wystaral  tig  w  Kalisaa    o 
kt6r%  pani  Katarzyna  i  Sioldrskich  Snimowaka  ofiarowala,    i  tam 
éeit  kilka  írancísskanek   i  Krakowa,  pragn^eyeh  posoataé    nadal  pod 
kooDÓm  iwierzchDietwem.     Z  jalmažoy  oaa  jakié  tyty,  a  gdj  aaaMi  pá 
Snbnowska  ich  babit  przjja^a,  otnymaly  od  niej  wieá  Kaiiaikoinee;  Iňtn 
gdy  &initja  Szotdnkich  odebraó  im  cbciala,  lakonnice  udaly-  si^  do  kiAi 
Zygmanta  III:  ten  písmem  swém  z  d.  6  Grád.  1626  r.    sarowoindMi 
dalszych  napaáci.    Barbara   Miecbowicka,  zakonnica  z  Krakowa   apmi* 
dzona,  zostala  ta  pierwsz^  ksieni^  16 18  r.  iodt%d  zákon  w  tyde  wpi^ 
wadzoDy;  z  pocz^tkn  zaraz  znalaz^o  síq    84  zakonnie.     W  r.  168S  Mtf* 
ejanna  Bogacka,  po  trzeci  raz  ksieniii  obrana,  zbadowala  refektarz  i  n* 
prawila  ione  badynki,  które,  gdy    czas  znlszczyt,  w  r.   17  84    odrastiin- 
wala  ksieni  Cecy(ja    Olewíňska.     Koáciolek  mnrowany  mial    tytat  Oiiif* 
wania  N.  M.  P.  i  posiadat  4  oltarze.     W  wielkim  r.  1709  pomimtuorn 
obraz  N.  M.  P.  Bolesnej,  z  Chrystusem  na  tonie,  który  niegdyá  byt  wb- 
anoóci^  Wladyslawa  Koliáskiego,  szlachdca  ze  wsi  Žemikl,  i,  jak  akta  f^ 
dig%,  kilkakroó  byt  widziany,  jakoby  tzy  ronit,  co  proboszcs  Józef  i  wíck 
ionych  pod  przysifg^  zeznalo.     Pan  ten  nwaiat  koációt  za  miejace  o4po- 
wiednieJBze  dla  obrazu;    nie   mógt  go  jednak  ztožyé  w  paraQalnym,  sbyt 
abogim  i  nie  mig^cym  czQsto  ksi^dza,  oddat  wi§c  frandszkaBkom  kaUsIóa, 
mi^dzy  którymi   kilka  krewnych  jego  bylo.     Klas^EtUu:  ten    sa  ryidgjg*' 
fkiego  zniesiony,    a  zakonnice   r.  1799  do  Szrema  i  Gnieana  pnépnna- 
dzone  zostaly;  dziš  i  álada  nie  ma  isťnienia  košciola  i  konwenta;  niiijas 
dawnej   possesji  franciszkanek   zajmujii  dziá  kamieniee  oaób    prywatayck, 
n  pobiižn  koáciola  á.  Stanislawa  b^d^ce    (Pam,  EM.   IV    a  5  a).    iSp^ 
otrzymat  zakonnice  staraniem  prowincjala  Jana  Donata  Gapnto  i  J^dnói 
Opaliúskiego,  bpa  pozn.;  za  icb  bowíem  watawieniem  ai^  i  wol%  íraneiaakaBít 
w  Szremie,  posiadaj^c  dawnej  fundacji  koádól  é.  Krqria  la  miastem,  aUa- 
aztorem,  takowy  r.  1 6 1 6  oštěpili  dla  zakonnie,  z  ogrodem    i  placem,  if 
di^^c  tylko,  aby  im  frandszkanki  zl.  10  pfacily  corocznie,   jakby  w  pa* 
mi^ó,  te  od  nich  wlasnoáó   t^  otrzymoj^.     Prowincjat,  gorzko  czij|c  od- 
padni^cie  zakonnie  křakow.  i  s^deckich  z  pod  jego  jorysdylnji,  pr^tolyl 
wamnak,  te  gdyby  te  o  coi  podobnego  pokiiai6  ú%  kiedykolwitk  odn- 


FraaoUzkMki.  587 

I  šjlj,  trao|  íniidacj^  i  eata  w  i^co  fraodszkanóv  siransldch  powrica«. 
I  KlaiTaki  giiíežiiieňtkieod  r.  icif  nj^y  si^,  z  polaeenia  wUdxj  nkonn^, 
'  pnerobieniem  klantoni  i  pnygotowaDiem  innych  potneb,  odpowiedakii 
;  celowi.  Kareazcie,  d.  25  Wneá.  162S  oroczTStym  obrz^em  wprowft- 
•  fbono  zakonoice  w  posiadanie  nowej  fdndarji,  a  Liija  Górecka,  z  dwoma 
1    aiostrami  rodionemi  GnlkowskieiDÍ,  przeniesiona  z  klasztom   gBÍeža., 

Itala  ich  przeJoioii^  i  iDagÍ8tr%.  Posagi  panien  Gulkowskich  z 
r  ta  z  niemi  przeszly  i  poshiiyly  do  zakopieDía  czQáci  wsi  LubiaióWy  która 
prawie  sama  stanowita  fundnsz  obogiego  klasztorn.  Odt4d  z  dniem  ka- 
ždým przybywalo  zakonnic,  których  w  r.  1715  bylo  34.  Przeložona 
i  ksieni  Górecka  zacz^la  itawiač  nowy  koációl  z  drzewa,  którego,  z  po- 
woda  émierci,  w  r.  1645  przjpadlej,  nie  dokoáczyla;  speloila  to  droga 
kaieni  Jolaota  Naprazzewska  i  kose.  pod  tyt.  á.  Krzyža  1G4  7  r.  poáwi^eony 
zostal.  Siedm  mial  oltarzy,  dosyč  ozdoboycb.  KJasztor  byl  drewoiaDy, 
cz^sciowo    budowany    na   obie    atrony    koáciola.     W  d.   19  Marca.;766 

0  godz.  10  w  nocy   przypadkowym   sposobem  zgorzal  klasztor    i  koéciót 
do  8zcz§tn,    i2  tylko   ziemia  zostala.     Zakonoice,  którycb  bylo  nateoczaa 

1  o,  zaledwie  adec  zdolaly  i  porozchodzily  síq  po  domach  rodzin  i  dobro- 
dziejów  swoicb.  Odbodowaoo  klasztor  i  kosciól,  a  te  staly  až  do  znie- 
sienia  wazystkich  klasztorów  w  Pozaaáskiém.  Wlasooác  franciszkanek 
tprzedaDo  przez  licjtacJQ:  kopii  go  ks.  Michal  far.  Mycielski  i  odda^ 
zgromadzeoio  swemu  oo.  jezuito w,  po  osoni^cio  którycb,  zostaje  prywato^ 
jego  wlasDOŠci^  W  kustodji  krakowskiej  klasztory:  Erakáw  po- 
siada  franciszkaoki  od  r.  1320.  W  tym  bowiem  czasie  przeoiesione  ta 
zostaly  z  oiiasteczka,  Skala  lob  Kamieniem  zwanego.  Niedostatek  obilogi 
doebowDej  i  brak  wody  mialy  byé  glówn^  przenosin  tycb  przyczyo^.  Stalo 
81$  to  za  zezwoieniem  króla  Wladyslawa  Lokietka  i  bpa  krak.  Naokiera, 
oraz  za  potunerdzeniem  Pap.  Jana  XXII.  Múry  dawoego  koáciola  i  kia* 
aztoru  w  Skále  poszly  w  zaoiedbaDíe  i  ruiji§,  až  w  koácu  si^  rozwalily. 
Dopiero  w  r.  1642  zakoooice  krakowskie,  jako  dziedziczki  raiejsca  tego, 
zbodowaly  ta  malý  koáciolek  Woiebow.  N.  M.  P.,  który  gdy  zbllžal  n^ 
do  Lpadka,  ks.  Piskorski,  profes,  akademji  krak.,  w  r.  167  7  wystawi! 
wlasojm  kosztem  koéciót,  kapliczki  i  posagi,  dot^d  istniej^ce.  Koációl 
é.  Aodrzeja  w  Krakowie,  oddaný  franciszkankom,  mial  8tan%ó  ok.  r.  IJA^ 
kosztem  Piotra  Donina  br.  na  Skrzynnie^  prawdopodobniej  jednak  jest 
dzielem  Siei^eicba,  wojewl  krakow.,  który  go  oddal'  benedyktjnom  lOio 
r.  i  byl  w  ich  posiadanio  do  r.  1320,  w  który m  otrzymali  za  niego  po- 
pobliski  koédolek  áw.  Idziego.  Od  tego  czasa  .mieszkaj^  klaryski,  utrzy- 
muj^c  8zkol§  dla  dziewcz^t  wiasnym  kosztem,  gdzie  samé  spelniajii  obo- 
wi^^  naoczydelskie.  Niegdjá  bvl  to  najbogatszy  klasztor  frandszkanek 
w  Polsce,  mieszcz^cy  przeszlo  sto  zakonnic;  lecz  maj^tnoád  te  coraz 
wi^j  uszczaplaoe,  zeszly  do  tego,  le  obecnie  35  z  tmdooádii  wyžywió 
može.  Ks.  Adam  Opatowicz  r.  1638  pisz^c  Žywot  i  Coda  bl.  Salomei, 
podal  nam  i  dzieje  klasztora.  On  takže  dla  ožytku  panien  zakono  áw. 
Kláry  przy  kosdele  á.  Andrzeja  wydal:  „Fascykol  nabožeiístwa  róžnego* 
(Krak.  1633,  a^str.  12  77).  Koációl  starožytoy  w  biega  ezasu  alegt  li« 
cznym  przygodom  i  zostal  przerobiony,  mianowide  w  swojém  wn^trzo. 
Klasztor  przediowal  klika  starožytnych  dyplomów,  jak  Boleslawa  Wstyd. 
ar.  1257  i  126  2,  a  szczególnie  oryginalny  testament  bl.  Salomei,  awo- 
jej    faodatorki    i  mgpierwsuij    zákona   ksieni    {Porn.  E.  Mor.  IX  135). 


588  Frtnoiszkuki. 

1^/  Sianf,  t  fandacjii  fr**!ciszkanek  przez  Boledawa  Watyd.  i  U.  Ks> 
negDnd^,  gdzie  ta  áwi^tobliwa  królowa,  po  ámierci  m^,  19  79  r.  a- 
miesskata  i  tam  w  d.  24  Lip.  1292  r.  umarta.  PiKÍaiue  nieslc,  te  Ki> 
negunda  w  cakonDém  odzieniu,  wraz  z  sio8tri|  Jolant^,  staTa*  n  tma^f 
niQža,  okryta  zaslonii,  oszjt^  z  przeácieradřa,  naktórém  Bolestaw  akoiiaL 
Po  pogrzebie  rozdata  ozdoby  swoje  na  nbogicli  i  z  sio8tr§  udala  m^  do 
S%cza.  Wedíug  ks.  Lad.  Elbinga  {fíelacfa  o  basyUce  asšyskutj  n.  bU\ 
kktztor  s^decki  na  kilka  lat  przed  ámierci^  Bolestawa  Watyd.  byl  fondó- 
wany,  žatém  ok.  r.  12  70;  choč  inni  twierdz^,  že  go  bL  Knnegnnda  nrai 
po  ámierci  m§ža  založyU  i  bojnie  uposažyYa  na  120  zakonnic  Fandna 
klasztom  byl  wielki:  obejmowal  bowiem  pierwotníe  miasto  S^cs,  z  SI 
wsiami,  naleži|cemi  do  ksi^stwa  S^ideckiego,  które  Kunegundzie  w  Kor- 
czynie  na  zjezd/Ae  r.  125  7  przyznaném  zoslato,  w  zaraían  sa  posag  ogro- 
mny,  jaki  ona  cary  na  wyprawy  irojenne  i  obron§  kri^a  oddala.  Pny- 
nilej  zápisu  jest  z  r.  1280;  Papiež  zatwierdzil  go  1282  r.  W  póžniejsijek 
ozasacb  inne  jeszcze  nast^pily  zápisy  i  przywileje,  z  którycb  r.  ii^i 
przez  rz^d  aastrjacki  wyzate  zostaly.  Wtedy  to  rozpnszczono  naw«t  la- 
konnice  mlodsze  do  familji,  a  zostawiono  zaledwie  i  s  podeszlych  wiekien, 
z  którycb  každcj  na  ntrzymanie  i  odzienie  naznaczono  po  zl.  i  dcieniiíe, 
ksiení  za^  zt.  4;  pozwolono  im  nadto  wychodzíč  z  klasztora,  kiedy  k- 
cbci|,  a  jeáli  síq  porloba,  nie  wrócié  nawet;  lecz  z  tego  nie  korzykaly. 
Kazano  im  nadto  w  nicdziele  i  éwi^ta  chodzié  na  nabožeňstwo  do  ko* 
^iota  parafjalnego;  gdy  jednak  klauzury  zgwalció  nie  chcialy,  dáno  ia 
ksigdza  áwieckiego,  klóry  byl  ich  kapelanem  i  spowiednikiem.  W  r.  178( 
wffzystkie  djplomy  przywilcjów  klasztorn,  z  którycb  wiele  dotjcEjlo  dzíe- 
jów  národa,  zabráno  bezpowrotnie  do  Wicdnia.  Wkrótce  arz^dzono  kla- 
sztor  i  przezntczono  na  utrzymanie  zakonnic  staly  fandusz.  GodDoic 
ksierii  znicsiono,  podstawiajqc  w  jej  micjsce  przeřožon%.  Obecnie  utrTT- 
mnjc  Bí^  trzydzieáci  kilka  zakonnic  w  tčm  miejscu  i  trudni^  si^  nauczaniem 
dzicwcz{|t.  Klasztor  s^decki  sřawny  cnotanii  i  relikwjami  bř.  KnnegnnJy. 
Zakonnicc  pokazuj<^  doti^d  i:icktórc  po  niej  pami^tki.  Ta  takže  droga 
królowa  nasza,  Jadwiga,  wdowa  po  Lokietka,  a  matka  Kazimierza  W. 
i  Elžbiety,  królowej  w^gierskiej,  r.  133S  przywdziařa  babit  zákonný  i  tu 
áwi^tobliwego  dokonala  žywota  1340  r.  Wkrótce  potem  (ok.  r.  130S) 
ksieniii  klasztom  by}a  Konstancja,  ksi^žna  giogowska,  siostrzenica  Kazi- 
mierza W.  Do  dziejów  klasztoru  i  czasów  jego  založenia  wielo  szczególóir 
podajc  dzielo:  tSfidtcczyzna  przec  Sxcz^snego  Moratcshiego(Krák.  1863  —  65, 
2  t.).  ' Ch^ciny  posiadaíy  klasztor  ksi^žy  franciszkanów  od  r.  13  68,  priy 
któr}'m  mieszkalo  kilka  tercjarck  icb  zákonu,  zwi^zanych  spólném  žydeoi 
okolo  r.  1594.  Przcložona  ich  Klára  Gr^doszowska,  z  innemi  pannami, 
za  zezwoleniem  prowincjařa,  ii?ykonala  nroczyácie  professj§  oa  regnl^  ter- 
ejarsk%  w  r.  1632,  i  prowadziřy  žycie  zákonné.  Do  nich  Tfkrótce  pny- 
l^czylo  si$  kilka  panien  z  bogatych  domów  i  wniosly  posagi,  zast^p^j^ee 
fundacJQ.  Wtedy  Grgdoszowska  postanowila  založyč  formalny  klasztor 
i  wyst^pila  z  proáb^  do  arcybpa  Macieja  Lubieáskiego.  Jan  Tarlo,  wojew. 
lubelski,  i  Mikolaj  Swirski,  kan.  potem  sufifr.  chelmski,  gorliwie  poparii 
ich  ž^danie.  Swirski  mianowicio,  maj^c  tu  rodzoni|  siostrQ  Lsabell^,  zro- 
bil  zapiš,  który  stanowi  glówn^  fundacjQ  klasztoru.  Zezwolenie  prymasa 
nast^pilo  i  164  4  r.  zakonnice  vrprowadzono  uroezyácie  do  klasztom,  do* 
di^^c  im  kilka    starszycb,    z  Gniezna  przybylych.     Gdy   ci^gle  wzrastaii 


FraneiizkMkl— FrtROiiztk  IL  589 

licsba  ukoDDic,  poivi^kscono  klasstor  kosztem  Maijanoj  Wilczewakiej, 
czeánikoircj  drohiczyúsldej,  dobrodáejki  zákona,  zm.  16  78  r.  Wiele  tet 
do  rozczerzerzenia  klaBztom  i  resUartcji  koádolka  przjrczynil  ú^  wUi- 
loym  funduazem  Stefan  Bidziňski,  wojew.  sandozn.,  którego  córka  ksieni^ 
tu  byla.     Pocz^owo  miatj  ta   francíszkauki  tjlko  oratorjuni,  dopiero  r. 

16  7S  nabjly  koáciolek  L  Magdalenj,  którjr  znacznie  powi^kszony  i  prze- 
robiony,  w  r.  1685  poéfd^cony  zostal.  W  r.  1864  bylo  ta  zakonnic  9, 
wr.  1874  jest  13  (Pam.  B.  Jí.  YII  102).  W  kastodji  lubelskiej 
byl  najdawoiejszy  klasztor  w  Zawkhoécie.  Založyl  go  Boleslaw  >V'ftyd. 
dla  siostry  swej  Salomei,  poirodowany  jej,  onz  matki  Grzymistawy  i  iony 
Konegnndy  proibami.  Koádól  i  klasztor  byly  z  kamiania  ciosowego, 
mocno  zbodowane,  a  wlasnoéč  zakoonic  stanowilo  miasto  Zavrichost,  .z  25 
wsiami.  Pierwszy  wielki  nápad  Tatarów  na  Polsky  w  r.  1241  zniszczyt 
ze  sacz^tem  koációl  ich  i  klasztor,  przyczóm  12  franciszkanów  i  60  za* 
konnic  zamordowanych  by 6  mialo.  L^luý^  sig  powtórzenia  podobncj 
kl^ski,  franciszkanki,  wraz  z  ksieni^  swoj)  U.  Salomeq,  roiejsce  to  na 
zawsze  opuidly  i  przeniosly  síq  w  góry,  w  niedost^pne  miejsce,  Slcalq 
lub  Kauúeniem  zwane,  na  co  pozwolenie  Pap.  Aleksandra  IV  r.  1260 
otrzymaly.  Franciszkanie  sami  z  ruin  koációl  i  klasztor  podiwign^wssEy, 
pozostali  w  Zawichoácie  do  r.  1864,  w  którym  zniesieni  {Fam,  E,  M.  IV 
222).  Obecnie  z  klasztorów  wspomnianych  istuej^  jeszcze  nast^pig^ce: 
w  Sfczn  Starým,  w  Krakowie  i  w  Chinách.  JT.  S.  Ch. 

Fraociszek  I,  cesarz  niemiecki.  Gdy  artykul  3/ar/a  Teresa 
wyéwieca  nam  dostatecznie  položenie  Anstrji  i  jej  politykQ  w  tej  epoce, 
a  Franciszek  I  málo  w  ogóle  zajmowal  si§  rz4dami,  ograniczymy  si^  do 
krótkiego  rysu  jego  osobistego  charakteru.  Franciszek  lotaryngski,  w. 
ks.  Toskanji,  ur.  1708  r.  Maj%c  lat  la,  wyslany  do  Wiednia,  chowal  si^ 
rázem  z  Maij^  Teres^,  m^%c%  zaledwo  wówczas  4  lata  wieku.  R.  17S6 
poj^l  J4  ZA  malžonk^.  Gdy  Lotaryngja  odpadla  do  Francji,  jako  kom- 
pensatQ  dostal  Franciszek  ksi^stwoTlorenckie.  Po  naglym  zgonie  Karola 
YII  bawarskiego,  dostala  mu  síq  korona  ccsarska  1754  r.  F.  odznaczal 
si(  m^zk^  urod^  i  kochal  czule  mationke.  Wychowany  po  francuzku,  ozý- 
vaje ci^gle  francnzkiego  jazyka  i  íraLcazkiej  grzecznoáci,  tíagodzil  wiele 
snrowych  zwyczajów  domu  austijackíego.  Mily,  przyst^pny,  dowcipny, 
málo  mieszal  síq  do  rz%dóir.  Wszakže  niezaszczytn^  to  jest  dla  syna 
jego  Józe/a  II  rzecz§,  2e  ojca  swego  nazywal  próžniakiem,  otoczonym 
pochlebcami.  F.  znal  síq  dobrze  na  finansach:  odkryl  i  oson^l  wiele 
nadužyč  w  tej  gal^zi  administracji  krajowej.  Zamilowanie  w  tego  rodziýa 
zaj§ciach  posnn^l  až  do  tego  stopnia,  iž,  jako  prywatny  czlowiek,  zajmo- 
wal síq  dostaw%  liwerunku  dla  armji,  a  podczaa  wojny  siedmioletniej 
sprzedawal  królowi  pruskiemu  n^k^  i  siano.  Stosnnki  handlowe  pro- 
wadzil  z  cat^  £arop%.  Mial  takže  upodobanie  w  alchengi.  Um.  1 8  ^erp. 

17  65  r.,  tkni^ty  apopleksj^,  w  Tyrola,  gdzie  zjechal,  aby  byč  obecným 
na  uroczystoádach  weselnych  drugíego  swego  syna  Leopolda  II,  zaálnbia- 
j^cego  infantk^  híszpaňsk^  Marig  Ludwik^.  Marja  Teresa  bardzo  oi^a- 
kiwala  zgon  m^a. —  Franciszek  II,  ostatni  cesarz  niemiecki  (Franci- 
szek I,  jako  pierwszy  dziedziczny  cesarz  anstrjackij,  ur.  12  Lut.  1768 
r.  we  Florencji,  w  trzecim  roku  po  obj^ciu  rz%dów  tego  ksi§stwa  przes 
ojca  swego  Leopolda.  W  siódmym  roku  wzi^ty  zostal  do  Wiednia,  gdzie, 
jako  pn:yszly  nast§pca  Józefa  II,   mial  byč  wychowany  pod  okiem  tege 


593  Frudfzek  I  kr.  fr.— FummíssIm 

Zámt  ten  jednak  pochodd  tylko  le  ttronj  gnlfiknaów, 
éankeji  praQfitotyctntj  (ob.),  którzy  nbolewali,  te  mniowa  ta 
pnnktów  tej  sankcji,  oddaje  nominacje  biďiapéfr  w  r^ee 
Z  artt.  Sankrja  i  Kcnkordaty  przekon>wa  li^  ctytelník,  te  koakoiAtf 
z  1 5 1 6  \}j\  nastf pstwem  oporu,  jaki  dncbowieúatwo  fraacaskie  itonk 
przeciw  zniesienin  lankcji  pragmatycznej,  opoin,  klóty  prsjcsjTB^  tvqi 
mial  w  czjsto  cdszczepieňczjch  poj§dach.  Swíadomie  esy  meéniaátaír 
xnaczna  cz§éé  dacbowieúsUa  francnzkiego  byla  na  drodxey  jetelí  ■»» 
wania  jedoohci  kcácielnej,  to  przynajnjniej  jak  mJwitkKego  jej  oilil» 
nia.  M*ielkicmi  vpravdzie  ofiaravi,  ale  z  zachowanieai  istoty  mc?. 
staral  sí^  Papiež  kcDkordatem  z  1516  zapobiedz  temn  nieEZcz^icin. 

Francíszka  Rzymianka,  áw.  (9  Maře),  zalotydelka  ^Uaut  »en 
xwierciadlanfj;  oř.  1384  r.  w  Kzymíe,  a  ojca  Pawia  Bnxa  (Baxo,  Bm* 
i  Datki  Jakobelli  z  Koffredescbi'ch.  Rodzíce  jej  apowinowaceni  1^ 
a  Dožnemi  domami  OrsiniVh.  SatelliVk,  Mellini'ch.  Od  najmlods^d 
lat  stronila  od  wszelkich  zabaw  dzieciDnych:  najmilszii  dla  niej  byla  wfr 
dlitira  i  samotnoáč.  W  1 2  r.  žjcia  jož  postanowila  wst4pič  do  kb- 
aztoru,  lecz  z  woli  rodziców  zmuszoD^  byla  zostaó  žon^  (IS96  r.)  ntr 
komitego  i  bcgatego  miodzieúca  yiawnifnca  de  Pontíams,  Gdj  wkréttc 
potem  w  ci^žki^  wpadlszy  cborob§,  cudownie  uzdrowion^  zostala,  poš«í^ 
čita  sÍQ  pie]^gnowaniu  chorých.  Nawiedzala  szpitale,  spetniajfc  laijfúi' 
cze  poslugi,  iub  tož  w  swym  domu  miošcila  chorých,  czawaj%c  aarówBS 
nad  ich  zdrowiem  ciala  i  duszy.  Z  podobu^  troskliwoíci^  opielowib 
ai§  ubogimi,  tiik,  iž  dom  jej  prawdziwym  byl  dla  nich  pnjtaUdOL 
Najlepszym  jej  przysmakiem  byl  chleb  šachy,  braný  od  žebraków.  Kiens 
aama  kwcstowala  dlu  niesz^áliwych  po  ulicach  Rzymn  i  okoliey.  Bii 
caly  dzieú  sicdziala  pod  kosciolem  4.  Pawla  mi^dzy  žebrakami,  tak  dalece 
nbóstwo  wj(;j  oczach  bylo  pi^koém  i  áwi^tém.  Byla  tež  szczególn|  po- 
cieflzycielk^  Btrapionyrh,  którzy  zewsz^d  cisn^li  síq  do  niej.  Slowa  j<; 
potratily  pojeduaó  najbardziej  zawzi^tych  wrogów.  Obecnošó  jej  wsit- 
dzie  roznosila  blogoslawieástwo.  Z  m^žcm  žyla  w  takiej  sgodde,  že, 
przcz  4  0  lat  ich  pn^ycia,  najmoiejszego  nigdy  nie  bylo  nieporoznmieBÍi. 
Gdy  m^ž,  albo  spraly  domowe  tego  wymagaly,  nie  wahala  aÍQ  pnerwič 
awoich  čwiczcií  pobožných.  Dziatki  swe,  z  których  wszyakie  (próci  j^ 
dnego  syna)  wyprzcdzíly  j^  do  grobu,  wychowywala  dla  nieba.  Dobo- 
wników  swych  nazywala  braómi  i  siostrami  i  byla  dla  nich  prawdziiri 
aiostrq,  a  je.4ii  zdawalo  síq  jej,  že  którego  z  nich  obrazila,  wnet  pne- 
praszala.  Gdy  Vladyslaw,  król  neapolitaúski,  po  barbarzyúska  obeiNh 
dzil  si§  z  iCzymiaoami  i  skazal  na  wygoanie  jej  m^ža  i  krewnego  Pas- 
latio  (Paiuzzo),  a  syna  wzi%l  jako  zakladnika,  caly  '7aá  maj%tek  j<j 
zrabowal,  Francíszka  nic  stracila  pokojů  ducha  i  odeiwala  f:^  s  JoboB: 
»Pan  dal,  Pan  wzi§l,  niech  b^dzie  Imi^  Jego  blogoslawione!"  I  w  rzeciy 
aamej  lióg  wrócíl  jej  straty.  Mqž  jej,  na  12  lat  przed  awoj^  ámiercii, 
dal  jej  zupcln^  wolnoáó  i  žyl  z  ni^  odt^d  w  ci^lej  wstrzemiQžliwoéci. 
Od  tcj  chwili  Francíszka  cialo  swe  poddawala  wszelkim  umartwieníoBt 
odziež  nosila  najiichsz%,  spdnitla  najnižsze  czynnoáci,  przenosz^c  ci^iary 
przez  ulice  miasta.  Wáród  tych  pospolitých  zaj^ó,  cala  zatopiona  w  BogOi 
doznawala  prawdziwcj  rozkoszy.  Straciwszy  ro^a  (14  86),  mogla  juž  od- 
t^d  žyó  w  klasztorze,    o  czém   jeszcze    w  mlodoáci    marzyla.     Oddawaa 


Franoitzka  bynitiyKa.— Frtaokt.  (93 

^gromadzata  okola  siebie  r^mskie  matrony  i  mloda  dnowice,  alowem 
i  pnjkUulein  odwodz%c  je  od  zbytku  i  nciech  áwiatowj6h,  z  Úárjch  to 
dáawic  nastupme  (1433)  utvorzjla  zgromadzeaie  zákonná,  poddi^^  je  re- 
gále é.  Benedjkta,  zachowywanej  przez  benedjrktjaów,  zwanjch  x  gdr^ 
Otíwnej  (De  monte  Oliieto),  albo  otíwetanami^  Papiež  Eogenjaaz  lY  za- 
twierdziwszj  (22  Lipca  14S7)  to  zgromadzenie,  nadat  ma  liczne  pr^- 
wileje.  Osoby»  W8t^pi^%ce  do  tego  zgromadzeniay  nie  wykonywaly  álobów 
zákonných,  a  tylko  przyrzekaly  przeložonej,  že  cale  žycie  ofiaraj%  na 
alažb§  £ož^.  Nazywaly  sig  obiatkam  tciežy  surierciadlanej  (della  tor  di 
spechi),  od  domu,  w  którém  osiadly;  wszystkie  pochodzily  ze  znakomi- 
tego  rodu,  nie  wyzuwaly  síq  z  wtasnego  majetku  i  mogly  wychodzič  z  do- 
mu. Po  ámierci  m^ža,  Franciszka  wst^pila  do  tego  zgromadzenia,  które- 
go  nastgpnie  byla  przeložon^,  i  tam  nmarla  9  Marca  1440.  B^d%c  jni 
na  smiertelném  lo2u,jeszczc  wiele  dobrego  czynila;  albowiem  chorzy  za 
jej  dotkni^ciem  cndownio  byli  uzdrowieni,  a  grzesznicy,  patrz^c  na  ni^, 
do  gl^bi  czuU  síq  wzmszonymi  i  jak^s  sil%  nadzwyczajn^  do  poknty  na- 
glonymi.  Po  ámierci  cialo  Pi  w^dawalo  z  siebie  przyjcmn^  won  li^i, 
rót  i  fijolków.  Spoviednik  jej  Jan  MatiioU  opisal  žywot  tej  áwi§tej»  gdzie 
wylicza  nadzwyczajne  laski,  jakiemi  j^  Bóg  za  žycia  obdarzal,  jako  to: 
wi^e,  zacLwycenia  i  walki  z  pokusami  zlego  ducha.  Zachwycenia  jej 
w  ogóle  bywaly  spokojné,  niekiedy  jednak  gwí^towne,  a  wtedy  uniesienia 
8WC  wylewala  w  pobožných  pieniach.  Aniol  stróž  (jak  sama  zeznala) 
jasno6Ci%  SW0J4  przyáwiecal  jej  podczaa  nocnych  zatrudnieú.  Bozmyála* 
nia  o  M^  Paúskiej  takie  na  nicj  wywierafy  skutki,  že  cznla  boleáci 
w  tych  samých  czlonkach,  w  których  cierpial  Zbawiciel.  Na  obrazach 
przedstawiaj^  \%  z  aniolem  obok,  zazwycz:^'  ubraným  w  komžQ,  z  r^oma 
na  krzyž  založonemi.  Ponicwaž  cz^to  zbierala  drzewo  dla  nbogich,  ma 
niekiedy  wi^zk^  drzewa  pod  pach).  Niekiedy  z  monstrancji  id%  promie- 
aie  swiatla  do  jej  serca,  na  znak  jg  nabožeústwa  do  Najsw.  Sakramentn. 
Maliu'i| }%  albo  jako  matron^,  albo  jako  zakonnic^.  GL  BoUand.  9  Marca, 
gdzie  zni^dzic  si^  historja  žycia  i  wizyj  á.  Fr.,  opisana  przez  jej  spow ie« 
dnika  Jana  Mattioti,  oraz  bjograija  jej  przez  Magdaleny  delia  Ang^dllaria^ 
póznicýsz)  przeložon)  oblatck.  Inne  bjogroQe:  przez  Marj^  Theodora  Bu$* 
aicrre  (Yie  de  S.  Fr.,  Paris  1848,  po  aiemiec  Mainz  1854),  CkparCego 
(ob.),  ladMf  FulUrion  (The  life  of  St.  Franc,  Lond.  1855;  po  niemiec.  Éo- 
loi\ja  1855;  po  poL  ^fwat  iw.  FranctMzki  RtynUanUú^  tlum.  t  orgginahi^ 
Lwów  1861;  to  samo  p.  t.  é.  Francistka  Etymianka^  Guiezno  18e5). 
2^ot  sw.  Francíszki  R^ymianki  pelen  dziwnych  przyktadów  i  naak,  przez 
Fronciizka  Ctzarego  žebraný  i  wydrukowany,  w  Erakowie  I6i7.  Cf.  Ce* 
pari.  (SchrOdlJ.  J. 

Francko  Aagust  Herman,  filantrop  protestancki,  ar.  síq  w  Lo* 
beče  12  Marca  1663  r.  Uczyl  síq  wGota:  juž  w  14  roku  iycia  uznali 
go  nanczyciele  za  zdolnego  do  sluchania  wyktadn  akademickiego.  B. 
1679  udal  si^  na  uniwersytet  do  Elrfartu,  ale  w  tym  samým  roku  opu- 
sci)  go  i  przeniósl  si^  do  Kiel,  gdzie  przykladal  síq  do  filozoQi  i  teologii. 
Zostawszy  r.  1685  w  Lipsku  magistrem,  rozpocz%l  tamže  publiczne  od- 
czyty  i  wspólnie  z  professorem  Patolnn  Anionem  založyl  tak  nazwane  eoUegwm 
phtlobiMítíwn.  Cbociaž  jcgo  odczyty  bardzo  licznych  áci^galy  iluchaczów, 
przerwal  je,  opnácil  Lipsk  i  udal  síq  w  1687  r.  do  Luneburga,  do  po- 
Kncykl.  T.  V.  38 


£96  F  r  in  kr 

wyznawców  sekty  sabatjatww,  tzy\i  8zabsaču!inut7cáw  ^^  zacz^t  myáléé  o  rolf 
reformátora.  Czal  wstr^t  do  talmudu,  czytat  Bibtj§  i  oddawat  siq  kabale. 
To  Qsposobienie  zbližylo  go  do  resztki  szabsaiwinników,  któnry  schronili 
8ÍQ  do  Saloniki.  Frank  ich  odwiedziř^  a  potem  zamieszkal  w  Smyrnie 
i  stale  przybra!  to  nazwisko,  którém  na  wschodzie  miannj^  každego  en- 
ropejczyka.  K.  1752  oženil  síq  w  Nikopolis  z  czternastoletni^  Ano) 
(Chan^),  c6rk%  Tobjasza  (Frenka  Towja),  i  trudnil  8i§  handlem  drogich 
kamieni,  futer,  wyrobów  jcdwabnych  i  t.  p.,  w  czém  dobrze  mu  si^  po- 
wodzilo,  bo  mial  sklepy  w  Nikopolis,  Smyrnie,  Biiurdži,  orfiz  wlnnice 
i  owczarni§,  licz^c^  kilkadziesi^t  tysigey  owiec.  R.  1764  poraz  picrwszy 
wyst^pil,  jako  rozsiewacz  zásad  Sabbatiego,  czyli  Szabsa-Owi;  przyj^l  po- 
zomie  mahometanizm  i  zacz^l  propagandy  na  Woloszczyznie,  Multanach 
i  Yf  Wggrzech,  W  póítora  roku  przeniósř  sig  na  Bukowin§,  jako  žyd  anti- 
talmndysta,  nie  przyznaj^c  si§  wcale  do  nowo  przybranej  wiarj.  Ježdiit 
po  míaateczkach  Podola,  naucziý^c  kabaly  i  ostrožnie  podcg%c  domysl, 
že  jest  niessjaszem,  že  mu  Eljasz  prorok  kázal  iáč  do  Polski.  Z  powoda 
klótni  z  talmudystami  musial  uciekaó  do  Chocimia.  Wtedy  tcž  potiýe- 
mnie  inno  miasta  nawiedzal,  a  nawet  byl  we  Lwowie  i  w  Warszawie. 
Kilka  rabinów  i  cale  gminy  w  Lanckoronie,  Busku,  Opocznie  przeci^al 
na  sw^  strong,  ale  i  w  ogóle  doznal  silnego  oporu  od  talmudystów,  któ- 
rzy  w  ministrze  Brflhru  znale^i  opiekg.  Žydzi  w  Kamicrica  oskaržyli 
go  jako  zbiega.  Nuncjusz  papiezki,  zapytany  przez  BrUbla  o  zdanie, 
oáwiadczyl,  že  jakkolwick  nanka  Franka  zbližona  do  chrystjanizmn, 
ale  jest  ciemn%  i  može  zludzič  slabo  ngruntowanych  cbrzešcjan;  ža- 
tém wíQcej  z  niej  dla  religji  naležy  spodziewač  si§  strat,  niž  ko- 
rzyácf.  Te  przeciwnosci  tak  dalece  zrazily  Franka,  iž  myálal  o  po- 
wrocie  do  Saloniki,  gdy  w  tém  nadspodziewanie  znalazl  opieknoa 
w  Mikolaju  Dembowskim,  bpie  kamienieckim.  Ten  z  innej  střeny  zapa- 
trywal  si§  na  rcf.rm§  žydów,  bo  s^dziř,  že  ci  raz  przyj^wszj',  ckocby  po- 
zomie,  wiarg  chrzeácjaáskq,  w  nast§pnych  pokoleniach  zlej%  síq  z  kalo- 
likami.  Pozwolil  wi§c  w  swym  konsystorzu  na  publiczne  dysputy  franki- 
stów  z  talmudystami,  które  mialy  byč  drukiem  oglaszane,  a  dla  braku 
czeionek  bebrajskich,  lub  z  innych  powodów,  jedna  tylko  cz^áó  po  šroierci 
Dembowskiego  wydan^  zostala  p.  t.  Coram  jucbcio  Bmi  Nioolai  cU  #fóm- 
mate  Jelitarum  a  Dembouta  Góra  Demhowski.,.  para  III^  De  deeiwmi^ 
ProceesuM  inter  infidelei  Judaeos  Dioeceaia  Oamenecen.  in  maUria  judaicae 
eorum  perfidias  aUorumque  muíuo  objectorum^  A.  D,  Í76S^  die  3  Odob, 
Frank  ani  w  Kamieňcu,  ani  we  Lwowie,  wcale  si§  nie  mieszal  do  dyspnt, 
z  daleka  tylko  radzil,  a  potem  pompatycznie  wježdžal  dó  miasta,  gdy  jaž 
ttynmfu  byl  pewny.  Po  bóžnicach  wyklinali  go  žydzi,  zakazywali  jego 
zwolenników  przyjmowaé  do  domów,  sprzedawaé  im  žywnošé,  i  rdžne 
obydne  potwarze  na  nich  rzucali.  Intrygami  swemi  dokázali,  že  gdy  Frank 
r.  175  7  przyjecbal  na  jarmark  do  Lanckorony,  zostal  tam  do  wi^zienia 
wtr%cony,  wraz  z  wielu   swymi   wyznawcami.     Wprawdzio   naz%jutrz  wy- 

')  Szahsa-Čwi^  urodzony  w  Smymio  r.  1625,  oglosil  sig  messjaszem  roku 
1649;  prze6]adowRny  przez  ral  inów,  schronií  sig  do  Tessalji,  potem  do  Jerc- 
zoliiny.  Zt^  wysyíaí  odezwy,  že  cadszedl  czas  przywrócenia  žydów  do  zna- 
ozenia  i  pot^gi  dawne^j.  Nastfpnie  udal  8i§  do  Konstpola  i  ta  go  nwi^zioao. 
Odwieziono  go  do  Adrjanopola,  gdzie  w  obec  sultána  przyj^t  ialamicm;  lecz 
gdy  obok  tego  zachowywal  atary  zákon,  wyalany  zostal  do  twierdzy  okolo 
Bflgrado,  gdzie  um,  r.  1670. 


Frank.  597 

pnszczono  go^   poczém  nda!  si§   do  Choelmúi,  ale  j^o  uczniowle   pn^- 
trzjioani,  oddaní  bjli  pod  8%d    bpa   kamienieddego.     Frank  pnez    tije- 
mnjch  posfów  zalecal  im,  aby  tam  stanowczo  twierdziii,  iž  wierz^  w  Tr6j« 
c§  á.  i  Talorad  odrzacaj%.    Ta  rada  místná  przydala  sig,  bo  ich  bp  awol- 
nih     Wypaszczeni  z  wi^zienia,  w  Eopjczjúcach  ^echali  u§   z  Frankiem, 
który  im  ozoi^mi},  íž  dwunostn  lab  trzynasta  z  nícb  konieeznie  mnsí  si^ 
ocbrzcič.     Ta  znowu  Frank    awí§zíony   zostal;  lecs   w  tydzieň  Qwolníony 
przez   s%d    biskupi,   chociaž    ostateczne   wyrzeczenie    ivladzy    dnchownej 
o  zásadách  jego    \riary  jeszcze    nie    zapadto.     Kastipiřo  to  dopiero  14 
Pažd.  1757  w koQsystorza  kamienieckim.  Frank  osobiscie  nie  stawa),  ale 
bacznie  zdala  sledzil  postup  sprawy  i  dairat  swym  zwolennikom  ínstmkqe, 
jak  8i§  maji|  bronič;  sam  zaš   przebywal  ivtedy   w  Rohatynie   nad    Dníe* 
strera.     Tu  dowiedziat  sí§  o  przychylnym  wyrokn,  którego  ireU  ta  byla: 
wolno   jest  frankistom,  spisawszy    punkty   glówne    swej  wíary,  pnbiiczne 
toczyč  rozprawy  z  talmudystami,  którzy   przedtém  winni    s^  zwolennikom 
Franka  w}'ptacic  5,ooo  zlotých,  tytnlem    szkód    i  ponieaíonycb    kosztów, 
oraz  1 54  czcrir.  zlot.  na  napraw^  katedry  w  Kamieúcn;  Talmud  nakázáno 
zuieác  w  Kamieácu  i  publicznie  spalič  r§k§  mistrza  sprawiedlíwoácí.  Kr6- 
August  III,  potwierdzaj^c  w  calosci  ten  wyrok  bpi,  r.  1758   wydal  fran- 
kistom list  bezpieczeástwa,  dozwoli}  bandlo  w  rzplt^j    i  w  Saksoi^i^  i  opieji 
k%  sw§  zaszczycil.     Dobrze   slg  wi§c    wiodlo    frankistom    przy  protekci^ 
bpa  Dembowskiego,  po  którego  šmierd,    r.  1737  przypadlej,  Igkaj^c  sa, 
ministra    fimhla,  zjednali    sobie  wzgl^dy    Wlad.  Lnbieňskiego,  pryman- 
i  wtedy  odbyli  po  raz  drugí  publíczne  dysputy  we  Lwowie  r.  1759,  opir- 
sace  szczególowo  przez  ís.  Atcedtfka  {KcLzanie  po  dysputach   centr — talmw 
dyitow^ne  Lwowie  etc.   ues)    i  ks,    Pikulětíego    (Zloté  iydowska^  Lw6w 
17G0).     Zwycí^ztwo  bylo  zupelne,  skntkiem  czego    przeszlo  tysi^  tydól, 
oáwiadczyio    ch^c   przyjQcia   chrztu    áw.     Wtedy  dopiero   Frank   wjecha, 
wspanialc  do  Lwowa,  gdyž   na   owych    dysputach  wyr^cza!   síq  last^pc^. 
Ig.iacym  Moliwdq,  %Ykrótce  ocbrzczono  we  Lwowie  niektórycb  franldstówt 
a  nawet  samego  Franka  skloniono  do  przyj^cía  chrztn  z  wody  (19  Wn 
17  59),  lubo  konieeznie  chcial  tego  dopeinió  w  Warszawie,  do  której  nda 
fii§  z  30  towarzyszami,  wpierw  urz%dziwszy  sw§  gmin^  Iwowsk^.   HV  Ln- 
blinie  žydzi  przywitali    go   gradem   kamieni,    za  co  wyrokiem  trybunahi 
£kazani  zostaii  na    zaplacenie  3,000  grzywien.     Stan^wszy  w  Warszawie, 
Frank  oddal  wlzyty  wszystklm  znaczniejszym  magnatom,    a  nast^pnie  25 
Listop.  Zaluski,    bp    kijowski,  dopelnil  chrztu  áw.;  król   zaá,  przez  Brat- 
kowskiego,  szambelana,  byl  ojcem  chrzestnym.     Ks.  missijonarze  okolo  te- 
gož  czasu  chrzciii  wielu  innych  fr^nkistów,  a  najznakomitsi  panowie   byli 
ich  ojcami  chrzestnymi   i  hojn^  zaopatrywali  ich  jalmn2n%.    2ona  Franka 
póžniej  cbrzost  przyj^la  w  archikatedrze  Iwowskiej,  gdyž  w  czasie  pobyta 
m§2a  w  Warszavrie  odbywala    slaboió  i  porodzita    mu  córkQ  £w^.    Lecs 
iiiedlugo  potem  przekonano  si^  o  zbyt  podejrzanej    wierze  Franka  i  Jego 
zwolenników:    szeácia  bowiem  z  jego  uczniów,  przyszedlszy  we  Lwowie  do 
ks.  Pikulskiego,  zeznaU,  il  Frank  im  mówil,  že  widzial  antycbrysta  w  Sa- 
lonice  i  z  nim  rozmawia),  že  s^d  ostateczny  jest  blialdm,  že  Messjasz  tai 
8i§  w  pewnej  osobie  (siebie   zapewne   rozomial)   i   že  ňg    wkrótce  okaža 
áwiatn  w  bogactwie  i  zaszczytach,   i  nakoúiec,  že  jakieá   znaki  niebieakie 
widziano  nad  Frankiem.    Piknlald  spisal.  te   zemania  i  odeilal  je  kon- 
aystorzowi  Iwowakiemn,  a  lén  znown  poslal  je  dó  Wamawy.    Ta  nnpo- 


£96  F  r  in  k. 

wjznawców  sekty  iab(tíjanów,tzy\Í8zabsačtJDÍnuiJcáw^)^z9ífíZil^mjSlé6  óRff 
reformátora.  Czul  wstr^t  do  talmudu,  czytat  Bibtj§  i  oddawal  síq  kábafe 
To  Qsposobienie  zbližylo  go  do  resztki  szabsaéwinników,  któr^  schromK 
8ÍQ  do  Saloniki.  Frank  ich  odwiedziř^  a  potem  zamieszkat  w  Bmyioie 
i  stale  przybra!  to  nazwisko,  którém  na  wschodzie  miannjf  Icaždego  en- 
ropejczyka.  K.  1752  ožení}  síq  w  Kikopolis  z  czternastoletni^  Anof 
(Cban^),  córk^  Tobjasza  (Frenka  Towja),  i  trudní!  8í§  handleni  drogid 
kamieni,  futer,  wyrobów  jcdwabnych  i  t.  p.,  w  czém  dobrze  mu  si^  po- 
wodzilo,  bo  Hiial  sklepy  w  Nikopolis,  Smymic,  Džíurdži,  ornz  tnnnice 
i  owczarní§,  licz^c^  kilkadziesi%t  tysi^cy  owiec.  B.  17  64  poraz  pienrny 
wyst^pil,  jako  rozsíewacz  zásad  Sabbatiego,  czyli  Szabsa-Owí;  przyj)!  po- 
zorníe  roahometanizm  í  zacz^l  propagandy  na  Woloszczyznie,  Multantdi 
i  w  Wggrzech,  W  póítora  roku  przeniósl  sig  na  Bukowin§,  jako  iyd  anti- 
talmudysta,  nie  przyznaj^c  si§  wcale  do  nowo  przybrancj  wiary.  Ježds! 
po  miaateczkach  Podola,  naucziú%c  kaba?y  í  ostrožníe  podaj%c  domyď, 
že  jest  messjaszem,  že  mu  Eljasz  prorok  kaza!  íáč  do  Polskí.  Z  powods 
klótni  z  talmudystami  musial  uciekaó  do  Chocímia.  Wtedy  tcž  potl^^ 
mnie  inno  miasta  nawiedzař,  a  nawet  byl  we  Lwowie  i  w  Warszawie. 
Kilku  rabínów  i  calc  gminy  w  Lanckoronie,  Busku,  Opocznie  przeci^at 
na  sw^  strong,  ale  í  w  ogóle  doznal  silnego  oporu  od  talmadystów,  któ> 
rzy  w  ministrze  Brflhru  znaležli  opiekg.  Žydzi  w  Kamieiica  oskartrli 
go  jako  zbíega.  Nuncjusz  papíezki,  zapytany  przez  BrUbla  o  zdanie, 
oáwiadczyl,  že  jakkolwick  nanka  Franka  zbližona  do  chrystjanízmiii 
ale  jest  ciemn%  i  može  zludzič  slabo  ngruntowanych  chrzešcjan;  ža- 
tém wíQcej  z  niej  dla  rcligji  naležy  spodziewač  si§  strat,  niž  ko- 
rzyšcí.  Te  przeciwnoscí  tak  dalece  zrazily  Franka,  iž  mjálal  o  po- 
wrocie  do  Saloniki,  gdy  w  tém  nadspodziewanie  znalazi  opieknos 
w  Mikolaju  Dembowskim,  bpie  kamieniecidm.  Ten  z  innej  strony  zapa- 
trywal  si§  na  rcLrm§  žydów,  bo  s%dzil,  že  ci  raz  przyj^wszy,  choóby  po- 
zomie,  wiarg  chrzeécjaňskq,  w  nast§pnych  pokoleniach  zlej%  síq  z  kate- 
likami.  Pozwolil  mqc  w  swym  konsystorzu  na  publiczne  dysputy  franki- 
stów  z  talmudystami,  które  mialy  byč  drukiem  oglaszane,  a  dla  braku 
czcionek  bebrajskich,  lub  z  innych  powodów,  jedna  tylko  cz^ié  po  ároierei 
Dembowskiego  wydani|  zostala  p.  t.  Coram  jucbcio  Rmi  Nicolai  de  iUm' 
mate  Jelitarum  a  Dembauta  Góra  Dembowskt,,.  par 8  III^  De  deeUmU 
Proceesuě  inter  infidele$  Judaeos  Dioecesia  Camenecen.  in  materia  judtácait 
eorwm  perfidiae  aUorumqxte  mutuo  objectorUm^  A.  D,  i76S,  die  3  Octe^. 
Frank  ani  w  Kamieňcu,  ani  we  Lwowie,  wcale  si§  nie  mieszal  do  dyspot, 
%  daleka  tylko  radzil,  a  potem  poropatycznie  wježdžal  do  miasta,  gdy  jQ^ 
ttyumfu  byl  pewny.  Po  bóžnicach  wyklinali  go  žydzi,  zakazywali  jego 
zwolenników  przyjmowaé  do  domów,  sprzedawaé  im  žywnoáé,  i  r6ia« 
obydne  potwarze  na  nich  rzucali.  Intrygami  swemi  dokázali,  že  gáy  Franlí 
r.  175  7  przyjecbal  na  jarmark  do  Lanckorony,  zostal  tam  do  wi^denia 
wtr%cony,  wraz  z  wielu   swymi   wyznawcami.     Wprawdzie    naz^jutrz  wf- 

')  Sxabta-Čwif  urodzony  w  Smymio  r.  1625,  oglosil  sig  messjaszem  rdra 
1649;  przeftladowany  przez  raVinów,  schronil  si^  do  Tesaalji,  potem  do  Jero- 
zoUmy.  Zt^d  wysylal  odezwy,  že  nadszedl  czas  przywrócenia  žydów  do  zut- 
ozenia  i  pott^gi  dawnej.  Nast^pnie  udal  8i§  do  KoDstpola  i  tu  go  n^i^ziono. 
Odwieziono  go  do  Adrjanopola,  gdzie  w  obec  sultána  przyj^l  iBlamiain;  lecz 
gdy  obok  tego  zachowywal  starý  zákon,  wyalany  zostal  do  twierdzy  ok<^o 
Bflgrado,  gdzio  «m,  r.  1670. 


F  r  a  n  lu  597 

pnszczono   go^   poczém  nda!  si§   do  ChocImUi,  ale  j^o  uczniowie   pn^- 
trzjioani,  oddáni  bjli  pod  8^    bpa   kamienieddego.     Frank  pnez    tije- 
xnnjch  poslów  zalecal  im,  aby  tam  stanowczo  twierdziii,  iž  wieTz§  w  Tr6j« 
c§  á.  i  Talnnid  odrzacaj%.    Ta  rada  místná  przydaía  8i§,  bo  icb  bp  nwol- 
nih     Wypaszczeni  z  wi^zienia,  w  Eopjczjrúcach  2jecha]i  8i§    z  Frankiem, 
który  im  ozoajmil,  iž  dwunostn  lab  trzynasta  z  nich  konieeznie  mnai  si^ 
ocbrzcič.     To  znowa  Frank    awi§ziony   zosta};  lecs   w  tydzieá  uwolniony 
przez   s%d    biskupi,   chociaž    ostatecznc   wyrzeczenie    wUdzy    dochownej 
o  zásadách   jego    \riary  jeszcze    nie    zapadto.     Nast^piřo  to  dopiero  14 
Pažd.  175  7  w koQsystorza  kamienieckim.  Frank  osobiácie  nie  stawa),  ale 
bacznie  zdala  sledzil  postup  sprawy  i  dairal  swym  zwolennikom  instmkqe, 
jak  8i§  maji|  bronič;  sam  zaá   przebjrwat  wtedy   w  Rohatynie   nad    Dnie* 
strcra.     Tu  dowiedzial  síq  o  przychylnym  wyrokn,  którego  treíí  ta  byla: 
vrolno   jest  frankistom,  spisawszy    punkty   glówne    sirej  wíary,  pnbiiczne 
toczyč  rozprawy  z  talmudystami,  którzy   przedtém  winni    s^  zwolennikom 
Franka  wyptacič  5,ooo  zlotých,  tytnlem    szkód    i  poniesionych    kosztów, 
oraz  164  czerw.  zlot.  na  napraw§  katedry  w  Kamieúcn;  Talmud  nakázáno 
znieéé  w  Kamieácn  i  publicznie  spalič  r§k§  mistrza  sprawiedliwošci.  Kr6- 
August  m,  potwierdzaj^c  w  calosci  ten  wyrok  bpi,  r.  1758   wydal  fran- 
Jdstom  list  bezpieczeástwa,  dozwolil  handlu  w  rzpltej    i  w  Saksopji,  i  opieji 
k%  sw§  zaszczycil.     Dobrze   síg  wi^c    wiodlo    frankistom    przy  protekci^ 
bpa  Dembowskiego,  po  którego  šmierd,    r.  175  7  przypadlej,  Igkaj^c  sa, 
ministra    firuhla,  zjednali    sobie  wzgl§dy    %Mad.  Lnbieňskiego,  prymad- 
i  wtedy  odbyli  po  raz  drugi  publíczne  dysputy  we  Lwowie  r.  1759,  opir- 
saiie  szczególowo  przez  Is,  Atcedffka  {Kazanie  po  dysputach   centr — tatmm 
dtfctów^Yie  Lwowie  etc.  17  03)    i  ks.    Pikulětíego   (Zlcěč  iydowska^  Lw6w 
17  60).     Zwyci^ztwo  bylo  zupelne,  skutkiem  czego    przeszlo  tysi^  tydól, 
oswiadczylo    ch^č   przyjQcia   chrztu    áw.     Wtedy  dopiero   Fnunk   wjecha, 
wspanialc  do  Lwowa,  gdyž   na    owych    dysputach  wyrQCza!   síq  last^pc^. 
Ig.iacym  MoUwdq.  %Ykrótce  ochrzczono  we  Ijwowie  níektórych  franldstówt 
a  nawet  samego  Franka  skloniono  do  przyj^cia  chrztn  z  wody  (19  Wn 
I75d),  lubo  koQíecznie  chcial  tego  dopetnió  w  Warszawie,  do  której  nda 
€i§  z  30  towarzyszami,  wpierw  urz^dziwszy  sw§  gmin^  Iwowsk^.   HV  Ln- 
blinie  žydzi  przywitali    go   gradem   kamieni,    za  co  wyrokiem  trybonahi 
£kazani  zostali  na    zaplacenie  3,000  grzywien.     Stan^wszy  w  Warszawíe, 
Frank  oddal  wizyty  wszystklm  znaczniejszym  magnatom,    a  nast^pnie  25 
Listop.  Zaluski,    bp    kijowsld,  dopelnil  chrztu  áw.;  król   zaá,  przez  Brat- 
kowskiego,  szambelana,  byl  ojcem  chrzestnym.     Ks.  missijonarze  okolo  te- 
gož  czasn  chrzciii  wieln  innych  íraokistów,  a  najznakomitsi  panowie   byli 
ich  ojcami  chrzestnymi   i  hojn%  zaopatrywali  ich  jalmn2n%.    2ona  Franka 
pózniej  cbrzost  przyj^la  w  archikatedrze  Iwowskiej,  gdyž  w  czasie  pobyta 
m§ža  w  Warszavrie  odbywala    slaboáó  i  porodzita    mu  córko  Ew^.    Lecs 
iiiedlugo  potem  przekonano  si^  o  zbyt  podejrzanej    wierze  Franka  i  Jego 
zwolenników:    szeácia  bowiem  z  jego  uczniów,  przyszedlszy  we  Lwowie  do 
ks.  Piknlskiego,  zeznali,  iž  Frank  im  mówil,  že  widzial  antycbrysta  w  Sa- 
lonice  i  z  nim  rozmawial,  že  s^  ostateczny  jest  blisldm,  že  Messjasz  tai 
8i§  w  pewnej  osobie  (siebie   zapewne   rozumial)   i   že  dg   wkrótce  okaža 
áwiatu  w  bogactwie  i  zaszczytach,   i  nakoúiec,  že  jakieá   znaki  niebieakie 
widziano  pad  Frankiem.    Piknlalá  spisal    te   zemania  i  odeslal  je  kon- 
systorzowi  Iwowakiemn,  a  tón  znowu  poslal  je  do  Warsawy.    Tu  rospo- 


698  F  r  1  n  k. 

Oí^lj  8ÍQ  B%áj  i  bidania,  poczém  Franka  osadzono  w  klasistone  berňař^ 
djnów.  Wyrok  tymczasowj  zapadl  i  Marca  1760  r.,  a  že  Frank  przj- 
snal  8i§  do  zarzntów  mu  cz}'DÍOQych,  wi^c,  przez  wzgl^d  na  wptyw  jego 
na  BWjch  zwolenników,  wysYano  go  na  wolne  mieszkanie  do  Ca^stochovy. 
Innycli  frankistów  odesláno  do  miejsc  ich  pochodzenia,  lub  užyto  do  fj- 
pania  walów  fortecznych  w  Cz§stochowie.  Trwalo  to  do  koúca  konfede- 
lacji  barskiej*  Wtedy  Frank,  cznj^c  síq  wolnjm,  wyjechat  przez  MoravJ^ 
i  Czechy  do  Wiednia,  gdzie  tak  wystawne  prowadzi)  žycie,  iž  po  kilka 
tysi^cy  zlot.  dziennie  wydawah  Ccsarzowa  Marja  Teresa  chc^  go  db 
t^o  w  swych  paústwach  zatrzymaé,  wyznaczyla  mn  mieszkanie  w  Bemie, 
w  Morawji.  Od  Józefa  II  nie  doznawal  tych  wzgl^dów,  a  nawet  mnsial 
Anstrjg  opuszczaé,  i  r.  178  8  znalazl  przytulek  u  ksi§cia  Isemburgskiego, 
który  mu  swój  wlasny  palác  w  Offenbach  wynaj^l.  Tu  žyl  jeszcxe  ok&- 
aalej:  tysi^c  soharystów  mial  przy  swym  dworze.  Bywal  každej  niedzieli 
w  košciele  katoL,  o  6nriérč  milí  od  palacu  odleglym,  w  Bergel;  i  ta  Mszj 
iw.  sluchal,  leži|c  na  drogim  dywanie.  Poniimo  tego  inne  obrz^dld 
religíjne  odbywal  za  miastem,  w  pólu.  Paralížera  tkni§ty,  umarl  w  póícej 
itaioéci  9  Grud.  1701,  chociaž  zwolennicy  wierzyli,  iž  ámierci  on  sie 
nlegnie.  Pogrzebany  byl  nie  po  katolická.  Zostawil  dwóch  synów:  Jóxefa 
i  Jakoba  (zwanych  Freť;  zgin§Ii  oba  w  Pary^u  pod  gilotyn%),  i  córk^  n- 
m§žn%  za  Jerzym  Marcinem  Lubomirskim.  Frank  nie  pozostawil  po  sobie 
dziela,  któreby  obejmowalo  caloéč  jego  nauki,  ovrszcm,  ukrywat  pnci 
publicznoáci^  swoje  zásady,  samým  tylko  wybranym  je  objawiaj^c.  Zt)i 
trudno  jest  dociec  jego  dogmatów.  Na  dysput^  w  Kamieúca  r.  Ví'* 
podal  nastQpuj^e  tezy:  i)  My  wierzymy,  cokolwiek  Bóg  vr  Starým  Test 
kázal  ^ierzyó.  2)  Pisma  á.  rozum  ludzki  bez  laski  boskiej  skutecznie  p 
j^  nie  može.  3)  Talmud,  nicslychaném  pko  Bogn  blužnierstwem  nnpř^ 
niony,  powinien  byé  odrzucony.  4)  Jeden  jest  Bóg,  wszech  rzeczy  Střo-j 
rzyciel.  6)  Tenže  Bóg  we  trzech  Osobách,  nátury  nierozdzielny.  6)  EJ^'] 
može  wzi%áó  na  ú%  cialo  ludzkie  i  byó  podleglym  wszclkim  ulomnokíoEJ 
prócz  grzechu.  7)  Jertizalem  miasto,  podlug  proroctwa,  juž  nie  b^-j 
odbndowane.  8)  Messjasz,  w  Piámie  éw.  obiecany  juž  nie  przyjdzie.  ■' 
Sam  Bóg  przeklcňstwo  spadle  na  piervrszych  rodziców  i  ród  ludzki  tatí 
aie;  i  ten  to  jest  prawdziwy  Messjasz,  Bóg  wcielony.  W  tezach  roifej 
lanycb  we  Lwowio  r.  1759,  Frank  jeszcze  bardziej  zbližyt  síq  do  as^j 
chrystjanizmu.  Te  byly:  i)  Proroctwa  wszystkich  proroków  o  pr^TJáčI 
Hesi^'asza  juž  sig  spetnily.  2)  Messjasz  byl  Bóg  prawdziwy,  którema  iťl 
Adon^';  ten  wzi^l  cialo  nasze  i  wedle  niego  cierpial  dla  odknpí^l 
i  zbawienia  naszego.  s)  Od  przyjácia  Messjasza  prawdziwego  ofiaiy  i  ^| 
remonje  ustaly.  4)  Krzyž  á.  jest  wyraženiem  Trójcy  Najáw.  i  p!( 
líessjasza.  5)  Eaždy  czlowiek  powinien  byó  poslnszny  zakonowi  Kf 
sza,  bo  w  nim  zbawienie.  6)  Do  wiary  w  Messjasza  króla  dojšó  ~ 
tylko  przez  cbrzest.  Pomimo  tych  zdaň,  wzigtych  z  chrzeácjaústwa, 
nie  wierzyl  po  chrzeácjaásku  i  nie  mial  azczerej  cbgci  prtywiedzeoit 
dów  do  Zbawiciela«  W  duchu  sekciarskim  szukal  wlasnego  Int 
a  chrzeécjan  ladzil  nadziej^  nawrócenia  synów  Izraela.  W  obec 
iwolenników,  o  sobie  wyražal  sig,  iž  ma  poslannictwo  od  Boga,  1b; 
Í8tot%  wyžsz^  nad  Mojžesza,  Salomona,  a  nawet  Chryatusa,  aidde 
dawal  za  Messjasza  i  za  takiego  tež  mieli  gó  nczniowiel  Áawet  i ' 
aob|  opowiadali   oada  przez   niego  zdzialaae,   iizdró%teiitá  i  niby 


Frank..  599 

wakneszenie  trzecUetniego  dziecka   w  Cs^ocbowie.    Zawsce  ahcbaczom 
przynekal  wjjawié  jak^  necz  skryty,  przez  co  utixyiójwal  leh  przj  so- 
bie.     Wražat   im   wiar^   w   sw^  nieomylnašó   i  koniecznoáé  uczgssczania 
na  jego  naiiki.     .Gdy  b^ddecie  slacbali    99  razy»  a  jeden  fylko  raz  nie, 
to  vszjstlío  za  nic.     Gdy  powiem  wam,  2e  zíemia  Jest  zlota,   powinniácie 
wierzyč  i  nic  nic  mówič.    Ja  jestem    posei  od    Boga.     Bezemnfe  žadnC|j 
rzecsy  nie  moiA  nikt  etwieraé**.  Cbociai  odnacai  Talmud  i  oglosil  si^  jego 
nieprzyjadelem,  jednak  samprzesi^kljego  balamntnym  dnchem.  R^kopism 
nauk  Franka,  jald  Stímborowicz   mial   w  r^ku,   obejmowal    wiele  niedo- 
rzecznoáci,  zvlaszcza  o  ámierci   i  lyciu  prz}'szlém.     O  najwržszej    istode 
naucza),  te  s%  trzej  bogowie  i  czwarty   £óg   bogów,  od  którego   on  jest 
poslaný.     Adam,  vedlug  niego,   nie  byl  pierwszym  czlowiekiem,  ale  nim 
8i§  nazywa  dla  tego,  že  przed    nim  byli    tácy    Indzie,  co  žyli   po  8,000 
i  9,000  lat;  Adam  zaá  nie  2yl  tysi^ca  lat:  on  by)  piervszym^  któremu  bíq 
lata  pomniejszyly.     Wiele  innych  niedorzecznoáci,  przeciwnych  czgstokroó 
zdrowemn    rozumowi,    wypowiadal    Frank    swym    zwolennikom    w  stylu 
aapuszonym,    naáladuj^cym   nvscbodni*     Užywat  nadto  przenoáni,  znaných 
zapewne  samým  tylko  wtigemniczonym;  zt^d    tmdno,   albo  raezej    nie  po- 
dobna  sformnlowaó  jego    nanki    dogmatycznej.     Morálně   zásady  równie 
dziwaczne  i  zgubne.     Zemsty  nie    uwažal  za  wyst^pek;  nczyl  zdobywania 
bogactw  pod5t§pem;  krzywo  i  m^drze  cbodzi6  zalecal;  podst^p  zwal  tylko 
fortelem;  pocbwalal  oszustwo;  slowem,  nie  przesta!  byé  žydem,  w  którym 
Talmud  pomíeszal  wszystkie  wyobraženia  i  zatari  prawo   nátury.     Cbrze- 
jcjaústwo  mial  w  potajcmcej  nienawiáci,   ale  powicrzcbownie    trzymal  go 
síq  w  vlasoych  widokach,   a  nawet    w    árodkach  propagandy   naáladowal 
Cbrystusa  Pana,  lubo  i  tu  sparo4jowal  EwangeU^,  gdyž,  prócz    12  aposto- 
tów»    wybral    12    kobict    apostolck.     Utworzyl  sektQ    do  chrzešcjaňstwa 
zbliion%,  bo  vídziol  i  czul  vzgard§,  jak)  wszyscy  okrywali  žydów  za  ich 
Talmud.     Na  wzór  wi^c  Szabsa  Čwi,  cbcial   F.   wspóhryznawcom    swym 
ajednač    szacunek,  przez   przyjfcíe   form   zewn^trznych   religji    panuj^cej 
w  tym  lub  owym  krajů,  pod  warunkiem,  by  sercem  i  przekonaniem  trzy- 
malí  si^  prawa  mojicszowego.  W  Tureji  zatem  przyj%l  ^iar^  mahometaá- 
ak%,  a  w  Polsce  katolicky.    Wdralal   swym    uczniom:    ^Jakób    éw.  czdt 
Pana  swego  w  cudzym  Bogu,  tak    i    my  powinniámy   czcič   sw^o  Pana; 
iebyámy  czcili,  trzeba,  abyimy  sig  wyznli  ze  wszystkich  nauk,  wiar,  tylko 
izli  za  nim.**     Ci^Ie  wychwala  Jakoba   za    oszukanie   Ezawa    i  ojca,  bo 
mu  to  bylo    potrzebne    do  wpajania  glównej  zásady,    przyjmowania  form 
obccj  religji.     Gdy  mu  síq  udalo  zyskač  zwolenników,  pomyslal  o  propa- 
gandzie  na  wlasn^    i^k^    a    nawet   oámielil  si^    udawaó   za    Messjasza, 
wyžszego  od  Cbrystusa.     Kie  mial  jednak  nauki  i  zdolnotó    sformulowač 
zásady  swej  wiary.  Zdania   i  dogmaty    z  róžnych   religji   zgromadzil  bez 
krytyki   i  n^gnieunuej^tni^  zestawil.     Cbociaž  wypieral   síq  kabaly  i  tal- 
Bnudu,  jednak  wierzyl  w  fatalizm,  sny  i  kabaly.     Zwolenników  mógl  zna- 
lesc  tylko  w  gmiaie   žydowskim,  i  mial  ich  za  žycia  bardzo    wiclu,  zwIíei* 
flzcza  w  Polsce.     Czy  dziá  znigdi^i|  sig  frankiáci,  trudno  powiedzieč.  Zdaje 
.  ai^y  2e  juž  prawie  wszyscy  w  dalszych  pokoleniach  zostali  katolikami,  lub 
k^uródli  do  Talmudu.     O  Franku  wielu  u  nas  pisalo,  lecz  dorywczo.   Bip. 
^  Skimborowici  w  oddzielncý  broszurce  nieco  wigcej  podai  szczególów    i  do- 
.>lowne  wyj^tki  z  nauk  t^o  reformátora;  ale  wyznač  niležy,.te  to  jeszeze 
^jpuito  do  uczynieoia  sobie  o  Fr.,  jego  nauce  i  wplywie  na  ^ydów   doUa* 


600  Frank.— Fiimk  Sebastjan. 

dniejszego  poj^cla,  Brosznra  U  nosí  tytatr  Žywot^  shon  t*  fuMa  Ják/k 
Józefa  Franka f  xt  vapólczesnych  i  daumych  íródé^  oraz  z  ž  r^eupUmlm^ 
Warsz.  1866,  z  rycin^,  przedstawiigiic^  Franka  aa  katafUkn  po  'anuercL 
Do  jej  napísania  autor  ožyl  4  8  dzielek,  których  wykas  podaje^  X.  Z.CSí. 

Frank  K  a  oper,  nr.  w  Misnji  I5i3  r.  i  wjchowany  prteK  rodri- 
ców  w  luteranizmie,  otrzymat  od  hrafoiego  W^adyslawa  z  Haag,  w  wyžnQ 
Bawaiji,  który  w  swém  hrabstwie  latcranizm  zaprowadzil,  weziraaie  m 
pastora  w  Uaag  i  takowc  prz>'j%h  Zt%dadaisi§  1566  r.  do  Ingolsctidi, 
gdzie,  oddaj^c  8i§  czytania  Ojców  Košciota  pod  kierownictwem  Mardai 
Eísengreina  (f  1578),  professora  i  rektora  uniwersytetn  ingolsztadzki^, 
a  takže  z  luteranizma  nawróconego,  religjQ  katolicky  przyj^l  i  1568 
r.  pabliczne  wyznanie  wiary  nczynil.  Po  ámierci  hrabiego  Wladyriswa, 
ostatniego  z  taj  familji,  hrabstwo  jego  dostalo  8i§  gorliwcmii  kri^eia  bi- 
warskiemu  Albrechtowi  V,  który  wszelkich  doložyl  staraň,  aby  Mriaoro  ki- 
tolick%  na  nowo  wprowadzíč,  a  wszelkie  blgdne  wyznania  asun%6.  W  tj% 
celu  zwrócil  oczy  na  áwiežo  nawróconego  pastora  z  Haag,  który  mu  ot 
w  tém  przedsi§wzi§cia  najodpowiedniejszym  byó  zdawal;  wyjedna!  bs 
pozwolenie  papiezkie,  ažeby  mógl  zaraz  áwi^cenia  kaplaúskie  priyjff, 
a  Frank,  z  wielk^  pociech^  ksi§cia,  dokoná!  swego  apostolskiego  posbui- 
nictwa  w  kilku  miesi^cacb.  Tego  dopelniwszy,  zosta}  nadwornym  kaino- 
dziej)  i  duchownym  radc^  ksi§cia>  a  1572  r.  proboszczem  á.  Mauiycego 
w  Ingolsztadzie,  wreszcíe  15  78  r.  professorem  teologji.  R.  13  75  udal  é^ 
do  Rzymu  na  jubileusz,  z  celém  zwiedzenia  calycb  Wlocb;  w  Siena  otrzy- 
mtX  stopien  doktora  teologji,  a  Papiež  Grzegorz  XIIÍ  mianowař  go  pro- 
tOQOtarJuszem,  dodsg^c  mu  tytu!  comea  Lateranensis,  Um.  12  Miga  1584 
r.  Pomi§dzy  katolickimi  nczonymi,  jacy  zdobili  w  XVI  wieku  Bawaijt, 
a  szczególniej  uniwersytet  íngolsztadzkj,  zajmowa}  on  jedno  z  pierwssydí 
miejsc  i  zjednal  sobie  gloáne  imig,  tak  kaznniami,  jak  i  pismami  kontro- 
wersyjnemi,  których  wykaz  podajo  KoboU^  Gelehrton-Lexicon.  Cf.  Anni- 
les  Ingolst.  Academiae  Mederer^a^  t.  I  i  II  passim;  Rázs^  Die  GonTertit 
II   15...  (SchródlJ,  X.  F.  S. 

Frank  Othmar,  ur.  1770  w  Bambergu,  zostawszy  benedyktynem, 
uczyl  od  1795  w  Hanz;  r.  1802  zostal  professorem  filozoQí  w  umwcrsj- 
tecie  bambergskim.  Jako  prywatny  czlowiek  žyl  nast§piiie  w  Nofym- 
bcrdze,  Monachiam,  Paryžu  i  Londynie.  R.  1821  zosta)  professorem 
j^zyków  perskiego  i  sanskrytu  w  Wlirzburga,  182  6  w  Monachium;  um. 
1840  w  Wiednia,  w  podróžy  naukowej.  Napisař:  Dos  Liché  vom  Orient, 
1801;  De  Persidis  lingua  et  genio^  Nflrnb.  1809;  Perzien  u.  ChUi^  aU 
Pole  der  pkysisohen  Erdbreite^  1813;  Fragmente  eines  Verzuche*  (fynZ' 
mizcher  Spracherzeugung^  1815;  Philozophie  der  Hindu^  1885;  i  kilka  pne 
nad  j^zykami  indyjskicmi. 

Frank  Sebastjan.  Wspólczesny  Lntrowi  i  szczególny  wolnomyili* 
eiel,  pochodzil  z  miasta  DonaawOrth  (dziá  w  Bawarjí),  nie  zaá  s  Woeri 
w  HoUandji,  jak  inni  podaj^.  Talal  síq  po  róžnych  miastach  Nieffliae, 
jako  to:  Norymberdze,  Wdrzburgu,  Strasbarga,  Uimie  1545  r.;  hjl  estf 
jakiá  mydlarzem,  póžniej  drukarzem  i  naklade^.  Pocz^tkowo  byl  w  pnj- 
jaznycb  stosunkach  z  Latrem,  nawet  do  dzielka  Franka  o  Turkaeh  Li- 
ter napisal  pržednowQ  w  1530  r.  Ale  im  wi§cej  Intefanle  jadnocsrli  sie 
w  pewne  spDleczeástwo  religíjae,  tém  wi^cej' usuwal  síq  ol  moh,  nioelieic 
do  tadnego  wyznania  rnležeč,  ani  tež  žadnego  nowego  wj^nuala  lakla- 


<'.'^- 


'h 


.  -  I  <l 

v      :         -/ 


f-r  a:«  Jl  1  I  601 

daé^  niedíHZBie  wíqc  saUciaj%  go  jedni  do  8ehw€nkfeldjr8t6w«   inni  ds 
nowoehncMfieów.      System    jego    jeet    paoteistyesiio-BpirTtoAlistyeuij. 
SabsUnčja  áwiatt,  ezyli  caly  wszechiffMit  jest  n  niego  Bogiem,   któregpi 
jeatestwo  rozlane  jest  po  imystldch  stwoneniach  tyj^jch  i  nieiyjicycli, 
a  szczegélQíej  w  ólowieka.  Bóg  jest  u  niego  wszystkiém  we  wszystidéa, 
jest  substanci)  wszystkieh  necsy  widzíalnych  i  niewidslalnych,  jest  istot% 
í  žydem  wszystkiego.    Sam  w  sobie  jest  bez  samowoli,  bes  przymiotów« 
nieokreslonjm,  w  nas  dopiero  nabywa  woli,  przymiotów  i  pewnego  okre- 
élenia.     Jakkolwiek  panteistycznym    jest  jego   sposób  zapatrywania  si^, 
wszelako  chce  on  jeszeie  zachowač  samoistnoáó  Bogn  i  nie  gabi  Go  za- 
peřnie  wšród  stworzeá;  mianowicie  porównywa  Go  le  áwiatlem  stonecznéia, 
które  ndzielaj^c  sif  wszystkim  stworzéniom,    w  nich  si^  jednakowoi  nie 
gnbi.     Bóstwo,  mieszkig^ce  we  wszystkieh  stworzeniach,  nazywa   Frwak 
Synem  boikim^  Shwem  wewtifírjnem^  duchem^  silq.     Takiém  slowem  we- 
wn^trzném   jest   Chrystas,    który    byl    od  wieków.    Od  tego  wiecznego 
Chrystosa  odróinia!  Frank  Ghrystnsa  éniert^lnego,  o  którym  tak  s^dzit: 
Bóg  nie  maj:|c  wolnej  woli,  jako  istnoáč  nieokreálona,    nie  moie  sig  na 
Indzi  gniewač;  lec2  Inlzkoáč  byta  rozgaiewan^  na  siebie  sanu|,  na  swoje 
zepsocie,    ten  gniew    swoj  przcnioshi   na  Boga  i  zat§sknila  za  pojedná* 
niem.  Ažeby  to  pojedniinie  moglo  nast^pič,  Bóg  zeslat  šmiertelnego  Ghry- 
stnsa, weielil  si§  w  niego,  aby  ten,  nmieraj^c,  zostawil  Indziom  to  prze* 
konanie  i  t§  wiar§,   že  Bóg  jož  jest  przejednanym.    Tego  historycznego 
Chrjrstnsa  wystawial  sol»e  Frank  jakoby  drugiego  Sokratesa,  leez  o  wiele 
wyžszego,    spot^gowanego,    w  którym  Stowo    przedwieczne.    Syn  Boski, 
szczególni^  sw)  moc  objawit.  Ten  Chrystns  jest  pocz%tkiem  chrzeécjaá- 
stwa,  on  nam  zostawii  Biblj^.  Biblja  dobr)  jest,  jest  stowem  Božém,  ale 
tylko  zewuf tržném,  w  którém  wewn^trzne  si^  nkrywa;  jest  wi^c  niejako 
poehw^,  schowaniem  slowa  wewn^trznego.    Przy  tkamaczenia  wi^  Bib^i 
trzeba  odróžniaó  wyrazy   od  ducha,    a  tylko  nasz  duch  czyli  stowo  we- 
WD^trzne  wynajduje   ducha  Biblji.     Nazywa  sig  to  a  niego  pneumatfcrmt 
objaánienie  Biblji.  A  poniewaž  stowo  wewn^trzne  od  wieków  bylo  jeszcze 
przed  Chrystusem   historyeznym,    w  skutek   tego  istota   chrzeácjadstwa 
byla  i  bez  Biblji  juž  dawno  przed  Chrystusem.    Naród  žydowski,  podo* 
bnie  jak  Indy  pogaúskie,  nie  majíce  Chrystosa  i  Biblji,  mial  wewngtrsae 
slowo.    Chrystns  historyczny  tylko  wyražoiej  przedstawit  Indzíom  to,  eo 
juž  wewn^trzne  stowo  do  nich  mówilo.    Kto  za  tym  glosem  idzie,  naletj 
do  prawdziwego  Koéeiola,  choóby  byt  papist),  czy  luteráni nem,  czy  tar- 
kiem,  lub  žydem.    Tylko  žycie  wedie  ducha,  žyeie  wedtag  Bolego  iywio- 
Iq  w  nas  mieszkaj^cego,  žycie   w  miloáci  jest  potyteczoém  i  coé  warie; 
zewnf  trzne  lai  wszystko,  jak  sakramenty,  nanczanie  i  t.  d.,  szkodz^  tylko 
i  zamieniaj)    cztowieka    na  obhtdoika.     Przeeiw    terna  spirytaalizmowi, 
b^^cemn    nqznpehriejszym    snbjektywizmem,    powstal    Lnter  z  wielk% 
gwaltownoáci4,'nazywaJ4c  Franka  «blaíoiere%,  fantasty,  daehownikiem,  lítá* 
remn  nie  si^  nie  podoba,  tylko  dneh.*   Mianowicie  obnrsyii  síg  r^onaa- 
torowie  na  Franka  o  wyrzeczone  przez  niego  zdanie,  jakoby  wssystitte 
gnecbf  byly  sobie  równe,    i  dla  tego  sgromadsenie   luteraAskleh  tacrto- 
gów  w  Smalkaldzie  laao  r.  saledlo  Melaachtonowi,  aby  napfsal  zbide 
tego  twierdxenia.     Frank  aaá  zdanie  to  swoje  tak  rosnmlal,  te  ws^yitkie 
gnechy.  b%  objawem  jednej  1 1^  samej  ilcj  woli,  jak  skoro  aio  eshMriek 
poddid  doma  pierwÍaitkowi«  jaU  w-ate  Jest  obok  bosUego,  od  ktAngo 


602  FrMlL*^f«nkti^    . 

tie  gnechem  odwróoiL  Na  tém  žródie  gnecbu  wiy  wwajvlko  aitís, 
aie  zaá  na  pojed jácsjch  Jego  objawach.  Z  licmjch  dziet  I^mnka,  w^o* 
miDamy:  280  Foradaxas  SprúchwčrUr;  Diě  GUldinArch;  Das  VMrhútsekkf' 
i$  mit  šieben  Siegeln  ver$chloB9ene  Buch;  Chromk^  jesl  lo  rocznik,  do  1541 
T.  doprowadzony  i  dla  histoiji  sekt  owego  csasu  bardzo  potytecatf. 
i3í.  Arnold,  Kirchen-n.  Ketzerbistorie;  Wald^  De  vita  etc  Franci,  Erl.  1791; 
Ch.  K.  am  Ende,  Nachlese  zn  F'8  Leben  u.  Scbiifteo,  Kttrmb.  I79(i 
Hermann  Bisohof,  F's  Leben,  TUb.   1856.  (EéfeU).  X.  F»  & 

Franken  (Francken^  V.  Franohen)  Cbrystjan,  ar.  1549  r. 
w  Qardelegen,  w  Magdebnrgskim  obwodzie,  z  rodziców  lateranów.  Zi 
mioda  z  zápalem  oddal  ii^  nankom.  Okoío  20  r,  žycia  opoécit  atnim 
Todzinne  i  w  jakiémá  koilegjam  jezaickiém  zlotyi  katolickie  wjzaaiie 
wiary,  poczém  jeznici  wyslali  go  do  Bzymu  dla  odbycia  nowiqjata.  Iii 
przyj^ty  (1568  r.),  prac^  i  pokuty  tak  nadwer§žyl  swe  rdrowie,  tepn^ 
loieni  dla  knracji  wyslali  go  do  Ncapolu.  F.  podówczaa  caul  síq  tik 
azcz^áliwym,  jakby  byl  w  niebie.  Lecz  stan  ten  krotko  trwat  w  upilo* 
nym  i  wražliwym  mlodziencu.  Jož  w  Neapola  masial  walczyó  z  pob- 
sami  przeciw  wierze.  Wyslany  potem  do  Kiemiec,  z  pocz%tku  wjdil 
kilka  drobných  pism  polemicznych,  w  obronie  nanki  i  praktyk  b* 
tolickich;  zostal  iiawet(i5  7  6)  professorem  filozoiQi  w  wiedcúskióm  jeiai- 
ckiém  kollegjnm;  lecz  poznawszy  si^  tu  z  niejakim  Pawlem  Florenias'ea 
i  maj^c  go  za  czlowieka  éwi^tobliwego,  Fr.  nlegl  jego  wplywovi,  poRo* 
cil  zákon  i  udal  8i§  do  Pragi.  W  Pradze,  przemieszkawszy  klika  dsi 
u  Florenius^a,  przekonal  siq  o  jego  bezczelnej  obludzie;  pocz%l  itlowič 
gwego  kroku,  lecz  vrstyd  mu  bylo  wracaó  do  kollegjum.  X>o  proteaUs* 
tów  tež  przejéč  nie  chcial,  bo  nie  ^idzial  w  nich  nic  chrzeácjajáakiego  (ti 
Christianům  praeter  nomen  fere  babent  nihil).  W  tém  zawieszeniu  pózo* 
ttal  czas  uiejaki  w  Czečhacb,  protegowany  przez  azlucht§;  nist;- 
pnie  udal  síq  do  Saksonji,  žeby  ú%  porozumieó  ze  slawniejszymi  teoi'> 
gami  luteraúskimi  i  w^tpliwoáciom  swoim  koniec  položyó.  Lecz  i  ta  nit 
znalazl  czego  szukal:  teologiczna  bowiem  nauka  nizko  tam  stala,  a  ni^t!) 
przyj^to  go  zimno,  jako  jeszcze  jezuit§,  dopókiby  nie  przyzwycxail  si(  ^^ 
wypróžniania  kuíiów  i  nie  poj%l  žony  (quamdiu  a  multo  vino  et  cereviši 
bibenda  et  ab  nxore  ducenda  non  ampiius  abhorrerem).  Wlóczyl  si^  pc 
tem  Fr.  po  róžnych  miastach:  w  Gcnewie  chcial  si^  ^idzieó  z  Bez%,  tec 
ten  byl  chory  i  dysputy  z  F*em  prowadzió  nie  mógl;  podczas  krótkieii^ 
pobytu  w  Lipsku  (15  7  8)  wydal  paszkwii  p.  t.  Breve  coUoquium  jetuti- 
ctrm,  toti  orbi  christiano  et  urbi  potissimum  caeaareae  Vťennensi  ad  rtfU 
cognoacendam  hactenua  non^satis  perspectam  jeauitarwn  religian^tm  (Lips^^ 
16  7  9,  Z  przedmowq,  w  której  daje  pobudki  Bwego  wy8t%pienia  ittko- 
nu),  powtórzony  potem  w  Bazylei  1580  r.  p.  t.:  CQUoquium  jesniticsa 
toti  orbi  christiano  ad  recte  cognoscendam  jesuitanun  religionem  utíliř 
simum.  Adjecta  huic  nonnuila  šunt  paradoxa,  tum  de  jesnitarum  ifV^ 
Xarpeta,  tum  etiam  de  Praedestinatione"*  (w  przedmowie  opaaccaone  p> 
budki  wyjšcia  z  zákonu;  inne  wydania  ob.  De  Backer^  Biblioth.  I  I93i)- 
Opnáciwszy  Lipsk,  przebiegal  inne  miasta,  juž  to  dysputuj^c  z  teologasí 
Interskimi,  jut  zajmuj^c  síq  dawaniem  prelekcji.  Poražki,  jakie  aierax 
aadal  teologom  luterskim  i  kalwiúskim,  aprawily,  te  ci  go  prxeáIadofíll^ 
jttá  to  paszkwilami,  ju2  odwodzeniem  slncbaczów,  žehy  nie  nAy^y*m)i  u 
Jego  lekcje,  juž  wreisde  podburzaniem  Indaoáci.  D.  la  Paáds.  i^ai  r. 


r 


Fraokan.   flrMfcaiNii,  60» 


w  Wroclawin  napisal  odwofaime  8wych  U^6w  i  pneprMzeoie  Jenitów  (Epi* 
Mola  ChrUtkmi  Francten  m  qua  depíorat  nwai  a  SockMe  Jttu  H  Eeolešim 
cathoUca  d£»cesium^  eýusque  Jldem  ac  rttígitmem  iemere  a  se  appugntítam^ 
Yieimae  I58i;  na  niem.  pnelož.  ob.  Rou^  Die  Goofertit  III  soo..). 
Jeznici  przyj^ll  go  nspowrót,  leci  nawrócenia  Bie  byto  stale.  F.  udat 
ú%  do  W§gier  i  Siemiogroda.  W  Síedmiogrodzíe  posnat  si^  %  Soejiieai 
i  od  ksíQcia  Zygmaota  Batorego  otnymal  posady  pny  gimoa^um  w  Klaa- 
senbnrgn.  Z  ogloMonego  podówcsas  (ok.  r.  1688)  písma  Praeeípuae 
causae  cur  Chrútíiuň^  cum  m  muHia  mni  religionu  dodriniš  mobile*  €t  varii^ 
in  TrinitcUiB  tamen  doffmaie  retinendo  nmt  eoneismtišeimi  (b.  m.  i  r.)  widaé^ 
£e  Fr.  jeszcze  formalnie  do  socTojanizma  nie  pnystal;  W2%zat  si^  jednak 
z  socjDjanami;  byl  w  Krakowie  i  Lublinie,  drakowal  písma  swoje  prze- 
ciw  Trójcy  ŠŠ.«  na  które  odpí^wat  Jakob  Górskí  (ob.  Joeher^  Obrar 
bibljogr.  II  s.  291  i  578).  R.  1590  udat  8ͧ  do  swego  znajomego  An- 
zelma  de  Yels  w  Pradze,  gdzie  po  raz  trzeci  wrócíl  na  tóno  Koáciola. 
Po  tym  powroeie  Fr.  wprawdde  jni  níe  apostatowal  i  unari  (po  r.  1595) 
jako  katolík;  lecz  grzeszyl  fánatyzmem,  radz%c  (w  AnalyM  rixae  ckríitía^ 
nae  quae  impérium  turbat  et  dimimát  romamrm,  Pragae  1598)  nžyó  mie> 
cza,  žeby  inowierców  zwróció  do  Koáeiota.  Ob.  rozpraw^  Uenmng^a  w  MíM' 
eeUanea  Lrpsienšia,  t.  X,  Líps.  l7Zit  í  in*  dziela,  cjtowane  przez  De 
Backer  1.  c.  X.   W.  K. 

Frankenberg  Jan  Henryk  brabía,  ar.  w Glogowíe  1 8 Wrs.  1 7 2 s . 
ksztalcil  sie  na  kap!ana  w  kollegjnm  níemieekiém  w  Rzymie,  Wyáwí^eony 
na  kaplana  loSierp.  1749;  r.  1754  lostal  kanoníkiem  kollegjaty  Wszyst- 
kicb  Šá.  w  Pradze,  r.  1755  dzíekanem  przy  kokiele  ik.  Kosmy  i  Damiana 
w  WroctawÍQ,  r.  1759  zosta!  arcycísknpem  mecbliňskím,  a  17  78  r.  wy- 
níesiony  na  godnoáč  kardynaUi.  F.  by!  siln^  kolnmn%  katolíckíego  Ko- 
ádola  w  Belgji  przeciw  nowoáciom  religijnym,  wproiradzanym  przez  cesa- 
rza  Józefa  11.  Józef  II  cbc^e,  jak  w  innych  prowincjach  podleglycb  jego 
bertn,  tak  i  w  anstijaekicb  Níderliindach  wycbowanie  mlodzíežy  dncbo- 
wnej  tak  urz^dzió^  ažeby  z  dachownych  ntworzyé  narz^tia  poslnszno 
we  wszystkíém  jego  zamiarom^  poznosíl  4jecetjalne  seminaija  w  Nider- 
landach  i  8íb|  zbrojný  nstanowi!  seminaijiun  jeneralne  w  Lonvain.  Po- 
gwalcenie  to  praw  bisknpícb,  w  poliiezenio  z  wíela  innemi,  równíel  gwiď- 
tem  narznconemi  nowošeiami  religfjnemr,  wywolalo  síIny  op6r,  zwlasacza 
že  jnž  widzíano  smntne  skntki  wycbowania  mlodzíežy  doebownej  w  owjch 
seminarjacb  jeneralnycb.  Stndencí  w  semínarjam  w  LonTain,  niezadowo* 
lení  z  professorów  i  ícb  nowyeb  naok,  pooposzczali  prawie  wszyscy  in- 
stytut.  Wszyscy  bísknpi  Belgji  wyst^pili  jednomyálníe,  z  Frankenbergem 
na  czele,  przeciw  gwaltom  Koáciotowí  wyrz^dzanym,  za  co  nnnqasz  pa- 
piezki  zosta!  wyp^zony,  Frankenl^erg  do  odpowiedzialnošci  poci^gnífty 
i  do  Wíednia  wezwany,  a  bísknp  z  Kamnr  Alb.  Lndw.  de  Lícbtenrelde 
na  wygnanle  skazany,  po  zabraní  a  ma  dobr  bisknpicb.  Odt^d  reformy^ 
ich  ognudezeníay  zawieszenia  i  ealkowite  ieli  odfrolanla  prfdko  po  sobíe 
nast^owaly;  w  1789  r.  Frankenberg  ta  8woj%  ZMeluraltMi  dbcMvob,  ty- 
ez^c)  f^%  sefflinarjnm  w  LovTain,  zosta!  areartowaay,  eo  takle  spotkato 
i  Irisknpa  z  Antwerpji  Kom.  Frane.  de  Neliš.  Gdj  Brabaocja  powstala 
i  Anstrjacy  imiiszeni  byli  do  wyjécla,  prsywrócony  lostal  dawny  pon%- 
dek  koieielny.  Po  teierd  Józeb,  brat  I  nast^pea  jego  Xeopold  -odwo- 
lat  postanowienia  swego  poprcednika,  w  skitek  CMgo   ■s—iffsa  smU! 


604  Frankenb«isf|h**ťrafikoAiliÍa'  paAstwo. 

pneš  Belgów;  Hle  niebawem  notra  te  okoliee  nawiedsiU  bursa.  Francua 
irrtargn^li  tam  w  koúcu  17  93  r.  i  ehoé  weswali  Bzko)§lowaúsk%,  abyda* 
lej  Bwobodnie  swoje  odbywala  kursa,  lapili  koéciolj  i  innych  dopuazcsali 
bíq  bezprawi.  Wygnaoi  pr^ea  lud  oborzony  těmi  bazprawiami,  wródli 
-w  Marcn  1798  r.  F.  wyjeobal  do  Utrechtu,  a  nast^pnie  do  Amsterda- 
ma;  gdy  ii?róci^  mnsial  mieszkaó  w  seminarjum^  bo  palác  jego  byl  zu- 
pelnie  zburzony.  Robil  Francazom  možliwo  ust^pstwat  ale  gdy  zažádali, 
aby  zložyl  przysi^g^  nienawiáci  dla  rz%dów  monarehicznych,  odpowiedzial 
atanowczo^  že  na  to  sumienie  ma  uie  pozwala.  Skazany  na  deportaq^ 
9  Listop.  179  7  r.,  czas  jakiá  przebywal  wEmmerich,  nast^pnie  w  zamka 
Abaus,  w  Westíalji,  a  nareszcie  w  Breda,  w  HoUandji,  zrzeklftzy  ai§  na 
Z^danie  Papieža  swojej  stolicy;  nm.  na  apopleksjQ  ii  Czerw.  1804  r. 
Szczególy  z  jego  zarz^du  djecei^%  i  jego  žycia  podajo  Van^de-Vdde, 
Synopsis  documentoram,  Gand.  1822,  S.  t.  Gf.  A,  ITieiner^  Der  Cardi- 
nal von  Fr.,  řYeib.  1850. 

Frankfurtski  reces,  nazywa  8i§  umowa,  w  Frankfurcie  zawarta 
1558  r.  pomÍQdzy  protestanckimi  ksi%ž§tami,  amianowicie  kurfírstem  Pa- 
latynatu,  saskim  i  braadeburgskim,  ksi^ciem  wirtombergdkim,  pfalzgra- 
íem  Dvrócb  Mostów  i  landgrafem  beskim.  Umow^  t^  oéwiadczali  si^  za 
wyznaniem  augsburgskiém  i  za  lagodniejszém  tlnmaczeniem  Melanchtona, 
ce  do  niektórych  dogmatów  nowego  vryznania. 

Frankonskie  panstwo  ^  Gallji  (pod  wzgl^dem  obyczi^owym,  relí' 

gijnym,   koécielnym  i  naokowym    za  panowania  Merowingów  i  nast^pigi- 

cycb   po  niob  majordomów).     Utrzymi^^    pospolicíe,    že  Frankowie  i  po 

przyjgciu  cbrztu  á".  posoatali    takimiž  jak   dawniej  barbarzyňcami,  maro- 

lomnymi,    okrutnymi   i  rozpásanými    na  wszelkie   bezprawia,  i  2e  religji 

ich  zamykala  si§  jedynie  w  cmyslowych  zewn^trznycb  obrz^dach.  I  w  rzeciy 

samej,  ktoby  choial,  može  znaleáé  až  nadto  materji,  by  cal%  epok^  Mero- 

vringów  przedstawié,  jako  jedo^  epok§  strasziiw^  i  okropnoáci  peln^.  I  tak, 

przedstawió  ta  možoa  królewsk^    dynastj^  drapiežn%,  zbroczon%  we  knn, 

rozrywaj^c%  nieustannie    swoje  zwi^zki  malžeástwa  i  genealogjg  przez  ca- 

dzolóztwa  i  ntrzymywane  przy  žonach  naložnice;  dalej,  we  wszystkich  síi- 

nacb  grub%  zmyslowoáé,  rozpusty,  chciwošč,  drapiežnoáó,  pycb§,   mádwosé, 

okrucieástwo;  w  samém  wreszcie  duchowieňstwie,  pocz^wszy  od  n^niioe- 

go  až  do  najwyžszego,  ciemnotg,  dzikoéč,  rozwi^zloác  obyczigów  i  azkarai^ 

wszelakiego  rodzaju.     Na  stwierdzenie  tego  obrazu  przytoczyó  možná,  oJ 

czasu  jak  katery  biskupie   dostaly  síq  w  r^ce  królów  i  obsadzane  hj^ 

przez  Franków,  dlugi  szereg  najniegodniejszycb  biskupów  i  pralatów.  1A 

za  panowania  syoów  Klodoweusza,  wyst^pil  do  mitry  biskupiej  Kato^  cd&- 

\viek  próžny,  który  i  sam  wy nosil  swoje  dobré  uczynki  pod  niebiosa  ipr^i 

wadzil   za  sob^  2graj§   žebraków,    ižby  go  publicznie   gloáno  wychwaiii< 

a  w  koňcn  przeknpil  jedn%  kobiet§,  ižby  obwolala  w  koáci6le»  že  on  js^l 

áwi^tym,  a  zaá  biskup   Cattiinus  jest   grzesznikiem    (Greg,  Tur.  Hist  1^1 

e,  ]  i).  Ten  Cautínue  w  rzeozy  samej  byl  nie  bez  zarzutu,  albowien  t^A 

upijaé  8i^,  tak,  iž  cztercch  ludzi  mosialp  zabieraó  go  od  stolu^  i  razn  jfidir 

go  ksíQdza,  za  to,  že  mu  nie  chcíal    wydaó  pewnego,  o  jaki  mu  chédí| 

dokumentu,    kázal    eamkn%6    w  grobie  jaki^oi  niebossczyka  i  byliij 

tam  aamorzyl  glodemi  gdyby  .sam  on  ztamt%d  síq  nie  wydobjt  (ibid. 

>  13).     Biskupi  Falladiw  i  B^rtram  porwali  si^  raz  a  stoln  króla  Ganl 

;i  najwi^kasemi  na  aiebie  obelgami,  wyriuc;^  jeden  dragienm  ca< 


FrtofcoÉsiae  fiMM;  605 

Bieni|d,  krsywoprzyii^itwo   (ibid.  Vili  7).    Taknniž   niegodDjoii    bísks* 
ptmi  byli ;  Paj^ui   %  Langres,    brada   SdUmhiM  i  SagHtarw9^   Baděgini 
sHans  (ibid.  IV  43,    V  5,  21,  2S»   X  ft).    Póžaiej,  po.  smierci    Pipina 
Herístala,  biskup  s  Anzerre  Sawaricus  jedynie  t  wojeDaej  ocboty  przedaí^- 
bnl  na  w}aso%  r^k^  wojeniie  wjprawj,    staczař  bítwy,  idobjwat  prowiii- 
cje  i  panowat  nad  niemi  jak  moDarcha.    Naieszcie,  ta  panovania  Karola 
Mariela,   miara  ztůgo  pnepehiila  si^,  albowiem  nietylko  rozdawa}  on  bi- 
iknpstwa  i  opactwa  swoim  žoloienom,    ale  nieraz  nawct  robil  ich  bidni- 
paaii  i  opatami.     Wtedj  widxiano  opatów,  trwoni^cTch  dochodj   swojego 
opactwa  na  haoiebne   zbjrtki,    kiedy  ich  zakonnicy    aie  mieli  ani  dozom, 
ani  nawet  sposobu  do  tycia.    Wtedy  biskopstwa  dostawaty  síq  w  r^ce  ta* 
kie,   jak  owego  Mílotia^   który  przez  40  lat  pnstoszyt  kosciól  w  Rheisia, 
a  potem  w  Trewirze,  i  poniszczyt  wszystkie  ínndacje  koscielne.    Á  jednak, 
poraímo  to  wszyako,  rzeczajcst  niezaprzeczon%,  ii  w  ty  cli  czasach  za- 
metá i  przejécia  ze  swiata  starego  do  oowego  wzi^lo  pocz%> 
lek  wszystko,  eo  Bast^pnie,  a  szczególniej  za  panowania  Karola  W.» 
ta k  p  i  ^k  n ie  d o j  r  za} o.    W  tycfa  to  czasach  dzikicb  i  gwaltownych  rzu- 
cone   byly  nanona,   które    nietylko  w  wiekach  naat§pQj^ycfa,    ale  i  dzis 
jeszcze  wydaj^  najpiekniejsze  ovroce  i  ow%  dzikosó  i  gwaltownoác  niezmier- 
nie  higodzf.  W  tych  czasach  ci^gtej  walki  nowej  relipjí  z  wy}amaJ4C%  si^ 
od  niej   i  nienskromion^    8il%  poganizmv,   chrzeácjaústwo   wywieralo   }uX 
wp}yw  na|zbawienniejszy  na  žycic  spoleczne  národu,  prowadz%c  barbarzyn- 
skich  Franków  na  drog§  por»|dku,  prawa  i  lodzkošci.     W  tych  czasach, 
poczytywanych  pospolicie  za  czasy  najznpehiiejszej   ciemnoty  i  barbarzyá- 
8twa,  daje  ú^  spotykač  niemalo  íladóv  dzialaiaošci  nmystowej  i  pismicn- 
niczej,  i  wi^j  daleko  dziet  pisanych,  aniželi  wkiu  si§  domysla.   Katolicki 
Košciól  GaÚji   jak  zwyci^zko  przeby}   w^drówki  narodóvr  i  npadek  pano- 
wania  rzymskiego,  tak  i  w  nast^poj^ych  czasach  panowania  Merowingów, 
siloy  swojém  boskiém  podannictwem,  swoj)  bosk^  nank^  swoj%  jednoáci^, 
hlerarcbj^,  wytfcznie  poaiadaném  wyksztatceniem  i  gorliwošd^  iríela  swoidi 
czlonków,  a  szciególniej  dnchowieástwa,  byi  jedynym  pierwiastkiem  utrzy- 
aiDj%cym,  zbawczyin,  ochraniaj^ym,  oakramíjjfcym  i  odradzaj^cyni,  w  po- 
Má   níeskoáczonych    wojen    famiiynych  iai§dzy  Merowingami«  w  poárúd 
walk  mi^zy  lob^  Aostnuji,  Nenstiji  i  Barguidji,  w  poéród  cz^atych  nnían 
poiiadloáci  i  przywílcjów   azlachty  i  przó^út  wladzj  niýwyžazej  od  hró- 
lów  do   m^lOTdomów,  w  poiród   npadka   vazyatkich  atosunków  spotecs- 
aych,  powazechnego  topíeitwa  i  rozpasania  obycsigow.    Fakta,  które  mó- 
wl%  za  tém,   fflotna  w  ogólooáci   aprowadzió   do   nast^iufcycb:     biak^>i 
stali  niewzmszeoie  za  tém»  i^  Koidól  i  wszyatkie  jego  arzj|daenia  tak,  jak 
ona  na  zasadzio  boskiego  prawa  rozwin^ty  síq  w  czasach  r^mskich,  atrzy- 
mĚ$6  i  zaszcaepié  w  poéród  Franków   i  przes  to  przygotowaó  dalszemu  po« 
at^powi  ka  lepszemu  aocne  i  trwale  podádelisko.  Wprawdzie,  prtez  nsj« 
ácie  Kíemeów  na  Gallj^    Kokiól  tego  knya  ncierpiat  nienuito.    Byto  po- 
tem wiela  ehrzeicjan  tyiko  z  imienia,  do  których  Solujan   inicwaí  swcje 
gromi^ce  kazania.  a  nawet  i  samo  dnchowienstwo  Galiji  nie  anikn^lo  úego 
wplywa  tych  czasów;  ale  podlegaio  mu  ono  daleko  mniej  i  zawsze,  pomi* 
mo  zcpsncia  pojedyúczych  awoíeh  cztonków,  tak  pod  wzgl^m  nmyďowym, 
jako  i  moralnym,   stanowilo  nigcelaiejsz%  cz^  narodn.    Zachowalo  ono 
niepožyte  i  ailodzieikze  sily  na  zwalczenie  barbarzyástwa  i  zaszczepienia 
chrzeáqjaáatwa  w  nowym   paniu^cyrn  narodxie.    Wielka  bardao  czfáč  po 


IHMt 

«ttaiC3  faidBoád  OaQi  tn^fmalft  8Í9  wienite  i  goAwí^lKŘkUU^'  wiAitmh 
priedstewiaiiy  prán  anreg  luól^iú^isjrdiWiintptw  i  teplMiéVt  ijM 
Ée .  iftiBO  byt  w  motnoM  wywiené  at  Uacbanfjriflftir-w^jrr  y^tftagFi  W 
Mí  t^o  Fraokowie  poddili  m«  ri^  j  ■la^oád%  i  ii«aMmBíe«u.«í9QÍ 
je^d  BlwwieiiDjni  mptyitem  woM&,  rmauj .  »owymi  aty waÉriiBii<  mt  pfinwí 
sdobytego  pnez  neUe  kr^  A  tek  dokoatate  lootelt  ■■ifUfco,  fi% 
liyle  ntnjmywane  i  piel^^nowaiie  jeiigt)  |irac%,'Tokoiia6  aoglt  iW|t%^i 
Jniwo  w  przytzioád.  Z  tóm  wt^fstkiéni  nnBOgie  tjnQáf^  jakief/pogff> 
«7  od  synoda  w  Oiicaiitiff,  na  krotko  prsed.  ámieríýf  Klodowaunn  odl^yiy 
ni§  we  frankoúski^  OalUi  w«^ga  TI  wiekn,  atawi^  nam  dohody*  it  ftak 
"«  mtodym  Koádola  frankoáskin,  Jak  i  mi^div  laieaskaácami  QáůjjLmi^ 
darzaty  síq  naówezas  wielkie  i  ex^te  praokrocaonia  praw  boaUich  i  laÁh 
Meh:  dúkoááp  barbar^stwo,  nieobyciainoáá  1  roapasaiiie  qa  ^vaayiUMi; 
ale  okaioj^  ono  težžyw^  i  rosaflui%  goriiwoáé  htakapóWf  w  po«<cá||aaia 
tfA  wssyatkich  besprawi  i  prsywracanin  lepsxego  8taDn«  tak  w  KoMda 
Jako  i  w  paAstwie.  Wiselkie  bezpcaida,  aciaki  4  wykrocsenía  pisaetvko 
obycaajom  i  pťawom  matteúakíni,  jakkolwiek  ci§8te,  nie  amodowalif  aai 
«  monarchów,  ani  v  panów  ladn^^  poUaiania;  dachoirieáatvo  pod  graai 
najaarowiBych  kar  muaiato  ci^e  paroigtaó  o  awoich  ám^afa  oboniii- 
kaeh  csair ania  nad  doftami  i  prowadzeaia  si^  pn^Uado^T^  w  caBkaiat. 
Wydawano  zbawienne  poatanowienia  o  godaém  odbywaaíB  doibyfloiiiii 
udaialanio  Bakramentów  i  opiekowanHi  bíq  doaiami;  dachodrioáilim  lala- 
^eano  ezytania  ksi^  i  naak^  koécieln^,  a  takto  pnepiaaao  wapilaa  poaÉla- 
iMdcanie  bisknpów  so  swoim  kkrem  (a  sátém  zaaošnio  praed  regiil%  Chio* 
degaaga),  Jak  opiawa  ean.  la  qmoda  t&roneáakieffo  r.  56  7:  «Biaknp  aíaek 
ma  iwoj%  iODQ  (rosamie  «§  któr^  poj^l  w  stanie  áwieokiai,  aaaka  pn|í|l 
iivi^cenia  kaptaAtkie)  jako  sloatr^,  i  jakkolwiek  iego  dnchoirieňatnvo  noie 
poáwiadczy6  o  jego  žyda  powáci^wénu,  i  pomimo  žo  Jego  rodaina  ane- 
aska  przy  ním,  zabeq>íeexa  go  obecnoáó  kaplanów,  djakoaów  i  tlama  atod- 
azego  doehowieáatwa,  wszelako  prsy  t&Uém  wapóln^  aamimakaBia  oaobj 
mi^  byó  tak  od  aiebie  rosdzielone,  iikby  frychovaácy  Btaaa  kaplaAddego 
nie  wcbodaili  w  iada%  atycsnoéé  a  kobietami.*'  Okazoje  ai^  a  tefo^  ik  bi- 
skapi  mieli  ocsy  otararte  i  aa*  samých  8iebie»  aa  co  przytoaqFsčby  sMlai 
i  wiele  hinych  dowodów;  ale  bylo  to  koniecaném,  téia  bardam,  t  kiaif 
a  Gzasem  lórólowie  Ííranko6soy  saez^li  obsadsaó  katedry  btakQ(»a  ladáaB 
^ysokiego  nrodae&ia,  ale  wcale  nie  wsoroaydí  obycziyów«  I>ó  ďridb  lo  slo* 
raowal  61^  kaaon  is  synoda  w  Maaon  r,  58a,  w  którya  powiedaiaBQi  ii 
.;dem  biskupa  nie  powien  ndeécié  w  sobie  psdw  i  aokolóWy  afteliy  ei,  ai 
przycliodaf  proaíd  go  o  pomoc  i  irsparde,  nie  byli  oapaatovaai  od  qpativ; 
irdoma  bislrapa  roalegaó  síq  ma  chwala  Boža,  aaie  wyeše  iaacaakaiíi 
psów/  Oprócz  tego,  wydali  biakapi  naqrnodach  postanowieaiav-ieifgilIlBi 
^^  i  do  stosankáw  obywatdskich  i  nia^dowycb,  jakto  jaireayiiiliiw 
inich  latách  panowania  rsymskiego,  jako  prseloženi  w  arz^dadi 
palnycb,  i  przez  to  wyáwiadeaqrli  swojiij  apolecsnoáci  ndog^  «iakopo«a|. 
Opiekowali  aí^  oni  nbóstwem,  chorými,  kalekami  i  wi§iiáaari;  wydaarii 
pnsepisy  o  rewi^jach  wi^efi,  dopomagaU  ile  moinoéd  do<  oswobodsaaii 
wi^niów  i  niewolników;  wyklinaU  možných  demíQzców  i  aieaprmisdí' 
i^ch  8§dzióir;  zastaniali  przez  uchvraly  ^nodalne  i  pneoz  piraaw  imytda 
iaiewolników,  wyrobników  i  slabých  od  przemoey  ich  panów;  brali  w  wmijn 
^aaeaególn^  opiek^  wyawoleáeów,  wdowy  i  sieno^;.  áalegab  aawBae  jak  oř 


FtaataÉtkii  faůmm:  e07 

noenif J  na  stebowiMi  pnw  koáekkíjdk  m  swí^xktdi  siUadakicIi,  naipo^ 
nittali  do  otegYoid  i  porfuiiiáilwa  moimehoB,    nš  tfm  ostatnioi  wdrap 
iaH  do  serea  tprawiQ  i^ligMf  apnnnedttwoéé  i  mďosienine;  w  niezgodachv 
waániaeh  i  wojoach  domowydí  Merowiagdw  starali  tí^  zawtae  o  sprovt^ 
dzeaie  i  iitrz]niu»íe  pokojo,  staaowili  kary  koáeielne  aa  fdsa^w^  akar- 
ijrcieli,  krxywopiTjfí§zo6ir,  fwaltowirikóv,   m^tobcjeów  i  iaBjch  pnettc^ 
ców,  któryek  bez  tego  cs§8to  nie  dosi§8ala^  wcaie  Indzka  sprawiedliwoéil 
Jak  bardxo  zaá  te  i  tjrm  podobné   vehwalf  fjBoda    bjlj   araiiowatto  od 
bisknpów,  ksí^  i  zakonników,  dowodzi  fáktám   nmdstwOf  z  którjch  pny- 
taczamj  niektóre.     S.  Remigjtuz^  który  chrzdi  Klodowemza,  w  swoim  te> 
stameode  pamlfta  nielylko  o  koéciele  i  o  dnchowieáatine,    ale  i  o  nbo- 
gich,  i  nakazQJe  wypaióé  na  swobod;  wielo  swoich  stng  i  stoiebnie  (cf. 
Bolland  i  Oct  in  Yita  S.  Bemigii).   I  przed  i  po  éw.  Beangjmza  napoijrfai 
«Q  wíele  podobných  dobroczjnnych  testamentów  bisknpów  GaUjL   Jak  áw. 
Perpehius^  bp  tnroaeúski  (f  490 — si),  nakázal  wszysfckich  swmeh  nieiiol- 
ników  wjpnádd  na  wolnošé,    wszystkím   dlažnikom  darowač  dlugi,  pf^rrbit 
liczne  sapisy  koidolom,  zai  gřÓTrnymi  gwoimi  spadkobiercami  nczynil  uoo- 
gich,  którydí  nazwaL-  .Tiscera  mea,  fratres  dikctissimi,  corona  aiea,  ga»- 
diam  menm,  domini  mei,  filii  meí,  panperes  Gbristi,  egeni,  mendid,  aegri, 
Tidoae,  orphani^  {BcU.  s  Apr.);   jak  kaplan  Cuspiaus^  który  króla  Klo- 
doweossa,  oblegaj^cego  zbantorane  miatto  Yerdnn,  blagal  o  laske  dla  nie- 
go  i  otrzymat  j);  jak  kaplan  Kparehius^   który  ikazaneian  za  m^\  kra- 
dziei  na  áaíeró  wyproaií  n  jego  pana  ijde  {BoU^  in  tU.  S.  £parch.  ad  1 
Jnl.);  tak  rómiidl  wida  bisknpów,  kaplanów  i  zakonnikow  wstawialo  mq 
za  bontownikami  i  innymí  przett^pcami  o  zlagodzenie  i  zopdne  odpniacaa 
nie  wisz^eycfa   nad  nimi  kar,    a  szezególaiej    kary  ámierci.   á.  Faro^   bp 
z  Meaox,  nratowa!  swojém  wvtawíeniem  819  do  Klotaijnsza  II  wyalaAców  ta- 
skich  od  imierd   i  odurzd)  idi  {MabiU.  Act  11,  6X7).     Cezarjmz  arela- 
teáski,  Prejeetus^  bp.  anremeúski  w  Til  iríekn  {BdL  ad  9S  Jan.)»  Had^ 
mius^  bp.  eenomaúiki    (BcU.  t  II  Jan.  p.  1140  ete.)  i  wiela  innyeh  za* 
kladali  szpitale  i  gospody  dla  cndzoziemców.  Jed«i  biskup  Dezydernus  r. 
610  ndarowal  wolnoácíf  2,000  poddanydL  Dmd^oíM,  bp  z  Verdna,  vy- 
robil a  króla  Tbeodeberta  dla  tego  miasta  polycskf  '^ooo  x^^  ilétm^ 
z  którjdi  przyvlo  ono  do  zamežnoád   {Qrěg.  Tnr.  iU  S4).   řficetrns^  bp 
trewirski,  bodowal,  jak  I  hini  biskapí  Gal^i,  koéetoly,  a  próca  tcgo  wyslai- 
wil  nad  Mozell%  poniter)  Trswim  irspanialy   laBMk  obronny.    Podobniet 
Sidonius,  bp  mogmieki,  stawial  niefylko  koádoly,  ale  i  inne  badowle  aaé 
Benea  {Rettkerg^  Kircheagesdi.  Bd.  I  p.  S90).  Jedném  alowem,   dn  wida 
bardzo   óffczesnyeh  bisknpów  w  Gallji  da  8Í9  astosowaé  to,  co  Grzegors 
tnroneóski  pofriadaCIV  S5)  o  Amiem^  bisknpie  arweroeúskim:  .Okázat  aíf 
on  widkim  bisknpem:  Indziom  ^wiadczyl  sprawiedKwo^  nbogioi,  wdowoa 
i  síerotom   pomoc;   obqr  znajdowat  u  niego  ojczyzn^  a  w  aim  ojca;  jógo 
vidka  enota  jedna  imi  wysokie  powažanie;  jest  oanieprzfjp  lalem  roqnn 
sty,  a  zassczqňa  dobré  obyczaje.*    Nie  braklo   i  takidi,   którzy   samým 
królom  stawili  przed  oezy  szereg  popelnionycb  przez  nidi  frzeehów  i  w» 
wahali  si^,  gdy  nie  bylo  innej  rady,  rzodó  na  mek  kU|twy.    Tak  NicetímĚ^ 
wielki  bp  treiríraki,  wyk^l  roswi%zlego  Klotarjosza  II,  a  Germem^  bp  pn- 
ryzki,  Gharíberta,  rozpnstojfoego  z  zakonnícami  i  prostemi  dziewkami  fap. 
c  I?  26).     Ortegort  UwaneáM   w  sprawie  bpa  Pretextata  stawil  m^^ 
4>pór  królowl  Gkílpenkowi  (op.  c  ¥  19,  YII  16).    PreUskUus^  lq>.  z  Boi 


608  FrtiikoteU*  pttUm; 

wypowiediial  szataí^skiej  Fredegondzie  w  octj  wuystkie  J^  ■brodni*  (fp, 
c.  VII  6),  zaá  S.  Amancbís  wynacil  podobnieft  ámialo  Dagobertoiri  I  Jcgt 
sierzi^dj.     Ze  wszystkiego   tego  daje  fli^  latwo   wyronunieó,    !i  biakapi 
jeszcze  za  Klodoweasza  zaj§li   nňejace  w  radxie  królewskicj  i  ie  to  ni» 
czenic,  jakíe  w  pocz^tkach  dawato   im  tylko  stQ&ole  króla  i  powaiuii 
lada,   wzmocnilo  si^  wrychle  przez   posiadlošci  koádelne,  m  któremi  obi, 
Jbž  jako  ^rielcy  posiadacze  i  inagDaci  paňstwa,  nalež%  do  królewakiej  tě^ 
i  towarzyst\ira,  i  w  tej  radzie,  z  powodu  swojej  wyaokitý  godnoáci  dacko- 
wnej  i  wyl^cznie  posiadanej  nauki  i  wyksztaloenia,  przewodnici%.    Tak  po- 
woli   przyszli  oni  do  wielkicgo   w  paústwie  znaczenia>    poyyskali    mi^jace 
i  glos  na  sejmach,  a  ponicwaž  rozumem  przechodzili  wszystkich,  krókiwit 
powolywaJi  ich  na  awoich  kanclerzy,    powierzali  im  nigwažDiejsze  ^raiy 
i  poselstwa,  dali  im  micjsce  w  króiewskim  ai^downictwie,  a  nareszcie,  w  r^ 
zach  szczcgólnych,    nadawali   im  zwierzchoicz^    namieatnicz^    w^adác^  nad 
prowincjami  i  miastami.  ^0  ile  kto  z  nich  i  nadnžyt  takiego  udsiala  w  aaj- 
wyžszej  wladzy,  to  jeden  z  pomi^dzy   nich  opowiedzial  otwarcie  (rozusie 
8i§  tt]  Grzegorz  turoneň.    w  swojej  Uistorji).    Ale  w  ogóle  ten  udzia)  bi- 
sknpów  w  rz^dzie    by)  bardzo  zbawiennym.     Gdyby  ich  nie  bylo  w  owej 
radzie  królewskiej,    która  jedna    ograniczala  wladzQ    pftQoj%cego,  i  nivai 
J9  sprawowařa    sama,    biedny  lud  nie  mialby  w  niej    tadnego  poárednikai 
nie  byloby  žadnej  powagi,  mogi^cej  stanic  pomi^dzy  magnatami  niepodk- 
glymi,  a  zaležnymi  od  króla,  a  brakloby  jedynej  wladzy,  bQd%cej  w  ataoie 
Dgi^č  i  nskromic  dzikošč  wi^kszej   cz§áci  potentatów  owych  czasów.    Bfl 
tam  mi^dzy  innymi  bp  metzeáski  é.  Árnouly  (ob.)  protoplasta  dynas^i  £arl(»- 
wingów,  który  w  sporze  mi§dzy  Branckild^   a  Klotarjuszom  II  przewaijl 
swojém  wdaniem  síq    sprawg    na   korzysó   tego  ostatniego;    oa  to  potéa 
tak  kierowa!  Dagobortem  I,  iž  ten  rz^dzii  n^rozumniej  ze  wszyskich  po* 
tomków  Klodoweusza.     Byli   tam   biskupi   z  trzech    na  nowo    zl%C£oajck 
królestw,    którzy,  na  zgromadzeniii  koácielaém  (mieszaQóm)  w  Paryža  r. 
615,  položyli  zásady  poizadku,  znpcwniaj^cego  krigowi  pokoj  na  lit  mele 
i  b§d^cego  pocz^tkiem  staíej  ustawy  rz^du**  (Ecth,  Yon  dem  Elioflosader 
Geistlichkeit  unter  den  Merowingern,  Nilrnberg   1830).     Opaci  otnyauH 
odzial  w  rz^dzíe    za  Karola  W.     Nadto,  wyrabialy  síq    jeszcze    ádálósi^ 
atosunki  migdzy  paástwem  a  Koáciolem  na  synodách  i  sejmach.     Synodf- 
których  až  do  r.  680    bylo  bardzo  wiele,    zwJaszcza  w  Neustiji,    w  ci|^ 
YI  wieka  najczQšciej  zwoiywane   byly  przez  królów,  lub  za  ich  przyiwol^ 
niem,  i  postanowienia  ich  bywaly   zat^vierdzane   przez  królów  i  ogtaattce 
w  ich  imieniu,  chociaž  przy  ohradách  synodalnych  nie  by)o  íadnyck  ki^ 
lewskich  urz^dników.     Przytém  wažne  okolicznoáci,  tycs^ce  síq  Koáóok, 
wnoszone  bywa}y  i  na  sejmy,   i  to  wydawafy    o  nich  decyzje,    Jaki6|  p^ 
niewaž    tyczyly   síq    Koáciola,    zawsze    byly     wpnódy     rozwaiaae  n 
osobných  posiedzeniach  samých  tylko  duchownych,  a  dopiero  potem  waf^- 
szone  na  ogólne  ohrady  wszystkich  stanów,   otrzymywaly  przez  to  chan- 
kter  prawdziwych  ustaw  koácielnych  (Ob.  Kapitularze  królów  frankoáakiebV 
Osoby  duchowne  i  posiadloáci  koscieloe   zostawaly  pod  azczególn^  opMi 
króla,  co  bylo  ňader  potrzebnčm  i  zbawiennéra;    aibo?riem    cz^sto  sav^ 
królowie  si^gali  po  maj^tki  koácielne,  zaá  ukoronowane  fnrje  Fredegondi 
i  Brunehilda  mordowaly  biskupów,  i  saroowladny  m^ordomtis  Ebroin  lalit 
kázal  dziewi^ciu  biskupów  i  wielu  ksi^žy.  Wediug  postanowieú  synodalnyd 
afdzia  nie  mógl  osoby  duchownej    bez  wiedzy   biskupa    ani  pozywač,  lú 


FMihiÉsUt  pftiírtm^  609 

wiesič,  ani  kane:  jsietylko  waiyscy  kii^ia,  ale  i  ]adxie  zosi^Hcj  ]in/ 
koficiolach  ^powinni  bjli  bjč  8%dzeiii  pnez  trybauat  miesukuj  i  kmaá 
wedluf  praw  luMcklnjrch.  Edykfcem  Kk>tarjua2a  II  r.  $15  (Cli.  FsrU^ 
JÍOQ.  Le|^  1. 1  p.  14)  duchowoi  wyžszjch  áwigceá  w  sprawach  cjwilnjrcll 
wjKci  byli  z  pod  8%d6w  áwieckkfa,  podlegaj^c  im  tylko  w  sprawach  ioy* 
mioalojch,  i  to  xa  zoiesienieni  Ȥ  z  biskupem.  Biskupi  oawet  za  zdrad^ 
alana  mogli  byó  8%dzeiii  tylko  przez  synod,  i  sami  królowie,  ,jeáli  tylko 
nie  szli  za  popudem  swoicb  naroi^nobci,  swoje  zaialeoia  na  l»skap6w 
WDOsili  przed  ten  trybuoal,  jak  król  Cbilperyk  na  bpa  Pretextata  {Gr^, 
Tur.  V  19,  Til  16).  Zárazem  biskapi  otrzymali  prawo  w  nieúbecnoéci 
króla  poprawiaé  niesprawiediiwe  wyroki  s^dziúw  swieckicb,  lob  eaikiem  je 
ucbylac  (Feriz,  Moo.  L.  I  p.  2).  Wdowy,  sieroty  i  wyzwoleúcy  zostawaii 
pod  ick  szczególo^  opiek)  i  mogli  byč  pozywani  do  takiego  s^da  tylko, 
w  którym  bibkup  Jub  jego  arcbidjakon  miai  udzia}.  Prawo  przytulku  roz- 
ci^galo  sig  i  do  mieszkania  biskupa.  Wszystkie  te  prawa  i  zwyczaje  za 
Karola  W.  rozwin^y  síq  zupelniej  i  rozszerzyly  si^  jeszcze  wi^c€|i.  Odda- 
wauie  dziesi^ia  nakaz>waBe  bylo  poprzedaio  przez  synody:  w  Toura  r. 
567  i  w  Mácou  r.  685;  ale  dopiero  Karol  W.  oakazal  uiszczanie  Sch  po- 
wszecbne.  Maj:)tki  kodciclue  w  ogóluošci  nie  byly  zwolnione  od  podatków; 
ale  pojedyncze  koácioly,  a  szczegóiniej  klasztory,  otrzymywaly  xwolnienia. 
PomiiDO  to  wszystko  jednak  przy  calej  sile,  znaczeniu,  przodowaniu  i  wply* 
wie,  jaki  posiadal  Kosciól  írankoúski,  popadl  on  w  bardzo  szkodiiw^  dla 
siebie  zale2uoác  od  wladzy  áwieckiej.  Nie  mieszala  si^  ona  vprawdzie 
do  rzeczy  wiary  i  dyscypliny  košcielnej,  i  królowie  frankoáscy  nie  okazy- 
wali  nigdy  ochoty  byc  Justynjanami,  z  wyj%tkiem  jednego  Chilperjka, 
któremu  sig  zachcialo  pisač  wiersze  laciáskie,  pomnožyó  aifabet  uowemi 
przez  siebie  wymyáloaemi  literami  i  napisač  r.  580  male  dzielo,  w  któ* 
rém  powstawat  na  róžnice  mi§dzy  trzema  Osobami  Boga,  i  chcial,  iiby  to 
jego  zdanie  bylo  prz>j^te  za  dogmat  wiary  przez  biskupów;  al«»  i  ten  dal 
síq  przez  nicb  wrychle  naprowadzič  na  drog^  rozumný  (Greg.  Tur,  V 
4  5;.  Puzwalala  sobie  wszakže  wladza  šviecka  do4c  cz§sto  namazac  nie- 
zawsze  jej  w  praktyce  dogodne  przykazania  koscieloe  i  brač  síq  do  osob 
dnchowuych  i  maj%tków  koscielnych.  Tém  daje  síq  po  cz^i  wyjaánič, 
dla  czego  zwyci^cy  w  ci^u  calego  VI  wieka  sami  prawie  nie  wstgpowali 
do  staiiU  duchownego,  a  pozostawili  go  rzymskira  mieszkaácom  Gallji. 
Z  drugiej  zas  strony  jednak  byla  tego  i  inna  przyczyna,  a  miaoowicie,  iž 
Frankowie  jeszcze  zbyt  nieokielzoani,  nie  byli  zdolni  ani  do  ugi^a  ai^ 
pod  kamosč  duchown^,  ani  do  zajmowania  koácielnych  urz§dów.  Zdarza 
flig  doác  cz^to,  iž  królovkie  nie  doposzczali  wybom  bbkupów  i  takowych 
nazoaczali  sami,  cz^sto  nie  bez  áwi^tokupstwa,  chodaž  miewali  nieraz  na 
wzgl^dzie  w  tych  nominacjach  áwii|tobliwoó  i  moralo^  i  amys2ow%  wyi- 
azoác.  Chodzilo  o  to  krúlom  bardzo,  ižby  tak  wysokie  godnoáei,  do  kte- 
rých przywi^zane  byly  wielkie  prerogatywy  polityczne,  wplywy  i  dochody, 
dostawaly  sig  ludziom  im  milým,  i  zt%d  poszlo,  iž  od  koňca  VI  wieka 
biskupstwa  coraz  bardziej  przechodzily  w  r§ce  Franków,  którzy  cz^to, 
z  laski  dworu  i  za  dworskie  lub  wojenne  zaslugi  przychodzj|c  do  godnoáci 
biskupów,  wprowadzali  ducha  éwieckiego  do  Kosciola,  rozwolnili  jego  dy- 
ficypling,  marnoi^ali  jego  dobra  i  wiedli  žycie  niegodae.  Wprawdzie  by  wali 
mi^zy  nimi  i  doatujoi  biskupi,  zaá  syuody  powstawaly  zawsze  šmialo  prze- 
E»cykl.  T.  Y.  39 


«;(f 


VJU,V}tVW 


.^•«» 


:':r:rg«rA^y:a 


.  I  «> 


%"» 


g  nsuc&a  ilj-Air;  wa  I   ^jirfvfcixf:  z 

titr*.  t:t>i.»    >'.:  -Liri-STi  X&?:t.-ía    !•>  •-    Tax. 

k»tá  i'.«i;t;v  .  :5*r-'T    a-*;.-2/  bi  r-*  ::>»  wiixadi::. 

].to»*«?v^    w*z^Í2.í:    »;i-:*fj  ;í»íia£jw«  ci»««íT  i  tii3i>5  pcsiev  £> 
irscijk,  vi  'šk\  4'^:  z  :r*-;řn  y.i.^-^j-vkzj,   Z>jíít  í  csixořalaicT.  jik  ?- 

i  J&DJ    Dvodziii  vm^ít  L;eí2CZ^Li«7  li  i.  w  ktjrra  j^  oavec  saot^o  š* 
^irvlzAc  bdilwocLiv&lstwo;    Ejr.ósiw-j  k:icš Iři >w  i  klAtr.>r>"x     zc>?t&l3   cpa- 
kr^o.-.jcb.    Ai«;  i  w  tikičj  CrsVA^r•?2^.-Jr^.;  z-áleili  5?*  rz^žjxie  dzielM,  iň> 
rrjr  j/xitrzrrr.aii  cb^l^ca  sJ^   dj  c:a:ku  fj-rj-*  '-^írJ*-     Ar-rsTol  Nieariec 
wieliíi  iw.  lí^.rufa-íy.  j»rzy  po.T.-xíj  KarioisaL^  i  Pipini.   p^pravini- 
rzDi<  «Ua  Kokiola.    W  tjm  celu  zwořjwa!  03  sjaoiy  (coacšíicm  gema- 
TfícTim   74  2,  w  Le%:i!:es  743,  w  Sííťsoqi  744.  srn  .id  powszecfanr  fnnkei* 
tií  w  74S.  Cf.  liettbtrj,  Kircbeagescb.  v.  Te-t5:iji.  B.  I  p.  3  52  sq.).  kwre 
w  p&áttwje  Frinkoťí-.kiém  juž  od  dawaa  p^szly  w  zapomsienie:  prxrvród 
zQOwa  upadl)  calkiem  za  ostatních  Merowisgów.  a  szczezólaiej  zj  Karv)ls 
Martela   wtadz^   inetropC)liiaI:i|    i    zer^an/   w  zamlcszaniach    ówcze5A,vc& 
zwÍ4zek  ze  Stoiícf  rzymsk^,  który  Koiciól  Galíji    utrzymyiral  jeucie  oi 
czas^^w  éw.  Ircneasza,  i  który  pod  paQowaniem  Fraukóv  trwal  Dieprzem* 
Die.     Bobifacy  tcž  p^^lzwign^!   apadle  w  paústwie  Fraokoáskiém  zgroot- 
dz^fiía  zákonné,  tak  jak  to  uczyDÍl  i  w  Niemczech,  gdzie  w  miejacach  svo- 
Jej  dzialalnoáci  apostolskiej    zakládat   nowe  klasztory.     Pierwszj  v  Galtji 
klasztor  zfklotyX  AMar^ťn,  bp  taroneiískí,  na  którego  pogrzeb  žebralo  sig  3,000 
ranjcljów.  Jhnorat^  pó^nicj  bp  arelatenski,  zatožy]  r.  4 1 0  pierwszy  kiasztor 
na  wyspie  Lenns^    0W4  kwitn^c)   osadg   zakonników,  z  której  nait9p:m 
\fysz?o  tyle   áwiatel  Koéciola   gallikaúskiego.     Jedaoczeáaie  Jan  Katsjn, 
k]a8«yczDy  piíarz  zákonný,  založyl  dwa  klasztory  w  Marsylji.    Césary  ire- 
lateťjski    ulo^yl  regul^  zákonný,    przyj^t)    po  wiela   žeúskich  klasztoradi 
w  paťigwic  Frankoúskiéra.   Ferreolus,  bp  w  Usez,  uložyř  tež  regul§.     Ak 
juž  i  pr^cdt^'ni  pojawil  sí§  uczcú  áw.  Benedykta,  Jtaunts^  który  pod  opiel^ 
Teodcborta  I,  jednego  z  n^jlepszych  Merowingów  (Oreg,  2ur.  UI  íi), 


1  jego  BMjordoma  i  pnyjadeUi  Fhra^  który  tam  bjt  benedjktjmeni,  la* 
prow»dzll  w  ]»aá8tirie  Frankogaltklém  regol^  swojego  mistm  (PerU^  Geich. 
d.  Herow.  Bcm$meier  p.  1 7)«  Odt%d  ranožj}/  tí§  bmrdzo  w  tém  paústwie 
klasitory;  jak  zbawíenaie  taé  dopomagaly  ooe  do  zaprowadzenia  i  ntwíer- 
dzeoia  chrzHcjatisfwa  i  chrzeá<^'aúskiego  iyda,  oáwiatj  i  cjrwilizacji,  tego 
pokr6tce  opowiedxíeé  nie  možná.  Potrzeba  n^jrzeó  do  MahUUma,  do  B0I- 
lamfyHów,   do  mnogích  historyj  Jíteraturj  i  nauk  wo  FraDcjí,  ažeby  nrieó 

0  tém  dokladné  wfobraženie  i  pnekonaé  síq,  te  te  zakladj  i  tntaj,  jak 
wsK^zie,  byly  najlepsz^  dla  kr^n  8zko}i|  wiary,  nanki  i  dobrých  obycsa- 
jów.  Byly  to  požádané  schronienia  dla  poknty  i  poprawj  žjďa,  moene 
warownie  w  burzách  nstawicznjch  w  owe  czasy  wojen  i  zamieszek,  przj- 
bytki  modlitwj,  cicbego  odosobnienia,  nanki,  rozsadniki  dncbowie^stwa 
S  szkofy  dla  mtodziežy,  áwiatte  ogniska  w  deonej  noej  barbarzyástwa, 
základy  narodowej  knltnry  i  cywilizacji,  gospody  dla  ubogich,  chorých, 
podróžnych  i  pielgrzymów,  przytnlki  dla  biedaków,  nie  maj^cych  8íq  gdzie 
podzíaé  (bywaly  cale  klasztory  zamieszkane  jedynie  przez  takicb  Indzi), 
dla  potrzebnj%eych  wszelakicgo  rodzajn  pomocy,  dla  wdów  i  aierot;  apt^ 

1  základy  lecznicze  dla  chorých  w  calej  okolicy,  základy  wzorowego  rol- 
nictwa,  leénictwa,  ogrodníctwa,  calego  gospodarswa  wiejskiego,  wszelklclL 
rzemiósl  i  knnsztów,  a  wreszde  i  nadewszystko  akarbníce  laak  níebieskich 
dla  wszystkich  stanów  narodn.  Z^d  poszlo,  iž  kiedy  bisknpi  i  ksi^ 
iwieccy  coraz  bardzi^  oddawafí  sí^  áwiatowoéci  i  w  skntek  tego  ich  wplyw, 
niegdyé  tak  dobroczynny,  zacz^l  npadaé,  przeszedl  on  po  wi§kszej  ez^ici 
na  klasztory,  na  zakonníków  i  pustelników.  Zdnmiewaj^ych  dzíel  mia- 
syjnych  dokázal  zalotony  przez  i.  Kolumbana  klasztor  LuxeuH,  Podobniež 
tmdy  ogromne  podejmowali  žarliwi  zakonnicy  YII  i  YIII  wiekn  we  Flan- 
drjí.  Mog%  niektórzy  ániia6  sí§  z  owego  opata,  który,  jak  powíada  Grze- 
garz  tnroneňski  (lY  34),  swemn  áwi^tobliwema  nowicjaszowi,  za  którego 
modlitwil  Pan  Bóg  cnd  nezynil,  kázal  przez  aiedm  dni  na  osobnoád  pošcié 
i  biczowaó  si§,  by  nie  zostaó  nagabanym  od  pychy,  ale  przyznaó  mnsz), 
i2  tácy  lodžie  zdolni  byli  nczyé  wysokiej  cnoty.  Mog^  niektórzy  litowaé 
8i§  nad  ow3rm  šwi^tym  shipnikiem  a  pod  Trewim  WúlfilajcICem.  Ale  za 
swego  slnpa  ów  áwi§ry  kázal  skntecznie  przedw  stoj^cemn  w  pobližo  po> 
6%gowi  Djany  i  balwochwalztwn  (ibid.  VIII  15).  Možoa  gadač,  ite  bíq 
podoba,  o  przesadnej  snrowoád  i  stronienin  od  éwiata  pvstelników,  ale 
przyznaó  trzeba,  \t  kiedy,  jak  prorocy  starego  zákonu,  wyszedlszy  ze  Bwoich 
pieczar  i  kryjówek,  przyodžJani  w  nbóstwo,  atawali  przed  oczyma  zepsnte-* 
go  áwiata,  dzialali  wówczas  na  Indzi  pot§žnie  i  gl^boko.  Bywali  oni  przeto, 
im  bardziej  zepsocie  šinatowe  opanowyifalo  bisknpów,  poszokiwani  od  lado, 
tak,  ví  ninsieli  cz^to,  jak  KorUnjan  i  wieln  innych,  dla  spokoJQ  ndekač 
z  jednego  mlejsca  na  dmgie.  Do  nich  przychodzili  ksi^ž^ta  i  mocarze  po 
rad$  i  pomoc  dla  swoich  dosz,  jak  to  czynil  Pipin  lleristal,  áci%ga* 
j^icy  zawsze  na  swój  dwór  alawnych  ze  éwi%tobliwoód  zakonników,  i  któiy 
corocznie  na  pocz^tka  wielkiego  posta  cliodzíl  boso  do  Mons  Peto«as, 
gdzie  przebywal  pasteloik  Wiro^  przed  nim  oczyszczal  8W%  dDSz§  i  radzS 
si§,  jak  ma  rz^dzič  paástwem  w  sposób  podobaj%cy  síq  Bogo.  Ztém  wszyst- 
kiem  panowanie  Karela  Martela  i  ówczesne  p(rfo2enie  rzeczy  podziar 
lály  zgubnie  i  na  klasztory,  až  Bomfaey^  wraz  z  Karlomanem  i  Pipinem, 
^aradzili  zlcmn,  przez  zaprowadzenie  r.  742  we  wszystkich  frankoásidch 
klaastorach  regály  iw.  Benedykta.    Go  síq  tyczy  wyksztalcenia  omyslowe^ 


612  FrutojifktfL  jftíMm. 

go»  nauk  i  literatary  w  paástwie  FraDkoňskiém  w  GaUjí,  za|iaiioini«ia  w  niém 
M erowingów,  o  tém  obszerniejsze  wiadomoéci  podjg^:  Bistoire  liUénire  de 
la  FraDce  (tom.  s«  s,  4);  Gmzot^  Uistoire  de  la  cÍTilLsatioa  en  France, 
i  iooe  celniejsze  pisma  w  tjm  przedmiocie.  Okaxnje  ú^  %  prac  póimcj- 
szych  badaczy  przeszlosci,  iž  wówczas  zdzial^  Koációl  wi^ccj,  aniieli  po> 
spelicie  mniemano  i  niž  nawet  možná  bylo  wjmagaó  w  tak  twardjch 
okolicznosciach.  Ciž  sami  lodžie,  którzy  Frankom  pnynielli  chneácjaú- 
stwo,  przyniešli  im  oraz,  jako  ostatní  godni  spadkobiercy  i  przedstawiciele 
rzymsko-gallíjskiej  kultury  i  cywili^acji,  co  tylko  z  jej  skarbów  pozoiUlo. 
Wprawdzie  czasy  nástupné  okaziij^  8i§  czasami  wzmag2gs|c€j  ai^  cieninoty, 
ale  nie  byla  to  jeszcze  ciemnota  dla  Franków,  dopiero  rozpoczjm^j%cyc]i 
swoje  wyk^atakenie.  Jakož,  wpoáród  przybier^g^cej  na  pozor  ciemnoty, 
rozwijalo  sig  z  lona  katolickíego  chrzeácjaústwa  i  z  nieskoiiczenie  bogatq 
jego  tresčí  coraz  vri§cej  zarodków  žycia  dochowego,  które,  gdy  przesilj 
czasy  nabywaaia  i  przecbowywanía  podanej  wiedzy,  wyzyskiwane  bywa^ 
z  wielk)  dzialalnoáci2|  umyslow^.  Jako  szczególoe  džwignio  kultury  umy- 
•lowej  uwažaó  naležy  szkoiy  biskupie  i  klasztorne^  których  bylo  wiďe 
i  bardzo  zaakomitych.  Dezydery^  bp  z  Yienne,  i  wielu  innych  bískupów, 
ksi^žy  i  zakonników  VI,  VII  í  VIII  wieku  zajmowali  síq  klassyczn%  lite- 
ratury starožytnoácí.  Regula  i.  Ferreola^  bpa  z  Usez  i  autora  niektcrych 
dzie},  napisana  r.  558,  stanowi,  iž  wszyscy  zakonnicy  powinai  umíec 
czytaé,  pisač  i  psalterz  na  pami§č,  i  który  uie  može  zajmowaó  síq  r^czii) 
roboty,  powinien  pisač,  >TÍ^zač  sieci,  albo  szyc  obuwie  {BoUaml  ad  2  7  Jan.). 
Zakonuice  i.  Cezarego  w  Arles  (f  54  2)  zostav^ily  przeáliczue  odpisy  Pi* 
srna  Š.  Ile  mianowicie  benedyktyni  czasów  merowingskích  zdzíalali  przex 
swoje  szkoly  i  przez  swoje  pisma,  wykazali  to  dostatecznie  MabUlon  i  be- 
nedyktyni kongregacji  š.  Maura.  Wprawdzie  nie  wystgpiye  w  póžniejszycli 
czasach  Merowingów  drogi  Grzegorz  turoneňski^  który  pomimo  barbarz}'ií- 
skiego  Btjlu,  tak  poci^ga  swoj^  prostoty,  wicrnošci^  i  malowoicz^m  przcd- 
Stawianiem  wypadków,  ani  drugi  Venantivs  Fortunaíus,  który,  pomímo  M- 
puszonoáci  w  swoich,  tak  poetycznych  jako  i  prozaicznycli,  pismach,  i&a 
jednak  tyle  czucia,  tyle  zápalu,  tyle  prawdziwego  poetyeznego  talentu, 
a  obok  tcgo  tyle  wiadomosci  i  uauki ;  zawsze  jednak  iloáé  dziel,  napisa- 
nych  w  owych  czasach  i  których  zapewne  tylko  cz^šó  nas  doszla,  okazuje 
wi^ksz)  daleko  dzialalnoáč  piáraiennicz^  owoczesnych  ksigžy  í  zakoDników, 
aDížcli  pospolicio  mniemano.  Wprawdzie  cala  ta  literatura,  z  wjj^tkiem 
kilku  dziel  historycznych  i  poetycznych,  sklada  8i§  przewažnie  z  pism  tresci 
religijnej  i  koécielnej  (jak  legendy,  kazania,  wy klady  Pisma  Š,,  listy  o  ne- 
czach  religji  i  Kosciola),  pisanych  bez  gustu  i  sztuki,  stylem  napuszonyoi, 
barbarzyíiskim  i  nienaturalnym,  ale  nie  przyznawaé  tym  plodom  umyslo- 
wej  žadnej  7gola  wartošci,  byloby  dowodem  braku  zdrowego  i  wytrawnego 
s^du  w  rzc czach  naukowych  i  literackich,  byloby  dowodem  aienmíejgtnošd 
wykrywania  szczerego  zlota,  kryj^cego  si§  czgsto  w  owych  formách  niepo- 
kažnych  i  barbarzyňskicb.  Došó  przeczytaé  jcdnQ  z  wielu  Dapisanjch 
w  owych  czasach  legend,  by  przekonač  síq,  ile  w  nich  jest  skarbów  dla 
hístorji,  ilc  dziwnej  glgbokošci,  czucia  i  wiary,  ile  w  wyslowieuiu  sily 
i  ognia,  pochodz^cych  z  uajgl§bszego  przekonania;  ile  nieudanej  i  dziwoie 
ujmuj^cej  prostoty  i  naiwnooci  w  tych  legendách,  bjograQach  i  innych 
dzielach  pisanych  j§zykicm  i  stylem  tak  barbarzyáskim;  oieraz  owazem 
da  sig  znalešč  wigcej  trcáci  i  rozumu,  aniželi  w  ogromnej  maasie  kai^iek, 


Frukofiskíe  ptMwt.— Frukewíe.  613 

wydawanych  w  nassyeh,  pi§1niie  pi9z%cjch  czasach.  Cř.  Bouquet,  Scrípt.  rer. 
Ga!l.;  BoUand,,  MabOl.  AcU  Ord.  S.  B.  i  Anaal.;  Histoirc  littéraire  de  la 
France;  Lóbell^  Gregor  Ton  Toars  nnd  seine  Zeit,  Leipzig  1839;  noih 
op.  c;  DólLnjer,  Geschichte  der  Christlichen  Kirchc,  Landshat  1885,  Bd.  I 
Abth.  2  p.  166  sq.,  i  tegož  Lehrbnch  der  Kirchengeschicbte,  Regeasbarg 
18S6 — 38,  Bd.  I  p.  238  sq.,  Bd.  II  p.  1—49:  •Ozanam,  Etades  ger- 
maaiqqes,  foadation  da  christianisme  en  Allemagne,  Paris  184  7;  BeU- 
herg,  Kírchengeschicbte  tou  Teutscbland,  Tróttingen  Bd.  I;  Szhmid,  Ge- 
icbichte  von  Frankreicb,  Hamburg  1835,  Bd.  I  p.  i,  29.  (SchroU).    S,  S. 

Frankowie  (ích  nawrócenie).  Zaraz  po  wojnie  Rzymian  z  i/ar- 
l-yinanamť  zaszla  wielka  zmiana  w  ludach  niemiecklch,  granicz^ycb  z  Gal- 
Ij^.  Pojedyáczrch  ludów  nazwiska  nikn|  prawie  znpelnie  w  obec  nazw  zbioro* 
wTch.  Tak  w  pocz:|tka  III  w.  wyst^pnje  zwi^zek  ludów  pod  nazw^  Ale^ 
manáw;  przy  koňca  II í,  a  Ba  po<;z^tka  IV  wieka  znajdujemy  nazwisko 
Saksonów,  obejmnj^ce  liczne  pomniejsze  szczepy,  w  jedn^  caíošé  pol^czooe; 
národy  za4  mieszkaj^ce  nad  érodkowym  i  dolnym  Reném,  o  którycb  Tacyt 
wspomina,  nazywaj^c  ich  Chamatcamú  Brubternmi,  Ampsytcaratm,  Chaiiami^ 
wyst^paj§  pod  ogóln^  n?*7w<|  Frank ów.  Frankowie  zaraz  od  pocz^tkn 
dzielili  si§  na  wschodnich  (rín:iaríi)  i  xachodnich  (salií);  glównym  szcze- 
pem  pomi§dzy  záchod  nimi  byli  Sigambrowie,  Kiedy  Frankowie  salijscy, 
mianowicie  od  r.  106,  podezas  napadów  Wandalów  i  innych  nieroieckich 
szczepów  oa  Gallj§.  pod  dowództwem  Cléja  (Chlogio)  i  Meroweusza  (Me- 
rowech),  corax  wi§ksze  zdobycze  robili,  a  waleczny  Klodoiceusg  zwycig- 
ztwem  pod  Soissons  4  86  r.  granice  swoje  až  do  Lo&ry  rozci^gn^T,  rozsze- 
rzyli  i  ripuaryjsry  Frankowie  swe  granice  až  do  krajów  zdobytych  przes 
salijskich  i  zetkngli  síq  z  nimi  na  pólnocno  zachodniej  granicy,  od  Lippj 
do  Fuldy.  Klodoweusza  možná  uwažač  za  wlašciwego  založyciela  patfstwa 
Franków,  gdyž  nietylko  zwycigztwem  pod  Soissons  ostatccznie  paoowaniii 
Rzymian  w  Gallji  kooiec  položyt  i  kraj  až  do  Loary  zdoby t,  ale  nadto 
zwyci^ztwami,  odoiesionemi  nad  s^siednimi  Alemanami  i  Wizygotami,  pa- 
nowanic  swoje  wzmocni!  i  rozszerzyl.  Podzial  paástwa  na  Auétrazj^,  za- 
micszkan^  przez  ludy  germaAskie,  i  Seustrj^,  z!ožon%  z  ladów  germaásko- 
romaúskicb,  nast^pil  dopiero  póžniej.  Do  Austrazji  Hczono  wscbodnia 
zdobycze  Franków,  jako  to:  Alemanj^.  Bajoaij^  i  Turyngj§,  o  którycb 
ob.  artt.  Alemani,  Bawarja.  Kiedy  Frankowie  zdobyli  Gallj§,  byl  jot 
prawie  caly  ten  kraj  kat^lickim;  arjanizm  byl  tylko  pomi§dzy  Wizygotami 
i  od  niedawnego  czasu  pomi^dzy  Burgandami;  Frankowie  zaá  sami,  z  bar- 
dzo  malým  wyji|tkiem,  byli  poganami.  Lecz  wla^nle  tycb  odwažnyxb  bar- 
barzyáców,  o  którycb  Grtegorz  z  Tours  (II  10)  pisze:  ^Sed  haec  gene- 
ratio  fanaticis  semper  cultíbns  visa  est  obseqniam  praebaisse,  nec  prorsns 
agnoTere  Deum,  sibiqne  sil^arum  atqne  aqaarnm,a¥iam  bestiaramqne  et  alio- 
rum  qnoque  elementomm  tínxere  formas,  ipsasquo  ni  Deamcolere  eisqad 
sacrificia  delibare  consoetí,"  wybrala  sobie  Opatrznoáé  za  aiin)  podpory  sw^[0 
Košciota,  aby  przez  nich  rozszerzaó  cbrzeécjaAstwo  pomigdzy  innemi  národa- 
mi  germaásldemi,  aby  zniszczyč  szkodliwy  wplyw  arjanizmu,  ktory  nawet  i  po- 
roi^dzy  niob,  w  skutek  stosanków  z  Wizygotami  i  Burgundami,  wkradaé  sig 
poezií,  jak  8i§  to  pokazuje  z  tego,  že  siostra  Klodoweusza  Lanteehilda  arjanizm 
wyznawala.  Choeiaž  wi§c  Frankowie  jeszcze  przed  nawróoeniem  Kiodo* 
wensza  byli  w  cz^  obznajmieni  z  religj^  chrzeácjaásk^  i  niemato  bylo 
pojedyúczych  nawróceň,  zwlaszcza  pomi^dzy  frankami  slot^cymi  w  wojsfai 
rzymskiém,   Jednakowot  do   nawrócenia   ai^  calej  masay    národa  gl6wn% 


614 

^.b-xSq  ^^'  a-^nkenie  b^  h^ps^iíds^  hA  knls.  ktarf  svvek  poifr 

wal.  Bo  kuHÍ7  113  rvjciezrvie  sad  Aíwnanwri,  pod  Zilptc!i  <wimiwirtflča, 

<ivvcíí:  rfyfň  .'4*"*4ri^,  ainsz^  ▼pierw  jesasBS  fti  wyroininieé.'  FraofcoM 
na  ištsr.  zn  "'.-rxw-.AToe  3aT>'i'v:*sczxeii:  .smiareiiiycn  oocow.  <j  kráíu,  odm- 
iaay  i  ,f^'-.  mj  r^cn^  iinciiao  3oaa  aiešnneneiaef?.  krórego  Reangss 
«spn^:aiii.'  I  rz^irz^^jšci^,  rxreai  3  kráiem  Kiinci^t)  9^  3,000  Fna&óv. 
Kle  ma  T^r^iiv^i -£<!:.  íe  "^ak    Kloda^v^nsz  .aic  i  Klocritia  (<9b.>  a2  do  smiaó 

dirzf*9<:Ar.  !c4.    l«!f!z    iixiz:«  ne   sruznj   i  pnesiadowaoia    pcgan  i  pcir- 

arrizan-.i  . -ji  io 'ihrzn:    3wv:^tt],  bioinnf  F^í-jmib  ••>í}.'i.  apoštola  Afeaa- 

aá*<r     Loa'.     Ifar.     I    p.    4M    i    BoMtpidi.   H    34 ^«.    piaze,    le  FryMis 

oi^rr:''CO':t*7^  ja^  ir:Li  zLsur  ▼  :o}Czeaiii  pccauukicli  panóir  przy  nadi: 

J**i»ii  wiip:  .'íx#/f'3«řrt  •  'J^^  .•:7ičt;'ir»      Clina-  a»i  ii^j  opowiada,    ie  Klodo- 

iren«   ^•^w.h  Fraak.iw    pnykíaiiem   i  ^ijlneni   io  reiiaji    cíirze9cjaBaid«i 

naki:i3ia^.  :^  nie  aaíež?  T-rižtmia  :í*2^  roz?ini<ti   >  jakims  aaícozie.  Las. 

9aczi!7óta:e  orzy    pr.tar.rj  Kloii*:'V';aaza,  Renizji?;    wpřywař  na  nawró- 

cenie  r  ranko ir  i  inzjrh  z  nimi    zly.zonjza    yemcuv.      ::^wfad«3%    o  tes 

akta  k:Tir>renq:.  odhfwanj^ii  pomit^fízy  luiroiick:.*!]!  a  arjazLskixni  biskTxpiai 

Barrir.iijv,  w  Ljoni-i  r.  áo  i    czy  501.  w  Iszóry-íh   we  v^^pie  czytasr 

„P^r.i^i^viiž  Biítr  'ila  'i.bn    caíeiro  la<iii  aacchn^i  »rce    Rčzimjasza,  kaiTj 

msufiňň  oJurz.;  i>ož7^»!Zo^    nišzczjt    a  pratrdaxw;^    «Ú4Z^   wiein  codaai 

rsnzerzal    i    c    d.*      .v-^^n-á    Opp.,  Veaec    iri*  II   221).      £iiním:r 

w  Sjfm  í.  Risniiff^isza  opowiatio,  2e  oa  navr^ňř  i  tj*:h  FTanków^  ktánf 

%i^  *A  K-o^i-^werL^za.  w  ÚTiuk  j<^  aawr>!ei2a  (^il:^7j^á,  a  przy^^tali  w  Cam- 

bni  'io  krmila  ^.^,^'*;'t.i;'x    '5':/.:-  a.!   i   Gk-t  ia  tíu  s.  Rdmii^ii^.     Pnyji- 

ciei    4.   R'rsi:jJL?z3.    t.    ^'Ii^vu,  kt-irr    po  rwT..'i.j::«:e  Kloiloweasza  cai 

Ai^ma-.r.amí.  r^:i-»z.:7  z  T-/al  i)  Reima  to^arzyKUc,  w  r«iiiji   chrre&yaa- 

aki-*;  ?")  "jój.iánia/,    a  okoío   5) o  r.  przez    Rímři;;  lí^  na  opa   Atr«biw«" 

po-iwi-ji^ony  zostař,  ,ažeby  Fraakóv  'io  taski  chrrt:!  prřy5p«3sabial,*    dow- 

maffAÍ  wir:If>  rtemi<^i4zowi    w  cavracania  FrarJtó^r    i  innycb     eennanákich 

pokolfíň.  zarr»iéflzknj.v:ycb  Flandrje.   Tt?a.  prijn4c  przeilewszystkiém  panów 

Chry^tJ^-o-vi  pozv^kad,  bjwař  ca  ncztat^h.  tak  oa  d^orze  kroíewskini,  jak> 

i  a  inr.ych  možných.     Pewaego  razn  b«>'Í4i:  z  synem  Klodoweasza,    Klota- 

ijn3Z«m  I,  na  nczcifi  u  pevce^o    zamoine^o  řranka,    rizie  dla    so^  p>> 

l^^k^eh  oaczynia  z  piwem  w  pogahiki  sposób  poá-«':**ooae  zastawiono,  p*:- 

kmazyř  ^ikowe  znakiem    krzyža  jw.,  w  skatek  oze^o  wiela    Franków  sff 

nawrócilo    f^o/Z.  ad  f*  Febr.  in    Títa  3.  Veiiasu).     lani    uczniowie,  pn^- 

jaciele  i  V3póř>;zeiai  Remisjaiza    równie  gorliwie  procowali    w  dziele  lu- 

wracania    Franków,   jak    np.    opat  Tto*ieTy'h%   jeden   z    najznakomitsiycii 

aezniów  á.  Remiiy'a3za,  którego  tenže  zrobi^  przetoionym  klasztom  w  Oř, 

i  za  którego  rad^  sw.  Remigasz  pnbtícznj  dom  nierz^du  w  klaaztor  a- 

mienit  w  którym  apadte  niewiaaty  poknt^  czyniJy.  Równoczeánie  i  bpi,  jik 

bp  SoUťnis  i  inni,  którzy    byli  obecnými  przy  chrzcie    Klodoweosza^  aj- 

mowali  919  rawrccaniem  Franków (S.  Solenois  tíu  q  BoU,  ta  Septefflb.V 

Prawdopo^loboie    Remigjosz    wyaia^    Antimtaída    i  Atalbtrta    do  JfiTrmcŤcr. 

nad  którymi  panowal    Chararyk^   podstfpem  zlapaný    pnei    Klodowama 

i  raiam    z  synem    postrzyiony  na  mnicha  (BůU,   in  Títa  S.    Rem.  §  is: 

Orwff.    Tur.    li  4\).     WieUcio    saslofi  okolo    nawrócenia  F6w    poAKy) 


Fmk0«M.^«rFi«MilUL  615 


i  J/«IoirvjLr,  hiakiip  9  BeoniSi  mMi%ej.  w  těůúč  Klodoweatia  víeQde 
ci6Di#  (BúUami  •  Janoaríi).  Al%  chodaž  Uk  bislrop.  jako  i  kapUu  áwíeccf 
i  xikonBi  gorliwie  pracowali  naJ  rozuenenieiii  wiary  pomi^d^  Fraokamiv 
jedoakže  Dawracanie  ich  post^powalo  bardzo  powoliy  mianowicie  w  tjck 
cc^iack  paústwa,  gdue  gerniaá&ki  politeizm  gt^bicj  hjl  xakorzeiiionj. 
Z^d  uietylko  w  YI  ale  i  Yll,  a  w  niektóryck  okolicacb  i  w  YUI  wieka 
jeszťze  pogaňstwo  Die  bylo  wjt^íone.  Nevttrja  miala  jeszcte  pogan  nad 
Loar^  i  Sckvao^,  Burgwdja  w  Wogeiacb,  Ausirazja  w  ^rdeDnacb.  Bówniei 
i  na  pclaocj  ka  Frjzom,  w  Brabancji,  FJandrji,  Zelan^ji  trwalo  pogaá- 
8two,  i  gorliwi  missjooarze,  jak  EUgiuiz  z  Nojf&n  (ob.),  &  Amamd  (ob), 
S.  Lmcinué  (ob.)  8.  Landoaid  i  inni  mieli  jeszcze  wíele  pracj  (Gf.  LóbtU^ 
Gregor  Ton  Tonrs  d.  seineZeit,  Leipz  18S9).  Nawet  pomi^dzy  krewDjmi 
Aruyi/a^  bpaz  Meta  (f  €4]),  byli  poganie;  a  kiedy  król  Klotaijnsz  II  ok. 
613  r.  Lupu$a^  bpa  x  Sena,  w  tkotek  oszczerstwa  na  wygnaaie  skazal, 
odnrcU  teoie  w  miejsCa  wygnania  w  Naustiji  wodza  Boao  Landegizíla^ 
^plnriiDDmqDe  Francomm  exercttom,  qui  adbac  erroris  delinebator  laqneo" 
{BcU,  ÍD  Tít.  s.  Lapi  1  7brís).  2eby  przyspieszyč  nawróceniey  a  pomí^dzy 
nawróconymi  pozostale  jeszcze  iwyczaje  pogaáskie  wykorzeaié,  wyst^pili 
królowie  z  znrowemi  karámi,  ale  dopiero  wtedy,  kiedy  joZ  wi^kaza  cz^^ 
ladu  fviarQ  przyj^la.  Tak  ChUMeri  /  554  r.  naznarzyl  kar^  na  tych, 
którzyby  obrazów  pogaá&kich  božyszcz  Die  chdeli  pooiszczyč  {Ptrtz^ 
MoD.  Leg«  t.  I  p.  I),  Da  których  zniszezeaia  wtedy  wi^ccj  zaleialo,  ani- 
zeli  w  dzisíejszych  czasack  na  zachowania  ich  dla  naaki.  Podobné  prawa 
wydawali  takže  jego  bracia  i  aast^pcy.  Bównicž  i  dekrety  synodalna 
zakazywaly  wszelkiego  rodzaju  pogaúskich  zabobonów  (Cf.  S3mo«ly 
w  Orleans  54  1,  Tours  567,  Anxerre  578,  Rbeíros  680,  Chalona  i  Bonen 
650),  które  jednakowot  nígdy  tak  daleko  nie  docbodzily,  jak  S.  Ámand^ 
który  od  Dagoborta  I  wymógl  dekret  nawet  opornyeh  do  chrztn  á.  zrna* 
szig^y.  OwszéiD,  dla  nlatwienía  wst^pa  do  Koáciola,  lagodzono  cz^tto 
kanóny.  Ježeli  wi^c  Prokop  z  Ctzarei  w  swoíeh  Pami^ikack  goekicli 
(lib.  U  c.  25)  opowíada,  ie  cfarzeácjaáscy  Frankowie,  którzy  za  Teode* 
heria^  wnuka  Klodowensza,  do  Wloch  wyrnszyli,  chlopców  i  dziewcz^ 
Gotów  na  ofiar^  zabijali,  a  ich  dala,  jako  pierwiastki  fvojny,  do  rzeki 
powrzncali,  naiežy  to  roznmíeé  nie  o  chrzeácjaAskich  Frankách,  ale  o  po« 
gaáskich,  którzy  síq  pomi^zy  nimi  jeszcze  znajdowali,  mianowicie  o  po« 
gaůskich  Alemanacb,  których  Teodebert  mlat  przy  sobie,  co  &i^  pokazDÚ^ 
z  AgatítiaMza  (historyka  greckiego  z  YI  w.,  w  jego  Hist.  wojny  gockicj), 
opowiad^^cego,  2e  Frankowie,  jako  wspólwyznawcy,  chrzeicjaúskim  koádo- 
lom  we  Wloszech  wielkie  oszanowanie  okazywali,  kiedy,  przedwnie,  po* 
gaúscy  Aiemannowíe  n^wi^kszych  zniewag  w  iwi%tyniaeh  síq  dopu* 
szczali.  (SchródC).  X.  F.  S. 

Franzelin  Jan  Chrzciciel,  niemiec,  jeznita,  w  koUegjam  rzym- 
akiém  wykladal  iotrodokcj^  biblijn%  i  j^zyki  wschodnie,  jako  tel  przewo- 
dniczyl  dyspatom  fitozoficznym;  po  npadka  zaá  o.  Passaglía  zaj^  w  iómie 
koUegjom  katedry  dogmatyki  (1857  r.).  Napisa):  Tractatu*  de  JSaera" 
menUě  in  genert  (I868  sir.  808);  Iradatus de SS.  Eucharitíiaz  SMcramenUk 
et  Saeríjício  (1868  atr.  410);  Tradatuš  dt  Verbo  Incamaio  (1868  Str. 
564);  Traetatus  ds  Dto  trmo  9ecímdím  í^ěomoš  (1869  a.  611);  2nwtate# 
d*  Dšo  UMQ  s€cuttdum  nahiram  (1870  s.  724);  IraeiOtuB  d€  divima  Tradi^ 
tí9M€  H  S.  Scripimra  (1870  B»  644);  rázem  6  ▼.  in-8  mi^,  dmUem  PfO« 


618 

pagindr,  imktadfn  ksi^^inii  Miríetti  w  Rzjrmif  i  Tnrfme.  DsíelB  tr 
suwújf  o.  Frmnzetiaa  w  ngáúe  piervsjch  teologów  wvpálaesBfBk 
odwiTMJi  si^  iciiloádf  Jogiki,  dokladuj  xQaj9iBoJd%  Ojcďv  Koéďok 
i  litentarj  teotogiczoej.  Antnr  trztuia  si^  w  nidi  BMtodj  »jBljeljíianq, 
uk,  íž  DMt^pne  tezr,  bez  obznajmieaia  s^  x  poprzedmesii^  nieavat 
nog)  byč  zrozumiane.  Co  do  řonoT  wvklada,  poirednte  tnjnm  nicjfee 
mi^zT  inetod%  šciile  scholastjczn^,  a  wolnézn  opowiadanieiB.  Nie  ai 
n  DÍego  osobnej  rubrjki  na  difiirdtitef:  przedstavivsxj  bowiem  O  eo 
ebodzi,  wjjaárLÍwszr  j^  i  odpowiednieni  wywodami  popartszy^  tém 
usowa  wftzelkie  možliwe  zarzaty. 

Fratricellí,  nazrwani  talďe  FralL-eUi^  FralricťUi  dsUa  ^  ■.—■■>, 
Bisochi^  Bizodd^  Bighini^  Bo^S'»ti\  VoeasotL  Z  pocz^tkv  naxrwmno  fi»- 
ticellami  w^zystídch  zakonnikóv  sir.  Franciszka,  póžoie}  zaÁ  ažjwano  li- 
go nazwiska  w  pogardíiwém  znaczenia,  niianaj^  niém  wszyatkieh,  któnj, 
eiy  to  abiorem  czy  sp-isobem,  žycia  mieii  jakie  podobieňstwo  do  lakoi- 
ników,  albo  tet  naleželi  do  zTroni^idzeá  nie  approbowaoych,  albo  wreszde 
tak  nazywano  tych,  którzy  s^^zezóiniejsz^  SQrowosoi%  žycia  udawali  áwif- 
tycb,  lob,  pod  poknrwka  p obo>L'^'*:i,  roz^iewali  beretyckie  opii^je.  Zt|d 
v  árednicb  wiekach  nazywanú  uiek^^^iy  frat.  braci  i  siostry  woloego  dacki 
(ob.  tej  £nc.  II  54  €)  i  inr.e  spiríťjallátyczne  berezje  owego  czasD,  jol  to  db 
tego,  že  wszystkie  te  s^kty  mialy  z  sob%  pewne  podobieóstvro,  jnž  tH 
dla  tego,  že  fraticelli  cz^to  podszywali  sie  pod  ÍRn§  nazw^,  albo  nawct 
w  jakie  koscielne  zgromadzenie  si§  wkradali,  jak  np.  pomi^zy  relieijDS 
sgromadzenia  beginów  i  begardów  (ob.).  Zreszt^  i  fratícellów  vháci- 
vycb  nazywano  zaraz  z  pocz^tka  lijinami  (od  wloskiego  slowa  bi^^sxh 
ry,  popielaty,  od  Bzarycb  sukien)  i  bisorht\  albo  bizochi  (od  wloskieg9 
óijocciíi-torba  žebracza,  sakwy).  Nazwa  tocasoti,  jak^  im  równíež  ns- 
dawano,  zdaje  si§,  že  powstala  z  bisoch'.  Sokta  fratícellów  nie  bierK 
swego  pocz^tka  od  Armann^a  Pungilappi  z  Ferran*  (f  126  9),  nalež^cego 
do  katarów  (catharí)^  lecz  od  pewnej  frakcjl  zákonu  sw.  Franc^zka, 
która  ubóstwo  i  sposób  žycia  éw.  Franciszka  co  do  litery  chciala  zicbo- 
wac.  Ta  czqsó  franciszkanów  podzieJila  5i«^  znowu  na  dwa  oddziaYy,  t.  j. 
na  takicb,  co  na  žadne  bezdroža  nie  wehodziii.  ani  jednošci  z  swoím  zá- 
konem nie  zrywali,  ani  tež  od  Stolioy  Apost.  oddzielač  si§  nie  cbcieli; 
i  na  takich,  którzy  dla  tego,  že  ani  przeloženi  zákonu,  ani  wi^ksza  cz^ 
pozostalych  zakonników  sw.  Franciszka,  ani  Papie/te  swi§tošci  icb  nie 
uwielbiali  i  czci  im  nie  oddawali,  od  zákonu  si^  oderwali,  odszczepieúcii 
i  heretyckie  spoleczeňstwa  potworzyli  i  z  djabelsk^  pych%,  akryt^  po4 
sukni^  nbóstwa,  prdgn§li  przewodzič  i  rzadzié.  Tym  to  sposobem  powsta- 
la  sekta  fratiěellów.  Zárodek  sporów  i  klótni  pomiedzy  jedn^  paitjli 
úciúle  rozumicj^c%  ubóstwo  i  siirowoáč  žycia,  a  drug^  lagodniej  pojmajv 
c§  przepisy  áw.  Franciszka,  powsta)  jeszcze  za  žycia  tego  áwi^tego^  a  po 
jcgo  ámicrci  naturalnie  tém  wi§cej  si^  rozwin^l.  Žeby  tym  goraxfcyv 
Bporom  konicc  položyé,  wdali  síq  w  t$  spraw§  Papieže.  Tak  Gnegon 
IX  1231  r.  (Emman,  Roderici^  Collect.  privileg.  regnl.  mendic.  et  noi 
mendic.  t.  I  p.  7),  lunocenty  IV  i245  r.  (ib.  p.  IS),  Aleksaader  IT 
r.  126  7  (Wadding^  Ann.j  wydali  objaánienia  regály  áw.  Frand- 
szka  w  lagodniejszém  rozumieniu.  Uznajíc  wszakže  za  wlasnoáó  wszellDt 
rucbomo  i  nieruchome  mienie  franciszkanów  Koáciola  rzymskiego,  a  a* 
koDDików  awažjg^  tylko  za  korzystaj^ycb  z  tej  wlesnošei^  sfdxiU  é 
Papieže,  ie  zaspokoj^  i  przecíwn^  piutj^,  domagaj^c)  Á%  roxanieaia  re- 


FnrtriMlH;  617 

gnfy  áw.  Frandstkfl  w  calej  áciďold.  L«:«  ani  iMipietIrie  decjnje,  tni 
kaiy  pneřolonjch  sakonii  nle  mogty  nspokoič  sparów  o  regnř^  abóstwa. 
Wtedj  Mikohtj  III  1279  r.  wydař  nowe.  doUadoe  i  obczerne  objftioieme 
regnřy  áw.  FraDdnks  (Seztm  decret.  lib.  V  tit.  XII  de  Terb.  ngnif. 
cap.  a),  na  ktárém  nástupní  Papieie  swe  decj^e  opíeralí;  lecK  i  tem 
sprzeciwili  9i^  decyzji  papiezkiej  dumtii  Canatvcj;  a  poniewaž  Papíež  Mi* 
ko!:^  zibronil  wszeikiego  dalszej^  tlumaczenia  regnlj  Stolicj  Apost.,  od- 
inawialí  wprost  Papiežowi  tej  wladzy,  a  caY%  hierarcbj^  i  KoMól  uznali 
za  zupelníe  zepsate.  Byó  može,  že  niejaki  wplyw  wjrwarty  na  nicb  do* 
ktryny  albigensów  i  waldensów,  ale  daleko  wi^cej  wplyn§}y  na  nicb 
przepowiednie  przjpisywane  opatowi  Joaehim&tri  z  Flory  (ob.)  i  Introdu^ 
ctorírnn  in  EcanffeUum  aeternvm^  przjpisTwaDe  franciszkaoinowi  Gerardowi, 
wedlntr  którego  now^  £wangeli§  Dacba  áw.  nieli  rozkrzewia^  nbodzr  za- 
konnicy  šw.  Franciszka  (ob.  wyžej  str.  las).  Wressde,  niogly  síq  do 
tego  przyczynió  marzenia  i  blnžnierstwa  franciszkanina  Jana  Piotra 
df  Oliva,  który  n  fraticellów  wíelkíe  niiař  powažaníe  (ob.  jego  nankf 
wylej  str.  138  i  139).  Trzeba  jedoakowoi  wyznač,  že  w  niektón-cfa 
klasztoracb  franciszkanów  rzeczywišcie  zbyt  lužno  pojmowano  nbóstiro, 
szczpgólniej  za  jenerafa  Aquasparianuéa^  w  skatek  czego  trzej  naczelnicj 
goriiwców,  t.  j.  Bajmvnd^  Piolr  z  Macerata  i  Tomas:  z  TAentino^  którzy 
jnž  poprzednio  gf ošili  zdanie,  že  Papíež  nic  može  zmieniač  stana  przez 
Ducha  im.  objawionego,  a  žyciem  Apostolów  zaleconego,  r.  1289  nowe 
niepokoje  wzniecili,  za  co  z  rozkazu  jenerala  nwi^zionymi  zostalí.  Po 
tych  zajéciach  dwaj  naczelnicy  partji,  która  do  r.  1294  raimo  ci^gfycb 
sporów  nie  odY^zyla  si^  od  zákonu,  odwažyli  sí^  na  ten  rozdziah  Jordán 
w  Kronice  swojej,  doprowadzonej  do  1289  r.  (ap.  Jfuraion\  Antíqa.  Ita!. 
IV  inso),  opowiada  o  t\in  rozdziale  co  nast^pnje;  „Piotr  z  Macerata 
i  Piotr  z  Fossorabrone  byli  apostatami  zakonn  minorytów  i  bere* 
tykamí.  Prosili  Papieža  CeJestyna  V  o  pozwolenie  prowadzenia  žycia  pa- 
stelnirzego,  ažeby  tym  sposobem  regnl^  áw.  Franciszka  co  do  litery  za- 
chowa^  mogK.  Celestyn  Y  pozwolit  im  i  ich  zwoleunikoro,  nie  domy:íIaJ9e 
síq  žadnego  niebezpieczeástwa.  Przyl^czylo  si$  do  nich  iríela  apostatóvr, 
gardzacych  wspólnoécia  žycia  i  papiezkiemi  objašnicniami  reguly,  i  na- 
zywali  sif  braémi  éur.  Franciszka^  a  znajdnjacycb  si^  pomi^zy  nimi  áwio- 
ckích  nnzwali  bizochamt\  fraiicellttmi^  boka$<^ami,  Nauczali  oni,  že 
aniol  pozbawit  Papieža  Mikotaja  III  papiezkiej  godnoéci  i  že  odti|d  nie 
ma  ani  prawdziwego  Papieža,  ani  prawdziwego  kaplana  w  Koéciele,  a  tyl- 
ko  w  nich,  bo  tylko  oni  cbodz)  drog)  Bož),  tylko  oni  s)  prawdzíwjni 
Košciořem.  Poprzemieniali  przytém  swoje  nazwiska,  i  tak,  Piotr  z  Maoo- 
rata  nazwal  síq  Liberatus^  Piotr  z  Fossombrone  nazwal  si(  Aníoifm^  ndaj%e, 
že  miewal  objawienia  od  aniola."  Može  byč,  ie  za  Geiestyna  V  jeszece 
nie  wszyscy  fraticellowie  naleželi  do  herezji,  o  jakiej  mówi  Jordán,  i  nia 
na  w)tp1iwoM,  že  prz>'najinniej  osoba  Celestyna  miala  w  ich  oczach  je- 
szcze  znaczenie;  lecz  za  Bonífacego  YIII,  który  tych  nowych  pustetmk^ 
edestyňskieh  alnsowal,  ti^onej  dotychczas  apostazji  i  herezji  nkryé  nie 
mogli.  .Papíež  Boni&cy,  mówi  Jordán  (loc.  dt),  wykl^l  sekt^  fraticellów 
i  bizochów,  a  poniewaž  poddal  ich  pod  inkwizycjQ,  poszlí  do  Sycylji.  Tam, 
kiedy  si^  najedli  i  napili,  watali,  ateby  si^  bawió,  épiewaó  i  graé  na  (Ie- 
tach,  mówi^e:  Eznltet  eceleaia  Bieretrix  exnltet!  Wtencxas  na  znak 
wzgardy  Koáeiola  nyntldego  ilaiiiali  flet  i  kielieh  i  przenieéli  síq  do  Gre- 
^i,  gdsie  roznerzali  swoJe  bl^dy.  Kiedy  Bonifacj  ostrzegl  patijareb^  kon- 


618  FraIrieilIL 

lUatjmopoUtiíMdcgo  i  arefbi9ÍniR6w  z  FíItm  i  Altt  o  amiancli    te- 
tíeellów,    przeoiešli  síq   do  Aékip.    Bówikociiefaie   bncisidk  iif  Bosidi^ 
%  kti^žkami  Piotra  Jana  z  Benefí  (dc  OUte),  t  Piowaoói  (cdne  láwBiet 
jak  w  Sjcyljí  i  Aokonie  hjlj  glówae  nedliska  íraticeUóv),     pnjhjl  po- 
tigemoie  do  Rzyma  i  w  koécide  iw.  Piolm  kázal  pic^  begiíMNn  i  txxf* 
nastn  kobietom  wybrač  siebie  na  Papieža  i  udekl,  mem  z   Aniotew,  li* 
beratusem   i  iDoymi  (t.  j.  do  Sjcjljí,   a  zUmt|d  do  Orecji).*     Tjte  Jor- 
dán {RaynaLd.   Aanal.  ad  ao.   1294  n.    26;    129  7  n.  66—56;    Wmdáms 
Annal.   ad   an.    1294   o.  9).     F.  powródwszy  w  cz^ici  da  Wlocii,  roi- 
nenyli  síq   tu  bardzo  pr^o,    bo    nietylko    niezadowoleni  apoalaci  mi- 
norytów,  ale  i  wyp^zeDi  z  inoycb  zakonów  do  nich  nci^ali;  wiala  takte 
áwieckich  przyci^gn^H  do  siebie,  jako  tercjarzj  i  pokotników.  Klemena  T 
daremnie    nsitowal    nson^ó  spcrj    pomi^zy  franciszkanami  o^08zob%  la 
Boborzc  w  yíenne(isii  — 1312)  now^  deklaracj^  regnly  6w.  Francwifa; 
bo  pjszni  zapaleňcy  trwali  w  swym  uporze,  rozszerzali  síq  po  za  Wtocbi^ 
mi  i  ProwaDcj^,  zak}adaj%c  swoje  konwenty,  obierali  sobie  awoich  pnělo* 
žooycb,  žebrali  jako  inni  aprobowani  zakonnicy,  glosz^  o  sobie,    ie  jak 
najéeíálej  zachowuj^  regol§  áw.  Franciszka,  že  %%  potvierdzeni  pnez  Fi- 
píeža  Celestyoa  Y,  jako  ptutelnicy  ceUstyúsfy,  przechmalaj^c  si^    ubogíiD, 
krótkim  i  ir^zkim  babitem  i  spiczastym  kaptorem.     Papiež  Jan  XXII  b)l 
zmnszony    ¥;ydaé   przeciwko    tym    sekciarzom   osoboo   bullo   (iSl7    r.). 
W  tej  buUi  najprzód  a)  nazywa  icb  .proíanae  multitudínis  Tiri,  qai  vnlga- 
riter  fratricelli  sen    fratres  de  paupere  vita,  bisochi  síto  begnini  Tel  aiiis 
nominibus  onncnpaDtoT**,  którzy  ndig^,  jakoby  przez  Koéciót  byli  aprobo- 
wani;  b)  dalej  czytamy  tam,  iž  wielu   z  nich  údaje,   ie  najáciálej  zacbo- 
w^J4  regn}^  áw.  Franciszka,  opieraj^c  síq  falszywie  na  pozwolenia  uéáť 
loném  przez  Gclestyna  V,  a  przez  Bonifacego  Yill  odwolaném;  c)  wzmiaa- 
kaje    bolla,    že    pewna    cz§áč  tych  sekciarzy  nazywa  síq  ten^arzami  éw. 
FrancUzka^  albo  tež  peniUntami;  d)  wielu  z  nich  mianuje  bulla  odst^pca- 
mi  od  wiary  katolickiej,    którzy    gardz^c    sakramentami,  falszywe  iiaii2^ 
roz8Ícwaj%     (Extra vag.     Johan.    XXII    t.    VII).     Kacerstwa    íraticeUów 
S4  w  tej  bulli  tylko  ogólnie  wspomniane,    a  to  dla  tego,  že  sekciane  d 
nie  mieli  žadnego  wspóiocgo  wyznania  wiary,    ale  sami  mi^dzy  sob^  ró- 
žoili  si^  w  swoich  zdaniach.     Wspólnie  tylko  uczyli  oni  wszyscy,    že  po- 
niewaž  Papieže  przywlaszczyli  sobie  prawo  tlumaczenia  regulj  áw.  Franci- 
szka,   ze  szkod%    élubowaúego  nbóstwa,    które  nikomu,  ani  pojedyúczyi&i 
ani  zgromadzcnin  nie  pozwala  mieó  wlasnošci,  przeto  hierarchja    rzymsko- 
katolicka,  jož  i  tak  na  zgub^  przeznaczona,   otracila  wszclk%  swoj^  wh- 
dz§,    jaká    odt^d  przecbodzi   na    koáció)    ubogich    fraticellów.      Pokaiqj^ 
8i§  to  z  bulli   Jana    XXII  z  1318  r.  przeciw  minorycie  Henrykowi  CeitJ. 
jednomu  ze  znakomitszych  przewodników    fraticellów    w  Sycylii,  w  któr^ 
ty  mže  nastupujíce  jeszcze  bl^dy  s^  przypisane:   i)  rozróžn]^J4  oni  dwako- 
écioly:  jeden  cielesny,  bogaty,  wystgpkami  zmazaný,  z  Papietem  rsjmski&t 
kardynalami  i  bisknpami  na  czele,    drugi  ubogi,  peYen  cnót  i  prawdziaj 
koáció},  w  którym  oui,  maj§cy  sami   i    jedynie  tylko  wladz^  duchowu^v 
przewodnicz§;  2)  twierdz^  o  sobie,  že  s^  odnowicielami  zupelnie  zatcacd* 
nego    áwiat^a  « ewangelicznego;  s)  utrzymuj§,    že   kaplani  i  biakupi  pna 
grzechy  wřadzQ  swoj^  utracaj^;  4)  sakaznj^  przysi^g,  pogardsi^^  malžeá- 
Btwem    i    rozmaitych    falszów   nauczig^   o   koácu   ówiata  i  antychryki^ 
(Sajfnaid.  ad  an  1818  n.  46  do  63).    Bówniež  pokaznje  aii  lo  a  bsUi 


Fralri0tiei'  619 

KkflMnst  FI   do  bí8kiip6«  katolkkieh   u   wtehodiie,    w  któnj  Papidt 
wsjrva  bískapóiS  a2«by  wyst^inli  pneeiwko  tym  nus!(joiiaraom  ninoiTtéWr 
którsy    w    Amenji,  Persji  i  w  ínnjch  dfádadi    widioda   nmicnj^^   i% 
w  rzjmskim  Kosdele  zagin§U  wszelka  šwi^toáé,  že  Papieže  nle  oiaj%  jot 
žadnej  wladiy,  gdyi  takoira  na  nich  (t  j.  fraticeUów)  pnesila  {Rcofmald. 
ad  an.  1344  n.  8).    I  neczywišcie,  íratíoelli  jak  x  pocz%tkn.  tak  I  na- 
dal   obíerali   sobie    bbkapów,  kardynatów   i  Papiety    {Wadding^    t.    I? 
1687    ad  an.  1374).     O  inoych    bt^dach,   wspólnych  fratíceliom,    bizo- 
cbom,  begardora,  bcginom  i  innym  sektom  wspókxesnjniy    tak  síq  wyra- 
ža  Alvanu  Pdagmě^    penitencjarz  Papieža   Jana  XXII:     .Wzdrygaj^  si$ 
przed  janmem  poshisseRStwa,  ndajf,  le  s^  zákonem  aprobowanym,  cz^to 
pokazig%  goriiwoáé,    ale  ta  wkrótce  niknie,  l^kaj%  síq  pnury,  a  swe  pró- 
žniactwo    uniewinniaj^  těmi  tekstami:     „Módlde   si^  bez  ostanko;  Marja 
najlepsz^   cz^tk^  obrala."  Nigdzie  stalego  miejsca  nie  miú%i  3le  ostawi- 
cznie  z  miejsca  na  miejsce  s^  wlócz%,  nstawiczna  odbywaJ4  pielgreymki, 
z  jednej    ostatecznoáci   latwo  wpad^^  w  dnig%,   pnemieniiyfc  sarowoáé 
žycia,    wstrzemi^wosé,    nbóstwo,  z  których  sie  tak  chelpi^,  w  wyst^pki 
wprost  przeciwne.     Cmiej^  przy  ndanej  snrowoáci  žycia  zawierač  stosan* 
ki   z  kobietami,   mianowieie  z  tercjarkami;  nanczajf,   choó   s^    idjotaraí 
i  po  wi^kszcj   czfšd    skladig^  si^  s  pastucbów,  w^larzy  i  desli.     Gho6 
nie  &%  kaptanami,  przywla8zczi|j%  aobie  jednak  wtadzQ  kaptaásk^,  a  ci,  c» 
8)  kaplaoami,  pieczy  dosz  nie  mn^^    (De  Planeta  ecclesiae  1.  2).  W  tym 
opisie   to  Kczególniej    nderza,    že  fraticelli   i  bizochi  s%  ta  po  wi^ksz^ 
cz^éci  nie  k^lanami^  lecz  áwieckími  tercjarzami;  wszakie  masialo  to  byc 
prawd%,  jeteli  \Áe  wsz^dzie,  to  przynajmoíej  w  bardzo  wiela  miejscacb;  gdyž 
zgodném   jest  z  papiezkiemi  bnllami  i  innemi  opisami,  z  róžnycb  žródel 
czerpanemi,   wedlng  których  apostaci  zakonn  írandszkaúskiego  przyjmo* 
wali  do  siebie  wielk^  liczb^  tercjarzy   i  pokntników  ze  áwieckich  ladzi, 
tak  bezžennych,    jako  i  ionatych,  którzy  potem,  nie  przyj^wszy  šwi^eú 
kaplaáskich,    slnchali  spowiedzi    i    oťpnsty  ndzielali  i  kazania  miewali. 
Kiekiedy    nawet  przeložonymi  tycb  sekciarzy  byli  áwieccy  tercjarze,  jak 
np.  Angdut   de  Volit   SpoUtana^    który  okolo   1331  r.  byl  przeložonjm 
fnticellów  w  Syeylji,  i    dla  tego  Jan  XXII,  Papiež,  nakázal  biskapowi 
z  Melfi  i  inkwizytoroo,  ažeby   przeciw    temn  Aniolowi  i  podobným  ma 
sekciarzom,  którzy  nie  b§d%c  kaplanami,  qN>wiedzi  ilncbaj^  i  odpnstów 
odzielaJ4,    wedlng   snrowoáci    kanonów    pott^powali    {RajfňaUL   ad   an. 
1381    n.  6).     I  w  póinicjszych  latacb,  mianowieie    1322,  I33i,  1334, 
ponaw ial  Jan  XXII  swój  dekret  przeciw  fraticellom  z  1 3  i  7  r.  (Eaynalii, 
i  Waddmg  pod  těmi  latami).  £ówniet  i  inni  Papiete,  jak  Benedykt  XII 
1335  i  1336  r.,  Klement  YI  1844  i  1346  r.,  Innocenty  VI  1334  i  1367 
roka,  Urban  Y  1368  r.  wystfpowali  snrowo  przeciw  fraticellom  (ibid.)* 
Pomimo    tych    papiezkich   dekretów    i    chocíai    wiela    fnticellów    so« 
stalo  spalonych,  sekta  ntrz^mywala  si^  bo  adan%  sw^  pobožnoáci%  i  sa- 
rowošci%  tycia    sekciarze   Ind   obalamacali  i  sobie  jednali.     I  tak  op. 
w  Perogii  okolo  1374  r.  byli  w  wielkiém    powažania    i  dopaszczali  si^ 
wzgl^dem   tamecznych   firaneiszkanów   rozmaitych  s^kan,  wycifgajfe  lat 
pnblicznie  w  obec  ladv  kosznle  i  chnstki,  z  szyderskiém  zapytaaiea,  cqr 
tak  praepisige  regnla  éw.  Fraadszka?    Ale  to  swoje  znchwalstwo  drofo 
PV^fP^MíU,  gdyi  przeáladowani  minoryd  zaprosiii  éw.  Fmémcjměta^  postel* 
uka  fraaciadukáskiigo,  ateby  Isd  objaáail,  pmdstawiigfe  ia  prawdaiwi 


-»■-■• 


■^rri- 


.( 


I    — 


-3  •  _? 


.  \*-..- 


X- 


r-zTL-   "••»   :3.n2 


i  Apt- 


FratríctUk— Frqftiíiioiis.  621 

stolów,  oglosiwszy  heretykieM  i  papietiwa  posbftwiooTV)  choé  popnedaio 
byli  przeciwnikami  fraticellów,  jednak  takíéin  pko  Papíežoiri  wys^pie- 
.  niem  zgtcUali  sig  s  nimi  čo  do  glównej  mysli.  W  bibUotekaeh  rzym* 
skich  zn^dii\)4  ^i^  niespožytkowaBe  dot^d  akta  do  bŤstorjí  fraticellów 
BiU.  Vatíc.  2  adT,  haereUcos,  qai  fratercoli  della  opiniooe  Tocantar, 
300  B.  D.  1127;  5  contra  baeret.,  qni  fratercali  della  opioione  Tocan- 
tar,  processas  401 2,8a  Btbl,  Casanai.  i  Processas  cootra  waldenses, 
íiratrícelios  babiti  in  dioecesi  taurinensi  perdaosioquisitoresL3  73 — 1888. 
D.  III.  18.  Cf.  Can^ú,  Les  beretiques  ďltalie,  I  22?-~249.     (Schrúdl). 

Frayssínous  Djonizy,  brabia,  ur.  w  Caviéres,  w  Gaskonji,   1765 
r.     Mlodego  Djonizego,  obdarzonego  wielkiemi  zdolooácíami,    przezoaez.vt 
ojciec  do  prawnictwa,    ale  wyžsze  powolanie  poci%gto  go  do  stnžby  Ko- 
sciolowi.     Ukoiíczywszy  semiDarjam    w  Laon,    wyáwigcooy   zosta)  na  ka- 
plana 1789  r.     Od  tej  cliwili  možoa  žywot  tego  obroncy  wiary  podziebč 
na  trzy  periody:  w  pierwszym   przedstawia  si§  gorliwyin    obroúc^  rdigjí; 
w  drogim  widzimy  go  jako  biskupa,    po^wi^caj^cego   si§  službie  paústwa 
i  przewodnika  publicznego  wyksztalcenia;    trseci  stanowí  czas,    w  którym 
pobwi^cil    síq   wycbowauiu    ksi^ia    Bordeaux.     Bewolucja    zap^dzila    go 
w  góry  Bouergae,  gdzie  dopomagat  w  pasterstwie   dusz    pewnema  probo- 
flzczowi,    wspóloie   ze  swym  przyjacielem  ks.  Boyer,   Przybywszy    do  Pa- 
ryža,  I80i    rozpocz^}  konfereacje    w  koáciele  karmelitów;    wielki  naplyw 
sluchaczów  zmnsil  go  do  przeoiesienia  síq  i  aimi    do  Lud^iola  é.  Soipicjnsza. 
B.   1809  konferencje    te  byty    przerwane,    w  skntck    rozpocz^tycb  przez 
Napoleona  zatargów  ze  Stolic%  Apost.  F.  byt    miaoowany  cztonkiem  kom- 
missji,  msiý^^j  obmyšiié  srodek  przeprowadzenia  zgody.    Pcoiewal  wszyst- 
kie  te  plaoy  byly  bezowocnc,  F.  wyjechal  do  rodziny  1811   r.,  zk%d  po 
kilku   latacb  pracy   naukowej    wrócii    ůlo   Parvža  1814,  pronadzil  daiej 
swoje  konferencje,  które  zakoáczyt  1822  r.     W  1817  r.  cbciaoo  przed- 
sCawič  go  na  biskupa   w  Nismes,  ale  wyroówit    ú%  od  tej  godnoáci.     Na- 
stupme król  mianowat   go    swoim  wielkim  jahnužnikiem.     Od  tc(i  cbwili, 
I     mimo  catej  pokory,  zmnszony  byt  coraz  wyžsze  si^raowač  atanowiska.  K. 
[     182  2  zostat  biskupem   hermopolitanskim  m  parL  infid.^  wielkim  mistrzera 
'    aniwersyteta,    párem    Francji,  cztonkiem  akademji  francozkiej,  ministrem 
r    spraw  dachownycb  i  publicznego  nauczania.     Úpadek  monarcbji    1830  r. 
r    zasmacii  go  wprawdsie,  ale  nie  byldla  niego  niespodzianym,  a  nie  cbc^e 
I    uznaó  Lndwika  Filipa,  udat  aÍQ   do   Hfyma.    Jeazcze  r.  1820    chcial  go 
f    Papiei  Pius  YII  ozdobió  porpuni  kardynalsk^,  ale  z  pokory  wyprosit  ai^ 
f    od  tej  godnoáci.     Z  Bzyma  powrócit  znowu  do  Francji,  zk^dgo  r.   1888 
ji  wywotalo  do  Pragi  wychowanie  ksi§cia  Bordeaux,  wnnka  Karela  X.  Skoro 
4  8ÍQ  chlubnie  wyni^zat  z  tego    obowú|zkn,    wrócit  du  Francji  powszecbaie 
«  szanovany  w  18S8  r.,  i  tu  žyt  w  cicbej  samotnosci.  Umarl   w  Gaskoiýi, 
H  w  St.  Geoiez,  12  Grudnia  1841  r.,    w  nczociach  najiywszej    poboinoécj. 
Napisat,  oprócz  inofT />a^rxeóotrycA  na  zgon:  ksi^ia  JTofMÍecwAT,  (18I8),  kar- 
dynata  TaUyrand  de  Perigord  (1821)  iLudwika  XVIII (lS24),  nástupná 
dziela:  VraU  príncipes  de  rÉglise  galUeane  sur  le  gouvemtment  écdúiaUtqye^ 
lapapauié  etc.,  Paris  1818,  8  wyd.  pomnožené  1826.  Aator  rozbiera  ta 
kwestje  podnoszone    wówczaa  z  powodu  konkordatu.  Defense    du  chriétía' 
nUme  ou  conférences  sur  la  religion^  Paris    182 S,    8   t.;     18    wyd.   1848. 
Dzieto  to  odzDa^M  al^  sil^  logiki.     W^di^ne  po  émierci  antora  CcnfirenctM 
I    #<  díS€ouri  iniditi^  1842.     Cf.  Hturwn^  NoUce  sor  la  vie  de  M.  Fr.,  Pa* 


:a 


ckjSiij  Pft^ielowi  Lwaowi  IX  MMlgci  EgSberts,  Sit^er  ťi«M— IMS^ 
kt6f7  wjzioii^wwf  strauae  bloiaientvo  pnadv  FiiiHlavi,  mm^fm  w  £«- 
«€AAÍe  onart   i  pncz  obywattii  do  neki  wnmtmĚj  nstaL     B^  ffftfatwrf 
(10^2— lOídj    trzynal   si$   ttaoowcio     itnmj     Hcmykrn   IT;    jcgo  w- 
iC^MUt   Meéjvucari   (io:d—lO»t)     ckwial    s^    wcAg    okfificsBOÍci   lu 
dnedvie   nroaj,    ^  Ilmryk    /  (io»d^iis;>,    autacoBj  tylko 
prze2  e«3arza  iieoryk^    atal   síg   powodea  jencze   vicksyck 
Ak  i  w  tjcb  smotnjch  ciaáacli  nie  usn^  tvóroy  dodi  Koseiota:  w  trm 
bowkrm  p^rjodzie  powsula  we  Freisingv  kolkgtu  sv.  Aadnc^ia  i  vidks 
licsba  kUaztoró#.  Nadto  tjU  w  trm  cxaae;  acxoaj    kapUa  Gtoua,    pro- 
ÍMiúr  klxísjcznů}  Uteraturj    w  Ebenbergu,  gdiie   cokotviek  póiai^  loc. 
108^  r.)  gioánjm  si^  suí  opat  ^íZ^tom,  jako  autor  wiela  kazaá  i  para- 
frazj  na  k^^$  Píeáiú  na<l  pieíniami;  Ariho^  scholastjk  firusiagski,  który 
aapisal  k%i^g^  De  miuica  i  dedjkowal  j%  bpowi  EQeahardovi,  a  eokolniek 
yóltkif:l  LUrhard^  zakouLík  we  Freisin^,  autor  dziela  De  menssra  fista- 
lanim  etc.  (cf.  GtrUrt,    De    maáica  sacra).     Po  t/ch    niesacayciadi  ze- 
ilal  Bóg  pociecb^  rijecesji  v  búkapie  Ouonie  I  Wielkim    (iis; — iij^», 
któi7  hjl  šjnem    i.  Leopolda  margrabiego    aiistrjackiego,  w  Paryža  po- 
bierat  naaki,  a  1126 — 1127  r.  bjt  w  klasztorze  cjsterskiin  w  Múiimund. 
Za  jego  rz%dów  ducbowieťistwo  katedry  freisingskiej    w  pobolnoici,  nauce 
i  dobroezynnoáci  uie  mialo  sobie  równego  w  áwiecie,  a  Otto,    cbc|c  pod- 
trzjmaó  tego  dacLa,   poniewai    dot^d    dncbowieústwo  miato  wspólny  re- 
fektarz   i  wspólne    dormitoijam,    przepisal  ma  nadto  pewne  ostawy,  nie 
aobowi^zaj^  jednak  nikogo  élabami,  ani  zakazojfc  prTwatnjeh  wlasnoeíd. 
Witawíat  aÍQ  Otto  cz^ito  do  ksi^ž^t   za  kosciolami,    wdowami,  aierotami; 
nmial  roztropnie  zalagodzic  spor  pomi^y  Papieiem    Adrjanem    lY  ace- 
•arzem  Fryderykiem    I;  bral    udzial    w    dmgiej    wojnie  krzyžowej  od  r. 
1 1 4  7  —  1 1 4  n  i  napisal  wiele  dzief ,  które  pod  každým  wzgi^dem  do  oa^- 
lepszycli    swego    czasu    zaliczyó    možná.     Napisal  Kroniky    w  8   ksi^di 
i  opisa!  czyny  cesarza    Fryderyka    I    w  dwócb  ksi§gach.     Umarl  w  k!a- 
aztorze    swoim    Morímand  Ii5d  r.     Zanfany    uczeú  i  sekretarz  OUou, 
kauonik  R^pJUvícuí^  kontynnowal  dalej  dzielo  Otlona  o  cesarzu  Fryderrkit 
(cf.  Otto  Ton  Freisingen    etc.    v.  B,    Ilubir,  MQnch,    184  7;  Otto  T/Fr. 
etc.  T.  Th,    Wiedemann^    Freising    1848).     Wówczas  odznaczal  sIq  takie 
nauk^  i  pismami  zakonnik    i  pocta  MeteUus  w  Tegemsee.     Po  Ottonic  I 
nast^pil  Albert  I  (ii:>8— 1184),    który  katedry, spalon^  rasem    z  calén 
miastem  1159  r.,  na  nowo  odbudowal,  a  w  czasie  odszczepieástwa,    spo- 
wodowanego  przez  cesarza  Fryderyka  I,przeciw  Papiežowi    Aleksandrcri 
III,  tak  dyplomatyzowa},  že  ani  Papieža,  ani  cesarza  nic  obracil  na  slebic 
iN'a  zgromadzeniu  ksi^ž^t  w  WQrzburgu    1165  r.    wymówil    bíq    nieobe- 
enoáci^  metropolity  od  zloženia  przysi^gi  antypapiežowi.  Nastgpca  Alberts* 
Ouo  //  (1184  — 1220),  jeden  z  najgodniejszych  i  najczynniejszjch  k8i|i|t 
Koáciola,  odbudowal,    po    powtórném    spálenin    síq,   katedry    freising 
i  podnióst  swym  przemyslem    wartoáó  dobr    biskupicb.     Popierat  gorUvit 
klasztory,  a  ówczesny  kanonik    freisingski  Sacrista  Konrády   autor  dziala: 
•Frcisingeňskic  tradycje/    wychwala    szczeroáé,    pokory,    milosierdzie  dU 
ubogicb  i  staioéó  úmyslu  Ottona  II.  Bp  GeroUi  (12  20— 1230),  oskariony 
od  kapituly  o  rozpraszanie  dobr    koácielnych  (chcial  nawet  Freising   dii 
w  lennoáč  bawarskicmu  ksi^ciu   Ludwikowi)  i  o  žycie  niegodue    biskapt. 
po   przepro^adzeniu    íiledztwa,    zostal    posbawiony    godnoáci.      Bównie^ 


FreisUis.  625 

tmntnej  pami^  hjl  Ktmrad  I  (i2Z0 — 1258),  który  wykl^    ksi^t^t  bt- 

warskich  Lndwika  I  i  Ottona  II,  a  polem  sam  wkl%twQ  popadl,   i  któiy 

w  walce    Papieža   %  česaném  Fryderjkíem  II,  wapólnie  x  innjmi  bpami 

bawarskimi,    ezkommuiukacji  cesarza    oglosié  oie  chcial  i  w  koúcn  tjLko 

aoDaszooy  po  stronie  Papieža  stao^.     Za  jego  rz^dów  xaloijla  LudmUla^ 

itona  ksÍQcia  Ladwika  I,  klasztor  w  SeUgaakal  przj  Landshut.  Konrád  11^ 

z  rodu  Wittelsbachów  (i258 — 1 3  7  9),  splamil  sw^   pami^č  krwawemi  x^i- 

áciami  z  Leonem,  bpem  regeosburgskim;  przez  wzgl^j,  jakie  mial  n  króla 

Ottokara  i  Rudolfa  habsbargskiego,  powi§kszjI  posiadloáci    biskupie.     Za 

jego  rz^ów  fondowano  klasztor  FůrsUnfeld^  w  którjm  ksi^že  Lndirik  II 

Hczonego    i  na  pólu   historjczném   zasložooego   Vólkmara  zrobil  przeloio- 

njm;  sprowadzaoo  dcminikariów    do  Landshut    1271;  zjawili    síq  wówczas 

w  BsL^A^i /lageUanct\    którjch  ksi^ž^ta  wspóloie  z  bisknpami  bawarskimi 

wjp^dzilL     Na  pola  Uterzivary  walawil  si§  zakonnik  Konrád  r.  Sckeuren^ 

nazwany  Fhilosophus  (cf.  B.  Per,    Anecd.   t.  I  disser.  Isagog.  p.  28;  H. 

Pez^  Scrípt.  rer.  Aostr.    L  II;    Oberbayer.    Archiv,    t.    II    p.    155  etc.). 

Po    Fryderylu    (1279—1282)    nast^pil  Emicho^   z  roda    Wittelsbachów 

(1283 — 1311),    m^  uczony  i  wymownj,  a  przytém  dobry    i  czynny  go- 

ipodarz,  który  na  rzecz  bisknpstwa  kupil  brabstwo  Werdenfels.  Za  niego 

sprowadzeni  zostali  /rcmciszkanie  do  Landshut  1280  r.,   a  do  Monachiom 

eremici  i.   Augustina    1291    r.     Franciszkanom,  zamieszkalym    w  Mona- 

chium  od  1221  r.,  wybudowano  nowy  klasztor  1282  r.,  aw  ich  miejsce 

sprowadzoDO  llarythi.     Po    schorzalym  Gotfriedzie  (1311  —  1S14)    nast)- 

pi!  Konrád  III  (i 314—1322),  fundator  kollegjaty  áw.  Jana  w  Freisingm 

1319.     Z  jego  rozkazu  napisano  szacowne  dzielo,  tak  zwan^  Konradyňskq 

matryhU^  biskupstwa   freisiogskiego.     Podczas    nieszcz?šliwych   zamieszek 

pomi§dzy   Papiežarai   awinjoĎskimi     a    cesarzem    Ludwíkiem    bawarskim, 

kiedy  Koációl  niemiecki  tak  dhigi  czas  zostawiď  w  interdykde,  a  Lndwík 

sprowadzit  do  Monachium    naczelników    sekty    spirytualistáko   frandszkaň* 

akich,  kapitula  íreisingska,  stanowezo  po  stronie  cesarza  stoj^ca,  wybrala 

usk  biskupa    r.   13  22  Ludwika    v,    Chamstein^  a  po  jego  šmierci  1342  r. 

proboszcza    katedralnego    Leutolda   v.  Sch€rumhurg\     ze    strony    zaá  pa- 

piezkiej  naznaczeni  byli  biskupami:    Jan   z   GůtUngen    (f   1324),  Konrád 

(/r)  z  KlingénUrg (1324— 1^40)  i  Jan  JI  z  WesUrFold  (1340—1349). 

Odtiid  przez  caly  wiek  jeden  nie  obierala  kapitula  biskupów  freisingskicb, 

ale  Papieže  ich    naznaczaU.     Alóett    // (1349— 1359),    poprzednio  kan- 

clerz  cesarza  Ludwika,  byl  uczonym  i  dobrým  biskupem.     Jemu    przypi- 

siij%  napisanie  žywotu  i.  Kíljana.  Bp  Pawelhr^  z  Harrach  (1359  — 1377) 

zniósl  1359  r.,  jako  papiezki  delegát,  interdykt  ci^cy  przynajmniej  je* 

•zcze  co  do  formy  na  Bawaiji,    uwolnil  Ludwika  brandeburczyka   i  ksiq- 

i%t  bawarskich    od  kl^twy.     Z>opaW  (1378— 1381 ),    szczodry  pan,    po- 

twierdzil  obywatelom  Freisingu  wszystkie  ich  prawa,  zaíožyl  w  témže  mie- 

ácie  szpital,  bral  udzial  w  synodzie  salzbnrgskim    1380    r.    i  dobrze  za- 

rz^dzal  dohrami  biskupiemi.  Bertítold  (i  3 81  — 1410),  kanclerz  austrjaekí, 

m%ž  uczony   i  dohry    gospodarz,   míloánik  budowli,  przywrócil    1384  r., 

wyhrany  na   s^dziego,    pokoj    pomigdzy    ksi%*^tami    bawarskimi    a    bpem 

salzburgskim    i  zaprowadzil  urcczyst^  processj^  Božego    Ciala  po  uliiarh 

mia^ta  Freisingu.     Kcnrad   r(i4i  1  —  1412)  byl  poprzednio  bpem  Gurk. 

Papiež  Jan  XXIII    przeniósl  go    na   stolic^  Freisingu,  w  miejsce   wybrt- 

Eneykl.  T.  V.  ^0 


-Qi 


ir ■ 


í  I""* 


aí* 


i-^Ks.  .-yw^^i  xi*.^.  .   .*— ^    -.  -  -i^-    ir.iu^^;:^s:2  i- 

inar  i-TáS  =..;..r   i-W^it.--.      --:   i-     i    i^ac;  irass  ;csiřr^m    » 
ii-x:«r":3»    ;i;«-i.—. -;■«•*..   i-irii-t       r.j:r/T'^?i   s^^lhl:   i::i":«rKii^  r-iirrp-s. 

Včiriit  ;..ií:i.::;.-      -  :.r-   :i^   .:-.--—->--*  K:rji    :    r:í5:A»-J  5»3t 
ca^y^  ív.^:v:i  ;rr-r-i:  i-i  -j._-íi-    ■=  :  t  .•  *  r.  la 


j  «r;,í*r.-,  ;í^^    5-1     wítxí::  pozutirr    d-cL;^irr;«^:>.      R.    i;j4  ba 


Freisíag.  627 

r.,  które  jedttakawoi  nuďo  wjwarly  wpiywii.  Za  mstoicj  Jcgo  Z<mw 
(165S — 1559),  wieUdego  miioánika  niuik,  którj,  xa  przjkladeiii  ionjeli 
biskvpów  bawsrskich,  .1557  r.  dozwi^zka  landsbergskiego  imjstfiiil,  tn^ 
ktowal  ksi^  Albert  Y  z  biaknpami  bawarskimi  o  ponrolenie  n^jwaná 
kielichi,  na  co  jedoalcoirož  biskupi  nie  pnystali;  nadto,  w  latách  1558 
i  1559,  wakntek  nale^ania  ksi^jia,  odbyto  ogóln%  wizyt^  kofciolów  w  ca- 
lém  ksÍQStwie.  Za  biskupa  Maurycego  z  SandUeU  (1559  — 1566)  odpra- 
wiono  w  Salzburgu  synod  1562  r.,  na  którym  postanowiono  t%dane  przes 
ceaarza  Ferdynanda  i  ksi^cia  Albrechta  Y  koncessje  (mžanowide  co  do 
oiywania  kielicha  i  malleústw  kd^y)  pr^eistawič  soborowi  trydenckiemii, 
a  poslami  na  tenže  sobor  wybrano:  Herkulesa  Rtítmger^  bpa  Lowantu,  i  d#- 
minikanina  FeUcjQiM  Ninguarda,  Równoczeánie  wysUl  ksi^že  Albrecht  dra 
Augnstyna  Paumgartner'a,  jako  swego  posla,  do  Trydentu,  dodaj%c  mu 
teologa  jezuity  Cavillona.  Nast^ pca  Maurycego  Ernest,  ksi^že  bawarski 
(1566  —  1612),  nie  przyniósl  wprawdzie,  z  powoda  licznych  podróly,  wiel- 
kiego  blogosřawieňsta  swej  djeceiji,  jcdnakowož  pami^tne  s%  jego  rz%dy 
wizyt%  košciotów  1568  i  1569  r.  i  synodem  w  Salzburgu  (1569  r.^,  na 
którym  i  bp  Ernest  si§  zn^gdowal,  gdzie  zgromadzeni  bpi  postanowili 
Qchwařy  soboru  trydenckiego  w  swych  éijeceziweh  w  wykonanie  wprowadzíd. 
Za  jego  czasów  takže  utworzono  wMonachium  1573  r.  seminaijnm  i  za- 
warty  zostal  konkonlat  w  1588  r.  pomi^dzy  bawarskimi  bpami  a  ksi^ 
ciem  Wiihelmeir.  V.  Jako  dowód  jego  gorÚiroád  slnžy  i  to,  il  wprowa^ 
áúl  poprawiony  rzymski  Mszal  i  Brewjarz,  a  takle  Bytuat  zgodny  z  rzym- 
skim  (póŽQÍej  poprawiony  przez  biskopów  Adama  Wila  i  Alberta  Zg* 
gmwUa),  Wiadom%  jest  rzecz%,  2e  utrzymanie  religji  katolickiej  w  Ba- 
waiji  wi^cej  nalely  zawdzi^zaó  gorliwym  ksi^ž^tom  bawarskim,  aniieli 
'  samým  bískupom.  Pomi^zy  wieln  uczonymi  katolickimi  i  zaslnžonymi 
^  mgžami  freisingskiej  djecesji  w  XVI  w.  zas)uguj%  na  8zczególn%  wzmiank^: 
"  Freiberger^  kanonik  fireisingski,  bjograf  á.  Korbinjana  i  autor  Kroniki  hi- 
^  akupów  freisingskich,  i  znaný  kronikaře  Wit  Ampeck^  obadwig  za  Sykstuia 
^  IV;  za  czasów  bpa  Filipa:  slawny  Wawrzymec  Hockicart,  nauczyciel  szkoly 
*  kateiralnej,  a  nast^pnie  kanonik  regensbnrgski  i  passawski,  znakomity 
W  kazoodzieja  i  historyk;  t^ož  biskupa  wikaijusz  jeneralny  Ste/aa  &m^ 
^  demdoffer,  autor  Matrykdly  biskupstwa;  za  biskupa  Henryka  UL  nczonj 
B  freisingski  sufíragas  Augusign  Marjusz\  dwiý  nezeni  kanderze  biskupa 
■*  Leona:  Wol/gong  ttuvqer  i  M.  Tatuu  AlpimUj  jakotež  poeta  Joachim  JŠi- 
^  derstock;  kanclerz  bpa  Maurycego  Jan  Loricháu  i  tegož  bpa  sekretan 
^^  lAidwik  Romanus;  Sebaetjan  Bagdiauf,  uczony  suffragan  biskupa  Ernesta; 
^'Kacpcr  Schatzg&r,  franciszkanin  monachijski,  f  1527,  znakomity  ka« 
^^snodzieja,  pisarz  i  gorliwy  obroáca  wiary:  pisma  jego  wyszly  w  In- 
iVgoistadzie  1543  roku,  z  przedmow%  J.  Ecka  (ob.);  Maciej  Kreu,  f 
a<i543,  dziekan  i  kaznodzieja  monachyski,  m%i  biegly  w  naukách,  gorliwy 
^kunodzieja  i  obroáca  wiary,  autor  wielu  pism;  uczony  i  przez  J.  Ecka 
I^wysoko  ceoiony  przeor  augus^aáski  Wolfgang  Cappelmjer,  f  1546;  Wa^^ 
iV^o^  Sedelius,  benedyktyn  z  Tegemsee,  pnez  wiele  lat  nadwomy  kazno- 
^dzieja  w  Monachium,  f  1562.  Bówniei  i  w  inoych  miastacb  áieceMp. 
^  odznaczyli  si§  mgžni  obroúcy  wiary  katolickiej,  których  liczb^  powi^kssa 
^pzczególnie  zákon  jezuito w,  zaprowadzony  w  1559  do  Monachium,  w  159C 
.^o  Ebersbergu,  w  1629  do  Landshnt.  VoEmeicU  i  Su/anie  z  Seiboidtdarf 
'  :(1612— 1618)  nast^pil  Wit  Adam  z  Geebecb  (1618  —  1651),  ňader 
jiobožny,  gorliwy   i  pracowity  m^i,  rz%dny  gospodarz,    ozdabiat  katedro. 


"-  *"  --r  ;•*        ^_^".        1^*0^. 


jm.^ 


-Z.  T 


D*«^ 


*j%  -'-^a"^— >- 


>^^         ^ 


I 


Freisiof.— Frovíer.  629 

■  JleckerutalUr^  Diss.  histor.  de  antúiuitate  etc.  cathedr.  ecd.  Friaiiig.  Monaeii. 

■  1S24;  i  w.  io.  (Sšhrádl).  X  F.  S. 

■  Freppel  Karol  Emil,  nr.  w  Obeniai  (depart.  Nižszego  Bena)  istf 
£  rokn,  obecnie  prof.  wymowy  w  Sorbonie,  dzíekan  a  áw.  Genowefjr  w  Pa- 
K  ryža.   Xapisal:  Cours  ďéloquence  saeréů  fait  á  la  Sorbonně  peniant  Cannée 

1 858 — 1 867:   1)  Les  Péres  apostolíquef  ei  leurs  époque  (1859);  2)  S,  Irenée 

■  et  téloquence  chrédenne    dans  la  GauU  pendant  les  deux  priemiers    siecles 

■  (1861);  3)  Gément  ď Alexandrie  (1865);  i)  S.  Cyprien  H  C Église  ď Afrique 
r  au  III  siécle  (1865);  6)  TertuUien  (1864,  2  v);  6)  Origene  (1868,  2  T.); 
K  7)  Les  ÁpologisUs  ehrétiens  ov  III  siecle:  S.  Justin  (1860);  %)  Les  Ap<h 
m  logistes  II  série:  Tatien^  Hermias^  Athénaffore^  TheophHe  ď Antiochie^  MeUUm 
^  de  Sardes  etc,  (1860).  Inne  dziela:  Co;i/erďitce#  sur  la  divinité  de  Jésus* 
2  Christy  préchées  devunt  la  jeunesse  de  /Va>^(l863;  Konferencje  o  Bóstwie 
p  Jezusa  Chrystusa^  mówione  do  mlodzieiy  szkolnej^  tiumaesone  prztz  ks,  K, 
B  WnioTowskiegOy  Warszawa  187  2J;  Une  éiition  populaire  de  la  Yie  de  Jésoi 
«  de  Jí.  E,  Renan  (i8G4):  Examen  critique  de  la  Yie  de  Jésns  ds  M,  Re* 
B  n<^  (1863);  Panégyrique  de  Jeanne  ďArc  prononcé  le  8  Mai  Í8S0  {lS60)\ 
y  Uiseours  sur  thistoire  de  Sorbonně^  prononcé  le  8  Decemb,  1862  (1862); 
B    Oruison  funkhre  de  S,    E,  Mgr,  le  Cardinal  Morlot  prononcé  le  Í2  Fecr, 

iS63  (1863);  La  vie  chrétienne^  sermons  prechés  á  la  ehapelle  des  Tuilleries 
f    en  presence  de  LL.  MM,  fempereur  et  Cimpéraírice  pendant  le  eareme  de 
.     Vannée  1862  (1865);    Discours    et  panégyrígues  (l869,  2  ▼.).     Dziela  ks. 
F.  odzDaczaj^  si§  oank^,  ácisloáci)  teologiemi  i  wymowy. 

Freudenfeid  Barkard  Uenryk,  ar.  1784  w  Szwcryoie  z  rodzi« 
ców  protestanckícb.  r.  1809  zostal  privaldoccDtem  histoiji  w  Getyodze. 
jako  ochotnik  walczyl  w  wojnie  wyzwolenia  pko  NapoleoDOwi,  r.  laia 
zostal  professorem  w  Bonn,  gdzie  jednak,  w  skutek  katolickich  jego  d%- 
^  žnošcj,  zakázáno  mu  prelekcji;  udal  si^  do  F*reiburga  w  Szwajcarji,  zo- 
sta)  katolikicm,  wst^pil  do  jezuitóir,  byl  rektorem  pensjonatu  chiopców 
v(  Estavaycr,  r.  1841  professorem  filozoQi.  Kapisa):  Zeitsekrift  far 
Toesie^  Unua^  1812,  3.;  Das  Glaubensbekenntniss  der  rómischkaih,  J£ifr- 
che,  Mttnster  1820;  Analyiisches  Gemálde  der  aUgemeinem  Gesehichte^ 
Freib.   184  2. 

Frevier  Karol  Józef,  jezuita,  ur.  14  List.  1689  r.  w  Roaen^ 
\  f  po  r.  17  70  w  Normandji.  By)  on  obroúc^  dziwnej  opinji,  že  sobor 
trydencki  nzna)  Wulgat^  za  jedyny  autentyczoy  tekst  Biblji.  R.  174S 
o.  Widenbofer,  znalaz)szy  w  mecfaliňskiej  bibyotece  r^kopism  kard.  Bd- 
larmína  o  Wulgacie,  wydal  go  p.  t.  Apographum  e»  ms.  autograpko  ve- 
'  nerabilis  Dei  servi  Roberti  BeUarmini  De  editione  latina  Vulgáta^  q'io  senem 
a  Conalio  Trid,  definiium  šity  ut  ea  pro  authentica  babeatur  (Wirceburgi 
'  17  49).  Berthier  (w  Mémoires  de  Trevcuje^  art.  85  z  Lípca  1750  r.) 
daj^c  o  tém  sprawozdanie,  przedstawi),  že  kard.  PallaTícini  t^  sam^  co 
i  Bellarmin  przywi^zywal  mysl  do  dekreta  soboru  trydenckiego  o  aaten- 
tycznošci  Wulgaty  (ob.  tej  £nc.  I  536).  Frevier  napisa)  przeeiw 
Bertfaier'owi  bezimiennie:  Zxi  VulgeUe  authendgue  dans  tout  son  lexte^  pbsš 
authentique  que  le  texte  hébreu^  que  le  texte  grec^  qui  nous  restent.  Theologie  díf 
Bellarmin,  Son  apologie  eontre  fécrit  annoncé  dans  le  Journal  de  Treooum^ 
art,  85  JttiU,  1750,  Róme  (Bonen)  1753,  gdzie  dowodzi,  te  wydany  pneš 
Widenbofera  traktát  Bellarmina  jest  tylko  čwiczeniem,  jakie  podcas  ste- 
djów  mlody   teolog   napisat  dla   sdania  sobic  sprawy  z  tego  co  chytal. 


s  9rtnii%  1 

r.  &  OK. 
CMmiRdnPL    'Tiuai  ^^utúi  sarauJiuB  sos 


ii'|iéihřidi>  Crxýr   praez  Assnrvki  i  n4 

mf  JE  ciMna  Walnn;  4#  fa  osm  fnvcsfvl 

«0t  Ukbt  OLte,  feXMjr  íeftciK 


r>k&>r*  tmdnr.-iei  viasi^i.  k^:r&  i^c^i  i4K, 


1.ÍI 

i* 


|r7BCz  fSTTOts  Úlóltfa.  które  T^ry  Ha^tr  '»;iosk  Uchcr  das 
I>9lrr9  'ž^  UiphiU.*.  HansoTer  I944.  Gtóvsa  tresá  tjch 
Btttí»f>njya:  napTzryl  Qmí«<sKzo!Je  je!t  vrnasic  iriarj  Ulfilan, 
arjÉá^kíi^  tr«ki  iuHm»ej:  Jeden  j48t  Bóf ,  Ojcíee  ttijifaa,  ktAcy  ta  p' 
r^vftama  wri^zf  jest  saii  vszrnko.  którj  bez  podiuhi  i  ^im  ■luMrif*- 
fo  l;6ftwa«  jerifiúe  dla  pokazacú  dobrod  i  wszechaocj  svoj^,  «■  ji*i 
bfd^  tíéstviyrzofifiiL  Weielonego  Bon  vncchoMicaf  swiq^  woI%  ttM^I 
i  zrnáňV,  t^  f twonoDj,  Wdelooj  Bó^  jest  drogiBi  Bogieai  i  Sciéni 
wisjttkkfa  rzeczj  od  Ojcs  i  po  Ojco  i  dla  Ojca  i  oa  chvály  Ojfca;  jiÉ» 
kowož  wielki  Hóg,  wkUri  Pan  i  wielki  Kr61,  aa  wi^hsaaso  and  siKi 
IViga  Qíai,  Tak  wíec  Ulfilas  odizncit  naak^  tak  koauioisasóv,  Jik 
i  koroqlozíaoów,  i  posUwit  rolnic^  porai^zr  bóetwaoi  0$ca  i  Qymu  O 
iíQ  tjefj  Dodba  íhr.,  mial  naoczač,  le  nie  jest  on  ani  Ojcmm  aai  Ojaa^ 
ala  íe  jest  stwoRony  od  niezrodzonego  Ojea  pnez  wcirtonago  Sifna;  Hii^ 
jott  ani  pierwflzjm,  ani  dragím,  lecz  od  pienmego  praei  dragiego  nati» 
rim  ftopnín  pottawiooy;  ie  nie  moie  l^é  naiwanjr  aai  Bogiaai,  aii  Fi* 
nao,  ani  Stwonjeieleni,  tylko  slng^  i  iia&nem  lask  Cfcryaluaa,  Pé  Ito 
wTznanin  wiarj  nast^pnjf  notatki  iiistoryczne  o  Dlfilarie  i  Jago  c^aiA* 
Czterdsíetfd  lat,  piaca,  byt  bpem,  i  naneoMC  bw  ataafai 
taeiáakifli  i  gotjekiai  jazyka,    napiaat  w  Ijchfta  jt^ykack  xi 


Fridífem.  633 

i   ol^AáDienU.     B^c   do    I  o  roka   swego  lektorem,    xostal   potem  dk 

sbawieina     lada    gockiego    bpem   i,   jako  taki,    naacal   i    roEgnewil 

terea   lada    w    oboj^noáci   dotjdicias    žyj^cego,    dowodz^    že   chrza- 

ácjanie    prawdnwymi    cfarzešcjanami    byó    powinDi.       Kiedy   tak    pnex 

lat    7    naaczal,   pewien  .bezbožný    zwienchoik   Gotów   pocz%l  przeilado- 

waé  chrxeácjan,    a  pomcwaž  to  przeáiadowanie,  w  którém  wiele  slag  i  8la« 

iebnic  Chrystasa  mQcsoústwo  ponioslo,    coraz  srožszém  8i§  stawalo,  wy- 

móú   gÍQ    Ulfilas  (855  r.)  z  wiela    Gotami  i  otrzymal   od  eesarza  Koo- 

stancjasza    pozwoleoie   pnejácia    przez    Daoaj  i  osiedlenia   síq  na  zíemí 

nymskiej^  w  górach   Haemus.     Ta  opowiadal  slowo   Bože   Gotom  przei 

lat  33;  powotany  wretzcie  cesarskim  edyktem  do  Konstanty nopola,  tamže 

xachorowa!  i  om.  388  r.,  zostawiaj^c  Gotom  w  testamende  krótkie  arjatf- 

akie  wyznanie  wiary.     Taká  jest   treáé  pisma  ogloszonego  przez   Wajuřa. 

Ježeli  wi^c  porównamy  te  wiadomošci,  powzi^te  od  acznia  Ulfílasa,  z  wy-* 

icj  przytoczonemi  podaniami,  to  zdaje  8i§  najprawdopodobniejszy  wniosek 

wypadnie  taki:  i)  mniej  wi§cej  do  czasa,   kiedy  UlíUas  biskupem  zostal, 

byli    pomi^zy  Gotami  chrzeácjanie   katolicy.     Ulfilas  zaš,  arodzony  318 

roka,  zostal  bisknpem  Gotów  34  8    r.  2)  Przez  pierwsze  7  lat  awego  bi- 

■kastwa  (348 — 355)  pomi§dzy  Gotami,  nieprzesiedlooyroi  jeszcze  na  rzym- 

8k%  ziemiQ,  jaž  prawdopodobnie   rozsiewal  zásady  arjaáskie,  ale  zapewna 

nie  w  tak  grabej  formie,  jak  póiaiej.     Prawdopodobném  zaá  záaje  8i§  to 

byó  dla  tego,  že   Ulfilas,  jak  jego  uczcn  opowiada,  skoro,  w  skatek  prze- 

áladowania   cfarzeécjan    przez   jakiegos    gockiego    ksi^cia,    na   rzymsldcj 

sdemi  sehronienia  szokal,    od  arjaňskiego  eesarza  Konstancjassa  zaszczy- 

tnie    przyj^ty   zostal;   pravdopobnie  takže  przez  arjanów  na  bisknpa  byt 

'  koosekrowany.  3)  Wzmiankowane    przeáiadowanie  cbrzeécjan  przez  jakie* 

goé  nieocbrzczonego  gockiego    ksi^cia    okolo  355  r.,  cboó  nie  wspomina- 

'  ne  ani  przez  Sokratesa,  ani  przez  Sozomena,  ani  przez  innycb  katolickicb 

pisarzy,    które  jaž    dla   tego    samego,    že  z  calém  opowiadaniem  acznia 

Ulfilasa  w  écislym   stoi  zwi^zka  i  gtówny  stanowi  fakt  calego  opowiada* 

'  nia,    nie    može   podlegač    w^tpliwošd,    jest  samo  przez  síq  dostatecznym 

'  jaž  dowodem,  že  ówczeáni  chrzešcjaiiscy   Gotowie  byli  po  wi§kszej  cz^ící 

'  katolikami,  a  znajdaj^cy  síq  pomi§dzy  oimi  arjanie  nie  byli  z  líczby  áci- 

'  alych   arjanów    i    niewiadomoáci^   latwo   wyttaaiaczoQyrai  byč  mog%;   bo 

prawdziwi  arjanie  amieli  wprawdzie  przeáladowaé,  ale  nie  amieli  za  wiar^ 

'  m^czeósk^  ámierci^  amleraé.     Tak  samo  póžniej,  podczas  przeáladowania 

'  Atanaryka,  nie  arjanie,  ale  katolicy  za  Cbrystosa  žycíe  oddawali  4)  Wjj- 

'  ácie  Ulfilasa  z  Gocjí  do  Romanji  w  góry  Haemas«  gdzie  im  Konstancjasa 

•iedliska  przeznaczyl,  možná  awažaé   za  ow)  chwilg,    w  której  Ulfilas  se 

awoimi  coraz  wi^cej  w  arjaáskie  dwubóstwo  popadal,  zwlaszcza,  že  odt%d 

'  mial    wíQcej    styczaoáci  %  ws.:hodiio-rzymsaimi   arjanami;   jakož,  wedhig 

áwiadectwa  Sokratesa  i  Sozomena,    byl  obecným  na  synodzíe  kooitpUkiin 

860  r.  i  symbol  arjaáski  podpisal;  nadto,  nad  owymi  Gotami  miat  oit^ 

wladzQ    niezaležn%.     Gdyby    ktoá    chcial  w^tpió  o  samém  wywgdrowania 

Ulfilasa  I  cz^i%  Gotów,    može  si§  lepiej  o  tém  przekonaó  z  JomojideMa 

(Da  reb.  Get.  c.  5i),  który  znpelnie  zgodaie  z  aczaiem  Ulfilasa  opowiada, 

že  liczne  pokolenie  Gotów,  ale  nbogie  i  niewojownicze  i  po  wi§kszej  czgéei 

hodowaniem  trzód  zajmaj^ce  síq  (Gothi  minores),  z  swoim  najwyžszym  biskv- 

pem  i  prymasem  Ulfiiasem  a  slóp  góry  Haemos  si^  osiedlilo  i  jeszcze  za  jego 

(Juroandesa)  czaaów  okolo  Nikopolis,  mieszkalo.  O  tém  przeniesieaia  sIq  Go- 


pfi^Éi^í.    i^ntryná   iMtttxifJisi: 

JVy  <//;   titjM.  iK^omit  i4r9rí<e»Ki»  «if  Fnáiffns  ] 

*#)*Af»/»4/.  I  ^jí)  M|;*id^  HwbOw  do  eevm  Wa 

w    Whjkku  npmnkiámf  vMa    bůUíímío   do    reBgji   lntolícftM|, 

i  éw,  i  hf/f*kU  m  fioriMtf  «ff  «t«rtl  o  ttprowtdzeme  Mii^fi  poBÍQdijG»* 

M«A|ito  kufi^iffiíf  i;  U:h  ůŘToáu  poebodz^ey,  w  idi  j^sjlm  odpifviii 
(^.  ihrykuět,  0|r|^  «dji,  llontf.  t,  XII  bom.  s;.  Do  tych  Ootéw  Wi- 
Itoktfb  imlif^fth  KMffUWfli  I  otři  dwtj  kaplani,  iSbifíMi  i  jFWffto,  ktM 
r.  4i|  MfiytyifiiU  ibtoirofi  áw.  UitroniiDo  o  rowatte  nlo^odnoád,  jdii 


FridigenL— Friedrich.  635 

ipmiWIi  w  PsftliiiAeh,  pomi^zy  Wttlgat%  n  tlamaestiiieni  tlekiAQdrjjskiéiii 
^&  Bier.  Opp.  edit  YaUmrs.  t  I  ep.  106  i  107).  11)  Nie  na  wige 
^iftpliwoád,  ie  Ulfilas,  cesan  Waleiis  I  Frídigeni  otwor^li  aijaniímowi 
bWIuUi  do  Wisjgotóir,  a  poniewat  od  tfúk  aijanismein  tbiszowao/  cbne* 
^iQfaDísB  rozsveny)  síq  pomíQdzy  Ostrogotami,  Gepidamí,  Longobardami, 
hWandalami,  Alanami  i  Swewami,  wi^c  Ulfilas,  Walena  i  Frídigeiu 
JbQfli  poiredoio  przyc^o^  do  saraženia  arjauizinem  •  tych  wszyBtkicfa  nie* 
ypiaokich  ladów.  A  by!  to  bardzo  graby  i  pogaústwa  bliski  aijanizm, 
i^nyst^pny  dla  nieokrzeBanych  nmysiów  barbarzyáeów,  który  zamiart  Troj- 
ic katolickiej  formalnie  trzecb  Bogów  wprowadzat,  t.  j.  Boga  jedn^o. 
I^ÍHdwyiszego,  prawdziwego,  níestworzooego  we  wtasneg  sabstaocji,  t.  j, 
yOjfea;  dragiego,  mniejszego,  od  Ojca,  z  niczego,  albo  tei  z  sabstancji  Ojca 
fttworzonego  Boga,  takže  ve  wlasncj  zabstaocji  (t.  j.  Syna),  i  bez  por6- 
^wiiaBia  nižszego  od  nicb,  sliiž^cego  im  Dacha  áw.  (cf.  oprócz  wyznania 
mfilasa,  liaty  áw.  AwUa  z  Yienny,  písma  éw.  Faigencjima  z  Ruspe, 
Wigiljnsza  z  Tapsos  i  wielu  innych,  pisane  przeciw  niemieckim  aijanom 
„owego  ezaso).  Arjanizm  byl  dla  tych,  choé  dzikicb,  nieokrzezaoych,  ale 
L^itle  zalei  posiadaj^ych  narodów,  najwi^kszém  nieszcz^iem.  Bo  nie* 
Ijylko  pozofitawil  je,  mimo  przetlamae;ienia  Biblji  na  ich  j§zyk,  w  pewnym 
Todzaja  pogaáskí^o  chrzekijaústwa  i  skrzywi}  ich  charakter,  ale  nadto 
aiaokrzesane,  qadliwe,  nieomiej^tne,  a  méciwe  duchowieástwo  aijaúzkie 
■Mo  8ÍQ  glówn%  przyczyn^,  že  paástwa  Ostrogotów  i  Wandalów  zapelnio 
mizzczone,  a  królestwo  Borgondów  tak  rychto  swcj  samodzielnoáei  pozba* 
^vlone  zostalo.  (Sckródl).  X.  F.  S. 

'  FrídvaMszki  Jan,  nr.  is  Gmd.   1740  r.,  w  16  r.  žyda  m^i^W  do 

'jezmtów,    wykUdal   nanki  matematyczne  w  Koloswar.     Walawi)  síq  jako 
'  mineralog  Siedmiogroda  {Mineraloffia  magni  principátu*  TranftfJvaniaů^  Ciaa- 
diopoli   176  7;  Dii9erU  de/erro  et  de  ferrariis  Hungariae  et  Trantylvamae), 
'MaijaXeresa,  cesarzowa,  wyznaczyU   mn  nagrod^  za  wynalezienie  nowego 
'q>osoba  Cabrykacji  papiem.     Po  zniesienln  jezoitów,   F.  piastowa!  róžne 
godnoáci  dachowne;  f  1784  r.     Z  rozpraw  jego  historyeznych   zaslogig^ 
na  wspomnienie:  Beges  Hungariae  Mariáni  tx  antíquútmtM  diplomaiiě  aliisque 
mamueriptís  conscriptí  (Viennae  17  75);  Herůes  Utmgariae  Mariáni  ex  ant. 
diplomatis  etc.  (ib.  t.  r.),  i  in. 

Fríedhoff  Franciszek  Melchjor,  nr.  22  Marca  1821  w  Appel- 
hnsen  pod  Monster,  od  1848  r.  príwatdocent,  a  od  1869  professor  moral* 
noáci  w  akademji  monastyrskiej.  Napisa):  Stahu  primi  horninu  tvpema' 
úaralis  ei  indebitus^  Monst.  1850;  Qnmdriu  der  koth.  Apologetík^  ib.  1853 
(tkrjrtykowany  zato  dzieřo przez i%u«fyuDin'a  w  Katolíku^  Aag.  1855);  Do^ 
gmatík^  2  t.  ib.  1856  (skrytykowany  przez  CUment'a)\  Veder  dieKraftder 
mensehl.  Vemunft,  ib.  1860;  AUgemeine  Morai^  ib.  1860;  SpeddU  Moral^ 
ib.  1865.  Prócz  tego  Kaiania^  Jfoimyilania  i  t.  d. 

Friedrich  Jtn,  nr.  18S6  w  Pozdorf,  w  Oberfranken,  oczyt  sí^ 
w  Bamberga  i  Monaefaiam,  r.  1859  zostal  ksi^dzem  i  wikaijaszem  w  Markt- 
Scfaeinfeld,  1861  doktorem  teotogji,  1862  príwatdocentem,  a  1865  pro- 
fsQBorem  teol  w  Monachiom.  Przyjaciel  Ddllingera,  ndawssy  si^  do  R^rma 
w  ezasie  sobom  watykaúskiego,  dostarczal  ztamtýi  mateijalów  do  arty- 
kidów  o  soborze  watykaňskim,  pomieszczanych  w  Oazeeie  aygsburgtkiej 
(1869  Marzec);  prowadzi)  intrygi  pko  ogloszenia  dogmata  nieomylnoéei 
papiezkicj,  wreszde  otwarde  wyst^pit  jako  tak  zw.  staro-katolik.   Napisat: 


7ujŘřnutiia.  5r*j^nL :  *  *  *.  Ths  ii  u»ary  Jsc  ia  £&  Barfnila  Cocneiy;.  joiÉ 
-.a  -íř«:2T»í  -I  -ztruiiiri  Tí    ▼  "ScuiíBei  jbs  3EicarLuá.  ^r  *r i  I  g.  *»);  i 

v  io*rf»r:ř»  liutnii^rrtz.  iierv^zs  lan.r  inme-i£  -v  Taii^Hifiirgie^  aastni 
iinrnaf  ▼  '^ jmxívx  in^i :  -ae^L  it^ť.  i  : '  ?  j  7  ic=a£  nnfanpm.  Do  -  ■  á'j:  7 

▼  '▼.isříira.  i  :  'l ;  laďr.i  wn^veiaikieai  ilixm2ó<v  ▼  lesBiuarjiim:  Hí 
r  yíwii!riTnrt  aui  j^.e:í :  ▼inínazríTy'  ▼7ÍiŤaii  ráLg^i  iX&  sczidestów  fl 
í.^0  ▼  ini'v-'»r»3^t»ťse  -ritf^enSiCjn.  i.  :  ■»■•  *  nsar  inaosDcsBm  smkm 
.iani;í  *¥  ''':<!řLiin.  J^řnn  i*.j*nie  -r^rTič  la  a.  ii  eesarx  Frmria 
;  í  i  r  ařiWyr  *  V>íiiiti  ▼t-sci  cisní^t  ilii  iwasckíem  liacnawttúPí 
an'/  4i^  ▼  iii»;  3iÍ»:íÍ2:<»r    tnrii-Twia    ▼^zj^sciidi    i:*«zii   cateico  impeni 

.mnisevitífHi    i  iŤ<!a    iii!:i'i  vi»^:r?,    pi-Tfigii zabučí    i7    it^fewnrrfb    g^jétnuD 
5rx:ft  :  kiiarviiflitiri    ttsn   i:ú!aiix  rvi3iOT    ^''TšnftBMKJM!.    wrófl 

víAn  iv"Ti  •»  Ťr.  ř':-.r.^s.  Tii  z:l-::v:»í  -.jiíviíiší  poscsrskie  ^fsA 
lí-^-TF^i^iz^  v?i  ^.fir '.laie  r*:í:i.eÁ!:e.    k::;;r»  i  ivím  •inr&ijwíeiisifem  3Č^ 

í.i:*ř!*í:zni':nF*.  kí.}r»  :•:  r.  :í2í    T-f-j-vií  .* :  ťv:-*e?.    Cai.  i:  PajiL  l*3í* 

iex^'*.h.r'  f.r  'íiruitiz^m    ií?-  / i. -.'.-j.' -'';;>,    ň  1.    Wi^i.   :*).} ^4;   Z«rJl 

rím  ň/!v:7íii^..f7M.i:^rT-i:.'ite /ír  it;  z-a.zi  FIin.ci^tiu'ciiAde  ecc..  ib.   l*li:  -* 

-rU^^ti  -Ur  nágfterfTi  Zf-:.  ib.  I*!"?:  £'u  ^Zé  fcii  wíie  '-''iH4f«?if.^.iif '' 
í'^..'/*:A<ř  R^-ichiii.-uj  'Ur  .^'MTiU  Ur  Jiiijir,  \  zesayty,  ib,  1S2!— í' 
AV^í  B*'Uy\jt^n  úhtr  rfL-r  :§€  S':-\r'fifn  ýi"  OirúCe:i  ch^tď  Untertchiedi 
0>'^/^Mman.  ib.  I*  li:  6'-f.li.ií:-n  -ij^r  -iu  Ojire^rirfTi  etc,  ib.  1S12;  5"* 
'iír  ^V'>í<ř»»*-^'f?n.f  ven  iexner  vo^^rrOi irf/i  ^ařď  Jjr-TeMCídt  in  P^td^-jtn,  * 
2Í0»:   OedjAk^n  da  E'rutfj  ii  Un  '/'i/ii  'Ut  Zl«o.«£Jíi«.tď#,   ib.  1815:  í* 

Om^  pr akt 4/: her  Vortráje  zur  B^/estijun^j  «in  GÍBt^-iM^  der  T^€ml  *.  4 
fri^išnhtU^  3  t  ib.  1820:  />/<  /Vwr  'iřr  .VínA:4#n^^>,si0i^,  eůt  Erbs^ 
t^^i^th  ffíT  dí^,  Foglftnzeiťy   UiAui>j€n   yeUtli<:\e    gehiUai     zu    :St,  JPc4un  íř  If 

Charw^ha  fúr  die  Prií$ter  u,  Alumrum^  pnez   «   lat«    ib.    IS29 54;-^' 

Jte»ir/r»*ytřn,  1823  —  34;  Standeneihl  mit  €in€r  Ci^i^rsícki  der  lyHekuik^^ 
iMU  u.  Besckwerdm  dďr  hóhďm  Stdnde^  ib.  1808;  Bemerkungm 


FríiL— Frilzlar.  637 

imteUecíueUe  v.  moralísehe  Bildung  der  heramwaeh$mden  Cleríker^  ib» 
1812;  Darstellung  der  hóhem  BťldtmgsansíaU  fůr  WeiipriisUr^  ib.  1817; 
Die  Weike  dee  Pritiiers;  AbhandiMing  uber  einige  dringauU  Verheeserwngen 
bei  dem  Unterriehte  ti.  der  Ereiehwig  der  Jugend,  ib.  1830.  Prócx  tego 
wydawal  Czasapísmo  Uologiczne  1818 — 1826  r.,  w  któréra  wi^kszm  czfsč 
artykalów  treáci  moraloej  jest  jego  pión.  FUu  i  Stback  po  nim  redtgo- 
wali  to  pismo.  {Sckrodlj.  X.  F.  S. 

Frísí  Pawe),  nr.  1728  w  lled|joUiDie,  barDabitJ^  aczji  si^  mate- 
matyki,  a  nastupme  w  Pawji  i  Lodi  teologji  i  filozoQi;  r.  17&3  bj)  pro- 
fessorem  filozoQi  w  Pizie,  17  64  prof.  matematjki  wMedjoIanie;  um.  17  84. 
Kapisal:  Disquisítio  mathem.  in  causám  phyhcatn  figurae  et  magnitudiniš  tel- 
buris  noštrae^  Med.  1751;  Saggio  della  morale  filoeofia^  Lugano  1755;  De 
mtmosphaera  coelestium  ccrporum^  Lucca  175S;  Saggio  šcpra  íarchiUtlura 
gctica^  LiYorno  1766;  I/e  graviiate  itniversali  corporum^  Med.  1768;  Coi^ 
mographia  phyeica  etmathem^j  ib.   17  74,   2  t. 

FrítZ  Samuel,  jezuita,  ur.  1656  r.  w  Trautenan,  w  Czechach,  do 
sakoDu  wst^pit  r.  16  73:  r.   1684  poslaný  na  missj^  do  Ameryki,  nawró- 
cil  wiele  pokoleá  nad  rz.  Marannon  (rz.  Amazonek).  Wycieňczony  trnda- 
>    mi,  dla  poratowania  zdrowia  uda!si^(i689)  do  osady  portugalskiej  Para, 
przy  ujscin  wsporonianej  rzeki.    Gubernator  portugalski  kázal  go  uwi^ič, 
!    niby  jako  szpiega,   i  dopiero  po  2  latách   wypuácit  (i69i)   na  powt6rny 
rozkaz  dwom    lizbolSskiego.     Kiedy  jut  F.    przez  wspótbraci  swoich  byt 
I    oplakaný,   jako  umarly,   nagle   zjavil  8i§  mi^dzy  nimi  w  Petas,  przy  lú- 
tfciu  rz.  Napo,    dok^d  go   gubernator   z  honorami  odprawit,    z  polecenia 
}    swego  rz^du.  Z  Pevas  udal  8i§  F.  do  Limy,  žeby  žebrané  przez  siebie  obierwacje 
oaukowe  o  rzece  Marannon  zakommunikowaó  wice  królowi  peruaásláemn. 
Wrócil  potem  (1693)  do  dzikich,    mi^zy  którymi  poprzednio    apostoto- 
i    wal,  a  po  drodze  obserwowa)  rzeki  od  poludnia  wpadaj^ce  do  Marannon. 
Z'tych  obserwacji  olotyt  mappQ  rzeki  Marannon,  wydan%  najrzód  w  Qnito 
i    1707,   potem  m  LeUres  éJifiaiUee  t  XV,   1717  r.     La  Condamine,  który 
I    póžniej  szedl  t^  sam^  drog)  co  F.,oddaje  wieikie  tej  icappie  pochwaly.  Dodač 
^    Irzeba,  že  F.  byt  pozbawiony  narz^dzi  potrzebnych  do  oznaczania  stopni  ne- 
I    rokoéci  i  dlugoáci  jeograficznej  owych  miejscowoáci.  F.  nadto  posiadal  zdolnotci 
,    do  sztuk  i  rzemios).     Obrasami  swego  p^zla  ozdabial  koécioly  missyjne, 
sam  ukládal  piany,  byl  rzežbiarzem,  ci^l)  i  in.     Na  missji  mi^dzy  8wemi 
Indami  przežyl  40  lat.    f  28  Mar.  1728  ▼.  1731  r.  w  Xeberos,    bliska 
Laguny,  miasta  b^%cego  przy  ujsciu  rz.  Guallaga.  X  W.  K. 

,  Frítzlar  (biskupstwo  i  klasztor).  F.  nálety  do  najdawnicýszych  miej* 

^   acowosci  árodkowych  Niemiec.     Zt^d  chrzeácjaúska  oáviata  na  Niemcy  síq 
rozlala.     Jož  7  32  r.  založyl  tam  s.  Bonifacy  (ob.)  klasztor  i  sam  wnim 
,   pocz^tkowo   przewodniczyl;    lecz  poriewaž  dla  licznych   zatmdnieá  ez^sto 
musial    wyježdžac,    przeto    przeložeústwo  powierzyl  Wigbtrtouň^    opatowi 
%  klasztom  GaUtonlury.     Slawa  szkoly    klasztomej    rozeszla  si^  wkrótce 
w  dalelde  strony,  a  i.  ^Sturm^  zalotyciel  Fuldy,  i  Megingoi,  bp  wflrzburg- 
tki,  byli  pierwszyroi  jej  wychowaňcami.     Dlugie  wieki  zachowal   klasztor 
'  ten  Bwoj)  slaiv^:    synowie  najznakomitszych   rodzin  odbierali    tam  nauki 
i  wTchowabie,  i  wielu  z  nich  piastowalo  potem  w  swiecie  najwyžsze  godno- 
*   i€i^  tak  ducLowne  jak  cywilne.  F.  bylo  biskupstvem.    S.  Bouifacy  bowiem 
'    vrz4dzaJ4c  w  srodkowjch  Niemczecb  stosnnki  koácielne,  uatanowil  dla  lles- 
^  8ÓW  bpstwo  buraburgskie  (ob.),  a  w  skutek  biizkiego  si|8iedztwa  Saksonóir,  na 


«38 


Tffnmr'— -rffMMK 


-■tolieo  Msirapif  pnenaajl  Bonborg,  tak  i  Btt«7  Jak 
'Lees  skoro  ipokc^íejsie  naiUty  czaty,  nl|piH 
Uíikíego  Frítzafam,  bo  tepiej  íb  l^lo  tmOké  ú^  w  okala 
khntoni,  anileli  ns  nienrodajiiflj  i  Iwimwtmtf  géna.  JíiMH  ntger  Éto  « 
píerwnego  bps  Boraborgn,  to  i  pewnoád^  n  Jigo  ■■■j^pcj  Migimpai 
-■Urfka  bísknpia  do  Frítzlar  pnmiksíoDf  natahu  Leci  wm  Ěaům^W^l 
giagon  i  bisknpstwo  to  upadlo.  Skoro  bowiem  n  Karote  W. 
wie,  a  z  Dimi  i  Hemoirtt  cbrzešcjaátwo  prajj^li,  iirtaiioiHuao>  Iprtvo  ft\ 
demborDeúskie,  do  którego  i  HcMj^  takioáik^  pngrlfflHmé.  Ták  f^t 
bpatwo  Buráburg-Fritzlar^  ustanoirioiio  glównie  w  tp^  eolo,  áíbgr  VoikV'{ 
aijwaé  chnBekjanísm  w  fnakoáski^  Heaiji  i  ininfinal  go  po  aa  gnahii 
aaksoň8k%f  spehiilo  w  lupehioéci  swe  sídaníe;  a  prowfauje^  Aa  klfqij 
-glównie  biskapstwo  to  postanowiono,  loataly  pffqrl|e«Hie  db  Mtjb|<B| 
mdguockiego.  Oprócz  dziel  w  art  Bnraborg,  ob.  jesiem 
Cresch.  hessischer  St&dte  aod  Stifte,  Casiel  1841 — 49,  9  i.  s 
ijnoem  (oba  tomy  wjl^cznie  o  Frltzlarse).  (StUen),  JL  F.S, 

Fríol  (wlosk.  ChidaU,  ChňdaU  del  FrM,  Chtitad  dti  F^rudi;  bm 
Friaul;  oiemiee.  Frimd;  dawniej  Fen  um  Jvin),  stolica  ksi^wa  tfgol* 
swiska,  w  królestwie  Longobardów,  do  r.  1866  pod  panowanlem  Aat^t 
kóWy  dzié  w  wenecko-niantaaňskiej  prowíDcji  Udine.  F^  b jlo  atjfofi 
atolie%  bpiii,  pod  zwierzcfaDictwem  patijarcbów  akwilcdakieh;  Atom 
r.  462,  wras  x  Akwilej),  podnioslo  n^  póžniej.-Ok.  r.  rag  patijadi 
akwilejski  Kalikst  prseníól  x  Akwilei  do  F.  swoj%  reiydeiicj^'  il^ 
^patriarcbatns  aquilejeaús  y,  forojaliensis*;  leos  patijardurt  taa 
tttworzenie  patijarcbatn  Grado,  a  póžniej  i  prowfaieji  aalaftvfMi 
<ai  1  r.),  zredakowaDj  xoslal  do  szcsQplydí  granie  w  aunaj  tifta  L» 
bardji  ( WilUeh,  Ifandb.  d.  Kirchl.  Geogr.  I  27  7).  F^ww.  Jk^m, 
Annali  del  Fríoli  (od  r.  614 — 1797),  1858 — 68,  6  t.  F.  w  dnoM 
koicielnych  pami§tDy  jest  synodem  prowiQejonalnym.  Baroi^jiis  (iaii'^ 
an.  791  D.  6)  datf  tego  synoda  podaje  r.  791,  poniewat  w  pnÉriii 
aynodalnyni  powiedziano,  že  odbyl  sig  w  23  roka  Karola.  Laa  li^ 
jest  synod  wloski,  przeto  trzeba  liczyé  23  rok  panowania  |r»ml*if 
w  Italji  (t.  j.  od  r.  7  74),  a  nie  we  Franeji  i  Niemczech.  3yB0d«i|íj 
odníeéó  naležy  do  r.  796  {Pagi^  Grít  AnnaL  ad  1.  c);  awolalgoMHI 
patijarcha  akwilejskí.  Z  przedmiotów  dogmatycznych  iichwaloiio  fngk 
-de  wyraza  „Filioque"  do  skladu  wiary  u  potQpienie  adop<4mnÍ8aia;  i^ 
acypUnamycb  zaá  nstanowiono  14  kanonów  wzgl^em  retormy  dndM^ 
itwa,  xakonnic  i  wzgl^em  malžeňstfr.  Akta  tego  aynodv  i^  Mm 
Conc.   Xin  880  i  w  &  Faulim  (ob.)  Opera.  Cf.  HrfeU^    Coiidli(iga*| 

Froelích   Edward,  jeden   z   najpierwszyeh  nvmlraimtiyków  tM^I 
XVIII,  nr.  w  Gratzn,  w  Styiji,  i700  r.;  po  nkoáczeiila  nuikw  Wiii*l 
i  Leoben,  wst^pil  do  jeznitów,   wykladal  w  ich  azkolach  naiiki 
tyczne,   bistoiJQ   i  in.;  po  založenin    Theresianum  w  Wiednio  (1744  4| 
mianowany    bib^otekarzem  tego  zakladu  i  professorem  hialoffji  i  um 
ologji,  obowi^ki  te  spelnial  do  áraierci  (7  láp.  1768  r.).     Ha^sabW 
Mtas  ret  numariae  veteris  (Yiennae  1783);  Appendúnda  ad   nm 
storum    et    Caetarum    (ib.   1734);    Diés.    de  numU  maneiaria 
-eufpa   vitíošis  (ib.  1736);  Atumadverstoneš  in  quosdmm  numoM  «€to«  M 
:1788;   ed.   alt  corante  Franc.    Gorio,   Florentíae  1751); 


FroeIíoh.--FrtbfOÍianMr.  639 

duae  fu>vae  ad  nutno*  (Tien.  1744);  AmntUes  eompendiarn  réffum  ei  rentm 

Syriae^    munis  veUribuM  lUutíratí^    dedueti  ab    obitu  Alexandři  M,  ad  (ku 

Pomp^  m  Sffriam  adventům  (íb.   1744;    ed.  alt.  ib.   1754,  dcielo  mtaB 

do  iroxamienia  hístoiji  kflí^  Machab^skich,  cboeíaž  w  niektóiycb  panktiA 

poprawiooe    pnez  póžniejszjch  arch^ogów);    De  fontibus  hist.  iSjrr.  (ib. 

1746;  cf.    Machabejskie  ksi^i);  Dubia  de  Aiinnisari  aUorumque  Armemoš 

rtgum  numis  et  Arsacidarum  (1754);   Begum  veterum  numimata  aneedot^ 

studio  Franc,    Ant,  eom,  KhecenhúUer  (i752);    A4  numiemata  rtgum  vetě^ 

rum  aaecdota  acceseio  (1755);  De  famiiia  Vaballathi  numie  Hlustraia  (l  76S). 

To  ostatnie  dzielo,  traktnj%ce  o  ksi^t^tach  PalmíiT,  wjdal  o,  KhÁ  i  do- 

.     dai    przy   niém    bjograde    F'a.     Trzy  pierwBze  rozprawy  praedrnkowaiio 

I     zostaty  rázem  p.  t.  Quatu&r  tentamina  in  re  numaria  veteri^  ed,  alt,  Yien. 

I     17  87;  ib.   1752.     Wiele  innych  traktalów  DmniEmatyczDydí  Fa  ob.  De 

^     Badcer^  Biblioth. 

^  FroiS  (t.  Frait)  Ladwik,  jezuita,  sJawny  missjonarz,  ar.   1528 

-r    roka  w  Beja,  w  Portagalji;  r.  1548  adal  8ͧ  z  o.    Barzée  do  Indjí,  po- 
^    tém  (1563)  do  Japoaji,  na  ehwil§  przdd  rewolucj^,  która  pozbawiia  bt>- 
nu  króla  Kobo-Saroa,  przychylaego  cbrzešcjanizmowi,  a  wyniosta  na  jego 
miojsce  stronnika  bonzów.     Nowy  wladca  zacz^l  gwe  panowanie  od  pno- 
éladowania    missijonarzy    i    katecbameaów.     Froč    bylby    si§   sta!  zaras 
a  pocz^tka  ofíar^  tego  przešladowania,  gdyby  go  sami  wierni  nie  znie* 
"    woliii  do  akrycia  ii§;  do  koúca  žycia   (f  159  7  r.  w  Xaogasaki)  praco- 
^    wa^  z  nieslycbaném  powodzeniem  na  tej  missji.     Jego   niektóre  sprawo- 
^   zdania    missyjne  znajdaj^  síq   przetožone    na  j§zyk    laciáski  ap.  /.  Hay 
'    (ob.),  De  reb.  Japonic;  inne  wylicza  De  Bacher^  Bibliotb.  1  19  75. 
'  Frohscbammer   Jakob,   ar.    6    Stycz.  1821  r.  w  Ilikofen  pod 

^   Stadtambof  (Oberpfalz),  aczyl  síq  teologji   w  Mooachiam;  r.  184  7  zostat 
*  kurzem,    nast§pnie    dr.  teologji,  od  1850  do  55  r.  miewal  od<*zyty  na 
^  fakaltecie  teologiocnym  w   Monaebiara,    1855  professor  filozoQi,  walczyt 
^  pko  mateijaiizmowi,  brooií  generacjanizmu  (ob.)  i  t^  obi-on^  swoj^  frywo- 
'  lal  krytyld  teologów  katolickich.  F.  dostawszy  síq  za  prac^  8woj%  o  genera- 
cjanizmie  na  indekz  (1857),  rozpoez^l,  jako  professor  fílozoQi,  walk^  pko 
■'  kongregacji  indeksa,  powoluj^c  síq  na  .wolnošč  nanki",  nie  poddat  síq  powa- 
dze  koácielnej  i  dla  te^  nareszde  zostal  zasaspendowaoy  (186S)  od  ka- 
k  plaástwa.     Cala   filozofja  Fa  polega  na  woloomyilaej,  raejooaiistowskicg 
'  teologji   i  zdradza    nieznajomoáé    poprzednieh   systematéw  fílozoficznyob. 
^  Dowodzi  tego  dobrze  jego  Wmí^p  do  filozof  ji  (Eiaieit.  in  die  Pbilosophie, 
f    1858),  jakim  chdal  filozoQo  zre/brmowač,  gdy  tymczasém  samo  przeciy* 
I    tanie  kantowskiej  Krytyki  czystego  rozamn  przekonaloby  go,  jak  polní*- 
^  ^zenie   jego    daremné.     Odt^  F.  coraz  wl^cej  zwraca!  s:q   do  racjonali* 
i  4una  i  w  ogóle  racjonalistowskie  tlomaczenie  ďirystjanizma  nwaža  za  czy- 
tf  st^    i  najwyžsz)    prawd^.     Napisat:  Beitráge  zur   Kirchenge$'jh.^  Landsb. 
gr  1850;   Von    den    Charitmen^  ib.   1850;    Ueber  die  Diferenz    zwiseh-.i  der 
^  Jcath.  u,  der.  pdagianisehen  Lehre  von  der  WiUengfireiheit^  ib.    185o;   Veber 
%  den  Ureprung  der  menschlichen  Seele^  M&ncb.   1^4;  MenechenseeU  u,  Pkg^ 
^'mialogie    (przeciwko  Vogťowt)  ib.   1855;     EinleinUmj   in  die  PkHosnphie  «. 
%-Grundrist  der  Metaphysik^    ib.  1858;    Ueber  die  Aufgnhe  der   NaturpkUo* 
^  ^mbphie   u,  ihr    Verhdtíniss    zur  Naiuruňzienechaft  mit    Untersuchungen    uber 
0  Teologie^  Materie    u.  Kraft^  ib.    1861;  Dit  hiet.—poUtizehen  Bldtter  u.  die 
f-^rtiheit  der  Wiseenechtft^  ib.  1861;  Ueber  da$  Becht  der  neusren  PhSoeophU 


4. 

lvi 


fiiO 

fijben  tr.    ProtestaaUn,  ib.  1864;;Z>M  CMUmCAmi  ik^d*^ 
^insckaftt  Wiea  1B68.     Wydawal  nadlo  Áthmdfm^ 
fičme,  Monch*  1868— -64.  Cf.  Die  Oongrcg.  des  Indev, 
der  jODgsten  Angriffé  F'8  gegen  diefldbe,  M$ba  ISf  t., 

Fromage  (czyt.  IVamaiJ  Piotp,  jeaite,  ar.   it^; 
w  LaoD,  po  nkoňczenia  nauk  teologiesnych  wpiaBj^am 
lat  w  Egipcie;    przeszedl   potem  do  Syiji.    Nie 
apoetoj^waiiiu,   przeložyl  przeszto  80  dde)  reli^ioreh  na  Jflvgck 
i  drokowal  je  w  zi^ožodcj  przei  liebie  drnkami  jiinj  hliiitaaii 
weir,   w    górach   Dnizów,   z   Bsyma    sprovada^  cawfiiHi|ri   i 
W  Alepie  tak^  mia!  powagQ,  ie  d^c  soacsoí^siQgD  w  iniaérfa  ^ 
ai^wzi^to   bei   oiego;     laprowadzil  kazania  po   koáciobah    au^eaiiiil 
i  w.  íd.  dzie)  požytecznych  dokoná).    Um.  10  (o.  88)  Onid..  A.f4aj:.á| 
J)ě  JBacker,  Biblioth.  I  1979. 

Fromm  (▼.  FromtniusJ.  I.   And  rzej,  rodem  a    Mtfďji  hoM 
bnrgskiej,  ok.  r.  1647  byl  nauczycielem  gimnaijnm  w  Ssosednie^  1M| 
proboazczem  Interaúskim  w  KOln  nad  Spre%,  1667  cslonkiem 
kcmsystorza.    Žjl  on  w  czasach,  kiedy  w  Niemczech,  a  awlanam  w  tel 
deborgji  kalwinizm  bral  górQ  nad  Interanizmem.    Elektor  brand8hiii| 
Fryderyk    Wilbelm   stan^   ivyražnie   po  slronie   pierwneffa  i 
kaznodziejom  zabroni!  (edykt  3  Czerw.  1668  r.,  dmgi   le  Wiaai.lllf)| 
mówié   coákolwiek   nbIižaj%cego  przeciw  teelogom  kalwiúaUm.    LitflOT 
odnieáli  ai^  z  zapytaniem  do  fakoltetów  teok)gicznych  w  "irtmatait,  řn 
Lipska  i  Wiltenbergn,  jako  tet  do  ministrów  Iryznaá  w  fiamboiga  i  fr 
zymbergn:   czy   naležy  sig  poahiszeústwo   wspomnianyig  edjklam  fai|á| 
elektora?    Z   Norymberga    odpowiedziano   twierdzfco;    leča 
przez  Caloy'a  odpowiedž  z  WitteDberga  brzmiata:   y^kalwini  9%  olauifm 
cierpieó  loteraDÓw  i  nie  pot$piač  icb,  bo  nie  mog%  im  sarsucii  MaíW" 
czego    b}§dn;    lecz   nie    možná    tego    samego    powiedzieó  o  Intaniť 
(K.  Ad.  Menzel,   Neuere  Gescb.  YIII  426).     Elektor  jednak    avifír 
8tanowienia    áciále    przestrzega}.    Fromro,   b^^c  wte^y  ioépektona^; 
ce^i  KOln,  raz  odezwa)  síq   z  powodu  takowego  post^powaniA  kzítá^^l 
Jnteranie    doznají  gwaltn  od   kalwinistów."    Ksi^   kázat  daó  Fiia>| 
row%  za  to  nagan^,   na  co  F.  odpowiedziat,   2e  mówil  to  ^Iko,  eo 
anniienie  dyktowalo   i  že  obst^'e  przy  tém,  bo  rzeczy  boskie  do 
Boga    nalež)    (Mtneel    op.   c.  s.  4  89).     Dodaó  trzeba,  le  F.  mei^l 
fanatycznej  nienawiéci  wzgl^dem  kalwinów,    žy2  nawet  w  dobrých 
kacb  z  Bergius^em    i   Sto8ch'em,   predykantami   kalwiAaldoii    na  dfa8| 
elektora;   lecz  jako  czlowiek,  który  przedewszystkiém  azukal  piamllf,  i*| 
iDógl  znosió  arbitrálnej  interwencyi   w  rzeci^  anmienia.  •   Opffócs 
ksi^e  Fryderyk  Wilbelm    oddálit  F'a  z  konsystorza^     F.  wtedy 
8wój    kraj,    udal  síq  do  Pragi   i  tam  oglosil  vryrzeczenie  aiQ  awyckH^I 
dów:    Andrea   Frommen,  Wiederkebrung    zur  katholiachen  Kircbei  da* 
er  die  bistoriam  und  Motiven  in  Drack   zu  geben  nOtbig  erachtet,JM 
1668.     Wst^pil    potem    do    stann   duchownego;  žona  tei  i  d»cd  pa4 
do    klasztoru.     OdzDaczyl   ai^  jako   gorliwy   kaznodaicja  i    um.  ISM^I 
jako    kanooik   w    Lutoroierzycn,    w    Czechacb.     Ma  aig   roznmíeé,  ii  !• 
przez  protestanckicb  pisarzy,  jak  prawie  každý  prawdzlwy  kon«ertj1iir| 
atawiany  bywa  za  czlowieka  „pessimi  ingenii."*     0&  Sosm^  Die  Coaai^ 


potv^l 


Fromm.— FrttkUioz.  641 

Til  333,  gdzie  si§  takže  ziuydíije  irspomoíane  pismo  F*a. —  2.  F.  Jan, 
jesuita,  morawczyk,  ur.  1685  r.,  wyUadat  fíiozoQ^,  hyl  nastupuje  dde- 
kaném  íakulteta  teologiczDego,  kauderzem  i  prefektem  stndjów  w  oni* 
wersjtecie  olomunieckim.  Um.  s  Grud.  1739  r.  w  Oiomaáca.  Wjdal 
kilka  pism  teologicznych,  które  wylicza  Ue  Backer^  Biblioth.  I  1982. 

FruktUOZ    (Fructuoius)^    arcbp     Bragi     (bracarenaU)^    áw.    (16 

Kwict.).    Do  wielu  znakomitych  ladzi,  jakich  Koációř  wskazaó  može  z  cza- 

iów  panowauia  Wizygotów  w  Iliszpanji,   naleiy  i  é.  Fraktaoz.     Pochodzil 

on  z  rodu  królewskiego  i  od  dzieciňstwa   czut   siln%  skloanoáč  ka  žyciu 

pusteluiczemu.  Po  smierci  rodziców  tatwo  móg)  juž  swój  wykonač  zamiar^ 

ale  wprzód  cbciat  si§  ksztalcié  w  szkole,    jak)   urz^dzi)    bp  Palencji   dla 

oauczaoia   swoich    klcryków.     ZnaczD%  cz^sč  swojej  mig§toosci  rozdzielit 

pomi^dzy  ubogích  i  swoicb  wyzwoleáców  i  na  zbudowanie  wielu  klasztorów. 

Nigslawuiejszym   z  tych  klasztorów  byl  zbudowauy  w  pobližu  Yierzo,   na- 

zwauy  póiniej  Complutum^    poniewaž  poéwi^ony    byt  áá.  Justynowi   i  Fa- 

1  storowiy    m^czeDoikom  z  Complutum    (dziš  Akala  Henarez)    w  Kastylji. 

I  Z  pocz^tku  sam  F.  przewodniczyt  ternu  klasztorowi,    ale  póžnioj    dal  ma 

•  oddzieJoego  opata,  a  sam  usuo^l  síq  na  pusty nig,  aby  tam  surowe  i  umar* 

I  twione  prowadzič  žycie.     Przyplyw  do  jego  klasztorów  byl  ci^gle  wielki: 

,  nietyiko  pojedyáczy  czlonkowie  rodzin,  ale  cale  rodziny  z  ojcami,  synami, 

iODami  i  córkami  szly  na  žycie  zakoune.     W  takich  okolicznosciach  wiel- 

;  kie  bylo  niebezpieczeústwo    dla  porz^dku  žycia  zakonnego,    tém  bardziej, 

že  uie  jeden  garnsil  síq  do  tego  stanu    bez  žadnego  powolania,    a  jedyníe 

.   celém  uwoloieoia  síq  od  ci^^rów  publicznych.     Król  ograniczyl  liczb§  za* 

,   kooników;  ze  swej  zaá  strooy  Fr.,  dla  zapobieženia  možliwym  nadužyciom, 

napisat  dwie  regnly:    jedu§  {regida  monoética)  dla  klasztoiu  w  Complutum, 

^^g^i  zwau)  pospolitý  {regula  motiastica  communis)^  dla  innych  zakooni- 

ków  i  zakonnic  (Cf.  HoUiemi^  Cod.  regular.  mouast,  par.  II  s.  13  7).  Re- 

,  gula  koropluteúska  jest  po  wi^kszej  cz^hcí  wzi^ta  z  reguly  éw.  Benedykta: 

przejgta  jest  ona  duchem  surowej  pobožnošci,  zupeloego  zaparcia  si^  i  pra* 

wie  šlepego  posluszenstwa.  Žáden  np.  zakonnik,  bez  poprzcdniego  blogo* 

slawienstwa  przeložonego,  nie  mógl  wyjí^ó  ciernia    z  ciala,  ani  paznogci 

obci^č,  ani  ci^žaru  zložyč;  zakonnik,  maj%cy  wzglgdem  kogo  myáli  nieczy- 

ate,  tracil  swoj§  tousur^  zákonný  i  zupelnie  na  lyso  miat  ca}%  glow^  go- 

lon%;  wszyscy  ioni  zaá  obowi^zani  byli  pluč  mu  w  twarz  i  przez  6  miesÍQ« 

cy  w  šcislém    zostawal    wi^zieniu.     W  regule   pospoliuj   Fr.  tak  urz^dsa 

žycie  zákonné,  aby  m^žowie  z  žonami  i  z  dzieémi  swemi  malemi  w  jednym 

klasztorze  mugli  mieszkač  bez  wielkiego  niebezpieczeústwa.  M§žowie  z  sy- 

námi  mieszkali  w  jednej,  zupdnie  oddzielnej  czeéci  klasztoru,  a  žocy  z  dzie- 

wczyukami  w  drugiej  cz^sci.     Gdy  dzieci    dochodzily  do   užycia   rozumu, 

nczono  icL  reguly  zakonnej    i  posylano  do  jakiego  koáciola  jako  ollaiów 

(oblati  a  parentilus).     Pod  kar)  loo  kijów  nie  wolno  bylo  zakonoikowi 

rozmawiac  z  zakonnic),    gdyby  j)  przypadkiem  spotkal.     W  kosciele  tež 

plcie  obie  byly  zupelnie  oddzielone.    Klasztory  Fa  mialy  vielkie  trzody 

owiec  i  t  d.,  služ^ce  do  utrzymania  žycia  zakonników,  do  podcjmowania 

podróžnych    i  do  wyzwalania  jencčw.     F.  žyl  ci)gle  w  pustyni,   ale  tam 

szli    za  nim  Indzie.     Przyodziany    w  skór^  zwierz§c%,    na  wzór  dawnych 

pustelników,    cnotami  i  cudami  swemi  przyci)gal   do  siebie  tlumy.     Gdy 

zamierzal  udac  si^  na  wscLód,   wybrany    zostal    na  bpa  Dumy  (Dumioj, 

LncyU.  T.  V.  -íl 


042  I 

a  r.  <  5  í  :lx^.xjk^mj  tí  :^  jako  »r?yHa  Br*á  * 
íeáeLe,  iei%:  s»  p-:?:*!*.  o«.  r.  4*5.  ?:<aowwj  « 
w  M^^:Á^    ik%ři  caJc  ;>«  ?rxgi>ís:-ao  íj 

wjp-Ořaísr.j  aiv.T.  %z.  If-r: -:*.  An.»  e.  cri.  5- 
a:*-  L^-^-^s-i.  An*  5*-^:.  A?rJ  il  4s:-. 

Fnisiiis  '"I»e5  Fr*ftx»  An;D-i.  jí-ie^  z 
íw.  ÍTZjkz^z')  L-jj-:::.     Ur.  w  'Ziiirírw,    w  p-yr.|:k^rh  XVI  w.;    eňmi 

icij|,  litzLt  wLi.Ii!  jť7*-«3i  gretikicL  Bji  prcb»zc=es  ca  pangi,  il 
£Uva  5W.  Iff::3Cí23  pociv?::^-!  r^  d?  Rívmii.  PrzyjjtT  do  D^wopoHI 
i^zo  zakor.G  ii^ii  r.>.  bjl  rrz^z  Li^&ki  ms  sřkretarxen  šv.  Ifňnop 
ipebiíař  pCf:é3  inse  liri-fij  zak::;!:e:  w  M*55yc:e  piervszr  ^cxjl  j^ 
gTKkiego:  w  Rrjnie  *yiíafaJ  ?:5=c  šw.:  -=.  .5  Pazdz.  1556  r.  OpHí 
F  rdaoia  3/.  I  j .>rr í  .Var;.-  ztiš  Ii^i:r-  -r  • .  .s  j  ^  ř  >-*.  - .  ^  f -» ■»  ? it^-.^TtfSKr^stř  r-TÍoí» 
qui  tuTpliuJzws  rM:  :zí2  ilom.  !:;?  i  czj*:?  prz-ilrik.'*.  przdr-íTÍ  zHs^ 
i.a  lac.  '.V >re^ci  íij.-.r-^—rf  *▼.  Ijiajřc-D  iKotdíi*  i«4ř>,  uložjř  i^ 
latin 2e  ťjnljLM^is  ib.  :5č6'.  L'9  liin-.f  -^f-i  ti  í^-Tin  rt  rí"nm  ;iri» 
/ra  řib.  1>5-:).  £/'"5r3m::j  í^  -v:írf;i;rj  .ColjLÍae  15ž2i  i  ia.  Oi.  A 
liacker,  DtblJoth. 

Fr/burg  badeňski  ^Freibarz  ia  Breíígaa,  F^htryia^\  Arfyfcí" 
sknpstwo  frylirískie  urjmowií  Papiei  Piw  Vil  i6  Sierp.  itil' 
Do  t5?o  arcTbiáka{»s:wa  calež^  biskrifst^i:  ^í?:íri5«rj7,  J/ď^uf^i,  fitt 
i  LinA^rrg,  j>o  Fnrbnrga  nale*%  kat.Lcy  w.  ks.  Badeóski^o  i  fl«^ 
kfi^w  liobenzollern:  bígmarinrea  i  Hechin^en:  do  Rottenburfa  katA 
królestwa  Wirtembereakieg.':  .:■>  Mojuncji  kar:li?r  w.  ks.  llesseo-Do- 
j-ivit;  do  Fu*if  kaioiícj  k-si^^t^a  HvíS-en-Cassol  i  dziewi^c  jara^i'* 
^•fíkSko-WeJrnarskiego;  do  L::cL.;rza  ka:  licy  ksi^šlva  Nassauskieri^ 
iKolnezo  mír^ia  FraLkfiiriJ.  Ar.:vbp5:wD  f  ry  buř  r  ski  e,  jak3  íjíSř 
w  w.  ks.  Búdeúškiem,  skhia  si^  z  czt^-i  dawaiejszejri  biskapssvi  > 
itan.ýftilieyo,  z  cz^-íci  biskupstw  :  ^trif^urjfkí-ro,  spirskie^o^  ir^r%ic^' 
Wirzhirjihejo^  bazyUjihiejo  i  r?  7t  ..'i  trj^licjo.  OprÓCí  kapitoly  ^ 
trop\>iítaíaej,  ma  to  arcybpstTo  w  Da.leúskiéin,  w  Hechin?ea  i  iinř 
řinčen  3D  J-íka:iató^¥,  8jI  probjstwr,  133  benedrja  i  230  wikariw' 
a  žatém  rázem  i,iC4  mk-jsc.  z  przywiazan^  do  meh  piecz;|  dusz.  h^ 
katolików  wchodzí|cych  w  skřail  arcybpstwa  w  184  5  r.  wyaosila,  veí* 
urzgdowej  statystyki:  w  Badenskiém  89  7,008,  a  w  obydwóch  ksi^st*** 
64,800.  ma  žatém  rázem  9Gi.čOS.  Pomiodzv  nimi  aniesskato  4i>' 
protestaLtów,  3,515  roenonisrów  i  23,258  žydów.  Ogólna  liczba  bfc^ 
ków  pigciu  djecczji,  naloiijcych  do  arcybpstwa  fryb.  wynosUa  w  iřu- 
2,250,000  dusz.  Kapitula  metropolitalna  sklada  sig  z  dziekana  i^^ 
iioników,  a  oprócz  tego  jest  jeszczc  6  kapclanów  mctropoUtaloycIi  ■ 
bí^neficjatów  dla  pieczy  dusz  i  okazařošci  nabožeňstwa.  Metropolitil'." 
koáciořem  zrobil  Pius  Vil  paraíjainy  koációi  Wniebowzigcia  N.  M.  rť?- 
Jest  to  jeden  z  najpi§kniejszych  kosciolów  w  Niemczech,  w  gotvckiiuS;^ 
budowany.  Podziwienia  godo^  jest  wieža  tego  koáciola,  która  z  n*^ 
boku  przediodzi  w  oámiobok,  a  ažurowíj,  równiež  oéaiiobocxaa  pirJ""' 
vysoko  w  powietrze  wystrzela.  Budowg  tego  kosciola  rozpocz^l  ^\ 
Konrád  z  Ziihringen  r.  1122  do  1152,  dokoóczyl  zaá  budowy    VJJ4'> 


yf 


Fryburg.— Fryderyk.  643 

Bowego  cbórn,  far.  Konrád  I  z  Frybarga,  który  od  r.  12S6  do  1272  pa« 
Dowtt.  Calj  koációt  jest  w  ksztatcie  krzyža,  w  kierankn  z  zacboJu  na 
wscbód,  wjbndowany  z  czerwooego  piaskowea.  Kajprzód  wjbadowano  ra- 
nit krzj^,  t.  j.  poprzeczD^  cz§áé,  i  ta  jest  jeszcze  w  stjla  bizaDtjjskim; 
nastfpDíe  zbadoi?ano  naw^  košciola,  na  trzy  cz§šci  podzielon^.  Wíeža, 
nkoňezona  okolo  pótowj  XIII  w.,  stoi  ka  zacbodowi,  przj  wnij^dn  do  šrod- 
komej  nawj.  Na  ramienin  poprzeczném  s)  dwie  mniejsze  wieže,  których 
niisza  cz^ác  badowana  jest  w  stjlu  bízantvjskim,  wjžsza  zaá  i  póžniejsza 
■r  stjla  gotyckim.  Koszta  budowli  ponosilí  ksí^^ta  z  Z&hringen,  póžaiej 
brabiowie  z  Fr}'burga,  a  takže  i  objwatele  miasta,  którzj  przj  pogrze* 
bach  oplácali  na  ten  cel  pewn^  przcpisan^  kwot^.  Jaž  r.  114  6  budoirla 
tak  daleko  post^pila,  že  áw.  Bernard  miewal  tam  kazania  i  do  wojny 
krzjžowej  zacb^cah  Wedlog  znajduj^cego  síq  jeszcze  napisa,  badowanie 
aowego  chóra  rozpocz^to  1354  r.,  a  poáwi§cono  go  151S  r.;  otoczooj  jest 
ZMly  boczn%  naw^,  w  której  znajdaj^  sig  kaplice  z  oterzami.  Wieža  ma 
irjsokoáci,  wednig  starego  i  prawdziwego  podania,  tyle  stop,  íle  jest  dni 
m  roka  przest^pnjm,  t.j.  366  stop  wiedeúskiej  miary.  Košciót  ten  jest 
3afj  nkoriczony,  z  wyj^tkiem  kilkn  malých  wiežyrzek.  Wedlng  bnlii  erek- 
^jnej  tc;:o  arcybpstwa,  kapitola  roetropolitalna  obiera  arcybpa;  ksi^že  pa- 
jnj^cy  nia  |irawo  przed  obiorcm  wykreslič  z  listy  kandydatów  osoby,  któ- 
-eby  o\^a/al  za  Dicmile  dla  siebic.  Dziekana  kapituly,  kanooików  i  pre- 
leodarzy  obiera  naprzemiaa  arcybisknp  z  kapitol).  Fryborg  posiada 
conwikt  teologiczDT f gmach  scminaryjski  z  koéciolem),  który  r.  1824 — 18  2  7 
vystawioEio  za  panowania  w.  ks.  Lodwika.  Tam  míeszkaj)  alnmni,  po- 
^wi^caj^cy  8ÍQ  nankom  teologicznym,  Seminarjnm  arcybisknpie  znajdoje 
4q  w  Sí.  Ptter^  w  wielkim  i  pv^knvm,  sapprymowanym  1806  r.  klasztorze 
'penedyktjnów.  Ze  zgroroadzeň  zákonných  w  Baden  s)  tylko  žeňskie:  luý- 
Vi^cej  síóstr  milosicrdiia,  uastt^pnie  ursznlinek,  sióstr  krzyža  z  Nieder« 
Sronn  i  t.  d.  W  IIohenzoHern  byJi  jezuici,  a  po  ich  wyp^zenin  18  72  r- 
^■osostaJi  tylko  benedyktyni.  W  Fryburga  jest  hatdicki  uniícersytet yh^iáo^ňoi^* 
Albertina),  založony  14  54  czy  1 4  5  6  r.  (drugi  protestancki  jest  w  Ueidelbergn); 
h\z\  on  r.  1862 — 63:  43  professorów;  studentów  teologów  1 2 3  (nadto  33 
udzoziemców),  jarrstów  6  7  (7  cudz,),  medyków  40  (12  cadz.)i  filozofów 
I O  (4  cudz.).  Od  tcgo  miasta,  katolická  Encyklopedja  koácicloa  niemie- 
Ica  nosí  nazwQ  Fřeiburger  Kirch^-LtMÍcon  (ob.  Wctzer).  Archídjecezja 
'rj borgska  roa  swój  Freilurger  Diocesan- Archiv^  Organ  des  kirehlich^hiito^ 
Hsehen  Vereiris  der  Erzdvyca^  Freiburg  fúr  Geschichte^  ÁUerthumsIrwide  und 
^ristiťehe  Kunst^  mít  Derúelsíehtig  ungicr  angrtnzenier  Bifthúmer^  Freiburg, 
':  I    1865,  t.  n    1866,  t.  III    1868,   t.  IV    1869,  t.  V    1870,  t.  VI    1871, 

».  VI!  1873,  t.  VIII  1874,  in-8.  Ksípgarnia  pod  firm^  Ilerdera  w  Fry- 
^urgu  zajmuje  si§  wydawaniem  požytecznych  dzic!  w  duchu  katolickim. 
Ib.  Heinr,  Brúcl\  Die  oberrheinische  KirchcnproTinz,  Mainz  1868. 

Fryderyk,  v.  Frydrych  (Friedrich,  Frilericui^  j.  Freiericus^  od 
tsroniem.  /reJe — pokoj,  i  riJt — bogaty,  pot^ny;  imi-j  odpowiednie  hebraj- 
Idcmu  .Sj/omon,  grcckiemu  Irenei/sz),  šw.  bp  i  mgcz.  (18  Lípca).  Pocho- 
dil z  wysokiepro  rodu.  byl  nawct  podobno  wnukiem  Radboda,  który  jako 
TÓI  rz^dzil  Fr}zj§  przed  zdobyciem  jej  przez  Franków.  F.  uczyl  sig 
wychovrywal  przy  Richfrieďzie,  bpie  utrechtskim.  Wyšwi§cony  na  kaplana, 
;orIiwie  zajmowal  si^  nauczaniem  katechumenóv.  Po  émierci  Richfried*a 
;20  r.  wybrany  na  jego  nast^pc^,  wypraizal  si^  z  placzcm  od  tego  urz^- 


-l-š- 


íi  v  i-nn-Ji  i:.*..:-.':i.rv  ^•im:»r.nr'  írmTTu.  Ia  iiiTmani.  s  's^  asqj  ■ 
'-r»-:;r.i.  iv  i^^rii-zi  riii  i«i  iiuin:*-!*!!::!  SaTj  i:r  ki«£C=aU  w  íblíJ 
.v  .'i"a  '.':.•::-  L^  r.x:  :'.-rT::i  cr.  latre  xaaaiioitfrj  ^i^y^  d^iciLii^ 
T :. f*.  Li-'í::í   "ir^*-:  •-■-  "1  ii>r7:i.  aiuj^iri^v.  ^Lzitniu.  ^cáis^caai  s? 

ZA.       :■}    i  "ft.i  ■'▼:»:.    =21. -íT/   :  *  ifi;   r  i    "'»"  ;.r.m:'*r:a    Jaipeili: 01:27 íx  r-^ 

5I1-I  .Ti.iiiio,    i  z:^''*.^iiíi  ?".' cra  TrmiL-íier:.     ři2ii:i:»:TiL     iraij'»^£3  •^ 

:      .v%^-r    '.iť,   ▼  ÍIn^.»~.-*    ř:  izi.řrii   .\;.nk  prn-  c«:ai«:.:7  asn*:  s^' 
•:.i.    Til. i,   .  :ri:i'.i    zrij  "r-:---*  :■  -ía-i:.     :x2>;í    r;     jcr-:is*n  I"  ■*-" 

Z '.  .^ ..  ▼!     .  Jřii . La- -vt : .    :  Li. ii f  _A    ít :  -i.     i".  -7     :;5%:ci^5c:e   ia  í^^ 
7"*-l '.        '9j'.Tiz,j      li;?      i'::::ii    j-  --^  -•<.r-T      wj^-^-Liot    sii?" 

-"*•<»•%    Vi'i     "•'"■"IT-     ▼    il'.-  '-^-    >.*'i'f      •;      J-       '^iJ^  ;»»"•.»-'    1 


Fryderyk  JagielloAczyk.— Fryderyk  I.  645 

Królewicze  biskupi,    Warsz.    1851.    Cf.    Theintr^  Modoid.   Pol.  II  247, 
^90;  Áchil,  GennareUi  w  BurcharcU  Diaríam  8.   161,  S  7 O. 

Fryderyk  I  Kadobrodj    (Barbarossa^    t.    Ahenobarbus^    t.  Aeno* 
barhus)^  ce%^T%    (1152 — 1190^.     Jednom  jšln j  wybór   Fryderrka    lna 
króla  Níemiec    dokonaný  byl  (5  Marca  1152)  pnez  ksi%ž^  niemieckicb, 
X  t^  myši),  že  Fryderyk,  w  którego  žylach  pfyn§la  krew  zarówno  Welfów 
}ak  Hobensztaofów,    potožy  koniec  sporom    i  wznowi   áwietaoáé  panstwa, 
zaémion^  pod  Konrádem  IIL  I  w  rzeczy  samej,  gdyby  F.  zecbcia)  išé  drog% 
dawniejszych   wielkich    pannj^eycb    niemieckicb,    bytby   zapewne   jednym 
s  najwi^kszycb  cesarzów  po  Karola  W.     Mtody,  30-letai  król  (ur.  Ii2i) 
marzy}  o  wielkiej,  caloáwiatowej  monarcbji.     Usposabiaé  go  do    tego  zda- 
'vraty  síq   wielkie  przymioty   nmysla    i  cíala,   jego  došwíadczenie,    nabyté 
w  radzie  wnja  (cesarza  Konráda  III)    na  dworze   konstantynopolitaňskim, 
w  niebezpieczeňstwach  i  trudach  wyprawy  krzytowej.     Nadto,  cznl  on  pe^- 
nošé  pot§žnego   žycia    w  narodzie,    którego   rz)dy   obj^I.     Po  koronaqi 
zaraz  swojej  obiefywal    Papíežowi    Fngenjaszowi    in  przeksztalcié    šwiat 
caly,  ježeliby  tylko  dla  swego  orcža  swieckiego  mial  zawsze  pomoc  or^ža 
dochownego.     ZaUtwiwszy  w  Danji  spory  pomi^diy    ^Yaldemarem  i  Swe- 
nooem,  przez  oddanie  ostatniemu  kořeny  dnňskiej  w  lennictwo;  zjednawszy 
sobie  Henry ka  Lwa,  ksigoia  saskiego,    uznaniem    praw  jego    do  ksi§stwa 
t»warskiego  i  nadaniem  mu  prawa  fundowania  i  oddawania  w  lennošé  bpstw 
w  ziemiacb  slowianskich;  a  pot§g%  swoj^  wewngtrzn)    wzmocniwszy  wply- 
wj   swoje    na  wyboiy    biskupów    i  opatów:  zwróciř  oko  na  Wlocby,  za- 
myslaj^c  o  ich    przedewszrstkiém   njarzmienin,   aby   tam  zgotowac    sobie 
i  swojemn  rodowi  paústwo  absolutné.     Niezgody  roiast    wloskich  zdawaly 
ran  si^  bardzo  utatwiač  zadanie.  Kiedy  jeszcze  gromadzil  wojska  w  Kon- 
stancjl,  miasto  I^di    wyslato  doú    postów,    z    narzekaniem  na  ucisk,  do- 
áwiadczany  ze  střeny  Medjolaiin,  trzymaj^cego  stronQ  Papieža.     List  Fry- 
deryka,  domagaj%cy  si$  nagrodzenia    zrz^dzonych    krzyvd,    MedjoIancz}'cy 
poiarli.     Rozpoc/('}a  si§  tedy   pierwsza  wy prawa    rzymska  (ii54 
Faždz. — 1155  Wrz.).  Pokonawszy  miasta  lombardzkie,  przyj^lF.    w  Pawji 
koron^  želazD%,  jako  akt  wst^pny  do  przyJQcia  korony  áwi^tego  Rzymskiego 
ímperínm  i  wyruszyt  kn  Rzymowi.     Kzymianie,  npojeni  zásadami  demago- 
gicznemi    Arnolda   z  Brescia,    prosili,    aby  cesarz  stanul    na  czele  nicba 
repablikaáskicgo.     Fryderyk,  którego  z  trudnošci^  možná  bylo  przywie>c 
do  tego,  aby,  wedle    starožytnego    zwyczajn,    trzymal  stržemi^  Papiežowi 
Adrjanowi  IV  w  Sutri    (gdzie    F.    stal    obozem  i  dok^d  przybyl  Papiei 
z  kardynalami\  odrzucil  wszystkie  propozycje  buntowników,  wydal  Arnolda 
z  Brescia  prefektowi    miasta,  npokorzy)  Kzymian  i  18  Czerwca    1155  r. 
zostal  koronowany   na    cesarza.     Za    swym  powrotem  do    Niemiec  nadal 
ilenrykowi  Lwu    ksi^stwo  Bawarskie,  z    wyj^tkiem    margrabstwa  Anstija- 
ckiego,  zamienionego  na  ksi^stwo  i  oddanego  domowi  Babenbergów,  écišle 
pol^czonycb  krwi^  z  Ilohensztaofami.  Wzmocnil  swoj)  po^g?  oženieniem 
8Í9  z  Beatryxq^    córk^  Rajnolda  III,  hr.  burgnndzkiego,  i  jego  dziedziczk^; 
ukaral  snrowo  namszycieli  pokojů  wewn^trznego,  bez  wzgl^n  na  icb  sta- 
nowisko;  zwyci§tyl  Boleslawa  K^zierz.,  kr.  polsk.;  dal  korony  czesk%  WUdy- 
alawowi  II.     Ale  pomimo   tych  powodzeú    rozpocz^Iy  si^  nieporozumienia 
ze  Stolic^  Apost.,  która  zalila  si^,  2e  cesarz  tamnje  swobod^  w  wyborze 
biskupów    i  te  nadaje  im  lennoéó  przed  zatwierdzeniem  papiezkiém.  Coraz 
wíQcej  pokazywalo  si^  tež,  že  Fryderyk,  otoczony  zlými  doradcami,  doga- 


f|4  Fryderyk,— Frx! 

dn;    DBt^pié  utukte  musial   na  pro^ 
cesam  Lndwika  Poboíncgo,  który  t 
unn  we  Fry^ji.     Cesarz  ten  8 1 9  r 
ht.  Welfá  X  WelDearteD,  jrdncKo  z 
lego  to  m^teĎatus  írodzi)  sig  82  3  r. 
cie  Jndyty  bjío  naganne  i  F.  z  aposto^ 
ta  daje  zgorsienie  snojém  postgpowania 
^ '  reniDfl  i  ídqgngly  unA  pomsty  zlťj  iiiefl 

i  stolek^  udalo  sig  F'«i  wykoriGDÍi!  oa  wJ 

£  tawitfania  malietistw  pomi^dzy  krennyi 

#■  Utrecbta,  gdy  pe^ucgo  dnia  po  odprai 

íw.  Jana  Chrz.  dla  pomodknia  sig,    ne 
vdopodobnie  pmz  Judyt^  naj^tycb,  zaH 
letn  zamordowany  zostat  8»8  r.  Pockowfl 
viciela.    Ob.  Boliand.  Acta  sb.  18  Jol.  I^ 

Fryderyk  Jagiellodczyk, 
ski  i  bp  krakowski,  szósty  z  kolei  syn  i 
pplsk.,  i  KUbiety  nustrjaczki,  cúiki  cea 
r.  ir  Krakowie.     Ud  dzieciústvfa  przaKiiaé 
wncgo,  do  kt6reg<9  wcale  nie  mia(  powol 
Kallimacba,  a  nastgpDÍc  Piotra  Tomíci' 
braný  tostat  iS  Kwict.  1468  r.,  íwíqc 
w  Piotrkowie,     B.    14  89    ojcicc   chdd  i 
miĎakie,   ale,  pomimo   zabiegów    krůlewa^ 
tt  Waiselrod.     Od  r.   1430  staráno  sig  dla  B 

m  które  otrzymat  3Q     Wrieš.   1493  r., 

|lj'  20  Kwiet.  I49í>  \i  Krakowie.  Po  jmierd  1 

t\t  mal  Jana  Olbracbta    przy  tronie  polskini, 

\-;  140  2  r.     T,  r.  w  Dodientynie  wyévtíecony^ 

Í^\  Zbigoiena    Oleáoickiego,  z  zalcccnia    króla,l 

ý]  priybjl,     wybrany    (U95)    arcbpei; 

::|t  EKoIeoíe    Rzymu   na   trijinaiiie    rázem    tej    I 

Pierwsz)  Hbz^  odpraifit  n  katedne  krak.  ti 
synod  prowinc.  w  Piotrkowie,  na  którym  pneprov 
t^  czQíci    dochodów    na    potrzeby  kri^u;  goto- 
woloaks,  która  xakoúciyta  aiy  kl^ek^  bukowfdsh 
Mjmach   po  ámierci    Olbrachta    i  Alekundrowi 
Pažd.    1001    náni^it   nowy    akt    atiji    a  UtK- 
brala  w  Krakowie.     Król  Aleksander,  vybien^if 
do  Litwy,  irobil  F'a  nainiestnikiem  korony,  s  zii 
Um.  v  Erakowie  14  Marca  isos  r.  Žycíe  jeg 
bez  larEUtów  i  cieíkicb  navet.  Kromer  piize  o 
tnra,  aspectu  decoro  ac  dignitatia    pleno,  caetr 
ignavo  otio,  crapula  et  aEsidais  conipotatiODiba 
gregalibos  auia  quibusdam  marcescens.     PotQ| 
inni,  jak  St.  íubieňik-i  (it  Monita  do  recteger 
{w  Annales).  Wszakíe  mial  F.  awoje  zálety: 
nymi,    bronit    praw    ducbonieústna,    mi^gtii 
i  krajem  dobrze  rzqdzit,  gdy  saú  ten  ci^žar 


646  Fryderyk  I. 

dng^cjmi  jego  dnioie,  nie  b^dzie  chcia)  usnaó  ianego  prawa,  jak  tylko 
prawo  dla  siebie  dogodne.  Nieporozamienie  wzroslo,  gdj  Papie2  Adijan 
uznal  Wilbelma  normandzkiego  królem  Sjcjrlji  i  wazaleni  Siolicj  éw. 
F.  obrazil  síq  tém,  uwažaj^c  to  za  zrównanie  przjwlaszczjciela  z  prawymi 
wladcami,  i  poezii  síq  žalió  oa  rozzczenia  Papiela.  Powolnoió  wazakie 
Adrjaoa  powstrzjmata  publiczne  zerwanie  stosunków.  Na  zježdzie  w  Be- 
aangoQ  (1157  Paid.)  traktowal  F.  wszjstkich  panuj^cjeh,  jakbj  naczelni- 
ków  provrincji  swego  obszernego  paástwa.  Poj^cia  jego  o  swej  koronie 
hjij  podobnie  wjgórowane,  jak  kiedjá  starožytnjck  Rzymiaa  o  ich  po- 
wazechnej  monarcbji.  Skargi  miast  lombardzkicb  przeciwko  Me^jolaDOwi 
sklonily  F'a  do  drngiej  wyprawy  rzymskiej  (ii58  Czerw. — ii62 
Sierp.)*  Medjolan  zmuszony  zostal  do  poddaoia  si^,  i  na  wielkim  sejmíe, 
odbytým  na  polach  Roncag)ii  (nad  Po),  cesarz  przyznat  sobie  wazystkie 
prawa  zwierzchnicze  nad  Lombardj^,  od  stu  kt  jaž  w  zapomnienie  po- 
szle,  przyczém  dochód  swój  powi^kszyl  o  80,000  funtów  srebra.  Pot§ga 
miast  lombardzkicb  zostala  zlámaná,  icb  pieni%dze  szly  do  skarba  m'e- 
mieckiego,  ich  synowie  služyó  musieli  w  szeregacb  cesarskich.  Gzechy, 
W^gry  dostarczaly  swój  koutyngenz  FVi,  którego  slucliala  Earopa  šrod- 
kowa,  od  Burgandji  až  do  morza  Šródziemnego.  Woln%  byla  jeszac 
Wenecja  i  Gcnua,  która  zbierala  swbje  sily  wojenne,  ale  w  ziemiach  pa- 
piezkich  gospodarowali  urz^dnicy  cesarscy  jak  u  siebie,  powoluj^  síq  na 
cesarskie  prawa  zwierzchnicze.  Wreszcie  zabral  F.  i  dziedzictwo  Ma- 
ty Idy,  oddigt^c  je  w  lennoáé  Welfowi  Ví.  Zabór  ten  byl  samowolny  i  wr^ 
przeciwny  umowie,  z  Eugenjiiszem  III  zawartej.  Papiež  ncpominal  la- 
godnie,  nast^pnie  surowo,  ale  zawsze  daremnie.  Cesarz  odpowiadal  kr$to 
i  cierpko.  Cesarz  chcial  mieč  arcybiskupem  koloúakim  kancleraa  swego 
Kainalda,  Papiež  zatwierdzenia  odmówil,  bo  Eainald  byl  dusz^  antyko- 
ácielnej  polityki  Fa.  Zerwaly  síq  dalbze  rokowania  i  z  obu  stroo  po- 
cz^to  síq  ogl^dnč  na  sprzymierzciiców.  Zacbód  znajdowal  síq  w  tatích 
okolicznoáciacb,  že  walka  pomi^dzy  Koáciolem  a  cesarstwem  byla  bardzie} 
može  niž  kiedyb^dž  szkodliw%  dla  sprawy  chrzeácjanskíej  cywilizacji.  Ce- 
sarz  mial  wielkie  zadanie,  bo  z  jednej  strony  trzymaó  na  wodzy  Norma- 
nów  w  polud.  Italji,  z  drngiej  utrwalió  zásady  porz^dka  i  pokojů  publiczntgo 
w  Kícroczech  i  nžyó  wszystkich  ogromnych  sil  swego  panstwa  na  zwal* 
czenie  Saracenów,  któiych  sultán  Saladyn,  pan  Egiptu  i  Syiji,  nakresli 
pian  poniesienia  wojny  w  sam  šrodek  Záchodu,  rozdzielonego  przez  do- 
mowe  niezgody  i  przez  to  latwego  do  pokonauia.  Walka  z  Košcioiem, 
z  której  llohensztaufowie  zrobili  lobic  jakby  rodowe  swojc  poslannictwCr 
jak  sprzyjala  niewieroym,  tak  wr§cz  byla  przeciwny  potrzcbom  šwiaU 
chrzescjaiískiego.  Jednakže  nicbawem  przyszlo  do  tej  walki.  Medjolan 
i  Kremona  podniosly  or§ž  pko  F'wi  (1159  Stycz.).  Po  siedmiomiesi$' 
czném  oblfženiu,  ostatnie  to  miasto  zostalo  zdobyte  i  okrutnie  zbnrzonc. 
Pap.  Adrjan  IV  myálal  o  rzuceniu  exkommuniki  na  cesarza,  ale  go  šmkré 
zaskoczyla.  W  skutek  intryg  kommissarza  cesarskiego  Ottona  hr.  Wi* 
telsbacb'a  pko  Aleksandrowi  III^  wówczas  wybranemu,  mniejszoáč  nj- 
brala  autypapieža  Wiktora  IV,  Fryderyk  przywlaszczyl  sobie  wówc2í> 
prawo  decydowania  pomi^dzy  dwoma  elektami,  i  na  synodzie  w  Patji- 
žebraným  z  biskupów,  bgd%cych  jego  kreaturami,  rozstrzygn%l  spor  u 
korzyšč  Wiktora    i  usilowal  go  narzucič  na  pasterza  m^gwyžszego   caleai 


Fryderyk  L  647 

Za  Aleksandrem  wszftkie  przemawíaU  pnwBo^  jéga 
wjbonif  jego  niepospolite  przjmiotj  osobíite,  a  wreszcie  zroKnniiano  do- 
brze  w  Europíe,  jak  wielkie  áwiata  cbrzeácjaáskiema  grod  niebeipiecsed- 
itwo  ze  stroDj  F'a,  który  do  swojoj  pot§fi  áwieckiej  chdal  przyl%cxyé 
jeBzcce  po^go  dachown^  przez  HJamnienie  Stolky  Apost.  W  catej  tež 
sacbodDÍej  Enropie,  z  maljm  wyji|tkiein,  Aleksander  by}  nznany  jako 
prawy  Papiež,  zwlaizcza  od  czasa  wielkiego  synodu  w  Tonrs  (ii63  r.). 
Tak  we  Wloszecb,  jak  i  w  calej  Enropie  awažaé  pocz^to  cesarza  za  ty- 
rana i  przeáladowc^  XairetNienicy  bjly  podziek>ne  i  Konrád  WiuUbaeh^ 
arcybp  mogoncki,  Eberard  i  Konrády  nast^paj^cy  po  sobie  arcybiskapi 
salcburgscy,  pomiroo  wszeikich  przesladowail,  niezlomnie  stali  po  stronie 
Aleksandra  III.  Cesarz  stawit  wszakže  czoio  wszystkim  przeciwnoáciom. 
Najprzód  Medjolaa  nczu)  zemst)  ř*'a:  po  dřngiém  obl^žeoia  zmoszony  byl 
poddaé  %\%  (w  Marca  1162);  obywatele  zostali  rozpfdzeni,  a  miasto 
zborzone.  Inne  miasta  pólwyspn  opokorzyly  6i§;  Piza  i  Geuoa  zawarly 
przymierze  z  eesarzem,  w  nadziei  otrz}'mania  posiad^oáci  w  poludniowej 
Italji;  od  morza  Baltyckiego  až  do  Tybra  wszystko  uleglo  woli  cesarza; 
kto  opieral  si^  zgin^ř,  albo  rousia}  ucbodzié.  W  czasíe  swojej  trze- 
ciej  wyprawy  rzyniskiej  (1163  Pažd. — 1164  Pažd.)  przez  arcbpa 
Rainalda  kázal  F.  vybrac  nowego  antypapiela  PaMchalUa  lil  (ii64),  na 
míejsce  zmarlego  Wiktora;  nie  mógl  wszakže  zlamač  zwi^zka  weronskiego, 
jaki  Lombardowie  zawarlipko  tyranji  niemieckicb  rz%dcóir.  Wówczas  F. 
I  zawarl  zwi^zek  przyjažui  z  Uenrykiem  II,  królem  angielskim,  który 
n  siebie  walczy)  z  Kosciotem,  w  osobie  Tomasza  Beketa.  Ángielscy  po- 
stowie  na  sejmie  w  WOrzborga  (il6j  Zielone  Swi^tki),  wraz  zcesarzens, 
ksí%ž§tami  i  bpami,  przysi^gli,  že  nígdy  nie  uznaje  Aleksandra  III,  ani 
iadnego  Papieža  przez  jego  partj§  wybraeego.  Gdy  Konrád  Witelsbach 
przysi§gi  tcj  zložyč  nie  cbcial,  odj^t  mu  F.  arcbpstwo  i  oddal  je  swemn 
namiestnikowi  we  Wloszecb,  Krjstjanowi  Busck  Podobnie  post^pil  zo 
wEzjstkimi,  co  nie  szli  po  jego  woli.  Papiež  Aleksander  III  wszakže,  choó 
scigany  przez  Pizaňczyków,  wspierany  jednak  przez  króla  Wilbelma,  wszedt 
do  Rzymu  (2S  Listop.  1165  r.).  W  czwartej  wyprawie  rzymskioj 
(1166  Pažd. — 1168  ^arzec)  F.  prowadzil  swego  Papieža  do  Rzyma. 
I  t^  raz%  fuija  annji  teutonskioj,  furor  Uutohicus,  odniosla  górg:  Rzy- 
miaoie,  cbodaž  znacznie  liczniejsi  od  Niemców,  zapelnie  zostali  poraženi 
okolo  Rzymu  30  Mája  1167  r.  Aleksander  scbroniJ  si§  do  Gaety  i  Be- 
noTentn,  a  Fryderyk  instalowal  w  Rzymie  antypap§  Pascbalisa  III. 
Niemcy  wywarli  sw^  pomstQ  na  oknlicach  Rzymu  i  na  samém  roieácie. 
Wlasny  synowiec  cesarza,  syn  Konráda  III,  Fryderyk  z  Rotenburga  po- 
dložyl  ogieii  pod  koációl  š.  Piotra,  najznakomitsz^  swi^tyni^  katolickiego  áwia- 
ta. Pascbalis  koronowal  (i  Sicr.  1167)  cesarzow(  w  Rzymie;  Rzymianie  za- 
przTsi^gii  wiernosé:  lecz  sad  Božy  uderzyl  w  te  zuchwale  wojska,  Które,  zwy- 
ciežywszy  Rzym,  obozowaly  dumnic  na  polacb  rzymskicb:  zanua  dotknula 
icL  i  wyt§pila  tych  ludzi  želaznycb,  nie  znaj^ych  zwyci^zcy.  Arcybp 
Rainald  i  ksi^ž^  Fryderyk  rotenburgski  w  8  dni  jeden  po  drugim  za- 
koúczyii  tam  takže  burziiwy  žywot.  Medjolan  podniósl  si$  z  gmzów.  J). 
1  Gmd.  1167  zawarta  zostala  %a  lomLardzka  pomi^dzy  miastami:  Kre- 
xnonil,  Bergam^,  Bresci),  líantmi,  Ferrary  Cesarz  byl  zmuszony  odst^pič 
cd  Z2>miaru  uémierzenia  Sycyfji  i  z  wielk%  trudooici^  przedarl  síq  do  Pawji, 
z  mizernemi  resztkami  swej  armji;  przybyl  do  Niemiec  w  1168  r.,  rozka- 


Uiuuiňr  9^zuu*  :2:uii!»    17?  tzfaíaíKiT  i  r 

Vře  '  --WZ  r.^^Tjx  r>^.  r:..rT  4<>íi=3a 

i  -^?ni  ».ii4!nii  iLir-wn:*  zaeí^íÍsk   xts.  'ak: 

J-m.i^  !  z»i.  "3.  2fí'.TiíL  iiitLi^nv-*    >:*iŤfi-   'TttcxiaT  R^^nr    i  2A  «:^ 
fi^-ísřy  JIT  r^i.v^  *r    Mi^i  :::í    r.  xaJi-ivi*  x3.cli!  1  scšr:±i  sr-» 

w  ^'«:í^<í   'I  ?:.*TT.    !í:7  :    z,i»:*52Ť-:*    :r:i:  ii  Lk  : í     i  Vr£i«2a: 

jApi^.-t  zvfu}  opi-íKřjiiT.    j*diA£  ti?£-:ř:  njnii-.Trj-j    prřw  c*sarzi  bjfi 
otrzjnuirií;  AÍ«:Vm rivier  zrA^rzt  oni^e  5'*'?;  wjtrwařršr:.  i:::iiark:»wania  i  po- 

Vi^iy  f^T^tin  k-.;^ž^c*.  .Sz^abja  bjía  daia  srn/-^!  ce^ir^kiema  /'ry  í^rvvrTrf, 
ft  p/ť-r/j  Konradr^n  if  il-í).  O.-řr.  zosíal  pfslcgrafeni  bararundzkim 
i  rz%f\:^  cM^skr'M\m  Ar';laťJ.  PoíiaiřoHci  Welfów  w  Szwabji  równiei  ď> 
•t%ty  *i<;  rJomoAí  Hoheriřztauřóir.  Hfnrylr,  cajstarszj  srn  Fryderyka,  ko- 
ronowariy  ]icí>  r.  na  króia  niemic-ckitzo,  a  1185  na  króla  Lombardji, 
yrzisz  T/MnMiriiiUi  Konstancji,  córki  Ro^era,  króla  Sycylji,  mial  nadzieje 
oízidfhiKz^AÚa  tejřo  paňstwa,  a  przfz  to  i  cařych  Wíoch.  Korona  nie- 
iriiecka  %tawula  sir^  dziedzíczn^  w  domie  Hoiiensztanfów,  bo  z  nim  jui 
^a/Jna  rr^Jzina  ksi^ž^ca  zrównač  si^  nie  roogh:  wszystkie  domj  pot^tnicj- 
Mo  zuzr,zt:uíf:  swoje  zawdzi^czalj  cesarzowi.  A  tak  w  przeci^ga  kilka 
lat  polt^jtnie  Níemiec  zupefnie  zmienion*  zostalo.  Starožytns  wielide 
kiií^Htwa  upadly;  wszgdzie  panowali  ksi^ž^ita/oddani  Hohensztaafom.  Fry- 
diíryk  inó,(l  w  koňcu  pozwolió  starému  Welfowi  llenrrkowi  wróció  do 
NÍArjiii^c  i  umrzcé  w  swych  matych  dziedzicznycfa  posiadtoáeiach.  R.  ii8S 
#1.  2&<;zcr.  zawarí  F.  z  WJochami  traktát  w  KonsUncji,  który  muewaioial 
ivygórowane  warunki  sejmu  w  Roncaglií  i  uznat  niezaležnoéé  miast,  zostawia- 
Jíjc  poiruo  prawa  zwierzcfanicze  cesarzowi.  Gdy  Riymianie  wyp^zili  Lucjftszi 
m  (1181  — 118. 'i^    oast^pc^   Aleksandra,  powaga  cesarza    wzmogU   si) 


Fryderyk  I.  649 

w  Rzynle  do  tego  stopnia,  že  nie  chcial  zwrAcié,  podhig  traktátu  we* 
neckiego,  dziedzietwa  ksi^DÍcxki  Matjldy.  Zamknul  wszelkie  pnejáda 
w  Alpách,  aieby  žádna  cenzora  koádelna  nie  mogta  8i§  dostač  do  Nie- 
miec,  i  zwolař  biskapów  niemieckích  na  sejm  do  Gelnhausea,  którzy  za 
cesarsem  síq  ohriadczjlí.  Na  sejmie  wMogaRCJi(i  184)  césara  sta)  na  ta- 
kim  stopnia  pot§gi  i  chwafy,  že  kl^ska  pod  Legnano  szla  w  zapomnienie. 
Pi^cia  jego  synów,  n^jpot^žniejszych  w  Niemczech  panów,  otaczato  swego 
cesarza.  F.  zawsze  zwracat  swój  wzrok  ku  Italji^  jako  do  klucza  pano- 
wania  nad  caljrm  áfriatem.  W  szóstej  awojej  wyprawie  rzym« 
skiej  (Pažd.  1184  do  Lnt.  1187)  poř^zyl  si§  z  Medjolanem,  a  na 
przedstawienia  papiezkíe,  o  gwalt  i  zaboř  dziedzictwa  Matyldy  i  opodatko- 
>vanie  duchownycfa,  odpowiedziat  nowemi  gwaltaml,  obsadzeniem  paástira 
Koácielnego  i  zamkni^iem  Papieža  Urbcma  IH  (ii85  — 1187)  w  We- 
ronie.  Gdy  tak  rzeczy  stoj),  na  zachod^ie  rozcbodzi  si§  wicšó  o  zdo- 
bycio  Jerozolimy  (3  Pažd.  1 1 8  7)  przez  Saracenów,  o  upadka  królestwa 
Jcrozolimskiego,  wzniesionego  cen^  krwi  tyla  chrze^jan,  i  napetnia  Niem- 
cy  cate  wstydem  i  wyrzntami  sumienia.  Byt  to  wicber  barzy,  która  za- 
klóciía  áwietnoáé  pot^gi  Fa  i  pomigszafa  damne  jego  zamíary.  Dziwnj 
zapa!  aniystów  opanovat  Xiemcy.  Starý  cesarz,  który  dobrze  roznmial 
položeníe  rzeczy  i  zdolny  byt  do  spraw  wielkicb,  bierze  w  Mogancji  krzyž, 
(27  Marca  1188),  nakaznje  pokoj  Božy  w  Niemczech,  jedna  si§  ze  swjrmi 
nieprzyjaciolmi  i,  otoczony  tysi^cami  swych  poddaných,  rozpoczyna  trzed) 
kracjat^  (Maj  1189),  która,  cboč  áwietnie  rozpocz§ta,  nie  przyniosta  ža- 
dnvch  rezaltatów.  Gdy  wkroczy}  do  Azji,  na  czele  100,000  ladzi,  wa- 
leczny  cesarz  zawolah  ^moi  bracia,  cieszcie  si^  i  micjcie  nadziej§,  caly 
kraj  do  nas  naležy!''  Zdawalo  si§,  že  wszystko  pójdzie  d>brze.  Zwy- 
ci§ztwo  pod  Ikoniam  otwieraYo  drogQ  do  Syrji,  gdy  jednoczešnie  kró- 
lowie  Aní^lji  i  Francji  d^žyli  do  Ptolemaidy.  Powaga,  karaoáč,  postup 
or§ža  Nicmców,  boleáó  z  útraty  Jerozolimy,  która  podwajata  ích  odwagQ, 
wprawiíy  muznlmanów  w  oslupienie.  Wszystko  wró2yío  trynmf  stanowczy, 
gly  F.  tonie  w  rzece  Cydnns.  Id^  tylko  za  natchníeniem  swego  zapalv, 
pomimo  70  lat  wieku,  chcia)  wptaw  przebyč  rzek§  i  utonul  w  jej  nurtach 
10  Czerwca  11 90  r.  Nie  wszedt  do  ziemi  Obiecanej,  nawet  jej  nie  zo- 
baczyl.  Wspótczeáni,  równie  jak  i  potomnoáč  upatruj%  w  tej  ámíerci 
spra'»TÍedliwy  8%d  i  kar§  Bož%  za  przesladowania  wyrz^dzono  Košciolowi^ 
które  nigdy  nikomu  na  dobra  nie  wyszly.  Žródla  do  dziejów  Fa  I: 
OiXo  Frising,  et  Baievicus^  De  gest.  Frid.;  tegoi  Chronicon;  akta  synodów: 
Man9i\  Conc.  t.  XXI  i  n.,  HarJuin,  Conc.  t.  VI  cz.  11,  HarUhám^  t.  X; 
Tajeno  (dziekan  kosciola  w  Passawic,  byř  na  wyprawie  krzyžowej  z  Fry- 
derykiem  Ir.  1190),  Descríptio  ezpeditionis  asiati  ae  Fríderíci,  ap. 
Freher^  Scrípt.  rer.  germ.  I,  App.  p.  6  (ed.  Struye  I  40  7),  i  w  Ma^pU 
Ghronic.  ed.  Gewold  (ob.  Magnus  z  Keichersperg);  Anšhert^  Hist.  de  ezped. 
Frider.  (ob.  Gerlak);  Cardmalís  Aragoniae  (ob.  Bozon)  Vitae  Pontif.  ap. 
Migne^  Patrol,  lat.  t.  188;  Jafé^  Regesta  Rom.  Pont.  8.  648  i  n.  Cf. 
Dittmar^  De  fontibus  nonnnllis  bistoriae  Fríderíci  I  Barb.,  Regiomonti 
1864.  Dobrze  tež  opracowana  epoka  Fryd.  I  n  Htfele^  Goncíliengesch.  § 
619  i  n.  Gf.  Raumer^  Gescfa.  der  Uohenstaofen,  Leipz.  1828,  ib.  I84i... 
6  y.;  Zimmermann^  Die  Hohenstaufen,  od^  d.  Kampf  der  Monarchie  ge« 
gen  Papst  nnd  republikanische  Freiheit,  Stuttgart  18S8,  s  cz.;  li, 
Reuter^  Alezand.    III,  Berl.  1845;  Reumonl^    Gesch.  d.  Stadt  Rom,  t  lí 


Ví»\ 


:  — ;    Ti    : t 

-/UT/X-^    1^    i-    * >ifciíi:-i.   ::í:.  ilxii:  i^ic  xi,  Jr 


ř f -. V ř '.  i .' .' .  ••  A :  ■  .  •-  TA:  r r*. !■- ;  . t  ; n-. i  .11. •k-i "j.z:  IT.  g - j  Ir^ccft:; 
jr.-.  \  \    X : ', .  -■-.: »  v  ^-  . :, .- 1  ^  /  ■*.:  v  -  -    il :  >: .  -  ^   :  -:-  ^^i:    i  ■ " :  :-:rii    F  ryičTr  i:. 

V-vn.:.**  ui  liir  *rt   ^-^ki^l  zk  'M.:z.-.žy.irj   l\-   ;-:i.tr:ii  »c4^?5c:  Kckiiu 

>;j';*:;í:  -.::z-::2.í  i. .i",  ř'.  :r.iir.;  r»-«-  ;r:s-::ti:Í4  Oiicti  w  iaj*<:: 
K '.:»•*;.%.  i  *:'rcr.:-^ař  sť*  li  i: :1a  w  Aa'-.ijtíl:č  ií  Lci^zc  12:5  r.. 
•■;■-:•;.   '.z/.zf-rl^.r.-ř;   j ',:;.: c|  kí.aži:  K :.-::: h.  i:. r-ci  la  :>  cl-iarrjř  wiíi- 

iL.f-.-  ;  r?;. "»«..-:;*.':.:.     '.•:"..  *::rT  rrT.:^rTj.i  '  zj-^l:  ^^*err  fcsj-jirn.  mu- 

řlt; ;  #:  ;;. ;  í  ř  li*,  zi : .  "I  * .  •:  i' , .  L  »  a  z '/: :  *:  uZL  1  :í.  jikiř  dobro w  ol zič  pí: f - 
jař  :.i  ••:';:,*«-.  a  ,*ií:-.t,  cíle; i :l v  caJr.;ery.-.L2  5ZC2tic:esi.  tie  wypefc.t, 
»;.rviii'Jz;íT  5řo  r.a  íro?^  z:.wikl:iií  i  -czjlíjj  gj  Eajzaci^rszym  pne  i- 
»r!jk.'.::i  )rí'/:*,i'.h,  J^-řzcze  jrzy  swcjřj  kror.arji  &k7:7£r3£^kiej  przynctí 
r'jb)'-  ríT'!' y^".':  i  w  UTi  sf/osíiO  sfhcic  clu^  Lene  re.  jaki  ciaiTl  ra  Nkr.- 
ra^íi  o'J  ji\H\7Ci7.%^i\^yf.\i  cza?.ó«r  jego  cziada.  Nasr^pcie  obiecat  ^^i  Lif:* 
J2'f,;  í'r.j.řržo;*i  In:*ccf;f.t^Tr u  III.  žfř  C'Í5:£pi  królestwo  Neapole,  juž  k:- 
nJiOnar.íriT.řj  Ira  króJa  Syfjijj,  naj>tar5zen:r*  sneiiju  sjnowi  jř/«7.r^i-ctr/,  skr- 
ro  t^iko  sara  zcstariie  ccsarzem  Niernicc.  Lccz  po  šmierci  Innocenter;. 
poríiirí.o  xr.ów  darr-j  olietiiiíy  llor.orjcszcvi  III.  Fryderyk  popieral elek.o 
ilr:r.r^k&  do  korcry  LieiLÍcckic-j,  któr%  ostatccznic  w2o2}I  ca  jego  gtoi''j 
i.í  K^i^lfiia  1220  r.,  a  nie  dopušcit  po  do  posiadania  Neapolo.  Taki' 
postípowanie  powif^kfízylo  niesnaski  z  Papiežcm.  vywclalo  klótcie  z  vli- 
íííi}ni  synem  i  éciqgLfjh)  naá  niezaprzeczriiy  zarzat  niskiego  wiarc- 
ioif.  two.  Od  U'((o  (zasu  Fryderyk  ruicszkaí  we  Wloszech,  swej  rj- 
i'/d.)iu'\(i  i  kríiju  ukcdjanvm,  i  przeszedl  AIi»y  dopiero  roku  1215,  al- 
l>y  zío^^í':  íi}ia  z  trorju  Dieniicckiego,  na  kury  go  vynióst  z  rówD^  nie- 
roztropiiosci%,  jak  friarolomstwein.  Z  powodu  niedotrzymanego  slowa.  c^ 
do  iidzialii  w  krijcjacie,  zrodzily  sig  jeszcze  wigksze  i  oplakadsze  za»i- 
ktniii;!.  iU\y  W^grzy,  z  królem  Andrzejem  na  czele,  cj§gu§li  do  Ziemi  šv.. 
gdy  lli>7paaic  i  Portugalczycy  krok  za  krokiem  posawali   síq    zwyci^jko 


i 


Fryderyk  IL  651 

w  8wej  wake  z  Maarami,  gdj  Niemcj,  Wlosi  i  Franead  rozpoczjiudi  ra- 
aem  áwietne  ohl^enie  Damiety,  F.  pneprowadzat   osobiste    tjlko   swoje 
piany,  á^^jl  do  pozyskania  korony  cesarskiej;  a  že  jedDOczeánie  mial  za- 
miar  pneprowadzenia   wyboru  Heuryka  na   icróla  Niemiec,  przeto  iudsl 
UonoxjQsza  III  awemi  obietnicami,  awalaj%c  síq  niemi  skr^potranym   do- 
póki  Henryk-iiie  lostat  obrany,  a  on  nznany  przez  Papie^  królem  Sy- 
cylji  i  koronowany    na  ceaarza  22  Listop.  1220  r.     N^dzne  te  zabiegí, 
przeciwDe  honorowi  i  prawoáci,  spowodowaty  zaslužooy  wybacb  ogóluega 
oburzenia,  gdy  8  Wrzeánia    1221    r.    Damieta,    kiacz    Egiptn,  zdoby  ta 
przez  krzyžowców,    atracon^    zostala  z  winy  cesarza,    który  nie  ponióst 
jej  posilków,  i  gdy  wscbód  zacz^t    8i$  žalió   na  Papieža,    te   nie  zmusif 
Frjderyka  do  spelnienia  obietnic  i  opanowania    £gipta,   gdzie  obecnoáč 
jego  bytaby  baslem  ogólnego  powstania  ioo,oeo  niewolników  chrzeácjaá- 
skkb  i  renegatów.     Ale  navet  ta  strata  nie  sklonila  Fr>der}ka  do  wy- 
prawy.     Wymawial  si$  jož  to  sprawanií  Neapola,  juž  wojqq  z  Saraceua- 
mi  w  Sy cylji.  W  rzeczy  samej  nie  udawat  si$  on  na  wscfaód,  gdyž  w  przy« 
jacielskicb  zoatawal  stosunkadi  z  sohanem  Egipta  i,  jak  si^  póžniej  po- 
kázalo,  bynajnMniej  nie  myála)  o  zwalczanin   pol^gi    mnznlmaúskiej.    Po« 
niewaž  obietnice  nic  go  nie  kosztowaty,  znown  r.   122  2  przyrzekl  Ilono- 
ijnszowi  III  w  Veroli,    že    rozpocinie    kmcjatQ    w    oznaczonym    czasie. 
W  Marcu  1223  r.  ponowít  t§  obietnic§  w  Fereatino,  ozuajmiaj^c,  že  j§ 
Qskuteczni  w  przeci^gn  dwóch  lat.     W  tym  czasie  Fryderyk  poálubit  Jo- 
laníf  de  Briame^  córk^  bobaterskiego  exkróla  Jerozolimy,  którego  wkrót- 
ce  zmnsil  do  nst^pienia  sobie  tego  tytnlu.     Uwi^eniem  pratatów  kró- 
lestwa  Syeylijskiego  wymógl  1226  na  Papicžn  udzielenie    nowej,   dwule- 
tniej  zwloki,  przyrzekaj^c    wszakže  w  tym  tenninie    irymszyč    na  wctjn^ 
krzyžow^  dostarczyó  Indzi  i  pieni^dzy,  a  to  pod  kar^  wpadni^a    w  ex- 
kommanik§  ipso  facto.  Ale  F.,  coraz  pot^žoiejszy,  wcale  nie  myélal  o  km- 
cjacie.     Pozostawaly  mu  jeszcze  miaftta  lombardzkie   do  npokorzenia;  po 
Lombardji  szla  kolej  na  wolnoác   Koáciola.     Jako  król  lombardzki    roz- 
pisat  sejm  do  Kremony,  wiedzi|c    z   góry    i  rachnj%c   na   to,  že  sprawy 
lombardzkie  za  nowy  mn  poslnž^  pretekst  do  odwloki  w  krucjacic.  Lom- 
bardowie,  zagroženi  samowol^  F'a,  odnowili  swój  zwi^zek  (122c).   Cesarz 
w  liácie  bardzo,    jak   zazwyczaj,    pelnym    namaszczenia    w  r§ce  Papieža 
skládat  rozs%dzenie  sprawy  pomi^dzy  nim  a  Lombardami.  Wówczas  umarf 
Honorjosz  III  (18  Marca  I22  7j.     Nast^pca  jego  Grzegorz  IX,  oímdzie- 
si^ioletni  starzec,  ale  pelem  eoergji,  po  ojcowsku  odezwa!  sí§  do  Lombar- 
dów  i  do  Fryderyka.     Krzyžowcy  niemicccy  i  angieLscy   zgromadzili  si^ 
tegož  rokn    w  poindniowej  Italji,  lecz  nie  znaleili    tam   žadnycb    konie- 
cznych  przygotowan    do  przeprawy,   cbocíaž  ř^ryderyk  do  tego  síq  zobo- 
wi^zal.  Wkrótce  wybucbla  záraza  pomi^dzy  krzyžownikami  i  tysi^ce  ich 
zgtadziia.     Napomnieniami  wreszcie   Papieža   zmoszony,  wsiadl  Fryderyk 
na  okr^t,  lecz  po  a  dniach  wyl^dowal  w  Otranto.  Armja  rozproszyla  si^, 
a  cesarz,  zmyáiiwszy  choroby,  wpadl  ipso  facto  w  exkommnnikg.     Wtedy 
dopiero,  po  tyla  zwlokacb,  bez  honoru,  dotkni^ty  przekleňstwem  Kokiota^ 
bez  nadziei  otrzjrmania  pomyslných  skutków  wyprawy,  udat  síq  Fryderyk 
na  wschód    nie  dla  prowadzenia  wojny,  lecz  žeby,  za   pomoc^    traktátu, 
otrzymač  od  sultána  Egiptu  miasto  Jeruzalém,  a  tym  sposobcm  pozomie 
chociai  ocalič  honor  záchodu  w  oczach  narodów.     Przybywszy  do  Cypru, 
dopuicil  8i$  gwaltów  na  Janie  ďlbelín;  ukaral  krzyžowców,  którzy  wal- 


652  Fryiteryk  li. 

czjli  z  Saracénami;  wszedl  do  Jcrazslem,  a  gdy  taden  bísknp  niechciit 
go  koroDowaé,  jako  exkommnnikowanego,  sani  wložji  na  8w4  gtow^  ko« 
ronQ  (18  Karca  122  9).  Pielgrzjmi  angíelscj  fpodziewali  bIq,  ie  im  dopo- 
može  w  odbudowania  murów  Jerozoiimy,  on  zaé  z  caYym  pospiechem  opn- 
ácil  miasto  i  wyl^dowa^  w  Sycylji.  W  tjm  czasie  jego  namieatoik  R^i« 
nald  napadl  z  or§žem  paňstwo  Košcielne,  ale  napašč  tQ  odpart  Jan  Je- 
rozolimski,  który  przytém  zdobví  cz§š6  Apnyi.  Cesarz,  z  wielk)  tradno- 
éei),  juž  to  za  pomoct^  sily,  to  znów  przez  úklady  i  obietnice  poshiszeA- 
stwa  rozkazom  Koáciola  zostat  nwolniony  od  ezkommnniki  w  San  G«rmi- 
no  (28  Sierp.  1230)  i  pojednal  8i§  z  Papiežem.  Podczas  nástupných  lit 
8,  až  do  czasu,  kiedy  powtórnie  by!  exkommonikoirany  przez  Gnegom 
IX,  Fryderyk  rozwin^l  nJezmicrn^  czynnošé,  wtaáciw)  wszakže  swemi 
cbarakterowl.  Na  ten  czas  przypada  jego  prawodawstwo  dla  Sjcylji,  je- 
go Kodcks,  uložony  przez  Piotra  de  Víneú,  organiznj%cy  admintstrag^f 
s^downictwo  i  opodatkowanie.  Na  micjsce  systematu  feodalnego,  zapro- 
wadzil  F.  systém  biurokratyczny,  a  przytém  uci^žliwe  monopole.  Poli- 
tyczni  winowajcy  byli  káraní  jako  hcretycy;  Indzle  koácielnie  myšbicy— 
jako  krzyžownicy  wyslani  na  ámierč  i  vrygnanic;  dobra  templarjuszów 
zabrané  i  zaprzysi§žone  przez  F'a  prawa  duchowieňstwa  zdeptané.  Víj- 
bnchle  powstanie  w  Sycylji  (12  32  r.)  Fryderyk  przj-thimil  z  wielk^sro- 
goáci^.  W  Niemciech  tymczasem  pocz^ly  si^  sprawy  publiczne  bardzo 
wík}aé.  Z  dwóch  opiekunów  cesarza  Ilenryka,  jeden,  Engelbert  (ob.),  tr- 
cybp  koloi^skí.  byl  zabity  przez  br.  Isenbnrga;  dmgi,  ksi^c  Lndwik  bi- 
warski,  pozbawiony  wszclkich  praw,  byl  zamordowany  przez  wysřaňców 
cesarskich.  Nakonicc  Henryk  sprzymierzyt  síq  z  Lombardczjkami  pne- 
ciwko  ojcu.  Fryderyk  zd^žyl  jednak  na  czas  jeszcze  przybyč  do  Niemiec 
i  przj-tlumió  powstanie  swí^íío  syna.  Heoryk,  zložony  z  tronu  i  na  wie- 
zienie  w  ApuJji  sUazany,  o  1  bral  sam  sobie  póžniej  žycie  (12  4  2).  Frr- 
dcryk,  ksiaže  Auslrji,  pozbawiony  wszclkich  praw,  utracil  swoje  ká^stwo; 
Konrády  drugi  syn  cesarza,  wy braný  na  króla  nicmieckiego.  Nastepnie 
zwrócil  sig  F.  pko  Lombardji  i  pobil  Medjolaóczyków  2  7  Lístop.  1237  r. 
przy  Corte-Nuova.  Zuowu  tedy  staniol  V.  na  szczycie  pomyšlnoéci  ipo- 
t^gi:  wszclki  przcciwko  nicmu  opor  byl  stlomionym.  Medjolan  clicialgo 
juž  uznaé  za  pana,  wydaé  mu  swoje  zloto  i  srebro  i  1 0,000  Indzi  dtč 
na  krucjatg.  Papiež  darcranie  radzil  ccsarzowi  umiarkowanie:  F.  domazal 
8i§  nieublaganie  poddania  sie  na  lask§  lub  nielask^.  Wojna  rozpoczi^a 
si§  na  nowo,  a  chod  nie  niial  sil  tyle,  aby  Medjolan  oblegač,  wszaÚe 
stal  tak  pot§žnie  w  Lombardji,  že  odwažyl  sig  na  dwa  gwaltowne  kroin 
pko  Papiežowi.  R,  12  38  wiosn^  uwi§zil  Jana  dc  Bethnne,  gdy  tenzkny- 
žowcami  szedl  na  pomoc  cesarstwu  lacinskiemu,  a  jesieni^  t.  r.  synaswe- 
go  Enzio  (v.  Enzius)  oženil  z  Adelazj^  de  Torre  i  Galura,  przycién 
mianowal  go  królem  Sardynji.  Pierwszy  fakt  byl  zgwalceniem  wszeikich 
przysi^g,  drngi  przeciwil  sig  wszelkiemu  prawu  i  tradycjom.  Chcíal  w 
cesarscwo  laciňskie  oslabič,  aby  zmusič  tym  sposobem  krzyžo wców  do od- 
daiia  sobie  tej  nowej  korony;  sprzyraierzyl  8i§  z  cesarzem  Yatazesea 
z  Nicei,  i  z  Asan'em,  królem  Bulgarów,  którzy  po  npadka  tajinników 
obiccali  mn  swoje  holdownictwo.  Papiež  zalil  si§  na  post^powanie  H 
i  domagal  sig  od  niego  nowej  wyprawy  krzyžowej,  przypominaj^  mn  nro- 
czysto  jego  obietnice.  Odpowicdzi  F'a  byly  azydercze.  W  niedziel^  pď 
mow^  12  39  Papiež  rzucil  na  niego  exkommnnik§.    Przyczyn^  wykl^a  ^- 


Fryderyk  H.  653^ 

io  przesladowanie  i  ci^gly  ucisk  Kosciola,  którj  cesarE  ták  cz^sto  przj- 
rzekai  bronié.  Mucz^c  síq  za  exkommanik^,  cesarz  postauowil,  o  iJe  to^ 
bjlo  w  jego  mocj,  oddsielič  Papieia  od  Koáciota.  Przeéiadoj^c  go  a;t 
do  ámierci,  puBtosz^c  paástwo  Koécielne,  zamykajíc  Grzegorza  IX  w  £Uj- 
mie,  cesan  glosil,  že  si^  máci  tylko  oa  osobistych  swoicb  Díepnyjacio- 
lacb.  Chciai  nawet  nsprawiedliwič  síq  przed  soborem:  lecz  gdj  Papiež 
w  istocie  zwolal  sobor,  Fryderyk  przez  swego  kanclerza  Píotra  de  Yi* 
seis  radzil  bisknpom  sobie  poslusznym,  aby  si^  naá  nie  ndawali.  Niepo^ 
shiaznycb  zas  ternu  wezwaDÍu  kázal  syDOwi  swemu  £nziu8'owi  na  morzu 
napasó:  jedni  z  nicb  byli  zabíci,  drudzy  awi^zieni.  Grzegorz,  obarczony 
brzemieDÍem  tyla  zgryzot  i  nieszcz^,  amarl  124]  r.  Cesarz  pomimo  to 
nie  przestal  pastoszyc  paástwa  Koácieluego.  Gdy  Tatarzy  byli  w  pocbodzie 
na  Niemcy,  cesarz  okladal  si^  z  królem  Tunisu  i  posylal  do  kr^ja 
tancerzy  saracenskicb,  wraz  ze  sprawozdaniem  o  poczynionycb  przez  sic* 
bie  spustoszeniacb,  jakby  o  jakicb  znakomitych  czynacb.  lonocenty  IV, 
zostawszy  Papiežem,  oszukany,  równie  jak  i  jego  poprzednicy,  uicdoti-zy* 
man^  praysi^gil  cesarza,  zerwal  z  nim  rokowania,  uciekl  do  Gcnoi  i  zwo- 
lal  sobor  do  Lyonu  1244  r.,  gdzie  exkommunikowal  go  i  oda^d/il  od 
wszystkicb  godnoáci.  Niektórzy  Listorycy  pot(piaj%  ów  sobor  za  zloženia 
Fryderyka  z  godnoáci  cesarskiej,  ale  zapeminaj.'),  f.e  silo  tu  o  os%dzenie 
obietnic,  dziewi^iu  czy  dziesi^ciu  przysi^,  uiciJy  niespehiionycb,  i  že  do- 
piero  w  skutek  wyswieconego  krzywojizysi^xtwa  wyrok  byl  wjdany. 
Nadto,  Fryderyk  byl  wazalem  Stoiicy  ^w.,  sam  o  to  usilnie  síq  staral 
przeciw  woii  Papieža,  który  dobme  rozumiat,  že  godnoéó  cesarska  z  obo- 
wi^zkami  wazala  pogodzič  si^  nie  da.  Wreszcíe,  sam  Fryderyk  odwolal 
8ÍQ  do  wyroku  soboru;  za4  o  prawoéci  tego  soboru  nie  može  byó  iadne^ 
w%tpliwošci.  Od  owego  wyroku,  wydanego  przez  biskupóir  przeciw  cesa- 
rzowi,  ogromna  zaszla  zmiana:  byl  to  wst^p  do  nowej  epoki.  W  Niem- 
czech,  gdzie  juž  od  r.  1240  myšlano  o  wyborze  nowego  króla,  z  raza 
wybrano  (124  6)  Henryka  Baspe,  landgrafa  turyngskiego,  nast^pnie  (124  7^ 
Wilbelma  z  Uoliancfji.  Syn  Pa  Konrád  IV  walczyl  przeciw  obudwom 
elektom,  lecz  pobity,  scbronil  sig  do  Wlocb.  Cesarstwo  nie  podnioďo  sí§ 
juž  nigdj  po  strassnym  ciosie,  jaki  go  spotkal  w  124  5  r.  W  miejsce* 
spokojnego  rozwíjania  síq  stosunków  paústwowycb,  nast^pil  stan  burzliwy, 
1  któr^o  zrodzila  ai^  oligarcbja  siedmiu  elektorów.  SVe  Wloszech  po* 
wstaly  straszae  wojny  gwelfów  i  gibelinów,  wyludnii^^ce  miasta  i  pusto* 
Bz§ce  kraje.  Fryderyk  wykl^ty,  pozbawiony  tronu  i  wszystkicb  posiadlo* 
éci,  wraz  ze  swymi  wspólnikami,  str^cony  jedném  uderzeniem  ze  azczyta 
wysokoéci,  cbcial  uderzyč  na  swycb  przeciw  niko w,  ale  gdy  Parma  ubró- 
čila  sÍQ  przeciw  niemu  i  nie  pozwolila  jego  wojakom  isó  na  Lyon,  wácie* 
kloéč  jego  nie  znala  granic.  Straszne  dosy  spadaly  na  jego  przeciwników; 
nikomu  nie  ufal,  wsz^dzie  widzial  zdradg.  Nawet  jego  powiemik  i  kanckrz 
Piotr  de  Vineis,  który  nam  zostawil  wiele  listów  cesarza,  stal  si^  ofían| 
jego  podejrzeá,  a  wtr^cony  do  wi^zienia,  rozbil  sobie  glow^  o  jego  múry 
124  9  r.  Bozkaz  cesarski  (z  124  d  r.)  oglaszago  zdrajc^  cesarstwa  i  kon- 
čskoje  caly  jego  majetek.  Pod  Parm^  18  Lutego  124  8  r.  F.  napadni^- 
ty  przez  obl^žonycb,  stracil  swój  obóz,  wojsko,  koron$  i  drugiego  awego 
kanclerza  Tadeusza  de  Suessa.  Niedlugo  potem  Enzio  wpadl  w  moc  Bo* 
loBczyków  i  umarl  w  niewoli.  Fryderyk  zrozpaczony  udige  si^  do  po- 
ludniowycb  Wlocb,  które  róvniež  grož^  mu  odstepstwero  i  wpoéród  tych. 


?-w   1  vr       --r.^í  .\-  '  *'  '7-    ^•'■-*  '*  i-aart  v  i   jaSM,  yi 
«a.:    .'T".  '"t*.»  i  .   ▼"!•-£.  Vir  .v*  r*  zrtt  ví^a^iiĚ  iii 

A'/4  .-:.;  r.:  ■  .^r**.  í-.-.íTí.jl.  :•■:-  .r.  I:  -Trrr:"  le  P^mú  (kuóřfi 
Fa  i:.  o  n-ZrTT.  --.Z:,  .jji  t.-»í  .  Kj.í-.iiar.  li.  ^.  cd.  /mím.  BkL 
::t.,  -'  ■'  I:..i'ii  •>  v  ',/>• -.j-.  z:tir;-sz  Frj^derjka  11.  písil  c4l 
r.  ii$  ,;.  ^'ro:.:::-  t-.t^::.  p^r  .:.-=•::  .rr=:Arim  ab  excessa  Guiuďaireň 
5í:c;::ae  ]!>;>  —  :j4:í.  ei.  Penz.  HiiiSTvne  :*f4.  takže  ap.  PťT<r,M> 
r:;:/..  'm.  ř-r.  :.  :  .-  -.  : :  .:  y-  .y-i  it  JjnrZ:.2.  Historia  de  t». 
í:e-.-.:=  Fr.i.  II  irriTeraf.r:^  f:,-r.  r.;::r.  '.:iraii  et  Manfrřdi  12:P-.'N 
ap.  Áfvrciyri.  .S  r.pior.  r-i-r.  i*'i..  Ví; I  4-  -.  ir  ř/.f.j,  IiaI.  sacr.  IX"ií. 
cď.  r.oT.  X  íc:  />í!?i.»:ri  /';•-.  -rLT-:.;:.  a.  :;-35 — 1553,  ap.  -Wi^*. 
op.  c.  IX  l'"'.:  i/v?i3':'.uj  rz'r'\:^'.  I»e  reb-j?  Insubrium  IL  3,  sire  Chro- 
nicon  'Ic  fi'if'Zu::A%T:L  LjTib.-io*:?  f.::i=.  •;"uj  tam  \zi  Marcfaia  quam  ia 
I.ombarlia  et--*.  řunt  trr.*-i:i  1l  7  —  ;.':•.•,  ap.  Muratori,  op.  c.  Vm 
GCí:  líi-.ťria  diplomatici  Fril.TÍ-.i  U  rollřgit  et  nons  iUu§traTit  iTitt- 
lar-l-JirOL.Hti.  Accod-jLt  epi*:o!úe  etc,  a'j?i-!ciis  et  snmptibas  //.  Ál^"^ 
*ie  /jttynes,  V:\r\i.  i»ój  —  0  1.  1  j  v.  i:j-4.  P  tthaH^  Regesta  Rom.  Pont. 
t.  I  i  lí.  li-rl.  ií^:-í:  akta  sobiru  lyoň>kií^go  (ob.)  z  r.  1245.  Cf.  //»> 
larďJifKMltj,  Vie  ot  corrc^pondance  de  Pierre  de  la  Vigne,  Paris  1854: 
J/e  Isíatiit,  liicerche  dcilá  vita  e  deile  opera  di  Pietro  della  Vigna  (Iřtí'-! 
O.  Audi.vo,  Sistema  reiicjioso  e  politioo  di  Frederico  II  e  di  Pier  delU 
Vi^na  (vf  AnniU  cQtt<:!ici\  2  5  Sierp.  1  s  r.  c ,  Gcnua);  dziela: /řatim^a  i  Z* n- 
mermauTta  rvtowane  w  pojirzcd.  art.:  Jfímh^njfr,  Synchron.  Gcsch.  t.  i 
lírfeln^  ConciJ.  k-.  3C  ^  049...:  F,  TT.  ,Schťrnaacfier^  Kaiscr  Fr.  II,  Got- 
tiriřr.  I8  0'j  —  Ci,  4  v.  (autor  podnosí  F'a.  a  oczernia  jego  przeciwnikówi- 
Jcszczo  riadmienié  wypada  o  przypisywanyra  F'wi  II,  lub  Piotrowi  de  Vj- 
licis,  bezbožným  paszkwilu  p.  t.  Jje  tribus  itnpottorihus.  Grzegorz  IX  (^tÍí'*- 
ap.  Aíansi  Concil.  XXIII  7íij  mÍJMlzy  ionerai  zbrodniami  tego  cesaria^y- 
licza  i  Vk  ^Iste  rox  postilcntiac  a  tribus  Baratoribus,  ut  ejus  verbis  n> 
mur,  scilicíjt  Christo  Jesu,  Moysc  et  Mahometo  totum  muDiIum  fuiťc 
fl^rpptiim,  et  diiobus  ooriim    jn    írl^^r-n  nnrtms.  ipMim  Jesum  in  liraua 


Fryderyk  U.— Frydaryk  III.  655 


tuspensoiD  manifeste  proponens,  imraper  dilacida  Toce  aíFirmare,  Tel  po* 
tius  meotirí  praesumpsit,  qaod  omneš  fato!  šunt,  qni  credant  nasci  de 
Virgine  Denm,  qui  creavit  natoram  et  omnia,  potnisse.*  Prawdopodobnie 
mowa  tn  o  nstném  odezwania  8i§  F'a,  nie  o  žádném  píimie.  Na  mocf 
jednak  tego  podania,  jakiš  fatszerz,  hiegly  w  éredniowiecznoj  řacinie,  na- 
pisaIwXVIlI  w.  powyžszy  paszkwil,  wydanj  r.  I753przez  wiedeúskiego 
ksifgarza  StranVa^  z  dati|  1598  r.,  jakoby  dzielo  F'a  11.  Že  to  jest  pí- 
smo w  nowožytnjch  ezasacb  pisane,  dowodzl  wzmianka  o  ksi^gach  brar 
miúskich  IVeda^  o  których  antor  mówi  z  tak^  znajomošci^,  jakiej  trutfno 
przypnszczač  w  antone  éredniowíeczoym.  Písmo  to,  p.  t  iJe  impottura 
religionu  breve  compendium  seu  Liber  de  tribus  impostoribu*^  z  rozpraw% 
W5t§pn%  wjdal  Genthe  (Lípsk  1883),  prze!ožj}  na  niemiec:  AetUr^  do 
ezego  wst§p  bibljografieznj  dodat  Weller  (Lípsk  184  6).  Cf.  Hefele^  tíei- 
trage  zar  K« — G.  I  83  9...  Že  F.  11  odzjwa}  síq  z  blninierstwamí^  jakíe 
mu  zarznca  Grzegorz  IX,  potwierdza  to  jeden  z  ówczesnycb  mnzntoiaú- 
skich  pisarzy  (ap.  lieinaud,  Extraits  des  historiens  arabes  relatils  anx  gaer« 
res  des  croisades,  Paris  182  9  s.  43i),  choeiat  n  mnzutmaoów  F.  byt 
w  wi^kszém  powažanin  níž  u  chrzeácjan.  Od  czlowíeka  níestychanej  py- 
chy i  niemníejszej  rozpusty,  jakím  byt  F.  II,  níe  možná  8i$  bylo  nic  lepszego 
spodziewaé. 

Fryderyk  III,  cesarz,  z  domu  Habsbnrgskiego,  syn  Ernesta  Žela- 
znego,  ksí§cia  anstijackiego.  Podczas  dtagiego,  bezczynnego,  a  jednak  nie- 
spokojoego  panowania  Fryderyka  III  (1450 — 1493),  panstwo  Niemieckíe 
zdawalo  sig  chyiié  ku  npadkowí.     Na  wschodzie  Tnrcy,  coraz  wí^cej  gro- 
žni,  zdobylí  Konstantynopol  (1450),  opanowali  Beigrad    i  tylko  dzielnos6 
Ilunjada  ocaiita  cesarstwo.     Fr}'dcryk  z  wiclk^    tradnošcií^  zdotal  utr^y- 
maé  swego  synowca  Wiadi/sfawa  V  Pogrobowea^  syna  Alberta  II  (f  1^39), 
na  tronie  w§gíerskím  i  czeskim.     Gdy  Wtadystaw    umart    14  57  r..   Mi- 
teuez  Eonvin^  syn  Jana  Ilnojada,  oswobodzony  z  wi^ienia  wst^pít  na  tron 
^'^'gterski  (1458),  ^Jerzy  /Vxj^^^raiogtoszonyzostatkrólem  czeskim  (1458). 
Fryderyk  znalazt  si§  prawie  w  rozpaczlíwém    položeni u.     B}§dní  rycerze 
tupili  kraj,  nie  oszcz^zig^c  osobistycb  posiadtoáci  cesarza.    Król  Jerzy  p> 
picrat  domowy  níepokój    w  Austiji;   Matensz  Korwiu    wyp^zil    F'a  dwa 
rázy  z  Wiednia  i  oblegat  go  w  Neustadt.    Tylko  Styrja,  Ems,  Wels  i  IJuz 
zdawaty  si§  pozostawač  dziedzictwem    anstrjacldém.     O  koron^  niemieck% 
porozamiewat  si§  Jerzy  z  domem  Witelsbachów,    a   takže    marzyt  o  niej 
Ludwik,  król  francuzkL     W  Níemczech  zatargi  domowe  množyly  si^  co- 
raz wi^cej.  Albert,  margrabia  brandcnburgski,  wojowat  i  tupit  ^(orymber- 
g^,  a  wojna  z  elektorem  palatynem  Fryderykiem    i  Ludwikiem,    ksi^iem 
bawarskím,  wstrz^sata  cate  wyžsze  Niemcy.    LfOcz  ani  tupíeztwa  Wfgrów, 
ani  domowe    walkí  Niemców    nie  psuly    Frydcrykovrí    jego  pokojů,  jego 
snów,  jego  zwyktych  zatrudnieň.     Uíaj^c  w  stawne  -A,  jE,  /,   O,  T,  (Au- 
stria  erit  in  orbě  nltima),  pozwolít  przecíwníkom  swcím  niszczyó  si$  wza* 
jemnie,  pozyskat  sobíe  koron^  cesarsk^,  a  pot^czywszy  si§  z  domem  Bran- 
dcnburgów,  przymusit  Ludwíka  bawarskiego  do  wydania  sobic  miasta  Do* 
nauwdrth.     Gdy  król   Jerzy   zostat    pokonany   przez  Mateuiza  Korwina, 
cesarz  z  tym  ostatním  lawart  umowQ  o  nast^pstwo;  przyt^czyt  Durgundj^ 
do  cesarstwa,   przez  matžeňstwo  swego  syna  Maksymiljana   z  Maij%   bnr- 
guodzk^.  Z  ksi%ž§tami  cesarstwa,  potažnými  przez  swoje  zwi^zki  rodzirine, 
a  przez  ustawíczne  wojny  zagražaj^cymi  catošci  paňstwa,  zawart  pokoj  na 


656  Frydtryk  lii. 

lat  dziesíQČ  14  86   r.     A  cboó  po  imierci  Mateusza  Korwioa   (f  li 
Die  Fryderyk   lecz  Wíadyslaw,  królewicz  polski,  zosta)    królem   ¥| 
i  Czecb,  wszakže  traktát  o  nast^pstwo  tronu,  zawartj   przez  tegot 
tniego  z  domem  Uabsburgów  (i49i),  byt  korzystnym  dla  ceaarstwa. 
kojná  wytrwatošé  Fryderyka  zwyci^žyla  wszelkie  przeszkody.    Pi 
wszystkicb  swoich  nieprzyjaciot,  a  nie  zwyci^ywazy  icb,  doazedl  do 
rzonego  celu.     Jego  možná  awažaé  dopiero    za   praivdziwego    ia!( 
cesarskiego  domu   Uabsbargów,  który,  od  niego   pocz§w5zy  až    Ii4i| 
dalNiemcom  jedenastu  cesarzy.  Cf.  Scharpf,  Nicolaos  vonCosa,  cz.  I(i 

Fryderyk  II,  landgraf  hesski,  b§d^c  jeszcze  ksi^iem 
powrócil  r.   174  9  na  tóno  Koáciola  katolickiego  i  ztožyl  wyznanie 
przcd  Klcmensem  Augustem,  arcybiskupem  koloúskiro,   if  zamka  N< 
pod  Paderborn.  Gdy  swojém  nawrócenie  odkryt  landgrafowi    Vf] 
swemu  ojcu,  ten  zmusit  go  do  ztoženia  pnysiggi,  že  nie  b^dzie 
zmn  rozszerzat  w  swojém  paástwie.  Zmuszony  byt  nawet  przyrzec, 
cbowa  swe  dzieci  w  kalwinizmie.     Wiernie  docbowat    dancgo    8tow&.| 
mimo  usitowaň  Papieža  Benedykta  XIV,  który  w  tym  celu  pisat  do 
rza  i  ksi^ž^t  katolickicb.  Cf.  Fi\   W.  Fh.  v.  Ammon^  Gallerie  der  « 
vrúrdígsten    Personen    welcbe  in  XVI,  XVII  und   XVIII  Jahrh.   tou 
evang.    zur  katholiscben  Religion  tlbergetreten  sind,  Erlang.   isss. 

Fryderyk  III,  ksi^že  elektor  aaski,  zazwyczaj  Mqdryu\ 
zywany,  ur.   17  Stycz.   1468  w  Torgau,  byt  wnukiem  Fryderyka  II 
godnego,  a  pierszym  synem  ksi^cia  elektora  Ernesta  i  EUhiet}/^  eórki 
cia  Alberta  bawarskicgo.     Mtodošč  jego  nie  odznaczyta  síq  niczém 
gólném;    wyckowanie   jego    bylo    przewažnie    humanistyczne.     W 
w  Grimma  i  z  magistrem  Kemmďlťnem  ^czytat  on  i  uczyl   síq  ni^ 
starego  rzymianina.*"     Gdy  ojciec  nm.  1486  r.,  F.  ifzi%t  po  niraksii 
Saskie  i  godnoáé  elektora  i  rz^dzil  razeni  z  Janem  Stalt/m^   mlodsi^a 
bratem,  krajem  ernestyťiskim.  R.  14  93  odbyt  podróž  do  Ziemi  sf .  i  P«/ 
grobie  Zbawiciela   posowany  byl  na  rycerza  przez  Henryka  von  SíW* 
burg.     F.  III    byt  osobisto^šci^  ňader  pospolitý,  okolicznoáci  tylkosKx^' 
šliwe   wysun^^ly   go  naprzód.     Obok  cesarza  Uaksymiljana  I,  aíbo  Kaw^; 
V,  wygiqda  on  ňader  niekorzystnie;  nawet  z  Filipem  hcsskim  nie  wftny-; 
ma  porói^uania.     Zápalu   dla  jnkiej  idei,  gt^bszycb  d%žuoáci  politfczsjc^ 
i  émialych  przedsi^vrzi^ó   nie  bylo  w  jego  duszy:  próžny   i  saiDolabDj.  1&' 
bil  on    jednak  przedewszystkiém  wygody  iycia   spokojncgo.     Biografo^^- 
popisali  na  rzccz  jego    wiele  frazesów,    ale  nie  wskazali  žadmch  fakt'**: 
któreby  usprawiedliwiaty  nadawany  mu  przy domek  Mqdrego^  ježeliten  wi^ij 
znaczy  jak  rozs^dny  i  obrotny.     Urodzenie    dalo  mu  stanoivisko  yAi-^' 
i  wplywowe;    odkrycie    kopalni  w  Scbreckcnberg  (póžoiej  Annabeffi  P''* : 
množylo  bardzo  jego  kass^,  i  to  wíaánie  w  czasie,  kiedy  cesan  ^^V I 
niiJjan  I  smutným  przcbirgiem  s^ojej  wyprawy  rzymskiej   r.   149«^^ 
kony^at  síq    znoATu,    že  cesarz    uiemiecki    z  resztkami  8\fej    ivtadxj  lúc 
przfcdsigbrac    nic  može  lez  pienigdzy.     Kie  czytamy  nigdzie,  aby  F.  po- 
pierat  w  jakibi^dz  sposób  \>ypraTr§  rzymsk%  cesarza;  wszakže  cesarz  ni'> 
nowal   go  w  czasie  tcj  wyprawy  swoim  wikarjuszem    cesarskim,  nie  x  íj* 
tulu  szczególiiych  jakich  jego  osobistycb  zálet,  ale  dla  tego  tylko,  íe  ^^^ 
bylo  nikrgo    na  to  niiejííce  odpowiedniego.     R.    J60  2    založyt  F.  nniwer- 
sytet  w  AVittenberdze.     Prawdopodobnie  cbcial  F.  pko   kwi(D4cemu  ^6t- 
czas   pcd  ksi^cicm  Jeizym   uniwersyteto^i  wystawió  now%  siko\^.    I^"' 


Fryderyk  III.  C57 

I  pbwodem  byl  gwaltownj  spor  professorów  medycjny  w  Lipslni,  ty- 
1^  si^  nitury  tcj  straszliwej  choroby,  któr^  z  sob^  dlago  wozil  roz- 
itDy  rycerz  wolnoéci  HuUen,  Doktor  Marcin  PolUek  opuácil  Lipsk  pe« 
I  oborzenia  na  przeciwników  swoich  myáli  nankowjxh  i  pomógř  orz^- 
é  uniwersytet  w  Wittenberdze,  którego  tež  pierwszym  zostal  rektorem, 
ftwi^eoie  odbyto  sí^  18  Pažd.  1502,  potwierdzenie  papiezkie  nast^pilo 
07  r.  w  któirm  tež  roka  szkola  ta  bogato  z  nu^^tnoáci  koácieloych 
Itala    oposažon).     Na  patrona    jej  by!  wybraoy  éw.  Angustyn;    faknN 

teologiczDy  oiial  patronem  šw.  Pawiji;  prawny — áw.  Iwona;  medyczny — 
.  KosmQ  i  Dan\jana;  faknltet  sztok  wyzwolonych — éw.  Katarzyn§.  Po- 
^y  pierwszymi  naoczycielami  byli  tu:  Fiotr  z  Rawenr.y^  który  po  raz 
irwszy  w  krigach  saskich  nczjl  prawa  rzymskiego    Melamhton    i   mto- 

LuUr,  ft.  150  7  na  sejroie  w  Konstancji  zostat  F.  III  mianowany 
eraJoym  namiestnikiem  cesarstwa  (imperii  loeoro  tenens  generalis). 
iny  paústwa  radě  by}y  takiema  namiestnikowi,  bo  znaly  jego  flegmaty* 
le,    nie  wojownicze  usposobieníe;  na   przycfaylnoáé  zaá  cesarza  ka  FVi 

rzuca  pewne  šwiatio  ta  okolicznoáč,  že  F.  požyczyl  cesarzowi  zna* 
le  summy,  za  co  np.  w  zastawie  dostal  1498  r.  zamki  w  hrabstwie 
rz.  R.  1509  propouowano  F'wi,  z  powoda  wojny  z  Wenecj%,  feldmar- 
ilkostwo,  ale  wymówi!  si§  od  tcgo  „oci§ža2oéci4  i  slabošci)  swego  da* 
;  jak  zaá  stabym  byl  wówczas  F.  dobrze  pokazuje  si§  z  opowiadania 
nim  J,  P.  Lvdwiga  (w  Germania  princeps),  že  ^sil^  mial  tak  olbrzy- 
%,  iž  pótmiski,  talcrze  i  pucfaary  srebme,  miedzianne,  albo  z  innego  ja- 
gob^dž    metalu   jedn^    tylko    r^k^,    jakby  papierowe,    gi^I  i  zwijal.*^ 

si$  tyczy  stosnnku  Fa  do  rewolucji  košcielnej  XVI  wiekn,  cbciat  on 
5  mfžem  „swobodnego  badania**  i  popieral  je  tež  bardzo  w  Witten- 
"dze,  chc%c  wszakže  byč  w  zgodzíe  i  z  Koáciolem.  Jako  jedn^;o  z  naj- 
t^niejszycb  ksi^ž^t  cesarstwa  mianowal  go  Papiež  „sacrí  lateranensis 
latii  et  caesareae  aulae  nostrae  ac  imperíalis  consistorii  comes  palati- 
s."  Z  duchowieňstwem  saskiém  byl  F.  na  bardzo  dobrej  stopie.  Do 
erania  podatka  maj^tkowego  pomagalo  mn  duchowienstwo  para^jalne, 
>é  przytem    nieraz    ci^žko    acicrpialo  na  swojém  znaczenin  moralném. 

co  znown,  jakby  odwdzi^czaj^c  si$,  F.  sarowo  przez  policj^  przestrze- 
t   zachowywania  -dni.áfrigtych  i  postów.  Pko  duchowieňstwn  podnosily 

skargi,  niekiedy  bardzo  nzasadnione;  wszakže  nie  slyszano  nigdzie 
mergiczném  wyst§pienja  pko  nadožyciom  i  zgorszeniom.  Lad  zaá  za 
mniejsze  przewinicnia  karany  byl  przez  wielu  dnchownych  snrewemi 
:«mi,  szczególniej  zaá  pienigžnemi:  ježeli  amarl  np.  gdzie  nagle  jaki 
lecbodzicú,  trzeba  bylo  zazwyczaj  grnbo  oplacié  ksigdza,  aby  ten  po* 
)lil  go  pochowač.     Ňie  jeden   dnchowny  dawal  zgorszenie  pijaiistwem, 

jedna  pleba^ja  podobniejsz^  byla  do  szynkn,  niž  do  mieszkania  ka- 
na Cbrystusowego.  Wladza  djecezalne  w  zbrodniczej  oboj^tnosci  pa- 
jply  na  taki  npadek  žycia  pasterskiego;  nic  tež  dziwnego,  že  hereqa 
»ila  ta  postupy  szybkíe,  zaraz  po  swojém  wyst^pienia.  Wówczas  bo- 
\m  mniej  jeszcze  niž   dzisiaj    umieli  ludzie    odróžniač  nank^  bosk^  od 

niedbalych    lab  niemoralnych  podawsczy,  áwi^toáé  i  nieomylnošé  Ko- 

3la  od  przcniewierczyeb  shig  jego  níektórych.  Lntra  tedy  wyst^pieniem 

iodlo    síq  wielu,  nawet  lepszych  ludzi,  którzy  wzdychali  za  usuni^iem 

lužyč  i  zgorszeA,  jakicb  obraz  smutný  przedstawiala  znaczna  cz§áč  du« 

Kncykl.  T.  V-  42 


K:A  Frjimjk  B. 

tíTi  ^--r*  iicii-s Vlita  í.-j  ::.  ■»  irx  LoLer  :  ^imaii  squ.  Utrzymiv) 
ni.ik^,r2;.  i*  F.  .Tiarzjr  z*:  -snír-ii  ^sur^a  3LÚ3Tm::;a2ia  spolrtkovac 
bezic.-.yrf-.e  i.  jak-^  v.iar::-^  r^-šiiT^rri.  iHzm  p«''/CTzeé  ronv^  iBCeranizmiL 
AL-5  '-  *-^r<:«:zr.«řai  i  r-i-.ofizj^a  ;aiC»ř3iG:|  Í2  wyscapienia  F.  nie  maizyt 
ni  jí/;  :í^-^  j-čsí  .▼szřj.  >.»  7.  Tj/zeki^ař  z:i  ró.:^  zřoU|  od  Papieiai 
1  tó  :ú-c:v^  z  "^-c-l-i  '■▼jji  ri'L:-nš:|  c:r j> Tař  líii  r.  przez  Xnr»/« 
:{ú:>€z.  »>:  J  .■^•ju.  ::.  ř  ^jL*  F.  Jaíi  «:!£ar:ia  cesarscwa  na  czelc 
Niíin;:::.  lí\'ť'zj  '•:■;. i*  ?a3  2.>taí:  wí^rzaá  Lvsineai,  a.*-!  p^^shichal  IB4- 
íire;  r^ij  •:  rzj;^.::;  ^;.i  «-«r:.-j  hr.  5^-7-;  ti  Ví-Tt*.  ž?  d3  pasovaziia  w  aa- 
saiih  :  1  v  -  ;r .: ^ :  v^ ^  ■-.  c rza ba  i: ; !" :  ^^ -ír 2^ i  i  i  k:i r : eaia  oj^an yc h,  na  czéa 
wřair.le  rlrTAii-.r-^:  zby-ra'  :  Azjy^-.i  za-ij  k:r>í:j  cčsarskiej  i  glo9(h 
wai  za  Á'src>ř-ři  T;  r:':i  ;^'J2i*i  515 vj*,  abf  noweco  cesarza  jak  možní 
iiAJ*i*c«j  ▼  •Mii'lzr  jřr)  :rr-!i:'!:j'i.  C1.»j!í  Fa  xa  to,  že  nie  przvj^ř 
vrielÁ'.-*;  •AiTj  TÁiLÍ^tu':'^  A  Kar: -i  V  i  ž*  njwe:  s»?j  sA-icie  zdbronil 
iá^ii.ů  p^-iar-i-.kj-y  rrzjJT.  owió;  ale  i:e  zra;:ci^:-"".v  ca  trnajaiaiej  przed- 
irií>:.i  do  sz^^zríil-ijci  pxh^a;.  W  ozť.i  bjwiřzi  j-::i  naier  smát  114  bf- 
io  rz#-cz^.  žr*  ir.r.i  ii-iv^u  nloiiiřc:;.  fi-rzeuTr:;:  5-^  o  je  gíosy  wigctj  di- 
JY,err»r::  po^^tór^.  ei  k*.-  r  ^niki  byř  Mriz:  bcíiTj  i  mojř  axe  lakomič  s:{ 
ca  groiz  ciLz/  i  uk  ha.ťoijry;  a  ch>:  ^e  bjř  z  naiary  cfaciwrm,  przeciel 
z  tyr.a:a  k^.iztó^,  jiii.2  li.j  lí^íjíí  przy  eí^kcjí.  kázat  sobie  zap?acic 
32,50  0  zř.  rerí^kich.  co  na  o^e  czj5j  zzďczn^  by tO  ?iimm%.  Že  zas  F. 
íiař  »*'ó;  iňvi  Karoio-^i  V,  przyczyiic  si^  laogía  ta  ok^licznoic,  i^  Kirol 
obíecal  o/eaič  5ío-trz»;-ca  Fryi^ryko^ejj  z  siostra  swoj^  KatanvD)  do 
czego  je-Jriak  póiiiej  nie  przyíztj.  F.  p-vczatkíwj  ra.1  byi  nowemu  ru- 
ciiowi  reiiarijr*ema:  siiziř  bowiec  že  ruch  ten  przyniesie  wíele  korzvéd 
jf-íjo  krajoví,  že  poi^ietíe  j-jtí  >i-'izf  p  .li^yczr.^,  uk  wzgle  lem  Pdpieža, 
jak  i  ^.zjl.I-íni  cesirz-i.  Dli  tři)  nie  chciJit  oři  Lutra  wvdac  Rzrmowi. 
.mi  go  z  T.aňuwa  svíťco  wyp^  iiiič;  trin  šie  :o2  Mbjaániaj^  jego  zapewíiie- 
DÍa,  jakoby  Liiíct  r*ie  by!  hrjrerykiem.  Poz'.v  »lil  on.  aby  rzecz  szřa  rai 
przyjí;tj..'n  kioruakieno,  líc  ví  dza:  i  Die  myslíc  o  tém,  co  z  tego  wszysi- 
kiego  wyniknie.  Dysputa  lipaka  zJekcncerrowala  F'ů;  gdy  exkommoni- 
ka  zost^fa  rzucon^  na  Lotra.  F.  I  [I  wysilal  ca?t|  3woj%  roztropnosč.  aby 
nie  zerwač  os?ate."z:.ie  z  Koíciořem  i  cesarzem.  Neutralnoác  byla  jego 
za^ad^.  Przoz  swe^o  aj^nra  rzynskie^o  Wa!entf/nci  DeutUbena  starai  sig 
powstrzymaé  wyrzeczenie  exkonimurJki  na  Lutra.  Przedstawial  swemu 
ajentowi  rzetelnie  w  tym  pur.kci .  položenie  rzeczy,  objasQÍaj:|c,  žo  exkom- 
munika  b^dzic;  zapaleniem  knota  w  beczce  prochu,  že  ^nžycíe  kar  kosciel- 
nych  wywola  strahzliwy.  okrutny  i  baniebny  bant."  Ajent  F'a  nie  idíh 
\a\  jednak  zasíonič  Lutra  od  exkommuniki;  F.  sam  nie  zdola}  pow^trzy- 
inač  Lutra  od  wyprawy  do  Worma,  choé  przewidywal,  že  z  tej  wyprawy 
nic  dobrcgo  nic  wyniknie.  Jak  \viadomo,  F.  kázal  Lutra  porwač,  g-ij 
ten  z  Wonns  w/acal,  i  do  zámku  wartburgskiego  uwiešc.  Byl  to  wszak- 
^.e  czyn  tak;.c  tyiko  ostrožnosci  ze  strony  ksi§cia.  Luter  bowiem  yú 
glosií';  poczynal,  že  Koációl  od  úpadku  ratowac  niože  tylko  wladza  šwic- 
cka»  že  wladza  áwiecka  musi  poprawič  wladz§  ducbown%,  co  tlumaczf 
na  j^zyk  praktyczny  znaczylo:  že  Luter  za  dawan^  sobie  pomoc  obiecywii 
ksiíjžřjtom  oddanie  rz^dów  koácielnych  i  košcielnej  maj§tnoási.  Elektoro- 
yii  podobala  sí^j    doktryna,    która,    obok  áwieckiej    wladzy,  oddawala  ua 


Fryderyk  III.  659 

w  SaksoDJi  i  papieztwo  i  wszelkie  dobra  koácielne,  a  przjtém  obíecywa- 
líx  daé  ma  dachowienstwo,  któreby  poprzestaj%c  na  matem ,  nczyto  o  bo- 
skiej  powadze  jego  wladzy.  Wszjstko  to  wjdafo  8i§  elektorowi  b.irdzo 
korzy stném  i  modrém.  A  ježeli  do  tego  dodamy  jeszcze  s!air§,  jaká  go 
czekala  za  to,  že  wbrew  Koáciořowi  i  cesarzowi  akryt  na  czas  jakis  po- 
palamego  a  swoich  czíowieka,  wówczas  romantyczna  bistorja  wartbargska 
xamienia  síq  na  mizerný  proz§  samolabstwa  i  přytkiej  polítykí.  W  cza- 
sie  pobyta  Lntra  w  Wartburga  elektor  wyst%pi}  pko  zap^dom  nowatorów, 
zalecaji|c  im  omiarkowanie  i  roztropnoáč.  Gdy  zai  przychodzili  doň 
wyžsi  dostojaicy  koscielni,  proaz^  go  o  pomoc  pko  rewolacjooistom  ko* 
écieln^^m,  otrzymywaii  zwykl%  jego  w  takich  razacb  odpowiedi:  „dajcie 
mi  pokoj  ze  sprawami  tego  rodzaju."  Jak  wiadomo,  Lutrowi  przebrato 
si^  cierpliwoáci  i  pko  wyrainej  wo]i  elektora,  zbiegl  z  Wartbarga.  He- 
rezjarcha  wittenbergski  czq}  s]'§  wówczas  juž  potažným,  i  dla  tego  písař 
do  wystraszonego  F'a:  „te  on,  Lntherus,  chce  byé  w  Lipska,  cbočby  na- 
wct  przez  dziewi^é  catych  dni  padalo  samými  ksi%ž§tami  Jerzymi;  idzie 
oň  do  Lipska  z  daleky  wyžsz§  opiek^  niž  opieka  elektora,  od  którego 
nie  potrzebaje  opíeki,  ale  któremu  sam  raczej  opiek^  dač  chce,  bo  kto 
tu  najwi^cej  wíerzy,  ten  najwi§cej  opíeki  daje.  Czaje  on,  že  jeg:>  ele- 
ktorska  mosc  slnby  jest  jeszcze  w  wierze,  i  dla  tego  nie  jest  m§2em, 
któryby  Lutrera  opiekowač  si^  móg)  i  zaslaniaé  go.*  F.  obojgtnie  pa- 
trz}},  jak  ksh*'tíi  žony  brali,  a  zakonnicy  i  zakonnice  z  klasztorów  ucie* 
kaly;  nic  wi^  dzíwnego,  že  bardzo  ^grabjaňskim  i  niezr^cznym''  wydat 
ma  8ͧ  list  (1522)  Papieža  Adrj<ina  VI,  prz^iiominaj^cy  ma  obowi^zki 
ksi^cía  katolíckiego  i  nsiluj^cy  oderwač  go  od  Latra.  Gdy  Adrjan  VI 
domagal  si§  od  sejma  norymberg^kiego  wykonania  edykta  wormskiego, 
elektor  przyczynil  si§  do  tego,  že  sejm  w  odnowieiizi  przeslal  Papiežowi 
ÍOO  udqiliícoéci  národa  niemieckiego;  a  gdy  jednak  wí^kszošc  sejma  po- 
stanowíta,  aby  w  sprawach  religijnych  nic  nowego  nie  pisano  i  nie  dni* 
kowano,  elektor  nroczyst^  pko  téma  zaniósl  protestacj^.  O  dalszych  czy- 
nach  starzej^cego  elektora  nie  ma  žadnej  wiadomoéci:  ostatním  wažnym 
czynem  jego  mial  byé  zákaz  poblikowania  w  Saksonji  balli  kanonizacyj- 
nej  apoštola  slowiaáskiego  Bennona.  Widaé  w  tém  r§k(  Latra.  Rewo* 
lacja  koácielna  szla  swoj%  drog)  zniszczeniat  ogl^d^^c  si^  na  ksi^ž^t 
o  tyle  tylko,  ile  jej  to  bylo  nieodzowném;  gdy  rz§d  cesarski  nakázal 
i  w  Saksonji  elektorskiej  1524  r.  wizytg  koácíeln^  bisknpom  Misnji 
i  Mersebarga,  pokazalo  8i§  zapóino,  že  nie  ma  tam  jnž  žadnego  kosciota 
i  že  powrót  do  niego  jest  níemožliwy.  Na  wiosng  1524  roka  sejm  no* 
rymbergski  wydal  postanowienía  nieprzychylne  luteránem,  F.  znowa  uro* 
czyšcie  pko  nim  protestowal.  Ostatnie  dni  jego  byly  wszakže  zachmnrao* 
ne  zapóžném  przekonaniem  síq,  že  rewolacja  koácielna,  wbrew  jema  samc* 
ma  i  Lutrowi  nawet,  nietylko  stany  paňstwa  rozdzielíla  na  dwa  coraz 
wzgl^em  síebie  nieprzyjažniejsze  obozy,  lecz  nadto  prowadzila  za  sob% 
wielk)  rewolucjQ  polityczno-spoleczn%.  I  wtašnie  w  ojczyžnie  rewo!acji 
koáciclnej,  to  jest  w  ziemiach  Fryderyka  M^drego,  píerwsze  siedlisko 
swoje  miala  rewolucja  polityczno-socjalna,  wojna  chlopska.  Na  14  dni 
przed  8W0J4  ámicrci^  styrany  elektor  wiH  wyrzec:  „Ježeli  to  Pano  Bo* 
ga  si§  podoba,  rad  zejd^  z  tego  áwiata,  bo  ani  milošci  i  prawdy,  ani  rze- 
telnoáci  i  szcz§ácia  nie  ma  na  ziemí!'*  Um.  5  Mája  1525,  na  krotka 
przed  bítw)  [M>d  Frankenhaasen.     Ksi^že  t^n  uigdy    formalnie  nie  prze* 


rl60  FrvdarjR  lil.— fryridin. 

sedl  la  latenn  izxn.  Z/l  'lezzenny.  ^akoby  a  wzsdeda  na  biata  swe^zo 
i.ona.  JSXúmqo  'Ůiciílí  muřc  lasrepc^  lo  áoúie.  Dzieci  svoje  aataralne 
vrniienia  -w  %5icaaieniue.  Z^vťdic  ;e'Z9  spoczy^aji^  w  kapiicy  aunkuwej 
w  Wíttenberize.  Zatteit',  >'. 

Frydolin  -^e  •itarime.iL  muecz  mneofu.  i\r.  i -i  ]íazca),  pierwszj  apo- 
iXiísi  A>rTULaov.  je^iviem  r?}tilesn  ivioiionioíici  j  cym  iw.  jest  atarožr- 
:n4fc  iiiniímája.  ůiuona  pnez  iioicďnsa  =  '•Tiiioai.  zakoaníka  idaaztori 
Seciiin:ieQ.  raíoziineao  prses  Fryaoiina,  ietiyaawona  Natkerowi  2  št.  Gal- 
Lea  ^ne^Tie  XotAřn^vi  Laii*Hi'.  onseiimifúwaiiA  araei  fiuilimiivscuw  u  I 
a.  >íar::a,  :i  .enie;  ^-áz^i^ui  pne::  J/ciAcf.  '«  '^qtfilensamminny  der  baJischea 
LAndesiTPáiTUiť.iiLe.  :i4^.  *Viirer.  ;ai£  ttm  lesnaje.  konysaí  2  oi^rj^mie 
ria*-vni*^jsz;^70  pLsma.  iaaiéz:'-ne-ja  •▼  iiasnorzB  Ileieni.  zaíažoavni  takže 
prziu  FVi:  x  aroku  paria:DiaLi  :  jrromeoQi  praťf  L^i  pczepiaač  nie  móg^. 
aie  prk-.*':e  3ii»  ;p;  napaai-ie-j  wjTitízyi  i  M  spiaaL  Pudiog  Recb^r^jri 
(Kir>!Uen-iescii.  r'*ut:ii!:ii.  .  poiíanie  Walrera  jesc  «!zysta  óki^iii  Legendow^ 
i  praca  .ego  jč\i:x'\  z  ies^ad  a  vieka.  nie  !na;ac:^  w  3oaie  aic  p«iwii>^g.\ 
tém  wii^:ei.  ir^  opowioaa  rzarzy  uiepciiobne  <io  pnwiiy  o  »i.'Utfkica  poir<j- 
2acii  Fryioiina.  :  U,  a  rym  apctitOie  aie  w^pomma  ani  Gnegcrz  tiir> 
aexifliú.  ani  Marty roújgja  R-ibana  l  yvickerx  Wjzakže.  pomimo  kryty ki 
RdCtberra.  ii*i  mo;:aa  zuneinie  jiimovic  :oi:w*^iLí:iíii  Waltera  Iii^torTcxne; 
wartů4C<.  P;<ii'aď  siaro  Fry  ioiin  podioiizii  ze  sziaciietnego  r>iti  Irianuji. 
liib  piilaiixL.ow«?j  5zki3C]i.  icrzymaí  doÓL-?  wyisztaítrenie,  a  id^c  za  aa- 
ti-haieniem  Ducha  jw..  zrzeki  aii^  dobr  ziemskicii.  zcsiat  ksi^dxem  i,  jako 
kasnoiiceja.  prziibie^at  miasu  rotniimesto  kraj  a.  Frace  jeeo  pomy:ftIsym 
nwieái*.2oae  ikazkiem.  wkr^^ue  ▼slawiij  jetf')  uniig  i  zjediiaír  zna  uwieibie- 
aie.  Ale  ^sdy  spiYstrzegl.  is  powoduje  aini  i^tiza  chvály,  ptjsraaowil  po- 
kóoat:  nieprzyjacieLa  fwej  >iaazy:  opoácii  «i^  ojczyzxii}  i  aJat  a^  lio 
Oaiiii,  aby  um  3pe£aia^:  -rr^i  ipos:.:iSi£:.  O-sLnil  w  Piktawji  ^Poitiers!. 
gdziii  lue-fiy,  2jř  i.  [iUary.  o*  A:anx:y  2a>:lio«:a.  KLia.::or  s.  UiLirei^ 
ú«l  c^a.^a  na^a^iu  barbarz>:i<:o^  14:  m  zoíšuwaí  v  nioach.  &  cawec  r-^ 
iík^^-i  t^^ířo  -sw.  b;.  fy  p'>i  xrunc:i.  Fry  i-: i: a  poscazotó  od«Txkao  rel> 
k-wje  š.  řLLirego,  a  k:-}.  ioř  Moiio^a*:.  Giy  'ixiiřo  w  lyai  cela  si^  mo-ilii. 
otf2yp..ar  w^  énie  zacewniecie  od  i.  H:iare^:.  ie  wkroCiie  jego  swieie  ja* 
miary  -:..izczone  b^-Lj-  Ja^až  Fryijiia.  mia-owaay  opa;<2m  xnx&zczoLeiO 
kU-ÝZt.jri,  cdal  ái^  z  zniejscowym  biákupeni  do  kroia  Kicdjweosza  i  w}- 
je>Í2ař  u  Líego  tundiuz  na  odbad^wanie  klaszkoni.  Po^iozas  pobyta  a  kro- 
ia r.avrrócii  wiela  poaan,  zcajdaja^íyťii  si^  w  je-zo  oršiaku.  Gdy  wy dobyl 
reii^«j<i  i  zaj)í  3i^  sta^ianiem  k:ioioia,  objawU  ma  sif  povtómie  s.  Ui- 
lary  i  polecii.  aby  dalšz^  baiow;!  zaj<^Ii  si^  dwaj  jego  syno^oowie,  san 
zai  Fry  dolin,  z  cz^řcir)  znalezionyoh  rčiikvji,  adac  si^  mial  do  Niemieo. 
Z  píacz-^-m  i  žaiera  žegiiany  Frydolin  opnkil  Fiktawi^  i  przybyt  nad 
brz^j^  jríozeili,  gdzie  wvaUwiwszy  klaszior  pod  nezwaniem  š.  iliiarego, 
z\oly\  tam  cz^sc  je^o  rtiikwji.  Kiasztor  ten.  podíug  Walcen,  nazywa)  5i$ 
Ilelerci  J-jxta  Miiicilae  cujasdam  davii  lictas  situm.'  Bruschias  i  liollan- 
djaci,  a  nadt^pDÍe  i  Mone  (I.  c),  oraz  Eettberg  (L  c.  t.  I  p.  514,  i.  li 
p,  z ))  twifcriz^,  2e  ta  ileler§  jest  Silut  Aloíí  \t  dopart.  Moteili  tmie- 
'1/j  Metz  í  Sarreg^eminea '.  nazywají|cy  sie  dawniej  žl.ianj^.un,  nie  rwa- 
2aj%c  na  to,  ž-i  Sďint  Avold  lezy  nad  maía  rzec2k4  Husril}^  Mono  przy- 
puszcza  nawct,  žo  Walter  napisal  7?wťiV<i,  a  przepisywacz  przerobil  na 
MouUai  tego  samego  zdaoía  jest  Rettlerg  \x.  II  p.   Sví  observai.).     Leci 


íi.— Frydrychswiez.  661 

cd  r.  1845  Holzer  z  Koblenz,  ówrzesny  radca  rz^dowj,  póžniej  pratat  kate- 
dry trewinkiej,    w  pracj    swej  De   proepisc^pis  irevirenňbut  (p.   88)  wy- 
éwieci!  prawd§.     W  dziele  jego  czytamy,  že  1346  r.  jeden  z  suflfra^nów 
trewirskicb,    Mikolaj    arelateúski,    pokonsekrowal    w   košciele    Elre   trzy 
nowe  o!Urze,    mi^dzy  niemi  gfówny   dedykowat  á.  Uilarema.     Klre  (dzis 
Eller)   lezy  oad  Mozell^,    mi§dzy    Koblenz  i    Trewiren!,    a  jeszcze  blízej 
mi^zy   Cochens  i  Zeli.     Košeiót    zaá  Eller  (klasztora  jož  níe  roa)  dot^d 
jeszcze    nosi    nazwQ  š.  Hilarego  i  posiada  jego  relikwje.     Žadoej  przeto 
nie  ulega  w%tpliwošci,  že  £//er,  Eilera^  jest  Helerq  Waltera  i  przezwan§ 
tak  zostala  od  é,  Hilarego.     Zt%d  Frydolin  pnicil  8)§  w  doliny  Wogezów: 
tu  takže,  jak  równiež  i  w  Strasbnrga,  wystawii  koációl  na  czeáč  á.  Hila- 
rego.    Mo2e    Saint  Avold  jest  owém  miejscem  w  Wogezach,  gdzie  zba- 
dowal  kosciót  i.  Hilarego.     Ze  Strasbnrga  przez  Bnrgandj^  przybyl  Fry- 
dolin do  Kecji  dla  odwiedzenia  biskupa  Cbara.     Ta  zabawiř,    dopóki  nie 
zbudowal  kosciola  9.  Hilarego.     Fr.  miat  na  Renie  napotkaé  wysp^  bez- 
ludn^,    któr^  ma  š.  Hilary   wskazal,    jako  křes  prac  apostolskicb.     Rze- 
czywiscie,  Frydolin  znalazl  wysp^,  gdzie  dziš  jest  miasto  Seckingen  (n)i§- 
dzy  Znrzach  i  Bazyle^).     Nadrenscy  niieszkaňcy    pašli  na  tej  wyspie  sw^ 
trzodg,  a  spostrzeghzy  Frydolina,  bl^kaj^cego  si§  (upatrywat  bowiem  do- 
godne   niiej<ce    na  ko4ció}),  wzi^li    go  za  zlodzieja  i  kijami  go  wygnali. 
Frydolin    udal    si^  o  pomoc  do  króla  i    otrzymal  od  Klodowensza  aktem 
urz^dowym  t^  wysp§  w  darze,  oraz  zapewnienie,  te  pod  kar%  šmiercí  ni- 
komu nie  wolno  b^dzie  odt^d  przeszkadzač  w  jego  apostolskicb  zamiarach. 
Frydolin,  obj^wszy  w  posiadanie  wysp§,  zacz^l  J2|  nprawiač  i  wystawil  ko- 
sciól  á.  Hilarego,  oraz  klasztor  žeáski,  i  wiole   zdzialal  cudów.     On  takže 
lub  jego  nasf§pca  zbudowal  potem  drugi  klasztor  dla  m^žczyzn.      Walter^ 
zákon  nik  tego    klasztoni,nic  o  tém  nie  wspomina,  natomiast  wylicza  roz- 
maíte  cuda,  zwlaszcza  wskrzeszenie  nroarlego  w  Glams.     Fr.  umarl  w  Se- 
ckingen 6  Marca,    lecz  nie  wiadomo    którego  roku.     Frydolin  jest  naj- 
dawnicjszym    apostolom  Niemiec,  ježeli  za  Klodowensza,  wzmiankowanego 
w  biografji,  ma  byó  uwažany  Klodoweusz  I,  a  nie  H;  lecz  pod  tym  wzgl^- 
dem  Walter  žadnej  nie  podá  je  daty.     Uczony  opat  Marcin  Gerbert  (Hist. 
Xigrae    Sylvae  17  83  t.  I  p.  24)     ntrzymuje,   že    to  bjt  Klodoweusz  II; 
lecz  Hefele  w  dziele  o    Zaprowadzeniu    chrzeécjanskiej  tríary  w  poiiidmo- 
tro^vcBchodnich    Siemczech  (p.  248),  sladami  Xeugart*a  (Episcopatus  Con- 
stant.  t.  I  p.    7  — 11)  i  innych,  dowodzi,  že  to  byl  Klodoweusz  I,  który 
dopíero  r.  507  odebral  Poitiers  z  okolic^  króiom  hiszpaásko-wizygockim, 
a  umarl  5ii  r.     Na  ten  žatém  przeci^g  czasu  (50  7  —  5ii)  przypada  po- 
dróž  Frydolina  I  fundacja  jego  w  Seckingen.     Bollandyšci  ámierč  Fa  kla- 
d)  na  r.  540;    BuUer  na  r.  538.     Na  obrazach  maluj)  go  jako  benedy- 
ktyna,  oboč  do  tego  zákonu  nie  nalézal,  á.  Benedykt  bowiem  okolo  tego 
czasu  nie  byl  jeszcze  znaný  z  tej  strony  Alp.     Przedstawiaj)  go  tež  nie- 
kiedy  jak  wskrzesza  zmartego.  (Hefele).  J. 

Frydrychowicz  Dominik,  dominikauin,  teolog,  um.  po  r.  1717; 
biegly  wj^yku  hebrajskim  i  greckim.  NapÍ3al:  S.  HyatínihuM  Odrouq^ 
sius  principališ  hierarchicuB  univenaUs  R,  FoL  Fatranus  (Cracov.  1687,  na 
koňcn  r.  1688),  gilzie  84  cenné  wiadomosci  do  bistorji  dominikanów  n  oas, 
lecz  tezi  wielebl^ów;  Traetatus theologícits  dedivina  édentia  (ib.  1690); — 
de  creatione  (ib.  1690);  Dů  naturae  humanae  sUUu  innocentiae  (ib.  1691); 
De  naiura  anyelica  (ib.  1691);  Mampubu  the^iogicuš  {\b.  1691);  Devolun* 


per  ':/.'.'J'   .-.     -r  ^:í.:i         r\     ":;.•-  *-^/       ■.•.^•■t.-»,.'a      — U-S^^-fíTéU       li.    H.    1    7..      ÍL'T5"5- 

m  .1      :    -..'  ii:     '..li:-;!-.:-*   :.  r^m:  r.^nrif.    :í  :.v  h^  i  :  >jíiioc  ftvka  z  i-k- 
r,ii,    ..■  :  -,    lí   Vi      ^i:v -.:.-.    :.*  vsťa-.-.i  :    r:*-_  ;i  :  1.7ř£aúc:a.       ÁraiiLi  i 

.  .•■.r.' .aj.ki;*  ."ir*  -.a.;  :»*;i.-rš-  ■  .: -.11  i  .n.itr*.  -♦^•»iC'.  ^I  1  =.  T}..  .  -  T- 
.3;; ;*  ■-■   ■  ^;  / . i     1 1 : ,  .  ■  v  . u : .»  f  •;.  ^.-  :    .z:  .^  •  ^;  ť £■  ■  :íi' :  -:  -.  r*.)  wi  rjr-jcice m  11  Jixrx-s -m  . 

2f»ii;..  ■•  .1  j-r-rv  Ai-Ti  w/.i .:  1  .1.,  •":•■■  7  •  iz:  :í.  1'.^::  ny:n.  ^*¥:aci?i£  Ar. 
-;*'•■    A    a.-  :  /  1  rf  I .  i  T'  i    1 :  .  i  J  i   ííí:uaÍ»íiíí   íit*  -  jts^tw  ,    Z,'io'U  ..: 

>  ,  .:•./  - ,,'    '-.t.^      j',f:,ii:.í.    ,^  .  -  '■■•-■:  .  ,.      .-";  .  ■"»  ■  :;■  uj.    _  •  -r.-.i^     J..uisí'.íJí.  r  ■■.  . 

M .  I  •  i  .:.-«.  ^í^i-',  ■:/ r-.í  '-..i;..;  .  ."■/■-...  r,,.  j.  2  I*  2  T  "•' I ".  i  :SiL;;í:.í 
(P.Ai^i  •»  ^r.  VI.  ..ir.i^jíi  n-;^.'  ■■...1.  .':  -ir'/. ;.  J' ■■v-.x-.^ť-Ti,  ^Viu^l-í,  J." - 
říí     '.  ,  -i'".  ■.' í-/".  -.v.,.;.    .'::  -■        .L^-íiLí  .    ř  <-iv  •'  l  «.    p.—/ h.Iií.íí-s   í  ?.-:z;.- 

^•, '  .*  : i .  . -,'.  ^. ;.'  •  ?•  ?í r:i.  A  -w.. :.':.:  .J-. .  .  • ;.- " -  ■'  u  i-i-:  .  ■  ~/  .víti* ,  £';•.-;  •/*.  »*  74  :  T'  r*'  - 
m íi  -v i  .r.  .  .'!  >  ■• :  <;.  -.-.a  A  ""^ r ; •: : .1  .  .  i  ^i  " :  íhí  .  ■  j^ ;  -  i.  r . z. .;,  í  ■  zríLiudÍTA  -n  j  Zli?  '.^  i:ť  ^ 
Or.T.^  Th.--  í   :>>—.-.;  i  .  A'.    W,  K. 

Fr/ZOwie  -.^m  ".iv/x:-.'  .  as  :=  'í:ai!a  V  TI  ▼.  n:-*  znaj-injeciy  r> 
TCi.^A/.j  ř  ry/ami  /Ui.V;/"-.  íi.i- .  ".iirz^s/^iuiíwa.  Ziai.cszki  Adii  oni  -i 
řl^v.-.a  ř':í-'Xr.>Ta.:t-,.í:...i  .:2o.-:  >'i-^si:'ífe:,  pozii-jiizy  rzeianii  Rencm,  Eii? 
1  :.'.  .r/Art..  1  ^;  ii  w  ?  wj  r:i  :,  í  .  ■; ;.  is  v.  m  icr  ij  a .  wí  •!! -i^  wy  rx:  ec  i  a  j  odci:  c> 
ařAi'^/;t;.//',  p^narza,  jak  rybj  w  wr.i.:::^.  i::^  nijj^o  zadnyca  sto^iiLk.* 
7.  ''*->.;.-: r.r.^,rr. i  narcdami  i  áia  rezo  p«:7.ba-3Pi:ií:i  byii  wszelkiej  cvwiliza-*/- 
V/»-..<.íi  zamiřowani*  wolnošoi  oiijtreozat>  iíh  za^ífíze  od  Franků vr,  w  ski- 
t//  ''./'■•  ;fo  ^HZ^tiiíie  Diiřowaaia  naÍ5-5jor.ar27  rrankiáikioj,  jak  np.  s.  Amaidi, 
bp'i  >:  Ma-vthí^htii  i  i.  Eii-jju.iza^  bpa  z  Xoyon,  byřy  daremae.  Pierws/vn 
k.if.ř.ir.frri  chrz^.-/;ja/j?kim,  ktúry  n  nich  dizr^aí  przyj^cia,  byl  bp  \\új'tí':'' 
7.  Vorií,  7ftn  w  podróžy  awej  do  Rzymu  przyp^dzoay  burza  6  7S  r.  d? 
\ír/^yiJtN  fryzji,  znalazř  na  dworze  króla -.-lit/y/rfia  goscinne  przyj^cie,  cbo- 
cia;:  cary  kraj  je^zoze  pogr^žony  byl  w  poganstwie.  Wilfried  ajdzac,  ie 
ní';  mo;.ř;  I^ipiřrj  okazaé  swej  wdzigcznoáci,  jak  przez  áci^goigcie  na  lad 
blog^^.íawícň.-.tw  chrzeácjaiístwa,  poezii  opoi^iadač  EwaDgeU^,  zjskid  sobie 


Fryzowie.  663 

Berca  wiela  i  podobno  wiele  tysi^cj  loda  ocbrzciL  Ca?^  zím^  przep^zS  Wil* 
iríed  na  dworze  króU  Aldgisla,  którj  go  bronil  od  zbójeckicb  zasadzek 
nieprzTJació}.  Nast^pnie  udat  síq  WiJíried  w  daisz^  podróž  do  Rzymn, 
gdzie  wjrrokiem  papiezkim  na  sw%  stolic^  bisknpi^  zosta)  przywrócony. 
Krótki  pobyt  Wilfríeda  pomi§dzy  Fryzami  nie  mógt  sprawié  wielkich 
flkntków,  lecz  droga  jož  byla  otorowaoa  i  niezawodoie  staral  on  si^  po- 
tem zacb^ó  po  sobie  nast§pców,  gdyž  od^d  widocznie  rozbadzila  si^  po- 
mi§dzy  anglo-saskimi  kaplanami  wielka  gorliwoáó  o  nawrócenie  Fryzów. 
Najprzód  powzi^t  pian  zyskania  Fryzów  dla  cbrzešcjaňstwa  Egbert^  zakon- 
nik  z  klasztoru  Rathnielsing,  z  kilka  towarzyszami.  Egbert  uprawdzie  nie 
mógl  osobiscie  wykonač  swego  plana,  ale  jeden  z  jego  towarzyszów,  Wig* 
htrt^  ndat  si§  rzeczywišcie  do  Fryzów  C89  r.  i  opowiadaí  £wangelj§  przez 
dwa  lata  królowi  Ratbodowi  i  jego  poddaným.  UsílowaLÍa  jednak  jego 
pozostaly  bez  skntku  i  dla  tego  wrócil  do  Brjianji.  Egbert  wszakže 
plana  swego  nie  zaniecha!,  a  czego  sam  wykonač  nie  móg),  dopelni)  przez 
Willibrorda,  który  slusznie  a/To^^o/ťm  jpr^zótr  jest  nazwany.  Willibrord 
nrodzit  8i§  65  7  r,  w  Northambrii  z  pobožnycb  rodziców  i  tyt  wycbowa- 
ny  w  klasztorze  Ripon.  Slawa  Egberta  i  Wigberta  poci§gn§ta  go  w  20 
r.  žycia  do  klasztoru  á.  Kolambana  na  wyspie  Hy,  gdzie,  obcujíc  z  tymi 
dwoma  m^mi,  postano^il  poswí§cič  swe  žycie  nawracania  pogaňsldcli 
Germanów.  R.  690  przyplyn^l  Willibrord  z  jedenasta  towarzvszaroi  do 
brzegów  Fryzji  i  adat  síq  do  UtrecLtu,  rezydeocji  króla;  lecz  skoro  asi* 
lowania  jego  w  nawracania  króla  Ratboda  pozostaly  bezsknteczne,  ndal 
9i§  do  Pipina  wodza  Franków,  z  którego  namcwy  po  dwócb  latacb  po- 
szedl  do  Rzymn,  aby  tam  nzyskač  poslannictwo  i  godnoáč  biskupi%.  Po 
powrocie  gorliwie  pracowal  nad  nawróceniem  pólnocnych  cz^sci  Franko- 
nji,  gdzie  jeszcze  bardzo  wiela  žylo  pogan,  kiedy  towarzysze  jego,  mia- 
nowicie  Suitbert^  pracowali  nad  nawróceniem  Fryzów,  ale  bez  wielkiego 
skutkn.  Gdy  Pipio  granice  paústna  Fraokonskiego  rozszerzyl  nad  pewn% 
cz^6CÍ4  Fryzlandji  i  opanowal  staré  miasto  Wiltaborg,  dzisiejsze  Utrecbt, 
b§d§ce  rezydencj^  królewski^,  cbcíal  w  tém  mieácie  založyó  katedry  bi- 
sknpi^,  z  którejby  Willibrord  po  calej  Fryzji  chrzes<;janstwo  rozszcrzal. 
R.  69  6  ndal  síq  Willibrord,  za  rad^  Pipina,  zeswietném  poselstwem  po- 
wtórnie  do  Rzymn,  gdzie  przez  Pap.  Sergjasza  byl  konsekrowany  na 
arcybiskapa,  przyjmuj^c  imi§  KUmensa.  Po  krótkim  pobycie  w  Rzymie, 
powrócíl  ^do  Franków,  a  Pipin  dal  mu  UtrccLt,  jako  stolic^  biskupi^. 
Odt^d  z  niezmordowan)  gorliwoaci§  pracowal  "WiHibrord  nad  nawróce* 
niem  Fryzów,  a  Bóg  blogoslawil  jego  pracom.  W  wielu  miejscacb  po- 
wznoszono  koácioly  i  kaplice,  a  liczba  nawróconych  i  ochrzczonyrb  byla 
bardzo  wielka.  Rozglos  o  cawracanin  si§  Franków  poci^ni^}  i  á.  WuU 
frama^  bpa  z  Sens,  do  tejže  samej  pracy.  Došó  dlngi  czas  pracowali 
wspólnie  obadwaj  we  Fryzji,  usilujíc  wszeikiemi  sposobami  naisrócič  króla 
Ratboda,  który  jednakže  trwal  uparcie  w  swém  zašlepieniu.  Mówi% 
wprawdzie,  že  Ratbod  pozwolil  Wulframowi  ochrzcič  syna  swego;  zna- 
ném jest  takže  podanie,  že  i  sam  Ratbod  raza  pewnego  juž  si^  dal  na- 
klonič  do  przyj^cia  chrztu  i  že  odštípil  od  cbrzcielnicy,  gdyž  nie  cbciat 
byé  po  smierci  pozbawionym  obcowania  z  przodkami  swoimi  ksi^žQtami 
Fryzów  i  mieszkač  w  niebie  z  mal)  líczb%  ubogicb  ladzi.  Pewn§  jest 
rzecz4,  že  Ratbod  na  seijo  nigdy  nie  myslal  o  przyj^ia  cbrys^anizmu, 
i  owszem,  z  jego  powodu  chrzešcjaústwo  pomi^dzy  Fryzami  o  málo  co  wy- 


frnňf  '  'v^:^^  ii^áirv  v*:0ÍT.   kurér   «i9d3£ 

^^  KS  ^nni>  SK«nM?SKr,  oj  lá  Kt  I>bísi.  2::Áef!f(»  aásibJnT  wkii 
>1p<>  Migitfit^  WLiArarisL  oj  td  L  B:imM^  kucT*  lífwij  vsf^iaae  i 

é,  yyrs^AikKj  z  «!elg  ť/Yarna&ai  do  Fr7z>v.  abj  •ir^kTZAČ  k^  siTrooei: 
»vJ  kt6ré»  '/4  przjira  Wilíríe-ia  J3i  :>  lit  pricowiaj.  I>>koĎcjT|  te 
ázMz  %m%  iuft^tr^  u^^^^nmik^  i  Fnz^  ala  cicbawem  zaaúeiiiii  ! 
v  kraj  thrz^j^ikku  Cf.  'Vrtrrf.  B'^niia?i;:>  d«r  Apostel  der  Teutschc 
Mdb  teioim  l>eb<i>  ood  Wirk^n.  Jíaiiíz  I84d.        iSatert).        X.  F.  S, 

Fucbf  Grzcgorz,  benMjktjn-  nr.  20  Paiiz.  I8si  r.,  od  r.  is< 
pn^ff  kU»zt//ra  Admont.  v  Styrji.  aoior  dzieL  G^sckieku  des  Bentih 
n^^íMlen*  (IH^Í);  Kurzr^efauU  Gtiék.  des  BtritikUnerttíjiě^  Admoiá  \} 
W/d,  Oraz  \m9)\  JUrricřUvn^  der  Slbergmhtn  im  Siwrhrunn;  Gesch.  i 
OymnanuTfu  zu  Jwienhvrg;  Die  Grútulung  des  fíospkales  im  Samerbrun  (1S5< 
J/teUtzUn  Ij^Mmjohrt  Vrich*  ron  LíektentUin;  Der  Dom  zu  S^chau  (18^« 
JIÍ9U/rÍMehe  /íundschau  um  Jwlenburg  (i857);  Geseh,  d,  Sisthums  S^ 
(ÍHOH);  Die  dfíesUn  Ffaren  in  Síetermarlr  (1869);  Abt  OoU/rimi  97a  Ái 
fnnní;  AU  JHmběrt  von  Admont  (i861j;  Abt  Engelberí  v<m  Admant  (I8O 
AU  Heinrich  II  von  Admont  (Graz  1869). 

Fwl  (TIB;  70:  4>wa;  Volg.  Piiul)^  król  assjrryjski,  który  przjb/li 
pomoc  Man&bemowi  (ob.),  królowl  ízraelskiema,  teby  go  ntrzymaó  natr 
nfe.  Dotychczas  pomniki  kliDopiámieDne  nie  pokazig^  króla  assyryj$ki<í 
tego  nozwiska.  Lecz  wiadomo,  že  Belezys,  satrapa  Babiloi^i,  wspófai 
s  Arbaceseoit  satrapy  Me^ji,  w  r.  789  przed  Gbr.  zbarzywazy  stolky  i 
iyiji  Nioiwfi,  ftat  ú^  wtadoi  Aflsyiji.    Po  jego  ámierd  (ok.  7 i?  r.)  fl 


FhI.— Fiicberjusz.  665 

Btrcbja  Aflsjryjska  pod  Teglatíalasarem  (ob.)  znów  »§  podníosla.  Ze  zaá 
Manahem  panowai  7  70 — 760  r.,  wigc  panowanie  Fula  w  Babilonji  i  As- 
syiji  (789 — 747)  wjpada  wsp^czeénie  z  Hanabemem.  Go  zaá  do  sa- 
mego  nazwiska  Ftd^  može  jest  odo  skróceniem  z  Balazu^  jalde  síq  spo- 
tyka  na  pomnikach  klinowycb,  a  które  w  BelezyM  wyst^paje  odziane  greck% 
fonn§.  Oppert^  Cbronologie  bibliqne,  m  Revue  archeolog,  Paris  1868.  Gf. 
Niebuhr,  Gescb.  Assurs  and  Babels  seít  Pbul,  Berlin  1854.  Przedw 
tožsamošci  Fol  a  z  TegUtfalassarem  przemawia  to,  že  w  Bib^i  Teglatfalas- 
sar  wjst^puje  jako  jeden  znast^pców  Fnl*a  (IV  Reg.  15,  17 — 29)  i  jako 
od  niego  róžny  (I  Par.  5,  26).  Imi^  Fula  zoa  takže  Aleksander  Póly- 
bistor  ap.  Euseb.  Cbron.  armen.  ed.  Aucher,  I  4 1 .  X.  W.  K, 

Fulbert  (od  staroniem.  ful — peren,  i  hert — áwietny)  z  Cb  ar  třes 
(Fulbertus  Camotensis),  éwi§ty  (lO  Kwiet.),  syn  ubogicb  rodziców,  podhig 
jednycb  niemiec,  podlng  innycb  francnz,  a  podhig  innych  jeszcze  wYoch 
w  mtodošci  do  Fraocji  przybyly;  žyt  za  czasów  Roberta  Pobožnego  (syn 
Hugona  Kapeta)  króla  franc,  mial  byó  nawet  nauczycielem  i  kanclerzem 
jego.  Wedlug  innycb,  F.  byl  nczniem  slawnego  Gerberta  (Sylwestra  11) 
yt  szkole  remeáskiej  i  kanclerzem  w  Chartres,  gdzie  otworzyl  slawn^ 
szkol^,  do  której  zježdžali  nczniowie*  nietylko  z.Francji,  ale  z  Niemiec, 
Anglji  i  Wlocb.  W  Poitiers  pelnil  obowi^zki  kastosza  (thesanrarins);  r. 
100  7  wyšwi§cony  na  bpa  Cbartres,  jednomyšlnie  na  t§  stolic^  przez  dn- 
ebowieňstwo  i  Ind  okrzykni^ty,  na  tejže  stolicy  um.  10  r.  ii  Kwiet.  102  8 
r.  102  9  r.  Xa  czeáé  N.  Marji  P.  wystawil  w  Chartres  katedry,  kosztem 
Kanuta,  króla  Anglji,  nložyl  bymny  i  píerwszy  do  Gallji  wprowadzit  áwi§ta 
Narodzenia  N.  M.  P.  Wzorowy  bp,  byl  wyroczni^  dla  calej  Francji. 
Sarowo  karcil  on  nadawanie  benefícjów  i  dobr  koácielnycb  Indziom  éwie- 
ckim.  Z  powodu  niedbalstwa  w  tym  punkcie  kamoáci,  surowe  robit  wy- 
rznty  Frankon  owi,  bpowi  paryzkiemu:  karcil  tež  cz^sto  z  tego  tytnln  ma- 
gnatów  šwieckicb,  którzy  pomimo  tego  wysoko  go  szacowali.  Jan  Tri- 
temius  pisze  o  nim:  F.  in  scrípturis  divinis  eruditissimus  et  in  saecula- 
rium  litterarum  disciplinis  omnium  sno  tem  póre  doetorum  doctissirons. 
Poeta  clams  et  dialecticus  sabtilissimus,  multis  annis  scolae  pnbiicae  prae- 
sidens  plurímos  doctissimos  auditores  enntrivit;  yita  qnoque  sanctisslmos, 
mnltis  legitnr  miracnlis  cormscasse.  Jako  áwi^ty  znajdnje  8i§  w  niektó- 
rych  Martyrologjacb;  niemago  jednak  w  rzymskiém.  Dziela  jego  (Ope- 
ra oroia  Fnlberti  C.)  wydal  Karol  de  Villiers,  Paris.  1608  in-8;  z  tego 
wydania  przedmki  w  Bihlioth,  PP.  i  ap.  Migne^  Patrol,  lat.  t.  14 1.  Znaj- 
duj%  si§  mi^zy  niemi:  i)  Epistolae  í08^  do  których  naležy  26  listów, 
pisanycb  przez  inne  osoby  do  F'a;  2)  Sermones^  po  wi^kszej  cz^i  pa- 
negiryki  na  nroczystoáci  N.  M.  P.;  8)  Hymni^  zawieraj^  takže  pochwa!§ 
N.  Maiji  P.  lub  áá.  paáskicb;  4)  Epištola  de  rébus  eeclesicíe  rďigiose  et 
caute  éUstribuendis  (ap.  L^^Achery^  Spicil.  11  82  7)  i  corUra  rtuUUa  episcopos 
(ap.  3/aW«i^,  Anecd.  I  180);  5)  Vita  S,  Áutberti  epise.  cameracenňs  (ok. 
r.  669),  ap.  Surium^  De  prob.  SS.  yit.  18  Decemb.;  6)  Poerútentia  lako' 
rum  i  Poenitentia  mulierum^  i  in.  Cf.  Fabrictí^  Bibl.  lat.  med.         X,  W.  K, 

FulcherjUSZ  (Fuleherius  Carnotensis^  franc.  Foucher  de  Chartres), 
ksi%dz,  który  z  Robertem,  ksi^ciem  Normandji,  udal  8i§  do  Ziemi  áw.  r. 
1095;  gdy  przybyl  do  Syiji,  wzi§l  go  za  kapelana  Baldwin  I,  potem  Bald- 
win  II,  królowie  jerozolimsc^.  Podlug  niektórycb,  rafal  on  byé  p6žnlej 
biskupem  Tym,  a  r.  1146  ptttjarcfaf  Jerozolimskim.   Opisi^  dzieje  wojen 


flw 


lil* 


l*í    Ě^tTí^if 


ětk  •pwfr^viq,  lift 

4K\  ^.  ^n^nmnwé^  z^miB  «.  27^  34...  ^   Wi  ML 

ftild^  41»  4rvtiK«7<sii  3mwĚUf,  t,  ]»  jpítfbsa  -šr^^iaiiiBiiBy  cikwifc^  jubsél 
i  ifOik*  ^if^iuiébíem  ^v.UnQÍ  i  kaitnc?.  Z  jom^tav  wieíkždt  nknufiiir. 
wfittNróiny^e^    l^nex  i.  B<Mithcggp>  ayitBafa  Siisnuc    7iiifii.  jjeac  ai^wiis^ 

eíf;  «Mft  iuuíiňi;fó«  i  kúMasoró^  j^bnitoiat   emuj  uatagsDMft   oIdxjL 
fim^As^  m^d  wjtfawittw  irlawronL  wí^Bsipi  liz  ntttgMkie  éiqwíu  inhii 
iií«.     W  e^fli  ^rMifaMiiai$áa  ^1  ms  j.  iífer».  msEi  iem,  kiár^pi  w  Ba- 

MéHm^m.  ZamiasnM  L  h^ábeŘt^  hjto  ipybmdcwai:  gbi  ťnwfr  v  niai- 
ie«  MCriMiute,  taJbuagiiíecníaém,  fui  lafaiiéiy  gflgni^fcirh  sA&aaaáw^  &  Sfeozm 
fttíUní^  'fidj^.kgJ  <Í6  lyeÁ   farnwcsio  v  pnisjm.     W  cvv  wt^  eeia  vy- 

«  ^/iiri^>*wm7m  ift««íé,  rvaftym  wómcz^s  BmĚÁ*:mřa^  xkebj  tam  wr^snuaj 
tMT^j^  oAyjfm]^tLU:9^,  yrJuttík^  im,  afaj  1  >£  sajví^ksz^  trQskliv«»eš| 
I  Ofl4^fuyki%  zbckiais  ip^at,  p^leaie,    wigórza.  doIiiiT,  iróA^  i  ttnuBT- 

f4xí^  <i»4  1^7  »iajiteezk/>  HtníM;  Icá  to  ale  pudobalo  st^  ^  Boaižft- 
f4«iiif  z  y,wfAií  XXeúuAá  gntáej  SaJcaothów;  pouoláwaiiíe  wi^c  roipocas^ 
ii^  Aa  i^pTf^,  Wreszcíe  wjnaUal  Starm  mieifeowoáč,  odpowiadiijfc%  wvrsi- 
l^im  wymaipukíoai  i,  Baáíí»eego,  oazjwao^  wówczas  EjhLoka,  KmiimaéCL 
óšiOTfíit  t^  mkptcmrAá  L  BoBífacenni,  z  okoKic%  na  4,000  krokóv 
w  kw^rat,  b.  12  Sijcz.  744  r.  obj^l  i.  Boniíacj  z  siedmiii  towanr- 
•ZÉHtf  mí^jne^noM  1^  w  porádaníe  i  zaraz  roqwcz^  ii^  bodowm  koéd^- 
ta  1  kUíŘzUfm,  Przes  tny  lata  pracewano  niezmordowanie,  m  gáj  wť 
WAftrzoa  bii4awla  úkoúeum%  zoftala,  mjáJat  š.  Boniíacy  o  wewBftnaéa 
afx%dz«aío  klaiatoin.  Wjttal  w^e  Stunna  z  dwoma  towanyvasi  do 
Wlo^,  a^by  zwiadzíli  kwHafee  tamtejsze  klaaztorj,  miaiiowicie  w  Moola- 
Caafno;  aitky  zbadali  kb  dacba  pobožDoáci,  ieh  naiik^  jako  tet  wewnr 
tiYfia  nrzfdzeoia,  cbc^c  to  samo  wprowadzié  w  iwoim  novým  klasilone. 
Kok  ealy  bavil  Stonn  ve  IRoizecb,  po  povrode  mianoval  go  i.  Bpaí* 
Uej  pruihUmym  nomtgo  klasztoro,  polecaj%c  mu  jego  iin%dacmo.  liabc 
daebowl^fiva  klaiztorsego  povi^kszono,  a.  ich  piku|  prmc%  ooras  dal^ 
ulyzolala  tlf  okoUca.  Sprovadaooo  vmi^nych  rzemiefliiików,  pomiiala- 
if  fif  badowlOi  a  lmi«  Fildj  roickodsílo  sifi  daleko  po  Genúoúi:  i  da- 


i 


Fulda.  667 

leká  i  z  Uizka  pnychodíBo  wiela,  aby  sí^  pnypatrzjé  nowenm  dzíehi 
w  pnstyni,  aby  ú^  osiedlié  w  hlúkoéd  klasztoro,  albo  przyj§cie  w  nim 
znaleáó.  Otworzono  podwójn§  szkot^:  jedfig,  wewn^trzo),  dla  wycbowaú- 
ców  staou  docbownego,  drng),  zewD^trzo^,  dla  wycbowania  i  nanki  dzieci 
ÍDOjch  stanów.  Boni&ey  wysylaí  tam  na  naok^  wiela  mlodzíeúcóv 
z  Bawaiji,  Frankonji  i  Tnryngji.  Szkola  ta  w  krótkim  czasie  zakwitla, 
a  Karol  Wielki  oznal  j%  za  najkosztowniejsz^  per}§  swojego  paústwa,  dla 
tego  zaj2|l  si^  tež  ni)  ze  szczcgólniejsz)  troskliwoáci)  i  jož  7  87  r.  sta- 
wiat  J9  za  wzór  irszystkim  innym  szkolom.  Tenže  sam  Karol  da}  po- 
cz^tek  tamecznej  póžoiej  tak  siawnej  bibljotece  klasztornej.  Wykladano 
ta  nietylko  pocž^tki  naídí,  ale  i  wszýstkie  wówczas  znané  nauki  i  sztaki 
byty  tu  píel^gnowane,  mianowicie  odk^i  slawny  Rahcmtts  Aíaums  szkole 
przewodniczyl.  Ten  w  8io  r.  maj^c  dopiero  lat  26,  zostal  rektorem 
szkoty,  a  rozglos  jego  imienia  ici^gal  tak  licznycb  nczoiów,  iž  wi^ksza 
ich  ez§šč  przjjmowaD)  byé  nie  mogla.  Szkola  ta  wkrótce  stala  síq 
šrodkowym  pnnktem  ošwíaty  w  Niemczech.  Kiedy  822  r.  Rabanns  zo- 
Ital  opatem  klasztoni,  založyl  podstawy  szkoly  sztnk,  któr)  póžniej  opat 
I/adamar  uzopelniL  Pewne  po^acl^ošci  i  dochody  kassy  opata  przezna- 
czono  na  to,  ažeby,  wedlug  rozporz^dzenia  opata  i  podskarbiego,  byly 
obracane  na  dziéla  sztaV,  budownictwo,  rzežb§,  roalarstwo  i  t.  d.,  a  pod- 
skarbi  roial  obowi%zek  czawaó  nad  tém,  ažeby  kassa  opata,  na  ten  cel 
przeznaczona,  nigdy  nie  byla  próžn^  tak,  žeby  i  artyéci  byli  zawsze  za- 
tmdnionymi  i  aczniowie  roieli  sposobnoéč  ksztalcenia  si$  coraz  wyžszego. 
Jak  w  naukách,  tak  i  w  malarstwie  i  rzežbiarstwie  odznaczylo  si§  wiela 
duchownych  klasztom;  bo  každy^  wedhig  danego  sobio  od  Hoga  dam 
i  sklonaošd,  znajdowal  tam  zijgcie.  Žadn%  prac),  która  dacba  karmi 
i  która  može  slažyé  dla  dobra  ogóla  nie  pogardzali  owi  m^žowie,  biegli 
w  naace  Božej;  ksiid^  chwil^,  pozostaj^c^  im  od  košcieioych  oboiri%zków, 
obracali  oni  na  ksztalcenie  síq  w  naakach,  w  aztukach  pi^knych,  na  czy- 
tanie  i  sluchanie  Pisma  éw.  Jedni  z  nich  pisali  lab  dyktowali  kommen- 
tarze  na  Pismo  áw.,  inni  tlamaczyli,  inni  zbierali  wypisy  z  Pisma  á.  i  Oj- 
ców  áá.,  inni  starali  síq  tlamaczyé  Pismo  á.,  zbiený%c  mi^sca  paraUelne. 
Gl^bokosci)  myéli,  ácisloáci)  okreéleá,  trafnoéd%  wyprowadzanych  wnlo- 
sków  dalo  z  nich  wiela  dowody  wielkiej  nanki  i  bystroáci  amyslo,  jakie 
gdzieindziej  nie  latwo  znaleáó  možná  bylo.  Nieobdarzeni  wielkiemi  ta- 
lentami  dopomagali  innym,  przysposabiig^c  mateijaly:  jedni  malowalí  ozdo- 
by i  pocz^tkowe  litery  na  pargaminie,  inni  oprawiali  kosztowne  mana- 
skr>7)ta,  inni  linjowali  ksi^žki,  inni  jeszcze  przepiay wali  .aa  czysto  i  ozdo- 
bnie  to,  co  tylko  pospiesznie  na  karteczkacb  bylo  spisane.  Przy  omy- 
slowych  zaj^dach  nie  zaniedbywano  ani  pracy  r§cznej  w  poln,  ani  nigniž- 
szych  rseoiiosl,  tak  w  morack  jak  po  za  morami  klasstora.  Zakonnicy 
swym  pf^Uadem  wsz^dzie  przewodniczyli,  trzymaj%c  si^  regály  á.  Bene- 
dykta,  przepisig^ocil  dzieUó  czas  pomi^y  prače  nmyslowe  i  r^czne.  Tym, 
co  nie  mof^  aí^  pomieádé  w  klasztorze,  naznacnno  miejsca  w  pobližn, 
aby  je  nprawiali.  W  tych  miciiteach,  gdzie  z  poes|tkn  byl  tylko  domek 
z  ogródkieni«  osiadalo  póžniej  kiika  innyeh  mieszkaňcóWv  obscemiejaae 
pocz^  nprawiaó  póla,  wycinano  na  okót  lasy,  a  tak  powstawaly  okoto 
Fnldy  wioskL  Poaiadloáó  klaaztora  powi^kszala  ň^  w  teo  spoaób  przez 
pilaoóé  mseiskaáców,  ale  daleko  wíqc^  joszcse  przei  darowizny  ksi%l%t 
i  motnjdi  pattów.    Jeteli  KarlcMBaii  araa  w  poczftkn  anaczn%  praestneá 


xr*r.   z-^íJ^    ší^iTT-  %*jrzŘ^    >da  t 


2Ž£a£:ni»LfV   —. 


Jlr 


VMLiiS  T't   z'M\tin.  vst^uaryT^muzň:  .  .vin  isi^ 
4r>í   ••.Ji..;/*-!:      ;<.     éii.i-T'-.    jr:»r»ír: 

4,  Or^'J^.':     >-,.C4  :^::  —  7«:  .>«£rri.  I>:iř!iícs§  óer  Af^satei  éerDrc* 

Fui^^aejtttz.  'r,  P  c  :  f  e  r  :  j  1  Fl.vt^líok.  od  ,^^jrai jiíiiijiiji 

títkop  ;c<tpe£ik2  v  Aírjee.  ív.  i:  Ss?€z.i,  lu.  4ca  r.  w  aih 
Mt'U**'/^Aí  «  yAí.<Az.tí}  Afrjce,  poctodac  z  šzla^etsej  fc»i^  tntfit 
t^rxyu.^i  9yf,L'jm*ti'i^.  Matiui  j^-go  MAiíanna.  vcseúňe  ovdovavsir,  pS- 
tiÍ4  xi,^.'*  u^  wj^«j':zeDien  núoázštúcitgo  serca  sveco  11  jat  v  ckiiefc^ 
ftkM;;  f/^/^/^/žfi^/k-j;  iUrl^  2a^  í  amjsí  potrzebnemi  zV>gaicd  n^nVan,  mm* 
rz>ia  go  ttnibi^íileikzjm  ijuiczrcielom.  Mlodr  FulgeBejuss  ■Ťť-lij-liň'^ 
rohil  pofít^py:  szczegóiniej  przjkJadal  si^  do  jazyka  greckiego,  w  ktítra 
n^lrut  ínkii'j  vprawj,  iž  z  wielk%  liitvo3cÍ4  moi  mówil.  W  Mi^ 
oh^ztrtu:)  mif-Azy^  bieiE^oéci  w  prowadzenia  interaów  i  — ^mrihctntrfo  cki- 
nkteru,  jož  w  miodjrm  wíeka  zostai  proknntorem  irjnjifgu  -**twf  Lc0 


Fulgencjviz.  669 

w  krótkim  czasíe  oprzykrzj)  mu  ai^  ten  nrz^d,  a  wrodzona  skfoDOoáé  do 
samotnoáci  wprowadzUa  go  w  máry  klasctorne,  i  którjch  ani  Darzelunia, 
aoi  Izj   matu  wyprowadzíč  go  nie   zdofaty.     Biskap   Faustuš   niebardzo 
cb^tnie  przyj^  go  do  kUsztora  w  Byzacene,   lecz  wkrótce  przekonal  síq 
o  prawdziwém  ponrolanio  mtod^o  nowicjasza,  który  odt^d  jaž  tylko  Bo- 
ž^  spraw^  byl  zajaty.    Nigsorowsze  éwiczenia  pokatae  bj}y  ma  n^mílsz^ 
rozkosz),  odmówU  sobie  zapetnie  Q2ywania  wína,  oliwy  i  wszystkiego,  co 
mite  podniebienia.  Przešladowanie  ówczesne  katolików  zmasilo  bpa  Fausta- 
sa  do  ucieczki,  Fulgentiasz  adat  si^  takže  za  rad^  biskopa  do  s%siediiie- 
go  klasztora,  gdzíe  wspóiDÍe  z  miejscowym  opatem  Felik-sem  czawal  nad 
zakoonikami,  ksztalc4c  ich  w  naukách.     Spokojné  te  ich  zaj§cia  przerwat 
nagly  nápad  Numidów,  którzy  caíy  kraj  spostoszylí;  masicli  wi§c  zakou- 
nicy  uciekac,  lecz  w  drodze  do  Sicca  Veneria  popadli  w  r^ce  czychiy^cych 
nieprzyjaciót,  których  pewien  arjaáski  kaplan  na  nich  nasadzit.     Kaplan 
ten   uwažal   Fa  i  Feliksa    za   przebranych   biskopów  katolickich  i  l^kal 
sig,  aby  jego  wspólwyznawców  nie  usilowali  nawrócič  do  prawdziwej  wia- 
ry.     Nadzwyczajne    obadwaj    ci    wyznawcy    wycierpieli   zniewagi,    wlosy 
z  glowy  i  z  brody  im  obcÍQto,    a  poranionych    i  obnažonych  porzucono. 
Fulgeocjusz  powzi^l  wtedy  zamiar  udania   síg  do  Egíptu,    aby  pomí^dzy 
tamecznymi    zakonnikami  jeszcze  wi^ej  si§  udoakonalič.     Okr§t,  na  któ- 
rym  plynul,  przybyl  do  brzegów  Sycylji.  Eulaljnst  bp  Syrakuzy  odradzil  mu 
t§  podróž,    przedstawi^§c,  že  kr^,  do  którego  ma  zamiar  si§  udaó,  od- 
szczepil  síq  od  jednoki    ze  á.  Piotrem.     Po  wielu  podróžacb,  jakie  Ful- 
gencjusz  odt^d  podejmowal,  w  których  zwiedzil  i  Rzym,  powrócil  500  r.  do 
ojozyzny,  wybudowal  nowy  klasztor,  zostal  wyáwi^cony  na  kaplana,  a  508 
vrybrany  na  biskupa  w  Huspe^  znaczném  mieácíe  prowiiicji  Byzacene.  I  na 
biskopstwie  zachowal  sposób  žycia  zákonný,  poiwi^caj^  si§  jednak  z  ca- 
l^  gorliwOdCi%  obowi^zkom  pasterza.     Lecz  poniewaž  wybór  jego  na    bi- 
skupa sprzeciwial  síq  ogólnemu  zakazowi  wandalskiego  króla  Trazamunda, 
aby  žáden  katolicki  biskup  obieranym  nie  byl,  przeto  i  Fulgencjusz,  z  wie- 
lu innymi  biskuparai,  wysiany  zostal  na  wygnanie  do  Sardynji.     Tu,  cho- 
ciaž  najmlodszy,  doznawal  wielkiego  szacunkn.     Przy  naradach  bisknpich 
zawsze    byl    pytaný  o  zda  nie;    on    mial  polecone  wypracowywač  wspólne 
uchffaly;  on  odpisywal  na  listy  bisknpów  zagranícznych;  w  smutku  pogr%- 
ženi  n  niego  szukali  pociecby;  ubodzy  u  oiego  znajdowali  wsparcie;  mie- 
szkaúcy  kr^gn  do  niego  udawali  si^  po  radg,  a  zwašnieni  przyjmowali  jego 
zdanie,  jako  ostateczny   wyrok.     Dwaoaácie  juž  lat  trwalo  wygnanie  bi- 
skupóir,    idedy    Trazamund   zawezwal    Fulgencjusza,    jako  najuczeúszego 
z  prawowiemych  bisknpów,    do  Kartaginy  w  tym  celu,   aby  wytlumaczyl 
rozmaite    kwestje,  tycz^e  síq  sporných    artyknlów    wiary.     Xa  pytania, 
które    mu  król  przedstawil  piámiennie,  jako  tež  i  na  te,  które  mu  tylko 
przeczytal,    nie  pozwalaj%c  nawet    mu   ich  przepisac,   odpowiedzial  Fnl- 
gencjusz  gmntownie,    zachowgj^c   jednak    wszelk^  dla    króla  wzgl^dnoéó. 
W  skutek  tego  pozwolil  mu  król  pozostaé  w  Kartaginie.     Odt^  gorliwic 
pracowal,    aby  wiernych  ntwierdzič  w  prawdziwej    wierze,  przedstawiaj^c 
w  calej  nagoáci  wybiegi  i  podst^py  falszywych  nauczycieli;  tym  sposobcm 
liczba  i  gorliwošó  wiernych  w  Kartaginie  z  dnia  na  dzieá  sig  zwi^kszala. 
Arjaáscy  biskupi  widz%c,  jak  wielkie  ich  partji  zagraia  niebezpieczenstwo 
z  dlnžszego    pobytu    Fulgencjusza    w  Kartaginie,    przedstawili  go  Traza- 
mundowi,  jako  oslowieka  niebezpieczoego,  i  tyle  dokázali  swemi  zabiega- 


070 


šm  F.  520  r.  powtónde  aoitil  vjwknonf  wm  BtĚápi^  Brn 
TkBZftaaida  52S  r^  mst^oi  j^go  £fiUMc4  pocvott  ■jpt^t— y 
poB  wrócíč  do  knjv.  Skoro  ofcift,  ba  ktáiyB  rtfs^  ImíbiiiI,  pn^^ 
4o  KATtaginy,  cale  niaito  powitiúo  idi  s  wilrinil  mJwi^fcMi^  ndoici, 
s  Ind  tok  B^  ci8ii%l  do  tjcb  bísk^ów,  naaowide  do  FolgsHijun,  it 
fo  kilkn  lada  faabidač  oomIo,  by  aie  ntot  ladBBMiyai.  PMdno 
vlewBego  deszczii  ttnin^liida  aie  rotpieníAal  a^  de  ovnnBy  Bi^fanko- 
adtfi  m^žowie,  poidejmowmwszy  i  sieWe  iwiencknie  sityi  imtiaiaB  mkm 
odkiytf  glow^  okocfaaDegD  pastem  pned  iil6fi%.  Nie  mnlujm  b^  »• 
doáé  mieszkaneów  miasU  Rnspe  i  tniiyeh  Biait^  pnei  fctéra  s  KaitagiBy 
do  Rospe  przeježdxah  Waz^dzie  lod  wieniy  wyehodait  na  pnywitaaie  go, 
z  pocfaodaíami  i  gat^zkami  w  r^kB,  dd^ki  ikladajy>  Bc^gn.  Odifd  ijt 
w  ipokoja  pomi^zy  swoími  wiernymi,  itanú%e  sí^  jak  Bi(|gQrlíwSij  o  ick 
dobro.  Grajfc  níedaleki  koniee  iyeia,  udal  si^  pobú^miía  na  nialf  ny- 
aepke  Cyrcina,  aby  tam  w  samotnoici  przy^KMobié  ti(  do  daleki^  po- 
drazy w  wieezooéé.  Tu  sorowszjmi  jesicze  poddawat  sig  umattwieníoin, 
Jaazcxe  obfitsie  níž  zwykle  Izj  wylewal,  jeszcze  gor^sz^  oddawat  sí^  mo- 
dlitwie.  Lecz  niedlogo  pozosUwat  w  ukrycio.  Mitoéč  jego  dacbowieá- 
itwa»  jego  zakonników  i  nczoíów  wykryla  wkrótre  miejsee  jego  pobyto, 
leb  wspólnym  proábom  nie  mog^c  si^  oprzeé,  powródt  do  swc^o  koédola 
i  klaaztoro.  Po  dwnmiesi^csnej  d^iej  cborobie,  w  któr^  uttawiezBie 
tjlko  ta  riowa  powtarzat:  .Panie!  daj  mi  teraz  cierpliwoáé,  a  potem 
przebaczeDie%  amarl  l  doia  b^^  r.,  rozdzieliwszy  poprzednio  aw6j  ma- 
ji|tek  pomi^dzy  lieroty,  wdowy,  pielgrsymów,  a  w  cz^áei  i  pomi^dsy  swoje 
dacbowieňstwo.  Folgeocjiuz,  mianowany  jiiigastyoem  swego  wíekn,  naleiy 
do  znakomitych  písarzy  koádelnycfa,  mimo  to  z  pitm  jego  nidctóre  tylko 
olaroki  do  nas  síq  dostaly.  Najznakomitsze  dzieta  jego  po  wi^kscej  cz^* 
íei  treácí  polemicznej  s^:  l.  Trzy  ksi^gi  do  Momma^  w  których  przyja- 
cielowi  sweraa  wyjaáoia  Daok§  é.  Augastyna  o  pneznaczenia  boskiém; 
3.  Kstfga  przeciw  arjanom^  w  której  odpowiada  im  na  10  zarzatów,  co 
do  Bóstwa  JezQsa  Cbrystusa  i  takowe  zbija;  8.  o  tym  samým  przedmio- 
cie  S  Kii^  do  króla  Trazamunda:  w  trzeciej  ksi^ze  obszerQÍe  wykía- 
da  nauk^  Koécioía  o  Wcieleoia  Syna  Božego;  4.  Dwie  ksť^  o  oápuszcze* 
mu  grzechów;  5.  Trzy  kzi^gi  o  przeznoczeniu  i  la$ce  hoskUj\  6.  Jedna  ksi^» 
ga  o  wierze;  7.  Jedna  kfť^ga  o  Uvchu  i.,  czy  tylko  od  Ojca,  esy  tež  od 
Ojca  i  Syna  pocbodzi.  Oprócz  kilkn  komlji^  pozostato  jeszcze  18  listów 
Fulgencjusza,  które  možoa  nazwaó  traktatami«  maj^cemi  za  prsedmiot  mo- 
ralnoéč,  ascetyk^  i  d6groatyk§.  Wszystkie  jego  písma  dowodz^,  2e  autor 
wielk^  obdarzony  zdolaošcí^,  nmiat  myáli  swe  krotko  i  jasno  wypowia- 
dač.  Izydor  tak  o  nim  mówi:  „in  confessíone  fidei  claros,  in  scríptnris 
divinis  copíose  emditaSy  in  loquendo  dalcis,  in  docendo  ac  diaserendo 
subtilis/  Nigdokladniejsze  wydanie  dziel  F'a  jest  paryzkie,  dokonané 
przez  Dr,  Mangeani,  Opera  S»  Fulgentii  Buspetmi  Epiecopi^  quae  šunt  pu- 
bUci  jurie  omnia.  Par.  1684,  in-4,  przedr.  ap.  Migne^  PatroL  lat.  t.  65. 
Cf.  Acta  Sanct.  Jan.  t.  l  p.  82;  Cave^  Hist.  lit.  scrip.  eccl.  t.  1  p.  1573 
—  78;  Stolberg^  Gesch.  der  Rel.  Jean  Chri.,  Bd.  XIX  i,  Abthl.;  Báhr 
Gesch.   der  rdmischen  Litter.  {Fritz).  X.  F.  iSL 

Fuligattí  Jakob,  ar.  w  Bzyroie,  maj^c  lat  18  wst^pil  do  jesnitów 
(1595  r.);  wi§k9z%  czgáé  žycia  przep§dzit  na  kaznodziejstwie  w  Rzymie; 
tomže   nm.  12  Listop.  1658  r.     Napisai:   Vita  dd  eardinaU   BáUartrnno 


Fuligatti.-Fulko.  671 

(Róma  1624;  wjdanie  pnez  autora  pomnožone  ib.  1644);  Vita  dd  pa^ 
dre  Bemardino  ReaU^io  da  Carpi  della  compagnia  di  Gesu  (Yiterbo  1644; 
na  }ac.  przeL  Aklu.  Barvoet^  Antrerp.  1646;  Da  franc.  Lahier^  ^^^^)r 
Vita  dd  p.  Pietro  Canisio  (Roraa  1649);  \ita  di  S,  IsabeUa  gloriosa  regi- 
na  di  ParíogaUo  (ib.  1625);  Compendio  della  vita  del  p.  Frcunceéco  Saverí^ 
(ib.  1687).  Przeiožyl  na  j^zjk  wřoski  Dzieje  m^czenstwa  áá.  Abaodjnsza 
Abnndancjasza  etc.  (pod  pseudonymem  Franc,  Roghi^  Rom.  1638)  i  Wy^ 
znania  i.  Augustyna  (ib.  162  7).  Wjrdal  wreszcie  Rob,  Bellarmini  S.  R- 
E,  C,  Epístolae  familiares,  Romae  I6d0.  De  Bacher^  Bibl. 

Polko  (FovlqueM)  I.  arcybp   řemen  ski,    áw.  (17  Gzerw;,    wsl^píl 
na  katedry  arcjbpi^  po  Hinkmarze  (ob.):  z  zakonika  klasztoru  Sithiu  do 
tej  godnošci  wyniesionj,  bronil  žarliwie  vroinosci  Koáciota  pko  Baudoin*owí, 
hrabiema  Flandrji,    który  dobra  koéciclne    sobie  przywlaszczal  i  ksi^žmi 
pooiewiera}.     F.  za  t^  swoj%    gorliwoáč  przez  wazalów   Baudoin*a   zostat 
zamordowany   17   Czer.  900  r. —  2*  F.  btog.  (25  Grád.),   opat  klasztora 
Grandselre  (Grandis  silva)^  a  nastfpnie   arcybp  Toiozy,  žarliwic  oslanial 
wiernycb    od  herezji  albigensów   i  waidensów,    za  co  wycicrpiat  wielole- 
tnie  przeáladowanie  i  wygnanie.     Byl  w  šcislycb  stosunkach   ze  áw.  Do- 
minikiem;  nm.  1231  czy  1232.     W  elenchu  bollandystów  nosi  przydomek 
Massiliensis. —  3.  F.  z  Neaiily,    w  ostatním    dzieaí^tka  lat  XII  w.  byl 
wikarjaszem  w  Nenilly,  miasteczku  pod  Paryžem.    Nic  zaliczal  si§  on  po- 
cz^tkowo  do  wzorowych  kaplanów;    lekkomyálny  wszakže  kaplan  wkrótce 
nawrócil  si§  znpelnie  i  zostal  znakomitym  kaznodziej%.   Czaj^c  swoj^  nie- 
wiadomoáč,  cbodzil  F.  do  Paryža  na  prelekcje  nanczycieli  tamtejszej  szkoly. 
jPrb/r,  slawny  kantor  z  Notre-Dame,  Robert  Curqon^  Stefan  Langthon  i  ioni 
wywarli  wielki  wplyw  na  nmyslowe  wyksztalcenie  i  morálně  poduiesienie 
wikarego  z  Neuilly.     Žarty  z  niewiadomoáci  Fa,  jakiemi  go  nawet  w  wla- 
snej  parafji  dotýkáno,    ustaly   zupelnie;    nowy   duch  pokazal  síq    w  jego 
kazaniach,  s^siedni  proboszczowie    pocz^li  go  zapraszač   na  kazanía  áwi^- 
teczne,  wkrótce  F.  wyst^pil  z  kazaniarai    nawet  w  Notre-Dame,  wreszcie 
kazaé  poezii  po  ulicach  stolicy,  jako  opoiriadacz  pokuty.     Kaznodziei  ta« 
kiego    bylo  potrzeba,    bo  zepsucíe  rozciagalo  síq    wówczas    potgžnie  (cf. 
Jacob,    de   Vilriaco^    Ilist.  Occident.).     F.  opowiadal    krzyž    Clirystusowy 
przeciwko  wszystkim   wyst^pkom  swcgo  czasu,  a  kronikarze  zdumícwig%ce 
rzeczy  podají  o  powodzeniu  jego  kazaú.     W  czasíe  jednego  z  pierwszych 
jego  kazaň,  na  ulicy  Caropnel   w  Paryžu,  slova  je^ro  jak  ogniste  pociski 
wnikaly  w  dusze  fluchaczów:  placz^c,  rzucali  si§  ludzie  na  demig,  wyzna- 
wali  gloáno    swoje  grzecby,    inni  podawali    rzemienie  i  rózgi  w  r§ce  ka- 
znodziei, prosz^c  o  chlost^  i  chc^c  tym  sposobem  okazač  szczerosé  swego 
nawrócenia  i  pokuty.     Zwalczal  on    w  kazaniach  swoich  nieprawosd  nie- 
tylko  ludu,  ale  wszystkich  stauów,  przyczém  ostro  smagal  ducha  áwieckie- 
go  w  kaplanach,  przeniewierzig%cych  si§  swemu  powolaniu.    Zakonnicy  pe- 
wnego  klasztoru  zamknuli  go  do  karceresu  za  to,  že  im  wyrzucal  ich  žy- 
cie  niezakonne.     Zmniejszyla  síq    z  czasem   jego    wzietošč    kaznodziejska 
przez  to,  že  w  zápale  swoim  rzemieniami  i  rózgami,  jakie  mu  w  r§ce  po- 
dawali niektórzy  jego  slncbacze,  zaraz  na  miejscu  ich  smagal.     Wszakže 
pržez  dlugie  lata  kaznodziejowal  on  z  wielkiém  powodieniem,  wielu  gne- 
szników  8ÍQ  nawracalo,    a  dla  nawracaj^cych  si§    nierz^dnic    przeznaczyl 
založony  przez  siebie  klasztor  6.  Antouiego  w  Paryžu,  gdzie  te  nieszcz^ 
iiiwe   istoty  znigdowaly   pokutoiczy    prz}  tulek.     Najéwietniejszy    p^ijód 


Fitr  dsbf  «tt 

>UI  WSfMl  flí^  Ife  iíiC 

twfmfrm  ft?l  /fíiftr  x  ^v^X    F. 
i 

i  L  fp.  ^seicm  «^  ftbf  idb  ieóft. 


au  fndiKjf  i  renftatf  giiBA^f  kfiili>wq  x  1143 — 12«4 

irpmt,  vsaibte  tffí^et  ifciaBiil  F.  svuň  vnoio^  <i> 

ia»      FdErabrriMát  i  issi  wyíimiui  kroHkine  opovchiiň.  it.  F. 

fprtffit)  w  mne  bfítBlf  íeacralsMl  v  Citeux,  e»  bjto  ■■iImm,  it 

efcee  t^é  pvxrwédei  «7pnwj.    Ss  twíqjch  v  naka  Ecm 

v  Ankftittch  mpotil  F.  do  pizjiftn  knjim,  mioéepi  puM  anaks,  foit- 

iatgo  kr  7«iMpia  x  Szeumptmji  (húiorTk  TilíebardovB  b^  jego  vsataX 

Stfméma  ifamtfésHn^  kíórf  éoféen  eo  povrócil  z  Zíod  š«^  wieb  suko- 

wíQrch  rjrjrzjf  a  sswci  fttsrego  bfia  z  Trojes.     R.  isoi  spotffamj  bs- 

cxeg«>  kskiayrAú^  je%Uiú%  ca  «ieI:íéo  zebr2xiia   v  Soissona,  fdzie  pnr- 

|«na  knrvi    yA^v»ismn    aiarrnbicani    .fon/rair^ms   r  JÍjaCfrr^^    kmeco 

•xlt^bta  íraoeozka  po  tekrci  Teobakia  z  Szampanji  obraiz  aa  voda  vr- 

prawy.     WfcróCce  po4éni    na  zebrasia   kapitair   w  Citeanz  zapewaia,   te 

200,000  lodzí  z  r^kí  j<go  knyž  przTj^to  i  aklada  bovt  list  ffipéeža  Is* 

fkO^xatt^fí  flf,    lua,uMlCtk}^cf    ma   do   pomocr  tnecfa  opatów  ciitgiikkh. 

Wída  rfeerzy  zaovq  krzji;  pnjj^to.     Kincjata  si^  rozpocz^a,    ale  Pu 

Kóg  oim^zW  boleici  Dtjžaiiiwdzenio  jej  gtoski^irí.    F.  maart  w  Marcz 

€Kf  w  Majq  1201  r,  w  Neoíllj  i  nie  wídzial,  jak  kramanka  politrka  We- 

neejí  waiíenaU    si(  do  sprawj    Chrystosowej  i  jak  przrvódcjr    wrpnwr 

brzjžowej  zaníenílí  sí$  w  kondotíerów,  którzj  woleli  zostawač   ksí^ictaai 

Xoreí,   Aebal,   brabiaroi  Ateo,  Naxosa  etc.,    airíidí   bjé   wjzwofieidaBi 

J  ftrážami  Grobo  Paáskíego.     Kroníkarz  jeden  podaje,  ie  troski  o  pne- 

ebowaoíe  píeoí^zj  žebraných  dla  nbogích  krzytowców,  przyipieszyly  saierc 

ITtí^  praadopodobníe  jednak  zlamalj  go  trndy  kaznodziejstwa,  a  azezegól- 

niej  wjsiYkí  nadzwyczajne    lat  ostataicb.    Niemalo  tel  martwič  go  nasálo 

zacbowaníe  síq  aiektórzcfa  jego  nczniów,  takich  jak  mistrz  Phtr  z  Smiji^ 

kUffy  gor^co  pnemawial  o  nbóstwie,   ale  pomioo  tego   nie  zaniedbjwil 

Ěkrtfínie  gromadzíé  dla  riebie  dobr  ziemskicb.     Zarznt,  te  F.  nieogi^diie 

Mafowttl  zebranemi  píenÍQdzmi,  može  do  pewnego  stopnia  bjč  stosanj,  ^ 

V,  byl  kazriodzieJ4  krzyža,  nie  zaá  bankíerem;  o  samoIabstWo  nikt  go  vk 

obwinIaL    OitJitecznie  przj  ámierd  wizjrstkie  zásoby,  jakie  niat  jesicK, 

oddal  na  wznierieaie   nowyeh  mnrów   w  Akko,   zairalonych  trzfnenieffl 


Fulko.  673 

ziemi.  Paraija  Xenílly  grób  jego  miala  w  szcsególaém  poszanowania. 
Wandalizm  sankiolotów  rewolacTJnjuych  zdíszczjI  go  w  konců  XVIII 
wieka.  CL  HuHtr^  Papst  lonoceDz  111,  t.  I  Fleury^  Hist  eccJ.  t  XYI. 
Paris  1719.  F.  WilkěfUy  Gescbichte  der  Kreuzz&ge.  {Hdgelej.  AI  — 
4.  Fulko  albo  Foiicault  (czyUj  Fuio)^  król  jerozolimski.  Folko^ 
hrabia  jídjoo,  Tours  i  Maine,  b^d^c  jeszcze  w  sile  wieka,  odznaczal  n^ 
wielkiém  mfztwem  i  roztropnosci%  w  wojsku  króla  francuzkiego,  a  nadto 
wielkim  szacnnkiem  dla  duchowieástwa  i  gorliw^  obron^  kosciolów  i  kla* 
sztorów,  przeciw  niesprawiediiwjrm  gwaltom  i  rabunkoni;  zjednal  wi^ 
sobie  imi§  odwažnego  rjcerza,  szlacbetnego  i  pobožnego  pana.  Dia  tega 
tež  król  Balduin  II  (ob.),  nie  maj^  synów,  i  pragn%c  najstarsz) 
8w%  córk(  Můkzend^  wjdač  za  godnego  m^ža,  któryby  po  nim  mógl  kie* 
djs  na  troníe  zasi^šč,  przeníósl  nad  wszjrstkich  brabiego  z  Anjoa.  Fniko 
T  radoácí)  przyj^t  tak)  propozjcj^,  udal  si§  zaraz  w  éwietnjm  orszaku  do 
Jerozolimy,  zaslubil  ksi^žniczk^  i,  jako  wladca  Tyru,  wyšwiadczyl  swema 
teáciowi  wielkie  przyslugi.  K.  ilSi,  po  ámierci  Balduina  wst^pil  bez 
przeszkody  na  tron  i  bylby  niezawodnie  doskonalym  królem,  gdyby  byl 
w  spokoj niejszych  panowal  czasarh.  Lecz  w  paňstwie,  niemaj^cém  pewnydí 
granic  i  strzežoném  tylko  licznemi  forteczkami  i  zamkami,  zbndowanemi 
na  górach,  w  paástwie  wymagaji|cém  nstawicznej  cznjnošci  i  gotowoáci  do 
walki,  sily  jego  nie  wystarczaly.  Prócz  tego  nieroztropnie  post^pil  sobie, 
odbieraj^c  straž  wielu  zamków  i  irarowni  rycerzom,  którzy  icb  dot^d 
m^žnie  bronili,  z  naraženiem  si^  na  tysi^czne  niebezpieczenstwa  ze  strony 
pogan,  a  powieiz)!  je  rycerzom  francuzkim,  którzj  dopiero  z  nim  rázem 
do  Ziemi  á.  przybyli.  Zupelnie  inaczej  post^powali  pod  tym  wzgi^m 
jego  poprzednicy,  którzy,  po  wst^pieniu  na  tron,  lennoéci  ponadawane  przex 
poprzedników  zaraz  pozatwierdzali.  Zt^d  za  panowania  króla  Fulko  po* 
wstawaly  rozmaite  wewn^trzne  niepokoje  i  kfótnie,  jak  w  Antjocbji,  w  Tri- 
poliš,  w  Edesie,  którycb  król  po  cz^i  nspokoié  nie  uroial,  a  po  ci^ici 
í  nie  cbcial.  Tylko  bojažá  zewn^trznego,  a  pot^nego  nieprzyjadel* 
utrzynywala  jeszcze  jak)  tak)  zgod^  pomi^dzy  królem  a  pot^ymí  wa- 
zalami  i  wielkimi  panami  królestwa.  Lecz  ježeli  chrzeácjanie  za  pano- 
wania króla  Fulko  cieszyli  si§  po  wi§k8zej  cz^éci  tpokojcm,  nie  tyle  ná- 
lezy to  zawdzi^czaó  tej  wewn^trznej,  bojažni)  tylko  utrzymywanej  zgodzie, 
jak  raczej  zamieszkom,  powstalym  w  samém  paňstwie  Tnreckiém  po  ámierci 
sultána  Machmnda.  Wazyscy  ksi%2§ta  niewiemycb  byli  zig^í  swojemi 
wewn^trznemi  walkami,  a  Zcnki,  glówny  nieprzyjaciel  cbrzescjan,  tak  byl 
zaj^y  těmi  niepokojami,  iž  o  wojnie  przeciw  krzyžowcom  myáleč  nie  mógl. 
Bówniet  i  koádelne  sprawy  w  Ziemi  áwi^tej,  nie  w  bardzo  pomyslným 
byly  stanie  za  panowania  slabego  króla.  Jednakie  pod  pewnym  wzgl^ 
dem  wiele  dobrego  zrobil  król  Fulko  dla  swego  królestwa  budiig%c  na 
róinych  wzgórzacb  zamki  i  warownie,  juž  to  aby  niepokoió  Askalon  i  áci- 
gaó  tureckie  karawany,  juž  tež,  aby  pielgrzymom  chrzescjaúskim  zabezpie- 
czyé  drog§.  Žáden  z  królów  jerozolimskich  nie  wystawil  tyle  warowni 
i  zamków,  ile  król  Fulko.  Juž  i  tak  nlcbardzo  pomyslný  stan  królestwa 
Jerozolimskiego,  mianowicie  ze  wzglfdu  na  Zenkiego,  którego  pot^a 
z  každým  dniem  wzrastala,  pogorszyl  síq  jeszcze  przez  ámieró  króla  Fulko, 
który  goni)c  za  zajícem,  rázem  z  koniem  upadl  i  tak  sobie  glow^  zranil, 
že   po    trzechdniowych    bolesnych    derpieniach    um.  w  Listop.  1148  n 


^74  Fulko.— Furtado. 

Fulko  pozostawil  dvróch  synów:  Bcdduina  trzyiiastoletniego,  który  po  nia 
na  iron  wst^pil,  i  siedmioletniego  ^mo/aryAra.  Za  Baiduioa  III,  dop6ki 
4enže  byl  maloletnim,  panowala  matka  jego  Melízenda,  roztropna  i  m^in 
kobieta.  Cf.  VV^ilken^  Geschichte  der  Krenzzlige  nach  morgenULndisďteB 
und  abeiullilndischeu  Beríchtcn;  ^au/n«r, .Geschichte  der  Hoheastanfea  nud 
ihre  Zeit.  I  t.  (Fritz).  JL  F.  & 

Fullo  Píotr,  herezjarcha  sekty  monofízytów,  žyt    w  pewnym  Ua- 
sztorze,    gdzie    spelnial    obowi%zek    farbierza   (fullo,  ^voiffe^^),  lecz  wyp$- 
dzony  ztarnti|d  dla  tego,  že,  podzielaj^c    bl§dy  £atychesa»   pot§piař  synod 
chalcedoúski,  udal  síq  do  Chnlcedonu,  gdzie  zostal  kaplanem  przj  kosdele 
é.  Bassy.     Lecz  i  zt§d  dla  tej  samej    przyczyny    wyp^dzony,  udař  si§  do 
Konstantynopola,  gdzie  zyskal  sobie  wzgl^dy  patrycjusza  Zenona.     Póžniej 
zjawil  sig  w  Antjochji,  gdzie  wkrótce  narobil  wicle  niepokojo,  oskaržaj|c 
tamccznego    patrjarchQ    Martyrjusza    o    nestorjanizm.     Rzncal    kl^tw^  na 
tych   co  przeczyli,  že  Bóstwo  ukrzyžowaiic  zostalo,  a  do  wyražeoia  ,.^wi§tT, 
éwi^ty,  áwi^ty,*"  dodawal  „któryá   za  nas  ucierpial.''  Zt%d  to  powstala  sekta 
Thcopassitów.  Martyrjusz  ze  skarg%  na  Fullona    udal  si^  osobiicie 
do  Konstantynopola,  do  cesarza  Leona,  który  go  wzi]|í  pod  swoj^  obron§. 
Lec;(    kicdy    to   wszystko    nic  nie   pomagalo,  a  patrycju3z    Zeno  Fullona 
ci^gle  popieral,    w  skutek  czego  niepokoje  w  Antjochji  coraz  bardziej  sie 
wzmagaly,  zrzekl  sig  Mart}Tjusz  swej  godnoáci  471  r.,  a  Fullo  wdarl  si§ 
fia  tron  patrjarchalny.   Gennadjusz,  patrjarcba  konstplski,  zwolaf   z  pomocf 
cesarza  Leona   synod  do  Antjochji,  na  którym  Fullona  z  godnoáci  zloiono, 
a  edykt  ccsarski    skazywal    go  na  wygnanie.     Bazyliskus^    który  cesarza 
Zenona  na  pewien  czas  wypgdzil  (4  7  6 — 4  7  7),  przywořal  Fullona  do  Antjo- 
•chji:  ten  mianowal  pcwnego  Jana  bpem  w  Apamca,  lecz  mieszkaňcy  tego 
miasta  nie  cbcieli  go    przyj^é;    Jan    wíqc  powrócil  do  Antjochji,    str^cil 
swego  protektora  Fullona  i  sam  przcz  trzy  miesi^cc  na  stolicy  patrjarcbal* 
ncj  zasiadal.     Skoro  dekretem  synodu  z  godnoáci  tej,  nieprawnie  nabytej, 
zrzucony    zostař,    wst^pil    na    stolic^    prawy    patrjarcba    Stefan    4  78    r. 
A  kiedy  ten  w  nast§pnym  roku  przcz  monofízytów    zabity    zostat,    nast)- 
pil  po  nim  Stefan  Mlodszy;  Fullona  zaá  wyp§dzil  CQsarz  Zeno  do   Pityns. 
Stefan    mlodszy   umar)   po    trzech    latách,  a  nast§pc§   jego  byl  Calindí\ 
który  po  dwóch  latách    zostal   wyp^dzony,    a  Fullo,    przez    zabiegi  Aka- 
cjusza  z  Konstantynopola  u  cesarza  Zenona,  znowu  na  stolicQ  patrjarchalny 
do  Antjochji  powrócil    (484).     Lecz    Papiež  Feliks  II  wykl%í,    na  syno- 
'dzie  w  Rzymie    žebraným   z   4  2  biskupów,  Fullona    z  jego    stronnikami 
i  pozbawil    go   godnoáci    patrjarchy.     Fullo    utrzymywal    síq  pod  opiek| 
cesarza   i    przeáladowai    Koációl,   jak   tylko    mógl.     Umarl  r.  4  86.     Cf. 
Liber,  Brevi.;    Theod.  lector,;    Theoph,    Chron.;  Epist.  P,  Simplicii  et  Fi- 
lici9  11.  {Gams).  X,  F,  S. 

Furtado  (mylnie  IlurtadoJ  Franciszek,  jezuita,  ur.  1586  r. 
na  Fayal,  jednej  z  wysp  Azorskich;  30  lat  przep§dzil  na  missji  w  Chi- 
nách; um.  16  53  w  Makao,  jako  wice-prowincjal.  Oprócz  dzieř  wydanych 
w  jazyku  chiáskim  (O  áwiecie  i  niebie;  Kurs  logiki  i  metafizyki)^  napisal 
Relatio  de  státu  smenšium  missíonis  (163  9).  Listy  jego  w  obronie  chiáskich 
obrzgdów  (ob.  Akkommodncja)  wydane  zostaly  p,  t.  Informath  anti- 
quissima  de  praxi  missionariorwn  sinensiwn  socictatis  JesUy  Lugduni  1700. 
De  Backer,  Biblioth. 


Furzeusz.— FQrstenberg.  675 

FurzeuSZ  {Fursaeus)^  áw.  (16  Stycz.),  misajonarz  i  opat  n  wscho- 
doich  jioglów  w  BrjtaDJi  i  latožyciel  klasstora  Lagny  w  pobliža  Paryža. 
Ur.  w  Irlan4jif  gdzie  klasztor  saložyt,  i  tak  áwieckicb  jak  dachownych  do 
pokuty  i  poprawy  žycia  swemi  kazaniami  racb^ca}.  Za  ])aoo^aoia  cbrze- 
scjaňskiego  króla  Sigeberta  (€S0  — 6S4)  przybyl  do  wscbodaicli  Anglów, 
gdzie  wíelk%  byt  pomoc^  bpovi  borguadzkiema  Feliksovrí  w  Dawracania 
ludu,jeszcze  po  wi§kszej  cz§šcí  žyj^cego  w  pogaíistwic.  Z  hoj  nosci  po- 
boinego  króla  korzystaj^c,  wystawil  opactwo  Knobbenburg^  w  którém  przes 
nicjaki  czas  sam  byt  przetožonym;  lecz  pózniej,  zostawi^szy  przcloženstwo 
bi-ata  swemu  FoíUanowi^  udat  si§  z  dragím  bratem  LUanem  na  pastyni^, 
gdzie  obadw^j  rok  caty  na  modiítwie  i  r^czaej  pracy  przep§dzíii.  Tym 
czasem  na  wschodnich  Anglów  uapadt  wielki  wróg  chrzekjaástwa  Pewla^ 
krói  Mercji,  i  pokonat  ich.  Svr.  Forzeasz  szakat  wi^c  przytatku  we 
Fraacji  i  znalazi  u  króla  Klodoweusza  II  i  jego  marszalka  dwora  Erdien* 
halda  (Arcbaoibaad)  goácinne  przyj^cie;  przy  poroocy  dwóch  tydí  panów 
zbudowat  w  bliskoaci  Paryža  klasztor  Lagn*f.  F.  urnart  pomi^dzr  ^50 
a  654  r.  Erchenbald  kázat  zwtoki  áwi^tego  przeniešé  do  swej  posiadlošci 
Peron  ne,  gdzie  spocz§Iy  w  nowo  wystawionej  bazylice.  W  cztery  lata 
pózniej  bpi  Eligjusz  z  Noyon  i  Anbert  z  Cambrai  przeniešli  swi^te  reli- 
kwje  do  osobnej,  w  Perronne  zbadowanej  kaplicy,  a  przy  tej  sposobnošci  zna- 
lezioDO  te  zwloki  zupetnie  áwieže.  Póžnicj  wybudow-at  Erchenbald  w  Pe- 
ronne  now^,  jeszcze  pi^kniejsz^  bazylik§,  w  której  Eligjusz  wtasnor§czDÍo 
wy konat  grobowiec;  przy  tej  bazylice  stanut  póžaiej  klasztor.  Szczegóinie 
ivizjo  Furzeusza,  o  których  možná  czytaó  w  jego  žywocic,  rozgtosity 
jego  imig.  Cf.  BoUand,  in  vita  S.  Fursei  ad  16  Jan.;  J/«Ať//on,  Acta 
S3.  Ord.  S.  B.  t.  I  ad.  a.  650;  Annal.  MabilL  t.  I  catal.  generál. 
p.   731.  {Schrodl),  X.  F.  .S*. 

FQrstenberg  Fryderyk  Wilbelm  Fraociszek,  baron 
von;  ur.  7  Sierp.  I7  2i>  w  Herdríngen,  maj^tnosci  ojca,  w  ksi^twie 
Westfalskiém.  Rodzina  jego  naležy  do  najstarszycb  sziacbeckich  rodów 
AVestfalji.  Kazem  z  bratem  swoim,  póžuicjszyin  bp^ni  paderborneiískim 
i  hildesbeimskim,  uczyt  s:q  u  jezuitów,  póžniej  w  uniwersytccie  kolonskim, 
a  nastgpnie  w  Salzburgu.  Dia  ukonczenia  edukacji  p>>dróžo.val  po  Xiem- 
czech  i  Wtoszech.  Otrzymawszy  kanonj§  w  Manster  (llonastyr),  w  czasie 
wojny  siedmioletniej  nžywany  do  negocjacji  politycznych  przez  arcbpa 
koloňskiego  Klemema  Augusta^  który  byt  zárazem  bpe.n  mooastyrskim, 
^-yrobit  si§  na  znakomitego  m§ža  stanu.  Po  ámicrci  Klemensa  Augusta 
(6  Lut.  1761)  kapitula  monastyrska  aie  mog^c  przyst^pic  do  wyboru 
bpa,  z  powodu  stoj^cej  w  krajn  armji  nieprzyjacielakicj,  wyprosila  w  Rzj- 
mie  przedtuženie  terminu  wyborczego,  naprzód  na  kilka  miesi^cy,  a  na- 
st^pnie  na  czas  nieoznaczony.  Dopiero  we  Wrzešniu  17  62  by  ta  kapitula 
v  možnoácí  przyst^pienia  do  wyberu  i  wybranym  zostat  J/jIvy/n/T/an  Fry- 
deryk^ arcbp  i  elektor  koloňski,  Na  wybór  ten  stany  jeneralne  holen- 
derskie  užyty  300,000  zt.  bolenderskich,  do  której  to  sommy  Anglja 
dodala  pótowg.  Xowy  ksi^že  biskup  oddal  ř^Qrstenbergowi  rz%dy  krajů, 
najprzód  jako  ministrowi  i  tiýnemu  radcy,  a  w  kilka  lat  pózniej  jako 
wikaijuszowi  jeneraloemu  i  kuratorowi  wyžszych  zaktadów  nauko wych. 
Bz^dy  te  byty  bardzo  dobroczynne  dla  ksigstwa  Monastyrskiego:  F.  pod« 
nióst  fínansc,  rolnictwo,  przemyst,  zapro^adzit  ulepszenia  w  siiloivnictwie, 
w  stužbie  zdrowia  publicznego,    založyt  akaicmjg  wojskow%   (z  której  wy- 


iTt 


t 


Tllllii.      -t.-     4l 


7m^  ^'iiíTvj  f^HM    Uňšer.  aU^   ▼  Z^iw;- 
vmíi   v;'i#tir-OT.  }jiť£j..  ytijiiiiHiři,  tbks  aónnEE 

l^lTjy.   nic    VlsBbťftf;    VÍ£Í0:|K  ^fBMsnitcf  i 


■  <   r  3igi  1 1 1