Full text of "Essays"
Google
This is a digital copy of a book that was preserved for generations on library shelves before it was carefully scanned by Google as part of a project
to make the world's books discoverable online.
It has survived long enough for the copyright to expire and the book to enter the public domain. A public domain book is one that was never subject
to copyright or whose legal copyright term has expired. Whether a book is in the public domain may vary country to country. Public domain books
are our gateways to the past, representing a wealth of history, culture and knowledge that's often difficult to discover.
Marks, notations and other maiginalia present in the original volume will appear in this file - a reminder of this book's long journey from the
publisher to a library and finally to you.
Usage guidelines
Google is proud to partner with libraries to digitize public domain materials and make them widely accessible. Public domain books belong to the
public and we are merely their custodians. Nevertheless, this work is expensive, so in order to keep providing tliis resource, we liave taken steps to
prevent abuse by commercial parties, including placing technical restrictions on automated querying.
We also ask that you:
+ Make non-commercial use of the files We designed Google Book Search for use by individuals, and we request that you use these files for
personal, non-commercial purposes.
+ Refrain fivm automated querying Do not send automated queries of any sort to Google's system: If you are conducting research on machine
translation, optical character recognition or other areas where access to a large amount of text is helpful, please contact us. We encourage the
use of public domain materials for these purposes and may be able to help.
+ Maintain attributionTht GoogXt "watermark" you see on each file is essential for in forming people about this project and helping them find
additional materials through Google Book Search. Please do not remove it.
+ Keep it legal Whatever your use, remember that you are responsible for ensuring that what you are doing is legal. Do not assume that just
because we believe a book is in the public domain for users in the United States, that the work is also in the public domain for users in other
countries. Whether a book is still in copyright varies from country to country, and we can't offer guidance on whether any specific use of
any specific book is allowed. Please do not assume that a book's appearance in Google Book Search means it can be used in any manner
anywhere in the world. Copyright infringement liabili^ can be quite severe.
About Google Book Search
Google's mission is to organize the world's information and to make it universally accessible and useful. Google Book Search helps readers
discover the world's books while helping authors and publishers reach new audiences. You can search through the full text of this book on the web
at |http: //books .google .com/I
€ffaY5
19 13
P^rlag pon J^Kp tlTeiner / €etp5i9
lt4S
SfnausQeQthm von iina Hici)t«r
• •>
4 *
• * «
&
SSowort
I)ie I)ier gefammelten fleineren ®(^riften l^aben n)ie
SRarffteine ben SEBeg 9taottI 9tt(^terd bejeic^net 3eber 9ie^
gung 3u folgen "ottmlivx fte nic^t^ man mfiflte bie ^Diffen^f
fc^aftlic^en SBerfe jn . J^ilfe nel)nien« Do(^ eine %xxi\t ffi am*
gebeutet unb xoxtb erfannt xotibtn*
Den JBottrag „3ttt ?6fun9 bed %av(^xtlbltmi'* \j\t\t d
9tai)ul 9ti(^ter aid @inttnb3tt)an3igj[&I)t{0er im 3(fabeniifc^
^I)iIofo))I){f(^en Serein ju Seif^iig; gebrucft n)ttrbe er imSSer^
lag t)on D. SBBtganb im Sai^re 1892. 2BieberI)oIte @e^
f))T&d^e mit einer ^eunbin^ bie ftc^ x\jm ate einem ^fi^rer
burc^ bie 3:iefen bed SEBerfd ant)ettraut ^atte^ n)aren t)oran^
gegangen. Z)ie SReigung^ geiftig anjuleiten/ xoax ein SEBefend^
iug 9ti(^terd; ein anberet/ tt)o er ))erfonIi(^en @inf(ufl ge^
ttJbnn, in flberj)erfonIi(^e iXegionen fortjureiflen* Sngenb^
Ixif ungefUm fommt bi^ I)ier lyxm 3(udbru(f; aber ed ift
ni^t ju fiberfel)en, ba|l wic^tige ©ebanlen reiferer Sa^re
f(^0n t)orgebiIbet ftnb^ unb bie fXic^tung bed @eifted ftd) mit
@ntf(^iebenl^eit anjeigt
@rfl avii bem 3al)re 1898 flammt nnfer ixotxitt SSor^
trag. Die Xrbeiten, bie in ber 3tt>if<^enieit entflanben,
tt)aren bur(^tt)eg toiffenfc^aftlic^ im audfc^Iieflenben/ f ad^Iic^en
@inne* 1893 I)atte 9ti(f)ter in 8ei))j{g summa cum laude
j)romot)iert; feine Differtotion befc^&ftigte fic^ mit bem SSer^
pitnid ®<^i)))en^atterd ju ^ant SBSod er I)ier aid fc^on fe^r
reife gruc^t ber intenfit)en 35ef(^&ftigung mit biefen ^eroen
Zhvyy^K.'
— IV —
nieberlegte/ fonnte nic^t jugleic^ ©egenflanb eitier Uidjttttn
9el)anblung fein. ^efremblic^er mag ti erfc^einen^ bafi toir
feinen SRieberfc^Iag bteten t)on btm, toai fc^on tt)SI)renb
biefer Seit^ fibmDtegenb in ben folgenben Sol^ren^ 9taouI
9ttd^ter in {l&tffte geiftige Unrul)e t)erf e$te ; t)on bent I^eftigen
@rleiben frember @inflfiffe, t)i)n bet @elb{lbel)au))tung nac^
f(l)tt)erem Stamp^. 1889/90 war ba« ®efKm %tUt>xii)
fRte$f(^e^/ beffen ^etrfc^aft fiber bie @enifiter bantaB erfl
begann^ bent jlungen ®tnbenten f^eO aufgegangen^ nnb ti
Ufjitlt bie Sttaft ber 3(n}iel)nng nnb SEBtrinng nber bie 3eit
bed afabentifc^en^ bann bed ^ritxiten ©tnbintnd I)inand*
2)ain treten in ben 3al|ren 1894 nnb 1895 bie ©(^riften
®5ren ftierfegaorbd. Diefed tief^c^rifllic^e ®tmit ifl im
flanbe, ntit fanfter Jraurigleit, einent feinen @f el t)or itbtx^if
luft unb ^SDhtt em(len @ett)if[en eben bod jn t)erleiben/ toad
ber dberfc^toang 92ie$f(^ed il)nen t)erfl&rt. @d {tnb 3al)re
einer erfd^iittemben feelifd^en ^ife; balb abgeriffene^ balb
jufantntenPngenbe ©ebanfen^ bie er nnr ffir ftc^ jn ^>a))ier
brac^te^ t)or aOetn aber ein ^efenntnidbnc^ in 9{ot)enenfortn/
bad er gleic^faOd nic^t and feinen J^anben gab^ legen bat)on
ein Sengnid ab^ jn ptt\inlxi)f urn ed I)ier einjnffigetu 3u
einer Dbjeftit)iernng ber ^obleme brac^te ed ber jnnge
Denf er no(^ nic^t ; aber aid er bie ^nnftc^eren @oI)Ien'' nid^t
ntel^r anf bent 9oben I)aften ffi^Ite^ toettbet er ftc^ gnr S){ntter
Srbe jnrud 3n ben Sal^ren nteiflember Sngenb nal)t er
auc^ i^r gen)^Itfani: er erflintmt 9ergedgi))fel/ ringt mit
STOeeredwogen, itampft mit ben ^nfen feined 9toffed nn^
geba^nten Salbboben* Dann tt)irft er fic^ i^r liebenb in
bie Tlxmt. 35id jnleftt gab ed leine ^eriobe, in ber er nic^t
mitten in ber TlxUit ein paax SEBoc^en in ben ^erien^ ein
paax Za^t ixa ®entefler bent ^ertranten Untgang mit ber
SRatnr, ioanbemb, taflenb im greien, o»)ferte, nnb immer
— V —
f orberte folc^e UnUxixtdjuxti ©ammlung unb ^aft bed
t>tnUni. 3n ber gefa^tDotten 3ett, t)Ott ber tt)ir f»)ra(^en,
fanb er ben Seg t)om ^ultur}n)ief))alt gut SRatureinfalt
iux&d. SRit bem @intritt ind aj^annedalter t)erbinbet ftd)
cine entfc^Ioffene TlhUifX t)Ott ©turm unb I)ratt8 unb bie
9tfi(ftt)enbnn0 jur nnffenfc^aftltc^en ^orfc^nng/ bet @ntf(^Inf
jum afabemifi^en ?e^tberuf* 3m 2Bintet 1897 l^abilitiert
fic^ StaonI 9li(^ter an ber Xei^^jiger Unit)eTJitSt Die ^abilU
tatxoniiijxi% 1896 begonnen^ untetfuc^t ben „SiIlend^
begtiff in ber ?el^re (Spinoioi". 2)ie logifc^e ©trenge biefcr
^I^Iofo|)^ie em))fanb Stic^ter ali tin geijlige* ©ta^Ibab^
Unb tt)enn anc^ biedmal neben i^r eine ent^nftaflifc^e Selt^
anfi^annng/ biejenige ^laife ^aicaU, fein ))l^iIofo))^if(^ed
©ebflrfnid befriebigen vtn^ttf fo t)emio(^te ji(^ ber ®efejligte
ber SEBirfung beiber gegenfiber j[e$t ju bel^an))ten.
2)ie 3(ntrittdt)orIefnng gnr @rlangung ber venia
legend! fiber „35Iaife ^adcal* ^oxalpifUoiopliit'' finbet 2)
l^ier i^ren ^laft*
@in ®egenflfi(f baju I)aben ttiix in einem dlebeni^
ertrfignid ber ©^jinojaftubien, einem 3(uffa$ fiber „'^xt
SWetl^obe ©^jinoaad'', ber ettt)a« f^^Ster in ber 3eitf(^rift ffir 3)
^I>iIofo»)l^ie unb piiiUioplii\i)t «ritil im 113* 35anbe t)er^
offentlii^t tonxbt*
' 3n8tt)if(^en l^atte bie alabemifc^e Se^rtatigfeit begonnen,
unb bad ganse ©ebiet ber ^iflorifc^en $^iIofo))^ie tourbe
in biefem 3n>e(fe unter f^flematifc^e @ejt(^td))unlte gebrad)t
unb in einer Steil^e wn Sorlefungen bel)anbelt Sugleic^
begann bie unerfc^rocfene Xrbeit an ber ©^nt^efe, bie
fXaottI fXic^ter ali enbjiel t)orf (^webte* Um in ^inteHet^
tueHer SXeblic^feit" i^ren ^an untemel^men ju lonnen,
mn^tt aut)or ber <3Uptiiiivmi in alien fcinen toixtlii)m unb
m5gli(^en ©eflaltungen untertDorfen merben* Qi gefc^al^ in
— VI —
bem 3tt)eib&nbigen SEBerf : „1kx <3Uptiiiimui in bet ^l^ilosf
iopljit — uttb feine ftbertoittbuttg", toit ber Sufa^titel bed
gu^etten ^anbed jtc^ gu fagen getraute* Z)er erfie touxbt 1904^
ber anbere 1908 t)er6ffetttKc^t Do* toar eine Xrbeit, ju ber
bie fi^arfflen unb feinflen ^igijlondinflrumente bed ^anb^
tottti erforberlii^ waren; fo fonnten gwel fleinere Ttn^hi^t,
bie @eiten))robIeme bef^anbeln^ wZ)ie erfenntnidtl^eoretifc^eti
Soraudfe^ungen bed gried^ifc^en ®fet)tiiidinud'' (in !EBunbtd
Wloit>pmi)tn ©tubien 1902 gebrucft) unb ^?eibnij' ©tet
lung 3ur ^Upfii'' C93eitrag ju ben $l^ifa)fo))I)if(^en 3(bl)anb^
lungeu/ bie fSfiai J^einje gum 70* @eburtdtage t)on ®(^itlem
unb ^eunben gen)ibmet tourben^ 1906)^ and bem fa(^tt)iffen^
fc^aftlii^en Stol^men nic^t ^ier l^erfiber genDUimen tt>erben.
ffliijt nur mit gefejligtem @I)arafter/ au(^ m'it geftc^erten
®runbanf(^auungen feined eigenen @9flemd ttat ^aoul
9ti(^ter je$t ber $]^iIofo))^ie SRie^fc^ed entgegen* Tlni ben
3(ugen l^atte er fte nie ^ttUxtn, unb feine innerlic^fle TlnttiU
nol^me ^otte i^ren ©iegedgug burc^ bie SEBelt begleitet. Die
griinbli^e ©urc^forfc^ung unb 9el)errf(^ung il)rer ©ebanfen^
tt)elt/ beren ©efled^t t)or feiner orbnenben J^anb nic^t mel^r
t)ertt)onen lag^ liefl iljn fc^mieralic^ em))finben/ tt>ie t)et3errt
unb unfc^arf i^re groflen Sinien unb Umriffe^ toit txixU unb
f(f)tt)immenb i^re garten unb feinen @(^attierungen unb
^orbentone t)on 9en)unberem toit t)on Serleumbem fafl
aUgemein gefe^en tt)urben* I)ied ©ilb in feiner 9teinl^eit
^erjufleKen, fc^rieb er fein 35u(^ fiber ,rStiebri(^ Slieftfc^e,
fein itUn unb fein Serf", bad 1903 j^eraudlam* TlUx anij
bie ©elegenl^eiteu/ einjelne ®ru))))en t)on SRenfc^en fiber
SEBefen unb ^ebeutung biefer Seltaufd^auung aufjufl&ren/
Kefl er nic^t tjorfibergel^en* Sir erl^alten fo tint 3tei^e t)on
3(uffa$en, beren innerer Snfammenl^ang eine (^ronologifc^e
Drbnung ^txiitttt
— vn —
Sw Salute 1900 florB griebric^ Slieftfc^e* SSon ber
©egrabtti^feier, ber er beiwo^nte, beric^tenb, fc^Iieflt 9laouI
atic^ter In einem 3rrtif el ;,griebric^S»ietf(l)e f in berSiettet^ 4)
ia^t«f(^rift fftr tt)iffenf(^aftli(^e ^f)ilt>^opl)it (35b* 24, r) eine
tt)^nne SEBurbigung bed SRenfc^en itnb Z)enferd atu
3fB im 3al)re 1906 ber SKfinc^ener 3f Hgemeinen '
Seitttttg einen @ffa9 fiber ^.griebric^ 9lie$f(^e unb bie ftultur &)
uttferer Beit'' gab, war bie Kxbdt an ben beiben t)or^er er^
tDoJ^nten 9u(^em beenbet Z)er SEBeg jur eigenen SOBelt^
anfi^aunng anf ben errungenen ^nnbamenten toar frei, nnb
im gleii^en ^aijx entflanb bie fpflematifc^e ^(Sinf Sprung in
bie ^I)iIofo»)I)ie''* ®ie ifl ber (Sntwnrf einer einl^eitlic^en
3(nffaffnng bom Sufammenl^ang aUti ©eienben, nnb biefe
grfinbet jtc^ anf bie dbergengnng, bad ^eflel^en einer aK^
gemeingfiltigen abgeftnften SEBa^rfc^einKc^teit erfannt gn
^aben* 3m t)orIiegenben Xnffaft finben tt)ir @ebanfen fiber
@t^if nnb 9teIigion anf biefer ^aftd.
®Iei(^3eitig tttoa bxaijtc bie $oIitif(i^3(ntl^ro))oIogif(^e
9tet)ne feined ^ennbed liubtDig SQoItmann einen 3(nffa$:
„3lietf(^ed ©teHung jn @nttt)i(flungdlel^re nnb Staffer «)
t^eorie", eine ^xnijt ementer ©tnbien biefer grage nac^ 5Ber^
Sffentlid^nng t)on SRac^Iaflb&nben SRie^fcf^ed, befonberd bed
^SEBiHend jnr fBtaijt\
Unb ium 33ejlen bed 33nnbed ffir S)7ntterf(^n^, bem
er aid Sorftanbdmitglieb beitrat, aid man i^m fagte, ba$
jic^ f(^tt)€r ein ^ann in ftffentlic^er ©teHnng bajn bereit
finbe, tt)ttrbe ber aSortrag: ^SRieftfc^ed ©teHnng jn "SBtii, t)
ftinb nnb (Stft" ge^alten* I)ie barin ganj allgemeint)erfianbi^
lic^ entn)i(felten ©ebanfen ertt)eifen jngleic^ bie ^erec^tignng
feined @iintretend ffir biefe ®aijt ; fte {tnb benen im t)otigen
3(nffa$ nal^e t)ern)anbt Dal^er ifl bem SSortrag, obn)o]^I er
— vm —
erfl im Sinter 1910/11 enijlattb> fein ^Ia$ fc^on f^itt an^
gett)tefetu
Z)em grfinblic^en tenner bet ^^iIi)fo))I)ie fflitii[ijti,
beffen ^eunbfc^aft ben SRannetn nnb Sbeen^ nie bet ^ortei
gait/ fibergab ba& 9{ie^f(^ei^2(it^it) bie J^erandgabe bet I)inter^
laffenen ©elbjlbiograp^ie ,^cce homo". Diefe TlxUit toax
9taonI 9tt(f)terd t)ere^renbeni ©emut gleic^fom eine fnltif(^e
J^anblnng; buxi) bie trenejle ©enanigfeit^ bie gebnibigfle
®orgfa(t fonnte er tttoa& t)on ber ©c^nlb abtragen, in bet
er ji^ ben ®xo$m gegenitber, bie fein Snnenleben bereic^ert
^atten^ {let^ ju befinben nteinte* 2(6er noc^ ttxokiA anbere^
f(l>ulbete et ^iet: nngetrnbte 2(ufri(^tigfeit bem Ttpoflditi
inteQeftneQen ©etoiffen^* 3m SRac^tDort inm Ecce homo
erf itHte er bief e ^f Kc^t* @r mar i^r niift minber treu in
(8 einem SSprtrag : ^Slieftfc^e^ Ecce homo, ein I)ofument ber
©elbflerfenntni* unb ©eftfteerfenntni*", ben er im Xlobe^
mif(^j^^^iIofo|)^if(^cn SSerein im Sa^re 1909 ge^alten Ifat
@iner falfc^en ^(nffaffnng foOte t)orge6engt, bie ge6itl)renbe
J^altnng bem SEBerte gegennber t)on ^om^erein ber 3ngenb
einget)ragt merben.
©eit Slaottl 9ti(^ter bie ©rnnblagen feiner SBBelt^
anfi^annng befejligt Ijatttf ffigte ft(^ aOe^, toai er geiflig
erorbeitete, mie t)on felibfl bem 9an be^ @9flemd ein* SSom
et^ifc^en feeing jtc^ bie ^ritde ium religiifen problem* @r
be^anbelte e* im SB3inter 1908/09 in einer SSorlefung fiber
9teIigion^))l^iIoff>))^ie/ toai feine fiblic^e Tlxt mar, ein tiened
Zljtma bnrd)snarbeiten/ nnb lai ba^felbe bann nod) dxmal
an^ful^rlii^er. X)a& 9tefnltat gab er nod) fnrj t)or feiner
@r!ranhtng in einem ^nc^e gleic^en 3:iteB im Sinter 1911
^erand* ©emifferma^en eine Sorfmc^t/ ein erfied 9tingen
(9 mit bem gemaltigen ©toff, bebentet ber SSortrag: n^^l1>^
fop^ie unb SXeKgioti". Sr mnrbe im 3al)re 1906 gel^alten,
— IX —
j^ieberum im 3ttabeinifd)«*^l^ilcf0i>l^if(^ett Serein, bemCoben,
too bet Serfaffer feit feiner ©tubentenseit bie gleic^fhrebenbe
S^eitb fu(l>te unb fanb* T)ann etf(l)iett er in ben^^fibo:*
ioHW^ljiloiopmijm ©tubien" unb augleic^ ate 55rof(l)ftre
im Berlag t)on @m^ SEBunberltc^ in %ei))3i0.
Die met^obologifi^en Untetfuc^ungen/ bie biefer @egen^
ftanb etforbert ^atte, fe$ten jic^ fort auf einem benac^barten
@ebiet : tt)ie bort bie ^I)iIofD»)^ic t)on ber Steligion, fo
tt)nrbe fte ^ier t)on ber $unfl abgegrenjt Tlnla^lid) feiner
1905 erfplgten grnennung ium auferorbentlic^en ^rofeffor
I)ieft 9taoul iXic^ter im Sa^re 1906 bie Jrntrittdtjorlefung :
^«wnfl unb ^I)ilofo»)I|ic id 9li(^arb SEBagner'' (erfc^ienen lO)
6ei dueOe & SJ^e^er, ^eit^jig, im gleic^en 3al^teX SBBie e^
ber afabemifc^e ^xanij i% ^atte er ^ier ^or ^oQegen n>ie
t)or ®tubierenben otOer ^afultaten ju f))re(^en/ unb borum
f&l^rt er bie^mal feine ^orer l^inaud au& feinem engeren
%aij, unb fibt bie emfle 3)Ie$fun{l an ber SEBelt bed <3ijbntn.
tHidjt nur ate @ntl)u{tajl/ and) ate tiefer tenner faji
aller i^rer nyal^rl^aft grof en Srgeugniffe burfte er in ben
^ejirfen ber S)7uftf unb Dic^tung feine itotitc ^timat f inbeut
dber @rfenntnid unb $unfl n)&Ibte jtc^ il^m ber gleid^e
J^immel — ein St^er, in bem^Ieinlic^ed t)erbam|)fte* Unb
f(^lDfl ft(^ Staoul 9ti(j^terd ®eift t>erfonIi(^en; rein menfd)^
lichen ^egiel^ungen mit einer SBBarme auf, bie gemerflel^enbe
ni^t a^nen fonnten —^ gerec^tfertigt muflte jlebed folc^e aSer*^
pltnid tt)erben burc^ eine dbereinflimmung int Sefent^
lichen ber @^araftere; er muflte bem 3(nberen unter jlenem
J^immel einmal begegnet fein«
SBir fSnnen bad Dofumlent einer folc^en ^eufib^
f(^aft l^ier aufjeigen* liubtDig SEBoItmann, ber ate ^ionier
auf bem SEBege ind ianb einer neuen ^ttapffp^l unb Stelu*
gion Hivx unerfe$Ii(^en ©eifledumgang gett)al()rte, fanb in
— X —
Stalien im Solute 1907 einen t)orjeiti9en Ztb. ©einem
UnbtnUn n^^ibmete Stic^ter tint ©ebenfnummer in bet wn
bem JBcrflorbenen gegrunbeten 3eitf(^rift, bcr ^olitifc^^
(11 3(ntl^ri>)M)Ii>0if(^en 9tet)ue/ tooriti er ben 3(uffa$: i,%ub)t)ig
Soltmann, bie ^etfinlic^leit unb il)r SBBerf'' t)etfaflte
(2Rai 1907)*
Wilt biefem ^eunbe fUmmte er fiberein in bet Sett^
fc^&^ung t)i>n ®(^illerd ))l^ilDf0))^if(^en ©c^riften. ®ie nia(^te
er }unr ©egenfianb feminarifHfc^er dbungen im Sommer
1907. 3fn biefer 2(rt ber Satigleit entwicfelte fi(^ feine
eigenfle Sel^rbegabung/ nnb nic^t leic^t tt>erben bie ZtiU
ne^mer t)er0effen/ tt>te er au^ ben ^S^fen ber @tubenten
^unfen^ felbfl lic^te ©trol^Ien lodtt^ jte aUt auffing/ n)ie in
einem ^rennft^iegel orbnete^ nnb bai ^oblem ber gemein^
famen ^^iIi)fo))l^if(^en TlxUit bamit in ^eOe Jtlar^eit fe^te.
©egen @nbe bti @enie{lerd gab er biedmal in einem SSor^
0^ trag : ^^ant nnb ©(filler in gegenfeitiger ^elenc^tnng'' bem
3(Iabemifc^^]^iIofoj)^if(^en Serein, in bem er t)iele feiner
©chiller tou^te, ein ®eif))iel an einem im Seminar anf^
getanc^ten ^robleme, tt>ie folc^e metl^obifc^ jn orbnen nnb
}u gliebem ftnb* Diefer SSortrag ifl bi^l^er neij niijt Qt^
brudft iDorbem £)a^er mn^ten fHIijlifc^e Uneben^eiten, bie
ber Serfaffer nic^t Ij&tU fle^en laffen, in befc^eibenflem \lm^
fang geglattet tt)ierben«
SBie bei @(^iller bie etl^ifc^en Ztijxtn Stanti, fo fanb
Stic^ter ani bem t)I)iIofo))l^if(^en @el)alt ber ftttlic^en ®tr&^
mnngen nnferer 3:age ^txtooUti eingefc^moljen in tin bi(^^
terifd) erfc^anted eigene^ Seltbilb ; e^ toar 9ti(^arb De^meB
;,9loman in fXomanaen'' : ^Btoti SKenfc^en''* (Sinen ®ett)inn
feiner innigen 35efd)&ftigttng mit biefem ^nnftoerf, feiner
fenrigen ®en)nnbernng/ bie ®ro{lem gegenfiber mit ben
Sal^ren feine 2(bf(^tt)&c^ung eriitt, entl>ait ber 3(ttffa$:
— XI —
,,9li(^arb DelymeB ,3tt>ei SRenfc^en' cii (Sp^ bed mobemm is)
^nti^tUmvii*' . @r tt^ar bte (SrffiOung bet ^eiflen ^fufgoBe^
bie bev SBinter 1908 Staoul StiiJ^ter fhHte: auf bem (SefeO^
fd^aftdabenb bed ^rof ef[i>rent>eYeind/ atttm &tixanijt f olgeiib/
bet 3U ^egtnn biefer $ejle einen jugle^ bele^renben unb
unterl^altenben Sortrag t)on einem bet gelel^rten SJtitgliebev
forbert/ t)or ben SSertretem bet SBiffetifd^oft, toit t)or il^ren
fatten unb ZbijUxn; fiber ein beliebiged ^tma ju f^^red^*
$fir i^n fretlic^ toot bie Sol^I att(^ biedmal nic^t tu
liebig; ed fel^Ite niijt bet Sufammenl^ang mit bene in jenen
Scil^ten t)orl^errf(^enben et^ifcl^eligiifen Sbeenfreid^ Unb
loie eine pxopiitti\i)c £)ffenbarung beffen^ toai Stooul 9tid^ter
nut ali Qluiblid feinev eigenen/ bnrc^. bie ®<^ranfen ber
^^iIofo^]^if(^en Srfenntnidgrenaen gebnnbenen SOBeltanfc^on^
ung ettt)or6en l^atte^ n>eifen bie le^ten ®efange bet Dic^tung
ouf ein entfc^Ioffened Sugteifen in bad ©etriebe bed itbttii,
ouf ben ^nt, ^efferung ju erl^offen^ bie ©coulter mit an^
gttflemmen*
(Solc^em Srebo mnflte bod fojiale SBitfen, bie reform
motorifi^e 3:atigf eit ber 3ngenb; n>ie fie ft(^ in ber ^^eien
@tnbentenf(^aft'' httou^t unb l^ingebenb t)erf5r)>ert/ in
fteigenbem fSlto$t jufagem @einer J^i>(^f(^&$nng in bem
3(ugenblid(e 3(udbru(f ju geben, n>i> fc^iDlere ®(^&bigungen
il^r ^efiel^en bebrol^ten^ hot iiim ber Sfntrag^ bie ^efhebe jut
9eier i^red ffinfjel^njl&i^rigen ^eflel^end ju ^alten^ toilU
fomnutitn 3(nla^* ®ie n>!ttrbe auf 9Bnnf(^ ber ^eien
®tubentenf(^aft in ber ^^^labemifc^en Stnubft^au" gebrudt/
im Sal^re 1911; il>r 5itel lautet: ^^Biele bed SBBiffend unb w)
SoOend in ber afabemifc^en 3ugenb''«
@d ifl unfer letter — unb ed war fein letter SSortrag.
— xn —
@o t)erf(^teben bie einjelnen Htbtittn fein miitn, eine
gt9#e @tnl^eitlt(^fett geic^net fie aui. ®ie oOe ftoffen aui
einem ®tiftt, ber einmal bie furjen SBorte ouf^ ^aipitt
tt>atf : ^Der etl^ifc^e *itt ifi ailed, tt)orauf« anfommt"
' Unb nod^ ein ®tmtin\amti t)er6inbet fie: bie ^reube,
bie a bem Serfaffer bereitete, fid^ bed fTOittetd literatifd^et
XXurfteHuttg bebienen gu burfen. fHidft oft in feinem arbeit^
reic^en itbtn Ijot er fie fi(^ gefiattet Unb boc^ fc^d^te er
eine Sl&tigfeit, bie ben Stxtii ber t)l^iIofot)l^if(^ Sntereffietten
dber Sd^ute unb ©elel^rte l^inaud enoeitette, nid^t gering —
unb im 3tt)ief))att jmifc^en t)l^ilof0))]^if(l^em 3mt)eratit) unb
ffinfUerifd^er 92eigung Wax biefe }tt)ar untertDorfen, nid^t
g&nglid^ betul^igt tt)orben. TlUx bad inteUeftueKe ©ittem
gefe$, toit aOe fategorif d^en 3m))eratit)e, ^.gebietet unnad^i^
laf lid^''^ Sd forbette t)on Staoul Stid^ter, baf nie ber SBer#»
fud^nng nad^gegeben tt)erbe, beim 3(ufri(f|ten feiner SBelt^
anfc^auung ein 93auftik(f ju t)em^nben, bad fd^&n unb
braud^bar fc^iene unb tint iidt fMtt, fiir unbebingte
innere iragfal^igfeit aber feine ®ttoiSijx teiftete^ dlii)ti^
befiott)eniger t)ertangte ed t)on il^m, bem bie @rfenntnid ind
^njufltfein gebrungen toax^ tint Serglieberung ber SBirt^
lic^feit mitffe ein nottt)enbig falfd^ed, totil jerflficfted SQetb^
bilb erjeugen: ba{l er ol^ne UnterlafI nac^ tintm fold^en
SQieberaufbau fhebe*
^ai man in fold^er Tixhtit aber enoirbt, I&fit ft(^ nur
auf bie SQeife 3(nberen ganj mitteilen (fott)eit bie menfc^
lid^e Sfudbruddf&l^igteit ilberl^aut^t reid^t), ba{l ber mfi^fame
2Beg ber ®ett)innung mit bem 2efer ober ^ixtx nocf^mald
befd^ritten toixb — text ed 9taouI Stid^ter in feinen toxf{tn^
fd^aftlid^en Sfid^em unb Sorlefungen getan l^ot^ (Smt^fang^*
lic^e ©eifter fill^Iten bennod^ Sfter iti tintm t&ljntn SinfoO,
mand)tm Iebent)oIIen Sitbe bie aufc^autid^ ^od^fhebenbe
— xm —
9>^atttafte — in bem fofort toitbtt gejilgelten @ebanfen oBer
bie .^enrfc^aft bed reinen a3entunfttt)iKend* Unb fo tt)ar bod
®eif))iel ^itUtii^t bie 6efte Sel^re*
3(u(^ unfere 3(uffa$e ftnb feine Stjeugniffe \pitUnhtt
Sel^anblung il^rer ©egenflanbe* SBon iffntn gilt jiantd Sort/
bod 9ta0ttl 9ti(!^ter in ben t)on il^m gefammelten ^Aant^
3tudfj)rii(^en'' jitiert:
^fStnx berjenige lann tttoai auf tint populaxt SQeife
t)i)rtta0en^ ber ti audi ix&nbliijtt wxttaitn tinntt."
X)a{l biefe ©ammlnng eine relatit)e SBoKfl&nbigleit er^
reic^en fonnte/ banle iij bent gutigen (Sntgegenfommen ber
SSetlagdbud^l^anblttngen ZintVit & fTOe^er, @mfl Sunberlic^
unb Dtto SBiganb, bie mix ben 3(6bm(f ber 6ei il^nen er^
fd^ienenen 3(uffa$e freunblic^ gefiattet l^aben.
Sitta dtiil^.
6cUe
1. 3ur Sdfung bed Sauft))ro6Ieind 1
2. S3(Qife ^aScold a^raqp^ilofop^te 31
3. 2)ie ^Ref^obe 6))tiio}ad 55
4. gfricbrlc^ 9ttettc^ t »3
5. Srnebrid^ SHe^j^e imb bte ^Itur unfecer 3eit 109
6. ^ae^fd^ @te0ung ju (Snttoidlungdle^re unb 9lQffet^rie . . 137
7. 9a4i4ed @te0ung ju SSeib, ^inb imb (£^ 179
8. !Ri4f^ Eooe homo, ebt ^ofttntettt bet @dbfterfmntitid unb
Sdbjteerfmntttte 205
9. $^flofo))^ unb 9leHgion 225
10. ihmft unb $^trofo))l^i€ bei md^ca^ SSagner 261
11. 2x6>tox% SSoltmonn, bie $erfi5nU(^feit unb i^r Serf .... 301
12. ftant unb (B(^i0ec in gegenfeitiger ^euc^tung 333
13. 9Hd^tb 2)d§ntelS ^3tt)el 9Renf(^'' aid (S))f)d bed mobenten
$ant^idnmd 369
14. 3iele bed Siffend unb SSottend in bee olobemifd^ Sugenb . 393
' . > v''*
3ttt lii^fttttg bca ganflptoMem^
• •
9>robIeme finb wefentlic^e, ju 9tecf|t beflel^enbe gragen ;
barum finb alle 9>robIeme gragen, aber nic^t oKe gragen
^robleme. @^ ift ein Srrtum^ ju glauben^ man l^abe ein
!Re(^t^ aKed }u fragen^ nut bie 93eanttt)ort6atIeit l^abe il^re
©renjen. 2Ba* in fic^ einen offenen ober t)etfte(jftett 2Biber*»
f»)rud^ entl^&It, fann itoax Uiijt bmi) tin 2Bie, SEBarum ober
SBBoju in bie gragefotm er^oben werben, bie ©erecf^tigung
baju aber nie erbringen* (Si fd^eitert nid^t an ber retatit)en^
fonbem ber abfotuten UnUanttooxtbatttit, b* l^* e* l^Brt auf
gefragt werben ju biirfen, totmit ti nid)t auf^Srt gefragt 311
tDerbem 2)ie ^ittb]^eit*gefcf|i(!^te ber 3nbit)ibuett toit ber
S7Ienfd|l^eit 6ringt i&eleg auf i&eteg baffir. ®o toattn eigent^
Ii(^ oOe ^agen nad) bem ®0tte^6ett)eife folc^e unertaubte
t9))if(^e Ainberfragen aud ber ®ef(^i(f|te ber fTOenfd^^eit Unb
ed ifl bai unf(f|a$bare SBerbienft ber Iritifd^en ^eriobe unter
ber ^fi^rung Stantif fo^ unberec^tigten @inbringlingen bie
^fire gett)iefen }u l^oben^ um bie toixtlid)tn ^robteme beflo
flarer unb beutlid^er aufjleUen au fonnetu Diefe fTOetl^obe^
^ie, auf bie ^l^ilofct^l^ie angett)anbt^ erfl bie eigentlid^e @r^
fenntniSt^eorie gefcf^affeu/ ift aber eine unit)erfelle unb gilt
f fir aQe ®tbittt. Um }u einem problem ju ft^red^en^ mufi ed
ein fold^ed geben; fonft fd^Iagt man ftd^ mit Dunfb^ unb
dlebelgeflalten l^erum, t)ergeubet unnit| $raft unb itit, unb
gett)innt ni(f|t einmal bie beffere @inftd^t^ ba{l ®))ufgefialten
bie ©treitobjefte gett)efen — bett)eife boc^, eben bafi man fl(!^
mit ii^nen l^erumgefc^lageu/ il^re 9tealit&t jur ©enfigel @o
• « -
entjlel^t wn wmiitttin bie grage: ®tbt e* tin ^xoVUm
im ©oetl^efd^en ^aufl^ unb tt)enn e^ ein^
gibt/ tt){e lautet ed?
3n ber Zat ijot man nun aud^ bod problem i m ^aufl
in ein problem fi b e r ben %auft unQutt)anbeIn gefud^t Die
bogmatifd^en Srfl&mng^arten unb Sntartungen^ bie
wn ber SBorau^fe^ung au^gingen^ bai Serf flel^e unter
tintm einl^eitlid^en ^lan, ber nur gu fud^en fei/ urn ben
®(^IiiffeI sum ©anjen abjugebeU/ unb t)on bem aud jebe^
Detail erWart werben IBnne, gerieten auf biefer Sagb auf
HitotQt unb fe$ten bie genialfie leben^frifc^e Dic^tung ju
i)Iattefler ©emboli! l^erab* Der Dogmatidmu* aber ruft flet*
ben ^itiji^mu* iftroot unb fo auij fjitt.
Die grage : ®ibt ed eine einl^eitlidie Sbee im gauft, gibt
ed ein $auft))robtem? trat in ben SBorbergrunb ; mit ber
^agefleKung tt)ar and) ber 2Beg }ur 25fung gejeid^net : bie
^iftorifd^f'fritifcfie Srflarung^art begann; bie gt&n^
jenbe enttt)idfelung^gef(l^i(l^tli(l^e 3(nal^fe be^ ®ebi(f|t^ wn
^uno gifc^er flellte bie 3(bfaffung*jeiten ber einjelnen
Seite fefl unb tarn p ber Sfnftd^t^ ba{l itoti Di(f|tungen in ber
je$t t)orliegenben ©eflatt bed ^aufl ttereinigt feien, jtt)ei
Di(f|tungen^ bur(f| grof^e 3(itintert)aKe; mie burd| ^lan unb
3(nlage getrennt @* ift bie i^a It e** unb bie ;,n e u e D i cf| *?
t u n g''^ Diefe, tton ber Sbee ber ?Suterung unb ber SBBette
bel^errfd^t, ifl ber hti totittm groflte Ztil be* ®angen, jene,
beren ^lan tt)ir nid^t fennen, beren Sterna aber ,,Umatur
gegen Unnatur" gewefen fein mag, bilbet nur einen ©rud^
teil bed erflen ZtiU ber Sragftbie* Qi tbax nun bie 3fufgabe
©oetl^eS, bie beiben Did^tungen ju einer diniftit gu "otx^
fdt^melgen* ^eterogene Slemente aber fonnen nie jur ginl^eit
et^oben tt)erben* Die 2(ufgabe toax nad^ ^ifcf^er unlft^bar
unb vungeloft* Durd^ bie umfid^tigften fritifcf|en Unter
^
— 5 —
fttcl^ungen totift tx fd^Iagenb naij, ba{l tat\aijliij and) bai
fettige Serf t)erf(l^iebenartige @Ietnente ent^alte^ ba{l bad
®ebi(f|t fetbfl ben ®ett)eid erbringe^ ba{l ed nic(|t unter einer
einl^eitli(f|en ^onset^tion ftel^e*
®0 fe^r man au(f| ben bidl^erigen 9tefultaten pftimmen
mu{l/ fo gefa^rlid^ ifl ed^ t)0reilige ^ttfequenjen ani i^nen
ju jiel^en ; benn bie nad^fte ^age^ bte ftd^ l^ier fogIei(f| auf^^
brangt^ ift t)on ber groflten Sic^tigfeit ®te lautet : gibt ed
no(^ je^t eine @tnl^eit im %auft^ gi6t ed nixfi je$t tin ^anp
ptohUm^ Qi ifl ber brennenbfle ^unft ber Sorunterfud^ung^
2ftted t)orige mar nur SWateriat, nur SBorbereitung fur biefe
Aorbinalfrage^ ^an barf ft(f| ni(f|t baruber taufd^en: faQt
bie innere Sinl^eit im %au% fo ftnft bad granbiofefte literal
rifd^e 9liefentt)erl ju einem ^ete^Wele genialer ©rud^flfldte
unb ?ebendbilber jufammen — bad aber barf, fann unb
tt)irb nid|t feini Son bem nottt)enbtgfien innerlid^en ®e^
bfirfnid, bie @inl^ett ju retten, burd^brungen, t)on ber t>opptU
feite ber Did^tung fiberjeugt, legt ^uno ^ifd^er bie @in^eit
in bad ?eben unb bie ?)erfon bed 2)i(l^terd, tint golgerung,
bie aud ber l^iftorifd|^6iogra)>^if(f|en 3(nal^fe bed ©ebid^td
flieft unb nid^t nur bad SSerfl&nbnid jur @ntjle^ung, fonbem
jum Snl^alt bed SBBerfed bebeutenb forbert* 3tber bie fo J^er**
gefteKte @in^eit f&nnte nni nii)t fiber bie ^erlorene l^intcoeg^
tr&flen. fTOuf nun bie hritifd^e ^orfd^ung bie @in^eit ber
SragSbie felbfl t)ertt)erfen unb t)ertt)irft fie fie? Die erfle
^age mu^ mit tintm hraftigen dltin, bit itotitt mit bebing^
tent SufHmnien beantoortet tottbttu
Die ein^eit faUt nid^t nottt)enbig mit ber SSereinigung
ber beiben Did^tungem @ie f aUt nid^t, totnn ber alte ^lan fidt|
bem neuen fflgt, mnn er niiit nur in i^n auf genommen, fon^^
bem il^m untergeorbnet xoixb, totnn er fo in iifn eingel^t, ba^
er aid SWittel t)ertt)enbet, nidt^t aid gleid^bered^tigter ©elbfb*
— 6 —
3tt)e(f i^tn jur ®eite ftel^t ®o unb nur fo toax bit 2&fung
tn&glid^ unb fo fanb fte flatt Die beiben @hrunb))Iane bmij*
freujen ftdi nie^ mol^t abet bie t)on i^nen burd^brungenen
einsell^eiten- 3W(f|t bie inl^altHd^e, bie filnfUe^
r i f d| e @in]^eit tnuflte teitoeife geoj^fert werbeiu SWan fann
bie mannigfad^en Differenjen unb 2Biberfj)rucf|e in (SixtitU
Ijtittn jugeben^ bie ^txnpxobUmt bUiitn unberfi^tt 2)a#
aber jene nur, nid^t biefe ben 3tt>iefl)alt ber Did^tung offem^
baren, tt)irb im folgenben ju jeigen fein*
TiU ^auj)targuniente filr ben SBBiberfhreit ber beiben Did^:*
tungen berft bie ^itif %i\ijtxi jwei gewic^tige ^unfte auf :
bie 2)oj)j)eIfeite Ui SWe»)]^ifto unb ben bfteren SBerlufl ber
SBBette^ Die trefflid^e Sufammenftellung ber in grage !om^
menben ©tellen bringt ben untt)iberlegbaren ©ett)eid, bafi
bem @rbgeift in ber alten Did^tung tint gth^txt 9loKe juge^
fd^rieben, ba^ ber ©efa^rte be« gauft ate Srbgeift gej^Iant
tt)ar^ Die golge batton ift, ba|[ in ber alten Did^tung ber
Seufel ein Sfnberer ift, aU in ber ntutn. STOan fann fidt| ben
erbrad^ten ©ett)eifen nid^t »erfd^lie|[en, fie finb aU ^ottgiiftig
anjuerf ennen ; fie bedten tintn gewaltigen lilnfHerif d^en ^el^Ier
auf, ber ©runbibee ber ntntn Dicf^tung, ber ?auterung be*
gaufl burd^ bad itbtn^ tt)iberfj)red^en fie nid^t
Der ixotitt ^unft fd^eint miflUd^er^ 2(ud^ ^ier ijat man
fidti bem SWaterial ju beugen* Satfdd^lid^ ^txlitxt ^aufl bem
SBBortlaut nad^ bie SBBette be* bfteren, befonber* in feiner
gtill^enben ®retd^en^?eibenfd^aft* Die SBette ift aber ber
®runbgeban!e ber ntntn Did^tung* SBirb gegen fie »or bem
@d^luf[ bem ©inne nad^ t)erftof[en, fo ift ba* ein^eitlicf|e
^oblem gefaKen* 3um ®IM gefd^iel^t bie* aber nid^t Daf
§aufl ?eibenfd^aften em^finbet, tt)iberfj)rid^t bem ©inne ber
^tttt ebenfott)enig, tt)ie baf[ er feine teibenfcf|aftlicf|en Sm^)^
finbungen auflert* @r felbft erwartet jia foId)e ttorflbergel^enb
— 7 —
©enfiffe wm itbtn; ahtt oh Hfn biefe befriebigen, borin
el^eti liegt bai ^voMem unb baju mn^ er {!e buvc^Iebetu
WSknn tt feine Siebe ju ©retc^en unenblic^/ miq nennt unb
in if)t niDmentan fein l^Sd^fted ®IM fiel^t^ fo ifl bamit noc^
ntc^t gefagt^ bafi {!e i^n bauemb befnebigt 9U(^t in tntn^
fenem 9tauf(^/ fonbem in niiittmtt Stlaxf)txt mn^ tt innt
TluitnUidt \pxti)tn: ^SBmoeile bod|, bu bifl fo fd|6n!"
£)ad problem bet Sette ifl t)iel ju emfl gefteQt unb gel^t
t)iel ju fel^r auf ben SBert bed ititni in fetner rotten Siefe
tin, ali bafI ein t)oru6erge]^enber 3:aumel bauemb fiber
SBert ober Untt)ert }u entfd^eiben ]^abe« @d niuflte abet ein
fold^er Staumel burcf^Iebt unb ubern>unben tottUxu @ben
barum fonnte bte ©retd^en^Srag&bie ber alten Did^tung ftc^
fo gut bem @inne nad) \>tm ^lan ber neuen Did^tung
ffigen^ totnn and) im SQorttaut oft gegen bie SBSette gefel^tt
fein mag^
Urn bod i&idl^erige noc^ tinmal furj juf amntenjufaffen :
Qi beftel^en urft)rfinglid^ } n> e i I^id^tungen. i&eibe tragen
bod ®et)rSge t)erf(f|iebener ©runbibeeu/ fie tottbtn t)ereinigt
inm $auft in ber je^igen ®eflatt unb itoax fo^ bafI ber alte
yian bem neuen untergeorbnet, ein integrierenber ©eflanb«»
teil be^felben tt)!lrb^ ®rb{lere 2)ifferen5en unb SBBiberfj^rfld^e,
fo in ber 92atur bed 9){e))l^iflo))^eted/ ^aben nid^t t)emiieben
tt>erben f&nnen ; baneben aber befiel^t bie (Sinl^eit in grofen
SfigeU/ nid^t ali planma^iQ urf))ritngltd^ fon3i))ierte Sbee^
ani ber jebed Detail ju erilaren toaxt, fonbem ali 3itx^
einigung ittititx ftd^ nid^t n)tberf))redf|enber t)erfd^moI}ener
^Idne* Damit ifl bad ^ r o b I e m im gaufl gerettet, bleibt
nod^ tibrig ti ju formulieren.
©treng genommen finb ti i to ti ^obleme, bie bie
ganae X)id^tung bel^anbett^ bad l^immlifd^e unb bad irbifd^e,
bod ©otted fiber $auft unb bad bed %an^ fiber bad lieben.
— 8 —
9eibe fbub in bit ^oxm ber SBette gegoffetu Z){e etfte ibfarb
im «&{mmel, bie }U)eite auf @rben gefc^Ioffetu ^at bie txftt
benSBettbedSBenfc^eti jum ©egenflonbe; f o fie^t bet
SBettbedSeBen&itti: SBitteI))unfte ber )U)e{ten; obet
avbtti au^gebrfidt: bai ®ntt unb bod ©Iftd {!nb bie
3tt>ei gvofleii ^(ufgaBen^ bie unfeve ^vag&bie )u Idfen fuc^t
@tellen toix fie in ben SBorteti bed ©ebic^td feI6fi gegetu
fiber* £)ad erfie 3:^e]iia etUl^alten bie SBorte bed «6erm im
^olcge :
Jfbm gut, ed fet bit iibeilaffeti.
3ie^ biefen @ktft t>on feiitem UtqueE ab
Unb fillet' il^n, !annft bu i^n erfaffen,
9(uf behtem ^ege mtt l^B,
Unb fte]§' befcj^iimt, roenn bu belennen mugt:
(^ guter S^enfd^ in feinem bunQen ^mnge
Sft ftt^ bed teci^ten SBeged mol^I betou^''
^Dod }tt)eite problem tritt in bem Z)iali)ge }tt)if(l^en
^aufi nnb sree))]^ifh> beutli(f| l^er))0r:
2fouft.
^^erb' id^ Berul^tgt ie mtd^ auf ein f^oulbett legen,
60 fei ed gletd^ um mtd^ getan!
^annft bu mtd^ fd^metci^elnb je beliigen,
%ai id^ mtr felbft gefaHen mag,
^annft bu mid^ mtt ®enug betrilgen;
^ad fei fitr mid^ bet le^te 2:ag!
S)ie SBctte biet' id^ !
9J^e))l^tfto))^eIed.
gauft.
Unb (Sd^lag auf (Sd^Iag!
Serb' id^ 5um ^ugenblide fagen:
SSertoeile bod^ ! bu bift fo f d^5n !
S)ann magft bu mid^ in S^ffdn fc^Iagcn,
^ann toiU id) gem jugrunbe gel^n!''
— 9 —
X){e 6eiben ^oiUmt ftnb f efigefleQt ; in einfac^fier
flenialfler SBBeife ftnb fie im ©ebic^t tterbunbeiu SBelt^e* ifl
nun bie Srude, bie ^om einen pm anberen fu^rt? 2) i e
%&fung be* einen bebingt bie be* anberen*
SBorin @iner ben 2Bert be* ?eben* erbti*, offenbart feinen
moralifc^en ®tanb))ttnft. So* il^n befriebigt, toai i^n
gludflic^ mac^t, ijl ber fKaflflab ffir ben ©tab feiner S&ute^
tfung* 2)a* irbifc^e ^obUm ift ber @i)ie0el be* l^immlifc^en*
2Bir l^aben bi*l^er nur feflgeflellt, bafi ber gaufl fott)eit
eine Sinl^eit ifait, ba^ bent ^anptptoUtm bo* ganje ©e^^
bic^t }u grunbe gelegt tt)erben bfirfe^ unb toit bie ^robleme
3U formulieren feien* @* folgt nun ber SWitteIi)unft unb
*em ber Unterfud^ung, unfer eigentlid^e* Sterna : bie ? 6 :^
fung be*$aufl))ro6Ieni*. 3(6er nid^t^ toitiftti
gelSfl? f onbem in welc^em ©inne ift e* geKfl? f ott
bie ttberfc^rift biefe* 3:eile* lauten. dlid)t ba* tatfac^Iidbe
@rgebni* foK feflgefleUt merben — bie* toUxU auf eine 3tu*
^att*angabe be* ©ebid^t* ^inau*Iaufen — bie2BeItan«»
f(^auung,ber »)^iIofoj)]^ifcf|e ®eifl, ber ba* ©anje burd|^
jie^t^ jebe 93egeben^eit bejlimmt, jebe* Sreigni* burd^tranft^
foK oufgebedft tt)erben.
Diefe SBeltanfc^auung toitb bem 3:i^enia^ bem ^obtem
ber 3:ragobie gem&$ eine e 1 1^ i f (^ e f ein muffen. dlxd)t nm
ben Sufanimenl^ang ber irbifd^en SBSelt in ftd^ ober mit an^
beren SBetteU/ nid^t um A0*niol0gie ober STOeta^^l^^fil fann
e* fic^ l^ier l^onbeln, wo ber SBert be* ?eben* unb be* SWen<»
iijtn itn 93rennt)un!te ftel)en; bie* aber ftnb rein et^ifd^e
@eft(^t*))un!te unb itoax bie «$au))t))ro6Ieme ber Qtljit Die
^agen nac^ bem ®lud unb bem ©uten bilben bie @nb}iele
oQer $nDraItt)i{fenf(!^aft, toit bie Unterfud^ung uber bie
SBBiIlen*freil^eit ben 3(u*gang*))unft
Die beiben ©runbanfd^auungen aber auf biefem ®tf
— 10 —
hittt ftnb berD))titni^mud utib ^effimi^mu^^
S03o ti fid) urn ben SBert bed ititni in feiner iaxtitn Siefe
l^anbett^ treten bie beiben ©runbtid^tungen fletd l^en)or«
I)abei l^anbelt ed ftd| ntd^t um ben Sert bed inbit)ibuellett
Sebend ober bed tnbit)tbttellen fTOenfc^en; n)o man fo fragt
itnb entfd^eibet/ l^etrfc^t bet fteinlid^e, pxattiid)t ^efftniidmud
unb D))tiniidmud bed Mtagdmenfc^en ; bent bad itbtn f)ttx^
lidi unb f(l^5n erfd^eint, totnn ifjvx tttoai @uted n)iberfa]^ren/
tth&tmUij unb t)era6f(l^euungdn)ttrbig^ tDenn il)m tttoai
mi^xattn ift; ber ben SBert bed ithtni nadj feitien eigenen
fleinen^ guten unb fd^Ied^ten 3niputfen unb .^anblungen
mi^t unb nur aOjufel^r "oon ftc^ auf 3(nbere fd^Iieflt 92i(^t
bie KeinKd^en Srfal^rungen bed 3nbit)ibuumd f&nnen Ijitx
nta{[ge6enb fein^ tt)o bie ^robleme^ ^o^en ©ranitbl&den
gleidfi^ tiefenl^aft unb intf^ofant bad TlUtaii^ unb Surc^
fd^nittdleben uberragem .^ier ift bie ^age nid^t nad) bem
2Bert e i n e d SKenfdEien, nid^t tinti ?ebend, fonbem bed
STOenfd^en^ bed Sebend*
3n granbiofefler SBBeife nun t)erI6rj)ert fic^ biefe ^age
in unferer Sragobie; benn biefe ift burdfi unb burc^ genia^^
lifd^* X)aniit abet bietet fie bie Sfirgfd^aft, bad ^obletn
in feinem gr&flten Umfange/ in feiner ganjen SfOgeniein^eit
bel^anbelt ju l^aben. ^tnn ed gibt ein fTOerfmat/ tin t9t)i^
fc^ed ^ennaeid^en aQer filnftlerifd^en ©eniatit&t^ toai fie
fd^atf gegen aQe Stalente abgrenjt : bie®abe^im@in^
jelnen ben ®t)iege( bed Sdtgenieinen ju
fel^en, ol)ne ba$ bie lonfretefle ^laflifbed
@))e}ialfaned barunter ju teiben I)atte«
Der ©tab unb Unifang ber ®abe fttmptlt inm ®tnit; balder
man ftc^ bfterd fheiten xoixb, ob jemanb ein ®tnit, aid ob
etne ?eiftung genial fei. Diefe geniale ®abe gleidl^t barin
einigerma^en ber logifd^en ^nttion^ ©attungdbegriffe ju
— 11 —
bilbetu J^ier nne bort ftelyt <gin« ate Ste^jrafentant fur
aSieleg* 3n biefem ©inne bilbet tai &cnit
Jefeen^feegriffe* 3C6er ein getDid^tiger Unterf(^ieb
ifl anjumetfetu SBB&l^renb ber ©egriff je aHgemeinet urn fo
leercr toixb, teilt bie geniale ?eiflung biefen Slad^teit nit^t
5fl bod^ il)re Urbebingung bie fonhretefle, UUn^toalit^t
DarfleHung beS (ginjelfaHeg, ber tin 3C66iIb be* 2(Hgemeinen
ift ®D fonnen n)ir aud^ fagen: ®enie ift 1^6]^ ere
© 9 m 16 1 i L 3n eine beftimmte, enblid^e, gegebene gorm
tt)irb eine Unenblid^feit gegoffen — ^tttijct>eni ©pnnjl^o^
nien, ©oetl^e* 2)id^tungen, ?eonarbog 55ilber erbringen bie
©elege bafur*
T)a man fid^ aber bie geniale ^robuftion nid^t ali tin
langfame^ 2(nfammeln t)on Wtattxial^ bai in tin einjelne^
®efa§ gebrad^t tt)irb, t)orjufleIIen l^at, fonbern ate intuitit)e
®ffaffung be* 2filgemeinen im ©jjegieHen, fo finb bie genio^^
Kfd^en Seiflungen nid^t an 3eit unb 9laum gebunben* ®ie
gelten fur Sufunft unb ®egentt)art, unb ba^ ifl il^re (Stoi^^
leit X)a6 ®enie fiel^t nid^t in bie ©reite, fonbern in bie
Siefe, nid^t auf ben Umfang, fonbern ben ^em, e* ertoirbt
nid^t mul^fani @rfenntniffe, e* Ijat Dffenbarungen*
(Si gibt faum eine anbere T)id)tnni, bie in biefem
<Binnt burd^ unb burd^ genial ttmre, toit ber gaufL 55ei
aHem mittelalterlid^en ^oterit, bei ftrenger ©eibel^altung
be* 9lomant{fd^si'?egenbarifd^en, hti feinfler 3nbit)ibuafc»
^)f9d^oIogie Undjttt uberaH bai 2(Hgemeins^SWenfd^Ud^e l^iu;^
burc^* gaufl ift tin «inb feiner 3eit unb feineg Sanbeg,
ober in il^m; i>tditptxt ftd^ ber Slorbbeutfd^e, ber I)eutfd^e,
ber ^ulturmenfd^, ber SWenfd^* @o fiel>t er ate Sle^jrafen^
tant ber SRenfd^l^eit, ol^ne feinen nationalen inbi^ibueHen
Sl^aralter ju t)erKeren* Unb fo jebe ©egebenl^eit, jebe ^ers^
fon ber Sragftbie* 2(ber bie inbi^ibueHen ©ebanfen, ®tfi
— 12 —
ful^le^ @ntn)icfelungen im ^aitfi 6ef))iegeln nid^t nut
bie aQgemeituinenf(l^(i(^en/ fte erl^eben fte aud^ int
^Sd^flen ^otenj bet Stttenflt&t ©o mu^tn oud^ oKe rein
fiuf cren Jjemmniffe l^inweggefd^afft wetben — ein tot\tnU
liijtt Ztil bet SloIIe SWejjl^iflo^ — bamit ^auft in groflen
Sugen bag ?eben burd^lebe; fo wad^fl bie I)ici^tun8 ind
flberleben^gro^e* 9lun etft fSnnen toix guten SRute bie
^age nad^ bem @inne ber Sdfung fieQen ; toix n)ferben ftd^er
fein, bafi bag ©ebid^t und in ben weiteften ©rengen, ben
tiefflen Siefen bie HxtMoxt nic^t fd^ulbig hUibt ®ir
iixmttn iie ebenfogut an bag ?e6en fetter fiellen, benn ber
gaufl ifl bag ?eben in fonbenftertefter gomu
@g ifl l^ier ber £)rt, einem gewid^tigen 2)?i§t)erjlanbnig
^oorsubeugen^ n)eld^eg auf bie ganje folgenbe X)arfteQun9
©ejug ^at di Wnnte ben 3Cnfd^ein l^aben, alg touxbt Ijitt
bie 2(nfid^t Dertreten, ®oet^e l^abe im ^auft Wtoxal |)rebigen
n)i)Qen/ l^abe ftd^ fur DjJtimigmug ober ^efftmigmug tnU
f d^ieben unb jur @rlauterung feine 2rag6bie t)erf afit ^einegs^
n)egg« 7lu6 ber (SrIIarung beg ©enialifd^en folgt unmitte(^
bar, baf ber (SinjelfaK nid^t alg ©eif|)iel ffir tin 2(Hgemeineg
fie^t, fonbem baf biefeg fid^ in iijm fjJiegelt, alfo burd^ ben
?efer l^erauggejogen totxbtn lann* SEBag bei bem ®d^6|)fer
jugleid^ ifl, ifl bei bem ^itifer fufjefftt). @o fSnnen toix
aud^ fagen: toai kljxt ung bag ?eben? ol^ne biefem eine
ittjxahiidjt unter juf d^ieben ; genau im gleic^en ®inne totx^
ben toix fragen: toai Uljxt ung ber gaufl? nid^t, toiai
tooUtt ®ottijt mit feinem §aufl ung le^ren?
Sir beginnen mit beg ^aufl ureigenflem ^oblem,
ber grage nad^ bem SBert beg ?ebeng, nac^
b e m ® I it rf* ^an barf nic^t t)ergeffen, tt))er bag problem
fleKt, tt)er eg loft @g ifl ^aufl, ber fibermenfd^, beffen
?eben nur tin grof artigeg @EJ5eriment fitr bie gauge ^age
— 13 —
ift, bet mit titanen^aftcr ^aft nad) bem itiittn unb
j^Sd^flen ftrebt, ber ben gewoaltigfien glug nimmt, ben je ein
(Sterblic^er genommen ; bei bem man nnr fc^tt)anlt, ob 3iel
ober SWtttel imj)ofanter ftnb*
@i toixb fic^ jeigen, baf feine Sftfnng ntit gleic^em
ated^te o|)timiflif(i^ toit |)effimiflifci^ genannt
tt)erben barf, baf fid^ eine 3Crt 2(ntlnomie ergibt, bie
aufgefieUt nnb beren ©d^Inffel gefnnben fein toiU.
3Cm (gingange ber Did^tnng fel^en toix ganfl ni(^t ate
Snngling, fonbem ate ®reig* @r ^at bereit* ein Dotted
?eben l^inter fid^, tin ?eben nnr tintm 3iel genoibmet,
ber Sa^rt^eit; nnr anf bie tint aSoranSfe^ung gebaut^
baf bai Siffen bad ®IM f ei ; nnr e i n e m SnfHnfte f ofc
genb: bem Srfenntnidtrieb* aSon bem gliil^enbflen ©treben
nad^ Sal^rl^eit befeeft, l^at er bad gange ®ebiet ber Siffenj^*
fd^aften in bie 55reite nnb Siefe bnrc^meffen, ifl t)on ber STOit?
totlt ate grBfter ©elel^rter gefeiert; bad toax Snl^aft nnb
3:^ema feined bidl^erigen itbtni. Sm 2(nfangdmonotege
ber Sragobie giel^t er bad 9lefnm6: J^fidf^fled ©treben,
em^figfler gleif anf ber einen, trofllofe Unwiffen^eit, tan*^
f^enber Srrtnm anf ber anberen <Stitt. 2)er 3tt>eifel an ber
©flenntnid noirb jnr ®ett)if l^eit, nnr eine SEBal^rl^eit ifl bie
^&mtt ber Sagb nad^ Sal^rl^eit geworben:
„Unb fcl^c, ba6 toir nid^tS ariffcn fiJnncn."
©0 Hingt ed balb tt)ie (eifed ^lagen, balb toit geHenber
2(nffd^rei bnrc^ bie Sfnfangdfgenen ber SragSbie* Der noal^n^
finnigfte ©d^merg, mit bem §aufl bad SBiffen t)erleugnet,
noirft iidjt anf bie J^offnnng, bie er anf biefen SBert gefe^t,
anf bie ^aft, bie er biefem Sbeale genoibmet ©o ifl er ber
fomjjetentefle Stickler, fein Urteil fc^noenoiegenb, feine aSer^^
bammnng fc^merg^oerbreitenb^
— 14 —
(Sin SBert be^ ititni ifi rettungdiod gefaQen: bad
@tubiunt;bie{ntelleltuelle3(t6eitf&]^rt
allein n)eber }ur SBal^r^eit/ nod^ ium
Diefe (Srtcnntnte trifft ^aujl fd^woer, abet fte hxidjt il^n
xtiijt T)it @nttauf(^ung noirb jur 93erjn)eiflung/ abet fd^oii
fe^en toxx ixt bem ©ttubel bet (Sunjfinbuttgen, in bem
itdjitn nad^ bet Stl^aben^eit bed Sobe^^ bad ftc^ fo gto^^
attig t)i)t bem Dfletgefange unb auf bem ®t)aiietgange
offenbatt/ ftd^ ben SBunfd^ nad^ neuen Setten ablSfen^ tin
unbefiimmted Dtangen unb ©el^nen^ einen neuen 2Beg ju
t)etfuc^en*
3(uf abgetane (Spcdjcn ilidt man mit ungenool^nlic^et
J^atte unb 93eta(^tung unmittelbat batnad^ inxM* Diefet
93eta(^tung entjitomt bet genoaltige %lnii auf bad SebeU/
ben abet fd^on bet SQunfd^/ ed ju butc^Ioflen/ butd^glfil^t
£)enn bie 93etad^tung einet @a(^e gebiett bie Siebe }um
©egenteiL ^ai noilbe, ftfltmifc^e ?eben, bet gtS^te ^on**
ttafl jut Heinlid^ tul^igen ©tubengelel^tfamfeit, toixb nnn
gaufid @eliebte, fein Sbeal, bad bet (Stbgeifl f^m^
bolifiett :
f/3<^ TOfe 3Kut mid^ in blc 28clt 5U toagcn,
^er (^e Sel^, ber ^rbe ©lild ^u tragen,
Wt <BtSctmm m\6) l^erum^ufci^lagen
Unb in bcS ©d^iffbrud^ ^irfd^en nid^t ju jagcn."
Dbet aud^:
„Unb fill^rt mi^ tocg ju ncueni buntcn fieben!"
I)iefet Sunfd^, biefe ?iebe befiimmt ben gottgang in bet
©ibelfibetfe^ung, t)om S 1 1 unb ©innju^taft unb
Zat; fo antigif^iett ^aufi nnhtton^t in nofinfd^enben ©e^^
banlen feine fommenbe @nttt)irfelung^ 2)et Sunfd^ btangt
jum @ntfd^luf, bet <gntfd^Iu§ inx 2(ugfu]^tung* @o ge**
— 15 —
langen toix jur SBette mit bem Jcufel, beren Snl^alt bai
2)ur(ll^foflen be* ithtni in alien I)imenfionen ifl:
„3Q3tr fc^n bic Kclnc, bann bic grofec 3Bclt."
2)ie Sl^emen be« erflen unb jtoeiten leilc* bet ^ragobie*
Xtt Sett ber @rtenntnig ifl gefaHen* Der ©d^mcrj barfiber
l&at bie aSerac^tung, biefc ein neue* 3iel geboten, bag 3iel :
bog ?eben bet 3flti»itat, ber «raft, ber fiarfen ®eful>re ju
ttpxtibtXL (Si {fl bag ^rogramm ber Sette, beren Tlni^
tSfung lautet:
„3Bcrb' td^ gum Slugcnbftdc fagcn,
IBermeile bod^! bu btft fo fd^bn!
^ann magft bu mid^ in f^ffeln fd^(agen,
3)ann mag bic SBcIt jugrunbc gO^n."
ajor bem gjj^eriment gweifelt §aufl an beffen ©elingen.
58Bir woerben am ©c^luffe fe^en, ob fein aSorurteil aud^ fein
Urteil fein woirb*
aSergeffen toix nic^t, bafi bie aSertDiinfci^ung »on 5EBiffen
nnb @rfennen bie Sriebfeber ju feiner 5EBeltfa]^rt woirb* STOit
^fpd^ologifcj^er SRottDenbigfeit woirb in il^r jnnad^ft bie
trocftier ©elel^rfamfeit l^eterogenfte ©eite betont iDerben
miiffen nnb ben nad^flen ^l^afen ben ©tenqjel aufbriicfen*
@i ifl bieg aber bie t^jjifd^e aSerforjjernng ber 5EBiIIeng^
betatigung nnb jngleic^ beren l^od^fle ®j5i|e : bie i n b i ^
t) i b n e 1 1 e ? i e b e* @ie nnb il^r Sert werben jnnac^fl
3iel nnb a)?ittelj5nnft oKeg ©trebeng fein* ®o fommen tt)ir
jnr ©retc^en^^SragSbie — nnb fd^on bag Sort
Sragobie la^t uxti in fd^merilid^er SSoral^nnng ben 3(nggang
erroten* Uni) biefer Sert noirb nid^t bog ®IM angmad^en,
andl^ er noirb fatten miiffen*
Slirgenbg t)ieHeid^t in ber Siteratur ifl in fo genialer
SBBeife ber Z'^pui ^Wtann"* bem Z'^pni ^^SWabd^en" liebenb
— 16 —
gegenfibergefteQt iDorben. Sei oOer mittelalterlid^en ^arbe^
6ei bent ft)ejifif(j^ ^atl^olifc^eti/ bem ftleinbfirgerlic^en ®tet^
d^en^ ifl fie in ll^rem innerflen ®efen bie yerfonififation
oiled Wtabiitxttiaffttn, toit %auft bet ^tpxaimtant bet
2»anttlid^feit
®ie, nieberen ©tanbe*, er ber elegante Sto!t>alitt, ifjt
enger J5<>n}ont, feine noeiten yerf|)eltit)en, fte unerfol^ten
unb unfd^ulbig, er im SlflcftKcf auf lange aSergangenl^eit, i^r
faft finbUd^e* 2Hter, felne t)oHe SW&nnlid^feit — aHe biefc
Sftfle ftnb nur ber ©^jiegel tiefgreifenber unb tragifc^er S5er^
I)altniffe* @g ifl bo^ problem: STOann unb SfiBefb. 3n
il^rem erflen 2(Heinfein ifl bo^ ungleid^artige S5erl^&Itni«,
fein liebeDoHe* J^erabneigen, il^r liebet)oKe« 3CufbIicfen fo
tjerffll^rerifd^ unb reijenb ^orgefu^rt, ba$ bie Iragif t)ers^
geffen toixb* Slid^t nur §aufl Dergif t ftd^ in ®retci^en, and)
tt)ir ^ergeffen un* in bem ^aore*
Unb bod^ liegt gerabe ^ier ber tieffle unb innerlic^fle
®runb be^ tragifd^en 2(u«gangeg ber ?iebe* ®o ba« fj)e5i^
fifd^ SDBeiblic^e bem SWdnnlic^en gegeniiberflel^t, ifl tine nn^
enblid^e ^luft, tin tiefer 2(bgrunb, ben nur bie Seibenfd^aft
ju iiberbriicfen ^ermag* ®erabe ber ^ontrafl noirb inm Steij^.
unb to^nn biefer befriebigt ifl, finft er fluf ennoeif e ; mit bem
©efi^e fd^noinbet bie ?iebe ♦ ♦ ♦ ♦
Si^re @tt)igfeit berul^t aber nic^t auf ber aSerfd^ieben^^
l^eit, fonbem ber @Ieid^l^eit ber 3nbit)ibuen; nic^t im ge^*
tt)altigen Jjinflberfd^wung, in aHmal^Iid^er 2(fftmiIation
liegt bie ©iirgfd^aft fitr bie Unt)ergangli(^feit. I)er aSer^
fd^meljung*<)ro5e|[ t)on Wtann unb 5EBeib ju einer pi^eren
Qinljtit ifl bie ett)ige ?iebe, im @egenfa$ jur romantifc^en,
noie fie tin grof^er norbifc^er I)enfer einmal fc^on genannt
l^at gaufte Seibenfd^aft }u ©retd^en ifl aber burc^ unb
burd^ romantifd^; ber 2(ffeft ifl mel^r l^od^ toit tief, mel^r
— 17 —
ftatf tt)ie lang; bet ®runb liegt eben in bem f^Jegififc^
tKabd^enl^aften bet ©eliebtetu
@^ ifi unbanI6ar unb unmoglic^; in SBorten bie @rajie
nnb 2(nmut, bo^ 9lnl&renbj^9lei5enbe nnb 9leiaenb<»9lnl^renbe^
bo* SiebenSwonrbig^Siefe unb Siefj^Sieben^wofirbifle, wood
^oet^e nm bie @efia(t feined ©retc^en gegoffen/ botjUi^
fleQen ; fte ifi ganj unb gar fOhtfil/ l^armonif d^ unb ntelobt&d
ifl i^r ®efcn* ®ic f^^rid^t in fXeimen obcr in ISnen*
©oet^e unb ©ounob ^aben ftd^ bie J^anb gereid^t^ Tlnmnt
unb @mfi/ Unfd^ulb unb @d^ulb/ Siebe unb SSetjnoeiflnng
in einem SQSefen ju t)ereinen; fte t^aben eine Upotiitoit bed
SRSbd^enl^aften gefungen ♦ ♦ ♦ ♦
@i ifi bejeid^nenb/ bafi @oet^e gerabe bod Siebedbrama
%au^ in ein ungleid^artiged SSer^altnid t)on S)7ann unb
^au l^inaudgeft)ielt ijat 3(uf fold^e 3:itanen<«92aturen/ bie
im S3oIIbett)u$tfein il>re« ®erteg im ©runbe bod^ oft wx^
glitcflic^ ftnb, ubt bad @infaItig^@innUd)e, Unfd)ulbig^
J^armlofe, ^inblic^^^Unetfa^rene ben grSflten Sleij ani; fie
nooQen ed beglittfen unb rid^ten ti jugrunbe. ®o ©oetl^e
grieberife, fo gaufl @ret(^en. Unb noie t)iele 3nge finb nid^t
Don jiener auf biefe gefloffen ! @ine fold^e ?iebe abet ifi in
fid^ tragifd^ unb mufi tragifc^ enben* ®ie fann in fiiHen
?eiben ober in bramatift^en ^ataflro|)]^en audge^en^ grie^
berife unb ©retd^en tt)iffen bat)on ju ergSI^Ien*
^es Ift cmc oltc ®ef(^l^tc,
3)oc^ Bleibt fte etoig ncu;
Unb tocm fte juft <)afftcrct,
5)cm bri(i^t baS ^ctj cntjrod."
15abei ifl bie ?iebe be« a»anne« refleltiert, bie be« 2»abc^end
nait)» %wc bie fXeflejion noirb bai 9lait)e jum fXeij unb fo
toirb bie Diffonanj nur t)erflartt, nid^t ge^oben, ja unauf^
I6«bar, benn fie eben bilbet 3Cnte$ unb ®runb bet ?iebe*
2
— 18 —
Unb n)n ben Zppni bet inbit)ibueQen ikbt barin erblidK^
flit ben toixb fte nie fein itbtniQlM tottbtn I&nnen^
©0 ffiUt and) biefer SBett fftt gauft unb
iijtotx toU fein ®etoii)t ifl fein ®(^Iag. SRan mnfl fd^oh
fibermenfd^ fein^ nm i^n ju t)erf(l^mer2en/ man mu$ Un<^
menfd^ fein, urn iljxi Uiijt ju t)erfc^ntetjen* gaufl ifl ftber^
nienfc^, ahtx nid^t Unmenfc^^ Sm woilbeften ©tmbel
t)Iattefien Seben^ trei6t i^n bie SSerjnoeiflung* t)xti lommt
meifierl^aft in bet ^xodtXi^^ikApnxi\inad)t inm Unibxnd^
@ie ift eine flafflfci^e DarfleHnng be« 9tomantifci^en, tt)ie bie
im jtoeiten Seil eine romantifd^e DarfleQung bed ^lafftfd^en.
Da@ ^auft bied Sreiben nut burc^ ben toQflen SBirbel
bet&nben, abet nic^t befriebigen fann, il^n im erfien fO^ontent
bet ©efinnung abfc^redft unb anwoibert, ifl fo Hot, tt)ie ba§
il^n bod itbtn in Huttha6)i SttUtx nic^t feffelt (Si f&Qt
alfo filr il^n ber Sett bed "USabpuxiiinadjtUhtni ebenfo
felbfteerfl&nblid^, toittx fur fo aSiele ben Jj^^tt^t'^ w^b woefent*^
lid^en ?eben«in^aft bilbet
2)tei0rofeSBBertefinb8efanen^ DieSr^i^
lenntnid, bie inbi^ibueQe Siebe, betaubenber @innengenu@.
9lirflenb« «torl)eit, nirgenbg @IilcfI 2rofiIofe« Dunfel^
tiefe Slad^t leitet ium jn)eiten Seit ber 3:ragobie ^initber.
Tim (Singange bedfelben Kc^tet fid^ bai Dunfel, bie <Scnnt
gel^t auf, ein neuer Sag bric^t an, bem ®(^merj entft)rie$t
bie J^offnung*
^Sf^cuen ScBcnSIouf
SScginnc
aJlit l^cllcm @innc,
Unb neuc fiiebcr tbncn barouf."
gaufl unb woir mit xi)m treten in bie ® r o f e 9BB e 1 1.
Dad bunte ithtn am ^aiferl^ofe, ber SWadferabentaumel
ful^rt il^n unb nni in fte ein* (§i toixb ^d) jeigen, ob in
— i9 —
ifjx {t(^ bet toafjxt itUxtitottt, ba& wtf^xt ititniilM finben
Ia§t 2)ie ^efc^woftrung be« ^ari* unb ber ^tltna, ber
alten ^auftfage tntUf)nt, gebeh ben Tlnla^ bajiu Dad
®cf|attft)tel ber flbertriebenfien 3(udge6urt ber Stomantil/ bai
ber laiferlid^e J5«>f bietet, rufen in unferem Jjelben ©el^us^
fud^t unb JBerlangen na6) bem Sbeal ber^Iaffi<»
3 i t & t ^erDon ^aum f)at er J^elena erblidt/ aid er ft(^ in
fie Derliefet 3^r ©efi$ woirb fein 3tel; um fte ju erreic^en,
burd^irrt er bie tJ^effalifc^en ©efilbe in ber flafftfd^en fSlad)t
&jixon bringt il^n }u SO^anto; fO^anto gn ^ofer^ina^ ^oi>
ittpina }u ^tUxtcu Sm britten Utt t)eretnigt ftd^ bie 9toman^
tit mit ber ^lafftl^ gauft mit JJ^I^^^ 2)ie Quinteffena bed
^laffifc^en ifi ma^^oae^ gottlic^e Stul^e^ bed Stomantifd^en
ma^Iofed menfc^Iid^ed Streben^ Senn bad erfie auf bad
jwoette tt)irft, fo woirb m a f t) o 11 e d @ t r e b e n bad ^Oif
inft fcin* Sn biefem (Sinnt 6eeinflu|[t J^elena ^aufl* Die
romantifd^e gortn im tDeiteften ©inne wotrb afegeflreift, bie
Slitterfcurg fallt unb bie ^eitere <Stnnt ®rie(i^enlanbd U^
f^eint it^re S3erm&l^Iung«
,,Slrfabtf(^ frel fci unfcr ©liid!"
2Ber biefe ©jenen aufmerlfam liejl, tt)irb bemerfen, toit
Saitft fd^on in ber reijenben 9teimet>ifi)be bad @rrei(^bare
unb bie ®egenn)art bem Unerrei(^baren unb ber Sufunft
t)or8ie]^t
Sauft.
„9hm fd^aut ber ®cift ni(]^t toortoartS, nld^t aurild,
3)lc ©egcnwart aUdn —
^ctcna.
3ft unfcr mU.
gauft.
@(]^ ift fte, ^o^Qmbm, ^eft^ unb $fanb;
JBeftatigung »cr gIBt fte?
2*
— 20 —
Helena.
SSon nun an toixb ^auft SRa$ }u l^alten totffen. (St toirb
fein ®tteben auf bie @tbe befd^r&nlen^ feine @m>artttngen
t)om ?eben toerben anbete, erfflKbare, realifietbare toetbctu
^utlid) jeigt e^ ftd^ in bem le^ten Sbeal %au^6^ in betn
3beal bet Zat SQenn bai @tteben bleibt^ il^m abet
SRa$ unb @renje gefe^t to^rb^ toirb ouii ber Sirlungdtreid
gegeben ; ti f it^rt bad ®tteben iux Setotigung* ^et SSbtaud^
blid/ ben ^aufi in ber Sibelfiberfe^ung getan^ t^at ftc^ in if)m
befiatigt : mannlid^e Sfitigleit in ^ftd^fiem ®til ift t)on nun
an fein Sunfc^:
^3)lefer (grbcnfrcift
^v&l^rt no(!^ 9Umm ^u gn>^ ^atetu
(Srftaunendtoilrbiged foE getaten,
X)odj noeld^ etl^abenete Satigfeit lann ti n)O^I geben aU
bie ro^en Urgenoalten bet 92atut menfd^Iid^nnilben S^Deden
ju beugen^ ate bet ,,ftnnIofen ^aft unbfinbiget @lemente''
@inn/ ^a^ unb 3iel 3U fe^en^ ali bai noilbe^ Ptmifc^e
^ttx JU }al^men/ bai gen)onnene Sanb }um ®Iitcf bet
a){enf(i^^eit }u bthaum unb ju bel^ettfd^en. @d ifi bad i^Bd^fl
©fteic^bate auf @tben, ti ifl eined gaufl noiitbigl
^^ier magt tttdn @ktft ftci^ felBft ^u iiberfiiegen;
^ier mik^f id^ f8m))fen, bied mb^f i(]^ beTtegen!''
Die ©d^Iad^t, bie et fitt ben ^aifet mit a»e|)I>iftod Jjilfe ge^^
tt)innt, btingt i^m in bet ©elel^nung mit bem Ufet bie SW8g^
lic^Ieit iux SSettDitflic^ung feinet ^lone. Die ^(udfitlitung
ifi bom ©Ificf gett&nt; butd^ geniale ^olonifationdatbeiten
noitb bem SWeete bad ?anb abgetungen*
,,^ie l^ol^e SBeid^it ift gelrbnt,
a)a8 Ufcr ift bem SJlccr toerfBl^nt"
— 21 —
Q6 ifi il)m gelungen
„85etatt9cnb, mtt Hugetn ©inn,
S)eS SSoIfcS brciten SBol^ngctolnn."
I)cr tt)a]^re Se6endn)ett ifl nun enblic^ gefunben, ba«
»al^re ®Iucf beftegelt @« ifl bie gruci^t langet @nt^
wicfelung, ft&rfjler ©ci^merjen getDcfen* Datum ifl e* nxtt^
jerflorban Jjicr fann felbfl bie ©orge feincn @ingang in
fein Snnere^ finben, fann xf)m bag flarfjlc auf^ere flbel, bie
©Knbl^eit, nid^t* ani^aben* HU bie ©orge il^n anl^aud^t,
fl>ri(^t gett)altige, riil^renbe ^rl^abenl^eit au* f einem Snnem :
„'!S>xt ^a(i)t f^dnt tiefer t!ef ^creinjubringen,
OTcin hn gnncm Icut^tet ^cHeS fitc^t."
SWan fann bie ©teKe nid^t fongenialer, fc^Sner unb gro§«^
artiger auffaffen, aW eg ©c^umann in f einem „gaufl" ge**
tan: ein Srium^^l^marfc^ ettont ju biefen ®ottenI
Die ^erf|)eftit)en werben immer noeiter unb n^iter*
Da« ®IM t)on a)?iIIionen unb aRiHionen, ein tatige* ?eben
in j)arabieftfci^er Umgebung — unb bag ailed mein SDBerf,
meine Sat I DaS ju fel^en, bad mit ju erieben, ifl fibers
fc^noenglid^ed ®lud, nein, fd^on bie 3C^nung bat)on ifl bad
®IM
„3ni SBorgcfttl^l t)on fold^em l^ol^en ©liic!
®entc6' Ic^ ic^t ben Pc^ftcn ^ugcnbUcf."
@d ifl ein ©d^manengefang, ed ifl ber granbiofefle ^unft
bet Did^tung, ed finb Sorte riil^renbfler, I)eiligfler @r«*
^abenl^eit*
Sir abet noenben nni mit 5EBiberflreben t)on ber l^ol^en
©timmung biefer SSerfe unferer 2(ufgabe ju, ful^I unb mdji^
tern ben ©inn biefer ?ofung ju beuten, il^n in begug auf
feine etl^ifc^e 5EBeItanf(^auung ju jjriifen ; tt)ir l^aben bie t)or^
^er bel^aujjtete 2(ntinomie aufjuflellen, ju begriinben unb ju
lofen*
— 22 —
93ei Urn ^robleme bed ®lndi t^anbelt ti ft(fy
Dorjuglid^ urn jwoet gragen: bad ®Iucf bed (5 in*
jelnen unb bet ®efanitl^eit Dber genauer px&iU
ftert: SEBirb bem I>5(^flen ©treben bod ^Sc^fle ®Ifl<f? Unb:
fibewiegt ®IM ober Unglflcf in ber aSelt? Die 3trt bet
Seantnoortung fennjeid^net ben £)t)t{midmud unb ^ftmid^
mu^* 3n unferer StagSbie noirb nut bie erfie gefleHt unb
geKft 3fber mit ber ?6fung biefer ifl and) Jene entfd^iebem
3fi bad Skr^&Itnid t)om l^&d^fien ©tteBen unb ®IM im
3nbit)tbuum feflgefleHt, fo tt)irb, tt)(enn 3(tte bied tjoijftc
^tttUn befeelt, aud^ bad numerifd^e ^oblem geflart fein.
Dad afcer gel^Srt ber Sufunft axu ©eibe ^agen, je|t no(^
getrennt/ n)erben einft in fommenben B^ittn gu einer t)er^
fd^meljen. Unb fo n)irb in n)eiterem @inne bie ^age
unferer Sragobie aid J^au^Jt*^ unb 5tenn)unft ber SfiBefe
anfd^auung uber bad ©litcf gelten I&nnen.
^ai ^obtem ifl l^ier auf bie @t)i$e getrieben unb ed
jeigt ftd^; bafi feine Sofung mit gleid^em Stec^te ot)timiflif(^
unb j)effimiflifd^ genannt noerben faun*
Dad genoaltige titanenl^afte ©treben finbet in ber grofl^
artigfien SBet&tigung f ein ®IM ; baju mu^ aber feine ^a$^
loftgfeit burc^ bad @9mboI ber ©c^ftn^eit (Jjelena) ge^
hxodjtn, f ein ©treben auf bad (Srreic^bare gewiefen ttverben ;
ed noirb nic^t auf einen fleinen ©egirf befci^ranft unb ein^
geengt; fein ©runbirrtum tt)irb aufgebedft, eine ©ebingung
no'irb if)m geftettt: ©efc^ranfung auf bad Srreid^bare* Die
^aft aber bleibt unb fo noirb bad J^Sc^fts^erreid^^
bare fein ®IM Ser auf bad @rreid^bare in
J)6d^fler ^otenj ben grSgten SBBert legt,
tt)irb bie ?6fung oj)timiflifd^ nennen*
^it gleid^em 9led^te aber barf jie aid |)effimiftifd^ geftem
Dad Unenblic^feitdftreben, bad gaufl unb ben Sbealmenfd^en
— 23 —
audjeid^nct, iDirb an^ alien ©ebictcn in bit @nbH(^feit t)er«j
tt)iefen* I)ie abf ointc 5EBal^rl^eit Ia§t ftd^ nic^t ettcid^em I)le
ctt){0e ?ie6e, @incr 2fllc^ ju fcin, tt)irb auf gegebcn ; e^ finbet
atefignation im 0ro|ltcn ©tile flatt, abcr Slcfignation* U n b
tt)er im J^od^ftcn ©trebcn nnb feiner Qx^
fftUung ben l^od^flen SBert txilxdt nnb an
i\)m bai (Srrcic^bare jjruft, noirb ba* ^n)>
blem j)effimiflif(^ gelBflfinben.
di flel)en iid^ alfo tjitx itoti etl^ifd^e ©mnbanfd^annngen
int problem bed ©lucfd gegennber^ bie nnter Dt)timidmnd
nnb ^effimidmnS, nnter jebem tttoai biametral SBetfc^ies^
bene* ^Detftel^en* I)ie eine gel^t t)om (Srreid^baren ani nnb
fiel^t in bem ©treben, bai fid^ biefem 5EBerte bengt, fein Uxuf
giftcf, fonbern ein ®Incf. Zai rncfftd^t^Iofe ^oxtoaxti ini
Unenblid^e fiil^rt jnm ©d^eitem, totil bem aJIenfd^en mtr ba*
@nblid^e nad^ I)aner nnb Siefe gegeben iff — nool^I ^ntjxtif
l^eit, abet nic^t Sottfnl^nl^eit, ba« gjlenfc^enmftglid^e, aber
nidl^t bod UnmSgtid^el
„^<il briiBcn Ift bie ^uSfid^t unS tocrrannt;
2i)r, wcr bortl^m bie Stugcn blinjelnb rid^tet,
@td^ fiber 3Bottcn fctncS ©Ictd^en bid^tet!
@r ftcl^e fcft unb fcl^e l^icr ftd^ urn ;
3)em Xttd^tigcn ift bicfe 3Belt niti^t ftumtn;
SBaS broud^t cr in bie ©wigfcit ju fci^tocifen!
SBaS cr erfennt, Ififtt fi(j^ ergrcifcn."
©D^anfl, fo ®oetl^e* ©o fafl atte grof en ®enien, bie ttxoai
erreid^t l^aben, bii nid^t gefc^eitert finb*
2)iefen gegeniiber jlel^en bie ©c^eiternben* ©ei il^nen
fle^t bai (Srreii^bare in feiner ^roj)ortion jn il^rem ©treben
unb barin liegt il^re ®rBf e* ©ie fel^en ©(^onl^eit nnb 5EBert
be* itUni in ber Srfiittnng be* UnenbUc^en* Sebe Sin**
fonfung unb @infc^ranfnng be* Sitanenl^aften ifl eine^on^
— 24 ~
jeffton; fte aUt finb ju flolj, bet ®fbe ^onjefftonen ju
madden* Qi ftnb bie innerlid^ SCuftid^tigflen, e* finb bie
uttbebittgteflen Sbealiflen* @ie ^offen i^ren SBBa^rl^eitdburll
mit bcm ?abfal bcr 2Ba]^rI>eit gefHHt ju fel>en* Staxtn biefe
bag ?eben niijt gebcn, fo burflen fie fid^ ju Zobt. @ie t)er^
fc^uiad^ten, aber t)erjici^tett nid^t ^lato unb ©j)inoaa tourben
f(i^i>n beim fatten be* erflen SBBerte^ im ^aufl, htim ^ott
ber @rfettntni*, bie Jftfung |)efiimiflifc^ nennen^ 2(nbere
fel^en in ber Unenblici^feit ber jiebe ba* woa^re ©Kef be*
?eben* — immer aber ifl e* ber Unenblic^feit^brang, fei e*
na6) bent Hb\cinUn ober @n)igen/ ber fie befeelt Die
aiefignation ifl il>r Ungliicf ^^ar i^oxijv, ij^r gEBaI>Ifj)m(l^ aber
jene Sorte be* 2)?antD: ,,ben lieb' id^, ber Unmdglic^e*
begei^rt''^
3n unferer 2rag6bie ifl nun \clijt Unenbli(^feit*natur
entl^alten tSuyl^orion. 3n wilber Jjafl flimntt er wn
%tU gu ^ete, immer ^ol^er toiU er l^inau*, nid^t* fann i^n
auf feinem Sege l^emmen*
^Smmcr l^bl^cr tnu6 ic^ fteigen,
Qmrner njeltct muj 1^ fti^aun."
Snle^t t)erfud^t er ju fliegen — aber SRenfd^en fSnnen
nic^t fliegen unb fo ffll^rt fein ©treben ©turj, ©c^eitem unb
Sob l^erbei* @r ifl ber Z'^pni aHer ber Slaturen, bie ba*
gauflproblem j)efftmiflif(^ gelSfl finben tt)itrben^ @r noilrbe
meinen, ba$ ber Sitan gaufl al* ^I)ilifler unb ^©ourgeoi*"
enbige* 3n bem unbebing ten ©treben nad^ bent
Se^ten unb J^od^flen rej)rafentiert er ben Dic^ter ©^ron.
Diefer ifl ber biametrale ®egenfa| ju ©oetl^e unb i^re
gegenfeitige ©pnn^atl^ie riil^renbj^gro^artig^
©0 fatten bie obj[eftit)en Unterf(^iebe t)on DptU
mi*mu* unb ^efftnii*mu*, tDenn man ba* problem fd^atf
— 25 —
nnh genial fteQt/ toie ti nut ein ©oetl^e t)enno(i^te* Der ^^
tt)ei* (ft bit fi(^ bilbenbe 2(ntinomie*
Sl^r ©d^Iflffcl afcer : baf bie beibtn ®ruttbanf c^auungen
fufejeftit) ftnb* @ie f lief^en au« bem J^ergen, nid^t bem
@el^im, au* ben innerUc^flen ©pnnjatl^ien unb SCntijjati^ien
bet 2)enfer unb be^l^alb ftnb ftc gleid^bcrec^tigt ; Bei bet
J^S^e ber^oblente njerben biefe ©eful^te Don bet prfjlen
Sntenfttat fein unb toai bem @inen ba^ grof te Unglucf/ ift
bem 2(nberen bo^ grS^te ®Iucf^ ffliijt im fleinUc^en inbit)tJ^
bueQen TtUtaQiUUxif fonbem im gro^ten ®tile« ®Ificf ifi
lein Snftanb, fonbem ein ®tiiijtipun% unb e* jeigt ftd^,
baf man nid^t nur Derfd^iebene, fonbem entgegengefe^te
bat)on I>aben fann*
^ir aber n)enben und jut Sdfung bti itotittn ^anpu
ytoB(em^: jut ^age na(j^ bem Sett bti Wltniiitvi, bm
®uttxu t>ai SWatetiat ift bie @nttt)icfelung im §aufl
@ie ift f^on batgelegt njotben; ein Umflanb^ bet uni tint
totit fittjete Untetfu^ung ali bit t)Otige ftd^ert (Si beflei^t
audl^ fjitt biefelbe 3Cntinomie toit Dotl^in* gaufl* ?eben ifi
cint 9leil>e et^ifd^et @tufen, ein Sautemng^jJtoje^, beffen
@nbe abtt auf biefet ®elt nie txxtiijt toixb. „@i ittt bet
SWettfd^, fo lang et fttebt'' ifl bai Wtotto feine« ?eben«. 3Cud^
ouf feinet l^od^flen ©tufe labet et mit bem Sob Don ^Ijilt^
mon unb ©auci« fd^woete ©d^ulb auf fi(^> unb bod^ etiofen il^n
bie (SngeL
SBBet nun im (Stteid^ten, im etl^ifd^en ?Xe^
f u 1 1 a t ben "SSttt bti 9)2enfd^en flel^t/ tpitb unb mufi biefe
?8fung |)effimiflifd^ finben* 2Hfo getabe umgefel^rt
toit btim Dotigen ^ofclenu 3n biefem ©inne woerben Diele
bogmatifd^e @tl^ifen entfd^eiben. @ie n)etben in bem 3(uf«:
geben be^ @ttei^ten eine fXefEgnatioU/ ein Obel fel^en.
— 26 —
®oet^ aber toot Uin T>oimatittt^ tt offcnbort im %av^ bie
toleranteflc oiler SWoralcn unb H^x 98a^If)>ru^ (autet :
^©erettet ift bad eble (S^Ueb
^)er (Skiftemelt iHmt 8dfm:
^r immet ftrebenb ft(^,bemii]$t,
S)m !dnnm toir edBfeit.''
©octl^c l^ot il^n fclbft dninal ben ®(^Iftffc( ittm (Sktnjcn se^
nannt unb in bet Zat fann ntan biefc t&fung o)>tini{ft{fc^
nennen.
SBer an bent ®treben/ an ben SWottoen im grdflten
®til/ ni^t cinjelner J^anblnngen/ fonbem ber {ebendfdl^^
rung/ ben 98ert bed SWenf^en ntifft/ ben muff ber ©d^Iuf
unferer 3:rag5bie befriebigen. @r n)irb ed nur bann ni<!^,
menu bod l^S^fle ®tre6en in fo tiefe SSerirrungen unb ®(^ulb
ffil^rte/ bafi ed ft^ fel&fl auf^Sbe/ ba{[ ed ir0enbn)ie gebroi^en
ober eingebSntntt murbe. Died aber gef^iel^t l^ier nientald.
(Si gef^iel^t fo menig/ bafI t>ietmel^r bie grSflten SSer&re^en
bod ®treben \)erflSrlen, \)erfeinem, ben moralif^en ©tanb^
pnntt fiiboL
gaufl ISbt bie f^werfle unb tragif^fle ®^utb auf fii^ :
er Derffil^rt unb i>ttl&^t bie &ilxtbu, bttoixtt lljnn unb i^red
StinUi Untergang/ fitl^rt ben Zoh iljxtt Wiuttct unb il^red
93ruberd l^er&ei/ unb bod ailed feined eigenen ©enuffed^ eined
©innenrauf^ed wegen* 3(uf ber JjBl^e f eined ?e6end aber
tut er ben granbiofen 2(udf)>ru(^ :
„®cnic6en nuwi^t gemcin."
aSon bent SOBunf^e nad^ @enu(l Befeelt^ f^liefit er bie Sette
ntit sroej)]^iflo* @r finbet il^n in ber ©egrunbung bed @Ifi(fd
t>on fBiUmu
2)adfette SSerl^altnid ^>on S^ulb unb ©treben ^ertreten
nun audi bie ubrigen ^erfonen ber 2:ragBbie* I)ie tragifd^e
@^ulb bed amten ©ret^end l^efct fie |htfentt)eife. ®ie ^er^
— 27 —
tieft unb ^erinnerli^t ifl fie niijt naii iljttm ^oK. S^an
benfc nut an bod @eBet }ur Mater dolorosa I SRid^t mel^t
bod l^arinlofe^ gute ^inb^ fonbem hoi Wt&bijm, hoi f(^tt)er
gefd^It ttttb cine fittli^e StufgaBc ^or fi^ J^at Sn ber
*erferfaene j^ifl* fi^ i^^f^ ®^^I^ w il^rer jjol^e unb $iefe.
SJirb fie ber f^werflen aSerfu^ung wiberflel^en, tt)irb fie bem
®eKe6ten folgen? (Si ifl iijtt ^rfifung^ @ie Beflel^t fie*
Z)er Zoh ifl i^r S^icffal/ fie erfennt ed unb Beugt fid^ ifjnu
3n biefeui ®i^&eugen liegt iijxt J^ol^eit ®ie fi^erragt in
biefent 2(ugenbli(fe ^aufl bebeutenb*
Tlnij J^elena toixi huxi) H^xt Snflenbfunben gel^oBen.
Ttbtt tt)ie bet iartit itotiu ZtH in gxo^tn Sngen.
^^IBgBtter, ®Bttct, ^clbcn, ja S)amoncn,
@ic fill^rtcn m^ im gtrcn l^in unb l^cr.''
®ie aber gel^t ate J^etoine^ aB J^elbin^ ali Mxtiiin im er^
^obenfien ®inne f^tx^cx. 2>it ^tsnabiiuni bed ipnttuif
i^re ©teOung }u S^enelao^^ ^ijoxt^aiif^tpmte, ^aitfl be^
loeifen ed»
Tlni) ber ^aifer l^at f^n)ere ®^ulb auf fi^ gelaben.
Sitgenbli^^Iei^tfinnig/ ^erf^n)enbetif^<«genu{[fit^tig am 7ln^
fang/ unb am @nbe bei 93erteilung ber ^on&mter bie SOBorte :
^(ghi jungcr, muntrct fjilrft mog fcincn %a% loa^tubm,
^e So^te lel^ren i^n bed ^(ugenBItdd 93ebeuten.''
®o toirb bie ®^ulb cint 3(rt „Eepoussoir" filr bad
©treben, ed ^erfeinert unb ^emiel^rt ti. Dad ©Bfe tt)irb jur
Z)ienerin bed ©uten^ ^tplji^o Utoixtt niijt ^aufid ®(^(e^^
tcfled, fonbem ©efted* 3n biefem <Sinm fagt ber J^^nr im
fMroIog:
^3)c8 aRcnfd^m Sfttigfcit !ann aHauIci(]^t crfd^Iaffcn,
^ (tebt ft(]^ balb bie un^ebmgte 9ht^';
S)nnn gd6' id^ gem il^m ben ©efetten in,
3)er rcijt unb toirft unb mu^ ate Xeufel f(]^affen."
— 28 —
3n biefem @inne ifl abtt iai iaxiit ^oblem geUft/ unb
tt>et auf bo* ©treben ben SBBert legtv witb
bic S&fung o))timiftif(^ nenneiu X)ied bic
3ftitinomie. Sl^re ^Scfung ifl bie namli^e n)u ^otl^in. 3(tt(^
bo* ®uU ifi leine 3:atfa^e/ fonbem tin @eft^t*)ntnlt
Da* @ebi(^t f^Iiefit mit einer gtanbiofen 3(u*ful^t in
bie Utienbli^feit/ mit tintm l^eiligen ®Ii(f in* 3enfdt*. 3(^
faffc bie ^itntn im J^intntel al* groflartige ^txiptfti^t, nic^t
al* bDgntatif^e Sel^auptung : e* gi&t tintn J^immel nnb f o
ftel^t er an* ! J^ier faQen oQe (Shmnbfa^e^ f&Qt oQe ^ef^r&m'
fnng — anij bie t)erf^iebencn m&gU^en ?Bfnngen nnfere*
^o&Iem* foOen in eine iu^ammtn, ftel^en ft(^ ni^t me^r
gegenn&er. J^ier ifl ba* 9tei^ bet Unenbli^feit^ ijitx toixb
audi ba* nnenbli^e ®tre&en nic^t f^eitenu I)ie SBerte ber
abfolnten SOBa^rl^eit/ ber emigen iitht, bie fnr bie @rbe ge^
faOen ftnb^ erflel^en ^ier in nenent ©lanje/ in nnmanbel^
batet ^lar^eit nnb @c^6nl)eit — ^ier ifl ba* ©Indf feine
Steftgnation^ benn e* ifl nnbegrenst nnb ewig^ nnb anc^ ba*
©treben erreic^t fein Bitl, benn e* gibt feine @(!^nlb, fein
3rren ntel^r* 3fber e* gefc^ie^t nic^t bntc^ eigene ^aft, e*
ifl ba* SEBerf ber gottlic^en ?iebe, be* etwg SEBeibli^en, beren
©jjiegel bie irbifd^e ?iebe ifL @o ^nljxt ®retci)en ganfl jn
^Sl^eren (Spijaxtn liinaxu £)amnt ifl ber ganje ©c^lnfi nnr
tin ixc^tx ?iebe*l^9mnn* — er fingt atte Zint ber ?iebe,
fc^meljenbi'lieblic^/ gottlic^^^iter^ bemiitigi^befc^eiben/ ixop
erl^aben. @* ifl mal^r^aft l^immlifc^er @efang^ nnb mit 9te^t
lonnte ©oetl^e wn biefen Serfen fagen : ^@ie finb granbio*
geraten/ an* ber beflen Seif* 2(Be SEBiberfpritc^e fidren
fi(^ l^ier^ bie Santernngen im J^immel enben mit ber abfo«»
Inten fReinl^eit*
^fjreubig cm^jfangcn mx
SS)iefen im ^u^penftonb.
— 29 —
91fo erlangen tort
(Snglifd^ Unter)>fanb.
<8dfet bie grloden lod,
^ie |]§n umgeben.
Sci^on ifi er f(]^5n unb gtog,
^on l^clligcm ficbcn."
3n ber 9Be(t {tnb biefe @tufen getrflBt^ ftnb nut matter
^(bglan; ber J^immlif^en ; auf @tben ffil^ren fte anii nie jum
3icU/ ftnb uniulanilii^ unb unerreid^&ar. Dad ailed ahtt
ifk bad 5BBerf ber gittli^en ?iebe, bie fie einleitet — ed ifl
ber 3nl^alt bed tiefftnnigen ®^lu(l(^ord unferer T^ii^tnni :
„m^ !33ergdngl^e
3ft nut cin ®Icld^nt«;
^ad Unauldnglicj^e,
^ier tohb'd ^tgnid;
^9 UnBefci^rdBIid^e,
$ier ifi ed getan;
^d (l^ig::^eibli(]^e
Bie^t und Ionian.''
m. $adcal0 ^oraly^ilofo^l^ie.
©laifc ^aical gd^Stt ju ben SWanttem, bic niijt Untcr^
tanen tinti 9tei^ed ftnb* 3fn aQen grofien menf^Ii^en
@ebieten l^at er ali ®(^aff enber teil : burc^ feine glucflic^en
@ntbe(fungen in S^atl^ematif unb ^i^^ftf an bet engeren
SBiffcnfc^aft, bur^ bic ^oUmif gegcn bic Sefuitcn in ben
^tot)in}ialbriefen an !Xe(igion unb $ixi)t, burc^ bie geban&
li(^e Segrunbung feiner (^tiflKc^en SBeltanfc^auung in ben
^enf^ed ober bet Xjjologie on bet ^^ilofoi^^ie — on bet
^unfl unb Siterotur abet bur^ bie fiber jiebe* biefer 9Berte
gleic^mofiig ergoffene Sc^onl^eit feined ©tite. TifV biefe
^gobungen unb 3fnIogen t)erf^(ingen ft^ l^ier jut ^inl^eit
einer grofien ^erfonlic^feit, unb tt)enn toix and) bod
Sl^ento nut auf bie in ben ^enf^ed niebergelegte WtoxaU
pljiU^opijit ^odcoW befc^ronfen, toixb fic^ biefe @inl^eit
burc^ bod J^inuberwirlen bet onberen @Iemente nod) Bfterd
ful^lbar nta^en. Hn Tixbtittn nbtx bie ^enf6e* fel^lt ed
niiijt ; f eit S u f i n in ben t)ier jiger Scii^ten t)erf finbete,
ha^ otte bidl^erigen Xudgoben wn bet erflen bur^ ^oxU
fRo^oI t)eronilaIteten bii fiber Sonborcet^SoItaire jur ©offut«*
fd^en ©efomtoudgobe t)ie(e ©ebonfen gefolfc^t^ onbere got
nic^t entl^ielten, unb biefe ©el^ouptungen mit ben ^odcol^
fdien STOonttffripten ouf bet ©ibliotl^el ju ^orid olfo nxuf
tt>iberlegli(^ bortun lonnte/ unb old er bann in bent fo
fritif^ gereinigten unb t)ert)oQilonbigten SOBerfe jol^Ireic^e
3Biberf)>rfi(^ unb aU @runbiug ben <SUptiiiimni naij^
3
— 34 —
toiti, ha tombtn ibtn biefe beiben ^ehkmc : SB i b e r ^
\ptiLijt unb (Sltptiiiimni J^auptgegenflanb ber
cifrifl enieuerten ^adcalforfc^ung. Die SBiberfi^ruc^e fott^
jubeuteU/ ju ntilbem ober befiel^en ju laffen^ unb jum frag^
lichen <SUptiiiimui ^o^cald @teQung ju nel^men tt)ar jieber
J^erau^geber einer ncutn Uniiait ober tt)er fonfl fiber 9>ad^
cal arbeitete^ befliffen. SBenn i^ babei Saugired, <Saintt^
S5eut)e, 3fbb6 glotte*, 3fbbe STOe^norb, 3ffli6, J5at)et, I)ros,
»ott Deutf^eti SReonber unb Dre^borff em>&l^ne^ fo fin^
bantit nur bie ]^au))fS^(i^flen genannt 3in oKgenteinen
iDurbe nun nteifl ber ^el^Ier begangeU/ t)on t)oml^erein bie
^enf^ed ate tin t)iel ju f^flematifc^ed Serf ju betra^ten,
unb bann l^interl^er ju beweifen, ia^ fie ed — nic^t m&ren.
@o trat bie DarfleQung ber )>ofttit)en ©runbgebanlen jurfidT
gegen bie negatitv^fritifc^e ®eite; ben ^Uptiiiimui be^
treffenb nwrben fie bonn on bem t)om jeweiligen Xutor it^
pxiQttn Segriffe gemeffen unb je nac^bem fitr ffe))tifc^ ober
bogmatif^ befunbem Slaturli^ : @ot)ieI ©earbeiter, fot)iel
2(nft(^ten. Seibe SRac^teile laffen ftc^ t)emteiben/ menu man
hai J^auptaugenmerf auf bie ©runbjiige bed Su^ed ric^tet,
nac^bent man }ut)or and ber Setra^tung ber aufieren unb
inntttn Sntflel^ungdbebingungen bie dberjeugung ge^
tconntn, ba{[ ti ni^t aU f^flematif^ed miffenf^aftli^ed
SOBerf ju faffen ifl^ unb barum nur Unt)ereinbarfeiten
grunblegenber Tltt wn Sebeutung finb. Sngleii^
aber toixh fic^ bie J^aui^tibee felbfl ate bie befte Senate l^er^
audfleOen/ nm bie angebli^en SOBiberfprit^e/ foU)ie ben
fpejififd^ ^adcalfc^en ©feptijidmud ju erl^eQen.
^adcal — fo beri^tet feine ©^wefler ©ilberte —
glaubte jur SSoQenbung feiner 3())oIogie 10 gefunbe 3al^re
SU brauc^en; 4 franflic^e (etwa ^on 1654 — 1658) maren
il^m t)erg6nnt So lag benn flatt eined fertigen SEBerfed
— 35 —
bctt crflcn ^txauiitbttn t)or : tin ©emcngc fUiner Settclc^en,
ttiU lofet/ ttili iufammenge&unbeno: ol^ne irgenbn)e(c^e
Orbnung untercinanber mit ^aflig batouf getpotfenen ®t^
banfen* &nt burc^einanber gemfirfeltC/ t)om 3(utor ^onti
unb ^xOialt noc^ noc^ ungefeilte S^atetialien^
fammlung ol^ne einl^eitlic^en ^lan, t)oIl ^Sajl^eiten in
ber 3:enninoIogie/ mar bad Qtitbnii bet im grftflten ©tile
angelcgten 2(i)oIogic* SEBie fottte man ba nid^t t)Ott t)onv*
l^erein SOBiberfpruc^e im (Sinjelnen t>eTinuten unb auf einen
t)oQig f^flematifc^en Sufammenl^ang t)er3i^ten? £)ann a&er
licgen und biefe S^aterialien gtftfitenteiB ate 3( )> ^ o t i d ^
men unb S^osimen ^or. @ine @ammlung wn Upljexiiif
men neigt after fletd ber ®efa^r unt)erein6arer ©ebanfen ju*
Z^n ber 3f)>l^oridmud t)erbanft feine ^itrse jia ber glii(&
lic^flen ^ormulierung feined Sn^alW unter einem ®e^
fi^td^unft; ber n&mlic^e 3nl)alt, unter einem anberen ©e**
ftc^td^unfte au^ inm Tipijotiimni erl^oben^ tontit oft eintn
f ontrareU/ ja f ontrabiftorif ^en 3(udbru(f erf orbent/ unb ba
ber jemalige ©eft^tdf^unft itoax befclgt^ a&er nic^t genannt
toitb itoai ber o^obiftifc^en SOBirfung 3(bbru^ tate)/ fo ifl
ber formate ©iberfpru^ eriffnet* Sergeffen tpir auc^ nii)t,
bafi ipir ti mit einer 3()>oIogie ju tun Ijabtn, b. 1^.
einer SSerteibigung ber ^Religion urfprfingli^ gegen bie
TUfjcifttn, bann au^ gegen bie @leic^gflltigen geric^tet^ unb
bafi je na^ bem ©egner unb beffen ©teOung ^adcal tint
onbere 3:aftif einf^l> fo ba{[ bied ))&bagogif(^e
SSorgel^en il^n itiknn anij nii^t ju Tiuiipxuiftn U)iber
feine jlberjettgung) fo bo^ ju IBerforbung ber Senbenjen^
3u SSerfc^iebung ber ^Bdjtottpunttt beftimmen mo^te. 3u
biefen im ganjen mel^r Suflerli^e SOBiberf))rfi^e beg&nfligen^
ben UmflSnben fommt noc^ ali mi^tiger ^aftor l^inju:
tiie Unglei^artigfeit in ben 3fnfid)ten
— 36 —
unb 3(bfid|ten ^a^caU fel&ft u>S^renb bet
3(bfaffung«3eitbcr^cnf^e«» & i^ Hxtpi^
*> ^ ^f f f *)/ totlijtt an ©tcttc bet Screiniguttg ober J^inn)es^
Uugnung bet SQiberfprfii^e ben (Snttoidtlnnii^
gebanfen treten liefl. ^>adcal ^tte bama^ breimal ben
^lan ju feinem SBerfe geanbert; in bem erflen a^otogetuf
f^en SSerfuc^e l^abe er bentonftratit)i^Iogif^ bie (^rifllic^e
9teIigion ju bemeifen s^nd^; l^ierl^er tt)urben bann dSV bie
®ebanfen geJ^Sren, bie, wn jiebem @fe))tisidmnd frei/ bad
i2ob bet fBttnnn^t ftngen/ ben Unterf^ieb jmif^en Qber#
t)emunf tig unb SGBibeiDemilnftig bartun, im ©til t)er^dltnidi»
mafiig IiiI)I gel)alten ftnb. 3(te biefer SSerfu^ aber balb aid
unaudfu^rbat f^eiterte^ l^abe ft^ ^odcal an(&{[(i(^ bed
98unberd t)om ^eiligen X)om an feiner fflid^U SO^orguerite
audfc^Iie|[Ii^ gegen bie Tttifciiltn geric^tet, ?ogif, S^flem
unb ®en)eidfitl^rung aufgegeben unb in ihxtwU gef^tie^^
htntn 3(udfaQen bie @^lac^t gegen ben @egner ju f^Iagen
gefu^t. 2)a3U tec^neten bann bie ffe))tifc^en ^ufierungen
fiber SEBiffen unb SWoral, bie ©ebanfen fiber bie 3tt)iefpaltig:^
feiten im STOenfc^en, fiber bie SEBibert)emunftigfeit ber reli^
giSfen Dognten ufn). @nbli^ foQ er t)ornel^m(ic^ bur^ ben
@influ|[ ber janfenijlif^en iel^re t)on ber SCudenDa^Iung
au^ t)on biefem ^lane tt)ieber jurfidfgefommen, jienen Ie$ten^
britten ergriffen l^aben, t)on bem Smile Verier, ber SReffe
^aicali, aid einem munblic^ entn)i(felten beric^tet : ba l^an^
belt ed fic^ nic^t mel^r um bie t)erflo(ften 2(tl^eiflen, fonbern
urn tin gleic^gflltiged SEBeltfinb, melc^ed entfe^t fiber bad il^m
t)orgel^aItene rdtfell^afte ©ilb bed STOenfc^en, weber bzi ben
?Bfungen ber ^l^ilofoi^l^en, ntii benen ber fibrigen 9leU^
gionen, fonbern einjig in ben Srl6fungdt)erl^ei|[ungen bed
S)rc^borf f : ^aScalS ®cbanfcn ilb^r bie !Rcliglon. ®ot§a 1891.
— 37 —
@^rifientum^ feine 9tul^e finben foQ« Db biefe bttoufu
^))Iott^erf^iebutt8 tt)!irflic^ flattgcl^ofct l^ot, tt)irb nut mel^r
0ber ntinber iDal^rfd^einlic^ ju mac^en fein; ftc^et aber
fc^eint^ ba{[ in ^a^cal fettfl eine entfpte^enbe Sntmicfelunff
abgelauf en ifl ; benn ba{[ er tatf ac^lic^ ntit f einer ®ef el^rung
t)on einer ntel^r t)ernunftgema{[en ^Smmigfeit in imnter
tiefere^ nut no(^ bem ®(auben fafibate SO^^fiif l^ineingeriet/
jeigt bie junel^menbe Sleignng jn ftrengerer 3(dfefe nnb bie
t)erd^tUc^e 2(btt)enbung ^on ^l^ilofoi^l^ie unb SBBijfenf^aft
nnt)erfennbar* Slimmt man ju aQebent no^ bie (eibenfc^aft<»
lid) erreflten 3u9e feiner ^erfinli^feit, bie ?ebj»
i^aftigfeit ber ^l^antafte nnb bie ^nnigfeit bed ®efnl^B/ nnb
f^alt fte neben bie matl^ematifc^e @c^5rfe feined SSerfianbed/
neben bie bialeftifc^e ^lotl^eit in feiner Denfart, fo tt)irb bie
@rfenntnid biefed ©emifc^ed t)on Sogif nnb ^oefie wefent**
li^ jur ric^tigen SBerfajfnng beitragcn, in ber t)on t)ornl^erein
on nnfer SEBerf l^eranjntreten ift SWel^r ober aU ott' bie
im Sornbergel^en gefheiften ®riinbe ftnb ti bie ®mnb^
gebanfen felbfi; toclijt and) itber SOBiberf))rd(^e nnb ®Upti^
iiimni in ben ^enf^ed bie befle 9te^enf(^aft jn geben "otx^
m&gen.
3lnr ate ^Slnbien jnr TipoloQit, t)or beren Snangriff^
nal^nte fte abgefafit ftnb^ fbnnen bie logifc^en nnb
meti^obologif^en ^ragmente gelten^ mel^e nn^
^aical l^interlaffen Ijat Dad erfle, ba«9S0rtt)ortjnm
traits du vide rebet in frifc^em 3nt)erfi(^tlic^en Sone
bem gortfc^tt ber SBiffenfc^aft bad Sort, fpottet ber 3Cnto^
ritat ber Tiittn, bie anf mi{[t)erflanbener SSerel^rnng bernl^e
unb forbert anf, in ben weltlic^en SBBiffenfc^aften nn«^
befummert nm bod 2(nfel^en ber Sorgdnger Slened ju finben
unb jn erfinben; freili^ nnr in ben weltUc^en SBBiffenj*
fc^aften; in ber Sl^eologie — fo fagt ^adcal auc^ in
— 38 —
feiner wiffengfrcubigflcn 3eit — fei bit Untotit&t bie utu
Bebtngte 3}ertfinberin bet SBa^rl^eit^ biefe felbft aber nut aui
ben l^eiligen 9u^em ju erfeben. Dad ^oblentotifi^e abet
fo((^ boppelter 9Ba^r{)eitdquenen toat ii)m no^ ebcnfomenig
jiun ®eu>u{[tfein gefomnten^ U)ie in ber folgenben 3(b^anb^
lung fiber bte ntatl^em atif c^e SO^et^obe* J^ier
fu^t ^adcal bie t)oafomntenfle SO^etl^obe, eine 98al)tl)eit
t)oQig fc^Iagenb gu bewetfen^ unb finbet fte in ber Sefolgung
jmeier fXegeIn: 2(Qe angemanbten 9egriffe }u befinieren
unb aQe angetoanbten ®&^e gu betoeifen. I)a bied aber in
beiben $SQen einen unenblic^en 9tegreffud erg&be^ a(fo um
audffil^rbar i% mn^ bie nSc^ft niebere^ aber unter ben and^
ffil^rbaren ejalteile SWetl^obe ittoSt)lt werben : biefe ijl il^m
— mit Dedcarte* unb ©j^inoja — bie matl^ematifd^e* Denn
fte befiniert aUti bii auf bie unbefinierbaren^ aber audi aller^
Harflen ©egriffe tt)ie 3eit, 9laum, ©ewegung unb beweift
aUti hii auf bie unbemeidbaren^ aber aud^ aOerflarflen
Sfjiome* Diefe tt>ie jene tt)erben burc^ bie lumifere naturelle
ttja% unb ti ifl nur ein grBfierer ©eweid il^rer ^larl^eit,
ba{[ fte meber befiniert no(^ bentonftriert merben fftnnen.
Si^nen lommt bann t)ieaeid^t ntinbere dberjeugung^fraft
(conviction) aber nic^t ntinbere ®cti>i^ijtit (certitude) ju*
SQBir tt)erben fel^en, ttxie fpSter biefe lumi^re naturelle in
coeur, instinct, sentiment untgetauft unb ber Unterf^ieb
t)on conviction unb certitude aU Jjaui^tftu^e ber ®Iau^
bendrefultate gegen bie 35emunfteintt)enbungen werben aud^
gefpielt n)erben* @benfo tauc^t auc^ f^on l^ier ein Sieblingd:^
gebanfe ^adcaB t)on bent }n)if^en boppelten Unenblic^feiten
eingefc^Ioffenen (Snbli^ett, freili^ Mi) in rein ntatl^ematifc^er
gomt auf 9launt, ©ewegung unb Boi)l angewanbt, auf unb
tt)eifl nur mit ber @^Iu|[benterfung in bie etl^if^en ^artien
l^inuber: „Sur quoi on pent apprendre k s'estimer k
— 39 —
son juste prix, et former des reflexions, qui valent
mieux que tout le reste de la geometrie meme" ^).
Tlitx ^a^cal mu^ bo^ gefunben ijobtn, ba{[ bie matl^e^
matifc^e SO^etl^obe titn au^ttijalh iljxti eigentlic^en ®thitM
itoat ni^t une^after^ abet meift unaudful^rbar toaxt, unb ^at
in cincm bcfonbetcn 2(ttffa^ bem esprit g^om^trique ben
esprit de finesse ober- bem (ogifc^en ftopf ben in^
tjixitbotn gegenubergefteQt/ unb fur ben toaijttn SO^etl^obifer
bie Sereinigung bet beiben Sfniogen geforbert, bie er felbjl
in fo feltenem Wta^t t)ereint befo|[» <Stint le^te logifd^e
Xbl^onblung enblic^, I'art de persuader ijl 8ro|[en«»
tjtilA i^f^c^obgifc^en Sni^altd unb t)on etl^ifc^^eligiBfer Ztn^
benj* Dbtt)o^I er nut t)on ben itbifc^en SEBol^rl^eiten tcben
toiUf fc^icft er boc^ bie elementare 3n>(iteilung iyoxaui : ba^
bie s^ttli^en Sinfic^ten bur^ bad J^erj in ben SBerflanb, bie
meltli^en burc^ ben SSerfianb in bai J^er} gelangten^ unb
bo|[ man jene erfl lieben unb bann erfennen, biefe erfl er^
fennen unb bann litbtn fotte* 3(ber leiber gel^t t& bei ben
STOenf^en beibemal nic^t immer fo ju: ba gibt bie ®efiil^fe«*
bid)M>fttion fitr bie dberseugung^fraft auc^ bet bemonftrablen
SEJal^rl^eiten ofter ben Sfudfc^Iag afe bie U^i^ijt Sujlim^
muni* SWit einer guJle feinjler ©emerlungen f priest ^adcal
liitt itber bie notwenbige (Sinwirfung auf ben SEBiKen, bie
Snjlinfte unb ©efiil^le bed 3nbit)ibuumd, welched iiberjeugt
tt)erben foKe, unb fo jerfattt il^m I'art de persuader in
Fart de convaincre unb l^art d'agr^er* 2(B toaijxtx
Jlenner ful^rt er und in bie fajl raffinierten Detail* biefer
*) „^orauS man temen fann, feinen ttja^ren 5Sert ju Wi^m unb
©rtottgungen anjufteHcn, Me ttjcrtbollcr pnb, alS Mc ganjc iibrige SWat^cs
tnatif felBft." Pensees de Pascal S. 460 (h)tr jiticren na6i ^0X)zi:
Pensees de Pascal publiees dans leur teste authentiqae par Ernest
Havet. «Pari8 1852).
— 40 —
le^teren tin, nm bann ahtt g(et^ f ortjufal^ren : er tooUt nttr
t)on bet rein (ogifc^cn SO^et^obe l^anbeln^ ba er jene anbere
3n)ar fur nfi^Kd^er unb t)orsug(ic^er/ abet fur ju fc^mierig
unb fi^ fur — ju un&egabt fur fie l^olte. fSlai) biefem (Siii^
gejlanbnid/ bad man fafi ali 3ronie ju beuten t)erfu^t mdre^
hatte ed nic^t bie (SJ^rfurc^t t)or ben Jjerren in ^ort^fRc^al
eingegebeu/ tt)enbet ftc^ ^adcal logifd^ionatl^ematif^en 9tegeln
im eingelnen in, bie tro$ il^rer ^einl^eit nn& l^ier nic^t
intereffieren Knnen* Dad tut aber ber ©efamtgel^alt biefer
2(bl)anblungen* 3n i^nen beftel^t Mij fein ^ampf jmeier
^injipien, aber biefe felbfl tiktbtn f^rittweife ^crau*^
fleorbcitet ; wn wxnijtxtin fefi fiel^t bie Srennung ber beiben
9leic^e : Steligion unb ®iffenf(^aft ; bort tt)irb bie SEBal^rl^eit
mit bem ©eful^I ergriffen, l^ier mit ber Semunft; bie matlftif
ntatifc^e SO^etl^obe ijl unter ben audffil^rbaren l^ier bie wU^
iommenjle. Unb bo^ reic^t fte nic^t and ; bie 2)emonftration
ntu{[ burc^ bie intuition erganjt merben. @nbli(^ toixh nid^t
nur biefem logifc^en ©eful^I, fonbem auc^ ber ©efriebigung
bed SOBiOend im n)eiteflen @inne ein bebeutfamer SQert ffir
bie dberjeugungdfraft au^ ber meltlic^en SBal^rl^eiten sui><
geftanben*
Die ©Srung biefer ©ebanfen flSrten, il^re ©pannungen
unb ©egenfa^e erI)oben }u htton^ttm ^ampfe bie @reigniffe
bed S^^red 1654; bie enttauf^te TlbUlix wn bem ffir bie
Contemplation wenig geeigneten ^arifer ?updleben, ber
junel^menbe Serfel^r mit ben ^rieftem t)on ^ort*»9lo9aI, bie
frommen ©riefe feiner ©c^wejler Sacqueline, bie injnyif^en
bort ben ©c^Ieier genommen, treiben ^adcal jur innerlie^ften
SSerfenfung in bie ^Religion unb l^aben am 23. 9lot)entber
1654 in einer erleuc^teten ©tunbe feine t)oJli8e ©efel^rung
jur ^olge. SSon je^t ah ijl fein ganged Seben nur noc^ ein
©ottedbienjl. SO^it biefem fubjeftit)en @rtebnid ftnb auc^ bie
— 41 —
obitHi^tn gtagen, xoit fte un^ i>otljtt fecfc^aftigten, gut
S&fung gelangt £)enn fel^r 6alb nac^ biefem £)atum tyom
^ebiger ©inglin in bie (Sinfamfcit t)on ^oxU^Ho^^aUbti
&jampi gefanbt^ Ijat er bafelbft ba^ berul^mte ©eft^r&c^ mit
be ®ac9, fcinem ©eic^t^atcr, ufeer SKontaigne unb @))ictet^
in beffcn SKittcI^Junft bcr ©runbgebanfc fciner Wtoxal^ljiloif
fo))l^ie, tt)ie er fte in ben ^enf6e^ niebergelegt l^at, gefleKt
ift Unb fo faQen tooijl and) bie erflen 2(uf}ei(^nungen }u
biefen urn jene 3eit I)iefer ©runbgebanfe after
ift ber »on ber 3tt)iefj)altigf eit unferer
dlatur, il^rer ®xb^t unb ^leine, »on ber
burc^ biefe ®egenfa$e erjeugten fRatfel^
fyaftigfeit unb il^rer Unauf I5^6arfeit aufters^
Ijali ber religiofen^ ft^esiell c^riftlic^en
Dffenfearung*
^en aQgemeinen 2(u^bruc{ finbet biefe ^etrac^tung in
ber un^ fd^on ^on ^a^caU matl^emiatifc^en 2(6l^anblungen
tjtt befannten 2(ntt)enbung be^ Unenblic^feitdbegriff^ auf
ben STOenfc^en: „Car enfin quest-ce-que-rhomme dans
la nature t Un n^ant k l'6gard de I'infini, un tout k
regard du n^ant: un milieu entre rien et tout" ^).
2)iefed Zpttqn »on ber I)o))j)elnatur fel^rt auf alien
©ebieten burc^ bie ganjen ^enf^e^ l^inburc^ in ben mannig^^
faltigflen ©eleuc^tungen tt)ieber, unb ti ifl ftfeerflufJ an
STOoterial, ti fiir atte SEBefen^elemente ber menfc^Iic^en ©eele
barjutun.
Sunac^ft fiir bie tl^eoretifd^e Srfenntnid* SBBie ber
gonje SD^enfc^ nur ein ^ittlttt^, eingeflemmt }tt)if(!^en itoti
*) 3)ctttt, nja« ift beS SKctifd^en ©teHung in bcr S'^atur? ©in
9ac^td gegen bie Unenbrtd^fett, ein ZU gegen ba§ 9Hd^t$, ein Wtiim^
2n>tf(]^en bent 92i(^td unb bent ^11. Pensees, Article I @. 7.
— 42 —
Unenblic^feiten^ fo ift aud^ feine (Mtnntnii nur auf getDiffe
mittlere ®r59en eingefleOt: fc^on bie ®inne ne^meti nid^td
Jttt^erfted tDdl^r unb bet Serfianb fann nid^td bet 3a^I obtr
3(rt nac^ tUttmi^iiti erfaffeiu @« ftnb unfere ftenntniffe
in @hren}en eingefc^Ioffen ; n)ir ftnb unf&^i0/ Ull ti toit
ffliijti su n)iffeiu @d nxnr ^aut>tf&(^U(^ SRontaigne^ bet
^o^cal ben ©eift ber ®en)eife lie^^ bad ^rfigerifcfye bet ®inne
unb ber SJemunft barjutun. £)ie «Oinbemiffe/ tDelc^e Sinbit^
bung unb befte^enbe SD^einungen ber Skmunft in ben 9Beg
legen^ bie leic^te 3(61en!barleit felbft bed gr&^ten Z)enfer«
t)ieKei(^t burc^ eine i^n untfummenbe %litit, bad ®(^n)inbel^
gefiii^l bed ^^iIofot>l^en^ ber auf bem fc^malen ©rett, beffen
^ragf&i^igfeit er fennt^ itber bem 2(bgrunb boc^ in 7ln^^
f(^tt)ei(t ger&t^ bie ®innedtduf(^ungen unb bie gegenfeitige
ungtinfKge ^eeinfluffung loon ®inn unb SJemunft^ bie Hhp^
l^Shgigfeit ber SSemunft t)on SiOendneigungen — bied aDe^
mlt un}&I^Iigen anberen mel^r ober minber fc^Iagenben
Upljoxlimtn foB bie ®(^tt>&(^e unb Untauglic^feit unferer
ti^eoretifc^en @r!enntnid bartun. £)a^in gel^Bren bann nod)
bie einjelnen ^emerfungen gegen ben !Ru$en unb ben @r^
f olg ber SBBijfenfc^aften ; ba|( an ben beiben Unenblid^feiten
gemeffen aUti @nbli(^e iUiij, alfo auc^ gleic^gultig fei^ unb
baft man^ urn auc^ nur eined einjigen ©egenfianbed ^enntnid
gu 6eft$en^ bie 2(0))er!ettung ber £)inge bei^errfc^en miiffc.
^^emgegeniiber ne^men bie t)on ber ©rS^e bed Sntetteftd
l^anbelnben ©ebanfen einen \paxliijtn 9laum ein^ SRid^t^
ba|( fte gang f el^lten : toix erfal^ren, bafl unfere gauge SBBflrbe
im I^enfen beflel^e, bafl ber STOenfc^ gtt)ar ein \djtoaijti 9lol)r,
aber ein benfenbed unb baburc^ bem gangen Uni))erfum
uberlegen fei; — im ottgemeinen jeboc^ toixb bie SBemunft
fo flarf aid mSglic^ gebemittigt^ xooijl, xotil nic^t fte felbft,
aber il^re ^(nma^ungen ^adcal ben (Singang gum ©lauben
— 43 —
am meiften su ))erf))erren fc^ienen. T>ai anbere @r!ennttiid^
organ bagegeti; bie intuition ober bad ®entiment^ mit bem
nac^ ^adcal j* ©♦ bie 3(jiome ergriffen tt)erben, feleifet t)on
fk))ttf(^en 3(n0riffen int aKgetneinen un6el)e0igt Sad nun
abet ^aicali enbgfiltige 2(nftc^t u6er bie @rfenntnid ber
93a]^r^eit au^erl^alb ber Steligion fei^ bad entl^itOen uni unb
geigen ed nnd tren im (Sinflang mit ber £)ot>t>eInatur bed
SSiffend 3(udft>rJi(^e toit : „Chaque chose est ici vraie en
partie et f ausse en partie. La verity essentielle n'est
pas ainsi: elle est toute pure et tonte vraie . . . Rien
n^est vraie en Pentendant du pur vrai"^). Unb fein
@nburteil iiber bad I)enf en lautet : „La pens6e de Thomme
est une chose admirable et incomparable par sa na-
ture; il fallait qu'elle eut d'6tranges d^fauts, pour
^tre m^prisable." „Qu'elle est grande par sa nature,
quelle est basse par ses d6fauts!"')
T>a^ gleic^e SSerl^altnid l^errfc^t auc^ auf moralifc^em
® e B i e t e/ Die !Kelati))itat unb ganjlic^e Un{tc^ert)eit aOer
beflel^enben SKoralfeegriffe ju geigen, tt)eift ^adcal auf il^re
Serfd^iebenl^eit in ben eingelnen Sanbertt unb 3eiten l^in,
wie ed fc^Iec^terbingd fein aSerferec^en gegeben, bad nic^t
cinmal aid gut unb rui^mlic^ gegolten, toit bie i^xadiliijtn
^(udbrjtde itoox biefelben feien, aber oft ein entgegengefe^ted
*) ^3cbc« 5)lng tft ]§tcr l^alb toal^r f)att> falfc^; bie abjolutc ^S&al^r^
l|ett tft ni^t berart; fte tft ganj intt^erf&If^t unb gatt§ tual^r. 92i(i^t§ tft
tool^r, toenn man barunter abfolut tDdf)v t)erfte]^t/' Pensees Artiole YI,
%:. 60.
") „%a^ 2)cnfen bcS 9Renfd6«i tft etwaS SBcmunberungStottrbigcS
tmb UtU)ergIei(4Ii(^eS bur^ feme 9^atur ; ed mugte, um ber&d^tltd^ ju fein,
feltfame g^^Ier l^aBen. SBie grog ift eS burd^ feine ^atwc, toit niebrig
bun^ feinc gc^Ier V Pensees, Article XXIV, 9hr. 53, Slnmerhing 4.
— 44 —
mcxali\ijti SSeri^alten bie gleic^e Sejeic^nung truge: fo
tott^tn ftc^ bie ©efttteten text Ungefttteten gegenfettig wXf
ba9 fte ftc^ ))on bet 92atur entfemteti; toit ben ©c^iffdinfaffen
bie am Ufer ©tel^enben ftd^ }u entfemen fc^einen unb
biefen jene^
^3tuf aBen ©eiten'' — fal^rt ^adcal fort — ^toitb bie
gleic^e @))rac^e gefiil^rt. Wlan mufl einen feflen ^unft jur
©eurteilung i^afeeiu gilr bie ©c^iffdinfaffen ifl e^ ber J^afeiu
STfeer tt)o in ber SWoral einen folc^en finben?" I)ie o6jeftit)eti
SRieberfc^Iage eti^ifc^en @ni))finben^ fd^einen iwax einen
fold^en jn ergefeen — after auc^ bad ifl eitel 2:anfc^un9*
fXec^t ifat nic^td mit ©erec^tigfeit, bie ®efe$e nic^te mit ber
mal^ren ®efe$H(^feit jn fci^affen, nnb bie aRoralfeiic^er ber
^l^ilofo))l^en bringen itoax bie einjelnen Jngenben nnter
ben bedfenben @(^u$ ber ^ategorien, boc^ bie fc^einbar fo
©efeorgenen entfhSmen 6ei ber STnal^fe biefer (Sinteilungen
in iljxtx urfj)riingUc^en Unafei^angigfeit nnb Unorbnnng*
Hhtx neben biefen 7lnitid)tn, totlijt bie ©runblagen aEer
©ittlic^feit jn erfc^iittem brol^en, gifet ti anij anbere, ftc^ere,
bnrc^ bie bad wal^ri^aft eti^ifc^e aSerl)aIten nnd nnmittettar
httou^t toixb. Stic^tet anc^ biedmal bie aSemnnft toitbtx
aBed ©afe an nnb t)ertt)irrt bie ©egriffe, fo ifl bad natilrlic^e
®efnl)l, ober bad ®ett)iffen — le jugement — ein jnber^
rafftger ©erater* 3tlfo anc^ I)ier biefette 3tt>ief))altigleit tt)ie
im Sl^eoretif c^en : „I1 y a sans doute des lois naturelles,
inais cette belle raison corrompue a tout corrompn" ^) ;
nnb bad Serl^alten wxi ber totxtocUtxt jnr wertlofen ®eite
im ftttlic^en 55ett)n|(tfein barjleBenb, an einer anberen
©teBe : „La vraie morale se moque de la morale, c'est
*) e§ 9t6t jwctfcIloS natiirUd^c 9tonnen, oBer bicfe fd^bnc bcrbcrBte
SScrnunft l^at affeS t)crborben. Pensees, Article in, S'h:. 8.
— 45 —
k dire que la morale du jugement se moque de la
morale de I'esprit, qui est sans regies" ^)*
Jjat laical bit 3tntitl^cttf auf bic intcHeftucncn %mh
tionen unb beren ^rgefeni^ bie SEBol^rl^cit, toit auf ben
ttfjiiijcn SEBitten unb fcitt ^robuft ba^ ^xttliiit ®ut gleic^^
ntaflig an8Ctt)anbt, fo ift er erfl in feincm aBcreigcnflen ®c^
Mete, tt)i> er fte an bet ©eful^teanal^fe ober ber grage
nac^ bem ®lnd unb Unglurf be^ SWenfc^en er«*
^artet Huij Ijitt gilt bie 2)e»ife: „L'homme n'est ni
ange ni bete " ^), unb il^te 2)ut(^fill^rung in ben Xfefc^nitten
^itfeer ba^ @Ienb be^ aWenfd^en'' fiber ;,@itelfeit unb Stul^m^
fuc^t" gel^ott ium SWeifterl^afteflen, toa^ bie ^enfeed tnU
tfalttn : l^ier ift jebe 3eile felbfterlebt unb f fir jebe^ grlebni^
ein ureigener STu^brurf gefunben; in ^ati^ moc^te il^m ber
tDal^re Urf))rung aBer Berjheuungen unb larmenben ©e**
fc^aftigungen aufgegangen fein: e^ ift nur bie gurd^t, bie
grenjenlofe STngft be^ 3fKeinfein^ mit ftc^ felfefl. Die grogte
Dual be^ SWenfd^en ift bie (Sinfamfeit, unb fo tt)dl^It er frei^
wiKig — ber oberfldd^Iid^e unb geiftlofe bie Sergnugungen
— ber tiefer angelegte bie SWfil^en ber STrbeit, bie SBerant^
wortUc^feit l^ol^er ©teBungen. fRul^e ift e^, wx ber 3(Be^
fliel^t, 3(Be aufler bem grommem ©elbft ber ^onig ift l^ierin
bent ^leinften gleic^: ol^ne ®efeBf(^aft, ol^ne 3(blenfung
burc^ ®ef(^afte, mit fid^ felbft aBein gelaffen, gleic^ ful^lt er
bie guBe be^ eigenen @Ienb^* ©o ift 55efc^aftigung unb
Serftreuung bod einjige ^eitmittet, ba^ bie rul^elofen SWen^
fc^en ju il^rem ®IM Ijabtn erfinben fonnen; ba^ einjige
^) ,,S)tc toal^re SKoral f<)ottct bet 3JforaI; b. 1^. bie Tloxal bc§
dJcttijfcnS ft)ottet ber SBemunftmoral, bie ber %)vm entbel^rt." Pensees,
Article Vn, 9ir. 34.
*) ,,3)cr SKcnft^ ift weber @ngel nod^ Seftie." Pensees, Article Vn,
9h:. 13.
— 46 —
unb toi trfigerifd^fte/ benn jebet fud^t atxQthliij nut tntmer
mel^r ju erarbeiten^ immer fjbfjtt aufjufteigen^ urn ft(^ ettb^
lid^ — }ur Stui^e su f e$en ; unb ift bet 2(ttgenlbli(t gefommeii/
fo etitbedt er in feinent xtyaliwtUtn ^ong nac^ Snegung
frifd^e ®(j^tt)ier{gfeiten/ unb bet Stamps beginnt aufd ncut.
©a tDetl&uft bad Seben ; man fm^t bU 9tul^e; f&mpft bann
etn paat «Oinbemiffe nieber^ unb ^at man fte beftegt/ fo n>itb
bie ®tiOe unertraglic^. £)iefen ©ebanfen ntt$t ^adcal \c^
gleid^ fur bie £)ut>Ii)it&t im SRenfc^en and: ed belriegm
^d^ in il^m }tt)ei ^nftinfte; bie ®ud^t nac^ 3(6}iel^ung unb
@rregung^ etjeugt burc^ bad ©efitl^l ft&nbiger ttnsuftiebeni'
l^eit mit ftc^ felbfi^ unb bad ©ei^nen nac^ ffiuljt, toit tin
Slac^flang ani ber 3eit feiner urf))ritngli(^en &ti^t, aid bie
tt)al^re ©lucffeligfeit noc^ in unfc^uIbtDoOet ©tiOe unb reiner
i&efc^aulic^feit lag. Unb fo fommen bie SDtenfc^en/ benen
biefe @tfenntnid nic^t aufgegangen^ su jener t)ertt)orrenen
Se6endn)eife burc^ bie 33ennengung beiber 3nftinfte. Tlnif
bie 2(nal9fe ber menfc^lic^en (Sitelfeit unb fKufjmtf
f u (^ t n)irb fitr ben ©runbgebanfen gefc^idt t)em)anbt
©inb fte fo rec^t geeignet bie menfc^lic^e Slic^tigfeit ju
offenbareU/ fo liegt auc^ Hinm tint Ztjnuni an jene einfUge
®ti^t }u grunbe^ bie noc^ mit Stec^t (Sfjtt unb .^errlic^feit
6eanft>ru(!^en burfte« £)iefe jeigt ftd^ auc^ gan} aOgemein
bariU/ baft ber 9)tenf(^ bad Unglud feined jammert)onen
3uftanbed emt>finbet (Sin ®aum ift nid^t ungl&cRic^
itBer fein @lenb; a6er bed aT^enfd^en @Ienb ift bad @Ienb
eined groflen «Oerm/ eined enttl^ronten ^onigd. „Qui se
trouve malheureux de n'etre pas roi, sinon un roi
d6poss6d6t"
//^er ift nn%\Mixd^ barilber !em fi5nig ju fein an^ einem tnU
tl^rontcn ^Bnig?'' Pensees, Article I, Slh. 4.
— 4* —
ZU biefe 9latfeII)aftigfeit bcr SWenfc^en, il)re ©cgenfa^**
li(^!eiten unb an^ttljalb bet Dffenbarung unauflft^Uc^en
2Biberft>nic^e ft>iegeln ftc^ nun fur ^o^cal am gl&n}enbften
in bet ©efd^ic^te bet ^I)ilof i>))fyie» SRatflrlii^
f onnte er }u biefem 3tbtdt nm iljtt aQgemeinften fXic^tungen
ixaviijtn; ali folc^e erfcnnt er bie @fe))tifer unb 2)ogmatifer
mit iijxtn etl^ifd^en Stoxttlattn, ben @t>iIuYaem unb @toifem ;
ntmmt man noc^ i^inju^ bafi ed feine Siebling^fc^riftfieBer
iDZontaigne unb @t>tctet toaxtxtf bie er }u ben ))omel^mften
aSertretem jener ©c^ulen erwol^It, fo ift ufeer bie SBBiKfur^
Kc^feit biefer (Sinteilung unb SBSertung fein SEBort ju ^ytt^
litttXL Tlbtt ^aical bienen fte ju feinen Stotdm. Sebe
biefer ©eften bttjanpttt bai ©egenteil ber anberen, beibe mit
gleic^ gutem Sled^te* I)er ^^rrl^onidmud >roflamiert ben
obfoluten 3tt>eifel an @rfenntnid unb SD^oral; nid^t einmol
bie ®runba£iome^ bie nxti fo unmittelbar einleud^ten^ ftnb
einwanbfrei ; benn xott fagt, ba|( biefe ^rinai))ien un^ jur
@rfenntnid ber SBBal^rl^eit gegefeen unb nid^t »ielmel)r »on
tintm teuflifc^en 2)amon jum 3:ruge einge))flanat feien?
I)arauf entgegnet ber Dogmatifer, biefe (Sintt)anbe feien
bem raisonnement entf))rungen unb fiir il^n lange nic^t fo
Binbenb/ toit bie unmittelbar ali toaift emt>funbenen Ur^^
)prin3it>ien^ unb l^dlt an ber @rfenntni^ ber ))oIlen SGBal^rl^eit
f eft ©0 aud^ im Stl^ifc^en : auc^ l^ier 6el^aut>ten a^^ontaigne
unb bie ®fet>tifer bie 9telati))itat unb Unft(^erl)eit oOer
SRormen, unb toit in ber (Srfenntnid bod que sais jet il^re
Ie$te ^tiitjtit, fo in ber SD^oral ®ett)ol^nl^eit unb ^equenu
lic^feit; SpicUt unb bie @toa bagegen^ toit fte bie t)oKige
©rfenntni* ber SEBaI)rI)eit fur m&glic^ l^alten, fo auc^ bie
@rreic^ung einer moralifd^en SBoQfommenl^eit im gott^
gef&Kigen itbtn. %nx ^a^cqlftnb bie ©runbgebanfen
aWontaigne* unb ^^rri^ond rein t)emunftgemd|i efeenfo un^
— 48 —
n)iberle0li(^ tt^ie bie ber £)ogtitatifer bad natfirlid^ ®efu^I
fur ftd^ i^afcen ; noc^ nie wax @inet mit feinem a n } e n
SGBefen tin mirflic^er &tptittt: ^^un pyrrhonien effectif
et parfait/' , Jja nature confond les pyrrhonien^, et
la raison confond les dogmatiqnes'* ^)* ®o fjabtn beibe
il^r SBal^red unb ®nM toit iifxt ©efai^ren unb @infeitig^
feiten; bie &tpfii tDitft forbemb mit ber ^a*cal fo er*^
n)unfc^ten £)emittigun0 ber SSemunft unb burc^ bie et^if<l^e
Unrul^e^ in bie fte t>erfe$en fanU/ bie ©toa^ inbem fte bie
®r6^e ber gdl)i0feit unb ben ^fUc^tfeegriff beto'nt; bafiir
ift il^re ®ef(^r, fil6erl^e6un0 unb ©tolj, bie ber ®Upfii geig^
l^eit unb Snbifferenj }u sud^ten* £)ie @inen i)aben ba^ @Ienb
unb bie Unfal^igfeit bed SDtenfc^en ol^ne feine ®tb^t, bie
Xnberen feine ®xb^t unb ©tdrfe ol^ne fein @lenb er!annt/
beibe l^aben einen Seil ber SGBal^rl^eit/ feiner bie ganje ge^
fel^en^ T>tnnoij ift e* unmSglic^, biefe tttoa ani ber SBer^*
einigung beiber ©pfteme }u er^alten; benn il^re ®egenfa$e
liegen im gleic^en ©egenftanb: bem je^igen ^T^enfc^en^ unb
fo ftnb fte auf en)ig unt)erein6ar n)egen bed ^ontrafted il^rer
3(nf(^auungen u6er bad gleic^e Dbjeft ®o ift bad Ie$te
Urteil auc^ l^ier ))50ige (Sntt&ufc^ung : y^Se moqner de la
philosophie c'est vraiment philosopher" *)♦
2)ad @nberge6nid bed aufieri^alb ber Steligion flel^enben
3:eiled ^adcalfc^er SGBeltanfc^auung ift alfo ein ^ragejeic^en^
b. I^*'bie 9latfell)aftigfeit bed STOenfc^en »er^
mogeber©el6fttt)iberfj)ru(!^efeiner9latur*
Jjier liegt jugleid^ bie ?6fung fiir bie fogenannten SBBiber^^
^ptnijt im ©^fteni ))er6orgem £)enn ba jebe @eite il^re Tlni^
*) „3)ic Siiatur loiberlegt bie $^rr§oni!er unb bie SSemunft bie
55)ogntatifcr.'' Pensees, Article Vn, @. 120.
*) „3)er ^l§tlofoj)]^te \potttn, l^cijt twol^r^aft j)]§tIofoj)]§icrcn.*' Pen-
sees, Article VII, 91^. 34.
— 49 —
fu^nttig tt^atjxt, ^tnliiiUit toit (Sltnb, fo tottbm {t(j^ tiotfiv^
lic^ Segenf&^Iid^e 2(tiftd^ten nottt)enbig nac^tDeifen laffen;
abtt — urn mit bem jlungflen ©earfeeiter bet ^enf6c* ju
ipxcijm — ba,tt)Ottiian6{«)€$tbie®e8ettf4$e
cined ®9ftemd itittftn^ mu{l man ein
®|>ftem t^on ©egenf&^en erlblidenO^
£)ad 6eft&ttgt am glanjetibften ein eigener Tluibxud
^a^cate nitt feine i^ierbei befolgte SDtetl^obe : ,)Quelle chi-
mdre est-ce done que rhommef quelle nonveant^, quel
monstre, quel chaos, quel sujet de contradiction, quel
prodige!" *) „S'ilBe vante je Tabaisse, s'il s'abaisse je
le vante, et le contredis toujour©, jusqu'^ ce qu'il
€omprenne, qu'il est un monstre incrompr6hensible"*)»
Unb bie gleic^e SSerfc^lingnng bed ^notend l&ft anc^ bie
@fej)tiai«mndfrage^ SWontaigne nnb (Spicttt, ^Up^
ttfer nnb Z)ogmatifer/ fte ^a6en 6eibe 9tec^t unb feiner;
nnb tt)enn auc^ im einjelnen bie ffe))tifc^en 2(nftc^ten eine
Iielet>oKere 3(ndfii^tmng etfal^ren, al* bie entgegenjlel^enben,
fo Kegt bied nid^t fo fel^r an ber ®Upfii ^a^cate, toie an
Ujttn ber 9teKgion gflnftigen etl^ifc^en golgemngen ber
Skritt)eif(nng nnb tnneren Unxutit^ toit er fte jn jiel^en
t>erfiel)t Z)enn feine S){etI)obe ift ja I&ngft nic^t mel^r bie
matl^ematifc^e nnb betoeifenbe, fonbern Part d'agr6er
gett)orben: bie $nnft bnrc^ bie SiQen^^ nnb ®efn^Id6eein^
^voj: titade sor le soepticisme de f^ascal considere dans le
livre des Pensees, Paris 1886.
P) Pensees, Article VIII, 9'h:. 1.
•) Ibid. Article Vin, ««r. 5. „mW ®^tmare tft bod^ bet SRenW ?
I&^W Unerl^dttcS, mW SJJonftrunt, toad filr ctn ®^ao§, ttclcft' ®egcns
ftanb bed 9Btberf))ru(^d, toeld^ed SBunberl Shil^mt er ft^ fo emiebdge
idl i^n, emiebrigt er ftd^, fo rii^me x^ i§n, unb miberf))re(^e i^m ftetd,
Bid er Derfte^t, bag er ein un^rftSnbli^ed fDlonftrum ift.''
4
^ 50 —
fittfftttig ter a)tenf(^en auf i^re fiberseugungeti }it tt>irtetu
SGBiO man iffu ahtt gerabe n)e0en feiner 92eutralit&t
3tt>if(^eti ®fe^ftd unb Z)i>gmatif eitun &eptHtt ntnntn, fo
barf man nit t)ergeffen/ ba{l man in il^r no(j^ feine ^^oOft&ni^
bige SBBeltanfc^auung itntttilt, t)ielme^r ba{l ^cal^ tt>enH
in biefem Sinne (SUptittt, im Steligi^en auf )>&aig ftftem
il^m anergett)iffeflen SGBiffen^boben ftel^t^ unb alfo tatltliditt
<SttptiUt unb religi&fer Z)ogmatifer getanft ju n)erben t>et^
bient ^eilic^ mu{l et bamit auf ben sn)eifel^aften SBorjug
t)et}i(j^ten^ mit e i n e m ®(^Iagtt>ort erfd^5t>ft su tottbtn.
2)ie ?euc^te, tt)el(^e aD* bie totltliijtn Dunfel^eiten eri»
l^eDt, il^re mStfel Kfl, t)on il^rem (Slenb erWft, ift fiir ^adcal
bie 9t e I i g i n« Den 2Beg }u il^rer SReti^obe fjat er flc^
geba^nt ; ixoat arbeitet fte nic^t mit bemonfhierbaren SBaJ^r^*
l^eiten, il^re SBetoeife ftnb nic^t SBetmunft^, fonbem ©laubend^
ittoti\t ; a6er fc^cn in ber to'tltlidjtn @rf enntnid l^atte ^d)
bie aSemunft ali &u{[erfl triigerifc^ ertDiefen^ unb il^r HUtt^
getoiffefle*, bie STjiome, tt)urben mit bem ©efti^I — mit
einer Tin ®Iau6en — ergriffen^ Die aufierfle Seifhing ber
SSemunft beftel^t in ii^rer @ntfagung an ber red^ten ©teOe^
unb e^ flingt faft toie ^antfd^e SBBorte, totnn ^aical fc^reibt :
, Jja demiere d-marche de la raison, c'est de connaitre
qn'il y a nne infinite de choses qui la surpassent. EUe
n'est que f aible, si elle ne va jusqu'a connaitre cela . . .
n f aut savoir donter ou il f aut^ assurer oti il faut et
se soumettre ou il faut. Qui ne fait ainsi n'entend pas
la force de la raison" 0* ©tei^t fo wn biefer Seite, ben
©lauBen anjunel^men^ feine logifc^e ^ebentlic^feit entgegen^
*) „3)ct Ic^tc @^rttt ber SScmunft ift Mc (Srfcnntnid, bog c8 uiu
enbli^ ^ieled gibt, »a8 fie iiberfteigt. 8ie ift nur fd^toa^, totnn fte nid^t
5U biefer (Sr!enntni§ gelangt. Wtan mug jtueifein Bnnm am red^ten
— 61 —
fo bvAngt t)ielme^r aOed ju itjm, totnn man bicTlnttocxt auf
bte tnimer noc^ offene ^age na(^ bem ©tunbe unferet
'^oppclnatVLtf naij bet @tI5fttng t)on il^ren SB3iberft>ru(^en
x^tilangt ; bad ^asejeid^n/ bad bie tbtltliije @r!ennttiid ge^
laffeti/ tt>irb nur burc^ il^n gel&fc^t SoO bie Steltgton bad
tDirfK(^ letjien/ fo mu^ {te Stec^enfc^aft gelben t>on bem Ur^
grunbe unferer Slatur^ i^ret @tarfe unb @(^tt)&(j^e auf att
ben ht\pxoijtntn ®tiitttn, mu^ bie dielen ®egenf&$e aid
ni>ttt)enbig ttttnntn ttnb nni ben 9Beg }u il^ret Sereinigung
aufseigen. fSHit biefer ^orberung l^at ^adcal aid einer bet
Srfien bie fXeligion auf rein antl^rot>oIogifc^e ©runblage ge^
flettt — SBBad auf bet toeltlic^en Srlenntnidfiufe ®egenfa$
6Iiel6^ ))ereint {t(^ auf bet i^di^eten bet Dffenlbatung }tt
teinjiet J^atmonie. Xttm auf il^t f&Ot unfete £)o))t>eInatut
nic^t me^t in bad gleic^e @ul6ieft : HUt ®xi^t unb «0ettli(^^
feit ge^ott bent utf))titngli(^en ))on ®ott gefc^affenen 9){en^
f (^en an^ ailed @Ienb unb alle 33etl6Ienbung bem abgef aQenen ;
tt)ate bet 9){enf(^ niemald t)etbot6en/ fo n)dtbe et bie ganje
SBal^tl^eit unb bie t^oKe ©Iticffeligfeit geniefen^ n>Ate et nut
Detbetlbt/ fo n)tirbe i^n nic^t jene 3(]^nung wn SBal^t^eit/
jlened @el^nen nac^ ®IM wic eine 9){al^nung an feine etfle
9latut bid ium Sobe geleiten. @o {tub b i e @t f c^ af f ung
bed t>oIIf ommenen SRenfc^en butc^ ©ott^
fein ^Ibfall tfon ®ott unb beffen golgen
in bet (Stbfitnbe bie J^au^^tbogmeU/ toclijt
^adcal ben tatfac^Iic^en 3uftanb bed ie$igen Wltn\iitn ttf
fidten ^elfen* SBefonbetd iji ed bie Stbfflnbe, bie i^m ttofc
»iettei(^t tt)egen il^ret SBBibett)etnilnftigfeit bie tiefflen Jiefen
Ortc, urteilcn can tcd^tcn Ottc, fit^ untcrtDcrfcn am rct^ten Dttc. SBet
c« ni(i^t fo mo^t, bcrftel^t ntc^td t)on bet <Star!e ber SScmunft." Pen-
sees, Article XHI, 9h. 1.
4*
— 62 —
erfij^lie^en foE: ,Jie noeud de notre condition prend
868 repli8 et 868 touro dan8 C6t abim6; d6 8orte gne
rhomm6 68t pln8 inconcevabl6 sans ce mystdre qne C6
mystdre n'est inconcevabl6 k Thomme" *). ^ie einfeltt^
0eti etl^ifc^en Jtonfequenseti/ in xotldjt xotltliditt <SUptiiii^
mvLi unb £)ogmatidinud t)erfanen tDaren^ i>ttmtibtt bie d^rifl^
liijt Off enbarung burc^ bie Snfomation unb ©nabenle^re ;
benn {te ttfjtbt bie ©erec^ten jn wd) IjtijtttT ®ott&l^nIi(^feit
aU bie ®toa unb la^t iljntn btnnodj ftet^ bie fOlbiliijUit
}ur Gtinbe^ unb fte t)erbammt bie ©ottlofen }u nodj tiefertr
92iebtigfeit ali bet &tptiii^mn^ unb laflt il^nen benncc^
bie @rl5fungdm5gli(^feit burc^ bie ®nabe. @o Bett)al^rt fie
burc^ ba^ ®Iei(^gen)ic^t ))on ^urc^t unb J^cffnung ))or Aber^^
l^ebung unb aSetjtt)eif lung/ ben notn>enbigen ©efa^ren in ben
y^iIofo))l^if(^en a^^oralf^ftemen. SRan ftel^t/ n)ie ^adcal bie
93iberft>rti(^e gemieben^ aOe 9t&tfel geldft meint^ totnn er
bie ©liebet bet 2(ntitl)etif fttti }n)if(^en J^immel unb @rbe
berteilt: nic^t ©unbe unb SBerbienji, fonbem ®unbe unb
®nabe/ nic^t felbfberfc^ulbeted @Ienb unb feI6ftem)orbene
&tb^tf fonbem jened unb gottgefc^affene ^ttxliijttit foQen
{td^ t)ereinen; fte {tub nic^t mel^r fontrabiftorifc^/ n)eil fte
ali ©lieber bid))arater ©eBiete gett)iffenna{[en infommenfu:^
tabel ftnb*
%xtilid) — biefe (Sinftc^t genilgt nic^t, Unfrcmme ju
Befe^ren unb ©leii^gultigen ben ©lauben ju gelben; nur
baju bid))onieYen/ ein reIigiondem))f&ngIi(^ed «Oer} fc^affen
tt)in bie 3(t>oIogie. SRur ®ott — l^ier merfen tt)ir ben (Sitiif
fltt|l ^ort^fXo^ald — lann ben ©lauben in bie ®eele fenfen
^) ,,3)er Ihtoten unfered ^fetnd ift in biefen ^grunb t)erf^lungm ;
fobag bet iD^enfc^ unfagHc^ec ol^ne bied SJ^^ftenum dS bad aR^ftertum
bcm SKctifd^cn unfaglid^ ift." Pensees, Article VlEt, %. 1.
— 53 —
itnb itoax ,ypar la mani^re qui lui plait'^ TlUx tim\o
text ^ie i&ett)etfe im @iit$elnen unb f&t (Sixiitlm, in Hntn
^a^cal SDteijlet ift^ ebenfo n)ie bie i^iftorifc^^frittfc^en/ muffen
(utc^ bie rein tl^eologifc^en uUx bie Sunber unb bie fpe}i<»
fifc^ janfeniftifc^en l)ier bei ©eite bleiben^ 2)i>c^ ift ja fc^liefis^
Ii(^ bet ^auptitotd ber ^enf^e^^ unt>ol(fonimen toit boi
SOBerf und l^interlaffen ift^ nic^t to a i man glaubt^ fonbem
») i e man }um @Iauben fommt/ ju lel^ren.
^o^cald ©teOung in ber 9teIigiond))l^iIofo))l^ie mag l^ier
unerforfc^t bleiben ; er toirb tool^l, ba er ba^ (Snttoeber^Dber
ber ^^ilof0))l^en nur ju einem ^otooljUalisfOuij }u er^eben
^oermoc^te burd^ eine abfolute Srennung ber @lieber in
Smmonenj unb ^randjenben}/ ben a^^^ftifern juiujal^Ien
feim 3n ber 3RoraIj)I)ilofo))l^ie ift ben ^enf6e« fflr aDe
3eiten ein el^rent)oDer ^Ia$ ftc^er^ Stoat fjat ^aical in ber
etl^i! nid^t f^flematifc^ 92eue$ S^fc^aff^ttr tt>i^ f^iw gtofier
^oEanbifc^er 3eitgenoffe ®pinoia, noi) ijat er bem trnpixu
f(i^n Satfac^enmaterial in ber S03eife Stec^nung getragen
toit tttoa jur gleic^en 3eit Sol^n 2ocfe, noc^ finb Snbi^ibuals*
unb 93ftlfer))f9c^otogie mit fo jal^Ireic^en feinen Details
beobac^tungen burc^ il^n bereic^ert toorben, tote »on feinen
franjoftfd^en aSorgangem SRontaigne unb @l^arron — aber
er Ijat ti, toit fein STnberer, t)erftanben, au^ bem gefaDigen
S^inXthtn in ber tajen unb ltc(ntmtn Sefuitenmioral ben
a^Ienfc^en aufiurutteln^ il^m ben furc^tbaren @mft unb bie
ganje ©c^wierigf eit etl^ifd^er ^onf lifte wx STugen ju fteDen ;
er toit fein 3(nberer l^at e* auc^ ^erjlanben, ben STOenfc^en bie
©tunben ber ginfamleit, bie STDe fliel^en, nidjt 3U ©tunben
ber ?angentt)eile, fonbem ber ©etbftbeftnnung unb bamit ber
@ett)iffen^))ertiefung unb etl^ifc^en ©elbftbid}i))lin }u mac^en.
Unb fo tooVitn bie ^enf^ed junac^ft auc^ mel^r ani ^xat^
tifc^em ©eburfniffe toit toiffenfc^aftlic^em Sntereffe in bie
- 54 -
J^ant getiDminen feiiu t>tt 9if(^of bUnUnnt; juni ^Dmcfe
bet erften 3(u«galbe bet ^[kn\iti urn fein ©utac^ten befragt/
fij^deB in Urn ®inne: ba^ ein einjiger biefer (Skbanfen 96^
tifige/ ttm bie ®eele eined SRenfi^eti einen ganjen Sas^ ju
tiA^ren^ n)enn er it^n ju biefem 3tt>e((e (Afe; fo erfflOt feietii
fie aOe bon SB&rme unb ©lanj. Kbtt ben eigentliii^en Slac^
brud/ ben beglaubigenben ®teinpel ev^&U ^caB SBet! bo(^
erft burc^ bad itim biefer {e^ve. ®ie ®o(rated unb ®pu
noja 0el)5rt ^adcal }tt ben SRAnnem^ 6e{ benen man Sl^eorie
unb ^ro^id b&Oig im Sinflang finben tDirb. 9H(j^t bet
Gtaij^elgtittel bet le^ten Sa^te^ ntit bent et feinen {ei6 Uim
3(ttfftei0en bed leife^en nneblen SRotibed t>eini9te/da6 i^m
bie 0t5{[ten ^mttitn; bie Setfolgnng^ no(^ me^t bie
Z)emdti0ttng ^otUStopaB/ bet SR&tt^tettob feinet {ieb#
(in9df(^n)eftet 3acqueline gaben i^m gtS^ete ; abet et ^ot
fie aOe gettagen aid toai tt fit anfal^: aid jut Settiefung
bienenbe ^figungen dotted. ®o fUfjt et aid SRenfd^ unb
2)enfet ba^ aid @tnet; an bent bie ®oet^ef(^e Sitte in @t^
ffiOung gegangen: „®tt^c ©ebattifen unb ein teined J^et},
bad iji'd/ n)ad n)it und bon ®ott etbitten fonten^
Die aj^et^obe @j)ittoja0
I.
3n bo))))eIter Se^iel^ung ifl bad @9flem bed @)){nD}a
auc^ l^eute noc^ t)on feffelnbem Sntereffe* 3un4c^fl feiner
©tgebniffe l^alfeet* Sebet ?efer bet ^atitiff bet fle*^
lel^rte toit ber ungelel^rte^ n>irb imttner toitbtx Don ber ^fiOe
tiefet unb groffer, noc^ fe{nedtt)e0d aud8efc^B|)ftet obet gar
\)eraltetet ©ebanfen ibtxto<ist totxbtru Urn einige il^rer
J^au))tlel^ren/ totnn auc^ in ber $orm oft abgeanbert^ toogt
ber *ann)f ber wiffenfc^aftlic^en tt)ie ber ?e6endj)]^iIofo)>l^ie
ber Ie$ten itoti Sal^rl^unberte ; mit anbem mieber n&l^ert
ftc^ @ )) i n } a in erftauntic^er SSeife oHerjitngfien t>f9^i>^
logifc^en unb etl^tfc^en Sl^eoremen* ®o rudft er burc^ ben
aOumfaffenben ))ant^eifiif(^en ®otted6egrtff mit feinem SSer^
l^altnid Don ^eil^eit unb SRotwenbigfeit, burc^ bie Srennung
^on ®(au6en unb SSiffeU/ bie ganjlic^e 93ern)erfung aOer
3:eIeoIogie aui ber SBBeIterfI4rung, bie J&9|)otl^efe t)on ber
^aroHelit&t geifligen unb tixpvcli6)tn ©efc^el^end^ burc^ bod
Seugnen atter feelifc^en ^SSermSgen'', bie SSerteibigung einer
ttnbebingten SSillendbejlininitl^eit/ unb bie ^CuffleOung eined
itoax l^ol^en^ boc^ ftrengen etl^ifc^en Utilitaridmud gan} in
bie 9tei]^e mobemer SWeto^^l^^fifer, 2:i^eoIogen, ^fpc^ologen
unb (Stljitct; to&ljxttib bie Sel^re t)on ber ganjlic^en 9tela^
tiDit&t aOer SSerte^ bie Surikcffitl^rung aOer J^anblungen auf
felbflifd^e ©eweggriinbe, bie Serac^tung unb SSerwerfung be*
SDIitleibend aid einer ^to&6)t^ bad @treben nac^ Qt^
— 68 —
fleigertem Safein oli o6erflet Zugenb ft(^ 0en)iffen SRotal^
anfc^auungen en0t>mi)anbt iti^tn, bie getobe in unfeten
Zagen il^re SIfiten treiftetu fflthtn ber toeittragenben 956^
beutung bet Srsebniffe after ift ber SB e ^ n>ie }u biefen
gelangt n>irb/ gerobe fur unfere fritifc^ Sett l^&c^ft lel^rreU^.
2)iefer t>telt>erf(^lun0etie unb oft bunfle SBeg ti&mli^^ ouf
bem n>tr nut mfil^fam unb unter gr&ffter ^Cnfhrengung ju ben
xotittn unb l^enlic^en 3(ttdft(^td))ttntten gelangeU/ ifi feiti
auf&aiger ober rein inbit)tbtteller. Sr erfc^eint nur ate f olge^
ric^tiger ^(udbtucf berjenigen Wlttf^oht, bie Sal^rl^unberte,
l^inburc^ bie ^mo\oplixt bel^errfc^t l^at, be« Ontolo^
gi^mnd. @))inD}ad @9flem — tt)ie er e* un* b a r ^
g e fl el ( t l^at — ifl burc^ unb burc^ ontologifc^. Doc^. bo^
ntit n>&re ti nni nic^t n&^er gerndt^ el^er int ©egenteiL
Tlhtx <Spxnt>ia ifl mel)r ali Cntologifl^ er ifl b e n>.tt # ^
t e r Dntologifl unb Don ganj befonberer Tin. Sr fibers
nimmt bie S)?et^obe nid^t trabitioneO ani ber @(^oIaftif unb
f^innt fte gebanfenlod totxUx, fonbem er ft&rt fte t>on ben
mittelatterlic^en 3(udn>ii(f|fen^ bel^&It i^ren tiefflen ®runb^
fern bei^ flel^t abet bann auc^ ganj unb wU fitr fte ein. 2)a^
ifl ein ^nn% ber oft fiberfel^en n>irb ; unb bod^ gerabe unt
feine^ Seflel^end toiUtn ifl ber Cntologi^tnu^ bed ®))ino}a
aU ein ntit aOetn ©c^arfftnn t>erteibigter unb gegen ben
ntittelalterlic^en geft&rter — boc^ Uintitot^i Derwafc^ener
— fo ungel^euer lel^rreic^* Jjier ifl ntit unbttou^ttt fUtt^
n>e(^felung beid Denfend ntit bent ®tm bie ©ac^e einntal
nic^t abgetan ; unb totnn ber ©egner atn l^eftigflen gefc^tagen
ifl, tt)o er and feiner geftc^ertflen ^ofition y)ertrieben tt)irb,
fo foKten aOe ^einbe bed Cntologidtnud unb reinflen Station
natidtnud f!(^ gegen ben ® )) i n } a n>enben/ bti betn fte ftc^
ber tiefgegrunbetflen gomt biefer SSeltanfc^auung gegeniiber
befinben*
— 69 —
Stcitm^ bet be* ®|)inoaa ©c^riften nut einiget*^
ma{[en grunblic^ getefen l^at^ fann bie pufige Sbentififation
(ogifc^er ^ojeffe mit realen, Den^ mit SBBitMict|feit*befHin^
mungen entgangen fein* Reiner ber gtoften ^anpittilt in
itx „(Stii\V ifl Don f eleven SSertaufc^ungen frei, unb an ben
entfc^eibenben SteBen ifl eine folc^e oft getabe bet SRetD be*
©etbeife** (Sim Maffifc^e ©elegfleKe, in totli)tt bet ^etn
bufet SRetl^obe al* ^ttdtiimxtttl DieQeic^t am uno
))eYl^finteflen ftc^ fenntlic^ ma6)t, ifl bie Demonfhration ium
±6. ?el)tfa| be* I. Seile* bet „(StifxV mitfamt bem etiflen
SotoHatium ; benn l^iet tt)itb getabeju htljanpM: „ba{[ bet
SSetflanb au* bet gegeBenen Definition itgenbeine* ©egen^
flanbe* mel^tete @igenf(^aften etfc^Iiefft/ bie in SSal^tl^eit au*
i^t (b* ]^* an* bem SBBefen bet ©a^e) notn)enbig fotgen, unb
5tt)te um fo mel^t, je mel^t SBBitflic^feit bie Definition bet
©od^e au*btfi(ft/ b* 1^* ba* SSefen be* befinietten ®egen^
flanbe* entl^att/ Unb ba nun ju ®otte* Definition nn^
enblic^ SSiele*/ alfo TlUti Qcifitt, fo f(^Iie{[t ba* SotoQatium^
ba{[ ®ott bie n)itfenbe Utfac^e (causa efficiens)
aOet Dinge fei* @* ^nbett ftc^ abet l^iet offenbat um einen
®(^Iu{[ Don Denfnottt)enbigfeit auf ®ein*nottt)enbigfeit/ Don
bet Definition auf ba* SEBefen, Dom Stfc^Ioffenwetben auf
ba* @tfoIgen^ Dom logifd^en ©tunb auf bie tt)itfenbe Utfac^e.
SReben biefet ©leic^fe^ung Don causa unb ratio, effici unb
se^ui, bie fi(^ buti bie ganje „(Stijir al* *J5iIf*mitteI in
ben ®en>eifen txtf<, fc^eint bet DntoIogi*mu* ni(^t
minbet flat! but(^ beten Stgebniffe l^inbutc^ : So ift
ba* SSetl^altni* bet etfi funfilic^ gettennten unb enblic^ boc^
aufantmenfaOenben ^egtiffe be* 3utei(^enben unb
SEBal^ten \vld) tin ®ij)felj)unft ontologifc^et ?RefuItate.
Denn bet tieffle ®tunb fftt bie am ©dylull be* 11. 5eil* bet
^.gtl^if" beutlic^ l^etDotttetenbe Sbentitfit wal^tet unb iw
— 60 —
teic^enbet aSorftenunsen ift fein ertenntni^tl^eDtetifc^er/ fotu
bent tin meta))]^9f!f(^et unb l^at feine unterflen SBurjeln in
bet ®Uld)WXi : iSogifc^ = 9UaL Sa^t ift ja na^ ® pitioja
biejenige aSorfleHutig/ welc^e mit bent ®e0enftanbe fibeteitu
fUmmt/ }urei(^enb biejenige^ toelc^ bie aOeinige Urfa(^
oOet mtd i^r abfUeftenben aSorfteOunsen ift Set Untetf^ieb
tiegt atfo batin^ ba{[ bod SOfettmal bet toaf^xtn aSotfleQung
y^extrinsecas''^ bod bet }utei(^enben ^yintrinsecas'^/ a(fo
biefe getoiffetmaften bie togifc^e jtel^tfeite jenet ift 3n ®ott
abet folgen bie aSotfleOungen in it)xet 3:Dtalitat mit
abfoltttet 92DttDenbigfeit au^einanbet/ ebenfo bie jtfttpet unb
i^te Sufl&nbe ; biefe fXei^en becfen fi(^^ alfo ftnb in iffm bie
,,ideae adaequatae'' auc^ ,4deae verae^^ ; unb ba nun bet
SRenfc^ nnx juteic^enbe aSotfleOungen ijot, infofetn bie ®Dtt^
®ubflan} fein SSefen animaijt, fo ftnb au(^ in iljm ^tooajx"
unb ^juteic^enb'' im ®tunbe nnx t>etfc^iebene Sfu^btficfe fut
biefette ©oc^e %
*) cf. et^if, n, ?t. XI, (Sorott.; ?r. XXXU, XXXIV, XXXV,
mit <Bdivl; ?r. XXXVI; IV, ^t. LXII. 5)em.; befonbcrS abcr (J<)ift. LX,
dtnfang. @d ift toi(]§tig, urn iiber bad SSer^&Itnid toon toa^ren tmb ju^
rei(]§enben SSotftellungen tooUe ^lati^eit ju eriangen, bie ^erufungen auf
fril^ @(i^ in ben ^emeifen, @(]§oIien unb SoroIIarien n)o6( p bea^ten.
^lud^ ^ier, tuie fo oft bei ®<)inoja, ffiejt bcrmbge ber <)antl^tif(^en
©runbtenbenj bed SBerfed bad utf))riingli(l^ fo ntiil^fam ^ttennte n)ieber
in eind ^ufammen* ^t^tereffant ift aud^ bie $erglei(]§ung biefed £eild ber
©rfenntnidlel^re im ^^iraftat iiber bie SBetbeffetung h^ SBerftanbed" mit
bet ^el^anblung in ber „^i^V\ ^ort ndmli(6 merben idea adaequata
unb vera noc^ burd^tt^eg ibentifd^ gebrouc^t; ja gerobe bad fiir bie
obaequate ^rfenntnid fo bejeid^nenbe 9)'^et!ma( „intrin8eca8^^ ftnbet ftc^
bort toon ber SSo^ri^ audgefagt: „cogitationem veram a falsa non
tantom per denominationem extrinsecam sed maxime per intrinsecam
distingui" (De Int. Em. @. 21), ebenbafelbft Heft man bie bilnbigfte
meta))^^ftf(^ (^(drung h^ S^xttiditvbtn unb Un^ureid^enben: cogitatio
Dei ex parte mentem hmnanam constitaens ^ idea inadaeqnata;
— 61 —
^r ben fXationali^mud ^pinoiai obtt
{ft ti ffhdj^ htitid)mnt>; baft \>on biefen beiben ^ortnulie^
Yutigen bit ^icDal^ten'' SBorfteQungen Don ben ^jureic^enben''
im n>eiteren JBetlaufe fafl ganj Derbtangt toetben. @o al^nt
man fc^on and biefem ^tiipitl, n)o eigentlic^ ber Cntolo^f
gidmud im ®9fiem feine CiutUt tjot, unb toit totnii tx 6(o{t
eine fibemommene fc^olaflifd^e Sewei^metl^obe fiit bie teale
Sj^flenj tran^jenbenter ^egtiffdinl^alte fein fann. 3(ber
fibetaE Uidt a l^inbutc^. ®o beft$t jieber Ztil bet ^Stl^if'
bei n&l^eret Setrac^tung eine i^m eigentiimlic^e ^.SSemeis^
nung'' (negatio). 3m SWeta^^l^pfifd^en Ifti^t fie Snblic^j^
feit^), in bet @tlenntnid Stttum*), in bet 2fffeften(e]^te
?eibenf(^aft *), in bet engeten (Stljit bad UnDetmBgen ^) ;
natfitlid^ fommt aOen i^ten ©egenteilen auc^ bie SejaJ^ung
(affirmatio) ate @igenfc^aft ju* 3a, bie ©leic^^eit tt)itl*»
lichen Qtini unb toaijxtn Denfend f<^<^fft ftc^ fogat ben Tlui^f
cogitatio Dei ex toto mentem humanam oonstitaens = idea adaeqoata
(@. 23); au(]§ tritt etnige3^Icn borl^er adaequare bem ilblic^en ^^ebroud^
bet Sp. entgegen im ^tiDum auf: quidquid hae (sc. simplices cogita-
tiooes) affirmationis cootinent, earum adaequat conoeptum. ^m ,,furjen
^raftot'' ftnb tool^r unb ^uretAenb nod^ nt(]§t gef(]§ieben unb ed gilt
^oretifd^ nur bad ^erfmal ber ftugeren ttbereinftimmung ber SSorfteQung
mit i^rem ©egenftanb filr il^re ^ol^l^it; bo^u fommt bomt nod^ bad
be!aimte Mterium ber gefil^Idmft^gen ©etvigl^eit. (^r aitieren bie
e^riften ©<)/« md^: 3. ban SJloten unb 3. $. 9?. fionb, B. de
Spinoza opera, Editio altera; ben ^furjen Xraftat" nad^ ber@igwarts
fc^ tlberfe^ung.)
^) et^if, I, ^r. Vm, @d§or.: finitum a parte negatio; II, ^r.
XXXni: nihil in ideis positivnm est, propter quod falsae dicuntur;
in, $r. Ill, Sd^oL: videmns itaque, passiones ad mentem non referri,
nisi quatenus aliquid habet, quod negationem involvii (St, f^ifc^er
,,S)c«cartc« unb fclne @d§ule" ©b. 11, @. 498 fjjrl^t balder, ganj im
einnc Sp.% toon Jjoptitoen unb negatiX)en «ffc!tcn), IV, $r. XXXII Dem.
Impotentia sen negatio.
— 62 —
brucf : res verae seu realBS ^)/ in loelc^eiii iDol^t ali btttc^
bie l^oc^fle (Srfenntni^att ertannt bejeic^nen foO/ unb tux^
fl&rfer i^eOeic^t fommt bod ontolosifd^e ^n}i^ in bet Uhm
fel^rung biefet ^ormel jut &tltunQ, tt)enn ^destroi" unb
„f ieri f alsa^^ ibentifc^ gefe$t loitb *). ®an} nal^e bent Dn^^
tologidmud t>arn)anbt unb nnx buxif tin eingefc^bened
3tt>if(^en0lieb t)on il^m getrennt ift nun bie ©eminnung bei
b t i 1 1 e n ®tiebed in bet getooltigen bod ganje @))ino}ifc^e
®9flem bel^ettfc^enben ®(ei(^ttng: iogifc^ = fflitflic^ =
®ut — aSon ben Sc^oIafUfetn nal^nt Spinoja ^bie
Sbentififation ))on 9Bettf(^&$un0en mit ontologifc^en @ta^
botionen'' *) in feine ^]^iIofD))^ie l^etfibet^ ftu$te abet auc^
l^iet bie 2:tabition mit tintx %Mt fc^atfftnniget @tfinbe;
benn feine aSetteibigung unb ^Tbleitung be^ Snfanrmen^
fallen^ Don aSoQtommen^eit unb SSitfUd^feit gel^&tt getoif
mit }u ben glanjenbflen ®eiten bed J^au))tn>etM ^X SBot
abet einmal bad S8itfli(^e mit bem 9Bettt)oEen aid ein unb
badfelbe^ bad SBitflidie wn ben flaten ®ebanfen^ bad 9tea(e
Dom Sogifc^en ni(^t untetfd^ieben befunben, fo toiat ed \)on
felbfl gegebeU/ ^tttt unb 2:u0enben in bet guteic^enben @t<^
fenntnid ju fe^en^ unb bie gto|le ^otmel : Suteic^enbe fHox^
fieEungen/ icDa^tl^afted &t\n unb motalifc^ed J^anbeln tt^
bingeU/ ja becfen ft(^ gegenfeitig/ n)at gen)onnen. Tlbtt biefe
©Iflte bed Cntologidmud ifl nic^t auf n)ilbet glut witter
*) @t^if V, ¥t. XXIX, @(^.
«) et^if I, ?r. XVn, @(i^.
») ^xnhtlhanb, (^^6iWthtx^^\io\opf^k, grelBurg 1892. @. 310.
*) (unfit IV, ^racf. @« ift mir ganj unbcgretfRci^, tote ^bffbtng
tn fcincr ©efd^t^tc bcr $]§tL I (@. 351) fagcn fann: „bic tjragc, oB btcfe
^fmttton (^olHotnmenl^ett = aiealttat) fi(]§ be^aut)ten Uigt, totcb ntd^t
nfi]§er imtecfu(]§t'', tmb k)on j^trd^monn tn fetnen (ScISutenmgen jut
„^f^\i" ctne a]^nlt(^e ^iifid^t $u tjcrtrctcn tm @tanbe tft.
— 63 —
®ebantent)er6titbungen obet ftUnblingd fi6etnotntnener ^o^
lofUferformeln gett)a(^fen; tin ftiEet unb fleiftiger^ babei
tfiifft gieIBen)u{tter Partner l^at fte fein itUn tang 9e))flegt
unb gejogen; unb er l^atte ©rfinbe^ gerabe biefe Slume ffir
bie 55Iume bet ©lumen ju l^atten obet — ol^ne ©teic^nid —
^nid)t nut ju glaubeU/ fonbem }u wiffeU/ ba{[ feine ^l^ito^
fopl^ie bie eingig toaifxt fei''* I)ie SWet^obe, bie bem l^eutigen
SRenfc^en tin oft un&bem)inbli(^ed J^inbemid fitr ben ®e^
nuft unb bad aSerflanbnid auc^ ber li(^tt)ollflen ©ebanfen bed
@9ftenid entgegenfleOt^ biefe SRetl^obe tt)ar ffir ben ®))ino3a
bie eingig btauc^bare unb n)ifrenf(^aftU(^e* @t l^at bied benn
aui) unb gn)a¥ l^au))tfa(^li(^ in bem Zraftat ^ubet bie SSer^
befferung bed Serfianbed'', abet auc^ an einigen ©tetten ber
^QtijiV audgef|)toc^en unb t)erfuc^t, butc^ eine tiefgrunblidie
Serteibigung feinet SRetl^obe bie ettoaigen @{nn)&rfe gu ent^
fraftem
Dad @igentumli(^e biefer ®))inogif(^en 3(uffaffung
feinet eigenen SWetl^obe, bem ftitifc^e unb ^iflotifc^e 2)at«»
fteEungen bed @9fiemd hint einge^enbe ©ef))te(f|ung gu
loibmen Vflegen, ifl bie ?e^te bed ^l^iIofoj)]^en
yyvn bet Xbfttaftion. 3un&d|ft getoinnt jebet, ;,bet
5ltitif gefoflet l^at% ben Sinbtucf, aid l^abe @j)inoga
einige gang abfttafte ©egtiffe/ toit causa sui, substantia,
attributum etc. feinen golgetungen in gotm wn 2)efi«»
nitionen t)otangefleQt unb gie^e nun einfac^ aQ' bie @igen^
fc^aften, bie et biefen ©egtiffen etfl toiUVxxliif angebic^tet,
toiebet ijtxani, fit nut Abetbied noc^ mit bem ^tabifat tealet
Sjifleng Detfel^enb* SRoc^ ©c^o^enl^auetl^at biefe Tlxuf
fic^t DoB unb gang Dettteten* ®j)inoga felbft abet toax
gang anbetet SReinung* Dutc^gangig geigt et bie gtoflte
IBetac^tung attet 2f bfttaftion ; et ifl tabifalet Slominalifl:
„it aOgemeinet tin Dafein aufgefa^t tt)etbe, um fo Det*»
— 64 —
tDotrener tottbt ti audi aufgefa^t^ ^) ; ja^ nac^bem et ben
^toifem t)Dr0en>orfen^ ba{[ fie i^re itfftt tnti) bit (Sin^nij^
rung t)on 3(6ffaraft{Dnen t>erf&tf(^t ^itten^ ^&It et folc^en 3n<>
turn htl feinet eigenen Sel^re t>on t>om^etein ffir att^
gefc^Ioffen: ^ffit und abet^ n>enn tt)ir mftglic^fi
toenig ab^raft ))Dtgel^en unb mit ben Sle^f
menten^ b. u bei ber Duelle unb bent Ur^
f))rung bet 9latut fo balb ali nt&glic^ bet^
^Inntn^ toitb auf teine SBeife tine fold^e
3:4uf(^ungaubefftt(^tenfein''*)* Sm 2fttl^ong
junt etflen ZtH bet /,@tM('' tt>etben bie ftnnlic^en/ aftl^eti«
fc^en unb ntotaUfd^en SSette unb bie 3totdt, int Xn* Otiefe
3tiU, a^a^^ unb 3al)lbeftintntungen /,Sefen bet (SiniiU
bung'' genannt/ benen auffetl^alb biefet fein Safein }u^
f ontnte/ unb bie batunt ju ben®attung^begtiffen
(notiones universales, entia meta-
p h y s i c a) , tt)ie ^fetb, SWenfd^ uftt)* ge^ftten ; biefen abet
mitfantt ben ttandjenbenten ©egtiffen wit ©eienbe**),
^tng^ (Sttoai (notiones transcendentales)
n>ttb bie gt&flte SRid^tac^tung bejeugt^ il^te g&njlid^e Un^
Btauc^batf eit f ut aOe @tlenntnid ettDiief en ; fie finb leete Tib^
fttaftionen^ nut tin 9totbel^e(f bet (Sinbilbungdftaft/ totldft
^ie @in}elbinge in il^tet SRannigfaltigfeit ni^t faffen fann
unb fo bad i^nen but(^ SSetgleic^ genteinfant Sefunbene in
©egtiffen niebetlegt, ben Sn^alt biefet KinfHic^en 3(bfltat
^) De Intell. Emend. 8. 16.
«) @bcnba @. 23/24.
•) 2)o6 bad ©dcnbc (Ens) l^ict untcr bie TOftrafta, bcncn fein
^afetn „extra intellectam^^ ^ufommt, gered^net toirb, jetgt tec^t beutlid^r
toie Qitber^rtig Don ader ^Ibftraftion ber ©ubftan^begrtff old reined @ein
in ©<).'« Sinne ju faffen ift.
— 65 —
ticmn bann f&Ifc^Iic^ unb t>ern){rrenbet SSeife tin Dafein
Beilegenb *)♦
©omit f onnen tt)it fd^on t)on t)otnl^erein fic^er fein, ba|l
®))tno}a nai) feiner ^(nftc^t ni(f|t auf aBfhraften meto^
^^pftfc^en ^egriffen fein @9fiem n>itb aufge6aut ^6en/ unb
ball et no(^ eine anbere Tltt Segriffe fennt/ e6enfo aKgetnein
n>ie jene aQgemeinften 3tan^}enbenta(6egtiffe^ abet auc^
ebenfo flat tt)ie jene t)cttt)orren, cfcenfo wal^r tt)ie jene falfc^,
ebenfo wirflic^ tt)ie jene bIo|l fubjeftit), ebenfo notn)enbig
toit jene jufaOig* Unb bad ftnb bie notiones com-
munes. @tne Aberfe$ung bed 3(udbru(fd ju geben/ bie
ni(^t gleic^ eine abftrafte @ntfte^ungdn)eife ^txxittt, ift
fd^wierig* '^mn getabe in bet SBBal^I bet SEBotte „universa-
lis" unb „communis" fonnnt bet Untetfct^ieb bed $onftet^
unb 3(bfttaftgemeinfamen glanjenb }ut ©eltung* @d l^eiflt
bad SEBefen @j)inojifd|et Denftoeife gtitnblidi Detfennen,
tt)enn man fic^ itbet bie Jtennung biefet ©egtiffdatten wun^^
bett^)/ benn in biefet @(^eibung getabe Kegt bie ganje
9lec^tfettigung bet ontologifc^en SKetl^obe,
toit fie fic^ aid ein Utelement bed ®9ftemd etweift, ein^^
gefc^Ioffen I — Die ©egtiff e, obet beffet SSotfleQungen t)oni
SfKgemeinfamen fotten alfo feine Xbfttaftionen fein* Tlhtx
»)ad finb fie benn? Sunac^ft il^tem 3 nl^ a 1 1 e na(^? ®ie
finb nad^ @ )) i n o 3 a bie SSctfieKung Don ettt)ad ^ontttttm,
ja Dom XEetfonfteteften, namlic^ Don bem, tt)lad TlUtn %t^
tneinfam unb gleic^maflig im Ztilt toie im ©anjen ift.
Diefed abet ift im fttengen @inne nut bie ©ubftanj obet
@ott @t ift fein etfc^Ioffenet obet abgejogenet ©egtiff,
^) Gogitata Metaphysica I, ^odp, I toerben biefe Entia rationis:
Entia sive potios Non-Entia genannt.
•) ^ie8 tut a. S3, toon j^tr^ntann in fcmen ©rltrg. jut „^XW'
5
— 66 —
fottbem mit feinen 'Xtttibnttn bai 3(llenealfle^ toai toix
fennen. Dad ^aijUtnii ber 3(6flrattii>n su biefen fBcxfttU
lungen ^at @ )> i n o } a in einem ^Bc^fl 6ebeutfamen 3(6fa$e
be« Iraftat* ^fibet bie SSetfeefferung be« Serfianbe*'' *) uiu
gkoeibeutig feflgelegt X)ie @telle ifl fo Uiti^ntnb unb f&t
bie ganje ^uffaffung bed Cntologidmud 6ei Spinoga
li(^tt)erBteitenb^ ba|l n)it fie ungelittgt l^erfe^en mfiffen :
„^ai nun bie Drbnung unb bad einenbe Sanb oKet
unfeter SSorfleEungen betrifft^ fo mfiffen tt>ir fobalb aid
mhitiij unb fobalb bie SSemunft ed fotbert^ nac^forfc^en^ ob
ed irgenbein SSefen gibt unb wad fitr eined/ bad aOer X)inge
Utfa^e fei^ fo ba{[ bie SotfteUung feinet
SDSefenl^eit (essentia objectiva) aud^ bie
Urfac^e aller unfeter Sotfiellungen fei;
bann toixb unfere @eete^ tt>ie gefagt^ bie 92atut mbglic^fl ge#
treu n)iberf))ie0eln ; benn fte toitb tint SorfleOung i^red
SEBefend, i^rer Crbnung unb @in^eit beft$en« J^ietoud
Ibnntn toix etfel^en, ba|l ed in erfler ?inie fflt uni erforber^
ticl^ifl/fletdt>on9tatutgegenfl&nben (a rebus
physicis) ober t)on tt>irflicl^en SEBefen (ab
entibus realibus) aUe unfere SSorflel^
lungen abguleiten^ unb babei mbglici^fi
nac^berfXeil^e ber Urfacl^en))on einem tt)irf^
lichen SEBefen ium anbern f ort juf d^reiten,
unb bied }n)ar in ber SEBeife^ baft toix nic^t
aufSfbftrattedunbSfUgemeined (abstracta
et universalia) fiber fpringen, weber ani
biefem etwad SEBirflic^ed nod^ biefe aud
ettoad SBBirflic^em erf(^tie|(enb*X ^tnn
^) De Int. Em. @. 30/31.
') Cogit. metaphysica I, ^ap, I: In rerum investigatione Entia
realia com Entibus Rationis non confundenda sunt
— 67 —
htibti untetbric^t ben toaijxtn ^ortfc^ritt bed SSerftanbed*
£)o(^ ifl }tt itaijttn, ba{[ ic^ Ij itx unter ber
9teil^e ber Urfac^en unb n)trflicl^en SSefeti
tiid^t bie 9tei^e bet ))etanberli(^en (Stn}el«»
binge (rerum singularium mutabilium)
\)etflel^e, fonbetn nut bie 9teil^e ber fefl«f
flel^enben unb ^migen Singe (rerum fixa-
rum aeternarumque) ^% T)cnn bie 9tei^e ber
i^eranberlid^en @in}elbinge toaxt fur bie menfc^Iic^e @(^n)a(^^
l^eit unfaflbar^ teild n)egen i^rer aQe ialjl fiberfteigenben
avenge, ttiU ber unenblic^ Dielen in tin unb bemfelfcen 2)ing
entl^attenen Umfianbe ^atber^ Don benen jeber bie Urfac^e
fur bo* Dafein ober 9li(^tbafein ber I)inge fein fann; ba
ja bie* 2)afein in {einer SSerftinbung mit bent SSefen ber
Dinge flel^t ober — wie gefagt — feine ewlige SSal^r^eit ifl*
I)o(^ ifi bie @rfenntnid biefer fXei^e au(^ nic^t Donnoten;
benn bie SEBefenl^eiten ber t)eranberlic^en @in}elbinge finb ber
dteil^enfolge ober ber Drbnung in ber Sjiflenj biefer Singe
nic^t 3u entneJ^men ; biefe n&mlic^ bietet nni nnx au^ere 93e^
ntnnnnitn, Sejie^ungen ober ^oc^flend 9lebenumfl&nbe/
ttytldjc aQe t)om innerften SSefen ber Dinge weit abliegen*
Siefed aber ifl lebiglic^ ani ben en)igen
unbfeftftel^enbenDingen}uerl^aIten^unb
3ugtei(^ ))on ben in il^nen ali in il^ren
ma^ren ® ef e^bfic^ern eingef c^riebenen
®efe$en^ na6) benen alle (Sin}elbinge
^) ©cim ^dffbing ((SJef(]§. b. ^^. 1, @. 337) auf bicfe ©tette
be^ugne^menb bie res fixae et aeternae bie aUgemeinen (S)efe^ ber @r«
f(^inungen nenttt, fo ift bad n\(fii genau unb ^u toentg fonfret gefogt.
^ @^tnoja bie res fixae unb bie leges in lis inscriptae getrennt
anftil^, fo milffcn unter jenen ®ott unb fcinc ?lttribute, unter
biefen bie j^aufalitfttd))rin5i))ien t)erftanben tvetben.
- 68 —
cntflel^en unb \iij orbnen; ja biefe t)er^
ant>txlxd)cn Singelbinge l^&ngen fc itinig
unb fogufagen n)efentlt(^ ))on jenen fefl^
ftel^enben afc, baf fie oljut biefe weber
fein noc^ begtiffen toetben Idnnetu ©e*^
^olb icDetbenjene feflfte^enben unb ett)igen
Dinge/ o6kDO^( fie (Stnjelbtnge ftnb (q nam vis
sint singular! a)/ benno(^ li>e0en titter TOU
itittmatt unb loettefien fOtai^t (ob eorum ubique
pr aesent iam , ac latissimam poten-
tiam) ffit un^ glefd^fant bte xagemehi^eiten eber bte
@altttn0en ber Sefinitfonen unb bie n&c^ften Ur^
fad^en alter 'ZiuQt fein (erunt nobis tam-
quam universalia sire genera defini-
tionum rerum singularium mutabi-
lium)."
Died ittoti% ba{[ @))ino3a l^ier unter ben fejlen
unb ewigen Dingen wirflic^e SSefenl^eiten y)et(lanben tt)iffen
tt)itt, ja in ber gurc^t, man ttnne fie mit ben 6ei iljm fo
Derrufenen Xfcfhaftionen y)ertt)e(^feln, fi(^ nic^t fc^eut, fie im
flfcereifer ber Deutlic^feit ni(^t nur entia unb res, fonbem
gar entia physica unb singularia ju ncnntn^^; urn fo
jeben 3»>cifrf an il^rer fonfreten !Ratur t)on Dom^
l^erein }u jerflBren* Tlbtx nai) aHebem fBnnte il^re Sji^
fi e n } ja eben bod^ noc^ burc^ 3(6fhaftionen/ tmd) ifjx
cigene* ^©ebac^twerben'' DieEeic^t erfc^toffen fein*
83cftrcben ber ^onfretipcrung bcS ^llgcmeinfts533trfli^ trcibt il^n ju bcm
infonfequentcn Slu^brud Singularia filr ®ott unb bie Slttribute; in ber
,,@t]^tf'' njirb bicfcr 95egriff in \>it ri(^ttgen ©d^ranfen jurildgemiefen:
„per res singulares intelligo res, quae finitae sunt et determinatam
habent existentiam.
— 69 —
3)a|l hiti abet niijt bet gaE ift, tt)enigflen* in bet SWeinung
be* ® J) i n j a nic^t bet %aU ijl, 6ett)eifen nun unwibet^
leglic^ bie metl^obologifc^en ©emetfungen in bem jitietten
3(6f(^nitt % 2)enn et tt)iil ja moglidifl t)on einem tt)itfli(^en
SEBefen jum anbetn fottfc^teiten, ol^ne je auf afefttafte obet
dttgemeine ©egtiffe ubetjufjJtingen, niemate Don ©egtiff««
lic^em auf SEBitflic^e* obet Don Sffiitllic^eni auf ©egtiffUc^e*
f(^lte|lenb. Unb bamit fiimmt audi eine anbete (SteQe nodi
botaflglic^ ftfeetein, welc^e feefagt: „toix butfen niemaB, fo^
lange e* fic^ urn (Stfotfc^ung bet 2)inge l^anble, au* Tlh^^
fhraftem ettt)a* etfd|Iie|len (ex abstractis aliquid con-
cludere) unb mn^tm uni fel^t l^uten, tt)a* nut im
aSetftanbe ift, mit bem wa* in ben 2)ingen
ifl,jUDetniengen (ne misceamus quae sunt in
intelleetu cum iis quae sunt in re). Jjietbutc^ fdyeint
aHe (bett)ufite) ontologifc^e 2: e n b e n j au^gefc^Ioffem SBBie
abet — ftagen mit gleic^ unmiUfiltlic^ — fonnte bem
® J) i n a a , tt)enn il^m itbetl^auj)t ba* SEBefen be* Dnto^
Iogi*mu* fo ittonft mat, bie enge Xbl^Sngigfeit feine*
®9flem* Don biefet SWetl^obe entge^en? Unb auc^ batauf
gibt bie angejogene ©telle unDetl^uKte 2(u*funft: ®ie ijl
il^m nic^t entgangen, unb et ijat ben ®d|ein eine* etfd^tetJ^
d^enben DntoIogi*mu* in bet 2)atlegung feinet SBBeltanflc^t
butc^ bie ©egtiinbung Don beffen (Sntjlel^ung mibetlegen ju
fonnen Detmeint Jjiet liegt bet tieffle ^unft
in bet @in^eit Don ?ogifc^ unb 9leal unb
in bet Untetfc^eibung Don logifd^ unb
abfltaft im ®t)inoaifc^en ®9fteme* „'^tif)alb
^) 5)tefen 95ctticrfungen entfj)ri(i§t aber ganj bie SBernjirftt^ung^in
bet „^^V\ \o bog ber 3:taftat „ilber bie SBerbefferung beS SSerftanbeS"
pit bie t^eorctif d^c ^npd^t @<)/S toon feiner ^JJet^obe majggebenb bleibt
. — 70 —
tt)erben biefe feflflel^enben unb ttoxQt 2)inge, ebloel^I fie
@in}elbinge ftnb^ bennoc^ totitn iljxtt 3(agegenn)art unb
tt)eitefien SRac^t fur nn& gletd^fom bie 3(Qgemetnl^eiten ober
bie ©attungen bet Definitionen bet Det&nberli(^en (SiuitU
binge fein/ @o btauc^t ®)) in 03 a jwat felbfl biefe
allm&(^tigen unb aEgegenn)&rtigen ^Sinjetoefen'' jut 3(b^
(eitung ber Detanbetlid^en Sinjelbinge unb i^ter ®efe$e^
after nut in ber 2) a r jl e H u n g ; in SEBirf Kc^feit finb fie
iijm fXealien unb bie 3(b^ngigfeit ber t)eranberli(^en (SinitU
binge eine reale* Tlitx bie Sfllgegenwart bed
Xllerrealften in feinen SBBirfungen unb
bad JfHumf af f enbe bed SCUerrealften ht^
jiiglicj^ ber SRannigf altigf ei t alter ubri^
gen SSefen (evened aldSeitenflucfinengfte
^ejiel^ung )u ber 3(tlgegenn)art ber atN
gemeinflen ©egriffe in ben aud il^nen er^
((^loffenen ^olgefa^en unb ju bent Tlll^
umfaffenben ber Jfllgemeinbegriff e be^
i&Qliij ber 9)?annigf altigf eit ader fibril
gen SSorflellungen. SBiE man aber biefed ^gleid^^^
iam" in bent iuUl^t angejogenen @a$e nic^t blo{[ aid l^ino
geworfenen ®ebanfen, fonbern aid ©runbuberjeugung bed
® )) i n } a t)on feiner SWet^obe auffaffen (xc^iu man ge^
rabe burc^ bie „(StiixV tro$ bed entgegenflel^enben ©c^eined,
mie tt)ir gleic^ fel^en werben, genotigt tt)irb), fo fann nie
unb nimmer be^aut^tet werben, @ |) i n j a erfc^Iiefie im
Ie$ten ®runbe aud icDiQfitrlid^ ))orangefieQten/ teild
aud ber ©d^olaflif ubemommenen ^), teild felbfl gebilbeten
©egriffen bie SEBelt mit i^ren ®efe$en; unb bad Dafein
^) ^roj fJtcubcntl^aU ((Bpxno^a unb bie @^oIaftiI, ^^ifofos
^ifd^ «[uffatCr @b. Setter getoibmct, @. 121) SBeftrcben, Qui§ htn (Bnh^
— 71 —
biefet ©egtiffe felfcfl fceweife er U)iebetum butc^ ben fce^
fannten cntclcgifc^en (Sc^Iufl t)i)m Denfen aufd ®ein; fon^
bem bie DarfteQung bed gefamten ®9fiemd U)irb nun "oitU
mtljt ju einer Tlxt t)i)n 3( n a I c g i e ^ ben Sauf bet fSlatnx
mcgli^fi getreu im SSerftanbe n)ieberjuge6en ; cb ber gei»
funbenen S8erU)anbtfc^aft fur bod 3(QerreaIfie aQgemeinfie
^egriffe t)cn biefem ju fe^en unb^ toit aud jienem bie SBir^
lungen fliefen^ fc ani biefem bie ^clgen ju erfc^Iieflen ;
bod X)afein unb bie @igenfd^aften bed 3(Qem>irfIic^fien (ber
@ttbflan} unb il^ret Tlttxxbutt) aitt, bie ber intuitit)en unb
gefu^dmafligen @rfenntnid unmittelbar einleuc^ten^
t)enn5ge bed cntolcgifc^en 3(rgumentd in ber nur an t)er^
flanbedntafiged ^crtf^reiten gebunbenen £)arfleQung auc^
eben biefem SSerftanbe t)erflanbnd^ ju mai)tn.
®zijx beutlic^ tritt bied nun in ber ®teQung ber ®e^
meinfd^aftdbegriffe }u ben 3(Qgemein6egriffen Ifttoox. SBenn
n&mlid^ bie ganje bemcnftratit)e 9en)ieidart bcc^ t)on biefen
@emeinfd^aftdt)crfleQungen (notiones communes) audgu^^
ge^en fc^eint^ unb fte bie erflen ©lieber in ber ganjen Hxin^
mentaticndfette bilben^ fc ifi bad eben nur fc^einbar^ unb ed
ftnb biefe ^egriffe t)cn ben ®emeinfc^aftdt)crfleQungen a iff
gejcgene 3(6flraftionen (universalia) . X)enn
ed ^eift: U)ir bilben aUgemeine ^egriffe (notiones uni-
ftanjbcgriff ganj in f(^oIaftif(]^m SSorbilbem oufgcl^cn ju loffcn. @d tft
gonj rid^tig, wcnn Sr^cubcntl^al bemcrft, „hai in ^«Ji SSegriffc ber
©ubftanj, in ben man unergriinblid^en meta))]^t)rtfc^en ^ieffinn l^inein^^
gebcutet l^at, urfi)riinglid^ nut logifd^c SBeftimmungen lagen", mcnn et
abet fortfd^tt: ,,n)eil abermeber ^edcarted noci^ Spinoza bieIogif(i^e
unb teale IBebeutung bet IBegrtffe ftreng gefc^ieben l^aben, gel^t bei beiben
jcnc unDermctIt in biefe ilber", fo ift jebenfaflS biefcS ,,unbennctft"
fihc @))inoja nidftt ric^tig; eS ift Dielme^r gerabe bie ^uffoffung, bie wit
5U be!ftm))fen fud^en.
— 72 —
versales) butc^ unsut)etldffi8e @rf o^rung, butc^ Beic^en ufw*
enblic^ ^burd^benUmfianb^bafl n)ir©emein^
f c^af tdbegrif f e unb jureid^enbe aScrflcI^
lungen t)cn ben (Sigenfc^aften bet Dinge
1) a ben, unb biefe Xrt ber @rfenntni^ werbe ic^ bieaSemunft
Dber bie Srfenntnid }U)eiter Tltt nennen'' % Qi muffen alfo
bod^ bie „notiones communes^^ unb bie „id^a^ adaequa-
tae" in un^ fc^on t)or]^anben fein, el^e tt)ir bie Xbftraftionen
t)on il^nen gum ©c^Iiefen bet SBernunft gebtauc^en fftnnen *)♦
@ine eigentlic^e ©eweidfcebiirftigfeit bed re a ten
2) a f e i n d bed Snl^altd ber „notiones communes" toixb
nun aber auf bad fceflimmtefle geleugnet* 3a, biefed 2)afein
eined folc^en Sn^altd ifl eigentUc^ felfcfl tt)iebet ein ®emein«»
fc^aftdbegrif f ! 2)enn gerabe itber ben ^ctocii bed not:*'
wenbigen Dafeind ber ©ubftanj (auf ben jic^ ber ^anpu
beweid fitr bie (Sjiftenj ©otted griinbet*), wirb gefagt:
^gaben bie SKenfc^en auf bie Siatur ber ©ubftanj ac^t, fo
teiirben fie nic^t im minbeften an ber SEBal^rl^eit bed ?e]^rf*Vn
gireifein (in bem bad notwenbige I)afein ber ©ubftanj be^
f)au\itct unb in ber T>tm. b e tt) i e f e n tt)urbe), jia b i e f e r
@a^ n)itrbe3(nen aid tin Tliiom gelten unb unter
bie ®emetnf(l^aftdbegrtffe gejal^It n)erben (et intra notiones
*) mit II, $r. XL. ©c^ol. U.
») SSgl. bQju ,,!ur8cr Xxahai*" I, ^ap, I, 3iif. 3): ,,eS ift wol^I wol^r,
bag wit toon ctnct 3bec, welc^c cinntQl jucrft toon cinem 2)mgc l^cr unS
jugelommcn ift, unb fo Don un^ in abstracto beroEgcmcinctt wurbe, t)tt»
nac^ in unfcrm SSerftonbc bide 83cfonbcrungcn crbcnfcn, ju bencn toil
bann aixd^ biele onbere unb toon anberen 3)ingcn abftrol^iertc (Sigcnfd^aftcn
l^injubici^ten Idnnen. ^bct bicS ift unmi5gli(i^ ju tun, Jocnn wtr
nid^t jutoor bie (Sad^e felbft, toon toeld^er fie abftral^iert
ftnb, gefannt l^aben.
>) et^il I, «pr. XI, 2)eni.
— 73 —
communes nmneraretur)" ^X @o fann man eigentlic^
xiid)t fagen, © J3 1 n c j a beweife in letter ?inie bit @jiftenj
®ctted cber ber ©ubftanj unb leite Dermoge ber ©^luffe
ani bem gcwonnenen ©egriff bit SEBelt unb ilfxt ®efe^e ab,
iDol^I aber: ©j^incja fe^e ba^ ©ein ber ©ubftang
<^te felbfberftanblidie @runbbebingung unb laffe bie SBelt
nadjUxtbtx Icgifc^en ^ot%tn atxi iiix abflie|ien; abcr in
biefem ^nac^ Tlxf" liegt auc^ bad gauge ®tlitimnii bed Scr**
^altniffedO. Denn fot)icrifl flat: 3fl bad @tt)ige unb Un^
t)eranberKc^e mit feinen ©efe^en wegen fciner ^XKgegenmart
unb tt)eiteftcn aJJac^t'' g I e i dj f a m ein 3(Kgemeinbegriff, fo
fann fein 2)afein nic^t etfl and biefem feinem eigenen ©e^
griff e erfc^Ioffen tt)erben ; unb flub bie t)ergangKc^en Sinjel^
binge in ben ewigen mitfamt il^ten ®efe$en b e f a |l t , fo
ifl bied l^ier tint aSoraudfe^ung, aber nic^t bad Srgebnid
i^rer logifc^en 3(bleitung aud bem ©ottedbegriff*
I)iefer 3(uffaffung ber bemonftratit);*ontoIogifc^en 3Re^
tl^obe aid eined im le^ten ®runbe gleic^nidartigen SBerfal^^
rend fommen xiuxi aber noc^ itoti geu)ic^tige; bem ^anptitoti
felbft entnommene ®eflc^tdj3unfte ju ^ilfe* Sinmal <Bpiif
nojad ?e^re t)on ben Srlenntnidarten*
Denn ebenfc fc^arf, toit er jiebe Sbentififation ber
®ottedt)orfleHung mit einer Xbftraftion jurikdtoeift, t)ertt)irft
er bie ©c^luflfclgerungen ober bie Sernunfterfenntnid aid
oberfle ©tufe bed SEBiffend* Die SBorftellung bed
1) (&m I, «pr. Vin, ©d^. II.
") ^icfe ^jwcitc fRoUt'' bcS ®ottcS6c»cifc8 l^at bcfonberS dnbring*
Ii(]^ Sfcucrbad^ bctont. (SBcrfc, ©b. VI); bgl. (Sigwart (fiber bcu
3ufantnten]^ang bed SpmojiSmud tnit ber ^^arteftantfd^en ^^tlofo^l^ie),
SRitter (tiber ben (Sinffug ^et S^rtefiantfc^en ^l^ilofop^ic ouf bie ^n^^
bUbung bed (SpmojidmuS), |)5ffbing ((SJefd^tcftte ber^^il. I), ttelc^c im
ttefentlic^en mil ber i5euerbQ(]^f(]^en Sluffoffung iibereinlotnmen.
- 74 —
^odjflen ifl lein abflralterCcgriff unb bic
I)&d^fle @rlenntni4 ifi nid^t bemcnflratit).
X)ad J^ftd^fle U)trb abet im Snnerflen nut burc^ bie l^£d^fle
(Stfenntntdart txtanntf b* ^* ed tt)4rb unmittelbar erfc^aut
cber gefu^lt. Durd^ aQe ©d^riften ® p i n o g a ^ jiel^t ftd^
biefe le^te ^orberung intuttbet @rfenntnid ^inburc^* 3nt
;,htr}en Siraftaf U)irb fte nod^ na(^ De^carte^ unb bet
Sc^olaflifer SSorbilb ^naturlid^e* Sidjt'' genannt^ bort, tt)ic
im ^2:raftat fiber bie SBertefferung bed Serftanbed^, tt)0 e*
t)iet ©rfenntttidarten flibt, nintmt fie bie t^ierteO, in ber
M^tliiVf tt)o e* beren btei gibt, bie btitte, beibe mat alfo bie
^) 3[m Tractat de Intel. Emend, ift fte nid^t nut bie ^dd^fter fonbem
au(i^ bie einjig irrtumdfreie ^rfetmtnid ; le^tere 99eftimntung ffiQt befannt-
Ii(^ in ber ,,(St^if^ fort: Cognitio primi generis onica est falsitatis causa,
seonndi autem et tertii est necessario vera (^tl^il 11, XLI), bagegen
De Intel. Emend. (&. 10: solos quartos modos comprehendit essen-
tiam rei adaeqoatam et absque erroris pericolo. ^d SSerl^tniS t)on
tntuitik)er unb rationoler @r!enntnid ift t)on S^inoja aber aud^ in ber
,,etl§if nidftt ftreng gcfaftt. SBcnn G:attierer (3)ie fic^re ©pinoja^)
bie britte ©rfenntni^art toon ber gn^eiten ableitet, fo ]§at er barin nur ^uni Seil
x^t; benn bad 99inbegKeb — bie (S^ottedtoorfleUung — ift ^toar
ein ^eftanbteil ber ^emunfterlenntnid, ni(^t aber ,,t)ermittelft ber ^tkrmU
nid ber jtoeiten Stufe gemonnen", ift toielntel^r intuitive ^oraudfe^ung
biefer ©rfenntniSftufe. ^Notiones commones ratiocinii fondamenta sunt^ ;
fobag ft(^ bie ^ertoanbtfc^aft beiber toon 8))ino5a ni(^t ganj f(^arf
gefonberter @rfenntni^rten au(^ gerabe fo oudbrilcfen Ifigt: bie britte
Hrt (in il^rcm aflgcmeinftcn (SrgebniS) fci ©runbtoorauSfetung ber jjoeiten.
@o l^aben bie ^notiones communes'^ eine eigentiltnli^e ^o)))}eIfteQung ;
fte gel^bren jur SJemunfterfenntnid aB \f)X (anfc^auIidftcS) gfunbament,
ftnb aber felbft nid^t burc^ ^emunft erfd^Ioffen^ jfonbem in jeber ^tp€t^
affeftion unmittelbar gegeben; barum l^at ed bie ^emunfterfenntnid im
ftrengften @inne aud^ nur mit ben 9(bftraftionen biefer notiones communes
gu tun, ttoie ha^ aud^ in ben ntaggebenben @r!Ifirungen: n, ^x. XL
8d^oI. II betont toirb. ^nt folgenben toermengt 8^ in 05 a beiberlei
(^enntnidarten oft ungenau tniteinanber, fo trfigt er auc^ bad Sd^Iiegen
— 75 —
^6djfle ©teHe ein* 3n aHen brei gotten tt)irb jie an bem
namlic^ert ©eifjjicl mit ben ^c^jottionaljal^len eridutett-
Unb tt)ie jie in ben etlenntni^t^eoretifdjen 2:eilen ber J^^l^enj^
unb 5:iefenpttnft atted SEBiffend ifl, fo in ben gefulite^jf^djo^
(ogifc^en unb ben eigentlic^ etl^ifc^en ber ®inn atted <StttUni
unb ber Snbegriff otter Sugenb : ^bod l^cc^fte ©treben unb
bie ^cdjfle ^ugenb ber ©eele ifl, bie I)in8e burc^ bie britte
©rfenntni* ju t)erfiel)en'' % 3^r nur ifl bod tieffle ?Befen
ber Dinge^ bie unmittelbore @rfenntnid ®ottti unb feiner
Ztttibntc in jebem @in}elbing erfc^Ioffen. 3a ber gonje
&djln% bed ^anpttotxU ifi eigentlic^ eine Tlxt J^^mnud ouf
biefe ^oc^fle 3(rt ber Xnfc^ouung, fur bie ti fo ou^lerft be^
jeid^nenb ifl, bof il^rem Xnologon in ber ©rfol^rung, ber
ftnnlid^en 3(nfd^ouung/ nic^t ber geringfte SBert beigemeffen
wirb, unb bie jlene* m^flifdje ©effll^I geiftiger ?iebe ju ®ott,
geifbigen 3(ufge^end in ber SRotur erjeugt^ in bem nod^
© J) i n j bie tt)o^re ©eligfeit fidj griinbet — Unb tt)ie
in bie gntuition §incin, cbcnfo Jotc bie angcfc^autcn SBegriffc in bie SJer*
mtnft (n, ^r. XLVII (Bd^ol) 3)ie bcftc ©§ara!tcriftlf bet intuittoen
(grfenntni^rt ift »o]§I bie ©telle bn ^^fur^en Xraltat" : Mh ^M^ ^^t
toon @r!enntnid nid^t and etmad anberm fo(gtr fonbem burc^ erne unntittelbare
Offcnborung bc8 ObjeftS felbft an bem SSerftanb entftcl^t" (11, ^ap. XXII
P]). ^ufd ftrengfte ober ift biefe ,,l^5^fte ^nfc^ouung" Don ber niebcrften
(Silenntnidart, ber ftnnlic^en ^nfd^auung ober ^al^me^mung, ber Jjoob^'
natio'' JU fonbem; fie ftnb einanber k)5Qig mefendfrentb unb fd^on ber
^Semunftbegriff fte^t weit iiber ber ftnnlid^en $lnf(i^auung. ^dwegen
ftd§t ed QU(i^ ntit ber toorgetragenen ^einung nic^t im ^iberfprud^, fonbem
in (SinHang, toma 8)) in 05 a f(i^reibt; „Ad quaestionem tuam, an de
Deo tarn daram quam de trianguio habeo ideam, respondeo affirmando.
Si me vero interroges, utrum tarn daram de Deo quam de trianguio
habeam imaginem, respondeo negando: Deum enim non imaginari,
sed quidem intelligere possumus^^ (£p. LTL, gegen ©c^lug).
') et^if, V, ^r. XXV.
— Te-
ed jundc^fl Uimitocii einleud^ten tt)il[; baf ber ^avapu
gel^alt bet ^QtlfiV, eine* mit ungefd^r 300 Icflifdjen ©e^
n)eifen angefuQten SBetfed; im le^ten @inne auf ©effi^l^
atgumenten berul^e^ fo fc^eint ei aud^ t)oI(enb^ unt)erflanb#
lic^/ U)te etn fc^einbar ftreng U)iffenfc^aftltc^er unb rein
tl^ecretif(^et X)enfer/ ber bie Setbenfc^aften fo fu]^( unb ttor
n>ie ^ Slacken/ Sinien unb ^bxptx'' beJ^anbette^ gleic^f am
fftnfHerifc^er 3(nfc^auun9 ben aSortritt t)or alien ®iffen<^
fd^aften geben^ unb auf ben l^^c^fien J^£l^en ber @rfenntni^
biefe felbfl in tin allbefeligenbe^ m^flifd^* ©efu^t au*i»
flingen laffen fcnnte. Dcc^ ba n>ir l^ier nid^t bie pi^i)t^
loflifc^en aKctit)e ju erftrtern l^aben, genflgt bie ©emerfung,
bafi ber erflaunlic^e S^angel i n b i t) i b u e 1 1 e r ©effil^I^
regungen^ toit er flc^ in be^ ® p i n o j a Seben unb ©c^riften
ganj ^enbar funbgibt^ gerabe bur(^ bied Sfufgel^en int 71%
biefed J^inaufgeriirftfein in eine l^ftl^ere fattere ?uft, burd^
biefe gefu]^l^ma|[ige SBereinigung mit feinem ®ott, toit tt
iijx\ fafte, fel^r tooijl erflarlid^ erfdjeint
Unb 3u biefer Set^orjugung ber l^cc^flen 3(nfc^auung ali
tinti unmittelbaren Durc^brungenfeind t)om SBefen ber
^inge — man f onnte f aft : ali einer Dff enbarung fagen —
flimmt nun genau bad ^riterium ber SBa^r^eit
Denn biefed beru^t feinedU)egd^ toit man nac^ bem 9au bed
SGBerfed anntijmtxi Wnnte, auf einer ^flfung ber @c^lu|l«^
xtiijtn, bie bie abgeleiteten Segriffe bid }U ben allgemein#en
fie tragenben jurudfful^ren % unb auf einer logifc^en Una^
l9fe biefer felbft, fonbem auf bem unn^ittelbaren ©eful^l ber
®ttoi^ijtit, bem @inleuc^tenben^ bad eine n^al^re SSorfteQung
in uxii erjeugen foQ : ^benn toit bad Sic^t ftd^ fetbji unb bie
*) De Intell. Emend. (S. 11 ff. »irb biefe %x[t6iVau^^xiid) autfld*
gemtefen.
— 77 —
gittfletttid etIieHt, fo ift bie 9BaI)r]^eit ilix eiflene* 9tict)tnia|l
unb bai be« galfc^en'' O* ^Uni totx tam ttjHffeti, ball et
tine ©adje etfennt, tt)enn er tiic^t Dormer bie ©adje erfennt?
b* li. tt)er lann tt)iffen, ba|l er einer ©adje gewifl ifl, tt)enn er
tii(^t t)crl)er biefer ©ad^e gewifl ifl?''') Die ®ztoi^zit aber
-^ fo le^rt und ber ^2:raftat iiber bie SBerbefferung bed Ser^^
flanbe*'' — ift ,ybie SEBeife, in ber toix bad U)irnid^e ©ein
fii^Ien (modus quo sentimus essentiam f orma-
lem) / ') @o rul^te benn audj bie SBBal^rl^eit bed ©pinoji*
f(^en ®9jiemd nid^t jule^t auf ber logifd^en Unangreifbarfeit
ber ©c^Ittflfetten ober ber SEBiberfj^ruc^lcfigfeit il^rer ^au)fiU
begriffe, fonbem bie burc^ jie gewonnenen ©a^e witrben
erfi n)a^rl^aft t)erbinbUc^ burd^ bad l^ingutretenbe ©efitl^I un^
mittelbarer g(aubendt)cl[er flberjeugung* Hba — fo fragt
ber ?efer fc^on ISngfl ungebulbig geworben — warum bann
bei biefer aSerac^tung aHer Xbftraftion, aUci rein ©egriff^^
lid^en, fcei biefer Qtangorbnung ber Srfenntnidarten mit bem
©d^Itt|loerm6gen in oorle^ter fXei^e, bei biefer SSer^err;*
lic^ung ber 3(nfd^auung unb Unmittelbarfeit; 6ei biefer
@Ieic^fe$ung oon SBai^rl^eit unb ®ctox^ijdt, toaxnm hti aUe^
bem ein SEBerf oerfaf[en, gefitttt mit mfl^famen ©eweifen
oufeinanberfolgenber Sel^rfa^e, mit ooraudgefc^irften I)efini^
tionen unb angel^angten @rlauterungen, ein SBBerf, fo rein
tl^eoretifdj in ^f^c^ologie unb Stl^if tt)ie in @rfenntnidt^eorie
unb 2Retai)I)9^I? Die Xntwort liegt im 35egriff bed Sntui:^
tit)en* Diefe unmittelbare 3(nfd^auung ber ganjen SBelt aid
1) 2faft tt)5rtli(^ glc^Iautcnb f(]^on: Trakt. brev. H, ^ap. XV (3).
«) @t§if n, $r. XLin ©c^ol,
») De Intell. Emend. @. 11; Trakt. brev. II, ^op, H (3) „flatc
(^enntnid aber nennen mit biqenige, tueld^e nid^t buxd^ ttbetjeugung auS
^emunftgtilnben, fonbem burd^ Q^^^l unb Q^ttm^ ber 8a(i^e felbft
cntftei^t''
— 78 —
©otte^f^mbcl erforbert t)cl[enbete ^eil^eit, unb i^rer ifl ber
3Renf(^/ irbet notu)enbi0 unb imntet ben Seibenfc^aften unter<^
wotfcn ifl'', niemate ganj fdl^ig^ 9lur cin jhtfenweife*
•Oinaufttimmen ift il^m t)er96nnt; bie ?eitet — J&imnietd«»
Utter fcnnte man jte im ®inne ® )) i n o j a ^ getrcji nennen
Coil iai a^nlidje 35ilb im futjen Zxattat H, $tap. Vm [9])
— in i^ter flanjen ^bi)t f)at nodj nie ein ©tetbtid^er er^
jiiegen ; bie tt>enigflen ifabzn anij nur bie erflen ®d^ritte auf
il^r flemac^t 0» 25ann aber fdjKe|lt bief er SBBeg eine ^r«^
fiellnns bet SBelterflatung in U)iffenfd^aft(id^et
$ c r m t)on felber au^ ; fie ifl nur burd^ bie ^ u n fl obet bie
!X e I i g i n ermcgKd^t unb ® p i n o g a toax U)eber X&n^
ler^) ncdj ^rcpl^et @o mufte er fidj benn mit ber g^tit^
beflen Zxt begnuflen unb ju einer ftrengen ©eweidmetl^cbe
greifen^ beren 9tang er beutUc^ in bem Sefenntnid nieber>^
gelegt l)at: „iij \jaht bie« (n&m(id^ bie Sfb^Sngigleit ber
menfc^Kc^en ®eele t)cn @ott) l^ier gu tttoaijXitn ber S^u^e
mert befunben, urn an biefem ©eifpiel gu geigen, tt)iet)iet
jene @rfenntni^ ber @ingelbinge^ totli)t id) bie intuitit)e
ober bie ber britten Zxt genannt ^abe^ t)ermag unb ber aU^
gemeinen @rlenntni* ilberlegen ifl (potiorque sit cogni-
tione imiTersali)/ totli)c ii) bie ber gU)eiten 3(rt benannt
l)abt. Denn obgleic^ id^ im erflen 3:ei( aUgemein gegeigt
ijait, bod TlUzi (unb alfo aui) bie menfc^lic^e ®ee(e) t)on
*) 3)amtt ftc^t nld^t im TObcrfpru^, baft ttJir«Cnena(]^ ©ptnoja
fol(^' unmittelbare ^nfc^ouungen in und ^oBen, toie bad IBettni^tn ber
®ottcdDorfteIIung unb bed 3)afeind ber ©ubftonj; nur in ben ©injel*
bingen bie unmittelbare (SJegenioort bed ©wigen anft^aulid^ ju erfennen,
iDoburd^ bie intuitit)en SSorfteHungen aflererft jU intuititter SBelterfennt*
nid werben, ift niemanbem gonj gcgeben.
*) SBie hit bem ,,!urjen Xraftat" angel^fingten S)iaIoge beioeifen,
iiber beren berunglildte Sform roo^I aHe SBeurteiler einig ftnb.
— 79 —
®ott nail SQefenl^eit unb Dafein abl^&ngen^ fo betfil^rt
bod^ iener ^etotii^ obgleid^ er rid^tig ifl
unb autler 3tt>eifet flel^tO/ unfcre ©eele
nic^t in bet SBeife^ ali U)enn bied aui bent
SB3efen jebe^ einjelnen Dinged^ totlijti
id) t)on ®ott abl^angig nannte^ gefolgett
tt)irb^ 0-
n.
3fl fomit mDtefen^ bafi ® )> i n o j a im le^ten @hrunbe
bie @rge6niffe feined ®9fiem^ nic^t auf 6egriff(i(^e
Sorau^fe^ungen cber auf ani biefen }U erfc^Iiefenbe Ur^
teile gefUi^t }u l^aben 'ottmzintz^ unb erfc^eint bemnad^ ba^
ganje geometrifc^e ®c^ema be^ ^au))tn)etfd nur aU eine 3(tt
SRotbel^elf/ fo ifl nun inner^a(b ber gen)&I^Iten
Wlttlfoit ber (Sinn^anb : zi feien bie t)orau^gefanbten
Definitionen nur ubernommene cber frei fonftruierte ®e«»
bilbe^ ani benen bann aUzi ber 9teil^e nad^ au^ge^^a^ toixb,
toai eben ju biefem Specie erfl in fie l^ineingelegt tt)urbe,
t)on tjom^erein jurucfjuweifen* Diefe wn ©d^open^
1^ a u e r t)ertretene XnfEc^t ifat audj in neuefter 3eit bei 2)ar^
fteOungen be« ®pinojifc^en ®9flemd @ingang gefunben; fo
fdjreibt 5*95*S03inbeIbanb: ^@in 35Iicf auf ben Xnfang
ber ydtijiV (unb nic^t nur bed erften, fonbem auc^ ber fot*
genben ^fid^er) genfigt^ urn ftc^ t^on ber SRait)it&t }U fibers
jeugen^ mit ber ©pinoja bie t^erbic^teten ©ebilbe bed
fd^olaflifctien Denfend ati felbftoerflanblidje ©egriffe unb
*) 2)le« Ift erft ctn ®rgcbnt« bcS $aiH)ttt)cr!8. gm „%xahai ilber
bie S5crbc|fcrung bc8 SScrftonbcS" jroctfcltc (5))tno5a luwi^, ob bie
fd^Itegenbe 9)^et^obe iiber]^au))t bemetdfrftfttg fei.
•) (St^if V, $t. XXXVI, (B^,
— 80 —
^ngipien t)ortragt unb bamit oKerbins^ bann fc^on fein
flanjed metajj^^fifd^ed ®9flem implicite t)0ttt)t9ttimmt'' 0*
SB&re betn toixttidi fo^ bann tnuflte ba^ butd^ bie ^(ii)U
l^unbette U)irfenbe SBetf ebenfo fibetlebt tt>ie feitie ®tiwtti^
ftStte bie ©d^clafiif fein^ unb feine jentrale ©teHuns in ber
neuen t)ortritifd>en ^I^ilcfcj3l)ie ware ein ^jf^c^ologifdje*
9tdtfeL Dod^ finb bied leine t>cl[gtt(ti0en 9ett>eife ; f fir biefe
bebarf ed eine« Hn^ipmzni unb J)ut<^forfc^end ber ©teHung
t)on ben SSoraudfe^ungen im ®9flenu Unb ba jeigt ftc^
benn ali ein bur(^ge^enber 3u0 bod ^emfil^en ® p i n o } a ^ ^
bie jeweiligen 2)ef initionen ate notn)enbig ju er«»
weifem ^©elbftoetflanblid^'' allerbingd finb fie i^m ate
Sntuiticnen^ ate unmittelbare/ erleud^tete ©eful^Ie^ unb
barin hcxuijt jugleic^ bie ^ered^tigung il^rer ^egriffe unb
t)ieQeic^t bie ganje ©rcfle biefer SBeltbetrac^tung. SBore
biefe 3(nfd)auUc^feit nic^t blofi fuJ^Ibar^ fonbem aud^ U)iffen^
fd^aftlic^ barsufteQen^ fo toaxc bad gefamte ®9jiem nad^
@ p i n 3 a ^felbftoerfianblic^" geworben — ba* befte jleben^
faQd/ U)ad man wn tixizm p^ilcfop^ifc^en @^fieme U)f)^(
fagen fann* Hbcx in bet tatfac^Iid^ gen)al^(ten aWitteilungd^
art/ n)c an @teKe unmittelbarer 3(nfc^auungen unb ®efu^(e
bie 2)ef initionen treten milffen, l)at @ p i n o j a bie 9i o t «»
U)enbigfeit biefer nad^}un)eifen fur feine 3(uf gabe ge^
l^atten* 3n biefem ©inne f[nb fie mit il^ren ^rinjij^ien ate
tine Tlxt J^9))ot]^efe anjufel^en/ beren SBal^rl^eit erfl burd^ bad
auf jt^ geflu^te tt)iberfj3ruc^tefe SEBeltbilb erwiefen tt)erben
foH, obfd^on fie anbererfeitd (nfimlic^ in ber Sntuition) bad
t)on t)om]^erein 3fllergett)iffefle finb* @o tt)irb j* 95* aud^
*) SBinbclbonb (a. a. O. @. 313).
") 3ttJ^ Stuff off ung (5))inoja8 Dotn SSefen ber ^efinitioncn Dgl.
De Int. Em. @. 29/30. (£|)ifi IX, XXXIV. (gt^i! I, ^r. VUI, @d^oI.
Tract, brev. I. ^op. YiL (9) (10).
— 81 —
brficfltc^ bie 92ctn)enbigfeit bet gegebenen
©ctte^befinitionim <Sijt>t bcr X. ^op. (I) ]^m)or«*
ge^cben: /^folglid^ ifi auij xtidji^ einleuc^tenber^ aid ba^ bai
unbebinflt unenbUdie SEBefen nctwcnbig aU cin SBBefen befi**
niett toerben mu|S (tt)ie ed in 2)ef* VI gefd^el^en ift)^)/
mod uftt)/, unb bann fclgt bie "ooxau^^ijidtc I)efittition*
SBcn ben 2)efiniticnen bed erfenntnidtl^eoretifdjen Veiled
tt)irb bie bed SOB e f e n d gleic^falld aU notwenbig t)etteibi8t :
;,I)enn mtinc 3Cbfic^t toax ed, l^ier nur ben ®runb anjugeigen,
n)arum ufw/ ^) (nSmlic^ bad SBBefen fo ju befinieren war,
tt)ie ed gefd^el^en ift), ebenfc im jjf^d^ologifc^en Seil, tt)o
atterbingd nic^t bie t)orangeftettten, aber bcd^ bie gefamten
gewcnnenen 2)efinitionen auf il^te 9lottt)enbigfeit in ben
(Srflamngen ju ben „aff€ctumn definitiones" gejJtnft
tt)etben; ein SWnfter biefer ©ejlrebungen ift nun aber bie
gtanjenbe Serteibigung ber in 2:eil II, Def. VI aufgefteHten
©leirf^ung jtt)ifc^en aSoHfommenl^eit unb 5EBitfIid|feit ©uc^t
@ p i n } a fo burc^ bie and f e i n e n X)efinitionen aDein
(tt)ie er meinte) abfliefSenben, unmittelbar einleucf^tenben
^olgen itoit beim ©ottedbegriff), ober burc^ bie fldj and
il^nen ergebenbe Stflarung ber Singelbinge (tt)ie beim
SBBefen), ober aber burc^ bie pf^c^ologifd^e B^gHeberung ber
©ntjlel^ung eined ©egriffd (tt)ie bei ber SSoKfommen^eit),
jebe petitio principii ju t)ermeiben, fo geigt flc^ anberer^
feitd barin tt)ieber eine ^onjeffion ber bebuftiD^
logifd^en SOJetl^obe an bie 3(nfd)auung; unb
ed fjjiegelt ficf^ in biefem ©eftreben ber wal^re Untergrunb
*) D. ^irc^tttann iiberfejt §iet „tit Def. VI tradidimus" irres
fill^rcnb : „to\t in S)cf . VI gcjcigt wotben" ; bie Sf^ottocnbigfcit bcr ^epnis
lion !ann boc^ nid^t in ber definition felBft gejeigt worben jein!
•) etl^if n, ^r. X, (B^, JU (JoroE.; of. Tract, brev,: SBorrebe (5).
6
— 82 —
bti bemonfhatit)en Tln^hani. X)enn nx&ren bie ©runb^
begriffe aQgemeinfte Zh^attiomn, ani benen bie SBelt unb
i^r Sauf ftd^ bebujieren liefen^ fo U)&re etn 9lad^tt)eU bet
9lotU)enbigIett t)on il^ren ftc^ im einjelnen seigenben
^olgen au^ ni(i)t \>ou nittn^ unb bod ®9flem brauc^te bie
£)ef initionen nic^t }u trageiu 9eitn ® p i n o } a abet ftnb
fte aSoraudfe^ungen^ SO^ittet* unb @nb))unfte im SBe(t6i(be*
Die^ Seigt ftd^ nic^t nur^ U)0 et il^re 9lottt>enbigfeit mit SBoti^
ten ijttootffzhtf fonbetn an ben ungejol^Uen <BttUtn, bie oft
fd^einbar aui ben Definitionen a6ge(eitet bennod^ bie um^
gelel^tte @ntftel^ttng^n)eife beutlid^ t^ertaten*
Sfl fomit ertt)iefen, baf bie urfptiinglid^en fBoxaai^
fe^ungen bet ganjen 3(bleitttng anfc^aulid^geffij^tem&flig
gefafit unb nut in itt>eitet Sinie fiit ben SSetflanb „ttp
fdjtoffen'' tt)utben — etwa tt)ie man einew unmujtlalif(^en
ajJenfdjen bie ^btjt eine* Zonif bie bet wufilalifd^e un**
mitttlbax ^empfinbet''^ butd^ bie @<I^U)ingung^ial^(en flat
madden I£nnte — unb baf aud^ biefe ganjen 3(b(eitungen
felbet U)iebetum httfu^i bet SOZitteilung unb £)atflel(ung ein
t)on ®t)ino}a felbfl eingeftanbenet SRot6e^e(f {tnb^ fo
ifl nut nod^ batubet Sted^enfd^aft ju geben^ n^atum getabe
ali bie ^otm bet t)etflanbedni&fligen 3(u^einanbetfe$ung bie
matl^ematifc^^f^ntl^etifd^eSOZetl^obe geU)&I^U
toetben muflte. Diefe aha Kegt — t)on il^ten ^iftotifdjen
CtueHen abgefel^en — eben in bet 9latut bet SBotaudfe^ungen
fetbet eingefd^Ioffen, unb e* ifl bie innige ©ejiel^ung bet SKe^^
t^obe }u ben @tunb6egtiffen aud^ fd^on t^on maniicx Qtitt
betont U)otben; toziliaib n>it nni nut mit bet 3(uf}eigung
gtoeiet J^au))tgefld)td))unfte begnftgeU; toeld^e ben fonbetbaten
3(ufbau be^ @9fiemd ubet feinen ©tunbf&ulen nal^e (egen*
I)iefe jwei ^unfte ahtt finb: ^atanetitat*l^9J30»^
t^efe unb Beitauffaffung*
— 83 —
T)tt ^axaUzliimui geifligen unb f£tperlic^en ®^
fdjc^en*, cbtt)oI|I etfl im Xnfang be^ n. ZtiU ber ^(StW
auftretenb^ ifl eine unmittelbare ^olge ber grunblegenben
^rawiffen unb tt)irb fontit — tt)enn ber XuSbrucf erlaubt
ifl — jum metl^obologifc^en ©runbbegriff
be*@9flemdO* Denn bett)»tefen wirberaudbemlV.Xjioin
bed erften Seite, einem nadj @ p i no 3 a t)on felbft einleuc^**
tenben ^rinjip, bem ^aufalitatdgefe^, welched in ©eifted^
tt)ie ^6rj)ertt)elt gleid^mSfig gilt* Sine weitere unb feine
^auptfac^Uc^fte @tfi$e erfdl^rt er ober^ U)ie bad ® d^ c li n
barlegt/ in bem Bufantmenfatten ber 3(ttribute in ®ott ober
ber Sin^eit ber ©ubftanj, welc^e ©eftimmung aber il^rerfeitd
in bem ©ottedbegriff ber VI. 2)ef* felber — tt)ie erjic^tlic^ —
entl^alten ift ©omit ift biefer ©runbfa^ an* ben 2)efinii^
tionen unb 3(jiomen bed erften ZtiU unwittelbar ju ents^
nel^men* @r ift alfo nid^t ein burd^ bie ©eweidmetl^obe erft
gett)onnener, fonbem felbft 'oktmtijx bod f^ftemotifcfie
ajJotit) biefer fKetl^cbe; benn ber metapl^^fifd^en
^ebeutung ber ^araQelit&t gel^t bie erfenntnid^
tl^eoretifd^ejur ©eite : ,ri^ber ^orper f^at eine ©eele'',
fo lautet bie met(H)]^9flfc^e, ;,jebem ©egenftanb entfj^ric^t eine
aSorftettung'' bie erfenntnidt^eoretifdie ®eite bed ©a^ed ; unb
beibe t)ereinigen fEd^ in bem Dogma : bie ©eele ift bie 5Bor^
fteUung il^red $br))erd. DbU)o]^( nun ® p i n 3 a in bem
3(udfprud^ : bie Drbnung unb Serbinbung ber SBorfteDungen
ift bie glei(^e tt)ie bie £)rbnung unb aSerbinbung ber Dinge,
feine @inf(^rSnfung im 3(udbrud( gegeben Ijat, fc ift bod^
aui feiner 3(nU)enbung leic^t ju erfe^en^ ba^ ed ^d) l)itt in
ber erfenntnidt^eoretif^en ^affung nur um bie aSorfteDungen
*) ^06 er in ber }p\\)^olo^\\^tti ©nttuidelung beS 5(utor8 efn ber*
^aitni^ntiigig fpat auftretenber Q^cadt ift, Betveift n{(^t§ bagegen.
6*
— 84 —
im cngcren ^innCf b* 1^* bie 3 u r e i d| e n b e n SBorfiettungen
l^anbebt tann ; unb bai ifl nic^t cttoa tin neu ^inguf ommen^
ber ©ebanfe, fonbem in bcr ©cgrunbung be^ Sel^tfa^ed, ber
tt)icber in ben UiDorau^fe^ungen be^ ©9flem^ feine S03ur«*
jctn l)at, tntlialtm. I)cnn becfen ftc^ bie fXeil^en bet S5or*»
fieKungen unb ber Dbjefte t)enn6ge be^ Sufammenfatten^
il^rer Attribute in ber einen ©ubflanj, fo werben in ber @x^
fenntni^ besJ 2Kenfd|en, ber bur<^ feine mo bale Siatur
mannigfaltiger ©efc^ranfung unterliegt, nur benjenigen Scr^^
fleKungeU; mit benen er gleic^fam in ®ott ober ®0tt in iijm
ijl, t>. I)* @ott feine ©eele au^mac^t, alfo — laut ber au*:»j
brit(flid|en €rfldrung ®j3incjad*) — efcen feinen ju^^
reic^enben aSorfleKungen bie ©egenftanbe genau fo cnU
ipxtijtn muffen tt)ie er f[e benft 2)en ©ebilben ber Qin^^
bilbung^fraft (imaginatio) brauc^en bemnac^ gar feine
realen Dbjiefte ober nur ganj anberdartige ju forrefjjon^
bieren, tooijl aber — unb ba^ ift bie jjf^c^ojjl^^jifc^e ®titt —
lorjjerlic^e aSeranberungen im 3nbit)ibuum. 3ft fo einmal
bie ®Ieid|ung : toixtUijc^ ©ein = jureic^enb ©ebac^twerben
ate unmittelbare ^olge ber grunblegenben aSorau^fe^ungen
felbfl in einer JJinfEcf^t metl^obotogifc^e SSorau^j*
fe^ung bed ©^ftemd geworben, bann tann nni bie
ireitere (Snttt)icfelung im bebuftit)^bemonftratit)en aSerfal^ren
mit Sinfheuung ontologifc^er ©eweidmomente nid^t mel^r
tt)unber ne^men ; unb bie nominaliflifc^e Xuffaffung ber Tiy
ftraftion ftel^t mit 2)ebuftion unb Dntologidmud nid|t mel^r
in SBBiberfjjruc^* X>tnn entfj^rec^en fic^ jureid^enbe aSor^
fieUung unb toixfliijtx ©egenflanb^ fo muf ci ftd| bei bem
@nttt)urf bed SBeftbilbed junadjft barum l^anbeln, einer
fold^en jureic^enben SSorfleQung ate 3(udgangd))unft ftc^er
et^ti n, $r. XI. (5:owa.
— 85 —
3u fcin, um tt)citer ju f ommcn ; aHc formal ric^tigcn ©d^Iuffe
aui jurcicf^enbcn SSorflcKungcn 'ergeugcn namlic^ notwenbig
tt)icbet jureid^cttbc SorfleKungcn. 2)iefcr cine abaquate
©egriff abet, au^ bem aHe ubrigen bann abflie^en foKen,
n)irb am fceften ber Don ber wirfKc^en „ducUt ber SRatur''
fein muffen, ber aHe^ @ein unb aKed SBBerben entflromt
I)ann tt)irb bie (ibeale) Xbleitung ber S03elt au^ einer ^ox^
ftcKung il^re (reale) QnttoidtluxiQ aui einer Urfad^e bar^i*
ftetten fonnen 0, unb tt)er fann jweifein, baf mit bem ®t^
Kngen biefe^ aSerfuc^^ bie ibeale SKetl^obe ber ^l^ilofojjl^ie
gefunben ware? Hbtx biefe erfte, cim, wal^re, unmittelbar
einleud^tenbe aSorjleKung pngt nic^t wn unferer 5EBiHKir ab ;
foKen tt)ir i)on il^r audgel^en, fo muffen toix jie erft l^aben,
unb tt)enn tt)ir fie niiit ijaUn, fo fonnen tt>ir nid^t i)on il^r
au^gel^en. Unb fomit ift bie ganje Wlctijohc im ©runbe auf
Xuffinbung bief er Sbee gerid^tet ; finben toix fte, f o ift 3fIIe^
gefunben, finben toix jie m6)t, fo hUiht uni ber Singang
sum S03eltt)erflanbni« ett)ig i)erfc^Iof[en^X fflaij S^jinoja
l^aben toix fie aber Xtte in un^ ate unmittelbar gett)iffe^ un^
t)erau|SerIic^e^ ®ut ; toix fcrauc^en fie xiiijt erft ju gett)innen,
benn tt)ir Befl^en fie ; ci l^anbelt fic^ nur barum, biefen ©eft^
^) Porro ex hoc ultimo, quod diximus, scilicet quod idea omniiio
cum sua essentia formali debeat convenire, patet iterum, quod, ut
mens nostra omnino ref erat naturae exemplar, debeatomnes suas
ideas producere ab ea, quae refert originem et fontem
to tins naturae,utipsa etiamsit fonscaeterarumidearum.
De IntelL Emend. (S. 13. @t]§tl U, ^x, X, @d^ol. Tract, brev. n,
^ap. V (11).
*) Unde coUigitur, methodum nihil aliud esse nisi cognitionem
reflexivam, aut id earn ideae; et quia non datur idea ideae, nisi
prius detur idea; ergo methodus non dabitur nisi prius detur idea.
De Intell. Emend. 8. 12.
— 86 —
in nni aufjufinben unb bie ubrigen SBorfleQungen xtaii iijxcm
Sorbilbe abjuleiten. Unb \6 ifl bet ^cii defd^Ioffen^ betut
tt)ir flel^en tt)iebct bet bet ^Xufd^auung'', unb bie ©etec^^
tigung^ ja bie SRottioenbigfeit bet bemonjhatit)i'bebu{tit)en
S)7etl^obe gerobe ^ermoge il^red intuiti^en Urf))rungd ifl an
bet J^anb @))ini)iifd|et 3(udf))tud|e botgelegt^ unb getabe
t)etmoge biefed Utf))tungd auc^ foQ fte oQein bekoeidftaftig^
il^te ^tgebniffe aQgemeinguItig fein* 2)utd| biefe ©elbfteet^
teibigung bed @ )) i n o j a abtt, bet bebu{ti^^bemi)njhatit)e
fei bet einjig toai^xt ^^ordo philosophandi'S mel^t nodi butd^
bie Sutficfful^tung bet metl^obifdien ^tamijfen auf ben @a$
"oom ^axaUeliimui unb bie Sutficffitl^tung biefed auf bie
©tunbbegtiffe bed <Spittmi etfd^eint benn ani^ bai onto^
Ii>gifd|eS)7omentbet SOtetl^obe in feinet tDal^ten 9e<f
leud^tung.
fflcbcn bent bebufti^en unb ontologifdien Sl^otaftet bet
S)7etl^obe liegt abet nod^ cine toeitexe ben beiben anbeten
^etn>anbte @igentitmlid|f eit : bet jhenge 9tationaIid«f
mud in bet ^ataOelitatdtl^eotie begtunbet; benn ftnb ed
nut bie juteid^enben SotfleHungen, benen in bet 8EBitHid|leit
bie @egenflanbe genau entf))ted|en; unb gtitnbet ftc^ biefe
^cttef))i)nbeni nid^t etkoa auf Seobad^tung bet @itfal^tung^
fonbetn auf bie SotfleKung bet 3(Q^@inen ©ubftanj, fo ttitt
fii^on babutc^ a&tin bie em))itifd|e SGBal^tnel^mung aid (Sx^
fenntnidqueOe t)on felbet jutitcf/ unb bie Stjeugetin bet ju^
teid^enben SotfleKungen, bie SJetnunft, l^at ben Sotttitt
Dantit ifl abet audi bet fXationalidmud in bet ^ttlioht ie^
gtftnbet, bet feine — man fonnte fagen ftaffifd^e —
^otmulietung in bem@a$e etfal^tt: ^bedl^alb mu^ bie^otm
einet toal^ten SSotfieOung in il^t felbft obne Sejiel^ung auf
anbete entl^alten fein^ unb fte ettennt nid|t einen ©egenftanb
aid il^te Utfad^e an, fonbetn fte mn^ t)on bet eigenen snad^t
— 87 —
itnb SRatur bed SBerflanbed abpngen (ab ipsa intellectus
potentia et natura pendere debet)" ^).
T)tt jtt)eitc ^Punft, burc^ ben ba« Sogifd^c bem 9tealen
^on felbfi nal^e rudft^ ifi @))tno}ad 3(uffaffung
be*3oiti)cr]^aItniffe** @te after refuttiert toiebc^
rum cbenfo unmittelfcar aui feiner ®otte«i)orfleHun8, wic
e* bie ^araKeKtat*l^9j)otl^efe il^rerfcit* getan l^atte* T)ic\c
legt ja fd^on t)i>n felbfl nalic, ha^ 6ei bem @ntf^re(i^en ^on
©egenfianb unb SBorfieQung auc^ ein glei(i^ed in 6eiben l^err««
fd^enbed ®runbgefe$ jur @eltung gelange^ ia^ alfo nid^t
6Ii>$ bie Sufianbe^ fonbem audi bie @nttt)i(felungen
in Stbxpcx unb @eifl forref))onbieren. SGBar bod^ fogar biefe
@leid|l^eit ber @efe$e in beiben ^tii)en ber erfie 9 e tt) e i d
fur bie ^araOelitctt fel6er gekoefen unb bad @efe$ aU bod
ber ^aufalitat gefennjeidinet tt)i)rben! SRun fd^eint bied
jkDar auf ben erflen 9Ii(f eine ganj unbered^tigte 93ertt)ed|fe^
lung bed realen SSerl^altniffed wn Urfad^e unb SGBirlung mit
bem logifd^en t)on ®runb unb gotge ju fein* Xfcer bie i)er^
meinte Sertoed^felung ifl t)ielme]^r eine 6ett)uf[te®teid|s*
fe^ung. Ratio = causa. 2)enn ber Unterfd^ieb ber
@eltungdge6iete fceiber ©egriffe fonnte filr ben @ j) i n o j a
eben tt)egen il^rer @inl^eit in ber ©ott^ubfian} nid^t ernfb^
lic^ in Setrac^t fommeU/ unb bie anbere J^au))ttt)efendbiffe^
renj, bie seitHd^e ^olge im ^aufafoerl^altnid; bad
^el^len biefer Sefiimmung in @runb unb ^olge t)ermi)d|te
er aid ^^tDefentlic^'' leid^t ju eliminieren. 2)a namlid^ nad|
(Bpinoiain ©ott ni>ttt)enbig bie @£ifien}/ b. 1^. ein j e i t ^
lDds^ett)iged 2)afein gel^Srt, fo fann audi bie 3eit
f einen toixtliii tt)efentlid|en ^efianbteil in ben 2)ingen/
beren SBefen ja in ©ott gegrunbet i% audmac^en^ unb „in
^) De Intell. Emend. (5. 22.
— 88 —
SBBal^rl^eit" ift bie 3«tt nur eine t)ertt)orrene SSorflcKunfl be*
benfenben Sf^enfc^en. ©omit tt)trb e* ®))ini)ia t)on
feiner @i)tt^®u6ftan} au* nid^t f(^n)ter^ au^ bied ]^au))t^
fac^Iidifte J^tnberni* fur bie 3bentttat wn @runb unb Ur^^
facile, golge unb SEBirfung J^intoegjuraumen* 2)te« finbet
feinen Xudbrudf in bem eigentumliii^en, fur bod @9ftem fo
auf[erfl fcebeutfamen ©egriffO einer immanenten
^aufalitatber @u6fian}.
@o l^aben tt)ir nun bei biefen ))rinii))ieQen metl^obOi^
Iogif(i^en ^ragen um }tt)eier SSorteile ettt)a* langer t)ern)eilen
ntujfen. Sunac^ft fallen tt)ir^ ba{[ nad| ben eigenen 3(udfagen
®t)ini)}a* bie Ur^i>rau*fe$ungen feined (Bp^cmi, bie
a6er in bemfeI6en audi ^itttU unb 3i^U>unft 6ilben^ nid^t
6egriffli(^;*abjhaft, fonbem anfd^aulic^s^gefu^ft ju nel^men
ftnb, ober ntit anberen SEBorten, ia^ bie ®otte*t)orfleKung
cine notio communis, nii)t after universalis ift; ia^
ferner biefe ©enteinfc^aft^begriffe nic^t ©c^Iuffen, fonbem
unmittelbarer (St)ibenj il^re reale Sjiftenj t)erbanfen, unb
barunt enblid^ bie ganje bebufti^e^ bemi)njlratit)e; rationa^^
liflifc^e unb ontologifd^e SJ^etl^obe nur ftel^ufd ber 2)arfieIIung
unb 9)7itteilung biefed unmittelftar @rlannten^ alfo aU eint
Tlxt 3iot6el^eIf ober tiefer gefaf[t afe eine Hxt t)on ©leic^ni*
angefel^en toerben mn^. T)tt ©etoinn after, ber biefer @in^
fid|t entfj)ringt, ift ein niift ju i)erfennenber. 2) e n n bie
@rgebniffe fallen nnn nid^t mel^r ntit ber
^) 2)tcfcr ift cm ©runbgcbonfe ber ©pinojif d^en 9Kcta|)]^^ft(, ber
fd^on t)om futaen Xxahai an feftfte^t. ^, gftf 4er (a. a. £). 8. 213 ^itmetl.)
toeift barauf ^m, ha% biefer ^griff Don ben 8 ^oufalitfit^begriffen be^
t SlraltatS unb ben 6 ber ,,®l^if" ber einjige ift, ber ben ^n^ali eine&
Sei^rfa^ bilbet. Seine 9langorbnung er^eUt aud^ beutlid^ and Tract,
brev. II, ^Qp, XXVI (7) : ,,2)ie allerfreifte Urfad^e unb welc^ filr ®ott
bie angemcffenfte ift, ift bie innebleibenbe.
— 89 —
SK e 1 1^ b e* Tlnij bcr fritifd^fte ?efct barf, faH^ er unfere
7ln^i)t Ctotlije abtx nur bic @^inojifd|c fclbfl ifl) tcilt, ftd|
rndijaltloi bem 3<tu6er bet grofien unb l^cl^en @ebanfen
j^ingeben, 06 er auc^ ben SEBeg, auf bem fte gefunben tt)urben,
ali einen 3rrn)eg bejeic^nen mn^tc. Unb tt)enn t)or il^m in
ber friebfam'en ®tille einer ^ijinm 3(6enblanbfd|aft bie
Sonne l^inter ben SBBalbem t)erjtnft, bie 2)ammernng l^erein*^
bric^t nnb bie SBefcel an* ben SEBiefen fteigen, toenn bic
@egenfianbe feiner Untgebnng jn t)erfd|tt)imnten fc^einen,
er ft(^ nid|t "oon il^nen, fte nid^t ^on ftd| ntel^r jn nnterfc^eiben
Dermag, nnb er bann ba* iv xal ndv wirflic^ fnl^tt nnb
nid|t nnr benft nnb ei fein ftnmnted ^efenntnid ^or ber
9latnr jn toerben fceginnt, fo l)at er t)ieHei(^t ben XV. ?el^r«*
fa$ be* I. Jeile* ber „(Sti)iV ^) beffer t)erflanben, ate tocnn
er il^n ate ©rgebni* i)on 8 2)efinitionen, 7 Xjionten, 14 ?el^ri?
fa$en nnb 14 fc^Iiifftgen ©etoeifen erfaf[t l^atte* Dber after,
tt>5enn er im |)raftifc^en ?e6en bie etl^if(i^en Sbeale, fiir bie er
gefam))ft, i)on Unbtttn in ben ®tan6 getreten tt)al^nt, ftel^t,
tok ba*, toa& il)m gnt nnb Uhtnitoext, 3(nberen f(^IecE|t nnb
t)era(^tli(l^ erf(i^eint, nnb fomit bie ganjlic^e 9telatit)itat aQer
5BBerte jnr inneren @rfa]^rnng*tatfad|e tt)irb, nnb er fid| l^itf**
lo* nad| einer ©rjide nntftel^t, bie t)i)nt SGBert jnr 9BirfKd|feit
fill^re, fo tt)irb il^m bie fnl^ne ©leid^nng Perfectio-Realitas
t)ieQeic^t etiDja* mel^r ate eine fc^otaftif(i^e gormel fein* Unb
urn and| be* 3iete ®^ino}if(i^er ^l^iIofo))^ie jn gebenfen,
fo tt)irb ber t)on ?eibenf(i^aften Swrijfene in feiner ©el^nfnci^t
nad| ben affeftlofen Sanben rnl^igen @rfennen* ben ®a^
t)on bem l^o^ften ©eelenfrieben, ber nnr ber Semnnft ent^
fj)ringen foH, bejfer Derflel^en ate mand| fleif[iger I)nrd|j*
^) Qoidquid est, in Deo est, et nihil sine Deo neo esse neo
condpi potest.
— 90 —
arbeitet ber ganjen^ biefen ®a$ fiu^enben 3(ffeIten^f|^(^o^
togie. ®i) ftnb benn auc^ bie ®))ini)i{f(^en @ebanfen fjttauit^
ge^oben oud bem Sufammen^ang il^rer ^ttotiitetttn unb
nur burd| bie il^nen etgenen ©eful^tetSne tt)irlenb f unfl««
I e r i f d^ mitteilbar getDorbetu J^at boc^ @ o e 1 1^ e in einem
feinct fdi^nflen ^ofaftude, bem 3())l^oridmud ,,bie Slotur'',
unb an einigen (SteOen feined bid^terifd^en Se6en^tt)erfd/
bed ^aufl^ rein ®))ini)}if(l^e @ebanfen mit rein funfiterifc^en
ST^itteln uberjeugenb barjufleOen t)ermi)d|t.
3(uf ber anberen @eite tt)aren n>ir fur} ju jeigen 6e««
mifil^t/ ba{[ bad bebuftit)e^ bemi)njlratit)e^ rationalifUfc^e unb
ontDlogifdie S)7oment in ber 2)arfieQung (nad^bem tinmal
bie intuitit)e SRetl^obe t)i)n ber SOSijfenfc^aft audgefd^lDjfen)
unmittelbore gotge efcen jener ^erfii^auten'' ©egriffe fei, aui
benen jebed biefer @lemente feinen Urft)rung ntlimt, unb in
bie tin jebed audi tt)ieber einmunbe. 2)enn ber ^araQelid^
mud ^on $5r))erlid|em unb ©eelifd^em toax tint ni)tn>enbige
3(6leitung aud bem ))antl^eifHfd|en @otted6egriff^ in bem bie
Tltttibutt jur Sinl^eit t)erfd|mel}en. 2(uf ber erfenntnid«»
tJ^eoretifd^en @eite mu^tt fiij alfo jureid^enbed 2)enfen unb
tt)irHid|ed ©ein entfj)red|en, unb fo tt)urbe bie @nttt)idelung
reiner Srienntniffe an^ ben ofcerflen ©egriffen tin @j)ieget«*
bilb t)on ber @nttt)idelung ber 2)inge unb Sufldnbe in ber
SRatur felbfl; bad enttDidelnbe ^rinji)) aOerbingd nta^tt
bamit in beiben !Xeid|en auc^ ibentifd^ toerben unb bied nm
fD leid^ter^ aid bie Elimination ber 3^it and ber ^^tDal^ren''
9Beltenttt)idelung burd| ben aufgefieQten ©ottedbegriff
gleidifaOd nal^e gelegt toot. Damit aber ifl bie 3(nft(^t ju^
rudgekDiefeU/ aid l^abe <Spinoia unbtton^tt S3er^
n>ed|felung wn ®runb unb Vlx\ai)t, ober unerfannte
Dntotogie ba geitbt^ tDO ed fid| urn b e n) u {[ t e Sbentifif a^
tion unb bttou^tt ©d^lfijfe "oom Denfen auf bad @ein
— 91 —
l^anbett; miQm audi immet einige @teDen im dnidnttx
bem ju tt)iberft)re(:^en fc^eineU/ ed gilt auc^ t)on bet ^eurtel^
lung bed @))tnoiif(:^en @|^fiemd tt)ie t)on ber jiebed groffen
©enfetWerfe* ber ^antfc^e 2(udfi)ru(^ : if @itt Heiner Seil
beret/ bie ftc^ bod Utteil fibet Sette bed ©eified anmaften/
iDttft Inline Slicfe auf bad ©anje eined Setfud^d unb Be^
ttac^tet t)i>tnel^ml{d| bie Sejie^ung; bie bie J^aupt^dc ju
einent tuc^tigen ^au l^aben tonnten^ tomn man geioiffe
SRSngel etgfittjte obet gel^tet Detbeffette* Diefe Hxt ?efet ifl
ed/ beten Utteit bem menfc^tic^en @tfenntnid wxntf^mXiii
nu^bat ift 2Bad bie iibtigen aniangt; tbtliit, unt)et^
mSgenb; eine 93etfnfi))fung im gtoflen ju Abetfel^eU/ on
einem obet anbeten 3:eile gtfibletifdi gel^eftet ftnb/ utu
bel&mmett, dB bet 3:abet/ ben ed ettt)a t)etbiente/ aud^ ben
SOBett bed ®anim anfec^te^ unb 06 nid^t SetBeffetungen in
einjetnen (BtMm ben ^auptplan, bet nut in 3:eilen feJ^tet^^
l^aft ifl/ etl^alten fBnnen^ biefe^ bie nut immet Befhebt ftnb/
dntn jeben angefangenen 9au in 3:ntmtoet ju t)enDanbetn;
Snnen jtDat nm iljnx S)7enge tDiOen ju ffitc^ten fein^ oQein
i^t Utteit if}/ tDod bie @ntfc^eibung bed toal^ten ^txtti
antangt^ Bei SSetniinftigen ^on toenig ^ebeutung/
^) SSorrebe jttm elnjig mbgli^en ^emeidgrunb.
griebric^ 9'iietfc^e f
Tim 26. Xuguft t. % ifl grtebri(^ 9lie$fd|c,
bcr grofe ^am^fet fur unb gegen feinc Sett, in bcm jliHcn
^eim bei SEBcimar, i)on Kcfccnbcr ©c^weflerl^anb fcit bet
STOutter Zohc treu gc^flegt, ftieblid^ entfd^Iafetu 3n fXScfctt
bei ?fl$cn, auf bent fleincn ^ird^l^of ncbcn bcm ^farrl^au*,
in bem et am 16* Dftobet 1844 gcborcn touthc, Uegt
92ie$f(i^e begraben, jur @eite t)i)n 9)7utter unb SSatet,
beffen ©cflatt bie Heine ©emeinbe Slodfen al« il^ren t)iet
geliebten ^aftor noc^ l^eute treu im @ebad|tnid bekoal^rt^
3ur Jotenfeier l^atten fic^ eingefunben: ^flnfHer unb ®e«*
lel^rte, 9eamte unb ?anbtt)irte, ^auen unb STOabii^en, ptx^f
fdnlid^e ^eunbe unb folc^e, wetc^e 3Iie$fd|e« 3(ntli$
nic gef(i^aut* STOitfdiuIer unb ?el^rer riefen am ®rabe bem
aSerflDtbenen il^rer alten ©c^ule ^f orta 2(bfd|ieb«gruf nai) ;
unb HUcn unbetannt, }u bem einjigen $age i)on tDeitl^er ge^
fommen, \pxaii tin ?Oien\ii "oon jugenblic^em 3(udfel^en
fc^Uc^te, ergreifenbe SEBorte ber Danfbarfeit im SBamen ber
Sugenb* S^al^renb ber 3eit be^ ©egrSbniffe* toar bie Sonne
jtDifd^en treibenben SGBoHen lac^enb l^inburd^gebrodien. Tlli
ed tDieber grau ju tD'erben begann, toot anij bie ^eier ic^f
enbet ; man ttcnntc ^i), unb dn jeber eilte bem @inerlei bed
SOBerttagtreibend ju. Die @tunbe ber ©ammtung, totlift
ben SJ^enfc^en nid^t oft befuc^t, bie il^m bie ^ragif eined
groflen aWeufd^enlebend, bie ®runbgegenf&$e ganjer 3eiten,
unb bod| auc^ vcfitbcx ben 3(udgleic^ wn aQebem jial^ ent^
— 96 —
ijuUt, in bet man in jufamntengebrangter ©tarfe burd^Iebt^
toai fonft in Sal^rcn nic^t — tt)ar t)oriiber*
SB3ir f&nnen fie nic^t tt)ieber jurudtrufen, ob iijte ©tim^
mung \i)on bic einjig rcd^te fiir ben 9lac^ruf an einen stolen
Zottn fein ntoc^te* Tlicx anij fo, tocnn toir fiberbenfen,
ttoai 3(u{leri)rbentlic^ed benn l^iet gefc^el^en i% bUtbt bed
©ebentfanten gcnng: bet erbittertfle ©egner bet STOitleibd^
motal unb bet SBad^ftenliebe, bet l^atte ®eifl, bet einfl bie
3eilen fc^tieb : „tott faHt, ben foH man auij no(i^ ftofen" —
et toixb; aU il^n bie eigenen ^Ingel nid^t mel^t jn ttagen
^etmoc^ten^ t)on ben %ittii)en bed 9)7itleibd unb bet Siebe
bet SiSc^ften tteu bewal^tt; unb STOitleib unb ?iebe, bie et
einft gefd^mal^t, ttagen il^m feinen ®toH» Si^wt, bet iibet
unfete ©ilbung unb ©elel^tfamfeit feinen @^ott etgoffen toie
fein Unicxtx, bet ba f^tic^t: ^audgejogen bin iij aui bem
J^aufe bet ©etel^tten, unb bie Zux Ijahe id) noij Ijinttx mix
jugewotfen" — il^m l^ulbigt bie geiftige ^ultut bet 3«it, unb
bie SEBiffenfc^aft legt il^m ?otbeetftanje auf fein ©tab* Sin
S^anU/ bet bie S&ebeutung bed @enied bal^in fteigette^ ba{[ et
bad ganje SBoH ^nut aid einen Umfd|tt)eif bet Slatut'' anfal^,
„um 3U fec^d, fieben gtof[en STOdnnetn ju fommen'', l^at
^kUtiift feine watmften unb tteueften gteunbe in einfa(i^en,
fc^lic^ten Wlm\ijcn gefunben* Unb bet unt)etfbl^nU(^fte
^einb aKet Sleligion, bet SSetfaffet bed 7lntiijxi% toixb auf
einem c^tiftliii^en ^ixijffo^ eintoanblod beetbigt, unb bie
5:i^eoIogen beginnen fd^on, il^n aid ben S^^tigen in 2(nf^tud|
JU nel^men* — Daf l^iet in bet Zat ettoai Xufetotbenttidied
t)0tliegt, ftel^t jebetmann. 2)enn ed tt)itb tool^l im @tnfle
niemanb bad Slatfel butd| bie @tflatung filt gelbft l^alten,
ba# ?iebe unb STOitleib, SBBiffenfii^aft unb ©ilbung, ba^
^fUd^ttteue unb ©elbftloftgfeit, 9teIigion unb gl^tiflentum
bem Setbtec^et il^tet eigenflen SBBette aud teinet @to|lmut ge^
— 97 —
IjutbiQt ^attetu STOaj ©tiitner, bet aJorlSufet 9lic$fd|eS
an Unerfd^rodenl^eit im Xngriff auf bie gleid^en SEBerte, ift
eittfam unb t)cttaffen fleftorben* ffltin — t»ct fid^ am ®tabe
9t i t $ f d^ e d t)erf ammelte^ tt)et l^eute urn i^n trauert/ ^at
iljn irgenbtDie ju ben @eintgen gej&l^tt Unb er ^ot red^t
boran getan : bet tfidftd^tdlofe ^xopiitt bet J^&tte toat fetbft
i)on tDeid^et S^ttl^ett unb l^ilfdbeteitet @fite; bet bem @e^
le^ttentum ben Stucfen fel^tte^ l^at in l^eiflem Stingen na(^
@tfenntnid gefotfc^t; bet ben Tlxi^ottatiimui bed ©enied
unb bed flbetmenfdien gelel^tt/ ^at ein fUQed unb tec^tUc^ed
?eben geffll^tt, unb — Satatl^ujha bet ©ottlofe ift nic^t o^ne
^Bmmigteit gewefen*
fSiit SRie^fc^e biefe ®egenf&^e in it(^ jut (Sinljtit
fcanb, bleibt bod ®e^etmni« feinet ^etfSnlic^teit
Sod in bem abjhaften ©ebanfen unb feinem ft)tad|li(^en
3(udbtud unb batum auij in ben ^c^tiften 92 i e ^ f (^ e d
aid tt)ibetft)tu(:^t)oQ etfc^eint^ fann in einem flbetlogifc^en
3u l^atmonifc^et ^onfonanj jufammenftingen. 3n biefem
<Sinnt finbet bad SneindfaQen bet @egenf&$e^ bie coinci-
dentia oppositormn, tDetd^e bie Wt^^ittt wn ®ett aud^
fagen^ in jiebet ^etfBnlic^feit itatt J^aften nun bie gegen^
f&$tid^en 3&Qt an gtoflen 3been unb {tub {te ein jiebet t)oS^
ft&ftig entoitfelt; fi> f))tid|t man tton einet gtoflen ^etfBn^
lic^feit Unb f o ifl ed audi an etflet ®teEe bet S3 e 1 1 u ft
tintx gtoflen ^etfSnU(^!eit, ben toit mit
92 i e $ f (^ e d 3:ob ju bettauetn ^aBen:
„S(^oVt unb ^ed^t unb ttbertoinber,
@le gcftcl^'n ju jebet 8^^*:
^dd^fted ®md bet (Srbenfinber
@ci nut bie «Pcrf5nncft!dt."
(Sin 92a(^tuf; bet bem ganjen 92ie$f(^e Q&Xtt,
^tte alfo t)ot aOem bad Sitb biefet eigenattigen unb ge^
7
— 98
UKittigen ^erf&nlid|fett ju umxti^tn unb i)on ben jorten unb
t)er6or8ettett JBttcn burd| oDc S^ifc^cttftufen l^inburc^ Bi*
ju ben glutooQen unb gt&njenben l^eraudsuarbeiten. Dad
muflte leuc^ten unb flamnten bid in bie tiefflen ©c^tten
l^inein. (Sx Ijottt jtd| in ben Urgtunb ber itnannttn @egen^
fMnbe ju t)ertiefen unb taflenb ju yyttftcijtn, toit in einer
etlBfungdbebflrftigen fflatnx tin beftimmtet 3nflanb fein ge^
rabe* ©egenteil at* Sbeal erfel^nt, toit SBBeid^l^eit nad|
©trenge; (Siftottt naij Seid^te^ menfcE|l{d|e @iite nac^ „iitu
lic^er ©odl^eit", ^r&mmigfeit nad| ^ntflStterung unb ein ge^
brod^ener 2BiQe nad| Sebendbejal^ung br&ngt (bei <S ij op tn^
leaner toax ti umgefcl^rt); toit bet fiber fic^ J^inaud^*
fhrebenbe audi fiber bad, tt)ad bie SEBelt feine Sugenben
nennt, nod| l^inaudfhrebt, unb ber SBBelt bamit teite uxtotxif
ftdnblidi^ teild i)txai)tlii) tt)irb ; unb bann noi) bad (Si)toittf
rigfte : ob unb inn)iett)eit nm bie in ^ontrafl ium Untergrunb
ber ^erfBntid|feit entftanbenen Sbeate fic^ tt)irIUd| nod) tint
Hxt ^on Oberfc^ic^t in ^fi^len unb SoQen bei 92 i e $ f (^ e
friflaOiftert Ijat; ob unb inn)ien)eit er tt)irHi<^ nod^ ber
tac^enbe^ ber tanjenbe/ ber l^arte ©eifl gen)i)rben ift SOSeiter
l^atte tin @ebenfblatt/ bad an 9lie^f(^e bem ?Oitn\i)tn
nid|t t)orfibergel^t, ber innerlid^en SEBirfung Sufferer ?ebend«»
fd^icffale nac^jufj)firen, bebeute biefelbe nun &ttoinn ober
Serluft im ©efamtfa^ital ber ^erf 6nti(i^f eit ; ed f^atte ju
unterfuAen, intt)iett)eit oitUtii^t ber 2)rudf ber ^flid^ten in
einer frfil^en ^rofeffur auf ben jugenblid^en ©c^uttem ju fe^r
laftete, S3erf(i^iebungen unb S3erf(i^ranfungen in ben @c^tt)er^
Qttoiijttn bed ^erfontid^en Snnenlebend l^ert)orrufenb, t)or
attent aber, toit bie ^©temenfreuubfc^aft" wit 9ti(i^arb
9B a g n e r unb il^r tragifc^er ©ruc^ — ber eigentlic^ ^erfon^
lidft ?ebendinl^alt 3Iie$fc^ed — erfl burc^ begeifterten
3ufamntenfd|Iuf[, bann burd| innere Sereinfamung feine
— 99 —
©eifte^fr&fte nac^ entgegengefe^ten fXic^tungen gefieigert^
oter ciuc^ fceibemal einfeitifl ftberfj)annt ijobtn* — 2(uf fotc^e
uttb al^nlid^e ^agen barf je^t nut ^inflcwiefen wetben —
fur i^re ?5funfl ifl i^ict nic^t ber fDtt. Hn biefer ©teKe
mn^ ed ftd^ um eine SGBfitbigung bed ^J^ilofD^l^en
3l{e$fd|e, nod| jhengct bet ^l^ilofD-^l^ieSRie^fd^e*
i^anbeltu
Die @(i^tt)terigfett bet 3(ufgabe 6ei biefem t)etfonIt(^fien
itttb fttfcjefttoften aHet Denfet toitb niemanb fcefheitetu 2)et
innige Sufatnmeni^ang t)on 92 i e ^ f (^ e d 3:i^ei)temen mit
bem 903unf(^en unb J^offen^ ben Sntjudfungen unb (SnU
taufd^ungen il^ted SSetffitibetd ifl oft genug Betont tt)i)tben.
tfiUe l^iet SEBetf unb STOenfc^ t)on einanbet ttennen, tt)o fceibe
unttennbat t)ettt)ad|fen ftnb? ®ttoi^ ifl bie* flbetwud^etn
lei ^etfonlic^en in92ie$f(i^e^ SGBeltanfd^auung ein tiefet
Oc^abe, unb SBBal^tl^eit unb SEBett betfelfcen tt)etben babutc^
^iftott gettoffen* 3fl3iie$fc^e^ ^l^ilofD^l^ie au(i^ nic^t
tin d^aotifc^ed 9)7eet tooQcnitt ©tintmungdetguffe^ toit
SWanc^ tt)oIIen^ fo ifl fie boij jtt)eifel*ol^ne in etflet ?inie ein
SRiebetfd^Iag geful^I*maf[iget @tle6niffe»
Tlbtt l^iet teift aud| \ijon bie etfle g^^uii^t il^tet ©eifte^atbeit.
SQad tt)it n)if[en^ tt)u{[te 9lie$f(i^e au(i^. @t n)at ein
©elbftfceDfcac^tet unb ©elbfletgtunbet tt)ie lein jweiten ^lat
l^at et ben Dtt etfannt^ tt)i) bie @ntflel^ungdquellen feinet
eigenen ©ebanfen ftoffen, unb butc^ Xnalogie beutete et jebe
^iIofoj)l^ie ani ben tiefflen Snftinften, bem ©eful^tes^ unb
SQiQendleben bed ))I)iIofo))^ietenben @u6je{td. Dad ift ein
@efid|t*j)unft, bet fid| butd| aHe ©c^tiften l^inbut(i^jiel^t
unb im ^^toMem bed ©oltated" (®6$enbammetung)
feinen augefj)i$teflen Xudbtud etfa^ten l^at ©id^etlic^ ijat
9He$f(^e ben 3(nteil t)i)n ®eful)l unb 9BiIIen an bet
pilHe\tpmiitn @9flembitbung ju audfci^Iie^tid^ gefa{[t unb
— 100 —
baburdi in aU ben %&Utn u6erfd|&$t^ in benen bit uftet^
benfenbe Semnnft fc^on t)on ftd| and ben ®(^tt)et))unlt be^
IjaupMt ebet bod| ben genannten @influffen gegenfiber aid*
tt)irlfamed ^orteltit) aufgetreten ifi; abet et l^at nni gerabe
butd^ bied itberflarle ^tonen unb aQju fefte Unterffareic^en
e i n e r ®eite an ber ))]^iIi>fo))]^if(:^en ^obuftion ben ^lid
fur bie yf^d^ologifdien @ntfiel^ungd6ebtngungen ber ein^
jelnen Qp^eme gefc^&rft; tott ijitt un6efangen ))ruft/ fann
SRie^fd^ed forbemben @tnflufl (mag er nun genannt
Dber niijt genannt tDerben) baran tdtnncn, ba{[ in ber ®t^
f(^i(^te ber ^^i{ofo))^ie bie l^ifiorifc^fritifdie STtet^obe ft^
jufei^enbd ju einer ^ifiorif(^t)f|^(:^eIi>gifd|i4ritifd|en SO^et^obe
audtt)&d|fi. SGBieberum alfi> mn^U tin SRac^ruf an ben
ganjen 92ie$fd|e bad Serf l^ier and ben ©runbjfigen
ber fc^affenben ^erfonlidifeit^ feine ^l^ilofi)))l^ie aid innerfled
<SrIe6nid ju t)erfle^en fud^en. 903ie fd|tt)ierig bad i% ftel^t
jeber/ ber bie jal^IIofen Semul^ungen auf biefem ^unft
einigerma{[en fennt (Sd bebfirfte fc^on tiner ^eber^ tt)ie
biejenige @ m e r f o n d ^ um ein fold^ed problem mit ®IM
in Xngriff ju nel^men. Btoi\6)tn „^Iato bem ^i^ilos^
iopiitn'*, ^®tt)ebenborg bem aW^^fHler'', ^STODUtaigne
bem (SUptittx*' Ij&ttt aud^ ^ie^fd^e ber 9ti>man^
tiler" unter ben „9lej)rfifentanten ber STOeufd^l^eit'' feine
geeignete ®teQe gefunben*
Hitx ni(t)t nur t)on il^rer 3(bleitung aui bem ptxiin^
lichen DueQgrunbe^ aud^ t)on ber @r&rterung ganjer 3:eile
ber ^l^ili)fi)t)l^ie £R i e $ f (^ e d muf[en tt)ir abfel^en. X)ad^
Sntereffe biefer ©IStter ift auf ben tt)ijfenfd|aftli(^en 3:eil
berfelben gerid^tet. 2)amit aber — ba{[ ed gleid^ l^eraud^
gefagt tottbt — auf ben geringflen Ztit ®rof[e unb tcidi^
tige^ ja bie tt)i(^tigflen S)7omente biefed SBBeltbilbed treten
baburdi in ben J^intergrunb : ber reIigi&d<'at)i)flotif(^e, ber
» • • »
• • • •• «»" ■,
— 101'.
fulturteformatorifd^e, ber funfHerif(j^««j)oetifcl^e 3ug* Sti i^nen
mtd^ Itegt bie @inl^eit fur bie entgegengefe|ten @ n t tt) i (f ^
(un9*>)]^afcn feinet ^l^ilofo^^te, beten Sibetf^tud^e
bie ^itif eifrig l^erDorgefel^rt, et felbfl ticfjtnnig gebeutet
l^at @inen ernfUid^ umftrittenen ^oflen (el^aut^tet Don il^nen
nur bet reUfltdgj^a^ofloIifd^e Sl^arafter* SBie? —
fcei Sltelfd^e, bet bie Selt H* in bie Detflerfteflen galten
l^inein entgStterte, fann etnfllid^ Don fReligion gef^tod^en
tt)etben? Unb bocj^ — Slielfd^e ^tebigte feine
atl^eiflifd^en ?el^ten l^iet mit betfelben einbtinglid^en Sttnig^
feit, bott mit bet gleid^en @Iut be* %anatiimu^, mie tttoa
^aical obet ^ietfegaatb bai Sl^tiflentum* 'Xui)
iijm toax jene Sel^te innetfle J^etjen^angelegeni^eit, ti ^ing
fflt il^n bai JJeil feinet ©eele, bet STOenfd^l^eit, bet ®elt an
betfelben; unb toit ^a^cal unb ^ietlegaatb ifl
aud^ 91 i e I f d^ e ein STOatt^tet feinet Seltanfd^auung ge^?
tootben* ®ie nun biefet ^l^ilofo^l^ie ein teligiBd^^oflo^
(ifd^et ©etuf innewol^nt, tt)eil il^t Utl^ebet in bet eigenen
©teHung ju feinet Sel^te unb in beten SSetfilnbigung eine
®effl^teintenfitat unb ©efiil^tefatbung Dettat, weld^e toit
fonfl nut an teligiSfen J^etoen beoba^ten, fo ifl aud^ il^te
SSJitfung Don gleid^et 2Ctt ; jumal f ut junge ©emiitet ifl bet
^3<ttatl^uflta'' ein ©ud^ innetet @ttt)ecfung gett)otben* 2Cbet
fo felbfteetflanblid^ e* nun eigentlid^ ifl, ba$ Don bet teli^
giSfen ©ttSmung in einet fold^en ^l^ilofo^l^ie nut bet %etm,
nid^t bent Sni^alte nad^, nut ^f^d^ologifd^, nid^t f^flematifd^
gef^)tod^en tt)etben fann, tttoa im ©inne bed 2Cudf^tud^d Don
©ottftieb Pellet: ^.ein leibenfd^aftlid^et iithijahtt
&ottti unb ein leibenfd^aftlid^et ?eugnet jdgen im ®tunbe
an bemfelben SBagen, Don bem bet eine ebenfowenig lo*^
fommen fSnne, ali bet anbete" — man begegnet bod^ immet
ttrfebet ©timmen, bie in 9lebe unb ©d^tift 31 i e | f d^ e nut
• » • *
• * • • • .
• ^
' » . »
* ' ^ ' - — T ,102 —
• * •••>,,
ote einen t)mrtten Sl^eologen unb unglu<Mi(i^en ?icbl^aber
be^ Sl^riftentumd l^injufteQen trad^ten. @^ DetMetet jeboc^
auf« fflaiibxMUiiitt bit !Reintid|feit be« ^inteQeftueaen ®e^
toiffend", tt)elcl^ed gerabe 91 i c | f (ij e auf bic fcinflen 56ne
objuftimmen und gelel^rt Ijabtn foUte, eine fubieftit)c Set^ '
tt)anbtf(j^aft, bie ium befferen Serftanbnid cine* fd^wietigen
feelifd^cn Satbeflanbc* bienen mi(SiU, bux6) fKUfd^weigenbe
Umbeutung in* Dbjefttee jtd^ in cigener 2CngeIcgenl^cit ju
nu$e }tt madden. 92 i e | f d^ e ift fo n^tnig unb fo t)iet ein
religidfer 2)enfet tt)ie ©runo; fiber il^re ©teHung jum 3n^
l^alt ber fReligion l^aben beibe Scanner leinen 3tt>eifel gelaffen*
2)er lulturreformatorifd^e unb ber aftJ^etifd^e
3ug in bent SBBerfe 9lie|fd^e* finb oft unb eingel^enb
gett)flrbigt tt)orbem 9lie|fd^e ifl ein ^inb feiner 3eit,
tt)ie biefe il^rerfeit* fein ^inb genannt werben barf* 9lid^t
fo fel^r ftnb e* bie gro^en ofonomifd^en unb fojialen ©e^^
tPegungen^ bie il^n (efrud^ten ; e* iflber®timmungd^
gel^alt ber ^ultur au^ bent le^ten £)rittet be*
Sal^rl^unbert* ntit feinen ^olaren ®d^tt>anfungen 3tt)ifd^en
3beali*ntu* unb 9leali*mu*, STO^fliji^ntu* unb ^ojitit)i*s^
rmi, 9laffinentente^ unb 9laiDitat*beburfni*, ^afterfdf|6^^
fung unb Sraftfleigerung, 2)elabenj unb 2Cfjenbenj, ber jtc^
(i* in bie jarteften @d^tt)ingungen unb ®d^tt)e(ungen in
Slie^fd^e* ©d^riften noiberfjjiegelt ; Don il^nen auf ft<^
felbft jururffhal^Ienb ent^fangt er Serfeinerung unb aSer^*
ftarfung jugleid^. 92ur gegen eine einjige Senbenj ber Seit
rid^tet ftd^ 9lie|fd^e* fufturrefortnatorifd^er S5eruf tnit
aHer SGBud^t: gegen bie bei^aglid^e ©attl^eit be* ©ilbung**^
V^l^ilifter** ®o fontntt 91 i e § f d^ e , ber 3eitgema$e, baju^.
^Unjeitgema^e ©etrad^tungen" ju fd^reiben*
fliber bie l^ol^e funflferifc^e ©ebeutung 9He;§fd^e*,
bie @Iut feiner ©ilber, ben Sxtuber feiner ©jjrad^e, bie
— 103 —
tli^t1imi\(t)t SRetobil bet 2>ittii>n fyetrfd^t Sinigleit £)a$ tin
Scil ber ScitatJ^uflto^fReben unb bie 2){on9fo^^l)itl^9rambcn
jutn <S(t)bnittn gel^&ren/ ma^ bie beutfd^e Siteratur (e{t|t^
teugnet nool^I niemanb mtijx ; e(enfi)tt)emg/ bafi 92 i e | f d^ e
feiner ^ofa eine 2Ctt«bturf«fa]^i9feit in Mite unb ffiarme
ju geben Derftanb, n?ie jwifd^en il^m unb @oetl^e nut
©d^o^enl^auer.
SGBo hltiht nun in biefer refotmatorifd^en unb funffc^
lerifd^en ^I>iIofo>)l>ie nod| ?Haum fflr bie SBiff enf(i^af t?
SBol^renb bei Haf jtf(i^en 2)enf em, tt)ie ^Iato,@»)inoja
ober ^ a n t , bod SBeltbilb auf feinen ^fil^e^unften in eine
bet Steligion obet ^unft t)ettt)anbte ©ettad^tung^weife tiw
ntitnbet, e^ (i^ ju biefet @^i|e abet bod^ int ganjen an
I«>8if<^ gefd^Ioffenen ©ebanfenteil^en l^inauffiii^tt, ttagen bei
92 i e I f d^ e fd^on bie ^unbamente eine aftl^etifd^e $&t(ung.
2)ie Jeile, in benen 9lie|fd^e fotfd^t, metl^obifd^ be^?
ehdijttt unb ani ^eobad^tungen @d^Iitf[e jiel^t, @d^titt fut
©d^titt t)otge]^t unb l^intet bem DbieftiD^ unb 2CIlgem:einj^
gultigen ba* ©ubjeftitM unb SnbiDibueDgilltige jutucftteten
l&^t, futs, tt)o et Siffenfd^aft tteibt, jtnb an 3nl)alt, Um^
fang unb @tttag bie getingften. Dabutd^ ifl bad @Ieid^:^
gett)id^t in feinet ^l^ilofo^l^ie gefl6tt unb unfete logifd^«*
tt)i|fenfd^aftlid^en ©ebiitfniffe lommen ju futj* SDBol^I Ijot
aud^ 91 i e I f d^ e eine 3eit gel^abt (in bet jtt)eiten ^etiobe
feine* ©d^affend), in bet et ^.ben guten ®itten jut JJeHig*^
feit unb SSetnunft" unb ^.ben l^atten Satfad^enjinn" iiber
TlUti flettt unb an bem fatten Stunf bet ©iffenfd^aft feinea
btennenben ©tfenntnidbutft ju flitten l^offte; bod^ an bie
©teDe nud^tetnet gotfd^ung ttitt afebalb — bie2C»)otl^eofe
be« niid^tetnen gotfd^et** 2Cbet ©eiflet tt)ie 9lie|fd^e
finb teid^ — fie bauen nid^t nut auf il^tem eigenften @ebiete ;
fie noetfen — toit Satatl^ufhra f^tid^t — aud^ bet SBi|fen*^
— 104 —
f(i^aft gntd^tfdmet ju, unb biefe toitb tiDd^ lange ju arbeiten
^aben, bii {te biefelben ^su ^om Ilein getnal^Ien unb tt)eif en
©taub barau* gewacj^t Ijaf*. 2CIlerbin9« tt){rb man fiber bie
©tettung bed wiffenfd^aftl^en Ztili in ber ^l^tIofo»)l^ie
dlie^fd^ed ntit feinent enbgultigen Urteil wi) sutfid^
l^alten wuffen, bid ber ^orl^anbene ©toff aui ber ^Uw^
mertung" t)er6ffentli(i|t tt)orben ift ®em ein @inbU(f in
bad a»anuffri|)t DergSnnt gewefen ifl, ber wirb ben Sinbrurf
er^alten l^aben, aid ob Slielfd^e l^ier tt)eit objeftiDer,
niet^obif(i^er unb f^fteniatifcj^er Derfal^ren fei, aid in feinen
tibrigen SBerfen*
Slielfd^ed Serbienfl um bie tt)if f enf d^af t«*
lid^e ^l^iIofo»)l^ie — fott)eit ed ft(j^ fd^on je|t er**
meffen la^t — ifl ein breif ad^ed: fte enn)f&ngt Don i^m
ntut ^robleme, geifteoll^ ?6fungdt)erfu(l^e unb tin reid^ed
SD^aterial an Sinjelbeobad^tungen. Si^ren «Oaut)tgett)inn toixb
fie and ben ^roblemftellungen jiel^en^ Siie^fd^e
f)at einen ©lirf filr bad gragwurbige in 2IIlem, tt)ie Reiner
Dor iiim. Unb er fjat tt)ie fein 2Inberer bie @abe, aud^ bad
Untergriinbige unb bad Unaudf))red^bare ntit bent 92e| bed
f^rad^Iid^en ^udbrucfd unfel^Ibar einjufangen unb and ?id^t
JU jiel^en* ®o ifl er ber gro^e ^roblemfletter ber ntutn 3eit
getDDrben* ^ier toixb bie Sffiiffenfd^aft nod^ ntand^e ^agen
l^injufflgen fSnnen — fd^arfer jjr&jifieren toixb fie bie t)on
9He$fd^e gefieQten taunt. So er aber SSfungen
gibt, ifl bie flbemal^nte feined (Srbed eine fd^tt)erere 3(ufgabe.
Slur felten tt)irb Don einer 2Ineignung int ©inne einer un^
bebingten 3uflitntnung bie ?Hebe fein bilrfem 2tber feine
Sl^efen totxbtn aid J^^^ot^efen auf ntand^en ®ebieten nod^
ber fontntenben gelel^rten gorfd^ung ben ®eg erleud^ten;
man toixb Derfud^en, in i^rent ?id^t f^flentatifd^ unb ntetl^o^
bifd^ ben Satfad^enbeflanb ju gru^^ieren, unb Don bent 2Iud^
— 105 —
foS biefe^ SSerfud^^z ber nei) mand^e mul^felige Sinjelorbeit
ouf lange Sett befd^&ftigen mai^ toitb ti ab^&ngen^ cb ben
Tlnttooxttn 3i i e |f d^ e d tin S^nlid^er ®ett beijutegen ifl,
tt)ie feinen ^agen. Da^ reid^e 9)7atmal an (S initio
becbad^tungen abet, ba^ 92ie|fd^e l^interlaffen l^at,
unb Don bent nod^ reid^e @d^a|e in feinen unDerSffentlid^ten
Slotijbud^em Derborgen liegcn, bleibt aHejeit ftir ben ^f^d^o^
logen, ben (Stijittx, Sfllietifer, ^Itnrl^ifloriler unb fHeligiond^
pljiU^epljtn eine ^unbgrube anregenber unb befrud^tenber^
Don il^rent Derfd^toenberifd^en ©d^b^fer junt Seit nod^ ganj
unau^genu|ter 3been.
9)2 i e $ f d^ e Ijat jutn erftenntal in Deutfd^Ianb ntit ber
Qbertragung be^ D a ru) i n fd^en @DoIutioni^ntud auf ben
©oben ber ©eifle^wftffenfd^aften @rnfl gentad^t 2)er
©runbgebanfe ber ^l^ilofo^l^ie 9lie|fd^ed ifl balder, Don
ber tt)iffenfd^aftlid|en ©eite gef a^t, ber biologifd^e^
£tberaS fragt unb forfd^t er nad^ ben ©ejiel^ungen ber eln^
aelnen ©ebiete junt ?eben* ©eine biologifd^e @rlennt**
ni^t^eorie, toetd^e aui ber objeftiDen unb nitd^temen
Darftettung aui ben gragntenten jur ^^Unttoertung" jienttid)
Dottflanbig ju erfel^en ift Ctjm tt)irb bie beDorfte^enbe S3er««
bffentlid^ung Demtutlid^ bebeutfatne 5lorrefturen an bent
tSilbe^ bad ftd^ bie Siffenfd^aft Don 92 i e ^ f d^ e ju madden
^flegt, bett)irf en), fragt nid^t : toa^ ift toal^r? f onbem : toai
ntufi aui ben Sebendbebingungen l^eraud nottoenbig aid
toal^r erfd^einen? ©ittb nii)t getoiffe Orunbirrtiinter uni
^eiuDerleibt", tt)eil ber ®Iaube an fte attein arter^altenb
unb lebenfbrbemb ifl? ©egriffe toit bie ber I)ingUd|feit,
ber ©ubflanj, ber ©leid^l^eit ufto* jtnb fold^e SSorftettungen,
bie barunt nod| nid^t tt)al^r {tub, tt)eil bai Seben an i^nen
l^&ngt ^Senn toir aUti aiotwenbige" — fd^reibt
91 i e I f d^ e einntat — ^.in unferer je^igen 2)enftt)!eife feffc^
— 106 —
fletten, fo Ijahtn tt)ir nittiti fur ,bo« SBBal)re an jic^* benolefen,
fottbem nur ,ba^ SDBalyre fur un**, ba« I)ei$t \>ai Dafein^
un««*@rm68li(i|cnbe auf @runb ber @rfal)rutt9 — unb ber
^t>it^ ifl fo alt, ba$ Umbenfcn unmogUd) ifL 2CHc«
a priori gclyort l)ierl)er/ ®o bilben bie ^in8li)iett ber
menf(i^ti(l^ett ^rfenntni* bei 31 i c | f d^ c ben 2Cu^brtt(! einer
biologifd^en SRotwcnbigfeit ; hti ^nmt fEnb fie ber 2Cu*»
bruc! eitte« »)f9dn)lo9if(i|ett, hti S^ant eine* togifdJiett
3tt)an9e«* Der @ejt(i|t^^unft 91 i e $ f (i| e « tt)irb neben ben
beiben anberen fein Sted^t bel^au^ten*
2Cber bie breitefle SDBu(i|t unb bie feinfle ©d|&rfe feine«
Denlen^ iiat 3?ie|f(i|e auf bie a»oral^I)iI«>f ^>*>M^
t)ertt)anbt Jjier fhrSwen il^w bie bioIo9if(i^en Sbeen Don
alien ©eiten ju* Die Zljtoxit ber ftttlidJien Serte ifl fein
eigentlic^d Jl^ema* SBBie * a n t Don ftd^ fagte, baf er bai
©(j^irffal ijaht, in bie ^ttaplj^fxt Derliebt ju fein, unb fie
bo(^ jerftBren mu^te, fo I)at 91 i e ^ f d^ e mit feinem ganjen
J^erjen an ben fittlid^en SDBerten gel^angen, beren fritifd^e
Serftfirung er bod^ DoHjog* SDBenn tt)ir l^eute in ber wiffen?
fd^afttidien (Stljit Don einent Sert^ unb ©d^a^ung^^roblent,
Don ber ^f^dJjoIogie ber SDBertgefiiI)le, Don Sffiertwanblung
unb Umnoertung ali Don ben wid^tigften Unterfud^ung*^
objeften biefer Difji»)ttn f^red^en, fo foDten tt)ir, toai bod^
fo l^Sufig nid^t gefd^iel^t, ftet^ be* SWanne* gebenfen, ber bie
gro^en gragejeid^en l^ier an bie red^ten ©tetten geriidt ijot.
92 i e $ f d^ e ijat tt>eber aU ber Sinjige nod^ at* ber (Srfle
biefe ^agen bel^anbelt, aber er ijat fie mit einer (Sinbring^?
tid^feit gefleQt unb mit einer ©rofljugigfeit beanttt)ortet, ba{f
jie bem tt)i|fenfd|aftKd^en ®ett)i|fen ber 3eit aU unDerau^er^
lid^e 2Cufgabe eingegraben ftnb* SBBer ba* bejweifelt, braud^t
nur bie moral^l^ilofo^l^ifdie Siteratur (unb jtt)iar bie wiffen^
fd^aftUc^e) baraufl^in burd^jufel^en, tt)eld^e SloDe bie ge^
— 107 —
nonnten ^egtif f e t)OY unb nad^ bem 3(uftteten 9lie$f(i^e4
in berfelfcen f^)ielen* — 2)tei mcnttmentale ^xa^tn uvs^
^panntxi 6ei 9t i e $ f d^ e bad ©ebiet bet @ittentel^re : todijt
@iittt)i(IIitn0 l^aben bie et^ifd^en Serte feit intern Utf))ntng
bii l^eute/ ben )en)eiligen Sebendbebingnngen gem&f/ burc^
gema(i^t? 3n todiftm @tabium befinben jte fld^ in nnfercr
3eit? 3tt totl6)tn ntntn Bielen br&ngen fie ^in? Die jtul^n^f
^eit ber 9lie$f (i^efdyen ?6fttngen ifl belannt S^ten
9Bert toitb man fo cber fc abfd^&len^ Unbefhreitbor abet ifl
bie ©ebeutung il^rer grcfen Sotarbeiten : bie Sfnalpfe ber
nt0ralif(i)en 3nfHnfte bid in bie feinfien @(i^tt)ebttngen bed
fittlidien ©ett)uftf eind, bie ^fpd^oUgie ber Sert**
g e f il I) I e im 3nbit)ibunm unb in ben SWaffen* SWit biefen
Unterfud^ungen rudt 3iie$f(i^e in ber ^l^iIofo»)]^iej^
gefd^id^te ebenbnrtig an bie ©eite ber groflen franjoftfd^en
Stenaiffance^l^ibfc^l^en SWontaigne, Sl^arron, 8a
9to(^efcttcanIb/ ^adcal.
dlei) Diel bliebe iiber ben Siclogidmud 92 i e $ f (^ e d
jn fagen iibrig : ilber feine 3(uff affung in ber S fl ^ e t i f
Don ber tebenerl^b^enben 3(ufgabe ber ^nnfl, iiber ben bio«?
logifd^en S^arafter felbfl feiner a»eta»)l^9fif,ber ?el)re
t)on ber ^ett)igen ©ieberfunft", bie uni erft jiingfl ani arger
@ntfleHung in il^rer w'a^ren ©eflatt Don berufener ©ette ifl
auf gejeigt tt)orben ; aber ber fHaum gebietet und einju^alten.
®ad fd^on am Xnfang gefagt tt)orben, fei jum ©d^tujfe
nod^ einmal betont : ber tt)iffenf(l^aftli(^e 3:eil ifl ber geringfle
an ber ^^ilof ojj^ie 31 i e | f d^ e d* 3^r @d^tt)ergett)id^t liegt
in ber 2Cbfid^t : bie STOenfd^^eit jn einer freieren nnb fii^neren
?ebendrid|tung jn erjiel^en* 3fl ber ^l^ilofo^^ nad^ ^ a n t
ber ?e^rer bed Sbeald, fo ifl and^ 3i i e |f d^ e ein ^^ilo**
fo^l^ in biefer l^Sd^flen 93ebentnng bed Sorted. ®ud^t man
ftd^ an ben SSorbilbern^ toiz fie anbere Denfer aufgefleKt^
— 108 —
fiber bie 95ebetttitng bed 92ie$f (^efc^ett 3beaB iutred^t^
aitfinben/ f o f oSett bent ftunbigen gle{(i^ ©d^o^en^auet
itnb ®pinoia eitu Wtit (Sijeptnliantx fh^t
92ie$f (i^e^ attc^ in ber 3eit ber Serlengnnng @(!^ot)en^
1^ a n e t d / anf DoInntorifUfd^ent 95oben : ber SBiDe ifl bod
SBefen ber Selt, bed S){enf(^en^ bed Sebend. Wtit @)){no3a
bejal^t er 92atur^ itbtn unb 9tottt)enbig{e{t 3(6er tt)&^renb
^pinoia biefe Sebendbejol^nng ntit inteDeftnaliftifd^er
®mnbtenben}/ @(^o))en]^auerbie 2e6endt>emeinun0 ntit
Dclnntariftifc^er ©mnbtenbenj Derffinben/ tritt 92 i e $ f (^ e
ffir bie Sebendbejial^nng anf Dclnntoriftifd^ent 95oben tiru
Dentgem&f tDirb jeber biefer fR&nner ium itfjttt tinti
nenen 3beaB: ®))inc}a fieDt aid SScrbilb l^in ben
SBeifen, ^ijcptnfjautt ben J^eiligen unb ^riebric^
Slie$f(i^e — ben^elben. Damit rftcft er ein in bie
Stei^e jener fR&nner^ tDeld^e bod iant, bent f!e angeJ^ftren^
unb bod ift bie Selt^ mit @tol3 su ifyren ®ro$en a&^It
unfetcr 3eit
SBBie man aai) uber bie Sebeutung 9Zie|f^^ an ftd^
benfen ntag : uber ben SBa^tl^eitdge^alt feinet 3:^efen/ fiber
ben <Si)inijtxt^tottt feiner jtunftoerfe/ fiber bie Driginalitat
feiner Sbeen, fiber bie Sixa^t feiner ^erfSnlid^feit, eh man
ilfn Ijitx in ben ^ixnmtl tttftit cber in bie ^iUt ^ttbammt,
ober bie mittlere Sinie befolgt — eined lann lein ©e^
fonnener unb SRebKc^er me^r bejheiten: ba$ ber @influ$
biefed 9)7anne^ auf bie ^ultur ber Ie|ten jwanjig "^alfxt
ein ganj erl^eblid^er gewefen ifl, unb ba$ ein rafd^ed ober
plbi^lid^i 2CbMingen biefer ©inwirfung ffir bie ncW^fte 3u^
funft nic^t fo balb ju erwarten fttijt Db man biefen @in*»
flufl bebauerlid^ ober erfrenlic^^ nfi^Iid^ cber fd^&blid^ finbet/
ifl eine anbere ©ad^e; ba^ er beflel^t, Dermag nur ein i)on
SRatur fhtm^^fer ®inn/ Dermag nur bett>uflte ober unbenmflte
^arteilid^feit ju leugnen. Unb l^ier ^aben bie ©tral^IeU; bie
t>on bem Sid^te SRie^fd^ed au^gel^en^ ebenfo in bie Seite toit
in bie 2;iefe geleud^tet
Die ^eri^l^erie feined ©annfreifed ifl eine ge«*
n)altige. DafI bie junftmSflige $i)iIofo^^ie; bie 92ie$fd^e fo
lange glaubte ignorieren }u f^nnen, i^n l^eute ium @egen;^
ftanb eingel^enber Unterfud^ung mad^t, ifl felbflt)erfl&nblid^*
3n ber ^.©efd^id^te ber ^l^itofo^j^ie" Don ^einje**
Ueberweg tt)irb 3iie|f(^e 1888 mit ein ^^aar 3eilen ab^
getan/ 1897 mit ©timer jufammen auf Diereinl^alb ©eiten
bel^anbelt, 1902 er^SIt er feinen eigenen 2Cbfd^nitt unb neben
— 112 —
SBiG^elm Sttnbt unter ben mcbemen Denfem ben nntfong^
rei(i^flen I ^ur bie jdngete feneration ifi 92{e|f(i^e ein be^
Ikhtti Zijtma t>cn X)i)ftcrbif[ertationen getDcrbem 93on ben
^anjeln nnfter jtitd^en ^erab tDirb feine Sel^re niiit nut
hti&mp^, fonbetn aud^ itpxtbiit, toit bie ^Sarat^nflrcu
ptibiittn" bti ^^roteflantifd^en garter* jtaltl^off be*?
jengen. fliolU\i)uUti)xtt laffen ftd^ in il^ren ^etienlntfen
fiber bie ^l^iIcfo))l^ie Stie^fd^ed SSortrag IjalUtu 3n ben @(u
Ion« ber ®efellf(^aft fyat 92ie$f(i^e aSni&I^Ii(i^ bie ©telle ^on
^opttOiautt eingenomnten. Der Sorotl^uflra^ gett)i$ fein
Ieid)t juganglid^ed 95ttd|/ Sa^It bereitd fiber 60 3(nflagen;
jtDei ^erf(^iebene 3(n4gaben ber gefamntelten Serfe f!nb
feit 1895 erfd^ienen, eine britte ifl im ©rfd^einen begriffen*
Unb biefer pttipfjtxtn fie^t bie 3 e n t r a I e SintDirfnng
nic^t natti. 92ie|f(i^e^ ®ei{l bringt bid ind innerfle a){arf
unferer jhtltnr* 2)ie emfleijlen JtfinfHer ber 3eit ffi^Ien fiif
if^m DertDanbt; Serfe toit ^lingerd ^@^ri{htd im
Dl^mj)", 2) e ]^ m e U ^3tt>ei SRenfdien'', @ t r a n #* Sarcu*
t^nflra^9ni))^cnie ftnb feined ®eifled wU^ ^inntt ber
))clitif(l^en ^ra^id Don ber Sebeutnng ftarl ^riebric^
SRanntannd ffi^Ien bod 93ebfirfni«; f!(^ mit 92ie$f(i|e
audeinanberjufelem Unb neben biefen imnterl^in noif totlt
ftd^tbaren Sirfungen fle^en bie sal^Uofen unfid^tbaren/ in
benen ber ^l^ilcfot)^ ba^ @Iei(l^gett)i(i^t innerlic^ ringenber
SRenf(i^enfeeIen/ unb ni(^t ber fc^Iec^tefien/ fiber ben J^onfen
n)arf ober aufric^tete, too fSlit^iijti Sbeen^ cl^ne baf ntan
ii(j^ biefer ^txtnn^t betDinft ju fein bran(i^t, hoi tiefjle ®erfe>
eni))finben^ ba^ Sebendgeffi^I; ja bie Seben^ffi^mng ber
geiflig l^o(i^fle^enben Jtreife ntitbefHntmen.
^eilid^ gibt d neben aKebent auij ®pmptomt einer
fafl erfd^redenben a){cbemitat/ bie un^ in il^rer Serganglic^
feit unb SHd^tigfeit wieber irre madden fbnnten an einer
— 113 —
bauetttberen ^ulturwirfung bicfc^ STOannc^. SRic^fd^c ijl
Sagc^gro^c, STOobe^l^ilofoj)]^, fcnfatijoncttcr ©d^riftfleKcr gc««
tt)orbctt, beffen ©cbanfcn auf ben ©affcn bcr ©ilbung^^?
^)l^iliflerci triDialificrt, bcffen Sbcatc Sl^caterfturfc unb
tXomanc, bic ijtntt auftaud^cn, tnorgcn Dcrfd^winbcn, auf bic
SJul^nc bringcn; an bcffen 2(nfid|tcn im ^afino, auf bcm
iXcnn^la^, im ©aKfaal gcni^^t toixb, tt)ic an bcm ©eftglafe,
ba^ man babei in ber J^anb ijalt; fur ben jiunge fD^abd^en
fd^tparmen, balb l^immell^ocl^ jiauc^jenb, batb ju Sobc bes*
trubt, in beffen Stamen unreife Siinglinge rol^en Tluiif
fd|tt)eifungen unb ma|[bfer ©elbftitberl^ebung jtc^ ergeben*
2(6er bad jinb nur ©c^aumblafen auf ber Dberflad^e jenet
anberen, tieferen ©tromungen* @ett)i|[: lagen nur fold^e
^u|[erungen i)or, bann fonnten ernftl^afte Scanner getrofl
<xn beren Quelle Doriibergel^en* 2(ber totnn ber Sagedlarm
ber ©enfationen an ftd^ gett)i|[ nid^t bie ©ebeutung Don
feinem (Srreger t)erbiirgt, fo ifl bod^ ber gaK 3lie§fd^e nid^t
ber erfte, in bem ein tt)irflid^ ®xo^tx friioole 2Cudnii$ung ijat
erfal^ren miiffen*
2Cud ber Dertpirrenben ^Mt ber ®chitttf ani ben t)ers«
fd^iebenen oft fo entgegengefe^ten 3[u|[erungen bed aiie^fd^e^
fd^en (Sinfluffed auf unfere ^ultur, t)on benen toir nur ein
ifiaax ©eif^iele erwal^nten, la^m toir atted beifeite, toad nid^t
an bie SBBurjeIn biefed SSerpItniffed greift Slur Slie^fd^ed
©teHung ju ben brei gro|[en ^ulturgetoalten woKen tt)ir
umtei|[en, ju benen bie geiflige enttt)idflung eined SSoKed,
^iner 3eit ftd^ auf gi^felt, jur ?X e I i g i o n , jur © i 1 1 H d^ «*
f e i t unb jur ^nn ft* 2)ie dfonomifd^en, bie ted^nifd^en,
bie ^olitifd^en, bie fojialen Srfd^einungen bagegen, ber un^
entbel^rlid^e Unterbau unb ©oben filr jiene jarteren ©tiiten,
fte fd^eiben ani biefer ©etrad^tung ani. Slie^fd^ed ganj
nad^ innen gerid^teter ©inn flel^t il^nen fremb gegenuber unb
8
— 114 —
tt)0 er ftd^ mtt iJ^nen cinla|[t, ioerrat cr ben 2)ilettanten, bcr
flbcrtreibt unb uberl^aflet Um abet bie bnxi) ben ?Raum
gebctene (Sinfd^ranfung ju DeiDoQftanbigen/ tDoQen tt)ir auc^
ber diet tint Jugenb madden unb aUti 3erfe|enbe, SSetJ^
nelnenbe, Umfturjlerifd^e nur bort ertt)al^nen, mo ti un*»
umganglid^e SSorbebingung ift fur neuen 3Cuf(au^ neue
©ejial^ung unb 2Cnerfennun9* fiber dliti^iijt ben „'XU^
germdmer" Ijat man SRie^fd^e ben ^fabfinber unb ©runb*^
fleinleger ungebu^rtid^ lange flberfel^en* I)ad ift hti ber
gorm: feiner SDBerfe begreiftid^ unb t)erjeil^tt(i^, aber jmanjig
Sal^re nacj^ bem @rfd^etnen ber J^aujJtfd^riften nid^t mel^r
eriaubt Unb fo gel^en toix baran, in gro|[en Umriffen ba*
^ f i t i » e aSerpItni^ ju betra(i^ten, in bem SRie^fd^e jur
?HeIigion, STOoral unb ^unfl geftanben ijat unb in bem biefe
brei ithtn^mai)tt mieberum ju SRie^fc^e ftel^en ober boc^
ioermutlicl^ ftel^en merben.
I.
@^ ifl eine meit t)erbreitete Xnfid^t — bi^ Dor furjem
tt)ar e* bie aHein l^errfd^enbe — , ba^ Slie^fd^e^ einjige S5e^
jiel^ung jur fReligion bie ber erbitterten geinbfd^aft unb
©egnerfd^aft gemefen fei. 5EBer t)on SRie^fd^e nur menig
tt)ei$, tvki^ bei), ba^ er bem Sl^riflentum ben ^ieg bi*
auf* STOeffer erflarte, ba^ er einem feiner ©ud^er ben Sitel
^^SCntid^rifl" gab, t)ieKeid^t aud^, ba$ er fur feine unDerSffent^
lid^te ©iogra^l^ie bie SSielen bla^^l^emifd^ Mingenbe fltber*^
fd^rift „Ecce homo" toaijltt. 5EBer aber tiefer in bai
SBBefenl^afte atter ?HeIigionen ju fel^en lernte unb ani) in
Slie^fc^ed ®erfen nid^t nur aU flud^tiger @aft einfel^rte,
bem tt)irb e^ immer beutUd^er, ba^ biefe ^l^itofojj^ie tljto^
retifd^ ben 23oben filr eine reinere ?HeIigion^auffaffung gej^
— 115 —
cbnet f^at; ba^ SRic^fd^c felbfl cine l^etDortagenb rettgiSfc
^erfonlid^Ieit gewefcn ift, bic pxaftiii) bai auitt>xxttt, toai
il^re innere fllberjeugung toax ; unb enblid^/ ba{[ bet teligicfc
Sinflu^ (cine* SBcrfc* unb feiner felbft bereit* ju fcimcn
beginnt Diefe ^eiftungcn jinb fo gro^, ba$ il^ncn gcgenj^
fiber bet ^ant^f gegen bie Sanbe^^ unb ©taat^religion ali
Don untergeorbneter ©ebeutung fur bie religiSfe 2CftuaIitat
3lie|f(j^e« faft jurucftritt
3c^ Uijauptttt : ba$ Slie^fd^e^ ^l^ilofo^l^ie 1 1) e o r e «?
t i f d^ ben ©oben fiir eine reinere ?ReIigion^auffajfung ge^
ebnet t^abe* ®ie ift bog ju Derflel^en? ^urj gefagt bal^in:
ba$ jie ben ^em ber ?HeIigion befreite t)on aKen untpefent^
liciien Bv^tattn, J^uKen unb ©d^aleU; unb bamit bartat/ bafl^
tDenn and) aU biefe Sutaten morfd^, brud^ig unb unannel^nt^
bar getoorben feien, ber innerfle @el^alt ber ?HeIigion baDon
unberul^rt bteibe* Diefer innerfte @el^att aber ifl fein ©e^^
lenntnid ju einer 2Cnjal^I t)on Dogmen, feine 3uget)brigfeit
JU einer ©emeinbe, fonbem jener innere ©eetenjuftanb, in
bent bie S^rafte unfere^ ©entiitd an bie au^erfte @renje i^rer
felbfl gelangen ; ift bie tpitten^j^ unb geful^tema|[ige ©teHung
be* STOenfd^en ium Sufammenl^ang aKe* ©eienben, jur
Sotatitat bed SBBeltgefd^el^end* Diefe ©teKungnal^me erl^ebt
Slielfd^e jur freieften Zat ber inbiDibuetten ^erfSntid^feit
Tili fold^e mad^t er {te grunbfa^Iid^ unabl^angig Don ber
Drganifation einer S^lrd^e, unabl^Sngig Don ben ?et)ren bed
©tifterd einer l^iflorifd^en, jJOjitiDen Sleligion, unabt^angig
Don bent Dafein eined @otted; unabpngig Don aKgentein^
giiltigen unb Derbinblid^en Enomten. Denn totnn and) bie
Slortnierung unferer intetteftuetten ^afte, SSerflanb unb S3er«»
nunft, furj bie Drganifation bed 5EBa]^r^eitdbett)u|[tfeind,
fiir alle STOenfd^en bie gleid^e ift, unb burd^ bie ©efd^affenl^eit
ber JU erfennenben SBSirflid^feit einbeutig in il^ren Su^e**
8*
— 116 —
rungen beflimmt n)irb^ fo ba{[ bet ifbdjUtx @etbflbe{tnnun((
ber @ine nid^t tttoai fur tooijx ijalttn tann, toai tin ^nberer
aW falfd^ t)ertt)irft, fo bejlel^t bo^ biefe attgemeinmenfci^lid^e
unb buxi) ben @egen{lanb bebingte ©teid^artigfeit fur bie
le^ten Stele ber emotienalen ^unftionen nii)t, unb bai
SOSoDen unb ^ul^ten ifl 3n)ar inbit)ibueD^ aber n)eber
gattung^mafiig nod^ burc^ bad Dbjeft^ gebunben. SOSie tpir
und alfo ben SQeltengrunb and) benfen mogen/ immer !&nnen
toix ilfn ir8enbtt)ie fc e tt) e r t e n , b* 1^* je nad^ ber 3Cnlage
unferer ^erfonli^feit un* iljm t)ertrauen*t)oll l^ingeben ober
un* f^aubemb t)on il^m abtt)enben, freubig feinen ©inn
beforbern ober il^n aU SOBeltt)erneiner ju ftreujen fud^en*
Slie^fd^e felbjl nennt itoax biefe SDBeltbemertung burd^ unfer
gul^len unb SEBoKen ni^t Steligion, fonbem ^l^iIofoj)l^ie ;
ba jebo^ bie ^l^iIofoj)l^ie neitn biefer SDBeItbett)ertun8 auij
SOBelterfenntnid ju treiben l^at, beibe* aber auf gang \>tXff
fd^iebenen ^unftionen unfere* ©eelenleben^ berul^t, alfo
nid^t unmittelbar miteinanber gegeben ifl, ba anbrerfeit^
biefe J^erjendfleKung jum 2)afein ba^ alien Steligionen
attein ©emeinfame ifl unb beren 9tudfgrat bilbet, fo
l^aben tt)ir wol^l ein Ste^t, ju bel^au^ten, ba^ Slie^f^e burd^
bie ©efreiung biefer ©teltungnal^me t)on alien l^ijlorifd^en,
autoritatit)en unb inteKeftueHen ©eflanbteilen eine 55e*«
freiung ber religiofen ©runbflimmung be^ mobernen 2Ren««
fc^en t)olljogen l^abe*
2)er na^jle @^ritt ful^rt toeitex: t)on ber gorm jum
S n l> a 1 1 biefer meligion. SOBie benft fi^ 3Iie|f^e bie ©e^^
fdf>affenl)eit be^ SBBeltjufammen^ang^ unb tt)ie fteKt fl^ fein
SDBiHe JU bem fo bef^affenen SEBeltganjen? S^m ifl, fo
lauft bie ©runblinie feiner 2Reta»)l>^fif, biefe SBelt ni^t ba^
^lant)olle SDBerf eine^ @df>6j)fer^, auf Serniinftigfeit unb
3tt)ecfmaf[igfeit angelegt, nidi)t bad SBerf eined ftttli^en
— 117 —
SEBeltorbner^, ber in ober an^tx ber SBBelt l^auflc — Slie^fd^c
ift rabifaler 3(tl)eifl unb t)cttt)irft ben ©egtiff ®otte« in
jcglid^er ©eftalt — ; au(i> fleigt i^m bie SEBelt nid^t in^
Unenblid^e auf narfi il^r eigenen innett)ol^nenben ©efc^en ju
immcr l^ol^ercn unb l^Bl^eren @nttt)idflung^ftufen, fonbetn
if)m ift bie SBBelt ein ungel^euted <Bpid "don ^raften, t)on
miteinanber tingenben lefeenbigen SBBillen^mad^ten, beren
einjelne (Sru^^ierungen wn @tt)igfeit ju @tt)igfeit tt)ieber^
fel^ren* 2)ie gange anorganifc^e 9latur, Suft, @tbe, SBBaffet,
35etg unb 2:al, ©onne unb STOonb, jie jlnb fo gut tt)ie ^flanje,
2:ier unb 9J?enfd^, 5:)pn innen gefel^en 33etf6tj)etungen be^
SBBitten^ jur STOad^t. Unb ber SBBeItj)toaef[ 6eftef)t in bem
ett)igen ^am^f ber einjelnen SBBitten^elemente, bie ftd^ jeit;*
tt)eife jur gemeinfamen 3(u^6eutung ber anberen ju Drgani^**
mm, tt)ie bie 3eHen jum SSRenfd^enleib, ju Drganifationen,
tt)ie bie STOenfci^en ju SBoHern, jufammenfc^Iief^en. SDBol^l
fleUt ber je^ige 9J?enfd^ nid^t ben ^ol^e^junft in ber ^aijU
organifation ber SWatur bar, unb ilber il^n l^inaud finb ^ol^er^
bilbungen, jinb Obermenfd^en tt)o]^l benfbar, after SSRenfc^
tt)ie Ofeermenfrfi ift in bem unenblid^en 2(6Iauf be^ rollenben
Seitenrabed fc^on unenblid^ oft bagett)efen unb tt)irb nod)
unenblirfi oft tt)ieberfel^ren*
Unb nun tjat ber religiofe SBBille einer fold^en SBBelt
gegeniiber ©teltung ju nel^men, ^on innen l^erau^* I)a
werben bie eingangd extoaijnUn STOoglid^feiten ju SBBirfUdf>^
feiten* 2)enn tt)ir ftel^en nun in ber Zat wx einer bi^ auf^^
aWarf entgotteten SSBelt* Unb bo^ lel)rt 9lie|fdf>e il^r gegen^
liber toeitx ©leid^gultigfeit nod^ SBerneinung* S^nt l^at
(nidf>t mein, nid^t bein, nid^t fein, fonbern) bad Seben ben
I)5df>ften SOBert. Daf bie ^raft unb ^Mt in ber SBBelt tjitjtx
unb l^Bl^er fteige, baf xoix Utou^t bad tun, tt)oju un6ett)u^t
TlUei brangt, bad ift fein grof^ed religi6fed ©efenntnid.
— 118 —
Amor fati, ?iebe jum Unafcwenbfcaren, ijl bie ^ormet
biefer Sofung*
^eilid^, burd^ © e tt) e i f e fann man niemanbem bie
tKnerfennung abbtngeti/ ba{[ biefe Sebendbejal^uns retigiftfed
aSerbtcnfl, il^r ©egcnteil religiJfe ©unbe fei; benn ber SBert
be* ?efcen* toit aUtx SOBert fcetul^t auf inbtoibueHer SEBiHendj^
entfd^eibung ; unb feine tVnerfennung ta{[t ftd^ nid^t er^
3tt>ingen mie bie ^(nerfennung ber Sffiirfti^feit^befd^affen^
l^ett, in beren ©eurteilung bie 2Renf(!^en nnr bort an*«»
cinanber gel^en, tt)o bie S3ettt)idflung be* ©egenflanbe* ben
erfenntni*cn)»)arat ni^t frei fid^ entfalten laf^t aBaI>renb
ber SnteHeft after, je flarer er jt^ att*tt)irft, um fo mel^r
burd^ ben ©toff gebunbene nnb nm fo gleid^artigere Srgefc*
ttiffe erjeugt (unb nur im ©tabium ber Unflarl^eit, in
Srrtum unb Ungett)i|[l^eit, \>on 2Renfci^ ju 2Renfci^ t)ers«
fd^iebene 9tefultate jeitigt), tt)irb ber SDBiHe (ber auf nieberer
©tufe in alien ©ufcjeften jiemlid^ gteidf>gerid^tet ijl), je mel^r
er fid^ auf ji^ felbfl befinnt, um fo ^rfreier" unb t)on ben
3ielen anberer SDBefen in feiner Stid^tung unabl^Sngiger*
aj?an fann alfo au^ filr bie religiBfe SEBetrtett)ertung nidf>t
aUgemein giiltige SSorfd^riften geben, fonbem nur felbfl mit
bem SEBiHen t)orangel^en unb ben SDBiHen 2(nberer in berfetten
?Xid^tung ju biegen fudf>en*
Unb genau l^ier liegt ber 3n)eite bead^ten*n)erte
^unft in 92ie|fd^e* SBerl^altni* jur 9tfligion, ber in bie
grof^e 2)imenjion*fIadf>e fSUt, auf bie aHein toix l^ier ?Xudfs*
jid^t nel^mem Slie^f^e bt\a^ bie ©egabung, aud^ ben
^raftifd^en ©d^ritt felbfl ju t)olljiel^en. @r entwidfelte
nidf>t nur gebanfli^ bie ©efd^affenl^eit be* SEBeltgefe|e* —
t)on il^r ftdf> ein 55ilb ju mat^en ifl SBorbebingung fur jebe
fetbflanbige religiBfe ©teHungnal^me — ; er jerglieberte nid^t
nur SEBefen unb ©ettung unferer l^6df>ften SBBertungen im an^
— 119 —
gegebcnen ©inne, fonbern er touxbt auij, in unferer, tti(!^t
in fciner ®pxa6)t gerebet, ani bem ^l^llofoj)l^en jum ^o«*
pljHtn. 2)ie ©luten, mit benen er ft^ felbfl bem SBett**
ganjen, tt)ie er e« fal^, b* 1^* bem ?eben in bie 2(rme tt)larf,
bie ©efeligungen, bie er bafcei emj)fanb, ber unerbittlid^e
grnfl unb bie in l^artejlen Seiben gejlal^lte Unerf^fttterli(!^s?
feit, mit ber er aU fein Znn auf biefe* SBBeItt)erl^aItni* ein^^
fteUte, bie nieberf^mettembe unb jugleid^ em^orrei|[enbe
SEBud^t, mit ber er in ben 3<itatl^uftra^^rebigten fitr feine
Sel^rcn tt)arb, bai aUti legt 3engni* bafiir ab, ba^ tt)ir in
9lie|fd^e bem ©otte^Ieugner einen l^ert)orragenb religiSfen
59^u*, \>itSitid)t ben religiofen Z'0pni nnferer 3^it jn ers*
blidfen l^aben*
Unb bie ^ulturwirfnng biefer Steligiojitat be*»
ginnt ju feimen* Unfere 3eit bnrd^jiel^t ein religiofed
©el^nen t)on tt)unberbarer ^raft; ein flitted, after Ifti^ti
SSerlangen, bad erft in ber jiingjlen 3eit fi(i> an bie Dter*?
flad^e tt)agt ^reilid^, bie ©el^aglid^en, bie 3(6genu^ten, bie
grobere unb feinere SDBeltli^feit, oh fie nun ate ^farrer t)or
bem 2(ttar jeletrieren ober ate ©fej)tifer miibe bie 3(ci^feln
gudfen, ob jie ate Dj)j)ortuniflen nad^ Comfort, ®ett)inn unb
©tellen jagen, ober in felbjlgefaHiger Sijfenfd^aftlid^feit
9teligiondj)f^d^ologie treiten, bie ^tx\pnxtn t)on biefem
2)range ni^td* 2(6er tt)ie t)ielen unter ben innerli^ fiil^ren^
ben ®eijlem brennt biefe ©el^nfu^t im 55ufen ! SDBo in ber
SEBiffenfd^aft, tt)o in ber ^unfl, tt)o im Seten bie 3iete uter
bie 2(ugen6lidfdinterejfen l^inaudgeworfen tt)erben, ba ent^
bedft man lei^t ben religiofen ^unfen, ber nur bed be«*
freienben SBBinbftof^ed l^arrt, um jidf> ju entflammen; HUtn
t)oran 6ei ber @Iite unferer beutfd^en Sugenb, nid^t ber t)er^
golbeten, after unferer golbenen Sugenb* 2)od^ biefe ©el^n^
fud^t \>txittjTt fl^ ftalb felftjl; benn il^r mangelt ber ©toff,
— 120 —
ben jie \>ttitijxtn tann. fflidjt nur mit bet ^ird^c, and) mlt
bem Snl^alt be« gl^riflentum*, bad biefen fSlamm t)erbient
unb niijt etborgt, l^at bie aWel^rjal^l ber ^freicn ©eifler'' gcs*
bxoijm. I)a bleibt il^nen fflr bad religiftfe Seben nid^td mcl^r
jurudt; fie meinen mit ber Sfblel^nung ber j)ofitit)en ateligion
bie Steligion nbttijanpt t)erIoren ju l^abetu ©o entflel^t and)
unter ben ©ejferen, mit benen aHein tt)ir ed l^ier ju tun
I)a6en, oft eine religiofe ©leid^gultigfeit, nid^t and 2Rangel
an religiofem ©ebiirfnid, fonbem an religiofer © e ;«
f r i e b i g tt n g* 3n ber 3(ufriittlung biefed Snbifferentid**
mud, in ber @ntbinbung jener fd^lummernben religiftfen
^rafte beftel^t bie erfte unb grftf^te ^ u 1 1 u r t a t griebrid^
Slie^fd^ed* dx jeigte und bie 9J?6gIi(i>feit einer 9teIigion
ol^ne ^ultud, ol^ne ^ir^e, ol^ne Sl^riflentum, ol^ne Senfeitd
(im engeren ©inne), ol^ne ®ott; er l^at und eine bad bied«*
feitige Seben bejal^enbe fXeligion ^orgetragen unb t)orgelebt*
Unb l^at er aud^ bie ©innlojtgfeit bed SDBeltgefd^el^end uber^
trieben unb bie ^el^Ier bed Sl^riftentumd burdf> ein S3er«»
grof^erungdglad erblidtt, fo l^at er bod^ gerabe burd^ bie 55e*«
tt)altigung ber ungel^euren @j)annung jwifd^en bem ©lauben
an eine entibealijierte SEBelt unb ber leibenf^aftlid^en Siebe
JU biefer SBBelt, jtt)ifdf>en einer entfd^iebenen SBerwerfung ber
j)ofttit)en 3leligion unb einem ebenfo entf^iebenen ©ebiirfnid
naif religiofer ©etStigung ed audf> bem erflarteflen ^reigeifl
ermoglid^t, Steligion ju l^aben unb bamit unferer ij^^ptx^
fritifdE>en 3eit bad gute ®ett)iffen jur fXeligion juriid^
jugeben*
Unb bad ift nid^t wenig, ed ift fogar unenblidfi »ieL
25ie reUgi6fe ©etatigung ift bie l^od^fle ©etatigung bed
menf^Ud^en ©emiitdlebend unb ba, me immer mel^r er*«
beat, bad ©emitt, b. t). bad SOBiKend;^ unb @efii{)ldleben,
ben fitl^renben Ztil in unferem feelifd^en I)afein bebeutet.
— 121 —
bit Ijbijitt gunftion unfete^ fleiftigcn ?efccnd uberl^aujjt
@ine 3ett unb ein 2Kenfci^enf(i>Iag ber tSufflarung, bet
esprits forts, ber SSetneinung ^eralteter 93orfteIlun8*tt)eifett
lonnte, tt)ie bet ^of[tit)idmu« bed 18* unb 19* Scil^tl^unbertd,
bie Steliflion fur ein Sugenbftabium bed SReufd^engeifled
anfel^en; eine t)ertieftere @injid^t, bie uber blof^e 2(uf**
f I a r u n g l^inaud nad) ^ I a r 1^ e i t ftrebt, geigt, baf[ bie
religiofe gunftion unaudrottfeared QiQmtnm ber 2Kenf(i>en^
gattung bleibt, unb ba^ aUt anberen gunftionen le|ten
(Snbed in fie einmunben. I)en religiofen Drganen bed
mobernen SWenfc^en wieber Suft jum 2(tmen t)erfd^afft ju
l^aben, ift ein SSerbienft, bad unfere 3e.it 9lie$f^e nid^t \)tx^
geffen barf*
@d jinb fd^tt>ere unb ernfle gragen, bie l^ier nur gefteUt,
niijt entfd^ieben tt)erben f onnen : tt)irb aud bem S 1^ r i ft e n ^
turn felber, t)on innen l^eraud, eine ^ollflanbige ?Xeforma<»
tion l^er^orgel^en, bie an ®txoaU ber Umtt)aljung ber ®runb^
tJorfteKungen Sutl^erd Steformation gleic^en unb ben ©ruc^
mit alter SEBelt^erneinung, aHem SDBunberglauben, alien
falfd^en Senfeitdtel^ren, alter Sl^rifludtjergottung tJoHjiel^en
muf^te, um ben religiofen 2:rieb ber 3wfunft im @inflang
mit ber gefliegenen SGBelterfenntnid ju befriebigen? Dber
tt)irb ein neuer religiofer ^erod erftel^en, ber und t)om
gl^riftentum ebenfo befreit tt)ie biefed bie alte SBBelt t)om
Subens^ unb ^eibentum befreite? Dber tt)irb eine gans auf
f[rf| geftettte 9teligiof[tat bed einjelnen of)ne ©tifter, «ult
unb ^ird^e bie ?ofung tt)erben? SGBie bem ani) fei, weld^e
SDBege bie religiofe @nttt)idflung befd^reiten mag : bie ®eflalt
9lie|f^ed tt)irb l^ier tt)ie bort aid ein SSorfam^jfer ber neuen
?el^re unb aid ein @bner il^red SEBeged erfd^einen* fSlii)t aid
bie eined felbftSnbigen fXeligiondgrunberd ; bagegen l^at ^ij
9lie$fd)e fletd gewet^rt. X^ai Ijoljt ©elbflbewuf^tfein biefed
— 122 —
STOanne* fcinen Seitgenoffen ititniiUx ifl bclannt; felne
@l^rfur^t unb Sefd^eibenl^eit bet ibealen ^(ufgaben fennen
nur SEBenige* ^Saratl^uftra ifl nur dn Rxnpptl an ber ©rucfe
jum flbermenfci^en'', lefcn toix in fcinem J5aiH)ttt)erf* Da*
ifl mel^r aB fcefd^eibem ^ein ^iij)j)el unb fein Stlofer,
abet ein l^elbenl^after ©efreier unb ^fabfinber*
n.
Sir fommen ju 9Iie|f^ed fBttijaltmi jur SO^oraL
2(uci^ l^ier l^eben jid^ ate bie namlic^en 9tici^tlinien, bie toix
t)on feiner religiofen StoUe l^er fennen, l^erau* : bie ©eittagc
jur tl^eoretifd^en ^larung bti 2Koralj)rofcIem«, bie j)raftifd^e
^infe^ung feiner ^erfon im Durd^Ieben ber Sel^re, bie burd^
beibe* bebingte 9til(ftt)irhtng auf unfere ^ultur*
SEBa« ifl ftttlid^, tt)a« unfittlid^, tt)ag red^t unb unrec^t,
gut unb fd^Ied^t im ©inne ber ©^riften au* ber ^eriobe
ber Steife? ©el^en toix t)orIaufig t)on jeber ©ingell^eit l^ier
ab unb fragen nur nad^ bem SBefen ber ©ittlid^feit, nid^t
banadf>, toai ftttlid^, fonbem nad^ bem, toai f i 1 1 H (^ ifl,
fo ifl ia befannt, ba|i 9lie|fdf>e bie ii6Iidf>en tSuffaffungeu
t)om ^ern ber Wioxal gu t>emid^ten fu^t, balb burd^ ba*
tt)ud^tige ^atlfoi feiner 2(udfal(e, balb burdf> bie beifenbc
Sauge feined @j)otted, balb bur^ bie fd^neibenbe 2)ialeftif
feiner 2(rgumentationen* SDBer fennte ni^t and) l^ier bie
2:iter: ,,3enfeit« t)on ®ut unb ©ofe'', ^©S^enbammerung
ober tt)'ie man mit bem J^ammer pijilo^opijitxt'' , bie ©ejeid^^
nung ber eigenen ?el^re ate ^Swmorali^mud", bie @]^rens«
rettung be* grauflgen 2(f[afflnentt)al^rfj)ru(^g ^^nid^td ifl wal^r,
ailed ifl erlaubt"? 2(ber tt)ir tt)ollen nidf>t in ber ©turmeds*
na^t biefer ^l^ilofo^l^ie t>txtotiUn, fonbem in beren auf^^
bammembem 2Rorgen, ber iiber ©rabern ber SSergangenl^eit
— 123 —
in J^offnuttgen ber 3ufunft erglfll^t* ^Denn nur tt)o ©raber
finb, ba gi^t ti tSuferflel^unfleru''
Unb fo bcHtint ftd^ nnn anij buxij 92te|f(i^e eine neue
Sfuffaffung t)om SEBefen be* ©ittlid^en an* fSladj ilfx ijl fein
Ding on ftd^ gut obet fd^Ied^t, totTt\>oU ober tt)ertlod, fon^
betn nur in ©ejiel^ung auf einen SBiHen, ber e* erjhefct
ober t)erafcf(i>eut 2C6er nid^t ber gottlid^e SDBiKe, ben e* nic^t
gibt, regttliert bie SOBertrangorbnung, toit in ber alten SBer^^
bienft unb ©iinbenetl^if ; nic^t ein tranf jenbenter SBemunft^
toiUt, eine l^ol^ere Slatur in un« — bad ®ett)iffen in ber
(Spxaijt be* SSoIfe*, ber fategorif^e Sw^eratit) in ber
<Spxaijt ber ^l^iIofoj)l^en — text in ber mobemen ^flici^t^
unb @d^ulbetl)if; fonbern ein ®ut ifl aHe*, tt)a* mein
irbifd^er SEBiHe erjhefct, ein flbel, tt)a* er \>txab\i)tut (nid^t
an fid^, nid^t fitr bid^, aber fitr mid^); l^od^jle* ®ut, toai
er am innerlidf^jlen erftrebt, l^B^fle* ftbel, tt)ia* er am inner^
Ii(!^fl:en t)erabfd^eut* ©ud^t man biefe ©ebanfen uber Slie^fd^e
l^inau* tt>eiteriubitben unb bie allgemeingiittigen/
fott)ie bie im © u b j e f t gelegenen SBBerte ber neuen (Stijit
ju betonen, fo ergeben ftd^ etwa folgenbe ^erfj)efti»en fur
eine geflartere 3(uffaf[ung ber ©ittUd^f eit : 55ei aUtm
we^felnben Snl^alt, ber erftrebt tt)irb, bleibt bie ^orm, b* Ij.
bie ©efe^m5|[igfeit, in ber er erfhebt toirb, juna^fl bie
gleid^e* X>ai liegt baran, ba^ ber STOenfd^ feine einfad^e,
fonbern eine tjielf^altige SEBiKendanrage beji^t Dem 2)auers*
tt)itten in uxti gegeniiber ben 2(ugenblidt«regungen ju feinem
Ste^t ju t)erl^elfen, barin beftel^t ber aUgemeingultige 2;eil
ber ©ittlid^feit* (Sntfdf>Iief[en tt)ir uni, uber aU bem 2:rennens^
ben bie le^ten ©emeinfamfeiten mit ber alten WtoxaU
auffaffung nidf>t ju iiberfel^en (xoad Slie^fd^e im ©turm unb
2)rang feine* S3ernidf>tung*tt)erfe* ni^t gelang), fo l^alten
aud^ bie alten unb un* fo t)ertrauten ©egriffe \>t>n ^flid^t
— 124 —
unb ©d^ulb, SSerantwortung unb 3leue tt)ieber (Sinjug in bie
nmt @tl^it I)er tjernunftige, b. 1^* ber in tJoHem ©ettft^
bett)u|[tfein erfafite :£>auettt)ille, bie ©runbri^tung unfcrc^
©trcbend, fagt aud ^ic^ tviU" ; ber un^ernunftige 2(ugen^
blidfdmille fagt bai gleid^e* SDBo ber eine nid^t bagfelbe tt)ilt
tt)ie ber anbere, entflel^t ein ^onflift, in bem tt)ir bie ©timme
be« S5emnnfttt)iHen« ate ein ^bu foKfl" em^finben; einfad)
bedl^alb, weil er bei gett)iffen Sl^arafteren jugleid^ ber
l^eftigere, 6ei anberen nur ber feeflanbigere, unb barum fcalb
burdi J^onftanj, balb bur^ Sntenfitat ber ftarfere ifl: ber
J^err in und* SEBa^ er toiU^ toixi aU bunfle SlBtigung
em^jfunben, bad t)d^t ate ^ f I i d^ t , feine Jlbertretung ate
© c^ u I b ; ate ^flid>t ber 2:reue gegen nn^ felfcft, ate SBer^
fd^ulbung an unferem eigenen SDBefem 2)ad Unluftgeful^I,
tt)enn nid>t bie ©runbrid^tung unfereg SEBoIlen* ium Siege
f am, nennen tt)ir ?X e u e ; jie ift nid^t bie Serfnirfd^ung t>ox
ber flfeertretung frember, fonbem eigener ©ebote; unb ba^
©efiil^l, ben ^ernunftigen 2)auertt)ill(en burd^fe^en ju milffen,
ifl bad ©eful^l ber 93eranttt)ortung, nid^t @ott ober fonfl
jemanb, fonbem und felbft gegenuber* ©ittli^ unb gut ifl
bie fo gefd^ilberte SBBittendbidji^linierung, unfittlidfi unb
fd)Ied)t iijx ©egenteiL Dbjeftitje ©uter unb Ctbel finb bie
Dbjefte, b* 1^* bie 3 i e I e unfered 2)auertt)ill(end ober unfercr
befonnenen 2(blel^nung; l^od^fle ©iiter unb flbel bie Ie|ten
3iele unb beren ©egenteil; einjelne ©uter unb iibel bie
aJiittel, biefe 3iele ju erreidf>en ober ju t)ernid^ten, bie Unter*»
tt)erte ju ben Dberwerten* 2)enn tt)er ben 3tt>^cf will, muf[,
tt)enn er bie 9J?ittel lennt, fo lange er ben Btotd toiU, and)
bie 2Kittel tDoUm.
SDBenn tt)ir nun ber fubjeftitjen ©ittlid^leit unb ben
objefti^en ©iitern einen 3 n 1^ a 1 1 geben tt)ollen, fo l^ort
ber aUgemeingiiltige ©eflanbteil ber 9J?oral auf, ber fi^ auf
— 125 —
bic SSeuflung ber flud^tigen, unferem Sl^arafter ^jufaHigcn"
unter bie be^anbigen unb ^^nottDenbigcn" SDBillen^ri^tungen
im ©ubjeft unb auf bie fXangorbnung ber erfhebten, objet^
tit)en Sn^alte naij STOittel unb 3tt>erf befc^ranft, unb ber
SOBitte bed (S i n a e U e n tritt in fein fXed^t
SBa« e« nun ifl, bad SRie^fd^ed SEBitte ate I e ^ t e d 3iel
crjhebt, tt)iffen tt)ir f^on; ed ifl bie gorberung bed &t\amU
lebend, bie ©teigerung ber *raft unb ^Mt im 2)afein*
Samit tt)irb, t)on oben gefel^en, ber jittlid^e SDBiHe, toit ed
im geiftig t)ol(bIittigen 2Kenfci^en nid^t anberd fein fann, jur
^(udftral^tung bed religiofen SQiDend; t)on unten gefel^eu^
fhrebt bad etl^if^e SBerl^alten jur religiofen @j)i$e tmpox.
Dad fonnten tt)ir au^ fo audbrildfen: ©d^ulb tt)irb ©unbe,
^flid^t tt)irb SBerbienjt 2)ie einjelnen Sugenben tt)erben ju
@jj)onenten ber Sebendbejal^ung, bie einjelnen ?afler ju
@EJ)onenten ber Sebend^emeinung* Unb toit bad religiofe
©efenntnid SBie^f^ed feine @j)i$e gegen bie ian ber SBelt^
jufel^r gemeffen) ^nil^iliflifc^en" ?XeIigionen bed ©ubbl^id**
mui unb bed Ur^rijlentumd rid^tete, fo fel^rt ft^ ber 3n^
l^alt feiner (Stlfit gegen bie t)erfiil^rerifd^fle 2(udgeflaltung
ber leben^emeinenben 2Koral, gegen @c^oj)enl^auerd
SSerl^errK^ung bed 2Kitleibd, ber SEBiHendbre^ung, bed
Ciuietidmud unb ber fXeftgnation* 9lie$fd^ed 2:ugenblifle
tpirb jur glatten Umfel^rung ber bubbl^iflifd^^c^rifllid)^
f^oj)enl^auerifdf>en* 2(n ©telle ber @nt^erf6nli^ung tritt bie
^erfonli^leitdfteigerung, an ©tette ber '^tmnt ber 2Rut, ber
SDBeidf>t)eit bie ©trenge, ber ©d)tt)a^e bie ©tarfe, bed 2Rit^
leibd bie STOitfreube, ber 2:rubfal unb 2:ranen Jjeiterfeit unb
Sa^en, ber 9liebrigfeit bie SSomel^ml^eit, ber ©lei^l^eit 2(ller
bie ^luft jtt)if(^en @xo^ unb ^lein, auf beren ©rl^altung ber
2(ufflieg bed Sebend berul^t, an ©telle ber SBerwiinfd^ung bie
J^eitigung bed ©efd^le^tdlebend, an ©telle ber 2)omenfrone
— 126 —
bit Stofenfrone* — 2(ttf bie Umn)ettun0 ber mcl^r nad^ an^tn
gerid^teten SBerte, ber jlaatlic^ett Suftitutioncn, bet @t^
iiel^ung ufn)v gel^en toix nic^t eitu
Unb aud[| l^ier fel^en toix in 9lte^f(^ed ^erfSntic^feit ben
«ani»)f nm bie ^) r a f t i f ^ e ©rfuHnnB biefe« SBertMem*
fid^ t>oD}iel^en. ^reitic^ n^ar ber &jaxattex Slie^fd^e^ t)on
^an« and jnr 9>ft^8^ 8<i^^ mand^er ber enH)fol^Ienen ^ngenben
tt>eni8 it\i)a^tn nnb oft itnuQ erlag feine jarte, mitteibige
@eete ben Socfnngen bejfen^ toai er ali bie fibertt)nnbenen
SO^oratgebote anfol^; ober ben aSerfnc^; bie tjbij^tn 3beale
nnb ®ilter, fflr bie feine aj?oralj)l^ilofoj)l^ie eintrat, in ftd^
fetbft jn t)ertt>irfli^en^ tjat er in nie enbenber ©etbfisnc^t
nntemommen^ in befonber* l^eroifd^er SEBeife ben nieber*^
briicfenben Cinalen feiner ^anfl^eit gegeniiber, bid fein
ftorfer ©eifl, t)ielleici^t mit nnter bem 3tt>iefj>alt jtt)ifd^en
@rfel^ntem nnb ^oUixadjUm, infammenbrad^.
£)ie SQirfnng t)on aDebem anf nnfere $ n 1 1 n r toixb
ni6it andbleiben. Die nenen SBege gnr tl^eoretif^en ®mnb<«
tegnng ber SO^orat^ jn benen SRie^f^e bie tVnregnng gab/ fie
ftnb nid^t nnr fnr ^ofefforengel^ime nnb 2)oftorfragen \>cn
©ebentnng* Qi gab eine 3eit, tt)o bie fd^werften ^Smjjfe fftr
bie @itttid^feit andgefo^ten n)nrben nm bie 9 e f o t g n n g
ber jtttlid^en 9lorm, bie man ali ettoai felbftoerftanblic^
©efannted l^innal^m; irre id^ ni^t, fo liegt ber gall l^ente
anberd : nm bie (S r f e n n t n i d beffen, toai gnt nnb bBfe
ift, ftreitet ber tiefer t)eranlagte Seil ber mobemen ^nltnr^
menfd^l^eit ; toit gem tt)flrbe man bie Slorm befolgen, wenn
man fie nnr fennte ! ®d^on barnm bebentet jeber grofljitgige
aSerfn^, in bie ^rin3ij)ien ber STOoral t)on nenem l^inein^*
iultnijttn, eine fnttnreDe Zat; benn eine geiftige ^(tnr
ol^ne fittlid^en ©tanben^ mag fie ^otitif^; ted^nifd^^ ftfonomifc^
eine nod^ fo gt&njenbe 3(n{[enfeite geigen^ ^erfantt langfam
— 127 —
»on innen toit tint ^uUut, in ber bit Wttn\6it)tit bod gutc
®ett)iffcn jur Steligion t)crlorcn l^at*
2(uci^ toaijnt man ni6)t, ba|[ mit ben ^ooxlftx fccjeid^neten
tSttf^auungen t)oin SEBefeti ber 2Roral ate be« auf fld^ felbfl
geflellten ®illen« tin STOeer gefellofer 2(nar^ie fi^ Jffne,
in bem jeber fcequem im Zxikhtn fif^en Wnne* SBielmel^r
laftet fold^e ^ei^eit f^werer ate aHe ^etten, unb fold^er
3mmotaIi«mu« ift idjtotxtt ju erfuHen ate bie ®ebote ber
fontjentioneHen 2RoraL 2)enn nun gilt ed nid^t in ge*^
fd^riebenen ©fi^em ju lefen, toai id^ foil, fonbem im
ungefc^riefcenen 95u(i> meine* Snnern, toai ii) to ilL Daju
bebarf ed innerjler ©elbflbeftnnung unb ©elbfterlenntni*, bie
firfl un« im tumult be« ?eben« ni^t erf^lief^t ^fSliiiti ifl
bei einem 2Renf^en fo felten toit tint eigene SEBiHen^s^
l^anblung", fagt ber tiefblidfenbe (Smerfom Unb bann
folgt bie beflanbige 2(ufgabe, ben ^em unfere* ©elbft, ol^ne
nac^ rec^t* ober linte jn bliden, fubjefti^ in nn«, feine 3iele
objeftit) in ber un* umgebenben SSBirflid^feit in nit enbenbem
^amjjfe jum ®ieg ju fill^ren* ©erabe burd^ biefe SSerbinbung
t)on auf^erfler ^reil^eit in ber ©elbflbeflimmung mit auf^erfler
©trenge in ber ©elbftbinbung mn^ and) bem ffe^jtifd^flen
SWoraliflen ber ftttlid^e ©laube wieber juriidffel^ren* 'Ztnn
tin anbere* ^^Suritdf", to'ai SSiele woUen, gibt ed fiir ben
mobemen SKenfc^en nid^t mel^r* ®elbflt)erftanblic^ tt)erben
tpir nii)t bei 9lie|fd^e ftel^en bleiben biirfen, aber burdf^ ibn
l^inbur^ werben tt)ir milffem
SEBer in ben SSegriff bti ©ittlid^en bie ©eftimmung ber
aUgemeinen S3erbinbli(i>feit aufnimmt, muf[ in 9lie|f^e«
©inn jeben ftttlid^en 3 nl^ a 1 1 \>txtotx^tn ; aber felbfl bann
bebeutet biefe moralifd^e ©leid^wertigfeit ber einjelnen
SEBiUendjiele nid^t beren lulturelle ®leid^tt)ertigfeit
Qi ifl t)iellei(i>t moralifrfi inbifferent, totlijti 3ict toix er^
— 128 —
ftreftcn, ob tt)ir fur obct gcgcn bad Seben ^artci nel^men,
nur bad Snteteffc unfered fleinen ©go ober bie J^fil^etbilbung
ber ©efamtl^cit betteiben, bie ©ntftel^ung ftberragenber ^er^
ffinlid^feiten forbem l^elfen uftt)*; abet cine ^ultur, bie fid^
gegen bad Seben fel^rt, ijl ebenfo unbenfbar toU tint auf ben
nadten @goidmud unb bie @eIbflUebe gefleKte ^ttur. So
eine ^ultur jtd^ tl^eoretifd^ ju fold^en ®runbf&^en befannte/
l^at jie biefe j)raftif^ niemald befolgt* Datum ifl ed fiir ZUt;
bie ^ultur Woden, an ber 3eit, ben unl^eitooHen 3tt>ief^alt
bort, tt)o er befle^t, ju l^eben: jwifd^en moralifd^em ©e^
fenntnid jur SQeltflud^t unb fuItureDem J^anbetn.
3n ben ©injelaudffil^rungen feiner (Stifxt Ifat 9lie|fd)e
Qttoi^ oft genug gefel^It So birgt bie Sel^re t)on ber J^erren^
unb ®llat)enmoraI, t)iell(eici^t ber beriil^mtefle 2:eil feiner ^\)u
lofo^jl^ie, gerabe beren tjerganglid^fle ©lemente* Denn l^icr
flberf^annte er einmal ben 2(rijlofratidmud, inbem er nur bei
gen)altfamer Unterbrucfung ber SD^enge an ein ©ebeil^en
ftarfer ^erfJnlici^feiten, ben ©i^fel ber ititni^ unb ^aijU
entfaltung glaubte, toai niijt nur anfed^tbar, fonbem \>txp
fel^lt fein biirfte* Unb bann tjerwed^felte er, bem SOBort^
gebrau^ aHjufel^r folgenb, ©tanbedariflofratie mit ©eelen^
ariftolratie unb t>erga$ oftmald, baf[ bie Ie|tere fo gut in ber
^abrif toit im ^alafl ju finben ifl* Daburd^ \>txlox er bie
giil^Iung mit ber jweiten etl^ifd^en ©runbftrBmung unferer
3eit, ber fojialen, bem ©egenftudt jur inbi^ibualiflifd^en.
2(ber ed fc^eint ein l^aufiged ©^icffal grof^er Sbeen ju
fein, ba^ jie juerft in ber fiberfj)annung auftreten; fei ed,
tpeil il^re Url)eber, »on il^nen ubertt)altigt unb ganj erfuHt,
ben eigenen ©ebanlen gegeniiber bad 3(ugenma|[ \>txlitttn;
fei ed, toeil bie fXefonanj unb bie 2(ufmerffamfeit ber 2Rit^
totlt nur auf biefe SEBeife ju gewinnen jinb*
129
in.
Q6 Kegt in eincr fonbetbaren guile »on SSegafcungcn,
bic man efcenfogut beflagen tt)ic bewunbern fann, begtunbet,
baf[ anij auf funftlerifd^em ©ebiete Slie^fd^e eine
mel^rfac^e ©cbeutung bejt^t; ate tl^eoretifc^er ^unftj)l^il0i'
\op\) unb ate au^fifeenber ^unjller, unb ba|[ au^ beiben
^neUtn tin @influ|[ auf bie afl^etif^e ^ultur unferer ^eit
fUj l^erlcitet*
afiaturlid^ ftel)t ber«unft»)I>iIofoj)^ SBie^f^e nic^t
ifoliert mien bem 2Rorat unb 3leligion*^l^itofoj)l^em SDBar
e^ il^m anij niijt befd^ieben, feine Sel^ren ju etnem tt)obt
gegliebcrten ©9ftcm ju runben, fo greifen bod^ bie ©runb^?
gebanlen tt)ie maffi^e ©lieber einer ^ette ineinanber, unb
fo tt)irb and) bie ^unft in ben ®irbel feiner Wl^nen Um^
tt)ertung l^ineingetiffen. fiber ba^ SEBefen ber ^unfl unb
il^ter einjelnen 3tt>^ige/ befonberd ber 2Ruf[f unb ^oejie, ijai
er t)ortreffIic^e ©emerfungen gemad^t, auf bie einjugel^en
mir und t)erfagen miiffen* Slie^fc^ed afl:l^etifdf>eg ^anpU
pxoiUm aber betrifft nidf>t ba^ SDBefen, fonbern ben SDB e r t
ber ^nft SBBol^I tragt bie ^unft in gewiffem ©inne il^ren
5ffiert in fic^ felbft unb unterliegt einer eigenen ©efe^Iid^f eit ;
benn fie erjeugt dm eigene 2(rt ber ©efriebigung, bie tt)ir
ate afll^etif^e* SBBol^lgefaHen, beren ©egenflanb tt)ir ate
S^onl^eit bejeid^nen, mit eigentiimUd^en 2KitteIn. Die
©df^onl^eit ifl erreid^t unb ba^ SEBol^Igefallen ftellt jic^ ein, im
wefentlid^en bort, tt)o tint 2Rannigfaftigfeit, JDelc^er 2(rt
aucf| immer, bur^ ba* 3ufammenf^auen be* ^unjWerd mit
jtnnli^en Sfu^brudtdmitteln jur @inl^eit erl^oben toixi. 3e
jlarfer bie erfdf>aute @inl^eit, je finnlidf>er bie 2KitteI be^ 3(ug^
brudf«, je reiner bie bejjDungene STOannigfaltigfeit, um fo
grower bie ®d)6nl^eit; toobei ti jwar fetbflt)erflanbli^ ifl,
— 130 ~
aber mit SBorliebe uberfel^en tt)irt), baf[ ein SDBenigcr in bet
©rfuKung einjelner biefer ©ebingungen bur^ cln 2Rel^r in
bcr (SrfuHung anberer ou^g^sK^^w werben fantu (2)ur(!^
cine ©el^erjigung biefe^ ®efi^t*j)unfte« tt)1irben fi^, nefcen^
fcei gefagt, manege ^amjjfe urn bie ^tinji^ien ber ^unfl, bc^
fonbcr^ t)on ben gwifd^en ben ^mobemen'' SunfHem t)er^
fd^iebenet ^Stid^tung'' gefill^tten, eriibtigem) Hhtx weld^en
SOBert, fo fragt Slie^fd^e, nimmt nun bet afll^etifc^e SEBert
innerl^alb unfere* gefamten SEBertf^jlem* ein? ®erat tttd<i
ber @igentt)ert ber Jlunfl im einjetnen 3ttbit)ibttttm, im
SSftHerleben in ^am^f mit anberen, mit l^ftl^eren SBerten?
2)a^ fann, meint biefer Denfer, ber goD fein, ober ti braud^t
nid^t ber gad ju fein* @d ifl ber gad mit aHer lebent)er^
neinenben, wiHenbre^enben, t)ertt)eid^Iid^enben Srlofung*;^
funft ; ti i{i nid^t ber %aU mit aUer lebenbejal^enben; toiUtxuf
flSrfenben, l^erjerl^ebenben (Srl^ftl^ttng^htnit Unb tt)ie
SRie^fd^e uberaD unter feinen @egnem mit bem {i&rfflen
tingt, fo erflart er ate ^unjljjl^ilofoj)]^ (in ber ^eriobe feiner
aieife, t)on ber tt)ir aHein l^ier l^anbeln) ?Xid^arbSOBagner,
in beffen SDBerfen er bie genialjle unb balder gefal^rlic^fte aSer^^
jtnnli^ung ber ©d^oj)enl^auerfdf>e 9teflgnation*rel^re erblidfte,
ben ^ieg Ui jum auf^erften ; nid^t ate ob er bie fflnftterifc^e
i^otenj SEBagner* unterf^a^t l^atte — neben SEBagner fommt
in ber 3eit na^ ®oetf)e fein «ilnfHer fur SBielfd^e ernPaft
in ©etra^t — ^ fonbem gerabe, totil er in il^m ba^ t&np
Ierifdf>e @enie ber Iebent)emeinenben ?Xidf>tung unferer 3^it^
fultur erblidfte*
Um jtdf> ju uber jeugen, tt)ie 9lie$fdf>e j) r a f t i f (^ feine
^unflibeale ju t)ertt)irflid^en fuc^te, tt)ie jld^ lebenbejal^enbe
unb babei emjlefte ^unfl in concreto au^nel^men, lefe
man unter biefem ®ef[d^t^j)unft ben 3<i^^tl^ujlra ober bie
VitfW^Cf^^T)itf)^xamHnf
— 131 —
Uttb bit SOBirfung auf unfere Sultur? Da|[ 3lieftfd)e
bit aSetfettfung in bit feinften ©timmuttg^fd^ttjebungett, ba$
er beten funfHetifd^e 2fu^geftaltuttg in f^^rad^Iid^ neuen Steijen
Uttb bamit eitte tteue beutfd^e ?^rif attgetegt liat, in bet bie
©d^fller afferbittg^ il^r STOufter ttur feltett erreid^tett, tt)eif[
jeber, bem e^ befattttt (ft, ba$ bereitS itt bett 80er S^^tett
ani Slie^fd^c^ ^eber 33erfe f loffett t)Ott bet 2ftt :
%a^ tncineS ScBcnS!
bie @onnc finft.
@(3^on ftc^t btc glattc
glut bcrgmbct.
^arm atmct bcr ^l^:
fd^Iief wol^I ju amttag
baS ®(ild auf il^m fetncu 9Kittag«fd^Iaf ?
3n grilnen Sid^tem
fpielt ®\M nod^ ber Btaunc SC6grunb l^^rauf.
3^g tnctucS ScBcu§!
geu Slbcnb ge§t^§.
6(^on gliil^t betn ^uge
l^oIbgeBrod^ctt,
fd^on quittt betneS 3:au'8
XrancugetrSufel,
fd^on Ifiuft ftta liBcr meigc ^Jleerc
betncr SleBc $urpur,
beine le^tc ^Sgcmbc @eligfeit.
(Si ift tt)al>rl{d^ ttid^t SRic^fd^e^ ©d^ulb, ba^ fraftlofe
?itcratctt i^r gattjc^ 'Liifttn in ©timmuttg^mad^e uttb
@^)rad^fflttjiclci aufgcl^ctt Hc^ett uttb jum ©clbftjwoccf uttb
jur aJJatticr crl^otett, toai in Slieftfd^c^ SBetf citt natMiifti
Wlitttl gcwoefett mar im Diettfle gattj attberer uttb woctt
ijiijtxtx ^itlt. 3(6cr aud^ bort, woo citt ttcuc^ ^ttU unb
?e6ctt^geffl]^I itt bie beutfd^e Did^tuttg eittfhrSmte, toit in
t)ielett 'Kxitittn X)ti)mtU, ^au\>tmanni, ^ofmanniti)aU;
tt)o ittoi^ niijt oljnt (Sittflu|[ ber t)Ott SRie^fd^e gefd^affcttctt
9*
— 132 —
geifligen Titmoipffaxt SBerfe crmSgli^t wourben, woie fic in
\di ftanb unb fiil^Ite bad @^^e|: SQkr (ebt,
l^ilft tdten, oB er miQ 06 nici^t
Unb aud bent grantDoUen (^d^t
feeing lalt bte SRa^nung ntic entgegen:
^etnen ju broud^en, gottgletd^ alletn
wiHtgcS ^crj bcr SScIt ju fern —
and) bott Uegt fflr unfere ^ultur nod^ nid^t ber emftefte 2fn^
faft))Uttft^ SBielmel^r ift cr in ben engcn ©cjicl^uttgctt ju
fud[|ctt, in bie Slie^fd^c bic ^unfl ju unferen l^Sd^flen SBet««
tungen, ju unferem gefamten SBBeltbilbe gefeftt l^at Dad ifl
einer 3eit bcfonbcrd and J^^tj ju Icgcn, in bcr bie ^unft oft
gcrabc in il^rcn 6cgabteftctt fBtttxtttxn Oefol^r lauft, afcfeiW
geftcHt JU woerbctt t)Ott ben ufcrigcn fXcgungcn unfered ©eelcm
lebcnd^ Dcnn bad ifl cin t)crjtt)cifclter SBerfud^, ben fowool^l
bie 2fudiibettbett woie bie (Snn)fattgettbett woerben ju bereuen
ijaUn. Die tunft bed «ilnfWerd ift nid^t oljne @itt6uf e bd:^
gutifen t)Ott ber giille feined itfirigen SEBefend, t)Ott ber
?e6ettdauffaffung bed ©d^affenben* 3a biefe ?e6endauf^
faffung ift fitr ben, ber eine fold^e iiberl^au^^t beftftt, bad
teuerjle ®}xt; and il^r l^eraud woal^It fid^ ber gro^e MnfHer
feine SBorwoilrfe, bie bann fein SPetifd^ed ©d^affen fcefliigeln
unb erwoarmen* Dal^er l^afcen bie gewoaltigften ^unflwoerfe
atter Seiten il^ren Oegenflanb gerabeju in bie 2iefen ber
meta))]^^ftfc^en Urgriinbe t)erfenft : 2fefc^9lod' Dreftie, ^i(S)tU
angelod @rfd^affung 3(bamd, (Soetl^ed gaufl, iBeet]^ot)end
IX. <B^mpi)0nit, jie atte erjittern t)on SOBeltanfc^auungdi*
n6ten* Unb fel^en mir t)on biefen Jitanen a6, beren fSlaij^
al^mung woal^rlic^ nid^t jlebem gu trnp^ttjUn ifl, fo liegt auc^
iiber ben STOeiflerwoerfen nieberer 3onen ber flitte (Slanj ber
®ebanfen^ unb ®efft]^ldtt)^It il^rer SBerfertiger audgegoffen,
— 133 —
bie in bcr fittIid):^rcUgiofen ©tettungnal^mc Hjxm l^Sc^ftcn
2fu^brucf fittbet* 2)a$ c^ fid) bci aHebcm nic^t barum I)att*f
belt, fittlic^e ober religiofe Sbcen fccgrifflic^ au^ju^
brucfen, t)er|lct)t fid) wn fcI6fl* Da* SOBcrf jcug, mit bcm ber
cd^te ^unftlcr bic ©cgcnflanbc crgreift, 6Iei6t immer bic 2ftt^
fd^auung; abcr bicfe (Scgenflanbe felbft brauc^cn bcdl^alb
nic^t finnlid^cr fflatnx ju fein, unb bic 2Cnfd^auungen, in
bcnen jte geformt crfd^cincn, fonnen au* ©ilbern ju ©inn^
bilbcm woerben*
Uttb ctwa* tiinliiic^ gilt fiir bie ®cnie|[cnben unb
@m^)fangenbcn* Slur b i c ^unft madden tt)ir un* gauj innct:^
lid^ ju eigcn, nur in il^r rul^cn tt)ir baucrnb bcgliicft, bie
unferer Selts* unb ?eben*anfc^auung entgegenfommt. grei:^
lid), bie Sielfeitigfeit be* reinen ©ammler* unb ^iftorifer*,
ber alien aftl^etifd^ gleid^flufigen Serfen auc^ in gleic^em
2J?a|[e gerec^t it)irb, gel^t babei V)erIoren. SBBir milffen an
t)ielen fiinfllerifc^ l^od^tt)ertigen ©d^o^jfungen gleid^gilltig
t)orii6erge]^en, jia mand^e t)on il^nen innerlid^ ablel^nen,
wooHen tt)ir bie Sfonomie unb ba* ®Ieid^gett)ic^t unferer
©eele jcual^ren; aber woir taufd^en biefe 2frmut mit greuben
tin gegen ben ?Xeid^tunt, ber an* einer t)oIl[fommeneren Qin^
t)erlei6ung fold^er SGBerfe entf^jringt, bie unferem ©efantt:^
befenntni* entfpred^en* 2Ca* l^ier gemeint tt)irb, ifl tin Qx^
lebni*, ba* jieber t)erfle]^t, ber tttoa fein innere* SSerl^altni*
gur ©ad^fd^en 2)?att]^au*^3affion ober ju Sagner* ^arftfal
t)or unb nad^ feinem ©ruc^ ntit ber d^rijilic^en grJmmigfeit
3U t)ergleid^en in ber ?age ifl* I)en unerfe|Uc^en SSerlufl,
ben er l^ier erfal^rt, gleid^t feine ©eftnnung bariifcer an*, ba^
fid^ ber afll^etifc^e SOBert aud^ in feinen 2Cugen nid^t geanbert
l^at. Unb fo erfel^nt unfere ^ultur ben SKid^elangelo, ben
SBagner, jIa felbft ben ©oetl^e be* neuen ®lau6en*; eine*
©lauben*, ber jwar nic^t in. ber einfad^en 2Cufnal^me t)on
— 134 —
SRic^fd^e^ t)ielbeuti8cn Sbecn, abtx boc^ tt)ol^l in bcr 9li^*»
tung bicfcr Sbeen ju liegen fommcn tt)irb^
Unb nid^t nur^ baf bie ^nft in engfter 9e}iel^ung
bteiben mufi gu unferen ubrigen SBerten^ aud^ bariti l^at
Siieftfd^e tt)ol^l red^t gcfel^en: bafi bic relifliofen unb jitt^
Kd^cn ^raftc, fo frei tt)ir fie auc^ faffcn mJflen, bet ^nfl
flegenflbcr bie ufcergreifenben STOSd^te finb* Der einfeitige
^fll^etiji^mud auc^ in feinen gro^en ©eflaltungen Qoon ben
^ijtoa^liijm SCudwoild^fen eine* fnnjigewoerblit^s^mobel^aften
Seben^genuffe^ burfen woir ttjol^l abfel^en), ber fid^ fo gem
auf 3?ie$fd^e beruft, er ifl ganj gegen ben tieferen ®eift t)on
beffen Seljre* Unb iiterbieg jerfeftt er bie ^ultnr^ SEBoHen
tt)ir ju freien unb flarfen ^erfSnlid^feiten merben unb 2fnbere
baju madden (alte xotii)liijcn ©liidffeUgfeit^jiele Hegen
SJieftfc^e ja t)ottfontmen fern), fo ifl bagu bie ^urifl eine* ber
t)ornel^ntflen STOitteL 3(6er in il^rem @mu^ t)erl^arren, flatt
in i^rent ©ta^Ibab pc^ gu flarfen ifl filr ben Slid^tKlnfller
gefa^rlid^* Die *unfl foH un^ l^eilig fein, getoif^ ; after nid^t
an fid^ felbfl, fonbern gel^eiligt al* SKittel burd^ unfere
l^oc^ften Stotdc.
SOBir l^aben t)on SRieftfd^eg SSerl^altni* ju unferer ^Itur
nur bie tint ©eite beac^tet, auf ber bie nu^bringenben
griid^te liegen* Der ©efal^ren biefe^ @influffeg, bie gtoeifels^
lo^ beflel^en toit bei jeber neuen Sbealbilbung, unb teiB in
beren eigenen STOSttgeln, ttiU in bem 2Cnf^3ruc^ auf 2Cu*««
fd^Iie^Iid^feit, teite in ber SSerfel^rung burd^ itton^tt ober
unbett)u^te Sntfleltung liegen, biefer ©efal^ren, bie id^ gett)if
nid^t iiberfel^e, touxit niijt gebad^t, eingebenf ber ©oetl^es^
fc^en Sorte : ^^SGBenn ic^ bai ©c^Iec^te fd^Ied^t nenne, tt)ia^ ifl
ba t)iel gett)onnen ; nenne ic^ aber gar iai @ute fc^led^t, fo
ifl t)iel gefc^abct/ 2Cer nun ju aW biefen 3(u*fii]^rungen
unglaubig ben «o))f fc^iittelt unb ben @influ|[ SRiefefc^e* aB
— 135 —
cinen in fcincr SBcifc ju befJrbcrnbcn anjiel^t, bcm 6IeiBt
fcI6fl bann nod^ cin ^3ojttit)er ®ctt)inn bicfcd @influffe^ fur
bie ^ultur bcr (Scgcuttjart jurucf, wocnn anber^ bicfe nic^t
tottotU banieberliegt Qx tann bicfcn ©cwoinn cinem bcr
befrcienbjien ©innf^jrflc^e feine^ ©egner^ cntncl^men, ben
ful^ttctt Sroflc^woortctt ber ®6^cnbantmcrung : „^a^ micfe
tttd^t umfcringt, mac^t mid^ ftarfcr/
le^re mt) 0laffet^cotic
J)a bic Srforfd^ung be* iniammcniianii, fccr bai ges*
famte ©eiii burd^iicl^t, Si^t unb ©trcbcn be* ^l^ilofo^jl^ett
animaijt, fo fc^eint junad^fl jiebe* ©ebiet, ba e* bem gefud^ten
Sufammenl^ang fid^ irgenbttJie eingliebert, ber ^ji^ilofo^^l^tfc^en
©etrac^tung gleid^ nal^e ju flel^ett unb jlebe (Sitt3elbifsi))lin
balder gleic^ flarfe ©erflcfjid^ttgung t)on iijx ju erl^eifc^en»
aSom @tanb^)Uttft einer ibealen S^ftentatif ttifft bie* axxij
t)oHfommett ju: ba* ®9ftem ber ^i^ilofo^ji^ie l^atte alien
®egenflanb*grm3))en unb bamit ben Srgebniffen alter @injel:^
woiffenfd^aften gleid^maf^ig fXed^nung ju tragen* 2f6er bie
fcefd^r&nfte SCufnal^mefal^igfeit, 2Cr6eit*fraft unb ©egabung
be* Jroenfd^en, bie bem @injelnen immer nur geftattet, fic^
i)or3ug*tt)eife in gett)iffe ®ebitU jn t)ertiefen, bie f einer
@eifle*art entf))rec^en, bringt e* mit fic^, ba|[ auc^ bie ^l^ilo^
fo^)]^en bie eine ober bie anbere ©^jl^are be* ®ein* jum
2fngel^)unft il^rer @i>fleme gemad^t l^afcen* ®o fud^te ^ant
t)on ben Srgefcniffen ber matl^entatifd^en SRaturtt)iffenf(i^aften
an*, ^ e g e I mit ben ^rinji^^ien ber i^iflorifc^en ©eifle*^
tt)iffenfd^aften tit pijUo^f^pijijijtn ^rofclente gu 6ett)altigen.
3n biefem ©inne ifl griebrid^ 9Jie$fd^e ber ^l^ilo^
\opij berbiologifc^en3(ntl^ro))oIogie gett)orben*
9htr fo totit biefe ©ejiel^ung flar jutage tritt, foil wn feiner
Xel^re l^ier bie 9lebe feim Unb 3tt)ar nur t)on biefer Sel^re
a\x^ ber 3eit ber SoUreife, b* 1^. t)on ben SBerfen : 3<irat]^uftra
bi* 2fntid^rifl* ©o intereffant e* aud^ tt)are, ba* SOBerben
140
unb SBBac^fcn ber biologifc^en unb anti^ro^)obgifd^ett STOos^
mtntt im ^jl^ilofo^jl^if^ctt Sntmicfluttg^gang Slic^fc^e^ t)or
biefer 3cit gu t)erfoIgctt, cin berartiger SSctfud^ ginge fiber
ben l^ier gebotenen 9lal^mett i^inau**
I.
1. Die ^ijHo\i>pi)xt 3lieftfd^e« gi))felt in ber 2Cuffleaung
eine^ neuen SOBertf^ftcm^ ober, totnn tt)ir bem SBBortc
atljit tint fiber ben tJCHtag^gebrau^ l^inau^greifenbe <Bpanri^
totitt geben, einer neuen Qtljit X)it iBebenflic^feit gegen bie
ajJoral, „tint ©ebenflid^feit, totlijt in meinem ?eben fo frfil^,
fo unaufgefcrbert, fc unauftaltbar, fc im SBiberf))ruc^ gegen
Untgebung, 2(Iter, ©eif))iel unb ^erfunft auftrat, bafi id)
beinal^e ba^ 9leci^t l^atte, fie mein a priori ju nennen"
(®., 289) brfidtt feiner ^i)ilofo))l)ie ben (Bttm^tl auf, unb
aHe Unterfuc^ungen fiber ©filtigfeit ber Srfenntni^, ©e*s
fc^affenl^eit t)on fflatnx unb ®eift, an benen ed in bem reid^en
SBerf biefe* 2)?anneg and) nii)t fel^lt, finb nur STOittel jum
3tt)ecf, ben Snl^alt ber SBBerte genauer ju beftimmen unb
tiefer ju ergrfinben* Dal^er ifl SRie^fc^e^ SBerl^attnig gur
©iologie in erfter ?inie burc^ bie ©em'ertung, nic^t
burc^ bie @ r f I a r u n g beg ?eben8 beftimmt
^) 3)ic SSerfc SWetfci^e^ jittcre 16^ nad) ber ®efotntou§gabc. 3)aniit
man fogletc^ erfenne, Jucld^cr @(3^rift cin 3ttot jugcl^Brc, finb ftatt beS
SBonbcS, ber nur beim "^adjia^ angegeben tovtb, bie ^nfangSbuii^ftaben
ber betreffenben 3:itel bcrjeid^nct. ^o bie bier Xeilc beS S^^^tl^uftra
(1882—1884) finb bur* S\ 3«, 3», 8*, SenfeitS »on ®ut unb SSSfc
(1886) bur(3^ 3, ^enealogie ber SWoroI (1887) burt!^ ®, ®5^enbammerung
unb ^ntid^rift (1888) burci^ m unb ^ fenntUi^ gema^t. ©efpcrrter
^rucf in ben 3itoten ftammt nid^t bon 9He^f(3^e, fonbem ift jur SBetonung
ber fiir unfcre ^m^d^ mitfiligen ©teHen l)em)onbt ttjorbcn.
— 141 —
2. Unb biefe ©ctt)ertun8 offenbart fofort bie gatije
Sttttigf cit be^ aSerI)aftttiffc^. gur3lic§fc^cl)atba^
? c b c tt (nid^t fcin ?eben, nid^t tin ?cbcn, fonbem b a ^
?c6cn) bcttl^Bd^flettSert 3n ii^rer gangcn >]^ilo:^
fi)))l^ifcl^en unb fuItureHen Jragtoeite tcgrcift bicfc ^tijaupif
tung ttur, tt)er fid^ gegcuttjartig l^alt : t>a^ geritbe ber gr6|[tc
unter fcinen unmittclbatcn SSorgangcrn, bafi X@c^o))Ctt*'
b a u e r bie glatte Umfd^rung bicfer 2fttjic^t t)crtretctt unb
bic "ooUfommtnt SSerncinung beg itbtni ati ben ©i^jfcl bcr
J^eiligfcit gc^jriefctt, ba|[ 9l* S a g n c r feinc ^unft in ben
I)ienfl ber namlid^cn (Srlofung^Icl^re gefteHt l^attc ; ba^ beibe
SKanncr cigcntlic^ nut bem ctl^ifd^cn ^cm beg Sl^riflcntumg,
bcfrcit t)Ott bogmatifd^cnt 95eitt)erf unb l^iftorifd^er ^alfd^ung,
ju ncucm ©icge t)cri^alfcn, unb ba|[ biefcr lebcnfeinblid^c
Slmttiimni buxi) bic gcnialc ©inbringlid^fcit fciner SSer^
funbcr einen ubcrmac^tigen (Sinflu|[ auf bie euro^^aifd^e
«ultur breicr Sal^rjel^ntc gctt)ann (1860—1890). 3n^
jwoifd^en tt)ar attcrbingg burc^ Darling umfliirjcnbe
Zljtoxk bcr ?ebengerf(^einungen t)on (Snglanb aug an bic
©telle ber (Snttt)crtung cine j5ofitit)e ©ett)ertung beg ?ebeng
getrcten, bie alg fogenannte ct)oIutioniflifd^e aHjil ftd^ in
breitem ©trcme ergo^. 2Cber l^icr ijattt man tdU bag
tieffle moral^jl^ilofo^ji^ifd^e problem, bic ©anftionicrung beg
jittlic^cn ^rinji^jg ganj au|[er ai)t gclaffcn, teilg ben Snl^alt
biefeg ^rinjijjg, bic ©efSrberung beg ?ebengfinncg, im
?id^te bcr ilberfommenen, gang anberen Qucltcn entf^jrunge^
nen altruiftifd^cn SKoralanfd^auung erblicft Tlui) bcr SSater
bicfer ©ewocgung, 2)artt)in felbcr unb il^r l^au^3tfad^Ud|er
®9jicmatifer @ j) c n c c r , madden bat)on feine SCugnal^me*
3* 9lic$fd^e ful^rt in bie ^IjiU^opljit bie biologifc^cn
SOBerte uitb in bic ©iologie bie ^)l^iIofo))]^ifd^c ©efinnung cin.
Da$ bent itUn ber l^Jd^fte Sert gufomme, ia^ bic ^brbe^
— 142 —
rung be* itUni SCnfattg unb @nbc affcr ©ittlid^feit fei, ifl
il^m fcine^wocg* tint felbftoerjianblid^e ^(nnal^me. 2(Id
tongjai^riger ©driller ©d^o^^cnl^auet*, aB t)erttauter ^eunb
9l{d^arb Sagner*, ijattt er bic STOBgKd^feit ber entgegen^
gefefttctt ©ewoertung in il^rcr ganjen 2:{efe begtiffeiu SEBenn
er ftd^ nad^ langem jtam^fe bod^ ju einer biologifd^en (Stljit
befannte, fo fonnte ba* nur fo gefd^el^en, ba$ er bai SBBelt*^
bitb @d^o^en]^auer* ubertDanb^ niijt ba^ er e* dberfal^.
Dal^er befd^aftigt il^n, nad^bem b{e ^eriobe ber Sffa^d jur
©efcrberung einer beutfd^en ^ultur im ©inne jener aReffter
t)erfluttgett tt)ar (Oeburt ber JragBbie, Unjeitgerndf^e ©e^
trad^tungen), in ber jwoeiten ©d^rfftengrm^^je (aRetifd^Kd^e*
affiumenfd^Iid^e* Hi grJIjIid^e SEBiffenfd^aft) t)or aUtm bit
(Srfcrfc^ung be* ©efen* ber 93Berte, in beren 2iefe bie neuc
SBBertrangorbnung, woeld^e in ber britten unb leftten (Spoijt
feine* ©d^affend Snl^alt bilbet, t)erattfert tt)irb.
4. Da* SBBefen ber ©erte erfd^B))ft fid^ fflr 3lieftfd^e,
wtnn toix tinmat bit opl^oriftifc^ett Ttptti^ni unb il^re
effa^lftifc^en 3(u*fu]^ruttgett auf begrifflid^e ^ormetn bringen
tt)oIlett, furj gefagt barm: 3tt)ecf unb 3iel eine*
inbiDibuetlett ©ilteti* ju feim @* gibt
woeber objeftit) noij fubjeftit) aUgemeinguItige Serte; b* 1^*
Serte finb ttin ©tucf fur ftd^ beflel)enber (abfcluter) SBBirfe
Hc^feit, Io*geI6fl t)on bem Sitten ber ©ubjiefte (tt)te e* etwoa
bie materieHen SBorgSnge fiir ben SKateriaKften finb); e*
gibt aber aud^ feine SBerte im ©inne eine* filr atte ©ub:^
jlefte t)erbinbKd^ett unb t)Ott aHen erftrebten SBitten^jiel* (woie
tttoa bit matl^ematifd^ett cber bie SRaturgefefte t)Ott alien
nomialen ©ubjieften anerfannt tt)erben)* ©onbem mxt'ocU
ifl atte*, tt)a* ba* 3nbit)ibuum erftrebt* Dal^er fann ba*
© i 1 1 li d^ e , unter bem man iiif^tx flet* bie 95ef Brberung
be* ]^6d^flen unb le^ten SBerte* t)erilanben l^at, nic^t be**
— 143 —
ftcl^en: in bcr (Srfultung irgcnbcine^ fiber un^ f^ttjcbenbcn
cbcr in aUtn STOenfc^cn gleic^ lautcnben jittlidien (Sefe^e^,
fcnbent einjig in bet iSeforbemng bed le^ten tiitntn
SBBiHendjiete ; in ber 2fudffl]^mnfl ber 2)?ittel, bie ate Unter«^
tt)erte ben Dbertt)ert jn t)ertt)irfli<l^en bienen, in ber @r«»
ffiOnng ber bnr^ bie Siefe jebed moKenben ©elbfl fflr biefe*
gebotenen SOBertrangorbnung^
Qi ijl erftd|tli(^, baf in biefer 2:]^eorie jn^ei ganj tnU
gegengefe^te (SeiftedtStigfeiten an ber 2frbeit finb: SSer^*
neinnng^ 3(6Iel^nung/ SSemid^tnng beffen^ toai bie meiften
?rocraI))l^ilofo))^en, 9leUgiondflifter unb bai po)finl&tt ®e^
tt)u|itfein bidl^er ate <Bittli(ijhit anerfannten; ©ejial^ung,
2fnerfennung, 2(nfflellnng einer nenen SKoraL X)a& SBBerf
bed 3erfl6rerd tjemid^tet bie 95egriffdgm^3^3en ^flid^tsj^Sc^nlb,
S5erbienf^@unbe, ©oUen^ fXeue, 33eranttt)ortIic^feit im alien
©inne, ed flettt und ^jenfeitd t)on @nt unb ©fife" ; bod SBBer!
bed @rbauerd fteUt und ganj auf und felbjl unb unferen
eigenen Siffen, erfennt nur eine ^tii^t, ©unbe uftt)* bed
3nbit)ibuumd flc^ feltjl gegenuter an unb ftettt und ^^in
Slieftfd^ed ©^jrad^e'' biedfeitd t)on Out unb ©d^ted^t*
5* gur 9lie$fc^ed eigenen SBBitten nun i)at bie ©teige^^
rung bed (Sefamtlebend ben I^Jd^jlen SEBert* J)er biologifd^e
Dbertt)ert alfo gift, fotange toix an ben ©runbannal^men bed
^l^ilofo^jl^en fejli^aften, nur fur benjenigen, ber, tt)ie
9iie§fd^e, bad ?eben fiber Mti licit, toiU unb bewertet SBBer
bagegen fein eigened ©Ificf cber bad ©Ificf feined SRdd^flen,
ober the greatest happiness of the greatest number,
ober 2frbeit im ©eruf, ober bie Sal^rl^eit, ober fXul^nt, (Sl^re,
@elb am I>bd^flen fd^Sfet, ffir ben ijaUn (SIficf, 2(rbeit, SBat^r^
i^eit uftt)* ben gleid^en SGBert, ben fur SRie^fd^e bad ?eben l^at,
nSmlic^ ben l^bd^ften*
@o ijl bie © a n f t i n ber SRie^fc^efc^en 5WoraI))]^iIo«*
— 144 —
fo))]^ie t)oltfommett ittbit)ibualiflifc^ unb bic bcnfbai*
engfle, ttjfil^rcttb il^r 3 nl^ a 1 1 nid^t ettt)a tt)icbcrum bcr 3w^
bit)ibuaU^mu*, fonbcrn ber benfbar wocitefte ifl: ni^t bic
©cl^au))tun8 ber ^erfJuIid^feit, noc^ ber (3attunQ, fcttbern
bie ©teiflerung be* ©efamtlebend, b^ l^^ fur Slteftfc^e be*
(Sefamtfeittd, ber SBBelt, ber SRatur* SBBenn frater toieberum
bie flarfen ^ittgelnen aB ©inn be* ?ebett* erfc^einen, fo tt)irb
il^re Srieuguttg fur tt)ertt)i)Il erac^tet : niijt mil fie ^inselne,
fottbem Weil fie bie I^Jd^flen ©^mbcle be* Seben* finb*
SRur tt)er mit biefer ^rfenntni* bie jarten ©d^mei^et
gefattfle unb uberfc^JcDanglic^ett J^^wnen SRie^fd^e* an ba*
?ebett t)erttimmt, tttoa bie beiben ^lanjlieber" ^ata^
ti^uftra*, cber bo* ^3a unb 2(mettlieb'', nur ber toirb bie
fXcIle be* Dbertoert* in biefer ^pi^ilcfo^jl^ie ric^tig ju Der«»
flel^en unb gu beurtcilen iw jlanbe fein* SRur er woirb be^
flreifen, ba§ enttoeber 9lie|fd^e* Sfuffaffung t)om aHgemeinen
SSJefen ber SBBerte ju ftiirien unb burd^ tint anbere ju erfeften
ift, cber aber baf bei SCnerfennung berfelben bie ©ittlid^feit
ber unbebingten ?eben*bejia]^ung burc^ tl^eoretifd^e ©etoeife
unbegriinbbar unb untt)iberleglic^, unb nur burd^ ^jerfJnlic^e
SBBiltenfe^ung ju flii^en cber ju befam^jfen ift*
@inb woir in ber Srcrterung ber etl^ifd^en ^ringi^jieu;*
fragen bereit* aui^ntixliijtt getoefen, al* e* fld^ an biefem
Drte gegiemt? 3c^ glaube faum* '^tnn bie 3iele biefer ^tit^
fd^rift ftnb feine rein tl^ecretifc^en CSfnt^r* 9tet)* I, 1/2)*
Siid^t nur ein biclcgifd^e* (Srfennen, and) tin biclcgifc^er
SBBilte befeelt il^ren 3nl^alt Da bebarf e* gar fel^r ber ©c^^
ftnnung bariiber, toit totit tin fclc^er SBiHe ntit bem fxtu
lid^en ©oHen freunblic^ cber feinblid^ jufammentrifft, ob er
t)on aUgemeiner cber nur inbit)ibuetter ©iiftigfeit, cb er
innerl^alb be* 3nbit)ibuunt* nur einer ?aune ober ber tiefflen
©elbftbefEnnung entf^^rungen ifl* (S* ifl balder l^cl^e ^titf
r--
— 145 —
baf bie bioloflifd^e srooral))I>tIofo^)]^ie I)eutf(i^lattb« an bicfer
©telle ttttyai au^ffll^rUc^er ju SEBorte fommt
n.
!♦ ©tel^t an ber ©^3i$e be* aiieftfc^efd^en SEBertf^flem*
bo* ?eben, fc fragt e* fic^ fogleid^, tt)a* nyir unter biefem
t)ielbeuti8ett SBBorte gu Detflel^ett i^afceiu @* ifl nun nii)t
mBglid^, eine refilo* beftiebigenbe Unttooxt barauf gu geben*
©erabe bie ofcetflen ©egriffe ))l(>iIofo))]^ifc^er 2I>eoriett ^^flegen
niijt bie flarjlen ju fein; mit il^nen fuc^en bie X)tnftx ob^
jeftit) bem Seltengruttb noi^e ju fommen, ber jeber tiatttn
gorumtietung f))ottet; unb l^ier ijl fubjeftit) bie geniale
Stttuitiott am flarfjlen beteiligt, bie jtoar in ber giltte be«
SKattttigfattigen tint Ui boi^in ni^t geai^nte (Sinijtit tief^
fiwig erfd^aut, immer Sieue* in fie eittftrBmen, t)Ott il^r anip
fttimtn laf^t, aber titn barum in ber fc^arfen ^rllarung unb
©egrenjung biefer dinijtit t)erfagt ^toto* Sbeen, 2(rijlo^
tele*' enteled^ien, ©))itt03a« ©ubjlanj, ^anti Ding an flc^,
©c^ojjettl^auer* SEBiHe teilen auf biefem ^unft ba« gleid^e
©d^idffal mit 9lie§f(^e« 95egriff be« ?ebett«. SEBa« jic^ an
biefem ©egriff Qoon ber felbftSttbigen @^)0(^e an) gtei(^
bleibt, ijl ber 3nl)alt bed «ebett«* geben ijl SBB i 1 1 e j u r
SWac^t* SEBa* tt)^c^felt, finb bie gormen, in benen fid^
biefer sroa(i^ttt)ille ittotQt ^itx fam^jft, nm ixn ©ilbe ju
reben, bie gorm ber jletig auffleigenben Unit mit ber gorm
be* ett)ig rottenben fXabe*, iii bie erflere gegen bie itotitt
2Cuffaffnng nnterliegt. 2)ie n^ed^felnben ©etend^tungen, in
benen ber fibermenfd^ erfd^eint, finb ber treue SXeflej
biefe* gcrmenn^anbete, ber in SRie|fd^e* fd^tt)anfenber ©tet
lung ju ber Ssjclutiondtl^eorie, aU ber Sel^re wn ber orga*»
nifd^en J5B^erenttt)idlung ber ?ebett)efen begriinbet ift*
10
— 146 —
Diefe ®tel(ung ift leine "ooUUton^tt, bie bet ^^lIofo))b
felbft ju begtifflid^et Stlat\)tit uittaU \)&ttt et^eben lonnen.
i,28enn id^ ben erflen 3<itrat^ufhra gan; i)txfktijt'' , fd^reibt er
einmal in Seft&tigung biefed <Baliti an einen ^eunb.
(35iogt» nb, 4380 2fttjueifrigen ^arteigfingem, bte
92ie$fd^e gegen oOe 28iberf))ni(^e feiner Se^te ))erteibigen
nnb iiju auf tint 3(uffaffung fefilegen tDoQen/ mu(l man
3u bebenlen geben, ba(l ben groflen ^^iIofo))^en il^te ®mnb^
Begriffe ftc^ oft nnter ben J^anben abn>anbe(n/ ba(l bie ori#
ginale ))]^iIofo))]^if(^e ^obuItiDn folii^e SQiberfpnid^e faft
Bebingt unb urn fo tiefete unb sti^ttc, it tiefet unb gt&^er
bet f(^5t>fenf(^e ©ebanle tft/ bent {te entfpringen. Dabei ifl
bie STbfd^tDenhtng ))on bet ntfptnnglid^en SejUmmnng eined
^gtiffd Dft eine fe^t aOmal^Iic^e ; etfl nintntt fte bem ge^s
mtintcn 3n^a(t ^nlic^ed^ bann biefent ^nlic^en ^n^
Ii<M in bo^ Segtifff^mbol anf u. f. fv nm fc^IiefHic^ 6ei
einet ))on bet etflen Sebentnng fel^t ))etf(^iebenen jn enben*
Tlhtx in bet 3:iefe fel^ft nid^t hai 9anb, bad getoiffe ®emein^
famfeiten t>et6&tgt nnb all bie ))etf(^iebenen Sebentnngen
ali bie ftinbet eined Denletd nnb eined ©tnnbgebanlend
etfc^einen laflt £)a$ bied anc^ bet 2:atbeftanb in 92ie$f(^ed
SteOnng jnt @t)o(ntion getoefen ift, fnc^e id^ in gto^en
3ngen buxi) bie folgenben 2:^efen fibetjengenb jn madden.
2. £)ie ®e]^an))tnng/ SRie^fd^e ffabt t>om
„3atat]^njlta''bi«jnm^2fntic^tijl''nbetbic
@))oIntion nnb ben dbetmenfd^en bad
®Iei(^e gelel^tt, ift nid^t jn l^alten. Unbid^
lutietbat ifi bet SBibetfptnd^ jtt)ifd^en ben ®a^en ^niemald
ntd) gab ed einen flbetmenfi^en'' (3 ^ 134) nnb ,rbiefet
l^ol^enDlettigete Zppni ifl oft genng f(^on bagetoefen"
(2(* 218), unbe}tt)eifeIBat alfo, ba|l bet dbetmenfc^ im
3atat]^nfhra ein nod^ nie bagewefenet 3nlnnftdt9>)nd ift, im
— 147 —
2fntid^tifl ein oft in bet Setgangcn^eit bagewcfenet^ Tin
biefe ©anblung fc^Iie|len fid^ anbete an, bic ben SEBert bet
@t)oIutii)ndt^ei)tie unb bie t>i)n i^m ab^angige 3(uffaffung
»om SBBefen bed Abetmenfd^en betteffen, urn bie abet
gtt)ifd^en ben 9iie^fd^e^3ntet|)teten ncd^ ©tteit unb 3tt>eifel
i% Denn jtt)ifd^en ben eben angejogenen tSn|letungen, bie
^ietteid^t bie einjigen ganj einbeutigen 3eugniffe fflt bie
beiben ^ole in Slie^fc^ed ?e^te Don flbetmenfc^ unb ©)o^
lution bilben, fle^t bie $fiQe me^tbeutiget Hui\pxni)t in bet
aWitte, bie man balb jugunflen bet einen, balb bet anbeten
2(uffaffung in 7ln\ptnij nimmt Xbet fie laffen fic^ eben^
fogut in bie t>etmittelnben 3(nf(^auungen ein^^
otbnen, bie jtt)ifd^en beiben ^olen, ben 9leben im etflen Seil
Satatl^uflta unb ben ®a^en bed 3(nti(^tifi m&glic^ ftnb.
Unb nid^t nut m&glic^ ftnb, fonbetn tt)itfli(^ ftattgefunben
l^aben. Denn ti la^t flc^ jeigen, ba$ bie ftaglid^en Tlnii^
fjjtftd^e (fott)eit fie nid^t bet 3eit Don 3 ^ obet 2f angel^&ten)
— entgegen ben ublid^en Deutungdweifen — nid^t ol^ne wiei?
teted bet einen obet anbeten ®tiU jugefd^lagen ttwben
bfitfen, ba$ fie Dielmel^t @ta))t)en bilben auf bem SBege, ben
diit^id)ti >)]^iIofo>)^ifd^e @nttt)i(flung auc^ in bet 3eit bet
Steife nod^ butc^laufen i)aU Urn batfibet ^(at^eit ju ge^^
tt)innen, finb Dot aUtm bie Detfd^iebenen <Btitcn
an ben ©egtiffen @nttt)i(flung, ftbetwenfi^ iti bet 9lad^^
))titfung gut audeinanbet ju l^alten.
3*@tfled®tabium: Dad 9lei^ bet ?ebett)efen bid
ium Sf^enfd^en tottb aid bad @tgebnid einet auftt)&ttdf(^tei^
tenben @nttt)t(f(ungdtei^e angefel^en, in beten Stic^tung fi^
aui) bie SJJenfd^l^eit bewegen fott, aitx nid)t bett)egt Dft
flbetmenf^ ifl eine ntut biologifd^e 2(tt, im ®inne bet @Do^
lutiondtl^eotie/ quantitatiD unb qualitatiD; b. 1^. ani bet
^tn^dfijtit foQ fic^ bie dbetntenfd^l^eit enttt)i(feln, bie aid
10*
— 148 —
©attung unb^ in il^ren (Sigcnfc^aften ftc^ }itt
fSJitn^d)ijcit i>ttij<, toit biefe jur n&c^ft nicbeten Titt im 9Ui(^
bet ?cbett)cfen* I)a^ ijl bet ®tonb|>unIt be« erflcn Seite
Satatl^uflra*
3n ben gemalttgen 9teben Scttot^ufhro^ auf bem SRotlte
G ^ 12 ffO, bie nnter oHen 3[u|lemnflen 9lie|fd^e« bie ?e^re
t)om dbermenfc^en am an^ffi^tlic^ften unb einbtingl^fien
t)etffinben unb Qttoi^ n^t ali nebenf&c^Kc^ beifeite ju
fii^ieben gel^en^ erfii^eint bad Seben ali ein Sfufflieg ))on
2(tten, beffen jut 3eit ^Sc^jle ®>)l|e bie aRenfc^^eit ift I)en
@inn bed Sebend befbtbem ^ei^t: bie n&cf^ftl^b^ete 3(tt be<«
fbtbetn ^elfen, bem dbermenfd^en ben SBBeg beteiten* ,^3^
lel^te eud^ ben dbermenfd^en. Der SRenfd^ ift etwad, bad
ubettDunben tt)trben foQ. 28ad l^abt ii)x Qtian, iifn ju fibers
tDinben? 3(Qe SQefen bidder fii^ufen etnoad ubet ftc^ ^inaud :
unb ii)x wottt bie @bbc biefer groflen glut fein ♦ ♦ ♦" „@inft
tt)att i^t 2fffen**' „3]^t l^abt ben SBSeg Dom SQutme jum
SKenf^en gemad^t/ ^I)et SKenfc^ ifl ein ®eil, sefwft^^ft
3tt)if(^en Siet unb flbetmenfd^/ Unb ein anbermal : ^2(uf^
wartd gel^t unfer ©eg »cn bet 2ftt ^infiber jur flbetart"
(3 ' 111)/ tDobei bad ©ott 3(tt nid^t aid folc^ed (SRie^fd^e
gebtauc^t ed aud^ im et>i)(utiondfremben ®inne)/ fonbem
feine Sebeutung in bem ganjen Sufammenl^ang ben Zni^t
Wlag gibt I)enn in bet gcrtfe^ung ijti^t ed: ^2(uftt)attd
fliegt unfer ©inn: fc ifl er ein ©leid^nid unfeted ?eibed,
einer (Sxt)bi)unQ ®Iei(^nid* ♦ ♦ 2ttfc ge^t bet itib bnxij bie
©ef^id^te, ein 5BBetbenber unb ein ^ampfenber. Unb ber
®eifl — toai ifl er iiivx'i ©einer ftam>)fe unb ©iege ^erclb,
©enog unb SBBiberliall/ Unb am ©dfiluffe bed erflen Veiled
tt)irb ber ^ste^t SWittag", ber aid ein befonberd feierlid^er
SKoment bad ganje SEBerl burc^jiel^t, alfo erISutert: ^Unb
bad ifl ber grof e SWittag, ba ber SWenf^ auf ber SKitte feiner
— 149 —
©al)n flel)t jwifd^en Zict unb flbctmenf^'' G ^ 115X SRit
fd^eint ed nid^t mogKd^/ ungejtDungen bicfen Gotten cinen
anbeten ®inn ate ben ber et>i)lutionifiif(i^en £)ed3enbens^
•
t^eotie untetjulegen* 2(uf8abc bet SKenf<i^]^eit tt)ate ti bem«»
nac^/ butc^ (Srforfd^ung unb Sefolgung ber biDlogif^en ®e^
fe^e^ bie bidder 3(tt jut Aberart gefieigett ^aben unb bie {td^
otte ben ^injij^ien ber 2(udlefe unb SSererbung unterorbnen,
bie gunftigfien Sebingungen ffir bie ganj aOma^Ud^e @nt^
wicflung l^Sl^erer 2(rten t)crjubereitem SBBenn grau gSrfler^
SRie^fc^e, beren 2(udffl]^rungen im jtt)eiten ©anbe ber ©io<^
gra^)]^te^) bie bei weitem le^rrei^fle unb beac^tendwertefle
SSerteibigung einer t)on ber unferen abtt)ei(^enben 3(uffaffung
bringeU/ leugnet/ ba$ bie Steben auf bent S]?arfte et)oIutio^
nijlif(^ ju t)erfle]^en feien, weil i^r 95ruber fte flet* ali
^©leid^nidreben'' begeic^net l^abe, fo fann fte bo^ nur inn,
noeil fie bai ©leid^nid an einer anberen ®teDe fte^t, ate e«
aiie^fc^e jebenfaUd jur 3eit be* erflen Saratl^uflra unb —
faUd er nic^t felbfl ip&ttx eine unbett)uf te Untbeutung be*
urf^)rilnglid^en ©inned biefer 9leben »orgencntnten i)at —
fiberl^au^t gefe^en ijat SReiner Sf^einung nad^ gibt un*
Slie^fd^e ntit bent 2(udbru(f ^©leid^nidreben'' ni^t, tt)ie feine
®c^tt)efter nteint, ju t)erfle]^en : ba§ bie t)ergangene @nttt)i(fi?
lung ber ?e6ett)efen ein ©leid^ni* fei filr bie Sufunft ber
SWenfc^en (biefe ift t)ielnte]^r bie birefte unb ni^t nur t)er«»
gleid^*tt)eife bie S^^tfe^ung ber crganifd^en 9lei]^e), fonbern
ci ifl bie ®eiltanjere^)ifobe, bie ber @>)ifobe SKenfd^ t)er^
glic^en tt)irb* Tertium comparationis ifl alfo nid^t bie
D i fl a n J , Weld^e jtt)ifd^en SWenfd^ unb flbemtenfd^ fo gro|l
fetn foil, tt)ie jwifc^en SKenfd^ unb 2lffe, wal^renb int ubrigen
eafabet^ ^'6x]kxMki\(i)t: S)a§ fieben fjr. SWe^fc^eS, lib, @. 439ff.
522 ff.
— 150 —
beibe SQege nid^td miteinanbet ju tun l^aben ; f onbem iXhtx^
gang/ Stficfc fein ifi bie (Sigenfii^aft, in bet ®eil unb 9){enf(^
ft(i^ gleic^en. (SSon bent eng bamit t>etbunbenen jtt)eiten
^aor t)er8li(^cner Dbjefte: bent ©eilt&njet unb ben erflen
@ef&l^tten Batat^ufhrad bfirfen toit Ifitt f&Qlid) abfe^en*)
(SbenfotDenig t>enna8 ^ bet Semetfung am gleid^en
fOttt (@. 4Sf7) ganj jujuftimmen/ ba^ in ben ))tit>aten Tln^^
jeic^nungen nic^td auf tint i^banpinifiifd^e'' ^(uffaffung be^
ftbetmenfc^en l^inbeute* 3m 9lad^la|l (Xn, 191) lefen tt)it :
^T>it Se^aut^tungen £)attt)in^ finb ju ptufen — but<i^ SSet^*
fuii^e ! @6enfi) bie Sntfle^ung l^ol^etet Dtgani^men aui ben
niebetflen. (Si mfiffen S3etfu(^e auf 3:aufenbe wn 3<^ten
l^in eingeleitet wetben! 2(ffen ju SWenfc^en ju etjie^enl''
(bie SRotij f&Qt nac^ ^(ngabe bet J^etau^gebet in bie 3a^te
1881/82). (SSetgL XI, 1340 3fud) folgenbe 9lad)lagauf^
jeic^nungen m&c^te iii biefem etflen ®tabium jumeifen:
^T>xt SRenfc^^eit mu|l i^t 3iel ubet fi(^ l^inau^Iegen — abet
nic^t in eine falfc^e SQelt/ fonbetn in ii)xt eigene $ o 1 1 ^^
f e $ u n g'' ; „Titt SRenfc^ fei ein Ttnla^ ju tttoai, bo^ nid;t
SWenfc^ mel>t ift'' (Xn, 362). ^flbet ben SWenf^en ffinani
tt&umen — tttoai, bo^ gtogottiget ifl ate ®tutm unb ®e«*
bitge unb STOeet/ foQ noii^ entfte^eU/ abet ate SJ^enfii^enfol^n''
(XII, 361)* I)ie na^ete I)atietung biefet 2(uf jei<i^nungen,
bie t>on ben J^etau^gebetn fummatif^ ben ©entenjen aui
ben Sa^ten 1882 — 1884 eingectbnet tt)etben, ifl leibet nid^t
JU etfe^en. Die J^offnung bed SBeibed^ irmbge iii^ ben ttbet^
nicnfc^n itbaxtn" (3^ 96), ftel)t, ate entjiicfte aSifion unb
nic^t ate nfi^tetne 9leflejicn il^tet Stagetinnen gefa^t, mit
bem e))oIutii)nifiif(^en ©efenntnid ni^t im SBBibetf>)tu(^ (xoit
95icgt. II b, 439 annimmt).
4. 3n>eited®tabium: (Si etl^eben iiii im fiiOen
3tt)eifel, ob hai 9lei(^ bet ?ebett)!efen b i d jum SKenfc^en
— 151 —
eine auffleigenbe @nttt)i(flung bilbct/ tt)ie ti bie @t)i)lutii)n^^
tl^coric bciianpttt 2)ct flfcetmenfd^ iibxt immer mel^t auf,
qualitatit) unb quantitatb eine neue 3(rt itn joologifd^en
©inne ju bebeuten* 2)0(^ bleibt et a) bet 35ef(^affen]^eit naif
tin totit entfettttet, nod^ nit bagewefener Z^pni unb b) bet
SO^enge naii nid^t nut eine t)etein3elte Tlninoiimt. Qi ifi bet
©tanb^unft be« jweiten bid Dietten ZtiU Satat^ufhro*
I)ie bcfumentatifc^e Ttnibtutt fut Slieftfd^ed SSetpItnid
jut @t)oIutiondt^eotie urn biefe 3eit ifl ittini. T)odj, it^
tt)eift bie Sttufttation bet langen 3eitf>)anne, bie jwifd^en
fSfitnii) unb flbetmenfd^ t)etflie|len mn^, butd^ ben ®a^
(3 "" 213) : ;,2(ud eueten Silbfa^en miiffen etjl Jiget gei*
ttjotben fein unb aui tuxtn ®iftft6ten ^tofcbile", baf
Slie^fd^e im jwoeiten Seil 3citat]^uilta ben et)olutionifHfd^en
©ebanfenfteifen nodj nid^t ganj entftembet toax^
DafI et abet gegen bie Stic^tigfeit bet @t)i)lutii)ndt^eotie
balb batauf innetlid^e Sebenlen ttug/ ifi uni etfl lutjKd)
butc^ bie SSetoffentlid^ung einet fflai)la^notii funb gett)otben.
3m ©ommet 1883 (fo t)cn gtau gctjlet, 95iogt* lib,
©♦ 437 batiett), alfc tooijl unmittelbat nai) bet Ttuiaxitu^
tung bed jtt)eiten Seild 3citat^uflta, fd^teibt et fut fid^ ben
®a| niebet: ^^u etflaten, tt)atum immet l^cl^ete gctmen
bed Sebend entfte^en mitffen* I)atubet ftnb ja bie Jeleo^
logen unb Datminifien eind, ba$ ed gef^iel^t Tlbtt bad
©ange ift eine .^^jjot^efe, auf ®tunb bet 2Bettfd^a|ungen, —
unb itoax neuetet ^ettfd^a^ungen* Dad Umgefel^tte/ ba$
2fDed hii ju und l^etab SBetfaH ifl, ifl ebenfo beweidbat* Det
SO^enfd^, unb getabe bet ^eifefle, aU bie l^od^fle SSetittung
bet 9totut unb ©elbflmibetf t^tuc^ (aid bad (eibenbfle SBef en) :
bii i)itxijtx finit bie SBatut/ (35iogt. lib, ®. 4370
Da$ Slie^fc^e im ©tunbe babei bod^ noc^ an bet bat^^
winiflifc^en ^J^^potiitit" fefll)ielt unb jebenfaDd b i d jum
— 152 —
SRcnfc^en 3(uf{Ueg auf ®runb bet natfitlic^en @ete(tion an^
na^ni/ jeigt bie nic^t (ange banac^ ))erfa(lte Slieberfd^tift, bie
mit bet t)on8en sufammenge^alten fur ^ie @rlenntni^ bet
bamaligen ®d^tt)anfungen in ber ©teOung ju unfetem
problem fel^t lel^rreid^ ifl: „2>k ©efal^t be« S){enfd^en jlecft
bariii/ tt)o feine ®t&rfe ift : et ifi unglaublic^ gef^icft baritt/
{t(^ ju erl^alten/ felbft in ben unglftcflic^ften Sagen* ®o er^
f^hlt {t^ bad 90?i(ltatene t)iel (anger unb t>erfd^(ed^tert bie
ataffe : totii)alb bet SKenfc^ im SSetgleic^ jn ben Sieren ( ! )
bai franf^aftefte Sier ift 3mgto$en®angebet
®ef(i^i^te mu(l abet hai ®tnnbgefe^ bntii^^
bted^en nnb bet 35ejle jnm Siege fomnten/
Dotaudgefefet, ba|l bet ^m\6) bie ^ettf^aft bed 95ejlen
bnt^Swfe^en fuc^t/ (XIV 71, 18840
£)ie 3(6fd^wenlnng t)on bet 3(ntt)enbung bed joologif d^en
2(ttbegtiffd anf ben ftbetmenf c^en jeigt fid^ in ben
t)et6ffentlid^ten ©etfen t)otISufig nut batin, ba|l neue bitefte
tSn^etungen, meld^e bie 3(nfd^auung bed etflen 2:eild miebet^
l^clten, t)cn nun an fel^lem Sm iibtigen ifl mix fein einjiget
®a$ in bent ganjen SBetfe belannt, bet bem untet 3. fijrietten
®tanb>)unft tt)ibetf>)tad^e* 3m aUgemeinen txitt bet
dbetnienf(^ fc^on im itodttn Ztil Bcttatl^uflta bebeutenb
jutflcf; im btitten toixh et buxi) ben ©ebanfen bet ett)igen
SBBiebetfunft ncc^ ftatfet t)etbtangt unb eigentUc^ nut ju
biefet in Sejiel^ung gefe^t (au^ bie £lbetmenf(^ent)etfun^
bigung tt)iebet^oU fic^ ett)ig, 3 ' 322), ahtx t)on feinct neuen
®eite beleu^tet SEBid^tig ifl, bag in bem SludtbHcf 3ata^
t()ufltad auf feine S3etgangenl)eit G"" 287 ffO bie flfcct;^
menfd^enle^te mit wottlid^en (ins^ifc^en innetlii^ umge^
beuteten?) 2(n!langen an ii)Xt DatfleHung im etflen Seile
Uid^t ittflt 3m t)ietten Seil f^)ielt bet flfcetmenfc^ wiebet
eine gtSfete SloUe*
— 153 —
£)a(l bet Dlbertnenf^ abet im ganjen Satat^ufhra ein in
tie Sulunft ]^inaudgett)otfene« Steal bleibt, etl^eDt aud
einet gflDe t)cn 2(u^f>)tilc^en, beten i^ nut einige ium 35e^
lege l^etau^l^efce : 3«i J »' e i t e n 2:eil leugnet Slieftfd^e, ba|l
bet flbetmenfc^ je gelebt l)a6e G ' 134) unb 3 ' 177 fingt
et ben l^ettlid^en ^^mnu^ auf feinet ^inbet ?anb, „bai
unentbecfte im fetnflen STOeete'' ; bie aJotfleDung bed flbet^
menfd^en toixb ju einent Staum t)on ^fetneten Sufilnften
unb fubli^eten ©uben, ali je ein ©ilbnet txanmtt" (3 ^
213/14)* 2(u« bem b t i 1 1 e n Seil t)ettt)eife i^ auf bad
\Atx bie SKenfc^enjufunft G ^ 310, 348) unb iibet ben
;,neuen 2tber G ' 297) ©efagte, unb auf bie 3Biebet^
l^olungen ayxi bem etjlen Seil: bet SWenfii^ eine 95tu(fe unb
fein 3tt)ecf uftt)» (3 * 289)* ©anj entfc^eibenbe Dofumente
fflt biefe 2tuffaffung bed flbetmenfc^en oXi eined no(^ nie
bagett)efenen Z'^'pyxi 6tingt bet » i e 1 1 e ZtxL ;,5IBet muf
einfl fcmmen unb batf nic^t t)otfi6etge]^en? Unfet gtofet
^ajat, bad ifl unfet gtc^ed fetned SWenf^entei^, bad 3ata^
t^ufltatei^ t)on taufenb Sal^ten'' (3 * 347)* Die ^^l^cl^eten
SKenf^en'', bie l^iet ixcm etflen SKale auftteten unb mit bem
,,gto|[en SWenfc^en'' jufammenf alien G* 351), finb teild
beteitd t)ct]^anbene, teild noc^ ju ettt)attenbe, abet ganj t)et^
fd^ieben gtabutette SBotjlufen bed flbetmenfc^en* Die SWen^^
fc^en bed /^gtcgen Sfeld, abet auc^ bet gtcfen ©el^nfuc^t",
bet le^te ^a^)fl, bet SBBal^tfaget uftt). wetben mit SSctliebe
aid „%ilijttt SKenfc^en'' begeic^net, abet il^nen gegenubet oXi
SKigtatenen G * 425, 430, 441) ifl 3atatl)uilta tt)iebet bet
^B^ete aWenfc^ G * 406), bet anbetetfeitd am flbetmenf^en
gemeffen, fic^ aii einen ^^tu^)>)el an bet ©tiicfe'' begeid^net
G * 205)* 2)et flbetmenfc^ bleibt auc^ je^t no^ fut 3ata^
tl^uflta fein ^(Stfted unb (Sinjiged — unb nid^t bet STOenfc^'',
bet nut ein ,,flbetgang unb ein Untetgang'' ifl G* 418);
— 154 —
ber SO^ittag lotnmt^ toenn bet Ifiifttt SRenfc^ ^ttx xvixb
a * 418), bann crjl ^ttti^t ber ©erg ber SKenfc^enjufunft*'
(ebenba)^ STOit bent feierlid^en Uniilid ouf biefen S){ittag
fc^Iie^t bo^ fragment gebliebene SQert £)er dbermenfd^
hUiht in i^nt andfii^Iiefllic^ Sufunft^t^pud.
3(ud ben (fur unfer gefamted ^oblem ubrigend ^Sc^ft
f))&rlic^ flieflenben) SRac^Ia^notijen tD&ren l^eranjujiel^en :
ir^eine Ungebulbl Der dbermenfc^ ift unfere nac^fie
®tufe ! — 3tel : ir^^^erbitbung hti ianitn inbd unb ni^t
nur be* ©el^imd" (XIV, 263 ; gang im gleic^en ®inne bie
lange 3eitf))anne betonenb XIV, 286 ; beibe 3(ufgei(^nungen
t)om J^erbft 1883). (Sc^on in ber angegebenen @nttt)i(flung*^
ric^tung biefe* ©tabiunt* einen (Biftxtt xotxttt bebeuten bie
Stotijen: ^id^ furc^tete midi unter SRenfd^en: e* t)er(angte
mid) unter SRenfc^en, unb nid^t* ftiOte ntiii^. £)a ging iif
in bie (Sinfamleit unb fd^uf ben dbermenfii^em Unb a(* ic^
il^n gefc^affen, orbnete id) i^m ben groflen ®c^Ieier be*
SBBerben* unb lieg benSTOittag urn iijn leud^ten" (XIV,262X
3n 3 ^ aber leud^tete ber SKittag erjl urn ba* SKittetoefen
}n)if(^en SRenf(^ unb dbermenf^. ir3(uf einen 3(ugenbli(t
ben dbermenfd^en juerrei(^en — bafur leibc id) aHe*"
(XIV, 306). ^SWag unb SKitte ju ftnben im ©treben fiber
bie ^m\d)\)tit l^inau*: e* mu^ bie l)bdiftt unb fraftt>oQfte
2frt be« SWenf^en gefunben werben" (XH, 366). 2ftte brei
SBieberfd^riften faDen in bie 3eit jtt)ifd^en 1882 unb 1885,
unb ftnb leiber ni<i^t na^er batiert.
ttber ben ®tanb ber j U) e i t e n ^age, bie ftc^ nic^t
auf bie £)iftan3 ber ubermenfc^Iic^en t)on ben mtnid)^
lid)tn @igenfc^aften, fonbem auf bie 3 a 1^ I ber jene @igen^
fc^aften befi^enben 3nbit)ibuen bejiel^t, ifl e* tt)eit fd^tt)erer,
t>&Qige ^(ar^eit ju getoinnen. Ungnoeibeutige Dofumente
finben fidi im 3arat]^uilra baruber nic^t 2tber ba tt)ir baran
— 155 —
fefil^aUen, ba$ itn erflen Zcil bet dbetmenfc^ ali iXbtx^
mcnfd^l^eit/ b. 1^. ali eine ©attung l^i^erotganiftertet 3nbi^
Dibuen im ®inne bet @t)o(ution ju faffen ift^ bie anbetn
Seile 3U biefet Sfuffaffung abet nid^t me^t notigen unb
92ie$f(^e ft^atet untet ben £lbetmenf(^en CtotniQ^tni benen
bet aSetgangenl^eit) in 9taum unb 3^it t)etfptengte Sin jelne
Detfianben ijat, fo liegt ti naf)t, eine f^ttttmeife 3(6tt)enbung
t)om Unit>etfalidntud jum @ingu(atidmud l^iet anjunel^men*
2)a^ beftatigen and) bie effiatif^en Su^etungen Batat^ufhrad
ubet feinet ^ftinbet ?anb'', feine ^gludffeligen Snfein'', auf
benen vooijl eine etlefene ®c^at ibealet ©efen, abet tpebet
bie gefleigette ©efamtl^eit nod^ Deteingelte 9tet)tafentanten
l^aufen foQen* t)a$ eine Sf7 e n g e l^ol^etotganiftettet Wttxuf
fc^en as 1 b e b i n g u n g fut bie Stjeugung be^ toit and)
immet gefafiten ftbetmenfd^en ju fein i)at, giel^t ftc^ aU
gotbetung butc^ bai ganje 5IBetl* 2)et ®eban!e and 3 ^ 114
i^aud eu(i^/ bie il^t eud^ felbet audenpal^ltet/ foQ ein aui^f
tttocdjUti fSolt ettt)a(^fen: unb aui ii)m bet Ctbetmenfd^''
fel^tt in bet Sel^te wm ^ntutn Tlhtl*' unb ben ,^^ol^eten
SKenfc^en" tt)iebet*
2)ie dtac^laflnotigen beftatfen biefe 3(uffaffung« „^tint
gctbetung : ^SEBefen l^et^ct jubtingen, tt)eld^e itbet bet ganjen
@attung SKenfd^ et^aben bajlel^en ♦ ♦ ♦ jene (b^ ^» bie
alttuijlifd^e Semegung) etjeugt ben Ie|ten SO^enfd^en^ mtint
®ett)egung ben iXbtxmtn\ifm . ♦ ♦ e« fcHen jtt)ei 2ftten neben<^
einanbtt bejlel^en — mcglid^fl gettennt ; bie einemie
bie e|>ifutifd^en ®6ttet fic^ urn bie anbete
nic^t fummetnb'' (XIV, 262, J^etbfl 1883, betgL
XIII, 175/76 unb XII, 367X
5. £)titted ®tabium: Die Sebenlen gegen bie
et)olutioniflif^e S^efe: bie ctganif^e @nttt)i(flung bebeute
einen 3(ufflieg, melben ftd^ nid^t tt)iebet* Dagegen tt)itb gegen
— 166 —
bie fStttotifilnni t)i)n ^iOe sum Dafein unb SQiOe }ur
SRa^t/ beren ftc^ biefe Sl^eorie fc^ulbig tnad^t/ energifc^
Dpponiett Tlntdannt tt)itb au^ je$t no^ bie ^(bftatnmung
be^ SO^enf^en t)on ben Sieren* Det ^dd^fie Zppni SRenf(^
— bad SBBcrt dbermenfd^ tt)itb t>eYtnieben I — rucft a) itnmer
nailer an bie ©egenmatt unb SBetgangenl^eit ijttan, hhiht
abet no(^ unentbecfter Sufunftdt^pud^ b) er tt)irb junel^menb
nut but^ Sinjelne t>i)tfi6etgel^enb t>etlit^ett gebad^t
f!litli\i)ti fd^on im Scitatl^uflta feflftel^enbe flbetjeugung/
bie abet il^te ®t)i|e bott gegen ®c^ot)en^auet ti^tete
C^bet ttaf fteilic^ bie ^al^tl^eit nid^t, bet bad SQott nac^ i^t
fc^od wm SOSiOen 3um Dafein'')/ bad Seben SBiOe jut SRad^t
unb nic^t blc|l jum Dafein bebeute, tt)itb im ^SenfeiW
(3 ^8) einbtinglic^ tt)iebetl^clt unb in bet ^©enealogie bet
SKotal'' gegen bie mec^aniflif^e gctm, bie ©j^encet bet
@t)olutiondtl^ectie gab: ?eben ijl innete 2tn^)affung an
auflete Umfianbe, geltenb gemac^t. ^Damit ifl abet bad
©efen bed izhtni t)etfannt, fein 5IBitte jut ^ai)t; bamit
ifjt bet jjtinjijjielle SSottang ubetfel^n, ben bie f^)ontanen, an^
gteifenben, iibetgteifenben, neu^audlegenben, neu^tid^tenben
unb gefialtenben ^tafte fjahtn, auf beten SBitfung etjl bie
^3(n^)affung'' folgt; bamit ijl im Dtganidmud felbfl bie
^ettfd^aftlid^e iXoIle bet l^cd^flen gunltionate abgeleugnet, in
benen bet SebendwiHe aftit) unb fotmgebenb etfd^eint''
(® 372)* 2)et ©ejlanbteil bet @t)oIutiondtl^eotie, ben man
aid bie £)ef3enben3lel^te bejeid^net l^at^ bleibt t)on aOebem
unangetaflet 2(udbtu(flic^ tt)itb @ 380 bie ^tietifd^e S3et^
gangenl^eit" bed SWenfc^en anetfannt
SBBad bie ictjxt t)om fibetmenfc^en bettifft, fo ttitt
bet ,r^6^cte SKenf^'' ben gefd^ic^tlid^ aufgettetenen .^elben
je$t fe^t naijt. @d l^anbelt ft^ jtt)at immet noc^ urn bie
3ulunft bed aWenfdf)en, b. if. „Ui ganjen Sietd SKenfd^"
— 157 —
(5 119); „ber SWcnfc^ fcttjl*' itnb ni^t nut bet ^eutige
aSenfc^ ift ed/ bet entattet^ bet ^nei) unaudgef(^&))ft fAt bie
gtJgten SWSfllic^feiten'' ifl, bet afe ,r2:9»)u«'' fd^on oft t)ot
ge^eitnni^t>oQen Sntfc^eibungen unb nmm SQegen gefianben
I>at (3 138/39, 180/81)^ 2fnbetetfeit« t)etfc^tt)immen ge^
fdlic^tlic^e ^etf&nlic^Ieiten, tt>ie 3(tci6iabed, Safat, bet
J^ol^enfiaufe ^iebtic^ n., ^jene jaubet^aft Unfa^boten unb
Unau^benHid^eU/ jene inm @ieg unb jut SJetffi^tung t>ot^et^
befiimmten Stitfelmenf^en'' in il^ten ®t5|lenumtiffen faft
mit Jenen etfel^nten Zpptn bet Sufunft C^etgL j* 35*
3 131/32 mit 207/08). Tlud) in bet ^©enealogte"
^anbelt e^ ftd) noc^ um bie Sufunft bed SRenfd^en ; bie an
i!(^ m&glid^e l^^c^fie SO^&d^tigleit unb ^tad^t bed 3:9))ud
SD^enfc^ ift ned) nic^t etteic^t (® 294. ^an hcai)tt ben
@tfa$tenninud fut bad SBott ttbennenfc^/ bad im 3enfeitd
teinmal, in bet ®eneaIogie nut tinmal an gleic^ ju nennen^
bet @teQe ))otfommt). 3^ in Stinnetung an bie joologifd^e
3(uffaffung aui bem etflen Seil Scitat^uflta unb an beffen
^otnteln noitb in nnmitttlbax^m Sufammenl^ang mit bet
ticti^ditn SSetgangenl^eit bed SO^enfc^en bet SRenfc^ ..lein 3iel/
fonbetn nut ein 5IBeg, ein 3toiid)tnjaU; tint ©tilcfe, tin
gto^ed S3etf))ted^en'' genannt unb biefe 3(uffaffung aid
Minaf)t tint ®ett)igl)eit^ bejeid^net (® 381). 7ln6) je^t
etf^eint bet „etI6fenbe SKenfc^*', bet SWenfc^, ^bet ben
3)?enfd>en tec^tfettigt'', ^bet Iom>>Iementate ©WcfdfaD bed
SKenf^en'', bet nut in einet jlStfeten Beit ali bie motfd^e
©egenwatt ifl, moglic^ witb (® 396, 325/26), jum ©Iccfen^
fc^lag bed aWittagd (in flbeteinflimmung mit XIV, 262
unb im ®egenfa| ju 3^)» Xnbetetfeitd wetben bie alten
®xitd)tn unb 9tdmet (® 394 ff., 335) in fol^ pxaiftiitn
^atben gemalt, ba(l tin Untetfc^ieb wn bem nod^ nid^t et^
fd^ienenen 3ufunftdt^))ud taum fefijufteQen ift. Die 9t5met
— 158 —
g* 95» finb bie ©tarfen unb aSctne^mcn, tt)ic jie ftatfct unb
wxncf)mtt nie bagetDefett/ ja nitmaU gettautnt n)i)tben {tnb
(® 335), unb 9ia>)oIcon ijl e«, bet aB „<Bpntijtfii t)on Uti^^
mcnf(^ unb flbetmenfd^" bad fd^wetwicgcnbe SBBort fibers
menfc^ SRic|fd^c in btefen ©d^riftcn attein entlo(ft (® 337),
tt)a]^tcnb bet unmittclfcar barauf f olgenbc 2fbfa$, bet ibcaleten
2fuffaffung eingcbenf, cinen nod^ ftaftigeten Z)fpni fftt bie
Bufunft in Xudfi^t flettt
Die 2( n j a ^ I biefet .^ol^enmenfi^en tt)itb eine fel^t
getinge feim fflai) ben ©emetfungen batubet im ^^SenfeiW
ifl ;bet l)o]^ete, jia l^Bd^fle SWenfd^'' nut nod) aU Ttninaiimt,
afe f»)atlid^e 2tu«na^me mbglic^ (3 88), unb in bet
,r®enealcgie'' it^tb et aU e i n j e ( n e jlStfete ®>)ejie« im
®egenfa| iux SWaffe bejeic^net (® 371)» @ine weit gtbgete
®tut)t)e t>on SBefen bleibt and) je^t nod) SBotbebingung jur
Biic^tung bet flbetmenfd^en (3 237).
Det fflad)la^ augett fid^ im gleid^en ®inne unb
pta^t nni nut beutlid^et aU bie t)on bem ^^iIofo>)]^en »ets^
offentUd^ten SBBetfe ein, ba|l au(^ bie dbetmenfd^en bet 3u^
funft jtt)at im SBetl^altni* jut ^ettfd^enben, gefc^tt)eige benn
gut bienenben ©d^ic^t feltene Xudnal^men, im SSetpItni* ju
ben bi^l^et bagenoefenen ^iOen^genied aitx tint l^aufigete
@tfd^einung batflellen foUen* „@i mu|l t)iele flbetmenfd^en
geben" (Xn, 414, nm 1885/86). ^2)ie 9langotbnung,
butd^gefiil^tt in einem ®9flem bet @tbtegietung : bie ^ttttn
bet @tbe jule^t, eine ntnt ]^ettf(^enbe ^afle. Tlni iijntn ^tx
unb ha entf>)tingenb, gang ej^ifutifc^et ®ctt, bet flbetmenfd^,
bet SBetflatet bed Dafein*/ (XII, 413, um 1885/860 ^an
btad)tt biefe fingulatiflifc^ete SRuancietung bed ©egtiffd mit
bet al^nlic^en @tf IStung (untet 4) : bott flbetmenfc^enatt —
e>)ifutif(j^e ®ottet, l^iet iXbtxmtn\d) — e^)ifutifc^et ®ctt
6.SSietted®tabium: TlUt bidl^etigen ©ebenfen
— 159 —
gegen bit @t)olutiondt]^ei)rie treten in t)erflarftein Sf^afle auf
unb fuJ^tett/ urn neue ^ttmtiixt, jut t>oII[i8en 3(6Ie]^nttng
biefet S^corie in jebem il^ter Seile* I)ie SO^&glic^^
feit, ba|[ eine ijbljtxt joologifii^e 2frt bie ©j^ejied homo ab^
IBfe, tt)itb biteft geleugnet 2)er flbermenfd^, ber fo tec^t im
©egenfal ju einer fold^cn flbermenfc^enatt cine ,r2ftt fibers
menfd^" mit tcrminolcgifii^et 2(bfc^tt)ad^ung genannt tt)itb,
ift frii^et betcit^ bagewefen unb jlcDt nut bie Sufunft be*
mobetnen, nid^t mel^t bed SKenfd^en ubetl^auj^t bat* @t ift
nut aU (Sinjelnet obet aB ®mppt 'oon Sinjelnen miQlid) ;
b* f). feinc @igenfd^aften l^aben leine fonflante Stbftaft* (Si
ift bet ®tanb^)unft bet ©o^enbammetung unb bed 3(ntid^tijl*
2tud bem und fd^cn belannten Sweifel, ob bie ?ebe^
noefen tint @nttt)i(flung im ®inne eined 3(ufftiegd ju
ttyettDoHeten Z^ptn bilben, ift bie ®ett)'i||]^eit ge^
tt)otben, ba§ fie ed nid^t tun* 3a fc t)et^eetenb witit bei
SRie^fd^e biefc (Sinfid^t, ba^ Don nnn an fogat bie Def genbenj^
lel^te mit in biefe SBetneinung getiffen tt)itb* Die utfj^tiing^
li^e ^age^ ob bet ®tammbaum bet Dtganifation auf einet
beftimmten SEBettffala nac^ obtn obet nac^ unten tt>eife, Det*»
mengt ftc^ mit bet anbeten: ob biefet ®tantmbaum fibet^
l^au^t beftiinbe, b. f). ob cin 2(ufftieg in itgenb einem
©inne (ndmli^ t)om ©nfad^eten jum Diffetenjietteten) an^f
junel^men fei* Unb beibemal fdHt bie 2(nttt3(ott Detneincnb
ani. „2>it ©attungen toad^fen nid^t in bet S3oQIommenl^eit ;
bie ®d^tt)ad^en tt)etben immet toitbtt ubet bie ©tatfen ^ett''
(3fntibattt)in, ®o 128)* ^Uli ob bet SWenf^ bie gtoge
Jjintetabfid^t bet tietifc^en @nttt)i(flung gett)efen fei* @t ift
butd^aud feine ^tone bet ©d^oj^fung, jebed SBBefen ift, ntbtn
il^m, auf einet glei(^en ©tufe bet SBoHfommenl^eit'' (2f 229)*
92od^ t)iel entfd^iebenet f^te^en bcnfelben ®ebanfen bie
9lad^Ia|lftagmente ^gegen ben Dattt)inidmud" (XV, 341 ff*)
1
— 160 —
ani, bie aUt, tDenn tt)it bet £)atierung bet J^etau^gebet
folgen^ aud bent 3<^te 1888 ftatntnetu „i>a^ bie ©ottungen
elnen gottf^tltt batfleOett/ ifl bie unt)etnunfti8fte 35e^au^^
tung t)on bet SQelt: einftoeilen fieOen fte ein 92it>eau bat*
2>a^ bie ^dl^eten (gemeint ftnb boc^ totHfl bie biffetetu
jietteten) Dtgani^men ciui ben niebeten ^d) tnttoidtlt
fatten, ifl butc^ feinen goD bidl^et begengt'' (XV, 347).
^Die gefamte Zitt^ unb ^flanjenn^elt entnoicfelt ftc^ niii^t
wm Stiebeten junt J^il^eten . « . fonbetn oKe^ jugleic^ unb
fibeteinanbet unb butc^einanbet unb gegeneinanbet*' (XV,
344). ^SRan bctjanpttt bie noad^fenbe Sntnytcflung bet
S03efen. (Si fel)lt jebe« gunboment Sebet Zppni ifot feine
®ttnit; fibet biefe ^inaud gibt ti leine @nttt)i(flung''
(XV, 344).
Sic^tiget aU bie Siebetl^olung bed S3ottt)utfd, bie
bonoinfd^e ®c^ule ubetfel^e bai KttMt&tipxiniip im 28efen
bed Sebend, inbent ed ben ftampf urn SO^ad^t butc^ ben
^amt^f umi Dafein etfe^e (biefet ^tommt t)ct, abet ate 2(ud«»
nal^nte; bet ©efamtafpeft bed Sebend ifi nid^t bie Slotlage,
bie J^ungetlage, t)ielme]^t bet Steid^tum, bie d))t)igleit, felbjl
bie abfutbe SBetfd^woenbung, — tt)o gef&ni))ft tt)itb, Iani))ft
man urn STOa^t ♦ * . man foQ nic^t SRaltl^ud mit bet 92atut
»ettt)ec^feln^ (®6 127/28, XV, 342) — tt)id|tiget ate biefe
SBBiebetl^cIung ift bie audbtflcflic^e unb nmt^^ ^olemil
gegen bad ^injip betnatfitlic^en®e(eltii)n,bie
in ben oben ettD&l^nten SRad^Ia^ftagmenten biefet 3^t gefu^tt
^) !Ramli(i^ Ilterarif(]^ ticu: in (^pvH^m fott fid^ SWcfef^e in bent
©trdtc SHlttttic^crS, ber bie natilrlit^e @elcftion ^ftdtel gcgenilBcr Icugnete,
ganj ouf bie ©cite 3f«ltime^er8 geftellt l^aBcn (SBiogr, 11 b, 521 ff.).
tlBrigend finbet ftd^ au^ im 9(nti(]^rift merfmiirbigemeife ,,bad @kfe( ber
©eleltion'' an }iemli(i^ toefentlid^ ©teDe (iiber ben antifeleftorif^en
©^orolter beS SDWtleibS) oIS ,,®cfc^ bet ©nttoidlung'' anerftinnt. 9Ran
#
— 161 —
toixb. „Wlan finbet 35eifj)iele ber unbenrnflten ©eleftion
nirgenb* (ganj unb gar ni^O* ♦ ♦ SEBefen, bie fiufere 3ei(^en
^abcn, bie fte gcgcn gcmiffe ©efol^ren fc^u^en, t)erlieren bie
felben ni(^t^ tt)enn fte unter UmPnbe fovxtatttf tx>o fte ol^ne
®efal^r lefeetu ♦ ♦ SEBenn fie Drte 6ett)ol^nen, tt)0 bo* ^leib
auftort, fte ju ^erbergen, n&l^ent fte ftc^ feinedweg* bem
a»ilieu an^ (XV, 344).
I)er ttxil^re ® r u n b fitr biefe 3(btt)enbun8 toaxm ahtt
nic^t berartige joologifc^e ©ebenfen, fonberft e* txxtt bie
fliOe SEBitffamfeit einer fc^on t)om erflen Jeil 3<Jtat^ufh:a ati
ge^egten 3(nft(^t : bafi innerl^alb ber fDIenfc^l^eit bie ®tariflen
ft(^ nid^t t)on felbfi erJ^alteU/ bafi fte im Se6en^!am))f niijt bie
t&egunfiigten ftnb. „T)it ^ijtoaijtn n)erben immer n)ieber
fiber bie ©tarfen ^err* I)ad mac^t, fie ftnb bie grofle ^aiiL
©ie finb auc^ fifiger/ Unb bann tt)irb burc^ Stnalogie ber
@eifl ber ©d^wac^en jieber 3(rt ?ifl, SBerfieKung, jia ^^StKem,
toa& mimifr^ ift'', gleic^gefeftt, urn bie ftbertragung auf bie
nieberen SebetD^efen ju red^tfertigen, in beren !Xeil^e bie natfir^^
lic^e ©eleftion be^i^alb auc^ t)erfagt (®S 128; ganj im
glei(l>en ©inne XV, 346/470 SBBeil er ffir bie a»enf(I>enort
bod ^rinjit) ber @t)oIution unb natfirlic^en ©eleftion nic^t
jutreffenb fanb, t)ertt)orf Slie^fc^e beren ®ftltigleit ffir bo^
®efamtrei(^ ber ?e6ett)'efen* „^a& mid) htim flberMicf fiber
bie grofen ©c^icffale be* STOenfc^en am meifien fiberrafc^t,
ifi, immer bai ®egenteil t)or 3(ugen ju fe^en t)on bem, xoas^
limit I)artt)in mit feiner ©c^ule fiel^t ober fel^en will, bie
I5ttnte betm (Stanbe ber ^inge ben Wba^pm^ baburd^ 3u befeitigeii
fud^ett, bag man 8ele!tion dd filnftUd^e ©eleltion l^ier fagte. 9l^er
bagegen f))rtd^t eine ^ufjet^nung @nbe 87 (XY, 144), Me ben gleic^
®ebanfen ))on bem antifeleftortfd^en ^ert bed S^tleibend jum gnl^olt l^t
unb bad ,,(Skgen))rinji)) gegen bie Seleltion'' bo^in erlfiutert, ba| ber
natilvUd^e (Iking ber ^ttoidlung babtnjd^ geheujt merbe.
11
— 162 —
@eIeftion ju gunflen Ui ©titferen, ©effcrwcggelommenen,
bet 9ottf(^ritt ber ©attung * . • ©efe^t^ bafi man nni ni(^t
ben @runb aufjeigt/ noorum ber aRenf(^ bie 3(udnal^me untet
ben ^reaturen i% neige {(^ gum SSorurteil^ bafi bie @(^ttle
2)otftt)in« fidi uberoK getoufdit ^ot'' (XV, 346).
3ur groge nac^ bem SEBefen befi flbermenfc^en
bringt bie ©o^enbammerung taum nennenduoerte
©eitrige* 2)q^ SEBort flbermenfii^ wirb nur ali 3itat au^
einer «ritil iiber SRie^fd^e erwai^nt (®6 146), ber ^grofe
aWenfc^" aB ein (Snbe bargejleOt, b. 1^* ate fein mSgttc^er
3fu^gangfij)unlt fiir eine gleic^ grofe ober grSfere fXaffe*
@rfl ber 3( n t i (^ r i fl entl^olt bie entfc^eibenben ©elege
fur ben jie^igen ©tanb be^ problem*. @ine flbermenfc^en^
ort ift nic^t ju txtoaxttn ; l^oc^jlen* eine 3frt flbermenfc^, tin
oft bagett)efener Zppu^ (Singelner, jia gonjer fBUUx uvb
@tamme. ^Slid^t toai bie SIRenfc^i^eit ablbfen foQ in ber
fXeil^enfoIge ber SEBefen, ifl bai problem, bai iij l^iermit
fteKe ( — ber STOenfd^ ifl ein @nbe — ^ : f onbem welc^en
%t>ud Wltniij man iuiftm foK, VDoOen foK, ate ben l^&l^er^
tt)ertigeren, lebenfimnrbigeren, jufunftfigenjifferen. I)iefer
I)ft]^ertt)ertigere Z^pui ifl oft genug fd^on bagen^ef en : aber ate
ein ©liicfdfaO, ate eine Tlu^naljme, niemate ate gett)oKt « « *
3n einem anberen ©inne gibt e^ tin fortwal^renbeS ®e^
lingen einjelner galle an ben t)erf(^iebenflen ©tetten ber
@rbe unb aui ben t)erf(^iebenflen Jiulturen l^eraud, mit benen
in ber Zat fi(i^ ein l^ol^erer Z'^^pui barfleHt ; tttoai, bad im
SBerl^altni* jur ®efamtmenf(^l^eit eine 3frt Qbermenf(^ ift
@oI(^e ©litd^faOe bed grof en ©eUngend n)aren immer mSg^
lid) unb n)erben t)iellei(^t immer mog(i(^ fein. Unb felbfl
ganje ®t\d)Uiittx, @t&mme, aSoHer Ibnnen unter Umfl&nben
einen folrf^en Sreffer barfleOen'' CS 218/19).
7. 3ftt biefen ®(^tt)anfungen in SRieftfc^ed ©tettung ju
— 163 ~
ben genanntctt ^xobUmtn liegen gewiffe ©cmcinfatni^
f e i t e n jugrunbe^ bit ft(i^ t)oin S^ttati^ufhra Ui ium Ttntu
(j^rift fonfiant erl^alten ^abeiu @{e lajfen ft(i^ etuoa bo^in
gufamenfajf en : !♦ 2)ie natfirlic^e (gntwicf lung ber STOenfc^i^eit
if} burc^au* feine ^6l^erenttt)icflung* SBielmel^r jeigt bie
fDIenf(i^l^e{tdgef(^i(^te feit bent gl^rifientum eine unge^euere
9Uebergangdben)egnng^ l^aut)tf&(^Ii(^ bebtngt bnxij ben ®ieg
einer antibiologifc^en STOotaL 2* 2)er l^ftl^ere Z^pui STOenfii^
— tt)ie aud^ immer gefaft — ifl aB Utou^M 3fl^tnng«^
|)robuft ntij niijt bagewefen nnb mit ^ilfe einet il^teirfeit*
in 3fi(^tenben «$errenraffe aB beren ^robuft ]^eran}ujfi(i^ten«
8* 3fu* bem ffijjierten ©a(^t)erl^alt ergeben fi(i^ fftt Dar^^
ftellung, ^itil unb gortful^tung bet 9iie$f(I>efc^en ^I^ilOi^
foi^l^ie wic^tige golgen*
2)ie2)arfleIIung biefer ^J^ilofoi^l^ie mu^, tdmn fie
in erfler Sinie l^iflorifc^e Jteue onfbebt, ben Sbeenfonq^Iej
SUe^fd^e^ in tint ftetig flief enbe @nttt)idlung aufl&fen^ ba
bie einl^eitlic^e 3ttftti»i»enfaffung ju t)onenben bem 2)enfet
nic^t mel^r t)ergonnt tt)at* SEBenn fte aber f^flematifc^e 3tt*cfe
t)erfoIgt unb nic^t nur bie gauge ^J^ilofoi^l^ie SRie^fc^ed, fon^
bem biefe ^l^ilofoi^l^ie aU ®aniti bieten tt)iK, fo muf fie
ben @eft(i^tdt>unft an bie ®))i$e fleOen^ bem ^i) bie meiflen
unb tt)efent(i(i^fien i&eflaubteile am Iei(^teflen unterotbnen
laffen unb badjienige/ t)ieQei(^t furje aber entf(^eibenbe QnU
midtlungdflabium baffit gugrunbe legen^ in bem ber SSerfaffet
felbfl fo "otx^aijxtn ift greilic^ tt)irb beit)erf(^iebenen
3R&gIi(i|!eiten bie Znitoaljl biefe^ oberflen ©eftd^t^t^unfted
t)on bet %mijthaxttit^ bie il^m ber £)arfieOenbe guerfennt/
mitbefUmmt werben *)♦
^) ^S)a^€r ^abe ic^ }. $. in meinem ^ud^e: grt. 9^e^f(i^e, fein
£eben unb feht ^er!, :Sei))atg 1913, bie biologifd^e ^l^if ^He^d^ed int
et)oIutionifiifd^en 6inne bargefteUt.
11*
— 164 —
Die ^ r i t i f toixb t)or aCem bit cinjclnen ® r fi n b e
3U t^vufen l^aben^ bie 92ie$f(^e^ jenoeilige ®teOung gur @))0^
lution beflimmten/ unb t)on benen 3* t&« manijt unter bem
Sitel ,,3fntU'2)artt)itt'' nttr gett)iffe gormcn be« Dartt)i;nifimtt^
unb gar nic^t ben ^etn biefer 3fnf(^auttngfitt)eife treffen* ®o
ifi jmeifedo^ bie Sel^re t)i>in SiKen gur fDIa(^t mit ben
^ani)tj)rinjii)ien be* Darwini^mu* : I)e*}enben5^ unb ®ele^
tiondtl^eorie t)ereinbar unb nur mit bet rein me(^anifiif(i^en
i&iologie in 98iberft)ru(^/ bie bod o6erfI&(^Ii(^e @rf(^einung*^
gebaren bet Dinge fiir beren SEBefen l^filt unb ben etfal^*«
rung*ma|figen 95efunb : j)affEt)e 3(nj3ojfung ber Drgani^men
an auflere Umfianbe fiir dm meta^]^pftf(^e @rflarung nimmt
®egen bie ftbertragung ber @igenf(^aften, totlijt bie STOenfc^j^
]^eit*enttt)id(ung geigt^ auf bie gefamte organifd^e @ntn)id^
lung/ toixb bie ^itif geltenb maijm : bafi felbfi^ tt)enn bie
biobgifc^e 9iiebergangfi6ett)egung ber STOenfc^l^eit beflel^t, tt)ie
92ie$f(^e fte annimmt^ unb bie 6ioIogif(^ SOIinbertDertigen
feit Jaufenben t)on Sal^ren iiber bie ©tarfen ^err tt)urben,
bennoc^ tt)egen ber unenbliii^ tldntn ©trecfen, bie toix l^ier
f>toiaijttn, eine ^(udbel^nung biefe* SBerl^alten* l^inter bie
^tniijijtit jurud ali ungulafftg erfc^eint unb jiebenfaUd bie
anberweitig geflii^te e\)oIutionifHfc^e ^^jjoti^efe nic^t gu er^^
fc^iittem Dermag* 3n bem gatte tt)iirbe au* bem SBerl^oIten
ber STOenfc^l^eit nic^t bai biologifc^e ®runbgefe$, t)ielmel^r
ani biefem ber 35efunb einer l^ijlorifc^en Qpoijt ate Tlnii^
naijmt gu folgem fein Ctoit ti auij Slie^frf^e ® 381 gelegent^
lic^ getan IjatX Daf aber jiebe 3(rt (g* ©♦ bie a»enfrf(]^eit)
iauemb im 3(uf|lieg begriffen fei, unb bafl ti leinen ©tin*«
ftanb, leine SBerKimmerung, fein 3(u*jlerben t)on 3(rten in ber
Slatur gate, l^at wol^I no^ fein befonnener @t)oIutionijl be^
ijaupttt
SSbKig gugufiimmen ifi ber @rtt)agung/ bafi ber ^egriff
— 165 —
be« gortf(I>ritt« rclatit) fci ttnb Don ber ©lalo (et)ctttuctt ber
SEBcrtff alo) abl^angc, an ber mon il^n miflt I)ie @t)oIutiott^i!»
tl^eoric miflt ben ?jortfd^ritt an ben ®rabcn ber T)i^tttn^
giernng nnb entl^alt fic^ entweber jieber etl^ifc^en ©ewertung
ober bewertet f eine ©efSrberung ate fittlic^. SRie^fd^e ifot nic^t
gejeigt, bag ein folrf^er gorifd^ritt in ber organifd^en SBBelt
ntc^t beflel^t ; f aH^ er aber bejlel^t, fo mu|lte gerabe 9Ue$f(^e
t)om ©tanbtjunft feine^ biologifd^en SEBert^^rinji^^ unb feinet
?el^re Dom SBBttten gur STOarf^t au^ bie Hxhtit an biefem gort^
fc^rttt aufg l^6rf(fte bett)erten, ber ©tufe auf ©tufe gu immer
ftarferen SGBittendeinl^eiten unb STOarf^torganifationen fui^rt;
t)on ber 3J?ad^t ber 3(m6be, bie eine 3ette bel)errfd^t, bi^ jur
aWac^t btr Drgani^men, bie STOittiarben fold^er Betten fiir ftc^
arbeiten laffen* %ux bie 3(uffaffung wm ftbermenfc^en
ergibt fid^, ba|l bie 3(bfd^tt)ad^ung ber Xnjal^I nac^, bafl ber
©ingulari^mug mit ber (St)oIution ganjlid^ unt)ertraglic^ ift*
©olange man feine triftigen ®riinbe beibringt, tt)eld^e bie
Jl^efe t)on ber @nttt)i(ilung ber Hxttn bi^ jum STOenfii^en
tt)iberlegen, ober folange man nic^t jeigt, bafl bie bifferen^^
jierteren f^ateren 3(rten leine biologifd^en ^ol^erftufen ftnb,
i)at man ate biologifc^er (Stl^ifer lein fXec^t, ein neuefi ^rin^
jij) einjufiil^ren, bad entgegen bem @t)oIutiondgefe$e bie &^
^Sl^ung (Sinjelner aid gnb^s* unb @elbjljtt)ecf unb
nic^t nur aH STOittel sum Stotd ber @r^
l^Sl^ung ber @attung (benn bied lel^rt bie tt)o]^It)er^
jlanbene ^Dolutiondtl^eorie auc^D fiir bie SWenfrf^tieit l^iu:^
fteHt I)agegen fd^Iieft bie qualitative Stnnal^erung bed
Qbermenf(^en an ben 3J?enfc^en leine SBerleugnung ber Q^o^f
lutiond^rinjii^ien ein* SEBenn ber ftbermenfd^ Dom STOenfd^en
nic^t fott)eit tt)ie fiberart t)on 3(rt (alfo ettoa toit STOenfd^ unb
3(ffe) unterfc^ieben gebac^t, jia felbjl tt)enn er mit einjelnen
groflen STOenfc^en gleid^gefe^t tt)irb, fo bebeutet bad nod)
— 166 —
feinen ^tui) mit Urn &ooluticni)pxiniipf fonbem liii)^tni
eine noeife @inf(^r&nfung. ©erabe bet £)artt)inidinud le^rt
nni ja, SSarietfiten unb 3frtctt ate fiftffige ©egriffe ju be^
tra(i^tetu 2)ie Jjoffnung auf eine, tt)enn auc^ nod^ fc geringe
i>rganif(^e @teigerung bet aRenf(^l^eit ift bedl^alb ni^t
tDeniger et)cIutioniflifd^, votil fie weniger flbeiff(i^tt)angK(^ ift
al« ber ^raum t)on flberarten in femjler Sufunft
Pr bie SQeiteratbeit im @eifle S^ie^fd^ed ifi ec^
eingtg entf(^eibenb, n)ie ftd^ und ba^ SSBefen bed itbtni
offenbart. :£)enn fein ganjed @innen toax barauf geri(^tet/
n)ie bad Seben gu bejal^en fei. 9htr biirfen xoix nni ivx
Sntereffe biefer 3fufgabe nic^t t)on ben t)erf(^iebenen ©tro^
mungen in SRie^fc^ed ?el^re jugleic^ fortreiflen lajfen* 2)enn
biefe ful^ren ni(^t nut gu t)erfd^iebenen @nbgielen unb
Sbealen, fie tt)eifen au(^ ben biologifc^en Stl^iler fiir bie ©r^^
forfc^ung ber STOittel unb UntertDerte in getrennte dtii)^
tungen: 3n eincm gaK finb bie lebenbefftrbemben SEBertc
au& ben @efe$en ber organifii^en @nttt)i(flung/ uoie fte bie
mcberne i&iologie gu er!ennen glaubt, gu ermittein unb auf
bie 9)^enf(^l^eitdenttt)idlung gu iibertragen* 3m anberen ^oK
ftttb fie ani ben Q^ebingungen, bie bei ber (Srgeugung n)iOend^
mfiii^tiger ^erfBnlic^feiten bidl^er obgewaltet l^aben, gu ge^
tt)innen unb bie Sebendgefe^e in ben nieberen 9teid^en ftnb
banaij gu beuten.
in.
!♦ 2)ie @nttt)i(ilung ber Unterwerte, b» l^* ber
SWittel, totli)t bent I)ftd)flen SEBert unb 3iel bed STOenfd^en^
lebend gu bienen l^aben, offenbart bad enge SBerl^altnid
ber aiie^fc^efc^en ^l^ilofotjl^ie gu ben gorberungen unb (Sx^
gebniffen ber mobernen Untlfxt^poloQit. ^at anij
Slie^fdfe felbjl feiner geifledtt)iffenfd|aftK(I>en Sorbilbung
— 167 —
entft^rec^enb t)or aOem bit f e e li f (^ e n @igenfd^aften ber
3nbit)ibuen unb SBoIfer auf bie Ie6enf(^tt)a(^enbe unb (eboi^
fBrbernbe SEBirfung ijin unterfuii^t, fo betontc cr boij ftet*
auf bad einbringlidifie ben innigen Sufammeni^ang biefer
@i0enf(^aften mit ber Itihliiftn ^cnfiitution i^rer
Stager* SRa(i^bem er auf bte SRDtnoenbigfeit et^mologifdrer
unb t>^iIoIogif(^er @tubien fur bie ^enntnid ber @ntn)lc&
lung^gefc^tdfte unferer mcralifc^en ©egriffe l^ingewiefen,
fo^rt er fort: ;,3(nbererfeitt ift ti freilid^ ebenfo nJtig, bie
Seilnal^me ber ^l^^fiologen unb STOebijiner fiir biefe ^ro^
Weme Qoom SEBerte ber bifil^erigen SEBertfc^aftungen) ju ge^
n)innen. . ♦ 3n ber Zat bebiirfen aHe @&tertafeln/ aHe ^^bu
foKft'', t)on benen bie ®ef(^i(^te Dber bie etl^nologifc^e ^on^
fc^ung tt)eif / }una(^fi ber ))l^9fio(Dgif(^en 93e(eu(^^
tung unb 3(udbeutung/ el^er jiebenfaKd nod^ ali ber t>fP<^<>^
(ogifc^en ; aHe indgleic^en n)arten auf eine ^ritif "oon @eiten
ber mebijinifrf>en SBBiffenfc^aft^ (® 338).
92ie$fd^e ifi iiberseugt/ ba$ ber geifiigen sroinbern)ertig^
feit, tt)ie er fie t)erflel^t, auc^ eine t)i^9fioIogif(^e STOinber**
tt)ertigfeit entft^rec^e; bafi balder bie biobgifd^ VDertDoKen
J^errentugenben bed 3J?utd, ber SBornei^ml^eit, ber
J^eiterleit, ber ^erfBnlid^Ieitdjleigerung, furj, baf bie 2Berte
ber ©eelenftarfe jletd mit ))]^9ftf(^er ?ebendlraft get^aart, unb
baf umgelel^rt bie Sbeale ber ©fIat)enmoraI, I)emut,
Sliebrigleit, Sriibfal, @ntt)erf6nli(^ung and ))]^9fioIogif(^en
@rfc^S))fungd5ujlanben geboren finb (@B 143)* Qx forbert
i)on ben gl^eleuten, einen ^l^ol^eren idh" p fc^affen unb ein
«inb ^re(^ttt)in«ig an ?eib unb ©eele" (3 ^ 102). 3a, er
i^at gelegentlic^ felbfl t)erfurf(t, ben Don itjm tt)egen geijliger
STOangel befampften ^erfonlid^feiten fBr^erlid^e ©ebred^en
augufc^reiben, unb ju biefen bie (ebenfeinblid^en SOBertungd^
weifen ber STOanner in urfarf^Kc^e ©ejiel^ung ju fe^en* %ux
— 168 —
bie „^iii)unQ ^cn ®ublimem^ ^anfem unb ^inbl^em''
in bem geifUgen Sl^arafter S^rifU uoirb i^bie t)erg&gerte unb
im Drgani^mu^ unaudgebilbete ^ubert&t aid ^olgeerfc^ei^
nung bet Degeneredjenj" t)ermutungdn)eife t)eranttx>ortIi(l^
gemoc^t CX 255/56); ©ofrote* tt)irb ^9liac^itiferbo«^eit*
gitgefc^rieben^ fein D&monium bur(i^ Qkl^crdl^aKuginatictien
crfl&rt (&i 70)* Den Stjten toixb tint gewid^tige WliU
axbtit an ber STOoral bcr Suhtnft jugcbac^t : tint ntnt fUttt^
anttooxtlii)ttit ffir aOe gaOe, ^wo bad Ijiifitt Sntcreffe be«
itbtnif bed auffieigenben itbtni, bad tfidftditdlofe
3?ieber^ unb ©eifeitebringen bed entarteten ?ebend "ottlanit",
b* 1^* alfo tt)o ^on8ei)tiondt)er]^inberttng, 3(btreibnng/ 2:6tnng
ber %rui)tf ja felbft ^rwac^fener t)erlangt tt)irb (®S 144)*
2* 3n letter ?inie abet gibt ffir bie geijligen unb foxptt^
liijtn ©efc^affenl^eiten eined ©ubjiefd ni^t feine inbiDibuelle
Sfniage, fonbern feine Sngel^Brigleit ju einer 91 a f f e (ober
mel^reren) ben 3(udf(^Iag« ^Qi ifi gar niift m&gH(^/ bafi ein
aWenfii^ nic^t bie @igenfc^aften unb Scrlieben feiner SItem
unb 3(Itt)orbem im Seibe l^abe: n)ad auc^ ber 3(ugenf(^ein
bagegen fagen mag* 2)ied ift bad problem ber Staffe"
(3 251).
3tt)ifc^en iXaffe aid einer res nata unb SBoIf (SRation)
aid einer res facta tt)irb ftreng gefd^ieben* i^SWenfc^en, bie
@ine <Bpxaijt ft^rec^en unb biefelben S^itungen lefen, l^eiflen
|i(^ l^eute jSRationen* unb gotten gar ju gem auc^ gemein^
famer 3fbfunft unb ®efc^i(^te fein: toai aber au^ bei ber
argften galf^erei ber SBergangen^eit nid^t gelungen ifl*
(Xm, 359). ©0 finb j. ©. bie Deutfc^en ^ein Solf ber
ungel^euerlid^fien SRifc^ung unb Sufamntenrit^rung t)on
aiaffen'' (3 209). Jroftbem t)erfd)Io$ ftrf( 3lie$fc^e nirf>t ber
(Sinftc^t/ bafi anil bie SRationen unb fBilftt toitbtmm
fefunbare ©inl^eiten anberer 3frt bilben, unb bag ber
— 169 —
2)urc^fd^nitt ii)xtx Sfngcl^ftrigen burc^ ^lima, Jrabition, fBox^
^errfd^en befKmmtcr fXaffcn bber toa^ immtx beflimmt, ges^
jncinfdmc STOcrhnalc be^ ©eijlefi, ®emut«, Jcunjeramcnt^,
lurj einen ol^nlic^en i^f^c^ologif^en ©^araftcr jeigt So,
Slie^fd^e^ t)611er))f9c^olo0ifd^c Sfu^ful^ntngen jinb jal^Ireic^er
ali fcine rajfcntl^corctifd^en ©cmcrfungen* STOon tt)ci$, tt)clc^
^artc SEBortc cr jur Sl^arafterificrung bcr l^eutigen I)cutfc^en
fottb (ol^nc ubrigcnd bie grofcn @igcnfd^aftcn bcr I)cutfc^ctt
ju t)crlcnncn, 3 204), toit tt iljxtt ©d^tt)erfattiglcit unb Un^
DDtnel^ml^cit bie ©rajic unb SBorncl^ml^cit bcr romanifc^cn
SRationcn cntgcgcni^iclt (&o 108 fp* 3f6cr fur ben grofcn
^rojcfl, ben bie ^ulturgefc^id^te burrf^Ioufen J^at, unb, naij
9iie$frf(eS Sffiitten, nix^ burd^Iaufen foil, alfo auc^ fiir bie
Buc^tung be^ fibermenfd^en ift ba^ SBerl^oIten nid^t ber
Solfer, fonbem ber 3taffen ber entfd^eibenbe goftor* n^an
fann e^ Don Dornl^erein aU ttjal^rfrf^einlid^ anfe^en, baf t)on
Beit 8U Beit an beftimmten (BttUtn ber @rbe faft notnyenbig
tin tji^^fiologifc^e* ^emmungfigeful^I fiber
breite STOaffen •^err tt)erben mufl, njfe^ed ober, au^ 3J?ongeI
an <)l^9ftologifcf(em SEBiffen, nicf^t ate fold^ed ini ©ewnftfein
tritt, fo baf beffen ,Urfad|e*, beffen fXemebur an6:j nur p\^if
(i^ologifc^^moralifc^ gefud^t unb t)erfud^ tt)erben fann (bie*
namlic^ ijl meine attgemeinfle gormel fur bad, toai gemein^^
l^in 91 e li g i n genannt tt)irb)* (Sin ^olc^ed ^emmungfis^
geffil^I fann Derfd^iebener 3(bfunft fein : ettt)a aK golge ber
^reujung t)on gu frembartigen 3taffen (ober t)on ©tanben
— ©tanbe brucfen immer auij 3(bfunft^*? unb fXaffenbiffereuj^
jen au* ♦ ♦ ; ober bebingt burdf eine fel^Ierl^afte (Emigration
— eine 3taffe in ein ^lima geraten, fur bag il^re 'Kn^pa^unQi^
fraft nic^t aufireid^t (ber gaH ber Snber in Snbien); ober
bie 9ia(^tt)irfung Don 3Hter unb grmubung ber fXaffc
C^arifer ^efitmi«mu« Don 1850 an)'' (® 444).
— 170 —
3. %xait man nun^ in tctlijtt Seife ^ii) 92ie$f(^e bie
i&ebeutung ber iXaffe fur bie ^ulturent^
tt) i (f I u n g gebac^t l^at^ fo tt)irb man^ uoie ed t)ctr einem
^l^iIofoi)l^en nic^t anberd ju ertDattcn flel)t, itoax fntc^tbore
3(nregungen unb gro^e ©ebanfen^ abet feine Srgebniffe
ein}elu)i{fenf(i^aftli(frer Unterfu(i^ungen gur 3(nttt>ort erl^alten*
©0 iiat er — nm bei ben ©runblagen ju beginnen — un^
nirgenbd eine genaue 93efiimmung bediXaffebegriffd^
no(i^ eine fefle @inteilungber !Xaffen gegeben. 3m all^
gemeinen erfennt er }U)ei grunbt)erf(^iebene !Xaffen an^ bie
er aid a r i f (^ e iauij a potior! germanifd^e genannt) unb
t)crarif(^e bejeic^net ^awpt^&ijlidi ftnb il^m beibe buxi)
pfp(f|o(ogif(^e t&efiimmungen (i^arafteriftert/ Iraft beren bie
eine ali ^ttxcxuff bie anbere ali @nat)enraffe geboren ifi.
SafI bamit nid^t nur faftifd^e @igentiimli(^feiten/ fonbem
and) t)erf(^iebene SQertgrabe audgef))ro(^cn VDerbeU/ ifi bei ber
3(rt bed biologifc^en S)7cralftanb))unfted unfered S)en!erd
felbfberfl&nblii!^* irl^iefe Sr&ger ber nieberbriicfenben unb
t)ergeltttngdliiflemen Snftinfte, bie SRac^tommen ailed euro^
paiiijtn unb ni(^teurot)aif(^en @nat)entumd/ aOer t)orarif(^en
©et)ftHerung in ©Duberl^eit — fte fteKen ben iXiicf gang ber
STOenfii^Iieit bar'' (® 324). ^^^fiologifc^ ijl bie arifd^e fXaffe
buxij blonbed pigment unb langen ®(^abel/ bie nic^tarifd^e
burdf bunfled pigment unb furjen @d^abe( gefenngeid^net
CSuf bie 3(ugenfarbe legt SRieftfc^e nirgenbd ©ewic^tO 3«
alien t)omel^men 3tajfen, ju benen in ber SBorai^nung aHer^^
mobemfter Sbeen ber rBmifd^e, arabifd^e, germanifc^e, icapcvf
nifc^e (!) 3(bel, l)omerif(^e •O^lben, ffanbinaDifd^e SlBifinger
gejfililt mxbtn (® 322), flieft arifc^ed ©lut, bad 35Iut ber
germanifd^en ^pxaijtotHtn, nad) $eute unb ®ieg luflem
fd^weifenben 95eftie mit bem 9laubtiergett)iffen (® 322—24,
382), tt)ie ber Z^pni fur bie j^ral^iftorifd^en Seiten befc^rieben
— 171 —
tpirb/ bod i&Iut bet ^^SQol^Igeratenen/ bet Wt&i)tiitn an itii
itttb ©eele", tt)ic bcr n&mKc^e ©ebanfc fur gefc^ic^tlic^ Seiten
itnb emt^finblic^ere Dl^reti formuKert noirb. S3on ni(^t^
arifc^en !Xaffen in (Surot^a (unb nut bie in (iuxi^pa ein^
gcbfirgcrten 3taffen intcrefjtercn iijn t)orjtt8*tt)eife ate bic
fciclogifii^ jur gul^rung auficrlcfcnen) txtoMjUt 9lie$f(^c
eigentlic^ nur bie 3 u b e n , ,rbie ftarfjle, jal^eftc unb rcinfle
fXajfe, bie je^t in Qmopa lebt" (3 219) unb bie © I a tt) e m
2)ie t)on il^m fo l^art mitgenommene (^rifi(i(^e a)7oraI ift im
tt)efentli(^en bie ©flat)enmoraI bet 3uben, t)on biefen gegen
bie Jjerrenmoral ber 3(rier aufigefi^ielt I)ad Sl^rijlentum ift
bie i,antiarifrf(e fXeligion par excellence'' (®B 106)* T)af
feine lebenfifeinblid^e 3GBertungdtt)eife geftegt l^at, bafl ftc^ bie
STOenfc^i^eit alfc feit jweitaufenb 3al^ren in ber decadence
befinbet, ift le^ten @nbe^ tin Stiijtn Don bem SBerbrSngt^
tt)erben ber arifc^en 3tajfen burc^ bie nid^tarifc^en* ;,3ni
n>efentli(^en iiat in (Snxo^pa bie untern)orfene !Xajfe f(^(ief Ii(^
n)ieber bie Dberi^anb gett)cnnen in ^arbe unb ^itrge be^
©c^abete ♦ . ♦ tt)er ftel^t unfi bafiir, ci nii)t bie mobeme
£)emoIratie . . An ber <Oau))tfa(^e einen ungel^eueren fSlai)^
f(^Iag 8u bebeuten l^at ♦ ♦ ♦unb baf bie @ro6erer unb ^erren^
raffe, bie ber 3(rier, auc^ JJl^^jioIogifd^ im Unterliegen ift"
(® 309). TIU bag ©runbiibel ber germanifdien 3taffe nennt
92ie$fd|e bie Sflfol^obergiftung, bie bifil^er fbeng mit bem
^olitifrf^en unb 3taffeniibergett).i(^t ber ®txmantn <Bi)xitt ge^*
l^alten ^at (® 461).
4* Um t)on biefen 35Iicfen inbieSBergangenl^eit
ber ataffen einen Sfu^blicf in bie 3 u f u n f t ju gett)innen,
ifl eg notmenbig/ bie £)ur(^ganggfrage ju beanttt)orten : na(^
ber ©efc^affenl^eit ber fXaffen in ber ®egentt)art unb, ba bie
aufifc^Iaggebenben gaftoren fiir fXaffenmifc^ung an poliif
t i f (^ e , b* If. SBBHerfc^idfale in abfe^arer 3eit gebunben
— 172 —
ftnt)/ mi) btm gegennoattigen SSerli&Itni^ "oon !Kaffe itnb
Soli Daf gite^fdfc tt)cit bat)Ott cntfcmt ifl, beibe ©cgtiffe
laienl^aft burc^einanbcr ju wetfcn, l^attcn tx>ix gcfel^etu
3(ttbcrcrfeit« etfcnnt cr an, baf btc tnctften l^eutigen SRoticnen
t)i>ttt){egenb gctt)iffc fXaffenbeftanbtcilc gcgcnuber atw^
beren SRationen aufwcifcn* I)o abcr btc einjclncn iXaffcn
(bi« auf bic obigc 3tt>citeilung) nirf^t fd^arf beflimmt tt)crben,
uttb il^r itiijiijtl\ijt& SBcrl^altctt nirf^t nol^er Derfolgt tt)irb, fo
tragcn bic (Srgcbniffc l^icr gang bcfonbcrS nut ben g^oraftcr
t)orIauf igcr 'Xptxqixi. Sn ben norbifii^en SSBIIcm @Mro})o*
ubertt)iegt bad otifc^c, bci ben ©ubianbem bad nirf^tarifd^e
SSIut I)a]^er bet rcIigiSfc Unglaube bei ben loteinifd^en
aSJHern „eine 3(rt @m})Smng gegen ben ®eijl bet Staffe",
bei ben Siorblanbem abet ^^eine ^ndttlfx ium Stoffengeifle"
bejeidinet (3 74). 3mmerl)in I)alt 9lie$fd)e bie SRifdinng
bet 3taffen im bentfd^en SSoIfe fiir eine fo ftarle, bofl xifm ges^
legentlic^ bet ©a$ entfd^Iu^ft, „itoiii)tn alten ®cxmanm
unb un^ I)eutfd^en beftel^t laum eine ©egriff^**, gef(^tt)eige
eine 55Iut^t)ertt)anbtfd)aft" (@ 323), unb ba^ er ein ,,ftber*»
gemid^t be* Dorarifd^en (Slement*" in 2)eutfd^Ianb fiir mog^
lid^ anfiel^t (3 209)* I)ie ^au))tt)eranbemng, ^^bie bent
Untergang einer frul^eren fXaffe gleid^fontntt", ging mit ben
Deutfc^en int 17. 3al^tl^unbert Dor jid^: bie „tt)aijxtn ®er<«
ntanen" unter il^nen wanberten on*, 3J?ifd^ung ntit xtkni%
i)ettt)anbten 9laffen Derbarb ben 9left (Xni, 345). I)effen
3(uffrifd^ung gefd^al^ burd^ ® I a tt) e n b I u t , ba* j. ©. and)
©idntardt ben antl^ro^ologifd^en 2:9^u* "otxlieij (Xni, 347).
Unb &]^nli(^e ^ojeffe mad^ten bie anberen 92ationen burd^.
Da^er ijl ber ;,3lationalitat*tt)al^nfinn'' ebenfo ju be*5
fami)fen text ber ;,9laffenfrf(tt)inber, ber ba* aSor^anbenfein
reinrt 9laffen iti^aupm (3 228, xm, 356).
5. Tlui attebent ergeben fid^ 3ulunft*<)erfj)ef^
— 173 —
t i t> e n ^ tie Slie^fd^ed ful^tiet ®eifi bem biologifd^en @tl^ifer
entfc^Ieicm xoiU. iXul^en bic ^Jebingungen fur bie Suc^tung
bed £tbermenf(^en auf bent ®runbe ber iXajfe utib ftnb teine
9taffen (tt^enigjlen* euro<)aif(^e, b* 1^. fulturfdl^ige 9tajfen)
ni(^t tt)ieber l^ergufieKen^ ba bad bagu erforberlic^e SRaterial
ni(^t mel^r t)or]^anben i% fo entjlel^t bie Hn^iaht, auf eine
m5gli(^fi giinftige S)7if(^uug ber t)orl^anbenen ant^rot^ologi^
fc^en Z^pm l^injuarbeiten* Staffenmifc^ung ijl an fic^ fein
Jjinberungdgrunb fiir bie •^ol^erentwicflung ber STOenf^l^eit
Sm ®egenteiL ;,9So 3taf[en gemifc^t fEnb, ber CtueK grower
^Ituren'' (Xm, 356). @g fommt nur barauf an, bag bie
9)^if(^ung nid^t gu t>Io$Iid^ unb 3n)if(^en ju fremben iXaffen
gefc^iel^t 3(tterbingd lann gerabe ein folc^ed Seitalter, bad
^bie 3taffen burc^einanber tt^irft" unb gewftl^nlic^ fc^wad^e
gebroc^ene STOenfd^en erjeugt (3 153/54), audf itnt „Hxt
Ctbemienfcfien'' aud f[d| ^erDorgel^en laffen, in benen ber
®egenfa$ ber Jriebe, ber bie STOel^rjal^I f(^tt)a(^t, ^^ald
Sebendreij unb ^i^el meJ^r" xoixtt. (BoHjendpoijtn "ott^
banfen xoxx s* 35* Safar unb 3(lcibiabed, in folc^er @t)od^e
leben toxx l^eute (3 2(y7lQlS), tt)o bad e i n e @ u r o <> a , mo
ber @urotmer ber 3ufunft iiber bie nationale ©efd^ranftl^eit
ber SBaterlanber unb ^atrioten jic^ erl^eben tt)iU (3 207,
xm, 357). 3(ber bad STOittel ijl jmeifc^neibig. 3ni aU^
gemeinen tt)irb bie langfame ^reujung einanber erganjenber
iXaffen bad erfel^nte 3iel, ben l^ol^eren J^j^ud fic^rer unb %^^
fal^rlofer erreicf^en* „(ii tt)irb Don nun an giinjligere SBors^
bebingungen fiir umfanglic^e ^errfrf^aftdgebilbe geben, beren
©leic^en ed noc^ nirf^t gegeben l^at Unb bad ijl ntij nid^t
bad 28i(^tigfie; ed ifi bie Sntjlel^ung t)on internationalen
@ef(^Ie(^tdt)erbanben m5gli(^ gema(^t, melc^e it(^ bie 3(ufga6e
fe^en, eine <0^nrenraffe J^eraudjujiicfiten, bie jufiinftigen
Jjerren ber (Srbe" (55iogr. II b, 531, XIH, 359). Hwi il)r
— 174 --
erfi tntipxinit bcr flbmnenfd^ (XIV, 413)* I)ie beflcti
Sngrebiengien ju bet neuen Staffenmifd^ung geben beutfc^e
(gmnanif^e), flatt>if(^e unb jiibifc^e ©eflonbteile ab* Der
^au)ptaxittil faKt bem germanifc^^I^^^f^^^ Element babei
JU* Die Suben mflffen aufgefaugt werben; no(i^ me^r ol*
bt^l^er t)on il^tten in £)eutfd^{anb t)Otl^anben ftnb, l^ineitijus^
laffen, tt)ire wn flbcL ,r3^t^e Sfufgabc, in ba& beutfc^e
SBefen l^ineinjntoac^fen/ . * * barf nic^t immer mieber burc^
bie f(^auerli(^e unb t)er&(^tli(^e «$&{IIi(i^feit neu eintt)an>^
bember pohtiiijtt unb rufftf(^er, ungarifc^er unb galigif(^er
Suben in^ Unlodbare gurit(fgef(i^oben uoerben * . . Tlhtx jxtu
Ud), ti ift 3eit, ia bie I)6d)ile Seit" (XIH, 353, 3. 219). 3tte
ein ©eiftjiel unb erflen 3(nfa$ folc^er 3u^tun8«t)erfuc^e einer
•^errenraffe em^fiel^It 9lie$f<^e bie ®^e jtt)if^en m&tfifdfem
3(bel (er unb ber norbbeutfd^e ©auer entl^&It gegeujiDfirtig bie
mannli(^ften SRaturen 2)eutf(^(anb^) unb jiubifc^er 3nteKi^
9eng« „(Si u^re t)i>n t)ielfa(^em Sntereffe gu fe^en, o6 ft(i^
nic^t JU ber txhlii)tn ^unjl beS ©efel^lenfi unb ©el^ord^enfi ♦ . ♦
bai (Stmt be* ®elbed unb ber ®ebulb unb Dor attem tttoai
©eifiigfeit . . . I^injutun, i^injujiic^ten (iefe. T)cd) ijitt jiemt
e* ftd^, meine l^eitere 2)eutfd^tiimelei unb geftrebe abjubred^en,
benn id) rfil^re bereitd an meinen @mfl, an bad ;,euro))&ifd^e
problem", toit iij ti ^erfiel^e, an bie 3S<^tunfl einer ntntn
fiber (SvLxo}pa regierenben «afle'' (3 220/21)* ^oIitif(I> aber
tt)irb bied @ine @uri>t)a t)ieQei(^t bai ^utturjentrum unter
ber ^errfc^aft 9lu$Ianbd tt)erben, toit ©ried^enlanb ti unter
ber J^errfd^aft 9lom« gett)efen ifl (XIII, 359).
6* I)ie SP^nlic^Ieit biefer 3(nfd^auungen mit benen
©Dbineaud, SBBagner^, Sl^amberlain* unb
il^rer 3(nl^anger f})ringt in bie 3(ugen : bie ©etonung ber ur*?
f^jrunglic^en unb balder unaufl^ebbaren Ungleid^l^eit ber
STOenfdfen, votlift in ben lonflanten @igenfc^aften ber fXaffe
— 175 —
begrflttbet i% bcr tin Snbbibuum jugcl^6tt; bie l^ol^c ©e^
tt)ertung be* 'Kxitxi gcgenflber bem SRic^tatier unb bic 3(n^
etfennung unb ©eflagung bcr SBergiftung arifc^en 35Iut*
bUK^ bafi ©lut bcr niebcren Stoffen* Slie^fc^e eigentftmlic^,
ja im @egettfa$ p bcr Sl^ccrie ber txtoSif)ntcn 3J?anner
flel^enb/ ift bcr il^m 3uglei(i^ tt>i(i^tigfle ®ebanfe t)on ber @in^
orbttung ber ftJcjififc^ (^rijllic^en 5EBcrt!ettc in bic ungcrma^
nifcffc @mt)finbung*U)eife. %xtUiii barf mem uiijt iibtt^
fel^en/ bafi ©obineaU/ SQagner unb @^amberlain bo* SBBefcn
be* Sl^riftcntunt* anber* faffen ali 9He$f(^c^ unb baff bamit
bicfer tt)i(^tigc 2:rennung*))unft ani bem ra{fen))fp(^i)(ogi^
f(i^en in ba* reIigicn*t>^ilofi>t)l^if(^e ©ebict gu t)cru)eifen ift
I)ie 35et)orjugung bcr ^^^errenmenfc^en'' l^at 9lic$f(i^e fogar
mit ©obineau gemciU/ bcr ftc^ be* @egenfa$e* biefer SBBcrj^
iung*n)eife jum Sl^rificntunt nic^t f(^eint beVDuflt gevDorben
3u fein. STOit SBBagner unb Sl^ambcrlain t)erbinbet il^n bie
.^offnung auf cine fXegencration ber STOenfii^l^eit auf ^piip^o^
logifd^em SBBcge, bie ©obineau nic^t teilt, wSi^renb ba* 3irf,
ba* cr biefer iXegeneration ftedtt, bie ariftolratifc^e mitleibs^
feinbU(^e SRoral ben J^au))tgrunb feiner 3(bfage an SQagner
bilbet %
t)ai antl^rot^ologifd^e fXaffet^robtem bebeutet fitr 9He$f(^e
ttur einen ^unft, aOerbing* t)ieKeid|t bie ©tji^e cine* nvxi^
faffenben @ebanfenbaue*/ aber nid^t ba* $elb einselmiffen^
^) 2)ie ^eorien fdner betbm SSorgfinger lannte iftie^fd^e; ffiv feine
2di&tt ber (Sd^rtften dt. Sagnerd bebarf ed leiner SBelege. (S^obineau^
Essai sar Pinegalite des races ^t 9He|fd^e gtuifd^en 1875 unb 78 tn
^afd gelefen unb mar fel^ mt^Mi bobon. SSergl Sttd^, ®taf (S^obbteau
in ^ajjftnncr bcr gcit'', S3b. XI, 1902, @. 149 ff. unb gronlfurtcr Stg.
))om 22. Suit 1902, {on)te in Le Temps ))om 3. 9. 05 ben ^rtifel
^Nietzsche, Gobineau et le Gobinisme'^, ber au(^ meitere fiiteraturangaben
3tt bem fragftd^en SSerl^filtnid bringt.
— 176 —
f(^aftU(^en ©peiialifientutnd. ^tli) reic^e fheng tt)if[en^
fc^aftlic^e gruc^te foI(^ ,,bilettantifc^e^ gntwutfe genialer
9Kanner }u jeitigen ^ttmbQtn^ ifi befannt @d jeugt t>i)n
unbanfbarer unb Heinlic^er ©eifiedatt^ bem @rf(^Ke(ler neuer
Xrteitdgebiete Unwiffenfc^aftlic^f eit feiner Xttfi^ten fiber t>er^
mufliij auf biefen ©ebieten ju erjielenbe Srgebniffe t)i)r)u^
tt)erfen; ed ifi aber ni(^t minber t)erlel^tt/ wn bet SRot^
tt)enbi9(eit il^ter Seric^tigung burc^ bie mobeme ^orfc^ung
nid^t^ n)if[en }u tt)i)Qetu 9{ie|f(^e ^at aid @r{ler in gtoflem
SRaflfiabc bie enge SSetbinbung t)on Staffenantl^topobgie unb
biobgifc^er (Sttjit (ja Steligion) gefotbert ; wfiJ^renb t)ot il^m
wol^I bie ©ebeutung bet fXaffe ffit bie (Stl^if, abet im antis«
btobgifc^en ©inne (i)on ffiagnet), unb ffit bie ©iobgie,
abet ol^ne ben etl^ifc^«i:eUgi6fen @inf(^Iag (t)on bet mobetnen
^(ntl^tot^otogie) geltenb gemac^t tt)i>tben toox^ 3m einjelnen
bebfitfen feine Xudffil^tungen gat fel^t bet ^otteftut, @ts*
tt)eitetung, (Sinfc^tanfung unb gtganjung^ Diefe tt)etben
jt(^ l^auptfac^Kc^ auf bie unbeflimmte unb n)iQ{fitIi(^e @in^
teitung bet fHa^tn unb auf bie Untetfc^&|ung bet etblic^en
^onftanj telatit) teinet fXaffenmethnale im ?auf bet ®e«»
fc^ic^te ju bejiel^en ^ben — ^fufgaben^ an beten @tffiKung
l^eute fo xoadtt geatbeitet U)itb unb beten S&fungdt)etfu(^e
biefe ©lattet butc^ bie le^ten btei Salute und beutUc^ i)ot
STugen geffil^tt l^aben. 3n i)iel weitetet %ttnt abet liegt bie
Suotbnung bet fublimfien ^ufletungen bed SO^enfc^engeified^
einet befiimmten fXeligion, ^l^ibfopl^ie, SKotal, ^unft, beten
biobgifc^e %en)ettung bad ^auptatbeitdgebiet SRie^fc^ed bil^
bete, JU ben ©igentfimlid^feiten bed ©lutd unb bet fXaffe, ju
bet Sebendtfic^tigfeit bed SO^enfc^en aid otganifd^en ©ebilbed.
Daju bebatf ed gen)ifl, totnn fibetl^aupt optimifiifii^e
^offnungen l^iet betec^tigt ftnb, ^.planm&^ig jufammen^
atbeitenbet ©efc^Iec^tet t)on ©elel^tten"* ©ottte bie 3ufunft
— 177 —
tie nn^ befc^ereu, fo mn^ttn fie ate einen ii^tet ^attone ben
Wiann anetfennen^ ber bie ^tobleme in itjxtx iaxtitn 38u(^t
unb ®c^tt)ete bem ®ett)iffen bet 3eit eingegtabeu Ijat DafI
et fte nic^t gelofi l^at^ n)u(lte er vdoI^L „Qin Sinjelnet^ ac^
nut ein (Siujelnet unb biefet ganje 38atb unb UtU)aIb''
a 69).
12
I.
SSon 92ie|f(^e« ©teEung ju ^tih, Stinh unb @f)e in
einer bem SO^utterfc^ul getDeil^ten SSetfammlung ju teben^
erfc^eint geVDifl SRanc^em ali cine f(^n>et gu rec^tfettigenbe
SEBiDfurUc^feit 5BBag ^at ber SBiflonar be* ^3aratf)ufha^
mit ben Stieberungen bed Sebend^ mit ber ©titnbung wn
SWtttterl^eimen unb ^inberl^erbergen ju fd^affen? Unb boc^
miditt ic^ @ie uberjeugen i)on bet innigen 3ufammens«
gel^Brigfeit mit bem t^ampf unb ber Tixhtit unfere* ©unbe*,
beffen girberung bie l^eutige geier gilt; mic^te ®ie libera*
jeugen^ bafi ber dlamt 9{ie|f(^e an biefer @teEe nid^t fel^Ien
barf* ®ett)if t)erfenfte fic^ biefer SWann nic^t in bie Sec^nif
fo jialer ^agen, in bie ©el^anblung inbit)ibuetter %afit ; f on**
bem er fuc^te bie Ie|ten ®efe$e ber SBirfUd^feit, bed ?ebend,
ber 9)}enf(^]^eit^ ber ^uttur^ fuc^te bie Ie|te fHangorbnung
ber SDBerte, bad 5BBefen ber ©ittlic^feit unb fXeligion ju be*»
flimmem Tihtt gerabe barin liegt feine ©ebeutung fiir unfere
ixotdt. ^eine ©emiil^ung bed praftifd^en ?ebend grofleren
©tild foDte bie ^fll^lung t)erKeren mit ben ett)igen ©runbj*
gefe|en bed 2)afeind, mit ben l^Bc^fien 3irfen ber SWenfd^l^eit*
Sel^e ber ^ultur^ bie nic^t n)enigfiend banac^ ringt^ il^re ein^
gelnen Wta^nalimtn mit aQgemeinen Sbeen^ bad SSerg&ng^
lic^e mit bem Qtoiitn, bad ^litc^tige mit bem fHul^enben gu
erfuQen* pit jerfj)Iittert nac^ aUtn ©eiten, t)erUert @inl^eit
unb 3ufammen^It/ \)erUert bad gute ©ewiffen felbfi gu
il^ren glfingenbften ?eifhtngen* Unb fo ifi unb fo fei aud^
— 182 —
bet 9)Iutterf(^u$ ni(^t tint iufaOige^ ni(^t tint toMtntiontUt
Drganifation^ jufianbegefommen ttxoa ani rul^rfeligen 9Rit#
Uibimoti)^tn mit bet Tin^tnUidinot Sinjelner^ ober oud
bilettantifc^er ®ef(^fttg{eit im ^EBo^ttatigleitdbetriebe^ ober
tDeil ti Iftntt inm guten ^n ge^&rt^ {t(^ fojial }u bet&tigetu
aSielme^r ifi er ein notn)enb{ger 3ufammenf(!^Iuf @nrfl^
gefonnener, fiel^enb auf bet feflcn 55afi« bet SBirfKc^feit,
bereti €)efe$e il^n ben&tigen^ fiel^enb auf bet feflen 95af!d bet
©ittUc^feit, beren 3iele if)tt fotbenu Unb ifl et ba«, fo ttigt
et jiened untoerfeQe^ jiene^ ))^il0fi)))^tf(^e @e^r&ge jieber
cc^tctt ^ulturleiflung — eingel^fingt in bit gefamte ^tlu
an\djannni unferer Beit Z)ann ahtt barf er auc!^ ben
groflen SSertretem biefer !E3eItanf(^auung nicl^t fretnb gegetM
uberflel^en; barf am mnig^tn an htm SRanne wxhitx^
itiftn, in beffen Sel^re bie 95ebeutung be^ ^inbed ffir ben
2SeIt# unb ^EBertgufammeni^ang eine $ragn)eite erl^&It^ bie
\otlil U)enige Denier ober ^xtpf^tttn in folcl^em Umfang
unb mit fotc^er (Sinbringlic^feit t)ertfinbet l^aben.
SOBiQ man 9{ie$f(^e« ©ebanfen fiber ^tih, ftinb unb
(Si)t niiit nur aB geifheic^e Sederbiffen genieflen^ fonbem
{te ali ®aniti, ate ani tintm ®eifie geboren in ^ auf^
nel^men^ fo tut man gut^ {t(^ mit ben ptt\bnliiftn @rlebniffen
be^ SO^anne^ auf biefen ^unften ein xotnii \)ertraut gu
mailmen* Z)a}u ftnb xoix nai) bem @rf(^einen ber le^ten
©riefbSnbe beffer aid fruiter in ber ?age» Dann fleKt f!(^
i^eraud/ baf 9{ie$f(^e in feinem* SSerl^&Itnid gur ^au xotbtt
ber geifhei^e ©p&tter^ noc!^ ber anard^ifcl^e ®eu)altmenf(^ ge:^
tbt\tn ifl, xoit er ate ^erfBnlicl^Ieit unb Denier in ber 3(n^
fc^auung fo t)ieler oberflac^Iid^er Seurteiler lebt^ ®tin
J^eroifcl^er Sebendgang fle^t, xoit hitxf)awpt, fo and) f)itx,
nnttx ber De^tfe, ffir bie nur er bie erISfenben 9Borte ju fin^
tten xou^tt: ^"SSai mid^ nid^t umbringt, macl^t miii fi&rler/
— 183 —
@(^i)n fr&l^ gett)innt bit ^xan tint leitenbe ©teQung in
9Ue$fcl^^ ithtn. Den SSater t)erli)r et aid funfjal^tiget
$nabe ; in ben ^anben bet aSutter^ ber ©roflmutter, jtt)eier
Sonten lag bie Srjiel^ung bed ^inbed^ el^e ti nac^ ®c^ul^
))f0tta lanu fRie^fc^ed SSeri^altnid }ur SRutter tr> ben
©tentpel eined audge))ragten ^amiKenjtnnd^ einer l^erjlic^en
(Stgebenl^eit unb innigen 3krtrault(!^leit in aUtn ptxiinliiftn
Sebendangelegenl^eiten ; ber fBtdtift ifl yyon 3(nfang hii gu
@nbe mit Iiebet)onen ©eweifen jortet gegenfeitiger Xufmert^
famfeiten burc^feftt Tlhtt ber $am))f/ ber ©c^merj, bie
£tbertt)inbungen blieben and) i)itt ni(^t aud. ®ie betreffen
bie uber^)erf6nli(^en Dinge, bie freiKc^ bem ©ol^n am meifien
am ^erjen lagen. ®ie ht^inntn mit ber 3(bn)enbung t)i>m
ti^eologifc^en ©tubium^ bad bie SRutter t)i)n iljm feflge^alten
xo&niiitt, fe^en ji(^ fort in ber ^eriobe enti^ufiafiifc^er
Sffiagners^aJere^rung unb erreic^en il^ren ^Jl^epunft, aid ber
aSerfaffer bed ,,3aratl)ufha'' fi(^ felbfi aKe mfttterlic^en (§x^
moi^nungen fiber feine @teQung }um Sl^rifientum unb tda&
bamit jufammenl^angt^ t)erbat 3n ben le|ten Sal^ren t)or
ber geijligen (Srhranfung, ber er eriag, wirb ber Son toithtt
tx&xmtt, unb man Ijat bad ©effil^I^ aid 06 ber grofle @infame
im fliKen ^afen ber SWutterliebe fXul^e fuc^e* Die ©riefe ber
^au ^aflor aud ben fc^weren 3eiten, in benen jte ben l^ilflod
gen)orbenen @ol^n in iljxt Dblfut natim, jeigen bie ^rau t)on
einer folc^en ©rofle unb einer Siefe bed ©emutd^ bafi
9{ie|f(^ed ^ietat^ bie er tro$ aEer trennenben ^liifte 3n)if(^en
ber f^Iic^ten ®Iau{>ig(eit ber SO^utter unb bem eigenen protf
metl^eifc^en ©efenntnid aufrec^terl^ielt/ und um fo lieber unb
Derflanblic^er n)irb«
9lie|fc^ed ©teKung )u feiner ©c^wefier l^at bie ^effe
unferer Sage in bie ®unfi unb Ungunft bed ^arteigejSnfd
l^ineingejogen* <3tit ber SSeriffentlic^ung ber ©riefe an
— 184 —
9)}utter unb @(^n)eflet ftnb n)ir bent niebrigen 9ht)eatt fold^
@tteiti9leiten entl^obetu 2Bir n)iffen/ bafi fRie^fcl^e mit bte
ergteif enbfien Stief e an f eine ®(!^n)efler ric^tete ; bafi et ben
gemeinfamen ^audl^alt in ®afe( al^ ^fcitHidjti 0ef(^n)ifte¥^
U(^e* Sttfcrnimenleben" i)ne«, bafi et fi(^ iljt im Snnerjlen
t)ertt)anbt ffil^Ite/ bafi er fte auc!^ in ben ^ei^ feiner geifUgen
3ntere{fen unb ^anblungen l^ineinsog^ bafi er {te ate ben
fytteueflen angeborenen Sfinget^ bejeic^nete^ iyZ)u fagft bod
Sefle^ toai mix hiitjtt fiber nteine neuen Sbeen gefagt xoexi^
ben lit, unb Du fc^reibfi e^ in Deiner eigenen ®eife aU
ettoa^ t)on 2)ir @rlebte« — tt)ie ftarf fiti^Ie i(^ bei aKem,
ttWd Du fagfl unb tufi, bafi wir berfelben Slaffe angel^Bren/
3(ber gerabe l^ier ifl bte Sragif^ bie auc^ nic^t fel^It^ wn
fo erfc^utternber ®(^U)ere^ n)D ed gu emfieren Unfiimntig^
feiten fant. Die SSertobung ber @(^n)efler ntit bent 3(nti:^
fentitenful^rer gSrfler (SRie^fcl^e war ber 3(ntifentiti^mu^ gu*?
wiber), bie ^olonifterungdreife be* ^aare* nac^ ^aragua^,
bie t)erfc^iebene SteKung ju SBagner riefen fte Ijtvoex. Unb
fo quiOt ani ben SSonDiirfen unb ^lagen 9{ie$f(^e* bad 9(ut
t)on J^erjendwunben, bie nur bie ajerle|ung tiefinnerlic^er
©anbe betoirfen fonnte^ giir ben tenner ber Slie^fc^efc^en
Sebendbegiel^ungen geugt t)ieQei(!^t ant einbringlic^fien baffir
bie 55riefflelle : „^an fd^rieb ntir einntal^ bafi ii) gegen Stod
ungerec^t toaxt, gegen SBagner unb gegen Dic^/ nteine
@(l^»)efler. !E3arunt U)i>I^I? SSieOeic^t/ tt)eil ic^ @u(^ beibe
ant nteifien geliebt l^abe unb ben ©roQ nic^t itbenpinben
fann, bafi S^t nti(i> t)erlaffen ^bt/
Tihtx nic^t nur bie ^auen feiner ^antilie griffen in bad
Seben biefed SO^anned entfc^eibenb ein. Tinif bie ^eunb^
fcl^aft ntit ^rauen^ bie jebed erotifc^en Seigefcl^ntadd tnU
bel^renbe, ifat er befeffen, genoffen, unb — t)erloren* Die
geifheic^e ®attin feine* groflen Sei^rer* 9titf(i>I (bed be^
— 185 —
fannten ^l^iblogen) fc^cnft bem Sungling ilfxt ®unfi unb
il^r n)annl^er3ige^ Sol^ItDoQen; mit Sojtma SOBagner (ommt
ed iut 3eit/ in bet SRie^fcI^e mit bem <5ijtottt ber ^^ilo^
fopl^ie bet ^unft be^ Q^a^reutl^et 9){ei{lerd ungeal^nte ®e:^
biete erobette, gu einem SBerfel^r l^ol^er ®eifiigfeit unb t)er«»
tranter ^erjUc^feit; SO^atoiba t)i>n SO^e^fenbug mtrb feine
mntterlic^e ^ennbin* Unb immer bai gleic^e ®ilb: aEe
©eelenernyarmung burdf^ bie grauen, beren ber Serfannte fo
fel^r beburfte, erialtete in ber ^Sl^enlnft feiner Sbeale, beren
@ijtg(eit man em))fanb unb beren <SonniiUit man ttberfoi^.
2Rit 9l{tf(i>te fommt ti jur ©ntfrembung, aB jtc^ ber
©(^fller Don ber fhengen ^l^ilologie ju einer fulturpl^iloi'
fopl^ifc^en ©etradf^tung be* Xltertum^ in ber ,,®ebttrt ber
Sragobie'' emporfdf^wang ; mit SEBagner* jum ©ruc^, ate
9lie$fc^e t)on bem ©c^openl^auerfd^en ^effimi^mu*, beffen
@rIofung*Iel^re unb SSerl^errlic^ung bed SO^itleib* a6fc^n)enft
jur 2(uffieKung neuer, lebenbejai^enber, tatfraftigerer, l^arterer
3beale. Unb aU iljm ani ber jiingeren totiiliiitn ®enera^
titn noij cinmal bie gran entgegentritt, bie er in bie ®e^
l^eimniffe feiner neuen reifenben SEBeltanfc^auung jur 3rit
ber ^onjeption bed ^.Bcirati^ufha'' einjufiil^ren fuc^te, erfSl^rt
er eine ber bitterflen @ntt&ufc^ungen feined ithtni* Tiuii
bie l^oc^begabte ^rau, in beren Snngerfc^aft er furje S^it fafl
entl^ufiafiifc^e ^offnungen fe|te, t)ermi>(^te fid) nac^ feiner
9)}einung nic^t auf ber ^ol^e bed Sl^arafterd ju J^alten, bie
9lie$fc^e unbebingt i)on feinen Siingern forberte^ Unb bod)
finbet er auc^ l^ier ben SEBeg Don Derjweifelter Srauer burc!^
l^eroifci^e d6ern)inbung jur fruc^tbaren (Sinorbnung felbft
biefer @nttauf(i(ung in fein ithtn.
2Bir fommen ium Ie|ten unb l^eilelflen ^unft in ben
^jerfonlic^en @rle6niffen auf bem ®ebiet, Don bem toix xtbtn.
®ie l^at biefer ^ann gum 38ei6 aid ®attungdn>efen ge^
— 186 —
flanben? ®))ie(t bie (Sxotit tint fHoQe in feinem Z)afein/ bie
&it, hoi ^inb? J^at et je ein ^ffieib ali ^tih geUebt? @«
lo^l^t nni tint mertofirbtge lul^Ie Suft entgegen^ tt)enn tt>it
bie ^age }u beantn)i)rten fuc^en. Sloc!^ t)i)r furgem butfte
man an bie wUt ®lei(!^0ikltis(eit 9lie$f(!^ed folc^er Siebe
gegenuber glauben* Z)ie neuen Z)0lumente bele^ren nni
tinti bejferen* ^eilic!^^ Siebe^Ieibenfc^aften burcl^braufen il^n
nii)t ; einen Sl^ebunb l^at et niift Qt^djU^tn ; wn Stinbtxn,
bie et sejeugt^ tt)iffen tt)it ni(!^td« fflad) fenfationeOen 9U>ten
in dlitii\ijti Siebe^Ieben fuc^en toit ebenfo ^txititni, toit
nac!^ ber burgerKc^en Ztnaxt bet ^amiUengntnbung* Tlhtt
ttUt n)el^mittige Qdjotttn ^ufc^en J^offnungen auf Siebe unb
@l^e fiber feinen Seben^tt)ieg« (Si flel^t aufler ^age^ baf bie
natur^aften Snftinfte bei i^m auf einer nitbtttn Ztmptxatnx
t)erl^arrten/ bafi eine fafi einfeitige ©eifUgfeit fein SBSefen
l^ier bei^etrfci^t 3n ber anorc^ifc^en, au^f^toeifenben, toit in
ber feelenlofen ^omt n)ar ttjm bie Siebe au^ mora(if(!^en
@runben juVDiber. !E3ie er aU ©tubent in $Un wn einem
3tt)eibeutigen 3nbit)ibuum in tin SffentUc^ed ^au^ tDiber
SBiffen geleitet tDurbe^ fc^rieb er an einen ^eunb baritber:
^^dj fo^ midi pibiiUi) umgeben ^on einem l^alben Z)u$enb
@rfd^einungen in flitter unb ©oje^ tDeld^e mic^ em)lartungd^
t>i)Q anfa^en. <Bpxadjloi ftanb id) tint 3StiU. Z)ann ging
idi inflinltmaflig auf ein Stlaaoittf aU auf ba^ einjig feelen^
^afte SEBefen in ber ©efeOfcf^aft Ui unb f(i>Iug einige Xfforbe
an. @ie ISfien meine @r{larrung unb ii) getDann iai ^eie/
3<^ n)finfc^te/ bafi biefe fc^Iic^te (Spifobe bei aQen jungen
STOdnnern in golbenen ?ettem im Simmer l^inge. Die *eufc^^
l^eit ber @e{tnnung bilbet einen ©runbjug ber 9{ie|f(^ef(^en
^erfonlicl^feit @tenbl^ate 'Hni\pm(li: ,,dans le veritable
amour c'est V&me qui enveloppe le corps" nennt er ba*
afl^tigfle 5BBort, bai it gefaKen* 3(^ l^alte ti fiir unter ber
— 187 —
SBflrbc biefed Drt^, ja jlebed Dernfinftigcn aRenfc^en, bie
^age aufjuVDerfen/ bie in bet txnhtn Siteratur iiber 9{ie$f(^e
oft furftert ; liat 9{ie|f(^e abfolut entl^altfam itUht ober i^at
auc^ et einmal feine ?ip))ett auf bie iipptn eine^ SKabci^ett*
gebriidft? Denn ti l^anbelt fic^ Ui bet ^f^c^ologie gtofler
Scanner nic^t urn mofaifattige 3uf ammenfleQungen aOer
J^anblungen ober Untertaffungen^ nic^t um jene Dberfl&(^en^
xotUtUf xotm ber SDBinb be* ithtni uhtt bie SWenfc^ettfeele
fheic^t, ol^ne beren Sief en auf gurui^tett ; f oubem um bie @r^
forfc^ung be* ©runbrl^^ti^mu*/ ber ©runbvooHungen, ber
©runbgefinnungen eine* Si^arafter*. Siun ftel^t fefl, bafi fic^
Slielfd^e an bem SEBenbej)unft feine* ?eben*, at* feine innere
SBanblung inm felbfianbigen ^i^ilofopl^en ftcl^ t)oQ}ogen
^atte unb bie auflere halt folgen foQte (ba* 3(ufge6en ber
©afeler pl^ilologifd^en ^rof effur unb be* biirgerlic^en ©eruf*
jugunften ber 3(u*arbeitung feiner Sbeen), um biefe 3eit
(1876/77) emftl)aft mit J5eirat*planen getragen Ifat @ie
flei^en aEe unter bem ibeeQen ®eft(^t*punfte/ eine ertr&glic^e
?eben*form ju finben, nm bie fd^tt)ere fulturreformatorifd^
Xnfgabe bei fc^wanfenber ©efunbl^eit gu IBfen, tintn %t^
orbneten ^au*l^alt gu griinben, ber il^m bie ungeflorte Xrbeit
ermoglic^en foDte* Tibtt tint innerlic^e SSertiefung be* er^^
fei^nten el^elic^en SSerl^altniffe* geigen jte nic^t* 3n nait)er
J^afi fuc^t er nac^ einer bauemben ?eben*gefal^rtin* Die SSor^^
fc^Iage^ bie er nac^ bem Sc^eitem eine* 3(ntrag* entgegen^
ttimmt, itberflflrgen fic^ fafi* ©alb ift e* ein grfiulein *♦,
fealb 3f. balb % fSlaij ben efjiatifc^en 3eiten ber 3atatl^uftra^
geflaltung (1885) mac^t jtdf^ ba* gleic^e ©eburfni* geltenb*
@* i)erlangt il^n nac^ einer „guten, tt)^irtfc^aftHc^en ©attin",
bie ,,fel^r jung, fel^r ruflig, unb WJenig ober gar nic^t ge<«
bilbet" fein foK* ^gur SWenfc^en, wie xij Un, gibt e* feine
&jt, e* fei benn ivx ©til unfere* ©oeti^e^" 3(6er ei^ige
— 188 —
3ai^te batauf fiel^t et tin, bafi bie (Sift fur il^n eine UnmSg^
lic^fett ifi; bafi er bereitd burc^ bie $uf)nl^eit feiner Se^ren
Hi) }u abfeit^ gefleQt l^at wn aUtn butgerlic^en ®e6unben^
^eiten^ bafi er bie t)&IIige Unabl^angigfeit im ^ampf fitr
feine Sbeale brauc^t, bafi bie @l^e fur il^n „tin falfdf^er *onu
promi^", ^tint ^^igi^eif ware^ Dod^ erfl furg t)or feinem
Sufammenbrud^ finbet er SBorte fiir bie ptxibnUi) tieffle
@teUung ju biefer gebendfrage, fiir feine inuerfte ©el^nfuc^t,
filr ben t)erborgenett ®runb i^rer UnerfitQbarfeit^ fur feinen
entfc^Ioffenen SSergic^t. @ine ^^Smangipierte mit il^rer floteit
gegaugenen ^eiblic^Ieit'' ifl uic^t^ fiir il)n unb tt)firbe feinen
@(^&ni^eitdftnn beleibigen Cxoix U)erben im fad^Iic^en Ztil
f el^en^ U)arum) ; aber auc^ t)i)r einer ^au ate ^au^l^alterin
grant iljm je|t. @@ entl^uUt ein gang (leiner riil^renber
^affud and dntm ©rief an bie (Bdftocfltx ben wal^ren ®rnnb
feiner ©el^nfud^t unb il^red ©d^eitemd, tt)eit l^inaudgel^enb
uber bie (iil^Ien t^eoretifc^en @ru)agnngen/ aui benen fein
SnteKeft bidl^er bie ^rage betrac^tet l^atte. @r fel^nt ftcf^ nac^
iitht, nai) einfac^er mihlii)tx Siebe; aber er empfinbet^
bafi er^ beffen @c^n)ergen)i(^t in ber Umu)ertung aEer !E3erte
lag^ folc^e Siebe nur mit Seiben bl^nen tbnnt, bafi bad ^iu
leib iljm bad ^erg breci^en wiirbe* SBir t)erfte]^en, tt)amm
im i.Saratl^nfha'' bad SKitleib aid bie griflte SBerfuc^ung an
ben ^elben l^erantritt ,,3iun mufi ii^ T)ix ahtx ein iltind
(Sriebnid ergal^Ien: aid idf geftern mdncn gewol^nten
Spagiergang madftt, Ijixtt ii) plollicl^ auf tintm fflthtnwtit
itmani fprec^en unb i^erglicl^ marm lateen; unb aid bann
ber Semanb gum SBorfcI^ein fam, war ed tin reigenbed, branny
augiged aR&b(!^en/ bad mid^ fanft xoit tin dttlj anfc^aute.
Da tt)urbe ed mir einfamem ^l^ilofopl^en xoaxm um^ ^erg —
iii gebacl^te Deiner ^eiratdplane unb lonnte micl^ auf bem
gangen ©pagiergange niijt t)on bem ©ebanfen an bad lieb^^
— 189 —
Kc^e jlunge 2)Zab(^cn loitti^tn. @ttoi^ — e* xombt mix
xboljltvin, tttoai fo ^olbed urn miii Ijtxum gu Ijahtn — abet
VDutbe t& iljx tt)i>i^Itun? ^utben jte mtint Jfnftc^ten nic^t
ungIfi(fU(I^ maiitn'i Unb VDurbe e^ mix nii)t bad ^erj
hxtdftn (t)i)raudgefe$t^ bafi ic^ jte UthtOf tin fo Uebttc^ed
5BBefen leiben gu f el^en? — Siein, niijti t)on ^eitaten I "
®ei^en n)ir nun t)Dm ^etfonlic^en ium ^ad^lidftn,
t)on 9{ie$f(^ed @rle6nif[en gu feinen ©ebanlen uber 3Stit,
Mnb unb @l^e uber^ fo fe^en voir t>on bet ^uQe nniu\ammtn^
l^&ngenbet geifheic^et Tiniipx&ift bed 3())l^ot{fli(etd ab }u^
gunfien bet ^fufc^auungen^ bie in feflem Bufammenl^ang }u
feinen ©tunblef^ten fiel^en. ,,3:alent }u @infaQen ifi nid^t
®enie ju Sbeen'' fagt ^ant Seibed befafi 9{ie$f(^e: bad
Salent }u SinfaJKen in einem fitt TlUt ftcl^tbaten getabegu
t)etblitffenben ®tabe, bad ®enie ju Sbeen aid i)etile(fteted,
abet nm fo tt)ettt)oIleted ®ut 3n bet etflen ^etiobe feinet
@nttt)i<flung — aid et in ©efolgfdf^aft bet ®c^oj)enhauet^
Sagnetfc^en Seltanfc^auung feine jugenblic^e ^ultut^
pl^iIofo}5^ie in bet ,,®ebutt bet ^tagobie" unb ben „UnitiU
gemajjen ©ettac^tungen" enttt)atf — tt)itb unfet Zljtma Don
iljm tanm gejheift Die j tt) e i t e ^etiobe (,,a»enf(I^Ii(i>ed
3ni8umenfc^Iic^ed% ^SKotgentote^ ^gt6l)Iid)e ffiiffenfc^aftO
fttijt ganj ixn ©anne bet jetgliebetnben ^f9(i>oIogie, bie bet
Denfet mit feltenet SBittuofitat unb gleic^fam aid SBot^
beteitung fiit bie pof!tit)en unb f^jlematif^en ?eiflungen
feinet Ie|ten unb teifflen (Spoilt ))flegte* 3n bem ^apittl
„mib unb «inb'' bed ^SWenfc^Iic^en XHgumenfdjIic^en^ m^
nel^men toit feinfinnige ©emetfungen flbet bie t)etbotgenen
SeelenfHmmungen bet ®attinnen gtoget SWannet, bie et an
bet (Sijt fXic^atb SSJagnetd an^ bet 9ld^e (lubieten (onnte;
t)etfoIgen wit bie 3etfe|ung unb Demadfietung bet oft fo
unfel^Ibat fc^einenben Sntuition unb 3nfj)itation bed weib^
— 190 —
Ik^cn SnteQeltd in if)xt le^ten Slemente; lefeti n)tr @en^
tenjen fiber SSeretbung unb Stiiel^ung/ mit benen n)it und
ni(^t aufl^aftetu ©ranbiofe ober ttefftnnige ®t^i)tipnnttt
fel^Ien l^ier fibetaO ganj. ®ie hliiim erfi auf in bem @(^Iu(l^
wert ber 3(i)]^ori*mtt*bft(^er, ber ^grJI^Iidf^eti SEBiffcttfc^aft",
bte fc^on l^inubmDeifl gn ben Wtti^txtottttn bed iy3<u^a#
tl^ttfba'', irSenfeitg wn ®ut unb ©Bfe'', ,,®eneaIo8ie bet
SWotal", irQil^ttbdmrnetttng" unb ,,Ecce homo"* Die
n%tmi6it SBiffenfdffaft'' px&Qt hmiti ben ©aft: ,,De«
SRanne* Hxt ifl SBitte, bed SBeibed Xrt SBSiKigfeit — fo ift
ed bod ®efe$ ber ©efc^Iecf^ter^ nxii^rlit^^ ein l^arted ®efe$
f&r bod Sei6 1 SfQe SRenfc^en flnb unfc^ulbig f itr il^r Dafein.
Z)ie SGSeiber a6er ftnb unfcl^uibig int itotiUn ®rabe: ton
Knnte fflr jie bed t>U unb ber ^itbc itnui l^aben*"
Unb nun folgt bie 3eit unb nun folgen bie ©d^riften,
in benen Slie^fc^e ben fc^mebenben Qtimmnnitn unb ber
negierenben Berfe^ung ben !Xu(fen fel^rt^ in benen er aucl^
bid }u einem gett)iiffen ®rabe ini "SKtint fommt mit feinen
3(nf(^auungen u6er ^tih, Stinb unb (SI)e. ^ol^I fiif)rt il^n
fein talent ju @infaQen gu peinlic^en 3(6irrungen/ feine
9)}a(IIi>jtg(eit unb £tbertrei6ung (an ber &brigend auc^ bie
t)erilanbntdli)fe Wlimelt iljxt Scf^ulb trug) gu betr&bli(^en
Sinfeitigfeiten^ unb beibed gu Sfudbruden^ bie und TiUt uber
il^n fetbfi errSten laffen; aber bod ®enie gu 3been ergeugte
einen Strom reinflen braufenben SDBafferd, bad t>ieled ab^^
f(^tt)&c^t i)on bem, tooxan ber ^^ilifier, ber tt)ol^Itt)eife
^ritifer, ber ibealbtinbe Xnfianbdmenfc^ jtd^ bei 9lie$fc^e gu
Iialten belieben. 38eib, $inb unb @]^e orbnet er nun ein
in ben gewaltigen ^au feiner neuen ©ittenlel^re, feiner
ntntn DiedfeitdreUgion, bie er nur aid 3:orf0 bur^ grau^
fame @(^i(ffaldfugung nni l^interliefl.
— 191 —
n.
Die @runb}uge feiner ^ijilo^o^ijitf n>el(^e
ben ^Satat^uftta" unb bie folgenben ©c^tiften
bel^errfc^en, Derlaufen tt)ie folgt: bad SmttalptohUm, bod
fein Denfen ie$t umfreift/ ift bie Stage nac^ ben I e ^ t e n
unb ^&(^ften SDSerten. Dad 9Bert))ri)Mem ift bad
J&erj biefet ^^iIofo^)l^ie* XHe SBBerte aber ftnb nic^td anbered
aid 3tt)ede unb Si^Ie eined SBSiUend; ni(^t bie SitU unb
3tt>ede eined jenfeitigen gdtttic^en SQiQend^ bet fte und
biftiert (benn (eleven SBiOen gibt ed fur 9tie$f(^e ni(^t);
fonbem fiit und SD^enfc^en junac^ft finb ed bie 3tt>ede unfered
eigenen SDBillend, ber aud bet 2:iefe bet ^etfBnlic^feit ifttooxi^
quiQt 9Bad ein jebet ju innigft^ ju ^&d^fl unb bauetnb^
tt)ad et mit bem ^ettfc^enben ®tunbtt)illen, bem tiefjlen
SBBefen feined ©elbfl etfhebt : bad ifl fftt il)n bet obetfte SBett
obet bad l^5(^fle &nt Died einmal gefe$t^ ifl et ni^t me^t
ftei^ fein J^anbetn tt)iaffitti(^ ju beftimmen. Denn aSit^,
tt)ad bem lyBc^flen ®ute bient, atte SKittel ju biefem Stotd
xan^ et mitetffareben* Die ganje £ette bet Untettt)ette l^angt
an bem etflen 9ting bed £)bettt)iettd. Denn iebed SBoQen ift
3kt»^tfti(^ungdabftdyt 3ebe SBSitfung abet l^angt ab wn
Utfadyen unb jebe Utfac^e ift tt)iebet SBSitfung Don anbeten
Utfac^en. ®o fann niemanb bie SBSitfung xooUtn ol^ne bie
fie bett)itfenben Utfac^en^ unb niemanb ben ^totd o^ne bie
STOittel, bie il)n etmSglic^en* ©etul)te bet ^Sc^fte Stotd unb
SBBett auf inbit)ibuellet SBiHendfe^ung bed SWenfc^en, fc it^
tul)en bie WtitttU unb Untetwette auf geneteOet 9lcttt)enbig^
leit 3(([ed gefe^Iic^e SBcQen abet nennen tt)it im @egenfa^
}u ben abf))tingenben unb sufaQigen 3(ugenbli(fdbegietben :
@ i 1 1 H (^ f e i t* Unb fallen unfete ^tocdc nic^t in 2:eifc
gebiete bet SBBitflic^feit, fonbetn ind UniDetfum, ind M,
— 192 —
in* ©efamtfeitt, geben tt)it U)nett fo^mifc^e, jla metafo^mifc^e
93ebeutung : r e li g i 5 f e d SBoQetu So erfle^t bag ftttlic^^
religi&fe ^oQen unb J^anbeln^ bag fafl ben ^oben ^ttUun
ju ijobtn id)itn, in nener ^ebentung unb 9eleu(^tung ; unb
mit i^m^ in feinem ©efolge^ aOe bie alien ^egriffe wn
^fli(^t unb ^ifulbf Sugenb unb Saftet/ a3eTanttt)i)rtung unb
Steue^ ©oQen unb SRitffen im neuen @ett)anbe. Dag ift bie
^i)fttit>e ^el^rfeite beg 3(ufbaug gegenuber bet negatit>en @eite
bet Serfl&rung/ bie man immer noij iti 9tie^f(^e aOein ju
beac^ten ))flegt Tlitt xoit lautet nun ber ^&(^fte SEBert ffir
92ie$f(^e unb ffir StOe^ bie eineg SDSiQeng mit i^m ftnb^ auf
ben tt)ir unfer 3:un unb Saffen einjufteQen ^aben? Z)iefer
SDBert — in ein SBBott gef aft lautet : bag ?eben ; nic^t f ein,
nid)t beiU/ ni(^t mein itbtxtf fonbem bagSeben* So
ift ber obetfte SBBert biefer St^if ein b i o I o g i f c^ e r*
Sebenbig aber ift niijt nut ber 9){enf(^ unb bag 3:ier/ ni(^t
nut bie organifc^e SRatur^ lebenbig ift au(^ jieber ®tein tt)ie
jiebeg ST^oog^ lebenbig finb Sonne, SWonb unb Sterne,
lebenbig aOeg Seienbe, aOeg 9BirfIi(^e. SSon innen unb an
{t(^ betradytet (meta))l^9ftf(^ in ber ®(^ulf^ra(^e) lebt TlViti;
nur bie befc^rdnften ®innegtt)a]^me^mungen taufc^en ung
ein ftarreg, moterieOeg, toteg Dafein wx* Unb ba eg nur
bag biegfeitige ?eben gibt, fein jienfeitigeg, fo ift oHe SRoral
2)iegfeitg«^a»oraI, atte ?ReIigicn Diegfeitg^
91 e H g i n* Unb biefeg Sebenbige ift auf ber nieberften
unb ]^&(^ften ®tufe nur SBBiOe unb nid)ti alg SOSiOe. 92i(^t
SBSiOe ium Z)afein unb jur fiimmerlic^en ^iftung ber
^ft^^i/ fonbem SBiOe }u ^fi^erem, reic^erem, ippiitttm
Dafein — ober ^SBBille jur aWac^t** Damit tritt
ttjfieber ber t)emeinenben 3erfe$ung alter Sbeale bie be«*
jial^enbe St^ot^eofe neuer 3beale jur ®eite* Z)em grofen
SebengDemeiner unb ^effimiften beg 19* Sal^rl^unbertg,
-~ 195 —
Ttttijwc (B^o^tnfiduttf fleOt fu^ bet grof e ititnihtiaSitt
unb &))timifl bed 19« 3al^t^unbertd entgegetu
Z)er Urgrunb bed Sebend abtt, bed SOBiQetid jut aRod^t^
tttibt niijt }u anard^ifc^er 93et&tigun0/ niijt }u (^ootifc^em
SBfiten aQer 3ti{Hnfte mit unb gegen einanbet/ fonbem jut
DrganifatiiDn/ jut 9t a n g o t b n u n g. Sum ©ieg aOed.
@tarien im einjelnen unb im iaxiitn j&ber oiled (Si^toiaiit,
bod ftd^ fre{tt>{0ig/ tt){e bie nieberen Drgane/ btm^inttaU
organ bed ©el^^imd ju ftnijthctxtt ^itctxUit gel^otfam ein^^
unb unterorbnet/ unb bod/ too ed bied nid^t tut^ t>on bem
J^errf(^enben baju ge}tt)ungen unb untenDorfen tt)irb.
Die ]^&(^fte Otganifationdfotni/ bie gefc^Ioffenfle unb
jugleid^ uiijftt Sinl^eit^ bie bod Seben bidder itnd jeigte/ ift
bie SD^enfc^l^eit aid ©attung itnb inner^dlb bet SRenfc^l^eit
bie $ultur. Der l^eutige SDIenfc^ abet ift feit lange im
SSerfall begriffen* Datum l^at bet SRenfd^ f!(^ felbfl^ unb
3n)ar beumft^ fiber ft(^ l^inaud ju fleigerU/ l^ot ben SDoben
ju bereiteU/ ben 9Beg }u ebnen f fir ^B^ere^ gett)altigere^
mac^tigere Zpptn, aid bie @egenn>art fte a\x^toti% unb t>iel^
leic^t bie l^iftorifc^e SSergangenl^eit fte aufjutt)eifen ^atte:
ijat bem ilbermenfc^en ben SOBeg }u ebnen. Daraud
folgt bie ganje Stangorbnung ber 9Berte^ bie {t(^ aid eine.
glatte Umfel^rung ber bidder gefd^&^ten Sigeufd^afteU/ ^if
fbnlic^feiten^ SbAtnxt^po^tn, ^^ilofo^^ien^ Sugenben^ 9teli^
gionen ^eraudfteUt ; ed folgt baraud — um aUti juf ammen^
jufaffen — bie @nttt)ertung ber gef dmten (^rifllid^en
SBertfette (bod ifl ber Demeinenbe 3:eil unb bie ^^iIofo)>^ie
mit bem J^ammer)/ unb nad^ ber beja^enben ®eite bie U m ^
n> e r t u n g aOer 9Berte ju einem neuen }utunftf(^tt)angeren
©ertfpftem.
Unb in biefem flfic^tig ffiijierten aber l^offentlic^ ge^
((^loffen erf(^einenben Snfammenl^ang liegen 92ie$f(^ed ®e^
13
— 194 —
batifen fiber Stixtb, 9Bei6 unb @^e eingebettet Unb fo finb
fte erfl auf bie Dimenfton^^&^e gelangt^ bte uni felbft aQen
Gntgleifungen gegenfiber wn wmijtttin ©^Yfurc^t unb
3((^tung abnStigt Z)a 9He$f(^e bet 3(nft(^t l^^ulbiflt^ baf bie
©teigerutig bet SRenfc^l^eit auf einet jielbetDuften 3fi<^tung
fraftiget Qitmplaxt, fd^Iie^ti^ etner innerlic^ y>omel^iiien
6bel^ unb J^etrenroffe^ eined nmtn TlhtU berul^en fann,
ba# bie ,£Ratur}&(^tuii8 uni im ®tid^ Ia$t unb u^ir feit
3:aufenben y>on Sol^ren^ feit bem @inbringen be^ S^rifietu'
tumi im aktfaK, ber Defabenj begriffen flub — leiblic^^
geiftig unb fuItuteK — , fo ift bod * i n b , feine ©rjeugung
unb Srjie^ung^ fo ift bie nmt ©enerotion bod SOBaJ^tjeic^en^
nnttx bem t6ix }u f&nu)fen ^aben. Dad ^nb abtt bebarf
bet aSttttet/ bie SRutter bed SRanned^ beibe eined
3krt)aitni{fed/ bod im ^inUid auf bad ^nb gef(^(offen unb
gel)eiligt ift* Sin foldyed Serl)altnid nennt er @^e —
gleic^gitltig^ ob ed bie @anItion bed ©taated ober bet ^irdye
beft$t* 3n biefer !Xeil^enfoIge laffen tt)it bie ©ebanfen
9lie$f(^ed mcglic^ft mit feinen eigenen SBorten an und
DortibeTsie^en. l>tnn tott miijU n)ol^I Don nni mit al^n:!:
Uijm 3(fforben bie ^ebeutung bed £inbed ind @ett)i{fen
graben^ n>ie ed Sarat^ufhra in ben ®a^en tut:
„D meine ©rfiber, ic^ tt)eil^e unb tt)eife eudy ju einem
neuen Xbel: il^t follt mir Seuger unb 3fi(^ter wetben unb
®&em&nner ber 3ufunft, — tocUfxliij, nic^t ju einem Xbel,
ben il^r faufen f&nntet gleic^ ben ^&mem unb mit ^ameti^
®clbe: benn wenig SDBert ^at ailed, wad feinen ^reid ^at
Sliest tootjtt if^x fommt, mac^e euc^ fiitberl^in eute @l^te,
fonbem toofjin ifjx gel^tl @uer ®iDe unb euet gu#, ber
fiber mil felber l^inaud will, — bad madye eute neue gl^re!''
^guter «inber ?anb fottt il)r lieben: biefe ?iebe fei
euer neuer Xbel, — bad unentbedfte im femften SWeerel
— 195 ~
92a(^ iljxa l^ei^e iij eure @egel fuc^en unb fuc^en ! Tin tnxcn
^nbern foKt il^r gut mac^en^ ba$ i^r euret 93atet ^inber
feib : aHe« aSergangene foBt i^t f o erWfen I ♦ ♦ ♦
9Bad aSaterlanb I Z)i)rt]^in toiU unf et <SUmx, tt)i) unfer
^inbet^Sanb ifti Dort^inau^^ flfirmifc^er ate bad ST^eet/
ftuxmt uttfte flto|le ©e^nfuc^t I"* —
Unb fo ifl bie Ie$te unb Pd^fie ^eflimmung bed
SOB e i 6 e d — im ?i(^te bed auffleigenben ?ebend tthlidt — :
SO^utter }u fein eined ))ra(^ti9eten/ 2ufunftdgen>i{feten
®e{(^Ie(^td.
^^(Ked am Setbe ifl ein 9t&tfel^ unb oiled am 9Bei6e
l)at Sine SSfung: fie l^ei|lt ©(^ttmngetfc^aft/
^9tein unb fein fei bod Seib * « « bem @belflein
glei(^/ beffarai^It t>i)n ben Sugenben einer SBSelt^ tt)el(^e nod^
nic^t ba ift/
^2)et ©tra^I eined ©temed glanje in euret ?iebe I @ute
J&offnung ^eife: m6ge iij ben flbetmenfd^en gebSren*''
9Be^e/ tt)enn bad 9Beib il^re naturlic^e ^eftimmung i>tt^
ii^tf tt)enn fte bie biologifc^e Stangorbnung umfel^rt/ toextn
fie il^re SBBeiblic^feit o^^ttt, totnn fte ft(^ frei mac^t Don bet
®e^nfu(^t nac^ STOutterf c^af t ; tt)enn fte ftc^ ^emangi^)iert'',
nidft Don fouDentioneOen SormeU/ fonbem t)on ben ®runb^
inftinften il^ted ©efc^Iec^td; wenn fie fic^ ober ber Stnltnx
ju nit^en fu(^t buxii einfeitige 3(udbilbung bed SnteOeftd^
bet ©elel^rfamfeit^ butij politi\ijt unb inbuftrieKe Sd^
totigung; totnn fie il^re 3(ufgabe rait bet bed 9){anned i>tx^
toed)it% fi(^ Detm&nnlic^t auf Soften iijxti eigenfteU/
innerflen SBerted : bann Derffinbigt fte ft(^ an ft(^ felbft^ an
bet aj{enf(^]^eit/ bet SBelt^ bem Seben* 3n biefet 9eleu(^^
tung fal^ 9tie^f(^e - tt)ol^I nic^t gang ol^ne @runb — bie
bmnaligen^ bie erflen SSerfuc^e bet fogenannten ^ t a u e n ^^^
eman}i))ation« Unb fo tt>irb bie @man}i))ation bet
13*
— 196 —
%xavitn icA tote Zn^, gegen hai er mit tt>fitetiber Suc^t
oft fafl ht^nnnniiUi anrennt ®o lann er f!(^ gar nid^t
genug tun in ber ^erabfe^ung ber gelel^rten SSeiber^ ber
Stteratunoeiber t)on ber Tlxt ber ©eorge @anb/ SRabam^
be ®tael^ @eorge @Iiot 3n btefer TtntxpaOiit berfi^rt fb^
92{e$f(^e nal^e mit $ant; unb aud^ borin^ ba# er bie %X€ai
mit leifer Sronie t)on ber SOBiffenfd^aft auf bie jlfld^e t)erj^
loied^ n>o i^r in 3(nbetra(^t ber tt)i(l^tigen ^age einer leben^^
f&rbemben (Srnal^rung feinedn)egd fleine 3(ttfgaben gefieOt
feien. Hbtt iai ftnb nur Heine ^o^l^eiten^ bie man fo
gan} in aufreibenben 3(rbeiten l^&c^fien @tild befangenen
SD^annem ni(^t itbelnel^men barf. 92ein/ mit ber ®etam))fung
ber @man}i))ation n)ar e^ 92ie$f(^e tiefer @mft Unb fo
lommt eg im ^Senfeit* Don ©nt unb ©Bfe" unb im „Ecce
Homo^^ 2u @ntlabungen unb Tlniht&^tn, bie nur burc^ bie
@infeitigfeit jiebe^ ©tniti, hnx6f bie unglitcflic^e Senben}
ber 2(nfangdflabien ber ^attenbett)egung/ in ber 92ie^f(^e
ba« ©(i^idffal ber SWenfci^l^eit bebrol^t fal^, Derflfinblic^ unb,
tt)ienn man fo tt)il{, entfc^ulbbar n>trben. Die Smanji^otion
be« SBSeibeg ift il^m ^ber 3nfHnftl^a# beg mi^ratenen, b* 1^*
gebaruntilc^tigen SBSeibeg gegen bag wol^Igeratene*, ber
aam^)f um gleici^e 9te<i^te ^dn <Bpmptom ber ^anfl^eit",
^bag aQgemeine 9tangnit)eau beg SBSeibeg" n>irb baburc^
^l^eruntergebradyf, ^fein fidyerereg STOittel ba^u alg @9m^
nafialbilbung, ^ofen unb »)oIitif(^e ©timmrec^te''.
«ritif(i^ betrac^tet bef!|t biefe a»a#Icfigfeit 9lie§f(^eg,
mit beren oft t)erf(^robenen unb Derbitterten, ja gel^afjigen
3(ugn>fi(i^fen iij l^ier nid^t n>eiter be^eOigen xox% einen
frud^tbaren ^ern in einer DergSnglic^en ®d^ale.
grud^tbar baran ift bie l^ol^e fittlid^mligiSfe ^erf»)eftit)e,
tt)eld^ bie ©tettung ber ^rau an ben oberften Sbealen, an
ber J^ebung beg aKgemeinen 9)^enfd^entumg mi^t; frud^tbor
— 197 —
bie Setotiung/ oOe @man2i))atii)n an bet natMid^en Utu
glei(^l^eit bet ®ef(^Ied^ter i^re ©renjen finben ju (affen unb
ben aud 0ett)iffen Gormen bet mobemen ^auenben>egung
ft(^ ergebenben ©efal^ren mit aKer @ntfd^ieben^eit entgegetii^
jutretetu Stuc^ig unb ju ubertt)tnben fd^eint mir bie eng>^
I^erjige 3(ttffleQttng biefer ©renjen^ bie tt)i)I^I le^ten @nbed
and dliti^\ijti mangelnber ^enntni^ bet ^rauenfeele ent^
f))rang. 92annte er ft(^ and) ^DieOeid^t ben etften ^f^c^o^
logen be^ @tt)ig^SBBeibli(^en''/ fo tt)ar er e^ be^l^alb nod^
lange ni(^t 3(Ke feine bla^))^eniifd^en ^(u^falle gegen icA
SBBeib ate ^t9^)ifd^ed fRaubtiet", ^bie JigerfraHe nnter bem
J^anbfd^ttl^'' ftnb t)omtige SSeraKgemeinerungen ))erfonIid^er
ttuber @rfal^rungen ober mtijt nix^ butd^ bo^ ^el^Ien ber
einjigen (Srfa^rung bebingt^ bie nni ben SiefblidC in bie
tt)ei6tic^e 9^9d^e geflattet: einer ed^ten grofen Siebe. SGSod
Slie^fc^e femet ganj flbetfal^, tt)ar bie junel^ntenbe D i f f e »^
renjierung unb Sntegtietung, bie wac^fenbe
S){annigf altigf eit bei tt)ac^fenber Sinl^eit aOet ftulturjufianbe^
oiler fie tragenben ^erfcnlic^feiten, bie ti and) bem SBBeib
im Soufe ber Sntmidftung ermogtic^t/ SSerflanb unb ^n^
teOelt intmer mel^r au^jubilbeU/ ftd^ felbftanbige Sted^te auf
u>irtf(^aftli(^eni ©ebiete^ DieHeid^t au^ einft auf ))i)Iitifd^em
3U eroberU/ bie &u$ere unb innere ^efal^igung }ur Tlni^
fibung einjelner bfirgerKc^er 9erufe }u ittoinmn, ol^ne il^rer
eigenen 9tatur/ ol^ne bem Sbeale ber SD^utterfc^aft untreu ju
tt)erbeni Unb iDeiter^ ba$ alien ^rauen^ benen and irgenb^^
tt>el(^en @rfinben bie a3ertt)irftic^ung biefe^ 3beate auf
immer t>erfagt ift^ unb bie bod^ fel^r^ fel^r totibliij fein
Unncnf tin u>ikrbiger/ nfi$Ii(^er unb bo^ tt)eiblic^er ^la^ in
ber menfc^Iit^ ©efeOfd^aft t)erfd^afft tt>erben muffe* SBkid
er erlannte^ toax bie ©efol^r fur bie mobeme %xan, bie
©renjen bed ©efd^Iec^td }u f))rengen/ and ber Slot eine
— 198 —
Sugenb }tt mad^en^ unb^ ftatt bie Sntfaltung bet fc^onfien
9IAte ti)ttx ^auenl^aftigfeit ju erfhebeit/ ft(^ jum b u r r e n
(Stamm einer unDoKf ommenen 3){&nnli(i^f eit angeblici^ tm^ox^
Subilbem
@tn)a^ al^nlic^e^ gilt Don bem SSerl^altni^ bet
@ef(^Ied^ter jucinanbcn Unter bet D^)tif ber ?ebend^
etl^o^ung fann bie Stangcrbnung nic^t }tt)eifet]^aft fein. SSer
t)Ott fSlatnx ber ©tartete ift, iiiu# ftc^ aud^ ate ber ©tarfere
hiifanpUn* Der SD^ann ift bet Seitenbe, bie %xa\x bie ©e^^
leitete* ^2)a« ®Iu(f bed SDJanne* I)ei#t: 3^^ tt>itt; bad
©Ificf bed SBBeibed ijci^t : @r tt)itt/ ^©iel)e, je§t eben watb
bie SDBelt wUUmratnl — alfo benft ein jebed SDBeib, totnn
ed aud ganger ?iebe gel^ord^t/ Unb bet SKann, tt)ie il^n
Siie^fd^ed Qtijit erfel^nt, iff ^eger unb ^am^)fet im totittxtn
©inne; in bet ?iebe bed SDBeibed finbet et 9tu^e unb ®r^
l^clung* ,,3tt>'eietlei tt)itt bet ed^te SWann : ®efa^t unb ©pieL
2)edl)alb witt et bad SBBeib aid bad gefal)tlid^fte @»)iel3eug.
2)et a^ann foQ }um ^iege etjogen totxbtn unb bad
SBBeib jut (5tI)oIung bed ^iegetd — atted Xnbte ift 2:ot]^eit
Sm eci^ten SWanne ift ein ^inb \)et(ledt: bad wiH
f^)ielen* Xuf, il^t ^auen, fo entbedt mit bod^ bad ^inb im
SWanne**
Died natfitlid^e fXangctbnungdDetl^altnid swifd^en
tern mannlic^en unb miiliijcn 5!Billen, bad SRie^f^e ium
f i 1 1 1 i dy e n Setpltnid ftem^jeln modyte, geigt ftc^ im ^c^xa^f
tl^ufha nod^ in telatit) ibealem ®ett)anbe — obtt)ol^I er aud^
t)ort 3tt)at bie fteitt)inige ^tgangung bet ©efd^Ie^tet fotbett,
abet bie ^)ofttit)e SKitatbeit bed SDBeibed an ben fdyopfetif^en
©eftaltungen bed Scanned untetfd^a^t unb aHed in frei^
toiHigen ©el^crfam auflojl. 2)et SKann abet fann t)cm
5EBeib genau fo Diet em^jfangen tt)ie bad Seib Dom STOanne ;
— 199 —
nur licgcn bie ®flter unb ®aben auf anberen ©cbicten. ^a
t>ie([ei(^t ni>d) me^r; unb ni(^t umfonft fd^Iiefit bai mafiiM
lic^fle Dmma;: bo^ toix beft^en^ mit ben SDSorten: „l>ai
@tt)i8:^5!BcibIi^c jicl^t und ^inan*''
3n ben fpSteren ^rofafc^rtften bagegen hljxt fic^ bod
Sbeaberl^dttnid/ n>te 9tie$f(^e ti aufgefieKt/ gegen ft(^ fetbft/
tt)enn ed fonfreter gefa^t unb niijt mtfjx in bie be^nboren
^oetifc^ ^ ^ri)))I|etif^en potmen gefleibet^ aUtt (Sin^iitan^
fungen entbl&^t^ gett)i{fenna$en nacft nni Dor bie 3(ugen
tritt Dann tt)itb n>ieber bur(^ 9tie$f(^e^ beliebte ©teige*'
rung bed ^ebingten ium Unbebingten bod @|^rem ftetd \>tt^
werflid^er ©infeitigfeit erreidyt, unb an ©telle be* Iiebet)oHett
iSeitend unb bed Hebe^oQen ©id^Ieitenlaffend tritt bie
S^rannei be* SD^anne* unb bo* @flat)entuni be*
SOBeibe* ; an ©teOe ber fiet* n>eit]^er}igen £ r a f t tritt bie
im ©runbe fiet* fd^tt)Sd^Iic^e unb engl^erjige Srutali^
tat; an ©telle ber euri)))aifc^en @eftttung bie ®e^
rufung auf ba* Xfiatif^e, ba* orientalifd^e ®e^
fd^Iec^t*t)erl^&Itni*. Tluif l^ier n>trb man 92ie$f(^e nur gere(^t
iperben f&nneu/ tt)enn man felbfi bie abflollenbfien ©tetten
ju Derftel^en fuc^t au* bem $am))f bi* auf* SD^effer mit bem
entgegengefe^ten Sbeal^ ba* au* ber 9]?itleib*^ unb @r^
Iofung*anf(^auung geboren inxij SDSagner in ntd^t
minber einfeitiger 3(u*geftaltung unb mit bem ganjen ^i>mp
ber t)erfii^rerif(^s*genialen SKuftfbramen aufgetreten toat : bte
aSerg&tterung be* ®eibe*, bie @rt&fung be* SD^anne*/ ber
aSenf(^]^eit^ ber SBBelt burc^ ba* ©eib — ba* toot bie le^te
liSdiljtit ber ®&tterbSmmerung/ be* grofen 9Be(tenbrama*
ber aiibelungen gett)efen* Snbem SBie^f^e l^ier tt)ieber bie
9tangorbnung ber @ef(^Ied^ter im ©inne ber Seben*^^
beial^ung einjurenfen fhrebt, fel^en wir gett)ifferma#en
leibl^aftig Sbeal mit Sbeal wx un* ringen, bt* beibe auf*
— 200 —
Attf erfle angefponnt bie ^fii^Iufig mit bet SOBirll^fett t>er/
lieren unb "oot imfeten 3(it0en t>etUitteiu
Vbtt fofort kDie^t und u>ieber bie Suft fntdytbarer 3been
ati/ tt>i) bet et0entli(^e 3i^It>tttt{t im Skrl^&Itni^ jtoifc^
SRatm ufib ^au/ u>o bod Ainb il^m feine ^ftrbung gibt
9U^td ®r&$ered unb 93el^etji0etidtt>ertered ift Mfi bet J^eu*
Iigitfi0 bet erotif^en Sriebe 0ef(^ne6en uterbeti/ fiber
ioeI(^ bie Ie6ent>enieinenbeti 9teli0iofieti bed 93itbbl^iiSimtd
ttnb bed Ut^rifiefitumSd/ fiber u>el^e ber! p]^iIofi)))]^if^e
9)ef{tiiiidmud ^epttHiantti il^r Skrbanimuno^urteil au^
0ef^roc^ii ffotttn, unb benen nur ium Ztil ber ^otefiatu^
tidtnitd burc^ Sutler hoi 0itte ®en>iffeii }urfi<{0ab; ni^td
®ri^$ered unb 93e^er}i0etidu>ertered ate bie ®))rfi(^e/ mit
benen Sorot^ufira bied ®thitt fe0net unb ben mobemen
menfd^en aui ber Soi^I ju>if^en eri)tif(^ 3(dfefe unb
f^tiifd^er 3(udf^tt>eifun0 befreit
^SoQufl: ffir bie freien J^erjen unfcl^ulbig unb frei^
hoi ®arten0(fi<{ ber (Srbe^ aOer Snlunft £)anfe^fiberf(^tt)an0
an bod 3e$t
aBoaufi: nur bem SBBelfen ein ffiflic^ @ift^ ffir bie
tilDen^SSHlti0en ober bie 0ro$e J^erjft&rfung^ unb ber tl^u
ffi^ti0 0ef(^onte SOBein ber Seine.
SoOttft: tai 0rofe ®(ei(^niSgIfi<{ ffir l^&tyered @(fi(t
unb ^S^fte J^offnnn^'*
Unb im „Ecce Homo'': ^3ebe SSerac^tung bed ge^
fd^Ied^tlid^en itUni, jebe IBerunreinigung bedfelben burd^ ben
^griff unrein ift bad SSerbrec^en felbft am Seben^ ifl: bie
€i0entlid^e Sfinbe loiber ben l^eiligen @eift bed Sebend/
Unb nun ftnb u>ir gereift^ bad^ toai SRie^fc^e @^e
ntnntf aid eine ber tiefflen 2riebfr&fte ffir ben 3(uffUeg bed
Sebend, aid eined ber unentbel^rlid^flen SRittel ffir bie fStt^
't
— 201 —
u>itflt(^ung feine^ l^od^flen &nti }u ^etftel^etu Sol^I {)at
feine f^)rttn8l^afte XudbruddttJieife ftc^ balb fur, Balb xoittx
bie @I|e erilart* Tlbtx bei genauem J^infel^en ric^ten ft(^ bie
einen ®))rud^e auf bie ibeale dljt ate ben mit ober o^ne
aufete Sanftion gefd^Ioffetten Sunb jut Srseugung be^ (eib^s^
lic^^^geiflig l^o^eten SDIenfc^en, bie anberen auf bie fojiale
Sufiittttion mit oH i^ren Jjemntniffen unb il^ret SSerbeffej^
rung^bebiitftigfeit, in ber ber ®eifl bet @I>e oft ganj eriifc^t
unb nut bie ^ud^ftaben in ben Sifien be^ ©tanbe^amt^ urit>
bet ^itd^enbfic^et Don il^t befie^en bleiben.
^3(^ l^abe tint ^age fflt bic^ aKein, mein ©tubet:
^ tt>ie ein ©enlblei wetfe ic^ biefe 5*age in beine ©eele, baf
id) tt)iffe, toU tief fie fei*
S)u bifl iung unb tt)itnfd^efi bit ^inb unb @l^e. 2(bet ic^
ftage bic^: bifl bu ein SD^enfc^, bet ein $inb fl^ tt)finf(^en
batf?
©ifl bu bet ©iegteid^e, bet ©elbftbeawinget, bet ®e^
bietet bet ©inne, bet Jjett beinet Jugenben? 2Hfo ftage
iij bidy*
Dbet tebet au^ beinem Sunfdye ba$ Siet unb bie fSloU
butft? Dbet aSeteinfomung? Dbet Unftiebe mit bit?
3c^ toiU, ba|l bein ®ieg unb beine ^eil^eit f!(^ nac^
einem £inbe feline. Sebenbige Denhnale foOft bu bauen
beinem ®iege unb beinet ©efteiung.
ttbet bid^ foKfl bu l^inaudbauen. 3(bet etfl mu$t
bu mit felbet gebaut fein, tec^tminflig an ?eib unb ©eele*
ffliilt nut fott foKft bu bic^ ^flanjen, fonbetn l^inauf I
I)aju i^elfe bit bet @atten bet dift I
einen pi^eten ?eib foBft bu fc^affen, eine etfle ©e^^
tt)egung, ein an* fic^ toQenbe^ ?Rab, — einen ©c^affenben
foKfi bu f(i^affen*
— 202 —
&fc : f ^eifle id) ben SiOen }u ^totitn, bai @ine ju
fc^affeii/ bod tnel^t ift^ a(^ bie ed fc^ufen. Sl^rfurd^t Mr
etnanbet nenne id^ @l^e aU t)i)r ben SQoQenben eine^ foI(^
SBiKen^ . * .
fiber end^ l^inane foQt il^r einfi (ieben! ©o lemt erfl
ItebenI Unb barum mn^tet il^r ben bittern ^elc^ enrer
{tebe trinfem
^ittemi^ ifi im ^eld^ au(^ ber befien Siebe: fo ma^t
fte ©el^nfud^t inm Abermenfc^en/ fo mad^t fte Z)ur{i bir^ bem
@(i^aff enben I
2)nr{i bem ©i^affenben^ ^feil nnb ®el^nfu(^t aunt fibers
ntenf(^en : f^ric^^ mein Sruber^ ift bie^ bein SBiKe jur @l^e?
J^eilig l^eif t mix folc^ etn SBBiBe unb folc^e @l^e* —
Xlfo ipxaii Sarat^ufhcu''
3(uf bie ^(nbeutungen 92ie^fc^e^ uber bie))raftif(^e
Z)urd^ffil^run8 biefe^ 3beate^ tt)eld^e auf pl^^fiologi^
f c^ e n unb ra{fen))f9^oIogifd^en @m)agun0en beru^en unb
ben 9Be0 ber bett)u$ten S^c^tung einer an Seib unb ®eele
^dl^enpertigen STOenfc^l^eit fud^en, gel^e idj nidjt tixu @ie
ftnb ntit bem fruc^tbaren $ern nid)t fo nol^e \>tttoa(ti^tn, nrn
beffentnnKen aKein id) Ijitx }u Sl^nen t)on 92ie^fd^e gef^rod^en
^abe. 2)enn biefen Sttxn erbtide id^^ tt)ie id) fd^on }u 2(nfang
fagte, in ber J^^iKgung Don SKutterfd^aft unb ^inbed^
ptung ; in ber (Sinorbnung bief er SBBerte in ben grof en 3u^
fammenl^ang bed ®efamtbafein«, b* 1^* in unfer fittlid^^ell*
giofed Sefenntnid. Denn nur bied aHed Dermag einjig, mel^r
ate Dorilbergel^enber SWitleibdraufdy, in ben aufreibenben
^ampfen fojialer ©etatigung unferen SBBillen feft, unferen
®eift flar, unfer J&erj n>^rm ju erl^alten. Unb wollen @ie
tint ^ormel mit auf ben 9Beg nel^men aU eine 2(rt t)on
Salidman in ben SRoten S^rer ©ejlrebungen, fo l^at
Slie^fdye ein 5!Bort ge})ragt, bad niemanb tt)ieber Dergift,
— 203 —
bet ed eifimal mit Zaft unb SBerfl&fibnid t)enii)mmen: bod
3Bort getnftenliebe* 2)ie gemftenllebe iff bie
Z)et)ife auf bet im @turme bet Sulufift flattemben ^ol^ne/
uitter bet bie t)onDdttdfd^reitenbe aRenfd^l^eit aRutter unb
Stinh jtt ((i^fi^eii/ ju erl^alten unb bod {eben bet ©efamtl^eit
babtttd^ ju fieigem l^ot
eitt S)o!ttmettt bet Selbflerfetrntnid
unb ®eI6{lDerfenntnid.
• ■ I
SQSie man gett)iffe 93&(^er inniger unb tiefer oufnimtnt,
tt)enn bet ©onnenfc^ein ini Simmer fpielt unb anbere im
@(^atten alter 93&ume^ biefe in @tunben ber SO^uf e unb jene
bei ber 3(rbe{t^ fo erleic^tert ti in nod) l^Sl^erem ©rabe bad
SBerfi&nbnid eined SEBerled, wenn ber Sefer fid^ wn wxxuf
l^erein mit ber geiftigen 3(tmofpl^are um^&Qt^ bie bem
©egenflanb ongemeffen unb auf il^n abgefHmmt tft Dad
trifft in befonberem SO^afe auf bie frud^tbare Seftfire ber
@(f|riften 9lie$f(^ed ju^ mit itfttm iatjcn Umfc^Iag ber @tinu^
mungen^ il^irer t)ielbeutigen 3(udbru(fdn)e{fe ; unb unter beffen
@(^riften tt)ol^I am fhrengflen auf bie Ie$te^ bie ©elbflbio^
Stapfjit „Ecce homo", beren ©elbfterfenntniffe unb ©ettft
))erfenntniffe und l^ier in ^urje bef^aftigen. Um baffir ben
ric^tigen ©tanbpunft ju finben^ ber ed ermSglic^t^ l^ier jn
t)ertt>eilen/ bort ju eilen, 3tt)if(^en ben 3eilen ju lefen unb fafl
jebed SEBort mit J^intergebanlen ju t)er{iel^en/ bebarf ti ber
93eanttt)ortung ber fc^einbar nMjttmtn, aber balb in trag{f(i^
patl^etifc^e J^Sl^en ffil^renben ^agen: Sarum^ toit unb
tDann l^at 92ie$f(^e biefed SEBert gefc^rieben? Saf t man bie
S&fungen biefer ^ohUmt, bie l^ier natflrlic^ nur gebanlHd^
unb getrennt gegeben tt)erben fSnneU/ jur ©timmungd^^
eini^eit unb 3:otaIimpreffton jufammenflief en^ fo ift tin
@tfi(f t)on bem geiDonneU/ tt)ad {(^ bie geiftige 3(tmofp^re
nannte^ in ber ein folc^ed i5u(^ gelefen fein toiU.
SQBarum fc^rieb 9lie^f(^e dberl^aupt eine ©elbflbiot^
etctiptiit unb ©elbfld^arafterifHf? Zat ex ed and Kterarifc^er
— 208 —
iauntf oui Sitelfeit^ ani graufamer Sleugier auf bie @rge6^
niffe bet Selbftserglieberung/ obet aui romantifc^er dwp^
finbfamfeit unb 9elenntnidfu(^t? Slic^td t)on oHebenu @r
tot ti aui t)iel tt)eniger pilatUen unb totit fhrengeren
STOotteen, er tot e« au* — ^ f H (^ t 2)a« ifl feiti eigenet
3(udbru(f/ unb vo^t idjtott bet im SRunbe tinti SHe^fd^
tDiegt/ iDelc^er ate i^Snnnoralifi'' bie ^Hc^t in taufenb @e^
ftalten t)emi(^tet l^atte/ unb nut f&r befonberd feietlic^e
Sebendlagen bied SBBort — bann abet auc^ in bet gonjen
SEBuc^t unb ®(^n)ete feinet neuen 9ebeutung — jutfict
bel^ielt/ leuc^tet tixL Siefo abet empfanb et ti aid ^lic^t^
f!c^ felbft unb fein teben ju fc^ilbetn? ^eil et ^^ilofop^ie
3U tteiben ali ^lic^t empfonb unb bie jtenntnid bet ^^
fBn(i(^Ieit il^m SBotbebingung fdt bod SBetfi&nbnid einet (alfo
auc^ feinet) Sel^te n)at. Dad ^&ngt mit einet tiefen Tln^^
faffung wm SEBefen bet ^^ilofopl^ie iufamnten* Die
®9{tente bet ^^ilofop^ie ftnb ilim bid in bie abfhraheften
©ebanfengange l^inauf nid^t Stfenntniffe^ fonbetn 9efennt^
niffe^ i^eine 'Xxt ungen)oQtet unb unt)etmetftet m^oires^
il^tet ®(^6pfet, i^abfltahe unb butc^geftebte J^etjendiD&nfc^e''^
bie „mit l^intetl^et gefud^ten ©titnben'' t)etteibigt loetben.
Spinojad w®elb{tentn)i(flung einet lalteU/ teineU/ gSttlid^
unbelftmntetten Dialeftif ift nut irS'^^^fetabe einti ein^
ftebletifd^en ^anfen"* 9h(^t bie in 3(0en g(ei(^n)a(tenbe
93etnunft/ fonbetn bad l^eif e ^ulfen ftetd einjigattigen ptx^
fSnlic^en SBoQend unb ^fil^Iend l^at jebe ^l^ilofopl^ie litvoox^
gettieben. Dal^et ftel^t 92ie|f(l^e mit ^ic^te auf bent @tanbi»
))unlt : n)ad f iit eine ^l^ilof opl^ie man toal)U^ l^&nge hccoon
ab/ toai fitt ein SO^enf^ man fei. Hitt toai ^id^te nic^t tat^
tat dKelfd^e : et butc^Ieuc^tete bie ©efc^id^te bet ^l^ilofopl^ie
t)oh biefem ^tinji}) and* Dad abet ifl ein pf^c^ologifd^ed*
@ine ^f^d^ologie bet ^l^ilofopl^ie gtofen ®ti(d ijat etfl
~ 209 —
92ie$f(^e gefc^affetu Damit tt)urbe bet 93io0Ta))]^ie uvb
gl^arafterfunbe in bet @ef(^i(^te bet ^l^ilofopl^ie eine fu^^
tenbe StoOe iugemiefeti/ loeld^e bie Siffenfc^aft il^r bi^l^er
t>erfagt l^otte. Die Q^erec^tigung unb bie ©efol^ren biefed
@tanb))unftd ftnb l^ier nid^t ju erftrtenu SBic^tig J^ingegen
ift/ baf 92ie$f(^e au(^ ffit ft(^ felbft bie ^olgerungen oud
feinen 3(nf(^auungen gejogen unb bie ^enntnid feiner ^er^
fon fur bod SSerfianbnid feinet ^l^ilofopl^ie aB unerlaflic^
empfunben l^at Unb ba bad f^ftemotifc^e J^au))ttt)erf/ bie
Sorfo gebliebene ^^Umwertung" otter SEBerte feine ^l^ito^
fopl^ie ate ©anjed entmicfein fottte/ fo n)urbe bie 3(bfaffung
einer ©elbfifc^ilberung ate i^f^uerfpeienbe SSorrebe'' ju biefer
3(rbeit geplant/ gleic^fam ate ))f9(!^oIogif(^er ©c^Iflffel/ ber
bie (Stmai^tt bed J^aupttt>erte &ffnen fottte. Hhtt nur tt)iber^
tt)iQig lonnte 9lie$f(^e feine ^lic^t erfutten ; fein ©tolj unb
fein Sartgefiil^I lel^nten fl(^ bagegen auf« 3n bem ©inne
entJ^fillen bie 3(nfangdfa$e bed ^^^extooxti" bad Sarunt/ bie
Urfac^e bed „Ecce homo": ^3n SBoraudfic^t, baf i(^ fiber
furjem mit ber fc^merfien ^orberung an bie STOenfd^i^eit
l^erantreten mnf, bie je an fte gefiettt iDurbe^ fc^eint ed mir
unerlaflic^/ ju fagen^ n) e r i d^ b i n « « « Unter biefen Unu>
ftanben gibt ed eine ^fUc^t, gegen bie im ®runbe meine
®ttooliviitxt, nod^ mel^r ber Stolj meiner SnjUnfte xtooU
tiert/ namlic^ ju fagen: ^Brt ntic^/ benn id) bin
ber unb ber. SBermec^felt mid) t)or allem
nic^tr
ffloi) tt)i(^tiger ift ed t)ieQei(^t/ ju n)iffen/ n) i e 92ie$f(^e
bad ,,Ecce homo" gefd^rieben ifot* ®ein SEBert umfaft
126 ©eiteU/ bie 55iogra^)l^ie feiner @(^tt)efler fiber bad 3el^n^
fac^e. 3(bgefel^en t)on ber fiberatt gepflogenen (Sigenart/
SQBeniged burd^ bli^artige ®(^lagli(^ter fel^r grett unb furj
3U beleuc^teu/ ftatt bei mittlerer J^ettigfeit SBottfl&nbigfeit
14
— 210 —
in bet 55ef(^reibunfl ju erjheben, ^t bod einen tiefeten, fo^
Hc^eren @ntnb* 3n biefem SQSerl l)at 92{e$fd)e a&ti auf ben
*cm, bad SEBefen feined ©elbfl bejogen. Dad befagt bet
Untertitel : ,,SEBie man wirb — toai man i^"* (Sx bebeutet,
baf Seben unb S^arafter nut aU @ntn)i(tlnng beffen an^
gefe^en xotxbtn fcOen^ UJiad bte ®<^oIa{Uf »,es8entia'' im
©egenfal jnr „exi8tentia", SRontaigne bie midtresse
forme, Sleuere ,,^erfBnIid)feit'' im ©egenfa^ jut ,r3nbit)i^
bualit&t", ober auc^ bad ^©elbfl'' im ©egenfa^ jum ^^i)"
genannt l^aben. Tin biefer jentralen 93etra(^tungdmeife
burfen xoix nid)t ine xotxhtn burc^ bie QberfuOe fc^einbar
gleidigultiget/ nur bie existentia unb nid)t bie essentia
angel^enber aSer^altniffe, t)on beneh bad „Ecce homo" i^an^*
belt SBenn xoix ba t)cn bem @influf[ bed ^limad auf feinen
Stbtptt^ bet Q^elcmmlid^feit geolten ober ungeSIten ^afaod,
fc^tt)ad)en unb ftarfen Seed, ber SEBamung wx Swif^enmal^l*^
jeiten ufw* lefen, fo l^ielt 3Me|fcl^e eben biefe Dinge fur bie
@nttt)i(flung feined menfc^Hd^en kerned, ber il^m mit feiner
;,®runbaufgabe'' jufammenfaQt, fitr iiberaud n)i(l^tig. «3Ran
n)irb mid^ fragen, n)arum iij eigentlic^ aOe biefe Ileinen unb
nail l^erfommlid^em ttrteil gleid)gfiltigen Dinge erja^lt l^abe ;
idi fd^abe mir felbft bamtt, um fo mel^r, n)enn ic^ grof e 3(uf^
gaben ju t)ertreten befKmmt fei» 3Cnttt>ort: biefe fleinen
2)inge — @mal^rung, Drt, $Kma, @rl^oIung, bie ganje
^afuifHf ber ©elbftfuc^t — finb iiber aQe 55egriffe ^inaud
n)id^tiger aid aOed, xoai man bidl^er n)id)tig nal^m/
3Cu(^ ber 3 e i t p u n f t , in bem 35ie|fd)e fein 8B3erf
t)erfaf[te/ ift nid^t blof[ t)on auf erer iBebeutung, fonbem flel^t
in inniger Sejiel^ung ju bem, toai ic^ bie geiflige Tltmo^
iptjoxe nannte, in bie ttjiir und Dor ber ?eltfire Derfe^en
miiffen- I)ie ©d^rift entflanb im Jjerbfl 1888 aid 9lie$f^ed
le$te ?eifhtng, alfo auf ber l^oc^flen ©tufe ber t)on i^m er^
— 211 —
rcic^ten @nttt)i<flttng unb in ber 3eit Dottcnbcter 9te{fe,
woraud fid) bit ^cil^eit unb 8B3eitc bed 55U(fd crfiart; abcr
and) itotl SD^cnate t)cr bent t)cQenbeten geifligen Sufammen^
bruc^, nad^bent bai namlic^e 3«^t in ubcrftcigertcr ^robufe
tion bereitd t)ier anbere SSSerfe gejeitigt l^atte* ©o wirft bie
^ranfl^eit tiefe ©c^atten unb ein unl^eimlic^ed gladerlic^t
auf unfcre ©^rift^ 2)oc^ bie patl^ologifc^en @infd)lage finb
t)on befonberer 3(rt» 9iid)t betreffen fie bie aufere Oeftaltung
bed SRanufftri))td : Don ©uc^flabenDerfe|ungen ober franf^
Ijafter J&anbfd)riftt)eranberung ifl nic^td ju bemerfen ; eben*^
fott>enig t)on gebanllic^er Serwirrung ober 3(ufWfung ber
logifd^en 3ffte in Sbeenfluc^t ober t)age 3Cffojiattondfetten,
noc^ t)on ©ebad^tnidflJrungen ober (Srinnerungdfel^Iern ab^
normer Slatur* JRur bie 2)9nawif ber iuf erungen, bie ©e*»
tonung ber ©^m^jatl^ien unb 3Cnti<)atl^ien jeigt in i^rer
Jjemmungdlofigfeit bie nal^enbe *ataftro<)l^e an* SGBid^tig
aber ifl, ba^ atte biefe ©torungen — balb aU graufige fBct^
jcrrungen, balb ate granbiofe fiberfc^wanglidjfeiten — bie
©renjen fletd in ber ?Xict)tung ber 3(nfcl^auungen and
Slielfd^ed gefunben Sagen uberfdjreitem T)aijtx Dermag ber
wol^Iweinenbe ?efer burd^ blofle 3(bfcl^tt)ac^ung unb grab^
weife STOilberung bed 3:oned t)on ii^nen abjufel^em
©inb xoix fo t)on ber feelifc^en 3Ctmofpl^are uml^iint, bie
ed t)on t)oml^erein t)erl^inbert, auc^ ben befrembenbflen in^t^
rungen gegenilber bie gebiil^renbe J^ol^enbimenfton ju t)er^
laffen, unb finb bereitd and bent biirren ©anbboben ber
gragen, warum, toit, wann Slie^fd^e fein SGBerf t)erfa|[te,
bie tragifd^en Slebel aufgefliegen, burd^ bie beffen ©onne
erblidft fein tt)itt, fo bfirfen tt)ir nunmel^r unfer eigentlid^ed
Sl^ema, bie ©elbflerlenntnid unb ©elbfberfenntnid im
„Ecce homo", erftrtenu Dad ®enie ber ^)l^iIofopl^if(^en
SSJal^rl^eit unb ber religiSfen SEBertfe^ungen ifl bidl^er intmer
14*
— 212 —
tiDc^ tin @enie bed Strtumd unb bet ^feubomette/ bad
©etite folc^er (Stfenntnid immer tin ©etiie bev SBerfenntnid
SetDefetu 3(uf bem ©ebiete bet ©elbfterfenntnid gilt bad in
Befonberetn ^aft. Diefe 3:atfa(^e ifi pf^i^ologifi^ unfc^it^er
gu begreifeiu @inmal ifi jia Sinfeitigleit eine notioenbige
9eigabe aOer ®xift. 3lid)t in bem ®inne, aid ob ^ier nut
iDenige ©ebanfen gefaft obet SEBeniged an bet SBirflic^feit
gefel^en ober nut fluc^tige SEBerte gefe^t wflrbeti — itn
©egenteiL Tlhtt aOe ®r&f e ifi SBe¥eitd)eitIi(^ung grofen
®tild; an einer gemaltigen SRannigfalttgfeit loerben ge^
meinfame/ berbinbenbe SO^erhnale entbetft (t)on bem ©e^*
lel^rten)/ gefialtet (t)om ^nfUer)/ bemertet unb t)erffinbet
Coom Tlpo^tl unb ^o))^etenX 3Cbet bie einbringlic^feit,
mit bet l^iet ein ^injip gefunben unb bedl^alb ergriffen
toirb/ Iaf[t anbere @inl^eitd))rinji))ien nid)t auffommen.
^iil^t ^eOftc^tigfeit bebingt pattitUt 93Unbf)eit Det
SRenfc^ t)on Durc^fc^nittdbegabung mieberum tb&xU bad
(Sinl^eitdtmnjip nie ober t)iel f))atet entbecfeU/ tt)enn ed il^m
ni(^t t)on ben jtulturftemen offenbart JDurbe* 3tber baffir
ifi tt niift blinb fftr bie @rganjungen/ minbeflend nid)t
baffit/ baf folc^e ju forbem ftnb. SQBeiter: in ber ©elbfl^
jerglieberung falfc^t bad, wad toix fein tt>oQen, nut ju oft
ben ©lid fftr bad, wad toix f!nb» ©ei reIigi6d«*a^)oflolif^
beranlagten Slaturen wirb bad in erl^Sl^tem SO^af e jutreffen.
Tlnd) l)icx ifi bet @pigone g&nfiiget unb ungunjiiget gefleOt :
bie mangelnbe @inl^eitli(^leit unb Urfpritnglic^feit bed
SBBoQend t)erfagt il^m, neue Sbeale ju fd^affen, abet bie ge^^
tingete Snten^tat unb ^(udfc^Iiefllid^feit befol^igt il^n ju
gtofietet Dbieltit)itat unb @£tenfttat J^ier liegt auc^ ber
tiefere ®runb fiit bie ©erec^tigung, bie @ro|ien bed Oeified
3U Mtifteren, wad nut ein falfd^ t)etflanbenet ©eniefult ju
untetfagen unb fc^ulmeifierlic^e SEBol^IwIeidl^eit unftags^
— 213 —
tt)urbifl ju finben pflegt SSon bem fXed^te ber ^itif ®t^
ixani) mad^enb/ fuc^en tt>ir nai) ben (Sntbecfungen unb S3er^
becfungen^ bie 9lie|f({)e^ ©d^ilberung feine^ Sl^arafterd,
feinet SSSerfe unb ber ©efatntbebeutung beiber aufweifetu
Diefe Dreiteilung faKt im n^efentlid^en mit ber 3(norbnung
ber ^apitel im „Ecce homo" jufammem
®le{d^ fiber ben (Sinflnf[ ber SCbflammnng, beg ^rieflerj<5
hluti in feinen 7lt>txn, unb bed 9)7iUeud/ in bem fein &ia^
rafter ftc^ bilbete^ ijat dUei^\i)t bie entfd^eibenbe Sal^rl^eit aid
ber ©rfle gefunben* „^d) betrad^te ti ate ein gto^ei f8ox^
xtiftf einen fold^en SSater gel^abt ju l^aben: ed fd)eint ntir
fogar^ baf[ {!(^ bamit aQed erflart/ n)ad i(^ fonfl an fBox^
red^ten l^abe * . « SSor aOent/ baf[ ed fur mid^ leiner 2(bft(^t
baju bebarf, fonbem eined blofien 3Cbtt)artend, urn unfretJ^
n)iOig in eine lESelt l^ol^er unb jarter ^inge einjutreten : id^
bin bort ju J&aufe, meine innerfte ?eibenfd)aft tt)irb bort erft
frei^ t>a^ iij fur bied SSorred^t beinal^e wit bem ?eben
jai^Ite, ifl 8ett)i|l fein unbittiger J&anbel/ 3iid)t minber
belel^renb ifl atted, tt)ad er und fiber bie 3Crt feiner ©efd^af*^
tigung xait biefen ,,I)ol^en unb jarten 2)ingen'' ju fagen l^at,
bie ftc^ tt)efentlic^ ate eine ^Ib ^l^ilofopl^ifc^e/ l^alb reli^^
giSfe Satigfeit entpup^t. @r betont l^ier fiberaO bie Tlttiiyu
tat feiner 3Crbeitdtt)eife im @egenfa$ jur reaftit)en, emp^
fangenben ©fic^ergelel^rfamfeit unb ISft biefe ®tiu feined
SBBefend in einer ber benfttjfirbigflen ©efd^reibungen bed
genialen ©(^affend gipfein, totlift bie ?iteraturgefd^i(^te
fennt^ Unb boc^ mfiffen toix ein ^agejeid^en l^inter bie
reine Urfprfinglid^feit biefed ©c^affend fe^en. @d toax i^
bingt burd) eine ?Xeaftion, erjl juflimmenber, bann ab*^
lel^nenber '^rt^ auf bod SBeltbilb @(^o))en^auerd^ SBSagnerd
unb ber Sfntife^ bie 92ie|fd^e nie ganj fiberiDunben l^at. Dad
Sl^riflentum jum 95eif<)iel l^at er fletd im iiiitt ber ge<^
— 214 —
Qotinten Denfer tthUdtf aud) bort^ tt)o tt ilim bcA entgegeti^
flefe^te SBertjeid^n mie biefe erteilt
3m engften Sufammenl^ang mit oHebem ftel^t nun abet
ber gigantifc^e 3krfu(^/ bie ^otm feined gl^arafterd unter bie
Segriffe bed 3(uf{liegd unb Sliebergangd }u orbnen* @r ent^
fd)eibet bie ^rage Ia))ibar in itoti 7lh\iinitttn, beren ein
xeber einer ®eite gerec^t ju loerben fuc^t; tt fe$t an @teQe
^ed @nttt)eber^cber bad ®cn)cl^t!»ald^auc^. Dantit mac^t er
tpieber ®t5f e t)on SHe^fc^eliterotur uberflufftg/ bie in biefem
SRanne entmeber ben ©patling unb ®(^n)ad)ling ober ben
SBefreienben, SBom)artd^Deifenben gefel^en l^atten* ^TIU
gerec^net n&mlic^/ ba$ idj ein decadent bin^ bin id) ouij
beffen ®egenfa$/ Doc^ fo fel^r bie 3Cufbe(fung biefer
^opptltfieit in feinent SBefen enbgiiltig genannt totxUn
barf, fo mu^ bie wn Slie^fd^e betonte fXangorbnung jwifc^en
ben beiben ©eiten feined 9Befend ©ebenfen ertegen: „71U
@umma ©untmarum tdax iij gefunb, aid Sinlel, aid ®pe^
jialitat xoax iif decadent/ 3c^ ^Ite biefe gtage nod^ nii)t
fuT fprud^reif* Sliest fo fel^r wegen ber fdjwebenben ©egriffe
@ntartung unb 3(uf{lieg tt>ie tt>egen bed jeitlid^n 3(bflanbd/
ber t)erbietet, aud ber Dauer unb 3Crt ber SBBirfungen
3lie$fd)ed ?Xucff(^Iuffe auf fein 2Befen ju maijtn. 3Cber ic^
ntoc^te glauben, bafi beibe ^efianbteile ju anna^emb gleic^en
3:eilen in il^m lebenbig n)aren, bafi gerabe barauf bie
Sinjigartigfeit, aber ani) bie SO^el^rbeutigfeit feined Sl^ara!^
terd berul^t, unb baf fi(^ bie Unterftreid^ung ber einen ©eite
auf Soften ber anberen aud ben 3ielen unb Sbealen feined
SQBittend unb feiner ?el^re erflart.
I)arin werben toix befiarft, wenn tt>ir 9lie$f<f|ed eigene
©egriffe t)on I)efaben5 unb il^rcm ©egenfa^ sugrunbe legen*
25iefe fagen aud, ba|l im lebendtud^tigen SKenfd^cn atte 3n^
ftinfte ber ©el^au^Jtung ber ^erfonIict)!eit bienen, fotool^I
— 215 —
il^rer 93efc^(tffen]^eit nai) aid in il^rer fHangorbnung/ baf {te
aUt im Dienfi bet @elbftfud)t^ ©elbfiiuc^t fte^en. Unb f enter
ift ti tt>efentli(^^ bafi uberl^au^^t bie S^fiinfte unb ZxitU,
hxxi ba& ttnbemufte unb UnterbetDufite/ unb nxi)t bie SSer^
nunft/ bie 93eflnnung unb bad Sogifd^e bie ^itl^rung er^
l^alten- Diefe ^.Snftinftfid^erl^eit^ unb ^@elbflflett)if[i)eit bed
SnfKnftd" finb neben ber fXic^tung ber Jriebe bad Unter^
fc^ibenbe itoi\ijtn Sol^lgearteten unb (Sntarteten* 93eibe
Sebingungen finbet SRie|fd)e in l^ol^ent 9Ra(le an ftd^ felbfi
erfuQt Stoat gibt er bie Ssifienj felbftsetftorenbet fHegungen
in feincr Seele ju, abet jie tt)erben burd| ben ^.SEBel^rj^ unb
SEBaffeninfiinft'' feiner fSlatux lal^mgelegt ober ubertt>unben,
ja jur @teigerung bed Sebend audgenu^t ,,SEBad mic^ nic^t
umbtingt/ ntac^t ntid^ flarler/ Unb ein anbennal: ^Denn
man gebe ad^t barauf : bie ^oijxt meiner niebrigflen SBitalit&t
tparen ed, tt)o ic^ a u f ^ 6 r t e , ^effimifl ju f ein : bet 3n^
fhnft ber ©elbjhDieberl^erjiettung t) e r b o t mix tint ^tjilo^
ioplfit ber Tlxmnt unb @ntniutigung/ 3(ber toit tief muf
bie B^triffenl^eit ber Snflinfte n)ur3eln/ tt)tnn folc^e STOittel
3ur 3(nn)enbung gelangen^ tDtnn and ©efunbl^eitdbebfirf^
niffen bie SEBeltanfc^auung erjeugt toixb. Sie er bie Did^
j^armonien feiner 92atur unterf(^a$te^ bie er teild burc^ bad
3(nfhrengungdgefiil^l/ fte in erfiaunli(^em SO^afe gebanbigt
JU Ijahtn, ttHi t)on feinen Sbealen l^er l^inwegbeutete, fo
ftberfd^a^te 9lie|f(l)e bad ffialten bed Unbett)u|lten, bed 3Cnti*^
Icgifcfien, bed 92ait)en unb Unrefleftierten feined Snnenu
3tt)ar entbedfte er ben naturalifiifd^cn Untergrunb feiner fub^
tilften 3Cuff I&rungen unb fublimflen ®ebanfen, aber er ftber«^
fleigerte au(^ bied ^injip aud ben und belannten ©etoeg^
gritnben* 2Rag bad noc^ angel^en, fo fiil^ren bie golge^
rungen bid ini ©rctedfe. @cl^on bie 93el^auptung wxt ber
^I6$Ii(^feit alter @rlebniffe, aud ber STOeinung Dow erupj^
— 216 —
tben SEBefen aUcx Snfhnfte entfpringenb/ unb bit bamit jui^
fammenl^&ngenbe 2(6Ieugnung jleber ^ttDicflung toixh ben
Sanblungen feined ®elbfi nic^t gerec^t Unb n)enn er bonn
gar aUei Stingen unb alien %anatiimni, iebe «3(ttitfibe''
unb iebe« ,,^atl^o«'', bie nert)6fe 3CnIage, bad ^^ittDredf^''
nnb bie Seiben an ber @{nfamleit^ ja am Seben ali feiner
Statur frentb l^infleEt^ fc berfil^rt bad tt)unberfant Bei einem
SO^anne^ ben n){r aid ben 3:9pud eined fHingenben/ eined
Sanatiletd lennen^ beffen ^atl^od nnb beffen pittoredfe ®u
b&rben nni in nnentrinnbare 93anbe fc^Iagen^ ber fur bie
Dualen ber @infamleit in feinen ©riefen SCBorte gefunben
i)at, bie auc^ bent nid^t 9tiil^rfeligen eriaubte 3:r&nen ab^
gtt)ingen, unb beffen 9lert)en bei unterfdjweHigen Steijen
jitterten* Damit finb toix auf bem ®i))fel ber ©elbfb»
t)erfenntnid angelangt* Unb jioar auf einem fo l^ol^en/ ba(l
nnr mit ber @rflarung ber @infeitigleit unb ber burd^ bie
SOunfd^^ nnb Sbealperfpefti^e bebingten 3:&uf(l^ungen dber
bie SBirflic^Ieit nid^t audlangen. ^ie traurige @rgan$ung
ifi l^ier n)ol^I in ber @upl^orie ju fud^en^ n)eld^e bie ^pan^
nung in SSfung^ bad fHingen in ^rieben^ ben @mfl in ®^iel
))ertt>anbelte ; nnb bod^ fo totit abliegt ))on SRie^fd^ed eigener
2)entung: biefe £uf[erungen gefunben DueOen entftrbmen
nnb bie <Stttnt ber Sbeale fpiegeln ju laffen; fo weit ab«»
liegt, baf[ biefe Snflinftji^erl^eit unb ©elbfljufriebeni^eit
bie tragifdfi^ironifc^e SJ^adfe ifl, in weld^er bie unl^eitooQe
3erfe|ung ber ^erfbnlic^feit, bie ^ranfl^eit il^ren Jrager
narrte*
Jjatten in ben le^ten 3(udffil^rungen bie gel^Igriffe bie
Siefblide ubermogeu/ fo gilt bad in gen)iffem @inne aud^
wn ben @teOen/ an benen SRie^fd^e ben Slationalit&tdi^
c^arafter feined SCBefend einer 3«glieberung unterjiel^t Jjier
tjerfill^rt il^n fein 2)eutfdE)enl^af[ baju, Don alien Deutfc^en
— 217 —
unb ©ennanen abjuruden unb ftd^ ju ben @a$en jit t)e¥i^
ftetgen: ,,I)etttf<f| benfen, beutfc^ ful^Ien — i(^ fann oiled,
abet bad gel^t fiber weine ^5fte/ 3(ber loenn auif
fflitiiiijti tnteneftueOe 93egabung oft genug ind ^onj&ftfc^e/
Stomanifd^e l^inuberfc^iQert, ber ©runbjug feiner ©eele, fein
fc^iDerblutiger, unbebingter Sbealidmud ifl urgermonifc^,
urbeutfc^; unb aud^ fetne SBerleugnung, feine Sorliebe ffir
b{e anberen ifl ti. 2)enn bet ,,®etfl ber ©c^were'' war nid)t,
tro$ 3aratl^ttftrad ©eteuerungen, ber Seufel, fonbem ber
®ctt in 92ie|f(^e^3aratl^ufhra, unb baf er fl(^ in erISfenben
Siflonen t)on Seid^tigfeit, ©piel, J&eiterleit, 2anj unb wx^
nel^mer ©elbflDerjlanblid^feit ergel^t, toixb niewanb irre^^
mac^en. J^at er bo(^ felbfi gelel^rt, bafi unfere SO^angel bie
3(ugen ftnb, mit benen toix bad Sbeal erbliden. ^alfc^e
^olgerungen befl&tigen bie ^alfd^l^eit ber ^ramiffen* 92ie$f(^e
glaubte, baf[ ^eutf^Ianb iifm n)eniger gered^t n>erben ISnne
aid anbere Sanber: Die £)eutfd^en ^^ben ftc^ bid jle^t an
mir Umpxemitticxt^ iij jtt*ifle, baf[ fie ed in ber 3ufunft
beffer madden. — Tttj^ toad ed mic^ oerlangt, ^ier ein
f (^ I e (^ t e r ^rop^et ju fein/ SBir toiffen l^eute, baf er ed
gett>efen ifl*
£)iefe SBerfennung feined nationalen SEBefend oerquidft
fid^ im „Ecce homo" mit einer merftofirbig getoaltfamen
3Iuffaffung feined SBerl^SItniffed ju anberen SBenfc^en, oor
allem ju bent SO^anne, ber il^nt aEein aid ebenbfirtiged ®enie
gegenfibertrat, mit 9ti(^arb SEBagner. £)ad Unbeutfd^e an
SBBagner foQ ed geioefen fein, load il^n ju Sagner in ben
Seiten ber greunbfc^aft trieb, unb bad ,r®ift'' in SBagnerd
SEBefen unb SEBerl foioie bie Deutfd^tfimelei bed altemben
SReiflerd, wad bie fpatere Sntfrembung l^erbeiffti^rte* 3n
SBal^rl^eit geriet 92ie$f(^e burc^ bie fiberragenbe ^tnidjlii)^
hit unb $unfi SQBagnerd in beffen 93ann unb oerl^arrte in
— 218 —
tt)m fo lange^ tt)ie beibe fur gleic^e 3beale lam^^ften ; aU bie
Srennung tjitt immer ftarfer tDuxbt^ tnuflte itt)if<f|en SRom
nent/ bie itjxt ^erfon t)on ben fac^Uc^en 3bealen nic^t }u
trennen t^ermod^ten/ audi bie ))erfSnIid^ ®d)eibung eintrtteiu
X)ie t)eritt)i(fte Sl^eorie t)on Sagner aU bem i,®egeii0ift
gegen aOed £)eutfd)e par excellence^ ent^It ni(^t bie @r^
flarung fur biefe erl^abene ^eunbfc^aftdtragSbie* @ie ifl
me^r logifd^e ^onfhruftion aU ))f9(^oIogifc^e Tlnalp^e. Die
@inl^eit bed ^rinjipd foO aUti unter ftc^ in)ingen unb
imangen, jebe @ntn)i(flung leugnen unb ben @tanbpunft
bed gereiften SBerpitniffed nic^t aU ^eint/ fonbem in t)oD^
enbeter ©anji^cit in bad ^enel^men fritl^erer 3eiten l^inein^
beuten.
<@atte 9lie$f(^e bei ber Seic^nung feined Sl^arafterd int
toefentlic^en eine l^cd^fi tottt^tUt 3(ufbe(fung/ aber and) eine
ongreifbare £lberfleigerung ber gefunben unb aftii)en ®runb^
}uge feiner Sigenart t)oQiogen/ fo tritt in ber @d)ilberung
ber 2Berf e umgefel^rt tint einfeitige ©etonung ber anti^
moralifc^en unb antireligiofen fXid^tung feined ®(^affend
— alfo eined xtatti'otn STOerfmald in feiner ©prac^e — und
entgegem 3n SSSirHid^feit aber toax bie feelifc^e 55etatigung,
in ber fi(^ 2Cufflieg unb J)efabenj, ©enrnfited unb Un^
htxon^tti bei iijm audtt>irften/ eine fittU(^j*reIigiofe; unb
nur tt>eil fte bad toax, i{} auc^ il^re Seiftung im tt>efentli(^en
Qti)ii unb fXeligiondpl^ilofojjI^ie gett)orben» J)enn bad 8B3erf
toar l^ier^ totnn ixitnitoe, nur bie gebanllic^e ^iftaOifation
ber lebenbigen STOenfdjIic^feit greilic^ l^at f!(^ Slie^fd^ mit
alter ©d^arfe gegen bie befiel^enbe STOoral unb Sleligtbn gc^
jric^tet, unb infofern ifl er 3»i»ioraIifi unb irreligiod ge^*
tt)ef en ; aber ber &xttotxttx war au(^ tin Umwerter unb ber
SerflBrer bed Sl^riflentumd ein dxtotdtx neuer religiJfer
Sbeale* SGBenn alfo SRielfd^e iw „Ecce homo" fcin 2Berf
~ 219 —
wn bem alter 9leIifliDndfiifter unb STOoraliflen, ja aQer
Sbcaliften afcrudft, fo jinb biefe ^artien mit flittfc^tt)iciflenbcn
(Srganiungen ju lefen. ®on|l leiftet man bem t)erl^angni^i^
tJoQen Strtum SBotfc^ub, aui ber (Snge bet ©ebeutung, in
ber 9Zie^fd^c bie SGBorte fXeligion, STOoral, Sbeali^mud ge^
braud^te/ eine @nge ber @eftnnung ju mad^eti/ unb nur bie
SSemeinungen in biefer Sel^re aU beren SGBefen ju betrac^ten.
IRie^fd^e l^at bie pojitiue ?eiflung in feinem ©djaffen tt>ei)l
geful^It, tt)ie jal^lreidje ©tetten au^ ben ©riefen, jjrit)aten
^ufjeidjnungen, ja ben ©c^riften bett)ieifen, unb aai) im
„Eece homo" flieflen ©emerfungen ein, bie ate ^orret^
luren ber flberbetonung be^ jerftorenben SSSefend anjufel^en
jinb : „^ox aHem fel^lte ein®egenibeal — hii auf
Saratl^ufira/ „^m Sofogen ift SBemeinen unb
SSernid^ten ©ebingung/ »2)a^ |)f^(i^oIogif(^e ^oblem
im 3:^pud bed S^^tatl^uffara ifi^ n)ie ber^ n>el(^er in einem
unerl^orten ®rabe nein fagt/ nein t u t ^ ju aQem^ idoju man
bi*^er ja fagte, tro^bem ber ®egenfa$ cine* neinfagenben
Reified fein fann." Unb enblid^ bie monumentale ®i)lup
formel bed ganjen SDSerte: „^at man mic^ t)erftanben? —
2)ion^f od gegen ben Oefreujigten ♦ ♦ /
SGBad nun bie ©elbpeurteilung betrifft, bie Slie^fd^e,
abgefel^cn i)on il^rer religiods^antireligiofen (Sefamtnatur,
uber bie einjelnen @ct)riften bietet, fo ifl er tt)ieberum ber
€rjie gewefen, ber bie (Sinl^eitlid^feit il^red Stil^altd bei aQer
S5erf(^iebenl^eit entbedft l^at SQBomit bie f^)atere 3lie$fd^e^
literatur fo grofi tat, bad l^atte er felbfi langjl Dorweg*?
genommen. X}xt fd^einbare Uni)ergleid)barfeit feiner ein^^
jelnen ©(^rifteri criautert er an einem i)erbluffenb geift^
reic^en 55eifj)ieL ©ie erfd^einen barin aid tSufierungen "oct^
fd^iebener ^erfonlid^feiten, unb nur bie jufdttige fflamtni^^
axiiobt bed 3(utord auf bem Sitel burgt fiir ben glei(^en
— 220 —
9krfaffe¥« Tlnla^Uii bet %xaQe, ob ©^ofefpeare unb 93acon
ibentifc^ feien^ iltift ci: ^Unb ium ^eufel^ meine J^enen
littler! @efe$t/ i(^ ^tte meinen Soratl^ufha auf einen
fremben SRamen ittan^; ium 93eifpiel auf ben 9tic^arb
SBBagnerd/ bet ©djarffinn t)on jwei Sai^ttaufcnben l^&tte nid)t
au^gere{d)t/ ju enaten^ baf bet SBerfaffer t)on ^STOenfc^Iic^ed,
3(aauinenf(^li(l^ed' bet !Bifton&r bed Saratl^uflra ift'' Unb
trc$ btefer SSerfd^iebenl^eit be^uptet 92ie$fd)e bie @£ifieni
bet gleic^en ©runbifige in bet 3:iefe« 3tt>eifenod ftnb bie
Sefam))fung bed SnteOeltualidmud jugunflen eined 9SoIun^
taridmud/ foiDte bet atifloftatifd^e Sl^otaftet bet etfien
@(^t{ftengtuppe t)eni)anbt mit ben namlic^en S^gen bet
le^ten ^i^afe; afcet bie ^jeffimiflifc^e SBBenbung, toeld^e bie
a:tagobie, bie ^l^iIofo|)l^ie, bad @enie aid ^^tlSfungen"
t>om Dafein l^infleDt^ ifl bc<f| gen)altig gefc^ieben t)on bet
93en^ung biefet ©thiett unb ^etfSnlid^feiten aid leben^
bejial^enbet ^afte, tt>ie fie bie fpateten 3(tbeiten t)etKinben*
3tt)eifenod bebeutet bie mittlete ^l^afe nic^t einen glatten
®egenfa$ iux etfien unb le^ten^ fonbetn ben SSetfuc^ einet
Ititifc^en ©tunblegung fiit bie neue SBBettlei^te, ti^l6)t butc^
ben Sufawmenbtuc^ bed in ben Sngenbfc^tiften t)etttetenen
SEBeltbilbd gefotbett toax* Sw^^if^Hod aui) gibt ed beteitd
in ben ftit^eften ©d^tiften UntetfhSmungen, bie ftbet ben
^efftmidmud l^inaudweifen, unb ebenfcld^e in ben ftitifd^en
3(tbeiten, bie fc^on bie tt>icl^tigflen @tgebniffe bed geteinigten
SBBettf^flemd t)otn)egnel^men* Unb inf ofetn bebeutet 35ie|f(^ed
3:i^efe t)on bet @inl^eit feinet Sel^te eine (Sntbecfung etfien
^Ranged* SBBit begteifen, ia^ itim bie Jjaate batflbet jw
©etge fianbeU/ tt)ie ed in einem feinet ©tiefe ^eift 3tbet
bie ®ttoalt biefed Stiebniffed tteibt auc^ ^iet wiebet jut
Untetbtitcfung bet (Sntmidlung unb iux aKju mafftt)en @in^
t)etleibung bed le^ten ©efenntniffed in jebed ftiil^ete; tteibt
— 221 —
and) naturgemaf^ iut Sfu^fd^eibung aOer fremben i,@inft&ffe''
i^optnljauttif SGBagnerd^ ^6ti) beren ^(nftd^ten nnx ali
WtaiUn \>on ben eignen ©runbibeen ^orgenommen fein
foKen; ttei6t bogu^ bie Untetfhr&mungen fruiterer SGBerfe 3U
J^au^t^ unb STOittelffarimungen iu extftitn unb etn)a ^on bet
,,®e6urt ber 3:rag&bie'' ju fagen^ fte fei „nwc in einigen
^otmeln mit bem Sei(l^en6itter))arfum ©d^o^enl^auerd 6e^
i^aftet''/ n)&]^renb fte nur in einigen ^otmeln mit bem
dtaufd^^arfjtm bed f^ateren Saratl^uftra 6el^aftet ifi; txtiht
bajU/ ben barn)inifiif(i^en Sinfd^Iag in jeber $otm l^inn)eg^
auleugnen^ ber in SGBal^rl^eit nur fd^rittoeife it6ertt)unben
tdHtb ufn)«
£)af SRie^fd^e enbtid^ bie ®efamt6ebeutung
feiner ^erfJnlid^feit unb feiner SEBerfe nid^t gerabe unter^
fc^&^te^ n)if[en mir aui feinen ©d^riften^ ^on benen bai
„Ecce homo'^ tboiixliij feine Tluinaljmt maijt @r l^at auc^
I|ier toiebtt ali ber @rfle bie n)eIt]^ifiorifd^e ^ulturmiffbn
feiner feI6fi audgeft>rod^en/ ja Hi in Sinjell^eiten ben SRaget
auf ben ^ot>f getroffen. @r l^at ^oraudgefagt^ baf bie Drte^
t)ie er im @ngabin unb an ber !Xit)iera befuc^te^ gel^eiligt
fein witrben, unb e* ifl eingetroffen* (Sx Ijat bie Snter^
pxttation bed Sarotl^ufhra auf ben ?el^rflitl^Ien ber UniDerfl*
taten ^ri)t>l^ejeit/ unb baf man feinen ^.^^rnnud auf bad
ititn" einft }u feinem ®eb&d^tnid fingen toexbt, unb er Ifat
f[d^ nid^t getSufd^t 3u feinen gefunben Se6}eiten fragte fein
^ofeffor nad^ il^m, fitr feine ©d^riften fanb er feinen aSer**
leger, unb fafl: feiner feiner ^eunbe t)erflanb feine ©e^
beutung. ®c tt)ar ed eine Sntbedertat^ totnn er aKein an
biefer ^ebeutung feftl^ielt 3(6er il^re 93era6fi)Iutierung
fiil^rte n)ieber }u ttbertreibungen^ bie gerabe im ),Ecce
homo" wal^re Drgien feiem* Siel^en toix ^tx aKed ab, tt)ad
ber u6erfd^n)anglid^e Stil^ ber STOangel an Siberian 6ei ber
~ 222 —
^ittotlt, ber t>at]^oIcgif(l^e 7lui\ati Don .^emmungen 6e^
bingen mcd^ten/ fc hUibt noc^ ein gen)altige« @eI6ftgtffif)I
iittfid* 3(ber Ie$ten (Snbed rul^t ti nii)t auf eigennu^iger
©tunblage* aWd^t um feiner felbfl toiUen erl^cifd^t 3lie^fc^e
bit Ifdtit 2(nerfennung/ fonbem ganj im Dienfi fad^Iid^er
Swede, flber^)erfBnIic^er Stele, fo^mifd^er Sbeale*
Unb fo n&rt ftd^ and) ber f(^ein6ar bladt>l^emif(^e Sitet
„Ecce homo" buxi) ben el^rfurcljitigen ^intergtrunb ju einem
DerfBl^nlid^eren SBefenntni* ab» ^aft biefer Untetotbnung
unter tikit fiber ba^ 3c^ l^inauggreifenbe ©eWalten, in beren
SWiffton 3lie$fd|e ju wirten glaubte (ein immer noc^ an il|m
ttetfannter Sug), burfte fic^ ber ^xopijtt be^ l)iedfeit^ bem
^ro^jl^eten be« Senfeit* an bie Seite unb wegen be* i)er<»
anberten StiJyalt* feine* Sbeate entgegenfteKen* SWit bem
gleic^en 3fu*ruf „Ecce homo" l^atte ttor tttt)a l^unbert
Sal^ren, am 2. Dftober 1808, ein anbrer ©ro^er einen
anbem ®rof en begru^t fiber 9?aj)oIeond berfil^mte 2Cnrebe
fd^rieb Ooetl^e an ben ®rafen ?Reic^arb: ^Xlfo ift bai
wunberbare Sort be« ^aiferd, tt)omit er mii) enn)fangen
J)at, audi Hi ju Sl^nen gebrungen? @ie fel^en barau*, ba$
ic^ ein red^t au^gemad^ter ^eibe hin, inbem ba« ,Ecce
homo* im umgefel^rten ©inne auf mic^ angetoanbt tt)orben*
flbrigen* l^abe id) aHe aSeranlaffung, mit biefer 3lait)itat be«
^errn ber SBelt jufrieben ju fein/ 3fber bci Ooetl^e t)er«*
birgt fic^ ber emfl Jointer bem ©c^erj, bei 3lie§fc^e ber ©d^erj
Jointer bem @mft 3n ben ma^Iofen iu^erungen ber fjjSteren
Seit tSufc^te er fic^ nic^t fo fel^r fiber bie 2Crt, ate fiber ben
Umfang feiner 35ebeutung» ^ann weber 3lie$fc^e felbft nod^
bie bid^terifc^e gigur be« Saratl^uftra ber Xntid^rift f e i n ,
fo tt)irb bod^ jebe ffinftige Umformung ber SXeligion beibe
ate un^erg&nglic^e SSorlaufer unb Segbal^ner begrfifien
mflffem SEBir aber woKen an* bem ^immet fold^er Tlni^
— 223 —
fid^ten auf ben niic^temen ^oben l^erabfteigen^ ^on bem n)ir
au^gegangcn finb* l)a^ „Ecce homo" ifl tnlt aKcit Siefen
ber ©etbfierfenntnid unb @elbfh)erfenntnid tin unfd^&^boved
Dofument ber t>l^iIofot>l^if(l^en Seltliteratur ; ed ift au^ ttc$
atter ©d^Iarfen ein STOeiflerwerf feineg SBerfaffer^* ^aben toix
einige SG3in!e ju feiner Seurteilung gegeben^ ol^ne bie
©renjen ber ©d^rift ju ftberfleigen, fo to&tc ti tint fd^Sne
3ufunft«aufgabe, bo* „Ecce homo" tnit anbem, befonber*
mit anbem ^]^iIi)fot>l^if(i^en 7lutohii>ixa!piiitn ju ^ergleid^en^
.^umed fnrje^ STOiO^ unb @t>encer« au^fiil^rUd^e ®tlbp
befenntniffe famen tttoa in Setrad^t 93on il^nen aOen aber
xtHktbt ti abruden^ Urn fo mel^r u^firbe ti fein ©egenfliict
finben in ben i^Sonfefftong'' Sean Scjcqued fRouffeau^*
i:>ann tt)flrbe fid^ auf biefem ^unfte bie aud^ fonft nal^e^?
gelegte 2(nfd^auung bemal^rl^eiten^ bafi bie gef^id^tlid^e ®e«»
f amtjleKung 9He$fd^ed ftc^ ettua f o bejeic^nen lief^e : SRie^fc^e
ifl ber ?Rouffeau bed neunjel^nten Sai^t^unbert* gewef en ^X
^) Sox S3eru]^tgung ))]^iloIogt{(l^er ©emiUer fei tnitgeteilt, bag bie
3ttate QU8 bem ,,Ecce homo^^ Betougt unb bem 6til einer S^tfd^rift cai^i
gemeffen nid^t in ber Ort^ogra))]^ie 9He^{d^r fonbem in bee l^tigen
IRed^tfd^teibung loiebergegeBen ftnb. 9luf bie ^u^entng ^foetl^eS an SReid^arb
l^at mid^ $err $eter @kift aufmer!fQm gemad^t.
$^t(ofo))^ie uttt) OtcHgwti
15
Sod f>^i(Dfot>^ie unb ^teKgiDn fur Sefen (inb, in
n>el(^m SSerl^&Itnid bie beiben grSf ten ®ei{le«m&(^e 3tt^
einonber fiel^en/ — biefe fo tiefflnnige unb anfregenbe ^agc
l^angt in ii^rer 9)eantn)ortung Don ber fd^einbar rein aufkr^
Itd^n Seftimmung ab: toai bie SGBorte SteKgion unb
^ilofo^l^ie eigentUc^ ju 6ebeuten l^oben. 9tun ift ein
SBott nid^t innerKd^ mit bem £)ing^ bod ed (ejeid^net^ Der^
nnul^fen^ toit ja bie @sifhn) t)erf^iebener @t>tac^n fc^on
bent nait){len ©eifte ^er^nblic^ mac^t; fonbem eine n)iH^
lutltd^e Suorbnung lautlic^ @9ni6oIe }u ben einjelnen
®egen{l&nben fd^offt erfi bie Stouten ber Dinge* 3(uf biefer
@in(t((^t httnljt ber Able 9tuf oiler SDrtfheitigfeiten. Unb
geiDif gibt e« S&Oe^ in benen biefer !Xuf begrunbet ifL SE3d
ein 9Bort noc^ oOgenteiner ttbereinlunft etnxid saui (Sin^
beutige^ bejeid^net (i. 9. @urot>a)^ ober tt)c fitr eine fd^orf
untriffene^ f^rac^Iic^ noc^ unfijrierte SSorfieQung (eine neue
@tra$e) ein SRaute 6elie6ig ju w&I^Ien ifi^ ba ifl ein ©treit
urn bie SGBortlbebeutung ebenfo &6erfliifftg toit fteinlid^* Tlhtt
e^ gibt auc^ 92anten^ bei benen ti nic^t flor ju tage Uegt^
toai fte bi^l^ bebeutet ijahtn ober in Snhtnft bebeuten
f n e n. ^roblenuitifc^e^ r&tfetl^afte Stouten^ welc^e in fiif
^etenntniffe bergen, bie e^ gu beuten, Sl&tfel, bie e^ ju tSfen
gtj[t ; SBBorte aU 9itten^ bie nod^ neuer 2(ntt)^nbung brangen^
Sorte ate Sonourfe^ bie au^ bent fc^mantenben ©ebroud^
eriftft fein tt)oKen. ®o((^e Sorte fteSen ftd^ bort tin, tot
15*
— 228 —
bie <Sptaiit tint %Mt auf beti erfien ^Ud iani t)erfc^iebeiu
artiger (Srfc^einungen xotQtn t>erlbi)rgetier ^nlic^feiten mit
bem gletd^eti SRomen 6e(egt; nur bie (Sinfitii bed Sortd
^ettot bie @inl|eit bet @ac^e ; n)orin ober biefe Sin^eit ht^
^tlft, \>txt&t uni fein QpxaiiQthxaui). J^ier eriDac^fi bem
X)enfenbeti bie f((^tt)ierige ^uf gc^e : (Sinerfeitd/ nac^juf orfd^eit/
eh tbitfiid) beti iltiijhtnatxnttn Dingeti gemeinfame 9){er&
male iufommett/ bie nod^ bimiy fein onbered SBort f^mboU^^
ftert fittb; unb meift tobcb er finben, baf ber tiefe Snfiinft
ber <Spxai)t ffir bie WttljXici^l biefer Dinge ^nlic^feiten
geal^nt J^ot^ bie in ber Zat Ibeftel^en. 2(nbrerfeit£ mu^ er
unterfuc^en^ oh nid^t mit bem n&mlid^en Stamen and)
@egenfi&nbe bejeid^net totxbtnrhti benen bie itnannttn
^tbin^nnitn nidjt erffiOt finb^ unb t\t genug toirb er ftd^
fiber jeugen^ baf bem fo ifl; baf bad gleic^e SGBort fitr ein
DhytH a, bann fitr ein a Sl^nKd^ed 6^ ^r tin h &()nli(^ed c
ufn)v enblid^ ftir ein p al^nlic^ed j t)ern)anbt tonxbt^ unb
bafi bie auf folc^ inbireftem SSege J^ergefteOte j^nlid^leit
3tt)if(^en 3 unb a tint fel^r geringe ift unb bem ^ereid^ eined
anberen SQorted t)erfallt @nbli(^ mu{[ er bad (Srgebnid
feiner Sfrbeit^ bie (Srmittelung ber gemeinfamen STOerfmale,
auf einen fc^arfen unb fna))))en ^(udbrud bringen^ ber bod
Oel^eimnid, b* 1^* ©erec^tigu^ig unb gel^Ier ber bidl^erigen
92omenflatur ent^uQt unb iugleid^ bie ntnt unb freie Tln^
n)enbung bed Sorted im Tlniijln^ an ben bidl^erigen ®t^
hxani), abtx nic^t atd ffla^ifc^e Sttpit bedfelben^ ermoglic^*
„T)a bie @inf ul^rung einer neuen ^ttnflf^)rad|e* — fc^reibt
3bl)n Stuart STOiB — ^.ald fBtljiUl ber ®»)efuIation iiber
Dinge, bie bem ^eic^ ber tSglid^en (SrSrtemng angel^Jren,
aufierfi iijtotx ju 6en)er{fienigen unb aud^ an ^c^ nid^t frei
i)on fibelfi&nben i% fo ifl ed bie 3(uf gabe bed^I^ilo^
^opfjtn, unb eine ber f dewier ig ft en, bie er
— 229 —
ju I&fen Ijat; mit Seibel^altung bet gegen^
tt^&rtigen 7luibxudito^ti\t bie Un^oUfoin^
m e n 1^ e i t e n b e r f e 1 6 e n f o ^ i e I aid tn i g I i d^ j u
m i I b e r tu Diei^ f ann nut boburd^ gef c^eJ^en^ bafi man
jiebem aKgemeinen « « « fSlamtn eine beftimmte unb fefi^
flel^enbe ©ebeutung ^txUiljt; bdmit man wlffe, welc^c
2(ttri6ute n)ir^ n)enn toix einen ©egenftanb mit jenem Stamen
benennen^ toixtliii wn bemfelben audfagen tooUtru Unb
bie fubtilfte ^age ba6ei ifi e^^ n)ie man einem 9lamen
biefe fefijlel^enbe Oebeutung ^erleil^en !ann unter m&glid^fi
geringer 93er&nbetung in ber TlnicAjl t^on ©egenft&nben^ }u
beren ©ejeic^nung betfefte gew&l^nKd^ gebrauc^t wirb —
inbem man fo toenig ali migKd^ burd^ ^^injufiigung ober
J^intt)egnal^me bie Qkwppt ^)on ©egenfl&nben antafiet^ bie
et, tt)enn aud^ in nod^ fo unt)i)Ofi)mmener 2(tt, ju umfaffea
unb jufammenl^alten bient^ unb jugleid^ fo^ ba^ bie Sa^r^
Ijcit t)i)n Sa^en^ bie gemeiniglid^ aU toai^x gelten^ fo n)enig
iDie m5glid^ Derle^t n)erbe. « \ « @o ift ed gefd^e^en^ ba^
einige ber tiefftnnigfien unb n)ettt)oIlflen Unterfuc^ungen^
totlijt bie ^l^ilofo^l^ifc^e Siteratur 6ef!$t; in ber ©eftalt Don
Unterfud^ungen it6er bie £)efinition eined 92amend Don
i^ren Url^ebem eingefiil^rt tt)orben unb in ber SBelt auf^
getreten f[nb/
SSieHeic^t toixb man ti je$t nic^t mel^r ^auferlid^"
finben, ba« ffiefen Don fXeligion unb ^l^iIofo»)l^ie unb beren
gegenfeitige* SSerl^altni^ Don ber geftjleKung ber SEBort;^
Ibebeutungen jun&d^fi abl^angig ju ma^en. 2Ber a6er ba^
9ted^t freier Slamengebung, ba« erfenntni*t^eoretifd> un^
anf ed^tbar i% f o au^nu^t, ba$ er bie gul^Iung mit bem
®pxad)iehxanij leic^tftnnig ober in f))ra(^fd^&))ferifd(|em
a5ortt)i$ aufgibt, tt)er mit ben SEBorten ^l^ilofo»)]^ie unb
9teUgion Qmbf^nlii) anbexi ober nod^ gar nid^t bejeid^nete
— 230 —
(5vf(|e{nun0en tau^t, f&r ben finb bie folgenbeti ZvA^
ftU^mngen nid^t gefc^rieibeti* SBir tDoOeti ^iehnel^r ttmle?^
fud^en : nid^t, toit ^tt^lt fid^ fine ^l^ilofop^ie ju finer
fXeHgion^ «bet n)ie Derl)a(ten ftc^ ttHUt&tlii) fo getaufte
@e6iete jueinanber/ fonbem n>ie ^ot fu^ b i e ^^Uofop^ie
gn b e r SteUgion/ unb b i e fXeligion jn b e y 9>^iIofop^ie
gu fttUiXif tDenn tt)ir bie Oebeutnng beiber SBBorte na^ ben
^ingetDotfenen @ntnbf&$en befHmmen.
^mgem&ff l^oben wir und ju fragen:
1. SGBod ift nnter ^^i(ofi)))^ie/ toa^ unter fXetigion ju
))erfle]^en nnb toeld^e Sigenfc^aften lommen i^nen ju?
2. 3n iDelc^em f^fiemotifd^en Serf^&Itnid flel^en bie fo
beftimnUen ®ei{le^m&d^te gu einanber?
3. 9Bie ftm ft(^ iijt 9ef(^id)tli(^e« ^ttlj<nii in f^ftei^
motifd^er ^elend^tung bar?
L
2(1^ anf bem (e$ten 9>^i(cfo))]^enfongre|[ in ®enf
(©ommer 1904) ein Sortrag „ftber ben ^Jegriff ber ^^iIo#
Svpf^it" einige 2)n$enb gnm 3:e{I einanber D&Sig wiber^
fprec^enbe^ t)i)n &Iteren unb neueren ^Denfem abgegebene
I^efinitionen ber ^l^ilofopl^ie aufroHte, wurbe in ber an^
fd^Iiefenben Didfuffion nid^t bie geringfte @inigung erjielt
2fber gegen ba« 9le(^t, t)on einer ^l^itofo^j^ie ^latoi^
@^inojad ober Stanti gu reben^ erl^ob nientanb @inn)enbung«
^an ftel^t: ber Umfang bed ^egriffd ifi bie befannte
&ti^t, aui ber ber unbefannte 3 tt ^ a 1 1 l^andgurec^nen
ift Btoti SOIcgtid^teiten (tnb gegeben : Die eingelnen ^l^ilc^
fop^ien fieOen ein S^aod bnrd^ feine innere ©emeinfamfeit
jufantmengel^altener Dinge bar^ ein tt)iifled Durd^einanber
wn ?e^ren, SWeinungen unb ©^jlemen, bad in ber »er^
— 2ai —
tt)irtetiben 9Sielt(eit toibetf^Jted^^nber DefinittDnen wm 55^
fltiff bet ^Ifyilofojjl^ie nut fein tttnti (^pU^tlhUb erfalprt
2) i e ^l^ili)fc))l^ie tonxbt bann tttoa einer Soplpgie ju ^tu
fllcid^en fein, in ber man bie ittjxt wn ben 2ieren fo t)et^
fhtnbe, ha^ aUti tt>ai ^iemamen ttagt, alfo bie toixUiijtn
Siere, fteflimmte SWenf^en, ©tabte, ©tembilber barin ab^
gel^anbelt tt)iirben« £)af bamit bie 9)7cglid()feit, ^on be?
^]^iIi)fof)l^ie aB t>«n einer fetbfianbigen ®xi^t jn reben,
abgefd^nitten ifi, lend^tet ein. Dber aber: bie SSerfd^ieben^^
l^eiten betreffen nnr @in$ell^eiten nnb bnrd^ bie nbettt)iegenbe
Wttlflialjl t)on ^l^ili)fi)t>l^ien (tt)enn and() niijt bnxi) oKe!)
fd^^lingt ftif^ ein genteinfanted geifiiged $anb« Diefe^ toixh
aui) bnrd^ bie abtt)eic^enben @rflamngen ni(^t jerriffen,
tt)el(^e bie ^l^iIofoj)lfyen fetbfl tton ber 3(nfgabe, bem 3iel
nnb bem ^©efen'' ber ^l^iIofoj)J)ie gegeben l^aben* STOad^^en
un£ biMl^ bie 3(bn)ei(f^tngen in ber afhonomifc^en £)efinitii)n
ber @rbe, bie man halb aU plattt, ixa 28ettmittel))nnft
rnlfyenbe ©ii^eibe, balb aB nm anbre 3cntraIfBr^)er freifenbe
^ngel befc^rieb, nid^t baran irre, ba# Jjeftob nnb So^)emicn^
im ©rnnbe ^ttoai 3bentifd()ed jn befinieren ):>erfnd^ten.
Die @ntf(^eibnn8 in biefer 3[Itematit)e ifl nnr wf
@rnnb einer inbnfti^en SSergleid^^nng alter
Qti^^iijUiii anf getretenen ^l^ilpf o}>]^ ten
Stt treffen* (gine fold^e Unterfnd^^nng, bie einer fritifd^
Dnrd^arbeitnng ber gefamten ©efc^id^te ber ^^itofo^ie
gleid^bmmen n)firbe, ifi natnrlid() an biefer ©teKe nnbnxi^
ffil^rbar* Qi lann nnr ba^ Stefnltat ber ^itfnng mitgeteilt,
gegen ben ©mnbflixi wn ®egeneinn)anben Inrj t)erteibigt
nnb anf bie tt)i(l^tigflen ^olgemngen baran^ ]^ingett)iefen
ntorben*
DafI bei ben gett)aUigen 3(b{l&nben, bie nnj^peifel^aft
bie einjelnen ^l^ilofo^^i^ien ^on einanber trennen, bie 0e^
— 232 —
tnetofome 2(uffaffun9/bte oOe t>ereitit unb an beren Ssifienj
toft glauBett/ nut eitte f el^r allgemeine f tin tonn^ toirb
nfemanb tDUtiber nel^metu Denn nut fo toirb ber ®pitU
xaum fiir bie 2(6n)eid^ungen im Sinjelnen gegebetu SBBenn
utiter bem SBotte ©Ifid ber Sine bie perfSnlid^e Sielbe^ ein
2(nberer bie geiftige 2(t6eit/ ein ^Dritter bie JBerfentung ind
^^ ein fSittttt bie finnlid^en Reuben ^dtxfttljt, fo finben aK
biefe SSerfd^iebenl^eiten ^Ia$ in einem fel^r oOgemeinen &t*
ttteinfamen: bem ft&r(flen unb bauembflen Snflgeffi^I be^
2[nbit)ibuttmd. ©nd^en toir auf biefe SBeife^ bcA Unter^
fd^eibenbe foOen laffenb^ bod ©emeinfonie surfitfjube^alten,
n)ad bie ^^iIofot>]^ie aU tint felbfl&nbige^ geifUge @r^
fii^nung gegen onbered abgrenjt/ fo gett)innen mir aU bie
oOgemeine 93ap^ auf bie aOe ^l^ilofo^^ien ^) 3U flel^en
fommen, etwa folgenben ©egriff: ^ffiloioplfit iitbai
@tre6en nac^ @rtenntnid t)om Sufammen^
I^ang ailed ®eienben.
^IjiUiopljit ift junad^ft ein @ t r e 6 e n» Diefe tief*«
ftnnige (Sinfd^r&ntung l^abe id^ in bie Definition mit auf^
genommen^ tikil fit bie urf^^trjinglid^e SG3ort6ebeutung bed
9>#2o(ro9«7y jttin Tlnibxud bringt unb jugleid^ ben ©ad^^
^erl^alt etISutert Da bie @tlenntnid bed ®eienben ftetd
gunintntt unb niemald abgefc^Ioffen i% fo ifi bie Srforfd^ung
bed ©eindjufamlnenliangd eine Daueraufgabe ober ein
Sbeal, bad toof^l erfhebt, aber niemald erffiKt werben fann*
3tt>ei gto^e ^l^ilofojjl^enfd^ulen fel^en toix gegen biefe ©e^
fiimmung ftd^ auflel^nen: Die &u$erfie ^ec^te unb bie
^) @d farm \\<S^ boBet nur ma btqenigen ^d^eimmgen "^cmbdn,
Me nrnn nad^ hem 8cH))un!t $]^iIofo|)^te nannte, in htm ha^ SSort
^piX9aoq>ia n^t tnel^c loie tm ^nfang j[egli(!§ed Stiffen, fonbent erne
Sefthmnte 9lrt bed Siffend bejeiti^ete. ^g pd^ ^^^ friU^ere unb n>ettei;e
^ebeutuhg nod^ lange neben bet f^Steren nnb engeren er^ielt, tft befannt.
— 233 —
au^erfie Sinfe* Xit t>l^ili)fi)))l^if(^en Dogmatifer glau6en
bit tvfaljn Qxtcnntnii aOer £)inge erreic^t ju ijobtn unb
l^atten ein @tteben nad^ iijx (nic^t in bem ^l^ili)fi)))]^ierenben
Snbtoibttum, abet in bet ^lf)iIofo^)lf)ie) fflt fiberfluf^g* @^)i^
noja fd^rieb ben @at^ nieber: i,id| glaube niijt, baft ic^ bie
bejle ^IjiUioptjk gefunben l^abe, fonbem id^ weifl, baf id^
bie tDal^re ertenne/ J^egel bejeic^nete feine ^]^iIofoj)l^ie aU
^ahiolutti'' SBBiffen* 2(ber biefe Slid^tnng btand^t nnter
^l^iIofo^)l^ie nut ba^erfolgreid^e ©trcben jn Derflel^en,
urn toon unfetet 2)efinition mitbefaft ju werben* l)ie
®fe^)tiler tDieberum l^alten SBBal^rl^eit unb SBBiffen fiir
unerreid^bar, unb einige, wie bie alten ^prrl^onifer, tmp^
fel^Ien bie to&Qige geifiige fXeftgnation in bet Qpo(i)6, Tlpa^
ti^k unb Tlplja^e. Tlhtt biefe braud^en in ber ^l^ilof i)))]^ie
nut bad e r f 1 g 1 f e ©tteben ju toetftel^en, um bet obigen
Stflatung in geniigen.
^iIofo^)l^ie fhrebt nad^ gtlenntnig^ Dag ^l^ilo^
ioptjic Stfenntniffe liefetn foKe, witb toon ben SKeiflen ju**
geftanben, toon^inigen befWtten, toon 2Cnbeten nm einSOBibet^^
f»)ted^enbed toetntel^tt* (5^ ift toot aUtm gtiebtid^ 3lie<jfd^e,
tDeld^et bet ^]^iIofo^)l^ie eine ganj anbete 3(ufgabe weift
Die ^l^iIofo^)]^en foKen ffiettenbe fein, mit il^tem SSHBen
ben Dingen filt ftc^ unb 2(nbete ben SBett auft)tagen» „I)ie
eigentlic^en ^l^iIofoj)l^en abet finb ©ef el^Ienbe unb ®efe$^
gebet; fte fagen, fo foil ed fein ♦ ♦ ♦ il^t gtfennen ift ©d^affen,
il^t ©c^affen ift eine ®efe$gebung, il^t SBille jut SEBal^tl^eit
ift SBitte jut STOad^t/ Damit ift bie »)ta!tifc^e STOetl^obe ftatt
bet tl^eotetifc^en eingeful^tt: mit unb auf ben ©itten
witfen, ftatt mit unb auf ben aSetftanb* Denn wol^Itoet^
ftanben, biefe ?Xic^tung toiU nic^t ttn>a nut in etftet ?inie
beftel^enbe SB3ette etfennen unb bad SBiKendgebiet etfotfd^en
(SBinbelbanb), fonbetn le^te SBBette fe|en, b* if. ijiij^t
— 234 —
itotdt totUtn unb Znbttt tocUtn mad^tu Diefe ^otisteiten
fikti cibtt feitif^tDeg^ oOe ^iflorifcf^ aufgettetenen ^iU>^
fo^ieti/ ^ingegeti n>c^t aOe ^ijbrifc^ aufgetretetieti 9teli^
gietieti unb ^ropl^etietu SBBod after imr biefeti gemeittfom
ift utib jeneti nid^t^ werben tDir unferen Sorau^fe^ungeti etit^
fpte(^nb nid^t aB bod ir^Qefeti'' ber ^l^ifofop^ie ftejeic^neti.
— 3(nbere wieber tD^Qen eine Sktreinigitng »on tl^eoretifc^
grfetintnid unb praltifd^er SiOen^tDirffamteit 2)iefe
pflegen ^eute }u ber gorniel ju fte^en^ f>^itofop^ie ^e ben
9eburfniffen bed SBerflanbed unb bed ©emfitd gleid^m&^ig
©enjtge ju tm (SEBunbt, Stulpt vu X). Ttbtt biefe ^ormel
ift mel^rbeutig. aSerfle^t man unter Oerucfftd^tigung ber @e^
mutdbebfirfniffe^ baf auc^ unfer J^offen unb ^urd^^ten^ unfere
nwratifd^en ®c^$ungen ufn). in einer ^^ibfct>^ie i^fteruct^
^djtiSt", b* ^« in i^rem Sufammen^ang mit bem ^eid bed
@eienben erfannt U)erben muffen/ fo ifl ber 3ufa$ itfter^
flufftg; benn in ber @rfenntnid ^on Sufamnten^ang oOed
@eienben ifl natiirKdi bie grofie &mppc ber SG3iQendn)ir{i'
lic^teiten mitftefafit STOeint man bagegen^ baf bie ©emfitd^
bebitrfniffe fetbfl befriebigt niierben foOen^ fo ftnb n>ieber
itt)ei £)eutungen }u(af(ig : enttoeber man (yalt baf fir^ ba$ bie
@emfitdbefriebigung aid unaudbleiblid^e ^olge ber toaijxtn
^Uttttnntnii \>tn felbfi eintritt — bann ^&tten bie ^e^*
treffenben gegen unfere 2)efinitii)n nic^td einjutoenben, t>er^
traten nur eine beftimmte ^(nfid^t nber bie ^olgerungen/ bie
ani il^r gu jiel^en jinb* £)a biefe aber fel^r umftritten (inb
(„the tree of knowledge is not that of life" !), fo ifl ber
praftifif^e 3ufaQ ju ftreid^en unb ben ^ariablen ^(nfd^auungen
3Uiun)eifen. Dber aber^ man ift ber ^fnftc^t, ba^ ni(|t aid
felbftoerfl&nblic^e ^olge ber Srfenntnid^ fonbem aid Sleben^
ito'td t)on ber ^ilofot>l^ie aui} noc^ bie @emittdbebjtrfnif[e
jtt befriebigen feiem £)amit forbert man itoti ganj t>er^
— 23S —
f(^iebene ^atig!eiten wm ^ijHo^epljtn: ^l^ilofo^^ie unb
^op1)ttic Otetigion)^ I)er jwcite ©eflonbtcit bet gorbe*
rung ^erf&St fo gefa^t bet ^bigen Sttitit einer ©leid^fe^ung
boii ^i)j)I|etie unb ^l^itofo^ji^ie* 2(Ifo e« bleibt babei: bie
^]^iIofot>l^ie XDxU einjtg @r!enntnid.
Unb 2n)ar bont Sufammen^angatled^eien^
ben* Denn bie 2)enfer l^aben ni^t einjelnc 2(u^fc^nitte
bee^ ©ein* unterfud^t, tt)ie bie tt)i{fenf(^aftlid^en ©onber^
bifji))Knen/ and) nic^t bie ^uQe be^ ©eienben in il^rer ge^
gebenen Stbgetiffen^eit befc^tieben, fonbem biefe guKe aB
@inl|eit^ b. 1^. in il^ren Sttfantmenl^angen/ @efe$ma|[igteiten/
©ejiei^ungen il^ter 3:eile ju er!ennen ftd^ bentnl^t Der
«^au^teintt)anb gegen biefen Seit ber l)efinition brol^t bon
ber ilantifc^en fXic^tung unb bem il^r l^ier f^tgenben
reinen @nn)iti^niu* (^ofttibi^mu^)* Diefe ©c^ule lel^tt:
bom SufamwenJyang a lied ©eienben Wnne bie ^^U^
fi)^)^ie niijt betid^ten, benn ©rfenntni* xtiijt nut fo vatit
tcit @tfa]^tung« Tlhtx bann beftel^t eben bie einjige @tfennt<^
ni« uUx bie Stanfjenbenj batin, ba# fte bet gtfenntni^
berfd^Ioffen ift, unb bie I)efinition bleibt aud^ bie^mal un^
etfd^iittett J^atte man bie grunbfa^Ud^ unetfa^tbate (meto^
*?^9fifc^e) SBBitHid^feit bon ben pI)iIofo»)I)ifc^en Dbjieften an^^
gefc^Ioffen, fo l^Stte un^ g* ©♦ Stant bom Sufammenl^ong bet
@rf al)tung aHein etjo^lt, abet nic^t iibetbieUnmog^
Hc^feit einet STOetaplfi^fil feine tieffinnigflen
®t>efu(ationen angefteQt Denn ba^ eben fe$t botau^^ ba^
et aU ^ijiUioplj gtunbf&^lid^ itbet jebed ©ebiet be« ©eind
glaubte ?Xec^enfd^aft ablegen gu milffen*
Die n)i(f^tigfle ^olgetung^ bie an& aOebem ju
iitl)tn i% bettifft ba^ gSet^ltni* bet ^I)iIo^
i^pijit in ben SinjelkDiffenfc^aften. Da
and) bie Siffenfci^aften ubetaQ naif @tlenntni£ gefe$m&f iget
— 236 —
Bttfamtnen^ange Hxtitn, fo ift ^l^ilofot^l^ie in biefem ®itme
SSiffenfc^aft. Skrftel^t man aitt nnter SBiffenfc^aft ttxocA
(Sngere^/ n&mlic^ no(^ n6er hit Uo^t %oxm bed @rlenntnid^
fttthtni fiinani bie aQen t9ofUi))en/ ))orl^anbenen SBiffen^
fc^aften eigenen Siige/ fo genfigt oHerbingd ^l^ilofot^^ie
biefem Segriff t>cn SBiffenfc^aft nic^t mtfju 9htr alfO/ toenn
n>ir bie tDeit^erjigfte 2)efinition ber SBiffenfc^aft }ugmnbe
legen/ — tDoju oBer 6ei ber Senennnng t>cn @rf(^einnngen^
bie in ber SnttDidRung (efinblic^ finb, fel^r ju raten toSre, —
fallen bie gegefienen £)if3it)Iinen n n b bie ^^ilofot^l^ie unter
ben ©egriff ber ®iffenf(^aft. 3fl ^l^iIofoj)^ie iin bem
©inne^ ben tclit filr fte fefigefe$t fjaUtO, SBiffenfc^aft (in bene
(Sinntf ben toit mit biefem SBorte ^ttiivbtxOf fo erl^efit fic^
bie ^age: in toelc^em Serl^altnid ftel^t fte ju ben @in}eU
n)iffenf(^aften? Xa^ fte nid^^t felbft tint Sinjelnnffenfc^aft
nefien anberen @in}eln)iffenf(^aften fein lann, ta biefe auf jie
tintn Dhftittttii mit je einem SSetl^obenfreid/ bie ^l^ilo^
iopfjit auf aQe D6jle(tfreife mit alien aSet^oben geric^tet i%
leuc^tet ein. ®o l^at man bie ^l^ilofot^l^ie aU bie Sif[en^
fd^aft ber 3Bif[enf(^aften bejeic^net. TCbtt biefer ))on ©aeon
uber ^iijtt bii SB3unbt oft gefirauc^te 3(udbru(f ifi toeniger
l^armlod ati man glaubt* 93ebeutet er^ baf bie ^l^iIofot)l^ie
bie anberen SBiffenfc^aften aui il^rem @(^o$e tntl&^t, ober
bafi jie aui biefen il^ren Sefianb fummiert? Sft fte l^ier
jeugenb ober gejeugt^ f(^&t)ferif(^ ober ®ef(^o))f? ^rg^ bad
gange ^oblem wn ber 3(6l^&ngigfeit unb Unabl^angigfeit
ber ^l^ilofot^l^ie ben Sinjeltoiffenfc^aften gegenuber liegt in
biefer ^ormel »erf(^Iof[en* 3c^ beute bie 9ti(^tung feiner
SSfung nur an* 2)ie l^eute felten mel^r t>tttanntt r e I a t i \) e
Tlifi&niiiltit U^tfft batin, ba^ bit pQe bed ©toffd
nnb ber eingelnen ®efe$ma$igfeiten nur wn ben ®onber^
bifaijjlinen geliefert totxbtn lann. ^eine ^l^ilofojjl^ie fann
— 237 —
htim @tanb bet '^xxtQt btefe Soft auf il^re ®(^ultetn nd^men^
unb ebenfo tDentg 6eft$t fie eine 0el^eiinnid))oQe aSetl^obe/
nac^ 3(rt bet f))efulati))en !RationaIiften ben Sufammenl^ang
bed ®etnd ani ftd^ l^eraud }u b e n f e n. £te telatbe ®elb^
fianbigfett ber ^l^ilofopl^ie ift aUt bamit nic^t erfc^iittert.
X^ti^ad) ma6)t fte il^te 9te(^te geltenb^ t>it ^l^ilofot^l^te
itnterfuc^t bie Sotaudfe^ungen ber @in}eln>iffen^
fc^aftetu Da biefe aSotaudfe^ungen in jebed fRefuItat
etner SBiffenfc^aft eingel^en/ fo anbert fid^ mtt il^rer ^I&rung
au(^ bad &itbnii^ ^aft aQe tt)iffenfc^aftli(^en @tge6mffe
finb ein ©emenge tDal^rer Sinftd^ten itnb (offener ober
latenter) stD^ifeO^after aSoraudfe^ungetu Der ^l^ilofo))]^
ietgt; tt)ad an einer Stffenfi^aft tDtrllic^ Siffenfc^aft
ift Die ^l^{Iofo^)l^ie (fl bad ®ett)iffen bet ®iffenf(^afteiu
®ie fast ben ©a^^ anf ba|l bie nate ^Ififftsfeit gurfidbleifie.
3(ber bamit ift bie felbpnbige Seifhtng ber ^l^iIofo))l^ie no^
nic^t ttiijbp\t. ®inb aOe Difjit^Iinen ))l^iIofo))l^ifc^;^ana^
I^tifc^ burc^Ienc^tet^ fo gibt bie glatte ©nmmiemng il^rer
Stefttltate no(^ lange feine @infi(^t in ben Sufammenl^ans
aDed ®eind* Die eigentlic^e 2:at ber genialen t^l^itofot^l^ifc^en
^obnftion ben SinjeltDiffenfc^aften geflenuber fel^It noc^:
bie@ntbe(fnng biefed Sufammeni^angd. 9ti^t urn tin
etleftifc^ed Snfammenflicfen l^anbett ed flc^^ fonbem urn ein
originaled 3ufammenf(^n)ei|len. 9U(^t 06 bet ^l^iIofo))l^ie
»era(^tli(^ bie ?ufl *), fonbem 06 il^t nic^t ani @l^tfut(i^t bie
^aft ba}tt ithxaiit, tann aQein bie ^age fein. @d ift il^te
f i)ntl^etifd^e 3(uf gabe : bie ^l^ilofot^l^ie gibt ben Siffenfc^aften
bie @inl^eit X^it Qonit %xaQt l^at abet no(^ eine )» f 9 ^ «»
1 fl i f i^ e ©eite* Die beiben Sfnfgaben bet ^l^iIofo^)l^ie,
^) ,,5£)ie $^Uofot>^ie ^at {eine fiuft, aud ben aOgemeinen ^gebniffen
ber @0nberbif§i))linen allgemeinfte ©ebilbe sufammenjufliden/ (iSinbelbanb.)
~ 238 —
(Smf^&ngaii unb flktaxbtituuQ bed eingeln)iffenf(^aftli(i^en
@teffd/ (eru^en auf Mrfc^ebenen ^i^igfeiten, bie eft »it^
einonber in Aamt^f gerateiu ^in smiffer @rab t)oii ^ot^^
^ifbtie I&^mt bie ))I^iIofot>lfif(^e ^bnttttntot Unb fo
6ilben ft(^ in 6e}ug auf bie @in}e(n)if[enf(^afteii }tt)ei 2fTten
twn ^l^ilofot^l^ien cmi : ftl<^/ bie ilyren (Sdftottpnntt in bie
9nQe bed gu berfidf^igenben S)f oteriald^ nnb folc^e/ bie i^n
in bie ^dfbp^tti^ijt Sttalit neuer 3been Mrlegen* Sort tt^
lialttn tDfr eine tveilftc^tige^ ahtt t^eripl^ere, l^ier eine icn^
ttaU, aitt einfeitige ^ilofopl^ie* STCgemeinnnenfi^Iid^
®d^ranfen f)>otten ytbti 99erfn(^d/ fit gu itberf t^tingen ; nnb
fo gibt ed au(iy l^ier nnr ben 2fudn)eg: ber ^l^ilofoyl^ fott
t»on ben @inge{n>iffenf(^en fot)ie( eni)>fangai/ ba$ feine
^obnfti))itat bnt(^ bie 9tegeptit>itat nid^t gefil^bigt tDitb*
Urn bie bnnflen Segiel^ungen oufguJ^eOen^ in totUicn
bie ^l^ilofo^ie gu jlenem grofen %e6endge6iete ^fft, bod
man mit bent t>ielbentigen Stamen ber 9teIigion ht^f
geic^net, mu^ old 2)nr(^gangdfrage nec^ ber!ReHgiond^
b e g r i f f in berfelben SBeife unb naij ber gleii^n SSetlyobe
erSrtert n>erben/ bie aQein (mit ®enn$ung aber SSerbeffemng
bed @))ra(^gebrau(i^d) eine einbeutige 2:erminoIogie l^ier
fc^offt SBir n)erben und gufrieben geben^ in ber fibers
n)&Itigenben SSel^rgal^I ber fonlreten gen)&^nH(^ 9teli^
gion genannten (Srfi^inungen bad oUtn gemeinfome nnb
ffir aHe t9))if(^e SJfertmal ^erandgufinben^ burd^ bad gttglei(^
biefe (Srgeugnif[e t)on anbem beftimmt gu unterfc^eiben ftnb*
2(u(^ unfere ^^ilofot^l^iebefinition erl^ebt nur ben 2(nfpm(^,
bie Semitl^ungen ^latod^ <Bpinoiai, Stanti, @(^o^)enl^auerd
ufn)v aber nid^t bie eined guf&Qig n)egen feiner Sugel^irig^
feit gu einer beftimmten ^^afultat" ^l^ilofof)!^ genannten
S)Ianned gu beden. @d gibt fein SBort; bad nic^t bid^
n)eilen aquit)of gebrauc^t n)itrbe unb mt bem gleid^en
— 239 —
^autgelMIbe gelegentltc^ gati} t^erfd^iebene Dinge t»er^
tt&U. fB^x itvti ^e^Iem nun ift 6ei bem angege6enen
SSctgel^tn 6efonbtrd ju n)amen. SO^an ^fite fi^; e i n e be^
flimmte dteligion itttoa bod (SJ^rtftentum) beim ^ bet 93et^
gleic^ung jn be))0rsngen^ fonjl tt)irb ber Segriff ju eng;
man lege ntc^t btejientgen ®AHit ber SSer^Ieit^n^ ju^
grunbt, in n>eld^n tXeligion, Dtc^tung, ®iffenfc^aft, ^l^ilo^
fof>]^ie ungefc^ieben in einer Urwiege jufamnten lagem,
n5mlt(^ bte frfil^efien SIR^tl^oIogien, fonfl toitt ber ©egriff
SU koeit iXht mm beiberlei SSorft^t unb jiel^t nut bie
eigentlic^en ))oni aSutterjlantm be^ SO^^I^ud lodgel&ften 9teli^
gionen in ^cttod)t, Ijitt abtt audi <^Q^r ^^^ l^eSenifc^e nnb
^ineftfii^/ bie bnbbl^ifiif^e unb mol^mmebanif^l^e/ bie
jubifc^e unb djrifHic^e, fott)ie bie inbit)ibuenen 9tefo
giDuen ber (Sinjelnen (benn au(^ l^ier rebet bie (Sptaift t)on
SleligionD, fo burfte jtc^ ergeben, ta^ bie fReligion il^rem
aOgemeinfien unb reinfien SQSefen nac^ ifttbieStellung
unfered ®effi]^I« unb ^illen^ gum 28elt^
jufammenl^ang^X
SSelc^e 9teIigion auc^ immet n)ir betroii^ten m&gen^ ber
Sufammenl^ng beg ©eind tt>irb in ii^r fo ju gefialten ge^
fu(^t, baf er bem SBBoHen, ^offen unb ®unf^en be^ SWeu:^
fc^n eineit SGBert abwirft^ 2>ag ifl ber Ie$te 3tt)e(f, bie
le^te 2(ufgabe, bie affe 9teUgionen, ber STOaffe unb ber
3nbit)ibuen, t)erfoIgem S08enn man oft unter ber Sletigion
efmai anbere* »erjlel^t, fo Ijat man einen bet enoal^nten
^el^ler be^angen, ober nid^t bad genitgenbe ^eingefftl^I U^
feffen^ gemeinfamen lotenten $D7f>ti))en ))oI(bett>u|[ten ober
*) SBiHc unb ©cfil^t tocrbcn jufammcn gcnannt, um bit <)f^d^o=
logifd^ ffo unS belanglofe ^ge nad^ ber KtQol^I ber emotionalen ©lemente
l^ier nld^t an^ftl^neiben.
— 240 —
gar audgeft^roc^enen gegenu6er nac^iufpftren/ ober man ^ielt
bad ^etnbartige^ mit bem (tdl^er aHe l^ifiotif^en 9UIigionen
t)erqui(ft tDaren^ ffir ben ^Stttn" ber ®a<^ feI6ft/ b« ij* ffir
badjenige aSertmal/ butc^ bai fi(^ bie Steligion aU eine ie^
fonbere geiftige ^oten) fjttcmitjtht, xottt, mit einem befctu
berm Slamen t)erfel^en ju tDerbetu
2Bitb 3* 93* bie fReligion ali bie {e^re bon ® o 1 1 er^
flirt/ fo t)ergi(lt man/ ba(l ed fReligionen ol^ne ©ott gibt/
tt)ie ben Snbbl^idmud/ nnb ba(l auf ber anbem @eite in ben
^^iIofo))l^ien ber ©ottedfiegriff eine efienfo grofle !RoQe ft^ielt
n>ie in ben 9teIigionen. 9D3o a6er ®ott ali tin tppi^di reli^
giSfed aSoment anftritt/ ba toitb er immer aU bai l^ic^fie
@nt/ ali ber SBert bed Safeind angefel^en^ ju bem unfer
SBoQen SteQung nimmt^ unb ift then bedl^alb tint
religi&fe ®vi^t. 3a felbft^ totx mit J^egel !Rettgion ali
aSerl^&Itnid jur 2:ranfgenbeng bejlimmt — !ReIigion
ifl ,r©ett)ttMein bed fifcerfinntic^en'' — trifft nic^t bie
J^anptfac^e. 9htr totii ber Bn^ammtnijani bed ©eind in
einem tranfjenbenten ®rennt>ttnlt ft(^ fammelt^ nimmt unfer
SiQe/ n)o er inm ©efamtfein ©teQung nimmt^ ju biefer
2:ranfgenbeng @teQttng« ®aU ed aber nidjH 2:ranf}enbented/
ober htlminierte ber Seltgufammenl^ang nic^t l^ier^ fo to&tt
tint immantntt 9teIigion burc^aud mSglic^/ toit fie ttxoa in
Somted ^^ultni ber aSenfc^J^eit" u^rlH^ tvntbt. Tlnii xott
ben ©efiraud^ bed Sorted Steligion wn bem SBorl^anbenfein
einer atttoritati))en 2:rabition albl^&ngig mac^t,
nberftel^t bie @£iften} inbi))ibueQer J^ergendreligion ju
gunfien religiSfer gefeQfc^aftlic^er SnfUtntionen. Unb bie
9teIigion aid allegorifc^e @inneibung ))l^iIofot9l^if(i^er
@inft(^ten faffen^ l^eiflt il^ren Segriff wn ben ))aria6Ien
asittein fiatt wn ben fonftanten Stoecfen l^er aufbauen*
Tluif tin (e$ter J^attt)teinn)anb : ba(l ed boc^ ni^itiftifc^e
J
— 241 —
IReKgionen gSbe, btc iai Dafein felbfl tjcmeinen, »erfel^It
fein 3iel; tt>ie l6et bem SSerj^t auf @rlenntnt^ beg meto^
pl^9ftf(^en @ctng^ faQg er ni)tn)enbi8 tDfirbe^ bennoc^ ju
biefetn ®eitt unfere <)l^{Iofo<)]^{f(^e ©rlcnntnig bur^ bie ^effc*
fteKung il^rer ©renjen ©teKung nimmt^ aljnUi) Demeint
l^ier ber reltgtSfc SBBiHc ©ubbl^a* bai ®efamtfein, afcer er
tgnortert e^ ntc^t ®o n)irb man fi(^ gen)5l^nen mfiffen^
bem SBorte 9teItgion eitie grof ere ^Jpanxtxoeitt ju t)erlei]^en
aB e^ meift gefc^iel^t. @onft tDirb man ti }ur Sejeic^nung
einer ?e6en*mad^t fftr niebere ©eifler ober jn einer l^ifios^
rifc^en (StilMittnni tDnnberlic^er aSorjleKungen ber SSer^
gangenl^eit ani feinen fbljen .^ol^en l^eralbftnfen fel^en^
Tibet ber 9ebeutung^tt)anbel ber SQSorte/ ber mit jnnel^meni!'
ber @rfenntni* immer mel^r iai SSorl^anbenfein be* SBBefent^
lichen an einer ©ac^e, bie cin ©ort (ejeic^nete^ jur atteiniflen
Sebingnng feined ©ebrauc^e^ mac^t^ tvixb and) l^ier auf bie
geiftige (Srflarung bie f))rad^Ii(^e folgen laffen. dr xoitb nni
immer mel^r ^erflel^en lel^ren, ba* ®ort 9teIigion nic^t ju
binben an ben ®Iauben an tintn ®ott ober ein Scnfeit*,
nic^t an ein ®9fiem »on Dogmen unb ?el^rfa$en, nic^t an
dn l^ifiorifc^ed ^aftnm nnb eine baraiif gegrftnbete fojiale
Drganifation mit a)?ac^t6efugni^^ nic^t an eine <Snmmt ^>itU
beutiger SO^^fierien unb ®^mhoU, fonbem eingig an bie
geffil^te>^ unb n)iKen^ma|lige SteQung ber @injelnen innt
Seltgufammenl^ang.
n.
fatten voir nun bie getDonnenen @inft(^ten gegen^
einanber, fo f^)ringt and ber Sleifcung ber fceiben ©egriffe
g(ei(^fam tt)ie tin $unfe bie neue @rfenntnid ljM>ox: in
weld^em SBer^Itnig ^^ilofopl^ie unb 9leH^
16
— 242 —
gionjueinanbetfte^etu 3n oQen miglid^en flkt^
binbutigen (egegnet man ben S^titn, iti feierlid^er nnb
))rof aner ©elegenl^eit : ali (efrennbeten ^totftttn Unb t»er^
f einbeten 9ti))a(innen/ ate gleic^georbneten J^errfc^erinnen in
imadiiaxtm ^tiijtn, ali ftinigin nnb aSagb im gleid^en
9tei(^e/ ali gong nngleic^ortigen ®ti^tn, bit einonber nid^t
3tt fennen itaaditxL Tlndi f)itt ift, tt)ie fo oft, bit mongelnbe
Differengiernng bet ©egriffe ^ennb, geinb nftt)*
bte Urfac^e aOer aKi(lt)erft&nbniff e ; nnb nnr bai (eic^tfinnige
SeraHgemeinem nnb frnl^}eittge Serafifolutieren berfelben
taufc^t @egen{a$e ))or/ bie in biefem <Sinnt nic^t ibeftel^en^
^l^ilofot^l^ie n)iK ben Sufamnten^ang oiled ®eind tt^
fennen nnb auf ben SBerfianb/ fReligion biefen Sufammen^
l^ang tottt^oU geflalten/ b« l^* anf ben SBiQen tvitttn taffen.
©emeinfant ift 6eiben nnr bai Diitlt, bet
SBeltgnfammenl^ang* Hitt bit SteQnng bed SSenfc^en )n
biefem Dhittt ift in 9teIigion nnb ^l^iIofo))]^ie tint gang
anbere^ fo t)erf(^ieben^ toit SBoKen unb (Srfennen ja auij
tyttiijitbtn ftnb^ @inen 3( t> f e I etfennen^ i{i etn)ad gang
anbered^ aU il^n (egel^ren ober ))era6f(l^enen/ nnb genan fo
fireng fc^eiben fti), f^fiematifc^ genommen^ ^^ilofot^l^ie nnb
dtetigion. Serl^alten fte fEd^ fo ju einanbet/ bonn ftnb fie
itoat getrennte ®tbittt, ahtx fiel^en tro^bem^ mie bie t>f9<^o^
logifc^en ^nnltionen/ in benen fie n^urjeln/ in reger SBe^fel^
n)irfnng.
I)ie ^f)ilo\t>pf)it ifirelatit) una6]^&ngig
^on ber 9teIigion/ unb bie 9te(igion ift
relatit) afcl^angig t)on bet ^Ijiltfopfjic: in
ben @rgebniffen unb ben STOittetn^ Sn ben
®rgebnif[en ift bie ^l^iIofo<)l^ie nic^t an irgenbwelc^e fibers
einftimmung ober 2>idl^armonie mit ber Sleligion gefinnben ;
fie 6Ieil6en genau bie gleic^en^ tvai anif bit ^Religion bajn
— 243 —
(age. Db bod SBeltbilb^ bai fte fonffaruiert aii bai toafju
ober tt)entg{iend tDal^rfc^einKc^fte/ au(^ bai mSnfc^bate ifi^
1)6 e« t>on etnem SQSiQen getDoQt ober t>era6f(^eut h)itb^ unfer
©eful^I befeligt ober entfe^t, fur;^ n)ie ed religiSd eingu^
f(^a$en ift^ gel^t bie ^l^iIofot)l^ie gar nic^td an. 3l^r @rge6nid
ift ntc^t urn tin Sruc^teil tt)a]^rer ober falfc^er^ 06 iJ^m bie
Sfteligton bod t^oftttoe ober negative SQSertjeid^en erteilt ®o
0ttt n)ie bie tt)al^re QJefc^reiBung bed 3(t)feld gang unabl^&ngig
ifl t)on ber ?uflerreflunfl bed Tlp^tU unb — fofem fie ^tooHtix"
ifl — in teinem Seile anberd audfaQen barf, oh nun naif il^r
ber 3ft)fel ?ttfl ober Unluft erregt
Sagegen ifl bie !ReIigion in il^ren SSoraud^
fe^nngen abl^&ngig wn ben @rge6niffen ber
^l^iIofo))^ie« ®ie ifl il^rerfeitd an bie SBBal^rl^eit Qtiunben,
xotnn fte biefe anif nid^t erforfc^tl @u(^t fte ja nic^t bie
SteQung bed SBiKend jn einem imagin&ren Sufammen^ang
ber Singe, f onbem inm n>irl(i(^en ; unb ba biefer nur burc^
tt)al^re Urteile iiber il^n, burc^ feine @rfenntnid }u er^
mittein ifl, fo ifl bie Steligion in il^ren SSoraudfe^ungen ^on
ber ^^ilofopl^ie afeJ^Sngig. SBenn icS) tt)ei|l, ba|l ber 2(pfet
giftig ifl, fo ntobifijiert ft(^ mtint tt)il(endm&$ige SteQung
}u il^m erl^eblid^. 9lun fagt eine ganje ®^ule: ber 3u^
fammenl^ang a (led @eind ifl nic^t }u eriennen, fonbem
nur ber Sufammenl^ang ber fu6j[elti))en @rf(^einungdn)elt.
3nfo flel^t ed ber Steligion frei, bie anbere J^&I^e, bie
2:ranfgenben}, mi SiKendbebitrfniffen l^eraud ju fon^^
flruierem Jjier tritt ber ^Olaube" an bit ®tette bed SBiffend !
Hitt in folc^en ^onflruftionen finbet bie tooUtnbt ^erfSn^
lic^feit fein SBerl^altnid, tvtnn fte ft(^ il^rer aid SEBiHend^
fonfhruftionen htton^t toitb. XxUftx mufl, faDd bie Sran^
fsenberi} unerfennbar ifl, ber SBiKe }u biefem negati))en aid
bem Ie$ten erfennbaren (Srgebnid ©teQung nel^men. fUtint
16*
~ 244 —
yiyantaftegefiilbe gu erjeugen^ bte bai ©emfit (efriebigen,
ifl @a(^e bet ft u n ft / nic^t ber !ReIigion !
T>a bit ^ffilt^epijit etfennenbe/ bie !ReIigion iDoOenbe
Seurteilung ^erlangt^ fo ifl audi, toai bie aSittet 6etnfft^
}u biefem Stele ju gelangeti/ bie ^^ilofopl^ie ^on ber 9teli^
gion gang itnafil^&ngig* Die tint trifft oitf bgifc^e 3u^
ftimmung/ bie anbere ouf SBiQendfieeinf luffung ^in bie SBol^I
il^rer SSet^obetu T>it dteligion (iebt unb l^aflt^ jauc^gt unb
iereut^ ilbetrebet unb ))rebi0t; bie ^l)iU^opijit Uehad^ttt
unb forfc^t^ untetfuc^t unb itffAnbtt, fifierjeugt unb ltl)xL
SBeiter : ba bie 9teIigion ber inteKeftueKen Seraudfe^ungen
(ber jettJeilig errei(^6aren @rf enntni* be* SB3eIt^
bilbed) nic^t entraten lann, anbererfeit* abffaroft piiiU^
fo))l^ifc^e Saffungen auf ben SBiQen nid^t }u tt)irfen pflegen^
f0 bearlbeitet fte biefe ntit ber ^ ^ a n t a f i e unb giefit f!e
urn }u S^ntlbolen unb ©teic^niffen. Tlitt biefe ^^nu^
bole mfiffen ben t^l^ilofopl^ifc^en Segriffen obaquat fein.
SBBer ben SQSeltsufammenl^ang in bem (SrIBfungdbebSrfniS
be* ®runb))rin3i))d eriennt/ toixb burc^ ben ani ftreu; ge^
fc^Iagenen @l^riftu* ober ben ini fSlixxoana eingel^enben
^ubbl^a biefen ®ebanf en ))erftnnK(^en bSrfen ; niemal* a6er
burc^ ben en)ig ierfifidelten^ emig auferftel^enben X>ion^\oi^
bem Silbe ber unerf^^t^fUc^en Se6en*6ejal^ung. T>xti ntnnt
id) bie 3(bpngigfeit ber religiSfen iRittel wn ber pfjilo^
fc^l^ifc^en @inf!(^t
2)ie ^l^ilof Dpl^ie ifl relati)) abl^angig
t)on ber !ReHgion unb bie Steligion xt latin
unabl^angig t>i>n ber ^l^iIofo)pl^ie« ^at bit
^t)iIofo^)l^ie SSkrte nic^t felbfl su feften, fo boc^ bie SBert**
fe$ungen ber Sf^enfc^en ali einen integrierenben 2:eil ivx
Seltganjen ju berdcfjtc^tigen. 2)iefe a6er fommen nirgenb*
fo tief jum Tinibxud, fo auf il^r k^tti 3iel bejogen, ate in
— 245 —
ben Slcligionen ber SBSIfer unb Snbbibuen, t>. ii. bort, tt)0
bet SBBiKe gut ©efamtl^eit bed Dafeind ®teQung nimtnt
3f6er baburd^^ ba(l fte biefe SQSertfe^ungen aU tin ®t&cf bed
©ein* fcettad^tet, fe$t bie ^l^iIofoj)^ie nic^t tttoa fetter biefe
obet jlene SBBerte* %ux bie Sleligion ifl bad ©eienbe ein ©tfid
ffiert ober Unwert, filr bie ^l^iIofoj)f)ie finb SBBerte ®tficfe
bed ®eienben. Die ^l^iIofo))l^ie ifl alfo barin abl^&ngig Don
ber !ReIigion^ baf fte biefer tintn Ztil il^red @rlenntnid^
fbffed tntnimmu 3(nbererfeitd ift bie Steligion in i^rem
@ntf(^(tt{l/ fu^ }um SBeltgufammeni^ans gu fteKen^ nnay
If&nQii wn ber ^l^ilof ot^l^ie : n>ad aui) biefe ffir ein SBelt^
bilb entn)erf e ; ber 3(ft meiner SBiKendentfc^eibung^ o6n>i>l^(
burc^ biefed SBeltbilb in feiner 9ti(^tung bebingt/ ift bod^
niemald burc^ bie ^l^iIofo))l^ie borjufc^reiben/ ni>i), ba ed
altgemeingitUige Sillendgiele nic^t gibt,
and il^r gu ermittein* Die Steligion hltiht freie 2at bed
inbiDibueQen SQSiQend* SSit jeber reinen ^l^iIofo))^te Caui)
einer atl^eiftifd^en) ift jebe reine Steligion mSglic^. Die
©ffenntnid ber ©efc^affenl^eit unfred 2(j)feld befiimmt ben
Sffiitten nic^t einbeutig; fettfl ben bergifteten 2(pfel
fonn ber ©ettfhnSrber begel^ren.
^l^eic^t bei einanber tDol^nen bie ©ebanfen/ bo(^ l^art int
^anmt fioflen fic^ bie ©ac^en*'' Der f^fiemotifc^e ©egriff
bon 9teIigion unb ^l^iIofo)pl^ie vokix burc^ 3(bffaraItion ber
ben ^iflorifc^en unb inbibibueQen ^l^iIofoj)l^ien unb 9leK^
gionen gemeinfamen unb biefe aid fettfi&nbige geifiige
^obufte c^aralterifterenben ^tttmaU getDonneUt 3tter biefe
2(bfhraftion boDgiel^t bad ?eben nie^ X>ic ^l^iIofoj)l^ie be^*
trifft bie inteQeltueKe^ bie !ReIigion He emotionale iRealtion
bed SWenfc^en auf ben Seftgufawmenl^ang* 3n SBirllic^feit
gibt ed aber ni^t nur eriennenbe unb nur tooUtnbt, fonbern
fietd eriennenbe unb toeUtnbc ©ubjelte. Daraud tDitrbe
— 246 —
ffir unfer ^thltm feine fto]ii)>I{fat{i>n enDac^fett/ loenti bic
SRenfd^en f^ fttti 6en)u(lt tD&reti/ n>o fte Siffenfc^aft irnb
ttn> fte SiQenfc^ft getriefien ^&tteiu 3(ber 6ei ber (Sin^eit
unfrer feelifc^en ^nftionen ifl biefed Smufltfein fc^ioet
)u criangetu ®o fommt e^/ ba(l bie inbibibual^
yf9(^olo0if(^en potmen bet 9teIigion ali faftiffl^e
feelifi^ (St(e6niffe unb ^uflerungen bed @in}ebien ftc^ nic^t
becfen mit ber getiereK logifd^ gejeic^neten ^ortii/ b« 1^* mit
ber ^omi/ bie biefe (StUhnifit anntfjvxtn toixitn, totmt hoi
3nbibibuum ftd^ gang flat fi6er feine itmeren 93otg&nge ge^^
worben to&xt. Unb ba bie J^ i ft o r t e ftetd ))f9(^oIogif(^m
itnb nid^t (ogifi^en $D7otit)en folgt^ fo fel^en tcit anij bit
l^iftorifc^en fXeligionen mit einer %Mt ^on in nnferem ^inn
ineligiofen Sefianbteilen t^erquicft Die einjelnen 9te(i^
gionen glan6ten/ but(^ ben SBiKen SBal^rl^eiten emritteln/
bie ^l^iIofo))l^ien/ bntc^ ben Skrftanb SBerte fe$en )n fSnnen.
®e^t logifc^ nnb f^ftemotifi^ bie ^^ilofopl^ie ber 9teIigion
boran/ fo nmgefe^rt t)f9(l^oIi>gif(f^ nnb ^iftotifd^ bie Steligion
ber yi^ilofot^^ie^ 9tod^ e^e man ben Sufammenl^ang bet
Dinge erfaft Ijciitt, ffi^Ite nnb tDoQte vxan tttoai an unb
wn xf)m^ nnb ftatt a^jn^arten^ loie bie @rlenntnid il^n bor^^
fleKte^ enttDorfen bie )>of!tiben 9teIigionen/ bon fSSiUtni^
imt>ntfen getrieben/ SBeltbilber/ bie f!e ate toal^r and^
gaBen« Die $^i(ofo)p^ie anbrerfeitd nal^m 6ett)n(lt obet
nn6ett)n(lt mit bem ©emfit ®teKnng gu il^ren eigenen fSitiU
bilberu nnb tmg babnrc^ religiSfe @Iemente in biefe l^ineih/
tmtlijt fie nun gleic^foHd ffir ittbtiiiat l^ielt. 2fnf^
ga6e oiler ftlor^eit ®u(^enben ifl ti, ben ® r e n } fi 6 e r ^
fd^reitnngen fott)ol^I ber l^iflorifc^en Steligionen toit
^^ilof ot)^ien energifc^ entgegenjutreten. 3(nf i^re e i g e n t ^
I { (^ e Sebeutnng gebrac^t^ ftnb fReligion nnb ^l^ilDfot^l^ie
feine ^einbinnen. Tihtt ben l^iflorifc^en @efia(tnngen bet^
— 247 —
SteKgion mu(l bie f^fiemotifc^e ^l^ilofot^l^ie fofi immer
fettiblic^ gegenufiertretetu X>it ^ifiorifc^en ©efialtungen bet
^l^ilofopl^te fann bie f^fiematifd^e dteligion faft immer mit
gutem @runbe ahUl^mtu 2)ie religiSfen 28elt6ilber^ bie
unter ber f&Ifc^enben 28iKendo))tif Don bet ^l^antofte ent^
n>orfen tonxbtn, ftnb ol^ne jebe ©c^onung }u befamt^fetu
Unb bied um fo mel^r^ xotil religiBfer X)ogmatigmud gtabe
biefe Sitber ali wn I^SI^erer Dffenfiarung inft^iriert unb ali
unantafibar au^jugeben beliebt TiUetbinii fjat ber religiSfe
3(ffelt in ))^ntafKf(^er intuition unb aui ber 3ntenftt&t
t)on @in}elerlebniffen l^eraud tiefftnnige ©^mbole gefc^affeU/
aud benen bie ^l^ilofot^l^ie; dberfe$t fie bie S^mbole in bie
(Bptaijc ber Segriffe/ ))ie( Itmtn fann. 2fber au(^ l^ier liat
fie bie blofi finnbilblic^e fflatm beffen^ toad bie
9teIigion fur SBirfKc^feit au^gibt, in atter ©c^Srfe aufgu^
becfem Unb tine Sl^nlic^e 2(btt^eifung fann bie 9teUgion jieber
tdertenben ^l^iti>fo))l^ie gegenfiber geltenb ma^en. 3(ber
tt)ic^tiger ali biefe gerfe^enbe ^tif gett)iffer ©eflanbteile
ber einjelnen Sleligionen unb ^l^ilofopl^ien ifl bie )poftti))e
(Sinftc^t : oHeaufSa^r^eit^erfenntnid ^fnfpruc^
er^ebenben SD^omente l^aben and ber !ReIigion/ aKe auf
SBertergeugung 7in\ptni) erl^ebenben ^Otomtntc aui
ber ^l^iIofot)l^ie au^jufc^eiben. 9Ber (e$te SBal^rl^eit fuc^t/
mu(l ben reinen aSerjlanb bem <S>cin ali Spiegel gegenfiber^
fteKen^ tott Ie$te SBBerte unb 3iele xo&niijt, mu(l auf ben
reinen SBiQen hai erfannte <Stin ali 9tei} toixttn laffen.
Die reinlic^e ©c^eibung ber ©egriffe l^inbert nic^t, ba$ in
ben @inaeIt)erfSnU(^feiten ^^iIofo>)l^ie unb Steligion aufS
innigfie tjereint fein fSnnen ; ja, bafl bie i b e a I e ^erfSni^
(id^feit ali 3:ragerin bed fc^arfflen aSerfianbed unb bed
ft&rfflen SiQend mit gleic^ mac^tigem t)]^i(ofot)l^if(^en unb
religiBfen ©ebihrfnid audgeflattet ju benfen ijl ; bafi fte bad
— 248 —
Seltgefe^ c6cnfo flat etfennt toit entfd^ieben Utocttct, unb
bafi 6eibe ZatiiUittn in ber an0ege6enen 9Uin0otbnuAg ftd^
aili^ctu (SmptMlti itnb ^ptfjaQoxai, ^tc^te unb SHe^fd^e
l^aben (alb tl^eoretifc^e ^l^iIofot)i^iC/ iatb religiSfe ^pl^etie
— oft innerl^aI6 be« gleic^en ®a$e« — getriefietu 3tber
infott)ett fte bai eine tate^/ taten fte nic^t bod anbere. @t(^
b(tt)on }tt butc^bttngen/ ifi erfte Sebrngung fur btc cnb^
gfiltige ^larung einer unertraglid^ f(^n)anfenben Ttuibxndi^
tDeift/ in ber ftd^ bo(^ nur bod ®(^tt)ianfen in ber Qeurteilung
bed ^ad^Ii^en t)err&t Unb btefed <SiftoanUn ifl nur oHju
^erft&nb(t(^« Denn im Se6en unb in ber @inge(^
(eiftung ft^ielen bie 2fufga6en »on ^ljiio^ep\)it unb
9teIigion bort in einanber u6er/ too fte ti niift foKten unb
bort ntc^t/ n)0 fte ti foQten* ®a(b entjfinbet ftd^ unfer @r^
fennen ant SBBoHen, unb ber Sunfc^ toitb ber — @tteft)ater
bed ©ebanfend. ®alb unfer SBoQen nic^t an ber (Srfenntnid;
unb bie tru6en ^olgen bed Seic^tftnnd unb ^anatidntud
ileifien nii^t aui^ Tihtx bie ^(antnte ber Singelleifhtng
(rennt fietd unreitu Die gruitbf&$It(^e 3(ufga6e^ an ber fte
3nie }u arfietten l^ahtn, auf bie fte einanber ret)ibieren unb
lantern foQten^ gel^t bal^in: bie ^l^iIoff>))l^ie iycn
ber SteUgion unb bie fReligion oon ber
^l^iIofo))l^ie gu f&ul6ern; unt Ie$ten (Snbed
bie ateligion auf ber ^ l^ilof o^)l^ie gu er^
tan en. 3^a biefe ^orberungen aber bidl^er nientald erfitUt
n>urben/ fo ifl ben 1^ i fl o r i f ^ e n gomten ber ^l^iIofo^)l^ie
unb Steligion gegenitber ^euerbac^d 3(udf))rucl^ ant ^Ia$e:
^eine 9teIigion — nteine 9teUgion, feine ^l^iIofi><)l^ie —
nteine ^l^iIofo>)l^ie»
— 249 —
m.
Mt ^obc auf tie ©rauc^barfeit bet tnttoidtlUn ®e^
ftd^apunttt i{i bet SSetfuc^/ t)on il^nen aud bie ® e f ^ i ^ t e
bed SBer^altniffed^ bad jwifc^en ben einjelnen
9teli0tonen unb ^l^ilofot^l^ten totf&c^Ii^ gemaltet ijot, ju
bur(^(eu(^ten unb begteiflic^ ju mac^em 3n ben iltefien
m9tl^olo0if(^en 9teIigtonen unb religiofen a)?9tl^o^
loikn tt)erben bie 3(ufga6en bet Steligion unb ^l^ilofot^l^ie
3U0lei(^ unb burc^einanber gelojL ©ie aQe ftnb SBelt^
erilarungen unb SB3eIt6ett)ertun0en. ^ier gibt
ed feine ^l^tIofo<)^ie nebcn ber 9teIigion, fonbem i)erfl:anbed^
maflige/ t^l^antaftem&flige unb n)il(endmaf tge SBeltbeutung
liegt in einer ^anb^ lebt aB einl^eitlic^ed (Stjeugnid im
@eifte bed Sinjetnen unb bet a)?affe. 3(u(^ ^om Sto^manid^
mud unb Subbl^idmud fott)te t)on ben fibrigen orientalifc^en
iReligionen^ ja noc^ ))om Subentum gilt bod gteic^e. f8on
etnem aSetl^&Itnid jn^ifc^en !ReIigion unb ^l^iIofo))l^ie old
3n)if(^en getrennten gef^ic^tlic^en as&c^ten fann alfo l^ier
feine 9tebe fein* ©elbfteerjldnblic^ ftnb atte biefe ?el^ten
t>i>rn)iegenb !ReIigion Cin bem wn nni entn)icfelten
®inne)* Dad tein ))er|lanbedma(lige SBeltbegteifen n>irb
nut fonyeit berddftc^tigt^ ali ed fiir religiSfe 9Biaendgtt)ecfe
notn)enbig erfc^eint^ unb ift bur^ bie Titt biefet ®emittd^
bebiitfniffe t)SHig mitbeflimmt ®o fagt © u b b 1^ a iibet
ben ©runbc^arafter feiner ?el^re: ^SBBie bad grofic SWeer,
il^r Sunger^ nut Don tin cm ©efc^macf butc^btungen iH,
»om ®efc^macf bed ©aljed, alfo ifl au(^, il^t Siinger, biefe
?el^te unb biefe Dtbnung nur ^on e i n e nt ©efc^macf butc^^
btungen, t)om ©efc^madf bet @tIofung/ STOan jiel^t beutlic^,
toie aDed auf tin letted ®ittendsiel (bie @tISfung) ab^
gefHmmt toixb. 3(bet urn biefed ju etteic^en^ baju bebatf ed
1
— 250 —
ber @rlenntntd bed Seltyringi))^ unb feiner ®efc$e.
®ott)e{t ed biefer (ebarf^ aiet auif nut foioeit/ (ciflet
fie ©ttbbl^o* 3» biefer ©tgenfd^aft nanntt er ftc^ bet ,r@t^
!eiinenbe\ Sie ftotf inteKeftualifUfi^ (alfo t>l}iIi>fot)^if(^)
bie i,))ier l^eiltgen SBal^tl^eiten'' gef&t6t tDaren^ n)ei(l jleber,
ber eitimal in bie fd^oIofUfd^ f))i$finbi0en ®))eiutationcii
nhtt bie i^elf ®a$e ber Stauiaiit&tixtUjt" ben 93Ucf gemorfen
Ijat TCbet fiber bie jum retigiSfen 9BiQettd)ieI (bem J^er)endi^
bebfirfnid inm 2(11) notnoenbigen ^l^ilofot^l^eme gel^t Subbl^a
nid^t fjinani : ir®o auc^/ il^r Sfinger/ ifl bod t)ie( mel^r/ tDod
id^ erfannt unb cui) nid^t t)erfunbet^ ate bai^ toai iif euc^
t)erfunbet ^abe. Unb tt)arum/ il^r 3finger^ l^abe ii) eu(^
jened nid^t Derffinbet? SBeil ti eu(^/ i^r Sfinger^ feinen ®e«s
tt)inn bringt (!)/ loeil ti nic^t ben Sanbel in J^eiligfeit
fSrbert/ n)ei( ti nic^t gur ^(bfel^r t)om ^rbifc^en^ gum Unter^^
flang atter ?uft, gum grieben ffll^rt'' uftt)*
3u einem SBerl^&Itnid gefc^ic^tlic^er Sebendm&c^te
fonnte ftd^ bie SteQung ber ^l^ilofot^l^ie gur 9teIigion erft ge^^
ftalteU/ ali bie 3(btrennung ))om gemeinfamen SSutter^
flamme t)oQgogen n)ar. Dad gefc^al^/ ate in ® r i e (^ e n ^^
( a n b ^l^iIofo))l^en/ b. 1^. S)I&nner auftraten, bie tine ^et^f
loiegenb Derftanbedmafige Deutung ber 9Be(t betrteben unb
biefe nun nthtn, gegen^ ja uber bie in ber SBoItereligion
niebergelegte/ ate fogialed unb autoritati))ed SO^oment meiter^^
(ebenbe^ burc^ 3:rabition tDeitergegebene/ emotionale 7in^
fd^auungdn)eife gu fe$en fuc^ten. S^cierlei ift fur bad SSer^
l^altnid ber griec^ifc^en ^l^ilofot^l^ie gur SteUgicn begeic^^^
nenb: bie Unabl^&ngigfeit wn, ja bie $einbf(^aft mit ber
)>ofiti^en fReKgion^ bie Sfbl^&ngigfeit ^on, ja bie
^eunbfc^aft mit ber 9teIigion itberl^aut^t. Der @runb liegt
bariU/ ba(l ^ier bie !ReIigion nic^t reine fReligioU/ bie ^l^ite^
fojpl^ie nic^t reine ^l^iIofo^)l^ie gewefen ifi* Die griec^ifc^en
— 251 —
^l)iIofoj5l)ett befinben fldfy \)ott Stnbeginn in Dj^j^ofltion gegen
bettaSorfteUungdittl^altber SBoltereligiotu Sti bet
t)orfofratif(f|ett unb nac^fofratifdfyen ^eriobe toirb bet SKono**
tl^ci«mu«, bie SBergeiftigung, bie 2(uf ennettfdfylidfifeit gegen
ben ^ol^tl^eidmitd^ bie SBerfinnlic^ung unb aSermenfdEylid^ung
ber Stui/Ktijtntif^t^pljai^citnltt au^gefj^ielt ; an ber ©renje
unb ant (Snbe beiber (Spoi)m fe$en (5o^)l^iflen unb (Sfe^ptifer
iijxt ^agejeic^en* %ux biefe innere Unabl^angig^'
1 e i t ber ^l^ilofo^p^ie rac^te ftc^ bie iXeligion, inbem pe bie
eingelnen Denfer bie auflere 3(bl^dngig!eit f^puren
lief* SEBie t)iele unb toie grofe ^l^iIofoj5l^en ilfx Dj5fer tour^
ben, ifl befannt 3:ro$ biefer auf eren (Srfolge wobelte bie
grie(^if(fye Sleligion tl^re SSorjleHungen t)on ber SEBelt unb ben
®6ttem immer uiel^r iui ®inne ber ^)l^iIofoj5l^if(f|en Tlu^^
Horung uui/ unb friftete fc burdEy oEegorifd^e 3(udbeutung
il^re* Snl^alt* tnmmtxlii) iljx iibm. Den eigentlidfyen ^unft
aber, auf bent fte ber ^l^ilofoj5l^ie bie J^errfdfyaft I^Stte tnU
reif en fSnnen, uberfal^ biefe iXeligion* Daf aHe ^l^ilo**
ioplftn felbft im ©la^l^aud faf en unb barum nic^t tnit @tei:^
nen tv^m burften, t)erfannte fte* @ie aHe tooHten neben
bem 9QeItt)erflel^en auc^ bad SQeltbemerten treiben unb itoax
mit ben STOitteln bed ^emeifed unb ber ^egrunbung* <So
Uljxttn fte eine ))l^il0fi)))l^if(fye ^teligioU/ bie am gleic^en £lbel
ber unbewuf ten Orenjuberfc^reitung franfte, tt)ie bie relii^
giife ^l^ilofojjl^ie, bie fie belaun)ften* SRan brauc^t nur an
bie a7{9tl^en\)ertt)enbung hti ^ I a 1 }u erinneru; Dber an
jlene yatl^etifc^en SteKeU; an benen bie ))]^ili)fi)))l^if(^e 9e^
gritnbung, ol^ne il^rer fisrafiaaig slg SlXo yivog betouf t
gu feiU/ in religiSfe SBerfiinbigung umfc^I> @elbfi bet
nfic^teme Strifloteled forbert in feiner dUixi, baf ber
))raftifc^e 3:eil ber ^l^ili)fi)))l^ie nic^t nur \)i)m SiKen l^anble;
fonbem auf ben SEBiKen bed ^(utord unb Seferd ^erebelnb
— 252 —
toirf e» 3in (Spitnxtiimni utib (Stoijidmud ifl
bet S e i f e tint ^erfSnlic^feit/ bie mit iljxtm SQiKen ben
(Sinn bed SQeltgefc^el^end^ text fte i^n erfennt^ b e jl a l^ t unb/
(B ind Sinjelne ber {ebendful)rung biefen SGBiKen buit^^
(ilbenb/ 3(nbere $n gleic^er J^altung onf bent 9Bege 1 1^ e o ^
retifc^erSSeweifean befHntmen fnc^t Diefe (Sigen^
fc^aft ber griec^ifdfien ^l^ilof oj>l^ie : attgemeinreligiSfe @le^
mente in ftc^ }n bergen nnb ))i)ftti\)religi5fe 3nl^alte ahiu^
ftof en/ eriitt eine Tlninoiimt in bem grof en JKantpf gegen
ben neuen @Ianben/ bem man ftc^ nDC^ femer aU bem alten
fttl^Ite. 2)ie fletd latent \)i)rl^anben getDefene aKgemein^
religiSfe $ o r m ergreift nnn onc^ benSnl^altberyofi^
ti)^tn dteligion unb in ber ^emegnng bed fnen^Iotonid^
mni nnb 92en^9tl^agcreidmnd fnc^t man nnter gemaltfamet
Umbentnng/ aber nnter ^eibel^altnng ber SSoHdgStter bie
Sendreligion ^cr ber S^rifhtdreligion $n retten.
2)a ber $am^f mit einer 92ieberlage enbete^ fo fragen
toix: toit t)erl^alt ftc^ bie (^ r i ft I i c^ e 9t e I i g i o n }tt ber
gleic^jeitigen ^i^ilofoj^l^ie? 2)ie ?el^re Sl^rifli ifl bie relatio
xtinitt, b« ij* t)cn ))^il0fi)))l^if(^en Sntaten freiefle oEer bid:^
l^erigen 9teligicnen. 2)a]^er flel^t in il^rem sroittel))nnft aid
eine ^efc^affenl^eit bed ©emittd: bie {iebe; bie ?iebe
jnm UxqntUf ber ben Sufammenl^ang aQed @eind bebingt^
bie {iebe }n ben SQeQen/ in benen biefer CiutU gleic^maf ig
lebt Siebe jn ©ott nnb bem fflad^ittn flnb bie 'os>xntf)mittn
iniift (Srfenntnijfe, fonbem) ©efnl^Id** nnb SBBiHendqnafe
taten bem SGBeltganjen gegennber. Snnac^fl SGBiQendetgen^
fc^ften Sl^rifli felbfl nnb fobann aid iyon iljm gen)cQte
@igenf(^aften ^Inberer^ feine ® e b o t e. Die 3(ndgeflaltnng
berfelben^ bie miQendma^ige 9en)ertnng ber einjelnen Sn^
fl&nbe/ ©eftnnnngen^ J^anblnngen ergibt bie grcf e Ummer^^
tnng ber antifen 3Berte* ®anj folgeric^tig toirb ber ^J^an^t^
— 253 —
Utodi" fur biefe fDUxif unb Utttertt)erte nic^t tl^eoretifc^,
fottbem i5raftif(f| geffll^rt; einmal burc^ bie gorm ber ^xt^
blgt, be* ®Iei(^ttiffe«, bcr ©rbauung, fobann butc^ bad
?ebett S^rifli, gemSf biefer SBBiHendric^tung geful^rt bi« juni
quatooQen ^eujedtob. 3(ber ^ebigt unb STO&rt^rerleben
betDieifen imnter nut bie (Starfe eined SiQend/ nte bie SQal^r^
l^eit einer (Stfenntttid* Snimerl^itt gibt ti mi) bei Sl^rifht*
einen gebanflic^en Unttxhau, ber nid^t aud ber
SBiffenfc^aft unb '►p^ilofoj^l^ie, fonbem ani ber ?Suterung
ber jiibifc^en ?XeIigiott gewonnen tt)urbe* 2(ber biefer Sau
ifl eittf ad^ unb unf c^einbar/ luftig unb bel^nbar ; bie (Sjiflenj
eined gutigen ®s>ttti, bie gleic^maf ige 3(b{)angigfeit aQer
®efc^6j5fe \)Ott biefeni ®ott, bie S5egriffe ber ©ottedfinbfdfiaft
unb STOenfc^enbruberfc^aft bilben eigentlid^ feinen ganjen
Snl^alt SBdre biefe 9leIigion in il^rer urfj^riinglic^ett 9leini^
l^eit erl^alten geblieben^ b. 1^. ntit biefent ST^inimunt tl^eore^
tifdfyer S3orau«fe$ungen, fo l^atte bie ^l^ilofoj^l^ie ftc^ toenig
mit il^r ju befaffen gel^abt
2(ber aui ber ^teligion Si^rifli murbe tttoai ganj an*^
bered, touxbt bie c^rifllic^e ?XeIigion unb fd^lieflid^ bie offi**
SieHe Sel^re ber c^rifllic^en ^irc^e* ^mmtx niel^r (Srfenntni««^
beftimntungeu; unb^ ba ed ftdEy unt ben SOSeltjufantntenl^ang
babei l^anbelt^ )>]^ilcf0))l^if(^e ^efUmntungen gingen in fie
eim Die SRatur ®otte«, ba& a3erl)SItni« jwifc^en 6l)riflu*
unb ®ott, ®ott unb ffielt foHte ju begrifflic^er tlorl^eit er^
l^oben unb in befiintmten ^@Iaubendfa$en'' niebergelegt
tt)erben ; nic^t gemaf logifc^en SSeburfniffen, fonbem in Tln^
lel^nung an 7lui\px&i)c einer ^(utoritdt \)cn nod) baju
jtDeifel^after fiberlieferung* 2)ie bogmatifc^e ^t^
r i b e begann« T>amit txitt bod SBerl^attnid ber 9teligicn
jur ^]^ilcfi)))l^ie gefc^ic^tlic^ in ein nmti @tabiuuu 9ei ber
(Snttt)icflttng ber regula fidei war j>l^ilofoj5]^ifc^e 3frbeit
— 254 —
mit n)irffcmi/ obex nU^t in getrennteti/ fonbem in ben
gleid^en ^)erf5nlic^feitetu 2)ie jKirc^en^ater^ an
ilyrer <3))i$e 3(ttgufUtt/ worm ^tjiUiopljtn u n b Sil^eolognu
(So tt)ar fc^Iief lid^ aud bem Sl^riftentum tin mit @t^
banfen gati} gef&ttigted @9{lem gemorbetu 2Qie fteOte fic^
ttun gu biefetn abgefc^Ioffenen ©pfletne bie ^l^il0fo))l^ie?
Stic^t n)ie ti }u enoarten gemefen tt)are. 3tn STOittelaber^
aid ed tt)ieber tint befcnbere $l^ili)fi)))l^enfa{le gab/ rebeKierte
biefe nic^t gegen ben SSorfieOungdini^alt ber lirc^Iic^en 9te(i^
gion^ ber ani gang anberen aid ))l^ili)fi)))l^if(^en fD^otben tnt^
fprungen/ and ))]^ili)fi)))l^if(^en 9el^au))tungen ium guten
3:eil befianb ; fte trot ^ielmel^r gang in ben 2)ienfl ber ^irc^e
ilber* 2)ie f (^ 1 a fl i f (^ e ^l^ilofojjlyie tarn il^rer 3(nfgabe,
ben (Seindjufammenl^ang $u erfennen^ fo nac^: bafi fte ein
fertiged (S^flem ^on 3(nf(^auungen baritber unge^^rfift l^in^
nal^m unb — ju begrilnben fuc^te; ein ®9fleni, entfianben^
urn J^er}endn)finf(fye }u befriebigen^ audgebaut ntit nut
^ruc^ftuden logifc^er @ebanfenarbeit/ im ubrigen burc^
autoritati^e fD^ad^tbefc^Iuffe wn jtonjilieni 3:rc$ biefer
SRagbbienfte an bie Steligion tr> bc(^ bie ntittelalterlic^e
^]^iIofoj5]^ie nie felbfl einen j>ro^)l^ctif(^*»aj5ofloIif(^snrcIigi6fett,
fonbem einen burc^aud nuc^temen^ fit^Ien; toiffenfc^aftlid^en
®^arafter« 3(Ifo l^ier l^aben toir ba& umgefel^rte SSerl^altnid
u>ie im Tllttttnm : ber 3 n 1^ a 1 1 toirb ber j5ofttit)en iXeligion
entnommen/ bie $ o r nt bleibt rein gebanflidEy unb burc^aud
irreligiod* 3n ber 3fntife l^atten toir ben SD3iberfj5ruc^ ber
^)]^iIofoj>]^ifc^en SSorfleBungen mit ben 3n]^alten ber j>oiiti\)ett
iXeligion fott)ie bie religiofe gorm ber einjelnen ^i^ilo**
fo^)l^ien ]^crt)orjul^eben* ®o tourbe im STOittelalter ber J^Sl^es^
)>unft bed froi$\)erflanbniffed }n)if(^en beiben ©eifledmac^ten
crreidfyt Die ?XeIigion l^atte pc^ felbfl \)erIoren, inbem fte fi(^
mit @rfcnntni« geffiHt l)atte, bie «J>l)iIofoj5^ie, inbem fte
— 255 —
@tfenntniffe »on jtt)cifel^aftcitt Urfjjrung ju flu|ctt fuc^te*
©tatt Srcnnung unb ^ieben eine SBereinigung, bie juw
^ampfe ful^ten tnuflte.
Unb ber ^amj^f blicb nid>t au** Die ^f)iIofoj>l^ic tt)ar
bie etfle, bie ftdfy auf il^re Slec^te unb ^flid^ten befann*
vSd^on gegen ben ®c^Iu$ ber fc^olaftifc^en ^eriobe tonxbt
eine Srennung ber ©ebiete angebal^nt 3Cber bad toal^re
^iterium fur biefe 3:rennung fanb man nic^t fTOan fc^ieb
ndmltc^ nid)t nac^ Sen)ertung unb @rfenntnid bed glei^en
Dbjieftd, fonbem nad^ t)erfc^iebenen Dbjeften ber
@r!enntni«* Snbem ber ^ei* ber ^geoffenbarten" SEBol^r*^
l^eiten imwer ^ergrS^ert tt)urbe, teilte man bie gefamte iiber:^
ftnnlid^e/ tranfgenbente, meta))^9ftfc^e SEBelt ber QleKgion
unb bent, ©lauben gU; }ur ^earbeitung in firc^Iid^^^bogmai^
tif(fy^(i^ri{lli(^em @ei{le; bie ^nnliijc, cmpixi\iit, immanente
SEBelt fiel ber ^!)iIofoj>l)ie unb bem SEBijfen anlftm. 2)ocf|
babei berul^igte ftdfy tit ^fjHo^opljit nid>t 3fuf i^re Xufgabe,
ben Sufammenl^ang atte* (Seienben ju erforfc^en, ftd^ be^
jinnenb, jog fte aud^ bie unerfal^rbare SDBirflid^feit in ben SSe^^
rei(^ il^rer @j5efuIation* Dad taten bie gro^en SRetaj^l^^iifer
bed 17. Sal^rl^unbertd, Dedcarted, (Sj^inoja, ?eibnij* Tltuf
fangd in ber gorm ber ^boj5j5eIten SBal^rl^eit" : ©elangt bie
^]^iIofoj5]^ie in meta))]^9fifc^en gragen ju anberen Srgeb^
niffen aid bie j>oitti\)e SXeligion, fo ftnb biefe (Srgebniffe nur
^)l^il0foj5l^if(^ tooijx^ aber t^eologifd^ f<Jlfc^» Unb bie tl^eo^
logifc^e 2Babrl)eit Ijat ben SSortritt; fflr emfll)aft ©laubige
unter aufric^tiger Suflimmung, fiir 3(ufgeflartere nur unter
einer bi))li)matif(^en SSerbeugung^ urn ft^ t)cr ubien ^clgen
3u ftd>em*
3fld bie Sel^re »on ber boj5j5eIten SDBal^rl^eit f(f|tt)anb,
tonxbt \)on ber immer ful^ner tt)erbenben ^l^iIofoj5l^ie bad
ganjeSebiet beriXeligion ufurj^iert. Die SBer^^
— 256 —
ffittbiguttg einer allgemeinen aSerttunftrelii^
g i n / bie ol^ne iXiicfftd^t ouf Dffenborutig unb ben 3n^cilt
irgenb einer yofttben iXeligion 6en)iefen tDerben fomtte^
toot bie 3:at ber englifc^en ^eiben!er bed fiebgel^nten/ bod
^efenntnU ber frangSftfc^en unb ber beutfd^en 3(ufnarung
bed ac^tjel^nten 3al^tl^unbertd. 2)af bie ^l^ili)f0))l^ie in
il^rem @rge6nid unabl^&ngig ^on ber Steligion/ ber @ri^
fenntnidinl^alt ber ))i)ftti^en Steligionen abl^&ngig wn feiner
t)l^ili)f0))]^if(^en ©onftion gentac^t ttHtxxbt, n)ar ber gefnnbe
Sttm ber 9en)egttng. Tihtt baf bantit bie Steligion t)dQig
burc^ ^l^ili)fi)))l^ie erfe|t tt)erben foKte/ mar fur}ft(^ig« SBie
int STOittelalter bie Steligion/ fo ttxtr je^t bie ^l^ilofoylyie
tDeit itber bod 3iel i^inaudgefc^offen* T>cnn eine t)]^iIo^
fot)]^if(^e aSemunftreligion tt)fire gar feine iXeligion, fonbem
aU ein tl^eoretifc^ed ©^{lem burc^oud reine ^I^ili)f0))]^ie.
(Sin ^emdnftiged Steligiondf^flem ifl genau fo unftnnig tx>xt
ein religidfed SSemnnftf^flenu Dad eigentlid^e specificmn
ber Qleligion, !ein SDBijfen, fonbem ein SEBoHen au fein, wirb
babei ^on ®mnb and ^erfannt Die jKirc^e flarte bie ^l^ilo:^
iopijk nic^t jtber beren ^el^Ier auf. ®tatt innerlic^^ rac^te
fte ftd^/ n)ie iUidi, &uferlic^: Dedcarted SOSerfe murben auf
ben 3ttbe£ gefe^t/ ®))ino}a and ber ©emeinbe geflof en^
SEBoIff Don S^aUt \)ertrie6en !
Den nad>flen gortfc^ritt in ber ric^tigen 3(nffaffnng bed
5Berl)altnijfed \)ottjiel)t « a n t «ant fte^t Hor, baf iXeligion
©ac^e bed SEBiHend, ^I)iIofo^)l)ie Sac^e bed SBerfianbed ifL
Tiber inbem er glanbte^ ber SSerfianb {5nne nnr bie ))l^dno^
menale 9Qelt erfennen nnb bie Steligion l^abe ed nnr ntit ber
tranf jenbenten SEBelt jn tnn, lief er an^ bie 3 n 1^ a 1 1 e ,
bie religiod getooHt tottbm, nidfyt ^jl^ilofoj^l^ifd^ erfannt
toerben, fonbem and bem SDBiHen felbfl enoad^fen* ®ott,
greil)eit, nnb Unflerbli(^feit ttfiVi ber ffiiHe Mer; alfo ftnb
— 257 —
jie I Volo, ergo sunt, ®o f c^uf ftc^ bod) mieber bie "S^tlU
giott il^ten eigenen Stoff burc^ einc 3tt>ittcrfuttftiott wn tt^
fennenbem SGBoKen unb moQenbem Srfenneiu 2)ie rein
emotiotiale SRatur bet Steligion tDurbe nic^t gen)al^rt; unb
flatt bed gemeinfamen Dbjeftd mit ber ^l^ili)fi)))l^ie gab ed
tt)ieber \)etf(^iebene Dbjefte. J^ier f&Kt alfo ilant auf ben
@tanb))unft ber ^erflingenbenSc^oIaftifjurficI; nur baf bie
3(uf{Iarung fiber bod religiSf e Dbjeft nic^t and bent iixi)\\i)tn,
fonbem and bem mcralifc^en @Iauben bei il^m em)&(^fL
Den Sel^Ier, Qleligion unb ^]^iIofoj>l^ie getrennte Db«*
jlefte }U}Utt)eifen/ l^eben «& e g e I unb @cl^0))enl^auer^
faft uberaK fonfl 3(nti))i)ben/ n^eber auf/ Sberfel^en aber bad
emotioneKe SGBefen ber 9teligicn }u gunflen ber ))l^antafle<'
mdfigen 3(ttdbmcldn)eife biefed SBefend^ inbem beibe bie
Steligion f^mbolifcb ^^^ aKegorifc^ barfieKen laffeU/ xocA bie
^]^ilof0t)]^ie begrifflid^ unb abflraft erfennt Steligion ijl
aSoIfdmetat^l^^flt Sc^Ieierntad^er t)erbeffert auc^ bie^^
fen Srrtuni nodfy unb fleHt ben Unterfc^ieb tjon Steligion unb
$]^il0fi)))l^ie unter aQen gefc^id^tlid^ aufgetretenen Denfern
am fDrtgefc^rittenften bar« 9eibe bel^anbeln bad n&mlic^e
Dbjleft, bad Uni\)erf um, aber in \)erfc^iebener SEBeife: ^benn
nur babnrcb ^^"^^ Dadjenige^ xx>ai bem ©toff nac^ einem
3(nberen gleic^ x% eine befonbere dlatur unb dn eigentunv^
licked 2)afein befommen*'' Unb mdbrenb il^m ^l^ilofoj^l^ie
bie @rfenntnid bed Uni\)erfumd \% befUmm't er bie iXeligion
aid ben ©efc^mad f&r bad UnenblidEye/ aid abfoluted
3CbI)&ngigfeitd g e f ii M , $l^ilcfi)t)l^ie aid bie I)5(^{le ob^
jlefti\)e, ateligion aid bie l^Sc^fle fubjeftioe gunftion bed
menfc^Iic^en ©eifted* Die S5efangenl^eit in ber J50flti\)en
?XeIigion, bie @(^Ieiermacb^^ f^^i^ Sluffaffung l^inberte, fldfi
\)ott ju entfalten, ftreifte ab unb ging fo noc^ fiber il^n \jV^
and : ^ r. 92 i e $ f (^ e. @r geigte burc^ bie Zat, baf auc^ eine
17
— 268 —
atl^eiftifc^e dteligion m&glic^ fei^ tt)ie htxtiti @(^(eierma(^er
an ben fiil^nfteti @teKen feiner 9tebeti bel^att))tet l^otte^ ba^
6ei jeber 3(uffa{fung t)i)m Sufammenl^ans bed (Seiettben^
alfO; nac^ uni^ bei jleber ^l^ilofoyl^ie tDiOendmaf ige @tel^
lungna^me^ b. I^. Steligion m5gli(^ fei* Uttb er geigte todttt,
baf biefe @teQutig rein inbi^ibuelle SBiOendfac^e
ift* 9lttt bie SBBirfunfl ber Dbjefte auf bie ertenntnid ifl fur
aQe (Subjefte bie gleic^e^ bie SQirfung auf beu SBiOen nic^t
3ebermann ntuf anerlenneu/ bafi ber freifc^U)ebenbe 3())fel
ungeflit^t }ur @rbe f&Kt/ aber niemanb mufi i^n effen tooUtXL
Stt uttferer @))ra(^e : nur bie ^l^ilofej^l^ie ifl oEsemeingitttig^
unb U)enn fte ed U)egen ber jti)m))li{atien il^rer ^obleme
noc^ }u feiner abfc^Iieflenben S5fung gebroc^t l^at unb nie^*
mate bringen wirb, fo ifl bodfy jieber @^ritt auf il^rem SDBege
grunbf&$Ii(^ fitr 3(Qe nac^prufbar. Ttbtt nel^nten U)ir einmal
an, bafI unfer t)oBenbeter SBerflanb biefe ®efe$Ii(fyfeit be*
©efamtfeind utit einem ^lide uberfc^ute/ fo to&xit biefer
aOgemeinguItigen ^l^ili)fi)))l^ie feine aOgemeinsuItige 9te(i^
gicn jugeorbnet f ein ; auc^ b a n n nic^t; menu toix unferen
SiQen int n&mlic^en ©rabe, aber unter ^eibel^altung feiner
Tlxt gefieigert benfen* ®o gibt ti feine binbenbe Storm ffir
ben religicfen SGBiKen, }u einem n)ie audi immer erfannten
SEBelttoefen 3a ober 9lein ju fagen* 3(ber l^at auc^ 9lie$f(^e,
um berec^tigt gefurc^teten fD^iflbeutungen unb SBeru^c^d^
lungen ju entge^en, ben 92 a m e n Qteligion ffir bie freie,
n)inendmaf ige SteKung jum Dafein \)ermieben, jja biefe
gunftion gerabeju aU ^^ilofoj^l^ie bejeidEynet unb f o
terminoIogifdEy bad ©egenteil unfered SSerfc^Iaged
beffim)crtet, fo foQten n)ir bod^, nid^t ium minbefien burc^
bie fac^Iic^en 3(uffldrungen 92ie$f(^ed belel^rt, ben ST^ut
l^aben: bad SOSort !HeIigion nur }ur ^ejeidEynung il^red
reinflen Zppui ju tjenoenben*
— 259 —
2)a(l biefe freiere 3(uffaffttns ^»n ^^ Stxt6)t unb ben
offijieKen fBttttctttn ber iXeUgion nic^t anerfatmt tvixb, ifl
felbffa)erfi&nblic^« 2)a toixb tioc^ rul^ig mit i,2)ogma'' unb
irDffenborung^ n)eiterge(tr6eitet 'Xbtt auc^ bei ben ffll^ren^
ben ^Iturgeiflem ifk @(^Ietemta(^erd 3(ttffaffttns nic^t
bitrc^gebrungem Sin Zcil glaubt intnter nod^: bie ^lyilos^
fi)))l^ie fcnne an ber Steligion ii^re le^ten (Sc^ranfen finben
(n)ie ber mobeme 3:i^om{dntttd) ; ein anberer 3:eU: bie
^l^iIefot)l^ie !6nne icmali bie Steligion erfe^en Ctoit bie
t)f eubctt){ffenf(^af tUd^e 3(ufH&run0) ; ein britter it&xit {tc^ in
ben t)l^ili)f0t)lyifd^en ^oftti^idmud ober in ben religi&fen
9)29fKiidniud ober in beibe jugleic^ unb bric^t oSe 9e^
jieJ^ungen gmifc^en ^]^il0fi)))l^ie unb Steligion ab« 2)eni^
gegendber ifl aufd f c^&rffle }ur&(f$utt)eif en : bafi bie Steligion
aB fold^e erfenne^ baf bie ^I^il0fc))]^ie aB fold^e tDoKe.
@9flentatifc^ ftnb beibe {heng ju f c^eiben ^ boc^ fo : bafi bie
dteligion bie ^l^iti)fi)t)l^ie jur SSoraudfe^ung l^at^ bie ^l^ilo^
^opfjit in bie Steligion einntfinbet X)ann erfi ifi leine S8er^
falfc^ung t)]^il0fi)t)^ifc^er (Srfenntniffe burc^ fogenannte reli^
gi&fe SOBal^rl^eiten/ bann erfi ift leine SSerfdEyiebung religiSfen
^l^lend unb SBBoOend }u befihc^ten burc^ wn ber ^l^ilo^
fot)l^ie angeblidEy erfannte SBBerte^ 2Qad Sd^Ieiermad^er ^or
ibtt l^unbert 3al^ren in ben SBinb ipxai)^ foKte nun enblidEy
Dl^ren finben: ^^c bent aber and) fei/ unb toit lange ein
f Dicker 3(ugenbIi(I nodi ^erjiel^e; ntm ^ilbungen ber 9teli^
gion mfiffen l^ert)i)rgel^en unb balb^ foOten fte auc^ lange nur
in einjelnen unb flfic^tigen Srfc^einungen tt)a]^rgencmmen
n)erben. Tlni bent fflxi)ti gel^t imnter tint mm @(^5))fung
fjtVDox unb fHiditi ifi bie 9teIigion fafi in Mtn ber jie^igen
3eit^ itknn Ojx geifiiged {eben il^nen in ^aft unb ^Mt ouf^
17*
(ei 9tt^axt> SBagner
2)afl ?Xi(f|arb SEBagnet, fein SDBetf unb feine fa\bnlxi)^
Uitf uttter gntnbf&$Iic^ tjerfdfyiebenen toiffenfc^aftlidfiett ®e«»
iic^ttj5Uttftett t^el^anbelt tottbtn fJnnen, flel^t fur jeben, ber
uhttijaupt ben (Stfc^cinungeti be^ ©cifle^Ieben* feine 2(uf«*
merffamfeit jutt)ettbct, aufler 3tt>eifeL 2)le 3fttal9fc feincr
SBerte, ©c^riften unb fanfHerifc^en Zatm ^etfSHt ben f^jle**
matifdEyen unb J^iflorifc^en Stociitn ber SRuflfafH^etif unb
foetit 2)a|l SBagnerd fD^uftfbramen (toenn tx>ix wn ber
S){itn)irfung bet bilbenben ^dnfle bei ilynen abfel^en) in
biefer hepptlUn ^ejiel^ung gen)itrbigt n)erben fcnneu; toitb
immer beutlic^er begriffen ; in l^dl^erem! fTOaf e tttoa feit unb
t)ienei(^t banf @m{l \)cn SQilbenbruc^d einbtinglidEyem 9e^
fenntnid ju bem Did)ter SOSagnet/ ben SGBilbenbruc^d 3(b^
l^anblung i^u^er ia& beutfc^e £)tama'' ^ben genialften '^xoif
matifer'' feit (Sc^ilfer nannte* Die ^erfonlic^feit unb il^re
®(^i(ffale wU ?eiben unb ^amj^fen, (Siegen unb 9lieber^
lageU/ gu ^eginn Derac^tet unb ^erf)M)ttet/ banac^ im un^
rul^igen Sic^te n)ed^felnber ^eleuc^tungen erfd^einenb^ aber
jumal feit ber SBerSffentlic^ung ber ©riefe an Xidjt unb
ST^atl^ilbe SBefenbonf ju immer flarerer (Sinbeutigfeit fitr ben
©efc^auer erl^oben/ geben einer tt)ijfenf(f|aftli(f|en SSiogropl^ie
©elegenl^eit ju fruc^tbarer ^et&tigung. Unb l^inter ber Qx^
grdnbung ber tatfdc^Iic^en ^efc^affenl^eit erl^ebt ftdEy fiberaK
bie grofe SDBertfrage, auf beren 9ett)&Itigung ?friebri(^
9?ie$fc^e ftc^ mit ber ganjen STOad^t feiner j5l^ilofoj5]^ifc^en
— 264 —
^erebfamleit ftfirste: bie ^eutteilung bed Serfed unb bed
9}}atined«
3u biefetn ftreife emfter 3(ufgaben; bie auf bent ®ege
bed Sffa^d unb ^euiKetotid iebenfoOd nic^t }tt I&fen fmb^
gefeKt ftd^ bie Serglieberung ber SBirfungen/ bie SQagner auf
feine/ auf unfere 3eit gefibt 2)iefe greifen tt)eit l^inoud filler
bie neuattige Srreguno ber @intie mit il^ren ))]^9it0l0gif(^en^
oft t)at]^cIogif(^en ^Dlgeti/ fiber bie S^itorbeit bed X)en{end^
bie SBBaKungeti bed J^erjend^ greifen l^inein in bie 3:aten unb
J^anblungen bed tebend^ in bie refomtotorifc^en 9e^
ntfil^ungen ber ft0ni))0niften/ ber Dirigenten^ ^ui^nenleiter
unb @&nger^ burd^ bod )M)Iitifc^e unb fonfUge ^orteigetriebe
Hnburc^, hii in bie Jiefen etl^ifc^er unb religiSfer 2Bert^
gefikl)le/ n)el(^e ber tonbid^terifc^e aSerfl&rer bed STOitleibd
unb ber (Sntfagung in mandEyer «i&in{t(^t auf t)i)rlutl^erif(^e
9tegungen bed Urc^rifientumd }ur&dftt)arf. 9ti(^(trb SQagner
aid Urfad^e wn SGBirfungen — tt)ad Kefle fid^ unter bem
3:itel nic^t aKed erf otfc^en unb bel^anbeln I fBon ber fultur^
gef(^i(^tli(^en 9Bi(^tig{eit biefed ®eftdEytd))unfted burd^^
brungen l^at ftarl Sam^^red^t im erflen Srg&njungdbanbe
jur beutfd^en ©efc^ic^te bad ©efamttunfhDerl SQagnerd ge^
rabeju aid bie HueQe ber mobemen ^Itur bejeid^net^ aid
^ben grc^en ^tnif im Damme ber 3eit^ burc^ ben bie
SEBaffer eined neuen ©eelenlebend unaufl^altfam einftr&nu
ten''* Unb audfy l^ier tt)ieber bad f(^tt)er laftenbe grage^^
geic^en: nac^ bem 9Qert ^cn aQebem^ nac^ bem @egen ober
gluc^ biefer SEBirfungcn I
3(ber and ber %Mt ber ^rcbleme ifl tinti nc(^ nic^t
genannt: bad SBerl^filtnid ^on $unfl unb ^l^ilo^^
fot)]^iebei9tid)arb9Qagner. @d ftel^t ju ben
ilirigen in enger ©ejiel^ung* 9lidf|t aid oh ed fte einfc^Bffe,
f eine SSfung fie mit beantn)crtete ; aber ed erl^ebt fie aOe to
— 266 —
eine pi^ere ©c^id^t unb reinere ?ttft, bie bo* Stnfel^en bet
eingelnen SQett^ unb 3:atfad^enfragen im ©uten n)ie ivx
®(fylimmen gu \)erSnben! t)ermag. 2)ar&ber »)irb am @(^Itt{fe
unferer 3(udfill^ntngen noc^ einiged $u fagen feitu ^ii bal^in
nimtnt bie (Sigenort bed aSerl^&Itniffed }tt)if(^en jtunft unb
yi^il0foj>l^ie hti 9tic^aib SBBagner unfere ganje 3(ufmertfanu»
fett in Tlniptndi. Unb jmar tut ntan gut/ l^ier jtoei ®e^
f!c^td))unfte reinlicl^ \)i)n einanber }u fonbem: 1. SBie t>er^
l^alten ftd^ ber JK&nftler SGBagner unb ber ^l^ilofo))^ SOSagner
gu einanber? 2. SQie ^erl^alten ft(^ bod SBagnerfd^e ^nfbf
tottt unb bie ^l^iIofoj>]^ie ju einanber? 2)ie erfle grage be^
ttifft ^ejie^ungen 3n)if(^en ^erfc^iebenen ^et&tigungen
in ber geiftig jeugenben ^erfSnlic^feit, betrifft bie ^f^c^o*^
logie bed ^finfllerd unb ^l^ilofojjl^en* 2)ie jn^eite ^age
a6er gel^t auf bie ^egiel^ung }n)if(fyen fac^lic^eu; wn ber
9)erfi)n lodl&dSaren Srjeugniffen unb tragt einen im toti^
teren @inne logifc^en Sl^arafter. 9eibe 3:ei(prcbleme nm^
fc^Iiefen eine aQgemeine unb eine ft^egieKe 3(ufgabe: bie
®fi}}ierung aOgemeiner iXelationen }n)if(^en NtnfUerifc^er
unb J>]^ilof0<5l^if(^er SSetStigung in ber gleic^en ^erfSnlid^
f eit, gtt)if(^en ^uufhoerl unb ^^ilof oj>l^ie ; unb ini eingelnen
bie 3(nn)enbung auf ben $aE SBBagner^
I.
ffite ^ttficitm ftd^ ber ItfinfHer unb ber 9)^t(ofot)^ SBagner
gtt einanber?
^ni)t man in groben Umriffen Mnftlerifd^e unb yl^ili)«f
fi)))]^ifd^e ^et&tigung gegen einanber abgugrengen unb baraud
bie mSglid^en ^egielyungen gtt)ifc^en ben beiben @ei{ledfun&
tionen l^erguleiteu/ fo tt)Sre folgenbed gu erinnem: ber
^mc^opff in bem Qinnc, in bem toix bad SBort l^ier ge^
— 266 —
brouc^n iDoDett, i# eitt SRonti ber SBiffenfc^aft Qht jbebt
nac^ SBiff en^ utib jiDor tiac^ unit)erf eOem SBiff en ; ni(^t nac^
Sietoiffen unb ^ot^I^iftorie (bie fatiti er et>entuea ali SRittel
g$bxauijtn)f fotibcm nac^ SBiffen t)om Unit>arfeDefu X^enn
bie oOgemeitifiett ©efe^mafigfeiten im 9Ui(^ ber ^rflic^
feit unb ber Serte }u ttmitttln, bitbtt fein eigentumKt^
Sorfc^ung^iiel* 3(^ fage : ber ^^ifofop^ in bem @inne^ in
bem iDir ba^ SBort l^ier gebrau^en moDen; benn SBorte
l^&ngen nic^t noturgefe^Ud^ an ben I)ingen^ bie fie ht^
geic^nen; fte ftnb tDiOIitrKc^e 9enennungen^ unb borum ifi
e^ m&glic^^ jiebe SSerbinbung t)on Sort unb @a(^e au(^ burc^
unferen SiKen ju Ufen unb aufjul^ebem Zn ben SBorten
^^ifofop^ unb ^^ifofop^ie iDurbe biefe SR&gUc^feit — bod
®if|i(ffa( aKer SUorte — befanntUc^ oft genug }ur SSSirflid^
feit ©erabe in jungfter 3eit ifi toitbtt ber 93orf(^(ag lout
getDorben^ ben 92amen be^ ^l^i(ofopl^en nur fikr bie aSeri^
i&rperer ttieifer teben^l^altung^ obex gar fur proplyetifc^e
Sertgefe^geber ju t)em>enben^ t)ieKei(^t auc^ ben fimfU
lerifc^en 9i(bung^trieb ali nottoenbigen 9eflanbteil einer
^I)i(ofopl^enfeeIe }u forbenu Qi ift l^ier nic^t ber Drt/
anbere 3:erminologien in bef&nipfen^ ober bie unferige ju
t)erteibigen. Diefe ga(t ti nur aufjufteOen^ urn un^ beim
©ebrau^ eine^ t)ie(beutigen Sorted t)or $roi$t)er|tanbniffen
gu f(^ik$en. Slac^bem bied gefc^el^en^ fummert und nic^t
mel^r bie terminologifc^ Srage : toai mit bem Sorte ^ifHo^
\opii gu begeic^nen fei^ fonbem eingig bie fac^lic^e: toit bie
geiftigen 3:9pcn^ bie tt)ir ^l^i(ofopl^en nennen m^oQen^ gu
jenen ©eiftedtppen^ bie n>ir MnfUer nennen tt)oKen^ ft(^
n>ol^I t)erl^alten m&gen.
Sreibt ber ^^ilofoply SBBiffenfd^aft, fo fbebt er, tt)ie jeber
SGBiffenfd^aftler, nac^ @rfenntnid, na(j^ SEBol^rl^eit, unb, tt)o
biefe nid^t erreic^bar, ttad^ aOgemein gitltiger SBol^rfc^eintic!^^
— 267 —
frit, b* l^* nad^ Urteiten, bie auf bet o6jeftit)en ©eite mtt (Sr^
fal^rung unb X^enfen in grofltmSglic^er ftbereinftimmung jtc^
befinben, auf bet fubjiefttoen ®eite in iljm unb anbeten
©ubjieften ein inteKeftueaed Suftimmung^^^, ftbetseugung^^,
@t»tben}geful^l au^iulofen t)ttmigen« Ibn ©egenftanb, ikbet
ben et fetne Utteile faOt/ift bie mttlidjUit, im ®egenfa$e
iu einet Se(t triKftitnc^et ©ebanfengebilbe, filtit)et Sefeni^
^eiten. 3(uf ben le$ten Sufammenl^angen in biefem Sitl^
Ud^feit^gebiete tu^t bet ftnnenbe 9K(f Ui ^tyilofopl^en. Da«
3(ugbttt(idmittel abet, in bem et bie SEBal^tl^eit iibet bie Sitt^
lic^feit gen>innt, ift tt)iebetum fiit aOe Siffenfc^aft unb
batunt anij f ut bie ^l^ilofopl^ie ba^ gleic^e : benfenbe 93et^
atbeitung be^ anfc^auKd^ gegebenen @toffe^ ju 33cgtiffen.
3ebe« tt)iffenf(^aftU(J^e @tgebni« ift tin begtiff(i(^e« Uttdl,
ganj glei^ ob c^ itbet bie aOetanfc^aulid^ften ®egenft&nbe
n>ie 23ne unb ^atben obet ubet bie obfltaftefte SO^atetie tt)ie
bie potmen bet ©^Kogi^men 3(udfage mac^t
Unb biefet p^iIofopl^if(^<'tt)if[enf(^aft(i(^en ttitt nun bie
lunfiletifc^e ©eijledl^altung gegenubet. SSon einet (Stflatung
be^ Sotted $unfi(et butfen tt)^tt abfel^en; benn U ift nut
l^atntlofen unb fofott butc^fc^aubaten ^quit»ofationen au^^
gefe$t, bie ani einet ©egenttbetjteKung toit ^unftoetf uM
^unflftiuf, ©eiliiinfUet unb 3:0nlunftlet, fofott et^eOen.
Dtientiett man auij bie 3:atigfeit bed ^unfUetd iali bed
(Sdfipitti t)on ^unftmetfen) nai) 3iel, ©egenftanb unb Znip
btuddmittet, fo leuc^tet ein: bet ^unfUet ift nic^t auf
^ennen, fonbetn auf $&nnen aui. (St fu^t nic^t Sal^tl^eit,
fonbetn ©c^Snl^eit; auf bet objieftit)en @eite nid^t ftbetein^
ftimmung ntit Denfen unb Stfal^tung, fonbetn l^atntonifc^e
@in^eit in bet SO^annigfaltigfeit, unb auf bet fubjeftit)en
@eite ni^t inteOeltueKe Suftimmung/ fonbetn, bei ftd^ unb
3(nbeten, aft^etifd^ed SEBoJ^lgefaKen. Unb fein ©egenftanb
— 268 —
f(^eint totittt ju feitt aU ber ©egenftanb bed ©elel^tteiu
2)fnn ber JtfinfKer fu(^t bie ^hntftit fUjtt auij in bet SBitfi^
lic^feit — man benfe nut an ein ^ottt&t j^olbtini obet on
eine {anbf(^aft J^obUmai — unb t)ieDei(l^t noc^ in einer
fittiun Sett bet Stiefen unb %ttn, bet Dtad^en unb din^
ifoxnt. Ibti) iUibt bal^ingefleOt^ in tt)iett)eit biefe fittit>en
®egenfl&nbe^ bie bet jtitnfllet fotntt^ nut manc^mal obet ftetd
Mof }u ben f^mboUfc^en DatfieOungdatten gu te^nen fmb,
mit benen aud^ et le^ten (Snbti auf SRomente bet SQitfliil^
leit afijielt Zit 3(udbtudKntitteI bagegen^ in benen et feine
Stgebniffe niebetlegt^ ftnb im ®egenfa$ jut fiegtifflid^en
Denfatbeit bed ^otfc^etd^ flnnlic^e 3(nf(^auung unb ^l^oui^
tafte« 3n biefed SRatetiat fleibet et bie @(^&nl^eit; wn^
tt)iegenb in bie bitelte^ unmittelfiat ftnnfaKige 3(nf(^auung :
bet SWalet, ©ilbl^auet, ©aumeiflet, SWufifet ; \)ottt)iegenb in
bie inbitelte^ ntitte((ate ^^antafteanfc^auung : bet Did^ter^
bet nut bie Sotte aid unmittelbat ftnnti(^ed SRatetial t)et>^
tDenbet/ beten i5ebeutung abet feine unb unfete innete Qixu
6i(bungdltaft aOein etfc^auen fann*
@d I6tau(^t tootfl f aunt betont ju tottbtn : mit bet @t^
tt)&l^nung bet genannten SRetfrnale; toit Sal^tl^eit unb
&i)inljtit, 3(nf(^auung unb 9egtiff; toittlii)t unb fiftit)e
SBelt; (Sinnlid^feit unb ^J^antafte^ moQen nut aOetaOi'
gemeinfle Satbeflanbe gettoffen fein, bie jenfeitd bet ^tx^
toidtlttn ^obleme ftel^eU; totldit aui einet nSl^eten 3(b^
gtenjung biefet ©egtiffe etnoac^fen; Untetfc^iebe element
tatflet 2(tt, bie butc^ ben SWangel einet @ntn)ii(flung il^tet
nfii^eten Sefiimmungen unb Sebingungen ni^t t)etn)if(i^t
nod) t)etbunfelt tottUn f&nnen. «0alten toix uni biefe @in^
fd^t&nfung t)ot Tlnitn, fo t)etl^alt ftd^ bet Mnftlet ium &t^
Uijxttn, alfo auc^ iuxa ^^ilofopj^eu; toit bet ®(l^5n^eitfu^er
jum ®al^tl^eitfu(l^et, toie bet Denfet ium ©c^auet, unb n\ix
— 269 —
bet ©egenftanb/ auf beffen Settmltigung jt(^ beibe n^erfen^
fann ber gleid^e fein.
3n tDelc^e Sejiel^uiigen f5nnen nun
^unftlet unb ^l^ilofopl^ }u einanber txt^
ten innerl^alb berfelben ^erfSnlid^feit?
%xaim tt)ir ni(^t [o fel^r nai) ben logifc^en SO^Sglid^feiten
tt)ie nai) ben pf^d^ologifc^en 3:atfa(i^li(^feiten/ bie fu^
l^ier t)orfinben/ fo l^eben ftd^ brei ©runbt^pen un^
gejmungen Ijttani.
T>it betreffenbe ^erf onlic^feit fann beibe S3eran(agungen
beft^en unb jte ganj getrennt t)on einanbet; }u t)erf(i^iebenen
Seiten unb alfo aud^ an t)erf(^iebenen SBerfen audubem
Dtefer Zppni ift balb Mnftlet; batb ^l^ilofopty^ ba(b (St^
ienner^ ba(b Silbnet; balb mit bent Sertseuge be^ ^^
griff e^^ balb mit bent ber 3(nf(^auung an ber Sfrbeit ; ober in
ber jett)eitigen ©c^affen^n^eife bleibt er ganj ober bod^ wx^
tt)iegenb befangen« @o toax ®oIrated }u S^iten ^ilbJ^auer,
iu S^iten ^l^ilofopl^; «Oerbart betrieb neben feinen fhreng
^I^ilofopl^ifc^en ®tubien bie ^ontpojttion ; J^obbed t)erfaflte
eine lateinifd^e Qberfe^ung ^omtxi. Dber unt aui ber
9ljeil^e ber SWfinner, in benen bie fflnftterifc^e 9egabung
ihtxtooi, Seifpiele l^eraudjugreifen : Seonarbo ba SSind
fann in ben ^aufen fiinftlerifc^en ©d^affend uber naturi*
^l^ilofopl^ifc^e unb erfenntnidtl^eoretifd^e ^agen nac^ ; «Oein^
ric^ J^eine fteKte feinen I^rifc^en (Srgttffen eine „®tiiiidjtt
ber Steligion unb ^l^ilofopl^ie in JJeutfd^Ianb'' an bie ®eite*
©ei ben c^arafteriflifc^flen 33ertretem biefer ©attung fpielt
bie fiinftlerifc^e ^unftion in bie ^l^ilofopl^ie unb vice versa
genau fo toenig Ijintin toit beliebige anbere ©efd^&ftigungen^
fo toenig etma^ tt)ie ©pinoja in feine ^l^ilofopl^le SriKen
l^ineinfd^Iiff, ober ©oetl^e in feinen ©ebi^ten SWinifleriat
))erorbnungen unterbrac^te. SBeiter beobad)tet ntan^ bafi bie
— 270 —
^ljilt\tplji^i)t unb funfUerifdie 9ega6utig^ tt)o fte fu^ in ge^
trennten SBSerlen unb jebe in m&gli(^er Stein^eit entlaben^
nitmali in gleic^et @t&rfe in ein unb bemfelben 3nbit)ibuum
auftreteu; fonbem baf bie eine ober anbere $&l^igfeit be^
beutenb ufienoiegt
93em>i(felter^ abet aui) htmttttnitottttt gefialtet f!(^ bai
flktijUtnii jiDlifc^en ftfinfller unb ^^ilofo^l^ im j »> e i t e n
Z^pui. J^iet gibt ftc^ nid^t berfelbe SRenf^ beiben 95e^
f c^ftigungen ju t)arf^iebenen 3eiten in y>arf(^iebenen SGBetten
l^in^ fonbem ju gleic^er Stit unb am g(ei(^en ^ffierfe. £)ai^
bur(^ entflel^t eine ^eujung bet ^unftionen: bet n&mliil^
^vOialt foK bann aid \djin gefaKen^ oli ^l^ilofop^ifd^ iDal^t
fibetjeugen ; begtiff lic^e ©ebanfen foKen anf(^aulid^ gemad^t^
anfd^aulic^e ©eflaltungen BegtiffK^ etioiefen n^etben.
Die l^atmlofefle %oxm biefet SSeteinigung jeigt ju^ bort^
too nut bet 3(udbtu(f^ bad ®ett)anb ntit fftnflletifd^en^ bet
geifHge ©el^alt mit p^ilofopl^ifd^en 3(bft^ten unb SBSetfjeugen
gefettigt ifL SSon bent ©egenfhicf : pl^ilofopl^ifd^et 3ntention
bet %oxm bei funfiletifc^et 3ntention bed 3nl^alted batf aU
von einent felten beobac^teten Sefunbe abgefel^en tt)etben.
Die Slietbinbung ton lunfiletifc^et unb pl^ilofopl^ifc^et ®e^
tfitigung ift bei biefen SSotl&ufetn bed itbtittn Z^pni }tt>at
nic^i fo gelocfett tt)ie in ben ftul^et txto&ifnUn %aUtn, benn
fte jeigt ftc^ ant gleic^en Setfe ; abet ba jte ganj anbete 3:eile
biefed ®et!ed bettifft, fo ift jte t)on getinget 3nnigfeit Die
^xi^ttn englifcbet ^l^ilofopl^en, tt)ie ©etfele^ unb ^nmt,
nt&gen aid 9eift)iele bafut bieneu/ tt)ie fitnflletifc^et ®til bed
3fudbtudd nut bie gefaOige J^uQe bel^ettfc^t^ untet bet fhreng
^I)iIofopl^if(i^e ©ebanfen einjig nad^ begtifflic^et ^latl^eit
unb SOSal^tl^eit tingen.
So abet bet @eift bet fc^inen ^otnt unb bed pl)ilo^
fopl^ifd^en 3n]^alted in einanbet ttbetfltSnten^ ba etm&d^fi
— 271 —
unter ben Jjanben be« ^unfHet^^^iIofoj)l^en bit Sd)opfuttfl
aXi ®aniti ani innerlic^ \)erfd)iebcnett ®cifJe«fraften ; f ei e*,
bafi fte gang burc^fe^t toitb ))on £uf erungen iljxci bot>t>^Iten
Urf»)irttnfle«, fei e«, baf jie in i^ret Sotalitfit in ben Dienfl
einet fremben 33efhebung gefieOt tt>irb. a){eift tt)irb and)
Ijkt einet ber ©ett)u#tfeindfunItionen bie gfi^^^w^^fl juf aDen ;
abet in gemiffen ©tensfaKen finben jtd^ beibe ju gleic^et
^i1)t gefleigett. Untet ben ^]^ilofot)i^en benfe man an
^iato, @iotbano ^tuno^ ©d^openl^auet/ bei benen fc^Sne
©leid^niffe unb etl^abene Silbet oft genug an bie ®teQe ubet^
jeugenbet ©eweife tteten; untet ben Mnfttetn an bie SWalet
pl^iIofop^ifd)et STHegotien tt)ie ©afc^a ©c^neibet, bie 2Rufifet
t)l^il0fot)l^if(^ ^^togtamme toit Stid^atb Strang, lel^tl^afte
^abelbid^tet )oie Safontaine^ ^fopz ©eKett; tt)a^tenb man
J. 9. iti SRoniaigne obet 92ie$f(^e f(^tt)an(en fann^ ob fie
mel^t ben fiinfiletifc^en ^l^iIofot)l^en obet ben pl^itofopl^ifd^en
^unftletn beijujal^len ftnb.
Det b t i 1 1 e unb le^te Z^pni Ui ftaglid^en SSet^<^
niffed in einet ^etfbnlic^feit fommt nun bott juftanbe^ tot
ftd^ ftiknftlet obet ^l^ilofopl^ gat nic^t jmeiet gettenntet 95e^
gabungen ju etfteuen btaud^en^ fonbetn mit tein funfk'
letifc^en obet tein pl^ilofopl^ifd^^miffenfc^aftlic^en ^unftionen
ben gleic^en ©egenftanb bemaltigen. 3ie(e unb STOittel
bteiben \)etf(i^ieben ; bad Dbjieft, an bem ba* 3iel etteic^t,
bie SO^ittel angett)anbt metbeU; ift ibentifd^. ®tnan fo toit
Zitt^ unb 9(umenma(et mit 3oologen unb Sotanifetn^ bie
SBetfaffet l^iftotifc^et 9tomane unb '^avxtn mit ®ti(t)idjti^
f^teibetn^ ©ojiologen unb ^f^c^ologen auf bem gleid^en
^elbe, fteilic^ in fel^t t)etf(l^iebenet 3(bft^t^ jufammentteffen^
fo fann auc^ bet ^unftlet/ toit mit iebem ©elel^tten, ben
©egenftanb feinet 3ftbeit mit bem ^l^ilofot)]^en ttiUn, fann
et bie le^ten 3StlU unb Settgefe^e ium @toffe A^etif^et
— 272 —
gem&lbe in bet @ict{na^ 9eetl^0))esi aU jtotnponift bet
IX. @inf oniC/ (BttOjt ate 2){(^ter bed ^ouft^ befinben f!(^ in
biefer %age* J^ier i^ ber jtfln^(er oft nic^t imftanbe feiti
eigened Serf pl^ilofopl^ifc^ audgubeutetu
9{dl)er lyoben tt)ir ber (Sinfac^l^eit l^alber bon reinen
S^pen gefproc^n unb bie 9eifpiele in&gli(^^ barouf l^iti ein^
}ufteDen gefud^t^ baf eitte ein}elne ^>erf&ii(i^fe{t aud^ nut
einer ber entn>i(felten ®ru))pen jugely&rte* 9htn ift ed an bet
3eit }u betonen^ baf bon benjenigen @rf(^tnungen^ bei
beuen fiberl^aupt bon einem tieferen SBerl^&Itnte itt)if(l^
^finfiler unb ^^ilofopl^ gefpro^en tottUn fonn^ gerabe bie
bebeutenbften oft genug imUii^ berfd^iebene ®e{ia(tungeu
biefed SBerl^altniffed benoirflic^en. T>ai Undjttt fofort eiu,
totnn toix gu ber fpejieOeren ^age ikbergel^en :
Setc^em ber gejeic^neten Zpptn ifi
Stid^arb Sagner jujuorbnen? J^ier fann bie
Znttoott nur lauten : aOen breien^ aber tincm jeben in t)er<^
f(^iebenem Wta^t unb in befonbcrem ®innt. ®ttoi$ ijat
Sagner in getrennten Serfen unb gu getrennten S^iten ben
^l^ilofopl^en unb ben ^iknftler in ^c^ malten laffen. Ijmn
nthtn feinen ^unjhoerfen ftel^en^ r¨ic^ unb jeitlid^ ge^
tttnnt, bie t>l^iIofopl^if(^4l^eoretif(^en 3(bl^anblungen. SBenn
auc^ nur n)enige 3:itel toit i,9teIigion unb ^nft''/ i^J^elbeni^
turn unb Sl^riftentum'' ben pl^ilofot)i^if(^en 3nl^alt l^inburd^^
bliden laffen^ fo ergibt fc^on ein f litd^tiger Slid in bie @(i^rif^
Un i,9eetl^oben^ ober i,Dper unb 2)rania^ bie (Sinjtd^t^ baf
wi) bie 3(bl^anblungen^ bie f eine t>i^ilofopl^if(l^en ftberfd^rif ten
tragen, ben Sorfo \)on SB3eItbegrtf fen bergen : uber bie trei^
benben ^rafte in SRatur unb ®ef(^i(^te^ uber bie SSefd^affeui^
l^eit unb bie 9tangorbnung etl^ifd^er^ aftl^etifd^er unb reli^
giofer Serte« ^agt ntau; meld^e Segabung in SBSagnet
— 273 —
ubertt)Ofl unb ju totlijtn 3cittn er am mciflen er fclbcr war,
ob bei bet ©(^opfung funfllcrifd^er ober pl^ilofopl^if(^er ^xc^
buftionett/ fo fann bic 3(ttttt)ort ni(t)t jweifeB^aft fcin* 3lur
itn mujtlbratnatifd^en (Sd^affen ift er ganj original, il^tn
aOein tt)ibinete er feine t)oIIe $raft, in il^m nur t)erfugte er
fiber eine geniale ©egabung^ Sffio er ^l^ilofopl^iert, fel^en wir
il^n im ©efolge 3(nberer, ^euerbac^^, ©d^openl^auer*, ®chU
ntaui* (Sx benu^te nur bie ^aufen, in benen bie funft^
terif(i)e ®(i)affendfraft burd^ ben rafci^en SufammenftofI mit
einer t)erflanbnidlofen Sffielt laijm gelegt wurbe, jur 2(b^
faffung feiner ©c^riften unb alfo aud^ ber pl^ilofopl^ifc^en
yartien in benfelben* ^^SWeine f(^riftflellerifd[)en 2(rbeiten
— fd)reibt er an ?X6(fel — toaxtxt Seugniffe fur biefe meine
Unfreil^eit aB (finflterifd^er SO^enfc^ ; nur im l^od)ften S^ange
»erfa|lte icf^ jic unb nicf^td weniger l^atte id^ im ©inn ali
^uijtx ju fcf^reiben/ Unb auc^ ben SWangel ber eigentUcfi
fpelutatit)en ©egabung fal^ er ^oQtommen ein: „i6j fann
nur in S!unfJtt)erfen fprec^en * *Aij bin nur Mnfiler — ba*
ijl mein ©egcn unb mein ^Inij — ein SRenfcf^, ber firf^ fo
tt)enig y{)ilofopI| ffil^It wit id), empfinbet feine ?ufl jic^ aU
Sialeftifer blofljufleKen'', fo Suflert er jid^ bemfelben 2fbref^
faten gegenuber* 3n ber ^.aKitteilung an meine grennbe''
Ijti^t ti jum gleicf^en Sl^ema: ^.Sffield^e ^tin biefe 2rrt ber
WlitttilnnQ fur micf^ audmad^t, braud^e iij benen, bie mid^
ate ^flnfiler f ennen, tt)ol^I nicf^t erfl ju t)erftcf|em ; fte werben
e* aft bem ®til meiner fcf^riftfleHerifcfien 2frbeiten felbft er^*
fal^ren, in votliitn icf^ auf bai UmftanbHc^jie micf^ quaten
mu(l, ba^ au^jubrfidfen, toai id^ fo bunbig, Ieid)t unb fc^Ianf
im ^unfitt)erf felbfl funbgeben mbc^te/ Unb in einem ©rief^
fragment an @d()open^auer, t)on bem n^ir nod) l^bren tt)erben,
\pxiijt er t)on feiner ^.Ungeubtl^eit, ^ieUeid^t Unbegabtbeit
aur X}ialtHiV. Wtit niijt ju uberbietenber 2:reffft(f)er^eit
18
1
— 274 —
Ifat boA fBttiiiitnii bet lutiftlerifdieti ju ber p]^iIi>fo)>]^if(l^en
©d^affen^art SBagnetd ^ebtic^ SRie^fc^e in bet t)ietten
feinet ^Unjeitgemaflen Settac^tungen^; ;,9tt(^atb SBagnet in
^a^fxtntfj" y alfo juf animengef af t : ^.SBagnet ate ©d^tift^
fteOet jeigt ben 3tt>^ng eined topferen aj^enfc^en^ bent ntan
bte xti)tt Jjanb jetfc^Iagen l)at nnb bet mtt bet linfen fidjt ;
et ift intntet ein ?eibenbet, totnn et fc^teibt, tt)eil et bet
tec^ten SRttteifnng auf feine SBeife butc^ eine jeitiDeilts un^^
ubetnrinbli(^e SRottt)enbtgfeit betanbt ift. ®eine @(^tiften
ftnb 9)etfu(f|e ben SnfUnft ju begteifen^ tt)el(^et il^n ju fetnent
SBetfe ttieb, unb gleid^fam firf^ felbft in* 2(nge jn fel^en* Die
Dialelttf in i^nen ift ))ielf&(tig gebtoc^en^ bet ®ang but^
@t>^nge be* @efu^te ntel^t ge^entntt ate befd^Ieunigt; eine
3ftt t)on fflibetwiKigfeit be* ©d^teibenben liegt tt)ie ein
©(fatten auf i^nen^ glei^ ate ob ft(^ bet ^ftnfHet be* be^
gtiffricf^en Demonfttieten* fc^amte/
Sft bamit in Unitiffen angebeutet, toit bei Stid^atb
9B3agnet in t)etf(f|iebenen StiUn unb Sffietfen ^unftlet
Dbet ^l^itefop]^ }u SBotte fontmt; in n)et(f|et 3(u*bel^nung
unb ©t&tfe ein jebet bet beiben fein 9te(^t be^auptet^ fo ntuf
nunmel^t bet 2rnteil biefe* 2ReifJet* am in)eiten bet
))ot]^anbenen Z'^ptn entfcf^ieben tt)etben. Saufen bei SBagnet
Kinftletifcfie unb j>I|ilofoj>l^ifcf|e ^unftionen im gleid)en SB3etfe
butc^einanbet; tDenn toix t)on einet etmaigen 3bentit&t be*
©egenflanbe*, auf ben beibe geticf^tet ftnb, abfel^en? SEBate
bie* bet gaK, fc tonxbt bet jweifello* t)ot]^anbene Untets^
f(^ieb jwifd^en ben p]^ilDfoj>l^ifcf|en ©d^tiften unb ben mufi:^
falifd^en Dtanten jwat nicf^t »etfcf|tt)inben, aitx baljin ab^
gef(^tt)a(^t n)etben, baf biefe obet jene, t)ieKei(f|t auc^ beibe,
nicf^t ate @tjeugniffe einet, teinet ®efialtung*att gelten
butften, fonbetn nnx t)otjug*tt)eife unb a potior! bet ^ifiUi^
fo<)I)en^ Dbet ^unfiletfeele in ®agnet entflantntten^
— 275 —
Jjier fatttt nun jwif^en ben ^ofafc^riftcn unb ben
55ul^netttt)erfett ber ®ijnitt ntc^t fcf^arf gcnug geful^rt tDerben.
©ei ben ^rofafc^riften unb ©ricfen mit pJ^ilofD^^^ifrf^em
@el^alt tfl juttac^fl bte gorm oft genug eine funftletifd^c, bic
®(^5n^eit Ibeanf^ruc^t unb erreid^t^ bie mit ben finnlic^en
SRitteIn fprad^Iic^en Sfficl^Iflang* unfcr Dl^r umfrf^nietcfieln
toiH unb untfd^meic^ett* ®ot(^en @teKen ftel^en anbre gegen^
fiber/ in benen bad fram^fl^afte ©emu^en^ rein gebanflid^
jtt iUiitnf fogar bie 2(udbru(fdtt)eife ergreift, bie bann
an f(i^n)erfaKiger Umftanblic^feit l^inter ben Iberud^tigften
^affagen tinti $ant ober J^egel nicf^t }uru(fflel|t« ZUt ani)
in ^nijolt ber ptjilo^opljiiijtn 3fbfc^nitte in SBagner*
©d^riften freujen ftcf^ oft ©rf^onl^eitdi^ unb ©a^r^eitdtrieb,
anfcf^aulic^e unb begrifflicf^e ©ewaltigung be* ©toffed* Dann
tt)irb ber ©ebanfe frili^jeitig abgebrocf^en unb in ©ilbem
tt)eitergebi(t)tet ; bie ©egriffe »erf(i^tt)inimen ober werben
burc^ bie Stacf^e bed ^unfHerd am ^^ilofop^en in il^ren
(ogifd^en ^onfequenjen t)erfatf(f|t/ unb l^interbrein boc^
inttUtttntUt Snftintmung ^on nni geforbert«
®ani anbtti in ben brantatifd^en Sffierfen* Seigen bie
^l^ilofop^ifc^en ^uflerungen SBagnerd oft genug einen
ffinfllerifd^en @infc^lag, fo ftnb feine muftlalifc^en ©d^au^
fpiele unb Srauerf^^iele urn fo freier »on fold^en ^jl^ilo^
fo<)l^ifc^en 3utaten, bie nic^t im ^jl^ilofo^jl^ifd^en ©egenftanbe,
fonbern in ben ©eiftedfrSften bed ©ul&jieftd i^re Duette
tjaUn. 3n ben t)ramen SB3agnerd erlefeen ttAx nirgenbd ein
Slefeeneinanber ober Durc^einanber funfHerif(^er unb pl^ilo:^
fop^ifc^er 2(rbeittt)eife* 9Beber in ber 2(rt, ba|l bie anfc^au;*
lid^en ©efialtungen ntit gebanflid^en Steftesionen im ein;«
jelnen burd^fe^t waren ; noc^ fo, ba# biefe SB3er!e aid ©aujed
ben ittufhierenben 55ett)eid ju einem ober mel^reren ?e^r^
fa^en ju ffil^ren fu(^ten.
18*
— 276 —
Zn ^l^ilofD^l^tfd^en ©cntenjen ftnb btefe £)ramen fiettel^
arm 1 Stoat tinmn jte nid^t uml^in/ t>^iIofot)i^if(^en ^erfotu^
ncf^fetten^ n)ie ^ani Saiji, (Snxmmani, (Sxha, Sotan and)
gebanfltd^e dtcflejrioncn in ben STOunb ju legen* ^an benfe
tttoa an bie Sffiorte (Sxbai : ZUti toai ifl enbet ; an J5an*
Qaiji' STOonoIog : Sal^n^ Sa^n^ nhttaii SBa^n ; an SBotand
Tlni^pxnij : Seber ffl nai) f einer 3(rt, an itjx tt)irfl bu ni^t*
dnbem ; an ©urneman j' (Srflarung : I)u fiel^fi, metn ©ol^n,
jum fXaum tt)irb l^icr bic 3eit 2rber bad jinb nxijt tiefs*
jtnnige^ abfolute ®eban(en^ bie toai)x fein n)ol(en unb bie
urn i^rer fettfi tt)iKen an biefent Drte ftel^en, aB trodfene
©anbinfeln bed ©ebanfend im u^^pigen Sanbe blul^enber
^(nfd^auuns^ fcnbern fte jtnb gemeint aid lebenbige &u@e^
rungen )>l^ilcfc^l^if(f|er ^erfonlicf^f eiten ; nicf^t aid abflra!te
aSerunftaltungen Wnfllerifd^er ©eflaltung, fcnbern aid tmp
lerifrf^e aSerflarung afcfhaftcn Denfend^ 3n biefer @iflen^
frf^aft laffen fie jic^ burcf^aud ben ^l^ilofopl^enien bed gaufl
t)er8lei(^en, bie ebenfaUd nicf^t einen <3^iIofoj>^if(^en ®e^
banfen bed I)i(l^terd, fonbern ben I)enh)or8an8 in ber
^l^ilcfopl^enfeele bed .^elben auf jeigen woHen, mag nun ber
T>iijttx biefen ©ebanfen juflimmen ober nid^t* 3a felbfl
bort, wo SEBagner j>^iIofoj>]^ifd)e Slaturen auf bic ©iil|ne
bringt, ^ermcibet er ed nacf^ ^dften, fie pI|iIcfop^if(f|e ®e«»
banfen &u^ern ju laffen unb 6ef(^ranft ficf^ auf bad jur
lefcenbigen S^arafterifierung unentfcel^rlid) 9iottt)enbige»
SRan tt)irb bei bem SSerfucf^e, bie angejogenen 3itate ju ^txtf
me^ren, flaunen, tt)ie man 3(ft nm 3(ft, eft I)rama nm
Srama burcf^blattern mn^, nm eine j>l^iIofo<3l^if(f|e ©entenj
einjufangen; unb nod) mel^r baruber, tt)ie gerabe Sffiagnerd
Sramen ju ber jw'eifell^aften Sl^re fommen, aid mit fcf^wer
t)erflanbli(f)en j>l^iIofoj>l^ifd)en I)enffpritd)en gefdttigt in ber
SBorfteHung fo »ieler SKenfrf^en ju leben* SB3o aber feine
— 277 —
f<)cfulattocn ^crfftttlirf^feiten »or un* J^intteten, ba U^
fotnnten toix anij nirgenb^ (Sj>efulatiottcn ju l^orcn ^). Sm
aScrglct^ ju Sffiagnerd pj^tlofop^ifrf^cr Stttl^aftfainfeit auf
biefcitt ^uttfte, finb bic Sfficrfc ©octl^ed unb ©ct^iKer^ ges^
rabeju mit pijUo^opijiiijm ©entenjen gefpiift* Sffienigc @a$e
aud bem SOTunbe t)on fo unpl^ilofojj^ifd^cn ^crfBnUc^feiten
tt)ie 3Kj> obcr ^^labcd liefern mcl^r plyilofop^ifc^e 2fu^s*
f^jruc^e ate atte 2)ramen SB3agnetd jufamtncngcttomtnen I
Unb ebcttfo unl^altbar tft bie 2Cuffaffung, SGBagncr ifaht
fcittc ^uttfltt)crfe gcwiffermafcn aB anfc^autict^e S^ommen^
tare jtt j>l^ibfoj>l^if(t)en Sl^coricn »crfaft SRan pftegt fid^
l^icr auf bie aScrwanbtfci^aft mit bet ^l^ilofopl^ie 2Crtl^ur
®(t)oj)ettt)auerd ju fcerufen, unb jic^ bie ©ac^e fo ^orjujieKen,
ali ijobt SEBagner naij bem 9lejept biefe^ ®i)flemd feine
I)ramett entw'Dtfen* 2)ie Jatfact^en entjie^en einer folc^en
2Cuffaffuttg jeben ©oben» X)cnn @ttbe 1854 ^orte Sffiagner
jum erftcn 3»ale ©c^open^auer^ SRamenl 2)er JjoHdnber,
Sann^Sufer, Sol^engrin unb t)or aUcm bet ^ejt jum
SRitelungenring CSnfang 1853 beenbet) n)aren fertiggefleKt,
e^e SEBagner eine 3eile t)on ©ct^oj^enl^auer gelefen battel
Unb niijt ber ?eftiire ©(t)openl^auerg t)erbanft fic^ eine
etwaige S3ettt)anbtf(t)aft ber Setralogie mit ber SEBeltanftc^t
^) Wlan l^at ber §ier tjertretenen ^uffaffung ba8 Xag? unb ^Jad^t^
%t\pxii^ im ^rifton cnlgegenge^allen. TOer biefe @telle ent^filt feinen
einjigen })§iIofo})§ifd^st]^eorctifd^en ^u§f})ruc^, ber, auS afietm unb SJl^Qtl^muS
^erauSgelbft, in etnem <)§Uofo<)]^if(i|en „@^ftemc^, unb wfire eS baS roman^
tif(i|fte, ou(]^ nur benfbor tofire — im ©egenfa^ ju ^unbevten tjon SSeiS-
^itf})riid^en in bzn 3)ramen unferer Maffifer. 3)0^ SSeltgefu^le bie Sruft
ber Siebenben foft jn f})rengen brol^en, bie in ftammelnber 9Jebe unb
©leid^niffen fiir bie eigenen ©rlebniffe nad^ SSorten ringcn, beweift bod^
nur bie ©fiften^ beS })§iIo|ol)]^ifc^en ®egenftanbe§, nid^t ber l)]^ilofo<)^ifd^en
SBe^anbfunggnjeife.
— 276 —
3(n pljUo^oplji^i)tn ©entenjen {inb biefe £)ranten bettel^
arm 1 Stoat Unntn jie nid^t uml^in/ t>^iIofDt)i^if(f|en ^erfotu
UijUitm, tt)ie ^ani ®aiji, (Snxmmani, (Stba, 3Sotan awij
gebatiHid^e 9tcfIejrlonen in ben SO^unb ju Iegen« ^an benfe
tttoa an bte Sorte (Sxia&: ZUti toai ifi enbet; an ^ani
Qaiji' STOoncIog : ^Skif)n, 3Saiin, ubetaU Satyn ; an Sotand
2fudf<3ruc^ : Seber ifl naij f einer 3(rt, an il^r toixft bu nid^t*
anbem ; an ©umemanj' (SrHarung : £)u jiel^ft/ metn Sol^n^
jum 9taunt toixb fjicx bie 3ett Hitx bad jinb nt(t)t tief^
ftnnigC/ abfolute ©ebanfen^ bte tDal^r fein tDoKen unb bie
unt il^rer felbft n)tQen an biefem Drte itciftn, aB trodene
©anbinfetn bed ®eban(end int up^igen Sanbe blitl^enber
Hn^ijaunnQr fonbern jie jinb genteint aB lebenbige &u@e^
tungen pl^ilofoplytfc^er ^erfonlicf^fetten ; nid^t ate abftrafte
SSerunfialtungen funfllerifcfier ©efialtung; fonbern aid funft^
Iertf(^e aSerflarung abfhaften Denfend^ 3n biefer (gigen^
fd^aft laffen fte {tcf^ burc^aud ben ^I|ilDfo)>l^emen bed gauft
))erglet(f|en; bie ebenfaKd ntd^t einen ^l^itDfo)>l^if(f|en &tit
banfen bed I)id^terd, fonbern ben I)enh)or8an8 in ber
^^ilofopl^enfeele bed •^elben auf jeigen tocUtn, ma^ nun ber
X)xijttx biefen ©cbanfen juflimm'en ober nirf^t* 3a felbft
bort, tt)o Sffiagner j)^ilofoj>]^ifd^e SRaturen auf bie ©iil^ne
bringt, ^ermeibet er ed nad^ ^aften, jie pj^ilofopj^ifrf^e ®e*»
banfen &n^txn ju laffen unb befd^ranft fid) auf bad jur
lebenbigen Slyarafterifierung unentbe^rtic^ SRotwenbige*
SRan tt)irb bei bem SSerfucf^e, bie angejogenen 3itate ju i>tx^
mel^ren, ftaunen, tt)ie man ZH nm 2fft, oft I)rania urn
£)rama burcf^btattem mn% urn eine ))^i(ofopl^if(f)e ©entenj
eiujufangen; unb nod) mel^r bariiber, tt)ie gcrabe SB3agnerd
Sramen ju ber itt)*eifel^aften @l^re temmcn, ali mit fd^tt)er
t)erftanbU(^en j^l^ilofo^jl^ifi^en I)enff<3rii(^en gefattigt in ber
SBorftettung fo »ieler SWenfc^en ju leben* SBBo aber feine
— 277 —
f^jefulatben ^crfftttlirf^feitcn »or nni I^itttrcten, ba U^f
fommctt tt)ir aucf^ nirgenbd ©pefulationen ju l^orcn ^)* Snt
aSergleic^ ju Sffiagncrd ^j^ilofop^ifc^cr etttl)aftfanifeit auf
biefem ^nntte, finb bie Sfficrfc ©oet^e* unb ©c^iUcr^ ge^^
rabcju mit j>]^ilofoj)l^ifc^ctt ©cnteujen gefpiift* SEBcnigc @a$e
aud bem SOTunbc Don fo unp^ilofo^jl^tfc^en ^erfSnlic^fciten
tt)te 3ttJ> ober ^^labe^ liefcm tncl^r pI|iIofopI)ifc^e Tlu^^
fj>tu(^e aB aHe I)ramen SEBagncr* jufammcttgenommett I
Unb cbenfo unl^altfcar ijl bic 2Cuffaffung, SEBagncr ijaht
fcine ^unflwerfe gewiffcrniafcn aW anfct^aulic^e S^ommen^
tare jn j)I|iIofopl^if(t)cn Jl^eorien Dcrfaft SRan pftegt fic^
l^ier auf bic a8crtt)anbtf(t)aft mit bcr ^l^itofo^jl^ic 2Crtl^ur
@(f|oj)ent)auerd ju tcrufcn, unb jic^ bie ©ac^e fo DotjujleKen,
ali ijabt SEBagner nac^ bem 9legcj)t biefed ®i)jlemd fetne
I)ramen enttD'orfen* 2)ie Jatfac^en ent}iel)en einer folc^en
2Cuffaffung jeben ©oben. X)tnn @nbe 1854 ^otte SEBagner
jum erflen 2»ale ®(t)open^auer^ SRamenI 2)er •^oKanber,
Sannl^aufer, So^engrin unb Dor aHem ber 2ejt gum
SRifcelungenring (2(nfang 1853 teenbet) n)aren fertiggefleKt,
e^e Sffiagner eine 3eilc Don @(t)openl^auer gelefen l^attel
Unb nidt^t ber Seftiire ©(t)openl^auerd Derbanft fic^ eine
ettDaige a8ertt)anbtfc^aft ber Jetralogie mit ber S0BeItanji(t)t
^) 3Ran l^at ber §ier tjertretenen ^uffaffung ba8 Xag? unb ^ad)U
gef})rfid^ im ^riftan cnlgegenge^alten. W>tx biefe @telle entl^filt feinen
einjigen })^iIofo})^ifc^=:t]^eorctifd^en ^uSf^jruc^, ber, auS afietm unb 9f{]^l}t§muS
§erouSgeI5ft, In etnem })§iIofo})]^if(i|en ,,@^flemc^, unb wfire eS baS roman*
tif(^fte, oud^ nur benfbar lofire — im ©egenfa^ ju ^unbevten tjon SSeiS*
§eitft)rilc^en in hm 3)ramcn unferer ^loffifer. 3)a6 SSeltgefii^Ie bie Sruft
ber Siebenben fafl jn fjjrengen brol^en, bie in ftommelnber 9Jebe unb
©leid^niffen fiit bie eigenen ©riebniffe nad^ SSorten ringen, beweift bod^
nur bic ©yiften^ beS })]^iIo|o})]^ifd^en ©egenftanbeS, nid^t beif ^jl^ilofo^j^ifd^en
SBe^anbfunggmeife.
— 278 —
biefed I>tnttti; fonbem jette {eltfire tonxU bur(^ biefe flkt^
tt)atibtf(^aft ^en)otgerufen I Der 2)t(^ter J^enoeg^ unb SBiKe
ma(^ten SBagner attf ben ittnigen Sufammen^ang anfmttU
fant/ unb baranfl^in entfc^Iof jt(^ ber SReifter }um ©tubinnt
bed ^anlfurter ^l^ilofop^en. Die na(^ biefer 9efanntf(^aft
obgefaften ^nftoerfe aba (Stiflan^ SReifterftnger unb
^atfifaO jinb, wie ®^am6etlain nift Stec^t Betont, el^er in
geringeteni/ jlebenfaKd ni(^t in ^S^erem ©robe ©d^opeu:^
^auerif(^en ©eifled t)oa/ atd biejenigen Tlxhtittn, totl^ tot
bet aSerfenfung in bie ^SBBeft ate SiKe unb SSorfleQuns"
entfianben n)aren«
SBBie fe^r grobe SBagner tai Ifinfilerifc^anfc^auUcl^e
®<!^affen t)om p^ilofop^ifc^^^gebanflid^en ju trennen ton^tt,
Seigt ftc^ nirgenbd fo beutUc^ toit bort^ tt)!0 er ntit bet fHex^
fu^ung tang^ ed nid^t }u tun« 3(m @d^lu$ bet gigantifd^en
3:ettalogie fpurte bet aSeiflet bad begreifUd^e ^eburfnid^ bie
gebanflic^ f(^tt)et gu beutenbe J^anblung in bem @piegel
pl^iIofDt)l^ift^et 9egriffe aufjufangen. Die ^ormulierungen
baffir gaben if)m erfl ^eucrbac^^ bann (Sc^openl^auer an bie
.^anb; unb fo iibema^ni in ber Qijlu^opf^t Sritnnl^ttbe
bie ^I)i(ofopl^if(^e 3(udbeutung/ in ber erflen $af[ung nad^
^euerl&ac^^ in bev jn>eiten na(^ ®(^0peul}auet. Da$ bie
f^&tere %ttm bie bei n^eitem ticf^tigere (Srflatung iot,
fflmntert nni l^ier nic^t; tool^l abet bafi Sriknnl^ilbe fetne
^l^ilofopl^in ifl, unb ba# aud il^ret ©eele l^etaud biefe
@tro))l^en tro$ bet telatit) pl^antajtemafigen unb geful^Id^^
ntaflig butc^jittetten 3(bn^anb(ung bed begtifflic^en Stttni
nid^t JU tec^tfettigen jtnb« Unb fo tat SBBagnet/ n>ad et aid
<Bdjip\tt teinet ^nflmetfe tun mufte : et jog auc^ bie S^etf e
bet 3n>eiten ^affung jutucf/ ntit bem Semetfen : i,ba$ biefe
©ttopl^en, totil iijx ©inn in bet SBBitlung bed ntujtfalif^
ettBnenben Dtamad beteitd mit l^Bc^jlet ©efJimmtI)eit aud<^
— 279 —
gef^Jtoc^en toixb, bei bet lebenbigen Stuffui^rttng l^inweg^
iufaUen ijatttn, burfte fc^IieflUd^ bem ^uftfer nid^t tnU
gel^en"* Die beiben ^fentenjiofen'' 3(bfc^ieb*ftroi)l^en aUx
murben burd^ bie befannten unfentenjiofen @c^lu(ln)orte
enbgfiltig erfe^t
3ii fomit bargetati/ t>a^ biefe ^unfl nirgenbd ^l^ilo;^
fo^l^ifc^e Stele unb 9){ittel t)erfolgt unb aOenfaU^ t)on etner
afll^etifierenben ^l^ilofo^j^ie, niemate aber t)on einer p^ilo^
fo^l^ietenben l^unfl bei SBagner gef^roc^en metben iann,
toit flel^t e^ nun mit bet 3(nn)enbbarfett be^ britten
Zt^pni auf ben ^aU SBBagner? Sene* Z^\>ui, bei bem bie
reinjie ffinfWerifd^e ©etatigung^weife fic^ tt)irft auf ben
gleic^en ©egenflanb, ben bet ^l^itofo^)^ in feiner SBBeife be^
l^anbelt? 2)ie grage fteUen, l^ei^t fie beanttt)orten I 2)enn
e* fann fein 3tt>eifel fein: t)on bet ^eriobe bet 9leife an
bitben bie teftten SGBeto unb SBBertgefefte, bie bet ^l^ilofopl^
begrifflic^^abflraft unb mit bem 3(nfpru(^ auf SBal^rl^eit
feinet Urteile ergrunbet, balb in I^BI^erem, balb in geringerem
®rabe — fo n)ie ber Dic^ter unb SJJufifer fie in il^rer @r^
l^abenl^eit erfc^aute — bie ©eele ber SBBagnerfc^en Dtamen*
Jjierin liegt auc^ ber innerlic^fie ®runb, ani bem SGBagner
im ©toff feiner ^unfhoerle immer tt)ieber auf ben ^^tijoi
jurilcfgriff* 2)enn t)on il^m glaubte er, ^^baf er ben ^ern
ber (Srfc^einung erfaft unb in einfac^en ^)lafiifc^en 3ugen
il^n mieberum jur @rf(^einung bringf* ©liebem toix bie
3eit bed felbflanbigen @c^affend in bie itoti groflen
^erioben, bie burc^ bie Dramenreil^en : JjoHanber Hi ?ol^en«*
grin unb 9ting bid ^arfifal bejeic^net totxbtn, fo gelangt
an ber ®^)ifte biefer ^erioben ber ©egenflanb ber ^l^ilo^
\o\>ljit in feiner ©reite unb 5iefe jur finntic^en Darflettung ;
im .^oKanber jufammengebrangt unb im^tijite/ ivx ^ing
in t)oaer 3(udful^rli(^feit unb esplisite^ n)dl^renb bie itbrigen
— 280 -~
SEBerfe nur fur 3(tt*fc^nitte be* ©eienben, biefe abtt jiet* aU
3ru«fluffe aUgemeinet SeBeIt»)rinji^)ien g^f^f t, Stuge unb D^r,
^l^antafte unb ©eful^t in @rregung fe$en.
Unb toai toix fur jienen britten Zt^^fui aUgemein fce^
jeic^nenb fanben, gilt anij fur iRic^orb SGBagner im befon^
beren: bie Unfal^igteit jur )>l^ilofo)>l^ifc^en 3(u*beutung ber
eigenen @c^£)>fungen« DafI er biefe 3(u*beutung immer
unb immer n)ieber untemimmt^ bttotijt bai aSorl^anbenfein
bed ^)l^iIofoi)^ifc^en ©egenftanbe* ; baf er l^ilflo* an xl)x
l^erumtaftet/ ol^ne fte ju ben)attigen/ bie 3(u*fd^Ue(IIic^teit
ber fitnfHerifc^en D^Jtif, unter ber er biefen ©egenflanb er^*
blicfte unb geflaltete; bttodft biefe 3(u*ft^lie(llic^teit urn fo
mel^r; aU tt)ir e* l^ier mit einem and) totit uber bad I)urd^^
fc^nittmafl fpefulatit) begabten ©eifle ju tun l^oben. Unb
fo fe^en n)tr il^n bie ©egriffdwelt Xnberer an feine eigenen
©c^o^jfungen l^erantragen ; juerjl bie ©ebanfen geuerbac^d,
bann bie ber ©c^o^jenl^auerfc^en ^l^ilofoi)l^ie* Unb ba in
ber Zat — atte* in oBem — ber anfc^aulic^e ©el^alt feiner
^amen ftc^ totit mtijx ber ^l^ilofopl^ie ©c^open^auerd aid
berjenigen Submig ^euerbac^d ffigt^ fo begreifen toix, ba^
er bie SGBerfe bed granffurter ^effimiflen „toit tin .^immeld^
gefc^enf in feiner ^infamfeit" em^jfanb, aid ben begrifflic^en
@c^litffel/ ber il^m ben t)erborgenen @rfenntnidinl^alt feiner
eigenen S)unjitt)erfe eroffnete* Die ©c^rift: ^@ine STOit^
teilung an meine ^reunbe", ifl eine wal^re gunbgrube fiir
bad SSerftanbnid bed fraglic^en SSer^Itniffed/ bie gebanflic^e
©rlauterung bed ^oUanber, Sannl^aufer unb ?ol^engrin
k la geuerbac^ ift gen)i$ l^oc^ji le^rreic^^), aber in ben
^) 3)er ^etn biefer ^ommentierung J beftei^t barin, bag alle S8er=
ncmung in biefen 3)ramen nur bie SBemeinung ber augenblicflirf|en geit^
lid^en SBerl^filtniffc bcbeute ju gunftcn ber SSejal^ung einer befferen S^binft
imS)ie^feit§ (Don ber man aber ntd^tS ju ^5ren befonimt). 3)er ,,.&olIfinber''
— 281 —
©riefen an 9lScfeI fommt bie (Sinfic^t uber ba« fBcxljaltnii
bed ^unjMerd jum ^l^ilofo^ji^en, infofem er bem britten
Z^pui unterflel^t/ mit einer ^tarl^eit unb @inbnngtic^teit jut
©eltung, bai biefe* flaffifdie Seugni* fur bie ^f^d^ologie
eined )>l^iIofo)>l^if(l^en (n)enn auc^ niijt ^l^ilofo^l^ierenben)
S^unftter* ^iet totniifttni im ©ruc^flucfe nic^t t)erfc^tt)ie8en
wetben barf: ^SBBie tpenig fann aitx ber ^unfller ertparten,
feine eigne 3(nf(^auunfl in ber be* 3(nbem wUtommtn
re^jrobujiert ju tt)iffen, ba er fettfl t)or feinem JKunflwerfe,
tt)enn e« wirflic^ ein fetched ifl, tt)(ie t)or einem Slatfel flel^t,
uber bod er in biefetben Saufc^ungen t)erfal(en tann/ tt)ie
ber 3rnbere ♦ ♦ ♦ 3c^ fann l^ieruber f^jrec^en, ba id^ gerabe
in biefem ^unftt bie uberrafc^enbflen ©rfoi^rungen gemac^t
I)abe» ©etten ift wol^l ein STOenfc^ in feinen Stnfc^auungen
unb ©egriffen fo n)unberlic^ audeinanber gegangen unb ftd^
fetbfl entfrembet gewefen, ali idj, ber ic^ geflel^en mu$,
meine e.igenen S)unfltt)erle erft jieftt, mit Jjilfe eine« 3(nberen,
bar mir bie mit meinen 3(nfc^auungen t)oIlfommen ton^
genierenben ©egriffe tieferte, tt)lirllic^ t)erjlanben, b* l^» auc^
mit bem ©egriffe erfaft, unb meiner 58ernunft t)erbeutlic^t
JU l^abem 2)ie ^eriobe, feit ber id) aui meiner inneren
3(nfc^auung fc^uf/ begann mit bem ^liegenben .^oUanber;
2:ann^aufer unb Sol^engrin folgteu/ unb totnn in il^nen ein
^oetifc^er ©runbiug audgebrudft i% fo ifl ti bie l^ol^e Sragif
ber @ntfagung, ber tt)ol^tmotit)ierten, enblic^ notwenbig tiru^
tretenben, einjig ertbfenben 58erneinung be* seBiUen* ♦ ♦ ♦
92un ifl nid}t* auffaUenber^ ali t>a^ id) mit aUtn meinen
ber ©^jefutation unb ber ©ewattigung be* Seben*t)erflanbj*
niffe* 3ugett)anbten ©egriffen ber bort jugrunbe liegenben
lann nur im SSeibe ber ®egenwart fein ®entige finben, S^ann^ftufer
unb fio^engrin merben nur baburd) ju tragifc^en ^elben, ha^ fte in ber
mobernen 3BeIt bie finnlirfie Siebe nirf|t befriebigen fbnnen!
— 282 —
^(nfd^auung fd^nurfhactt entgegen curbeitete^ 9Bo ic^ aB
JtunfUer mit fo }tt>ingenbar ®id^arl)eit anfd^aute/ baf alle
tneine ©eflaltungen bobutd^ befUtnmt touxbtn, fud^te id| aU
^l^ilofo))]^ tnit eine burd^aud entgegengefe^te (Stfltotng ber
93Belt ju t)erfc^affen^ bie^ mit l)&d|fler ®en>altfaiiifeit ouftec^t
orl^alteti/ t)on meinor unn)il(ffitli(l^en/ rein objeftit)en/ ffinffc*
lerifd^en ^fnfd^auung/ }u meinor eigenen SSmDunbmtng^
imtnor t)oQfl&nb{g miebor uber ben J^aufen gen)i)rfen tt>utbe^
Dad 3(uffaQenbfle in biefem ^ejuge muflte id| enblid^ an
meiner 9Iibelungenbic^tnng orleben : id| gtfialtete fie }u einer
Beit/ n>i) iii mit meinen ^egriffen nut eine ^eUeniftifc^^
i))>timifiifd^e SEBelt aufgebaut f^ottt^ beren 9tealiftemng i(^
butd^aud fftr rndglid^ l)ielt/ fobatb bie aRenfd^en nut
tooUttn * * . 3d| entftnne mid| nun, in biefem obftd^tlic^
geflaltenben ©inne bie 3nbit)ibualit4t meine* ©iegfrieb
l^etaudgegriffen ju l^aben^ mit bem "iSiiUcn ein fd^metjlofed
Dafein l^iniufteUen ; mtfjx abet nix^ glaubte iif mid| ^eutlic^
au^iubritcfen in bet DatfteUung bed ganjen fRibelungenJ^
m^tl^od/ mit bet 3(ufbe(fung bed etflen Unted^ted/ and bem
eine ganje SQelt Ui Untec^ted entfle^t/ bie bedl^alb jugtunbe
gel^t, urn und eine ?el^te ju geben, toit toix bai
Untec^t etfennen/ feine SButjel audtotten unb eine ted^tlid^e
SBelt an il^tet ©teUe gtunben foKen. ^aum bemetfte idf
nun abet/ toit iif mit bet 3(udfitl)tung/ ja im ®tunbe fd^on
mit bet 3(nlegung bed planed unbett)te$t einet ganj anbeten^
t)iel tiefeten 3(nfc^auung folgte^ unb, anflatt einet ^l^afe
bet 9Beltenttt)icflung, bad SBefen bet SQelt felbft, in aUm
feinen nut etbenflic^en ^i^afen, etfd^aut unb in feinet
Slic^tigfeit ettannt l^atte, n>otaud nat&tlic^/ ba idf meinet
3(nfd|auung/ nic^t abet meinen ^egtiffen tteu blieb^ etn>ad
ganj anbeted ju tage tarn, aid idj mix eigentlic^ — gebac^t
Ijatte/
— 283 —
Unb nun hai @egenflfi(f ju biefem 3ittl)alttn: hit
^uflerungen bet ^l^ilofo^l^en ^euerbac^ unb ©c^o^en^auet.
geuerbac^, t)on beffen ?el^ren itoax gragmente aui SBBagnerd
Dtamen l^eraudiubeuten jtnb/ beren innetftem @eifle abet
biefe Dramen gerabeiu n>iberf^tec^en/ ciuflerte ftd| ihtx ft^
freunblid^ unb anerfcnnenb; ©c^o^jenl^auer, beffen ^^ilos«
iepijit itoax nid^t in aUen (Siniel^eiteU/ aUx in intern
wefentUc^en ^em in bem ©efamtfunfhoerle SBBagner* jut
tonenben (Srfc^einung gelangt, "otxtoax^ fogar ben Sling ber
fRibetungeU/ in bem bie ©^mboUfterung feiner SEBettanjtc^t
ben •^oJ^e^Junft enreic^t ©eibe Scanner waren eben ju fe^r
^ljUo\opijtnf urn jum (Sntbecfen ober aSermiffen il^tet 3QtlU
anfc^auung im reinen ^unfttt)erf befal^igt ju fein* Unb boc^
befaf wenigften* ber eine t)on il^nen bie funjWetifc^e ©e«*
fol^igung etn)'a in sleid^em STOafle tt)ie 9tic^arb SBagner bie
^^iIofi)^l)ifc^e« <Bo tarn ci, baf ber ^l^itofo)>^ifc^e kunftter
SQagner ber ^l^ilofo^l^ifc^en 3(u^beutung feiner Stnn^ unb
ber funjWerifd^e ^^ilofoj)]^ ©c^o^jenl^auer ber fftnftlerifc^en
X)arfiel(ung feiner ^l^ili)fo))l^ie mit gleic^er ^linbl^eit gegen^
iiberflanben !
11.
(Si eriibrigt ne6) einen ©lief ju tt)erfen auf bie 85e^
iiel^ungensn)ifc^en^unftunb ^ijiloiopfjit,
jtt)ifc^en ^Ml^fo*>M^ uwb ^unft im t)or««
Hegenben %aHt.
I)ie brei aufgefleUten 3:9t)en weifen und tt)ieberum bie
getrennten ^robleme^ bie aUgemein aui ber ^rage
ertt>ad>fen fSnnen, toit fic^ bie t)on einer ^erfJnlic^feit ge^^
fd^affene ^unft unb ^l^ilofo^jl^ie ju einanber t)erl^atten, wenn
man t)on ber i)f9(^ologifc^en ©eteiligung ber betreffenben
^erfSnlic^feit t)oBfommen abjtel^t*
— 284 —
2)et etfle Zppui birgt bort, tt)o eine ^crf6nUd>feit
ii)m aui\d)lit^liii jugeJ^ftrt/ feine frud^tbare ^ragefieOung.
Jjier ift jia ^unfl unb ^^ilofo^j^ie ottein burd^ ^erfonat*
union \>txi\xnbtn, burd^ ben Umflanb^ bafi ein 3nbit)ibuuni
ju t)crf(^iebenen Seiten unb in t)etfc^iebenen SBBerfen fie
t)fle8t SBon ber ^^ilofo^j^ie jur «unji, t)on bet *unjl iux
^l^ilofo^j^ie biefed 3nbit)ibuum* fu^rt feine anbete ©tilde,
aU eben biefet gemeinfc^aftlic^e Utf^tung im gleid^en
SWenfc^en, unb biefet ^jf^c^oloflifc^e %attox iUiht jieftt aufSet
©ettac^t 2)ie ©iogta^jl^ie ijl bet £)tt, an bem aUein biefe
beiben 4u(letung^n>eifen iugleid^ betuifftd^tigt n)etben
mflffen*
ia^t {t(^ abet ein ^unfllet obet ^i)ilefo^f) neben bem
etjlen aud> bem jweiten unb btitten Zppui einotbnen, fo
et^eben jid> ^tobteme iibet bad fac^lid^e 58etfealtni* feinet
t)etfc^iebenatti8en ©tjeugniffe, bie idb^ fein tooUtxu Dann
fann man ben SSetfud^ mac^en, ben Sni^att feinet ^unjl im
Sn^alt feinet ^l^ilofo^jl^ie ju f^)iefleln unb umgefel^tt* X>tnn
feine *unfl ifl in bem ^aHe jia entwebet felbfl ^)l^ilofoi)^ifd>
butc^ttanft obet ijat n)enigflend ben ©egenflanb mit bet
^l^iIofo^)l^ie gemein* SHletbinfl* t)etfi)tec^en bie fo ent«*
flanbenen gtagen feine etgiebigen SBfungen* Denn meiji
ubettt)iegt bod| eine ©egabung fo bebeutenb unb bie eine
Piaffe t)on (Stjeugniffen (bie fiinfHetifc^en obet ^)l^iIofot)^i!^
fc^en) ifl fot)ieI t)oHtt)ettiget ali bie anbete, baf ed eine mi§*»
lic^e 2(uf gabe etgibt, bie eine an bet anbetn ju mieffen* ®to|le
^unfl unb fleine ^^ilofo^^ie, gtofe ^l^ilofopl^ie unb fleine
^unjl ftnb fc^tec^te S3etgIeic^ungdob|efte I T)ain Ummt, baft
bie ))^itofo))^ifc^en ®uitti, bie in einem ^unjln)etfe unb in
einet t^eotetifc^en 3(bl^anblung bed gleic^en SBetfaffetd jut
©ettung fommen, oft t)ol{ig ungleic^attigen ©ebieten bet
^i^iIofo^)]^ie (benn beten 9leic^ ijl gto$) jugel^Sten unb
— 285 —
barum aHctn fc^on ciner tpcc^felfeitigcn ©etrac^tung ben
atiegel t)orfd)ie6ett*
SOBenbet man ftc^ ju bet fac^Iic^en SSemanbtfc^aft beiber
@ebiete im s n) e i t e n Z'^pui, n)e in bet Srjeugung be^
gleic^en ^txUi funjilerifc^c unb t)l^iIofot)l^ifc^e gunftionen
pc^ begatten, fo fto^t man itoat auf eine fe^r innige unb
beac^ten^wcrte Durc^bringung ft)efulatit)et unb afH^etifd^er
glcmente, abet fc^r balb auc^ auf bie @infic^t, ba$ bie dljc
eine unglucflic^e ifi unb ba^ bie ^feubo))l^itofo))l^ifc^en unb
j)feubofiinfHerif(^en S^inber bie ®^)uren bat)on beuttic^ an
bet ©time tragen. Die unfc^utbige SSereinigung fc^&ner
3(u^bru(fdformen mit einem ftreng begrtfflic^ gel^altenen
Snl^alt toixb bawn nic^t betroffen (iibet beren ©erec^tigung
unb ©c^ranfen Wnbet ©chiller* meifterl^afte Xb^anblung
^ftber bie notit)enbigen ©renjcn im ©ebrauc^ fc^6net
potmen" aUei 5IBiffen*tt)erte) ; tooljl abet jiebe 2(rt tenbcn^*
jiofer, fentenjiofer, bibaftifc^er J^unjl, jiebe Tixt ent^ufiajiifc^er,
einfc^meic^elnber, a})^orijiifc^er ^^iIofo^)^ie* @ie bergen in
i^rer innetflen SBatur ben ^eim unl^eitootten 3H>iefj>aIt**
2)ie ©c^on^cit leibet auf ^ofJen ber SGBal^rl^eit, bie 5IBal^rl^eit
auf Soften bet ©c^onl^eit; bie begrifflic^e ^larl^eit toitb
mcljt getriibt ate er^eKt burc^ finnlic^e, gefii^Kbetonte S3er*«
anfc^autic^ung/ unb bie ftnntid^e ^tajlif gefc^mdd^t burc^
^ronarbeit im 2)ienjl begrifflic^er ©ebanfen, burc^ ben
SBertufl ber inteHeftueHen Unfdiutb* Stoat gibt e* granbiofe
5IBerfe auc^ t)on biefer ©attung: 9laffaete XUegorien,
Dante* gottlic^e ^omobie, ®oetf)e« unb ©c^iOer* Xenien
finb i\xm gro^en Seile ^)l^itofot)^ierenbe S^unft, ^latoi
©9mt)ofion, 2(ngetu« ©ilejiu*' c^erubinifc^er 5IBanber*mann,
SBieftfc^e* Sarat^uflra fiinfHerifc^ angelegte ^l^iIofo^)l^ie in
biefem ©inne* 3(ber eine unbeflec^Uc^e ^titit toitb felbfl
wx fo gro^en Seamen nid^t jurfidffc^recfen/ e^ aud3uf))rec^en/
— 286 ~
ba$ bei ^leic^er ^ebeutuns^^oi^e bet Serfaffer bie reineten
SQerfe bie gemifc^ten Abetvageti/ ba$ bad quantitative SRel^t
ein qualitatit)e6 SRinber im ©efolge I^at. ®ttoi^ entpDt
bie )>^itofo))^ierenbe ^feubofunjl tinti denied tnel^r <Bd)in^
fjtitf bie fitnjltetifdi angelegte ^eubo))^iIofe))^ie einer
originalen fSlatnx mel^r SQa^r^eit ali bie reine Aunft unb
bie reine ^^iIofo))^ie blo^et 3:alente unb @t>igonen; aber
untet gleic^en ^ebingungen ftnft auf ber 3Qertn>age bie
jlitfer belajlete ©c^ale* Unb laffen toix uni bie l^Bc^jle S5e^
iDunberung fiit SEBerfe iDie bie genannten nic^t ne^meU/ fo
gefc^iel^t ti nic^t n)egen/ fonbem tro$ ber SSermengung
fftuftterifc^er unb )pmo\opl)x\i)tt 3iele, SRittel unb 5lBir^
lungen ! 3fuc^ l^ier, toit flberaH in ber ift^etif, beflef)t bie
31^eorie ber $oni))enfation gana befonberd ju Stec^t, baf
grofe ^el^ler burd) grefle aSorjiige aufgeiDogen tottbm, unb
ol^ne ein audffil^rlic^ed Snrec^nungfteKen ber @rfa$n)erte if}
im @inielfall eine gerec^te i&eurteilung unm5glic^. 3(ber
bie ^erberungen an bad ibeate ftunftoerf/ an bie ibeale
^ifilo^opilit totxbtn bedl^alb nic^t l^erabiufelen^ fonbem um
f einbringlic^er ju jleOen fein I
3n einen Djean ungel&fter ^ragen aber fUtrien iDtr und
erfl, totnn toix, im b r i 1 1 e n 3:9t)ud, bem 58erl^altnid t)on
reiner *unjl ju reiner ^l^iIofot)]^ie auf ben ®runb fe^en
tt)onen, bort, tt)o nur ber ©egenftanb beibe Derbinbet, xofo
2BeItanfc^auungen dm ftrengen ©inne) an 2BeItbegriffen,
2BeItgefill^Ie an 5IBettgebanfen gemeffen tt)erben fottem S)ann
flurnit eine gfiHe emjlejler ^robleme auf und ein, bie ti l^ier
nur iu jleKen/ nic^t ju Bfen gilt. 3ft ti uUxfjaupt mSglid^;
anfc^aulic^e @rfc^einungen mit i^rent 3(nf))ru(^ auf @d^on^
I)eit umjufelen in begrifflic^e Urteile mit Hn\pxui) auf
SBBal^rl^eit unb umgefe^rt? I)a# bcibe nic^t jufammenfaHen,
tt)'iffen tiAx; aber ftnb fie in einanber fiber jufiil^ren? Dber
— 287 —
t)crf)oIten ftc^ ^unjl unb ^l)iIofoj)I)ie DieKeic^t toit Spiegel,
bie burc^ il^ren oj)tifc^en ©c^Iiff "oiUiQ infommenfurable
©ilber liefem, unb iljtt ^djhp^uxiitn, bort, tt)o fie ben
gleic^en ©egenftanb jum Sn^alt ^aben, n)ie bie ^^oto**
Stapfjit eine« SWenfc^en jur ?iebe ju biefem SRenfd^en?
aSBa« nfl|te un« bann bie Sbentitat be« Dbjieft«l (5tt)ig
fremb unb Derflanbni^Io* flunben ftc^ bie Beiben ?eben^^
moc^te gegenflber ! Dber gibt e« boc^ eine ©rfldfe, tine ^i^
lic^feit, beibe auf einen (Seneralnennet ju bringen? jDie
aiic^tunfl, in ber eine ^offnung«t)oDe SBfung gelingen fann,
mifl mi bie @infic^t, baf SSBiffenfc^aft (alfo aud^ ^^ilo**
iopljit) unb Itunjl (alfo auij bie ^unjl, bie mit bet ^f^fjilo^
foj)f)ie ben ©egenftanb tcilt) bie 5IBitfUc^feit nic^t einfac^
topitttn, fie nic^t tt)iebergeben in i^rer intenfiDen unb ejten**
fit)en ^ittte, mit aUtm I)runi unb I)ran, in ber ganjen ©unt^
^eit il^rer @injell^eiten, fonbem in einer burc^ bie t>au
fiettung t)on ®efe|ma|ligfeiten Sereinfac^ten 2Beife* Qin^
Iftit in ber SWannigfaltigfeit erfheben alfo beibe, aber bie
SGBiffenfc^aft erreic^t fie burc^ begrifflic^e Sufommenfaffung,
bie $unft butc^ finnt^eOe ®rut>t>ierung ber Sfnfc^auungen,
bie fic^ fo t)er^alten, ali ob fie einjig burc^ bie gerabe bar**
gefteOte unb nic^t noij bntij l^unbert anbere ®efe|ma$ig^
feiten geregelt wflrben* SBBenn fo im t)^iIofot)^ifc^en Tftama
bie $oIge ber finnlic^ n>a^me]^mbaren eber t>]^antaf!em&$ig
i)orgeflettten .^anblungen, ©efill^Ie uftt)\ abliefe ate SDuftroj*
tion ber Ie|ten ©irflic^feiW^ unb ©ertgefe^e in ©tufen, bie
ber Dotten 9leaKt5t gegeniiber eine SSereinfac^ung bebeuten,
fo tt)are bamit bie aRSgtic^feit gegeben, biefe ®efe|e aui^
begrifflic^ l^eraudjulefen* Sft bie« bei einem ^nflwerl ge^
lungen, fo er^alten toit tine ^I>iIofoj)^ie, bie im SSerfaffer
Dormer nic^t t)or]^anben war, filr bie bai ^unfhoWf (nac^ ber
befannten Umfc^reibung ccUq voettaiy qJiX^ dyoqevstaiy
— 288 ~
n{c^t b{e 3(Qegotte bilbet, fonbem t>ca Symbol, totlifti e^
3U beuten gilt Unb bann fiegreifen iDir auij iUiijf bad
ber ^flnjHer aU Itflnftlcr biefe Deutung fo ttJcnig felBft
8U wUiitfjcn imftanbc ift, tt){e bcr Stetiflion^ftiftet bie 2)euj*
tuttfl bet Don i^m gefc^offenen ©^mbote* ©cinem ftunfb^
n>erf jle^t er bann nic^t t)tel anbcrd gegeniiber ate tintm
©tflcf eriebtet SBitrllic^feit, beffcn ®efe$e ju erforfd^en eBen
nic^t feine, fonbem be* ©ete^rten ©ac^e ift Unb ein
teinet ^unjMet biefed Z^pui tt)irb genau fo n>enig ben
))^{Iofo))^if(^en ©el^alt feiner 2Berfe ju ermittein i>txmiQcn,
tt)ie tin teiner ^^ilofcj)^ biefe* 3:9t)ud feine ?el>re ate frnni!
licked ^nfhDerf l^erandiufteOen Dermagl
Sft nnn bie gebanflic^e Snter^jretation eine« pfjilotf
fcj)]^ifc^en Jtttnftoette nic^t grunbfa|Uc^ in me^retlei ©inn
}u leijlen/ ^anbelt ti ftc^ nic^t um bie @nt}iffentng ^itU
beutiger S^mbole? I)afiir f»)ric^t, ba$ tt)ir mit ben Klnft^
lerifc^en ^rfc^einungen nic^t SBerfuc^e anftetten, fEe nici^t
unter i)erf*iebenen ©ebingungen bettac^ten, fie nic^t be^*
fragen Wnnen, tt)ie bie SBBitrllic^feit, tt)enn tolx beren ©efe^e
erforfc^en, unb fetner, baf ein Diel geringeret Umfang t)on
Srfc^einungen uni im *unfhDerfe jur SSerfilgung fte^t ate
in ber fflatnx. SBon biefer ©eite an^ gefe^en, Derl^Sft fic^ hai
^unflttiiert ettt)a vrtie tin fefler unv)eranbetlic^er ®u|l au«
bem SBetlauf ber @rfc^einungen in unferer SBortragfhtnbe,
aiii^ bem te|te ^injij^ien bed ®efc^e^en« benfenb ^erauSju^
arbeiten t)ergeblic^e SJJfl^e tt)are. 3fber bem tritt gegenilber
bie 3fu*tt)a^l, bie ber Mnfiler mit feinem ©toffe trifft, unb
bie 3frt ber 55earbeitung* Die ©al^I eined bebeutunggfioHen
©toffed, an bem bie barjuflettenben ®efe|e ganj befonber*
einbringlic^ fic^ jeigen, fomj)enfiert einigerma^en ben ges^
rtngen Umfang; bie 2)arflenung«tt)eife, Wtlijt aUt ftBren^
ben, bie ®efe^ma|fi0feit filr unfer 3fuge Serfc^uttenben unb
— 289 —
t)erbunfelnben .^emmungcn, toit fie in bet e»q)irifc^en SGBirt^
lid)Uxt jletd t)i)rl^anben finb, (mi\ijalttt, maift bid ju einem
getpiffen ®rabe bie Sfbfinbetung ber ©ebitiflunflen jur (Sr^
mittclung biefor ®efe|e ilberflilfiig* Duvc^ jiene STOangel
unb bur^ biefe 3rbl^ilfen toixb bie Sielbeutigfeit bet pmoif
fo))^ifc^en ©^mboUf, tt)enn nic^t gonj aufge^oben, fo bod>
erl^eblic^ l^erabgeminbert. Unb iUibt nic^t and) fitr bie
jlteng ))l^iIcfo^^ifd|e Sfudbeutnng ber Sirflic^feit eine ge^
tt)iffe aSielbeutigfeit biefer aSitHic^feit jnriidf? ffliijt mx
eine tatf&c^Kc^e SBielbeuterei (iDegen noc^ nic^t genilgenber
©ammlnng t)on ©rfal^rungen, noc^ nic^t genflgenber Hn^
\pann\xni nnfered I)enfen«), fonbem eine grunbfd|lic^e
Sielbentigleit ©inb nid^t aui erfenntnidt^eoretifc^en STOo^
tit)en l^eraud mel^rere meta))l^9ftfc^e .^ppot^efen ))tinii^iell
moglic^? Hitt tDoKen n)ir bedf)(^Ib bie ))f)iIefopI)ifc^en
®rfl4mngdt)erfuc^e ber Sirftic^feit gegenilber aufgeBen*)?
Unb audi ^^ 3tt>eifel gel^ftrt l^ier^er, 06 nur befiimmte
^unflgattungen le$te Sirtlic^feitd^ unb S8ertgefe|e }u
f^mbolifieren t)ermBgen; t)ielleic^t nur Drama, 3toman,
apoi, ©infcnie unb D^jer, unb jwar bedl^alb, meil biefe
Ie|ten SQeltbejie^ungen nur in einem irgenbn)ie gearteten
SSerlauf ber @rfc^einungen ju tage treten fBnnten* 2Bie foU^
ten fte ftc^ in einer fonfreten Sinjelanfc^auung, in einem
©emdtbe, einer ®tatue ab&quat gleid^fam fubjlantiatijteren
laffen? Jjier temmt nun mieber bad 3nfammenbrangen
^) gfilr bie SSerrlngerung ber SBicIbeuttgfctt fttnftlcrifd^cr S^niBoIil
bebcutct dne ber fd^tolcrigftcn ^ufgabcn bie ri(3^tige TOgrcnjung ber burd^
ben @toff gegebenen, fitr ben ^^eift ber 8d^5))fung gleid^gilltigen SufftHtg^
feiten gegen bie im ©eifte bed SerfeS notmenbigen ^eftanbteile bed
6toffed. @(ute S3emerfungen boju bei £ouid, „^ie SBeltanfi^ouung
^(tjoth Sagnerd'S mit beffen 9[rbeit, bie mtr erft nad^ ^eenbigung bed
$Sortraged k)or bie Kugen lam, id) in k)ielen $un!ten iibereinftimme.
19
— 290 —
in tppiiift Srfc^einungen betn Jt&nfHet )u gute, t>ai tx tneU
leic^t fo iDcit treiben tann, in tintt einjigen Grfd^eitumg
ben item tinti pt)Ho\opi)i\ijtn ^pfttmi }u t)etbi(^ten. 2){an
benfe an ^iijtlanitloi Grfd^affttng Sfbomdl
2)cd| ininier iDeitere ^agen br&ngen fic^ I^etan: ift
t)iel(ei(^t jebed jtunftoerl )>^Uofo)>]^ifd| )u begteifen^ tt>eil
nic^t nut bod auf bie le^en 3ufammen^&nge in Sklt^ unb
SRenfcf^enlefien gmd^tete, fonbem audi jebed ©tillefien^ jebed
l^rifd^e ©ebid^t eine nietat)^9ftf(^ SEBirnid^Ieit abf)>iegett
unb alfo tint pmcitpmift SBo^tieit ent^<, n>ie @<^ning^
®(^ot>en^auet u^ a« meinten? Die 3(nttD0trt ouf biefe 9^age
ber ^unftmetapl^pftf erlaffen ©ie mix — fie f&nnte nut »er^
neinenb au^faOen — benn bie ^grfinbung t)erfagt mix
bit 3eit
Tiitt bad ^oblem ber ^obleme tritt bod| etfl auf^
n)enn tDtr }u ber ^age Wint f affen : befie^t tint notiDenbige
93e}iel^ung jtDifc^en ber (Si)iniftit tinti t>^iIofi)))^if(^en
jtunftoerfd unb bent SBa^r^eitdgel^alte ber ani ifjm su ent^
nel)menben ?>f)ilofo»)I)ie? ©teigt f)itt ber fftnfUerifc^e ®ert
in bireftem SBerf)altnid gum »)I)ilofoj)]^ifd>en? 3n ber 3(rt,
ba$ bad ^unftoerf urn fo fd^&ner n)urbe/ je me^r bie ))on
il^nt bargefieOten SQettgefe^e fic^ mit ben tDirfli^en SBelt^
gefe^en becfen? ®ibt ti tint )>r&jlabilierte J^amtonie stDi^
f(f)en (Sijint)tit unb SQal^r^eit? ober fann bad MnfUerifc^e
®9mbol fflr eine falfc^e ^mo\epijit fc^Bner fein aid bad
fitr tint nyal^re, wenn im iibrigen bie MnfUerifc^e ©e^
gabung ber (B^ip^tv bie gleic^e ifl? @d iDare SSemteffen^eit^
in ber brSngenben @ile biefer ©tunbe bai emjle grage^
jeic^en IBfc^en ju mDUem
SSerfuc^en n)ir nun fogleic^ bie 9}u^ann)enbung
auf SBagnerd ^unft unb ^^ilofo^l^ie gu
mac^en, fo foil und bad fac^Iic^e SBerf)aItnid ber beiben unter
— 291 —
bem ®eitd|td)>unlt bed etjlen unb jtDeiten 3:9)>ud
nid^t lange oufl^altetu
i&ft man bie muftfatifc^en X)ramen unb t^eoretifc^en
®(^riften ))on pj^ilofop^ifc^em @el^alt nic^t einfac^ nebetu^
einanber J^erlaufeti/ iDie ti in ben nteiflen ^iogropl^ien ge^
fd^ie^t, fo fann man oQerbingd etn innered 9anb jtDifc^en
ben ititUdi getrennten SQerfen auf bie SQeife fnitpfen^ ba^
man in ben X)ramen mit nutopl^^jtfc^em J^intergrunb naij
ber in ben ^rofofc^tiften t)erttetenen SBBettanfic^t fuc^t Da
n>irb man im n)efenttic^en nur bie in ben f))dteren 7[bl)anb^
lungen nac^ ber ^efanntfc^aft mit ©c^openl^auer entn)icfelte
^^iIofoi)^ie in iijntn tt)ieberfinben, wfil^renb bet D^)timids^
mni unb (^olutionidmud ^euerbac^d unb bie ^ejial^ung
ber @rf(^einung*tt)elt, totld^t ber friil^eren fd^riftfteHerifc^en
^eriobe }u grunbe liegt, nur in fparlic^en fXeflen in ben
Dramen eine — toix tt)erben batb fe^en tt)elc^e — iRoKe
fpielem Die ubertDiegenbe %Mt t>^iIi)fo))l^if(^er ^robleme
aber, ttJ^elc^e bie ^rofafc^riften bel^anbeln, t)iele gragen ber
JCfil^etif unb TlntijxopoleQit, jtnb nbttf^awpt niematd ®egen^
flanb ber ^unftwerfe gett)iorben unb laffen jic^ balder aucfy
nic^t in bo)>)>eIter ©piegetung betrac^tem Smmerl^in bitbet
ti tint 3(ufgabe ber fpeiieQen SQagnerforfc^ung^ bort^ mo
bie gleic^en ®ebiete in ben fj)efulatit)en ©c^riften unb in ben
funjllerifc^en ©c^S^jfungen be^anbett werben, j* ©♦ gewiffe
funflpl^iIofot)^if(^e ?^agen, bie in Dpct unb Drama le^r^aft,
in ben aReijierfingern burc^ ben finnlic^en SBerlauf ber J^anb^
lung/ bie lebenbigen ^uflerungen ber (Sl^araftere getSjl n>er^
ben, bie (Srgebniffe auf flbereinftimmung ober SGBiberfprfic^e
tiin ju unterfuc^en. Unb oi^nlic^ lief e jtc^ ber Sergleic^
burc^fill^ren itoi\ijtn ben formaten ©ejlanbteilen ber ^np
totttt, ber i)ot9t)^onen Snftrumentation, ®J)re(^gefang, ?eit^
motit)en ufw* unb benjienigen ^rinji^)ien, welc^e bie, auc^
19*
— 292 -
^iet ubcraO nic^t rein p\)fijoloii\i^tvxpixi\ijf fonbem )>^iti>^
fc))l^if(^^meta))f)9itf(^ Sefaflte ^ft^etif SBBagtierd nni wxttagt.
SEBit ober t>txtotHtn IjitxUi ebenfoiDenig toit 6ei ben
3(ufsabeti/ b{e fic^ aud bcr Suse^Brigfeit SBBagnerd )utn
} tt) e i t e n 3:9))ud etgebeiu Die SkrtDebungen t)on ^usifi
unb ^^ilofop^ie in SBBagnerd t^eotetifd^en @(^tiften^ bie
®(^eibnng ber i&efianbteile in ben )>fenbo)>]^ilofot>^if(^en
Srguffen laffen toit auf jtc^ betu^en. Unb ouc^ ein @(^nftf^
feln nac^ ))l^ilofo^l^ifc^en ©entengen/ ein 3(uff^&ren pl^ilo^
fo))l^{f(^er 3:enbenien in feinen Dranien ^ttiptiijt, bad n)i{fen
tt)ir ja^ feine Tiuiitntt.
Urn fo inniger feffelt ber leftte ^unft, bie j)]^iIo^
fo))l^ifc^e ^ebeutung ber Mnjllerifc^en ©^mbolif nod^ f&r
einen 3fugenbli(f unfer Sntereffe^ Da aOe Drantitn SEBagnerd
entn>eber unmittelbar eber mittelbar }u t>]^iIofo)>]^if(^n
®egenft&nben in ^ejie^ung treten, fo lofftrbe biefed ^oblem
au^ iu 9tec^t beflel^en/ iDenn SBBagner felbjl niemaB tint
Stilt t^eoretifc^er ^^iIofoj)l^ie gefc^rieben l^otte*
Die 2(rt, in ber e* ju Bfen ift, tt)ieijl nn« in folgenbe
9tic^tung: ani ber anfc^aulic^en SEBelt ber Sagnerfd^en
Dramen jtnb unge}tt)ungen aUtin bie ©runbbegriffe ber
@c^o»)en]^atterf(^en ^I)iIofoj)l^ie l^eraudjnlefen, wenn tt)ir
ba« (Srgebni* ilberl^auj)t an ber ?e^re eined ber ^laffifer ber
^l^iIofoj)l^ie orientieren tt)oDem Denn e« gilt t)on atten
Serfen, t)om JjoKfinber Hi gum ?>arfifal, tt)a* 2Bagner Don
feiner erflen @c^St)fung l^erDorl^cb: ^tt)enn in il^nen ein
j)oetifc^er ©mnbgug att«gebril(ft ift, fc ifj ti bit i)oi)t 2:ragil
ber @ntfagung, ber n)i)I^Imotit)ierten/ enblid^ notn)enbig
eintretenben, einjig eriofenben Semeinung be* ^SiUtni" *)♦
*) 3)ic iRadfttocifung bcr J)§iIofoj)]^tf(j^en ©runbgebanfen in ben
etnjelnen dramen fonnte l^ier au(^ nid^t anbeutungStoeife gegeben toerben.
^ag btefe ht ben ^nftwerfen latent k)or]^anbenen @^an!en eine ®nt:s
— 293 —
SBBie tpeit jlcl^t biefer ^^Qrunbaug" ab t)on %tntxba^i ^an^fU
Uljxt: bar freubigen .^ingabe an bit jinnlic^e 5IBirMic^feit
J^itt £))ftimiim\xi, text ^ef jttni^tnu* ; l^iet bie @rf(^einunfl
bai n>al^rl^aft SQirftic^e/ bort bie (Srfc^einung tine burc^
unfer ©ett)'u{ltfein bcn^ *em ber I)in8e utngelegtc nic^tigc
®(^ale I
3(bcr neben biefcn tiefinnetlic^en flbcreinjlimmungcn
jloflen iDir and) auf 3(bn)ei(^ungen; bie t)on tpeittragenber
©ebeutung jinb; unb biefe 3rbn)eic^un8cn laffen jic^ ate
fHeflbeflanbteile ani bet geuetbadifc^en ^^ifofo^)l^ie anfel^cn,
bie l^ier aber mit itntn fretnben «i^au))tfhr5tnungen an^i
innigfte t)erfc^tnoIjcn finb* Die erfle Tlbtdtiijnni t)on ®c^o«^
to id lung in bent 6inne jetgenr tote ed bie betougten t^eoretifd^en ^uge«
rungen ^agnerd jtoeifedod tun, glaube id^ ntd^t. 8te t)erftnnHd^en bad
gleidje ^rinjip nut intmer an t^erfd^iebenen SteUen unb in Derfd^iebenem
(^rabe. Wxt erfiillteften t)om @(eift ber 8d^ot)en]^auerfc^en !p]^iIofo))]^ie
erfd^einen inir ^oHftnber, 9Hng unb $arftfal; le^terer bebeutenb ntel^r
aid ber Xriftan, in bent nur bie nteta))]^^fifd^e 3i(f<^^tnenge]^brig!eit ber
fiiebenben, bie ©c^iirjung bed fiiebedhwtend ganj and ber @ee(e b^^
^a))iteld „3ur mttQpf)t)\\^ ^^ (^efd^Iec^tdliebe'' l^eraud geboren ift, tt^fil^renb
bie fibfung bebeutettbe ^bweic^ungen jeigt. ^an benfe nur an bie fitr
©d^open^auer jiemlid^ unerflfirlic^e (^d^einung h^ freitt^iOigen ^obed
leibenfd^aftlic^ fiiebenber, an bie DbHige Wudfd^altung bed ^itleibd in
biefem ^rama, on bie gerabe ^ier weit tne^r ))ant]§eiftifd^e aid pattbiabo^
liftifd^e 3etd^ttuwg bed 28eltengrunbd, in bent ftc^ nad^ bem ^be 2!riftan
uttb ^\oibt ju Dereinigen l^offen. 2^ntt)ietoeit ber ^iUe jum Seben in
ben beiben Dor i^rem %obt gdbrod^en ift, intoietoeit fte nidbt nur auf bad
itibioibueUe Pollen, fonbem auf bad ^oHen ilber^au))t oerjid^ten, I>
ftc^ l^er nid^t barlegen. S^benfaUd oerfel^Ien beibe @£treme, bie ^uffaffung
oom Xriftan aid ber „Wpot^a>\t ber SBeja^ung h^ 5Siflend gum Seben"
((£l§amberlain) unb jene Don ber Wpoi^^\t „h^ gttnglid^en (Srlbfd^end aHer
SSillendfunftionen" (3)rejod) ha^ JRid^tige. S^ weitge^b. toie ntir fd^eint,
aber bead^tendtoert ftnb bie SSegiel^ungen, bie ^retod (^er gbeengel^alt Don
IRic^arb ^agnerd 9ling ber 92ibelungen) gtoifc^en bem ))l^iIofo))l^ifc^en
dkl^alte h^ 9ling unb ben ^nfd^auungen (£. 0. ^artmannd enttoidfelt.
— 294 ~
ptntiavitt betrifft bie 9toDe ber ©efc^Iec^tdliebe auf bem
^tilitotit 3ur Semetnung bed 9BiDend. 9to(^ (Sc^opetu
l^auer gibt ti nur atoet SBegC/ um ben SBiDeti in ft(^ ju er^
tSten unb erISfl ind 9Un>ana einjuge^en; ein aDm&l^Iic^ed
^urc^fc^auen ber ungej&^Iten Qualen ber WliU unb Unu
n^It/ t)erbunben mtt ber Sinftc^t/ ba^ aDe biefe leibenben
SBefen nur in ber Srfc^einung t)on uni t)erf(^ieben^ im
©runbe i^rer 9latur ober ali ^inge an ftc^ aber mit vmi
ibentifc^ ftnb* SBem biefe intuition aufgegongeu/ ber leibet
mit, toa^ aDe UnUttn Uibtn, nimmt bad SBeltenleib auf
feine @(^ultem unb t)emeint beffen UrqueD/ ben SUDen ium
itbttu Dber aber: ein furc^tbored eigened Unglud dffnet
i^m ))Io$Ii(^ bie 3(ugen u6er bad toal^re SBefen ber SSBelt
unb in jolyem (Sntfc^Iu^ n)enbet ftc^ ber SiDe. Die ®e^
fd)le(^terlie6e bilbet auf biefem J^eildn)ege teine Station*
Sei Sagner bagegen t)erm&^It ftc^ bie ®efd)le(^tdliebe innig
mit ber 9){itleibdliebe ; ayamj unb ^Qf»^9 caritas unb amor,
bei @d)o))en^auer text ^immlifc^e unb irbifc^e Siebe ge^
trennt/ arbeiten bei 98agner gemeinfam am ®rlbfem>erfe*
Durc^ bie Siebe eined ^ibed tritt bie SrUfung ein im
J^oD&nber/ 3:ann^aufer^ 2:riflan/ Sting* 3)^<tt teilt auc^
<5(^o))en^auer bie 3(nfd)auung t)on ber metat)^9ftf(^en 3u^
fammenge^Srigfeit/ bem im 9BeItn)efen t)eranferten ^&x^
<inanberbeflimmtfein Ieibenfd)aftli(^ Siebenber^ bad im
^oMnbtx, ber Salfttre^ bem @iegfrieb/ t)or aDem aber im
^riflan in aSen erbenHid)en 98enbungen fitnfllerifc^e ®eflalt
^ttoann; aber bei @d)ot)en^auer t)erfoIgt ber Urn)iDe burc^
i^iefed 2(neinanberfeffeln jtDeier feiner Dbjeftit)ationen
immer nur ben furd)tbaren 3totd, tint befHmmte Dbjeftit)ai^
tioU; an ber i^m befonberd gelegen ifl^ im $inbe ber nid)tdi^
al^nenben (SItem ^ert)or3urufem SBon einer Srec^ung bed
$ebendn)iDend bed Siebenben burd) bie ©eliebte toti$ er
— 296 —
nidjti. £)a^er ifl ilim ber @eIbfbnorb jtDeier Siebenben
gang tttbai Unt)erflanblid)e^. 98arum gte^t bad $aar nic^t
oHe Qualen unb @ntbel^rungen bent SBergidit auf bie ftd) i^m
aid ^oc^fle @eligfeit ^orf))iegeInbe SBereinigung ^or? J^ier
toat ber ^utift^ auf bem SQSagner @d)ot)enl^auer aui^ be^
grifflic^ forrigieren ju fonnen ^offte, inbem et bie STOoti^
))tetung foId)ed @eIbfbnorbd aud ber Statur ber Siebe unter^
no^nu I)ad fd)on frfl^er ertt)5l^nte ©rief fragment SEBagner*
an @d)ot)enl^auer i^at ben 3(nfa$ ju biefer srootit)ierung sum
3nl^alt; unb nod) beutHd)er ft)rid)t eine @teUe aui ben
©riefen an aRat^ilbe SBefenbonf fid) fiber bad funfllerifd)
^on SBagner fo oft bargejleUte SBerl^&Itnid ^on ®efd)Ied)td^
liebe unb @rUferIiebe aud^ begrifflid) aui: ^Qi ^anbelt
fid) barum/ ben t)on feinem ^l^iIofo))l^en/ and) t)on ^Bd^cptw
bauer nid)t erfannten J^eildtoeg jur ^oEtommenen ©e^
rul^igung bed SBiSend burc^ bie Siebe nad^jutoeifen unb
itoax nid)t einer abftraften aRenfd^enliebe, fonbem ber tt>irt»
lic^ aud bem ©runbe ber ©efc^Iec^tdliebe^ b. f). ber Steigung
sn)ifd)en SWann unb 98eib feimenben Siebe/ X)ie getoaltige
|)l^iIofoj)^ifd)e StoHe, bie ^euerbad) ber ®efci^led)tdliebe auf
bem Seg jum: ^Sd)flen ®ut angetoiefen l^atte^ er^alt f!(^ (im
^iberft)ru(i^ 2U @d)o))enl^auer) bei SBBagner; nur mit bem
Unterfd^ieb^ ba^ ftd^ ber ©egriff bed ©uten mit @(i^o))en^
I)auer gegen ^euerbad) nac^ ber entgegengefe^ten Stid^tung
t)on ber ©ejlal^ung jur SBemeinung ber ©innentoelt t)er^
fc^oben l^at ^X ^eilic^ ifl and) bei 98agner bie ®efd)Ied)td^
liebe nur eine @tufe auf bem fleilen SBege bed et^ifd)^
religiSfen Sebendtoanbeld* SBBer burd^ Steinl^eit bed SEBiHend
^) 2)ic SBrikf e t)on ber ©cfd^Icc^tSIlcbc jur (£rI5ferUcbc tft f(j^on burd^
bie ^uffaffung ber fiiebe in ber fjfeuerbac^f^en $ertobe gegeben, in ber
Wagner „hm notmenbtgften ^ang jur 6eIbftaufo))ferung ju gunften
eineS geliebten ©egenftanbeS" berfliebe mefentlid^ finbet; biefeS a(truiftif(^e
— 296 —
itttiti auf ^S^erer ®taffel ftc^ befinbet/ fur ben bebeittet
nic^t nitr bad anitnalifc^otifc^e fSttli&Unii Cttma bie
Siebedlodungen ber jtunbr^)/ fonbem audi hit innerlic^e
Siebedneigung^ toit fte ben ^toantntitttt ju 6Ifa jog^ eine
SBerfnc^ung/ bie ti ju befle^en gilt
£)er stoeite 2:rennungd))unft )tt)if(^ SBagner imb
@<i^ot)en^aner liegt in ber 3(udbe^nung bed (SrlBfungd^
))ro)effed auf bie a){it»^It 9ei @<i^o))enl^atter bilbet bod
2eib ber SBelt bad aWaterial ffir bie eigene (SrlBfung bed
J^eiligen. Um fo me^r ic^ mitleibe^ um fo beffer fo^re ic^
babei! Sei 98agner tritt an ©teDe ber (SrlBfung bed 3^
auf ^oflen 3(nberer bie @rUfung ber 3(nberen burc^ bod ^6).
X)er 3(Itruidmud; bei ®d|ot)en^auer Wlitttl bed Sgoidmud,
toixb bei SBagner Su^ied unb 3iel/ bem ftc^ ber Sgoidmud
unterorbnet* 3n ben meiflen Dramen erISfl ein 3c^ ein
anbered 3d)^ int ^arftfal erlBfl ein Singelner 3(mfortad unb
ji^unbr^/ im Sting bringt eine (Sinjelne f^mbolifc^ bie SBBelt^
eriofung. ^urj ed gibt nid)t n)ie bei ®d|o^enl^auer nur @r^
Ibfle^ fonbem and) (Sribfer* Z)a^er tritt bei SBagnerd J^elben
unb J^elbinnen bad t)bUige (Srlbfd)en bed eigenen 98iDend
erfi eiU; totnn biefe (Sribfertaten t)oDbrad)t n)erben. 3(ber
uber biefent altruiflifc^en 3:at(^arafter barf nic^t, toit neuer^
bingd oft gefd^iel^t/ ber quietiflifd)e @rlbfungdd)arafter^ bie
2(uf^ebung bed SOBoDend erfi in 3(nberen/ bann im 3c^ aid
3iel biefer 3:aten fiberfe^en n)erben. £)enn nid)t )u @ieg^
friebtaten, fonbem ju ^arfifaltaten forbem bie 98agnerf(^en
^unfhoerfe, red)t t)erflanben/ auf! 3(ud) fo nur ifl bad be^
Wmxnt, in ber rcinen fiiebc bet Sw^gftau befonberS ftar! enttolddt,
totcft entweber auf btn onberen ^eil beld^tenb (^oUftstber, 2:atm]^er),
ober ed tretbt in beiben fiiebenben ^ugleic^ aud elgener f&vtx^d bie
S3liite ber Sntfagung l^or (Xriftan).
— 297 —
tu^mte tl^eoretifc^e Sefenntni^ 98agnerd SU ^erflel^en : „toix
befennen uni gum ®Iau6en an tint iXegeneration ber
a){enf(^eit'' £)iefe 9tegeneration bebeutet aDm&I^Iic^e Um^
fe^r ju alttuijlifc^et, felbfllofer, tnitIeibt)ottet SBiBen***
erUfung. SD^an benfe nur an bie t)^9ftoIogif(^en unb toiffen^
{(^aftltd)en @m))fel^Iungen babei: SBegetarifc^e ^ofl^ Hu^t^
Qtbtn ber SBi^ifeftion uftt).
Uni) biefer 3(btt)eid)ung t)on @d)ot)en^auer liegt ein;
aDerbingd toinjiger iXefl ^euerbac^fc^er Dt)timi^mu^ ju^
grunbe* Sal^renb Sagner eine ^efferung^ b. ^. tint ®e^
jtnnungtfbefel^rung be^ @inen burc^ ben Unbtttn, ja fc^Iie^i^
It(^ ber ganjen aKenfd)l^eit fur ntSglic^ ^&It/ brid)t bei @d)o^
ptnijautt, ber @ntn)i(ilung nid)t gelten l&% immer nur ein
@inselner aU ^uinaf^mt bent SBiUen^ aM bent Sing an ftc^/
ein 9tab/ bad Stab feiner eigenen 3nbi^ibualit&t/ aui beffen
furd)tbareni ®etriebe and*
Unb enblic^ noc^ eine Ie$te HbtotHjunQ t)on ®d)o))en(f
leaner/ bie nur toit leife SO^nung unb ali m^flifdier @<i^im^
nter aui ben 3:iefen bed SQagnerfc^en jtunftoerfd fitxt)ox^
brid)t: eine l^offnungdt)oDere 3(uffaffung bed SQeltengrunbed,
bed SBiDend aid bed X)ingd an ft^ 3ft ber Sttm bed ®eind
t)ieDei(^t nid)t robifal 65fe, f onbem toitb er ed nur in feinen
@rf(^einungdtt)>eifen? T>it 3^i(^tiung bed iX^eingoIbd t)or
bent Staub burc^ 3(lberi(^, b* ^^ bed ffiiHend wx feiner akr^^
t5rt)erung in ber @rfd)einungdn)elt^ bie £)arfleKung bed Su^^
fianbed nac^ 3(uf^ebung biefer @rfd)einung im Zxi^an toti\tn
in biefe !Rid)tung. T>amit aber toatt bie a){5gli(^feit er^
Bffnet, auc^ in ber eni))irif(^en 98irnid)feit bleibenb ®uted
Xfcm ^Sfen su fc^eiben unb flatt 3(ufl|ebung ber (Srfc^einung
beren SBert>oDfomninung aid letted 3iel )u erfheben. SBiel^
Ieid)t ^otte und nac^ bem ^orftfal ber SJ^eifler noc^ ein SBSerf
in biefem @inne gefd^enft. @o mfiffen n)ir und mit ben ^er^
— 298 —
l^ei9un0dt)oDen Zbntn, bit in feinem Sd^tDasiengefange oB
leife 3(nbeutungen miterningen^ jufrieben geben ^X
3<^ tomme jum @(^Iit9 unb fleDe bie %xait: SBSirb
bun^ ba^ (Srgebnid etner ))^iIofo^l^if(^en ^eutung ber
ffiagntrfc^en Dramen unfere ®efamtftellung ju biefer ^tifl
berfi^rt? @rft(^tli(^ im oKerl^Sd^flen Wiaftl Denn iDenir
e« auc^ )tt)eifel^aft ifl^ ob ber afl^etifc^e Sert eine« Aunfi^
loerfd fleigt mit bem t)l^iIofot)^tfci^n SBa^rl^eiMge^alt/ ben
ti f^mboliftert/ fo ifl ti fiber jeben 3)^^ifel er^aben^ baf
loir ali t)oIIebige ^erfSnlic^feiten atoifc^en dfll^etifc^ gleid^
loertigen Aunftoerfen mit metopl^^fif^em ©e^olt benu
jenigen bie ^£^ere ®unfl fc^enfen/ bei bem bie ^erau^
gebeutete ^l^ilofo^^ie nad^ unferer 3(uffaffung ben reic^eren
^ai)xl)titiitl)alt beft^t X)er SWenfc^ ifl Sin^eit, bai ©erufi
feiner ®runbn)ertungen ifl nic^t )u burc^bred^en* Die reti^
giSfen/ etl^ifc^en^ ofll^etifc^en^ inteDeftueDen SBertungen
flel^en nic^t in gleic^gfiltigem 9lebeneinanber anfgerei^t in
nnferer @eele, fte t)erflarfen ftc^/ n)o fte ^ormonifc^ ju^
fammentlingen, ju @efamtn)ertungen/ fte tam))fen miu
einanber, n)0 fte biffonieren! L'art i>our I'art ifl eine
^) ^tefed SJloment l^tte ic^, fo tourbe mh t)ielfac^ uad^ blefem ^t^
trage gefagt, ft&rlet betonen mil||en. ^d gefcj^iel^t nun aUerbmgd feit
Sl^amberlaind ba^nbred^enbem ^inmeid auf biefed problem f e§r l^&uftg ;
fiouiiJ, fiic^tenbcrgcr, fiantljrccbt u. a. mcfjen ben ojjttmiftifd^cn ©Icmcntcn
befonbcrS in htn fj)atcftcn SBerfen cine groge 95ebeutung bei ; ic^ gcbe ^u,
bajj foI(^e ©[entente t)oxi^anben ftnb, abet i^ ]^ ni(j^t, rotefie auf bem
S3oben bet t)on!ommenen SKitleibd* unb ©rlbfungSmoral
fid^ l^dtten entmidein foUen. Unb fo n)dre id) in ber Xat in
SBerlegen^eit, aud^ bie leifeften Jjofititoen Qbeen iiber SBelttjerbefferung
im (Sinne einer fiebenSbejal^ung auS SBagnerS 2)ramen unb @d^riften
l^eraud^ulefen; genau fo menig mie id^ bei ber ©tl^if bed Urd^riftentumd
baju im ftanbe bin. Unb ic^ fel^e aud^ nid^t, bajj cin einjiger feiner
3)arfleIIer biefe fiilde anberS alS mit $l^rafen l^Stte auSjufiiKen t)ermod^t.
— 299 —
2)et)ife, bic nut untet bet ^tt\ptttb>t be* in bet unmittel^f
boten ^obuftion befinblic^en ^finfllet* obet be* ben &^u
tif<^en Sett einet @tf<^einung aDein abf<^&$enben Stixnp
fennet* beted)tigt i% Kbtt fte l^at totttx ali iXic^tfc^nut fftt
bie ^etfSnlic^feit/ noc^ ali ^Itutt^atole ©nitigfeit X)a
ntttf bie Annjl itgenbn)te eingeotbnet tottitn in bie ©efamt^
^eit be* feelifc^en Dtganidmit* be* (Sinjetnen/ be* SSotfe*/
bet jut @in]^eit fttebt I 9Bo atfo bie t)on einet l^o^en jtunfl
f^mbolifiette ^l^iIofot)^ie getabe ba* ^etfftnbet/ tt)a* jiemanb
ffit bie 9Bal^tI^eit ^&tt, ba begteifen toix, ba$ bie Segeifte^
tnng ffit foId)e $unft in* Unetmeflid^ ftc^ fleigett. 9Bo
abet bo* ©egenteil snttifft/ ba ftnft bet ©efamttuett/ nnb et
ftnft oft fo tief/ ba{[ bet &fl^etifd)e 9Bett I^intet bem I^d^eten
Untotttf bet i^n t)etbunfelt/ nic^t nte^t em)>funben tt)etben
fann« So* eine nnb bo* anbete fe^en tt)it toit an einem
®(^nlbeift)iel ^otttbxpttt an bet @tellnng ^iebtic^ 9lie$f(^e*
3tt Stic^atb SBagnet* jtnnfl^ an bet fibetf(^tt)&ngli(^en !Bet^
e^tnng in ben fnxijtn, an bet ma^Iofen Sef&nit)fung in ben
ft>&teten @d)tiften« ^toi^iftn beiben @£ttemen fann anc^
eine mittlete ®eifle*l^attnng ali ©efamtfteDnngnai^me an*
bet Silanj 3n)ifd)en tiinfUetifc^et nnb ))^iIofot)l^if<^et Se^
ntteitnng entft)tingen« 9Botanf fic^ abet HUt einigen
mfiffen^ ba* ift bie J^S^e bet Dintenfton^ in bie bntd) ein
bebentenbe* ))^iIofot)l^if(^e* ^nnfln)et! im @inne be* btitten
29t)n* nnfet geijUge* 2eben gel^oben toixh. J^anbelt e* ftc^
boc^ nm nnfete @teDnng jnt genialen ©pntboliftetnng
beffen^ toai nn* ba* J^eiligfle i% nnfetet dbetgengnng wm
SBSefen nnb Sette be* Dafein*. @nt^nfta*mn* nnb ^in^
iobt, (S^tfntc^t nnb <Si)totiitn, 3(blel^nnng nnb Sef&ni))fttng
einem ^nnfbt)etfe gegenitbet/ etteic^en etfl bann bie t)oDe
(8Ittt i^te* ^atl|0*. Sit fe^en mit ))^iIofot)^if(^en Unttn,
toit l^&ten mit ))l^iIofot)^if(^en D^ten; nnfete tiefflen ®u
— 300 —
ffi^Ie^ tiebC/ 3((^tttng unb J^af, unb bie baraud etitf))ringetu
ben Zattn entjAnben ftc^ an bem Synibot^ bod und bad
dtoiit im tdfttn Qilbe ober in ber SntfteOung jeigt 3n brr
<Srre0ttn0 foli^ (Seffi^U/ foli^ 3:aten^ frennblic^er ober
feinblic^et/ mit bem Qlid auf bad Choige tiegt aa^i ber un^
t)er0&ng(i(^e 93ert bed SBer^filtniffed/ in bem Jtmtfi unb
^^i(ofo))^ie bei Stid^b Sagner jn einanber fle^en I
„(it ^atte tbtn jenen ^vaiQtx na^
bent a^al unb ®Iei(^ma$ aUtx S)tn0e,
ben fo teenige a^enfd^en befireifen unb
tsel^er fo ^^totx ju beftiebigen ift unb
boaftSnbig nur bucd^ ben Xoh befriebigt
teitb." (aBtl^eltn ataabe.)
L
fBitU, ja bit meifien 9){enfd)en seigen fc^on auf ben
evflen ^Ud in aQ il^ren ^uf^emngen ein jientlic^ einl^eitlid^e^
®ej)rage* SEBie man einc trit)iolc SKelobie nic^t Hi ju Snbe
anjul^ftren braud)t, fonbcm t)on fclbfl bie gortfe^ung ju tt^
ganjen ^ermag^ fo n)ei|l ntan aud^ ^on bet ntenf(^Iid)en
2)urci^fci^nittdtt)are, tt)ic fie nu>rgen ben!en, ful^len unb l^an^
bein tt)irb, totnn man fte l^eute bei iijttm Sun unb ?affen be*^
obad)tet l^at Seid)t unb fidget finb folc^e Srfd^einungen in
ben fur ben STHtagdmenfc^en j)affenb jugefc^nittenen 9lu6ri«*
fen, in tt)elc^e ntan bie Sennjeramente, Sl^araftere, ©eelen^
t)erfaffungen einjuteilen i)flegt, unterjubringen* TlUx fo
eng unb fejl au^ bie ginl^eitlici^feit foId)er ?eute fc^einen
mag, fo teilen fte boc^ il^r SBBefen mit ungejal^Iten anberen ;
fo finb bie Slemente il^rer ^erfSnltc^feit einanber jum 38er^
tt)ed^feln fil^nlid^; unb biefe SSertt)anbtfd)aft finbet in ber
^SP^nlid^feit aHer ?ebendau|[erungen il^ren felbflt)erfianb<*
lid^en STudbrudf* <SiiUt^Ui) ifl auc^ ber 3ufammen^alt bet«^
artiger ©eelen nur fd^einbar ein gefd)Ioff ener ; folange ba*
gett)6^nte SKilieu fie umgibt, jeigen fie fid^ gefeftigt unb un**
beirrt; aber toenn ein 3BBinbflo|l fie au* ben eingefal^renen
— 304 —
Solynen fc^teubert/ fir fel^eti toir bie aitf ft(^ felbfl ©efteKten
il^r ^i) t>er(ieren unb entiDeber untergel^eti ober an anbere
®nt))t)en ^(nfc^Iu^ fuc^etu ,,@^ ift ttagifc^^ tote u>eiiig
a){enf(^en e^ t)i)r i^rem 3:obe gelingt/ i^rtr ®eele i^ab^oft an
tt)erbetu X)ie meiflen teute {tub anbere teute* ^Ifxt ®t^
banfen {inb bie aWeinungen Ibibtttt^ iffx itbtn ifl aWiin^Ir^/
i^re Jeibetifc^aften finb ein Bitot'' (D«ar ffiilbeO SBoIt^
mann toax bod gerobe 9Biberf))ieI fotc^er unorigineKetv
armeti/ fc^toac^eti unb burc^ftc^tigen Sloturetu X)ie @in^eit
feine^ SOBefend txiwt leine Sinerleii^eit/ fonbem ber immer
tt)ieberfe^renbe ©ntnbton an tintt t)em>icrelten feelifij^
a){annigf altigf eit ; unb biefe aj^annigfaltigfeit toax in ber
3(rt il^rer SWifc^ung ebenfo eigentfimlid^ toit bad Sanb^ bad
fte jufamntenl^iett Uni bem battel ge^oben abtt fonnte ber
Sef!$er biefer ®aben fc^toerlic^ tottbtn ; int rafc^en 98ec^fe(
ber Sebendlagen unb @(^i(ffaldffigungen blieb er fid) felber
treu/ ein in ftc^ 9tul^enber/ ber auc^ anf frember @rbe auf
eigenem i&oben flanb*
3)^if(^en fel^r t)erf(^iebenen ^ingen ^nlid)feiten anf*'
jufinben/ ift immer f(^n)ierig/ unb Unem>arteted in fic^ auf*'
june^meu/ bot)t)eIt f(^n)er. SD^enfc^en^ bie und foId)e 3(uf^
gaben flellen^ nennen tt)ir tiefe, reid)e unb bunfle 9laturen —
mit aDegorifd)en ^ein)&rtem/ bie nun nic^t mel^r abgegriffen
toixttn, nac^bem jebed in ber ^uc^t unb @d)n)ere feiner
))f9(^oIogifd)en i&ebeutung ^erflanben ifL SQoItmann ))flegte
gerabe in ber Ie$ten 3eit gu fagen^ bei jlebem @d)ritt auf bem
Seg feined Sebend unb ®(^affend l^abe er bie @mt)finbung;
ali fieten bie (Sntfc^eibungen mit ber 92otn)enbigfeit/ mit ber
eine 3){affe b#n 3(bl^ang l^erabroUt; aber fiber bie Sigen^^
fd^aften biefer SKaffe unb bie ?inie il^re* gaUd fei er ^i)
felbfl nid)t im tlarem fSlnn sn)ingt und ein graufamed ®e^
fd^id, auf bie STrt biefed n)unben)oQen SWenfd^en, ber nie aufi*
— 305 ~
I)6rtc, fid^ ju cnttDicfcIn, aU auf cin ©anjc^ unb 2(bgc«*
fd^Iojfenc* jurudfjufc^aucn unb cin paax bcfd^cibcnc ©c^rittc
jur Tin^tUuxii biefer ginl^cit ju »crfud)cju
©el^e id^ red^t, fo l^otte bie begrifflici^e gormel fur bicfc
@in^eit ju lauten: 3(u^gleid^ t)on fRatur unb
®eifl, ober bcffer: etriiger S^antjjf um bie*?
fen STudgleid^* SBBie in bem bunteflcn unP t)crfd)lun*«
gcnflen ®efj)infl t)on ©cibe imnter bic gleid^c, eblc ®runb«*
bcfd^affcn^cit tt)ieberfcl^rt, fo trugcn oHe ©etatigungen, bie
SubkDig SGSoItmann ganj jugel^&rten/ jienen ntonumentaten/
bod^ fc^tDcr ju entjiffemben <SUmptt fSlatnx unb ®eifl finb
ahct l^icr nid^t ^btptx unb ©eelc glcid^jufc^cn, fonbem itoti
^injij)ien, bie, wenigjlen* bei ben I^BI^er enttt)idfelten SBBefen,
in aUtm ?eiblid^s^eelifdf>en gemeinfam tt)irten, unb nut i^re
^ole im felbflbett)u|[ten I)enfen unb SEBotten unb in ben
med^anifdf^en ©ewegungen bet materieHen 2(tome unfere^
?eibe« finben. TlUt felfefl bai ijiifiit ®elbflbett)u|ltfein unb
bamit bie enttt)idfeltfte ©eifligfeit tt)irb t)on ben ®efe$en ber
dlatm burdf^brungen, unb bie 6Iinbe fflatnx feeugt ftd^ unter
ba^ ^tdj ber t)ergeifligtften gunftionen in einem unb bem^^
felfcen SBBefen* 2)iefe^ fidf> tt)edf>felfeitige 2)urdf>bringen, biefe*
9lingen um ben SBorrang fceftimmte atte Auf^erungen bed
tjerilorfcenen ^eunbe**
SEBo* aber bem 3lal^erflel(enben ate befonberer Sleij, bem
Jyemeren ote befonbered iXfitfel erfd^ien, bad toax bie fafl
gleid^mSllige @tar!e unb I)urc^bilbung bed ©eifligen unb
bed Slaturlidf^en an ilfm. (Sx tt)ar nidf^td tt)eniger ate ein
reiner ©elel^rter, mit einem 2»inbeftma|l t)on Jrieben unb
^egierben begabt. @r toax lein t)or2ugIid^ animalifd^ed
SBBefen, iti bem ber Oeifl nur eine jierenbe ?updblute ge^^
tt)efen toaxt. ©cnbem Ifti^t Suneigungen unb 3(bneigungen
lebten fidf> unter unb fiber bem SEBaften abgeflartefler ®e*»
— 306 —
fcanten ani. Unb beibe @e{ten Itefen nid^t frieblid) unb 6e^
}{e^ungdIod nebenefnanber toit bet fo fBitUn, toeld^e an
i^rem Gc^reibtifd) geiflige itnb an iljxtm 6|lttf(^ 92atunt)efen
finb^ fcnbem in ^etem 98ed)felf^iel tt)aren beibe fiberoO
ge0enn)&rttg^ nur ba^ balb btefer/ balb jener !Rid)tung bie
^fi^mng jufiel — eine fanfiifc^e fflatnx. £)antm gcflaltete
SBoItmann nic^t etn)a nur fetn unben)u{[tHtnnIid)ed Seben
burd) bie i!3en)u{[t^eit ^emfinftigen ^tUtni, toit bie tocljU
tt)eifen ^inji^ienmenfdien, benen fid) ein mageret ©toff
tt)ittig Mntertt>irft; fonbem ebenfcgut befHmntte feine bio^
logif^e 9latur bie inteQeltueDen ^&iiU, unb fafl toiil ti mix
fd^eineU/ aU ob aDed in aUcm feine 9latur fi&rter n)ar al^
fein ®eifL Stgenb ein SBBetturteil fcH bantit nid)t ani^
geft)rod)en fein. X)ad ®ro{[e unb ®d|&ne an il^m entfIo{[
gleid)ma{[ig beiben DueDen^ unb er felbfl toaxt ber Ie$te ge^
tt)efen, ber bent ®eifl im ©inne ber 3(Iltagdtt)trtung ben Sor^
iug gegeben ^&tte. Tini bent fieten Stingen beiber ^rin^
jipien auf bent ®runbe biefer ©eele entfjjrang jene Utu»
bered)enbar!eit/ bie fc t)iele STOenfdien an i^nt befrentbete unb
ftc^ bent l^eQeren Slidfe bod) nur ate ^&d)fie ®efe$ma{[igteit
feined 98efend offenbarte. 3n weffen Siefen bie Urfho**
ntungen aUti l^&l^eren ©ein^ fo nt&d)tig burd^einanberi^
tt)cgen, ba tt)irb eine feelifd)e @j)annung erjeugt^ bie auf bie
Dauer gu ertragen^ uber nteufd^Iid^e^ SBemt&gen gel^t. Qi
entfte^en bann jene ^aufen, in benen ber gleid^mSf^ige 2(tem
au^fe^t unb Statur ober ®eifl in gen)altfamer (Sntlabung
^artnadfig attein bad gelb itljanptcL $Sn biefen 3eiten
tonnte man SGSoItntann balb fur einen reinen iXaticnaliflen
»om ©dotage ber 3(ufflarer bed 18. 3aI)rl^unberW, balb fflr
einen reinen 3:riebmenfd)en nad^ STrt ber jiungeren ®oj)^iften
l^alten. Uli ?Xitdffd)Iag fclc^er ^erioben gab ed bann jiene
fd)n)ennittigen ©timntungen^ bie ftd^ ntit bunflen ©c^atten
— 307 —
fiber il^n fenftcn, il^n abet jugleid^ ju fid) fclbfl jurfidfj^
ffil^rten, ju cincr tojjfcrcn ?c6endar6cit utn ben 9ll(9tl^mud
t)cn Slatur unb OcijL <So !onnte il^n ate SWcnfd^ nur t)cr**
flcl^cn, tt)cr nid^t t)ercinjeltc Jjanblungcn, STudfjjrfid^c, @c^
finnungen lodgclofl bcurtcilte, fcnbcm jebcn 3:cil nur in ©c«*
giel^ung jum Oanjcn, ju anbcren Jcilcn unb S^iten begriff*
3d) t)crfud)c, bic abfttafte @d)ilbcrung bicfer cigcn**
artigen ©cclcnfcrm mit ettDOg Snl^alt and bcm ®c^a$ j)er«*
fonlid^er ©tinncrungcn ju crffiHcn unb bie unio mystica
ber coincidentia oppositorum, totlijc bad frcmme STOittcfc*
alter nur ffir ®ott, cine tt)cltjugett)anbtcre 3^it aber ffir
mand^c grc|lc ^erfcnlid^feit geltcn laffcn tt)irb, an cinigcn
fonfreten Sl^arafterjugen l^inburd)fd)intmem ju laffen.
©d^on bcm, t)cn au|lcn gefcl^en, fo fj)rungl^aftcn
Scbcndgang SEBoItmannd ^ttUiijt bad 2(uf unb 2(b t)on
SRatur unb ®cift ®lcii)ma^ unb Ocflalt. @d fd^cint nid^t
audgefc^bffen, ta^ er bicfe STrt bed STudgleid^d t)cn ben
@ 1 1 e r n geerbt Ijat tfliijt I)aufig, unb mit SBorliebe nad^^
bem man auf bent ©cben feiner geijHgen ^timat, in ber
(SteQung ju ben meta))l^9ftfd^en ^roblemen innere ^fii^Iung
getDcnnen, tarn er auf feine naturlid^e ^eimat, auf feine
^amilie unb bad 2RiIieu feined Sltemi^aufed ju fj)rec^en*
Dann erjal^Ite er tt)cl^I, nur mit einem etwad innigeren
^lang ber ©timme, aber cl^ne jebe iXul^rung cber ^atl^cd :
tt)ie 3Sater unb SWutter ftd^ fc jung gel^eiratet l^fitten, beibe
mittellcd unb ben tt)ibrtgen aufleren Umflanben im SBer^*
trauen auf il)re ?iebe unb Satfraft Src^ bietenb; tt)ie fte
bann aHmSl^lid) eine eigene Sifd^Ierttrerfflatt, fjjater ein
SRobelgefc^aft er6ffnet unb fid^ fc ftufenweife ju befd^eibenem
SEBol^lflanb emjjcrgearbeitet l^atten, ber il^nen fd)lie|IHd^ er**
laubte, bad Oefd^aft bem alteflen ©cl^ne ju ftbergeben unb
fcrgenlod bie 9tul^e bed 3(tterd ju genieflen ; n)ie fte ftd) ben
20*
— 308 —
Sebendmeg trfd)n)erten burd) il^re fiberjeugung^treue in
|>oIitif<^en unb reltgiSfen X)ingen/ fBattx unb fDhttter feien
au^ bet ^in^e au^getreten^ bie ^inber to&xtn iljxtm ^u
^pltl gefolgt ; aber Uld^t ^itten fie e« — jumal im St^ein^
lottbe — boburc^ nii)t ge^abt; bie einjigen (Srjie^ung^s^
))rtn2{^ien feined @Iteni^aitfe^ feien getoefen: ^rorbeiten unb
bie 2Bal^r^eit fagen**, unb atte jtinber^ ©bl^ne unb Scepter,
tit<!^tige Wttn^dftn unb braud)bare ^itrger babei ge^Dorben
emit Huinaf)mt wn iljm felbfl, eine 35emetfung, bie feine
naturalifiifc^en ©trcntungen l^alb im (Sxn% f)alb im @c^er}
i^m eingaben). SGSer biefen fd)Iid)ten Serid^ten laufd^te^
Ijattt fcfort ben @inbrucf : ed ifl SQcItmannfc^er gantilien^
geifl^ bet and) in $ubn)ig SBcItmanU; nur in ganj eigener
SBBeife, lebenbig toar.
Hm 18* ^ebruar 1871 in ©clingen gebcren, befu<!^te
SBBcItmann 8un&d)fl, ben ^.natiirKd^en'' ©ebingungen ge^
l^crd)enb, bie gewBl^nlid^e ©ilrgetfd)ule ; auf ben cberen
Slajfen trieb il^n ber ®eifl ju t)ettiefteret ©ilbung, bie er
auf ben Stealg^mnofien feiner aSatetftabt unb @lberfelb^
and) befriebigte* SRun gait ed ein @tn)erb^fhtbiunt ju toalfif
Un. Mnfttetifd^e, bic^terifd^e, aber t)cr aHem malerifc^e
©egabungen (bie SJBcItmann fflr fc flart in fid^ ^ielt, ba|[ er
nod) in ben le^ten SEBcd^en feined ?eben* mir einmal fagte,
er geid^ne nie me^r ju feinent SBergnitgen/ urn nid^t alte
SShtnben aufjubred^en) wurben jurudgebrSngt unb mebi^
jinifd^e ©tubien an ben Unit)erfitaten SRarburg, ©cnn,
2Rflnd)en, ©erlin, greiburg betrieben ; aber in ben ^linifen
Dertiefte man fid^ l^eintlid^ in bie SDBerfe ©jjincja* unb ©c^o*^
ptniiantvi^ beren r&tfeD^afte 9lunen t)or ben STugen ber
Sel^rer t)erbcrgen, auf ben ^ien unter ber ©an! ge^alten
tt)urben* Unb tt)irflid> gelang ed ber erflaunlid^en 3(rbeitd*«
fraft SEBcItmann^, tt>ai in ben afabemifc^en STften fid^ tt)O^I
— 309 —
nid^t i^aufig i)orfittbett burftc: er fccftanb lutj nad^cinanber,
in n)enigen Sodden bie mebijinifc^e ©taat^prufung^ bad
mcbijittifd^e unb j)l^iIofoj)l^ifd^e 2)oftoteEamett (gtcifcutg
1896)* Dr. med. et phiL, tin au^txti after trcffcnbe*
®9m6oI fur bad 2)oj)j)cl9eftim, ba* ii^n auf fcincm itUni^
wtfl gcleitctc I Slun f olgten fcine 2)icnft8eit ali ^injal^rigcr^
2fr3t (Dftofccr 1896 bii grul)jal)r 1897), toa\)tmb bcr ba«
erfie SBBcrf (®9ftcm be* moralifd^en 35ett)uf tfein*, STOid^eW,
Dfijfelborf 1898) fceenbet tt)urbe, barauf ttntntc j)l^Io^
fopl^ifd^e unb fpesiatmebijinifd^e ®tubien in 35erlin (Jjerfcft
1897X SBBieber triefcen il^n bie naturlid^en ^Sebingungen
jur ©efleibung etner fefien au^f Jntmlid^en ©teHung, bie er
ali 2(ugenar3t in ©armen (SuK 1898) gefunben l^atte, unb
tt)ieber triefc il^n ber ®eift, ttili in fojialifiifd^er ^roj)a^
ganba, bie il^n auf bem Jjannot)eraner ^arteitag (1898)
gegen ©efcel ben ?Xei)ifioni*mu* t)erteibigen Kef, teiW in ber
2(u*ar6eitung neuer SBBerfe (2)ie 2)artt)infd^e Si^eorie unb
ber ®ojiaIigntu«, STOid^eK, Dilffelborf 1898 ; Der ^ifiorifd^e
2»ateriali«mu«, STOid^eB, Dilffelborf 1900) feine ))I)iIofo))^ii'
fd^en Sbeale burd^jufe^en* 3fB Jjonorar fiir feine ©ild^er
l^atte er ftd^ — tin ed^t SBBoItmannfd^er Bug — bie Soften fiir
eine Steife nad^ ©ried^enlanb unb ^alafitna au^bebungen,
nm ?anb unb itntt jener SEBelt t)on 2(ngeiid^t ju fel^en, in
beren SBergangeni^eit er mit einem Seil feine^ ®eI6fi 6e^
ftanbig lefcte* (^ilgerfa^rt, ©Kjsen au^ ^alafiina 1901,
fcerid^teten u6er bai im Drient Srfd^auteO I)ann t)erfud^te
er e^ — nad^bem er ber arjtlid^en ^raji^ unb ber j)oIitifd^en
^arteijugel^origfeit ben Stiicfen gefel^rt — noif einmal al^
?el^rer 6er ^9giene unb @nttt)idEIunggIel^re an bem freien
@r8iei^ung^l^eim Jjaufcinba (®*^2)?) mit einem feften 35erufe,
urn jeboc^ balb eingufel^en, baf ein fo einfad^er 2(u«gleic^
t)on Slatur unb ®eifi fiir il^n nid^t p finben tt)ar* @o fd^ieb
— 310 —
er ani bem Zmtt unb lefctc nun ale J^waue^geber ber ^olU
tif(^j*antl^roj)olo8ifc^«n ?Xet)ue (fcit 1902) in rafc^em SEBed)fel
balb in ^Sctlin, Seipjig, @ifenac^ in einfamen ©tubierfhtbett
ober im n)armen Jjcim bet grcunbe, balb in ©olingen bei
ben @ltem, in @I6erfeIb bei ber t)erl^eirateten ©(i^tt)efter, balb
in befc^eibenen ^enjionen in ^ati*, an ber 9lii)iera, in glo^
renj, tt)ol^in i^n ein unbejtt)ingli(^er Snfiinft feiner Slatut
unb bie iRic^tung feiner @tubien gleic^m&fig jogen. SReben
jai^lreic^en 2(rtifeln in ber i)on iiim geleiteten Beitfc^rift
waren bie ^^olitifc^e 2(ntl^roj)oIogie'' ($l^flringifd^e aSer^^
lag^anfialt, ?eij)gig 1903), ali 35eanttt)ortung ber Srup^
fd^en ^rei^frage fiber ben @influf ber 2)efgenbengtl^eoric
auf bie j)oIitif(i^e (5nttt)i(flung ber Sftlfer, ^I)ie ©ermanen
unb bie iXenaiffance in Stalien" ($l^uringifc^e SSerlag^*^
anfialt, ?eij)gig 1905) unb ^Die ©ermanen in ^anfreid^*'
iT)itbtxiiji, Sena 1906) ber literarifd^e @rtrag biefer Beiten*
(Sine biologifd^e (Stijit; totldjt bai bie gauge bi^l^erige
(§nttt)i(flung fronenbe SBBerf werben foKte, trug ber jungc
Jorfd^cr im ^oj)fe; bie SRieberfc^rift i)erfagte xijm ber Sob,
ber il^n an einer ber fd^onften (BttUtn ber @rbe, beim ©aben
in einer ^elfenbud^t nal^e t)on ©efhi ?et)ante am 30* Sanuat
1907 ereilte* 2(ber felbft biefer Untergang in feinem @emif(^
\>tn ©inn unb Unftnn, BufaK unb fd^einbarer Xbfid^tlid^feit
ifi fein frembartiger ®d^Iuf[afforb biefe^ gro|[ angelegten
Seben*. (5rlag l^ier ber ®eifl blinber SRaturgewalt, V)erjianb
ein unt)erniinftiger $rieb, ber V)iel gu frul^ im Salute ben
•Oergleibenben gum ©abe brangte, biefen ®eifl beffer ali
tt)ir, bie Srauernbcn? iXangen beibe tt)ieber einmal unent:»'
fd^ieben miteinanber? 33ertt)egene unb miiffige gragen —
aber e« ift tai SBorred^t tiefer STOenfd^en, baf( man gu il^rem
Seben unb ©terben ^agen erl^eben faun, auf bie eg feine
Tlnttooxt gibt
— 311 —
Son SBBoItmann* duffer cm Z^pui txijitlt man gu
tJcrfd^iebcncn Beiten cincn t)erfc^iebencn (Sinbrud Stoax
anberten bie l^immelblaucn, ftarf lutjftd^tigen 2(u8en, bo^
xbtlii)Mont>c voeHige Jjaat, bic l^cHe, fel^t fenfibic Jjaut nid^t
thtc gatbc, ber mittelgrofSc, gart gebautc (^gtajile" vofitbc
ct t)on 2(nbercn gefagt l^aben) ^6rj)cr, ber mad^tige, bod ®e«*
famtbilb burd^au* bel^errfd^enbe *oj)f nid^t i^re ©efialt ; noc^
bei ©d^dbel feine itoax ed^t boIid^ogej)l^aIen 9J?a|[e, bie jeboc^
jointer bem afcfoluten tl^eoretifd^en Sbeal, tt)ie ofter* t)on
il^m i^eiter belac^elt n)urbe/ um ein tomxQti gurfidfblieben ;
aber ber gutmutige«*treue, offene 35Ii(f, tttoa im SBerfei^r mit
^inbem, bei ben fleinen greuben be* STOal^Ie^, bei l^armlofen
@rl^oIunggfj)ieIen fd^ien jemanb Xnberem gugugel^bren ate bie
galte gtDifd^en ben 35rauen, bie in geifiigen ®efj)rdd^en emfie
aJertiefung, bei ®turm in ber ©eele aber auc^ glud^ auf aUti
SJiebertrac^tige biefer SBBelt (im ©oeti^efd^en ©inne) mit einer
3(rt i)erbiffener J^eftigfeit funben fonnte*
©einen ^br^er l^ielt er gu regelmafSiger ©etpegung an ;
er fd^tpamm, ritt, ful^r ?Xab, voanberte — aber aUti gang
vUnfj)ortmaf(ig'', nid^t ate 2(u^fluf( V)erfeinerter ?eibed«^
lultur, fcubern um bem ^bxpcx bie natfirlid^e greil^eit gu
geben, voeld^e il^m am ©c^reibtifc^ nidfjt werben fonnte*
2)od^ eine leid^te Jjergaffeftion mal^nte il^n gur SSorfid^t — e«
fam bann voie eine 2(l^nung iiber il^n, bafS er fid^ fiir l^bl^ere,
geifligere Btocdt auffj)aren miiffe. Dft an ben ungeeignetften
QtcUm hxadtj biefe @mj)finbung, bie an jenem Ungliicf^tage
gu ©efiri fo V)oI(fommen i)erfagte, l^inburd^* @infi tpar
9i8oItmann, ber bie 3iatur fo liebte, unter feinen Umftanben
gu iiberreben, auf einem Meinen, aber t)on aKen antt)'efenben
Damen betretenen ©teg im ©arten meiner abutter fid^ burc^
ba^ naffe, l^ol^e ©d^ilf gu einem in ben ©ee l^ineinfjjringen^
ben Sempel mit befonber^ fd^onem 35Ii(f auf bie marlifc^e
— 312 —
{anbfd}aft Iyinbur(^}uf(^lagetu i,3ei0en ®ie lititt iSBage^
mut in ber SO^etapl^^ftf ali in fold^en Dingen''/ entgegnete
er bcm bamald in rebus philosophicis fel^r ®feptif(^^
ate id) ilin toibtt feinen SBiOen mitjie^en tcoUtt. 3n fold^en
3(ugenb(i(fen ft)firte man fo red^t bie fiberlegent^eit biefeS
3){anne^. Unb anbere Silbet/ ©innbilber fleigen auf:
SBoltmann }u ^ferbC/ in gan} umeitm&^iger ^leibung^ ju
furje ®d^aftfKefeI/ melc^e bie rote ^iefe an ber alten SD^ilitar^
l^ofe nid>t V)erbe(fen (&nnen/ ber ftet^ i)on il^m getragene
fcf|n)ar3e/ breitirenit)ige ®d|la))pl^ut auf bent Stop^t^ im fal<^
fc^en ®aIot)p urn bie ^al^n jagenb ; l^alb um)itd|ftger ^eger
au^ ber Simbemfdilac^t/ l^alb ubergeifUgter SnteOeftueOer
auf elenbem STOiet^gauI, granbio^ unb grote^t 3cf> glaube,
ba^ jinb ©eftd^te, fiber tt)el(^e I)i(i^ter tpeinen fftnnen.
2(uf feelifc^em ®ebiet trat bad 2)oppelfj)ieI wn
9tatur unb ©eifl am reinflen jutage. ®ah er bem naturlid^en
%hx^ feine^ Semperamente^ nad^, fo toax er, bem Denfen
unb @rfal^rung eine feltene SEBeItt)era(i^tung aufnotigten,
ber tparmi^ergigfle unb tt)ol^Itt)oI(enbfie STOenfc^. 3(6er ba
trube 2(nfd>auungen, bie leiber junel^menb fid^ il^m befldrften,
aKe tt)eid^eren ©eful^Ie in ©ann l^ielten, enq^fanben gerner^
flel^enbe tt)o^l eine ©ntl^altfamfeit in biefer iXid^tung al6
©d^roffl^eit, tt)o feine greunbe tint um fo grofSere 3<irtl)eit
l^erau^ffii^Iten* Tlui biefem liebebebfirftigen Jjerjen, ba*
ftc^ einfi fo offen unb fiberfhomenb gegeben l^atte ^), fam in
fj)ateren Beiten tt)ol^l jal^relang fein ©eflanbni* fiber bie
?ij)j)en ; xotx aitx mitanfel^en burfte, xoit SBBoItmann Mxptx
unb ®eelen i)on ^inbem gu fheid^eln i)erjlanb, bem tnU
f^Mttn jid^ aud^ bie tpeid^en ^intergrfinbe biefer alter ©enti^^
*) SSergl. bie ©rlnnerungcn toon ^od^s^cffe ilber SBoItmann im
,,®rcifSwoIbcr Xogeblott", !«r. 41, 18. ^bmax 1907.
— 313 —
mentalitat abi^olben @eele. Tim urfprunglid^ften Kcfl et
feittcm ^umor bit Suflel fd^ic^en; bcr l^armlofefie ©(j^crj
fonnte il^m ein l^eQe^ ^inberlad^en entloden. Unb bami
brangtcn j)I6$Ii(i^ bie rau^cn 3fl8^/ bi^ fciner Slatur auc^
nid^t fcl^Itcn, aUti 2(ttbcre bcifeitc unb tricbcn il^n ju Satcn
unb ^ulierungeU/ bie^ n)enn man l^iet niijt „aViti in aKem
nal^m'', jid> fd^tpcr t)etfiel^cn Kcf^cn*
3m 9KitteIj)unft biefcg Scfen^ abet ftanben nid^t bic
3ufaHiflfcitcn cinc^ balb gci^cmmtcn, balb bcfrcitcn 2:cmj)ej?
rament*, fonbcm bet flctige ©au an bem fcclifd^cn ©runb?
gcruft, ba^ SBBad^fcn unb 35Ubcn eine^ gl^arafter^.
Unb l^ier otbnete Soltmann aQe^ jenen ^auptikUn nnttx,
in bcrcn gorberung tflatux unb ®cift fid^ Icibcnfd^aftlid> iu^
fammcnfanben. 2)icfe 3iele abet gij)feltcn in bcr S3ert)oIl^
fommnung be^ QxUnmni unb SEBirtcn^ inm ^eile ber
STOcnfd^i^eit, be^ itUni — bet Scit 2)iefc l^ol^ere ©en^^
bung, ber tt)eltj)riefierlid^e 35eruf gaben bem, ber jte uberj^
nommen, tttoa^ ®ett)eil^te^, fafl Jjeilige^* (Si la^t jid^ nid^t
leugnen : e^ lag tt)ie geiertag^flimmung, tt)ie tin UnnaT;iar;^
feit^gebot in ber ?uft, bie biefen STOann umgab* SBBenn
^inber jidf) flurmifd^ an ii^n Ilammerten ober Qxtoaijitnt mit
^)Iumj)en ©eelen il^n bireft auf tttoai gu fieHen fud^ten, bann
\aij man jened l^ilflofe Unbel^agen iiber bie unertt)ftnfd>te
aUiu ffto^t tflaf^t frember ^eatur jid^ fiber il^n breiten ; ber
aieflej jene^ Xbfianbe^, ber il^n i)on ber ^(Kgemeinl^eit
trennte, eben ba^, toai Slie^fd^e ba^ „^atijoi bcr Difianj''
genannt ijat SBBcr aUc^ fur bie 2H(gcmeinl^cit benft unb
tpirft, fann felbfl nidfjt jur 2(I(gcmcinl^eit gcl^oren. SBBal^rs*
l^aft bemofratifd^c 3icle fonnen nur t)on tt)al^rl^aft ariftofraj^
tifd^cn ^erfonlid^fcitcn t)erfoIgt werben. ^itx liegt bcr
©d^luffcl fur ba^ 58erfianbni^ ciner fonbcrbaren STOifd^ung
ariflofratifd^er unb bemofratifdjer @Iemente in SBBoItmannd
— 314 ~
SBBcfen — aitt and) fur tai SSerjlitibni* jener fcefonberen
2(rt bet Jtagif, bie fic^ aui biefer SWifc^ung etgab* @inc
ariftofratifd^e SRatut, bie i)om ®eifl bemofratifd^e SQeifungen
enn)f ing I Den SttAc^palt fud>te er fo ju ufcenpinben, bafS cr
junSd^fi feine uberragenbe fflatux }u bemofratijieren, \pattt
feiner SBemunft arifiofratifc^e ?el^rcn ju entlodEen fud^te.
3(ber beibemal tarn ti nut }u einem ^orubergel^enben Uni^
gleid^/ beffen SSoQenbung ^ttmutUd) bie £tone biefe^ Seben^
bebeutet l^attel
2(ber tt)ie e^ and) mit bet 2(tt jene* Sbeali^mu^ be^
fc^affen fein mod^te, biefet felbfi blieb unt)ettt)ufili(^ unb
fonnte nut mit feinem Staget ju gtunbe gel^en; benn et
quoQ au^ ben Siefen einet ti)t getmanifd^en ®eele. Sunad^fl
tpaten ti SBeltaufd^auung^nbte^ in benen et ftd^ gu betpo^ten
l^atte* @in Xnfang^fiabium be^ c^tifilid^en ^ieti^mu^, in
bem bet ©unb mit bet 9leIigion auc^ duf(etlid> enget ge^
fd^Ioffen tputbe, tt)atb abgelofl t)on bem ®egenj)oI fitd^en^*
feinblid^et Dentoeife, bie ben tpal^tl^aftigen Sitngling f^jatet
gum Huitxitt aui bet Sanbe^fitc^e bett)og ; bie fibettt)inbung
be^ ffej)tifd>en Bufammenbtud^^ t)ot ben SBBibetfj)tild^en bet
nunmel^t etnfllic^ fhtbietten Denfet unb J)id^tet ful^ttc gut
©ntbcdfung bet aU^n fiil^tenben SBBeltbilbetn gemeinfamen
®tunbtt)al^tl^eiten, mit bet bie etfel^nte inteHeftueKe ©e^^
tul^igung ftc^ einfanb. ^ant in bet J&egelfc^en Umbeutung^
J)attt)in^ ?el^te ^)l^iIofoj)l^ifd^ ettpeitett, galten il^m aU bie
geitgemal^eflen gotmcn unb gotmein bet aeternae veri-
tates, tt)eld^e aud^ bei ^lato, ®j)inoga, ©oeti^e unb ©c^ittet
nut in anbetem ®ett)anbe aufgetteten tpaten* STOatj' fogia**
lifiifd^e Xnfd^auungen abet bilbeten bie ©tiirfe, auf bet feine
feutige ©eele bie $l^eotie in bie ^xaiii ubetgufitl^ten, bie
aKgemeinflen Sbeen and) bet SEBitfUd^feit aUgcmein nu^bat
gu mac^en i^offte.
— 315 —
3n bicfem Sa^rje^nt Ctttoa 1888—1898) Ijatte Sbeal
mit Sbeal getungen; jc^t folgte bie l^attcre ^robc: bcr
«amt)f be^ 3beal« mit ber SEBirHid^feit Die etfic, i)itMi)t
bitterjic @nttaufc^ung mag SBBoItmann ijitr cxUit l^aben, ate
er ber j)oIitif(i^en ^arteitatigfeit entfagen mu^tc. STOit 2(tt^
beren im @xoftn toixUn lann nut, totx fic^ in il^re iXeil^en
fleKt ober fie banbigt ate S^rann. Diefe^ unterfagte i^m
fein bemofratifd^e* ©etDtffen, jene^ feine atifiofratifij^e
fflatux. 2(ber feine 3iele gab er begl^alb nid^t auf. ^onntc
er bie tl^eoretifd^en fibergeugungen nidfjt unmittelbar ^txtf
toixtUijm, fo foKte fic^ t)on nun an \xm fo entfd^iebener bie
Sl^eorie ber ©etpaltigung ber j)raftifd)en ^robleme, ber @r^
forfdjung ber fojialen, bfoncmifd^en, j)clitifd^en unit)erfals^
gefdfjid^tUd^ bebingten ®efe$Iid^feiten juttJienben* Da fam
ber gtpeite ©dfjlag: SBBoItmann fanb au6i bei bem fleineren
^reife, an ben fid^ feine SBBcrfe nunmel^r tpanbten, nid^t ba^
aSerfianbni^ unb bie Xnerfennnng, bie il^m auf feinem ent:^^
fagnng«t)oI(en SBBege ate ermnnternbe 9lefonanj 35ebiirfni^
tt)aren* 2(Hem 3unfttt)efen fernfiel^enb, fonfefficn^Io^, ges^
it)efener ©cjialbemofrat, fiil^Ite er fic^ nic^t im flanbe, mit
feinen uberreid^en ®aben ben fleinen ?ebengfcmfort, nad^
bem er fhebte, ju befriebigen. „Qi ifi nidf^t leid^t" — ijd^t
ti in einem feiner ©riefe — ^eine ©ac^e, bie man unter bem
Jjergen getragen, unb nur mit ben lauterfien (§mj)finbungen
beriil^rt l^at, nad^l^er tt)ie 'Sptd unb SBBurfi gu t)erl^anbeln.
Doj)j)eIt fd^Kmm, tomn man f!cf> in ber inteKeftucHen unb
Bfcnomifd^en SBBelt gugleid^ orientieren mn^, unb tocnn inan
fur Ie|tere nur bie SWittel ber erjieren gur SBerfiigung l^at."
35i* gu g^nifd^en 3(ugfj)riid^en fonnte er fid) i)erfieigen, tDenn
er auf biefe Dinge gu fj)redf)en fam. Die SBBelt l^atte iibel mit
feinem Sbeali^mu^ getpirtfrfjaftet (ein beliebter unb eriebter
2fu^brudE SBBoItmann^, ben er oft antpanbte, totnn er auf boe
— 316 —
Skr^ltnid bet iXegierung — oiic^ Sidmarcfd — jum beut^
fd^en SSoHe }u fpredien fam). Hitt }u erfticfen ^ermoc^te fie
biefe ^lamme niijt Tlli feiner ^olitifdien UntlixopoloQu,
bie tro$ matu^er SJ^&ngel im einjelnen tin felten freier unb
grower ©eifle^atem burd|n)e^t/ 6eim ^nt))pf(^en ^eidau^^
fd^reiBen nur ein nicbeter ^ei* jutrfannt tt)urbe (ber obcr
immerl^in ein SaJ^re^au^fommen ffit ben anf))tttd^lcfen
SO^ann bebeutete)/ n)ied il^n ber @ni)>fanger ftcl} iurft(f«
£l6erb(i(tt man biefen tbeali{Ufd|en SOSerbegong ali
©anjed, fc faffen i^n mirtlid^ bie ®cet^efd^en aSerfe foft
erf(i^6j)fenb sufammen :
^a f&mpft fogleid^ k)€m)onene S3eftrebung
93alb mit tmd felbft unb balb mit bee Umgebung;
Ihind toitb t)om Unbent milnfcl^dmert erg&njt,
^on augen bitftert'd, memt ed innen gldn^t.
®o fcegreift fic^, tt)ie bie SBBcltmann eigene geierlic^feit
unb innere Unnal^batfeit unter ber Ungunft ber SSerl^altniffe
avLiaxtctc ju einer faft nert)5fen ®d>eu ^cr j>erf5nK(^er ©e^
rul^rung mit ber SBBelt, ju einem Unabpngigfeit^trieb ol^ne:'
gleid^en* 3n nid^t^ mcd^te er jid> binben, an feinen Drt unb
feine Beit, feinen 35eruf unb feine (SefeHfd^aft STOanc^mal
fd|ob er bie ®d|ulb auf ba^ raul^e unb graue ncrbifd|e ^lixna
unb bebauerte, ba^ feine germanifc^en SBorfai^ren nid^t mit
ben @oten ober mit 6l^lcbtt)ig nad) bem ©itben au^getpauj^
bert feien ; bann tt)flrbe er fcrglcd unter blauem Jjimmel ol^
35arcn ober aJJard^efe (ju benen ja bie ®ermanen in Stalien
unb 5^^anfreid> ba^ .^auptfcntingent feiner Tln^ijt naij
fteHten) eine gejid^erte Stente i)er5e^ren unb ftiK feinen Tlxi^
beiten leben. 3(ber er tt)uf te tooijl fc gut tt)ie toix 3(tte, baf
fiir $eute feiner Tlxt fold^e ©el^nfuc^t ebenfc begeid^nenb ift,
tt)ie ba^ Ungenilgen, tpfire fie in @rfiillung gegangem
— 317 —
Zui atten SEBitrniffen fanb er fid^ immer tt)iebcr ju fic^
felbjl gutud unb aud^ ju ben SBBenigen, mit bencn et fid^ ^er^^
fianb* 2)cntt auf jcber Station fcine« ?cben« ttaf er ®lei(j^«*
gefinnte, Jteunbe, meijl aud^ einfante unb i)erfj>tcngtc STOen^
fd^cn attcr ©tinbe unb ©erufc, Jjanbtt)erfcr unb ®elel^rtc,
^clitifcr unb ^finfWcr, 3(rme unb 9lcid^e (bcnn cr tt)ar nad^
untcn unb obcn glctd^ i)orurtciteIo«), tt)te fic fidf) ebcn unter
fold^en SSotau^felungcn jufammenfinbcn. SEBurbe after bai
innere ©anb, bad iijn an cingclne SWenfd^en aKein feffelte,
jcrfd^ntttcn, fo toarcn bamtt auc^ attc ©ejtei^ungen ju ben
betrcffenben ^erfonen aufgel^cben. STOit meld^er (Sntrflftung
frrad^ er ^on frfll^eren ^eunben, bie in religiBfen Ttn^
fd^auungen tildffattig getporben tt)arcn ; ©rief c fold^er SWen*«
fc^cn beanttt)ortete er nid^t mel^r. 3n ®efj)rad^en mit gleid^^
gejlimmten ©eelen aber Hang fein ©innen unb SEBirfen am
reinilen jufammen. Sm Dialog, in ber eblen antifen 35es?
beutung biefc^ SEBorted, fanb er ben (§rfa| filr mand^e iytx^
lorenen Sttufionem 2)a l^atte er bann Xugenblidfe, in benen
er in einer 2(rt unb mit einer giitte fj)enben f onnte, baf[ man
fic^ erjlaunt fragte, toai xifm gu einem ®enie Ui *oj)fe« unb
be« Jjergeng eigentlid^ nod^ gefel^lt ^abe. SBBenn er bagegen
eiferte, ba$ ^Iato« ©taat^lel^re eine Utopit genannt, ober
ber $ob Ui ©oftrate^, in bem er ben ©ieg ber ?egalitat be*
2)urd^fd^nitt« ilber bie STOoralitat in einer gro^en 3latur er^
blidfte, gejjriefen tt)urbe; voenn fein fj)elulatii)er, immer auf
bie ©9nt^efe gerid^teter ®eijl bie SbentitSt jtoifd^en ben
fd^einbar entgegengefe|ten ©9flemen nai)toiti unb atte Xb^
tt)eid^ungen, bie fein geiftige* @inl^eit«ftreben nid^t ani»
erfennen toottte, ani ben unbett)u$ten biologifd^en 9Kotit)en
t)on Driginalitat^fud^t unb SReib im ^onIurrenafamj)f um
bag ^5l^ere Dafein toegjuerflaren fud^te; tt)enn er ftd^ in
Xu^britdfen gegen bie ^ird^e unb il^re SSertreter erging, tt)elc^e
— 318 —
bie berud^tigte Vermel SBcltalre* uttb feine* fSniglid^en
gteunbeg totit ijinttt jt(^ lie^en, uttb bod> wn ber tief^f
inntgen ©ebeutung ber ^J^immlifd^en" Jugenben ®Iaube,
?ie6e, J^offttuttg ftc^ nid^t tin ®tu(f rauBen lajfen looHte;
totnn man am l^unbertjSl^tigen Sobe^tag ^ijiUtxi ben ©e^*
btd^tbanb gemeinfam butd^MStterte unb ©eite fur ©eite cnU
tan\ijt uinn)enbete/ bi^ fein ^lidf plc^Iid^ an ben (oQerbingd
toit eigen^ fur iijn gefc^riebenen) ^Sbealen" l^&ngen blieb
unb er bai Uni)ergangK(J^e an ©d^lKer, ba^ V)on fatten J^er^
gen urn biefe 3eit getp'erbgni&f tg au^geboten tt)urbe, in an^
bac^tiger ®Iut mn ergriff unb prie^ — bann war er ganj er
felbft, mit fid^ unb ber SBBelt i)erf5l^nt, V)erjlel^enb unb "oct^
ftanben* 3(uf 3(ugenbli(fe l^atte er bai ^^a^ unb ©leid^maff
aCer I)inge'' gefunbem
3e^t erjl, nacf> feinem Sobe, erfal^re ic^ au* munblic^en
unb fd^riftlic^en Sufferungen, ba^ gar SWanc^er, ber nur
flud^tig mit SBBoItmann gufammengetroffen tpar, beffen
Siefen al^nte, aucf> ol^ne ba^ fte il^nt geraufd^t l^atten. ^®o
tpenig ic^ auc^ ben Jjeimgegangenen lannte'', i^eifft e* in
einem fold^en ©riefe, ^fo tief f9nn)atl^ifd) tpar er nrtn Tlnij
iij ifabt in feiner 3ial^e ben ^anij ber @xi^t empfunben unb
gefftl^It, tt)iet)iel l^inter il^m, i)iei)iel unter iifm lag/ Unb fc
war e^ in ber ZaU SBBa^ t)on biefem SWanne fid^tbar loorb,
flieg au^ timm reic^en, tiefen unb bunflen ©c^ac^te an^
?id^t, l^atte feine Jjeimat in ben Xbgriinben einer gro|[en
^erfcnlic^feit. SBBem e^ V)ergonnt war, geitweife auc^ bie
fleinen ?eiben unb ^reuben be^ T)a\dni mit SBBoItmann gu
teilen, bem werben unwiKIiirlid^ bie SBBorte ©ceti^e* in ben
©inn fommen: ©d^iKer war grofS, auc^ tocnn er ftcf> bie
Slagel befd^nitt* Unb bed) tat er nie bad minbefte bagu, feine
95ebeutung 2fnberen bemerf bar gu madden ; ja, er flettte fein
?ic^t mit SSorliebe unter ben ©djeffeL Sebe 2(rt i)on fibers
— 319 —
l^ebuttg war iljm fremb ; benn er ma^ inflittftb ftd^ unb fein
SBiJetl ntd^t an ber „%abxHxoaxt bet tHatux"^ fcnbcm an ben
Sto^tn Sngenien ber 2)?enf(J)l^eit (tt)ie er fftr ®ente mit Scr**
liebe gn fagen J^flegte), unter benen er nyiebernm ju ^ant,
DartPin unb ?ecnarbo mit einer fafl religiftfen gl^rfurd^t
entj)orfcf>aute* @c mn^ e^ einjig bie ®Iut be* platoni\i)tn
@ro^ getD'efen fein, bie, au(j^ ol^ne ba|[ il^re glamme nac^
aul^en f(J)Iug, t)cn l^ol^eren SWenfcf>en gefj)urt nnb geel^rt
tt)urbe* I)af( fold^e Slaturen, beren ?eben^inl^alt fic^ barin
erfd^opft, bo* ©innlid^e junt flberftnnlid^en gu fteigem unb
ba^ flberftnnlid^e in^ Sinnlid^e l^ineingubilben, fid^ im @e«*
triebe ber nieberen SBBirflic^feit oft wunberlid^ au^nel^nten,
lann nur bie in ber ^ont)ention unb im 2flltag ©efangenen
befremben. ^Denn tDenn @iner SBemunft l^atte", fagt ^latc,
,,fo tt)flrbe et bebenfen, bafS burd^ jtpeierlei unb auf gtt)eierlei
SBBeife ba^ ©efid^t geflort fein fann, totnn man ani bent
Sid^t in bie Dunfell^eit V)erfe^t tpirb unb tocnn ani ber
DunfeC^eit in ba^ Sidfjt* Unb ebenfo, tt)urbe er benfen, gel^e
eg aud^ ntit ber ©eele, unb tt)iirbe, totnn er eine 'octtoixxt
finbet, nid^t unilberlegt lad^en, fonbern erfi jufel^en, cb fte
tt)ol^I, i)on einem Iid^ti)cHeren Seben l^erfomntenb, au^ Un^
getpcl^nl^eit i)erfinfiert ift ober cb fie, ani gr5|[erem UntJer**
flanbe in^ .^eltere gefomnten, buxi) bie %Mt be^ @Iangeg
geblenbet tt)irb/
n.
Xber bie ^ e r f 6 n H d^ f e i t ifl nur ein $eil beffen,
ttjiag ntit bem Sobe SBBoItmann^ nni entriffen toaxb, tt)*ag
tt)ir in trauembem ©ebenfen nni in bie @rinnerung gurildj*
gurufen i^aben* 2(ud^ bie Xrbeiten, bie er nod) t)cEfu]^rt, bie
©iid^er, bie er un^ nod> gefd^enlt l^aben tt)itrbe, ftnb unwiber**
— 320 —
bringlic^ ba^itt/ ^abett mit intern ®d)o))fet ben fru^jeitigen
Untergang gefunbetu Dam nic^t nur tcai SBoItmoim toax,
fcnnte fein 3(nbtrer fein ; auc^ tt)ad er leiflete/ f ein 3(nbeter
leifletL imt Xuff&$e btefe« J^efted^ bie unfere Xudfu^^
tungen ablSfett/ tt)erben ft(^ ia mit bet SBfirbtgimg bed
tt)tffenf(^aftn(^en SBBettd bet SBoItmoimfd^ Unterfud^imgen
}u bef(!^fttgen ^aben ; unfere Xuf gabe f oQ ed nur fetn^ oud^
im 98 e r f biefed S)7anned ouf bie ©emeinfamfeiten ber }a^U
reid^ unb einanber ((^inbor fo fremben ^blemfleDungen
^ingutt)eifen unb }uglei(^ bie @inl^eit }tt)tf(^en ber ^>erfoni^
lic^teit unb i^rem SBerfe ju betonen« Denn toit ouf ber
einen @eite aViti^ tcai in biefeni S)7enf(^en bcrging^ t)on ben
oberflac^Iidiflen ®ett)ol^nl^eiten Hi }u ben entfc^eibenbflen
?ebendf(^iritten, auf ber anberen ©eite atte (iterarifd^en
Au^erungen^ ^cn ben nteta)>l^9ftf(^en @t)efu(ationen hii jur
SefHmmung ber Sfugenforbe ?XaffaeB ober $ijian«, ^rei**
bcgen ju ^^ergleid^en unb nur burc^ ben unber&nberten 3fb^
fianb \>om Wiitttlpunft t)oDfcmnien ju berjlel^en ftnb, fo
n)erben aui) Seben unb Sel^re^ (^arafter unb SGBert oui ber
gleic^en ClueQe gef4>eijt/ unb in SBBo^rl^eit gtbt ti ^ier nur
e i n e ^Jerijji^erie unb e i n Bentrunu
T^mn ber n&mltd^e 2fu«gleic^, beffen ©d^eitem, jeit^
tt)eife« ©elingeU/ emeute* Sc^eitem unb emeuted Serfu(^en
ft(^ ate ©runbjug bed 3)7 e n f (^ e n entfc^Ieiert l^otte/ jteQt
au(^ bie ©runbaufgabe bor^ beren ^orberung SBoItmannd
gefamted ©c^affen gett)ibmet nmr. Urn bie (Sinl^eit
t)i)n SRatur unb ®eifl ringen alle feine
® e r f e* Unb aud^ l^ier ttxtr bie ®j>annung jtt)ifd^en ben ju
i)erbinbenben ©liebem, ba il^nen gteid^m&^ig 9ted^nung ge^
tragen tt)erben fottte, tint fo l^ol^e, ba$ und bie immer neuen
3(nf&$e }u il^rer Q3ett)&Itigung unter intmer neuen ©eftd^td^
))unften nid^t wunbemel^men*
— 321 -
Sunac^ifl mufSte jtt)if(J)en bcr SWetl^cboIogie ber 3latur«*
uxib ®ciflegtt)tffenf(J)aften bie ©rude gefc^ilagen tt)erbett*
SDBoItmann fteHtc fic^i bie ^(ufgabe in bet gorm: bie anti:^
cmpxxi\d!)t aWeti^cbe ^anW mit ber enn)irif(j^en STOetl^cbe
2^artt)in« frejiett fur bie ©earbeituufl ber Qtljit utiteinanber
ju i)erf6l^nen* Seine Doftorbiffertation, ^.^itifdje unb
genetifd^e 35egriinbung ber gtl^if ", unter bem @inf lufS 9tiel^B
unb SBei^mann^ mt^anien, fud^t bad mit grcfSem ©dwarfs*
finn auf bie SEBeife gu erreid^en, ba|[ aEen ^orfdjungen fiber
bie @nttt)idlung be^ ©ittlid^en, totlijc naij fheng
uaturtDiffenfd^aftlid^en Srfal^rungdmetl^oben gu erfolgen
f)aben, ber © e g r i f f be^ ©ittlic^ien gu grunbe liegen muf[,
ber (atterbingg auf ®runb eigener etl^ifd^er @rlebniffe unb
be^ objeItit)en SRieberfdjIag* ber 9J?craIj)ringij)ien in ben
fulturgefd^id^tlid^en I)cfumenten ber STOeufdjI^eiO aui ben
??ormen a priori be^ mcralifd^en ©ett)uf(tfeind Qt^ijhp^t
unb bebuftit)s*Iogifd^ rej)rcbugiert tt)erben faun*
SRad^bem er ftd^ auf fold^e 2frt bad 9led^t gu naturtt)iffen««
fd^aftlidfjer unb j)l^iIofcj)]^ifd^er ©el^anblung«tt)eife ber ttijU
idjtn ®runbfragen erfann)ft gu l^aben glaubte, gelangte
SBBoItmann im ,,®9flem be^ mcralifdffen ©etPufStfeind", in
beffen erflen Seil bie I)cftcrbiffertation l^tneingearbeitet
murbe, wit Jjilfe beiber STOetl^cben gu bem @rgebni^ : t>a^
bie naturlidje @nttt)idlung^gefcf>icf>te be^ menfc^ilid^en
©eifle^ bie ftufentt)eife i n l> a 1 1 1 i df| e grfuttung ber V)cn
^ant aufgeftettten moralifdjen ^orm, be* fategorifdjen
3mj)eratit)* bebeute* I)er ®eifl ijl bie ^orm in ber SRatur,
bie SRatur ber ©toff fur ben ®eift* I)arum finb Denfgefe|e
unb SRaturgefe|e ibentifd^. ®o forberte er bie ©runblagen
fflr eine ^fritifd^e ^nttpidlung^lel^re'' unb eine ^logifd^e
3(ntl^rcj)cIogie'', beren 9ludtt)irfung unb erneute* @inflie§en
in ba* naturlid^e ?eben, au* bem and) biefe $l^eorien ali
21
— 322 —
fXefleje bet fjhi)ittn ©tufen be« \tlbfthtxon^tm Dafein^ enU
flattbett ftttb/ nur uttter 3(ufna^ine bet fojialifUfc^en 3beeti
Staxl Wtati^ fntc^tBar ju t)ettt)itfKd^ett fei*
(?d ifl bejeic^nenb fflr ben f9ntl^etif(^en Srieb be« ffiolt^
mattnfd^ett ©eifled^ bafi er jtantd Sel^re/ borin eitti^ tntt
beffen f))efulati^en SRac^folgem, nur ^cn bet l^cl^en 2Barte
bet ^*ritif ber UrteiKftfaft" t)erjlanben tt)iffen tt)cHte, ba$
i^m bte Irttifc^e (Stttnntniitijtcxit nur bie ^gbal^nung }u
einer bef onnenen 9Ket<H)^9fif Bebeutete ; fcld^e ju enttoerf en,
mufte ber an ber riefenl^aften SBcrarbeit fic^ erfc^ij)fettbe
SWeijler feinen SRad^fcIgem ftberlaffem ^ieten biefe aber
attjufel^r in bie fcnfhfuft{i>e unb bebufti^e ©el^onblung*^
tt)e{fe jurucf, fc fjot bie fcntmenbe ^l^itofciJl^ie, an ben
9laturtt>iffenf(^aften gefd^utt, in weifer ©enu^ung be« tmpu
rifd^en SWateriaB il>r SBBettbitb ju fcrnien* ^eilic^ beffen
attgemeinjle ©eftimntungen finb i)on ^lato iiber ®j)ino5a bi^
jt(\nt, bon (^rifhtd itber Sutl^er hii ®cetl^e enbgitltig unb
unab&nbertid^ feflgelegt; aber bie inJ^attlic^e (SrfflHung,
tt)el(^e niemaB t)cQenbet fein fann, gilt ci filr unfere 3eit
mit atter (Snergie in 2fngriff ju nel^men* ^2)ie fritifd^
bifai»)tinierte ®iffenf<^aft tcixb bie (5nttt)i(flung«gefd^i^e
be^ ©ett)u$tfein« unb ber SBBett nid^t begriffUd^ fcnfhuieren,
fonbem jjcfttib erfcrf(^en. 2)ie SBottenbung be« i)]^itofoj)]^i«?
fd^en SbeaB to&tt bie V)cnftanbige (Sinl^eit beiber, totlift ju
befi|en bie nad^fantifd^en ^fjiU^opfjtn ftd^ einbitbeten,
tpeld^er ftd^ aber ein i)emunftige« unb jugleid^ enbtid^e*
SBBefen im gefd^id^ttid^en ^oje$ nur n&l^em fann^ QB. b*
m. ©V ©♦ 25)* 3n ber 2fu«fitnung biefe« ^ogramm*, bie
ba« incite 'ibui) ber @rfHing«fd^rift berfud^^, in bem SEBolt^
mann bie natflrtid^en ^ntftel^ung^bebingungen ber ?ogif in
ber Sedynif (cl^ne SBBerfjeug fein ^aufatbegriff) unb ber
(Stffit in ber Sfoncmie in 2fntel^nung an taj)j), 9Ioir6e unb
— 323 —
®e9et auftt)etfl unb einen gtcf angclegten fritifd^en 2fbri$
ber etl^ifd^en ®9jleme gibt, Kcgt btc ©lanjlciflung feiner
etften ©d^affctt«j)eriobe*
Pr ba« SnbiV)ibuum ifl ^^erfintid^feit ber aill>etifd|^
moratifdie @nbjtt)e(f be« SWenfc^en" (a* a. D., ®. 297) ; fftr
bie ®efcttfd|aft ^ber ©cjiati^tnu* bte fojtatJfcnomifd^e (Sr«*
futtung be« morattfd^en ®cfe|e«'' (ebenba ©♦ 314)* SKan
ficl^t, ba$ fc^ctt in biefer frfil^cn ^l^afc nic^t tttoa iai grB^te
®tudf ber grBfften 2fttjal^t ober al^nKd^e rein bemofratifd^e
3iele ben ®ii)fel ber @ittK(^feit bejeic^nen, fcnbem eine
bemohratifd^ss^ariflohrattfc^e Sebendgejlaltung unb jtt)ar ein
bemcfratifd^er Unterbau mit arijlofrat{fd)er ®j){$e* Denn
bte fcjiattflifc^e ©efettfc^aftgcrbnung Bebeutet fflr 28clts*
mann nur bie (Sntfaltung gteid^ giinfKger Bfonomifd^er ©e^
bingungen filr 2ftte, auf bem SBBege ber SBergefettfc^aftung
ber ^robuftion^mittet, ber 2fuffteBttng ber j)rii)atfaj)italifH:^
fd>en SBBirtfc^aft«tt)eife, unb be« QxmxH be« @igentum«
burc^i eigene Xrbeit; auf ba^ niemanb t)on i)oml^erein aB
2(mbcf[ geboren tt)erbe, fonbem jeber bie J^offnung l^abe,
;, einen 2fmbo$ fiir bag SBBerf feine* ?eben« ju finben, auf
bem er fein ®IM fd^mieben fBnne'' (a* a* D., ®. 31 5). after
unter biefen gteid^en ©ebingungen, bie and) filr bie (3ttf
fd^ted^ter bie gteic^en fein fctten, Bringen e* bie »on
SRatur Sildfitigeren, ©egabteren, ©egnabeteren — tt)ie ^tato
mit I)artt)in lel^rt — ju mel^r ©eft$, J^errfcfyaft, ®IM aU
bie fibrigen unb erffltten bamit unburd^brec^bare biologifd^e
unb moratifi^e ®efe§e* Denn niijt bie ©leic^l^eit Xtter in
friebtid^em ®cnn^^ fonbem bie (Srjeugung be« ®eniug, b* 1^*
einjelner itberragenber ^erfBntid^feiten, mn^ ber Ie|te itotd
ber SWenfc^^eit fein* ^2)ie geniate ^erfBnlid^feit ijl bie
©(^6j)ferin be« Sbeate im gattung«gefd^ic^rtid|en gortfdbritt.
2)a^ (Snttt)idflung«3iet ber ®attung liegt in il^ren ftarfjien
21*
- 321 -
3nbit)ibucn, tt)cl(^c im Dicnfl bcr @attung burc^ fortfc^rcl^
tenbe Sbealerjeugung ben Zppn^ gu ^o^eren Gormen empor^
IjcUn" (cu (u Dv ©• 357). ©tarfc ^erfBnlic^fcitcn ju tnU
fatten^ barf abtt nic^t ganjen ^laffen unb @tanben burc^
bie befle^nbe <Staati^ unb ©efeOfc^aft^orbnung funftlic^
t)crfperrt tt)erbcn* Da$ bcr j)rit)atfaj)itaKjlif(^c SBBirtfd^aftgj^
betrieb eine felc^e funfllic^e^ niijt tttva bmij eine nature
lic^e 3(u^Iefe im ^am))f um^ Dafein bebingte !Berf))errung
bcbcutc, fuc^t ^bic Dartt)inf(^c 5:i^coric unb ber ©ojialids*
mn^" in @rganjung bed betreffenben SapiteB im „@9ftem
bed moralifc^en ©ewu^tfeind" gu ertbeifen; ^ber ^iflorifc^e
SD^aterialidmud" t)erteibigt bie gleic^faKd in ber (St^lixiQi^
fd)rift audgef))re(^ene (tberjeugung/ ba$ ber !ulturgef(f)ic^t^
Itc^e gortfc^ritt itoax text ber ®eifl an ben ^Brper, an ofo*»
nomifc^e ©ebingungen gebunben fei, ba$ cr aber einer
eigenen ®efe|li(^feit folge, bie im ®egenfa$ jur SWarjifli^
fc^en 3(uffaffung ntc^t aB ein naturgefellidier^ el^ne SQoOen
unb ©ett)uf[tfein bed SWenfc^en fid) t)oKjie^enber, fonbem aid
ein fuIturgefe|U(^er ^rojeff 3ielbett)uf[ter ©etatigung be*'
griffcn tt)erben miiffe ^).
Die Sugenblic^feit bicfed erflen (Sc^ifteng^Hud jeigt
fi(^ befonberd barin, ba$ unter ber f(()ii|enben Dedfung
*) ?(uf ban fojiiaIbcmo!rotif(^en ^artcitag 1898 nta(]6te SBoltmonn
auS bicfcn TOtt)ci(j^ungen toon bem ort^obojen ^rogramm !ctn ^^l:
,,3Bir nttiffen" — fo fogtc er bort — ,,boS SBetouJtfein bcr S^lottoenbigs
feit ]§0(]6]§alten, bie $:il(j^tigften unb SBeften on bie 8))ite ju fteUcn. 3)enn
bicfe ^rinjipien finb ©runbgcfetc beS fojiolen fieBcnS. ©§ l^onbeft fitift
aber barum, bie oUgcmcine fojialc ©runblagc ju fd^affen, ouf loeld^er bcr
©cttfam})f ber gnbtoibuen unter. glci^en fiufeeren SSebingungen crfolgen
!ann. ®orum finb wir i^oneftibiften/' Unb in berferben SRebc: ^md^t
aflc unb jcbc Sbeologie ift ein blower SReflej ber Bfonomifd^cn ^tt^lU
niffe. ?(nf ben p^eren ©cbieten ber Sbeologic, ber ^^iIdfo<)l^ie, ^nft,
bnxij bic bett)unbertcn gii^rcr manege ^roblcmflcKung unb
Sofung (i* ©♦ ^ant^ itt)BIf ^atcgoticn, bie brei gotmu:^
Uerungcn fcine^ SO?oraIgcfc|c^ u* cu) aKgu t)crtrauctt^felig
ubcmontntcn unb ba^ @rcrbtc, nic^t gcnugfam ncu cr**
tt)orbctt, ju ctgcttjlcm ©cft$ umgett)attbclt tt)trb* Dann abcr
la^t auc^ bic t)crflattbe^:^ unb gcfu^temaf^igc Scilnal^me be^
Sungltng^ an fafl aUtn grof^cn SOBeltbilbcm bcr SSergangcttJ*
l^ett unb ®cgcntt)art in mcta^jl^^ftfc^cm flbcrfc^tt)ang bic
S03ogcn fo ijoij gcl^cn, ba|[ SScrfajfcr unb ?cfcr in il^ncn ju
crttihfcn ©cfal^r laufcn* 2(uf bcr anbcrcn ©cite brangt un^
ba^ ^inau^fc^tt)cifcn bcr friil^crcn 2Crbcitcn tt)cit fiber bic
©rcnjcn il^rcr 5:itcl ju cincm ®cfamtf9flcm bcr
^ijHo^opl)iz auf biologifc^j^fritifd^cr ©runb^^
I a g e bic iDel^mfitigc flbcrjeugung auf, ha^ bic bcabftd^tigtc
SXfidEfcl^r SOBoltmann^ ju ben l^ol^cn 2Cufgabcn fcinc^ crflcn
©uc^cg nai) cincm Sal^rjcl^nt rajllofcn 2Cncigncn^ t)on
itcnntniffcn unb t)crticftcn SRac^bcnfcn^, toaxc ftc xi)m t)cr^
gftnnt gcwcfcn, SOBcrfc t)on fc^Bnjlcr SSoKcnbung gcjcitigt
3(uf un^ ftnb nur ate t)crl^ci|[ung^t)oKc SSorarbcitcn gcj«
fommcn: bic 3tt)citc ©c^riftcngru^j^jc ^^olitifc^c
2intl^n)t)oIogic", ;,2)ic ©crmancn unb bic 9tcnaiffancc'',
„I)ic ©crmancn in granfrcicf)", fott)ic bic ©rfinbung unb
SReligton unb (5ittU(j^Ieit giBt e§ feftftSnbigc geiftlge Sntereffcn unb 83c=
biirfniffe, bie i^ren eigcnen immancnten ©efe^en unb gloedcn gemfi^ fid^
cnttt)i(feln." ©benfo teilte 3BoItniann f(j^on bamalS ni(j^t ben Snter*
nationaliSmuS ber beutf(j^en ©ogialbemolratie. „^ic ^uflSfung beS ^laffen^
ftaateS bebeutet ni^t bie SSemi^tung einer notiirlid^ unb fulturgefd^id^tlid^
begriinbeten nationalen ©emeinfamleit, in tt)cld^er, fil^nlic^ wie
in ber fjamilie, bie ^Burjeln alleS menf^li^en fJortfd^tittS
(iegen... 3)er (Stoat ift nid^t ba§ SSaterlanb, unb ber Befte patriot
faun ber eifrigftc OJegner beS ©taate§ fein." ((3. b. nt. SB. 6. 330.)
— 826 —
2citung biefer tXet)ue^ koclc^e in ben eigenen unb fremben
®eitr&gen fur SQoItmann unter onberm bie fpftemotifc^
Tfnfammlung t>on S^aumaterial ju p^ilofop^ifc^en Sufunft^
orbeiten bebcutcte* Denn bie 3(nt^TO))oIogie ifl ii)m ttic^t
tttoa eine beliebige (Sinjelioiffenfc^Qft/ fonbem ber 7ln^
gongdpunft oOer p^ilofop^ifc^en ^emu^ungen geioefem X)er
SO^enfc^ fennt 92atur unb ®eifl unb beren gegenfeitige^ Str^
^&Itnid ja junoc^ft nur on ftc^^ fann ben felbfterlebten ®tDff
}it)Qr Q6n)anbeln/ abet nic^t burc^ grunbfo^Iic^ anbem tx^
fe$en unb borum nur mittelbor^ burc^ t>orft(^tige ftbtr^
tragung bed innerlic^ Srfa^renen^ ein lebenbiged ^ilb t>i>n
anbem Seibem unb ©eelen^ anbem Drganidmen^ ^djlit^lidf
t>on ber gefamten SQelt gett)innen« Dol^er t>em>arf SGBoIt^
mann nic^t etn)a nod) 3(rt ber aj^aterialiften jebe Tlxt bed
3(nt^ro))omor))^tdmud ; t>ielme^r gait i^m ber fritifc^
3(ntl^ro))omor))^idmud aid ber eingige SBeg^ ben aQe SBiffen^
fc^aft ben)u$t ober unben)u$t befc^reiten mitffe/ unb bie
3Int^roj)oIogie aid bie j)^iIofot)l^if(^e ®mnbtt)iffenf(^aft xut
iSoxnv. Son ber ®oet^e^(f)openl^auerf(^en SBeid^eit, ed fei
ber ^^ern ber 92atur SWenfd^n im Jjerjen", war er aufd
innigfle burc^brungeu/
Tlni) bad ©mnbmetit) feined @(^affend eriitt in
biefer jweiten ^^afe feine @inbufe; nur bie burc^ cd ge«*
monnenen @rgebniffe biegen t)on ben frftl^eren 2Cnf(^auungen
teiln)eife ab. 3m@ro$engefe^ennantIi(^tritt
j[e$t ber @eifl Winter bie SRatur guritd (eine
@nttt)icflung, ber anij in feiner ^erfoh bie ^araDele nic^t
fel^IteX 2)?it bem ©ebanfen, baf ailed ©eijlige naturlic^
bebingt fei, tt)irb nunmel^r, tt)ad 2Cudbel^nung unb ®riinbj^
lit^feit betrifft, ein fajl graufamer @mjl gema(f)t ©id ju
ben fublimflen ©eifledgebilben, ber fojialen unb j)oIitif(^en,
religiofen unb funftlerifc^en, wiffenfc^aftlic^en unb gefett^
— 327 —
fc^aftlic^ctt ^ultut l^inauf ^crrfc^t crbarmungdlo^ bad Ocfcfe
bcr ttatftrli(f)en 2CudIcfe im Dafcindlamj)f, unb t)on alien
©etten koirb bad S){aterial in faft gu grofen unb gum $eil
ungcftditctcn SWaffcn jur Srl^artung bed ^acfelf(f)cn @a|cd
(bed Wtvtto bet ;,2Cnt]^rot)oIogie'') l^erbctgefct)afft : baf( bic
S03eltgefc^i(^te cin ZtH bcr organifc^cn @nttt)icftungd^
gefc^ic^te fct* @d ifl Icin 5fi}unbcr, ba|[ nunmcl^r bcr @inftu$
91 1 c $ f (^ c d ben t)on ^ant, ^cgct unb STOarj t)crbrangte,
tt)al^rcnb bic 3(ncrlennung Darwind ftc^ el^er noc^ fteigcrte*
I)ur(^ bic einbringU(f)e ©efc^aftigung mil ber 2Cufgabe, aKed
SSemilnftige aud bem Drganifd^j*©iologif(f)en ju erftarcn, ge?*
langtc SOBoltmann baju, bic 3bentitat t)on Slaturs* unb
SSemunftgefe^ auf cin nur teiltoeifed Sufammenge^en ^erab*'
jufUmmcn/ unb ben Urgrunb ber SBett atd aud SSemunft
unb Unt)ernunft gemifc^t ju benfen* ©cgeniiber ben friil^cren
Hxhtittxi mai)t ft(f) biefer Umfc^tt)ung (in SBBal^rl^eit nur ein
3u^@nbcj*bcnfcn ber e i n e n ftetd t)on 2BoItmann t)crtrctcnen
©cite) auf jtt)ci ^unften befonberd gcltenb: bic crfenntnids^
tl^eoretifct)«?met]^oboIogif(f)en @rtt)dgungen, naij bcnen, mit
Stant ju rcbcn, unfer ®eift ber SRatur bic @efe$e t)orfct)reibt,
treten ganj in ben ^intergrunb ; unb bie ©ebilbe bed ©taatd,
ber ^laffen unb ©tanbe, bie in bem @rfWingdtt)er! aid filnft:^
Iid)e, tt)ibcrnatiirli(^c unb t)ertt)erftic^e ©eftaltungcn er:^
fc^einen, fie nyerben jc^t aid natiirtic^e unb balder totxtooUt
(Xotnn anil niijt in il^rer augenblidlid^cn SSerfaffung ju be^
forbernbe) ^robufte bcr natiirlic^en @nttt)icflungdgef(^i(f)tc
ancrfannt griil^cr aid geiflige ^emmung bed SRatiirtid^'en,
tt)erben fte nunmcl^r aid natiirlic^c ©teigerung bed ©cifligcn
bcjlimmt I)ie ariflohratifc^en ©^ji^en ber einjetnen Snbis*
t)ibucn t)erbreitern fic^ ju iXaffens^ unb ^laffcnarijlofratien
(freilicf) ni(f)t im ©inne oftclbift^er Sunfer), unb fetbfl in
bad SSerl^attnid ber ©efc^Icc^ter tt)irb mit bcr 95etonung ber
— 328 —
Unglcic^Vit jtt)ifd)en SWann unb grau bicfe ariflofratifd^c
3(itffaffung ^incingctragciu
Den auf^eren 3Cnta{[ }ur @ntn)icflung unb ^egrunbuitg
bicfct 2Cnf(^auungcn gab bad t)on gricbric^ *ruj)j) gcjHftctc
^rcidaudfc^rcibcn, toddjti ben @influ$ bcr ^rinjij)icn ber
Dcfjcnbcngt^coric auf bic inncr^)oIitif(^c @nttt)icflung unb
®cfe$gcbung bcr SSoIfcr aW Zljtma gcjlcKt ijatU. ©ei bcr
©carbcitung bicfcr Xufgabc gctangtc S03ottmann ju bcr ftd)
immcr flSrfcr in i^m fcftigcnbcn flbcrjcugung : bag bic
9laffc bic biotogifc^c @in^cit fci, bcrcn @r^ltung obcr
9Scmi(i^tung, ©tarfung obcr @(f)tt)a(^ung Ic^tl^in bad ©litl^cn
unb SBBcIfcn bcr ^ulturcn bcflimmc, ba^ im 9laffcj)rojc# bcr
t>iclgcfu(^tc gcfc$Iict)c ^aftor auc^ fitr bad ))oIitif(f)c unb
gcifligc ?cbcn im gcfc^ic^tlic^cn ©cfc^cl^cn gcfunbcn fci, unb
baf im bidl^crigcn SScrlauf bic gcrmanif(^*«norbif(f)c
iXaffc, tt)ic $lcmm unb ©obincau rid^tig crfannt fatten, ben
$5n)cnantcil an bcr @(^Bj)fung aUcr l^Bl^crcn ^uttur bc:^
anf^jruc^cn biirfc* %xtHii) ijatu cr in bcr ©d^ulc bcr bcut*
fc^cn ^l^itofo^jl^ic jiDci 9Jait)itatcn grunblic^ t)crlcmt: ba|i
bad ^rimarc unb bic te|tcn @cfc$Ii(^Icitcn auf irgcnb cincm
©cbictc jicmald rein jutagc ticgcn; unb bag cine (Sin^cit
bcdl^alb nic^t t)orl^anbcn fci, tt)cil fie nic^t ol^nc weitcred in
aKcn il^rcn ©cjlimmtl^citcn aufgcjcigt tt)crbcn lonnc* Dal^cr
i)at cr ben l^ol^cn (Sinflug, wcld^cn STOilicu, SRationalitat,
^onjunftur, ^lima auf cine iXaffe iiben, angcblit^cn ©c**
flnnungdgenoffcn gcgeniiber audbriicflic^ betont, barum aber
nid^t feinen ©cgnern ju liebc tt)e(f)felnbe gormcn unb ©c^^^
jlalicn ium btcibenben ^ern crl^obem 2)ic ^^^Dlitifc^c
3(ntl^ro})oIogic" licfcrte ben 9lal^men fitr bic neue SBBiffen^
fd^aft ciner 3laffcnbiotogic nad) inbuftit)er unb naturtt)iffenj=«
fc^aftlid)cr SWctl^obc, totlijt an ©tcKe ber bidl^erigen, fafl
rein auf j}f9d)otogif(^e Sntuitionen gep^ten Sl^eorien
— 329
tretcn foKtc* Da^ SBBerl ijl cm grof attigcr, abcr unglcicf)^
wa^ig burd^gcful^rtcr (5ttttt)urf al fresco, beffcn aSoKcnbung
feci bcm SRculanb bcr ^robtcmflcKungcn bic Scbcn^arbcit
ganjcr ©cncrationcn erforbcrn tourbc* 2Cbcr ba^ fd^rcdtc
ben aScrfaffer ttid^t ab, fctber jur (StfuKuttg fcinc^ ^ro^
gramme gletd) mit J^anb angutegen unb in ben beiben te$ten
©nc^cm bic crftcn t)orl^anbenen aKonogrcujl^ien iibcr ben
antl^ro^jologifd^cn Z\)pu^ ber ®enic^ ju gcbcn* ^Ijx &^
gcbni^ tt)ar bic ^cflfieKnng, ta^ bic ubcrwiegcnbe STOcl^rjal^I
gtof cr STOanncr in Stalien unb %xantttiii ganj obcr t)orj«
tt)iegenb bcm norbifc^cn $9j)u^ jugcl^ortcn* 2(K ba^ jtcg*»
l^aftcfle Unit)crfalgcnic gcrmanifc^cr ^crfunft gatt il^m
?eonarbo ba SSinci, in bcm cr cine ibeate aScrbinbung t)on
SRatur unb @eifl »)laflif(^ t)erfBTi)ert fal)* Diefe UntctJ*
fu(f)ungcn, burc^aud cinjig in il^rcr 2Crt, miiffen, ganj gleic^,
tt)ie man ju ben au^ il^ncn gcjogenen golgerungcn flcl^cn
mogc, bcm ©al^nbrcc^cr bcr naturtt)iffcnf4)aftti(^en ©el^anb*^
lung bcr ^ulturl^ifloric bie Unflerblic^fcit in bet ®cijle^*«
gefd^ic^te ber Sal^rl^unbcrt^wenbe fi(f)crn.
3(^ glaube nic^t, ia^ SBBoItmann mit bicfem natura**
lijlifc^en ©tanb^junft (cine (Sntwicftung befd^loffen i^aben
tt)iirbe; nad^bcm er beten ^otgen in ben gc^jlanten SBBerfen
fiber iXaffe unb @eniu^ unb bie (Stiiit ber ©iologie bid auf
bic SRcige gcteert l^attc, toaxc er ^txmntUi) nod) baju gc^
fommen, ebenfo bic SRatur unter bcr D^Jtif bed ©ciflcd ju
betrad^ten, tt)ic er bidl^cr ben @eifl unter bcr D^Jtif bcr Slatur
erfc^aut l^atte, unb fc^Iicf^Iid^ bic grof[c ©^ntl^cfc jwifc^en
ben beiben SOBcttfcitw jU t)erfu(^cm
greitic^ bie ©runbcigcntumtic^fcitcn fciner Xrbcitdj^
ipcifc iDurbe cr and) bann nic^t 5;)crlcugnct l^abcn: bic SCuds^
einanbcrfc$ungcn t)on un^JcrfSnlic^cn Sl^coricn warcn Qctoi^
tt)icbcr JU 3(udcinanberfc$ungcn jwifc^cn fcl^r t)crf6nlict)cn
— 330 —
^eoretifem geioorben mit aQen SSorgfigen unb SRod^teilett
einer folc^en ^e^anblungdioeife ^) ; on gen>agten "Sbiifavtp^
tungen unb t>orfc^nenen SSeroDgemeinerungen/ loinfommenett
^(ngriffdpunften fur furjftc^tige ©egner^ totldft aOe itid^t
qroft betPiefenen 3been fur glei(^n)ertig ^alteti/ n>urbe e^
QU(^ bie^mal nic^t gefe^It ^oben; enblic^ to&tt mit ber 9kr^
einigung t>on 92atur unb ®e{fl nic^td @eringered
ali bie Sifung bed SBettfnotend jur SCufgobe unb bamit ein
Siel gefleOt tporbeu/ bem ft(^ menfc^Iic^ed ^orfc^en nur
nd^ent/ bai ti ober niematd erreic^en fann* ®oI(t)en ^lug
j)ftcgen t)on ber SWenge ber unbeflugelten ©eelen bie ©atttn
unb Sufriebenen teilno^mlod ober fpittifc^/ bie fibrigen mit
^) 3u ben SSotjilgen re(^e i(!§: ba| auf btefe SSSeife bie fd^einbor
ftemben unb ))erf))tengten ^eftanbteile in einec fiel^re ni(!§t in ilbli(^er
SSSeife aid untoefentltd^ ilberfe^en, {onbetn aid Vfnfft^ 5ur ^rgjinjung
ber ©nmbrid^tung fm(!§tbar gebeutet merben. @o n)ii|te ic^ feine nod^
fo eingel^be Vftbeit and bee neu!anti{(^ @(!§ule ju nennen, melc^e mit
{olc^er ^inbringlic^feit bie et)oIutionifti{c^en unb biologifd^en
SSrud^ftiide bei ^ant int Bufomntenl^ang bel^anbelt unb aid iiberben
Sbeengd^alt bee brei ^tifen ^inaudtoeifenbe, abet burc^oud bomit t>tX'
trfiglic^ ®ebanleniei]§en bargetan l^fttte, tvie bie betreffenben $affagen int
,,89ftem M ntoralifd^en ^etou|tfeind'' ; dl^nlici^ed gilt t)on ber Kufbecfung
ber !riti{(^en ST^ontente in SKorjc' @<6rif ten, wie fte ber ^.^iftorifd^e ^aterialid^
mud'' untemimmt. (Sng toermonbt bamit ift bie ^orliebe SBoItmannd,
ben SSorlftufern ber Qafftfd^n ^ertreter beftimmter Sbeen nad^uf^iiren,
mad befonberd fiir bie fojialiftifd^en fie^ren bad gulegt genonnte S3u(i^,
filr bie dlaffentl^eorie, unter beren ^egbal^nem burc^ ^oltmann ^lemm
mieber ju @]§ren gebrad^t tourbe, bie anti^ro))oIogi{cQen @^riften leifteten.
^ie @kfa]§r ber SRet^obe, ber au(!§ SBoItmann nid^t entgangen ift, befte^t
barin: bie ftetd t)orl^anbenen ^kgenffi^ gmifd^en ein^elnen ^)en!em 5U
iiberfel^en unb bamit aud^ einer fad^Iid^en 8^nt^e{e and bem ^ege jn
gel^en, toenn man bie ©emeinfamleiteo unb $erbinbungd))un!te jmifd^en
i^nen beftimmt ]§at. $ier ))erfiel SBoItmann in ben entgegengefe^ten
fjel^ler, ben er on ber ^egelfd^en 5)ioIefti!, bie ilbcr ben Unterfd^ieben bad
©emcinfome ilberfal^, geriigt ^at (^. SIR. @. IV).
— 331 —
SWcib unb Jjaf ju bctrac^ten, unb nur tt)cm felbcr bte Sel^n^
fuc^t jut SBBo^rlicit, ©ute unb (5ct)6nl>cit Sc^tDtngcn t)erlci^t,
tt)irb ben SBBiKcn jum Uttcrrci(f)barcn aB ^cbcl jcbct grefen
menfc^Iic^en $Qt erfenneti/ an Hvbttn ac^ten unb lieben* @o
weniflflend bac^te ©octl^c, aU er aUci fauflif(f)e ©trcbcn nac^
feinem 98ert nnb Untt)ert in bad ^efenntnid jufammen^
fa^te: ^Dcn licb' i(f), ber Unni5gli(f)ed bcgc^rt/ Unb fo
benfen n)ir t>on Snbn>ig SQoItntann.
^ani mt> ©(filler
in geaenfeitiget 33eleu^tttng
dinleitung.
Do* ^l^ema: ^ant unb S(f)iKcv in flcgcnfcitiflcr "Sbtf
Undjinxii; ia^ in einet mittem&c^tigen ®i$ung int itntxaU
cafe einiflc t)on uni gemcinfam formuKertcn, gibt unfercn
Setrad^tungen uber bod SSerl^altnt^ beiber SQ^&nner ju
einanber t)on t)ornl^eretn eine gang beftimmte 9ti(^tung.
!♦ 3n fcincn crflcn brci SEBortcn liegt ja inn^tijite unb
fclbftoerfiSnblic^ fitr jeben (Sinfic^tigcn cntl^altcn: ba$ bcr
X)idjUx unb bcr ^l^itofo^)^ ni(f)t in falter Unab^angigfcit
t)on einanber bel^anbelt, il^rc 3(nfc^auungcn xtiijt mcc^anifc^
neben einanber gcflcKt toerben foKen ; Dielmel^r, baf[ jtt)if(^cn
ibnen ©cjicl^ungen obwaltcn, ®ebietc t)orl^anben fein mfiffen,
auf benen fte gemcinfam gearbeitet J^aben^ unb ba$ biefe
©ebiete e^ allein fein burfen, auf benen
tt)ir und l^eute Xbenb beioegen werben*
2. 3(ber bamit nic^t genug: t)erf(^iebene gaben (in
gorm gleic^artiger ^robleme, Xufgaben) fpielen f(f)Iie$lic^
jtt)if(^en fel^r t)ielen grof[en ©eiftem, audj jtt)if(^en foI(f)en,
bie gar nic^t^ t)on einanber ittvu^t l^aben (©ubbl^a unb
Sbriflu^), andj jtt)if(^en fcld^en, bie burc^ Sa^ttaufenbe t)on
einanber getrennt flnb, bie niemaW auf einanber ju f^^rec^en
fommen.
ftant unb (Sc^iOer bagegen fte^en in einem befonberen
SSerl^altnid ju einanber infofem, ate fie nic^t nur auf gemein**
famen ©ebieten fic^ fanben, gteic^jeitig lebten, nic^t nur
— 336 —
cinanber lanntcn — jtt)ar nic^t pcrfonlic^, abcr au^ il^ren
SDBertctt - , fonbem and) auf einanber ju ipxtdjOi fommen^
einanbcr barfleDen, beurteilen unb betDertcn*
(Sc^iOer ern)&^nt ftant oft unb einbtingticf) ; ^ant
©(f^iDcr cin cinjige* SWal, abet an urn fo bebcutfamercr
©teKe*
Daf[ ein gtoffcr Denfcr ju cincm anberen gro^en
Denier audbrurflic^ ©teffung nimmt/ ift niijti ©eltcne^
(?eibnii ju ?odfe; ©c^oj^en^auer ju Jjegel; ^loto ju
J^eraflit unb ju Xriflotele^) ; ba^ ftc^ jtoei Denfer abet
tt)e(^felfeitig beleuc^ten, ifl ein feUenet ©lucfdfaU
in ber ©efd^ic^te ber ^ifilv^vpijit.
3. Diefen ©ludtefaK tooUcn xoix nn^ l^eute gu nu|e
mac^en unb auf bie gegenfeitige ©eleud^tung,
bie fi(^ ^ant unb ©c^iDer ju teil tt)erben laffen (tt)ie e^ bie
le^ten brei SDBorte be^ Sl^emad jur ^Ixijt mac^en),
a U e { n unfer 3(ugenmerl ric^ten*
I- 3n tt)el(^em ?id)te fjat ©d)iHer «ant,
n. 3n tt)eld)em ?i(f)te t)at «ant ©d^itter erbltdft?
fo ijaitn tt)ir ju fragen*
Dabet l^at bet etfle 5:eil ber ^rage bedl^alb ben SSortritt,
tt)eil ^axiti iuf[erungen fiber ©chiller nur9teaftionen
auf ©c^iKer^ 3(ngriffe gegen ^ant getoefen, alfo ol^nc biefc
niijt ju t)erflel^en ftnb*
^ierbei moc^te tc^ bie Dar fie Hung bed SBerbalt^
niffed mBglic^fl an ber J^anb ber tt)id)tigflen Dofumcnte
geben (tciU toegen ber grof[eren Unmittelbarfeit,
bie baburc^ erjielt toirb, teiW tt)egen ber unubertreffj*
lichen Diftion, mit ber ©c^iKer unb — fur unfer
problem — auc^ ^ant iljre ©teUungen ium 3(udbru(f ge^s
brac^t l^aben)*
— 337 —
Dct ©fijjterunfl bet etngelnen ^ofttionen, toclijt biefe
SO^anner gegen etnanber in il^ren etgenen 3Cugen tinnd^mtn,
liahtn itbtimat ein ))aar fritifd^e ^emerfungen barubcr ju
folgett/ 06 audi n>tr bie itljxt hti @inen fo fel^ett/ n)ie fte
bcr 3(nbctc cnttt)icfclt l^at
III. Bum <Si)l\x^ mogcn tt)tr mit cinigcn SOBortcn fiber
ba^ Zljcma l^inau^greifen unb (abgefel^en bat)cn/ ob unfre
STOeiflet einanbcr t)crflanben ober mif t)etflanbett l^aben) auf
bie f5[>jlematifc^e ©ebeutung ober ben SBBal^rl^eit^^ unb
Smrtum^gel^alt in ben 2Cttf(^auungen btefet gtof en ®enien
l^inn>eifen*
Sgie ntttiU ®^tller felBfi ihtt Stant ttnb fiber fetn tiitnti
Ser^oltntd jtt Itont?
@inbringl{(^ unb au^brfidtic^ l^at (SijiUcx eigentlid) nur
auf ein em ©ebiete ju Stant ©teOung genommen; anf
bemjenigen gugteic^/ beffen @rforf(f)nng il^m unb $ant am
innigften am J^erjen lag: auf bem ©ebiete ber
fSioilt finbet ftc^ Stanti fflamt unb noc^ loeit mel^r ^ant^
@influ$ anif bort, wo ©(fitter iai iXeic^ ber SBa^r^eit unb
2Biffenfd)aft, ber ®d)6nl|eit unb «unfl, ber iXeligion unb
grommigfeit, ber l^umanen ©efamtfultur, ber ®t\i)iijU unb
^olitif betritt/ unb au^ffil^rlid^e S){onograt)l^ien fatten and)
l^ier bie ©ejieJ^ungen ftar ju fteOen; aber fur unfre 3tt>ecfe
genfigt bie ^onjentration auf bie eigentlic^en J^au))t))un!te/
tocli)t aUt in ben moraI})l^iIofoj)l^ifd^en ©treitfragen ju
fuc^en ftnb*
38ir tPoQen junac^ft ©d^iUerd 3(uffaffung t>on ben
©emeinfamfeiteu/ banac^ feine 3(uffaffung t>on ben ICb^
22
1
— 338 —
iDeic^ungeti feiner Sel^re t>i>n benenigen jtantd in^ 3(uge
faffeiu
A. Zit Omutttfotirfeiteiu
1. Darflellung*
&d)iUtt toot ft(^ iuti&(^fl loeitge^enbfler ftbereittfUm^
mungeti mit Stant in bet 3(uffleOung bet morolifc^en @nttib^
(egriffe ben>u$t.
2){efe ftbereinftimmung (etrifft t>or oQem bte fe(6i^
fl&nbige ^beutung unb bie 3(uffaffung )>om SBEkfen bet
@ittlid)feit, b. ij.
a) bie ^etonung^ bo^ @ittl{(^fein eine eigeit^
tfimlic^e ®ei{led^altung ober ®ee(en))eri»
faffuitg barfleKt/ bie einer eigentfimlic^en
®efe$Ii(^feit ge^orc^t unb itic^t mit eiiter bt^
flimmteit J^aitblungdioeife aH folc^er ober
anberen ©eifle^besie^ungen }uf ammenf oOe ;
b) bQ$ biefed P\P^ii^t ^^&nomen (n e g a t i )>) t)ottig
obgutrennen ift t>on jeber 9efKmmung unfered WiiUtni
bmif finnnc^e^natfirlic^e/ materiale a)?otit>e
bet Sufi unb Unlufl (©Ifidfeligfeit) ;
c) ia^ ti t>ielmel^r fc^arf unb einbeutig ()> o f i t i t>)
gu fi^ieren fei aU: bie $Kotit>ation bed freien SESiOend bmdi
hoi unfinnlid^e^ formate/ oernunftige (Sitten^
gefe$, — mit beffen ^ormulierung ftc^ ©d>iDer niemoB ab^
gegeben Ijat
2)emgema|[ trennt er mit ftant fd^arf : }n)if(^en 3Jioxa^
lit&t unb Segalitot; itoiiijm @ittli(f}feit unb ©litdfeligleit,
unb fe$t: ftttlic^ ^anbeln unb oemunftig ^anbeln gleic^.
2. Dofumente.
^Qber ben ®runb bed SSergnfigend an tragifc^en ©egen^
ftfinben" OBb. XI ber ©afularaudgabe, <S. 149) :
— 339 —
„2>ai ftttlic^e SSerbienfl einer J^anbluns nimmt getcibe
utit ebenf Dt)iel ab, aU SReisung unb Sufi baran ^nteil fjaittu"
^fibcr afnmut unb ffiiitbe^ (S5b. XI, e. 237):
i,SB3enbet ftc^ nun ber SBBiQe tDirflic^ an bitflkmnnft, el^e
er bad SSerlangen bed 3:rie6ed gene^migt^ fo l^anbelt tt fttt^
lid^ ; entf d^eibet er abet nnmittelbar^ f d l^anbelt er ftnnlic^/
ebenba (©♦ 228) :
^2)enn fo wtnxQ bie. ^eine jBetnunft in il^rer mora*;
liftmen ©efe^gebung barauf fHfidfftc^t nivmt, une ber
©inn n>D^I il^re @ntf(^eibungen aufnel^men miijtt, eben^
f Dn)(enig ric^tet ftc^ bie 92atur in ilfttx ©efe^gebung bo^
naij, tt)te fte ti einer reinen SSemun^ xt6)t moc^en ntSc^te.
3n jeber ber (eiben gift eine onbre Slotwenbigleit/ bie after
leine fein n>firbe/ tt>enn ti ber einen eriauftt n>are/ tt)iQIfir^
Kc^e SSeranbemngen in ber anberen ju treffen/
^dber ben ntDralifc^en 9ht$en &ft^etif(^er ©itten''
(©b. Xn,@^161):
^X)ie @ittft(^Ieit einer inneren «$anblung (erul^t MofI
auf ber unmittelbaren ©eflintntung bed SiQend burc^ bad
®efe$ ber aSemnnft"
3n ben 55riefen „fiber bie aftl^etifc^e Srjiel^ung bed
SWenfc^en" (S5b* Xn, ©♦ 95) werben ^aBe unbebingte ®Ift*
felisleitdf^fieme/ fte mii^n ben l^entigen 3:ag ober bad iaxtit
ititn Dber^ tt)ad fte nm nic^td el^nDfirbiger mac^t/ bie ganje
Sttjigleit ju il^rem ©egenftanb l^afcen" aid 3iele ,,einer ini
Ttbiclntt fhrebenben Sierl^eit" gebranbmarft.
©c^iQer ilaubte, in aEen biefen burd^ bie Dohtntente
iestanbigten 3(nf(^auungen ftantd %el^re nnabge&nbert
toieberjugeben unb — toiU man bie fc^arfe Srennung wn
22*
— 340 —
Gittlic^feit unb Ginnlic^feit rigorifUfc^ nennen — beti
jtantif^en Stigori^mud }u Dertretetu
3n Mtt Znmut unb SBfitbe'' (:9b.XI,6.216) ^eiflt e^ :
ir2)a$ bie SDIoral felbfi enblic^ aufgel^&rt l^at, biefe
Sprac^e" (n&mlic^ bie bti Qnb&moniimni) irgu xtbm, Ijot
man bem unfierbKc^en Sktfaffer ber Aritil gu t>erbaiileii/
bem ber 9tul^m gebul^rt/ bie gefunbe SBemunft aud ber |)l^if o^
fDpl^ierenben tDieber l^ergefleDt gu ^abetu^
^^ii l^ierl^er glottic ic^ tnit bett Stigoriflett ber Wtttal
tM>aiDtntnett einfiitntttig gu fein" ($b. XI, ®* 217).
3n bem 9riefe an ben J&ergog t)0n 3(ugu{ien6urg wm
3. Deg. 1793l^ei$te«:
i,3(^ belenne gleic^ DDrl&ufig/ baf i<^ im J^au))ti»
punlt ber @ittenlel^re DoQfDmmien ft ant if (^ ben^
2(1) ilanU n&niUc^ unb bin ilbergeugt/ ba{l nur bie^
jcnigen unfrer J^anblungen fittlic^ ^eifen, gu benen uti^
bbfl bie 2((^tung ffir bad ®efe$ ber SSemunft unb ni(^t
3tntriebe beflimmten/ toit t)erfeinert biefe and) feien,
unb totlijt im!po\antt fllamtn fte auc^ ful^rem 3(^ nel^tne
mit bem rigibefien SRoraliflen an, baf bie 3:ugenb
f(^le(^terbingd auf flc^ felbfi rul^en muffe, unb attf feinen wn
ilfx t)erf(^iebenen 3tt>e(f gu begiel^en fei. ®ut ift (na<^
ftantifi^en @runbf&$en/ bie id) in biefem
®tit(ft)Dni0mmen unterfi^reibe) gut ift, toa&
nur barum gefc^iel^t, weil ti gut ift^ (S5riefe, 55b* HI,
©. 3990
Unb in „fiber 3fnmut unb ffittrbe" lefen tt)ir, mit ©egug
auf bie @elbflanbigleit ber @ittU(^Ieit unb beren 2(uffaffung
aU ©efc^affen^eit unfered SBBittend (©b* XI, ©• 218) :
^Qber bie ®a(^e felbft lann, nac^ ben wn iijm (ftant)
gef it^rten 55ett)eifen, unter benlenben Stip^tn ♦ . . fein ©treit
mel^r fein, unb id) to&^tt tanm, toit man niift lieber fein
— 341 —
Qaniti ST^enfc^fein aufgeben^ aU fiber biefe 2(ngelegenl^eit
tin anbere* fXefuItat ^on bet SSetnunft txtfalttn woBte//)
@0t)iel bet Dofumente lum erflen ^unft/ bie genftgen^
itm fc^lagenb ju 6ett)|eifen^ bafi @(^iOer }tt aQen Seiten feiner
jtt)eitctt ^eriobc (benn au* bcm 2tttfang, bet SWitte, bem
@nbe biefer @))D(^e tt)aren bie Urfunben icto&ijU) innerK(^
baDon burc^brungen toot, in ber ^etonung ber ®el6fl&nbig^
feit ber @ittli(^Ieit unb in ber ^uffaffung wm Sefen ber
(Sittlic^Ieit t)oQig mit ^ant }u ^antiDnieren.
3*«ritilber®emeittfamleiten.
^ritif(^ brau(^en tt)ir }u biefer Qeteuc^tung ftant^
bur(^ @(^iQer ni(^t (SteQung }tt ne^metu @r fte^t ftant^
ttjie tt)ir il^n fe^en, tt)ie er gewefen ift, in reinetti/ weifem
$i(^te. Denn baf auc^ $ant aU bai Uijxt, toai @^iQer iifn
biefer ijat lel^ren taffen, barf iij ali htiannt t)Dratt*fe$ett
unb mid) mit leiner !Xed^tfertigung auf^altetu Da ©d^iQer
gerabe biefen 3:eil ber (Sittente^re einfa(^ Don bem ^ftnig^^
berger Denier fibemommen ijat, fo ift bie Qbereinftimmnng
freitii^ nid^t t)em)ttnberli(^»
9htr an }n>ei ^nnften milbert @(^iQer ni(^t tttoa (tt)ie
t)nlgare 2(nf(^auung anne^men mo(^te) bie ®elb{i&nbigleit
unb ba^ SBefen be^ ^antif(^en SSoratbegriffed l^erab^ fonbem
flberfleigert beffen ejrftufit)en unb rigiben Sl^arafter*
a) aSor ber abfoluten @elb{ianbigleitbe^ ®itt««
Ii(^en gegenitber bem ®innK(^en toax ^ant felber belannt^^
ti(^ b a n g e gen)i>rben* SB3ie foQ bie 93 e r n u n f 1 1) o r ^
fie t lung bed @ittengefe$ed ben ^iUcn mDtit)ieren
^) ^iefe unb mand^ onbetm @))emmgm ftammen t)om SSetfaffer
bed ^ortragS.
— 342 —
linnett/ ba ber SBSiOe nur auf geffil^l^betotite SDtfleEitiigeii
redgiert? ®d l^atte jtant in ban btnil^mten 2(6fd^nitt i^to^n
ben Sriebfebetn ber reinen pTaltiiijtn Skmunft"' bie
^TUftunQ" f^erbeige^oU ali tin 3tt>itterbing giDifc^en
matttialct, tntpitiiijttf finnlic^er Steignng nnb formalet;
opriorif d^er, nnftnnlii^er 3kmttnftt)0rfieQnng, aU bai dmiit
©effil^I^ bai niijt iuft wif Untuft baxittUt, bad a priori
gilt unb @l^rerbietung t)Dr ber btof en ^orni ift Dnrc^ beren
ajtebinm foQte bann bo^ ®ittengefe$ bie aJtotiDationdfraft
and&ben« ©c^iQer^ ber bidn)eilen wn ber 2((^tnng fpri(^t;
l^ot fie niemaU in biefer QJebentnng Cbei $ant nnb an fi(^)
gefaft/ ate ein n>efentH(^ed 3ngrebiend bed
@ i 1 1 1 i (^ e n / bod bereitd SSaterial fur bie 9rfi(fe }unt
@innli(^en ent^<
b) @6enfD tiat er in ber 3(nffaffung bed SBBefend
ber ®ittli(^leit nic^t bie ®(^n)ierigleiten erl^Hdt, bie in ber
3(nna^nie eined freien SBBiQend Derborgen liegen^ unb
gegen totlift ftant eine feiner tiefftnnigfien (xotnn and) "ott^
toreneni) ©ebanlenfc^tac^ten gefd^Iagen l^at
Stani n>1t{lte 3n>iei J^intertureU/ nm ^ei^eit unb 9h>t^
n>enbigleit }u t)ereinen: burc^ bie tint lief er bie ^eil^eit
jur ^aufalit&t^ burc^ bie anbere bie ftaufalit&t }ur ^eil^eit
]^ineinf(^ljit)fen.
Tin maniitn ^itVitn ertt&rt er ben freien SBBiQen negatitf
ali ni 6)1 burc^ ?ttft — Unluft/ |)ofitiD aB ben b u r c^ b a d
®ittengefe$ moti^ierten SBiHen. @in onber^^
xnaX laft er aDe ^ufemngen bed ftttUc^en SiQend^ alfo aQe
SEBiQendentfc^lfifTe unb «$anblungen^ in ber ^@rf(^einung'^
laufal bebingt/ unb nur ben inteOigiblen S^arafter frei fein»
Der Sufammen^ang }n)if(^en beiben 9teil^en n)ar aber
nic^t jeniffen : bie fRei^e unferer faufal bebingten fic^tbaren
— 343 —
Zattn unb geful^Uen Sntfc^Iuffe i{i nur bie jeitlic^e @r;^
f(^einung be^ tintn freiett/ unftnnlic^en Tlttti.
<SijiUtt fe$t an^ ^ier nix^ ni(^t mit feinem 9e{nfil^en
eitt, bie beibcn Stcic^e ju Derfol^ttett, fonbettt ftatuiert bie
3:atfa(^e bet %xtif)titf xotlt fraffer at^ ^ant^ ate einen lin^^
entbel^rlic^en 93eftanbteil bed fittlic^en SiQen^^ au(^ top
biefer fi(^ in ber @rf(^cinttng aufert:
^9ei bem SSenf(^en ift tid(^ eine Snftati} mel^r^ namlic^
ber SBiQe^ ber ate ein fiberftnnli(^e^ 93enn&gen tt)eber bem
®efe$ ber Slatur, noc^ bem ber SSemunft ( I) fo unterworf en
ift/ bafi il^m nid^t DoQIommen freie SBSa^I btiebe^ {tc^ ent^^
tt)eber nac^ biefem Dber na(^ jenem }n rid)ten/ « « « ^® e ^
b n n b e n ifi er an leine (®efe$ti(^Ieit)/ aber Derbunben
ift er bem ®efe$ ber SSemunft" (fiber Sfnmnt unb SBBiirbe
©b. XI, 6. 225).
Damit n>ar ber eine SB3eg unbefc^ritten geblieben, auf
bem ftant begonnen l^atte, ba^ SBefen ber ®ittli(^feit bem
ber ©innlic^Ieit (bei aBer SSerfc^iebenl^eit) in fruc^tbarer
SEBeife anjunal^em, namlic^: ba* freie ^SBBoBen" ate ein
nur bnri^ eigenartige Wloti^ot lanfalierte^ SoQen
l^injttfleQen^
Unb tin anbermal: ;,Der STOenfd^ aDein ^at ate ^erfon
unter atten belannten SBBefen (I) bai SSonec^t, in ben Sling
ber 92Dtn)enbigfeit, ber fur bloffe 92aturn)efen unjerreiflbar
ift/ burd^ feinen ^iUtn }tt greifen unb eine gans
frifc^e ?Xeil^e t)0n @rf d)einungen in fic^
felbfl anjufangen" (ebenba ©♦ 204)*
Damit toot bie anbere ©elegenl^eit unbenu^t gelaffen,
bie $ant gegeben l^atte, ^eil^eit unb 92atur in t)erftanbn(^er
Seife }u t)ereinigen/ namK(^ : auif ben ftttlic^en SGBiKen im
9tei(^ ber (Srfal^rung urfac^Iic^ moti^ittt fein ju laffen unb
bie ^eil^eit t)SQig ini meta))l^9ftf(^e Senfeitd abjufd^ieben^
— 344 —
55i« l^ier^er — in ber 3ft8rettjuttfl unb ^SefUtnmung
ber eigenatt bti ©itttic^en — flanb ©c^iDer g^nj auf
jtantifc^em ^Dbeti/ unb tot er fiber il^n l^inaudging^ itid^
ti in bem <Sxnnt, baf er alle/ auc^ bie t)Dn ftant
in fc^fic^ternen 3(nf&$en begonnenen 9rfi(f en
3n>if(^en bem fittlic^en unb finnlic^en
iReic^e^ 3tt)if(^en ^fUc^t unb SReignng^
^orm unb SRaterie, ^reil^eit unb fUcttiytn*
bigfeit a6bra(^ ober bD(^ unbenu^t liefl*
@erabe hai Umgefe^rte ifl nun ber %aU, n)i> ©(filler
auf tai ^txli<nii ber beiben 9tei(^e ju
e i n a n b e r / auf i^re 2)ig^arnu)nien unb ^ax^
monien grunbfa^Uc^er Hxt gu ^pxtijtn Ummt
J^itx r&dt er immer totittx Don ftant ab ; er ift ^(^ toeijl biefer
3:rennungdt)unfte ddQ bett)u9t/ inter))retiert aber ^ant ju
neben^n)urbig/ tuxii J^erabmitberung t)on beffen 3(nft(^ten;
beren ?Xigibitat er auf bem erflen ^unft uberfleigert ijatte^
DafI jwifc^en ©ittlid^feit unb ©innlid^feit, gmifd^en
$D{0tit)atiDn burc^ bie SSorfteQung Ui tt)ie anij immer }u
faffenben SSemunftgefe^e^ unb SSotiDation bur(^ Suft unb
Unluft^ naij Stant n>ie naij @d)iQer leine @inerleibeit
befte^en fann, ifl felbfberfldnbtic^^
Slid^t felbfberflSnblid^, fonbern pxohUmati\ij aber ift
ed : Db }tt)ifd)en beiben eine@in^eit befle^en lann.
Die •^au|)tbiffereng gwifc^en ^ant unb @d)iBer Hegt nun
barin, bafi ©driller bie grage beja^, wal^renb
*ant fie Derneint
2)ocl^ em^jfiel^It e* fic^ aixif ^ier, bie eingelnen, bei ben
2)enlem felbfi fi(i^ burd)einanber fd^Iingenben 55e^au^3tungen
— 345
— bcm fortgcfc^rittcttctt I)ifferen}ierttn8*bebutf^
n i & uttfercr 3eit gcmaf — reinKd) itstn einanber abjit^
grenjetu
@d)il[er 6e^au))tet auf brei ^unften t)DrsfigKci^ t)on ^ant
abjunoeid^en ; nSmlid^ barin :
a) Daf er bie grunbfa^Iid^e WtiQlii)Uit, n)enn au(^
nic^t bic 9lottt)«ttbi8lcit eincr fibercinflimmung t)Ott W^^^
unb Sleigung augibt^ b. ij. baf bad fttttid^e SSotit) nid^t
notn)enbig auf ftnnlid^e @egenmotit)e gu ftof^en braud)t*
©cclcn, in bcnen bic* nid)t bet gall ift, ^cif en f c^ B n e (an**
mutigc) ® e e I e n ; fold^c, bei bcncn bie ^f Kc^t bic fUeigung
niebetfann^ft, er^abene ©cclen (fie befi^en SEBurbe).
b) 2)af in biefer ftbereinftimmung ba* Sftl^etifc^^
etl^ifc^e Sbeal be* SWenfd^entum^gu erblidfen^
biefe* 3beal abet in realitate nie t)oQIommen ju tx^
teid^en ift.
c) 2)afl in ber SBB i t f I i d^ f e i t je nad^ ber Stibi^is^
bualitat eine* STOenfd^en unb jle nad^ ben au^eren Umftanbcn
(old^e fibeteinflimmung im Sntereffe einer @ntf altung ber ®c^
famt|)erf6nlid)leit balb ju tt)ftnfd)en, batb ju Dermeiben ift*
Saffen toix jum 35ett)ei* bie 2)ofumente reben :
2. Dofumente.
3tt a) : ,,iiber STnntut unb SOBurbe" (55b. XI, ©. 222) :
^3n einer fd^&nen ©eele ift e* alfo, wo ©innlid^Ieit unb
SSemunft, Wid^t unb Sleigung I)amn)nieren, unb ©rajie
ift il^r 2tu*bru(f in ber @rfd)einttng/
(@benba ®* 226) :
»2)ie ®efe$gebung ber Slatur burd^ ben Srieb lann mit
ber ©efe^gebung ber SBernunft au* ^rinji^^ien in ©treit
geraten, tomn ber Srieb ♦ . ♦ tint ^anblung forbert, bie
bem ntoralifd^en ®runbfa^ jutDiberlSuft/
— 846 —
OShaiba ®. 229) :
ir^el^errfi^ung ber Ztitht buxdi bie moralifc^ fttoft ifi
©eiftedfrei^eit", (Sr^abenl^eit) ^mb Sfirbe l^eift i^r ^fu^i^
btud itt ber Srfc^cinung."
3u b) : Do^ ^®{egel ber t)0Oenbeteti SRenfc^l^eit'' (ebetiba
@. 221) beflel^t borin : baf ^beibe ©efe^gebungen . « « t)0l(^
lonunen unabl^&ngig Don einonber beflel^en unb bemuH^
X)0W0mmen einig" finb GSfU>» 55riefe, 55b* Xn, ©• 98;
t)gL ottc^ @. 57).
3tber (ftber 3fnmut unb SBfttbe, ©b. XI, @. 223/4) :
nQi ift bem SRenfc^en gnxir aufgegeben, eine itmige
£l6ereinfUmmung }tt)if(^en feinen beiben Slotureti ju ftiften,
immer ein l^armonifterenbed ©ange su fein unb mit feiner
t)0QfUmni!igen gonjen SJtenfc^l^eit }n l^onbeln^ 3(btir biefe
(Sl^orafterf^Sn^eit/ bie reiffle ^c^t feiner ^vmanMt, ifi
btof eine 3bee, n)et(^er gem&f gn tt)erben er mit anl^attenber
SBBac^famleit fhreben/ aber bie er bei aQer Sfnjhengung nie
gans erreic^en lann*" ( !)
3u c): ®c^tt)ieriger gu t)erflel^en ifl ber britte ^unft^
ouf bem <BijxUtt bie fHaifttiU biefer «$anni>nie in ber SBBirIf
Ii(^!eit 3u }ei(^nen unb bo^ unerreic^bare 3beai
erfter Drbnung burc^ ein errei(^bared Sbeal
gtDeiterDrbnunggu erfe^en untemimmt
®ei biefen in giemlic^ t)ern)i(fette psychologica
l^ineinf ttl^renben Unterfud^ungen l^alte man ft(^ gegenn)artig :
bafi bie J^ormonie ali Sbeal: @inmal bie Sntaftl^eit il^rer
Seile (auc^ be^ ftttlid^en SiQen^)/ fobann einen D a u e r >^
3 u ft a n b ber Qbereinftimmung ddu ^flic^t unb Sleigung
erforbert
3eittt)eilige Qbereinftimmungen, totlijt bie ^aft
bed ftttlid^en SBiQend unterbinben, ober ber Dauer;*
l^armonie f(i^aben Iftnnten, n^erben alfo ebenfo t)ertt)erfKc^,
— 347 —
toic aUtif toai fceibc ttf^alt, tt)Snfci^en^n)ert erfd^einetu 3n
bem @inne ift ba^ ^olgenbe gu Derflel^en/ ba^ bie fHaij^
tcileber J^armonie burc^ @ntlraftung bed
fitt lichen SQBiHend auf bem SQBege ber ©elbft*^
taufd^ung unb bed 3f f f e 1 1 d (aSerblenbung) fd^itbert :
„X)tt SSenfd^ Don ^efd^mad entjiel^t {td^ frein)iQig bem
groben 3oc^ bed Snftinftd. Sr unterwirft feinen Srieb nac^
SJergnugen ber SBernunft unb Derfle^t fic^ baju, bie Objefte
feiner ^egierben fid) Don bem benlenben ®eift beflimmen
ju taffen* 3e Sfter nnn ber ga0 fic^ emeuert, bafi bo*
moralifd^e unb bad a^etifc^e Urteil/ bad @ittengefu^I unb
bad ©d^on^eitdgeful^t in bemfetben Objefte jufammen^^
treffen unb in bemfelben 2tudfj)rud^e fid^ begegnen, befto
mel^r toixb bie SBernunft geneigt, tin en fo
fel^r t)ergeiftigten Srieb fur einen ber
il^rigen ju l^atten unb il^m gute^t bad
©teuer bed SBBitlend mit uneingef(^r&nf«»
terS3otImad^t3ufibergeben«««« ©eiber Un**
tabell^aftigfeit, toomit ber ©efc^madf feine 2tuffid)t iiber ben
SBiQen k)ern>altete^ lonnte ed nid^t fe^IeU/ baf man feinen
3fudf^3riid)en nid)t eine gett)iffe 2td)tung gugeftanb, unb biefe
Hijtnni ift ed ebeU/ n)ad bie SReigung jie$t mit t)erfangli(^er
Dialeftil gegen bie @en)iffend))fn(^t geltenb maifW (fiber
bie nottt)enbigen ©rengen itim ®ebraud^ fd^Sner gormen,
©b* Xn, ®. 143/440
©elbft ber ^.Derebelte 3fffelt ber Siebe" ift I^ier tin
arger Diateftiler : „Wtan xoa^t ed ja nid)t mit biefem
%uf!)xtx, totnn man niijt fd)on burd^ tintn befferen geftd^^ert
ift-* (ebenba ©♦ 145).
3(tf0: i,Die gufatUge Sufammenftimmung ber
^Iid)t mit ber 9leigung toixb tnhliij atd notn)enbige
93ebingung feftgefe^t unb fo bie ©ittlid^Ieit in it)ren
— 848 —
Cue Hen Dergiftet'' (ebenba ®* 143; DgL ^tlhet ben
moratifi^en 9ht$eit &fl^et{f(^ ©itten", 9b. XI, ®. 154).
Sie ^ier bie ®ttoil)nnnQ an tint oft beflel^enbe
J^anttDtiie unfered Sefend (n>ie ettDa &ei bem dft^eten) aid
@efal^r fflr bie SittH^feit feinftnnig aufgebedt vonxbt, fo
lann nun aud^ bie mtmtntanf Sfufmallung ber
SReigung }u gunfien ber ^li(^t biefed ^ftic^tfcemufttfein
bttr(^ 3(udf(^aUen ber ^eftnnung f(i^&bigen; bolder barf ber
3( f f e f t / anc^ n>D er ntit ber moralifii^en ^orbemng fibers
einflimmt/ ni^t ali SJIotit) einer ^anblnng }ttge(affen
it)crben.
(toer Xnmut unb SBBurbc, 55b. XI, ®. 228) :
^Qfcereinftimmung mit bem S3emunftgefe$ ifl atfo im
3fffefte nid^t anber* mftglic^ aid burc^ einen 2Biberfpru(^
wit ben gorberungen ber Slatur/
©Dlc^e i.Semperamentdtugenb" obcr bad ;,gute ^erj"
ijl alfo noil lange nic^t ber 2tudbru(f einer ^fd^ftnen ©eele*,
f ann folc^er ^itlmttfx gerabeju gefal^rlid^ tottbtn (ebenba
©. 229).
3e$t empfinben n)ir bie SBorte nid^t mel^r aid im
SBiberfpruc^, t)ielmel^r aid tieffinnige ©rlauterungen ju
feinen 2(nft(^ten (fiber bie notmenbigen ©renjen itim @e^
branch fd^ftner gormen, 55b. XII, ©. 149):
„<St gefal^rli(^ f a n n ed fiir bie SScralit&t bed (Sija^
rafterd audfd^Iagen, wenn }tt)ifc^en ben finnlid^en unb ben
etl^ifc^en Srieben, bie bod^ nur im Sbeale unb nit in bet
SBirflic^feit t)oQl0mmen einig fein f&nnen, eine }u innigc
©emeinfc^aft ^errfc^t .... Ungleid) fic^erer ift ed alfo fiit
bie JWoralitfit bed S^arafterd, totnn bie ?Xej)rafentation bed
©ittengefulild burc^ bad ®d)6nl)eitdgefu^l ibenigften^
momenttt)eife aufgel^oben tt)irb, tt)enn bie SBemunft ofterd
— 349 —
nnmittcliat gebietet unb bem SBiOen feinen n)a^ren
©el^errfd)er jeigt" (I)
2tber aufbcranberen®eitc tomttn Don ©d^iDcr
(ber im @egenfa^ ju $ant bur(^ flarlere S&erudfftci^tigung
bcr ^jf^d^ologifd^en SBerttJidtctungcn fo manijti Snttt)cbcr^
Dbcr in ein (BotooijUali/llnij auf juWfen t)CTiianb), aud^ bie
aSorteilc ber jcitweiligen •^armonie t)on
^flic^t unb Sleigung im Sntcreffc be* Sbcate ali fon*^
fianter J^armonie bei Iraftigfter 2tugbiU
bung bcr cinjelnen ®ticber 0>on ©d^iDer toixb
iianptiai)U6) bai niDralifd^e @Iieb ben)ertetl) attfgen)iefen.
X)icfe bejlc^cn barin : 2)afl, wo bie Sleigung motit)iert,
fte e^ im @eifle bed @ittli(^en tnt unb bied gen)iffer<^
maffen auff))art ju n)id^tigeren @ntfci^Iuffen/ unb mo bai
©ittengefe^ motiDiert^ bied leinen SD3iberflanb an ben
Sleigungen finbet; fid) alfo leid^ter bttrd)fe$t
(;,fl6er ben moralifd^en ffluiitn fifll^etifc^er <Bimn''^
35b. XII, @. 166):
^SBBenn tt)ir nomlid) bie Derfd^iebenen gormen bnrd^:^
laufen, unter meld^en fl(^ bie @itttid^feit &n^ttn fann, fo
merben tolx fie aKe auf biefe jmei guriirffil^ren lonnen* QnU
tt)eber mad^t bie @innlid)feit bie SSotion im @emfit, baf
ttvoai gefd^el^e ober nid^t gefd^e^e, unb ber SDBiBe Derfiigt
bariiber nad) bem SBemunftgefe^ ; ober bie SBernunft maijt
bie STOotion, unb ber SBBiHe gel^ord^t i^r, o^ne 2Cnfrage bei
ben ©innen/ (Sbenba)^
^SBBenn alfo" (namlic^ ivX %aUt ber •^armonie t)on Slei:^
gung unb ^Kd^t) ;,je$t bie 55egierbe f^^rid^t, fo mufl fie eine
fhenge STOufterung Dor bem ©d^Bnl^eitdfinn audl^atten ; unb
menu je^t bie SBemunft f^3rid)t unb •^anblungen ber Orb^
nung, •^armonie unb SBoDfommenl^eit gebietet, fo finbet fie
nid^t nur leinen SBBiberfianb, fonbem Dielme^r bie lebl^aftefle
— 350 ~
93eiflimmttns Don feiten btt Steisuns/ CSuf ben Sht^n
ber Segalit&t bed ^etragend^ bie bun^ iefagte J^ar^
monie beffer t)erbur0t tPtrb^ aid burd^ bie reine S)7f)ralitat/
ge^e idi ^ier nic^t mit ©c^iDer ein ; DgL 9b* Xn^ ®. 158/59 ;
ebenfomenig auf bie SBfirbigung ber ^iitht" in biefent
6inne, ©b. XI, ©• 239/400
®D itberrafc^t und bie ^onnulietutig bed 3 be aid
jmeiter Drbnung ober ber erreic^baren
a){enf(^l^eitdt)0llenbttng nic^t me^r:
i,@inb Unmnt unb SBitrbe in berfelben ^erfon t>er^
einigt, fo ift ber Jfudbrud ber SRenfi^l^eit in il^r DoBenbet,
unb fit fiel^t ba, gered^tfertigt in ber @ei{ient)elt unb frei^
0eft)r0(^en in ber (Srfd^einung/ (fiber Unmnt unb ^ESfirbe;
55b* XI, @. 2360
ndhxT totnn bad @r^abene mit bem ®d!)inm ft(^ gottet,
unb unfere @ni))fangli(^leit ffir beibed im glei(^en SJ^af e
audgebilbet morben ift, f!nb tt)ir t)0llenbete 53flrger ber
SRatur, ol^ne bedn>egen il^re <StlMtn }u fein unb ol^ne unfer
SDfirgerred^t in ber inteQigiblen SBelt ju t)erf(^er}en.^ (ttber
bad @rl)abene, 55b* Xn, <S. 2810
2(uf aQen biefen ^unften fu^Ite ftd^ @(^iller 1* im
©egenfa^jufeinemgrofenSReifler, gloubte
ober 2* beffen ISel^ren totnn anij niift bem
55u(^flaben, fo boi^ bent ©eifte nadi fort^
gebilbet unb audgebaut }u ^aben*
3u 1 : »3n ber ^antifd^en SRDraI))l^iIi>fD))l^ie ift bie Sbee
ber ^ f I i (^ t mit einer J^arte Dorgetragen, bie aOe ©rojien
baDon gurucffc^redt unb tintn fi^toaijtn SSerflanb leic^t t>er^
fuc^en I&nnte, auf bem Sege einer finfiem unb mSnd^ifc^en
3fdfetif bie moralifc^e SBoDIommen^eit ju fuc^en/ (ftbet
3Inmut unb SOBflrbe, 53b* XI, @* 2180
^SBBomit aber fatten ed bie $ i n b e r bed J^aufed t)er^
— 361 —
fc^ulbet, ba| er nux fur bic ^ n e c^ t e forgte? SBBeit oft
(el^r unreiiie 9leigungen ben fflamtn ber Sugenb ufurt^ieren^
mn^tt borum auc^ ber uneigennfi^igfie 3(ffeft in ber ebelften
95ruft Derbac^tig gew^^J^t tt)erben?'' (gbenba @. 2190
Ober in ben befannten SBerfen audgebriicft :
,,®ctoiffcn^ffrm)€l.
@)eme bien' !(^ ben ^x^xibm, bod^ tu' td^ ed leiber mit ^^eigung,
Unb fo xovLvmt ed mi(^ oft, ba^ id^ nid^t tugenb^aft bht.
(^tfd^eibung.
%a ift feht anberer fRat: hu tnu^t fu(!^, fie ^u t^emd^ten,
Unb ntit 9(bf(^eu oldbonn tun, toa^ bie $flid^t bit gebeut/'
@benf0 gel^en folgenbe S^erfe aui ben SBDtit)tafeIn
(Slac^Ief e) gegen bie jlantifc^ ^artei :
,,^e fie nttt i^rer retnen Wloxal und, bie ©dftmut^igen, qufilen!
J^reilid^, ber g rob en dlaiux btirfen fie gar nicf)t8 ijertraun!
S3id in bie ©eiftenoelt milffen fie fliel^n, bent Xier ^u entlaufen,
jD{enfd^H(4 I5nnen fte felbft aud^ nid^t bod ^enfd^Iid^fte tun.
^tten fie !ein ©ewiffen, unb f))rad^e bie ^fUd^t nid^t fo l^eUig,
Sol^rlid^r fts ))Iiinberten felbft in ber Umammng bie iBraut/'
3n 2 : 3fber toit gefagt, ©c^iBer toax ber Xnfid^t, ba§ e*
nur an ber DarfleDung *antd lage, xotnn biefer bie m o g «*
I i d^ e unb n)finfci^endn)erte ^axmonit Don @ittlici^^
feit unb @innlid)feit nid)t ^er\)orge^oben ijait; unb baf bie
SBBol^I biefer 2)arfleBung tt)ieber |)f9ci^oIogifc^ and bem
SBBunfd^e gu begreifen fei, bem unmoralifd^en Seitalter gegen^^
iiber bie ©elbflanbigleit ber SRoral fott)ie ben SKangel einer
nottt)enbigen flbereinftimmung mit ben Sleigungen
ini ®ett)iffen gu graben unb balder einfeitig gu betonen.
^SBBie fe^r fic^ auij ber groge SBBeIttt)eife gegen biefe
SKiflbeutung gu Dettoal^ren fuc^te/ (namlic^ 3f«Iefe gu ptt^
^) 85orIftnber !Iogt: ,,2)a6 biefe SSerfe nun einmd toon ©driller ge?
{d^rieben flnb, Ifigt ftd^ nid^t niegleugnen''.
— 352 —
bigen) . ^ . ^ ^\t f^at tt, beutl^t mix, bo(^ felbft butrc^ bie
jhenge unb greOe @titgegenfe$ung briber ouf ben SBiOen
bed aVIenfc^en n>{rfenben ^ngipien einen ftatfen (obgteid^
bei feitier 3(bft(^t DieQeic^t faum gu t>enneibenben) 3(iila#
bagu gegeben'' • « « « i,@r l^atte nic^t bie Unmiffen^eit ju
beleJ^reti/ fDnbetn bie SBerfel^rt^eit gurec^t gu tt)eifen « « « «
@r »arb ber 2)tafi> feitier 3eit, weil f!e xljvx tvxti ©olond
nD(^ nic^t tt)ert unb emt)f&ngKd^ fc^ien*" (ttber TLnmut nnb
SBurbe, ©b- XI, 6- 218/190
^3n einer 3:ranfgenbentalif^l^iti>fD))l^ie, xo^ aQed barauf
anfommt, bie ^omt Don bent Sn^dt gu befreien, . « « « ge^
ip&l^nt man f!(^ gar teid^t, ...» bie Sinnlid^feit/ meil fte
gerobe b e i biefem ®ef(^&ft im Sege flel^t, in einem not^
menbigen SB3iberf))ruci^ mxi ber Skmunft t)i>r}u{ieQen* @ i n e
foIc^eSSorfleHungdart liegt gn)ar auf feine
Seife im ©eifte bed ftantifd^en @9flemd,
aber im ©ud^ftaben bedfelben !&nnte fie
gar tt)o^t liege n/ (©riefe fiber a^etifc^e @rjiel^ung,
©b. Xn, ®. 470
92od^ fiarfer abgefd^mad^t erfd^einen bie ©egenfa^e —
tt)ie begreiftid^ — in bem 55riefe Sd^iHerd an
^ant, xtfoxin ber Did^ter (1794) ben ^l^itofo^jl^en gur
Seitnal^me an ben ^.^oren" aufforbert, unb ©d^iQer auf bie
J^amtcniele^re fiber Sugenb unb 92eigung anf))iett mit fol^
genben SBBorten:
„^U% bie ?ebl^aftigleit meined SBerlangend, bie fRefuU
iaU ber Don S^^nen gegrfinbeten ©ittentel^re einem Seite bed
^ublifumd anne^mlid^ gu madden, ber bid \t%i nod^ ba^or
gu ftiel^en fc^eint, unb ber eifrige SDBunfd^, tintn niiji un^
tt)firbigen Seil ber aBenfd)^eit mit ber ©trenge S^red
@9ftemd audgufbl^nen/ lonnte mir auf einen ^fugeuj^
blidt bad 2Cnfe]^en S^red ®egnerd geben,
— 353 —
tt)D5U iij in ber Zat fcl^r VDcnig ®cf(^i(f^
I lift tit unb nod^ wjcnigcr SJIcigung l^abc/'
(©tiefe, 35b. Ill, ®. 4550
3. ^ritil bcr SfbtDcid^ungen.
•^angen tt)ir an bic SBBicbcrgabc bicfer I)oIumcntc,
tt)clci^c ^ant mit bcr Saternc @d)incrd bclcud)tcn to^eUttn, tin
paax fritifc^cSemerfungcn an, foiftju f agcn :
a) $ant ijat aOerbing^ bent SBortlaute nad^ bie gmnbs^
fa$Iid)e UnmogIid)feit einer gteidijeitigen fiberein^^
ftimmnng t)on fittlid)cm unb finnlid^cm SBBoHcn oftcrd bc;*'
tont, b. Ij. : ba§ bad fittlid^c STOotit) ft c t d im finnlid)cn cin
©cgcnmotiD Dor fid^ l^abc, ol^nc beffcn fibcrtt)inbung t)on
@ittlid)feit fcinc Stcbc fcin lonne. •^icrin gcbcn tt)ir
©driller burd^aud 9lcd)t
b) ^ant ijat nid^t nur bem ©ud^ftaben, fonbem auc^
bcm ©ciftc nad^ bicfen @tanbj)unft t)crtrcten unb ttintito'tQi
hU^ aud met^DboIogifd^:s'))abagogifd)en ©en)eggrunben. TIU
cincn ©ctt)eid fu^rcn tDir an : ^antd ?el^re t)Dn bcm i m «*
})cratit)ifd^cnSl^araftcr, bcm ©oHcn aB cincm
SOB c f e n d mcrfmal bed fittlid)cn SScrl^altcnd ; unb ali jtDcis*
ten: ^antd 3(nfd^auung t)on ben ftnnlid)cn 9lcigungcn ber
?ujl unb Unluft, bic er auf ^^raftifd^cm ®ebictc nid^t nur ali
tmpixiiijt •^cmmungen bed in bic @rfd^einungdtt)dt
^ineinragenben ubcrjinnlid^cn 3Scmunftgcfc$cd, fonbcrn
bireft aid bie ©Dten eined meta^^^^fifd^cn ^rin^
gi^3d bed 55Bfen unb bamit aid unt)crf6l^nlid^c geinbe
bed ®utcn gefa^t Ijat •^icr ^at @d^iIIcrben?Xigoj?
ridmud in ^ant fclbcr um cbcnfot)icI t)cr!*
fannt, aid er il^n an frit^crer ©telle (oben
©• 341) ubcrjlcigcrt ijattt. I)er ®runb bafiir
lag in bcr glattcn unb cinfad)cn Slblcl^nung unb bamit Tlni^
23
— 364 —
I
f(^altun0 ber ^antifc^en itljxt t)om 9tabiIa(^®ofen
in ber tnenfc^Uc^en dlatut. (Ober Tlnmut unb SGBurbe^
55b- XI, ©. 2200
c) 3n Stanti £)arfleaun0 bed fMtj<nif{ti wn ^i^t
unb 9teigun0 finben ft(^ 3(nf&$e unb Jteime, bie ju
SdyiOerd ^rmonifterenber 3(uffaffun0 ^innei0en/ beren
9ortb.i(bun0 aber nur ali Sntonfequenjen ouf bem 53obeit
bet (ritifc^en ®runb(e^ren miilii) to&n. ®ie betreffeti:
1. £)ie jufriebene, 0lu(fli(^e ®emutd^
fiimmun0/ tDelc^e Stant 0ele0ent(i(^ ate SBirtung
ftttlic^en 2:und audbriidflic^ anerlennt Um i^re 93ebeutung
in Stanti (Stljit }u tDitrbigen/ mn^ man nie t)ergeffen/ baf
biefed Sufigefitl^I nur ali ^ o ( e i^^ nic^t aid 93 e g I e i t ^
etfd^einun0 bed ftttlic^en SBoOend auftritt^ ben ^onfUft mit
ber 9tei0ung alfo nic^t audfc^altet^ t)ie(me^r ben ftegreic^
(eflanbenen t)i)raudfe$t^ ^eube an biefem Siege ifi. tlhtx
bad ftttlic^e 2:un ^eube em^finben obet a m ftttli(j^en Zun
gteube empfinben: ifl abet jtDeietlei.
2. Die &fi]^etif(f|e9Qit(ung bed SO^otaUfc^en/ in totliftt
^etl^aben'' bidtoeilen aid \i)hn empfunben tDitb. Tlhtt caxdj
biefe SRetlmale tteten nic^t etma bei bet 3( u d ii b u n g bet
^flic^t, toit bei ©c^ittet, aid untetfW^enbe •Oilfdttuppen
einet ftemben Htmtt auf — fie jeigen ftc^ nut in bet paffit)en
Contemplation bet getanen ^liijtf nic^t beim attit)en ^an^
bein* SBBoDten toit biefe 93ef(^tanfungen fallen laffen, unb
bad ^ftbl^Iic^e ^tti^ nai) bem ftttlid^en J^anbeln in eine
2ufl beim ftttlic^en ^anUln, bie afH^etif(i^e 93en)unbetung
in bet jtontemplation bed @ittli(^en }u einet a(tit)en ^eubig^
feit bet butc^ bie Stl^abenl^eit bet STOotal l^ingetiffenen ®e^
fitl^Ie umbeuten: fo finben fic^ auij bafitt 71 n^
beutungen bei Cant^ abet tDoQte man il^nen folgen^
fo mii^te biefet 3(udbau etfauft toetben mit bem @tutj
— 355 -
folc^er i&efianbteile bed @e(aubed/ bie fur $tant t)iel tbt\tnu
lidftt ftnb*
4. Dotuntente.
3u a): %m bie bent SOBortlaut nac^ be^auptete
t^rinsipieOe Unflintmigfeit wn ^lid)t unb dZeigung genfige :
^Diefe Sinfc^r&nfung (burc^ bad SO^oralgefe^) tut nun
eine Sirfung aufd ©eful^I^ unb bringt Smpfinbung ber U n ^^
I u fl Ijvciyot . . . Da fie aber blof fofem eine n e g a t i t) e
SBirlung ifi^ bie^ ate and bent @influffe einer retnen pxah
tifd^en SBemunft entfprungen/ t)i)rne^ntlid) bet 2:&tt0teit bed
©ubjeltd/ fofem SZeigungen bie 93efiintntungdgtitnbe bed^
fetten finb, ntit^in bet SReinung feined petf£nli(^en SBBettd
Tliixui) tm, f o ifl bie SOBitlung biefed ®efe$ed aufd
©efftl^I bIo# D e nt u t i 8 u n g/ (*t* b* pt. 3km.; 9leclant^
2Cudgabe, ©♦ 96/960
n^olilidf fSnnen n)it a priori einfel^en^ baf bad ntota^
lifc^e @efe$ aid 93eflintntungdgtunb bed SQiQend babutc^^
baf ed aQen unfeten 92eigungen @inttag tut^ ein ©eful^I be«»
tDitfen ntitffe/ metered ® cornet} genannt toetben tann"
(ebenba ©♦ 88/89). ')
3u b) : 2)ent ® e i fi e nac^ aitt f otbett :
1* 2)et intpetatit)if(^e Sl^ataltet in bet 2:at
biefed 35et]^altnid, wenn et biefent immanent fein foD*
^SQenn toit nut tDol^I nac^fud^en^ fo metben tt)it ju
aQen (I) ^anblnnitn; bie an))teifungdtt)fitbig ftnb^ fd^on
ein ®efe$ bet ^(id)t finben^ totldfti g e b i e t e t unb nid^t
auf unfet i&e(ieben anfommen Idft^ tDad unfetem ^anic
gefaaig fein xdhi)tt.'' iStv. t>. px. Sent., ©♦ 1040 3fber
^) ^Unb mit Slb^cu olSbann" (n^t au« «r6Wcu!) ufw. ift olfo
ttc^tig!
23*
— 366 —
jemanbetn tttoai 0ebieten^ toa^ er fc^on t)on fe((fl tDcDtc,
lialt and) Sant an anbetet SteOe fur abfutb.
2. 2)ie (Sinnlic^feit ate 3(udflu(t bed 9tabital^
© S f e n bringt e« tnit fi(^, ba# «antt SbealberJ&ei^
I i 8 1 e i t nic^t ©dyitterd Sbeal betf(^5nen@eele fein
fann* 2)er ^eilige SBiOe bei Stant ifi nic^t bet SBiOe im
Sufianb ber $onfortnit&t bed oberen tnit bent unteten ®e^
0e^rungdt)emtSgen/ fonbem ber SSHOe eined defend o 1^ n e
92ei0ungen(j*i&. ®i>tO, beffen SQille fietd bent ©itten:'
0efe$ f onf omt ijt Diefent U r b i ( b e ft(^ ind Unenblic^e
gu nSJjem, ifl SCufgabe enblic^er SBBefen (ebenba ©♦ 39)*
3u c) : !♦ 2)ie ^eube ate SBBirlung fittlic^en Sund :
^2)af ubrigend . . . . auc^ bie Bftere Sfudubung, biefent
i&efitntntungdgrunbe gentaf^ fubjeltit) ple^t ein @effl^I ber
Bufriebenl^eit ntit fid) felbfl wirlen fonne, flette ic^ gar nic^t
in 2Cbrebe ; t)ielnte]^r ge^ort ed felbfl jur ^flic^t, biefe* . • ♦
gu grititben unb ju fuftit)ieretu'' (^. b* j^r* SBerUv ©♦ 470
2* Der a fl ]^ e t i f (^ e ®enuf it b e r bad ©ittli^e, ni(i^t
a m ®ittK(^en :
,,Dad ntoralifc^e ®ute, afl^etifc^ beurtetlt^ ntitffe nic^t
fottjol^l fd>6n ate er^aben t)orgefleItt toerben, fo baf ed tnei^r
bad ©efu^I ber THjiuni ♦ . . ate ber Siebe unb t)ertraulid^en
3uneigung ermecfe; weil bie ntenfd>Hd>e Slatur nid^t fo t)on
felbfl, fonbem bnxij ®malt, todijt bie SBemunft ber ©inn^
lid^feit antut, gu jenent @uten gufantmenflintntt" (Sir* t.
Urt Jjartenfiein, ©b. V, ©♦ 279/800
•Oierbei mirb gerabegu bie afi^etifd^e SOBirfung bed ©itt?
lichen in ber ^ontempIatiDn ntit ber Unterjod^ung ber dltu
gungen burc^, bie ^flid^t beint aftit)en J^anbeln gufantnten
genannt* 2)ad Slantlid^e gilt t)on ber eingigen ©teDe, an
weld^er ^ant ber ^flic^t aud^ ©d^on^eit t)inbigiert* (Sbenba
@. 2750
— 357 —
2)ie Sinfc^ranfungctt be* iXigori^utu* feci 5tant reic^en
nun oft l^art H* an bie ©renge ber ©d>illerf c^en
^ a r nt n i e l^cran* 3n 2Cu*brucf en toit : ber fittlid^e
aSiHe ntuffe nid^t ^blof ot)ne aWitmirfung finnHd)er 2fn^
triebe, fonbem felfcfl mit Sffcweifung aDet berfetten, unb
ntit 3Cfcfcru(^ alter Sleigungen, fofern fie jenem
®efe| jumiber fein ISnnten", beflintmt merben
CSx. b» px. aSernv ©♦ 88), toirb unummunben bie p r i n ^
jipielle SRoglid^feit einer ftfc ereinflint^
ntung t)on ©efe^j^ unb SReigung^ntotit) ju^
g e g e 6 e n.
Tlni) ber Smperatit) mirb gelegentlic^ a(fo ertlart : 2)ad
®efe$ tragi int STOenfd^en bie gorm be* 3»t<)eratit)*,
tt)eil in biefent gall ein SEBiHe nid^t t)orau*gefe|t werben
tonne, ^ber leiner bent ntoraIif(i^en ®efe$e miberftreitenben
STOajimen fa{)ig toaxt'' («r. b. pr. SBern., ®. 38) ; ba* {)ri#t,
baf[ er au(^ ntit bent ®efe$ ^amtonierenber aRajinten
fa^ig ifl.
Bie^en tt)ir bie ©untme : t)er J^auptunterfc^ieb jtt)if(^en
tant unb ©chiller beflel)t barin :
a) T)a^ $ant feine J^auptaufgabe int fSladjtotii be*
felbflanbigen unb unftnnlid^en Si^arafter* ber ®xtu
Ii(^feit,
©chiller bie feinige in ber J^eraudarbeitung be*
Ser^aitniffe* ber l&eiben ®efe^Ii(l^feiten jueinanber
erbKrft*
b) 2)af[ *ant bort, too er auf bie 9teIation jtoifd^en
©ittlic^feit unb ©innlid^feit ju reben fontntt, ben
.Oauptafjent auf bie £)i*l^amtonie legt, o^ne bie
sroSglic^leit ber ^axmonit ganj gu t)erfennen,
©(filter bagegen ntel^r bie .^amtonie betont, ol^ne
bie SRoglid^feit ber 2)i*l^amtonie ju ufcerfel^en*
— 368 —
3»eitett %exl
fflie mttitt $tam fel^ Vbtt ed^tOor itnb Sbtt fetit tiitnti
Srr^&Ittit« gtt ed^UTer?
1« DarfieUung.
J^itt fSnnoi tDir und bebeutenb t&titx faffen; benn
gur 93eurtei(ttn0 biefct ^age flel^en nur gmei Dofummte
gur Skrffigung^ in benen Stant ouf Sd^Ulct gu f))rcc^en
fotnmt: ber 3(ntkDortbrief Jtant^ an ®<^iUer
tt)e0en ber SO^itorbeit on ben J^oren unb bieSfnmetfnng
in ber Religion innerl^alb ber ©rengen
ber blofen SBernunft^/ in ber Stant ouf bie Sin^^
kDurfe <Bi)iUtti in ^Ober 3(nmut unb SBBitrbe^ ertDibert
(nebfl ben in ben ,,1 o f e n 55 1 S 1 1 e r n"* er^altenen SSors^
arbeiten gu biefer 3(nmerfnng).
^anti (eingiged) ®(^rei(en an Sd^iOer (ietet ffir unfere
3tt)e(fe gar teine Tlnihtntt. (Si fangt gto'ar t)erl^eif ung^
t)oO an:
^Die 93efanntfd)aft unb ber literarifc^e SBerfe^r mit
einem ©elel^rten unb taIentt)ollen Wtann tDie @ie/ teuerfier
^eunb/ angutreten unb gu fuUit)ieren^ tann ntir nid)t anberd
ate fel)r erwunfc^t fein/ iStanti ©riefe, SnfetSerlag,
©. 2830
3C6er aui bent Serlel^r tourbe nid^td unb ^ant trat gu
^(tjiXitt moi^renb ber gel^n Sal^re^ bie beibe nod^ gu leben
fatten, in feine ©egiel^ung ntel^r*
^2)ie ©riefe ufcer bie &fl]^etif(^e 9)}enf(^energie]^ung finbe
iij t)ortreffKcl^ unb werbe fte flubieren, um S^nen meine ®t^
banfen baritfcer bereinfl ntitteilen gu IBnnen/ (Sbenbo*)
T)ai flingt noc^ t)erl^eifung^t)ottcr — aber au« bem
©tubium unb ber STOitteilung touxht nidfti.
— 359 —
Sutmetl^in ifi bie gunfiige ©eurteilung/ bie ©driller*
J^auptfc^rift hti ^ant prima vista ertotrfte, bod^ ttid>t fce<»
beutungdlo^* Der Stefl bed 55ricfe« fomtnt nid>t in ©cttac^t
Urn fo utel^r bie 3( n nt e r f u n g §ur ^fXeligion innet«*
lialb bet ©renjen bet blofen Setnunff^ SBenn i(^ fie tec^t
Detflel^e, entl^alt biefe filt Stant utetftpittbig blumen^ unb
bilbetteic^e CoitVitii)t ali 9teplif an einen 2)i(^tet aU fold^e
beabftc^tigte) iufetung folgenbe Otunbgebanfen iifcet bad
und inteteffietenbe SBet^altnid :
a) ^ant fitl^It ft(^ ntit ©(fillet in ben ^tinjipienftagen
t)i)Ofommen einig*
b) @t mtint, <Si)iUtt Ijabt ©ittHc^feit unb @inn(i(^feit
t)etmengt unb tt)eifl biefe Setmengung fc^atf iuxM.
c) @t l^&It bie Sneigungdjuflintmung t)om ftttlic^en
.Oanbein and) ali 93egleitetf(^einung fetn.
d) (Sx gifct fiit bad a3etl)altnid t)Ott ^fKd)t unb SReigung
beutlic^ gu, baf ^6^Ud>feit aid %olit t)on lugenb, 3(ns^
utut in ^onfequenj t)on SEBittbe, ©c^Bnl^eit inn ® e ^
leit t)on Sti^aben^eit Dotlontmen bfitfe*
e) @t ntac^t tt)iebet einige unflate 3Cnbeutungen, bie
ubtt feine tigotifUfc^en 3(nf(^auungen l^inaudge^en^ unb bie
92eigung iux ^flic^t and) ingemiffent @inne ali i&egleitetin
bet 2:ugenb gelten laffen.
2.2)i)fumente. •
3u a) : ^-Oett ^ofeffot ©c^iHet ntifbittigt in feinet mit
9)7eifiet^anb t)etfa#ten 3(bl^anblung ubet Tlnw^t unb SBfitbe
in bet SRotal biefe SotfleQungdatt bet SSetbinbHc^feit^ « . .
aOein id) tanU/ ba toix in ben n)i(^tigfien ^in}i))ien einig
ftnb^ aud^ in biefent feine Uneinigfeit fiatuieten ; toenn toix
und nut unteteinanbet t)etfianbli(^ madden fBnnen/ (9teL
inm b. @t. b. bL SBetn., ^ottenflein, 55b. VI, ®. 1170
— 360 —
CBgl- ^?ofe ©latter^, aui Stanti Slac^IaK mitgetcilt
t)on 9lei(fe, 55b. I, @. 126): ^^jerfonen, bie cm cinigflen
tnfiteinanber itn ®inne fettt/ 0eraten oft in Stoiefpalt b(u
burc^, ba^ fie in SBBortcn einanbet nic^t t)erfl&nb(ic^ feim"
3u b): ^3(^ gefle^e gem, ba# i(^ bem ^flic^t*?
b e 8 r i f f e , gerabe urn feinet SEBurbe wiOen, feine TCn^
mut beigefeUen fann. Denn er entl^alt unbebingte
9tStigun0, montit 3Cnntut in gerabem SOBiberfpruc^ fie^t."'
^2)iefe ©egleitetinnen" (®rojien) ,,bet 3knui Urania fini
55u^If(^tt)eflem im ©efolge bet 3knni Dione, fobalb fie fic^
ind @ef(^aft bet ^lic^tbeflimmung einmifc^en unb bie
Iriebfebem boju l^ergeben wotten/ OleL inn* b. ®r* b.
bL 35em* o* a* DO
3u c): ^SQirb aber auf bie anntutigen ^olgen gefe^en,
)DeI(^e bie Siugenb, menn fie uberaU Singang fanbe, in bet
ffleft Detbreiten mitrbe, fo jiel^t aldbann (!) bie moralifd^j*
getic^tete SBetnunft bie ©innlic^Ieit • . . mit in« ®pizl ffinx
nai) bejtDungenen Unge^euem n)irb ^tttnlti SRuf aget,
t)or totlijtx 3Crbeit jene gnten ©(^toeflem jurucfbeben/
^3(ber bie 2: n g e n b . ♦ . . ifl in i^ren § o I g e n auc^
tt) ol^ 1 1 a t i g / me^r tt)ie aUed, n)a^ 92atur ober ^unfl in
bet SBBelt (eifien mag ; nnb bo^ l^errKc^e 55ilb bet STOenfc^l^eit,
in biefet i^rer @efla(t anfgefieitt, t)erflattet gar wol^I bie ©e^*
gleitung bet ® t a 3 i e n , bie abet, wenn noc^ t)on ^flic^t
altein bie fRebe ifl, fic^ in el^tetbietiget @ntfetnung mten/
aUtl u b. ®r. b. hi SB., ©. 117/180
3n d): ^gragt man nnn, toeld^etlei ifl bie afl^etifd^e
55ef(i^affen^eit (?), gleid^fam bad 2: e m p e t a m e n t (?) ber
Jngenb, mntig, miti)in ftSI^Hc^, ober angflUc^ ge^?
bengt unb niebergefd>Iagen? fo ifl faum eine 2Cnttt)ort nStig*
Die Ie$tere fHat)ifd^e ©emitt^fHmmung lann nie ol^ne
einen t)erborgenen ^a^ be^ ©efe^e^ flattfinben, unb ba^
— 361 —
frftl^Kc^e ^etj inCefoIgung fcincr ^ f H c^ t . * . . ifl
ein 3ei(^cn ber (Sijtiitit tugenbl^aftcr ©ejitinung, . . * .
ol^ne meld^e man nie getoif ifl^ bad @ute aud^ Ueb^
gewonnen (?), b* i* cd in f cine STOajinte auf gcnomntcn
8u {)aben/ (@benba, ®. 1180
2)iefe unflare 2:rennung Don ,,^fIi(^tt)orflenung'' unb
,,©efoIgung ber ^fKd^t" finbet iiij — i>txmutUij unter bem
@influ^ ber ©ci^iDerf(i^en 2Cngriffe — aud^ gegen ©c^Iuf ber
3f]&I)anbIung ^SBom @nbe otter Singe'' (55b* VI, ^artenfl.
@. 369 ffO, fotDie in ber ^WittapM^t ber ©itten" (95b* VH,
J^artenjt ©♦ 297/98) toitbet.
3u e): 3n ben ^?ofen 55Iattern^ (?Xeicfe, 95b* I,
©* 127):
^Dte finnlid^e Slatur mn^ nid^t aB ntitmirfenb, fonbem
unter ber 2)efpotie bed lategorifd^en 3mperatit)d gejitgelt ber
3Cnarc^ie ber 3iaturneigungen SGBiberflanb leijlen,"
unb unmittelfcar barauf bie glei(i^e Unflarl^eit:
bie i,bur(^gangige ^axmonit" fonne aOein burc^ ,,3(6^
fc^affung" biefer Tinaxijk (fo beutet SSorlfinber biefe grants
motifalifd) irreful^renbe ©telle) beforbert tt)erben* (DedgL
mel^rere ©telten, bie SBorlanber in feinen 2Cuffa$en : ^^ant,
©(fitter, ©oettye" anfitt)rt/)
Santi Seutteilung ©^iQerd.
3. «ritif*
Sm erflen ^unft ntuffen tt)ir tant ebenfo xtijt
geben, tok tt)ir ©(i^ilter ci gaben, aU er bie nantli(i^e ©e^?
^) 2)iefc8 SBud^ SSorWnber^ §ot JRoouI SfHd^ter, tote jol^lrclc^c 3KorgU
noUen bcwcifen, genou ftubicrt unb fi(3§ in mon^ent felner ^uffoffung on*
gefti^Ioffen. ^nnilg. b. ^cr.
— 362 —
I)au))tun0 auffleOte ; t)oraudgefe$t; baf toix bitUhQvtn^
jttti0 unb (Sl^aratter{fierun0 be^ fittlic^en
^iiltniali tinti utif!nnl{<^en mUvxi ffit bod SEBeftnt^
3in jkDeiteti f>untt/ in bem Aatit ®<f|Uler eine
a3eriiien0un0 bet ^itjipien Donoirft/ l^ot ct i^m —
bod braud^en tolir nid^t mel^r su 6ele0en — unte(^t geton
ttnb i^it tn{()t>erflatibetu „(Si 0ibt alfo jkDar feiit moraIif(^/
aber ed gibt eiit &fU)etif(^e« Oberttreffen bet ^tic^t" (©c^iOnr^
55b^ Xn, ©• 910
3m britten f>unft ber Tibltnemni einct mSg^
tid^eit J^amtoitie gtDifc^eit 2:u0enb unb 9lei0un0 tD & 1^ r e n b
bed J^(UibeIitd bleibt ^ant Don Sd^iOer 0etrennt unb t)er^
l^orrt auf feinem und betannten ®tanbpunft; ber alfo bo<^
nic^t nur bem 93u(l^flaben^ fonbem and) bem ®eifle nai)
0emeint fein muftte!
3Cuf bem t)ierten f>untte berfil^rt ft(^ Jtant mit
©d^iOer^ abet nic^t mel^t, ate et e* — o^ne 55e3tt0 auf
SdyiOet }u nel^men — ibealitet fletd 0etan l^atte.
2Cuf bem funften ^unlt — too t)on bet ^Xiebe''
gum @uten unb bet „fxiijlid)tn ©emfitdfUmmuno" in nn^
tlatem ©d^toanfen gtoifc^en bem Suflanb to&l^tenb unb
bem nac^ 3Cudflbun0 bet ^flic^t 0ef|anbelt toitb^ mad^t
Stant an ©c^iOet bunfle ^onjeffionen — abet teine^ bie ni(^t
f^flematifd^ auif in ben ftfil^eten oot bet 93efanntfd^aft mit
@i)iUexi ©c^tiften t)etfaf ten SEBetfen entl^alten to&xtxu @ine
9eeinfluffun0 Stanti butd^ Sc^iOet f^at alfo too^I nic^t flott^
0efunben«
SOBit be0teifen^ baf ftd) ®d^iOet an ^nhtx ubet bied
Dofument Stanti dufette:
„'Lxt @intt)utfe/ bie id) 0e0en bie Jtantifc^e Wtoxal t)ot^
btin0e/ ^at $ant felbfl in bet gtoeiten 3(nf(age feinet pljiU^
— 363 —
foplyifc^en ^teligion^Ie^re ju tt)ibetlegen gefud^t/ mid) ahtt
nid)t befriebiflt/ (©riefe, ©b. IV, ©• 1270
Diefe ^uf erun0 ©(^iOer^ bfirfte tne^r in unferem ®inne
fein aU bte burd^ bie ))erfSnH(^ a3eref|run0 fur ben SReifler
i)eiDor0erufene aui feinem 9rief an Stant, in bent er il^nt
banft: ^fiit bie 92a(^ft(^t, mit ber ®ie miii uhtt meine
3tt)eifel jurec^tgenjiefen l^al&en'' (55riefe, 55b* HI, ®. 4550
Sum Sd^Iuffe ein paar $ 1^ e f e n , tDeld^e bet 9e0rfin^
bun0 l^iet ennangein muffen, fiber bie 2)arflenun0
unb $ritif ber gegenfeitigen 53eleu(^tun0, toit fte ftd)
^ant unb ©c^iOer angebeil^en Hef en, f|{naud0reifen, ben
©tier bei ben J^£mem paden unb
zin tna^^ed 53efenntni^ uber ben SBal^ri^
l^eit*^ unb Strtumdgel^alt ber morale
pijilt^tpffi^ditn ^el^ren beiber 9)}anner
entl^alten foUen.
®e0en Stavt unb @(^iOer tDfirbe ic^ 0eltenb mac^en :
1. 93ei beiben tritt ba^ ftttlic^e SQoOen ali ein met ai^
))f|9fif(l^^tranfsenbentale^, ba^er and) ali
freied SBBoHen, bem em))irif d)<?immanenten
ent0egen, ragt aber tro^bem in feinen ^uferungen unb
SQirfungen in bie ^rfc^einung^i^ unb (Srfai^runge^tDett
l^inein. Daburc^ entflel^t eine l^eillofe SenDirrung ber 93e«f
griffe fott)ie eine fd^iefe unb t)oreiHge Sftfung
breier getrennter ^ageflen[un0en :
a) ®ibt ti ein ftttKc^ed unb ni(^tf!ttli(^e« SBoHen in
ber ©rfal^rung ofe ^^(^(^ologifd^er QSefunb be« 55ett)u#tfeind?
— 364 —
Die ^a0e ifl }u beja^enl Cbai %xeiiitxtipxobUm
txitt bahtl nii)t auf).
b) ®iit ti ein fttt(i<^e« unb ni(^tfttt({(f|e« SBoffen im
9lei(^ bet ^Dinge an fic^''?
2)ie S^^fle — tt>ie iebe ntetapl^^ftfc^e — ifl nut ^ 9 p o «»
t^etifc^er Q^eanttDortung f&i^is; biefe f|&ngt junoc^fl
bat)on ab; tt)ie toeit man einmal filr ^f^nlic^feiten
ntit bem ftttlic^en unb nic^tftttlic^en @rfal^run0^tt)inen bie
SBorte : fittlic^ — nic^tfittlid^ gebrauc^en tt)itt ; f obann^ toie
tt)eit biefe i^nKc^Ieiten reid^en?
©ic^er fc^eint miXf baf jebenfaOd bent ftttHc^en toit bem
ni(^tfUtK(^en SOBoQen meta))^9fif(^e ^orrelata
entfprec^en^ bad l^eifft/ ^ejiel^ungen im 9tei(^ ber ^2)inge
an fic^''*
2)ad fittUc^e SOBoUen 6efi$t abet feinc
93or3uge^be}iel^ungen ium 9teici^e bed fibers
f i n n H ^ e n (geal^nt in Stant^ itlfxt t)om 9tabifal^®5fen
— tt)enn tt)ir fie mit bet ?e^te wn bem intettigiblen ©itten^*
gefe$ t)etbinben).
£)et ftttnd)e SQiQe sub specie pbaenomenali ifl genau
fo em^itifc^ — tt)ie bet nid>tfittli(i^e SBBilte sub specie
noumenali metaj)l^9fif(^ ifl*
^2)er motalifd^e STOenfc^ jlcl^t bet inteDigiblen SBBelt nid^t
nSJjet aK bet ^)I>9fif(^e STOenfd)'' (?Ree)*
2)ad ^teif^eitdptoblem f ann etnflKc^ nut an b i e f e t
©telle bidfutiett ttJ^ben*
c) 3n tt)el(^en ©ejie^ungen fle^t^ biefe mttapljp^
fifc^en «otteIata bed fittlic^en (nid)tfittli(^en) ju
ben @tfd>einungen bed fittlic^en (nic^ti^
fittIi(^en)aBiIIend?
t)iefe bunfelfle altet ^agen (@ n b ftagen !) finb toit
nii}t im flanbe ju beantwotten ! @d ifl biejenige, totldft
— 365 -
©rf^iltcr uttb ^ant an tm ^fnfang it)tet Unterfuc^ung
flcHcn !
2* 55cfd>ranft man fic^ anf bte Unterfnc^nng ber
pl)dnontcnaIen ©ittlic^feit, fo ijl anc^ naij
p\^i}oloii\i)txUmt>cntnnQitx ^ant^^Sc^iHcrfc^cn
Sfnfd^annngcn ntanc^c* bat)on an^jnfd^eibcn, mand^c^
beijnl&cl^altcn* ©rnnbbebingung fur bie @ntf(i^eibung
ifl bie ^inigung fiber irgenb ein STOerfntal, t)on
beffen SBor^anbenfein man ben ©ebrauc^ ber SEBorte fittlid^,
nid^tftttlic^ abl^angig mac^t
•Oaften tt)ir an bem ^ant^Sc^iHerfc^en SWerfmal fejl —
fonft tt)irb bie 2)i^fuf jion gegenftanbloS — ba^ bie 3(11^
gemeingultigfeit be^ SGBillen^ conditio sine
qua non fei, b* 1^* ba^ SEBoDen nad) cimm fur aDe
©ufcjefte gultigen ®efe$, unb jmar 2fDgemeinguItigfeit
be^ t)oUbett)u^ten, fcefonnenen SGBoHen^ (tt)a^
bie beiben STOanner mi$i)erflanblid> ^t)ernunftige^ SGBoDen"
nennen) : fo jeigen fEc^ jmei foId>e generellen
©efe^Iid^feiten im SGBiHen^gefciete :
3Cte erfte: mit bem 3tt>ecf bie STOittel ju
tt) n e n (tDobei ber ^totd — anij ber le^te — inbit)ibueH
t)ariabel ifl)*
71U jtt)eite: gemiffe 3tt>e(fe fonjlanter
al^ anbere ju WJoHen (tDobei, mel^e f onftant, wjeld^e
momentan erftrebt tt)erben, inbit)ibueD t)ariabel bleibt)*
©eibe ®efe^e finb rein forma L
2)a^ erfte ift objeftit): @^ ijl ba^ ^rinjip ber
©uterlel^re (bei gegebenem 3tt>ccf aU Dberwjert ergibt
fic^ bie Srmittlung ber Untermerte aU 3(ufgabe)*
2)a^ a ttJ' ^ i t e ift f u b i e f t i t): @^ ift ba« ^rinaip ber
^flid^tenlel^re (bie ©e^au<)tung ber lonjlanten gegeu:?
fiber ben tD^c^felnben Slegungen ijl bie 3(ufgabe)*
— 366 —
jtatit unb Sd^iOer f^oben fofl nur bie stDeite ®efe$Iic^
feit htJAd^^tiit Died J^&ngt mit il^rer Uttterfc^^ung ber
tegalitit sttfaimnetu 2)en ^omtalidmitd a6er fjcibtn fie l^ier
mit 0ro$em ®IM unb in ^otbilblid^ct Seife httont
Uitter biefct f>erft)eftit>e erfd^eitit ti ali St ant i uti^
fler6li(M 93erbienfl^ ouf bie gons eigenartigen f>^&tu>iitem
Mti 2)attennotit)en unb 3(tt0etibli(Idiiu>tit)eti/ auf i^re gonj
t)erf(l^iebene 3Crt ben fSSiUtn in ^etoegung }u fe^en^ auf ben
mSglic^en SOBiberfheit jmifc^en beiben unb bie init)eratorif<i^e
in^ttuni bet {onflanten ^ingetDiefen^ unb bamit bie ®etb^
fl&nbigteit unb Sigenart bed ftttlic^en SOBiOend ond^ t)f9<^o^
(ogifc^ funbamentiert ju l^aben.
® d^ i U e r bagegen (leibt ed ^orbel^atten^ bie ^ineffen
in bet ObeteinfUmmung unb int SBibetfheit bed befonnenen
Dauettt)iOend mit bem unbefonnenen 3(ugenb(i(fdtt>iOen
untetfuc^t unb runt 2:atfa<^en tDie neue f>ti)bleme
and Sid^t bef&tbett ju l^aben.
92eue Siatfac^en: benn bie SO^dglic^teit bet J^atmonie
2tt)ifd^en ^id^t unb SReigung^ obet ^etfi&nb(id^et/ stDifd^en
Daueti" unb ^(ugenbKddneigung^ nic^t nut in bet ^otm bet
^olge tt)ie bei Aant^ fonbetn and) bed ,,3uglei(^''^ ift ni^t
mel^t befheitbot^ @d gibt abgell&tte 9tatuten tDie ed in fUj
g&tenbe 9tatuten gibt ®ei etfleten ^etKett nottoenbig bod
®ittli(^e ju geiten feinen imt)etatit)if(9en Sl^ataftet:
9^e^mt bie (&oi^i ouf in eurm mUm
Unb fie fteigt Don il^tem SSeltenf^n.
Dagegen bel^atten nnt mand^e ^tob(eme gunid;
tocil bie 3(uff^fitung bet befonbeten Setl^&Itniffe^ untet
benen bet 2)auetn)i0e butc^ ein ®id)4teiben^Iaffen Don ben
3(ugenblidrdneigungen geflatft^ audgetul^t, geffttbett, — ober
abet geflfttt, unfid^et gemac^t, Detnic^tet tt)itb, tto| ©d^iOetd
glanjenbet 2Cnfa$e noc^ tiefetet Untetfuc^ung bebatf*
— 367 -
ebcttfo nvuffen bit ajU^ctifc^en ^ategoricti
in iijxtt ©ejiel^ung ju ben c t ]^ i f c^ e n nodf biffcrenjietter
an0en)anbt ttktbcn; obtDof^I burd^ iljxt Wiititaxhtituni
©(fillet tt)iebcr ncue ^agen angeregt Ijat
©0 ifl bie •Oarmonie t)on Sugenb unb Sleigung jtDar
^fd^Bn": wenn tt)ir ©d^ittet* Seic^nung ber f(j^&nen ©eele
ium Wtnittx nei^men; abet gerabeju ^aflic^: (ei bent
jluntpffinnigen Uibm Sl^orafter, ber burc^ ©c^wac^e
unb Tlxmnt be^ SGBiQen^ }ur gleic^en «0<^nnonie ge(angt
Summa summaruin:
<Botojol)l Ui ^ant tt)ie fcei ©chiller finb bie ® r u n b :^
b e griff e, b* 1^* bie ©efiimmungen fiber: 9latur unb
^eil^eit, 2:ugenb unb SWeigung, gorm unb ©toff, jtt^ar
einerfeit^ fc^mebenb unb t)erfd^tt)ontnten, anbererfeitt bireft
irrig unb f el^Ierl^oft ; aber: bie ©ejiel^ungen jtt)if(^en
biefen ©egenftanben finb ntit bent 3Cuge be« Oenie^ erblirft*
Sene rflrfjtc^ttlo^ ju belfim^^fen, t)on biefen imnter
tt)ieber ju lemen unb fic^ anregen ju laffen: baju foDen
uni biefe beiben STOanner t)erl^elfen*
Die ?el^ren ber Oenie^ namlid^ antiquieren nid^t
3u il^rer 3eit finb fie nad^ %oxm unb Snl^olt, int 55u(^<»
flaben unb Oeijl: bie J^bl^enleiftungen ber @poc^e.
I)ann mn^ bei fortfc^reitenber @rfenntni^: %oxm unb
ffiud^flabe faDen geloffen, Sni^alt unb @eifl jurfldtbel^alten
tt)erben»
^ii fc^Ue^Kc^ : and) t)on 3nl^att unb @eifl gar ntanc^e^
nidf>t ntel^r anerfannt werben lann.
D a n n ijl ber Za^ gefomnten, an bent ba^ ®enie t)on
einer neuen (feneration auc^ neu erobert toerben ntuf[ ; ba^
S&Ieibenbe t)om SSerg&nglic^en, bad 9ted^te t)ont ^alfd^en }u
fc^eiben ijt
— 368 —
3n biefet SCnregung ju eigener 3frbeit
liegt bie unerfc^dpflic^e unb unt)ern)ufili€^e
Quelle, to 1 1 i)t in ben ©c^riften bet *Iaf^
filer oUer 3eiten f»)rubelt
a»{t biefet 3frfceit f(^off en wir erfl ba« 3 e i t b e to u ff t ^
f e i n , beffen flafflfc^e gotmunfl unb gotmulierung, beffen
er(£fenber 3(udbru(f aUbann t)on einem neuen
©eniu^ — ben un* ®ott fc^enfen mftge — gefunben
toerben mai.
aid @^od bed mobernen !pant^eidmud.
24
L
Qberfc^riften ftnb 3Cufga6en/ unb ^Cufgaben f&nnen niijt
nut uttt)on?ommen geBfl, fte Wnnen au(^ fc^tef geftettt
wetbeiu ©egeti tint gaffung, bit Del^mete „9tomatt in
atomanjctt'' bit genjSl^lten 35eitt)orte jugefcHt, mJgen getabe
hti ben @tnft(^ti0en jtd^ Ijitx laut^ bcrt leife bte ^ebenfen
rcgen*
@inb niijt Qpoi, "SHoman, Stcmanjen ffinftlerifd^e ^cr^
men? Sft nic^t ?Xi(^atb Del)mel ein Dieter? ^antl)ei«mud
nnb SRoturalt^mu^ (n>ir n^cQen un^ nid^t auf ein @(^lag^
ttjort fejllegen) abet reli8t6««'|)]^ilofoj)l^if(^e ©egrtffe, unb
mfl|(te ntc^t, tt)cr fie t)ertritt, ein Denier obet ein 3Cj)oftel
fein? Unb ba« nid^t nut in bem ©inne, toit toix TlUt nni
^l^ilcfc^l^ifd^e ©ebanfen wm Dafein mad^en^ unb il^m au(^
3CIle, tt)eni9ften« in ben ©tunben ber ©elbftbejtnnung, reli**
giSfe ©efiil^te entgegentragen, fonbem ein 2)enfer unb
Zpoittl Don 35eruf, ein 3Cudettt^&I^Iter ; toit foUten toit nni
fonft an biefet ©teHe mit ii)m befc^Sftigen? Unb felbft,
mnn jentanb bie t)erf(i^iebenen Segabungen in bem gefcrber^f
ttn SWaffe t)ereinigte, bfltften fte bann im gleid^en SEBerfe
burd^einanber tt)ogen? Jjemmt l^ier nid^t notwenbig tint
bit anbete, unb toaxt tint 3Ctbeit, in ber bad ber gaU ifl,
nic^t t)on t)oml^erein ate elenber ©aflarb gebranbmarft?
24*
— 372 —
3fl ubet ein ^®pci brf mcbemen ^atitl^ei^mu*" nic^t
fd^on a priori bo^ 3:cbedurteil gef&Kt?
Unb fo n>erben n>ir glei(^ gu 2Cnfang auf bie le^teii
aSerl^Sltniffe gemtefen, in beneti Jtunfl, ^l^ilofo<)l^te unb ?XcUs^
gicn }u einanber flel^en; tt)a]^rli(^ auf abgrunbtiefe ^o^
bleme^ beren S&fung ju begrfinben l^ier natfirlid^ nid^t m^g^
Itd^/ bie ^rcgrammatifdi ju fcrmulieren abet unerl&|ili<^
fd^eint
2)i(^tct, Denier unb 3Cj)oftet, *unfl, ^I)ilofoj)I)ie unb
Steligion l^aben iun&d^ft ganj getrennte ^Cufgaben^ Stele unb
SWitteL Die «unft fuc^t ^inf)dt unb bebient fic^ ber
^l^antaftem&ffig abgen^anbelten ^Cnfd^auung/ beren Qberein^
flimmung mit ber ffiirflid^Ieit ii)x, njenn niijt gleic^gfiltig,
fo bod> jebenfaUg nic^t ©elbfls^edf ift^ Die ^l^ilofoj)l^ie will
SBBal^rl^eit, unb bebient ftd^ ate SEBerf jeug ber ©egriffe, mit
benen fie bie ®efe$e ber SOBirftid^feit abjubilben, ju „tx^
fennen" fud^t Die 9teligion gel^t auf ben ©efi§ be* ^Jc^ften
®ute*, unb nimmt ju bem ^totd mit bem ®emflt, b* l^* mit
3Bille unb (Sefiil)t, ju ®ott unb SEBelt ©tettung. Da« finb
bie fc^arfen Jrennungdlinien, bie reine ^unfl, reine ^l^iloss
foj)l^ie, reine ?Xeligion Don einanber fc^eiben ^)*
aCber bie gorberung fold^er ibealen ®ren5en bebeutet
nid^t, ba|[ bie brei ®eifte«gr6|(en ol^ne atte ©ejiel^ungen unb
ett)ig fremb neben einanber l^erlaufen mufften* ©ie braud^en
e* aud^ nid^t einmal in ein unb bemfelben @eifte*er}eugni*/
in tin unb bemfelben 5D3erfe, fie braud^en e* aud^ in unferem
*) 3)a oBcr SRctn^eit im @mnc ber Sf^orm, ber Sbcc, bcS Sbcote
niemalS ^gcgcBen", fonbcm itnmcr nur ,,aufgcgcBcn" iff, fo bcrlicren bicfc
XrenramgSlinien fd§on fiir aUc cmt)irlf(]^cn ©cflaltungcn, btc gcfd§id§tlid^cn
^]§itofo))]§icn, ^joftttoen SRcIigtoncn, cin§clncn 5?unfttt)crle an ©c^firfc, urn
in ber, ganj toon l^emmcnben SuffiUiglciten bcftimmtcn ipfeubohinft, ^fcubos
p^tlofopl^ie, $feuboreIigion tntnter mei^r ju t)er{d§t))immen.
— 373 —
SGBerfe niijt ju tun. Diefc ©ejieJ^ungcn fonnen aHerbing^,
tt)c eine ^unftton in bod ©ebtet ber anberen }u Unred^t
ubcrgreift, einanbcr ft6renb freujcn unb ju unreinen
aWifc^ungen ffil)tcn* Da« ift cttt)a ber gall, tt)o bie ^nfl
@tfcnntntg t)crbreitcn toiU (xtUt in ber bibaftifd^en Dic^tung
unb bem JenbenjftucO, ober tt/s> bie ^l^ilofo^jl^ie aftl^etifc^
erfreuen mbijtt unb babei bie (Bijbnljtit bie 5D3al^rl^eit neU
jud^tigt (tt)ie in ben liinfHerifd^ t)erfalf(l^ten ?el^rgebauben fo
manc^er Stcmantifer) ; n)o bie 9teIigion ntit ben beiben
anberen STOac^ten ungludKc^e Sl^en eingel^t (man benfe tttoa
an jai^Hofe Sl^oraltejte, in benen felbft ber 9teini fic^ an ber
2:ii(^tigfeit ber ©eftnnung ftatt ant SOBol^inange }u meffen
fd^eint; ober an bie ublid^en ^rebigten, in benen @rbauung
auf Soften ber Srfenntni^ unb boc^ nid^t ol^ne ben Uniptnij,
fold>e su geben, getrieben tt)irb)*
Der Snfammenl^ang jttjifd^en biefen ©ebieten ?ann
aber auc^ in einem reinen SSerl^altni^ fic^ cffenbareU/ in bem
jebe ©etotigung il^re @igenart nad^ ^aften njal^rt* Dag ift
bort ber gall, tt)o bie gunftionen ftd^ auf bai gleid^e Dbjelt,
auf benfelben ©toff njerfen, unb bie ^unft biefen ©egenftanb
Dermitteld ber ))^ntaftema{[ig mobifijierten 2(nf(^auung
gur ©c^onl^eit ju gejlalten, bie ^l^ilofo^)l^ie il^n Dermittel^
ber ©egriffe in feiner SOBirftic^feit ju erfennen, bie ?Xeligion
il^n mit bem ©eful^l in feinem SOBert ju erfaffen, il^n ju lieben
ober gu l^affen trad^tet 2)a« Dbjeft ber 9leligion unb ber
^pl^itofoj)l^ie ift immer bad gleic^e; bad Dbjeft ber ^unft
fann mit bem ber ?Xetigion unb ber ^l^itofoj)l^ie jufammen^
fallen. 3(ber auc^ bann ift ber STOenfc^ mit anberen fill^renben
®ett)u|(tfeindfunftionen auf ben gleic^en ©egenftanb ge^*
rid^tet
Dbjeft ber ^l)ilofo^)l)ie unb ber 9tetigion ift bad SOBett:^
tt)efen felbft, ift ber l)6c^fle 3nfammen^ang ailed ©eienben.
— 374 —
feine le^ten^ b. 1^. aOgetneinften Dualit&teti/ ©efe^e unb
Ginl^eiten/ bic bar ^^ilcfc))^ ju tdtnntn, ju benen bad retu
gi&fe ®emfit tnit SBBWe unb ©efu^I ©teDtttig gu ne^men
fud|t Diefed Unoefen ifl^ toie befannt^ nic^t einn>tinbfrei
befUtntnt/ tt)irb ti t)teaet(^t nie toerben I&tinetu 3ft ed ®eifl/
fRaterif/ cbet tin beiben fibergeotbntted ^njt)) feiner 9^
fc^ffenl^eit na(^? ^clgt ed mtdjani^di^anialtn ober teleo^
logifd^nalen ®efe$en/ b. l^. gibt ed ntd^t nur bie nature
Kd^e^ fonbem audi etne t)emfinftt0e SBeltcrbnung? 3ft ed
fiberl^au^t eine @inl^eit ober jerflafft ti in utienbli(^ t)iele
&tmtnttf UxpttUiit Tltemt, feelifc^e SD^oitaben? Unb n>enn
ti eine cinjige @inl^eit bilben fcQte^ ntufi fie bann jenfeitd
biefer SBelt, ^tljeijlifc^^, obet in biefet aBelt, ^»)ant^eifHf(^*,
gebac^t n)etben?
^ nun bie ^nft^ cl^ne ftc^ untxcn gu xottben, mit
^l^ilcfc))l^ie unb fKeligion ben gleic^en @tcff bel^anbeln
lanu/ totntt fie il^n nut unter bet ift^etifd^en Dptii erblicft^
fe liegt barin audgef))rc(l^en/ baft ber ^nftler aud^ bent
SGBefen aUti ©eienben^ ba$ er aud^ unferen ©efill^len unb
©ebanfen iiber bied SBBefen ben ifll^etifd^en ©^iegel Dcrl^alten
barf ; bag er f emer ein forperlic^ed, geijlige*, ein tl^eiftif c^e*,
^>antl^eiftif(l^ed SBBefen f^Jiegeln fann, ol^ne ftc^ unbebinflt
nad^ ntenf(^Ii(^er ^uffaffung Don ber SEBirflid^feit ju ent^
femen, bie l^ier ja nid^t feftflel^t
SEBo aber bie ^unfl irgenb eine SGBirttic^feit (t)on ber
2)^&r(^enfunft unb ^nli(^em abgefel^en) itoax nic^t e^oft
wiebergeben, aber an fie anfnflj)fen, fEe jur @d^6nl^eit Der^*
IWren ober bie ©d^ftnl^eit an il^r l^eraudarbeiten tt)iK, ba tut
man gut/ n^enn man fie geniegen miiitt, ftc^ mit ifjxtm
@egenftanb fd^on wxljtx t)ertraut ju ma(^en. 2Cu(^ bad l^at
feine tiefen unb fc^njer audjugrabenben ®runbe, aber bie
@rf alyrungdtatfad^e, baff bem f o ift, ftef>t 3(Ilen jur Serf iigung*
— 375 —
SOBer nUmaU tine ^ul^, totx nicmate ein ^fcrb gefel^en, toixb
bic Sierbilber ^aul ^otterd, tott niemate bem Ǥ0(i^gebir9e
nal)c ttjar, bie al|)inen ?anbf(^aften ©cgantini* in il^ter
©d^Snl^ctt \ijtotxlii) begreifen Knnen* Unb gcnau fo : wcnn
bet bargeftetttc ©cgcnftanb obex bejfer ber j)om ^finftlet ge^
formtc ©toff feitt Sier unb fcine ?anbf(^aft, tt)enn er ber
aWcnfd^, bad ?cben, ttjcnn et bad 9taufd>en be* SBBelten^^
grunbed, tt>!enn et bad Sd^o biefed 9tauf^end in unferen
SDBelt^ unb ?ebendgeful^len fetber ift* @inb toix ijitx nic^t
genugenb unterrid^tet, fo laufen toix ©efal^r, einmal burc^
Sflfteleien fiber bad Dbjeft and ber Ǥingabe an beffen
afil^etifd^e ©el^anblung l^eraudgeriffen ju werben, unb flber^^
bied bem 2)i(^ter aid ein STOanfo unterjufd^ieben, tt)ad nur
unfer eigener STOanget tt)ar* SOBdl^renb aber bei gewSl^nlid^en
©egenftanben tint audreid^enbe ©efanntl^eit flittfd^ttjeigenb
t)oraudgefe$t njerben barf, fann etne folc^e auf pljUotf
fo^)l^if(^^eIigi6fem ©ebiete nid^t immer erwartet tt)erben*
^itx fel^tt bie SSertrautl^eit mit bem SOBeltbilbe, bad bem
^un(ltt)erf ju grunbe liegt, unb ber laien^fte ?efer glaubt
JU feinem unb bed 2)ic^terd 9iad^teil, ed l^ier erft ^^gelel^rt''
ju befommen. 2)araud ift nid^t etttja ju folgem, ber ^finftter
l^abe and 9tfi(ff[d^t auf ben geiftigen SWittetftanb fold^e @e^
hittt ju meiben, fonbem, tt)er bagu befol^igt ift, foil fid^
gefalligft bad notige 9tufljeug aneignen, wenn anberd ed fic^
um tooOixt ^unft l^anbelt ©c^iHerd fogenannte Sbeen*^
bid^tungen j* 35*, ol^ne ^enntnid ber ^antifc^en ?el^ren geji^
lefen, njirfen oft toit l^ol^Ie 3(bfhrafttonen, totil ber 3(uf^
ric^tige fic^ att)ifd^en je gtt)ei <Btxopijtn angfilic^ an ben ^oj)f
fa^t, um l^eraudjubefommen, mad ber Did^ter l^ier eigentlid^
^^gemeinf l^aben Knne. SBBer aber ben ©toff bel^errfd^t unb
lebenbige SorfteHungen J)om fategorifd^en Sm^^eratii), bem
®egenfa$ t)on Slatur unb greil^eit, Sugenb unb ®Iudf fein
— 376 —
cigen nennt, e^e er an bie ^eftfite ^erantritt, fur ben ift be*
©taunen* fein @nbe 06 be* freteften fluffed/ 06 bet atM
fd^aulic^flen ^etoaltigung reIt0i&*^I^Ucfc^I)if(^et 3been*
X)a* fTOi^bel^agen an ben n>enigen^ toirflid^ rein gebanflic^en
ober mctanfterenben ^artien tritt in ben Ǥintetgtunb*
@ttoai ^nlic^e^ Qxlt wn fflitiiiijti 3<^tat^nffarabi(^tun0 int
SBer^Itnid gu feinen ^rofafc^riften*
3(u(^ 2)el^meW ,r3tt>ei aSenfc^en'' gel^oren in btefe &aU
tung. 3)ergtu6eU/ gebanftic^ jerqn&It^ gereintte SGBiffenfc^aft^
Derfifiaierte SWetapl)9ftf unb Qitjit — fo ^>fleflen fie 2fllen gu
erfc^einen, benen bie barin beriil^rten ©egenflanbe, bie barin
au^flef^jtod^enen Sbeen etwa* 92eue* finb, bie biefe balder
Snnac^fl einmal ^^Derftel^en'' unb bann auf il^ren SEBirfUc!^
Uiti^ ober SBBalytl^eit^flel^alt l^in px&^m n>cllen. @ie fhrecfen
bie ^anb ani naij ben Stofen bet ^oejie unb greifen in*
2)omengefhrit|))) bet Sl^eorien* Det jjl^ilofopl^ifc^ ©efc^ulte,
mit bem ntobemen ^antl^eidmu* unb 92atutaU*mu* SSer^
ttaute ftolj)ert nic^t ilber ben ©toff biefer 2)id)tung, ba* SBer^^
Ijaltnii Don SKenfd), Sffielt unb ®ott, auc^ nid)t itber bie met)t
ober minbet glucflici^en gotmulierungen, njetd^e biefe* SSer*^
pitni* gelegentlid^ in gebanflid^en Sufferungen erfal)tt
Denn et erblicft in il^nen nid^t bie Xufjlettung gebanflid^er
2l^efen butc^ ben Dic^ter, todijt wal^r ober falfc^ fein
tt)oHen, fonbem bie potti\ijt ©eflattung gebanflic^er @rleb^
niffe unb eriebter ©ebanfen jtt)eier STOenfd^en, bie fd>6n ober
ifa^Uij geraten ifl* Tluij ber ©ebanfe ift ja — abgefe^en
t)on feiner logifd^en ©ebeutung — ein @rlebni*, unb ate
folc^e* ein ©tiidf ber ®irfli(^feit, ba*, toit jebe* anbere, in
ben ©toff feiner 5D3erfe aufgunel)men feinem ^iinftler Derfagt
merben barf*
2)a^er l^aben toix un* junac^ft bamit J)ertraut ju
madden, wa* unter ber SOBettanfc^auung be* mobernen ^an**
— 377 ~
tijdimni unb 9laturaKdmu* eigcntlic^ ju t)erflel^en ift*
3(ber ani) niijt audful^rlid^et, ate jum ®tn\x^ ilfxtx fhnp
Icrtfd^cn ©eftaltung unbebingt crfotbctt ttjirb* fSliijt ift baju
erforbertic^ bie ^itif be* SBBaI)rl)eit«9el)aIt« biefet ?el)re*
greilic^, f^Jiegelt tin ^unftttjerf unfere eigcnen ftberjcugUTiJ^
gen fiber ®ott unb SOBelt in @(^6nl)eit ttrteber, fo toixt ti un*
um fo teurer, um fo t)erttauter tt)erben* Hbcx fein fiftl^c^
tifc^er SBBert aW folc^er l^at babutc^ feinen iutoaiji erfal)ren*
@* ift ein SWel^r an logifd^en unb religio^^^etl^ifc^en 5B3erten,
bad fi(^ au ben aftl^etifd^en eigenfd)aften gefellt ©it finb
bann aK t)ottebige ^erfonlid^feiten unb nid^t ate lunft^
Uxi\ijti ^ublifum fold^em SEBerte gegenflbergetreten* @enau
fo ttjitb und bod ^ortrat unferer ^inber ober unferer ^au
tocxttx fein ate ba* ©ilbnid tixtti njilbfremben STOenfd^en
unb bod^ feine Ijiljtxt funftterifc^e ©ebeutung barum U^
anfjjtud^en bfltfen*
IL
2)er ^antl^eidntu* unb Slatutalidmu* unferer Sage,
beffen 5D3etten bie moberne ituftur uberatt burc^fluten, l)at
eine lange SBorgefc^id^te*
Die griec^ifc^en ^l^iIofoj)l^en t)or ©ofrate* l^aben fic^
gro^enteite }u il^m befannt. Sl^aled/ ber ^egrunber ber
^l^itofo^)l^ie im engeren ©inne, tat ben 7lvii\pxnij J)on finb^
tic^en Sieffinnd: navta^nX^Qfi ^edSvy Xtte* ift t)oH t)on
©Bttem* Die SSerbinbung beg erften unb britten SBBorted
ergibt ba* ®ijlaQtooxt: ^antijci^mni. 2)ie el^rtt)urbigen
3Eeno))l^aned unb ^amienibed tel^rten, ba|l alle SSiell^eit, Ser^*
anberung, ©eujegung, ba$ bie ganje bunte STOannigfaltigj*
feit ber @rf(^einungdtt)ett nur Srug unb Saufd^ung, ba^ in
SBBaI)rI)eit bie* Mti (nav^ nur Sine* C^i') fei, unb biefee
Sin unb Xttee i^v xal nav\ unb biefe* 2fHeine nannten pe
— 378 —
— ®ott Dann tourbe butc^ ^lato unb 3(rifh>tele^ imb
fpater burc^ bad Si^rifientutn biefe ^Cuffaffung itnmet mcffx
t)erbrSn8t; ®ott gel^t nic^t mel^r im HU auf, fonbem et tvixb
tint felbftfinbige jenfettige @r&{[e nthtn unb uber oOen tt>elt^
lichen Dtngen. Tin leitenbe @teQen n)a0t ftc^ bet ^antf^eid^^
mud tin fRittelatter ntc^t mel^r ; er fitl^rt tin itbtn im f8tt^
bcrgeneti/ 6ei c^rijUid^en 9)^flilem unb 3:i^eofo))l^etu @rfi
in bet 9tenatffance regt er n)ieber tnfic^ttg bte ^toinQtn,
unb ©iorbano ©nino ift fein l^dbenl^after S8erfuttber» 3fber
n>&l^tenb fic^ bie 2Clten bad 3(U begtenjt gebac^t unb bte
@cttl^eit aid abgefc^Ioffene ftugel Der{inn6ilbli(^t Ijotttn, tfl
%runc bet 2C))ofieI bed Unenbli^feitdgebanfend. ^Skii biefed
@etnifd| wn geuerfeele unb ^ebanten teild in ftberfc^weng*^
lid^l^^mnifc^en ^rebigteU/ teild mit bem ftarren 3(|)))arat
fd^clafUfc^er ©^i^finbigtetten bet SGBelt ^emttttelte^ bad l^at
ffir bie neuete ^l^iIofo))l^ie ©enebift ©))inDja ju einem ard>i^
teftonifc^en ®9flem unetbtttlic^er ©ebanfen umgegoffen.
(Seine mcnuntentale @tunbf ormel : Substantia sive Deus
sive Natura> bie ®u6{lan}/ bad l^eifft ®ott, bad l^eif t bte
Slatur, fe$t ®ott ber Slatur aid bem Snbegtiff ber bied^^
feitigen SEBelt gleid^, entfleibet il^n ber ^erfinlid^feit unb
lel^rt bie 3bentitat Don ^antl^eidmud unb Slaturalidmitd.
3Cn ©pinoja fnfij)fen im ±8. Sal^rl^unbert ^efftng, J^erber
unb ©oetl^e an, unb im ±9. Soi^tl^unbert treffen ftc^ brei,
einanber fafi auf aQen ubrigen ^unften befam^fenbe ©eifiet;
namlic^ ^egel, ©c^o^^enl^auer unb SRie^fd^e, in bem ©e**
fenntnid: aitl^er biefer 5BBelt, in ber toix leben, gal^nt bod
aiic^td ; fte entl^alt XHed, tt)ad ba ift, toax unb tt)irb ; gibt e^
einen ®ott, fo lann er n^eber uber, noc^ auffer, noc^ unter,
fonbem nur in ber biedfeitigen SEBett entl^alten fein* Ǥegel
glaubte an einen fotd^en ®ott, ber f[c^ im ?aufe ber &iU
toirfelung offcnbart, an einen tt)erbenben ®ott* ©d^o^^en^
— 379 —
l^auer 3tt)cifeltc, ob er fcinem Ur^Jtinjij), bem tragifd^cn,
3n>if(^en Sebcn^gter unb (Srlofung^fcl^nfud^t l^in unb l^cr
tautnelnben SEBiHen jum Dafein wcgen beffen motalifc^et
Un^oQtomtnenl^eit ben 92atnen ®ottc« ober be« SeufeB ju
gebcn l^abe, unb er cntfd>ieb fid^ fur bo^ le^tcre* Slic^fd^e,
bcm fic^ bit gefamtc SBirflid^feit aufloft in etncn SBBcttfan^jf
unjal)liger, miteinanber ringenbcr ^aftc unb SW&d^te, bie
tt)eber einem gemeinfamen SWutterfc^ol^c cntflcigcn, noc^ tint
neue, fetbfl&nbige ©inl^eit au^ ftc^ erbauen, Icugnete fo ®ott
toit SeufeL 2)er ^antl^et^mud «$egeB^ ber ^anfatani^mud
^ijoptnljantxi ift l^ier }u einem ^oUenbeten 7lt\)tiimui unb
reinen fRoturali^mud gen)orben.
STOan ftel^t, e* finb erlauc^te fSlamtxif totlijt nhtx bem
Srebo unfered ®ebic^tt ate fd^ii^enbe ©d^atten fd^nyeben*
3(ber biefe* ^t jia nic^t irgenbnietd^e ?el^ren jiinftiger ^iiHoi^
\^pljtn in "SUtimt gebrac^t SBBog e* fd^itbert, iai ift ba«
SBBad^fen unb SBBerben einer erlebten, im ©ebraud bed Do^
feind nid^t friebUc^ erbad^ten, fonbem unrul^t)ott erf&m^ften
SEBeltanfc^auung* SBBo* ti befingt, bod finb bie greuben unb
?eiben eine* ftimmungdmaffigen ^antl^eidmud jtt)eier ^tn^
fdf>en unferer 3eit unb unfered ?anbe* % SBBo* aber ift ffir
bie mobeme ©timmungdform biefer uralten 3Cuffaffung«^
n>eife n>cl^I bad ^ejeic^nenbe? Snuadt^ft^ baff fte nid^t ate
j)oDenbete« SEBeltbilb in bie @rf(^einung tritt; ba$ fte in
^) Wtan fbmtte fagen: bann l^at alfo biefed ^po^ mit bem religibfen
imb ))Pofo))]^if^en Objeh aid folc^em, ber dft^etifc^en 6))iege(ung bed
SBeltgefe^ed, ni^td ju tun, fonbem nur mit ber ^{Q^ologie ber @rleb'
ntffe Don biefem Objeft. W>tt bad ift ni^t ri^tig; imt biefe @rlebniffe
begreifU^ p madden, toirb mtd bad !odmif^e ^rinji)) felbft in feinen
^SSirfungdtoeifen anfd^auUd^ DorgefUi^rt; etma tote im @)oet^efd^en fjauft
bie ^reigniffe fo angeorbnet finb, ba^ bad ))]^iIofo))l^ifc^::reIigi5fe ^ntpfinben
h^ ^elben in beftimmter 9Hd^ttmg audgelbft toirb.
— 380 -
d|araftertftif(^en ^^afeU/ in etnem t^^ifc^tt ©tufengatigc
twlfiuft T>xtx ®tabtett auf bem ithtnitotQ be* mobemen
^antl^ei^mu* (beffer be* mobemen ^antl^etftett) feffeln in*^
befonbere unfere 3(ufmerffainfeit* @te ftnb bie entfd^eibenben
SB3enbe))ttnfte einer intteren 6titn>t(felung^ toie fte gar t>iele
unb ttid^t bie fc^lec^teflen SSertretet bet l^eutigen feneration
bur(^(ebt unb burd^litten l^aben.
Da* erfle ©tabinm ifl reDcIntionar^ Demeinenb^ oppo^
fitioneH bi* gnm in^erjlen* 2)er Bufantmenbmd^ be* jen^
feitigen J^immel* mit att feinen Sbolen unb Sbealen, bie
(5nttI)ronun9 dnti an|[ertt)tltti(^en ®otte* ftel)t im SWittet
punH be* 35ett)n|itfein** Xtte* ©innen unb Srac^ten ift
baDon erfitttt 'Xni) bie Qt^amtt ^otal tt)itb in biefen
©tut} mit ^ineingeriffen. litnn man mag fagen n>a* man
nnO/ fKeligion unb SOIoral ftnb nid^t ^cn einanber abiu^
trennen (menigften* fur ben nid^t, ber beibe beft^t): Sleli;^
gion {ft SrtDeiterung ber STOoral, STIoral ift ©efonberung bet
fKeligion. Unb ba nun dnmal £lberlieferung/ ®itte unb
Sled^t auf bem ©oben ber foeben ilberwunbenen SBBelfc^
anftd^t ftel^en, fo toixb bie Xbfel^r wn alter ^UDention,
3:rabition unb Tlntoxitat bie unau*bleibli(^e ^otge fein. di
ift bie Beit ber groflen ?o*I6fungen* Singeleitet meifl i)on
qualenben ©fru^jeln unb emfteften 3tt>^ifeln — benn t)on ben
leid^tlebigen jjl^itofo^jl^ifd^en ©edfen unb religibfen ©nob^
fpred^en mir nid^t — , mitnbet fie in eine tiefe 9lieber^
gefc^Iagenl^eit unb ein unl^eimlid^e* @raufen t)f>r bem
Sl^ao*, ber 7lnaxi)k, ber ©innlofigfeit, bem Siic^t*, ba* auf
bem felbftgefc^affenen Xrummerfetbe uni angal^nt; urn oft
genug au*juarten: in eine faft fanatifd^e, Dergttjeifelte 3er^
ft6rung*fud^t altem ©eftel^enben gegeniiber, bie, totnn fie
il^re ^>raftifc^en golgerungen jiel^t, bi* iuxn SBerbrec^en
treibt, giir bie grofle Sinpdjt, beffer fiir ba* gro^e dx^
— 381 —
Uhnii: ba|l nic^tg, tt)ad fattt, t)crfd)tt)inbet, fonbetn nut
fetttcn Drt voec^felt, ift bic 3eit noc^ ntc^t angebrod^en*
STOan ful|lt att)ar, bag ber l^tmmlifc^c ®ott irgcnbnjic t)on
ber itbifd^en SEBclt J)erfd)Iun8cn fein muffe; abet ®ott ift
babci nut iy^toMiijt, bic SBBelt no(^ ntd^t "otxiitHiijt
tvttxbtxu
SEBer nun nid^t, toit ber t^j^ifc^e Defabent, auf btefem
®tanb))unlt obefler Slegation unb j)erf(i^tt)ommener «§offi»
nungen Detl^arrt, mit bem tteten tt)ir in ein gnjcite* ©tas^
bium jjantl^eiftifd^er 2)enl^ unb @cfii]^tett)eife cin, in cin
gtt)eitcd ©tabiunt, tai nun ebenfo flberfd^njenglid^ bcjlal^t,
tt)ie ba^ Dorige Dcmetntc* Dad ^cnbcl ber mobernen Seele
liebt bie tt)eitaudlabenben ®(^tt)ingungen, el^e ed bie ?Xufte
ber mittleren 3one unb ber eigenen ©leid^gemid^WIage ers«
reid^t SBBar bad bidl^erige, teibt)oIle @rgebnid gett)efen : bag
@ott nur bie SBBett ober nur in ber SOBett fei (biefe f^jelulatib
ungel^euer mid^tigen Unterfd^iebe intereffieren und l^ier nid^t),
fo ertt)&d^ft je|t bad jiauc^jenbe ©efenntnid: bag bie SOBelt
tttoai ©ottlid^ed fei ober boc^ entl^atte* Unb in begreiflid^er
flbertreibung fe|t ber STOenfc^, ber eben noc^ feinen ®ott Der^^
Icren ijattt, nun aber aid SBeltenglieb ^I5$lid^ aud^ gu tttoai
&ittUdjtm fid^ erl^oben ful^ft, ben Seil fiir bad ©anje, bad
Organ fiir ben Drganidmud, unb em^jfinbet fein fleined,
eigened, befd^ranfted 3d^ aid flber^Sd^/ aid ftbemienfc^, aid
5D3elt, aid — ®ott '). 2)ie Qpeijt bed bion^fifd^en fXaufc^ed
ift angebroc^en* 3n biefem fc^njelgerifc^en @indtt)erben, ja
biefer ®Iei(^fe|ung mit bem Ur^)rinji<) tt^irb ber t)erIorene
.^alt tt)iebergefunben* Die ©elbftliebe ijl jugleic^ SEBelt*
*) SWan Dgl ?IngcM 6Ucftu8, bcffen ©Jjril^c gcrabc Don unferer
St\i fo gefc^a^t tocrben:
3d^ loeig, bag ol^ne mid^ @^ott nid§t ein 92u lann leBen,
8ter6' i(^, er muj Dpp 9?ot ben ®cift aufgcbcn.
— 382 —
unb ®Mtilitbt, ba tt)ir nn6 felbfi ju SBett utib ®ott et:^
meitert l^oben. Tihtt hit fRotal^ infotDett fte unfer 6e^
fonnene^ SGBcQen unb J^anbeln ben ubrigen ©efc^opfeit
gegenfiber jum 3(udbrtt(f bringt^ finbtt in biefen Seiten fein
recited Unterlctntnetu 2)enn toetin oOe @in}elnen auf fo
einfamen J^&^en bent 9(t(fe entf(^n)unben ftnb unb bet @r^
lebenbe fic^ 3(u0e in Ttu^t nut am toimi^ditn ®an$en mifft^
fo {ft and^ jeber }teT6en)n{)ten ^et&tigung^n^eife ben ^iu
u(tn^i)cn gegennbet/ ftttli(^er n){e nnftttltd^et/ bet 93oben
entjcgen. £)C(^ fold^e ^(ttgenbltcfe feltget SSerfc^meljungen
unb trunlener ©elbfl^enlid^feiten ftnb nut J)on furjet Doner.
£>ffne5 tt)ir ntc^t an* eigener ©eftnnung bie t)erf(^loffenen
Tluitn, fc itoin^t uni bet Siberfianb bet Untn>elt baju^ an
bent ft^ bet fur gcttgleid^ gel^altene @tgenn)iQe nut all}ubalb
btec^en muff.
Unb fc tt)erben toix junt brttten unb Ie|ten @tabtntn
biefe* ^antl^et^ntug J^tnangeful^rt. (Si tft tnt ©ejal^en unb
aSemetnen befd^etbener ate fetne Sorflangen ®ott, an* bent
Senfeitd ini Dte^feit* t)erfe$t, gel^t nun ntc^t ntel^r auf in
jebent einjelbinge, ba* baburc^ felber jut ©ottl^eit tt)irb, cr
f^altet ftd^ nic^t in SDHHiarben ©njetoefen, ©njet^feubo^
®6tter, fonbem er tt)irb junt itbergteifenben ^rinjip ber
bie^feitigen SEBelt, junt gtofien ?XI^9tl^ntu«, ber ba* ®efantt«*
gefd>e]^en untfj)annt, jur le^ten @inl^eit, ju ber aHe (SinitU
mefen ftd^ jufantntenfd^lie|[en, ober ber fie entfhronten* SBeI(^e
biefer SWogKd^Ieiten man n>&l^lt/ ob man fid^ femer biefen
®ett i^erfftnlid^, unj)erf6nli(^ ober uberj)erf6nlic^ benft, ob
unb SBogncrS ^riftan:
3d^ fcIBft — bin bann bic 2Bc(t.
mtt ^l^nteld SSerfen:
^cincn ju braut^cn — gottgleic^ attctn
wiHigc^ ^ct} b?v $}dt ju fein.
— 383 —
man iljm ben fSlamcn ®ott bela|[t ober SEBelt, SRatur fur it^
etgnetere ©ejeid^nungen l^alt, bag ift tt)ieberum fur bie be«*
gtifflid^e ^l^itofo^jl^ie wn l^od^fler ©cbeutung, fftr bic er^
lebtc SDBcftanfd^auung aber rclatit) ol^nc ©elang* gftr fie ift
e* bagegen um fo voefenttic^er, t>a^ nun bag 3^/ tt>eC(l^eg im
erflen ©tabtum, ber Jjut eine* trangjenbenten ®otteg ents«'
tudft, gett)ifferma|[en im ?eerett fd^webte, bog ftc^ barauf im
J^erjen ber SBBett unb in ben @ingett)eiben ber ©ottl^eit ein<*
geniftet l^atte, nunmel^r tt)ieber ben 3Cbflanb wm Urwefen
gett)onnen l^at, ol^ne ben 2fnf(l^lu|[ an eg ju Derlieren* Der
STOenfc^ ift jum 2:eil, jum ®Iieb, jum 5D3erf jeug, jum Organ
am ®anjen, am S0BeItf6r^)er, am SOBettgeift geworben, jum
SBoKftredfer beg 5D3efe unb ®ottegtt)lineng in feinem bt^
fd^rdnften SBBirfunggfreig* Die ?iebe tritt aug bem ®tabium
ber ©elbftl^ilfe l^eraug, fie tt)irb jur Slad^ftenliebe ; aber bieg
nid^t in jienem urd^riftUd^en ©inne, ba^ fie fid^ jiebem
92a(^ften alg einem $inbe @otteg gleid^maflig l^ingeben unb
t)or oUtm fein ?eib tinbern miiflte, fonbern fie fd^a^t einen
jeben genau fo t)iet unb fo ttjenig, toit er im SDBeltgebaube
alg ©auftein totxt ift, unb ebenfo fein ?eib tt)ie feine ^eube,
bic fie ol^ne alle SBBeid^tid^feit burd^ bie Sat befBrbert ober
l^emmt* ®ie toirb, ba fid^ jtt)tfd^en ben SEBeltorganigmug
unb bie Sinjelorganigmen noc^ anbere Drganifationen ein^
fd|)ieben (gamilie, Sol?, ©taat, gteid^fam alg ©tufen auf
ber ©ottegteiter) nad^ 9lie$fd^eg unfterbtid^er SOBortfd^bpfung
jur gernftenliebe — bag aHeg aber nur, mil fie SEBelt^ unb
©ottegUebe geblieben ift* Die fojiale STOoral I)at burc^ biefe
@in«* unb Unterorbnung beg 3nbit)ibuumg in flbergreifenbe
?ebengmdd^te njieber ?Xaum gum Tltmtn be?ommen, unb
attmSI^Ud) i)alten auc^ bie aften ©egriffe ber ^ftic^t unb beg
®ett)iffeng, ber 35eranttt)ortung unb ?Xeue njieber ©injug in
iit ©ottnatur* Die ©eele beg (Irlebenben ijat fie in3tt)ifd^en,
~ 384 —
{)aI6 unhttou^t, in bit )>antl^eiflif(^e unb natutaliftifd^e 3:otu
art umgefe$t.
HUti in aOem ifl bamit ber ®tanbt)unft tttciijt, ben bie
Hafftfc^en ^l^iIofo)>^en bed ^antl^eidmud unb Statutalidmud
immer eingenommen I^a6en« ftein SBunber^ benn toad fur
il^re Sfrbeiten S3oraudfe$ung tear, ber Suflanb l^ol^er 95e^
fonnen^eit/ ifl fitr ben %e6end)>l^iIofo)>l^en erfl m^eooU ge^
toonnened @rge6nid; ba^er jene bort anfangen^ tpo biefer
enbet
@nbli(f| ift nic^t }u berfennen : bie ))orgefitl^rte ^cmb^
lung ifl ))on ber Utt, ba{[ il^re Ie$te @tufe ber anfangd mit
fo l^eiligem (Sifer ))erleugneten tl^eifUfc^en Seltanfc^auung
auf t)ielen ^unften mieber nal^e gerudft ifl ; fte erfc^eint me^r
aU beren dtefomtotion, benn aU !Ret>oIution, unb etne
fletige dberfu^rung ber einen in bie anbere nic^t mel^r aui^
gefc^Ioffen. Hhtt ikhtt biefer SSertpanbtfc^aft bflrfen bie
trennenben unb aOen ^l^afen mobem^)>antl^eiflif(^en @r^
lebend gemeinfamen 3fige nic^t t)ergeffen merben. ®ie bc^
treffen, toai bie ©ef(^affenl^eit ber Sirflic^feit anlangt^ i>ox
aUtm: bie ^etonung ber grunbf&$Ii(^en £)iedfeitigteit a0ed
@eind unb ®ef(^el^end/ t>on ber anij bed SJtenfc^en ©eele^
t)on ber anij @ott nic^t audgefc^Ioffen tt)irb; unb ttxid bie
religiSdnnoralifc^e ^emertung biefer SGSirfHc^feit aniangt:
bie grunbf&|K(^e SeU}un)enbung/ einen D)>timidmud/
toclijtx biefe SBBelt unb biefed Seben fegnet, unb bie %Mt ber
©c^merjen, bed Seibd unb ber gefnirften J^offnungen afe
unerla|lli(^e ©eflanbteile bed ?e6end, aU notwenbige 9leigi«
mittet }um (Sxtotxi l^&l^erer Se6endn)erte unb nic^t jur
©ei^nfu^t nad) einem jenfeitigen ^immel enn)finbet
— 385
in.
Tlhtt tt)it bflrfctt u6cr ben SWitteln nic^t ben Stotd aui
bctt 3(ugen t)etlieretu SSon ben brei ©tufen ))atttl^eiftif(^er
T>tntf unb ©efill^Btoeife l^aben tt)ir nut gef^^toc^eti/ um ben
®mu9 bed Del^melfc^en ^unftoerl* ju etleid^tetn* ®it
tt)oQten bem 3utt)el feine ^affung geben^ unb tt)!enn bied
tttoai umflanbtid^ 8^f<^<^/ fo l^at bad batin feinen ®ntnb/
bafi bem SSerflanbnid eined afll^etifc^en Dbjeftd totit beffet
gebient ift^ menn man ti in bie xtdjtt ^eleuc^tung unb Um^
gebung xndt, aB wenn man feine @tgenf(^aften ))ebanttf(^
gergliebert. @d merbe in bie il^m fotbetlic^en ^ultur^
begiel^ungen eingel^angt unb nyirle bann burc^ ftc^ felbfl : n)ie
bad $euer bet @betfleine nic^t butc^ bie Sfn^^teifungen^ fon^
betn huxij Untettage unb Umtal^mung^ bie bet ©olbfd^mieb
il^nen etteift, gel^oben tt)itb* T>cititv jut <Bai)t felbft nut bad
9l0ttt)enbigfle*
Sad bie afll^etifd^e @igenatt unfetet £)i(^tung aud^^
madjt, bie fte in gett)iffem ^inm }u etmad @in}igem in bet
?itetatut flem^jeft, fc^eint mix gtoeietlei ju fein* 3unad^fl
bet IfoijxtiiwUc ®egenfa| jmifc^en bem &u{[etfien 9teaKd^
mui aUti ©tofflic^en unb bet aufletften SbealitSt bet ^ox^
malen ©el^anblungdrteife* 2)ad buntefle 2(KetIei bed mobet**
nen ichtni, mit ^al^ttab unb ZzUpijon, mit Sal^nl^&fen unb
gabtilfd^Ioten, 3ig<Jtettenbuft unb @aIonm66eIn, bad ^oip^
tt)ie ed und l^eute witllic^ umgibt^ ifl in eine $otm wn
toal^tl^aft matmotnet ©ttenge gegoffen. ^.Umfteife'', fo
tauten bie geomettif^en 3:itel filt bie ^au))ta6f(^nitte bed
©anjen. Sebet Umfteid gtiebett fic^ in einen ,rSingang^
unb fe^dunbbteiflig ^.SSotg&nge'' gu je fec^dunbbteiflig
Seilen, jebet SBotgang in ®e(^feletlebnid unb ®e(^feltebe
bfefet $tt)ei STOenfc^en, bed SO^anned unb bet gtau — 6e«*
25
— 386 —
fc^Ioffen t>on f^mmetrifc^en Stefraind, loelcf^e bie 98orte
,,3tt)e{ SRenfc^en'' entl^atten unb bic 6umme bed betteffeiM
ben aSotgangd giel^eiu Die pocdfc^e @tilifterung ber Txa^
fleOung (egt nm bie l^oc^^ fit6jettit>en unb glutt)o0eii Sot^
gfinge einen (Siimanttl wn fOiitHMt&t, tint Ilafftfc^e J^fiSe
urn einen tomantifd^en 3n^<tlt (Stefc^maddentgleifungen^
an benen ed anf beiben ®eiten fdt mein ©eful^I nid^t fe^It^
tt)irfen ate Heine Un))oOfonimenl^eiten/ bie nni tin Stnn^
tottt menfc^Iic^ nut n&l^er 6ringen« &to^t Stnnit pflegt
ii6er^au)>t an ,,@ef(f|nia(floftgteiten'' teic^er }u fein aid Heine^
unb bad aud guten ®nlnben«
Der itotitt ^nntt, auf ben l^ier }u ac^ten to&xt, betrifft
bie 3(rt/ nne itbetaO bie leblofe (b. 1^. t>on auften gefe^en
teblofe) fflatux, bet 9BBe<^feI bet Soi^tedjeiten, (gid unb
@d^nee/ ®tutni unb @tiQe in unitbetttefflic^et SBeife ben
auftetntenf^Iic^en @tunbaffotb anfc^lagen^ in ben ftc^ bann
bie @timmen biefet itoti menfc^tid^en ^etgen l^atntonifc^
einfiigem J^ietin beflel^t tec^t eigenttic^ bie fflnfltetif(f|e
&xc^tat unfeted SBBetfed : bie anfd^aulit^fte @(^itbetung bet
SlatutfKmmungen unb il^te funftooQe Umfe$ung in bad
fodmifc^e @ni))finben bed SSenfcf^en.
2)ie n^ob^i" bet Dic^tung ifl mit menigen Gotten ju
hetiijttn. 3n il^t ift fafl aKed nac^ innen t)ettegt ^^tf
gebenl^eiten'' f^^ielen feine iXoDe batin* @ie ift mel^t (Spoi
aid fXoman^ unb jlebenfaOd fein £)tama. X)et 9tei^tum bet
inneten (Sntmicfelung bebingt bie Tltmut bed aufieten ®e^
fc^el^end.
Det 9toman abet t>etlauft f olgenbetntafien : Sufad (fo
fiti^t bet/ totlijtn man in altmobifc^et Seife aid ben
^J^elben'' bejeid^nen tt)iitbe), t)et]^eitatet mit einet t)ottteff^
lic^eU/ abet iljvx niijt longenialen ^tau^ unb Satet eined
aiid biefet @l^e entft)toffenen 2:6d^tet(I)end, tpitb 2ftd|it)at auf
— 387 —
einem iotntfimtn J^ettenft$. J^ier ^ttlitbt er ftc^ in Sea^
bie ffirftli^e ©attin bed <Sijlo^fitnn, bie feine Siebe er^
tpibert Untet futc^tbaten @eelenqualen — in eifigcr
SBinterdnot — tingt fic^ in biefeti jwei STOcnfc^en bie ^(Sr^
lenntttid'' bur(^ Ctoit benfen an unfet erfie* ©tabium)/ bafi
fte ba^ !Xe<^t beft^en jur So^IBfung and ben beengenben
^anben bet alten (BittliijUit unb @itte bid jum t&uflerfien :
Hi iwax Qf)citni), ium Diebflal^I/ ium S)Iorb; ba{[ fte ft(f|
bet tt^al^ten Slatut^ bet "SStlt, ft^ fetbfl gang l^ingeben
bfitfen 'X n^ij tt)iB bie narftejle ©efteiung/ ^.SEBit 2Beft''
ift bie y)ietbeutige gotwel unfete* 2)i(f>tet« filt biefe etlebte
9ted^tdanf(f|auung.
Unb felBft auS @yrabedfmftemt|fen
Ia(i^t eS: 9(0 ^eil, ^ett! Med neue @^kt)iffen.
Unb fo tbtet fte naij @))attanenDeife il^t blinbgebotened
$inb/ bad ftc^ l^emmenb gmif^en fte unb ben ©etiebten fteOt^
unb bad nnx tin ungltldtid^ed Sod im Seben ettDatten
n)dtbe; et entmenbet mic^tige 3(t(^it))>a)>iete/ bie et fitt
anat(^ifiif(^e Umttiebe gu btauc^en glaubt^ unb beibe ent^
fUel^en* 2)et ^fll^ting in bet SRatut, bet ^tH^Iing im ?eben
biefet beiben SJtenfc^en ift angebto^en^ bet etfie Umtttii;
bie @tlenntnid, ifl beenbet
^) ^ud^ hQ& ^rottf^e koitb in biefer ^td)tung ftetd ^um ^odmif^en
gcftelgcrt: „bk gangc SBcft hn 2Bdb ju innfangcn". 3)o^ ift bicfe @cite
on ^e^dd ^i(]^tungen fo oft migberftanben toorben, bag fte kool^I nun
enblid^ filt berftanbcn gclten !ann. 3)a]^r tibcrgel^cn loir pe, berwcifen
nut ouf bie umgearbcitetcn ,,SSertt)anbIungen bcr SSenuS" unb i^re grog*
artige ^dtftodrt^Betoegung. $om SOtoxht ^eigt ed no(i^ im jtoeiten UntlreiS:
^u )Sie6e, S^dne, ®ute, ein^ig fBal^re!
bu SJldrberin and fiebenSluft!
bu ^inb, bu @ngel an meiner $tuft!
©old^ ^l^nl^eitcn flnb natilrftt^ nur fiir bie ,,6efferen Sefcr" bcftimmt,
urn miii eined SuSbrudd ^el^melS 5u Bebienen.
25*
— 388 —
Unb nun folgt ber Umtreid bet ^@eligteit''« (St tr^
ft)ri^t unferer gtpeiten ®tuf( bed ^ni^tiivxyxi, natfirltc^
nur infotpeit/ n)ie bod {eben einent ®(^enta fiber^ou^t ent^
ft)te<^en fann. Son 3(nt{}{pationen unb 9tit<ff&]Ien burfen
xoix xotlijl abfel^en* 3n ber ^omtel SBBtt SBelt, bie junac^fl
nur bod fXec^t ber J^ingoBe on eine gang unbefUmnite/ hU%
xm ®egenfa$ gur SBBelt ber Jtont>entionen entyfunbene @rc(te
bebeutete^ tpirb jle$t bad ^SBBir'' gum ©^mbol^ jum ©lei^nid
ber gangen SSkli, \oix itbti SRenf(^n ret)rafentieren bie
SBelt, f(^Iie(tt{(^ : n)ir gmei SRenfc^en ftnb bie Selt ®ott^
gleic^ ffi^Ien fte ftc^ ))erf(^mel}en niit @onne unb Serg^ mit
Salb unb SReer. Sorttbergel^enbe 3n)if(^enfSIIe/ m$e bie
a3ertt)unbung bed S)Ianned burc^ einen @tur}, bie gu inneren
^onftiften TivXa^ gibt^ taffen {tc^ taum jur ^J^anblung''
yoijUxi, bienen auc^ nur aid @))rung6rett ju emeuter (Sfflafe*
3n u6erf(^tt)engli(^er SSerjddung l^Brt bad ^aar fein religiod^f
XliixU\t^^\\&jti (Srebo Sir Selt ber SSofate beraubt^ aid
92aturlaut, aid Uralforb, aid SBBeltentoirbel/ 2Qrn)It, mi^
bem @temen(^0r, bem ©tumiwinb fic^ entgegenbraufen —
eine Sbee^ granbiod unb grotedf, l^bc^fle $unfl unb ber
®i)>fel ber ©ef^macfloftgleit/ je nac^bem tt)ir und il^r in
^eiertagdfUmmung ober \m SfOtagdgewanbe ber @eele
na^ern« Unb noc^ tvxtn ©d^ritt m'eiter in biefem inbit)ibua^
liflifd^en ^antl^eidmud gel^en bie SOBorte bed 2Bei6ed :
Unb frag baim o^ne cm fiSd^cIn beS @))otte3:
bin t4 nun teif jur HRuttet dotted,
ju jcbcr ficbcnSmciftcrfcfiaft
taugli(3^, tiid^ttg, tugcnb^ft —
unb bie 3(ntn)ort bed Scanned :
bann fag t^ lad^enb o^ne 6))ott:
toil ©btter brau^en lemen ©otti
©ie tty^rben fic^ bed Sal^nftnnd biefed Suflanbed auc^ 6e^
muf t 3(ber ftatt aud il^m l^eraudjutreten^ unb tpeit ent^
— 389 —
femt/ i^t u6erflr5menbed SBBeltenglucf^gefu^l bobuti^ tnU
l^eiUgt }tt fe^en^ l^eiHgt biefcd ®eful^l ben mobenten ^acdfoxt^
tetu unb a}{&nabenfeelen t)ielm(l^r ben SGSal^nftnn.
Unb koenn Me 6eele no(i^ fo f^it:
fte fUl^rt sunt SBal^nTmn, biefe @eltg^t:
bamt, bu, bann — er ftammelt f)I5^U^, loufd^t —
bad ^eib in ©onnetrunfenl^eit
iau(!^t beroufd^t:
2)ann Ift bcr SBol^mtt eben'^@clig!cit —
DDd^ i&l^ untetbti^t bie SRad^ric^t ))om 3:obe bet erfien ^ou^
bie am ©tame ber Sertaffenl^eit bal^infc^manb^ biefen ))an^
tl^eifUfc^en 3:aumel unb treibt }u emeuter SSertiefung.
3(ber ed gel^t auftt)&ttd, niijt jurfid. £)et Umlreid ber
„^laxi)cit'' Uiinnt, bet ^tatl^eit eined fc^onen ^tthftci.
2)0^ ©efenntniS SBBit SEBelt mitb nic^t faKen gelaffen, abet
ti tt)anbelt feine ©ebeutung* SBBit finb nid^t mel^t bie SEBelt,
ftnb nut tin ZtH bet SEBelt, abet but(^n)ogt t)om aOgemeinen
SEBeltengeift, ^om SEBeftentt)iiHen, bet tt)it nic^t finb, abet in
bem tt)it ftnb unb bet in nxti ifl:
WHdj ftid^t nic^t me^r ber ©dtter^ober.
Unb bie iitit biefet SSenfd^en tt)itb immet unit)etfeOet, benn
fte etfennt in jebet 3:otl^eit bie SOZbgUc^feit iut SEBeidl^eit unb
in jebet SEBitHid^feit ben ©toff gu ben 1^ Jc^ften 3n>e(fen % —
3tbet ti ift nid^t bie mitleibige, menf^enfteunblic^e, e* ift
bie mitfteubige, menfd^enfteubige Siebe.
^iar ilber aHer ^enfc^enfreunblic^Ieit
fte^t Wtm]di t)or SWenf^ in SWenfd^enfteubigleit !
*) gn ben „SJerwanbIungen bet SJenuS" l^eiftt cd int gleid^en ©inne:
SBer fidkoe ift, ber g5nnt bet ^a^
^n SJlOufefang in feiner ^elt
@ie tt)ill au(^ leben -— jebe gra^
Seugt ffir ben ®ott, ben fte cntfteUt.
— 390 —
(Si ifl fine iitit, bit botum toeif, ba# bet XufjKeg bet SBBelt
butc^ jtamyf unb nic^t bim^ ^eben ))on ftatttn gel^t/ bie
aud^ fiber Seic^en^ im eigentlid^en unb umeigentKc^en (Bixmt,
fd^teitet/ tpenn bad Seltgef e$ ti f o f otbert :
3(4 ftanb unb fO^Ite bad (Skfe^: toet lebt,
^ tBten, ob er »ill, ob nic^t
S0 ift eine tiebe^ bie nid^t bod ®Iit(f unter Umge^ung be«
UnglfidB fud^t/ bie bonsm n)ei$/ baft bie gtoften ^reuben
nut oud ben gtoften ©i^metjen geboten tt>etben :
Unt ben 3)re^unft bed fi^end heifen
SSonne unb @(^eQ ntit glet(]^ @egen.
Unfete natfittid^en ^itiebe^ anc^ bie etotifc^en, tpetben ge^
l^eitigt but(^ bie Tlufndiimt bed SeltenmiOend in ifjxt 9ti(^
tvLXii % ®ie tt)etben ni^t itbencunben, fie wetben ni(f>t in
jebet ©eflatt gutgel^eifien, fonbetn gel&utett* (Stjl in l^cf^^
tigem Stamps ^.langfam butd^ l^eiffen ^a$ gut Siebe ge^
^Stjlt", enttoac^fen fie bet 35et)otniunbung butc^ bie stoed*
fe^enbe Setnunft, beten ©ebote biefc etneuetten SWenfd^en
nic^t mel^t and 3tt>cmg, fonbetn in fteiem @j)iel (im @inne
©(^iOetd) etfaOen:
benn felig ©eel in (Seele ergeben
begreifen n)ir bad ®mige Seben,
bad )Seben ol^ne ^ag unb Q\^h
felbft ^j3 bitb £iebe, felbft Siebe »icb 6)>iel.
^ann ift ber ©eift t)on jebent 3^'^ genefen,
bann toeils er unttettoirtt unt fehte ^tiebe,
bann offenbart ftd§ il^m ba^ loeife ^efen
jebioeber ^or^eit — bur^ bie fitebc.
3(u(^ bie STOotal fel^tt miebet jutudC^ nad^bem bie @etbfh>et^
gottung gewic^en^ unb unfete 3(bl^&ngigleit wm SCSeltgangen
*) S)a]^er l^ctfet ed efaimal In biefcnt Umfreld:
^ie groge ^genb ber @n)tg!eit:
^le Stxa% ben SBllTen ber 3BeIt ju faffen.
— 391 —
Uttb batnit t)ott ben anbercn SDBefen wieber eingefel^en wox^
belt ifti
Unb m«n er!cnnt: SJerbmbl^fcit ift ficbcn,
unb Scber lebt fo bBHtg, toic er ftcBt:
btc @ccle wifl, ioa« fie crfilUt, l&ingcbcn,
bamit bic fficlt l^r neue p«e gtbt.
Set ^g, bei ^ad^i umfd^Itngt und tote ein (Bd^atttn
im fleinftctt ^eiS bie gro^e WW*
totr aUe leben bon geborgtem :Bt(^t
unb miiffcn btefc <B^vXb prilderftatten.
®dd^ anberct 2:enot in biefem ^antl^ei^mu* aW in bem bet
.©eligfeit''^)!
Unb fo iDirb nbzxaU in bie neue moratifd^e ®efe|Ii(^^
feit, in bie ?eben^tt)irfli(^feit, jia felbfl, tt)0 ti angel^t, in bie
^obe bet @itte eingelenft. 2)ie 3tt(^it)))ai)iete tt)etben gutil*
gegeben^ bie @d^eibung bet $tau ))on il^tem SSanne etteid^t^
ba^ $5d^tet(^en be^ SO^anneS }ut Stjiel^ung jutitcf gel^ott :
*) S8gl. aud^ ben ^errlid^cn „@mgang" jum britten Umfrei^:
(Sd^tocb ftiH, Wroeb fttH, tricbfeliget ®eift, unb bel^ne
hx^ Uber alle ^reife auS!
ftel^: mit ber ©el^nfud^t ber gefj)annten (Selene
®tetfft bu nun em tnd ^eltgebrauS.
6te fc^neUt juriid, ^wcM ju tl^rem S3ogen,
berilW l^n, fd^ioirrt nod^r ^wft ll^n nie —
bod^ toad fie mu^e, toitfte fie:
ber $fell ift frel ^um S^^^ S^flogen.
Sud^'d ntc^t titoa bei ^inedglei(]^en,
(Se^ne bi(]^ nid^t in hx(i^ ffUx&dl
^m e9 gilt, o S^enfd^: ba^ mM,
ol^ bag SBeltgliid gu erreid^en.
^ngeftd^tS fold^ $erfe ift man toirKid^ immer toieber ftarr, koie ^enigen
felbft unter ben Mtibierteften Sd^i^ten, bad a)^eiftem)erf bed ^id^terd oud^
nut belannt ift. 3d^ fbnnte ^caam nennen, bie nid^t einmal toon ber
(S^ciften^ 2)e§meld eine tl^nung l^atten unb boc^ babei ^d^fte SteHen in
ber ^Iturleitung befleiben. 9Rit ber jiingeren ©eneration ftel^t ed gott*
lob ttuberd.
— 392 —
fiufad — mtr mUffen nun niol^l ftxt^en
ban fommmben Qkfd^lec^t ^ Ifben,
ein ®tfi(f {onb jur ftoloniftmtng ffit freie SR&nner tt^
tvoxitUf aid Sinnbitb fogiolet ^etStigung^ bie einfameii
3tife{n ber Geligfeit auf immer t)eYla{fen:
fBtUft bu bat lommatbat Qkfc^led^tem le^tm,
^an hxaud^ gnfeln, urn felig p fein?
Xa fle^t bent ^mnt tt>egen fruiterer anorc^ifUfd^er Um^
trie6e bie ^eftno^me 6et)ot. iXec^tgeitig gekDomt^ gel^t er
freiwiOig in bie S3er6annung; ffit ftc^^ bie ^amilie^ bie
SBBelt }u fd^affen, unb bie ®einen naif ber 6e))Dr{lel^enben
®tbutt il^ted erfien gemeinfomen jtinbed ju {tc^ I^erii6er ju
l^olen. Unb biefed ^inb^ f&me auc^ ed 6Hnb gut SBBelt^ tt)itb
nid^t getStet iDerben:
Unb je^t auf eiumal fil^l id^'d mtt S3ebat:
beined 8(^6e$ grru^t ift bar ^tSnuid^t Don Mtm !
Unb fftme auc^ biefed IHnb bitnb ind Sebot
unb bu l^ft ni(^t miebo: bie $txa\t, ed p tdtm,
bann toiU i(^ gtouboi, bu ^aft bie l^d^ ^aft,
bie 2W aud tieffton ^nhl fc^afft!
fSliijt troftig, nic^t feig, fonbem mutig = ergeben ge^t er
l^inn)eg :
9hm ^t ed, ftol^ an neue Arbeit ge^n,
^mit mir Dor bem Q^ott in und beftel^n!
^ud feinen tlugen toeid^t aUer <Bpott,
Stoti ^enfd^ beugen ftd^ Dor ®ott.
Unb er l^at aud^ bie Stta^, bem gurflcAleibenben 9Qei6 bur(^
ben ®tau6en an ftc^/ an bie ©otttoelt^ an il^r gemeinfamed
^tUxtntnii, ber ^ingabe an bad SBeltgtiid/ ^tofl^ 3ut>erft(^t
nnb @eI6fh)ertrauen ju l^interlaffen*
SBBir t)erfle]^en bie tiefftnnigen SEBorte be* ^.Jtudgangd"' :
fieb wo^l, leb tool^l — bu ^eUtft bid§ felbft in ^finboi.
^u fal^ft, a^^enfc^, jtoei SBefen beinedgldd^n
int Heinften &xt\^ Unenbli^ed erreid^en.
3)u fa^ft ^cin ©lUcf inS SBeUglild enbai.
3tcle bee 2Bijfctt0 unt) 2BoHena
in t)er afal)emifc^cn Sugcnt)
^oij^ttiiixtt ^efbetfammlung i
iitit ^ommiUtonen !
SBBiffen unb SDBoKen, ©rfennen unb ^anbcln — bic
SBBottc in bet gotigen @^tt)cte unb in bem weiteflen Umfang
il^ret ©cbeutung genommcn — finb bic ©runbfunftioncn be«
menf^Iic^en Sefend^ bed einjelnen SJIenfc^en unb ber menfc^^
U(f>en ®emetnf(^aft* SSotgefcilbet in niebcten ®raben bei
ben 3:ieten, ben ^ftangen, ja in bet anotganif^en SRatut,
etteic^en fie untet ben uni suganglid^en 2)afein«atten in bet
SKenfd^l^eit iljxtn .^Jl^e^junft* Sutjetjic^ttic^e .^offnungen auf
immet junel^menben Sttoetb t>on Sal^tl^eiten/ t)et3n)eifelte
©rgebung in bie ®xtnitn unfeted @tfennen«, l^etoifc^e 2:aten
unb feige ©tutalitaten finb il)t SBBetf. ©o finb bie 3iele
menf^Ii(^en SBBiffen^ unb SEBoKend tatiaifliij gonj t)etf(l^ies^
bene gemefen: l^eifooOe unb unl^eiboHe* 3t6et mit il^tet
9ef<i^teibung unb Setfolgung l^alten wit uui 6ei bet
l^eutigen geiet nic^t auf* 2)et ©ebeutung be* 2:aged ent^^
f^tei^enb fleigen tiAx in l^Jl^ete iXegionen* Denn iai ZaU
^aifliijc ift nic^t bad SSaflgebenbe^ bad ®e(tenbe nic^t bad
©illtige, toai de facto beftel^t, fceflel^t niift immet de jure,
9(nftc^ten finb nid^t @inft(^ten, ed^te SBBettungen nid^t Tluitn^
(liddbegietben. 9lotmatit)ed unb faftifc^ed aSetJ^alten, Sbeal
unb ^ittliijUit be(fen ftc^ nic^t dlun beflel^en abet SQotmen
unb Sbeale filt SDBiffen unb ffiotten, benen fic^ niemanb im
3uflanb bet inteKeftuenen unb emotionalen ©efonnenl^eit gu
n
— 3W —
entjUl^en t>ermag. 3^re Z)ur(^ffi^ntn9 im einjelnen^ bie
flett tiur fine atm&i^embe fein tann, ift ffir bie Mrfd^iebenen
St&nbe^ 9>erufe/ {ebendalter^ (Stefd^Iec^ter ))erf(l^iebeiu Deim
urn bod flleid^e 3iel ju etrdd^en/ finb gettemiten @nq>)>eti/
ja ben eitiielnen Snbtoibuen getrennte SDtittel geboten. (Sin
SRinifler^ ein ©eleJ^rter^ ein ftfinftler^ ein Sanbrnirt^ ein
^aitiforbeiter — tin jebet mtt|( nottDetibig befonbere ®t^
hittt mit bem SBBiffen beJ^errfc^en^ unb feinen SBiOen in 6e^
fonberer Seife andmirfen* Wit dbtx gnr Streic^ung bti
il^nen gemeinfamen Sieled: bet (Srl^altung unb (Srl^dl^ung
ber ^ttnn Unb fo moQen toix f)tntt ben %U(f ric^ten auf
bieibeatenSielebed Si f fend unb So Hen d
bet afabemifc^en Sugenb^ wn beten J^itnen unb
^ttjtn bie Sufunft unfeted SDlfed/ j[a fd^Iiefilid^ bet ubet^
nationalen ©efamtfultut mit befUmmt tpitb.
3u biefem itotdt muffen n)it und abet sun&(f|ft Hat
fetn^ in tpeld^en ^ejiel^ungen @tfennen unb SoOen p
einanbet fiel^en/ urn banac^ bie SBBege tti ofobemifc^en
Siffend unb bie SiOendgiele bed ofobemifc^ ©ebilbeten }u
fibetfc^auen.
Da« Set^attnid t>on Siffen unb SoIIen
ifl ein Setl^altnid gegenf eitiget Unab^^
ifaniiittit unb gegenf eitiget Sfbl^&ngigi^
feit* T>ai @tlennen unb J^anbeln — ein jebe* wn
beiben — folgt einet fttengeU/ eigenen unb fetbftanbigen
®efe$ti(^feit* Qintn at»)fel in feinet gatbe, @tJ#e, ©eflaft,
feinen botanifd^en Sigenfd^aften etfennen unb einen 3())fel
begel^teU/ p^lMtn, effen WDKen ftnb gtoeiettei. Urn ben
Sl^otaftet eined STOenfc^en miffen unb biefen SO^enfc^en liebeU/
l^affen^ ^ttai^ttn, ifl nic^t bad gteic^e. 3a felbfi bott/ too
bet SBBiQe ®toff unb ©egenjlanb bet wiffenfc^aftlid^en
gotf(^ung tt)itb, tt)ie in bet ^f^c^otogie, bet STOotat* unb
— 397 —
SReUgiott^^^^ltofo^j^ie, hltiht bie ^eri^orgel^ofeenc ©elfcpn^
biQhit geto'a^tt 2)cr ^f^c^ologe, bet bic ®efc$c unfcte^
"SSiUtniUitni, bie ©ntnbridl^tungen unfetet ©eful^Ie ate ?uft
unb Unluft/ <Spannuniip unb Sofung^gefui^Ie, @rregungd^
uttb 2)e^)reffion«j^eful^le ju ermitteln fui^t, ift aU fol^et
ntc^t ^rfiger bet feelifc^en gunftionen, bie et getabe beob^
ad^tet Unb bet (gtl^ifet tt)ie fXeligiott^s^^l^itofo))]^, bet bie
@ttenntnid bet Ie$ten SBettgufammenl^ange betteibt^ btauc^t
htitjali niijt fetbft gut obet ftomm }u fein«
Saffen ftc^ a6et emotionaled unb inteOeftueQed Sefcen
nid^t iux Dedung btingen^ fo ifl bie ibeate 3(ufga6e bed U^
fonnenen SSenfc^eU/ alfo aud^ jebed civis academicus/ aOen
unbeted^tigten dbetgtiffen bed einen ®tiicti in bad anbete
aud bem ffiege ju gel^en* Unfet ffiiKe, unfete ffiunfd^e unb
@el^nfii(^te bfltfen nic^t bie SStet bet Snl^alte unfetet ®es*
banlen metben. £)enn fie mutben bann bie iOegitimen ^tit^a
t)atet biefet ©ebanlen fein. T>ai n)unf(^6ate unb bod wol^te
SGSett6iIb flel^en in feinet einbeutigen ^to)>ottion }u einanbet.
(Sine 3(nft(^t unb dbetgeugung tt)itb nid^t urn ein ^tuc^teit
toafittx obet fatfd^et babutd^/ bafi fie bad ©emitt befeligt obet
niebetbttldft. Unb toie bie miOendmaffige ®en)ettung eined
£)inged bie @tlenntnid bet tpitftid^en ^efc^affenl^eit biefed
Dinged ni(^t 6eeinftuffen obet t)etf&lf(^en botf, fo fann bie
@tlenntnid bet SBBitflic^feit aud^ nid^t bie miQendmafiige ®e^
tt)ettung einbeutig beflimmem 2)et STOenfd^ fann, toai immet
aud^ bie t)etfianbedmd$ige dbetjeugung itbet bie ^efc^affen^^
l^eit eined ©egenflanbed, ya ganget Steic^e, fd^Uefitid^ bet
te$ten Sufammenl^ange bed Dafeind tel^tt, mit feinem SBiOen
fetbfl&nbig @teQung ju biefen Dbjeften neJ^men, flfitntifc^
ftc^ il^nen l^ingeben obet fc^aubetnb ftd^ t)on i^nen abmenben.
®ot)iel &Ux bie gegenfeitige Unabl^angigfeit wn SGSiffen unb
aOBoOen.
— 398 —
3l^r tritt ergangenb bie gegenfeitige Hh^anQi^ttit
iut ®ette. TlUti Srlennen bebotf bed SiQend^ mmlidf bed
SiDend gut (Srfennttiid. Z)ie Sai^r^eiten fliegen und fo
n)eiiig tPte gebratene Sauben in ben SJtunb* Dad SBiffeit
tommt niijt butd^ t)afftt>ed Sfufnel^men ))on ©innediofo^r:^
nel^m^ngen obet (Srfa^ntngdtotfad^en ju flanbe^ fonbem butd^
aftit>e ^eobad^tung unb aftit>ed Z)enfen« @d erreic^t feiti
3iel nur 6eflfigelt t>on ber Siebe jum SGSiffen/ beflfigelt Mn
beni/ toad ^tato ben @rod nannte. Unb bad SoOen beborf
ber (Srfenntnid. Denn aOed SBoOen ifl SSenDirfUc^ungd^
abftii^t Urn abet auf bie SGSirftid^feit }u tpirfen, fte um^
jugefialten unb gu anbem^ mnff ic^ tpiffen, n)ie fte befci^offen
ift Denn fte ttitt nie unmittelbat in und l^inein, fonbent
nut burc^ bie brei Zoxt ber ©inne^ bed SSerfianbed unb ber
aSemunft* ,,2Biffen ifl Wiadft", »)flegte ber grofie ?orb ©aeon
ju fagen. 3San bel^errf^t bie 92atur unb bie 3Renf(^en nur^
tt)enn man ber unburc^brec^baren @efe$ti(l^feit ber t&r^er^
lichen unb geifligen Sett gel^orc^t unb fte benu$t, unb man
fann il^r nur ge^Drc^en unb fte Uxtuiitti, tpenn man fte tennt
Da nun aOe @rfenntnid in einer 3(nf(^auung t)on ben
te$ten Sufammenl^dngen bed Dafeind git)fett/ in einer SBSelt^
anfc^auung unb ^l^itofo))^ie erfi il^re 9tul^e finbet; unb ba
aOed Serten unb SBBoOen fd^IieffUc^ in bie emotionale
®teQung unfered ©emittd gu ber SotalitSt bed erfennbaren
®eind, b* 1^* in bad ftttlic^^eligi&fe Seri^atten miinbet, fo ifl
ber Sbealmenfd^, ber fi(^ im SSoHbeft^ (einer ^afte befinbet
unb ber in und 3(0en ^ijlummttt, n)enn attc^ nid^t immer
toaijt: eine SSereinigung wn ))l^itofo)>l^if(^en unb religiofen
gunftionen, ein ))l^ilofo))]^if(l^s«reHgiJfer Drga«»
n i d m u d. 3(ber bie 3:re)>))e ifl fteil unb l^oc^^ bie ju biefen
tt)eiten Sielen bed SGSiffend unb SBBoQend bed SSoOmenfc^en
fiil^rt* Da|l S^re ^aft nic^t fritl^jeitig erlal^me unb S^re
— 399 —
geiftigen Xugcn bie SRid^tung auf Sbecn unb Sbeale nid^t
t)crlicrctt, baju tooUtn tbix bie SBBcge bed SEBiffend unb bie
Stdtdt bed SoKend ber l^eutigen mannlid^en unb tt)ei6Iid)en
afabemifd^en Sugenb uni furj t)er9e9etttt)atti8ett*
3Bad ber ©tubent l^eute t)Dn ber Unit)erfitat t)erlan8t
Dber bDd^ ^ocxlanQtn foUte, ifi bie flbermittlung cinci
fhengen, obiefti^en, f^ftewWifd^ett, metl^obifd)ett ©iffend*
Sunadbft auf beui ©ebiete, bem er fid^ tt)ibmen toiU. Xlfo tin
wiffenfc^aftlic^ed SEBiffen, bad auf ber J^o^e ber 3eit fte^t;
unb baritber l^inaud : bie ^(nleitung jum felbftanbigen $or^
fd^en^ juut eigenen (Sxtocxh neuer @inftd^ten. Zxoi^ ber un^^
(eugbaren Slefonnbebflrftigfeit unferer Unit)erfitatett, tok fie
9)7&nner tok JDfto'alb unb Sant)>red^t fo energifd) betoneU/
ijl bie Unit>erfttat tooiil intnter nod^ bie geeignetfle ®tattt,
biefen Xuforberungen ju geniigen*
2)ad SBBiffen bed afabemifd^ ©ebilbeten unterfdf^eibet fid^
t)Dn bem bed 3(Qtagdutenfd^en gunad^ft burd^ feine @ r d n b ^
( i d^ I e i t unb SBertiefung. @r foK nid^t oberflad^Iid^e ^ennt^
niffe toaiilloi jufammenraffen/ nic^t angftlid^ auf bie pxaU
tifd^e 93ertt)ertbarfeit im ?eben fd^ielen, niijt in ^aufereien
fur bie a6fd^Iie|[enben @j^amina aufgel^en; fonbem er foQ
fid^ bem SBBiffen urn bed SBiffend toiUcn i^ingeben*
3fber bie ©rilnblid^feit ber fhtbentifdf^en Sfudbilbung l^at
tint gefal^rlid^e ^el^rfeite* I)iefe beflel^t in ber ungel^euren
2)ifferenjierun9 unb S^jejialifterung ber @injeltt)iffenfdf)afs*
ten* ^ein.®elel^rter ifl l^eute mel^r im ftanbe, tok er ed frill^er
toax, mel^rere tt)iffenfdf)aftlidf)e 2)if ji<)Iinen mit DDQIommener
©riinblid^feit ju bei^errfc^en* 2)ie Unfumme neuer Satfad^en,
SntbedfungeU/ @eftd^td)>un!te/ bie auf bem Ileinflen $e(be
(ettt)a ber @itt)ei|[<)l^9ftolD8ie) enH)orfc^ie|[en, madden bied jur
Unmiglid^Ieit Die Sotanil Ijat ftdf) in ungeal^nter SOBeife
wn ber ^oolo^it gefonbert, bie 5Ht^)l^itoIogie wxt ber alien
— 400 —
@ef(^i(^te/ bie ^f^t^ologie gilt nut tuxfi in Umt>etfttat^)>ro^
grammen unb bei Qefe^ung bet {el^rflul^Ie aB 3:eil ber
^^i(ofo)>l^ie ufit). 98er fein (Sin^elgelel^ttet n)erben it>ill/
l^iite fii) Dor btefem @)>e}ialiftentuin/badbeti 9Ii(f
bei aOer @hriinbli(^leit beengt unb bie ^ilbung Dereinfeitigt
Die aRauIit)ttrf))erf)>eftiDe/ tint oft unentbel^rlit^e Z>ptit bet
SGBiffenfd^aft/ foO in ber afobemifd^en Sngenb ber Ttblttptt^
ipttti^t nut aU ^itttl bienen*
Denn il^r lo^ffenft^aftlid^er SSilbungdtrieb %>erlan0t nic^t
nut bie erreid^bore @hrfinbli(i^!eit/ fonbem au(^ ben errei^
baren U m f a n g bed SQiffend. Tin einer ^itlle einjelner
T>i^iiplintn, bie an ber Unit)erftt&t il^re SBertreter l^aben^ ift
ja fein SRangeL Kbtt mit einem bilettantifc^ J^eruni^
nippcn an aOen Stoeigen unb 93Iiiten bed 93aumd ber (Su
fenntnid ift nid^td geleifiet Die befle %tniit baDon ift
aOenfoOd : ein oberf lad^Iit^er ^ol^J^iftoridmud, ber
gerabe l^eute ini ?eben, ber ?iteratur, in Stnnit unb SBiffeus^
fd^aft fidi aufbringlid^ breit uiad^t* Sm Sentrum S^ted 6tu*^
biuntd alfo bleibe aU ber ru^enbe ^ol bod einmal Don 3^nen
gett)&^Ite ^anpt^ai). Die @rtt)eiterung 3^ted rein beruflid^en
®eftd|td(reifed gefd^iel^t burt^ bie 9erfi(fftd|tigung ber 9leben^
father unb ©reujgebiete, mit benen ber jeweilige 3entrat
puntt S^rer ©tubien nit bie ^ul^Iung Derlieren barf* DbligOi*
torift^ ift: bie fogenannten J^ilfdbifii)>linen ann&l^ernb ju
bel^errfd^en^ beren laum ein %adj fjtntt no(^ entroten !ann*
Ser tooUtt ti toa^tn, e£t>erimenteOe )>l^9ftoIogif(!^^ ^f^d^o^
(ogie ol^ne gen)iffe ftenntniffe ber ®el^im^3(natontie ober ol^ne
einen fturfud int )>^9ftfalif(!^en liaboratoriunt ju treiben;
ober mittelalterlid^e ®ef(!^id|te ol^ne Di)>Iomati!?
2fber bie UniDerfitatdbilbung fteBt noi) ijbljttt 3(tt^
f^riit^e. Die UniDerfit&t l^ei^t niijt umfonfl universitas
litterarum, Der ftolje Sitel biefed Snjlitutd foCte e*
— 401 —
tmmer an fetn ditnti Sbeal gental^nem Dcnn aOe SQiffen^
fd^aftcn, fflatuxif toic ®cific«tt)iffcnfd)aftctt, Snbit)ibuafc toit
®cfe$c«tt)iffcnfcl^aftett, tl^eorctifd^c unb tcd)ttifd)c SBBiffeufd^af^
ten (obet tt)cld)e ^ittteilung @ie fottft belicben) ftcl^ctt ibeo^
liter in eincm organifc^enSufammenl^ang. 3(tt
etn itoax nidjt fcrtiged, abcr ftct* wacl^fenbe^ @9ftem bcr
S03t{fenfd)aften ju glaubett/ ijl gerabe n)egen bet ungel^euren
Sifferettjicrutta unb ber burd^ bic Sfrbcit^teilung bebingtcn
Scrf^jlittcrung cin bringcnbcd ©cburfni^ ber 3eit din
®9jietti ber SBiffettfd^aftett bebeutet aber feine @tti9ttD<)ab{e
unb fetn ^eni)cxiationi^ic0en ber tatfac^Iic!^ beftel^enben
2)ifjij)Iinen, fonbern beren inneren fad^Iid^en Sufammenj^
f^auQ. SWec^anif, DjJttf, 3(fufttf finb f^)ejienere SEBiffen*^
fd^aften ate bie tl^eoretifd^e ^i^9fif ; ©inne^^jf^d^Dtegie unb
3S5lfer))f9d)DlDgie f^jejiellere SBiffenfd)aften ate bie aCgenieine
^f^d^Dlogie ; Uni^erfal^ unb ^ulturgefd^id^te aOgenteinere
Difjif^Iinen ate bie einjelnen l^iftorifd^en Unterfud^ungen
uber 92atiDnaIgefcl^id)te. Hie f^ejieQen SOBiffenfd^aften brangen
nun notn)enbig gu ben aOgenteineren l^inauf; unb bie oE^
genteinen nDtn)enbig ju ben ft)e3ieneren l^inab. Denn bie
©l^ejialgefefte gu beftatigen unb ju erl^arten^ @ott)eit ti Sl^re
fe^en ju t)eranfem unb bie unit)erfenen ®efe$e burd^ bie
©pejialgefe$e gu beflatigen unb gu erprtem ®Dtt)eit e^ Sl^re
^cit unb ^afte eriauben, folgen aud^ ©ie biefem Srang,
^itl^Iung gu l^alten ntit ben 92ebenbifgi))(inen Sirred ^anpU
fad)^ unb wit ben bie 3lad)bartt)iffenfd^aften unb Sl^re
eigenjle SEBiffenfd^aft fiberbritdFenben aOgenteinen @inftdf)ten.
Hmij biefen 3ug gum SBiffen urn bie aQgenteinften 3u^
fawwenl^ange ber SBirflid^feit mol^nt bie )>l^iIofo)>l^i^
fc^e ©el^nfuc^t im J^ergen jeber @ingeltt)iffenfc^aft; Xicnn
bie @ingeltt)iffenfdf)aften bilben cine gro|[e ^^rawibe, dm
^pramibe, beren @j)ifee bem J^imntel ber ^l^itefo^jl^ie gu*»
26
— 402 —
(hebt Utib fo fel^cn toix bit fltcftcn bet %adjielef)tten,
3faaf 92ett)tDii unb J^ermann Don J^elmJ^Dl^^ !Xan!e unb
iamptcift urn bit pl^t(ofo)>^tf(^e ^nbamcnttetung unb urn
bie )>l^t(ofo)>^if(^ 3(u^bli(fc t^m SBiffenfd^ften bemu^t
Die ^^t(ofo)>^ie ift abet nid^t ein me^anift^e^ &tmcnsc
ein$eltt)iffenf^aftlic^ ergebntffe; fonbetn awf bem breiten
Stiicfen ber aOgemeinen @rgebntffe ber (Sinjelbifjiplinen
flel^enb unb ntt^t (tt)ie fruiter) aui reiner SBemunft Dogmen
uber bie (e$ten T)init au^f^innenb \uijt fte in f(^&))ferifd^
@9ntl)efe bie le^ten Snfammen^&nge bed Dafeind ju er^
mitteln.
3(rbeiten alf c au(!^ @ie — ba ber )>^i(ofo)>^if(^e 3:rieb in
ber ©eele bed tifttn beutfd^en ©tubenten nic^t fel^Ien barf —
an 3^rer SBBeltanfd^auungdbilbunS/ inbem @ie
t)on S^tem ©erufdfad^e, tt>c ©ie auf feflem ©oben flel^en, bie
geifligen %anQatmt immer l^i^er unb totittx firetfen. dber^
fleigem ©ie nit^t bie l^eute fo beliebte ^orberung nad^ quan:^
titatit) grol^ter 3(nfammlung t)on ^enntniffen* ©onfl cr^^
lal^ntt 3i^re ^aft ju l^il^eren afabemift^en ^ufgaben^ dwp^
fangen ©ie Don ben @injeln)if[enf(^aften foDiel ali niftglic^ ;
aber nic^t f o Diet, ba^ Sl^re ^obuftit)it&t unb gal^igfeit jur
fd)0)>ferif(^en ©^ntl^efe burd^ tin p l^ol^ed Duantum Don
fXejejJtiDit&t erfc^iittert toixb. Tin tragifd^en ©eifjjielen fur
biefen ©ruc^ fel^It ed auc^ unter ben fiil^renben ©eiftem ber
mobemen Ihtltur tooHjxlii) nid^t @d ift aber eine ber er^^
freuHd^flen ©ffdf^einungen biefer ^ultur, ba^ ber ^)l^il0i!
fojji^ifdie Srieb im Sfl3iffendbrang ber ®egentt)art toitbcx tx^
txiaijt unb gerabe in ber l^eutigen ©tubentenfc^aft U)ieber
befonberd lebenbig geU)orben ijt 2fte iel^rer ber ^l^ilof ojjl^ie
fprec^e i(^ and @rfa]^rung«
3n meiner eigenen ©tubentenjeit xoax bad anberd*
©el^e id^ Don ber feud^tfrol^Iid^en Clique ber ©ier«^ unb
r^-^M'
— 403 —
STOcnfurs^Stubcntctt ab, bcncn ba^ ©tubiuni ntc^t^ bcbeutcte
ate cine untt)iCfottitticne aSorbcrcitung auf @iamina, bie ju
il^rcr tt)cltlid)ett ^artiere nun einmal nottg tt)arcn, unb bie
in ben freien ©tunben in ber ^ntipt ober auf bem gcc^tboben
tfOiimntiQ auf bie 3(nberen l^etabfal^en, fo lag getabe auf ben
fceffeten Sertreterh ber afabewifd^en Sugenb @nbe ber aijU
jiger unb 2fnfang ber neunjiger Salute ein fd)tt)er laftenber
2)rucf» @in wiiber unb entneri)enber ©tiwmung^**
ffejjtiji^wud lal^nite i^re @rfenntni^frafte. 2)ie fafl
itberlyeijte 2Bafcl^ine be^ SBBiffenfc^aft^betrieb*, bie im ©d^nett^^
5ug*temj3o neue ©infid^ten, Sntbedfungen unb @rfinbungen
gu tage forberte, lieff an ber ©ett)SItigung be^ ©toffe^ i>cx^
5tt)eifeln. Der ©turj fo wand^er im @Itern^au^ unb ber
©df)ule un^ anerjogenen angeblidf^en ®ett)i|[l^eiten madf^te ani
bem ©eflanb unferer liberjeugungen ein Jriinimerfelb* I)er
tt)efentUc^ gerfe^enbe unb anal^tifc^e Bug ber bawate aufs^
tommenben ^f9c^i>tegie, bie SBBiberfjjriid^e gtt)ifc^en ben ju^
fawmenl^angenben S^eorien ber fiil^renben ^ojjfe (ettt)a bed
I)anx)ini^niu« Sfl3ei«niann^ unb be^ 2fnti^Dartt)ini^wu^
@. Don J^artmann^), fie l^atten gerabe bei ben Xufric^tigjlen
jur ^olge, l^inter bie ©egriffe einer aUgeweinguItigen SGBa^rj^
l)eit, &mi^f)tit^ @rfenntni^ ba« gro^^e gragegeic^en ju fe$en*
@in iiberf^jannter ©ubieftit)i^mu^, 9telatit)igniu^, 3nbit)i^
buali^wug jog nid^t bie ©d^led^teflen ber bawaligen ©tu*^
bentenfd^aft in feine 9le^e» 2)aran anberte fid^ auc^ niijt^
bort, tt)o ber ©fejjtiji^mu*, ber bie Xltgenieingiiltigfeit be^
Sfl3i{fen^ be3tt)eifelte, unter giil^rung be* l^albniif[t)erftanbenen
9lie$fc^e uwfdf)Iug in eine tro^ige ©elbfliiber^ebung be* ^ruf
bit)ibuum*, ba* fein inbit)ibuette* 3c^ jum atteinigen Slic^ter
liber SBal^r unb ^alfd^ erl^ob — jtt)ar fein jtt)eifelnber, aber
ein t)erjtt)5eifefter ©d^ritt* 2)ie ©efonneneren l^ulbigten bem
niid^temen unb refignierten ^ofttit)i*wu*, ber bie @rfenntni*j^
26*
— 404 —
m&0l{(f|feiten aitf bit SOSelt ber (Stfo^rung unb ber (Srfij^eu
tittttsen befd^r&nfte.
t>ed) biefe inteQeftueOe d^cadence^SBeOe }09 tootttber.
@ie tt)ar gottlob nur ein SBeOetttal^ bod }u einem neuen unb
)DteOet(^t l^i^eren SeOenberge ^inauff&l^tte* (Sie^ tneine
J^erren unb Damett^ ftnb ntt^t pm geringfien 2et(e bie
3:ro)>fen biefe^ SBeOenberged. Sa^ tt)tr md^fam unb nii)t
o^ne f(f|n)ete SSetlufie etDbevn mn^ttUf bringt bie neue ®ene<«
ration fd^on in bie J^irf&(e ber Unit)er{ttat ntit %tcilidi,
}ttm alten Dogmatidmud unb Stationali^mu^ eined <OegeI
fe^rt bie ©egenioart unb Sufunft nid^t juriicf. T>mn toix
toiffeU/ ba$ ti ® r a b e ber Srfenntnid gibt @in apobih
tifd^e* SQiffen ober ein SEBiffen erfler Drbnung ifl auf bie
fonnale reine Sogif unb SO^at^ematif bef(!^r&nft. TOlt @efe$e
ber em)>irif(f|en Sirtlit^Ieit ober ber @rfd)einung^n)e(t it>er^
ben nur mit einem SQiffen jweiter Drbnung^ bent SBa^r^^
fd)einlic^feit^tt)iffen, ergriffen, bod niijt gleid^bebeutenb mit
^t)atmeinungen ift. Unb borilber l^inaud Derfc^afft nni
bie benfenbe ^(udbeutung ber Srfal^rung in il^rer ©efamtl^eit
tin SQiffen britter Orbnung ober ein meta))]^9ftf(f|e^ fBtt^
mutungdn)i{fen itber bie grunbfa^Iic^ unerfal^rbare SOSirflit^J^
feit ; itber beren le^te Slemente^ le^te ®efe$e unb le^te Sitt^^
l^eit; }u ber ftc^ biefe @Iemente naif biefen ®efe$en ju^
fammenf(^(ie|[en.
Um ben 3 nl^ a 1 1 biefer @inftd)ten ringt bie l^eutige
afabemifd^e Sugenb^ 3^r SBeltbilb ifl nic^t mel^r ba* alte,
ifl auij niijt abgefc^loffen^ 2fber fel^e id^ in biefen fc^tt)ierigen
^agen rec^t, fo jielt ti auf ntut unb fruc^tbare Sbeen ab.
Sad bie Ie$ten @Iementeber gefamten SBirflid^Ieit
betrifft, fo ftnb fie nid^t tot, leblod, raumlic^^ilofflic^ ju
benfen, toit ber STOaterialidmug htiianptttt, ber lange 3eit
tai <Bitpttt in ber ^l^iIofo|)^ie fiti^rte^ @r gi^)felte in bent
J
— 406 —
®a^e : SOSie bie 92ierett Utin^ unl) bie Seber ®aKe abfonbert/
fo fc^tt)ifet bag ®el^im ©ebanfen aui. Tlnij ber ^atme^
<Spixitualximui^ ber )tt)ei Steid^e anerfennt/ bod 9teic^ ber
f5r)>erlid)en ^l^ixtQt an jic^'' unb bag fXeic^ ber geifligen
i^Dittge an jtc^'', bie in ber Drgattifd^ett fflatux in SEBec^fel^
UDirfung flel^en^ ifl nic^t mel^r bie flegreic^e ^ctcipijpfit^ bie er
einfhnalg toax^ ©onbem bie Sugenb unferer 3eit neigt
immer me^r ber tt)a]^rfc^einlic^eren J^^^otl^efe ju^ bem
moniftifc^en@^irituaHginug/furbenft(!^bag
gefamte Dafein lefeten @ttbeg auflSjl in geiftige, feeUfd)e
SBefen^eiten Derfcl^iebenen @rabeg; t)on bem anorganifdien
@eflein unb ben ®efHmen burd^ bag ^flanjen*^ unb Sierreic^
Hi junt ST^enfd^en l^inauf. Unb bie ^f^d^ifd^en SQefenl^eiten
ftnb nit^tg ®u6ftan}ieQeg/ leine (SeelenatDnte^ fonbem tttoai
3({tneQeg/ SBorgdnge^ ^unftionen* 3w Urgmnb il^reg SDBefeng
ftnb fie nic^t inteOeftueQ/ fonbem n)iQengnt&{lig }n beuten*
Der SBiQe l^at bog ^imot fiber bie SSemnnft Den ©turj
beg SnteOeftualigmug jugunflen beg SBoIuntarigmug Der;^
banfen toix in erfler ?inie 7lxti)m @(l^oj)enl^auer* — Zbtt \ux
bie (e^ten ® e f e ^ e ^ bie jene @Iemente bel^errfd^en^ Unntxi
toix biefem ^ill^rer nid^t folgen* Unb bod^ ergibt fii) beren
9efc^affen^eit gerabe aug ber Doluntariftifdien ©runbauf^^
faffung. @in jebeg SOSoQen firebt einent 3iele ju: auf ben
nieberen ©tufen in gorm inflinftit)er Sielftrebigfeit, auf ben
I^Sl^eren in ^exm bewuflter 3tt>e(ffe$ung* Unb fo erringt
cine gefl&rte 3(uffaffung t)on ber ^inatitat unb teleologifd^en
@efe$Iid^feit aQeg Dafeing int $ant^fe ber SOSeltanfc^auungen
unferer 3:age junel^ntenb ben ®ieg* Die mec^anifd^e ^au^
falit&t bleibt itoax 3(Qein]^errf(!^erin in bent auggebel^nteflen
fXeic^e ber erfo^rbaren SBBirHidyfeit, b» 1^* in ber !Brj)erKd^
x¨iijcn @rf d)einunggn)elt ; unb bie nteta))l^9ftffreie 9latur^
tt)iffenfd)aft \nijt big in bie biologifd^en ^roblente l^inauf
— 406 -
HUti aui med^antfdieti Urfacl^eii }u erKaretu Hbtt bie pf)iU^
fo))^tf(f|e 3(it^beittung fa@t aitd^ btefe emptrifd^^^mec^anifi^
5taufaltt&t dd 3(udf(u$ unb ^bglatt) eitter metempirifc^eii
3:eIeotog{e. — S^agcn tt)ir nun nad) ben @ r f o I g e n ^ }u
bcneti btefc Stelfhcbigfeit ber @Iemcnte fft^tt, fo ifl Qin^
Ijcit in bet SO^annigfaltigfeit beren Qcmeixu^
famed SO^erfmaL Die @inl^eiten bed Dafeind abtx bllbtn
tint Stangorbnung t)on {ebendformen ber Tlxt, baf bie
frfi^eren unb nieberen potmen relatit) unbifferenjierte, un^
felbft&nbige^ bie f))ateren unb l^il^eren intntet felbftanbigere
unb bifferenjiertere @(ieber gur ^inl^eit binben. Qi tft be^
beutfant/ ba^ bie )>(afiif(f|en ^ufletungen ber SebendfuQe ftc^
niit ben 92omien/ ben 3beaten bed loii\i)tn, bed aftl^etifc^en/
etl^ifcl^en unb religiSfen ©ett)u|[tfeind t)er8lei(l|en laffen*
Sol^r^eit/ ©itte unb @<^6n]^eit ftnb bie DieOeid^t l^&i^flen
^otenjierungen bed nteta)>^9ftf(^en Ur)>l^anomend : ber Qin^
iltit in ber SJlanniafaltigfeit Xber eingeben! bleiben miiffen
n)ir audi ^^ ^i^emntungen/ benen bie @nei(^ung biefer @r^
folge audgefe$t ijt "^a^ ful)renbe Selt^^rinji)) bleibt nid)t
ftetd bod jiegreidie^ 3erf<)Iitterung t)on @inl^eiten, Sttanh
l^eiten unb SJ^ifgeburteU/ oiled/ toai man b^dteteotogifd^e
@rf(!^einungen nennt, ben)eifen ed* Unb biefe J^emmungen
finben wieber il^re 2fnaIogien im Strtum, ber ©odl^eit, ber
^a^UiiUit — Die leftte @inl)eit, an ber pd^ bie le^ten @Ie^
mente ber Sirllid^Ieit nai) ben le^ten @efe^en iufammeni^
fc^Iief en, tt)ollen tt)ir ® o 1 1 nennen* 2(uc^ bie ®otted»orj^
ftettung unferer 3eit unb gerabe ber Sugenb unferer 3eit ift
in ernfler SBanblung begriffen* Dem 2ftl^eidniud unb bem
bogniatifd)en 2:i^eidniud, beiben gegenf&$Iid)en Stic^tungen,
ftel^t tro$ ber Unjo^I il^rer ©efenner bie SGBiffenfdiaft gu**
nel^wenb frewber gegenflber^ Die ©runbbejlanbteile unb bie
©runbprinjijjien bed 2fHd ifoHert unb unt)eranfert iw Dafein
— 407 —
fcl^tt)cbcn ju laffcn, toit ci bet Tltijti^mui tut, tt)iberf<)ric^t
bet benfenben Sfu^beutung bcr ©rfal^ruiig* Unb bit 2fn^
nal^tnc einc^ abfolut jenfettigen, au|[ertt)cltlic^ctt ®Dtte^, bcr
btc SBBcIt au^ ^fniijti'' gefc^affen, unb in fein SEBerf mi) ®uU
bunfen einjugreifen unb bcffen ^igcttgefefelidifeit burd^
SBButtber gu f^Jtcngen im ftanbe ift, ftc^t mit bew tnobernen
Q3ett)u{ltfein t)Dn ber @efe^ina|[igfeit aQe^ @efd)el^end nic^t
tm @{nflang» SEBd^I tpiffenb, ba|[ cd ftd^ ijkx wx ben ®tcttj««
tDten wenfc^Iidier ©rfenntni^ bcfinbet, abet boc^ geWDittt
garbe ju bcfennen, btangt ba^ ©eWDufitfcitt unfetcr SBBcIt
bagu: @ott aid bte Dberfte (Sinl^eit bet gefamten SO^annig^
faltigfeit ju faffen; ate ben fXiefenotganteuiug, bet fid^ ju
feinen ©liebetn t)etl^att unb ju bew jt(!^ biefe ©liebet t)et^
l^alten tt)ie bie ©eele unb il^te gunftionen obet tt)ie bet ?eib
unb feine StUtn jueinanbet^ ®emi|i ifl bai nut ein ®Ieic^^
nte» 2fbet totnn itgenbtt)o, f o gelten Ijkx ®oet]^e^ SBBotte :
(S^ldc^niffe bitrft i^x mvc ntc^t k)ertt)el^,
WHitt mtd^ fonft ntd^t ju erflfiren.
Unb biefet ®ott ate bte lebenbige flbet))etf6nlid)e ©elt^
aw^i^i^tion ift t)ieCei(:^t ein fid) enttt)icfelnbet, tin wetbenbet
&ott SCtte feine Dtgane unb feine t)otnel^mften Dtgane, bie
SOIeufd^eU; n)itfen an feinem 3(uf6au unb ttoxQtn SEBat^^^
turn mit
Unb fD gelangen n)it gum Ie$ten Seil unfetet ^ettad^^
tungen, gu ben 3ielen nic^t be^ SEBiffen^, fonbetn be*
SEB U e n d bet afabemifd^en Sugenb*
SBBiebet ^anbelt e* ftc^ babei nid^t urn ba* tatfac^Kd^e
SBBiQen^Ieben unb bie )>taltifc^e ^etatigung biefe* obet jene*
untet S^nen, fonbetn uni bie leitenben Slotmen, benen ba*
J^anbeln betotganifc^en®efamtl^eitbet@tUs^
bentenfd^aftgu folgen I)at ®i|5fefte bie inteHeftueCe
unb tl^eotetifc^e Xtbeit be* @tubenten fd)lie|IIicl^ im dxtotxh
— 406 —
untt>erfellet 3 b e e n , f o fulminiert f cin emotionaled SSet^
i^aften in bet jtelbeiouften Sur^fe^ung unb SrfJUIuns unu
t>erfeller 3 b e a I e* Unb fo tt)unbert ed uni nid^t^ baf n>ir
auf bem ©fbiete bed SoQend oi^nHd^en ^roblemen unb &]^n^
lichen ii&fungen toit auf bem ©ebiete bed SBBiffend^ baf tDir
ben entf)>re(^enben ^otaOelerfd^einungen i^iet n)ieber be^
Segnen.
X)er ®ntnblt(^fett bed SEBiffend entf)Mri(^t bie Ser*^
t i e f u n 8 bed SQtOend^ b. i^. bie ®e(bftbeftnnung auf ben
DauenoiOeU/ bei bem ber (Sntfc^tuf bie tinitlnt Zed, bie ii^n
augenblicflidi befriebigt^ itbettebt; im ®egenfa$ }u ben un^
rul^igen unb n)e(f|fe(t)i)aen 3(u0enbK(fdbegierben/ bie balb
b(Uf, halt bottl^in ftd^ tott^tn, unb bei benen ber SBunfc^ nad^
einmaiiger obet me^rmaKger ^efriebigung erKfc^t Diefen
jentralen SBiOen butd^jufe^en gegen bie fonfurrierenben
^JOBoaungen^ barin befle^t bie ® i 1 1 H d| f e i t SQaj^rlic^
feine leic^te 3(uf gabe* @merf du fagt einmat : ^dli^iti tfl in
einem SO^enft^en fo felten toit tint eigene SSiKendl^anblung''*
— Dem Umfang bed Siffend entft)rid|t bie 3(udbe^^
nung unfered J^anbelnd auf immet loeitere unb ipeitere
©ebiete. @etbft bie 9efd)r&nfung auf bie aUtiniit treue @r^
fi^Oung unfered bfirgerlid^en Qerufd bebeutet noif tint 9tik(f('
ft&nbigleit Tlhtx bie @efal^ren befte^en i^ier wie bort Ser
oberf (dd^tid^e ^ol^^ifloridmud bed SQiffend finbet fein ©egen^^
ftficf in bem irren @c^n)'eifen unfered Q3etatigungdbranged/
ber bei ben immer neu auftretenben ofonomifcl^en/ ))i)Iitif(^en/
fDjialeU/ fitnftterifc^en 3(ufgaben ber mobemen ^Itur {t(^
(eid)t rid)tungd(od ba(b l^ter^^ balb bortl^in nxenbet. Unb toit
ber ^ol^l^ifloridmud unb bie regeHofe S3ieln)if[erei nur uber^
n)unben tottitn lonnten burd^ bie ed^te alabemifcl^e TtuihiU
bung/ burd^ bie 3(neignung ber SEBiffenf(^aften in il^rem orgo^
nifd^en 3ufammenl^ang unb in il^rer @inl^eit, fo fann and)
-- 409 —
bet ungeorbnete SQiQe nut ulberuDunben totxUn burc^ tint
fhaffe Sifji^jHttictuttg, burc^ cine fXauflorb;^
nung bet SQette unb be^ SEBetten^ be^ ofo^
bewifc^en ©Stget^* ^ijlit^lii) abet wilttbct ba^ jittUc^e
SSetl^atten be^ 2Bettfc^ett etn in bie t e H g i 5 f e ©teCunfl^^
nal^me jn ben le^ten Sufantntenl^angen bed £)afeind* 9te(i^
gion ijl @ttt)eitetun8 bet SJ^otal unb 2J?DtaI ©efonbetung bet
fXeligiDn. SBBitft bet menfc^U(^e SBiHe feine lefeten 3iele
ntc^t in Seilgebiete bet SBBitflid^feit ^inein (unb fei ti bie
©efotbetung bet 2Benf(^l^eit), fonbetn in unb iibet ben 2Belt^
jufamwenl^ang f^inau^, gibt et il^nen fodniifd)e, ja weto^
fodmifc^e 95ebeutung, f«> fteigett jlc^ bet fittUd^e sum teli^
giofen SBBiCen; unb toai t)ot^et ©ittlic^feit tt)at, tt)itb nun
ateligiDu. gitt bad Sbealbett)u|ltfein be* SRenfc^en ift biefe
^otenjietung bet 2J?otal jum teligiofen SBeti^alten eine Slots*
n)enbigleit @enau toit ibealitet jiebe* Sinjetoiffen ium
pljileieplii^d)tn jic^ fteigetn mufi, fo mn^ fid) jebed be^^
f(!^tanfte SEBoUen gum teligiofen fteigetn* Denn aUti ©e^
fonbete ift butc^btungen unb butc^fc^n)ungen t)ont 3(Ilge^
meinen* SBBiH ic^ i* 93* bie 93ett)ollfommnung bet STOenfc^s*
l^eit/ fo ntuft ic^ auij bit aQgemeinen ^tinji)>ien fitbetn
tt*)tten, t)on benen biefe SBoCfommenl&eit abl^angt, obet bie
6elanit)fen unb fteugen^ totliit iijt iutoiitx ftnb.
SEBat e* eine bet etfteuUd^ften @tf(^einungen unfetet
^ultut^ bafi bie )>l^iIofo))l^ifcl^e @el^nfucl^t ju einet t^f^ifd^en
@igenfd)aft bet afabemifc^en Sugenb unfetet Sage tt)utbe,
fo ift in noij l^ol^etent ^a^t bie teligi&fe @el^nfud)t unb beten
}une^menb gel&utette unb gellStte ^otnt ein n)iQIontntened
3eid)en fut ben gottfd)titt il^tet @nttt)i(flung* 3ut 3eit
meinet eigenen ©tubienjal^te toax bad anbetd. SQad id)
Si^nen ubet ben inteHeftueCen @fe^)tijidmud ftu^et befannte,
gilt in ftatfetew ®tabe t)on betemotionalenSfej)^
— 410 —
iii. TIU bai ©eftirti ber SMefefc^ef^en SBBerttefDrmation
am «OtmmeI unferer Stnltm )u b&mmem beganu/ toerflasit)
man t>on il^r nur bie @ n t tt)ertutig ber atten SBerte ; abet
ju einer befonnenen unb fritifcl^ett SEBurbiguttg feiner jwor
ubertriebenett/ abet boc^ an frud^tbaten @ebanlen reic^en
U m n)ertnng aOer Serte toot bie bamaKge ©eneration ntd^t
reif. @tn ^dfto&ijliiitx Sfii^etiji^mnd l^etrfd^te unl^eil^
t)oC, ber aCed in bie <B6)inl)cit ber gorm nnb bie t)erfeinerte
92itancierung ber Sebendfnl^rung aufgel^en lieft. ®einen
beflen SSertretem Derbanfen toix jioar bie 9(iiten ber mober^
ntn ?iteratnr, ^offmanitijaU „Sor nnb Zoi", (Sttplfcm
©eorge* ©ebid^te^ Del^nteU ?9rif; aber bie fd^ioebenben
©timmnngen nnb bie nnerl^irte ^ed^nif ber fte erjeugenben
S^jrad^Hdnge waren e*, bie uni bamate ent jiicften — SBBerte,
iiber Wtliit bie genannten 2)icl^ter felbfl langft l^inan^^
gefontnien ftnb« (Sin lonfte^/ anard^ifcl^ed nnb boc^ Inf^
lo\ti @icl^an^(eben bed 3nbit)ibnnntd^ ober eine mfibe
Steftgnation^ bie fo l^anbelte, toit ti bie gorbemnfl (nic^t
bed Za^ti im @Detl^ef(!^en Sinne^ fonbern) bed 3(Qtagd mit
iictj brad^te^ nntrbe bie geiflige 3(tmof)>l^dre ber fogenannten
3nteQeftneIlen« Son ^)oKtifd^en, nationalen Sntereffen, t)Dtt
fojialer ^etdtignng bed @tnbenten n)ar fanm bie !Rebe*
J&ente ift bad, toit gefagt, gottlob nic^t wel^r ber gait* Die
afabemifd^e 3ngenb firebt nac^ 3(ndbilbnng dnti fitti^
lid^^reUgiifen @emeinf(!^aftdn)inend«
SQerfen n)ir nnn jnm <Sijln^ xtoij cintn Q3(idF auf bie
inl^altlicl^en 3iele biefed SBBiCend, fo finb fie in ber
fic^ enttt)idfelnben SBBeftanfd)annng jn i)eranfem* 2)er be^
liebte @intt)anb, ba|l ber SKenfc^ nid^t im ftanbe fei, in ben
©efawtjnfamnieni^ang bed Dafeind einjngreifen, t)erfd^Idgt
nid^td. SBir alte finb SWitfonjlitnenten ber SBelt^erfaffnng,
finb STOitagenten, nic^t ilo^c Bnfd^aner anf ber S03e(tenbnl^ne.
— 411 —
SBBit ftnb hint SD?attonettcn, bic t)on eincm SRegiffcut ijinttx
ben ^liffctt ol^nc iifx SBBiffen unb SBotten bctt)C9t tt)crbcn;
flleid)cn nid^t ben ^affagieten im @ifenba^njuge, bie butd^
aSor^ Dber 9lu(ftt)art^fcett)egung il^re* ^orjjer^ bie ^aiixU
rid^tung Dergelblic!^ ju beeinflujfen fud^en^ ^reilic!^ in quan^
t{tatit)et J^inftd^t ijl bie fXoKe be^ SWenfc^en gering, gemeffen
an ber unenblid^en Soifl atter ilbtigen SBefen, bie ejiftieren*
Xber qualitatit) ifl ftc uw fo bebeutenber. ®inb toix aui)
nur Dtgane ober Setten im fXiefenotgani^mu^ bed 2(Cd, fo
ttnnen bod^ ftanfe Setten ben Drganidwnd fdf^abigen, ges^
funbe il^n txljaltcn unb fteigem* @ine einl^eitlic^e TlHion
ber SDJenfd^l^eit, ja eined fiil^tenben ^ultuxi)olU, »ietteidf)t
eined J^elben ober ®miti linntt bie SEBeltorbnung, bad
SBBettenbtawa, ben Sfl3eltaf^)eft enH)finbUd^ ftoren ober il^w
ftaftig jur 2)utd^fiil^rung i>txijtl^m. Unb tt)ad wn ber SEBir^
fnng ber grofien @injelnen gilt, gilt aud^ i)Dn beni 3u«»
faninienfd^lu|[ ber ^leineren im entfjjredf^enben SWafle* 3n
SRic^arb 2)el^niete ^.gebendmeffe" ftngt ber gl^or ber 5B&ter:
,ga6 feften gujs,
bu ^aft bie ^ad^t ber '^df)l
(£8 fommen SSiele
t)or @e§n[uc^t nie jum 3i^^J
gem btS jum Sujscrften gel^t ber 3Kenfd^
in feiner Dl^nmod^t unb Xat »irb Untat."
Dad gro|[e 3 a unb bad gro^^e 91 e i n jum ?eben l^at
unter ben Denfem bed neunjel^nten Sai^rl^unbertd jwei ge^
tt)altige Sertreter gefunben* Dew ^efftmidmud 2frtl&ur
@d^oj)enl^auerd wit feiner bubbl^iftifdf)en ?e6endt)emeinung
trat ber D^)tiwidwud griebrid^ Slie^fd^ed wit feiner bion^ft*^
fc^en ?ebendbej[a]^ung, bew @rISfungdt9|5ud ber @rfiittungds^
t^|5ud gegenitber* Die S^ntl^efe beiber 2(nfdf)auungen ift bie
2fufgabe ber 3ufunft» SGBir gotten nic^t atted t)erneinen,
nidf)t atted bejal^en, tt)ad bad Dafein erfiittt* ©onbem tt)ir
— 412 —
bejaf^en mtt unferem SQillen bit ffil^renben SBBeIt))riti)i))ien/
bie niijt immet bte ftegretc^en }u fetti brauc^n; utib iDtr
Dtmeitten oOe Jhreujitngen/ J^emmungett/ ©tSrungen^ benen
fie audgefe^t flub* Der 2Bertbua(idmitd bar 3SitU
iid^Ieit iDtr^inbert eittett reitten fodmologifcl^en ^ftmidmud
tt^te D)>timi^inud ; abet et begunfiigt in bet Stongorbtiung
}it){fc^en beibett ben Dptimi^mn^. Denn im 3(nffiieg ber
(Snttpicfelnng fiegt — ne^mt Sflle* nnr in Tttlcml — bai
Organifd^e fiber ba^ 3(nar(j^ifd)e/ bod Srfennen fiber ben 3tr^
tnm, bit (Bi)inf)tit fiber bie J^&^Hc^Ieit, bie ®ittli(^leit fiber
bai ?afler, bie ^Perfftnlit^feit^entfaltung fiber bie ^inlid)^
feit^fnec^tung/ n)&^fi bie @in^eit in ber S)fannigfa(tigfeit
I)ie ©efamtriditnng ber SBBirfKc^feit t)erl&uft im ©inne ber
®nnime biefer 3beate/ bie loir mit einem ^itU, aber and^
tiefbeutigen SRanten aU ftulturibeale bejeid^nen fSnnen.
Tlxitittn tvit im <Binnt biefed fD^ntifc^en ®runb(!^ara&
ter^, fo wfiffen tt)ir bie gbrberung ber STOenfdilyeit
inii)t beren ©(ficf^er^Sl^nng^ fonbem beren fBttooUtomnuf
nung) ate t)omel^miled 3iel erfhreben* Denn ber Witn\i^
l^eit^t)erbanb ifi ber b^namifcl^e J^il^e^unft^ ijl bie )>otentefle
3(u^n)irfung be^ Sebend^ bie toix fennen« ^nnerl^alb ber
STOenfc^l^eit aber ift nid^t bie J^ebung ber @injelnen, fonbem
ber®attnngju immer reid^erer Differenjierung unb ju
inimer fefierent 3ufamnienfd)Iu|[ bad Objeft bti ftttUd^
^untanen S03oQend unb J^anbelnd. Die menfc^Iid^e ©attung
nun ift fein ©emenge wn SinjelneU; fonbem ein Serbanb
^on nieberen unb l^i^eren aSerb&nben^ bie ftd^ fibereinanber
erbauen unb im Saufe ber @ntn)i(flung audeinanber ent^
fatten, fiber ber gamilie flet)t bie ©efettfc^aft (iw weiteften
©inne), in ber bie ©emfd^ unb ©tanbedt)erbanbe fogial bie
tt)ic^tigften finb* fiber ber ©efellfc^aft ttlftbt ftd) ber ©taat
ate jjolitifc^er SBerbanb, ber bad @inl^eiteleben tinti SBoHed
— 413 —
nad) au^en unb bmij Stec^t unb ®ittc auij naif innen fc^u^t
Unb aB l^idyfle 93(fite^ n)eil aB untDerfeOfie Sin^eit^ emat^ft
bie getftige ©emeinfd^aft/ bic organift^e gonn »on ^nfl,
9Biffenf(!^aft unb ^Xeligiott/ beren @umnie tt)ir aB ftultur im
cttgeren ©innc bcjcid^nen^
3(u* biefer fXangorbnung bcr SBerbinbungcn ctgcben fic^
bie ^fli(!^ten aerobe aui) hti afabemifcl^en ©flrger*, bet ate
@(teb in alien biefen SBerb&nben ftel^t Unb tl^re ganje
^ud)t unb ®d)tt)ete erJ^ellt ani ben ^onfUften, in bie l^ol^ere
unb ntebete SSerbanbe miteinanbet geraten linnen. Sie
n)ir bie ^ftid^t unb bad 9ted)t l^aben^ bie anorgantfc^e 9latur
burdi @ntbecfungen^ @rftnbungen unb bie ^ed^nif in unferen
2)ienft gu }n)ingen/ n)eit biefe SBergem'altigung bet fflatnx
fiir bie ^ultur t)on 3lu$en ifl, abet t)Dr alien unnii$en S3er«^
jliimmelungen J^alt mac^en mfiffen; toit toix ©tft^flangen
audrotten, ©ajitten t)emicl^ten, jia l^6l^ere 2:iere Dit)ifeftorif(!^
jergliebem milffen/ n)&l^renb ed nii)t nur ^Dli}ein)ibrig/ fon^
bem fittli(l|»n:eligi6fe fXol^eit ift, bKl^enbe ©Sunie ftnnlod ju
fntcfen ober lebenbe Siere ani reiner ©raufamfeit }u qu&Ien :
fo mitffen auc^ bie nteberen SBerb&nbe ber STOenfc^i^eit, tt)o e*
not tut, an bie l^ol^eren il^re Djjfer bringen* T^tnn ol^ne
Opfer f(^I> man feine ©d^Iac^ten, au(!^ feine ftttli(^<n:elisf
giJfen* ®o werben tt)it bie fojialen ^flid^ten oft mit
£)»)fem t)on gamilien^jflic^ten, bie ^jolitifd^en wit Dp^ttn
Don fogialen, bie $ulturt)flid)ten mit Ot)fem t)on flaatlid^en
frfuHen milffen* ©c^ojjenl^auer fd^tieb eine* feiner Qxi^ttn
HBetfe 1813, anflatt fid) ben ^eil^eitd!dm<)fern anjufd^Iief^en,
nad) feinem eigenen 9e!enntnid iibergeugt bat)on, baft er
berufen fei, bet SO^enfci^^eit nid)t mit bem ®c^tt)ett, fonbem
mit ber geber ju bienen*
Sebed 3nbit>ibuum aber unb jebet SSerbanb bilbet ftd^
lo^aij ben i ^ m gejlecften 3bealen ani/ fon)eit er nid^t bamit
~ 414 —
bie 3(udbilbun0 l)bl)txtx @in^eiteti jerfpretigt Denn bo^
@an}e 6ebarf ber @itiieltieti ; unb l^eute eitiet imtner hraf^
tt0eten Durd^fcilbung ber Sinseltieiu Sliest nut bie Sntegrie^
rung/ anil bie X)tfferen}ierung unb bamit bie SSerfelbfton;'
bigung be^ 3nbtt)ibuumd unb inbiDibueOet ®Dnbet9ru)>pen
nimmt in ber SnttDicflung gu* Da^ mobeme Sbeal ber
^erf&nli(^feitdentfaltun0 ift be^l^alb inner:'
i)alb feiner ©renjen berec^tigt* %i^ ju ben niebrigfien
@t&nben unb }u ben auflerlic^ bebitrftigflen 3nbit>ibuen
l^inab foil jeber Sinjelne feine @igenart entfalteu/ unb bie
3fnberen foKen tl^m baju bel^ilflic^ fein. X)enn ber l^ol^ere
SSerbanb, beffen ®Iieb er ifl, Dertr> nic^t nur, fonbem
b e b a r f mit fteigenber ^ultur biefer @ntfaltung. SS&nner
t)on bem 2:9pu^ ber SO^eunierfc^en 3frbeiter toaxen fruiter
eine Unmoglic^feit ; je^t ftnb fte eine fc^&ne 92i)tn)enbigfeit
@o tt)irfen toix fitr u n f e r ©elbfl, fitr u n f e r e ^amilie^
u n f e r e n ©eruf, u n f e r e n ©taot, u n f e r 3SdH, u n f e r e
jlultur — ntd^t an^ Sgoi^mu^ ober gl^auDini^mu^/ fon^
bent/ fo ))arabi)£ e^ flingt^ an^ ^i)^mi)))i)liti^mu^. Aerobe
tt)eil tt)ir ©urger ber SBBelt finb, finb tt)ir ©urger be* je^
toeiligen SSerbanbe* in ber SBBelt, in bem tt)ir flel^en, unb an
beffen Sinorbnung unb @rl^altung bem ©anjen unenblid^ t)iel
gelegen ifl, fitr ben tt)ir andj aKein frud^tbar fd^affen fonnen.
3ebe* eingelne pxattx\(i)t SSerl^alten mirb fc gel^eiligt
burd^ bie uniDerfeHen 3tele, benen e* i)oIlbett)u{lt unb fpdter
inflinftit) juftrebt Qi ift bod SBerbienft nid^t jum minbeften
ber greien ©tubentenfc^aft, bafi ber 2(tem biefe* ©eifte* bie
l^eutige afabemifd^e Sugenb balb ftiK, balb braufettb burd^^
xocljt Wlai bie grreie ©tubentenfd^aft l^ier unb ba ncc^ nid^t
bie rid^tigen Wtittd gefunben l^aben, il^re fulturreforma^
^prifd^en ?eifhtngen bett)egen ftc^ bod^ auf ber redfften ©al^n*
2)en ©prudfi t)ipit ber mens sana in corpore sano
— 416 —
toaiix ju maclfcn, bicncn bie 3fbtcilun8cn fut itihci^f
u bun gen, ©|)crt, Sumcn, gtt{ltt)anbcrttngcn uftt)*, bie
jt>al^tli(^ ein guter @rfa^ fflr bai Uihlidjt ©eboren be*
^kxif unb ©ummelfhtbenten be* neunjel^nten Sal^t^nnbert*
ftnb* 2(uf l^cl^eter ©tufe ift ber ^amp^ gegen ben ent^
nert)enben 2CIfol^oIi*mtt* unb bie leic^tflnnigen 2(u*^
fd)tt)eifungen auf fejueHem ®tiitt, bie frul^et jum
,,guten Zi>n'' be* ©tubenten gel^itten, eine fegen*reid)e 2:at
2(u(^ bie (Sinfitl^rung be* nrntn @l^renfobej tritt ben
iibetlebten 7ln\d)avLnnitn fruc^tbar entgegen* 2)ie 2:eil^
nal^me ampclitiii)tn ?eben jeigt fid^ an bet treffUc^en
@inri(^tung, bie erflen SBerttetet ber t)erf(^iebenflen ^arteien
in SBort fommen ju laffen, tt)obut(^ fid^ ber ©tubent ein \a6i^
liijci Urteil t)ot feinet eigenen |)olitifcI|en ©etatigung gu
bilben t)ermag, unb ben ®timmung*«« unb ^nxxcuf^atxiotH^i^
mni bntij ben flbetjeugung*** unb aEBiIlen*;*^attioti*mu*
ju erfe^en* 2)ie ©riinbung t)on 3trbeiterj^Unter«»
rid)t*furfen,bie il^ren Utf|)rung tro| ber mncn ?Rege««
lung bet greien ©tubentenfd^aft t)etbanft, legt 3eugni* ab
Don bet fojialen SBitlfamfeit, bie tt)eit ilbet bie Steife bet
afobemifd^en Sugenb l^inau* 9hi$en ftiften tt)itt» 2)ie ein**
jelnen 3fbteilungen filt 91 a t u t *» unb ®eifle*tt)iffen;»
f d^ a f t e n , bie litetatifc^e Xbteilung fftt ^ u n ft Detl^elfen
ben I^JI^eten geiftigen ®emeinf(nnleit*bebiltfniffen ju il^tem
fXec^te, unb, tt)t> biefe fel^Ien, etjeugen fie beten Sntjlel^ung*
Den aSotttagen bet angefel^enflen Xutoten, Sel^mel*, Jilieu;^
cton*, ^atbt* n. X l^abe id^ oft, neuetbing* in ^f)rtm tci^
jenben ^ofino gelaufd^t Unb fo untetfc^teibe id) i)on ^etjen
ben ©a| in ben ))togtammatifd^en ^ttlatungen Don Dr.
©el^tenb ilbet ben gteifhtbentifc^en Sbeenftei* : ;,©(^affen*««
fteubigleit unb ^tobuftiDitat ftnb bie 3eid^en, untet benen
bie gteiflubentifdffe ©ett)egung wal^tenb be* etften Sal^t*^
— 416 —
i^ntti geflanben l^at/ ®it bfirfen l^eute l^injuf ugcn :
n)al^renb anbcrtl^alber Sai^tjcl^ntc^ SWJge bic Sufunft S^^ten
femeren ©cfc^icfcn flftnjHg fciti; ober, lul^ncr unb fccjfcr:
gejialten ®ic bic Sufunft butc^ S^tc 3(t6eit fo, bafi fie S^tcm
©d^idfale giinflig fei*
Siefce ^ommilitonen I ^tinc "SSottt toaxcn an bit
Seijojigct ^cic ©tubentcnfd^aft in erflet ?inic gerid^tct^
3(ber m5ge bie gefamte beutfc^e @tubentenfd^aft in bie ed^ten
3ielc bed SBiffen* unb ®oIlend l^ineintDad^fen, beren "Skidj^
tung iu 6eflimmen toix taflenb t)erfu(i^t l^aben. ^ei fei bet
©tubent^ ahcx nic^t ungebunben. 9San !ann in tDol^rer
^eil^eit leben^ unb tod) niijt ungebunben fein. Unb <SpU
noja px&Qtt ben el^emen ©egriff einer libera necessitas^
$tei unb gebunben n&mlic^ {tub telatit)e SBotfteKungen ; frei
tooiyon'i gebunben n)i)ran? SSac^en ®ie fic^ frei auf bem
@ebiete bed SBBiffend t)on ben ^erg&nglicl^en SSorurteilen^
@(i^lagtt)5rtem unb SSobetl^eotien ; bleiben ®ie gebunben
an bie ed^ten Sinftd^teu/ bie sub specie aeternitatis, unter
bem @eft(^td))unft il^ret en)igen @iltigfeit gefuc^t^ totxtn anij
t)om menfd)Ii(^en 3ntelleft nk t)oQflanbig unb nut in aUif
ntaJ^Iic^et 3fnn5l^erung gefunben n)erben !onnen« ^aijcn
®ie ftd^ frei im SBBoKen unb ^anbeln wn aUcxt blofi tcn^
t)entioneIlen SBerten unb ben t)erg5nglid^en 3fugenblidfes^
regungen Sirred 3:em))eramentd ; bleiben @ie gebunben an
bie ed^ten SBerte, an ben 2)auertt)itten ^Ijxcx ^erfSnlid^fcit.
Hud) bad agere sub specie aeternitatis unb nic^t nur bad
intelligere toax eine gorberung ©pinojad* @o aKein ers^
fitKen @ie bed grofien @oetl^e unflerblid^e SO^al^nung:
me^ aud^ gefd^al^!
6inb tvtr j[a ba.
Don ^aoul Hid^tcr
crfc^ien friil^cr in meinem SSerlag:
Scin iehm unb fein VOexf
2., bermel^rtc Sluflagc. 1909. VIII, 356 3.
^eis aHod 4.80, gebunben matt 6.—.
SBia man fi(( einer Qinfa^tung in baS @tubiunt 92ie^f(^eS bebienen, fo
empfe^Ie i(^ in etfler Kei^e bie aRonogrop^ie t)on anaoul fifiid^tet.
$rof. Subwig @tein.
9(^ l^abe ielten ein 9u(^ (unb nienialS einS fiber 9He6f(^e!) mit fo Diel
9reube unb <Benu6 gelefen, »ie biefc mufler^aft tlare, nitgenbS ubeTf(^»engU(^e,
bo(^ flberaK t)on »obItuenber, liebeboUfter SBdrme gleid^fam butdileud^tete Vtbeit,
beren letter 8Ibf((nitt ntit feiner fad^Ii^i i^iftorifc^en Vearbeitung ber Sebre
92ir|f(^e8 borbtlblic^ bemeilt, mie bemunbembe Serebning f0r einen (Kroften
unb unbe1te(^Ii(be Irittfcbe 9efonnen^eit ju bereinigen finb.
Sa8 Siterarifcbe (£(^o.
SBaS bor bent (ihlt^einen biefeS iBu(be8 ilber 92ieti(be gefcbrieben Mutbc,
ilt geiftreic^e Ifonftruftion, ntebr ober »eniger ))erf5nli(b gefdrbteS IRftfonnement.
pf9(^ologif(^e 3nter))retation, SluSbeutung einselner ftort ^eroortretenber ®e«
bantengftnge. S)eS gansen/ weit aufgebreiteten, f(^»er an ilberfe^enben @tnffe9
»irfli(b ^r gu »erben, bad nmr bifbec teinem aucb nur annft^rmb gelungen.
an. Kid^ter aber gelang eS. S)a8 eigene Urteil jutfidflenenb, fuc^te er sunftc^fl
92iej^f(be nur au berfteben, bie ^auptftrdme feiner ®ebanfen su erfennen unb
fie in ibrem >2aufe burc^ aUe $erioben feine« SenfenS au toerfolgen. 9{ur
feinem gefc^ulten p^ilofopbiegefcbit^tlicben @inn, feiner gf&bigteit bed 92a(b«
empflnbend unb 92a(bbenlen8, feiner ttunfl baS eedoictelte aufiuISfen unb au
logifcben (Einbeiten aufantntenaufcblielen^ alfo feinem glei(bfam organifierenben
)Bli(t gelang ti, binter ben gemaltigen ^aub« unb eifltenmaffen biefer farben^
reicben ^b^Iofopbie ben 6tamm unb bie dbieige au entbetfen, bie bad aUti
tragen. XBer 9{ieoff^ XBerfe — bie bieltaufenb Vbbocidmen, QptHdie unb
(Effaid — eintgermagen fennt, ber meiB/ bag eS teine ftleinigteit mar, bie bunte
SffiUe ber fi(^ br&ngenben ®ebanfen fo au orbnen unb ibren inneren Bufammen*
bang au erfennen, mie ed Slit^ter bermoc^t ffat; er muB anerlennen, bag bier
ein 9leiflerflilcf fb^ematifierenber ttunfl geleiftet morben ift. — 3n ber abieiten
Vuflage f^at IRic^ter mancben fc^einbaren XBiberfprucb aufgelbft, mancben bin«
gemorfenen Q^ebanfen 9{iej|(f(^e8 meitergebacbt unb aur Hbrunbung bed (San^en
benu^t, unb fo erfcbeint 9{ie$f(^ed $biIofobbie in ber neuen Searbeitung meit
gefibloffener aid in ber erfteii. (Ed macbt ben Sinbruct, aid liobt ficb 9H(bter
inatoif^en tiefer b^neingelebt in bad Stie^fcbeftbe Senfen unb baburcb feine
Sftbigtett gefteigert, cd bon innen betaud na^autonftruieren unb aid etmad
organift^ Q^emorbened unb Oeflalteted erf(beinen au laffen.
3eitf(^rift fur $^iIofobb<e.
fjcrner ctft^icn:
2)er 6hepU5lsmus
inber^^ilofop^ie
1. 93anb: 2)ie grtcc^ifc^c ©fcpfiS. 1904. XXIV, 364 @. ^rei§
Wl, 6.—, 9e6. ajj. 7.50.
2. Sanb: 3)ic @!cpftd in bcr (£po(3^c bcr 9tcnaif|ance. — S)ic
cnH)irif(3^c @!c^)fiS beS 18. Sa^rl^unbertS. — S)cr 6io^
logifc^ ©fcpttjidmuS im 19. ^al^rl^unbert. 1908. VI,
584 @. ^ctS ajj. 8.50, ge6. W. 10.—.
^08 flc^altteiAe SBetf tann aKeit jut Scftfite enqifo^Ien toetben, bie an
bem einffitigen Sorurteil bon ber UnftiK^tbarfeit unb fl3i{ienf(^ft«fetnblt(^fett
einef bf^cfinbeten 6fe|)tiaidinu8 unb feiner Set»e(^felunfi ntit etnem mfiU
liftifc^en Hflnofli^idmuS no(^ feft^alten. (Sana befonberS abet tann ed bem
3)o0ntatidmiid aUec ©(^attierungen aI8 «|^name« Suc^tmittel im ^ienfte bet
SBa^c^eit" and ^era oeteflt metben: sum ^til ber ^^Uojop^ie aH hex {^ftema>
tifc^e Serfuc^ einer niiffenf((aftli((en Qegtfiubung unfetet fl3ectf4l&|unflen.
Kn^ib file bie gefamte $fi)(^oIoaie.
Xer flciecbifc^ 6CeptiaiSmul bat auf beutf (^em IBoben no(4 niemald eine f o
energiff^ unb — fagen mir H gleic^ — im gansen ttefflic^e S^arfteEung unb
)BeucteiIung erfal^ren. Stic^tec nimmt ibn emfl unb meifi, obmo^I feinei3»eg«
blinb flic feine GcbtoOc^, $(attbeiten unb 9{aibit&ten, bie i^m inneraobnenbe
Pbilofop^ijtbe Shaft unb feine ba^nbcec^enbe Oebeutung file bie $tobIeme ber
(Ertenntnidt^corie tiar beTauSiufteOen. ffioc^enft^rift fflr f(affif((e $biIologie.
9in guteS idudi A^cr ben @fe|>tiiiSmttd »ar micKicb ein SebflrfniS ....
S)en fleptifc^en <0eift ju bannen, einaufangen unb bem eigenen SBerte bienft*
bar au ma^ien, baS ifl ben beruf«m&6igen (Mef(^i(^t«f(^reibem bet ^(^ilofop^te
niemald geluugen. Unb ffir eine befonberd grofiafigige SatfleQung f(bien bet
®cift bed ©teptiaiSmud nid^t geeignet, fc^ien au ^t\t obet au gefAi)tIi(^. ~
@o mdre bad )Bu(^ bon flSaouI 8H<^ter miOtommen au (^eifien, autb ttcnn ed
weniger gut gefc^tieben A&re. Ser botliegenbe etfle Sanb ift, menigftend in
feinem biftotift^en Seile, in bet (Defc^ic^te unb 3)acfteUung bed gtiet^ifiben
6Ieptiaidmud, botafiglit^ gelungen. Ser Serfaffer ift grilnbli(^ unb berirrt fii^
bo(b niemald in ilberflfifflgen Untetfutbungen. S)ie Srftger bed ffeptiftben ®e»
banfend merben audeinaabergel^Iten, tretrn toomdgIi(^a(d$erfduIi^feitenauf;
toai iebo(b an ^^n^eit unb 8<^arfflnn ber antiten 6te)>fid gemeinfam ifl,
mitb barAber ni^lt flberfeben, mirb energifc^ aufammengebalten unb flat and
ben oft I&fHgen logifc^en 6d)ulfpielereien ^eraudgefc^It.
Sri^ 9Rauti)Her im Jetliner Xaq^hlatt.
2llfo f))roc^ 3<ivflttiuftpa
erllffrl unb gettnicbigt Don
1910. Vm, 319 S. ipniS SK. S.— , gefiunbtn SK. 6.20.
Sir MiBtn t*"" nieifit ~ """""" n,
btn Man Ddtntn Kttlltn mil ' !■
un[An)fl Rt<M'a«KB Bon ^n* 1 rt
Sliltitc oefitrtcftni laoilwa Ift, il
ibn (in ntaim gtlltlnt M, ba 4
nWl abtiint ttshEni fninatlB It
abtmriat mnitt (14 Vlcidclt a li
bcT teinHtlig nu^unwfbibcn, g r*
mullcnn •mnaa- t>
SIR eu4, ittl In @WtK ■•
acifiAnn niE lit tn gDm. mn i>
bell jcuBtnb, totrt e* II4 leino «■
Uitttalnt ctobnn. 1.
Xn Bacat^uRia bcbuif tini n
barin ftuMtit Dbn audi nnc sr>'<w».ii t,", i^—-^ <■""<' ">•- " >^-"-ii>. —it
ba^ |ii[fdi nnHanotiie tBciF In niiiiilem unnlfni Saplr smntituitg nitflcnitlO
^m. «Btt«cItt Sii« bidet nun eint fclnnnnioc, in bit Z\tSt bctnatnbe eilH'
tung unb due brfDunenF. gntftt abltdaeiibe SJQtlilBuna. $rof. Dr. H. VtiHet.
Miiiisii))is,ieliiiiieiiiM^^
ntU iKfoK&tcer !^ie|niig mtf fete fHeligian.
aion 3). SlNguft Santtt
Dib. ^ofEllDT bn Xtulneie an bti nnUcrlitii ftSnleltna.
Vin, 328 S, *lJm8 9S. 6..-, geB. 'Ot. 7.—.
Oln aneencAmrt, lci4t Irtbnd, boA eclialiiiiiDu Kuit ... SI ift sH
cine SaTfidlunB btr Utttxilut unb Sl[lmuitBei>. in bcuen ni(c nodi Reften, ouft
ein(4 aOemtineii 3nmefiM ant. Seitld)itit flit ben beiilfibcn UnteiriAt.
The Boction doTOted to NtoUmhe, iihicti eitonds to nmely 100 pugea,
oontiina th> most osreCnl uid philosophic emmination at th» itees of his
thoneht, uid Om oslmeit eetinut* 1
Revlaw ot Iboology and FbilDSOphy.
mtmt nl^ ^Ubncr bet ^cifttnttftfeit
9(iitTa9,8<9iittctioml6.Olt.l910itn9ttcW<^C'<It<^fvi»n*fmin
tion Dr. Kti^arD Ce^Ier.
1911. 31 ©tittn. fKiS SR. —.60.
Sti inn ItllCM IR ba( @Aitft4eu bDijQgliA eerianci. In ble Sbteiifiangi
WIetlAca ttntulabnn. Suoliuigec VoRjeHuiig.
Cin gebanfennlArr. lelnflnnlBn tluffat, ben audi bfi mil VeuiiB Ee|cn
nirb, bn auf ginj anbcnm SianbpuntlE Rebt.
Dr. SuAenou In bee CdDjIiiit IJtttnjeltunB.
p eiiter $l^iIofo)il^ie bet %tdtitdtax n. itx Wintn Siinfte
^rciS in bomcl^mcm ®cf(^cnf6onb mit 9 SSlIMafcIn 3Ji. 4.—.
Stifle ihtnfl(etta(^no %Qi ffir luifet mobmtel ftunflbebfltfniS lt\^t
ettDOi ^ilrcef. UimU Hnttquiertef. QttU ba toir in tflnftlerif(^ Knft^au-
ungeti bieneicqt loieber tviffenber getoocben finb, toenben toic un8 flettie su ben
t^fld^ern ber ftflnfllec felbft, nm 0uff((lflffe fiber ^robleme bef &ftbetif(^en
6(^afTen8 ju erbalten, bie fi(9 uni su neuen, aKgemeinen (Irtenntntffen 5U«
fomntenfi^UeBen !6nnen. ^utt liMt un8 ein neuer 2;t)pul bot, bad 9ud^ eineS
$biIofo^ben, bad bie abflratteften (Bebanfeng&nge in einen Haren, fttengen @til,
in benfbac tnr&sife gform a»ingt, bad iubem abet auf bent frif(^n Ooben in^
tuitit)en ltunilein))ftnDen8 ftebt unb fi(( bci aKec fpetutatiben Siefe nie an tunft*
feme $robIeme toerliert. ^e l^eifelften, man fann fagen, bie .gefabttoUflen''
Sftageiteaungen ber nft^etit werben aut tflbne Vrt ergriffen unb bebanbelt, fo
bag felbit bie ^rrtfimer bed 9u(bed all frudttbare Hncegung nrtrfen. Sieglerd
immer rabitale Xfitox\tn ndtigen sunt 9to(^benten, sur 6tellungna^me, jur dhit*
ft^bnng gfftr ober XBiber, au^ ^unt bettu^ten 6i(bbefd)eiben.
M^ranffurter B^tung" in einer fet^ 6))a(ten langen eefprcfbnng.
3(^ mdc^te ben 3nbalt bed 9u(^ed l^ier nid^t audbreiten, tteil ed mirflid^
Senoffen sn tt)erben betbient. 3(b toiO baber nnt anffibren, moifiber edfpricbt:
Iber 9mnenef(bid Somtu))))ieI, ntit »ertooUen flUgemeinbemerhingen fiber bad
[{tbetif(be an bet Saufun^, bann fiber ben $aIaaso $itti unb @an Spirito,
fiber Q^bi^ertid Kelieflunft unb ben iSIaftifer itfruneOefcbi, fiber SRiibelangelo
(namentliib fiapptUa fRebici, (Srablegung unb ^uliudgrab), bann bon Vlafaccio
unb (Sojsoli — SudbUcf e auf V{ar6ed (bei 9Ri(beIanfleIi)d Xorfen), ^in»eife auf
ben Sib^tbniud in ber primititten IRufit unb berprimititien 9Ralerei berei(bern
ben Snbalt. — ttberaU finb Sieglerd Wagflftbe febr bo<^» f^bc ^eng unb tfinfU
lerifcb .... dr Spti^t in ber Sorrebe felber aud, bag rabitale ^olgerungen
Teinedmegd t»ermieben, fonbem aufgefucbt »erben foUen. '^ai toixh ja anregen
unb gefibiebt Ititt in bomebmer Hrt. — Unb nacb einigen Iritif(ben IBenterfungen
fcblielt bie Vefpret^ung: Unb bennixb babe i(b foeben, beint na(^tr&gli($en
iBIftttern in bent 9u(b, begonnen, ed sum jtoeiten Viale burcbjulefen.
Cricb dbertb in ber Seitfcbrift ffir ^HbeHf.
% 0. |iiHli0lU0 )i|tl0f0|ilflfi||e Sitttfleit
3n 9ludn)a]§( l^erau^gegeben bon ^o^. S^uhttt.
1910. XXXTX, 222 @. ^reiS m. 3.40, gcB. 3)f?. 4.—.
Hud bent ^nbalt n. a.: fiber <0oetbed Hermann unb Sorotbea. — ttber
bie Hufgabe bed <0ef(bi<9tdfi^berd. — Satiunt unb ^tUai. — uber bad toer^
gleitbenbe ©pracbftubium in 9^. auf bie berfcb. dpodfen ber @pracbenth)i(nung.
— fiber bie unter bent Slanten Bhagavad-OttS befannte (Epifobe bed Maha-
Bhltrata. — fiber bie innere unb ftu^ere Organifation ber f^^etm h)iffenf(^fts
Ii(ben Knflalten in iBerlin.
^untbolbtd 8ef(bftftigung ntit unferen ftlaffifem, feln tiefed (Eingeben auf
ibre bicbterifcben $Iftne unb Qkbanfen, feine 9eurteilung ibter XBerte, fein ge«
nialer ^aatdmannifcber tBIid, ber bad politifcbe IBenn&Atnid eined Stein in
feinent Sleffort ber SSemirtlicbung entgegenffibrt, omr aHem feine unfterblttbe
Seiflung, bie ®rfinbung ber iBerliner Unitterfltftt int 3abre 1810, aOed bied seugt
bon einent bcrrlicb in bie Xat bed Uebend flberfe^ten 3bealidmud unb ntatbt
feinen tlrbeber fiber afie ton gac^ unb iBeruf begren^ten IBegriffe binweg sum
^^bilofopbnt ber ^umanitat". %et Xag.
2)rud: Otto XBiganb nt. b. ^., Seipaig.
!t^>.,-"fl
'-%
YB 23(35
^
g'Si