Full text of "Evliya Çelebi seyahatnamesi"

See other formats

^■1 


EVLİYA  ÇELEBİ 

SEYAHATNAMESİ 


«Uiuı  I*  J_'uauı-«J?1T" 


KÜTÜirHAhî^,^: 


,.,ı....c 


evliya  çelebi 

SEYAHATNAMESİ 


ANADOLU,  SURİYE,  HİCAZ 
(1671-1672) 


(DOKUZUNCU  CİLT) 


19  3  5 

İSTANBUL 
DEVLET  MATBAASI 


Maarif  Vekâleti  Millî  Talim  ve  Terbiye  Dairesinin  29 1  8  11934 
tarih    ve  4344    numaralı     buyruğıle     lOÖÖ  nüsha      basılmıştır. 


i  i  « 


\ 


\ 


İÇİNDEKİLER 

Duayı  Padişahı  islâm,  2  -  Sebebi  seyahati  Mekke  ve  Mina,    3  -  Sebebi 
sebti  sutur  ve  baisi  seyahatnamei  umur  beyanmdadır,   4  . 

ELFASLÜL  EVVEL 

Bin  seksen  iki  muharreminin  on  ikinci  günü  yevmi 
Aşura  idi  Âsitanei  saadetden  sa'd  saatde  <uiu^yu^c 
edai  hac  etmekçün  Üsküdara  azmi  rahı  Mekkei 
Mükerreme  etdiğimiz  menazilleri  ve  kura  ve  kasa- 
batları  ve  şehri  muazzamların  asarları  ve  cümle 
ahvalâtları  ile    ayan  ve   beyan  ider,  6. 

Menzili  kariyei  Kartal,  6-  Menzili  kariyei  Pendik,  6  -  Menzili  kasa- 
bai  Gekbeziye,  7  -  Menzili  İçme,  7  -  Menzili  Dil  Herseği,  7  -  Evsafı  Kal'ai 
Yalakâbâd,  8  -  Menzili  kariyei  Derbend,  8  -  Kariyei  Çıkalı,  8  -  Menzili 
kal'ai  İznik,  8  -  Kasabai  Yenişehir,  8  -  Ziyareti  dahili  tariki  âli  aba 
Eşşeyh  Hazreti  Postinbus  Baba,  9  -  Kariyei  Dimboz,  10  -  Kal'ai  Kestel, 
10  -  Şehri  azîm  ve  payitatı  kadim  mahmiyei  Bursa,  10  -  Kasabai  Akon, 
10  -  Evsafı  menzili  kasabai  İnegöl,  11  -  Ziyareti  İnegöl,  11  -  Menzili 
kariyei  Zalderbendi,  12  -  Sergüzeşti  men,  12  -  Menzili  kariyei  Hanı 
Çukurca,  14  -  Kariyei  Selim  Baba,  15  -  Evsafı  kal'ai  şehri  Hargûş,  15  - 
Kariyei  menzili,  16  -  Kariyei  Eşşeyh  Ömer,  16. 

Evsafı  vilâyeti  Germiyan  ve  bahdıran  yani  kal'ai  gevhernigîn  ve 
şeddi  metîn  tahtı  Anadolu  kal'ai  Kütahya,  16  -  Memduhatı  Kütahya 
şehri,  25  -  Evsafı  mesiregâhı  Kütahya,  26  -  Şehri  Kütahyanm  enderun 
birununda  asude  olan  kibarı  kümmelîni  beyan  ider,  27  -  Evsafı  germabı 
Kütahya,  28  -  Kasabai  Altuntaş,  29  -  Kariyei   Ömer  Bey,  29. 

Evsafı  kal'ai  senkbar  şehri  Afyon  Karahisar,  29  -  Evsafı  ziyaretgâhı 
Karahisarı  Sahib,  34. 

Karahisarı  Sahibden  izmir  vilâyetine  gitdiğimiz 

menazilleri  beyan  ider,  35 

Kasabai  Şuhud,  26  -  Kariyei  Boyalı,  36  -  Kariyei  Sinan  paşa,  36  - 
Menzili  kasabai  Sandıklı,  37  -  Menzili  kasabai  Banaz,  37. 


Evsafı  kal'ai  Şah  İshhak  yani  şehri  Uşşak,  38  -  Kara  Murad  Ağa^ 
40  -  Evsafı  Germiyanı  Gedüs,  40  -  Evsafı  Germabı  Gedüs,  42  -  Kariyer 
-Görlik,  43  -  Kariyei  Üç  baş,  43  -  Kariyei  Madeni  şah,  43  -  Kariyei 
Kara  derbend,  43  -  Kariyei  Sarı  Çay,  43  -  Kariyei  Kalkanh,  43  -  Evsafı 
kal'ai  Simav,  44  -  Ziyaretgâhı  şehri  Simav,  47  -  Evsafı  Ahengeran  yani 
Demirci  şehri,  49  -  Evsafı  şehri  Kula,  51  -  Ziyaretgâhı  şehri  Kula,  52  - 
Menzili  kariyei  Ciğan  oğlu,  53. 

Evsafı  kal'ai  şehri  Alaşehri  Atik,  53  -  Mesiregâhı  Alaşehir,  54  - 
Zikri  germabı  Alaşehir,  55  -  Evsafı  kal'ai  Şart  yani  haşini  sarb,  55  - 
Evsah  kal'ai  Gördüs  şehri  Karitöz,  55  -  Kasabai  Kayacık  kal'ası,  57  - 
Evsafı  kal'ai  Kayacık,  58  -  Evsafı  kal'ai  Şahin  Kayası,  58  -  Kariyei 
Yaya  kızladığı,  60  -  Menzili  kariyei  Berkle,  60  -  Evsafı  kal'ai  Akhisar,. 
60  -  Evsafı  kasabai  Marmara,  63  -  Kariyei  Frenk,  63  -  Evsafı  germabı 
şehri  Marmara,  63  -  Kariyei  Kara  itli,  64  -  Kariyei  Yayla,  64  -  Evsafı 
şehri  azîmi  Durkutlu,  64  -  Evsafı  kal'ai  münif  yani  şehri  Nif,  65  - 
Kariyei  Ulucakh,  67  -  Kariyei  Kara  koca,  68. 

Der  beyanı  evsafı  tahtı  kadim  kal'ai  pus  yani  cebeli  duman  Şehri 
azîmi  Mağnisa  Vilâyeti  tahtı  Sarhan,  68  -  Evsafı  imarethay  eşkâklı  şehri 
Mağnisa,  69  -  Evsafı  ziyaretgâhı  Mağnisa,  80  -  Kariyei  Horos,  81  -  Evsafı 
Kal'ai  Bergama,  81. 

Evsah  Melemen  Güzel  Hisarı,  82  -  Evsah  kal'ai  Kara  Foça,  83  - 
Menzili  Tuzlai  Melemen,  84  -  Evsafı  vilâyeti  Turhaniyye  şehri  kadimi 
Melemeniyye,  84  -  Ziyaretgâhı  Melemen,  87  -  Kal'ai  Geçit,  87  -  Halkalı 
Pınar,  87. 

Evsafı  şehri  azîm  ve  tahtı  kadim  kal'ai  İzmir,  88  -  Evsafı  Kal'ai 
Bahir,  90  -  Evsafı  imarethayi  tzmir,  92  -  Evsafı  ziyaretgâhı  İzmir,  98  - 
Evsafı  kal'ai  Sancakburnu,  98  -  Evsafı  kal'ai  Urla,  100  -  Ziyaretgâhı 
Urla,  103  -  Hikmeti  Huda  Sergüzeşti  Evliya,  104  -  Kasabai  kazai  Kara- 
burun, 106  -  Evsafı  germabı  Çarpan,  107  -  Evsafı  kal'ai  Hoşâbâd  yani 
kasabai  Çeşme,    107. 

Evsafı  cezirei  gül  gülistan  vilâyeti  Sakizistan,  109  -  Kariyei  Nero^ 
109  -  Evsafı  kal'ai  şehri  azîm  ve  bağistan  ve  gülistanı  kadim  cezirei 
benderi  mahrusai  Sakız,  112  -  Sebebi  fethi  Sakız,  112  -  Evsah  eşkâli 
kal'ai  Sakız,  115  -  Kal'ai  Fazlı  paşa,  116  -  Derbeyanı  imarethayi  enderun 
birunu  kal'ai  Sakız,  117  -  Derbeyanı  imareti  Varuşu,  119  -  Ova  kari- 
yelerin  beyan  ider,  125  -  Der  medhi  şecerei  Sakız,  125  -  Ve  mesire- 
gâhları  beyan  olunur,  127  -  Ziyaretgâhı    merakıdi  gaziyan,  127. 

Cezirei  Susam,  128  -  Gemlik  limanı,  128  -  Der  beyanı  tılsımı  Ka- 
ragöl,  129  -  Evsah     şehri    Sivrihisar,  130  -  Kariye,  132  -  Evsah  kasabai 


VII 

Cum'a  âbâd,  182,  -  Evsafı  şehri  Kızılhisar,  133  -  Musibeti  Kübradır 
kim  beyan  olunur,  134. 

Evsafı  tahtı  Cemşid  kal'ai  kadimi  Ayasuluk,  137  -  Evsafı  Camii 
ibretnümayı  Sultan  İsa,  138  -  Ziyaretgâhı  Ayasuluk,  141  -  Şehri  harabı 
Bodrum,  143  -  Beyanı  kal'ai  Budrine,  144  -  Evsafı  kal'ai  darı  murgan 
yanı  Kuşadası  şehri,  144  -  Kariyei  Çölmekçi,  145  -  Evsafı  şehri  kadim 
ve  benderi  azîm  kal'ai  Balat  Tathi  Sultan  Bulat,  146  -  Der  beyanı  hassai 
ırkussus  yani  beyankökü,  147  -  Çerçini  kasabası,  148  -  Evsafı  ka- 
sabai  Mandaliyat,  148  -  Evsafı  kasabai  Söke,  148  -  Menzili  kariyei 
Kürdler,  149. 

Evsafı  kal'ai  şehri  şinrin  Güzelhisarı  Aydın  ve  üstuvar  hasnı  me- 
tin, 150  -  Evsafı  eşkâli  kal'ai  Bâlâ,  150  -  Aşağı  şehri  azîmin  hane  ve 
imaretlerin  beyan  ider,  152  -  Ziyaretgâhı  Güzelhisar,  159  -  Yaylağı 
Tire,  159  -  Evsafı  yaylağı  Balpmarı,  159  -  Der  sitayişi  nazarg-âhı  Süley- 
man Han  yani  Balpmarı,  160  -  Kariyei  ,  161  -  Evsafı  şehri  azîm  ve 
tahtı  kadim  binayi  Sire  yani  şehri  muazzamı  Tire,  162  -  Tire  şehrinin 
etrafında  olan  mesiregâhları  beyan  ider,  169  -  Evsafı  kasabai  Karakadı, 
170  -  Evsafı  kasabai  Yenice,  171  -  Tire  şehrinde  asude  olan  ziyaret- 
gâhı  evliyaullahlan  beyan  ider,  172-  Evsafı  kasabai  Bayındır,  173- 
Evsafı  kal'ai  kadimi  Birki,  173  -  Evsafı  ziyaretgâhı  şehri  Birki,  178  - 
Evsafı  yaylağı  Bozdağ,  177  -  Der  sitayişi  Cebeli  Erbaîn,  178  -  Evsafı 
kazai  Gülsen,  180  -  Evsafı  kasabai  ve  kazai  Balyambolu,  180  -  Kazai 
Tasahorya,  181  -  Kariyei  Bey,  181  -  Bey  yaylağı,  181  -  Cansitan  yay- 
lası, 181  -  Evsafı  şehri  kadimi  kasabai  Köşk,  181  -  Evsafı  kasabai 
Donduran,  182  -  Kazai  Amasya,  183  -  Kazai  Bozdoğan,  183  -  Kazai 
Arpan,  183  -  Evsafı  kal'ai     Sultanhisan,  183. 

Evsafı  Kal'ai  darı  tin  şehri  Nazillii  şirin,  184  -  Der  sitayiş  kasabai 
Pazarı  Nazilli,  186  -  Evsah  kasabai  Kuyucak,  188  -  Dalkavak  nam  ma- 
halde sergüzeşti  hakir,  188  -  Kasabai  Saray  yani  kazai  Ezine  âbâd,  190 
Evsafı  kal'ai     Honaz,    191  -  Evsafı     kal'ai  Darı  Mâ  şehri     Denizli,  192  - 

Ziyareti  şehri  Denizli,  192  -  Evsafı  kazai  Aşıkh,  195  -  Ziyaretgâhı  beyan 
ider,  196. 

Kasabai  Diğer,  196  -  Evsafı  kal'ai  Uluborlu,  196  -  Evsafı  kal'aî 
Gölhisar,  296  -  Kazai  Vakfı  kariyei  Kızılca  Börklü,  196  -  Suvalmaz  pa- 
zarı, 196  -  Kasabai  Telekli,  197  -  Evsafı  âşiyanı  baz  kal'ai  Davaz,  197 
Ziyaretgâhı  kal'ai  Davaz,  198  -  iskele  Hanı,  198  -  Yelen  Hanı,  198  - 
Dede  Menteşe  Hanı,  198  -  Yumurta  Hanı,  198  -  Yemiş  Hanı,  198  - 
Ibretnüma  diratiha,  198  -  Yılancık  Beli,  199  -  Kariyei  Dümrük,  200  - 
Evsafı  kal'ai  Muğla,  200  -  Bu  şehirde  olan  ziyaretleri  beyan  ider,  202  - 
Evsafı  kara    Bağlar,     203  -  Evsafı    kal'ai    Urla,     204  -  Bu  şehirde  olan 


VIII 

kibarı  evliyaullahlan  beyan  ider,  205  -  Menzili  mesiregâhı  Kazancı 
Camii,  206  -  Evsafı  kasabai  Yerkesiği,  206  -  Evsafı  kasabai  Boz  Öyük, 
206  -  Evsafı  kal'ai    Eski  Hisar,  207. 

Evsafı  tahtı  cemşid  şehri  azîm  kal'ai  Milas,  208  -  Bu  şehirde  med- 
fun  olan  kibarı  evliyaullahlan  beyan  ider,  209  -  Evsafı  darı  duhan  kal'ai 
Beçin,  210  -  Karyei  Kemer,  211  -  Evsafı  kal'ai  Bodrum,  211  -  Kariyei 
Vitiz,  213  -  Evsafı  kal'ai  Isbat,  214. 

Evsafı  Cezirei  Narenc  Kal'ai  Istanköy,  214  -  Sitayişi  çınarı  azîmi 
kal'ai  Istanköy,  216  -  Der  beyanı  eşkâli  varuşu  kal'ai  Istanköy,  219  - 
Evsafı  ikinci  taşra  varuşu  azîm,  219  -  Evsafı  kal'ai  Pili,  221  -  Evsafı 
kal'ai  Andımahi,  222  -  Evsafı  kal'ai  Kefaloz,  224  -  Kal'ai  Kilseli,  326  - 
Evsafı  kal'ai  Cereme,  226  -  Evsafı  kal'ai  Cök  Ova,  227  -  Kal'ai  Kuru- 
hisar,  228  -  Evsafı  kal'ai  Marmaris,  228  -  Kal'ai  Serçecik,  230  -  Evsafı 
Kal'ai  Sönbeki,  230  -  Cezirei  Sönbeki,  232. 

Evsafı  Kilidülbahir  Kal'ai  hasnı  hasîn  ve  şeddi  metîn  Rodos  Aleyke 
avnullah,  233  -  Der  beyanı  eşkâli  kullei  Arabi  İbretnüma,  239  -  Manza- 
rai  eşkâli  Mendirek  kullesi,  240  -  Sitayişi  eşkâli  Firenk  hisarı  yani  İç 
kal'a,  242  -  Der  beyanı  sebebi  şehadeti  Hazreti  Yahya  aleyhisselâm, 
244  -  Kariyei  Özkur,  248  -  Ziyaretgâhları  beyan  ider,  250. 

Lindos  kal'asma  gitdiğimiz  konakları 

beyan  ider,  252. 

Evsafı  kal'ai  Eski  Rodos,  252  -  Kariyei  Ulu  Ova,  253  -  Kariyei 
Köşkenoz  ve  kariyei  Klikes  ve  kariyei  Afandoz  ve  kariyei  Tahtalı,  254- 
Kariyei  Kolbanoz,  254  -  Evsafı  kal'ai  Lindoz,  254  -  Menzili  kariyei 
Hanholoz,.  255  -  Palamya    çiftliği,  256  -  Kariyei  Özkur,  256. 

Cezirei  Heleke,  257  -  Cezirei  lliki,  257  -  Cezirei  İncirli,  257  -  Cezirei 
Sönbeki,  257  -  Cezirei  Yamorgi,  257  -  Cezirei  Koca  Papas,  257  -  Ce- 
zirei İne,  258  -  Cezirei  Nakşe,  258  -  Cezirei  Bare,  258  -  Cezirei  Sira, 
258  -  Cezirei  Mokine,  258  -  Cezirei  Sığırcıklar,  258  -  Cezirei  Istendil, 
258  -  Cezirei  Andire,  258  -  Cezirei  Ağriboz,  259  -  Cezirei  Mora,  259  - 
Cezirei  Camhcalar,  259  -  Cezirei  Sulucalar,  259  -  Cezirei  Keçi,  259  - 
Cezirei  Işkâdos  259  -  Cezirei  tskepelos,  259  -  Cezirei  Iskeri,  260  -  Ce- 
zirei Murtad,  260  -  Cezirei  Dermenlik,  260  -  Cezirei  Koyunlıca,  260  - 
Cezirei  Yavuzca,  260  -  Cezirei  Terme,  260  -  Cezirei  Şantörün,  260  - 
Cezirei  Anafiye,  260  -  Cezirei  Istanbulye,  261  -  Cezirei  Misne,  261  - 
Cezirei  Vaşka,  261  -  Cezirei  Kıbrıs,  261  -  Cezirei  Girid,  261  -  Cezirei 
Çukalar,  261  -  Cezirei  Isperlonga,  262  -  Cezirei  Kırambosa,  262  -  Ce- 
zirei Zaklise,  262  -  Cezirei  Kefalonya,  262  -  Cezirei  Bahşiler,  262  -  Ce- 


zirei  Lefkode,  262  -  Cezirei  Aymavra,  262  -  Cezirei  Korfoş,  263  -  Ce- 
zirei  Çicilye,  263  -  Cezirei  Malta,  263  -  Cezirei  Korsika,  263  -  Cezirei 
Serdinye,  263  -  Cezirei  Minorka,  264  -  Cezirei  Miyorka,  294  -  Cezirei 
Yanise,  264  -  Cezirei  Kerpe,  264  -  Cezirei  Cerbe,  264  -  Cezirei  Gülmez, 

264  -  Cezirei  Lesbos,  264  -  Cezirei  Patnos,  264  -  Cezirei  Sinfinos,  265  - 
Cezirei  Ahigeri,  265  -  Cezirei  ipsala,  265  -  Cezirei  bağı  Meram  Gülfam, 

265  -  Cezirei  Susam,  265  -  Cezirei  Midilli,  265  -  Cezirei  Aya  Limni, 
265  -  Cezirei  Taşöz,  265  -  Cezirei  Somadrek,  265  -  Cezirei  imroz,  266- 
Cezirei  Bozca,  266  -  Cezirei  Marmara,  266  -  Cezirei  Emir  Ali,  266  - 
Cezirei  Tavşanlı,  266  -  Cezirei  Heybeli,  266  -  Cezirei  Taman  267. 

Kal'ai  Seçen,  267  -  Evsafı  Kal'ai  Mekri,  267  -  Kariyei  Kerş,  268  - 
Nehri  Ulu  Su,  268  -  Kariyei  Tekyeşinler,  269  -  Sergüzeşti  hakir,  269  - 
Gök  Bel,  270  -  Kariyei  Akıncılar,  270  -  Kariyei  Yuvalı,  273  -  Ziyareti 
mahremi  esrar  ve  mukaddemi  ebrar  fukarayi  âli  abâ  hazreti  Abdal  Musa 
Baba,  273  -  Kariyei  Sevündik  Dede,  275. 

Evsafı  Kal'ai  Finike,  275  -  Evsafı  Kal'ai  Azresan,  276  -  Kariyei 
Gerenler,  277  -  Nehri  Elmalı,  277  -  Evsafı  şehri  kadimi  darı  tüffah  El- 
malı, 278  -  Ziyaretgâhı  Elmalı  şehri,  280  -  Evsafı  yaylağı  şehri  tstanoz, 
281  -  Kariyei  İncirli,  283  -  Evsafı  şehri  şirnini  İsparta,  283  -  Kariyei  Şart 
Ali  Bey,  284  -  Kariyei  Kara  Kaldırım,  284  -  Menzili  Yenice  Han,  284. 

Evsafı  Kal'ai  Adalya,  285  -  Ziyaretg-âhı  Adalya,  290  -  Kariyei  Kondi, 

290  -  Evsafı  kal'ai  Teke  hisarı,  290  -  Nehri  Aksu,  290  -  Kariyei  Görüş, 

291  -  Nehri  Ulusu,  291  -  Evsafı  Kal'ai  Güvercinlik,  291  -  Fil  deresi, 
291  -  Kariyei  Yonmataş,  292  -  Nehri  Sarısu,  292  -  Nehri  azîmi  Manav- 
gat, 293  -  Kasabai  Manavgat  ırgat,  293  -  Kariyei    Cerçisli,  293  -    Nehri 

Karpuzlu,  293  -  Alara  Kal'ası,  294  -  Nehri  Alara,  294  -  Kariyei  Alara, 
294. 

Evsafı  Kal'ai  Alâiyye,  294  -  Alâiyye  ziyaretleri  bunlardır,  299  -  Nehri 
Demati,  299  -  Kal'ai  Bozağlık,  299  -  Kariyei  Selinti,  299  -  Evsafı  Kal'ai 
Mamuriyye,  299  -  Günler,  300  -  Kariyei  kadimi  Pîrce  Alâüddin  Sultan, 
300  -  İskele  yaylağı,  301  -  Koç  Davud,  301  -  Ziyareti  Koç  Davud  Sul- 
tan, 301  -  Tokar  yaylası,  301  -  Söğüdlü  Dere,  301  -  Nehri  Kudurdu, 
302  -  Cebeli  Humaryan,  302  -  Cebeli  Yalınca,  302  -  Evsafı  kal'ai  Kızıl- 
hisar,  302  -  Kariyei  Firiske,  302  -  Ziyareti  Büklü  Baba  Sultan,  303  - 
Evsafı  kal'ai  Firiske,  303  -  Kariyei  Lâmuran,  303  -  Kariyei  Gargar,  304- 
Nehri  Avari,  304  -  Gözcü  kal'ası,  304  -  Evsafı  kal'ai  Ermenak,  304  - 
Ziyaretgâhı  Ermenak,  306  -  Nehri  Aykadm,  306  -  Telli  Bel,  306  -  De 
lendi  Hanı,  307  -  Ardıçlı  Bel,  307  -  Bıçakçı  yaylası,  307  -  Nehri  Köksu, 
307  -  Kara  Sakız  Beli,  307  -  Kara  Sakız  kapanı,  307  -  Demlisin  Beli, 
307  -  Büyük    Cimre   Beli,  308  -  Küçük    Çimen,  308  -    Kâfiryat    Kazası, 


X 

708  -  Elbeis  Çakılı,  308  -  Yalvar  Cevizliği,  208  -  Menzili  Karapmarbaşı, 
308  -  Kariyei  Akça  Mahmud,  308  -  Evsafı  Kal'ai  ili  Sıra,  308  -  Evsafı 
gafrıbat  der  Kal'ai  Kâfirâbâd,  309  -  Ziyaretgâhı  Kâfirâbâd,  310  -  Kariyei 
Yoğunlar,  311  -  Kariyei  Bölme  dede,  311  -  Kariyei  Dirbin,  311  -  Kari- 
yei Kerenti,  311. 

Evsafı  kal'ai  Lârende  yani  şehri  Karamanı  Darı  îman,  311  -  Ziya- 
retg-âhları  bunlardır,  314  -  Seki  yaylası,  315  -  Alaca  Han,  315  -  Kal'ai 
Takyenos,  315  -  Kariyei  Yapılı,  316  -  Nehri  Gümüş,  316  -  Evsah  kal'ai 
Mut,  316  -  Evsah  kal'ai  Zenbur,  317  -  Nehri  Kurud,  418  -  Kasabai  Zeyni 
Şerif,  318  -  Kariyei  Kudurdu,  318  -  Nehri  Kudurdu,  318  -  Nehri  Göksu 
318. 

Evsafı  kal'ai  tahtı  Takyenos  Selefke,  319  -  Ziyaretgâhı  Selefke,  320  - 
Evsafı  kal'ai  Akliman,  321  -  Kal'ai  Selefke,  322  -  Kariyei  Agaz,  322  - 
Se;  encam  Menakıbı  vartai  azîm,  322  -  Kariyei  Tirsendi,  323  -  Nehri 
Kuruçay,  324  -  Evsafı  tahtı  kadimi  Takyenos  ve  kara  Görg-öş,  324  - 
Zi  oğlu,  326  -  Nehri  Al  Ata,  327  -  Kariyei  Erdem  Oğlu,  327  -  Nehri 
Bolur,  327  -  Kariyei  Hacı  Alâüddin  Oğlu,  327  -  Nehri  Gerendir,  327  - 
Kariyei  Mersin  Oğlu,  327  -  Nehri  Mah  Kulaç,  327  -  Nehri  Pambulis, 
328  -  Kariyei  Mezid  Oğlu,  328  -  Nehri  Yumuk,  328  -  Kariyei  Kara  îsa 
Oğlu,  328  -  Evsafı  kal'ai  Tırmız,  328. 

Evsafı  kal'ai  Tarsusu  kadim,  328  -  Nehri  Bulgar,  331  -  Evliya  ve 
enbiyaların  beyan  ider,  331  -  Nehri  Tarsus,  333  -  Evsafı  kal'ai  Ramaza- 
niyye  yani  Adana,  333  -  Ziyaretgâhı  Adana,  338  -  Evsah  kal'ai  Misis, 
338  -  Nehri  Ceyhun,  340  -  Evsafı  kal'ai  Şahmârân,  340  -  Nehri  Ceyhun, 
341  -  As,  341  -  Kûhu  Gök,  341  -  Evsafı  kal'ai  Kınık,  342  -  Evsafı  kal'ai 
Çanakçı,  342-  Evsafı  kasabai  Müzeyyin  İsneyin,  342  -  Nehri  Kara  Çay, 
343  -  Nehri  Mercan,  343  -  Nehri  Ak  Cihan,  343  -  Evsafı  kal'ai  Sarvanlı, 
343  -  Nehri  Kara  Çay,  345. 

Evsafı  kal'ai  Man  îş  yani  darı,  545-  Ziyaretgâhı  Meraş,  349-  Kariyei 
Elmah,  350-  Evsafı  kal'ai  sadrıbaz  yani  Besni,  350-  Kariyei  Defter 
Kethüdası,  351-  Kariyei  Osman  Dede,  351-  Kariyei  Gücile,  352. 

Evsafı  kala'i  şirin  ve  arusu  zemin  şehri  Ayıntabı  kadim,  352-  Ziyaret- 
g-âhı  Ayintab,  359-  Kariyei  Nevrune  ve  Kariyei  Nifak  ve  kariyei  Öyücük 
ve  Kariyei  Harpuşdil,  360-  Menzili  Kariyei  Kara  Melek,  360. 

Evsafı  şehri  Kilis,  360-  Ziyaretgâhı  Kilis,  362-  Kariyei  Merci  Dabık^ 

364-  Kal'ai  Re'si  Osman,  362-  Kariyei  Sücud,  362-  Kariyei  Leylûb  ve 
Kariyei  Tibil  ve  Kariyei  Sücudu  Sagir,  365-    Evsafı  kal'ai  kadimi  Uzeyr 

365-  Ziyaretgâhı  Azez,  366-    Kariyei  Şeyh  Hid,  366-    Kariyei  Kefrinay, 

366-  Kariyei  Maarı  Sitti,  366-  Kariyei  Raysan,  268-  Kariyei  Başköy,  367. 


xr 

Evsafı  kal'ai  kadim  ve  bîmisli  edim  Halebüşşehba,  367-  Ziyaretgâhı 
Haleb,  381-  Evsafı  kal'ai  Hanı  yetîman,  383-  Hassai  bi'ri  acib,  383- 
Menzili  kariyei  Serakıb,  384-  Evsafı  kasabai  Selimen,  384-  Ziyareti  Şeyh 
No'man,  384-  Evsafı  kasabai  Riyhi  rahat  Riyha,  384-  Ziyaretgâhı  Riyha, 
384-  Evsafı  kasabai  Bekfelûm,  384-  Evsafı  kasabai  tdiib,  385-  Riyareti 
hazreti  Şeyh  Şu'man,  385-  Evsafı  kasabai  385-  Kariyei  Ahmed  Beşe, 

386-  Evsafı  kal'ai  Şatır,  386-    Nehri  Âsi,  387-    Menzili    kariyei    Budama, 

387-  Kal'ai  Livana,  387-  Kal'ai  Behlûliyye,  387. 

Evsafı  kal'ai  Lâtikıye,  388-  Ziyareti  Lâtikıye,  391-  Nehri  Kebir,  391- 
Nehri  Kırbeşî,  392-  Nehri  Arab,  392-  Nehri  Medik,  392-  Nehri  Rüus,  392- 
Evsafı  kal'ai  Cebeliye,  392-  Evsafı  ziyaretgâhı  Sultan  İbrahim  ibni  Edhem, 
394-  Temaşayi  kerameti  hazreti  İbrahim  Edhem,  395-  Menakıbı  hazreti 
İbrahim  Edhem,  397-  Nehri  Harisun,  397-  Nehri  Çivi  Çay,  397-  Nehri 
Betis,  398-  Kal'ai  Betis,  398-  Ziyareti  ricali  erbaîn,  399-  Memlâha  İskelesi, 
399-  Evsafı  kal'ai  Tartus,  369-  Evsafı  Cezirei  Zenan,  400-  Sahrayi  Cenin, 
402-  Evsafı  kal'ai  Mahbubu  Hüsnâbâd,  402-  Evsafı  kal'ai  Kaliyat,  404. 

Evsafı  kal'ai  Ham  yani  Tırablusu  Şam,  404-  Evsafı  ziyaretgâhı  beli- 
dei  Tırablus  Şam,  412-  Kariyei  Enfiyye,  414-  Kal'ai  Maan,  414-  Evsafı 
kal'ai  Cübeyl,  415-  Cisri  Hazreti  İbrahim,  419-  Burcu  Tarrahîn,  417- 
Nehri  Beyrut,  417-  Evsafı  darı  kal'ai  Muz,  417-  Evsafı  ziyaretgâhı  Beyrut, 
420-  Kariyei  Burter,  421-  Eşkâli  şecerei  muz  ve  hasiyyeti  misali  luz,  421- 
Sebebi  hilkati  şecerei  muz  misli  elluz,  421-  Kariyei  Na'ma,  422-  Nehri 
Demiç,  422-  Kariyei  Muksabiyye,  422-  Kariyei  Ciyeyye,  422-  Hikâye,  423- 
Kariyei  Remile,  422. 

Evsafı  kal'ai  Sayda,  425-  Ziyaretg-âhı  kiban  evliyaullahı  Sayda,  428- 
Kariye  Hare,  429-  Kariyei  Kizeyye,  429-  Kariyei  Deyri  Zehrani,  429- 
Nehri  Zehrani,  429-  Kariyei  Akliye,  429-  Kariyei  Sarfael,  429-  Kariyei 
Ensar,  430-  Kariyei  Adlûn,  430-  Nehri  Beytan,  430-  Evsafı  kal'ai  Kası- 
mıyye,  430-  Evsafı  Re'sûl  Uyun  acibei  ibretnümun,  430-  Evsafı  kariyei 
Sur,  431-  Kariyei  Ma'reke,  432. 

Vilâyeti  Taberistan  yani  eyaleti  Ken'an,  422-  Kariyei  Terzat,  432- 
Hazreti  Hesyan  ibni  Hazreti  Yakub,  432-  Cebeli  Nakur,  433-  Ziyareti 
Sayyah  ibni  Yahud  ibni  Haz- eti  Ya'kub,  433-  Ziyareti  şecerei  seyyidina 
Hazreti  Ali,  433-  Evsafı  Ayni  Tebnîn,  434-  Ayni  Radim,  434-  Ayni  Seri, 
424-  Ayni  Debiyye,  435-  Ayni  Has,  430-  Ayni  Hayat,  435-  Ayni  Ruh, 
435-  Ayni  Hazreti  Yakub,  435-  Ayni  Nisa,  435-  Ayni  Jerjib,  436-  Kal'ai 
Tebnin,  436-  Ziyareti  Sıddik  ibni  hazreti  Efrayim  ibni  Yusuf  ibni  Yakub, 
437-  Kariyei,  437-  Kariyei  Suku  Anuk,  437-  Kariyei  Ceyş,  438-  Kariyei 
Yazan,  438-  Evsafı  kariyei  Aynüzzeytun  ve  ayni  Mirun,  438. 


XII 

Evsafı  kal'ai  Darülyehud  Safet  sıfat,  438-  Evsafı  ziyaretgâhı  Safed, 
442-  Cebeli  Ukkab,  445-  Aynüttin,  445-  Ayni  Vadi,  445-  Vilâyeti  Tabe- 
ristan,  445-  Kal'ai  Kahkahayı  Arab,  446-  Ziyareti  Hazreti  Şuayb  nebi, 
447-  Kal'ai  atikı  Medinetül  Arab,  449-  Kariyei  Luyiya,  449-  Evsafı  kal'ai 
Ayni  Tüccar,  449-  Evsafı  Cebeli  Turu  Hirarven,  450-  Kariyei  Tabbag-a, 
450-  Kariyei  Naura,  451:  Kariyei  Zer  ayn,  451-  Kariyei  Akkâre,  451- 
Kariyei  Jelmi,451-  Evsafı  kal'ai  Cenin,  451-  Ziyareti  Şeyh  Izzeddin  ibni 
Şeyh  Mehemmedür  Rüfaî,  452-  Evsafı  kasabai  Türabı  Oğlu,  452-  Kariyei 
Kanariye,  452-  Kariyei  Gavrabe,  452-  Kal'ai  Mağara,  453-  Kariyei  Sile, 
453-  Kariyei  Kurkag,  453-  Kariyei  Fındikavmiyye,  453-  Kariyeyi  azîmi 
Sebastiyye,  453-  Kariyei  Marabite,  455-  Kariyei  Nakure,  455-  Kariyei 
deyri  Sıvra,  455-  Kariyei  Betile,  456. 

Evsafı  kal'ai  Nablıs  şehri  kadimi  Sameri,  456-  Evsafı  ziyaretgâhı 
Nablıs,  457-  Ka'iyei  .^j^  ve  kariyei  aW^I,  ve  kariyei  «-j^j^  ve  kariyei  o'j^i- 
kariyei  Uj  459-  Kariyei  ^^/cc  ve  kariyei  3^*\i  ve  kariyei  ı^y,  .459-  Akabül 
Halân.  458-  Kariyei  Sencil,  459  Kariyei  Beyrut,  460-  Kariye  Şemuyil, 
460-  Kariyei  Ayni  Tahir   Beybbars,  469-  Ziyareti  Cerrahı  Resul,  460. 

Evsafı  Kal'ai  kadim  ve  kıblei  atik  Beytülmukaddes,  469-  Evsafı  kal'ai 

Kudüsü  Şerif,  463-  Evsafı  secdei  kadim  Camii  Aksayı  azîm,  466-  Ziyareti 

Camii  Aksa,  468-    Evsafı  Mescidi  Sahratullah,  468-    Mescidi  Sahratullah, 

469-    Evsafı    Sahratullah,    472-    Makamatı    garı    Sahratullah,  473-    Sahrai 

Şerif  kafesinden  taşra  makamları  beyan  ider,  474-  Evsafı  haremi  Mescidi 

Aksa  ve  Sahratullahı  Şerif,  475-  Makamatlann  ziyaretin  beyan  ider,  475- 

Evsafı  haremi  kebiri  Mescidi  Aksa, 477-  Ziyaretgâhı  haemi  Mescidi  Aksa, 

479-  Der  vasfı  sütunu  Sırat  köprüsü,  480-  Evsafı  ziyaretgâhı  Cebeli  Turu 

Zita,  481-  Ziyareti  Cesimaniyye,  481-  Ziyareti  Melik  Gadir,  482-  Makamı 

Hazreti  Musa,  482-    Kariyei  Tur,  483-    Kariyei    Yunus  nebi,  486-    Deyri 

Hayhun,  487-  Deyri  Batus,  487-  Ziyarei  Uzza  ibnün  Nebbaş,  488-  Kariyei 

Davud,  437-    Evsafı  enderunu  Kudüsü  Şerif,  488-    Der  vasfı  deyri  ibret- 

nümun  Kamamei  bukalemun,  491-  Der  vasfı  kandili  nur,  492-  Der  beyanı 

banii  Deyri  Kamame,  494-    Evsafı  Mescidi  Hazreti  Ömer,  490-    Makamı 

Hazreti  Ömer,  495-  Sahrayı  Buk'a,  497-  Deyri  Mührü  llyas,  598-  Ziyareti 

Hazreti  Seyyare  Ana,  498-  Ziyareti  Can  bin  Can,  498-  Der  vasfı  Beytül- 

lâhm,  498-  Kariyei  Beyti  Hale,  502-  Kariyei  Hızır  llyas,  502-  Evsafı  kal'ai 

Muradiyye,  503-    Karyei    Kufîn,  403-    Kariyei  Aynüddevrî,  503-    Kariyei 
Saîr,  503-  Kal'ai  Ayni  Seyyare,  003-  Kariyei  Hulhul,  504. 

Eysafı    kal'ai    darı    enbiya    Hazreti    Halilürjahman,    504-     Ziyaretleıi 

beyan  ider,  513-  Kariyei  Sag-ir,  513-  Kariyei  Nuaym,  514-  Ziyareti  Hazreti 

Lût  ibni,  514-  Kariyei  Veşle,  515-  Ziyareti  Hazreti  Musa  ibni  KarnAmran, 

515-  Bahirei  Sidrem  yani  Bahirei  Lût,  616-  Cebeli  Zeyti  har,  517. 


xnr 

Defa  menzili  Kudüsü  Şerif,  518-  Menzili  Kariyei  Selima,  518-  Menzili 
Kariyei  Naşif  Oğlu,  518-  Evsafı  kal'ai  Cebelül  Alcun  (Aclûn),  518- 
Bahirei  Zagr,  519-  Defa  kal'ai  Ayni  Tüccar,  520-  Aynüt  Tin  ve  Ayni 
Limon,  520-  Evsafı  harabı  şehri  Taberistan,  520-  Menzili  hankahı  Mine 
ve  evsafı  Bahirei  Taberistan,  520-  Evsafı  harâbi  şehri  Zag-zag-a,  521- 
Germabı  Zagzaga,  521-  Hammamı  Demamir,  532-  Ziyareti  Hazreti  Sa'd 
Vekas,  524-  Makamı  Vadiüzziib,  525-  Menzili  Hanı  Cisri  Yakub,  525- 
Evsafı  kal'ai  Kunaytara,  526-  Ziyareti  Hazreti  Ukkaşe,  527-  Kariyei  Tu- 
runciyye,  527-  Evsafı  Kal'ai  Şa'şaa,  527-  Kariyei  Davudiyye,  528 

Evsafı  kal'ai  Samı  cennetmeşam  Toprağı  müşki  amberfam  Dimışkı 
darüsselâm,  528-  Evsafı  kal'ai  Sarı  Arslan,  532-  Evsafı  Camii  Ümeyye, 
533-  Der  sitayişi  Camii  Ümeyye,  536-  Der  vasfı  Ak  Minarei  Camii 
Ümeyye,  538-  Hikâye,  539-  Hatvei  Adem  aleyhisselâm,  550-  Eysafı 
Kabai  Salihiyye,  547-  Camii  Sultan  Selim  Hanı  Evvel,  537-  Sitayişi 
sarayı  vüzerayi  Samı  cennetmeşam  Darüsselâm,  547-  Hikâyei  sergüzeşti, 
550-  Acibei  garibe,  554-  Evsafı  ziyaretgâhı  darı  enbiya  ve  makematı 
merakıdi  evliyayi  Samı  Darüsselâm,  555-  Cebeli  Ribve,  556 

İşbu  Sene  1081  mahı  Şevvalinde  Samı  Cennet- 
meşamdan  Kâbei  Şerife  gitdiğimiz  menazilleri 

beyan  ider,  565. 

Menzili  Kasrı  Küçük  Ahmed  Paşa,  366-  Menzili  Kariyei  Kisve,  567- 
Tarhana  Hanı,  567-  Kariyei  Zera',  568-  Kariyei  Bosr  Sagir,  568-  Menzili 
Ketile,  569-  Menzili  evsafı  kal'ai  Müzeyrib,  570-  Nehri  Huriyan,  571- 
Kabayil  Meşayihlerin  beyan  ider,  571-  Hikmeti  Huda,  572-  Der  beyanı 
meşayihi  huccac  ve  zülihtiyac  behuzuru  veziri  âsafı  dilir  Hüseyin  paşa, 
573-  Hakir  bir  kaç  refikler  ile  Hazreti  Eyyub  ziyaretine  gitdiğimiz  beyan 
ider,  574-  Karyei  Neva,  574-  Kariyei  ziyareti  Hazreti  Eyyub  ibni,  575- 
Menzili  Kariyei  Turna,  576-  Menzili  evsafı  Kal'ai  Mazrak,  577-  Evsafı 
kal'ai  Ayni  Zerka,  577-  Menzili  Tebrike,  578-  Menzili  Belka  Boğazı,  579- 
Hanı  Aynut  Tayr,  579-  Menzili  sahrayi  Belka,  580-  Evsafı  Kal'ai  Katran, 
581-  Evsafı  kal'ai  Kerek,  581-  Evsafı  menzili  Tabut,  582-  Evsafı  menzili 
Aneze,  583-  Evsafı  menzili  kal'ai  Maan,  584-  Menzili  Akabe,  585-  Evsafı 
kal'ai  kudret  Cugeyman,  585-  Evzafı  kal'ai  Peygamber  Eşmesi,  586- 
Menzili  Kaul  Basit  Biatıyye,  586-  Evsafı  menzili  Âsi  Hurma,  578-  Menzili 
Makabir,  588-  Menzili  Akabe,  588-  Menzili  evsafı  kal'ai  Hayder,  588- 
Evsafı  kal'ai  şirîn  Muazzam,  590-  Evsafı  menzili  Şakkül  Acuz,  591- 
Akitül  Rimal,  592-  Evsafı,  592-  Evsafı  şehri  kavmi  Semud  yani  Menzili 
Âbyarî  Salih,  594-  Vadel  Atik,  595-  Vadi  Safra,  595-  Kal'ai  Vadel  Kura, 


XIV 

595-  Vadi  Salis  Şehri  Hazreti  Salih,  596-  Ziyareti  Hazreti  Semud  ibni,  597- 
Kal'ai  Dubbel  Cezzel,  597-  Kariyei  Cezle,  598-  Evsafı  menzili  Kal'ai  Ulâ, 
598-  Evsafı  menzili  Bi'si  Zümmerula,  600-  Evsafı  menzili  BiVi  Cedid,  601 
Ziyareti  Hazreti  Hud  ibni,  601-  Evsafı  menzili  Hediyye  Eşmesi,  603- 
Evsafı  menzili  kal'ai  Fahleteyn,  603-  Evsafı  menzili  Vadiyül  Kurayi  Atik. 
604-  Menzili  Vadii  İstikbal  ve  Darı  Veda,  904 

Der  faslı  ahvali  ahalii  Medine,  606. 

Sitayişi  asakiri  serdar  Sarı  Hüseyin  paşa,  607  -  Medinei  Münevvere 
haricinde  olan  ziyaretleri  beyan  ider,  908  -  Evsafı  şehri  Yesrib  yani 
evsafı  menzili  kal'ai  Medinei  Münevvere,  611  -  Evsafı  eşkâli  kal'ai 
Medine,  611  -  Evsafı  Camii  Ravzai  Mutahhara,  614  -  Evsafı  Ravzai 
Mutahhara  ve  Kubbei  mehbatı  nuru  münevvere  Yani  kabri  şerifi  Haz- 
reti Muhammed  Emin,  620  -  Der  beyanı  mübaşereti  binayı  Ravzai 
Mutahharai  Fahri  düâlem  Seyyîdi  kâinat  ve  Mefhari  mevcudat 
bedesti  imareti  Nureddin  Sultanuş  Şehid,  625  -  Sitayişi  kebbei  Haz- 
reti Seyyidül  kevneyni  vessekaleyn,  627  -  Evsafı  ziyareti  Ravzai  Mu- 
tahhara, 628  -  Adabı  ziyareti  Hazreti  Resaletpenah,  631  -  Ziyareti 
Hazreti  Eba  Bekrüs  Sıddik,  632  -  Beyanı  menakıbı  Hazreti  Eba 
Bekrüs  Sıddik,  632  -  Makamı  Hazreti  Cebril,  634  -  Ziyareti  Hazreti  Fa- 
tımatüz  Zehra  ve  binti  Hazreti  Resaletpenah,  634  -  Menakıbı  Hazreti 
Ömer,  634  -  Makamı  Erbabı  Soffa,  635  -  Evsafı  derunu  kubbei  Ravzai 
Mutahhara,  636  -  Evsafı  enderunu  imareti  kal'ai  Medine,  640  -  Evsafı 
.varuşu  Medinei  Münevvere,  642  -  Medinei  Münevverenin  haricinde  olan 
ibadetgâh  ve  ziyaretg-âhlan  beyan  ider,  645  -  Evsafı  ziyaretg-âhı  harici 
Medinei  Münevveıe,  656-  Karyei  Kubbetül  islâmda  Mescidi  Küba,  656  - 
Bağ-çei  Sokollu,  658  -  Hazreti  Hamza  ziyaretlerin  beyan  ider,  659  -  Mas- 
tabai  Hazreti  Resul,  659  -  Vadii  hayyamei  Resul,  660  -  Ziyareti  Hazreti 
Hamza,  660  -  Ziyareti  Harmeni  şüheda,  661  -  Evsafı  ziyareti  veda,  663. 

Mekkeden  Medineye  gitdiğimiz  beyan  ider,  664. 

Menzili  Bi'ri  Hazreti  Ali,  664  -  Karye  Karye,  666  -  Menzili  Kuburu 
Şüheda,  666  -  Menzili  Hazreti  Kariyei  Cüdeyde,  667  -  Cebeli  Sancan, 
668  -  Karyei,  Karyei,  Karyei,  Karyei,  668  -  Karyei,  668  -  Evsafı  kal'ai 
Bedr,  669  -  Garı  Nebi,  669  -  Der  vasfı  Bedr,  Huneyn,  670  -  Sahrayi 
Meymun,  670  -  Sebili  Meymune  bintül  Haris,  671  -  Karyei,  671  -  Cebeli 
Tayyibe  Sultan,  672  -  Kariye,  672  -  Karye,  672  -  Menzili  Kasabai  Rabia 
Eşmesi,  672  -  Akabesi,  672  -  Şükür  Akabesi,  673  -  Evsafı  Kal'ai  Güzelce 
.  Bürke,  673  -    Osfan,  674  -  Menzili    evsafı    Kasabai  Vadii  Fatıma,  674  - 


XV 

Soffai  Halâs,  675  -  Menzili  Makamı  Umre,  676  -  Menzili  vadii  Fah, 
677  -  Evsafı  alayı  asa-  kiri  Mısır  ve  asakiri  Şam  der  Mekke,  679  -  Vadii 
Muallâ,  683. 

Faslı  evvel  oldur  kim  Hazreti  Resaletpenah  Çaryarı  Güzîne  ve 
eshabı  kirama  ve  evlâdı  zevilihtirama  Cenabı  Hak  tarafından  Cibril 
Emin  talimile  ümmetine  talim  etdiğ-i  şerayiti  hac  böyle  ferman  olun- 
muşdur  kim  hakkında  Âyeti  Şerif  nazil  olmuşdur,  686  -  Ziyareti  Makamı 
İbrahim  Halilullah  -  Ziyareti  Sai  Safa,  689  -  Evsafı  Cebeli  Safa,  691. 

Fasli  sani  Evsafı  Cebeli  Arafat,  691  -  Menzili  şehri  Mine  Bazarı, 
691  -  Cebeli  Kuzahda  Mescidi  Müzdelife  yani  Meş'aril  Haram,  692  - 
Evsafı  Cebeli  Arafat,  692  -  Cebeli  Mehib,  693  -  Ziyareti  Makamı  Ce- 
beli Arafat,  693  -  Mescidi  matbahı  Hazreti  Âdem,  696  -  Cebeli  Arafatın 
ferayiz  vacibat  müstehabatlarm  beyan  ider,  698  -  Evsafı  Mescidi  Haz- 
reti İbrahim,  699  -  Evsafı  Camii  Hazreti  İbrahim,  699  -  Evsafı  hatibi 
Arafat,  701  -  Menzili  Evsafı  Müzdelife  yani    Camii  Meş'aril  Haram,  703. 

Evsafı  menzili  şehri  Mine  bazarı,  705  -  Mine  bazarında  huccacı 
müslimîn  üzre  farz  ve  vacib  ve  müstahab  ve  sünneti  Resul  olan  ma- 
kamatları  beyan  ider,  705  -  Beyanı  mahlli  recemat,  705  -  Evsafı  ziyarat 
ve  imaratı  Mine  bazarı,  708  -  Evsah  Camii  Hayf  Camii  Enver  Camii 
Zayf,  709  -  Cebeli  Velmürselât,  710  -  Cebeli  Şebire,  711  -  Cebeli 
Akabe,  711  -  Evsafı  zineti  esvakı  Mine  ve  şadmanii  asakiri  Sultan  ve 
suru  Şürefayi  evlâdı  hitan  ve  zevki  safayi  huccac  züvvaran,  712  -  Ev- 
safı şadmanii  asakiri  islâm  der  bazarı  Minei  Meram,  714  -  Der  fash 
şadmani  serafei  fişeng  bete  lifi  firengi  bedrenk  beşehri  bazarı  Minei 
Velvelei  mahalli  velvele  ve  g^ulgule  ve  ahenk,    715  -  Cebeli  Nur,  718. 

Fash  Evsafı  ferayizi  Tavafı  sadr,  718  -  Evsafı  şadmanii  şehri  Mekkei 
Mükerreme,  721  -  Hududu  Mekke  beyan  ider,  724  -  Evsafi  Mollayi 
Mekkei  Mükerreme,  735  -  Evsafı  eşkâl  ve  ihramı  Haremi  Şerif  Beytul- 
lahülharam,  726  -  Evsafı  ebvabı  Haremi  Şerif,  727  -  Der  vasfı  hatve 
Haremi  Şerif  ve  mabeynehüma  ebvabı  lâtif  beyan  ider,  728  -  Der 
beyanı  adedi  sütunu  Haremi  Kâ'bei  Şerif  ve  binayi  lâtif,  734  -  Bu  zik- 
rolunan  sütunların  ne  mikdarı  şarkında  ve  garbında  ve  şimal  cenubun- 
dadır  anı  beyan  ider,  734  -  Evsafı  kıbabı  kebireleri  beyan  ider,  735  - 
Der  vasfı  ebdanı  Haremi  Şerif,  736  -  Evsafı  minaratı  Beytullahül 
Haram,  736. 

Faslı  iclâli  ikrama  mahsus  olan  Beytullahül  Haramın  cemii  ahvalâtm 
beyan  ider,  738  -  Evsafı  vaz'ı  ensabı  Haremi  Şerif,  740  -  Evsafı  ih- 
ramı Haremi  Şerif,  741  -  Fasıl  Evsafı  sıfatı  Beytullahül  Haram  ve  fethi 
Mekke   bedesti    Resul   aleyhisselâm,   742  -    Der  beyanı    ibtidai   hayratı 


VIX 

kisvei  şerifi  Mekkei  Mükerreme,  744  -  Sitayişi  elvan  ve  kaddi  kameti 
seng-i  Huda  Hacerül  Esved,  748  -  Der  beyanı  esmai  Beytullahûlharam, 
749  -  Beyti  Şerifin  canibi  erbaasmda  olan  Haremi  Şerif  içre  olan  ma- 
kamat  binayi  âliyeleri  beyan  ider,  750  -  Evsafı  Ayni  Cennet  Bi'ri  Abı 
Zemzemi  Rahmet,  753  -  Der  vasfı  tulûu  Abı  Zemzem,  755  -  Babı  Selâmı 
Atik,  756  -  Makamı  Hazreti  İbrahim,  757  -  Makam  yani  Kademün  Nebi, 
758  -  Kubbei,  759  -  Evsafı  Mekkei  mükerreme  bedesti  Hazreti  Seyyrdül- 
kevneyn  ve  Resulüs  Sakaleyn  ve  Şefii  menfiddareyn,  759  -  Evsafı  iniı^rat 
hayrat  hasenatı  şehri  mekke  ve  esvakı  müzeyyenei  beldei  Bekke,  7ü1  - 
Fi  beyanı  mesacidi  şehri  Mekke,  761  -  Mekkei  mükerremede  dua  müs- 
tecab  olan  yerleri  ve  makamatı  âliyeleri  ve  büyutu  şerifelerde  olan  mes- 
citleri alettertib  beyan  ider,  762  -  Secdegâhı  Hazreti  Enbiya,  763  -  Ev- 
safı saadet  hanei  Emine  Hatun  yani  ümmü  Hazreti  Resulü  Emin,  764'' 
Eşkâli  cürmü  Beyti  Resulü  Kerim,  766  -  Ziyaretg-âhı  beyti  Hazreti  Fatı- 
matüz  Zehra,  767  -  Beyti  Hazreti  Ali  ibni  Ebi  Talib,  768  Beyti  Hazreti 
Eba  Bekri  Sıddik  ibni  Ebi  Kohafe,  768  -  Beyti  Ömer  ibnül  Hattab,  768  - 
Beyti  Hazreti  Osman,  769  -  Beyti  Hazreti  Abbas,  769  -  Beyti  Hazreti 
Ayişe  Sıddika,  769  -  Beyti  Ebi  Süfyan,  769  -  Beyti  Enes  bin  Malik,  769 

Beyti     Abdi  Menaf,     769  -  Beyti    Hazreti    Zübeyr,  769  -  Beyti    Hazıeti 
İsmail,  770. 

Evsafı  medresei  şehri  Mekke,  771  -  Evsafı  imarethayi  Mekkei 
Mükerreme  Evsafı  uyunu  çeşmesarı  şehri  Mead  yani  Mekke,  773  -  Evsafı 
esvakı  müzeyyene,  775  -  Evsafı  hammamatı  Mekke,  778  -  Sitayişi  ehli 
Mekke  ve  eşkâli  sâdâtı  kiramı  şehri  Bekke,  779,  Evsafı  nisvanı  Mekke, 
781  -  Evsah  mektebi  sıbyan  der  Mekke,  781  -  Evsafı  darülkurai  Kur'anı 
Azîm,  781  -  Evsafı  Darülhadis,  781  -  Evsafı  şehri  mekke,  732  -  Beyanı 
mevtayi  ehli  Mekke,  783  -  Beyti  Şerifin  canibi  erbaasmdaki  cebelullahı 
beyan  ider,  784  -  Evsafı  ziyaretgâhı  eshabı  kiram  der  Mekke  becanibi 
Babı  muallâ  ve  ziyareti  Kuburu  Şüheda,  785  -  Amma  şehri  Mekke  içre 
hayatda  olan  müstecabüddave  ve  sulehayi  ümmedten  olan  kimesneleri 
ve  hukukun  kesbitdiğimiz  âyân  eşrafları  beyan  ider,  292  -  Evsafı  mena- 
zili  benderi  Kal'ai  Cidde,  794  -  Ziyaetgâhı  ehli  Hazreti  Adem  ve  Ümmü 
beni  âdem  Hazreti  Havvayi  Mükerrem,  794  -  Evsafı  benderi  şehri  ka- 
dim Kal'ai  Cidde,  795  -  Mekkei  Mükerreme,  797  -  Ziyareti  vadii  Umre, 
798  Menzili  Kasabai  Vadii  Patıma,  798  -  Mençili  Bi'ri  Osfan,  798  -  Men- 
zili Kudeyde,  798  -  Menzili  Rabia  eşmesi,  798  -  Menzili  Müstahsen  sebili, 
798  -  Menzili  Kasabai  Bedr  Huneyn,  797  -  Sergüzeşti  hakir,  798  -  Men- 
zili Kasabai  Cüdeyde,  800  -  Menzili  Kal'ai  Medinei  Münevvere,  800  - 
Ziyareti  Buzaa,  801  -  Menzili  Bi'ri  Ali,  801  -  Menzili  Kuburu  Şüheda,  801  -  Men- 
zili Cüdeyde,  802 -Menzili  Sakife, 802  -  Evsafı  menzili  Kasabai Yenboülber, 


xvn 

302-  Cebeli  Resuy,  802-  Evsafı  Kal'ai  Yenbolülbahir,  803-  Sitayişi  keştii 
Celebe  yani  Yemen  gemisi,  803  Dervasfı  eşkâli  Şab,  805-  Evsafı  Bahri 
Süveyş,  809-  Derbeyanı  huccacı  Kavmi  Megaribe,  808-  Menzili  vadii 
Nar,  808-  Menzili  Nabat,  809-  Menzilül  Haura,  809-  Menzili  Hankiyül 
Kuray,  810-  Menzili  Eğre,  810-  Menzili  Kal'ai  Vüş,  811-  Menzili  Istablı 
Anter,  812-  Menzili  Kal'ai  Ezlem,  812-  Menzili  Kastal,  813-  Kal'ai  Ko- 
veylan  yani  Muveylah,  814-  Menzili  Uyunuül  Kasab,  816-  Menzili  maka- 
biri  Hazreti  Şuayb,  819-  Ziyarti  bintanı  Hazreti  Şuayb,  820-  Menzili 
Şerefi  Beni  Atıyye,  820-  Nenzili  Zahrül  Har,  821-  Menzili  Kal'ai  Akabe, 
822-  Menzili  sutuhu  Akabe,  824-  Menzili  Âbyarı  Alâye,  825-  Menzili 
Kal'ai  Nahil,  825-  Evsafı  menzili  Cebeli  Turu  Sina,  825-  Makamı  Hazreti 
Musa  ve  Makamı  Hazreti  Isa  ve  makamı  Meryem  Ana,  826-  Makamı 
Havariyunlar,  826-  Menzili  Re'si  Tuğra,  827-  Menzili  Navatir,  827'  Ev- 
safı sahrayı  bîeman  ve  deryayi  rimalistan  Vadii  Tihi  berzahnişan,  828- 
Evsafı  tetümmei  Sahrayi  Tih,  830-  Derbeyanı  şehri  Karan,  830-  Hikâyet 
830-  Ziyareti  Huden  ibni  Bel'am  ibni  Baur,  832-  Menzili  Kal'ai  Acrud, 
833-  Evsafı  benderi  Süveyş,  833-  Menzili  Mesani,  837-  Günler,  837- 
Mastabai  İbrahim  Ağa,  837-  Menzili  karyei  Bürketül  Hac,  838-  Der  be- 
yanı menzili  hac  Mahrusai  Mısırdan  Mekke  ve  Medineye  varınca  her 
konağın  saat  ve  derecelerin  beyan  ider,  840-  Ihtitamı  seyahatnamei 
küstahanei  840. 

Evliya  Çelebinin  kaydettiği  tarihlerin  Arap  harflerile  yazı- 
lışları     743 

İndeks 851 


Not: 

Metinde  geçen  ve  okuma  şeklinde  tereddüt  edilen  hirkaç  has  ismin  eski 
imlâlarif  ehemmiyetli  olan  tarih  mısralarının  Arap  harflerile  yazılış 
şekilleri,  ayrıca  gösterilmiştir. 


9  m 

İlk  altı  cildi  ikdam  tnatbaasınca  1896' 1900  tarihlerinde  arap  harf- 
lerile basılan  ve  yedinci,  sekizinci  ciltleri  1928  de  bugün  lâğvedilmiş 
bulunan  Türk  Tarih  Encümenince  yine  arap  harflerile  neşredilmiş 
olan  «Evliya  Çelebi  Seyahatnamesin  nin  dokuzuncu  ve  onuncu  ciltleri 
de  bu  defa  Türk  harflerile  ve  resimli  olarak  Kültür  Bakanlığınca 
bastırılmiftırt 


Bu  cildin  başına  konulan  ve  on  altıncı  asır  sonlarına 
doğru  yapılmış  bulunan  Ege  denizi  ye  resi  hartası  hakkında 
birkaç  not: 

Osmanlı  İmparatorluğunun  en  parlak  devri  olan  XVI  inci  asırda 
Akdeniz  Türk  hâkimiyeti  altında  bulunuyordu.  Kemal  Reis,  Kurd- 
oğlu  Muslihiddin,  Barbaros  Hayreddin,  Turgut,  Kılıç  Ali  gibi  ünlü 
Türk  amiralları  kazandıkları  zaferler  neticesinde  Avrupa  efkârı  umu- 
miyesine  «Türkler  karada  olduğu  gibi  denizlerde  de  mağlûp  edile- 
mezler» kanaatini  vermişlerdi. 

Lepanto  muharebesinde  Müezzinoğlu  Ali  Paşa  kumandasındaki 
zayıf  kuvvetlerle,  «  Donjoan  De  Avusturya  »  nın  kumandasındaki 
müttefik  donanmaya  karşı  yaptığımız  hücumda  ağır  zayiat  vererek 
muharebe  meydanını  müttefiklere  terke  mecbur  olmuştuk.  Fakat 
düşmanlar  da  okadar  fazla  zayiata  uğramışlardı  ki  kazandıkları  zafer; 
Pirus*unkinden  farksızdı.  Nihayet  müttefiklerden  ayrılan  Venedikliler, 
Kıbrıs  adasını  terketmekle  beraber  harp  tazminatı  da  vermişler, 
birkaç  sene  sonra  ispanyollar  da  Tunustaki  hâkimiyetimizi  tanıyarak 
mağlûbiyetlerini  kabul  etmişlerdi.  Bu  sıralarda  şarkî  ve  garbı  Akde- 
nizde  yelken  ve  kürekle  dolaşmakta  olan  Türk  gemicilerinin  elinde 
mükemmel  deniz  haritalariyle  Piri  Reislin  vücude  getirdiği  «  Kitabül- 
bahriye  »  adlı  klavuz  kitabı  vardı. 

Kâtip  Çelebi,  meşhur  «Tuhfetülkibar  Fiesfarilbihar»  adlı  eserinde: 
«Hartı  bir  deridir  ki  sureti  bahir  ve  rüzgârlar  yazılmıştır  [I]...  Her 
geminin  yürüdüğü  gece  gündüz  kıyas  ile  hesap  edip  hartı  gözetirler. 
Muhalif  bir  rüzgâr  ile  hilaf  semte  giderlerse  hartı  da  kurşunla  alâmet 
vazedüp  geru  yola  girerler  [2]  »   demektedir. 

Topkapı  Sarayı  Müzesi  Kütüphanesinde  -^^I^tt  numaraya  kayıtlı 
olan  7  haritadan  mürekkep  bir  atlas  vardır  ki  XV  ve  XVI  mcı 
asırlarda  Türk  bahriyelilerinin  kullandıkları  deniz  haritalarının  çok 
güzel  bir  numunesini  teşkil  etmektedir. 

(1)  Kürrei  musattaha,  (2)  Ege  havzası,  (3)  Garbı  Avrupa  kıyıları 
(4)  Garbı  Akdeniz,    (5)  Orta  Akdeniz    ve  Adiryatik,     (6)  Şarkî  Ak- 

[i]  Tuhfetülkibar  Fiesfarilbihar  Kâtip  Çelebi,  Deniz  Matbaasında  basılan  nüsha. 
Sayıfal57.  Satır  24 

[2]     Tuhfetülkibar  Fiesfarilbihar,  Kâtîp  Çelebi,  Sayfa  149    Satır  İŞ. 


XIX 

deniz,  (7)  Karadeniz  ve  Marmara  haritalarından  mürekkep  olan  bu 
atlasın  renkli  olarak  deri  üzerine  çok  büyük  dikkat  ve  ihtimamla 
çizildiği  görülür.  Garbı  Akdeniz  havzasını  gösteren  haritanın  sol  ke- 
narına   yazılan:     «Ketebehülfakir  Biinayetülmeliküttakdir    Ali Reis 

Fişehrüssefer  sene  975»  satırlariyle  kimin  tarafından  ve  ne  zaman 
yapıldığı  anlatılmaktadır. 

1567  milâdisine  tesadüf  eden  975  hicrî  yılı  ikinci  Selimin  ikinci 
yılını  teşkil  ederki  birkaç  yıl  sonra  Venediklilere  karşı  Kıbrıs  seferine 
başlanmaktadır.  Ne  vak*anüvis  ve  ne  de  hususî  tarih  ve  hatıralarda 
adına  tesadüf  edemediğimiz  Ali  Reisin  Akdenizde  kendi  hesabına 
sefer  yapan  Türk  leventlerinden  biri  olduğunu  görüyoruz: 

Kavala  kaptanına  hükümki:  Haliya  levent  reislerinden  (ali) 
Reis  ve  Sakızlı  Hasan  Reis  nam  kimseler  on  altı  oturak  kalita  ile 
deryada  yürüyüp  fesat  ve  şenaat  üzereoldukları  ve  Girit  kurbünde 
aldıkları  bir  sakız  fırkatesini  mezkûrlardan  satın  almışsız.  İmdi  mez- 
burların  ele  gelmesi  lâzım  olmağın  büyürdüm  ki  bükümü  şerifim 
vusul  buldukta  zikrolunan  leventleri  tetebbu  edüp  ele  getüresin  şöyle 
bilesin   19    Rebiulevvel  sene  973.  Mehmet  Reise  verildi»  [1]. 

Atlasın  yapıldığı  yıldan  iki  yıl  önceye  tesadüf  eden  ve  Kubbe 
altı  vezirler  meclisinde  tutulan  karar  defterine  geçen  bu  kayıttaki 
(ali)   Reisin,  atlası  yapan  Ali  Reis  olduğuna  şüphe   yoktur. 

Topkapı  Sarayı  Müzesinde  mevcut  sancak  ve  bayraklar  arasında 
«Ali  Reis  Fırkatesinin  sancağı»  olduğu  kayıtlı  olan  ve  eski  türk  le- 
ventlerinin kullandıkları  sancakların  güzel  bir  numunesini  teşkil 
eden  bir  sancak  da  vardır  ki  atlası  yapan  Ali  Reise  ait  olması  çok 
muhtemeldir. 

Eevliya  Çelebi  seyahatnamesinin  9  uncu  cildinin  büyük  bir  kıs- 
mını Ege  havzası  teşkil  etmektedir.  Bu  cildi  okuyanlar,  o  zaman 
kullanılan  memleket,  nehir,  dağ  vesair  ismihasları  bugün  kullanılan 
harita  ve  atlaslar  üzerinde  bulmaları  müşkil  ve  hatta  imkânsız 
gibidir.  Ali  Reis  atlasından  aldığımız  « Ege  Havzası »  haritasını 
faksimile  olarak  Evliya  Çelebi  Seyahatnamesinin  9  uncu  cildine 
ilâve  edilmek  suretile  okuyuculara  büyük  bir  kolaylık  gösterilmekle 
beraber  o  asırlarda  Türk  denizcilerinin  kullandıkları  bir  harita  nu- 
munesi de  verilmiş  oluyor.  Ege  Denizi  adalarından  bir  kısmının 
şimdiki  adlarile;  Evliya  Çelebi  Seyahatnamesi,  Ali  Reis  atlası,  Pirî 
Reisin  Kitabülbahariyesi  gibi  eski  Türkçe  eserlerdeki  adlarının  ne 
kadar  farkettiği  de  şu  cetvelde  gösterilmiştir: 

[1]  istanbul  vilâyet  binası,  Başvekâlete  merbut  Hazinei  Evrak  dairesi  mühimme  def- 
jeri  cilt  5,  sayıfa  15^ 


XX 


Eski  adı 

1  —  Cezirei  ilimli 

2  —  Bozbaba 

3  —  Iskiri 

4  —  Nerkizcik 

5  —  İblisler 

6  —  Keçi 

7  —  Çamlıca 

8  —  Eski  polos 

9  —  Eskidos 

10  —  İpsıla 

11  —  Papazlık 

12  —  Sığırcıklar 

13  —  Doğan  adası 

14  —  Ahikerpe 

15  —  Horşitler 

16  —  Eşekler 

17  —  Keçi 

18  —  Burmaç 

19  —  Hacılar 

20  —  Koçbaba 

21  —  Çoban 

22  —  Koyunluca 

23  —  Yavuzca 

24  —  Mürtet 

25  —  Bibercik 

26  —  Kara  adalar 

27  —  Değirmenlik 

28  —  Suluca 

29  —  Kolör 

30  —  Kedelen 

31  —  Bahşiler 

32  —  Burak 

33  —  Körfos 

34  —  Çuha 


Şimdiki  adı 

Limni  veya  Limnos 

Ayaistrati 

Eşkiros 

Sıkantazura 

Prasonjura 

Pelâgo 

Helitrumya 

Sıkopelos 

Eşkiyatos 

Ipsara 

Andre  (Jura) 

Roneadekoneas 

Staporya 

Nikarya 

Forni 

Gaydronizi 

Arki 

Lipso 

Denos 

Levite 

Kaşot 

Serfo 

Sifano 

Zia 

Nakronizi 

Petali 

Milo 

Hidra 

Salamin 

Vetonya 

Pakso 

Brodano   (Proti) 

Korfo 

Serigo 


Evvelâ  ismi  ilâh  ile  ol  Halikı  kevneyne  ve  ol  her  mebdei  eşyaya 
şükrü  bihad  ve  senayi  biad  (^W^^  f^.  ^*3  <•*'«'  ^^^^  J^^  hazretine  sezavardır 
kimi  hanı  ihsanı  ve  sofrai  biimtinanı  J^V'j  ja;Jl  ju>U  gani  ve  fakire  ve 
civan  ve  pire  nimeti  mebzuldür  Kaidei  Hazreti  rezzakı  biçun  ve 
erkânı  künfeyekûn  ber  muktezayi  âdeti  Rebbülâlemin  ki  hükmü  şe- 
rifi ezeli  ezali  bunun  üzererine  caridir  kim  ins  ve  cinnin  a'ni  seka- 
leynin  halikı  ve  rezzakıdır  takdir  eylediği  erzakı  verir  kim  (Ayet) 
oAs  j;-  AiiijAîUi  nassı  katıı  üzre  rezzakdır  Cemii  mahlûkatm  rızkın  verir 
kim  bu  âyeti  şerife  delil  ve  burhandır  (Ayet)  ^-i'^yiji  J»;^»^aaİHji  buyur- 
muşlardır Ve  eşrefi  mahlûk  kim  hayvanı  natık  beni  âdemdir  ve 
gayri  natık  cemii  mahlûkat  devabatdır  kim  anlar  içün  edimi  arzda 
beni  âdem  nefakasından  mukaddem  vechi  zeminde  menbut  olan  ne- 
batatı kiyahî  gayri  natık  mahlûku  Huda  hayvanat  içün  evvelce  şair 
ve  alef  biter  kim  (Ayet)  ^^^j  ^^U""  ^'  ü^jV'ı3<i^^  o'^j  fahvayi  şerifince  anlara 
dahi  takdir  itdiği  nefakadan  verir  Hattâ  karağu  gicede  kara  taş  içre 
kara  karıncanın  kadrince  nefakasın  viren  Perverdigâr  ki  Rabbülâle- 
mindir  Hattâ  bu  nassı  kerimlerin  mazmununca  Şeyh  Sa'di  buyurur 
(Beyit). 

ebyatı  üzre  Rabbülibaddır  ve     -«^V  J^V    U\  »^^rJ^O     (Beyit) 

Razıkı    biteab    Hudayi  kerim 
Halikı  cenneti  naimü  mukim 

bu  ebyata  ve  bu  nassı  katılara  itikadı  tam  ile  mûtekid  olub  hemen 
Cenabı  bariden  dünyada  emnü  eman  istiyüb  âhir  nefesde  iman  re- 
casmda  olub  âlemi  seyyahatde  bir  mürşidi  kâmil  ve  mükemmel  ister- 
dimki  sermayei  giranmayei  vücud  kuvvet  ve  kuvay  ve  kudret  elde 
iken    sudgeri    ahiret    olub  cihanı    keştügüzar  iderek  havas  ve  âmdan 

[1]     Bagdad   köşkü  nüshası  (  »l:.f'Vl>>J  ) 

Evliya  Çelebi  9 — 1 


2  EVLİYA  CELBİ 

el  çeküb  çirkâbı  dünyadan  el  yuduk  Zira  cemii  erzakımız  Allah 
üzredir    (Beyit) 

Haliktan  utan  umma  sakın  rızkını  kalkdan 
Errızkı   tevekkelte  alellahı  unutma 

diyüb  bu  bendleri  gûşuma  menkûş  vücudum  halka  begûşvar  fakru 
faka  ile  gınayi  kalb  tahsil  idüb  cümleten  kat'ı  reca  itdim  Ol  vacibül- 
vücuda  sad  hamdii  sena  olsun  ve  salât  ve  selâm  anın  üzerine  olsun 
kim  ihtida  mebdei  âdemyan  ve  eşyayi  kadıi  kevnü  mekân  anın  muh- 
teriatı  bediülbeyanında  bir  risaledir  Mukkaddimesi  neticei  nübüvveti 
muhammediyyedir  ki  buyururlar  (Hadis)  «^'»'*-?  '^^^»JJi  r*^  ^  ^:V  ^'^'^  ol  hate- 
mülenbiyadır  Böyle  halk  olmuşdur  Cümle  nebilerden  yine  öndeyin 
ümmetile  dahili  cinan  olsa  gerek  Sad  selâm  ana  ve  âl  ve  eshab  ezva- 
cına  ve  çiharyarı  güzin  üzerlerine  olsunkim  böyle  bir  şahı  resulün 
ümmetindeniz  Ji-J^ü^^^'' 

Duayi  Padişahı  islâm   [i] 

Güzidei  Sultanı  cihanı  vacibüliz'an  ö'j;>)*  J=^/^  J*  «^J^*  «üii^i-  Essultan 
ibnüssultan  essultan  Mehemmed  Hanı  Rabi  ibni  sultan  ibrahim  Hana 
hadden  efzun  ve  kıyasdan  birun  hayır  dualar  ideriz  Zira  kavanini 
Sultan  akılda  merkum  ve  resmi  âyini  Şehriyar  fehmü  hıredde  mer- 
sumdur  ki  mecmuu  efkâr  ve  ezkâr  belki  her  kârda  Padişahı  zıUüllaha 
sena  ve  midhat  olsa  savabı  lâyuhsadır  Hamdi  Huda  böyle  Pa§a 
(Padişahı)  agâhı  cemcenabın  zemanı  saadetlerinde  veziri  âzami  ve 
serdarı  muazzamı  olan  Köprülüzade  Fazıl  Ahmet  Paşa  ile  sene  1078 
tarihinde  cezirei  hariri  Giridde  fethü  teshiri  baki  kalan  desti  Vene- 
dikde  olan  Kandiye  kalasını  üç  sene  peyenderpey  muhasara  idiib 
kuvveti  bazu  ve  himmetü  bahtı  hümayunu  Padişahı  cem  haşmet  ile 
döğe  döğe  sene  1080  tarihinde  fethü  teshir  idüb  Asitanei  saadetde 
asude  oldum  Amma  derunu  dilden  ve  canü  gönülden  Arzı  Mukad- 
desde  Mekke  Mekr  (Mekkei  Mükerreme)  ve  ravzai  mutahhara  canib- 
lerine  gitmeğe  arzu  iderdim  Bir  yarı  muvafık  olsa  deyu  her  kuşe  ve 
puçei  tecessüs  ve  taharri  iderdim  Hikmeti  Huda 

Sebebi  seyahati  Mekke  ve  Mina  (Medine) 

Bu  fakir  Evliya  âlemi  şebabda  ve  devri  feleki  tizrevi  pürşitabda 
bu  kuvayi  beden  terakkide  iken  kuvveti  basıram  ile  her  ne  tarafa 
nazarım  tirini  şast  berkabzai  sa'yi  kavs  ile  çeküb     pürtab    itsem  olan 


[1]   Pertev  Paşa  nüshasında  (Hayır  dua  ve  sena   ve  Padişahı   islâm)  dır. 


SEYAHATNAMESİ  3 

-   * 

nişanı  ururdum  Biemri  Huda  sayf  ve  şitada  ne  canibe  azimet  itsem 
elbetde  ol  diyara  vasıl  olurdum  İslâmbulda  altı  ay  meks  idüb  başıma 
zindan  oldu  Ahirülemir  bin  seksen  bir  Leylei  kadirinde  himmeti 
merdane  himmeti  velâ  (valâ)  himmetlerin  reca  idüb  cemii  enbiya  ve 
evliyanın  ervahı  şeriflerinden  istimdad  ve  ianet  taleb  idüb  Ebu  Ey- 
yubu  Ensarî  Hazretlerinin  merkadi  pürenvarların  ziyaret  itmeğe  azi- 
met itdim  Zira  Hazreti  Resulü  Huda  ve  Nebiyyi  Ekrem  Muhammed 
Mustafa  ^-jV^J^-î^^î'İ- buyururlar  kim  â-'>-:-^^  j>-V>  j /j;*^"'^'  ^-^su-ün^^^ıj^^jjis 
jyi'^^  J**  Hamdi  Huda  ziyaret  idüb  ruhu  şerifleri  içün  bir  Yasini  Şerif 
tilâvet  iddüb  sevabın  ruhu  pürunru  şeriflerine  ihda  ve  hibe  eyledim 
Ve  ruhu  şeriflerinden  istianet  taleb  idüb  meded  ve  ianet  canibi  Hak 
celle  ve  aladan  yetişdi  Ve  ol  gice  güncü  mihnetde  zarü  giryan  ve 
nalân  biriya  ve  bireca  hâbâlûd  olub  yaturken  menamımda  üstadımız 
Evliya  Efendi  kim  hamelei  Kur'anı  azîm  ve  fürkanı  kerim  ve  sahibi 
takribi  şeyhüşşüyuh  sahibi  kura  ve  imamı  muktedayi  Sultan  Ahmed 
ve  Sultan  Mustafa  idi  Anları  gördüm  Ve  pederi  vacidi  macidimiz 
Derviş  Mehmed  Agayi  ZıUî  nedimi  Sultan  Süleyman  Han  ve  serzer- 
geranı  Dergâhı  âli  ve  dervişanı  zişan  kimesne  Bunları  vakıamda 
görüb  desti  şeriflerin  bus  idüb  hayli  kelimatdan  sonra  üstadımız 
Evliya  Efendi  bu  âyeti  tilâvet  etdi  (  Ayet  )  ^'-'^  ^*^  ^^  ^*  ^^A"  ve  bu 
âyeti  dahi  kıraat  etdi  '^'^'■j  j»-"»  J'  *j>J^  diyüb  bu  âyeti  şeriflere  amel  eyle 
buyurdular  ve  pederi  buzurkvarımız  *'-^  v^^  bu  âyeti  okudu  (Ayet) 
Aii'oiij  \ij<-'''^3  «M  VI  j  ij/li  diyüb  va'ız  nasihat  edüb  badeddua  vessena  fati- 
hai  seb'ülmesani  tilâvet  etdiler  Ve  mübarek  desti  şeriflerin  pederimiz 
cemii  uzvumuza  sürüb  cemii  vücuduma  sürüb  cümle  endamıma 
okudular  ve  yine  pederimiz  gûşumuz  perk  çeküb  mektebi  tıflı  ebced- 
han  gibi  enseme  bir  sillei  pehlivanı  ile  urdıkim  kâsei  serim  puladı 
nahcevanî  gibi  çin  peyda  şada  [1]  verdi  Ve  buyurdılar  kim  iki  yerden 
bir  gayret  kuşağın  kuşanub  mahremi  raz  ol  Her  ne  canibe  gidersen 
hemen  sağ  ol  buyurdular  Ve  üstadımız  Evliya  Efendi  nutk  etdiler 
kim  yürü  âlemi  sihhati  beden  ile  keştü  güzar  idüb  yaverin  Malikül- 
mülk  olsun  buyurduklarında  hemen  hâbdan  bidar  olub  gûyiya  bu  hakir 
bir  gayri  vücud  sahibi  olmuşum  Cümle  endamıma  bir  kuvveti  kuva 
gelmiş  ve  dil  gözü  münevver  olub  güm  güm  öter  Alesseher  ki  oldu 
hemen  sefer  tedarikine  saiyeyledim  Hikmeti  Huda  ol  gün  Azmizade 
Haleti  [2]  Efendi  merhumun  telâmizlerinden  Sailî  Çelebi  hanemize 
teşrif  buyurdu   (Beyit) 


(1)   Pertev   Paşa   nüshasında  (çın  çın   şada   verdi)   yazılıdır. 
[2]  Azmizade  Haletî,     doğumu   1569  da,     ölümü  1630  dadır. 


4  EVLİYA  ÇELEIÜ 

Ruzi  îd  oldu   o  meh  haneme  kıldı   teşrif  [f] 
Merhaba  etdi  benimle  didı  eyyamı  şerif 

Birbirimiz  ile  öpüşb  görüşüb  ıs^^s  4>uı^«i  [2]  ol  yarı  vefadar  ve  bîdar 
ve  bîdiyar  ider  Ey  ihvanıma  Niçün  böyle  pürzar  ve  bîkararsın  Gel 
senin  ile  cihankeştik  idelim  ve  diyarı  Arabistan  ve  Hindistana  gide- 
lim Ola  kim  Cenabı  Barı  bize  bir  pişvayi  tarik  ve  mürşidi  kâmili 
ehli  tahkik  ve  munisi  gamgüsar  ve  bir  yarı  gamhar  ve  bir  yarı  vefa- 
dan sıddik  verüb  şimdengeru  tariki  hakka  yünğünüb  bir  sahih  nazarı 
bahri  ata  ve  bir  destigiri  kânişifa  bulub  sevdageri  âhiret  olub  seyyahî 
âlem  olalım  didikde  derunumda  yer  idüb  işte  budur  bana  yar  ve 
hemrah  olacak  deyu  Ol  refiki  sümettarik  deyüb  derunu  dilden  ve 
canü  gönülden  safa  ve  sürür  etdim  ve  ikimiz  mabeyninde  muharre- 
mat  ve  mükeyyefatdan  bir  şey  ile  âlûde  olmamak  içün  ahd  ve  yemin 
etdik  Hakir  itdim  Ey  birader  ve  canberaberim  bu  gerdişi  dehri  dûnun 
çok  âlâmı  şedayidinden  pürtab  idüb  geçmişim  ve  kâsei  mesmumundan 
hor  (hunu)  ciğer  nuş  etmişim  ve  cerhi  bukalemunun  elinde  ciğerim 
döne  döne  kebab  ve  hunu  dilden  kabağım  pürşerab  olmuşdur   (Beyit) 

Belâ  tennuru  sinemdir  ciğerciğim  kebab  oldu 
Çika   meyhanesi  içre  kabağım  pürşerab  oldu 

deyüb  hasbihali  dirgûnun  naklidüb  kendüye  âlâmı  renci  gınayı 
seferi  bir  bir  takrir  idüb  nasihatâmız  kelimatlar  etdim  Ol  yarı  garı- 
mız olan    Sailî    Çelebi    ped   (pendi)  nasihatlerimize  rıza  virüb  ol  dahi 

U-.^9  'S^h  /-J^â*  ^•''''  ^^-^*  maznunun  fehmidüb  rahi  Hicaza  âmâde  olduk 

Sebebi   sebti  sutur  ve  baisi   seyahat   nâmei  umur 

bey  anındadır 

Evvelâ  seyyaranı  bihar  ve  ebrar  ve  seyyahanı  kuvay  efkâr  fehmî 
nazar  ve  ilmühaberle  rütbei  zahir  ve  bedidar  ola  ki  ekalli  ibadullahül 
Halik  ve  bu  zaif  mahlûku  razik  seyyahı  âlem  Evliyai  biriya  ibni 
Derviş  Mehmedi  ZıUî  ki  serzergerani  Dergâhı  âli  olub  Mekkei 
Mükerremenin  sutuhu  şerifi  üzere  zehebi  halisden  mizahı  rahmeti  inşa 
idüb  fermanı  Sultan  Ahmed  Han  ile  surre  emaneti  hidmetile  sutuhu 

» 

Kabe  üzre  mizahı  rahmet  vaz  idüb  selâmetle  Asitaneye  geldükde 
hakire  Mekkei  Mükerreme  müyesser  olmak  içün  hayır  dua  etmişdi 
Bu  hakir  vakti  sebabda  henüz  ömrü  giranmayemiz  pencah  sale  baliğ  iken 
hakir  dahi  nabalig    mücerredi  pak   idim     Amma  hamdi  Huda    rahmi 

[1]   Be^ir   Aga  nüshası  (Şerif),  Pertev  Paşa  nüshası   (teşrif) 
[2]   ıS.\!»j  L1UU.J 


SEYAHATıNÂMESÎ  5 

maderden    mütevellid     olalı     tnuharremat     mükeyyefatdan  bir  şey  ile 
âlûde    olmıyub    bu  güne    bir  haki  pak  idim    Ancak  talibi  ragıbı  sey- 
yahat  idim    Ahar  vatanı  aslîmiz  olan  Beldei     Tayyibe  yani  Kostanti- 
niyyei  terk  idüb  ve  maskatı  reisimizden  infisal  ile  şeddi   rahili  ve  şid- 
deti harrü  berri    irtikâb    idinüb  diyarı     gurbetde     ve  tahsili  ulûm  ve 
tekmili    fünun  ideriz     deyu    ol  hayi    huyile  diyarı    buldan     ve    aktarı 
arazi  keştü  giizarı    cihan  ideriz  deyu     (Ayet)   -^J^H^sij^-  mazmunu  üzre 
ibret  nümayı     ehli  bîniş     ve  hayret  efzayı     ehli  dâniş     olan     ekalîmi 
seb'anm  vacibüsseyr  olan  asarların  im'an  ile  nazar  etmeğe  bezli  him- 
mete  cür'et  etdim    Eyle    olsa  hali  dilim  ile  müşavere  idüb  itdim  Ale- 
mi  seyyahatde  evkatı  ömrü  nazenin  niçün  hebaya  gider  Hem  seyyahat 
ve   hem  ziyaret  ve  hem  ticaret  ola  deyu  irtikâbı  meşakatim  memaliki 
mahruselerin    ibretnüma    asarı  kadimelerinde     ve  han    ve  cevami  ve 
imaristanını  seyir  ve    temaşa  ile  ve  arzı  beledi    ve  tuli  neharı  ve  en- 
harları  ile  muharrir  var  cemii  asarların  tahrir  eylemeğe  bezli  himmet 
eyledimki   Ulüvvülhimmet    minelimandır   Bu  kelâmı  sahih    üzre  bazı 
acibe  ve  garibeleri  dahi     iltizamı     malâyülzem     idüb    esbi    sabasür'at 
üzre  suvar  olub  ekalîmi  seb'ai  siai  seyyare  var  eflâki  devredüb  büruc 
bebüruc  seyran  devran     iderek  kilki    cevahirzebanım    güftara  getürüb 
kâh  evsafı  buldan  ve  kâh  evsafı  ziyaretgâhı  peygamberan  ve  kâh  kâh 
tilâveti  Kur'an  iderek  saat  ve  derice  ve  dakika  ubur  etdiğimiz  kılaları 
ve  ciballeri  ilmi  hey'et  üzre  papamunta[l]   ve  coğraflar  ve  minör  ve 
atlas  kitablarında  tahrir  etdükleri  üzre  hakir  dahi  eşkâli  dünyayı  tah- 
rir etmeğe  himmeti  imanı  ihtiyarımla  hamei  zerfeşanım  ele  aldım  Ve 
eyyamı    seyyahatimizde  bu  aktarı  arzda  nice  nice  bin   emkinei  garibe 
ve  âsârı  dehirden  nice  gez  havadisi  acibe  manzur  ve  melhuzum  olub 
gayilei  nisyandan  mürekkeb  beni  âdem  olmamız  hasebile  hatırdan  dur 
ve  belki  esmai  eşyai  meşhur  verayi  hicabı  hevlde  mestur  olmıya  deyu 
ilmelyakin  ve  aynelyaki  ve  hakkalyakin  hasıl  olub  seyir  temaşa  etdiği- 
mi^  aktan  alâyimi  sun'u  Hudaları  ve  ibretnüma  binaları  sebt  ve  zabt  ve 
asirülhıfz  olan  umurları  rıbkai  elfaz  olmıyub  c^h*""  j-^*  ,X^  ct^-^V^  mazmunu 
üzre  <-Ca    elfazı  kadim  ile  halkai  hatıra  riştei  can  ile  alâkaderülimkân 
akdi  sebt  etmeğe  başladım  Ahirülemir  cemii  umuru  mühimmat  leva- 
zımatımız  âmâde  idüb  sekiz  gulâmımız  ve  üç  yarıgar  refikimiz  ve  on 
beş  re's  küheylan  atlarımız  ile     bu  hakiri  pürtaksir    müsafirîni  berrü 
bahir  ve  gâhi  saknîni  kura  ve  şehir  olmagıyçün  bu  keminei  dirîne  bir 
gün  zevrakı   (ruziâr)   [2]  şitaba  suvar  olub  badbanı    keştü   kişlade   [3] 

[1]   Mappemonde 

|2J   Bu  (ruzio-âr)   yanlışlıkla    aşağıki   satırdan  yukarıya   yazılmıştır. 

[3]   Pertev  paşa  nüshası  (küşade). 


6  EVLİYA   ÇELEBİ 

kılub  inanı  ihtiyar  ile  derya  üzre  ve  muvafık  (ruzigâr)  ile  Islâmbul- 
dan  Arzı  Mukaddes  haki  olan  Üsküdar  canibine  mün'atıf  ve  radeti 
cüz'î  deryadan  ubur  etmeğe  munsarif  olub  hamdi  Huda  asan  veçhile 
dokuz  milde  ihtida  menzili  şehri  azîm  ve  hilâdı  kadimi  Üsküdar  yani 
Eskidar  jV'J'i  J;^'(3  ^^^^  Eskidardan  galat  Üsküdar  derler  Amma  galatı 
meşhur  evlâdır  Mukaddema  Sultan  Muradı  Rabi  tahririnde  mufassal 
tahrir  olunmuşdur. 

Elfaslül  evvel  Bin  seksen  iki  muharreminin  on  ikinci  günü 
yevmi  Aşura  idi  Asitanei  saadetden  sa'd  saatde  «uiü^^^^^^  edai 
hac  etmekçün  Üsküdara  azmi  rahı  Mekkei  Mükerreme  etdiği- 
miz  menazilleri  ve  kura  ve  kasabatları  ve  şehri  muazzamların 
asarları  ve  cümle  ahvalâtları  ile  ayan  ve  beyan  ider 

Cenabı  Bari  yari  kılub  sıhhat  ve  selâmet  ile  salimin  ve  ganimin 
yine  vatanı  aslîmiz  olan  mahmiyei  Kostantaniyyeye  vasıl  ide  Bu  hakir 
Evliyay  bihakkı  evliya  ve  enbiya  Cri->»  j^-  ^^  o^--  \i  ü^'^  evvelâ  bu  cild 
müsveddat  bu  yüz  (den)  [1]  tahrir  ve  tastir  olur  kim  şehri  Usküdarda 
üç  gün  meks  idüb  bir  cemiyeti  kübra  ile  Üsküdardan  bismillah  ile 
canibi  şarka  müteveccih  olub  Kadıköyün  ve  Bostancıbaşı  cisrin  iki 
saatde  ubur  idüb  iki  saatde  dahi 

Menzili  kariyei  Kartal 

Yanko  ibni  Madyan  asrında  şehri  azîm  etmiş  Ali  Emeviyyundan 
Abdülmelik  Islâmbulu  muhasara  etdikde  bu  şehri  harab  etmişlerdir 
Badehu  Yıldırım  Hanîde  Kartal  Koca  ve  İvaz  Hoca  ve  Pendik  Koca 
fethetdikleriyçün  bu  belide  Kartal  Kocaya  ihsan  olunub  anınçün 
Kartal  derler  Mukaddema  Bağdad  ve  Basra  ve  Lehsaya  giderken  bu 
rahlar  mufassal  tahrir  olunmuşdur  Andan  iki  saatde 

Menzili  kariyei  Pendik 

Mulavî  [2]  ve  Pendik  Koca  fethetmekle  ol  ismile  müsemma 
lebi  deryada  gayet  mamur  beldedir  Bu  dahi  mevsufdur  Andan  kalkub 
kâh  lebi  derya  kâh  gûhu  balâ  işrakı  baranı  rahmet  ile  tıyni  gina[3] 
çekerek  altı  saatde 


[i]      Pertev  paşa  nüshası  (bu  yüzden) 

[2]      Pertev  paşa  nüshası   (Muğlavî) 

[3]     Beşir  Ağa  ve  Pertev   paşa  nüshalarında   (ina) 


SEYAHATNAMESİ  7 

Menzili  kasabai  Gekbeziye  [1] 

I  Sebebi  tesmiyesi  ..♦  galatdır  Ebülfetih  Sultan  Mehemmed  asrında 
emer  (  memerri  )  tarik  olsun  içün  imar  olmuşdur  Mukaddema  elli 
kerre  ubur  olunub  evsafı  mufassal  merkumdur  Amma  valii  Mısır 
efendimiz  bu  şehirden  ubur  idüb  cümle  askeri  susuzlukdan  bitab  ve 
bimecal  kalub  Paşayı  zişan  malinden  iki  yüz  kisei  rumî  [2]  masruf 
idüb  hasbetenlillâh  bu  şehir  içre  çarkûşe  bir  âbı  hayat  çeşme  inşa 
idüb  ayende  ve  revendei  şehidanı  desti  (deşti)  Kerbelâ  ruhiyçün  sak'- 
yetdi  Bu  hayratı  azîme  bir  Padişaha  ve  bir  vüzeraya  müyesser  olmadı 
Ol  uyunu  nevbinanın  taklan  üzre  müzehheb  ve  laciver  (d)  hattı  celi 
ile  mermeri  ham  üzre  tarihi  tahrir  olunmuşdur 

Gûftei  Haylî  Çelebi 
Haylîya  teşneler  eyıer  nida  tarih   içün 
Ayni  Ibrahimden  kıl  nuş  mai  zemzemi 
Sen    1077   [3] 

Ve  bu  şehir  gayet  mürtefi  zemin  olmagile  su  gelmek  muhal  olub 
şehrin  şimalinde  bir  hadenk  menzili  baid  yerde  bir  çahı  mai  azîm 
hafir  idüb  andan  dolablar  ile  atlar  şebü  ruz  çeküb  şehir  içre  zemzemi 
Ibrahimin  mahzenleri  ile  mai  zülâl  leb  berleb  olub  cümle  ibadullah 
andan  defi  atsan  idüb  sahibülhayrat  ebülhayır  ibrahim  Paşa  ki  sebebi 
sulhu  kal'ai  Kandiyedir  ana  hayır  dua  iderler  Badehu  bu  şehirden 
kalkub  şarka  iki  saat  gidüb 

Menzili  içme 

. . .  masturdur  Bundan  keştilere  suvar  olub  muvafık  eyyam  ile 
dokuz  mil  izmit... 

Menzili  Dil  Herseği 

Ebülfetih  Sultan  Mehmet  Han  asrında  ...  vezir  Ahmet  Paşa  bina 
etmegile  Hersenk  (Hersek)  ismile  müsemma  bir  kasabai  rânadır  Bin 
elli  sekizde  Dil  Ikelesi  deyu  kasaba  mevsufdur  Lâkin  hanedan  sahih' 
lerinden  Hasodabaşı  Sefer  Ağa  Hatemi  Taî  ve  Caferi  Bermekî  taamı 
mebzul  seha  sahibi  âdemdir    Andan    canibi    kıbleye    Kırk  geçit  nam 


[1]      Gebze. 

[2]      Bir  kese  500  akçadır. 

[3J      Pertev  paşa  nüshasında  (1075). 


8  evliya  ÇELEBİ 

derbend   (  ricalindir  )  ?    içre  kırk  kerre  Yalak  deresin  geçüb  canı  aziz- 
den  bizar  olarak 

Evsafı  Kal'ai  Yalakâbâd 

Sene  tarihinde  [1]  Rum  keferesi  destinden  desti  kahır  ile  bizzat 
Sultan  Urhan  ibni  Osman  Han  fethidir  Maa  Kara  Mürsel  Bey  ve 
ecdadımız  Yakub  Bey  Bir  vasi  dere  içre  canibi  erbaası  havaleli  çar- 
kûşe  şeddadî  senginbünyad  kal'ası  şeddadî  binadır  içinde  ahalii  vilâ- 
yet koyunları  kışlar  çoban  yatağı  ve  harami  durağı  ve  tüccar  durağı 
yerdir  Etrak  tayifesi  bu  kal'aya  Yalak  deresi  derler  Anı  ubur  idüb 
yine  dere  ve  depeler  içre  beş  saatde 

Menzil  kariyei  Derbend 

Matekaddem  cümle  reayaları  kefereler  idi.  Halâ  cümlesi  islâm  ile 
müşerref  olub  cemii  tekâlifi  örf iyyeden  muaf  müsellem  ve  müsellem  [2] 
oldular  Altmış  aded  kiremitli  evleri  ve  bir  camii  ve  iki  hanları  var 
Amma  gayet  mamur  olacak  bir  cayi  menas  yerdir  Andan  yine 
kıbleye  beş  saat  izmit  sancağı  hududunda 

Kariyei  Çıkalı  [3] 

Ve  nice  kuralar  dahi  ubur  idüb  iznik  bahiresi  kenarında  giderek 
beş  saatde 

Menzili  kal'ai  iznik 

Mukaddema  balâda  mufassaldır  Amma  bu  mahalde  ecdadımız 
Yakub  Ece  Bey  camiin  tamir  ve  termim  idüb  yirmi  bin  akça  masraf 
etdik  Bu  mahalde  hakir  cümle  karhan  halkından  münfek  olub  hakir 
Bursa  rahına  teveccüh  idüb  Iznikden  lodos  canibine  Arnavud  yaylağın 
aşub  Selim  Hanı  Evvel  biraderi  şehzade  Sultan  Ahmedi  münhedim 
idüb  şehid  etdüği  mahaldir  anı  ubur  idüb...  saatde 

Kasabai  Yenişehir 

Gazi  Hudavendigâr  yani  Bursa  sancağı  hükmündedir  Yüz  elli  akçe 
şirin  kazadır  Nahiyesi  yüz  elli  kuradır  ve  hükmündeki  şehir    bir  vasi 

[1]     720  (1320). 

[2]  Top  çekmek,  yol  ayırtlamak,  zahire  taşımak,  maden  ocaklarında  top  yuvarladı 
taşTmak   hizmetini   gören  asker. 

[3]    Pertev  Paşa  nüshasında  (Çığah), 


jPrilsa. ,  dzc  c^eTTiın  di  ^n^crız^ 


ggj^şa 


./^^ 


J;-\x»--i;i:'5r,iJ'.  * 


2>u ^^^JoTzt  d^Olı-yTzpe . 


'jtcm :  U.  IPa^zjS'r- 


(de  Tournefort,  Voyage   du  Levant) 


1,  Bursa    (Ankara  yolundan  görünüşü) 
^     2.   Bursa    (Keşişdağmdan  görünüşü) 

(XVIII.     asır) 


SEYAHATNAMESİ  9 

oza  (ova)  içindedir  Dokuz  mahalle  ve  on  iki  mihrabdır  Cümled  (Ciim 
leden)  cemaati  kesireye  malik  carsusında  Paşa  Camii  bir  kubbei  âli 
ve  tarzı  kadim  kurşun  örtülü  camii  rüşendir  Kıble  kapusu  üzre   (Tarih) 

I  -\*-j  i  1     .^«)  1     X.*.— J  (^ 

[1]  i)13 

Ve  yedi  mesacid  dahi  var  Ve  bu  camiin  bir  imareti  var  Ayende 
ve  revendeye  şeb  ruz  nimeti  mebzuldür  Ve  iki  mektebi  sıbyanı  ve 
yüz  adet  dükkânı  ve  bir  kurşunlu  hanı  ve  bezazistan  gibi  iki  camili 
demir  kapulı  elli  aded  başka  dükkânı  ve  bir  medrese  ve  bir  darülhadis 
cümle  bu  hayratlar  cami  sahibi  Gazi ...  Paşanındır  imaretler  serapa  rü- 
ham  örtülüdür  Hayli  mesafei  baideden  gömgök  kurşun  örtülü  görü- 
nür bir  şehirdir  Hanı  azîmi  kal'a  misaldir  Ve  cami  hareminde  dirahti 
müntehalar  ile  müzeyyendir  Ve  Paşa  esvakından  gayri  şehir  içinde 
olan  carsu  içre  serapa  dirahti  azîmeler  ile  pürhıyaban  çarsudur  kim 
her  köşesi  gölgelikdir  Ve  üç  hamamdır  İkisi  Lala  Hüseyin  Paşanındır 
Biri  Sultan  Postinbus  Baba  Hazretlerinindir  Ve  bu  şehir  cümle  bin 
üç  yüz  kiremit  örtülü  hanı  zibalardır  Ve  bağı  ve  bağçesi  cihanı  dut- 
muşdur  Ve  âbı  havası  ve  sahrayi  mezraaları  ve  kazası  lâtif  Türkistan 
şehirlerinden  bir  müzeyyen  şehirdir. 

Ziyareti  sahibi  tarike  âli  aba  Eşşeyih  Hazreti  Postinbus  Baba 

Horasan  erenlerinden  ulu  Sultandır  Ve  Bursa  yolunda  şehrin 
haricinde  Kılıç  Dede  ve  Bostin  Baba  âsitanesinde  Urban  Gazi  oğlu 
şehzade  ...  medfundur  >.j«ii6^-  o"-^»  Ve  ayandan  Deli  Hüseyin  Paşanın 
kethüdası  Abraş  Köse  Veli  Paşa  bu  şehirlidir  Engürü  sancağı  kendü- 
ye  ihsan  olunub  sılai  rahm  etmeğe  geldükde  bu  şehirde  müşerref 
olub  bir  at  ve  üç  tob  hünkârı  lâilgûn  sof  ve  kırk  guruş[2j  ihsan  eyledi 
Ve  Emir  Hasan  oğlu  Seyyid  Çelebi  bunlar  ile  vedalaşub  bu  şehirden 
lodos  canibine  düz  sahralar  içre  bağlı  ve  bağçeli  âbâdân  kuralar  ubur 
iderek  4  saatde 


[1]      Pertev  Paşa  nüshasında  (914). 
[2]    Bir  guruş  80   akçadır. 


10  EVLÎYA  ÇELEBİ 

Kariyei  Dimboz 

Bursa  nahiyesidir  Yüz  elli  haneli  ve  bir  camili  ve  kiraz  bağçeli 
kuradır  Andan  yine  Bursa  sahrası  içre  3   saatde 

Kal'a!   Kestel 

Sene  753  tarihinde  Urhan  Gazi  fethidir  Bir  mürtefi  püşte  üzre 
bir  küçük  viran  kal'adır  Amma  halâ  hassı  hümayundan  ifraz  olunuh 
Vanî  Efendiye  has  ihsan  olunub  kaPası  ve  saraylar  ve  cami  ve  med- 
rese tekye  ve  dükkânlar  bina  olunub  mamur  kasaba  oldu  Ve  haftada 
bir  kerre  hazar  durmak  ferman  olunub  cemiyyeti  kübra  olur  Anı 
ubur  idüb  yine  lodos  canibine  üç  saatde 

Şehri  azîm  ve  payitahtı  kadim  mahmiyei  Bursa 

Matekaddem  sene  1051  tarihinde  mufassal  tahrir  olunmuşdur 
Amma  şimdi  Yeşil  Imaretde  Zeynelabidin  Ağanın  hanesinde  mihman 
olub  Bursa  mollası  Altıparmak  Efendiden  yüz  guruş  ve  bir  çuka  ve 
gumaş  ve  altı  çift  harir  yasdıklar  ihsan  etdi  Ve  Mağnisalı  Mustafa 
Ağazadenin  hazinedarı  Süleyman    Çelebiden  dahi    zikıymet   mihadde- 

ler   (1)   ihsan  olub  bir  hafta  bursada  zev cümle  yaranı  basafa  ile 

vedalaşub  Bursadan  naklidüb  Kablı  Kaya  deresi  nam . . .  hazreti  Sul- 
tan Emirîyi  yine  ziyaret  vada  idüb  Kablı  Kaya  deresi  Keşiş  dağından 
nüzul  idüb  Bursa  sahrası  içre  cereyan  iden  nehri  Nilüfere  mahlut 
olur  Ve  buna  nehri  Delice  dahi  Cebeli  ruhbandan  tulu  idüb  bu  dahi 
ayni  Nilüfere  munsab  olur  Andan  Ulucaklı  beli  nam  mahuf  ve  mu- 
hatara derbendi  selâmetle  ubur  idüb  4  saatde 

Kasabai  Aksu 

Bursa  nahiyesidir  Cebeli  Ruhbanın  canibi  şarkî  nihayetinde  bir 
dere  ve  depeli  yerde  dameni  cebelde  yüz  kiremit  örtülü  bağlı  ve  bağ- 
çeli evlerdir  Ve  İnegöl  kazası  zubaşılığıdır  İmaristanı  nehri  Aksuyun 
iki  tarafına  vaki  olmuş  kasabacıkdır  Cümle  üç  mihrabdır  Ve  bir 
küçük  camii  vardır  Kapusı  üzerinde  <oi\  a^^u-  ^».j  \i\  âyeti  tahrir  olun- 
muşdur Ve  bir  hamamı  ve  on  dükkânları  vardır  Ve  mezkûr  Aksu 
Cebeli  Papasdan  tulıi  idüb  bu  dahi  nehri  Nilüfere  karışır  Bu  şehirden 
yine  canibi  şarka  gidüb  kadimi  Bel  tabir  etdükleri  haramilerin  kemin- 
gâh  yerlerin   ubur  idüb   4   saatde 


[IJ     Yüz  yastıkları. 


seyahatnamesi  11 

Evsafı  menzili  kasabai  inegöl 

Sene  tarihinde  rum  keferesi  elinden  Sultan  Osmancık  fethidir  Bursa 
sancağında  paşa  hassı  voyvadalığıdır  Ve  yüz  elli  akçe  kazâyi  âlidir 
Altmış  altı  kura  nahiyesi  vardır  Ve  şehri  bir  ulu  ova  içinde  bağı 
iremmisal  bir  mamur  ve  müzeyyen  Türk  halkı  kasabasıdır  Amma 
gayet  ganimet  şehirdir  Ve  halkı  garibdostdur  Herkes  ile  hüsnü  ülfetleri 
ile  meşhur  olmuşlardır  Ve  cümle  şehri  üç  mahalle  ve  bin  kiremit 
örtülü  mükellef  ve  müzeyyen  hanei  kadimlerdir  Ve  cümle  beş  mih- 
rabdır  Cemaati  kesireye  malik  çarşu  içinde  Ishak  paşa  Camii  binayi 
azimdir  Ve  Medresei  Ishak  paşa  beynelulema  meşhuru  âfak  medrese- 
dir Ve  bir  mükellef  hanı  ve  bir  hoş  heva  hamamı  cümle  Ishak  paşayi 
ve  kursum  örtülü  mamur  imaretlerdir  Ve  bir  cami  dahi  kârı  kadim 
mabedhanei  Yıldırım  Han  Camii  kiremit  ile  meşhur  (  mestur  )  dur 
Kurmlu  (kurşumlu)  değildir  Amma  acib  ruhaniyetli  dua  müstecab 
olacak  camidir  Bu  camilerden  maada  zevavilerdir  Ve  iki  medrese 
dahi  ve  iki  tekye  ve  üç  mektebi  sıbyanı  tıflanı  ebcedhan  ve  yedi 
çeşmei  âbı  hayat  ve  bir  hammamı  Yıldırım  Han  dahi  vardır 
Ve  yüz  elli  dükkânları  var  Ve  haftada  bir  bu  şehir  içre  etraf 
kuralardan  nice  bin  âdem  cem  olub  hazarı  azîm  kurub  beyiü  şiralar 
olub  her  meta'  bulunur  Ve  bu  şehir  inegöl  sahrasının  ta  vasa* 
tında  bir  mürtefi  yerde  olmak  ile  âbı  havası  lâtif  olduğundan 
lâilgûn  yanaklı  mahbubesi  olur  derler  Ve  inegöl  ismi  Ezine- 
gölden  me'huz  bir  isimdir  kim  bu  şehir  ihtida  fetholdukda  Ezine- 
günü  imiş  yani  cuma  imiş  Anmçün  Ezine  gününden  galat  kavmi 
Etrak  hurufu  zayi  hazfidüb  taklili  kelâm  ile  inegöl  derler  Ve  hâlâ 
bu  diyarlarda  camilere  İne  damı  yani  cuma  camii  demek  olur  Ve  göl 
kenarında  ihtida  cuma  eda  olduğıyçün  inegöl  derler  Gölü  gabice 
yabis  olur  Ve  bu  şehrin  memduhatından  has  ve  beyaz  ekmeği  ve 
camus  kaymağı  meşhurdur  Ve  bu  şehrin  yıldız  canibine  Bursa  Yeni- 
şehri  kim  balâda  tahrir  olunmuşdur  beş  saat  yerdir  Ve  kasabai  Bilecik 
bu  şehrin  şark  tarafına  Kurşumlu  dağlarının  Ahi  Baba  yolundan  4 
saat  yerdir  Mezkûr  kasabalara  varınca  bu  mabeyinde  olan  dağ  ve  taş; 
sahra  ve  bayır  ve  taş  mamur  âbâdan  nevahi  kuralarıdır  Cümle  Etrak 
kavmi  sakinlerdir  Gafil  gitmemek  gerek  Zira  eşkıyası  bir  şikâr  alub 
Keşişdağmda  karar  idüb  ruhban  olur 

Ziyareti  inegöl 

Evvelâ  Kasım  Baba  Sultan  ve  Siraceddin  Baba  ve  İshak  paşa  Sul- 
tan mazannai  kiramdan  mücahidi  fisebiluUâh  gazi  vezir  imiş  Camiinin 


12  evliya  ÇELEBİ 

mihrabı  önünde  taşdan  bir  güne  maksure  misal  bina  olunmuş  Anın 
içinde  medfundur  Ve  ziyaretgâhı  ünasdır  Ekseriya  masru  kişiler 
ziyaret  iderler  BiemriUâh  şifa  bulur  Ahi  Yusuf  Baba  Sultan  ve  cenuba 
nim  saat  karib  Yeğen  Gazi  Sultan  bir  azîm  âsitanede  asudedir  Ziya- 
retgâhı  emri  azîm  sultandır  >.;«î>^-i  ^>  l'\/^»  Badehu  bu  şehir  ayanından 
Koca  İmam  Efendi  ve  oğlu  ve  Celeb  Ali  Ağa  ile  vedalaşub  ve  Türkis- 
tan olmagıyle  refikler  alub  kıble  tarafına  Hamamlı  kariyesi  boğazı 
tarafına  nim  saat  gidüb  ve  nehri  Incei  atlar  ile  ubur  etdik  Bu  nehir 
dahi  Keşişdağmdan  huruç  idüb  Nilüfer  nehr  (i)  ile  Kapudağı 
kurbinde  Rum  bahrine  munsab  olur  Bir  neri  sagir  dahi  Hamamlı 
dağlarından  ve  Kurşumlu  ciballerinden  cem  olub  cereyan  iderek 
Bursa  sahrasında  nehri  Nilüfere  mahlut  olur  âbı  hayatdır  Bu  nehri 
ubur  idüb   6   saatde 

Menzili  kariye!  Zalderbendi 

inegöl  nahiyesi  kuralarından  yüz  evli  mamur  Etrak  beledidir  Ve 
gayet  derbend  ağzında  olmak  ile  cemii  tekâlifi  şakkadan  muaf  müsellem 
bir  alay  müsellimlerdir  Bundan  iki  Pamukçu  Etraki  refikler  alub 
alessabah  azmi  rah  iderek  Domalıç  dağı  nam  derbend  »j^j^J^  (?)  mü* 
tevekkilen  alellah  diyüb  sarb  cengelistan  ve  hıyaban  içre  girdikde 
bize  refik  olan  Etrakler  yollar  eminlikdir  Ve  bu  şahrahdan  gayri  sağa 
ve  sola  sapar  yol  yokdur  Varın  sıhhat  ile  diyüb  ormanlık  içine  girüb 
gayib  oldular 

Sergüzeşti  men 

Hakir  dahi  Hudaya  sığınub  vakti  seherde  dağlar  göründü  Bir 
dağdır  kim  dağ  dağ  üstüne  bağı  koyağdır  Cümle  huddamlarıma  ve 
refiklerime  Silâhlarınız  ile  âmâde  olun  deyu  tenbih  idüb  kendü  âle- 
mimde at  üzre  evradı  şerifem  okuyub  gitmede  idim  Ol  gûhistan  içre 
iki  saatde  ol  cebeli  bülendin  nısfına  uruc  etdükde  şiddeti  har  kema- 
linde ve  hava  letafetinde  amma  sağ  tarafımızda  berki  dirahtan  üzre 
nazil  olmağa  başladı  Amma  gayri  canibde  bir  katra  yağmur  alâmeti 
yok  Havaya  nazar  idüb  anî  gördük  Eflâke  ser  çekmiş  bir  dirahti 
müntehanm  ta  zirvei  âlâsında  bir  dal  üzre  bir  âdem  oturub  canibi 
erbaasma  âyende  ve  revende  içün  nekran  ider  Meğer  fakir  herifin 
ağaç  başında  başına  yestehi  baranzede  ve  teselsül  gelüb  ağaç  başın- 
dan tebevvül  idüb  dirahtlerin  yaprakları  üzre  nazil  oldukda  biz  anı 
yağmur  zan  etdük  Garib  Herifin  bizden  asla  haberi  yok  Aklı  kasırımız 
üzere  bildik  kim  bu  haramilerin  didebanıdır  Bazı  huddamlarımız  Şuna 


o 

c 
p 

ö 

13 


(D 

< 

O 

!3 

O 

< 

H 

c 

"t 


seyahatnamesi  13 

bir  iyi  kurşun  vuralım  didiler  Hakir  destur  virmeyüb  cebeli  müntehanın 
zirvesine  uruc  etmeğe  himet  eyliyüb  cümle  silâhlarımıza  mukayyed  olub 
beş  atlı  ile  hakir  giruye  kalub  beş  gulâmımla  iki  sishanei  [1]  talia  etdim 
Ve  bir  mesafei  baide  mezkûr  herifin  dirahti  dibinden  hayli  gidince 
herif  seçeri  münteha  başından  Bire  Habib  bire  Budak  Ne  uyurzunuz 
Hey  melâmetler  işte  gerisi  ve  ilerisi  yok  Bir  pişmiş  helva  gitdi  Alât- 
lan  (Alâtlanın)  Bire  şunlara  erin  deyu  feryad  etdi  Cümlemiz  bu  fer- 
yadı istima  idüb  hazırbaş  olub  Seishanei  ileri  sürün  Bire  bakman 
deyüb  altı  atlı  amade  bir  yere  gelüb  canibi  erbaamızı  tahassüs  (Te- 
cessüs) iderek  cebele  uruc  etmeğe  başladık  Gulâmımm  biri  ider  Ağa 
geruden  bir  siyah  atlı  ve  eli  mızraklı  boğazmde  kara  puslu  bir  adam 
sol  canibimizin  alt  yanında  yokuş  yukarı  atına  sıklet  idüb  gelir  di- 
dükde  hakir  asla  akibime  nazar  etmeyüb  revane  olmadayız  Ta  ki 
mezkûr  atlı  alt  yanımıza  beraber  geldikde  hemen  hakir  yüzün  aşağı 
guzlıyarak  üzerine  berki  hatif  gibi  at  sürüb  Uğurlar  ola  şehbazım  Sah 
(Sabah)  hayır  ola  Böyle  segirdüb  nereye  gidersin  deyu  yanına  vardım 
Benim  at  sürdüğüm  ve  belimde  ve  eğer  hanesinde  kol  tüfenklerin 
görünce  asla  el  kaldırmayub  âlemi  hayretde  kalub  ider  Su  ileride 
Pamukcılı  derler  bir  köyde  alacağım  vardır  Ana  giderin  didükde  he- 
men hakir  at  sıçradub  atının  dizginin  elime  alub  herifi  güya  yedeğe 
alub  at  başı  beraber  oldkuda  koyuvir  dizgini  didi  Amma  rengi  ruyi- 
ne  nazar  itdim  zerdru  olub  bican  oldu  Bildimki  buna  galib  oldum 
Hakir  etdim  Şehbazım  Biz  dahi  Pamukcılıya  gideriz  Bile  yoldaş  olub 
söyleşerek  gidelim  didim  Ve  şu  ileride  dağ  başındaki  Ayazma  suyu 
kenarında  kahve  pişirelim  Anda  tahtelfıtur  yiyelim  didim  İyi  İmdi 
eyle  olsun  koyuvir  atımın  dizginin  didi  Hemen  hakir  atımın  dizginin 
anın  tarafına  bırağır  şekilli  olub  Sende  benim  dizginim  eline 
al  Ne  olsa  gerek  Seninle  selâm  sabah  yoldaşı  olduk  deyu  cevab  etdim 
Bir  kaç  kere  dizginim  koyuvir  deyu  ibram  ilhah  etdi  Asla  vücud  vir- 
miyüb  Ucamın  elden  komadın  Gördüm  berki  hazan  gibi  dir  dir  ditre- 
yüb  ayakları  rikâbmda  takır  takır  öter  Bu  hal  üzre  yokuş  yukaru 
giderken  hikmeti  Huda  herifin  elindeki  Bağdad  kargısı  mızrağı  bir  ağaca 
ilişüb  düşdü  Hemen  gulâmıma  Al  şu  mızrağı  deyince  kendi  dahi  atdan 
aşağı  enüb  mızrağı  gulâmım  atından  enmeden  eğer  yasladub  alub 
benim  sağ  canibime  geldi  Herifi  gafil  piyade  kalub  atını  licammdan 
keşan  ber  keşan  çeküb  gulâmımı  birine  verdim  Herif  piyade  dağ 
içre  dağı  derunile  kalub  biz  ileri  at  sürüb  bir  saat  ileri  gitdik  Biz 
dahi  temam  Domalıc  dağının  ta  zirvei  âlâsına  vardık    Anî    gördük  ki 


[1]   Pertev  paşa  nüshasıuda  (seishane). 


14  EVLİYA  ÇELEBİ 

« 

ileriden  bir  azîm  kârban  gelir  Ahalisi  bizi  görünce  alarka  Bire  vur  ha 
ve  bire  tut  ha  deyu  hayli  feryad  etdiler  Biz  dahi  altı  kişi  ileri  varub 
bunlar  ile  ihtilât  idüb  Ne  canibden  gelirsiz  deyu  sual  etdim  Vallahi 
dünki  gün  Kütahyadan  çıkdık  Bursaya  gideriz  Yollar  nicedir  didim 
Vallahi  Bey  ihtiraz  üzre  olun  işte  bizim  sol  canibimizdeki  altı  atlı 
bizi  güdüb  giderler  Bilmem  dahi  yaldaşları  var  mıdır  Hele  ol  altı 
atlıdan  pek  hazer  eylen  ilerdeki  seishaneler  sizin  midir  Bizimdir  deyüb 
bunları  geçince  hemen  mezkûr  altı  atlıya  at  bıragub  Esselâmü  aley- 
küm  didim  Asla  selâmımız  almadılar  Bir  çalık  yüzlü  ve  kör  gözlü  ve 
levendane  sözlü  herif  Nereden  gelirsin  didi  Bursadan  gelüb  Kütahya 
Haracağası  efendimiz  gerude  yüz  atlı  ile  işte  geliyorlar  Kütahyaya 
gidüb  haraç  cem  etsek  gerek  Kapuya  yapışmak  muradınızsa  varın 
Ağaya  intisab  edin  Ve  anlara  haber  idin  Biz  şurada  pınar  başında 
kahve  pişiririz  Giruden  tiz  gelsinler  Haber  eylen  didim  Hemen  biri 
ider  ileride  giden  seishaneler  Ağanın  mıdır  didi  Beli  Ağanındır  didim 
Atlar  yine  karhanın  ardına  düşüb  gidince  bildimki  atını  aldığımız 
yiğit  bunlara  gidüb  haber  etse  gerek  idi  Şimdi  piyade  bunlara  ast 
(rast)  gelüb  halini  ilâm  idince  bunlar  ardımıza  elbet  düşerler  deyu 
biz  dahi  at  boynuna  düşüb  andan  Domalıc  dağından  yüzün  aşağı  se- 
girderek  asla  seishanelere  vâsıl  olmadık  Anî  [1]  gördümki  tırlı  (ka* 
tiril)  âdem  ve  iki  merkebli  avret  ve  iki  piyade  merd  âdemlere  rast 
gelüb  seishaneleri  sual  etdik  Handa  sizi  beklerler  deyu  cevab  etdiler 
Hemen  saat  atları  geru  döndürdüm  Kande  gidersin  Harami  var  didim 
Atlar  bizimle  dönüb  hamdi  Huda  dokuz  saatde  kâmil 

Menzili  Kariyei  Hanı  Çukurca 

Amma  bu  cayi  menasa  huddamlarımıza  vâsıl  oldukda  canımız 
halâs  etdik  Zira  bu  Domalıc  ,  dağı  Rum  ve  Arab  ve  Acemde  meşhu- 
ru âfâk  cebeli  mümtehadır  Ta  zirvei  âlâsına  dokuz  saatde  uruc  olu- 
nur Haramiler  dağı  ve  rehzenler  yatağı  ve  âsiler  durağı  bir  dağı  bi- 
emandır  Ta  zirvesi  ebrler  içindedir  Hava  küşade  olunca  cenub  tara- 
fında şehri  Mihalıç  ve  Erdek  kasabası  ve  Abolyund  ve  Biga  kasabaları 
nümayandır  Cenub  tarafında  iki  konak  Kütahya  ve  canibi  şarkîsinde 
Bilecik  kasabası  nümayan  böyle  bir  cebeli  biemandır  Hamdi  Huda 
selâmetle  Çukurca  hanına  düşüb  cümle  kura  halkı  ensesindeki  yayla- 
ğa çıkmışlar  Hemen  Çukurca  çukurunda  karar  etmeyüb  vakti  guruba 
dek  yaylağa  çıkub  cümle  yaylaya  çıkan  halkın  ortasına  çadırımız  l:u- 
rub  meks  idüb  savtı  âlâ  ile  mağrib  ezanın  tilâvet  idüb  camaati  kesire 


[1]      Perte</   Paşa   nüshasında   (Âııî   aördük    Bir   katırlı   âdeıı.) 


SEYAHATNAMESİ  15 

ile  nemazı  eda  idüb  cümle  yayla  halkı  bizden  haz  idüb  mekûlât  meş- 
rubatlarımız belegan  mabelag  verdiler  Ol  gice  anlar  ile  can  sohbeti 
idüb  serencamımız  bunlara  nakletdükde  anlar  dahi  İyi  can  halâs  et- 
miş siz  deyu  hamdetdiler  Bu  mezkûr  Çukurca  Hanı  Bursa  sancağında 
Domalıc  kazası  nahiyesi  kuralarından  bir  müslüman  kariyesidir  Elli 
aded  tahtadan  mebni  sanduka  misal  yine  tahta  örtülü  evlerdir  Bir 
ak  kayalı  cebelin  dameninde  bağsız  ve  bağçesiz  yerdir  Bir  camii  ve 
üç  aded  kiremit  örtülü  kârgir  bina  hanları  mabeyninde  bir  âbı  hayat 
kaynak  suyu  var  Ve  ol  mahalde  bir  çemenzar  yerde  bir  azîm  dirahti 
münteha  var  Temaşagâhdır  Bu  Çukurca  Hanı  yaylağından  kalkub 
nim  saatde 

Kariye!  Selim  Baba 

Çukurca  kazası  kariyesindendir  Bir  bayır  eteğinde  yirmi  evli  bir 
bağsız  ve  bağçesiz  küçük  müslüman  köyüdür  Amma  azîm  sun'u  Huda 
dirahti  müntehalar  altında  âbı  hayatdan  nişan  veren  kaynak  uyunları 
vardır  kim  diller  ile  tabir  olunmaz  bir  çemenzar  yerdir  Bağları  bu 
mahalden  aşağı  bir  dere  içre  vaki  olmuşdur  Bu  kariye  içre  Ziyareti 
talihanı  tariki  işan  ve  sarhanı  rahikı  irfan  huzreti  Selim  Dede  Sultan 
Fukarayi  Karaca  Ahmed  Sultan  erenlerindendir  Nice  keşif  keramatları 
zahir  ve  bedidar  olmuşdur  Bir  çemenzar  yerde  kariyeden  taşra  bir 
tekyei  âbâdan  içre  bir  kubbei  âlide  asude  ulu  sultandır  Mübarek  seri 
saadetlerinde  abbasî  imameleri  ve  canibi  erbaasında  çırağlar  ve  şem'i- 
danlar  ve  alemlerile  müzeyyendir  Ve  taşra  haremi  etrafında  matbah 
ve  fukara  höcreleri  ile  ârâste  bir  âbâdân  tekyedir  Cümle  fukaraları 
yaylaya  göçüb  cemii  matbah  âlâtlarından  bakır  evanilerin  hali  üzre 
bıragub  ve  nice  zikıymet  halice  ve  gayri  eşyaları  hali  üzre  koyub 
gitmişler  Asla  bir  ferdi  âferide  vaz'ı  yed  idemez  ulu  sultan  tekyesidir 
Hamdi  Bicun  bu  sultanı  ziyaret  idüb  ve  bir  Yasini  Şerif  tilâvet  idüb 
andan  kalkub  canibi  cenuba  6  saat  mamur  kuralar  ubur  idüb 

Evsafı   Kal'ai  Şehri  Hargûş 

Yani  Tavşanlı  şehri  sene  783  tarihinde  Germiyan  Oğlu  Fethidir 
Badehu  Germiyan  Oğlu  kızın  şehzade  Bayezid  ibni  Mehmed  Hana 
menkûcalığa  (menkûhalığa)  verdikde  bu  kal'ai  duhteri  pakize  ahterile 
pişkeşin  sur  içün  Ali  Osmana  miftahların  teslim  etdi  Kütahya  hudu- 
dunda yüz  elli  akçe  kazadır  ve  yetmiş  pare  kuradır  Ve  hâkimi  Paşa- 
nın tarafından  hassı  hümayun  hakimdir  (hakidir)  Kal'a  içre  il  olmak 
ile  dizdarı  ve  neferatları    yokdur    Amma    Rum    keferesi  binası  gayet 


16  EVLİYA  ÇELEBİ 

metîn  ve  kârgir  binadır  Ve  şehir  bu  kaPa  dameninde  bağ  ve  bağçeli 
enhar  uyunları  cari  havadar  şehirdir  Ve  dest  sahralarında  ve  hıya* 
ban  kurasında  tavşanı  bihad  olmagile  Tavşanh  namile  şehre  şüher 
olmuş  bir  mamur  kasabadır  Altı  mahalle  ve  sekiz  mihrabdır  Cümle- 
den çarsu  içre.,.  camii  mamurdur  Hanları  ve  hamamları  ve  mektebi 
sıbyanı  ve  esvakı  muhtasarı  vardır  Amma  bezazistanı  ve  imareti  ve 
medreseleri  yokdur  Ve  memduhatından  Tavşanlı  ağdası  cam  kutular 
ile  bazı  vilâyetlere  taşınır  baldan  leziz  taş  gibi  bekmezdir  Cemii  hal- 
kının kârı  bu  ağdadır  Ve  ekseriya  bağdadır  Hattâ  Simav  şehrinden 
ve  Demirci  şehrinden  nice  bin  katır  ve  deve  yükü  üzüm  kurusu  bu 
şehri  Tavşanlıya  getirüb  bekmez  iderler  Hikmeti  Huda  gayri  diyarda 
da  bağlar  çokdur  Amma  bu  tavşanlı  şehrinin  dibisi  gibi  ağda  ide- 
mezler  Abı  havasının  mı  yahud  bir  ulu  sultanın  nefesi  tesiri  mi  leziz 
ağdası  olur  Andan  kalkub  yokuş  aşağı  şark  canibine  gidüb  düz  sah- 
ralar içre  çamlı  dağlar  ve  mahsuUü  kuralar   güzar  iderek  sekiz  saatde 

Kariye!  menzili... 

Toprak  örtülü  müslüman  köyüdür  Ziametdir  Bir  camii  ve  bir 
hamamı  vardır  Andan  dahi  öte 

Kariyei  Eşşeyh  Ömer 

Yetmiş  aded  toprak  örtülü  haneler  ve  bir  camili  müslüman  kö- 
yüdür Ziametdir  Yol  üzre  bir  kubbei  âlide  Eşşeyh  Ömer  Hazretleri 
medfundur  Bu  kariyenin  cümle  dağları  beyaz  topraklı  kariyedir  An- 
dan canibi  şarka  Kütahya  sahrası  içre  cereyan  iden  nehri  Felendi 
her  yerinden  atlı  ve  piyade  âdem  ubur  ider  Amma  tuğyanında  fili 
mahmudî  ubur  idemez  Gemilere  muhtacdır  Karahisarı  Sahih  tarafın- 
da Yoncalı  nam  dağlardan  cem  olub  nehri  Kotiye  mahlut  olur  Mez- 
kûr nehri  Koti  dahi  kura  ve  dağlarından  gelüb  ikisi  bir  olub  Eskişe- 
hir altlarında  nehri  Sakaryaya  mahlut  olurlar  Sakarya  nehri  dahi  Iz- 
midin  ağaç  deryası  içinden  ubur  idüb  Kocaili  sancağı  hududunda  Ir- 
va  nam  kasaba  kurbinde  Karadenize  munsab  olub  azîm  nehri  âsidir 
Badehu  hakir  bu  Kütahya  sahrası  içre  nehri  Felendiyi  atlarımız  ile 
ubur  idüb  yine  sahra  içre  2   saat  gidüb 

Evsafı  vilâyeti  Germiyan  ve  bahadıran  yani  kal'ai 
gevhernigîn  ve  şeddi  metîn  tahtı  Anadolu  kal'ai  Kü- 
tahya 


SEYAHATNAMESİ  17 

Sene  715  tarihinde  Rum  keferesi  destitıden  Germiyan  padişahlar- 
dan (larından)  Şah  Yakub  hilâfetde  iken  fethetmişdir  Bedesti  Lalai 
Hezardinar  Hızırhk  dağında  hazar  dinar  ile  medfundur  Hakikatülhal 
asude  olduğu  kubbesine  bin  altun  gitmişdir  Ve  badelmevt  hazinesin- 
de bin  altunu  bulunmuşdur  Ve  yine  bir  âdeme  ihsan  in^am  etse 
bin  altun  verirmiş  Tafsile  muhtaç  hikâyeti  var  ulu  sultanı  rumdur 
Ve  Anadoluyu  badehu  Osmancık  fethidüb  bu  şehre  dahi  malik 
olmuşdur  Hâlâ  Anadolu  eyaletinin  tahtıdır  Vezaretdir  Tarafı  padişa- 
hîden  kanun  üzre  vezirinin  hassı  hümayunu  on  kerre  yüz  bin  akçe- 
dir Mısır  ve  Bağdad  ve  Budin    vezirlerinden  maada  cümle  vüzeraların 

-A. 

Üzerine  tasaddur  ider  Ali  Osman  Anadolu  canibinde  bir  yere  sefer  etse 
bu  Kütahya  veziri  ayaleti  ile  taliai  asker  olub  çarkacı  olur  Ve  eyale- 
tinde cümle  on  dört  sancakdır  Evvelâ  tahtı  olan  Kütahya  sancağı  ve 
Saruhan  sancağı  ve  Ay'dın  sancağı  ve  Kastamoni  sancağı  ve  Bursa 
sancağı  ve  Bolu  sancağı  ve  Livai  Menteşe  ve  Sultanönü  [1]  Liıai 
Ankara  ve  Karahisarı  Sahih  ve  Teke  sancağı  ve  Kânkırı  ve  Hamid 
sancağı  ve  Sultanönü  ve  Karaesi  sancağı  Cümle  sancakları  bunlardır 
Bunlardan  maada  eyaletinde  dört  müsellem  beğleri  vardır  Anlar  dahi 
kırkar  ve  ellişer  mamur  kuralara  maliklerdir  Salb  siyaset  ve  cürüm 
cinayetleri  kendülere  tefviz  olunmuş  ziamet  beyleridir  Hini  gazada 
tahılları  ve  tuğları  yokdur  Ve  bu  beylerden  maada  yine  eyaleti  Ana- 
doluda  Dergâhı  âli  yeniçeri  ocağından  on  bir  yaya  beğleri  vardır 
Herbiri  birer  şehre  hâkimdir  Cümleden  serçeşme  başı  Yaya  beği  Mu- 
durnu şehri  sahibidir  Maktuulkalem  ve  mefruzülkadem  hâkimlerdir 
Ziri  hükümetlerinde  cümle  iki  yüz  yirmi  pare  âbâdân  kuralara  mu- 
tasarrıflardır Ve  bu  eyeletde  defter  kethüdası  ve  timar  defterdarı  ve 
defteremini  ve  çavuşlar  kethüdası  vardır  Bunlar  dahi  kanun  üzre 
cümle  yüz  yetmiş  pare  imar  olmuş  kuralara  maliklerdir  Ve  hassı  hü- 
mayundan ifraz  olunmuş  evkaf  kuraları  ve  sultan  hasları  cümle  üç 
yüz  pare  kuradır  Ve  bu  eyaletde  cümle  erbabı  zuama  294  neferdir 
Ve  kılıç  timar  4584  neferdir  Ve  bu  tayifeler  kanun  üzre  cebelileri 
ile  hini  ma'rekede  alay  beyleri  ve  çeribaşılaı  ile  cümle  on  üç  bin 
sekiz  yüz  pürsilâh  askeri  derya  misal  olur  Ve  üç  bin  asker  dahi  Paşa 
askeri  ve  Yaya  beğleri  ve  müsellem  ve  ziamet  sahihlerinin  askerleri 
ile  bunlar  dahi  cümle  yirmi  bin  bahadır  ve  dilâver  ve  müsellâh  asker 
olur  Cümle  eyaleti  askerile  elli  bin  atlı  kırk  bin  asker  olur  Ve  eyaleti 
azîm  vilâyetden  şimal  tarafı  Trabuzan  ile  ve  Sivas  eyaleti  ile  müşa'dır 
Şark  canibi  dahi  Sivasdır  Ve  eyaleti  Karamandır  Garb  ve  cenub  ca- 
nibleri  Bahri  Rumdur  Ve  şehri  Kütahya    beşyüz  akçe  şerif  mevleviy- 

[1]  Fazla  yazılmıştır. 

Evliya  Çelebi  9—2 


18  EVLİYA  ÇELEBİ 

yetdir  Amma  şerif  değildir  Müddeteyni  on  kise  hasıl  olur  Dokuz  na* 
hiyesi  vardır  Cümle  kuradır  Ve  bu  mollanın  ziri  destinde  ve  sancağı 
Kütahyada  cümle  yirmi  dört  kazadır  kim  inşaallah  mahallinde  birer 
birer  tafsil  üzre  tahrir  olunur  Ve  şeyhülislâmı  ve  nakibüleşrafı  ve  ayanı 
eşrafı  ve  sipah  kethüdayeri  ve  yeniçeri  serdarı  ve  dizdarı  ve  subaşısı 
vardır  Ve  kaPası  bir  mavi  ve  lâilgûn  bir  yalçın  kaya  üzre  şekli  mu- 
hammes şeddadî  sengin  bina  bir  kaPai  zibay  hakka  ki  gevheri  nigin- 
dir  Bu  kal'ai  gerdiğimizde  bazı  yaranlar  namın  sual  etdiklerinde  bil- 
bedahe  bu  güne  tarih  demişdir  (demişimdir) 

Evliyaya  ismi  resmin  sordılar  tarih  içün 
ismine  didi  bu  şeydir  kaVai    gevher  nigin 

Sene   1082 

Hakka  ki  bir  püşte  üzre  yüzük  taşı  gibi  durur  bir  kaPai  üstüvar- 
dır  Dayiren  madar  cürmü  aşağı  kal'a  ile  cümle  üç  bin  adımdır  Ve 
canibi  erbaası  yalçın  kaya  üzre  bina  olunmuş  Hendeği  yokdur  Zira 
kahkahavar  gayya  kayaları  misali  uçurum  kayalardır  Adem  zirvesine 
uruc  idemez  Amma  mezkûr  aşağı  yeni  kal'a  eski  kal'anın  şimal  tarafı 
altında  alçak  yerdir  Sene  842  (?)  tarihinde  Ebülfetih  Sultan  Mehmed 
zamime  idüb  bina  etmişdir  Şehrin  alçak  yerinde  vaki  olmagile  yüz 
arşın  mikdarı  kesme  kaya  altında  bir  değirmen  yüridir  bir  âbı  hayat 
su  kaynayub  çıkar  Hini  muhasarada  düşman  ol  suyu  zabt  idüb  ahalii 
kaPa  susuzlukdan  muztarib  hal  olmasınlar  içün  bu  uyunu  zülâli  kal'a 
içine  almak  içün  bu  kal'a  bina  olunmuşdur  Hâlâ  yine  yukaru  kal'- 
adan  bu  suya  enilir  yollar  vardır  Ve  bu  yeni  kal'anın  kuleleri  ile 
cümle  yetmiş  kuledir  Ve  her  kule  mabeyni  ikişer  kulaçdır  Birbirine 
gayet  karib  kulelerdir  Ve  gayet  metin  binayi  kadimdir  Ve  cümle  üç 
kapudur  Biri  şarka  nazır  aşağı  çarsuya  nüzul  olunur  üç  kat  demir 
kapudur  Bu  kapunun  taşrasının  iki  tarafında  beyaz  mermerlerden 
mehib  arslan  suretleri  vardır  Bu  kapu  önünde  didebanlar  sofalarından 
cümle  aşağı  şehri  azîm  nümayandır  Bir  kapu  dahi  canibi  cenuba 
Sultan  Bağı  tarafına  mekşufdur  Ve  gayet  metindir  Ve  bir  bab  dahi 
aşağı  yeni  kal'aya  enilir  Bu  dahi  şarka  nazırdır  Ve  iç  kal'a  bu  kal'- 
anın cenub  tarafı  nihayetinde  çarkûşe  bir  kal'acikdir  Dayiren  mâdâr 
cürmü  bin  adımdır  Ve  canibi  şarka  nazır  bir  küçük  kapusı  vardır 
Zemanı  kadimde  bu  kapunun  tahta  kanatları  yüzüne  camus  derisi 
kaplamışlar  Demir  kapu  değildir  Ve  bu  kapunun  iç  yüzünde  iki  su 
sarnıçları  vardır  Ve  bir  mescid  ve  dizdar  ve  imam  ve  müezzin  ve 
kethüda  hanesi  ve  iki  buğday  anbarı  ile  cümle  sekiz  hanedir  Bunlar- 
dan gayri  âsârı  binalar   yokdur  Ve  gayetülgayet  hâli  iç  kal'adır   Amma 


SEYAHATNAMESİ  19 

taşra  kal'ade  Germiyan  Oğlu  Camii  ve  yetmiş  aded  toprak  örtülü  neferat 
evleridir  Ve  bir  mıescid  ve  bir  âbı  hayat  çeşmesi  vardır  Hikmet  Huda 
bu  kim    böyle    cebeli    âli  üzre    aynülhayat  çeşmesar  vardır     Ve  aşağı 
yeni  hisarda  yirmi  kadar  toprak  örtülü  evlerdir  Ve  bir  tahta  minareli 
mescidi  var  Ve  bu  kal'a  içinde  cereyan  iden  âbı  hayat  kal'a  içindeki 
ve  aşağı  şehir  içindeki    değirmenlere  gider     Ve  matekaddemden  beru 
aşağı  şehirli    kasablardan    koyun  ciğeri    alamazlar     Cümle  kal'ali  alır 
Ellerinde    selef    padişahlarından    hatları  var     Aşağı    şehirliyle    kaFali 
mabeyinlerinde  ciğer  içün  azîm  gavga  olur  Hâlâ  darbımesel  olmuşdur 
kim  Gavga  ciğer  içündür  derler  Amma  gayet  ganimet  şehri  rahmetdir 
Ve  bu  kal'a    evlerinin  yüzleri    cümle  sima  (1)     canibinde    Kuti  sahra- 
sına nazır  havadar  ve  cihannüma  beyti  ra'nalardır  Ve  aşağı  şehri  kebir 
bu  kal'anm  şarkı  ve  şimali  ve  yıldız  rüzgârları    tarafında  vaki  olmuş- 
dur Sultan  Bağı  semtleri   dere  içinde  ve  yeni  mahallenin  garb  canibi 
altına  Ve  Zereğen  mahallesi  düz  sahraya  vaki  olmuş  bu  güne  mahallei 
abadandır  Ve  bu  kal'aye  Cebeli  Hızırlık  havaledir  Amma  asla  andan 
zarar  isabet  etmezdir  iç  kal'anın  topları  Hızırhkda  kuş  kondurmaz  Ma- 
beyinleri   top  menzilinden    ziyade  mesafei    baidedir     Ve  aşağı  varuşu 
azîm   cümle  34  mahalledir     Evvelâ  mahallei  Saray    ve    mahallei  gök- 
çimen  ve  mahallei  Böğrükcük  ve  mahallei  Saraküsdü  ve  Orta  mahalle 
ve  Lala  mahallesi  ve  Ahi  Erbasan  mahallesi  ve  Ahi  Mustafa  mahal- 
lesi ve  mahallei    Kancık    ve    mahallei  Börekçiler  ve  Sultan  Bağı  ma- 
hallesi ve  mahallei    Bezciler  ve  Akındı  yolu    mahallesi  ve   Kadı  Şeyh 
mahallesi    ve    Cemaleddin  mahallesi    ve    Çukur  mahalle    ve    Analıca 
mahallesi    ve  Balıklı  mahallesi  ve  Buladm  mahallesi  ve  Servi  mahal- 
lesi ve  Meydan    mahallesi    ve    Hacı  ibrahim  mahallesi    ve  Asak  Faki 
yani  Ishak  Fakih    mahallesi    ve    Maruf  mahallesi  ve  Dibek  mahallesi 
ve  Hüseyinpaşa   mahallesi    ve  Yeni  Mahalle    ve    Çerçi  Süleyman  ma- 
hailesi  ve  Ahi  Oran  mahallesi    ve    Mumcular  mahallesi   ve  Ahi  Izzed- 
din  mahallesi    ve    Pirler    mahallesi    ve  Cinici  kefereler  mahallesi  Ve 
bu  merkum    olunan  otuz  dört  aded  mahallâtlar  ile  ve  bu  şerhri  mu- 
azzam malâmal  bağ    ve    bağçeli    ve    gül  gülistanlı    ve    âbı  hayat  sulu 
haneler  ve  sarayi  âlilerdir   Ve  üç  mahalle  Ermeni  keferesi  ve  üç  ma- 
halle   Urum    feceresi  vardır     Kadim  eyyamdan    beru    Yehud    tayifesi 
yokdur  Ticaret  idüb  giderler  Tevattun  etseler  ölürler  Acib  hikmetdir 
Ve  bu  kadar    mahallâtlar  cümle    yedi  bin    toprak  ile  mestur  evlerdir 
Amma  hâlâ  temaşa  etdiğimiz  bu  mahalde  yetmiş  yedi  kiremit  örtülü 
sarayı  âliler    inşa   olunmuş     Mukaddema    bir    kiremitli    hane  yok  idi 
Hızırlık  dağından  bu  şehir  özge  temaşa  olunur  serabı  âzamdır    Cüm- 
leden mükellef    sarayı  âli  Paşa    Sarayıdır     Selef  Padişahlarından  Ger- 


20  EVLİYA  ÇELEBİ 

miyan  Oğulları  binasıdır  kim  üçyüz  altmış  tahtanı  ve  fevkani  odaları 
ve  divan  haneleri  ve  azîm  kaaları  ve  hamamlı  ve  bağçesile  tezyin 
olmuş  bir  sarayı  kadimdir  Ve  Haleb  Sarayının  meydanı  kadar  bir 
havlisi  var  Amma  cümle  toprak  örtülüdür  Kiremit  değildir  Bu  sarayın 
kanun  üzre  kırk  saraydan  vardır  ki  hıfz  hiraset  idüb  kapularda  dide- 
hanlık  idüb  tathir  iderler  Ziamet  ve  timar.,..  ahalisi  (ahalii)  şehir  içre 
saraydar  deyu  hayli  itibarları  vardır  ikinci  abadan  olan  ...  Osman 
paşa  sarayıdır  kim  Sultan  Bağı  deresi  kenarında  bir  mürtefi  yerde 
şehrin  cenubî  tarafında  vaki  olmuş  bir  sarayı  âlidir  kim  hakir  bu 
sarayda  on  gün  mihman  olub  can  sohbetleri  etdik  Bey  Efendi  Kan- 
diye  gazasından  gelüb  bu  sarayın  bahçesi  içre  bir  kasrı  lâhut  bina 
idüb  hakir  şikeste    beste     bu  güne  tarih  etdik 

Barekâllah   bu  mokamı  serbülend 
Ermesin  asla  esasına  (güzend)  [  1  ] 
Kehkeşan  âsâ  semaya  serçeküb 
Zirvei  âlâya  salmışdır  kemend 
Evliya  gördü  kde  tarihin  di  di 
Oldu  itmam  ey  Beğim  kasrı   bûlend 

Sene   1082 

Bu  saray  sarapa  kiremit  ile  mesturdur  Ve  bir  saray  dahi  Uftadlı 
Oğlu  sarayı  ve  Saçhzade  Hasan  Ağa  sarayı  bunların  emsali  nice  ki- 
remitli  ve  gayri  sarayı  azimler  firavandır  Ve  bu  şehri  Kütahya  bir 
küçük  şehir  görünür  Amma  ta  Sultan  Bağından  Osman  Paşa  sarayı 
önünden  ve  mevlevîhane  ve  Kapan  cisrinden  ta  Meydan  mahallesi 
önünden  ta  Çayırbaşma  varınca  şimal  canibine  dere  ile  gidilir  Şehrin 
tulidir  (tuli  devri)  hâmil  dört  bin  adımdır  Ve  bu  derenin  iki  tarafı 
bağ  ye  bağceler  iremzad  misal  kat  enderkat  şahnişinler  ile  ârâste  ol- 
muş hanelerdir  Ve  mezkûr  dereden  her  haneye  birer  ark  cari  olub 
bağları  ve  sitatinlerin  (besatinlerin)  rey  (yan)  ider  Ve  bu  şehrin  şark  ta- 
rafında  Gökçimen  mahallesinden  ta  Paşa  Sarayı  önünden  ta  Ishak 
Faki  çarşusu  içinden  ubur  idüb  garb  tarafına  gidüb  ta  nihayeti  Yeni 
Mahalleye  varınca  yolun  iki  tarafı  kat  ender  kat  âbı  bayatlı  ve  bağ- 
celi  evler  içre  beş  bin  adım  arzı  bir  şehri  azimdir  Matekaddem  dahi 
âbâdan  şehri  müzeyyen  imiş  Lâkin  sene  1021  Celâli  Karayazıcı  ve 
Said  (ar)  ab  zulmünden  harab  olmuşdur  Hâlâ  bu  tahrir  etdiğimiz 
mertebeden  bin  kat  ziyade  mamur  bir  şehirdir  Ve  hâlâ  cümle  otuz 
iki  mihrabdır  On  biri  cum'adır  Maadası  zaviyelerdir  Evvelâ  cümleden 
mükellef  ve  müzeyyen  ve  cemaati  kesireye  malik   Ulu  Cami  Yıldırım 

[1]  Beşir  Ağa  nüshasında  (güzend)  kelimesi  yoktur.  Pertev  Paşa  nüshasında  vardır. 


SEYAHATNAMESİ  21 

Han  ibni  Gazi  Hudavendigâr  binasıdır  Amma  temıamı  şehzade  Mu- 
sa Çelebi  ibni  Yıldırım  Hanındır  Badehu  Süleyman  Han  bedesti 
Mimar  Sinan  müceddeden  tamir  etdi  Tulen  yüz  seksen  kadem  ve  ar- 
zan  doksan  ayakdır  Ve  iki  yan  kapu  ve  bir  kıble  kapusu  var  Beşer 
kademe  taş  nerdüban  ile  çıkılır  ve  derunu  camide  cümle  elli  yedi 
çam  direkleri  üzre  harpüşte  tavan  kubbedir  Ve  iki  canibinde  yan 
sofaları  üzre  bir  kat  tabakalar  var  Cemaati  kesire  oldukda  yukaruda 
ibadet  iderler  Ta  mihraba  varınca  iki  tarafı  böyle  tabakadır  Bu  taba- 
kaların fevkinde  ve  tahtında  cümle  altmış  dört  demirli  pencerelerdir 
Mihrabı  ve  minberi  olkadar  musanna  değildir  Tarzı  kadimdir  Elhasıl 
bu  şehirde  bundan  büyük  Selâtin  cami  yokdur  Hini  izdihamda  yirmi 
bin  âdem  alır  ve  serapa  kârgir  binadır  ve  cümle  kurşun  örtülüdür 
Amma  haremi  yokdur  Ancak  kıble  kapusundan  taşra  taş  nerdübanın 
iki  canibinde  yan  sofaları  vardır  Ve  sol  tarafda  bir  minaresi  var 
Ve  Balıklı  hamamına  muttasıl  Sultan  Keyhusrev  Şah  Camii  tarzı  ka- 
dim bir  küçük  camidir     Kıble  kapusu  üzre  tarihi  budur 

cr^iljLJl^Li.  ^Uij  <«iji;  ^}^^\  j[LU\^k^l\  iJjUU^UI  \l^j  ^) 

Ve  sol  tarafda  tuğla  minaresinin  kapusı  üzere  tahrir  olunan  ta- 
rihdir 

Zerü  ziver  değildir  (deyuben  din)  desti  (gayb)  arif 

Yazar  tarikini  (bîhal)  Hak  teala  şanühu  ekber  [1  ] 

Sene   1052 

Bu  dahi  haremsiz  bir  camidir  Matekaddem  sahibülhayratı  zavi- 
ye imiş  (itmiş)  Badehu  mahallesi  camie  muhtaç  olmak  ile  cami  idüb 
minare  kapusı  üzre  tarih  ana  işaretdir  Ve  Camii  Karagöz  Paşa  der- 
ler amma  kapusı  üzre  tahrir  olunan  tarihi  budur 

Cün  temam  etdi  Râbia  Hatun 
Hak  ata  ide  ruhuna  rıdvan 
Olmagıyçün  minareye  tarih 
Didim  ana  makamı  meddi  ezan 
Sene   1061 

Zereğen  mahallesinde  cedi  izamımız  merhumu  said  ve  şehid  Kara 
Mustafa  Bey  Camii  Yıldırım  Han  veziri  Ishak  Paşa  kendüyi  şehid  et- 
mişdir  Nice  kerre  Aydın  ve  Saruhan  sancağına  mutasarırf  olub  bade- 
hu Anadolu  valisi  iken  bu  camii  inşa  etmişdir  Hâlâ  tevliyyeti  hakirin 

[1]   Kavis  içindekiler  Bağdad  köşkü  nüshasından.  Beşiı  Ağa  nüshasında  boş  bırnkılmış 


22  EVLİYA  ÇELEBİ 

üzerindedir  Bir  hayli  yerlerin  tamir  termim  etdik  Gayet  musanna 
camii  ruşendir  Ve  hareminde  abdesthane  havuzu  ve  bir  minarei 
mevzunu  var  kim  misli  şehri  Kütahyada  yokdur  Efvahı  nasda  Hisar 
Beyi  Camii  derler  Ve  arasta  içinde  Takyeciler  Camii  cimaati  kesret 
üzeredir  Ve  müzeyyen  mahfili  altında  iki  ağaç  müşebbek  sütunları  var 
kim  diller  ile  tabir  olunmaz  Ve  gayet  metanet  üzere  tahta  örtülüdür 
Ve  Qermiyan  oğlu  ...  camii  tabakalar  içinde  olmagile  t  .  .  .  hane[l] 
Camii  derler  Kârgir  bina  olmagile  üzerleri  kiremit  örtülüdür  Ve  ner- 
duban  ile  uruc  olunur  fevkani  ve  haremsiz  bir  camii  şerifdir  Amma 
cemaati  çokdur  Ve  Yeni  mahallede  Hüseyin  Paşa  Camii  gayet  me- 
siregâh  bir  şirin  ruşenâbâddır  Hareminde  azîm  çınarı  müntehalar  var 
kim  evce  sercekmiş  ve  gayet  metindir  Üzeri  kurşun  örtülü  camii  la* 
tifdir  Ve  yukaru  kaPada  Sultanı  Germiyan  Süleyman  Han  Camii  Kıb' 
le  kapusı  tarihi  budur 

^ÖJU  ^1^1  ^5A*j  â  jJ-  â  jl^   ^L*  Öl  jlkJU  iJjLiİAp::^!!  Qa    ^) 

...  ^.  -^» 

Ve  Meydan  mahallesinde  Bey  Camii  kârgir  kubbe  kurşun  ile 
mestur  bir  camii  pürnurdur  Ve  Emir  Şeyh  tekyesi  Camii  kurşunsuz 
camidir  Meşhuru  âfâk  cevamiler  bunlardır  Ve  mesacidlerin  güzidesi 
Hızırlık  Mescidi  cihannüma  bir  küçük  zaviyedir  Amma  teferrücgâh 
yer  olmagile  cemaatden  hali  değildir  Kapusu  üzre  tarihi 

j^^^\y\  âJij  L4İiw'U  lUlJ  iiljii  ^ki^V!  JlkU  :Jj^  ^LJ  J) 

••  ^  ••  .  .  .  •  •    ••  • 

v'^U-i  c^^^h  ci-^^^  ^-'  Aj^  j^^-  j^y^ 

Ve  Bölükcüler  mahallesi  mescidi  ve  Gûnan  Mahallesi  Mescidi 
ve  Sultan  Bağında  iki  namalûm  zaviyeler  var  Ve  Ahi  Mustafa 
mescidleri  ikidir  Ve  Paşa  mahallesi  mescidi  ve  otuz  yedi  mahalde 
birer  mescidlerden  maada  suku  sultanîler  içinde  nice  zaviyeler 
vardır  Ve  cümle  medreseler  ve  hanlarda  ve  tekyelerde  dahi  birer 
zaviye  mukarrerdir  Ve  cümle  on  üç  kârgir  bina  kurşun  örtülü 
minarei  zibalardır  Maada  alçacık  taş  ve  ağaç  mina(re)lerdir  Ve 
yedi  medresedir  Cümleden  kadim  Ulu  Camiin  sol  canibine  mut' 
taşıl  Germiyan  Oğlu  Medresesi  meşruta  olub  dersi  âmîdir  Yevmiye 
bir  altun  vazifei  muayyensi  vardır  Yıldırım  Bayazid  Han  Zade  Şeh* 
zade  Musa    Çelebi    pederi    Yıldırım    Hanın    Timur    ile    hadisesinden 

[1]   Bağ-dad   köşkü   nüshası  (tabakane) 


SEYAHATNAMESİ  23 

sonra  mezkûr  Musa  Çelebi  ol  asırda  halife  olub  bu  medresei  tamir 
idüb  ve  pederinin  Ulu  Camiini  itmam  etdiğiyçün  tahrir  olunan  Ulu 
Camie  bazdan  Musa  Çelebi  Camii  derler  Amma  ihtida  banisi  Yıldırım 
Handır  Ve  Rüstem  Paşa  medresesi  ve  Monla  ve  Ahmet  Paşa  med- 
resesi ve  Ishak  Fakih  medresesi  ve  Karagöz  Paşa  medresesi  ve  Şeyh 
Paşa  Medresesi  ve  Haliliyye  Medresesi  evkafları  mamur  ve  talebeleri 
mesrur  kimesnelerdir  Ve  gayet  fuzalâyüddehirden  musannif  ve  mü- 
ellif ve  tekmili  fünun  etmiş  merdi  Huda  suhteleri  vardır  Ve  bu  şehir 
içre  altı  tekyedir  Evvelâ  biri  Kapan  Hanı  kurbinde  âsitanei  Hazreti 
Mevlâna  yani  Mevlevihane  tekyesi  müteaddid  fukara  höcreleri  ile  ve 
simahanesi  ve  mutribhanesi  ile  mamur  tekyedir  Ve  Nalınlı  Şeyh 
Tekyesi  ve  Abdülkadiri  Ceylânı  tekyesi  ve  Şeyh  Yasin  tekyesi  ve 
Hızırlık  tekyesi  ve  âliabâ  Bektaşiyan  tekyesi  Meşhur  tekyeler  bunlar- 
dır Ve  cümle  dokuz  hamamı  mamur  ve  bir  kaç  muattalı  vardır 
Amma  cümleden  hoş  hava  ve  binayı  ra'na  Rüstem  Paşa  hamamı 
Valii  vilâyet  iken  bina  etmiş  Anadoluda  misli  meğer  Tirede  ve  Mağ- 
nisada  ola  Bu  hamama  Balıklı  Hamamı  derler  Havuzunda  malâmal 
âdem  gümüşî  balıkları  ve  âşık  malikleri  kâküllerin  tarumar  kılub 
çin  ender  çin  ve  ham  ender  ham  idüb  riştesile  uşşakm  gönlün  kay- 
didüb  kendüsi  bikayd  olur   (Mısra) 

Alem  kırılsa  gamzesinin  eksiği  değil 

mazmununca  cümle  Huten  ahusu  gözlü  münevver  yüzlü  pençei  âfitab 
mahbub  dilberanlar  bu  havuz  içre  bahri  maarifvar  uşşakanı  müşta- 
kanın  nemi  çeşmi  yemi  ummanı  bahrinde  şinaverlik  idüb  gönüller 
saydetmeğe  zülfü  amber  efşanın  şebekevar  dam  idüb  gavvaslık  iderek 
dili  uşşakı  dame  giriftar  idüb  bir  bendei  âzâde  iken  kayd  bend  olur 
Böyle  bir  hammamı  ruşinadır  Kapusı  üzre  terkim  olunan  tarihi  budur 

Didi  tarihini  bir  hazır  cevab 

Pak  ider  yüz  arıdır  napaki  âb 
Sene  936 

Ve  Qermiya  hamamı  kâri  atikdir  Ve  Kadıasker  hamamı  ve  Şengül 
hamamı  ve  Kemer  hamamı  ve  Hüseyin  Paşa  hamamı  ve  Aktemür 
hamamı  Ve  üç  hamam  dahi  muattaldır  Kış  günleri  işler  hamamlardır 
Ve  yirmi  üçer  saray  hamamları  dahi  vardır  Bazı  ahalii  mahalle 
bunlara  girerler  Ve  yetmiş  mektebi  sıbyanı  ebcedhan  vardır  Ve  iki 
amalerti  (imareti)  vardır  Fukara  ve  ağniyaya  nimeti  merreteyn  da- 
yimdir  Ve  cümle  on  yedi  hanları  var  Herbiri  kaPa  misal  hanlardır 
Cümleden  Kapan  hanı  demir  kapulı  kaPa  misaldir  Ve  havlısında 
bir  havzu  azîmi  üzre  fevkani  bir  zaviyesi  vardır    Havzunun  fıskıyyesi 


24  EVLİYA  ÇELEBİ 

âdem  gerdanı  kalınlığı  pertab  ider  Bu  mescidi  âli  on  iki  sütun  üzre 
mebni  maksure  eşkâl  bir  müferrih  dilküşa  mescidi  ra'nadır  Cemii 
müsafirîn  ve  mücavirin  bunda  aram  ve  istirahat  idüb  ibadet  iderler 
Bu  hanın  canibi  erbaasında  fevkani  ve  tahtanı  iki  yüz  ocaklı  bir 
hanı  azimdir  Ve  canibi  garba  nazır  bir  kapusı  atebesi  üzre  lâjiverd 
ile  beyaz  mermer  üzre  celi  hat  ile  tahrir  olunan  tarihdir 

Binayı    d 

ilâhi  eyle  gel  mamur  her  sal 
Nola  geldiflj  hakkında  işbu  tarih 
Ki  dagim  s  a  ikbal 

Sene  912 

Çaşnigirbaşı  (h)  anı  ve  Bolvadanlı  hanı  ve  Bostan  Efendi 
hanı  ve  ....  Osman  Paşa  hanı  ve  Rüstem  Paşa  hanı  ve  Serdar 
hanı  ve  Acem  hanı  Bunlar  cümle  mamur  hanlardır  Ve  kırk  sebili 
atşanı  var  Ve  sekiz  abıhayat  kayak  sular  cereyan  ider  uyunları  var 
Bunlardan  maada  otuz  yerde  çeşmesarları  var  Cümleden  bir  zülâli 
Zereğen  Mahallesinde  Cafer  Paşa  çeşmesinin  tarihidir 

Çeşmi  âlem  gibi  bir  çeşmei  ruşendir  bu 
Bu  ki  bir  çeşme  muadil  ola  sümme  haşa 
Oldu   tamirine  tarih  bunun  binoksan 
Ki  aded  haddi  kıla  çeşmei  Cafer  Paşa 

Sene  987 

Ve    bu    çeşmeye  karib  bir  uyunu  carinin  taki    (takı)   üzre  tarihdir 

Dokuz  yüz  seksen  idi  şali  tarih 
Revan  oldukda  işbu  çeşmei  hub 
Bu  bir  ruhi  revan  içün  olubdur 
Ulu  dergâhda  makbul  mergub 
Temam  oldukda  Zıllî  didi  tarih 
Ola  makbul  dayim  nobı  ma  hub 
Sene  973 

Bu  tarih  merhum  ve  mağfurunleh  pederimizin  güftesidir  Ve 
Yeni  mahalle  çeşmesinin  tarihidir 

Hatifi  kudsî  aidi  tarihini 
Kad  bena  aynen   tesemma  selsebil 
Sene  991 

Bunlardan  maada  tarihsiz    çeşmesarlar  firavan    cari  revandır     Bu 


[1]   (Gelse)  olmak    lâzım 


SEYAHATNAMESİ  25 

şehir  içre  iki  kârgir  bina  bazazistanı  var  Büyük  bedesten  Gedik 
Ahmet  Paşa  hayratıdır  Ve  cümle  suku  sultanîsi  sekiz  yüz  altmış 
dükkândır   (Beyit) 

Çarsuyi  hüsnü  seyr  iden   seraser 

Bir  sefa  dükkanı  yokdur  hep  cefa  hazar  ider 

Amma  cümleden  esvakı  müzeyyeni  Hafaflar  carşusı  tertib  üzre 
bina  olunmuş  bir  suku  mamurdur  Ve  üç  Ermeni  ve  iki  Urum  keni- 
sesi  vardır  Ve  cemii  sahrahları  kaldırımsızdır  Ve  çarşusı  yokuş  yukarı 
vaki  olmagile  daracık  yollardır  Ve  cümle  evleri  dahi  biribiri  üzre 
sehl  yokuş  yukarıdır 

Memduhatı    Kütahya  Şehri 

Ve  cümle  hanelerinin  yüzleri  canibi  şimale  nazır  olduğundan  ha- 
vası lâtifdir  Elhasıl  âbı  hayatı  dahi  gayet  lâtifdir  Ve  gayet  yaylak  yer 
olmak  ile  bağları  yokdur  Lâkin  bağçeleri  çokdur  Üzümü  olur  Amma 
leziz  olmadığından  memduh  değildir  Ve  yirmi  dörd  güne  emrudu  si- 
cillâtda  mesbutdur  Ve  yedi  güne  âbdar  ve  danedar  kirazı  olur  Ve 
Kütahya  paçası  Arab  ve  Acemde  meşhuru  âfâk  ve  beyaz  ve  berrak 
ve  leziz  ilik  gibi  paçası  olur  Ve  tennur  kebabı  ve  gerdesi  meğer  Bur- 
sada  ola  Ve  kâse  ve  f  ilcanı  ve  gûnagûn  marşraba  ve  gözeleri  ve  çanak 
ve  tabakları  bir  diyara  mahsus  değildir  İllâ  kâsei  iznik  dahi  meşhur 
âfâkdır  Ve  bu  şehrin  enderun  birununda  binden  mütecaiz  âbı  zülâl- 
den  nişan  verir  aynülhayatları  kayalardan  tulu  idüb  mahı  temmuzda 
yahpare  âbı  rakikleri  varkim  nuş  iden  hayat  can  bulur  Anmçün  halkı* 
nm  rengi  ruyleri  humret  üzre  olub  tendest  (tendürüst)  halkı  vardır 
Her  bir  uyunlarının  bikavli  hükema  birer  hasıyyeti  vardır  Olkadar 
şeriülhezim  (seriulhazım)  âbı  nablardır  kim  bir  âdem  bir  kazevi  başlı 
başına  tenavül  etmeğe  kadirdir  Ve  Ulu  Cami  önünde  Germiyan  Oğ- 
lunun imareti  içindeki  âbı  hayatdan  nuş  iden  canın  canı  sıkılmaz 
ve  hafakanı  biemrillâh  def  olur  gayet  mücerrebdir  Ve  bu  imarete 
muttasıl  iki  sakihane  Hezardinar  vezirin  hayratıdır  Ve  nice  bin  kârı 
kadim  binalar  var  kim  midhatinde  lisan  kasırdır  Ve  halkı  gayet  garib 
dostdur  Ve  gayet  şeci  ve  bahadır  kavimdirler   (Beyit) 

Ey  Firakı  şehrimiz  şahin  yuvasıdır  bizim 
Anıniçün  anadan  doğanımız  şehbaz  olur 

Ve  âbı  havasının  letafetinden  mahbub  ve  mahbusuna  (mahbube- 
sine)  nihayet  yokdur  Gayet  çokdur  kim  anların  hakkında  nice  kasa- 
yid  ve  penç  beyit  ve  şehrengizler  etmişlerdir  Gerçi  Anadoluda  Tür- 
kistan vilâyetdir  Amma  uleması  ve  fuzalâsı    ve  şuarası    gayet  çokdur 


26  EVLİYA  ÇELEBİ 

Zira  halkı  safa  ve  zevk  ile  alûdedirler  Gam  ve  gussadan  berilerdir  Ve 
sıbyan  tıflanları  gayet  necideb  (müeddeb)  ve  reşid  olurlar  Ve 
erbabı  maarif  kânıdır  Ve  cümle  halkı  fukara  muhibbidir  Ve  erbabı 
askerîsi  küheylan  esbi  saba  peymalara  suvar  olub  sayıd  şikâra  mayii- 
lerdir  Ve  dest  bazularında  bazlar  ve  balaban  ve  şahinler  ile  ve  kelbi 
muallemler  ile  dayima  şikâra  mayillerdir  Ve  esbabı  eşkalleri  serapa 
çuka  ferace  ve  kontoş  giyerler  Ve  zenanelerinin  çoğu  başlarına  altun 
ve  gümüş  tas  takye  giyüb  üzerlerine  çuka  ve  beyaz  car  bürinürler  Ve 
paylerine  katife  çakışır  üzre  sarı  çizme  giyerler  Ve  gayet  müeddebane 
gezerler  Ve  mekûlat  meşrubatı  gayet  ucuzdur  Hattâ  bir  vakıyye  has 
ve  beyaz  ekmek  bir  kuş  gözü  akçeye  ve  bir  vakıyye  koyun  eti  iki 
akçeye  ve  sığır  eti  bir  akçeye  amma  bir  ciğer  üç  akçeyedir  Ve  beyaz 
ekmeği  meğer  Gerigük  şehrinde  ola  Ve  bir  at  yemi  bir  akçeye  Gayri 
eşyaları  dahi  bu  güne  ganimetdir  Ve  iklimi  örfiyedendir  demişler  ve 

Evsafı  mesiregâhı  Kütahya 

Evvelâ  kal' anın  cenubu  canibi  ar  [d]  ında  Sultan  Bağı  ferahfeza 
yerdir  Ve  teferrücgâh  kebkebir  bayırı  keklikli  olduğundan  şuarlar 
kebkebir  der  Cümleden  lâtif  âbı  hayat  suları  vardır  Ve  Seyrangâhı 
Aksu  ve  Lasum  zade  hağçesi  ve  Kondivizanbaşı  Abı  cay  (can)  bahş 
suları  vardır  Bu  uyunlar  ta  içinden  cereyan  iderek    ta  aşağı 

çayır  ortasında  nehri  Felende  mahlut  olur  Üzüm  cümle  ku- 

ralardan ve  bir  konak  baid  Giden  şehrinden  gelir  Zira  kışı  gayet  şedid 
olduğundan  engürü  ve  narı  ve  linıonu  ve  turuncu  olmaz  Ve  Germi- 
yan  Oğlu  kendi  elile  bir  servi  dirahtini  diküb  hâsıl  etmeğile  hâlâ  Servi 
mahallesi  derler  Servi  dahi  mevcud  bir  seramed  servidir  Asla  bir 
hasebe  ve  şubesine  rahne  gelmemişdir  Ve  bu  şehrin  sahralarında 
deve  ve  katır  ve  arabalar  işlemek  ile  ganimet  şehridir  Şark  ve  garbı 
ikişer  konak  sahrayi  bipayanlardır  Kıble  tarafında  iki  konak  yer  ta 
Afyon  Karahisarına  varınca  kura  ve  kasabatlar  ile  mamur  âbâdân 
yerlerlerdir  Ve  canibi  garbi  kezalik  iki  merhale  yer  kura  kura  üstüne 
pürhasıl  belidelerdir  Ve  gayet  azîm  eyaletdir  Evvelâ  Paşa  sancağı  yirmi 
dörd  kadılık  yerdir  Evvelâ  Kazai  Anid[lJ  Eğrigöz  kazası  ve  kazai  Simav 
ve[2]  kazai  Sirke  ve  kazai  Çakırca  ve  kazai  Gököyük  ve  kazai  Denizli 
ve  kazai  Şeyhli  ve  kazai  Baklan  ve  kazai  Tazkırı  ve  kazai  Soma  ve  kazai 
Kenger  ve  kazai  Uşşak  ve  kazai  Banaz  ve  kazai  Honaz  ve  kazai  Ezine 
ve  kazai  Çiharsanba  ve  kazai  Dağardı  ve  kazai  Çal  Bu   merkum  yirmi 

[1]   Bağdad  köşkü   nüshası   (yani) 

[2J  Bağdad  köşkü    nüshası  (ve  Kazai  Gedüs  ve  kazaî    Selinti  ve  kazai  Kula  ve  kazai 
Inay  ve  kazai  Eşme  ve  kazai  Gut) 


SEYAHATNAMESİ  27 

dörd  kaza  Paşa  sancağındadır  Amma  bazısı  Kütahya  mollası  hükmün- 
de nahiye  kazalarıdır  kim  zikrolunur  Evvela  nahiyei  Altuntaş  ve  na- 
hiyei  Gergiviran  ve  nahiyei  Evrencik  ve  nahiyei  Tavşanlı  ve  nahiyei 
Gümüş  ve  nahiyei  Emrudlu  ve  nahiyei  etrafı  şehir  Bu  cümle  yedi 
nahiye  molla  hükmündedir  Ve  bu  eyalet  iklimi  rabîdedir  Arzı  beldei 
ve  tuli  neharı  anınçün  âbı  havası  şiddet  üzredir  Ve  eğer  bu  şehrin 
evsafın  muradımız  üzre  tahrir  eylesek  tatvili  kelâm  olur  Amma  inşa- 
allah  bu  müsveddedat  tasiha  geçdikde  mufassal  tahrir  olunur  Zira 
^^\jLi\  ^A  j  j^.l»  ider  Ve  hamdi  Huda  serrişte  dahi  elde  ve  dilde 

Şehri  Kütahyamn  enderun  birununda  asude 
olan  kibarı  kümmelîini  beyan  ider 

Evvelâ  Sultan  Bağı  mezaristanı  içinde  hazreti  Şeyh  Sultan  Ahi 
Oran  Sultan  ve  Taş  oluk  mahallesinde  Acem  Sultan  ve  Gü- 
zelim Sultan  bunlar  azîm  ziyaretgâhlardır  Ve  Ahi  Mustafa  mahalle- 
sinde Argun  Çelebi  hazretleri  hazreti  Mevlânanın  evlâdi  izamların- 
dandır  Ve  Eşşeyh  Ahmed  ve  Pirler  mahallesinde  musannif  ve  müfessir 
ve  muhaddis  Lügati  Ahterî  müellifi  mevlâna  «^  ^y»  Ahterî  Efendi 
Karahisarı  Sahibdendir  Kitabı  Ekber  Vasıt  ve  Camiül  mesail  ve  Ki- 
tabı Asgar  namında  bu  üç  aded  muteber  kitablar  anın  telifidir  Amma 
beynelhalk  Ahterî  kasirülkame  ve  kösecüUihye  olmağın  ammimiz  Fira- 
kî  Efendi  şehrinde   (şiirinde) 

Ahterînin   beş  iken  medresesi  on  oldu 
Tabı  sa'd  olan  Ahteri  meymun  oldu 

demişdir  ^^U'^s^^  Pirler  mahallesinde  medfundur  Ve  Eşşeyh  Ahmed 
Kalburcu  emîr  azîm  Sultandır  Kütahya  kurbinde  Kalburcu  kariyesin- 
de  neşvünema  bulmuş  ilmi  ledün  sahibi  ulu  kimesnedir  Beynelmeşa- 
yih  Çavdarlı  Şeyh  derler  Müddeti  ömürlerinde  buğday  ve  arpa  ekmeği 
tenavül  etmemişlerdir  Daima  çavdar  ekmeği  yediklerinden  efvahı  nasda 
Çavdarlı  Şeyh  derler  Selim  Han  Kütahya  hâkimi  iken  bu  azize  tek- 
yesi  kurbinde  bir  mescidi  ziba  bina  idüb  aziz  ahirete  intikal  idince 
mescidi  sahasında  defnetmişlerdir  Hâlâ  ziyaretgâhdır  Ve  Balıklı  ha- 
mam kurbinde  Elmevlâ  Yakuh  Kütahya  monlası  iken  merhum  olub 
mükellef  ve  müzeyyen  türbesi  vardır  Sengi  mezarında  tarihleri  muh- 
teşemane  bir  kabri  mamurdur  Şehzade  Sultan  Mustafa  maktulün 
kullarından  imiş  İlim  feraset  ile  mevsuf  bir  kimesne  imiş  Ve  Pirler 
Sultan  Bunlara  Karadonlu  Sultanlar  dahi  derler  Ve  Şam  mahallesinde 
sahib  ya  (k)  ini  bigüman  ve  halvet  nişini  binişan  Eşşeyh  Seyyid 
ISJureddin  Sultan  tekyesinde  medfundur  Ve  Molla  Vahid  Pasa  hazret- 


28  EVLİYA  ÇELEBİ 

leri  medresesinde  medfundur  Ve  Lâleli  Çeşme  mahallesi  kurbinde 
Küçük  Dede  merkadi  ve  Saray  Camii  mezaristanmda  sultanı  şuara 
Monla  Firakı  Efendi  maskatı  re'si  olan  haki  amber  pakde  medfundur 
Bu  hakirin  akrabalarındandır  Peder  merhumun  Kütahyada  olan  ha- 
nesinde sakin  idi  Hâlâ  ol  hane  Zereğen  mahallesinde  kabzai  tasarru- 
fumuzdadır  Kapumuz  önünde  mezaristanda  asude  olanlar  cümle  ak- 
raba ve  teallûkatlarımızdandır  Merhum  Firakı  Efendi  lisanı  erbaada 
fasihüUisan  ve  beligülbeyan  kimesne  idi  Divanından  maada  kırk  üç 
pare  müdevven  kitab  telifatları  vardır  Ve  Ahi  Oran  Sultan  kendü 
mahallesinde  medfundur  Ve  Meydan  mahallesi  mezaristanmda  kut- 
bül  aktabı  tam  Eşşeyh  Hazreti  Hacı  Bayram  Sultan  Nice  bin  keramet- 
leri aşikare  olmuşdur  Ve  Eşşeyh  Ishak  Fakih  yine  camiinde  medfun- 
dur Ve  Hızırlık  Sultan  ve  Hezardinar  Sultan  Fatihi  Kütahyadır  Za- 
viyesinde asudedir  »r"  <-r-^»  Ve  Husrevü  Şirin  müellifi  emlâhüşşuara 
Elmevla  Şeyhî  Efendi  Kütahya  kurbinde  Tonlu  Pınarı  köyünde  med- 
fundur Ve  dahi  nefsi  Kütahyada  nice  kerre  yüz  bin  kibarı  evliyalar 
medfundur  Amma  âsitanelerine  yüz  sürüb  aşinalık  kesbetdiğimiz  bu 
ulu  sultanlardır  Cümlesinin  ruhu  Badehu  bu  şehir  içre  seyir 

ve  temaşaları  iderken  Leh  Hasan  paşa  mazul  olub  Mehmed  paşanın 
mü(te)sellimi  Mülklü  Abdullah  Ağa  gelüb  hakire  yüz  guruş  ve  bir  at 
ve  bir  samur  kürk  bir  kise  altun  ihsan  etdi  Hanemiz  sahibi  Osman 
paşa  zade  kızma  tarih  güfte  etdiğimiz  içün  yüz  guruş  ve  bir  kat  esvab 
ve  bir  at  ve  bir  eishane  ve  gulâm  refiklerime  onar  guruş  ihsan  idüb 
cümle  ahibba  ve  dostanı  Kütahya  ile  vedalaşub  hane  sahibimiz  Bey- 
Efendi  hakiri  göndere  gitmeğe  esbsüvar  olub  nice  âyân  ile  Kütahya- 
dan  canibi  şimale  nehri  Felendi  ubur  idüb  bir  saatde 

Evsafı  germabı  Kütahya 

Yoncalı  derler  bir  mutedilüssühun    âbı   lâtifi  vardır  Ce- 

mil ahalii  Kütahiyye  kiraz  mevsiminde  nice  bin  âdem  hayme  ve 
hargâları  ile  gelüb  meks  idüb  beşer  onar  gün  bu  germaba  girüb  ten- 
dürüst  olurlar  Yetmiş  güne  hasıyyeti  vardır  Hattâ  cizam  ve  baras  ve 
daüssa'leb  emrazlarına  dahi  nafi  [1]  dır  Sultan  Keyhusrev  üzerine 
bir  kubbei  âli  ve  cabeca  halvetler  inşa  etmiş  serapa  kârgir  binalardır 
Ve  canibi  erbaası  dağıstan  hıyabanistan  olmak  ile  kuşe  kuşe  dirahti 
müntehalar  içre  uyunu  cariyeler  kenarında  herkes  cariyeleri  ile  zevk 
safa  idüb  kesbi  taravet  idüb  bah  bahlanır  Ve  cevanibi  erbaasmdaki 
kuralardan  ol  kadar  mekûlat  meşrubat  müsmirat    makulesi  şeyler  ge- 


[1]   Ba^dad   köşkü  nüshası  (Ilıca). 


SEYAHATNAMESİ  29 

lüb  ol  kadar  orduyi  bazarı  ganimet  olur  kim  tabir  olunmaz  Hakka  ki 
zevk  safa  idecek  teferrücgâh  yerdir  Anı  dahi  temaşa  idüb  cümle  ya- 
ranı basafa  ile  vedalaşub  canibi  şarka  mamur  abadan  kuralar  ubur 
iderek  on  saatde 

Kasabai  Altuntaş 

Âli  Selçukıyan  zemanmda  bir  kayadan  altun  madeni  çıkmagile 
Altuntaş  derler  Kütahya  sancağında  paşa  hassıdır  Ve  molla  nahiyesi 
kazasıdır  Ve  şehri  bir  sahrayı  bîpayanın  canibi  şimalinde  bir  düz  sa- 
hada iki  yüz  toprak  örtülü  bağ  ve  bağçeli  mamur  ve  şirin  kasabadır 
Bir  camii  ve  bir  hamamı  ve  esvakı  muhtasarı  vardır  Ulu  seçerleri 
ve  mahsuldar  sahraları  vardır  Bunda  bir  şeb  mahkemei  şer'de  mih- 
man  olub  alessabah  canibi  kıble   6  saatde 

•• 

Kariyei    Ömer  Bey 

Elli  haneli  mamur  müslüman  köyidir  Bir  şirin  zaviyesi  var  Cabeca 
bağcecıkları  dahi  var  Andan  3   saatde 

Evsafı  kal'ai  senkbar  şehri  Afyon  Karahisar 

Afyonu  halkına  galib  şehrine  Karahisar  Sahih  derler  Defterhanei 
sultanîde  böyle  tahrir  olunub  cemmii  evamirlerde  dahi  böyle  terkim 
olunur  Zira  Ali  Osman  ülkesinde  altı  Karahisar  kal'ası  vardır  Amma 
bu  Karahisar  Anadolu  eyaletinde  Başka  sancak  beği  mutasarrıf  olur 
iki  tuglıya  dahi  ihsan  olunur  şerif  âli  mansıbdır  Paşasının  hassı  ta- 
rafı padişahîden  240  299  dur  Hini  seferde  paşası  hassma  göre  bin 
âdem  ile  sefer  eşer  Ve  sancağında  sakin  olan  erbabı  zuama  ve  erbabı 
timar  612  dir  Bu  cümlesi  hini  seferde  kanun  üzre  celebüleri  ile  ve 
alaybeği  ve  çeribaşıları  ile  sancakları  altında  üç  bin  askeri  pürsilâh 
olur  Ve  bu  şehirde  kethüdayeri  ve  yeniçeri  serdarı  ve  dizdarı  ve  iki 
yüz  kaPa  neferatları  vardır  Ve  üçyüz  akçe  payesile  sadaka  olunur 
şerif  kazadır  Ve  nevahisi  yüz  yirmi  pare  âbâdân  kuralardır  Kadıya 
senevi  on  kise  sancak  paşasına  yüz  kise  hasıl  olur  Ve  şeyhülislâmı 
ve  nakibüleşraf  ve  âyân  eşrafı  vefret  üzredir  Ve  uleması  gayet  çok 
olduğundan  hemen  menasıbı  âlileri  mutasarrıf  olmuş  yedi  yüz  kuzat 
tayifesi  vardır  Sayir  eimme  ve  hutaba  ve  meşayihanı  dahi  buna  kıyas 
olunda  Gayet  mülebbes  ve  muhteşem  ve  anka  halkı  vardır  Ve  sancağı 
cümle  dokuz  kaza  yerdir  Gayet  mamur  kazaları  bunlardır  kim  zikrolu- 
nur  Kazai  Şehir  ve  Kazai  Sandıklı  ve  Sıcanlı  ve  kazai  Şuhud  ve  kazai 
Cule  Ve  iki  kaza  dahi  Barcınlar  kazalarıdır  Ve  kazâi  Kıramık  ve  kazai 
Çay    Meşhur  kazayi  mamureleri  bunlardır  Ve  kaPasm  Kays(er)i  Rum 


30  EVLİYA  ÇELEBİ 

bina  etmişdir  Badehu  sene  tarihinde  Sultan  Alâüddini  Selçukıyan  Rum 
keferesi  destinden  desti  kahr  ile  fethetmişdir  Badehu  Âli  Osmaniyan- 
dan  Sultan  Urhan  Germiyan  Oğulları  elinden  almışdır  Cümle  altı 
kat  şeddadî  binayi  kadim  kal'ai  azimdir  Hakir  etek  dermeyan  idüb 
seyir  temaşasına  bezli  himmet  idüb  kal'aye  bazı  şehirli  yaranlarımız 
ile  uruc  etdik  Evvelâ  iç  kal'aye  varub  kapusı  garba  nazırdır  Atebei  ul- 
yası  üzre  bu  güne  tarihleri  var 

JlkL-   âJİ\j  L4İrc*>l^   ^li*il  jlidU  ^]j^  J  <JUl  j\jJİ   clx  z^jUjö  ^\  ) 

».       -^         •♦        •       .  - 
tahrir    olunmuşdur     Bu  tarihin  fevkmda     yine     bu    kapunun  kemeri 
üzre  çarkûşe  beyaz  mermer  üzre  celi  hat  ile  bu  tarih  masturdur 

Eyleyûb  lûtfu  kerem  devletli  Şah 
Yâni  Sultan  Selim  Şahı  gayur 

Emridüb  tamiriçün  bu  hasnını 
Miri  Mahmudma    etdi  böyle  şur 

Didi  tamirine  Narı   tarihin 
Oldu  bu  şeddi  metini  mamur 
Sene     981 

Ve  bu  kal'ai  balâ  Karahisar  sahrasının  cenubunda  gûhu  balâlara 
yakın  sengistan  ve  dağıstanlı  bir  dere  ağzında  yüzün  sahraya  vermiş 
evci  asumana  serçekmiş  kahkahavar  ve  hasnı  hasîni  üstüvar 
şahin  ve  za[l]  âşiyalı  sarı  ve  kızıl  yalçın    kaya    üzre    kehkeşan 

âsâ  semaya  ebri  kebudlara  ser(çekmiş)ardık  kim  evce  uruc  etmiş  gûhu 
demavend  misal  bir  kal'ai  yedi    kudretdir  Hattâ  sa'yetdikde 

aşağı  şehirde  Ulu  Cami  önündeki  aşağı  kal'a  kapusından  girüb  bu 
kal'anın  ta  zirvei  âlâsında  Hünkâr  Camiine  varınca  kâmil  iki  saatde 
çıkdım  Amma  bitab  ve  bimecal  kaldım  Ve  bu  iç  kal'anın  içinde  ta 
zirvei  âlâda  Sultan  Keykubad  Camii  küçükdür  Amma  gayet  musanna 
ve  şirin  camidir  Bir  ibret  nüma  mihrabı  vardır  Safi  lâciverd  müzeh- 
heb  halkâri  kaşii  Çin  bir  mihrabı  nuru  mübindür  Ve  minberi  kezalik 
seceri[2]nigîndir  Lâkin  minaresi  yokdur  Zelzeleden  münhedim  olmuşdur 
Ve  bu  Camiin  sağ  tarafında  Kırklar  makamı  ziyaretgâhdır  Ve  bu  iç 
kal'ede  üç  buğday  anbarları  ve  cebhane  hazineleri  ve  yedi  sekiz  aded 
su  sarnıçları  vardır  Gayri  âsârı  binadan  bir  şey  yokdur  Daima  kapU' 
lan  mesdud  durur  Yılan  ve  çıyanları  gayet  çokdur  Beni  âdemden  bir 
ferd  yokdur  Ve  bu  kal'a  şekli  muhammes  bir  sun'u  Huda  yedi  kud- 
ret ile  halk  olunmuş  bir  kal'ai  balâdır  Ve  dayiren  madar    cürmü  iki 

[IJ   Bağdad   köşkü  nüshası  (zağanos) 
[2]   Bağ-dad   köşkü   nüshası   (sihri) 


SEYAHATNAMESİ  31 

bin  adımdır  Amma  aşağı  kat  kal'aları  nekadar  adım  olduğı  malûm 
değildir  Cüret  idemedik  Amma  bu  kal'ade  Kuşlı  Sarnıç  nam  mahal- 
de gûhu  bisütunvar  şehre  havale  sahnişinvar  taşra  çıkmış  bir  ka- 
yadır Hakir  anda  oturub  ruyi  zemine  nazar  idüb  sun'u  Hudayi  im'an 
ile  temaşa  etdim  ^ic*.ii.Ji  Edimi  arz  ta  Altuntaş  sahrasına  varınca  ve 
iki  merhale  yer  Şeydi  Gazi  canibine  ve  şark  tarafına  iki  menzil  yer 
Konya  yollarına  nazar  etdim  Deşti  sahrası  hamun  fezası  kura  ve  ka- 
sabatlar  ile  tezyin  olub  vechi  arz  sebzgûn  çemenzar  mezarîler  bağ 
ve  bestatinler  (besatinler)  ile  cümle  vadiler  nakşi  bukalemunvar 
ibretnümun  nümayan  idi  Ve  gerçi  bu  iç  kal'ada  haneler  yok  şöyle 
muattal  durur  Amma  yine  ayanı  şehrin  irs  ile  intikal  etmiş  hudud- 
ları  ve  anka  kimesnelerin  mahzenleri  ve  garları  vardır  İçlerinde  zikıy- 
met  eşyalar  ile  makfule  ve  memhurlu  durur  Şeb  ruz  kal'a  neferatla- 
rından  onar  âdem  nevbet  ile  didebanlık  idüb  hıfz  hiraset  iderler  Hini 
muhasarada  ve  Celâli  ve  cemali  havf inden  herkes  emval  erzakların 
bu  kal'a  kehflerinde  pinhan  iderler  Anınçün  dayima  kapusu  nigeh- 
banlar  ile  mesdud  durur  Ve  bu  iç  kaPa  kapusmdan  dik  aşağı  ne  at 
ve  ne  katır  ve  himar  enüb  çıkmak  müşkildir  Piyade  âdemler  şahra- 
hıdır  Hakir  dahi  dik  aşağı  enüb  sekiz  yüz  adımda  orta  hisara  geldik 
içinde  kırk  elli  mikdar  havlisiz  kat  enderkat  kal'a  neferat  haneleri 
vardır  Ve  dizdar  bunda  sakin  olur  Ayende  ve  revende  içün  bir  divan- 
hanesi ve  bir  camii  vardır  Gayri  han  ve  hamam  ve  dekâkinleri  yok- 
dur  Ve  bu  orta  hisarın  kapusı  kıbleye  nazır  bir  kapudur  Ve  bu  kapu 
yanında  kulenin  taşları  üzre  mermerden  kal'a  sahihleri  ve  zenginleri 
suretleri  ceseden  putlar  gibi  timsaller  vardır  Anınçün  cemii  tevarihlerde 
bu  kal'eye  Kal'ai  Zengibar  derler  Ve  bu  kapudan  yine  yokuş  aşağı  bir 
bölme  hisar  dahi  vardır  Anda  dahi  kırk  elli  haneler  vardır  Bunun  dahi 
kapusı  garba  mekşufdur  Ve  bu  kal'aların  halkı  sularını  aşağıdan  eşekler 
ilç  taşırlar  Bu  güne  bir  kaPai  nigîndir  vesselam  Amma  aşağı  şehri 
azîm  olan  varuşu  kadim  Hızırlık  dağı  ile  kal'a  gûhu  mabeyninde  dere 
ve  depe  ve  bayırlar  üzre  ve  kalfanın  garbı  ve  cenubu  ve  kıblesi  ve  şarkı 
ve  şimali  ve  yıldız  caniblerine  varınca  varuşu  azîm  kaPa  kayasın  ihata 
etmişdir  Cümle  dörd  bin  altı  yüz  toprak  ve  kireç  ile  mestur  kârgir 
bina  sarayı  âliler  ve  gayri  büyutlardır  Amma  bu  şehri  gören  kırk  elli 
bin  hane  vardır  deyu  tahmin  ider  Amma  bu  fakir  haberin  sıhhatin 
mahkeme  siciUâtlarından  ve  esnaf  şeyhlerinden  ve  askerî  serçeşmele- 
rinden  ve  şahbenderlerden  ve  kura  kethüdalar(ın)dan  haber  alub  tahrir 
etmeği  üzerime  iltizamı  malayülzem  etmişiz  Bu  şehrin  dahi  nekadar 
hane  idüğin  haber  alub  tahrir  etdik  Bu  şehrin  bir  hanesine  girsen 
dam  ve  hamile  kaa  ve  müsafirhanesi  ve  haremile    bir  azîm  saray  gö- 


32  EVLİYA  ÇELEBİ 

rinür  Ve  bağ  ve  bağçeleri  vasi  havlileri  ile  cihanı  zeyn  etmiş  bir 
şehirdir  Amma  dörd  bin  altı  yüz  müslüman  haneleri  ve  bin  hane 
nesara  sükknaları  ile  ârâste  bir  şehri  iremdir  Ve  cümle  evlerinin  te- 
mellerinden bir  âdem  kaddi  bâlâ  taş  binadır  Amma  yukarusı  keric 
(kerpiç)  divarlardır  Ve  cümle  kırk  iki  mahalle  ve  kırk  iki  mihrabdır 
Ve  on  iki  tûlakârgir  minareler  nümayandır  Maada[l]  mükellef 

ve  müzeyyen  İmaret  camii  resas  ile  puşide  ve  bu  mina 
si[2]  var  kim  misli  meğer  Bursa  şehrinde  ola  Gedik  Ahmed  paşa  Ba- 

yezidi  Veli  [3]  anın  hayrat  hasenatmdandır     Bay  ve  gedaya 

nimeti  mebzul  olduğundan  tuh  yüz  elli  ayakdır  Arzı  seksen 

kademe  ve  iki  kubbe  yan  yanadır  Ve  bir  musanna  tarzı  kadim  mih- 
rab  ve  minberi  var  kim  misli  meğer  Sinob  şehrindeki  minber  ola  Ve 
taşra  yan  sofalarında  altı  aded  sütun  üzre  münakkaş  lâtif  kubbelerdir 
Ve  hareminde  abdest  havuzunun  canibi  erbaasında  şecerei  ibret 
nümalar  ile  müzeyyen  bir  haremdir  kim  sayei  dirahtlerden  asla  güneş 
tesir  etmez  bir  koyah  yerdir  Ve  bu  hareme  muttasıl  âb  havası  lâtif 
bir  hamamı  müferrihi  var  kim  hastalar  girse  hayat  bulur  Ve  bir 
medresesi  var  yetmiş  hücredir  Dersâmı  ve  talebeleri  mevcuddur 
Müderrisin  mabeyninde  payesi  âli  bir  medresedir  Ve  imareti  ve  han- 
ları ve  cümle  imaratları  serapa  kursum  ile  örtülü  camii  bibedeldir 
Ve  Otpazarında  File  oğlu  cam.ii  dahi  kurşumludur  Çarsu  içinde  ol- 
mak ile  subh(u)mesa  cemaatden  hali  ve  muattal  değildir  Ve  Kara  Cami 
kiremitlidir  Ve  Atpazarı  Camii  ve  Abdürrahim  Efendi  Camii  ve  Arab 
Camii  ve  kal'a  altında  Ulu  Cami  gayet  atikdir  ve  toprak  örtülüdür 
Lâkin  haremeyni  yokdur  Ve  iki  kapusı  ve  bir  minaresi  vardır  Ve 
Keçepazarı  camii  Bunlardan  maada  mesacidlerdir  Ve  mesacidlerin 
meşhuru  ve  mamuru  Esen  çeşme  mescidi  ve  Akmescid  ve  Kapalı  mes- 
cid  ve  çavuşlar  mescidi  ve  Kubbeli  mescid  ve  Yeni  Abdullah  Efendi 
mescidi  ve  cümle  yedi  tekyesi  var  Cümleden  nazargâhı  uşşakan  tek- 
yei  mevlâhanei  ârifan  ve  mekânı  sadıkandır  Kal'a  kayası  dameninde 
bir  mecmaı  zurefa  tekyedir  Ve  cümle  beş  hamamdır  Evvelâ  imaret 
hamamı  Gedik  Ahmet  paşanındır  Ve  Paşa  sarayı  dibinde  Alaca  ha- 
mam ve  Kadı  hamamı  ve  Taba  (k)  hane  hamamı  ve  Eski  yeni  ha- 
mamı ve  hâlâ  Kızlarağası  AbbasAğa[4l  tamir  ve  termim  idiyüz  (idiyor) 
Kal'a  altında  Cemaleddin  hamamı  Matekaddem  sel  garketmiş  Hâlâ 
binaya  bennalar  mübaşeret  etmişler  Amma  lâtif  hamam  olur  Ve  iki 
bezazistanı  var  Matekaddem  üç  bedestan  imiş     Hâlâ  birin  Kızlarağası 

[1]  Ba^dad  köşkü  nüshası  (tahta  minarelerdir  zira) 

[2]  Bağdad  köşkü  nüshası  (burma  nazik  minaresi) 

[3]  Bağdad  köşkü  nüshası  (camii) 

[4]  Dördüncü     Mehmedin  kızlarağrası.   Beşiktaştada     camii  ve     mahallesi  vardır. 


SEYAHATNAMESİ  33 

camiî  idiyor  Amma  gayet  yerinde  cami  olur  Zira  ta  çarşunun  vasa- 
tında vaki  olmuş  Ve  cümle  iki  bin  kırk  sekiz  dükkândır  Pasbanlar- 
rından  haber  aldım  Amma  cümlden  sarrachanesi  bir  diyarda  yokdur 
Serapa  kârgir  üstleri  örtülü  sayedar  dekâkinlerdir  Anda  işlenen  sarrac 
besatları  bir  diyara  mahsus  değildir  Meğer  Islâmbolda  işlense  baid 
olmıya  Zira  bu  Karahisar  köselesi  mazolıdır  Sahtiyan  ve  gönleri  gird- 
mandan  (değirmanden)  pembe  misal  çıkar  Kâmil  yüz  dükkân  taba(k)' 
hanesi  ve  üç  bin  pehlivanı  civan  Ah  (i)  Oran  köçekleri  vardır 
İçlerine  bir  kanlı  firar  idüb  varsa  hâkim  alamaz  Amma  tabbagların 
elinden  dahi  halâs  olmaz  Evvelce  mahbus  idüb  girdmana  (değirmane) 
koşub  köpek  necaseti  içinde  kal  olub  tayib  ve  tahir  olub  andan  bost 
sahibi  olur  Bu  tabaglar  şehrin  fevkinde  mevlevîhane  kurbinde  dere- 
nin iki  canibinde  bir  derbend  calender  yerdedir  Başka  camileri  ve 
mesacidleri  vardır  Bu  tayife  çokluk  kimesne  ile  ülfet  etmezler  Ve  yüz 
aded  şirugan  yağı  kârhaneleri  vardır  Ve  on  dokuz  tüccar  hanları  var- 
dır  Cümleden  Kapan  hanı  ve  Abdullah  Efendi  hanı  ve  Hacı  Uveys 
hanı  ve  Çiftelerli  Osman  paşa  hanı  ve  Çatalbaş  paşa  hanı  ve  Acem 
hanı  ise  kaPa  misal  bir  handır  Anlardan  gayri  bir  kimesne  konmağa 
kadir  değildir  Ispahan  ve  nısfı  cihana  gidüb  gelince  höcresinin  battal 
kirasın  çeküb  kimesne  kondurmazlar  Meşhur  hanlar  bunlardır  Ve 
imaret  birdir  Ve  medrese  üçdür  Ve  iki  yüzden  mütecaviz  âbı  hayat 
çeşmesarları  vardır  Amma  cümlesi  Kadınana  suyundandır  Bir  Ha- 
tunu adviyyenin  hayratıdır  kim  bir  mülûk  böyle  hayrata  malik  ol- 
mamışlar Ta  bir  konak  yerden  nice  sengistan  dağlardan  getirdmişdir 
Ve  bir  kız  karındaşı  dahi  şehrin  mezaristanının  etrafına  divar  çeküb 
nice  bin  kârgir  bina  ziri  zemin  mezarlar  bina  etmişdir  Ve  mevlevî- 
hane kurbinde  iki  lüleli  çeşmei  zülâlin  tarihidir 

cU  s^  4>  oU  ^\X^  jlkJUi  z^^^  X\  J   <.dLl!  e-Lb  J-  ^7^J\  js-J\  *iu_j  ) 

tahrir  olunmuşdur  Ve  bu  şehir  âdem  deryasıdır  Çarşuy  hazarında 
âdem  âdemin  omuzm  sökemez  Öyle  izdihamdır  Zira  bender  şehirdir 
Canibi  erbaası  gayet  mamur  kuralardır  Ve  halkı  gayet  ankalardır 
Ve  gayet  mün*im  kimesnelerdir  kim  âyende  ve  revendeye  nimetleri 
mebzuldür  Amma  halkının  rengi  ruyleri  saruya  mayillerdir  Zira  bu 
diyar  afyon  kânı  olmagile  halkının  ekseri  tiryakilerdir  Amma  âb 
havasının  letafetinden  halkı  tiryakiliklerine  göre  nane  çöpü  gibi  ve 
yades  kemiği  misal  arık  âdemler  değillerdir  Ve  suyu  balgamı  oldu 
madurlar  Ve  tiryaki  olduklarından  ve  tiryaki  olmıyanlar 

Evliya  Çelebi  9  —  3 


34  EVLİYA  ÇELEBİ 

dahî  cümle  lecuc  kavimdir  Zira  kahvehanelerinde  eshabı 

kehfe  tebeiyyeten  nevmi  daime  giriftar  olub     dayima  (v)   a 

kıa  gördükleri  halleri  cümle  vakidir  Ve  cümle  halkı  çuka  ferace  ve 
kontoşlar  giyerler  Ve  ulema  ve  ayanları  samur  ve  sof  ferace  giyüb 
gezerler  Ve  ekserya  halkı  muhibbi  mevlâna  olduklarından  kulâh 
üzre  beyaz  alâmeti  muhammedî  destar  sararlar  Ve  cümle  havatînleri 
beyaz  car  bürinürler  Amma  gayetülgaye  ehli  perde  zenane  mahbu' 
beleri  vardır  Anlarda  dahi  bazısı  tiryaki  imişler  Avret  ola  tiryaki 
ola  -aîli^J  Anınçün  ehilleri  hanelerine  gelmiyüb  kahvehanelerde  kıs- 
sahan  ve  gazelhan  dinliyerek  hanelerine  gitmeğe  iktidarları  olmıyub 
kaşına  kaşına  kahvede  uyuya  kalır  Zira  evine  varsa  avreti  tiryaki 
kendüsi  dahi  tiryaki  iki  lecüc  bir  yerde  hüsnü  zindeğane  idemedikle- 
rinden  ekseriya  ehli  hırelferi  kahvede  mihman  olurlar  Ve  bu  şehrin 
çarşuy  hazarlarında  rahları  gayet  daracık  zıyk  tariklerdir  Asla  araba- 
lar giremez  Atlılar  gücile  gezer  Ve  şehirde  hanedan  sacileri  (sahihleri) 
çokdur  Ve  halkı  gayet  zekiyyüttabı  erbabı  maarif  ve  müfessir  ve 
muhaddis  çelebiler  gayet  çokdur  Cümleden  divan  sahibi  Abusî  Çelebi 
ilmi  aruzda  bibedel  zat  Şerif  Çelebidir  Ve  Leccî  Çelebi  ve  Nevmî 
Çelebi  ve  Nevmî  zade  Şumî  Çelebi  beynezzurafa  bir  mudhik  ve  rind 
ferzend  âdemdir  Ve  Mezî  Çelebi  ve  Veznî  Efendi  ve  Uzamî  Efendi  ve 
Meşrebi  Çelebi  bu  makule  mahlaslı  eshabı  maarifden  şuara  çelebileri 
vardır  Amma  ulemâ  ve  sulehalarına  ve  ehli  takva  hal  sahibi  sahibi 
sülük  ve  ehli  vera'  âdemlerine  aşk  olsun  Bu  şehir  bu  sulehaların  âbı 
ruyîne  ganimet  olub  mamur  âbâdân  olmuşdur  Ve  bu  şehir  sayir 
şühurlara  nisbet  münevver  ve  bir  ruhaniyet  vardır  Adem  bu  şehre 
dahil  olunca  güya  kalb  gözü  açıladüşer  Ve  bağ  ve  bağçelerîne  âdem 
girince  defi  gam  idüb  canına  can  ve  bazı  cânân  yârân  gelüb  hoş 
elhan  tuyurlar  efgan  ve  nale  itdükde  hezar  hezarının  [  1  ]  nağamatları 
cana  rahat  verir  Cümleden  bağı  iremli  Çatalbaş  paşa  sarayı  ve  Paşa 
sarayı  ve  Ali  Kadı  sarayı  mamur  saraylardır  Ve  bu  varuşu  azîmin 
canibi  erbaasına  Kara.  Haydar  Oğlu  nam  Celâlinin  havfinden  kal'a 
divan  misal  kerpiçden  divarlar  bina  idüb  kûşebendlerinde  dörd  aded 
tahta  kapuları  üzre  beden  beden  mazgal  delikleri  etmişler  Ve  şehrin 
kaPa  altında  vaki  olan  Kaya  mahallesi  içre  hamam  kubbesi  kadar 
kara  kara  kayalar  vardır  Mabeyinlerinde  haneler  ve  yollar  vardır 
Velhasıl  kânı  suleha  darı    ulema  bir  şehri  rahmetuUahdır  vesselam 

Evsafı  ziyaretğâhı  Karahisarı  Sahib 

Bu  şehri  mamurun  enderun  birununda    nice  bin    ziyaretgâh  var- 

[1]  Bağdad  köşkü  nüshası  (hezaran) 


r.v 


SEYAHATNAMESİ  35 


dır  Amma  âsitanelerine  bu  âsi  yüzümüz  rumalide  kıldığımıiz  bu  sul- 
tanlardır ki  tahrir  olunur  Evvelâ  şehir  haricinde  Kütahya  rahı  üzre 
Yahşi  Baha  ve  Bahsi  Baha  İkisi  tev'eme  biraderler  imiş  Selim  Han 
huzurunda  taam  yerleken  sofra  başında  ikisi  Padişahım  biz  bu  an 
gideriz  deyüb  ol  ân  ânı  vahidde  ikisi  bir  anda  han  ( can )  teslim 
îdüb  bu  mahalde  defn  idüb  üzerlerine  bir  tekye  bina  etmişler  Ken- 
düleri  Horasan  erenlerden  olmagile  yine  türbedarları  ve  tekyenişin- 
leri  Hindi  ve  Özbekî  ve  Mogolî  ve  Dagıstanî  fukaraları  sakinlerdir  Ve 
Hazreti  Karaca  Ahmed  Sultan  Sene  660  tarihinde  (?)  Sultan  Urhan 
asrında  intikal  idüb  bu  âsitanelerinde  defn  etmişlerdir  Hâlâ  ziyaret- 
gâhı  has  âmdır  ve  meşhuru  âlemdir  .^^  o-*^»  Manakıbı  haddi  hasrdan 
efzundur  Andan  §ahrah  Sultan  Hatun  hanımın  bina  etdüği  bir 
mezaristanın  yolu  üzre  medfun  bir  ulu  sultandır  kim  hakipayi  beni 
âdem  olmagcün  hayatlarında  vasiyet  idüb  hake  beraber  defn  etdik- 
lerinden  Şahrah  Sultan  derler  Ziyaretgâhı  enamdır  Ve  imaret  kurbin- 
de  Asiye  Hanım  hinti  Sultan  Alâüddin  Bir  kubbei  müzeyyende  med- 
funedir  Ekstriya  nisvan  tayifesi  ziyaret  iderler  Amma  acib  hikmetdir 
kim  vaz*ı  hamil  idemiyen  hatuna  haki  anber  pakini  suda  ezüb  suyın 
içseler  biemrillâh  âsân  veçhile  vaz'ı  hamil  ider  Ve  Hacihler  [1]  Sultan 
ve  Sinan  Sultan  ve  kal'a  dibinde  Yaranlar  Sultan  ve  orta  suru  dibinde 
Kısamık  Ahdurrahim  Sultan  ve  Konya  yolu  üzre  hazreti  Mevlânanm  ırkı 
tabirinden  Devranı  Çelehi  ve  Merdümek  Sultan  ve  Hızırlık  dağında 
Makamı  hazreti  Hızır  andan  Elmevlâ  Ahdullahı  Akşehrî  Gedik  Ahmed 
paşa  müderrisi  iken  merhum  olub  medrese  canibinde  medfundur  Ve 
Hızırlık  dağı  bu  aşağı  şehre  havaledir  Amma  kaPaye  asla  zararı  yokdur 
Bu  Hızırlığı  ziyaret  etdiğimizde  şehrin  civarına  karib  olan  kuraları 
beyan  ider  Evvelâ  kariyei  Çapak  kariyei  Akçimen  ve  kariyei  Susuz  ve 
kariyei  Anbarlı  ve  kariyei  Anpmaz  ve  kariyei  Çıkrık  ve  kariyei  Sepen 
ve  kariyei  Komardes  Bu  kuralar  kasaba  misal  camili  mamur  kuralar 
tarafındaki  kaPa  [3]  kubbesi  kadar  eşkâli  acibe  misal  olan 
ider  Evvelâ  orta  suru  ve  Gökçükler  Kayası  ve  Atlı  bunar 
Kayası  ve  tarafında  mezkûr  Hızır  Sultan  havalisi  dibinde  Kırklar 
kazası  meşhur  kaya  herbiri  birer  eşkâl  üzre  halk  olunmuş  sengi 

haralardır    Ve  bu    şehri    bu   yüzden    seyir  temaşa    idüb    cümle  âyânı 
vilâyetile  vedalaşub  hanemiz  hasibi   (sahibi)   Abdullah  Efendi  ile 

Karahisarı  Şahininden  (Sahibden)  İzmir  vilâyetine 
gitdiğimiz  menazilleri  beyan  ider 

Evvelâ  kıble  canibinden    Hızırlıkdağı    verasmda    mamur    kuralar 

[1]   Bağdad  köşkü  nüshasında  (Sahihler) 

[2]   Bağdad  köşkü  nüshasında  (dır) 

[3]   Bağdad  köşkü  nüshasında  (altındaki  hamam) 


36  EVLtYA  ÇELEBİ 

ubur  idüb  şehre  giden  Kadın  Ana  aynının  başına  varub  âbı  nabından 
nuş  idüb  3   saatde 

Kasabai    Şuhud 

Yüz  elli  akçe  ile  kazadır  Bazı  zeman  Karahisar  kadısına  zamime 
ihsan  olunur  Kirk  pare  nahiye  kurası  vardır  ve  Karahisar  Paşasının 
hassıdır  Serdarı  ve  kethüdayeri  yokdur  Ve  şehri  bir  mürtefî  yerde 
âb  havası  lâtif  bağ  ve  bağçeleri  müzeyyen  bir  kasabacıkdır  Karahisara 
engürü  âbdar  cümle  bundan  gider  Ve  efvahı  nasda  bu  şehre  Çıfud 
kasabası  derler  Amma  galatı  meşhurdur  Aslı  kasabai  Şuhuddur  Zira 
canibi  erbaasında  nice  bin  şehidler  medfunlardır  Bu  kasaba  cümle 
dokuz  mahalle  ve  dokuz  mihrabdır  Çarşu  içinde  Germiyan  Camii  ce* 
maati  kesiriye  malikdir  Amma  kurşun  örtülü  cami  değildir  topraklı- 
dır Ve  mesacidi  hanı  ve  hamamı  ve  mektebi  sıbyanı  ve  uyunları  ve 
esvakı  muhtasarı  vardır  Ve  cümle  bin  iki  yüz  hanedir  Anda  bir  gece 
mahkemede  mihman  olub  alessabah  garb  tarafına  bir  sahranın  niha- 
yetinde Ali  kazası  yolunda  yüz  bin  zenciri  (  renci  )  gina  ile  nidsine 
( depesine )  uruc  idüb  cümle  Karahisar  sahraları  ve  gayri  kuralar 
tahtesserada  görinür  idi  Bu  dahi  ubur  idüb  ikinci  saatde 

Kariyei  Boyalı 

Mezkûr  Ali  dağı  dameninde  yüz  evli  müslüman  kariyesidir  Ve 
Osman  Paşa  Zadenin  ziametidir  Anda  bir  bağı  irem  misal  bir  âsita- 
nede  Sultanı  kafi  kanaat  ve  alemdarı  hazreti  resalet  hazreti  Kurtebi  [  1  ] 
bir  kubbei  pür  envar  içinde  medfundur  kim  acib  ziyaretgâhı  has 
âmdır  Fukaraları  cümle  Bektaşiyandır  Ve  bu  mahalle  Sıcanlı  Kazası 
hududıdır  Ve  bu  sahrayi  azîm  içre  hâlâ  âbâdân  kuralardır  Ve  Boyalı 
kariyesi  hakinde  bir  güne  kırmızı  kök  hasıl  olur  Uşşak  haliçelerinin 
boyası  bundandır  Anın  içün  Boyalı  derler  Yedi  saatde  bu  sahralar 
içre  yetmiş  pare  kuraları  ubur  idüb 

Kariyei  Sinan  Paşa 

Mahhemede  mihman  olduk  Karahisar  hakinde  Sübhanlı  kadısı 
bunda  sakindir  Zira  vilâyet  ortasıdır  Yüz  elli  akçe  kazayi  âsümanî- 
dir  Zira  halkı  sıçan  gibi  muzır  kavmi  Etrakdir  Ve  Karahisar  paşasının 
voyvadalığı  hükmündedir  Bir  mesiregâh  ve  çemenzar  ve  hıyabanh 
kaza  içre  iki  yüz  (ev)  li  müslüman  köyüdür  Canibi  erbaasmdaki 
kuralarda  nice  bin  âdem  cem  olub  haftada  bir  azîm  hazarı  olur 
Ve  nice  bin  çınarı  âli  ve  bîdi  sernigûn  dirahtler  ile  müzeyyen  olmuş 
bir  nemazgâh  vadisinde  hazarı  muhabbet  olur  Ve  j^'^  ^t^  havzu 
azimleri  var     Bazar  günleri   bu  havuzlar  içre  pîr  ve  civan  girüb  şina- 

[1]   Bağdad   köşkü   nüshası   (Kuıeysî) 


SEYAHATNAMESİ  37 

verlik  iderler  Ve  etraf  havuzlarda  gûnagûn  müfid  muhtasar  maksu- 
relerde ahali  hazarı  sohbet  idüb'  hanende  ve  gûyende  ve  mutribler 
hoş  nevahat  idüb  herkes  yaranları  ile  kol  kol  kavl(ü)  karar  idüb  ay ş 
işret  iderler  azîm  mesiregâdır  Bu  mahallin  imaristanı  serapa  Gazi 
Sinan  Paşa  hayratı  olmağla  Kariyei  Sinan  Paşa  derler  Camii  azîmi- 
nin  kapusı  üzre  tarihi  budur 

Sinan  Paşa  bilüb  dünya  fenasın 
Diledikim  yapa  ukba  binasın 
Yazanlar  bu  safa  darına  tarih 
Kodılar   indi  gayba  haddi  tasın 
Sene 

Hanları  ve  hamamları  ve  imareti  ve  medrese  ve  mektebi  sıbyanı 
cümle  ku(r)şun  kârgir  binayi  azimdir  Hayratdır  Ve  imaretinde 
nimeti  subhu  şam  müsafirîne  ve  mücavirine  mebzuldür  Sinan  Paşa 
bu  binaları  inşa  iderken  bu  diyarın  Etrakinden  muğber  hatır  olub 
bu  Sıcanlıdan  ne  hasıl  ola  kim  yiyeler  deyu  buyurmuşlar  Andan 
Sandıklı  belin  aşub  beşinci  saatde 

Menzili  Kasabai  Sandıklı 

Karahisar  hakinde  yüz  elli  akçe  kazadır  Nahiyesi  yetmiş  pare 
kuradır  Bu  Sandıklı  kazası  sandık  dolusu  mallı  ve  mahsuUü  kazadır 
Ve  şehri  bir  ferahfeza  yerde  bağlar  ve  bağçeli  zarlı  (bağçezarlı)  ve 
murgan  hezarlı  yerdir  Ve  cümle  üç  yüz  elli  toprak  örtülü  evlerdir 
Ve  üç  mahalle  ve  dört  mihrabdır  Cümle  (den)  Çarşu  Camii  kurşun- 
ludur Mamur  binadır  Ve  bir  minarei  mevzunu  vardır  Ve  kırk 
aded  leblebici  dükkânları  vardır  Cümle  etraf  kuralarına  leblebi 
bundan  gider  Gayet  danedar  nohudu  olur  Bir  diyara  mahsus  değildir 
Ve  gayri  dekâkinleri  ve  hanı  ve  hamamı  ve  tekye  ve  mesacid  [  1  ]  vardır 
Emnü  eman  kasabadır  Andan  canibi  garba  vasi  sahralar  içre  mamur 
kuraları  6  saatde  ubur  idüb  vakti  zuhurda 

Menzili  Kasabai  Banaz 

Kütayha  hakinde  yüz  elli  akçe  kazayi  sipahdır  Zira  cümle  ahalisi 
kavmi  sipahdır  Senevi  üç  yüz  ya  beş  yüz  hasıl  (hasılı)  olur  Nahi- 
yesi kırk  pare  kura  bir  bağlı  ve  bir  bahçeli  uz  içinde  yüz  haneli 
ve  bir  camili  ve  hamamsız  ve  çarşusız  bir  nasb  (kasaba)  cıkdır  Ve 
matekaddem  Uşşak  kazasından  ifranz  (ifraz)  bir  kazadır  Ve  halkı 
ekseriya   gezdir  yani  uyuzdur  Darbı  mesel  [2]   bir  âdem    çok    kaşmsa 

[1]   Bagrdad   köşkü  nüshası   (mesacitler) 
[2]   Bağdad  köşkü  nüshası  (olurdı  kim) 


38  EVLİYA  ÇELEBİ 

Banaz  uyuzu  mu  oldun  derler  Zira  âbı  havası  gayet  sakildir  .  .  .  dağı 
bu  kasabanın  şimal  canibine  vaki  olmuş  bir  azîm  gûhu  balâ  yaylakdır 
Bu  kasabaya  iki  saat  karibdir  Andan  cereyan  iden  enharın  birisi 
bu  Banaz  kasabası  içinde  güzer  idüb  ahallii  Banaz  bu  âbı  nabdan 
nuş  idüb  uyuzdan  halâs  olurlar  Ve  eğer  bu  âbı  ziilâl  olmasa  cümle 
Banaz  halkı  u(yu)zdan  helak  olurlardı  Böyle  bir  sakil  yerdir  Bizza- 
ruri  bir  gece  anda  mihman  olub  ertesi  canibi  kıbleye  4  saatde 

Evsafı  kal'aî  Şah  Ishak  yani  şehri  Uşşak 

Sene  tarihinde  Germiyan  Oğlu  Ishak  Şahın  binasıdır  Badehu 
Yıldırım  Han  fethidir  Kütahya  sancağı  hakinde  Gevher  Han  Sultan 
hassıdır  Ve  üç  yüz  akçe  payesi  ile  şerif  kazadır  Ve  nahiyesi  seksen 
pare  kuradır  Senevi  on  kise  akçe  hasıl  olur  Hâkimine  on  kise  akçe 
olur  Kütahya  paşası  bu  şehre  müdahale  edemez  Maktuülkalem  ve 
mefruzülkadem  Sultan  hassıdır  Ve  kal'asın  sene  1007  tarihinde 
ahalii  vilâyet  cem  olub  Celâli  havfinden  bu  kal'ai  tamir  idüb  tuğla 
ve  taş  ile  inşa  etmişlerdir  Bir  hayırlı  ve  bağçeli  çukur  uz  için- 
de vaki  olmuş  mamuredir  Amma  kal'ası  sair  kılalar  gibi  metin 
ve  muhkem  değildir  Hini  muharebede  tobu  gûba  dayanmaz  Kaddi 
beş  arşun  tuğla  binadır  Ve  canibi  erbaasmda  hendeği  yokdur  Ancak 
bir  tarafında  Buğday  hazarı  kapusı  tarafında  hendek  vardır  Ve  bir 
göz  cisrile  ubur  olunur  Zira  nemazgâh  ve  mezaristan  bu  tarafdadır 
Ve  bu  taş  cisrin  sağ  tarafında  kaleye  girerken  çam  ağaçlarından 
âbı  hayat  su  olukları  hendek  aşırı  şehre  dahil  olub  çeşmelere  camilere 
taksim  âbı  nabdır  Ve  bu  Banaz  kapusı  canibi  şimale  mekşuf  izdiham 
kenatlı  kapudur  Ve  kal'anın  dairen  madar  cürmü  iki  bin 
adımdır  Ve  cümle  beş  kapudur  Banas  kapusı  ve  kıbleye  nazır 
Honaz  kapusı  canibi  cenuba  nazır  Komar  kapusı  ve  garbe  nazır  Kule 
kapusı  yıldıza  nazır  Gedüs  kapusı  Ve  bu  kal'a  şekli  murabbadır 
Dizdarı  ve  neferatı  ve  cebehanesi  yokdur  Zira  içi  el  olmağla  cebe- 
hane  ve  neferata  muhtaç  değildir  Ve  kadı  ve  şeyhülislâmı  ve  nakibi 
ve  kethüdayeri  ve  yeniçeri  serdarı  vardır  ve  ayanı  gayet  çokdur  Ve  halkı 
ekseriya  ulema  ve  anka  bazirgânlardır  Ve  hayme  hanemiz  sahibi 
çıkan  Hasan  Çavuşzade  Hüseyin  Ağa  acib  hanedan  sahibidir  Bu 
şehrin  canibi  erbaası  bayırlar  içinde  bir  çukur  yerde  sekiz  kule  ve 
üç  bin  altı  yüz  toprak  ö(r)tülü  hanei  zibalardır  Ve  on  dört  mihrab- 
dır  Cümle  carsu  içinde  cemaati  firavanlı  Ulu  Cami  kârgir  kubbe 
ve  kârgir  minarelidir  Amma  kubbesi  tahtalar  ile  mesturdur  Ve  Hacı 
Mustafa  Camii  kıble  banı   (babı)   üzre  tarihi  budur 


SEYAHATNAMESİ        ^  39 

/^<wp-  (^lö-  cf     '^Iz-^A  T^lJi-l    t^*M|i    «.-IjI^/oj   <.^İ^jJj\  ^uİ]"!  İ-\a  (^  j 

Dört  aded  camiinin  bu  ikisi  cemaati  kesireye  malikdir  Maada 
on  dört  mihrabı  zevavilerdir  Ve  iki  hamamı  var  Biri  Eski  hamam 
ve  biri  Yeni  hamam  Ve  cümle  üç  yüz  yetmiş  dükkân  ve  yedi  han 
cümle  carsu  içinde  Sultan  Alâüddinin  taş  hanı  bir  tarzı  acibdir  Ve 
yine  ana  karib  Lonca  hanı  ve  yedi  kahvehanesi  var  amma  bezazistan 
yokdur  Ve  carşunun  ortasında  fevkani  bir  cami  var  Ve  bir  şehr 
içre  ancak  bir  kiremit  örtülü  hane  vardır  Ve  Ermeni  ve  Rum  vardır 
Amma  Yahudinin  vücudu  yokdur  Ve  bu  şehrin  bağ  ve  bağçesi 
çokdur  Ve  âbı  havasının  letafetinden  mahbub  ve  mahbubesine 
.  haddi  hasır  olmadığından  üşşakı  çokdur  Anmçün  Uşşak  şehri  derler 
Mahbubları  uşşak  perestlerdir  Hakikatülhal  bu  şehre  bir  garibüddiyar 
kimesne  gelüb  bir  iki  gün  mihman  olsa  elbette  âşık  olması  mukar- 
rerdir Hattâ  hakir  bir  duhteri  zere  mübtelâ  olub  anınla  defi  gam 
ider  (di)  k  Ve  cümle  ahalisi  çuka  feraceler  ve  serhadli  kontoş- 
lar(ı)  giyerler  Ve  ekseriya  muhibbi  mevlânaları  külah  üzre  destar 
sararlar  Ve  zenanesi  yassı  başlı  arakıyyesiz  ve  siyah  muhayyer  ferace 
giyüb  müeddebane  reftar  iderler  Ve  bu  şehirde  yün  çözülüb  yün 
bağlanır  şehri  azimdir  Anadolu  eyaletinin  deve  ve  araba  işler  güya 
iskelesidir  Gerçi  küçücük  şehirdir  Amma  gayet  mamur  şehirdir 
Ve  etrafı  eknafı  gayet  âbâdan  olmak  ile  beni  âdem  izdihamından  sukı 
sultanîlerinde  omuz  omuzu  sökmez  bir  şehri  benderdir  Ve  sanayia- 
tının  meşhuru  Uşşak  halısı  Ancak  Acem  Isfahanında  ve  Mısır 
şehrinde  işlenir  Amma  haliçeleri  ekalîmi  seb'aya  müstev 
guruşluk  divan  hane  ve  cami  halıları  işler  kim  nakşi  bukalemun 
ibret  nümün  halılar  olur  Ve  çarşu  içindeki  çeşmei  canbahşlar 
tarihidir 

celile  terkimdir     Bu  tarih  dahi  anındır 

Bud  âsâ  selsebil 

Sene  991 

(Hacı)   Mustafa  Camii  önünde  yol  aşırı  olan  çeşme  tarihidir 

Sene   1043 


40  EVLtYA  ÇELEBİ 

Yakub  Şah  çeşmesinin  tarihidir 

Ve  bu  şehrin  bag  ve  bağçesi  gayet  çokdur  Ve  cabeca  mesiregâh 
yerleri  vardır  Cümleden  şehrin  yıldız  canibinden  Kozlar  altı  derler 
bir  uyunu  cariyenin  kenarında  bir  hoşhava  teferrücgâh  yerdir  Hane- 
miz sahibi  anda  hakire  ziyafet  idüb  zevk  safalar  etdik  Badehu  bu 
şehirden  refikler  alub  canibi  şimale  çengelistan  ve  senğistan  mahuf 
ve  muhatara  yerleri  yüz  bin  renci  gina  ile  mahı  temmuzun  şiddeti 
hararetin  çekerek  dokuz  saatde 

Kara  Murad  Ağa 

Nehri  Gedüs  kenarında  bağ  ve  bağçeli  müslüman  köyidir  Bir 
cami  ve  mesiregâh  yerleri  vardır  Ve  nehri  Gedüz  şehri  Gedüzün 
canibi  şarkîsinde  Murad  yaylasından  tulü  idüb  nice  nehirler  dahi 
müctemi  olub  canibi  garba  cereyan  iderek  Aydın  diyarın  sakyidüb 
nice  kura  kasabat  ve  şehirlere  uğrayub  on  konak  yer  gidüb  izmir 
kurbinde  Melemen  şehri  içinden  ubur  idüb  andan  ikinci  saatde 
Kara  Foça  kaPası  dibinde  Akdenize  mahlut  olur  bir  âbı  lâtifdir  Ve 
merkum  Murad  Ağa  kariyesinden  kalkub   yine  şimale  iki  saatde 

Evsafı  Germiyanı  Gedüs 

Kayasırai  Rumdan  Gedüz  namında  bir  kiralın  binasıdır  Sene 
tarihinde  Germiyan  Oğlu  Yakub  Şah  fethidir  Andan  Yıldırım  Han 
eline  girmişdir  Hâlâ  kal'ası  şehrin  canibi  şarkında  bir  dere  aşırı  bir 
yalçın  gök  kaya  üzre  bir  kal'ai  metin  imiş  Amma  sene  tarihinde 
Sultan  Ahmed  Han  [1]  vüzeralarından  Kuyucu  Murad  Paşa  kal'anın 
bazı  yerlerin  münhedim  etmiş  kim  bir  dahi  Celâli  kapanmıya  mülâ- 
hazasile  harab  etmiş  Hakka  saab  ve  kavi  şeddadî  binayi  metîn  kal'adır 
Sehl  şeyile  tamir  olunmak  mümkinülhusul  bir  kal'ai  Gedüsdür  Amma 
ne  cürümde  iki  yedeği  (idiği)  malûm  değildir  Ve  şehri  Gedüs  Ger- 
miyan hakinde  Hütahya  eyaletinde  serbest  ziametdir  Bir  kaç  kerre 
Darüssaade  kapu  ağalarına  has  olmuşdur  Hâlâ  ziamet  subaşıhğıdır 
Valii  vilâyet  vaz'ı  yed  idemez  Ve  üçyüz  akçe  payesile  şerif  kazadır  Ve 
nahiyesi  mamur    ve    âbâdân    kuralardır    Kethüdayeri   ve 

serdarı  ve  şeyhülislâmı  ve  nakibi  ve  uleması  çokdur  Ve  ayanından 
Azmîzade  Çelebi  zati  şerifdir  Hattâ  refikimiz  Sailî  Çelebi  Azmîzade 
huddamlarından  olmak  ile  bu  Azmîzade  Çelebi  yanında  kaldı  Ve 
yine  hanedan  sahibi  Murad  Ağa  ve  ziamet  sahibin(de)n  Beğzade  Yusuf 

[1]   Birinci  Ahmet 


SEYAHATNAMESİ  41 

Aga  ve  Beğ  Efendi  ve  silâhdar  sipahi  halifesi  Gedüslü  Mehmet  Efendi 
pederi  Mustafa  Ağa  bunlar  ayanı  vilâyetden  nimetleri  mebzul  Kimes- 
nelerdir  Ve  şehri  Gedüs  bir  sengistan  dar  boğaz  içinde  bir  dere  kena- 
rında vaki  olmuşdur  Ve  depeleri  zeyn  etmiş  kat  enderkat  mamur 
hanei  zibalardır  Bu  canib  hanelerinin  yüzleri  canibi  şarka  nazırdır  ve 
derenin  karşu  tarafında  çarşu  hazar  olan  evlerin  dahi  yüzleri  şarka 
nazırdır  Ve  bu  taraf  evlerinin  karşu  kıble  tarafı  evci  asumana  ser- 
çekmiş  kaPai  balânın  kayasıdır  kim  aktarı  arzı  keştü  güzar  iden 
seyyahanı  berrü  bihar  canbaz  taifesi  pehlivanları  yilmi  otuz  yılda  bir 
kerre  bir  azîm  cemiyyeti  kübra  ile  bu  şehri  Gedüse  gelüb  birbirlerin 
imtihanen  bu  kal'a  kayasına  resen  bağlıyub  gûnagûn  arzı  maharetler 
gösterüb  uruc  iden  bost  sahibi  serçeşme  pehlivan  olur  Nicesi  pare 
pare  olur  Hâlâ  aşağı  deyrin  anılde  [1]  medfundur  NeuzübiUâh  beni 
âdem  aşağı  bakmeğe  cür'et  idemez  Bu  kal'anın  bu  kulesi  kayalar 
üzre  ta  bu  mertebe  eflâke  serçekmişdir  kim  efvahı  nasda  Canbaz 
Kal'ası  derler  meşhuru  âfâkdır  Bu  canbaz  kayası  üzre  birbiri  üstüne 
kat  enderkat  havlisiz  ve  bağ  ve  bağçesiz  ve  uvacık[2]  evlerdir  Yüzleri 
canibi  garba  nazır  gayet  mamur  evlerdir  ve  yolları  saab  ve  eniş  yokuş 
zıyk  yollardır  Bu  zikrolunan  hane  ve  sarayların  cümlesi  iki  bin  toprak 
örtülü  evlerdir  ve  cümle  13  mahalledir  ve  yirmi  mihrabdır  Cümleden 
Camii  Kadim  Mahkeme  kurbinde  Hacı  Mustafa  Camii  kurşunlu  bir 
küçük  camidir  Kapusu  üzre  tarihi 

(  ^ov  ^  (vO  ^^  1^*1  ^„jL   cU 


Bu  târihe  karib 


(  \0V  ^:^  ^^j^  j  jr^^  ^{l.\  Qa,  y^  ) 


tarihi  dahi  tahrir  olunmuşdur  Ve  Cara^i  Qazanfer  Ağa  çarşu  içinde 
cemaati  kesireye  malik  camii  lâtifdir  Anadoluda  Tire  ve  Mağnisada 
misli  yok  bir  musanna  ve  ruşen  Ku(r)şun  örtülü  camidir  Ve  kapusı 
üzre  manzum  tarih(i)   budur 

Gazanfer  sahibülihsanü  cud 
Kodı  erbabı  hayrat  icre  bir  ad 
Görüb  Azmî  didi  tarihin  anın 
Zehi  cami  nişanı  cennetâbâd 
Sene  998 

Ve  hamamının  taihi  budur 


[1]   Bağdad  köşkü  nüshası  (esfelinde) 
[2]   Bağ-dad  köşkü  nüshası   (daracık) 


42  EVLİYA  ÇELEBİ 

Azmî  gördükde  di  di  tarihin 
Ruşen  âlâd  dilküşa  hammam 
Sene  995 

Ve  imaratı  ve  han  ve  medrese  ve  mektebi  sıbyan  ve  âbı  nabı 
hayat  çeşmei  atsan  ve  cümle  kârgir  dükkânlar  cümle  Gazanfer  Ağa 
hayratıdır  Sultan  Muradı  Şalisin  kapuağası  imiş  Acib  hayrat  ve  ha- 
senat sahibi  imiş  Bu  Gedusîdir  ve  bu  şehrin  binasına  bais  kendü- 
sidir  Ve  cümle  kârgir  dükkânları  doksan  beşdir  Bir  şahrah  üzre  vaki 
olmuşdur  Ve  bu  şehirden  kırk  elli  yaranı  ârifan  cem  olub  hayme  ve 
hargâhlarımız  ile  ve  mekûlât  et'imei  nefiselerimiz  ile  canibi  şarka 
üç  saat  gidüb 

Evsafı  germabı  Gedüs 

Muraddağı  yaylağı  dameninde  bir  ılıcai  azimdir  kim  hassası  dil- 
lerde  dasitandır  Abı  rakikinden  nuşiden  cümle  ahlatı  galizden  halâs 
olub  rengi  ruyine  humret  gelir  Ve  yedi  sekiz  kerre  havzu  pakine  gi- 
renlerin vücudunda  hararetden  bir  şey  kalmıyub  vücudu  pembe  misal 
şahıme  olub  dürrü  beyzâ  olur  Selâtîni  selefler  bir  hayrat  idüb  âsârı 
azîmeler  etmişler  Andan  yaylağa  çıkub  bir  hafta  meks  idüb  alabalık 
zevkin  etdik  Her  sene  kiraz  mevsiminde  cemii  Gedüsden  ve  gayri  di 
yarlardan  ahali  akraba  ve  taallûkatları  ile  bu  yaylağa  çıkub  iki  üç 
ay  ayş  işret  iderler  kim  acib  teferrucgâh  ve  mesiregâh  canfeza  yerdir 
Ehli  Gedüsün  hudutları  ve  yaylakhaneleri  vardır  Her  sene  gelüb 
meks  iderler  Ziraî  mahı  temmuzda  şehri  Gedüs  dere  ve  depe  idinde 
gayet  şiddetli  kar  olub  havası  sakil  olunduğundan  ( olduğundan ) 
cümle  halkı  bu  Murad  yaylağına  göçüb  murad  üzre  muradları 
hasıl  olur  Cümle  Kütahya  sularının  menbaı  bu  yayladır  kim  bundan 
tulu  idüb  şark  tarafına  cereyan  iden  Kütahya  sahrasına  nüzul  ider 
ve  nehri  Gedüs  dahi  bu  cebeli  âliden  huruç  idüb[lj  tarafına  cereyan 
iderek  Kara  Foça  kal'ası  kurbinde  Akdenize  munsab  olur  Elhasıl 
yaylağı  azimdir  Andan  şehre  gelirken  şehri  Gedüsün  canibi  garbinde 
nîm  saat  baid  Akdağ  derler  bir  cebeli  müntehadır  Bundan  bir  âbı 
hayat  cereyan  ider  Misli  meğer  Murad  yaylasında  ola  Merhum  sahi- 
bülhayrat  Gazanfer  Ağa  bu  uyunu  dağlar  ve  bellerin  (beller)  ve  sen- 
gistan  yollar  ve  şeyh  ve  firaz  yerler  kesüb  mali  hazain  sarfidüb  bu 
suyu  şehre  getirüb  azîm  çeşmelerine  ve  camiinin  havuz  ve  şazirvan- 
larına  ve  hamam  ve  imaratı  ve  hanlarına  tevzi  etmişlerdir  Ve  bu 
şehri  Gedüs  içre  cereyan  iden  dereye  Küçük  Gedüs  derler  Bu  dahi 
aşağı  sahra  içre  cereyan  iden  Büyük  Gedüse  muhlut  olur  Ve  bu  şehrin 

[1]   Bağdad   köşkü  nüshası   (garb) 


SEYAHATNAMESİ  45 

bağları  dağların  zeyn  etmişdir  Kütahya  şehrin  meyve  ile  ganimet 
iden  bu  Gedüsdür  Ve  memduhatından  üzümü  ve  emrudu  ve  pamuk 
bezi  ve  üzüm  köftürü  meşhurdur  Temmuzda  havası  sakildir  Amma 
âbı  havası  lâtif  olduğundan  cabeca  mahbub  ve  mahbubeleri  esme- 
rüllevin  halkı  vardır  Ve  cümlesi  garibdilnüvaz  kimesnelerdir  Ve  ni- 
metleri âyende  ve  revendeye  mebzuldür  Bu  şehrin  ayanları  ile  vedalaşub 
bize  elli  mikdarı  esb  suvar  refiki  namdarlar  verüb  garb  tarafına 
bağlar  icre  ubur  iderek 

Karîyei  Görlik 

Bir  gûhu  bâlâ  dameninde  yüz  evli  bağlı  bağçeli  dağlardan  uyun- 
lan  cari  bir  camili  ve  bir  tekyeli  ziamet  bir  mamur  müsellem  kariye* 
sidir  Ani  ubur  idüb 

Kariye!  Uç  baş 

Bu  dahi  bir  cebel  zeylinde  yüz  evli  ve  bir  camili  ve  bir  kaç  de* 
mirci  dükkanlı  mamur  ziamet  bel(de)dir  Anı  dahi  güzar   idüb 

Kariyei  Madeni  şab 

Muaf  ve  müsellem  mirî  hassı  hümayundur  Beş  yük  akçe  malı 
padişahı  ile  iltizamı  emanetdir  Hâkimi  yüz  âdem  ile  hükümet  ider 
Bir  ferd  müdahale  idemez  Cemii  Anadolu  diyarında  şab  bundan 
müstevli  olur  Görmeğe  muhtaç  bir  madeni  acibedir  Ziri  zemininde 
lağımlar  kazub  bu  kura  reayaları  şab  çıkarırlar  Kariyesi  bir  bayır 
başında  bağ  ve  bağçeli  yüz  evli  tekâlifi  şakkadan  muaf  kariyedir 
Andan  yine  garbe 

Kariyei  Kara  derbend 

nam  mahalli  ubur  idüb  bu  mahalle  gelince  kâmil  yedi  saatde 
dağlar  ve  beller  ve  sengistan  eniş  yokuş  yollar  tamam  olub  haki 
amberpakli  düz  vadiler  ubur  idüb  cümle  sekiz  saatde 

Kariyei  Sarı  Çay 

1  dahi  ubur  idüb  bir  uz  içinde  kırk  elli  haneli  ziamet  kariyedir 
An  (dan)  on  birinci  saatde  yine  bu  uz  icre 

Kariyei  Kalkanlı 

Altmış  evli  ve  bir  camili  ve  âbı  havası  lâtif  çemenzarlı  bir  ma- 
mur timar  kurasıdır  Bunu  dahi  ubur  idüb  bir  saatde 


44  EVLİYA  ÇELEBİ 

Evsafı  KaFai  Simav 

Zemanı  kadimde  Iskenderi  kebir  asrında  Batalesei  Rum  kıralların- 
dan  Batlimos  [1]  binasıdır  Tevarihatlarda  Fmdıcak  kal'ası  diye  tahrir 
etmişlerdir  Simav  şehrinin  ensesinden  cenab  (canibi)  cenubda  bir  mür- 
tefi  kaya  üzre  şekli  müdevver  bir  şeddadî  sengin  bina  bir  kal'ai  zibadır 
Amma  sene  tarihinde  Timuru  binur  Yıldırım  Hana  rağmen  bazı  yer- 
lerin münhedim  etmeğle  hâlâ  bu  kala  içinde  haneler  yokdur  Sene 
tarihinde  Germiyan  Oğlu  veziri  Babık  Bey  Simavna  nam  Urum  kiralı 
elinden  fethetmekle  Simav  derler  Bir  rivayetde  sîmâbdan  galat  Simav 
derler  Yani  Gümüş  suyı  demek  ola  Hakikat  suları  gümüş  misal  ber- 
rakdır  Kütahya  sancağında  yüz  elli  akçe  şerif  kazadır  Bazı  ulemaya 
üçyüz  akçe  ile  sadaka  olunur  âlâ  kazadır  Ve  nahiyesi  .  .  .  kuradır 
Ve  hâkimi  serbest  ziamet  sahibidir  Ve  şeyhülislâmı  ve  nakibi  ve 
kethüdayeri  ve  serdarı  ve  âyânı  vardır  Ve  şehri  cümle  dört  mahalledir 
Evvelâ  mahallei  Ulvî  ve  mahallei  Vasati  ve  mahallei  Süf  lî  ve  mahal- 
lei  Cediddir  Cümle  haneleri  hasır  sazı  ve  yahud  tahta  örtülü  mamur 
müzeyyen  evlerdir  kim  cümlesi  bin  ikiyüz  bağlı  ve  bağçeli  [2]  ,  .  .  şerif 
yerlerdir  sulu  evlerdir  Ve  tariki  âmları  iniş  ve  yokuş  vaki  olmuşdur 
Ve  cümle  on  yedi  mihrabdır  Dört  camidir  Maadası  mesaciddir  Cüle- 
den  Ulu  Cami  dir  kim  Abık  Bey  binasıdır  Bir  kiremid  minaresi 
vardır  kim  misli  meğer  Sivas  eyaletinde  Niksar  Gazi  ibni  Danişmend 
camii  ola  Amma  bu  minare  andan  ve  musannadır  Ve  şerifesinin 
canibi  erbaası  müşebbek  demir  kafes  ile  piraste  bir  seramed  minaresi 
kadi  kamet  makamı  ezandır  Amma  cami  tarzı  kadim  toprak  örtür- 
tülü  (örtülü)  camii  atikdir  Sehr  (e)  havale  bir  mürtefi  yerde  vaki 
olmuşdur  Evkafı  çokdur  ve  huddamlan  firavandır  Ve  cemaati  dahi 
bisyardır  Ve  kapusı  üzre  tarihi 


Bu  tarih  tamir  termimine  vaki  olmuşdur  Amma  bu  camiin  tarihi 
atikı  budur 


[1]     Ptolemeos. 

[2]   Bağdad   köşkü  nüshası   (otluk) 


SEYAHATNAMESİ  45 

Taba  (k)  hane  kurbinde  Camii  Atik  ve  çarsu  içinde  camaati  keşi* 
resi  çok  dur  Camii  Cedid  fevkani  henüz  nevbina  bir  camii  zibadır  Ahi 
dekâkindir  iki  tarafından  kıble  kapusmdan  yirmişer  kademe  taş  nerdü- 
ban  ile   uruc  olunur  bir  camii  ruşendir  Hakir  bu  güne  tarih  etmişdir 

Evliya  didi  camie  tarih 
Olmuş  itmam,  bu  makmı  vâlâ 
Sene   1081 

Bu  tarih  içün  sahibülhayratdan  bir  at  ve  bir  çuka  ve  kumaş  ve 
elli  altun  ihsan  aldık  Ve  carşunun  yukarı  başında  Hacı  Pir  A\ımed 
Ağa  Camii  tahtanîdir  Amma  suku  sultanî  icre  olmağla  gayet  camaati 
kesret  ve  vefret  üzredir  Bu  camiin  divarında  Paşa  Pınarı  derler  bir 
âbı  hayat  berrak  ve  rakik  âbı  nab  cereyan  ider  kim  Huda  alimdir 
âbı  hayatdan  nişan  verir  yahpare  zülâli  maderi  azametullah  Eğer 
misli  bu  ruyi  arzda  olur  ise  Gûhu  Elbürz  dameninde  nehristan[l]  ola 
Böyle  bir  aynulhayatdır  Bu  zikrolunan  dört  camilerden  maada  mes- 
cid  vardır  Ve  iki  hamamı  var  Biri  çarşu  meydanında  Babık  Bey  ha- 
mamı  ve  biri  Karaca  Ahmed  Bey  hamamı  ve  şehirden  nîm  saat  baid 
şimal  tarafında  Qerm.ah  ham.am.ı  yedi  kudret  Eyaleti  Anadoluda  çok 
germab  ılıcalar  vardır  Amma  bu  Simav  ılıcaları  gibi  rub'u  meskûnda 
yokdur  Ahalii  şehrin  sahibi  tab'  olan  kimesnelri  bu  âbdan  getirüb 
nuş  iderler  Cemii  ılıca  sularında  kükürt  rayihası  vardır  Amma 
bunda  öyle  bir  ta'm  yokdur  Gayet  lezizdir  Ve  cemii  emrazı  muhteli- 
feye  dâü  devadır  Büyük  ılıcanın  iki  havuzu  vardır  Ve  ana  karib  çifte 
Osim  germabı  ve  ana  karib  Naşlı  ılıcası  ve  ana  karib  Cennet  köy  ılıcası 
velhasıl  yedi  hamamı  yedi  kudret  ile  halk  olunmuş  germablardır  Her- 
biri(n)  bir  güne  hassıyeti  vardır  Cümle  ahalii  şehir  yılda  bir  kere  mahı 
Temmuzda  haymeleri  ile  gelüb  meksidüb  zevk  ve  safa  idüb  hamam  faslı 
iderler  Ve  her  kes  tendürüs  olub  şehre  avdet  iderler  Böyle  bir  nafi 
germablardır  Ve  şehri  Simavda  bir  muattal  hamam  dahi  vardır  Ve 
iki  hanı  var  Biri  Babık  beğindir  Biri  Kara  Ahmet  paşa  hanıdır  Ve 
cümle  iki  yüz  elli  beş  dükkânlardır  Amma  bezazistanı  yokdur  Lâkin 
esvakında  ve  hanlarında  cemii  nevadirat  eşyalar  mevcuddur  Ve  bu 
şehrin  cümle  imaretleri  şehri  Gedüs  gibi  dere  depeler  üzre  vakidir 
Amma  cümle  evleri  bağlı  bağçeli  vasidir  Ve  havalileri  ve  âbı  revan 
uyunları  caridir  kim  her  evde  birer  nehir  mukarrerdir  Ve  her  hane- 
lerin dört  divarları  serapa  kerpiçdendir  Taş  bina  gayet  nadir 
vaki  olmuşdur  Ve  carşu  hazarı  icre  gûnagûn  çınarı  müntehalar  ve 
bîdi  serfikûn  (serniğûn)  lar  ile  sayedan  (dar)  olmuş  suku  sultanîdir 
kim  şiddet  asla  tesir    etmez    müferrih    çarşudur    Cidden    (cümleden) 

[1]   Bağdad  köşkü  nüshası  (nehri   Setta2e) 


46  EVLİYA  ÇELEBİ 

taba(k)hanesi  âbı  revan  icre  pak  ve  pakize  carşudur  Ve  on  kahveha- 
nesi var  Ve  memduhatmdan  beyaz  kirazı  şehre  şöhre  olmuşdur  Ve 
hâlâ  enar  ağaçları  hâsıl  olub  şehrimiz  bağçelerinde  sevahil  meyvaları 
hasıl  altnagla  (olmağa)  başladı  deyu  âyânı  vilâyet  nakletdiler  Ve  on 
sene  mukaddem  gördiğimiz  şiddeti  şitayi  görmez  olduk  didiler  Ve 
bu  şehrin  meşhurundan  şehrin  şimalinde  nim  saat  karib  bir  azîm 
âbı  hayat  bahiresi  vardır  Cemii  dağlardan  cereyan  iden  uyunu  cari- 
yeler anda  cem  olur  bir  halici  kebirdir  Gûnagûn  mahilerinden 
sazan  balığı  ve  çime  balığı  ve  tu  (r)  na  balığı  misilli  maideleri  olur 
kim  meğer  Rum  ilinde  Uhri  gölü  balığı  ola  Bu  şehrin  şimal  tarafı 
bir  mahsuUü  sahrayi  azimdir  Bu  fezanın  cürmü  nekadar  ise  bahiresi 
dahi  ol  cürümde  bir  vasi  göldür  Bu  vilâyeti  Germiyan  Oğlu  vezirler(i) 
fethetmekle  bu  gölün  mahsulün  şehri  kadimi  Kütahyada  Germiyan 
Oğlu  medresesinin  dersâmları  olan  şeyhülislâmlara  has  olub  iki  bin 
guruş  vazifei  muayyene  hasıl  olur  Mukataa  bir  göldür  Ve  bu  gölün 
şarkîsi  kenarında  Delice  hisar  demek  ile  maruf  bir  kal'a  vardır  Bir 
ceziremisal  yerde  küçük  kal'adır  İçinde  neferatları  yokdur  Ve  yine 
bu  göl  kenarında  canibi  garbda  Yeğince  (Yenice)  hisar  demek  ile 
maruf  bir  viran  kal'adır  içinde  balık  sayyadları  sakin  olurlar  Bu  dahi 
göl  içinde  adamisal  bir  mürtefi  püşte  üzre  vaki  olmuşdur  Lâkin  bu 
mezkûr  kal'aların  dibindeki  balık  dalyanları  ve  sayyadları  Kütahya 
müftisinin  meşruta  hasları  değildir  Bu  Simav  şehrinde  Ulu  Cami  ki 
fatihi  bilâd  Babık  Bey  camiidir  bu  dalyanlar  ol  camiin  evkafıdır  kim 
canibi  vakıfdan  mütevelli  zabt  idüb  üç  yük  akçe  cami  mürtezikala- 
rina  verir  Ve  bu  şehri  Simav  gerçi  dağlar  dameninde  vaki  olmuşdur 
Amma  şehri  kadimdir  Ve  âbı  havası  gayetülgaye  lâtif  olduğundan 
nazargâhı  kiba  (rı)  evliyauUahdır  Ol  ecilden  ulema  ve  sulehası  ve 
eimmei  hutabası  ve  meşayihi  ve  kuzat  taifesi  çokdur  Ve  pehlivan 
civan  şehbaz  yiğitlerine  haddi  hasır  yokdur  deyu  şahadet  etdiler  Ve 
şehrimiz  etrafında  ve  sayir  vilâyetlerde  düğünler  olsa  şehrimiz  pehli- 
vanları ol  cemiyeti  kübralara  varub  cümle  kasaba  pehlivanların 
bir  bir  elden  elleşüb  kündeden  ve  yahud  Cezayir  sarmasından 
yahud  daşlamadan  veya  girdmandan  yahud  peş  kabzadan  velhasıl  yüz 
altmış  nakş  fenniden  bir  lûubla  zorazor  yenüb  öndelleri  ve  hedayayı 
bizim  pehlivanlarımız  alagelmişlerdir  deyu  tefahhur  kesbiderek  söyle- 
diler Ve  Kütahya  müftisi  Birader  Yusuf  Efendi  ve  Abdullah  Efendi 
nice  ihvanı  basafa  safa  idüb  bu  güne  şehadet  etdiler  Hemen  hakir 
itdim  ya  sultanım  Ayâ  ne  asıl  ola  kim  sizin  pelivanlarınız  galib  gayriler 
mağlûb  ola  Bu  hod  malûmumuzdur  kim  dest  her  bâlâyi  dest  tabe  arş[l] 

[1]   Bağdad  köşkü  nüshası   (ilelarş) 


SEYAHATNAMESİ  47 

dimişler  Bund  (a)  bir  hikmet  vardır  kim  daima  sizin  pelivanlarınız 
galib  ola  didim  Anlar  itdi  Sualin  var  (id)  dir  Bizim  yiğitlerimizin  ga- 
lib  olduklarının  aslı  oldur  kim  her  biri  birer  kibarı  evliyaullahın  zür- 
riyetindendir  Anın  içün  arkaları  yer  (e)  gelmez  ve  bir  yigi  (di)  miz 
düşmenden  rugerdan  olmaz  Seci  ve  bahadır  viğitlerimiz  vardır  Ve 
bizim  şehrimizde  hasıl  olan  duhteri  pakize  ahterlerimiz  bu  şehirden 
taşra  çıkarub  sair  kura  halkına  vermeziz  yine  bunda  kefene  veri- 
riz  Ve  gayri  bir  yerden  kız  dahi  almazız  Anınçün  cümle  şehrimiz 
halkı  hasibülnesib  er  oğlu  erler  pehlivan  erler  doğub  bu  güne  ahlakı 
cemilelerden  (cemilelerin)  tavsif  etdiler  Hakikatülhal  şehbaz  er  ve 
dilâver  cüssedar  gövdeli  ve  kesimli  güzel  yarar  fetaları  vardır  Ve  ha- 
kikat bu  şehrin  enderun  birununda  asude  olan  kibarı  evliyaullaha 
nihayet  yokdur  Amma  ziyaret  etdiğimiz  bu  sultanlardır  kim  zikrolunur 

Ziyaretgâhı  şehri  Simav 

Evvelâ  karşu  yaka  tabir  etdikleri  dağda  Merkadi  pürenvarı  fukU' 
rayi  âli  aha  Hazreti  Hacı  Baha  ve  andan  aşağı  şehre  karib  Kahrüş' 
şeyh  Cahı  Sultan  ve  yine  Çavlı  mahallesinde  karib  ziyaretgâhı  azîm 
Eşşeyh  Hazreti  Zekeriya  Efendi  nice  yüz  kerameti  bahire  sahibi  ulu 
sultandır  Cümle  keramatmdan  birisi  zemanı  hayatlarında  dua 
idüb  bu  Simav  şehrine  taun  ve  humma  marazı  girmesin  deyu  buyur- 
muşlar Müddeti  hayatlarında  bu  şehr  icre  yüz  elli  sene  taun  girme- 
miş Bu  duai  yirmi  beş  seniye  (sinnine)  baliğ  iken  idüb  duaları 
hedefi  icabetde  vaki  olub  kâmil  yüz  yirmi  beş  sene  bu  şehri  Simava 
humma  ve  taun  girmemişdir  Ve  yine  bu  mahalde  Makamı  savmaa 
Şeyhi  ilâhî  Simavî  hazretlerinin  maşkatı  reisleri  bu  Simav  şehridir  Ve 
(bu)  mahalde  sakin  olurlar  imiş  Hanei  pürenvarındaki  külbei  ah- 
zanları  hâlâ  ziyaretgâhı  enamdır  Kırk  sene  bu  savmaada  saimünne- 
har  ve  kaimülleyl  idi  Hâlâ  makamı  şerifleri  müşk  amber  ve  abir  ra- 
yihasından âdemin  dimağı  muattar  olur  Badehu  ol  asrın  kutbul 
aktabı  iznile  kendüye  Rum  ili  hilâfeti  ihsan  olunub  Vardar  Yenicesi 
nam  şehirde  Gazi  Evrenüvis  (Evrenos)  yöresine  karib  âsitanesinde 
âşıkanı  Rum  ile  simaı  safada  iken  sene  861  devri  ahir  olunub  [1]  ahari 
ahirete  intikal  idüb  Va  (r)  dar  Yenicesinde  âsitanesi  icre  asude  ulu 
sultandır  Ve  ziyaretgâhı  has  âmdır  >j.n  »^^j  ^lîi  U  ^jı?  Ve  Simavda  nice  yüz 
ziyaretler  dahi  etdik  Amma  kesreti  kitabet  olmasın  içün  tahrir  etmedik 
Ve  bu  şehirde  cümle  ahibba  ile  vedâlşub  garb  tarafındaki  dağlar  eteğin- 
de yirmi  beş  pare  mamur  kuraları  ve  âb  bayatlı  rahları  ve  mahsullü 
sahraları  ve  keteni  ve  cevizi  ve  unnabı  firavan  belideleri  ubur  iderek 

[1]   Bağdad  köşkü   nüshası  (olub) 


48  EVLİYA  ÇELEBİ 

4  saatde  gûhu  bi  eman  Demirci  beline  uruc  etmeğe  başladık  Kamil 
iki  saatde  evci  semaya  münkalib  olmuş  bir  gûhu  demavendi  bülend- 
dir  Ve  bu  gûhun  ta  zirvei  âlâsında  Oklu  Çam  nam  mahalle  vardık 
Sergüzeşti  derviş  Şeci  nam  bir  âşık  cana  on  kan  idici  dağlar  gezici 
candan  ezici  âdem  kesici  (re)  hzenlik  iderler  bir  garib  candır  Bunla- 
rın önünü  (onunun)  dahi  ok  ile  canların  türaba  döküb  vücudların  hake 
salar  Hikmeti  Huda  bir  sehmi  kaza  kemanından  dürüst  çıkub  bir 
çam  dirahtine  rast  gelüb  bir  an  geçüb  hâlâ  ol  navek  çam  ağacının 
sinei  pürkinesinde  uç  âdem  kaddi  bâlâda  kad  etmiş[l]  derunu  seçerde 
peykânı  tir  iki  karış  taşrada  yelman  gösterüb  durur  Hakka  ki  dürüst 
şast  sahibi  kemandar  pehlivan  imiş  Anınçün  Oklu  Çam  beli  derler 
Ve  on  maktul  haramiler  dahi  mezkûr  çam  dibinde  ecel  camın  nuş 
idüb  hâlâ  mest  olub  ilâ  yevmilkıyam  vadii  hamuşanda  yatarlar 
Hakir  dahi  bu  mahalden  havf  haşyetimizden  pürsilâh  hamuşbaş 
âmâde  güzer  etdik  Amma  bi  can  ve  bi  mecal  ubur  etdik  Zira  gayet 
mel'un  biaman  beldir  Badehu  ol  haramiler  katleden  garib  derviş  der- 
ler beş  on  haraminin...  esvab  eşkalleri  ile  ve  âlât  silâhları  ile  yine 
"  kendi  atlarına  tahmil  idüb  İaşelerden  (İaşelerin)  destarlar  ile  atlar 
üzre  berk  kayd  bend  idüb  ve  on  aded  atları  bir  birinin  dümüne  Ucam- 
larından  akd  idüb  yine  de  (r)  viş  piyadece  atları  leşler  ile  yedeğe 
alub  Demirci  şehrinde  hâkime  getirüb  esvab  eşkalleri  ile  teslim  idüb 
bir  köşede  karar  ider  Bu  hali  ahalii  şehir  görüb  hamdü  sena  idüb 
dervişe  nice  bin  guruş  ihsan  iderler  Hâkimülvakt  dahi  haramilerin  bir 
şeyini  almıyub  cümle  dervişe  ihsan  idüb  başına  turna  telleri 
takub  cümleden  melik  yakin  nüdemalarından  eyliyüb  dervişe  bu  şehir 
icre  bağ  ve  bağçe  ve  bir  hane  verüb  bir  bikri  naşüküfte  verüb  Demirci 
şehrinde  kaldı  Karibülahd  olmağla  derviş  Şecîi  görmüş  âdemlerden 
istimâ  yeledik  Nitekim  mezkûr  derviş  hayatda  imiş  Bu  Demirci  be- 
linde kurd  ile  koyun  yağubali  (laubali)  gezerler  imiş  Ve  derviş  her 
sene  başına  bu  kadar  bin  âdem  cem  idüb  ol  saab  dağ  ve  ragm  rah- 
ların  ve  mugeylân  ve  har  başakların  tathir  idüb  kaldırımlar  ve  âb 
hayat  kaynak  çeşmeler  ve  çemenzar  sofalar  bina  edermiş  Hâlâ  ol  gûhu 
saab  icre  ne  kadar  âsârı  hayret  güzer  etdik  ise  mezkûr  dervişin  tîri. 
berekâtile  olmuşdur  Ve  yine  derviş  kendi  keremlerinden  katlitdüğü 
haramileri  dağa  getürüb  gaslidüb  alettertib  bir  mastaba  üzre  cenk 
etdikleri  Oklu  Çam  nam  mahalde  defn  etmişlerdir  Hâlâ  etrafları 
çevrilmiş  alçak  divarlı  mezarlıkdır  Ve  kendü  içün  dahi  bir  kabir  inşa 
idüb  ahalii  şehre  vasiyet  idüb  kırk  sene  muammer  olub  dadehu 
ahirete  intikal  idüb  vasiyetleri  üzre  cümle  ahbab  dervişi    haramilerin 

[1]   Bağdad  köşkü  nüshası  (yelekleri) 


SEYAHATNAMESİ  49 

yanında  cümleye  serçeşme  defn  etmişlerdir  Hâlâ  bu  gûhu  bâlâ  icre 
Oklu  Dede  deyu  âyende  ve  revendeye  ziyaretgâhdır  Ve  Oklu  Çam 
deyu  meşhuru  âfâkdır  Ve  hâlâ  bu  mahalde  haramiler  âdeme  hücum 
etmeğe  cür^et  idemezler  Amma  aşağı  eteklerde  ve  Demirci  şehrine 
karib  yerlerde  ulu  çamlık  içlerinde  gayet  ihtiraz  lâzımdır  Zira  bu 
Demirci  Beli  ve  Oklu  Çam  Beli  Rum  ve  Arab  ve  Acemde  meşhuru 
âfâk  bîeman  beldir  Ve  Oklu  Çam  denmesinin  sebebi  tesmiyesi  oldur 
vesselam  Hakir  bu  belden  4  saatde 

Evsafı  Ahengeran  yani  Demirci  şehri 

Sene  tarihinde  Cim  Cime  kirala  (kiralın)  kızının  karındaşı 
Fındıcak  kıral  elinden  Saruhan  Oğlu  beylerinden  Demir  Oğlu  Kara 
Mustafa  Bey  fethidir  kim  hakirin  peder  pederi  dedem  dedesinin  altıncı 
dedem  dedesi  Kara  Ahmd  Beyin  karındaşıdır  Bu  şehri  ol  Demirci 
Kara  Mustafa  Bey  fethetmekle  maktuulkalem  ve  mefruzülkadem 
ocaklığımız  olmağla  Demirci  Altı  derler  amma  müruru  eyyanfv  ile 
devleti  Sarhaniyye  inkıraz  bulub  devleti  Ali  Osmandan  Bayezidi  Veliye 
intikal  etdikde  fatih  Kara  Mustafa  Bey  dahi  merhum  olub  hâlâ  De- 
mirci şehrinde  medfundur  Hamdi  Huda  ziyareti  müyesser  oldu  Ve 
nefsi  Kütahyada  bu  hakirin  ecdadları  Erduğrul  ile  Mahan  memleke- 
tinden gelmişlerdir  Demirci  Oğulları  deyu  meşhurdur  Badehu  bu 
Demirci  şehri  Sultan  Bayezidi  Veli  destine  girince  bu  Demirci  kal'a- 
sını  Celâli  ve  cemali  zabt  etmesinler  deyu  münhedim  etmişlerdir  Hâlâ 
âsârı  binaları  zahir  ve  bahir  ve  sehl  mal  ile  tamir  ve  termim  olun- 
mak mümkinülhusuldür  Ve  bu  şehir  Saruhan  sancağı  hudududur  Ve 
yüz  elli  akçe  şerif  kazadır  Nahiyesi  yüz  elli  pare  kuradır  Ve  Aişe 
Sultan  hassı  olmağla  hâkimi  voyvadalarıdır  Ve  şeyhülislâmı  ve  naki- 
büleşrafı  ve  kethüdayeri  ve  serdarı  vardır  Ve  şehri  yedi  dere  depeli 
yire  vaki  olmuş  kat  enderkat  evlerdir  Ve  cümle  on  sekiz  mahalledir 
Ve  üç  bin  altmış  toprak  ötütülü  (örtülü)  Türkistan  evleridir  Ve  di- 
varları  serapa  kerpiç  ile  mebnadır  Ve  cümle  kırk  iki  mihrabdır  Amma 
kârı  kadim  Sarhan  Oğlunun  camiidir  kim  ammimiz  Kara  Mustafa 
Bey  bina  etmişdir  Gayet  cemaati  kesireye  malikdir  Ve  kapusı  üzre 
tarihi  budur 


V  "^^^    j^       -^-^    '^*—    <S^  jl>-J^-<^  c^    j^^    wJj^    c/^    ^'5^*!. 

Ve  bu  camiin  sağında  camie  muttasıl  uçurum  başında  YjuthulaV' 
tah  Hasan  Efendi  bir  kârgir    türbede     medfundur  Ve  bu  camiin    bir 

Evliya  Celbi  9  —   4 


50  EVLİVA  ÇELEBİ 

nazük  kırmızı  ve  seramed  tuğla  minaresi  vardır  Ve  çarşu  içinde  Elhac 
Hasan  Camii  ve  yine  çarşu  içinde  Sulamış  Camii  kiremit  ile  örtülüdür 
ve  cemaati  çokdur  Ve  Kıran  Camii  ve  Sinan  Efendi  Camii    ve    Hacı 
Ağa  Camii  ve  Arab  Efendi     Camii    Bu  camilerden     maada     kırk  iki 
mihraba  varınca  mesaciddir  Amma  bu  Demirci  şehrinde  asla  kurşun 
örtülü  imaret  yokdur  Ve  iki  hamamı    var    Biri  eski  hamam    ve    biri 
yeni  hamam  Ve  bu  şehirde  cümle  beş  aded    tuğla    minareler    nüma- 
yandır  Gayriler  tahta  minarelerdir  Amma  cümlesi  musanna  ve  seramed 
minare  (i)  zibadır    Ve  iki    tekyesi  var  Biri   Hacı  Baba  Sultan    tekyesi 
derler  bir    kârgir  kubbei  âlidir    içinde    Balzad  Hacı  Baba  medfundur 
Ayende  ve  revende  içün  müteaddid  höcreler  ve  meydan  ve  sofalar  ve 
ıstabıUarı  ve  matbahında  nimeti  vardır  Fukara  (i)   Bektaşiyan  ile  ma- 
lâmal  âsitane  idi  Köprülüzade  Ahmed  paşadan  bir  alay  suhtevat  emir- 
1er  getirüb    tektei   (tekyei)    medrese    idüb    suhtevat    müstevli    olunca 
canibi  erbaadan  nizâlar  kat  olub  dersâmlar  vakfuUahı  berbad  etmişler 
ve  berekâtı  Halili  uçurmuşlar    Ve  bu   şehirde  dört  medrese  dahi  var* 
dır  Ve  yedi  hanı  bazirgân  ayende  ve  revendegânı  vardır  Ve  on  mek- 
tebi  sıbyan  vardır  Ve  on  yedi  kaynak  çeşmeleri  var  Ve  iki  yüz  dük- 
kânları var  Amma  bezazistanı  yokdur  Ve  bu  şehirde  haftada  bir  hazar 
durub  âdem  deryası  olub  cemii  eşyayı  zikıymet  mevcud  olur  Ve  dere 
depeli  ve  mürtefî  yerler  olmağla  âb  havası  lâtifdir  Ve  her  sokağı  ba- 
şında  birer  çeşme   (i)   canbahş  mukarrerdir     Zira  her  bayır  başındaki 
birer  mahallenin  birer  güne  âbı  hayat  suları  vardır  Anınçün  bu  şehir 
mamur  âbâdân  olmuşdur    Ve  halkı   Etraki   eşirra  olduğundan  hâkim- 
lerine    tegallüb     idüb    zulüm    etdirmediklerinden     mamur     olmuşdur 
Amma  cümlesi  garib  dostlardır  Zira  ticaret  ile  geçinirler     Ekinleri  ve 
gallat  mahsulleri  yokdur  Cümlenin  kâr  kisibleri  şehrin  canibi  erbaa- 
sında  ikişer  saatlik  yir  dağlar  serapa  bağlardır  İncir  ve  üzümü  meşhur- 
dur Anın  ile  geçinirler  Ta  Afyon  Karahisarından  ve  Tavşanlı  şehrin- 
den katırcılar  gelüb  bu  şehre    buğday    getirüb    üzüm  kurusu  ile  deği- 
şirler    Halkının    kâr    kefafları    bu  günedir     Ve  sokakları   eniş  yokuş 
olmagile  cümle  kaldırım  taşı    döşelidir     Ve  çarşu   hazarı  şehrinin  bü- 
yüklüğüne göre  azdır     Ve  halkı  ekseriya  çuka  ferace  giyerler     Askerî 
taifesi    mabeyinlerinde     mezmumdur     Kız  vermezler  ve  andan  kız  al- 
mazlar Ve  ebbette  sipah  ve  yeniçeri  olsun  andan  tekâlif  alırlar  yahud 
şehirden    nefi  iderler     Ve  külah  ve  kavuk     üzre    destan  muhammedî 
sararlar     Ve  zenaneleri  yassı  başlı  ve  siyah    ferace  muhayyer  giyerler 
Ve^ ayaklarına  çizme  giyüb  müeddebane  gezerler    Amma  sıbyanlarına 
zabtı  rabtları    yokdur     Cümlesi  karga  kuşu    besleyüb  havaya  uçurub 
ümrü    nazeninlerin  dahi    havaya  uçurlar     Peder  maderleri  oğullarına 


SEYAHATNAMESİ  51 

îmhal  etdiklerinin  aslı  oldur  kim  pek  terbiyet  idersem  belki  bir  avam 
ile  firar  ider  deyu  evlâdlarını  zabt  rabt  etmezler  Ve  bu  şehirde  evlâd- 
ların  bir  ağaya  hizmetkâr  vermek  küfre  beraber  şeydir  Amma  gayet 
mahbub  Türk  civanları  vardır  Ve  tariki  âmları  eniş  ve  yokuş  oldu- 
ğundan ve  daracık  zıyk  yollar  olmagile  arabalar  bu  şehre  giremez 
Ve  bazı  evleri  kimi  derede  ve  kimi  debede  olmağla  herbiri  birer  ca- 
nibe nazırdır  Ve  bu  şehrin  alaca  kilimi  meşhurdur  Velhasıl  bu  şehir 
cemii  tekâlifi  şakkadan  beri  olmağla  gayet  mamur  âbâdedândır  (aba- 
dandır) Dahi  seyir  temaşa  idüb  alessabah  kalkmak  üzre  iken  hikmeti 
Huda  iki  kölemiz  firar  idüb  yer  yarılub  yere  girdi  Şehrin  hâkimi 
canibi  erbaaya  âdemler  perişan  idüb  dellâllar  nida  idüb  bir  eserleri 
zuhur  etmiyüb  ahir  bir  gece  dahi  bu  şehirde  mihman  olub  ol  gice 
istihare  duasın  kıraet  idüb  yatdım  Hikmeti  rabbani  ve  duai  süley- 
manî  berekâtile  vakıamda  mukaddema  Kula  şehrinde  hanesinde 
mihman  olduğımız  Beşinci  Çelebii  gördüm  Hikmeti  Huda  kaçankim 
Kula  şehrinde  kendülerden  mufarekat  idüb  elveda  mahallinde  buyu- 
dılar  kim  ânı  karib  sizi  yine  hanemize  davet  iderüz  Ve  müşkilât  iş- 
leriniz âsân  idüb  kölenizin  birin  sünnet  idüb  müjdesile  teslim  iderüz 
buyurmuşlar  idi  Biz  dahi  inşaallah  dahi  gayri  şehirleri  seyyahat  idüb 
müyesser  olur  ise  yine  geliriz  demiş  idim  Hikmeti  Huda  vakıamda 
görüb  mübarek  desti  şerifleri  ile  elime  yapışub  İşte  senin  gulâmların 
şu  bağda  mahfuzdur  deyu  yerlerin  gösterüb  biz  mukaddema  müj- 
demiz ideriz  Bize  gelin  demiş  idik  Elbetde  alessabah  gelin  yine  ha- 
nemize teşrif  buyrulub  mihman  olun  didiler  Derhal  menamdan  bîdar 
olub  pak  tecdidi  vusû  idüb  iki  rik'at  salâtı  kaza  kılub  alessabah  at- 
larımız eğerliyüb  Demirci  şehrinden  ılgar  ile  kıble  tarafına  mamur 
kuraları  ubur  iderek  on  iki  saatde 

Evsafı  şehri  Kula 

Kütahya  sancağı  hakinde  yüz  elli  akçe  kazadır  Ibtida  mahkemeye 
varub  andan  mukaddema  hanemiz  sahbi  Şeyhî  Çelebiye  varub  Hay 
Ruhu  mücessem  deyüb  hakire  hayli  izaz  ve  ikram  idüb  gulâmlarımm 
firar  etdiğin  bunlara  sehl  ifşa  etdükde  Vallahi  birader  Şunda  bir  bağ 
icre  bir  alay  müsafirler  gelüb  meks  itdiler  Var  sekiz  tevabileriniz  ile 
alelgafle  anlardan  sual  etseniz  belki  husuli  mümkin  ola  didiler  He- 
men yine  mahkemeden  bir  âdem  alub  bağlara  vardım  Hamdi  Huda 
bizim  çelebilerimizin  ikisi  dahi  bî  bak  ve  bî  perva  kebab  çevirir  Biri 
odun  keser  Hemen  kebabı  çeyiren  gulâmım  kebabı  bırağub  firar 
iderken    kayd  bend  idüb  öbür    gulâmm  dahi  giribanm  ele  alub  bun- 


52  EVLİYA  ÇELEBİ 

lan  kaçıran  herifleri  meclisi  ser'a  getürüb  yeniçeri  serdarından  âdem. 
getür  didiler  Derhal  serdar   gelüb  bunları  §er*a  iletdükde  [1] 
iki  yanaşma  hidmetkârdır  geldiler   Aldım  didi     Gulâmlardan  sual  et- 
dükde  şehirden  bunları  bir   (biz)   ayardub  aldığımız  mal 

ve  atlar  ve  rahtlar  cümle  bunlardadır  Bir  gecede  bizi  bu  şehre  geti- 
rüb  bu  bağ  evlerinde  bizi  hıfz  iderlerdi  deyu  cevab  idince  yeniçeri 
serdarı  bunları  zencire  kayd  bend  idüb  anlardan  bize  üçyüz  guruf 
cerime  alıvirüb  hamdi  Huda  memaliklerimiz  ve  sair  serika  olan  hava- 
yiclerimiz  bîkusur  hasıl  oldu  Ve  rüyamızı  müzde  iden  sahibi  hane- 
miz  Şeyhî  Çelebiye  gelüb  mübarek  desti  şerifin  bus  etmeğe  kasd  et- 
dikde  rıza  vermediler  Ve  asla  ahvale  münasib  bir  güftügû  etmediler 
Böyle  bir  ulu  sultan  Hane  sahibin  vakıamızda  görüb  işaretleri  sebebile 
gulâmlarımızı  bulduk  Ve  köleler  taib  ve  tahir  olub  birin  sünnet 
idüb  Kula  şehrinde  azîm  şadmanlar  idüb  bir  kaç  gün  dahi  seyir  te- 
maşa etdik  Bu  Kula  şehri  yüz  elli  akçe  kazadır  Ve  nahiyesi 
kuradır  Ve  hâkimi  ve  müftüsi  ve  serdarı  ve  kethüdayeri  vardır 
Amma  nakibi  Uşşakdadır  Zira  Uşşak  ile  bu  Kula  şehrinin  mabeyni 
sekiz  saatUik  yerdir  Ve  şehri  düz  bir  sahrada  bağlı  ve  bağçeli  ve 
bir  ferah  efz(a)  yerdir  Ve  cümle  sekiz  mahalle  ve  bin  iki  yüz  toprak 
ö(r)tülü  mamur  ve  müzeyyen  hanei  zibadır  Cümle  yirmi  dört  mih- 
rabdır  Cümleden  cemaati  kesireye  malik  çarşu  içinde  kurşun  ö(r)tülü 
ve  bir  musanna  kârgir  minarei  mevzunlu  Hoca  Seyfeddin  Camii 
gayet  musanna  ve  müferrih  camidir  Amma  sakfı  toprak  örtülüdür 
Ve  Hacı  Abdurrahman  Camii  bu  dahi  kârgir  bina  ku(r)şunludur 
Maada  kurşunsızdır  camilerdir  ve  mesaciddir  Ve  üç  hamamı  var  Biri 
Sungur  Bey  hamamı  âb  havası  gayet  lâtifdir  Ve  biri  Kutbeddin 
hamamıdır  Ve  cümle  iki  yüz  dükkândır  Amma  Uşşak  şehri  gibi 
bezazistanı  yokdur  Lâkin  cemii  zikıymet  eşyalar  bîkıymet  rayegân 
bulunur  Ve  altı  hanı  vardır  Ve  on  bir  mektebi  sıbyanı  var  Ancak 
imaret  ve  medreseleri  yokdur  Ve  âb  havası  gayet  lâtif  olduğundan 
mahbub  ve  mahbubeleri  gayet  çokdur  Ve  memduhatından  beyaz 
etmeği  ve  Uşşak  gibi  bunda  dahi  zikımet  halice  ve  zeliler  ve  kırmızı 
ve  elvan  kilimleri  meşhurdur 

Ziyaretgâhı  şehri  Kula 

Evvelâ  öViai-  ıT-ü^-i  ve  Esedullah  Baba  bunları  ziyaret  idüb  ruhani- 
lerinden (ruhaniyetlerinden)  istimdad  taleb  etdik  Ve  hanemiz  sahibi- 
nin hayır  duaları  ile  şerefyab  olub  bu  şehirden  canibi  garba  mamur 
kuralar  ubur  iderek  çemenzar  yerler  ile   6  saatde 

[1]   Bağdad   Köşkü   nüshası  (ılgar  itdi) 


SEYAHATNAMESİ  53 

Menzili  kariyei  Ciğan  oğlu 

İki  yüz  haneli  Yıldırım  Han  evkafı  mamur  kuradır  Andan  yine 
canibi  garba  imaristan  kuralar  icre  vasi  mahsuldar  sahalar  icre  kâh 
nehri  Gedüs  sahilince  kâh  bağlar  icre  beş  saatde 

Evsafı  kal'ai  şehri  Alaşehri  Atik 

Gene  Iskenderi    Kebir    asrında    Yanko    Ibni    Madyan     neslinden 
Kortiz  nam  bir  kıalm  elinden  Aydın  Bey  Oğlu   Sultan  Yakub  fethidir 
bedesti    Ulu    baş    Bey    Badehu    Ali    Osman     destine     sene  tarihinde 
Yıldırım  Han  fethidir   Aydın  sancağında  Yıldırım   Han  gazi  evkafıdır 
Ve  üç  yüz   (akçe)   payesile  şerif  kazadır  Nahiyesi  yetmiş  sekiz  kuradır 
Kethüda  yeri  ve  yeniçeri  serdarı    ve  şeyhülislâmı    ve   nakibüleşrafı  ve 
âyân    eşrafı     dahi    vardır     Amma    dizdarı     ve    neferatları  yokdur     Ve 
kaPası     Bozdağa     muttasıl    Bağçederesi    demek    ile    maruf    bir    cebeli 
müntehanın  dameninde  müşekkel   müdevver    bir  şeddadî    kârgir  bina 
bir  kaPai  azimdir     Dairen  madar    cürmü  sekiz    bin  sekiz    yüz    seksen 
adımdır     Lâkin    iç    eli    olma(k)    ile    kal'aya     muhtaç    olmıyub  virane 
yüz  durmuşdur   (tutmuşdur)     Ve  cümle  beş  kapısı  Evvelâ  bayır  tara- 
fına Şeyh  Sinan  kapusı  garba  nazırdır    bir   ağaç  kanatlı  kapudur     Ve 
Hergele  kapusı  Kula  tarafında  şarka  nazırdır  Ve  Taba(k)hane  kapusı 
ve  Kirmasti  kapusı  ve  Elhadır  kapusı  Ve  cümle  şehri  bu  kal*a  içinde 
yirmi  dört  mahalle  ve  iki    bin  yetmiş  toprak    örtülü    mamur  ve  mü- 
kellef tarzı  kadim  evlerdir     Ve  cümle    yirmi     dört  mihrabdır  ve    .  .  . 
hutbei  cüm'a  eda  olunur  camilerdir     Amma    cümleden    cemaati  kesi- 
reye  malik  camii  Selâtîni  şelf    Sultan  Yıldırım  Bayezid[lJ   Han  camii 
kârı  kadimdir     Ve  gerçi  kiremitlidir     Amma   gayet  musanna    camidir 
Ve  hareminde  bir  abdest  havuzu   vardır    Ve  medrese  dahi  Yıld(ır)ım 
Hanındır     Dersâmı  ve  taJebei    kiramı    vardır     Beynelulema    memduh 
meratib  medreselerdendir     Bu  cami  ta  şehrin  aynülf  i'linde  vaki  olub 
şehrin  âbı  ruyi    olmuşdur     Ve    yine    çarsu   kurbindeki    Süğlün  Muslı 
paşa  camii  bu  dahi  ku(r)şunsuzdur    Ve  Şeyh  Sinan  hazretleri    Camii 
şehrin  bir    mürtefi    bayır    üzre    altı  aded    kârgir    kubbeli    ve    kurşun 
örtülü  camii  ruşendir     Ve  bizzat  Şeyh  Sinan  hazretleri    ev(lâ)dı  zevil- 
ihtiramları  ile  caminin  hareminde    bir  kubbei    âli  içinde    medfundur 
Cümle  sâdatı  kiramdan    ulu  sultanlar    ve    ziyaretgâhı  has     ve    âmdır 
kim    Bursada    medfun    Emir    Sultan    halifelerinden    hâlâ    tekyesinde 
azîm  tevhid  tezkir  olub  Alaşehrin  halkı  her  leyli  cüm'ada  zikrullah(a) 
hazır  olurlar     Ve  Puşlulı  camii  ve  Kadı  Şeyh    camii    bunlardan    ma- 
ada cevamilerdir    Ve    bir  tekye     ve  bir  ...  ve  on  altı  mekteb  vardır 

[1]   Bağdad   Köşkü  nüshasında  (Bayezid)  yoktur 


54  EVLİYA  ÇELEBİ 

Amma  Yıldırım  Han  imarati  harab  olmağla  nimeti  munkatı  olmuşdur 
Ve  iki  hamamı  var  Biri  Yıldı(rı)m  Hanındır  Ve  çarşu  içindeki 
Süğlün  Muslı  Paşa  hamamıdır  Ve  cümle  dokuz  handır  Amma 
Yıldırım  Han  hanı  kal'a  misal  kurşunlu  bir  handır  Bedesten  misal 
cemii  zîkıymet  eşya  anda  mevcuddur  Bundan  maada  âyenda  ve 
revendegânlar  için  karhan  saraylardır  Cümle  sekiz  yüz  dükkândır 
Bazısı  mesdud  ve  dört  haftada  bir  azîm  hazar  oldukda  kuralardan 
cem  olan  tüccarlar  gelib  bu  dükkânları  açub  beyi  şira  iderler  Ve 
yetmiş  boyahane  dükkânları  vardır  Nefti  boyaları  meşhurdur  Ve 
taba(k)hanesi  dahi  gayet  meşhurdur  Zira  bu  taba(k)hane  icre  cereyan 
iden  Yıldırım  Han  camiine  ve  hamamına  ve  hanına  cereyan  ider 
âbı  hayat  uyunlar  cümle  Bayezid  Hanın  hayratıdır  kim  üç  deyirmen 
yüridir  âbı  hayatdır  Cümle  şehrin  hanelerine  sokak  sokak  cereyan 
ider  bir  âbı  hoşgüvardır  Ve  âbı  havası  gayet  lâtif  şehirdir  Amma 
hâkim  zulmünden  sehl  haraba  yüz  dutmuşdur  Ve  halkının  rengi 
ruyleri  humret  üzre  olub  mahbub  ve  mahbubesi  Alaşehrin  elâ  gözlü 
civanı  deyu  meşhuru  âfâkdır  Ve  halkı  gayet  ehli  zevk  ve  garib  dost 
salih  âdemlerdir  Ve  şehrinin  memduhatından  ince  Denizli  boğası  gibi 
nazük  penbe  beyaz  olur  Ve  has  beyaz  aseli  ve  üzümü  ve  emrudu 
inciri  çokdur  Ve  ensesinde  Bozdag  yaylasının  kirazı  kâmil  altı  ay 
rayegân  bulunur  ve 

Mesiregâhı  Alaşehir 

Bu  şehrin  canibi  cenubunda  ılıcalar  ile  şehir  mabeyninde  bir 
mesire  ve  teferrüchâh  yer  vardır  Rub'u  meskûnda  misli  meğer 
Konyada  Bağı  Meram  yahud  Malatyada  Bağı  Azpuzı  ola  Amma 
bunlardan  galibdir  kim  medhinde  diller  kasırdır  Rum  ve  arab  ve 
Acem  seyyahanı  icre  Alaşehrin  Hüseyin  Pınarı  mesiregâh  deyu  meş- 
huru âfâkdır  Koyah  hıyabanı  Acemde  nişan  verir  biri  (bir)  çayı 
sürür  makamı  lâtifdir  kim  gûnagıin  sofalar  ve  havuz  ve  şazırvanlar 
vardır  kim  Selâtîni  seleflerin  nazargâhıdır  Nice  yerde  âbı  hayat  uyunu 
cariyeleri  var  kim  herbiri  şaraben  tabura  selsebil  gibi  cereyan  edüb 
ahalii  şehir  bu  cayi  sürurda  zevk  safa  iderler  Bu  mahalde  bir  çınarı 
azîm  var  kim  her  haşebesin  üçer  âdem  deraguş  idemez  Seramed  ni- 
hailerdir kim  kırkar  ve  ellişer  zira  tavildir  Ve  cüssei  şecerei  tıynin 
kalınlığı  iki  destar  ihata  ider  cüssedar  ve  sayedar  ve  sun'u  perverdi» 
gâr  evci  semaya  serçekmiş  şecerei  azimdir  Sayesinde  bazı  nece  cemi- 
yetlerinde beş  altı  bin  âdem  cem  olub  zıllindeki  hıyaban  kuyahında 
sayelenüb     ayş    ve  işret     idüb     Hüseyin    Pınarında     Hüseyin   Baykara 


•i/t'   i  '*  •'  !'-   '1  ,^ 


c 

!-, 

-O 

o 
H 

-M 
(U 

c 

r-ı 

5 

'o 
c 
ca 

<u 

D, 

o 

c 

-M 

o 

u 


< 


<     X 


SEYAHATNAMESİ  5S 

zevkini  (zevki)  gibi  zevk  ve  şevk  idüb  gûnagûn  fasıllar  iderler  Böyle 
vacibüsseyir  dirahti  azîm  ve  bir  mesiregâhı  kadim  yerdir 

Zikri  germabı  Alaşehir 

Eyaleti  Anadoluda  meşhur  germabın  biri  dahi  budur  Cemii  Se* 
lâtîni  seleflerin  nazargâhı  bir  ılıcadır  Şehre  karibdir  Ve  bu  şehrin 
ayanından  Yıldırım  Han  imamı  ve  mütevelli  ve  şeyh  Sinan  vaizi  ve 
gayri  ahbab  ile  cümle  vedalaşub  Şart  hazarına  gider  yaranler  ile  garp 
canibine  yine  Bozdağ  eteğince  mamur  kuralardır  ubur  idüb  nice 
temaşalar  iderek  dört  saatde 

Evsafı  kal'ai  Şart   yani  haşini  sarb 

Velâdeti  hazreti  Resulden  evvel  sene  882  tarihinde  Iskenderi 
Kübra  hafvinden  Kıdefa  nam  melike  binti  Yanive  kıralenin  binasıdır 
Badehu  Aydın  Bay  Oğulları  elinden  sene  tarihinde  Yıldırım  Han 
fethidir  Ayın   (Aydın)   hakinde  hükümdür   (hükümettir)  Ve 

yüz  elli  akçe  kazadır  Ve  mahiye  kırk  para  kuradır  Ve  kal'ası  yine 
Bozdağa  muttasıl  olan  Cebeli  Şartın  dameninde  bir  mürtefî  mahalde 
şekli  murabba'  bir  şeddadî  bina  bir  küçük  kal'adıı  Amma  gayet  sarb 
binadır  Kavidir  iç  el  olmak  ile  dizdarı  ve  neferatı  olmadığından 
maada  kal'anın  içi  olkadar  mamur  abadan  değildir  Lâkin  aşağı  varuşu 
sehl  mamurdur  üç  mahalle  ve  yedi  yüz  toprak  örtülü  hanelerdir  Ve 
mihrabdır  Camii  mada     zaviyeleri     ve    esvakı 

muhtasarı  ve  hanları  ve  hamamı  vardır  Ve  bağ  bağçesi  çokdur  Ve 
müşebbek  besatinlerinde  âbdar  kavunu  ve  karpuzu  meşhurdur  Ve 
sahralarında  penbesi  dünyayı  zeyn  etmişdir  Ve  haftada  bir  azîm 
hazar  olub  nice  bin  tüccar  ehli  bihar  cem  olub  beyi  ve  şira  iderler 
Andan  yine  canibi  garba  bir  ulu  sahra  icre  nehri  Gedüse  cereyan 
ider  kim  ta  Alaşehir  ile  Şart  ve  şehri  mabeyninden  beru  gelir  Hakir 
bu  nehri  atlar  ile  ubur  idüb  ve  Çomaklı  yaylasında  sehl  teneffüs 
idüb  Çomaklı  Sultanı  ziyaret  idüb  âbı-  hayatlar  nuş  idüb  mamur 
kuraları  ubur  ederek  9  saatde 

Evsafı  kaFai  Gördös  şehri  Koritöz 

Iskenderi  Kübra  tarihinden  sonra  Yankoa  kiralının  veledi  na- 
paklerinden  Karitöz  nam  kiralın  elinden  Sarhan  Oğlu  Yakub  Han 
fethidir  Bedesti  Ulubaş  Bey  Andan  Ali  Osmana  Yakub  Şah  bi*ı 
duhteri  nevahter  menkûhalığa  verüb  bu  şerhi  dahi  cihaz  tarikile 
verüb  Yıldırım  Han  eline  girmişdir  Hâlâ  Kalası  Celâli  Karayazıcı 
mutahassın  olmasın  içün  Za'toz  (Zağnos)  paşa  bu  Gördesli  olmağla 
fermanı  şehriyarî  getirüb     kal'ai     cabeca  münhedim    etmişdir  Dizdarı 


56  EVLİYA  ÇELEBİ 

ve  neferatları  yokdur  Ve  hâlâ  burç  barüları  zahir  ve  bahirdir  Bu 
kal'a  şehrin  şark  tarafı  ucunda  bir  killi  kaya  üzre  vaki  olmuş  Ze- 
manı  kadimde  gayet  sa'b  ve  metin  kal'a  imiş  Kütahya  eyaletinde 
Sarhan  sancağında  yüz  elli  akçe  kazadır  ve  nahiyesi  yetmiş  sekiz  pare 
kuradır  Ve  hâkimi  serbest  ziamet  sahibidir  Kethüdayeri  ve  serdarı 
vardır  Müftisi  ve  nakibi  yokdur  Ve  şehir  bir  gûhu  balânın  zeylinde 
birbiri  üzre  Tokat  şehrinin  evleri  gibi  kat  enderkat  vaki  olmuş  ev- 
lerdir Ve  sokakları  gayet  eniş  ve  yokuşdur  Ve  cümle  iki  bin  iki  yüz 
toprak  örtülü  divarlarınm  temelinden  nısfınadtk  taş  andan  âlisi 
kerbiç  dıvarlı  Türkistan  evleridir  Ve  altı  mahalle  ve  on  bir  mihrabdır 
Cümle  (den)  aşağu  çarşu  içinde  Ulu  Cami  bir  şirin  ve  musanna* 
minarei  mevzunu  var  toprak  örtülü  tarzı  kadim  camidir  Ve  hareminde 
çınarı  müntehalar  ile  müzeyyen  olmuş  mesiregâh  haremdir  Amma 
kapusı  üzre  tarihi  yokdur  Ve  yukaru  mahallede  Hacı  Ramazan  Cam,ii 
kapusı  üzre  terkim  olunan  tarihi  budur 

yazılmışdır  Ve  cümle  üç  camidir  Maada  mesaciddir  Ve  dört  kârgir 
minareleri  vardır  Ve  cümle  büyutları  kıble  tarafına  sahraya  nazırdır 
Ve  şehrin  altında  ecereyan  iden  nehri  Çomaklı  yiye  (yine)  Çomaklı 
yaylasından  nüzul  idüb  nehri  Gedüze  mahlut  olur  Ve  bu  Çomaklı 
nehri  üzre  şehir  kenarında  bir  göz  cisir  vardır  Çam  direklerinden 
üstadı  kâmil  iki  tarafdan  kırlangıç  kanadı  misal  birbiri  üzre  kalyon 
sütunları  gibi  serameddir  Direkleri  bir  san' ati  acibe  etmiş  kim  zama- 
nımızın  üstadları  ana  hayran  olurlar  Öyle  bir  vacibüsseyir  cisri  hasebi 
musanna'dır  Bu  cisri  ibretnümanın  misli  Kümelinde  Hersek  vilâye- 
tinde Koca  şehrinde  nehri  Dirin  üzre  Sokollı  Mehmed  Paşanın 
ağaç  cisridir  Amma  bu  Gördös  cisri  andan  enlidir  ve  musannadır  Bir 
başından  bir  başına  kâmil  beşer  yüz  adımdır  kim  kavsi  kusehden 
nişan  verir  kantaradır  Ve  bu  şehir  icre  cümle  elli  dükkân  ve  bir 
han  ve  bir  hamam  cümle  bu  cisrin  evkafıdır  kim  iradı  tamiri  cisre 
masruf  olur  Ve  bir  hamam  dahi  ve  bir  medrese  ve  iki  tekye  ve  do- 
kuz mekteb  ve  üç  han  ve  altı  çeşme  âbı  hayat  vardır  Ve  cümle 
halkının  kâr  kisibleri  bağ  ve  bahçesi  cihanı  zeyn  etmişdir  Ve  üzümü 
gayet  âbdar  ve  leziz  üzüm  kurusu  olub  ekin  ocağı  olmağla  Kütahya 
ve  Karahisardan  ve  etraf  ve  nevahilerden  nice  bin  deve  yüklü  hmta 
gelüb  üzüm  ile  mübadele  iderler  Ve  bu  şehrin  hazarı  günü  acayib 
cemiyeti  kübra  olub  nice  bin  âdem  cem  olur  Ve  halkı  cümle  Etrakdir 
Kelimatlarında  lehçei    mahsusaları  beyan  olunur   Lisanı  Etraki  naka- 


SEYAHATNAMESİ  57 

bili  napak  bazı  lügatleri  bu  elfazı  mühmeldir  Evvelâ  Azık  (Ekmekdir)[  1  ] 
Tahıl  (Buğday)  Dehle  (Gözet)  Zıbar  (Yacıl)[2]  Kanh  (Araba)  Ün  (Avaz) 
Rahatlık  (Avret)  Ketmec  (Kız)  Kızan  (Oğlan)  Çiliz  (Küçük  katur  [3] 
köpek)  Çıbar  (Arık)  Gübler  (Köpek  yarusu)  Taraş  (Zağar)  Çomar 
(Koyun  köpeği)  Mastı  (Fino  köpeği)  Yetegen  (Tazı)  Çınak  (Arslarf) 
Sablıca  Kızıl  (Kiraz)  Karduşı[4l  kişne  (Vişne)  Ballıdarı  (incir)  Kelem 
(Lahna)  Kızıl  ağaç  (Havuç)  Hanza  (Kereviz)  Yelli  saz  (Turb)  Oğlan 
babucu  (Emrud  kurusu)  Tüylünce  donbak  (Dikenli  kestane)  Tuluca 
Yumru  (Şeftali)  Kaplıca  burka  (Yumurta)  Bek  aşı  (yumurta)  Coğaş 
(Güneş)  Nice  bin  bu  güne  elfazı  malâyanileri  var  kim  istima  iden- 
lerin  aklı  perişan  olur  Gerçi  âba  ve  ecdadımızın  lisanlarıdır  Amma 
bizim  cedlerimiz  sakin  olduğundan  nefsi  Kütahya  ve  Demirci  şehrinde 
bu  güne  kelâmlar  yokdur  Amma  bu  şehrin  halkı  garib  doslardır  Ve 
nimetleri  fukaralara  mebzuldür  Ve  hanemiz  sahibi  Hacı  hanedan 
sahibi  merdi  Huda  mün'im  kimesnedir  Andan  canibi  garba  dağları 
ve  taşlar  ve  dere  ve  tepeler  üzre  Tekyeci  nam  mahalli  hamdi  Huda 
âsân  veçhile  ubur  idüb    4  saatde 

Kasabai  Kayacık  Kal'ası 

Kayacık  kasabasından  kaPa  nümayandır  Amma  hayli  baiddir 
Evce  serçekmiş  bir  viran  kal'ai  balâdır  Varut  (varub)  temaşa  etme- 
den kasabasında  Bostancı  Mehmed  Ağa  hanesinde  meks  etdik  Sar- 
han  sancağı  paşasının  hassıdır  Subaşısı  hâkimdir  Ve  yüz  elli  akçe 
kazayı  âsümanîdir  Ve  nahiyesi  yedi  pare  kasaba  misal  kuralardır  Ket- 
hüdayeri  ve  serdarı  vardır  Müftisi  ve  nakibi  yokdur  Ve  şehri  cümle 
üç  yüz  toprak  örtülü  Etrak  evleridir  Amma  bağ  ve  bağcesi  gayet  çokdur 
Ve  bir  mahalle  ve  bir  camii  var  Minaresi  camiin  harem  kapusı  üzre 
vaki  olmuşdur  Bir  alçacık  tahta  minaredir  Ve  bu  minare  dibinde 
bir  âbı  rakik  çeşmesarı  vardır  yüz  pare  suyu  vardır  Ve  iki  mescidi 
ve  evleri  olkadar  müzeyyen  değildir  Ve  bu  kasabanın  canibi  erbaası 
olkadar  kara  sengi  har  (a)  kayalardır  kim  güya  sengi  Memendadır 
(Mazendırandır)  Atlarımız  güçle  ayak  basardı  Ve  han  ve  mekteb  ve 
medrese  ve  imarat  ve  çarşu  hazardan  bir  şey  yokdur  Ancak  bir  küçük 
hamamı  vardır  Oldahi  şiddeti  şitada  işler  Gayri  zamanda  mesdud 
durur  Ve  bazı  kimesneler  evlerindende  (evlerinde)  tabbaklık  işlerler 
Gayet  lâtif  kırmızı  sahtiyan  olur    Anadoluda   Kayacık  sahtiyanı  deyu 

[1]   Bağdad   Köşkü  nüshası  (ekmeğe  dirler). 
1 2]  Bağdad  Köşkü  nüshası  (yat). 
[3J  Bağdad  Köşkü  nüshasında  bu  kelime  yoktur. 
[4]   Bağdad   Köşkö  nüshasında  bu  kelime  yoktur. 


53  EVLİYA  ÇELEBİ 

meşhurdur  Hattâ  Edirne  ve  Mısır  Iskenderiyesi  kırmızı  sahtiyanına 
galibdir  Bazı  mücellidler  KitabuUahlara  bundan  istimal  ederler  Ve 
şehrin  şimal  tarafında  dereler  ve  bayırlar  üzre  etraf  kasaba  ve  kura- 
ları cümle  bu  Kayacıkdadır  Zira  ekseri  dükkanlı  değildir  Âbı  havası 
bağ  ve  bağce(si)  gayet  lâtif  olduğundan  âbdar  ve  danedar  şirin  ...  beyi 
şirâsı  olur  Ve  bu  bağlarda  hasıl  olan  lâilgûn  kirazın  her  biri  bir  esedî 
riyala  beraber  vezn  etdik  Amma  nice  bin  kirazdan  intihab  idüb  vezn 
etdük  Hattâ  Anadoluda  kırmızıya  müteallik  bir  şey  medholunsa  Ka- 
yacık sahtiyanı  gibi  kırmızıdır  derler  Ve  dilberanların  yanakları  ve 
lebleri  medholunsa  Kayacık  kirazı  dudaklı  bir  serfirazı  cihan  dilber 
derler  Ve  bu  şehir  halkından  refikler  alub  Kayacık  Kal'aCsı)  bir  vacib- 

büsseyirdir  Sengistan  yalçın  ucube  lika  mahuf  ve  muhatara  dağları  bil* 
saatde  aşub 

Evsafı  Kal'ai  Kayacık 

El  azametü  lillâh  Eğer  bu  kal'anm  düşmanı  olsa  asumanda  ger- 
rubiyandan  gayri  buna  zafer  bulur  mahlûk  kadırmaz[l]  Canibi  erbaası 
çahı  gayya  misal  derei  Hümze  ve  lümze  dedikleridir  Kal'a  kendisi 
zirvei  âlâya  serçekmiş  bir  seramed  kadi  kıyamet  yalçın  kara  kaya 
üzre  sitahin  (şahin)  âşiyanlı  bir  küçük  kal'adır  Kâmil  iki  saatde  hu- 
ruç olunur  bir  yedi  kudret  kal'asıdır  Ve  henüz  üstad  mühendis  elin- 
den çıkmışdır  Binayı  üstüvardır  Amma  Huda  bilür  ne  zaman  inşa 
olunmuşdur  içinde  bir  kenisei  köhne  ve  bir  ziri  zemin  su  sarnıcı  var 
Adem  ve  âdemi  zatdan  bir  şey  yokdur  Cümle  Aydın  sancağı  sah- 
raları ve  kura  ve  kasabaları  sahayifi  kitab  gibi  nümayandır  Ve  ka- 
pusı  canibi  şarka  mekşufdur  Kanatları  yokdur  Elhasıl  acib  tahassun 
kal'adır  Bunu  dahi  temaşa  idüb  kal'anın  cenubunda  iken  iki  saat 
karib  bir  yalçın  kaya  vardır  Üçer  konak  Gedüs  şehrinden  ve  Ulubor- 
dan  ve  Bozdağdan  ve  uludağlardan  ve  Nif  şehrinden  görünür  bir 
yalçın  cebeli  kebuddur  kim  vakti  zuhurda  ta  zirvei  âlâsı  ebrler  için- 
den ancak  nümayan  olur  bir  kayadır  Bihamdi  Huda  tufanı  Nuhda 
öyle  bir  kaya  hasıl  olmuş  Naldöken  kayası  derler  Yolu  dahi  hakka 
kim  atların  nalını  döker  bir  sengistan  yoldur  Andan  iki  saat  karib 
dağlar  ve  dereler  ve  çamlı  yollar    aşub 

Evsafı  Kal'i  Şahin  kayası 

Ey  imdi  ihvanı  safa  Otuz  iki  senedir  on  sekiz  padişahlık  yer  se- 
yahat etdim  Böyle  bir  sun'u  girdigâr  ve  mehib  gıihi  bâlâ  görmedim 
Ta  şemsi  âteştab  zeval  (e)  varmayınca  kal'anın  zirvesi  üzre  burç  ba- 
ruları  aşikâre    olmaz  Ta    bu  mertebe  bülend    gûhu    Elvend  misal  bir 

[1)   Bağfdad   Köşkü  nüshası   (kadir  olamaz) 


SEYAHATNAMESİ  59 

cebeli  acayibe  ve  garayibedir  Bu  kayanın  cevanibi  erbaası  şahin  yu- 
vası ile  malâmal  oldığmdan  Şahin  kayası  derler  Amma  Yunaniyanın 
Yenvan  Tarihinde  bu  kayaya  Petromir  derler  Edmir  nam  avret  kıra- 
lenin  yaylağı  imiş  Ve  kaPa  dahi  anın  binası  olmağla  taşdan  bir  pe- 
riçehre  avret  sureti  kapunun  sağ  tarafında  ceseden  kendii  âyinesile 
timsal  olmuşdur  Seyyahanı  Rum  ve  Arab  ve  Acem  ve  Hind  ve  Sind 
ve  Dadyan  diyarların  keştü  güzar  iden  mellâhan  biharan  ve  gûhisarı 
cihan  beyne  mabeyinlerinde  Şahin  Kayası  deyu  meşhurdur  Amma 
ne  şahin  nice  kerre  yüz  bin  şahin  ve  zağanos  ve  balaban  ve  miski 
kartal  ve  gerges  ve  dölengec  aşiyanları  ile  zeyn  olmuş  bir  gûhu  süb- 
handır  Misli  meğer  yine  Van  bahri  sahilinde  Sübhan  dağı  ola  Ve  bu 
kayanın  canibi  erbaası  öyle  mücellâ  kayadır  kim  ruyi  zemin  keman- 
darları  zeminden  zirvei  senge  tiri  berran  atsalar  nısfına  ancak  irişir 
Ve  bu  kal'anın  ta  zirvesine  uruc  etmekle  sengi  harayi  Ferhadvar 
kesüb  yol  etmişler  Üç  bin  elli  kademe  kesme  kaya  nerdübandır  Her 
kademesi  nısıf  mimar  ziraidir  Bu  rah  üzre  bazı  ârâmgâh  yerler  kes- 
mişler Kayanın  etrafına  dolanır  böyle  ubur  olunur  Yani  dolanarak 
Amma  at  ve  katır  ve  himar  çıkmaz  Amma  hakir  atları  aşağıda  bıra- 
ğub  bir  kaç  huddamlar  ile  etek  dermeyan  idüb  var  kuvveti  bazuya 
•getürdüm  Bin  rene  ve  ina  ile  çıkub  ruyi  zemini  seraservar  nakşi  bu- 
kalemun temaşa  itdik  Ve  sahifei  edimi  arz  güya  bir  münakkaş  ebri  hıtayî 
verak  gibi  nümayan  idi  Ve  yedi  konak  garba  Akdeniz  bir  halic  misal  za- 
hir idi  Ta  bu  mertebe  bir  cebeli  bülenddir  Ana  hail  ebri  kebuddan  gayri 
meğer  pervaz  uran  murgan  ola  Amma  bunda  dahi  âdemi  zatden  ferdi  âfe- 
rideden  kimesne  yokdur.  Kıdefa  ve  Ezmirin  meliklerin  sarayları  henüz 
üstad  elinden  reha  bulmuş  nüzhetâbâd  binalardır  Ve  baranı  rahmetin 
bir  katrası  zayi  olmamak  içün  su  sarnıçları  vardır  kim  âbı  hayat  âbı 
baridler  ile  memlûdur  Ve  püştei  gûha  üstad  Ferhad  tişeler  urub 
yârı  azimler  kazub  ve  cemii  nazil  olan(n)  matarlara  yollar  kazub  ka- 
yaların yüzünden  cereyan  iden  bârânı  rahmetin  bir  katrası  zail  ol- 
mıyub  garlara  cereyan  ider  Bu  tertib  üzre  imar  olmuş  püştei  âlâdır  Ve 
bu  kayanın  ta  zirvesinde  üç  aded  azîm  köknar[l]  ağaçları  hasıl  olmuş 
JU\  3'^'l\  öUj^  Bu  terkim  olunan  eşyadan  maada  yılan  ve  çıyandan 
gayri  bir  şey  yokdur.  Andan  bedene  nüzul  idüb  atlarımıza  suvar  ol- 
duk Bu  kayanın  dibinden  geçub  dört  buçuk  saatde  garba  tepe  aşağı 
inüb  mezkûr  Şahın  kayasının  zirvei  âlâsı  ebri  kebud  içinde  kaldı 
Aşağı  sahrasında  nehri  Banyas  cereyan  ider  Yine  Banyas  dağlarından 

tulü  idüb  nehri    Gedüse  mahlut  olur    Atlarımız  ile  hıyaban  icre  yedi 
kere  ubur  idüb  üçüncü  saatde 

[1]  Bağdad  Köşkü  nüshasında  (Göyner) 


60  EVLİYA  ÇELEBİ 

Kariyeyi  Yaya  kızladığı 

Kırk  evli  bir  camili  müsellem  kariyesidir.  Ziametdir  Anı  geçüb 
bir  mahsuUü    uz  icre   3   saatde  gidüb  altıncı   saatde 

Menzili  Kariyei  Berkle 

Yirmi  haneli  ve  bir  camili  ve  bir  âbı  hayat  kaynak  sulu  müs- 
lüman  kariyesidir  Ve  Akhisar  kuralarından  ziametdir  Andan  yine 
canibi  garba  3   saatde 

Evsafı  Kal'ai  Akhisar 

Sene  1007  tarihinde  celali  Karayazıcı  ve  karındaşı  Deli  Ha- 
san havfinden  fermanı  şehriyarî  ile  ahalii  vilâyet  cem  olub  fatihi 
Egr  (Eğri)  Sultan  Mehmedi  Salis  asrında  müceddeden  bu  kal'a  (yi) 
bina  iden  kimesneler  ile  kelimat  idiib  anların  naklile  tahrir  etdik 
Karibülahd  bina  olunmuşdur  Bedesti  vali  Macar  Ali  paşa  Bir  düz 
vasî  sahranın  ta  aynülfiilinde  kerpiçden  şekli  müdevver  bir  alçak 
divarlı  ve  kapulu  kuleli  kal'ai  müfid  muhtasardır  Amma  dairen 

madar  mazgal  delikleri  vardır  Ve  dairen  madar  cürmü  sekiz  bin  altı 
yüz  adımdır  Ve  cümle  kuleleri  kiremit  örtülü  birer  toplı  mamur 
burçlardır  Amma  iç  el  olmağla  dizdarı  ve  neferatları  yokdur  Lâkin 
tamir  ve  termimi  içün  evkafı  çokdur  Amma  evaili  a'sarda  şimdiki 
halde  şehrin  ta  o  (r)tası  olan  Yusuf  Efendi  sarayı  yeri  bir  mürtefî 
zemindir  Anda  bir  kal'ai  azîm  var  imiş  Haliyen  cabeca  esas  binaları 
ve  nısıf  burç  baruları  zahirdir  Ve  Fındıka  melikenin  karındaşı  Cim 
Cime  kıralenin  tahtı  imiş  Ivan  divanları  hayıtları  hüveyda  (dı)r 
Sene  tarihinde  Sarhan  Oğlu  rene  ra'na  (rene  ina)  ile  feth  idüb 
bir  dahi  küffa  (rı)  duzehkarara  karargâh  olmasın  içün  bu  kal'a  ve 
bu  tahtıgâhı  esasından  münhedim  idüb  harab  yebab  iderler  Hâlâ 
nice  bin  kârı  kadim  bina  asarları  vardır  Kütahya  eyaletinde  Sarhan 
sancağında  Aişe  Sultan  hassıdır  Baltacılar  kethüdası  hâkim  idi  Anda 
mihman  olub  şehr  (i)  temaşa  itdik  Ve  yüz  elli  akçe  şerif  kazadır 
Senevi  yirmi  kise  hasıl  olur  üç  yüz  akçe  kazadan  lâtifdir  Ve  nahi- 
yesi  ancak  on  iki  kuradır  Amma  herbiri  birer  kasaba  misal  bağ  ve 
bağçeler  ve  cami  ve  han  ve  hamamlı  beldelerdir  Ve  bu  şehrin  şey- 
hülislâmı ve  nakibi  ve  sipah  kethüdası  ve  yeniçeri  ve  serdarı  vardır 
Ve  âyân  uleması  ve  askerîsi  gayet  çokdur  Ve  eyyamı  kadimde  gayetül- 
gaye  şehri  azîm  imiş  Amma  yine  şimdi  mamuratı  bir  sahrayı  azîmin 
vasatında  vaki  olmuşdur  Anadolu  vilâyetinin  Samı  cennet  meşamıdır 
Canibi  erbaası    gül  gülsan   (gülistan)   ve  bağ  bostanlı  iremi  zatülimad 


SEYVHATNÂMESİ  61 

misilli  dirahti  sayedarları  icre  mamur  ve  müzeyyen  ve  dilküşa  ve 
ferah  âbâd  bir  nevbilâd  şehri  lâtifdir  Ve  cümle  haneleri  kaPa  içinde 
vaki  olmuş  cümle  iki  bin  altı  yüz  vasi  kiremit  örtülü  bağ  ve  bağçeli 
ve  âbı  revan  enharları  ve  havuz  ve  şazirvanh  hanei  zibalardır  Ve  her 
bay  ve  geda  hanelerinde  birer  uyunu  cariye  elbette  mukarrerdir  kim 
değirmen  yüridir  âbı  revanlardır  Zira  bu  şehrin  canibi  erbaası  yay- 
ladır Bu  enharı  kesireler  o  cebeli  âlilerden  cereyan  idüb  şehri  sak'- 
yider  Ve  cümle  suku  sultanîsinde  ve  gayri  şahrahlarında  kaldırımlar 
üzre  âdem  beli  kalınlığı  âbı  revanlar  revan  olub  çağlar  ırmaklı  böyle 
bir  şehri  iremdir  Ve  cümle  yirmi  dört  mahalle  ve  kırk  yedi  mihrab- 
dır  Onu  cum'a  kılmur  camidir  Ve  on  iki  kârgir  minareler  nümayan- 
dır  Maada  ancak  tahta  ve  gayri  makamı  ezandır  Ve  cümleden  çarşu 
içinde  cemaati  firavan  Sarı  Ahmet  Paşa  Camii  kârgir  minareli  ve 
üç  kârgir  kubbeli  ve  üç  kapu  ve  hareminin  ortasında  ve  abdest  ha- 
vuzu ve  hareminin  etrafında  medrese  höcreleri  cümle  bu  imaretler 
ku  (r)  şun  ile  mestur  camii  ruşen  âbad  bîbeldeldir  (bedeldir)  Ve 
kıble  kapusı  üzre  celi   hattile  tahrir  olunan  tarih  budur 

Özge  tarih  di  d  i  m  Şerhî  bu  hayra 
Bihamdillâh  oldu  tamir  cami 

Sene      1005 

Ve  Sultan  Alemşah  Camii  derler  amma  validesinindir  Efvahı 
nasda  Fethiye  Camii  derler  Matekaddem  kenise  imiş  ^t^i-u^^-U  ^L^  ^4^^^  Jy^ 
nassı  üzre  kefereden  fethidüb  mihrabı  Kudüse  iken  Mekkei  Mükerre- 
meye  vely  olduğu  içün  Fethiye  Camii  derler  Ve  minaresi  münhedim 
olub  yine  müceddeden  bina  olunmuş  deyrden  bozma  camidir  Kârgir 
kubbe  ve  ku   (r)   şun  örtülü  camidir  Ve  kapusı  üzre  tarihi  budur 

• 

<jU*w    J    J    ^ts.    'Ki^    'f^J^    el 

Ve  Sinan  kadı  Efendi  Camii  minaresiz  ve  ku  (r)  şunsuz  camidir 
Ve  IslâmboUu  Hasan  Efendi  Camii  ve  Emetli  Camii  ve  Sarı  İbra- 
him Efendi  Camii  ve  Hacı  Süleyman  Camii  ve  Hacı  Mustafa  Camii 
ve  Eski  Cami  Bunlardan  maada  mesacidlerdir  Ve  üç  hamamı  var 
Biri  Paşa  hamamı  ve  biri  Gülruh  Sultan  hamamı  âbı  havası  ve  bi- 
nası lâtifdir  kim  âdemin  rengi  ruyi  humeret  üzre  olub     hakikatülhal 


(1)  Doğrusu  c-i   olacak 

(2)  Doğrusu  V*As^  olacak 


62  EVLİYA  ÇELEBİ 

gül  ruhlu  âdeın  olur  Ve  Sasa  Bey  hamamı  ve  cümle  bin  aded 
dükkânlardır  Ve  bir  kârgir  bina  üç  kubbeli  bedastanı  vardır 
Serapa  kurşun  örtülü  imaretdir  Cemii  zîkıymet  eşyalar  bunda 
mevcuddur  Bu  hayrat  dahi  Gülruh  Sultanın  binasıdır  Ve  on 
aded  mamur  ve  abadan  kârgir  bina  hanları  vardır  Cümleden  Paşa 
hanı  ve  Hüseyin  Efendi  hanı  ve  Kimyon  Efendi  hanı  ve  Boşnak  Mus- 
tafa Efendi  ve  Musa  Efendi  hanı  ve  Nebi  Efendi  hanı  ve  İbrahim 
Efendi  hanı  ve  Emir  oğlu  hanı  ve  Kara  Sinan  Efendi  hanı  ve  Islâm- 
bollu  Hasan  Efendi  hanı  ve  Baltacı  Mahmud  Ağanın  nemazgâhı  ve 
Bende  Mahmud  Ağa  hanı  ve  Kara  Sinan  Efendi  hanı  ve  bazar  ye- 
rinde han  misal  lonca  yeri  kiremit  örtülü  taş  amudlu  binalardır  Bu 
iki  binaların  altında  bazar  günleri  tüccarların  zîkıymet  meta'ları  olan- 
lar bu  binaların  altında  beyi  ve  şira  iderler  Biner  âdem  sığar  vasi 
örtülü  meydanlardır  Bu  şehir  icre  yedi  medrese  ve  bir  darülhadis  ve 
bir  dari  kura  ve  yirmi  üç  mektebi  sıbyanı  ebcedhan  ve  nice  yüz 
uyunu  âbı  hayat  vardır  Ve  bu  uyunu  cariyelerin  menbaı  şehrin 
canibi  şarkîsinde  Gördük  hisar  nam  kal'a  dibinde  Sovuk  pınar  nam 
âbı  nabdan  cereyan  iderek  azîm  kehrizler  ile  şehir  içinde  her  ca- 
nibe müstevli  oldığından  maada  bazı  hanelerden  tariki  âmlar  üzre 
ikişer  üçer  çeşmesarlar  selsebil  âsâ  cereyan  ider  iki  bin  çeşmei  canı 
firavandır  deyu  şehir  halkı  tefahür  kesb  iderler  Ve  âbı  havasının 
letafetinden  mahbub  ve  mahbubesi  anberi  mişkbar  keysulu  ve  kara 
gözlü  ve  şirin  sözlü  ve  münevver  yüzlü  pençei  âfitab  mahbunanları 
(mahbubanları)  olur  Ve  cümle  halkı  tüccardır  Libasları  serapa  çuka 
ve  akmişei  fahire  ile  melbuslardır  Ve  taze  civan  yiğitleri  serapa  Ceza- 
yir levendatı  esbabı  şeklinde  daracık  bağır  yelekleri  ve  bellerinde  pala 
çatal  bıçakları  ve  başlarında  kırmızı  fesler  giyerler  şecî  şehbaz  ve  iyi 
yiğitleri  vardır  Ve  cümle  garibdost  âdemlerdir  Nimetleri  bay  geda 
ve  müsafirîn  ve  mücavirine  mebzuldür  Ve  cümle  çarşu  hazarları  icre 
azîm  çınarı  müntehaları  hasıl  olmuşdur  kim  her  esvakı  birer  güne 
sayedar  mesiregâh  çarşudur  Cümleden  Paşa  Camii  ve  hamamı  önünde 
bir  sofai  vasî  üzre  bir  çınarı  münteha  vardır  Sayesinde  beş  yüz  âdem 
meks  idüb  kave  nuş  ederler  Bu  şecerenin  sayesi  bu  sofa  ve  gayri 
dekâlinleri  (dekâkinlere)  saye  olmuşdur  Altına  asla  güneş  tesir  etmez 
mecmaı  zurefa  ve  bir  lonca  yeridir  Cümle  yârân  anda  pabürehne  ve 
serbürehne  cülus  idüb  tavla  ve  sadrenc  ve  satranç  lıişatde  (lıiubde) 
bazlığı  iderler  Ve  ekseriya  bu  şehrin  rahları  böyle  bir  hıyaban  koyah- 
dır  Ve  bu  şehrin  mekûlât  meşrubat  sanayıatının  memduhunu  evvelâ 
has  ve  beyaz  mekik  ekmeği  demek  ile  maruf  mekik  misal  bir  sebu 
ekmekdir     Misli    meğer    Samda    ola    Ve    zerdalüsi    ve  serv  dirahti  ve 


SEYAHATNAMESİ  63 

zeytuni  ve  inciri  ve  engürü  ve  limonu  ve  turuncu  şehri  tezyin  etmiş 
bağı  irem  misal  bir  sevahil  şehirdir  Bunda  iki  gün  tekaüd  idüb  Şevki 
Çelebinin  ve  Mahmud  Ağa  ve  Mırz[l]  Ağa  ile  vedalaşub  kıble  canibine 
düz  sahralar  icre  nice  imaristan  kuralar  ubur  iderek  dördüncü  saatde 

Evsafı  kasabai  Marmara 

Sarhan  sancağı  hakinde  yüz  elli  akçe  kazadır  Nahiyesi  on  bir 
pare  kuradır  ve  muaf  müsellem  Lala  paşa  evkafıdır  Zemanı  kadimde 
acib  mamur  abadan  şehri  müzeyyen  imiş  Ve  bundan  gayri  yine  bu 
kazada  üç  aded  kariye  dahi  Lala  paşa  evkafı  vardır  Serdarı  ve  kethü- 
dayeri  var  Amma  müftisi  ve  nakibi  yokdur  Ve  şehri  bir  kayalı 
bayırlar  dibine  vaki  olmuşdur  Biri  biri  üzre  fevkani  ve  tahtanı  mü- 
kellef bin  iki  yüz  kiremit  örtülü  hanei  zibalardır  Amma  binden  mü- 
tecaviz şahane  haneler  harab  yebab  olmuşdur  Ve  mamur  olanları 
cümle  on  mahalledir  Ve  cümle  haneleri  şimal  tarafındaki  sahraya 
nazır  meddi  hasarlı  gayet  havadar  lâtif  evlerdir  Ve  cümle  yirmi  iki 
mihrabdır  Cümleden  cemaati  kesireli  camii  Selâtin  misal  Eski  Cami 
Lala  paşanındır  Kârgir  kubbeli  ve  minarei  mevzunlu  camii  ruşendir 
Ve  hareminde  şazirvanlı  ve  taşra  sofası  dahi  amudlar  üzre  kârgir 
kubbeli  ve  musanna  revzenleri  ile  bir  camii  dilküşadır  Ve  dahi  med- 
rese ve  han  ve  imaret  ve  darülhadis  ve  darülkura  ve  mekteb  ve  çeş- 
me cümle  bu  Lala  paşanın  hayratıdır  kirri  serapa  kurşun  örtülü  ka- 
gir binayi  kadimlerdir  Ve  cümle  yüz  kagir  dekâkinler  dahi  kursum 
örtülüdür  Ve  yukarı  mahallede  Hanife  Sulan  Camii  kiremitlidir  Amma 
ol  kadar  mamur  değildir  Ve  minaresi  yokdur  Ve  Hanife  Sultan 
bizzat  camiin  mihrabı  önünde  kurşunlı  bir  kubbei  âli  içinde  medfun- 
dur  eJLî^  Jii\jy  Anadolu  vilâyetinde  keramatı  bahire  sahibi  bir  ulu 
sultandır  Ve  menakıbı  çokdur  Bu  camilerden  maada  zaviyeleri 
vardır  Ve  bu  kasabanın  memduhatmdan  penbesi  ve  kavunu  ve 
karpuzu  meşhurdur  Ve  âbı  havası  mutedildir  Amma  halkı  fukara- 
lardır Ve  ayanından  müderris  efendilerden  gayri  bir  ferd  yokdur 
Ziyareti  Hanefî  Sultan  ve  cenbinde  Mehmet  Baba  ve  Ali  Baba 
*^-  ^A9  badehu  Marmaradan  kalkub  kıbleye  bir  saat  gidüb 

Kariyeî  Frenk 

Yüz  haneli  ziamet  köydür     Andan  yine  bir  saat  gidüb 

Evsafı  germabı  şehri  Marmara 

Bir  kayalı  dağ    ikinde     (eteğinde)     Çatal    Ilıca    dimek    ile    maruf 

[1]   Bağdad   Köşkü  nüshası   (Mirza) 


64  EVLİYA  ÇELEBİ 

banileri  namalûm  binayı  kadimdir  Üzerinde  kubbeleri  müteaddiddir 
Havuzları  vardır  Bir  lâtif  suyu  vardır  Mahı  temmuzda  nice  bin 
âdem  gelüb  gusül  idüb  ifakat  bulurlar  Suyu  vücudu  insana  yağ 
gibi  cila  verir  cüzam  marazına  mübtelâ  olan  kırk  gün  andan  nu§  etse 
biemriUâh  ifakat  bulur  Hattâ  bir  küçük  havuz  bir  kubbeli  halvet 
içinde  muattal  imiş  Huddamlarıma  etek  dermeyan  etdirüb  havuzun 
içinde  har  ve  haşakibi  (haşakini)  ve  müzahrefatları  ve  su  yolların 
tathir  idüb  ve  cabeca  sofaları  termim  idüb  bir  lâtif  havuz  olub  âbı 
sühun  ile  leb  berleb  olub  hakir  dahi  girüb  rahatı  can  buldum 
Hamdi  Huda  bu  kadarca  sevab  bize  müyesser  oldu  Ve  bir  mermer 
sütun  üzre  tathir  etdiğimizin  tarihi  (tarihin)  tahrir  idüb  tarih  kodım  [1] 
Andan  nehri  Gedüse   (Gedüsü)   at  ile  ubur  idüb 

Kara  (kariyei)  Kara  itli 

Üç  yüz  haneli  ve  bir  camilidir     Andan 

Kariyei  Yayla 

Bir  ulu  yayla  dameninde  bağ  ve  bağçeli  ve  âbı  bayatlı  ve  camili 
hamamlı  kuradır  Cümle  ahalii  Durkut  temmuzda  bu  yaylağa  çıkarlar 
Andan  bir   saat  garba 

Evsafı  şehri  azîmi  Durkutlu 

Kütahya  eyaletinde  Sarhan  livasında  maktuülkalem  ve  mefruzül- 
kadem  Valide  Sultana  mahsus  hassı  hümayundur  Senevi  otuz  yük 
akçe  hasıl  olur  sultaniyyesi  ve  on  yük  akçe  dahi  hâkimine  hasıl 
olur  bir  mamur  hassülhas  şehri  cayi  menasdır  Ve  yüz  elli  akçe  şerif 
kaza  olduğundan  bazı  zeman  üç  yüz  payesile  sadaka  olunur  Nahiyesi 
yüz  altmış  pare  kuradır  Müftüsü  ve  nakibi  ve  kethüdayeri  vardır 
Ve  anka  tüccarı  ve  âyânı  ve  askerî  taife  çokdur  Amma  Tarabefzun 
vilâyetinin  laz  taifesi  gibi  bu  şehir  halkının  anadan  doğan  sıbyanları 
yeniçeridir  Ve  şehri  düz  bir  sahrayı  azîmin  ta  vasatında  nehri  Gedüse 
karib  bir  şehri  cediddir  Matekaddem  böyle  mamur  âbâdân  değil 
imiş  Valideler  hassı  olub  cemii  tekâlifi  şakkadan  muaf  ve  müsellem 
olmağile  gayet  mamur  nevbina  şehri  ziba  olmuşdur  Ve  başka  bir  ru- 
haniyetli  müzeyyen  şehri  ra*na  olmuşdur  Ve  adalet  olub  avamı  nas 
çekineği  yer  olmamağla  günden  güne  imaretler  bina  olmadadır  Ve 
cümle  bin  beşyüz  kiremitli  ve  divarları  serapa  kerbiçli  saraylar  ve 
ha  (nı)  zibalardır  Ve  cümle  yirmi  bir  mihrabdır  ve  beşi  cum'adır 
Evvelâ  çarşu  içinde  Mağnisalı     Piyale  Oğlu     Mustafa     Efendi     Camii 

[1]   Bağdad   Köşkü   nüshası  (Icoduk) 


seyahatnamesi  65 

kârgir  kubbe  ve  minareli  ve  yine  kireç  ile  kiremit  örtülü  camidir 
Kapusı  üzre  altın  ve  lâciverdli  hattı  celi  ile  tescil  olunmuşdur  Tarihi 
budur 

Mustafa  bin  Piyale  yani  abdüzzaif  (1) 
Hakdan  isterdim  yopam  bir  mabedü  (2)  hubû  garib 
Hamdülillâh  kim  temam  oldu  didim  tarihini 
Camiin  itmamını  kıldı  bana  Allah  nasib 

Sene  1065 

Bundan  gayri  kârgir  minareli  cami  yokdur  Ve  dört  cami  dahi 
vardır  Ve  üç  hamamı  ve  on  bir  hanı  var  Cümle  (  den  )  muazzam  ki- 
remitli ve  kerbic  divarlı  Semerciler  hanı  ve  hazar  yerinde  Voyvada 
hanı  ve  Yeniçeri  hanı  bunlar  meşhurdur  Ve  hazar  yerinde  yirmişer 
amelî  taş  sütunlar  üzre  kiremit  örtülü  Tahıl  pazarı  bir  vasi 
binadır  Altında  beş  bin  âdem  cem  olsa  yerimiz  dar  dimez  vasi  örtülü 
meydandır  Elhasıl  temaşa  etdiğimiz  derbarlarda  böyle  lonca  yer  yok- 
dur Ve  bir  şehirde  manzurumuz  olmamışdır  Ve  yedi  şahane  kahveha- 
nesi vardır  Rakkas  ve  hanende  ve  çökürcü  sazende  ve  meddahanlar 
ile  ârâstedir  Ve  dilberanları  ile  piraste  kahvelerdir  Ve  cümle  üçyüz 
dükkândır  Amma  bedesteni  ve  kurşunlu  binaları  yokdur  Zira  kari- 
bülâhidde  mamur  olmuşdur  Ve  âbı  havası  gayet  ısıcak  Anınçün  aha- 
lisi yaylaya  çıkarlar  Ve  şehri  bir  düz  yire  vaki  olmağla  bağ  ve  bağçesi 
cihanı  dutmuşdur  Ve  şehrin  cevanibi  arbaasmdan  şehre  nazar  eylesen 
çınar  ve  kavak  ve  bîdi  sernigûn  ve  gayri  eşcaratı  gûnagûn  kesretin- 
den şehir  görünmiyüb  bir  hıyaban  icre  kalmış  bir  şehri  müzeyyendir 
Amma  cümle  mürganlar  türkce  nevaht  iderler  Ve  mahbub  ve  mah- 
bubesi  yokdur  Halkının  rengi  ruyleri  zerdrulardır  Ve  merdane  ve 
zenanelerin  libasları  serapa  çuka  elvan  feracelerdir  Ve  taze  yiğitleri 
baldırı  cıblak  levandane  Cezayirli  tarzı  sıkma  yelek  ve  pala  bıçak  ve 
başlarında  fes  giyüb  reftar  iderler  Ve  memduatından  üzüm  kurusu 
ve  kavun  ve  karbuzu  ve  Durkut  atı  meşhurdur  Amma  zalim  durgu- 
dur olmağla  dururkalar  batıran  atlar  hasıl  olur  Bu  şehirden  canibi 
garba  mamur  belidelerdir  temaşa  iderek  vasi  sahrayı  mahsuldar  icre 
dört  saatde 

Evsafı  hal'ai  münif   yani  şehri  Nif 

İskender!  Kübra  asrında  Kıdefa  binasıdır  Nice  düvel  destine  girüb 
badehu  sene    tarihinde  Sarhan  Baba  Sultan  kutbiyyete  kadem  basmış 


[1]  Bu  mısra  yalnış  yazılmış  (Mustafa  ibni  Piyale  yani  bu  abdüzzaif )  olmak  lâzımdır 
[2]  (Mabedi)  olmak  lâzım. 

Evliya  Çelebi  9  -  5 


66  EVLİYA  ÇELEBİ 

ulu  sultandır  atım  zetnanı  saadetinde  bedesti  Hacı  Emet  Bey 
fethidir  Umerayi  Sarhan  Bey  sultandır  Badehu  sene  tarihinde 
Ali  Osmaniyandan  Gazi  Hudaverdigâr  namile  mülâkkab  olan  Sultan 
Murad  Hanı  Evvel  fethidir  Kütahya  eyaletinde  Sarhan  livası  paşasının 
hassıdır  Voyvadası  hâkimidir  Ve  yüz  elli  akçe  şerif  kazadır  Ve  nahi- 
yesi yetmiş  kuradır  Kethüdayeri  ve  Yeniçeri  serdarı  vardır  Lâkin 
müftisi  ve  nakibi  yokdur  Ve  kal'ası  bir  yalçın  kaya  üzerine  şekli 
muhammes  iki  kapulı  şeddadî  binadır  Ve  dairen  madar  cürmü  iki 
bin  iki  yüz  adımdır  Ve  içinde  bir  kaç  haneler  vardır  Ve  kal' a  içinde 
ve  altındaki  kubbelerden  tulu  ider  âbı  hayatlar  cümle  aşağı  şehre  ve 
bağ  ve  bağcelere  taksim  olunur  Müstevli  olub  âsiyab  mâlarına  cere- 
yan ider  âbı  hayatdır  kim  huzur  ile  içinde  üç  taş  çıkararamazlar 
ta  bu  mertebe  buz  paresi  âbı  bariddir  Ve  aşağı  varuş  safi  kayalar  icre 
ve  dere  ve  depe  icre  vaki  olmuşdur  Ve  dirahti  seramedler  icre  bağı 
irem  misal  bir  şirin  kasabadır  Ve  şehri  Marmara  misal  bu  dahi  bir 
gûhu  bâlânın  damenindedir  Cümle  evleri  şimale  nazırdır  Bu  şehir 
şarkdan  garba  dolamca  vaki  olmuşdur  Ve  cümle  bin  iki  yüz  kiremit 
örtülü  hanelerdir  Ve  bin  hane  mikdarı  bağı  ve  bağcesi  ve  değirmen- 
leri ile  muattal  ve  harab  olmada  evleri  var  Amma  mamur  olanlar 
sekiz  mahalledir  ve  dokuz  mihrabdır  Cümle  (den)  cemaati  çok  çarşu 
içinde  Emet  Bey  Camii  tarzı  kadimdir  Kapusı  üzre  tenmid  olunan 
tarihi  budur 

dır  Ve  kapusı  ceviz  ağacı  levhasından  Fahri  oyması  misal  nakşi 
bukalemun  ibret  nümün  babı  musanna'dır  kim  Huda  âlimdir  cemii 
ressam  ve  zerger  kalemkârları  buna  manend  bir  kapu  nakşı  Behzad 
etmeğe  kadir  değillerdir  Her  bir  rufı  ve  islemileri  vegayri  şükûfeleri 
biri  biri  icre  kat  enderkat  göstermiş  kim  vacibüsseyir  bir  babı  kebir- 
dir Misli  Kırım  diyarında  Kefe  kalfasının  Topkapusından  içeri  girdik- 
de  kule  kapısı  camiinin  kapısı  ola  Oldahi  ibretnüma  babı  musanna- 
dır Ve  hareminin  ortasında  bir  musanna  abdest  havuzu  vardır  Ehli 
Nif  tecdidi  vuzu  iderler  Ve  pu  camiin  solunda  çarşuya  inecek  yedi 
kademe  taş  nerdübanh  harem  kapusıdır  Ve  kârgir  minaresi  gayet 
mevzundur  Ve  iki  hamamı  ve  kırk  dükkânı  var  Ve  camiin  sol  tara- 
fındaki meydanda  bir  havuzu  azîm  ortasında  bir  amudu  münteha 
üzre  bir  şazirvan  kadehi  vardır  Bu  dahi  ibret  nümadır  kim  kadehin 
canibi  erbaasında  kırk  elli  yerden  kol  kalınlığı  âbı  rakikler  aşağı  ha- 


[1]   Doğrusu   (SjU)   olacak 


seyahatnamesi  67 

vzu  kebir  icre  selsebilâsâ  cereyan  idüb  etrafındaki  sofalar  üzre  sakin 
olan  uşşakan  kesbi  heva  idüb  safa  ve  sürür  iderler  Bu  havuzun  ceva- 
nibi  erbaasmda  eflâke  kaddibâlâ  çekmiş  azîm  bir  çınarı  sayedarlar 
var  kim  zillinden  zemine  asla  şemis  harareti  tesir  etmiyüb  koyah 
iremzad  misal  bir^teferrücgâh  yerdir  Dahi  etrafında  camie  muttasıl  ma- 
mur ve  müzeyyen  mecmaı  irfan  kahvehaneleri  ve  gayri  dekâkinleri 
vardır  Elhasıl  hemen  Nif  şehri  bu  cayi  diküşadan  ibaretdir  Ve  şehri- 
nin âbı  havası  meşhur  ve  sulehayı  ümmetden  ahalisi  ilm  ile  mamur- 
dur Amma  halkı  olkadar  anka  değillerdir  Bir  alay  kanaat  sahibi 
fakrı  fakade  garib  dost  âdemlerdir  Andan  canibi  garba  bağı  iremler 
icre  bir  bucuk  saatde 

Kariyei  Ulucakh 

Bu  kariyeye  karib  izmir  şehrine  gider  Sabuncu  Beli  sol  canibi- 
mizde kalub  mahuf  ve  muhatara  bel  olmağla  bu  kariyei  Ulucaklıya 
gelindi  Bir  kayalı  dağ  eteğinde  seksen  evli  bağ  ve  bağceleri  ve  kire- 
mit ve  toprak  örtülü  evlerdir  Bir  hamamı  ve  bir  kiremit  örtülü  camii 
var  Kapusı  üzre  tarihi  budur 

Etdi  ihya  bu  makamı  hayr  içûn  Derviş  Ağa 
Haktealâ  cennet  icre  huriler  vire  ana 
Hatifi  gaybı  di  d  i  ihyasının  tarihini 
Barekâllah  ne  metîn  oldı  diyesiz  siz  buna 

Sene  1056 

Ve  Şehzade  yaylasın  aşub  anda  çadırımız  bir  âbı  hayat  kenar ında[l] 
kurub  meks  idüb  yayla  çobanlarından  bir  semiz  kuzu  alub  bîbak 
bîperva  kebab  idüb  zevk  safa  etdik  Amma  garib  ve  acib  yayladır 
Hâlâ  Selâtîni  seleflerin  sarayları  ve  kasrı  âlileri  esasları  zahirdir  Zira 
mülûkû  selef  şehzadeleri  Mağnisada  hâkimülvakt  iken  bu  yayla  (i) 
teferrücgâh  idinüb  beş  altı  ay  sakin  olurlar  imiş  Müverrihanı  Rum 
mabeyninde  bu  yaylanın  namına  Süsenidiraz  yaylası  dinmek  ile  ma- 
ruf yayladır  Hakikatülhal  acayib  uzun  süsen  şükûfeleri  olur  kim  ra- 
yihai  tayyibesinden  âdemin  dimağı  muattar  olur  Ve  lâlesi  memduhu 
âlemdir  Soğanın  Ruma  hedaya  götürürler  Şükûfe  bîrayiha  iken  mü- 
cerred  hüsnü  eşkâli  ve  mahbub  nümayişi  oldığıçün  mergubdur  Rum 
taraflarında  Balatî  Solak  ve  Çelebi  Cüce  bir  Mağnisa  soğanını  on 
guruşa  almışlardır  Hattâ  Molla  Çelebi  lâlesi  gibi  seramed  olmaz 
amma  dahi  şirin  ve     hoşbuy  ahmergûn    ve  müdevverüşşekil  ve  katife 


[1]    (Haymemiz)  olmak  lâzım 


68  EVLİYA  ÇELEBt 

misal  hareli  bir  lâ'lî  lâle  Ve  bunda  (a)  olan  âbı  hayat  enharı  cariyeler 
meğer  Bingöl  yaylasında  ola  Elhasıl  bunda  kâmil  dört  saat  zevk  safa 
idüb  yokuş  aşağı  sengistan  sa*b  yollar  ile  üç  saatde  nüzul  idüb  bir 
boğaz  ağzında 

Kariye!  Kara  Koca 

Kırk  haneli  ve  bağ  ve  bağçeli  mamur  köydür  Kara  Koca  sultan 
bu  kariye  icre  yayla  boğazı  ağzında  bir  kubbe  icre  medfundur  Andan 
canibi  şarka  kâmil  bir  saat  bağlar  ve  bağçeler  icre  ubur  iderek  Mağ- 
nisa  mahallelerinden  Karaköy  içinde  güzer  idüb 

Der  beyanı  evsafı  tahtı  kadim  kaPai  pus  yani 
cebeli  duman  Şehri  azîmi  Mağnisa  Vilâyeti 

tahtı  Sarhan 

Anadolu  eyaletinde  Sarhan  sancağı  paşasının  tahtıdır  Hassı  hü' 
mayun  60  000  akçedir  Kırk  bir  ziameti  altı  yüz  yetmiş  dört  timarı 
ve  alaybeğsi  ve  ceribaşısı  vardır  Kanunu  padişahı  üzre  bir  akçe  (de) 
bir  cebeleri  [  1  ]  ile  üç  bin  askeri  pür  silâh  olur  Ve  hini  seferde 
paşası  dahi  bin  asker  ile  Kütahya  veziri  livası  altında  sefere  eşerler 
Ve  bu  şehrin  şeyhülislâmı  ve  nakibüleşrafı  ve  âyân  eşrafı  vardır  Ve 
beş  yüz  akçe  şerif  mevleviyyetdir  Zira  kadimüleyyamda  Ali  Osman 
şehzadelerinin  ve  selef  Selâtînlerinin  şehzadei  azadelerin  kâfiı  mekânı  idi 
Ve  karibülahid  sinkesi  (sikkesi)  rayiç  şehir  idi  Anınçün  şerif  mevleviy- 
yetdir Ve  beş  yüz  pare  nahiye  kuraları  vardır  Ve  beş  kaza  nahiyesi  var- 
dır  Evvelâ  kazai  Karaköy  ve  şehir  icre  beş  kaza  dahi  ve  kazai  Düzkulu 
ve  kazai  Yelâmet  ve  kazai  Belin  [2]  Bozdağ  ve  kazai  Emlâk  Bu  merkuz 
(mezkûr)  kazalar  mollanın  ziri  hükmündedir  Ve  kethüdayeri  ve  yeni- 
çeri serdarı  ve  kal'a  dizdarı  ve  yirmi  kaPa  neferatları  vardır  Ve  sek- 
sen neferatı  kal'ai  Izmirde  Sancakburnunda  nevbina  olunan  kal'a 
(ya)  neferat  tayin  olunub  bu  Mağnisa  kal'asmda  yirmi  aded  neferat 
kaldı  Ve  kal'ası  şehrin  ensesinde  duman  üzre  vaki  olmuşdur  Ve  aşağı 
şehirden  kâmil  dört  bin  adımda  çıkılır  bir  kaPai  naladır  (balâdır)  Ve 
şekli  muhammes  bir  şeddadî  senkâbâd  kal'adır  Ve  dairen  madar  cür- 
mü  iki  bin  iki  yüz  adımdır  Ve  canibi  erbaasında  asla  hendeği  yok- 
dur  Zira  kızıl  kara  kaya  taşlık  üzre  vaki  olub  etrafı  çahı  gayya- 
dan nişan  virir  Ve  yıldız  canibine  nazır  aşağı  şehre  açılır  bir  demirli 
metin  kapusının  iç  yüzündeki  kemer  üzre  kemandar  pehlivan  Süccam 
kemanı    maslûbdur    Dizdarı    daima  bu  mahalde    sakinlerdir  Ve  kule 


[1]     Bağdad   Köşkü  nüshası   (cebelüleri) 
[2]     Bağdad   Köşkü  nüshası  (ve  kazai) 


c 

> 

o; 

D 
-13 

<ü 

bo 

O 

> 


O 

c 

D 
O 

H 
■O 


<33  i: 

c/2  v.» 

•—  'S 

G 

>üjO  ■- 


SEYAHATNAMESİ  69 

içinde  otuz  hanedir  Ve  iki  su  sarnıcı  ve  buğday  anbarı  ve  cebehane 
ve  bir  camii  muhtasarı  Ebülfetih  Sultan  Mehmed  Hanın  pederi  Koca 
Suhan  Muradı  Saninin  camiidir  İmam  ve  dizdar  ve  kethüda  ve  nefe- 
ratı  mehteran  cümle  bu  kal' ada  sakinlerdir  Bu  kaPa  Kıdefa  binasıdır 
Sene  tarihinde  Âli  Selcukıyandan  Sultan  Alâüddin  beylerinden  Sarhan 
Bay  Rum  keferesi  kırallarından  Pulskuyo  nam  kiralın  elinden  desti  ka- 
hirle feth  etmişdir  Lisanı  yunanîde  bu  kal' anın  ismine  Endirefil  derler 
Ol  zamanda  dahi  sevadı  muazzam  imiş  Badehu  sene  tarihinde  Sultan 
Muradı  Sani  Sarhan  Oğulları  elinden  nice  bin  rene  ve  ina  ile 
Türk  eşirralarını  kıra  kıra  feth  etmişdir  Amma  kabzai  teshire  alınca 
çok  döğülmüşdür  Ve  bu  kal'a  zemanı  kadimde  iç  kal'a  imiş  Amma 
aşağı  kal'a  hâlâ  viran  olmağla  yüz  dürt  imiş  (viran  olmağa  yüz  dut- 
muş)  [1]  iki  kat  şekli  müsellesdir  Dairen  madar  cürmü  altı  bin  adımdır 
Ve  dere  ve  depeleri  üzre  vaki  olmuş  bir  kal'ai  metin  imiş  Ve  yedi 
kapusı  var  Bu  kal'a  içi  serapa  bağ  ve  bağçe  ve  âbı  hayat  sular  aşağı 
şehre  cereyan  ider  Kırk  elli  mikdarı  bağ  evleri  vardır  Gayri  âbâdândan 
nam  nişan  yokdur  Cümle  halkı  aşağı  şehre  göçüb  bu  kal'a  bağlar  ol- 
muş Amma  aşağı  şehri  ^*»j^  bir  acib  mamur  ve  müzeyyen  sevadı  mu- 
azzam bender  şehri  kadim  tahtı  azimdir 

Evsafı    imarethay    Eşkali  şehri  Mağnisa 

Ibtida  banisi  Kıdefadır  ismine  lügati  lâtince  Nisa  derler  Yani  bü- 
yük demekdir  Bu  şehre  lâtin  kavmi  Nisa  derlerdi  Badelfetih  Mağnisa 
didiler  Yani  Kâfir  karısı  şehri  demek  olur  Mağnisa  iken  mimin  zam- 
mnesin  (zammesin)  fethe  ve  gayınını  gme  ve  şını  sine  kalb  idüb 
Mağnisa  deyu  tahfif  idüb  bu  şehrin  sebebi  tesmiyesi  oldu  Ve  şehri 
kal'a  olduğı  cebeli  pusun  dameninde  şarkdan  garba  tulânî  Bur  şehri 
misal  vaki  olmuşdur  bir  şehri  müzeyyendir  Ve  cümle  altmış  mahal- 
ledir Ve  altı  bin  altı  yüz  altmış  hanei  zibalardır  Ve  sarayı  âliler  ile 
ârâste  serapa  keremit  ile  mestur  lâtif  ve  nazif  fevkani  ve  tahtanı  bü- 
yütü  ra'nalardır  kim  biri  biri  üzre  kal'a  dağına  yabışmış  hanelerdir 
Ve  yüzleri  serapa  revzen  ve  şahniş  şimal  tarafındaki  sahra  icre  cere- 
yan iden  nehri  Gedüse  nazır  evlerdir  Ve  ol  sahrayi  pir  (bî)  payan 
bağ  ve  bostan  ve  reyhan  gül  gül  (ist)  an  gi  (bi)  mamur  aba- 
dan kuralar  ile  piraste  bir  sahrayı  mahsuldardır  Her  hane  revzenle- 
rinden  bu  sahra  temaşa  oldukda  âdem  hayat  bulur  Ve  bu  şehir  cüm- 
le yüz  beş    mihabdır  Ve  camii    Selâtîn    vüzera    ve   ayandır 


[1]  Bağdat  köşkü  nüshasiDda  böyledir. 
[2]  Bağdat  köşkü  nüshasında  (Bursa) 


70  EVLİYA  ÇELEBİ 

Evvelâ  Camii  Kadim  Sarhan  Bey  Camii  Fatihi  Vilâyetdir  Matekad* 
dem  bu  cami  kenise  imiş  Musanna  kubbeleri  vardır  Ve  serapa  ku- 
babları  kiremit  ile  kırmızı  horasanı  kerpiç  ile  bir  mestur  bir  camii 
mamurdur  Amma  mihrab  üzre  olan  kubbei  azîm  resası  nilgûn  ile 
örtülüdür  Ve  hareminin  etrafında  altı  mermer  sütunu  ibretnümun 
üzre  kubbelerdir  Ve  hareminin  vasatında  bir  abdest  havuzu  vardır 
Canibi  erbaasından  uyunları  cari  âbı  nabdır  Ve  bu  hareminin  canibi 
selâsînda  medrese  höcreleri  vardır  Fethiye  medresesi  namile  beynelule- 
may  müderrisini  meşhurdur  Ve  payede  dahi  âlidir  Ve  bu  medrese  kapusı 
önünde  dirahti  azîm  sayedar  çınarları  var  Andan  aşağı  Sultan  Muradı 
Salis  Camii  bir  camii  ruşendir  kim  misli  meğer  Islâmbolda  Eyub  Sultan 
kurbinde  Zal  Paşa  [  1  ]  camiidir  Hakka  ki  mezkûr  Zal  Paşa  bu  cami  eşkâ' 
linde  J*^^  >^^JJ^  bina  olunmuşdur  Amma  bu  camii  Selâtîn  olmağla  dahi 
vasî  ve  müzeyyencedir  Ende(ru)n  birunu  zerenderzer  ve  halkâri  ve  nakşi 
bukalemundur  Ve  iki  minareleri  var  kim  herbiri  eflâke  serçekmiş  şeş- 
hane  minarei  bank  hanedir  Kadehler  öyle  musannadır  kim  üstadı 
mermer  ^3U  (?)  makdurun  sarfidüb  yedi  tulâsın  ayan  etmişdir  Ve 
ta  zirvei  âlilerinde  mutallâ  alemleri  beş  saatlik  yerden  nümayandır 
Dikkatle  nazar  olundukda  merdümü  çeşm  hayrelenir  ve  âfıtabı  âlem* 
tab  edîmi  arza  pertev  urdukda  bu  minarelerin  abbasî  a  (le)  mlerine 
akis  urdukda  şa^şaai  alemeyn  şehri  Mağnisaya  varmağa  dest  sahrayı 
münevver  ider  Ve  büyük  kubbei  âli  üzre  olan  altun  yaldızlı  alemi 
şerifin  kaddi  kırk  zirai  milkîdir  derler  Ve  kırk  bin  zehebi  halis  ile 
mutallâ  olmuşdur  deyu  efvahı  nasda  şayidir  Hakka  ki  yine  öyle  olmak 
ihtimali  vardır  Zira  bunun  dahi  ziyası  vakti  zuhurda  berk  urdukda 
âdem  bir  an  nazar  etmeğe  takat^  getiremez*  Ta  bu  mertebe  mü- 
cellâ  ve  musaykal  alemi  âlemdir  Ve  camiin  minberi  ve  mihrabı  ve 
meşayih  kürsileri  ve  canibi  erbaasındaki  tabakaları  ve  maksureleri  ve 
müezzinan  mahfeli  ve  sair  avizeler  ve  maslu  batları  ve  gûnagûn 
hüsnühatları  ve  canibi  erbaasmda  olan  revzenleri  ve  billur  ve  necef 
ve  mor  camların  ve  gayri  asarlarının  evsafları  birer  birer  tahrir 
ve  tastir  eylesek  bir  kerras  evsaf  olur  Amma  taşra  tabakasında  altı 
aded  mermer  sütunu  âli  üzre  beş  kasei  sernigûn  misali  nakşi  bukale* 
mun  kubbei  nühtaklarıdır  kim  herbirinin  vasfında  kilki  cevahir  ze- 
ban  kasırdır  Ve  haremi  içinde  olan  eşcan  sayedarın  zillinde  ta  ha- 
remin  vasatına  vaki  olmuş  bir  havzu  hanefîsi  var  içinde  kat  ender 
kat  kadehleri  üzre  fevvarelerden  âdem  gerdanı  kalınlığında  höcreleri 
ve  bir  kubbei    seramed  dershanesi    ile  ârâste  olmuş   ferahfeza  dilküşa 

[1]     Zal   Mahmud  paşa.   Kanunînin   veziri,  Oğlu  şehzade  Mustafayı   Konya    Eregflisinde 
boğan. 


SEYATHAINÂMESİ  71 

haremdir  Bu  asarlar  serapa  nilgûn  kurşun  örtülü  binalardır  Ve  cami- 
in kıble  kapusunun  a  (te)  bei  ulyası  üzre  celi  hattı  müzehheb  ile 
tarihi  böyle  masturdur 

iiy.  Jy  ^rVl  ;^r  J^  ^1  Jii  ^UlJ  dîUr  di!U  ^k^Vi  jlkiJ^  iLk^  ;^'lkUl 
jlkU)!  o;i  jl^  ^\^  o^^J^  ^İ^Jl^^i  jlkUi  jlklJi  âj  j^^^^  (-=:=«^b  y^*^^ 

j^jL.^j  (^-x=^l  <!--]  (»1^^^  c^^  j^  (J^  Â;İjJlj  ^lS"j  /^J^  jlJJl    ^«^li-l  ^-Âa 

terkim  olunmuşdur  Ve  yine  bu  cami  kapusunun  iki  canibinde  yine 
beyaz  mermerler  üzre  hüsnü  hat  ile  kitabet  oluna(n)  tarihdir 

Maliki    feyz  icre    gevheri    cud 
Şah  malik    Hicazı  Rum   Irak 
Camii  cümlei  kemal  oldur 
Yaptı   bir  camii  bülend  âfak 
Geldi  bir  ehli  dil  ziyaret  içün 
Di  di  tarihi  Kâbetûluşşak 
Sene  994 

Bundan  sonra  Valide  Sultan  Camii  Süleyman  Hanın  validesidir 
kim  silâhdar  ağaya  Tarabefzun  eyaletin  reca  etdüği  ecilden  silâhdara 
Rumda  bir  sancak  ve  bu  validesine  Mağnisayı  hassulhas  idüb  müeb- 
bed  nefi  ile  Mağnisada  kalır  Badehu  bu  ibret  nüma  camii  inşa  ider 
Bunun  dahi  iki  minaresi  birer  tabakalı  minarei  bîmisallerdir  Ve 
cami  dahi  bibedel  kat  enderkat  kubbei  âlileri  serapa  kurşun  örtülü 
binayi  azimlerdir  Mihrabı  ve  minberi  kezalik  ibret  nümadır  kim 
diller  ile  tabir  ve  kalemler  ile  tahrir  olunmaz  Ve  haremi  bir  beyaz 
sahra  misal  mücellâ  vadidir  kim  her  sengi  hamda  âdemin  ruyi  nü- 
mayandır  Ve  bu  haremin  vasatında  bir  havuzu  azîm  abdest  şazirvanı 
vardır  Canibi  erbaasmda  evci  semaya  serçekmiş  cmar  ve  servi  sebz- 
gûnlar  ile  müzeyyen  bir  haremdir  Ve  bu  camiin  kapusı  üzre  celi 
hat  ile  müzehheb  bu  tarih  tahrir  olunmuşdur 

aİ^jL  LcUa3  4t*U  /y-b-lJl  ^A,    4İJ  oJo  -\i    CJ^^\İ\  jl^i^  jlki_ül  A  ) 


72  EVLİYA  ÇELEBİ 

Ve  bir  Camii  Küçük  Valide  Sultan  Bu  dahi  camii  Selâtîndir  kim 
şehzade  sultan  Şehinşahın  validesi  binasıdır  Tahıl  pazarı  icre  cemaati 
kesireye  malik  bir  camii  atikdir  Ve  bir  kârı  kadim  kursun  kubbeli 
ve  bir  minarei  mevzunlu  ve  bir  haremi  lâtifli  mabedi  kadimdir  Ve 
kıble  kapusı  üzre  tescil  olunan  celi  hat  ile  tarihi  budur 

(A\\  Ai^  [ı]\yç,  ^\  ^^jj  ^ji  jiUl  LJ  c\L^\  J^,  ^iU  (N)oJu^) 

Ve  Tahtı  kal'ade  Ça^nigirha^ı  Camii  tarzı  kadimdir     Ve  bir  minare- 
lidir Babının  atebe  (si)  üzre  tarihi 

-Ll  J  4Î)U.^  /y  dd  J[:^  oi:*-i-ij  ol>Lı  ,„^U  iIjUi  apc^II  iAa  ^  ) 

Ve  gayet  cemaati  çokdur  Metanet  üzre  mebni  bir  kurşunlu  Ca- 
midir Ve  Timurtaş  oğlu  Ali  Bey  Cam,ii  şehrin  kıblesinde  bir  mürtefî 
yerde  binayi  köhnekârı  kavi  mabedhanei  cihannümadır  Hareminde 
bir  âbı  hayat  çeşmei  canbahşı  var  Ve  haremine  asla  güneş  tesir  etmez 
koyah  gölgelikdir  Badessalâ  cümle  ihvanan  haremin  etrafında  sofalar- 
da celsei  hafile  idüb  şehri  temaşa  iderler  Bir  camii  âlidir  kim 
cemii  şehir  ve  sahrayı  bîpayan  nümayandır  Ve  bu  haremden  camie 
iki  tarafdan  divanhane  nerdübanları  gibi  taş  nerdüban  ile  camii  şerife 
uruc  olunur  Ve  mezkûr  cami  ve  mezkûr  âbı  hayat  çeşme  nerdüban 
altında  üçer  lüle  çeşmelerdir  Her  bir  ayni  âdem  bazusı  kadar  cere- 
yan ider  bir  halis  mai  tabirdir  Ve  bu  hareme  dahi  iki  tarafdan  on 
beşer  kademe  taş  nerdüban  ile  uruc  olunur  Elhasıl  mecmaı  zurefa  ve 
yârânı  bavefa  yeri  bir  nazargâh  haremdir  Ve  cümle  binalar  serapa 
kurşun  ile  mestur  bir  camii  meşhurdur  Ve  kıble  kapusı  üzre  terkim 
olunan  tarih  böyledir 

OjOj  '■^^^^  -^*>>  ^--li  v-r^  j^^"  Cf}"^  J^  Cj\jI^\j  *^lf  i  IÂa  J-  ) 

Ve  şehrin  canibi  şarkî  nihayetinde  Dilküşa  Hanım  Camii  cemaati 
azdır  Amma  kubbeleri  kârgirdir  ve  serapa  kiremit  örtülüdür  Ve  ka- 
pusı üzre   tarihi 


[1]  Doğrusu  (ji«  )  olacak 
[2]  a'^  olacak 


c 

<ü 
-o 

o 

s 

-M 
(U 

<D 

G 
C 
(ü 

'ü 

C 

a 

a. 
o 

G 
-ı-ı 
C 
03 

-M 
Cfl 

G 
O 

U 

s" 

o 


c 

2  5 


SEYAHATNAMESİ  73 

Ve  Husrev  Ağa  Camii  kurşunludur  ve  kârgir  kubbei  âlîdir  Ve  Küçük 
taşlı  camii  kârgir  kubbe  ve  ku  (r)  şunludur  Ve  Serahâd  cam.ii 
toloz  kubbei  zibadır  Amma  üstad  buna  bir  güne  kiremit  örtmüş  kim 
vasfından  lisan  kasırdır  Ve  İbrahim,  Çelebi  Cam,ii  kubbei 

âli  ve  kurşunludur  Ve  Ham-za  Efendi  Camii  kiremitlidir  Ve  Ayni  Ali 

• 

Sultan  Cami  kurşunludur  Ve  Hacı  Hasan  Camii  kiremi  (t)  li  ve  İki 
levleli  camii  Kârgir  ve  kurşunludur  Ve  Karaköyde  Ece  Camii  tarzı 
kadim  türab  örtülü  camidir  Ve  Çaybaşı  Camii  kurşunludur  Atebesi 
üzre  tarihi  var  Amma  gayet  hattı  çep  olmak  ile  tahrir  olunmadı  Ve 
Lala  Paşa  Camii  kurşunlu  kubbei  âlidir  Ve  Veli  oğlu  Camii  ve  Ha- 
ki Baba  Camii  Bunların  ikisi  dahi  minaresiz  ve  kiremit  örtülüdür 
Ve  nice  yüz  tarihatlı  imaretler  çokdur  Amma  kesreti  kitabet  ve  manii 
seyahat  olmasın  içün  tahrir  olunmayub  bu  kadar  ile  iktifa  eyledik 
Ve  bu  tahrir  olunan  cevamilerden  maada  cümle  mamur 

ve  mükellef  mesacid  ekseriya  kurşunlu  zaviyelerdir  Ve  cümle  mesa- 
cidlerin  âbı  ruyi  ve  musanna  binaları  Alay  Beği  mescidi  Kapusı  üzre 
tarihi  budur 

Ve  Ferhad  Ağa  çeşmesinin  tarihidir 

Hadimi  anın    didi  tarihini 
Nuş  id  m  Allah  içün  mai  hayat 

Sene  919 

Ve  Hünkar  bağçesinin  kurbinde  vezir  Süleyman    Paşa    karındaşı 
Bey  çeşmesinin  tarihidir 


[1]   Dog^rusu   (  is^lV  )  olacak  Bu  tarih  Bağ-dad  Köşkü  nüshasında  grâyet  doğrudur 
[2]  Doğrusu   (  C^^}\  )  olacak 


74  EVLlYA  ÇELEBİ 

Barekâllah  ey  emiri  menbaı  kânı  kerem 
Çokdur  âsâ  cemyalin  ad  olunmaz  muydan  [1  ] 
Didi  bu  aynı  şifa  bahsin  Şifayı  tarihin 
Abı  safi  akdi  şaha  ceşmei  dilcuydan 

Sene  1061 

f  N 

_J 

ve  Gülfam  Hatun  çeşmei  hayatının  tarihidir 

Bu  hakire  didi  Gülfam  Hatun 
Müyesser    elesün  Hak  âne  kevser 
Itdi  Camiî  bu  hayra    tarih 
için  Allah  yoluna  âbı  kevser 
Sene  946 

Ve  bu  şehir  icre  cümle  üc  bin    kırk    çeşmedir  Ve  her  handa  bir 
âbı  hayat  cari  olması  mukarrerdir  Ve  cümle  medresedir  Amma 

meşhuru  ve  mamuru  bunlardır  ki  zikrolunur  Evvelâ  medresei  Mura- 
diyye  ve  iki  Sultaniyye  medreseleri  ve  Ulu  medrese  ve  Sultaniyye 
darişif asında  medresei  darüşşifa  ilmi  [2]  tıb  görilür  Ehli  fazıl  hekim 
basısı  vardır  Haftada  iki  gün  ders  okunur  ve  haftada  iki  gün  saladır 
cümle  ehli  derde  deyüb  gûnagûn  maacîn  ve  edviyeler  ve  meşrubat 
etkimeler  mebzuldür  Ve  medresei  Sarhan  zemanı  kefere  dahi  papasan 
ve  batrikan  ve  ruhbananlar  içün  medrese  imiş  Hâlâ  yine  bu  medre- 
sede  münzevi  olan  talebe  mahrum  olmıyub  müfessir  ve  muhaddis  ve 
musannif  olmuşdur  Hattâ  Ibni  Melik  bunda  tahsili  ulûm  etmişdir 
Ziyaretgâhı  ünas  bir  höcresi  vardır  Zira  bu  medrese  bir  âli  ve  küşade 
yerde  olmagile  âbı  havası  letafetinden  âdem  zekiüyyuttab  olur 
Bu  medresenin  ziri  zeminlerinde  dahi  nice  cazibe  sahibi  sahibi 
sülük  bîrecay  müiûk  arifibillâh  kimesneler  var  kim  kanaatde  gün- 
cü  vecdet  (vahdet)  ihtiyar  etmiş  canlar  vardır  Medresei  Sinan  Bey 
hariç  payesile  medresei  âlidir  Ve  kârgir  kubbeleri  serapa  kırmızı  ki- 
remit ile  mesturdur  Ve  medresei  ibrahim  Çelebi  Bu  dahi  dahil  med- 
resedir Ve  Bilmezbazarı  medresesi  ve  Abr  (Ayni)  Ali  medresesi 
matekaddem  âsitanei  Bektaşiyan  idi  Hâlâ  hariç  medresesi  oldu  Am- 
ma inşallah  yine  tekye  olmağa  dahil  olur  Ve  bu  medreseler  ve  gayri 
imaretler  bu  şehir  icre  yedi  yüz  altmış  kurşunlu  binayi  azimler  vardır 
Ve  altı  yüz  mektebi  sıbyanı  ebcedhan  tıflanı  neciban  vardır  Ve  dokuz 
darülkura  var  Herbirinde  yüzer  yüz  ellişer  hafız  hamelei  Kur'an  tale- 
beler kıraati  Hafız  ve  kıraati  kesir  ve  Seb'a  ve  Aşere  ve  Takrib  kıra- 
atleri   tilâvet    olunur      Amma     türksat     (türkzad)     olmagla     maharici 


[1]   (Çokdur     âsârı  cemilin    ad  oluoınaz)  oiacakdır 
[2]     Ba^dad   Köşkü  nüshasında   (Ibni) 


c 

> 

<u 

3 
-O 

(U 
bo 

R5 

>^ 

o 

> 


o 

d) 

a 
o 


-o 


o 

-9    --" 


SEYAHATNAMESİ  75 

hurufa  riayet  idemezler  Amma  âbı  havasının  tesirinden  halkı  ve 
sıbyanı  gayet  tizfehim  necib  ve  reşid  olduklarından  üc  bin  âdem 
rical  sıbyan  nisvandan  hafızulkur^an  vardır  deyu  âyânı  şehir  fahirle- 
nirler  Ve  hakikatülhal  tizfehim  olduklarından  Geliboludan  Yazıcızade 
Mehmed  Efendi  telifi  manzum  Muhammediyye  kitabını  nice  bin 
âdem  hıfz  etmişlerdir  Ve  yedi  darülhadisi  vardır  Cümlesinde  Müslim 
ve  Buharı  ve  Meşarik  hadisleri  görilir  Muhaddis  dersâmları  vardır 
Ve  cümle  hanı  azimlerdir     Evvelâ  Tahılbazarı    hanı  kurşun- 

ludur Kal'a  misal  kırk  ocaklı  ve  kırk  kubbeli  hanı  kebirdir  kim  cümle 
Arab  ve  Acem  bazirgânı  anda  meks  iderler  ismine  Hatuniyye  Hanı 
derder  Ve  Ali  Ağa  Hanı  ve  isimleri  malûmumuz  nice  yüz  hanlar 
vardır  Amma  kurşunlu  kal'a  gibi  kârgir  binayı  kadim  olan  hanlar 
bunlardır  Ve  cümle  altı  imareti  âbâdânı  vardır  Evvelâ  Sultan  Murad 
imareti  ve  Sultaniyye  imareti  Hatuniyye  imareti  ve  Ali  Bey  imareti 
ve  Timurtaş  paşa  imareti  ve  bu  imaretlerin  şebüruz  nimetleri  ve  sofrai 
bi'imtinanı  birer  has  nanpare  ile  âyende  ve  revendeye  mebzuldür  Ve 
bu  imaretler  serapa  kurşunludur  Binayi  azimdir  Ve  bazısının  atebesi 
üzre  (Ayet)  r^^^  6^—K^  âyetleri  yazılmışdır  Bu  hayrat  hasenatların  ev- 
kafların ve  tarihlerin  mavaka  üzre  tahrir  eylesek  tatvili  kelâm  olur 
Ve  şehrin  Şark  tarafında  bir  mürtefî  mesiregâh  yerde  bir  âsitanei 
hazreti  Mevlâna  vardır  Acib  teferrücgâh  mevlevîhanedir  Sima'hanesi 
ve  müteaddid  fukara  höcreleri  ile  mamurdur  Zemanı  kadimde  kenise 
imiş  Amma  âbı  havası  lâtif  bağı  iremmisal  bir  kânı  dervişan 
yeridir  Cümle  şehir  andan  mümayandır  Ve  kapusı  üzre  tarihi  budur 

j..^il\    İJaii  J^Ul  ^.Vl  ^Jlpc^Vi  jJGUI   lj\\^\cl^    OjU*ı  ^1  ) 
Ve  bu  tarihin  altında  ve 


(  A^\  i-l  (İr  jlc^  -^^^  ^^  *^y^  Jf^^  -^-^^  ^^^  ) 


deyu  tahrir  olunmuşdur  Ve  bu  mevlevîhane  tekyesinden  maada 
cümle  ehli  tarikin  yetmiş  aded  tekyesi  vardır  Fukarayi  ehli  sülükler 
ile  malâmal  nimetleri  firavan  tekyegâhı  müslimîndir  Ve  bu 
şehirde  yetmiş  yerde  teferrücgâh  mesiregâh  ârâmgâh  yerler  vardır 
Amma  şöhrei  şehr  olan  bunlar  kim  tahrir  olunur  Evvelâ  Ulca 
pınarı  ve  Ulca  çınar  ve  Mersinli  Alanı  taba  (k)  hane  köşkü  ve  Çe- 
lebi pınarı  ve  Ağa  bağçeei  ve  Mevlevîhane  bağı  Bu  mesiregâhlar 
cümle  Karaköy  tarafmdadır    Amma  Hamze  Efendi  Camii    canibinde 


76  EVLİYA  ÇELEBİ 

olan  mesiregâhlar  bunlardır  Evvela  Beşçınar  ve  Beyköşkü  ve  mev- 
levîhane  kurbinde  Salıncaklar  Dokuz  pınar  ve  Sovucakpınarbaşı  Ve 
amma  bu  mesiregâhlardan  ziyade  vacibüsseyir  Hünkâr  bağçesidir  Şeh- 
rin aşağı  şimal  canibinde  sahrayı  lâlezarda  vaki  olmuşdur  Canibi 
erbaası  kal'a  gibi  tuğladan  mebni  çarköşe  bir  binayi  metindir  Ve 
canibi  garba  nazır  bir  tahta  kapusı  vardır  Dairen  madar  cürmü  üç 
bin  üç  yüz  adımdır  Ve  Asitane  tarafından  bostancı  basısı  ve  iki  yüz 
sarı  külâhlı  bostancıları  vardır  Daima  bu  bağı  iremi  tımar  idüb  an- 
da olan  selef  mülûklerinin  halice  ve  havayic  ve  altun  ve  gümüş  ma- 
kulesi  evani  ve  sim  zer  lüleleri  ve  fıskiye  ve  kadehleri  cümle  anların 
kabzai  tasarruflarındadır  Ve  cümle  maksureleri  ve  kaaları  ve  gayri 
imaretlerin  kurşunların  ve  mutallâ  alemlerin  gözedüb  bu  bağı  irem- 
zatı  tamir  ve  terminle  mukayyed  olurlar  Ve  mahsulâtın  badelmesa- 
rif  Asitanede  terekeci  basıya  irsal  iderler  Senevi  yedi  yük  akçe  mah- 
sulünden hasıl  olur  Nef eratlarının  vazifeleri  cerri  yedinden(l)  bu  rav- 
zai  rıdvan  ve  hadikai  bağı  cinan  ile  bir  hıyaban  yerdir  kim  âdem 
maksurelerinde  meks  etdikte  şükûfesinin  rayihai  tayyibesinden  âde- 
min dimağı  muattar  olur  Ve  cenabı  Bari  ruyi  arzda  sundun  izhar 
içün  nekadar  kerre  yüz  bin  elvan  nebatat  kiyahat  ezharatı  hoşbu 
halk  etmiş  ise  cümlesi  bu  gaytanı  iremzatda  mevcu(d)dur  Ve  selef  uka- 
lâların bu  bağı  sadrenci  nakşı  tarh  idüb  alettertib  çırbı  ile  nice  yüz 
bin  şecerei  müsmiratı  ve  gayri  dirahti  çınarları  ve  kavak  ve  servi  ve 
bidi  sernigûnları  ve  gûnagûn  şecerei  tayyibeleri  diküb  saf  saf  alet- 
tertib dizilüb  dört (2)  Böyle  bir  sayedar  ve  koyah  hıyaban  hadikai  sul- 
tandır kim  medhinde  lisan  batıldır  Ve  bu  bağa  muttasıl  yol  aşırı  bir 
nemazgâhı  müslimîn  vardır  Sahra  misal  bir  musattah  vadidir  Canibi 
erbaası  alçak  kârgir  divarlı  yerdir  İçine  elli  bin  âdem  girse  yine  bir 
canibi  tehi  olur  içinde  havuzları  ve  fevvareleri  pertab  idüb  cereyan 
ider  Başka  huddamları  vardır  Çemenzarın  hıfz  hiraset  iderler  Ve 
bu  şehri  Mağnisa  cebeli  duman  dameninde  şarkdan  garbe  tulanî 
vaki  olmuşdur  Hanelerinin  nısfı  dağa  arka  vermişdir  Havadar  evler- 
dir Serapa  yüzleri  şimale  naZırdır  Ve  nısfı  aşağı  düzde  vaki  olmuş- 
dur Şehri  azîm  ve  bilâdı  kadimdir  Ve  garb  tarafında  Karaköy  kapu- 
smdan  ta  şark  tarafında  Dukutlu  mahallesine  varınca  bu  şehrin 
tuli  kâmil  yedi  bin  adım  dır  Ve  arzının  bazı  yeri  üç  bin  adım  ve 
bazı  mahalli  dört  bin  ve  beş  bin  adım  olur  Ve  dahi  Sultaniyye 
Caminin  önünden  kıble  tarafına  yokuş  yukaru  Ulu  Cami  önünde 
ta  iç  kaFaye  varınca  dört  bin    adımdır  Ve     bu    şehri    iremde    cümle 

[1]     Bağdad   Köşkü  nüshası  (cizyedendir) 
[2]     Bağdad  Köşkü  nüshası  (durur) 


SEYAHATNAMESİ  77 

hamamdır  Evvelâ  Karaköy  hamamı  ve  Çaybaşı  hamamı 
ve  TahtakaPa  hamamı  Amma  cümle  âbı  havası  ve  binası  ve 
huddamları  ve  esvablan  pak  ve  nazif  ferah  feza  ve  müferrih  dilküşa 
hammamı  ziba  ve  binayi  ra'na  Sultan  hamamıdır  kim  vacibüsseyir 
bir  camekâne  ve  bir  o  (r)  ta  soffaya  malikdir  kim  misli  meğer 
llâmbolda  Ebülfethin  Çukur  hamamı  ola  (Amma  bu  hammamı 
ola)  [1]  Amma  bu  hamam  sekiz  takı  kesramisal  üzre  bu  kubbei 
nilgûn  tası  serniüûn  kâsei  eflâke  manend  bir  kubbei  demavenddir 
Ve  üstad  mühendislerin  nakli  üzre  bu  camekân  kubbesi  mahmiyyei 
Kostantiniyyede  Selim  Hanı  Ev  (vel)  camiin  kubbesi  cürmündedir 
derler  Ve  sekiz  aded  kemerlerin  mabeyninde  birer  soffa  ve  sofa 
üzre  ikişer  lüleli  ikişer  kurnalar  vardır  Ve  çarkûşesinde  dört 
halveti  ruşeni  var  Ve  öyle  beyaz  mermeri  hamlar  ile  mefruş  olmuşdur 
âdemin  rengi  ruyleri  nümayandır  Ve  kubbesinin  ortasındaki  sofa  ruham 
bir  barmen  cürmünde  bir  seyir  idecek  münakkaş  sofadır  Ve  bir  şazer- 
vana  kubbeye  pertabidüb  revan  olmadadır  Ve  kubbei  âlisinde  üçyüz 
aded  necef  billur  ve  moran  ve  jit>  camlar  ile  müzeyyendir  Her  cam 
sam'idan  sofrası  cürmündedir  kim  Valide  merhume  ankasdın  Venedik 
Morasmdan  getirdmişdir  Nazirin  temaşa  ider  ^  diyar  hamamlarının  bi- 
rinde yokdur  Elhasıl  Mağnisa  şehrinin  binayi  memduhunum  biri  dahi 
bu  hamamdır  kim  şehrin  âbı  ruyidir  Ve  âbı  havası  olkadar  lâtifdir 
kim  âdem  bir  gün  otursa  sevda  arız  olmıyub  asla  ve  kat'a  hararet  virmez 
Zira  canibi  erbaasının  divarlarınm  kerbici  ve  kireci  gülâb  ve  zafran 
ve  laden  ile  tahmir  olunmuşdur  Divarlarınm  rayihasından  dahilinde 
olan  gasilin  dimağları  muattar  olur  Böyle  hammamı  ruşendir  Bun- 
dan gayri  hamamları  memduh  değildir  Ve  bu  şehr  icre  cümle  üç 
bin  kırk  çeşme  âbı  safı  var  Ve  her  handa  birer  uyun  mukarrerdir 
Ve  bu  şehirde  ve  Karaköyde  cümle  üç  bin  üç  yüz  altmış  dük- 
kân dır  Ve  kârgir  binayi  kavi  kubablı  bezazistanı  vardır  Birinin 
nısfını  cami  etmişler  Bezasten  Camii  derler  Ve  nısfı  kazarlar 
(kazazlar)  bedastanıdır  Şahrahında  ibrişim  taft  iderler  Eski  bezastan 
dimek  ile  marufdur  Atik  kâr  olmağla  banisi  kimesnenin  malûmu 
değildir  Biri  dahi  yeni  bedastan  derler  Bu  dahi  kârı  köhne  ve  kub- 
bei âliler  ile  gayet  mamurdur  Cümle  mevcudat  kâlâyı  vâlây  melbu- 
sat  ve  zîkıymet  havayicat  bunda  bîkıymet  firavandır  Ve  Eski  ha- 
mam kurbinde  bezasten  misali  iki  başı  kapulı  bir  şahrahın  tarafeyni 
yüz  mikdarı  kârgir  dekâkinlerdir  Amma  bunda  Sipah  hazarı  olub 
âleti  harbe  ve  elbisei  fahireye  müteallik  metanlar  beyi  olunur  Ve 
TahtelkaPade    elli   aded     dekâkin  ve     iki  başı  dery(a)  lebi     suku  sa* 

[1]   Bu  cümle  fazla  yazıl mışdır. 


78  EVLİYA  ÇELEBİ 

giredir  Amma  kârgir  değildir  Bunda  edviye  ve  maacîni  uşşakî  beyi 
olunur  Dilber  lebi  ma'cunu  bazar  olur  bir  bazarı  muhabbetdir  kim 
asla  uşsakdan  hali  değil  bir  kânı  zurefa  ve  yaranı  vefa  esvakıdır  Ve 
Tahilbazarı  meydanında  han  misal  sekiz  amelî  sütun  üzre  kire- 
mit ile  mestur  meydan  vardır  Haftada  hazarı  oldukda  kendüm 
ve  dakik  ve  cümle  galâl  bunda  beyi  olunur  Muhtesih  kantarı  bun- 
dadır Her  gallâl  mekûlâtdan  öşrü  sultanî  alır  Ve  bu  bazar  Tahta 
kal'a  meydanında  fevkani  ve  tahtanî  havadar  ve  müferrih  kahveha- 
neler vardır  kim  her  birinden  fıskıyye  ve  havuz  şazirvanlar  ile 
müzeyyen  kahvelerdir  Cemii  ayanı  vilâyetin  ve  cümle  erbabı  maa- 
rifin birbirile  müşerref  olacak  cayi  sürurlarıdır  kim  her  birinde  dör- 
der mahafil  bina  olunmuşdur  Birinde  hanende  ve  sazendegân  bi- 
rind(e)  rakkasan  civanan  ve  birinde  kıssahan  meddahan  birinde 
şairanı  gazelhan  ile  memlû  bir  mecmaülirfan  kahvelerdir  Amma 
TahtakaPa  kahvelerinde(n)  lâtif  Karaköydeki  kahvenin  misli  rub'u 
meskûnda  yokdur  Bîbedel  kahve  kahvei  bağı  iremzat  ve  murgzarı 
Fırat  misli  zibadır  kim  Halebde  Arslandere  kahvesi  yahud  Samda 
Sinaniyye  kahvesi  veyahud  Mısırda  Harabâbâd  kahvesi  ola  Amma 
bunlardan  musanna'  kahvedir  Daima  beni  âdem  ile  lebberleb  oldı- 
ğından  beher  yevm  birer  kantar  kahve  sürilür  Yevmiye  beş  yüz  âdem- 
ler huddamlar  vardır  Köşesinde  uşşakanı  müştakan  birbirile  can  soh- 
beti iderler  Böyle  bir  cemiyyeti  kübra  yeri  kahvehanedir  Canibi  er- 
baasındaki  gül  gülis(t)an  ve  bağı  reyhan  icre  nice  bin  tuyurun  ve 
hezaran  hezarların  esvatı  hazinleri  ve  mürganı  andelibanın  ve  hanen- 
de ve  sazendegânın  birbirlerine  hasmane  fasılları  zevkinden  hissedar 
olan  nev'i  beni  âdem  dembeste  ve  hayran  olur  Elhasıl  Mağnisa  şeh- 
rinin âbı  ruyinde  olub  şöhret  viren  bu  cayi  safa  kahvei  zibadır  Ve 
bu  şehir  bir  kumsal  zemine  vaki  olmağla  her  canibi  taş  döşeli  kal- 
dırım değildir  illâ  bedaristan  (bezazistan)  semtleri  ve  Saraçhane  ve 
Hafafhane  esvakları  ve  Tahtakal'a  ve  Çaşnigirbaşı  Camileri  ve  gayri 
suku  sultanîler  serapa  musanna*  mefruş  rengi  beyaz  ile  âraste  pak 
kaldırımlardır  Ve  halkı  gayet  pak  ve  nazif  ve  zarif  olduklarından 
çarşu  hazarı  herbar  huddamları  azar  iderek  daim  tathir  idüb  sulayub 
serdab  idüb  her  kes  dekâkinlerinde  gerdi  gıbarsız  meksidüb  beyi  şira 
iderler  Ve  gül  ve  sünbül  ve  zerrin  ve  reyhan  ve  ergavan  ve  zanbak 
ve  gülü  mutabbak  mevsiminde  kâşii  Çin  bardaklar  ile  cemii  dükkân- 
ları bu  zikrolunan  şükûfeler  ile  zeyn  idüb  tariki  âmdan  güzer  iden 
âdemlerin  dimağı  muattar  olur  Ve  her  çarşu  rahları  icre  çınar  ve 
bîdi  sernigûn  ve  kavak  ve  engür  seçerleri  ile  ârâste  olmuş  esvaklardır 
kim  koyah  gölgelikleridir  Ve  âbı  havasının    hoşluğundan  mahbub  ve 


SEYAHATNAMESİ  79 

mahbubesi  vefret  üzredir  Gerçi  Etrak  diyarıdır  amma  tahtı  kadim  ve 
şehri  azîm  olmağla  halkı  gayet  söz  anlar  miri  kelâm  erbabı  maarif 
şuaraları  çokdur  Evvelâ  Anî  ve  Vanî  ve  Kânî  ve  Abî  ve  Zülâlî  ve 
La4î  ve  Lâlî  ve  Vali  nam  suaralar  fasihüUisan  ve  bediülbeyan  sahibi 
divan  kimesnelerdir  Amma  Lâlî  Çelebi  mukaddema  şirinkelâm  sü- 
hanperdaz  ve  kelimat  ve  fasahatde  hümapervaz  ve  hoşgûy  ehli  fazıl 
kimesne  imiş  Badehu  kendüye  hasteliki  ağız  arız  olub  hikmeti  Huda 
zebanında  bir  lüknet  hasıl  olub  Lâlî  tahallus  ider  Mukaddema  Lealî 
imiş  Hâlâ  bîzebandır  Kimesne  ile  kelimat  etmeğe  nutka  mecali  yok- 
dur  Amma  kilki  cevahirin  ele  alub  seri  kaleminden  bilâtashih  nice 
beyit  ve  kasaid  ve  tarihler  ider  kim  Hassan  ve  Ümrüülkays  misilli 
tasavvufane  dürrü  meknunlar  tahrir  ider  Hâlâ  bir  müdevven  divanı 
vardır  Ve  haseniyyat  ve  hicviyyatı  dahi  memduhdur  Ve  Nimî  Çelebi 
dahi  Lâli  Çelebiye  hempadır  Nimî  tahallus  etmesinin  aslı  meflûcdur 
Kemerinden  aşağı  paylerine  varınca  paydar  olmadığından  Nimî  ta- 
hallus idüb  Lâlî  ile  Nimî  birbirlerile  hempa  olmaları  o  (ve)cihden- 
dir  Amma  hakka  ki  ikisi  dahi  fazıl  ve  üstadı  kâmillerdir  Gerçi  bu 
Nimî  meflûcdur  amma  cenabı  Bari  buna  bir  talâkati  lisan  vermişkim 
bununla  akranı  suaralar  değil  gayri  ulemalar  dahi  bununla  mubahe- 
sei  ilmiyye  idemezler  Zira  gayet  aklı  Aristo  Çelebidir  Amma  şeb  ruz 
halkı  mezemmet  kadh  idüb  kuduz  it  gibi  dalamadadır  Amma  her  hicvi 
Sehamı  Kazayi  Nefîye  manenddir  Ve  şeyhülislâm  Mahmud  Efendi 
dahi  fuzalâyüddehirden  ve  ulemayi  asırdan  efsahüşşuara  velbülega 
yegânei  asır  çelebidir  Ve  ilmi  musikide  musikivar  seragaz  itdükde 
kol  kol  edvar  üzre  tahriratında  sihri  mübin  idüb  istima  iden  devran 
etmesi  mukarrerdir  Velhasıl  bu  şehirde  on  yedi  divan  sahibi  şuara 
vardır  Ve  ulema  sulehasına  ve  eimme  ve  hutebasına  ve  meşayihine 
had  hasır  yok  cenabı  Barinin  nazarı  teallûk  etdüği  bir  şehri  azimdir 
Ve  ahalii  vilâyetin  ekseri  tüccar  ve  ehli  hiref  ve  ulema  ve  ehli  sanaat 
ve  ehli  kanaat  ve  ehli  ibadet  ve  ehli  ziyaretdir  Ve  ekseriya  halkı 
çuka  ferace  ve  serhaddî  ve  kontoş  ve  nazik  boğası  elvan  bez  giyerler 
Ve  nice  bin  fukaralar  ve  muhibbi  Mevlâna  olmak  ile  mevlevî  külahı 
üzre  destan  muhammedî  sararlar  Ve  zenaneleri  siyah  ve  mavi  ve 
lâilgûn  muhayyer  ferace  ve  çuka  ferace  geyüb  gayet  müeddebane 
hareket  ider  havatinlerdir  Ve  halkın  kâr  kisibleri  ekseriya  Mağnisa 
alacası  işliyüb  kâr  iderler  Ve  beledî  yasdıkları  dahi  memduhdur  Ve 
mekûlât  meşrubatının  meşhuru  beyaz  nohudlu  çöreği  ve  baharlı  me- 
kik böreği  ve  arab  gevreği  ve  beyaz  tennur  gerdesi  ve  gûnagûn  buzlu 
vişne  hoşabı  ve  üzüm  şerbeti  ve  leziz  Mağnisa  palûdesi  üstü  bademli 
gayet     meşhurdur     Ve  has     ve  beyaz  anesonlu   ve  çörek  otlu  ekmeği 


80  EVLİYA  CELBİ 

bir  vakıyyesi  kuş  gözü  akçe  ile  beyi  olunur  gayet  ganimet  şehirdir 
Ve  elli  akçesi  bir  dirhem  gelir  hürde  akçe  ile  elli  dirhem  yağlı  çörek 
bir  akçeye  ve  bir  at  yemi  bir  akçiye  ve  lâhmı  ganemin  bir  vakıyyesi 
bir  akçe  ve  cemii  eşyası  buna  göre  kıyas  oluna  Ve  iklimi  rabiden 
olmağla  havası  mutedildir  Arzı  beledi  ve  tuline- 

har  ve  kıblesi  şehrin  ensesindeki  duman  dağına 

müteveccih  olur  Bu  eşkâlde  bir    şehirdir  Jur<iH^ 

Evsafı  zîyaretgâhı  Mağnisa 

Evvela  Muradiyye  kurbinde  fatihi  vilâyet  Sarhan  Bey  Sultan  bir 
kubbei  âlide  medf undur  Ziyaretgâhı  enamdır  Nice  keşif  ker(a)mat- 
ları  zahir  ve  bahir  olmuş  mücahidi  fisebiluUah  bir  gazi  padişahdır 
Ve  Seyyid  ibrahim  Sultan  ve  ana  karib  Revak  Sultan  ve  Hak  Baha 
Sultan  ve  Hünkâr  bağçesi  kurbinde  ziyaretgâhı  şehzadegân  ibni  Mu- 
rad  Hanı  Salis  ve  şehzade  Sultan  Mehmedi  Salis  ki  fatihi  Eğridir  sene 
976  tarihinde  bu  Mağnisada  mütevellid  olmuşdur  Ve  Bektaş  paşa 
sultan  ve  Kemal  Ummi  Baba  sultan  sene  tarihinde  merhum  olub  bu 
şehirde  asudedir  Hâlâ  merkadi  pürenvarı  ziyaretgâhdır  erbabı  hacat- 
dır  [1]  Nice  yüz  telifatlarından  ekseriya  ulûmu  şettası  türkî  ve  farsî 
tasavvufane  eş'arı  beliğleri  ve  müdevvenleri  vardır  Ve  Hazreti  Resalet 
penahın  bu  hadisi  şerifi  ki  JjUİİWL\j>.;  j  öjJ^li  hadisi  şerifinin  terceme- 
sinde  bir  hoş  âyende  selis  manzum  risale  etmişdir  Beynelulema  hayli 
müşkil  ve  muğlâk  telifdir  Nice  âlimler  şerh  etmede  âciz  olmuşlardır 
Ve  ceddimiz  Ece  Yakuh  Bey  Mahan  diyarındandır  Ali  Osman  ceddi 
Ertuğrul  Bey  ile  maan  Ruma  gelüb  ihtida  gazi  Süleyman  Bey  ile 
Kapudağından  kırk  nefer  kimesne  ile  sallar  düzüb  deryadan  ubur 
idüb  ihtida  Ibsala  şehrin  feth  iden  bunlardır  Lebsekide  iskele  başın- 
daki cami  ve  Iznikde  Yakub  Ece  Camii  bunlarındır  Hâlâ  hattı  şerif- 
leri ile  tevliyyetleri  bu  hakirindir  Badehu  sene  tarihinde  hummayi  muh- 
rikden  şehri  Mağnisada  merhum  olub  Çaybaşı  mezaristanında  med- 
fundur  Elmevlâna  Manav  Ahdülhaki  Alâiyyelidir  İlmi  lûgatde  bahri 
maanidir  Nice  ziyaretleri  dahi  eyledik  Bu  kadar   (2)  iktifa 

etdik  ^7-\  j^Jfr  '^a\^j  Badehu  bu  şehrin  âyânile  ve  mevlâ  ve  seyülislâm 
Mahmud  Efendi  ve  yeniçeri  serdarı  Kasabzade  Ebubekir  Ağa  ile 
ve  gayri  ahibba  ve  dostan  ile  vedalaşub  bu  şehirden  garb  tarafına 
bağlar  bağçeler  icre  gidüb  ve  nehri  Gedüsü  bu  sahra  icre  atlarımız  ile 
gucile  ubur  idib 

[1]  Ziyaretgâhı  erbabı  hacatdır 
[2]      Burada  bir  (ile)  lâzım 


o; 

d 

-o 

O 


c 
c 

c 
nT 

O 

_c 

c 

-M 

C 
O 

U 


S 
o 


SEYAHATNAMESİ  81 

Kariyei  Horos 

İki  yüz  evli  ve  bir  camili  müslüman  kariyesi  ve  ziametdir  Andan 
yine  canibi  garba  sarb  dağlar  ve  beller  ve  yollar  aşub  sekiz  saatde 
renk  rana   (1)  ve  şiddeti  har  çekerek 

Evsafı  KaFai  Bergama 

Kıdefa  melikenin  binasıdır  Sene  tarihinde  Urhan  Gazi  fethidir 
Bedesti  paşa  Kütahya  eyaletinde  Hudavendigâr  sancağı    ha- 

kinde paşa  hassı  olub  voyvadası  hükmü  hükümet  ider  Ve  yüz  elli 
akçe  kazadır  Nahiyesi  kuradır  ve  kethüda  (yer)  i  ve  serdarı  vardır 
Amma  müftisi  ve  nakibi  yokdur  Amma  sene  tarihinde  llyas  paşa  Sul- 
tan Muradı  Rabie  âsi  olub  hakirden  uluca  hemşiremiz  İnal  namza- 
dmda  iken  âsi  olunca  peder  hemşiremiz  vermede  tereddüd  idüb  inad 
muhalefet  idince  hemen  EUez  (llyas)  paşa  Mağnisa  şehrinden  altı 
bayrak  sekban  ve  sarıca  haşaratile  imamın  ve  âyânı  vilâyet  ulemaların 
ve  kethüdasın  ılgar  ile  Kütahyaya  gönderüb  alelgafle  hanemizi  basdı- 
rub  Yedi  Bağa  firar  idüb  ol  saat  hemşirei  cümle  cevahir  cihaz  ile 
hemşirei  araba  ile  götürüb  Sandıklı  sahrasmdaki  çiftliğimizden  yedi 
bin  koyun  ve  üç  yüz  kolanlu  kısrak  ve  at  ve  gayri  hayvanatları  alâ 
tarikuccihaz  gasben  alub  Mağnisaya  götürüb  hemşiremiz  namzadi  iken 
menkûhası  olub  günden  güne  isyan  tuğyanı  aşikâre  olub  Asitane 
tarafından  ve  gayri  eyaletlerden  üzerine  askeri  bîpayan  ile  Küçük 
Ahmed  paşa  serdar  tayin  olunca  Mağnisada  kararı  firara  mübeddel 
olub  cümle  askerile  ve  hemşiremiz  ile  bu  Bergamada  mutahassın  olunca 
peder  cümle  teallükatile  Kütahya  şehrinden  hicret  idüb  hanemizi 
sultanı  şuara  akrabamız  Firakı  Efendiye  verüb  cümlemiz  Bursada  İne 
Bey  mahallesindeki  hanemizde  meks  idüb  pederimiz  hakiri  ve  Mah- 
mud  nam  bir  biraderimizi  dahi  alup  Bursadan  üçüncü  günde  İslâmbola 
dahil  olub  beyti  kadimimizde  meks  idüb  ertesi  peder  Sultan  Murada 
bulşub  İlyas  paşadan  şikâyet  idüb  kırkıncı  günde  İlyas  paşa  bu  Ber- 
gamada münhedim  olub  Küçük  Ahmed  paşayı  (2)  kayd  bend  ile 
Sultan  Murad  huzurına  Üsküdarda  İstavriz  bağçesinde  getirüb  ol 
mahalde  peder  dahi  huzuru  padişaha  çıkub  Sultan  Murad  llyas  paşaya 
Bire  mePun  Bu  koca  ağanın  kızın  zor  ile  niçün  aldın  deyu  hitab 
etdükde  Hâşâ  padişahım  alezzor  almış  olam  İzni  şer'î  ile  namzadım 
idi  aldım  İşte  hücceti  şeriyyetim  deyu  hüccet  ibraz  etdi  Hemen  pe- 
der Beli  padişahım  Tabi  iken  namzad  idin  Badehu  âsi  olub  vacibülkatil 


[1]    Rene  ina 
[2]  (yi)  fazladır. 

Evliya   Çelebi  9  —  6 


82  EVLİYA  ÇELBt 

oldun  Siz  cileyin  âsiler  hakkında  âyeti  »^uiJ  crJi\  cyJ^^.s  ^2i  âyeti  nazil 
olub  mezahibi  erbaa  fetvaları  mazmununca  sana  katil  icab  etdükde 
kızım  vermedim  Alelgasıb  bu  kadar  malim  ile  ırzım  haraba  etdin  deyu 
peder  feryad  etdi  Hemen  tabe  serahü  Murad  Han  Koca  Baba  malın 
mu  isterin  yohsa  Kel  EUezin  başın  mı  istersin  didükde  hemen  peder 
Hünkârım  nursız  ve  muysız  kel  başından  sana  bana  ne  faide  Hemen 
padişahım  sağ  olsun  Benim  şikâyetimle  telefi  nefs  olmasın  Yine  EUez 
oğlu  EUezdir  Afedersiniz  Revan  seferine  götürüb  bir  kulluğunuza  is- 
tihdam idin  didikde  Ya  böyle  âsinin  hidmeti  ne  olsa  gerek  Kahtı  rical 
değildir  Kelle  üstüne  diyüb  hitab  etdiler  Hemen  anı  gördüm  Bir  kara 
yüzlü  zirdest  âdem  Ilyas  paşayı  kabucılar  kethüdası  elinden  alub 
Istavriz  köşkü  önünde  lebi  deryada  bir  büyük  mavi  taş  vardır  Anın 
üstüne  fakir  Ilyas  paşayı  çökerdüb  bir  tiğı  ateştab  ile  urdıkim  başı 
taşa  ol  zaman  dokundu  Meğer  hakikat  kel  imiş  Badehu  pedere  Sultan 
Murad  bir  kise  on  bin  sikkei  hasene  altın  verüb  Ilyas  paşanın  cemii 
emval  erzakın  zabt  rabt  etdiler  Amma  hemşirenin  bir  maline  vaz*ı  yed 
etmediler  Badehu  hakiri  ol  sene  peder  Bursaya  getirüb  yine  bu  senei 
mezburda  hemşiremiz  Bergamada  merhume  olub  cümle  malin  peder 
kabzeyledi  Hamdi  Huda  mabeyninden  otuz  dört  sene  mürur  idüb 
bu  Bergama  şehrine  gelüb  hemşiremizin  kabrini  ziyaret  idüb  lâhdi- 
nin  bazı  yerlerin  ve  sengi  mezarının  tarihlerin  tamir  ve  termim  idüb 
Bergama  şehrin  temaşa  etmeğe  sûru  eyledik  Amma  Mağnisa  gibi 
şehri  muazzam  değildir 

(Dört  satır  hoş) 

Badehu     Bergamadan    canibi  kıbleye    beş  saatde  mamur    âbâdân 
kuralar  ubur  iderek 

Evsafı  Melemen  Güzel  Hisarı 

Sene    tarihinde  Gazi  Hüdavendigâr    Sarhan  Bay  Oğulları  elinden 
alınmışdır  Sancağı  hakinde  yüz  elli  akçe  kazadır  Ve   kal'- 

ası  bir  bayır  üzre  viranca  şekli  murabba  bir  kârgir  bina  küçük  kal*- 
adır  Dizdarı  ve  neferatı  ve  kıbleye  nazır  bir  kapusı  var  Amma  aşa- 
ğıda varuşu  cümle  sekiz  yüz  toprak  ve  kiremit  örtülü  bağlı  ve  bağ- 
çeli  evlerdir  Ve  cümle  sekiz  mahalle  ve  on  üc  mihrabdır  Çaşu  içinde 
camii  ve  maada    mesacidlerdir    Ve    han    ve 

hamamı  ve  mektebi  sıbyanı  ve  esvakı  muhtasarı  vardır  Amma  Beza- 
zistanı  ve  imaretleri  yokdur  Ve  âbı  havası  olkadar  lâtif  değildir  Mem- 
duhatından   penbesi   ve  sem  semi  ve  kavunu  ve  karpuzu  çokdur    Ba- 


SEYAHATNAMESİ  83 

dehu  bu  şehirden  canibi  kıbleye  kâh  sengistan  ve  kâh  rimalistan  ve 
kâhice  sahra  icre  mahuf  ve  muhatra  yollar  ile  ubur  iderek  beş  saat- 
de  selâmetle 

Evsafı  kaPai  Kara  Foça 

Sene  tarihinde  Cineviz  elinden  Urhan  Gazi  fethidir  Bedesti  asa- 
kiri  seğirdimciyan  Kara  Ece  Yakub  ve  Kara  Miirsel  ve  Kara  Balike- 
sir  ve  Kara  Bekir  nam  gaziler  Kara  Koca  ile  alelgafle  Kara  Foça 
boğazına  şebhun  idüb  ihtida  Kara  Foça  ve  Kara  Koca  şehre  kılıç 
urub  feth  etdikleri  içün  bu  şehre  Kara  Foça  derler  Urhan  Gazinin 
beğlerinden  kırk  namdar  Kara  Koca  Kara  Ece  ve  Kara  Miirsel  na- 
mında Kara  beyleri  var  imiş  Amma  biemrillâh  ne  canibe  teveccüh 
iderlerse  kırk  nefer  karalar  yüz  ağırdırlar  imiş  Kütahya  eyaleti  ha- 
kinde Cezayir  kaleminde  kapudan  paşa  hükmünde  paşa  hassıdır 
Kal'ası  lebi  deryada  bir  püşte  üzre  yerde  şekli  müdevver 

bir  şirin  şeddadî  kal'ai  üstüvardır  Ve  etraf  cürmü  bin  altmış  adımdır 
Sene  tarihinde  Venedik  firenginin  donanması  gelüb  bu  kal'a  ahalisi 
cenge  iktidarları  olmıyub  kal'ai  hali  ve  muattal  bırağub  küffarı  bed- 
girdar  murdarı  duzahkarar  kal'aya  istilâ  idüb  içinde  olan  cebehanesi 
ve  sayir  mali  ganyimin  ve  kal'a  kapusın  alub  gitmiş  idi  Badehu  İz- 
mirli Ahmed  Ağa  tamir  ve  termimine  memur  olub  hakir  Ahmed 
Ağayı  anda  bilüb  rızaenlillâh  iki  gün  tamire  bile  calışdık  Amma 
hanları  ve  hamamı  ve  cami  ve  mesacidleri  ve  esvakları  harab  idi 
Amma  limanına  nazır  azîm  kuleler  üzre  deryaya  dek  balyemez  top- 
lar kondu  Ve  karaya  ve  deryaya  nazır  iki  cedid  metin  kapular  bina 
olundu  Ve  içinde  iki  yüz  mikdarı  mamur  haneleri  ve  ezcümle  kire- 
mitlidir Ve  bir  camii  ve  bir  dükkânı  kalmış  Ve  kaPa  haricinde  bağ 
ve  bağçesi  çokdur  Ve  dizdarı  ve  neferatları  vardır  izmir  gümrüğün- 
den ulufeleri  daimdir  Ve  serdarı  ve  kethüdayeri  Melemende  sakindir 
Ve  yüz  elli  akçe  kazadır  Halkı  cümle  Cezayir  esbabı  giyerler  Amma 
şeci  ve  bahadır  dilâverler  ve  yiğitler  değillerdir  Sehl  behane  ile  şöy- 
le metîn  kalai  kâfire  verüb  bu  kadar  malı  ganayim  nehbü  garet  olub 
bu  kadar  bednamlık  oldu  Bir  saat  cenk  etseler  etraf  kuralardan  on 
bin  tüfenkendaz  Melemen  şehbazları  ricalülgayb  ile  gayibane  erişir- 
ler idi  Ve  bu  kal'anm  bir  limanı  azîmi  var  Alâ  demir  dutar  kalyon 
ve  kadırga  yatağı  lâtif  limandır  Ve  bu  limandan  lodos  üzre  seksen 
mil  karşu  Karaburun  burnu  didikleri  yerdir  kim  Rumda  Karaburun 
zeytunu  meşhurdur  Ve  bu  kaPadan  yirmi  tüfenkendaz  refikler  aldık 
Zira    levendatı  haşarat    kânı  ve    haneberduş    nehbü  garet  görmüş  ac 


84  EVLİYA  ÇELEBİ 

uyuz  kan  kuduz    âdemleri  rehzenlik  iderlerdi  Ol  refikler  ile  kıble  ta- 
rafına düz  sahralar  icre  ılgın  ağaçları  ormanların  temaşa  iderek 

Menzili  Tuzla(i)  Meleınen(i) 

eminde  meks  idüb  temaşa  etdik  Beş  yüz  akçe  mirî  emanetdir 
kim  hassı  hümayundur  Cemii  Germiyan  ve  Aydın  ve  Sarhan  ve  Ka- 
rahisar  vilâyetlerine  velhasıl  yirmi  dört  sancak  yire  her  sene  nice 
kerre  yüz  bin  deve  yükü  tuz  bundan  müstevli  olur  azîm  emanetdir 
Yetmiş  seksen  âdem  ile  inüb  binüb  hükûmat  idüb  mali  padişahı  ve 
kendüye  on  kise  fayizi  tahsil  ider  âlâ  hükûmetdir  Ibretnüma  bir 
tuzladır  Ziruh  kısmından  bu  tuz  icre  her  ne  mahlûk  düşse  biemril- 
lâh  tuz  olur  Andan  kalkub  yine  kıbliye  ol  sahra  icre  ubur  iderek 
nehri  Gedüz  deryaya  mahlut  olduğu  mahalden  yüz  bin  rene  ina  ile 
atları  yıldurub  bizler  kayığa  suvar  olub  karşuya  ubur  etdik  Andan 
altıncı  saatde 

Evsafı  vilayeti  Turhaniyye  şehri  kadimi 

Melemeniyye 

Yani  Oğuzlar  vilâyeti  demekdir  Sene  tarihinde  Gazi  Hudavendi- 
gâr  fethidüb  kalai  yire  beraber  münhedim  etmişdir  Şehrin  şarkîsinde 
yel  değirmeni  hâlâ  cabeca  kal'anın  esas  binaları  hüveydadır  Amma 
metîn  kal'a  imiş  Ve  hâlâ  bir  kal'ası  dahi  bu  şehrin  şimali  tarafında 
nehri  Güsün  (Gedüsün)  karşu  canibinde  sivri  bir  kaya  üzre  Kayacık 
kaVası  derler  seramed  bir  kal'ai  müntehadır  Amma  içinde  âdem  zad 
yokdur  Ve  kurbinde  mamur  kuralar  vardır  Ve  bu  Melemen  şehri 
Anadolu  hakinde  Cezayir  kaleminde  Sığla  sancağı  hududunda  Valide 
Sultan  hassıdır  Kırk  yük  akçe  iltizamdır  iki  yüz  âdem  ile  mültezimi 
hükümet  ider  Ve  yüz  elli  akçe  şerif  kazadır  Ve  nahiyesi  kuradır 
Kethüdayeri  ve  serdarı  vardır  Amma  âyânı  yokdur  Ve  fukarası  ga- 
yet cokdur  Müfti  ve  nakibi  yokdur  Ve  şehri  bir  düz  kumsal  yerde 
deryadan  üç  saat  baid  bir  sahrada  vaki  olmuşdur  Ve  değirmen  ba- 
yırları  şehrin  şark  tarafında  beşer  bin  ve  altışar  bin  adım  baiddir 
Ve  cümle  şehri  Melemen  yirmi  beş  mahalle  ve  üc  bin  kiremitli  ev- 
lerdir Kimi  fevkanî  ekseri  [1]  tahtanı  [2]  zibalardır  Ve  cümle  yirmi 
dokuz  mihrabdır  Cümleden  cemaati  firavan  çarşu  içinde  Mahkeme 
Camii  camii  atikdir  Kârgir  kubbesi  ve  minaresi  vardır  Kireçli  kire- 
mit örtülüdür  Ve  Gazzaz  Camii  kapusı  üzre  tarihi  budur 

[1]   Ba^dad  köşkü  nüshası   (altları) 
[2]  Bağdad  köşkü   nüsl  ası   (ham) 


SEYAHATNAMESİ  85 

<,^'S  j^s.  3^  a^  jk^   c^j^\    ^^l--^  [1]  <-iiy-J^  ^^^   ^-^  c5;  -^^  ) 

Ve  Ulu  Cami  ve  Kasımpaşa  Camii  bir  kârgir  minareli  camilerdir 
Ve  bunlardan  maada  zaviyelerdir  Ve  uç  hamamdır  Biri  Bazaryeri 
Hamamı  ve  Çifte  Hamam  ve  Eski  Hamam  Ve  bir  medrese  ve  üc 
mektebi  sıbyan  ve  bir  imareti  vardır  Amma  çarşu  meydanındaki 
sebilhanenin   kapusı  üzre  tarihi  budur 

Hamdü  lillâh  ki  nasib  oldu    Hudaya    minnet 
Bu  sebilhanei  [2]  bi  adıl  âbı  Kevseri  cennet 
Yaptın  anda  bir  sebil   mai  carii  dilkeş 
Didim  anın  tarihini  misli  âbı  cennet 

Sene   1026 

Ve  yine  bu  Bazar  meydanında  Ali  Ağa  çeşmesi  çarkûşe  bir  binayi 
lâtifi  âbı  hayatdır  Tarihidir 

Yaptı  bu  çeşmei    Ali  Ağa  çün 
Eyledi  ihya  kamu  teşnedili 
Talibi   Daî  didi  tarihini  ' 

Akdi  Hüseyn  aşkına  ayni  Ali 
Sene   1008 

Bu  dahi  şark  tarafındaki  çeşmenin  tarihidir 

Abı  hayata  benzediğiyçün   gınayiyan 
Tarihi  oldu  ayni  Ali  çeşmei  hayat 
Sene  1004 

Ve  bu  çarkûşe  çeşmenin  iki  tarafında  çeşmeler  üzre  tarihler  yokdur 
Ancak  bu  iki  tarafda  vardır  Ve  bu  şehrin  cümle  üçyüz  dükkânı  ve 
bir  kârgir  bezazistanı  vardır  Ve  şehri  olkadar  bender  değildir  Ve 
cemii  tariki  âmları  kaldırımsızdır  Zira  bu  şehir  bir  kumsal  pak  zemin- 
de ve  vaki  olmuşdur  Ancak  bazı  yerlerinde  divar  kenarlarında  yavan 
kaldırımları  vardır  Ve  ekser  haneleri  kerpiç  bina  diva  (r)  lıdır  Ve 
halkı  cümle  Cezayir  levendatı  esbabı  giyerler  Ve  rengi  ruyleri  zerd 
rudırlar  Zira  havası  şiddeti  har  üzre  halk  olunub  gayet  sakil  havası 
olduğundan  mahbubu  yokdur  Ve  bu  şehirde  hikmeti  Huda  mahı 
temmuzda    ba*delasır  bu  şehr  icre  bir  âdem    kalmıyub  sagir  ve  kebir 

[1]  Bağdad  köşkü  nüshası  (Â-i  jJı\\) 
1^2]   Bağdad  köşkü   nüshası  (bu  sebil) 


86  EVLİYA  ÇELEBİ 

cümle  şehrin  canibi  esbaasmdaki  bağ  ve  bahçelere  gidüb  anda  yatarlar 
Alessabah  yine  şehre  gelirler  Zira  şehir  içinde  bir  âdem  kalsa  ol  gice 
ol  âdemi  sivri  sinekler  yerler  ^-»^  c*-^*  Eman  vermiyüb  helak  iderler 
Ve  hâkimül  örf  bir  âdeme  örf  etse  bir  gice  elin  ve  ayağın  bir  direğe 
bend  idüb  giderler  Sabahın  ol  âdemi  fakir  ya  helak  olmuş  yahud 
tulum  gibi  şişmiş  bulunub  cemii  etdüği  günahlarına  muterif  olur 
Mücrim  olan  âdemlere  böyle  irkence  iderler  Melemen  şehrinin  ta  bu 
mertebe  namusı  yani  sivri  sineği  vardır  Zira  sineklerin  padişahı  de- 
ğirmenler canibinde  bir  kuyu  vardır  ol  kuyudadır  derler  Te 
hakikatülhal  vaktilgurub  olunca  mezkûr  çahdan  duman  duman  olub 
sivri  sinekler  ol  hürden  çıkub  şehire  müstevli  olur  Nice  kerre  ahalii 
vilâyet  bu  çaha  neft  ve  katran  ve  çıra  ve  har  haşak  doldurub  ateş 
atmışlar  Nari  Nemrud  eflâke  peyveste  olub  yine  halâs  olmamışlar 
Ve  hâlâ  ihtiyar  kimesneler  nakletdiler  kim  Sultan  Ahmed  zemanmda 
bir  dervişi  dilriş  bir  leylei  Ramazanda  bu  şehrimize  kadem  basub 
her  kangımızın  hanesine  vardı  ise  müsarifete  kabul  etmiyüb  sabah 
olunca  ol  derviş  edayi  fecr  etdükde  camide  olan  cemaate  Eye  mele- 
menin meleme  ve  tuli  emele  düşmüş  hasis  ve  deni  halkı  Bu  ahdi 
zaifi  bir  gice  konukluğa  almıyub  (hadis)  'j'^  o^^i  ^î-^î*  ^y/"^  hadisine 
amel  etmediniz  ise  bu  hakirin  sizlere  şu  yadigârı  olsun  Giceler  safayi 
hatırınız  olmasın  Her  gice  haneberduş  olasız  deyu  elinde  şem'i  aselden 
bir  sivri  sinek  suretin  bir  kâğıd  ile  bu  kuyuya  bırakdı  Ol  gice  şehirde 
cümle  halk  namus  derdinden  namusı  arı  terk  idüb  bağlara  firar  ider- 
ler ilâ  hazePan  şehrimize  ol  zemandan  beru  sivri  sinek  müstevli  oldu 
deyu  nakleylediler  Hikmeti  Huda  bu  şehire  gelen  müsafirîni  sivri 
sinek  asla  ısırmaz  ve  bir  garibüddiyara  asla  zararı  isabet  etmez  Acib 
sırrı  Hudadır  Güya  Acemde  Kaşiye  akrebi  müsafirîne  zararı  isabet 
etmediği  gibi  bu  şehirde  dahi  sivri  sinek  ile  mutalsam  olub  bir  veçhile 
defi  mümkün  olmamışdır  Amma  bu  şehire  gelen  müsaf ir  dahi  âdemsiz 
şehirde  gece  kalmağa  ne  mucib  deyüb  Akal  eksere  tabidir  deyu  şehir 
halkına  tebeiyyeten  cümle  müsafirler  dahi  Müsafirîn  Bağı  derler  bir 
cayi  menas  vardır  anda  gidüb  istrahat  iderler  Cümle  şehir  halkı  evle- 
rinde cemii  havayicleri  ve  besat  evaniler  ile  bıragub  hanelerinin 
babların  dahi  küşade  bırağub  bağlara  giderle  Hemen  şehir  içinde 
ancak  on  aded  âdem  pasban  kalub  şebrevanî  esbablar  giyüb  yüzlerin 
ve  gözlerin  nikah  bürka'lar  ile  sarub  sarmalayub  ve  boğazlarına  birer 
davul  geçirüb  ta  sabahedek  bu  on  aded  âdemler  tahıllara  meçkler 
urub  şehri  muhafaza  idüb  gezerler  Bir  an  durmağa  kadir  değillerdir 
Ve  davul  berekâtile  sivri  sinekden  halâs  olurlar  Zira  sivri  sinek 
gazlıkda    hasıl     olmağla    neyzenmisal    sazendedir     Her  âdeme    nizesin 


SEYAHATNAMESİ  87 

darb  etmeğe  geldikde  neyzenlik  iderek  fasıl  ile  gelir  Anınçün  Mele- 
men halkı  her  şeb  sivri  sineğe  davul  çalarlar  Bu  Germiyan  ve  Aydın 
ve  Sarhan  ve  Sığla  ve  Bursa  ve  Teke  sancakları  ahalileri  mabeyinle- 
rinde bir  söz  olsa  yahud  bir  miriliva  tahılları  bir  hoş  şada  ve  ahenk 
vermese  Melemen  davulu  gibi  öter  deyu  darbımesel  olmuşdur  Elhasıl 
bu  şehri  Melemen  acib  ve  garib  temaşa  şehri  vilâyeti  Turhaniyyedir 
Ve  hâlâ  halkı  gayet  mele  yani  oğuz  tayife  ve  melemendir  Anınçün 
Melemen  şehri  derler  Ve  zamanı  kadimde  şehri  azîm  olduğunun 
ârârı  binaları  nehri  Gedüse  varınca  bağ  ve  bağçeler  içinde  nice  bin 
kârgir  bina  alâmetleri  vardır 

Ziyaretgâhı  Melemen 

Evvelâ  şehir  içinde  Emir  Kadı  Hazretleri  bir  kubbei  âlide  med- 
fundur  Gayet  ziyaretgâhı  ünasdır  Nice  yüz  keramatı  zahir  olmuşdur 
ft^  t/J*  Bu  şehirde  yeniçeri  serdarı  Hacı  Süleyman  Ağa  ile  vedalaşub 
andan  refikler  alub  kıble  canibine  üç  saat  safi  bağ  ve  bağçeler  icre 
ulu  dirahti  sayedarlar  altında  tarikıâm  üzre  kahvehaneler  temaşa 
iderek  ve  âbı  hayat  kuyu  suları  nuş  iderek  lebi  deryada  izmir  körfezi 
kenarında  bir  kumsal  yerde 

Kal'ai  Geçit 

Sene  tarihinde  Ebülfetih  Sultan  Mehmed  binasıdır  Şekli  mü- 
devver  bir  kulei  azîm  cebehane  ve  dizdar  ve  neferatlı  mükellef 
kaPadır  İzmir  Körfezi  boğazı  ağzında  vaki  olmuşdur  Urlıya  ve 
Kuşadası  ve  Balat  şehrine  gitme  murad  idinen  müsafirîn  Izmire 
uğramıyub  bu  kal'adan  gemilerle  ubur  idüb  murad  idindiği 
diyara  gider  Hakir  dahi  bunda  sehl  istirahat  idüb  dizdarın  fıtu- 
run  tenavül  idüb  andan  izmir  Körfezi  kenarınca  kayalı  dağlı  ve 
bağlı  yerler  ile  iki  saat  dahi  güzer  iderek  canibi  şarka  gidüb  mesiregâhı 

Halkalı   Pınar 

Meğer  bu  mahalde  cümle  izmir  âyânı  ve  mollası  Efendi 

cümle  bu  teferrücgâhın  hıyabanında  ziyafeti  âlileri  var  imiş  Hakir 
seishanelerimiz  ile  ubur  idince  âdem  gönderüb  hakiri  cümle  tevabii- 
miz  ile  ziyafete  davet  etdiler  Hakir  dahi  davete  icabet  deyüb  cümle 
âyânı  kibar  ile  müşerref  olub  ekseri  yârı  kadimlerimiz  bulundılar  Ol 
gün  anda  Hüseyin  Baykara  faslı  idüb  sohbeti  has  etdik  Mezkûr  Hal- 
kalı Pınar  bir  âbı  zülâldir  Bir  kayadan  çıkar  Canibi  erbaası  çemenzar 


83  EVLİYA  ÇELEBİ 

ve  bağı  gülzar  ve  lâlezar  ve  hezaran  hezarın  nalei  efganları  istîma 
olunur  dirahti  sayedar  bir  ferahfeza  mesiregâh  yerdir  Uyunu  zülâlin- 
de  nice  bin  gûnagûn  mahiler  şinaverlik  iderler  Amma  nazargâhı  ev- 
liya olmağile  mahileri  sayd  şikâr  olunmadığından  teferrücüne  varan 
âdemlere  reftar  iderek  gelüb  pertab  idüb  gûnagûn  lûubdebazlık  ider- 
ler Ve  âdemden  asla  firar  etmiyüb  elinden  nanpare  ve  lâhımpare 
alırlar  gayet  munis  mahilerdir  Hikmeti  Huda  haftada  bir  kerre  çihar- 
şenbe  gün  bu  mesiregâha  nisvanı  sahibisyan  tayifesi  vardıkda  bu 
uyunu  caride  bir  semekenin  nam  nişanı  kalmıyub  ol  gün  asla  görün- 
mezler Acib  mutalsamdır  Ehli  beled  takriri  üzre  Kıdefa  kıralenin 
tılsımıdır  derler  Elhasıl  nazargâh  mesiregâh  yerdir  Bu  mahalde 
vakti  gurub  karib  oldukda  cümle  âyân  cidale  düşüb  Evliya  Çelebii 
ben  müsafirete  alırım  deyu  gûnagûn  kelimatlar  etdiler  Ahir  Uzun 
Ahmed  Ağa  itdi  Foça  kaPasın  bizim  ile  tamir  etmede  bile  idi  Hukuku 
sabıkamız  vardır  deyüb  cümle  huddamlarımızı  hanesine  kethüdasile 
gönderüb  biz  anlar  ile  atbaşı  beraber  şehri  Izmire  dahil  olub  refiki- 
miz olan  Afyon  Karahisarlı  konağımız  sahibi  Abdullah  Efendi  İzmir 
mollasına  kondu  Ve  Izmirin  temaşasına  ihtida  eyledik 

Evsafı  şehri  azîm  ve  tahtı  kadim  kal'ai  Izmîr 

Iskenderi  Kübra  ile  muasır  olan  Kıdefa  melike  nam  Yunaniyan- 
dan  bir  kıralenin  binası  ve  tahtıdır  Zeman  mürurundan  sonra  Sultan 
Alâüddini  Selcukıyan  asrında  tarafı  Rumu  merzübum  tavayif i  mülûke 
dönüb  Alâüddin  vüzeralarından  Sığla  Oğlu  Ali  Bey  namında  bir 
namdan  gâmkâr  veziri  yarar  bu  Izmiri  yine  Kıdefa  neslinden  Izmirne 
nam  bir  kıralenin  elinden  halkın  kıra  kıra  feth  idüb  kabzai  teshire 
alub  memaliki  islamiyyeye  zam  Timur  Han  Izmiri  harab  etdiğine 
tarihdir 

j\A  j\  vl^J    k_'i  *^  y-A  j' 
•     "     •<"••■(      <<C^ 

—  ^  • 

--İ-Î  s^'L-  c*^^    Cİ.U>-  J^ 

•  • 

j\A>     jLc    ^j\j     Jo\ — JLa» 


c 

> 

J 

-O 

D 

bo 

O 

> 


O 

c 

O 

-D 


SEYAHATNAMESİ  89 

Ali  Osmaniyandan  îbtida  sene  844  tarihinde  Muradı  Sani  fethidir 
Bedesti  Cüneyd  (Be)  ğ  etdi  Badehu  sene  856  tarihinde  Ebülfetih  Sultan 
Mehtned  Han  gazi  feth  idüb  dua  etmişdir  El'an  günden  güne  mamur 
olmadadır  ^\j£-  Anadolu  eyaletindedir  Amma  lebi  deryada  vaki  olmağile 
derya  kaleminde  Kapudan  paşanın  Cezayir  eyaleti  hükmünde  Sığla  san- 
cağı paşasının  kaimmakamı  üçyüz  âdem  ile  zabt  ider  Paşası  Kapudan 
paşa  ile  iki  pare  korse  (forsa)  kadırga  ile  bahreynde  sefer  eşer  Senevi 
elli  kise  bervechi  adalet  hasılı  olur  sancakdır  Paşası  zabt  etse  yüz  bin 
guruş  hasılı  olur  bender  şehri  azimdir  Ve  beş  yüz  akçe  mevleviyyetdir 
Amma  senevi  iki  yüz  kise  hasıl  olur  Zira  müsellemler  moUar  [1]  yanın- 
da hükûmat  idemezler  Cümleden  melik  mollalardır  Anmçün  yüz  bin 
guruş  hasıl  olur  Amma  monla  Unsî  Efendi  iki  kerre  yüz  bin  guruş 
ve  yüz  bin  guruşluk  dahi  hedaya  cem  idüb  yüz  bin  guruş  deynin 
eda  idüb  bu  izmir  mansıbında  iflasdan  halâs  oldu  Hattâ  Köprülü 
Mehmed  paşa  Unsî  Efendiden  esnayi  kelâmda  sual  idüb  Kaç  yaşm- 
dasınız  derler  Unsî  Efendi  hazır  cevab  ider  Sultanım  henüz  üç  sinne 
baliğ  oldum  deyu  cevab  etdükde  Köprülü  merhum  ider  Bire  hey 
efendim  Bizim  sizinle  muarefemiz  elli  seneden  tecavüz  etmişdir  di- 
dükde  Unsî  ider  Beli  sahihsiz  Amma  iflas  ve  ibtizal  ile  geçen  ömre 
bir  ömür  deyu  additmem  Allah  size  ömür  vire  Bize  Izmiri  ihsan  idüb 
deynimiz  eda  idüb  dinimiz  dahi  dürüst  olaldan  beru  üc  senedir 
muammer  oluyorum  Ol  manaya  üc  sinne  baliğim  didim  deyu  cevab 
etmişdir  Hemen  Köprülü  merhum  öyle  ise  biz  de  sekiz  yaşmdayız  kim 
Ali  Osmanın  sekiz  yıldır  mühür  sahibi  olub  muammer  oluyoruz 
buyurmuşlar  Hakikatülhal  İzmir  mollalara  Mısırdan  âli  mansıbdır 
Amma  payede  süflidir  Ve  tabiinde  olan  kazaları  beş  nahiye  kazaları- 
dır Evvelâ  canibi  cenubda  yedi  saat  baid  kazayi  Urlı  ve  kazayi  Eba 
sefid  yani  Sancakburnu  ve  kazai  Karaburun  ve  kazai  Cum'aâbâd 
ve  kazai  Terindeâbâd  Amma  Burunâbâd  cümleden  mahsuldar  sü- 
müklü murdar  kazai  mebrumdur  Zira  cümle  halkı  Rumu  merzübum- 
da  şumdur  Bu  zikrolunan  beş  pare  kaza  gayetülgaye  mamur  kazalar- 
dır Ve  reayası  ankalardır  Ve  bu  şehrin  şeyhülislâmı  müftisi  ve  naki- 
büleşrafı  ve  kethüdyeri  ve  yeniçeri  serdarı  ve  çavuşu  ve  hünkâr  bağ- 
çesinin  bostancıbaşısı  ve  yetmiş  aded  külâhlı  bostancısı  ve  bir  hâkim 
dahi  gümrük  emini  iki  yüz  bin  altuna  iltizam  hükûmetdir  Ve  kal'a 
dizdarı  ikidir  Biri  lebi  deryadaki  kaPada  biri  dağda  Şeddi  Kahriyye 
kaPasmda  hâkimdir  Ve  voyvadası  ve  muhtesibi  ve  şehir  naibi  dahi 
hâkimdir  Askerî  tayifesinden  gayri  cümle  ehli  hirefe  hükümet  ider 
hâkimlerdir  Ve  yedi  Kıral  balyozları  bu  şehirde  tercümanları  ve  kon- 

[1]  Bağdad  köşkü   nüshası  (mollalar) 


90  EVLİYA  ÇELEBİ 

solozları  ile  mevcuddur  Ve  ayan  eşrafı  ve  ulema  ve  sulehası  ve  eimme 
ve  hutebası  ve  meşayihi  gayet  çokdur  Ve  cümle  halkı  anka  tüccar- 
lardır Herbiri  biner  ikişer  biner  kise  (ye)  kadir  mün'im  âdemler 
vardır  Cümleden  maldar  ve  hanedan  sahibi  dindar  âdemlerden  uzun 
Ahmed  Ağa  ki  hanemiz  sahibidir  Ve  Mahmud  Efendi  ve  Hasan  Ağa 
ve  Küçük  Hüseyin  Ağa  ve  nice  bin  âyân  kibarlar  dahi  vardır 

Evsafı  kal'ai   Bahir 

Lebi  deryada  bir  akak  düz  yerde  şekli  murabba  bir  taş  bina  kal'ai 
zibadır  Sene  tarihinde  Ebülfetih  Sultan  Mehmed  binasıdır  Dairen  ma- 
dar  cürmü  bin  iki  yüz  seksen  hatvedir  Ancak  kara  tarafı  üç  adım 
mikdarı  ihata  idüb  vasi  ve  amik  hendekdir  Maada  tarafları  derya 
döğer  kaPa  divandır  Cümle  topları  limanı  korudur  şahane  topları 
vardır  Ve  kıbleye  nazır  iki  kat  demir  kanatlı  metin  ve  kesir  kapuları 
var  Ve  kal'a  içinde  bir  mescidi  ve  yirmi  neferatlı  hanesi  var  Andan 
gayri  imaratdan  bir  âsâr  yokdur  Ancak  kal'a  kapusınm  iç  yüzünde 
bir  âbı  hayat  buzpare  kuyusu  var  Acib  hikmetdir  kim  bu  kal'a  derya 
içinde  olub  yine  böyle  âbı  hayat  suyu  ola  temaşadır  ^i;[a  vi!ij«i  Ve  bu 
kapanın  dizdarı  ve  seksen  kadar  neferatları  vardır  Cebehanesi  gayet 
mükellefdir  Ve  ka*la  kapusm  atebei  ulyası  üzre  bir  beyaz  mermerde 
celi  hattile  tarihi  böyle  terkim  olunmuşdur 

Ve  gayet  metin  ve  müstahkem  kal'dır  Bizzat  Sultan  Mehmed  bi- 
nasıdır Kafirden  kalma  değildir  Amma  bu  kal'adan  yukaru  şark 
tarafına  şehir  içinde  gidüb  dağdaki  eski  kal'ai  kahra  varınca  kamil 
üç  bin  adımda  çıkılır  Serapa  şehir  içinden  gidilir  Ve  bu  kal'a  bir 
hayırlı  ve  kayalı  alçacık  püşte  üzre  Kıdefa  kırale  nam  kızının  bina- 
sıdır kim  İskenderi  Kübra  havfinden  bina  edilmiş  bir  metin  ve  muh- 
kem ve  şekli  muhammes  ve  dairen  madar  etrafı  iki  bin  yedi  yüz 
adımdır  Ve  her  taşı  fil  hüssesi  (cüssesi)  kadar  vardır  bir  acib  binayi 
azimdir  Amma  hâlâ  lebi  deryada  kal'a  olaldan  beru  bu  kal'a  içinde 
halk  aşağı  şehire  nakil  idüb  bu  kal'a  icre  bağ  ve  bağçeler  kalmışdır 
Han  ve  hamam  ve  carşuy  hazar  harab  olmuşdur  Bu  kal'a  kaya  üzre 
olmağile  canibi  erbaasmda  hendeği  yokdur  Ve  kadim  a'sarda  bu  kal'a 
ic  kal'a  imiş  Amma  kal'ai  kadimi  aşağı  şehir  ihata  etmişdir  Varuş 
kapuları  ve  kal'a  divarları  nice   yerde  aşikâre  bir  azîm  kal'a  imiş  Bazı 


SEYAHATNAMESİ  91 

kuleleri  ve  burç  baruları  evler  içinde  kalmışdır  Amma  hâlâ  bu  mezkûr 
yukaru  karanın  garbe  nazır  bir  demir  kanadlı  kavi  babı  vardır  Ol 
kapuya  taşradan  içeri  girecek  mahallde  sağ  tarafdaki  kulenin  iki 
âdem  kaddi  bâlâ  yerinde  bir  küçük  kemer  altında  beyaz  mermeri 
hamdan  Kıdefa  ananın  ceseden  oyma  bir  sureti  var  Adem  gördükde 
ziruh  zan  idüb  hayran  kalır  Ve  ne  canibe  gitsen  ol  canibe  nazar 
ider  görinür  Tebessüm  etsen  öyle  nümayandır  Bügâ  ider  şekli  olsan 
ol  dahi  bügâ  alur  müşahede  olunur  garib  temaşadır  Lâkin  gerdanın- 
dan  aşağı  vücudu  yokdur  Hemen  gerdanından  halkalı  ve  çehrei  lâil- 
gûnu  ve  gûşlarında  menğûşu  ve  serinde  magule  keysusu  ve  mükahhal 
merali  ve  gazali  gözleri  ile  tasvir  olunmuş  bir  peri  peyker  çehrei  mü- 
nevverdir Amma  ruh  yokdur   (  Beyit  ) 

Güzel  tasvir  idersin  hali  hattı  dilberi  amma 
Füsunu  işveye  geldikde  ey    Behzad    neylersin 

mazmumu  üzre  bîruh  bir  kalıbdır  Musavviri  âlem  ol  Hallâkul- 
bakidir  kim  cemii  zîruha  cünbüş  ve  harekat  sekenat  ve  nutuk  viren 
ol  samı  kevneyn  ve  halikussekaleyndir  Ve  bu  Kıdefa  tasvirinin  yüzü 
şimale  nazırdır  Ol  tarafda  bir  kulei  metin  vardır  Anda  bir  kenzi  azîm 
vardır  Daima  bu  Kıdefa  ol  kenze  nazar  ider  Anun  tılsımıdır  derler 
Hakka  ki  ol  kule  burç  barulardan  ziyade  dikkat  ile  istihkâm  üzre 
bina  olunmuş  bir  metin  kuledir  Ve  bu  kal'a  kapusmdan  taşra  elli 
adım  baid  kapu  önünde  bir  şeceri  ibretnüma  vardır  Ruyi  arzda  eka- 
limi  seb^ai  seb'i  seyyare  var  seyran  devran  etdim  Ol  eşkâlde  bir  tur- 
fa dirahti  garibe  görmedim  Çitlembik  ağacına  müşabeheti  var  Amma 
biemriUâhi  tealâ  bundan  bir  güne  dehni  halis  çıkar  Yetmiş  iki  rence 
dağı  devadır  Ve  yaprakları  gayri  güne  yaradılmış  bir  sun'u  lâyezaldir 
Amma  Yenvanı  Yunan  tarihind  Kıdefa  Ana  kendi  elile  dikmişdir  deyu 
tahrir  etmişdir  Hakka  ki  berki  hasebe  ve  nihaileri  nice  bin  âm  mu- 
ammer olmuş  şecereden  nişan  verir  Amma  hâlâ  ter  ve  tazedir  Nasaralar 
bir  berki  hazanına  bin  taze  can  verüb  alırlar  Kimesne  bilmez  kim 
neylerler  Ve  daima  Kıdefa  tasviri  bu  ağaca  nazar  ider  şeklindedir  Ve 
nice  bin  Firengi  pürrenk  bisyar  cengi  bedrenk  ve  magzı  bî  akur 
garbı  ve  gayri  define  ve  kenz  küşacılar  fırsat  bulub  bu  dirahtin  her 
bar  dibin  ve  canibi  erbaasın  kazub  mal  çıkarmağa  çalış  (ir)  1ar  Sabah 
kal'a  neferatları  yine  hafir  olunan  yerleri  setr  iderler  Bu  güne  bir 
vacibüsseyr  şeceri  iberdir  Elhasıl  sun'u  Huda  bir  turfa  ağacdır  Ve 
sene  tarihinde  rüzgârı  ruzikârın  zorundan  bir  dalı  kırılub  Hasan  Beşe 
namında  bir  âdem  bulub  mezkûr  nihali  alub  hanesine  götürünce  ha- 
tunı  bu  nihali  âteşe  urub    rayihasından    ol    avret    ve  üc  cariye  ve  üç 


92  EVLtYA  ÇELEBİ 

masumları  ve  civarında  olan  âdemlerden  dîrahtin  rayihasın  şem  iden- 
lerden  ol  mahalde  on  yedi  âdem  bir  demden  can  verirler  Bu  ahval 
karibülahd  oldu  deyu  nice  ihtiyarlar  şehadet  iderler  Ol  zemandan 
beru  bu  dirahtin  sayesine  bile  varmağa  havf  iderler  Ve  mezkûr  Hasan 
Beşenin  bir  kolu  mefluç  olub  nice  sene  felç  marazile  muammer  olub 
yakın  zemanda  merhum  oldu  deyu  nakil  etdiler  Ve  bu  ahval  tevatür 
üzre  meşhuru  âfâkdır  Ol  ecilden  bu  dirahti  garibe  bir  ferd  vaz'ıyed 
etmeğe  kadir  değillerdir  Ve  bu  Kıdefa  tasvirinin  kemeri  altındaki 
çeşmei  zülâlin  tarihi  budur 


••     • 


Ve  bu  kal'a  kapusundan  içeri  asla  evler  yokdur  Amma  tarla  ve 
bağlar  çokdur  Ve  bir  mamur  cami  vardır  Kapusı  üzre    tarihi  budur 

Ve  bu  camiin  cemaati  Camiin  sağ  tarafında  kalfanın  sağ  köşesinde 
bir  iç  kal'a  vardır  Ebülfetih  Sultan  Mehmed  bu  büyük  kal'aden 
bölüb  iç  kal'a  etmişdir  içinde  dizdarı  ve  yirmi  neferatı  ve  yirmi 
kiremit  örtülü  hanelerde  sakin  olanlar  bu  camiin  cemaatidir  Gayet 
metin  küçük  iç  kal'adır  Şekli  murabba  ve  cürmü  sekiz  yüz  adımdır 
Amma  taşra  divan  yine  eski  hisar  divarındandır  Ancak  içerisinden 
Ebülfetih  bölüb  bir  kat  divar  ile  bir  küçük  iç  kal'a  olmuşdur  Ve 
kıbliye  nazır  bir  demir  küçük  kapusı  vardır  Ve  divarları  gayet  meta- 
net üzre  ellişer  mimar  arşını  divarları  âli  olmagile  cümle  âyânı  Izmi- 
rin  yüz  Mısır  hazinesi  malları  bunda  mahfuzdur  Zira  İzmirin  aşağı 
şehri  gayet  mamurdur  Amma  mahfuz  değildir  Levendatı  haşarat  kâ- 
nıdır Ve  Celâli  ve  haramı  havfi  ihtimal  (i)  ile  cümle  kibarın  malları 
ve  zîkıymet  eşyaları  bu  yukaru  iç  kal'ada  pinhandır  Ve  bu  kal'a  ile 
lebi  deryada  olan  kal'a  mabeyninde  şehri  izmir  bir  sevadı  muazzam 
benderi  cediddir 

Evsafı  imarethayi  izmir 

Bu  şehrin  iki  bin  mikdarı  haneleri  yukaru  kal'a  bayırlarına  yapış- 

(1)  Bajdad   köşkü  nüshasın   (  ^0^*   ^JLJl    ) 


SEYAHATNAMESİ  93 

tnışdır  Havadar  bag  ve  bahçeli  saraylar  ve  camiler  vaki  olmuşdur 
Amma  imaristanının  çoğu  aşağı  düzde  ve  lebi  deryada  vaki  olmuşdur 
Sene  1068  tarihinde  ismail  paşa  bu  şehri  tahrir  etdüği  siciUâtda 
masturdur  Ol  minvali  meşruh  üzre  bu  şehir  cümle  on  müslüman 
mahallesi  ve  on  kefere  sınırı  ve  on  Firenk  ve  Yahudi  mahallesi  ve 
iki  Ermeni  mahallesi  ve  bir  Kıbtı  mahallesi  vardır  Ve  bu  mezkûr 
mahalleler  cümle  on  bin  üçyüz  mükellef  ve  mükemmel  ve  mamur 
ve  müzeyyen  kârgir  bina  sarayı  ra'nalar  ve  sayir  hanei  zibalar  ile 
kırmızı  kiremitli  lâlezar  misal  bir  şehri  ruşen  âbâddır  Ve  serapa 
kârgir  taş  divarlı  evler  ve  cami  ve  mescid  ve  medaris  ve  zevayiler  ve 
darülkura  ve  darülhadis  ve  mektebi  sıbyan  ve  tekyei  ehli  irfan  ile 
ârâste  ve  piraste  olmuş  münevver  kârı  anka  bir  benderdir  Hakka 
cümle  üçyüz  on  mihrabdır  Amma  cuma  kılınır  cevamilerdir  Cümle- 
den cemaati  kesireye  malik  çarşu  içinde  ve  kurşunlu  han  önünde 
Bıyıklı  Oğlu  Camii  güya  Islâmbolda  Rüstem  paşa  Camii  gibi  şeb  ruz 
cemaatden  hali  değildir  Ve  on  bir  kademe  taş  nerdüban  ile  uruc 
olunur  fevkani  camidir  Ve  altı  serapa  attar  dükkânlarıdır  Ve  kıble 
kapusı  üzre  tarihi  budur  Altun  ve  lâciverdi  hattı  celi  ile  tahrir  olun- 
muşdur 

Sayı  mahmud  oldu  hakka  bu  makamı  esfiya 
Buldı   bin  kırk  altıda  hem.  ihittamı  essalâ 

Güya  bir  beyaz  incuye  benzer  bir  camii  münevver  ve  musanna 
müferrah  kurşun  ile  mestur  bir  camii  pürnurdur  Amma  tenk  mahal- 
de vaki  olmagile  haremi  yokdur  Ve  çarşu  içinde  abdest  havuzu  var- 
dır Canibi  erbaasında  uyunları  cereyan  idüb  defi  atsan  ve  tecdidi 
vuzu  ile  ibadeti  sübhan  iderler  Bir  hub  babı  vardır  Ve  Hacı  Hüseyin 
Camii  liman  kenarında  fevkani  ve  kurşun  örtülü  cemaati  kesireye 
malik  camidir  Kapusı  üzre  bunun  dahi  tarihi  var 

Kıldı  hoş  sa'yi  himem  sıdk  ile  ol  Hacı  Hüseyin 
Yapdı  bu  kâbei  uşsakı  zehi  cay  i  emin 
ihatamın  göricek  didi  Şifayı   tarihin 
Barekâllah  zehi  Camii  firdevsi  berîn 

Sene  1062 

Bu  dahi  Bıyıklı  Oğlu  Camii  gibi  nerdübanlar  ile  çıkılır  Tahta- 
nîsi  serapa  dükkânlar  ve  mahzenlerdir  Ve  bir  musanna  kârgir  mina- 
resi vardır  Bunun  dahi  haremi  yokdur  Andan  binanın  karşu  tarafın- 
da yeni  hazar  başında  Ahmed  Aga  Camii  henüz  nevbina  bir  camii 
cihannüma  bir  fevkani  cedid  bina  camii    zibadır  kim  İzmir   şehrinde 


94  EVLİYA  ÇELEBİ 

güya  kasrı  Hazreti  Süleytnanı  zeman  olmuşdur  Buna  dahi  yirmi  ka- 
deme taş  nerdüban  ile  uruc  olunur  camii  ra'nadır  Amma  fevkani 
olmagile  bunun  dahi  haremi  yokdur  Tahtanîsi  safi  kârgir  dükkân- 
lardır Ve  tariki  âmdır  ve  kapan  ve  mahzenlerdir  Ve  mihrab  ve  min- 
beri ve  mahafiUeri  ve  mihrab  üzre  elvan  hürde  münakkaş  camları 
cümle  gemiler  ile  Islâmboldan  gelmiş  sihri  hilâl  camlardır  kim  gü- 
neş pertev  vurdukça  güya  nur  berk  urur  Ve  bir  yeşil  taşdan  mebni 
bir  minarei  nahifi  var  kim  güya  zümrüd  var  bir  seramed  servi  saye- 
dar  (a)  m  (es)  il  [1]  minarei  sebzgûndur  Bir  diyarda  böyle  yeşil  mi- 
nare manzurumuz  olmamışdır  Ve  üstad  mühendisi  mermerkâr  buna 
bir  kadeh  etmişkim  güya  bir  zümrud  yüzük  taşıdır  Ve  serapa  ahzar 
taşdır  Ve  öyle  rakik  minaredir  kim  güya  meyanı  dilberandır  Ve  altun 
ile  mutallâ  alemine  sahibülhayrat  üç  bin  zerihalis  hare  idüb  şa'şaası 
şehri  Izmiri  münevver  etmiş  Ve  eimme  ve  hutebaları  ve  müezzinan- 
ları  ve  eczahanları  cümle  Islâmboldan  gelmiş  mücevved  hafızlardır 
Ve  cemii  camilerin  minareleri  zemin  ve  yer  arasında  vaki  olmuşdur 
Amma  bu  minare  mihrabın  önünde  yine  mihraba  muttasıl  bina  ol- 
muşdur Sebebi  binası  oldurkim  bu  camiin  sağı  ve  solu  deryadan  dol- 
ma zemindir  Amma  mihrab  önü  arzı  metindir  kim  minare  sabit 
karar  olsun  deyu  üstad  mühendis  minarei  anınçün  ileri  mihraba 
muttasıl  bina  inşa  etmişdir  Serapa  resası  nilgıin  ile  mestur  bir  camii 
nuranur  ve  cemaati  mesrur  ve  müferrih  dilküşa  camii  zibadır  kim 
misli  meğer  Mağnisada  Muradiyye  Camii  ola  Amma  bu  cami  ancak 
bir  kubbei  âlidir  Ve  bu  kıble  kapusının  atebei  ulyası  üzre  müzehhep 
ve  lâciverdi  ile  kitabet  olunmuş  mermeri  ham  üzre  Karahisarî  tarzı 
hattı  celi  ile  tahrir  olunan  tarihi  bu  güne  tahriren  merkumdur 

Cenabı  sahibüthayrad  Ahmet  Ağa  hasbetenlillâh 
Bu  âli  camii  yapdırdı  kasdı  hayr  idi  nagâh 
Bu  tarhı   dilkeşi  sey  rey  Uy  eni  er  didi  tarihin 
Yerinde  oldu  ziba  bî bedel  cami  tealâllah 

Sene  1078 

Ve  Moüa  Yakuh  Efendi  Camii  aşağı  kal'a  kapusı  önünde  üç 
mihrablı  tahtanı  camii  kadimdir  ve  üç  kapusı  vardır  Orta  kapu  üzre 
tahrir  olunan  tarihidir 

[IJ  Bağdad  köşkü  nüshası  (meil)  Herhalde  (mesil)  olacak 


SEYATHANÂMESİ  95 

Bu  camiin  üc  mihrabı  olmasmın  aslı  üc  sahibülhayrat  birer 
mihrablı  cami  idüb  ilhak  etdikleriçün  üc  mihrablıdır  Ve  iki  mihrab 
dahi  taşra  sofalarında  vardır  Ve  lebi  deryada  tenk  mahalde  olmagile 
bunun  dahi  haremi  yokdur  Amma  cami  ile  kal'a  kapusı  önünde 
mabeynihümada  camiin  bir  abdest  havuzu  var  Sazirvanı  revan  olma- 
dadır Ve  üstü  kurşun  örtülü  maksurevar  bir  havzu  mai  hoşgüvardır 
Ve  camiin  dahi  nısfı  kurşunludur  ve  nısfı  kiremitlidir  Ve  Camii 
Elhacı  Yusuf  kârgir  bina  ve  kubbei  rayası  (ra'nası)  resası  kebud  ile 
mesturdur  Ve  cemaati  vefret  üzredir  Zira  şehrin  güzide  yerinde  vaki- 
dir  Ve  Isa  Hoca  oğlu  Elhacı  Mustafa  Camii  ve  yukaru  hazar  yerinde 
darülkura  kurbindeki  Elhacı  ibrahim  Camii  kârgir  kubbei  âlidir  Ve 
Fayik  Psişa  Camii  kârgir  kubbesi  kurşun  örtülüdür  Ve  Şeyh  Mustafa 
[1]  Camii  kendüler  hayatda  ve  halveti  tarikmda  aizzei  kiramdan 
kimesnedir  ve  camii  kiremitlidir  Ve  Tiliklik  mahallesinde  Abdülfettah 
Çavuş  Camii  kiremitlidir  Amma  mamurdur  Ve  Hatuniyye  Camii  hâlâ 
Ahmed  Ağanın  validesi  bina  etmişdir  Evkafı  firavan  kiremit  ile  mestur 
bir  camii  mamurdur  Ve  Karadağlı  zade  Müfti  Mustafa  Efendi  Camii 
Hasan  Hoca  mahallesinde  kiremitli  camidir  Amma  cemaati  cümle 
mutaassıb  Kadızadelilerdir  Ve  Kasab  Hızır  mahallesinde  Bölük  başı- 
zade  Hacı  Mehmed  Camii  kapusı  üzre  tarihi  budur 

Temamında  dua  ile  diyüb   Tullabî  tarihin 
Senagâhı  cenabı  Abdurahman  bad  âbâdân 

Sene    1083 

Tamir  ve  termimi  itmamına  tarihdir  Ve  yukaru  hazara  muttasıl 
Gümrük  Emini  Hüseyin  Ağanın  harabe  iken  tamir  ve  termim  idüb 
nuru  mahz  olan  camii  ruşen  âbâdın  tarihidir 

Sahibûlhayratı  vel  hasenat  Hüseyn  Ağa 
Ki  odur  kefideryası  ile  bahri  kan  a  (şimdi)  mukteda 
Hatifi  gaybî  nida  içün  di  di  tarihini 
Kum  Bismillâhi  rahmanürrahim  essalâ 

Sene  1098 

Ve  bu  tahrir  olunub  ibadet  etdiğimiz  camilerden  maada  yetmiş 
yedi  mihrab  dahi  mesacidler  vardır  Bazı  medrese  ve  tekye  ve  darül- 
hadis  ve  darülkura  mihrabları  ile  cümle  yüz  elli  mihrabdır  Ve  bu 
şehrin  cenubunda  lebi  deryada    bir  çemenzar  ve  ferahfeza  nemazgâhı 

[1]  Bağdad  Köşkü  nüshası  (Efendi) 
[2]  Bağdad  Köşkü  nüshası  (1073) 


96  EVLÎYA  ÇELEBİ 

var  yüz  bin  âdem  alur  bir  musalladır  Ve  cümle  bu  beldede  kırk 
medrese  vardır  Zira  her  cami  hareminde  etrafında  medrese  höcreleri 
ve  talebe  ve  dersâmları  mukarrerdir  Bazılar  dersâmı  hasbîlerdir  Zira 
bu  şehrin  uleması  ve  talebe  ve  fukarası  çokdur  Amma  esalete  [1] 
mahsus  medreseler  Sultan  Selimin  kurşunlu  medresesi  ve  mahkeme 
kurbinde  Kapudan  paşa  medresesi  ve  Ahmed  Ağa  medresesi  Meşhur 
medarisler  bunlardır  Ve  cümle  on  bir  hamamdır  Çarşu  içinde  Kara  Kadı 
hamamı  ve  Musa  Kadı  hamamı  ve  Bostancı  hamamı  ve  yukaru  hazarda 
Çukur  hamam  ve  Bölükbaşı  hamamı  ve  Ermeni  mahallesinde  Mumcu 
hamamı  ve  Hacı  Süleyman  hamamı  ve  Abdi  Ağa  hamamı  ve  Topal 
Kapudan  paşa  hamamı  ve  Hüseyin  Ağa  hamamı  ve  Yorgancızade 
hamamı  ve  altı  yüz  ev  hamamları  vardır  Ve  cümle  seksen  iki  kal'a 
misal  hanı  azimlerdir  Meşhuru  bunlardır  ki  zikrolunur  Evvelâ  Mal- 
koçzade  hanı  ve  Kurşunlu  han  ve  Çavuşzade  hanı  ve  Altıparmak 
hanı  ve  Tercüman  hanı  ve  Beyler  hanı  ve  Mehmet  Efendi  hanı  ve 
Mısır  veziri  ebülhayr  Kethüda  Ibralrim  paşa  hanı  ve  Muhtesib  hanı 
ve  Imamzadenin  iki  hanları  dahi  gayet  mamurdur  Ve  Bölükbaşı 
hanı  ve  Tavşanlı  hanı  ve  Çukur  han  ve  Hacı  Hüseyin  hanı  ve  Hacı 
Ömer  hanı  ve  FazluUah  Ağa  hanı  ve  Sulu  han  ve  Bostancı  hanı  ve 
meşhur  hanlardır  Ve  üc  darülkura  ve  kırk  mektebi  sıbyanı  ebcedhan 
ve  bir  imaret  ve  yetmiş  çeşme  âbı  kudret  vardır  Bu  şehre  göre  çeş- 
mesi azdır  Ve  cümle  on  yedi  sebilhanesi  vardır  Ve  cümle  üç  bin 
altmış  dekâkinlerdir  kim  muhtesib  harcı  verirler  Andan  sual  idüb 
haber  aldık  Ve  yeniçeri  kolluğuna  altı  deyenek  tabir  olunur  ve  suba- 
şıya  dahi  ve  yençeri  kolluğuna  dahi  cemii  dükkânlar  haftada  bir 
kerre  hare  verirler  Anlardan  haber  dahi  aldım  Amma  cümle  dük- 
kânlardan Mısır  Carşusı  mamur  dükkânlardır  Ve  kâmil  üç  yüz  metîn 
bazirgân  mahzenleridir  Ve  kırk  kahvehane  ve  yetmiş  sabunhane  ve 
iki  yüz  meyhane  ve  yirmi  bozahane  ve  yirmi  boyahane  ve  bir  çarşu 
sarrachane  ve  bir  şem'hane  ve  bir  gümrükhane  vardır  Lâkin  bezza- 
zîstanı  yokdur  Amma  beni  âdemin  eceline   derman  can  otu  canlarda 

• 

mevcuddur  Ve  mürde  cisme  hayat  verüb  piri  civan  iden  dilberi  iz- 
mirde  gördüm  Ve  arslansüdü  didiklereri  şarabı  bihicabdır  Hicabı 
ve  katrası  ref'olunmasıyçün  tarafı  şehriyarîden  hattı  şerifler  varid 
olub  alelûmum  meyhaneler  ref'olunub  badenuş  biraderler  alelittifak 
bozaya  bozılub  düzüldüler  Velhasıl  Âli  Osmanm  kabzai  tasarrufunda 
iki  yüz  altmış  bender  sevadı  muazzam  iskele  vardır  kim  yük  çözülür 
ve  yük  bağlanır  şehirlerdir  Amma  İzmir  benderi  cümleden  iştiharlı 
şehirdir  Zira  ekalîmi  seb'ada  Âli  Osman  ile  dost  olmuş  on  sekiz  kefere 
[1]  Bağdad  köşkü  nüshası  (Esaleten) 


'im  .ıw~mTST'?"''»,"?3 


c 

<ü 

-o 

o 

s 


c 

ö 

V 

a 


o 

c 

cö 

-M 
t» 

c 
o 

U 


< 


SEYAHATNAMESİ  97 

kiralı  vardır  Cümlesinin  balyozları  ve  konsolozları  vardır  Ve  bazir- 
gânları  ruyi  zeminin  mahsulatların  ve  cemii  diyar  halkının  metaların 
getirüb  beher  sene  bin  gemi  gelir  ve  bin  gemi  gidüb  metaları  bu 
İzmir  şehrinde  füruht  olunur  boyler  bir  derbendi  calender  bender 
yerdir  kim  velveleârâ  iskeledir  Ve  Firengi  bedrenk  gemileri  ile  gelirler 
kim  şehri  İzmirin  nısfı  güya  Frengistandır  Ve  bir  kimse  bir  kâfire  bir 
sille  urmağa  kim  kadirdir  derhal  derban  ve  didebanlar  âdemi  der- 
çember  idüb  der  an  eman  vermiyüb  ta  hâkime  götürürler  Ya  hâkim 
katil  ider  yahud  kefereler  katil  idüb  na'şı  müslimîni  ol  an  gaib  ider 
Bir  canibi  böyle  Malta  gibi  muzlim  Frengistan  misal  yerdir  Amma 
bu  şehrin  âbı  havasının  letafetinden  muğpeçe  ve  ruhbanpeçe  nareside 
kefere  dilberleri  var  kim  kâküllerin  tarumar  etdükde  gören  uşşak' 
ların  dahi  akılları  kâkülü  dilber  gibi  perişan  olur  Ta  bu  mertebe 
muğzade  dilberanları  vardır  Ve  bu  Firenk  mahallesinin  çarsuy 
hazarı  gayet  müzeyyen  Anlara  mahsus  esvakı  dalâlet  âyin  ve  bed 
âyin  idecek  puthane  deyürleri  yedi  aded  keniselerdir  kim  içlerinde 
patrik  kasis  ile  malâmal  bir  muzlim  yerdir  Ve  cümle  hanei  müşrikin 
şehrin  şimalinde  sahili  limana  vaki  olmuş  binayi  şeddadî  kefere  ha- 
neleri  kat  enderkatdır  Felikalar  ile  keştilerinden  evlerine  gelüb 
kitdikce  her  gemiden  elbetde  bir  top  atarlar  Alettevali  şeb  ruz  böyle 
mu'tadları  vardır  izmir  şehrinde  tob  sadasmdan  rahat  ile  durulmaz- 
dır Ve  bu  şehrin  cemii  esvakı  sultanîleri  gayet  müzeyyen  olub  beyi 
şira  olur  kim  âdem  deryası  temevvüc  ve  telattum  idüb  fevc  fevc 
olub  beni  âdem  bir  birinin  omuz  omuzlarından  söküb  rahat  ile  ubur 
idemez  Ta  bu  mertebe  izdiham  tariki  âmları  vardır  Zira  şeb  ruz 
Arab  ve  Acemden  nice  yüz  bin  deve  ve  at  ve  katır  gelüb  gitmede- 
dir Ve  daima  bu  şehir  ucuzluk  olmadadır  Zira  bir  canibi  karadan 
ve  bir  canibi  deryadan  metaı  gûnagûn  gelmededir  Ve  bu  şehrin 
mekûlât  meşrubatının  memduhatından  izmir  narı  ve  bademi  ve  sa- 
bunu cihanı  dutmuşdur  Ve  balı  ve  beyaz  ekmeği  meşhurdur  Ve  bu 
şehrin  âbı  nabm  sahibülhayrat  Baltacı  Mahmud  Ağa  altı  saatlik  yer- 
den sarp  kayalı  yerden  mali  hazayin  sarf  idüb  şehre  getirdmişdir 
Amma  ruyi  zeminde  küşade  yerlerden  gelmek  ile  sıcakdır  Amma 
sehl  kesbi  heva  etse  buzparesi  olub  âbı  hayat  olur  bir  seriulhazım 
mai  safîdir  Amma  bu  mai  tabirin  menbaı  bir  mesiregâh  ve  çemen- 
zar  ve  gülzar  yerde  kayalardan  tulü  etdükde  yahpare  aynülhayatdır 
Ve  bu  şehrin  cümle  şahrahları  serapa  beyaz  taş  kaldırım  döşelidir 
ve  pakdir  Ve  sevahil  şehri  olmak  ile  limon  ve  turunç  ve  nar  ve  zey- 
tun  incir  ve    servi  ve    çınar  ve  gülnarı    cokdur  Ve  ancak  bir  hurma 

dirahti  vardır  Eflâke    serçekmiş    bir  nahli  mevzundur  Amma  aşlama- 

Evliya  çelebi  9  —  7 


98  EVLİYA  ÇELEBİ 

sın  bilmediklerinden  hurması  olmaz  Ve  gümrük  önündeki  binanın 
sol  tarafında  kal'adır  Anın  solunda  bir  küçük  liman  vardır  iki  yüz 
pare  gemi  alır  âlâ  limandır  iki  parça  kalyonlar  alarka  deryada  ya- 
tarlar Ve  bu  şehir  lodosdan  şarka  seksen  mil  tulanî  bir  körfezi  der- 
yanın nihayetindedir  Arzı  birer  mil  karşu  karşuya  vasidir  Leziz  ma- 
hileri  olur  Ve  mezkûr  küçük  limanın  karşu  canibinde  Ahmed  Ağa 
Camii  önünde  Kapudan  Kaplan  Mustafa  paşa  bu  limanın  nısfın 
doldurub  nevbina  bir  çarşuyi  ziba  etmişdir  kim  tuli  üç  yüz  adım  bir 
şahrahı  azîmin  canibeyni  alettertib  kırlangıç  kanadı  gibi  münakkaş 
kepenkler  ile  ârâste  olmuş  yüz  elli  aded  kârgir  dekâkinler  ile  tezyin 
olmuş  çarşudur  Ve  nihayetinde  iskele  başında  meyva  gümrükhanesi 
olmak  üzre  bir  sarayı  âli  ve  bir  şahnişini  vali  ile  müzeyyen  olmuş 
ibretnüma  bir  teferrücgâh  yerdir  Ve  bir  mesiregâh  dahi  Hünkâr 
bağçesidir  Amma  olkadar  müzeyyen  lâlezar  ve  murgzar  değildir  An- 
cak bağçe  üstadı  ve  külahlı  bostancıları  vardır  Vazifelerin  güm- 
rükden  alırlar  Ve  bu  şehrin  cemii  halkı  anka  bazirgânlardır  Ve  ga- 
yet garibdost  ve  mahbub  dostlardır  Ve  nimetleri  bay  ve  gedaya 
ve  müsafirîne  daimdir  Cümle  gûnagûn  saya  ve  iskerlet  çuka  ve  ak- 
mişei  fahire  giyerler  Ve  zenaneleri  kezalik  çuka  ferace  ve  başlarına 
selamiyye  diba  takye  giyüb  raksbendî  dülbend  izar  idinirler  Ve 
cümle  halkı  ehli  zevk  ve  ehli  şevk  âdemlerdir  Ve  rengi  ruyleri  sera- 
pa humret  üzre  gayet  tendürüst  ve  tenperver  âdemlerdir  Ve  iklimi 
hamisdendir  Eğer  bu  şehre  ıttıla  hasıl  etdiğimiz  mertebe  evsafın  tah- 
rir tastir  eylesek  bir  mücelled  kitab  olur  vesselam 

Evsafı  ziyaretgâhı  izmir 

Evvelâ  yukaru  kal'a  altında  kabri  Hacı  Yusuf  Baha  ve  Bayezid 
Baha  ve  Cüneyd  Bey  ve  Seyyid  M.ükremeddin  Sultan  ve  nice  ziyaret- 
ler var  Amma  ziyaret  etdiğimiz  bunlardır  >  jjı»^-  ^aj  Ve  bu  şehrin 
cümle  âyânile  vedalaşub  biraz  refikler  alub  lebi  derya  ile  3  saat  bağ- 
lar ve  bağçeler  icre  gidüb  ve  bir  saat  cenuba  ve  bir  saat  garba  derya 
kenarile  giderek  beşinci  saatde 

Evsafı  kal'ai  Sancakburnu 

Sene  tarihinde  fatihi  Erdel  ve  fatihi  Kandiye  Sultan  Mehmedi 
Rabiin  binasıdır  Berayı  sadrıâzam  Köprülü  Mehmed  paşa  Sebebi  bi- 
nası oldur  kim  Izmirde  cemii  küffarı  hakisar  gemileri  belagan  mabe- 
lag  yükün  alub  gümrüğü  muradı  üzre  verüb  yahud  bir  habbe  ver- 
miyüb  salpa  demir     idüb  firar     iderlerdi   Bu  minval  üzre  izmir  güm- 


SEYAHATNAMESİ  99 

rügü  muattal  olmağa  bais  oldu  Ahir  Köprülü  re*yile  bu  mahalle 
Aydın  ve  Sarhan  ve  Sığla  ve  Hudavendigâr  sancakları  askerleri  ile 
tayin  olunub  bu  Sancakburnu  nam  mahaldeki  boğazda  bu  kaPai 
zibayı  müceddeden  metanet  üzre  Dergâhı  âli  kapucıbaşısı  Gevezezade 
Ağa]  marifetile  bir  kal'ai  metin  ve  hasın  inşa  idüb  hâlâ  bu  kal'a 
boğazından  bir  kâfir  keştisi  değil  bir  çırnık  güzer  etmeğe  kadir  de- 
ğildir Kal'a  itmam  olunca  cümle  küffar  gemileri  gümrüklerine  inad 
muhalefet  etmeğe  kadir  olmıyub  ol  sene  mültezimin  gümrük  emane- 
tin iki  yüz  kise  ziyadeye  aldılar  Hâlâ  beher  sene  dahi  ziyade  olma- 
dadır Bu  kal'a  İzmir  körfezi  içinde  bir  dar  boğazda  bir  kumsal  ve 
vasi  düz  yerde  bilâ  havale  şekli  murabba  bir  kal'ai  metindir  kim 
tabir  olunmaz  Ve  dayiren  madar  cürmü  bin  yüz  adımdır  Amma  al- 
çak sulu  ve  deniz  kenarında  olmagile  asla  hendeği  yokdur  Ve  lebi 
deryaya  nazır  içine  âdem  sığar  şayka  topları  var  kim  ruyi  deryada 
kuş  kondurmazlar  Ve  kal'a  içre  cümle  seksen  havlisiz  haneleri  cüm- 
le kiremitlidir  Ve  bir  Hünkâr  Camii  var  Han  hamam  ve  çarşuy  ha- 
zarı yokdur  Ve  dizdarı  ve  iki  yüz  neferatları  vazifei  muayyenelerin 
İzmir  gümrüğünden  alırlar  Bu  kal'anın  yedi  kulei  azîmi  vardır  Ve 
cebehanesi  gayet  cokdur  Ve  cümle  yetmiş  pare  balyemez  topu  ve 
çuldutmaz  şayka  topları  serapa  deryaya  nazır  demir  kapaklı  toplardır 
kim  âmâde  dururlar  Bu  kal'anın  karşu  tarafı  yıldız  rüzgârı  canibine 
bir  mil  baid  Melemen  hakidir  Gayet  sıg  kenarlardır  Cümle  keştiler 
bu  kal'a  önünden  geçmeğe  muhtacdır  Zira  amikdir  Ve  bu  kal'anın 
kıbliye  nazır  bir  kapusı  vardır  Cedid  ve  hadid  kapudur  kim  taşra 
varuşa  çıkacak  yerde  yüz  adım  tuli  ve  yirmi  adım  enli  hendeği  üzre 
üc  yerde  hapenk  ile  zemberekli  asma  cisirleri  vardır  Her  gece  kal'a 
neferatları  haşeblerin  ref'idüb  kal'a  cezirevar  kalub  girüb  çıkmak  mu- 
hal olur  Ve  bu  cisir  başında  bir  Lonca  köşkü  vardır  Ayende  ve  re- 
vendeler  istirahat  iderler  Ve  kal'a  kapusı  üzre  beyaz  mermerde  celi 
hattı  ile  müzehheb  tarihi  budur : 

Görünce  hatifi  gaybî  didi    bu  kaViye  tarih 
Kilidi  bahrü  ber  oldu    ve  hakka  kaVai  Sancak 

Sene  \1077 

Ve  bu  kal'ya  Sancakburnu  denmesinin  sebebi  oldur  kim  kaçan 
bir  kâfir  kalyonu  İzmir  e  girmek  istese  bu  mahalle  gelince  beyaz 
sancak  diküb  itaat  alâmetin  gösterüb  andan  limana  girer  Anınçün 
Sancakburnu  derler  Ve  bu  kal'nın  kıblesi  önünde  bir  çemenzar 
meydanı  azâmde  henüz  bina  oluyor  iki  yüz  kiremitli  bir  camili  ve 
bir  han  ve  hamamlı    ve  on  dükkanlı  bir  kasabai  şirin  oluyor  Ve  bu 


100  EVLİYA  ÇELEBİ 

varuş  ile  kaPa  mabeynindeki  meydanda  dirahti  sayedarlar  altında  bir 
âbı  hayat  çeşmesarı  var  kim  âbı  hayatdan  nişan  verir  Ve  Izmirden 
Urla  şehrine  deryadan  garb  tarafına  otuz  mildir  Lâkin  izmir  körfezi 
ağzınde  Karaburun  kazası  sağ  tarafında  dağlar  eteğince  ^i^  cenuba 
yedi  mil  dahi  bir  küçük  körfezcik  dahi  vardır  Anın  nihayetinde 
Urla  iskelesidir  Amma  Urla  bir  saat  içeri  dağlar  içredir  Andan  San- 
cak kal'asm  temaşa  idüb  atlarımıza  suvar  olub  lebi  derya  ile  düz 
kumsal  yerler  ile  dört  saat  canibi  garbe  ve  bir  saat  kıbleye  dere  ve 
tepeli  (kıyılı)  yirde 

Evsafı    kal'ai  Urla 

Kıdefa  kıralenin  kızı  Ulice  nam  melike  Iskenderi  Kübra  havfin- 
den  bina  etmişdir  Badehu  nice  mülûkler  destine  girmişdir  Sene  ta- 
rihinde Sultan  Alâüddinin  ümerâlarından  Gazi  ibrahim  Bey  Rum 
keferesi  elinden  fethetmişdir  Andan  Sığacık  Oğulları  eline  girmişdir 
Andan  Ali  Osmandan  Koca  Murad  Hanı  Sani  destine  girmişdir  Ba- 
dehu Ebülfetih  asrında  küffarı  bedgirdar  bu  kal'aya  istilâ  edüb  Ebül- 
fetih  tekrar  fethidüb  bir  dahi  küffar  tamaa  düşüb  yine  isilâ  etmesin 
içün  kapasın  cabeca  yerlerin  münhedim  etmişdir  Amma  cüzî  şey  ile 
tamiri  mümkündür  Amma  iç  el  olmak  ile  termimi  mühim  değildir 
Bir  kayalı  yerde  şekli  murabba  bir  kal'ai  musannadır  Anadolu  ha- 
kinde Cezayir  kal'esinde  Sığacık  livasında  yüz  elli  akça  kazadır 
Nahiyesi  kırk  pare  kuradır  Lâkin  izmir  mollalarına  ilhak  olmuş 
kazadır  Ve  muaf  müsellem  Mağnisada  Süleyman  Han  Validesi  Ca- 
miinin  evkafıdır  Yüz  on  sekiz  kise  mali  evkafı  var  subaşılıkdır  İki 
yüz  âdem  ile  hükümet  idüb  tahsili  mal  ider  Bu  şehrin  kethüdayeri 
ve  yeniçeri  serdarı  Piri  Beşedir  Ve  ayandan  Mehmed  Efendi  ve 
dersâm  ivaz  Efendi  ve  Halil  Beşe  bu  âdemler  hanedan  sahihleridir 
Ve  [1]  şehri  Urla  bir  kayalı  sengistan  ve  sa'b  eniş  yukuş  dereli  ve  de- 
peli  kınara  taşlıklı  yerlerde  yine  bağ  ve  bağçeli  ve  serapa  toprak 
örtülü  üç  bin  kârgir  taş  binai  kal'a  misal  ve  kuUe  misal  ve  mükellef 
ve  mamur  evlerdir  Ve  cümle  on  bir  mahalledir  Ve  cümle  kırk  mih- 
rabdır  Lâkin  her  mahallesi  birbirinden  baid  dağlarda  ve  depelerin 
topraklı  yerlerinde  vaki  olmuşdur  Camilerinden  [2]  çarşu  içinde  Kılıç 
Ali  Paşa  Camii  bir  teferrücgâh  çınarı  âliler  ile  haremi  müzeyyen  olmuş 
kurşunlu  ve  kârgir  kubbeli  bir  müferrih  camii  zibadır  Ve  yine  çarşu 
başında  Hacı  Turan  Camii  kârgir  kubbesi  kurşunlu  ve  minarei 
mevzunlu  camidir  Kapusı  üzre  tarihi 

[1]   Bağadad   köşkü  nüshası   (bu) 
[2]    Bagrdad  Köşkü  nüshası  (eşbehi) 


SEYAHATNAMESİ  101 

Ve  uçurum  başında  fatih  İbrahim  Bey  Camii  Eski  Cami  namile 
maruf  ve  mevsuf  camidir  Üc  aded  kubbei  azîmeleri  kârgir  ve  kur- 
şumludur  Ve  bir  minarei  seramedi  var  Ve  iki  babı  var  Biri  sağ 
canibde  nerdüban  ile  uruc  olunur  ve  biri  kıble  kapusıdır  kim 
haremine  mekşufdur  Ve  hareminde  bugüne  abdest  havuzu  var  Selef 
binaları  kârıdır  Ve  gayri  baid  mahallâtlarda  nice  kursum  örtülü 
camiler  vardır  Amma  ibadet  idüb  manzurumuz  olan  bu  camilerdir 
Ve  şehirden  alarka  taşra  mahallerde  nümayan  olan  Rüstem  Paşa 
Camii  ve  Kumanlı  Camii  ve  iki  hamamı  var  Biri  Hersek  Oğlu 
Ahmed  Paşa  hamamı  ve  biri  fatih  ibrahim  Bey  hamamıdır  Ve  iki 
medresesi  var  Biri  Hanefî  Efendi  biri  Hulusi  Efendi  medreseleridir 
Ve  yedi  hanları  var  Cümleden  Hacı  İvaz  hanı  kârgir  binadır  Ve 
yedi  mektebi  var  ikisi  kursum  kubbeli  darülûlûmlardır  Ve  Cümle 
esvakı  sultanîsi  iki  yüz  ticaret  kânıdır  Ve  dükkânların  önlerinde  birer 
sofalar  üzre  üstleri  kiremit  ile  örtülü  sofalardır  Anlarda  dahi  hazar 
günleri  âdem  deryası  cem  olub  ol  sofalar  üzre  metaların  füruht  ider- 
1er  Amma  bezazistanı  yokdur  Hikmeti  Huda  bu  carşuyi  basenin  or* 
tasında  kahvehaneler  köşesinde  bir  üzüm  asması  hâsıl  olmuş  iki 
âdem  ancak  deraguş  ider  cüssedar  ve  cesim  şecerei  zerdir  Cemii 
carşunun  şahrahı  üzre  nihali  dirazlar  salub  serapa  bu  tariki  âmı 
nihaileri  ve  berkleri  ile  mestur  etmişdir  kim  zerre  kerrecik  miktarı 
güneş  tesir  idecek  yer  yokdur  Bir  koyahdır  kim  cümle  kahvehanelere  ve 
carşuyi  basende  hazır  olan  âşıkan  bu  sayedar  olan  seçerin  saye- 
sinde dilberan  temaşasın  iderler  Ve  nice  bin  salkım  üzümü  yol  üzre 
âvizevar  sarkmışdır  Cemii  âyende  ve  revende  ve  revendegânı  esbsü- 
varan  engûru  busesinden  alub  tenavül  iderler  Her  bağban  kim  aş- 
lama  ilminde  mahareti  ola  marifetin  izhar  içün  bu  engûr  dirahtine 
bir  kalem  rez  nihali  aşlıyub  bir  güne  engüri  dahi  hasıl  olur  Böyle 
herkes  bu  üzüm  ağacına  nihai  aslıya  aslıya  sarı  ve  yeşil  ve  kırmızı 
kış  üzümü  ve  kadın  parmağı  ve  ter  gömlek  ve  kıradma  ve  kumla  ve 
razakı  ve  beğlerce  ve  misket  alaca  ve  siyah  üzümün  dahi  envai 
Velhasıl  hakir  gördükde  mahsuli  zemanı  idi  otuz  yedi  güne  engûr 
elvanın  temaşa  etdik  kim  sicilde  dahi  tahrir  olunmuşdur  Arab  ve 
Acemde  Urlanın  çarşu  üzümü  meşhurdur  (Beyit) 

Nazar  kıl  nev'i    insancı  kimi  zehrû  kimi  sükker 
Acib  hikmet  bir  ağacda  olur  yüz  bin     sem'^r  peyda 

Ebyatı  bu    dirahti     anebin    hakkına    münasib     ebyatdır    Valhasıl 


102  EVLİYA  ÇELEBİ 

kibarı  evliyauUahın  nazarı  taallûk  etmiş  bir  dirahtdır  Piri  Beşenin 
pederi  yüz  yirmi  sene  muammer  olmuş  bir  müsin  zal  kimesne  idi 
Alemi  sabavetinden  beru  bu  ağacı  böyle  bilirim  ve  pederim  dahi  yüz 
yıl  muammer  olmuş  idi  Anlar  dahi  bu  ağacı  böyle  bilirim  deyu  nak- 
lederdi deyu  Piri  Beşe  pederi  böyle  hikâye  iderdi  Hakikatülhal 
temaşa  etdiğimiz  diyarlarda  naziri  yok  vacibüsseyr  bir  üzüm 
ağacıdır  kim  yaz  ve  kış  nice  bin  tuşe  üzümü  maslûb  durur 
Kimi  biter  kimi  yiter  ve  yedi  kerre  üzüm  verir  dalları  ve 
nihaileri  vardır  Hamdi  Huda  hakire  dahi  teberrüken  iki 
salkım  üzümden  tenavül  etmek  nasib  oldu  Ve  bu  şehirde  asla 
kireç  divarlı  bina  yokdur  Serapa  beyaz  mermermisal  taşdır  Ve  gayet 
hemvare  mühendisane  lâtif  binayi  ra'naları  vardır  Ve  cümle  dağ  ve 
bağ  ve  rağ  ve  ırağ  ve  yakini  bağçe  ve  bağlardır  kim  bu  şehri  tezyin 
etmişdir  Eşcaratının  çoğu  zeytun  ağacıdır  Ve  bu  şehrin  mekûlât 
meşrubatının  memduhatmdan  zeytuni  ve  zeytun  yağı  ve  engürü  meş- 
hurdur  Ve  mahsulâtının  memduhatmdan  sabunu  Haleb'in  Idlib 
sabunu  ve  Kudüs  Tarablusı  sabunundan  çokdur  kim  cihanı  dut- 
muşdur  Zira  bu  şehr  içre  kâmil  yetmiş  aded  sabun  kârhanesi  vardır 
Ve  iki  yüz  kırk  zeytun  yağı  değirmenleri  vardır  Ve  bu  şehirde  hasıl 
olan  zeytun  ve  zeytun  yağı  Edremit  şehrinde  ve  Karaburun  kazasında 
olmaz  Zira  dağ  ve  taşı  iki  konak  yer  zeytun  hıyabanı  ormanından 
âdem  güzer  idemez  Ve  zeytunun  biemriUâh  hilkati  acı  olamak  üzre- 
dir  Amma  bu  şehrin  zeytuni  dahi  taze  iken  sair  meyve  gibi 
ekmek  ile  tenavül  olunur  Gûnagûn  danedar  ve  iri  ve  yağlı  zeytun 
olurkim  aşlama  tabir  ederler  Bu  güne  mor  renk  cevzi  rumî  kadar 
iri  zeyunı  var  Kemalin  buldukda  ağacından  silküb  âyânı  vilâyet 
birbirlerine  hedaya  gönderirler  Rub'u  meskûnda  naziri  yokdur  Belki 
by^J\i  cj^ı\\5  âyeti  bu  zeytun  hakkında  nazil  olmuş  ola  Gayet  leziz 
zeytundur  Ve  bu  şehir  halkı  bu  makule  mukavvî  zeytunları  tenavül 
etdüklerinden  kesret  üzre  cima  idüb  olkadar  evlâd  ve  ensabları  var  kim 
tabir  olunmaz  Amma  şehri  sengistan  içinde  olmak  ile  mahı  tem- 
muzda havası  sakildir  Amma  kışı  gayet  lâtifdir  Ve  halkı  gayet  garib 
dost  ehli  safa  âdemlerdir  kim  daima  bağlarında  ve  kahvehanelerinde 
sohbet   iderler  Ve  çarşunun  sol  tarafındaki    çeşmenin  tarihidir 

Bu  makamı  Hacı  Ahmed  Ağa  eyledi  sebil 
Umarım  maksadını  vire  ana  haygı  cemil 
Bir  elif  zammı   ile  Namı   didi  anın  tarihin 
Çeşmei  âbı  hayatın  kâne  cuyi  selsebil 

Sene   1055 


SEYAHATNAMESİ  103 

Cemii  sularının  tesirinden  dir  kim  cümle  halkı  gayet  şeci  ve  çeri 
âdemlerdir  Ve  cümle  Cezayirli  esbabı  giyerler  levend  (ve)  gazi  âdem- 
leri vardır  Amma  nairei  fitneleri  Çarpan  boğazında  ve  Karaburun 
yolunda  Turna  belinde  bel  kesüb  haramilik  ederler  Ve  cümle  halkı 
sarapa  tüfenkendazdır  Hattâ  sene  [1]  tarihinde  ismail  Paşa  bu  şehre 
tüfenk  teftişine  gelüb  reaya  ve  askerîden  tüfenk  cem  idüb  gider  Bir 
gün  bu  şehrin  bahadırlarından  birkaçı  mızraklar  ve  harbeler  ile  sayd 
şikâre  çıkup  dağda  bir  hinziri  beyabana  rast  gelüb  hışt  ile  cenk  ider- 
ken  hinzir  bu  yiğitlerin  birisine  hücum  idüb  zahimdar  idüb  hinzir 
firar  ider  Bu  bahadırların  biri  ider  Var  gidi  hmzir  var  İsmail  Paşa 
gibi  arkan  var  istersen  dünya  halkın  azı  dişinle  azıla  Zira  bizde 
tüfenk  komadı  Yohsa  biz  seni  sağ  mı  korduk  deyu  darbımesel  ol- 
muşdur[2]  Ve  bu  şehrin  Urum  keferesi  tazelerine  kızan  derler  Anlar 
dahi  yarar  olub  bir  düşmanden  yüz  çevirmemişlerdir  Kerratile  bu 
Rumun  ikisi  üçü  bir  olub  Malta  firkatelerin  kerrat  ile  basub  söndür- 
müşlerdir Ve  bu  şehirden  bir  âdem  bir  canibe  teveccüh  iden  âyende 
ve  revendegânları  bu  şehrin  kızan  Urumlarından  âdem  alup  bîbak 
ve  bîperva     bir    canibe  azimet    ederler  Yarar  Urumları     olur     Ve  bu 

şehrin  Urum  kiriyesi  nam  mahbubesi  ve  kiri  ve  pedaki     nam    dilbe- 
ran  muğpeçeleri    olur  Cezayir  esvablı  başı  fesli  ve  siyah  kaşlı    merali 

gözlü  Rum  heceleri  olur  kim  tabir  olunmaz  gayet  meşhurdur  vesselam 

Ziyaretgâhı  Urla 

Evvelâ  Tekye  kariyesinde  Samud  Baba  ve  şehir  içinde  Memi 
Dede  ve  Eski  Memi  Dede  bu  iki  sultanlar  Vakuflar  köyünde  med- 
funlardır  Bîhisab  kerametleri  görülmüşdür  Ve  Eski  Memi  Dede  oğlu 
Ali  Dede  merhum  olub  musallada  cenaze  nemazm  nice  bin  âdem 
eda  ederken  naşi  şerifi  tabutile  alâmeleinnas  gayib  olub  cümle  huz- 
zaranı  âşıkanı  âlemi  hayretde  sergerdan  kalırlar  Badehu  üçüncü  gün 
bağlar  içinde  bir  püşte  üzre  bulunub  anda  defn  etmişlerdir  Hâlâ 
ziyaretgâhı  ünasdır  Ve  karibülahd  olmuşdur  Cenazesine  hazır  olanlar 
ile  müşerref  olub  anların  nakli  üzre  tahrir  idüb  ziyaret  etdik  »v-"  <j-^» 
Ve  kariyei  Süleymanlıda  Eşşeyh  Hüsameddin  ve  diğer  Eşşeyh  Hü- 
sameddini  Erdebilî  tariki  hacegândan  ulu  sultandır  Bunlar  Kızılca 
kariyesinde  medfunlardır  Ve  yine  camii  Kızılcada  Hoca  Ali  Hazretleri 
ve  Hoca  Hayreddin  ve  Eşşeyh  Bahri  ve  Derviş  Fehmi  Efendi  ve  Fatih 
Camiinin  imamı  Piri  Efendi  Kuşlular  köyünde  mefunlardır  Ve  tariki 

[1]  1069 

[2]   Naimâ  bu  fıkrayı  şöyle  naklediyor:  "Etrakden  biri  dağ  başında    öter     bir     kekliğe 
rast  j;elüb  Öt  gidinin  kekliği  öt  IsmailPaşa  gibi  arkan  var  Bizde  tüfenk  komadı,,  C. VI.  s  418. 


104  EVLİYA  ÇELEBİ 

Ruşenîdendir  kim  Ömer  Ruşenî  Hazretleri  nefes  idüb  Ey  Piri  Var 
Rumun  Urlasında  pır  ol  deyu  Sultan  Selim  Şah  asrında  bu  şehre 
gelüb  nice  bin  ibadullaha  bişvayi  tarik  olup  yüz  seksen  sene  mu- 
ammer  olup  âhir  Urlada  darülkarar  idindiler  Ömer  Ruşenî  Hazretleri 

• 

İbrahim  Gülşenî  Hazretlerin  dahi  Mısıra  gönderüp  sahibi  seccade 
olmuşdur  Ve  Ruşenîden  Gülşenî  olmuşdur  Amma  mezkûr  Şeyh  Pîrî 
Urlada  pır  olmağla  nice  yüz  bin  fukaraya  pîr  pîşkadem  olmuşdur 
Anmçün  Urla  halkı  serapa  hoca  pîr  tarkmdadırlar  Ulu  ziyaret  yirdir 
Ve  mücazibu  (n)  dan  [1]  Abdi  Çelebi  hayatda  idi  Hamdi  Huda  desti 
şerifin  bus  idüb  duai  hayırlarile  şerefyab  olduk  Ve  bu  şehir 
kadim  olmak  ile  kibarı  evliyauUahlar  gayet  çokdur  Amma  ziyaret 
etdiğimiz  sultanlar  bunlardır  Ve  bu  şehirden  cümle  yaranı  basafalar 
ile  vedalaşub  yirmi  nefer  Urum  kızanı  ve  serdar  Pirî  Beşeden  kırk 
nefer  yeniçeri  yoldaşı  refik  alup  cümle  altmış  nefer  bahadır  leven- 
datla  Urlıdan  çıkub  bağ  ve  bağçe  ve  zeytun  ormanları  içre  canibi 
garbe  lebi  derya  ile  bir  saat  geçüp  Karaburun  yolu  lebi  deryada 
kalup  biz  sol  tarafda  Çarpan  boğazı  nam  liman  yola  müteveccih  olup 
cümle  refiklerimiz  hazırbaş    olup  hamuşbaş  revane  olmada   idik 

Hikmeti  Huda  Sergüzeşti    Evliya 

Bu  rah  ile  sengistan  çengelistanda  bu  kadar  piyade  revane  olmada 
gaziler  ile  giderken  tüfenk  fitili  rayihası  istişmam  olundu  Hemrah- 
larımız  olan  yetmiş  nefer  tüfenkendaz  taraf  taraf  hıyabanlar  icre 
perişan  olub  ac  kurd  koyuna  ve  koyun  tuza  seğirdir  gibi  seğirdüb 
cengelistan  icre  cüstücu  iderken  ter  ve  kanları  revan  canları  dahili 
cinan  olmuş  ikisi  dahi  harbe  ile  mecruh  olmuşlar  Bire  bu  ne  haldir 
deyu  dahi  ileri  vardık  Bir  kolsuz  civan  yiğit  ve  bir  ak  sakallu  ihtiyar 
âdem  ve  iki  karaşlu  [2]  âdem  ayaklarında  çizmeleri  ve  bellerinde 
kılıçları  ve  esbabları  ile  yatırlar  Henüz  cenk  ide  ide  pare  pare 
olup  şehid  olmuşlar  Bire  hazırbaş  olun  deyu  cümle  refiklere  tenbih 
idüp  bu  muhatara  yerden  bir  hoş  ubur  edelim  derken  hemen 
bir  Allah  Allah  sadası  zahir  oldu  Ve  yirmi  otuz  tüfenk  atıldı  Hemen 
hakirin  yanında  kalan  refikler  ceyran  gibi  pertab  iderek  ileri  seğirt- 
diler  Hakir  dahi  seishaneleri  huddamlara  bırağub  bile  ileri  vardık 
Meğer  bizim  mukaddema  geruden  ileri  giden  refiklerimiz  on  yedi  ha- 
ramiye rast  gelüp  gemingâhda  yatarlarmış  Hemen  birbirlerine  girüp 
cenk    etmeğe  ahenk  idüp  on  bir  haramiyi  cenk  mahallinde  katil  idüp 

[1]   Bağdad   köşkü   nüshası  (mecazibumdan) 
[2J   Bağ^dad   köşkü  nüshası   (kara  kaşlu) 


SEYVHATNÂMESI  105 

yedisi  firar  etdi  Cümlesin  bizim  refiklerimiz  soyup  âlât  silâhların  alup 
azmi  rah  idecek  mahalde  cüz'î  ileri  varup  anı  gördüm  Orman  içinde 
bir  âdemi  kayd  bend  ile  huzurıma  getirdiler  Hakir  itdim  Adem  sen 
bu  orman  içinde  ne  işlersin  deyu  sual  etdim  Herif  ider  Vallah  biz 
demin  Urla  şehrine  giderken  haramiler  bizi  basup  azîm  cenk  etdik 
Dört  âdemi  katil  etdiler  Ve  hırsızlar  sizi  Zeytun  ovasında  görüp  firar 
etdiler  Ben  anlar  ile  kaçmıyup  havfimden  bu  ormana  kaçdım  Ve 
hırsızlar  kendülerden  düşen  iki  âdemin  laşlerinden  ayan  olmasun 
deyu  başların  kesüp  bile  götürdiler  Ve  hırsızlar  işte  şu  Karaburun 
ormanlarına  girdiler  Hemen  akiblerince  yetişüp  anları  dahi  kayd 
bend  idin  Ben  yoksa  bir  garibüddiyar  âdemim  deyüp  gûnagûn  tena- 
kuz cevablar  etdi  Hakir  etdim  Sen  ne  diyardansın  didim  Uşşaklı- 
yım  didi  Uşşak  şehrin  sual  etdim  Asla  nam  nişanından  bir  haber 
virmeğe  kadir  olmadı  Hemen  refiklere  Bire  bu  kâfir  hırsızdır  Ve  ey- 
nindeki  esvabı  bu  diyar  esbabıdır  Hırsız  oğlu  hırsızdır  derken  orma- 
nın içinden  refiklerimiz  iki  kelle  getirüp  Bu  âdemi  dutduğumız  ma- 
halde bu  kellelerin  yanında  idi  didiler  Ya  bu  kelleler  nedir  didim 
Haramiler  yanıma  bıragub  kaçdılar  diyüb  her  şeyi  inkâr  etdi  Amma 
kıyafetinde  gayet  yüğrük  kesici  kıyafeti  var  Tiz  şu  ademi  soyub  bir 
ağaca  bağlan  Şimdi  ben  seni  bülbül  güya  söyledem  didükde  derhal 
herifi  soyarak  ayağında  bir  taze  kılıç  yaresi  var  Gömleğinin  eteğinden 
kesub  kılıç  zahmini  sarmış  Ya  bu  taze  yare  nedir  didim  Haramiler 
yareledi  idi  Bîderman  ormanda  kaldım  didi  Nice  bu  güne  efsane 
türrehat  kelâmlar  etdi  Ahir  alelittifak  herifi  muhkem  kayd  bend  idüb 
söyletdik  Meğer  dürüst  haramilerden  mecruh  olup  iki  başlar  ile  or- 
manda pinhan  olup  giribanı  eleverdi  Refikimiz  olan  Serdar  Piri 
Beşeye  haramiyi  teslim  idüp  dahi  ileri  gelüp  mezkûr  dörd  aded  şe- 
hidleri  defnidüp  iki  başsız  harami  leşlerin  bırağup  cümle  esbabların 
refiklerimiz  alub  bulduğumuz  âdem  kolun  ol  kolsuz  civan  yiğidin 
yanına  defnidüb  nîm  saat  giderken  yol  üzre  beş  dane  at  dizginlerin 
sürüyüp  serseri  gezerler  Hemen  hakir  zabt  idüb  huddamlarıma  virdim 
Andan  dahi  ileri  varup  Ağzıaçık  nam  kuyuya  vardığımızda  anı  gör- 
dük Bir  pençei  âfitab  mehtabmisal  nuru  mahz  kırmızı  makdemli 
ve  lâilgûn  yanaklı  bir  dilberi  mümtaz  ve  bir  gamzesi  gammaz  Bizi 
görünce  Canım  Ağalar  Bana  kıyman  deyu  atlarımızın  ayaklarına  yüz 
sürüp  sarıldıkda  hemen  hakir  bu  ağzı  nerdübalı  kuyuda  atdan  nüzul 
idüp  cümle  refikler  ile  istirahat  etmek  içün  bu  mahalde  meks  idüp 
mezkûr  mahbubu  yanıma  getirüp  hayli  söyletdik  Ayakları  seğirdüb 
kaçmadan  şişmiş  ve  şiddeti  hardan  gül  çehresi  pişmiş  ve  kaça  kaça 
bîtap  ve  bîmecal    kalmış     Hakir  itdim     Ey  oğul  Doğru  söyle  sen  bu 


106  EVLİYA  ÇELEBİ 

bîeman  yerde  bu  kıyafet  ile  ne  işlersin  didim  Vallahi  benim  sulta- 
nım Ben  izmirli  Çelebinin  oğlıyım  Kapudan  Kaplan  Mustafa 
paşa  Izmire  gelüp  ben  pederimden  firar  idüp  kapudan  paşanın  bir 
ağası  beni  hıfz  idüp  donanma  ile  Sakiza  varup  yatarken  limanda  ba- 
bam ardım  sıra  Sakıza  gelüp  kapudan  paşa  huzuruna  çıkup  beni 
ağamdan  alup  bu  yol  ile  babam  ve  büyük  ağam  ve  iki  lalam  ve  ben 
atlarımız  ile  beş  kişi  giderken  ileride  Çarpan  boğazı  ile  Turna  boğazı 
deresi  ormanlarından  üzerimize  kırk  elli  mikdarı  yaya  tüfenkli  dökü- 
lüp cenk  ide  ide  babam  ve  ağam  ve  iki  kölem  kırılup  hamdi  Huda 
ben  halâs  olup  geruye  kaça  kaça  bu  mahalle  geldim  işte  bu  sizde 
karacalarından  bağlı  olan  âdem  hırsızlardandır  Karındaşım  bunu  alt 
idüp  ayağından  kılıç  ile  yareledi  Hâlâ  yarelidir  Ve  karındaşımı  bu- 
nun üzerinde  (yine  beni  kaçıran)  [1]  bunun  yoldaşları  yarelediler 
Elhamdülillah  babam  ve  karındaşım  derdlerinden  kurtuldum  Şimdi 
Sakıza  (yine  beni  kaçıran)  ağama  giderim  deyu  cevab  etdi  Ve  bize  re- 
fik olan  Urlalılar  bu  oğlanı  bildiler  Hakir  itdim  Bire  ey  hayız  mî- 
dihet  maderbehata  hamam  taşı  gibi  müsta'mel  Senin  uğruna  baban 
ve  bir  şehbaz  karındaşın  ve  iki  ahdi  müştera  yoldaşların  senin  uğu- 
runa şehid  olalar  Izmire  varup  cemii  mali  mirasın  zabt  eylesene  di- 
dikde  Yok  ben  ağamdan  haz  etdim  Mal  rızk  istemem  Ben  ağama 
giderim  didikde  Huda  âlimdir  Hakdan  havf  itdim  Yoksa  boynun 
urub  gaza  iderdim  Amma  hızı  napuhtei  yıkup  beş  on  balta  ile  hatı- 
rın ele  alup  haramilerden  boş  alınan  atların  birisine  suvar  itdirüp 
refikimiz  serdar  Piri  Beşe  mezkûr  oğlanı  ve  dağda  bulunan  mecruh 
haramile  bile  varup  cümle  piyade  yeniçerileri  U  (r)  lıye  gönderüb 
hakir  Urum  kızanları  ile  mezkûr  ağzı  nerdübanlı  kuyudan  yine  ca- 
nibi garba  dört  aded  ganimet  atlarile  ol  muhatarı  aşup  sağ  tarafı- 
mızda Kayaburun  kuraları  içre  yedi  saatde  vakti  asırda 

Kasabai  kazai  Karaburun 

Sığla  sancağı  hakinde  yüz  elli  akçe  kazayi  âsümanîdir  Ve  izmir 
mollasının  arpalığıdır  Bir  camii  ve  bir  hamamı  ve  yedi  dükkânı  var 
Safi  zeytunlu  iremmisal  kuralardır  Azîm  şehri  ve  sarayları  ve  ima- 
retleri ve  gayri  azîm  asarları  yokdur  Halkı  levendane  esbab  giyüp 
şeci  ve  bahadır  tüfenkendaz  âdemleri  vardır  Kerratile  Venedik  do- 
nanmasına karşu  komuş  âdemlerdir  Ve  bir  danei  hardal  ganimet 
vermiyüp  kâfirdebn  aş  dil  almışlardır  Serdarı  ve  kethüdayeri  yokdur 
Ve  harab    kal  'alan  çokdur     Ve  bu  kaza  İzmir  körfezinin  ağzına  vaki 

[Ij      Fazla  yazılmış.   Yeri  aşağıda  geliyor. 


SEYAHATNAMESİ  107 

olmuşdur  Izmire  varınca  yüz  mildir  Ve  mahsuldar  zeytunh  dağları  ve 
bağları  vardır  Ve  bu  kazada  olan  firavan  leziz  zeytun  rub'u  mes- 
kûnda yokdur  illâ  Mora  ceziresinde  Koran  kal'asında  ve  Şamışerifde 
ola  Bir  gece  bunda  mihman  olup  sabah  kadıdan  yirmi  tüfenkendaz 
yiğit  refik  alup  ve  bizimle  gelen  yirmi  Urum  kızanları  ile  kırk  kişi 
olup  alessabah  mütevekkilen  alellah  diyüp  dört  saatde  eliyazübiUâh 
atlar  ile  gitmek  muhal  olup  piyade  revş  iderek  Çeşmenin  ulu  yoluna 
çıkdık  Turna  boğazı  nam  muhatara  zıyk  boğazın  nihayetin  rene  ina 
ile  ubur  idüp  ol  dere  icre  hamdi  Huda  atlarımıza  suvar  olup  yine 
garba  beş  saat  gidüp 

Evsafı  germabı  Çarpan 

Lebi  deryada  bir  kumsal  vadide  altı  aded  küçük  kubbeler  ile 
mebni  ılıcalardır  Cümlesi  mutedilüssühun  naf  i  ılıcalardır  Huddamları 
ve  yanında  imaretleri  yokdur  Amma  etraf  diyarlardan  gelen  mariz 
âdemler  çokdur  Ve  Çeşme  kal'asınm  bağları  ta  bu  ılıcalar  (a)  mün- 
tehidir Hakir  bunda  cümle  huddamlarımız  ile  havzı  tabirlere  girüp 
safa  etdik  Andan  bir  saat  bağlar  içre  canibi  garba  gidüp 

Evsafı  kal'ai  Hoşâbâd  yani  kasabai   Çeşme 

Sene  914  tarihinde  bizzat  Sultan  Bayezidi  Veli  binasıdır  iç  kal'a 
kapusı  üzre  tarihi  budur 

Hisarı  Aynı  cedid  kıldı  bünyad 

Müverrih    didi    tarihin  Hoşâbâd 

Sene  914 

Lebi  deryada  bir  alçak  kaya  üzre  garb  tarafı  derya  şark  tarafı 
hayırlı  sahra  ve  dağdır  ve  dağ  üzre  safi  bağdır  Ve  kaPa  içindeki  ha- 
neleri cümle  garb  tarafında  Sakız  ceziresine  doğru  deryaya  nazır  elli 
aded  toprak  örtülü  evlerdir  Ve  dizdarı  ve  185  neferatları  cümle  bun- 
da sakin  olurlar  Ve  kal'ası  şekli  murabba  sengi  bünyad  kaPai  Hoş- 
âbâddır  Bu  kal'a  şarkdan  garb  tarafına  tulanîce  vaki  olmuş  Tuli  yo- 
kuş aşağı  hendek  kenarınca  iki  yüz  adımdır  Ve  arzı  yüz  elli  adımdır 
Bu  hisab  üzre  bu  kal'anın  dairen  madar  cürmü  yedi  yüz  adımdır  Ve 
üç  tarafı  bendeki  azimdir  Lâkin  garb  tarafı  kayaların  derya  değme- 
gile  hendeği  yokdur  Ve  kıbleye  nazır  varuşa  açılır  bir  demir  metin 
kapusı  vardır  Ve  hendeği  üzre  zenberekli  asma  cisir  ile  ubur  olunur 
cisri  vardır  Ve  bu  kapu  tarafı  iki  kat  kal'a  divandır  Ve  iç  kal'a- 
nın  garba  nazır  ancak  bir  demir  kapusı  var  kim  üzerinde  tarihi  tahrir 


103  EVLİYA  ÇELEBİ 

olunan  kapudur  Ve  bu  kapudan  içeri  bir  kat  demir  kapu  dahi  vardır 
iç  kal'a  iki  kat  kapu  olmuş  olur  Amma  ol  ikinci  kapu  şimale  mek- 
şufdur  Ve  bu  iki  kapunm  üstünde  Sultan  Bayezidi  Velinin  fevkani 
camii  var  Ve  sene  tarihinde  Venedik  gemileri  gelüp  kaPai  hali  bulup 
istilâ  idince  kal'anın  demir  kapuların  ve  camiin  altun  alemlerin  alup 
ve  kal'anm  cabea  yerlerin  münhedim  idüp  firar  etmiş  idi  Badehu 
fermanı  şehriyarî  ile  Ak  Mehmed  paşa  Sakız  ceziresi  muhafazasında 
iken  bu  Çeşme  kal'asm  tamir  ve  termim  idüp  kaPai  dürrü  beyzâsâ 
idüp  camii  nurunalânur  idüp  altun  alemler  ile  tezyin  idüp  ve  kal'a 
kapuların  ellişer  kantar  hadid  ile  cedid  babı  kaviler  idüp  hendeği 
yirmi  arşın  tathir  idüp  amik  etmişdir  Ve  lebi  deryaya  nazır  iki  tabyei 
azîm  inşa  idüp  her  birinde  onar  pare  balyemez  toplar  ve  nice  bin 
kantar  barudu  siyah  koyub  ve  kal'a  neferatınm  firar  idenlerin  ref 
idüp  yeni  neferat  tahrir  idüp  henüz  kal'a  taze  can  bulup  hasnı  hasın 
ve  şeddi  metin  olmuşdur  Amma  cami  henüz  kiremid  ile  mesturdur 
Amma  kal'a  incu  misal  beyaz  kuğu  gibi  dürrü  yetim  olmuşdur  An- 
dan küffarın  bir  kere  dahi  topu  gûp  darbile  bir  Patrona  yani  Kapu- 
dane  gemisi  gark  olmuşdur  On  milyon  mal  ile  ol  kalyon  olmaz  idi 
Andan  gayri  küffar  Çeşme  kal'asından  su  içmeğe  tövbe  etdi  Ve  mak- 
hur  müdemmer  olub  gitdi  Badehu  gark  olan  keştisinden  bu  kadar 
mali  hazain  ve  bu  kadar  cebehane  ve  iki  pare  yatırtma  tuç  toplar 
Sönbeki  gavvasları  çıkarub  cümle  toplar  ile  kal'ai  tezyin  etdiler  Mu- 
kaddema kal'adan  alduğı  malin  on  kat  ivazın  cenabı  Barı  dini  mübîne 
ihsan  etdi  Ve  bu  kal'anın  kıblesi  tarafında  olan  varuş  ile  bu  kal'a 
Sığla  sancağı  hükmünde  Cezayir  kaleminde  yüz  elli  akçe  kazadır  Ve 
nahiyesi  kırk  pare  kuradır  Ve  bu  varuş  cümle  yüz  elli  toprak  örtülü 
bağlı  ve  bağçeli  evlerdir  Sakız  paşası  tarafından  voyvadalıkdır  Serdarı 
ve  kethüdayeri  yokdur  Zira  olkadar  büyük  kasaba  değildir  Ve  iki  yüz 
mikdarı  hurma  ağaçları  vardır  Amma  mahsul  vermez  Ve  sevahil 
yerdir  Ve  lebi  deryada  kurşun  kubbeli  bir  küçük  camii  var  Gayet 
küçükdür  Ve  camiin  yol  aşırısında  bir  hanı  azîmi  var  Cümle  yetmiş 
ocakdır  Üzerinden  kurşununu  küffar  almışdır  Ve  bir  imareti  var 
Nimeti  mebzuldür  Ve  bu  imaretler  cümle  Süleyman  Hanın  veziri 
makbul  iken  maktul  ibrahim  paşanın  hayratındandır  Ve  bir  hamam 
ve  üç  mescidi  ve  kırk  aded  dükkânları  var  Ve  lebi  deryada  Mühür- 
dar paşanın  bağı  iremmisal  bir  sarayı  âlisi  var  kim  edimi  arzda  ne- 
kadar  zîkıymet  ahcar  ve  eşcar  var  ise  bu  sarayda  mevcuddur  Ve  cümle 
nebat  hubuatın  ve  şükûfei  gûnagûn  ezharatm  envai  bu  ravzai  sarayı 
ibretnümada  mevcuddur  Ve  bir  hamamı  hoşhavası  var  kim  vasfında 
diller  kasırdır  Ve  dağlarında  gûnagûn  mürgu    vahşisinden    kekliği  ol- 


SEYAHATNAMESİ  109 

kadar  çokdur  kim  remme  remme  tayeran  etmededir  Kaçankim  vakti 
şita  olur  Mühürdar  paşa  Sakızdan  bu  saraya  nakil  idüb  kâmil  altı  ay 
zevk  safa  ider  Ve  bu  kal'anm  lâtif  limanı  vardır  Cemii  kebir  Barca 
ve  Karavana  Kalyonlar  bunda  yatarlar  Zira  gayet  demir  dutar  âlâ 
yatak  limandır  Amma  batı  ve  karayel  ve  yıldız  rüzgârlarından  gayet 
ihtiraz  olunur  Lenger  endaht  olmağa  itimad  etmemek  gerek  Zira  li- 
manın ağzı  ol  tarafa  küşade  olmağla  mezkûr  üç  aded  rüzgâr  gayet 
şiddet  üzre  isabet  ider  Amma  rüzgârı  hamisden  emindir  Bir  Mürsel 
paresi  ip  ile  bir  Kalyon  yatsa  havf  etmez  Hakir  bu  şehirden  atlarımız 
ile  bu  limandan  Hatib  oğlunun  Firkatesine  suvar  olup  muvafık  poy- 
raz ruzigâr  ile  orsa  orsa  kuUanub  garba  doğru  on  sekiz  mil  gidüb 

Evsafı  cezirei  gül  gülistan  vilâyeti  Sakızistan 

Hamdi  Huda  selâmetle  bu  cezirenin  canibi  şarkında  Kiremitlik 
nam  bir  kûşiye  ruzigârı  felek  bizi  çıkarup  lenger  endaht  olup  şehre 
varmadık  Zira  şehre  taun  müstevli  olmuşdu  Andan  atlarımıza  suvar 
olup  canibi  garba  dağlar  ve  bağlar  icre  vegalle  nam  kulağuzlar  alup 
baş  yukaru  canibi  garba  bağ  ve  bostan  ve  gülistan  ve  reyhanlı  gayet 
mamur  âbâdân  ve  şadan  kuralar  ubur  iderek  iki  saatde  menzili  bağı 
irem 

Kariyei  [1]  Nero 

Yani  lisanı  yunanîde  Sovuk  Su  demek  olur  Mühürdar  paşanın 
iremzatıdır  Meğer  Mühürdar  paşa  taundan  firar  idüb  bu  çiftlikde 
karar  etmiş  Kendüye  anda  buluşub  dest  bus  idüp  Ak  Mehmed  paşa- 
nın mektubu  dürerbarın  verüb  mefhumu  malûmları  olup  hakire 
hayli  izaz  ikram  idüb  kendülere  yakın  bir  kasrı  âli  döşiyüp  cümle 
atlarımız  has  tavlasına  bağlıyup  zevk  safaya  ve  seyr  temaşaya  suru 
eyledik  Ve  kâmil  iki  hafta  kendüleri  ile  hemcelis  ve  hemenis  olup 
gûnagûn  sohbeti  haslar  etdik  kim  tabir  olunmaz  Meğer  âlüfte  ve  aşüfte 
yarandan  sebükruh  sahih  tab'  Bosnaviyyülasıl  Sultan  Muradı  Rabiin 
veziri  âzami  Receb  paşanın  hemşirezadesi  ve  mühürdarlığı  hidmetinde 
iştihar  bulup  ihtida  derya  sancaklarından  nice  menasıbı  âlilere  mu- 
tasarrıf olub  deryada  dört  pare  kadırga  ile  sefer  eşub  altmış  tarihinde 
efendimiz  kendüye  Tunus  eyaletin  ihsan  idüp  mukarrernamesin  hakir 
görmüş  idim  Muarefei  kadimemiz  takribile  bilâhicab  can  sohbetleri 
etdik  ki  midhatinde  zeban  lâldir  Huda  âlimdir  Henüz  cihanda  bir 
gün  ömür  uğurladık  (Beyit) 

[1]  Bu  kelime  (Kariye)  değildir,  (Kıriyo)  dur. 


110  EVLİYA   ÇELEBİ 

Yari  kapdık  seyre  gitdik  duymadı  ağyar  dûn 
Bir  safa  etdik  Efendi  ömr  uğurladık  bu  gün 

fehvasınca  gecemiz  kadar  ruzi  rugenimiz  îdi  edha  idi  Vekilharcına 
tenbih  idüb  cemii  mekûlât  meşruhatlarımız  zülbiyyat  ve  kasrı  nebatı 
kameriyye  vraınca  tayin  idüb  alessabah  yirmi  tabak  sükkerî  halvalar 
gelirdi  Ol  gece  kendüler  ile  sohbeti  Bermekî  idüb  iznile  küşei  vahdet 
haneyemize  geldükde  akibimizce  on  gilmanı  hassa  ellerinde  birer 
boğça  ile  gelüp  hazinedarı  bir  büyük  boğçe  önüme  koyup  Paşa  Efen- 
dimiz selâm  eyledi  Şunları  giyüb  camehablarında  istirahat  etsin 
buyurdular  Ve  bu  dokuz  boğçadan  ve  kömlekleri  huddamlarına 
versin  buyurdular  Hemen  hakir  taze  can  bulub  koynumdan  saatim 
hazinedara  verüb  dokuz  boğçayi  götürenlere  birer  nîm  hezarî  destarçe 
verüb  anlar  revane  olunca  cümle  boğçeleri  huddam  refiklerime  bezi 
idüp  ol  gece  emirane  güya  sündüz  icre  yatdık  Alessabah  tahtelfıtur 
gelüp  tenavülden  sonra  hazinedar  gelüb  Buyurun  siz  içün 
hamam  hazırdır  deyu  hamama  girüb  dahil  olduk  Amma  ne 
hamam  Eğer  vasfetsek  müsveddatımız  bir  tomarı  tavil  olur  Hâ- 
sılı meram  bir  simin  sima  ve  kamer  tal'at  ve  peri  heyet  mahbub 
Firenkpeçe  dellâk  kise  sürüp  safa  etdik  Pak  olduk  Andan  camekâna 
çıkup  gördüm  Hazine  libaçelerimizin  yanında  âmâde  durur  Amma 
bir  güne  don  gömlek  dahi  getirüb  cümle  harir  citmeli  ve  nakışlı 
gömleği  eynimize  giydirüp  bir  kat  atlas  libaslar  ve  bir  kişmir  sal  ku- 
şak ve  bir  saya  kırmızı  çakşır  ve  bir  sîm  ve  mutallâ  balıkdişi  kab- 
zalı hançer  ve  bir  mercan  kabzalı  altın  gılaflı  bıçak  ve  bir  mineli 
saat  ve  bir  mercan  teşbih  ve  bir  kuşe  destar  ve  bir  katife  kavuk  ve 
bir  samur  kafası  zümrüdî  çuka  ferace  getirüb  cümle  bu  libası  fahire- 
leri  giyüb  Paşa  Hazretleri  huzuruna  varup  dest  buse  rıza  vermiyüp 
Bizi  hakden  ref  eylediniz  didim  Anlar  dahi  Siz  bu  asrın  bir  Evliya 
Çelebisisiz  Bize  riayet  vacibdir  Hususa  bizim  müsafirimizsiz  buyurdu- 
lar Velhasıl  gayet  memnun  olup  Şeyh  Hazretleri  hattile  bir  en*amı 
şerif  var  idi  Hakir  dahi  dervişanca  anlara  hedaya  verdim  Ve  her  gün 
bağı  bihiştin  bir  kasrı  ireminde  Hüseyin  Baykara  fasılları  iderdik 
Eğer  bu  bağın  evsafın  mavaka'  üzre  tahrir  idelim  desek  cemii  şuara 
midhatinde  âciz  olmuşlardır  Hemen  nekadar  ravzai  rıdvan  idiği  şun- 
dan malûmu  saadet  ola  ki  kırk  iki  seneden  beru  bu  hadika  icre  ce- 
mii Kâfiristandan  esir  olan  erbabı  maarif  esârâlar  bu  bağ  içre  hidmet 
idüp  birer  şey  icad  idüp  gûnagûn  kasrı  Havernaklar  ve  Firenkpesend 
havuz  ve  fevvareler  ile  ârâste  olmuş  bir  hadikai  iremdir  Zira  Mühür- 
dar paşa    iki    bin    aded    esârâya  malik  idi     Cümlesi  bu  bağa   hizmet 


SEYAHATNAMESİ  111 

• 

iderlerdi  Ve  biri  bir  şey  ihtira*  idüp  icra  iderdi  ilâ  ePan  beş  yüz 
küffar  huddamlar  vardır  Ve  cihannüma  bir  mürtefî  zeminde  vaki 
olmağile  şeddi  sedid  bina  olunmuşdur  Her  şeddi  birer  sahradır  Ve 
gayet  metin  kârgir  şeddi  metinlerdir  Ve  cemii  diyarın  ayan  eşrafları 
paşaya  alülâl  meyvedar  seçerler  hedaya  gönderüp  bu  bağ  içre  zemini 
sadranc  nakşı  idüp  cemii  müsmirat  şecerelerin  alettertib  çırpı  ile 
yol  yol  dikmişler  kim  her  biri  birer  nahli  tuba  misal  sayedar  olub 
berk  bar  vermededir  Ve  cenabı  Barı  ruyi  arzda  nekadar  ezhar  halk 
etdise  bu  bağçede  mevcuddur  Ve  her  meyvesinin  memduhu  firavan 
ve  uyunu  cariyeleri  revan  ve  mesire  cemenzar  yerleri  hıyabanı  Isfa- 
han  nısfı  cihan  misilli  nüzhetgâhlar  ile  piraste  şahnişinler  ve  müte- 
addid  kaa  ve  hücreleri  ve  matbahı  Keykâvüsî  ve  iştahlı  Anter  misal 
aburları  var  Velhasıl  zerre  ve  şemme  mikdarı  kusurdan  müberra  bir 
bağı  Meramdır  kim  yetmiş  güne  üzümü  ve  yirmi  elvan  emrudı  ve 
yirmi  nevi  limonı  var  Ve  limon  turşu  içinde  yine  kabuklu  bir  küçük 
limon  dahi  olur  gayet  lezizdir  /-^»  'is^  ^  ^i*"  -*'  «^*  Ve  turunç  ve  kebat  ve 
hummaz  ve  ağaç  kavununun  envaları  var  Ve  dürlü  dürlü  âlû  ve  şef- 
talû  ve  zerdalû  ve  kayısı  ve  Fransa  eriği  ve  Şam  fıstığı  ve  Firenk  inciri 
ve  Rum  incirinin  sekiz  güne  inciri  olur  kim  lezzeti  dimağı  dü  şak 
ider  Hattâ  bir  güne  fındık  kadar  yeşil  hürde  inciri  olur  gayet  leziz 
ve  mümessekdir  Ademin  dimağın  miski  anberi  rayihası  muattar  ider 
Ve  bir  güne  hürde  elma  ağaçlarında  elması  olur  ^^^'  oU:--  rub'u  mes- 
kûnda nazirin  görmedim  Ve  bu  bağda  hasıl  olan  âbdar  ve  danedar 
kiraz  vişne  ve  siyah  dud  rub'u  meskûnda  yokdur  Meğer  Rumda  Te- 
kirdağı  şehrinde  ola  Ve  cümle  hıyabanmda  âbı  revan  selsebiUer  fira- 
van şeb  ruz  revan  olmadadır  Andan  cari  olan  mâi  nabları  bağ  gülistan 
bostan  icre  taksim  olur  Ve  bu  ayni  lâtif  üzre  evci  semaya  serçekmiş 
çarkûşe  kal'a  kulesi  misal  demir  kapulı  bir  seramed  kuUei  metin  vardır 
Yedi  tabakası  eflâke  serçekmişdir  Canibi  erbaası  şahnişinlerdir  Cemii 
cezirei  Sakız  dayiren  madar  nümayandır  Ve  mezkûr  aynülhayat  üzre  bir 
müdevver  ve  musanna  kırmızı  somakiden  yekpare  bir  kâsei  azîmi  mü- 
cellâ  kadehi  var  Abı  lâtif  menbamdan  huruç  idüp  bu  kadehe  dahil  olup 
badehu  gayri  havuza  ve  şazirvanlara  revan  olur  Ve  bu  mezkûr  somaki 
kadehi  Mühürdar  paşa  Tunus  valisi  iken  kadırga  ile  andan  getirmişdir 

• 

içinde  yirmi  aded  âdem  murabba  otursa  müstevfa  zanubezanu  meks 
iderler  Ve  bu  bağın  her  kuşesinde  tuyuru  gûyanın  feryadı  ve  bülbül- 
ler nağmatı  ve  hoşelhan  murgların  bu  murgzarda  esvatı  hazinleri 
âdeme  ruhefza  safa  verir  Velhasıl  bu  edimi  arzda  böyle  tarhı  mu- 
sanna ravzai  cinan  inşa  olunmuşdur  Eğer  Şeddad  Bağı  Iremi  bina 
etmiş  ise    gaibdir    Amma     elhaletühazihi    hazırda    cihanârâ      dasitanı 


112  EVLİYA  ÇELEBÎ 

dasitan  vacibüsseyir  bir  gülistandır  Hattâ  Kandiye  fatihi  Fazıl  Ahmed 
paşa  Kandiyei  feth  idüp  avdetde  bu  bağa  gelüb  mihman  oldukda 
buyurmuşlardır  Bir  âdem  padişah  ise  demmac  ve  tahtı  rahtı  bahtı 
terk  idüp  alâyıkı  dünyadan  halâs  olup  şu  çayı  sürurda  bir  gün  zevk 
ve  safa  ile  Hakka  ibadet  etmek  cihangir  ve  sultan  olmadan  yeğdir 
buyurmuşlar  Hamdi  Huda  bu  hakir  iki  hafta  da  bu  cayi  müferrahda 
Dârâvar  darat  azametle  fakiranca  zevk  safa  idüp  Hakkın  ihsanına 
hamd  sena  iderek  ibadet  idüp  padişahane  safalar  etdim  Badehu  Mü- 
hürdar paşa  efendimizden  âhirülemir  mufarakat  mukarrer  oldukda 
hüsnü  rızaları  ile  mezun  olup  hakire  iki  yüz  bundukatı  Venedik  al- 
tunı  ve  yine  bir  samur  paçası  serhaddî  yol  kürkü  ve  bir  kat  esvab 
ve  yine  bir  elmas  saati  ve  bir  Cezayir  gördesi  kılıç  ve  bir  Cezair  tü- 
fengi  ve  bir  eğerli  küheylân  at  ve  huddamlarıma  serapa  onar  guruş 
ve  birer  saya  çuka  ve  birer  Sakız  atları  ihsan  idüp  desti  şerifin  bus 
idüp  fezaı  ceza'  ile  vedalaşub  kethüdasile  bizi  aşağı  Sakız  şehrindeki 
sarayı  azîmine  gönderüp  bağı  iremli  ve  gül  gülistanlı  bostanlı  âbâdân 
kuralar  ubur  iderek  bir  saatde 

Evsafı  kal'ai  şehri  azîm  ve  bağistan  ve  gülistanı 
kadim  cezirei  benderi  mahrusei  Sakız 

Bikavli  tevarihi  Yunaniyan  yani  hakim  Yanuvan  tahriri  üzre  bu 
cezirei  gülistan  ihtida  Iskenderi  Kübra  zemanında  imar  olmuşdur  kim 
velâdeti  Hazreti  Resaletden  sekiz  yüz  seksen  iki  sene  mukaddemdir 
Ve  Hazreti  Isa  hazratından  altı  yüz  sene  mukaddemdir  Bu  kal'a  Isadan 
iki  yüz  seksen  sene  mukaddem  bina  olduğu  Kir  Elena  [1]  deyrinde 
hattı  lâtin  ile  beyaz  mermer  üzre  tarihi  masturdur  Badehu  sene  tarihin- 
de  Cinevizkırallarından  Merakdina  nam  kiralı  nagâh  Ali  Emeviyyundan 
Abdülmelik  halifenin  havf  inden  bu  kal'ai  inşa  etmişdir  Zira  Emeviyyu- 
nun  zemanı  hilâfetlerinde  Cezirei  Kıbrıs  ve  Cezirei  Girit  ve  Cezirei  Mora 
ve  Magrib  zeminde  ve  vilâyeti  Cezayir  ve  Işbanya  ve  sair  cezairanlar 
feth  olub  Islâmbol  kal'asm  dahi  muhasara  ile  feth  idüp  bâsulh  Şama 
avdet  etdükde  ol  sene  bu  Sakız  kal'asın  Cineviz  Kiralı  bina  etmişdir 
Badehu  sene  tarihinde  Sultan  Süleyman  fethidir    Bedesti  Piyale  paşa 

Sebebi  fethi  Sakız 

Ceneviz  Küffarı  Ali  Osman  ile  sureti  zahirde  dost  idi  Amma 
nihanice    âyende    ve    revende    tüccar   ve  huccac   ve  züvvar  gemilerin 

[1]     Kirye  tleni  klişesi 


c 

> 

3 
-O 

<u 
o 

> 


c 

3 
O 

H 

m 
-D 


(/> 
c 

t-l 

o 

c 
-a    1: 

t/5 


c 


SEYVHATNÂMESÎ  113 


alup  ibadullahı  esir  bendi  zencir  etdiikleri  padişahı  cemcenabin 
mesmuu  hümayunları  olup  cezireyi  Sakızin  fethini  Piyale  paşaya 
emir  idüp  ol  dahi  üçyüz  pare  kadırga  ile  ruyi  bahirde  her  sene 
sayd  şikâre  gezdiği  minval  üzre  gezerek  düşmanlara  istimalet  habı 
hargûş  virerek  bir  gün  mutadı  kadimesi  üzre  cezirei  Sakızın  on 
sekiz  mil  canibi  şarkîsi  mukabilinde  mukaddema  evsafı  tahrir 
olunan  kal'ai  Hoşâbâd  yani  Çeşme  kal'ası  limanında  üçyüz  pare 
badban  ile  lenger  endaht  olup  yatdı  Beri  Sakızdan  küffar  donanmai 
hümayunun  mutadları  üzre  gelüp  yatdıkların  görünce  Sakızdan  cemii 
ayanı  kefere  ve  fecere  ve  balyoz  kıral  zadeleri  ve  eşbehleri  firkate 
firkate  hedayaların  leb  berleb  idüb  cümle  kefere  sahibi  kelâmları 
de'bi  batılları  üzre  Piyale  paşaya  gelüp  başdardada  bulşup  cemii 
hedayaların  arz  idüp  gûnagûn  arzı  hulûslar  idüp  serberzemin  furu 
[1]  iderek  busı  payi  serdar  idüp  nice  kelimatdan  sonra  hemen  Piyale 
paşa  Baka  kefereler  Niçün  sureti  sulhde  görinüb  pes  perdeden  bu 
kadar  ahidşikenlik  idüb  huccac  tüccarımız  gemilerin  alup  bukadar 
ibadullahı  esir  edüp  rehzenlik  idersiz  imdi  padişahımızın  muradı 
sizden  bu  kal'ai  cebren  ve  kahren  kuvveti  bazu  ile  kabzai  teshire 
almak  murad  idinmişlerdir  imdi  size  canınız  gerek  ise  bu  an  kalai 
bize  teslim  idesiz  Yohsa  bu  saat  cümlenizi  kılıcdan  geçiririm  didiğinde 
anlar  dahi  Her  parçamız  kulağımız  kadar  etsen  bu  cezirenin  bir 
taşma  bin  baş  verüb  bu  kal'ai  vermeziz  No  no  deyu  inad  muhalefet 
idüp  saçların  yoldlar  Derhal  cümle  kefereleri  başdardada  kayd  bend 
idüp  orsa  filândıra  diküp  yer  yer  haber  topu  atup  salpa  demir  deyüb 
tabii  Ali  Osmana  darblar  urılup  usulü  çengi  harbiler  çalınup  avanti 
Sakız  diyüp  limandan  baid  yerde  lenger  endaht  olup  derhal  derya- 
misal  askeri  âlât  silâhları  ile  karaya  çıkarup  sair  mühimmatları  taşra 
dökmeğe  mübaşeret  idüp  kal'ada  olan  küffarlara  ağalarından  bir  elçi 
resul  gönderüp  Cümleniz  tu'mei  şemşir  iderim  Ve  bizde  esir  olan 
eşbehleriniz  dahi  bu  an  katliderim  Elbetde  kal'ai  padişahıma  teslim 
idüp  yine  bu  cezirede  sakin  olasız  deyu  haber  verince  içinde  olan 
Firengi  bedrenk  pürcenk  cenge  iktidarları  olmıyub  bildiler  kim  Bu 
gelişden  halâs  yokdur  ve  müdebbir  kârâzmude  cümle  serikârda 
olan  eşbehleri  kapudan  paşada  mahbusdur  Ahir  kal'ada  olan  küffarlar 
aman  istiyüp  bir  yire  cem  olup  meşveret  etdiler  kim  Sulh  ile  kal'ai 
virelim  ve  ehli  ayal  mal  menalimiz  halâs  idelim  ve  yine  bu  cezirede 
sakin  olalım  [1]  deyu  ve  kal'a  içindeki  kiliselerimiz  kadar  taşra 
varuşda    kenise  ihdas  idelim  ve  bağ  ve  bağçeler  ve  haneler  bina  ide- 

[  ]    Bağdad   köşkü  nüshası   (serfuru) 

[1]   Bağdad   Nüshası   (deyu)    kehmesi  yokdur. 

Evliya  çelebi  9  —  8 


114  EVLİVA  ÇELEIİİ 

lim  ve  âdem  başına  beher  sene  birer  altun  haraç  virelim  ve  ruhban- 
larımız Muhammed  şer'i  üzre  haracdan  muaf  idelim  deyu  yüz  yirmi 
madde  üzre  meşveretlerin  bir  yire  koyup  Piyale  paşaya  recanameler 
ile  arzların  arz  eylediklerinde  recaları  hayyizi  kabulde  vaki  olup  im- 
zayı şer'i  Rusulü  mübîn  olup  hamdi  Huda  bilâ  cenk  cidal  bîmi  ra'bi 
savleti  asakiri  islâmile  kal'a  feth  olup  cümle  küffarı  hakisar  mikdar- 
larınca  götürecek  kadar  eşyaları  yüklenüp  kal'adan  sagir  ve  kebir 
yetmiş  üç  bin  kâfir  zîkıymet  metaları  ile  kal'adan  huruç  edüp  taşra 
varuşda  cayi  menaslar  peyda  etdiler  Sair  eşyaralm  devlet  tarafından 
kal'a  içinde  zabt  rabt  idüp  asakiri  islâm  ile  derunu  kal'a  malâmal 
olup  mali  ganayime  müstağrak  olup  kal'anın  burç  barularında  fetih 
ezanları  tilâvet  olunub  hamdi  Huda  bilâ  cidal  feth  olunup  sair  bilâdı 
İslama  zam  olunduğunun  fethi  tarihidir  kim  tahrir  olundu 

Ehli  küfrün  sakızın    çekdi  Piyale  paşa 

Sene  973 

Matekaddem  Cineviz  Kiralının  tahtı  idi  Ve  Karadenizin  canibi 
erbaasındaki  kılâ'lar  ta  Azak  bahri  nihayetinde  kaPai  Azak  ve  kal'ai 
Kefe  ve  kal'ai  Sodak  cümle  limanlar  Cineviz  keferesi  hükmünde  idi 
Devletleri  herkeste  olup  payitahtları  olan  Sakızların  dahi  Ali  Osman 
alup  çiğneyince  nice  kıralları  Cinevize  gidüp  anda  darı  meşad  eyledi 
Hamdi  Huda  Cezirei  Sakız  Cezayir  kaleminde  Kapudan  paşa  eyaleti 
hükmünde  sancak  paşalığı  oldu  Beği  tarafı  padişahîden  saliyane  ile 
zabt  rabt  ider  Yedi  yük  akçe  saliyanesin  Sakız  gümrük  emininden 
alup  yir  (mi)  bin  guruş  dahi  sancağından  hasıl  olup  her  sene  iki 
pare  yarar  Kadırga  ile  ruyi  deryada  Kapudan  paşa  ile  sefer  eşer  Ve 
bu  Cezire  beş  yüz  akçe  şerif  mevleviyyetdir  Amma  payede  ednadır 
Ve  nevahileri  hîni  tahrirde  iki  nevi  üzre  tahrir  olunmuşdur  Bir 
bölüğü  yirmi  beş  pare  mirî  kuralardır  kim  ruyi  zemine  cemii 
mastiki  Sakızı  bu  kuralardan  hasıl  olur  Gayri  kuralarda  olmaz  Her 
kimesnede  bir  çiğnem  ve  bir  damla  çiğ  sakız  bulunsa  katliderler 
Ya  tecrim  ve  tazir  iderler  Ve  bu  sakız  hasıl  olan  kuraların  kefereleri 
serapa  müslümanlar  gibi  beyaz  sarık  sararlar  Mirî  sakız  keferesi  idij?,i 
andan  malûm  olur  Amma  gayri  kefereleri  siyah  firenk  şapkası 
giyerler  Ve  şehir  Urumu  ve  Frengi  bedrengi  kırmızı  renk  Cezayir 
fesi  giyüb  keysuların  tarmar  kılurlar  Saçları  olmıyanlar  fesile  asla 
müslümandan  seçilmezler  Ve  dağlarda  olan  kuralar  dahi  yirmi  beş 
kutadır  Bunlar  mirliva  hassı  tahrir  olunmuşdur  Ve  şehir  etrafında 
kuralar  molla  nahiyesi  tahrir  olunmuşdur  Bu  kuralardan  ve  şehrin 
gayri    mahsulâtlarından     mollaya     beher     sene     sekiz  bin    guruş     hasîl 


SEYAHATNAMESİ  115 

olur  Atnma  cümle  reayanın  haraçları  padişahındır  Başka  bir  haraç 
emini  gelüp  bu  cezire  icre  seksen  iki  bin  zimmînin  zimmetinde  olan 
haraçların  tahsil  ider  Ve  şeyhülislâmı  ye  nakibüleşrafı  ve  kethü- 
dayeri  ve  yeniçeri  serdarı  vardır  Ve  Ağa  yerine  yeniçeriyandan 
zenberekci  başı  bir  oda  ile  muhafaza  iderdi  Ve  bir  oda  cebeci  ve  bir 
oda  topcıbaşı  hükümet  iderlerdi  Ve  bir  hâkim  dahi  dizdar  ağadır 
kini  mükellef  ağalıkdır  Bin  iki  yüz  pâk  müsellâh  kal'a  neferatına 
malikdir  Ve  bir  hâkim  dahi  kırk  yük  akçe  iltizam  ile  gümrük  emini 
hükümet  ider  Cürüm  cinayet  ve  salb  siyaset  cümle  eminin  destinde- 
dir Ve  emri  padişahî  ile  mirlivanın  her  sene  saliyanesin  verüp  muha- 
sebesine mahsub  olur  Ve  tarafı  padişahîden  her  ne  maslahat  içün 
bir  emri  şerif  varid  olsa  ihtida  emin  ve  paşa  mirliv(a)  ve  salisen 
molla  ve  rabian  sair  işerleri  deyu  tahrir  olunur  Gümrük  emaneti 
âli  mansıbdır  kim  müstakbel  (müstakil)  emanetdir  Bir  ferdi  âferide 
hükmüne  manî  müzahim  değillerdir  Ve  Sakız  iskelesi  başında  bir 
sarayı  âlide    sakin  olur 

Vasfı   eşkâli  kal'ai   Sakız 

Lebi  deryada  bir  düz  alçak  yerde  kayalar  üzre  bir  burunda  vaki 
olmuş  bir  şeddadi  kârgir  binayı  hasnı  hasın  ve  şeddi  metin  kal'ai 
demir  kayadır  Ve  dairen  madar  cürmü  iki  bin  yedi  yüz  adımdır  Ve 
şekli  murabbadan  tulânîce  kıbleden  canibi  şimale  tulânî  vaki  olmuş 
bir  binayı  firengî  ve  sengindir  Ve  kaddi  hendek  kenarındaki  hisar 
peçenin  divarlarınm  bedenlerinden  on  arşın  balâdır  Amma  bu  divar 
beş  arşın  enlidir  Ve  lebi  deryası  tarafı  dıvarları  üç  arşın  kalın  divar- 
lardır  Amma  lebi  deryası  bir  kat  divardır  Cabeca  yerlerin  telâtumu 
derya  döğer  metin  ve  müstahkem  divardır  Amma  kara  tarafı  iki  kat 
divardır  Ve  kara  tarafı  hendeği  kâmil  elli  adım  enli  hendekdir  Ma- 
tekaddem  küffar  asrında  hendek  içinde  gemiler  bağlanır  imiş  Hâlâ 
rîmal  türab  ile  malâmal  olub  bostanlardır  Ve  bazı  yeri  bataklıkdır 
Ve  bu  hendeğin  yine  iki  başları  deryadır  Kayıklar  ve  küçük  zarbona 
gemiler  bağlanır  limandır  Ve  kal'anın  kara  tarafı  gayet  sarpdır  Ve 
cümle  altmış  üç  kuUei  metin  kal'ai  ihata  etmişdir  Ve  sayir  kal'alar 
gibi  beden  beden  değildir  ikişer  kat  tüfenk  ve  top  deliği  mazgal  yer- 
leri vardır  Ve  canibi  erbaasında  kat  ender  kat  dört  yüz  pare  balye- 
mez ve  kolomborna  ve  şayka  ve  gayri  güne  yarar  toplar  ile  -müzeyyen 
olmuş  bir  kal'ai  üstüvardır  Ekseriya  topları  liman  tarafına  nazırdırlar 
kim  herbiri  ejderi  heftser  gibi  dihan  açub  ateşfeşanhk  ider  Ve  bu 
kal'anın     iki  yerden     demir    kapuları    şahrahdır     Biri  canibi    cenuba 


116  EVLİYA  ÇELEBİ 

mekşufdur  kim  andan  varuşa  gidilir  Taş  cisir  ile  hendekden  ubur 
olunur  Amma  kapunun  eski  dibinde  zemberekli  asma  tahta  cisirdir 
Her  §eb  didebanlar  makara  ve  dolablar  zencirlerin  ke§an  berkeşan 
keşide  kılup  kal'a  kapusma  cisri  dayayub  siper  idüb  kaPa  kapusı 
dahi  metin  olub  alessabah  dua  ve  sena  ile  cisri  endirüb  kal'a  kapu- 
lan  küşade  olur  Ve  bu  cisirden  taşra  varuşa  çıkarken  sağ  tarafda 
hendek  başında  bir  sebilhane  vardır  Ve  bir  küçük  fukara  savmaası 
vardır  Havlısında  Hızır  Baba  medfundur  Bu  tekyeciğin  sırasında  ta 
şimale  derya  kenarına  varınca  hendek  kenarında  alarka  bir  alçak  taş 
divar  çekilmişdir  Içerisi(nde)  serapa  şehrin  ayan  ve  eşrafları  medfun- 
dur Bu  divardan  bu  mahallin  hendeği  görünmez  Bir  levha  kapulı 
mezaristandır  Ve  yine  bu  kal'a  kapusından  taşra  çıkarken  sol  tarafda 
hendek  kenarında  bir  çınarı  azîm  vardır  kim  vacibüsseyirdir  Anı 
ubur  idüb  çarşuya  revane  olunur  Ve  çarşu  içine  mekşuf  kal'anın 
liman  kapusı  vardır  Gayet  izdiham  babı  kebirdir  Şarka  nazır  iki  kat 
demir  kapudur  Bu  kapudan  içeri  girüp  iki  kapu  mabeyninde  on 
aded  babuccı  dükkânları  vardır  Anları  ubur  idüp  ikinci  kapu  cenuba 
açılır  Bu  kapudan  ubur  idüp  ana  divan  ile  iskele  kapusı  mabeyninde 
gûnagûn  âlâtı  harbler  ile  müzeyyen  olmuş  bir  divanhanei  âlidir 
Şeb  ruz  cemii  kal'a  neferatlan  ve  didebanlar  bu  mahalde  mevcud- 
lardır  Bu  hisab  üzre  bu  liman  kapusı  dört  kat  metin  kapulardır  Ve 
bu  liman  kapusınm  kemerleri  altında  balık  leşleri  ve  eğeğiler  ve  bir 
küçük  timsah  kurusu  ve  nice  acayibat  garayibat  eşyalar  maslûbdur 
Ve  limanı  bin  pare  gemi  alır  bir  limanı  azimdir  Bir  kenarından  bir 
ucuna  kâmil  bin  sekiz  yüz  germe  adımdır  Amma  ağzı  açık  limandır 
Kıble  ve  gün  doğuşu  rüzgârları  gayet  şiddet  üzre  isabet  idüp  bazı 
zeman  gemilere  ve  sahillerine  musibet  olur  Zira  kumsal  limandır 
Demir  dutmaz  Süriyup  gemiler  karaya  düşüp  helak  olurlar  Amma 
gayri  altı  rüzgârdan  emin  limandır  Bu  limanı  düşmenden  halâs  içün 
limanın  kıblesi  ucundaki  burunda  sene  tarihinde  vezir  Silâhdar  Fazlı 
paşa  muhafazada  iken   bir  küçük  kal'a  bina  etmişdir  ismine 

Kal'ai  Fazlı   Faşa 

Bir  küçük  şekli  müdevver  kal'ecikdir  Amma  gayet  metîn  ve 
muhkemdir  Ve  cürmü  üç  yüz  adımdır  Amma  lebi  deryada  olmagile 
hendeği  yokdur  Ve  içinde  asla  hane  yokdur  Bir  mescidi  ve  cebehane 
hazinesi  ve  buğday  anbarı  vardır  Ve  binanın  ta  aynelfiline  nazır  on 
dört  aded  tavil  topları  var  kim  Sakız  kal'asında  yokdur  Ve  kemerli 
demir  kapulan     her     gice    mesdud  olur     toplardır     Ve  dizdarı  ve  yüz: 


SEYAHATNAMESİ  11 7 

neferatları  şeb  ruz  mevcudlardır  Ve  canibi  cenuba  nazır  bir  demir 
kavi  kapusı  vardır  Ve  bu  kaPanm  önünde  yol  aşırı  ziyareti  Arnahtıd 
Memi  Dede  Baba  sultan  medfundur  Ve  Hüssam  Beyoğlu  Kapudan 
Ali  Paşa  dahi  bu  mahalde  bir  gül  gülistan  reyhanlı  âsitanede  med- 
fundur Bu  merhum  Ali  paşa  oğlu  kapudan  Abdülkadir  paşa  babası 
tekyesine  evkaf  olmagiçün  bu  mahalde  elli  aded  kârgir  höcrelcr 
bina  etmişdir 

Derbeyanı  imarethayi  enderun  birunu  kal'ai  Sakız 

Evvelâ  Sakız  kaFasınm  içinde  cümle  mahalledir  Asla  kefere 

yokdur  Ve  cümle  iki  bin  iki  yüz  kat  enderkat  beşer  altışar  tabaka  kârgir 
ve  metin  ve  ziba  ve  ra'na  ve  musanna  ve  müzeyyen  evlerdir  Zira  cenk 
cidal  ile  feth  olmayub  bir  haniye  topu  gûp  ile  zarar  isabet  etmeden  desti 
Ali  Osmana  girmek  ile  şahane  vacibüsseyr  ibretnüma  firengî  binalar 
var  kim  vasfında  lisanlar  kasır  ve  kalemler  kâsirdir  Serapa  Cineviz 
binası  kal'a  misal  büyutları  refiülbünyan  ve  halkı  azîmüşşandır 
Vechi  arzda  vaki  olan  acayibat  garyibat  binalar  ki  vardır  bu  şehirde 
dahi  ziyade  gûnagûn  acibe  ve  garibe  taşdan  oyulmuş  eşkâller  ve  mu- 
kavvesî  san'atlar  var  Ve  gûnagûn  mermer  üzre  ezharı  garibe  ve  te- 
masilâtı  acibelerden  eşkâli  mehibeler  var  kim  aklı  beni  âdem  valih 
hayran  ve  dembeste  ve  sergerdan  olub  didei  binalar  hayrelenir  Elha- 
sıl acayibatı  dehirden  ve  garayibatı  asırdan  bu  binayı  Sakız  görmeğe 
muhtaç  bir  şehri  şirindir  Ve  bir  hanede  olan  nakşi  bukalemunu 
ibretnümun  bir  gayri  hanelerin  enderun  birununda  olmamak  üzre 
mebni  bir  şehri  mamurdur  Cümlesinin  san'atı  biribirine  mugayir  ve 
tarzı  ve  vaz'ı  esası  kezalik  sayirü  zayir  olacak  bir  şehri  nadirdir  Ve 
şehrinin  şahrahları  sadranc  nakş  tarh  olmagile  her  hane  hududu 
şekli  murabba  vaki  olub  her  tabakai  kuşesinde  gûnagûn  mukavves 
şahnişinler  naziri  bir  diyarda  yokdur  Meğer  Alman  diyarında  Nemse 
Çasarınin  tahtı  Bec  [1]  kalasında  ola  Amma  bu  Sakız  hanelerinin 
ekseriya  havlileri  yokdur  Ve  cemii  hanelerde  zîri  zemin  su  sarnıçları 
mukarrerdir  Ve  serapa  divarları  hemvaredir  Bir  hanenin  divan  mu- 
harref  değildir  Ve  dam  hamları  gûnagûn  eşya  ile  mesturdur  Bazısı 
ta  Cineviz  zamanından  beru  bir  musanna  tarzı  ziba  üzre  beyaz  kaya- 
ğan döşelidir  kim  sihri  icazdır  Ve  bazısı  çarkûşe  ve  bazısı  müdevver 
kubbe  ve  bazısı  sürahi  kubbeli  örtülü  evlerdir  Amma  garayib  anda- 
dır kim  kayağan  hıtayî  taşları  damlar  üzre  nice  karar  etdirmişlerdir 
Hakir  ana    hayranım    Amma    mezkûr    kayağan    taşı  dahi    bu  diyara 

[1]     Viyana. 


118  LYLİYA  ÇELEBİ 

mahsusdur  kim  gayet  rakik  taşlardır  Bazı  hanelerin  sutuhları  kırmızı 
horasanlı  kireç  ile  mesturdur  Ve  üzerlerinde  âdem  basub  esbab  serüp 
deryayı  temaşa  iderler  Ve  bazı  haneleri  tarzı  kadim  kalın  kiremitler 
ile  örtülüdür  Ve  cemii  evlerin  damlarından  cereyan  iden  baranı  rah* 
metin  bir  katrası  zayi  olmıyub  haneler  icre  olan  sarnıçlara  nazil  olub 
vakti  hacetde  istimal  idüb  mahı  Temmuzda  buzlar  misal  âbı  rakikı 
zülâlden  nişan  verir  suları  vardır  Hini  muhasarada  taşradan  su  gel» 
meğe  ihtiyacdan  berilerdir  Ve  taşradan  gelme  maı'cari  ile  kal'a  için* 
de  on  bir  aded  aynülhayat  çeşmei  fıratı  vardır  Ve  liman  kapusınm 
iç  yüzünde  kahvehaneler  meydanında  bir  havzu  azîm  şazirvanı  var- 
dır Ve  cemii  şahrahlarınm  kaldırımları  gûnagûn  baklava  nakşı  keşi* 
mi  mührü  Süleyman  gibi  ve  carhı  felek  gibi  ve  biribirine  girişmeli 
mermeri  ham  döşeli  serapa  kaldırımlar  ile  pak  tariki  âmları  vardır 
Kefere  asrında  bu  kal'a  icre  asla  hayvanat  makulesi  girmediğinden 
maada  herkes  kal'a  kapusında  pabucın  eline  alub  pabürehne  kal'aya 
öyle  dahil  olurmuş  Ve  cümle  kırk  sokakdır  ve  vasi  rahlardır  Ve 
dibinden  ta  liman  kapusma  varınca  bir  vasi  tarikdir  Tuli  bin  yedi 
yüz  adımdır  Amma  gayri  sokakları  dardır  Ve  kal'a  içinde  yüz  dük- 
kân vardır  Ve  derunu  kal'ada  cümle  camidir  Cümleden 
Sultan  Süleyman  Camii  cemaati  gayet  vefret  üzredir  Zira  camii  selâ* 
tindir  Tuli  yüz  yirmi  ayakdır  ve  arzı  seksen  ayakdır  Matekaddem 
deyeri  azîm  imiş  Hattâ  yan  kapusı  hareminden  tarafa  vaki  olmuşdur 
Ol  kapudan  içeri  dahil  oldukda  bir  amelî  sütunu  mücellâ  üzre  be- 
yaz çarkuşe  mermerde  altun  ve  lâciverd  hattile  bu  camiin  tarihi  tah- 
rir olunmuşdur  kim  J»-'  ^  J*^''  3i^^   budur 

i  Tarihi  velâdeti  Hazreti  Isa  aleyhisselâmın  dokuz  yüz  doksan 
üçünde  bu  kenisnya  bina  urılub  ve  tanhi  mezburun  bin  teş 
yüz  altmış  altı  aprilinin  yedisinde  Muhammedülmustofa 
^^  s  aAc  a1]i^^  Hazretlerinin  tarihinin  dokuz  yüz  yetmiş  üçü  mahı 
ramazanülmübarekinin  yirmi  altıncı  gününde  Ali  Osman  Sul- 
tan Süleyman  hin  Selim  Hanın  Kapudanı  Piyale  Paşa  Cineviz 
elinden  yüz  yirmi  pare  kadırga   ile  gelüh  Sakızı  feth  idüb  mez* 

kür  kenisayi  Süleyman  Han  içün  cami  bina  idüb  içinde  âyîni 
muhammedî  olub  nemaz  kılındı   Elhamdülillah) 

deyu  celi  ile  mufassal  vechi  meşruh  üzre  böyle  bir  tarihi  dirazdır 
Ve  yeni  Cami  Öküz  Mehmed  paşanındır  Bu  dahi  bir  buthane  deyri 
kadim  imiş  Tuli  yüz  kırk  ayakdır  ve  arzı  yüz  yirmi  ayakdır  Gayet 
kebir  camidir  Hâlâ  bu  şehirde  bundan  büyük  cami  yokdur  kim  dört 
canibinde  on  altı  ameli  çarkıişe  sütunlar  üzre  harpüşte  münakkaş  tavan* 


SEYAHATNAMESİ  119 

dır  Süleymaniyye  gibi  bu  dabi  harpüşte  tavandır  Kârgir  kubbeli  değil- 
dir Amma  gayet  müferrih  camilerdir  Ve  Zeytunlu  camii  âsitaneden 
menfi  olunca  Aziz  Efendi  [1]  karibülahidde  bina  etmişdir  Amma 
müferrih  küçük  camii  zibadır  Ve  liman  kapusının  kemerleri  üzre 
Kapudan  Koca  Abdurrahman  Paşa  Camii  otuz  kademe  taş  nerdüban 
ile  uruc  olunur  fevkani  bir  kasrı  âli  misal  bir  camii  ruşen  âbâddır 
Cemii  revzenlerinde  limanı  nümayandır  Ve  kârgir  bina  üç  kubbesi 
vardır  Ve  minarei  mevzunu  mihrabın  sağ  canibine  vaki  olmuşdur 
Ve  kapusı  üzre  müzehheb  tahrir  olunan  tarihi  budur 

Gqzi   Seyyid  Abdurrahman   Paşa 
Eyledi  itmamı  hayr  içün  ecri  cezil 
Hatifi  kudsı   didi  tarihini 
Yavedud  hasbinallah   ve  nîmelvekil 

Sene   1012 

Ve  aşağıdaki  tariki  âm  meydanında  olan  havuz  şazirvan  cümle 
bu  Abdurrahman  Paşa  hayratıdır  Ve  K.apudan  Halil  Paşa  Camii  Ve 
Cığala  Paşa  sarayı  kurbindeki  mescidden  münkalib  Çıilala  Paşa  Camii 
matekaddem  deyr  imiş  Tahtanı  bir  Camidir  Ve  bir  mescid  dahi  var- 
dır Bu  tahrir  olunan  cevami  ve  mesacidlerden  maada  kal'a  içinde 
cami  vokdur  Ve  Zeytunlı  Camii  kurbindeki  Halveti  tekyesinin  fukarası 
gayet  çokdur  Azîm  tevhidi  sultanî  olur  Zira  bu  şehrin  halkı  cümle 
ehli  tevhidlerdir  Ve  bu  tekye  kurbindeki  hammamı  hoş  hava  Abdur- 
rahman paşanındır  Ve  Piyale  paşa  hammamı  ve  Veli  Beyzade  ha- 
mamı ve  bu   hamamlar  dahi  kal'a  içindedir 

Der  beyanı  imaratı  varuşu  iremzad 

Bu  kapanın  taşrasında  keşişleme  ve  garbı  ve  yıldız  ve  poyraz 
rüzgârları  tarafında  bir  varuşu  azimdir  kim  yirmi  bin  kiremit  örtül- 
müş kat  enderkat  beşer  altışar  tabaka  mamur  ve  âbâdân  ve  müzey- 
yen kârgir  binalı  ve  bağı  iremli  evlerdir  Cümle  elli  mahalledir  İki 
mahallesi  müslimdir  ve  beş  mahallesi  Firenkdir  ve  üç  mahallesi  Ya- 
hudilerdir  ve  kırk  mahallesi  Rumdur  Bu  kefere  mahallelerinin  hâ- 
kimlerine Potat  dirler  İki  Firenk  Potatı  ve  iki  Rum  keferesi  potat- 
ları  var  Ve  bir  Yahudi  hahamı  var  Cümle  keferelerden  tekâlifi  örf iy- 
yeleri  ve  cemii  cizyeleri  bu  zikrolunan  potatlar  tahsil  idüb  hükümet 
iderler  Ve  bu  şehrin  cemii  sokakları  serapa  kaldırım  döşelidir  Amma 
bir  diyarda    bu  güne     çarkûşe    çakmak  kayası  taşdan  hürde    kaldırım 

[i]      Karaçelebızade  Abdül   Aziz  Efendidir. 


120  EVLİYA  ÇELEBİ 

manzurumuz  olmamışdır  Meğer  Alman  diyarında  Prak  [1]  şehrinde 
ola  Her  bar  potatlar  bu  kaldırımları  tathir  itdirüb  har  haşakden  bir 
zerre  kalmıyub  şehri  Sakızı  pak  etdirirler  Ve  bu  varuşu  azîm  Potat- 
larının  defterleri  üzre  bu  şehir  kâmil  yetmiş  bin  ocaklı  odalardır  Ve 
beş  kerre  yüz  bin  penciredir  ve  dört  bin  şahrahdır  Ve  bu  varuşun 
canibi  erbaasında  yetmiş  tahta  dervazelerdir  Ve  bu  varuş  cümle  kal'a 
misal  divarlar  içindedir  Amma  kârgir  bina  evlerin  divarların  metanet 
üzre  idüb  şehri  dayiren  madar  ihata  etmişdir  Ve  cümle  varuş  kapu- 
lan  birer  kûşiye  vaki  olub  etraflarında  mazgal  delikleri  vardır  Hini 
mahsurda  (muhasarada)  ol  deliklerden  tüfenk  atarlar  Amma  topları 
yokdur  Zira  hane  divarlarıdır  Ve  bu  varuş  içre  cümle  iki  bin  dük- 
kândır Çoğu  mahalleler  mabeyninde  hürde  dekâkinlerdir  Lâkin  be* 
zasteni  yokdur  Amma  ruyi  arzda  olan  cemii  mevcudat  bunda  mev- 
cuddur  Ve  iki  hamamı  var  Büyük  kapu  önünde  hendek  mukabele- 
sinde Piyale  paşa  hamamı  âbı  havası  ve  binası  gayet  lâtifdir  Ve  çarşu 
içinde  kassabhane  ardında  Abdurrahman  paşa  hamamı  gerçi  küçük- 
dür  Amma  gayet  pak  ve  müferrih  hamamdır  Evsafı  ccvami  Evvelâ 
büyük  kapu  önünde  yol  aşırı  Piyale  paşa  Camii  ki  fatihi  vilâyetdir 
Gayet  müferrih  ve  musanna  camii  ruşendir  Ve  kârgir  bina  kubbei 
âlisi  resası  nilgûn  ile  örtülüdür  Ve  meyanı  diberan  gibi  nazik  mi- 
narei  seramedi  var  Ve  hareminde  havuz  ve  şazirvanı  var  Ve  canibi 
erbaası  bağ  ve  bağçe  ve  bîdi  sernigûnları  var  Ve  kapusı  üzre  tariki 
var  amma  kati  namevzun  olmagile  tahrire  cür'et  olunmadı  Ve  Kılıç 
Kapudan  Ali  paşa  Camii  Firengülasıl  Uluc  taifesinden  olmagile 
Uluçdan  galat  Kılıç  Ali  paşa  derler  Zamanı  kapudanlıklarında  lebi 
deryada  olan  kâfiristanları  harab  yebab  etmişdi  Ekser  evkatda  bu 
Sakızda  sakin  olub  limanı  kapusı  önünde  bir  Camii  ziba  bina  etmiş- 
dir Gayetülgaye  cemaati  çokdur  Zira  iskele  başında  vaki  olmuşdur 
Ve  minaresi  ve  kârgir  kubbeleri  cümle  kurşun  örtülüdür  Ve  bu  va- 
ruşda  tahrir  olunan  camiler  ve  hamamlardan  gayri  ibadethaneler 
yokdur  Ve  cümle  yetmiş  çeşmei  atşandır  Çoğu  Piyale  paşa  suyu  hay- 
ratındandır  Amma  hâlâ  Mühürdar  paşa  kırk  bin  guruş  hare  idüp 
şehrin  şimalinde  bir  saat  baid  Kırk  pencere  dam  (nam)  bir  mesire- 
gâhda  bir  âbı  hayat  bulub  üc  saatlik  bir  dağlar  ve  sengistan  belleri 
Ferhadî  külünkler  ile  kesüb  şehre  getirüp  on  iki  imam  aşkına  ve 
şehidanı  deşti  Kerbelâ  şevkine  on  iki  çeşmei  âbı  revanları  henüz 
bina  etmişdir  kim  herbiri  hayatı  cavidandan  nişan  verir  Çarşu  için- 
deki çeşmei  sarına  hakirin  fakirane  tarihidir 

[1]   Pra?. 


SEYAHATNAMESİ  121 

Evliya  bu  tarihi  didi  cemil 
Abı  kevser  Hak  içün  oldı  sebil 

Sene    1081 

Ve  yine  çarşu  içinde  aynı  zülâle  tarihdir 

Verince  Evliya  teşnelere  su 
D  idiler  tarihini  ya   Gani  hu 

Sene   1081 

Ve  yine  çarşu  içinde  ayni  zülâle  tarihimdir 

Verince  Evliya   teşnelere  su 
Dididiler  tarihini  ya  gani  su 

Sene    1081 

Velhasıl  cümle  çeşmelerine  küstahane  tarihleri  bu  hakirindir 
Amma  bu  çeşmeler  şehri  Sakıza  revnak  verüb  halkına  taze  can  verdi 
Ve  liman  kapusı  hendekinin  cisri  başında  Öküz  Mehmed  paşa  sebili- 
nin tarihidir 

Sikkei  mermerde  kazdın  ey  emiri  hoş  sıfat 
Bir  acib  hayr  eyledin  ta  haşredtk  olundı  yad 

Sâkıi  kevser  içün   tarih  idüb  der  Kameti 

Gel  sebili  pürsafaya  iç  beğim  âbı  hayat 

Sene   1044 

Bu  tarih  sebilhane  pencereleri  üzre  on  beyitden  ziyade  celi  hüs- 
nü hat  ile  tahrir  olunmuşdur  (tarihidir)  [1]  Ve  gümrük  dibinde 
Cafer  paşa  çeşmesinin   (tarihidir) 

Sahibülhayrat   Cafer  paşaa  ol  nikzat 
Itdi  bir  çeşme  mahallinde  bina  ol  hoş  sıfat 
Reşk  idüb  firdevs  nehri  mâi  safı  azama 
Dıdiler  tarihini  hak  çeşmei  aynûlf^ayat 

Sene  1036 

Bu  çeşmeden  öte  liman  kenarında  Piyale  (pa)  şa  hanı  a(l)tmış  höc- 
reli  kârgir  binayi  metindir  Cümle  bazirgânlar  anda  mihman  olurlar 
Bundan  mükellef  ve  muazzam  han  yokdur  Bu  şehrin  enderun  biru- 
nunda  ve  cümle  ceziresi  icre  sagir  ve  kebir  bin  dokuz  yüz  altmış  kise 
verir    kefereler    vardır     Amma     cümleden     mükellef  ve  müzeyyen  ve 

[1]   Bu  kelime  (Cafer  paşa  çeşmesinin)   den  sonra  gelecektir. 


122  EVLİYA  ÇELEBİ 

mamur  büyük  Firenk  deyridir  kim  ismine  ^.^-.r^u  derler  nice  kerre 
yüz  bin  guruş  evkafı  vardır  Ve  biri  dahi  San  Basdiyan  [  1  ]  kilisesidir 
kim  binden  mütecaviz  kasis  ve  batrik  ve  ruhbanları  ve  muğpeçe  gu- 
lâmları  vardır  kim  her  biri  birer  pençei  âfitabdır  kim  gören  uşşakm 
akh  zail  olur  Ve  nice  yerde  kızlar  keniseleri  vardır  kim  kendülerini 
Meryem  Ana  yoluna  vakfeyleyüb  yüz  sene  muammere  olmuş  bakire 
kızlar  vardır  Ve  nareside  kirelene  kızlar  vardır  kim  güya  nuru  mahz- 
dır  Ve  cümlesi  erbabı  maarifdir  kim  saat  kiseleri  ve  akçe  kiseleri  ve 
harir  don  uçkurları  v^e  kuşaklar  ve  dizgeler  isliyüb  kâr  iderler  Cümle 
ankalardır  Ve  üç  yerde  kefere  timarhaneleri  var  kim  cemii  merezaya 
nimetleri  menzuldür  (mebzuldür)  Ve  hükemaları  hizmet  iderler  Ve 
.  Urumların  meşhur  deyrlerinden  Aya  Sidero  ve  biri  dahi  Aya  Nagiri 
ve  kızlar  kilsesi  Sayamofo  ve  biri  dahi  Aya  Luna  Işlalisko  ve  biri 
dahi  dağında  Aya  kıryoNero  derler  yani  Souk  Su  manastırı  demek- 
dir  Bu  zikrolunan  puthanelerin  cemii  kâfiris  tan  (dan)  nezeratları 
gelüb  her  deyr  ve  yerde  nice  kerre  yüz  bin  guruş  malları  vardır  Ve 
zu*mu  batıllarınca  imaretleri  ve  darüşşifaları  gayet  mamur  ve  cemii 
milele  nimetleri  mebzuldür  Ve  bu  varuş  keniselerinden  maada  yüz 
yirmi  mil  Sakız  ceziresi  içre  sagir  ve  kebir  on  bin  yedi  yüz  hürde 
deyürçükler  ve  ayazmalar  vardır  Herbirinde  birbir  (birer)  ikişer  pa- 
pas  mağrurdur  (mukarrerdir)  ve  her  bayır  başında  ve  dere  ve  tepe 
İerde  ve  siyayedar  (sayedar)  dırahak  (diraht)  cenbinde  birer  ayaz- 
maları  ve  Işveti  Nikola  ve  Sarı  Salko  (Saltuk)  ve  Hızır  Ilyas  ve  Ha- 
variyyun  ve  Makamı  Meryem  ve  Makamı  İsa  vardır  kim  ücyüz  alt- 
mış  günün  herbirinde  bir  günleri  olub  zu'mu  batıllarınca  güruh  gü' 
ruh  [2]  gidüb  bednam  iderler  Amma  dağlarda  olan  (Me)  siregâh 
keniselerin  cümlesinden  mükellef  ve  mamuru  şehrin  cenubunda 
iki  saat  baid  dağlar  içinde  Aya  Monya  manastırı  kabilüsseyir  bir  deyri 

• 

mamurdur  kim  misli  Kızıl  Elmada  Penc  (Beç)  taht  (ın)da  Is* 
tefani  ve  (A)msterdam  ve  Kaşa(v)  şehri  kiliseleri  ola  Amma  bu 
deyre  küffarı  bedgirdar  alelittifak  var  makdurlarm  sarf  idüb  bir  güne 
bağı  şükûfezar  murgzar  lâlezar  etmişler  kim  güya  kasrı  Kayseri   Rum- 

A 

dur  Zira  bu  Aya  Monya  deyrin  H  azreti  İsa  havariyyunlarından 
Sem'un  Safa  bina  etmişlerdir  Bilâ  teşbihsi  hâlâ  Kudüsü  şerifde- 
dir  Sair  deyrler  gibi  canibi  şarka  değildir  Ve  bir  halifei  havariyyun 
anda  medfundur  Amma  ismi  malûm  değildir  Cümle  Rum  bu  deyre 
gayet  itibar     ider     ki  cemii     milki     nesârânın  dar  diyarlarından    nice 


[1]   Sdint  -  Sebastif  n. 
[2]    Bagdad   köşkü    nüshası    (tııtkruh) 


SEYAHATNAMESİ  123 

milyon  mali  hazayin  nezurat  gelir  Hemen  deyvin  (deyrin)  bin  mik- 
darı  ruhbanı  vardır  Ancak  iki  yüz  mikdarı  bu  deyrde  hizmet  idüb 
yedi  yüz  ruhbanı  yedi  kırallık  yirlerde  parsıyaya  gezüb  mali  fira- 
van  tahsil  idüb  bu  Aya  Monya  manastırına  getürürler  Ve  mat- 
bahı  Keykâvüsüne  masruf  idüb  müsafir  nimetlerin  müsafirîn  ve 
müslimîn(e)  yedirirler  Her  şeb  ruz  müsafirleri  eksik  değildir  Ve 
cemii  et'ıme  ve  nef iselerinden  gayri  serabı  şerri  âbhane  sarnıçlarından 
kırk  yıllık  badeleri  ve  arakları  bulunur  Şehirden  bazı  yaran  muale- 
cei  hamri  çün  hakimanece  nu§  idüb  defi  humar  iderek  sevda'dan 
dahi  halâs  olur  Amma  tecdidi  humar  ider  bir  özge  tarzdır  Ve  her 
sene  bir  deyrde  iki  kerre  panayır  olur  Yüz  bin  kefere  cem  olur  Bu 
günler  cemii  ümmeti  Muhammed  gafil  olmıyub  amade  dururlar  Zira 
keferenin  cemiyyeti  kübrası  günleridir  İhtimale  hami  olunur  kim  bir 
alay  kefere  ve  fecere  serabı  şerriâbdan  nuş  idüb  Sakız  şehrine  istilâ 
iderler  deyu  cümle  müslimîn  pürsilâh  hazırbaş  gezerler  Ve  hâkim 
tarafından  içlerinde  didebanlar  bile  giderler  Anda  varub  zülbiyyat  ve 
katrıyyatı  serabı  nah  ile  mest  medhuş  olub  anda  bir  iki  gice  diba  ve 
seyb  ve  zerbaf  camehablarında  müsafirîni  müslimîn  ve  gayri  fecerei 
müşrikin  babı  rahatde  yatarlar  Ve  ziri  zeminlerinde  nice  milyon  Mı- 
sır hazinesi  malları  var  Ve  dağlarında  kırk  elli  bin  koyun  ve  geçi 
ve  at  ve  katır  ve  sığırları  var  Ve  bağ  ve  bakcelerinin  haddi  payanı 
yokdur  Evlâdı  olmıyan  kefereler  cümle  mal  emvalin  bu  deyre  vakf 
ider  Elhasıl  temaşa  etdiğimiz  yedi  kırallık  kefere  memleketlerinde  ve 
Rum  deyurlarında  böyle  bir  bina  (i)  ibretnüma  ve  mal  menal  ile 
anka  manastırı  ra^na  görmedim  ve  görmedik  derler  meşhuru  âfâkdır 
Ve  bunda  olan  mugriçe  (mugpeçe)  tıflı  nareside  ve  narı  cahime  na- 
müstahak  keysudar  kâkül  perişan  âşıkperest  dilberan  kiritseler  var 
kim  herbiri  huddamı  revamîndir  Etek  dermeyan  idüb  müsafirîn 
önüne  diz  çöküb  hizmet  iderler  Bu  ebyat    anların  hakkındadır  (Beyit) 

Dünki  gün   kilsaye  vardım  komadı   muazad  beni 
Ahdim   olsun   kollıyım  mahşerde  Isaya  seni 

Hulassai  kelâm  bu  âyîni  kefere  olacak  haneleri  mâvakaı  üzre 
tahrir  ve  tavsif  etmeden  meali  mahasal  ne  ola  deyu  sual  iden  sa- 
ile  cevab  oldur  kim  bu  hakiri  cihankeşt  im'anı  nazar  ile  akalîmi 
seb'ai  temaşa  etdiğim  yerlerde  Kâfiristandan  mamur  bir  dar  diyar 
görmedim  Ve  islâm  diyarı  kadar  harabâbâd  görmedim  Keferei  ve 
fecerei  müşrikin  batıl  dinleri  üzre  can  verüb  keniselerin  mamur  ider- 
ler ve  malinden  bir  fülsü  ahmer  eki  etmeğe  İsveti  Nikoliden  ve 
Meryem  ve  Isasmdan  havf    iderler  Amma  bizim  ulema  ve  suleha  ve 


24  EVLİYA  ÇELEBİ 

Kâkitn  ve  mütevellilerimiz  vakfullahları  Vakf  iyyesi  vardır  ye  demiş- 
ler deyu  mali  vakfı  yiyüb  giderler  Ve  seyir  temaşa  etdiğimiz  diyar- 
larda nice  nice  kerre  yüz  bin  mali  hazayin  sarf  olmuş  beytullahlar 
ve  mesacidi  vakfuUahlar  harab  yebab  der  divarları  türab  olub  yatar- 
1ar  Lâyıkı  muhammedî  bu  mudur  ki  gayreti  dini  gözetmiyüb  kefere 
kadar  gayret  etmiyüb  o  güzelim  mabedhaneleri  harab  etdikleriçün 
kani  gayreti  islâm  deyu  zalimlere  menkûş  bendi  huş  olsun  içün  bu 
keniseleri  bu  güne  tahrir  etdik  Yohsa  müşrikinin  midhati  içün  tahrir 
olunmuşdur  (olunmamışdır)  vesselam  Ve  bu  cezirei  Sakız  bir  küçük 
ceziredir  amma  âdem  deryasıdır  Bu  taife  hâkimlerin  kavli  üzre  bir 
kerre  bizi  Venedik  küffarı  Ak  Mehmed  paşa  bu  ceziremizde  muha- 
fız iken  üçyüz  pare  Vene   (dik)   gemileri  ile  cezirei  muhasara  etdikde 

-A, 

muhafazada  olan  Ali  Osman  askeri  ve  şehir  müslümanı  ve  cemii 
haracgüzar  reaya  ve  beraya  ile  cümle  iki  kerre  yüz  bin  âdem  tahrir 
olundu  deyu  potatlar  cevab  itdiler  Hakka  ki  âdem  ile  müzeyyen 
bir  ceziredir  amma  yerli  müslüman  ancak  iki  bin  askerî  taifesi 
olur  Amma  keferesi  cümle  haracgüzardır  Amma  mu'cizatı  Hazre- 
ti  Muhammedül  Mustafa  ı-  ^  ^Ac  ju  ^\;ıj-.  berekâtile  bu  cezirei  hıfz 
ve  hiraset  idüb  dururlar  Bunlardan  maada  Firenk  ve  Rum  ve 
Yahudi  iltf  malâmal  bir  şehirdir  Amma  Ermeni  ve  Çingâne 
yokdur  ve  gelse  dahi  biiznillâhitealâ  muammer  olmaz  Elhasıl 
kefere  deryasıdır  Ve  cümle  Yahudiler  kal'anın  bir  köşesinde 
sakinlerdir  Eğer  taşra  varuşda  olsalar  Rumlar  anları  bir  bir  nezaketle 
kati  iderlerdi  Ve  bu  Yehud  taifesi  badelfetih  gelmişlerdir  Cineviz 
zamanında  bir  Yahudi  yok  imiş  Ve  bu  şehrin  mahbub  ve  mahbubesin 
manzurumuz  oldugı  üzre  medh  eylesek  bir  uşşakname  olur  Huda 
hakkı  için  tabir  ve  tavsif  olunsa  güneşden  zerre  ve  deryadan  katre 
kadar  medh  olunmıya  Her  eşyası  ana  göre  memduhdur  amma  (Beyit) 

mazmununca  ilmelyakin  ve  aynelyakin  ve  hakkelyakin  hasıl  itmeyin- 
ce ne  mertebe  mamur  şehir  idüği  malûm  olamaz  Heinen  şundan  kı- 
yas oluna  kim  bu  hakir  Evliya  seyyahı  âlem  olalı  otuz  bir  yıl  on  se- 
kiz padişahlık  yerde  seyir  ve  temaşa  itdim  ve  nice  kerre  yüz  bin  en- 
güştler  dihan  idüb  ibretnümalar  gördüm  bu  şehir  gibi  bir  cayi  ferah- 
feza ve  bir  mahalli  ibretnüma  ve  halkı  şadan  ve  mesrur  ve  âbı  ha- 
vası lâtif  ve  mahbub  ve  mahbubesi  hub  ve  buk'alan  mergub  ve  mez- 
raaları  vafir  ve  hayır  ve  berekâtı  mütekâsir  ve  nimeti  firavan  ve  uyu- 


SEYAHATNAMESİ  125 

nu  enharı  cari  ve  revan  böyle  bir  abadan  gülistan  ve  bostanlı  zemin 
görmedim  İllâ  bu  diyarı  gördüm  Elhasıl  beni  âdem  bu  şehrin  vasfı 
beyanında  âciz  ve  kasırdır  Ve  bu  vuruşda  olan  hadikalardan  maada 
şehrin  canibi  erbaasmda  kapulardan  taşra  bağ  ve  bağçe  icre  müsafir 
ve  garibüddiyar  âdem  gitse  gaib  olur  Zira  yetmiş  yedi  bin  bağ  dö- 
nüm hakkı  virir  Ve  beş  bin  kuUeli  bağce  ve  bağı  âyânı  kibarın  rav- 
za  ve  hadikalandır  Herbirinde  birer  ve  ikişer  bağban  mukarrerdir  Ve 
her  bağ  kuUesi  birer  kal'a  kuUe  gibi  beşer  altışar  tabaka  kapulı  sera- 
med  kuUei  bâlâlardır  Her  bağı  limon  ve  turunç  ve  servi  ve  bîdi  ser- 
nigûn  dirahtleri  ile  tezyin  ve  tarsî  olmuş  gaytanlardır  Ve  her  kullede 
kat  enderkat  şahnişinler  ve  ziba  san'atler  ve  gûnagûn  tasarruflarla 
inşa  olunmuş  kuUelerdir  kim  vassafı  cihan  anların  vasfu  medhinde 
âciz  ve  dermande  ve  kasırdır  Elhasıl  bir  tarzı  acib  ve  bir  tavrı  garib 
cihannüma  kuUei  bâlâlardır  kim  âyinei  âlemnümada  görülmemişdir 
Meğer  misli  yine  her  âyinei  âyinede  gorile 

Ova  kariyelerin  beyan  ider 

Cümle  kuranın  evleri  hep  kayağan  örtülü  mamur  kariyelerdir  Ve 
kat  kat  kal'a  misal  kârgir  bina  ki  mazgal  delikleri  vardır  Her  ev  böy- 
ledir Ve  her  kariye  kırkar  ve  ellişer  dükkân 

(Dört  satır  hoş) 

Ve  beşer  altışar  kise  mukarrerdir  Evvelâ  kariyei  Danimnona  ve  kari- 
yei  Varvarato  ve  kariyei  Zifiyya  ve  kariyei  Varilo  ve  kariyei  Harikös 
ve  kariyei  Vasilyoniko  ve  kariyei  t^^^»-.  ve  kariyei  Simyana  bunlardan 
maada  kariyeler  dağlarda  ve  anların  yirmi  beş  kariyesi  Sakız  kurala* 
rıdır  Sakızı  tahsil  idüb  emine  yemin  iderek  teslim  iderler  ki  bir  dam- 
la sakız  sonra  bulunursa  kati  iderler  Zira  cümlesi  mirîdir  Amma  ak- 
çesin her  reaya  eminden  alub  haraçlarına  virirler  Emin  dahi  bu  sa» 
kızları  cem  idüb  Sakız  hazinesile  Padişaha  gönderir 

Der  medhi  şecerei  sakız 

Zemininde  bir  âdem  kaddi  kadar  pınar  çalısı  ağacına  müşabih 
bir  güne  şecereciklerdir  Zemanında  reaya  gelüb  bu  ağaçları  enser  ile 
çendik  çendik  idüb  keserler  Ol  rahnedar  yerlerden  mahı  Temmuzda 
çekide  çekide  zemine  sakızı  cereyan  itdikce  seçere  sahihleri  dağ  bağ- 
larında amadedir  Derhal  arzı  tabirden  sakızı  cem  idüb  hıfz  iderler 
Lâkin  gayet  ameli  kesirdir  ve  bir  ibretnüma  cayi  muattar  mekândır 
ki  her  dirahtin  sayesinde  bir  an  sakin  olan  can  bin  an  ömür  sürmüş 


126  EVIJVA  CELEBİ 

kadar  hayatı  taze  bulub  âdemin  dimağı  rayihai  mastekiden  muattar 
olur  Rub'u  meskûnda  misli  nadirdir  Biri  dahi  bu  sakızdır  nice  diya 
(r)  larda  olur  Amma  ana  Genger  sakızı  dirler  Bunda  olan  hassa 
anda  yokdur  Hemen  Sakız  ceziresinin  âbu  havasının  letafeti  bu  sa- 
kız hasıl  olduğundan  kıyas  oluna  kim  ne  kadar  lâtif  ve  hoş  havadır 
Ve  mekûlât  ve  meşrubatının  memduhiyyeti  Mühürdar  paşa  ire- 
minden  memduhdur  Amma  müşebbek  bostanlarında  bir  güne  sarı 
kavunu  olur  Bektaşîler  külahına  müşabih  on  iki  imam  aşkına  düezdeh 
berkdir  Olkadar  âbdar  ve  leziz  ve  haşhüvar  (hoşgüvar)  olur  kim  bu 
battahı  asferin  lezzetinden  lezzet  alan  bilür  Ve  karpuzı  hürdedir  Amma 
güya  ki  bir  tulum  âbı  zülâldir  Ve  yirmi  güne  limonı  ve  turuncu  da- 
hi vardır  kim  gayet  memduh  ve  mevsufdur  Mühürdar  paşa  bağından 
sonra  Mesih  Çelebi  ravzası  dahi  memduhu  âlemdir  ve  gayet  mahsul- 
dardır Bu  bağa  aşıklar  Bağıhezar  dimişlerdir  Zira  hezaran  hezarın 
nağmat  ve  esvatından  vakti  seherde  âlem  ağyardan  bihaber  iken  her 
bir  murgu  andelib  nahenlerinden  nihali  güle  asılub  nevaht  itdikde 
feryadü  naleü  efganı  gûyadan  güya  gûşlar  pûr  menkûş  ve  akıllar 
mest  ve  medhuş  olur  Sarı  asma  na(m)  murgu  hoşneva  [1]  asılacak 
dallara  asılub  ve  Karatavuk  nam  murgu  havatayır  Ishak  ile  hasma- 
ne  müselsel  savtı  hazin  ile  nağmatı  bilâgam  iderler  kim  samiini  şad 
ve  ferahnak  eylerler  Kumrı  ve  Yusufî  Kumrı  ve  Hak  Kıran  ve  Kum- 
rıi  şahidi  Yusuf  yani  Yusuf  Mısıra  satıldı  deyu  feryad  ider  gıiya  bir 
hoşâvâz  ve  elhan  kumrıdır  Bunun  emsali  tuyuru  hoşelhan  bu  cezire- 
nin bağlarında  gûyalık  idüb  âşiyanlar  idinmişlerdir  Ve  mevsimden 
gayri  leziz  semin  ve  lâtif  koyunu  ve  keçisi  gayet  mukavvî  lâhimleri 
vardır  Amma  cümleden  sığır  eti  mezmum  iken  bu  diyarın  sığırı  ka- 
dar leziz  ve  hafif  ve  seriülhazım  bakar  bir  diyara  mahsus  değildir 
Ancak  bu  Sakız  diyarına  mahsus  ve  maksurdur  ^."i  f  ^->  f  J'  kabilinden- 
dir  Yılda  on  bin  sığır  bu  Sakız  ceziresine  Anadoludan  geçiyüb  bu 
Sakız  ceziresi  icre  on  gün  bir  bakar  durunca  biemrihuda  âbu  hava- 
sından olkadar  semin  ve  cesim  olur  kim  tabir  olunmaz  Cümle  halkı 
lâhmi  bakar  yerler  Zira  hükema  kavlinde  lâhmi  bakar  tenavül  iden 
zeyrek  ve  âkil  tizfehm  olur  Zira  bakar  çobansız  hanesin  bilür  müd- 
rikdir  Ve  tabiati  müshil  olduğı  ecilden  lâhmın  tenavül  idenin  dahi 
tabiati  itidal  üzre  olu(r)  ve  kuvveti  basarı  ziyade  olur  Anın  içün 
bu  lâhmi  tenavül  idüb  dürlü  dürlü  münakkaş  hayalpesend  kâr  işler- 
ler Ve  hakikatülhal  koyundan  leziz  bakarı  vardır  Ve  beyaz  ekmeği 
ve     yağlı     çöreği     dahi     meşhurdur     Amma    memduhat     sanayiinden 


[1]    Bagrci  id    köşkü   nüshası  (dahi) 


SEYAHATNAMESİ  3  27 

san'atleri  gemi  bina  idici  marangoı.  neccarları  ve  gavvas  biharları 
ve  Ferhatmisal  gûhkenleri  ve  mermertraşkenleri  ve  mahi  ve  murgan 
sayyadları  ve  keştiban  kim  mıellahları  ve  her  esnafı  mütenevvianın 
memduhu  bu  şehre  mahsusdur  Ve  bu  diyarda  hasıl  olan  hariri 
gûnagûnu  lâtif  Brusada  ve  Acem  Lehicanında  ve  Mora  ceziresi 
Kalamatasmda  olmak  ihtimali  yokdur  Ve  bunda  işlenen  Sakız  atlası 
ve  kemhası  ve  Sakız  kisesi  ve  elvan  elvan  akmişei  fahiresi  Haleb  ve 
Şam  ve  Mardinde  yokdur 

Ve  mesiregâhları  beyan  olunur 

Evvelâ  bu  ki  Mühürdar  paşanın  âbı  hayat  Kıryo  Nerosu  ki  bâlâda 
mevsufdur  Ve  bir  teferrücgâh  dahi  Durkud  paşanın  Kırk  penciresi 
meşhuru  âfâk  ve  minelacayib  gûnagûn  havuz  ve  fıskıyye  ve  seİsebilli 
kasrı  âliler  ile  mamur  cayi  ferahfeza  ve  gamzedadır  Hattâ  Ak  Meh- 
med  paşa  anda  bir  kasrı  cihannüma  inşa  ve  ihtira  itmişdir  kim  cümle 
yaran  ve  ihvan  anda  mihman  hane  olu(r)lar  Ve  her  dirahti  âli(n)in 
sayesinde  âşıkan  ve  maşukan  ve  müştakan  bilâvasıta  birbirleri  ile  can 
sohbeti  iderler  Vechi  arzda  bunun  dahi  misli  yok  bir  işretgâhdır  Ve 
mesiregâhı  Aya  Monya  ve  nice  yüz  manastır  mesiregâhlar  [1]  vardır 
Amma  meşhurları  bu  tahrir  olunanlardır  Ve  bu  şehir  akalîmi 
rabidendir  Arzı  beledi  ve  tuli  neharı  ve  cemii  halkı  ehli 

zevk  ve  ayşü  işrete  mail  cümle  erbabı  maarif  ve  garibdost  halim  ve 
selim  âdemlerdir 

Zîyaretgâhı   merakıdi   gaziyan 

Liman  kurbinde  Arnavud  Memi  Baba  ve  küçük  kal'a  dibinde 
Hızır  Baba  ve  Yildeğirmeni  kurbinde  Aşık  Baba  karibülahidde 
fevt  olmagile  kü(mm)elinden  kibarı  evliya  ziyaretleri  yokdur 
Ve  bu  şehrin  ayanlarından  Mesih  Çelebi  ve  damadı  Bekir 
Bey  ve  Halil  Ağa  ve  Baki  Çelebi  ve  nice  ahibba  ile  vedalaşub  Mü- 
hürdar paşadan  bîhisab  mekûlât  ve  meşrubat  hedaya  gelüb  elli  tüfenk- 
endaz  yarar  ve  bahadır  yiğitler  ile  paşanın  kendü  firkatesine  atlarımız 
ile  suvar  olub  bir  keskin  firişka  poyraza  ile  Sakızdan  çıkub  mütevek- 
kilen  alâllah  deyüb  Çeşme  burnundan  Akyar  burnu  yirmi  mildir 
andan  iki  ada  açıklarda  Çömez  adaları  dirler  halidir  Bu  iki  cezire 
mabeyninde  berki  hatif  gibi  ubur  idüb  andan  yine  yirmi  mil  Ana- 
dolu kenarına  karib  Sablıca  adaların  ubur  idüb  sarp  dereler  kenarınca 


[1]    Tekrar  edilmiş 


128  EVLİYA  ÇELEBİ 

giderek  ve  Şıra  limanın   ve  dahi  Nergis  limanın  ubur  ildiğimiz  vakit- 
lerde 

Cezirei   Susam 

Niimayan  oldu  ve  mezkûr  Şıra  limanı  ve  Nergis  limanı  abıhayat 
sulu  sekiz  rüzgârdan  emin  limanlardır  Amma  lodosa  ağzı  açıkdır  Ve 
timur  lodos  üzre  bıragılsa  gayet  timur  tutar  limanlardır  Andan  yine 
sol  canibimizde  Anadolu  kenarlarınca  Doğantaşı  nam  mahalle  varılur 
bir  burundur  Andan  öte  Kırk  dilim  içi  nam  mahaller  dere  ve  tepe 
ve  çamlı  bayırlardır  Anı  ubur  idüb  Teke  burnu  nam  bir  mahuf 
yerdir  Susam  ceziresinden  çıkan  gemi  bu  burunu  özler  Keştiban  bey- 
ninde meşhur  burundur  Ve  gayet  mahuf  ve  muhatara  girdab  yerdir 
Hattâ  keştimiz  az  kaldıkim  zifur  sağanağından  kapanayazdı  Amma 
hamdi  Huda  keştibanımız  gayet  üstad  idiler  Derhal  dümeni  rüzgârın 
altına  çevirüb  gemimiz  halâs  oldu  Bu  girdabdan  halâs  olub  giderken 
Susam  nam  boğazdan  iki  pare  kâfir  kalyonu  ve  iki  pare  tartana 
firkate  ve  iki  küçük  Işkanpa  viyya  nam  gemiler  bizi  görünce  cümle 
levendatımız  âlât  silâha  el  vurub  hazırbaş  oldular  Hemen  reisimiz 
Hatib  Oğlu  Oturun  gaziler  Eyyam  kâfirindir  Biz  anlardan  can  kurta- 
rub  Susam  adasına  varamazız  Hemen  Evliya  Efendiyi  selâmetle  Ana- 
dolu kıyısına  çıkaralım  Bize  AUahütealâ  kerîmdir  Olmıya  illâ  hayır 
diyüb  müşavere  idince  kâfir  bir  top  menzili  yakin  gelince  hemen 
reis  yelkeni  alaborona  idüb  dümeni  çevirüb  mezkûr  Teke  burnundan 
içeru  bir  körfeze  girüb  şark  tarafına  girdik  amma  eyyam  kalmadı 
Derhal  yelkeni  sarub  sarmahyub  cümle  gaziler  küreğe  yapışub  öyle 
rıbaçse  vurdılar  kim  keştimiz  murgu  bahrî  gibi  uçub  küreklerden 
ateşler  çıkardı  Meğer  bu  körfez  Sığla  kal'ası  körfezi  imiş  Yedi  mil  bu 
bahir  icre  gidüb 

Gemlik  limanı 

Lodosdan  gayri  rüzgâra  âlâ  yatakdır  Ve  lâtif  suyu  va(r)dır  Ikiyüz 
pare  kalyon  sığar  limandır  Andan  altı  mil  yine  şarka  gidüb  küffar 
gemilerinden  nam  nişan  kalmadı  Yine  Anadolu  yakasında  Düverlik 
limanı  okadar  memduh  liman  değildir  Ancak  sulanacak  yerdir  An- 
dan yedi  mil  dahi  gidüb  ta  Sakızdan  yüz  on  mil  kâh  eyyam  ile  ve 
kâh  kürek  ile  Hamdi  Huda  selâmet   (ile)  dizdarın 

hanesinde  mihman  olduk  Amma  bu  kal'aya  gelürken  bu  kal'a  görün- 
duği  mahalde  limana  girerken  sağ  tarafında    bir  küçük  adacık  vardır 


fır 


İm";     ■: 

I':!.'.,     IV 
...    ■■'■'. 


İlli'  I 


!l      I 


i;!'; 


'il 

ii;'iı 


üili^. 


üii.. 


M 
I  'i 


C 
> 

o; 
bo 

o 
> 


O 

3 
O 

-o 


_^ 

_Û 

K 

r1 

ı-ı 

to 

« 

Oİ 

^ 

•^ 

t! 

i::^ 

Ul 

X 

c/O' 


SEYAHATNAMESİ  129 

Andan  gayet  ihtiraz  lazımdır  Yakın  varmıyub  sol  tarafında  Anadolu 
canibini  uzliyerek  limana  girmek  kerek  Azîm  limandır  Beş  yüz  pare 
gemi  alur  Suyu  timur  tutar  ve  sekiz  rüzgârdan  emin  âlâ  yatakdır 
Bazı  yerleri  kumsaldır  Lengeri  batı  canibine  bırağub  koltuğu  kal'a 
dibine  bağlıya  Amma  dere  içi  olmağla  kâhice  sağanağı  eksik  değildir 
İhtiraz  lâzımdır  Koltukları  muhkem  ısparçene  ve  gomeneler  ile  muh- 
kem kayd  ve  bend  itmek  gerek  Sene  tarihinde  bizzat 
Süleyman  Han  binasıdır  Kapudan  Palak  [1]  Mustafa  paşa  yedile  bir 
körfez  derenin  nihayetine  şeddadî  taş  bina  ve  şekli  murabba  dairen 
madar  cürmü  bin  altmış  adımdır  Ve  divarınm  kaddi  onar  mimar 
arşını  âli  ve  canibi  erbaasmda  asla  hendeği  yokdur  Zira  gayet  alçak 
kumsal  yerde  vakidir  Bir  karış  mikdarı  yeri  kazsan  su  çıkar  Hendeğe 
muhtaç  değildir  Ve  yıldız  garb  tarafın  derya  döğer  metîn  divarlardır 
Maada  tarafları  kara  canibleridir  Ve  üç  kapusının  biri  limana  garb 
canibine  açılır  Bu  kapudan  ta  iskele  başına  varınca  derya  icre  azîm 
kayalar  ile  vasî  kaldırım  döşelidir  Ve  kıble  (ye)  nazır  kara  canibinde 
Ayasuluk  ve  Kuşadası  kapusı  şarka  nazır  Sivrihisar  Kapusı  ve  lebi 
derya  tarafı  köşesinde  iç  kal'a  vaki  olmuşdur  Cürmü  dört  yüz  adım 
karacik(dir)  içinde  ancak  dizdar  evi  ve  cebehane  kulesi  üzre  Süley- 
man Hanın  camii  var  içi  malâmal  peksimatdır  Ve  iç  kaPada  bundan 
gayri  bir  şey  yokdur  ve  şarka  nazır  bir  timur  kapusı  vardır  Amma 
taşra  kal'a  da  yüz  yirmi  neferat  evleri  serapa  kiremitlidir  Ve  cümle 
tahtanî  ve  bağçeli  hanelerdir  Ve  ser(a)pa  kerpiç  ile  bina  olunmuş 
evlerdir  Ve  kumsal  yer  olamak  ile  bu  şehir  icre  asla  kaldırım  yokdur 
Ve  bir  camii  ve  iki  mescidi  ve  bir  mektebi  ve  bir  küçük  hamamı 
vard(ır)  Maada  han  ve  imaret  ve  medrese  ve  çarsuy  hazardan  asla  ve 
kat'a  nam  ve  nişan  yokdur  Ve  dizdarı  ve  seksen  aded  neferatı  mev- 
cuddur  Ve  kapudan  paşa  eyaletinde  Sığla  beğinin  tahtı  olsa  gerek 
Amma  cezire  yer  olmağile  bu  kal'da  voyvadası  elli  âdem  ile  hüküm 
ider  Ve  yüz  elli  akçe  ile  ihsan  olunur  kazadır  Amma  kadısı  v(ar) 
Sivrihisarda  sakindir  Zira  âbu  havası  sakildir  Ve  taşrasında  asla  bağ 
ve  bağçe  yokdur  Amma  bostanları  gayet  çokdur  Ve  suları  kuyulardır 
Ve  halkı  gemicilerdir  Ve  renk  ruları  sarışınlardır  Amma  kal'aları  gayet 
şirin  binayi  islâmdır  Bundan  refikler  alub  şark  tarafına  rubu  saat 

Der  beyanı  tılsımı  Karagöl 

nam  mahaldir  kim  bir  küçük  göldür  Ve  bir  yerden  su  gelecek  yerleri 

[1]  «Bosnavîyyülasıl.  Haremi  muhteremde  Palak  lâkabile  telkib  olunmuşdur  Hâlâ  sebebi 
ne  idüj[i  malûm  olmamışdı»  Peçevî,  c  I.  S  30 

Evliya  Çelebi  9—9 


130  EVLİYA  ÇELEBİ 

yokdur  Ve  yaz  ve  kış  öyle  durur  kapkara  bir  halicdir  Ahalii  vilâyet 
bu  göl  içün  mutalsamdır  dirler  Garib  ve  acib  hikâyetler  nakil  ider- 
ler  Kenarında  nice  yüz  Hindi  ve  Mağribî  ve  gayri  defineküşa  âdem- 
ler feth  idemeyüb  helak  olub  bu  sahilcikde  zirüzeber  yatarlar  Hâlâ 
bir  âdem  bu  göle  gireyim  dişe  turfetülayn  icre  kendiiyi  kenarda 
bulur  Ve  yakın  zemanda  bir  dervişi  dahmeküşa  bu  göl  kenarına 
gelüb  kırk  gün  kâmil  erbain  çıkarub  ilim  kuvvetile  gölde  bir  katra 
âb  kalmıyub  çahı  gayydan  (gayyadan)  nişan  virir  bir  ka*rı  zemin 
zahir  olur  Bu  ka'rın  ortasında  bir  demür  kapulı  yer  nümayan  olup 
kapu  önünde  bîhisab  altun  ve  gümüş  evani  şeyler  ile  malâmal  durur 
Derviş  bu  mali  faravandan  nasibi  kadar  alub  avdet  idüb  gider  Badehu 
kura  halkı  haber  alub  hâkime  haber  verirler  Cümle  ahalii  vilâyet 
bu  halicin  dibindeki  dahme  kapusına  inüb  kurbanlar  kesüb  kapu 
önündeki  dervişin  aldığı  maldan  mali  hazayin  alub  mağara  kapusının 
miftah  deliğinden  nazar  iderler  Mali  hazayin  cevahir  ki  lâ'il  ve 
yakut  ve  mercan  ile  malâmal  bir  kenzi  azîm  görürler  Hemen 
küsküler  ile  kapuyı  kal'itmeğe  başlarlar  «i^«»"  -^^«^«J»  ol  garı  azîmin 
içinden  gargırub  bir  su  çıkar  kim  bu  kenzi  açanların  kimi  garkı  âb 
ve  kimi  halâs  olub  mezkûr  dervişi  mali  hazayin  buldu  deyu  mali 
firavanile  Sultan  Ahmede  götürürler  Derviş  huzuru  şehriyarîde  bu 
macerayı  nakil  idüb  yine  derviş  ile  bir  kapucıbaşı  bu  göle  gelüb 
sahilinde  meks  idüb  yine  derviş  kelevvel  erbaîn  çıkarub  yine  gölün 
suyu  gayib  olur  Ve  garın  kapusı  beyan  olub  derviş  baba  vaz'ıyed 
idince  yine  kapudan  bir  su  tulıi  ider  Dervişi  ve  gayri  dilrişi  rişe 
rişe  idüb  vücudların  kenara  atar  Kapucıbaşı  gücile  halâs  olub  kaçar 
Böyle  bir  Karaca  gölceğizdir  Amma  ka'rında  olan  mahiler  dahi 
cümle  kara  kara  bir  turfa  eşkâl  balıklardır  Bu  gölü  temaşa  idüb  bir 
saat  bağlar  icre  ubur  etdik  Amma  bu  diyarın  bağları  dirahti  münte- 
ha  ağaçlar  üzre  mardır  Amma  gûnagûn  leziz  ve  âbdar  şıralı  engürü 
olur  Bu  bağları  ubur  idüb 

Evsafı  şehri  Sivrihisar 

Sugla  sancağında  yüz  elli  akçe  kaza  ve  nahiyesi  kırk  pare  kura- 
dır Şehri  Valide  Sultan  hassıdır  Voyvadası  hâkimdir  Kethüda- 
yeri  ve  yeniçeri  serdarı  ve  âyânı  vardır  Sivrihisar  dirler  Amma  hisar- 
dan bir  alâmet  yokdur  Amma  bu  şehrin  garbında  gördiğimiz  mezkûr 
bağlar  icre  kal'a  misal  kudretden  kayalar  vardır  güya  kal'alardır  Ol 
ecilden  bu  (na)  Sivrihisar  dirler  Bu  şehrin  poyraz  tarafında  dört  saat 
baid  merkum  Urla  şehridir  kim  deryaya  karib  boğaz  yerdir    Urlanın 


SEYAHATNAMESİ  131 

orta  tnahallesidîr  Beri  tarafda  bahi  bu  Sivrihisar  dahi  Sı  (ğ)  la  boğa* 
zina  bir  saat  yerdir  Bu  zikrolunan  Urla  boğazile  Sığla  boğazı  mabey' 
ninde  ta  Çeşme  kal'asma  varınca  sekiz  saat  Çeşme  burunu  olmuş 
olur  Eşkâli  zemin  tasvir  olundukda  buğûne  yazıla  Ve  yüz  mil  burun 
oldığı  pergâr  hesabile  yazıla  Amma  bu  Sivrihisar  dört  mahalle  ve 
dört  kiremitli  ve  minaresi  tuğlalı  müfid  ve  muhtasar  camilerdir 
Mahkeme  kurbinde  Müfti  Efendi  Camii  ve  Depecik  Camii  ve  Ulu 
Cami  ve  Topraklık  Camii  Bunlardan  maada  zaviyelerdir  Ve  üç 
hamamı  var  Biri  Kadı  hamamı  ve  Mahkeme  hamamı  âbu  havası 
lâtifdir  Ve  yedi  çeşmesarları  muattaldır  Cümle  suları  kuyulardır 
Amnıa  Huda  hakkıyçün  âbı  hayatdan  nişan  virir  Ve  bu  şehrin  canibi 
erbaası  havaleli  bayırlardır  Şehir  bir  vasi  çukur  yerde  vaki  olub  orta- 
sında nehri  cereyan  ider  Avlişe  dağlarından  cem  olub  Sığla 
kaPası  kurninde  (kurbinde)  Bahri  Ruma  munsab  olur  bînefi'  nehir- 
dir Ve  şehir  cümle  bin  ikiyüz  kiremitli  olamak  üzre  bağsız  ve 
bağçeli  bir  kasabai  mamuredir  Bağsız  olmasının  aslı  cümle  bağçeleri 
içinde  olan  dirahti  müntehalara  sarılmış  engûr  ağaçlarıdır  kîm  bağ- 
dan ziyade  mahsul  verir  Zira  azîm  zahmetler  çeküb  her  sene  bağları 
tathîr  idüb  çapalama  kaydından  berilerdir  Ve  bu  şehir  hıyaban 
murgzar  çinar  ve  kavak  ve  karaağaç  ve  sakız  ve  mise  ve  ceviz  ağaç- 
ları ile  tezyin  olunmuş  bir  şehirdir  kim  cümle  üzüm  ağaçları  bu 
ağaçlar  üzre  sarılmış  bir  güne  bağdır  Herbir  dirahtden  kırkar  ellişer 
yük  âbdar  şıra  engür  (ü)  hâsıl  olur  Her  salkımı  dörder  ve  beşer 
vakıyye  gelür  leziz  üzümü  olur  Sığla  sancağı  hakinin  serapa  bağları 
böyledir  Ve  bağları  dönüm  hakkı  virmekden  eminlerdir  Amma 
mahsulleri  ziyadedir  Ve  reayasının  bir  mahsulleri  dahi  cemii  dağla- 
rında olan  çamlarda  Balısıra  derler  bir  balı  olur  Cemii  çam  dalla- 
rında beyaz  beyaz  ve  diş  diş  olub  biter  Ve  bu  balı  bu  çamlarda  bir 
güne  kurdcağız  hâsıl  olub  çamların  dallarından  delik  delik  delüb 
tenavül  iderler  Badehu  mezkûr  kurdcağızlar  çam  kabuklar  (ı)  ve 
nihaileri  üzre  reca'leyüb  beyaz  beyaz  ballar  dallar  üzre  yabışub 
kalır  Badehu  reaya  mevsiminde  bu  çamlara  çıkub  bu  balları  kutulara 
cem  ider  Baki  kalan  ballar  kim  ağaçlarda  kalub  bu  vilâyetin  arıları 
ol  çamistan  dağlara  düşüb  balları  taşıyub  âşıyanlarına  götürüb  külçe 
petek  bal  iderler  kim  rub'u  meskûnda  Sığla  ve  Sivrihisar  balı  deyu 
meşhuru  âfâkdır  kim  rayihai  tayyibesi  misk  ve  anberi  ham  gibidir 
Ve  bu  dağlarda  arıların  perrü  hali  gürüldisinden  dağlar  ve  bağlar 
şada  verir  Ve  hazır  helva  gibi  hürde  balların  arılar  cem  idüb  kovanlar 
icre  yirmişer  ve  otuzar  vakıyye  gümeç  balı  olur  Ve  gayet  beyaz 
dülbend  gebi  aseli  musaffa    olub    ayan  ve    eşrafa    hedaya    götürürler 


132  EVLİYA  ÇELEBİ 

Amma  ağaçlara  kurdlann  yapdığı  ballar  gümeç  değildir  Hemen 
diş  diş  olmuş  kurd  balıdır  kim  güya  ma'cundur  *"jaâ^  jur  ^\^L  Rub*u 
meskûnda  bu  kurd  balı  bu  Sivrihisarın  dağlarına  mahsusdur  kim  bu 
dağlara  Karadağlar  dirler  serapa  çamlı  dağlardır  Ta  Kıble  tarafına 
sekiz  saat  Cum'a  Kazası  şehrine  varınca  o  dağların  çamlarından 
<j>V  ^^•'"  "^V^  kurddan  bal  hasıl  olur  çamlardır  Ve  bu  Sivrihisarın 
âbu  havası  gayet  lâtifdir  Ve  halkı  dahi  garibdost  olur  Ve  bu  şehrin 
cümle  evleri  birbirinden  seyrek  bağçe  (li)  hanelerdir  Amma  carşuy 
bazarı  azdır  Ancak  yirmi  dükkândır  Amma  haftada  bir  defa  etraf  ve 
nevahi  kuralarından  nice  bin  âdem  cem  olub  azîm  bazar  durur  Ve 
halkı  gayet  ankalardır  Zira  çok  mahsulâtı  vardır  Cümle  rical  ve  nis- 
vanı  çuka  ferace  giyerler  Taze  civan  yiğitleri  Cezair  esvabı  giyerler 
Ve  bu  şehirde  Halil  Ağa  ve  serdar  Muslu  Beşe  ve  yeni  serdar  Veli 
Beşe  ile  vedalaşub  ve  rehber  alub  şark  canibine  dört  saat  ballı  çam- 
ları ve  zenburları    seyir  ve  temaşa    iderek 

Kariye  [^ 

Yüz  evli  ve  bir  camili  mamur  kuradır  Anda  kahve  altına  sun^u 
lemyezelden  leziz  ve  gûnagûn  ballar  yiyüb  yine  ballı  çamlar  icre  dört 
saat  dahi    gidüb 

Evsafı  kasabai  Cum'a  âbâd   ^^^ 

Sığla  sancağı  hakinde  yüz  elli  akçe  kaza  ve  nahiyesi  yetmiş  ku- 
radır ve  izmir  mollasına  berveçhi  arpalık  sadaka  olunmuşdur  Hükü- 
meti maktuulkalem  ve  mefruzülkadem  1  ire  şehrinde  Selim  Han 
Sanînin  darülkurası  evkafıdır  kim  yüz  atlı  ile  mütevellisi  hükümet 
ider  hâkimlikdir  Kethüdayeri  yokdur  Amma  yeniçeri  serdarı  var- 
dır Ve  şehri  Cüm'asının  ta  vasatında  kıbleden  şimale  dolamca  vaki 
olmuşdur  Bir  şirin  kasabai  ra'nadır  Amma  hâlâ  harabe  yüz  tutmuş- 
dur  Cümle  sekiz  mahalle  ve  dört  yüz  kiremit  ile  mestur  evlerdir  Ve 
cümle  mihrabdır  Ve  beş  aded  camileri  kârgir  kubbei  âlileri  serapa 
kurşun  örtülü  camilerdir  Ve  serdar  Hasan  Ağanın  hanesi  civarındaki 
kurşun  örtülü  mescidin  kapusı  üzre  tarih  bu  güne  kitabet  olmuşdur. 

Sahibülhayrart  Hamza  Bey  bini  merhum  Kasımpaşa  bina  eyledi 
bu  mescidi  şerifi    Sene  950 

Ve  Orta  Camiin  kapısı  üzre  mektub  olunan    tarihdir 


[1]   Bağdad   Köşkü  nüshasından.   Beşir  Ağa  nüshasında  yeri  açık. 
[2]  Ba^dad  Köşkü  nüshasından.  Beşir  Ağa  nüshasında  yeri  açık. 


SEYAHATNAMESİ  1 

Kılub  bu  mevkii    zibayı  ihya 
Bilüb  ilmelyakin  ukba  bahadır 
Acibdir  rümzile  tarihini  der 

Sene  969    [1] 

Bu  dahi  kârgir  kubbe  ve  kurşunlu  camidir  Ve  şehrin  kıble  tarafı 
ucunda  dahi  kârgir     kubbe    ve  kurşunlu     kârgir  minareli 

camidir  Kapusı  üzre 

Ve  bu  şehrin  yıldız  tarafı  ucunda  Hacı  Kasım  paşa  Camii  dahi 
kârgir  kubbe    ve  kurşunludur     Ve  kıble  kapusı  üzre  tarihi  budur 

Hem  didim  tarihini  firdevsi  âlâ  cennete 
Sene  911    [2] 

Bu  camilerin  haremleri  icre  yeşil  zümrud  misal  seramed  serviler 
ile  müzeyyendir  Gayet  lâtif  mevzun  servilerdir  Misalleri  meğer  Islâm- 
bolda  ola  Bir  hamamı  ve  yedi  aded  dükkânı  ve  bir  hanı  ve  iki 
mektebi  sıbyanı  var  Gayrı  âsârı  bina  yokdur  Anda  Yusuf  Ağa  ve 
serdar  Hasan  Beşe  ile  vedalaşub  ve  refikler  alub  şark  tarafına  çamlı 
yollar  ile  mamur  kuraları  güzer  idüb  sekiz  saatde 

Evsafı   şehri    Kızılhisar  (^^  ' 

Şıgla  sancağı  hakinde  yüz  elli  akçe  kazadır  Ve  nahiyesi  kırk 
pare  abadan  kariyelerdir  Kedhüdayeri  yokdur  Lâkin  serdarı  vardır 
Sığla  paşasının  voyvadalığıdır  Ve  kaPası  bir  sivri  kızıl  kaya  üzre  bir 
viranca  küçük  kaPecikdir  Amma  sarp  yerde  vaki  olmuşdur  Hattâ  sene 
tarihinde  celâli  Cennet  Oğlu  tahassun  itmesün  içün  bu  kal'ai  cabeca 
münhedim  itmişler  amma  mülûk  himmetile  cüzî  şey  ile  tamir  müm- 
kindir  Dizdarı  ve  neferatı  ve  içinde  âdemi  zad  yokdur  Alçak  bir 
kazai  kura  mamur  ve  âbâdân  yerlerdir  Kadısının  müteayyin  merkezi 
yokdur  Ve  bazı  kuralarında  hafta  hazarı  durub  kadı  ve  subaşı  hazar 
hazar  gezüb  hüküm  ve  hükûmat  iderler    Yohsa  han  ve  cami  ve  ima* 

[1]  Bagdad  Köşkü  nüshasından 
[2J  Bağdad  Köşkü  nüshasından 
[3]  Bağdad  Köşkü  nüshasından.  Beşir  Ağa  nüshasından  yeri  boş. 


]34  EVLİYA  ÇELEBİ 

ret  ve  esvaklı  kasabası  yokdur  Amma  cümle  kuralarında  han  ve 
hamam  ve  cami  ve  mesacid  mukarrerdir  Bunun  dahi  serdarından 
yirmi  yeniçeri  refik  alub  sarapa  topraklı  ve  çamlı  dağlar  ve  beller  ve 
mahuf  yollar  icre  giderken  sekizinci  saat 

Musibeti    kübradır    kim  beyan  olunur  [^1 

ismi  ilâ  ile  [2]  Alaman  boğaazmdan  içeru  cümle  pürsilâh  refik- 
lerimiz ile  girüb  nîm  saat  gitdikde  anı  gördük  Bize  karşu  yirmi  atlu 
üzerimize  at  bırağıyub  gelürler  Biz  dahi  amade  olduk  Amma  bun- 
ların üzerleri  kızıl  kan  [3]  kiminin  eli  kolu  yaralı  atları  düşmüş 
kaçarak  yanımıza  gelüb  Bire  ümmeti  Muhammed  nereye  gidersiz 
Ileru  uğurumuzda  kırk  elli  harami  bizi  kırub  bu  kadar  malimiz  alub 
ardımızdan  koşub  gelürle  deyu  feryad  idüb  kızıl  kana  müstağrak 
olmuşlar  firar  itdiler  Biz  dahi  bir  yere  cem  olub  yeniçeri  refiklerimiz 
atlarından  nüzul  idüb  piyadece  tüfenkleri  ile  reftar  iderek  bîbak  bî- 
perva  yola  revane  olub  giderken  hemen  Alaman  boğazından  içeru 
kırk  aded  küheylan  atlı  kimi  tüfenkli  ve  kimi  tirkeş  ve  mızraklı 
kolları  kızıl  kan  ellerinde  tigleri  üryan  âdemler  nümayan  olunca  biz 
dahi  anlara  karşudan  havale  itdikde  alarka  atbaşı  beraber  durub  iç- 
lerinden bir  âdem  gelüb  Bire  gaziler  şimdi  bundan  ileru  kaçar  yirmi 
otuz  atlu  gördiniz  mi  sual  itdi  Biz  dahi  gördük  deyu  cevab  itdik 
Bire  meded  Anlar  haramilerdir  Bizi  basub  kırdılar  Hamdi  Huda 
biz  galib  gelüb  anları  bozub  işte  yedi  âdemlerin  kellelerin  aldık 
deyu  yedi  kelleyi  bize  bırakdılar  işte  bizim  atlarımızda  derman  kal- 
mıyub  meded  sizin  atlarınız  dinedir  Anların  atları  kalmışdır  Bire 
meded  şunlara  yetişin  deyu  feryad  idüb  bîmecal  kalmışlar  amma  gel 
imdi  ne  çare  idersin  ileri  kaçanlar  bunlar  içün  harami  deyu  kaçdılar 
Bilmeyiz  kim  harami  bunlar  mıdır  anlar  mı  Biz  şek  şübhde  kaldık 
Hele  cür'et  idüb  bunlar  ile  mahlut  olduk  Bildik  ki  bunlar 
cümle  tüccarlardır  Hemen  bunların  dine  atlarile  bir  yere  gelüb  yirmi 
atlu  tüfenkendaz  yeniçeri  refiklerimiz  ile  giruden  at  boynuna  düşüb 
hamdi  Huda  dine  atlarımız  ile  seğirdüb  Alaman  boğazından  taşra  bir 
seyrek  emrudlu  sahrada  bunlara  çatdık  Meğer  atları  bîmecel  kalmış 
Hemen  bizi  görünce  atlarından  inüb  bizim  ile  ahenk  itdiler  Bunlar(a) 
göz  açdırmıyub  at  koyub  anı  anda  bunu  bunda  diyerek  bir  hayli 
cenk  idüb  ardların  ve  önlerin  çevirüb  karşudan    uzun    harharî     cenk 

[1]   Bağdad  Köşkü  nüshası   (  Serüğ-eşti   hakir  der  menziii  Alaman   hog^azı  ) 
[2]   Bağdad  Köşkü    nüshası   (  Bismillah   ile) 
[3J  Bağdad   Köşkü  nüshası    (  ve  revan  ) 


SEYAHATNAMESİ  135 

iderken  bir  gulâmım  mecruh  ve  bir  atım  şehid  oldu  Anlardan  dört 
âdem  kati  olunub  ve  altısın  diri  kayıd  ve  bend  atların  cümle  fakir 
alub  huddamıma  virdim  Maadası  çamlı  dağlar  budur  deyu  can  atdı- 
1ar  Ani  gördük  giruden  kırk  elli  bazirgân  dine  atları  gelub  bize  im- 
dada yetişdiler  Hemen  tüccarın  biri  dalkılıç  olub  kayıd  ve  bend 
itdiğimiz  haraminin  birine  bir  şemşir  nice  urdı  ise  herifin  kellesi  gai- 
tan olub  Benim  karındaşımı  bu  kâfir  öld  (ürd)  ü  Hamdi  Huda  ben 
dahi  bu  kâfiri  katlidüb  intikam  aldım  didi  Ve  tüccarın  dahi  girude 
olanları  gelüb  bize  Hamdi  Huda  şu  habisleri  elegetürmişsiz  deyu  ha- 
kirin ve  refiklerimizin  ellerin  bus  iderlerdi  Ya  bu  haramilerin  bakisi 
nice  oldu  didiler  Biz  dahi  işte  dağlara  firar  ideyorlar  didik  Derhal 
cümle  piyade  ve  atlı  dağlara  girüb  elimizden  fira  iden  haramileri  ele 
getürüb  cenk  iderken  hamdi  Huda  yine  ol  bazirgânlardan  üç  yiğit 
şehit  olub  bizden  iki  yiğit  sehl  mecruh  benim  gulâmımm  biri  kendüsin 
atile  bir  ağaca  vurub  sehl  zahimdar  oldu  Ve  şehidleri  atları  üzerine 
bağlayub  ve  on  iki  haramiyi  bağlayub  atların  ve  silâhların  alub  cümle 
tüccar  ile  badelfetih  karındaş  olub  yine  Alaman  boğazına  revane  olduk 
Anlar  bize  siz  Hızırsız  biz  anlara  siz  Hızır  llyazsız  deyu  sürür  (mes- 
rur) şadüman  olarak  Alaman  boğazı  icre  bizim  ve  anların  ağırlıkları 
yanına  geldik  Meğer  bu  mahalde  kâmil  üç  saat  cenk  idüb  yedi  ha- 
rami kesmişler  ve  kendülerden  dahi  dokuz  âdem  şehid  olmuşlar  Ve 
yedi  atlar  düşmüş  Bu  leş  ve  kelle  ve  âlâtı  silâh  ve  hun  ile  mali  ve 
bu  vadi  lâlezara  döndü  [1]  On  aded  s(e)  ishaneleri  var  imiş  Cümle 
eşyaları  tarmar  ve  payimal  olmuş  tatır(yatır)  Bire  filân  oğlan  kande- 
dir  Ol  şehid  oldu  İşte  kan  icre  yatur  Ya  filân  ve  filân  nice  oldu  An- 
lar firar  iden  haramilerin  akaplarınca  kovagitdiler  deyu  cevab  itdiler 
Meğer  bunlar  Kuşadasına  gider  elli  aded  anka  tüccarlar  imiş  Kırk 
aded  harami  bunları  gözedüb  bunları  bu  Alaman  boğazında  basmışlar 
Huda  bunlara  fırsat  ihsan  eyliyüb  biz  de  imdada  yetişüb  hamdi  Huda 
hayli  yüzaklığı  oldu  Anı  gördük  dağlara  giden  hizmetkâr  yararları 
dağdan  yedisin  dahi  atile  donile  girifta  (rı)  bendi  zencir  idüb  üc  kelle 
ve  bir  şehid  olmuş  yiğitleri  ile  geldiler  Bunların  kimi  şad  ve  handan 
ve  kimi  zar  ve  giryan  oldılar  kim  kimi  vay  biraderim  dir  ve  kimi 
vay  efendim  dir  Zira  bu  mahalli  ma'rekede  on  bir  âdemleri  şehdi 
şehadeti  nuş  idüb  mesti  uhrevî  olmağın  bu  tüccarlarm  bazıları  mü- 
teellimülhal  ve  müşevveş(ül)bal  olmuşlar  idi  Hele  bunlara  nice  yüz- 
den tesellii     hatır    virerek  buna  çare  hemen  bu  Alamam  bîamandan 


fi]   Bağdad  Köşkü  nüshası  (  Bu  dere  icre  leş  ve  kelle  paça  ve  alâtı     silâhı  huaab    ile 
lâlezar  bir  meydanı  ma'reke  olmuş ) 


136  EVLİYA  ÇELEBİ 

bereket  idelim  deyüb  cümle  şühedasın  ve  bizim  ile  cenk  iderken  tüc- 
cardan şehid  olan  dört  aded  âdemlerile  cümle  on  altı  şehidleri  alet- 
tertib  bir  püştei  çemenzar  üzre  defn  eyleyüb  ruhları  içün  birer  fatihaî 
şerif  tilâvet  eyledik  Elhasıl  azîm  cenk  etmişlerdir  Hakka  ki  bahadır 
ve  şeci  âdemler  imiş  Bedehu  cümle  giriftar  eylediğimiz  yirmi  sekiz 
aded  haramileri  siyasete  getürüb  bunlardan  sual  itdiğimizde  Vallah 
zulümden  kariyelerimizde  oturmağa  iktida  (r)  larımız  kalmıyub  dağı 
derunumuzdan  varalım  kırmanı  Alamanda  doyum  olalım  deyu  gelüb 
cenk  idüb  işte  kendümiz  bu  güne  doyum  olduk  Emir  Hudanmdır 
Koç  yiğit  kurban  içün  doğar  Sere  yazılan  bozulmaz  Elbetde  olacak 
olsa  gerekdir  deyu  cevap  itdiklerinde  cümlemiz  bir  yere  gelüb  meşve- 
ret itdik  Her  biri  bir  güne  paderheva  tamaı  ham  kelimat  itdiler  Fakir 
eğer  bu  haramileri  kayd  bend  ile  hâkime  götürürsek  her  biri  keme- 
rimde bu  kadar  cevahirim  vebu  kadar  âlât  ve  silâhım  ve  küheylân  atla- 
rım vardı  derler  Ve  bize  işkence  idüb  dağlarda  medfun  mallarımız 
söyledüb  çıkardub  aldı  dirler  Hemen  haccı  ekber  sevabı  ister  misiz 
V^  ı>.ÂJ<  c^ÂH,.t3  ^ii  nassı  katıı  üzre  gazayı  ekber  idüb  bu  şühedamızın 
yanında  cümlesin  kati  idüb  cümlemiz  beraberce  pay  idelim  Can  ve 
dil  çıkmasın  Yohsa  bunların  herbiri  hâkim  destinden  birer  takrib  ile 
halâs  olur  ve  yine  katıı  tarik  olub  ruzi  mahşerde  siz  mesul  olursuz 
deyu  bu  pend  ve  nasihati  gûşlerine  mengûş  idüb  cümle  kelâmı  şerife 
yemin  itdik  kim  bu  esrar  bu  dere  içinde  kala  deyu  ahdü  eman  ve 
iman  olunub  badehu  herbiri  birer  harami  alub  ve  şühedanın  akraba- 
ları dahi  birerin  alub  ve  bizim  refiklerimiz  sekizin  alup  tüccarların 
şühedası  kanları  üzre  cümlesin  çökerdüb  anı  vahidde  boyunların  ten- 
lerinden cüda  düşürüb  kellelerin  o  vadide  gaitan  itdiler  Ve  vücudu 
napaklerin  sahifei  âlemden  seyfi  sarım  ile  hak  idüb  Alaman  boğazı 
emnü  rahat  olub  cümle  âlât  ve  silâhların  bahşı  kalenderi  idüp  tüc- 
carlar ancak  dört  reis  [1]  at  alub  gayri  şeylerine  vaz*ı  yed  itmediler 
Ve  bizim  refiklerimiz  ile  gulâmlarımız  ve  tüccar  huddamı  alesseviyye 
hisseder  oldılar  Andan  s(e)  ishaneleri  tahmil  idüb  meydanı  ma*reke- 
den  yine  canibi  cenuba  ol  sengistan  bîaman  Alaman  boğazı  icre  re- 
vane  olduk  Amma  Huda  alimdir  boğazda  canımız  boğazımızdan  çı- 
kayazdı  Bu  Alman  boğazı  değildir  Eramanı  bîaman  boğazıdır  Ve  öyle 
taşlıkdır  kim  at  ve  katır  ve  piyade  âdem  adım  atacak  yer  bulamaz 
Yetmiş  seksen  yerde  dar  dereler  var  ve  mukassi  sengistan  boğazlar 
vardır  kim  bir  âdem  bin  âdemi  taş  ile  geçirmemeğe  kadir  olur  Hamdi 
Huda  selâmetle  bu  boğazı  sekiz  saatde  çıkub  Dalyan  ovası  nam    ma- 


[1]   Bağdad   Köşkü  nüshası  (reis)  yok, 


m^^mmn^ 


c 

0) 

o 


<v 

d) 
c 

c 

'o 

c 

<u 

a. 

o 
^c 
*-+3 

fi 

-M 

fi 

O 

U 


< 


3 

■        < 

c/D 

eti 

, 

>-^ 

X 

< 

SEYAHATNAMESİ  137 

halde  cümle  s(e)ishanelerimizden  yüklerimiz  yıkub  ve  atlarımız  ota- 
rub  mekûlât  ve  meşrubatdan  mahazar  ne  bulundı  ise  tenavül  idüb 
andan  yine  Alaman  boğazının  Ayasuluk  yolu  üzre  olan  gölün  ayağı 
deryaya  mahlut  oldığı  mahalde  mirî  balık  dalyanların  ubur  idüb  Aya- 
suluk sahrası  icre  şark  tarafına  nehri  Mendres  kenarında  üç  saat  gider- 
ken nehri  mezburı  yedi  göz  taş  cisirden  ubur  idüb  kıble  canibine  bir 
saat  dahi  mezraaları  hub  ve  buk*aları  mergub  zemin  üzre  gidüb 

Evsafı  tahtı  Cemşid  kal'ai  kadimi  Ayasuluk 

Cemşidi  cihanârâ  bir  padişah  şah  iken  anın  zemanında  bina 
olunub  anda  cayi  karar  idinmiş  idi  Badehu  Cemşidin  neslinden  Aya 
Sulya  nam  bir  kiralın  elinden  ki  kıral  Rum  Kiralı  idi  sene  tarihinde 
Aydın  Bay  Oğlu  Sultan  İsa  feth  idüb  badehu  Âli  Osmanı  ebedpey- 
vend  (den)  Yıldırım  Han  destine  girmişdir  Bedesti  Timurtaş  paşa 
Sı  (ğ)  la  sancağı  hakinde  hükümetidir  Yüz  elli  akçe  şerif 

kazadır  Kethüdayeri  ve  serdarı  ve  dizdarı  ve  kırk  aded  kaPa  neferatı 
vardır  Ve  ayanı  yokdur  Ve  fukarası  gayet  çokdur  Ve  kal'a  bir  sah- 
rayı azimde  bir  sivri  maî  kaya  üzre  şekli  müdevverden  bademi  hava- 
lesiz  şeddadî  sengin  binayi  hasîn  ve  şeddi  metîn  bir  kaPaCi)  üstü- 
vardır  Ve  etrafı  cürmü  bin  üçyüz  adımdır  Ve  canibi  erbaasında  asla 
hendeği  yokdur  Zira  bu  kal'a  bir  yalçın  kaya  üzerinde  mebnidir  Ve 
cümle  kırk  külle  (i)  metîni  vardır  Ve  cenuba  nazır  ancak  iki  kat 
demür  kapuları  vardır  Andan  yokuşdur  Kal'a  içinde  yirmi  toprak 
örtülü  haneleri  ve  mescidi  var  Ve  cümle  sokakları  yalçın  kaya  kal- 
dırımdır Ve  bu  kapanın  taşra  kıble  tarafına  bir  kat  kal'a  dahi  var  içinde 
imaretden  bir  şey  yokdur  Ser  (a)  pa  virandır  ve  harab  binalar  var- 
dır [2]  Ve  kal'a  kapusı  kıble  (ye)  nazır  bir  tarzı  acib  ve  garib  ve 
musanna  bina  babı  atikdir  kim  kemerleri  üzre  nakşi  Behzad  misal 
bir  güne  hayal  pesend  tasvirler  var  kim  çeşmi  ibret  hayrelenüb  âdem 
valihü  hayran  ve  dembesteü  hayran  olur  [3]  Ve  bu  temasîli  acibenin 
misli  meğer  Atine  kal'asmda  ola  Bu  kapudan  taşra  aşağı  varuşunda 
olan  binalar  var  kim  diller  ile  tabir  olunmaz  Hemen  zemanı  kadim- 
de nemikdar  bender  şehir  idiği  şundan  malûm  ola  kim  hâlâ  âsârı 
binalardan  zahir  ola  (n)  üçyüz  hamamı  ve  yedi  bezesten  ve  yedi  yüz 
kârgir  han  ve  yirmi  bin  dükkân  ve  üç  bin  mesacid  ve  sekiz  yüz  ce- 
vami  ve  iki  yüz    medaris  ve  yetmiş     imareti    it'am    ve  üç  çeşmei  abı 

[1]   Fazla  olarak  bir  (Alâ)  yazılmıştır. 

[2]   Bağdad  köşkü  nüshası  (serapa  virandır  ve  ibretaüma  harab  binalar  vardır) 

[3]  Bağ-dad  köşkü  nüshası  (valihü  dembeste  ve  hayran  olur) 


138  EVLİYA  ÇELEBİ 

revan  ve  bin    beş  yüz  mektebi    sıbyan  ve  nice    yüz  bin     sarayı  âli  (i) 

ayan  ve  nice  yüz  bin  büyutu    bîpayan    asarı    nümayandır    Ve   şehrin 
şarkında    evci    asumana     serçekmiş    kavsi    kuzahdan     nişan    virir  takı 

revak  serbülend  su  kemerleri  var  kim  hâlâ  padişahlar  bu  takım 
binaya  takatleri  olmasa  caiz  Bir  güne  binayi  azimler  var  kim  gerenin 
aklı  perişan  olur  Ve  bu  binaların  cümlesi  beyaz  mermerler  ile  müb- 
tenidir  Ve  hara(b)  istanı  icre  nice  bin  Ayasofya  amudları  misal 
mermer  somaki  ve  zeytuni  sütunları  var  kim  zirü  zeber  olub  yatur 
Ve  nice  bin  takı  kesra  misal  kemerler  ve  havuz  ve  şazirvanlar  harab 
olmadadır  Hattâ  Islâmbolda  Süleymaniyye  ve  Yeni  Cami  içinde  olan 
ibretnüma  amudlar  ve  zîkıymet  ahcarı  garibeler  cümle  bu  şehirden 
alınmışdır  Bu  şehrin  sebebi  harabı  oldur  ki  müverrihanı  âlem  tahriri 
üzre  öyle  terkim  olunmuş  kim  sene  tarihinde  Mısırda  bir  azîm  kahtu 
gala  olub  âdem  âdemi  tenavül  itmesi  mertebesine  varırlar  Ahirüle- 
mir  bir  gemi  ile  nice  yüz  bin  âdemleri  bu  Ayasuluk  hâkimine  gön- 
derüb  malleri  ile  gallâ(l)  taleb  iderler  Bu  şehir  halkı  dahi  bir  danei 
hardal  virmeyüb  gelen  âdemleri  red  iderler  Ol  âdemler  dahi  şehriniz 
harab  olub  nan  ve  nemeke  muhtaç  olasız  deyu  beddua  idüb  haib  ve 
haşir  Mısıra  varub  keyfiyyet  ve  serencamı  [1]  hâkimi  Mısıra  hikâyet 
iderler  Derkâr  iki  kerre  yüz  bin  âdem  (bir)  yere  cem  olub  baş  açub 
Ayasuluk  harabı  içün  ve  halkı  muammer  olmamasıyçün  beddua  idüb 
hâlâ  divanhanei  Mısırda  yedi  şehrin  harab  olması  içün  sabah  En'amı 
şerif  tilâvet  olunur  Biri  bu  Ayasulukdur  ki  hâlâ  sebebi  inhidamı 
böyle  bir  şehri  azîmin  beddua  olmuşdur  Hakikatülhal  Ayasuluk  kav- 
mi müflis  ve  mendebur  ve  glâlleri  anbarlarında  bozulur  Tuzları  su- 
lanup  erir  ve  o^*>-  ö^>-  fakru  fakada  insanları  vardır  Amma  yine  bu 
şehir  icre  asude  kenarı  (kibarı)  evliyaullahm  ruhaniyyetleri  sebebile 
aşağı  varuşda  yüz  kadar  toprak  örtülü  evleri  ve  yirmi  aded  dükkânı 
ve  bir  mescid  ve  bir  kesif  küçük  hamamı  ve  bir  hanı  var  Ve  çarşu 
meydanı  ortasında  ve  çınarı  münteha  sayesinde  bir  âbı  hayat  kuyusu 
var  ki  Temmuzda  buz  paresid  (ir)  Ve  cabeca  hanelerinde  bağçecikleri 
vardır  Amma  çarşudan  alarka  kal'a  altına  karib  eski  şehirde  baki 
kalmış 

• 

Evsafı  Camii    ibretnümayı  Sultan  Isa 

Bir  camii  azîm  ve  mabedi    kadimi    vacibüttazim    bir  nazargâhdır 

ki  rub'u    meskûnda    misli  meğer    Samı  şerifde     Camii  Ummiyye    ola 

Hemen  tarzı  hendeseyledir    Kârgir  kubbe    değildir    Bu  dahi  serv  lev- 

[1]   Bağdad  köşkü  nüshası  (kıssai  serencamı) 


SEYAHATNAMESİ 


139 


halar  üzre  kurşun  örtülü  çarpüşte  (harpüşte)  sutuhdur  Ve  cemii 
kirişleri  dahi  cümle  seramed  serv  ağaclarındandır  Amma  cürmü  Aya- 
sofya  kadar  büyükdür  Ve  lâkin  ensizdir  Ve  bu  camiin  haremi  dahi 
camidendir  Ol  hisab  üzre  Ayasofya  kadar  vardır  Ve  öyle  musanna 
camidir  kim  canibi  erbaasmın  deri  divan  serapa  beyaz  mermeri  ham 
kaplıdır  Ve  kıblesi  üstünde  iki  kârgir  bina  kubbei  âlisi  hemen  Camii 
Ummiyye  mihrabının  hubbesi  gibi  evci  asumana  serçekmişdir  Ve  bu 
kubbelerin  içi  safi  altın  levhalı  lâciverd  ile  münakkaş  kâşidir  Ve  bu 
kârgir  kubbelerin  iki  canibleri  harpüşte  tavandır  Ve  camiin  tuli  kâ- 
mil iki  yüz  elli  ayakdır  Ve  arzı  kıble  kapusundan  mihraba  varınca 
yüz  seksen  ayakdır  Ve  taşra  haremi  dahi  bu  cürümdedir  Ve  cami 
içinde  dört  aded  nilgûn  sütunları  var  kim  edimi  arzda  misilleri  yok- 
dur  Zira  beyaz  mermer  ve  kırmızı  somaki  ve  zeytuni  sütunlar  görül- 
memişdir  Amma  maî  amud  hiç  görülmemişdir  Ve  bu  sütunların 
kaddi  kırkar  mimar  arşını  âlidir  Ve  üçer  âdem  ancak  deraguş  ider 
Ve  bu  camiin  cümle  yedi  babı  kebiri  var  Bu  bablar  dahi  Camii 
Ümmeyye  gibidir  Huda  hakkıyçün  mihrabı  musannamın  evsaf  ve 
beyanında  lisanlar  kasırdır  Zira  üstadı  merbür  (mermer)  bir  öyle 
Ferhadî  tişeler  urmuş  kim  zeri  ziver  ile  nakşi  bukalemun  Hind  sadef- 
kârisi  gibi  ibretnümun  mihrabdır  Ve  minber  gerçi  ceviz  levhasmdan- 
dır  amma  Fahri  oyması  gibi  hürde  sihirdümi  [1]  ve  gûnagûn  nakşi 
Çin  ile  nakş  olunmuş  bir  minberdir  Meğer  misli  Karadeniz  sahilinde 
Sinob  Camiinin  minberi  ola  Ve  mihrabın  iki  tarafından  camiin  dör- 
der divarının  üç  tarafında  üç  âdem  kaddi  bâlâda  celi  hat  ile  altun 
ve  lâciverd  nilgûn  ile  ve  gayri  gûnagûn  boyalar  ile  esmâül  hüsna 
tahrir  olunmuşdur  Ve  dairen  madar  fethi  şerif  tahrir  olunmuşdur  Ve 
gûnagûn  hattı  kufiler  kitabet  olunmuş  amma  kıraat  olunması 
müşkil  hatlardır  Ve  mihrabı  münevver  üzre  (l?-'  li^  ö>-^i  <f^-^)^  3  «^'oO  âyeti 
terkim  olunmuşdur  Ve  bu  cami  icre  iki  müezzin  sofaları  üzre  olan 
müezzinler  mahafiUeri  gerçi  haşebdir  amma  herbirine  bir  üstadı  kâmil 
arzı  marifet  idüb  var  kuvvetin  bazuye  getürüb  yedi  tulâlar  ayan  ve 
beyan  etmişler  iki  aded  mahfili  birer  tarzı  acib  ve  garib  musanna 
asarlardır  Ve  bu  camiin  yemin  ve  yesarında  iki  tahtanı  sofa  ki  sol 
tarafındaki  sofa  Padişahlara  mahsusdur  Sağ  canibindeki  Hazreti  Resa- 
letpenahın  hırkai  şerifi  sofasıdır  Bu  iki  sofanın  dahi  şebeke  kafesleri 
birer  güne  Fahri  oyması  gibi  oyulmuşdur  kim  cihan  ressamları  tar- 
hında âcizlerdir  Ve  bu  camiin  canibi  erbaasında  revzenleri  yokdur 
Ancak  cami  icre    ziyapaş    canibi    erbaasında    olan    billur    mermer  ve 


[1]   Bağ^dad  Köşkü  nüshası  (sihri  îcaz  rumî  ve  islimi   ve  gûnagûn) 


140  EVLİYA  ÇELEBİ 

necef  camlardan  yedi  aded  kapular  üzre  şebeke  kafeslerden  derunu 
münevver  olur  Ve  bir  kaç  camlar  hırkai  şerif  sofası  üzredir  Amma 
bırkai  şerif  Asitanei  saadetde  Hazinei  mahsusai  hümayundadır  Bunda 
sandukası  vardır  Teberrüken  ziyaret  olunur  Ancak  bu  camide  bir 
kûfî  hat  ile  bir  Kelâmıkadim  Hazreti  Osman  hattıdır  deyu  has  ve 
âm  ziyaret  derler  Ve  bu  camiin  hareminde  olan  ruham  döşeme  bir 
diyarda  yokdur  Meğer  Mısırda  Barkukıyıye  camiinde  ola  Öyle  müşa'şa 
ve  mücellâ  haremdir  kim  âdemin  ruyi  görinür  Amma  papuş  ile 
girilmez  Zira  camidendir  Ve  şa^şaasından  âdemin  gözleri  hayrelenür 
güya  âyinei  Iskenderdir  Ve  bu  haremin  canibi  erbaasındaki  sofalar 
üzre  gûnagûn  amudu  ra'nalar  var  Bir  kaçı  zelzeleden  münhedim 
olmuş  Ve  bu  haremin  o  (r)tasında  bir  abdest  alacak  havzu  azîmi 
vardır  Bu  dahi  bir  musanna  havzu  hanefîdir  Ve  bu  haremin  üç 
kapusı  var  Sol  tarafındaki  kapudan  hareme  on  beş  kademe  taş  ner- 
dübanı  âli  ile  uruc  olunur  Ve  bu  babı  saadetin  atebei  ulyası  üzre 
beyaz  mermer  kitabeler  icre  celi  hat  ile  bu  âyeti  şerif  yazılmışdır 

^       (  j^j  ^'^  j  j^ui«4!  jl ) 

Ve  bu  âyeti  şerifin  altında 


(  j\jİ\^^  s^  fj^^  ı-^™^  r^  / 


Ve  haremin  sağ  kapusından  aşağı  şehre  on  ayak  yine  mermer 
nerdüban  ile  inilür  Bu  kapunun  kemeri  üzre  camiin  tarihi  tahrir 
olunmuşdur  kim  tarihi  budur 

Deyu  tahrir  olunmuşdur  Ve  haremin  kıble  kapusı  mesduddur 
Zira  ol  tarafda  cemaat  yok  harabdır  Ve  bu  camiin  bir  tabaka  bir  mi- 
narei  mevzunu  var  kim  Hasti  (Habeşî)  makamı  kadar  bâlâdır  Ve  bir 
makamı  Habeşî  binayı  ra'nadır  Ve  ser(a)pa  bu  imaret  resası  nilgûn 
ile  mestur  ve  bir  camii  nurunalânurdur  kim  heşt  bihişten  nişan 
virir   (Beyit) 

l**i^  li-JI  %»\c>-  liv»j 


SEYAHATNAMESİ  141 

Bu  cami  hakkında  dinmiş  ola  Velhasıl  bu  camiin  hüsün  ve  letafet 
yüzünden  vechi  arzda  öyle  bir  kârı  beni  âdem  bina  olunmamışdır 
kim  âdem  vasfından  âciz  olur  Eğer  vaz*ı  üzre  evsafın  tahrir  eylesek 
evkafnamesi  gibi  bir  mücelled  kitabı  seyahatname  olur  Amma  böyle 
viran  şehri  icre  cemaatsiz  kalmış  bir  camii  garibdir  Ancak  sağ  tara- 
fında imam  ve  hatib  ve  kayyım  ve  sair  huddam  haneleri  vardır  Ve 
her  cum*a  ve  bazar  günleri  ve  sebüruz  evkatı  hamsede  cemaat  ve 
züvvardan  hali  değildir  Amma  izdiham  cemaati  yokdur 

Ziyaretgâhı  Ayasuluk 

Evvelâ  suku  sultanîye  karib  bir  kubbei  âli  içinde  Sultanı  şer4 
mübîn  ve  müfessir  ve  musannif  Eşseyh  hazreti  Şehaheddin  ulemayi 
dendir  Sivasda  ümerayi  Danişmendden  Melik  Beyzade  Cenanı 
Beyin  abdi  müşterasıdır  kim  Gürcistanda  yine  beyzadelerden  Dadi- 
yanülasıl  bir  kimesne  imiş  Alemi  sabavetde  sair  sıbyan  ile  lû'bu  lehve 
meşgul  olmayub  şehri  Sivasda  Suayrîzade  Balaban  Efendiden  kırk 
sene  tahsili  ulûm  idüb  fünunu  şettaya  malik  olub  Şehabeddini  Sivasî 
[1]  namile  şöhretyab  oldu  Badehu  Brusaya  hicret  idüb  Zeyneddini 
Hâfî  hazretlerinin  şerefi  sohbetleri  ile  müşerref  olub  anlardan  dahi 
ulûmu  batını  ve  ilmî  ledünnü  tekmil  idüb  anların  izni  şerifleri  ile 
bir  tefsiri  şerif  telif  itmişdir  kim  beynelulemai  müfessirîn  ve  muhad- 
disîn  icre  Tefsiri  Şeyh  deyu  şöhret  virmişdir  ve  muteber  tefsiri  nefis- 
dir  Kavli  Muhyiddinülarabî  üzre  bu  tefsirde  üç  bin  dürlü  [2]  ulûmdan 
fünun  göstermiş  tefsiri  bîbedeldir  >.>*i'*y>-i  aüiu-js  Hudaya  hamd  olsunki 
böyle  sultanı  ziyaret  idüb  ruhu  şerifinden  istimdad  taleb  itdik  Hâlâ 
ziyaretgâhı  ünasdır  Ulu  Camide  olan  hırkai  şerif  bu  Şehabeddin 
Hazretlerinin  seyyidi  Ali  Danişmendîden  kendülere  intikal  idüb  Ulu 
Camide  ziyaretgâh  idi  Badehu  Celâli  tuğyanında  Ulu  Camiden  ref 
idüb  Hasoda  ki  Ali  Osmanın  saadet  hanesidir  anda  mahfuzdur 
^*\  ^>.^r,  ^kb -osı  (.b  Ve  ziyareti  Eşşeyh  Tuygun  Şah  Ali  Aydın  Bayıdır 
Ve  kabri  Kur  duman  Bay  ve  merkadi  Qazi  Sığla  Bay  Sığla  diyarı 
serapa  bunların  fethi  olduğu  içün  Sığla  vilâyeti  dirler  Andan  kaPanın 
şarkîsi  tarafında  kuburu  Ali  Aydınıyan  §ah  Isa  ve  §ah  Mehmed  Bay 
ve  Sah  heyi  Bay  ve  §ah  Kerrat  Bay  ve  nice  bin  selâtîni  selef  var 
Zira  şehri  azîm  ve  tahtı  kadim  bir  şehir  idi  Ve  zemanı  kadimde 
şehre  cereyan  iden  su  kemerleri  kal'anm  şarkı  tarafında  nümayan 
takı  kesra  kantaralarından  nişan  virir  âsârı  azîmelerdir    Anlara  karib 

[1]  Vefatı  860  dadır  Mezar  taşı  üzerindeÂ5U'i;iCjji-<-.JjV»^Cyjt^(iU3l^>  jjı>.V»ÂU  yazılıdır 
[2]  Badad  Köşkü  nüshası  (aded) 


142  EVLİYA  ÇELEBİ 

tetnaşayi  meşadı  Dahhaki  Marî  dirler  bir  meşadı  tavildir  Ahalii  şehir 
Dahhak  bundadır  dirler  amma  bazı  tevarihde  Acemde  Gâvei  Ahen- 
ger  elinde  kati  olunub  Acemde  dirler  Amma  Yenvan  tevarihinde 
Dahhakin  oğlazı  (oğlanı)  babasının  İaşesin  Ayasuluğa  getürüb  defn 
idüb  meşadı  üzre  cesedi  Dahhaki  timsal  itdi  dirler  Hakikat  uzun  mezar 
üzre  beyaz  mermerden  bir  mehib  cüssedar  âdem  sureti  idüb  iki  ketif le- 
rinde  birer  ejderha  kelleleri  idüb  Dahhakin  namuharek  basını  ısırır 
şekilli  tasvir  olunmuşdur  Ve  Dahhaki  Marînin  omuzlarında  bu  ej- 
d(er)  baların  hasıl  olmasına  sebeb  Şeytandır  deyu  anın  dahi  şeklin 
bir  siyah  kör  gözlü  kanadlı  melek  suretinde  kara  kayadan  bir 
iblis  sureti  itmişler  Göre  (nin)  gülmeden  aklı  gider  mudhik  eşkâldir 
Amma  bu  iblisin  temaşasına  gerenler  (gelenler)  senksar  idüb  bu  ka- 
dar bin  yıldan  beru  taş  yiye  yiye  bir  gözin  dahi  çıkarmışlar  ic\  ^\j  ^\ 
Ol  bir  gözin  dahi  çıkaran  İsmail  nam  ola  Bu  kadar  zemandan  beru 
hacer  ata  ata  siperi  lâ*net  olmağla  perrü  halinden  ve  paylerin  ve  ko- 
lından  bir  vücudu  kalmamış  ict  juî  <^ı  Mekkede  Mena  pazarında  yet- 
miş bin  hüccacın  recematı  hacerlerinin  darbı  bu  İblis  tasvirine  isabet 
itmiş  gibi 

(Altı  satır  hoş) 
bu  eşkâli  İblis  Ayaslukda  Dahhak  mezarı  önünde  payimali  rimal  olub 
yatur  Ve  vine  bu  mahallere  karib  Dahhakin  nice  tevarihde  hikâyesi 
mufassaldır  Ancak  bir  eyu  padişah  idi  İblisi  pürtelbis  aşcıbaşısı  olub 
Dahhakin  iki  omuzlarından  öpüb  ketiflerinden  birer  yılan  zahir  olub 
nafakaları  birer  âdem  beynisi  idi  Bu  halile  nice  bigünah  halkı  kırub 
taziyane  ile  döğüb  zulme  başladı  Ahir  Feridun  asrında  Ahenger  Gâve 
elinde  kati  olundu  Bekavli  Tarihi  Taberî  Sam  bin  Nuh  aleyhisselâma 
silsilesi  müntehidir  Ahir  putperest  olub  Nuh  Nebi  dine  davet  idüb 
kabul  itmedi  Bin  yıl  muammer  olub  padişah  olmuş  idi  Meşadı  sahihi 
camı  Cem  Cemşidi  pü  ha^em.  bir  büyük  padişah  idi  Bin  sene  muam- 
mer olub  yedi  yüz  yıl  padişah  oldu  Bu  dünyada  üc  bin  aded  sanayiat 
telif  itmişdir  Cümleden  biri  telif  itdiği  üç  yüz  kubbeli  ve  bin  kurnalı 
hamamı  Bu  Ayaslugdadır  Hâlâ  âsârı  binaları  zahirdir  Ve  çadırı  ve 
gözlüğü  ve  sabunu  ve  barutu  siyahı  ve  talimi  Şeytan  ile  şarabı  bîhi- 
cabı  ve  nice  bin  sanayiat  makulesi  eşyayı  ve  naht  ilmetmek  ve  silâh 
düzmek  ve  ibrişim  peyda  idüb  elvan  boya  boyamak  ve  hayvanat  de- 
risin debagat  idüb  kürk  etmek  ve  gavvaslık  idüb  deryadan  incu  çı- 
karmak ve  şehirden  şehire  yol  açmak  ve  kireç  ve  üstübec  yakmak 
ve  misk  ve  öd  ve  gilâb  ve  reyhan  ve  kalemisk  ve  envai  ıtırlar  ve 
nifir  ve  zurna  ve  tabii    ve    kiriş  yapmak  bu  Cemşid  itmişdir     Ve  ze- 


SEYAHATNAMESİ  143 

tnanmda  cümle  halkı  dört  fırka  eyledi  Birin  ulema  birin  sipahi  ve 
birin  ehli  san*at  birin  ehli  ziraat  eyledi  Ve  şehri  Istaharı  vasi  eyli- 
yüb  taht  idindi  Böylece  iken  kendüye  cünun  arız  olub  rübubiyyet 
davasına  başladı  Ve  ruyi  arzda  olan  padişahları  kendüye  tabi  itdi 
Lâkin  Şeddad  bini  Ad  muti  olmıyub  oğlu  ile  Dahhaki  yer  götürmez 
asker  ile  Cemgid  üzerine  gönderüb  Ayaslugda  Cemşidi  kam  ve  rem 
idüb  münhezim  itdiler  Ve  Cemşidi  erre  ile  iki  bölüb  halkı  cihan 
şerrü  surundan  emin  oldılar  Hâlâ  Cemşidi  anîdin  meşadı  bir  tavil 
mezardır  Ehli  Ayasuluk  bunda  dirler  ^s3^)^  i^  »j^^-J  Hadis  dimiş  ^»  yj'ss:.\\ 
4.*^  U  ^;  ^ji5i  buyrulmuş  Bu  şehrin  âbu  havası  gayet  sakil  olduğundan 
atları  ve  himarları  ısıtma  tutar  Amma  zemanı  kadimde  âbu  havası 
gayet  lâtif  imiş  Ve  bu  şehir  hini  tahrirde  iki  nevi  üzre  tahrir  olun- 
muşdur  Şehir  Aydın  sancağıdır  Kal'a  Suğla  sancağı  hudududur  Ve 
mahsulâtının  memduhu  kenevir  ketenidir  Ve  tohmu  vefret  üzre  hasıl 
olur  içinde  develer  ve  at  ve  katır  gezse  kaddü  kametinden  görünmez 
Bu  mertebe  âli  kendiri  olur  Ve  cabeca 

(Bir  satır  hoş) 
bağ  ve  bağçeleri  vardır    Huda  mamur  eyliye     Ve  bunda  âşinâlarımız 
ile  vedalaşub  ve  refiklerimiz    ile    garb  tarafına    Ayasulug  sahrası  icre 
nîm  saat  gidüb 

Şehri  harabı  Bodrum 

Evail  zemanda  şehri  azîm  imiş  kim  eğer  harablıklarını  tahrir  ey- 
lesek  harabâbâdm  zikrinde  faide  ve  beyanında  aide  olmıya  Ve  gayri 
meşhurun  zikrinde  meal  ve  mahasalı  olmıyanların  nutkunda  ve  med- 
hinde  melâlet  hasıl  oldığı  içün  zikrolunmadı  Ve  kesreti  kitabet  ol' 
mıya  deyu  hemen  bu  Buduryine  şehrin  seyir  ve  temaşa  idüb  ol 
binayi  azimleri  sernigûn  olmuş  yatur  a^>.j  v\  iüu  '^i  jr  âyeti  şerif  maz- 
munun fehm  idüb  engüşt  berdihan  ve  valihü  hayran  olduk 

(Yedi  satır  hoş) 
Zemanı  evvelde  Ayaslug  şehrile  bu  Buduryine  şehri  birbirlerine 
muttasıl  imiş  Amma  Bubud  (ur)ine  şehrinin  dağlarında  mağaralar 
var  kim  içinde  derya  misal  âdem  gezse  gaib  olur  Kehifler  ve  saraylar 
ve  divanhaneler  var  kim  âdem  hayran  ve  dembeste  olur  Ve  hâlâ  bu 
viran  şehir  icre  bir  havzu  azîmi  var  ki  cihan  halkı  levüm  ve  hücum 
itseler  suyını  taşısalar  deryası  katra  misalkadar  eksilmiye  Sengi 
hardan  kesme  ^ic  ^^  \jj^c  bir  havuzdur  Ehli  belde  bunun  hakkında 
mutalsamdır  dirler  Bu  havuza  hail  gûhu  balâ  üzre 


144  EVLİYA  ÇELEBİ 

Beyanı  kal'ai  Budrine 

Kahkahavar  bîr  kaPai  üstüvardır  içinde  Ayaslug  ve  Kuşadası  şehirle- 
rinin çobanları  sakin  olurlar  Abadan  imarat  yokdur  Amma  canibi 
erbaasında  Ayasluğun  nahiye  kurasının  herbiri  kasaba  misal  kuradır 
Bu  şehri  harabdan  bir  saat  garba  gidüb  bir  vasi  ova  içre  iki  saat 
kıbleye  giderken  zemanı  kadimden  Ayasluğa  gider  su  kemerlerin  seyir 
ve  temaşa  iderek  ubur  idüb  bu  kemerlerin  nısfın  sahibülhayrat  tamir 
ve  termim  idüb  iki  merhale  yerden  âbı  nabm  Kuşadasına  getürmişler 
Bu  kemerleri  temaşa  iderek  Ayaslugdan  üç  saatde  mahsuldar  kariye- 
1er  içre  güzer  iderek 

Evsafı  kal'ai  darı  murgan  yani  Kuşadası  şehri 

Sene  tarihinde  fatihi  Bağdadi  bihiştâbâd  Sultan  Murad  Hanı 
Rabi  binasıdır  Bedesti  Kapudan  Receb  paşa  Sığla  sancağında  Öküz 
Mehmed  paşanın  muaf  ve  müsellem  evkafındandır  Voyvadası  hâkimdir 
Ve  hâkimi  sanı  yüz  yük  akçiye  mültezim  gümrük  eminidir  Hâkimi 
salis  yüz  elli  akçe  şerif  kadıdır  Kethüdayeri  yokdur  Amma  hâkimi  rabi 
yeniçeri  serdarıdır  Ve  hâkimi  hamiş  dizdardır  kim  yüz  neferata  malikdir 
Ve  kaPası  lebi  deryada  bir  püşte  üzre  şekli  murabba  bir  kârgir  sen- 
gâbâd  hoşbünyad  kaPai  Sultan  Muraddır  Ve  cenubî  tarafı  yokuş  yukarı 
kayalar  üzre  vaki  olmuşdur  Ve  sa'b  ve  metîn  yerde  olmak  ile  etrafında 
hendeği  yokdur  Ve  lebi  deryası  alçak  vasî  kumsal  yerlerdir  Ve  divarı- 
nın  kaddi  on  beş  arşun  bâlâdır  Ve  üç  kapusı  vardır  Bir  canibi  garba 
nazır  iskele  kapusıdır  Gümrük  emini  anda  sakin  olur  bir  hanei  azim- 
dir kim  seksen  ocak  kat  enderkat  hücrelerdir  Ve  kaPa  misal  Öküz 
Mehmed  paşanın  hayratıdır  Matekaddem  kal'a  olmak  içün  bina  olu- 
nub  badehu  han  olmuşdur  Badehu  büyük  kal'a  bina  olunub  bu  hanı 
dahi  büyük  kal'aCya)  muttasıl  etmişlerdir  Anınçün  bu  hanı  azîm  içre 
kal'a  gibi  büruc  ve  barulı  ve  mazgallı  ve  top  ve  tüfenk  ve  müzeyyen 
bedenli  ve  cedid  ve  metîn  handır  Ortasında  bir  âbdest  havuzu  ve 
çeşmeleri  ve  fevkani  bir  küçük  mescidi  ve  bir  kapusı  garb  tarrfında 
deryaya  ve  bir  kapusı  aşağı  kal'a  (ya)  nazırdır  yani  büyük  kal'aya  Ve 
gümrük  emini  ve  cümle  anka  bezirganları  ve  maldar  sudgerleri  bu 
handa  sakinlerdir  Ve  hanın  damları  üstü  serapa  kayağan  döşelidir 
Hîni  muhasarada  dam  üzre  olan  mazgal  deliklerinden  cenk  olunur 
bir  iç  kal'ai  hanidir  Ve  bu  hanın  iki  kapusının  mabeyni  kâmil  kırk 
adımdır  Ve  bir  muzlim  bucakda  bir  demirli  kal'a  kapusı  vardır  Ce- 
nuba nazırdır    Ve  bir  kapu  dahi  büyük  kal'anın  kıbleye  nazır  büyük 


C 

> 


bo 

>^ 
o 

> 


o 

«-l-H 

(U 

G 
)-i 

O 

-O 


:5    =! 

-a 

■■yy     >«, 


SEYAHATNAMESİ  145 

kapusıdır  Cümle  neferat  nigâhbanlar  ve  didebanlar  huddatnanı  güm- 
rük anda  oturub  âyende  ve  revendenin  gümrük  meta'larına  nazar 
iderler  Eğer  esvab  kaçırırler  ise  malin  girift  iderler  Ve  bu  aşağı  kal'a 
içinde  üç  mahalle  ve  yüz  seksen  kiremit  örtülü  tahtanı  ve  fevkani 
mamur  hanei  zibalardır  Ve  tariki  âmları  serapa  kaldırımlı  pak  §ah- 
rahlardır  Ve  iki  yüz  dükkândır  Amma  bezestanı  yokdur  Ve  bir  ha- 
mamı ve  bir  hanı  ve  yedi  çeşmesi  ve  yedi  mektebi  ve  bir  medresesi 
ve  bir  camii  Kapudan  Receb  paşa  binasıdır  Cemaati  gayet  çokdur 
Kârgir  minareli  ve  kubbei  âlisi  kurşun  ile  mestur  bir  camii  mamur- 
dur Ve  hareminin  canibi  erbaası  medresedir  Ve  mahkemei  şer'i 
resulü  mübîn  dahi  bu  camie  muttasıldır  Ve  bu  kal'adan  taşra  varuşu 
azîm  Bu  kal'anm  kıblesi  ve  cenubu  ve  keşişleme  rüzgârları  canibince 
vaki  olmuşdur  Bayırlar  üzre  bağlı  bağçeli  âbı  revanlı  kârgir  ve  metin 
sarayı  âliler  ile  ârâste  ve  hadikai  mahsuldar  ile  piraste  bir  şehirdir 
kim  cümle  dokuz  mahalle  ve  dokuz  mihrabdır  Cümleden  mükellef 
ve  mamur  camii  lâtif  varuş  kapusından  taşra  ulu  yol  üzre  Hanımiyye 
camii  kapusı  üzre  tarihi  budur 

Hazreti  hacce  Hadice  Hanımı  âli  nüvaz 
Mabedül  ibade  bünyad  eyleyûb  cayi  meaz 
Hasbetenlillâh  yapdı  barekâllah  zadiya 
Arifane  oku  tarih  pak  kılub  beş  vakt  nemaz 

Sene  1068 

Ve  Kadı  Camii  kârgir  minareli  bir  camii  zibadır  Bu  dördü  camidir 
Maada  mescidlerdir  Ve  dört  medrese  ve  bir  hamamı  ve  cabeca  esvakı 
muhtasarları  vardır  Ve  aşağı  kal'a  önünde  bir  hanı  var  Ve  cümle 
hanları  kırmızı  kiremitlidir  Ve  bir  kaç  çeşmesarları  vardır  Çemşidin 
Ayasluk  yolundaki  kemerlerin  suyudır  kim  şehre  karib  yerde  gayri 
yollar  eyleyüb  bu  şehre  getürmüşlerdir  Amma  gayet  leziz  sudur  Bu 
şehrin  âbu  havası  gayet  lâtif  oldığından  mahbub  ve  mahbubesi  gayet 
çokdur  Ve  taze  civan  yiğitleri  cümle  Cezayir  esvabı  giyerler  Tüfenk- 
endaz  bahadır  yiğitleri  meşhurdur  ve  nisvan  taifeleri  gûnagûn  pran- 
kana  çuka  ferace  giyüb  ehli  ırzca  hareket  iderler  Ve  başlarına  beyaz 
car  bürünürler  Ve  bağ  ve  bağçesinin  ve  üzümü  ve  incir  kurusu  ve 
köftürü  ve  susamı  ve  fıstıki  sanavberi  ve  bademi  rub*u  meskûnda 
yokdur  diyecek  kadar  var  Memduh  nimetleri  kati  vafirdir  Ve  hayır 
ve  bereketleri  mütekâsirdir  Bir  vasiatül  aktardır  Ve  bir  şehri  kaPai 
üstüyardır  Ve  limanı  beş  yüz  pare  kadırga  alur  ve  gayet  timur  tutar 
limandır  Amma  batı  tarafına  timur  bırağub  yatmak  gerek  Ve  bu 
liman    içinde    bir  küçük    adacık   vardır    Bir    yalçın    kaya  üzre    şekli 

Evlîa  Çelebi  9—10 


146  EVLİYA  ÇELEBİ 

müdevver  ve  tnetîn  bir  kal'aciği  vardır  Cürmü  yüz  adımdır  Başka 
dizdarı  ve  kırk  aded  neferatı  ve  on  pare  balyemez  topları  vardırkim 
limanın  canibi  erbaasında  kuş  kondurmaz  Kuşadasınm  bu  mendirek 
kal'asıdır  Ve  her  gice  beru  kal'adan  dahi  onar  nefer  tüfenkendaz 
şehbaz  yiğitler  imdada  giderler  Ve  Kuşadası  dinilmeğe  bais  bu  adacık- 
dırkim  her  sene  bu  cezire(ye)  nice  kerre  yüz  bin  tuyur  gelüb  ziyaret 
itmeyince  ubur  itmezler  Mutalsam  bir  cezirecikdir  Bu  temaşaları  idüb 
ayanı  vilâyetden  bostancı  zadeler  Mehmed  Çelebi  ve  Mustafa  Çelebi 
ve  Emin  Ağa  ve  serdar  Fazlı  Beşe  ve  gayri  ahbab  [1]  ile  vedalaşub 
ve  yirmi  aded  bahadır  tüfenkendaz  refikler  alub  Kuş[2]  kible  canibine 
sengistan  yollar  icre  abadan  yerler  ve  kariyeler  temaşa  iderek 

Kariyei  Çölmekci 

Ucyüz  kiremitli  ve  yüz  elli  çömlekçi  dükkânları  ve  bir  camili  ve 
bir  hamamlı  bağlı  bağçeli  mamur  ziamet  kariyedir  Rum  ve  Firengis- 
tana  Kuşadasmdan  giden  bal  ve  yağ  ve  bekmez  destileri  cümle  bu 
köyde  işlenür  Bu  kariyeyi  ubur  idüb  yedi  saatde 

Evsafı  şehi  kadim  ve  benderi  azîm  kaFaî  Balat 

fethi  Sultan  Bulat 

Sene  tarihinde  Kıdefa  binası  ve  tahtı  idi  Badehu  sene  tarihinde 
Rum  keferesi  elinden  Aydın  Bay  Oğlu  Isa  Bey  ümerasından  Bulat  emir 
feth  itdiği  içün  Bula(t)  kal'ası  dirler  Bir  zeman  Cineviz  küffarı  desti 
istilâsına  girmiş  Zira  bazı  yerlerinde  Cineviz  tasvirleri  alâmetleri  vardır 
Badelfetih  öyle  mamur  olmuş  idikim  bilâdı  selâsenin  biri  Ayaslug  biri 
Milas  biri  bu  şehri  Balat  idi  Amma  bu  dahi  ahalii  Mısıra  zahire  virme- 
dikleri  içün  hedefi  naveki  beddua  olub  Ayaslug  gibi  harab  ve  yebab 
olmuşdur  Eğer  bunun  dahi  viranlığın  tahrir  itsek  bir  müdevven  kitab 
olur  Ancak  nehri  Mendres  deryaya  mahlut  oldığı  mahalde  lebi  der- 
yada bir  top  menzili  baid  nehri  Mendres  kaPasının  divarların  döğer 
geçer  bir  viran  azîm  şehir  ve  kal'a  hâlâ  burç  ve  baruları  metanet 
üzre  zahir  ve  bahirdir  Ve  mamuru  cümle  iki  yüz  miktarı  türab  örtili 
haneleri  ve  bir  hanı  ve  esvakı  muhtasarı  vardır  Amma  imaret  ve 
medrese  ve  hamamı  ve  çeşmeleri  ve  bezestanı  yokdur  Amma  viranı  ve 
bağı  ve  bağçesi  çokdur  Ve  âbu  havası  begayet  sakildirkim  serçe  ve 
himarı    ısıtma     tutar     Fakir    der(d)mend    himarm  segah    makamında 

[IJ   Bağdad    köşkü   nüshası   (destanlar) 
[2]  Bagdad  köşkü  nüshası  (adasından) 


V 

'3 
er 

im 

3 

H 

> 

O 


<ü 


c 
c 

«3 
3 
O 


3      ^ 
O      ^ 


SEYAHATNAMESİ  147 

sadası  çıkmayub  dembeste  kalur  Kararın  viremez  Ve  halkı  dahi  se- 
rapa mahmum  olub  renk  ruları  zerdgûndur  Ve  bu  şehir  içre  imareti 
kadimelerinden  ancak  camii  kaimi şdır  Gayet  musanna  şirin  camii 
şerifdir  Amma  Ayasluğdaki  gibi  binayi  azîm  değildir  Andan  küçükdür 
Lâkin  vaz'ı  binasi  ana  müşabihdir  Ve  şehri  yine  Sığla  paşasının  has- 
sidir  Voyvada  hâkimdir  Ve  yüz  elli  akçe  kazadır  Ve  nahiye  (si)  yet- 
miş pare  kuradır  Amma  kadısı  ve  kethüdayeri  ve  yeniçeri  serdarı 
Suyle  [  1  ]  kasabasında  sakinlerdir  Amma  bu  şehir  iskele  olmak  ile  Tire 
ve  Mağnisa  ve  Aydın  ve  Sarıhan  diyarında  cümle  tüccar  meta'larm 
bu  Balat  şehrine  getürüb  Akdeniz  içre  olan  cezirlere  her  eşya  bu 
yerlerden  gider  Ve  hususa  bu  şehrin  lodos  canibinde  Istanköy  ceziresi 
yüz  mil  yakındır  Ol  cezireyi  ganimet  iden  bu  Balat  iskelesidir  Gemi- 
leri Istanköye  giderken  ihtida  Karabağlar  Icıyısı  tarafından  geçüb 
Çatal  adalara  uğrar  Andan  Paşa  adalarını  sağ  tarafda  bırağub  yüz 
milde  Istanköye  dahil  olur  Birbirinden  dağları  küşade  havada  nüma- 
yandır  Bu  Balat  kaPası  lebi  deryadan  sehl  baiddir  Amma  Mendres 
nehri  ile  çekelöve  kayıkları  ve  Gelibolı  ve  Istanköy  kayıkları  ve  Sön- 
beki  ve  Anabolı  firkateleri  ve  zarbana  ve  şaykalar  ve  gemileri  nehri 
Mendresden  içru  girüb  bu  Balat  şehrinden  meta'lar  alurlar  Ve  me- 
taınm  memduhu  buğday  ve  arpa  ve  penbe  ve  gayri  gûnagûn  metai 
kesireler  vardır  Amma 

(Beş  satır  hoş) 

Bu  diyarda  olan  beyankökü  [2]  bir  diyarda  olmaz  Ve  gayet 
nefaset  üzre  hasıl  olub  Rum  ve  Arabistana  cümle  bundan  gider  Gayri 
diyarlarda  da  çok  olur  amma  bu  Balat  şehrinin  beyankökü  mem- 
duhu âlemdir  Mısır  diyarına  cümle  beyankökü  bundan  gider  Anda 
gayet  makbuldür 

Der  beyanı  hassai  ırkussus  yani  beyankökü 

Bu  edviye  değirmenlerde  dögülüb  bir  gice  suda  yatırub  şerbetin 
çıkarırlar  Sabah  ve  akşam  birer  kâse  nuş  iderler  Cemii  ehli  Mısır 
bundan  deva  ve  şifa  bulub  ismine  ırkıssus  dirler  Vücudu  insanda 
ola  (n)  cümle  ahlatı  ve  sevdayı  ve  safrayı  ve  balgamı  ve  malihulyayı 
ve  sadırda  olan  zıykünnefesi  ve  siali  def  ider  Şiddeti  harda  nuş  ide- 
nin hararetin  def  ider  Hususa  habsi  bevle  mübtelâ  olan  kimseler  nuş 
itse  mesane  yolun  açub  tathir  idüb  safayı  hatır  ile  tebevvül  olunur 
gayet  müdrir  şeydir  Hattâ  mesanede    hasıl  olan    taşı  dahi    eridüb  çı- 

[1]     Bağdad  köşkü  DÜshasmda  (Söke) 
[2]     Meyan  kökü  olacak 


148  EVLİYA  CELEBİ 

karır  ve  mahveder  Hakim  Davud  Tezkerei  Müfredatında  yetmiş  nevi 
hassasını  yazmış  Mücerrebdir  Amma  bu  Balat  şehrinde  leziz  ve  kahn 
olur  Zira  kumsal  yerlerde  kök  kök  olub  ziri  zemine  müstevli  olur 
Balat  halkı  ekseriya  bu  beyan  kökile  kefaf  lanur  ve  geçinirler  Ve  bu 
şehirden  refik  alub  canibi  şarka  filan  saatde 

Çerçini  Kasabası 

Bu  dahi  Sığla  sancağında  Balat  nahiyesinde  hasdır  Serdarı  ve 
kethüdayeri  yokdur  Şehri  mahsuldar  feyzada  iki  yüz  Etrak  haneleri  ve 
bir  cami  ve  bir  hanlı  kasabadır  Esvakı  ve  hamamı  ve  imareti  yokdur 
Amma  bağ  ve  bağçeleri  çokdur  Bu  kasabai  ubur  idüb  kıble  tarafına 
nehri  Mendres  kenarında  abadan  kuralar  güzer  iderek  beş  saatde 

Evsafı  kasabai  Mandaliyat 

Bu  dahi  Sığla  hakinde  hasdır  Ve  yüz  elli  akçe  mezmum  kazadır 
Hattâ  kuzat  efendiler  mabeyinlerinde  Bu  Efendi  mandalı  yemişdir 
Andan  mazul  olmuşdur  deyu  lâtifegûne  bir  darbımesel  kalmışdır 
Kethüdayeri  yokdur  Amma  serdarı  ve  ayanı  vardır  Ve  şehir  bir  düz 
yerde  . .  ♦  yüz  haneli  ve  bağ  ve  bağçeli  ve  han  ve  cami  ve  mesacid 
ve  hamam  mektebi  sıbyanlı  ve  âbı  havası  lâtif  kasabadır  Bunu  dahi 
ubur  idüb  şehri  Milas  dört  saatlik  yer  karib  iken  haramiler  havfin- 
den  ol  tarafa  müteveccih  olmayub  canibi  şarka  müzeyyen  kariyeler 
ubur  iderek  ve  selâmet  ile  giderek  altı    saatde  kâmil 

Evsafı  kasabai  Söke 

Ayasluk  hakinde  ve  Cezayir  eyaleti  kaleminde  Sığla  sancağı  paşa* 
sının  yeridir  Sığla  bir  cezire  yer  olmak  ile  paşa  ve  kaimakamı  bu 
vilâyet  ortası  Sökede  sakindir  Paşalara  mahsus  saray  vardır  Paşasının 
tarafı  padişahîden  sekiz  yük  akçedir  İki  pare  kadırga  ile  paşası  kapU' 
dan  ile  ruyi  deryada  sefer  eşer  Ve  alaybeğisi  ve  çeri  basısı  ve  sanca- 
ğında altı  yüz  erbabı  timarı  ve  yirmi  altı  serbest  gedikli  zuaması 
vardır  Kanun  üzre  bu  cümle  esbabı  timar  cebelüleri  ile  iki  bin  pak 
müsellâh  asker  olub  mirlivalarının  sancağı  altında  sefere  memurdur 
Ve  yüz  elli  akçe  kazadır  Ve  nahiyesi  kırk  pare  kariyelerdir  Paşası 
daima  deryada  gezüb  kaimakamı  kırk  bin  guruş  tahsil  ider  Ve  tahtı 
hükümetinde  olan  kazalar  bunlardır  kim  zikrolunur  Cümleden  baş 
kaza  mevleviyyet  olmuşdur  Kazayi  İzmir  ve  Karaburun  âbâd  kazası  ve 
Urla  kazası  ve  Çeşme    Sığacık  ve  Sivrihsar  ve  İneâbâd  ve  Cumaâbâd 


SEYAHATNAMESİ  149 

ve  Kızılhisar  ve  Ayasluk  ve  Kuşadası  ve  Balat  ve  tahtı  kazai  Söke 
Cümle  kazaları  bunlardır  Amma  ne  vahiler  i  çokdur  Ve  gayet  mah- 
suldar ve  imar  ve  dar  ve  diyarı  vafirdir  Kethüdayeri  ve  serdarı 
ve  ayanı  vardır  Amma  müftisi  ve  nakibi  yokdur  Ve  şehri  Söke  dağı- 
nın burnundan  baid  bir  burun  ucunda  vaki  olub  Mendres  kenarında 
ve  şark  tarafı  İne  ovasından  ta  Güzelhisara  varınca  bir  sahrayı  bîpayan 
ucunda  vaki  olmuşdur  Bir  şirin  kasabadır  Ve  şark  tarafı  Ineâbâd 
kazasıdır  Ve  Söke  dimenin  sebebi  tesmiyesi  oldur  kim  Urhan  Gazi 
Güzelhisarda  iken  küffarı  hakisarı  bedgirdar  Balat  kalfasından  gemi- 
lerle asker  döküb  bu  Söke  hisara  gelüb  müstevli  oldu  Söke  dağında 
tabur  kurub  tahassun  ider  Urhan  Gazi  dahi  seksen  bin  cüyuşu  mu- 
vahhidîn  ile  Güzelhisardan  sökün  idüb  Söke  hisarı  surunda  küffar 
ile  cenk  ve  cidal  ve  harb  ve  kıtal  iderken  askeri  islâm  münhezim 
olmağa  yüz  tutar  Hemen  Urhan  Gazi  dalsaturu  muhammedî 
olub  askeri  İslama  takviyet  virerek  Bire  gaziler  Su  kâfiri  söke  söke 
şehirden  çıkarın  deyince  <^^*^  a5SUJİ.j\  küffara  güzel  saturu  Urhanî 
ururlar  kim  küffarın  bir  canibi  reha  bulmıyub  cümlesi  tigı 
âteştâbdan  kebab  olub  tab  ve  tüvanları  ve  pır  ve  civanları 
bertürab  kalırlar  Ve  cümle  gemileri  Balat  kal'asında  yalnız  kalub 
guzati  müslimîne  ganimet  olur  Anınçün  bu  şehre  Söke  dirler  kim 
Urhan  Gazinin  nutku  dürerbarlarınm  tesiridir  Ol  gaza  malile  Söke 
şehri  mamur  olmuşdur  Hâlâ  dokuz  mahalle  ve  bin  yüz  hanesi  top- 
rak örtülü  ve  kerpiç  divarlı  evlerdir  Ve  cümle  sekiz  mihrabdır  Cüm- 
leden çarşu  içinde  Beysarayı  kurbinde  Camii  kârgir  minareli 
kârı  kadim  camidir  Amma  kiremitlidir  Ve  üç  mescidi  ve  on  yedi 
dükkânı  ve  bir  hanı  var  Ve  hamamı  muattaldır  Bezestanı  ve  med- 
rese ve  imareti  yokdur  Amma  bağ  ve  bağçesi  gayet  çokdur  Ve  âbu 
havası  olkadar  lâtif  değildir  Ve  halkı  zerde  yüzlü  ve  kök  gözlü  ve 
Etrak  sözlü  taifelerdir  Ve  mahsulâtlarından  bademleri  ve  susamları 
ve  penbelerİ  gayet  çok  olur  Ve  bundan  dahi  vesileler  alub  nehri 
Mendres  ken arınca  üç  saat  şarka  gidüb  badehu  nehri  Mendresi 
atlar  ile  karşu  canibe  ubur  idüb  yine  ol  sahra  içre  üç  saat  dahi  gidüb 
nehrin  bu  canibi  Ineâbâd  kazası  hudududır  Amma  bu  kazada  kasaba 
yokdur  Serapa  kasaba  misal  mamur  kariyelerdir  Kadısı  ekser  evkatda 
kariyelerinde  deveran  itmededir  Altıncı  saatde 

Menzili  Kariyei  Kürdler 

« 

Ineâbâd  kazasıdır    Kadı  ekser    zemanda  bunda    sakin  olur  amma 
mahsus  mahkemesi    yokdur  Ve  Sığla    sancağı  hassıdır  Ziametdir  Ket- 


150  EVLlYA  ÇELEBİ 

hüdayeri  yokdur  Amma  Kürd  Oğlu  Ahmed  Beşe  yeniçeriyan  serda- 
rıdır Ve  cümle  ahalisi  Soran  Ekradıdır  Bu  şehirde  tenasül  bulub 
imar  itmişler  Asla  türkce  kelimat  itmiyüb  cümle  harra  verre  roniti 
diyerek  kürdi  lisan  tekellüm  iderler  İki  yüz  elli  bağlı  ve  bağçeli  tah- 
tanı mamur  haneleri  vard(ır)  Ve  bir  camii  ve  yirmi  aded  dükkânları 
var  Gayri  imaretden  nişan  yokdur  Bundan  dahi  refikler  alub  yine 
Ineâbâd  sahrası  içre  nehri  Mendresin  sağ  tarafında  yani  sağımızda 
kalub  ılgın  ormanları  içre  tazı  ve  zağarlarımız  ile  saydü  şikâr  iderek 
3  saat  şarka 

Evsafı  kal'ai  şehri  şirin  Güzelhisarı  Aydın 
ve  üstüvar  hasnı  metin 

Matekaddem  Cemşid  kızlarından  Sirye  nam  bir  melike  binası 
ve  tahtı  idi  Badehu  sene  tarihinde  bizzat  Aydın  Bay  Oğlu  Isa  Bay 
fethidir  Badehu  sene  tarihinde  cihaz  tarikile  Urhan  Gazi  oğluna 
duhteri  pakize  ahterile  yedi  pare  kal'anın  ve  bu  Güzelhisarın  mif- 
tahların  teslim  idüb  ol  takrib  ile  Ali  Osman  destine  girmişdir  Hâlâ 
Aydın  sancağında  paşasının  hassı  olub  voyvadalıkdır  Ve  yüz  elli 
akçe  şerif  kazayi  ra'nadır  Ve  nahiye  ve  kuradır  Şeyhülislâmı  ve  na- 
kibüleşrafı  ve  âyân  eşrafı  ve  ulema  ve  sulehası  ve  eimme  ve  hute- 
bası  ve  meşayihi  gayet  çokdur  Ve  kethüdayeri  ve  Dergâhı  âli  yeni- 
çeriyanının  serdarı  ve  kal'a  dizdarı  vardır  Ve  kırk  neferatının  nısfı 
Izmirde  Sancakburnu  kal'asına  salik  olunmuşdur  Ve  ahibba  ve 
yarandan  Mustafa  paşa  zade  ve  Şemsi  paşa  zade  ve  Boyacı  zade 
Efendi  ve  serdar  Hasan  Ağa  ve  Mumcı  Hasan  Ağa  ve  şair  Salihî 
Çelebi  ve  Zamiri  Çelebi  ve  mevlevîhane  şeyhi  Efendi  Ayan  eşbehi 
vilâyet  bunlardır  Ve  bu  kal'a  zemanı  kadimde  gayet  küçük  imiş 
Badehu  tevsi  etmişler 

Evsafı   eşkâli  Kal'ai  Bâlâ 

Evvelâ  bu  şehri  azîmin  canibi  şimalinde  bir  gûhu  bâlâ  üzre  bir 
köhneâbâd  kal'ai  siryeâbâd  kârgir  senk  bünyad  kal'adır  İçinde  elli 
mikdarı  kiremit  örtülü  hürde  neferat  evleri  var  şimale  nazır  bir 
kapusı  var  Taşrasında  bir  kat  kal'a  divarının  dahi  şimale  nazır  büyük 
kapusı  var  Ve  iç  kal'ada  bir  mescidi  ve  bir  buğday  anbarı  var  Bu 
iç  kal'a  bir  hürde  çakıl  taşlı  yalçın  kayalı  bir  şa'b  divarlı  evce  ser- 
çekmiş  bir  kal'ai  bâlâ  ve  şekli  murabbadır  Ve  dairen  madar  cürmü 
sekiz  yüz  adımdır    Ve  asla    bir  tarafında  hendeği    yokdur  Zira  canibi 


SEYAHATNAMESİ  151 

erbaası  yalçın  kayalı  püştei  âlidir  Serapa  aşağı  şehri  azîm  sahrayı 
bîpayana  zeyn  olmuş  bu  kaPadan  nümayandır  Ve  şehir  tarafı  bu 
karanın  derki  esfelivar  gayet  uçurumdur  Badehu  sene  tarihinde 
bu  şehri  gayet  mamur  abadan  ve  mamur  ve  müzeyyen  buldan  olub 
anka  bazirgânlar  sakin  olmagile  ahalisi  (ahalii)  memleket  Celâli  ve 
Cemali  Karayazıcı  ve  Said  Arab  havfinden  ehli  belde  bir  yire  cem 
olub  ^v»j  f-t^jiUj  nassı  fermanı  üzre  meşveretlerinde  yekdil  yekcihet 
olub  vilâyetlerinin  Celâlîden  havflerin  (ri)kâbı  hümayuna  arz  idüb 
arzuhallerinde  kendü  malimiz  ile  şehrimizin  etrafına  sur  çeküb  dev- 
leti şehriyarîde  ehli  ayalimiz  ve  evlâd  ensabımız  ile  Celâli  zaleme- 
sinden  emin  olmamız  reca  idüb  valii  Anadoluyu  mübaşir  taleb  ederiz 
deyu  arzları  padişahı  cemcenabın  manzuru  saadetleri  olub  recaları 
hayyizi  kabulde  vaki  olub  hattı  hümayunu  saadetmakrun  ile  ser- 
bevvabandan  Selim  Ağa  nam  bir  selimülkalb  Ağayı  zîşan  gelüb  Güzel- 
hisarlı  Yusuf  paşaya  evamiri  sultanî  ve  hattı  şerifi  şehinşahî  gelince 
Yusuf  paşa  rızaenliUâh  kendi  malinden  bin  kise  ve  âyânı  vilâyetden 
üç  bin  kise  cem  idüb  Aydın  sancağının  cümle  kazaları  reaya  ve 
berayaları  imdadı  ile  taş  ve  kireç  ve  kereste  ve  benna  ve  mismar  ve 
ahşabatkeşanlık  iderek  derya  misal  askeri  bîpayan  cem  olub  sene 
tarihinde    Sultan  asrında    bu  şehri     azîmin  canibi    selâsma 

bir  suru  cedid  ve  bir  kaPa  misal  cedid  bina  idüb  aşağı  şehri 
kadim  taze  can  bulub  ilâhazePan  günden  güne  âbâdân  olmadadır 
Bu  kal'anın  şimalinde  evce  beraber  kal'a  gûhma  iç  kaPa  mesabesinde 
olmuşdur  kim  bu  kaPai  bâlâ  dağına  îman  dağı  derler  İmanım  Baba 
Sultan  anda  bir  teferrücgâh  dirahtistan  içinde  asudedirler  Abı  hayat 
uyunları  cari  ve  revandır  Ve  mesiregâhı  pîrü  civanandır  Bu  ziyaret- 
gâhm  yıldız  tarafındaki  cebeli  bâlâya  Ceviz  dağı  derler  Eflâke  ser- 
çekmiş  cevizli  hiyaban  ormanistan  bir  gûhu  bülendi  çengelistandır 
Ve  iç  kaPadan  bir  top  menzili  baid  serinde  yaz  ve  (kış)  karı  eksik 
değildir  Ve  mahı  Temmuzda  bu  cebeli  müntehadan  aşağı  şehrin  su 
değirmenlerine  ve  yeni  bina  olunan  kal'a  içindeki  han  ve  cami  ima- 
ret ve  medrese  ve  hamamları  ve  sarayi  âlilerin  havuz  ve  şazirvan- 
larına  ve  cümle  çeşmesarlarında  cereyan  iden  bu  Ceviz  dağının  âbı 
hayatlarıdır  Bu  mezkûr  cebelin  dameninde  kıble  ve  cenub  tarafında 
merkum  yeni  kaPa  bir  vasî  sahrada  bir  kaPai  azimdir  kim  dayiren 
madar  cürmü  dörd  bin  sekiz  yüz  adımdır  Ve  şekli  muhammes  kârgir 
beyaz  taş  ile  mebni  yalın  kat  divar  bir  kal'ai  rıbatı  üstüvardır  Ve 
cümle  yedi  kapudır  Garb  tarafına  kuşade  kapusı  ve  cenub  tarafına 
Cıfuz  kapusı  gayet  küçükdür  Oltarafda  bostanlara  açılır  ve  kıble 
tarafında     Menteşe  kapusı  ve  şark  tarafında  Nazilli  kapusı    andan  üç 


152  EVLÎYA  ÇELEBİ 

yüz  adım  bir  dere  içre  Taba  (k)  hane  kapusı  önünde  bir  göz  taş 
cisirdir  Ve  bu  Taba  (k)  hane  kapusından  içeri  girdikde  yıldız  tarafı- 
na iki  yüz  adım  gidüb  Değirmenler  kapusıdır  Bu  kapudan  kal' a  içine 
girilir  Andan  taşrası  neuzübiUâh  çahı  cahim  dir  ki  esfelvar  Hümze 
ve  Lümze  dereleridir  Adem  aşağı  nazar  etmeğe  cür*et  idemez  Ve  De- 
ğirmenler kapusınm  iç  yüzünden  yokuş  yukaru  İman  dağı  kapusıdır 
kim  iç  kaPanm  mezkûr  taşra  katındaki  kapudır  dağlara  çıkar  Yedi 
kapu  bunda  temam  oldu  Ve  bu  yedi  kapu  icre  olan 

Aşağı  şehri  azîmin  hane  ve  imaretlerin  beyan  ider 

Evvelâ  bu  şehir  içre  sagir  ye  kebir  cümle  altı  bin  yedi  yüz  yet- 
miş kiremtli  sarayı  âliler  ve  hanedan  valiler  ile  arasta  ve  gayri  bağ 
ve  bahçeli  büyütlar  ile  piraste  bir  güzel  sultanın  Aydın  Güzelhisarıdır 
kim  hakka  güzel  şehri  müzeyyendir  Ve  cümle  yirmi  altı  mahalledir 
Kırk  yedi  mihrabdır  Amma  cümleden  cemaati  kesireye  malik  çarşu- 
yi  sultanî  içinde  Ramazan  Efendi  Camii  medrese  ve  sebilhane  ve 
kubbei  âlisi  ve  kârgir  minaresi  cümle  nilgûn  kurşun  ile  mestur  bir 
camii  ruşenâbâd  ve  binayi  azimdir  Ve  bir  meydanı  azîm  haremi  se- 
rapa limon  turunç  şecereleri  ile  müzeyyendir  Ve  Ulu  Cami  binayi  ka- 
dimdir Amma  kiremitlidir  Ve  hareminin  etrafında  medreseleri  vasa- 
tında bir  abdest  havuzu  var  Ve  bir  çınarı  anka  var  kim  vacibüsse- 
yirdir  Ve  Üveys  paşa  Camii  binayi  lâtifdir  Kârgir  minaresi  ve  kubbei 
âlisi  ve  medresesi  serapa  kurşun  ile  mestur  bir  imaretdir  Ve  haremin- 
de bir  çınarı  seramedinin  sayesinde  bir  musanna  beyaz  mermer  ab- 
dest havuzu  ve  şaziravanı  var  Ve  kıble  kapusı  üzre  tenmid  olunan 
tarihi 

Ve  Yeni  Cami  Hüseyin  Efendinindir  Gayet  lâtif  ve  musanna  ve  tarzı 
acip  ve  garib  camii  bîbedeldir  Ve  binayi  metîn  ve  mahbub  ve  müzey- 
yen ve  ruşen  kurşunlu  kubbei  nühtak  revakı  var  Ve  minaresi  meya- 
nı  dilberan  misal  kehkeşana  serçekmiş  bir  servi  serbülend  makamı 
Bilâl  minarei  şeceri  hilâlvar  minarei  darülkara  (r)  dır  Ve  cami 
icre  bir  müezzin  mahfili  var  kim  diller  ile  tabir  ve  kalemlerle  evsafı 
tahrir  olunmaz  Ve  camiin  sol  tarafı  divarına  karib  bir  ibretnüma 
sihri  mübîn  yekpare  mermeri  hamdan  sürahi  kadehi  misal  bir  vaci- 
büliber  bir    vaiz  ve  nasıh    kursişi  var    kim    misli  meğer  kürsü     âzam 


SEYAHATNAMESİ  153 

ola  Üstadı  mermer  bu  kürside  direfşi  mili  kalemıile  nakşi  bukalemu- 
nu ibretnüma  tasarruflar  etmişkim  kalemkârı  zergerî  ve  Behzadı 
Mani  ve  erjengi  Fahrî  bir  Rumî  işlemisin  nakş  eylemeğe  kadir  değil- 
dir  Gayet  sihri  îcaz  kürsidir  Im'anı  nazar  ile  görülse  merdümü  dide- 
ler  hayrelenüb  âdem  valihü  hayran  olur  Amma  mihrabı  ve  minberi 
sade  güzelidir  Bu  camiin  hareminde  yine  ibretnüma  havuzu  var  Ca- 
nibi erbaasmda  üç  yüz  aded  bina  ve  turunç  eşcarları  ile  tezyin  olmuş 
bir  haremdir  Turunç  şukûfesi  rayihasından  camaati  kesirenin  dimağ- 
ları muattar  olub  rayihai  tayyibesin  şemmiderek  taat  ve  ibadat  idüb 
sahibülhayrata  hayır  dua  iderler  Ve  bu  haremin  canibi  erbaasmda 
olan  medrese  höcrelerindeki  talebelerin  meşamları  ezharı  hoşbu  ile 
muattar  olub  tahsili  ilme  takviyet  bulub  inşirahı  sadır  zevki  derun 
birle  birbirlerile  mübahasei  ilmi  şer'iyye  iderler  Elhasıl  bu  camii 
iremzad  erdi  huldü  berinden  nişan  virüb  Güzelhisarın  güzel  camiidir 
Anandolu  eyaletinde  naziri  yokdur  Ve  bu  camiin  taşra  yan  sofaları 
üzre  altı  aded  somaki  sütunu  seramed  üzre  penç  kubbei  nilgûnlardır 
kim  güya  herbiri  kubbei  eflâke  sernigûnlardır  Ve  gayetülgaye  deru- 
nu  kubbe  öyle  münakkaşdır  kim  lûce  ve  lâciverdi  silusin  hal  etmede 
zemanımız  üstadları  âcizdir  Ve  haremine  sayf  ve  şitada  asla  âfitabı 
âlemtab  berki  dirahtanm  kesretinden  âfitabı  âlemtab  tesir  itmeyüb 
sayei  himayesinde  uşşakanı  sadıkan  hoş  geçerler  6\>^jü»  j^^>»  J»  -a  ^i^  Ve 
bu  bâlâda  tahrir  olunan  derunu  camiden  maada  hutbe  camii  yokdur 
Maada  mesacidlerdir  Amma  kim  Menteşe  kapusundan  taşra  Ahmedi 
Kürdî  mahallesinde  yine  Ahmedi  Kürdi  Camii  ve  GöUice  vuruşda  üç 
cami  vardır  Uçu  dahi  kiremitlidir  Amma  minareleri  zelzeleden  mün- 
hedim  olmuş  Hâlâ  minaresiz  camilerdir  Elhasıl  enderun  birunu  şehir 
de  cümle  cevami  ve  mesacid  elli  altı  mihrabdır  Amma  kal'a  içinde 
kırk  yedi  mihrabdır  Ve  cümle  on  sekiz  medresedir  Amma  cümleden 
mükellef  ve  evkafı  metîn  ve  lâhmiyye  ve  şem'iyyesi  talebelerine  daim 
Ramazan  Efendi  medresesi  ve  Üveys  paşa  ve  Ulu  Cami  ve  Yeni  Cami 
ve  Kubbe  mescid  medresesi  ve  Yarbaşı  mahallesi  medresesi  ve  Tekye 
medresesi  ve  GöUice  mahallesinde  iki  medrese  ve  Ali  Han  Baba 
Sultan  medresesi  Bunlar  mamur  ve  meşhur  medreselerdir  Ve  cümle 
bu  şehir  icre  dört  hamamdır  Amma  çarşu  içinde  Yeni  Hamam  dört 
ayak  nerdüban  ile  camekânına  çıkılır  hamamı  hoşhavadır  Serapa 
kurşun  örtülüdür  Ne  tatvili  kelâm  idelim  Huda  âlimdir  Anadolu 
memleketinde  memduhu  âlem  her  cihetde  mevsuf  bir  hamamı  ru- 
şendir  Güya  Ebu  Ali  Sinanın  ilmi  simya  ile  inşa  etdüği  hamamı 
Sinadır  Misli  meğer  Mağnisada  Valide  hamamı  veyahud  Merzifonda 
Pir  Dede    nazargâh    hamamı    ola  Amma  bu  anlardan  ruşen  ve  ruşina 


154  EVLİYA  ÇELBÎ 

hamam  hoşhevası  ve  musanna  bina  ve  şirin  ve  takı  ra'na  bir  ham- 
mamı  hayat  efzadır  Ve  ol  kadar  âbı  havası  ve  huddamanı  dilrübası 
lâtifdir  kim  §eb  ruz  âdem  gusül  eylese  asla  sevda  isabet  etmez  Ve 
cümle  derü  divarlarından  ve  kubbei  sernigûlarından  bir  katra  arak 
cereyan  etmiyüb  camı  billur  ve  necef  ve  moranlı  kubabı  minalar  §eb 
ruz  ruzu  ruşen  misal  münevverdir  Ve  çarkûşe  divarların  şem  itsen 
aselbend  ve  laden  rayihası  gassalin  dimağın  muattar  ider  Ve  üstad 
mühendis  sekiz  tak  üzre  bir  kubbei  kesra  inşa  etmiş  kim  bir  kasei 
sernigûnu  felekdir  Ve  encümâsâ  seb'ai  seyyare  misal  âyinei  iskender 
gibi  camlar  ile  üçyüz  altmış  altı  elvan  camlar  ile  kâsei  kubbe  öyle 
münakkaşdır  kim  göre  (n)  mebhut  olur  Ve  cümle  camlar  hendese 
üzre  birer  güne  tarh  olunmuşdur  kim  güya  perkâr  ve  cedavil  ile 
alettertib  zeyn  olmuşdur  Ve  canibi  erbaasmda  çar  nîm  kubbeler 
altında  yine  nîm  sofalar  üzre  ikişer  kadehmisal  kurnalar  varkim 
her  biri  birer  tarz  üzre  münakkaş  havizelerdir  Ve  zeheb  mutallâ 
lülelerinden  germa  ve  serma  âbı  revanlar  revan  olmadadır  Ve  çar- 
kuşesinde  çar  halvethaneleri  var  Anlar  dahi  ikişer  kurnalıdır 
Ve  bu  kubbei  münevverin  ortasında  gûnagûn  avize  kandliler  var  kim 
her  şeb  çıragan  olur  Anın  altında  bir  beyaz  sahramisal  orta  sofası 
var  yeşim  ve  bürkânî  ve  fagfurî  ve  somaki  ve  akikı  Yemeni  taşlar 
ile  üstadı  sirinkâr  mermeri  ham  ile  envai  ruham  döşemişkim  güya  yek- 
pare ma'cun  nakşı  bukalemun  ibretnümun  sofadır  Ve  cümle  hürde 
taşları  birbirile  mümtezicdir  kim  tekayyüd  idüb  zerre  kadar  tırnak 
ilişdirecek  yeri  yokdur  Elhasıl  sihri  icaz  bir  sofai  mümtazdır  Ve  bu 
sofai  musannam  ta  ortasında  iki  kat  mermeri  ham  kadehli  şazirvanı 
var  Taraf  taraf  fevvarelerinden  selsebilâsâ  âbı  hayatı  pertab  idüb 
revan  şazirvanı  cinan  misal  cereyan  etmededir  Ve  bu  sofanın  aşağısı 
etrafında  mefruş  olkadar  sun'u  ilâhî  mermeri  ham  elvan  ve  mervaç 
ebrî  taşlar  var  kim  medhinde  lisan  kasır  ve  tahririnde  kilki  cevahir 
feşa(n)  1ar  kâsirdir  Ve  âb  havasının  letafetinden  cemii  taşlar  üzre 
zerre  ve  şemme  gerdi  siyahdan  mülevvesatı  ünasdan  pak  ve  pakize 
tahir  hamamdır  Lâkin  gayet  mücellâ  olduğundan  nalın  ile  hıramanî 
reftar  iden  ihvan  ihtiraz  üzre  cümbüşsüz  hareket  itmek  kerek  kim 
payidar  ola  Velhasıl  bu  hamamın  medhinde  lisan  kasırdır  Tatvili 
kelâma  hacet  yokdur  Ve  Ulu  Cami  kurbinde  Orta  Hamam  ve  Ra- 
mazan Efendi  Camii  kurbinde  Hamze  Beşe  Hamamı  Ve  cümle  dokuz 
hanı  azîmd  (ir)  Evvelâ  çarsunun  ta  vasatında  Kurşumlı  Han  fevkani 
ve  tahtanî  sekiz  aded  odalardır  Ve  canibi  erbaası  kâ  (r)  gir  seksen 
dükkândır  Kal'a  misal  demir  kapulı  hanı  kebirdir  Ve  dahi  Şemsi  Paşa 
zade  Bey  Efendinin  iki  mamur    hanları     var  Amma     kiremitlidir     Ve 


ö 

4) 

-ö 

O 

S 

-M 

D 
C2 
C3 
<U 

O 

G 


_OLJ 

o 

c 

-M 

c 
o 

U 


o 


N     K< 


o 


SEYATHANÂMESİ  155 

yine  Bey  Efendinin  ecdadı  Mustafa  Paşa  hanları  ve  Çukur  han  ve 
Şeyh  Zade  Hanı  ve  Iplikci  zade  hanı  ve  Kadıncık  hanı  ve  Semerciler 
hanı  Meşhur  hanlar  bunlardır  Ve  cümle  kırk  mektebi  sıbyandır  Ve 
cümle  altı  yüz  dükkândır  Amma  bir  lâtif  ve  minber  kurşunlu  beza- 
zistanı  vardır  Canibi  erbaasmda  dörd  demir  kapıları  vardır  Ve  içinde 
cümle  yüz  yirmi  dolabdır  Ve  cümle  anka  bazirgânlar  kânıdır  Ve  bu 
bezazistanın  canibi  erbaasın  ihata  etmiş  bir  kat  dahi  taşra  bezaztendır 
Amma  üzerinde  kubbeler  değildir  Sade  haşeb  binadır  Bunun  dahi 
etrafı  erbaasmda  birer  metin  babları  vardır  Zencir  çekilmişdir  kim 
piyade  âdemden  gayri  bir  hayvan  duhul  idemiyüb  kelbi  sarihden 
gayri  mahlûk  giremez  Girerse  çok  gezmez  Ve  kiremitli  başka  bir 
çarsudur  kim  bezazistanı  kâ(r)giri  ortıya  alub  kendi  zarfı  bezastene 
masruf  olmuşdur  Bu  çarsunun  dahi  şahrahı  mestur  olmagile  güneş 
tesir  etmiyüb  buz  gibi  sovuk  bir  pak  pakize  tarikleri  ser(a)pa  kaldı- 
rımlardır Ve  bir  şirin  saraçhane  çarşusı  var  Tulânî  bir  suku  sultanî- 
dir kim  her  dükkâncede  şahzade  misal  şahı  huban  sarrac  civananları 
var  kim  müjeleri  tigıyle  dili  uşşakı  delik  delik  delüb  arzı  cemal  etme- 
dedirler Ve  helvacıyan  çarşusı  dahi  başka  bir  leziz  şahrahı  azizdir 
kim  helvayi  Ömer  berekâtile  bu  hiref  Ya  Aziz  ismine  mazhar  düşmüş- 
lerdir kim  gayet  pak  rahdır  Helvafüruş  civanlarına  âşıklardan  raci 
olan  bir  rahdır  Zira  cemii  seyyahanı  Rum  ve  Arab  ve  Acem  içinde 
Güzelhisarın  helvacıyan  civananları  meşhuru  âfâkdır  Zira  pirleri 
Ömer  helvaya  hayır  dua  etmişdir  kim  tatlı  ballı  ve  şekerli  yağlı  ve 
laubali  söyleşin  buyurmuşlardır  Hakikatülhal  bu  şehirde  bişen  hel- 
vayi gûnagûn  Konyada  ve  Samda  ve  Mısırda  ve  Basrada  bişmez  Zira 
bu  diyarın  aseli  Mısırın  kotur  nabatından  kalmaz  Ve  yağı  ve  bademi 
ve  fısdıkı  ve  nişastası  ve  her  eşyası  vefret  üzre  olduğundan  herbar 
ter  ve  taze  mümessek  helvalar  tabh  iderler  kim  Ali  Osman  helvaha- 
nesinde pişmek  ihtimali  yokdur  Ve  cümle  elli  yedi  dükkândır 
kim  herbiri  birer  güne  pak  ve  pakize  kâşii  Çinili  ve  fağfur  per- 
çinli  ve  mahbubu  mehcebinli  beyazru  münakkaş  dükkânlardır 
Ve  ateş  kârhaneleri  ruyi  dükkânlarının  iç  yüzünde  başkadır  Ateş  ve 
pasdan  ve  rudı  siyahdan  pak  dâkkanlar  ve  gûnagûn  altun  ile  mutallâ 
olmuş  bakır  avaninin  enva*ları  ve  kalaylı  sinileri  ve  tebsileri  ve  gû- 
nagûn sarı  pirinçden  sahan  ve  tebsileri  raflar  üzre  zeyn  etmişlerdir 
Ve  tavanı  münakkaşlarında  gûnagûn  musanna  siniler  ve  zîkıymet 
avizeler  maslûbdur  ve  rengârenk  münakkaş  helva  kutuları  ve  gûna- 
gûn sebekevar  zülbiyyatlar  ile  müzeyyen  dekâkînlerdir  Ve  dilberanı 
helvacıyan  pak  libası  fahireler  ile  mülebbes  olup  bellerinde  ibrişim 
tire  peştamalları  kuşanub  âyende     ve  revende  müşteriye  hizmet  idüb 


156  EVLİYA  ÇELEBİ 

peşkir  ve  liğen  ve  ibrik  ve  mümessek  sabun  verüb  müşterii  tal'at  var 
müşterilerin  destlerin  tathir  iderler  Ve  helvacıyan  elfazlarındandırkim 
eller  gasil  oldukdan  sonra  helvacı  dilberanları  gelüb  sual  iderlerkim 
Kasd  buyurun  Ne  mertebe  tatlı  ballı  ve  ne  güne  şeker  senli  olalım 
Ve  ter  zülbiyyat  hulviyyat  yiyelim  derler  Helva  almak  murad  idinen 
dahi  mafizzamirini  işrab  etdükde  Nola  deyüb  muradı  üzre  helvaları 
tabak  tabak  kâgıdlar  içine  koyub  sarı  zencirli  kefeli  terazuler  icre 
vezn  idüb  mu(ta)llâ  ve  müzehheb  ve  beyaz  kalaylı  avaniler  içine 
koyub  siniler  ile  huzurına  getür(ür)kim  herbiri  ter  ve  taze  helvalar- 
dırkim  zahmi  zebana  takat  getiremiyüb  nebatı  hamevî  gibi  erir  Amma 
her  helvası  memduhu  cihandır  Amma  ^  (aşk)  olsun  kuyruk  yagile 
perverde  olmuş  beyaz  halkacînisine  reşk  idüb  tahassürüm  kalmışdır 
Zira  gayet  leziz  halkacîndir  Ve  bir  dahi  sine  sinesi  ve  sisamı  ve  zül- 
biyyesi  ve  sabuniyyesi  ve  reşidiyye  ve  mahice  ve  fısdıkıyye  kırma 
bademiyye  ve  ketaniyye  ve  gazileri  ve  lokması  ve  me^muniyye  ve 
nevveriyye  helvası  hakka  ki  nuru  imandır  Velhasıl  yetmiş  elvan  hel- 
vası olur  kim  bir  diyara  mahsus  değildir  Zira  cemii  ahalisi  6^V»j>c>i-»w*^ 
hadisine  imtisalen  helva  delisi  olmuşlardır  Hemen  bir  nan  pare  ile 
bir  parelik  helva  alub  tatlı  tatlı  ve  ballı  yiyüb  helvacı  civanları  yüzi- 
ne  acı  acı  bakub  tebessüm  iderek  helva  tenavül  iderler  Bahusus  cum'a 
günleri  bade  salâtülcum'a  cemii  ayanı  vilâyet  ahbab  yaranı  safaları  ile 
helvacı  dükkknlarına  güruh  güruh  gidüp  sofralarında  oturub  gûnagûn 
helvalar  getirdüb  birbirlerine  ziyafet  iderler  Bu  diyarda  helvacı  dük- 
kânlarında helva  yemek  ayıb  değildir  Zira  gayri  diyar  gibi  helvacıları 
pişer  değildir  Bu  şehrin  âbı  ruyinden  ve  memduhatından  helvası  ve 
dükkânlarıdır  Ta  bu  mertebe  pak  ve  pak  ize  müzeyyen  dükkânlardır 
Ve  bu  şehirde  haftada  bir  gün  pazar  olur  Amma  ihtida  günile  infidadı 
(imtidadı)  üç  gün  olur  Bu  günlerde  bu  şehir  icre  beş  bin  guruşluk 
helva  sürülür  deyu  meşhurdur  Zira  cemii  eknaf  kura  ve  kasabatların- 
dan  bu  hazara  gelen  âdemler  kuralarında  olan  gencerlere  ve  düğün- 
lere ve  mevlûdu  şerifler  ve  aşuralara  ve  suru  hitanlara  nice  yüz  yıl 
(bin)  vakıyye  helva  alub  götürürler  Zira  bu  diyarda  halkının  cemi- 
yetleri  asla  helvasız  olmaz  Hattâ  kâhice  bu  şehir  ayanları  Islâmbol 
eşraflarına  nice  bin  kutu  mümessek  helvaları  hedaya  gider  Ve  gayri 
diyarlara  kezalik  helvası  müstevlidir  Velhasıl  bu  şehrin  cemii  mem- 
duhatından mümessek  helvası  süheri  şehran  olmuşdur  Ve  kırk  aded 
mükellef  ve  müzeyyen  bağh  ve  bağçeli  ve  gül  gülistanlı  âbı  bayatlı 
ve  havuz  ve  şazirvanlı  münakkaş  tavanlı  ve  camı  cihannümalı  kah- 
veleri varkim  her  biri  birer  kânı  irfanı  zarifan  yeridir  Ve  hanende 
ve  sazende  ve  mıtrıban   ve    mahbub    rak(kas)an  ve  şair  meddahan  ve 


SEYAHATNAMESİ  157 

kıssahan  daranlar  ile  tnalâmal  kahavilerdir  Ve  her  esnafı  hirefin  ve 
her  kavim  kabilenin  birer  kahvei  mahsusları  vardır  Meselâ  Mevlevi- 
hane kahvesi  kânı  ulema  ve  şuara  ve  fusaha  ve  bülega  yeridir  Bey 
kahvesi  askerînindir  .  ♦  .  kahvesi  hacı  tüccaranındır  Paşa  kahvesi  ehli 
sükundur  Buna  göre  her  kahvehane  şebruz  lebberleb  beni  âdem  ile 
pür  olub  can  sohbeti  iderler  Ve  her  kahve  bağında  limon  ve  turunç  ez- 
harının  rayihai  tayyibesi  kahvenuşanm  dimağın  muattar  ider  Ve  bu 
kahve  tâbisi  civanları  dahi  helvacı  dilberanma  yanbaşı  gelirler  Mah- 
bub  ve  mergub  tâbi  civanları  olur  Ve  bezzazan  civanları  dahi  meş- 
hurdur Ve  Ahi  Oran  yani  tabbagan  kârhanelerinin  yarar  pehlivan 
dilaveran  pabürehne  ve  serbürehne  âşıkanı  sadıkanları  dahi  bir  diyar- 
da yokdur  Gayet  zeberdest  ucubelika  ve  garibülmanzar  ve  vecihülhey- 
kel  tüvana  yiğitleri  vardır  Akranları  meğer  Edirnede  ve  Karahisarı 
sahibde  ola  Ve  bu  tabaghane  çarşusı  şehrin  canibi  şarkîsinde  cere- 
yan iden  derenin  iki  canibinde  başka  bir  kasaba  misal  semtdir  İki 
yüz  kadar  âbı  revanlı  ve  dinekli  ve  değirmenli  kârhanelerdir  Ve  bu 
mahalde  cereyan  iden  derein  iki  tarafı  balçık  hürde  çakıl  taşlı  yalçın 
kayalardır  Yedi  kudret  ile  bu  dere  kal'anın  şark  (tara)fına  biemriUâh 
hendek  vaki  olmuşdur  Öyle  bendeki  amikdirkim  güya  derki  esfelden 
nişan  verir  Ve  bu  tarafdan  kalfaya  düşman  asla  zafer  bu  almaz  (bu- 
lamaz) Zira  bu  ka'ra  âdem  nazar  etse  zehresi  çak  olur  Ve  bu  kaPanın 
şekli  muhammesinde  bu  mahalden  gayri  hendeği  yokdur  Oldahi  yedi 
kudret  hendeğidir  Ve  bu  şehir  içre  yedi  kurşunlu  sebilhane  cümleden 
lâtif  çarsu  içinde  kurşumlu  hana  muttasıl  Paşa  sebili  beyaz  mermeri 
ham  ve  musanna  ruhamlar  ile  müzeyyen  olmuşdur  Ve  evkafından 
nice  bin  katır  yükü  denk  karını  îman  dağından  getirüp  âbı  hayatına 
mahlut  idüb  nuş  iden  atşanın  imanı  gür  olup  Hüseyni  Kerbelâ  aşkı- 
na sıhhadırlar  Ve  şehrin  enderun  birununda  cümle  iki  yüz  çeşmei 
âbı  hayatdır  Ve  cümle  hanlarda  ve  hanedanlarda  ve  cevamilerde  birer 
âbı  zülâl  mukarrerdir  Ve  cemii  saraylarda  ve  gayri  büyütlarda  bağ 
ve  bağçe  ve  limon  ve  turunç  ve  enar  ve  şeftalû  ve  incir  ve  kiraz 
eşcarlarının  envai  mukarrerdir  Ve  bu  kaPanın  şimalindeki  cebeli  bâ- 
lânm  dameninde  Uç  Gün  tabir  etdükleri  bağistan  içre  mesiregâh 
yerler  varkim  medihden  haricdir  Ve  yine  bu  Uç  Gün  cenbinde 
takı  kesradan  nişa(n)  verir  binayi  âliler  ve  amudu  müntehalar  var 
Ve  Uç  Gün  dahi  kehkeşanı  asumana  serçekmiş  kavsi  kuzahdan 
nişan  verir  takı  Havarnakdır  Ahalii  beledin  nakilleri  üzre  Hazreti 
Süleymanın  binasıdır  derler  Hakka  ki  dîvi  süleymanî  binasıdır  Ve 
bu  şehrin  canibi  erbaasm  birer  ve  ikişer  saatlik  yer  bağlar  bu  şehri 
ihata  etmişdirkim  her  bağçe  gül  gülistan  ve  sünbül  bostan  ve  reyhan 


158  EVLİYA  ÇELEBİ 

ile  ârâste  olmuş  bir  vasiatülaktar  ve  ganimetüles^ar  vilâyeti  vasii 
mamur  ve  halkı  şadatı  mesrur  bir  yarı  mahbub  mukarrerdir  Ve  bu 
şehir  varuşunun  Ok  kapusından  Nazilli  kapusma  varınca  ^ehir  içinde 
ol  şahrah  ile  şehrin  tuli  kâmil  bin  adımdır  Ve  iç  kal'anın  İman  ka- 
pusından yokuş  aşağı  Menteşe  kapusı  kıbleye  vaki  olur  Ana  varınca 
bin  yedi  yüz  adımdır  Ve  Ramazan  Efendi  camiinin  kurbinde  çarsu 
içinde  bir  mamur  âbâdân  mevlevî  hanesi  vardır  Gayet  ferahfeza  bağı 
bihişt  içinde  vaki  olmuş  bir  âsitanei  Celâleddîni  Rumîdir  Amma 
emri  şerif  varid  olub  cemii  tekyeleri  harabidüb  bunun  dahi  babların 
mesdud  idüb  cümle  fukaraların  nefyi  beled  tekyeden  azli  ebed  idüb 
âyini  Mevlânayi  men  etdiklerinden  maada  böyle  bir  mağzi  kur*an 
Mesnevii  şerif  tilâvet  olunan  darı  dervişan  ve  dilrişanın  dillerin  dilim 
dilim  rişe  rişe  idüb  bu  makamın  inhidamına  bais  olmuşlardır  Hakir 
bu  âsitanenin  divarına  bu  ebyatı  tahrir  etdim   (Beyit) 

Hankahı   çerhde  âyin  iken  devri  kadim 

Bugz  idüb  mesdud  idenler  daim  ol(su)n  namıırad 

Ve  bu  şehir  halkı  gayet  garib  dostdırlar  ve  anka  bazirgânlardır 
Ayende  ve  revende  gurebaya  nimetleri  mebzuldür  Ve  âbı  havası  se- 
vahildir  Ve  kıblesi  tarafı  ta  nehri  Mendrese  varınca  ve  cenub  tarafı 
iki  menzil  ta  lebi  deryada  Balat  şehrine  varınca  bir  sahrayi  azimdir  ki 
yirmi  altı  gün  mahsulü  hasıl  olub  reaya  ve  berayası  kefaflanırlar 
Gayet  ganimet  diyardır  Ve  mahsulünün  memduhu  pembesi  ve  pem- 
be ipliği  be  demişi  (deymisi)  ve  bazi  ve  bademi  susamı  ve  helvası  ve 
mahbub  ve  mahbubesi  ve  beyaz  ekmeği  ve  karpuzı  ve  kavunu  ve 
limon  ve  turuncu  meşhurdur  Amma  akçesi  gayet  hürde  kuş  gözü  gibi 
olmuşdur  Seksen  akçesi  bir  dirhem  gelir  ve  bir  guruş  üçyüz  akçeye 
sarf  olunur  Amma  yine  bir  vakıyye  nam  beyaz  bir  kuş  gözü  akçeye- 
dir Sair  mekûlatlar  dahi  ana  göre  kıyas  oluna  Ve  cümle  halkı  çuka 
ferace  ve  serhaddî  esbab  giyerler  Fukaraları  pembe  bez  haftan  giyer- 
ler Ve  taze  civan  yiğitleri  serapa  Cezayirli  esbabı  giyüb  başlarında 
kırmızı  fes  ve  bellerinde  pala  bıçak  ve  ellerinde  balta  nacaklı  şehbaz 
yiğitleri  vardır  Serapa  boyanmış  mavi  zemin  dizlik  giyerler  Ve  boyacı 
çarşusında  yetmiş  aded  boyahane  kârhanesi  olmak  ile  Denizli  şehrin- 
den ve  gayri  yerlerden  nice  bin  yük  bez  getürüb  gûnagûn  boyalar 
boyarlar  Amma  ispük  neftisi  gayet  makbuldür  Ve  iki  yüz  aded  boyacı 
dokmağı  urur  dükkânları  vardır  başka  bir  çarsudurkim  tokmak  gürül- 
tisi  saikasından  gök  gürler  zan  olunur  Nice  bin  denk  boğası  bağla- 
nub  tokmaklanub  yük  bağlanub  yük  cözilür  bender  şehridir  Ve  bu 
boyacı  tokmağının  ismine  beynes«ima    Hayır  derler  Anın  çün  zurefa 


SEYAHATNAMESİ  159 

birbirine  lâtifeâmiz  Hayır  başına  olsun  dimeden  muradları  Boyacı 
tokatnağı  başına  olsun  demekdir  Ve  halkı  gayet  ehli  zevk  ve  pürşevk 
olduklarından  rengi  ruyleri  humret  üzredir  Ve  zenaneleri  serapa  mu* 
hayyer  ve  sof  fekace  giyerler  Ve  bir  nev'i  dahi  endamlarına  serapa 
beyaz  çarşaf  ö(r)terler  ve  gayet  ırzane  ve  müeddebane  hareket  iderler 
Ve  bu  şehir  dahi  iklimi  rabidendir  Andan 

Ziyaretgâhı  Güzelhisar 

Evvelâ  şehir  içinde  tekyei  Ali  Han  Baba  Sulan  e^-^jı?  ulu  Sultan- 
dır Aydın  Oğulları  (ile)  Horasandan  gelmişdir  Ve  Kavak  Baba  Sultan  ve 
iman  dağında  iman  Baba  Sultan  ve  kıble  tarafında  Madran  Baba  ve 
Yardaklı  Baba  \^^^  ^/'^â  Ziyaret  etdiğimiz  bu  sultanlardır  Badehu  cümle 
ahibba  ile  vedalaşub  ve  yarar  kulağızlar  alub  şehirden  canibi  garba 
bir  saat  bağlar  içre  badehu  şimale  altı  saat  dağlar  aşub 

Yaylakı  Tire 

Anda  cıkub  s(e)ishaneleri  yıkub  çemenzar  yerlere  atları  salub 
mâhazar  taamlar  tenavül  idüb  âbı  zülâller  nuş  idüb  serihoş  olduk 
Bu  cayi  dilküşada  selef  padişahlarının  kasırları  ve  imaristanları  esası 
vardır  Beşer  altışar  bu  yaylada  ayşı  işret  iderlermiş  Hâlâ  şükûfelerinin 
rayihasından  meşamı  dili  can  hayatı  cavidan  bulur  cihan  nüma  bir 
gûhu  bâlâdırkim  Tire  sahrası  bu  gûhun  şimalinde  sahifei  ruzigâr  gibi 
nümayandır  Amma  şehri  Tire  hayal  görinür  Zira  bu  gû(hu)  bülend 
gayet  zirvei  âlâya  kemend  çekmiş  bir  cebeli  âlidir  Bu  mahalden  kal- 
kub  canibi  şimale  bir  saat  yokuş  aşağı  gidiib  âbı  nablar  nuş  iderek 

Evsafı  yaylağı  Balpınarı 

Süleyman  Han  Rodos  fethinden  gelüb  barigâhı  süleymanîsin  bu 
Balpınarında  kurub  kırk  gün  zevk  safa  idüb  anda  olan  âbı  hayat 
uyunu  aynülhayatı  nuş  idüb  barekâllah  Balpınarı  deyu  nutk  etdikle- 
rinden  hâlâ  Balpınarı  deyu  şehre  şöhre  olmuşdur  Ve  bu  mesiregâhda 
üc  âbı  hayat  dahi  vardır  Anlardan  dahi  nuş  idüb  birine  Şekerpmarı 
ve  birine  Aynülhayat  bunarı  ve  birine  Mürdehayat  binan  deyu  tes- 
miye etmişlerdi  Ve  bu  mahalde  Süleymanı  zeman  bir  müfid  muhtasar 
nemazgâh  ve  mihrab  minber  ve  müteaddid  çemenzar  sofa  ve  mat- 
bahlar  ve  kuşe  kuşe  havuz  ve  şazırvanlar  ve  kat  enderkat  sedler  ve 
matbahı  Keykâvüsler  ve  ruşina  hamamlar  inşa  idüb  nice  sahan  ve 
tencere  ve  bakır  avani  eşyalar    vakf  idüb  bir  tekyei  âli  olur  Ve  hâlâ 


160  EVLİYA  ÇELEBİ 

tekye  nesimi  (nişini)  ve  müteaddid  höcreleri  vardır  Ve  Tire  şehrinin 
ayan  eşrafının  destlerine  hattı  şerif  virüb  her  sene  Nevruzu  Harezm- 
şahîde  cümle  ayanı  vilâyet  bu  Balpmarına  gelüb  üc  ay  hayme  har- 
gâhlarile  gelsinler  ve  höcrede  meksidüb  ayşü  işret  etsinler  deyu  des- 
turu şahı  sâdır  olub  ruhsat  virilmişdir  Ilâyevminahaza  cümle  ehli 
beled  bu  yaylada  dağ  ve  bağ  ve  rağ  ve  irağ  ve  yakın  hıyabanlar  icre 
külbeleri  inşa  idüb  ehli  ayallerile  cümle  ehli  hiref  kesbi  taravet  idüb 
safa  iderler  Ve  cümle  ehli  saniyi  esnafan  bir  telmizin  sahibi  seccade 
etmek  murad  idinse  cümle  ehli  suk  bu  mesiregâhda  teferrüc  idüb 
nimeti  vafireler  tenavül  olunub  dua  ve  sena  ile  şakirdlerin  revane 
idüb  pîrperver  idüb  hayır  dua  ile  Süleyman  Hanın  ruhu  şerifin 
yad  iderler  Ve  bunda  olan  sun*u  Huda  aşlama  kestane  ve  ceviz  meğer 
Bursada  ola  Ve  desti  kudret  ile  perveriş  bulmuş  seramed  çınar  ve 
kavak  ve  çam  ve  bîdi  sernigûnlarının  her  biri  Mesihe  beraber  evce 
uruc  etmişdir  Ve  nahli  Tuba  var  zemine  s^ei  zilli  memdudu  edimi 
arza  sayeban  olmuşdur  Lâkin  bu  şecere  çınar  ağacı  desen  ehli  beld(e) 
gayet  hatırmande  olurlar  Bir  sınıfı  âdemi  kati  iderler  Zira  kadim 
eyyamdan  adaveti  azimdir  Çınara  Salkımlı  Sarı  Kavak  derler  Vechi 
tesmiyesi  yavegûne  bir  mubahesedir  Aydın  kavmi  ile  Sarhan  taifeleri 
mabeyninde  ve  gayri  diyarlarda  darbımesel  olmuşdur  AVan  yanında 
meşhurdur  Ve  bu  hakir  teberrüken  bu  yaylada  haymemi  kurub  iki 
gün  zevk  idüb  bir  çınarı  azîmin  sinei  pürkinesine  nuru  kân  ile 
Karahisarı  tarzı  bir  hattı  celi  icad  idüb  oydumki  inşaallah  ol  diraht 
inkırazüddevran  berkarar  oldukça  ol  hat  fena  bulmıyub  müruru 
eyyam  ile  dahi  lâtif  hat  olur  Ve  hakikatülhal  Rum  ve  Arab  ve 
Acemde  öyle  bir  cihannüma  meddi  basarlar  ve  âbı  havası  bir  ferah 
feza  ve  bir  cayi  ra*nayi  didei  beni  âdem  görmemişdir  Ve  selef  şuara 
larında  nice  bin  meddah  şehrengiz  etmişlerdir  Amma  deryada  katra 
güneşde  zerre  misal  medh  etmemişlerdir  kim  evsafında  zeban  lâldir 
Hakir  dahi  meddehanı  selefe  tebeiyyeten  küstahane  şikeste  ve  beste 
bir  kaç  ebyat  ile  alâkaderüttaka     medhine  cür'et  idüb  tahrir  etdik 

Der  sitayişi  nazargâhı  Süleyman  Han 

yani  Balpınarı 

Tealâllah  zehi  zatülbürucu  evci  âlâdır 
Bu  gûhun  cilvegâhı  payei  kürsü  valâdır 
Nedir  ol   sahnı  gülştnf  J J  menzilgehi  hurrem 
Sanasın  her  sehi  kad  danda  nahli  Turu  Sinadır 


[1]  Bajjrdad  köşkü  nüshası  (dılküşa) 


SEYAHATNAMESİ  161 

Hûmayi  evci  nazı  sayd  içıîn  şahini  şehbazı 
O  kafi  kudreti  manada  per  açmış  bir  ankadır 
Nice  meyi  itmesün  diller  o  nahlistanı  dilcuya 
Görürsün  her  nihali  serfirazı  şahı   Tabadır 
Ider  mi   teşne  diller  rehgüzarında  anın  ârâm 
Kenarı  çeşmesarında  periruler  semensadır 
O  simin  sîm  sakiler  o  mehru  dilrübalar  kim 
Gör  anın  cilvegâhında  ne  demsazü  dilârâdır 
Hicaza  ger  I  rakı  ehli  diller  mecmaı  oldu 
Hezaristan  her  demde  nevasazı  cebin'^adır 
Okundı  kârı  nakşü  savtu  zikri  na'ti  kuddusî 
Işidenler  dedi  bu  dem  demi  Hızru  Mesihadır 
Dinildi  Şeh  Süleyman  mantıkından  meşrebi  camı 
Mecazî  ger  hakikî  çün  anın  teşbihi  evlâdır 
Nesimi  feyzi  lûtfundan  demişler  Balpınarıdır 
Makamı  selsebilâsâda  daim  kurbu  mevlâdır 
Ki  oldur    menbaı  gevşer  mizacın  kâseha  kâfur 
Ki  her  bir  çeşmesi  feyzi  saf  ada  cennet  âsâdır 
Kerima  Evliyayı  vâkıf  idüb  manii  hale 
içer  camı  visalin  curasından  kim  musaffadır 
Ne  yire  azm  iderse  yaveri  olsun  ricalullah 
Ki  darı  gurbetin  keştü  güzar  iden  bir  ednadır 
O  kul  seyyiru  fil  arz  âyetinin  mazharı  olmuş 
Bu  nassa  imtisal  etmiş  o  seyyahı  senahadır 
ilâhi  bu  diyarı  gülşenâbâdın  Qhalisin 
Emin  eyle  kederlerden  eğer  âlâü  ednadır 
Irişdir  vahdeti  zate  balalar  vecd  halatı 
Anın  zilli  hümayununda  kim  arşı  muallâdır 

Temmet 

Ve  bu  gülsen  âbâd  tnakatnı  ferah  âbâdda  kâmil  bir  hafta  Tire 
şehrinin  ayan  eşrafile  ve  şuara  ve  erbabı  maariflerile  muarefeler 
idüb  canı  cihan  sohbetler  ve  yaranı  safalar  ile  safa  çeragâhında  kâh 
kâh  zevk  safa  ve  işretler  idüb  aşağı  şehre  nüzul  iderken  yol  üzerinde 


Kariye! 


İki  yüz  haneli  bağçe  ve  bağlı  ensesi  dağlı  ve  bir  cami  ve  mescidli 
kariyedir  Ve  halkı  yaylak  âdemi  olmak  ile  tendürüst  mahbub  âdem- 
leri vardır  Andan  yokuş  aşağı  şimale  bir  saatde 

Evliya   Çelebi  9  —   11 


162  EVLİYA  ÇELEBİ 

Evsafı  şehri  azîm  ve  tahtı  kadim  binayi 
Sire  yani  şehri  muazzamı  Tire 

Cemşidi  feridin  duhteri  pakîze  ahterlerinden  Sirye  nam  bir 
melikenin  tahtı  ve  binası  olduğundan  Sireden  galat  Tire  derler 
Badehu  sene  tarihinde  Ali  Selçukıyandan  Sultan  Keykubad  bin  Key- 
husrev  emirlerinden  Aydın  Bay  Oğlu  Isa  Şah  feth  idüb  ol  ^sırda 
Kahirei  Mısırda  azîm  kaht  gala  olub  bu  şehirden  Mısıra  gemilerle 
hayli  zahire  imdad  eyledikleriçün  ehli  Mısır  bu  şehir  mamur  olma- 
sıyçün  hayır  dua  itdikleri  ecilden  ilâ  yevmina  haza  günden  güne 
mamur     abadan    olmadadır     Badehu  sene     tarihinde     Ali  Osmandan 

padişahın  kabzai  tasarrufına  bilâ  cidal  girmişdir  Zira 
kaPası  yokdur  Hemen  şarkdan  garba  Bursa  şehri  gibi  kestane  cebeli- 
nin dameninde  vaki  olmuş  bir  bender  şehri  revenderdir  Bu  dahi 
Mağnisa  gibi  darülmülkü  Aydın  Baydır  Ve  Mağnisa  bu  şehrin  sima- 
lindedir  Ve  mabeynehümalarında  Kızılca  Musa  dağı  vardır  Merhale 
yerdir  Ve  on  yedinci  iklimi  örfîde  ad  olunmuşdur  Ve  Anadolu  eyale- 
tinde Aydın  sancağı  paşasının  tahtıdır  Ve  bir  mamur  abadan  livadır 
Paşasının  tarafı  padişahîden  hassı  hümayunu  sekiz  yük  kırk  yedi  bin 
akçedir  Amma  bervechi  adalet  beşyüz  asker  ile  elli  bin  guruş  hasıl  olub 
sefer  eşer  Ve  tahtı  hükümetinde  erbabı  ziamet  yirmi  üçdür  Ve  erbabı 
timar  sekiz  yüz  kırk  altıdır  Bunlar  dahi  kanun  üzre  cebelüleri  ile  üç 
bin  müsellâh  pak  asker  olur  Mirlivalarının  bayrağı  altında  sefer  eşerler 
Alaybeğisi  ve  çeribaşısı  vardır  Ve  şehrî  beş  yüz  akçe  mevleviyyetdir 
Zemanımızda  Rum  ili  kadıaskerliğinden  mazul  Dahkî  Mustafa  Efendi 
hazretlerine  bervechi  arpalık  ihsan  olunub  kendülerinin  mektubu 
dürerbarları  ile  bu  şehirde  kaimmakamı  olan  Yusuf  Efendiye  gelüb 
mahkemede  mihman  olub  şehri  temaşaya  sûru  etdik  Bu  mevleviyyet 
senevî  adalet  üzre  yirmi  bin  guruş  hasıl  olur  şerif  mevleviyyetdir  Mol- 
lanın tahtı  hükümetinde  olan  sancak  kazalarıdır  kim  zikrolunur 
Cümle  on  dört  kazadır  Evvelâ  kazai  Tire  Nahiyesi  dört  kazadır  Ka- 
zayi  Fevana  ve  Kazayi  Bergasukebir  ve  Bergasusagir  ve  Kazayi  Ma- 
den Bu  dört  nevahi  kazalarile  cümle  on  sekiz  kazadır  Amma  sancak 
kazalarıdır  Evvelâ  kazai  Bayındır  ve  kazai  Birki  ve  kazai  Şart  ve  ka- 
kazai  Balyambolu  ve  kazai  Kilis  ve  kazai  Güzelhisar  ve  kazai  Köşk 
ve  kazai  Sultanhisarı  ve  kazai  Nazilli  ve  kazai  Arpaz  ve   kazai  Amas- 

•  

ya  ve  kazai  İnegöl  ve    kazai    Alaşehir    ve    kazai    Vakıf     Bunlardır  Ve 
bu  kazaların  cümlesinde  bin  pare    âbâdan    kurarlar   ve  kasaba 

ve  şehirlerdir  kim  gayet  anka  âyânı  ve  reayası  yardır     Ve  şeyhülislâ- 
mı  ve  nakibüleşrafı    ve  sipah    kethüdayeri    ve  yeniçeri  serdarı  vardır 


a 
o 


<u 

a 

c 

_(ü 

'3 

c 
a 

<ü 

D, 
O 

c 

■+-> 

fi 

C3 

-M 

fi 
o 

u 
s" 

o 


"o     i: 


■îSSr" 


SEYVHATNAMESI  163 

Ve  bu  şehir  cümle  altmış  sekiz  mahalledir  Ve  cümle  bin  sarayı  âli- 
leri ve  gayri  hanedanların  cümlesi  bağ  ve  bağçeli  ve  gül  gülistanlı 
kiremit  örtülü  mamur  ve  müzeyyen  kârgir  binayi  kadim  musanna 
hanei  zibalardır  kim  Mağnisa  binalarından  şirindir  Ve  bu  şehir  cümle 
yüz  kırk  dört  mihrabdır  Otuz  altısı  mükellef  ve  müzeyyen  mamur 
selâtin  misali  cevamilerdir  Cümleden  cemaatli  çarşuy  içinde  Yeni 
Cami  gayet  musannadır  Ve  kubbei  âlisi  kurşunludur  Ve  minaresi 
gayet  nahif  ve  muvzundur  ve  taşra  sofaları  üzre  altı  aded  sütun 
somaki  üzre  kubbei  minarelerdir  Ve  şebruz  cemaatden  hali  değildir 
Ulu  Cami  Matekaddem  kiremitli  imiş  Badehu  Birkili  Derviş  Ağa 
tamir  ve  termim  idüb  dürrü  beyz  âsâ  münevver  olub  serapa  kurşun 
île  puşide  etmiş  Lâkin  haremi  yokdur  Sahrah  üzre  vaki  olmagile 
tenk  mahaldedir  Amma  taşra  sofaları  vardır  Ve  minarei  seramedi 
camiin  solunda  vaki  olmuşdur  Minare  kapusınm  solunda  iki  âdem 
kaddi  bâlâda  bir  beyaz  mermeri  ham  üzre  tarihi  budur 

tnemdud  olmuşdur  Amma  hâlâ  bu  camiin  tamiri  tarihi  kıble  kapusı 
üzre  müzehheb  hat  ile  kitabet  olunmuşdur  (Tarihi  manzum) 

inayet  irdi  çûn  min   indi  Barı 
Idüb  tamirim   bir  pîri  fani 
Ana  Derviş  Ağa  hemnam  olubdur 
Bilâd  içinde  Sirki  hem  mekânı 
Duası  düşdü  Şeyhin  ana   tarih 
Ana  tamir  iden  emri  ilâhi 
Sene    1088 

Ve  bu  şehirde  bundan  ulu  camii  kadim  yokdur  Tulen  ve  arzan  yüz 
altmış  ayakdır  Ve  bir  yan  kapusı  ve  bir  kıble  kapusı  var  Ve  K^ara 
Kadı  Cam,ii  tarzı  kadim  bir  küçük  camidir  Amma  gayet  musannadır 
Ve  kubbei  lâtifi  kurşun  gibidir  Ve  bu  şehirde  böyle  kâşii  Çin  ile 
mebni  minarei  mevzunu  musanna  yokdur  kim  üstad  mühendis  taş- 
rasından zıh  zıh  ve  burma  burmadır  Ta  kadehi  camı  cemmisale  va- 
rınca küre  küre  bir  minarei  zibadır  Zemanı  ezan  oldukda  müezzinanı 
hoşelhan  sadayı  ^%^\^^c  ^^  bülend  davudi  savtı  hazin  ile  ^k\\;^^  ezanı 
iz' anı  ehli  îmana  ısga  ve  ilâm  iderler  Ve  hareminde  abdest  havuzu 
îcre  fevvareleri  var  kim  nuş  iden  fevrî  hayat  bulur  Ve  öyle  şazirvan- 
dır    kim  zirvei  âlâya  pertab  idüb  bârânı  rahmet  gibi    zemine  rahmet 


164  EVLİYA  ÇELEBİ 

nisar  olur  Ve  hareminin  canibi  erbaasmda  medrese  ve  darülhadis 
höcreleri  vardır  Ve  bu  harem  serapa  turunç  ve  limon  ile  müzeyyen 
olmuşdur  Andan  Camii  yeşil  imaret  matekaddem  mevlevîhane  imiş 
Mahallesinde  cami  olmamak  ile  camie  münkalib  etmişler  Amma  yine 
yan  sofaları  ve  mihrab  tarafı  tabakaları  yine  mevlevîhane  tarzı  üzre 
durur  Ve  biri  biri  içinde  hürde  kubbeli  gayet  musanna  camidir  Ve 
serapa  resası  nilgûn  ile  mesturdur  Ve  bir  yeşil  kasiden  yeşil  zümrüd 
servimisal  minarei  banki  salâyhanesi  var  Gayet  ilmi  musikide  üstadı 
kâmil  davudi  savtı  hazinli  müezzinanları  var   (Beyit) 

•   ♦    \    -       C  •  -^ 

Fissubhu  velmesâ  evkatı  hamsede  ehli  sünnet  velcemaat  anda  cem 
olub  taat  ibadat  iderler  Zira  bu  mahalle  yine  cümle  erbabı  maarifanı 
mevleviyandır  Bahusus  bu  camiin  bir  imamı  var  kim  güya  imamı 
Fahri  Razidir  Sigar  ve  kibar  duai  hayrın  alırlar  Ve  bu  camiin  hare- 
minde abdest  havuzunun  canibi  erbaasında  evci  semaya  serçekmiş 
nahli  nur  serapa  hadargûn  ibretnümun  seramad  serviler  var  kim  rayihai 
miskden  dimağ  muattar  olur  Ve  cemaati  kesireye  malik  mabedi 
kadimdir  Ve  Lûtfi  Paşa  Camii  Tahtelkal'a  kurbinde  cemaati  firavan 
bir  camii  müferrahdır  Ve  bir  memdud  minarei  mevzunu  güya  Süley- 
maniyye  minaresi  gibi  musannadır  Ve  bunun  dahi  hareminde  servi- 
leri evce  münkalib  olmuşdur  Ve  TahtelkaVa  Cam,ii  suku  sultanînin 
izdiham  yerinde  olmak  ile  cemaati  kesirdir  Ve  serapa  kurşunlu  kârgir 
binayi  metindir  Ve  Yahya  Bey  Cam.ii  ve  Kara  Hasan  Bey  Camii  ve 
Hüseyin  Çavuşzade  ve  Şeyh  Halil  Camii  ve  Şeyh  Nasreddin  Camii 
ve  Yoğurdluzade  Camii  Bu  merkum  camiler  serapa  kurşunlu  imaret- 
lerdir Ve  Mehmed  Bey  Camii  ve  Monla  Çelebi  Camii  ve  Suretli 
Cami  ve  Gazazzade  Camii  ve  Bademiyye  Camii  ve  Kadızade  Camii 
kurşumlıdır  Ve  Monla  Arab  Camii  dahi  kârgir  bina  ve  kubbei  ra'na- 
ları  serapa  kurşunludur  Bu  tahrir  olunan  cevamilerin  binaların  tarih- 
leri ile  tahrir  eylesek  iki  kerras  müsveddat  olur  Huda  nüyesser  idüb 
müsveddemiz  tasihe  geçdikde  olmıya  illâ  hayır  Ve  bu  şehrin  şima- 
linde bir  nemazgâhı  azîm  vardır  kim  dairen  madar  cürmü  bin  iki 
yüz  adımdır  Salâtı  îdeyn  ve  duai  istiska  içün  inas  zükıir  bunda  ibadet 
iderler  içerisinden  tuli  ve  arzı  ikişer  yüz  âdem  şekli  murabba  yer 
vasidir  Serapa  kârgir  sengâbâddır  Ve  canibi  erbaasında  dört  kapuları 
vardır  Onar  kademe  taş  nerdübanlar  ile  suud  olunur  kapulardır 
Dairen     madar     dört     divarlarının    kaddi     ikişer     âdem     boyu    metîn 


i 


SEYAHATNAMESİ  165 

kaPa  divan  misaldir  Ve  bu  musallanın  ta  vasatında  üstadı 
mermer  [^bir  şafiî  havuzu  inşa  etmiş  kim  fevvareleri  pertab 
idüb  musalliler  tecdidi  vuzu  iderler  Ve  sahai  mesahai  kübranm  içi 
sarapa  tirfil  ve  yonca  ve  ayrık  ve  gayri  nabatat  giyahat  ile  sebzezar 
olub  güya  bir  yeşil  rehavî  katife  ferşi  bukalemun  olmuşdur  kim  say- 
fı  şitada  bir  çemenzarı  lâlezarı  izar  kânı  hezarı  daimdir  Ve  gûnagûn 
dirahti  müntehalar  var  kim  herbiri  eflâke  serçekmiş  yüz  aded  şece- 
rei  mevzunlardır  Sayei  zilli  himayelerinde  cemaati  derya  misal  cümle 
ibadeti  Zülcelâl  iderler  Ve  bu  cümle  eşcarat  dahi  halikı  herdüsezaya 
ibadeti  müstemirre  menzilesinde  alettertib  saf  saf  gulâmı  halkabegûş 
gibi  el  kavşırub  şeb  ruz  tevhid  ve  temcid  ve  tezkir  ve  tahmidi  Rabbı 
mecîdi  lisanı  hal  ile  hilkatleri  üzre  ibadet  hizmetin  eda  etmededirler 
Velhasıl  bu  ibadetgâhı  müslimîn  Tire  şehrinin  mecmauzzühadı  ve 
darüssacidînidir  Ve  bâlâdaki  merkum  olan  kurşunlu  kârgir  cevamiler- 
den  gayri  yine  Tire  şehri  içre  mahalle  camilerin  beyan  ider  Evvela 
Reis  Çelebi  Camii  ve  Hacı  Sofu  Camii  ve  Sarı  Ali  Camii  ve  Şeyh 
Muslihüddin  Camii  ve  Kara  Hayreddin  Camii  ve  Börekçi  Ca- 
mii ve  Eşrefzade  Camii  ve  Tabbag  Sinan  Camii  ve  Palatazan  Camii  ve 

•  

İbrahim  Efendi  Camii  ve  Arab  Pınarı  Camii  ve  Yaylader  (e)  ve  Bal- 
pınarı  Camii  Süleyman  Hanın  nemazgâh  misali  bir  hayratıdır  kim 
bir  safagâh  çeragâh  yerdedir  Ve  bu  şehir  icre  mükellef  hutbei  cum'a 
kıraat  olunur  cevamiatları  bunlardır  Maadası  mesacidlerdir  Ve  cümle 
mesacidlerden  eşbehi  çarşu  icre  cemaati  kesire  ve  fevkani  Hacei 
Mir  M.escidi  kapusı  üzre  tarihi 


\ 

••  ♦  •*  "^  ••  •  ♦ 

*  C         1  ■ 


.Ul  ^.jL 


4j^ 


Ve  nice  kurşunlu  imaretler  mesacidler  vardır  Ve  gayet  binayi  mevzuu 
musanna  minareler  var  Cümle  kik  dört  minarei  âlileri  vardır  Ve 
cümle  yetmiş  dört  resaslı  binayi  azimlerdir  Ve  bu  şehri  Tirenin  cami 
ve  mesacidi  ve  mahallâtları  ve  çarşuy  pazarı  ve  hanedanları  gayri 
imaretleri  velhasıl  Mağnisa  şehrinden  çokdur  ve  büyükdür  Amma 
Mağnisada  Selâtîni  seleflerin  ikişer  minareli  camii  azimleri  ve  imaret] 
leri  gayet  çokdur  Ve  gayet  mamur  ve  âbâdan  zıyk  şehri    azimdir  Zira 


166  EVLİYA  ÇELEBİ 

Ali  Osmaniyanm  darülmülküdür  Ve  bu  Tire  şehri  dahi  Ali  Selçukı- 
yanın  ve  Ali  Sarhanıyanm  tahtı  kadimleridir  Matekaddem  zarbhane* 
sinde  akçe  meşkûr   (meşkûk)  olub 

c  ^^)   cj^  jlcv  JJ^  ^   J.^\  jlia.-L*' 

"^  • 

*•  • 

CJf\i      ^^^-^ 

deyu  sikkesinde  tahrir  olunurdu  Hakire  görmek  müyesser  olmuşdur 
Nermi  halis  ve  simi  halis  derahim  rayici  var  idi  Ve  bu  Tire  şeh- 
rinde cümle  otuz  aded  medrese  vardır  Ekseriya  cuma  eda  olunan  ce- 
vamilerde  birer  medrese  mukarrerdir  Evvelâ  Medresei  Hacı  Efendi 
ve  Medresei  Muslihüddin  Efendi  ve  Medresei  Derviş  Çelebi  ve  Med- 
resei Kara  Kadı  ve  Medresei  Molla  Arab  ve  Medresei  Mehmed  Ağa 
ve  Medresei  Ferişte  Oğlu  yani  Ibni  Melik  Hazretleri  yine  medrese- 
sinde bir  türbei  âli  içinde  medfundur  Meşarika  Menara  ve  Mecma- 
ülbahreyne  ve  nice  yüz  bin  kütübü  mutebereye  şerh  yazub  yedi  yüz 
mücelled  risale  ve  gayri  telifatları  vardır  İlmi  lûgatde  lûgazküşa  bir 
bahri  maani  ü  fasahat  ve  belagat  dürrünün  kânı  feridüddehir  ve 
ve  nadirülasır  gavvası  ilmi  ledün  idikim  hakka  Ibni  Melik  idi  Ve 
ilmi  lûgatde  Ferişte  Oğlu  nam  kitabı  hümam  anların  telifatlarındandır 
Ve  Yıldırım  Han  ulemalarmdandır  Aydın  Bay  Oğluna  muallim  olub 
bu  şehri  cayi  vatan  idüb  asude  [olmuşdur  Hâlâ  merkadi  pürenvarı 
ve  savmaası  ziyaretgâhı  hassı  âmdır  (RahmetuUahi  aleyh  kim  âlemi 
sabavetde  hakir  Ferişte  lügatin  tilâvet  idüb  kitabın  ihtidası  hubr 
etmek  kabil  öpmek  olmagile  ekmek  yimeği  ve  âdem  öpmeği 
ihtida  anın  kitabından  öğrendik  Anunçün  hayır  dua  ideriz  Ruhu  şe- 
rifi şâd  ve  kabri(n)  dadü  hayır  ile  yad  idenler  dilşad  olalar  Ve  Med- 
resei Kânzar  ve  Medresei  Ali    Can  ve  Medresei    Şeyh    Halil    Meşhur 

• 

medreseler  bunlardır  Ve  Yeşil  imaret  Camiinde  bir  imareti  it'am 
vardır  Ayende  ve  reyendeye  nimeti  mebzuldür  Ve  sekiz  imaret  dahi 
kâh  işler  kâh  mesdud  durur  Evkafları  zaifdir  amma  leylei  Ramazan-^ 
da  camilerinin  nimeti  bîimtinanı  firavandır  Ve  cümle  on  üç  hamam- 
dır Cümleden  Tahtalkal'a  hamamı  âbu  havası  gayet  lâtif  hamamı 
pak  ve  musanna'dır  Ve  Yenice  köyü  hamamı  ve  Hasan  Çavuş 
hamamı  ve  Lûtfipaşa  hamamı  ve  Eski  Bey  hamamı  ve  Nazır 
hamamı  ve  Hekim  hamamı  ve  Suretli  hamam  ve  Kara  Kadı  ha- 
mamı ve  Bademiyye  hamamı  ve  Mehmed  Ağa  hamamı  Bunlar  gayet 
lâtif  ve  hoşhava  ve  ruşenbina  hamamı  hayat  efzalardır  Amma  cüm- 
leden mecmaülirfan  Piri  hamamı  ve  Yalınayak  hamamı  Bunların 
âbu    havası     lâtif    kânı    aşıkan  hamamlardır     kim  birer    havzu  azîm- 


SEYAHATNAMESİ  167 

leri  vardır  Cümle  dilberan  bu  hamamlarda  âşıkanlar  ile  bilâvasıta 
ve  bilâfuta  birbirleritı  deraguş  idüb  badehu  gusül  iderler  Bir 
ferdi  âferide  bu  gusüle  mâni  olmazlar  Zira  imamı  Şafiî  kavli  üzre 
jj^i  \jj^e.  bir  havzu  pakdir  Nâpaki  pak  ider  Ve  cemii  dellâkları  pen- 
çei  mahitab  dilberandır  Ve  cümle  yirmi  yedi  hanı  azimleri  vardır 
Meşhuru  Lûtfipaşa  hanı  ve  Rüstem  paşa  hanı  kurşunlu  hanlardır 
Ve  Firenk  hanı  ve  Esir  hanı  ve  Destimal  hanı  ve  Abdüsselânı  ve 
Kuti  hanı  yani  Kütahya  hanı  ve  Çöplice  han  ve  Pasban  hanı  ve  Mar- 
dinli hanı  ve  Kara  Kadı  hanı  Bunlar  meşhur  hanlardır  Ve  niceleri 
malûmumuz  değildir  Ve  Sultan  Selim  Hanın  bir  darülkurası  vardır 
Gayet  büyük  kubbei  âlidir  Ve  etrafında  höcreleri  dahi  serapa 
kurşunlu  binayi  âlidir  Şahrah  üzre  garba  nazır  bir  kapusı  vardır  Altı 
kademe  mermer  hacer  nerdüban  ile  suud  olunub  bir  babvar  kırandır 
Haftada  iki  gün  cümle  hamelei  kur* an  ve  huffaz  talebeler  cem  olub 
ilmi  hıfız  ve  ilmi  Kesir  ve  Seb*a  ve  Aşere  ve  Takrib  kur'anları  tilâ- 
vet olunur  Ve  Şeyh  Şatıbî  ve  imamı  Cezri  kitabları  tilâvet  olunup 
Şeyh  imamı  Verşî  ve  imamı  Bezzî  ve  Kalunî  ve  Ebu  Ömer  ve  Susî  ve 
Nafi  kavilleri  dahi  mahazlerile  maharici  hurufa  riayet  iderek  Kur'anı 
azîm  ve  Furkanı  Kerim  kıraat  olunur  Ve  mukaddema  evsafı  tahrir 
olunan  Cumaâbâd  kasabası  bu  darülkuranın  evkafıdır  kim  metîn  ve 
kavi  vakfuUahdır  Ve  bu  darikura  kapusı  üzre  manzum  tarihi  budur 

Görüb  bu   makamı  felek  zineti 
Kemali  şeref  birle  fefkalulâ 
Semada   melekler  didi   tarihin 
Binai  Selim  Han  sahibi  za 
Sene  97/  [1] 

Ve  cümle  altmış  aded  mektebi  sıbyanı  tıflanı  buranı  ebced- 
handır  Ve  cümle  ikiyüz  yetmiş  çeşmei  mâi  kevserlerdir  kim  menbaı 
Balpınar  ve  Sekiz  pınarlarından  cereyan  idüb  gelir  Amma  şehir  icre 
revan  olan  uyunu  cariyeler  Terziler  köşesinde  ve  Gazazhane  köşesinde 
ve  Bezazistan  rüknünde  Alaca  çeşme  ve  Uzun  çarşı  başında  ve 
Kutucılar  hanı  kapusı  önünde  Osman  Ağa  çeşmesi  ve  Hüseyin  Ağa 
çeşmesi  ve  Paşa  hanları  çeşmesi  ve  Atpazarı  çeşmesi  Bunlar  cümle 
ikişer  ve  üçer  lüleli  pazu  kalınlığı  cereyan  ider  berrak  ve  zülâli  âbı 
nab  serdab  maülhayatlardır  kim  nuş  iden  atşanlar  hayatülhayat 
nuş  etmiş  gibi  taze  can  bulurlar  Bu  mezkûr  çeşmelerden  maada 
sahibülhayrat  velhasenat  Hacı  Balı  merhumun  yüz  yirmi  aded  uyunu 
cariyeleri    vardır    kim  güya    herbiri  birer    mâi  serabı  taburlardır     Ve 


[1]  Ba|rdad  Köşkü  nüshasından. 


168  EVLİYA  ÇELEBİ 

bu  çeşmesarlarm  üzerlerlerinde  gûnagûn  tarihleri  var  Amma  tahiri 
melal  ve  kilâl  verir  Ve  bu  çeşmei  baridlerden  maada  mahallâtlar 
içinde  iki  bin  müteayyin  uyun  abı  revanlar  var  deyu  ayan  eşrafı  Tire 
tefahur  kesb  iderler  Ve  cemii  hanlarda  ve  gayri  beytanlarda  birer 
mâi  cari  ve  havzu  fevvare  ve  selsebil  vardır  kim  eğer  âlâ  ve  eğer 
edna  su  ile  muğtenim  olmuşlardır  Zira  bu  şehir  Cebeli  Kestane 
dameninde  olmak  ile  cümle  enhar  haneden  haneye  cereyanı  asandır 
Anmçün  bu  şehirde  abı  revan  çokdur  Ve  şehri  Bursaya  müşabeheti 
vardır  Ve  beş  yerde  kurşun  kubbeli  sebilleri  vardır  Herbirinin 
vakıfları  tarafından  denk  denk  karlar  buzlar  gelüb  cemii  atsana  sebil 
iderler  Bir  sebilâne  Alaca  Çeşme  kurbindedir  Ve  biri  Tahtakal'a 
meydanında  [mermer  binalı  ve  kubbei  alili  sebildir  Ve  biri  dahi 
Tahıl  pazarında  Bu  dahi  mermer  bina  ve  demir  revzenli  ve  kurşun 
kubbeli  musanna  darı  atşandır  Ve  bu  Tire  şehrinin  çarşuy  pazarının 
çoğu  Bursa  esvakları  gibi  kârgir  kemer  ve  toloz  kubbeler  ile  mebni 
Temmuzda  serdab  şitada  germ  ve  nerm  esvakı  sultanîlerdir  kim 
cümlesi  iki  bin  sekiz  yüz  dükkândır  Ahi  Babadan  haber  alub  tahrir 
etmişizdir  Ve  ekseri  serapa  nilgûn  kursum  örtülüdür  Yayladan  bu 
şehre  nazar  olunsa  güya  Haleb  şehri  gibi  kurşunlu  bir  şehri  benderdir 
Ve  kaPa  misal  metanet  üzre  mebni  bir  kârgir  binayi  metîn  sekiz  kub- 
beli bir  bezazistanı  ve  ezcümle  resası  nilgûn  ile  mestur  bir  bezazis- 
tandır  Ve  canibi  erbaasmda  çar  babı  hadidi  metinler  ile  metanet 
bulmuşdur  içinde  cümle  anka  bazirgânların  kânları  ve  dükkânları- 
dır Ve  ziri  zeminlerinde  medfun  olan  mali  hazain  tüccarânın  han- 
larıdır Ve  mahbub  huddamları  canı  cinanlarıdır  Ve  cümle  mevcudat 
namevcudj  olmadan  beridir  Amma^  Uzun  carşusu  gayet  müzeyyen 
suku  sultanîdir  Ve  cümle  tariki  âmların  üstad  mühendis  satranç 
nakşi  tarh  idüb  vaz*ı  esası  bu  üslûb  üzre  tezyin  olunmuşdur  Ve 
serapa  pak  ve  beyaz  taş  ile  mefruş  kaMırımdır  Her  sabah  tathii* 
idüb  gerdi  keduretden  bir  zerre  gıbardan  nişan  kalmaz  pak  rahı 
rastlardır  Ve  cemii  esvakları  şimale  eniş  aşağı  vaki  olub  fevkinden 
aşağı  nazar  etsen  güya  bu  rahlar  icre  âdem  deryası  telâtumu  derya 
gibi  temevvüc  idüb  izdihamı  beni  âdemden  omuz  omuzu  sökmez  pür 
gulgule  Tiredir  Hususa  hafta  pazarı  günleri  âkil  olan  temaşayi  pazara 
varmamakj  gerek  Zira  ol  pazarda  âdem  dilâzar  olub  zar  iar  olur 
ta  bu  mertebe  izdiham  çarşuları  vardır  Ve  bu  şehrin  kıble  canibin- 
deki  haneleri  yedi  bayır  ve  dere  ve  depe  üzre  vaki  olmuş  havadar 
evlerdir  Ve  birbiri  üzre  kat  enderkat  hadikalı  büyutu  ra'nalardır 
kim  serapa  revzenleri  şarka  ve  şimal  canibinde  Tire  sahrasına  nazır 
havadar  dilküşa  büyütlardır    Ve  bu  şehrin  âbı  havasının  letafetinden 


SEYAHATNAMESİ  169 

mahbub  ve  mahbubesi  nerm  ram  olub  al  tebkânî  elması  yanaklı 
ve  lâilgûn  kiraz  dudaklı  hüsnü  cemalde  ve  lütfü  itidalde  olub  kelimat- 
ları  mevzun  ve  dişleri  dürrü  meknun  ve  merali  ve  gazali  gözlü  ve 
şirin  sözlü  ve  münevver  yüzlü  v  keysuyi  müşkbarların  tarumar  kılub 
bir  cihetde  uşşakı  muahaze  idüb  kendülere  akındırırlar  Gayetülgayet 
peripeyker  ve  melekmanzar  güler  cemalli  garibdost  âdemleri  vardır 
Çoğu  ehli  ırz  ulu  bazirgânlardır  Ve  cümle  ahalisi  çuka  ferace  ve 
kontoş  giyerler  Vasatülhal  olanlar  muhayyer  ve  Tire  alacası  giyerler 
Ve  askerî  taifesi  ve  uleması  ve  ağniyası  gayet  çokdur  Ve  zenaneleri 
ferace  ve  beyaz  çarizar  bürinürler  Ve  bu  şehrin  mekûlât  ve  meşrubat 
sanayiatının  memduhatından  ve  hasıl  olan  kalayı  metaından  meşhuru 
evvelâ  Tire  peşgiri  ve  abdest  makremaları  ve  hamam  havluları  ve 
alacaları  ve  yasdıkları  meşhurdur  Ve  mekûlâtmdan  tergömlek  üzümü 
ve  beyaz  ekmeği  ve  tennur  gerdeği  ve  kebabı  ve  gûnagûn  buzlu  vişne 
hoşabı  ve  beyaz  kirazı  rub'u  meskûnda  yokdur  Ve  kestanesi  ve 
çöreği  ve  tavuk  böreği  yiyenin  tendürüst  olur  yüreği  Ve  sevahil 
şehri  olmak  ile  limon  ve  turuncu  ve  narı  ve  inciri  ve  servi  dirahtı 
çok  olur  Ve  bir  kaç  yerde  seramed  hurmaları  var  amma  mahsul 
vermez  Ve  habbülleziz  dahi  hasıl  olur  Ve  yaz  kış  sebzevatı  eksik 
değildir  Gerçi  sevahil  diyarıdır  Amma  ensesindeki  dağda  kestane  ve 
kızılcık  ve  muşmula  ve  üvez  hasıl  olur  acib  diyardır  Elhasıl  yük 
bağlanur   ve  yük  çözilür  ganimet  bender  şehri  azimdir  ^\ix^i 


2A>- 


Tire  şehrinin  etrafında  olan  mesiregâhları 

beyan  ider 

Evvelâ  cümleden  Süleyman  Hanın  nazargâhı  ve  âşıkanın  tefer- 
rücgâhı  Balpmarı  çerâgâhı  bâlâda  mevsufdur  Amma  midhatinde 
zeban  kasır  olmağla  evsafı  ihtisar  üzre  terkim  olundu  Zira  vasıfdan 
müberra  bir  gülistanı  ra'na  zemindir  Ve  şehrin  fevkmda  Su  uçurumu 
nam  mahal  dahi  vacibüsseyir  bir  mesiregâhı  ibretnümadır  kim  arazii 
mamurede  öyle  bir  temaşagâh  yokdur  Bir  minarei  bâlâkad  gûhu 
bîsütunvar  yalçın  kayalardan  nehri  azîm  pertab  idüb  aşağıda 
havuz  icre  dolar  Bu  havuz  dahi  yedi  kudret  ile  halk  olunmuş  bir 
havzu  azimdir  Etrafında  uşşakan  şâd  handan  olub  kuşe  kuşe 
sohbet  iderler  Amma  nehri  hayatın  saikasında  (şahikasında)  safa 
etmiyenler  nice  kuşede  sayedar  selsebiller  vardır  anda  zevk  ider- 
ler Ve  bu  havzu  kebirin  canibi  erbaasmdaki  kayalarda  gûnagûn 
sernigûn  dirahtler  hasıl  olub  Tuba  nahli  gibi  şahları  zemine  saye 
salmışdır  Asla  zemine  güneş  tesir  etmez  azîm  koyahdır  Cümle  erbabı 


170  EVLİYA   ÇELEBİ 

safa  anda  zevk  ve  safa  iderler  Güya  Safa  ve  Merve  vadileridir  Ve  bir 
mesiregâh  dahi  Bademiyyedir  Cümle  ehli  hiref  anda  teferrüc  iderler 
Ve  bir  mesiregâh  dahi  Şeyh  Camii  gayet  meddi  hasarlı  ve  çınarı 
azimli  yerdir  Ve  mesiregâhı  Arabpmarı  ve  teferrüçgâhı  Nemazgâh 
Velhasıl  bu  şehrin  ayan  eşrafları  nakli  üzre  bîdürüd  ve  bîminnet 
âyende  ve  revendeye  sala  mesiregâhı  bîminnet.  üç  yüz  altmış  iremiza- 
tülimad  misilli  teferrücgâhlarımız  vardır  deyu  garralanırlar  Ve  hak- 
kaki vardır  Lâfü  güzaf  değildir  Amma  herbirinin  medhinde  lisan 
kasırdır  ve  kalemler  kâsirdir  Ancak  bu  kadar  tahrir  etdik  Ve  bu  şehir 
icre  cümle  yetmiş  ehli  tarik  tekyesidir  Cümlesinden  ulu  dergâ  (h) 
şehir  hıblesi  canibinde  gûhistan  icre  Arabpınarı  tekyesi  şehre  ve  sah- 
raya nazır  cihannüma  bir  âsitanei  ra'nadır  Şeyhi  İbrahim  Efendi 
hazretleridir  kim  şerefi  sohbetleri  ile  müşerref  olub  destebusları  ile 
şerefyab  olub  duai  hayırların  aldık  Ve  bir  gice  mihman  olub  tevhid 
tezkiri  sultanîler  eyliyüb  sabahadek  can  sohbetleri  eyledik  Ulu  âsita- 
nedir  Ayende  ve  revendeye  nimeti  mebzulür  Ve  evkafı  gayet  çokdur 
Hattâ  tekyenin  ensesindeki  dağlar  ve  bağlar  cümle  bu  tekyenindir 
Desti  fukara  ile  hasıl  olmuşdur  kim  kırk  güne  âbdar  üzümü  olur  Ve 
hâlâ  tekyede  iki  yüzden  mütecaviz  fukaralar  amadedirler  Ve  matbahı 
keykâvüsünden  nîmeti  bîimtinanın  tenavül  idüb  Ya  Rezzak  ve  Ya 
Mün'im  esmasına  meşgullerdir  Ve  sair  kura  ve  kasabatlarda  dahî 
yirmi  binden  mütecaviz  müridi  feridi  vardır  Bursada  medfun  kutbu 
âfâk  Hazreti  Üftade  Efendi  halifelerindendir  kim  tariki  halvetidir  Bu 
Şeyh  ibrahim  dahi  ol  tarikdendir  Ve  bu  tekye  kurbinde  bir  cami  ve 
yetmiş  seksen  müteehhil  fakirhaneleri  ve  bağ  gülistanları  ve  murgzar 
lâleizar  feryadı  hezar  nalesinden  uşşak  bîzar  olduğı  bir  âsitanei  ibret- 
nümadır  Ve  nice  tekyeler  dahi  vardır  Amma  bu  kadarla  iktifa  etdik 
Andan 

Evsafı  kasabai  Kara  Kadı 

Şehrin  şarkından  yine  şehre  muttasıl  camili  ve  müteaddid  hanlı 
ve  hamamlı  ve  imaret  ve  mescid  medreseli  ve  çarşuy  pazarlı  binden 
mütecaviz  suku  sultanlı  bir  bağı  iremmisal  bağ  ve  bağçeli  ve  uyunu 
enharı  firavanlı  üç  bin  kiremitli  mamur  ve  âbâdan  hıyabanlı  evlerdir 
Cümle  Tire  şehri  halkının  badelasır  teferrücgâhları  bu  Kara  Kadı 
semtidir  Ve  yakın  olmak  ile  her  gün  cümle  yârânı  basafa  ve  erbabı 
maarif  ehli  vefa  ve  zümrei  zurefa  güruh  güruh  bu  Kadı  bağlarında 
cilveler  iderek  kesbi  taravet  idüb  her  âşıkan  bülend  âvâzı  muhrik  ile 
gazelhanlık    idüb    nevahanlık    iderek  makamı  uşşakda  uşşaka  âşıkane 


SEYAHATNAMESİ  171 

kavli  uşşakda  terennümatların  terennüm  idüb  birbirlerine  müselsel 
ahenk  olurlar  Ve  bu  kasabanın  her  köşesinde  nice  yüz  yerde  gülistan 
bositanlar  içre  Hüseyin  Baykara  fasılları  olur  Ve  cümle  mahallâtları 
çarşuy  pazarları  içre  çemenzar  sofalar  üzre  çınarı  ra'na  ve  bîdi  serni- 
gûnlar  sayesinde  cümle  yaran  ihvan  zevk  safa  iderler  Böyle  bir  cayi 
sürür  kasabai  ra'nadır  Andan  şehri  azîmin  canibi  garbında  yine  şehre 
muttasıl 

Evsafı  kasabai  Yenice 

Bu  dahi  Kara  Kadı  kasabası  gibi  monla  hükmünde  niyabetdir 
Ve  başka  subaşısı  vardır  Hemen  bu  dahi  tarif  tavsifden  müberra  yer 
Heştiyan  gerrubiyan  midhatinde  âciz  ve  kasır  bir  şirin  serm  ve  irem 
misal  bağı  Meramdır  Kırımda  Bağçesaraym  Aşlama  ve  Kaçı  bağlarına 
muadil  belki  dahi  bir  muadil  hadika  ve  ravzai  cinanlı  kasabai  bağı 
herindir   (Beyit) 


-CU    ^y    j, 


oJ^2>    -U-U    ^y    3   j-Lx-- 

mısraı  mazmununca  aynelyakin  hasıl  etmeyince  bilinmez  bir  iremzat- 
dır  Müteaddid  Selâtîn  kurşumlu  cami  ve  medrese  ve  han  ve  hamam 
mesacid  ve  mekteb  ve  tekye  ve  imaratler  çeşmesarlar  ile  ârâste  ve 
murgzar  gülistan  lâleizar  bostanlar  ile  piraste  olmuş  iki  bin  kiremit 
örtülü  sarayı  âliler  ile  tezin  olmuş  bir  kasabai  şirindir  Ve  bu  semte 
cuma  günü  ve  gicesi  olunca  bu  şehrin  cemii  nisvanları  güruh  güruh 
bu  canib  mezaristanına  gelüb  vadii  hamuşanda  hâmuşbaş  yatanları 
gelüb  ziyaret  iderler  Ve  bazı  zenpare  canlar  fyi  ^^>^\  j  o^îV»  tuii^  j./J  feh* 
vasınca  nice  nikâhı  penice  altından  hüsnü  cemal  seyir  idüb  ziyaret 
iderler  Ve  Tire  şehrinin  cümle  mezaristanı  bu  canibdedir  Ve  naki- 
büleşraf  Seyyid  Bekir  Ağa  bu  kasabada  sakindir  Hanedanı  azîm  sa* 
hibidir  kim  tarif  ve  tavsifinde  kalem  kâsirdir  Hemen  şundan  malûmu 
saadet  ola  kim  yaz  ve  kış  subhu  mesa  merreteyn  sofrai  Halilî  çekilüb 
tenavül  olunub  yevmiyye  ikişer  yüz  sahan  mümessek  taamı  hassu 
âma  ve  ulema  ve  avama  mebzuldür  Ve  her  şeb  saz  söz  ile  Fisagors 
tevhidi  fasılları  olub  badessohbe  müsafirine  yetmiş  seksen  harir  ca- 
mehablar  döşenüb  mah  ve  sal  bu  tertib  üzre  bir  Hâtemi  Taî  ve  Ca- 
feri Bermekî  zîzat  şerif  halim  zati  mükerremdir  Ve  âlemi  ağyar  gay- 
riden bîhaber  olunca  kendi  savmaasına  girüb  ta  vakti  fecredek  taat 
ibadata  meşgul  bir  zati  şerifdir  Bazılar  ilmi  kâfda  kâmil  ayardır  der- 
ler Bazılar  sahibi  vakıfdır  derler  Bazılar  bir  fukara  nefesile  gani  olub 
anınçün  fukaralar  ile  ünsü  ülfet  ider  derler  Elhasıl  bîbedel  mihman- 


172  EVLtYA  ÇELEBİ 

dar  ve  merkezinde  berkarar  çelebidir  Ve  biraderi  Elhacı  Seyyid  Hamze 

Çelebi     dahi    zati     hoşhisaldir     Ve  bu  şehire    kibarı    evliyaullahların 

nazarı  iksirleri  taallûk    eylediğinden    bu   şehrin    cümle  zenanesi  gayet 

ehliperde   Rabiai  adüvviyemisal    havatînleri  vardır  Ve  merdanı  Huda 

merdanlarından  dahi  nice  bin  sulehayi  ümmetden  küsenisin  ve  halk- 

dan  münzevi    ve    binişin  savmı  Davud  ile  gündüz  saim  ve  gece  kaim 

ve  müfessirîn    ve  muhaddisînden  mazannei  kirama  sahibsülûk  pişvayi 
tarik  müstecabüddave  kimesneler  vardır 

Tire  şehrinde  asude  olan  ziyretgâhı  evliyauUahları 

beyan  ider 

Evvelâ  merkum  Arabpınarı  Şeyhi  ibrahim  Efendinin  ceddi  kutbu 
âfâkı  alelitlak  Eşşeyh  ibrahim  Efendi  yine  tekyesinde  medfundur  Ve 
nemazgâh  kurbinde  merkadi  pürenvarı  Hazreti  Monla  Ihni  Melik 
yani  Ferişte  Oğlu  ismi  şerifi  Ahdüllâtif  ilmi  lûgatde  bahri  maa- 
nidir  Nice  yüz  mahalde  kütübü  mutebere  telifatları  vardır  EşşeyhüC' 
celil  §emseddin  Ahmedüttail  ilmi  usulde  kitabı  Menar  ve  ilmi  hadisde 
Şerhi  Meşarik  ve  ilmi  fıkıhta  Mecmaülbahreyn  anlarındır  Selim  Hanı 
Sani  Tirede  hâkim  iken  vâız  ve  nasıhı  idi  Monla  Çelebi  zaviyesinde 
merhum  olub  yine  Tirede  medfundur  »^^  o*-^»  Sene  tarihinde  civarı 
rahmete  vasıl  olup  medresesinde  bir  revzenli  kabirde  medfundur  Ve 
yine  bu  âsitane  içinde  Hüsam  Dede  ve  Eşşeyh  Şiicaüddin  Ibni  Me- 
likile  bu  iki  sultan  üstleri  kubbesiz  bir  pencerenin  iç  yüzünde  tariki' 
âm  üzre  medrese  dairesinde  medfundur  Ve  bu  sultanların  divarına 
muttasıl  yine  medrese  haremi  köşesinde  Aydın  Bay  Oğlu  oğullarından 
Isa  Çelebi  ve  Selim  Çelebi  ve  HıziTşcıh  nam  şehzadeler  Ibni  Melik 
Hazretlerinin  telâmizlerinden  olmak  ile  civarında  bir  kubbei  âli  içinde 
medfunlar  Ve  bunlara  karib  kabri  Hazreti  Isaguci  Ulemayi 
Bunların  dahi  nice  bin  telifatı  mutebereleri  vardır  Hattâ  ilmi  man- 
tıkda  Metni  Isaguci  kitabı  anlarındır  Ulemayı  Acemdir  Ve  Ayşî 
Mehemmed  Ayşî  şehri  Tirevîdir  Tirede  Ibni  Melik  müderrisi  iken 
dersi  devri  encam  olub  yine  medrese  cenbinde  medfundur  Fezaili 
bîgeran  ile  meşhuru  devran  idi  Telifatma  nihayet  ve  fezayiline  haddü 
gayet  yokdur  Güya  hümapervaz  Ibni  Melik  Ayşî  Efendidir  Eşşeyh 
Abdülvehhab  Efendi  Tirevîdir  Ve  Merkes  Efendi  halifelerindendir 
Yine  kendü  tekyelerinde  medfundur  Ve  Nuşî  Çelebiler  dahi  karibül- 
ahd  musannif  ve  müellif  çelebiler  idi  Ve  bunlara  karib  Eşşeyh  Alâ' 
üddin  Seyyid  Şerif  namile  maruf  cihanârâ  ve  bîbedel  ulemayi  müte- 
bahhirînden  nice  bin  cild  makbul  ve  mergub  ve  her  fünunda  mergub 
talifatları  vardır  Ulemayı  hüsna  üzre  bir  müşkilküşa  telifi   vardır  Ve 


SEYAHATNAMESİ  173 

kîtab  anındır  Beynelulema  memduh  kitablardır  Sene  tarihinde  mer- 
hum olub  bu  Tire  şehrinde  zemin  içre  aşiyan  etmişdir  Ali  Baha  ve 
Monla  Arah  hazretleri  dahi  tekmili  fiinun  etmiş  müfessirîn  muhad- 
disîn  ve  musannifinden  ulu  sultandır  kim  ilmi  ledünde  dahi  bîbedel 
gavvası  bahri  maanidir  Ve  Kara  Kadı  Hazretleri  kutbiyyete  kadem 
basmış  devleti  dareyne  nail  olmuş  musannif  ve  müellif  aizzei  kiram- 
dan maldar  mün'im  atabahş  ilmi  kâfda  kâmilayar  sahibülhayrat  ki- 
mesne  imiş  kim  cevami  ve  hayratları  mevsufdur  Ve  Muharrem  Efendi 
ilmi  nahivde  Kitabı  Camı  üzre  müşkil  telifi  vardır  ve  Altuncı  Abdi 
Efendi  ilmi  aruzda  ve  sayir  fünunlarda  muteber  telifatları  vardır  Ve 
bu  Tire  kadim  şehri  azîm  olmagile  nice  bin  musannif  ve  müellif  ve 
keşfi  keramatları  zahir  ve  bahir  olmuş  kibarı  kümmelinden  ulu  sul- 
tanlar vardır  Amma  ziyaret  etdiğimiz  azizler  bunlardır  vesselam  Ve  bu 
şehri  temam  seyir  temaşa  ve  ziyarete  himam  idüb  hayatda  olan  sule- 
halardan  Şeyh  Receb  Efendi  ve  Hatib  Ali  Efendi  ve  Arab  Bikâr  ve 
Şeyh  ibrahim  Efendi  ve  Sabir  Efendi  bunlar  ile  vedalaşub  duai  ha- 
yırları ile  behremend  olduk  Ve  ayanı  vilâyetden  ve  erbabı  yarandan 
nakibüleşraf  Bekir  Ağa  ve  biraderi  Elhacı  Hamze  Ağa  ve  Nedim  Çe- 
lebi ve  Yahya  Ağa  ve  Bedastenli  Mehmed  Ağa  ve  Arab  Salih  Efendi 
hanesi  gulüvvü  âm  ile  senksar  olub  mal  menali  garet  olub  kendi  firar 
etmişdi  Ve  Yeşil  imaret  imamı  Çelebi  Efendi  ve  Serdar  Çolak  laz 
Çavuş  ile  ve  Melek  Ahmed  paşalı  kapuyoldaşımız  Hüesyin  Ağa  ile 
ve  nice  ahibba  ve  dostan  ile  vedalaşub  Müslim  Ağa  ile  ziyafete 
(seyyahate)  revane  olduk  Tire  şehrinden  çıkub  şimale  olsahra  içre 
giderken  nehri  Mendresi  atlar  ile  ubur  idüb  iki  saatde 

Evsafı  kasabai  Bayındır 

Urhan  Gazi  Bayındıran  kavmin  bu  mahalde  iskân  etdirdigiyçün 
Bayındır  lâfzı  tesmiye  olmuşdur  Sire  (Tire)  hududunda  seksen  akçe 
kazadır  Ve  nahiyesi  on  sekiz  kuradır  Ve  kasabası  Bayındır  cebelinin 
zeylinde  vaki  olmuş  bağ  ve  bağçeli  iki  yüz  haneli  ve  bir  cami  üc  za- 
viye ve  bir  mekteb  ve  bir  hamam  ve  bir  han  ve  yedi  dükkanlı  bir 
şirin  kasabacikdir  Ve  paşa  hassıdır  Hâkimi  voyvadadır  Bundan  bir 
ziyafeti  azîm  tenavül  olunub  mütesellimden  diş  kirası  elli  altun  ve 
on  refik  alub  yine  ol  sahra  içre  Mendres  nehri  sağ  tarafımızda  kalub 
Birki  dağları  dameninde  canibi  şarka  iki  saadetde 

Evsafı  kaPai  kadimi  Birki 

Bir  ikiden  galat    Birki  derler    Cemşid    neslinden    Siriye  nam  bir 


174  EVLİYA  ÇELEBİ 

melikenin  binası  olub  kışlak  tahtı  idi  Ve  yaylağı  hâlâ  bu  Birki  şehri- 
nin şimali  fevkında  Bozdağ  demek  ile  maruf  ve  meşhur  ve  mevsuf 
gühu  bâlâdır  kim  bu  şehri  azîm  anın  kıblesi  dameninde  bir  dere  ve 
depeli  yire  vaki  olmuş  bir  şehri  Birkidir  iki  değildir  Badehu  sene 
tarihinde  Aydın  Bay  Oğullarından  Mehmed  Şah  nam  emirin  fethidir 
kim  ümerayı  Selçukıyandır  Badehu  sene  tarihinde  Urhan  Gazi  des- 
tine  girmişdir'  Bedesti  Gazi  Timurtaş  Paşa  ve  İshak  Paşa  Bu  şehir 
hâlâ  Aydın  sancağında  paşa  hassıdır  ve  üçyüz  payesile  şerif  kazadır 
Nahiyesi  kuradır  Kethüdayeri  ve  serdarı  vardır  Amma  müftisi  ve 
nakibi  yokdur  Ve  âyân  eşrafı  gayet  çokdur  Ve  iç  el  olmak  ile  kal'a- 
sında  dizdarı  ve  neferatı  yokdur  Amma  ulema  ve  sulehası  gayet  çok- 
dur Ve  kaPası  Bozdağ  dameninde  bir  taşlı  dere  nihayetinde  iki  taraf 
çahı  gayya  misal  uçurumlu  bir  balık  sırtı  gibi  bir  bayır  üzre  kıbleden 
şimal  canibine  tulânî  ve  bir  şeddadî  kârgir  bina  bir  kaPai  atikdir  Ve 
Celâlî  Cennet  Oğlu  bu  şehirden  tulü  idüb  maskatı  re'si  olmak  ile  bu 
kaPai  tamir  ve  termim  idüp  tahassun  idüb  elli  bin  askeri  haşarat  ile 
eli  vilâyeti  nehbü  garet  iderdi  Ahir  sene  1016  tarihinde  Kuyucu  Mu- 
rad  paşa  serdar  olub  Cennet  Oğlunu  katlidüb  canın  cehennem  kuyu- 
suna Kuyucu  Murad  paşa  koyub  cündü  cünübün  serdarı  zaferşiar  kuşe 
kuşe  berdar  idüb  cümle  dardiyar  emnü  eman  olub  ahalileri  berkarar 
oldılar  Badehu  Murad  paşaya  re'yi  ahsen  tedbir  idüb  bir  dahi  Celâlî 
ve  cemali  bu  kal'iye  mutahassm  olmuşlar,  (olmasınlar)  içün  taşra 
kal'ai  cabeca  münhedim  idüp  dizdarı  ve  neferatların  ref  etmişdir  Am- 
ma hâlâ  iç  kal'ası  mamur  ve  âbâdan  mezkûr  bayır  üzre  bir  hayli  metin 
şeklî  bâdemî  bir  kal'ai  kavidir  Ve  dairen  madar  cürmü  üc  bin  adımdır 
Amma  havalesi  vardır  Ve  derunu  kal'ada  cümle  dört  yüz  mükellef 
ve  mamur  gebre  misli  kârgir  binayi  kadim  evlerdir  Ve  aşağı  varuş 
şehrile  on  sekiz  mahalle  ve  yirmi  dört  mihrabdır  Amma  cümleden 
mabedi  kadim  bu  kal'ada  Eski  Cami  Fatihi  bilâd  Mehmed  Şah 
ibni  Aydın  Baydır  Kârgir  kubbe  değildir  Amma  harpüşte  münakkaş 
servi  levhalı  tavan  üzre  serapa  kurşunlu  bir  camii  münevverdir  Lâkin 
mihrab  üzre  bir  kubbei  âlisi  evce  müntehi  kârgir  kubbedir  Ve  kubbe 
içi  cümle  silü  ve  lajiverd  ve  lâ'li  rengârenk  boyalar  ile  serapa  naksi 
Manî  ile  menkuş  bir  kubbei  kâşii  Çin  Gayri  nükuşdur  kim  mihrabı 
ve  dört  divan  cümle  müzehheb  bukalemun  ibretnümundur  Ve  mih- 
rabı cenkârı  Çin  ve  farağfuru  Çin  halkâri  ile  münakkaş  bîbedel  mih- 
rabdır kim  güya  murassa  Firenk  Manî  mebnasıdır  Ve  derunu  cami 
tulen  ve  arzan  zergerdan  ayak  mest  ile  seksener  kademe  ariz  ve  tavil- 
dir  Ve  cümle  on  altı  somaki  amudlar  üzre  kemerlerin  fevki  servi 
4:avandır    Ve  üc  kapusı  var    İki  yan  kupudur    Amma  kıble  kapusına 


SEYAHATNAMESİ  175 

altı  kademe  taş  nerdüban  ile  suud  olunur  Ve  minberi  gerçi  ceviz 
ağacı  levhası  ve  haşebdendir  Amma  Fahri  oyması  misal  gûna  gûn 
müşebbek  ve  münakkaş  şükûfe  ve  gül  ve  sünbül  ve  mutahheller  ve 
kitabe  ve  işlemiler  ile  mersum  bir  minberi  ra'nadır  Ve  kıble  kapusınm 
atebei  ulyası  üzre  tarihi  budur 

tahrir  olunmuşdur  Ve  camiin  sağ  tarafında  iki  şerefeli  bir  mevzun 
minaresi  var  Tuğla  ve  kâşii  Çinidir  Ve  haremi  etrafında  yan 
sofaları  ve  medrese  höcreleri  vardır  Ve  camiin  sağ  yan  kapusı  önün- 
deki kubbei  pürenvarın  içinde  sahibülhayrat  medfundur  Ve  serapa 
derü  divarları  beyaz  mermeri  ham  ile  mebnidir  Gayri  güne  taş  değildir 
Ve  kubbei  âlisi  kursum  ile  mesturdur  Ve  cenuba  nazır  bir  kapusı 
üzre  tarihi  böyledir 


(^jU. 


«*-)      ^ 


Ve  bu  bu  merkadi  mehbatı  münevverin  içinde  Mehmed  Şah  ve 
biraderi  Ömer  Şah  ve  Isa  Gazi  asudedirler  Ve  bu  camiin  kıblesi  önün- 
de şahrah  aşırı  medresei  Sultan  Hanım  Gülüm  hayratıdır  Kendüler 
dahi  sahai  medresede  medfunlardır  Vacilüsseyir  kânı  ulema  bir  med- 
resei sulehadır  Birkili  Mehmed  Efendi  bunda  tahsili  ulûm  idüb  hâlâ 
höcresinde  teberrüken  ders  tilâvet  olunur  Ve  Hanım  Gülüm  ki  sahibi 
medresedir  hafıza  ve  müfessire  ve  muhaddise  ve  Rabiai  adüvviye  misal 
nesli  Aydın  Baydır  Bu  tahrir  olunan  imaretlerden  gayri  kurşunlu 
cami  bu  kal'a  içre  yokdur  Ve  han  ve  hammam  ve  çarşuy  pazar  dahi 
yokdur  Cümle  aşağı  şehirdedir  Anın  dahi  cümle  evleri  kiremit  ile 
mestur  iki  bin  altı  yüz  beyti  mamurlardır  kim  herbiri  vasi  bağ  ve 
bağçeli  ve  âbı  revanlı  müzeyyen  evlerdir  kim  yüzleri  cümle  kıble  ca- 
nibine nazır  evlerdir  Ve  Tireden  bu  şehire  girerken  şehri  Birki  asla 
görünmez  Zira  bağ  hıyaban  gülistan  ve  dirahtistan  içre  pinhan  olmuş 
bir  şehri  müzeyyendir  Amma  Bozdağm  nısfına  uruc  etdikde  bu  şehir 
bağı  Aspuzi  içinde  görünen  gayet  şirin  şehri  kadimdir  Ve  kibarı  küm- 
melinden  nice  bin  ulemayı  izam  ve  sulehayı  kiram  medfunlardır  Ve 
bu  varuşun  imaretlerinden  Derviş  Ağa  Camii  kârgir  bina  kubbei  ra'na 


176  EVLİYA  ÇELEBİ 

kurşunlu  camii  nevbina  ve  ibadethanei  zibadır  Amma  çarşu  içre 
olmak  ile  haremıi  yokdur  Lâkin  taşra  sofaları  [1]  altı  amudu  mün- 
teha  üzre  beş  kubbei  âlidir  Ve  bir  minarei  seramedi  vardır  Ve  kıble 
kapusı  üzre  bu  manzum  tarih  tahrir  olunmuşdur 

Bu  mabedi  ta  haşre  dek  ger  hayrûşer  amâlinâ 
Makbulü  dergâh  âmeden  takı  bülendi  ruşina 
Akil  odur  hayrat  idüb   makdurını  sarfeyliye 
Sadi  mekün  der  ruzü  şeb  baki  değil  dari  fena 
Alid  kisbile  camii  şadan  iden  Derviş  Ağa 
Bağı  vücudın  sebzter  lütfunla  kıl  ya  Rab  teba 
Dahi  bunun  emsaline  vâsıl  ide  bari  Huda 
Her  ruz  duadır  [2]  macera  bî  iştibah  subhu  mesa 
Tuba  bihişt   âsâ  demek  lâyıkdûrür  bu  camie 
Zari  begüft  tarihini  kalûbelâ  hayrülbina 

Sene   1074 

Ve  bu  camie  karib  medresei  Derviş  Ağa  dahi  kârgir  bina  med' 
resei  âlidir  Cümle  yetmiş  aded  hücreleri  serapa  kurşun  ile  melbusdur 
Ve  kapusı  üzre  tarihi  Sene  1078  Yukaru  kal'ada  Aydın  Bay  Oğlu 
medresesi  beynelulema  hariç  medreselerindendir  Ve  yedi  mektebi  sıb- 
yandır  Ve  iki  yüz  dükkândır  Amma  bezazistan  iki  aded  handır  Ve 
bir  hamamı  önünde  bir  çemenzar  misli  gülistandır  Canibi  erbaası 
kavak  dirahtleri  ile  ârâste  olmuş  ibadet  hanei  ehli  irfandır  Ve  etrafı 
kârgir  binayi  imaristandır  Ve  bu  şehir  bir  dere  içre  vaki  olmagile  dört 
yerde  ağaç  cisirlerdir  Amma  Derviş  Ağa  kantarası  bir  göz  kârgir 
cisirdir  Bu  cisirlerin  iki  canibleri  kat  enderkat  evlerdir  Ve  kırk  yedi 
asiyabı  dakikler  var  kim  herbiri  şebruz  cerhi  felek  gibi  deveran  et- 
mededir Ve  şehir  gerçi  böyle  vaki  olmuşdur  Amma  âbu  hevası  ruh- 
efza  ve  sevahildir  Ve  mahbub  ve  mahbubesi  çokdur  Amma  kânı 
suleha  olmagile  merd  zenanı  müeddeb  ve  müeddebelerdir  Zira  nice 
kibarı  evliyanın  nazarı  teallûk  etmiş  bir  darı  fuzalâdır  Ve  hâlâ  talibi 
ilmî  sahibi  hikemî  çok  aizzei  kiramdan  kimesneler  vardır  Ve  mem- 
duhatından  yedi  elvan  kirazı  olur  Cümleden  lâtif  ve  âbdar  danedar 
hoşgüvar  ve  lâilgûn  Nif  kirazı  derler  bir  gülnar  var  kim  her  danesi 
keklik  beyzası  kadar  vardır  Ter  olduğundan  âdemin  dimağında  mahv 
olub  cürmünden  nişan  kalmaz  inciri  ve  narı  ve  engürü  ve  limonu 
ve  turuncu  ve  karı    ve    servi  çınarı     meşhurdur     Ve  Tire     iliği     tabir 


\S\      Burada  iki  satırda  yarımşar  satır   açıktır.  Fakat  sayfayı   doldurmak  içindir.  Cümle 
tamamdır. 

[2]      Bir  daha  tekrar  edilmiş. 


SEYAHATNAMESİ  I77 

etdikleri  beyaz  iblik  bu  şehre  mahsusdur  Gayri  diyarlarde  olmak 
ihtimali  yokdur  Cemii  dar  diyarlara  bundan  tüccarlar  nice  bin  yük 
iblik  götürürler  Güya  hariri  ham  lebi  camdır  Cümle  bay  ve  gedası- 
nm  kâr  kisibleri  bu  iplikdir 

Evsafı  ziyaretgâhı  şehrî  Bîrkî 

Kal'ada     tahrir     olunan     ziyaretlerden    maada    kaPanm  şimalinde 
mezaristan    içre  ve    dirahtistan     mişezar  âsitanesidir    Elmevlâ     Birkili 
Mehmed  Efendi  müfessirîn  ve  muhaddisîn  ve  musannifinden  meşhuru 
âfâk    ulu  sultandır    kim  nice  yüz  mücelled    kütübü     mutebrelerinden 
Kitabı  Tarikati  Muhammediyye  ve  ilmi  nahivde    İmtihanı    Ezkİya  ve 
yine  nahivde  izharı  avamil  anların  teliflerindendir    Elmevlâ  Mehmed 
ihni    Abdülkerim  eşşehîr  bezülfü  Nigar    Cemii     ulûmda     risalei  talibi 
var  Birkili  Mehmed  Efendi    kurbinde  medfundur  Ulemayi    zahirden- 
dir Hâlâ  cemii  avam  nas  içre  tilâvet    olunur    Birkili     Risalesi     deyu 
muteber  bir  risaledir  Amma    gayet  lâtifdir    Habli     metinine    yapışan 
rahı    hakkı     bulur  ve  hakkı     batıldan    fark  idüp  kendü     nefsin  bilür 
Ve     akayide     müteallik    bir  risalesi     vardır  kim     lânazirdir     Ulemayi 
mütekaddiminden  bir  fert  bu  vadide  müşkilküşalık  itmemişdir  Ancak 
başı  ayağı     ucunda  nice  taşları     alâmeti  vardır     Sair     ibadullahı  ünas 
gibi  fakirane  medfundur  Ve  bu  şehirde  beynelulema  Mehmed  Çelebi 
dimek   ile  marufdur  Hattâ    hakir     ziyaretine    müteveccih  olduğımızda 
Birkili  Mehmed  Efendi  mezarı  deyu  sual  etdim  Asla  bilmediler    An- 
lara Mehmed     Çelebi     dersiz  deyu  vesile  verüb    merkadi     pürenvarın 
gösterdiler  Elmevlâ  Yunus  zade     Mustafa    Birki  nam  cayi  ruşeni  dil- 
nişindendir  ve  bunda  medfundur 

(Beş  buçuk  satır  hoş) 

Ve  bu  şehri  temaşa  ve  ziyaret  idüb  âyân  eşrafdan  Koca  Derviş 
Aga  ve  serdar  Fiçne  Hasan  Ağa  ve  Monla  Çelebi  ve  Solak  zade- 
ler merkum  ahbabları  ile  mekûlât  meşrubatlarımız  ve  cümle  barhane 
ve  huddamlarımız  ile  Birki  yaylası  Bozdağ  nam  yaylaya  gitdiğimiz 
beyan  ider  Evvelâ  şehirden  şimale  dağlara  çıkub  Ziyareti  Erenler 
Sultan  yayla  yolu  üzre  bir  ulu  âsitanei  Bektaşiyandır  Cihannüma 
bir  teferrücgah  yer  olmak  ile  cümle  şehrin  imaristanı  ve  dest  vadisi 
rücîı  idüb'  '^^'^'  "^''^^  nümayandır   Andan  iki  saatde    yine     dağlara 

Evsafı  yaylağs  Bozdağ 

Bundan  haymelerimiz  İle  bir   çemenzar  ve  murgzar    lâlezar  yerde 

Evliya  Çelbi  9—12 


178  EVLİYA  ÇELEBİ 

meks  idüb  temaşaya  şüru  eyledik  Öyle  bir  gûhu  bülenddir  kim  hali- 
kı kevneyn  hitabı  kün  ile  arzı  semavatı    ademden  getirelden  beri  bu 
gûhun  ta  zirvei  âlâsında  sele  berf  yah  paresi  vardır  Ve  karı  atikı  icre 
âbı  zülâ  (1)  kurdu  vardır  Böyle  gûhu  bâlâ  ve  bir  yaylağı  ra*na  musattah 
fezayi  pürkiyah  sahradır  kim  yedi  kadılık  yer  diyar  ahalisinin  bu  ar- 
sada hududu  kadimeleri  vardır  Ol  mahalli  cayi  sürurlarında  meks  eder- 
ler kim  cümle  üç  bin    yayla  haneler  ve  külbei  ahzanlardır     Ve  cüm- 
le tahta  örtülü  ve  tahta  divarlı  sanduka  var  içli  dışlı  saray  hanelerdir 
Ve  cami  ve  mesacid  ve  nemazgâh  sofalar    ile   ârâste  ve  han  ve  ham- 
am tekyelerile  piraste    ve    nice  yüz  külbei    ahzanlı    dekâkin  ve  gûna- 
gûn  havuz   ve  fevvareler   ile  müzeyyen  bir  dilküşa    menzildir    Ve  bağ 
bağçesi     gül  gülistan     ve   reyhan  sünbülistan     ve  müşebbek  bostanla- 
rı içre    hoşelhan     tuyurun  ve  andelibi  gûyanın  esvatı     hazinleri   âde- 
me hayat  verir  Ve  âbı  havasının  letafetinden  nice  bin  yük  tire  ipliğin 
bunda    gaslidüb  beyaz  pembe  misal  olur     Ve  cemii  ahalii  vilâyet    bu 
cayi  safada  zevk  sefa  idüb  ayş  işret  ile  tenperver  sözler   gencerler  ve  at 
koşuları  ve  güleşler  olub  öndeller  ve  ihsanlar  bezi  olunur  azîm    tefer- 
rücgâhdır  Hususa  Mağnisadan    selef    Padişahları    bu    makamı    bihişt 
âbâda  gelüb    meks   iderlerdi  Hâlâ  sarayi  âlileri  ve  kaa  ve  hamamları 
ve  cemii  âsârı  binaları   hali  ve  muattal  harab   yebab    olmadadır    Am- 
ma hadikai  ravzai  rıdvanı  asla  fena  bulmamışdır  Bu  gayetanı  iremin 
vasfında  Hassan  ve  Umrüülkays  âcizdir  Neticei  meram  cihanı  faninin 
iremzatıdır  Ve  hendese  üzre  üstadı  bağban  cemii  şecerei  müsmiratlar 
ve  çınar  ve  kavak  ve  sanavber  ve  enar  ve  bîdi    sernigûn    ve    serviler 
çırpı  ile  diküb  herbiri  muyi  meyanm  gösterir  civan  âsâ  birer  sehika- 
met  dilberi  ra'na  gibi  divan  durur  Her  birine  bâdı    nesim    isabet  et- 
dükde  hıram    etmededirler  Ve  lisanı  hâl  ile  her  mebdei  eşyayı  tevhid 
ve   temcid   iderler    Ve  her    kûçe  ve    puçesi    hayatiyyetde  (1)  nice  bin 
kerre  yüz  bin  gül  gülistan  hezar  hezaranın  nevehat  gûyalığı  tabir  olun- 
maz Ve  ^^.^9  î^ic  havzu  azimleri  içre    âdem  kemeri    kalınlığı    fevvareler 
şazirvan  olmadadır  Bahusus  mahı  Temmuzda  henüz  lebi  dilberan    mi- 
sal kirazı    ve  verdi    ahmeri  handan    olmadadır    kim  bu  bağı    cinana 
dahil  olanın  dimağı  muattar  olur    Cemii    âbdar    meyvesi    mevcuddur 
Amma    yaylak    olmak   ila  limon  ve    turunç    ve  zeytunu  ve  rummanı 
olmaz  Amma     bunda   olan    abıhayat    mâi    cariler    Erzırumda    Bingöl 
yaylasında  olmazdır  Ve  bu  yaylağın  şimalinde  bir  saat  baid 

Der  sitayişi  Cebeli  Erbain 

Bu  cayi  müferrahda  dahi  gayri  kazalardan  nice  bin    âdem    gelüb 

(1)  Bağ^dad  Köşkü  nüshası   (hıyabanında) 


SEYAHATNAMESİ  179 

îTieks  iderler  Bu  dahî  vasıfdan  hariç  ve  medihden  aric  bir  yaylağı 
vacibüsseyirdir  Ve  bunda  Makamı  Erhaîn  derler  bir  ulu  âsitane  ol- 
duğundan bu  gûhu  bülende  Cebeli  Erbain  derler  Amma  yine  Boz- 
dağa  muttasıldır  Bu  dergâh  icre  Baba  Sultan  ismile  musamma  bir  er 
medfundur  Hacı  Bektaşi  Veli  (ile)  Horasandan  bile  gelmiş  bir  piri  merdi 
Horasanîdir  kim  Horasan  erenlerinden  ceddi  izamımız  olan  Türkü 
Türkân  Hoca  Ahmedi  Yesevî  halifelerindendir  kim  anların  nutku  dü- 
rerbarları  ile  bu  Baba  Sultan  bu  yaylada  âşiyanı  olması  sebebile  ilâ- 
eVan  bu  yayla  âbâdan  olmasının  aslı  oldur  Hâlâ  tekyesinde  iki 
yüzden  mütecaviz  fukarayı  Yeseviyanı  Bektaşiyan  canı  cananlar  vardır 
Ve  cemii  seyyahanı  cihan  bu  Asitanei  saadetde  mihman  olurlar  Ve 
cemii  erbabı  yayla  gelüb  ziyaret  idüb  nezerat  verirler  Ve  mali  sada- 
katlar  ile  matbahı  keykâvüsünde  nimeti  firavan  tabh  olunup  bay 
gedaya  belki  kâinen  menkâne  bu  tekyegâhı  her  gâh  bihasbelmeram 
ârâmgâh  idinen  dervişi(l)  hırkapuşana  ve  Babayı  her  subh  ziyaret 
iden  mihmanlara  ve  gayrilere  rezzakı  bîteab  hudayı  kerim  tarafından 
has  ve  amma  ve  merdi  zenana  ve  piri  civana  nam  bîimtinanı  ve 
çorbayı  firavanı  sımatı  bîkusuru  dervisa(nı)  abdalana  bast  idüb  şeb 
ruz  nimeti  Baba  bu  makamda  tenavül  olunur  Badettaam  fukarayi  iba- 
dullah ol  makamda  edayi  evkatı  hamse  ve  zikri  tevhid  iştigalile  hoşhal 
olurlar  Daima  böyle  bir  nazargâhdır  Ve  bu  asitanei  Baba  Sultan  bina 
idelden  beru  matbahmda  dört  yüz  seniye  karibdir  kim  ocağında  âteş 
söyünmiyüb  tencereleri  ocakdan  inmemişdir  İki  âdem  mükafir  gelse  el- 
betde  anların  huzuruna  ^jı>.l.  ^ukM^;- deyüp  Baba  çoprası  [2]  ve  bir  nanpa- 
resi  getürürler  Zira  şinanı[3]  dervişanı  zîşan  böyle  âyini  Bektaşiyandır 
öb^ji^  o^»>'i  J\  «Mii  •ii\j  Ziyareti  Elmevlâ  ibrahim  Efendi  yine  şehri  Birkiden- 
dir  Murad  Hanı  Şalisin  muallimi  iken  merhum  olub  Birki  havalisinde 
Bozdağ  tekyesinde  medfundur  Yetmiş  kıt*a  mücelled  telifatı  vardır 
ilmine  âmil  olmıyub  taundan  Bozdağ  yaylasına  alâtarikusseyir  firar  idüb 
hikmeti  Huda  anda  matunen  merhum  oldu  Andan  atlara  suvar  olub 
nîm  saatde  Gölcük  nam  bir  bahirei  âbızülâl  vardır  Canibi  erbaası  bir 
günde  ancak  devir  olunur  Etrafı  müdevverinde  nice  yüz  kaynak  buz 
pare  âbı  nablar  var  kim  huzur  ile  her  zülâlden  üc  tas  çıkmak 
muhaldir  kim  âdemin  eli  kesilir  Gayet  mâi  baridlerdir  içinde  yetmiş 
güne  mahileri  olduğı  sicilde  masturdur  Kırkar  ellişer  vakıyye  zerefşan 
balıkları  olur  kim  tenavül  iden  maidei  kudret  yemiş  olur  Ve  bu 
bahirenin    dahi    etrafında    iki  bin    mikdarı    kerpiçden    ve  levhden   ve 


[1]   Baadad  Köşkü  nüshası    (dilrişi) 
[2]  Bağdad  Köşkü  nüshası  (çorbası) 
[3J   Bagdad  Köşkü  nüshası  (şanı) 


180  EVLİYA  ÇELEBİ 

külbei  ahzandan  evler  vardır  Ve  müteaddid  cevami  han  ve  hamam 
ve  esvakı  muhtasarlar  vardır  Ve  haftada  bir  pazarı  azîm  cemiyyeti 
kübr(a)  olur  Bâlâda  tahrir  olunan  gibi  bağ  ve  bağçe  ve  gülistanh 
sarayi  âliler  ve  gayrilerdir  Bu  yaylağa  Sarhanlı  ve  Alaşehirli  ve  Şartlı 
ve  Külah  ve  Uşşak  halkı  çıkarlar  Zira  bu  yaylanın  şimal  tarafına 
yokuş  aşağı  Alaşehir  üç  saatdir  Karşu  canibi  Şart  şehridir  Alaşehirle 
Birki  şehrinin  mabeynehüması  altı  yahud  yedi  saatlik  yer  olub 
mabeyinlerinde  bu  yaylağı  Bozdağı  rağ  vardır  [1]  bu  yaylalarda 
kamil  bir  hafta  zevk  safa  idüb  murad  meramımız  (üzre)  temaşa  idüb 
cümle  ahibba  ile  vedalaşub  refiklerimiz  ile  bu  yayladan  şarka  yokuş 
aşağı     nüzul  iderek  Birki  şehri    sol  canibimizde  kalub  beş  saatde 

Evsafı  kazai  Gülsen  [2] 

Aydın  livasında  kasabasız  bir  kazadır  Ancak  nevahileri  yirmi 
pare  mamur  kuradır  Ve  yüz  elli  akçe  kazadır  Birki  serdarı  hükmün- 
dedir Bir  camii  ve  mesacidi  ve  bir  hanı  ve  hamamı  ve  esvakı 
muhtasarı  vardır  Amma  haftada  bir  azîm  pazarı  olur  kim  Gülsen 
pazarı  meşhurdur  Bundan  canibi  kıbleye  şadımanlık  kuralar  içre 
dirahti  bâlâlarda  sarılmış  üzüm  asmaları  temaşa  iderek  altı  saatde 

Evsafı  kasabai  ve  kazai  Balyambolu 

Bu  dahi  Aydın  hakinde  yüz  elli  akçe  şerif  kazadır  Ve  nahiyeleri 
yedi  pare  kuradır  Ve  hâkimi  has  voyvadasıdır  Kethüdayeri  yokdur 
Amma  mahsus  serdarı  vardır  Ve  bir  kasabası  bağ  ve  bağçeli  bir 
cebel  dameninde  üç  yüz  haneli  ve  bir  minareli  camili  ve  bir  han 
hamamlı  ve  bir  kaç  dükkanlı  kariyeden  bozma  kasabai  mamurdur 
Bunda  dahi  haftada  pazarı  olub  âdem  deryası  olur  Ve  zeyli  şehirde 
dirahtistan  sayesinde  her  kes  kâlâyı  metam  hazarı  muhabbete  çıkarub 
beyii  şira  olunur  Balyambolu  pazarı  meşhuru  âfâkdır  Pembe  ipliği 
ve  pembe  bezi  ve  dimisi  meşhurdur  kim  cemii  diyarlara  bundan 
müstevli  olur  Ve  bu  kazada  hasıl  olan  kutur  (kutun)  meğer  Kasta- 
monide  ve  Ma(r)zivan  şehirlerinde  ola  Ve  bunda  Biyankökü  çok 
olduğundan  Biyanboldan  galat  kavmi  Etrak  tahfifi  kelâm  idüb  Bal- 
yambolu derler  [3]  Elhasıl  bu  hazar  Aydında  ve  Sarhanda  ve  Mente- 
şede meşhur  hazardır  Andan  kalkub  kıble  canibine  ağaçlı  dağlar  içre 
yokuş  yukaru  nîm  saat  gidüb 


[1]      Bağdad   Köşkü   nüshası   (Ve) 

[2]     Ba|rdad   Köşkü  nüshası  (Keleş) 

[3]   Bu  isim  Palyambelu  yani  Eeki  Bag-  olsa  gerek. 


t 


SEYAHATNAMESİ  İ8İ 

Kariye!  Tasahorya 

Balyambolu  nahiyesidir  Bir  sarp  dereli  ve  depeli  bağlı  ve  bağçeli 
bir  gûhu  bülend  eteğinde  âbı  havası  lâtif  kasabamisal  beş  yüz  kiremit 
örtülü  mamur  ve  kagir  bina  hanelerdir  Bir  camii  ve  üç  mesacidi  ve 
bir  muattal  hammamı  ve  bir  mamur  hanı  var  Ve  yedi  dükkânı  var 
irem  misal  bir  şirin  belidedir  Ve  cemii  dirahtlerin  engür  asmaları 
deraguş  idüb  herbirinden  beşer  onar  katır  yükü  engürü  âbdan  ve 
(dane)dar  lâilgûn  hoşgüvar  kirazı  olur  Ve  Bey  yaylağı  dameninde 
olmak  ile  âbı  hayat  suları  var  kim  tabir  olunmaz  Ve  bu  kariyeden 
kalkub  yine  bu  yayla  içre 

Kariyei  Bey 

iki  yüz  evli  ve  bir  camili  âbı  havası  lâtif  kuradır  ubur  idüb  andan 

Bey  yaylağı 

Abı  zülâlden  nişan  verir  mâi  cari  [  1  ]  ki  yirmi  vardır  kim  sayif 
ve  şitada  zirvei  bülendinde  berf  ve  yah  eksik  değildir  Vakti  zuhurde 
ebri  nilgûn  içinde    zirvei  âlâsı    ancak    nümayan  olur     Ta  bu  mertebe 

(Sahifeyi  doldurmak  için  dokuz  satır  açık  hırakılmıştır) 
semaya  serçekmiş  gûhu  bâlâdır  Çemenzarı  güya  sebzgûnu  vâlâdır  Bu 
gûhu  buhdan  şimal  canibine  nigeran  etdükde  Tire  sahrası  bir  sahifei 
kitabı  gülistan  bostan  gibi  nümayandır  Bunun  dahi  evsafın  mavakaı 
üzre  tahrir  etsek  müsveddatımız  yaylamıza  döner  Hemen  şundan  ma- 
lûm olakim  bu  yaylanın  sayei  zillinde  Tire  ve  Birki  sahrasında 
cereyan  iden  bir  nehri  Mendres  bir  arkı  âsiyab  gibi  görinür  Böyle 
bir  cebeli  âlidir  Ve  bu  yayla  Tire  şehri  hayilinde  olan  Kestane  dağı- 
na muttasıldır  Bunda  dahi  Selâtîni  selef  maksureleri  vardır  Ve  bu 
yaylayı  ubur  idüb  kıblesi  tarafında 

Cansitan    yaylası 

nümayan  oldu  Erak  kavmi  Cansiten  yaylası  derler  amma  ama  (ana) 
varmıyub  hemen  Bey  yaylağın  beş  saatde  ubur  idüb  iki  saatde  rene 
ve  ina  ile  sahraya  nüzul  idüb 

Evsafı  şehri  kadimi  kasabai  Köşk 

7emanı  kadimden  Cemşidi    anidin  yaylağa    çıktığı  mahalde    tahtı  idi 


[1]     Ba|rdad   Köşkü  nüshası  (leri) 


182  EVLİYA  ÇELEBİ 

Nice  yüz  bin  asarı  imaratdan  binalar  var  kim  görenler  valih  olur  Ve 
nice  yüz  uyunu  cariler  kenarında  kasrı  havernaklardan  nişan  verir 
maksureler  olduğundan  efvahı  nasda  Köşk  şehri  derler  Aydını  nu- 
riddin  sancağında  paşa  hassı  ve  yüz  elli  akçe  şerif  kazadır  Ve  nahi' 
yesi  kırk  pare  kuradır  Ve  ancak  iki  kiremili  ve  türab  örtülü  haneler* 
dir  Bir  camii  ve  mesacidi  ve  bir  hanı  ve  on  mikdarı  dükkânı  vardır 
Ketdüdayeri  yokdur  Amma  serdarı  vardır  Ve  bağ  ve  bağçesi  cihanı 
zeyn  etmişdir  Ve  cümle  evlerinin  yüzleri  kıbleye  nazırdır  Ve  kazay 
kuralarında  olan  inciri  cihanı  dutmuşdur  Kök  lob  namile  meşhur 
olan  inciri  bir  kudreti  Hudadır  kim  herbiri  kırkar  ellişer  dirhem 
gelir  Katrı  nebatı  hamevî  misal  cellâbı  terdir  Ve  cürmünde  asla  alâ' 
met  yokdur  Tenavül  idene  asla  siklet  vermez  Ve  yabisin  dahi  küfe 
sepetler  içre  ekalîmi  seb'aya  hedaya  götürürler  Ozü  şekerli  bir  tindir 
kim  Surei  Vettin  bunun  hakkında  nazil  olmuş  ola  Asla  sikleti  yok 
bir  seriulhazım  ve  mukavvî  ve  mutedilüttabia  ve   kuvveti    basara  nafi 

(Sahifeyi  doldurmak  için  dört  buçuk  satır  boş  bırakılmıştır) 

illiyyîndir  kim  ter  ve  tazesi  bir  saat  yere  gidemez  Zira  bir  tulum 
cellâbı  kand  nebatdır  Elhasıl  tenavül  idene  gına  gelmiyüb  âdem  şehid 
olunca  yiyeceği  gelir  Ve  içinde  haşhaş  darusı  misal  kırk  elli  dane 
danei  hardalı  var  Güneş  tarafına  dutsan  içinde  olan  daruları  derile- 
rinde birer  birer  addolunur  Ta  bu  mertebe  hayal  ve  tercisim  lâtif 
bir  tini  nazifdir  Hakka  ki  rub'u  meskûnda  naziri  yokdur  Ve  rayihai 
tayyibesi  tenavül  idenin  dimağın  muattar  idüb  asla  reyhi  ve  harareti 
yokdur  Medhinde  hükemayi  kudema  zevilukuUer  dembestedir  Ve  bu 
kasabada  üç  gün  zevk  safa  idüb  andan  canibi  şarkdaki  sahra  içre  ve 
nehri  Mendresi  atlar  ile  ubur  idüb  cenub  tarafındaki  Cebeli  Dondu- 
ran dibinde 

Evsafı  kasabai  Donduran 

Üzüm  pekmezi  Ayintab  pekmezi  gibi  donduğıçün  Donduran  derler 
Kutular  ile  pekmezi  gayet  meşhurdur  Ve  Aydın  sancağı  hakinde  has- 
dır  Ve  yüz  elli  akçe  kazadır  Yeniçeri  serdarı  vardır  Amma  kethüda- 
yeri  yokdur  Yüz  haşine  (hanesi)  ve  bir  ve  müteadd  (id)  mesacidleri 
vardır  Amma  han  ve  hammamı  çarşuy  hazarı  yokdur  Lâkin  azîm 
hafta  pazarı  olur  Ve  bunun  dahi  bağ  ve  bağçesi  cihanı  müzeyyen 
etmişdir  Ve  kadısı  hâlâ  Nazilli  kadısı  nayibdir  kim  ana  arpalık  ihsan 
olmuşdur  Ve  bu  kazanın  dağı  sırasınca  iki  saat  gidüb  bu  kaza  ile 
nıüşa* 


SEYAHATNAMESİ  183 

Kazai  Amasya 

Bu  dahi  Aydın  livası  haddinde  yüz  elli  akçe  haza  ve  ziameti  ser- 
besdir  Bunda  dahi  kasaba  yokdur  Ancak  nahiyesi  kuralarında  han 
ve  camili  ve  [1]  bağçeli  abadan  kuralardır  Ve  anın  meşa^sında  ve 
cenubî  tarafında   mezkûr  sahranın  nihayetinden  altı  saat  baid 

Kazai  Bozdoğan 

Bu  dahi  Aydın  sancağında  yüz  akçe  ve  gâhice  yüz  elli  akçe  ile 
sadaka  (olunur)  kazalardandır  Bunda  dahi  kasaba  yokdur  Ancak 
iki  yüz  haneli  bağ  ve  bağçeli  bir  camii  ve  bir  hanı  ve  yedi  dükkân  ehli 
hirefkânı  var  Bunda  dahi  hafta  pazarı  durur  Andan  yine  bu  sahra- 
nın dağları  eteğinde  mamur  kuralar  ubur  iderek  ve  nehri  Mendresi 
atlar  ile  güzer  idüb  şimal  canibine  4  saat  gidüb 

Kazai  Arpan 

Nazilli  sahrasına  nazır  bir  burun  ucunda  kasaba  misal  bir  hanlı 
mamur  kuradır  Aydın  livasında  yüz  elli  akçe  kazayi  âsümanîdir 
Amma  bağ  ve  bağçesi  lâyuad  ve  lâyuhsâdır  Ve  âbı  havası  gayet  lâ- 
tifdir  Zir  (a)  bir  mürtef  î  yire  vaki  olmuşdur  Ve  bu  bâlâda  tahrir 
olunan  beş  aded  kazalara  Aydın  diyarında  Beş  Boy  derler  Gene  ve 
dine  vilâyetdir  Ve  her  kaza  birbirlerile  hemhududdur  Cümlesi  Na- 
zilli sahrasının  cenubunda  olan  boğaz  içindeki  sahranın  canibi  erbaa- 
sındaki  dağlar  eteğinde  birbirine  karib  Beş  boy  kazalardır  Ve  hadika 
ve  müşebbek  besatînleri  birbirine  muttasıldır  Bu  vadileri  bağı  irem 
gibi  zeyn  etmiş  mahsuldar  bir  diyardır  Nice  kerre  yüz  bin  yük  inciri 
ve  üzümü  hasıl  olur  Ve  Aydın  vilâyeti  dimenin  sebebi  tesmiyesi  ol- 
dur kim  bu  NaziUii  ve  Güzelhisarı  ve  Ayasuluğu  ve  Balatı  Mahan 
diyarından  gelmiş  Ali  Selçukıyan  ümeralarından  Aydın  Koca  nam 
şecîi  hümam  feth  etdügiyçün  Aydın  diyarı  derler  Badehu  bu  erbab 
kasabasından  şimal  canibine  giderken  yine  nehri  Mendresi  ubur  idüb 
cümle  dördüncü  saatde 

Evsafı  kaPai  Sultanhisarı 

Sene  tarihinde  Aydın  Bay  kızlarından  (?)  Nilüfer  Sultan  hisarı 
olmagile  Sultanhisarı  derler  Badehu  bu  duhteri  pakize  ahteri  Urban 
Gazi    menkûhalığa    aldıkda    bu  kaPa  ve  yedi  pare  şehir    cihaz  yerine 


[1]   Bagdad  Köşkü  nüshası  (bağ  ve) 


184  EVLtYA  ÇELEBİ 

Ali  Osmana  hedaya  vermişlerdir  Hâlâ  Aydın  livası  hükmünde  has- 
dır  Ve  yüz  elli  akçe  kazadır  Kethüdayeri  ve  dizdarı  ve  neferatları 
yokdur  Amma  serdarı  vardır  KaPası  bir  püşte  üzre  harabe  karib 
olmuş  bir  garib  ve  acib  şekli  muhammes  sengi  hârâ  bina  bir  kaPai 
zibadır  Ve  üçyüz  kiremit  örtülü  mamur  evlerdir  Bir  camii  ve  bir 
mescidi  ve  bir  hanı  ve  bir  kaç  dükkânı  vardır  Amma  bağ  ve  bağçe- 
leri  dağı  ve  rağı  zeyn  etmiş  bir  şehirdir  Ve  Nazilli  şehri  bu  Sultanhi- 
sarına  bir  buçuk  saat  karib  olmak  ile  cümle  Nazilli  şehrinin  âyân 
eşraflarının  ravzai  revanları  bu  Sultanhisarı  hakindedir  Zira  haki 
anberpaki  bağ  ve  bağçe  yeridir  Hattâ  yirmi  bin  bağdır  deyu  efvahı 
nasda  şöhrei  şehir  olmuşdur  Ve  her  bağda  birer  külbei  ahzanhane 
ve  beşer  altışar  şırahane  havzu  azimler  mukarrerdir  Zira  cemii  halkı- 
nın kâr  kisibleri  ve  kefafı  nefisleri  bağbanlık  eylemek  ile  geçinirler 
Ve  hayli  mal  tahsil  iderler  Ve  bunda  hasıl  olan  gök  lop  ve  ak  lop 
ve  kızıl  lop  ve  mor  lop  ve  kara  lop  bir  diyarda  olmazdır  Ve  Köşk 
şehrinin  kök  lopundan  bunun  ak  lopu  âlâdır  Huda  âlimdir  kim  her 
biri  birer  tulum  çellâbı  hamevîdir  Ve  her  danesi  yüz  dirhem  gelür 
Ve  güneşde  dururken  içinde  olan  zerremisal  daneleri  dane  dane  aşi- 
kâre addolunur  Ve  cürmü  soğan  zarı  misal  gayet  rakikdir  Ve  sabah 
sabah  ac  karnına  ta  şehadet  damarları  harekete  gelince  tenavül  etsen 
asla  vücudu  âkile  zararı  yokdur  Amma  tenavül  gülerek  söyliyerek 
sehil  nemek  yemek  gerek  Zira  hulviyyata  mayii  olan  Mefhari  Mev- 
cudat buyururlar  (Hadis)  ^\  a^  j  (.uuji  jj  \^^  lafzı  dürerbarlarındandır 
Hakka  ki  bu  diyar  halkının  sahibi  sülük  olanları  sofralarına  nemek- 
den  getirüb  ihtida  tuz  yerler  Andan  meyve  yerler  Badehu  yine  tuz 
yerler  Badehu  taam  tenavül  iderler  Zira  sünneti  Resuldür  Tuz  ibra- 
him Halilin  mucizesi  ve  taamın  muslihidir  Bahusus  kavun  ve  incir 
yerken  elbetde  tuz  yemek  gerek  Elhasıl  bu  Sultanhisarı  incirinin 
letafeti  ve  ta'mı  gayri  diyar  incirlerine  tercih  olur  tini  mübîndir  Ve 
bunun  kuru  inciri  dahi  pak  ve  lezizdir  Zira  sair  diyarlarda  incirleri 
gerdi  gıbar  içre  mülâmma  olmuş  rimalâlûd  boryala  üzre  kurudurlar 
Amma  bu  Sultanhisarında  pak  sergiler  üzre  beyaz  çarşaflar  üzre  dane 
dane  alettertib  serüb  şiddeti  harda  kemali  bulunca  (vu)  huşu  tuyurdan 
ve  reyhi  gıbardan  huddamları  hıfz  iderler  Havada  bir  kesafet  olsa  yine 
beyaz  çarşaflar  ile  setriderler  Anınçün  bu  Nazilli  incirinin  kurusu 
makbulü  hassu  âmdır  ve  gayet  lâtif  ve  nerm  taamdır  Badehu  bu 
şehirden  canibi   şarka  Nazilli  sahrası  içre  iki  saatde 

Evsafı  kal'ai  darı  tin  şehri  NaziUii  şirin 

Sene  tarihinde    Celâli    Karayazıcı    ve    Kalender  Oğlu    havfinden 


SEYAHATNAMESİ  185 

ahalii  vilâyet  bir  yire  cem  olub  emri  padişahile  bu  şehrin  canibi  er- 
baasma  kızıl  kerbiçden  bir  azîm  ve  bir  kal'ai  mamur  eylediler  kim 
ilâel'an  abadan  bir  kal'ai  darı  bahadırdandır  Amma  bir  kat  divardır 
ve     hendeği    yokdur     Ve    cümle  kapusı    vardır     Ve    Aydın 

sancağı  hakinde  yüz  elli  akçe  kazadır  Amma  gâhice  üç  yüz  akçe  ile 
ve  gâh  gah  bervechi  arpalık  beş  yüz  akçe  mevleviyyet  ile  ihsan  olu- 
nur bir  şirin  kal'adır  Ve  daima  mevleviyyet  olmağa  liyakati  var  kazayı 
mahsuldardır  Zira  nevahilerinden  mamur  abadan  kuraları  insan  ile 
memlû  mutii  şer4  mübîn  âdemleri  vardır  Ve  gani  ve  sahi  reayası  ve 
berayası  vardır  Ve  bu  haki  miski  anber  âsâda  senevi  kırk  dört  güne 
mahsul  hasıl  olur  Ve  hâlâ  bu  şehri 

(Sahifeyi  doldurmak  için  sekiz  satır  açık  bırakılmıştır) 

bînazır  maktuülkalem  ve  mefruzülkalem  hassı  hümayundan  ifraz 
Ayşe  Sultan  hassıdır  Ve  voyvadası  iki  yüz  cirid  atlı  ve  yüz  tüfenken- 
daz  fetayi  şehbaz  ile  hükmü  hükûmat  idüb  tahsili  mal  ider  Cümle 
salb  ve  siyaset  ve  cürüm  cinayet  voyvada  hükmündedir  Ve  şeyhülis- 
lâmı ve  nakibüleşrafı  ve  âyân  eşrafı  ve  kethüdayeri  ve  serdarı  vardır 
Amma  dizdarı  ve  neferatı  yokdur  Ve  pazarı  hacdan  ve  muhtesibi  ve 
şehir  subaşısı  vardır  Ve  kal'ası  bir  sahrayı  âzîmin  ta  ortasında  şekli 
muhammes  kerpiç  bina  cürmü  altı  bin  adım  bir  kal'adır  İçinde  on 
iki  mahalle  ve  serapa  tahtanı  kerpiç  divarlı  üç  bin  yetmiş  kiremitli 
ve  toprak  örtülü  mamur  babayane  tarzı  kadim  evlerdir  Ancak  beş 
ve  altı  aded  şahnişinli  fevkani  hanedanlar  vardır  Maada  tahtanı  ev- 
lerdir Ve  bu  şehir  bir  düz  sahraya  vaki  olmagile  ihtida  esasına  temel 
bırağan  üstadı  kâmil  ilmi  hendeseye  malik  olmagile  bu  şehrin  zemi- 
nin sadrenc  nakşı  tarh  idüb  badehu  vaz'ı  esas  etmiş  Cümle  yetmiş 
şahrah  etmiş  iki  taraflarına  piyade  kaldırımları  etmiş  Ortaları  serapa 
pak  rimal  hakdir  Ve  cümle  tariki  âmları  vasi  Şehrin  bir  ucundan 
öbür  tarafı  nümayandır  Ve  bu  şehir  cümle  on  iki  mihrabdır  Cümle- 
den çarşu  içinde  Eski  Cam-i  kârgir  minareli  ve  kiremit  ile  mestur 
levha  tavanlı  sehil  fevkani  camidir  Lâkin  haremi  yokdur  Ve  kıble 
kapusma  beş  kademe  taş  nerdüban  ile  suud  olunur  Cemaati  bîhad 
camii  mabedhanedir  Ve  bu  camie  karib  Yeni  Cami  tahtanı  ve  kârgir 
kubbe  ve  kiremit  ile  mesturdur  Ve  bir  seramed  minarei  ra'nası  var 
Ve  bir  vasi  haremi  var  Ve  bu  kal'ada  bu  üç  camiden  gayri  hutbe 
yokdur    Maada  zevavilerd(ir) 

(On  hir  buçuk  satır  boş) 

Gerçi  sevahil  diyarıdır  Amma  âbu  havasının  letafetinden  mahbub 


186  EVLİYA  ÇELEBİ 

ve  mahbubesi  gayet  ziyade  olub  naz  istiğnaları  ziyade  olduğundan 
Nazlı  deyu  tesmiye  olunmuşdur  Müverrihi  âlemler  nakşı  Çin  ve  mah- 
bubu  şehreteyn  deyu  medh  etdikleri  bu  tin  şehirdir  kim  incir  ile 
meşhuru  âfak  olmuşdur  Havası  şiddeti  har  üzre  olmagile  âbı  carileri 
germacedir  Amma  gûzelerde  sebil  kesbi  hava  idince  âbı  hayat  suları 
vardır  Nuş  iden  halk  serihoş  olub  zinde  olurlar  Ve  iki  hammamı  var 
Ve  cümle  esvakı  sultanîsi  yüz  elli  dükkândır  Ve  bir  kârgir  kubbeli 
ve  kiremit  örtülü  bezazistanı  vardır  Ve  bu  bedesten  ile  eski  cami  ma- 
beynindeki  meydanda  on  amelî  sütun  üzre  kiremit  örtülü  bir  Tahıl 
pazarı  meydanı  vardır  Her  hafta  âşıkan  anda  cem  olub  kahve  nuş 
iderler  Zira  canibi  erbaası  kahvehaneler  ve  çarşuy  pazardır  Ve  Eski 
Cami  önünde  bir  âbı  hayat  çeşmesi  vardır  Gayet  leziz  ve  yahparedir 
Ve  bu  Nazilli  şehri  gerçi  küçükdür  Amma  vasî  vilâyeti  mamur  ve 
buk'aları  hub  ve  mergub  ve  halkı  mesrur  ve  mezraaları  vâfire  ve  ha* 
yır  berekâtları  mütekâsire  şehri  kadimdir  Ve  bu  şehir  şimalinde  kâ' 
mil  sekiz  bin  adım  karib 

Der    sitayişi    kasabai    Pazarı    Nazilli 

Yevmi  cum'ada  bu  pazarı  muhabbet  içre  canibi  erbaa  kura  ve 
kasabatlarından  kırk  elli  bin  derya  misali  camapur  askeri  gibi  ka' 
baili  Etrak  kavim  kabilesile  herkes  metam  getirüb  bir  gün  bir  gice 
cemiyyeti  kübrada  ulu  bazirgânlar  yüklerin  akdi  hal  idüb  nice  Mısır 
hazinesi  mali  firavan  füruht  olunub  pazarı  azîm  olur  Ve  bu  mahal 
bir  sahrayı  azîme  vaki  olmag  ile  âyânı  Nazilli  nice  han  ve  cevami 
ve  imaret  dekâkinler  bina  idüb  bir  mamur  ve  şirin  kasaba  olmuşdur 
Hind  ve  Sind  ve  Arab  ve  Acem  ve  Rum  tüccarları  bu  hanlarda  sakin 
olub  ancak  haftada  bir  pazara  hayrat  olub  bir  günde  nice  bin  denk 
diba  ve  şeyb  ve  zerbaf  velhasıl  cemii  zîkıymet  vâlâyı  kâlâyı  bîkıymet 
rayegân  olub  beyi  ve  şira  olur  Ve  mekûlât  meşrubat  hububat  hisa- 
bin  hod  ol  Hallâkı  Âlem  bilür  Ruyi  arzda  meşhuru  âfâkdır  Bazı  dük- 
kânları anka  bazirgânlar  milkiyyet  üzre  tasarruf  iderler  Kümelinde 
Maşkoloz  pazarı  ve  Dolyan  pazarı  ve  Alasonya  pazarı  ve  Debre  hazarı 
ve  Yanya  hazarı  ve  Össek  pazarları  meşhurdur  Amma  anlar  yılda  bir 
kerre  olur  Amma  bu  Nazilli  pazarı  her  hafta  olub  anlardan  ziyade 
kâr  olur  Ve  cümle  hayme  ve  çalaş  ve  kubbeden  ve  kârgir  dükkânlar 
cümle  iki  bin  dükkânlardır  Beş  yüzü  kârgirdir  Bunlardan  maada  dük- 
kânlar pazardan  sonra  muattal  küşade  kalır  Ve  üç  yüz  dükkânı  aled- 
devam  rayegân  işler  dükkânlardır  kim  kasabai  mamurun  içinde  vaki 
olmuşdur     Ve  iki  kal'a    misal  azîm    hanları  var     Ve  beş  aded  küçük 


SEYAHATNAMESİ  187 

mihtnan  sarayları  var  kim  serapa  kiremitlidir  Ve  bir  hamamı  hoş 
havası  var  Ve  bir  azîm  camii  var  Kârgir  minarelidir  Ve  sutuhu  türab 
örtülüdür  Ve  kırk  çam  ağacı  sütunlar  üzre  sabitdir  Ve  derunu  cami 
tulen  ve  arzen  yüz  seksen  ayakdır  Ve  mihrab  ve  minberi  tarzı  ka- 
dimdir Ve  bir  çemenzar  lâlezar  sahrayi  azîm  haremi  var  Cuma  paza- 
rında malâmal  mahlûku  Zülcelâl  olub  ibadet  iderler  Ve  bu  haremin 
ta  vasatında  bir  abdest  havuzu  vardır  Ve  minarei  mevzununun  tacı 
kireç  ile  mesturdur  Ve  mahkeme  bu  camie  muttasıldır  Ayda  bin  gu- 
ruş  hasıl  olur  Ve  yeniçeri  serdarı  ve  has  hâkimi  dahi  her  cuma  bunda 
hazır  olurlar  Zira  gavga  niza  eksik  değildir  Ve  bu  kasaba  cümle  üç 
yüz  kiremit  örtülü  evlerdir  Ve  yedi  kahvehanesi  var  Cemii  seyyaha- 
nm  menzilgâhlarıdır  Velhasıl  bu  güne  vacibüsseyir  bir  pazardır  Ve 
şehri  Nazillinin  mekûlât  meşrubatının  memduhatından  tevatürle  meş- 
huru âfâkdır  kim  kırk  yedi  güne  mahsulâtı  olur  Amma  gök  lop  ve 
ak  lop  ve  müşemmes  lop  ve  ballı  lop  ve  ter  lop  ve  şekerli  lop  ve  mor 
lop  ve  nakib  lopu  ve  sultan  lopu  ve  Aydın  lopu  bu  merkum  loplar 
birbirinden  leziz  ve  terü  taze  loplardır  Amma  aşk  olsun  lop  lop  tena- 
vül  idene  Ve  reşk  olsun  mişkli  lopa  Gerçi  bir  küçük  esmerüUevin  bir 
tindir  Amma  tenavül  idenin  dimağı  misk  ve  anberi  ham  rayihasından 
muattar  meşamı  dilü  can  olur  Ve  vefret  üzre  tenavül  itsen  gayet  seriul- 
hazım  bir  sun'u  girdigârdır  Asla  harareti  yübuseti  yokdur  Ve  sair  incirler 
gibi  çok  olmayub  zemanı  tez  mürur  ider  Ve  sair  enacirler  gibi  kuruyub 
vilâyet  vilâyet  gitmez  Zira  gayet  letafeti  nezafetinden  eriyüb  mahvolur 
Ve  bir  güne  inciri  dahi  olur  yedi  veren  dirler  Bu  dahi  cihanârâ  bir 
incirdir  kim  yeşil  renkdir  ve  hürdedir  Ta  kışdan  bir  ay  sonra  incir 
virir  Hikmeti  Huda  her  bir  ayda  hasıl  olan  inciri  bir  gayri  lezzetde 
ve  başka  renkde  ve  başka  tabiatde  mah  bemah  biribirine  muhalif  ve 
mugayir  incir  hasıl  olur  Ve  dirahtinde  berkleri  badi  hazandan  fena 
bulub  cemii  nihaileri  bîberk  kalub  yine  inciri  hasıl  olmadadır  Amma 
âhiri  şitada  olan  incirleri  ihtida  mevsimindeki  gibi  nerm  ve  lâtif  ve 
leziz  değildir  (Beyit) 

Nazar  kıl  nev*i  insana  kimi  zehri  kimi  sükker 
Acib  hikmet  bir  ağacda  olur  yüz  bin  yemiş  peyda 

ebyatı  bu  tin  hakkında  ola  Hulâsai  kelâm  bu  Nazilli  incirinin  ahseni 
ve  cürüm  babında  âzami  ve  seçer  yüzünden  el'amı  lezzeti  bir  diyar 
tininde  yokdur  Ve  sair  ekalîmlere  taze  incirinin  yabisin  nice  kerre 
yüz  bin  yük  götürürler  Henüz  halâvet  letafeti  kemakân  baki  olub 
müruru  eyyam  ile  fena  bulmıyub  durdukça  şekerlenir  Biz  tul  dıraz 
seyyahatimiz    içre    ekalîmi    seb'ada    nazirin    görmedik  böyle   bir  lâtif 


■*■. 


188  EVLİYA  ÇELEBİ 

inciri  olur  Ve  bu  şehrin  etrafındaki  murgzar  gülistanlar  ve  müşebbek 
bositanları  ve  bağ  ve  bağçeler  icre  âbı  revan  kû§e  kuşe  firavan  suları  ve 
ravzalar  içre  bülbüllerin  nağmatı  ve  tuyuru  hoşelhanm  esvatı  hazini 
âdeme  ruhefza  safa  virir  bir  şehri  iremdir  kim  s^^jıj  \^  jii  beldele- 
rindendir  vesselam  Ve  bu  şehrin  ayanlarından  serdar  Hacı  Hasan 
Beşe  ve  nakib  ve  Seyyid  Çelebiler  ile  vedalaşub  ve  yarar  refikler  alub 
şehrin  bağları  içre  canibi  şarka  Nazilli  sahrası  içre  cereyan  iden 
nehri  Mendres  İşıklı  dağlarından  tulu  idüb  bu  mahalden  üç  konak 
dahi  gidüb  Akdeniz  kenarında  Balat  kaPası  kurbinde  deryaya  mun- 
sah  olur  Gûnagûn  mahileri  olur  Bu  nehir  sağ  canibimizde  kalub  üç 
saatde 

Evsafı  kasabai  Kuyucak 

Aydın  hakinde  yüz  elli  akçe  kazadır  Kethüdayeri  yokdur  Amma 
serdarı  vardır  ve  ziametdir  Ve  kasabası  bir  topraklı  bayır  eteğinde 
bir  çukur  yerde  bin  iki  yüz  türablı  ve  kiremitli  evlerdir  kim  cümle 
bağsız  ve  bağçesiz  ve  susuz  ve  han  ve  hamamsız  bir  havası  sakil  ve 
âdemleri  harami  bir  mülevves  kasabadır  Ve  âlâ  kiremitli  nevbina 
bir  camii  ve  beş  mescidi  ve  yirmi  dükkânı  var  Bunda  dahi  hafta 
pazarı  olur  Ve  serdardan  yirmi  tüfenkendaz  refikler  alub  azmi  rah 
etdik  Zira  yolları  safi  harami  kânıdır  Puçe  ve  fürceleri  rehzenler  ile 
malâmal  kemingâh  yerlerdir  Andan  şark  canibinde  kâh  nehri  Mendres 
kenarınca  kâh  çamlı  dağlar  içre  ubur  idüb  hamdi  Huda  atlarımız 
payine  bir  senkrah  isabet  etmiyüb  selâmet  giderek  derken  beşinci 
saatde  hikmeti  Huda 

Dalkavak  nam  mahalde  sergüzeşti  hakir 

Bu  mahalde  bir  sengistan  dere  giderken  mukassi  orman  içinde 
bir  vaveyla  ve  feryad  kopdu  Hemen  refiklerimizin  bir  kaçı  geruye 
firar  itdi  Bir  kaçı  dalkılıç  ileriye  at  bırağub  gitdi  Hakir  dahi  ileri 
vardım  Henüz  iki  şehbaz  tüvana  fetanın  kellelerin  cüda  idüb  kanları 
cereyan  ervahları  dahili  cinan  olub  esbabları  ile  haki  mezelletde  payi- 
mali  rimal  yatırlar  Hemen  refiklerimiz  üstazı  kâmiller  imiş  Derhal 
bu  iki  şehidi  saidin  naışların  soyub  üryan  ve  büryan  bırakdılar  Ve 
esbabların  bizim  seishaneler  üzre  kodılar  Bu  şühedaların  kemerleri 
ve  koyunlarında  kâbe  nüshaları  çıkdı  Dahi  ileri  vardık  İki  re's  kü- 
heylan  doru  atlar  licamın  süriyüb  hıyaban  içre  serseri  gezerler  Hemen 
gulamlarım  atları  zabt  etdiler  Andan  dahi  ileri  vardık  Altı  aded  leşler 
zirüzeber     olub     cemii     âlât     silâhları    ile    şerbeti    şehadet    nuş  idüb 


SEYATHANÂMESÎ  189 

bîhuş  yatırlar  Hemen    yine  refiklerimiz    bunları    dahi    pır  pak  soyub 
ve  altı  aded  atların  alub  giderken  heybelerinde    cümle  Kâ'be  metala- 
rından  misvak  ve  hurma  ve  lif  makulisi  (makulesi)  eşyaları  var  Dahi 
ileri  vardıkda    bir  âdem  orman  içre    zahmâlûd     yatar    Ah  enini  evce 
peyveste    olub     âlât     silâhile     yol  üzre     yatub    bir  eşheb    atı  yanında 
licamın  basub  durur  Bu  âdemi  derhal  seishanemiz  üzre    tahmil  idüb 
giderken  mukaddema  geruye  firar  iden  altı  aded  refiklerimiz    hicaba- 
lûde  olub  geldiler  Amma  bizimle   olan  refiklerimiz  bunlara  levendane 
Bire  leke  Bire  mühanat  Bir  cenk    etmeden  yara  bere  görmeden  firar 
idersiz  deyu  nice  ta^nâmiz    kelimatlar  idüb     revan     olmadayız     Hakir 
cümleyesine   (cümlesine)  tenbih  ve  tekid  idüb  yirmi    refikimiz  ve  on 
aded  tevabiimiz  cümle  pürsilâh  ve  hazırbaş  bu  Dalkavak  içre  Ya  Fettah 
ve  Ya  Rezzak  ismine  (esmasına)  meşgul  olarak  giderken  hemen  on  piya- 
de ve  beş  küheylan  atlı  bir  s(e)ihaneleri  üzre  bir  siyah  habeşî  gulâmlı 
âdemler  zahir  olub  biz  dahi     hazırbaş     olduk     Anlar  bize    biz    anlara 
karib     oldukda  biz  anlara  selâm  virüb  badesselâm     bizim  refiklerimiz 
anlara   Kanden  gelirsiz  ve  s(e)ishane  üstündeki  Arabcik  nedir  didiler 
Anlar  itdi  Allah  verdi  Bazardan  aldık  didiler    Anlar  dahi  ta  bu  sizin 
yedeklerinizde    boş     atlar  ve     s(e)ishane     üzre     esbablar    ve  bu  yaralı 
kanlı  âdem  nedir  Hay  kahbecikler  Şimdi  biz  gelirken    bu  orman  içre 
bir  hay  huy  tüfenk  sadası  ve  bir  cenk   gavgası  işitdik  Besbelli  kelepür 
görüb  şikâr  almışsız  Bize  bu  şikârlardan  yok  mudur  deyu  hemen  boş 
atlara  ve  s(e)ishane  üzre    esbablara  ac  kurd  kuzuya    sarılır  gibi  sarıl- 
dılar Bizim  refiklerimiz  dahi  rıza    virmiyüb  nice  kelimatlardan  sonra 
bunlardan  halâs  mümkin  olmayınca  hemen  bizim     taife     Bire    vurun 
şunları  deyince  derakab  birbirimize  girüb  ânı  saatde  anların  beşin  leş 
eyledik  Amma  atlıları  firar  etdiler  Ardlarına  düşüb  hamdi  Huda  biraz 
dahi  atdan  akdardığımız    mahalde  bir  âdemimiz     çakmaklı  tüfenk  ile 
zahimdar  idüb  ol  an  can  revan  etdi    Bu    şehidimizi  atı  üzre  bağlıyub 
azmi  rah  iderken    bu  refiklerimize  sual  etdim    Siz  bunlar  ile  ne  aceb 
dostane  aşinalık  etdiniz  didim  Anlar    itdi  ya  vilâyetimiz  kurdu  değil- 
ler midir  Her  pazar  yerlerinde  görüşmez  miyiz    didiler  İşte  bu  esbab- 
ların  aldığımız  on  yiğidi  bunlar  şehid    idüb  biz  üzerlerine  gelüb  mali 
ganayimlerin  alamıyub  geru  firar  etdiler     Bu  malları     bizde     görünce 
şikârımızı    nice  alursuz     deyu     atlara  ve  esbablara     sarıldılar     Hamdi 
Huda  biz  anların  dahi  esbab    eşkallerin     alub  ve  s(e)ishane     üzre  bir 
Arab  köle  aldık  deyu   mesrur  şâdân     olub  Ağa     uğurlu     yiğit  imişsin 
Asla  bizim  izimizden  ayrılmadın  Sana  da  bundan  iki  at  ve  iki  heybe 
esbab  virüb  bizim  şehidimiz  vardır    Biz  geru    döneriz  Siz  varın    gidin 
Bundan  ilerisi  emindir  Ve  bu  mahalde  kuttauttariklik  idenler  bunlar 


190  EVLİYA  ÇELEBİ 

idi  Artık  siz  elem  çekmeyüb  yola  vevane  olun  deyu  gûnagûn  evza* 
etvar  etmeğe  başladılar  Can  başıma  sıçrayub  hakire  bu  güne  telâş 
olurdıkim  bunlar  bizi  dahi  şehid  idüb  cenk  içinde  oldu  deyu  nam 
virirler  deyu  efkâr  ihtimallere  düşdüm  Ahirülemir  müdarayı  elden 
komıyub  Seni  (Beni)  selâmete  çıkarın  yahud  şu  dağları  geçirin  Ve 
beni  bir  köye  düşürün  deyu  kelimat  iderek  bir  vasi  sahra  içre  gider- 
ken hemen  ileriden  bir  azîm  asker  nümayan  olunca  bizim  refikleri- 
mizin başına  ateş  diişdii  Ve  bu  asker  bize  yakın  geliib  bunlar  ile 
selâm  sabah  iderken  s(e)ishane  üzre  ganimet  olan  siyah  Arab  gulâmı 
ve  bizim  s(e)ishane  üzre  mecruh  âdemi  ve  atları  görüb  bildiler  Ve 
Arab  memlûk  bu  askeri  görünce  feryad  figan  iderek  bügâ  etmeğe 
başladı  Meğer  bunlar  Tire  huccacı  imişler  kim  ileri  on  nefer  âdem 
göndermişler  Haramilere  rast  gelüb  şehid  olanlar  bu  huccacın  âdem- 
leri imiş  Kıssai  ber  hisse  serencamı  macerayı  bunlara  takrir  etdik 
Bunlar  âlemi  hayretde  kalub  s(e)ishane  üzre  Arabi  ve  cümle  kanlı 
esbabları  ve  cümle  atları  elimizden  alub  bu  esbab  sahihlerin  siz  kati 
eylediniz  Haramilersiz  deyu  bizden  şühedaların  kemerin  ve  gayri 
zîkıymet  esbabların  taleb  etdiler  Ahir  bizi  geri  döndürüb  cenk  itdiği- 
miz  meydanı  ma'rekiye  gelüb  şühedaları  defn  etdiler  Bizim  katletdi- 
ğimiz  altı  aded  haramileri  bırakdılar  Bu  mahalde  bizim  s(e)ishane 
üzre  olan  mecruh  ruhu  revanı  revan  olub  vasılı  cinan  olub  anı  dahi 
refikleri  yanına  defn  eyledik  Bu  mahalde  Sarı  Mumcu  nam  köyden 
ahalii  vilâyet  gelüb  hakiri  ve  refiklerimizi  görüb  aşinalık  etdiler 
Huccac  ahvalimizi  bu  ahalii  kariyeden  sual  idüb  eyiliğimize  ehli 
belde  şehadet  etdiklerinde  hakire  ve  refiklerimize  tazim  ve  tekrim 
idüb  hakire  bir  at  ve  bir  tüfenk  ve  bir  kılıç  ihsan  etdiler  On  dokuz 
nefer  refiklerimize  beşer  guruş  virdiler  Ve  bizim  refiklerden  şehid 
olan  âdemi  atile  bir  refikımıza  verüb  geru  döndürdük  Bizler  huccac- 
1ar  ile  vedalaşub  yine  azmi  rah  eyledik  Hamdi  Huda  Dalkavak  nam 
çınaristan  içinde  böyle  bir  vakıai  kübraya  rast  gelüb  halâs  olduk 
Badehu  yine  şark  canibine  giderek  nehri  Mendresi  bir  ağaç  cisirden 
ubur  idüb  dukuzuncu  saatde 

Kasabai  Saray  yani  Kazai  Ezine  âbâd 

Denizli  hassı  hükmünde  yüz  elli  akçe  kazadır  Kethüdayeri  ve 
serdarı  Denizlidedir  Bir  camili  ve  iki  mescidli  ve  bir  hammah  ve  bir 
hanlı  ve  beş  dükkanlı  ve  iki  yüz  topraklı  (toprak)  örtülü  evlerdir  Ve 
bu  kariyei  mamure  Afyonhisarında  Kedik  Ahmed  paşa  camiinin 
evkafından  olmağla  mütevellisi  hâkimdir  Andan  yine  ol  sahra  içre 
şark  tarafına  mamur  kuraları  ubur  iderek  beş  saatde 


SEYAHATNAMESİ  191 


Evsafı  kaPai  Honaz 

Kayseri  Rum  oğullarından  Honaz  namile  bir  Kayasıra  meliki 
binası  olmağile  şehri  Honaz  derler  Badehu  sene  tarihinde  Germiyan 
Oğlu  Yusuf  Bey  fethidir  Andan  Ali  Osmaniyandan  Koca  Muradı  Sani 
eline  girmişdir  Anadolu  sancağı  hakinde  Denizli  kazası  hududunda 
yüz  elli  akçe  kazadır  Ve  kal'ası  Honaz  dağının  burnunda  evci  asumana 
serçekmiş  bir  yalçın  kızıl  kaya  üzre  kahkaha  misali  bir  şeddadî  kal'ai 
metindir  Ve  dairen  madar  cürmü  ne  mikdar  hatve  olduğu  malûmum 
değildir  Amma  şekli  muhammes  bir  sengâbâd  kal'ai  köhne  bünyaddır 
Ve  garba  nazır  bir  kapusı  var  bir  küçük  kal'adır  Amma  sa'bdır  Ve 
bu  kal'adan  Denizli  şehri  payimal  misal  nümayandır  Ve  kal'a  içinde 
cümle  dört  yüz  toprak  örtülü  kârı  kadim  evlerdir  Ve  cümlesi  Denizli 
sahrasında  ve  Ineâbâd  canibine  nazır  havadar  darlardır  Kal'a  evleri 
olmağile  havaledar  evlerdir  Ve  kaPa  içre  ancak  bir  kurşunsuz  camii 
kadimi  ve  iki  zaviye  bir  mektebi  ve  kadı  mahkemesi  var  Ve  bu  kalfa- 
da asla  kefere  yokdur  Girerse  kati  iderler  Cümlesi  aşağı  şehirde  olur- 
lar Ve  bu  kal'a  gayetülgaye  metin  ve  müstahkem  olmağile  Celâli 
havfinden  cemii  âyânı  vilâyetin  zîkıymet  esbabları  bu  kal'ada  pin- 
handır  Zira  Karayazıcı  ve  Celâli  Said  Arab  ve  Birkilili  Celâli  Cen- 
net Oğlu  namân  Celâlii  haramiyan  beşer  altışar  ay  bu  kal'ai  muha- 
sara idüb  bir  vech  ile  zafer  bulunmıyub  hâib  ve  hâsir  gitmişlerdir 
Ta  bu  mertebe  Van  ve  Mardin  kal'ası  misal  kaPai  bülenddir  Dizdarı 
ve  yirmi  aded  neferatları  ve  serdarı  vardır  Amma  sipah  kethüdayeri 
yokdur  Ve  bu  kal'adan  aşağı  varuşa  bin  adımda  enilir  Amma  bu 
varışa  (varusun)  etrafı  dahi  bir  kat  rubatı  kavi  ihata  etmiş  metin 
üstüvardır  iki  mahallei  müslimîn  maada  kefereler  sakindir  Cümle 
iki  yüz  hanelidir  Ve  bir  cami  ve  bir  mescid  ve  bir  hamam  ve  bir 
han  ve  bir  kaç  dükkânı  tüccaran  vardır  Amma  taba  (k)  hanesi  altın- 
da Akgöz  pınarı  nam  bir  âbı  hayatdır  Ayağında  nice  yüz  âsiyabı  da- 
kikler vardır  Şebi  ruz  âsiyabı  felek  gibi  cevelân  idüb  ahalii  vilâyet 
kendi  kendilerin  ömrü  azizleri  gibi  öğüdüb  kutu  lâyemut  kefaflanır- 
1ar  Bu  değirmenlerden  aşağı  nice  bin  bağ  ve  bağçe  ve  müşebbek  be- 
satînleri  rey  ider  mâi  hayatdır  Ve  nehri  Mendresin  bir  başı  dahi  bu 
nehri  Honazdır  Ve  bir  fırkası  dahi  Aşıklı  kazası  kasabası  içinde  bü- 
yük Akgöz  pınarıdır  Dere  ve  tepelerden  cem  olub  derya  misal  nehri 
Mendres  olur  Ve  Honazın  iki  saat  yer  bağ  ve  bağçesi  zeyn  olmuşdur 
Ve  nice  yüz  âbı  revanları  cari  olmuşdur  Ve  bu  şehri  temaşa  idüb 
cenub  canibine  bağ  ve  bostanlar  içre  beş  saatde 


192  EVLİYA  ÇELEBİ 

Evsafı  kal'ai  Darı  Mâ  şehri  Denizli 

Bu  şehrin  canibi  erbaasını  nice  uyunu  cariyeler  ve  nice  bahireler 
ihata  etdiğiyçün  Denizli  ismile  müsenıma  olmuşdur  Yohsa  denizden 
şark  canibine  dört  merhale  baiddir  Kütahya  sancağı  hakindedir  Am- 
ma kadim  eyyamda  başka  liva  idi  Badehu  sene  tarihinde  fatihi  Bağ- 
dad  Sultan  Murad  duhteri  pakize  ahteri  olan  Kaya  Sultana  teyiden 
ve  temliken  kaydı  hayat  ile  evlâd  evlâdına  hattı  şerifler  ile  maktuül' 
kalem  ve  mefruzülkadem  muaf  ve  müsellem  has  etmişdir  Hâlâ  baş- 
ka hâkimi  var  Uç  yüz  asker  ile  kırk  yük  akçe  iltizamın  tahsil 
idüb  yirmi  bin  guruş  dahi  kendüye  tahsil  ider  Yedi  zatımızda  olmuş- 
dur Andan  malûmumuzdur  Ve  ziri  hükmünde  beş  kaza  yerdir  Evvelâ 
kazai  Denizli  ve  kazai  Ezine  âbâd  ve  kazai  Çiharşenbe  âbâd  ve  kazai 
Gök  Oyuk  âbâd  ve  kazai  Honaz  âbâd  Bu  beş  kazalardır  Birbirlerine 
karib  olmağla  Denizli  hassı  hududundadır  Ve  şehri  Denizli  kazası 
üçyüz  payesile  kazayi  âlidir  Ve  nahiyesi 

{Sahifeyi  doldurmak  için  altı  satır  hoş  bırakılmıştır), 

kuradır  ve  şeyhülislâmı  ve  nakibüleşrafı  ve  âyân  eşrafı  ve  ket- 
hüdayeri  ve  yeniçeri  serdarı  ve  neferatları  ve  şehir  subaşısı  vardır  V^e 
kaFası  bir  düz  yerde  şekli  murabba  yalınkat  taş  bina  bir  kal'ai  zibadır 
Amma  sulu  yerde  olmak  ile  canibi  erbaasmda  hendeği  yokdur  İllâ 
Yeni  Cami  tarafında  sebil  hendeği  vardır  Oldahi  bir  âdem  kaddi  ka- 
dar alçak  hendekdir  Gayri  yerinde  hendek  yokdur  Ve  dairen  madar 
cürmü  dört  bin  yetmiş  adımdır  Ve  cümle  dört  kapusı  vardır  Şimal 
canibinde  Boyacılar  kapusı  ve  şarka  nazır  Semerciler  kapusı  gayet  kü- 
çük kapudır  iki  âdem  yanyana  giremez  Ve  atlı  girüb  çıkamaz  Ve 
kıble  canibine  Yeni  Cami  kapusı  ve  canibi  garba  Bağlar  kapusı  ba- 
zılar Hızırlık  kapusı  derler  Ve  bu  kal'a  Kayseri  Rum  binasıdır  Nice 
mülûkü  düvel  eline  girüb  âhir  sene  tarihinde  Ali  Selçukıyan  şehza- 
delerinden Keykâvüs  Şah  bin  Keyhusrev  bin  Mukim  Şah  fethidir 
Badehu  Ali  Osmandan  Koca  Sultan  Muradı  Sani  destine  girmişdir 
Amma  bu  kal'a  içinde  asla  ehli  ayal  ile  sakin  olacak  hane  ve  hane- 
danlar  yokdur  Ser(a)pa  dükkânlar  çokdur  Cümle  üçyüz  yetmiş  ma- 
mur ve  âbâdan  sesvakı  sultandır  Ve  bir  kârgir  divarlar  ve  sutuhu 
kiremitli  ve  iki  kapulı  bir  metin  ve  müstahkem  binalı  bezazistanı 
var  Cümle  yetmiş  dolab  dekâkînlerdir  Ve  bir  türab  örtülü  minaresiz 
camii  kadimi  var  Kal'anın  ta  vasatında  üstü  kiremitli  bir  vasi  Tahıl 
pazarı  meydanı  var  Ve  bir  kaç  çeşmesarı  var  Bu  âsârı  binalardan 
gayri  kaPa  içinde  bina  yokdur  Ancak  bir  hanı  var  Lâkin  anda  âyen- 


SEYAHATNAMESİ  193 

de  ve  rüyende  (revende)  mihman  olamaz  itimat  idüb  bildikleri  âdem- 
leri korlar  Ve  didebanlar  herşeb  üzerlerine  han  kapusın  taşradan  sed 
iderler  Ve  bu  kal'a  içre  her  gice  elli  âdem  pürsilâh  didebanlık  ve 
pasbanlık  iderler  Gayet  mazbutdur  Ve  bu  kal'a  içre  haftada  bir  azîm 
pazar  olur  kim  güya  âdem  denizi  Denizli  şehrinde  temevvüc  ider  Ve 
pazardan  sonra  kaPada  badelmağrib  didebanlardan  gayri  bir  can  kal- 
mıyub  herkes  bağlarında  hanelerine  gidüb  ta  sabah  olunca  kal'a  mus- 
tahfızanları  tahıllarına  darblar  urub  köşk  beklerler  Zira  bu  kal'a  be- 
zazistanın  ziri  zemininde  nice  Mısır  hazinesi  mali  tüccarân  vardır 
Amma  bu  kal'adan  taşra  cümle  kırk  dört  mahalle  vardır  Cümlesi 
bağ  ve  bağçeler  içre  gül  gülistanlı  ve  bağ  bostanlı  enharı  firavan  içre 
üç  bin  altıyüz  iremi  zatülimad  hanelerdir  Ve  cümle  elli  yedi  mih- 
mihrabdır  Amma  cümleden  cemaati  kesireye  malik  KaVa  Camii  andan 
taşra  Yeni  Cami  derler  amma  kıble  kapusı  üzre  mektub  olunan  tarihi 
budur 

Ve  Saray  Cumbası  kârı  kadimdir  Ve  ¥iurşunlu  Cami  lât  (i)  f  binayı 
nazifdir  Ve  Ulu  Cam,i  bu  dahi  kurşunludur  ve  kârı  atik  ma- 
kamı Sıddikdir  Ve  Tabaklar  Camii  karibülahd  bina  olunmuşdur 
Ve  Çömlekçiler  Camii  bir  tarzı  ahar  mamur  camidir  Kal'adan  taşra 
meşhur  cevamiler  bunlardır'Maada  otuz  yedi  mesacidler  vardır  Ve 
yedi  medrese  vardır  Cümleden  Saray  Cum'ası  medresesi  aded  ulema- 
larına meşruta  payei  âli  medresesidir  Ve  bir  darülhadis  ve  yedi  mek- 
tebi sıbyanı  püseran  vardır  Ve  on  bir  tekyei  meşayihanı  dervişan  var- 
dır Cümleden  mamur  meşhurları  Ulu  Cami  önünde  Ahi  Duman 
Baba  tekyesi  ve  Ak  Sinan  Sultan  tekyesi  ve  Kara  Oğlan  Baba  Sultan 
tekyesi  ve  Cem  Baba  Sultan  tekyesi  fukarayı  ibadullahlarına  nimet- 
leri mebzul  tekiyei  dervişandır  Ve  altı  hamamı  var  Lâkin  Hoca 
Ömer  hamamının  âbı  havası  lâtif  bir  kârı  kadim  hamamdır  Ve  Alaca 
hamam  dahi  hoş  havadır  Ve  Küçüğen  Oğlu  hamamı  ve  Yeni  hamam 
ve  Taba(k)hane  hamamı  ve  Şengül  hamamı  Bunlar  hassı  âm  hamam- 
larıdır Amma  yüz J  hamam  dahi  bağçeler  içre  hanedanlar  hamamları 
vardır  Ve  bu  şehrin  bağ  ve  bağçesi  mahkeme  siciUâtları  tahriri 
üzre  ve  şer  (şah)  benderi  takriri  üzre  cümle  on  bin  yetmiş  bağçe 
ve  yedi  bin  döğüm  (dönüm)  hakkı  verir  voyvada  defterinde 
mazbut    bağlar     vardır     Cümle    âyân  eşraf  ve  sigar    ve    kibar    cümle 

Evliya  Çelebi  9—    13 


194  EVLÎYA  ÇELEBİ 

bağçelerinde  sakinlerdir  Ve  ayanı  vilâyet  şehrimizin  canibi  erbaasmda 
yirmi  binden  mütecaviz  kaynak  uyunlar  vardır  deyu  fahirlenirler 
Ve  hakikatülhal  yine  sözlerinde  sadıklardır  Abı  hayatının  kesretinden 
bu  şehre  Denizli  derler  Amma  zalim  şehir  hıyaban  içre  olmağla 
sivri  sineği  gayet  çokdur  Amma  yay(l)a  bağlarında  sinek  yokdur  Ve 
cümle  halkı  bağlarında  sakin  oldukları  ecilden  ehli  ayalleri  birbir- 
lerinden  kaçmak  yokdur  Zira  cümle  birbirlerine  akraba  misal  olmuş- 
lardır Ve  cabeca  mahbub  ve  mahbubeleri  çokdur  Ve  ekseriya  halkı 
mavi  ve  beyaz  bez  ferace  giyerler  Ve  zenaneleri  dahi  beyaz  izar  ve 
muhayyer  ferace  giyerler  Ve  halkın  müsafirîn  ile  ihtilâtları  sehil  ca*lidir 
Zira  şehirleri  Anadolu  diyarının  bir  köşesine  vaki  olmuş  memerri 
nas  yeri  değildir  Anınçün  kimse  ile  hüsnü  ülfet  etmeği  bilmezler  bir 
alay  tüccaranı  Etrakândır  Ve  memduhatından  penbesi  ve  penbe 
ipliği  ve  beyaz  ve  rakik  ve  nazif  sadelik  bezi  Acem  bezlerinden  [  1  ] 
lâtif  olur  Nice  bin  yük  bezi  Rum  vilâyetine  müstevli  olur  Başka 
bazirgânları  vardır  Ve  cemii  halkının  kâr  kisibleri  beyaz  bezdir 

Ziyareti  şehri  Denizli 

Evvelâ  Ak  Sinan  Sultan  ve  Ahi  Duman  Sultan  ve  Karaca  Oğlan 
Sultan  ve  Hızırlık  Sultan  ve  Ahi  Oran  Sultan  Hacı  Bektaşi  Veli  ve 
Molla  Hünkâr  ve  Şemsi  Tebrizî  ve  Sadreddîni  Konevî  Hazretleri  ile 
hemcelîs  ve  hemenîs  olmuş  ulu  sultandır  kim  nice  keşif  keramat- 
lan  zahir  ve  bahir  olmuşdur  Cümle  keramatından  bir(i)  Kayseride 
tabaglık  iderken  mirîye  öşür  virmez  deyu  bir  gammaz  hâkime  gamz 
ider  Derhal  hacibler  varub  Ahi  Oranı  hayd  bend  etmeğe  kasd  idince 
hemen  dükkân  içinde  bir  oran  zahir  olub  a'vanlar  üzre  hücum  idince 
haciblerin  cümlesi  bîcan  firar  iderek  hâkime  gelüb  kıssaı  serencam- 
ların  nakl  idüb  badehu  Ahi  Orana  izaz  idüb  anınçün  Ahi  Oran  yani 
Oran  karındaşı  olur  Badehu  Kayseriden  hicret  idüb  bu  Denizli  şehrinde 
garikı  rahmet  olub  gavvası  Bari  olub  yatar  Kırşehrinde  bir  Ahım 
Baba  vardır  Amma  bu  Ahi  Oran  Baba  değildir  Esnafı  tabbaganın 
pişnedemleridir  kim  tabbaglara  Ahiler  derler  Ve  Yeni  Cami  kurbinde 
Cafer  Ağa  hanı  dahilinde  İmam  Sultan  Ve  bu  han  kârı  kadim  bir 
hanı  azîm  imiş  Müruru  eyyam  ile  harab  olub  Melek  Ahmed  paşanın 
ağalarından  Cafer  Ağa  Denizli  hâkimi  iken  tamir  ve  termim  idüb 
İmam  Sultan  âsitanesine  vakf  eyledi  Han  kapusının  sol  canibindeki 
köşede  bir  beyaz  mermer    (üzre)   tarihi  kadimi  budur 


[1]     Bağdad  Köşkü  nüshası  (bezinden) 


SEYAHATNAMESİ  x  195 

Ve  bu  hana  karib  ziyareti  Kapu  erenleri  ve  Memi  Dede  ve  Yakub 
Dede  ve  Baba  Sultan  ve  Ayaklı  Baba  ve  Fethi  Baba  ve  Şahin  Baba 
ve  Ziyaret  Baba  ve  Yakin  Baba  ve  Şekûr  gazi  Baba  ve  Hacı  Şeyh 
Sultan  hazretleri  bir  mesiregâh  gûhu  bülendin  zirvei  âlâsında  med- 
fundur  Ve  Uzunca  Hayreddin  Sultan  ve  Çomaklı  Baba  ve  Kara  Oyuk 
Baba  ve  Didiği  Baba  Sultan  ve  nice  bin  kibarı  evliyauUahlar  vardır 
Amma  meşhuru  âfâk  erenler  bunlardır  Ve  bir  kaç  gün  meks  etmede 
hemen  ancak  bu  sultanlara  birer  Yasin  hedayalar  ile  varub  aşinalık 
kesb  etdik   (Beyit) 

Derdi  aşkı  çekmiyen   aşkdan  veley  h'gânedir 
Bî  vesile    her  kişi    Sultana    olmaz    aşina 

ebyatı  mazmunu  üzre  hamdi  Huda  her  kibarı  evliyanın  kabri 
şerifin  ziyaret  idüb  akalli  mertebe  bir  fatihai  seb^ulmesanî  hedaya  ile 
varub  ruhu  şeriflerin  yad  eyledik  >jJU^^  -diU-ji'  Badehu  bu  şehrin 
âyânile  vedalaşub  ve  fâhir  boğası  bezler  hedayaları  ve  refikler  alub 
şimal  canibinde  bağ  ve  bağçeler  icre  ubur  iderek  yine  Honaz  kaPası 
altından  ubur  iderek  altıncı  saatde 

Evsafı   kazai  Aşıklı 

sancağı  hakinde  ve  yüz  elli  akçe  şerif 

kazadır  Ve  nahiyesi  yokdur  Ve  kasabası  bir  düz  yerde  vaki  olmuş 
dört  yüz  elli  türab  örtülü  hanelerdir  Ve  mahalle  ve 

mihrabdır  Cümleden  cemaati  firavanlı  Camii  Camii 

maada  mesacidlerdir  Ve  mektebi  sıbyanı  ve  hammamı 
ve  han  ve  bir  kaç  dükkânı  vardır  Amma  bezazistanı  yokdur  Ve 
taba(k)  hanesi  çarşunun  altında  büyük  Akgöz  pınarı  yanındadır  Bu 
nehir  Mendres  nehrinin  başıdır  Bu  şehir  bağı  ve  bağçesin  rey  ider 
Ve  âbı  havası  hubdur  Mahbub  ve  mahbubesi  mergubdur  Gerçi  Tür- 
kistan şehridir  Amma  hayli  zarif  ve  pürmarifet  fasihüUisan  ve  beli- 
gulbeyan  sözün  dinler  meal  ve  hal  anlar  çelebileri  vardır  Ve  Aşıklı 
şehri  olmağla  Aşıklı  âşıklarına  aşk  olsun  Pürşevk  ve  ehli  zevk  âşıkları 
vardır  Ve  ekseriya  ahalisi  sipahidir  Zira  ahsenülciyad  misli  atları 
olu(r) 


196  EVLİYA    ÇELEBİ 

Ziyaretlerin  beyan  ider 

andan  canibine         saatde  mamur  kuralar 


ubur 


idüb 


Kasabai  Diğer  [ij 

Aşıklı    kazası    nahiyesidir    Ve  hakidir    Ve    şehri  bir  düz 

yerde  vaki  olmuşdur     kim  cümle  altı  yüz  toprak     sutuhlu  hanelerdir 

Ve  cümle  mahalle  ve  mihrabdır 

Camii  maada    mesacidlerdir  Ve    hammamı    ve  hanları  ve 

dükkânları  vardır  Amma  bezazistanı  yokdur  Ve  âbı  havası  lâtif  ol- 
duğmdan  bağ  ve  bağçesi  çokdur  Andan  mamur  âbâdan  Türkistan 
kuraları  içre  ubur  iderek  sekiz  saatde 

Evsafı  Kal'ai  Uluborlu 

{Beş  satır  hoş) 

Evsafı   Kal'i   Gölhisar 

(On  dokuz  satır   hoş) 
andan  sahrayı  Davazın  şarkî  tarafı  ucunda 

Kazayi  Vakfı  Kariyei  Kızılca  Börklü 

Yüz  elli  akçe  kazadır  Aydın  sancağı  hükmündedir  Amma  Menteşe 
hakinde  vaki  olmuşdur  Ve  yüz  elli  türab  örtülü  bağlı  ve  bağçeli  ve 
bir  camili  ve  hammam(l)ı  esvaksız  bir  beld(ei)  müslimîndir  Serdarı 
Şişli  Hacı  dimek  ile  maruf  bir  ehli  vukuf  sahih  kelâm  ve  makbulü 
hassı  âm  kimesnedir  kim  has  ve  amma  sofrai  bîimtinanı  mebzuldür 
Andan  garb  tarafına  5  saatde 

Suvalmaz  pazan 

Suvalmaz  dağile  nehri  Suvalmaz  kenarında  bir  gün  bir  gice 
azîm  pazar  olur  Ve  bu  nehri  Suvalmaz  nehri  Bozdoğanın  başıdır  kim 
inüb  Bozdoğan  kazası  kasabası  içinden  cereyan  iderek  Köşk  şehri 
önünde  nehri  Mendrese  mahlut  olur  Ve  bu  Suvalmaz  pazarı  ma- 
halle  (mahalli)  Menteşe  hakidir  Andan  garba  giderken  Davaz 
sahrasının  ta  vasatında  kırk  âbı  hayat  pınarları  kaynayub  cereyan 
iderek  Suvalmaz  deresine  varır  Karuşub  andan  nehri  Bozdoğan  olur 
Ve  Kırkpınarı  ubur  idüb  bir  saatde 

[1]   Bagdad   Köşlcü  nüshası  (Dikler) 


SEYAHATNAMESİ  197 

Kasabai  Telekli 

Üç  yüz  türab  örtülü  haneli  ve  bir  camili  ve  bir  mescidli  ve  bir 
hanlı  ve  bir  küçük  hamamlı  ve  bir  kaç  dükkanlı  kasabacikdir  Davaz 
kadı  ve  serdarı  ve  kethüdayeri  bunda  sakin  olurlar  Yüz  elli  akçe  şerif 
kazadır  Ve  32  nahiye  kuraları  var  Ve  Menteşe  paşasının  hassı  ve  suba- 
şılığıdır  Bir  dere  kenarında  âbı  havası  lâtif  bağlı  bağçeli  bir  yerdir 
Ve  yeniçeri  serdarı  Elhacı  Bekir  Ağa  hakire  refikler  virdi  Davaz 
vadisi  içre  3  saatde 

Evsaf   âşiyanı  baz  kaPai  Davaz 

Yunaniyan  binasıdir  kim  asumana  serçekmiş  bir  şahin  ve  zağnos 
ve  baz  yuvalı  kaPei  vâzdır  Sene  tarihinde  Menteşe  Bay  Oğullarından 
Mirza  Bay  feth  iderken  cenk  esnasında  kaPada  âdem  az  buyurmuş- 
lar Adem  azdan  galat  beynel  Etrak  Davaz  kal'ası  dirler  Matekaddem 
kadı  bunda  sakin  imiş  Hâlâ  yine  paşa  hassıdır  Kal'ası  Davaz  sahrası- 
nın cenubunda  ve  bir  mürtefî  yalçın  kaya  üzre  şekli  murabba  bir 
yedi  kudret  kaPai  serameddir  Ve  dairen  madar  cürmü  üç  bin  adım- 
dır Ancak  canibi  şarka  nazır  bir  demir  kapusı  vardır  Bu  kapu  önüne 
çahı  gayyadan  nişan  bir  hendeği  var  Celâli  tahassun  etmiş  (etmesin) 
içün  kazmışlar  Müruru  eyyam  ile  rimal  türab  ile  pür  olmuş  Eğer 
tathir  olunsa  bu  kal'a  şeddi  ye*cuç  misal  olurdu  Zira  bu  kaFa  kaya- 
sının canibi  erbaası  çahı  gayya  ve  derki  esfelden  nişan  verir  Amma 
taşra  kaPasının  bazı  yerleri  münhedim  olmuşdur  Amma  hâlâ 
iç  kaPası  gayet  mamur  ve  hasnı  hasın  ve  şeddi  metin  kaPai  bîbedel- 
dir  kim  mezkûr  yalçın  kayanın  bir  sivri  burnu  üzre  asumandan  ve 
murgu  zeyrekden  gayri  havalesi  yokdur  Lâkin  gayet  küçük  iç  kal'adır 
Dairen  madar  cürmü  üçyüz  adımdır  Ve  divarının  kaddi  elli  zirai 
malik  âlidir  Ve  içinde  elli  aded  türab  örtülü  haneleri  vardır  Bir 
camii  var  Ve  dizdar  bunda  sakindir  iç  el  olmak  ile  neferatı  yokdur 
Ve  cinan  (han)  ve  hamam  ve  çarşuy  pazar  (ı)  yokdur  Amma  taşra 
kaPa  vasidir  Cümle  üçyüz  toprak  örtülü  mamur  âbâdan  hanelerdir 
Ve  cümle  beş  mahalle  ve  beş  mihrabdır  Ve  on  aded  esvakı  muhtasarı 
ve  bir  hanı  ve  bir  keşif  hamamı  ve  üç  mektebi  sıbyanı  ve  üç  sebili 
ve  iki  tekyesi  ve  altı  zaviyesi  var  Amma  bezazistanı  ve  imareti  it'amı 
yokdur  Ve  bu  kaPa  içre  bağ  ve  bağçe  dahi  yokdur  Amma  cabeca 
üzüm  asmaları  ve  köhne  eşcarı  acibeleri  vardır  Cümle  bağları  kaPa- 
nın  garbında  bir  top  menzili  baid  Kesir  dağı  dibinde  üç  bin  aded 
[bağı  mahsuldarı  ve  her  bağda  bir  bağdan  vardır  Dar  değildir  Vasi 
evlerdir  Cümle  ehli  kariye     altı  ay     bağlarında     sakin     olub     mahsul 


198  EVLlYA  ÇELEBİ 

alurlar  Ve  bu  kaPanın  canibi  şarkında  kal'a  temeli  altında  bir  yalçın 
kaya  içinden  bir  âbı  hayat  su  kaynayub  çıkar  Güya  buz  paresidir 
Cümle  ehli  kaPa  bu  mâi  zülâlden  defi  atsan  iderler  Acib  sun'u  Huda- 
dır  kim  bu  kal' adan  âlâ  bir  gûh  dahi  yokdur  kim  andan  gelür  deyu 
mülâhaza  oluna  Jüi  ö^uLuu.-,    Bu  âbından  gayri  havası  dahi  lâtifdir 

Ziyaretgâhı  kaPai  Davaz 

Evvelâ  taşra  kaPada  tekyei  Karaca  Ahmed  Sultan  acib  âsitanei 
azimdir  Sarı  Baba  Sultan  ve  Alkanlı  Dede  ve  Kepez  Dede  ve  Ali  Balı 
Dede  ve  Gülüm  Dede  Bu  kibarı  evliyauUahlar  cümle  bu  tekyei  ka- 
dimin sahasında  medfunlardır  Ve  bu  Davaz  kal'sından  canibi  cenuba 
çamlı  beller  ve  mahuf  muhatara  yollar  aşub  dört  saatde 

• 

iskele  Hanı 

Sultan  Keykubad  binası  bîeman  yerde  serapa  kârgir  bina  bir 
hanı  ra'nadır  Amma  küçükdür  Ve  nehri  iskelenin  kenarındadır  Ve 
ayni  iskele  yine  iskele  dağlarından  tulu  idüb  Nazilli  sahrasında  Aryan 
kazasından  cereyan  iderek  nehri  Mendrese  munsab  olur  Ve  bu  iskele 
hanın   geçüb  üç  saatde 

Yelen  Hanı 

Bu  dahi  çamlı  dağlar  ve  ahlat  armudu  ormanları  içinde  bir  kü' 
çük  handır  Andan  yine  cenuba  üç  saatde 

Dede  Menteşe  Hanı 

Bu  dahi  bîeman  yerde  kârgir  bina  bir  ıssız  yerde  bir  küçük  han- 
dır Andan  yine  çamlı  ormanları  iki  saatde 

Yumurta  Hanı 

Bir  küçük  hanı  kadimdir  Nehri  Yumurta  bu  han  dibinden  cere- 
yan idüb   katılır  Andan  üç  saatde  yine  cenub  tarafına 

Yemiş  Hanı 

Çam  tahtası  örtülü  müfid  ve  muhtasar  bir  hanı  sagiredir 

Ibretnüma  dirahtiha 

Amma  bu  hanın  canibi  erbaasındaki  sun'u  Huda  çam  ağaçları 
var  kim  Cenabı  Hallakı  Mevcudat  kuvvetin  izhar  içün  halk  etmişdir 
kim  bu  şeceri  müntehaların  mislin  bir  diyarda  halk  etmemişdir  Her 
biri  evci     semaya   serçeküb    servmisal  seramed    olub  rayihai    tayyibe- 


SEYAHATNAMESİ  199 

sinden  âyende  ve  revende  ehli  seferlerin  dimağları  muattar  olur 
Cümleden  biri  Çardaklı  Çam  namile  meşhuru  âfâk  bir  çamı  bîbedeldir 
Sayesinde  bin  esbsüvar  âdem  meks  etse  mümkündür  Ve  bir  dahi 
Adem  Çamı  Bu  dahi  ibretnüma  çamı  ra'nadır  Güya  biemriUâh  beni 
âdem  gibi  elleri  ve  kolları  ve  ayakları  ve  başı  var  Ve  beli  ince  göv- 
desi cesim  bir  sırrı  acib  çamı  garibdir  Ve  biri  dahi  Kuru  Çam  evce 
kad  çekmiş  asla  yeşil  yaprakları  yok  kuru  çam  görinür  Amma  yine 
taze  nihaileri  gayri  çamlardan  ziyadedir  Ve  daima  dibinden  nice  yüz 
kantar  katran  kaynar  Ve  biri  dahi  Semiz  Çamdır  AdetuUah  bunun 
üzerine  caridir  kim  servi  ve  çam  dirahtleri  seramed  ola  Amma 
bu  Semiz  Çam  gayet  alçakdır  Ve  cüssesin  on  âdem  ancak  dera- 
guş  ider  Ve  cüsse  ve  berlkeri  bir  vadii  sayedar  idüb  zilli  himaye- 
sinde on  bin  koyun  sayelenir  bir  çamı  cihandır  Ve  biri  dahi 
Kemerli  Çamdır  Tariki  âmmın  iki  canibinde  birer  çam  kudreti  Girdi- 
gâr  ile  hasıl  olub  birbirine  kavuşub  müruru  eyyam  ile  yekpare  olub 
yol  üzre  kemermisal  olmuşlar  Cümle  rahrevende  ve  devende  ol  ke- 
merin altından  ubur  iderler  bir  temaşa  çamlardır  Ve  biri  dahi  Kırk 
Kardaş  Çamı  Hurma  ve  çamın  hilkati  bir  bir  hasıl  olmakdır  Amma 
bir  kökden  kırk  aded  çam  hasıl  olub  cümlesi  semaya  beraber  mün- 
kalib  olmuşlardır  Ve  sayelerinde  kırk  aded  şühedalar  olduğıyçün  Kırk 
Kardaş  Çamı  derler  Ve  biri  dahi  Çatallı  Çamdır  Cemii  zemanda 
çam  ağacı  nahli  hurma  gibi  bir  nihali  seramed  olur  Amma  bu  çam 
çınar  gibi  dallı  ve  budaklı  hasıl  olmuşdur  Ve  biri  dahi  Kanlı  Çam- 
dır Yaz  ve  kış  kanı  kızıl  kızıl  cereyan  ider  Tariki  Edhemîden 
Selim  Dede  nam  bir  halimi  selimi  haramiler  bu  çam  altında  mecruh 
idüb  giderle  Haleti  nezi'de  merkum  dervişi  Edhemî  ider  Ey  çam  Be- 
nim kanım  zemine  senin  sayende  düşdü  Gene  sen  dahi  kan  revan 
idüb  şehadet  eyle  deyu  dua  idüb  ruhu  pürfütuhu  selimin  teslimi  hak 
olub  kanı  düşüb  şehid  olduğu  çamın  dibinde  bir  sed  üzre  medfun- 
dur  Hâlâ  ol  zamandan  beru  bu  çamdan  kan  cereyan  etmededir  Anın- 
çün  Kanlı  Çam  derler  Yol  üzre  ziyaretgâhı  hassı  âmdır  Ve  bu  bâlâ- 
da tahrir  olunan  ibretnüma  çamlar  cümle  yol  üzre  vaki  olan  ibret- 
nüma çamların  herbirisinin  birer  menakıbları  vardır  Ve  nice  kerre 
yüz  bin  ibretnüma  eşcarı  garibeler  vardır  kim  gören  âdem  valih 
hayran  olur  Ve  bu  Yemiş  Hanı  etrafındaki  çamları  temaşa  iderek 
yine  cenuba  üç  saat  Muğla  şehri  ensesinde 

Yılancık  Beli 

EriyazübiUâh  evce  serçekmiş  bir  gûhu  bîsütundur  Ve   bu  mahal- 


200  EVLİYA  ÇELBÎ 

le  ta  Davaz  karasından  gelince  kâh  sengistan  ve  kâh  çengelistan  ve 
âdem  ez  murat[l]  Yok  Celâlisi  ve  haramisi  çok  mahuf  ve  muhatara 
derbendi  çalender  dağistanı  bîeman  on  dört  saatlik  yerde  bu  rahı 
mahufun  canibi  erbaası(nda)  birer  ikişer  saat  baid  mamur  kuralar  vardır 
Amma  cümle  ahalisi  hâkimlerine  serkeş  bagî  ve  dagî  ve  âsi  âdemler* 
dir  Bu  merkuz  (mezkûr)  kuraların  tüfenkendaz  fetaları  [2]  merkum 
çamlı  yollara  inüb  rehzenlik  iderler  Gayet  ihtiraz  lâzımdır  Zira  bu  dağ- 
lar ulu  dağlardır  Ve  bu  mezkûr  Yılancık  Beli  öyle  cebeli  münteha- 
dır  kim  şita  ve  Temmuzda  ve  eyyamı  Nevruzda  mah  ve  sal  zirvei 
âlâsı  üzre  daima  ebri  kebudu  eksik  değildir  Ula  şehri  ve  Muğla 
şehri  sahraları  nümayan  olduğundan  maada  küşade  havada  cezirei 
Istanköy  ve  cezirei  Rodos  ve  cezirei  Hereke  ve  cezirei  incirli  azharı 
mineşsems  nümayandır  Ta  bu  mertebe  bir  gûhu  demavenddir  Bu 
cebeli  âliden  süfliyye  piyade  olub  sengistan  içre  rene  ina  çekerek  kâ- 
mil üç  saatde  dameni  gûha  nüzul  idüb  zeyli  cebelde 

Kariyei  Dümrük 

Uç  yüz  elli  kârgir  binalı  ve  bağlı  ve  bağçeli  ve  âbı  bayatlı  ve 
topraklı  ve  kiremit  örtülü  hanei  zibalardır  kim  cümle  ahalisi  müs- 
lümandır  Ve  bir  kârı  kadim  camii  ve  minaresi  var  Ve  hareminde 
bir   kurşunlu  kubbei  âli  içinde  ziyareti  Hazretleri  med- 

fundur  Nice  yüz  keşif  keramatları  zahir  ve  bahir  olmuş  ulu  Sultan- 
dır Bu  kura  anların  âbı  ruyine  âbâdan  olmuşdur  Ve  yine  kendü 
cami  ve  mehbatı  pürenvar  turbei  âlilerine  vakıf  olmuşdur  Bu  kari- 
yenin  bir  hanı  ve  bir  hamamı  ve  on  dükkânı  ve  iki  mektebi  sıbyanı 
ve  hadika  ve  gülistan  bostanı  vardır  Ve  havası  gayet  lâtif  olduğundan 
beyaz  kirazı  meşhuru  ünas  hassı  âmdır  Ve  bu  kariyenin  şimalindeki 
cebeli  müntehanın  içinde  yarı  azimler  var  kim  içine  giren  beni  âdem 
gaib  olur  Ve  bu  kariyeden  canibi  cenuba  Muglanm  Kara  Bağları  sekiz 
bin  adımdır  Ve  yine  bu  kariyeden  canibi  garba  sekiz  bin  adım  şehri 
Mugladır   vesselam 

Evsafı  kal'ai  Muğla 

Sene    tarihinde     Rum    keferesi  destinden    Menteşe    Oğlu    Dârâhi 
key  veziri  Muglı  Bey  feth  etmişdir   Azîm  cenk  ve  cidal  olmuşdur  Mez- 
kûr Muglı  Bey   Mahan  memleketinde  Hazreti  Resaletpenahı  vakıasın- 
'dajgörüb    izini     şerifleri    ile    sultanülulema    huzurunda  islâm  ile    mü- 

[1]      Bağdad   Köşkü    nüshası  (  âdemzat  ) 
[2]     Ahiler 


SEYAHATNAMESİ  201 

şerref  olub  Menteşe  Oğlu  Dârâhi  keye  boy  beği  idüb  Muğla  karası- 
nı feth  etdikden  sonra  mezkûr  şehri  ismile  müsamma  idüb  Muğla 
deyu  sebebi  tesmiye  olmuşdur  Sonradan  imana  gelmek  ile  Muğla 
Bey  derler  Lügati  parsîde  muğ  keferiye  derler  Elhasıl  muammer  olub 
dinî  miibîne  çok  hidmetler  idüb  gazayi  bîşümar  etmişdir  Badehu  bu 
şehir  sene  tarihinde  Ali  Osmandan  Sultan  Muradı  Sani  destine  girüb 
kalfasın  münhedim  etmişdir  Hâlâ  şehrin  ensesinde  şimal  canibde  bir 
yalçın  kaya  üzre  şekli  murabba  bir  küçük  kal'ecikdir  Amma  içinde 
dizdarı  ve  neferatı  ve  âdemi  zatı  yokdur  Ancak  öşrü  sultanî  galâli 
hıfz  içün  iki  anbar  vardır  Garba  nazır  bir  kapusı  vardır  Daima 
mesduddur  Amma  kadim  eyyamda  gayet  s'ab  kal'a  imiş  Ve  canibi 
erbaası  yalçın  kayalar  olmak  ile  hendeği  yokdur  Ve  bu  şehir  Anadolu 
eyaletinde  Menteşe  paşasının  tahtıdır  Tarafı  padişahîden  paşanın 
hassı  hümayunu  4008000  akçe  ider  Alaybeğisi  ve  çeribaşısı  vardır 
Ve  hîni  tahrirde  elli  iki  erbabı  zuama  ve  üçyüz  seksen  bir  erbabı 
timarı  vardır  Ve  cümle  erbabı  zuama  ve  erbabı  timar  kanun  üzre 
cebelüleri  ile  2000  asker  olur  Ve  paşası  dahi  hîni  seferde  hassına 
göre  bin  ferd  asker  ile  sefer  eşer  Ve  bu  şehir  üçyüz  payesi  ile  şerif 
kazasıdır  Ve  nahiyesi  105  kuradır  Ve  şeyhülislâmı  ve  nakibüleşrafı  ve 
kethüdayeri  ve  yeniçeri  serdarı  ve  âyân  eşrafı  ve  uleması  gayet  çokdur 
Ve  bu  şehir  mezkûr  kaPanın  kayası  dameninde  vaki  olmuş  bir  şehri 
şirindir  Cümle  haneleri  iki  bin  yüz  yetmiş  mamur  evlerdir  Cabeca 
toprak  örtülü  haneleri  vardır  Amma  ekseriya  hemvar  tahta  örtülüdür 
Ve  cümle  on  bir  mahalledir  Ve  cümle  yetmiş  mihrabdır  Amma 
cümleden  cemaati  kesireye  malik  taba(k)hane  kurbinde  Eski  cami 
tarzı  kadim  toprak  örtülüdür  Ve  kıble  kapusı  on  üç  ayak  nerdübanı 
ile  çıkılır  Ve  bu  tarafda  haremi  yokdur  Ancak  yol  aşırı  taba(k)hane 
içinde  bir  abdest  havuzu  var  Üstü  kubbe  örtülüdür  Ve  bu  mahalde 
Şahidî  Hazretlerinin  muallemhanesi  vardır  kim  hâlâ  cemii  şehrin 
sıbyanları  anda  tahsili  ulûm  iderler  Binden  mütecaviz  sıbyan  vardır 
Her  kangı  diyarda  zihni  sakim  var  ise  bunda  bir  kaç  ders  tilâvet 
idüb  müşkilâtları  âsân  olub  bermurad  olur  Ve  bu  mektebi  sıbyanın 
kapusu  üzre  tarihleri    celi  hat  ile  böyle  terkim  olunmuşdur   (tarih) 


j^jL  oÂİ^  ^-\aU  ^^L 


202  EVLİYA  ÇELEBİ 

Ve  kariyei  Dümrükde  Ulu  Cami  Ve  bu  şehrin  ortasında  Kurşunlu 
Cami  Bu  şehirde  bundan  musanna  ve  müferrah  ve  binayi  lâtif  kâr- 
gir  kubbeli  ve  haremi  lâtifli  camii  ruşen  yokdur  Andan  Şeyh  Camii 
ve  Pazaryeri  Camii  ve  Şeyh  Osman  Efendi  Camii  ve  Abdülgaffar 
Efendi  camii  ve  Hacı  Dede  Camii  ve  Mustafa  Efendi  Camii  Bunlar- 
dan maada  mesacidlerdir  Ve  iki  hamam  var  Amma  Elvan  Bey  ha- 
mamı gayet  müzeyyen  ve  âbı  havası  gayet  lâtifdir  Ve  Ahmed  Gazi 
hamamı  dahi  (r)uşen  ve  hoşhavadır  Ve  cümle  iki  yüz  dükkân  Gerçi 
bezasteni  yakdur  Amma  cemii  zîkıymet  eşyalar  anda  mevcuddur  Ve 
çarşu  içinde  bir  dere  cereyan  ider  Yedi  yerden  ağaç  cisir  ve  altı 
yerden  kârgir  cisir  ile  ubur  olunur  Ve  Kassabhanesi  bu  dere  üzre 
vaki  olub  asla  bed  rayiha  yokdur  Ve  bu  şehirde  ulema  ve  talebe 
çok  olmak  ile  yedi  medrese  ve  on  bir  mektebi  sıbyan  vardır  Ve  iki 
mihmanhanesi  var  Kurşunlu  Cami  kurbinde  paşalara  mahsus  bir 
kârgir  bina  sarayı  âlisi  var  Ekseriya  tahta  örtülüdür  Ve  bu  şehir  içre 
yetmiş  âbı  hayat  çeşmeleri  var  Ve  âbı  havası  lâtif  olduğundan  mah- 
bub  ve  mahbubesi  gayet  çokdur  Gerçi  Anadolu  şehirlerindendir 
Amma  halkı  gayet  şehrî  ve  farisîdan  ve  garibdost  kavmi  vardır  Ve 
bu  şehrin  enderun  birunu  ser(a)pa  bağ  ve  bağçe  ile  müzeyyendir 
Ve  çarşu  içinde  olan  Bazar  meydanında  ve  Kurşunlu  Cami  önünde 
alettertib  dikilmiş  bîdi  sernigûnlar  ve  çınarı  müntehalar  var  kim 
herbirinin  sayesinde  bin  âdem  sayelenir  gayet  mesiregâh  ve  teferrüc- 
gâh  şehri  müzeyyendir  Amma  limon  ve  turunç  ve  hurma  olmaz 
Zira  havası  yaylakdır  Ve  bu  şehirde  Ermeni  ve  Yahudi  yokdur  Ve 
gelüb  kalsa  muammer  olmaz  Ve  nisvan  tayifesi  gayet  ehli  perde 
ve  Madiye  kiralı  hatunları  vardır  Ekseriya  halkı  külah  üzre 
beyaz     destan     mevlevî     sararlar     gayet  salih     kimesneleri     vardır  Ve 

Bu  şehirde  olan  ziyaretleri  beyan  ider 

Evvelâ    Ziyaretgâh  Bu  şehrin     şimalinde    kal'a    kurbinde 

ziyareti  natıkı  hakayik  sultanı  dünya  ü  dîn  sîmurgu  Kafi  yakîn 
Hazreti  Seyyid  Kemaleddin  Çarkûşe  divar  içre  üstü  açık  bir  ulu  ziya- 
retgâhdır  Nice  kerameti  zahir  ve  bahirdir  Hattâ  cümlden  biri  müba- 
rek seri  saadetleri  ucunda  bir  dirahti  münteha  ardıç  ağacı  vardır  Beş 
âdem  kucaklar  bir  dirahti  azimdir  Bir  memleketde  ardıç  ağacı  öyle 
müteha  ve  cesim  olmak  ihtimali  yokdur  Ve  bu  ağacın  vücudu  ko- 
puk kopuk  aralıkdır  içi  boşdur  On  âdem  sığar  Hikmeti  Huda  mün- 
kirinden bir  kaç  şahsı  bedfial  azizi  imtihan  içün  ziyarete  gelüb  âlâ- 
tarıkulhedaya  birez  badem  getirüb  keramet  isterler  Aziz  Hazretleri 
buyururlar    kim      Badem  getirici    be  âdem  Baîbere  meşayih  keşfi  ke- 


SEYAHATNAMESİ  205 

ramet  etmek  hayız  görmek  gibidir  Amma  şu  bademlerinizden  taze 
badem  yiyin  deyu  mübarek  desti  şerifleri  ile  bir  bademi  mezkûr  bü- 
yük ardıç  ağacının  kovuğu  içine  Bismillah  deyüb  koyunca  biemriUâh 
tarafatülayn  içre  yeşil  şahlar  verüb  yedi  saatde  taze  badem  biter  Am- 
ma Hikmeti  Huda  hâlâ  olkadr  badem  verir  kim  vilâyet  bevilâyet  te- 
berrüken  hedaya  götürürler  Ve  bu  badem  ağacının  kökleri  ardıç  ağa- 
cının vücudundadır  Yerde  değildir  Asla  badem  kökünden  alâmet 
yokdur  Ve  mezkûr  badem  ardıç  içinde  âdem  cüssesi  misal  kalur  ha- 
şebeleri  vardır  Ve  badem  ağacı  ardıç  ağacından  hâlâ  bir  dirahti  mü- 
zeyyen ve  mevzundur  kim  çeşim  hayrelenir  Elhasıl  vacibüsseyir  ibret- 
nüma  bir  dirahti  azimdir  Ve  Seyyid  Cemaleddin  Sultan  bu  keşifden 
sonra  merhum  olur  Acayib  nazargâhdır  Ve  bu  sultan  hakipayi  şerif- 
lerinde merkadi  âfitabı  nihanî  kamer  zindegâni  Hazreti  Hoca    Şahidi 

Marifet  tahtında  güya  Şah  idi 

Hazretleri  Bir  mısraında  diyarı  menteşede  Mugluyım  buyurdukları  bu 
Muğla  şehridir  Ve  anların  civarında  medfundur  imam  zade  hazretleri 
Meşhuru  âfak  bu  sultanlardır  Ve  bu  şehrin  şarkında  iki  bin  adım 
baid  kayalar  dibinde  kariyei  Dümrükde  cami  hareminde  bir  kurşunlu 
kubbe  içinde  [1]  medfunlardır  >;•''  »y--  ^-^  Ve  bu  şehirde  bir  hafta 
Küçük  Hüseyin  paşa  ile  ve  âyânı  vilâyet  ile  seyir  temaşa  ve  zevk 
safalar  idüb  ve  andan  şark  canibine  sekiz  bin  adım  baid 

Evsafı  Kara  Bağlar 

Muğla  sahrası  içre  malâmal  bu  Kara  Bağlardır  Cümle  on  bir  bin 
bağdır  deyu  siciUâtda  masturdur  Ve  yaz  günleri  cümle  Muğla  şehri 
ve  Ula  şehri  halkı  bu  bağlarda  sekiz  ay  sakin  olurlar  Ve  kırk 
elvan  engürü  meşhuru  âfâkdır  Cümle  engür  ağadan  karaağaç  ve  çı- 
nar ve  kavak  ve  meşe  ve  ergavan  dirahlerine  sarmaşub  çıkmışdır  Her 
dirahtden  onar  yirmişer  yük  üzüm  hasıl  olur  Gayet  âbdar  engürü 
olur  Ve  sair  müsmirat  dahi  ana  göredir  Ve  bu  Kara  Bağların  yolla- 
rına bir  garibüddiyar  âdem  girse  bir  ağaç  deryası  içine  girüb  selâmete 
çıkamaz  Alemi  hayretde  kalur  Hendek  behendek  yollarının  birbirine 
müşabeheti  vardır  Bu  bağ  yollarında  asla  güneş  yokdur  Zira  evci  se- 
maya serçekmi§  dirahti  müntehalardır  Cabeca  çemenzar  sofalar  üzre 
ârâmgâh  vardır  Ve  bu  bağlar  içre  paşalara  mahsus  bir  bağ  var  kim 
güya  iremizatülimaddır  Elhasıl  memaliki  Âli  Osmanda  misli  ya  Ma- 
latyada  Aspuzi  yahud  Konyada  Meram  ola  Andan  on  gün  temaşayı 
cemal  idüb  cemii  ahalii    vilâyet  ile  vedalaşub    Kara  Bağlardan    kıble 

[1]   Burada  bir  (ziyaret)  kelimesi  varsa  da,  fazladır. 


204  EVLİYA  ÇELEBİ 

tarafına  bağ  ve  bağçeler  içre  ubur  iderek  ve  bir  hali  dağı  aşub  bade- 
hu Ula  şehri  bağları  içinde  iki  saat  ubur  idüb 

Evsafı   Kal'ai  Ula 

Sene  751  tarihinde  Menteşe  Oğlu  Beylerinden  Ulama  Bey  feth 
etdiği  içün  Ula  derler  Rum  keferesi  binasıdır  Badelfetih  kal' asın 
münhedim  etmişlerdir  Şehri  şark  canibinde  kayalar  üzre  Hisar  yurdu 
derler  hâlâ  âşârı  binaları  zahir  ve  bahirdir  Ve  bu  şehrin  üç  canibi 
kayalı  dağlar  ortasında  bir  musattah  yerde  on  iki  mahalle  iki  bin 
toprak  ve  tahta  örtülü  evlerdir  Ve  cümle  haneleri  bağ  ve  bağçeli  ma- 
mur ve  müzeyyen  şehirdir  Ve  cümle  19  mihrabdır  Cümleden  cemaati 
kesireye  malik  Acem  Sultan  türbesi  önünde  Hacı  Mustafa  Camii 
tarzı  kadimdir  Ve  kıble  kapusı  üzre  tarihi 

Ve  çarşu  içinde  Husam  Reis  camiinin  kapusı  üzre  tarihi  böyle  ter- 
kim olunmuşdur 

ilâhi  kabul  it  bunun  hacetin 
Habibinle  cennetde  kıl  hemcelis 
Bir  eksikli  didim  anın   tarihin 
Acib  curna  etdi  Husam  Reis 

Sene  988 

Bu  cami  çarşu  içre  olmak  ile  cemaati  kesireye  malikdir  Ve  kire- 
mit örtülü  ve  bir  minarei  mevzuna  malikdir  Ve  yine  çarşu  içinde  bir 
kiremit  örtülü  müferrah  cami  vardır  Kapusı  üzre  tarihi  böyle  tahrir 
olunmuşdur   (tarihi) 

Ve  çarşu  başında  bir  küçük  cami  var  Kapusı  üzre  tarihi  gayet  ce- 
nendaz  olduğundan  tahrir  olunmadı  Zira  mezkûr  camilerden  maada 
mesacidlerdir  Ve  iki  mesacid  mektebi  var  Ve  iki  medrese  var  Ve  iki 
Tekke  var  Ve  iki  hammam  var  Biri  Şücca  hammamı  ve  biri  Yeni 
hammam  Ve  cümle  üç  yüz  dükkândır  Gerçi  bezasteni  yokdur  Amma 
haftada  bir  on  bin  âdem  cem  olub  azîm  hazar  durur  Cemii  namev- 
cudat  ol  gün  anda  mevcud    olur    Ve  çarşu  pazarı    alettertib   hemvare 


SEYAHATNAMESİ  205 

bir  şahrahdır  Ve  iki  hanı  var  Ve  bu  şehrin  canibi  erbaası  ikişer  saat 
bağ  ve  bağçedir  Gayet  mahsullü  şehirdir  Her  sene  kırk  elli  bin  kan- 
tar üzüm  ve  incir  kurusu  Mısıra  gider  iskelesi  Sakar  Beli  aşırı  4  saat 
Marmaris  iskelesidir  ki  Rodos  mukabelesidir  Ve 

Bu  şehirde  olan  kibarı  evliyuUahları  beyan  ider 

Ziyareti  Kerş  Eri  dağı  şehrin  şimalindedir  Kerş  Er  Sultan  anda  med- 
fundur  Amma  Kerş  Er  Sulandır  Gayet  ulu  sultandır  Buhara  erenle- 
rindendir  Ve  ana  karib  mezaristan  içinde  Acem  Sultan  ve  Isa  Dede 
ve  Husam  Reis  Camii  kıblesinde  medfundur  Ve  yine  bu  camide  bir 
kubbei  pürenvar  içinde  gavvası  deryayi  din  bahri  ummanı  dürrü 
yekin  Hazreti  Şeyh  Hüsamüddin  Kapusı  üzre  tarihi  böyle  tastir  olun* 
muşdur 

Binayı    tûrbei  arş  iştibaha  sarfı  malile 
Ahibba  îtdiler  Hamze  Efendi  hazretin  tayin 
Mükâfatın  ide  f ir  dev  si  âlâda  ana  Mevlâ 
Civarı  hazreti  Sultanı  kevneynile  huri  ayin 
Muhakkik  kutbu  âlem  gavsı  âzam  idi  asrında 
Aceb  mi  âşiyanı  murgu  ruhu  olsa  iliyyîn 
Inüb  bir  savt  hatif  den  didi  tarihini  Kisbî 
Yapıldı  türbe  hâlâ  oldu  asude  Hüsamüddin 

Diğer  tarih 

Yine  bir  mürşidi  rahı  Huda  ukbaya  azmitdi 
Cihan  gibi  bakanın  inkılâbından  olub  agâh 
Hüsamüddîni  kâmil  gavsı  âzam  kutbu  danadır 
Turak  eshabı  andan  müstefiz  idi  biemrillâh 
Didi  fevtine  Kisbî  lâfzanu  ma  nen  ana  tarih 
Hüsamüddin  göçdi  bin  yiğirmi  altıda  eyvah 

Ve  bu  sultanın  merkadi  şerifi  önünde  bir  âsitanei  halveti  vardır  kim 
âyende  ve  revende  (ye)  nimeti  mebzuldür  Ve  canibi  erbaasında  yüz- 
den mütecaviz  höcreler  Ve  bu  âsitane  hareminde  bir  çahı  mâ^  var- 
dır kim  güya  âbı  zülâldir  Cümle  şehir  halkı  ana  muhtacdır  Gayet 
leziz  ve  soukdur  Ve  bu  âsitanede  bir  bağçe  vardır  kim  güya  bağı 
iremdir  Cemii  seyyahı  âlemin  ve  nedimi  âdemin  ârâmgâhıdır 
Bağı  Hüsam  Can  demekile  şöhret  bulmuşdur  Altmış  güne  üzümü  ve 
kırk  elvan  meyvesi  siciUâtda  masturdur  Elhasıl  nazargâhı  kibarı 
evliyadır  Ve  bu  şehrin    âbı  havası    gayet    lâtif    olduğundan    mahbub 


206  EVLİYA  ÇELEBİ 

ve  mahbubesi  meşhurdur  Ve  cümle  halkı  Cezayir  esbabı  giyüb 
pala  pıçak  taşırlar  Ve  gayet  garibdost  halkı  vardır  Ve  halveti 
tarikında  olub  cümlesi  ehli  tevhiddir  Gayet  mün*im  kavimdir 
Ve  bu  şehrin  cenubunda  3  saat  Gökâbâd  kaPası  iskelesi  vardır 
Andan  Marmaris  nam  bir  kal'adır  Süleyman  Han  bina  etmiş- 
dir  Rodos  fethinde  bizzat  Süleyman  Şah  bu  şehirden  ubur  idüb 
Sakar  yokuşu  nam  mahalli  aşub  Sakar  Beli  demişlerdir  Hâlâ 
bir  mahuf  ve  muhatara  beldir  Andan  9  saatde  Marmaris  kalfa- 
sından karşu  Rodosa  geçmişler  Hakir  ol  yola  gitmiyüb  Ula  şehrin- 
den garb  tarafına  bağ  ve  bağçeler  içre  sun'u  Hudaları  temaşa  iderek 
Ulaya     bir  saat  karib 

Menzili  mesiregâhı  Kazancı  Camii 

Bir  koyah  hıyabanı  dirahtistan  içre  bir  nemazgâhdır  Sayei  dirah- 
tinden  zemine  güneş  isabet  etmez  Bir  âbı  hayat  çahı  mâsı  var  kim 
güya  şaraben  taburadır  Cemii  Ulah  ve  Muğlalı  bu  çemenzar  nemaz- 
gâhda  teferrüc  iderler  Acib  ferahfeza  yerdir  Andan  kalkub  yine  garba 
üç  saat  mamur  âbâdan  kuralar  ubur  iderek 

Evsafı  kasabai  Yerkesiği 

Menteşe  hakinde  paşa  voyvadalığıdır  Ve  yüz  elli  akçe  kazadır  Ve 
nahiyesi  kuradır  Kethüdayeri  ve  serdarı  ve  âyânı  vardır  Amma  kasa- 
bası yüz  elli  mikdarı  toprak  örtülü  ve  bir  camii  minaresiz  toprak  örtülü 
evler  ve  camilerdir  Ve  hammamı  ve  dükkânları  ve  hanları  yokdur 
Amma  bağ  ve  bağçeleri  çokdur  Ve  cümle  halkı  evlerinde  keçe  külah 
ve  seccade  ve  kırmızı  dülbend  börkü  işlerler  gayet  meşhurdur  Ve  etra- 
fında kuraları  gayet  mamurdur  ve  müzeyyendir  Ve  gayet  mahsuUü 
vilâyetdir  Ve  keçeden  yekpare  hırka  ve  yağmurluk  bunda  işlenir  An- 
dan kalkub  garb  canibine  kâh  sengistan  ve  kâh  bağ  bostan  içre  güzer 
iderek  ve  Süleyman  Han  ubur  idüb  tathir  etdüği  rahları  temaşa  ide- 
rek 6  saatde 

Evsafı  kasabai  Boz  Oyuk 

Menteşe  sancağı  hakinde  paşa  hassı  voyvadalığıdır  Ve  yüz  elli 
akçe  kazadır  Ve  nahiyesi  kuradır  Ve  kasabası  Boz  Oyuk  dağı  dibinde 
yüz  evli  yüz  topraklı  kasabecikdir  Bir  camii  vard(ır)  Han  ve  hammam 
ve  çarşu  pazarı  yokdur  Ancak  bağ  ve  bağçesi  bîhisabdır  Ve  bu  kasaba 
içinde  bir  kaya  altında  bir  turna  gözü  su  kaynar  Amma  olkadar  leziz 
değildir    Ve  bu  kasabadan    şimale  bir  ok  menzili    baid  bir  düz  yerde 


SEYAHATNAMESİ  207 

Süleyman  Hanın  otağı  yeri  vardır  KaFa  misal  bir  meydanı  azimdir 
Andan  Süleyman  Han  Rodos  fethine  ubur  iderken  anda  meks  idüb 
bu  kura  ve  kasabat  halkları  vâfir  hedaya  ile  istikbale  çıkarlar  Süley- 
man Han  safa  idüb  buyururlar  kim  Bu  benim  otağım  cürmü  olan 
yer  bu  ahaliye  hafta  pazarı  olmak  içün  dükkânlar  bina  olunsun  deyu 
emir  ider  Hâlâ  yüz  mikdarı  hârgir  dükkânlar  ve  bir  kubbei  alili  bir 
cami  bina  olunub  asarları  kiremit  örtülüdür  Haftada  bir  bazar  durur 
Ve  nice  bin  âdem  cem  olub  beyi  ve  şira  idüb  Süleyman  Hana  dua 
iderler  Ve  ol  gün  anda  kadı  ve  mussellem  ve  serdar  anda  cem  olurlar 
Andan  yine  garb  canibine  bîhasıl  yerler  ile  bir  saat  taşlı  yollar  ile 
ubur  iderek 

Evsafı  kal'ai  Eski  Hisar 

Sene  755  tarihinde  Rum  keferesi  destinden  Menteşe  Oğlu  Ahmed 
Bey  feth  etmişdir  Anlardan  sene  tarihinde  Urhan  Gazi  yüz  bin  rene 
ina  ile  feth  idüb  münhedim  etmişdir  Hâlâ  eseri  binadan  nice  derü 
divar  burç  baruyi  hisar  nümayandır  iç  el  olmak  ile  dizdarı  ve  neferatı 
yokdur  Ve  Menteşe  sancağında  paşa  hassıdır  Voyvadalıkdır  Ve  yüz 
elli  akçe  şerif  kazadır  Ve  nahiyesi  kuradır  Kethüdayeri  yokdur  Amma 
serdarı  vardır  Ve  âyânı  yokdur  Ekseriya  halkı  fukaralardır  Üzerlerine 
nuhuset  müstevli  olmuş  Zira  kâr  ve  kisibleri  tütün  füruht  idüb  eker- 
ler Ve  bu  şehir  iki  dağ  mabeyninde  bir  vasi  uz  içinde  bağ  ve  bağçeli 
ve  âbı  hayat  sulu  üç  mahalle  ve  iki  yüz  seksen  haneli  ve  cümle  top- 
rak örtülü  evlerdir  Han  ve  hamamsız  bir  garib  kasabadır  Ancak  on 
dükkânı  var  Ve  âbı  revanı  çok  olmak  ile  kırk  elli  taba(k)hane  dük- 
kânları var  Gayet  lâtif  gönü  olur  Zira  dağlarında  mazısı  çokdur  Ve 
iki  camii  var  Yukaruda  bu  kal'a  fatihi  Menteşe  Oğlu  Sultan  Ahmed 
ki  Kuru  Cami  derler  tarzı  kadimdir  Andan  aşağıda  çarşu  içinde  Ta- 
ba(k)hane  camii  ki  Sultan  camii  derler  Bir  anka  bazirgânın  binasıdır 
Kiremitsiz  kârgir  kubbe  kireç  sıvalı  bir  müferrah  camii  kadimdir  Am- 
ma haremi  yokdur  Ve  Taşr(a)  yan  sofanın  solunda  cami  divarına 
muttasıl  merkadi  Sultan  medfundur  Ve  camiin  taşra  solun- 

da tahta  sofa  altında  iki  değirmen  yürüdür  bir  âbı  hayat  su  kaynayub 
cereyan  ider  Cümle  cemaat  andan  tecdidi  vuzu  iderler  Andan  aşağı 
taba(k)haneye  ve  andan  bağ  ve  bağçelere  tevzi  olur  Anın  içün  bu 
camie  Sulu  Cami  derler  Gayet  mesiregâh  yerdir  Ve  camiin  taşra  sofla- 
rında mermer  sütunlar  üzre  küçük  kubbelerdir  Ve  bu  şehri  kadim 
evvelde  öyle  âbâdan  imiş  kim  bir  saat  yerde  binayi  azîm  asarları  var 
kim  âdem  valih  hayran  olur   Hususa  kalfasının  binası  ruyi  arzda  mi- 


208  EVLİYA  ÇELEBİ 

salı  Samda  Baalbek  kaPası  ola  Bu  dahi  öyle  fil  cüssesi  kadar  mücellâ 
mermer  ve  gayri  taşlar  ile  bina  olunmuşdur  Asla  kireç  bina  değildir 
Serapa  taş  taş  üzre  demir  kenedli  binadır  Ve  cümle  taşları  birbirine 
öyle  imtizaç  etmişler  kim  güya  yekpare  sınırsız  bir  kaPai  muazzam 
ve  müzeyyen  imiş  Ve  hâlâ  her  tarafında  nice  bin  havuz  ve  şazirvan 
ve  tak  kubbe  asarları  var  kim  tabir  olunmaz  Ve  bunda  birgün  meks 
idüb  serdar  Şişli  Mustafa  Beye  serdardan  on  tüfenkendaz  refik  alub 
yine  garb  canibine  teveccüh  idüb  Badırka  boğazın  ve  Deve  kasığın 
aşub  hamdi  Huda  selâmetle  Tuzla  ovacığın  dahi  ubur  idüb  6  saatde 

Evsafı  tahtı  cemşid  şehri  azîm  kaPai  Milas 

Sene  tarihinde  Menteşe  Oğlu  Ahmed  paşa  gazi  Cemşid  neslinden 
Milyas  nam  bir  Urum  kiralının  elinden  feth  etmişdir  Badehu  sene 
834  tarihinde  Ali  Osmaniyandan  Gazi  Hudavendigâr  fethidir  Menteşe 
sancağı  hakinde  Menteşe  Oğlu  Ahmed  Gazi  evkafıdır  Ve  yüz  elli 
akçe  kazadır  Ve  nahiyesi  75  pare  mamur  kuralardır  Ve  kethüdayeri 
ve  yeniçeri  serdarı  ve  âyân  eşrafı  ve  nakib  ve  müftisi  vardır  Amma 
kePası  münhedim  olmak  ile  dizdarı  ve  neferatı  yokdur  Ve  şehri  Milas 
sahrasının  garb  canibinde  Su  dere  dağından  bir  top  menzili  baid  bir 
taşlık  bayır  üzre  bin  haneli  safi  kârgir  bina  evli  ve  üzerleri  toprak 
örtülü  bağlı  ve  bağçeli  ve  limon  ve  turunç  ve  nar  ve  incirli  şehirdir 
Ve  cümle  on  iki  mahalle  ve  yedi  mihrabdır  Cümleden  vacibüsseyir 
Camii  Kehir  şehr(in)  şimali  canibinde  kursum  örtülü  ve  beş  kubbei 
alili  ve  bir  minarei  mevzun(l)u  bir  ibretnüma  camii  zibadır  Ve  canibi 
erbaasında  derü  divarları  serapa  gök  mücellâ  mermerden  Anınçün 
Etrak  taifesi  Gök  Cami  derler  Kıble  kapusı  üzre  ta  yukaruda  bu  âyet 
ve  tarihler  tahrir  olunmuşdur   (tarih) 

tahrir  olunmuşdur  Dahi  altında  kapu  çerçevesi  mermeri  üzre 

böyle    tahrir    olunmuşdur    Ve  çarşu   içinde    fatihi  vilâyet    olan    Qazi 


SEYAHATNAMESİ       •  209 

Ahmed  Bey  Camii  dahi  ibretnüma  binayı  musanna  camii  zibadır  Kıble 
kapusı  üzre 

*  5jLI  jlkJL.]i  ^ii*il    j^A^\   ^^iüi   ^AI\   oAa.  ^    ^^  M  '.^  J!  ^1  ^^j  ) 
^Jj  c^.^  4İiJ_^i?  ^^  Ai-^  ^j\i  ç^pcJlj  ^-^Jl   ijyii  J^^   jirVl  ^'lij  c^U 
jl>-jjl  c/  *^^  ^r^L"^  C-'Ui^l  ^'^-^   4A)lp,jJÖI    ji^jı^^  -V-Jl  J Jl  jy^[\  *^^J.l 

tahrir    olunmuşdur  Ve    Salâhüddin    Camii    tarzı    kadimdir    Ve  Bahk 

Camii  dahi    tarzı  kadimdir     Bunlardan    maada    mesacidlerdir    Ve  iki 

hammamı  var    Biri  Eski  hammam  Olkadar   (r)u§en  ve  havadar  ham- 

mam  değillerdir    Ve  iki  hanı  var  Amma  Kurşumlu   Cami  hanı  gayet 

büyük  handır  Ve  kâ(r)gir  binayı  azimdir  Ve  elli  mikdarı  dükkânları 

var  Bu  şehrin  memduhatmdan  cemii  mahsulâtı  tütündür  Cemii  dest  ve 

sahrası  tütündür  Nice  bin  yük  bağlanub  karhan  olub  cemii  Anadolıya 

tütün  bundan    müstevli  olur    Ve   âbı  havası    gayet  sakildir     Eşeği    ve 

ecinnei  ısıtma  dutar  Ve  bu  şehre  beddua  olmuşdur  Sebebi  oldur  kim 

kadim  eyyam  Mısırda  bir  kahtı  azîm  olub  bu   Milas   şehrinde  malları 

ile  galat  isterler     Bu  şehir  halkı     bir  hınta  vermiyüb    red  iderler     Bu 

Mısır  halkı  dahi   hâyib  ve  hâsir  Mısıra  geldikleri  gibi  mavakaı  takrir 

etdükde  cümle  ahalii  Mısır  Milas  şehrinin  harab  olması  içün  beddua 

idüb     Camii  Ezberde  ruzmerre  en'amı  şerif  tilâvet  olunur  Anın  içün 

barabdır    Amma    kadim  eyyamda    bu  Milas  bir  şehri  azîm    imiş  kim 

hâlâ  nice  bin  amudu  müntehalar  üzre  takı  kesradan  nisa(n)  verir  ulu 

divanhaneler  ve  sarayı  âlileri  ve  nice  bin  kâ(r)gir  dükkânlar  ve  hâlâ 

üçyüz  hammam  asarları    ve    nice  bin  cami    ve   mesacid  ve  imaret  ve 

medrese  ve  han  ve  bezesten  âsâ(r)ları  var  kim  âdem  engüşt  ber  dihen 
idüb  valih  ve  hayran  olur  Ve  kal'a  asarları  var  kim  güya  her  kemer 

taşı  hammam  kapusı  misal  Ad  ve  Semud  binasıdır  Ademin  aklı  peri- 
şan  olur    Elhasıl    dünyanın  fani  olmasına  delildir    ki    ^^>-3  '^h^  -«U  *^\y 
dir  Ve 

Bu  şehirde  medfun  olan  Kibarı  evliyauliahları 

beyan  ider 

Ziyareti  Milds     Evvelâ  şehrin  garbında    Su  dere  dağında  ta  zirvei 
âlâsında  Su  dere  erenleri  ve  şehir  içinde    Felendi   Sultan  ve  Derebeği 

Evliya  Çelebi  9  —   14 


210  •       EVLİYA  ÇELEBİ 

Sultan  ve  Hayreddin  Sultan  ve  Boğa  Baba  ve  Gazal  Murad  Baba  ve 
Salâhüddin  Sultan  ve  ibretnüma  tasavvuf  Hayali  zil  müellifi  Şeyh 
Şüşterî  Hazretleri  bizzat  bunda  medfundur  Herkim  ziyaret  etse  elbette 
gülmesi  mukarrerdir  >j.Ji  «.^^  ^jS  Bu  şehri  seyir  temaşa  ve  ziyaret  idüb 
ayanı  vilâyet  ile  ved(a)la§ub  Milas  sahrası  içre  tütün  tarlaları  içre  bir 
saat  ubur   idüb 

Evsafı  darı  duhan  kal'ai  Beçin  Hl 

Nice  yüz  yıl  bir  ecinne  beği  zabt  idüb  badehu  Menteşe  Oğlu 
Ahmed  Bey  ilim  kuvveti  ile  zabt  idüb  mamur  etdi  Beg  Cin  kalfasın- 
dan galat  Beçin  kaPası  derler  Bu  dahi  Menteşe  hakinde 
maktuu  kadim  ( maktuulkadem )  ve  mefruzülkalem  fatihi  vilâyet  Gazi 
Ahmed  Bey  evkafıdır  Ve  Milas  nahiyesidir  Kethüdayeri  ve  serdar 
Milâsda  sakindir  Ancak  nayibi  vardır  Ve  kal'ası  Milas  sahrasına  nazır 
bir  yalçın  kaya  üzre  evci  asumana  serçekmiş  bir  sa'b  kal'ai  metindir 
Ve  şekli  murabba  bir  şeddadî  binadır  Ve  dairen  madar  cürmü  bin 
adımdır  Ve  kıbliye  nazır  bir  kapusı  vardır  Dizdarı  ve  yirmi  neferatı 
vardır  Gayet  sa*b  ve  metin  olmak  ile  Menteşe  hâkimleri  cemii  müc- 
rimleri bunda  habs  iderler  Ve  yalçın  kaya  üzre  olmak  ile  aşla  bir 
canibinde  hendeği  yokdur  Ve  bir  canibinde  hafir  mümkin  değildir 
Ancak  kapusı  önünde  zemberekli  cisrin  altı  kesme  kayadan  on  kulaç 
hendeği  var  Kapunun  iki  tarafında  mermer  arslanlar  tasvir  olunmuş- 
dur  Ve  kal'a  içinde  bir  küçük  mescidi  ve  yirmi  toprak  örtülü  evleri 
var  Cümle  Milas  sahrasına  nazırdır  Amma  taşra  varuş  gayet  büyük 
şehri  azîm  imiş  Hâlâ  ana  binası  cihanı  dutmuşdur  Ol  imaretden  hâlâ 
yüz  mikdarı  toprak  örtülü  bağ  ve  bağçeleri  vard(ır)  Bu  şehrin  canibi 
erbaası  kal'ai  azîm  imiş  Hâlâ  burç  baruları  zahirdir  Ve  bu  varuşda 
bir  ulu  cami  vardır  Kıble  kapusı  üzre  tarihi  böyle  tahrir  olunmuşdur 
(tarihi) 


( 'tU. 


^\^  jlkU    yü^\   j  0.^11   ^PtAİl   JâmI\   j^^'^\   ^jLil  APt^l^A  ^  ) 


a 


Minaresi  yokdur   Ve  toprak  örtülü  camii  kadimdir  Tulen  ve  arzan 

yüzer  ayakdır    Ve  camii  içinde  on  altı  çam  direğinde  sütunlar  vardır 

Bu  cami  önünde  Ahmed  Ağa  medresesi  gayet  mamurdur  Ahmed  Gazi 

anda  medfundur    Ve  medrese  ile    kal'a  kapusı  mabeyninde    bir  sofai 

[  azîm  üzre  bir  çınarı  münteha  var  ki  sayesinde  bin  âdem  sayelenir  Ve 


[1]      Bağdad   Köşkü  nüshası  (  Biçen  ) 


SEYAHATNAMESİ  211 

bu  sofanın  yol  aşırı  kıblesinde  Gazi  Ahmed  Beyin  iyali  bir  türbei 
pürenvarda  medfunlardır  Ve  bu  kaPanın  enderun  birununda  asla  çar- 
§usı  pazar  ve  han  ve  hamam  yokdur  Bunda  bir  gice  mihman  olub 
alessabah  dizdardan  on  müsellâh  feta  alub  garb  canibine  Muvalasun 
boğazı  gayet  eşkıyası  çokdur  Mahuf  yerde  anı  ubur  idüb  Muvalasun 
sahrası  içre  dört  saat  gidüb  sağ  canibimizde  Varvul  tuzlası  lebi  der- 
yada yedi  yük  akçe  emanetdir  Gayet  leziz  tuzu  olur  Aydın  ve  Sarhan 
ve  Menteşe  vilâyetlerine  nice  kerre  yüz  bin  yük  tuz  gider  Ve  Fren- 
gistana  dahi  gider  Zira  Firengin  uyuzuna  ve  tuzlu  balgama  sürüb  yese 
gayet  naf  îdir  Bu  mahalleri  ubur  idüb  mezkûr  Varvul  tuzlası  canibleri 
safi  harami  ve  haramzadesi  çokdur[l]  Öyle  iç  yüzde  Pirsiz  Ali  Ağa 
çiftliğine  varub  andan  bir  kaç  âdemler  alub  kıble  canibine  3  saat 
taşlı  sarb  boğazlar  içre  ubur  idüb 

Kariyei  Kemer 

Menteşe  hakinde  Kara  Ova  kazasıdır  Yüz  elli  akçe  kadı  bunda 
sakin  olur  Ve  nahiyesi  on  bir  kuradır  Kethüdayeri  yokdur  Amma 
serdarı  vardır  Amma  âsitanei  saadetden  Istanköy  ceziresine  limon  ve 
turunç  ve  gayri  reba'lar  hasıl  etmeğe  helvacılar  gelir  Bu  Kemer  ka* 
2ası  dahi  bağ  ve  bağçe  ve  limon  turundu  yer  olmak  ile  hünkâr  hel- 
vacıları bu  Kemer  köyünde  sakin  olub  hükümet  idüb  limon  ve  turunç 
hasıl  iderler  Ve  bu  kariyei  Kemer  yüz  haneli  ve  bir  canibi  müslüman 
köyidir  Amma  çarşusı  pazar  ve  hammam  ve  han  yokdur  Ancak  hafta 
pazarı  durub  azîm  cemiyyet  olub  cemii  mevcudat  [2]  Ve  bu  kazada 
asla  kasaba  yokdur  Amma  gayet  mamur  âbâdan  kazadır  Ve  lebi  der- 
yada Karabağlar  bu  kazanın  nahiyesidir  Ve  hakir  bunda  bir  gice  mih- 
man olub  kadı  ve  serdar  Çavuş  Oğlundan  otuz  tüfenkendaz  alub  hara- 
miler havfinden  bir  gice  Kara  Ova  nam  sengistan  mahuf  beli  ubur 
idüb  ve  Sarnıçlar  nam  mahalli  yüz  bin  rene  ina  ile  ol  gice  karanlıkda 
dağdan  dağa  taşdan  taşa  s(e)ishanelerimiz  yıkılarak  düşe  kalkarak  ve 
başımızdan  sarıklarımız  çalılar  alarak  ve  esbablarımız  pare  olub  at 
naıUarı  dökülerek  yüz  bin  rene  ina  ile  Mıhdöken  Belin  aşub  8  saatde 
bamdi   Huda  selâmetle  alessabah 

Evsafı  kaPai  Bodrum 

Sene  928  tarihinde  Malta  küffarı  elinden  Süleyman  Han  Gazi 
fethidir  Bedesti  kapudan  Palak  Mustafa  paşa  Bodrine  kiralı  yedi  kira- 
lın imdadı  ile  bina  etmişdir  Menteşe  hakinde   Kara  Ova  kazası  nahi- 

11]     Bağdad  Köşlcü  nüshası  (ço';  olmak  ile)  (öyle)  kelimesi  yoktur. 
i2]     Bağdad  Köşkü  nüshası  (mevcuddur) 


212  EVLİYA  ÇELEBİ 

yesidir  Nayib  hüküm  ider  Kethüdayeri  ve  serdarı  yokdur  Nefsi  kaPası 
Cezayir  eyaleti  yani  Kapudan  paşa  hükmündedir  Istanköy  sancağıdır 
KaPa  dizdarı  sancakbeği  tarafından  kayimmakamdır  Ve  kaPası  lebi 
deryada  bir  amelî  burun  üzre  bir  şeddadî  binayı  sa'b  ve  metindir  kim 
Anadolu  hakinde  böyle  bir  kârı  insan  kerbi  ve  müstahkem  kal'a  yok* 
dur  Ve  şe(k)li  murabbadır  Ve  dairen  madar  cürmü  bin  adım  güya 
sanduka  misal  bir  çetin  kozdur  Ve  yirmi  arşın  bâlâdır  İçi  mal(âlamal) 
rıhtımdır  Ve  dizdarı  ve  seksen  neferatı  Istanköy  ceziresi  aklâmından 
ulufe  alırlar  Ve  cümle  kulu  kal'a  içinde  yüz  toprak  örtülü  evler  içre 
sakin  ve  mevcudlardır  Ve  havlisiz  bağ  ve  bağçesiz  daracık  evlerdir  Ve 
kal'a  içinde  bağ  ve  bağçe  ve  çarşu  hazar  ve  han  hamam  yokdur  Ancak 
Süleyman  Hanın  kiliseden  vely  olunmuş  bir  camii  vardır  İlhak  mi- 
nareli küçük  camidir  Bundan  gayri  mesacid  yokdur  Ve  cami  ile  kal'a 
kapusı  mabeyninde  küçük  dükkâncık  vardır  Ve  bir  küçük  kahvehanesi 
vardır  Neferat  anda  otururlar  Ve  iç  kal'asında  iki  kulesi  var  Dizdar 
anda  olub  cebehane  ile  leb  berlebdir  Ve  bu  kal' anın  deri  divan  der- 
yadan yirmi  beş  arşun  şeddi  kahkahavar  yüksekdir  Ve  biemriUâh 
cümle  taşları  nefti  eşkâldir  Ve  içi  serapa  dolma  ve  sarnıç  ve  zindan 
ve  mahzenlerdir  Ve  canibi  erbaası  on  beş  arşun  derin  hendekdir  Ve 
yirmi  beş  arşun  enlidir  Ve  bu  kal'a  cümle  on  bir  kat  demir  kapulıdır 
Evvelâ  taşra  Lonca  hendeği  kapusı  şimale  nazır  bir  sarp  kapudur  On 
ayak  eniş  ve  on  ayak  yokuş  taş  nerdübanlı  kapudur  Ve  bu  kapunun  iç 
yüzü  asma  cisirdir  Anı  geçüb  yokuş  aşağı  bir  amelî  kaldırımlı  nerdüban 
ile  hendek  içine  enilir  Ve  şimale  nazır  hendek  kapuları  başka  küçük 
kapulardır  Amma  kal'a  kapusı  değildir  Ve  bu  kapunun  canibi  erbaa- 
sında  olan  hisar  pîçe  mabeyni  bir  vasî  meydandır  Anı  ubur  idüb 
bir  kat  kapu  dahi  vardır  Şimale  nazırdır  Ve  bu  mahalde  dahi  ibret- 
nüma  tasvirler  vardır  Bu  kapunun  solunda  lebi  deryada  hile  ile  kal'a 
bina  etmek  içün  Menteşe  Bay  Oğullarından  bir  bodrumluk  yer  istiyüb 
yapdığı  mahzenlerdir  Badehu  nice  sene  mürur  idüb  kal'aj^zuhur  idüb 
hile  ile  çalılar  içinde  bir  kal'a  bina  idüb  bir  gün  çalılara  ateş  idüb 
kal'a  zuhur  idüb  anın  içün  Bodrum  derler  Ve  bu  Bodrine  kal'asın 
bina  iden  Bodrin  kiralın  lâşei  murdarı  bir  beyaz  mermerden  mezkur 
Bodrum  mahzenlerinin  limana  nazır  köşesinde  bir  beyaz  mermer  üzre 
suretdir  Amma  (ba)şını  badelfetih  asakiri  islâm  kırmışlar  Ve  bu  Bod- 
rum mahzenleri  kapusından  içeri  bir  kat  kapu  dahi  vardır  Şimale 
nazırdır  Ve  bu  iki  kapu  mabeyni  bir  hayli  meydandır  Ayende  ve 
revende  at  ve  katırların  bu  hisarpîçiye  bağlarlar  Ve  şimal  tarafın- 
daki büyük  limanın  iskelesi  bu  iki  kapu  mabeynindedir  Ve  liman  ile 
hendek   mabeynini     derya   döğer     bir  kat  kalın   şeddadî  divardır     Kırk 


SEYAHATNAMESİ  213 

adım  enli  ve  kırk  arşın  yüksekdir  Ve  hendek  içinde  bir  kapu  ile  bir 
kalın  divar  içinde  bir  kapudan  girüb  yokuş  yukarı  elli  ayak  taş  ner' 
diiban  ile  çıkılub  ve  iki  yüz  adım  mezkûr  divar  üzre  gidilüb  ta  orta 
hisarın  asma  cisirlerine  varılub  cümle  at  ve  katır  ve  eşek  bu  divar  üs- 
tünden geçüb  ve  beş  kat  asma  cisir  ve  kapulardan  ubur  iderken  âdem 
aşağı  baksa  gözü  hayrelenir  Ve  her  gice  bu  cisirleri  makara  ile  kal- 
dı(r)ub  kal'a  kapusına  siper  iderler  Ve  bu  hisab  üzre  Bodum  kalfa- 
sının on  beş  kat  kapusı  ve  evsafı  temam  oldu  Ve  bu  cisirlerden  içeri 
Kilid  kapusı  yedi  ayak  taş  nerdüban  ile  çıkılır  Andan  içeri  bölme 
hisar  kapusı  mabeynind(e)  kahve  ve  yedi  dükkâncıkdır  Andan  içeri 
Anahisar  kapüsıdır  Bu  kapular  lodos  canibine  nazırdır  Ve  bu  kal'anın 
şarkı  ve  garb  canibi  limandır  Amma  büyük  liman  şimal  ile  garbdadır 
Ve  bu  kal'anın  nısfı  deryada  ve  nısfı  karadadır  Ve  taşrasında  asla  varuş 
evleri  yokdur     Ve  han    ve    cami    ve    hamam    ve  çarşuy  pazar  yokdur 

Hemen  serapa  bağ  ve  bağçesi  cihanı  dutmuşdur  Cemii  halkının  kâr 
ve  kisibleri  kuru  üzüm  ve  incir  ve  şirai  âbdardır  Ve  bağlar  içre  kapu- 
dan Memi  paşa  su  kemerlerinden  kal'anın  şimal  canibinde  Lonca 
kapusından  taşra  Lonca  mescidi  dibinde  bir  âbı  hayat  çeşmesi  var  Ol 
kemerlerden  ana  su  gelir  azîm  hayratdır  Ve  büyük  limanı  altı  rüzgâr- 
dan mahfuzdur  Amma  lodos  ve  keşişleme  rüzgârından  Amma  birkaç 
demir  üzre  âlâ  yatakdır  Ve  iki  yüz  pare  gemi  alur  Hattâ  sene  tarihinde 
Venedik  donanması  on  yedi  pare  Cezayir  galyonların  bu  limanda  ka- 
padub  yedi  gün  yedi  gice  cengi  sultanî  olub  ve  kal'aya  nice  bin  gülle 
ve  kal'a  kâfire  birkaç  balyemez  urub  küffarın  iki  pare  Patorine  gal- 
yonu  gark  olub  Cezayir  kalyonları  halâs  oldular  Ve  gark  olan  küffar 
keştisin  badehu  cemii  cebehanesile  lâşei  keştii  çıkarub  mirîye  zabt 
olunub  ol  cenkde  ancak  bir  Cezayir  kapudanı  şehid  olmuşdur  Büyük 
limanın  garbında  bir  sivri  kaya  bir  türbei  âsitandır  Ve  bir  kubbei 
mehbatı  Hudadır  Bu  kal'ai  metîn  sebebi  ile  küffarı  hakisarın  karar- 
ları firara  mübeddel  oldu  Amma  bu  kal'ai  emangâh  olmasa  cümle 
cezairi  kâfir  alırdı  Huda  hıfz  etdi  Elhasıl  Anadolunun  lebi  deryalarında 
bu  Bodrum  kal'ası  misal  şeddi  iskender  yokdur  Cemii  Kâfiristanda 
Bodrine  ve  Rodos  meşhurdur  ^\!\<üiii*  Hamdi  Huda  bu  kal'ai  seyir  te- 
maşa idüb  ve  cemii  gazileri  ile  vadalaşub  âsitanı  Göği  ceziresine  geç- 
mek içün  kal'anın  şimal  canibinden  bağ  ve  bağçeler  içre  l©bi  derya 
ile  Memi  paşa  kemerlerin  seyir  temaşa  iderek 

Kariye!  Vitiz 

Bağı  iremden  nişan  verir  elli  haneli  ve  bir  camili  müslüman  kö- 
yidir     Anda    hanedan  sahibi    İbrahim  Çelebi     hakire  bir  fırkatei  elli 


214  EVLİYA  ÇELEBİ 

şehbazı  ile  donadub  altı  atımız  ve    beş  âdemimiz  ile  bizi  firkatiye  ko' 
yub   poyraz  rüzgârı  ile  orsa  sekiz  mil  yine  Menteşe  kenarınca 

Evsafı  Kal'aî  Isbat 

Matekaddem  Malta  küffarı  Venedik  elinden  alub  harab  etmiş 
Badehu  Menteşe  Oğulları  feth  idüb  mamur  etmişler  Hâlâ  Menteşe 
hakinde  Karabağlar  kazası  bir  burunda  evci  asumana  serçekmiş  bir 
sarı  kayayı  gûhu  bîsütun  üzre  hünerlü  üstad  elinden  çıkmış  bir  me* 
tın  kal'adır  Limanında  lengerendaz  olub  rüzgâr  sehil  mabeyne  olsun 
deyu  ârâm  eyliyüb  kal'ai  temaşa  etdük  Yalçın  kaya  üzre  şekli  mü- 
devver|  bir  küçük  kaPadır  Cürmü  yediyüz  adımdır  Ve  şimale  nazır 
bir  kapusıf  var  Amma  gayet  âli  olmak  ile  âdem  ve  âdemi  zad  olmi' 
yub  muattal  yatır  Amma  ahalii  vilâyet  küffar  havfinden  ehil  iyallerin 
ve  esvab  eşkallerin  anda  koyub  muhafaza  iderlermiş  Dizdarı  ve  nefe- 
ratı  ve  top  ve  tüfenk  yokdur  Amma  aşağı  limanında  yalçın  kayalar 
üzre  dibinde  lebi  deryada  bir  âbı  hayat  suyu  kaynar  Rahis  on  değir- 
men yüridir  bir  âbı  zülâldir  Cümle  âyende  ve  revende  gemiler  andan 
sulanırlar  Zira  suyu  bir  yıl  dursa  bozulmaz  gayet  sükkermisal  zülâldir 
Andan  yine  firkatiye  suvar  olub  Isbat  kal'ası  dibinde  kıyı  sıra  iki 
mil  gidüb  yalçın  kayalar  üzre  vardacılar  koyub  kâfir  gemileri  olma- 
duğun  haberin  alub  Allaha  sığınub  altı  mil  karşuya  sıyırma  rüzgâr 
ile  hamdi  Huda  selâmetle  ubur  idüb 

Evsafı  Cezirei  Narenc  Kal'ai  Istanköy 

Sene  928  tarihinde  Cineviz  küffarı  elinden  Sultan  Süleyman  fet- 
hidir Bedesti  kapudan  Palak  Mustafa  paşa   (tarih) 


4U^,^  jy^tı\ 


jü 


dır  Cezayir  eyaletinde  Rodos  sancağı  hükmünde  maktuulkadem  ve 
mefruzülkalem  Süleyman  Han  evkafıdır  Hâkimi  mütevellidir  Ve  azîm 
evkafdır  Ve  üçyüz  akçe  şerif  kazadır  Ve  nahiyesi  ancak  cezire  içinde 
vaki  üç  kal'adır  Biri  Istanköy  biri  cenub  tarafında  kaPai  Pili  ve  cenu- 
bunda  kal'ai  Andımahi  ve  dahi  cenubunda  kal'ai  Kefaloz  Ve  bu  Istan- 
köy ceziresinin  garbında  on  iki  mil  kal'ai  cezirei  Kalmiyoz  ve  kur- 
binde  Paşa  adası  Nahiyeleri  bunlardır  Gayri  yokdur  Amma  mahkeme 
mahsulü  mahbemah  bin  suliyer  bal  hasıl  olur  Alâtarikulhedayeden 
gayri   Müftisi  ve  nakibüleşrafı  ve  kethüdayeri  yokdur  Amma  yeniçeri 


SEYAHATNAMESİ  215 

serdarı  ve  cebeci  çorbacısı  vardır  Ve  ziamet  ve  timar  olmaduğundan 
alaybeğisi  ve  çeribaşısı  yokdur  Amma  cezirede  dört  diszdar  ve  bir 
mütevelli  ve  bir  paşa  kayimmakamı  vardır  Beğinin  tarafı  padişahîdetr 
hassı  hümayunu  cezire  mahsulünden  on  yük  akçedir  Hini  seferde 
kapudan  paşa  ile  bir  pare  kadırga  ile  sefer  eşer  Ve  bu  Bodrum  kaP- 
ası  ile  Istanköy  ceziresinde  olan  beş  kal'anın  cümle  neferatı  altı  yür 
âdemdir  Ve  üçyüz  kefere  kulu  vardır  Cemii  tekâlifi  örfiyyeden  muaf- 
lardır Dağlarda  kâfir  kalyonları  içün  ve  âyende  ve  revende  gemiler 
içün  varda  beklerler  Amma  Istanköy  kalfasının  üçyüz  seksen  neferatı 
vardır  Ve  dizdarı  âlâ  ağalıkdır  Ve  cümle  neferatı  ulufelerin  Istanköy 
gümrüğünden  alırlar  Ve  bu  Istanköy  kal'ası  yüz  yirmi  mil  şarkdan 
garba  tulânî  bir  ceziriye  vaki  olmuşdur  Anın  şark  canbinde  bir 
kumsal  burunda  Menteşe  canibine  Isbat  kal'ası  burnuna  altı  mil  karib 
horos  sadası  istima  olunur  Yakın  bir  burunda  şekli  murabba  Cineviz: 
binasıdır  Amma  nice  elden  geçmiş  bir  kal'ai  hasnı  hasın  ve  şeddi 
kârı  insan  bir  kerbi  metin  kaPadır  Ve  canibi  erbaası  deryadır  Amma 
karada  varuş  tarafı  elli  adım  enli  karadır  ve  elli  adım  derin 
hendekdir  Küffar  zemanı  ol  hendekden  dolaşır  imiş  Amma  şimdi 
karadır  Tathir  olunsa  derya  dolaşub  kal'a  ada  gibi  olur  Ve  bu 
hendek  içre  |bazı  kayık  ve  firkateler  bağlanur  Ve  bu  kaPanm  cür- 
mü  dairen  madar  bin  adımdır  Ve  yalın  kat  dolma  şeddadi 
divardır  Ve  ser  (a)  pa  canibi  erbaası  altmış  ayak  enli  rıhtım 
dolma  divan  sengi  haradır  Ve  bu  divar  üzre  atile  cilit  (cirit)  oynamak 
mümkindir  Ve  bu  divar  üzre  hini  muhasarada  şehidler  kuraları  [1] 
vardır  Liman  canibinde  vaki  olmuşdur  Azîm  ziyaretgâhdır  Nice  kerre 
üzerlerine  nuru  yezdan  nazil  olduğu  müsbetdir  Ve  kaPanın  ortasında 
bir  kat  iç  kal'ası  var  Oldahi  çarkûşe  bir  kaPadır  Matekaddem  kaPa. 
bu  imiş  Badehu  Süleyman  Hana  müyesser  oldu  Ve  bu  kal'a  içinde 
havlisiz  bağ  ve  bağçesiz  toprak  ve  kireç  örtülü  üçyüz  hanedir  Ve 
kal'a  içi  cümle  yirmi  altı  sadranc  nakşı  sokakdır  Ve  serapa  kaldırım 
döşeli  pak  sokaklardır  Ve  Jiç  kal'anın  ve  taşra  kal'anm  cenubuna 
nazır  bir  demir  kapuları  var  Ve  büyük  kapunun  iç  yüzünde  Camii 
Süleyman  Han  cemaati  kesireye  malikdir  Ve  bir  cami  dahi  kiliseden 
vely  olunmuşdur  Fevkani  olmak  ile  altı  mahzenlerdir  Malâmal  cebe- 
hane  imiş  Hikmeti  Huda  ra'd  isabet  idüb  evci  semaya  münkalib 
olub  münhedim  olmuşdu  (r)  ihyaya  muhtacdır  Amma  Süleyman  Ha- 
nın küçük  camii  hareminin  solunda  bir  âbı  hayat  kuyusu  var  Gayet 
soukdur  Cümle  şehirli  andan  kefaflanırlar  Ve  umku  bir  kulacdır 
Hikmeti     Huda     bir     kuyudur     Derya     içindedir    Yine    âbı     zülâldir 

[1]   Bağdad   Köşkü  nüshası  (firarları)   Mezarları  olacak 


216  EVLİYA  ÇELEBİ 

jfjii  "işi  ıKj^c  «üj»  Ve  bu  cami  minaresizdir  Ve  bu  kaPa  cümle  sekiz  tab- 
yadır  Ve  cümıle  sağır  ve  kebir  iki  yüz  beş  kapdur  Amma  ellisi  balye- 
mez toplarıdır  Derya  ve  liman  ağzın  döğer  Ve  her  tabya  üzre  birer 
karavolhanesi  var  Şebruz  didebanları  amadedir  Ve  kal' a  kapusı  ma- 
beyninde divhane  (divanhane)  kemerleri  ve  deri  divarları  malâmal 
ve  gûnagûn  âleti  harb  ile  müzeyyendir  Ve  kapudan  taşra  varuşa  git- 
meğe elli  adım  cisirdir  Bazı  yerleri  makara  ile  her  gice  kalkub  kal'a 
kapusına  siper  iderler  Ol  hizmete  memur  pasbanları  vardır  Ve  cisir 
kapusı  üzre  bu  tarih  tahrir  olunmuşdur   (tarih) 

Bu  tarih  bir  beyaz  mermer  üzre  tahrir  olunmuşdur 

Sitayişi  çınarı  azîmi  kal'ai  Istanköy 

Ve  bu  kapudan  taşra  kal'a  ile  varuş  mabeyninde  Lonca  meyda- 
nında bir  çınarı  sun'u  Huda  var  kim  Cenabı  Bari  yedi  kudreti  ile 
bir  dirahti  azîm  halk  etmişkim  atlası  felekde  bu  hakir  kırk  bir  sene 
on  sekiz  padişahlık  yer  seyahat  idüb  cihanbanlık  iderim  ve  ruyi 
arzda  sun'u  Hudalara  im'anı  nazar  etdim  bu  dirahti  müntehanın 
misli  meğer  Çerkzistan  memleketinde  Admi  kabileri  içinde  bir  güne 
kavak  dirahti  var  Ol  kavim  ol  ağacı  hâşâ  ve  keUâ  mabud  ittihaz  idi- 
nüb  ana  taparlar  Bu  dahi  su'u  girdigârdır  Anı  gören  zîruh  sanır  Ve 
bir  dirahti  münteha  dahi  Dağistan  vilâyeti  kurbinde  Gûhu  Elbürz 
dameninde  Irakı  Dadiyan  derler  Nuşirevan  Oğlu  Hürmüzü  tacidarın 
tahtı  imiş  Hâlâ  virandır  Amma  âsârı  binadan  bir  günde  ubur  olun- 
maz Öyle  bir  şehri  azimdir  Hâlâ  bunda  olan  ibretnüma  meğer  Ehvaz 
memleketinde  ola  Elhasıl  bu  Irakı  Dadiyan  kurbinde  Penç  Hüsün 
derler  bir  sahrayi  azîm  vardır  Anda  yılda  bir  kerre  kırk  gün  kırk  gice 
bir  hazarı  azîm  olur  Hind  ve  Sind  ve  Belh  ve  Buhara  ve  Çin  ve 
Maçin  ve  Fağfur  ve  Hıta  ve  Huten  ve  Mosku  memleketinden  nice 
kerre  yüz  bin  tüccar  gelüb  beyi  sır  (şira)  iderler  ki  bir  cemiyyeti  küb- 
radır  Mezkûr  Penç  Hüsün  ziyaretgâhı  azîmi  dibinde  bir  dirahti  kavak 
vardır  Amma  boşdur  Ve  otuz  altı  âdem  sığar  olkadar  açukdur  Ve 
canibi  erbaası  divardır  Ve  cemii  halk  bu  dirahte  mutekidlerdir  Am- 
ma Çerkezden  gayri  bir  kavim  tapmazlar  Ancak  temaşa  iderler  Ve 
cümle  halk  ol  zu'um  üzrelerdir  kim  bu  diraht  altında  Iskenderi  Zül- 
karneyn  medfun  ola  Hattâ  ol  ağacın  kabuğu  içre  beni  âdem  girüb 
çıkmadan  fena  bulmasın  deyu  ağacın  kapu  gibi  yerine  demir  kapla- 
mışlardır   Ve  enderun  birununda  hisabın    Cenabı  Bari  bilür  olkadar 


SEYAHATıNÂMESİ  217 

demir  ve  nal  ve  mıh  ve  pıçak  ve  kançer  ve  kılıç  pareleri  mıhlamışlar 
kim  cesedi  şecer  güya  puladı  nahcivanîden  halk  olunmuşdur  Ve  bu 
diraht  evci  asumana  serçeküb  seramed  olması  ile  şehre  şöher  olmuş- 
dur  Amma  bu  mezkûr  Istanköydeki  çınarı  müntehası  anlar  gibi  se- 
ramed değildir  Alçakdır  Amma  bu  dirahti  azîme  Cenabi  Barinin  bir 
güne  nazarı  taallûk  etmiş  çınarı  şubedardır  Ve  medhinde  lis  an  ka- 
sırdır Amma  ihvanı  basafaya  ve  zurefayi  bavefaya  ol  dirahti  müzey- 
yenin keyfiyyeti  hali  şöyle  malûm  ola  ki  bu  dirahtin  vücudun  on  âdem 
kucaklar  Amma  cemii  kuvveti  dallarına  müstevli  olmuşdur  Ve  cümle 
şubeleri  üçyüz  daldır  Ve  her  dalın  cüssesi  birer  ve  ikişer  ve  üçer  âdem 
deraguş  idebilir  Öyle  kalındır  Ve  herbiri  bir  güne  saye  salmış  nihali 
sayebandır  Ve  cümle  dalları  seraperdei  süleymanî  misal  canibi  erba- 
asına  yayılmışdır  Ve  altında  âyende  ve  revende  müsafirîn  bir  hoş 
safa  etsünler  deyu  sahibülhayratlar  cümle  dalları  altında  yetmiş  yedi 
sütünü  dirahtler  ve  mermer  somaki  amudlar  diküb  cemii  dalları  bu 
amud  üzre  durur  Bazı  direkler  ardıç  ve  servi  ve  mise  ve  çam  sütunlar- 
dır Amma  gayetülgayekalin  dalları  altına  yedi  ve  sekiz  somaki  amudu 
mântehalar  dikilmişdir  Ve  bazı  dalları  altında  beyaz  mermer  sütunlar 
dikilmişdir  Elhasıl  cümlesi  yetmiş  yedi  sütundur  Hikmeti  Huda  bazı 
dalları  ol  sütunu  müntehalar  üzre  dude  dude  mezkûr  dalların  ağırlığın- 
dan mermer  sütunlar  dalların  yücudına  gömülüb  mezkûr  dallar  dahi 
cüssedar  oldukça  havaya  münkalib  olub  mezkûr  sütunları  kucaklı- 
yub  havaya  muallak  dururlar  Sahibi  hayırlar  dahi  âyende  ve  reven- 
deden  kimesne  helak  olmak  ihtimali  ola  deyu  muallâk  sütunların  altına 
mermer  tabanlar  bina  etmişler  Amma  yine  her  sene  mezkûr  çınar 
muammer  oldukça  ol  mermer  sütunları  havaya  kaldırub  bu  hal  üzre 
bir  meydanı  azîm  sayesi  dutub  koyah  olmuşdur  Ve  bazı  dalları  canibi 
erbaasma  iki  yüz  üç  yüz  adım  kol  kanat  misli  yayılıb  bazı  evlerin 
ve  dükkânların  ve  camiin  damları  üzre  perişan  olmuşdur  Lisanı  hal 
ile  keysuların  âşıkan  üzre  sayeban  etmişdir  Ve  ziri  diraht  ile  koyah 
ve  hıyabandırkim  güya  çarbağı  Isfahandır  Asla  güneş  tesir  etmez  Da- 
ima bâdisaba  uğrayub  cemii  sakinana  can  bahş  ider  Ve  sayesi 
düşdüği  yerde  olkadar  meydandır  Şöyle  malûmu  saadet  ola  ki  cümle 
kırk  üç  sofadır  On  biri  müsafir  sofalarıdır  Bu  şehirde  han  ve  tuhana 
olmamak  ile  cümle  âyende  ve  revende  müsafirîn  bu  çınarı  münteha- 
nın  sayesinde  hoşnişinlik  iderler  Ve  üç  yerdeki  sofaların  onar  onbeşer 
somaki  direkler  üzre  kiremit  örtülü  sofalardır  Gerçi  bu  dirahti  mün- 
tehanın  sayesinde  kiremit  örtülü  bina  lâzım  değildir  Amma  bârânı 
rahmetden  havayici  müsafirîn  mahfuz  olsun  içün  sahibi  hayırlar 
böyle    ârâmgâh     bina  etmişlerdir    Ve  yine    bu  çınarı  müntehanm  al- 


218  EVLİYA  ÇELEBİ 

tında  üç  kahvehane  sofası  var  Üstü  açıkdır  Cemii  seyyahı  âlem 
ve  zurefayi  beni  âdem  anda  zevk  safalar  idüb  ömür  uğurlarlar 
Ve  yine  bir  dirahti  perverdigârın  altında  Hüsam  Oğlu  Kapudan  Ali 
paşa  kursum  örtülü  bir  ağaç  kubbe  ile  bina  etmiş  bir  nakşı  bukale- 
mun bir  abdesthane  havuzu  var  Ve  on  iki  kuşe  bir  havzu  azimdir 
Ve  ortasında  bir  şazirvanı  şebi  ruz  revan  olur  Emri  ilâhiye  imtisal 
iden  tecdidi  vuzu  iderler  Ve  her  kuşesinde  birer  çeşmesi  var  Gayet 
leziz  âbı  hayatdır  Cümle  şehir  halkı  andan  defi  atsan  iderler  Ve  bu 
diraht  sayesinin  garb  tarafı  dalları  altında  hendek  kenarında  ta  aşağı 
çarşu  başına  varınca  iki  yüz  adım  bir  sofadır  Ol  sofa  üzre  yetmiş 
seksen  turunç  ağacı  ile  müzeyyendir  Ve  bu  mahalde  yine  Ali  paşanın 
bir  âbı  hayat  çeşmesi  var  Ve  sofa  üzre  mihman  olan  âşıkanın  turunç 
şükûfesi  rayihasından  dimağları  muattar  olur  Ve  bu  sofaların  şarkında 
yine  çınarı  münteha  altında  bir  çahı  mâ  var  kim  hayatı  canfezadır 
Ve  bir  çahı  mâ  dahi  camiin  kapusu  dibinde  vaki  olmuşdur  Makara- 
ları mezkûr  çınarın  dallarına  bağlıdır  Bir  âbı  hayat  sudur  Cümle 
keştibanlar  andan  sulanır  Acib  hayratı  azimdir  Ve  mezkûr  asarlar 
bilcümle  çınarı  müntehanın  altında  vaki  olduğundan  tahrir  etdük  ki 
yârânı  safaya  malûm  ola  kim  nadiri  azîm  dirahti  sun'u  Hudadır  Ve 
hikmeti  Huda  bu  çınarın  nice  bin  dalları  birbirine  halka  halka  bağ' 
lanub  çim  ender  çim  olmuşdur  Garib  ve  acib  ibretnüma  kârı  perver- 
digârdır  Bazı  kimesneler  bu  çınarın  evsafın  hikâyet  idüb  dediler  ki 
Dedelerimizden  öyle  istima  ideriz  ki  bu  kaPa  küffarı  hakisarda  iken 
bir  Mısır  gemisin  küffar  alub  ümmeti  muhammedî  esirleri  bu  çınarın 
dibinde  kayıd  bend  iderler  Meğer  huccacın  biri  de  bir  kumkuma  âbı 
zemzemi  bu  çınarın  dibine  döker  Hikmeti  Huda  bu  çınar  günden 
güne  bu  hale  gir(er)  Ve  hâlâ  her  sene  büyümededir  deyu  rivayet  ider* 
1er  Amma  AUahü  a'lem  ol  Çerkezistanda  ve  Irakı  Dadiyandaki  kadar 
muammer  olmak  var  Bu  altı  yedi  yüz  yıllık  olmak  var  Elhasıl  kibarı 
evliyaullahın  nazarı  taallûk  etmiş  bir  sun'u  Yezdandır  Hakir  dahi  te- 
berrüken  hattı  ceîi  ile  ol  şeceri  müntehanın  bir  dalına 

Seyyahı  âlem  Evliya  ruhıyzün  fatiha 

Sene    1082 

deyu  nurukân  ve  tılsınan  (taylasam)  demirleri  ile  elifleri  birer 
arşın  oyub  tahrir  etdük  İnşaallahü  tealâ  ol  hat  şerha  verüb  müeb- 
bed  durur  Gören  yârânı  safayı  basafaya  muhtef  i  değildir  Ve  bu  çınar 
şehri  Istanköyün  şöhrei  şehir  olmasına  sebebdir  Ve  bu  mahal  cemii 
zurefa  ve    yârânı  basafa    ve  ehli  urefânm  cemiyyeti  yeridir  JU"  AtıidUii* 


SEYAHATNAMESİ  219 

Der  beyanı  eşkâli  varuşu  kal'ai  Istanköy 

Ve  bu  çınar  olduğu  mahal  taşra  varuşdadır  iç  kal'anın  cenubunda 
şekli  murabba  bir  suru  azimdir  Ve  yalın  kat  şeddadî  bina  kal'adır 
Ve  dar  medar  (dairen  madar)  cürmü  iki  bin  adımdır  Ve  iç  kal' aya 
muttasıldır  Başka  kal'a  değildir  Ancak  çınar  tarafı  mabeyninde  bir 
hendek  var  Ve  bunun  dahi  cemii  haneleri  kireç  örtülü  seddad(î) 
bina  musanna  evlerdir  Cümlesi  bin  iki  yüz  hanedir  Ve  bu  varuş  içre 
ancak  bir  mahalle  elli  müslüman  han  esidir  Maada  900  kefere  hane- 
sidir  Ve  çınar  altında  bir  camidir  Gayri  mesacid  ve  tekye  yokdur  Ve 
mezkûr  cami  tulen  ve  arzan  altmış  ayakdır  Ve  içinde  amelî  altı  sütun 
üzre  tavandır  Kubbe  değildir  Ve  bir  taş  minarei  mevzunu  var  iki 
kapusı  var  Biri  kıble  kapusı  ve  biri  kapu  dibinde  yan  kapusıdır  Ve 
gayet  cemaati  kesireye  malikdir  Zira  bu  varuşda  bundan  gayri  cami 
ve  mesacid  yokdur  Ve  cümle  dokuz  yüz  kefere  hanesidir  Ve  sekiz 
kefere  mahallesidir  ve  sekiz  kilisedir  Ve  bir  Yehud  cemaati  vardır 
Amma  Ermeni  yokdur  Ve  bunda  cümle  yüz  on  dükkândır  Ve  bedas- 
teni[lj  yokdur  Ve  bu  varuşda  kırk  sadrenc  nakşı  daracık  sokaklardır 
Ve  cümle  evleri  daracık  havlısız  evlerdir  Ve  cümle  Urum  avretleri 
evlerinde  şarab  ve  rakı  satarlar  Ve  bu  varuşun  iki  kapusı  var  Biri 
şark  canibinde  lebi  deryada  iskele  kapusıdır  Cemii  gemileri  ol  canibe 
yanaşırlar  Zira  gümrük  ol  canibdedir  Ve  bu  yalı  kapusının  iç  yüzünde 
bir  hamamı  vardır  Çifte  değildir  Öğleden  sonra  avretler  girer  Ve  bu 
varuşun  bir  kapusı  dahi  garb  canibinde  büyük  varuşa  açılır  Ve  bu 
varuşun  lebi  deryada  hendeği  yokdur  Amma  kara  canibinde  üç  tarafı 
hendekdir  Hattâ  sene  tarihinde  Can  Arslan  paşa  anda  muhafazada 
iken  cemii  ahalii  vilâyeti  cem  idüb  hendeği  beş  kulaç  tathir  etmiş 
Murad  idinse  derya  ihata  ider  Zira  alçakdır 

Evsafı  ikinci  taşra  varuşu  azîm 

Ve  bu  tavsif  olunan  rıbatlı  varuşun  taşrasında  cenubu  ve  garbın- 
da bir  varuşu  azîm  dahi  vardır  Amma  kal'ası  yokdur  Hemen  bir 
sevadı  muazzam  bağ  ve  bağçeli  vasî  bir  şehri  azimdir  Cümle  iki  bin 
mamur  ve  abadan  kârgir  taş  binalı  ve  üzerleri  kireç  örtülü  bağı  irem 
misal  evlerdir  Ve  cümlesi  on  sekiz  kefere  mahallesi  ve  yedi  müslüman 
mahallesidir  Ve  cümle  beş  mihrabdır  Eski  Cami  ve  Yeni  Cami  ve 
Taba(k)hane  Camii  Bu  üçü  çarşuy  pazar  içinde  olmak  ile  cemaati 
kesireye  malikdir  Ve  kâr(g)ir  minarelidir  Ve  AbduUahı  Belhî  tekyesi 
halveti  âsitanesidir  Ayende  ve  revendeye  nimeti  mebzuldür  Ve  mesa- 

[1]   Ba^dad  Köşkü  nüshası   ( bezazistanı) 


220  EVLİYA  ÇELEBİ 

ciddir  Lebi  deryada  bir  âsitanei  bağı  iretndir  Ve  Dede  Mescidi  ve 
bazar  yerinde  Meydan  Mescidi  cemaati  kesireye  malikdir  Ve  bunlar- 
dan  maada  bu  varu^da  cami  ve  mesacid  yokdur  Ve  han  ve  imaret 
ve  medrese  yokdur  Amma  yedi  mektebi  sıbyan  vardır  Her  sene  evka- 
fından yetimlere  hiPati  fahire  mebzuldür  Ve  bunda  Yusuf  paşa  bağ- 
çesi  kurbinde  bir  küçük  hamam  nevbina  oldu  Ve  bu  varuşda  kal'a 
dibinde  fevkani  mahkeme  köşesinden  ta  Yeni  Camie  varınca  üç  sokak 
içi  malâmal  iki  yüz  mamur  ve  müzeyyen  dükkânlardır  Gerçi  bedasteni 
yokdur  Amma  cemii  zîkıymet  eşya  anda  mevcuddur  Ve  bu  varüş  ile 
iç  kal'a  mabeyninde  bir  limanı  azîm  vardır  Boğazı  dolmak  ile  iri 
keştiler  giremez  Amma  firkate  ve  kayıklar  girer  Eğer  tathir  olsa  âlâ 
limandır  Sekiz  rüzgârdan  mahfuz  bir  limandır  Amma  müruru  eyyam 
ile  dolmuşdur  Amma  tathir  olsa  iki  yüz  keşti  alur  Ve  hâlâ  bu  kal'a- 
nm  esaleten  limanı  yokdur  Ancak  kal'anın  şark  canibinde  demir  kuvveti 
ile  yatılır  Amma  gün  doğusu  gayet  pek  dokunur  Amma  batıdan  ve 
keşişlemeden  ve  lodosdan  halâs  olub  kal'a  dibind(e)  âlâ  yataklardır  Ve 
bazı  küçük  kayıklar  eski  limandadır  Ve  taba(k)hane  elli  dükkândır  Ol 
mahalde  gemiler  demir  üzre  yatarlar  Ve  bu  Istanköy  şehrinin  taşr(a)  kıble 
ve  cenub  ve  garbında  iki  saatlik  yer  bağ  ve  bağçe  ve  bostan  cihanı  dutmuş- 
dur  Ve  bu  adanın  öşür  olduğu  defter  hisabınca  bu  cezirede  seksen  altı 
bin  dönüm  bağdır  Ve  yedi  bin  limon  turunç  bağçesidir  Ve  kütübü 
tevarihatda  bu  cezireye  Darı  Narenc  deyu  tahrir  etmişlerdir  Hattâ 
limon  ve  turunç  sükûfesi  mahallinde  altı  mil  karşu  Bodrum  kal'a- 
smda  şükûfenin  rayihai  tayyibesi  istişmam  olunur  meşhuru  âfâkdır 
Ve  bu  cezirenin  âbı  havası  olkadar  lâcifdir  kim  bâdisaba  her  bar 
esüb  beni  âdemin  rengi  ruyine  badei  gülgûnuna  humret  virdiğinden 
olkadar  mahbub  ve  mahbubesi  vardır  kim  tabir  olunmaz  Amma  Sa- 
kız ceziresinin  civanı  bunun  zenanesi  meşhurdur  Ve  gayet  mesture 
ehli  ırz  hatunları  vardır  Hattâ  Rum  avretleri  bile  ehli  perdedir  Gün- 
düz asla  avret  makulesi  sokağa  çıkmazlar  Amma  yine  âşıkperestlerdir 
Ve  Urum  keretsaları  yüzü  açık  gezüb  fistan  giyerler  Ve  başlarına 
havlu  mikrama  örterler  Ve  müslim  avretleri  gûnagıin  çuka  ferace 
giyerler  Ve  cümle  halkı  Cezayir  esbabı  giyerler  Ve  bu  şehrin  mekû- 
lâ  (t)  meşrubatının  memduhatından  limonu  ve  turuncu  ve  kebbatı  ve 
ağaç  kavunu  çokdur  Ve  on  bir  güne  limanı  (limonu)  olur  Ve  hik- 
meti Huda  bir  güne  limonu  olur  içinde  bir  küçük  limonu  dahi 
vardır  Gayet  lezizdir  Acib  sun'u  Hudadır  ki  taşrası  ekşi  içindeki  tatlı 
-*•./.  ^  >*  -âl  c\  Ve  yedi  güne  inciri  ve  âbdar  şeftalisi  ve  yirmi  güne 
üzümü  olur  Hususa  Saplılı  Ahmed  Ağanın  ve  Siyamı  zade  bağının 
Cem  üzümü  ve  Abı  can  üzümü   ve  Kaba  parmak  ve  razakı  üzümü  bir 


SEYAHATNAMESİ  221 

diyarda  yokdur  Ve  bir  vakıyye  laga  [1]  narı  sici  (1)  de  masturdur 
Ve  limon  suyu  ve  limon  rabaı  cümle  vilâyetlere  bundan  gider 
Hususa  helvahanei  hasdan  ve  kilârı  âmireden  Hünkâr  helvacıları  ve 
kilârcileri  gelüb  iki  yüz  fıçı  raba  ve  limon  suyu  çıkarırlar  Her 
sene  hizmete  memur  halifeler  gelüb  limon  suyu  tahsil  idüb  mirî 
keş  (t)  ilere  tahmil  idüb  Asitaniye  götürürler  Amma  inciri  ve  zeytunu 
az  olur  Ve  üzümün  kurudub  ve  nice  kerre  yüz  bin  desti  üzüm  turşusu 
yapub  Mısıra  götürürler  Ve  halkı  gayet  rencberdir  Ve  gayet  garibdost 
mün'im  âdemleri  vardır  Daima  mezkûr  memduh  çınar  sayesinde  otu- 
rub  garibüddiyar  olan  kimesneleri  hanelerine  davet  idüb  ikram  iderler 
Anıniçün  Cenabı  Bari  anlara  ganimet  vermiş  Huda  mamur  âbâdân 
eyliyüb  halkı  masun  ve  mahfuz  ola  Ve  bu  cezire  dairei  irtifa  üzre 
iklimi  rabi'dir  Arzı  beledi  ve  tuli  neharı  ve  kıblesi  Anadolu  canibinde 
Kök  Ova  körfezi  içine  nazırdır  Ve  bu  cezire  sahralı  ve  otlu  ve  sulu 
yer  olub  emnü  eman  olmak  ile  Anadolu  canibinden  nice  yüz  Türk- 
man  obası  ve  devesi  ile  gelüb  vatan  dutmuşlardır  Elhasıl  cemii  adalar 
bîhasıldır  Amma  bu  Istanköy  ceziresi  cemii  adaların  Mısırıdır  ve 
gayet  kâr  yeridir  .A  ^üi>-  vesselam  Ve  bu  Istanköyden  cenub  canibine 
iki  saat  safi  bağ  ve  bağçeler  icre  zevk  ve  safa  idüb   ubur  iderek 

Evsafı  kal'ai  Pili 

Beliyo  namında  bir  kefere  pehlivanının  kal'ası  olmak  ile  Pili 
derler  Sene  terihinde  içinde  olan  Uurum  küffarları  Rodos  fethini 
işidüb  mabeyinlerinde  ihtilâl  olub  hâkim  zabitleri  olan  Malta  küffarın 
kılıcdan  geçirüb  cümle  Urumları  kal'anm  miftahların  kapudan  Palak 
Mustafa  paşaya  teslim  idüb  anlar  dahi  Süleyman  Hana  arz  iderler 
Hâlâ  ol  ecilden  Pili  kefereleri  Süleyman  Han  reayası  olub  gayri  tek- 
lifden  muaflardır  Bu  kal'anın  dahi  tarihi 

dır  Bu  dahi  Cezayir  eyaletinde  Süleyman  Han  tevliyyeti  hümündedir 
Ve  Istanköy  nahiyesi  kazasıdır  Serdarı  ve  kethüdayeri  Istanköydür 
Amma  dizdarı  ve  neferatı  vardır  Ve  kal'ası  evci  asumana  serçekmiş 
bir  küçük  kaPadır  Canibi  erbaası  mahuf  ve  muhataralı  olmak  ile 
ne  cürümde  ve  kaç  adımdır  add  olunmadı  Amma  küçükdür  Ancak 
içinde  yirmi  hürde  neferat  evleri  vardır  Ve  bir  Süleyman  Han  mes- 
cidi var  Minaresi  yokdur  Ve  bir  buğday  anbarı  var  Gayri  bina  yok- 
dur Ve  kıbliye  nazir  iki  kat  tahta  kapusı  vardır  Amma  şahin  yuvası 

fi]    Bciğdad   Köşkü  rüshası   (lüfan) 


222  EVLİYA  ÇELEBİ 

misal  bir  yalçın  kaya  üzre  sarb  kaPadır  Amma  taşra  varuşu  kaPanın 
kıble  ve  şarkında  bir  varuşu  var  Kayalı  ve  dere  depeli  yerde  vaki 
olmuş  biribiri  üzre  havlisiz  daracık  evlerdir  Amma  cümlesi  kat  en- 
derkat  kâ  (r)  gir  binadır  Ve  bunda  bir  abıhayat  su  kayalardan  çıkub 
aşağı  bağ  ve  bağçelere  cereyan  ider  Öyle  sokakdır  kim  mahı  Temmuz- 
da içinden  âdem  beş  tas  çıkaramaz  Bu  kal'a  bu  âbı  zulâl  hatırıyçün 
bina  olunmuşdur  Olsebebddn  cümle  halkın  rengi  ruyleri  humret  üz- 
redir  Elhasıl  misli  yok  bir  âbı  hazımdır  Ve  kal'a  kapusınm  eşiği  di- 
binde Güzelce  Ali  Paşanın  ceddi  ve  kendüleri  bu  Pili  kaP asında  hasıl 
olmak  ile  bir  kâ  (r)  gir  bina  şekli  murabba  bir  canibi  müferrah  bina 
etmişdir  Bir  minaresi  ve  bir  kıble  kapusı  var  Ve  üstü  kireç  sıvalıdır 
Bundan  gayri  cami  yokdur  Ve  bir  hamam  ve  bir  çeşme  ve  bir  havzu 
azîm  ve  yirmi  dükkân  cümle  hayratı  Ali  paşanındır  Gayri  han  imaret 
ve  medrese  yokdur  Ancak  iki  mektebi  sıbyan  vardır  Ve  cümle  sekiz 
yüz  kireç  örtülü  kârgir  evlerdir  Ve  cümleden  mamur  ve  müzeyyen 
ve  havlili  ve  bağçeli  âyânı  vilâyet  Ahmed  Ağa  sarayı  âbı  hayat  suları 
ve  havuz  ve  şazirvanları  revan  olur  Ve  bu  şehirden  evler  mabeyinde 
yokuş  aşağı  gidüb  şehirden  taşra  safi  bağ  ve  bağçeler  içre  ubur  iderek 
nîm  saatde  Ahmed  Ağanın  bağı  irem  hanesinde  bir  hafta  zevk  safalar 
etdik  Eğer  bu  bağı  irem  sarayın  evsafın  tahrir  etsek  tatvili  kelâm  olur 
Ancak  şöyle  bağdır  kim  içinde  âdem  gayib  olur  Yetmiş  bin  nar  ve 
incir  ve  elma  ve  armud  ve  şeftali  ve  sayir  eşcaratı  müsmirat  vardır 
Ol  bağı  ferahfeza  içre  olan  üzüm  ağaçlarının  hisabm  Cenabı  Bari 
bilür  Ta  Güzelce  Ali  paşa  üç  bin  forsa  esirine  bina  etdirmiş  Senede 
yedi  bin  guruş  mahsul  verir  bağçei  pür  akçedir  Andan  atlarımıza 
suvar  olub  cenub  tarafına  sarb  dağ  ve  taşlıklar  aşarak   2   saatde 

Evsafı  kal'ai  Andımahi 

Bu  Istanköy  ceziresinde  üç  pare  kal'alar  feth  olub  bu  Andımahi 
kal'ası  gayetülgaye  sarb  olmak  ile  içinde  olan  Malta  ve  Cineviz  kefe- 
releri teannüd  idüb  virmeyince  Sultan  Süleyman  Han  Rodosda  iken 
bu  ahval  mün'akis  olub  kapudan  Palak  Mustafa  paşa  iken  (iki)  yüz 
pare  kadırga  ile  ve  Istanköy  canibinden  karadan  Rüstem  paşayı  serdar 
idüb  inşaallah  bir  ayda  kal'ayi  feth  iderek  Andımah  etdim  Yohsa  siz 
bilirsiz  deyu  fermanı  şahı  olunca  derya  ve  karadan  deryamisal  asker 
hücumu  mehcum  idüb  hikmeti  Huda  bir  ayda  feth  idüb  içinde  olan 
cemii  küffarı  dendanı  tîğden  geçirüb  bir  ayda  feth  etdik  deyu  nefes 
idüb  Anda  mah  itdim  didikleri  içün  And  mahi  kal'ası  dimesinin 
sebebi  tesmiyesi  oldur  Bunun  dahi  tarihi 


SEYAHATINÂMESİ  223 

dır  Bu  dahi  Istanköy  sancağı  hükmündedir  Öşrün  Bey  alur  Haracı 
Süleyman  Han  evkafıdır  Mütevelli  zabt  ider  Ve  Istanköy  nahiyesidir 
Ve  dizdar  ve  neferatı  var  Ve  cebehanesi  gayet  çokdur  Zira  gayet  sarb 
ve  metin  ve  serhad  kal'adır  Lebi  deryadan  bir  top  menzili  baid  bir 
bayırlı  evci  asumana  müntehi  olmuş  yedi  kudret  ile  bina  olunmuş 
bir  ibretnüma  kahkahadır  Yokuşlu  mahalli  olmayınca  kal'anın  zir- 
vei  âlâsı  ebri  âlilerden  nümayan  olmaz  Ve  şimalden  cenuba  şekli 
bademi  tulânî  vaki  olmuş  sengi  hârâ  divarlı  bir  müstahkem  kal'adır 
Ve  dairen  madar  cürmü  divar  üzre  kâmil  bin  sekiz  yüz  adımdır  Ve 
canibi  erbaası  çahı  gayya  derki  esfelinden  nişan  verir  on  minare 
kadar  uçurum  olmak  ile  bir  canibinde  hendek  yokdur  Ve  kal'adan 
aşağı  bakmağa  âdem  cür*et  idemiyüb  Akdeniz  bir  haliç  misal  görinür 
Ve  aşağı  sahralarında  dağı  ve  bağı  ve  bağçeleri  nakşi  bukalemun 
misal  zahirdir  Ve  bu  kal'a  bir  kat  divar  görinür  Amma  divar  divar 
kayalar  üzre  aşağı  divarlarının  temelleri  on  beş  enli  rıhtım  ve  fil 
cüssesi  kadar  taşlar  ile  bünyad  olunmuşdur  Yunan  tevarihi  tahriri 
üzre  Islâmbolu  bina  iden  Yanko  bin  Madiyanın  binasıdır  deyu  tahrir 
etmişlerdir  Ve  hakikatülhal  kârı  kadimden  nişan  verir  içi  dolma 
değildir  Serapa  yerli  kaya  üzre  bina  olunmuşdur  Anın  içün  kapudan 
içeri  girdikde  yokuş  yukaru  ve  kesme  kayalar  üzre  gidilir  Ve  cümle 
evler  yüksek  kayalar  üzre  cihannüma  kâ(r)gir  binayı  metin  evlerdir 
Cümlesi  kireç  örtülü  damlardır  Ve  cümle  üçyüz  seksen  hanedir  Ve 
bir  mahallesi  müslim  ve  üç  mahallesi  keferedir  Ve  sekiz  kilisedir 
Gayri  Yahudi  ve  Ermeni  ve  Kıbtî  yokdur  Ve  kal'a  kapusının  iç 
yüzünde  bir  minareli  bir  küçük  cami  vardır  Matekaddem  kilise  imiş 
Süleyman  Han  namına  cami  olmuş  Ancak  yüz  âdem  alur  Ve  on 
dükkânı  var  Suyu  ve  hamamı  ve  mescidi  ve  han  ve  imaret  ve  med- 
rese ve  mektebi  ve  bağ  ve  bağçesi  yokdur  Ancak  kat  enderkat  da- 
racık evlerdir  Ve  kapusı  garba  nazır  iki  kat  sarb  demir  kapudur 
Andan  gayri  kapusı  yokdur  Ve  bu  kapu  önünde  bir  azîm  tabyası 
vardır  Kara  tarafına  nazırdır  Bu  tabyanın  cürmü  iki  yüz  adımdır 
Ve  bir  hayli  meydandır  Ve  bunda  dahi  azîm  toplar  vardır  Anın 
dahi  şimale  nazır  bir  kapusı  var  Asma  zenberekli  cisir  ile  bina  olun- 
muşdur Her  şeb  didebanları  makaralar  ile  cisri  ref  idüb  tabya  divarına 
sed  (siper)  iderler  Ve  bu  kal'anın  taşra  asla  bir  haıie  varuşu  yokdur 
Cümle  kal'a  içindedir  Ve  bu  kal'a  aşağı  Istanköy  kal'asından  büyük- 
dür  ve  metindir  Ve  canibi  erbaası  bin  altmış  yedidir  Ve  yirmi  dirsek 

[1]   Bağdad  Köşkü  nüshası   (^»j»^) 


224  EVLİYA  ÇELEBİ 

kuledir  Ve  her  kule(de)  beşer  ve  altışar  top  mukarrerdir  Yılda  on  gün 
bu  Istanköy  ceziresinin  cemii  reaya  ve  (be)rayası  at  ve  katır  ve  eşek* 
leri  ile  gelüb  bu  kal'a  içinde  olan  yetmiş  aded  su  sarnıçların  mala' 
mal  iderler  Ta  sene  âhirine  varınca  kifayet  ider  Tedriç  ile  istimal 
iderler  Ve  daima  taze  suları  aşağı  derelerden  eşekler  ile  taşırlar  Ve 
bir  âdemde  beşer  onar  eşek  mukarrerdir  Zira  kaPanm  garbında  me- 
zarlıkdan  alarka  cihanı  bağ  ve  bağçe  dutmuşdur  Andan  eşekleri  ile 
cümle  mahsulâtların  taşırlar  Ve  bu  kaPa  öyle  âlidir  kim  küşade  ha* 
vada  yüz  otuz  mil  cenub  canibinde  Girid  adası  görinür  Ve  yüz  mil 
kıbleye  Rodos  ceziresi  nümayandır  Ve  yine  cenub  üstüne  Hereke 
ve  Iliki  ve  cezirei  incirli  5  mildir  Cümle  evleri  gürinür  Ve  şark  ta* 
rafında  yirmi  mil  Menteşe  kıyıları  canibinde  Tekir  burnu  Dacca  ve 
Darabeye  dağları  ayak  altında  misal  zahirdir  Ve  garb  canibinde  on 
mil  cezirei  Kalimyoz  kaPası  ve  evleri  ile  aşikâredir  Elhasıl  cıhannüma 
ve  ibretnüma  kalk^ai  bîhemtadır  Ve  havası  gayet  lâtif  olduğundan 
al  tebkânî  ruhsarlı  mahbub  ve  mahbubesi  Andımahi  güzeli  siz  ne 
istiğna  idersiz  deyu  darbımesel  olmuşdur  Hakka  gayet  şivekâr  mah* 
bubesi  vardır  Ve  halkı  gayet  garibdosdurlar  Ve  cümle  Cezayir  esbabı 
giyerler  Ve  bu  kaPa  Istanköy  ceziresinin  ta  ortasında  vaki  olmak  ile 
elzemi  levazımından  Kilidülberdir  Jı.r  <\i\  dUii>-  Bu  kaPayı  temaşa  idüb 
garb  canibde  bağlar  ve  bağçeler  içre  ubur  iderek  andan  cenub  cani- 
bine dağlı  ve  taşlı  yerlerde  murgu  keklik   sayd  şikâr  iderek  4   saatde 

Evsafı  kal'ai  Kefaloz 

Bu  dahi  Süleyman   Han  fethidir  Bedesti   Kapudan   Palak  Mustafa 
paşa  Bunun  dahi  tarihi 

dur  Zira  bu  cezirelerin  cümlesi  Rodos  feth  olunca  cümlesi  feth  olmuş* 
dur  Istanköy  sancağı  hükmünde  Süleyman  Han  evkafıdır  Mütevellisi 
hâkimdir  Salb  siyaset  sahibidir  Haracın  tahsil  idüb  imaret  ve  mür- 
tezikaya  mevacib  verir  azîm  mevleviyyetdir  Ve  Istanköy  kazası  niya- 
betidir Ve  bu  kal'a  Istanköy  ceziresinin  lodos  canibinde  bir  burunda 
vaki  bir  yalçın  kaya  üzre  bir  küçük  kal'adır  Dairen  madar  cürmü 
adımdır  tarafına     nazır  bir  kapusu  var     Gayet  sa*b 

ve  metin  bir  kal'ai    metin  bir  kaPai    müzeyyendir     Amma     etrafında 
hendeği     yokdur  Ve  içinde  mikdarı     müslim   ve  kefere    yetmiş 

kireç  örtülü     şeddadi  bina     evlerdir  Ve  bir  mihrabdır     Gayri     imaret 
yokdur  Gayet  küçük  kal'adır  Amma   aşağıda  varuşu   mamur  ve  müzey- 


03 

> 

D 

J 

O 

-O 

V 

bo 

a 

>^ 

o 

1 

> 

>bo 

"S 

CIJ 

-t-> 

-0 

C 

V. 

o 

cö 

3 

■ 

>^ 

^ 

V 

D 

v 

c 

[« 

en 

H 

3 

C 

m 

y 

0 

V. 

-c 

■>St 

vn 


^ 


CL) 


c^ 


c!    :^ 

o 
O 


-o 

c 

Is     • 

CO       ıD       CO       -1       CÖ 


—     CN    co 


SEYAHATNAMESİ  225 

yen  hanedir  Ve  cümlesi  kârgir  bina  kireç  örtülü  evlerdir  Ve  kala- 
nm  cümle  otuz  beş  neferatı  ve  dizdarı  vardır  Ve  kırk  pare  hürde 
tapları  vardır  Ve  han  ve  hamam  ve  gayri  bina  yokdur  Gayet  cezire 
yerdir  Ve  suları  eşekler  ile  aşağıdan  taşırlar  Ala  sarnıçları  vardır 
Ve  bir  kaç  kerre  Duka  ve  Papa  ve  Malta  gemileri  gelüb  şebhun  et- 
mişlerdir Sagir  (Zafer)  bulmıyub  hâyib  hâsir  gitmişlerdir  Ve  aşağı 
varuşunda  altı  yedi  dükkânları  vardır  Amma  taşra  bağ  ve  bağçeler 
çokdur  Ve  limanında  gûnagûn  mahiler  çıkar  kim  tabir  olunmaz  Ve 
bu  kaPadan  ruşen  havada  lodos  canibine  yüz  elli  mil  Girid  ceziresi 
nümayandır  Elhasıl  bu  dahi  intihai  serhad  kal'adır  Anı  temaşa  idüb 
geru  avdet  idüb  3  [1]  saatde  ölgün  yine  kal'ai  Istanköy  Elhasıl 
bir  ay  zevk  safalar  idüb  ayan  eşraflarından  hane  sahibimiz  Muslu 
Ağa  ile  ve  biraderi  Ali  Çelebi  ve  Pilili  Ahmed  Ağa  ve  damadı 
Müstedam  Ağa  ve  Serdar  Hüseyin  Ağa  ve  Siyamı  zade  ve  Semiz 
Musa  Çelebi  ve  dizdar  Musa  Ağa  ve  cebecibaşı  Hasan  Ağa  ve 
cebeci  çorbacısı  Mustafa  Ağa  ve  Lonca  Camii  muidi  Efendi  ve 
Abdülcebbar  Efendi  ve  Derviş  Abadullah  Efendi  ve  Nayib  Derviş 
Efendi  Veliniam  Ağa  ile  ve  cümle  hukukun  kesb  etdiğimiz  yaranı 
safa  ile  vedalaşub  cümlesinin  duasın  alub  bin  seksen  iki  senesi  Cema- 
ziel  evvelin  yirmi  beşinde  pürsilâh  bir  firka(ti)ye  suvar  olub  ve  »^O'J^ 
âyetin  tilâvet  edüb  badbanı  zevrakı  çak  idüb  keskin  poyraz  eyyam 
ile  Rodosa  azimet  idüb  giderken  Istanköyden  yirmi  mil  baid  Tekir 
burnu  nam  mahalli  dolaşınca  sekiz  kâfir  kalyonları  içine  giredüşdük 
Hemen  bizim  Ali  Reis  tarfatülayn  ile  içeri  bocalıyub  orsa  orsa  Ana- 
dolu canibin  ısınca  mel'un  küffar  bir  kat  alabanda  topların  üzerimize 
atub  cümle  yelkenlerin  döküb  bizi  ejderi  heftser  misal  şikârımdır 
deyu  kova  kova  r'ad  var  gelmede  Amma  bizim  firkate  reisi  bu  hali 
görüb  baş  yelkenin  dahi  bağlıyub  honda  seren  idüb  bağ  gösterüb  ve 
pürsilâh  âmâde  olub  alavere  cankurtaran  kullanub  âni  saatde  yıldı- 
rım misal  şakıyub  küffarın  gözünden  gayib  olduk  Hamdi  Huda  halâs 
olduk  Ve  bu  cezirei  Hereke  ve  cezirei  Iliki  ve  cezirei  İncirli  mabeyin- 
lerinde giderken  hikmeti  Huda  yine  mel'un  küffar  keştileri  üzerimize 
çıkageldiler  içlerinde  iki  Bulkar  mataları  var  Kırlangıç  kuşu  gibi 
uçar  Anlar  bizi  uzlayınca  yine  Allaha  sığınub  yine  Anadolu  canibin 
uzledik  Ahirülemir  Rodosa  yapışmadan  meyus  olub  bir  gice  bizi  ko- 
vub  hamdi  Huda  yetişemeyüb  Menteşe  hakinde  Püçe  kıyılarına  can 
atub  can  kurtarınca  mePun  küffar  ubur  komıyub  hâyib  ve  hâsir 
dönüb  cehenneme  gitdi  Biz  ise  eyyamı  müsaid  ile  Yenice  kenannca 
şarka  on  sekiz  mil  gidüb  Dacce  kenannca  on  mil  dahi  ubur  idüb 

[1]   Bağdad   Köşkü  nüshası  (4) 

Evliya  Çelebi  ^  —    15 


226  EVLİYA  ÇELEBt 

Kal'ai  Kilseli 

Bir  alçak  kaya  iizre  bir  burunda  viran  kal'adır  Amma  bir  âlâ 
yatak  yeri  limanı  var  Matekaddem  gayet  mamur  iskele  imiş  Menteşe 
kenarlarında  Dacce  ve  Yenice  ve  Zarahiye  kazası  derler  seksen  akçe 
kazayi  âsümanîdir  Asla  kasabası  yokdur  Cümle  nahiyesi  kırk  yedi 
mahalle  âsi  Türk  kuralarıdır  Ve  dahi  Menteşe  paşasının  hassıdır 
(Vo)yvadası  hâkimdir  NeuzübiUâh  gayet  sarb  ve  çengelistan  ve  sen- 
gistan  misal  Frengistan  yerlerdir  Bizi  kâfir  kırub  El* aman  deyu  yanaş- 
dığımız  görüb  ve  Türk  bizi  dur  idüb  bir  içim  su  vermediler  ii9\c^»4\ı\  Ve 
bu  mahal  garbından  şarka  seksen  mil  bir  burundur  Bir  canibi  Sön- 
beki  adası  kayalarıdır  Bir  canibi  Kök  Ova  körfezidir  Ancak  bir  burun 
üzre  bu  kaza  kuraları  âsi  tüfenkendaz  kavimdir  Amma  bizden  üç  gün 
evvel  Malta  gemileri  bu  tarafa  bu  kenare  asker  döküb  kuraları  garet 
idüb  zahayir  ve  esir  almak  murad  idinüb  asker  döker  Mezkûr  âsi 
Türkler  filhal  yedi  sekiz  bini  bir  yere  cem  olub  hemen  lebi  deryaya 
seğirdüb  kâfir  gemilerin  kayalar  mabeyninden  kurşun  ile  döğe  döğe 
alarkaiderler  Ber(u)  canibde  küffar  karada  kalub  asla  birisi  halâs  olmı- 
yub  dendanı  tîgden  geçirüb  bakıyyetyülseyfi  esir  idüb  dağlarında  keçi 
güderler  idi  Gerçi  mel'un  kavimdir  Amma  gayet  bahadır  ve  pehlivan 
ve  tüvana  kavimdir  Elhasıl  bu  kavimden  bir  nanpare  alamıyub  yine 
firkatemize  suvar  olub  yüz  mil  şark  canibine  girmiş  Gök  Ova  körfezi 
içre  emnü  eman  üzre  iki  canibimizde  yalçın  kaya  ve  liman  ve  dağ 
ve  bağ  ve  rag  ve  irag  ve  yakın  ciballeri  temaşa  iderek  ubur  etdik 
Amma  yüz  mil  körfezin  nihayeti  Söğüdcük  nam  mahaldir  Eğer  mü- 
lûk  Mmmet  etse  bu  Söğüdcükden  ol  dere  içre  Sönbeki  boğazına  dek 
kesseler  Dacce  ve  Peçe  ve  Darahiye  kazası  bir  cezire  olur  Amma 
himmeti  azîm  ister  Elhasıl  bu  Gök  Ova  körfezi  içre  meymene  ve 
meysere  giderken  eyyam  muhalif  olur  deyu  havfimizden  Bodrum 
kaFası  kıyılarından  kırk  mil  gidüb 

Evsafı  kal'ai  Gereme 

Lebi  deryadan  bir  top  menzili  içeri  bir  sarb  kaya  başında  bir 
şeddadî  sa'b  taş  bina  harab  kaPadır  içinde  âdem  ve  âdemi  zadı  yokdur 
Amma  kal'a  dibinde  bir  mamur  âbâdan  müslüman  köyü  vardır  Safi 
bağ  ve  bağçedir  Ve  bu  kal'a  Menteşe  hakinde  Gereme  kazasıdır  Kırk 
yedi  pare  kuradır  Kadı  serdarı  bu  Geremede  sakindir  Amma  kethü- 
dayeri  yokdur  Ve  bu  kazanın  lebi  deryasında  çamlı  ve  ardıclı  dağlar 
temaşa  iderek  elli  mil  dahi  şarka  bu  körfez  icre  ubur  iderek 


SEYAHATNAMESİ  227 

Evsafı  kal'ai  Kök  Ova 

Menteşe  hakinde  yüz  elli  akçe  kazadır  Ve  nahiyesi  yetmiş  pare 
mamur  ve  mahsullü  kuradır  Kethüdayeri  ve  serdarı  Ulada  sakindir 
Ve  kadısı  kura  devrider  Ve  bu  kal'a  bu  Kök  Ova  körfezinin  nihaye- 
tinde bir  yalçın  kaya  üzre  bir  küçük  kal'adır  içinde  dizdarı  ve  nefe- 
ratı  ve  âdemi  zadı  yokdur  Amma  güya  üstad  elinden  henüz  çıkmış 
bir  musanna  carkûşe  kal'ecikdir  Amma  taşra  kal'ası  azîm  sevad  imiş 
Hâlâ  âsârı  binaları  ayan  ve  beyandır  Elhasıl  bu  kal'a  gayet  elzem 
levazımından  tamire  muhtacdır  Zira  bu  iskele  Muğla  ve  Ulanın  ve 
ve  Yerekseğinin  ve  Boz  Oyüğün  ve  Menteşe  ve  Milâsm  Mısır  iskele- 
sidir  Yılda  nice  yüz  pare  gemi  tahmil  olunub  cümle  vilâyete  gider 
bender  iskeledir  Hattâ  sene  tarihinde  bu  liman  içre  yirmi  pare  şayka 
yatarken  alelgafle  Venedik  donanması  gelüb  on  sekiz  pare  şaykayı 
malâmal  ıskarça  yükü  ile  bîbak  ve  bîperva  alub  kendi  ve  cümle  halk 
dağlara  kaçub  halâs  oldular  Eğer  bu  kal'a  limanı  ağzında  mamur  olsa 
asla  küffar  bir  gemi  almağa  kadir  olmazdı  Zira  liman  sekiz  rüzgârdan 
emin  bin  pare  liman[lj  alur  kapulı  kudret  limanıdır  Amma  kayalar 
dibinden  cereyan  iden  suyu  acıdır  Amma  leziz  suları  dahi  yakındır 
Ve  bu  limanda  bir  küçük  handan  gayri  bir  şey  yokdur  Cümle  âyende 
ve  revendeler  dirahti  müntehalar  sayesinde  meks  iderler  Hakir  dahi 
bu  iskelede  bir  gece  mihman  olub  küffardan  halâs  oldığımıza  bin  bin 
hamdü  sena  idüb  ve  atları  firkateden  çıkarub  suvar  olub  refiklerimiz 
ile  Marmarise  revan  oldığımız  yol  üzre  Süleyman  Han  Sakar  Beli 
deyu  nefes  etdüği  yolu  solumuza  alub  Süleyman  Hanın  taş  döşeme 
kaldırımı  üzre  ubur  idüb  ve  dörd  yerden  taş  bina  cisirleri  güzer  idüb 
Miskli  Bel  demek  ile  maruf  bir  çamlı  beldir  Ve  cümle  gûhu  bâlâsı 
gûnagûn  dirahtlerin  rayihai  tayyibesinden  âyende  ve  revendenin 
dimağı  muattar  olur  Ve  bu  mahalde  bir  ırmak  cereyan  ider  Süleyman 
Han  anda  çadırın  kurub  tahtelkahve  tenavül  idüb  o  ayinden  nuş  idüb 
Amber  suyu  deyu  nutk  idüb  Tiz  bu  Ayni  amber  üzre  bir  miskli 
cisir  yapsınlar  deyu  murad  idince  filhal  ol  mahalde  iki  göz  cisir  bina 
îdüb  temeline  misk  dökerler  Anınçün  Miskli  Köprü  derler  Ve  buna 
Ayni  amber  üzre  bir  çemenzar  nişimen  üzre  bir  nemazgâh  bina 
etmişdir  Âyende  ve  revendeye  mihnmangâh  ârâmgâhdır  Anı  bir  saatde 
ubur  idüb  bir  bel  dahi  ubur  idüb  ol  hıyabanı  kudret  içre  olan 
SÛnagûn  eşcaratlar  ki  dirahti  tefne  ve  ardıç  ve  servi  ve  kara  bahur 
ve  ispenet  ve  karagünlük  ağaçları  rayihasından  dimağları  muattar 
olub  ol  mahalle   Amberli  deyu    nefes  etmişler     Ol  mahalde    dahi  bir 

[1]   Bağdad  Köşkü  nüshası   (gemi) 


228  EVLİYA  ÇELEBİ 

çay  cereyan  idüb  anda  dahi  bir  savmaa  ârâmgâh  iderler  Elhasıl  bu 
rah  iizre  cemii  ubur  etdüği  yerleri  birer  ismile  müsemma  ider 
Sakar  yokuşundan  beru  Cennet  yollarına  geldik  deyu  buyurmuşlar 
Hakikatülhal  bu  yollar  üzre  âdemin  dimağı  muattar  olur  Bu  yolları 
zevk  ve  safa  ile  ubur  idüb  yine  cenubuna  3   saat  gidüb 

Kal'ai  Kuruhisar 

Bir  yalçın  kaya  üzre  bir  küçük  viran  kal'adır  Ve  dibinde  Ova 
deresi  cereyan  idüb  Gök  Ova  körfezine  mahlut  olur  Ve  bu  nehir 
kenarında  Cezayirli  Mustafa  kapudan  bir  kârgir  toloz  bina  hanı  ziba 
bünyad  etmiş  Ve  kapusı  önünde  bir  çemenzar  sofa  üzre  dirahti  âliler 
içre  sayesinde  bir  nemazgâh  bina  etmiş  Acib  ârâmgâh  hayratdır  Anı 
ubur  idüb  yine  cenub  canibine  Söğüdcük  nehri  Bu  dahi  Gök  Ova 
körfezine  mahlut  olur  Bu  nehir  kenarınca  ispenet  ağaçları  ve  kara 
bohur  ağaçları  rayihasın  istişmam  iderek  3  saatde  gidüb  Marmaris 
beli  ol  mahalden  Marmaris  kal'ası  ve  körfezi  nümayandır  Anı  yokuş 
aşağı  ubur  idüb  vasi  dereler  içre  Süleyman  Han  yolu  ile  yine  cenuba 
bir  saat  gidüb 

Evsafı  kal'ai  Marmaris 

Sene  tarihinde  bizzat  Süleyman  Han  Rodos  fethine  ubur  etmek 
içün  mukaddem  tarih  ile  bina  olunmuşdur  Hayli  büyük  kal'a  bina 
etdük  deyu  fermanı  şehriyarî  sâdır  olub  sengistan  ve  tenk  yerde  vaki 
olmak  ile  dairen  madar  cürmü  dört  yüz  adım  bir  küçük  kaPadır 
Amma  bir  yalçın  kayayı  âli  üzre  şekli  murabba  gayet  metin  ve 
müstahkem  kal'adır  Badehu  Süleyman  Han  saadetle  gelüb  Rodosa 
ubur  iderken  bu  kal'ai  gezüb  mimara  hitaben  Ya  mimar  Bu  kal'ai 
azdır  dimek  ile  mimar  azdır  diye  diye  galatı  meşhur  Marmariz  derler 
Sebebi  tesmiyesi  oldur  Lebi  deryada  bir  mavi  yalçın  kaya  üzre  dörd 
tabyalı  bir  kal'ai  beyz  âsâdır  Ve  yalçın  kaya  üzre  olmak  ile  hendeği 
yokdur  Ve  şimale  nazır  bir  kapusı  var  Kemeri  üzre  carkûşe  beyar 
mermer  üzre  Amma  münhak  olunması  ile  tahrir  olunmadı  Ve  kal'a 
içinde  ancak  dizdar  ve  imam  ve  müezzin  ve  kayyum  hanesi  ve 
buğday  anbarları  var  Gayri  şey  yokdur  Ve  bir  kemer  altında  minaresiz 
bir  mescidi  var  Ve  otuz  neferatı  vardır  Ve  dizdarı  liman  sahibi 
Ağadır  Ve  taşra  varuşu  kayalar  mabeyninde  elli  dane  kiremitli  ve 
.bir  camili  ve  bir  hamamlı  varuşdur  Ve  iskele  başında  bir  kârgir  bina 
hanı  var  Ve  kapusı  üzre  çarkûşe  bir  beyaz  mermer  üzre  tarihi  böyle 
tahrir  olunmuşdur 


SEYAHATNAMESİ  229 

deyu  ketebesi  vardır  Amma  güya  bu  hat  sihri  mübîndir  Üstadı 
mermer  böyle  kazmış  kim  güya  kudret  kalemi  ile  tahrir  olunmuşdur 
Ve  bu  hanın  önünde  sekiz  dükkândır  Hanın  saçağı  altındadır  Ve 
han  kireç  sıvalıdır  Kurşun  örtülü  değildir  Lebi  deryada  on  aded 
bazirgân  mahzenleri  vardır  Cümle  meta  ile  leb  berlebdir  Ve  cami 
-çarkûşe  kârgir  bina  on  iki  ağaç  sütun  üzre  tavandır  Dahi  üstü 
kireç  sıvalıdır  Ve  minaresi  yokdur  Ve  cami  önünde  bir  âbı  hayat 
ayn  cereyan  ider  Cümle  halk  ol  sudan  istimal  iderler  Ve  hammam 
camiin  mihrabı  önündedir  Ve  kal' adan  gayri  cümle  hayrat  Süleyman 
Han  validesinindir  Amma  gayet  cezire  yerdir  Havası  gayet  sakildir 
Ve  halkı  yaz  günleri  dağlara  çıkub  kesbi  heva  iderler  Ve  kal'ayı 
nöbet  ile  beklerler  Ve  bağ  ve  bağçe  olmaz  Amma  hayvan  ve  sığır  ve 
ekin  gayet  danedar  olur  Ve  bunda  cümle  metadan  gümrük  alınub 
Rodos  topcılarına  aklâmdır  Ve  on  yedi  bin  akçe  senevi  Marmaris 
kullarına  verilüb  ve  limanında  beşer  altışar  vakıyye  levrek  balığı 
çıkar  Ve  bu  liman  bin  pare  gemi  alur  Sekiz  rüzgârdan  emin  âlâ 
yatakdır  Ve  limanının  nihayetinde  dirahti  müntehalar  sayesinde  bir 
nemazgâhı  vardır  Bir  âbı  hayat  kuyusu  kaynayub  çıkar  Gayet  leziz 
zülâldir  Ve  canibi  erbaası  kârgir  bina  divardır  Ve  revendeye  ârâmgâh 
bir  seyirgâh  nemazgâhdır  Ve  bu  kal'anın  iki  tarafı  dahi  limandır 
Her  gice  körfez  taşra  olub  Rodosa  çeker  ve  gündüz  Rodosdan 
Marmarise  çeker    acib  hikmetdir     Ve  limanın  sağ  canibi    bir  daracık 

.A, 

boğazdır  Adem  ayağın  sığayub  geçmek  mümkindir  Bir  kerre 
küffar  bizim  bir  firkatemizi  ol  boğaza  kısdırub  liman  ağzında  küffar 
lenger  endaht  olub  yatar  Derhal  ol  firkate  reisi  mezkûr  sığdan 
firkatei  beri  canibe  aşırub  halâs  olub  alessabah  küffarın  yatduğu 
boğaza  bizim  firkate  varub  âli  vilâyete  haber  idüb  cümle  ahalii 
vilâyet  boğazın  iki  tarafından  kâfir  gemilerinin  cümlesini  eman 
yirmeyüb  feth  iderler  Böyle  bir  sığ  boğazdır  Ve  hâlâ  ol  sığ  yerde 
kibarı  evliyauUahdan  Göçcü  Baba  medfundur  Cümle  keştibanlar  ana 
tnutekiddirler  Her  bar  nezerat  gönderirler  Ve  Marmarisden  şimale 
bir  kurşun  menzili  baid  Pilavdepesi  demek  ile  meşhur  bir  sivri  depe 
vardır  Anda  ziyareti  Yakub  Baba  •^-o'-^s  Süleyman  Han  ile  mülakat 
oldukda  Var  Sarı  Oğlan  0<'<*j^\A  âyetin  okuyub  Rodosu  al  deyu  keşf 
idüb     bu     âyeti  şerif    tarih     olunmuşdur     Badelfetih    Süleyman    Han 


230  EVLİYA  ÇELEBİ 

Yakubu  merhum  bulmuşdur  »^-t/j^?  Ve  bu  Marmaris  gerçi  Menteş 
hakindedir  Amma  Süleyman  Han  binası  olmak  ile  Rodosda  Süleyman 
Han  mütevellisi  hükmündedir  Salb  siyaseti  ve  cürmü  cibayeti  anın 
elindedir  Hâlâ  Rodos  eyaletidir  Hini  tahrirde  Süleyman  Şah  öyle 
tahrir  etmişdir  Amma  kala'dan  bir  top  menzili  Gök  Ova  kazası 
hükmündedir  Mezkûr  nemazgâha  her  cuma  Gök  Ova  kazası  (kadısıy 
gelüb  dava  fasl  ider  Ve  bu  limanın  cenub  tarafı  derya  aşırı  Tabya 
kazasıdır  Ve  Menteşe  sancağıdır  Ve  8  saat  cenuba  sarb  çengelistan 
ve  sengistan  dağlardır  kim  ePiyazübiUâh  piyade  âdemden  gayri 
hayvan  makulesi  yürümek  mümkin  değildir  Bu  temaşalardan  sonra 
kaPai  Marmarisden  Habib  bölükbaşının  firkatesine  Tokalac  Ahmed 
reisi  reis  idüb  yetmiş  bahadır  pürsilâh  şehbaz  ile  altı  atlarımız  ve 
beş  refikimiz  ve  bazı  âdem  yolcular  ile  firkate  suvar  olub  Marmarisden 
yelken  yırtub  muvafık  eyyam  ile  Hudaya  sığmub  ol  körfez  içre  on 
bir  mil  iki  caniblerinde  sun'u  Hudayı  temaşa  iderek  ubur  iderken 
hikmeti  Huda  eyyam  aşağı  koyub 

Kal'ai  Serçecik 

e  yanaşdık  Menteşe  hakinde  Rahiyye  kazası  nahiyesinde  lebi  deryada 
bir  sarp  yalçın  kaya  üzre  şekli  murabba  bir  kal'ai  şeddadî  imiş  içinde 
âbâdân  yokdur  Ancak  bir  âlâ  kapulu  limanı  var  İki  yüz  pare  gemi 
alur  Ve  bu  liman  içre  dağlardan  bir  âbı  hayat  su  cereyan  ider  Sekiz 
rüzgârdan  mahfuzdur  Ne  canibe  demir  atsan  âlâ  yatakdır  Ve  bu 
limanda  cümle  şehbazlarımız  kürek  çekerek  sekiz  mil  cenuba  gidüb 
Marmaris  boğazından  altı  mil  gidüb  Kadırgaburnu  nam  mahalle 
varınca  cenub  canibinde  Rodos  nümayan  olub  hamdi  Huda  idüb 
ise  seren  yelken  döküb  eyyamı  muvafık  ile  üç  mil  mikdan  çıkub 
Tekirburnu  nam  mahalden  üç  pare  Zağra  şaykası  alavere  yelkenle- 
rin açub  uçub  şakıyub  gelir  Anı  gördük  Ardısıra  sekiz  pare  kâfir 
gemileri  orsa  bayrakların  açub  torompete  ve  nâkusların  döğerek  filhal 
mezkûr  şaykalara  yetişüb  bir  yaylım  top  urub  derhal  şaykanın  biri- 
sine  sarılub  aman  vermeyüb  alub  denli  amma  iki  şayka  cengi  azîm 
ahenge  başladı  Hemen  iki  kalyon  bizim  firkatei  uzlıyub  geldi  [  1  ]  Biz 
dahi  anı  gözliyüb  hemen  iki  mil  karib 

Evsafı  Kal'ai  Sönbeki 

Tarfetülayn    içre    Sönbeki    limanına    dahil   olduk  Beri  canibinde 
cenk  cidali  temaşa    etdük  Bizi    kovan  iki  kalyon    dahi    varub  ol  altı 

[1]    Baâdad   Köşkü  nüshası   (gelmede) 


SEYAHATNAMESİ  231 

kalyona  imdad  etdiler  Meğer  mezkûr  iki  şayka  içinde  Mısır  askeri 
var  imiş  Kâmil  iki  şayka  yedi  kalyon  ile  cenk  idüb  kâfirde  ve  şay- 
kalarda direk  ve  yelken  pare  pare  olub  eyyam  bunları  bizim  canibi- 
mize de  karib  getürüb  bir  azîm  temaşa  etdik  Hemen  iki  pare  kalyon 
büyük  şaykanın  biri  sağına  ve  biri  soluna  çatub  içine  kâfir  dökülünce 
şayka  içinden  bir  sadayi  AUab  Allah  kopub  kılıç  şaşaası  ve  top  tüfenk 
sadası  cihanı  dutub  dudu  bârud  evce  berheva  oldukda  şayka  ve  kâfir 
gemileri  nümayan  olunca  şayka  içinde  kâfirler  deryaya  atılmağa  baş- 
ladılar Hemen  şaykadan  guzatı  müslimîn  sandallar  ile  deryadan  küf- 
farları  alub  şaykıya  çıkub  iki  kâfir  kalyonları  içre  guzatı  müslimîn 
girüb  kılıç  ürürken  biz  dahi  beri  tarafda  atları  firkateden  taşra  çıka- 
rub  avanta  direk  üzerlerine  imdada  varırken  gerüden  ihtida  alınan 
şayka  altı  pare  kalyon  bırağub  tarfetülayn  içre  üzerlerine  gelirken 
bir  firkate  büyük  şayka  (ya)  yetişüb  içine  imdad(a)  girdük  Ne  gör- 
dük Can  ve  kan  Ceyhun  var  revan  olmuş  Filhal  cümle  guzatı  müsli- 
mîn küffar  kalyonlarında  meşveret  idüb  büyük  şaykıya  askeri  küffar 
gemilerinden  yedi  sanduk  guruş  ve  nice  yüz  silâh  makulesi  eşyalar 
ve  yirmi  altı  mahbub  Firenk  oğlanı  ve  yetmiş  beş  esir  ve  nice  kelepür 
makulesi  eşyaların  zîkıymetlerin  şaykıya  taşıyub  ve  küçük  kalyonun 
kapudanın  yareli  bulub  otuz  Firenk  mahbubu  ile  tarfetülayn  ile  şay- 
kıya doldurub  filhal  bizim  şaykıyı  bizim  firkate  yedeğe  alub  cümlemiz 
küreğe  girüb  din  aşkına  öyle  rebacsa  çekmedeyüz  Öbür  küçük  şayka 
dahi  öbür  küçük  kalyondan  ol  kadar  el  ganayim  akdarub  deryadan 
çıkan  kâfirlerden  cümle  yüz  elli  Firenk  ve  nice  zîkıymet  eşyalar  alub 
anlar  dahi  bizim  sandalın  ve  kendü  sandalın  donadub  yedeğe  alub 
direk  ve  yelken  yok  Bizim  ardımız  sıra  yetişüb  gelince  mel'un  küffarın 
altı  pare  gemisi  yetişüb  bizi  toplıya  toplıya  hamdi  Huda  filhal  Sön- 
beki  limanına  can  atub  halâs  olunca  cümle  guzatı  müslimîn  kanile 
abdest  almışlar  misal  kanlı  abdest  ile  secdei  şükran  idüb  cümlesi  bir 
ağızdan  gülbangi  muhammedî  çeküb  liman  içre  bir  yaylım  top  ve  iki 
yaylım  tüfenk  şadımanları  etdik  Ve  birbirimiz  ile  öpüşüb  görüşüb 
Siz  bize  Hızır  yetişdiniz  deyu  şadımanlar  etdik  Ve  iki  şaykadan  yet- 
miş şüheda  nemazm  hakir  kılıverüb  andan  defn  etdik  Küffarı  haki- 
sar  dahi  bize  liman  içre  bir  yaylım  top  urub  hâib  ve  hâsir  makhur 
müdemmer  firar  etdiler  Ardları  sıra  kayalardan  nazar  etdikde  ihtida 
derya  ortasında  feth  olunan  bırakdığımız  kalyonlara  kâfir  yakın  var- 
dıkda  geminin  birinden  bir  ateş  zahir  olub[l]  j>:J  ci>»  J^î  U-»>  c*-â^\-\  âyeti 
mazmununca  tarfetülayn  içre  galyonun  biri  evci  semaye  münkalib  oldu 
Meğer  yedeğimizde    olan    şayka    erbabından    bir  yiğit    kâfir  gemisine 

[1]    Bağ-dad   Kökşkü   nüshası    (  V=l   3A'-:^   ^^'j*-^   «J^   U'^-*-  ^^^-H  j) 


232  EVLİYA  ÇELEBİ 

ganimete  girüb  [1]  bizim  gemiler  alarka  olunca  p  yiğit  [2]  anbarda 
kalub  kâfir  parçasına  ateş  ider  Mezkûr  altı  kalyon  mukaddema  feth 
olub  kalmış  kalyonu  yedeğe  alub  Hereke  ceziresine  revane  olub  bir 
paresi  seçilüb  bizim  Sönbeki  adasına  yakın  geliib  beyaz  bayrak  dikilüb 
vire  ile  bir  sandal  çıkarub  bizden  ve  Sönbeki  Urumlarından  âdemler 
varub  sual  olundukda  bizim  Riyale  kapudanm  virin  On  bin  guruş 
virelim  Ve  büyük  kapudanımız  ateşe  yandı  iki  oğlunın  virin  Kiralı- 
mızm  akrabalarındandır  On  bin  guruş  dahi  virelim  deyu  reca  etdiler 
Asla  vücud  virmeyüb  red  olunduğu  gibi  bir  yaylım  top  dahi  urub 
tehi  dest  cehenneme  [3]  gitdiler  Beri  canibde  ol  gice  gaziler  helvası 
tabh  olunub  şühedaların  ruhu  şerifleri  içün  (Ya)  sini  şerifler  ve  gül 
bangi  muhammedîler  çekilüb  alessabah  iki  şaykai  mümkün  olduğu 
mertebe  tamir  ve  termim  idüb  birer  tekne  ve  birer  mancana  yelken 
âmâde  olmada  ve  cümle  guzatı  müslimîn  bir  yere  gelüb  gaza  mallerin 
ortıya  koyub  kardaş  gibi  taksim  kırmayub  bizim  firkatemizde  olan 
yetmiş  bahadıranımıza  ve  yirmi  beş  yolcıya  ve  hakire  beş  gulâm  re- 
fiklerime elhasıl  alesseviyye  yüzer  suliye  riyal  guruş  verdiler  Ve  bizim 
firkatiye  üç  aded  Firenk  peçe  pençei  âfitab  gulâm  ve  üçer  soltat  kâfir 
pasto  saya  çuka  ve  on  tüfenk  verdiler  Amma  hakire  pes  perdeden  elli 
altun  ve  iki  saat  ve  bir  altun  kadeh  verdiler  Ve  bu  mali  ganayim 
herkese  vâsıl  olub  sımatı  muhammedî  tenavül  olunub  dua  ve  sena 
ile  gülbangi  muhammedî  çeküb  şadımanî  oldu  Hakir  ol  mahalde 
Sönbeki  ceziresin  ve  kal'asın  temaşa  etdim 

Cezirei  Sönbeki 

Dairen  madar  cürmü  yirmi  beş  mildir  Sene  928  tarihinde  bizzat  Sü- 
leyman Han  fethidir  Matekaddem  üç  kal'e  imiş  Amma  hâlâ  mamur 
olan  cezirenin  cenubunda  lebi  deryadan  baid  bir  yalçın  kaya  üzre 
bir  küçük  kaPai  metindir  Ve  Malta  binası  bir  kal'ecikdir  Amma  diz- 
darı ve  neferatı  ve  içinde  askeri  taifesi  misal  keferesi  vardır  Gayet 
bahadır  keferelerdir  Ve  siyah  manilefke  şapka  giyereler  Ve  derya 
içre  nehenkvar  şinaverlik  idüb  yüz  kulaç  deryaya  gavvaslık  idüb 
sünger  çıkarırlar  Ve  deryaya  gark  olan  keş(t)ilerden  eli  ile  komuş 
gibi  bazı  eşyalar  çıkarırlar  Ve  derya  içre  bazı  nehenk  ile  cenk  iderler 
Bellerinde  sünger  kesme  tiğ  ile  sahhakden  nişan  verir  bıçakları  var- 
dır Amma  beyinlerinde    yüz  kulaç    dalmıyan    kefereye    kız  vermezler 


[1]   Bağdad   Köşkü   nüshası   (grirer) 

[2]    Bağdad   Köşkü   nüshasında  (ol  yiğit)  yok 

[3]   Bağdad   Köşkü   nüshası     (cehennem   ra) 


c 
> 


co 

05 
>^ 

O 

> 


c 
o 


o    ,^ 


SEYAHATNAMESİ  233 

Ve  ağızlarına  zeytun  yağı  alub  derya  dibinden  ağzındaki  zeyte  reha  ve- 
rüb  derhal  ruyu  deryaya  zeyt  çıkub  habab  var  zeyn  olub  herbiri  birer 
şemsi  taban  olub  ka'rı  deryada  bir  süzen  olsa  ruzu  ruşen  misal  nümayan 
olur  Bu  keferelerin  bu  güne  makduru  beşer  olmıyan  pesendide  san*- 
atleri  vardır  Ve  bu  Keferenin  cümlesi  Süleyman  Hanın  reayasıdır  Bu 
cezirenin  hâkimi  cümleden  milki  Süleymaniyye  mütevellisidir  Haraç 
öşürleri  anındır  Ve  bu  keferenin  cümlesi  firkatecidir  Gemilerine 
asla  bir  korsan  gemisi  yetişmemişdir  Ve  Firengi  bedrenk  bunları 
esir  idüb  kebab  ider  Zira  bunlar  küffarın  gemileri  altına  dalub  ve 
burku  ile  delüb  gark  iderler  Ve  bu  Sönbeki  avretleri  beyaz  dül- 
bend  kâtibi  sarığı  sararlar  Ve  esbabı  beyaz  kömlek  giyerler  Ve  bu 
cezirede  bağ  ve  bağçe  yokdur  Ve  suları  sarnıcdır  Anı  seyir  idüb  iki 
günden  sonra  on  pare  Sönbeki  f irkatesi  hazır  olub  ve  on  pare  firkate 
ve  sandal  Rodosdan  gelüb  bizim  firkate  ile  virmi  pare  firkate  ve 
sandal  boğazı  şaykanın  ikisin  yedeğe  alub  donanmai  azîm  ile  şadüman 
iderek  Rodosa  lodos  üzre  bir  muvafık  eyyam  ile  gidüb  biz  dahi  avanta 
gürek  deyu  Rodos  limanı  önüne  vardıkda  bizim  alayımızda  bir  yay- 
lım top  ve  tüfenk  şadümanı  olunca  Rodos  kaPasının  burç  barusundan 
ve  mendirek  kulesinden  bir  yaylım  balyemez  topları  atub  kaPai  Ro- 
dos murgu  semender  var  ateş  içinde  kalub  hamdi  Huda  selâmetle 
Rodosa  dahil  olduk 

» 

Evsafı  Kilidülbahir  Kal'ai  hasnı  hasın  ve  şeddi 
metîn  Rodos   Aleyke  avnullah 

Sene  928  tarihinde  bizzat  Süleyman  Han  Malta  küffarı  elinden 
kuvveti  bazuyi  tüvana  ile  beş  ay  döğüb  mahı  Saferin  besinci  gün 
Ahmed  paşa  kolundan  feth  ve  Marmarisde  medfun  Yakub  Dede  tebşir 
etdüği  saatde  fetih  müyesser  olub  bu  nassı  katı'  âyeti  kerime  tarih 
vaki  olmuşdur   (tarih) 

öl^  ^y    4-^  j^Âj    j^ 


|1]   Bağdad  Köşkü  nüshası  ^JTU 


234  EVLİYA  ÇELEBİ 

tarih  düşürmüşdür  Diğer  tarihi  fethi   Rodos 

Diğer  tarih 

Ç^-j^i  diğer  ^V  r-~^i  ^Jr-^^i  o>---sU 

•^r^  ^x\  ^Y^  ^r^ 

Badelfetih  elli  iki  mil  Rodos    ceziresinde    sagir    ve    kebir    yetmiş 

.A. 

pare  kal'a  Eraman  Ey  küzidei  Ali  Osman  deyu  vire  verüb  muti  münkad 
olub  cümle  haracı  Süleyman  Han  ve  camii  evkafı  olub  maktuulkadem 
ve  mefruzülkalem  mütevvelli  nasb  olunub  tahrir  ve  imza  olundu  Ve 
haracdan  mada  öşrü  sultanî  hassı  hümayun  olub  mirmiranlık  olub 
derya  kaleminde  Kapudan  paşa  evaletinde  sancakdır  Ve  evaleti  bun- 
lardır ki  zikrolunur  Evvelâ  karşu  şimal  canibinde  yirmi  mil  derya 
kal'ai  Marmaris  ve  on  iki  mil  yıldız  canibine  cezirei  Sönbeki  ve  ce- 
nub  canibinde  on  bir  mil  cezirei  Hereke  ve  cezirei  Iliki  ve  cezirei 
incirli  ve  cezirei  Kerpe  ve  cezirei  Istanköy  ve  cezirei  Kalmiyoz  ve  ce* 
zirei  Paşa  ve  kal'ai  Bodrum  Bu  mezkûr  adalar  eyalet  olub  cürüm 
cinayeti  ve  salb  siyaseti  paşasına  tarafı  padişahîden  sekiz  yük  yetmiş 
bin  akçe  hassı  hümayun  tayin  olunub  hini  seferde  Kapudan  paşa  ile 
dört  pare  kadırga  donadub  sefer  eşerler  Rodos  yedekleri  deyu  Akde- 
nizde  marti  kuşu  misal  pervaz  urub  saydı  şikâr  idüb  muhafaza  ider 
Ve  bu  sancakda  asla  timar  ve  ziamat  tahrir  olunmadığından  alaybeği 
ve  çeribaşı  yokdur  Amma  kethüdayeri  ve  yeniçeri  serdarı  vardır 
Ve  üç  yüz  mevleviyyet  payesi  ile  şer'i  mubîn  moUasıdır  Ve  nahiyesi 
bu  Rodos  ceziresi  içre  kırk  dört  pare  kuradır  Ve  şeyhülislamı  ve  na- 
kibüleşrafı  ve  âyânı  eşrafı  dahi  çokdur  Ve  kal'ası  Islâmboldan  Mısıra 
huccacı  müslimînin  ve  tüccarı  salikînin  maberi  üzre  mezkûr  52  mil 
cezirenin  Anadolu  canibinde  Menteşe  sancağı  hakinde  Marmaris  bo- 
ğazında Kadırga  burnuna  on  sekiz  mil  karib  Rodos  ceziresinin  şima- 
linde bir  burunda  lebi  deryadır  Bir  küfeğe  taşlı  yerde  vaki  olmuş 
sekli  muhammesden  mugayir  bir  şeddi  Iskenderdir  Şeddadî  taş  bina 
bir  kal'ai  metindir  Ve  cürmü  gûnagûn  ad  olunmuşdur  Amma  Ana 
kal'a  divan  üzre  dairen  madar  beş  bin  yedi  yüz  adımdır  Amma 
dokuz  tabyai  azîmi  dolaşmadan  hemen  ana  divan  üzre  beş  bin  yedi 
yüz  adımdır  Ve  dokuz  tabya  ve  yirmi  kuleler  bu  tabyalar  mabeynin- 
de vaki  olmuşdur  Bu  tabya  ve  kule  divarlan  üzre  devir  idüb  dokuz 
bin  yedi  yüz  adımdır  Elhasıl  ruyi  arzda  im'anı  nazar  ile  temaşa  etdi' 


seyahatnamesi  235 

gim  üç  bin  yedi  yüz  kal'ada  böyle  bir  şeddi  iskender  kârı  insan  gör- 
medim Bazı  divan  kırık  ve  elli  ve  altmış  ayak  enli  rıhtım  şeddadî 
taş  divardır  Ve  cümle  taşları  yumuşak  küfeğe  taşıdır  Hâlâ  Süleyman 
Hanın  urduğu  kırk  ellişer  vakıyye  güllei  hadidler  kal* anın  sinei  pür- 
kinesinde  güzer  etmiş  durur  Asla  tesir  idüb  münhedim  etmemiş 
Ancak  bir  âdem  sığa  (r)  şayka  topları  ile  üçer  kantar  dörder  kantar 
taş  gülle  ile  döğdüğü  yerler  münhedim  olmuşd  (ur)  Amma  hadid 
gülleler  hâlâ  nümayandır  Tesir  etmemiş  Ve  cümle  dört  divarları  kaplı- 
bağa  misal  iç  tarafa  iğridir  Top  güllesi  kayar  Değme  hal  ile  darabatı 
top  isabet  etmez  Ancak  Kızıl  kapu  nam  mahalden  Rumeli  askeri 
gûhu  Elbürz  misal  toprak  sürüb  küffar  bu  hali  görüb  mustaribülhal 
olub  kal'anm  sebebi  fethi  toprakdır  deyu  ol  fetihde  hazır  kimesneler 
hikâyet  etdiler  Hakka  ki  bir  bendeki  amikdir  kim  çahı  gayyadan  ve  der- 
ki esfelden  nisa  (n)  verir  kesme  kayalı  hendekdir  Ve  kal'anın  vücudu 
divarlarından  taşra  ana  hendeğin  eni  bazı  yeri  bir  tirkeş  oku  menzil- 
dir ve  bazı  yeri  eltaşı  menzilidir  Ve  bu  ana  hedeğinden  taşra  enli  ve 
ensiz  ikiler  ka  (t)  ve  üçer  kat  bölme  bölme  makas  hendek  divaları 
sokak  sokak  olmuşdur  Ve  bu  hendekler  içre  kalın  divarlar  üzre  beden 
beden  mazgal  delikleri  vardır  Ve  cümle  hendekleri  kesme  kayadır 
Asla  divarlı  hendek  yokdur  Bazı  yeri  yirmi  kulaç  ve  bazı  yeri  otuz 
kulaç  derindir  Ve  bu  hendekler  içre  hâlâ  ve  hâzır  ve  âmâde  binden 
mütecaviz  lâğımat  vardır  Ve  bu  kal'anın  üc  bölükde  bir  bölüğü  derya 
ve  deniz  yokdur  Ve  yalın  kat  divardır  Amma  yirmi  ayak  enlidir  Ve 
gayetülgaye  ilmi  mimarî  üzre  şirin  kâr  külle  ve  burç  ve  baru  ve 
müzeyyen  bedenler  vardır  Ve  kara  canibinde  hendek  içre  olan  kesme 
kaya  sperlere  ana  kal'adan  varacak  yer  altından  yolları  vardır  Mezkûr 
siper  divarlara  gider  Ve  ana  hendek  içinde  ana  divan  dibinde  bir  kat 
alçak  hisarpiçe  divan  on  arşın  yüksek  ve  üç  arşın  kalın  divardır 
Oldahi  klişe  kuşe  burçlardır  Hendek  içine  nazırdır  Ve  kulleler  altında 
yolları  vardır  Ta  Eğri  kapudan  ta  Kızıl  kapuya  ve  andan  lebi  der- 
yada Anbar  tabyasındeki  bu  hisarpiçe  kal'ayı  ihata  etmişdir 
Ve  hendek  içinde  bârânı  rahmetden  hasıl  olan  âbı  rahmeti 
sarnıçlar  ziri  zeminden  kal'a  içre  deryaya  cereyan  ider  Ve  do- 
kuz tabyasının  herbirinin  önünde  hendek  içre  ikişer  kat  ve  üçer 
kat  alçak  hisarpiçeleri  vardır  içleri  rıhtım  dolma  binadır  Ve  cümle 
birbirine  yolları  vardır  Hîni  hücumda  yer  altında  ana  kal'aya  firar 
idecek  lâğımları  vardır  Elhasıl  hendeği  içre  olan  hıyel  ve  şaytanat 
Kandiye  kal'asında  yokdur  Ve  mezkûr  dokuz  tabyanın  büyüğü  zindan 
tabyasıdır  Zira  kal'anın  cenubunda  bir  kuşesine  vaki  olub  bir  şeddi 
kahkahadır  Ve  içi  yedi  ve  sekiz  çahı  gayya  ve  ka'rı  cahim    zindandır 


236  EVLİYA  ÇELEBİ 

Matekaddem  on  iki  binden    mütecaviz    ümmeti    Muhammed  esir  var 
imiş  Zindan    içre  bazı  kayalarda   mürekkeb  ile    ve  kayaları  oyub  tah- 
rir   etmişler    kim    şu  mahalde  kırk    yıl  zencirkeş    olub  ibadet    etdim 
Ve  biri  dahi  üç  kerre  esir  oldum  Ve  biri  dahi  iki  kalyon  mal  ile  otuz 
yıl  esir  oldum  ve  üç  bin  deynek  yedim    Ve  biri  dahi  gözüm  çıkardı- 
lar ve  cümle  dişlerim  çekdiler  ve  kollarımdan  üç  gice    asdılar  Ve  biri 
dahi  Mısır  padişahı    Sultan  İnalın  Hanefî  kadıaskeri  idim    Şü  güncü 
gamda  cümle  esirlere    kadı  idim    deyu    herbiri    sergüzeşt    serencamın 
tahrir  etmişler  kim  âdemin    aklı  perişan  olur    Amma    hammam  mes- 
cidleri  hendek  içre  hâlâ  durur  Ve  mahkemeleri  bir  kayalı  sofadır  Ve 
avretler  zindanı  başkadır  Ana  tavası  Arablar  hizmet  ederler  Ve  ol  asır- 
da hendek  içre  bu  binaları    cümle  ümmeti     Muhammed  esirleri  yap- 
mışdır  Ve  bu  zindanın    garp  canibinde    yalçın  kayalar     bir  musaykal 
ve  mücellâ  delik  vardır    Güya  hakâk    elinden  çıkmış    Öyle  berrakdır 
Andan  bir    Leylei  Kadirde    ol    mezkûr    kaya    iki  şak     olub  Mısırdan 
Seyyid  Ahmedül  Bedevinin  desti  şerifleri  zahir  olub  kırk  esirlerin  bendi 
zencirlerin  alub  kırkı  dahi  halâs  olurlar   Hâlâ  ol  mahal  ziyraretgâhdır 
Koca  Süleyman  Han  feth  idüb  ibadullahı  halâs  etdi    Ve  bu  kaPanın 
dairen  madarında    cümle  kırk  bir  kapudur    Zira  kat   enderkat  bölme 
bölme  hisardır  Amma  ana  divarda  cümle  kapudur    Evvelâ  garb  tara- 
fında Eğri  kapu    yedi  kat  kapudur    Amma    tabya  kapuları   ile    hisab 
olunsa  on  dört  kapudur  Amma  ancak  dördü  demir  kapudur     Ve  bu 
Eğri  kapu  mahalli  beş  katdır  Ve  her  katı  kırkar  ellişer  ayak  enli  şed- 
dadî divardır  Ve  orta  kal'iye  ve  Süleymaniyye  Camiine  bu  kal'a  divan 
üzre  bir  şahrah  yoldur  Ve  bu  yolun  iki  tarafı  çahı  gayya  misal  azîm 
enli   hendeklerdir  Bir  tarafı    zindan  tabyası  hendeğidir    Ve  bir  canibi 
Firenk  Hisarı  hendeğidir  ki  kırkar  kulaç    amikdir    Ve    bu  hendekler 
ana  divarından  içeri   Eğri  kapudan   girdikden  sonra  vaki  olmuşdur  Ve 
bu  Eğri  kapudan  girüb  kal'a    divan  üzre    poyraz  ve  yıldız  ta  şark  ta- 
rafına dolaşınca  beş  tabya    ubur  idüb  Kızıl    kapuya  varınca  bin  yedi 
yüz  adımdır  Andan  yine  şarka  Değirmen  burnuna  varınca  bin  üçyüz 
adımdır  Andan   Kalyon    limanı  etrafında    yalın  kat    kal'a  divan  üzre 
ta  Arab   kapusına     varınca    dört  liman  kapusı  ubur  idüb  bin  altı  yüz 
adımdır    Ve  Arab    kal'asmdan    garb     canibine     Gömlekli  tabyayadek 
beş  yüz  adımdır  Andan  kıbliye  üçyüz  adımdır  Parmaklı  beden  kapu- 
sıdır  Andan  yine  garb  canibine  divar  üzre  üçyüz  adım    Firenk  hisarı 
divandır  Andan  yine   Firenk  hisarı  kapusı  önünden  dolaşarak  Lonca 
sokağı  ardı  sıra  yine  Firenk  hisarı  divan  sıra  geçüb  Eğri  kapunun  iç 
hisarpiçe    kapusın  çıkub    Eğri  kapuya    varınca    dört   yüz  adımdır    Bu 
hisab  üzre  kal'ai     Rodos  dairen  madar  9007  adımdır  Amma  tabyalar 


SEYAHATNAMESİ  237 

bile  devir  olunmuşdur  Amma  tabyasız  beş  bin   yedi  yüz    adımdır    Ve 
Ortahisar  başka  bir  kat     metin  kal'ai  kadimdir    Kâmil  iki  bin  adım- 
dır   Bu  kal'a  dahi  Siileymaniyye  Camii  tarafı  iki  katdır  Nihayeti  ge- 
lüb  Firenk  hisarile  muttasıl   olur  Ve  Firenk  hisarı    Rodosun  iç  kal'a- 
sıdır  Cümle  kal'anın    şimal  canibinde    cümle  kal'a    ve    şehre    havale 
bir  kaya  üzre  yüksek  kal'adır  Dairen  madar  cürmü  sekiz  yüz  adımdır 
V^e  yıldız  tarafı  elli  kulaç  bendeki  azimdir  Amma  üç  tarafı  şehir  içi- 
ne vaki    olmak  ile  hendeği  yokdur    Ve  Lonca  tabir    etdükleri  Divan- 
hane kadimdir    Olmahalle  nazır    bir  kat  demir  kapusı  var    Ve  Orta- 
hisarın  üç  canibi  kesme  kayalı  uçurum  yerlerdir  Süleymaniyye  Camii 
ol  uçurum     hendek     misal     yerdedir     Ortahisardan     Süleymaniyyeye 
kırk  ayak  taş  nerdüban  ile  enilir     Ve  bu  mahaller  hendek  misal  yüz 
ayak  enli  bir  kumsal  yollardır  Ve  Ortahisar  yedi  azîm     külledir  Nö- 
bethane  kullesi  ve   Mütevelli  kullesi  gayet  büyükdür    Ve  Murad  oğlu 
kuUesi    ve    Ağa  kullesi    ve    Eski  külle    Ve  bu    kullelerin   cümlesinin 
içinde  kat  enderkat  kal'a  neferatı  evleridir  Amma  Nöbet  kullesi  tema- 
şagâh  ve  seyirgâh  yerdir  Ve  bu  Ortahisar  divan  etrafı  beş  arşın  alarka 
bir  yoldur     Ve  bu    yol  kenarınca     bir  kat     alçak  divarlı     Ortahisarın 
sarnıçesidir  Ve  bu  kal'anın  gerçi  enderun  birununda  cümle  kapudur 
Amma  nefsi  ana  divarında  cümle  altı  kapudur  Evvelâ  kara  tarafında 
Eğri  kapu  ve  kıble  tarafına     Kızıl  kapu  ve  şarka  nazır    İskele  kapusı 
ve  yıldıza     nazır  Liman    kapusı    ve     Kadırga    limanı    canibinde    yine 
yıldıza  nazır  Salın  kapusı  Bazı  kimesneler  Papa  kapusı  derler  Meşhur 
ve  mamur  kapular  bunlardır  Ve  hakir  bu   Rodosu  hendek  kenarınca 
temaşa  iderek    bir  kat  dahi    adımlamışımdır     Anı  beyan  ider    Evvelâ 
Arab   kalfasının    iç  yüzünde  garb    canibine    Kız  topu    dibinden  Papa 
kal'asma  dek  dört  yüz  adımdır    Ve  4  külledir     Ve  Baba    kullesinden 
geçüb    Kadırga  limanı  kapusından  taşra  çıkub   Çık  Salın  toprağı  üzre 
hendek  kenarınca    Çık  Salın  tabyası  ile    üç  tabya    vardır   Amma  kü- 
çükdür  Andan  yine  garb  canibine    Gömlekli  tabya    ve    Liman  burcu 
burnun    ubur  idüb    Mehter  paşa    bağçesi      içinde     hendek    kenarınca 
Firenk  hisarı  burnu    kullesi    ile    dörd  tabyadır     ve    yedi  yüz  adımdır 
Amma  liman     burcu  burnu    kaP'adan   uzakdır     Anı  dolaşmadım  An- 
cak Mühürdar  paşa  bağçesinden  ubur  etdim  Andan  yine  hendek  ke- 
narınca Eğri  kapu  önüne    gelince  yüz  adımdır    ve    safi  mezaristandır 
Ve  mezkûr  Eğri    kapu  garba  nazır  iki  kuUei  mevzunun  ortasında  vaki 
olmuşdur  Ve  üç    yüz    şeddadî  cisirdir     Amma  kal'anın  eşiği    önü  on 
adım  tahta  cisirdir    Her  gice    makaralar    ile  kaldırub    kal'a  kapusma 
siper  iderler  Andan    cenub    canibine  yine     hendek  kenarınca    üz  yüz 
adım  Zindan  tabyasıdır  Andan  yine  cenuba  iki  yüz  adım  Ahmed  paşa 


238  EVLİYA  ÇELEBİ 

tabyası  mukabelesidir  Andan  yine  cenuba  iki  yüz  adım  ubur  idüb 
Hurmalı  tabya  mukabelesidir  Ve  bu  taraflarda  hisarpiçeler  vardır 
Ve  bu  mahallerde  ikişer  üçer  kat  bölme  kesme  kayadan  siperler  var- 
dır Ve  Hurmalı  tabya  önünde  kıbleye  hendek  kenarınca  ibrahim  paşa 
tabyası  önünde  yine  hendek  kenarınca  şark  canibince  ta  Kızıl  kapuya  va- 
rınca dörd  yüz  adımdır  ve  dört  külledir  Ve  yine  bu  kuUeler  hendeği  içi 
ikişer  üçer  kat  kesme  kesme  kaya  sedlerdir  Ve  ardı  önü  yüz  adım 
enli  hendekdir  Ve  ellişer  arşın  fecc  amik  hendekdir  Ve  ol  mahalde 
üç  yüz  lâğım  delikleri  vardır  Andan  yine  hendek  kenarınca  kıbleye 
iki  yüz  adım  gidüb  ve  iki  kuUe  ubur  idüb  Karanlık  kapu  kıbleye  na- 
zırdır Ve  iki  göz  cisir  ile  ubur  olunub  kapu  eşiği  taşrası  asma  cisirdir 
Her  gice  ref  idüb  kal'a  divarına  siper  iderler  Ve  bu  Karanlık  kapu- 
nun  iç  yüzü  eğri  ve  büğrü  yol  ile  dört  kat  kapudur  Amma  bu  kapu 
önünün  hendeği  gayet  ensizdir  Amma  gayet  amikdir  Ve  ensiz  olduğu 
ecilden  bu  kal'aya  Süleyman  Şah  toprağı  bu  mahalden  sürmüşlerdir 
Hâlâ  âsârı  türab  zahir  ve  bahirdir  Ve  bu  koldan  Sarı  Rüstem  paşa 
kal'agûbluk  idermiş  Hâlâ  kal'anın  sinei  pürkinesinde  nice  bin  gül- 
lei  hadid  aşikârdır  Ve  bu  Karanlık  kapudan  yine  hendek  kenarınca 
şarka  Tobcılar  Sancağı  kuUesi  mukabelesine  varınca  dört  külle  ve 
dört  yüz  adımdır  Amma  bu  kal'aların  önünde  hendek  içinde  asla  sed 
siper  yokdur  Ancak  yüz  elli  adım  enli  bendeki  azimdir  Ve  ana  divan 
dibinde  gayri  tarafları  gibi  hisarpiçelidir  Andan  yine  hendek  kena- 
rınca karayel  üzre  iki  yüz  adım  ubur  idüb  Alçak  tabya  mukabelesidir 
Bu  mahalde  kuUeler  yokdur  Ancak  iki  kat  ana  divandır  Ve  hendek 
içre  siperler  yokdur  Amma  metîn  ve  müstahkem  siperler  vardır  Ve 
bu  dirsekler  önünde  hendek  içinde  iki  yüz  adım  bir  şeddi  azîm  divar 
vardır  Ta  lebi  deryaya  varır  Ve  bu  mahalde  hendek  alçakdır  Zira 
lebi  deryadır  Ve  bu  mahal  serapa  lebi  deryada  kefere  meşadlığıdır 
Ve  lebi  deryadan  kayık  ile  hendek  içine  düşmen  girmesin  içün  azîm 
dirahti  bâlâlar  şaranpolar  bina  olunub  ana  divan  üzre  her  gice  bir 
bölük  neferat  nöbet  bekler  Ve  bu  mahalden  gayri  piyade  ubur  olmaz 
Deryadır  Bu  hisab  üzre  Rodos  kal'ası  hendek  kenarınca  3005  adımdır 
Ve  23  kuUe  ve  on  tabya  ve  yirmi  burç  ve  yetmiş  dirsek  ve  üç  bin 
mazgal  delikli  ve  yedi  aded  hisarpiçeli  pîç  enderpîç  kal'a  divandır 
<^»^iii>  Bir  veçhile  evsafın  tahrir  etmek  mümkin  değildir  Amma  alâka- 
darülimkân  tahrir  etdik  Andan  yine  avdet  idüb  Karanlık  kapudan 
içeri  girüb  kefere  mahallesi  içre  taş  nerdüban  ile  kal'anın  derya  tarafı 
divan  üzre  çıkub  ve  Alçak  tabyayı  taşra  lebi  deryada  ol  mahalledek 
ad  idüb  deryadan  ubur  idemiyüb  içeri  divar  üstüne  anın  beraberliğine 
gelüb  bedenler  üzre  karayel  canibine  ubur  iderek  Kemerli  kuUeyedek 


SEYAHATNAMESİ  239 

iki  yüz  adımdır  Ve  derya  kenarı  olmak  ile  kuUe  ve  tabyalar  yokdur 
Amma  canibi  erbaayı  muhafaza  ider  dirsekler  vardır  Ve  mezkûr  Ke- 
merli kuUe  bir  burunda  vaki  olmuşdur  Ve  bundan  içeri  Kalyon  lima- 
nının etrafı  dolaşır  kal'a  divandır  Ta  Arab  kuUesine  varınca  bina 
altı  yüz  adımdır  ve  yalın  kat  divardır  Ve  cümle  yirmi  külledir  Ve 
mezkûr  Kemerli  kuUenin  önünde  hendek  aşırı  şimale  doğru  limanın 
derya  tarafına  sed  olmak  içün  ol  amik  derya  içinde  bir  şeddi  iskender 
amelî  doldurmuşlar  kim  her  taş  hamam  kubbesi  misaldir  Ve  ol  şeddin 
tuli  beş  yüz  elli  adımdır  Ve  üstünde  on  pare  yel  değirmenleri  vardır 
Değirmenler  burunda  liman  ağzında  Galata  kullesi  misal  serameddir 
Her  gice  bir  ağa  nöbet  bekliyüb  Arab  kuUesine  dek  zencir  çeküb  sed 
iderler  Ve  her  değirmenler  dahi  birer  kuUei  metindir  Ve  her  gice 
anda  onar  müsellâh  neferat  anda  pasbanlık  ider  Ve  bu  liman  bur- 
cundan karşu  Arab  kuUesine  el  taşı  yetişir  liman  ağzıdır  Ve  bu  limana 
Poyraz  Limanı  derler  Cemii  şayka  ve  Karamürsel  ve  Kalyon  ve  renc- 
ber  gemileri  bunda  lenger  endahte  olur  Ve  liman  ağzı  poyraz  canibine 
nazır  olmak  ile  sel  salıntısı  olur  Amma  demir  kuvveti  ile  âlâ  yatakdır 
Amma  dardır  Ancak  üçyüz  pare  gemi  alur  Ve  liman  içinde  Kemerli 
kuUe  altında  bir  alçak  bina  üzre  çarkûşe  bir  tabya  vardır  On  pare 
topları  var  Liman  için  korudur  Elhasıl  lâtif  limandır  Ve  dairen  ma- 
dar  cürmü  iki  bin  adımdır  Neticei  kelâm  bu  limanın  Arab  kuUesin- 
den  taşra  hendek  kenarınca  Rodos  kal'asın  adımladığımız  hisab  üzre 
dairen  madar  7085  adımdır  Dokuz  azîm  tabya  ve  elli  beş  aded  kuUe 
ve  yedi  ve  bin  bedendir  Ve  bu  Rodosun  şarkında  Alçak  tabya  önün- 
de ta  Kemerli  kuUe  burnuna  dek  İstiridye  limanı  derler  bir  hudayî 
limandır  Anda  hürde  kayıklar  yatarlar  Sekiz  rüzgârdan  masundur 
Amma  didebanları  yokdur  Ve  bunda  yatan  liman  hakkı  virmez  Ve 
ağzı  poyraza  nazırdır  Ve  gûnagûn  balığı  olur  Ve  istiridye  ve  midye  ve 
kerevit  ve  teke  ve  pahurya  ve  yengeç  ve  ıstakoz  bu  güne  derya  me- 
kûlâtları  gayet  çok  çıkar  Anın  içün  istiridye  limanı  derler  Amma 
Poyraz  limanı  gibi  derin  değil 

Der  beyanı  eşkâli  kullei  Arabi  ibretnüma 

Poyraz  limanına  girecek  mahalde  sağ  tarafa  Arab  kullesi  evci 
asumana  serçekmiş  çarkûşe  bir  kullei  kahkahadır  Ve  seksen  arşın 
bâlâ  bir  kullei  bâlâ  ve  münteha  ve  cihan  ârâ  bir  kullei  ibretnümadır 
Zirvei  âlâsının  her  köşesinde  alçak  minare  gibi  ağzı  açık  kadeh  gibi 
dört  kuUe  var  Her  kadehin  içine  kırkar  ellişer  âdem  sığar  Ve  bu  dört 
kadeh  kulleciklerin  ortasında  anlardan    on  arşın  bâlâ  bir  kullei  mev- 


240  EVLİYA  ÇELEBİ 

zun  dahi  vardır  Bunun  dahi  ağzı  kadeh  misal  açıkdır  Ve  gayet  mu- 
sanna külledir  Amma  kenarında  bedenleri  yokdur  Ve  bu  orta  kuUe- 
çiğin  taşrasında  dolaşma  bir  taş  nerdübanı  vardır  Ve  kenarlarında 
korkuluk  içün  demir  parmaklıkları  vardır  Vacibüsseyir  kullei  mevzun 
müzeyyendir  kim  bir  diyarın  kal'alerinde  üstadane  kullei  seramed 
yokdur  Ve  içi  sekiz  katdır  En  aşağı  katında  liman  ağzına  nazır  on  pare 
balyemez  topları  var  Lebi  deryada  bir  kat  hisarpiçesi  dahi  var 
Andan  dahi  azîm  şayka  topları  limana  nazırdır  Ve  bu  kal' anın  iki 
kapusı  dahi  garba  nazırdır  Biri  aşağı  hisar  piçesindedir  Biri  beden- 
ler yolu  üzredir  Gice  ve  gündüz  ağavatı  ve  neferatı  bu  kuUede  sakin- 
lerdir Ve  Poyraz  limanında  bu  Arab  kullesine  varacak  bir  yol  vardır 
Ol  yoldan  Kız  topu  hisarpiçe  kapusundan  çıkub  anda  Kadırga 
limanı  kapusından  dahi  çıkub 

Manzara!  eşkâli  Mendirek  kuUesi 

Derya  içinde  şeddi  Iskendervar  amelî  taş  yığılmış  sed  üzre  şimal 
canibine  Mendirek  kullesine  varınca  kâmil  beş  yüz  adımdır  Ve  bu  Men- 
direk kullesi  Kadırga  limanının  ağzında  bir  şeddi  ye'cuc  gibi  bir  metîn 
kal'adır  Dairen  madan  yedi  yüz  adımdır  Ve  derya  içinde  nehenge  varınca 
ahenk  etmeğe  hazır  bir  kilidülbahirdir  Ve  cümle  derü  divarları  kaplıbağa 
misal  iğridir  Ve  canibi  erbaasm  derya  döğer  Hendeği  yokdur  Hemen 
cenuba  nazır  bir  kapusı  önünde  asma  cisir  ile  geçilir  bir  küçük  kapusı 
var  Uç  kat  kal'adır  Lebi  deryada  olan  divan  on  arşın  âlidir  Anın 
içinde  olan  ikinci  kat  divan  yirmi  arşın  bâlâdır  Dahi  anın  içindeki 
Narin  kuUe  yirmi  beş  arşın  yüksekdir  Bu  divarlar  birbiri  içinde  gül- 
evrakı  misal  nümayandır  Ve  cümlesi  şekli  müdevver  divar  içinde  bir 
camii  ve  yedi  su  sarnıcı  vardır  Ve  havlisiz  küçük  neferat  evleri  var- 
dır Ve  dizdarı  ve  üç  yüz  neferatı  şebruz  âmâde  pürsilâhdırlar  Ve  da- 
ima didebanlık  iderler  Ve  bu  kal'ada  olan  balyemez  kırkar  karış  top- 
1ar  ve  şayka  topları  bir  kal'ada  yokdur  Zira  Ali  Osmanın  cemii  do- 
nanma kadırgaları  ve  Rodos  paşası  kadırgaları  yaz  ve  kış  bunda  ya- 
tarlar Zira  iki  kat  kapulı  limandır  ki  misli  meğer  Kırımda  Balıklaga 
limanı  ola  Bu  sekiz  rüzgârdan  emin  bir  limanı  kemindir  ki  kenara 
bir  koltuk  bağlıyub  yatılır  Ve  kadırgalar  içinde  olan  forsalardan  dahi- 
havf  olunub  kadırga  basamazlar  Zira  liman  ağzında  Mendirek  kal'ası 
kerpi  misal  topları  ile  ejderi  heftser  gibi  şikâr  gözler  Ve  gılavuzlan 
ve  didebanları  düşman  gözler  Ve  şebruz  cümle  topları  ağızlı  ve  fitil 
elde  hazır  olduğu  gibi  düşmeni  dahi  hazırdır  Ve  liman  içine  nazır  kat 
enderkat  toplar  yirmi  şayka  topunun  içine  âdâm  sığar  Ve  yirmi  topları 


_0J 

'5 
er 


> 

o 

a 
o 

> 

■M 


c 
c 

3 
O 


-o 


SEYYHATNAMESI 


241 


dahi  kırkar  karış    ve  kırkar  vakıyye  gülle  atar  Ve  deryaya  nazır  kırk 
pare  balyemez  topları  var  kim  Sönbeki  kıyılarında  kuş  uçurmaz  Ve  şahı 
ve  saçma  topları  ile  cümle  sagir  ve  kebir  yüz  yedi  pare  topdur  Zira  Ro- 
dos kalfasının  canı  bu  Mendirek  kalmasıdır  Ve  her  cuma  günü  Arab  ku- 
lesinde ve  Mendirek  kulesinde  gûnagûn  fılandıra  ve  sancağı  islâm  ile 
zeyn  iderler  ^u»  »mi*  Ve  bu  Mendirekden  şehre  girerken  liman  divan  üzre 
beş  yeldeğirmeni   var  Anlar  dahi  herbiri  birer  hülledir   Hini  mahalde 
anlar    dahi    cenk    ider  Bunları|  geçüb]  ve  paşa  sarayı    altından    ubur 
idüb  Liman  Camii  önünden  ta  liman  ağzında  büyük     Dilindi    burnu 
kulesine    varınca  dairen    madar    bu  Kadırga  limanı    üç  bin  dört  yüz 
adımdır  Ve  bu    Kadırga    limanı    taşrasında  yine  bu   poyraz    canibine 
bir  kat  azîm  liman    dahi  vardır    Amma    anda  kadırga    yatamaz    Zira 
ağzı  poyraza  ve  yıldıza    açıkdır    Kum  gelir  Amma    kalıyon    ve  şayka 
bir  demir  üzre  yatar  Ve  Kadırga  limanına  bu  limandan  girilir  Kadırga 
limanına  bu  liman  siper  olmuşdur  Ve  bu  limanların   bu  tarafı  ağzın- 
da Mendirek  kaPasınaj  mukabil  birer  kullei  metin    vardır  Ve    bu  ka- 
dırga limanı    beş  yüz    pare  gemi  alur    Ve  taşra  liman  bin  pare  gemi 
alır  Amma  sahil  açıkdır  Ve  bu   limanlar  Rodos  kal'asının    poyraz  ca- 
nibine vaki  olmuş  koltuk  limandır  Ve  gayet  meşhuru   âfâk  limanlar- 
dır Ve  bu   Kadırga'  limanında    Tershane    gözlerinde  Süleyman    Şahın 
bindiği  Yeşil  Melek  kadırgası  felenkler  üzre  karada  durur  Ve  bu  ma- 
halde liman  kenarında   Rodos  paşa   (sı)  sarayı  içli  taşralı   fevkani    sa- 
rayı âlidir    Ve  kurbinde  Tershane  mühimmatı  ile  leb  berleb  mahzen- 
ler vardır  Ve  bu    mahalde    Liman  Camii  cemaati    kesireye    malikdir 
Ve  bu  mahalle   karib    liman    kenarında    bir  köşede  Kapudan     Bekir 
paşanın  dört  göz  çeşmei  âbı  hayatı  var  kim  cemii  âyende  ve  revende 
t    keştiban  andan  sulanırlar  Her  gözü  âdem  kolu  kalınlığı  misal  cereyan 
idüb  cümle  mahlûkat  andan  defi  atsan  ider  Acib  hayratı   azimdir  Ve 
çeşmeler  üzre  tarihi  budur 

Tarihi  çeşmei  Bekir  paşa 

Sahibûlhayr  Bekir  paşa  kim 
Feyzi  Hakkile  veley  deryadır 
Bahrü  berre  eseri  hayratı 
Alem  ârâ  ü   cihan  piradır 
Yapdı  bir  çeşmei  kevser  meşreb 
Katrai  âbı  hayat  efzadır  [1  ] 


[IJ   Bagdad   Köşkü  nüshasında  bu  mısradan  sonra  : 

Teşneler  alsa  nola  etrafın 
Reşhası  ruha  safa  bahşadır 


Evliya  Çelebi  9  —   16 


242  EVLİYA  ÇELEBİ 

Saîi  itmamına   tarihi  tamam 
Çeşmei  safı    Bekir  paşadır 

Sene   1032  [1] 

Ve  bu  âbı  nabı  aynı  hayatın  kurbinde  ve  canibi  erbaasmda  sad- 
rancî  nakış  tarh  olunmuşdur  Sun'u  Huda  kırk  çınarı  münteha  var 
kim  âyende  ve  revendeye  mihmangâh  ve  ârâmgâhdır  Ve  mesiregâh 
ve  teferrücgâhdır 

Sitayişi  eşkâli  Firenk  hisarı  yani  İç  kal'a 

Ve  bu  limanlara  havale  Firenk  hisarıdır  Cümle  topları  ve  burç 
haruları  bu  limanlara  nazır  çarkûşe  Firenk  hisarıdır  Gayet  sab'dır 
Amma  taşra  kal'anın  ana  divarına  muttasıl  değildir  Ortahisarın  yıl' 
djz  tarafı  ucundadır  Dairen  madar  cürmü  sekiz  yüz  adım  ihata  ider 
kal'ai  şirinkârdır  Amma  bâlâda  tahrir  olunan  adım  hisabına  dahildir 
Ve  ancak  Cenub  canibine  nazır  bir  kapusı  var  içinde  canibi  erbaası  kârı 
küffar  sarayı  âlilerdir  Cümle  revzenleri  aşağı  şehre  ve  limanlara  na- 
zır cihannüma  saraylardır  Ve  bu  sarayların  ortası  beyaz  mermer  dö- 
şeli bir  meydanı  azimdir  Ve  ziri  zemini  şerab  ve  su  sarnıçları  ve 
yüz  kıt'a  buğday  kuyularıdır  Ve  malâmal  kendüm  şair  ve  darıdır  Hî- 
ni  muhasarada  halka  tevzi  iderler  Ve  dizdar  ve  kethüda  ve  bazı  aga- 
vat  sarayları  bundadır  Hususa  mahbus  Tatar  Hanların  sakin  olduğu 
cihannüma  sarayı  âli  limana  nazır  bir  meddi  hasarlı  sarayı  iremdir 
Cümle  yetmiş  höcre  ve  bir  Süleyman  Han  zaviyesi  var  Ve  bu  zaviye- 
nin sol  tarafında  kanlı  ve  medyun  zindanıdır  L*\c  ^^\!  Ve  bu  zindan 
önü  bir  ulu  divanhanei  âlidir  Dizdarlar  ve  Hanlar  anda  bayram  ta- 
amı tenavül  idüb  divan  iderler  Ve  bu  divanhane  ve  saraya  ve  zinda- 
na kırk  ayak  nerdüban  ile  çıkılır  saraylardır  Ve  bu  saray  meydanın- 
da bir  çahı  mâsı  vardır  kim  yüz  pare  âbı  hayat  kuyusu  vardır  Ve 
bu  Firenk  hisarının  kapusı  önünde  binayi  küffar  bir  Lonca  divan- 
hanesi var  kim  âlâtı  silâh  ile  ârâste  ve  piraste  olmuşdur  Şebruz  cüm- 
le agavat  ve  dizdar  anda  sakinlerdir  Eğer  kal'a  kulundan  ve  gayri 
âdemden  bir  müttehem  bir  kimesne  asla  veyahud  bir  umuru  muazza- 
ma şey  olsa  elhasıl  cemii  eşya  içün  anda  divanı  âli  idüb  meşveret 
iderler  Cemiyyet  yeridir  Cümle  kul  bunda  cem  olur  Ve  böyle  bir 
kal'ai  muazzamın  cümle  agavatı  yirmi  dört  ağalıkdır  Cümle  serçeşme 
sahibiarz  büyük  dizdardır  Kal'adan  taşra  çıksa  katliderler  Mahbusu  ka- 
dimdir Ve  cümle  neferatı  Ve  bu  kadar  askeri  islâm  kulun 
kaPadan  taşra  evleri     yokdur  Ve  gayri  kavmin  kezalik  evleri     yokdur 

[1]   Baadad    Köşkü   nüshasında   (1042) 


seyahatnamesi  243 

Cümle  şehir  içindedir  Taşrada  varuş  yokdur  Ve  bu  kal'ada  sagir  ve  ke- 
bir cümle  dört  bin  iki  yüz  mamur  ve  abadan  ve  müzeyyen  evler  ve  sa- 
raylardır Cümle  yirmi  dört  mahalle  addulunur  Ve  dört  mahallesi  Urum- 
dur  Beş  yüz  haracdır  Maadası  kalanın  tamir  ve  termiminde  huddam 
tahrir  olunub  muaf  ve  müsellemlerdir  Ve  iki  mahalle  Yahudi  mahal- 
lesidir  Ve  Ermeni  Cingâne  azdır  Ve  cümle  evleri  kireçmisal  Gerz 
toprağı  derler  bir  toprak  vardır  Bir  garayib  madendir  Gemiler  ile 
getirirler  Anı  cümle  evlerin  üzerlerine  örterler  Asla  yağmur  tesir  etmez 
Amma  cümle  eylerin  saçakları  iğri  olmak  ile  kiremit  örtülüdür  Ve 
her  evde  birer  ve  ikişer  kuyu  mukarrerdir  Ve  her  evde  cevz  ve  gül- 
bağçe  ve  üzüm  asması  sokaklar  üzre  müzeyyen  olmasın  iltizam  etmişler 
Ve  limon  turunç  dirahtleri  bîhisabdır  Ve  şehir  içre  nümayan  cümle 
hurma  ağaçları  vardır  Herbiri  semaya  serçekmiş  nahli  tubamisaldir 
Ve  bu  şehri  müzeyyen  içinde  cümle  otuz  altı  mihrabdır  Altısı  cum'a- 
dır  Maada  mesaciddir  Cümleden  mükellef  ve  mükemmel  meşhuru 
âfâk  selâtin  muazzam  Camii  Kebir  ki  Firenk  hisarı  önünde  yol  aşırı 
Sencuvan  Camii  derler  mabedi  kadimdir  Bir  serhadde  böyle  bir  ca- 
mii kebir  yokdur  Meğer  Giridde  Hünkâr  Camii  ola  Amma  bu  Sen- 
cuvan  Camii  ^^demi  sani  Nuh  Yahya  zamanı  şeriflerinde  bina  olunmuş 
bir  mabedi  atikdir  Ve  nice  yüz  bin  mihrabının  sağ  canibindeki  mes- 
dud  höcre  içre  Hazreti  Yahyanın  cesedi  şerifleri  anda  pinhan  idi 
deyu  aslı  ve  fer'i  ile  Tevarihi  Kıbtîde  ve  Tevarihi  Yunaniyanki  teva- 
rihi  kadimlerdir  hubutu  âdemden  evvel  can  ve  cin  kavmi  havadisat- 
ların  bile  hâlâ  bu  ane  dek  cemii  vakayiatı  tahrir  etmededirler  Cemii 
arebî  ve  türkî  tarihleri  anlardan  me'uzdur  Yanvan  tarihininki  lisanı 
divanda  sahih  tarihdir  Anda  öyle  tahrir  ider  kim  Malta  küffarı  bir 
zeman  Mısır  hakinde  Iskenderiyeyei  atikde  sakinler  idi  Behice  ve  Da- 
dı [1]  kabilesinden  bir  alay  eşirra  kavim  idi  Padişahları  olan  Melik 
Filbatır  Kıbtıya  muti  olmıyüb  andan  firar  idüb  Filistin  şehri  kurbinde 
Akkâ  nam  kal'a  henüz  ispanya  binası  olub  anların  sayei  himayele- 
rinde iki  yüz  yıl  sakin  olub  tenasül  olarak  İspanya  elinden  Akkâ 
kaPasında  mutasarrıf  olub  etraf  eknafı  garet  iderek  devletleri  kalın- 
landı  Ol  asırda  Şam  ve  Kudüs  ve  Nablus  Hama  ve  Humus  Haleb 
ve  Antakya  ta  Bağdad  ve  Birecik  ve  Urfa  ve  cümle  Rum  elinde  idi 
Hususa  Acem  ve  Iran  ve  Turan  ve  Türkistan  vilâyetleri  ve  bizzat 
Dârâ  Şah  dahi  Iskenderi  Yunana  haraç  verir  idi  Devletleri  bu  mer- 
tebede  iken  Iskenderden  sonra  biraz  devletlerine  [ '  ]  gelüb  ol  asırda 
Malta  küffarı  Hazreti  Yahyanın     cesedi     şeriflerin     Nablus     kurbinde 

[1]   Bağdad    Küşkü  nüshası  (  Hannadi  ) 

[2]   Bağdad  Köşkü  nühası  (  rahne  ) 


244  EVLİYA   ÇELEBİ 

Beyti  Sabastiyye  derler  bir  bayır  üzre  bir  şehri  azim  imiş  Hâlâ  üç  yüz 
haneli  bir  köydür  Andan  Malta  küffarı  Hazreti  Yahya  cesedin  alub 
Bizim  Akkâ  kaPası  ziyaretgâh  olsun  Ve  cümle  nezerat  bize  gelsin  deyu 
cesedi  Yahyai  alub  Akkâ  kaPasmda  Sencuvan  namile  hıfz  iderler  Ve 
Hazreti  Isa  Nebi  himarmın  kemliklerin  dahi  Remle  şehrinden  alub 
Akkâya  getirüb  iki  yüz  yıl  dahi  anda  sakin   olurlar 

Der   beyanı   sebebi    şehadeti    Hazreti    Yahya 

aleyhisselâm 

Hazreti  Yahyanm  ise  sebebi  şehadetleri  Beni  israil  meliklerinden 
biri  kendi  kızın  nikâh  ile  almasına  Yahya  Nebi  mâni  olduğıyçün 
mevludu  Isa  Nebi  günleri  şehid  edilmişlerdir  Hâlâ  ol  günler  gerdeni 
şeriflerinden  kan  cereyan  ider  deyu  Malta  küffarı  cevab  iderler  Amma 
seri  saadetleri  bir  mücevher  altın  kâse  içinde  Camii  Ümmeyyenin 
ortasında  kırk  ayak  taş  nerdüban  ile  enilir  ziri  zemin  içre  müsbetdir 
ki  Timuru  bînur  Samı  şerifi  Yezidîlerin  elinden  alub  cümle  Yezidî 
dendanı  tiğden  geçirüb  ve  bakıyyetülseyfi  Camii  Ummeyye  içinde 
ihrakı  binnar  idüb  badehu  Hazreti  Yahyanm  seri  saadetinin  haberin 
alub  Cika  (Hayta)  diriğ  Ne  acib  hata  etdim  Ya  ol  Sultanın  seri  saadeti 
bunda  medfun  idüği  malûmum  olmıyub  böyle  bir  ibadetgâhı  ihrakı 
binnar  etdük  deyu  teessüf  çeküb  cümle  âteşini  söndürüb  filhal  kabri 
şerifinin  demir  kapusın  açub  bizzat  kendü  öd  ve  amberfam  yakub 
mücmeri  eline  alub  hizmet  iderek  Camii  Ümmeyyenin  ortasındaki 
mağara  içre  mezkûr  kırk  ayak  taş  nerdübandan  nüzul  idüb  görür 
kim  bir  büyük  altın  kanadîl  san'at  ile  mi  yohsa  mucizei  Yahya  ile 
mi  berk  urub  nuru  mahz  gibi  şule  verir  Ve  bir  âdem  kaddi  bir  so- 
maki amud  üzre  bir  mücevher  altın  sini  içre  seri  saadeti  Hazreti 
Yahya  <>.vl-  ^  -^ac  a\î'ö\^-»  Hazreti  Timur  bu  hali  görüb  secdei  şükür  idüb 
iki  rik'at  namaz  kılub  ceyran  derisinde  tahrir  olmuş  birkaç  kitablar 
ve  sığır  ve  deve  küreğinde  yazılmış  gûnagûn  elsinei  acibe  hatları  taşra 
çıkarub  mağarayı  kel'evvel  sed  idüb  Camii  Ummeyye  tamir  ve  termim 
olunmasın  ferman  idüb  andan  Hazreti  Yahyanm  kabri  şerifinden 
çıkardığı  kitabları  terceme  idüb  Yahya  aleyhisselâmın  sebebi  şehadetin 
tahrir  etmişdir  kim  Beni  Israîl  padişahlarından  bir  cebbar  melik  var 
imiş   İsmine  derler    imiş     Senin     akrabalarından     Meryem 

niçin  babasız  oğlan  getirüb  hâşâ  zina  etdi  deyu  Hazreti  Yahyaya  itâb 
ider  Bir  dahi  ol  cebbar  melik  kendü  kızın  menkûhalige  Hazreti  Yah- 
yadan  fetva  ister  Dinimizde  yokdur  Allah  nehyetmişdir  didükde  Hazreti 
Yahyai  şehid  etdüklerin  seri  saadetin  Camii  Ummeyye  ve  cesedi  seri* 


SEYAHATNAMESİ  245 

fin  Nablus  kurbine  Beyti    Sabastiyyede  defn     etdüklerin     bu  terceme 
olan  kitablarda  böyle  tahrir  olunur  Ve  hunu  Yahya  Nebii  dava  iderek 
Kürdistanda    Nusaybin  kal'asmda  Buhtunnasır  huruç  idüb    Haleb  ve 
Şam  ve  Filistin  ve  Arzı  mukaddesi  ihrakı  binnar  idüb  nice  nice  kerre 
yüz  bin  Beni  Israîli  katleder  Cemii  kütübü  tevarihde  masturdur  Ezin 
canib   Badehu   Malta  küffarı  cesedi  Hazreti   Yahyai  mezkûr  Sabastiyye 
şehrinden  serika  idüb  Akkâ  kalfasında  bir  mücevher  somaki  sandukda 
pinhan  idüb  ana  ibadet  idüb  ziyaret  iderler    Badehu    sene    tarihinde 
Zahir  Beybars  yedi  yılda  Akkâ  kal'asm  feth  idüb  içinde    olan    Malta 
küffarı  keştilerine  suvar  olub  Selefke  ile  Tarsus  mabeyninde    Razaniy- 
yelü   Me'mun  Halife  Akdeniz    kenarında    Tekabbenosun[l]  tahtı   olan 
Karagürgez  nam  şehirde  Malta  küffarı  cesedi    Yahya  ile  anda  iki  yüz 
yıl  sakin  olurlar  Badehu    andan     dahi    canibi  erbaaların  nehbi  garat 
iderek  halkı  bizar  iderler  Ahir  Zülkadriyyelü    ve   Karamanlu  bir  yere 
gelüb   bir     cengi     azîm  ile   Karagürgezi    feth    idüb     andan  dahi  Malta 
küffarı  firar  idüb     Rodos  ceziresi  bir  arzı   haliye  olduğundan  gemileri 
ile  anda  yetişüb  iki  yüz  yıl   sakin  olub  böyle  bir  şeddi  kahkaha  bina 
idüb  Hazreti  Yahyanın    cesedi  şerifin    bu   Sencuvan  Camiinin  mihra* 
bınm  sağ  tarafındaki    höcrede    pinhen    iderler  Ve    Hazreti  Yahyanın 
cesedi  şerifleri  ismi  ile  bu  kenisei  yapub  Sencuvan  didiler  Ve  iki  yüz 
sene     bu  cezirede     sakin    olub     Hazreti     Yahyanın    cesedi  şeriflerin  ve 
bir  elinde  kılıç  ile  tasvir  idüb   sancak  ve   bayraklarında  eşkâlin  tahrir 
idüb    uğur     dahi     tutunmuşlardır     Ve    hâkikatülhal     her    ne    canibe 
teveccüh  etseler  mansur  olmuşlardır  Ve  Akdeniz  lebi  deryasında  neka- 
dar  kal'a     var  ise  bir  kaç  defa  herbirine  müstevli  olmuşdur  Ve  cemii 
küffarın  Maltıya  itibarları  bu  vech   iledir  Hamdi  Huda   Sultan  Süley- 
man Gazi  iki  yüz  yıldan  sonra  döğe  döğe  beş  ayda   feth  idüb    andan 
dahi  firar  idüb   Misine  ile  Cezayir  mabeyninde  hâlâ  Malta  olan  cezi- 
rede sakinlerdir  Amma  sair    yerlerde    ikişer  yüz  yıl  sakin    olurlar  idi 
Cenabı  Barinin  ihsanı  olub  ankaribüzzeman  anın  dahi  fethi  müyesser 
olub  ellerinden  cesedi  Yahyayi  halâs  iderler    Ve  sahih  cesedi    Yahya- 
dır  Ve  hâlâ  ter  ve  tazedir  deyu  kendüleri  ve  nice  esir  müslüman  şeha- 
<let  etdiler  Ve  hattâ  bazı  küffar  Rodosdaki  Sencuvan  Camiine    varub 
bevvablara  birkaç  akçe  verüb  mihrab  yanında  makamı  Yahyai  ziyaret 
iderler     Elhasıl  vacibüzziyare  bir  camii  atikdir    Ve   kıble    kapusından 
tulü  ta  mihraba  varınca  yüz  seksen  beş  ayakdır  Ve  yan  kapudan  yan 
kapuya  arzı  altmış    ayakdır    Ve    mihrabın     iki  yanında    yan    sofaları 
vardır  Anların  dahi  arzı  yüz  otuz  ayakdır    Ve  camiin    içinde    iki  ya- 
nında ta  mihrab  sofasına    varınca    sekiz  seramed  somaki  lailgûn  sütunu 

[1]  Talcyenos  olacak 


246  EVLİYA  ÇELEBİ 

ınünteha  kavsi  kuzahvar  kemerler  harpüşte  tahta  tavanlı  kubbedir 
Kârgir  değildir  Ve  hürde  nakşi  bukalemun  tavandır  kim  bu  zemanda 
üstadı  bina  tişe  urmada  ve  Mani  kalemin  çekmede  âcizlerdir  Cemii 
tahta  ve  kirişleri  cümle  servi  levhasıdır  Müşk  amberi  ham  misal  rayi- 
hai  tayyibesinden  cemii  cemaatin  dimağı  muattar  olur  ve  ruh  pürsafa 
bulur  böyle  bir  kârı  kadimdir  Ve  mihrabın  üstü  kârgir  bina  nîm  kub- 
bei  âlidir  Ve  mihrabın  altı  toloz  kagir  kemer  bina  ile  tariki  âmdır 
Ve  bu  camiin  üç  kapusı  vardır  iki  yan  kapudur  Ve  biri  kıble  kapu- 
dur  Ve  Hünkâr  mahfilinde  Tatar  Hanları  ve  sair  emîranlar  ibadet 
iderler  bir  musanna  mahfildir  Ve  müezzinler  mahfili  dahi  tarzı  acib- 
dir  Ve  enderunu  camide  encümâsâ  nice  bin  billur  kandiller  ile  mü- 
zeyyendir Ve  gûnagûn  zîkıymet  maslûbat  eşyalar  ile  piraste  olmuşdur 
Ve  kıble  kapusıiıın  sağ  canibindeki  külle  üzre  ayak  nerdüban  ile  çı- 

kılır bir  şerifeli  bir  minarei  mevzunu  var  kim  güya  bir  servi  gühistan.- 
dır  Ve  bu  camiin  haremi  yokdur  Canibi  erbaası  şahrahdır  Ve  bu  ca- 
miin üstü  serapa  kursum  örtülüdür  Bârânı  rahmetden  cereyan  iden 
âbı  zülâl  cümlesi  yollar  ile  camiin  altındaki  sarnıçlarda  cem  olub 
mahı  Temmuzda  cemii  Rodos  halkı  nuş  idüb  defi  atsan  iderler  Elha- 
sıl bu  cami  fukaraların  Kâbesidir  Bundan  sonra  camii  Selâtîn  büyük 
hisar  içinde  Süleyman  Han  Camii  Islâmbol  camileri  tarzı  cemii  kub- 
beleri kurşumludur  Tulen  ve  arzan  seksen  ayakdır  Ve  bir  musanna 
mihrab  ve  minberi  var  kim  misali  meğer  Sinobda  ola  Ve  cümle  rev- 
zenleri  üzre  gûnagûn  camlar  ile  müzeyyendir  Ve  taşra  sofalarında 
sekiz  mermer  ve  somaki  sütun  üzre  kubbei  âliler  ve  bu  camiin  kıble 
kapusı  bir  kenise  kapusı  imiş  Sihri  icaz  bir  âsârı  acibe  olmak  ile 
Süleyman  Han  ji  idij  ^2-^1  <Şc  Koca  mimar  Sinan  izni  ile  bu  camii  şerife 
kapu  etmiş  Medhinde  [1]  lisan  kasırdır  Ne  mertebe  pesendide  âsârı 
acibe  idüği  şundan  malûmu  saadet  ola  ki  Cenabı  Bari  ruyi  arzda  ne- 
kadar  meyve  halk  etmiş  ise  ol  kapunun  çerçive  ve  zıhlarında  ve  tak- 
larında olan  mermeri  hamlarda  tasvir  olunmuşdur  vacibüsseyir  bir 
babı  muallâdır  Ve  böyle  şükûfe  ve  meyve  tasviratî  ile  babı  musan- 
nam canibi  erbaası  müzeyyen  olduğundan  kapu  üzerinde  camiin  tari- 
hinden bir  alâmet  yokdur  Lâkin  camiin  sol  tarafında  bir  tabaka  bir 
minarei  seramedi  var  Anın  aşağı  kapusı  yanında  cami  ve  minarenin 
tamirine  tarihdir 


Ia-»      '^.«'      ;l..*jı.4    l-VJb 


[1]      Bagdid   Köşkü   nüshası   (midhatinde) 


SEYAHAlıNÂMESİ  247 

••         ••  ♦ 


Ve  mihrab  önünde  bir  bağı  iremmisal  şükûfezar  bağı  iremi  var 
Ve  hareminde  bir  abdest  havuzu  var  Bu  dahi  musanna  ibretnüma 
reydir  Ve  canibi  erbaası  müsin  çınarı  müntehalar  ile  müzeyyendir 
Ve  bu  Süleymaniyyeden  sonra  camii  lâtif  ve  cemaati  kesireye  malik 
çarşu  içinde  Makbul  iken  İSdaktul  İhrahim  paşa  Camii  bir  kubbei 
alili  ve  bir  minarei  mevzunlu  ve  taşra  yan  sofaları  altı  sütun  üzre 
beş  kubbei  alili  ve  serapa  kurşun  örtülü  camii  musanna'dır  Ve  kıble 
kapusı  ürze   (tarih) 

Ve  haremi  [2]  şahrahdır  Ancak  bir  abdest  havuzu  var  Ve  bu  ca* 
miden  musanna'  ve  şirin  ve  ruşen  Keceh  paşa  Camii  Bu  dahi  taşra 
kalfada  mahalleler  mabeyninde  gayet  münakkaş  ve  müzeyyen  camidir 
Cümle  kubbeleri  kârgir  ve  kursum  örtülüdür  Ve  bir  minarei  bâlâsı 
var  Güya  bir  servi  bâlâdır  Ve  taşra  sofaları  altı  sütunu  muallâ  üzre 
beş  kubbei  âlidir  Ve  kıble  kapusı  üzre  mastur  olan  tarihdir 

işbu  beytuUahı  kim  etdi  Receb  paşa  bina 
Oldu   bir  cay  i  şerif  e  t  di   kabul  anı   Huda 
Didiler  ehli  nazarlar   Talibi   tarihini 
Camii  paşa  zehi  ziba   makamı   dilküşa 

900  [3] 

Enderun  Cam,ii  dahi  Sultan  Süleyman  Hanındır  Keniseden  bozma 
şeddadî  toloz  kemer  bina  serapa  kursum  örtülü  bir  camii  metindir 
Ve  Memi  paşa  Camii  ve  Bekir  paşa  Camii  ve  Demirli  Camii  ve 
Mendirek  Camii  Bunlar  kal'a  içinde  olan  camilerdir  Herbirinin  evsa- 
fın kemahiyehakkıha  tahrir  etsek  ta(t)  vil(i)  kelâm  olur  Amma  kal'adan 
bir  saat  cenub  tarafına  bağ  ve  bağçeler  içinde 


[1]      Bağ-dad   Köşkü  nüshası  (947) 
[2]      Bağrdad  Köşkü   nüshası   (yeri) 
[3]      Bağdad   Köşkü   nüshası   (^^•) 


248  EVLİYA  ÇELEBİ 

Kariye!  Ozkur 

da  Ozkur  Camiil  kârgir  kenise  imiş  Hâlâ  bir  (me)  sire  ve  teferrüçgâh 
yerde  bir  camii  lâtifdir  Anın  kapusı  üzre  tarihi  böyle  terkim  olun- 
muşdur   (tarih) 

Hazreti  Sultan  Muradın  devri  adlinde  bu  kim 
Cami  oldu  mabedi  kûffar  iken  işbu  makam 
Camiin  ismin  Muradiyye  didi  ol  pak  zat 
Bin  otuz  sekizde  tamir  eyliyüb  oldu  temam 

deyu  Rodos  içinde  bunlardan  maada  cami  yokdur  Maada  yirmi  dört 
mesaciddir  Ve  cemaati  kesireye  malik  olan  mesacidler  bunlardır 
Evvelâ  Ak  mihrab  mescidi  ve  Tekye  kapusı  mescidi  ve  Gazi  mescidi 
ve  Bedesten  mescidi  ve  Firenk  hisarı  mescidi  Bu  beş  meşcidler  cümle 
Süleyman  Hanındır  Cümle  mürtezikası  vazifelerin  Süleyman  Han 
mütevellisinden  alırlar  Ve  bunlardan  maada  şeb  ruz  cemaati 
kesire  ile  memlû  limanın  iskele  kapusı  önünde  on  beş  kademe  taş 
nerdüban  ile  çıkılır  Buk'a  mescidi  bir  kubbeli  ve  cümle  revzenleri 
diyara  (deryaya)  nazır  bir  mesiregâh  ve  ârâmgâh  bir  lâtif  zaviyedir 
Ve  cümle  kursum  örtülüdür  Lâkin  lebi  derya  olub  kaPadan  taşra 
kaFaya  hayil  olmasın  içün  minaresi  yokdur  Bir  tarzı  acib  ve  garib 
mesciddir  Mihrabının  sağ  tarafında  beyaz  mermer  üzre  bu  tarih  tahrir 
olunmuşdur 

*  I  .  ..  *  ♦  • 


-\c^    /il-l)  «j^    o€^j:>    -O 


Ve  Yeniçeri    mescidi     ve  Kavaklı  mescid     ve  Lendin     mescidi  ve 

f'Liman  mescidi  Meşhur  mesacidler  bunlardır    Ve  üç  medresedir  Hur- 

[malı  medrese     ve  Timurlu  medrese     ve    İbrahim  paşa     medresesi  Ve 

y  darıkura    birdir  Ve    on  yedi  mektebi     sıbyandır     Cümleden  mükellef 

Süleyman  Hanındır    Ve  darülhadis  birdir  Ve  tekyei  dervişan  dörtdür 


SEYAHATNAMESİ  249 

Cümleden  mükellef  Kadırga  limanı  burnunda  Murad  Reis  tekyesi 
bağı  irem  bir  nazargâhdır  Ve  dört  hamamdır  Cümleden  âbı  havası 
lâtif  Süleyman  Hanın  Çarşu  hamamı  ser(a)pa  kurşumlu  çifte  hamam- 
dır Ve  Eski  hamam  Bu  dahi  Süleyman  Hanındır  Ve  gayet  ruşen  ve 
müferrah  hamamı  ferahfezadır  Ve  kursum  örtülü  ve  çiftedir  Ve  Sün- 
büUü  hamam  çifte  değildir  Amma  gayetülgaye  musanna  ve  müzeyyen 
ve  canfeza  hamamı  dilküşadır  Zira  suyu  ayni  sünbülîdir  ki  âbı  hayat- 
dan  nişan  verir  Ve  Küçük  hamam  dahi  hoşhavadır  Amma  küçükdür 
Bunlardan  maada  [1]  Saray  hamamı  vardır  Ve  Süleyman  Hanın  bir 
imareti  var  Şeb  ruz  âyende  ve  revendeye  sofrai  bîimtinanmda  nimeti 
mebzuldür  Bundan  maada  cümle  şehrin  ulema  ve  suleha  ve  eimme 
ve  huteba  ve  meşayih  ve  fukarasına  tayinatları  vardır  Daima  caridir 
Ve  carşuy  pazarı  gayet  müzeyyendir  Ve  Süleymaniyye  evkafı  dekâkîn- 
leri  cem*an  üçyüzdür  Ve  sair  dekâkînleri  cem' an  dört  yüzdür  Ve  bezas- 
teni  vardır  Kefere  zemanında  dahi  bezasten  imiş  Gayet  musanna  toloz 
kemer  binadır  Ve  etmek  f urunu  on  sekizdir  Ve  kahvehane  dahi  [2] 
sekizdir  Ve  tahmis  bir  ve  iskele  başında  gümrük  [3]  bir  ve  hanı 
bazirgân  üç  ve  hanı  âyende  ve  revendeye  mekân  yokdur  ArzuUahı 
vasıadır  Amma  cümle  halkı  garibdostdurlar  Bir  garibüddiyar  gelse 
elbette  ol  gice  anı  bir  kimesne  müsafirete  alub  hanei  bîminnetine 
götürürler  Ve  bu  şehre  üç  su  gelir  Biri  Hünkâr  suyu  biri  SünbüUü 
suyu  gayet  âbı  hayatdır  ve  biri  Bekir  paşa  suyu  Ve  bu  sulardan  şehir 
içinde  cümle  yetmiş  çeşmedir  Hattâ  çarşu  içinde  berberler  önünde 
altı  sütun  üzre  bir  tahta  kapalı  şazirvan  havuzu  vardır  Canibi  erbaa- 
sında  kol  kalınlığı  çeşmeler  cereyan  idüb  cümle  keştiban  ve  âm  has 
âyân  andan  defi  atsan  iderler  Zira  ayni  sünbüldür  Ve  bu  şehirde 
cümle  yetmiş  sarayı  âyân  eşrafdır  Cümleden  musanna  ve  şahane  Ali 
paşa  sarayıdır  Ibretnüma  binayı  musanna'dır  Zira  cümle  Firenk  esir- 
lerinin hayalpesend  san' atları  anda  icra  olunmuşdur  Ve  her  diyarın 
birer  gû(ne)  binasından  ahzidüb  tarzı  ahar  nevbinayı  vacibüsseyirdir 
Elhasıl  medhinde  lisan  kasırdır  Ve  bu  saraya  karib  Değirmen  bayırı 
üzre  iki  kuUe  yeldeğirmeni  vardır  Ve  bu  şehirde  yetmiş  hurma  ağacı 
vardır  Ve  cümle  sokakları  yedi  yüz  kırk  sokakdır  Cümle  şahrahları 
kuş  gözü  safra  taşı  döşelidir  Ve  daima  herkes  hanesi  önün  ve  dük- 
kânı önün  şebruz  pak  idüb  har  haşak  dökmezler  Gayet  ayıbdır  Ve 
hâkim  tarafından  tazir  iderler  Zira  mezbele  dökseler  âbı  rahmet  nazil 
oldukda  cümle  har  haşaki  limana  götürüb  liman  dolar  Ol  ecilden  bu 


[IJ   Bağdad   KÖşkü  nüshası   (yirmi) 
[2]   Bağdad   Köşkü   nüshası  (on) 
[3]  Bağ-dad    Köşkü   nüshası   (hane) 


250  EVLİYA  ÇELEBİ 

şehir  gayet  pakdir  Ve  her  hususda  pak  ve  pakizelerdir  Ve  bu  şehir 
içinde  yol  üzerlerinde  uçyüz  altmış  altı  mahzenler  vardır  Küffar  ze- 
manında  bu  mahzenlerde  malâmal  buğday  dururmuş  Ruzmerre  bir 
raud  buğday  yiyüb  bir  sene  müstevfa  yetişir  imiş  Hâlâ  ol  mahzenler 
boşdur  ve  ağızları  mesduddur  Ve  Enderun  Camiinden  baş  yukaru 
bir  ulu  şahrahdır  Tuli  kâmil  beş  yüz  adımdır  İki  tarafı  gûnagûn 
nakşi  bukalemun  musanna  şeddadî  bina  divarlı  ve  müzeyyen  ve  mu- 
karnes  şahnişinli  sarayı  âlilerdir  Ve  herbirinin  kapularmda  ve  rev- 
zenlerinde  olan  tasvirat  nükuşatın  medhinde  lisan  kasırdır  Ve  bu 
yolu  üstad  mühendis  çırpı  ile  öyle  hemvar  etmişdir  kim  bir  serimu 
kardar  münharif  değildir  Ve  iki  canibi  çırpıdan  çıkma  musaykal 
kaldırımdır  Ve  şehrahm  ortası  kuş  gözü  hürde  gûnagûn  safra  tası 
mebsut  olunmuşdur  Ta  Firenk  hisarı  önünde  Lonca  divanhanesine 
varınca  böyle  münakkaş  hürde  kaldırımdır  Ve  mezkûr  Lonca  divan- 
hanesi beyaz  mermer  döşeli  kemeri  âliler  üstü  toloz  kubbelerdir 
Cümle  kal'a  ağaları  ve  kulları  bunda  divan  idüb  ve  müşavere  idüb 
mezkûr  şahrahm  iki  canibine  cümle  kal'a  neferatı  dizilüb  mehterha- 
neler  calmub  bu  mahalde  bayramlaşırlar  Ve  cemii  umurların  bunda 
görürler  Ve  bu  divanhanenin  sağ  canibi  Sencuvan  camiidir  ve  sol 
canibi  Firenk  hisarıdır  Ve  bu  şehrin  enderun  birununda  olan 

Ziyaretgâhları  beyan  ider 

Evvelâ  kadırga  limanının  yıldız  tarafı  ucunda  bir  kumsal  burunda 
bağı  irem  misal  bir  [Ij  gülistan  ve  sünbülistan  [2]  içinde  bir  kubbei 
pürenvar  içinde  fatihi  Ccvayir  Murad  Reis  medfundur  Cemii  derya 
gazilerinin  serçegmesidir  Her  tarafdan  âsitanesine  nezarat  gelir  Mer- 
kadi  üzre  serinde  turna  telleri  ile  müzeyyendir  Ve  sandukası  yeşil 
çuka  örtülüdür  Ve  canibi  erbaasında  gûnagûn  musanna  çırağ  alem 
ve  post  ve  seccadeler  ile  döşelidir  Ve  âsitanesi  Bektaşiyan  âsitanıdır 
Ve  kapusı  üzre  çarkûşe  beyaz  mermerde  böyle  tahrir  olunmuçdıır 
(tarih) 

işi  dünler  vefatını   ânın 
D  i  di  I  er  Gaziye  tarih   Gazi 
Sene   lOlH 

Ve  bu  tekyede  olan  gûnagûn  üzüm  bir  diyarda  yokdur    Zira  her  bir 
erbabı  maarif  birer  aşlama    kalem  idüb     ibretnüma  engürler  hasıİ  ol- 

[1]    Bağdiici   köşkü   nüshası   (gül) 

[2]    Bnğdad    köşkü    nüsh-ısı   .(sün')ül    ve   destan) 


► 


SEYAHATNAMESİ  251 

muşdur    jyiiö^r-   Ve  bu  tekyenin  bir  köşesinde  merkadi  §eyhülharen> 
kapusı  üzre  tarihi  budur 

Kapu  ağası   ismail  Ağa  kim 

Olub  şeyhülharem.   bulmuşdu  izzet 

işi  deriler  di  dil  er  ana  tarih 

Umarız  kim  ide  Allah  rahmet 
Sene   1409  [1] 

Ve  bu  merkadi  şerifin  civarında  Canbey  Giray  Han  türbei  pür- 
envarının  kapusı  üzre  böyle  tahrir  olunmuşdur   (  beyit  ) 

Şu  serverler  ki  dağlar  gibi  baş  eğmezdi  eflâke 
Yatarlar  terde  best  olmuş  ne  tigu  ne  kemer  peyda 

Ve  Şahin  Giray  Han  dahi  murgu  dilin  bazı  ecel  şahini  şikâr  idüb 
îrceî  emrine  fermanber  olub  anda  hakâlûde  yatar  Ve  buna  karib 
Cafer  Bey  merkadinin  kapusı  üzre  tarihidir   (tarih) 

Ah  kim   baki  değil  ömrü  aziz 
Ne  geda  kalur  bu  âlemde  ne  şah 
Hak  yolunda  oldu   Cafer  Bey  şehid 
Bulmadı    iklim  bakada  izzücah 
Işidüb   Yahya  dedi  tarihini 
Meşhedini  cennet  eyle  ya  ilâh 
Sene  965 

Ve  koca  Memi  paşa  dahi  Murad  Reis  bağçesinde  medfundur  Ve 
bu  mahalde  nice  şüheda  ve  suleha  ziyaret  idüb  ruhu  şeriflerinden 
'stimdad  taleb  etdük  Lâkin  bunların  makamları  birer  âsâr  ile  zahir  ve 
bahir  olmak  ile  tahfifi  kelâm  olundu  Andan  Eğri  kapunun  taşrasında 
hini  muhasarada  şehid  olan  yeniçerinin  hâlâ  cesedi  şerifi  terü  taze 
idüği  nümayandır  Ve  hâlâ  seri  saadeti  alâmeti  taş  üzre  keçesi  durur 
Himmetleri  hazır  ola  Ziyareti  Qüzelce  Sinan  Monla  Ahmed  Efendi 
Rodosda  ve  Elmevlâ  Ehli  Çelebi  hekimzade  Abdurrahman  Efendinin 
biraderi  gühteridir  Ve  sultan  şeyhülislâm  iken  vefat  idüb  kal'a  haricinde 
SünbüUü  nam  Süleymaniyye  Camii  hatiresinde  medfundur  İlmi  tari* 
katde  manendi  yok  İyi  mesiregâhda  ziyaretgâhı  has  âmdır  Te'lifatı 
firavandır  Ve  bu  Kodoşun  bu  mezaristanlardan  maada  kara  canibleri 
bir  deryadan  bir  deryaya  varınca  serapa  bağ  ve  bağçedir  Ve  cümle  bin 
dokuz  yüz  bağdır  Andan  maada  mahsus  elli  dağdır  Ve  bu  kal'da  cümle 
otuz  altı  değirmendir  Cümle  Süleyman  Han  evkafıdır  Ve  bu  şehir  içre 
asla    tabbak    yokdur    Cümlesi    kal'anın  garb   canibinde   altı   bin    adım 

[3J   Bağ-dad  Köşkü    nüshası  (1049) 


252  •  EVLİYA  ÇELEBİ 

baid  lebi    deryada  bir    varuşdur  Cümle     esnafı    tabbagan     tariki     Ahi 
Oran     anda  sakinlerdir  Ve  Eski  Rodos  yoludur 

Ve  bu  şehrin   halkı  Cezayirli  tarzı  sıkma  çapiksüvar  esbabı  giyerler 
Ve  cümle  babayane  çuka  siyahlar  giyerler  Ve  bellerinde  üçer  çatal  mu- 
sanna bıçakları  ve  şeci  ve  feta  koçakları  vardır  Ve  cümle  tazeleri  baha. 
dur  ve  levenddir    Ve  ihtiyarları  tüccardır    [1]  Ve  âbı    havasının   leta- 
fetinden halkın  rengi  ruyleri  humret  üzredir  Ve   mahbub   ve   mahbu- 
besi  şehre  süher  olmuşdur  Ve  cümle  zenanesi  ehli    perdedir  Güya  ki 
Rabiai  Adüyyiedir    Cümle  çuka  ferace  giyüb  ayaklarına  kırmızı  katife 
düğme  çakşır  giyüb  başların  çenber  ile  yüzlerin  kılnikab  ile    setridüb 
gayet  mesturelerdir  Bir  avret  hakkında  bir    yave    cevab    işitseler   vâkıfı 
esrar  olub  ol  an  katlediderler  Zira  halkı  âr  gayret  sahihleridir  Ve  gayet 
garib  doslardır    Ve    lisanları    Anadolu    lehçesidir    Ve    cümle    reayası 
Urumdur  Ve  halkı  gayet  ehli  zevkdir  Bağdan  bağa  ve  zünbül  teferrüc- 
gâhmda  sohbeti  haslar    iderler    Ve  bu    şehrin    mekûlât    meşrubatının 
memduhatmdan  fındık  kadar  bir  Firenk  inciri  olur    Rayihai    tayyibesi 
âdemin  dimağın  muattar  ider  Ve  gayet  seriulhazımdır  Elhasıl  rub'u  mes- 
kûnda naziri  yokdur  Allahü  a'lem     Surei  tin     bunun    hakkında    nazil 
(olmuşdur)   Ve  bir  sun'u  Huda  dahi  limon  içinde  bir  limon  dahi   var 
Taşradaki  katı  âbı  hayat  iç  kat  öyle  ekşikim  güya  tiz  âbdır  jui\  <u^  Ve 
gûnagûn  engüru  memduhatıdır  Ve     beyaz    ekmeği    gıdayı    ruhdur    Ve 
iklimi    salisde  vaki  olmuşdur  Havası  sevahil  liman  ve  turunç  ve    zey- 
tun  ve   hurma  ve  servi  hâsıl  olur  Ve  arzı  beledi  ve  tuli  neharı    elhasıl 
bu  Rodos  Ya  Kuddus  ismine  mazhar  olduğundan  Cenabı  Barinin  hıfzı 
emanmda  olub  cümle  halkının  esmaları  Ya  Kuddusdur    Ve  anıniçün 
pak  itikadlardır  ^üi^ai^    Eğer    vâkıfi  esrar    olduğumuz    mertebe    vesafm 
tahrir  etsek  bir  mücelled  kitab  olur  v*^-"'^   ^^  ^^  Anda    bir    az  zevk    ve 
safa  ile  cümle  cezirede  olan  kura  ve  kasabatları  ve  kıla    ve    iremzatları 
temaşa  iderek 

Lindos  kal'asına  gitdiğimiz  konakları  beyan  ider 

Evvelâ  Rodosun  Eğri  kapusından  çıkub  küheylân  atlar  ile  garb  ca- 
nibine tabakhanei  ubur  idüb  lebi  derya  ile  said  ve  şehid  paşayı  ziyaret 
idüb  ve  cisiri  iki  gözdür  anı  ubur  idüb  3   saatda  lebi  derya  ile  gidüb 

Evsafı  kal'ai  Eski  Rodos 

İhtida  Süleyman  ( Han )  bunu  yedi  günde  feth  hazine  ve  bar 
bengahın  lâzım  olmıyanı  bunda  koyub  badehu   Rodosa  teveccüh  idüb 

[1]   Sağdad   Köşkü   nüshası  (neccardır) 


SEYAHATNAMESİ  253 

hâlâ  Süleyman  Han  evkafıdır  Kal'ası  lebi  deryadan  bir  tüfenk  menzili 
baid  evci  asumana  serçekmiş  bir  beyaz  sarb  kaya  üzre  şeddi  iskender 
misal  bir  ta§  kal'ai  bâlâdır  Şarkdan  garba  tulanî  vaki  olmuşdur  Ve 
canibi  erbaasından  âdem  aşağı  bakmağa  cür*et  idemez  Ve  ancak  şark 
tarafından  bir  yolu  var  Bir  saatde  çıkılır  Ve  garb  tarafında  yoldan 
bir  saatde  enilir  İki  yola  münhasırdır  Gayri  canibleri  şahin  yuvalı 
gûhu  demavend  misal  kayalardır  Ve  üç  kat  kal'adır  Amma  taşra 
kaPası  hini  muhasarada  münhedim  olub  hâlâ  bağ  ve  bağçedir  Amma 
divarların  bağ  sahihleri  alâkaderülimkân  metanet  üzre  tamir  etmişler- 
dir Ancak  şarka  nazır  bir  kapusı  vardır  Bir  yerden  zafer  bulub  çıkmak 
mümkün  değildir  Ve  Rodos  fethinden  sonra  bu  kal' anın  şarkî  tarafı 
köşesindeki  kaya  üzre  bir  iç  kal'a  bina  etmişlerdir  Hâlâ  kahkahavar 
bir  kal'ai  âlidir  içinde  hâlâ  dizdarı  ve  kırk  neferatı  ve  virmi  hanesi 
ve  bir  mescid  bina  olunub  ihya  iderler  Ve  bu  kal'anın  cürmü  dört 
yüz  adımdır  Ve  üç  canibi  çahı  gayya  misal  olduğundan  hendeği  yok- 
dur  Ve  ancak  garba  nazır  bir  kapusı  vardır  Ve  her  evde  sarnıçları 
vardır  Daima  aşağı  bağlar  içre  âbı  hayat  suları  vardır  Andan  eşeklerle 
su  getirirler  Ve  bu  kal'nm  garb  canibinde  yokuş  aşa^ı  bir  saatde 
cümle  Ali  paşa  oğlu  Abdülkadir  paşanın  köyünde  taam  tenavül  idüb 
lebi  deryaya  karib 

Kariyei  Ulu  Ova 

Canibi  erbaası  bağ  ve  bağçe  ile  müzeyyen  yetmiş  Urum  haneli 
bir  mamur  köydür  Ve  cabeca  müslümanları  vardır  Ali  Osman  nes- 
linden Cemsah  Sultan  Bayezid  ile  cenk  idüb  âhir  münhedim  oldukda 
Menteşe  hakinde  bu  Maltıya  ubur  idüb  bu  kariyei  ana  has  verirler 
Hâlâ  bu  kariyede  olan  ibretnüma  âsârı  acibe  binalar  ve  gûnagûn 
fıskıyye  ve  şazirvanı  Cem  misal  [2]  ve  havuz  ve  selsebiUer  ve  Camı 
Cem  tabir  etdikleri  camın  durduğu  amudu  ibretnümun  bu  köy- 
dedir Ve  çok  asarları  müruru  eyyam  ile  münhedim  olmuşdur 
Andan  Sultan  Cem  firar  idüb  Fransadan  firar  idüb  Bayezid  Han  ta- 
rafından taleb  olundukda  bizzarurî  bir  saruşm  âdemi  zehirli  ustura 
ile  tıraş  idüb  boğub  Cemdir  deyu  Asitaneye  irsal  idüb  Bursada  Mu- 
radiyyede  defn  iderler  Hâlâ  Fransa  ol  zuum  üzredirler  kim  böyle  hile 
idüb  Cem  Şahı  vermedik  Hâlâ  kırallarımız  anın  ırkındandır  deyu 
tefahür  kesb  iderler  Amma  hakikate  ihtimali  vardır  Yine  sadede  rücu 
idelim  Cem  Şah  köyünden  sehil  kıble  canibine  meyilli  gidüb 

[IJ  Bağdad   Köşkü  nüshası   (Velan  Ova) 

[2]   Bağdad   Köşkü  nüshasında  (cemmisal)  yoktur 


251  EVLİYA  ÇELEBİ 

Karîyei  Köşkenoz  ve  karlyei  Klikes  ve  kariye! 

Afondoz  ve  kariyei  Tahtalı 

Bu  kuraları  ubur  idüb  1  ahtalıda  tnihman  olub  zevk  safa  etdik 
Bu  kuraların  cümlesi  Süleyman  Han  evkafı  Urum  köyleridir  Herbiri 
birer  kasabamisal  bağ  ve  bağçeli  mamur  ve  müzeyyen  kuralardır 
Andan  yine   cenuba  mamur  abadan  kuralar  ubur  iderek   3   saatde 

Kariyei   Kolanoz 

Andan  yinde   cenuba   2   saatde 

Evsafi  kal'ai  Lindos 

Bir  senede  Süleyman  Han  Rodosu  feth  etdikde  bu  kal'anın  dahi 
nniftahların  teslim  etmişler  Yohsa  Huda  âlim  bir  veçhile  zafer  müm- 
kin  değil  idi  Anın  içün  cümle  reayası  muaf  müsellemlerdir  Ancak 
mütevelliye  birer  altın  haraç  verirler  Maktuülkadem  vakfı  Süleyman 
Handır  Hâkimleri  mütevellidir  Cümle  beş  yüz  yirmi  sekiz  haracdır 
Amma  beş  bin  kâfir  vardır  Güya  Maltadır  Ve  hakikat  her  bar  Malta 
gemileri  gelüb  bir  hafta  zevk  safa  idüb  gider  Asla  vaz'ı  yed  etmez 
Ve  cümle  kâfirleri  siyah  manlefka  şapka  giyerler  Ve  mabeyinde  bir 
kaç  müslüman  şekilli  ahırbanları  vardır  Ve  halkı  gayet  mün'imdir 
Ve  aşağı  varuşda  cümle  iki  yüz  hanei  zibalardır  Ve  müslümanlar 
içün  bir  mescid  var  Maada  keniselerdir  Ve  kat  enderkat  toprak  örtülü 
kal'amisal  kârgir  bina  mamur  ve  müzeyyen  evlerdir  Gııya  herbiri 
birer  sarayı  âlilerdir  Ve  Firenk  tarzı  musanna  evlerdir  Amma  evle- 
rinde  havilleri  dardır  Kesif  sokakları  vardır  Ancak  iki  âdem  yanyana 
geçer  Zıyk  sokaklardır  Ve  han  ve  hamam  ve  bedcstanı  yokdur  Ancak 
otuz  yedi  kefere  dükkânları  vardır  Balık  ve  havyar  ve  peynir  ve 
soğan  ve  sarmısak  etmek  ve  et  beyi  olunur  Amma  meyhaneleri  çok- 
dur  Her  ev  bir  meyhanedir  Ve  serabı  memduhdur  Ve  her  eşya  bu* 
lunur  Lâkin  yine  Rodosa  muhtaçlardır  Ve  bu  Rodosda  Hünkâr  ka- 
pucıbaşılarından  Papas  kapucıbaşı  ki  milleti  mesihiyye  üzre  batrik 
iken  Sultan  ibrahim  Han  huzurunda  islâm  ile  müşerref  olub  Kasım 
paşada  Piyale  paşa  merhumun  ehlin  alub  Başkapucıbaşılık  sadaka 
olunub  fermanı  şehriyarî  ile  Rodos  kalfalarının  tamir  termimine  me- 
mur olub  bu  Lindos  kal'asmın  aşağı  varuşunda  mezkûr  İsmail  Ağa 
bir  hayratı  azîm  etmişdir  kim  selef  vüzeralarından  bir  ferde  nasib 
olmadı  Matekaddem  bir  kayadan  sebil  su  çıkar  alâmeti  var  imiş  Anı 
üstad  lâğımcılar  getir üb   Ferhadî  külünkler  ile    azîm    bacalar  açub  bir 


c 

> 

J 

p 
-o 

be 

>^ 

o 

> 


o 

c 

3 
O 

-O 


o 

5 

p 

c/5 

Pİ 

;^ 

X 


SEYAÎIATNÂMLSÎ  255 

âbı  hayatetza  ferahefza  su  çıkub  be§  yüz  çeşme  icra  etmiş  Her  lü- 
lesi âdem  gerdanı  pertab  ider  Cümle  Mısır  ve  Cezayir  ve  sair  me- 
maliki  mahruseye  gidüb  gelen  bunda  lenger  endaht  olub  sulanırlar 
Ve  yukaru  kaPalı  eşekler  ile  taşırlar  Kâmil  yukaru  kal'aya  bir  saatde 
çıkılır  Hakir  dört  bin  adımda  çıkdım  Ve  bir  yoldan  gayri  yolu  yok- 
dur  Gayri  yerleri  şahin  ve  zağanos  kuşu  yuvalı  yalçın  kayalara  [1] 
nazır  bir  kapusı  var  Şekli  müdevver  yirmi  kulleli  küçük  kal'adır  Ve 
deryaya  topları  erişir  Rodos  ceziresinin  cenubunda  bir  burun  ucunda 
evci  asumana  serçekmiş  bir  kal'ai  ibretnümadır  Ruyi  zeminde  misli 
olmıyan  Van  kal' ası  ve  Mardin  ve  Şebin  Karahisarı  ve  Afyon  Kara- 
hisarı  bu  beş  pare  kal'a  ki  desti  Ali  Osmanda  yedi  kudret  kal'asıdır 
Amma  bu  Lindos  kal'ası  mezkûr  kl'alardan  metin  ve  müstahkemdir 
Öyle  bir  kal'ai  bîemandır  ki  Sultan  Süleyman  Han  Rodos  kaPasına 
yüz  yirmi  kerre  yürüyiş  idüb  zafer  bulunmadı  Amma  bu  Lindos  vire 
ile  feth  olmazsa  içinde  zahiresi  oldukdan  sonra  yüz  bin  muhasaradan 
bîbak  bîperva  bir  Şeddi  İskender  (dir)  Lâkin  küçükdür  Cürmü  dairen 
nıadar  dört  yüz  adımdır  Amma  hisarpiçesi  ile  sekiz  yüz  adımdır 
Su  sarnıçları  mukarrerdir  Ve  cümle  kırk  hanedir  Dizdarı  ve  yirmi 
neferatı  bu  yukaru  kal'ada  olurlar  Süleyman  Hanın  minaresiz  bir  camii 
ve  buğday  anbarları  vardır  Gayri  âsârı  bina  yokdur  Flhasıl  otuz  altı 
sene  seyahatimde  böyle  bir  kahkahayi  Rum  kal'ai  ibretnümun  görme- 
dim Cebehane  kulesinden  şimal  canibinde  olan  (ze)  mine  nazar  etsen 
cemii  bağ  ve  bağçe  ve  bostan  nakşi  bukalemun  nümayandır  Cenub 
canibine  nazar  etsen  Bahri  Sefid  haliç  misal  nümayandır  Ve  mutedil 
havada  garb  canibine  nazar  etsen  üç  yüz  mil  baid  Girid  ceziresinin 
karlı  karlı  Isfakye  dağları  azhari  mineşşems  nümayandır  Ve  âbı  ha- 
vasının letafetinden  mahbube  Urum  kiratseleri  ve  duhteri  nurah- 
terleri  gayet  hasenelerdir  Ve  mekûlât  meşrubatından  turna  kanı  /arabı 
âyende  ve  revendeye  mebzuldür  Zira  üç  bîr  yedi  yüz  bağı  var  Mü- 
tevelliye öşrü  sultanî  verir  Ve  limanında  tekir  balığı  ve  kalkan  balığı 
ve  levrek  mahileri  her  mah  bir  güne  balığın  mevsimidir  Ve  bir  azîm 
limanı  vardır  Alâ  yatakdır  Kefere  zemanı  eayet  mamur  imiş  Müruru 
eyyam  ile  bazı  yerleri  münhedim  olmuş  Bu  kal'ai  temaşa  idüb  yine 
Rodos  şark  canibine  teveccüh  idüb  on  yedi  pare  münhedim  olmuş 
kal' alan  temaşa  idüb  9  saatde  mamur  âbâdan  büldanları  seyir  temaşa 
ederek 

Menzili  kariyei  Hanholoz 

Bir  kefere  köyüdür  Ve  Süleyman  Han  evkafıdır  Gayet  mamurdur 

• 

{1]   Bağ"dad   Köşkü   nüsfiası   (ve) 


256  EVLİYA  ÇELEBİ 

Andan  yine  şarka   8   saat  mahsullü  ve  kiyahat  nebatatlı  kuralar  ubur 
idüb  ve  Yahudi 

Palamya  çiftliği 

bir  ferahfeza  mesiregâh  yerdir  Anı  ubur  idüb 

Kariyei  Ozkur 

Bâlâda  camiinin  tarihi  tahrir  olunmuşdur  Müfarrah  bağ  ve  bağ- 
celi  müslüman  köyüdür  Andan  Sünbüllü  mesiregâhmdan  cümle  ya- 
ranı basafa  ile  görüşüb  zevk  safalar  idüb  kal'ai  Rodosa  dahil  olub 
bazı  ihtiyar  kimesneler  ile  ihtilât  idüb  Rodos  kalfasının  bazı  ahvalâ- 
tına  muttali  olmak  içün  bazı  şeyler  sual  etdim  Süleyman  Han  ile 
fetihde  yirmi  yaşında  hazır  olan  Koca  Mahmud  Reis  hakiri  cebeha- 
nesine  götürüb  temaşa  etdim  Huda  âlim  bu  cebehanei  Budinde  ve  f 
Belgradda  ve  Egredfc[l]  görmedim  Eğer  tahrir  ve  tavsif  eylersem  kilki 
zebanım  âcizmande  olur  Ve  bu  Rodosda  olan  toplar  bir  serhadde  yok- 
dur  İllâ  Akdeniz  Kilidülbahrinde  ve  Saray  burnunda  vardır  Cümle 
sagir  ve  kebir  iki  yüz  topdur  Ve  mühimmata  müteallik  eşyaların 
hisabın  Cenabı  Bari  bilür  Ve  yine  Mahmud  Ağa  bu  hakiri  oğlu  ile  Def- 
terhaniye  götürüb  hîni  muhasarada  gitti  ve  (2)  nekadar  masraf  gitdi 
ve  ne  kadar  âdem  şehid  oldu  Ve  badelfetih  Kapudan  Palak  Mustafa 
paşa  elile  nekadar  kaFaların  miftahları  geldi  ve  Akdeniz  içre  nekadar 
cezirelerden  hedayeler  gelüb  muti  münkad  olub  nice  tahrir  olundu 
Her  cezire  nekadar  mildir  Ve  her  cezirede  nekadar  kaPai  mamur 
liman  vardır  anları  tahrir  idüb  cümleden  Rodos  ceziresini  takdim 
idüb  cemii  Akdeniz  cezirelerinin  şeddi  şedidi  ve  hasnı  metini  deyu 
yüz  elli  altı  mil  olmak  üzre  tahrir  olunub  dairen  madar  cümle 
kaPadır  Amma  elhaletühazihi  Rodos  kal'ası  mamurdur  Maadası 
münhedim  olmuşdur  Ve  bu  cezireleri  ve  hâlâ  sakin  olduğumuz  cezi- 
rei  rub'u  meskûnu  seksen  yedi  bin  mildir  deyu  ilmi  hendese  ve 
hey*t  üzre  tahrir  etmeleri  muhakkakdır  Amma  mil  tabir  etdikleri 
ziraî  esved  ile  dört  bin  ve  her  zira  yirmi  dört  parmakdır  İbnil  Verdi 
Ceziresinde  demişdir  kim  Batlamyos  katinde  istidarei  arz  yirmi  dört 
bin  mildir  O  takdirce  seksen  bin  fersahdır  Ve  her  mil  zirâi  mekkî 
ile  üç  bin  zirâdır  Ve  zirâi  mezkûrun  her  biri  üç  sihirdir  Her  şibir  on 
iki  ısba  beş  şairdir  Arzı  kadardır  deyu  defterhanei  Rodosda  mil  hisa- 
bm    kırat    bekırat    böyle  tahrir    idüb     cümle  cezireleri  bu   hisab  üzre 

[1]     E^ri,  Erlan 

[2]      (gitti   ve)   Bağdad   Köşkü   nüshasında  yoktur. 


a 
> 

3 
-O 

d) 

>> 

o 

> 


o 

c 

3 
O 

-O 


c 


SEYAHATNAMESİ  257 

tavsif  terkim  eylemiş  Bu  hakir  dahi  matekaddem  keştü  güzar  etdiği- 
mîz  cezireleri  alâkaderülimkân  tahrir  idüb  mil  hisabların  bu  defter- 
hanede  istihraç  idüb  tastir  eyledik  Evvelâ  bâlâda  tahrir  olunan  Ro- 
dosdan  sonra  cezirei  Istanköy  yüz  yirmi  mildir  Ve  üç  kaPa  ve  yedi 
limandır  Ve  Rodos  civarında 

Cezirei  Helke  H] 

Dairen  madar  yirmi  mildir  Ve  bir  metin  ve  muhkem  kal'ası  ve 
limanı  var  928  Palak  Mustafa  paşa  fethidir  Ve  buna   [2] 

Cezirei  Iliki  i^^l 

Cürmü  otuz  beş  mildir  iki  kal'ası  ve  2  limanı  var  Sene  968 
Mahmud  Reis  feth  idüb  anda  tüfenk  ile  şehid  olub  civarı  rahmete 
revane  oldu  Ve  bu  cezireye  karib 

Cezirei  incirli  [^] 

Cürmü  yirmi  mildir  Bir  limanı  ve  bir  püşte  üzre  burç  barusı 
muhkem  ve  esası  müstahkem  bir  cezirei  vasiadır  Sene  928  tarihinde 
ahali  havf  haşyetlerinden  Süleyman  Hana  kal'anm  miftahların  teslim 
idüb  cizye  kabul  etdiler  Ve    Rodosun    şimalinde  mil  Menteşe  ca- 

nibinde 

Cezirei  Sönbeki  l^^ 

Cürmü  yirmi  mildir  Bir  kal'ası  ve  iki  limanı  vardır  Fethi  Sü- 
leyman  Handır  Ve  mezkûr  cezireler  Rodosun  canibi  erbaasmda 
karibdir  Ve 

Cezirei  Yamorgi  f^l 

Cürmü  seksen  mildir  Limanı  ve  kal'ası  vardır  Ve  buna  karib 

Cezirei  Koca  Papas 

Altmış  mildir  Limanı  ve  kal' alan  vardır  amma  Alarkadan  gör- 
düm Amma  gayet  mamur  ve  müzeyyen   ceziredir  Ve 

(IJ   Herke,   Charki. 

[2]  Bağdad   köşkü  nüshası   (karib) 

[3j  Iliaki,  Tilos. 

[4]   Nisyros. 

[5]   Sym. 

[6]  Amorgi. 

Evliya   Çelebi  9—17 


258  EVLİYA  ÇELEBİ 

Cezirei  İne  tn 

Ciirmü  kırk  mildir  Bir  limanı  ve  bir  kaPası  var  imiş  Görmedim 
Ve 

Cezirei  Nakşe  I^] 

Doksan  mildir  Bir  kaPa  ve  limanı  var  Girid  fethinden  sonra 
vardıkda  evsafı  bâlâda  tahrir  olunmuşdur 

Cezirei  Bare  l^^l 

Ciirmü  elli  mildir  Ve  limanı  ve  kal'ası  vardır  Ve 

Cezirei  Sira  i^] 

Ciirmü  otuz  mildir  Limanı  ve    kal'ası  vardır. 

Cezirei  Mokine 

Cürmü  otuz  be§  mildir  Limanı  var  Lâkin  kal'asın  Kılıç  Ali  paşa 
harab  etmiş  Yabanî  geçileri  gayet    çokdur  Ve  buna  karib 

Cezirei    Sığırcıklar  t^] 

Cürmü  kırk  mildir  Kal'asın  görmedim  Amma  cürmü  defterde 
masturdur  Ve 

Cezirei    Istendil  (^] 

Yetmiş  mildir  Müteaddid  limanları  ve  kalfaları  vardır  Evvel  ve 
âhirunedek  kâfirleri  hükmündedir  Matekaddem]  sulhde  öyle  kalmış 
Hakir  alarkadan  gördüm  Amma  sa'b  kal'adır  Ve 

Cezirei    Andire  ^^1 

Cürmü  doksan  mildir  Limanı  ve  kal'ası  vardır  Ve 


[1]  Nios. 

[2]  Naksos. 

[3]   Paros. 

{4]  Syra. 

[5]  Raned   de  koneas. 

[6]  Tinos. 

I?]    Andros. 


SEYAHATNAMESİ  259 

Cezirei  Agriboz 

Üç  yüz  altmış  mil  bir  cezirei  amelîdir  Matekaddemı  Rumili  cani' 
nibe  mıuttasıl  imiş  Bir  hendek  kesüb  iki  derya  birbirine  muttasıl  ol- 
duğu yer  hâlâ  bir  cisri  azimdir  Ve  altında  değirmenler  deveran  ider 
Azîm  limanlar  ve  metîn  kaPalar  vardır  Ve  gayet  mahsuldar  cezirei 
ra*nadır  Sene  tarihinde  Elübfethidir  Ve  yine  bu   Rumili   canibinde 

Cezirei  Mora 

Canibi  erbaası  deryadır]  Lâkin  Gördes  nam  kalfası  canibinde  bir 
deryaya  sekiz  bin  adım  karadır  Matekaddem  selef  kıralları  anı  kesüb 
derya  akıdub  Mora  cezire  olmuş  Amma  hâlâ  müruru  eyyam  ile  hafiri 
dolub  kara  olmuşdur  Amma  yedi  yüz  elli  mil  cezire  ad  olunur 
Ve  on  sekiz  kahkahamisal  kaPası  yetmiş  limanı  var  Bir  vasî  cezire- 
dir İhtida  Ebülfetih  fethidir  Ve  nısfı  Bayezidi  Veli  fethidir  Ve  üçüncü 
Süleyman  Han  fethidir  Tamam  ve  bu  cezirenin  kıblesi  canibin- 
de Termiş  kaPası  önünde 

Cezirei  Camlıcalar 

Büyüğü  kırk  mildir  Canibi  erbaası  âlâ  demir  dutar  limanlardır 
Amma  kaFası  virandır  Ve 

Cezirei   Sulucalar 

Kırk  mildir 
Atina  ile  Mora  mabeyninde    küçük  cezirelerdir  Ve 

Cezirei  Keçi 

Cürmü  kırk  mildir  Lâtif  limanı   vardır  Ve 

Cezirei  Işkâdos  t^^ 

Cürmü  on  beş  mildir  Kal'ası  vardır  Ve 

Cezirei  Işkepolos  t^] 

Cürmü  yirmi  yedi  mildir  Alâ  limanı    azîmdir  Ve 

[IJ   Sikyatos, 
J2]  Skopelos. 


260  EVLİYA  ÇELEBİ 

Cezeri  Iskeri  H] 

Seksen  mildir  Ve  bir  kaPası  vardır  kim  amma  Venedik  hayfin* 
den  ahalisi  firar  etmişlerdir  Amma    gayet  mahsullü  ceziredir  Ve 

Cezirei  Murtad  T^] 

Elli  mil  bir  cezirei  lâtifdir  Limanları  ve  bir  kaPası  vardır  Bu 
dahi  muattal  idi  Ve 

Cezirei  Dermenlik  t3] 

Cürmû  seksen  mil  bir  sengistan  ceziredir  Ve  cümle  diyarda 
değirmen  taşı  andan  tevzi  olunur  Ala  limanları  ve  bir  kaPası  var 
Cümle  ahalisi  keferedir  Ve  maldar  kefereleri  vardır  Ve 

Cezirei  Koyunlıca 

Cürmü  otuz  mildir  ve  kal'ası  harabdır  Ve 

Cezirei  Yavuzca  W 

Cürmü  kırk  mildir  Bunun  dahi  kaPası  Venedik  elinde  muattaldır 
Amma  acayib  şirin  cezirei  lâtifdir  Ve 

Cezirei  Terme  I^^ 

Elli  mildir  Limanlanları  ve  kal'ası  tehidir  Ve 

Cezirei  Santoron  l^^l 

Cürmü  yirmi  mildir  A  ayib  limanı  var  Ve  bir  küçük  kal'ası  var 
Giridden  çıkdıkda  muhalif  rüzgâr  ile  anda  ikamet  etdük  Sene  tarihin* 
de  bu  cezirei  biemrillâh  (ihrak)  idüb  üç  ay  dağ  taş  yanub  hammam  kub* 
besi  kadar  taşları  mantar  gibi  deryada  şinaverlik  ederdi  Hakir  vardıkda 
yine  şiddeti  hararetden  henüz  alâmet  var  idi  AyU  ^<ic_  j  v^jû..  UjU  aMi  ja  Ve 

Cezirei  Anafiye 

Cürmü  otuz  mildir  Bir  küçük  virane  kal'ası  vardır 

[1]  Skiros. 

[2]  Zea. 

[3]  Milos,    Değirmenlik.  , 

[4]  Serigo,   Sergo. 

[5]  Sig-ano. 

[b]  Santorin. 


c 
> 

J 

3 
-O 

O) 

bo 
cö 
>> 
O 

> 


O 

c 

3 
O 

-o 


:3 

:3 
C 

l-ı 

:0 
ÖÛ 

C 

4—1  '^ 


SEYAHATNAMESİ  261 

Cezirei  Istanbulye  t^l 

Dairen  tnadar  kırk  mildir  Limanları  ve  kal' alan  var  imiş  Gör- 
medim Amma  Allahü  a'lem  Eski  istanbul  ola  ve 

Cezirei   Misne 

Otuz  mildir  Ve  kal'ası  var  imiş  görmedim  Ve 

Cezirei  Vaşka 

Cürmü  kırk  mildir  Asla  malûmum  değildir  Ve  Mısır  ile  Adalya 
deryası   ibinde 

Cezirei  Kıbrıs 

Cürmü  dairen  madar  yedi  yüz  mildir  Selefke  Canibinde  Ak  liman- 
dır Geçmek  murad  etdiğimiz  günlerde  mutedil  havada  durbin  ile 
cümle  dağlarını  seçüb  tamaşa  etdük  Amma  geçmek  müyesser  olmadı 
Zira  Köserelikde  küffar  gemileri  kati  vefret  üzre  idiler  Cezirei  Kıbrısı 
görenler  hikâyet  eder  Gayet  mamur  ve  abadan  ve  müzeyyen  kura  ve 
kıla  buldan  bir  cezirei  devri  zemandır  deyu  tavsif  iderler  Andan  ana[2] 
hasretülmülûk 

Cezirei   Girid 

Bu  dahi  yedi  yüz  yetmiş  mil  ihata  eder  bir  cezirei  zerhasıl  bağı 
îremdir  Ve  nice  lâtif  binaları  vardır  kim  sekiz  rüzgârdan  masun  mah- 
fuzdur Cümleden  biri  Suda  limanının  ruyi  deryada  misli  yokdur  Beş 
bin  pare  keşti  lenger  endaht  etse  tenk  ve  taz  olmaz  Ve  bu  cezirenin 
canibi  erbaasında  virmi  beş  kal'a  vardır  Badelfetih  cümlesin  seyir 
temaşa  idüb  hamdi  Huda  Hanya  ve  Kandiye  gibi  şeddi  ye'cuc  kal'a- 
lerinin  fethinde  bulunduk  ^j  j^j  j-  \X*>  Ve  alettafsil  cümle  evsafı  bâlâda 
tahrir  olunmuşdur  Ve  bu   Girid   ceziresinin  garbı  tarafına 

Cezirei  Çukalar  t^J 

Cürmü  altmış  mildir  Alâ  limanı  ve  kal'ası  vardır  Ve  gayet  ma- 
murdur Sene  1055  tarihinde  Gazi  Durak  Bey  ile  garet  etdükde  bu 
hakir  bile  idim  Hâlâ  yine  Venedik  kâfiri  hükmündedir  Ve  Giridin 
Suda  limanında  cezirei  Suda  ancak  bir  kal'adır  Hâlâ  sulhde  kâfirde 
kaldı   Ve  Giridin  şarkında 

[1]     îstatpole,  Astropalye, 

|2]     Bağdad   Köşkü   nüshası   (akran) 

[3]      Serigro. 


262  EVLİYA  ÇELEBİ 

Cezirei  Isperlonga 

6  mildir  Kal'ası  ve  limanı  var  Amma  küçük  ceziredir  Ve  yine 
Girid  kurbinde  Çuka  cezireleri  canibinde  Giride  karib 

Cezirei  Kırambosa 

A- 

Cümle  3  mildir  Ala  limanı  ve  kaPası  vardır  Hâlâ  Venedik  hük- 
münde kaldı  Ve  Mora  ceziresinin  cenub  tarafında  bir  tob  menzili 
baid 

Cezirei  Zaklise  t^l 

Etrafı  erbaası  seksen  mildir  Matekaddem  bizim  idi  Kılıç  Ali  paşa 
senesinde  Ayamavra  kaPası  ile  Venedikden  mübadele  olundu  Amma 
hâlâ  mezkûr  Zaklise  gayet  mamur  ve  müzeyyen  cezire  olub  seksen  bin 
kefere  vardır  derler  Ve  âlâ  limanları  ve  Morıye  nazır  bir  metin  kal** 
ası  var  Huruşu  gülbangi  Moradan  istima  olunur  Ve  ana  karib  yine 
Mora  mukabelesinde 

Cezirei  Kefalonya 

Müdevveri  elli  mildir  Bu  dahi  bizim  idi  Ayamavra  ile  mübadele 
olub  hâlâ  Venedik  hükmünde    bir  mamur    âbâdan    ceziredir    Limanı^ 
ve  kaPası  vardır  Hakir  buna  Helviç  kalfasından  vire  ile  geçüb  temaşa 
etdik  Adem   deryası  bağı  iremmisal  bir  ceziredir  Ve  bu 

Cezirei  Bahşiler 

Otuz  mildir  Amma  görmedim   Amma  kaFası  kefere  hükmündedir 

Cezirei  Lef  kode  ^^ 

Yirmi  mildir  KaPası  münhedimdir  Amma  bir  kaPa  misal  köy 
vardır  Cümle  Ayamavralının  bağı  iremleri  bundadır  Bir  hafta  safa 
etdik  Ve  muttasıl  bir  sun'u  derya  içinde  âdem  ayakların  sığayub 

Cezirei  Aymavra 

Cürmü  on  yedi  mildir  Karaya  muttasıl  bir  kilildülbahir    kaPadır^ 
Küçük  cezayirdirler[^  Gazileri  cemii  Firengistanın  ödün  almışladır  Gayet 
şecî  ve  bahadır  kavmi  vardır  Ve 

[11.    Zanta. 

[2]      Levkas  adası 


SEYAHATNAMESİ  265 

Cezirei  Korfoş  ^^^ 

Dairen  madar  cürmü  doksan  mildir  Delvine  [2]  hakinde  Saydıya 
iki  mil  karib  ceziredir  Pençei  Süleyman  Şahdan  reha  bulalı  seddî 
İskender  olmuşdur  kim  Girid  fethinden  sonra  iki  gice  bu  cezirede 
yatdım  Bir  azîm  limanı  ve  metin  kal'ası  var  Hâlâ  bazı  mahalli  şey- 
tanat  içün  binalar  ihdas  ediyorlardı  Venedik  kâfirinin  kilidülbahridir 
Bin  mili  bahrî  tuli  bir  körfez  ağzına  vaki  olmuş  cankurtaranlardır 
Ve 

Cezirei  Çicilye  ^^^ 

Misine  dahi  derler  Cürmü  yedi  yüz  mildir  Yüz  elli  pare  kal'ası 
ve  yetmiş  pare  limanı  vardır  Ve  altı  kerre  yüz  bin  beni  âdem  tahrir 
olunmuşdur  deyu  meşhuru  âfâkdır  Hakir  görmedim  Amma  sene  tari- 
rihinde  Abdülmelik  bin  Mervan  Sultan  Mansurî  feth  etmişdir  Badehu 
yine  Işpanye  müstevli  olub  bin  seksen  altı  tarihinde  Fransızın  kabzai 
tasarrufuna  girmişdir  ispanya  tarafına  sekiz  mil  karib  bir  cezirei  ib- 
retnüma  imiş  Ve  bu  cezirenin  cenubunda  yüz  mil 

Cezirei  Malta 

Cümle  devri  yüz  mildir  Cümle  rüzgârdan  mahfuz  kapulı  müte- 
addid  limanları  ve  üç  kaPai  metîni  var  imiş  ki  herbiri  ibretnümadır 
Esir  olan|  ümmeti  Muhammedler  nakliderler  Huda  fethin  müyesser 
idüb  görmek  mukadder  etmiş  ola  Ve  Malta  garbında  yüz  elli  mil 
baid 

Cezirei    Korsika 

Dört  yüz  elli  mildir  Gûnagûn  limanları  ve  yedi  metîn  kaPası 
var  imiş  Hakir  görmedim  Hâlâ  İspanya  hükmünde  imiş  Ve  buna 
karib 

Cezirei  Serdinye 

Yedi  yüz  mil  cezirei  mamur  imiş  Azîm  limanları  ve  sa'b  kal'a- 
ları  ile  ârâste  bir  cezirei  mahsuldar  imiş  Ve  hâlâ  İspanya  tasarrufun- 
dadır  Amma  Cezayirliden  halleri  mükedder  imiş 

[1]      Korfo. 
[2]     Delvino. 
[3]     Sicilya. 


264  EVLİYA  ÇELEBİ 

Cezirei  Minorka 

Yüz  yirmi     mildir    Vasi     limanları  ve  şeddadî     kal'aları  var  imiş 

-A. 

Görmedim  Bu  dahi  Ali  Osmandan  Kılıç  Ali  paşa  eline  girmiş  Hâlâ 
İşpany  destindedir  Amma  Cezayirli  ile  daima  vire  etmişlerdir  Birbir- 
leri ile  beyi  şira  iderler  Ve 

Cezirei  Miyorka 

•  

iki  yüz  on  mil  bir  cezirei    müzeyyen  imiş  Biri  biri  içinde  müte- 
addid  limanları  ve    kal'aları  var  imiş    Hâlâ  İspanya  mutasarrıfdır  Ve 

Cezirei  Yavise 

Cürmü    doksan    mildir     Bir  kaç    limanı  ve  üç  metin     kal'ası  var 
imiş   Cezayir  kal'ası  mukabelesinde  karib  imiş  Ve  buna  karib 

Cezirei  Kerpe  l^^ 

Altmış  mildir  Bir  kal'ası  var  imiş  Sultan   Mansur  feth  etmiş  Hâlâ 
ispanya  destindedir  Ve  yine  magrib  canibinde 

Cezirei  Cerbe 

Altmış  mildir  Hâlâ  hükmündedir    Halkı  gayet  mümin  ve 

muvahhiddir  Limanı  ve  kal'aları  var  imiş  Görmedim  Ve  bu  mahal- 
de bin  iki  yüz  mil  Sakız  deryası  içre  olan  cezireleri  beyan  ider 

Cezirei  Gülmez 

mildir  Limanı  ve  kal'aları   vardır  Ve 

Cezirei  Lesbos  I^] 

Otuz  üç  mildir  Limanı  ve  kal'ası  vardır  Ve 

Cezirei  Patnos 

Cürmü    yirmi    mildir     Bir    azîm    limanı    ve  bir    kenisesi     vardır 
Cümle  keferesi   mabeyninde  itibarlı  deyri  rahibdir  Ve 

[1]   Skarpanto. 

[2]   Midilli.  Lesbos. 


c 

> 

3 
-V 

<ü 

bo 

cO 

>■ 
o 

> 


i-, 

o 

c 

D 
O 

-O 


■  •— i  '-^ 


SEYATHAr\ÂMESİ  265 

Cezıreı  Sınrınos 

Devri  otuz  mildir  Limanı  ve  kal'ası  vardır  Ve  bağları  çokdur  Ve 

Cezîreî  Ahîgeri 

Yetmiş  mildir  Bir  kaPası  vardır  Ve 

Cezire!  ipsala 

Yirmi  beş  mildir  Limanı  ve  kal'aları  vardır  Ve 

Cezirei  bağı  Meram  Gülfam 

Yüz  yirmi  mildir  Matekaddem  Cineviz  destinde  desti  derdesti 
Piyale  paşa  aldı  Her  köşesinde  müteaddid  limanlardır  Ve  bir  şeddi 
metin  kal'ası  var  izmir  canibinde  Çeşme  nam  buruna  sekiz  mil  ka- 
ribdir  Matekaddem  alettafsil  evsafı  tavsif  olunmuşdur  Ve 

Cezirei  Susam 

Seksen  mildir  Sığla  canibine  karib  mamur  adadır  Ve  gayet  mu- 
halif boğazları  vardır  Ve   bir  lâtif  limanı  vardır   Ve 

Cezirei  Midilli 

Yüz  seksen  mildir  Limanları  ve  kal'aları  vardır  Anadoluda  Kaz 
dağı  caniblerine  karib  bihiştabad  ceziredir  Ve  âbı  havası  gayet  lâtif- 
dir  Ve  andan  hasıl  olan  penayir  rub'u  meskûnda  naziri  yokdur 

Cezirei  Aya^^]  Limni 

Yüz  yirmi  mildir  Kapulı  limanları  ve  kal'ası  vardır  Ve 

Cezıreı  Taşoz 

Yirmi  mildir  Bir  kaç  âlâ  yataklı  limanları  ve  bekçi  hisarı  vardır 
Bu  cezire  dahi  mahsuUü  yerdir  Ve 

Cezirei  Somadrek  l^J 

Otuz  beş  mildir  Limanı  ve  kal'ası  vardır  Kurbinde  güzer  iderken 
gördük  Amma  incine  girmedik  Ve 

[1]   Bağfdad  köşkü  nüshasında  (Aya)  yoktur 
[2]   Semendirek,   Samothraki 


266  EVLİYA  ÇELEBİ 

Cezirei  İmroz  Ul 

Kırk  mildir  Limanı  ve  iki  kaPası  vardır  Ve  gayet  mamur  âbâd- 
dır  Ve 

Cezirei  Bozca   [^ 

6  mildir  Bir  metin  kaPası  ve  kapulı  limanları  var  Boğaz  ağzında 
bu  cezire  kilidülbahirdir  Bu  mahalde  Akdeniz  içre  görüb  seyahat 
etdiğimiz  ve  görmiyüb  istima  etdiğimiz  Malta  ve  Nemse  caniblerin^ 
deki  cümle  müteaddid  cezirelerin  milleri  ve  evsafları  temam  oldu 
Amma  Boğaz  hisardan  içeri  Islâmbol  denizi  addolunur 

Cezirei  Marmara 

Kırk  mildir  Sene  707  tarihinde  Osman  Gazi  feth  idüb  kaPasını 
harab  etdi  Amma  gayet  mamur  ceziredir  Ve  cümle  keferesi  mal' 
dardır  Acayib  keniseler  vardır  ve  Ve 

Cezirei  Emir  Ali 

Yirmi  mildir  Bu  dahi  mamurdur  Halkı  mü*min  Urumlardır  Ve 
mamur  manastırı  vardır  Ve 

Cezirei  Tavşanlı 

Mamurdur  Ve 

Cezirei  Heybeli 

Bu  dahi  mamur  yan  yana  iki  küçük  adacıklardır  Ve  halkı  safı 
Urum  keferesidir  Ve  bu  Islâmbol  halicinde  bundan  gayri  cezireler 
yokdur  Ve  Karadenizin  tuli  bin  yedi  yüz  mildir  Bahri  Siyahdır 
Ancak  iki  cezire  vardır  Biri  Kırım  adaşıdır  ki  Kırım  padişahları 
sikke  ve  hutbe  sahibidir  Anın  Bağçe  sarayında  sakin  olurlar  Ve  bu 
cezire  şekli  müselles  vaki  olmuş  yedi  yüz  yetmiş  mil  bir  cezirei  şeddi 
islâmdır  Canibi  erbaası  keferedir  Nısfı  Ali  Osman  hükmündedir 
Kerş  ve  Kefe  ve  Sudak  ve  Menkûp  ve  Tat  İli  ve  Balıklaga  ve  Inker^ 
man  kal'aları  Ali  Osman  tasarrufundadır  Bu  cezirenin  şimal  cani' 
binde  nısfı  Menkûp  kalfası  ve  Gözlova  Çikişke  ve  Rıbat  ve  Ur  Ağzı 
kaPaları  cümle  Ali  Cengiziyan  hükmündedir  Ve  bu  Kırım  adasının 
şarkında  on  sekiz  mili  derya  aşırı 

[1]   Imbros 
[2]  Tenedos 


c 

> 

J 

s 
-ö 

<u 

b€ 

03 

>, 

O 

> 


O 

c 

3 
O 

H 
-O 


o 

-a 

dj 

r. 

-N 

ÜJ 

H 

-^^ 

rt 

>~- 

■a 

■^ 

< 

oi 

u 

N 

O 

m 

SEYAHATNAMESİ  267 

Cezire!  Taman 

Altmış  iki  mildir  Kefe  eyaletidir  Tamıan  kal'ası  ve  Temrük  kal* 
ası  ve  Kızıltaş  kal'ası  üc  kal'adır  Bu  mezkûr  iki  cezireden  gayri 
Karadeniz  içre  cezire  yokdur  Ve  Bahri  Hazerin  Dağistan  tarafı  ve 
Terek  Ve  olcaniblerin  keştü  güzar  etdim  Bu  diyarda  asla  cezire  yok- 
dur ve  görmedik  deyu  keştibanlar  şehadet  etdiler  Akdeniz  cezayirleri 
takribi  ile  ve  Karadeniz  ve  Bahri  Hazerdeki  tahrir  olundu  Biz  yine 
sadede  rücu  idelim  Cezirei  Rodos  bu  cümle  cezairin  Şeddi  Iskenderi 
ve  kilidülbahri  olub  donanma  kaleminde  eyalet  olmuşdur  »:»\iv»j*  A\Hiiiâi.- 
Cümle  ahvalâtlarına  vâkıf  olub  bir  ay  zevk  ve  safa  idüb  badehu 
cümle  ahibba  ile  ve  Tatar  Han  sultanları  Mübarek  Giray  ve  Nured- 
din  sultan  ve  dizdar  Ağa  ve  kadı    efendi    ve  serdar    Edhem    çor- 

bacı  ve  Monla  Çelebiler  ve  mütevelli  Kâtibi  Ömer  Çelebi  ve  Abdül- 
kadir  paşa  kethüdası  Mahmud  Çelebi  elhasıl  cümle  ihvanı  basafa  ile 
vedalaşub  ve  atlarımız  bir  firkatiye  koyub  ve  hakire  kal'a  ağaları  elli 
pürsilâh  dayı  yiğitler  ve  nice  mekûlât  meşrubatlar  verüb  Anadolu 
canibinde  Mekri  [1]  körfezine  muvafık  keskin  batı  eyyamı  ile  bay- 
rak yırtub  ve  AUaha  sığınub  altmış  mil  şarka  engin  söküb  karşu  kı- 
yıda Kurd  oğlu  burnu  nam  mahalle  selâmetle  varub  küffar  havfinden 
emin  olduk  Mezkûr  Kurd  oğlu  burnu  Menteşe  hakinde  Mekri  kaza- 
sı hudududur  Bu  burunun  karşu  mukabelesindeki  buruna  Elbes  bur- 
nu derler  Bu  dahi  Mekri  kazası  hudududur  Bu  mezkûr  iki  burun 
bir  boğaz  ağzı  vaki  olub  bundan  içeri  şarka  yüz  elli  mil  ta  Mekri 
kalfasına  varınca  bir  körfezdir  Yine  Kurd  oğlu  burun  kıyıları  ile  on 
mil  batı  eyam  ile  gidüb  Gülün  limanı  yüz  pare  gemi  alur  âlâ  yatak- 
dır  Ve  bu  kıyılara  Farki  kıyıları  derler  çamlı  dağlardır  Andan  yirmi 
mil  gûnagûn  burunlar  dolaşarak  bir  yalçın  püşte  üzre 

Kal'ai  Seçen 

Cümle  deryaya  nazır  olduğı  içün  Seçen  kal'ası  derler  Amma 
içinde  koyun  çobanları  sakin  olurlar  Andan  beş  mil  dahi  gidüb 

Evsafı  Kal'ai  Mekri 

Sene  tarihinde  Menteşe  Oğlu  Han  Gineviz  küffarı  elinden 

feth  idüb  sene  tarihinde  Gazi  Hudavendigâr  feth  etmişdir  Badehu 
yine  küffar  müstevli  olub  kal'asm  minhedim  etmişdir  Hâlâ  azım 
burç  barularında  Cineviz    hatları  ve  tasviratları    vardır    Lebi  deryada 

[1]  Makri. 


268  EVLİYA    ÇELEBİ 

bir  azîm  kal'a  imiş  Ve  bir  kal'a  dahi  kayalar  üzredir  Divarları  şeddi 
sediddir  Ve  bu  kayalar  altında  nice  yüz  mağaralar  var  kim  herbi- 
rine  im'anı  nazar  ile  nigeran  etsen  didei  bina  hayrelenüb  âdem  va- 
lih  hayran  kalur  Meselâ  ol  mağaralarının  kapularının  canibi  erbaası 
ve  revzenleri  ve  nerdübanları  ve  kileri  ve  rafları  ile  sengi  haradan 
peynir  oyar  gibi  oyub  kürde  rumî  ve  eslimi  ve  şükûfeler  ile  müzey- 
yen idüb  nakşi  bukalemun  etmiş  Hâlâ  üstad  mühendis  destinden 
henüz  çıkmış  hürde  münakkaşdır  Azameti  Huda  kadimde  dahi  şive- 
kârlık  şirinkârlık  ve  üstad  mimarlık  var  imiş  Elhasıl  mamur  şehri 
azîm  imiş  Amma  hâlâ  lebi  deryada  bir  küçük  kasabadır  Menteşe 
sancağı  hududunda  yüz  elli  akçe  kazadır  Ve  nahiyesi  yetmiş  pare 
kuradır  Ve  gayet  mahsuUü  kazadır  Ve  hâkimi  Menteşe  paşasının  su- 
basışıdır  Ve  iskelesinde  yedi  yük  akçe  iltizam  ile  gümrük  emini  var- 
dır Rodos  kulunun  aklâmıdır  Ve  cümle  elli  toprak  örtülü  evlerdir 
Ve  kırk  bazirgân  mahzenleri  vardır  Ve  bir  kârgir  bina  hanı  ve  bir 
toprak  örtülü  camii  ve  minaresi  tahtalıdır  Kâ(r)gir  bina  değildir  Ve 
bir  küçük  hamamı  var  Ve  on  dükkanlı  kasabacikdir  Amma  gayet 
işlek  iskeledir  Teke  ve  Hamidden  cümle  meta  bunda  gelir  iki  dağın 
mabeyninde  bir  düz  sahrada  ve  lebi  deryada  bağlı  bostanlı  yerdir 
Hattâ  cümle  kavunu  ve  karpuzu  Rodosa  gemilerle  gidüb  Rodosu  ga- 
nimet ider  Bu  şehri  temam  seyir  idüb  eminden  ve  subaşından  onar 
âdem  refik  alub  şarka  bir  saat  sahra  içre  ubur  iderek 

Kariyei  Kerş 

Mekri  nahiyesinden  iki  yüz  müslüman  evli  alaybeği  ziametidir 
Ve  bu  mahalde  azîm  çınarı  müntehalar  vardır  kim  herbiri  ebrlere 
serçekmiş  Anların  sayesinde  haftada  bir  ahalii  vilâyet  cem  olub  beyi 
ve  şira  idüb  şarab  içerler  ve  kanlı  kebab  yiyüb  safa  iderler  Andan 
yine  şark  canibine  altı  saat  çamlı  beller  ve  ıssız  yollar  aşub  ve  ma- 
huf  muhatara  boğazlar  ubur  iderek 

Nehri  Ulu  Su 

Bir  nehri  azimdir  ki  asla  sayif  ve  şitada  geçit  vermez  bir  âbı 
hayatdır  Teke  sancağında  Ağırdos  kazasından  çıkub  (K)  aş  kazasında 
Mekri  kaPasına  karib  kasabai  Kıyıkda  Akdenize  mahlut  olub  anı 
yedi  göz  ağaç  cisirden  ubur  idüb  karşu  canibde  bir  dirahti  çınar  sa- 
yesinde ârâm  idüb  refiklerimiz  edai  hürmet  itdük  deyu  avdet  etdiler 
Hakir  kendü  tevabiimiz  ile  kalduk  ^ti\^  .  ^/J»  mazmununca  Ayâ  ne 
çare  ve  ne  canibe  azimet  etsek  deyu  meşveret  iderken  yine  nehrin 
karşu  canibinde 


seyahatnamesi 


269 


Karîyeî  Tekyeşinler 

dir  Beş  on  âdem  gelüb  selâm  verdiler  Aleyke  alub  taze  can  bul- 
duk Ve  bize  ikram  idüb  hayli  taam  getirüb  ziyafet  etdiler  Esnayi  ke- 
lâmda köylerin  sual  etdim  Vallahi  biz  bu  cisrin  tamir  ve  termimine 
memur  cemii  tekâlifi  örfiyyeden  muaf  yüz  evli  köyüz  Ve  ecdadı  iza- 
mımız Seki  yaylasında  Eşref  paşa  tekyenişînleriyiz  Anın  içün  köyü- 
mize  Sinler  derler  Ol  sultanın  evlâdlarındanız  Amma  siz  ne  canibe 
gidersiz  Bu  bîaman  yollarda  bu  oğlanlarla  nereye  gidersiz  deyu  sual 
etdiklerinde  biz  dahi  Tekye  (Teke)  vilâyetine  gideriz  Bize  hayır  yol 
gösterüb  ocağınızdan  kulağız  virin  yine  hizmet  baki  didik  Ey  imdi 
Bu  Kaş  kazası  dağlarından  aşman  Bugün  ol  dağlarda  azîm  cenk  olub 
henüz  tüfenk  sadaası  şimdi  kesildi  Gelin  imdi  Seki  yaylası  bir  ko- 
nak salcandır  ve  sarb  yollardır  Amma  cümle  Türkman  eli  gecüb 
gelüb  gitmede  şenlikdir  Bir  gice  dağda  el  içinde  yatarsız  Erte  kalkub 
şenliğe  erersiz  deyu  on  altı  yem  ve  yirmi  etmek  ve  beş  tekerlek  pey- 
nir verüb  bize  bir  zengî  küheyl(an)  altı  Arab  yiğidi  verdiler  Vedalaşub 
şimal  canibine  Seki  yaylağına  revane  olduk 


Sergüzeşti  hakir 

Beş  saatde  Seki  yaylağı  dağına  akşama  karib  uruc  idüb  bir  taş- 
lık yalçın  kayalar  altında  Karkeçili  obaları  içinde  bir  mişezar  yerde 
bir  diraht  sayesinde  yüklerimiz  yıkub  atlarımıza  yemler  asub  taam 
yerken  oba  sahihlerinden  on  dane  ihtiyar  Türkman  babaları  aş  gör- 
müş anaları  gelüb  selâm  virdiler  Aleyke  alub  yer  gösterüb  kahve- 
ler aşk  eyledik  Sultanım  safa  geldiniz  Yediniz  içtiniz  Bizden  bir 
şey  istemiyüb  ehil  iyalimiz  üzre  gelmediniz  Bu  mahhalle  kon- 
dunuz Has  kişilermişsiz  Sizden  hatırmande  olub  yavuncluk  gör- 
medik Ey  imdi  size  bir  yahşi  nasihatimiz  var  Kabul  eylen  deyu  reca  et- 
diler Buyurun  dedim  Sultanım  s(e)ishanelerin  çıngırakların  kesin  çı- 
karın Bundan  kalkub  şu  dağların  içinde  bir  uz  yerde  yatın  Buradan 
yer  değiştirin  Yohsa  bizim  başımıza  belâ  olursuz  Zira  sizden  evvel  beş 
atlı  beş  yaya  gelüb  yirmi  etmek  ve  yirmi  yem  aldılar  Ve  ahşamdan 
sonra  koyun  almağa  gelürüz  didiler  Topaç  Oğlu  nam  bir  Türkman 
asılacakdır  Yüz  atlıya  malikdir  Yedi  yıldır  sekizdir  bugün  Kaş  yayla- 
sında bir  karhan  bozub  hayli  âdem  kırub  bizden  etmek  almağa  gelen 
âdemlerinin  biri  dahi  yareli  idi  Bu  kadar  yıldan  beri  müsellem  anı 
ele  getüremedi  Biz  andan  korkarız  İhtimaldir  koyun  almağa  gelüb 
sizi  bunda  göreler  Halimiz  mükedder  olur  İşte  ahvali  pürmelâl  budur 
deyu   cavab  etdiler  Hemen  hakir  Bire  âdemler  siz  deli  misiniz  Divane 


270  EVLİYA  ÇELEBİ 

misiniz  Biz  size  doğrılub  Tanrı  müsafiri  olayız  ve  biz  padişak  hizme- 
tine memur  olub  gezeyiz  Ve  ilerude  ve  gerude  iki  yüz  altı  kadar  yol- 
daşlarımız vardır  Biz  size  kalabalık  olmasın  deyu  geldik  Ve  yoldag- 
larımıza  burayı  gösterüb  geldik  Anlar  sabah  buraya  gelüb  bizim  ölü- 
müz dirimiz  alurlar  Biz  buradan  bu  bîvakit  zeman  kande  gidelim  Bu 
ne  sözdür  ki  söylersiz  Emir  Hudanın  iki  el  bir  baş  içündür  Bu  karan- 
lık gicede  bir  adım  gitmek  ihtimalim  yokdur  deyüb  asla  vücud  vir- 
mez  şeklin  etdim  Amma  yüreğimden  kan  gitdi  Zira  mukaddema  Tek- 
yeşin  emirler  Kaş  yolundan  gitmen  Cenk  oldu  didüğüne  bunların 
cevabı  muvafık  geldi  Hakir  bunlara  bu  güne  cevab  verince  bunlar 
dahi  kan  kusmağa  başladı  Gördiler  kim  bir  vech  ile  hakiri  kaldırma- 
dılar Cümle  bir  yire  gelüb  müşavere  etdiler  Neyliyelim  Bu  gice  mü- 
safirimizdir  Uğuruna  kırılalım  deyüb  etraf  eknafda  olan  obaların 
âdemleri  cümlesi  pürsilâh  iki  yüz  âdem  kuzuları  ile  höşmerim  ve  kü- 
lemez  ve  kaymak  ve  yoğurtları  ile  ve  çeşte  ve  tamburaları  ile  gelüb 
yanımıza  oturub  teselli  hatır  etmeğe  başladılar  Veydi  yere  ateşi  Nem- 
rud  yakub  her  ateşde  ikişer  kuzu  kebab  çevirüb  sabahadak  Hüseyin 
Baykara  meclisi  idüb  kanlı  kebablar  tenavül  etdik  Meğer  bir  ihtiyar- 
larının gözleri  ağrır  imiş  Ana  bir  sörme  çeküb  ve  bir  kaç  hiyarşenbe 
habı  virüb  iltifat  etdiğim  görünce  cümlesi  bizim  şem'imize  pervane 
oldılar  Alessabah  gürdük  Şeriflerin  bize  refik  verdiği  Arab  firar  etmiş 
Cehennemra  kılar  deyüb  atları  silâhlıyub  ve  s(e)ishaneleri  tahmil 
idüb  kırk  atlı  ve  elli  pürsilâh  Türkman  piyadesi  önümize  düşüb  4  saat 
Huda  hakkıyçün  çekdiğimiz  âlâm  şedayidi  Huda  bilür  Hele  yüz  bin 
rene  inayile  giderek 

Gök  Bel 

Nam  mahallin  başına  selâmet  vardık  didiğimizde  hemen  bir  sarb 
kayalı  dere  içinden  on  atlı  ve  on  yayan  üzerimize  at  sürünce  bizim 
Türkmanlar  dahi  anların  üzerlerine  at  sürüb  birbirlerile  hayli  kelimat 
idüb  Epsem  olun  Bunlar  bizim  müsafirlerimizdir  Ve  padişah  hizme- 
tine giderler  Yükleri  çul  torvadır  Alarka  refiklerimiz  silâha  yapındılar 
Hemen  mel'unlar  geru  ol  boğaza  girüb  firar  etdiler  Hamdi  Huda  se- 
lâmetle  2   saatde   Gök  Beli  aşub  öte  yüzde 

Kariye!  Akıncılar 

Menteşe  hakinde  alaybeğinin  yüz  haneli  ve  bağ  ve  bahçeli  bir 
mamur  köyüdür  Bunda  gelüb  taze  can  bulub  cümle  refiklerimize  beş 
jguruş  verüb  avdet  etdiler  Bir  iki  gün  bu  kariyede  meks  idüb  safa  et- 


SEYAHATNAMESİ  271 

dik  Ve  bu  kura  halkı  Ne  acib  hata  sudmuz  Bu  dağları  nice  aşdmız 
Ve  ne  yol  şaşdınız  Topaç  Oğlu  bu  dağları  korudmuşdur  Ve  yolların 
kurutmuşdur  Var  kurban  eyle  deyu  cevab  iderlerdi  Hamdi  Huda  sıh- 
hat ve  selâmetle  Menteşe  sancağın  keştü  güzar  idüb  bu  mahalde 
yirmi  pare  sancağın  altmış  pare  kazasının  meymene  ve  meysere  kırat 
hekrat  keşt  güzar  etdiğimiz  kura  ve  kasabatların  ve  dağ  taş  ve  rağla' 
j*ın  ve  bostan  ve  bağların  va  yolların  ve  bellerin  ubur  iderek  cemii 
ahvalâtma  vâkıf  olub  seyir  temaşa  etdim  Ve  desti  Ali  Osmanda  bu 
Menteşe  sancağı  kadar  mahsuUü  sancak  yokdur  Ve  beni  âdemi  ga- 
yet çokdur  Ve  kazaları  mamur  âbâdan  kuraları  sıkdır  Ve  keştü  güzar 
etdiğim  kazaların  alettertib  birbirlerine  muşa'  olduğun  beyan  ider  Evvelâ 
taht  kazası  Muğla  şehridir  ki  paşalar  bunda  sakin  olurlar  Bâlâda  ev- 
evsafı  tahrir  olunmuşdur  Anın  kıblesinde  kazai  Ula  ve  anın  kurbinde 
kazai  Yerekseği  ve  solunda  kazai  Gereme  ve  anın  kurbinde  kazai  Kara 
Ova  ve  anın  kurbinde  kazai  Sıravala  yani  Karabağlar  ve  anın  şar- 
kında kazai  Milas  ve  anın  şimalinde  kazai  Mandaliyat  ve  anın  şar- 
kında kazai  Mazin  ve  anın  şarkında  Bözöyük  ve  anın  şarkında  kazai 
Müsevli  ve  anın  şarkında  kazai  Davaz  ve  anın  kıblesinde  kazai  Ge- 
renez  ve  anın  kıblesinde  kazai  Üzümlü  ve  anın  kurbinde  kazai  Av- 
redos  ve  anın  kıblesinde  kazai  Döğer  ve  anın  kıblesinde  kazai  Eşen 
ve  anın  kıblesinde  kazai  Mekri  ve  ana  karib  kazai  Purnaz  [1]  ve  ana 
karib  kazai  Kökeros  [2]  ve  anın  garbında  lebi  deryada  kazai  Kökâbâd 
ve  anın  garbında  kazai  Dabye  ve  anın  kurbinde  kazai  Darahiyye  ve 
Mekri  caniblerinde  kazai  Kaş  Lebi  deryada  Finike  kaPası  haki  ile 
müşa'dır  Ve  kazai  Kalkanlı  Bazı  zaman  Teke  hakinde  kazalara  zam 
olunur  Bu  dahi  lebi  deryaya  karibdir  Ve  bu  tahrir  olunan  kazaların 
cümlesinden  nebatat  müsmirat  ve  mahsulâtı  ziyade  olan  bes  kazadır 
Evvelâ  Kökâbâd  Bunda  Sığla  yağı  hasıl  olur  Ve  kazai  Purnaz(da)  dahi 
Sığla  yağı  hasıl  olur  Ve  kazai  Gökçegözde  dahi  hasıl  olur  Ve  kazai 
Darende  (de)  dahi  az  hasıl  olur  Ve  kazai  Darahiyyede  dahi  bîhisab 
hasıl  olur  Bu  beş  kazadan  gayri  Menteşe  hakinde  değil  rub'u  mes- 
kûnda olmaz  Sığla  yağı  tabir  etdükleri  oldur  kim  kavak  misali  bir 
küçücük  ağaçlardır  Dağı  taşı  tutmuşdur  Oldiyarın  sagir  ve  kebir 
reayası  ellerinde  birer  iğri  keskin  kırağı  misal  demirler  ile  cümle 
ağaçların  kabuklarını  yol  yol  kazıyub  çuvallara  doldururlar  Amma 
ağaçların  kabuğun  bütün  kazmazlar  ki  kurur  Zira  ziametleridir  Mahsul 
alırlar  Bedehu  ol  kabukları  cenderelerde  sıkub  kabukların  tulumlara 
doldurub  yedi  iklime    gidüb  mübarek  gicelerde    buhur    yakarlar  An- 

[1]     Bağdad  Köşkü  nüshası  (Punaz) 

[2]     Bağdad   Köşkü  nüshası  (Gökçe  göz) 


272  EVLİYA  ÇELEBİ 

beri  hamdan  lâtif  rayihai  tayyibesi  vardır  Ve  yağı  Atina  balı  misali 
humret  üzre  bir  yağdır  Tulumlar  ve  fuçılar  içinde  doldurub 
Marmaris  iskelesinden  Mısıra  andan  Süveyş  deryası  ile  Hindistana 
gidüb  anda  terbiyet  idüb  zübat  misali  burunlarına  ve  yüzlerine  ve 
kulaklarına  sürüb  cizam  zahmetinden  halâs  olur  Ve  hükemalar  andan 
asel  yapub  yine  Ruma  gönderirler  Elhasıl  Hindistanda  altun  ile 
beraber  tartub  satarlar  Bazı  hükema  ana  ispe(ne)t  yağı  dirler  Amma 
değildir  Bunun  bir  zerre  yağı  âdemin  eline  ve  esbabına  sürülse  bir 
müşk  ve  amberi  ham  misali  âdemin  dimağın  muattar  idüb  rayihası 
esbabdan  çıkmaz  Çok  hassası  vardır  Ve  bu  beş  kaza  yerin  cümle 
halkı  bunu  tahsil  idüb  öşrü  sultanîsin  Milas  şehrinde  Camii 

mütevellisine  öşür  virirler  Kadim  eyyamdan  beru  bu  dağler  ol  camiin 
evkafıdır  Öşürden  maadasın  Rodos  mukabelesinde  Marmaris  iskelesine 
götürüb  füruht  iderler  Ve  cümle  Marmaris  dağları  ve  dere  ve  tepeleri 
cümle  Sığla  ağaçları  ve  tefne  ağacı  ve  mersin  ağacı  ile  müzeyyen 
olub  âyende  ve  revendenin  dimağın  ıtrışahî  misal  muattar  ider  Hattâ 
Sultan  Süleyman  Han  Rodos  fethine  müteveccih  olduklarında  bu 
Gökâbâd  hıyabanı  içinden  ubur  iderken  dimağı  muattar  olub  Bire 
benim  mümessek  Gökâbâdım  deyüb  ol  mahalde  bir  nehir  ubur  idüb 
Ayni  misk  deyüb  ol  nehrin  üstüne  iki  güzel  [1]  cisir  inşai  lâtif  idüb 
Miskli  cisir  ve  Misk  suyu  deyu  tesmiye  olunmuşdur  Amma  mezkûr 
yağ  Darahiyye  kazasında  cümleden  âlâ  ve  kuvvetli  hasıl  olur  Zira 
âbı  havasının  letafetinden  azîm  dirahti  müntehalardan  hasıl  olur  Ve 
âbı  havası  ol  mertebede  hoşhavadır  kim  sene  tarihinde  Filikos  [2J 
Oğlu  Iskenderi  Yunanı  cihangir  olmağa  sebil  kalub  ancak  Bars  (Fars) 
ve  Irak  memleketleri  kalmış  idi  Ahir  ana  dahi  müstevli  olmak  içün 
leşkeri  deryamisal  ile  Dârâ  Şahın  üstüne  varub  Nusaybin  altında 
Karadar  nam  mahalde  Dârâ  Şahı  münhezim  idüb  cümle  mal  milkin 
ve  cümle  vüzera  ve  vükelâsın  ve  ehil  iyalin  esir  idüb  ancak  Dârâ 
Şahın  ehil  iyali  nazü  naîm  ile  perveriş  bulmuş  ruhu  musavverler 
sevahil  diyarda  âlâmı  şedayid  çekerek  cizam  zahmetine  mübtelâ  olur* 
1ar  Cemii  hükema  ilâçlarında  âcizmande  olurlar  Ahir  Şah  kızı  bir 
hokkasından  mezkûr  Sığla  yağın  gösterüb  Biz  bununla  sıhhat  buluruz 
Yohsa  bize  gayri  ilâç  tesir  etmez  dediklerinde  filhal  bunları  Rodos 
karşusındaki  dağlara  bırağub  azîm  saraylar  ve  bağ  ve  bağçeler  bina 
olunub  mezkûr  yağdan  cümle  vücudlarına  sürünüb  ve  âbı  hayat  sU' 
larından  nuş  idüb  vücudları  dürrü  beyz  elma(âsâ)  olub  ifakat  bulur- 
lar Hâlâ  bu  yaylağda  menfunlardır  Ve  âsârı  binaları  zahirdir  Anmçün 


[1]   Bagdad    Köşkü   nüshası   (göz) 
[2]  Philippos. 


SEYAHATNAMESİ  273 

bu  yaylağa  Darahiyye  derler  Ve  Sığla  yağı  meşhurdur  Amma  tahsili 
müşkil  olduğundan  vakıyyesi  bir  guruşa  beyi  olunur  deyu  Menteşe 
sancağında  bunun  emsali  nice  maadinler  vardır  Amma  tahsili  semtin 
bilmezler  Ve  kitre  ve  kara  günlük  bîhisabdır  Ve  Anadolu  eyaletinde 
bu  Menteşe  sancağından  büyük  sancak  yokdur  Ve  âdemi  anka  ve 
çokdur  Ve  şimal  canibi  Aydın  sancağı  ile  muşadır  Ve  yıldız  tarafı 
Sığla  sancağı  ile  muttasıldır  Ve  şark  tarafı  Teke  sancağı  ile  mülâsık- 
dır  *^\y^\>  ^\  -illi  Bu  eyaleti  temam  idüb  bâlâda  tahrir  olunan  kariyei 
Akmcılı  ki  Menteşe  hududu  anda  temam  olub  andan  kıbliye  mezkûr 
Seki  yaylasından  eniş  aşağı  Yeksi  yaylasından  aşağı  beşinci  saatde 

Kariyei  Yuvalı 

Sibeg  dağı  dibinde  Teke  sancağı  hükmünde  yüz  evli  bağ  ve  bağ- 
celi  ve  bir  camili  ve  cümle  saz  örtülü  evlerdir  Ve  serbest  ziametdir 
Ve  bundan  kıbliye  Könye  sahrası  içre  mamur  âbâdan  kuralar  ubur 
iderek  Könye  gölü  kenarından  güzer  iderek  yine  ol  sahra  içre  altı  saat 
gidüb 

Ziyareti  mahremi  esrar  ve  mukaddemi  ebrar 
fukarayi  âli  abâ  hazreti  Abdal  Musa  Baba 

>jjı  tj.M  ^A>  İn  evsafın  beyan  ider  Bir  kerre  gûhu  bâlânın  dame- 
ninde  yüz  evli  bir  camili  ve  bağ  ve  bağçeli  ve  cümle  tahta  örtülü 
evlerdir  Ve  muaf  ve  müsellem  Sultanı  fukara  Abda  Musa  evkafıdır 
Ol  âsitanenin  tamir  termimine  ve  mekûlât  meşrubatının  ve  âyende  ve 
revendegânların  hizmetine  memurlardır  Ve  bu  kariyenin  kıblesi  tara- 
fında kal'a  misal  kerpiç  divarlı  ve  cürmü  dört  bin  adım  bir  bağı 
iremin  ortasında  âsitanei  kadim  bina  merkadi  Abdal  Musa  Baba  bir 
ulu  kubbei  nühtak  içinde  medfunlardırVe  kâ(r)gir  kubbesi  üstü  çam 
tahtası  örtülü  bir  sivri  kubbei  âlidir  Zirvei  âlâsında  altun  alemin  beş 
saat  yerden  şulesi  nümayandır  Ve  merkadi  pürenvari  müşk  anberi 
ham  ile  muattardır  Ve  sandukai  şerifin  canibi  erbaasmda  kıt^a  kıt'a 
hüsnü  hattı  giranbeha  kelâmı  izzetler  ile  bezenmişdir  Ve  gûnagûn  altun 
misal  çırağ  ve  mücevher  gümüş  ve  altun  kanadîler  ile  ve  bîhad  mu- 
sanna avizeler  ile  ârâste  kılınmışdır  Ve  seri  saadetlerinde  tacı  bozdo- 
ğanı ki  beş  terkdir  Masavayi  terk  tecrid  alâmetidir  Ol  kisbet  üzre 
yeşil  imameleri  vardır  ki  ırkı  tabirden  olub  Horasan  erenlerinden 
Hacı  Bektaşi  Veli  fukarasıdır  Ve  kubbei  münevveri  içi  gûnagûn  kıt'- 
alar     ile   herbirin     birer  erbabı     maarif  âsâr  idüb     tahrir  etmişler  Ve 

Evliya  Çelebi  9—18 


274  EVLİYA  ÇELEBİ 

Rum  ve  Arab  ve  Acem  ve  Hind  ve  Sindden  ve  Belh  ve  Buhara  ve 
Semerkand  ve  Horasan  seyyahları  gelüb  Alâmetlerimıiz  olsun  deyu 
palhenk  ve  zertdeste  ve  nefir  ve  keşkül  ve  sapanı  davudiler  asmışlar 
Hakir  babı  muallâsı  üzre  celi  hat  ile  bu  beyti  tahrir  etdim   (Beyit) 

Pişvayi  tariki  âli  aha 
Merkadi  pak  tekyei  Musa  Baha 

Ve  kubbenin  canibi  erbaası  başka  bir  çevirme  divarlı  bir  gül  gülis* 
tanlı  ve  sünbül  reyhanlı  bağı  iremdir  Andan  taşrası  mezkûr  kaPa  içre 
müteaddid  müsafirhane  ve  meydanları  ve  kilar  ve  matbahı  keykâvüs 
ve  fukara  meydanları  ve  mesaciddir  Ve  cabeca  âbı  revanlar  üzre  çe- 
menzar  sofalar  ve  kasrı  lâtifler  ile  müzeyyendir  Ve  her  kuşesi  uşşakî 
bahçeleri  ile  mebsutdur  Ve  âlâtı  aVanm  hisabın  Huda  bilür  Ve  mey- 
danldrında  nice  yüz  altun  misal  alemler  ve  cırag  ve  def  ve  kudüm 
nefir  ve  nakkareler  ile  pirastedir  Ve  üç  yüzden  mütecaviz  pabürehne 
ve  serbürehne  ve  çardarb  arifi  biUâh  terk  tecrid  canlardır  kim 
herbiri  aklı  Aristodur  Şeb  ruz  ilme  ve  marifetuUaha  meşgullerdir 
Ve  gayet  ehli  sünnet  velcemaat  fukaralardır  Ve  matbahı  keykâ- 
vüsünde  kırk  dane  talâtin  tennurekeş  huddamları  var  kim  herbiri 
rahatülervah  taamlar  tabh  idüb  âyende  ve  revendeye  sofrai  bîim- 
tinanda  hanı  beyazı  mebzuldür  Subhuşam  oyM^  âyetin  tilâvet  idüb 
Ya  Rezzak  ismine  mazhardırlar  Ve  fukara  meydanı  önünde  bir  çe- 
menzar  meydanda  cereyan  iden  aynın  iki  canibinde  gûnagûn  beyti 
(bîdi)  sernigûn  ve  çınar  ve  kavak  ile  bir  müzeyyen  bir  çemenzar 
mekânı  dervişandır  Ve  anda  bir  namazgah  köşkü  var  Tahta  örtülü 
sivri  kubbedir  Ve  altında  bir  âbı  habat  kaynak  suyu  vardır  Musa 
Babanın  nazargâhıdır  Biemrillâh  hasta  içse  şifa  bulur  Ve  bu  meyda- 
nın bir  tarafında  yirmi  anbardır  İçi  gûnagûn  mahsulât  ile  lebberleb- 
dir  Ve  bu  meydandan  taşra  başka  bir  müsafirhanei  azîm  var  Canibi 
erbaası  divardır  Ve  bu  divanhane  fevkanidir  Altı  iki  yüz  at  alır  abur- 
dur Ve  bu  meydana  hizmet  iden  mihmandarlardırlar  Zirdest  canlardır 
Ve  şeb  ruz  âyende  ve  revendenin  atlı  piyadesi  eksik  değildir  iki  mü- 
safir  gelse  filhal  mâhazar  baba  çorbası  mukarerrdir  Ve  öyle  hikâ- 
yet  iderler  kim  Musa  Baba  bu  âsitanei  inşa  ideli  matbahmda  âteş 
söyünmemişdir  Ve  Huda  söndürmeyüb  inkırazüddevran  müebbed  ola 
Acib  hanei  bîminnetdir  Ve  azîm  evkafdır  Ve  binden  mütecaviz  ko- 
yunu ve  bin  camusu  ve  on  katar  katırı  ve  binden  mütecaviz  sığırı 
ve  yedi  yüz  kolanlı  kısrağı  ve  yedi  değirmeni  ve  bukadar  bağ  ve  bağçe 
ve  tarlası  ve  dağlarında  kuyusu  var  Ve  herbiri  (bir)  sahibi  hayratın  ihsa- 
nıdır Zira  bu  Anadolu  vilâyeti  halkı  bu  Sultana   gayet     mutekidlerdir 


SEYAHATNAMESİ  275 

Yirmi  otuz  konak  yerden  berrü  bahirden  nezerat  gelür  gayet  ulu  Sul- 
tandır Nice  bin  keramatı  zahir  ve  bahir  olmuşdur  Cümleden  biri 
tekyesi  önü  gayet  batak  ve  çamurlu  yer  imiş  Bir  nice  fukaraları 
Canım  sultanım  şu  âsitane  önü  gayet  çamurludur  Gelen  yaran  züv- 
varan  hayli  taab  ve  iztırab  çekerler  Himmetiniz  ile  bir  kaldırım  et- 
seniz deyu  reca  iderler  Nola  güllerim  deyüb  olgice  cırag  ve  meş^aller 
yakub  def  ve  kudümlerin  döğüb  ve  sur  tahılların  çalub  hâlâ  âsitane- 
sine  havale  olan  taşlı  dağa  tevhidi  erre  ile  varub  <M'tJ^^  '^:^  r^-^'  deyüb 
iki  rik'at  nemaz  kılub  Ya  cibal  BiemriUâh  senden  recam  budur  ki 
bir  müsafirhane  yapdım  Gönüller  kâ'besi  yapmak  içün  Anın  kaldı- 
rımı yokdur  Ecdadı  izamımız  seyyidülkevneyn  aşkına  Ve  on  iki  bin 
taş  isterim  ki  herbiri  at  ve  katır  gövdesi  gibi  ola  Gelüb  tariki  Mu- 
hammedi üzre  selâma  duralar  deyu  bir  gülbangi  Muhammedi  çeküb 
ve  cümle  huzzarı  abdalan  Allah  deyüb  el  yüze  sürülünce  ^^'c**iâe  ol  an 
bir  saika  ve  ra'd  ve  berk  kopar  kim  bazı  fukaraların  zehresi  çak  olub 
cümle  çırağlar  sönüb  bir  reyhi  sarsar  zemini  sarsub  taşı  ve  toprağı 
savurub  Musa  Baba  cümle  fukaraların  birbirin  elele  virüb  Güzeller 
duanız  kabul  Gelün  tariki  Muhammede  girin  Görün  Nice  kaldırım 
döşenmişdir  deyüb  alessabah  âsitaneden  taşra  çıkub  görseler  kim  mu- 
radı şerifleri  olan  mahalde  hâlâ  üç  bin  adım  tuli  sun'u  Huda  bir 
kaldırımdır  kim  im'anı  nazar  ile  nigeran  eylesen  çeşmi  ibret  hayre- 
lenir  Makduru  beşer  değildir  Öyle  hemvare  taşlardır  kim  herbiri 
üstadı  hakkak  elinde  inhikâk  olunmuş  musaykal  ve  mücellâ  taşlardır 
Ve  öyle  terkib  ile  dizilüb  zeyn  olmuşdur  kim  güya  bir  radei  hattatdır 
Gören  seyyahana  hafi  değildir  Bunun  emsali  nice  keramatları  tevari- 
hatlarda  ve  menakıblarda  masturdur  Himmetleri  hazır  ola  Andan 
kıbliye  altı  saat  taşlıklı  yerler  ile  ubur  iderek 

Kariyei  Sevündik  Dede 

Abdal  Musa  hazretlerinin  halifelerinden  bir  sultan  anda  medfun- 
dur  Birkaç  fukaraları  vardır  Andan  yine  kıbliye  yedi  saat  mahsuİlü 
kuralar  içre  ubur  iderek  ve  iki  canibi  sengistan  cibali  seramedler 
temaşa  iderek 

Evsafı  KaPai  Finike 

Matekaddem  Cineviz  keferesi  binasıdır  Sene  tarihinde  Teke  Bay 
Oğlu  Ahmed  Bay  feth  idüb  Ali  Osmandan  Urhan  Gazi  suruna  bin 
teke  keçi  ile  ve  bu  Finike  kalfasının  miftahların  saçı  hedaya  virdiğiçün 
Teke  bağı  olasın  deyu  nutk  etmişler  Anmçün  tekeleri  çokdur  Ve  Te* 
Ice  vilâyeti  deyu  andan  kalmışdır  Mezkûr    Finike  kaPası    Teke  eyale- 


276  EVLİYA  ÇELEBİ 

tinde  paşa  hassıdır  Subaşısı  vardır  Ve  yüz  elli  akçe  kazadır  Serdarı 
ve  dizdarı  ve  yetmiş  neferatı  ve  gümrük  emaneti  vardır  Kal'a  kulları 
ulufelerin  gümrük  emininden  alırlar  Amma  kethüdayeri  ve  nakibi 
ve  şeyhülislâmı  Elmalı  şehrindedir  Lebi  deryada  bir  derbendi  canler- 
derdir  Ve  Mısır  iskelesi  olmak  ile  her  sene  vâfir  gemiler  gelüb  güm* 
rük  alınır  Ve  kaPası  bir  musattah  püşte  üzre  şekli  muhammes  bir 
şeddadî  bina  bir  küçük  kaPadır  Cürmü  malûmum  değildir  içinde 
Bir  camii  ve  dizdarı  ve  neferat  evleri  ve  buğday  anbarları 
vardır  nazır    bir    demir     kapusı  var     Ve    binası     ucunda    derya 

içinde  bir  metin  mendirek  kulesi  var  Toplar  ile  canibi  erbaasın  mu* 
hafaza  ider  Bu  kule  sonra  bina  olunmak  ile  başka  neferatı  ve  dizdarı 
var  Ve  bunun  kaPa  dibinde  bir  varuşu  vardır  Cümle  toprak  örtülü 
üç  yüz  hanedir  Ve  mahalle  mihrabdır  Cümleden  çar' 

su  içinde  Camii    cemaati     kesireye  malikdir    Ve  hanı  ve 

hamamı  ve  cümle  dükkândır  Ve  serapa  bu  şehrin  canibi  selâsı  limon 
ve  turunç  ve  bağ  ve  bağçedir  Hattâ  yüz  limon  turunç  bir  akçiye  beyi 
olunur    Ve   buna  karib  kasabasında     Abdal    Musa  Sultanın 

bir  âsitanesi  vardır  Bu  dahi  limon  turunç  ve  enar  ve  incir  hıyabanı 
içinde  erdi  [1]  bihiştden  nişan  virir  bir  iremi  zatülimaddır  Amma 
evkafı  olmamak  ile  fukarası  azdır  Amma  yine  kırk  elli  fukara  eksik 
değildir  Bunun  bağçesi  içinde  Nazar  Dede  medfundur  Andan  şarka 
kazai  Eğirdir  Finike  ile  muşa  bir  kazadır  yolları  sarp  ve  vacibüsseyir 
bir  şehri  olmamak  ile  ol  semte  azimet  etmiyüb  şark  canibine  altı  sa- 
at sarb  çengelistan  yollar  ve  beller  aşub 

Evsafı  Kal'ai  Azresan 

Teke  hakinde    ve  Eğirdir   nevahisindendir  Serdarı  ve  kethüdayeri 
yokdur  Kal'ası  bir  sarb  yalçın    kaya   üzre     şekli  muhammes 

bir  şeddadî  bina  küçük  kal'adır  Ölgün  bârânı  rahmet  çok  yağmak 
ile  çıkub  murad  üzre  seyir  temaşa  etmedim  Amma  gayetülgaye  evce 
serçekmiş  iki  kat  kal'adır  Ve  taşra  katının  bazı  yeri  münhedim 
olmuş  Amma  iç  kal'ası  henüz  üstad  mühendis  elinden  çıkmış* 
dır  Ve  ol  gün  Teke  müsellemi  Çavuş  zade  Muztafa  Ağa  tarafından 
bir  kaç  kanlı  ve  harami  olmak  içün  getürüb  dizdarı  Sefer  Ağaya  tes- 
lim eylediler  Zira  Teke  vilâyetinde  böyle  bir  sarb  kal'ai  bâlâ  yokdur 
Ve  aşağıda  varuşu  cümle  toprak  örtülü  evlerdir  mahalle- 

dir Ve  cümle  mihrabdır  Camii  ve  hamamı 

ve  hane  vardır     Ve  bunun     dahi  limonu    turuncu  çokdur  Ve  bağ  ve 


[1]   Bağdad  Köşkü   nüshası  (arzı) 


SEYAHATNAMESİ  277 

bağçesine  nihayet  yokdur  Ve  bu  karanın  şark  tarafında  bir  konak 
baid  lebi  derya  üzre  sarb  kayalarla  Adalya  körfezine  karib  evci  se- 
maya serçekmiş  kayalardır  Ana  Alisiler  derler  Hikmeti  Huda  o  ka- 
yalarda şeb  ruz  alev  alev  ateşler  evce  serçekmişdir  Lâkin  gice  vakit- 
leri Mısırdan  ve  Kıbrısdan  gelür  gemiler  yüz  mil  yerden  mezkûr  alisi- 
leri  seçüb  selâmet  yakın  olduğun  bilüb  şadüman  iderler  Hikmet  bu 
kim  ol  ateşlerin  yanma  bir  âdem  varsa  bir  ateş  dahi  zahir  olur  İki 
üç  yahud  on  âdem  varsa  olkadar  ateşler  zahir  olur  Kükürd  misal 
rayihası  vardır  Amma  beni  âdeme  zarar  isabet  etmez  Ve  temaşa  iden 
kimesneler  gidince  evvelki  ateşler  kalub  sonraki  ateşler  gaib  olur  Ve 
şiddeti  hararetinden  yanına  varılmaz  Zira  alevi  hayli  yerden  tesir 
eder  />»  Vi  y  ^^c-  *u)\6*  Bu  burundan  içeri  Adalya  körfezidir  ki  tuli  kırk 
mildir  Bu  Alisileri  temaşa  idüb  şimal  caibine  sarb  sengistan  yollar 
aşub  sekiz  saatde 

Kariyei  Gerenler 

Yüz  altmış  toprak  örtülü  evlerdir  Bir  camii  ve  [1]  hanı  var  Ve 
ziametdir  Cümle  halkı  müslümanlar  [2]  Andan  yine  şimal  canibine 
[3]  sarb  sengistan  çengelistan  rahlar  ubur  iderek  sahrayi  Elmalıya 
çıkub  hamdi  Huda  atlarımızın  ayağı  hake  dokunub  gayri  taşdan 
eser  görmiyüb  bu  sahra  içre  nice  mamur  ve  müzeyyen  iremzat  mi- 
sal kuralar  ubur  idüb  Könye  gölü  azîm  halicedir  içinde  gûnagûn 
mahiler  şinaverlik  idüb  kuraların  halkı  sayd  idüb  kefaflanırlar  Ve 
bu  sahranın  şarkı  canibindeki  kayalardan 

Nehri  Elmalı 

Tulu  idüb  geçit  vermez  Sa(h)ikasından  âdemi  dehşet  alır  Bir  ma- 
ğara kapusmdan  çıkub  Elmalı  şehri  altından  cereyan  idüb  rnezkûr 
Könye  gülüne  mahlut  olub  gaib  olur  Lâkin  mezkûr  göl  bazı  mevsim- 
de taşub  Elmalı  sahrasın  ve  köylerin  gark  idüb  cemii  mahsulâtları 
hebaya  gider  Ve  mürtefî  yerlerde  olan  kuralar  ceziremisal  kalurlar 
Ve  mezkûr  nehrin  kayalardan  çıkduğu  mahalde  dağ  eteklerinde  sa- 
hibülhayrat  Ömer  paşa  kâmil  bir  saat  tuli  bir  şeddi  İskender  misal 
bir  divar  bina  idüb  üzerin  kaldırım  idüb  ve  nice  yerleri  cisirdir  Ba- 
zı zeman  bu  şeddi  dahi  gark  idüb  beş  altı  ay  yol  dağlardan  aşılub 
ol  nehir  başı  olan     mağaradan     bilâ  had  ve  lâ  gayet  elvan  elvan  ba- 

[1]   Bağ-dad   Köşkü  nüshası  (bir) 

[2]   Bağdad   Köşkü   nüshası  (dır) 

[3]   Bağdad   Köşkü  nüshası   (tarafına) 


278  EVLİYA  ÇELEBİ 

lıklar  çıkar  kim  ol  vilâyet  maide  ile  ganimet  olur  Bu  hikmet  kim  ol 
mıağarada  olkadar  balık  nerede  hasıl  olub  dururlar  Bu  temaşaları 
idüb  Ömer  paşa  cisrinden  geçüb  rubu  saatde  Elmalı  şehrinin  bağ  ve 
bağçeleri  içinden  güzer  idüb 

Evsafı  şehri  kadimi  darı  tüffah  Elmalı 

Bu  şehrin  şimal  canibinde  zirvei  âlâya  serçekmiş  bir  püşte  var- 
dır Anda  hâlâ  nümayan  mağaralar  vardır  Teke  Bay  Oğulları  asrında 
ol  mağaranın  yerinden  Almalı  yedinden  Almalı  sadası  istima  olunub 
nice  yıl  bu  hal  üzre  mürur  idüb  bir  ferdi  âferide  dahme  küşalık 
idüb  bir  kimesne  muvaffak  olmaz  Hâlâ  ki  herkes  mağara  içindeki 
genci  görürler  Ali  Germiyan  Oğullarından  Yakub  Germiyanın  Is- 
hak  Fakih  nam  bir  hacesi  gelüb  mezkûr  dahme  dibinde  bir  erbain 
çıkarub  Leylei  Kadirde  rede  [1]  altın  ve  gümüş  ırmak  misal  taşra 
akub  Teke  Bay  Oğluna  öşrün  virüb  ve  Almalı  diye  diye  cümle  El- 
malı halkın  Teke  Bay  iken  Elmalı  Bay  olub  bu  şehre  Elmalı  dime- 
nin  sebebi  tesmiyesi  oldur  Badehu  Ishak  Fakih  Anadolu  şehirleri 
halkın  bay  idüb  bin  deve  yükü  mal  ile  Kütahyaya  gelüb  Yakub 
Germiyana  bu  kadar  hazine  virüb  rızaenlillâh  bir  cami  ve  bir  me- 
drese ve  hamam  ve  imaret  bina  ider  Hâlâ  Kütahya  çarşusı  içre  Sak 
Fakih  dedikleri  galatı  meşhurdur  Ishak  Fakih  camii  oldur  Hâlâ  El- 
malı şehrinde  ol  mağara  malûmdur  Ve  bu  şehir  Anadolu  eyaletinde 
Teke  paşasının  tahtıdır  Ve  paşasının  tarafı  padişahîden  hassı  hüma- 
yunu 328000  Hini  seferde  paşası  hassına  göre  kanun  üzre  dört  yüz 
âdem  ile  sefer  eşer  Alaybeğisi  ve  çeribaşısı  vardır  Ve  sekiz  ziamet 
vardır  Ve  üçyüz  doksan  iki  timarı  vardır  Kanun  üzre  beş  bin  akçe- 
de bir  cebelüsi  ile  sefer  eşer  Paşa  askeri  ile  cümle  sancak   askeri 

olub  sefere  revane  olurlar  Bu  şehrin  şeyhülislâmı  ve  nakibül- 
eşrafı  ve  kethüdayeri  ve  yeniçeri  serdarı  ve  âyân  eşrafı  vardır  Ve 
yüz  elli  akçe  şerif  kadılıkdır  Ve  nahiyesi  kuradır  Senevi  üç 

bin  guruş  hasıl  olur  Bervechi  adalet  sancak  paşasına  senevi  elli  beş 
kise  hasıl  olur  Gayet  mahsullü  vilâyetdir  Ve  sancağı  cümle 
kazadır  Evvela  baş  kaza  tahtı  Elmalı  ve  garb  tarafında  kazayi  Kaş 
ve  yine  garbında  kazayi  Kalkanlı  ye  anın  şarkında  Finike  ve  anın 
şarkında  Eğirdir  ve  anın  kurbinde  kazai  Adresan  ve  anın  şarkında 
körfez  aşırı  kazai  Adalya  ve  anın  şimalinde  kazai  Istınaz  [2]  ve  anın 
şimalinde     Kızılkaya  ve  kazayi  Teke  karahisarı   Bu  sancakda  meşhur 


[1]    Dere  olacak 
[2]     Istanos 


SEYAHATNAMESİ  279 

kazalar  bunlardır  Amma  bazı  zeman  kazaî  Kaş  ve  kazai  Kalkanlı 
Menteşiye  zam  olunur  Ve  bu  Elmalı  şehrinde  kal'a  yokdur  Şehri  El- 
malı cibali  dameninde  cihangir  yokuş  misal  evleri  biri  biri  üzre  de- 
reli ve  depeli  yerde  vaki  olmuş  bir  bağı  Meram  misal  şehri  kadim- 
dir Cümle  otuz  iki  mahalle  ve  sekiz  bin  sekiz  yüz  seksen  sekiz  tahta 
örtülü  evlerdir  Ve  cümle  otuz  iki  mihrabdır  Ve  cum'adır 

Evvelâ  cümleden  mükellef  ve  müzeyyen  ve  ibretnüma  ruşen  kârı 
musanna  camii  murassa  Ketenci  Ömer  paşa  camii  çarsuy  pazar  için- 
de vaki  olmak  ile  cemaati  kesireye  malik  bir  camii  ruhefzadır  Ve 
enderun  birunu  serapa  nakşi  bukalemun  müzehhbdir  kim  Behzad  ka- 
lemi çekmede  âcizdir  Ve  kubbei  nilgûnu  bir  müdevver  kubbedir  kim 
misli  meğer  kubbei  cerh  ola  Ve  bu  kubbenin  etrafında  sekiz  hürde 
kubbeler  var  Hemen  misli  Islâmbolda  Eyub  Sultanda  Zal  paşa  res- 
mindedir  Tulen  ve  arzen  seksener  ayakdır  Ve  bir  sürahi  minaresi 
var  kim  evce  serçekmiş  bir  mevzun  minarei  musanna'dır  Ve  kible 
kapusı  üzre  mastur  olan  tarih  budur 

Dini  İslama  şeref  verdi  Ömer  paşa  bugün 
Nitekim  Faruku  a* zamla  zeyin  oldu  bu  din 
Şad  olub  itmamının   Yahya  didi  tarihini 
Camii  bünyad  beytullahı  hadi  rüknü  din 

Sene      10İ6 

Ve  taşra  sofaların  yemin  ve  yesarında  olan  revzenler  üzre  kâşii 
Çin  lâciverd  ile  celi  hattile  bu  ebyatlar  tahrir  olunmuşdur   (Beyit) 

Tavkı   takat  bağlıyub  ifriti  nefsin   boynuna 
Asafı     Hakla  riayet  kıl  Süleymanlık  budur 

Ve  bir  haremi  ferahfezası  var  kim  gûnagûn  şecerei  müntehalar 
ile  tezyin  olunmuşdur  Zilli  himayesindeki  yeşil  ve  dehavî  katifevar 
çemenzarında  cemaat  rahat  olub  Hakka  ibadet  iderler  Ve  bu  beremin 
canibi  erbaası  medrese  höcreleridir  Ve  bir  kubbei  âli  dershane  ve 
darı  kuraıl  var  Cümle  höcreler  önü  sütunlar  üzre  taklardır  Ve  camiin 
taşra  sofası  dahi  amudu  müntehalar  üzre  kubbei  âlilerdir  Ve  haremi- 
nin ortasında  bir  abdest  havuzu  var  kim  ortasında  bir  şazirvan  var 
Adem  gövdesi  misali  ta  kubbeye  pertab  ider  Ve  dahi  [1]  lâtifin  canibi 
erbaasmdan  uyunlar  selsebilâsâ  revan  olmadadır  Ve  bu  hayrat  hase- 
natın cemiisi  nilgûn  kurşunlu  örtülü  binalardır  Elhasıl  Anadolu 
eyaletinde  Tire  ve  Mağnisa  ve  Amasyadan  gayri  yerde  böyle  binayi 
musanna    yokdur   Bu    camiden     sonra    cemaati    kesireye  malik    Eski 


[1]  Bağdad   Köşkü  nüshası  (havzu) 


280  EVLtYA  ÇELEBİ 

Cami  binayi  kadim  olmak  ile  bir  ruhaniyyet  var  kim  içinde  âdem 
iki  rik'at  namaz  kılub  dua  etse  dünyevî  ve  uhrevî  cemii  hayır  mura« 
datı  biemriUâh  hâsıl  olur  Zira  kibarı  evliyauUaha  nazargâhdır  ki 
meşhuru  âfâkdır  Ve  Şeyh  Yusuf  Efendi  Camii  ve  Ummi  Sinan 
Efendi  Camii  anındır  Ve  Yeni  Cami  Hanım  kadınındır  Bu  camiler- 
den maada  otuz  iki  mihrab  mescidlerdir  Ve  yedi  mektebi  sıbyan 
vardır  Evkafından  her  sene  cümle  tıflı  ebcedhanlara  sürre  ve  atıyye 
ve  birer  kat  esvab  sadaka  ihsan  olunur  Bu  yedi  mektebden  maada 
vakfı  olmıyan  yetmiş  mektebi  sıbyan  vardır  Zira  bunda  Kur* anı  azîme 
olan  rağbet  meğer  Kastamonide  ola  Gayri  diyarda  yokdur  Anınçün 
Cenabi  Bari  bu  şehir  halkın  anka  idüb  ganimet  ihsan  etmişdir.  Ve 
dört  medrese  ve  bir  imaret  vardır  Ve  beş  hamamı  var  Taba  (k)  ha- 
nede Tahtalı  hamam  mahkemenin  önündedir  Eski  hamam  ve  Şeyh 
paşa  önünde  Çavuş  hamamı  ve  Demirciler  önünde  Bey  hamamı  âbı 
havası  lâtifdir  Karkmallesinde  Karkalı  hamam  Ve  cümle  üç  yüz  dük- 
kândır Ve  şehir  içinde  cereyan  üzre  cümle  yetmiş  değirmendir  Ve 
üç  hanı  vardır  Gerçi  bezastanı  yokdur  Amma  bu  hanlarda  cemii  zî- 
kıymet  eşya  mevcuddur  Ve  bu  şehrin  derü  divan  cümle  divarlarının 
zeyli  taşdır  Ve  bâlâsı  kerpiç  divardır  Ve  cümle  sokakları  eniş  yokuş 
taş  kaldırımdır  Ve  kıble  canibi  serapa  bağ  ve  bağçelerdir  Ve  bundan 
gayri  her  evde  bağçeler  mukarrerdir  Gûnagûn  engûr  ağaçları  ve  çınar 
ve  kavak  ve  karaağaçlara  sarılmış  üzümleri  olur  kim  minelacayibdir 
Ve  her  evde  birer  âbı  hayat  mâi  tahir  zahirdir  Ve  bu  şehir  dameni 
gûhda  vakidir  Amma  şimal  canibi  küşade  olmak  ile  âbı  havası  letafe- 
tinden mahbub  ve  mahbubesi  gayet  memduhdur  Ve  cümle  halkı 
garib  dostlardır  Ekseriya  Teke  külahı  üzre  sarık  sararlar  Ve  daima 
müsafir  ararlar  Ve  çuka  ferace  ve  nefti  ve  mavi  boğası  haftan  giyer- 
ler Ve  mekûlât  meşrubatının  memduhatından  kırk  güne  elması  ve  yedi 
elvan  üzümü  ve  beyaz  has  ekmeği  meşhurdur  Ve  beyaz  bezi  Denizli 
boğasısına  tercih  olunur  Ve  bunda  olan  kibarı  evliyauUahları  be- 
yan ider 

Ziyaretgâhı  Elmalı  şehri 

Evvelâ  şehir  içinde  Şeyh  Baba  Sultan  Eski  Cami  mihrabı  önün- 
de medfundur  Menakıbı  bisyardır  Ve  Pınarbaşında  Abdülvehhab 
Efendi  bir  mesiregâh  âsitanesi  var  kim  cümle  ahibba  ve  erbabı  zure- 
fânm  ârâmgâh  nemazgâhıdır  Anda  bir  kubbei  âli  içinde  medfundurlar 
6^-  o^Aî  Karaman  Ereğlisinin  Bunarbaşısı  gibi  bu  şehre  cümle  âbı  hayat 
u  mahalden  taksim     olunur  Ve  cümle  ayınların  herbiri  birer  dirahti 


seyahatnamesi  281 

bâlânın  altından  çıkar  azîm  teferrücgâh  ziyaretgâhdır  Ve  şehir  içinde 

•  •  • 

Ummi  Sinan  Sultan  ve  şehrin  ta  şark  tarafı  ucunda  Istanoz  yolu 
üzre  Baltası  Gedik  Mahmud  Dede  bir  mesiregâh  temaşagâh  cihannüma 
bir  mürtefî  âsitanede  medfundur  Abdal  Musa  Sultanın  biraderi  can- 
beraberleridir  Çok  keramatı  zahir  olmuşdur  Ve  bu  Elmalı  şehrinin 
cümle  sularından  âbı  zülâli  bunlardır  ki  zikrolunur  Alaca  mescid 
mahallesinde  Karapınar  ve  Ulupınarbaşı  ve  Hacı  Ahmed  pınarı  Bu 
cümle  altmış  pınardır  Bir  yire  cem  [1]  nehri  azîmi  Elmalıya  mahlut 
olub  Könye  gölünde  gayib  olur  Ve  bu  şehri  dahi  temaşa  idüb  şark 
tarafında  dağlar  eteğinde  yirmi  pare  mamur  âbâdan  kuraları  ve 
Türkman  yatağı  mahuf  yolları  güzer  idüb  on  iki  saatde  sahra  ve 
bayırlar  aşarak 

Evsafı  yaylağı  şehri  Istanoz 

Sene  tarihinde  Teke  Bay  Oğlu  Ermeni  keferesi  elinden  feth  idüb 
badehu  Yıldırım  Han  destine  girmişdir  Teke  sancağı  hakinde  paşa 
hassı  voyvadalıkdır  Müftisi  ve  nakibüleşrafı  ve  kadısı  ve  kethüdayeri 
ve  yeniçeri  serdarı  cümlesi  Adalyada  sakinlerdir  Lâkin  yılda  bir  kerre 
bu  yaylağa  gelüb  sekiz  ay  ayşü  işret  idüb  kesbi  hava  iderler  Badehu 
güz  eyyamında  sagir  ve  kebir  Adalyaya  gelüb  ancak  naib  ve  subaşı 
yüz  âdem  ile  cümle  evleri  hiraset  üzre  olurlar  Ve  bu  şehrin  kal'ası 
garb  canibinde  bir  yar  üzre  bir  küçük  virançe  kal'acıkdır  Dizdarı  ne- 
feratı  iç  el  olmak  ile  bir  şey  yokdur  Ancak  içinde  bir  kaç  fukara 
Ermeniler  sakindir  Ve  Celâli  asrında  münhedim  olan  yerlerin  kerpiç 
ile  tamir  etmişler  Ve  garba  nazır  bir  kapusı  vardır  Bir  alçak  kayalı 
püşte  üzre  şekli  murabba  kal'acıkdır  Ve  cenub  canibinde  bir  dere 
aşırı  bir  yalçın  mağaralı  kayalar  bu  kal'aye  havaledir  Ve  bu  yayla 
evlerinde  ancak  yüz  hanede  âdem  kışlar  yerlidir  Maadası  göçerler  Ve 
bu  Istanoz  deresinin  içi  bir  vasi  uzdur  Nehrin  iki  canibinde  kat 
enderkat  on  bin  atlı  yüz  içli  ve  taşralı  ve  müteaddid  hamamlı  ve  ha- 
vuz ve  şazirvanlı  sarayı  âlilerdir  Gayet  mamur  ve  müzeyyen  anka 
evleri  nehrin  iki  canibinde  tabaka  tabaka  şahnişinli  gül  gülistanlı  bağ 
bostanlı  haverhaklardır  Ve  bu  nehir  üzre  cümle  yetmiş  ağaç  cisirdir 
Herkes  hanesinden  yaranları  ile  gavvasvar  şinaverlik  iderek  mahiler 
sayd  iderler  kim  herbir  alabalığı  üç  vakıyye  gelür  mahii  ilâhîdir 
Ve  Bu  şehrin  nehir  kenarınca  şarkdan  garba  tuli  kâmili  iki  saat  yerdir 
Ve  arzı  ancak  üçer  ve  dörder  sıra  evlerdir  Maada  dağ  ve  taşı  bağdır 
Ve  cemii  sokakları  vasidir  Ve  bağ  ve  bağçe  içleri  olmak    ile    şahrah- 


[1]   Bağdad  Köşkü  nüshası    (olub) 


282  EVLİYA  ÇELEBİ 

larmda  asla  güneş  tesir  etmiyüb  Acem  diyarının  hıyabanı  misal 
koyahdır  Ve  her  kuşesinde   birer  âsiyablı  sokakdır  Ve  bu  nehir 

dağından  tulu  idüb  Finike  kal'ası  ile  Adresan  kaPası  ma* 
beninde  Akdenize  mahlut  olur  Ve  bu  şehir  cümle  iki  yüz 
beş  mihrabdır  Her  sahibi  hayır  birer  mescid  bina  etmek  ile  mesa- 
cidleri  çokdur  Ve  çoğunun  evkafları  yokdur  Ancak  yayla  mahallesin- 
de cemaati  çokdur  Amma  salâtı  cum'a  eda  olunur  üç  camidir  Şehrin 
garb  tarafı  ucunda  çarsuy  pazar  içinde  cemaati  kesireye  malik  camii 
Sultan  Alâüddin  bir  camii  vasidir  Matekaddem  kurşun  örülü  imiş 
Celâli  Karayazıcı  gelüb  kurşunun  sekbanı  bîpayanına  verüb  bu  camii 
münevverei  ihrakı  binnar  ider  Badehu  sene  Sultan  Ahmed  asrında 
Kuyucu  Muradj  paşa  ruyi  arzı  Celâli  haşeratından  tathir  idüb  bu 
camii  termim  etmişdir  Hâlâ  cami  içinde  yirmi  çam  direkleri  mey- 
dandadır Ve  yirmi  çam  direkleri  dahi  camiin  divarlarına  muttasıl 
kayimdir  Cümle  kırk  sütunu  keştivar  direkleri  üzre  yine  çam  kirişler 
sadedil  misal  bînakış  bîşöhret  tavanlardır  Kâ(r)gir  kubbeler  değildir 
Ve  üstü  kireç  örtülü  damdır  Ve  bu  camiin  ortası  Bursada  Ulu  Cami 
misal  açıkdır  Matekaddem  bir  havzu  azîmi  varimiş  Hâlâ  beyaz  mer- 
meri ham  döşelidir  Ve  bu  cami  çarkûşedir  Kıble  kapusından  mihra- 
ba tuli  iki  yüz  ayakdır  Ve  arzı  yüz  yirmi  ayakdır  Ve  müezzinler  mah- 
fili camiin  ortasında  bir  musanna  çam  binayi  maksuredir  Ve  mihra- 
bı ve  minberi  tarzı  kadim  sade  binadır  Ve  kıble  kapusından  on  iki 
kademe  taş  nerdüban  ile  enilir  Ve  bu  kapudan  maada  kapusı  yok- 
dur Ve  bu  kapunm  sağ  tarafında  bir  kâ(r)gir  minarei  mevzunu  var 
kim  sihri  icaz  binayı  musanna  imiş  Lâkin  Celâli  ihrak  itdükde  ca- 
beca  yerleri  muhterik  olmuş  Ve  minarenin  taşra  yoldan  tarafında 
iki   (âdem)    kaddi  mürtefî  yerde  bu  hat  masturdur   (Tarih) 

ve  bir  medrese  ve  bir  han  ve  bir  hamam  ve  matekaddem  bir  imaret 
cümle  Sultan  Alâüddinindir  Ve  bir   hamam  dahi  nındır 

Ve  cümle  üç  yüz  dükkândır  Asla  bu  dükkânların  kapuları  ve  kepenk- 
leri yokdur  Herkes  metaın  gice  hanesine  götürür  Ve  cemii  sokakları 
kumsaldır  Kaldırımı  yokdur  Velhasıl  âbu  havası  olkadar  lâtifdir  kim 
cümle  Adalya  kavminin  renk  ruyleri  zerd  çehredir  Bunda  sekiz  ay 
zevk  [2j  safa  iderek  kesbi  taravet  idüb  gülçehre  olub  hayat  bulurlar 
Ve  Adalya     kavmi     bu  yaylağa     gelmeseler     memat     bulurlar  Elhasıl 


[1]   Bağ^dad   Köşkü  nüshası  (  Ö^UU  ) 

[2]   (Bunda  sekiz  ay  zevk)    Bağdad   Köşkü  nüshasına  yoktur 


SEYAHATNAMESİ  283 

medhinde  lisan  kasırdır  Ve  cemii  müsmirat  makulesi  memduhdur 
Amma  kirazı  ve  elması  ve  emrudu  ve  fındığı  meşhurdur  Ve  cümle 
saraylardan  musannaı  ve    kârı  kadimi    müzeyyeni  Islâmbolda    Galata 

.A. 

mevlevihanesi  şeyhi  Adem  Efendi  hazretlerinin  eba  ve  ecdadından 
irsile  intikal  iden  sarayı  âlisi  bir  diyarda  yokdur  Hattâ  böyle  yayla 
yerde  limon  ve  turunç  ve  kebbat  ve  iremzat  misal  müzeyyen  bir  bağı 
Istinvaz  (Istanos)  [1]  Ve  bu  şehirde  haftada  bir  pazar  olur  kim  âdem 
deryası  olub  nice  yüz  bin  guruş  meta  canibi  erbaa  vilâyetlerden  ge- 
lüb  beyi  şira  olur  Ve  Ali  Osmanm  hükmünde  Konya  şehrinin  Mera- 
mı ve  Malatyanm  Aspuzi  ve  Peçevi  (nin)  Sirm  manend  bağı  iremin  ba- 
rudhanesi  ve  Kırım  vilâyetinde  Kefenin  Sudağı  ve  bu  Adalyanın  İn- 
tanozu  Rum  ve  Arab  ve  Acemde  meşhuru  âfâkdır  Eğer  bu  Istinaz 
(Istanos)  yaylağına  ittilâ  hasıl  etdiğimiz  kadar  evsafın  tahrir  eylesek 
bir  mücelled  olur  Andan  şimal  canibine  dört  saat  mamur  kuralar 
ubur   iderek 

Kariyei  incirli 

Teke  hakinde  bir  mamur  müslüman  köyüdür  Andan  şarka  on  bir 
saat  mamur  kuralar  ve  çengelistan  dağlar  aşub  şiddeti  hararet  çeküb 
rene  ina  çekerek    Merkir  belin  dahi  ubur  idüb 

Evsafı   şehri   şirini  İsparta 

Sene  tarihinde  Ermen  destinden  Sultan  Alâüddin  fethidir  Bade- 
hu  sene  tarihinde  Ali   Osmaniyandan  fethidir  Anadolu  eya- 

letinde Hamid  paşasının  tahtıdır  Başka  sancakdır  Paşanın  tarafı  padi- 
şahîden  hassı  hümayunu  200,000  akçedir  Hini  seferde  hassına  göre 
dört  yüz  âdem  ile  eşer  Alaybeğisi  ve  çeribaşısı  vardır  Dokuz  ziametî 
ve  beş  yüz  seksen  beş  timarı  vardır  Ve  cümle  erbabı  zuama  ve  erba- 
bı timarın  mutasarrıf  oldukları  mahsulâtları  nekadar  mal  olursa  beş 
binde  bir  yarar  cebelüleri  ile  sefer  eşerler  Paşası  askeri  ile  cümle  se- 
kiz bin  asker  olur  Şeyhülislâmı  ve  nakibüleşrafı  ve  sipah  kethüdayeri 
ve  yeniçeri  serdarı  ve  âyân  eşrafı  ve  uleması  çokdur  Ve  yüz  elli  akçe 
şerif  kazadır  Ve  nahiyesi  kuradır  Kadıya  senevi  altı  bin  guruş  paşaya 
otuz  bin  guruş  bervechi  adalet  hasıl  olur  Ve  cevzi  madudu  yedi  bin 
guruş  vardır  Bac  ve  pazardan  ve  kâlâzardan  bir  altı  yedi  bin  guruş 
hasıl  olur  Ve  bu  sancak  eyaleti  gayet  vasi  diyardır  Cümle  ka- 

za yerdir  Ve  İsparta  şehri  on  yedinci  iklimi  örfiyyedendir  Ve  Rum 
şehirlerindendir  Ve  diyar    beyni  Elhamiddir  Ve  bir  medinei    müzey- 

[1]    Bağdad  Köşkü  nüshası     (dur) 


284  EVLİYA  ÇELEBİ 

yendir  Ve  sahibi  irşad  ve  keşfi  keramat  sahibi  selefde  ve  hazırda  çok 
kimesneler  vardır  Cümld  aded  mihrabdır   Evvelâ  Firdevs 

Bey  Camii  Koca  Sinan  bina  etdi 

(Sahifeyi  doldurmak  için    altı  satır  hoş) 

Ziyareti  Eşşeyh  Veli  Hamid  sancağında  Agrasa  kasabasındandır 
Sılalarında  bir  zaviye  bina  idüb  anda  medfundur  Firdevs  Bey  Cami- 
inde vaiz  ve  nasıh  arifi  biUâh  kimesne  idi  Çok  sebak  keramatı  zahir 
ve  bahir  olmuşdur 

Ve  bu  Isbarta  şehrin  alâkaderülimkân  iki  günde  seyir  temaşa 
idüb  kıble  canibine  mamur  ve  müzeyyen  kuralar  ubur  iderek  sekiz 
«aatde 

Kariye!  Sarı  Ali  Bey 

Mamur  müslüman  köyüdür  ve  ziametidir  Bundan  kıbliye  altı  saat 
vasi  sahralar  ve  mamur  kuraların  ubur  idüb 

Kariyei  Kara  Kaldırım 

nam  mahalle  gelindi  Andan  kâmil  sekiz  saatde  kıble  canibine  Kara- 
kaldırım  üzre  ubur  etdik  ki  mezkûr  Karakaldırım  Arab  ve  Acemde 
meşhuru  âfâkdır  kim  yüz  iki  yüz  âdem  âbı  ruy  ile  hüsnü  bal  ile 
ubur  idemez  Cümle  askıya  ve  haramilerin  ârâmgâhları  ve  kemingâh- 
larıdır  Ve  bu  Karakaldırımın  her  canibi  fil  cüssesi  misal  sengi  hara- 
lardır kim  üstad  mühendis  destinden  henüz  çıkmış  zan  olunur  Ve 
bu  şahrahın  iki  canibinde  olan  ibretnüma  sandukalarla  herbiri  birer 
höcre  zan  olunur  Ve  bazıların  kapakların  açmışlar  Cümle  lâşe  ile  ve 
üstühanı  na'şe  ile  memlûdur  Ve  her  sanduka  üzre  lisanı  Yunan 
ile  ikişer  üçer  satır  tarihleri  vardır  Ve  böyle  nice  yüz  bin  san- 
dukalar nümayandır  Ve  nice  bin  kenise  ve  manastır  ve  kal'a  ve  de- 
ğirmen arkları  ve  kırkar  ellişer  ayak  taş  nerdüban  ile  enilir  amudu 
müntehalar  üzre  su  sarnıçları  ve  ibretnüma  âsârı  binalar  var  kim 
sekiz  saatlik  yolu  dutmuşdur  Amma  hâlâ  virandır  Hamdi  Huda  selâ- 
metle bunları  ubur  idüb 

Menzili  Yenice  Han 

Darıemandır  Adalya  hakinde  bir  yalçın  dereli  yerde  üç  kıt'a  han- 
dır  Adalya  ile  Istmaz  mabeyninde  vaki  olmuşdur  Ayende  ve  revende 
(ye)  ârâmgâhdır  Henüz  bina  olunuyor  Ve  bir  kahvehanesi  ve  bir  kaç 
nevbina  dükkânları  var  Ve  Adalya  kal'asının  dizdarı  Celeb  Cafer  Ağa 


SEYAHATNAMESİ  28  S 

hanın  mukabelesinde  nevbina  bir  çeşmei  âbı  zülâl  inşa  iderken  hakirin 
bilbedahe  bu  tarihi  celi  hat  ile  tahrir  olunmuşdur   (Tarih) 

Sahibülhayra  suna  mâi  kevser 
Şad  ola  ruhu  Hüseyni  Hayder 
Evliya  dedi  anın  tarihin 
Şad  hurrem  ola  ayni  Cafer 
Sene   1078 

Andan  kıble  canibine  sarp  kayalar  ve  dereler  içre  çengelistan  ve 
ormanistan  yerler  içre  güzer  iderek  beş  saatde 

Evsafı  kaPai  Adalya 

Sene  tarihinde  Cineviz  elinden  Sultan  Alâüddin  fethidir  Badehu 
sene  tarihinde  Urhan  Gazi  destine  girmişdir  Yine  ispanya  küffarı 
müstevli  olub  sene  tarihinde  Gazi  Hudavendigâr  fethidir  Ve  Teke 
sancağı  tahtı  idi  Lâkin  bir  kenar  yerde  vaki  olmak  ile  hâlâ  Teke 
paşası  Elmalı  şehrinde  sakin  olub  taht  olunmuşdur  Hâlâ  üçyüz  akçe 
şerif  kazadır  Ve  cümle  nahiyesi  kuradır  Senevi  sekiz  bin  guruş  hasıl 

olur  Bervechi  adalet  Ve  şeyhülislâmı  ve  nakıbüleşrafı  ve  kethüdayeri 
ve  serdarı  ve  ulu  ve  mün'im  bazirgânları  ve  dizdarı  ve  yüz  elli  müs- 
lüman  ve  yüz  elli  kefere  kaPa  neferatı  vardır  Ve  kal'ası  Adalya  kör- 
fezinin nihayetinde  lebi  deryada  minare  kaddi  yalçın  kayalar  üzre 
şekli  mukavves  bir  şeddadî  taş  bina  kaPai  kadimdir  Ve  Dairen  madar 
cürmü  liman  kenarı  dolaşmasile  dört  bin  dört  yüz  adımdır  Garb  tara- 
fında Paşa  Sarayı  köşesinden  Narin  kuleye  ve  varuş  kapusı  üzre  meh- 
terhane kulesin  ubur  idüb  şark  canibinde  Lala  kulesine  varınca  bu 
kaPa  iki  kat  kaPa  divandır  Ve  otuzar  arşın  yedi  ve  sekizer  arşın  arzı 
Şeddi  iskender  var  muhkem  divardır  Ve  bu  taraf  kırk  kule  ve  bin 
üçyüz  adımdır  Andan  cenuba  bin  adım  [  1  ]  ve  on  sekiz  kuledir  An- 
dan garba  Kız  kulesi  burnuna  varınca  bin  adım  ve  on  beş  kuledir 
Ve  bu  taraflar  kara  tarafları  olmak  ile  ikişer  kat  kaPa  divan  ve  on 
arşın  umku  ve  yirmi  arşın  arzı  vasi  kesme  kaya  hendekdir  Ve  mez- 
kûr Kız  kulesi  katmer  gül  gibi  biri  biri  içinde  safi  beyaz  mermerden 
bir  musanna  vacibüsseyir  kullei  mevzundur  Andan  limanı  dolaşınca 
bin  yüz  adımdır  Ve  bu  tarafı  gerçi  yalın  kat  divardır  Amma  kırk 
arşın  bâlâ  divan  metindir  Ve  gayri  yerleri  on  beşer  yirmişer  arşun 
bâlâdır  Ve  liman  tarafı  on  iki  kullei  zibalardır  Bu  hisab  üzre  cümle 
Adalya  kaPası  seksen  kuledir  Ve  her  kule  mabeyni  yirmişer  bedendir 
Bu  hisab  üzre    Adalya    kaPasınm    dairen  madar    iki  kat    kaPa  divan 

[1]      Bağdad  Köşkü  nüshası  (dır) 


EVLİYA  ÇELEBİ 

bedenleri  iki  bin  altmış  bedendir   Ve  cümle  dört  kapudur  Cümleden 
işlek  şahrah  taşra  varuş  kapusıdır  ki  biri  birine     geçme  yedi  kat   igri 
büğrü    kimi  şarka    ve  kimi  garba    nazır   kapulardır     Amma    yine  bir 
yoldur   Ve  ber  kapu  mabeyinlerinde  nice  bin  maballi  şeytanat  tasni- 
fatlar  vardır  kim  âdem  bayran  olur  Ve  asma  demir  kafesler  ve  gûna- 
gûn    âleti  harbler  ile    ârâste     ve  cebehane  ile    piraste    kapulardır    Ve 
dizdar  divanhanesi  ve  mescidi  bir  mahallededir  Cümle  neferat  bu  ma- 
halde    pürsilâh  hazırlardır     Zira  gayet  sa'b  ^ve  metin  kal'a    olmak  ile 
bir  kaç  kerre  Ali  Osman  paşaları  kapanub  Ali  Osmana  karşu  komuş- 
dur  Ve  cemii  kefere  Ah  Adalya  deyu  feryad  iderler  «iı\viUâA>-  Ve  bu  varuş 
kapusmdan  gayri  yerden  karaya  çıkar  kapu  yokdur  Cümle  halk  bukapuya 
muhtaçlardır  Maada  üç  kapu  liman  canibine  işler  Ve  bu  büyük  liman 
kapusından  limana  kırk  ayak  taş  nerdüban  ile  enilir  cenuba  nazır  bir  ka- 
pudur Ve  limanın  oda  kapusı  şarka  nazırdır  Ve  bu  kapunun  kemeri  üzre 
bir  beyaz    mermerj  üzre  bedürüsti    âdem  kaddince    Firenkpesend  bir 
derviş  tasviri  etmişler  ki  güya  zîruhdur  Elinde  asası  ve  serinde  külahı 
ve    belinde    palihenği    üzre    ^^«uı  lâfzı    yazılmışdır    Ve  bu  tasvirin  başı 
ucunda  yine  ol  mermer  üzre  üç  satır    Yunan  Usanınca  evsafın  tahrir 
etmişler  Ve  ol  hattın  tercemesi  oldur  ki    Bu  ol  Allah  kuludur  ki  Sey- 
yid  Ahmedül  Bedevi  fukarasıdır   Her  sene  Mısırdan  derya  üzre  yürü- 
yerek gelüb  Angiliye  kıraldan  ellişer  esir  alub  halâs  idüb  yine  gözümüz 
önünde    derya    üzre    giderdi    deyu   tahrir    etmişler    Gören    seyyahanı 
cihana  kafi  değildir    Ve   bu  kapu  ile  Gümrük    kapusı  karibdir  Gayet 
küçük  kapudur    Ve   kıbleye  nazırdır  Ve  Gümrükhane  bu  kapunun  iç 
yüzündedir  Yetmiş    yük    akçe  mali    padişahı  hasıl  olur    azîm    iskelei 
Mısırdır  Ve  bu  dört  kapu  taşra  hisar  kapularıdır  ki  büyük  kapulardır 
Amma    bölme    bölme    hisar  divarlarının    mahalleler  içre  cümle  sagir 
ve  kebir  yirmi    iki  küçük    kapulardır    Bazısı     gicelerde    kapanır  bazısı 
makfuUenir  Zira  bu  kaPa  yedi  kat  bölme  pîç  enderpîç  hisar  piçelerdir 
Hazreti   Isa    asrında     ancak  liman    tarafı  küçük    kal'a  imiş  Devletleri 
müebbed    oldukda    kat  enderkat  kal'alar    zam  idüb  yedi  katdır  Güya 
Tokatdır  Ve  her  katı  birer  hasnı  hasın  kal'ai  metîn  divarlıdır    Lâkin 
bu    katların    hendekleri  ve    bedenleri    yokdur     Ancak    taşra    iki    katı 
bedenli  ve  hendeklidir  Ve    mevlevihane  ile  Eski  Cami  iç  kaPa  misal 
altı  kuleli  bir  kat  bölme  hisardır  Ve  Paşa  Sarayı  dahi  başka  bölmedir 
Ve  altı  yanında  limana  nazır  balyemez  toplar  durur    Dahi  hisar  piçe 
başka  bölmedir  Ve  Çarşu    bölmesi  ve  Hünkâr  Camii  bölmesi  elhasıl 
yedi  bölme    sa'b  hisarı    Iskenderdir    Ve  bu  eşkâlde  olan  kal'a  içinde 
cümle  dört  mahalle  ve  üç  bin  kiremit  örtülü  kat  enderkat  kârı  kadim 
evlerdir    Ve  gayet    zıykdir  Ve  cümle    yetmiş  sokakdır  Ve  pak  pakize 


SEYAHATıNÂMESİ  287 

kaldırımlıdır  Ve  her  evde  dörder  direk  üzre  çardak  mukarrerdir  Her 
gice  anda  kesbi  hava  idüb  yatarlar  Cümle  haneleri  cenuba  ve  garba 
liman  canibine  nazırlardır  Ve  bu  şehir  bir  körfezin  nihayetinde  vaki 
olmak  ile  sağ  rüzgâr  isabet  etmez  Ve  bu  şehrin  enderun  birununda 
cümle  mihrabdır    On  bir    cum'adır    Cümleden    lâtif    ve  binayi 

nazif  camii  ruşen  ve  bir  vasi  haremli  ve  mihrabı  önü  bağı  iremli  ve 
hareminin  canibi  erbaası  medrese  ve  höcreli  ve  cümle  asarları  nilgûn 
kurşun  örtülü  kubbei  âliler  ile  ârâste  ve  bir  mimarei  merzun  ile 
piraste  fatihi  Celâli  Kuyucu  Murad  paşa  Camii  bir  havadar  darül- 
karar  camii  dilküşadır  Ve  kıble  kapusı  üzre  tarihi  budur 

Ola  daim   Murad  paşanın 
Rahmeti  Hak  revanına  vâsıl 
Yapdı  bu  camii  murad  idinûh 
Kıldı  ukba  sevabını  hasıl 
ide  hayratını  Huda  makbul 
Adni  cennet  ola  ana  menzil 
Sene  978 

Bir  şehri  azîm  içinde  alçak  camidir  Lâkin  taşra  varuş  kenarında 
kalmış  bir  camii  garibdir  Bundan  sonra  camii  ziba  kal'a  içinde 
Tekeli  paşa  Camii  cemaati  kesireye  malikdir  Ve  gayet  musanna  kurşun 
örtülü  kubbei  âlilerdir  Ve  bir  minarei  mevzunu  var  kim  şehir  içre 
misli  yokdur  Ve  yol  kenarında  vaki  olmak  ile  haremi  dahi  yokdur 
Amma  cemaati  çokdur  Andan  sonra  camii  kadim  Eski  Cam.i  Sultan 
Alâüddinin  derler  Amma  matekaddem  kenise  imiş  Kapusı  üzre  lisanı 

A. 

Yunanca  Hazreti  Isadan  mukaddem  bina  olunduğun  işaret  etmişdir 
Badehu  yine  mezbur  kapu  üzre  sahibi  fethin  cami  etdüğüne  tarihi 
budur 

iJjU  «U)i  J^:^U  A^JlklI  J*^J    J^«î*  ^\  J-"^  -^*J   f^^J^  o^J^  *^^  ^\ ) 

Ve  bu  camie  muttasıl  medresenin  kapusı  üzre  tarihi  budur 

^\  S^  ^ki^Vl  jlkJU  cJj:^  ^^rSUl  \^jj.l\  oU*>  jl«I)i  A^l^i  41!  ^OUİ  ) 


288  EVLİYA  ÇELEBÎ 

dir  Ve  medresenin  mukabelesinde  yol  aşırı  zarbhane  medresesi  Sultan 
Keyhusrev  ve  Hatununun^^ur  Ve  bu  medreseye  karib  Sultan  Mah- 
mudun  Nakşi  Cihan  derler  bir  medresei  ibretnüması  vardır  ki  çeşmi 
beşer  ruyi  arzda  mislin  görmemişdir  Bir  Acem  üstadı  gelüb  var  mak- 
durın  sarf  idüb  ilmi  mimarîde  olkadar  musaykal  ve  mücellâ  taşları 
birbirlerine  öyle  mümtezic  etmişkim  âdem  engiişt  berdihen  idüb 
hayran  olur  Ve  dervaze  ve  revzenlerinin  ve  havuz  ve  şazirvanlarında 
olan  hürde  nakşi  ibretnümun  bir  diyarda  yokdur  Ve  bu  medrese- 
lerde yine  cum'a  ve  mesacid  ve  minare  olub  cami  (cemii)  evsafında 
tahrir  olundu  Ve  kaPanm  ikinci  katında  Hünkâr  Camii  derler  mate- 
kaddem  kenise  imiş  Tuli  iki  yüz  ayakdır  ve  arzı  yüz  yirmi  ayakdır 
Ve  lâtif  ruhaniyyetli  camidir  Ve  Yeni  Cami  Sultan  Korkudundur  Ve 
Karadayı  Camii  dahi  ruşen  camidir  Ve  bu  kal'a  içinde  ancak  beş 
minare  vardır  Ve  kaPadan  taşra  Murad  paşa  Camii  ve  Bakcızade 
Camii  ve  Balı  paşa  Camii  kubbesi  kâ(r)gir  binayi  âlilerdir  ve  kiremit 
örtülüdür  Ve  Yassı  minare  Camii  ve  Sofılar  Camii  ve  Şeyh  Camii 
ve  Kâzergâh  Camii  Meşhur  camiler  bunlardır  Maadası  mesacidlerdir 
Ve  yedi  medrese  ve  on  yedi  mektebi  sıbıyan  ve  bir  darülhadis  ve  bir 
darülkura  vardır  Ve  yedi  tekeyedir  Cümleden  kal'a  içinde  mevlevî- 
hane  kârgir  kubbei  alili  bir  âsitanei  Celâlüddindir  Ve  sahibülhayrat 
mihrab  önünde  bir  sivrice  kubbei  âlinin  içinde  medfundur  Ve 
Gülşenî  tekyesi  ve  Ahi  Sultan  Kızı  tekyesi  ve  kaPadan  taşra  şark 
tarafında  hendek  kenarında  tekyei  Koyun  Baba  Sultan  âsitanei 
Bektaşiyandır  Limon  turundu  ve  gül  gülistanlı  mesireâgh  bir  tek- 
yedir  Şeyhi  Boşnakulasıl  Zülfikar  Dedenin  demine  hu  Sahibi 
tarik  merdanı  Huda  candır  Ayende  ve  reverdeye  nimeti  bîimtinandır 
Ve  bu  şehrin  enderun  birununda  cümlesi  sekiz  hamamdır  Kal'a  içinde 
Çukur  hamam  ve  Büyük  hamam  ve  Nazır  hamamı  ve  Paşa  hamamı 
ve  Mevlevihane  hamamı  ve  kal'adan  taşra  Çavuş  hamamı  ve  Balı  Bey 
hamamı  ve  Şeyh  hamamı  ve  bunlardan  maada  on  bir  saray  hamam- 
ları vardır  Ve  bu  şehrin  dahil  ve  haricinde  cümle  handır  Evvelâ 
kal'a  içinde  gümrük  dibinde  Bezir  hanı  ve  Kapan  hanı  ve  Dorvalı 
hanı  ve  Birine  hanı  ve  Murad  paşa  hanı  ve  Çavuş  hanı  ve  Urum 
Ali  hanı  ve  Serçe  bani  hanı  azîm  odalardır  Ve  kal'adan  taşra  varuşda 
Dizdar  Cafer  Ağa  hanı  içinde  cümle  altı  yüz  dükkândır  Amma  be- 
zasteni  taşra  varuşdadır  Ve  bu  kal'anın  şimal  canibinde  vaki  olan 
varuşu  azîm  cümle  yirmi  müslim  ve  dördü  Urum  keferesi  mahalle- 
sidir  Amma  keferesi  asla  urumca  bilmezler  Batıl  Türk  lisanı  üzre 
kelimat  iderler  Ve  cümle  yüz  doksan  ^hanelerdir  Ve  cümle  mamur 
ve  müzeyyen  bağ  ve  bağçeli  vasi  evlerdir  Ve  cümle  beş  yüz  dükkân- 


SEYAHATNAMESİ  289 

dır  Ve  dört  kapulı  kubbe  bina  bir  varuşdur  Ve  iki  yüzden  müteca- 
viz çeşmeleri  var  Cümle  suyu  nehri  Dödenden  gelür  Nehri  Döden 
bu  şehrin  yıldız  ile  şark  mabeyninde  Donanma  tabir  etdikleri  yol- 
lardan gelüb  ta  Döden  dağlarından  tulu  idüb  bu  şehre  gelince  bir- 
kaç kol  olmuşdur  Bir  kolun  selef  padişahları  yalçın  kayaları  ve  sa*b 
yolları  kesüb  Adalya  kaPasına  getirmişlerdir  Birkaç  kolu  dahi  Manav- 
gat nahiyesine  giderken  taş  bina  cisirlerile  ubur  olunur  Olmahalde 
deryaya  mahlut  olur  Ve  bir  kolu  dahi  Adalya  kurbinde  kayalar 
mabeyninde  gaib  olub  Adalya  kaPasının  limanı  kenarlarında  lebi 
deryada  azîm  kaynaklar  vardır  Ve  bazı  kaynaklar  iskele  başında 
derya  içre  kaynayub  çıkar  Selef  padişahları  sahrada  gaib  olan  sulara 
saman  ve  kömür  döküb  bu  liman  kaynaklarından  huruç  idüb  çıkdığı 
muhakkakdır  Amma  bu  Adalyanın  cümle  suları  leziz  değildir  Cere- 
yan etdiği  yollarda  buz  hasıl  olur  Yani  alçı  gibi  donar  Ve  su  yolla- 
rını kapar  Ve  her  sene  yolların  tathir  iderler  Elhasıl  mamur  abadan 
şehirdir  Amma  âbı  havası  sevahil  olmak  ile  sakildir  Anmçün  her 
sene  Istınaz  yaylasına  çıkarlar  Ve  limanı  amelî  limandır  Ancak  iki 
yüz  pare  gemi  alur  Ve  sekiz  rüzgârdan  emindir  Alâ  yatakdır  Zira 
kapulı  limandır  Ağzında  iki  kulei  azimler  vardır  kim  kerpi  misal 
topları  canibi  erbaayı  muhafaza  ider  Amma  liman  içre  her  rüzgârın 
kasırga  ve  sağnağı  eksik  değildir  Ol  ecilden  cümle  gemileri  lenger 
endaht  olub  koltuk  palamarların  cümlesi  limanın  canibi  erbaasındaki 
minare  kaddi  olan  kayalara  ve  kaPa  kulelerine  bağlarlar  Altından 
cümle  halk  güzer  iderler  Alâ  lâtif  limandır  Ağzı  keşişleme  canibine 
nazırdır  Ve  gayet  ısı  havası  vardır  Ol  ecilden  cümle  ahalisinin  renk 
ruyleri  saruya  maildir  Ve  humma  marazı  gayet  çokdur  Amma  cemii 
derdlerine  deva  katıussümun  olan  limonu  faruku  âzamdır  Safra  ve 
balgamı  pare  pare  idüb  cümle  emrazı  muhtelifeyi  mahv  ider  Ve  me- 
kûlât  meşruhatının  memduhatmdan  turunç  ve  kebbat  ve  hurma  ve 
zeytun  ve  inciri  ve  şekerkamışı  ve  narı  cihanı  tutmuşdur  Ve  canibi 
selâsı  bağı  irem  misal  hıyaban  bağı  iremdir  Cümle  bağçelerden  vaçi- 
büsseyir  Tekeli  paşa  bağçesi  kal'anm  kıble  tarafından  hendek  kena- 
rında hurma  ve  servi  dirahtleri  ile  sıra  sıra  tertib  ile  müzeyyen 
olmuşdur  Ve  limon  ve  turunç  ve  sair  fevakih  dirahtleri  ve  gûnagûn 
havuz  ve  selsebiUer  ile  inşa  olunmuş  bir  koyahdır  Ve  bu  şehrin 
halkı  cümle  babayi  âlem  Anadolu  halkı  misal  talâkati  lisanları  türkçe 
kelimat  iderler  Ve  cümle  çuha  esbablar  giyüb  kendü  ticaretlerine 
mukayyed  olub  anka  bazirgânlardır  Ve  taze  yiğitleri  Cezayir  levendi 
esbabı  giyüb  kâr  iderler  Dizdaneleri  (Ve  zenaneleri)  çuka  ferace 
giyüb    başlarına    sivri    takyeler  üzre  beyaz    izar  bürünürler  Ve  cümle 

Evliya  Çelebi  9—19 


290  EVLİYA  ÇELEBİ 

halkı  ehli    ırz  ve  garib  dostlardır    Ve  bu  şehirde  medfun  kibarı  evli- 
yaları beyan  ider 

Ziyaretgâhı  Adalya 

Evvelâ  Ahi  Oran  Sultan  ve  yine  kaPa  içinde  Ahi  Yusuf  Sultan 
ve  Murad  paşa  Camii  Kurbinde  Aşık  Doğan  Sultan  ve  Ahi  Sultan 
kızı  ve  nice  ziyaretler  dahi  etdik  Amma  meşhuru  âfâk  bunlardır 
Ve  her  hafta  bu  şehirde  meks  idüb  nice  zevk  safalar  idüb  mevlevî- 
hane  şeyhi  ile  Dizdar  Cafer  Ağa  ile  ve  Çavuş  Bey  ile  ve  serdar  ile 
velhasıl  cümle  ahibba  ile  vedalaşub  ve  bize  refikler  koşub  kıbliye 
üç  saat  gidüb 

Kariyei  Kondi 

Sahrasında  Türkman  köyüdür  Anın  şimalinde  bir  saat  baid  Serek 
dağı  eteğinde 

Evsafı  karai[ı]Teke  hisarı 

Matekaddem  Kayser  binası  imiş  Badehu  Firengi  bedrenk  müs- 
tevli olub  badehu  Sultan  Keyhusrev  fethidir  Andan  Urhan  Gazi 
fethidir  Teke  paşasının  hassıdır  Subaşısı  hâkimdir  Ve  yüz  elli  akçe 
şerif  kazadır  Ve  nahiyesi  yetmiş  pare  kuradır  Ve  kaPası  bir  püşte 
üzre  şekli  murabba  bir  küçük  kal'adır  Yedi  kullesi  ve  cenuba  nazır 
bir  kapusı  vardır  Ve  ensesinde  havalesi  vardır  Ve  hendeği  yokdur 
Ve  kal'a  dizdarı  nef eratı  ve  kethüdayeri  ve  serdarı  ve  âyânı  yokdur 
Ancak  yetmiş  seksen  hane  Türkman  kavmi  sakinlerdir  Anlar  dahi 
Temmuzda  yaylağa  çıkarlar  Olkadar  mamur  kal'a  değildir  Ancak 
nahiyesi  mamur  ve  mahsuldar  kazadır  Anı  temaşa  idüb  kıble  cani- 
bine dağlar  ormanlı  yollar  ubur  iderek 

Nehri  Aksu 

Azîm  sudur  Ta  şimal  tarafında  Hamid  vilâyetinde  Eğirdir  dağla- 
rından ve  Hamid  derelerinden  cem  olub  bu  Kondı  sahrası  içinden 
ubur  idüb  yine  bu  mahalle  karib  Akdenize  mahlut  olur  Amma 
kanlı  ve  hayırsız  sudur  Bu  mahalde  anı  gemi  ile  güzer  idüb  karşu 
canibinde 


[IJ   Bağdad   Köşkü  nüshası   (Kara) 


SEYAHATNAMESİ  291 

Kariyei  Görüş 

İki  yüz  evli  bağlı  ve  bostanlı  mamur  köydür    Anı  geçüb  iki  saat 
bir  düz  ormanlarda  dirahti  âlileri  temaşa  iderek 

Nehri  Ulusu 

Bu  dahi  şark  tarafında  Hamid  dağlarından  gelüb  bu  mahalde 
Sultan  Alâüddinin  on  bir  göz  cisri  azîmi  altından  cereyan  idüb  bu 
mahalde  Akdenize  mahlut  olur  Derya  misal  azîm  âbı  hayat  sudur 
Ve  gûnagûn  mahileri  vardır  Ve  cisrin  Adalya  canibinde  binden  mü- 
tecaviz saz  ve  neyden  kuUei  ahzan  misal  dükkânlar  vardır  Haftada 
bir  cumartesi  günü  Serek  nahiyesinden  ve  Karahisardan  ve  Alâiyye 
ve  Adalyadan  ve  Teke  ve  Hamidden  kırk  elli  bin  âdem  bir  gün 
bir  gicede  cem  olub  azîm  pazar  durur  Serek  subaşısı  Nişancı  paşa 
hassıdır  Anın  subaşısı  ve  Karahisar  ve  Manavgat  kadısı  ölgün 
anda  hazır  olub  azîm  gavga  ve  davalar  fasl  idüb  kadılara  sicil  içün 
üç  akçe  hüccet  için  on  akçe  verirler  Bir  akçe  ziyade  taleb  etse 
kadıların  piş  tahtasın  başında  pare  pare  iderler  gider  Öylece  lücuc 
Manavgat  kavmidir  Ve  manavgat  ne  yerdir  deyu  sual  etsen  ya  Giru 
kaldı  ya  ileridedir  deyu  cevab  iderler  Böyle  mezmumu  âfâk  kavimdir 
Ve  bu  vilâyet  halkı  bir  hafta  hisabın  salı  ve  çıharşenbe  ve  pencüşenbe 
ve  cum'a  deyu  hisab  idemezler  Ancak  her  gün  bir  semtde  pazar 
durur  ol  pazarı  günleri  ile  hisab  idüb  ulu  pazar  giçi  pazar  öte  pazar 
ileri  pazar  ve  Serek  pazarı  ve  Mana(v)gat  pazarı  deyu  sekiz  günü  sekiz 
pazar  ismile  ad  iderler  turfa  kavimdir  Lâkin  gayet  musalli  halkdır 
Bu  pazarda  bir  gün  meks  idüb  acib  ve  garib  temaşalar  idüb  Ulusu 
cisrinden  ubur  idüb  beş  saatde  düz  ormanlar  içre  güzer  idüb  sol  tarafda 

Evsafı  Kal'ai  Güvercinlik 

Teke  hakinde  Karahisar  nahiyesinde  bir  yalçın  püşte  üzre  şekli 
murabba  bir  şeddadî  bina  sa'b  ve  metîn  kal'adır  Cürmü  sekiz  yüz 
adımdır  Bir  kat  kaPai  bâlâdır  Ve  cenuba  nazır  bir  kapusı  var  içinde 
dizdarı  ve  neferatı  yokdur  Ve  kırk  elli  mikdarı  saz  örtülü  Türkman 
evleri  vardır  Anlar  dahi  kışın  sakin  olurlar  Gayri  zeman  muattaldır 
Bunu  dahi  temaşa    idüb     ve  bir  saat  gidüb 

Fil   deresi 

n  at  ile  ubur  idüb  Manavgat  hududu  derler  Amma  köylerinden 
ve     kasabalarından     bir     ferd     haber     virmeyüb      âcizmande     kaldık 


292  EVLİYA  ÇELEBİ 

Cümlesi  Manavgatı  bilmeziz  deyu  inkâr  idüb  ferdaya  salarlar  Acib 
haramzade  kavimdir  Ve  bu  dağlarda  kaplan  çokdur  Zira  gayet  sarb 
taşlı  ve  ormanlı  dağlardır  Hattâ  hakir  Ayâ  bu  gice  nereye  konsak 
deyu  serseri  gezerken  bir  dere  içre  bir  camusu  bir  kaplan  sayd  idüb 
ihtida  ciğerin  çıkarub  yerken  biz  dahi  üzerine  varınca  hemen  şikârın 
bırağub  derenin  bir  mürtefî  yerine  çıkub  bize  alan  alan  bakarken 
fakir  camus  can  havli  ile  ayağa  kalkub  giderken  yine  yakaladı  He* 
men  kaplan  ra*dvar  gürliyüb  üzerimize  hücum  idüb  gelirken  hemen 
hakirin  memlûkleri  bir  kaç  kol  tüfenkleri  atub  kaplan  bir  püşte 
üzre  firar  etdi  Hakir  alarkadan  seyir  temaşa  iderken  dağlar  içinde 
bir  gürüldü  zahir  olub  mezkûr  kaplanın  şikârı  üzre  Kastamoni  katı» 
rmdan  müfrit  bir  kaplanı  (1)  parça  parça  idüb  ekil  itmeğe  başlayınca 
evvelki  kaplan  dahi  gelüb  birbirleri  ile  öyle  cenk  cidal  idüb  hakir 
bu  hali  görüb  şükrü  yezdan  eyliyüb  kaplanların  yanına  varub  deri' 
lerin  yüzerken  üç  Türk  âdemi  dahi  gelüb  anlar  imdad  idüb  filhal 
iki  kaplan  derisi  sahibi  olub  ve  azîm  seyir  temaşa  idüb  valih  hayran 
olduk  Bu  Manavgat  kavmi  kaplanlarından  mel'unlardır  Elhasıl  işte 
bu  Manavgat  bu  mahaldir  der  bir  âdem  bulmıyub  zar  ve  sergerdan 
valih  hayran  9   saat  gezüb  âhir 

Kariyei  Yonmataş 

dimekle  maruf  bir  yalçın  kaya  dibinde  yetmiş  seksen  evli  bir  Et' 
raki  bîidrak  köyünde  müsafir  olub  yüz  bin  rene  ina  ile  atlarımıza 
yem  ve  bizlere  taam  getürüb  anda  meks  idüb  Yonmataş  nam  kayaya 
bir  saatde  çıkub  seyir  temaşa  etdik  Bir  sahrada  vaki  olmuş  zirvei 
âlâya  serçekmiş  bir  sivri  kaya  üzre  biemriUâh  at  eğeri  gibi  yonulmuş 
bir  musaykal  kırmızı  kayadır  Ol  diyar  kavminin  zu'mu  üç  bin  Oruk 
bu  kayaya  gelüb  at  gibi  binerdi  deyu  efvahı  nasda  şayidir  Amma 
lağıvdır  Lâkin  vacibüsseyir  ibretnüma  gûhu  bâlâdır  Andan  yine  ko' 
nağımız  olan  Yonmataşa  geldik  Bunlar  dahi  Manavgatlı  değilüz  deyu 
inkâr  itdiler  Amma  tahkik  Manavgat  hudududur  Ve  Alâiyye  sancağı 
hükmündedir  Teke  hükmü  bu  Yonmataşdan  geru  kaldı  Ve  bu 
köyden  kalkub   2   saat  düz  yerlerde  korular  içre  ubur  iderek 

Nehri  Sarısu 

Olkadar  azîm  su  değildir  Alâiyye  yalalarınden  gelüb  bu  cisir 
mahallinde  Akdenize  mahlut  olur  âbı  hayat  sudur  Lâtif  ve  leziz  ma* 
hileri  olur     Ve  menbaı  âbı  zülâlli  karlı     dağlardan  gelür     Ve  nehrin 

[1]   Bağdad  Köşkü  nüshası  (beyabanı) 


seyahatnamesi  2  93 

kenarında  büklükler  içinde  kara  canavarları  (1)  çok   olur  Acib  avgâh 
ve  mesiregâh  yerlerdir  Anı  cisirden   ubur  idüb  beş  saat  gidüb 

Nehri  azîmi  Manavgat 

şimal  canibinde  Alâiyye  ve  Şeydi  şebri  dağlarından  cem  alub 
bir  nehri  azîm  olub  bu  mahallere  bir  saat  karib  Akdenize  mahlut  olur 
Bu  nehri  gemi  ile  ubur  idüb 

Kasabai  Manavgat  ırgat 

Alâiyye  sancağı  hakinde  subaşılıkdır  Ve  yüz  elli  akçe  kazayi  âsü- 
nîdir  Ve  nahiyesi  kırk  pare  kuradır  Ve  paşa  hassıdır  Yetmiş  seksen 
mikdarı  sarı  toprak  örtülü  evlerdir  Bir  camii  ve  bir  hamamı  ve  bir 
hanı  veyedij  dükkânları  var  Amma  haftada  bir  gün  azîm  pazarı  olub 
binden  mütecaviz  kolive  sarı  dükkânları  vardır  Nehrin  kenarında 
yirmi  bin  âdem  cem  olub  hayli  pazar  olub  kuşe  kuşe  sayei  çınar 
bîdi  sernigûnlardır  Germagerm  zevk  safa  iderler  Andan  mahsuUü 
yine  şarka  3  saat  düz  sahralı  ve  mamur    âbâdan  kuralar  ubur  iderek 

Kariyei  Cerçisli 

Manavgat  nahiyesinde  bir  kayalı  bayır  dibinde  yüz  elli  evli  ve 
bir  camili  müslüman  köyü  imiş  Hak  anlardan  razı  olsun  Meğer  yol 
yanılub  gelmişiz  Bize  karşu  çıkub  Bire  hoş  geldiniz  Çok  âdemleriniz 
helak  oldu  mu  Nice  halâs  oldınız  dediler  Biz  âlemi  hayretde  kalub 
Siz  ne  dersiz  deyu  sual  etdik  Be  siz  Manavgat  pazarından  gelürken 
şimdi  şu  dağın  ardında  cenk  etmediniz  mi  dediler  Biz  yok  dedik 
Bire  şükür  Siz  ol  yire  uğramıyub  Allah  sizi  bu  yola  salmış  Ey  imdi 
bize  lâyık  olan  sizi  buradan  salimin  ve  ganimin  Alâiyyeye  düşürmek 
boynumuza  vacibdir  deyu  ^i^U|.uUijji.  deyu  taam  getürüb  tenavül 
olunca  köyden  bize  yirmi  tüfenkli  piyade  şehbaz  yiğit  refikler  kosub 
yolladılar  iki  saatde 

Nehri  Karpuzlu 

ya  varub  nehrin  kenarındaki|  canlı  mecruh  ve  kimi  merhum  ol- 
muş on  yedi  âdem  terütaze  civarı  Hakka  vâsıl  olub  yatarlar  Meğer 
Çerçislide  bize  dedikleri  cenk  bu  imiş  Cümle  etraf  kuralar  halkı  gelüb 
ve  nahiye  halkı  naibi  gelüb      keşfolunca  hakiri    koyuvirmeyüb    sicil- 


[1]   Bağdad   Köşkü  nüshası  (hayvanları) 


294  EVLİYA  ÇELEBİ 

lata  isim  ve  resmimizle  tahrir  olunub  şehitleri  bir  püşte  üzre  defn 
idüb  mecruhları  kuralara  tevzi  idüb  yola  revane  olub  Karpur 
nehrin  atlar  ile  ubur  etdik  Küçük  nehirdir  Amma  tuğyanında 
bir  ay  bekliyüb  geçit  virmez  imiş  Alâiyyenin  şimalinde  Alara 
dağlarından  gelüb  bu  mahalde  Akdenize  mahlut  olur  Ve  bu 
nehir  garib  bir  püşte  üzre   bir  azîm  viran  kaPa  var  Türkler  ana 

Alara  Kal'ası 

derler  Hâlâ  virandır  içinde  âdem  adı  (âdemi)  zad  yokdur  Amma 
gayet  azîm  kal'a  imiş  Etrafında  âsârı  binadan  ve  mezaristandan  ge- 
çilmez Takı  kesradan  nişan  verir  binalardır  Kış  günleri  içinde  Türk- 
man  sakin  olurmuş  Andan  yine  şarka  4  saat  gidüb 

Nehri  Alara 

Bu  dahi  şimal  canibinde  Alara  yaylağından  tulü  idüb  Alâiyye 
kurbinde  Akdenize  mahlut  olur  Ve  bu  mahalde  nehir  kenarında  bir 
topraklı  mürtefî  bayır  üzre 

Kariye!  Alara 

Alâiyye  hakinde  altmış  yetmiş  mikdarı  müslüman  evleridir  Bir 
camileri  var  Ve  bu  Alara  nehri  kenarında  azîm  beyaban  mesire- 
gâhı  cihan  çemenzar  yerlerde  dirahti  azimler  sayesinde  Alâiyye  mü* 
sellemi  meks  idüb  Çerçiseli  kariyesinden  bize  refik  olan  yirmi  tü- 
fenkendaz  bizi  müselleme  teslim  idüb  bizden  sıhhat  kâğıdları  ve  bir 
kaç  guruş  hak  alub  avdet  etdiler  Hakir  müselleme  Bu  Karpuz  nehri 
kenarında  şehid  olan  garib  tüccarların  ahvalâtm  takrir  etdiğimde 
filhal  baş  bölükbaşısı  ile  üç  bayrak  asker  gönderüb  teftiş  ve  tefahhus 
etmeğe  gitdiler  Hakir  anda  anlar  ile  bir  gün  tekaüt  idüb  ertesi  gün 
cemapur  askeri  misal  derinti  kavim  ile  kâh  lebi  derya  ile  ve  kâh 
sengistan  ve  cibal  ile  mahuf  ve  muhatara  yollarla  her  kayanın  zirvei 
âlâsından  âdem  aşağı  deryaya  baksa  zehresi  çak  olur  öyle  bir  mu- 
sibet akabenin  nihayetine  çıkdık  Güya  ebrler  serimiz  üzre  güzer 
idüb  sadayi  gerrubiyan  istima  olunurdu  Bu  gûhu  bâlâdan  kaPai 
Alâiyye  lebi  deryada  nümayan  oldu  Anı  serbezemîn  nüzul  idüb  bir 
saat  dahi  kumsal  düz  yerde  yüriyüb  mecmuu  altıncı  saatde 

Evsafı  Kal'ai  Alâiyye 

Sene   tarihinde  Sultan  Alâüddin  kuvveti  hazuyile  ispanya  küffarı 


SEYAHATNAMESİ  295 

elinden  feth  etmişdir  Ta  zirvei  âlâda  yukaru  iç  kal* a  kapusı  ta  şimale 
nazırdır  Ve  iki  kat  kapusı  garba  nazırdır  Bu  kapunun  kemeri  üzre 
mastur  olan  tarihdir 

tahrir  olunmuşdur  Ve  taşra  katındaki  kapu  şimale  nazırdır  Anın 
üstünde  tarih 

j^^J^fâ  :,LLf^J:i\y\  Jjİ\j  L-Jİ.^U  ^li^ll    cLll^^  ^Vi  jlkUi  Jji\  ) 

(^  "  *  •  ~ 

tahrir  olunmuşdur  Ve  bu  kapunun  bir  köşesinde 

.A. 

tahrir  olunmuşdur  Ba'de  müruru  zeman  Ali  Osman  destine  Sultan 
Bayezidi  Veli  fethidir  Bedesti  Gedik  Ahmed  paşa  Sene  876  tarihinde 
girmişdir  Hâlâ  Adana  eyaletinde  Alâiyye  paşasının  tahtıdır  Paşanın 
tarafı  padişahîden  hassı  hümayunu  250,000  akçe  ile  kanun  üzre 
kâh  kariye  kâh  derya  tayin  oludur  Deryada  iki  pare  mükellef 
kadırga  ile  sefer  eşerler  Karaya  tayin  olunsa  sekiz  yüz  asker  ile 
edai  sefer  iderler  Ve  bu  sancakda  alaybeği  ve  çeribaşı  vardır  Ve 
erbabı  zuama  serbes  ziametdir  Ve  yedi  yüz  altmış  timardır  Kanun 
üzre  cebelüleri  ile  cümle  üç  bin  asker  olub  pürsilâh  sefer  eşerler  Ve 
yüz  elli  akçe  şerif  kavmi  harbe  ucile  söyleşürler  Kadıya  senevi  ancak 
iki  bin  guruş  ve  paşaya  otuz  bin  guruş  hasıl  olur  Amma  cür'et  sahibi 
paşa  ister  Ve  sancağı  hakinde  cümle  yirmi  altı  kazadır  Kethüdayeri 
yokdur  Amma  serdarı  ve  şehülislâmı  ve  nakibüleşrafı  ve  cabeca  âyânı 
ve  eşrafı  vardır  Ve  iki  dizdarı  vardır  Ve  kaPası  lebi  deryada  evci 
asumana  serçekmişdir  Yalçın  kırmızı  kaya  üzre  şekli  muhammes 
Şeddi  iskender  misal  bir  kal'ai  azimdir  Ve  dairen  madar  cürmü  on 
bir  bin  yüz  adımdır  Ve  garb  canibi  yüksek  kayalar  üzredir  ki  evce 
serçekmişdir  Şark  canibi  liman  canibine  ilhakdır  Cümle  evleri  biri 
biri  üzre  kat  enderkat  şarka  nazırdır  Ve  ancak  şimal  canibinde  hen- 
dek vardır  Maada  gayri  tarafı  el'iyazübiUâh  evci  asumana  beraber  ser- 
çekmiş  yalçın  gûhu  bisütunvar  kırmızı  kayalardır  Aşağı  bakanın  zeh- 
resi  çak  olur  Ve  kıble  canibi  dahi  öyle  kınar  kayalardır  Ve  şark  ca- 
nibi limanı  azimdir  ki  iki  bin  pare  gemi  alur  Ve  bu  kal'a  cümle  beş 

[1]     Bağdad  Köşkü  nüshası  (^^«>^>) 


296  EVLİYA  ÇELEBİ 

kapudur  Cümle  ikişer  kat  demir  kapulardır  Ve  küçük  iç  kal'a  altında 
şimale  maruz  Eğri  kupu  Andan  aşağı  yedi  yüz  adım  Eskipazar  kapusı 
dahi  şimale  nazırdır  Andan  içeri  lebi  derya  ile  dört  yüz  adım  iskele 
kapusı  Bu  dahi  şimale  nazır  kapudır  Gümrük  emini  bunda  sakin 
olurlar  Ve  bu  kapuya  Meyyit  kapusı  derler  Olkadar  şahrah  değildir 
Şimali  canibine  mezaristana  nazırdır  (Bir)  kapu  dahi  kıble  canibine 
varır  Uğrun  kapudır  Ve  bu  kal'anın  iki  iç  kaPası  vardır  Büyük  iç 
kaPa  ta  zirvei  âlâda  evci  semaya  münkalib  çarkûşe  bir  seddî  ye*cuc- 
dur  Cürmü  altı  yüz  adımdır  Ve  iki  kapusı  var  Biri  şimale  ve  biri 
cenuba  nazırdır  Bu  kapulara  onar  on  beşer  ayak  taş  nerdüban  ile 
çıkılır  alçacık  küçük  kapulardır  Zira  bu  iç  kal'a  içine  at  ve  katır  ve 
sair  hayvan  girmez  Başka  babları  vardır  Zira  bu  kal' ada  asla  ev  yok- 
dur  Ancak  bir  çemenzar  düz  sahradır  Altı  serapa  boşdur  Uç  yüz  alt- 
mış somakiler  üzre  derya  misal  su  sarnıcıdır  Ve  altı  bölük  sarnıcdır 
Herbiri  ikişer  ay  kifayet  idüb  bir  yılda  devir  ider  Cümle  baranı  reh- 
met  bu  sarnıçlarda  cem  olub  mahı  Temmuzda  buz  pare  âbı  hayatı 
nuş  idüb  defi  atsan  ederler  Ve  herkes  su  almağa  geldikde  pabuçların 
bu  kal'a  kapularında  bırağub  pabürehne  gelüb  çahı  mâdan  su  alır- 
lar Gayet  pak  sahradır  Ve  bu  sarnıç  kal'asına  aşağı  iskeleden  kâmil 
bir  saatde  çıkılır  Ve  bu  mahaldden  hava  küşade  oldukda  cenubu  ile 
kıble  mabeyninde  Kıbrıs  ceziresi  azhari  mineşşems  rayegândır  Acib 
mürtefî  kal'ai  bâlâdır  Ve  bu  sarnıç  kal'asından  şimale  yokuş  aşağı 
altıyüz  adım  küçük  iç  kal'adır  Bu  dahi  Ortahisarın  şimal  canibi 
köşesinde  şekli  murabba  iki  kat  divarlı  bir  küçük  iç  kal'dır  Ve  kıble 
tarafında  sebil  hendeği  vardır  Gayri  yerleri  çahı  gayya  misal  kayalar 
Ve  garba  nazır  iki  kat  demir  kapusı  vardır  Divarları  cümleden  metîn 
ve  bâlâ  bir  kal'ai  vâlâdır  içinde  dizdardan  gayri  bir  merd  olmaz  Ve  bu 
iç  kal'a  ile  sarnıç  kal'ası  orta  kal'anın  biri  şimaline  ve  biri 
cenubuna  vaki  olmuşdur  Ve  Ortahisar  içinde  cümle  üç  yüz  toprak 
örtülü  kâ(r)gir  bina  evlerdir  Ve  bunda  dahi  dört  azîm  su  sarnıçları 
vardır  Ve  Sultan  Süleyman  Camii  kâ(r)gir  bina  kubbeleri  kiremit 
örtülüdür  Tulen  ve  arzen  seksener  ayakdır  Ve  kubbe  kapusı  kemeri- 
nin iç  yüzünde  beyaz  mermer  üzre 


{J^\j  ^j  ji  ^\j^\  Z^^^  S) 


âyeti  tahrir  olunmuşdur  Ve  minaresine  yıldırım  inüb  münhedim  ol- 
muşdur Ve  buna  karib  Alişehiyye  mecsidi  tuğla  minarelidir  Ve  bir  kân 
kadim  muattal  bezastanı  var  Bazı  dükkânlarında  âdem  vardır  ve  bazı 
dükkânları    talebe  höcreleridir  Ve  bir  kahvehanesi  var  Mecmaulirfan 


SEYAHATNAMESİ  297 

yeridir  Ve  bu  kal' ada  bunlardan  gayri  han  ve  hamam  ve  imaret  ve 
medreseden  bir  alâmet  yokdur  Ve  bu  Ortahisardan  aşağı  büyük  hisara 
inecek  ancak  şarka  nazır  gön  kaph  ağacdan  üç  kat  kapular  ve  bu  ka- 
pular  mabeyninde  olan  hisar  divarının  taşları  herbiri  fil  cüssesi  ka- 
dar taşlardır  Güya  bu  bina  div  binasıdır  Andan  aşağı  büyük  kal'a 
içinde  cümle  altı  mahalle  ve  sekiz  yüz  toprak  örtülü  kat  enderkat 
evlerdir  Ve  bâlâda  Ortahisar  mihrabları  ile  cümle  on  altı  mihrabdır 
Bu  aşağı  kal'ada  ancak  Bedreddin  Camii  cum'adır  Maada  mesaciddir 
Ve  Bedreddin  Camiinin  kapusı  üzre  tarihi  budur 

4lÜaJL-  4I5I  j^^  oJİ\j  Lalı  ^U  ç^i^i^Vl  jlkJUl  zJj^  ^Ll  J  Jl*r  ^\  J\  UlT) 

tahrir  olunmuşdur  Üstü  kireç  örtülü  tarzı  kadim  camidir  Ve  iskele 
mescidi  cemaati  kesireye  malikdir  Ve  iki  medrese  ve  altı  mektebi 
sıbyandır  Ve  üç  hanı  ve  bir  hamamı  var  Altı  ay  işler  Altı  ay  işlemez 
Ve  ancak  Alâüddin  Şahın  bir  çeşmesi  var  Emri  Huda  ile  kayadan 
çıkar  bir  ayındır  Ve  bunda  yüz  elli  dükkândır  Amma  bezastanı  yok- 
dur Lâkin  cemii  zîkıymet  ve  bîkıymet  mevcuddur  Ve  cümle  evlerinde 
birer  sarnıç  mukarrerdir  Ve  asla  bir  evde  havli  yokdur  Biribirinin 
damlarına  sererler  Ve  cemii  sokakları  nerdüban  nerdüban  yalçın  ka- 
yalardır Cümle  halkı  himar  ve  katır  ile  enüb  çıkarlar  Ve  cabeca  bazı 
topraklı  yerlerde  ekşikara  dud  ağaçları  vardır  Ve  bu  şehirde  Ermeni  ve 
Firenk  ve  Yahudi  komazlar  Ol  saat  katliderler  Selef  padişahlarından 
hattı  şerifleri  vardır  Amma  kadim  eyyamdan  beru  Urum  keferesi  bir 
mahalledir  Cümle  üç  yüz  haracdır  Amma  asla  Urum  lisanı  bilmiyüb 
batıl  Türk  lisanı  bilürler  Ve  bu  takrir  ve  tahrir  etdiğimiz  minval  üzre 
beş  kal'a  beş  bölme  hisardır  Amma  limanı  yedi  kudretdir  Amelî  bina 
değildir  Şark  canibine  vaki  olmuş  bir  limanı  azimdir  Lodosdan  ve 
keşişlemeden  ve  garb  rüzgârından  emin  olur  Ne  canibe  demir  bıraksa 
bir  vasi  âlâ  yataklı  limandır  Ve  kal' anın  şark  tarafında  beş  göz  tershane 
limanları  var  Matekaddem  anda  kadirgalar  bina  iderlermiş  Hâlâ  ma- 
mur ve  şeddadî  kâ(r)gir  bina  gözlerdir  Bu  aşağı  kal'anın  lebi  deryada 
limana  nazır  Kızkulesi  demekle  meşhur  sekiz  köşe  ve  sekiz  kat  vaci- 
büsseyirdir  kim  im' anı  nazar  ile  nazar  olursa  âdem  valih  hayran  olur 
Evci  semaya  serçekmiş  bir  kulei  âlii  musannadır  kim  Rodosdaki  Arab 


[1]  Bağdad  Köşkü  nüshası  (^'t^-lj***) 


298  EVLİYA  ÇELEBİ 

kulesi  anın  zeylinde  peşm  ü  haya  değildir  Bunda  olan  metanet  ve 
şivekâr  san^atlar  ve  gûnagûn  mazgallar  ve  girgire  kûşebendler  ve 
sernigûn  bacalar  ve  şekli  müsemmen  kûçeler  bir  serhad  kaPalarında 
yokdur  Hini  muhasarada  iki  bin  âdem  alur  bir  seramed  mendirekdir 
Ve  Sultan  Alâüddinin  binasıdır  Ve  cümle  taşları  musaykal  ve  mücellâ 
beyaz  mermerdir  Ve  ta  zirvei  âlâsında  serv  misal  tahta  çam  ve  cümle 
revzenleri  çam  örtülü  bir  ibretnüma  kuUei  azimdir  Ve  ikinci  dizdar 
bunda  sakin  olub  cümle  kırk  neferatı  ile  âmâde  dururlar  Ve  limana 
nazır  kerpî  misal  balyemez  toplar  ile  ârâste  ve  piraste  kılınmışdır  Ve 
tershane  gözleri  tarafında  bir  azîm  kuUe  dahi  limanı  muhafaza  ider 
Anda  dahi  bir  bölükbaşı  neferatı  ile  nöbet  bekler  Ve  cümle  sagir  ve 
kebir  seksen  üç  kule  ve  dört  bin  bedendir  Ve  kal'anm  asla  bir  tara* 
fmda  havale  yokdur  Güya  Mora  ceziresinde  Benefşe  kaPası  misalidir 
Ve  bu  kaPadan  taşra  yıldız  tarafına  beş  yüz  adım  baid  bir  varuşu 
azımı  varimiş  kim  medhinde  lisan  kasırdır  Hâlâ  nice  han  ve  hamam 
ve  kâ(r)gir  bina  dekâkînler  ve  keniselerin  âsârı  zahir  ve  bahirdir  Bu 
varuş  tarafını  selef  kırallarından  biri  bir  denizden  bir  denize  bin  adım 
kumsal  kara  yerdir  anı  kesüb  iki  liman  denizin  birbirine  mahlut 
idüb  Alâiyye  kal'ası  bir  cezire  misal  ola  deyu  varub  hayli  derin  hen- 
dek kazmış  Hâlâ  asarları  zahirdir  Ömrü  vefa  itmiyüb  hali  üzre  kal- 
mış Eğer  ol  mülâhaza  üzre  itmam  bulsa  ruyi  arzda  berde  ve  bahirde 
bu  Alâiyye  kal'asının  misli  olmıya  idi  Yine  bu  hali  üzre  böyle  bir 
şeddi  gûhu  bisütun  kal'ai  kebir  yokdur  Amma  iç  el  olmak  ile  âdemi 
azdır  Ve  sevahil  olduğundan  havası  sakildir  Ve  bu  şehrin  şimal  ca- 
nibine bir  saat  baid  Mavüce  dağlarına  varınca  limon  ve  turunç  ve 
enar  ve  zeytun  ve  incir  ve  servi  ve  hurma  ile  müzeyyen  bağ  ve  bağ- 
çelerdir  Ve  âbı  hayat  sulardır  Amma  memduhatının  mahsulü  susamı 
meşbudur  Ve  yufkalı  aş  ekmekleri  ve  bir  dürme  ekmeği  meşhur  Ve 
cümle  halkı  beyaz  külah  üzre  sarık  sararlar  Ve  ayaklarına  dizlerine- 
dek  dikişli  postal  giyüb  beli  kılıçlı  ve  eli  dalyan  tüfenkli  eşkıya  şeh- 
baz  levendatları  vardır  Ve  gayet  şecî  ve  bahadır  kavimdir  Cümlesi 
Akdağa  yaylaya  çıkub  bağ  ve  bağçelerinde  kesbi  hava  idüb  renk 
ruyleri  hürmet  üzre  olub  taze  can  bulurlar  Ve  lisanları  Türk  lisanıdır 
Ve  bu  Alâiyye  sancağı  Teke  sancağından  çok  küçükdür  Ve  kazaları 
bunlardır  ki  zikrolunur  Kazai  Alâiyye  anın  garb  tarafında  kazai  Dü- 
şenbe  ve  kazai  Manavgat  ve  anın  şimalide  kazai  İbradi  Hâlâ  şeyhü- 
lislâmı olan  Zülfikarî  zadenin  kasabasıdır  Ve  kazai  Akseki  Cümle  bu 
beş  kazadır  Amma  gayet  çengelistan  ve  sengistan  ve  sarb  [1]  ve  Ara* 
bistan  ve   haramili  kaplanlı  ve  âdem  arslanlı  kazalardır  ve 

[1]     Buradan  sonra  (âdem)  kelimesine  kadar  Bağdad   Köşkü  nüshasında  yaktur. 


SEYAHATNAMESİ  299 

Alâîyye  ziyratleri  bunlardır 

Şehrin  şimalinde  bir  püşte  üzre  tekyei  Sitti  Zeyneb  iki  kâ(r)gir 
kubbeli  bir  âsitanei  âlidir  Ve  Bektaşiyandan  bir  kaç  fukarası 
var  Ortahisarda  Necmeddin  sarnıcı  kurbinde  Akşebiyye  Sul* 
tan  ve  Hümam  Sultan  ve  nice  ziyaretler  dahi  etdük  Lâkin  tahririn- 
de tatvili  kelâm  olur  Ve  bu  şehrin  ahibbalarından  ve  hal  sahibi 
mazannai  kiram  kimesneler  ile  mülakat  olub  hayır  duaların  alub  Sü- 
leymaniyye  imamı  Emir  Efendi  ve  Abdülhalim  Efendi  ve  dizdârân 
Ağalar  ile  ve  Elhacı  Ali  Ağa  ile  vedalaşub  ve  yirmi  tüfenkendaz  ba- 
hadır refikler  alub  Alâiyyeden  kıble  ile  şark  mabeynine  lebi  derya 
ile  gidüb 

Nehri  Demati 

Şimal  canibinde  Bozdağdan  gelüb  tulü  idüb  bu  mahalde  Alâiyye 
limanına  dahil  olur  Ve  bu  nehri  atlar  ile  yüz  bin  meşakkat  ile 
ubur  idüb  lebi  deryaya  karib  çengelistan  içre 

Kalai  Bozağlık 

Hâlâ  virandır  içinde  Alâiyye  kavminin  sığır  ve  atları  ve  cümle 
hayvanatları  sakin  olur  Anı  ubur  idüb  lebi  derya  ile  kâh  dağ  ve 
bağ  ve  rağ  sengistan  yerler  aşub    dokuz  saatde 

Kariyei  Selinti 

Vilâyeti  iç  El  yani  hududu  Selefke  sancağı  hükmünde  seksen 
akçe  kazai  âzümanîdir  Ve  nahiyesi  yirmi  altı  âsi  kuralardır  Amma 
lebi  deryada  kasaba  misal  mamur  camili  ve  haneli  kuraları  vardır 
Ve  Selinti  binanı  Kıbrıs  iskelesidir  Karşu  karşuya  yetmiş  mildir  Ve 
cümle  dağları  nümayandır  Ve  Selinti  Selefke  paşasının  hassıdır  Su- 
basısı  hâkimidir  Kadısı  kuraları  devir  ider  Tahtı  yokdur  Ve  bu  Se- 
linti kazasına  yayladan  Türkman  eşkıyası  nüzul  itdüği  mahal  olmak 
ile  refiklerimiz  bizi  şimal  canibine  yaylaları  aşırub   on  bir  saatde 

Evsafı  Kal'ai  Mamuriyye 

Matekaddem  Venedik  keferesi  destinde  şehri  azîm  ve  kaPai  ka- 
dim imiş  Sene  tarihinde  Selimi  Sani  asrında  bedesti  Lala  Mustafa 
paşa  feth  idüb  tamir  ve  termim  idüb  Kıbrıs  fethine  memerri  nas  ider 
Hâlâ   lebi    deryada   bir   püşte  üzre     metin  kaPadır  Selefke  sancağında 


300  EVLİYA  ÇELEBİ 

paşa  hassı  ve  voyvadalığıdır  Ve  yüz  elli  akçe  kazayi  Mamuriyyedir 
Ve  kurası  otuz  pare  nahiye  köyleridir  Bin  guruş  hasıl  olur  kazadır 
Kethüdayeri  ve  nakibi  ve  şeyhilislâmı  yokdur  Amma  yeniçeri  serdarı 
ve  dizdarı  ve  yüz  elli  neferatı  vardır  Bir  lâtif  binası  vardır  Kıbrıs 
iskelesidir  Etrak  kavmi  Mamuriyye  dimiyüb  Anamur  iskelesi  dirler 
Kıbrıs  lodos  canibine  yüz  mil  karibdir  Camii  ve  han  ve  hamamı(l) 
Amma  halkı  daima  yaylalarda  sakinlerdir  Zira  havası  pek  sakildir 
Andan  bir  gice  dağlarda  mihman  olub  ertesi  çengelistan  ve  ormanis- 
tan  işrak  saatde 

Günler 

Bu  dahi  Selefke  sancağı  hakinde  iki  yüz  müslüman  evli  mamur 
köydür  Ve  Selefke  paşasınındır  Ve  voyvadalık  ve  yüz  elli  akçe  ka- 
zadır Ve  nahiyesi  otuz  yedi  pare  kuralardır  Ve  bu  kazada  kasaba 
ve  seyir  ve  temaşa  idecek  yerler  olmıyub  refiklerimiz  derya  ile  git- 
meğe rıza  virmiyüb  şark  canibinde  sarb  yaylalarda  Reis  dağı  eteğinde 
on  bir  saatde 

Karlyei  kadimi  Pirce  Alâüddin  Sultan 

Selefke  hakinde  Selinti  kazasında  bir  gûhu  bâlânın  dameninde 
iki  yüz  mamur  ve  müzeyyen  bağ  ve  bağçeli  ibadetgâhı  kadim  köy- 
dür Ve  Pirce  Alâüddin  Sultan  kutbu  aktabı  zeman  anda  bir  bağı 
iremzat  misali  içinde  bir  kubbei  âlide  medfunlardır  Camii  ve  imareti 
ve  medrese  ve  tekyesi  vardır  Ayende  ve  revendeye  nimetleri  mebzul- 
dür Şeb  ruz  mihmanhanesinde  zayf  eksik  değildir  ^-iJ\^/  \  diyüb  mü- 
safire  ikram  idüb  çul  tobra  ve  kilim  çıkartmazlar  Hemen  hanei 
bîminnetinde  sofrai  bîimtinanları  hazırdır  Ve  tariki  zahirîde  öyle  bir 
âsitane  görmedim  Ve  bu  âsitanenin  canibi  erbaasında  olan  gûhu 
bisütunlar  içre  höcre  höcre  mağaralar  vardır  Ve  cümlesi  leb  berleb 
talibi  ilim  suhteler  (2)  Ve  bundan  maada  her  dirahti  müntehanın 
sayesinde  nezerat  kurbanlarının  posları  üzre  köy  köy  sohbet  idüb 
tahsili  ilim  iderler  Ve  her  mayi  carinin  kenarında  herkes  şerikleri 
ile  mubahasei  ilm  idüb  ruhu  Numan  ibni  Sabiti  şad  iderler  Elhasıl 
arzı  bihiştden  bir  kuşedir  Ve  hasib  ve  nesih  ırkı  tabirden  Çelebi 
Efendi  Hazretleri  cemii  ulûmu  şettaya  malik  olub  dersâmdır  Ve  tak- 
ririnde bir  halâvet  ve  lisanlarında  bir  fesahat  ve  belagat  var  kim  her 
kim  istima  iderse  feyziyab  olur    Güya    Teftazanî  ve  Kadı  ve  Beydavî 

(1)      Bağdad   Köşkü   nüshası   (vardır) 
(2)      Bağdad   Köşkü   nüshası  (dir) 


SEYAHATNAMESİ  301 

kendüleridir  Ve  her  kim  bu  âsitanda  teyemmünen  ve  terrüken  ^öU.* 
dedi  ise  Minkarîzade  gibi  müftü  enam  yahud  darı  bakîde  hümam 
olmuşdur  Hamdi  Huda  bu  hakir  Çelebi  Efendi  Hazretlerinin  şerefi 
sohbetleri  ile  müşerref  olub  iki  gün  Gûhistanîden  teberrüken  dersi 
şerifler  tilâvet  idüb  desti  şeriflerin  bus  idüb  duayı  hayırların  aldık 
Hamdi  Huda  Ve  bizim  refiklere  ihsanlar  idüb  bize  yirmi  kedelecli 
koşub  vedalaşub  kıble  canibine  dağlar  aşub  yedi  saatde 

iskele  yaylağı 

na  azîm  balkanlar  aşub  beş  saat  dahi  evce  uruc  iderek 

Koç  Davud 

yaylasına  çıkub 

Ziyareti  Koç  Davud  Sultan 

Alâiyye  ve  Selinti  ve  Karaman  yolları  ve  bu  mahalde  bir  yere 
cem  oluduğı  bir  mahaldir  ki  yaz  ve  kış  bu  cibalin  zirvei  âlâsından 
ebrler  eksik  değildir  Ve  küşade  havada  Kibrisin  cümle  Dağları 
tahtessera  misal  nümayandır  Ve  Koç  Davud  Sultan  bu  mahalde 
Belen  nihayetinde  bir  ulu  ardıçlıklar  içinde  medfunlardır  Asarı  bina- 
dan zerre  ve  şemme  alâmet  yokdur  Ancak  âyende  ve  revende  canibi 
erbaasma  kuru  ağaçlar  ve  deve  ve  at  ve  katır  ve  sığır  söküklerin 
yığub  alâmet  itmişlerdir  Fukaryı  Bektaşiyandan  nice  keşif  keramatı 
aşikâre  olmuş  bir  candır  Anların  ruhaniyyetlerinden  istimdad  taleb 
idüb  andan  şarka  enis  aşağı  3   saat  gidüb 

Tokar  yaylası 

Anda  bir  dirahti  müntehanın  sayesinde  yükleri  yıkub  meks 
etdik  Ve  Türkmanlar  bize  bir  hayli  îzyaz  ve  (i)  kr  (a)  m  idüb 
ol  gice  refiklerimiz  ile  can  sohbeti  etdik  Alessabah  yine  şarka 
eniş  aşağı  çengelistan  dağlar  ubur  iderek  üç  saatde 

Söğüdlü  Dere 

Bir  mahuf  ve  muhatara  içre  Karaman  Oğullarının  yaylaları  ol* 
mak  ile  nice  kerre  yüz  bin  bîdi  sernigûnları  mezkûr  derenin  iki  ca- 
nibine allettertib  hemvar  dikmişler  kim  âdem  hayran  olur  Ve  bu 
derenin  kıble    canibi  Selefke  sancağı     hakidir  Şimal    tarafı    Karaman 


302  EVLtYA  ÇELEBt 

sancağı  hudududur  Bu  derelerde  öyle  uçurum  yerler  vardır  ki  âdem 
aşağı  baksa  bîtab  olur  At  ve  âdem  düşmesin  içün  yollar  üzre  çam 
ağaçlarından  korkuluk  etmişler  Bu  mahalleri  yüz  bin  rene  ina  ile  ubur 
idüb 

Nehri  Kudurdu 

Pirce  Alâüddin  yaylağından  tulü  idüb  bu  mahalden  ubur  idüb 
Mamuriyye  kaPası  dibinde  Akdenize  mahlut  olur  Bu  nehir  kenarları 
dahi  mahuf  yollardır  ve  Türkman  yoludur  Eşkıyası  çokdur  Andan 
yine  şarka  düz  yollar  ile  dört  saatde 

Cebeli  Humaryan 

Andan  yine  dört  saatde  şarka 

Cebeli  Yalınca 

Bu  dahi  çıplak  kayalı  dağ  olmak  ile  Tükman  kavmi  Yalınca 
derler  Amma  âbı  hayat  suları  vardır  Temmuzda  üç  karış  kar  söke- 
rek  gücilen  ubur  etdik  Andan  yokuş  aşağı  bir  saat  gidüb 

Evsafı  kal'ai  Kızılhisar 

Sene  tarihinde  Karaman  Oğlu  ibrahim  Şah  Ermeni  keferesi  elin- 
den feth  idüb  baade  Yıldırım  Bayezid  Han  destine  girmişdir  Ve  bir 
kaç  kerre  suhte  taifesi  muhasara  idüb  hayli  askeri  olub  feth  olmuş- 
dur  Hâlâ  Selefke  sancağı  hükmünde  evci  asumana  beraber  yalçın  kır- 
mızı kayalar  içinde  bin  mağaralardır  Derya  tarafında  bir  kapusı  var- 
dır Burç  barudan  der  ü  divar  cebehane  ve  neferatdan  bir  şey  yokdur 
Ancak  zirvei  âlâ  yedi  kudreti  ilâhîdir  Bazı  eyyamlarda  nöbet  çalınur 
Cümle  Karaman  ve  Selefke  sancaklarının  halkı  zîkıymet  eşyaların 
bunda  pinhan  iderler  Hattâ  Karayazıcı  nam  Celâli  bu  kal'ayı  yedi 
ay  muhasara  idüb  bir  veçhile  zafer  bulmıyub  hâyib  ve  hâsir  gitdi 
Böyle  bir  şeddi  ye'cucdur  Ve  daima  kapusı  makfuldür  Andan  yokuş 
aşağı  piyade  olub  altı  bin  adım 

Kariyei  Firsike 

iki  yüz  evli  ve  toprak  örtülü  müslüman  köyüdür  Vilâyeti  Selef- 
ke ile  Karaman  mabeyininde  bu  Firiske  hududdur  Nısfı  Selefke  pa- 
şasının hassı  voyvadalığır  Nısıf    reayası  Karaman  paşasının  hükmün- 


SEYAHATNAMESİ  303 

de  güherçile  reayasıdır  Ve  nehri  Firsike  Karaman  caniblerinden  Fir- 
sike  yaylalarından  gelüb  ve  Başköy  derelerinden  cem  olub  yine  Se- 
lefke  sancağında  Kıbrıs  iskelesi  olan  Köserelik  nam  liman  kurbinde 
Akdenize  derya  misal  mahlut  olur  azîm  âbı  hayat  nehir  oldur  Mez- 
kûr Firiske  kariyesinin  bağçeleri  içinde 

Ziyareti  Büklü  Baba  Sultan 

Karaman  OguUarındandır  Tacı  tahtı  rahtı  bahtı  terk  idüb  bu 
mahalde  sayd  şikâr  iderken  Hazreti  Hızıra  rast  gelüb  bu  mahalde 
kat*ı  maseva  idüb  yetmiş  yıl  bu  dirahtistan  içinde  ifnayi  vücud  idüb 
hâlâ  kabri  şerifi  bu  mahalde  azîm  ziyaretgâhdır  Merkadi  pürenvarı- 
nm  kurbinde  yerden  bir  yağlı  çamur  kaynayub  çıkar  Ziyaretine  kaç 
kişi  varsa  biemrillâh  ol  çamur  çıkduğı  mahalle  kaç  âdem  varsa  ol 
kadar  hubablar  çıkar  Ve  bu  çamur  firengi  zahmetine  ve  tuzlu  bal- 
gama ve  temrekiye  ve  behaka  ve  bere  kana  sürerler  BiizniUâh  şifa 
bulub  dürrü  beyz  âsâ  olub  rengi  ruy  verdi  handan  ve  mahı  tâbân 
olur  Ve  yılda  bir  kerre  azîm  cemiyyeti  olub  tıyninden  vilâyet  bevi- 
lâyet  götürürler  Amma  hassa  yerinde  sürmekdir  Asitanesi  bir  gül 
gülistan  nahlistan  içinde  bir  müfid  muhtasar  tekyedir  Tariki  Bekta- 
şiyandan  bir  kaç  canlar  sakinlerdir  Himmetleri  hâzır  ve  nazır  ola 
Bazı  münkirin  Beli  ol  toprak  üzre  çok  âdem  vardıkça  sakil  olub 
yerden  çamur  çıkar  dirler  Aşağıları  yerden  çıkmıyub  ve  bu  ziyaret- 
gâhdan  çıkub  bu  kadar  nef'i  müşahede  olunduğı  keramet  değil  mi 
Ve  cemii  kütüblerde  keramatı  evliya  hak  değil  mi  o^  c--^  Hamdi 
Huda  itikadı  pakimize  göre  ziyaret  müyesser  olub  andan  nehri  Firis- 
kei  at  ile  ubur  idüb  karşu  tarafda  bir  ulu  dağ  dameninde  bir  mür- 
tefî  püşte  üzre 

Evsafı  kal'ai  Firsike 

Bir  yalçın  kaya  üzre  şekli  müdevver  bir  küçük  kal'acikdir  Kıb- 
leye nazır  bir  kapusı  vardır  Canibi  erbaası  çahı  gayyadır  içinde  bir 
kaç  fukara  evleri  vardır  Serdarı  ve  dizdarı  ve  neferatı  yokdur  Anı 
ubur  idüb  yine  şarka  bir  saat 

Kariyei  Lâmuran 

Elli  haneli  müslüman  köyüdür  Anı  güzer  idüb  yine  şarka  Lâmur 
belin  aşub  yokuş  aşağı  şarka 


304  EVYLİA  ÇELEBİ 

Kariyei  Gargar 

Bir  bayır  üzre  bir  kaPa  misal  cümlenin  evleri  beyaz  incu  misal 
evli  mamur  kariyedir  Bir  camii  ve  bir  hanı  var  Ve  bağ  ve  bağçesi 
bîşümardır  Ve  aşağı  deresi  kâmil  bir  saat  ol  vasi  uz  içi  bağlardır 
Anı  ubur  idüb  kıbliye  baş  aşağı  dört  saat 

Nehri  Avari 

Ta  Beğşehri  dağlarından  cem  olub  Köserelik  limanı  kurbinde 
Akdenize  mahlut  olur  Bu  nehir  kenarınca  sun'u  Hudaları  temaşa 
iderek  bir  sivri  yalçın  kayacık  üzre 

Gözcü  kal'ası 

Zemanı  kadimde  bunda  bac  alınmak  içün  bina  olunmuşdur 
Hemen  bir  sivri  taş  üzre  bir  külledir  Kemend  ile  çıkılır  imiş  içinde 
beni  âdem  yokdur  Anı  ubur  idüb  ol  mahalde  Avari  çayın  bir  göz 
cisir  üzre  ubur  idüb  dört  saat  dağlara  çıkub 

Evsafı    kal'ai  Ermenak 

Sene  tarihinde  Karaman  Oğlu  Ermen  kiralı  elinden  yedi  yıl 
muhasara  idüb  âhirülemir  fethi  müyesser  olmıyub  hile  (ile)  uğur  - 
lıyub  mutasarrıf  olmuşdur  Adana  eyaletinde  Selefke  sanca  - 
ğı  hakinde  paşa  hassıdır  Ve  voyvada  hüküm  ider  Ve  yüz 
elli  ve  üç  yüz  akçe  ile  sadaka  olunur  kazayı  şeriatdir  Ve  iki 
nahiyesi  vardır  Biri  İncirlidir  Cümle  yetmiş  kuradır  Senevi  üç  bin 
guruş  hasıl  olur  Kethüdayeri  ve  serdarı  ve  nakibüleşrafı  ve  şeyhülis- 
lâmı ve  dizdarı  ve  on  sekiz  neferatı  vardır  Ve  kaPası  ayyuka  serçek- 
miş  bir  kırmızı  levin  cibali  münteha  ortasında  kudreti  rabbani  ve 
hikmeti  yezdanî  bir  sun*u  Huda  vacibüsseyir  kal'ai  ibretnümadır 
Otuz  iki  yılda  on  sekiz  padişahlık  yerde  herde  ve  bahirde  mislin  gör- 
medim bir  kaPai  yedi  kudretdir  Asla  deri  divardan  ve  burç  barudan 
alâmet  yokdur  Ve  şekli  muhammes  ve  murabba  dimekden  müberra 
bir  tarzda  hisardır  Ve  dairen  madar  hendek  ve  kuleler  kaydından 
beri  bir  gûhu  demavend  kal'ai  bîmanenddir  Ancak  şarka  nazır  bir 
küçük  kapusı  var  ki  ana  dahi  yüz  kırk  kademe  ağaç  nerdüban  ile 
çıkılır  Ve  bir  yanı  ağaç  korkulukludur  Neuzübillâh  beni  âdem  aşağı 
baksa  bîhud  olur  Tabir  ve  tavsif  olunmadan  müberra  bir  mağaradır 
Evci  semaya  serçekmiş  bir  yalçın  kırmızı  mücellâ  divar  misal  kayadır 


SEYAHATNAMESİ  305 

Adem  tırnağı  ilüb  ve  kuşlar  mekân  dutub  konacak  yeri  yokdur  Öyle 
mücellâ  ve  musaykal  kayadır  Zeminden  iki  minarei  âli  kaddi  yük- 
sekde  biemrillâh  oyulmuşdur  Ve  üç  mızrak  kaddi  yüksek  oyulmuş- 
dur  Ve  beş  yüz  adım  tuli  ve  bin  adım  içerisi  gûKu  bisütun  gibi 
oyukdur  Ve  içi  aydınlıkdır  Zira  ağzı  şarka  nazırdır  Ve  içi  güya  bir 
sahradır  Ve  bu  mağaranın  üstü  semaye  serçekmiş  kayalardır  Dahi 
üstü  bir  çemenzar  bir  sahrayi  ferahfezadır  Ve  bunu  Ermen  Kıralla- 
rı  islâm  askeri  havfinden  kararı  darülbevar  idinmişler  Ve  hâlâ  demir 
kapusı  kadimi  eyyamdan  beru  bir  küçük  kapudur  Ve  bu  mağaranın 
içinde  kırk  elli  mikdarı  müteaddid  kâ(r)gir  bina  evler  vardır  Bazısının 
revzenleri  ve  şahnişinleri  şark  ve  kıble  canibinden  aşağı  şehre  ve  dağ 
ve  taşlara  nazır  evlerdir  Bazı  evler  tahta  örtülüdür  Bazı  açıkdır  Zira 
yağmur  isabet  etmez  Ve  içinde[l]  var  minare  mümkin  de- 

ğildir Ve  bu  evlerden  Huda  hakkı  âdem  aşağı  şehre  nazar  etse  gözü 
hayrelenüb  sevdası  galebe  ider  Ve  hikmet  bu  kim  içinde  yine  kaya- 
lardan âbı  hayat  su  çıkub  aşağı  cereyan  ider  Elhasıl  medhinde  lisan 
kasırdır  bir  kaPai  bîmisaldir  Lâkin  ne  top  ne  tüfenk  ve  cebehanesi 
yokdur  Sultan  ibrahim  bir  avreti  anda  haps  etmiş  Andan  gayri  beni 
âdem  yokdur  Cümle  ahalisi  aşağı  varuşda  sakinlerdir  Şeb  ruz  kapusı 
mesduddur  Vebukal'anın  zeylinde  kıble  tarafında  varuş  bağı  irem(l)i 
ve  dere  ve  tepeler  üzre  cümle  sekiz  yüz  kâ(r)gir  bina  evlerdir  Ve 
cemiisi  toprak  ve  kireç  örtülü  kârı  kadim  evlerdir  On  iki  mahalle  ve 
on  iki  mihrabdır  Cümlden  cemaati  kesireye  malik  çarsu  içinde 
Karaman  Oğlu  Camii  toprak  örtülü  bir  camii  azimdir  Tulen  yüz 
yirmi  ayakdır  ve  arzı  mihraba  varınca  seksen  ayakdır  Ve  içinde  yir- 
mi dört  ağaç  sütunlar  üzre  kirişler  ile  ârâste  tahta  tavandır  Ve  bu  ca- 
miin kıble  kapusı  olmıyub  ancak  iki  yan  kapusı  vardır  Ve  çarşu  ta- 
rafındaki sağ  yan  kapu  kemeri  üzre 

( ^ıj^o^ja^  ^ıViAİiV ) 

tahrir  olunmuşdur  Ve  ağaç  kapu  kanatları  üzre  tarihi  budur 

/  .A 

y    «t  W«*-«^  j  ^  1 

tahrir  olunmuşdur  Ve  bu  kapunun  önünde  yan  sofaları  var  Ve  ha- 
rem misal  bir  kat  kapu  dahi  vardır  Bundan  gayri  haremi  yokdur  Bu 
kapunun   üstünde 

[1]   Bağdad  Köşkü  nüshası  (bir  camii) 

Evliya  Çelebii  9  —  20 


306  EVLİYA  ÇELEBİ 

tahrir  oluntnuşdur  Ve  bundan  sonra  Fatma  Hatun  Camii  şehrin 
garbında  Em.ir  Cam,ii  toprak  örtülü  camidir  Ve  kıble  tarafında  mih- 
rab  üstünde  bir  âli  kubbesi  ve  bir  ziyaretgâhı  var  Kıble  kapusı  önün- 
de yol  aşırı  bir  minarei  mevzundur  kim  tavsif  olunmaz  Ve  Sıfas 
Cam-ii  Halil  Değindir  Bunlardan  maada  ve  üç  medrese 

ve  altı  mektebi  sıbıyan  [1]  ve  üç  han  ve  bir  mevlevîhane  ve  iki 
hammamı  var  Amma  Karaman  Oğlunun  hamamının  âbı  havası  ve 
binası  gayet  lâtifdir  Ve  on  yedi  çeşme  âbı  hayatı  vardır  Ve  bağı 
bağçesi  dağı  ve  taşı  dutmuşdur  Ve  memduhatından  Ermenak  bezi 
ve  narı  ve  beyaz  buaş  etmeği  ve  kal'ası  meşhurdur  Ve  cümle  elli 
dükkândır  Ve  bezestanı  yokdur  Lâkin  her  şey  bulunub  bir  şirin  ka- 
sabai  kadimdir  Ve  halkı  gayet  yuğun  Etraki  Ermenakdir  Ve  fukara- 
lardır  Ayanı  Süleyman  Bey  ve  karındaşı  Ahmed  Ağadır 

Ziyaretgâhı    Ermenak 

Kara  Müzmin  Sultan  ve  Kesik  yol  önünde  Kırklar  makamı  ve 
şehir  içinde  Yalınca  Baba  ve  Hızırlık  Sultan  ve  anın  kurbinde  Ku- 
lacık  Baba  ve  Pir  llyas  Dede  ve  şehrin  ucunda  Arpaş  Dede  ve  bu 
şehirde  sulehayi  ümmetden  yahşi  âdemler  vardır  Hayır  duaların  alub 
şark  tarafına  şehrin  kenarında  Kepan  kayası  nam  mahalle  varub 
bir  mahuf  uçurum  yerdir  Bir  âdem  ol  yolda  bir  taş  yuvarlasa  bin 
âdem  helak  ider  Taşdan  kesme  nerdübanlı  daracık  yoldur  Ve  iki  ca- 
nibi kesme  ibretnüma  mağaralardır  Ve  ayyuka  serçekmiş  şahin  yuvalı 
yalçın  kayalardır  Ve  şehir  kenarı  olmak  ile  emin  tarik  vardır  Issız 
dağlarda  olsa  haramilerden  bu  yolda  kuş  uçmaz  Anı  rene  inayile  ubur 
idüb  4  saat 

Nehri  Aykadm 

Aladağdan  gelüb  Selefke  kurbinde  Akdenize  mahlut  olur  Ve  bu 
nehri  bir  göz  cisirden  ubur  idüb  karşu  tarafda  Aykadm  hanı  bir  ulu 
mağaradır  içine  beş  yüz  atlı  sığar  Olmağaraya  bir  kemer  kapu  bina 
idüb  han  etmişler  Anı  ubur  idüb  yine  şarka  iki  yalçın  kayalı  ve  şahin 
yuvalı  yollardan  Kamış  Özü  derler  Türkman   yaylağı  yoludur  Andan 

Telli  Bel 

NeuzübiUâh  bîeman  yollardır  Kura  ve  kasabatı  yokdur  Ormanlı 
ve  sengisian  içre  karlar  aşarak  9  saat 

[1]   Bağdad   Köşkü  nüshası  (telcyei    seyyahan) 


SEYAHATNAMESİ  307 

Delendi  hanı 

Bir  ardıclı  ve  çamlı  dere  içinde  Keyhusrev  binası  bir  küçük 
Kandır  Kapuların  sed  idüb  cümle  memlûklerimiz  ile  pürsilâh  sabaha 
bîdar  cıkdık  Andan  yine  şark  canibine 

ArdıçIı  Bel 

Bir  sa*b  camlı  yayladır  Bundan  öte  eyaleti  Karamandır  Bir  azîm 
boğazdır  Anı  aşub  5   saat 

Bıçakçı  yaylası 

Ulu  çamlı  dağlardır  Ve  bu  mahalde  Bıçakçı  hanı  bir  bîeman 
yerde  bir  küçük  handır  Ve  serapa  kayağan  örtülü  kâ  (r)  gir  handır 
Andan  aşağı  Bıçakçı  cisri  üç  gözdür    Altından 

Nehri  Köksu 

Aladağdan  gelüb  Selefke  nehrine  mahlut  olub  Akdenize  vâsıl  olur 
Ve  bu  Bıçakçı  cisrinden  sol  canibine  giden  yol  Karaman  eyaletinde 
Oğan  kazasına  gider  Andan  Kefiryat  kazasına  gider  Amma  gayet 
sarb  yollar  idiğin  istima  idüb  hakir  beri  tarafda 

Kara   Sakız  Beli 

Bir  vasi  yoldur  Amma  havf  ve  haşyetden  yüz  bin  rene  ina  ile 
geçub  bir  dere  içinden  hemen  ol  saat  on  bir  âdemi  kati  idüb  bırak- 
mışlar  Uçü  kefere  idi  Henüz  kanları  ceryan  idüb  canları  çıkmış  idi 
Aklımız  başımıza  gelüb  âmâde  olub  filhal  ol  cayi  muhatarayı  ubur 
idüb  hamdi  Huda    selâmetle 

Kara  Sakız  kapanı 

Bu  dahi  derbendi  calendervar  bir  dar  bîdiyar  boğazdır  Ol  ardıclı 
yolları  aşub 

Demlisin     Beli 

Bu  dahi  bir  çamlı  beldir  Güzer  idüb  sıhhat  ve  selâmetle  bu  bel- 
leri ve  yolları  sekiz  saatde  aşub 


308  EVLİYA  ÇELEBİ 

Büyük  Cimre  Beli 

Ve  bir  saat  gidüb  nebatat  ve  kiyahatlı  ve  âbı  zülâlli  yollar  ile 
ubur  idüb 

Gücük  Çimen 

Bu  mahallerde  Türkman  obaları  içi  olmak  ile  şenlik  ve  şadıman^ 
lığa  düşüb  canım  yerine  geldi  Yohsa  bâlâda  tahrir  olunan  dağlan 
ve  belleri  ve  yolları  bilâ  vesile  ıssız  amansız  yerleri  Cenabülbari 
yaverimiz  olub  bu  mahalde  selâmete  vâsıl  olub  bir  gice  Türkman 
obaları  içinde  çadırımız  kurub  mihman  olub  taze  can  buldukda  Ve 
bu  mahalde 

Kâfiryat  Kazası 

dır    Andan  şarka  emnü  eman  ve  püriman  yollar  ile  8  saat  gidüb 

Elbeis[i]  Çakılı 

Dimek  ile  maruf  bir  küçük  depe  misal  yığındır  Berde  ve  bahirde 
Cenabülbari  gûnagûn  hürde  ve  mücellâ  taş  halk  itdi  ise  anda  mev' 
cuddur  Bu  diyar  kavminin  zu*mu  oldur  ki  bu  elvan  hürde  taşları 
Şeytanlar  yığmış  olalar  Ve  hakikatülhal  bu  yığılan  taşlar  mekkâr 
insana  müşabeheti  yokdur  Bu  mahalden   bir  saat  gidüb 

Yalvar  Cevizliği 

Bir  vasî  dere  içre  nice  yüz  ceviz  ağaçları  ile  müzeyyen  olmuş  bir 
deredir  Anı  güzer  idüb  on  ikinci  saatde  ba'delişa 

Menzili   Karapınarbaşı 

Karaman  sancağında  Kâfiryat  kazasında  Murad  paşa  Oğlu  ziame^ 
tidir  Kırk  elli  haneli  bağlı  ve  bağçeli  müslüman  köyüdür  Andan 
geru  yıldız  tarafına   3   saat  gidüb 

Kariyei  Akça  Mahmud 

Bir  gûhu  siyahın  demeninde  bağlı  ve  bağçeli  yüz  evli  müslüman 
köyüdür  Ziametdir  Anı  ubur   idüb   3   saat 

Evsafı  Kal'ai  İli  Sıra 

Karaman  eyaletinde  Kâfiryat  nahiyesidir  Dizdarı  ve  on  sekiz 
neferatı  vardır  Ve  ziametdir  Ve  kal'ası  Celâli  havfinden  ahalii  vilâyet 

[1]  İblis  olacak 


SEYAHATNAMESİ  309 

cem  olub  zeminden  iki  âdem  kaddi  kâ  (r)  gir  taş  binadır  Andan 
dört  âdem  kaddi  kerpiç  bina  bir  kal'ai  ra'nadır  Ve  Kâfiryat  sahrasının 
ta  ortasında  vaki  olmuş  şekli  murabba  bir  kal'ai  köhnedir  Ve  içeri 
kal'ası  bir  mürtefî  yerdedir  Cümle  dairen  madar  cürmü  bin  adımdır 
Ve  asla  hendeği  yokdur  Amma  birbirin  gözler  burçları  vardır  Ve  iki 
kapusı  var  Biri  yıldız  canibine  nazır  Kâfiryat  kapusıdır  Ve  biri  kıbleye 
nazır  Karaman  kapusıdır  Ve  bu  tarafda  bir  kaç  varuş  evleri  vardır 
Ve  kal'a  içi  cümle  dört  mahalle  ve  altı  mihrabdır  Ve  üç  yüz  toprak 
örtülü  evlerdir  Cümle  tahtanîdir  Ve  cemaati  kesireye  malik 
Camii  tarzı  kadim  toprak  örtülü  camidir  Ve  bir  minaresi  vardır  Ve 
bu  kıble  kapusı  üzre 


âyeti  tahrir  olunmuşdur  Sene  942  tarihinde  bina  olunmuşdur  Ve  bu 
camie  muttasıl  mektebi  sıbyan   kapusı  üzre 


••  ••       *  •  •  ^^^ 


tahrir  ve  terkim  olunmuşdur  Ve  bundan  maada  mesacidlerdir  Ve 
Köse  Oğlunun  bir  hamamı  var  Ve  on  bir  dükkânı  vardır  Ve  cümle 
halkı  güherçile  çıkarırlar  Acib  kâr  iderler  ve  acib  maadindir  Bağ  ve 
bağçeleri  gûhu  siyah  dibinde  binden  mütecaviz  bağdır  Ve  sahraları 
gayet  ekin  ocağıdır  Kara  arpası  ve  kara  [1]  mumu  ve  buğdayı  mem- 
duh  ve  meşhurdur  Andan  yine  yıldız  canibine  düz  sahra  içre  bir 
saat  mahsuldar  tarlalar   içre  gidüb 

Evsafı   gafrıbat  der  Kal'ai  Kâfirâbâd 

Karaman  eyaletinde  hassı  hümayun  [2]  ifraz  Nişancı  paşa  hassıdır 
Ve  yüz  elli  akçe  şerif  kazadır  ve  nahiyesi  on  sekiz  pare  kuradır  İki 
bin  guruş  hasıl  olur  kazadır  Kethüdayeri  ve  serdarı  ve  dizdarı  ve  on 
sekiz  neferatı  vardır  Ve  kal'ası  Kâfiryat  sahrasında  Hacı  Baba  Sultan 
dağından  bir  top  menzili  baid  bir  düz  yerde  şekli  murabba  şeddadî 
taş  bina  bir  kaPai  zibadır  Ve  dört  etrafı  iki  bin  beşyüz  adımdır  Ve 
canibi  erbaasmda  asla  hendek  yokdur  Ve  divan  bir  güne  beyaz  taş 
bina  ile  inşa  olmuşdur  kim  misli  bir  diyarda  yokdur  Cümle  taşı 
güya  kerpiç  gibi  bir  kalıbda  kesilmiş  serapa  yassı  taşlardır  Ve  üstad 
mühendis  taşların  bir  birlerine  öyle  imtizacın  kasd  etmiş  kim  bir  taş 
kıl  kadar  sair  taşdan    hariç    değildir  Ve  gerçi  yalın  kat  divan  bâlâdır 

[1]  Bagrdad  Köşkü  nüshası  (kırmızı) 
[2]  Bağdad  Köşkü  nüshası  (dan) 


310  EVLİYA  ÇELEBİ 

Amma  beş  arşun  kalın  ve  on  beş  arşun  âli  ve  gayet  metin  ve  müs- 
tahkem divan  musanna'dır  Ve  buna  muadil  bina  Tire  şehrinde  ve 
Arnavudluk  içinde  Ergiri  kasrı  kaPasında  gördüm  Anlar  dahi  böyle 
bir  kıt^a  taşlardır  Amma  kırmızıdır  Amma  bu  Kâfiryatın  beyaz 
Ve  dahi  tekellüflü  binadır  Ve  garba  sekiz  kapusı  cenuba  Dağ  kapusu 
ve  cümle  otuz  kule  ve  bin  sekiz  yüz  seksen  sekiz  bedendir  Ve  bu 
cürümde  toprak  örtülü  yine  ol  mezkûr  taş  divarlı  mükellef  evlerdir 
Ve  cümle  mihrabdır    Sekizi    mesaciddir  ayakdır    Ve  altı 

sütun  üzre  dokuz  kemerdir  Ve  kirişler  üzre  musanna  tavan  üzre 
kireç    örtülü    camidir    Ve  [1]  üzre    kûfî    hatile    iki    kitabe 

içinde 

(  <i!!j^j  jc^  4İSiVWiV  ) 

yazılmışdır  Amma  gayet  hüsnühat  Nevruz  Oğlu  ve  gayri  hatlar  terkim 
olmuş  Amma  âli  olmak  ile  kıraati  müşkil  olub  tahrir  olunmadı  Ve 
Yeni  Cami  İki  canibinde  yan  mahfilleri  ve  kıble  kapusı  üzre  müzey- 
yen mahfili  gayet  şirin  kârlı  mahfildir  Ve  cümle  tavan  üzre  kireç 
sıvalıdır  Ve  sahibülhayratı  Mustafazade  hayratıdır  Vie  Karaman 
Oğlu  hadımı  Mercan  Ağa  mescidi  ve  Hacı  Ilyas  mescidi  ve  Pir  Ah- 
med  Çavuş  mescidi  ve  Hoca  Hüseyinzadenin  bir  hammamı  var  Gayrî 
yokdur  Ve  üç  medrese  ve  altı  mektebi  tıflı  ebcedhan  var  Ve  kırk 
dekâkinler  ve  iki  hanı  var  Ve  evlerinde  asla  bağçeleri  yokdur  Amma 
mahbub  ve  mahbubesi  çokdur  Ve  kal'dan  taşra  asla  bir  hane  yokdur 
Ancak  Karaman  kapusından  taşra  mezaristanı  çokdur  Ve  cenub  ca- 
nibine nîm  saat  baid  Hacı  Baba  dağı  dameni  serapa  bağdır  kim  tabir 
olunmaz  Ve  sahrası  gayet  ekin  ocağıdır  Ganimet  şehridir  Ve  cümle 
halkı  rencberdir  Ekseri  külah  üzre  destan  muhammedî  sararlar  Ve 
cümle  ferace  ve  boğası  esbab  giyerler  Ve  nisa  taifesi  sarı  çizme  giyüb 
beyaz  çarşaf  bürünürler  Ve  Kâfiryat  halkı  olmak  ile  avradlan 
(  İ\j  ca\<  jfiAl  ji^)\^y:3  )  âyetin  tilâvet  idüb  (  c;yi^i\  ^^u  L)  esmasına  mazhar 
olmuşlardır  Ve  gayet  dostkarîndirler  Müslümanları  severler  Ve  bu 
şehre  kâfir  ve  Cehud  komazlar  Ve  memduhatından  has  ve  beyaz  et- 
meği meşhuru  âfâkdır 

Ziyaretgâhı  Kâfirâbâd 

Bu  şehir  kabihce  ismile  müsemmadır  Sultanülulemanm  nutku 
şerifleri  böyle  sâdır  olmuşdur  Amma  ulu  kimesneler  vardır  Evvelâ 
Ulu  Camiin  sol  tarafında  Karabaş  Efendi  kummelînden  bir  kimesne- 

[1]   Bağdad  Köşkü  nünhası  (  Islâmbol ) 


SEYAHATNAMESİ  311 

dir  Ve  Karaman  kapusmdan  taşra  Elhacı  Ömer  Efendi  »j^  o'-^»  Ve 
Yağmurlar  kapusmdan  taşra  Mamadı  Sultanzade  ve  Elhacı  Ilyas  mes* 
cidinde  pişvayi  tarikat  Yakub  Efendi  hazretleri  dahi  ulu  sultandır 
Çok  menakıbı  vardır  Ve  bu  şehirde  iki  gün  meks  idüb  zevk  safalar 
etdik  Badehu  Kâfiryatdan  Şeydi  şehre  sancakları  on  birer  saat  baid 
olub  bin  elli  sekiz  tarihinde  ol  semtlerin  seyyahati  bâlâda  tahrir 
olunub  varması  elzem  ve  levazımından  olmayub  Kâfiryatdan  yine  rucü 
idüb  kıbliye  kaPai  İli  Sıra 

Kariyei    Yoğunlar 

Müslüman  köyüdür  Andan 

Kariyei    Bölme    dede 

w-  Bir  camili  yüz  evli  ve  bağ  ve  bağçeli  müslüman  köyüdür  Ve 

Kariyei  Dirbin 

Bir  camii  minareli  müslüman  köyüdür  Andan 

I  Kariyei  Kerenti 

Ve  bu  mahalde  nehri  Karaman  gelüb  mahalde   Akdenize 

mahlut  olur  Anı  Alâüddinin  yedi  göz  cisiri  ile  ubur  idüb  6  saatde 
mezkûr  kuraları  ubur  idüb 

Evsafı  kal'ai  Lârende  yani  şehri  Karamanı  Darı  îman 

Karaman  eyaleti  tahtı  budur  Lâkin  Konya  el  vilâyet  ortası  olmak 
ile  vüzeralar  anda  sakin  olurlar    Amma    tahtı    kadim    budur    Amma 

■A. 

bu  Lârende  hassı  hümayundur  Sene  tarihinde  Ali  Karamanıyan  kal'a- 
sın  bina  idüb  mamur  itmişdir  Ve  üc  [1]  akçe  şerif  kazadır  Ve 
nahiyesi  kuradır  Kadıya   senevi     yedi    bin     guruş     hasıl     olur 

^  Bervechi  adalet  alaybeğisi  ve  çeribaşısı  erbabı  zuaması  ve  erbabı 
timarı  cümle  Konyada  cem  olurlar  Şeyhülislâmı  ve  nakibüleşrafı  ve 
kethüdayeri  ve  yeniçeri  serdarı  ve  dizdarı  ve  yüz  elli  neferatı  vardır 
Ve  âyân  eşrafı  ulema  ve  sulehası  ve  eimme  ve  meşayih  hutebası 
çok  bir  sevadı  muazzam  şehri  kadimdir  Ve  kal'ai  Karaman  hamunu- 
nun  ortasında  havalesiz  üç  kat  bir  kat  şeddadî  bina  sa'b  ve  metîn 
ve  kavi  kal'adır  iç  kal'ası  bir  mürtefî  topraklı  bayır  üzre  şekli  muraabba 
şeddadî  iri  taşlı  kal'adır  Ve  bu  iç   kaPanm    cürmü    altı    yüz    adımdır 

[1]   Bağdad   Köşkü  nüshası  (yüz) 


312  EVLİYA  ÇELEBİ 

Ve  sekiz  kuUei  azimdir  Ve  canibi  erbaası  amik  ve  ariz  hendekdir  Ve 
garba  nazır  ancak  bir  kapusı  var  Ağaç  cisir  ile  geçilir  üç  kat  demir 
kapulardır  Ve  bu  kapunun  iki  tarafında  olarn  divar  taşlarının  herbi- 
rinde  celi  hat  ile  esmaülhüsna  tastir  olunmuştur  Ve  dizdar  bunda  sakin 
olur  Cümle  kırk  altı  hürde  toprak  örtülü  evlerdir  Ve  bir  camiden 
gayri  bir  şey  yokdur  Ve  bu  kal' adan  taşra  bir  kat  kal'a  dahi  çevril- 
mişdir  Ortahisar  derler  şekli  müdevver  bir  metin  kal'adır  Ve  başka 
hendeği  vardır  Ve  dairen  mader  cürmü  bin  yedi  yüz  adımdır  Ve  cümle 
kırk  külledir  Ve  iki  kapudur  Garb  tarafına  yol  kapusı  kıble  tarafına 
Pazar  kapusu  Ve  bir  (bu)  şehri  azîmi  ihata  ider  taşra  bâru  kal'ası 
üçüncü  katıdır  Çepçevirme  yedi  bin  adım  kaPai  kebirdir  Ve  cümle 
yüz  kırk  külledir  Ve  cümle  dokuz  kapudur  Evvelâ  Paşa  Camiinde 
kıbliye  nazır  Emildenli  kapusı  ve  şarka  nazır  Seki  Çeşmesi  kapusı  ve 
yine  şarka  nazır  Şam  kapusı  ve  garba  nazır  Kör  souk  kapusı  ve  Hazreti 
Mevlâna  validesi  türbesi  dibinde  Parmak  kapu  ve  cenuba  Toplar 
kapusı  ve  kıbliye  imaret  kapusı  ve  cenuba  Emir  Ahmed  kapusı  ve 
kıbliye  Tekye  kapusı  Ve  bu  cürümde  olan  rıbatı  azîmin  içinde  cümle 
otuz  iki  mahalle  ve  elli  üç  mihrabdır  Ve  cümle  yedi  bin  seksen  top- 
rak örtülü  evlerdir  Ve  cümleden  cemaati  bisyara  malik  arasta  içinde 
Bostancı  Camii  ve  Hazreti  Mev'âna  validesi  Camii  içinde  medf undur 
Ve  âsitanei  mevlevîdir  Ve  kapu  üzre  terkim  olunan  tarihi  budur 

jlku  jy^ı^Ui  jlku  jv^jUuki  <J^^yJ\  'kS"M\  \ji;Ji  cJ^  oj^-*ı ) 
C.1,    A^^iJl    A^^Jl   >>)!    o^.    \\]  ^j^*  \J^\U\J\  â-JUM:-  LV^  ^Uı 

^Ulj    4\J^   ^^^^^\    jUa.-   jJ"   ^^^    J    JA.    J-^l^    a    jlc;^-    a}   cr^n^^ 

;>C)U"B  [t]  a^  jci\^  juyi^ls  ^^^\3  ^J\  jvi^M-  f^\Jîj  vi-lilo 
J\  <^  Jj>l\^^j  <Uji  '^jl  ^u  ^Ld^    [r]  ûJİ\J(^  r^\y\  ûfj^\j 


\    4jI.«ü»^ 


J  J^— J 


tahrirdir  Ve  Yeni  Cami  ve  Hacı  Beğler  Camii  minaresizdir  Ve    Hacı 
Oğlu  Camii  dahi  minaresizdir  Kible  kapusu   üzre 

hadisi  şerifi  kitabet  olunmuşdur  Ve  Nuh  Paşa  Camii  gayet  musanna 

[1]     Bağdad   Köşkü  nüshası        (^1> 

[?]      Ba^dad   Köşkü  uüshası        (O-.aH^İj) 

[3]      Bağdad  Köşkü   nüshası        ( O-.jH^^lc ) 


SEYAHATNAMESİ 


313 


ve  tnünakkaş  kâ(r)gir  bina  kubbei  âlisi  üzre  nilgûn  kurşun  örtülü' 
dür  Ve  bu  minarei  mevzunun  bir  şehirde  misali  yokdur  Ve  hareminde 
fıskıyye  ve  şaziravnı  selsebilvar  pertab  idüb  cümle  cemaat  tecdidi 
vuzu  idüb  Cenabı  Barîye    takarrüb  bulurlar    Ve  camiin    kapusı    üzre 

âyeti  Karahisarî  resmi  ile  müzehheb  lâciverd  tezhib  olunmuşdur 
Vacibüsseyir  bir  camii  ruşendir  Bu  şehirde  bundan  gayri  kurşunlu 
cami  yokdur  Ve  Dikbasan  Camii  minaresizdir  Ve  Karabaş  Camii 
minarelidir  Ve  bir  tekyesi  vardır  Ve  Ortahisarın  Pazar  kapusının 
iç  yüzünde  minaresi  natamam  Boyalı  Kadı  Camii  kubbei  âlidir  Am- 
ma kiremit  örtülüdür  Ve  kal'anın  Pazar  kapusı  üzre  kûfî  hattile 

(  ^il  VUI  V  ) 

terkim  olunmuşdur  Ve  Keresteci  Baba  Camii  Bu  mezkûr  olan  cami- 
lerden maada  elli  üc  mihraba  varınca  mesacidlerdir  Ve  cümle  med- 
reselerdir Ve  Musa  Bey  medresesi  ve  cümlesinde  cemaat  ile  ibadat 
olunur  medarislerdir  Cümleden  mamur  ve  mükellef  Karaman  Oğlu 
ibrahim  Bey  medresesinin  kapusı  üzre  tarihi  budur 

,^^Ji  j  y^Jl  i)>   Jj.  /^l  J(3j   dilU  ^^\    jls^  j  ^^V\  JlklJl  ^^  ) 

^3^L  j  iS'^  j  ji_-^k]ı  j  3^i-ı  A^ı^i   ^ ,  /»^U-  jL.^:3-Vı  j  j-üı  ^^\^  *^ij 

tahrir  olunmuşdur  Ve  bir  minareli  medresei  mamurdur  Ve  âyende 
ve  revendeye  nimeti  mebzul  bir  imareti  has  ve  âmdır  Ve  Hazreti 
Mevlâna  validesinin  medresesi  gayet  mamur  evkafı  ve  talebeleri  çok- 
dur  Ve  bu  medresenin  misli  yokdur  Meğer  Simavda  Kızıl  medrese 
ola  Amma  bunun  kapusının  etrafındaki  nakşı  kat  enderkat  öyle  mer- 
mer pür  nakşi  ile  münakkaşdır  kim  çeşmi  ibret  hayrelenüb  âdem 
hayran  olur  Ve  bu  kapunun  ile    âyetülkürsî  ve  dahi  üstünde 

esmaülhüsna  tahrir  olunmuşdur  Elhasıl  midhatinde  lisan  batidir  Ve 
minaresizdir 

Ve  Müfti  medresesi  kapusı  üzre  sahibülhayratı  tahrir  olunmuşdur 
Ve  Kas  arpa  mahallesinde  Şeyh  Ali  Sultan  mermer  ve  ellişer 

tahtanı  ve  fevkani  höcreleri  vardır  Ve  herbiri  bir  bağ  ve  bağçe  içinde 

[1]   Bağdad   Köşkü  nüshası  ((»iU) 


314  EVLİYA  ÇELEBİ 

inşa  olunmuşdur    Ve  bir  darikura  ve  iki  dir  Ve  üç  imaretdir 

Cümleden  Karaman  Oğlunun  ve  Valide  imareti  ve  Karabaş  tekyesi 
imareti  bunlardır  Ve  cümle  hanei  bîminnet  handır  Cümleden  vast 
Çarşu  hanı  ve  Nuh  paşa  hanı  ve  Sultan  Alâüddin  hanı  Meşhur  han 
bunlardır  Ve  cümle  altı  hamamdır  Ve  âbı  havası  lâtif  binası  nazif 
Nuh  Paşanın  Yeni  hamamı  ve  Saki  çeşmesi  hamamı  Karaman  Oğlu- 
nundur  Kârı  kadim  olduğundan  binayi  musanna  ve  âbı  havası  ferah 
hamamdır  Ve  Karaman  hocası  Monla  Fenarî  Hazretlerinin  nazargâh  ha* 
mamı  hasta  girse  şifa  bulur  Ve  Karaman  Oğlu  beylerinden  Nasuh 
Bey  hamamı  ve  Süleyman  Bey  hamamı  ve  Seyyid  Hoca  hamamı  meş- 
huru has  âm  hammam  bunlardır  Amma  efvâhı  nasda  yetmiş  saray 
hamamları  vardır  diye  tefahür  kesb  iderler  Ve  cümle  yirmi  üç  çeşme- 
dir Ve  çarşu  içindeki  çeşmenin  tarihi  budur 

Ya  ilâhi  ecri   hayrın  eyle  amalin  cezîl 
Eyledi  hace  Mehemmed  çeşmei  âli  sebîl 
Ehli  diller  cem  oluben  di  d  iler  tarihini 
Çeşmei  hayvan  mıdır  ya  ayni  abı  selsebîl 

Sene   1003 

Ve  cümle  dekâkinleri  bir  ulu  şahrah  üzre  vaki  olmuş  dört  yüz  yet- 
miş dükkândır  Lâkin  bedesteni  yokdur  Amma  cümle  zîkıymet  tefa- 
rik  makule  mevcuddur  Ve  âbı  havasının  letafetinden  mahbub  ve 
mahbubesi  meşhurdur  Ve  bağ  ve  bağçesi  cihanı  tutmuşdur  Ve  cüm- 
le halkı  kırmızı  boyalı  kuzu  kürkü  giyüb  külahı  mevlevî  üzre  beyaz 
destan  Muhammedi  sararlar  Ve  lehçeleri  Türk  lisanıdır  Babayi  âlem 
kavimdir  Ve  gayet  sulehayi  ümmetden  mazannai  kiram(dan)  büyük 
kimesneler  vardır  Ve  cümle  garib  dostlar  ve  âyân  ve  eşraflarından  ha- 
nedan sahihleri  kimesneler  vardır  kim  şeb  ruz  müsafirsiz  olmıyub  zai- 
fe  ikram  iderler  Ve  daima  kapuları  meftuhdur  Ve  cümle  zenanesi 
sarı  çizme  giyüb  üzerlerine  beyaz  car  bürünürler  Ehli  perde  ve  mes- 
ture gezerler  Ve  şehri  kadim  olduğundan 

Ziyaretgâhları   bunlardır 

Ziyareti  Elmevlâ  Ahmed  ibni  tAahmudül  Asem  mevleviyyeti  terk 
idüb  terk  tecrid  iken  maskatı  re'si  olan  Lârende  içre  s^-»  J'jjV  diyüb 
kazaya  rıza  verüb  vâsılı  cinan  oldu  •y*"  ^•^*  Hâlâ  ziyaretgâhı  vardır 
Has  ve  âmdır  Ve  Hazreti  Mevlâna  validesi  ve  Karaman  ^Oğlu  Gazi 
ibrahim  Bey  medresesinde  medfundur  Ve  Şeyh  Ali  Sultan  dahi  med- 
resesinde medfundur  Ve  Karabaş  Sultan  tekyesinde  Ve  Monla  Fenarî 
Hazretleri    Şam  kapusında    Menar    kitabı    müellifi  merkadı  ve  tariki 


SEYVHATNÂMESİ  315 

Halvetîde  Seyyid  Yahya  Şirvanî  tekyesinde  medfundur  Ve  yine  ol 
tekyede  Şeyh  Celâleddini  Rumî  merkadi  ve  yine  ol  âsitanede  Hazreti 
Şeyh  NuruUahı  Karamanı  merkadi  ve  iç  kaPa  kurbinde  Akbıyık  Sul- 
tan merkadi  ve  Keresteci  Baba  Camiinde  Yunus  Emrem  Hazretleri 
merkadi  Türkîce  tasavvufane  ebyat  eş'ar  ilahiyatı  meşhuru  âfâkdır 
Ve  bunlardan  maada  nice  bin  kibarı  evliyauUahlar  vardır  Ve  binden 
mütecaviz  kibarı  evliyauUahların  âsitanesine  bu  âsi  yüzüm  sürüb  ru- 
haniyyetlerinden  istimdad  taleb  etdük  Lâkin  cümlesi  tahrir  olunsa 
Tabakatı  Şa'ravî  kadar  bir  mücelled  kitab  olub  seyyahatimize 
mâni  olur  Ve  bu  şehirde  üç  gün  mihman  olub  alâkaderülimkân  seyir 
temaşa  idüb  ve  cümle  yaranlar  ile  vedalaşub  kıble  tarafına  4  saat 
gidüb  Şeyh  Deresi  nam  bir  zıyk  sengistan  dere  ubur  idüb  beş  saat 
dahi  güzer  idüb 

Seki  Yaylası 

Selefke  sancağı  hudududur  Ol  yayla  içinde  âdem  âdemîzad  yok 
Issız  yollar  ile  gidüb  on  ikinci  saatde  badelmağrib  bir  bîeman  çenge- 
listan  içre  yüklerimiz  yıkub  gulâmlarımızla  anda  Hudaya  mihman 
olduk  Hamdi  Huda    selâmetle    badessabah 

Alaca  Han 

Yakub  Han  binası  bir  küçük  handır  Anı  dahi  ubur  idüb  bu  ha* 
nm  solunda  bir  yalçın  kaya  üzre  evci  semaya  serçekmiş 

Kal'ai  Takyenos 

içinde  âdemîzad  yokdur  Amma  gayet  metîn  kaPadır  Hâlâ  he- 
nüz mimar  elinden  reha  bulmuş  bir  kaPai  cihannümadır  Ve  gayet 
mamur  şehri  azîm  imiş  Mezkûr  han  ile  kal'a  mabeyninde  on  binden 
mütecaviz  beyaz  mermer  musanna  sandıkalar  içre  kefere  İaşeleri  var 
4öij.;c  ^.j\  Amma  Yunaniyan  lisanı  üzre  tarihleri  Hicreti  nebeviden  altı 
yüz  otuz  tarihlerine  yakın  tarihleri  var  Ol  hatlara  taklid  idüb  j.ıil.  j«u\  jiUr 
suretlerin  alub  Kudüsü  Şerife  geldükde  papaslara  kıraat  etdirdim  Haz- 
reti  Isaya  iman  getirenlerin  mezaristanları  imiş  Ve  bu  kal'anın  canibi 
erbaasında  kayalar  içre  nice  yüz  bin  mağaralar  var  kim  herbirinde 
olan  san'atı  mermeri  hâlâ  zemanımızda  olan  üstad  gûhkenler  bir  tişesin 
urmada  âcizlerdir  Meğer  olzaman  kavmine  taşlar  müsahhar  olmak  var 
kim  her  kayası  Fahri  oyması  misal  zıh  enderzıh  islimi  Rumî  ve  şü- 
kûfeler  oymuşlar  kim  âdem  seyrinde  valih  hayran  kalur  Elhasıl  vaci- 


316  EVLİYA  ÇELEBİ 

büsseyirdir  Andan  bu  mahalli  geçüb  yine  şarka  iri  dirahti  münteha 
korular  ve  çemenzar  ovalar  ve  zeytun  ağacı  ile  ârâste  olmuş  harab 
kura  yerlerin  güzer     idüb  3   saatde 

Kariyei  Yapılı 

Hamdi  Huda  ol  arzı  semavatı  selâmetle  seyir  temaşa  etdiren  Ce- 
nabı Bariye  kim  Lârende  kal'asından  bu  yaylaya  gelince  mamur  ve 
âbâdandan  bir  şey  olmıyub  mahuf  ve  muhatara  kmara  misal  kan 
kokar  bîeman  yolları  ubur  idüb  Bayanlı  kariyesine  dahil  olduk  Se- 
lefke  paşasının  hassı  ve  hâkimi  voyvadadır  Ve  iki  yüz  evli  ve  bir 
camili  bir  mamur  müslüman  köyüdür  Ve  âlâ  pirinci  hasıl  olur  Ve 
önünden  cereyan  iden 

Nehri  Gümüş 

Bağla  yaylasından  gelüb  Köserelik  limanı  kurbinde  Akddenize 
mahlut  olur  Ve  bu  kariyenin  garbında  nehri  Gümüş  ve  aşırı  evci 
semaya  kad  çekmiş  bir  pilâv  yığını  misal  bir  sürü  cibal  vardır  Asla 
bir  dağa  muttasıl  değil  bir  gûhu  mevzundur  Anda  mutalsam  kenz- 
1er  vardır  derler  V^e  bu  gûhun  başında  çok  âdem  kara  kül  gibi 
yanmış    bulunmuşdur  Andan  kıbliye  bir  saat  gidüb 

Evsafı   kal'ai  Mut 

Matekaddem  Firengi  bedrenk  destinden  feth  etmeğe  Karaman 
Oğlu  Yakub  Şah  azîm  asker  ile  bunda  münhezim  olub  cümle  askeri 
şehid  olduğu  için  Darı  Mut  (  mevt  )  kal'ası  derler  Badehu  yine 
Karaman  Oğlu  ibrahim  Şah  gelüb  kuvveti  bazusile  feth  idüb  cümle 
kâfirlerin  ve  kıralların  dendanı  tigden  geçirüb  yetmiş  bin  lâşei  mur- 
darları kal'anın  şimali  tarafında  yığılı  bir  depedir  Ana  Maşatlık 
derler  Ali  Karamanın  bundan  ulu  gazası  yokdur  Badelfetih  kal'ai 
yire  beraber  münhezim  (münhedim)  idüb  badezzeman  müruru  eyyam 
ile  Sultan  Ahmed  devletinde  Celâli  kıran  Kuyucu  Murad  paşayi 
sahıbkıran  Selefke  suhtevatı  eşkıyası  def'içün  ahalii  vilâyet  masun 
olmaların  murad  idinüb  bu  kal'ai  yeniden  inşa  idüb  içinde  dizdarı 
ve  yirmi  neferatı  vardır  Ve  kaPası  bir  kayalı  dere  başında  şekli  mu- 
rabba'dan  tulânî  şeddadî  bina  kaPai  zibadır  Ve  cürmü  altı  yüz  adım- 
dır Ve  bir  kat  divardır  Amma  gayet  metindir  Ve  asla  hendeği  yok- 
dur Ve  içinde  dizdar  ve  cebehaneden  gayri  bir  şey  yokdur  Amma 
taşra  kalfada  bir  cami  ve  elli  yedi  kireç  sıvalı    evlerdir   Ve  şarka  na- 


SEYAHATNAMESİ  317 

zır  bir  kapusı  var  Metin  demir  kapudur  Ve  kıble  kapusı  mesduddur 
Ve  kal'anın  şarkında  yedi  dükkânı  vardır  Ve  bu  dükkânlar  önünde 
bir  âbı  hayat  kaynağı  vardır  Temmuzda  âdem  elini  sokamaz  Öyle 
buz  paresidir  Ve  bu  mahalde  bir  kasrı  âli  misal  mescidi  vardır 
Cümle  halkın  ârâmgâhıdır  Ve  bu  kal'anın  kıblesi  tarafında  bir  va- 
ruşu  azîmi  var  imiş  Hâlâ  zulmü  Osmani  yandan  harab  ve  yebab  ve 
zemini  türab  ve  halkı  hebab  olub  ancak  ikiyüz  ocaklı  bir  kârgir 
bina  hanı  azîmi  kalmış  Karaman  Oğlu  ibrahim  Han  binasıdır  Ve 
iki  yüz   (1)  bir  hamamı    var  Selef ke     paşası     Konakçı  Ali  paşa 

bunda  sakin  olmak  ile  hamamı  pek  işlerdi  Gayet   (2)  sıvalı 

ve  kâ(r)  gir  kubbeli  camii  vardır  Mihrabı  önünde  sahibülhayratı  iki 
sivri   kâ(r)gir    kubbei  âli   (3)  Karaman    Oğulları  bu  kubbeler- 

de medfundurlar  Ve  kaPanm  şimali  canibinden  iki  değirmen  yüri- 
dür  (4)  Nebi  Pınarı  derler  mâi  caridir  Ve  bu  kal'anın  şimali  cani- 
binde kal'a  altından  cereyan  iden  Bu  kaPiye  karib  bir  saat 
yerde  Akdenize  mahlut  olur  Ve  bu  nehrin  kal'a  altında  nehir  aşırı 
gül  gülistan  sünbül  ve  benefşe  ve  ergavan  ve  turuncu  rumman  fakihe 
eşçarı  ile  müzeyyen  bir  mamur  varuşdur  Cümle  yüz  hanedir  Ve  bir 
camii  ve  bir  mescidi  vardır  Ve  bu  şehrin  memduhatınm  meşhuru 
birer  vakıyye  narı  ve  danedar  beyaz  pirinci  meşhurdur  Amma  sevahil 
olmak  ile  sebil  havası  sakildir  Ve  bu  şehrin  kıble  canibinde  Konak- 
çı Kara  Ali  paşa  iki  yüz  çadır  ile  meks  idüb  biz  dahi  onun  sayei 
himayesinde  seyir  temaşa  idüb  bir  at  ve  elli  guruş  ihsanın  alub  bizi 
Selefke  kaimmakamına  göndermek  içün  suhte  kemerbaşılarından  üç 
kemerbaşı  rehin  alıkoyub  bize  on  suhte  refik  virüb  paşa  ile  ve 
sair  ağavatlar  ile  vedalaşub  kıble  canibine  bir  saat  ol  sahra  içre 
gidüb 

Evsafı  kal'ai  Zenbur 

Takyenos  binasıdır  Bir  pilâv  depesi  misal  bir  depe  üzre  bir  şirin 
kal'adır  Lâkin  yanına  varılmaz  ve  içine  girilmez  l^kc  ^u\  Alarkadan 
geçen  âdemi  arı  askeri  helak  ider  efvahı  nasda  böyle  şayidir  ki  Tak- 
yenosun  mutalsam  kenzi  bundadır  Nice  bin  Hindi  ve  Mağribîler 
gelüb  dahmeküşalık  idelim  derken  bir  reyhi  akim  esüb  âdemi  ser- 
mest     idüb  arı  askeri     helak  ider  Azîm     temaşa  kal'adır     Hattâ  hakir 


[1]   Bağdad  Köşkü  nüshası 

(mamur  abadan) 

[2]         » 

(lâtif  havası  vardır) 

[3]         »    .       » 

(içinde    medfundur) 

[4]        » 

(kadar  âbı  hayat) 

318  EVLİYA  ÇELEBİ 

bir  hayli  mesafeden  ubur  iderken  kal'a  üstünde  arı  bulut  misal  taye- 
ran  iderdi  Hâlâ  bir  ıssız  kal'ecikdir  Anı  ubur  idüb  neuzübiUâh  ana 
karib  bir  top  menzili 

Nehri  Kurud 

Demaz  dağlarından  gelüb  Mut  nehrine  mahlut  olur  Bu  nehri 
ubur  iderken  s(e)ishane  güçile  güzer  itdi  Şedid  nehirdir  Andan  nîm 
saat  seyrek  ağaçlı  ormanlar  aşub 

Kasabai  Zeyni  Şerif 

Selefke  sancağında  yüz  elli  akçe  şerif  kazadır  Ve  nahiyesi  otuz 
sekiz  kuradır  Bin  guruş  hasıl  olur  Ve  iki  yüzden  mütecaviz  toprak 
örtülü  bağ  ve  bağçeli  mamur  ve  şirin  kasabadır  Ve  bağı  cinandan 
nişan  virir  bir  âsitanei  saadetin  içinde  şeyhi  alelitlak  kutbu  istihkak 
âfitabı  nihanî  kamer  zindegânî  Hazreti  Şeyh  Alii  Semerkaıldî 
yj»]\oj^^ji  Hazretlerinin  yedi  nefer  evlâdı  zevilihtiramları  ki  ırkı  tahriri 
ResuluUahdırler  bir  altun  alemli  kubbei  âli  içinde  medfunlardır 
Tariki  Zeynîlerdir  Uç  yüzden  mütecaviz  fukarayı  babaullahı  vardır 
Bir  gice  anda  mihman  olub  halkai  zikrinde  tevhid  araya  girüb 
fukaralarile  kuca  kucağ  (1)  olub  mest  medhuş  der  bucag  olub  zevk 
safalar  etdük  Andan  alessabah  Çelebi  Efendiden  me'zun  olub  refik- 
lerimiz olan  suhtelere  tenbih  idüb  Bu  Ağayı  ağyare  kıyas  etmen 
Riayeti  hatırlarile  mukayyed  olun  Bir  hoş  götürün  deyüb  veda- 
laşdık   Andan  şarka  4  saat 

Karlyei    Kudurdu 

Bir  bayır  başında  yüz  evli  bir  köydür  Anı  ubur  idüb  dere  ve 
depeler  ve  yalçın  kayalı  ve  şahin  zağanos  yuvalı  gûhu  demavendleri 
ve  nice  bin  sun'u  Hudaları    temaşa  iderek 

Nehri    Kudurdu 

At  ile   ubur  idüb    bin  mıkdarı  adım  baid 

Nehri  Köksu 

Dahi  azîm  sudur  Bu  iki  nehir  ol  nehirlerdir  kim  Ermenak 
kaPasından  çıkdığımız  günlerde  ubur  olmuşdu  Ve  ol  yaylalardan  tulü 

[1]    Bağdad   Köşkü   nüshası      (Kucak   kucağa) 


SEYAHATNAMESİ  319 

îdüb  nehreyn  bu  mahalde  birbirlerine  mahlut  olub  Selefkede  Paşa 
Sarayı  dibinden  güzer  idüb  hemen  ol  mahalle  karib  Çeltiklik  nam 
mahalde  Akdenize  mahlut  olur  Ve  hakir  nehri  Köksuyu  at  ile  bîbak 
gecüb  yine  kıble  canibine  çamlı  beller  ve  yalçın  mahuf  uçurum 
yollar  ve  azîm  mağara  ve  kârı  kadim  su  yolları  temaşa  iderek  Henk 
Beli  ve  Kara  Henk  Sultan  tekyesi    aşağı  sekiz  saatde 

Evsafı  kal'ai   tahtı  Takyenos  Selefke[ı] 

Ezelde  Takyenos  binasıdır  Badehu  Kıbrıs  ceziresi  Venedik  küf* 
farının  olmak  ile  buna  dahi  Venedik  mutasarrıf  idi  Sene  879  tari- 
hinde Sultan  Bayezidi  Veli  fethidir  Bedesti  serdarı  muazzam  Gedik 
Ahmed  paşa  Cengi  azîm  ile  fetholduğu  Tevarihatda  mufassal  tahrir 
olunmuşdur  Kâh  Kıbrıs  eyaleti  olur  Amma  hâlâ  Adana  eyaletinde 
Selefke  sancağı  paşasının  tahtıdır  Tarafı  padişahîden  paşasının  hassı 
hümayunu  4,700,000  akçe  ile  hini  seferde  altı  yüz  pürsilâh  asker  ile 
sefer  eşer  Ve  alaybeğisi  ve  çeribaşısı  vardır  Ve  erbabı  ziameti  on 
altıdır  Ve  erbabı  timarı  altı  yüz  yirmidir  Bu  cümlesi  kanun  üzre 
beş  binde  bir  cebelüleri  ile  hîni  seferde  alaybeğinin  livası  altında 
sefer  eşerler  Paşasının  askeri  ile  bin  yedi  yüz  âdem  olur  Ve  üçyüz 
payesi  ile.  şerif  kazadır  Ve  nahiyesi  yetmiş  pare  âsi  kuralardır  Uç 
bin  guruş  kadıya  hasıl  olur  Paşaya  yirmi  bin  guruş  hasıl  olur  Mer- 
hum bizim  Mostarlı  Mustafa  paşa  kırk  bin  guruş  hasıl  iderdi  Zira 
cümle  suhte  eşkıyaların  dağlarda  kabzai  tasarrufa  alub  muti  etmiş  idi 
Ve  bu  sancak  cümle  (2)  kazadır  Evvelâ  kazai  Selefke  ve  kazai  Er- 
menak  ve  kazai  Nevahi  ve  kazai  Selinti  ve  kazai  Mamuriyye  ve  kazai 
Zeyni  Şerif  ve  kazai  Sadi  ve  kazai  Karataş  ve  kazai  Sinanlı  ve  kazai 
Mut  ve  kazai  Gülnar  Hamdi  Huda  bu  on  bir  kazanın  Sinanlıdan 
gayrisin  selâmetle  seyahat  idüb  kal'ai  Selefke  nümayan  olduğu  Ka- 
rahenk  belidir  ki  ol  gûhu  bâlânın  zirvei  âlâsında  tekyei  Karahenk 
Sultana  yüz  sürüb  iki  rik'at  salâtı  şükür  kıldım  ki  bu  gûhu  bîeman- 
lardan  selâmetle  ubur  etdim  deyu  Ol  tekyede  Şeyh  Musa  Hazretleri- 
nin ruhaniyyetlerinden  istimdad  taleb  idüb  Selef  kiye  dahil  olduk  idi 
Kal'ai  Selefkede  sipah  kethüdayeri  ve  yeniçeri  serdarı  Kıbrıs  yeni- 
çerilerindendir  Zira  âsitane  yeniçerilerinin  memerri  değildir  Cümle 
Kıbrıslının  at  oynağı  yerleridir  Gayet  girdab  sapa  yoldur  Sıpasın 
gayib  iden  gelmez  ve  gelen  gülmez  ve  sıpasın  bulmaz  böyle  bir  bîe- 
man  yollardır     Ve    şeyhülislâmı     ve    nakibülesrafı    ve  âyân  eşrafı  ve 


[1]   Şimdiki  yazılışı   (Silifke)dir. 
[2]    Bağdad  Köşkü  nüshası  (11) 


320  EVLİYA  ÇELEBÎ 

dizdarı  ve  altmış  neferatı  vardır  Ve  kaPası  bir  yalçın  kayalı  ve  bir 
canibi  topraklı  bir  mürtefî  püşte  üzre  havalesiz  bir  metin  ve  müs- 
tahkem kal'ai  âlidir  Ve  şekli  bademi  bir  şeddadî  taş  binadır  Ve  ca- 
nibi erbaası  bin  üç  yüz  adım  küçük  kal'adır  Ve  yirmi  üç  külledir 
Ve  kıbliye  nazır  bir  kapusı  vardır  Ve  içinde  altmış  toprak  örtülü 
hanesi  vardır  Ve  asla  hendeği  yokdur  Zira  yalçın  dağ  üzre  inşa 
olunmuşdur  Ve  içinde  bir  camii  Sultan  Beyazid  hanındır  Ve  dizdar 
ve  neferat  bunda  sakin  olurlar  Ve  bu  kal'anın  şarkı  ve  kıble  cani- 
binde varuşu  cümle  mihrabdır  Ve  üçü  camidir  Maada  mesacidlerdir 
Çarsu  içinde  kârı  kadim  Sultan  Alâüddin  Camii  tarzı  kadim  bir 
alçak  minareli  camidir  Küffar  müstevli  oldukda  minaresin  münhe- 
dim  idüb  badelfetih  minaresi  alçak  bina  olunmuşdur  Ve  Ramazan 
Ağa  mescidi  ve  Urum  mahallesi  mescidi  ve  Bozkır  mescidi  Malûmu- 
muz olan  bunlardır  Bir  hamamı  var  Ve  iki  hanı  var  Ve  elli  mik- 
darı  dükkânı  var  Ve  mahkemesi  cisir  başındadır  Ve  ana  karib  Paşa 
Sarayı  su  kenarında  ve  cümle  varuşu  haraba  yüz  dutmuş  Ve  bağ  ve 
bağçeleri  içinde  nice  bin  kemer  ve  han  ve  imaret  asarları  var  kim 
tabir  olunmaz  Takyenos  asrında  bir  şehri  azîm  imiş  kim  tavsif  olun- 
maz Ve  âbı  havası  gayet  sakildir  Serçei  ısıtma  dutar  Lâkin  baharda 
cümle  halkı  alelûmum  yaylağa  çıkarlar  Ve  bu  şehirde  limon  ve 
turunç  ve  incir  Ve  halkı  gayet  fakirülhaldir  Ve  bu  şehrin  cisri  Tak- 
yenos binasıdır  On  yedi  gözdür  cisri  azîmdir  Meşhuru  âfâk 
cisirlerin  biri  dahi  budur  Ve  bu  cisrin  mahkeme  tarafı  başında  kal'a 
kapusı  iderler  Ve  cisir  başında  bir  bacdar  odası  var  Anda 
bac    alınır 

Ziyaretgâhı  Selefke 

Cisrin    şehir  bir    kubbei  âlide    medfunlardır    Ve  Köklü 

mahallesindedir  Ve  pes  bu  şehir  ile  Zeyni  Şerif  mabeyninde  Kara  (1) 
(2)  bâlâda  masturdur  Anların  biraderleri  bu  şehir  içre 
kapanın  şimalinde  kubbesiz  bir  mahalde  medfunlardır  İsmi  şerifleri 
Şeyh  Şuaüddindir  Kabâyili  Türkman  mabeyinlerinde  biraderleri  Şeyh 
Musa  ve  kendüleri  Şeyh  Şücaüddin  Muteber  ziyaretler  Ve  halk  anlara 
mutekidlerdir  Himmetleri  hazır  ola  Ve  bu  şehrin  viraneliğinde  nice 
ziyaretler  etdik  Amma  meşhurları  bunlardır  Ve  bu  şehirde  refikle- 
rimiz olan  suhtelere  on  guruş  virüb  ve  sıhhat  haberlerimiz  bir  mek- 
tub  ile  Ali  paşaya  bildirüb  hakir  Selefkeden  garb  canibine  4  saat 
âlâ  lâtif  yollar  ile 

(1)  Bağdad   Köşkü  nüshası     (henlc) 

(2)  Bağciad   Köşkü  nüshası     (hâlâ) 


SEYAHATNAMESİ  321 

Evsafı  kal'ai  Akliman 

Matekaddem  Venedik  kalmasıdır  Karaman  Oğulları  feth  idüb  mün-. 
hedim  etmişler  Badehu  sene  tarihinde  Fatihi  Kıbrıs  Selimi  Sanı 
asrında  uburu  hubur  içün  memerri  nasa  elzem  levazımından  olmak 
ile  Lala  Mustafa  paşa  tamir  termim  itmişdir  Hâlâ  Selefke  paşasının 
hassıdır  Voyvadası  hâkimdir  Ve  nahiye  naibi  hüküm  ider  Azîm 
gümrükdür  Ve  kaPası  lebi  deryada  bir  püşte  üzre  şekli  murabba 
bir  şeddadî  taş  bina  kal'ecikdir  Ve  dairen  madar  cürmü 
adımdır  Ve  içi  bir  mahalle  ve  iki  yüz  hürde  evlerdir  Ve  bir 
cami     ve     dizdarı     ve  neferatları    vardır    Ekseriya    halkı     Kıbrıs 

kuludur  Ve  bir  hamamı  var  yaz  günleri  işlemez  Derya  kapudanı  paşa 
hamamına  girerler  Ve  kırk  dükkânı  var  Cümle  eşya  mevcuddur  Ve 
Selefke  halkı  bu  Aklimana  muhtaçlardır  Zira  cümle  metaların  bunda 
füruht  iderler  Ve  Selefkeden  mamur  şehirdir  Ve  cümle  halkı  şeci  ve 
bahadır  fetalardır  Bir  kaç  kefere  beşer  onar  kalyon  ile  alelgafle  şeb- 
hun  etmişdir  Asla  bir  şey  virmeyüb   kâfirden  nice  dil  ve  mali 

ganayim  alub  küffarı  duzahkarar  makhur  ve  müdemmer  firar  etmişdir 
Ve  Kıbrıs  iskelesi  olmak  ile  şenlikli  yerdir  Ve  kaPadan  taşra  lebi 
deryada  azîm  mahzenler  vardır  Cümle  bazirgânlar  mün'im  anda 
metanların  koyub  mihman  olurlar  Ve  limanı  gerçi  kapulu  liman 
değildir  Amma  gün  doğrusundan  ve  poyrazdan  ve  yıldızdan  emîn 
limanı  metindir  Ve  ne  canibe  demir  bıraksan  parça  kalyonlar  yatağı 
âlâ  sulu  ve  sağanaksız  limandır  Ve  herbar  kırk  elli  pare  gemi  mev- 
cuddur İskeledir  Anda  dizdar  ağa  bize  bir  müsellâh  ve  müretteb  bir 
uçgun  yağlı  firkatei  iki  yüz  guruşa  tutub  Kıbrıs  kadısı  İbrahim  Ffen- 
dile  iştiraki  suy  olmak  üzre  cemii  eşya  ve  atlarımız  firkateye  tahmil 
idüb  ben  dahi  cümle  yaranlar  ile  vedalaşub  firkatiye  suvar  olub  üç 
dane  firkate  ayakdaş  ile  mütevekkilen  alellah  olub  firişka  rüzgâr  ile 
pupa  kuUanub  Aklimandan  yirmi  mil  baid  olunca  Köserelik  nam 
mahalden  üç  dane  kâfir  kalyonu  zahir  ve  bahir  olub  üzerimize  tira- 
mola dizüb  gelir  Hemen  bizim  refiklerimiz  firkatelerin  üçü  bir  yere 
gelüb  geru  dönmek  selâmetdir  deyu  orsa  orsa  geru  Aklimana  kaça 
kaça  Aklimana  gelince  akciğerimiz  ağzımıza  geldi  Mel' un  küf  far  in 
biri  hayli  yüğrük  kalyon  imiş  Bir  hayli  yakın  gelüb  bir  alabanda  top 
urub  gemii  sağ  ve  soldan  geçüb  asla  zarar  isabet  etmiyüb  üç  kalyon 
limandan  taşra  lenger  bırağub  yatdılar  Hakir  ve  ibrahim  Efendi 
firkateden  taşra  çıkub  secdei  şükür  idüb  cümle  eşyalarımız  ve  atlarımız 
gemiden    çıkarub    bin  altmış    tarihinde  Kıbrıs    ceziresin    gördüğümüz 

kifayet  ider  diyüb  Aklimandan  esbi  sabareftarlarımıza  suvar  olub  4  saat 

Evliya  Çelebi  9  —  21 


322  EVLİYA  ÇELEBİ 

Kal'ai  Selefke 

Bir  gece  mihman  olub  dizdardan  refikler  alub  Ramazan  Ağayile 
ve  Zaim  Mehmed  Ağayile  ve  Süleyman  Ağayile  ve  Sarı  Bey  ile  ve 
müezzin  Ramazan  Çelebi  ile  cümle  vedalaşub  şehrin  cisrinden  ubur 
idüb  Göksu  kenarınca  sengistan  ve  bazı  mahalli  kiyahistan  yerleri 
sekiz  saatde  güzer  idüb 

Kariye!  Agaz 

Bir  dere  içinde  kırk  evli  müslüman  köyüdür  Anda  bir  divanhaneli 
ve  bağ  ve  dağçeli  bir  hanedana  konduk  Selefke  diyarından  aldığımız 
yirmi  tüfenkendaz  piyade  şehbazlar  bir  yerde  konub  dururken 

Serencam  Menakıbı  vartai  azîm 

Kapudan  bir  fertudei  cihana  ve  garafı  zemane  kınalı  saçlı  ve  bir 
hartâvî  sarıklı  bir  nevkî  avret  elinde  asası  ile  gelüb  selâm  virüb  mu- 
safaha    idince  âlem  hayretde    kalub    Safa  geldin    kadın    anam  didim 
Hemen  siz  safa  geldiniz  deyüb  oturdu  Ve  karşusma    otuz  dane  bıyığı 
dümü  binagûşunda  şehbazlar  el  kavuşub  hizmetde   durdılar  Badelleta 
velleti  Bire  Osman    uşağı  avan  Sen  bu  yola  nerden  geldin  ve  nereye 
gidersin  Bu  yollardan    kuş  uçmaz    Kolan    yürümez  deyu  hakire  hitab 
etdi  Bu  fakir  dahi  Ali  Osmanın  kulıyız  Suhte    Mahmud  paşa  oğluna 
gideriz    didim     Öyle    olsa  ya  benim    ötiye    giren    iki    sehbaz    oğlumu 
Selef  kede     bazar    yerinde     atlarından     yıkub  müsellem    ile    Selef  keli 
Ramazan  Ağa  didikleri  kâfir  iki  dağ  paresi  oğullarımı  pare  pare  idüb 
katletdiler  Osman  Oğlu    benim  öcümü  alur  mu  didi  Vah  didi  ağladı 
Hemen  kahir  Elem  çekme  İnşaallah  şu  yolları  selâmetle  geçüb  Osman 
Oğluna  varduğumda   senin    katillerin    hakkından   geldireyim  didükde 
avret  fakir    kerçek    sanub    başın     açub    dua  idüb    Bire    uşak  alatlan 
Malahazarı   getürün    Ana    kadının  taamın  yesin    dedikde  cümle  ayak 
duranlar  tarumar  olub  derhal  kırk  elli  sahan  ana  baba  aşı  gelüb  tena- 
vül  idüb  zevk  safa  etdik   Badettaam  bir  boğçe  don  ve  gömlek  ve  keçe 
seccade  ve  iki  ağır  Türkmen   kilimleri  hedaya  getürüb  anda  mihman 
olub  zevk  safa  etdik  Deriken    hikmeti    Huda  ol  gice  bu   hane  sahibi- 
mizin iki  ihtiyar    karındaşları    var  imiş    Anların  evleri    tarafında  bir 
feza'    ve  bir  aza  vaveyla    kopdıkim    zehremiz    çak    olub    Allah  Allah 
sadasından  ve  tüfenk  ve  balta    ra'd     varından    ol    derelerin    içi  sıytü 
sadadan  doldu     Bu  hakir  mebhut   oldu     Meğer    Karataşlık    suhteleri 
bu  avretin  Selefkede  iki    oğulların  kati  olunduğun    istima  idüb  fırsat 


SEYAHATNAMESİ  323 

ganitnetdir  deyu  bu  hatunun  iki  karındaşının  hanelerin  üçyüz  suhte 
şebhun  idüb  filhal  mezbur  avretin  iki  ihtiyar  karındaşların  ve  birer 
avretlerin  ve  dört  huddamların  cümle  sekiz  nefer  kimesnei  katlidüb 
bu  kadar  mali  ganayim  alub  evlerin  ateşe  urub  dere  içi  çıragan  oldu 
Bu  halde  iken  fertutei  pirezen  başına  serpenahın  ve  eğnine  zırhın 
giyüb  bizim  saraya  gelüb  bizi  pürsilâh  hazırbaş  görünce  ardısıra  yet* 
miş  seksen  pürsilâh  tevabiatları  gelüb  Aya  hal  niye  müncer  olur 
derken  derhal  bizim  saray  kapusı  önünde  meş^aller  ve  neft  katranlar 
yakub  iki  üçyüz  suhtevat  kapumız  önünde  gelüb  bîbak  ve  bîperva 
bir  yaylım  kurşun  saraya  urub  fakire  pirezeni  istediler  Hemen  karının 
ve  bizim  refiklerimiz  damlar  ve  şahnişinler  ve  dervaze  ve  revzenlerden 
cümle  bir  yaylım  çatal  kurşun  ile  durunca  suhteler  yan  virdiler 
Elhasıl  sabahadek  bir  cengi  âli  olmuşdur  kim  tabir  olunmaz  Bizim 
pirezen  [1]  iki  âdem  şehid  ve  yedi  âdem  mecruh  ve  hakirin  bir  atı 
ahur  deliğinden  maktul  olub  suhtevatdan  on  dokuz  âdem  mürd  olub 
ve  elli  mikdarı  âdem  cümle  mürd  olub  bu  hal  üzre  vakti  sabahadek 
suhtelerin  leşleri  kapumuz  önünde  kalub  almağa  iktidarları  olmıyub 
kararları  firara  mübeddel  olub  sek  bersengistan  gitdiler  Bu  halde  iken 
bizim  Selefkeden  gelen  refiklerimiz  Vallah  Ağa  biz  sizi  bundan  ileru 
götürmeziz  Hemen  geru  Selefkeye  dönersin  didiler  Hemen  pirezen 
Sakın  ileri  gitme  nola  benimle  giru  şikâyet  etmeğe  Mut  kaPasına 
Ali  paşaya  gidelim   [2)  Bu     müşaverede     iken    hikmeti  Huda 

Kıbrıs  yeniçerilerinden  ve  Aklimandan  ve  gayri  nevahilerden  üçyüz 
yirmi  gelüb  biz  sakin  oldığımız  köye  gelüb  suhtelerin  leşlerin 

görüb  dipelik  hazırbaş  olub  ve  şehid    olan  atımızın  yerine    valide  iki 
küheylan  ve  yüz    vakıyye     ibrişim     ikram    idüb    ve  bizimle    gelenleri 
saya    şikâyete    gitdi    Biz    cümle    tüccar  ile  yola    revane  olub 
canibi  erbaamızı  muhafaza  iderek  cümle  piyade  olub  6  saat 

şarka  lebi  derya  ile  gidüb 

Kariyei  Tirsendi 

Bir  sengistan  dağ  [3]  başına  halkının  belinde  ı^jiJ.»  ve  J^^^y-^* 

kitabları  bellerinde  amma  kırkar  ellişer  dirhem  tüfekleri  ellerinde 
herbiri  yalçın  kayalar  üzre  keklik  gibi  seğird  (ir)  1er  Ve  ayaklarında 
dizlerinedek  postalları  ve  başlarında  külah  üzre  destarları  var  Müslim 
geçinirler    Ve  bu  köyden  gayri    şimal  canibine    Karataş  kazasıdır  On 


[1]  Bağdad  Köşkü   nüsh-sı  (tarafından) 

[2]   Bağdad  Köşkü  nüshası  (didüğinde  asla  hatırıma    gelmedi  ki  hakir  geru  döne) 

[3]   Bağ^dad  Köşkü  nüshası  (bajr) 


32  i  teVLİYA'ÇELEBÎ 

bin  bahadıran  eli  tüfenkli  ve  beli  sapanı  davudîli  suhtevatı  haşerat 
askeri  çıkar  Ve  bu  köyden  bize  iki  yüz  suhte  piyadesi  kulağuz  olub 
mabeynimizde  elli  guruş  hakkı  tarik  cem  idüb  yola  revane  oldukda 
suhteler  bize  tesellii  hatır  virüb  Bundan  böyle  gayri  havf  etmen 
deyu  dört  saat  semaya  serçekmiş  dağlar  ve  derki  esfele  enmiş  gayya 
dereler  ve  mahuf  ve  muhatara  kısık  kayalı  boğazlar  ve  sarp  uçurum 
yollar  ile  ve  kâh  lebi  derya  sengistanı  ile  yüzbin  rene  ina  çekerek  ve 
Huda  âlimd  (ir)  atlar  ayak  basacak  yer  kefimizan  kadar  toprak  bul- 
mıyub  düşe  kalka  piyade  ve  bîderman  canımızdan  ol  şiddeti  hararetde 
bizar  olub  Aya  bu  mel'un  suhteler  bizi  kangı  boğazda  ururlar  ki  deyu 
emniyyet  üzre  olmıyub  aklımız  başımızda  değil  idi  EPiyazübiUâh  öyle 
boğazlar  var  ki  bir  âdem  on  âdemi  boğazından  boğazlar  dardır  Bu 
sengistan  ve  çengelistanları  kırk  bir  yıldır  seyahat  iderim  böyle  bir 
derbendi  calender  bîeman  yollar  görmedim  Bu  renci  şedayidi  çekerek 
lebi  deryaya  gelüb 

Nehri  Kuruçay 

Şimal  tarafında  Karataşlık  yaylalarından  gelüb  bu  mahalde  Ak- 
denize  mahlut  olur  Bu  nehri  ve  suhteleri  atlar  ile  geçirüb  bir  saat 
ancak  lebi  deryayile  kumsal  yerler  ubur  iderken  Lena  Belin  ayyuka 
serçekmiş  sengistan  kayaları  piyade  ubur  iderken  cümle  huddamları- 
mızın  çizmeleri  pare  pare  oldu  Mezkûr  belin  ta  zirvei  âlâsında  suhte- 
vatlar  Bizim  hududumuz  budur  Bundan  ötesi  emnü  emandır  Müteah- 
hid  olduğunuz  elli  guruşu  verin  deyu  yol  üzre  tüfenklerine  dayanub 
dururlar  Mabeynimizde  azîm  gûftügû  olub  Yok  Siz  bizi  ta  Karagürgen 
kaPasma  emniyyet  üzre  götürmeyince  cümlemiz  kırıluruz  Size  bir 
akçe  virenlerden  değiliz  diyince  anlar  dahi  meyus  olub  Belinden 

beter  aşağı  inib  lebi  derya  ile  kâh  türab  kâh  nice  kura  ve  harab  ve 
nice  şeddadî  viran  binalar  ve  nice  ebre  serçekmiş  kehkeşanâsâ  taklı 
su  kemerleri  seyir  temaşa  iderek  8  saat 

Evsafı  kal'ai  tahtı  kadimi  Takyenos  ve  kara  Gorgöş 

Bu  dahi  Selefke  sancağında  Karataş  kazası  hududunda  Türkman 
savahili  Kara  Görgösdür  Bunda  meks  idüb  refiklerimiz  olan  suhtevat- 
lara  elli  guruşu  virüb  cehennem  ra  dereler  avdet  (ubur)  idüb  gitdi- 
1er  Bu  şehir  lebi  deryada  bir  sevadı  muazzam  imişkim  ne  Mısır  ve  ne 
Bağdad  ve  ne  Eski  Kırım  ve  ne  Ahlat  şehirlerine  benzer  bir  şehri 
azîm  imiş  Eğer  imhanı  nazar  ile  aynelyakin  hasıl  etdiğimiz  mertebe 
evsafın  tahrir  etsek  bir  şütür  barı  tevarih  olub  kıraat  iden  bîzar  olur 


SEYAHATNAMESİ  325 

Ve  hakka  bu  viran  şehrin  evsafında  merre  ('v^>  yokdur  Amma  dünya 
fani  olub  Milk  benimdir  deyu  böyle  bina  idenlere  nus'hu  pend 
olsun  içün  [1]  cevahirimizi  zebanı  hale  getürüb  kıylükal  etdik  Ve 
iiiu '^  Jf  âyetin  kale  idüb  dibedik  masevadan  el  çekmeğe  kemerbeste 
olduk  imdi  seyyahanı  cihana  ve  müverrihanı  beni  âdeme  şöyle  ayan  ve 
beyan  olunur  ki  sene  256  tarihinde  Me'mum  Halife  Ali  Abbasiyanm 
eşbehi  serefrazı  ve  garı  ve  canbazıdır  Bağdaddan  Mısıra  gelüb  Mısırda 
Ehram  dağlarından  mutalsam  kenzleri  çıkarub  üstünden  bir  kat 
taşın  münhedim  etmiş  Hâlâ  asarları  zahirdir  Anda  Ümmülkıyası[2] 
tamir  ve  termim  idüb  kat'ı  menazil  ve  tayyı  merahil  iderek  bu 
Kara  Görgöş  kal'asm  yedi  ay  döğüb  kuvveti  bazuyile  ispanya 
elinden  feth  idüb  bilâdı  islâma  zam  idüb  âyini  muhammedî  olu- 
nurdu Yedi  yüzden  mütecaviz  cami  var  kim  herbiri  Mısırda  Camii 
Ezher  ve  Samda  Camii  Ümmeyye  misal  camilerdir  Ve  nice  bin  med- 
rese ve  han  ve  hamam  ve  imaret  mescid  ve  tekye  ve  darüşşifa 
vardır  Bazı  camileri  hâlâ  mamurdur  Türkman  kabilesi  bunda 
sevahile  indükde  ibadet  iderler  Ve  nice  bin  kubbei  âli  ziyaretgâhlar 
ve  kâ  (r)  gir  bina  bezestenler  ve  nice  bin  hemvar  Haleb  çarşusı  mi- 
sal dekâkinler  ve  nice  bin  fıskıyye  ve  havuz  ve  şazirvanlı  sarayı  âliler 
var  kim  vasfında  akıllar  kasırdır  Bazısı  cabea  mamurdur  içinde  Türk- 
manler  sakin  olurlar  Ve  nice  bin  kenise  ve  manastırlar  var  kim  yıl- 
da bir  kerre  küffar  kalyonları  bu  şehrin  limanında  yatub  bu  manas- 
tırları ziyaret  iderler  Ol  zuum  üzrelerdir  kim  Takyenos  bir  ülülazim 
peygamber  olub  cihangir  padişah  ola  Ve  Hazreti  Isa  havariyyunla- 
rından  dört  havariyyun  bunda  lebi  deryaya  nazır  büyük  manastırda 
medfun  oldukları  muhakkakdır  Ve  kubbeleri  üzre  lisanı  Yunaniyan 
üzre  tarihleri  masturdur  Ve  desti  ümmeti  Muhammedde  iken  mu- 
teber ziyaretgâhdır  Hâlâ  âyende  ve  revende  hali  değil  bir  âsitanei 
garibdir  Cümle  küffar  bunları  ziyaret  idüb  gemilerin  bîpak  ve  bîper- 
va  kalafat  idüb  ve  bazı  âyende  ve  revende  şikâr  idüb  dolanub  gider- 
ler Böyle  bir  ruhaniyyetli  ziyaretgâhdır  ki  yol  üzre  vaki  olmuş  pak 
nühtakı  revakı  ayyuka  serçekmiş  zer  enderzer  kıblei  münevverdir 
kim  hâlâ  üstad  elinden  henüz  çıkmış  sanursun  öyle  bir  kubbei  mü- 
nevverdir Ve  zerre  kadar  bu  kadar  müruru  eyyam  ile  fena  bulmamış- 
dır  Ve  bu  âsitane  ve  manastırdan  cami  olma  ibadetgâhın  şahrahında 
iki  bin  adım  tuli  beyaz  mermer  vasi  kaldırımdır  Ve  iki  canibi  üzüm 
asması  çardağı  içün  nice  bin  beyaz  mermer  ve  gayri  amelî  sütunlar 
üzre  taklar  ve  musanna  ve  beyaz  mermeri    pâkler  ile  kaldırımlar  var 

[1]  Bağdad  Köşkü  nüshası    (kilki) 
[2]  Nil  mikyası 


326  EVLİYA  ÇELEBİ 

kim  her  taşın  imtizacın  yüzbin  dikkat  ile  fark  olunmaz  Ve  bunun 
emsali  bu  şehirde  nice  bin  ibretnüma  asarlar  vardır  kim  âdem 
engiişt  berdihen  idüb  valih  hayran  olur  bir  bender  şehir  imiş  Şark- 
dan  garba  lebi  derya  ile  tuli  iki  saat  yerdir  Arzı  bir  saatdir  Ve  bu 
şehrin  garbında  lebi  deryada  şehirden  bir  kurşun  menzili  baid  bir 
kaPai  me  (tî)  ni  var  amma  kücükdür  Ve  cürmü  malûm  dağildir 
Amma  şekli  murabba  bir  kârı  kadim  binadır  Ve  bir  limanı  azîmi 
var  Zekiz  rüzgârdan  emin  olub  âlâ  yatakdır  Ve  kayalar  altından 
limana  nice  âbı  hayat  ayınlar  caridir  Ve  bu  liman  Girid  ceziresinde 
Suda  limanına  ve  Islâmbol  boğazına  benzer  bir  limanı  azimdir  Her 
bar  küffar  yatağıdır  Anınçün  harabdır  Ve  dahi  harabı  islâm  destinde 
iken  sene  tarihinde  ispanya  küffarı  bin  yedi  yüz  pare  keşti  ile  gelüb 
cümle  halkı  esir  kebab  ve  şehrin  kahr  içün  harab  ve  yebab  ider 
Elhasıl  beldei  kebir  imiş  Amma  el'iyazübiUâh  bu  şehrin  canibi  se- 
lâsı  olkadar  taşlıkdır  kim  âdem  ayak  basacak  yer  bulunmaz  Lâkin 
kadîm  evvelde  mamur  iken  kesreti  âdem  olmak  ile  dere  ve  depe- 
lerde  amelî  penbe  misal  topraklar  yığub  bağ  ve  bağçeler  var  imiş 
Hâlâ  bazı  bağçeleri  zahirdir  Ve  gerçi  sengistan  yerdir  Amma  âbı 
havası  olkadar  lâtifdir  kim  Erzırum  ve  Sivasdan  cümle  Türkman 
bunda  sehiUenirler  Ve  havası  hükema  kavlince  gayet  mukavvidir 
Cümle  sakin  olan  Türkman  Hay  rüstdür  hay  diye  medh  ideler  Bu 
şehirden  kalkub  şarka  kâmil  iki  saatde  ve  türabistan  muristanı  ubur 
iderken  şahrahm  iki  canibinde  nice  kerre  yüz  bin  beyaz  mermer 
sandukalar  içinde  mürdeler  var  Am\  w.i)i^.V  ne  din  iman  ve  mezhebde 
idiler  Bazı  sandukaların  kapakların  Türkmanı  nikbetan  kavmi  mal 
olmak  mülâhazasile  kaldırmışlardır  Ve  bu  şehirden  şark  canibine  iki 
gün  gitdik  Dahi  âsârı  binadan  ve  su  kemerlerinden  geçemedik  Bu 
şehirden  şarka  4  saat  bir  çemenzarda  binayi  azimler  içre  Takyenosun 
mezarı  zamanı  kadimde  bu  dere    içi  irem  derelerinden  imiş 

Zi  Oğlu 

Cümle  kırk  evdir  Göçer  evli  Türkmanlerdir  Baharda  göçüb  ev- 
leri bırakırlar  Andan  yine  refikler  alub  [1]  [2]  mahald  Akde- 
nize  mahlut  olur  Bu  nehri  atlar  ile  geçüb  yaz  ve  kış  buz  paresi  gibi 
souk  olduğundan  Hamdi  Huda  bir  saat  penbe  misal  topraklı 
yollar  ile  dirahti  âliler  sayesinde  atlarımızın  ve  bizim  aklımız  başına 
gelüb 


[1]   Baördad  Köşkü   nüshası  (canibi) 
[2]   Bağdad   Köşkü    nüshası   (lur) 


SEYATHANAMESt  327 

Nehri  Al  Ata 

Bu  dahi     Nur    yaylasından     gelüb     bu  mahalde     deryaya  mahlut 
olur  Anı  dahi  at  [1]  güzer  idüb  kurbinde 

Kariyei  Erdem  Oğlu 

Cümle  haramiler     Türkman  köylerindedir    Andan  yine  şarka  bir 
saat  gibüb 

Nehri  Bolur 

Bu  dahi  Nur  yaylasından  gelüb  deryaya  mahlut  olur  bir  âbı 
hayatdır  Anı  dahi  atlar  ile  ubur  olunub    bu  nehire  karib  [2] 

Kariyei    Hacı    Alâeddid   Oğlu 

Bu  dahi  dağ  eteğinde  kırk  elli  evli  ve  bağ  ve  bağçeli  Türkman- 
lerdir  Anı  ubur  idüb  ana  karib 

Nehri  Gerendir 

Bir  âbı  nabdır  Nur  yaylasından  gelür  deryaya  mahlut  olur  Bu 
mahaller  cümle  lebi  derya  ve  topraklı  yollardır  Mezkûr  nehire  karib 
dameni  dağda   bağ  ve  bağçeli 

Kariyei  Mersin   Oğlu 

Yetmiş  evli  bir  Türkman  köyüdür  Anda  mihman  olub  alessabah 
yine  şarka  lebi  derya  ile  3   saat  gidüb 

Nehri   Mah  Kulaç 

Bu  dahi  Nur  yaylasından  gelüb  bu  mahalde  deryaya  mahlut 
olur  bir  nehri  azîm  olmak  ile  iki  göz  cisri  âliden  ubur  idüb  bu  cisir 
kurbinde  bir  sivri  depe  üzre  bir  viran  küçük  kal'ası  var  Matekaddem 
cisir  başında  bac  alınmak  içün  bina  olunmuşdur  Anı  temaşa  idüb 
yine  şarka  [3]  saat  gidüb 


[1]  Bağdad*Köşkü  nüshası    (ile) 

[2]   Bağdad    Köşkü   nüshası   [  Bu   nehire  karib]   yoktur. 

[3]   Bagdad    Köşkü  nüshası  (2) 


328  EVLİYA    ÇELEBİ 

Nehri  Pambulis 

Eshabı  kehf  dağlarından  gelüb  deryaya  mahlut  olur  Bu  dahi 
nehri  azîm  olmak  ile  bir  göz  cisri  azimden  güzer  idüb  kurbindeki 
gûhu  bâlânın  dameninde 

Kariyei  Mezid  Oğlu 

Elli  evli  Türkman  köyüdü  Ve  bir  küçük  kaPaciği  var  Andan 
yine  şarka  lebi  derya  ile   hakipay  yollar  ile  2  saat  gidüb 

Nehri  Yumuk 

Bu  dahi  Eshabı  kehf  gûhlarındn  gelüb  deryaya  mahlut  olur  Bu 
nehri  at  ile  geçüb  kurbinde 


Kariyei  Kara  İsa    Oğlu 


Yetmiş  evli  Türkman  köyüdür  Hikmeti  Huda  bâlâda  tahrir  olu- 
nan kuralar  cümle  bu  Nur  vaylası  ta  Selefkeden  Ramazan  Oğlu 
yaylası  ardından  ta  Adanaya  varınca  altı  konak  bir  lebi  der- 
yadan baid  dağ  eteğine  varınca  bir  saat  ve  nîm  saat  yerler  mamur 
abadan  kuralardır  Amma  mamuru  Kara  Görgösden  Tarsus  canibine- 
dir  Ve  mezkûr  kuralar  bu  dağların  eteklerinde  vaki  olmuşdur  Ve 
sevahili  mahsuUü  bağı  irem  kuralardır  Ve  cümle  kuranın  evleri 
kıbliye  nazır  derya  tarafıdır  Havadar  köylerdir  Ve  Selefkeden  altı 
konakda  Tırmır  kalasına  gelince  sagir  ve  kebir  yetmiş  su  ubur 
etdik  Amma  bu  tahrir  olunan  nehri  azimlerdir  Ve  bu  mahalde 
Selefke  hududu  ve  Karataş  kazası  temam  olub  Tarsus  sancağına  ka- 
dem basub 

Evsafı  kal'ai  Tırmız 

Kal'ası  lebi  deryada  bir  düz  sahranın  ortasında  bir  amelî  yığma 
depe  üzre  şekli  müdevver  bir  küçük  köhne  taş  kal'acikdir  içinde  ba- 
zı Urum  evleri  var  Amma  aşağı  varuşda  üç  yüz  Urum  evleridir  Cüm- 
lesi suhte  Mahmud  Paşanın  reayasıdır  Ve  hâkimleri  subaşısıdır  An- 
dan yine  şarka  düz  sahralar  ki  atlarımızla  bir  nokta  misal  taş  isabet 
itmiyüb  Türkman  obaları  içre  4  saat  gidüb 

Evsafı  kal'ai  Tarsusu  kadim 

Matekaddem  Takyenos    binasıdır  Badehu  İspanya    müstevli   olub 


seyahatnamesi  329 

sene  [1]  tarihinde  Memun  bir  kolda  ibtida  bina  iden  Tarsus  bini 
Rum  bini  Bakan  binî  Sam  bini  Nuhdur  Badehu  Reşid  tamir  itdi 
derler  Rivayetdir  Halife  [2]  kuvveti  bazuyile  feth  idüb  cümle  köhne 
der  ü  di  varları  müceddeden  tamir  ve  termim  [3]  Adana  eyaletinde 
sancakbeği  tahtıdır  Beğinin  tarafı  padışahîden  hassı  hümayunu 
235260  Kanun  üzre  cebelüleri  ile  sefer  eşer  Erbabı  timar  bin  elli 
dokuz  kayıddır  Ve  zuaması  kırk  üçdür  Bu  cümlesi  kanun  üzre  cebe- 
lüleri ile  ve  paşasının  askeri  iki  bin  iki  yüz  asker  olub  sefer  eşerler 
Nakibüleşrafı  ve  şeyhülislâmı  ve  kethüdayarı  ve  yeniçeri  serdarı  ve 
dizdarı  ve  kırk  beş  neferatı  vardır  Ve  yüz  elli  akçe  ile  sadaka  olunur 
kazadır  Ve  nahiyesi  kuradır  Ve  sancağında  cümle  beş  kazadır  Tarsus 
şehrinin  şarkında  kazai  Kasun  ve  Tarsus  şimalinde  Bulgar  yaylası 
dibinde  kazayi  Ulaş  ve  Tarsus  garbında  kazayi  Gökcelü  ve  Tırmız 
kalası  bu  kazadandır  Ve  anın  garbında  kazayi  Elvanlar  Bu  kazaların 
beşin  dahi  seyahat  etdik  Amma  şehirler  ibretnüma  asarlar  olmamak 
ile  müfid  muhtasar  tahrir  olundu  Ve  Tarsus  sancağında  gördiğimiz 
mamur  kal'alar  bunlardır  Ramazan  Oğlu  yaylası  içinde  evci  semaya 
serçekmiş  Külek  kaPası  Kasun  kasasındadır  Ve  Nemrun  kal'ası  Ulaş 
kazasında  ve  >  ^/  kal'ası  Gökçeli  kazasmdadır  Ve  gayet  mamur  kaP- 
adır  Amma  Tarsus  kaPası  bir  düz  sahra  içre  deryadan  bir  saat  baid 
şekli  müdevver  binayi  Sani  Me'mun  Halifedir  Ve  dairen  madar  cür- 
mü  beş  bin  adımdır  Ve  iki  kat  kal'ai  metindir  Ve  cümle  etrafı  hen- 
deklidir Ve  üç  kapusı  cenub  tarafına  >  ^s/  kapusı  iki  yanlarında  tıl- 
sımat  tasvirleri  vardır  ki  herbir  arslan  ve  kaplan  ve  ejderha  suretle- 
rin âdem  gördükde  dehşet  hasıl  olur  Ve  bir  doğan  sureti  var  Şikâri 
üzre  konmuşdur  Güya  zîruhdur  Bu  âsârı  acibe  ve  garibelerin  cümle- 
si mermer  taştan  inşa  olunub  mezbur  kapunun  iki  caibinde  dururlar 
Ve  bunun  emsali  nice  ibretnüma  şeyler  vardır  Ve  yine  bu  kapunun 
iki  canibinde  dururlar  Ve  bunun  emsali  nice  ibretnüma  şeyler  var- 
dır Ve  yine  bu  kapunun  iki  canibinde  beyaz  mermer  kitabeler  içre 
gûnagûn  kûfî  hatlar  ile  arabî  ve  süryanî  hatlar  ile  vacibüsseyir  yazu- 
1ar  var  kim  âdem  hayran  olur  Cümle  seyyahanı  cihan  anı  kıraat 
edüb  tılsımat  çıkarmağa  çalışırlar  Ve  cümle  halkı  ol  zuumdadırlar 
kim  Me*mun  Halife  Mısırdan  define  getürüb  bu  kaPai  inşa  idüb 
cümle  hazinesin  bu  kapuda  mutalsam  idüb  kenz  etmiş  ola  Ve  garb 
canibine  iskele  kapusı  ve  şark  canibine  Adana  kapusı  Ve  bu  cürüm- 
de kapanın  içi  üç  mahalledir  Ve  üç  yüz     toprak  örtülü    evlerdir    Ve 


[1]    Bağdad   Küşkü  nüshasi  (256) 

[2]   Bağdad   Köşkü  nüshasında  baştan  (kuvveti)  kelimesine  kadar  olan  kısım  yoktur 

[3]  Bağdad  Köşkü  nüshası  (etmişdir) 


330  EVLtYA  ÇELEBİ 

cümle  on  beş  mihrabdır  Cümleden  mükellef  ve  müzeyyen  ve  ruşen 
binayi  musanna  ve  dilküşadır  îhrahim  halifenin  Camii  nuru  Huda 
hattâ   nur  desen  nurdur  Belki  nurun  alânurdur  Ve  cabeca  yerlerinde 

âyeti  tahrir  olmuşdur  Hakka  ki  camiünnurdur  Medhinde  lisan  kasır- 
dir  Tuli  iki  yüz  ayakdır  Kıble  hapusından  mihraba  varınca  yüz  ayak- 
dır  Ve  Cami  içi  cümle  on  altı  somaki  mermeri  ham  ve  ruham  sü- 
tunu mevzunlar  üzre  takı  mukavvesler  üzre  toloz  kubbelerdir  Ve  ca- 
miin içi  serapa  cümle  divarları  iki  âdem  kaddi  gûnagûn  yedi  kud- 
ret [1]  Münakkaş  ebrî  mermer  ve  somakiler  var  kim  çeşmi  ibret 
hayrelenir  Öyle  temaşağâh  camidir  Ve  mihrab  ve  minberinde  olan 
hürde  gir  mermer  berki  heyalpesend  ve  hazaran  hüsünde  marifeti 
islâm  diyarında  bir  camide  olmadığından  maada  ruhu  meskûnda  lâna- 
zirdir  Ve  müzeyyen  mahfili  hürde  sütunlar  üzre  öyle  bir  şebeke  mer- 
mer maksuredir  kim  tavsifden  müberra  bir  cihanârâ  makamı  bilâ* 
İldir  Ve  gûnagûn  zer  enderzer  zîkıymet  haliçeler  ile  mebsutdur  Ve 
kubbelerinde  gûnagûn  tuhaf  ve  moran  ve  billur  kandiller  ile  tezyin 
olmuşdur  Ve  nice  bin  sihri  îcaz  avizeler  ile  bezenmiş  bir  camii  nur- 
dur Ve  taşra  harem  etrafında  elvan  mevzun  civanan  misal  ayağ  üzre 
mermer  beyaz  sütunları  üzre  kubbeler  ile  müzeyyendir  Her  kubbe 
üzre  alemler  mukarrerdir  Ve  bu  haremi  muhteremin  ortasında  canibi- 
erbaası  parmaklık  içerusu  gül  gülistan  ve  benefşe  ve  reyhan  içre  Haz- 
reti  Kaffah  Uc  aMiöi^-.  anda  medfundur  Ve  bu  cami(de)  anların  ruha- 
niyyetlerinden  istimdad  [2]  Canibni  arbaasındaki  olan  haremde  öyle 
musanna  hürde  ruham  döşelidir  kim  mücellâ  âyine  misaldir  Ademin 

üzre  kemer  altında  bir  müdevver  daire    içinde  be- 
yaz mermer  üzre  zemin  ve  zeman 

âyeti   [3]  kapunun  üst  eşiği  üzre  iki  kat  kitabe    içre    hüsnü 

hattile  böyle  tahrir  olunmuşdur   [4] 

[1]   Bagdad   Köşkü  nüshasında  (dir) 

[2]  Bağdad   Köşkü  nüshası  (olundu) 

[3]    Bağdad   Köşkü   nüshası   (kerimesi  tahrir  olunmuştur  Ve) 

[4]   liağdad  Köşkü  nüshası  (Tarih) 

[5]   Bağdad  Köşkü  nüshası  (j^\) 


SEYAHATNAMESİ  331 

terkim  olunmuşdur  Elhasıl  vacibüzziyare  camii  nuru  Hudadır  Ve  Eski 
Cami  keniseden  cami  olmadır  Kapusı  üzre  lisanı  süryanî  hattile 
tarihi  Hazreti  Resaletden  üç  yüz  yıl  mukaddem  bina  olunmuşdur  Bi- 
nayi  azîm  ve  mabedi  kadimdir  Ve  bu  iki  camiden  maada  bu  kaPa 
içre  mesacidlerdir  Tahtalı  mescid  ve  Emir  paşa  mescidi  Bu  iki  me- 
sacid  Suhte  Mahmud  paşanındır  Ve  altı  medrese  ve  yedi  mektebi 
tıflandır  Ve  iki  hamamı  var  Biri  Ramazan  Oğlu  ibrahim  Beğindir 
Ve  biri  Mahmud  paşanındır  Ve  iki  hanı  var  Biri  Ramazan  Oğlunun 
biri  Mahmud  paşanındır  Ve  cümle  üç  yüz  on  yedi  dükkândır  Ve  ca- 
mii nura  muttasıl  kâ(r)gir  bina  seksen  dükkândır  Bu  şehrin  bezaste- 
ni  budur  Ve  cemii  sokakları  kaldırımsızdır  Zira  kumsal  pak  şahrah- 
lardır  Asla  çamur  olmaz  Ve  bu  kaFa  içinde  cereyan  eden 

Nehri  Bulgar 

Yine  Bulgar  yaylasından  tulu  idüb  bu  şehirden  güzer  idüb  bu  şehire 
karib  Akdenize  mahlut  olur  Ve  bu  şehrin  âbı  havası  sakil  olduğundan 
bahardan  sonra  şehirde  bir  ferd  kalmayub  Bulgar  yaylasına  çıkarlar 
Şehirde  ancak  paşa  voyvadası  beş  on  âdem  ile  kapuları  sed  idüb  âsu- 
dehal  didebanlık  idüb  şehri  muhafaza  iderler  Ve  bir  şey  zayi  olsa 
tazmin  iderler  Kanunları  budur  Ve  bu  kal'anın  şimal  canibi  köşesinde 
bir  küçük  iç  kal'eciği  var  Gayet  mamurdur  Ve  garba  nazır  bir  kapusı 
var  Ve  çepçevre  hendekdir  Ve  cürmü  beş  yüz  adımdır  Ve  yedi  kuledir 
Dizdarı  neferatı  yaylağa  gidemiyüb  renk  ruyleri  za'fran  misaldir  Ve 
bu  şehir  halkı  cümle  Türkmandır  Ve  cabeca  Tat  ve  Arab  fellâhları 
vardır  Ve  bu  şehrin  minareleri  Arabistan  tarzıdır  Ve  bu  şehrin  me- 
kûlât  meşrubatının  memduhatından  tatlı  limonu  ve  turuncu  ve  zey- 
tunu  ve  inciri  ve  nar  ve  hurması  ve  servi  dirahtleri  meşhurdur  Hu- 
susa Mahmud  paşa  sarayı  bağı  iremdir  Cemii  müsmirat  dirahtleri  ol 
sarayı  Havernakda  mevcuddur  Ve  şekerkamışı  ve  pembesi  meşhur- 
dur Ve  cümle  sahrasında  Türkman  ve  Urban  sevahilünnur  gayet 
mahsuUü  sahralardır  Ve  âlâ  camus  yeridir  Ve  bu  şehirde  ve  etrafında 
olan 

Evliya  ve  enbiyaların  ziyaretlerin  beyan  ider 

Evvelâ  Camiinnur  hareminde  Hazreti  Kaffah  ve  yine  bu  camiin 
sol  canibinde  bir  kesif  yerde  merkadi  Me'mun  Halife  Mermer  sandu- 
kasında tarihleri  ile  malûmdur  Amma  mezhebi  îtizaldedir  deyu  bey- 
nelhalk  mezmum  olmak  ile  merakadi  âşiyanları  ile  aşikâre  yerde  de- 
ğillerdir Amma  bazı  müverri  han    mezhebden    rücu  idüb    ehli  sünnet 


332  EVLİYA  ÇELEBİ 

velcemaat  iken  darı  bakaya  irtihal  eyledi  demişler  Bağdadan  azmi  Mısır 
idüb  Mısırda  Ehram  dağlarından  gencine  çıkarub  ol  mal  ile  Kayası- 
ralar  üzre  sefere  gidüb  bazı  fütühatdan  sonra  38  [1]  yaşında  kendi 
karındaşı  Me'munu  şehid  itdi  Ve  çarsu  içinde  cisir  başında  Hazreti 
Daniyal  Atadan  ve  Bahri  Maarif  mecmuasından  farisî  eshabı  kehf 
yazıla  ilmi  remil  ile  mucizeleri  zahir  ve  bahir  idi  **^,  j  o*  ^\  c»^-  Bir 
ulu  âsitanede  bir  kubbeli  nuru  münevver  içinde  merkadi  pürenvar- 
ları  vardır  Ve  canibi  erbaaları  demir  şebekedir  Öyle  ruhaniyyet  vardır 
kim  âdem  mebhut  mütehayyir  olduğundan  malûmdur  kim  ol  âsitane 
kabri  ResuluUahdır  Ve  kurbinde  mescidi  kabri  şerife  muttasıldır  Ve 
çarsuya  nazır  taş  nerdüban  ile  çıkılır  bir  kapusı  vardır  Amma  bu 
makamın  haremi  yokdur  Ve  ziyaretgâhı  kadimdir  Ve  pazar  yerinde 
bir  mağara  vardır  Andan  bazı  zeman  savtı  hazin  ile  hoş  avazlar  ve 
tarzı  Urban  ve  Hicaz  ve  gazeller  sadası  zahir  olub  istima  iden  sermest 
olub  hamuş  olur  Ve  hâlâ  nice  arifi  biUâh  anda  sakin  olub  ol  ağaze 
mahalline  müterakkib  intizarda  olub  mihman  olmuşlardır  Makamı 
Bilâli  Habeşî  derler  Gören  seyyahana  hafi  değildir  Ve  ziyareti  Karnı 
Kara  Kasım  Dede  Camii  kurbinde  bir  alçak  kubbecikde  medfundur 
Ve  bu  şehrin  şimalinde  iki  saat  baid  yerde  ziyaretgâhı  eshafı  (eshabı) 
kehfe  on  iki  yaranlar  ile  varub  ziyaret  etdük  Lâkin  mağaranın  kapusı 
mesdud  içinde  ne  âsâr  var  idiği  namalûm  Ancak  bir  kovan  zenburu 
misal  bir  şadadır  istima  olunur  Ziyaretgâhı  kadimdir  Ve  bir  kerre 
Maraş  eyaletine  Elbistan  ovasında  Elbistan  subaşılığmda  bir  mağara- 
larda eshabı  kehf  deyu  ziyaret  etdik  Amma  aslı  yokdur  Asıl  hakikatde 
eshabı  kehf  bu  Tarsusda  [2]  müvecceh  zibadır  Zira  anlar  Kurbanı  azîm 
ve  fürkanı  kadim  âyeti  şerifi  üzre  [3]  ^;^l  \3r  ^  ^  ^;.X  s  â,u^  nassı  üzre 
yedi  ve  sekiz  kişi  Takyenosun  zulmünden  heman  ol  mahalde  mağa- 
ralara firar  idüb  kapanub  sına  bab  eshabı  kehf  meş- 
huru âfâkdır  Takyenos  ise  bu  Tarsusda  ve  Kara  Görgösde  sakin  idüği 
âsârı  binalarından  ve  tarihlerinden  malûmdur  imdi  öyle  olsa  eshabı 
kehf  dahi  bu  mahallerde  olmak  münasibdir  Meraşda  on  konak  yerde 
olmak  münasib  değildir  iss^)  ^^  ix^»^\  Ezin  canib  bu  Tarsus  şehrinin 
şimalinde  Bulgar  yaylası  dameninde  kütübü  tevarihatlarda  meşhur 
olan  Mihrü  Vefa  didükleri  alettevatür  bir  mağarada  medfunlardır 
Cabeca  cenuba  nazır  delikler  vardır  Andan  içeri  nazar  ol(un)dukda 
mermer  sandukaları  nümayandır  Ve  icer(u)den  müsk  ve  anberi  hamı 
gülfam  misal  bir  rayihai  tayyibe  tulü  ider  kim  istişmam  idenin  dimağı 


[1]      Baördad   Köşkü   nüshası  (48) 

[2]   Bağdad   Köşkü   nüshası   (olmak) 

[3]    Bağdad  Köşkü  nüshasında  (^^âlV  ^^^)  yoktur 


SEYAHATNAMESİ  333 

muattar  olur  Ve  bu  Tarsusun  canibi  erbaasında  nice  bin  ziyaretler 
etdik  Amma  meşhurlarları  bunlardır  Ve  hâlâ  hayytda  sahibi  vera* 
sulehayı  ümmetden  Camii  Nur  imamı  ve  Eskici  Dede  ve  Attar  Ali 
Dede  Hamdi  Huda  şerefi  sohbetleri  ile  müşerref  olub  duayı  hayırla- 
rın alub  desti  şeriflerin  bus  etdik  Ve  Mahmud  paşa  zade  Ahmed  pa- 
şanın zifaf  surun  ve  kethüdasının  evlâdları  hitanı  surunda  bir  hafta 
zevk  safa  idüb  paşadan  bir  at  ve  elli  altun  ve  bir  katır  ihsan  alub 
vedalaşub  Tarsusdan   kıble  canibine  iki  bin  aıdm  düz  sahrayile  gidüb 

Nehri  Tarsus 

I 

Bulgar  yaylasından  gelüb  bu  mahalle  bir  saat  baid  Ak  denize 
mahlut  olur  Beş  göz  bir  cisri  Takyenosîdir  Andan  ubur  idüb  yine 
ol  hamuk  (hamunu)  abadan  içre  fuli  mısrî  kadar  bir  taş  olmıyub  ma- 
mur ve  müzeyyen-  devabatı  kesire  ile  meşhur  ferahfezaları  6  saat 
ubur  idüb 

Evsafı  kaFai  Ramazaniyye  yani  Adana 

Sene  tarihinde  kaPasın  Ali  Abbasiyandan  emirülmü*minîn  Me- 
hemmed  bin  Reşid  bina  etdi  Nehri  Seyhan  sahilindedir  kim  anlar 
bina  etmişdir  Badehu  sene  tarihinde  Sultan  Bayezid  fethidir  Kal'ası 
nehri  Cihan[l]  kenarında  bir  alçak  püşte  üzre  şekli  murabba  bir  me- 
tin ve  müstahkkem  kal'ai  âlidir  Ve  dairen  madar  cürmü  beş  yüz 
adım  küçük  kaPecikdir  Ve  şarkdan  garba  tulânîce  vaki  olmuşdur  Ve 
cümle  yedi  kuledir  Ve  üç  canibi  hendekdir  Ve  şark  tarafı  divarın 
nehri  Ceyhun  döğer  Adem  geçemez  Ve  iki  kapusı  var  Biri  kıble  ca- 
nibine çarsuya  nazır  biri  şarka  açılır  su  kapusıdır  Ve  kal'a  içinde 
cümle  otuz  yedi  evdir  Ve  bir  küçük  camii  var  Evler  gibi  bu  dahi 
toprak  örtülüdür  Ve  bendeki  içi  dahi  serapa  dud  ağadandır  Ve  diz- 
darı ve  yirmi  neferatı  vardır  Ve  Adana  eyaletidir  Bazı  zeman  hervechi 
arpalık  vezirlere  ihsan  olunur  Tarafı  padişahîden  hassı  hümayunu 
1  095  000  akçedir  Hini  seferde  cebelüleri  ile  bin  iki  yüz  asker  ile 
sefer  eşerler  Ve  bervechi  adalet  otuz  bin  guruş  tutar  Ve  sancağında 
erbabı  zuama  33  [2]  ve  erbabı  timar  1059  Bunlar  dahi  kanun  üzre 
cebelüleri  ile  üç  bin  asker  olub  alaybeğisi  ve  çeribaşısı  livası  altın- 
da paşaları  ile  memur  oldukları  yire  sefere  giderler  Ve  eyaletinde 
evvelâ  seyyahat  etdiğimiz  sancakları  bunlardır  ki  zikrolunur  Evvelâ 
Adana   sancağı  şimalinde  Sis  sancağı    ve    Adananın     garbında    Tarsus 

[1]     Ceyhan 

[2]     Bağdad  Köşkü  nüshası  (43) 


334  EVHYA  ÇELEBİ 

sancağı  ve  anın  garbında  Selefke  sancağı  ve  dahî  anın  yıldız  canibinde 
Alâiyye  sancağı  Ve  bu  beş  sancağın  cümle  alaybeğisi  ve  çeribaşısı  ve 
erbabı  timarı  ve  erbabı  zuaması  vardır  Hini  seferde  paşaları  askeri  ile 
bir  yire  cem  olduklarında  Adana  paşası  ile  sefer  eşdiklerinde  on  bin 
Adana  sancağında  olan  mamur  kal'alar  bunlardır  Perendi  kazasında 
karkai  Ayaş  ve  Hacılı  kazasında  kal'ai  içine    girmedim  Ve  Kara 

Isa  kazasında  Kal'ai  Anaşa  [1]  kaPalar  mamurdur  Maada     bîhisab 

kal'adır  payesile  ihsan    olunur    şerif  mevleviyyetdir  Ve  nahi' 

yesi  kuradır  Senevi  bervechi  adalet  on  bin  guruş   [2]  kazadır 

ki  zikrolunur  Evvelâ  kazai  taht  Adana  ve  kazai  Nüreler  yani  Sis 
Cebeli  Nur  eteğinde  olmak  ile  kazai  Nur  derler  Ve  kazai  Perendi 
Misis  kazası  ile  müşa'dır  Ve  kazai  Perendi  ve  şarkında  kazai  Kurd 
kulağı  Haleb  ve  Şam  yolu  üzredir  Ve  sol  canibinde  kazai  Kınık  Ve 
Cihan  nehrinin  şimalinde  kazai  Sarı  Çam  ve  garbında  kazai  Kara- 
kışla tabii  Adana  ve  kazai  Dindarlı  ve  anın  garbında  kazai  Hacılı 
ve  anın  garbında  kazai  Kara  isalı  yani  Hakıt  eyaleti  Adanada  olan 
seyahat  etdiğimiz  kazalar  bunlardır  Ve  bu  Adana  şehrinde  mevleviyyet 
payesile  saçaklı  abayı  taşra  şeyhülislâmı  ve  nakibüleşrafı  ve  sipah  ket- 
hüdayeri  ve  yeniçeri  serdarı  ve  dizdarı  ve  neferatı  ve  âyân  eşrafı  var- 
dır Ve  kal'asının  garbında  ve  şimalinde  olan  varuşu  azîm  kuUe  için- 
de değildir  Amma  her  sokak  başında  kaPa  kapusı  misal  kapu- 
ları  vardır  Her  gice  şehir  subaşısı  tarafından  pasbanlar  sed  iderler  Bu 
varuş  şekli  müdevver  vaki  olmuşdur  Bağçeler  kenarınca  piyade  dola- 
şub  sekiz  bin  yedi  yüz  adımdır  Ve  cabeca  bağçelere  çıkacak  yolların- 
da amik  hendekler  kesmişlerdir  Ve  bu  haremde  olan  varuşu  kebir 
içre  cümle  mahalle  ve  sekiz  bin  yedi  yüz  toprak  ve  kireç  örtülü  kat 
enderkat  bağ  ve  bağçeler  içre  sarayı  âliler  ve  gayri  hanei  ayanlardır 
Ve  cümle  evlerinin  deri  divarları  hemvar  kerpiçdir  Ve  cümle  yetmiş 
mihrabdır  Beşi  cumbadır  Evvelâ  cemaati  kesireye  malik  olan  çarsu 
içind  Eski  Cami  haremi  kapusı  üzre  tarihi  budur 

c-Âjbjj   cLlİİ  oj^^J^  jlo-  ^i—  if  ©l^  j\c^  jlkA—  ^.p-L?  jJ^^  jUj  (j  ) 

( ^^o 

Ve  bu  cami  matekaddem  kenise  imiş  Tarzı  kadim  toprak  örtülüdür 
Ve  bir  minaresi  var  Ve  bu  hareminde  dirahtleri  var  Ve  bundan  sonra 


[Ij  Bağdad   Köşkü  nüshası  (bu  mezkûran) 
[2]  Bağ^dad  Köşkü  nüshası    (hasıl  olur) 


SEYAHATNAMESİ  335 

yine  cemaati  kesireye  malik  bu  şehrin  âbı  ruyi  Ramazctn  Oğlu  Camii 
Ve  yan  kapudan  yan  kapuya  tuli  yüz  ayakdır  Ve  kıble  kapusından 
mihraba  altmış  ayakdır  Ve  mihrab  üzre  bir  kubbei  müntehası  var 
Cümle  kubbelerden  âli  bir  tarzı  ahar  eflâke  serçekmiş  sivri  (kâr)gir 
kubbedir  Ve  çar  sütunu  seramed  üzre  bina  olmuşdur  Bundan  gayri 
kubbeleri  toloz  kâ(r)gir  binadır  Ve  cümleden  âli  kubbenin  altun  ale- 
minin şa^şaası  her  dem  dideleri  haryelendirir  Ve  kubbei  mevzun  kur- 
şunludur  Ve  bu  camiin  enderun  birunu  serapa  Behzad  ve  Mani  kalemi 
ile  tahrir  olunmuş  kâşii  Cindir  Ve  bazı  kitabeler  içinde  Karahisarî 
tarzı  celi  hattile  âyeti  şerifler  tahrir  olunmuşdur  Ve  mihrab  ve  min- 
beri etrafında  zeban  âciz  kasırdır  Amma  mihrab  divarında  revzen- 
leri  yokdur  Lâkin  küşade  olmak  içün  üstad  mühendis  kıble  kapusı 
canibinde  yedi  vasi  kapu  etmiş  Ve  bu  kapular  üzre  ve  camiin  canibi 
erbaasında  öyle  müşebbek  billur  ve  moran  musannaulelvan  camlar 
var  kim  âyeti  Şemsin  urub  camiin  içi  nurun  alânur 

olur  Ve  cami  içinde  nice  bin  zîkıymet  avize  ve  kanadîUer  maslûbdur 
kim  vasfında  lisan  mande  ve  cümle  nuzzârân  bîdermande  olur  Ve 
müezzin  mahfili  sütunu  rakikler  üzre  müşebbek  bir  kasırdır  kim  gü- 
ya kasrı  iremdir  Ve  taşra  haremi  ile  hürde  kâr  nakşi  bukalemun 
hürde  elvan  zîkıymet  taşlar  ile  döşenmişdir  kim  güya  hakkak  elinden 
çıkmış  bir  mücellâ  haremdir  Savabil  diyar  olmak  ile  cümle  cemaat 
bu  haremde  ibadet  iderler  Ve  bu  haremin  canibi  selâsında  yan  so- 
faları üzre  mermeri  ham  ve  siyah  ruham  ve  somaki  ve  zenburî  ve 
sengi  yerekan  cümle  yirmi  üç  sütunu  mevzunlar  üzre  yirmi  kubbe  tası 
sernigûn  ve  kâsei  nilgûn  misaldir  Amma  üzerleri  sürhrenk  musanna 
kiremitlidir  Ve  üstad  benna  öyle  hemvar  kiremit  örtmüşdür  kim  biri 
birinden  muhalif  değildir  Ve  yine  kubbecikler  üzre  alettertib  alemler 
zertaclı  gulâmlar  gibi  dizilmişdir  Ve  bu  soffa  daima  gûnagûn  haliçei 
ibretnümun  ile  döşenmişdir  Cemaati  kesire  bir  an  hali  değildir  Ve  bu 
camiin  solunda  camie  muttasıl  bir  sivri  kurşun  örtülü  kubbei  âli  içre 
sahibülhayrat  Ramazan  Oğlu  medfundur  Ve  bu  türbeye  muttasıl  cami 
hareminin  sol  kapusı  üzre  vaki  olmuş  bir  minarei  mevzunu  var  eflâke 
serçekmişdir  Bir  şeşhane  minarei  musannadır  Ve  şerifeleri  [  1  ]  Arabis- 
tan tarzı  kasır  misal  örtülü  minarelerdir  Zira  leylei  mübarekelerde 
müezzinan  elinden  minareler  alınmaz  Anınçün  üzerlerin  maksurevar 
örterler  Ve  bu  minarenin   altındaki  har(em)  kapusı  üzre  tarihi  budur 

[21 

[1]     Şürfeleri 

[2]  Bağdad  Küşkü  nüshası     (t)'^«*vi) 


336  EVLÎYA  ÇELEBİ 

âyeti  tahrir  oluntnuşdur   Andan 

terkim  olunmuşdur  Ve  haremin  sağ  kapusı  üzre  tarih 

jlkju  ^*ii  j^^  j  ^k^Vı  jikJi  c.]j^  ^[\  j  <-^^j^\  --if  i  cJ^  ^1 ) 

^\i  iSJ  O^  Aİ  5^)1    T\>«Vi  w)Ui  Oİ^7^İ-i  ı».»î>-l-^  ^İIaI?-  jU-  jc^  o\ 1  ^  j\^A_^ 

tektib  olunmuşdur  Velhasıl  Cenabı  Barinin  ihsanı  üzre  ekalîmi  sehpa- 
da çok  asarı  acib  ve  sihri  icazı  garib  binayı  masanna'lar  gördüm 
Amma  bu  camide  olan  ruhaniyyet  ve  hulûsu  kalb  ile  olan  ibadet 
bir  camide  görmedim  Zira  sahibülhayrat  gaza  mali  ile  bina  eylemiş 
bir  canyi  münevverdir  Elhasıl  misli  bu  arzı  mamurda  yokdur  Ve 
ferzendi  beni  âdem  anın  vaz'ı  binası  beyanında  ve  ziba  san'atleri  ve 
gûnagûn  tasarrufları  beyanında  âcizmandelerdir  Ve  vechi  arzda  öyle 
bir  kârı  insan  bina  olunmamışdır  Ve  hüsnü  zarafeti  ve  kârı  letafeti 
vasıfdan  hariç  ve  beyandan  âric  bir  camidir  Ve  cisir  başında  Cafer 
Paşa  Camii  gayet  mesiregâh  kasrı  âli  misal  camii  ruşendir  Ve  âyende 
ve  revendenin  mihmangâ(h)  ve  ârâmgâh  ve  ibadetgâhıdır  ve  hamsei 
evkatgâhıdır  Ve  bu  camiin  solunda  suya  havale  on  arşın  bâlâ  tahta- 
puş  sofalarında  bazı  yârânı  âşıkan  anda  soyunub  kendüyi  olkadar 
bâlâ  yerden  Cihan  suyuna  atub  cihan  kaç  bucak  idüğin  görüb  şi- 
naverlik  ider  Ve  bu  cami  fevkanidir  Kapusı  üzre  tarihi  budur 

tıraşide  [1]  olunmuşdur  Ve  bir  cami  dahi  Hasan  Ağa  Camii  ve  ba- 
bı Tarsuda  Saveci  Oğlu  Elhacı  Mustafa  Cam.ii  meşhur  camiler  bu 
mezkûrlardır  Bunlardan  maada  mesacidlerdir  Ve  cümle  yirmi  iki  med- 
rese vardır  Zira  uleması  gayet  çokdur  Ve  fukara  ve  sulehası  bîhisabdır 
Ve  gayet  ehli  sünnet  velcemaat  musallî  halkı  vardır  Ve  bir  darıkura 
ve  üç  darülhadis  vardır  Ve  Medresei  Piri  Mehmed  Paşa  ihni  Ram,azan 
yayla  sahibidir  Ve  kırk  mektebi  sıbyanı  ebcedhan  var  Ve  iki  hamamı 

[1]  Ba^dad  Köşkü  nühası     (  terşid  ) 


SEYAHATNAMESİ  337 

var  Biri  yalı  tarafında  Paşa  hamamı  derler  '  âbı  havası  lâtif  hamamı 
ruşendir  Ve  biri  çarşu  içinde  Eski  Hamam  Ve  on  yedi  hanları  var- 
dır Cümleden  mükellef  çarsu  içinde  Ramazan  Oğlu  hanı  yüz  yirmi 
ocak  hanı  kebirdir  Ve  bu  hanın  etrafında  olan  üçyüz  altmış  kâr(r)gir 
bina  dükkânlar  cümle  Ramazan  Oğlu  binasıdır  Ve  bundan  gayri  bu 
şehir  içre  cümle  yedi  yüz  otuz  dekâkinlerdir  Ve  kal'a  misal  bezasteni 
dahi  Ramazan  Oğlunundur  Ve  iki  imaretdir  Ayende  ve  revendeye 
sofrai  bîimtinanı  dayimdir  Ve  üç  yerde  çeşmesi  vardır  Cihan  neh- 
rinden doUablar  ile  su  kemerlerinden  hamam  ve  camilere  ve  çeşme- 
lere taksim  olunur  Ve  sevahil  vilâyet  olmak  ile  kaldırımı  yokdur 
Pak  hakipay  yollardır  Amma  çarsuy  bazar  içre  divar  kenarlarında 
piyade  kaldırımları  vardır  Ve  bu  şehrin  canibi  erbaasında  on  bir  bin 
bağ  bağçe  öşür  verir  deyu  tevatüre  ermişdir  Ve  şehir  içre  cümle 
handır  Ramazan  Oğlu  hanı  ve  Pamuk  hanı  ve  Suhte  Mah- 
mud  paşa  hanı  gayet  vasi  meydanlı  hanı  azimdir  Ve  bu  şehir  Cihan 
nehrinden  zemini  bâlâ  olub  bir  vech  ile  su  gelmek  muhal  olub  bâ- 
lâda tahrir  olunan  doUabı  azîm  Gazi  Ramazan  Oğlunun  hayratı  azî- 
midir  Öyle  doUabı  âlidir  kim  Adana  şehrinde  olan  ecnası 

mahlûkat    defi  atsan    iderler    Kaddi  kâmil    kırk  arşındır    Ve  yetmiş 
kantar  demir  ile  dahi  sadası  bir  saat  yerden  istima  olunur 

azîm   hayratdır    Ve  böyle  şehri  azîme  bu  doUab  kifayet   etmeyüb  her 
evd  (e)  âbkeşanlık     ederler    Ve    nehri    Cihan    ta    Sivas 

vilâyeti  dağlarından  huruç  idüb  bu  Adana  şehrinin  kenarından  güzar 
ve  bu  nehir  üzre  olan  şehrin  memerri  naşı  cisri  azîm 
Takyenos  binasıdır  Lâkin  Me'mun  Halife  tarihleri  vardır 
Ve  cümle  on  altı  takı  kesradan  nişan  verir  azîm  gözlerdir  Ve  beş  göz 
dahi  gayri  cisir  gözleri  gibi  küçük  gözlerdir  Anlar  ile  cümle  yirmi 
bir  göz  cisirdir  Ve  şarkdan  garba  tuli  beş  yüz  elli  germe  adımdır  Ve 
iki  başında  kal'a  kuleleri  gibi  mazgallı  ve  dirsekli  kulelerdir  Ve  birer 
metîn  kapuları  vardır  Şeb  ruz  bevvabanı  didebanlık  idüb  kaPa  cani- 
binde ki  başında  olan  kuUenin  kapısında  âyende  ve  revende  tüccar 
tayifesinden  bac  ve  gümrük  alınub  kaFa  kullarına  aklâm  kayıd  olun- 
muşdur  Ve  firar  iden  memlûk  ve  gayrii  kayıd  bend  idüb  sahibine 
verirler  Ve  bu  şehrin  Temmuzda  havası  gayet  sakil  olduğundan  bahar 
eyyamımda  bu  beyti  terennüm  iderler  (Beyit) 

Baha(r)  irdi  yine  eyyamı  [1  ]  keşti  gülsitan  oldu 
Güzel  seyreylemek  uşşâkı  zâre  rayegân  oldu 
deyu  [2]  sagir    ve  kebir    pîr  ve  civan    bay   natüvan  cümle    Ramazan 

[1]  Bağdad  Köşkü  nüshası     (hen^âmı) 
[2]  Ba^dad  Köşkü  nüshası     (deyüb) 

Evliya  Çelebi  9-22 


338  EVLİYA  ÇELEBİ 

Oğlu  yaylasına  çıkub  herkes    mahbeshanesinden    çıkub    gûnagûn  cil- 
veler eylerler    Ve  ol  yaylada    herkesin  mülkü    ve  emlâki    ve    bağ  ve 
bağçesi  vardır    Ol  cayi  ferahfezada  zevk    ve  safalar     idüb  mahbub  ve 
mahbubesi  kesbi  taravet  hasıl  ederler  Ancak    Adanada  paşa  ve  molla 
ve  garib  ve  gureba  ve  ehli  tüccar    ve  âyende    ve  revendegân  kalır  Ve 
bu  şehrin  mekûlât  mezrubatının  memduhatmdan  limonu  ve  turuncu 
ve   zeytun     ve  inciri  ve  narı    ve  şekerkamışı   ve  penbesi  gayet  çokdur 
kim  cemii  diyara  penbe  bundan  gider  Ekseriya  kalkının  kârları  oldur 
Ve     halkı     ekseriya    4.   dir     yani     Oğuz  tayifesidir    Oğuzlar  hakkında 
Resaletpenah     [  1  ]  (  41  oiA-»  ja\  j<\  )    buyurmuşlardır    Bir    alay     Türkman 
kavmidir  Cümle    külah    üzre    destan  nebi    ve  taylesanı    muhammedî 
şarkıdırlar  Ve  çuka     feraceler    ve    elvan   boğası  haftanlar    giyerler  Ve 
cümle     zenanesi    ayaklarına   sarı    çizme  giyerler    Ve  sivri    takye  üzre 
beyaz  çarşaf    bürinüb    gayet  ehli  perde  gezerler   Ve  halkı  gayet  garib 
dostlard  (ir)  Ve  Arabistan    ile  muşa*    olmağın     lisanı    arabî    tekellüm 
ederler  Ve  Arab  ve  Tat  Fellah  ve  Urum  ve  Ermeni  ve  Yahudi  var  bir 
şehri  kebirdir  Ve  vilâyeti  vasi  mamurdur  Ve  buka'ları  hub  mergubdur 
Hususa   has  ve  beyaz  etmeği  meğer  Macar  vilâyetinde    ola  Ve    sahra- 
larında mezraaları  vâfir  hayır  ve  berekâtları  mütekâsir    ve    nimetleri 
firavan  ve  uyunu  azîmi   nehri  Cihanı  revandır  Ve  iklimi  rabiin  vasa- 
tıdır Tuli  neharı  14  nîmdir  Vasatı  arzı  (36)[2J  derece  ve  22   (3)  daki- 
kadır Elhasıl  mamur  şehirdir 

Zicaretgâhı  Adana 

Evvelâ  Tarsus  kapusundan  taşra  âsitanei  Kurban  Baba  fukarai 
Bektaşiyan  meydanıdır  Ve  gülistan  içre  medfunlardır  Ve  cisrin  şark 
canibinde  Tekyei  Cafer  Bababa  âsitanei  Hindiyandır  Ve  şehirde  Monla 
zade  Efendi  ^^  ^si  Bunları  cümle  ziyaret  idüb  çok  hal  sahibi  kimes- 
neler  ile  mülakat  olub  ve  valii  vilâyet  Küçük  Hüseyin  paşadan  elli 
şerifi  ve  bir  bayrak  âdemler  alub  cümle  yârânı  basafa  ile  vedalaşub 
şark  canibine  düz  çemenzar  ve  cabeca  dirahti  hezar  içre  hezaran  he- 
zarın  sıytü  sadasın    istima  ederek  altincı  saatde  aheste  reviş 

Evsafı  kal'ai  Misis 

Ibtida  banisi  Takyenosu  Rumdur  kim  bir  şehri  azîm  idi  Badehu 
Ebu  Caferülmansur  bina  idüb  Firenk  harab  etdi  Adana  hakinde  muaf 


[1]   Bagdad   Köşkü  nüshtısı      (^y.JlÂii-l) 
[2]   Ba^dad   Köşkü  nüshası      (312) 
[3]  Bağdad  Köşkü  nüshası     (220) 


SEYAHATNAMESİ  3X9 

müsellem  Köprili  Mehmed  Paşa  evkafıdır  Ve  yüz  elli  akçe  kazadır 
Ve  nahiyesi  kuradır  Bervechi  adalet  senevi  bin  beş  yüz  guruş  hasıl 
olur  sadaka  kazalardır  Zemanı  kadimde  şehri  azîm  ve  kaPai  kadim 
imiş  Hâlâ  üç  binden  mütecaviz  çuka  dezgâhı  kârhaneleri  ve  nice  bin 
âşârı  binalar  harab  ve  yebab  yatır  Ve  nice  yüz  yıl  bu  hal  üzre  yatub 
cisir  başında  ancak  bir  küçük  han  var  idi  Badehu  Sultan  Mekmed 
Hanı  Rabi  Köprili  Mehmed  paşa  (ya)  emir  edüb  cisrin  karşu  cani- 
binde kal'a  misal  bir  han  inşa  etmişdir  kim  yüz  yirmi  ocakdır  Ve 
matekaddem  köhne  hanı  dahi  ana  ilhak  idüb  mihmanhanei  kebir 
olmuşdur  Ve  bu  kaPa  içre  vüzera  vükelâlara  mahsus  müteaddid  höc* 
reler  ve  haremhaneler  bina  oluumuşdur  Ve  bir  kubbei  alili  camii 
bîbedel  inşa  olunmuşdur  Amma  olkadar  vasi  değildir  Ve  bir  alçak 
minaresi  var  Ve  matbahı  keykâvüşünde  âyende  ve  revendeye  birer 
nan  ve  birer  tas  baba  çorbası  ve  birer  şem'a  sadaka  olunur  Eğer  bay 
ve  eğer  geda  ve  müslim  ve  gayri  müslim  nimeti  mebzuldür  Ve  bir 
lâtif  küçük  hamamı  ve  muaf  ve  müsellem  üçyüz  kulu  ve  dizdarı 
ve  mütevellisi  vardır  Ve  her  gelüb  giden  tüccar  ve  huccaca  birer 
bayrak  yüz  yiğit  koşub  kangi  canibe  azimet  muradları  ise  maksudlarına 
vâsıl  idüb  yanlarından  bir  an  münfek  olmıyıb  avdetde  huccac  tüc- 
cardan selâmet  kâğıdları  alub  Misis  Ağasına  mektubları  ibraz  ederler 
Hâlâ  kanunları  budur  Ve  matekaddem  bu  yoldan  kırk  elli  atlı  selâ- 
metle ubur  etmek  muhal  idi  Hamdi  Huda  lâtif  hayrat  oldu  ilâhi 
inkırazüddevran  müebbed  ola  Ve  bu  handan  taşra  varuşu  nevbina 
üçyüz  seksen  toprak  örtülü  hanelerdir  Ve  cisirden  hana  gidecek 
mahal  canibinde  yirmi  kâ  (r)  gir  dükkândır  Ve  didebanlardır  kim 
vecheyn  kâr  iderler  Ve  âyende  ve  revendeden  bu  demir  kapu  dibinde 
ki  kullede  bac  alurlar  Ve  hana  girince  yük  yıkmadan  mâhazar  tah- 
telkahve  gelüb  leylei  cum'a  ise  pilâv  zerde  ve  yahni  gelir  Amma  şair 
kendü  malları  ile  hancılardan  alınır  Ve  matekaddem  cisir  dahi  nice 
yıllar  harab  olub  cümle  ibadullah  güzer  etmede  üsret  çekerlerdi  Bu 
dahi  ol  mahalde  müceddeden  tamir  idüb  cisrin  ortasında  sol  tarafda 
bir  beyaz  mermer  üzre  tarihi  budur 

Harab  kalmışdı  cün  Halilâ  söyle  tarihin 

Cihan  cisrin  bile  Sultan  Mehemmed  eyledi  tamir 

Sene  1072 
Ve  cisir  başındaki  hanın  kapusı  üzre  tahrir  olunan  tarihi  budur 

Cenabı  Hazreti  Sultan  Mehemmed  Gazii  mansur 
Rehi  Beytülharam  üzre  yapub  bir  hanei  emne 


340  EVLİYA  ÇELEBİ 

Sual  idince  tarihin  ucüb  nutk  eyledi  Nutkî 
Didi  Sultan  Mehemmed  Han  yapdı  cay  ola  emne 

Sene    1072 

Ve  han  içinde  paşaların  mihmanhane  köşkünün  kapusı  üzre 
tarihi  budur 

Çün   Cihan  cisrile  han  tamirine  emreyledi 
Hazreti  Sultan  Mehemmed  Han  Şehi  zilli  Huda 
Hatife  etdim  sual  itmamının  tarihini 
Didi  âlâ  cayi  zibatarh  köşkü  pürsafa 

Sene  [1 ] 

Ve  bu  cisrin  karşu  Adana  canibinde  matekaddem  âsitanei  Betaşi- 
yandan  bir  tekye  var  idi  Ayende  ve  revendeler  şeyhlerinden  müşte- 
ki olub  hâlâ  dersâmı  ve  talebeleri  ile  bir  medrese  olmuşdur  Ve 
yine  bu  tarafda  kârı  kadim  âsiyablar  var  Ve  bu  nehir  ta  Elbistan 
sahrasından  ve  Meraş  dağlarından  cem  olub  bu  Misisden  aşağı  kaPai 
Yaman  dibinden  deryaya  mahlut  olur  Bazı  zeman  bu  nehir  Adana 
nehri  ile  ikisi  cuşu  huruşa  gelüb  cümle  vadileri  gark  idüb  deryaya 
mahlut  olur  Ve  bazı  müverrihi  âlemler  Adana  nehrine  Seyhunu 
Rum  ve  bu  Misis  nehrine  Ceyhunu  Rum  derler  İkisi  dahi  yaylalar- 
dan nüzul  ider  abıhayat  sulardır  Ve  bu  Misisden  refikler  alub  şark 
canibine 

Nehri  Ceyhun 

Kenarınca  bir  saat  yer  gidüb  Alıcak  Belinde  Misisli  karavolları  bulub 
Meraş  yolun  anlardan  sual  etdim  Hayırlı  yoldur  ve  eminlikdir  didiler 
Ve  bu  mahalde  Şam  yolu  Alıcak  Belinden  sağ  canibde  kalub  biz 
refiklerimiz  iie  sol  canibde  bir  dere  içre  üç  göz  Sarı  Kula  cisrin  ubur 
idüb  2  saat  [2] 

Evsafı  kaFai  Şah  mârân 

Misis  sancağında  ve  kazasında  bir  sivri  yalçın  havalesiz  evci  semaya 
serçekmiş  burç  barusı  muhkem  ve  esas  binası  müstahkem  şekli  mu- 
hammes bir  şeddadî  taş  bina  kal'ai  âlidir  Matekaddem  Ermen  padi- 
şahları binasıdır  Sene  tarihinde  Ramazanlı  ecdadı  yedi  yılda  hahna- 
hah  kuvveti    bazu  ile    feth  idüb    içinde  olan    Ermeni    papasları    dağı 


[1]  Ba^dad   Köşkü  nüshası  (1072) 
]2]     Bağdad  Köşkü  nüshası  (de) 


SEYAHATNAMESİ  341 

derunlarından  kal'a   içinde  olan  hayyan  olub  nice  bin  guzatı 

müslimîn  zahmi  mardan  helak  olub  badelfetih  muattal  kaldı  Anınçün 
[1]  mahalleri  yılan  sürü  sürü  nümayandır    Hattâ  kaPada 
boynuzlu  ve  ensesi  tüylü  yılan  gördük  deyu  [2]  vmi  bu 

kaPa   altında    meks  idüb   safa  iderler    bir  çeragâh    ferahfeza    yerlerdir 
Ve  yakminde  mamur  kuralar  vardır  diler  amma  görme- 

dim   Anı    ubur  idüb    ve    nehri    Ceyhun  tuğyanında    Adada  (Adana) 
sahrasın  gark  idüb  etrafında  sakin  yeridir    Anı  dahi  ubur 

idüb  yine  Ark  sahrası  içre  4  saat  gidüb 

Nehri  Ceyhun 

u  geçtikden  atlarımız  ile  yüz  bin 

[3]    Aş 

[41  Adana  eyaletinde  sancakbeği  tahtıdır  Tarafı  padişahîden 
paşasının  hassı  hümayunu  260299  akçedir  Alaybeğisi  ve  çeribaşısı 
ve  2  zuaması  ve  156  erbabı  timarı  vardır  Kanunu  padişahı  üzre  beş 
bin  akçede  bir  cebelüleri  ile  paşasının  ve  alaybeğisinin  sancağı  altında 
memur  oldukları  canibe  sefer  eşerler  ki  cümle  bin  seksen  olur  Paşa- 
sına bu  sancakdan  bervechi  adalet  altı  bin  guruş  ancak  hasıl  olur  Ve 
yüz  elli  akçe  kazayi  asümanîdir  Ve  nahiyesi  yetmiş  pare  kuradır 
Senevi  bin  guruş  hasıl  olur  Ve  sancağı  cümle  kazadır  Ket- 

hüdayeri  ve  serdarı  ve  dizdarı  yokdur  Zira  bir  mükellef  kasaba  ve 
şehir  değildir  Ancak  bir  kariye  misal  kırk  elli  evli  saz  örtülü  köydür 
Temmuzda  paşa  ve  kadı  ve  cümle  halkı  yaylaya  çıkub  bir  kaç  dük- 
kânı ve  evleri  harab  kalur  Burada  sancakbeği  hakire  bir  Türkman 
seccadesi  ihsan  idüb  ve  yirmi  şehbaz  refikler  koşub  yine  nehri  Cey- 
hunu  ubur  idüb  yine  Ark  sahrası  içre  giderek 

Gûhu  Gök 

Dameninde  bir  manastır  var  kim  cemii  Ermen  kefereleri  ana 
nezerat  gönderirler  Yüzden  mütecaviz  keşüşleri  ve  kefereleri  vardır 
Ayende  ve  revendiye  nimetleri  mebzul  bir  mihmanhanei  İsadır  Ve  bu 
gûhun  eteğinde  serapa  kat  enderkat     yaylalı  ve  âbı  havası  lâtif  kura- 

[1]  Bağdad  Köşkü  nüshası  (kal'a) 

[2]  Bağdad  Köşkü  nüshası  (şehadet  itdiler   Türkman  ka) 

[3]  Bağdad   Köşkü  nüshası     (Meraş) 

[4]  Bağdad  Köşkü  nüshası  (Maliki  Ermen  Lâvi  binasıdır) 


342  EVLİYA  ÇELEBİ 

lardır  Amma  Adana  hakindedir  Zira  nehri  Cihanın  kıble  canibidir 
Şimal  canibi  Misis  sancağıdır  Ve  mezkûr  Gök  dağı  gediği  altında  bir 
düz  sahrada  bir  mürtefî  yirde  bir  püştei  âlâ  üzre 

Evsafı  kaPai   Kınık 

Sene  tarihinde  Ramazanlı  Ermen  padişahları  elinden  kabzai  tes- 
hire alub  karibülahid  zulüm  taaddi  sebebi  ile  halkı  perişan  olub  kaPa 
hâli  ve  muattal  kalmışdır  Amma  hâlâ  üstad  mühendis  destinden  çık- 
mışdır  Ve  bir  binayi  zibadır  ve  şekli  müdevverdir  Lâkin  yukaru  çıkub 
ne  cürümde  idüği  malûmum  değildir  Anı  ubur  idüb  yine  şarka  bir 
saat  gidüb 

Evsafı  kal'ai  Çanakçı 

Çanakçı  yaylasının  ta  zirvei  âlâsında  şekli  müdevver  çanak  misal 
bir  kaPai  cibal  olduğundan  Türkman  kavmi  Çanakçı  kaPası  derler 
içinde  Türkmanı  bîgüman  sakinler  imiş  Dizdarı  ve  neferatları  yokdur 
Anı  alarkadan  seyir  temaşa  idüb  Misisden  bu  mahalle  9  saatde  gelüb 

Evsafı  kasabai  müzeyyin  Isneyin 

Adana  eyaletinde  paşanın  hassıdır  Subaşılıkdır  Ve  yüz  elli  akçe 
Kınıklı  kazasıdır  Ve  nahiyesi  kırk  sekiz  pare  kuradır  Kadıya  senevi 
bir  kise  hasıl  olur  Bir  sahrayı  azîmin  vasatında  nevbina  bir  şirin  ka- 
sabadır Haftada  bir  gün  yirmi  otuz  bin  Türk  ve  Türkman  ve  çoban 
ve  pır  ve  civan  cem  olub  azîm  beyi  şira  olur  Ve  herkes  metam  fü- 
ruht  idüb  hayrı  azîm  iderler  Bu  ecilden  bunda  hâlâ  binden  mütecaviz 
bazar  yerinde  yeni  dükkânlar  ve  müteaddid  hanlar  ve  iki  yüz  yerli  ve 
sahihleri  mukim  kâ(r)gir  dükkânlar  ve  iki  minareli  muhtasar  camiler 
ve  beş  kâ  (r)  gir  bina  hanı  bazirgânlar  ve  iki  han  dahi  henüz  esasın 
bırakmışlar  İtmamı  müyesser  olursa  kaPa  misal  hanlar  olur  Türkman 
eşkıyası  havfinden  metîn  hanlar  vardır  Ve  bir  hamamı  var  Inşaalahü- 
tealâ  bu  Isneyin  bir  şehri  azîm  olur  Zira  canibi  erbaasında  il  vilâyet 
bîşümardır  Ve  etrafında  olan  bağların  üzümü  Adanıya  ve  Tarsusa 
ve  Kurd  kulağına  ve  Piyasa  gider  Üzümü  dağı  taşı  tutmuşdur  Kasım 
gününden  iki  ay  sonra  kar  altından  bir  güne  üzümü  çıkar  Gayet 
meşhurdur  Bu  şehirde  hazarı  temaşa  idüb  bir  gice  mihman  olub 
alessabah  subaşıdan  elimizde  olan  büyürdüm  ile  yirmi  atlı  ve  on 
piyade  yiğit  alub  yine  şark  canibine  bazar  içinden  cereyan  iden 


SEYAHATNAMESİ  343 

Nehri  Kara  Çay 

Arslanlı  Beli  tarafından  gelüb  Kınık  kal'ası  kurbinde  nehri  Cey- 
huna  mahlut  olur  Ve  bu  mahalde  yayılan  Türkman  kabilesi  Akça 
Koyunlu  ve  Avşarlı  ve  Keçeli  uşağı  yurdlarıdır  On  bin  bahadır 
Türkman  olur  Ve  bu  etraf  vilâyetleri  cümle  Türkman  müstevli  ol- 
muşdur  Ve  Keçeli  Oğullarında  taam  yiyüb 

Nehri  Mercan 

Bu  dahi  Arslanlı  Belinden  gelüb  Ceyhuna  mahlut  olur  Bu  nehri 
atlar  ile  ubur  idüb  yine  şarka  hamun  çemenzar  içre  ubur  iderek  ve 
Türkman   obaları  içre  yiyüb  içerek  konub  göçerek  4  saat 

Nehri  Ak  Cihan 

Bu  dahi  Arslanlı  yaylağından  gelüb  nehri  Ceyhuna  mahlut  olur 
Anı  dahi  at  ile  güzar  [1]  idüb  Arslanlı  Beline  iki  saatde  uruc  idüb 
öyle  bir  çengelistan  ve  hıyaban  gûnagûn  meyve  ile  memlû  bir  tefer- 
rücgâh  yayladır  Amma  her  kûçe  ve  puçesinde  gemingâh  yerler  var 
kim  cümle  rayihası  hunu  insan  şemm  olunur  bir  vatanı  eşkıyayı 
Türkmanı  bîemandır  Ve  bu  mahuf  mahalleri  ubur  iderken  refikle- 
rimiz Vallahi  bîtab  ve  bîmecal  kaldık  Şu  görinen  kaPaya  varalım 
Taam    yiyelim     didiler  Hakir  dahi   tebaiyyet  [2] 

Evsafı  Kal'ai  Sarvanh 

Bir  gûhu  demavendvar  bir  cibali  bâlânın  üzerinde  şeklî  müdevver 
şeddadî  taş  bina  bir  kaPai  bâlâdır  Amma  altı  ay  viran  ve  altı  ay 
Sarvanh  Türkmanı  sakin  olurlar  yaylağı  azimdir  Mukaddem  Celâlî 
Karayazıcı  giranbeha  zîkıymet  eşyaların  bunda  hıfz  etmiş  bir  kaPai 
bîhemtadır  Anın  altında  Türkman  obalarında  biraz  taam  yiyüb  yüz 
yaşında  bir  pîri  natüvan  hakire  hitab  idüb  der  kim  Bire  avan  Bu 
ıssız  dağlarda  sana  yoldaş  olan  asılacaklar  ile  ne  yurtub  yüpürüb 
gezersin  deyu  vâfir  itab  idüb  kendü  âdemlerinden  on  küheyl(an)  altı 
âdemkoşub  andan  yine  şarka  dağlar  içre  belin  başında  azîm  meyiller 
var  O  mahalde  Isneyin  hazarının  Kınıklı  kazası  ve  Adana  eyaleti 
hududu  temam  olub  belden  aşağı  şark  canibine  Meraş  evaletine 
kadem    basub  ol  bel  başında  kırk  elli  dane    çalıdan    evler  ve  obalar 

[1]     Ba&dad  Köşkü  nüshası  (güzer) 
[2]     Bağdad  Köşkü  nüshası  (idüb) 


344 


EVLİYA  ÇELEBİ 


var  içinde  pürsilâh  yüz  dane  Türkman  ve  gayrî  şehbazlar  hakire  karşu 
cıkub  tazim  idüb  yer  gösterdiler  Tarfetülayn  içre  bir  kuzu  kebabı 
etmeğe  mübaşeret  idüb  esnayı  kelâmda  Meraş  paşasına  gideriz  didik 
Hoş  geldiniz  deyu  bizimle  gelen  refikleri  geru  döndürdüler  Ve  anlara 
bir  kaç  akçe  virelim  didik  Rıza  vermediler  Sarvanlı  kaPasmda  koca* 
nın  koşduğu  on  yiğide  üç  guruş  verüb  anlar  dahi  geru  döndüler 
Bunların  gözü  önünde  Isneyin  Beyine  mektubu  sıhhatimiz  yazub  gön- 
derdik Bu  mahalde  aşağı  yoldan  bir  ve  iki  atlı  seğirderek  bir  azîm 
Ayıntab  karhanı  geliyor  amma  safi  ateş  Yeniçerileri  çokdur  deyu 
murnada  [1]  etdiler  Hemen  olsaat  bu  kondığımız  bacdarların  beniz- 
lerî  mütegayyir  olub  hakire  Ağam  Bu  gice  bunda  mihman  olursunuz 
işte  kuzucuklar  Kurban  edin  Kalın  Eğer  paşaya  gideriz  derseniz  tenk 
mahalle  kalırsız  Yol  eri  yolda  gerek  didiler  Ve  taraf  taraf  Ma'kul 
didiler  Hakir  dahi  gördüm  ki  bizi  savmak  isterler  Hayır  kalmayız 
Hizmeti  padişahîye  memuruz  deyu  beş  on  kiseli  mektublar  gösterüb 
yol  erenlerin  tutmak  olmaz  Inşaallah  paşadan  ihsanlar  alub  yine 
buradan  Adana  paşasına  varmalıyız  Hemen  gideriz  deyu  ibram  idüb 
hakire  beş  âdem  koşub  bundan  ilerusi  eminlikdir  Yuru  Allah  uğurun 
asan  îde  deyu  bunlar  ile  vedalaşub  şarka  tepe  aşağı  inerken  karhanın 
evveline  rast  gelüb  hayli  tereddüd  etdiler  Gördiler  kim  yolcıyız  Biziz 
Selâm  kelâmdan  sonra  bunlara  pes  perdeden  Gafil  mebaş  deyu  haber- 
dar etdim  Andan  bir  dahî  dağlar  ve  ormanı  bîamanlar  geçüb  Haleb 
cisrî  nam  mahal  Haleb  ve  Uzeyr  ve  Kilis  yolu  sağa  gider  Haleb 
cisrî  bir  güne  küçük  cisirdir  Altından  cereyan  iden  bir  müteaddi 
nehir  değildir  Anı  ubur  idüb  Arslanlı  belin  onuncu  saatde  aşub 
ikinci  hac  [2]  olan  mahalde  bir  kayalı  Acem  hıyabanı  içre  yerde 
mihman  olduk  Amma  kesici  ve  harami  asılacakları  bunlardır  Amma 
şehre  karibdir  Ayağı  ile  gelene  [3]  gayri  yerlerde  kuş  kondur- 

mazlar Hamdi  Huda  bîbak  bîperva  bir  gice  konuk  olub  vâfir  ikram 
etdiler  Alessabah  bacdarbaşı  [4]  alub  bir  saat  dahi  Arslanlı  dağları 
içre  şarka  gidüb  âlâ  at  oynağı  yerlerdir  Amma  Azez  ve  Kilisin  civ 
ubur  idüb  sahrayı  Dipde  Kadıgölü  kenarınca  ol  deşti  çemenzarda 
seyir  temaşa  iderek  piyade  refikler 

Kazası  dağlarından    gelüb    Meraşa  karib    nehri   Ceyhüna    mahlut 
olur  Ve  sahra  içre  cereyan  iden 


[1]  Bağdad  Köşkâ  nüshası  (müjde) 

[2]  Bağdad   Köşkü  nüshası  (bacdar) 

[3]  Bağdad  Köşkü  nüshası  (kıymazlar  amma) 

[4]  Bajrdad  Köşkü  nüshası  (Ali  Ajj^aî) 


SEYAHATNAMESİ  345 

Nehri  Kara  Çay 

Garbında  nehri  Ceyhuna  mahlut  olur  Andan  bir  saatde 

Evsafı  kal'ai  Man  îş  yani  darı 

peyda  olub  cümle  halkını  ol  ejderha  yedüği  içün  Man  îşden 
galat  Meraş  derler  Bir  rivayetde  dahi  Sultan  Dahhakin  şehri  idi  Dah- 
hakin  iki  omuzlarına  şeytan  aşcıbaşısı  suretine  hulul  idüb  bus  idicek 
Dahhakin  iki  omuzlarında  iki  ejderha  peyda  olub  bu  şehir  halkının 
mücrim  ve  gayri  bigünah  âdemleri  kati  idüb  beyinlerini  mezkûr  yılan- 
lara vire  vire  cümle  halk  âcizmande  olub  Dahhaki  Man  bedesti  Gâvei 
Ahenger  kati  iderler  Anınçün  halkını  Dahhakin  omuzunda  marlar 
yediği  içün  Man  îşden  galat  Meraş  derler  Vechi  tesmiyesi  oldur  Zemanı 
kadimde  Kayseri  Rum  hükmu(n)de  Ermen  padişahları  binası  bir  şehri 
azîm  imiş  Baade  Hicretünnebevî  kırk  bin  erkek  ile  Esved  ibni  Mıkdad 
hazretleri  gelüb  kuvveti  bazu  ile  feth  idüb  kaPasm  münhedim  etdi 
Baade  sene  921  tarihinde  cümle  halkı  akuru  âsi  olub  zabtu  rabıtlan 
mümkün  olmamak  ile  Selim  Şahı  Evvel  Acem  seferlerine  giderken 
guzatı  müslimînin  ilerusinden  ve  gerüsinden  halkı  rehzenlik  idüb  âhır 
salâbetî  şehinşahîden  havf  haşyet  üzre  olub  payei  şerire  rumalide  kılub 
mutî  münkad  olub  yine  evlâdı  Zülkadriyyiye  vilâyetleri  ihsan  olundu 
Yine  Süleyman  Han  asrında  bir  azîm  tuğyan  isyan  idüb  memaliki 
Arabistandan  ve  Karamandan  nice  yerler  garet  etdiler  Ahir  fermanı 
şehriyarî  ile  kaPai  kadim  yerinde  bir  kaPa  bina  olunmak  ferman 
olundu  Hâlâ  kal'ası  bir  bayır  üzre  şekli  murabba  bir  küçük  şeddadî 
bina  kaPai  zibadır  Cürmü  altı  yüz  adımdır  Ve  bir  topraklı  püşte  üzre 
olmak  ile  canibi  erbaasında  asla  hendeği  yokdur  Ve  cümle  külledir 
Ve  kıble(ye)nazır  şehre  havale  üç  kat  kapusı  var  Ve  bu  kapunın 
taşrasındaki  kaPalann  iki  yanında  birbirine  nazır  siyah  taşdan  dörd 
dane  mehib  Arslan  tasviri  vardır  Güya  zîruhdur  Ve  bu  kapu  üzre 
kapanın  tarihi  budur 

Tarih  (1)  Ve    bu  kapunun   iç  yüzünde  kapular  mabeyninde  diz- 

[1]    Bağdad  Köşkü  nüshası  (tarihinde) 


346  EVLİYA  ÇELEBİ 

dar  loncasında  bir  tahta  üzre  mastur  olan  tarih 

Anınçûn    didi    hatif  tarihîni 
Devamû  izzü  rifat  kıl  ilâhi 

Diğer  tarih  Amma  tamir  olunduğuna  tarihdir 

Saklıya  Halk  eyliye   cümle  elemlerden  bert 

Sene   1053    (1) 

Ve  bu  uğrun  kapu  dahi  şimale  nazırdır  Amma  daima  mesdud- 
dur  Ve  bu  kal'a  içi  bir  mahalle  ve  yüz  toprak  örtülü  hürde  evlerdir 
Ve  bir  Süleyman  Han  Camii  var  Küçükdür  Ve  şeb  ruz  dizdarı  ka- 
pular    mabeyninde    sakindir    Ve    cümle  neferatı  vardır  Ve  bu 

vilâyet  eyaleti  kadimdir  Anadoludan  sonra  budur  Amma  kanun  üzre 
Anadolu  paşası  üzre  tasaddur  ider  Tahtı  Zülkadriyyedir  Ve  vilâyeti 
kadimdir  Selim  Şah  Mısıra  giderken  muti  olmuşlardır  Ve  paşasının 
tarafı  padişahîden  hassı  hümayunu  altı  yüz  yirmi  sekiz  bin  dörd  yüz 
elli  akçedir  Ve  eyaletinde  cümle  hasları  bunlardır  ki  zikrolunur 
Evvelâ  Elbistan  ve  Bisni  bunlardan   cümle  cürüm 

cinayet  ve  bâdiheva  cümle  eyaletinden  senevi  bervechi  adalet  kırk 
altı  ve  kırk  yedi  bin  guruş  hasıl  olub  kanun  üzre  beş  bin  akçede 
bir  cebelüsi  ile  memur  olduğu  sefere  eşer  Cümle  kendü  askeri  iki 
bin  müsellâh  asker  olur  eyaleti  azimdir  Ve  desti  hükmünde  olan 
sancaklar  bunlardır  Evvelâ  Ayintab  sancağı  ve  Malatya  sancağı  ve 
Niğde  sancağı  ve  Kars  sancağı  ve  Samsad  sancağı  Bu  beş  sancak  ile 
eyalet  olmu^dur  Ve  kendü  sancağında  alaybeğisi  ve  çeribaşısı  ve  mal 
defterdarı  ve  timar  defterdarı  ve  çavuşlar  emini  ve  yüz  yetmiş  ça- 
vuşları vardır  Bu  mezkûr  esnafı  menasıbların  cümle  âsitanei  saa- 
detden  rüusu  hümayun  ile  alub  zabt  iderler  Amma  Meraş  defter- 
kethüd(a)sının  hassı  seksen  yedi  bin  yedi  yüz  otuz  akçedir  Ve  timar 
defterdarının  hassı  60200  akçedir  Ve  Meraş  sancağında  timar  ve 
ziamet  cümle  bin  on  sekiz  kılıçdır  Amma  cümle  eyaletinde  iki  bin 
yüz  altmış  dokuz  kılıç  timardır  Ve  yirmi  dokuz  ziametdir  Bunlardan 
maadası  tezkirelü  ve  tezkiresiz  timardır  Ve  ümera  ve  zuama  ve  erbabı 
timarın  kanunları  üzre  cebelüleri  ile  cümle  beş  bin  beş  yüz  asker 
olur  Ve  bu  askerin  Meraş  eyaletinde  senevi  hasılları  doksan  dörd 
kerre  yüz  bin  ve  yirmi  üç  bin  on  yedi  akçe  olur  Defteri  sultanîde 
böyle  masturdur  Bu  mezkûr  asakir  bu  kadar  mali  timar  ve  ziamet- 
lerinden  tahassul  idüb  alaybeğilerinin  sancağı  altında  mevcud  bulun- 
mak   şartile    sefer    eşerler     Ve  bu   Meraş  sancağı     beş  yüz     akçe  şerif 


[1]    Bağdad  Köşkü  nüshası  (1054) 


SEYAHATNAMESİ  347 

mevleviyyetdir    Ve  nahiye  kuradır  Ve    bervechi    adalet  senevi 

mahsulü     sekiz    dokuz    bin  guruş     hasıl  olur     Ve  tahtı  hükümetinde 

olan    kazalar    bunlardır    Evvelâ    kazai  Meraş    ve  kazai  Şehir  etrafı  ve 

kazai  Havsustol  ve  kazai  Güvercinlik  ve  Cihan  nehrinin  öte  canibin- 
de kazai    Yenice  kal'ası  ve  kazai  Zeytuniyye    ve  kazai  Bertiz  ve  kazai 

Göynük  ve  kazai  Yürükân  ve  kazai  Haruniyye  ve  kazai  Andoron 
ve  kazai  Elbeğli  Bu  cümle  on  iki  kaza  sancağı  Meraşda  mamur  aba- 
dan kazalardır  Ve  şehri  Meraşda  şeyhülislâm  ve  nakibüleşraf  ve 
sipahiyan  kethüdayeri  ve  yeniçeriyanı  dergâhı  âli  serdarı  ve  dizdarı 
ve  âyân  eşrafı  ve  ulema  ve  su(le)hası  vardır  Ve  şehri  Meraş  cümle 
kırk  iki  mahalledir  Ve  cümle  dere  ve  depeler  üzre  bağlı  ve  bağçeli 
ve  âbı  revan  sovuk  mâi  zülâlli  divanhanei  alili  sarayı  alili  on  bir 
bin  hanedir  Ve  cümle  toprak  ve  kireç  örtülü  ve  kâ(r)gir  duvarlı 
evlerdir  Ve  bu  şehir  kıbleden  şimale  bir  dağ  eteğinde  vaki  olmuş 
tuli  yedi  bin  adımdır  Ve  cümle  otuz  dokuz  mihrabdır  Cümleden 
cemaati  kesireye  malik  çarsu  içinde  Ada  Camii  tuli  yüz  elli  ayakdır 
Ve  arzı  elli  ayakdır  Ve  derunu  camide  on  amelî  payei  âli  üzre  takı 
havernaklardır  Anın  fevkında  çam  kirişler  üzre  sade  tavandır  Ve 
üstü  kireç  örtülüdür  Ve  iki  kapusı  var  Biri  sağ  canibde  yan  kapu 
biri  kıble  kapusı  üzre  celi  hattile 

merkum  olunmuşdur  Ve  bir  minaresi  var  Kıble  kapusı  önündedir 
Ve  taşra  sofaları  vardır  Ve  taşra  haremi  vardır  Ve  bir  kaç  çınarı 
münteha  dirahtler  vardır  Ve  hareminde  bir  azîm  değirmen  nehri 
cereyan  idüb  cümle  cemaat  andan  tecdidi  vuzu  iderler  Andan  KaVa 
Camii  ve  Boğazkesen  Cam.ii  ve  Beğdudiyye  Camii  ve  Hatuniyye  Ca* 
m.iV nin  kapusı  üzre  böyle    tahrir  olunmuşdur   (Tarih) 

Ve  Ese  divane  Camii  ve  Hazinedarlı  mahallesinde  iki  camidir  Biri 
Hatibzade  Camii  ve  biri  Şadiyye  Camii  ve  Kara  Meraş  Camii  Meş- 
hur camiler  bunlardır  Maada  (1)  Ve  her  cami  ve  mesa- 
cidde  suhtevat  höcreleri  olduğundan  maada  on  bir  medrese  (2) 
âm  ile  şöhrei  şehir  olmu§  medarislerdir  Ve  kırk  mektebi 
sıbyan  nihali    can    ebced  (3)                     (4)  medreselerde  dahi  şeyhül- 


(1)  Bağdad   Köşkü  nüshası  (cüfiıle  otuz  dokuz   mihraba    varınca   mesacidlerdir) 

(2)  Bağdad   Köşkü   nüshası   (han) 

(3)  Bağ-dad   Köşkü    nüshası  (ders) 

(4)  Bağdad   Köşkü  nüshası  (amma) 


348  EVLİYA  ÇELEBİ 

kuralar  vardır  Ve  medreselerin  meşhuru  bunlardır  Evvelâ  medresei 
Beğdu  ve   [1]   imareti    Ulu    Cami    ve  imareti   Kaderiyye  Ve 

hammam    beşdir  Cümleden  müferrah  ve  pak  ve  hoş   [2]  [3] 

ve  Çarsu  Hamamı  ve  Çukur  Hamamı  ve  Boğazkesen  Hamamı  ve 
cümle     altı     handır     Cümleden     mamur  [4]     çarşu     içinde 

Acemler  hanı  ve  Ulu  Cami  kurbinde  Müftü  hanı  Ve  cümle  yetmiş 
çeşme  âbı  zülâldir  Amma  her  evde  birer  mâi  cari  mukarrerdir  Ve 
cümle  bin  kırk  beş  dekkâkindir  Ve  iki  bezasteni  dörder  demir  ka- 
pulı  kâ(r)gir  binadır  Ve  biri  hâlâ  muattaldır  Ve  mamur  âbâdan 
olan  sarayı  âlilerin  eşbehi  cümleden  Paşa  Sarayı  cümleden  mürtefî 
yerde  vaki  olmuş  şahrah  üzre  bir  seramed  şa(h)nişini  var  Ve  bir 
sarayı  ra^na  dahi  Zülkadir  Oğlunundur  Güya  ki  bağı  iremdir  Ve  ka- 
pusı  üzre  tarihi  budur  ki  beyaz  mermer  üzre  celi  hattile  tahrir 
olunmuşdur 

Zülkadir  zade  Halil  Bey  ömrün  olsun    müstedam 
Bu  sarayı  dilkeşi  kıldın   muammer  bittemam. 
Bilhurufi  mu  ceminden  hanesinin  tarihin 
Hoş  müferrah  menzil  olmuş  bu  sarayı  babı  gâm 

Sene 

Ve  bu  şehirde  nice  saraylar  vardır  Amma  bildiğimiz  bunlardır 
Ve  bu  şehrin  âbı  havasının  letafetinden  halkının  rengi  ruyleri  humret 
üzredir  Ve  gayet  zekiyyüttabı  uleması  vardır  Ve  halkı  gayet  mahbub- 
dostdur  Kaddi  bâlâ  ve  mahbubu  ra'na  civananın  ekseri  hacılar  hud- 
damıdır  Ve  gayet  mün'im  kimesneler  vardır  «^^  vf?^  ^^^\  diyüb  sevda- 
kerlik  iderler  Ve  kelimatları  lisanı  türkîdir  Ve  ekseriya  halkı  Türk- 
mandır  Pak  çuka  esvablar  ve  katife  kavuk  külah  üzre  beyaz  destan 
muhammedî  sararlar  Ve  kışı  şedid  olub  halkı  levendane  olmak  ile 
kırmızı  boyalı  kuzu  derisinden  Okçu  Oğlu  harvanileri  giyerler  Ve 
bazı  rical  makulesi  ol  kadar  muammer  ve  müsin  olur  kim  kuvveti 
gitmiş  ve  heyeti  bitmiş  musahabet  melâibden  kalmış  olur  Yine  böyle 
iken  çarsuyi  hüsün  içre  bir  dükkânçede  oturub  âyende  ve  revende  dil- 
berana  nazar  etmek  içün  burnuna  gözlüğün  geçirüb  Be  Şu  kuzucuk 
bizim  Halim  oğlunun  oğlu  mudur  Ah  Puh  Barekâllah  deyub  çeşim 
zekâtı  ile  geçinen  fakir  natüvanlar  var  Sual  etsen  Behey  Baba  Bu 
civandan  ne  fayda  desen  bu  beyti  irad  eyler   (Beyit) 

|1]   Bağdad  Köşkü   nüshası   (Medresei    Taşlı  ve    medresei   Yenice  Kal'a  gayet  mamur- 
dur    Ve  âyende    ve    eveddeye     nîmcti  mebzuldür  muhammedî) 
[2]    Bağdad   Köşkü   nüshası   (hava) 
[3]    Bağdad   Köşkü   nüshası   (hamamı) 
[4]    Bağdad  Köşkü  nüshası  (ve  yine) 


SEYAHATNAMESİ  349 

Kocaldıkca  gönül  artar  karagözlülere  meyli 
Benîm  pîr   olası  gönlüm  kocaldıkca  gönül  ister 

Hattâ  Hazînedarh  mahallesinde  bir  piri  natüvan  var  idi  Selim 
Han  Mısıra  gider  [1]  on  bir  yaşında  idim  Ilıcak  belinde  Osmanlı 
alayların  seyir  etdik  deyu  şehadet  etdi  Ve  hakir  hayır  duasın  alub 
desti  şerifin  bus  etdim  Ve  cümle  zenaneleri  ayaklarına  sarı  çizme 
giyüb  başlarına  safi  gümüş  tas  takye  yahud  zerduz  sivri  takye  üzre 
endamlarına  beyaz  çarşaf  bürinürler  Ve  gayet  hüsnü  cemalde  lûtfu 
İtidalde  olub  kelimatları  dürrü  meknundur  Ve  suku  sultanîde  beyiü 
şirada  olkadar  savtı  hazin  ile  tekellüm  iderler  kim  tüccar  taifesi  metaın 
değil  belki  canmetai  nakdin  yolunda  hakirah  idüb  var  ömrün 
sarf  iderler  Ve  bu  şehrin  mekûlât  meşrubatının  memduhatmdan  yaz 
ve  kış  yirmi  elvan  üzümü  mevcud  (dur)  Cümleden  kabak  üzümü  ve 
Cem  üzümü  ve  sarı  üzümü  kar  altından  çıkarub  tenavül  iderler  Ve 
nar  (ı)  Şehriban  narından  âbdar  ve  danedar  ve  hoş  hüvar  (hoşgüvar) 
dır  Cemii  vilâyete  ve  hususa  Sivasa  nice  bin  deve  yükü  nar  Meraşdan 
gider  Ve  sayir  meyvesine  dahi  had  hasır  yokdur  Ve  bir  konak  yeri 
bağ  ve  bağçesi  dutmuşdur  Ve  şehrin  bağçeleri  altından  cereyan  iden 
nehri  Ergens  âbı  hayatdan  nişan  verir  bir  âbı  nabdır  Bu  mâi  can- 
bahsin  tesirinden  cümle  halkı  zinde  ve  ehli  safa  ve  yarandan  garib- 
dilnüvaz  kavimdirler  Amma  suhtevat  tayifeleri  sehil  aşkıyadırlar  Ve 
bu  şehir  Türkistan  şehirlerindendir  Ve  iklimi  rabi'dedir  Ve  bu  şehir 
kadim  olduğundan  kibarı  evliyauUahı  çokdur 

Ziyaretgâhı  Meraş 

Evvelâ  serçeşmei  fukara  Deli  Fakih  Sultan  meşhuru  âfâkdır  Ve 
civarında  Omuzlu  Küçi  dede  ve  karşu  canibinde  bir  bayır  üzre 
Derdime  (n)  d  Baba  Ulu  sultan  Melâmiyyundandır  Hattâ  Uzun  Hasan 
Sultan  Ebülfetih  ile  cenk  esnasında  iken  buyururlar  kim  Uzun  Hasan 
Sultan  Mehmed  oğlan  seni  kırar  ha  Amma  cebine  koyar  ha  deyu  keşf 
etmişlerdir  Hakka  ki  bir  cengi  azîm  olub  Derdimend  Baba  Ebülfetih 
tarafında  bulunub  fütuhatı  azîme  olub  tarihi  (  «ı^^^'-^/')  olmuşdur  Ve 
Derdimend  Babanın  altında  Çomaklı  Sultan  ve  kurbinde  Malik  Uştür 
hazretleri  sahabei  kiramdandır  Hazreti  Resaletin  silâhşoru  idi  Çapük- 
suvar  bir  farisülhayl  kimesne  idi  Tebük  gazasında  çeşmi  şeriflerinin 
biri  yırtılas  <  c/^ji  )  olduğundan  Uştür  deyu  mülâkkab  olmuşdur  Haz- 
reti Alinin    kemerbestesidir     At    binen    sipahiyaym    silsileleri    Malik 


[1]  Bağdad  Köşkü  nüshası  (giderken) 


350 


EVLtYA  ÇELEBİ 


Uştüre  müntehi  olub  pır  olmuşdur  Ve  Karlı  Baba  ve  Çetn  Çerez  [1] 
Baba  ve  Merasın  yolu  üzre  kıble  tarafında  Sofi  dağı  derler  bir  hay- 
lak  dağdır  Ta  nihayetinde  Hazreti  Ukkâşe  Menakıbı  çokdur  Bir 
kubbei  âli  içinde  medfundur  Azîm  ziyaretgâhdır  Ve  anda  âbı  hayat' 
dan  nişan  verir  bir  kuyu  var  Cümle  ehli  züvvaar  andan  nuş  idüb 
hafakan  derdine  biemriUâh  devadır  Ve  Ukkâşe  hazretleri  civarında 
Hazreti  Resaletpenahm  aşbâzı  Şeyh  Cümcemeddin  hazretleri  Resalet 
penahdan  kemerbeste  olmuşdur  Cümle  aşbâzların  silsileleri  ana  mün- 
tehi  olub  pirleri  olmuşdur  Bu  sultanlar  Hazreti  Ömer  hilâfetinde 
Esved  bin  Mıkdad  ile  gelüb  bu  kal'a  altında  şehid  olmuşlardır 
(^^^^y  jr-^î  Ve  Ukkâşe  hazretlerinin  garbında  görünen  Kâfir  dağı  dibinde 

• 

ibrahim  Dede  hazretleri  ve  ziyareti  Sadeddîni  Teftazanî  hazretleri  ve 
ziyareti  Manav  Ali  bin  Balı  Efendi  Alâüddevle    camiinde  medfundur 

Tarihi  vefatı  Teftazanî 

Cümlesinin  ervahı  şerifleri  şad  ola  Bunları  ziyaret  idüb  ve  şule- 
hayı  ümmetden  bazı  canlar  ile  müşerref  olub  Zülkadir  Oğlu  ile  ve 
valii  vilâyet  Nişancı  Osman  paşayile  vedalaşub  ve  refikler  alub  kıble 
tarafına  4  saat 

Kariyei  Elmalı 

Bir  gûhu  bâlânın  dameninde  bağ  ve  bağçeli  ve  âbı  hayat  sulu 
elli  evli  müslüman  köyüdür  Ve  ziametdir  Anda  mihman  olub  alessa- 
bah şark  canibine  dağlar  ve  ormanlı  yollar  içre   12  saat 


Evsafı  kal'ai  sadrıbaz  yani  Besni 

Kayseri  Ruma  tabi  Besni  kavmi  derler  bir  kavmin  binasıdır 
Sene  26  tarihinde  Hazreti  Ömer  hilâfetinde  Esved  ibni  Mıkdad 
hazretleri  cengi  azîm  ile  feth  olunmıyub  âhir  kâr  içindeki  Besni 
kavmi  eman  ile  vire  verüb  cümle  emval  erzakları  ile  Karadeniz 
kenarında  Bafradan  gemilere  binüb  Karadenizin  karşu  şimal  cani- 
binde    ıssız     dağlarda     tavattun      idüb      Çerkeş     kavmi     içre      Besni 


[1]  Bağdad   Köşkü  nüshası  (Çeşmi  Çerez) 


SEYAHATNAMESİ  35 1 

aşireti  bu  Besni  kaPası  kavmindendir  Badehu  müverrihler  bu 
karanın  eşkâlin  bir  tülemiş  doğan  göğsüne  müşabeheti  olub 
bir  kaPai  mahbub  olduğu  içün  Sadrıbaz  kal'ası  derler  Badehu  mü- 
ruru eyyam  ile  Zülkariyyeli  destine  girüb  Selimi  Evvele  itaat 
etmişlerdir  Meraş  paşasının  hassıdır  Bazı  zeman  sayir  Selâtînlere 
has  ifraz  olunur  Meraş  hakinde  üç  yüz  payesile  şirin  kazadır  Ve  üç 
nahiyesi  vardır  Evvelâ  nahiyeyi  Kesen  ve  nahiyei  Tok  ve  nahiyei 
Barora  Ve  kaPası  ve  şehri  Tohtamış  dağı  dameninde  bir  dereli  yerde 
mamur  şehir  ve  kaPası  bir  mürtefî  püşte  üzre  şekli  muhammes  bir 
şeddadî  binayi  kadimdir  Ve  dairen  madar  cürmü  iki  bin  adımdır 
Ve  hendeği  ve  kapusı  vardır  Ve  dizdarı  ve  kırk  neferatı  ve  kethü- 
dayeri  ve  serdarı  vardır  Ve  kaPası  yalçın  kaya  üzre  olmak  ile  gayet 
metîn  ve  muhkemdir  Lâkin  bazı  yerleri  tamir  ve  termime  muhtacdır 
Ve  kaPa  içinde  Süleyman  Han  Camii  Ve  cümle  yetmiş  toprak  örtülü 
sipah  evleri  vardır  Ve  aşağı  bağı  iremli  varuşu  9  mahalledir  Meşhuru 
bunlardır  Meydan  mahallesi  ve  Kâhta  mahallesi  ve  Orta  mahalle  ve 
Aşağı  mahalle  ve  Kızılca  mahalle  ve  Yüz  mekân  mahallesi  Ve  bu 
mahallerlerde  cümle  bin  mikdarı  toprak  örtülü  evlerdir  Ve  her  ma- 
hallede birer  cami  mukarrerdir  Amma  cümleden  çarsuya  karib  Sul- 
tan Muradı  Rabi  musahibi  Zeyrek  Ce  [1]  Camii  gayet  ruşen  ve 
musanna  camidir  Ve  iki  medrese  ve  altı  mektebi  tıflanı  ve  dörd 
hammamı  ve  cümleden  âbı  havası  lâtif  Meydan  hammamı  ve  Kâhta 
[2]  ve  yetmiş   seksen  mikdarı    dükkânlar  vardır  Ve  âbı  havası 

yaylak   yer  olmak  ile  gayet  lâtifdir    Ve  bağ  ve  bağçesi  meşhur- 

dur Ve  mahbub  mahbubesi  memduhdur  Ve  halkı  Türkmanülasıl 
garibdost     kavimdirler     Ve  bunda  bir  vâkıf  olmıyub  alessabah 

anda  Ali  Ağadan  beş  cirid  atlı  refikler  alub  cenub  canibine  yine 
da    [3] 

Kariye!  Defter  Kethüdası 

Yüz  evli  müslüman  köyüdür    Andan  yine  cenuba  6  saat 

Kariyei  Osman  Dede 

cümle  at  ve  katarı  ve  develeri  bundaki  hanlarda  yatub  bu  sah- 
ralarda otlarlar  Gayet  çemenzar  ve  nebadat  kiyahatlı  mahsuUü  ha- 
mundur     Ve   yüz  elli     akçe  kazadır     Nahiyesi     kırk  beş  pare  kuradır 

[IJ   Bagrdad   Köşkü  nüshası       (Cerrah) 

[2]    Bağdad  Köşkü  nüshası       (hamamı) 

[3]    Bağdad  Köşkü  nüshası       (dağıstan  ve  hıyaban) 


352  EVLİYA  ÇELEBİ 

Senevi  bin  iki  yüz  guruş  hasıl 'olur  Ve  cümle  reaysı  konar  göçer 
Türkmandır  Ve  Osman  Dede  köyü  cümle  saz  örtülü  elli  mikdarı 
evlerdir  Yaylaya  gitdiklerinde  evlerini  ateşe  ururlar  Ancak  kâ(r>gir 
bina  bir  han  ve  bir  cami  var  Camiin  sol  tarafında  bir  kubbei  âli 
içinde  Osman  Dede  Sultan  medfundur  Andan  biliye  şahrah  ile 
gidüb 

Kariyei  Gücile 

Bir  bayır  dibinde  yüz  müslüman  evli  köydür  Ve  Ayintab  kaza* 
sidir  ve  Dimos  hassıdır  Bir  camii  ve  bir  hanı  ve  bir  hamamı  var 
Ve  bağ  bağçesi  çokdur  Andan  yine  kıbliye  dağ  ve  taşlar  ve  bağ  ve 
bağçeli  mamur  kuralar  ubur  iderek     6   (saat)   şahrah  ile  gidüb 

Evsafı  kal'ai  şirin    ve  arusu  zemin  şehri 

Ayintabı  kadim 

Evvelde  Kayseri  Rum  şehirlerinden  bir  şehri  kadimdir  Badehu 
Hazreti  Ömer  <^  *^^^^^  hazretlerinin  zemanı  saadetlerinde  otuz  bin  as- 
kerine Esved  ibni  Mikdad  hazretleri  serdarı  muazzam  olub  bu  Ayintab 
kapasın  yedi  ayda  vire  ile  Çim  Çime  padişahın  elinden  feth  idüb 
Çim  Çime  cümle  askeri  ile  Meraşa  varub  darülkarar  idineyin  sandı 
Alelâkib  Maraşı  dahi  Cim  Cime  şahın  elinden  alub  kararları  darül- 
bevar  oldu  Ve  vilâyeti  Ayintab  darülislâma  zam  olub  günbegün 
mamur  âbâdan  olub  ta  sene  tarihinde  Sultanı  Mısır  Tâbir  Beybars 
hükmünde  idi  BiemriUâh  Tâbir  Beybars  darı  bakiye  rihlet  idince 
hilâfeti  Ali  Zülkadriyyeye  nasib  olub  Sultan  Alâüddevle  Meraş  ve 
Ayintab  ve  Haleb  sultanı  oldu  Amma  devletleri  zaif  olmak  ile  ol 
asırda  ispanya  küffarı  fürce  bulub  Kudüse  ve  Şame  ve  Halebe  Ayin- 
taba  istilâ  etdi  Seksen  bin  küffarı  şayatîn  ve  tevabii  melâîn  ve  lâîn 
ile  Ayintaba  karib  Tum  Tum  ovası  nam  mahalde  kara  hayme  ve 
hargâhları  ile  mezbur  çeragâhda  bîbak  ve  bîperva  meks  idüb  Ayin- 
tabdan  beyi  şira  iderlerdi  Beri  Meraş  canibinde  Sultan  Alâüddevle 
cümle  âyân  vüzera  ve  vükelâsı  ile  meşveret  idüb  Aya  bu  kâfiri  bed- 
girdarın  nice  dünya  sahifesinden  vücudların  hak  idelim  buyurdukla- 
rında meğer  bir  âkil  ve  dânâ  kâr  âzmude  ihtiyar  veziri  var  idi  Hile 
ve  fitende  mahir  ve  re\i  tedbirde   kahir  idi  seragaz  idüb  der  (Beyit) 

Serfirazı  cihan  olmak  nedenlû  hunfeşanlıkdır 
Sipahiler  içinde  hile  dahi    pehlivanlıkdır 

deyu  bu  ebyatı  terennüm  etdikde  Sultan  Alâüddevle  Bu  fende  cümle 


SEYAHATNAMESİ  353 

re'yü  tedbir  senin  olsun  hemen  i§  gör  deyu  ferman  etdi  Veziri  hem- 
nazir  serberzemin  baş  koyub  tedbir  tedarike  şüru  etdi  Meğer  Sultan 
Alâüddevlenin  yedi  şehbaz  ve  tüvânâ  ve  feta  şehzadegânları  varidi- 
kim  yedisi  yedi  iklime  sipehsarı  muazzam  olub  ekalîmi  seb'ai  seyyare 
var  devran  idüb  salimin  ganimin  merkezlerinde  kutbu  ricalmisal 
sabit  olmağa  istihkakları  var  idi  Filhal  yedi  şehzadeye  yedişer  bin 
müsellâh  ve  müretteb  esbi  sabareftarlı  asker  verüb  herbirine  yedişer 
kat  mehterhane  verüb  âlem  ağyardan  bihaber  iken  ve  cümle  küffar 
Tum  Tum  sahrasında  mest  medhuş  iken  yedi  şehzade  yedi  koldan 
ve  koca  vezir  sekizinci  koldan  cenk  tablına  turalar  ve  nefir  kus  ve 
nakkarelere  darblar  urılub  yedi  şehzadenin  herbiri  gûhu  şecaatde 
Sam  ve  Neriman  ve  vadii  heybetde  yedi  başlı  jiyan  misal  olub 
vakti  şafiîde  yekdil  yekcihet  tarfetülayn  içre  sadayı  Allah  AUaha 
reha  buldurub  Kassab  Cömerd  köçeği  misal  küffara  öyle  bir  dendanı 
tig  çekerler  kim  sahrayi  Tum  Tum  cesedi  insan  ile  Şeceri  Vakvak 
zeyline  dönüb  ol  feza  deryayı  hun  olub  bakiyyetüsseyfi  küffarı  duzahka- 
rar  Ayintaba  firar  idüb  Geldi  ha  Geldi  ha  deyüb  Ayintaba  müstevli 
olan  küffar  dahi  Ayintabda  karar  idemiyüb  Ayintabı  hâli  ve  muattal 
bırağub  Antakyaya  firar  etdiler  Andan  yedi  şehzade  yedi  yâr  var  at 
başın  Avintabda  kara  [1]  idüb  yine  ibadetgâhlarda  âyini  muhani' 
medî  olub  nice  mülûkler  mutasarrıf  olmuşdur  Badehu  sene  921 
tarihinde  Sultanı  Mısır  Elmelikül  Gavri  hükmünde  iken  Sultan  Selim 
Şahı  Evvel  Mısır  fethine  giderken  savleti  şehinşahînin  bîmü  ra'binden 
Ayintabm  miftahların  Yunus  Paşa  destile  padişahı  cem  azamete  tes- 
lim idüb  Meraş  ayaletinde  sancak  olunmak  ferman  olundu  Paşasının 
tarafı  padişahîden  hassı  hümayunu  235130  [2]  akçedir  Ve  cümle 
hasları  subaşılıkdır     Bunlardan     senevi  cürüm  cinayeti  ve  salb 

siyaseti  ve  badihevası  ile  bervechi  adalet  kırk  altı  ve  elli  bin  guruş 
hasıl  olub  beş  bin  akçede  bir  cebelüleri  ile  cümle  sekiz  yüz  asker  olub 
memur  olduğu  sefere  gider  Ve  sancağında  9  serbest  ve  119  tezkerelü 
timar  Bunlar  dahi  kanun  üzre  cebelüleri  ile  iki  bin  asker  olub  alaybeğisi 
ve  çeribaşısı  sancağı  altında  mevcud  bulunmak  şartile  sefer  eşerler 
Ve  paşasının  ordusunda  konub  göçerler  Ve  sipah  kethüdayeri  ve 
yeniçeri  serdarı  ve  dizdarı  ve  neferatı  ve  şeyhülislâmı  beşyüz  payesi 
ile  saçaklı  abayı  taşır  Ve  nakibüleşrafı  ve  âyân  eşrafı  ve  ülemay 
mollası  ve  eimme  ve  hutebası  ve  meşayihi  vardır  ki  bunda  olan  ule- 
ma bir  diyarda  yokdur  Ve  beş  yüz  akçe  şerif  mevleviyyetdir  Ve  na- 
hiyesi cümle   107  kuralardır  Ve  senevi  on  iki    bin    guruş    hasıl    olur 


[1]   Bağdad   Köşkü  nüshası      (karar) 
[21   Bağdad   Köşkü  nüshası     (24513) 

Evliya   Çelebi   9-23 

«I 


354  EVLİYA  ÇELEBİ 

Ve  tahtı  eyaletinde  cümle  kazadır  Evvelâ  kazaı  tatıt  Ayintab 

ve  kazai  Telbeşer     ve  kazaî  Birecik    şark    tarafında  bir  konak  baiddir 

Ve  şehri  Ayintab  cümle  otuz  iki  mahalledir  Ve  sekiz 
bin  altmış  yedi  toprak  ve  kireç  örtülü  mamur  abadan  sarayı  âlilerdir 
Ve  cümle  yüz  kırk  mihrabdır  Ve  cemaati  kesireye  malik  Arasta  mey- 
danında Boyacı  Oğlu  Camii  ve  Uzun  Çarşu  içinde  Tahtalı  Cami 
gayet  musanna  ve  müferrah  binayı  azîm  kubbei  âlidir  Ve  mihrab  ve 
minberi  tarzı  kadim  ve  dilküşa  camidir  Ve  iki  kapusı  var  Biri  sağın 
da  çarsuya  nazır  ve  biri  kıble  kapusı    üzre  tarihi  budur 

Ve  Beg  Camilinin  kapusı  üzre  celi  hattile 

Ve  anın  altında  yine  beyaz  mermer  üzre  böyle  merkum  olmuşdur 
(Tarih) 

Çünki  etdi   ol   kerim   ü  ol  muta 
Bu   bina  hatmin  müyesser  Beg  ziba' 
Geldi    bankı    tarihi    içün  bina 
Cennet  oldu   bunun  ahri  bîniza' 
Sene    986 

Ve  taba(k)hane  cisrinin  karşu  canibinde  Ali  Neccar  Camii  ve  anın 
kurbinde  Eyyub  zade  Camii  ve  Heyik  Baba  sultan  merkadi  kurbinde 
Monla  Ahmed  Camii  ve  yine  ana  karib  su  kenarında  Müfti  Camii 
ve  Dayrınacak  Camii  ve  Alay  Beği  Camii  ve  Pişmaniyye  Camii  ve 
Şehre  Küsdide  Ağa  Camii  ve  Ramazan  Efendi  Camii  ve  Şeyh  Efendi 
Camii  ve  Uzun  Beğ  Camii  ve  Emir  Camii  ve  Taba(k)hane  Camii 
ve  Handaniyye  Camii  ve  Sultan  Alâüddevle  Camii  ve  İç  kal'a  Camii 
Bunlardan  maada  yüz  kırk  mihraba  varınca  mesacidlerdir  Ve  her- 
birinde  birer  mescid  mukarrerdir  ki  cemaatle  ibadet  olunur  Evvelâ 
medresei  Muhaliyye    ve  medresei  Ali  Neccar  ve  medresei  Tahtalu  ve 


[l]  Bağdad    Köşkü    nüshası  (   Ji^t— *  ) 

[2]  Bağdad   Köşkü    nüshası  (  ^UVl  ; 


SEYAHATNAMESİ  355 

Balı  paşanın  Şeyh  medresesi  ve  Monla  Ramazan  medresesi  ve  Taba  [1] 

medresei  meşhuru  âfâk  hayratı  azîm  ve  evkafı  kadim 
medreseler  bunlardır  Maada  onar  on  beşer  höcreli   [2]  ben- 

der  ve  kâ(r)gir  bina(yi)   azimler  değildir  Ve  yedi  darülhadisler  vardır 
Ve  bazı    camilerde    dersâmı    hasbîler   [3J  etmeyüb  hafas 

kıraati  tilâvet  olunur  Ve  yüz  kırk  mektebi  tıflanı  ebcedhan  ve  reşid 
ve  necib  mektebi  [4]   Paşa  hammamı  âbı  havası  ve  binası 

ve  besatı  ve  esbabları  pak  beyaz  dellâki  dilberanlı  hamamı  ruşinadır 
Ve  Sultan  hamamı  ve  Nayib  Oğlu  hamamı  kaPa  dibindedir  Ve  Tab- 
bak  hamamı  ve  Pazarcık  hamamı  ve  Şeyh  hamamı  ve  nerdüban  ile 
enilir  Çukur  hamam  ve  Hengâme  hamamı  ve  Bazar  hamamı  ve  Mü- 
cellid  hamamı  ve  Geyvan  Beğ  hamamı  Piyale  paşa  hamamı  ve  kur- 
binde  Tüffahiyye  hamamı  ve  Beş  yaşar  hamamı  ve  kal'a  hamamı 
kâh  işler  ve  kâh  muattaldır  Ve  üç  yüzden  mütecaviz  sarayı  haslar  ha- 
mamı vardır  Ve  cümle  üç  bin  dokuz  yüz  dekâkin  suku  sultanîdir 
Ve  iki  bezesteni  var  amma  uzun  çarşusı  ve  saraçhanesi  alettertib  bina 
olunmuş  üstleri  örtülü  kâ(r)gir  ve  metîn  ve  müzeyyen  dekâkînlerdir 
Ve  cümle  yetmiş  çeşmedir  Ve  anlara  dahi  ihtiyaç  yokdur  Her  hane- 
dandan nehri  ayni  hayat  cereyan  etmek  mukarrerdir  Ve  her  hanede 
bağ  ve  bağçe  ve  havuz  şazirvan  selsebiller  revan  olub  gûnagûn  serv 
çınar  ve  bîdi  sernigûn  ve  kavak  ve  limon  ve  turunç  ve  sair  eşcarı 
müsmirat  ile  müzeyyen  olmuş  iremi  zatülimadmisal  bağ  ve  bağçeli 
ve  müşebbek  bostan  ve  gülistanlı  bir  vasiatül'aktar  ve  rahısatül  es'ar 
bir  şehri  şirindir  Matekaddem  bin  elli  sekiz  senesinde  gerdiğimizden 
yedi  sekiz  mahalle  ve  nice  han  ve  cami  ve  dekâkîn  ziyade  mamur 
olmuş  ve  hamdi  Huda  dahi  mamur  olmadadır  J^-j"*^'  ^j^  Şehri  bir  düz 
yirde  ve  bazı  zemini  mürtefî  bayırlar  üzre  vaki  olmak  ile  âbı  havası 
lâtif  şehri    azimdir  Ve   cümle  handır  Amma  cümleden    mükellef 

binai  azîm  Mustafa  paşa  hanı  ve  Pekmez  hanı  ve  Tuz  hanı  ve  İki 
kapulı  han  ve  Börekçi  ve  Arasta  hanı  ve  Mustafa  Ağa  hanı  Nice 
hanlar  dahi  vardır  Amma  meşhurları  bunlardır  Ve  iki  imareti  var 
Ayende  ve  revendeye  sofrai  bîimtinanı  mah  ve  sâl  ju'v»^  ja.jI.  mebzuldür 
Ve  cümle  kırk  tekyedir  Amma  cümleden  mükellef  ve  mükemmel  ve 
müzeyyen  imaretinde  nimeti  mebzul  binayi  lâtif  mevlevîhane  tekye- 
sidir  Türkman  Ağası  Mustafa  Ağa  bina  idüb  Sultan  muradı  Rabi 
silâhdarı  Mustafa  paşaya    hibe    eyledi    Gayet  binayi  metîn  ve  kubbei 


[1]  Ba^dad  Köşkü  nüshası   (tabakhane) 
1 2]  Bağdad  Köşkü  nüshası    (medreselerdir) 
[3]  Bağdad   Köşk  i  nüshası   (vardır) 
[4J  Bağdad   Köşkü  nüshası  (ve  anın  altında) 


356  EVLİYA  ÇELEBİ 

âli  ve  haremi  etrafında  kırk  elli  fukara  höcreleri  ve  haremi  serapa 
mermeri  ham  ve  ruham  döşeli  ve  haremin  vasatında  '^i-sV-*"  havzu 
azîmi  üzre  kameriyyelerde  gûngûn  engû(r)  huşeleri  avize  misal  zeyn 
olmuşdur  Ve  bu  âsitanenin  canibi  erbaasında  olan  iremi  hıyabanda 
olan  eşcaratı  müsmiratın  sükûfeleri  ve  sayir  nebatat  sükûfelerinin  ra- 
yihai  tayyibesi  insanın  dimağın  muattar  ider  Ve  âyini  Mevlevi  gün- 
lerinde neyzenler  faslı  nevayi  uşşak  iderken  ana  nazire  taşra  gül  gü- 
listan mürgistanda  nice  hezar  hezaran  nağmei  kûçek  idüb  cümle 
ahibaba(ya)  taze  can  bahş  olur  Elhasıl  âsitanei  Mevlânada  böyle  bir 
nazargâh  meğer  Halebde  ola  Amma  bina  cihetile  bu  âsitane  merkadi 
Mevlânadan  gayriye  tercih  olunur  Böyle  bir  meydanı  âşıkandır  Ve 
bu  binanın  tarihi  Keramâtı  Mevlâna^dır  kim  dörd  yüz  bin  (yıl)  mu- 
kaddem tarih  düşmüşdür  kim  im'anı  nazar  ile  bakılsa  acib  kerametdir 
Ol  tarihi  lâtif  budur 

Tarihi    Keramet 

Bu  tarihî  mısra  Mesnevîi  Şerif  ihtida  mısraıdır  kim  bu  âsitanei 
Mevlânaya  tarih  vaki  olmuşdur  Ve  bir  tekye  dahi  Tabak  Efendi  tek- 
yesi  ve  tekyei  Hacegân  Ve  bu  şehrin  halkı  ekseriya  tariki  Hacegâ- 
nîdir  Elhasıl  mamur  ve  müzeyyen  şehrahları  pak  şehri  şirindir  Ve 
cabeca  suku  sultanîsinde  Haleb  tarzı  kâ(r)gir  bina  çarsularıdır  Amma 
bu  medh  etdiğimiz  varuşu  azîm  içinde  değildir  Amma  her  sokak  ba- 
şında birer  tedribe  kapuları  var  kim  herbiri  kal'a  kapularından  me- 
tin ve  mükemmeldir  Ve  her  birinde  birer  bevvabân  açar  kapar  Ve 
her  şeb  cümle  sokaklarında  kûçe  bekûçe  kanadiUer  (i)  le  çıragan  olub 
dideban  ve  pasban  öyle  âsüde  olub  şebi  tavilde  subaşı  cümle  teva- 
biatları  ile  kol  dolaşır  Ve  bu  vasf  etdiğimiz  şehri  mamurenin  ta 
ortasına  bir  kudret  kayası  üzre  şekli  müdevver  bir  kala'i   zibayı  âlidir 

[1]     Bağdad  Köşkü  nüshası  (1048) 


SEYAHATNAMESİ  357 

Ve  gayet  metindir  Ve  hendeği  kenannca  dairen  madar  cürmü  bin  üç 
yüz  adımdır  Ve  hendeği  kırk  arşun  enli  ve  yirmi  arşun  amik  kesme 
kaya  hendekdir  Ve  hendek  içinden  ta  kal'anm  esasına  varınca  kaplu- 
bağa  misal  münharif  iğri  binadır  Her  taşı  fil  cüssesi  misaldir  Ve  bu 
kal'a  dairen  madar  yirmi  altı  kuUei  ra'nadır  Herbirinde  birer  san^atı 
mimarî  icra  olunmuşdur  Ve  cümle  bin  bir  bedendir  Ve  bu  kal'aın 
temeli  altında  kesme  kayalar  içinde  dairen  madar  kal'ayı  ihata  etmiş 
hendeğe  nazır  mazgal  de  (li)  İlkleri  vardır  ki  hendek  kenarında  kuş 
kondurmaz  Ve  bu  kal'anın  ancak  garba  nazır  bir  kapudur  Amma 
yedi  kat  demir  kapudur  Herbir  kapusının  mabeynind  (e)  gûnağûn 
muhayyel  cenk  içün  demir  âletler  ve  demir  asma  kafesler  ve  paçarız- 
1ar  ve  gûnagûn  saçma  topları  vardır  Bu  kapu  mabeyinleri  âlâtı  harb 
ve  elvan  silâhlar  ile  ârâstedir  Ve  kal'a  neferatile  pirastedir  Ve  badgir 
misal  bir  havadar  çayı  karardır  Ve  hendek  kenarında  olan  iki  kat 
demir  kabu  üzre  beyaz  mermerde  celi  hattile 

tastir  olunmuşdur  Ve  bu  kapudan  içeri  yüz  adım  hendek  üzre  cisir- 
den  geçüb  anakal'a  kapusjdır  Anın  kemeri  üzre  tektib  olunan  tarih 
budur 

tahrirdir  Ve  hendek  içine  nazır  dört  kuUei  azimler  var  Anların  dahi 
celi  hatlar  ile  tarihleri  var  Herbirin  birer  padişah  inşa  eylemiş 
Tahririnde  tatvili  kelâm  olur  Ve  anadivar  kapusının  önünde  asma 
kepenkli  tahta  cisir  vardır  Her  şeb  musthafızan  makaralar  ile  çeküb 
kapuya  siper  iderler  [2]  mahalden  aşağı  hendeğe  bakmağa  âdemin 
zehresi  çak  olur  Bu  kapuden  içeri  yokuş  yukarı  bir  kat  demir  kapu- 
dur Andan  içeri  yine  yokuş  yukaru  bir  karanlık  yoldur  Ol  mahal* 
de  zindanı  ubur  idüb  sol  canibd(e)  bir  parmaklık  çekilmiş  kemer 
altında  ziyareti  hazreti  Mehemmed  Gazali  medfundur  Anı  geçüb  bu 
kal'a  içre  kırk  hane  ve  bir  cami  ve  bir  hamam  ve  bir  kaç  buğday 
anbarı  var  Gayri  çarsuy  hazardan  bir  imaret  yokdur  Cümle    aşağı  şe- 


[1]     Bağdad   Köşkü  nüshası  (ıf\jLi,\î) 

[2]     Bajjrdad  Köşkü  nüshası         (bu) 


358  EVLİYA  ÇELEBİ 

birdedir  Ancak  cümle  neferatile  dizdarı  berkarar  bunda  bizar  mab- 
busdur  Taşra  bag  ve  bağçelere  ve  top  menzili  yire  gitse  katil  iderler 
Kanunu  kadim  böyledir  Ve  cebebanesi  ve  yetmiş  pare  topları  iledir 
<i!\^i*  Ve  güya  bu  kal'a  Haleb  kaPasının  oğludur  Hemen  öyle  bir  püşte 
üzre  vaki  olmuşdur  Ve  böyle  bir  sevadı  azîme  hayatı  cavidan  viren 
âbı  hayat  nehri  Sacur  Battal  Oyuk  nam  mahal  altından  huruç  idüb 
bir  kolu  şehrin  bağ  ve  bağçe  ve  bostan  ve  gülistanlarına  tevzi  olub 
rey  ider  Ve  bir  bölüğü  şehrin  cemii  çeşme  ve  cami  ve  imaret  ve 
medrese  ve  hamam  ve  sarayı  âlilere  taksim  olunub  mabakisi  taba(k)' 
haneden  ve  kal'a  altındaki  cisirden  ubur  idüb  kıble  canibine  cereyan 

idüb  Haleb  şehrine  revan  olur  Ve  bu  şehrin  âbı  havasının  letafetin- 
den halkının  rengi  ruyleri  humret  üzredir  Zira  yazı  yazdır  kışı  kışdır 
Azîm  karlar  yağar  Ol  ecilden  cümle  carsuy  hazarı  taş  [1]  [2] 

bu  şehre  Arabistan  gelinciği  deyu  tavsif  etmişlerdir  Ve  asıl  hikmet 
Arabistan  hükmünde  Halebüşşehba  civarı  [3]  halkı  dahi 

kesbi  tefahür  iderler  Ve  hakikatülhal  iklimi  rahimdir  Arzı  Mukaddes 
hükmündedir  Ve  ekseriya  halkı  kürkü  harvanî  ve  çuka  ferace  ve  elvan 
boğası  ve  kavuk  külah  üzre  beyaz  destan  muhammedî  sararlar  Kefe- 
resi yokdur  Ve  mahbube  zena  (ne)  si  gayet  çokdur  Cümlesi  ayaklarına 

sarı  çizme  ve  başlarına  gümüşden  sivri  takye  üzre  beyaz  çarşaf  büri- 
nüb  gayet  ehli  perde  müeddebe  havatînleri  vardır  Ve  çarsuy  hazarda 
gezmeleri  gayet  ayıbdır  Ve  görenlerden  istima  ederek  olmertebe  mah- 
bubei  zemane  ve  şemsi  tabanı  cihan  nisvanları  sahih  cemal  ve  lâtifül- 
itidal  hur  manzar  ve  peri  peyker  hadden  efzun  hüsnü  cemal  sahibi 
duhteri  naşüaüfte  pakize  ahterleri  varimiş  Ve  mahbub  dilberan  hadden 
birundur  Ve  şirai  şirinlerin  nuş  etmeğile  şiri(n)  kelâm  garibdost  er- 
babı marifetden  halim  ve  selim  halkı  vardır  Ve  cümle  kahvehanele- 
rinde bir  muhabbet  ve  meveddet  üzre  ihtilât  iderler  kim  sayir  buldan 
kavmi  anlara  gıbta  iderler  Ve  daima  bağ  ve  bağçede  ayşü  işret  iderler 
Çoğu  da  erbabı  tevhid  olub  Ya  hu  deyüb  giderler  Ve  paşasının  der 
defterinde  öşrü  sultanî  verir  yetmiş  bin  müseccel  bağdır  Ve  cümle 
doksan  üç  kerre  yüz  bin  ve  kırk  altı  bin  teyekdir  deyu  meşhuru  âfâk- 

dır  Ve  cümle  canibi  erbaasında  dağlar  bağlardır  Ve  halkı  sağlardır 
Ve  bu  şehrin  mekûlat  meşrubatından  gayri  memduhatın  beyan  ider 
Evvelâ  cihanârâ  kırk  elvan  üzümü  ve  nice  kerre  yüz  bin  tulum  pek- 
mezi ve  bademli  ve  şam  fısdıklı  şirin  köftürü    ve    basdığı     ve  bağları 


[1]      Bağdad   Köşkü   nüshası  (kaldırım    döşelidir) 

[2]      Bahdad   Köşkü  nüshası  (Ve) 

[3]      Bağdad   Köşkü  nüshası  (civarında) 


EVLÎYA  ÇELEBİ  359 

basdısı  nice  yüz  bin  deve  yükü  Arab  ve  Aceme  ve  Hindistana  köftürün 
götürürler  Ve  gûnagûn  helvası  bir  diyarda  yokdur  Ve  cümle  halkı 
şirin  yediklerinden  şirin  söylerler  Amma  lisanlarında  sehil  lüknet 
vardır  Hurufu  rayı  ve  kâfi  maharici  hurufu  ile  icra  idemezler  Ve  limon 
ve  turunç  ve  enar  ve  inciri  ve  dud  ve  şeftalû  ve  zerdalû  ve  kayısısı  ve 
beyaz  ekmeği  ve  yoğurdu  meşhuru  cihandır  Ve  elvan  boğasısı  ve  Ayin- 
tab  eğeri  ve  yay  ve  gedeleci  söhrei  şehir  olmuşdur  Ve  nice  bağı  cinan 
misal  bağçeleri  var  kim  yalancı  fani  cihanın  iremzatıdır  Amma  cüm- 
leden mamur  müzeyyen  olan  MusuUu  Oğlu  bağçesidir  Elhasıl  bu  şeh- 
rin midhatinde  lisan  kasırdır  Ancak  vechi  arzda  vilâyeti  vasi  ve  buk*- 
aları  hub  ve  cümle  eşyası  mergub  ve  mezraaları  vâfir  ve  hayrat  ve 
berekâtı  mütekâsir  ve  nimetleri  firavan  ve  uyun  enharları  cariye  ve 
revan  şehri  Aymtabı  cihandır  Aüiiibi- 

Ziyaretgâhı  Ayintab 

Evvelâ  şehrin  şimalinde  bir  bayır  üzre  Dölük  Bahâ  Selim  Şah 
Mısıra  giderken  rahına  varub  Yolun  kolay  olsun  Selim  Oğlan  derler 
Mısırı  filân  ide  alub  Mekke  Medine  sahibi  olıcak  bana  bir  tekke  ya- 
par mısın  deyu  Mısırın  fethin  tebşir  iderler  Melâmiyyun  Bekaşiyan- 
dan  bir  ulu  sultanmış  Hakikatülhal  tayin  eyledüği  günde  Mısır  feth 
olub  badelfetih  Selim  Ayintaba  gelüb  Dölük  Baba(yı)  merhum  bulub 
kabri  münevveri  üzre  bir  âsitanci  âli  bina  ider  Ve  taba  (k)  hane  kur- 
binde  Emir  Dede  merhum  ve  kal'a  kapusı  mabeyninde  imam  Meh- 
medi  Gazali  Tabiindendir  Nice  bin  te'lifatı  var  imamı  ekberdir  imamı 
mezheb  olmağa  Hazreti  Resaletpenah  vakıasında  destur  vermemiş- 
lerdir Şafiîyyülmezheb  ulu  sultandır  Ve  mutaflık  idüb  kefafı  nefs  idi- 
nirlerdi  Gazazların  ve  mutafların  zu*mu  oldur  ki  Bizim  pirimiz  imamı 
Gazalidir  derler  Naatullah  tarikındandır  Amma  galatdır  Pır  oldur  ki 
Hazreti  Resaletpenah  yahud  Hazreti  Ali  yahud  Selman  Farsî  belin 
bağlıyub  sahibi  seccade  etmiş  ola  Pır  oldur  Mahallinde  irad  olunur 
Ve  cümle  Ayintab  halkının  zulmü  [  1  ]  basenleri  İmamı  Mehemmedi 
Gazali  ve  biraderleri  Ahmedi  Gazali  Ayintab  kal'asında  medfundur 
derler  Tevatür  ile  meşhurdur  Ve  Ali  Neccar  kurbinde  Elli  Baba  ve 
Elli  Çınar  dibinde  Topacık  Baba  ve  kıble  tarafında  Kırbaç  [2]  Baba 
ve  Aydın  Baba  ve  Henk  Baba  ve  Şeyh  Tabbak  Efendi  karibülâhid 
ulemayi  zahirden  müfessir  ve  muhaddis  ulu  sultan  idi  Duai  hayır- 
ların almış  idik  Şimdi  darı  bakide  bulduk  Ve  ruhu  şerifleri  içün  bir 


[1]     Bağdad  Köşkü  nüshası  (zumu) 
[2]      Bağ-dad  Köşkü^nüshası  (Kurban) 


360  EVLİYA  ÇELEBİ 

hattni  şerif  tilâvet  idüb  cümle  sükkânı  kurafei  Ayıntabiyanm  ruhaniy- 
yetlerinden  istimdad  taleb  idüb  hayatda  olanlarla  müşerref  olub  on 
gice  Ayintabda  zevk  safalar  idüb  ayan  kibarlarından  Melek  Efendi 
ve  Boşnak  Ahmed  Ağa  ve  dizdar  ve  serdar  ve  (Mu)sullu  Oğlu  ve 
Hacı  Ağa  ve  Şeyh  Ramazan  Efendi  ile  vedalaşub  ve  refikler  alub 
Ayintabdan  kıble  canibine 

Kariye!  Nevrune  ve  Kariye!  Nifak  ve  Kariye! 
Öyücük  ve  Kariye!  Harpuşdil 

Andan  Bekmez  dere   [1]  ubur  idüb  9  saat  [2] 

Menzil!  Kariye!  Kara  Melek 

Bâlâdaki  yüzer  evli  ve  bağ  ve  bağçeli  müslüman  köyleridir  Ve 
bu  Kara  Melek  henüz  bina  olunmuş  yüz  evli  bir  Türkman  köyüdür 
Ve  Ayintab  hakindedir  Andan  Keyfir  gedüğün  aşub   6  saat   [3] 

Evsafı  şehri  Kilis 

Haleb  eyaletinde  sancakdır  Lâkin  Valide  Sultanların  Hassı,  Hüma- 
yunlarından   yetmiş  yük*  akçe  iltizam  ile  mutasarrıf  olunur  sancakdır 
Ve  üç  yüz   payesi  ile  sadaka    olunur  şerif  kazadır  Ve  nahiyesi  cümle 
kuradır   •  Ve  sancağı    cümle  kazadır  Ve  sancakbeği  bervechi 

adalet  seksen  bin  guruş  hasıl  idüb  iltizamın  eda  eder  Ve  kadısı  dahi 
senevi  yedi  bin  guruş  hasıl  ider  Ve  kethüdayeri  ve  serdarı  ve  âyân 
eşrafı  vardır  Ve  kaPası  viran  olmak  ile  dizdarı  ve  neferatı  ve  şeyhül- 
islâmı ve  nakibüleşrafı  yokdur  Amma  Celâli  ve  cemali  ve  Cum  Ekradı 
havfinden  bu  Kilis  şehrinin  canibi  ermaası  (erbaası)  kal'a  misal 
divan  âlilerdir  Lâkin  çok  yerleri  kerbiç  kalın  divardır  Ve  dairen 
madar  cürmü  kâmil  yedi  bin  üç  yüz  adımdır  Ve  canibi  erbaasında 
cümle  sekiz  kapudur  Amma  demirli  değildir  Evvelâ  kıbleye  nazır  bü- 
yük tedribe  ve  küçük  tedribe  ve  ayn  tedribesi  ve  Yusuf  Çelebi  tedri- 
besi  ve  şarka  nazır  Nevverd  Hüseyin  zade  tedribesi  ve  Ak  Haran 
tedribesi  ve  alçak  tedribe  ve  çulha  tedribesi  ve  bu  tedribeler  mabey- 
ninde bazı  evler  dirsek  dirsek  kal'a  kulleleri  gibi  ileri  bina  olunmuşdur 
Ve  lâkin  etrafında  hendekleri  yokdur  Eğer  hendeği  olsa  bir  metîn 
kaPa  olurdu  Ve  bu  cürümde  olan  varuşu  azîm  icre  cümle  beş  mahalle 


[1]     Bağdad   Köşkü  nüshası  (deresin) 
[2]     Bağdad  Köşkü  nüshası  (saatde) 
[3]      Bagrdad  Köşkü  nüshası  (saatde) 


SEYVHATNÂMESİ  361 

dörd  bin  altı  yüz  altmış  topraklı  ve  kireç  örtülü  mükellef  mamur 
evlerdir  Ve  cümle  otuz  mihrabdır  Cümleden  ruşen  ve  musanna  ve 
müzeyyen  cemaati  kesireye  malik  padişahane  cami  Canpulad  Oğlunun 
Camii  dir  ki  bir  kubbei  âlidir  Ve  çar  nîm  yan  kubbeli  ve  bir  mu- 
sanna mihrab  ve  minberi  var  kim  bu  asırda  şebekesine  kalem  urur 
mermerber  yokdur  Çeşmi  ibretle  nazar  etsen  âdem  taaccübane  valih 
hayran  olur  Ve  bir  musanna  maksure  var  Müzeyyin  mahfili  var  kim 
bu  cami  içre  güya  bir  kürsi(i)  müzeyyendir  Ve  taşra  sofaları  altı 
sütunu  ibretnüma  üzre  yedi  kubbei  sernigûndur  kim  her  biri  güya 
kâsei  nilgûndur  Ve  nakşi  bukalemundur  Ve  bir  ferahfeza  canfeza 
haremi  var  Serapa  beyaz  ve  elvan  mermeri  ham  ve  münakkaş  ruha- 
mile  müzeyyen  bir  haremdir  Ve  vasatında  bir  âbdest  havuzu  var  Bu 
dahi  nazire  kabul  etmiyen  musanna  şazirvanlardan  biridir  Ve  bu 
haremin  canibi  erbaasında  medrese  höcreleri  var  Ve  kıble  kapusınm 
etrafında  gûnagûn  zîkıymet  sengi  ferah  sengi  balgamı  ve  sengi  yere 
kan  ve  sengi  siyah  ve  sengi  ruham  ve  sengi  somaki  ve  sengi  safra 
taşları  ile  inşa  olunmuş  bir  camii  ibretnümadır  Ve  bu  camiin  cümle 
asarı  kurşun  örtülüdür  Üç  saat  yerden  ebri  semavar  nümayandır  Ve 
bir  serifeli  bir  minarei  mevzunu  var  kim  Arabistanda  naziri  yokdur 
Ve  bu  cami  helâl  zülâ  [1]  ile  bina  olunmak  ile  öyle  ruhaniyyet 
vardır  kim  itikâfa  niyyet  idüb  içinden  çıkmamak  iktiza  ider  Andan 
Büyük  Cami  ve  Şeyh  Camii  dahi  kâ(r)gir  binayı  kavidir  Ve  çarsu 
içinde  cemaati  kesireye  malik  Hasan  Bey  Camii  kâ(r)gir  bina  ve 
kubbei  âlidir  Ve  çarşu  tarafında  nerdüban  ile  çıkılır  Ve  Taha(k)hane 
Camii  kireç  örtülüdür  Ve  Cenine  Camii  kâ(r)gir  bina  kubbei  âlilerdir 
Ve  Ali  Subaşı  Camii  kireç  örtülüdür  Ve  Ali   Çavuş  [2] 

j^pclÂil  >  dl^^li  ^^Vl  c^'j  *tllL  j^l   ^y  'tÜİJ^L^  ^^*ı^  Ui  ^^J\  ) 

tonmid  olunmuşdur  Andan 

[1]  Bağdad  Köşkü   nüshası  (zülâl   mal) 

[2]  Bağdad  Köşkü  nüshası  (Camii   kapusı   üzre) 

[3]  Bağdad  Köşbü   nüshası  (  j»"^lJi\^^  ) 

[4]  Bağdad  Köşkü  nüshası  (  nU'öyi  > 

[5]  Bağdad  Köşkü  nüshası  (  öjl«c  ) 


362  EVLİYA  ÇELEBİ 

Kayd  olunmuşdur  Cümleden  mükellefi  ve  binayi  metini  Haci 

Hilâl  mescididir  Ve  cümle  yedi  medrese  ve  on  bir  mektebi  sıbyandır 
Ve  dokuz  çe§me(i)  candır  Ve  on  bir  kâ(r)gir  bina  handır  Ve  iki  bin 
yüz  yetmiş  dükkândır  Ve  üç  hamamı  rahatı  candır  Amma  cümleden 
âbı  havası  ve  binası  ve  huddamları  lâtif  çarsu  içinde  Puladzade 
hamamı  camiine  vakıfdır  Kapusı  üzre  tarihi  budur 

f-  ••  •  ' 

tarih  Ve  Hasan  Bey  hamamı  Bu  üç  hamam  avam  has  içündür 
Amma  yirmiden  mütecaviz  saray  hamamları  vardır  Ve  suku  sultanî- 
sinde olan  dekâkînlerin  çoğu  Haleb  ve  Bu(r)sa  çarşusu  gibi  kâ(r)gir 
kemer  dükkânlardır  Ve  bazı  çarşusının  iki  başında  bezasten  misal  de- 
mir kapulıdır  Ve  on  bir  hanların  eşbehi  [  1  ]  lad  Oğlu  hanı 
kal'a  misal  demir  kapulı  metin  bina  handır  Ve  kırk  kahvehanesi  var 
Ve  yedi  tekiyesi  var  Cümleden  mükellef  bina(yi)  cedid  Canpuladiyye 
Camii  ile  Bey  Saray(ı)  mabeyninde  âsitanei  hazreti  Mevlâna  kethü- 
dayeri  Ali  Ağanın  hayratıdır  Canibi  erbaası  gül  gülistan  ile  müzey- 
yen ve  havuz  ve  şazirvan  selsebiUer  ile  piraste  bir  mevlevîhanedir 
Bu  şehrin  cemii  sokakları  pak  kaldırımlardır  Ve  cemii  kalkı  ehli 
hirefdir  Ve  Arabistan  olmagile  cümle  halkı  kereke  giyer  Ve  başla- 
rında kavuk  üzre  beyaz  destar  sararlar  Ve  cümle  zenaneleri  gümüşden 
sivri  takye  giyüb  beyaz  car  bürinüb  sarı  çizme  giyerler  Ve  cümle  ze- 
naneler  surlarında  zilkıt  çağırırlar  Ve  cabeca  Arab  mahbubları  dahi 
vardır  Amma  halkı  fukaradır  Ve  âb  havası  sevahildir  Limon  ve  tu- 
runç nar  ve  zeytunu  ve  inciri  cihanı  dutmuşdur  Rum  ve  Arab  ve 
Aceme  nice  bin  yük  gidüb  Kilis  inciri  meşhurdur  Ve  kırk  elvan  üzü- 
mü siciUâtda  masturdur  Ve  bağ  ve  bahçesi  Kilis  sahrasın  zeyn  et- 
mişdir  Ve  caheca  servi  dirahtleri  var  kim  seramed  yeşil  meleğe  ben- 
zer Ve  cümle  saraylardan  mükellef  Canpulad  zade  Ali  paşa  sarayı 
ve  Beğler  sarayı  ve  Mustafa  Ağa  sarayı  ve  Hacı  Ağa  sarayı  Ve  bu 
şehir  kadim  eyyamda  şehri  azim  olmagile  nice  bin  kibarı  evliyauUah 
medfundur  Amma  ziyaret  etdiğimiz  bunlardır  kim  zikrolunur 

Ziyaretgâhı  Kilis 

Evvelâ  Şehid  mahallesi  kurafesinde  üç  bin  sahâbei  kiram  ismile[2] 

[1]   (Canpulad)  olacak 

[2]    Bağdad   Köşkü  nüshası    (resmile) 


SEYAHATNAMESİ  363 

tnerkadi  şeriflerinin  taşlarında  masturdur  Cümlesi  Halid  bin  Velid 
bu  şebri  muhasara  idüb  şebid  olmuşlardır  >jJIö^-  u'j^s  Ve  ber  şübeda 
kurbinde  Hacı  Halil  mescidi  dibinde  bir  kubbei  âli  içinde  Şeyh  Ah- 
med  ve  Şeyh  Mehmed  hazrederi  erbabı  soffadandırlar  Ve  Uzun  [1] 
hazarında  Şüheda  sultan  ve  Canpulad  zade  hamamı  civarında  Şehid 
Cemali  sultan  ve  Ak  corum  tedribesi  kurbinde  Şeyh  İvaz  sultan  ve 
şehrin  şimalinde  bir  kurşun  menzili  baid  kayalı  bayır  üzre  bir  tekyei 
âli  var  Cümle  şehir  andan  andan  nümayandır  Ve  bir  mecmaül  ir- 
fandır Anda  bir  kubbei  pürenvar  içinde  hazreti  Şurahbil  medfundur 
Hazreti  Resaletpenahm  akrabalarındandır  Cenabı  Bari  tarafından 
nazil  olan  âyeti  kerimei  ve  vahyi  rabbaniyi  Muaviye  hazetleri  ile  va- 
hi kâtibi  idi  Anlar  kayıd  iderlerdi  Amma  nazil  olan  vahiyyati  ve 
cümle  umurun  Hazreti  Resalet  bu  sultan  ile  meşveret  etdikleriyçün 
Şurahabil  andan  galatdır  Gayet  ulu  sultandır  Nice  kere  üzerlerine 
nur  nazil  olduğu  müsbetdir  Cihannüma  tekye(i)  bîminnetdir  Ve  şeh- 

.A. 

rin  garbında  bir  tekyei  âli  dahi  var  Anda  Şeyh  Mehemmedi  Arabi  ve 
Rıttalî  deyu  meşhurdur  Sahâbei  kiramdandır  Bunlar  Hazreti  Resalet- 
penah  zemanı  saadetlerinde  birer  rıtıl  hurma  tayin  etdiklerinden  Me- 
hemmed  Rıttalî  derler  Ve  şehrin  kıblesi  tarafında  bir  kubbei  münev- 
ver içinde  Şeyh  Mehemmedi  Sımmatî  Hazreti  Resulün  çaşnigir  basısı  idi 
Sımat  döşediği  içün  Şeyh  Mehemmedi  Sımatî  derler  Ve  her  bar  âsi- 
tanesinde  fakire  nan  pareleri  mevcu(d)dur  Defi*  cu  etmek  murad 
edinen  fukara  anda  gelüb  defi  cu  idüb  kefaflanırlar  Elhasıl  ulu  sul- 
tan sahâbei  peygamberi  âhir  zemandır  Hazreti  Ebabekir  hilâfetinde 
şehid  olmuşlardır  >j.)ı  *^-  ^a?  Ve  bu  sultanın  kurbinde  Şeyh  İzzeddin 
ve  Şeyh  Yusuf  ikisi  bir  küçük  kubbede  medfunlardır  Ve  mevlevîha- 
ne  kapusı  dibinde  Hoca  Dur  karibülahid  bir  ulu  bazirgânmış  Bir  ker- 
re  Leylei  Kadre  irüb  alessabah  yetmiş  katar  deve  zîkıymet  ce- 
vahir makulesi  eşyasın  cemii  fukaraya  bezlider  Ve  cümle  memlûkle- 
rin  i*tak  idüb  mali  ganayimle  herbirin  behremend  idüb  kendüsi  ma- 
sevadan  el  çeküb  mevlevîhane  yirinde  dörd  ay  muammer  olub  ba- 
dehu 4(2)^^ji  emrine  fermanber  olub  kurbü  mevlâya  müteveccih 
olub  hâlâ  kabri  müniri  mevlevîhane  kapusı  dibinde  medfundur  Ve 
Dede  Şücaeddin  bin  bir  tarihinde  biz  ol  can  ile  müşerref  oldduk  Şa- 
maki  memleketinden  bir  sevdager  ankâ  âdem  idi  deyu  buyurdılar  1 
Vu  anlardan  sonra  mevlevîhane  bina  oldu  deyu  cevab  etdiler  Ve  şeh- 
rin garbında  bir  top  menzili  baid  bir  depe  üzre  âsitanei  hazreti 
Urya  nebi   -um-j  ^Şc  ^ü»  c>\_^  azîm     ziyaretgâh  yerdir  Ve  civarında  hazreti 

[1]   Bağdad   Köşkü  nüshası  (Odun) 
[2]  Bağdad  Köşkü  nüshası     (Jl) 


364  EVLİYA  ÇELEBİ 

Parsa  Hatun  Cümlesinin  ruhu  şerifleri  şad  olsun  Bazısına  surei  fatiha 
ve  nicesine  ihlâsı  şerif  tilâvet  idüb  ruhaniyyetlerinden  istimdad  taleb 
idüb  şehir  ayanlarından  Halil  Ağayile  ve  serdarile  ve  Kara  Bekir 
Ağa  ile  ve  mevlevîhane  şeyhi  ile  ve  Canpulad  zade  Ali  paşa  ile  ve 
hâkimülvakıf  [1]  Boşnak  Ahmed  Ağa  ile  vedalaşub  ve  refikler  alub 
Kilis  sahrasında  kıble  canibine  incirli  bağlar  ve  zeytinlikler  içre 

Kariyei  Merci  Dabık 

Sultan  Selim  ile  Sultan  Gavri  musaf  cengi  idüb  Gavri  münhedim 
olub  firar  etdüği  sahradır  Anda  bir  bağ  ve  bağcelik  içinde  bir  kub- 
bei  âlide  Hazreti  Davud  aleyhisselâmın  avladı  zevilihtiramından  Haz- 
reti  medfundur    Azîm  ziyaretgâhdır     Hattâ  ahalii  vilâyet  ef- 

vahmda  öyle  şayîdir  kim  Selim  Şah  ile  Gavri  cenge  mübaşeret  et- 
dükde  Selim  Şah  bu  Ibni  Davud  kubbesi  yanında  bulunub  ruhu  pür- 
fütuhlarından  istianet  taleb  etdükde  kubbei  pürenvarı  içinde  bir  sadayı 
âhengeran  çekiç  ve  sindan  sadası  istima  olunub  beşareti  muzafferi- 
(yyet)dir  cenk  tablma  turalar  urılub  bir  cengi  Sultaneyn  olur  kim 
müverrihi  âlemler  zebanında  dasitandır  Hâlâ  bu  kubbede  nice  ker(re) 
tabii  kûs  sadaları  istima  olunduğu  müsbetdir  Ve  bu  ibni  Davuda  ka- 
rib  dağlar  eteğinde 

Kal'ai  Re'si  Osman 

Sene  tarihinde  içinde  Said  Arab  Celâli  kapanub  badelfetih  Ku- 
yucu Murad  paşa  bazı  yerin  münhedim  etmişdir  Amma  içinde  bazı 
Izuli  Ekradı  fukaraları  sakindir  Bunun  zeylinde  Şeyh  Mensur  hazret- 
leri bu  kal'a  fethinde  şehid  olub  yine  bu  mahalde  medfundur  Ve  bu 
mahalden  bir  saat  kıbliye  gidüb 

Kariyei  Sücud 

Mamur  müslüman  köyüdür  Ve  Azez[2]  sancağı  hakindedir  Anda 
bir  kubbei  münevver  içinde  Sultanı  Gaziyan  ve  serdarı  sipahan  Mikdad 
bni  Esved  tevatür  ile  bunda  medfunlardır    Andan  yine    kıbleye    zey- 
tunlu  ve  incirli  hamun  içre   ubur  idüb 

[1 1    BHğdad    Köşkü   nüshası   (hâkiınülvakit) 
[2]    Kenarda  Azeze   dair  şu   haşiye   vardır: 

Bir  şey  oIma(da)a  Azaz   hakinden  Akreb  üzre  nisar  eylesen   mürd  olur 


SEYAHATNAMESİ  365 

Kariye!  Leylûb  ve  Karîyeî  Tibîl  ve  Karîyei 

Sücudu  Sagir 

Bu  kuralar  cümle  incir  bağlı  ve  müslüman  evli  köylerdir  4  saat 
bunları  ubur  idüb 

Evsafı  kal'ai  kadimi  Uzeyr 

Sene  tarihinde  hulefai  Eyyubiyan  binasıdır  Kal'ası  bir  sahrayı  azî' 
min  ta  ortasında  bir  amelî  bahçe  depe  üzre  şekli  müdevver  bir  taş 
bina  kal'a  içinde  ademî  zat  yokdur  Ve  Haleb  eyaletinde  yetmiş  akçe 
iltizamile  sancak  beği  mutasarrıfdır  Bin  atluya  malikdir  Ve  senevî 
bervechi  adalet  yüz  bin  guruş  hasıl  idüb  Valide  Sultan  hassı  olmağın 
yetmiş  yük  akçesin  Valide  kethüdasına  gönderir  Asla  sefere  memur 
değildir  Ve  sancağında  alaybeği  ve  çeribaşı  ve  erbabı  timar  ve  erbabı 
zuama  yokdur  Ve  kethüdayeri  ve  yeniçeri  serdarı  yokdur  Ve  yüz  elli 
ve  üç  yüz  payesile  sadaka  olunur  şerif  kazadır  Ve  nahiyesi  üçyüz 
pare  kuradır  Ve  sancağında  dört  kaza   [1]  sına  senevî  on 

kise  hasıl  olur  Ve  şehri  bir  küçük  kasabadır  Kadim  eyyamda  şehri 
azîm  imiş  Hâlâ  [2]  erbaası  kal'alı  değildir  Bir  perişan  kasa^ 

badır  Bir  kaç  ev  bir  yerde  ve  beş  on  hane  bir  yir(d)e  vaki 
örtülü  evlerdir    Ve     cümle  mihrabdır    Ve    cemaati   kesireye 

malik  Ali  Eyyubiyanın  Uî::  camii  tuli  iki  yüz  a  [3]  mevzun 

gûnagûn  (sütun)  üzre  otuz  kubbei  âlilerdir  Ve  cümle  beyaz  kireç  örtülü 
kubbei  pürenvarlardır  Ve  cümle  erbaası  yan  sofalarıdır  Dahi 

üstü  serapa  kubbelerdir  Ortasında  hir  azîm  su  sarnıcı  vardır 
kapusu  üzre  terkim  olunan  tarihidir 

oJİ\j  Cjİ\  ^^\^  ^^U\  ^l\  J^Ül  ^Ul  JlkUl  i^y  4^^  ^\  (JcA  ) 
-^L  jL  %»!  j  ^Ja.'^y   c^jlc  a   ^IkJi  dUİİ  a  -^  j  >J'  ^^M^  a  ^-^ 

terkib  olunmuşduı  Ve  Hüseyin  Aga  Camii  Bu  iki  camiden  maada 
mesacidlerdir  Ve  bir  hamamdır  Nasreddin  Beyzadenin  hayratıdır  Ve 
bir  hanı  var  Hüseyin  Ağanındır  Ve  cümle  iki  yüz  doksan  dükkândır 
Amma  bezasteni  yokdur  Ve  cabeca  evlerinde  bağçeleri  vardır  Ve  şehir 
içi  kumsal    zemin    olmagile    kaldırımı    yokdur    Ve  bu  Azez    nevahisi 

[1]   Bağdad  köşkü  nüshası     (dır  Ve  kadıj 
[2J   Bağdad  köşkü  nüshası     (canibi) 
[3J   Bağdad  köşkü  nüshası     (ayakdır) 


366  EVLİYA  ÇELEBİ 

Deften  hakanîde  Kilis  nevahisi  addolunur  Ve  bir  nahiyesi  dahi  Cum 
Ekradıdır  Azezın  garbı  canibinde  sa'b  dağlar  içre  yetmiş  pare  âsi 
ve  harami  köyler  MaVec  nahiyesi  derler  Ve  bir  nahiyesi  Reva 
kazasıdır  Cum  kazasından  gayri  kazalarda  cümle  Arab  ve  Tat  sakin- 
lerdir Ve  bu  şehirde  mahbub  ve  mahbube  olkadar  memduh  değildir 
Ve  sevahil  şehirdir 

Ziyaretgâhı  Azez 

Evvelâ  Azez  ile  Kilis  mabeyninde  Cum  Efradına  karib  ziyareti 
hazreti  Abdurrahman  ibni  Avf  Aşerei  mübeşşeredendir  Bir  mesiregâh 
yerdedir  Kubbei  beyz  içinde  medfunlardır  Ve  Azeze  karib  Şeyh  Hamiş 
hazretleri  ve  civarlarında  Şeyh  Mehemmedül  Vatar  yani  kirişçi  de- 
mekdir  sahâbei  kiramdandır  Cümle  guzatı  müslimînin  yaylarına  kiriş 
bağlayub  yaparmış  Hazreti  Ali  kemerbestesidir  Kirişçilerin  silsilesi 
ana  müntehidir  Ve  anlara  pır  olmuşdur  Ve  buna  ikiyüz  adım  kıble 
canibine  karib  Sa'dül  Halil  hazretleri  sahâbei  kiramın  sükkasından 
ravii  hadisi  Müslimi  Buharîdir  Ve  Azezin  garbında  Şeyh  İzam  ve  Şeyh 
Esvedi  Hatbî  ve  Şeyh  Vadi  Bunlar  üç  biraderler  bir  yerde  medfun- 
lardır    Ve  Azezin  şimalinde    Şeyh  hazreti    Ilyas    ve  Azeze  karib  Şeyh 

•  .A. 

Aliyülyemanî  Şeyh  Abdullah  Somanı  [1]  imamı  Azam  hazretlerinin 
evlâdı  zevilihtiramıdır  Ve  Şeyh  Nasırüddin  ve  Şeyh  Karaca  ve  Şeyh 
Aliyül  Meazi  yani  südcü  Bir  sığırı  var  imiş  Kendü  kefafı  nefsinden 
maada  herkesin  kapusı  önüne  sığırile  varub  cümle  şehir  halkına  süd 
bezi  edermiş  Ulu  ziyaretgâhdır  Ve  Şeyh  Hâmid  hazretleri  Kilis  yolu 
üzredir  Ve  Hurme  Hatun  Bunları  cümle  ziyaret  idüb  birer  fatihai  şerif 
tilâvet  idüb  aşinalık  kesb  idüb  Azez  hâkiminden  ihsanlar  ve  refikler 
alub  Azezden  kıble  canibine  sahralar  içre   2   saat 

Kariye!  Şeyh  Hid 

Anda  ziyareti  Abdünnebi  Şebşebî  bir  kubbe  içinde  medfunlardır 
Adan  yine  2   saat 

Kariyei  Kefrinay 

Azez  hâkinde  yüz  evli  Urbandır  Ve  anda  ziyareti  Şeyh  Leylî  Andan 

Kariyei  Maarn  Sitti 

Yetmiş  haneli  Arab  köyüdür  Anda  bir  gice  şeyhülbelede  mihman 
olub  ikram  etdiler  Andan  yine  kıble  canibine 

[1]    Ba^dad   Köşkü   nüshası    (No'manî) 


SEYAHATNAMESİ  367 

Kariyei  Resyan 


and 


an 


Kariyei  Başköy 


ü  ubur  idüb   4  saatde 


Evsafı  kal'ai  kadim  ve  bîmisli  edim  Halebüşşehba 

Cemii  kütübü  tevarihatda  bu  Haleb  hakkında  nice  kıylükal 
etmişlerdir  Amma  Tufanı  Nuhdan  sonra  bina  olunan  ibtida  ruyi 
edimde  Mısır  hakinde  arzı  Hasanda  Ureyşdir  ja^j— »\  j^j  Ve  Mısır  ve 
Şam  Halebdir  Beni  israil  memleketlerinin  atikidir  Tevarihi  arabda  ismi 
Zatülavamîddir  Zira  cümle  iç  kal'ası  temelleri  amudlar  üzre  bina  olun- 
muşdur  Ve  nice  bin  mülûkûn  kabzai  tasarruflarına  girmişdir  Badehu 
ibrahim  HaliluUah  makamı  olmuşdur  Andan  Firengi  bedrenk  nice 
kerre  müstevli  olmuşdur  Andan  Ali  Abbasiyan  ve  Ali  Eyyubiyan  ve 
Ali  Fatımiyyan  ve  Ali  Türkman  elhasıl  nize  yüz  düvel  maliki  Haleb 
olub  âhır  mülûkü  Çerakese  elinde  gayet  mamur  bender  şehir  olub 
anların  destinden  sene  921  tarininde  Ali  Osmaniyandan  Selim  Şahı 
Evvel  Mısır  fethine  giderken  deryamisal  cüyuşu  firavan  ile  bu  ma- 
hallere geldikde  içinde  olan  Çerakese  hâkimi  Hayre  Bey  savleti  pa- 
dişahîye  takat  getiremeyüb  miftahların  teslim  idüb  vezaret  ile  Karaca 
paşaya  ihsan  olunub  mevleviyyeti  Çömlekçi  zade  Kemal  Çelebi  Efen- 
diye ihsan  olunub  eyalet  olmuşdur  Tarafı  padişahîden  vezirinin  hassı 
hümayunu  sekiz  yük  on  yedi  bin  yedi  yüz  altmış  akçedir  Ve  sanca- 
ğında ola(n)  has  subaşılıkları  cümle  evvelâ  şehrin  su  başılığı 
ve  Bab  ve  Bu  sabuh  ve  Hantiman  ve  Selimen  ve  Riyha  ve  Idlib  ve 
Bekfelun  ve  Antakya  ve  bunlardır  Ve  bunlardan  ve  cürüm  cina- 
yetden  ve  cevzi  maduddan  ve  badihavadan  senevi  bervechi  adalet 
yetmiş  bin  guruş  hasıl  olur  Beş  bin  akçede  bir  cebelüsi  ile  memur 
olduğu  sefere  iki  bin  asker  ile  sefer  eşer  Ve  eyaleti  Haleb  yedi  san- 
cakdır  Beşinde  timar  ve  ziamet  vardır  İki  sancağı  saliyane  ile  olmağı 
(olmağı  ile)  timar  ve  ziamet  yokdur  Sancağı  bunlardır  Evvelâ  sancağı 
Ekradı  Kilis  ve  sancağı  Birecik  ve  sancağı  Maarra  ve  sancağı  Azez 
ve  sancağı  Belis  Bunlardır  Amma  saliyane  ile  zabt  olunan  sancaklar 
bunlardır  Sancağı  Ma^ik  ve  sancağı  Türkman  Ve  Haleb  Paşa  sanca- 
ğıdır Ve  yakın  zemanlarda  Azez  ve  kilis  sancakları  Valide  Sultanlara 
has  olmuşdur  Ve  Halebde  mal  defterdarı  vardır  Hâlâ  yük 
akçe  iltizam  ile    Haleb    muhassılı  derler    cemii    eyalete  mali  padişahı 


368  EVLİYA  ÇELEBİ 

tahsil  idüb  beratı  padişahîsini  ibraz  edenlere  ulufelerin  verüb  [1] 
tarafında  defterdar  paşa  ile  muhasebesi  görülür  azîm  muhassıllıkdır 
Ve  defter  kethüdası  ve  defter  emini  ve  çavuşlar  kethüdası  ve  çavuş- 
lar emini  ve  çavuşlar  kâtibi  ve  terceman  başı  ve  şah  benderi 
ve  sipa(h)  kethüdayeri  ve  yeniçeri  serdarı  ve  çavuşu  ve  kaPa  dizdarı 
cümle  kal' a  kulu    vardır     Lâkin    hazine    defterdarının  tarafı 

padişahîden  hassı  hümayunu  12826  akçedir  Ve  ziamet  kethüdayerinin 
hassı  100930  akçedir  Ve  ziamet  deftardarının  hassı  81146  akçe  Ve 
eyaleti  Haleb  cümle  dokuz  yüz  kılıçdır  Yüz  dördü  ziametdir  Yedi  yüz 
doksan  dokuzu  tezkerelü  timardır  Ve  bu  erbabı  zuama  ve  erbabı 
timarın  mutasarrıf    oldukları  kuradır  Ve  senevi  cümle  mah- 

sulleri üçyüz  yetmiş  üç  kerre  yüz  bin  ve  yirmi  yedi  bin  sekiz  yüz 
akçe  ider  Bu  hasıllarından  beş  bin  akçe  ile  cebelüler  yazub  memur 
oldukları  sefere  alaybeğisi  ve  çeribaşısı  livası  altında  eşmek  şartile 
sefere  eşerler  Ve  cümle  cebelüleri  ile  livai  Haleb  kanunu  padişahı 
üzre  on  bin  müsellâh  ve  müretteb  asker  olub  valii  Haleb  olan  veziri 
âlişanm  ordusunda  kona  göçe  sefer  eşerler  Hakir  bu  kanunları 
tarihinde  Melek  Ahmed  paşa  ile  Haleb  eyaline  mutasarrıf  iki  (iken) 
Defteri  Hakanîye  müracaat  idüb  tahrir  etdim  Ve  eyaleti  Haleb  beş 
yüz  akçe  şerif  mevleviyyetdir  Ve  cümle  nevahisi    niyabetdir  Bervechi 

adalet  senevi  otuz  bine  guruş  hasıl  olur  Ve  Asitane  tarafından  bir 
keçeli  kapucı  rüusu  hümayunile  muhzır  basısı  ve  sipah  ocağından 
perişanı  destarile  kethüdası  ve  yeniçeriyandan  keçeli  şukadarı  vardır 
Ve  tahtı  eyaletinde  olan  kazalar  bunlardır  ki  zikrolunur  Evvelâ  kazai 
Kilis  ve  kazai  Azez  ve  kazai  Maarra  ve  kazai  Hantiman  ve  kazai 
Selimen  ve  kazai  İdlib  ve  kazai  Rirha  ve  kazai  Bu  Sabuh  ve  kazai  Bab 
ve   kazai  Antakya  ve  kazai  iskenderun  ve  kazai  Piyas  ve  kazai  Belen 

Bu  cümle  kazaları  mamur  âbâdan  eyaletdir  Ve  nefsi  Halebde  meza- 
hibi  erbaa  şeyhülislâmları  ve  nakibüleşrafı  ve  Kevakibî  zade  misilli 
yetmiş  nefer  ulemadan  saçaklı  abâyî  taşra  molla  ve  dersâmları  ve 
eimme  ve  huteba  ve  meşayih  ve  âmilleri  vardır  Ve  âyân  eşrafı  lâyu- 
addir  Ve  yük  akçe  gümrük    emaneti  ve  harir  emaneti  misilli 

yedi  emanetdir  Ve  bu  mertebe  hâkimi  ve  askerî  tayifesi  ve  âyânı 
olan  şehri  azîm  ne  cürümde  ve  eşkâlde  ve  ne  halde  idüği  beyan 
olunur  Evvelâ  müverrihi  âlemler  Irakı  Arab  demişler  Hihat 

sahrasına  nazır  bir  viran  şehri  azîm  vardır  Hâlâ  içinde  Ulu  Nogay 
kavmi  obalarile  sakindir  Amma  bu  kal'ai    kadimdir    Evvelâ 

iç  kaPası  bir  amelî  püşte    üzre    evce     serçekmişdir     Beyzâsâ  bir  kal'ai 


[1]  Ba^dad  Köşkü  nüshası    (Asitane) 


SEYAHATNAMESİ  369 

şeddi  [1]  kal* anın  etrafı  erbaasmda    olan    şehri  azîmi  ihata 

etmiş  bir  kat  şeddadî  binayı  metin  müstahkem  arşın  bâlâdır 

Ve  onar  zirâi  mekkî  enli  divardır  Ve  canibi  erbaası  kırkar  ellişer  arşın 
enli  hendekdir  Amma  şekli  murabbadır  Ve  dairen  madar  cür- 

mü  adımdır    Evvelâ    Antakye     kapusından     hakir    taşra   çıkub 

[2]  ne  köşesinde  Sultan  Ebubekir  kuUesi  köşesine  varınca 
beş  yüz  adımdır  Ve  sekiz  külledir  Ve  Sultan  Ebubekir  kullesinin 
tarihi  budur 

kitabet  olunmuşdur  Ve  bu  kulleden  şark  tarafına  hendek  kenarınca 
sehil  yokuş  yukaru  Kireç  kapusına  v(a)  rınca  yine  bu  beş  yüz  adım 
ve  on  üç  metin  külledir  Zira  bu  tarafda  varuş  yokdur  Açıkdır  Ve 
mezaristandır  Muhasara  ve  muhatara  yeri  bu  Kireç  kapusı  mahalli 
oldığından  sa'b  kuUe  ve  amik  hendekdir  Ve  Kireç  kapusı  önü  hendek 
üzre  dolma  cisirdir  Kemer  değildir  Ve  bu  Kireç  kapısından  içeri 
girecek  mahalde  sol  kuUe  zindanı  katil  ve  mücrim  ve  medyundur 
Sağ  tarafdaki  kuUenin  sinesinde  celi  hattile  tektib  olunan    tarihdir 

/  "'  .  .  . 

Ve  bu  Kireç  kapusı  kıbliye  nazırdır  Ve  bu  kapudan  taşra  hendek 
içinden  kâh  kıble  ve  kâh  şarka  Şam  kapusınadek  sekiz  yüz  adımdır 
Dörd  yüzü  şarka  ve  dörd  yüzü  kıbliye  adımdır  Ve  beş  kuUe  ve 

sekiz  dirsekdir  Ve  bu  Şam  kapusı  dahi  kıbliye  nazırdır  Ve  bu  kapudan 
içeri  girecek  mahalde  sol  rarafdaki  kuUenin  ortasında  kırmızı  celi 
hattile  resm  olunan  tarih  budur 

makyud  olmuşdur  Ve  bu  Şam  kapusı  önündeki  varuş  içinde  hendek 
kenarınca  Sirab  köşesinedek  şarka  gidüb  dörd  yüz  adımdır  Andan  Babı 
Niraba  şimal  canibine  müteveccih  olub  yine  hendek  kenarınca  üçyüz 
adımdır  Ve  beş  külledir  ve  yedi  dirsekdir  Anları  ubur  idüb  Babı  Nirab 
cenuba  nazırdır  Ve  bu  kapunun  iki  canibindeki  kullelerde  dahi  tarihler 

[1]   Ba^dad   Köşkü  müshası  (Ve  bu) 
[2J  Bağdad  Köşkü  nüshası  (hane) 

Evliya  Çelebi  9-24 


370  EVLİYA  ÇELEBİ 

vardır  Amma  izdihamdan  fasıla  bulmayub  tahrire  mecal  olmıyub 
muhal  oldu  Ve  bu  kapudan  taşra  dahi  bir  varuşu  azîm  vardır  Ve  bu 
babı  Nirabdan  taşra  hendek  içinde  ta  Kızıl  kapuya  varınca  şimal 
canibine  gidilir  Altı  yüz  adım  ve  yedi  külledir  Ve  kızıl  kapu  şarka 
nazır  nedüban  ile  çıkılır  bir  küçük  kâpudur  At  "katır  ve  deve  ubur 
idemez  Ancak  piyad(e)  kapusıdır  Ve  hendeği  içinde  bir  hammamı 
vardır  Ve  bir  varuşu  azîmi  var  Ve  bu  Kızıl  kapudan  yine  hendek 
kenarınca  yıldız  tarafına  Babı  Menkusıyyedek  dokuz  yüz  adım  ve  altı 
azîm  kuUe  ve  yirmi  dirsekdir  ve  şimale  nazırdır  Ve  bu  Menkusa 
kapusmdan  taşra  yine  çarsu  bazarı  bir  varuşu  azîm  vardır  Gayet 
mamur  müzeyyendir  Ve  bu  babı  Menkusadan  taşra  hendek  kenarında 
olan  bir  sıra  evler  sokağı  içinden  garb  canibine  Karanlık  kapuyadek 
altı  yüz  adımdır  Ve  on  bir  kuUe  sekiz  dirsekdir  Ve  bu  Babı  Menku- 
sadan ta  Karanlık  kapuya  gelince  hendek  içi  serapa  bağ  ve  bağçelerdir 
Ve  Karanlık  kapudan  taşra  bir  şehri  muazzam  misal  varuşu  azimdir 
Ve  bu  Karanlık  kapud  (an)  taşra  yine  varuş  içre  cenub  tarafına  Babı 
Cedidiyye  varınca  cümle  kefere  mahallesidir  Ve  kâh  hendeğin  kenarın 
ubur  iderek  dokuz  yüz  adımdır  ve  sekiz  kulle(i)  garba  nazır  [1]  metinler- 
dir Ve  on  bir  dirsekdir  Ve  bu  Babı  Cedid  garba  nazırdır  Ve  bu  taraf 
ve  hendeği  alçakdır  Amma  cümle  bağçelerdir  Ve  hendek  içinde  bir 
müstamel  dere  cereyan  ider  Ve  bu  Babı  Cedideden  taşra  yine  cenuba 
alçak  hendek  kenarında  alçak  divar  sıra  Babı  Karaca  varınca 
sekiz  yüz  adım  ve  yedi  kuUei  metin  ve  sekiz  dirsekdir  Ve  bu  kapu 
dahi  garba  nazırdır  Ve  hendeği  içi  cümle  bağçei  müzeyyendir  An- 
dan yine  cenub  canibine  Babı  Cenine  varınca  dörd  yüz  adım  ve 
beş  külledir  ve  garba  nazırdır  Ve  Babı  Ceninden  yine  cenuba  alçak 
hendek  kenarınca  Antakye  kapusınadek  beş  yüz  adım  ve  sekiz 
kuUe  ve  bu  dahi  garba  nazırdır  Ve  bu  kapudan  adımlamağa  mü- 
başeret idüb  yine  bu  mahalde  dairen  madar  cürmü  temam  olub 
bu  hisab  üzre  Halebûşşehbanın  taşra  kal'ası  yedi  bin  üç  yüz  adım- 
dır ve  seksen  üç  külledir  Ve  her  kuUe  mabeyni  yirmişer  ve  yirmi 
beşer  bedendir   Cebri     noksan    cümle  bedendir  Ve     cüm- 

le altmış  dirsekdir  Ve  cümle  dokuz  kapud  (ir)  Herbiri  ikişer  üçer 
kat  demir  kapulardır  Ve  mabeyinlerinde  âlât  silâhlarile  ârâste  ve 
dideban  bevvabanile  piraste  derv(a)zei  Halebdir  Ve  her  kulede  gû- 
nagûn  hatlarile  kangı  padişahın  binası  olduğunu  müş'ir  tarihler  mas- 
turdur  Ve  bu  tahrir  olunan  kal'anın  Kızıl  kapu  canibine  karib  iç 
kal'a  bir  amelî    yığın  püştei    âli  üzre  şekli    müdevver  cihannüma  bir 


[1]  Bağdad  Köşkü  nüshasmda  (garba  nazır)  yoktur 


SEYAHATNAMESİ  371 

kal'ai  bâlâdır  Ve  divarının  kaddi  otuz  mimar  arşınıdır  Ve  hendek 
kenarınca  dadr  madar  (dairen  madar)  bin  altı  yüz  adımdır  Ve  hen- 
deği  yüz  adım  enlidir  Ve  leb  berleb  mâi  müstamel  ile  memlûdur 
İçinde  bir  başdarda  kadırga  pala  urub  gezse  mümkündür  Güya  ki 
Varat  kaPasının  hendeğidir  Ve  bazı  katilleri  ve  fevahişeleri  bu  hen- 
değe atarlar  Güya  bir  fecci  amik  bir  bendeki  atikdir  Ve  içi  safi  saz- 
hkdır  Ve  gûnagûn  köpek  balıkları  vardır  Ve  hendek  suyundan  yokuş 
yukarı  kaPanm  esasına  varınca  kaplıbağa  misali  iğri  şeddadî  divar- 
dır  Her  taşı  fili  mengürusî  cüssesi  kadardır  Bu  divar  iğri  bina  olun- 
mak ile  hendek  kenarında  olan  ceyranlar  ve  kûsfendi  beyabanîler 
ve  keçiler  sürü  sürü  gezerler  Yanlarına  varılmak  muhaldir  Ancak 
uğrın  kapudan  koyub  dizdar  keçi  ve  koyun  lâzım  oldukda  ol  kapu- 
dan  âdemler  çıkub  sayd  iderler  Ve  bu  iç  kal'anın  cenubile  kıble 
mabeynine  nazır  bir  kapusı  var  Gayri  canibinde  kapusı  yokdur  Ibtida 
hendek  kenarında  kule  vardır  Anda  kapudan  içeri  girüb  yokuş  yu- 
karı ve  hendek  üzre  göz  kâ(r)gir  cisrile  ubur  idüb  andan 
ikinci  kapu  ki  kal'anın  ana  divarında  Dizdar  kapusıdıı  Daima  diz- 
darlar bu  kapu  mabeyninde  mahpus  gibi  oturur  Taşra  çıksa  katil 
iderler  Meğer  paşalar  beyaz  buyurdı  ile  davet  ideler  Elhasıl  bu  ka- 
pudan taşra  çıkmağa  kadir  değildir  Ve  bu  kapunun  önü  hendek 
üzre  ağaç  cisirdir  Hini  muhasarada  ref  idüb  kal'a  kapusına  siper 
iderler  Ve  her  gice  kal'a  neferatları  bu  emre  memurlardır  Ve  kapu- 
nun iç  yüzünde  yolun  iki  canibinde  cümle  neferat  pürsilâh  amade 
dururlar  Ve  gûnagûn  âlâtı  silâh  ve  toğulga  ve  cebe  ve  cevşen  ve 
zembereklerile  müzeyyendir  Ve  bu  kapu  kanatları  cümle  müşebbek 
ve  musanna  babı  davudidir  Ve  bu  kapunun  demir  kapularında  yine 
üstadı  âhenger  demirden  celi  hattile  kitabeler  içinde  yapışdırmışdır 
Güya  hattı  Karahisarîdir  Ol  tarih  budur 

Ve  bu  kapudan  içeri  yokuş  yukaru  üçüncü  kat  kapu  üzre  bir 
mescid  var  Andan  içeri  yokuş  yukaru  dördüncü  kat  kapu  garba  na- 
zırdır Bu  kapu  üzre  altun  levha  ile  tahrir  olunmuş  tarihdir 

(*    ^-^  •«•-  ^^  «•    ,    •• 

Bu  kapudan  içeru  yine  yokuş  yukarı  bir  karanlık  yol  ile  üç  kat 
demir  kapu  dahi  geçüb     sağ    canibde     çahı  mâ  seksen     kulaç  bir  âbı 


372  EVLİYA  ÇELEBİ 

hayat  kuyudur  Ve  demir  zincirlerile  daima  öküzler  çeküb  iç  kaPa 
halkı  andan  defi  aştan  iderler  Ve  bu  mahalle  karib  makamı  hazreti 
Hızır     vardır  Anı    ubur     idüb    on  birinci  kat     kapudan  içeri  iç  kaPa 

• 

evleridir  Ve  iki  camidir  Hazreti  ibrahim  öv^jıuc  in  Camii  bir  ruşen 
camii  kadimdir  Ve  harem  kapusı  üzre  mektub  olunan  tarihdir 

jka\  j^l  xN^İ3  O  ^^  ü  J;^W^  ^c!i\y\  a^^\jy  (İr  İ-LJ'  «diUI  OjU«i  ^\) 

\  *^-^  <J  (j\l«  Ilı 

haremi  limon  ve  turunç  ile  müzeyyendir  Ve  gayri  yeri 
mermeri  ham    döşelidir    Ve  minberin  sağ  tarafında    Hazreti  ibrahim 
nice  sene  bunda  ibadet  idüb  Haleb    hakkında  dua  etdüğidir 
\^\»i  uı^*i  U\/"  w. t  j.y.iH  olub     nazargâhı    HaliluUahdır     Ve     bu 

camideki  makamında  bir  beyaz  taşdan  bir  teknei  carkûşe   (1) 
badelkefaf    ümmetine  bezi    idermiş  Ve  ihtida    yoğurd  ve  peynir  yap- 
mak  Hazreti  Ibr ahimden  kalmışdır  (2)  müntehidir  Ve  beyaz 

ineği  bunda  sağduğı  içün  Haleb  sağmağa  südü  derler  Şehb  beyaza 
derler     Anıniçün   (3)  Makamı  ibrahim    camiinden  yukaru 

bir  camii  kebir  dahi  vardır  Ve  bir  çarkûşe  minarei  âlisi  var  Bir  ko- 
nak yerden  nümayandır  Ve  bu  kaPa  gayet  bâlâ  yerde  olmak  ile 
havası  gayet  lâtifdir  Ve  bir  hamamı  ve  yirmi  dükkânı  vardır  Ve  bu 
kal'anın  bedenleri  üzre  da(i)ren  madar  cürmü  bin  adımdır  Ve  cümle 
elli  dörd  kulei  mevzunu  musannalardır  Ve  cümle  derü  divan  on 
ayak  enli  kâ(r)gir  divan  üstüvardır  Elhasıl  vacibüsseyir  bir  kaPai 
mahbub  nazargâhı  Halildir  Ve  bu  kaPa  taşra  kaPanm  içinde  kalmış- 
dır Azîm  bender  vilâyetdir  Enderun  birunu  cümle  yetmiş  iki  ma- 
halledir Nusayri  ve  Ya'kubî  ve  Ermenidir  mahallesi 
Yahudiden  maada  Müslüman  mahallesidir  Ve  cümle  kireç  ve  cibs 
örtülüdür  Bağı  iremmisal  vüzera  ve  vükelâ  ve  âyân  kibar  ve  sigar 
sarayı  âlileri  ve  gayri  av'an  evleridir  Cümle  bin  mamur  evlerdir 
Ve  cümle  mihrabdır  Ve  cum'adır  Cümleden  meşhuru 
âfâk  ve  cemaati  kesire  ile  malâmal  bilittifak  \J\u,  Cami  mabedi  ka- 
dimdir Bir  yanından  bir  yanma  tuli  dörd  yüz  ayakdır  Ve  kıble  ka- 
pusmdan  mihrabdan  arzı  zergerdan  ayak  kâmil  yüz  ayakdır  Ve  içinde 
cümle  otuz  iki  amelî  çarkûşe  payedir  Ve  otuz  iki  amelî  payeler  dahi 
kıble  kapusı  divanndadır  Cümle  altmış  dörd  sütun  üzre  toloz  kemer 
üzre  bina  olunmuş  bir  camii  kebirdir  Amma  mihrab  üzre  olan  kubbe 


[I]     Bagdad   Köşkü  nüshası  (var  idi  loeğ^i  anın  içine  sağub  yogurd  idüb  kefaflenir  idi) 

[2]    Bağdad   Köşkü  nüshası  (ve  yogurdcı   pirleri) 

[3]    Bağdad  Köşkü  nüshası  (Halebüşşehba  tesmiye  olunur) 


SEYAHATNAMESİ  373 

evce  serçekmiş  bir  kubbei  âlidir  kim  sayir  kubbelerin  imamesidir 
Ve  bu  camide  mıezahibi  erbaanın  mihrabı  vardır  Amma  bu  kubbei 
vâlâda  mihrabı  hanefî  üzre  tahrir  olunan  tarih  budur 

Ve  bu  tarihin    üstünde 


( fr^""  6^^^  ^^,^. ) 


Ve  dahi  bunun  üstünde  bir  müdevver  d(a)yire  içinde  nakşı  mührü 
Süleymanda  ihlâsı  şerif  tahrir  olunmuş  Amma  mihrab  minber  tarzı 
kadim  öyle  musanna'dır  kim  vasfında  lisan  kasırdır  Ve  müezzinan 
mahfili  güya  mührü  nigin  misal  bir  kürsidir  Ve  cümle  on  iki  babı 
muallâdır  Lâkin  bu  camiin  sol  canibi  bölünüb  sahra  olmuşdur 
Amma  herkes  yine  malların  çıkarub  ve  cemaati  kesire  oldukda  ol 
mahalde  yine  ibadet  iderler  Amma  tariki  âmdır  Ve  yolun  orta  canibi 
nisa  tayifesi  içün  tarh  olunmuşdur  Anda  ibadet  iderler  Ve  bu  camiin 
mihrabının  sol  tarafında  divar  dibinde  hazreti  Zekeriyya  ^m-Ji^Jü  med- 
fundur  Canibi  erbaası  münakkaş  atlas  ve  ahdar  ile  mesturdur  Azîm 
ziyaretgâhdır  Ve  haremi  şerifi  beyaz  mermeri  ham  rubam  ile  döşen- 
miş bir  mücellâ  sahradır  Tulen  ve  arzan  iki  yüz  ayakdır  Ve  canibi 
erbaasında     yan     sofalarında     cümle  sütundur  Ve     üzerleri    toloz 

kubbelidir  Ve  bu  âsâr  serapa  sıvalıdır  Kurşunlu  değildir  Ve  bu  mi- 
nare bu  haremin  garb  canibi  köşesinde  çarkûşe  ve  üç  tabaka  bir  mi- 
narei  âlidir  kim  zirvei  âlâya  serçekmiş  bundan  seramed  minare  yok- 
dur  Ve  harem  etrafında  cümle  kapudur  Ve  camiin  kıble  kapusı  üzre 
terkim  olunan  tarihdir  kim  tulânî  beyaz  mermer  üzre  celi  hattile 
masturdur 

fi  fi 


[1]     Bağdad  Köşkü  nüshası  (  C»U«t  ) 


374 


EVLİYA  ÇELEBİ 

•  •  * 


Bu  tarihden  aşağı 

tahrir  olunmuşdur  Ve  Saraçhane  ardında  Eski  Husrev  paşa  Camii 
gayet  musanna  ve  müzeyyen  camii  lâtifdir  Ve  bir  kubbei  âlisi  eflâke 
serçekmiş  kubbei  nilgûndur  Ve  mihrab  minberinde  olan  nakşi  manii 
gûnagûndur  Ve  haremi  serapa  beyaz  mermeri  ham  ile  döşenmişdir 
ki  güya  yekpare  bir  mücellâ  sahradır  Vasatında  bir  abdest  havuzu 
var  Güya  havzu  §afiîd(ir)  Her  taraf  da  fevvareleri  pertab  idüb  ehli 
salât  ayınlarından  tecdidi  vuzu  idüb  Cenabı  Bariye  tekarrüb  iderler 
Ve  bu  haremin  canibi  erbaasında  yan  sofalarında  olan  regârenk  mer- 
mer ve  somaki  mevzun  amudu  mümtehalar  üzre  kubbelerdir  .Ve  bu 
asarların  cümlesi  kurşun  örtülüdür  Ve  Rum  tarzı  bir  minareli  mev- 
zunu seramedi  var  kim  güya  arunsu  Halebdir  Ve  bu  camiin  kıble  ka- 
pusı  üzre  bu  âyeti  şerif  ve  bu  tarih  tahrirdir  [3] 

Ve  bunun  zeylinde  bir  kitabe  içinde 

^'\Jij»  -V3»c-w^    \Ja  j    wJU-  Auk>    U^    Jİ^  e^^  \^    (^-Mİİ  (Syo^^  ^j>-  / 


[1]      Bağdad  Köşkü  nüshası  (  »U-) 

[2]      Bağdad   Köşkü   nüshası  (l302)   Doğrusu  (1032)  dir. 

[3]      Bağdad   Köşkü  nüshası   (tahrir  olunmuşdur) 


SEYAHATNAMESİ  375 

Mimar  Sinan  binasıdır  Ve  bu  camiden  sonra  cemati  kesireye  ma- 
lik binayı  ve  kârı  kadim  Darı  Emaniyye  Camii  Behramiyye  Bu  dahi 
ibretniima  bir  camii  dilküşadır  Bu  dahi  Husreviyye  akranı  bir  camii 
ferahfezadır  Cümle  asarı  kursum  örtülü  azîm  kubbei  âlilerdir  Amma 
bunun  minaresinin  naziri  Haleb  şehrinde  yokdur  Üstad  mühendis 
ilmi  mimarîde  gûnagûn  tahayyülât  ile  inşa  etmişdir  Im'anı  nazar  ile 
temaşa  olundukda  âdem  hayretde  kalur  Ve  bundan  sonra  Babı  Men- 
kusa  Camii  ve  Tarakçılar  Camii  ve  Tuz  Camii  ve  Karlık  Camiinin 
kapusı  üzre  tarih 

(  4,1^^^   4İ--  ) 

dir  Ve  Camii  Adliyye  dahi  ruşen  ve  müzeyyen  ve  metin  binadır  Ve 
kubbei  âlisi  ve  cümle  âsârı  binası  kurşumludur  Ve  Babı  Antakyenin 
iç  yüzünde  §eyh  Alii  Rumî  Cam.ii  ve  Hacı  Bayr(a)m  tekyesi  önündeki 
mezaristan  içinde  Buhtî  Cam^ii  tarzı  kadim  kireç  örtülüdür  Ve  Demirci 
Bayram.  Camii  dahi  kireç  örtülüdür  Ve  Kamasa  Camii  ve  Ibşir  paşa 
Camii  ve  Kastel  Şeref  Camii  ve  Kastel  Harami  Camii  ve  Kastel  Ku- 
rad  Camii  ve  Baba  Bayram  Camii  Kastel  Sultan  Murad  kurbindedir 
Ve  bu  mezkûr  sekiz  cami  Hacı  Bayram  yolu  üzre  vakidir  Cümlesi 
tarzı  kadim  kireç  örtülüdür  Ve  Antakye  kapusından  taşra  cisir  ba- 
şında Haddadîn  Camii  Halebin  içinde  cereyan  iden  nehrin  kenarında 
vaKİ  olmağile  mecmaülirfan  ve  mesiregâh  ve  ârâmgâh  ibadetgâh  bir 
camii  nazargâhdır  Ve  Babı  Niran  dibind(e)  Camii  Tövbe  u^-ü  %y'  ^mj»  ı>y 
yazılmışdır  İbadetgâhı  kadimdir  Ve  dua  müstecab  olacak  makamı 
meşhurdur  Kırk  sabah  ibadet  eden  elbette  mağfurdur  Ve  Şam  kapu- 
sından taşra  cami  ve  nice  cevamiler  vardır  Amma  görüb  dahil  olub 
ibadet  etdiğimiz  bu  şöhrei  şehir  olmuş  camilerdir  Bunlar  (dan)  maada 
mesacidlerdir  Ve  cümle  altmış  bir  medresdir  Ve  bâlâda  mastur  olan 
cevamii  kebirlerin  elbette  birer  medresesi  mukarrerdir  Tafsile  hacet 
yokdur  Ve  on  yedi  darülhadis  vardır  Ve  iki  yüz  on  yedi  nazargâhı 
uşşakan  mektebi  sıbyanı  ebcedhan  ve  mahbub  tıflan  var  Ve  yedi 
darıkura  vardır  Herbirinde  nice  yüz  haneli  kur*a  vardır  Şeb  ruz 
kıraati  Hafas  ve  ibni  Kesir  ve  Seb'a  ve  Aşere  Takrib  kıraatleri  tilâvet 
olunur  Ve  Vücubat  okuyanlar  [Ijvecihleri  nuru  mübîn  olmuşdur  Ve 
altı  imaret  vardır  kim  şeb  ruz  âyende  ve  revendeye  <a.^ji  \yj^\  minvali 
üzre  sofrai  bîimtinanı  mebzuldür  kim  \^'}j  aüi^cV»  j^jV»  j /j'^  û-^  j  dır  Ve 
iki  darüşşifası  va(r)dır  Amma  [2]  Lâkin  selef  mülûkları 


[1]      Rağ-dad  Köşkü  nüshası       (okuyanların) 

[2]     Bağdad  Köşkü  nüshası      (âbı  havasının  letafetinden  muristana  ihtiyaç  yokdur) 


376  EVYLİA  ÇELEBİ 

hayır  ile  yad  olmagıyçün  bina  etmişler  evkafı  azimlerdir  Ve  miran 
hariri  ve  tahmisi  mirîdir  âmdır  Amma  cümleden  âbı  havası 

ve  binası  ve  pak  besatı  ve  dellâkları    lâtif    Antakye  kapusmdan    taşra 
hammamı  ve  Hadide  kapusı  ve  Babe  Mürüvvet   hamamı 
ve  Cüneyn  kapusı  hammamı  ve  Babı  Nira(n)  hammamı  ve 

Gulbeciler  hammamı  ve  kireç  kapusınm  iç  yüzünde  Ağa  hammamı 
ve  Antakıye  kapusının  iç  yüzünde  hammamı    ve  Ulu  Camiin 

kurbinde  dörd  hammam  var  isimleri  malûmum  değil  Ve  iç  kaPa 
hammamı  [1]  vardır  Bazısına  ahalii  mahalle  girerler    hamma- 

mı hasdır  Ve  cümle  yetmiş  handır  Amma  kırk  yedisi 
kursum  örtülü  hanı  âlilerdir  Amma  cümleden  mamur  ve  metin  ve 
müstahkem  binayi  kavi  Gümrük  hanı  ve  MusuUu  Oğlu  hanı  Çıkrıkçı 
Oğlu  hanı  Hayre  Bey  hanı  ve  sabun  hanı  ve  bostancı  hanı  ve  paşa 
hanı  ve  Ummeyye  hanı  ve  ipek  hanı  ve  mutaf  hanı  Büyük  paşa 
hanı  ve  Firenk  hanı  ve  Elçi  hanı  ve  bakır  hanı  ve  keten  hanı  ve 
kazancılar  hanı  ve  çukur  han  ve  Karanlık  kapudd  üç  han  vardır  Ve 
menzil  hanı  ve  ve  yoğurt  hanı  ve  Kurd  Bey  hanı  ve  Menkusada  darı 
kura  hanı  ve  sögüd  hanı  ve  üzüm  hanı  ve  Hacı  Mahmud  hanı  ve 
çıfud  hanı  ve  Merallı  Oğlu  hanı  ve  Bor  hanı  Şöhrei  şehir  olmuş  bu 
hanlardır  Ve  yedi  karhan  saraydır  Ve  âyende  ve  revendeye 
bîminnet  mihmangâhdır  Ve  bu  Haleb  şehr  (i)  içre  cereyan 
idüb  def*i  atsan  olunan  âbı  hayatlara  Kastel  tabir  ederler  Uç 
konak  yerden  nehri  Murad  ve  zülâli  Fıratdan  gelüb  Ayintab  kurbinde 
kariyei  kurbinden  ubur  ve  Sarı  ganemin  Kırk  pınarına  mahlut 

olub  Halebe  revane  olur  Ve  daima  nehri  Fırat  humret  üzre  cereyan 
ider  Anınçün  Halebin  suyu  humret  üzredir  Selef  padişahları  getir- 
mişler Bir  kaç  senede  Fıratdan  beru  cereyan  iden  yolların  tathir 
etmeğe  memur  kuralar  vardır  Halebin  cemii  cami  ve  mesacid  ve 
medaris  ve  han  hamam  ve  sarayı  âlileri  içre  havuz  ve  fıskıyye  ve 
kastelleri  nehri  Fıratdandır  Amma  müruru  eyyamile  yolları  mün- 
hedim  olub  Süleyman  Han  Acem  seferlerinden  avdetde  Haleb  meş- 
(t)asında  su  yolların  Fıratdan  tat(h)ir  ve  tamir  idüb  nefsi  Halebi 
âbı  rahmete  kandırub  yirmi  yedi  yerde  kasteller  bina  eylemiş  Cüm- 
leden mükellef  Babı  Ferecden  taşra  bir  binayi  azimli  ve  kâ(r)gir 
kubbei  kavili  ve  bir  nemazgâh  ve  bir  devvabat  defi  atsan  içün  bir 
şafiî  havuzlu  kasteli  zibadır  Ve  civarında  bir  bağı  irem  mesiregâhlı 
bir  ârâmgâhdır  Bu  kastel  üzre  celi  hattile  böyle  terkim  olunmuş 
tarihdir 


[1]     Bağdad  Köşkü  nüshası       (hamamları) 


SEYAHATNAMESİ  377 

tahrir  olunmuşdur  Ve  sahibülhayratlar  şehri  Halebde  nice  yüz  mâi 
cari  âbı  hayat  Kasteller  inşa  etmişlerdir  Ve  bunlardan  maada  yedi 
bin  çahı  mâi  hayat  vardır  Ve  Haleb  şehrinin  garb  canibinde  yedi 
bin  kıt*a  bağ  ve  bağçe  ve  bostan  ve  gül  gülistan  ve  reyhaniştan  var- 
dır Cümleden  Hünkâr  bağçesi  iremizatülimad(da)n  nişan  verir  bir 
gaytan  ve  koyah  hıyabandır  Müteaddid  kaa  ve  kasrı  havernaklar 
ile  ârâste  ve  zer  enderzer  naksi  bukalemun  kâşii  Cinle  piraste  olmuş 
sahnişinler  varkim  midhatinde  zeban  âcizdir  Bu  bağ  sahil  ile  Haleb 
mabeyninden  ceryan  iden  nehre  Nehri  Sacur  derler  Ayintab  kur- 
binde  Battal  Oyuk  nam  mahal  altından  tulu  idüb  Ayintabın  bağ  ve 
bağçelerin  rey  iderek  andan  şark  canibine  cereyan  idüb  Haleb  içinde 
mezkûr  bağ  ve  bağçeleri  rey  idüb  taba(k)hane  altından  ubur  idüb 
mahlut  olur  Amma  mâi  müstameldir  içilmez  Ve  bu  şehri 
Halebin  enderun  birununda  rahberah  çarsuy  hazardan  geçilmez 
Amma  cümle  suku  sultanî  beş  bin  yedi  yüz  dekâkindir  Ve  iki  be- 
zastan  misal  hanları  vardır  Nice  yüz  bin  guruşa  malik  sevdakerler 
andadır  Can  otundan  maada  canlar  canı  anda  rayegândır  Ve  cümle 
zîkıymet  kâlâyı  meta  anda  mevcuddur  Ve  cemii  çarsuy  hazarları  kâ(r)gir 
bina  kemerlerdir  Kûçebekûçedervazeleri  vardır  Her  şeb  pasbanları  sed 
idüb  nice  bin  kanadiUeri  çıragan  iderler  Ve  ekseri  han  ve  çarsuları 
üzre  kurşuni  örtülü  olduğundan  şiddeti  hararet  tesir  etmiyüb  Tem- 
muzda Bağdad  serdabı  gibi  sovukdur  Ve  cemii  rahları  sakalar  sulayub 
bürudet  hasıl  olur  Ehli  dükkân  ve  yârân  ihvan  safa  iderler  Ve  bu 
suku  sultanî  sokaklarından  maada  cemii  mahallâtın  şahrahları  firengî 
kaldırım  döşelidir  Şeb  ruz  rahları  tathir  idüb  zebballer  zenbiUer  ile 
har  hâşakin  kaldırub  hamamlarda  ihrak  idüb  rehi  rastları  pakdir  Ve 
cümle  yüz  beş  kahvehane  vardır  Amma  cümleden  Rum  ve  Arab  ve 
Acem  seyyahanı  lisanında  memduhu  âlem  Arslan  Dede  kahvesi  iki 
bin  âdem  alur  bir  mecmaülirfan  ve  meskeni  dervişanı  zarifandır  Ve 
çar  mahafilinde  hanende  ve  sazendegân  ve  mıtrıban  ve  kıssahanlar 
var  kim  anda  bir  kerre  varub  rakkas  ve  tabiyan  destinden  bir  kahve 
nuş   iden   hayatı  cavidan     bulur  Ve  cümle  sarayı  âlileri    kaPa    misal 


[1]     Bağdad   Köşkü  nüshası  (o^lai^l) 
[2]    (<LkJU)    olacak 


378  EVLİYA  ÇELEBÎ 

binayı  metinler  ve  kâri  kadimler  ve  müteaddid  maksureler  ve  havuz 
ve  şadırvan  selsebiUer  ile  müzeyyen  saraylar  var  kim  tabir  olunmaz 
Ibtida  iç  kal'a  altında  Paşa  Sarayı  yüzden  mütecaviz  höcreler  ve  di- 
vanhanei  âliler  var  Ve  bir  meydanı  azîmin  canibi  erbaasında  yüzden 
mütecaviz  tevabiat  höcreleri  altında  ıstablı  âmiredir  Ve  cabeca  servi 
dirahtleri  vardır  Andan  Canpulad  Oğlu  Sarayı  temdih  tavsifden  mü- 
berrad  (ir)  Ve  defterdar  sarayı  ve  muhassıUar  sarayı  ve  Salkım  sarayı 
ve  Kevakibî  zade  sarayı  ve  nice  saraylar  dahi  vardır  kim  âdem  oğ- 
lanı anların  beyanında  âciz  ve  kasırdır  Zira  binayi  Haleb  meşhuru 
âfâkdır  Gûnagûn  mergub  san'atlar  ve  ziba  tasarruflar  ile  üstad  ben- 
nalar  tarzı  acib  ve  tavrı  garib  san'atı  mermerberlik  icra  etmişdir  kim 
nazar  olundukda  çeşmi  ibret  hayrelenir  Elhasıl  vechi  arzda  öyle  bir 
kârı  âdem  bina  olunmamışdır  Kemakân  hüsnü  letafeti  ve  kânı  zara- 
feti haddi  medihden  hariç  ve  beyandan  ariç  binayi  Halebüşşehbadır 
Ve  bu  şehirde  sagir  ve  kebir  cümle  yüz  yetmiş  altı  tekye  ziyaretgâh 
mesiregâh  âsitanei  dervişanı  seyyan  vardır  Cümleden  teferrücgâh 
bağı  irem  âsitanei  Hazreti  Mevlânay  Celâleddini  Rumî  ki  Babı  Fe- 
recden  taşra  vaki  olmuş  bir  iremzat  içinde  binayi  muhkemdir  kim 
misli  meğer  yine  âsitanei  Mevlâna  ola  Amma  bu  binanın  camii  na- 
temamdır  Bir  sahibülhayrat  temam  etse  huldü  berinden  bir  köşei 
cihan  olur  ve  devişan  taze  can  bulurdu  Bu  âsitanenin  canibi  erbaası 
müteaddid  fukara  höcreleridir  Cümlenin  revzenleri  nahlistan  gülis- 
tana nazır  hezarın  hezaran  efgan  ve  nalesin  istima  idüb  can  sohbetin 
iderler  Ve  sima'hanesinde  semaî  faslı  âgaze  olundukda  uşşak  maka- 
mından çıkub  devri  revan  usulün  âyîni  Şemsî  ve  Sultan  Veledî 
iderler  Ve  hareminde  ı^.*  \j.tc  bir  şafiî  havzu  azîmi  va(r)  kim 
içinde  olan  mahiler  dahi  âyîni  mâda  iderler  Ve  bu  havuzun  canibi 
erbaasında  bîdi  sernigûnlar  ve  çınar  servi  gûnagûnlar  ile  müzeyyen 
bir  âsitanei  mevlevîdir  Ve  erbabı  marifetden  müellif  ve  musannif 
fukarası    çokdur    Ve  şeyhi  Sultan   Muradı  Rabi  şatır  Efendidir 

Sebükruh  bîkayd  bir  âşıkandır  Ve  bu  tekyeden  sonra  mamur  aba- 
dan ve  mesiregâhı  cihan  tekyei  kutbülaktab  hazretleri  Şeyh  Bekrî 
•^  u'jıs  şehri  Halebin  şimalinde  beş  adım  baid  bir  mürtefî  püşte 
üzre  bir  âsitanei  ziba  ve  bir  nazargâhı  ra'nadır  kim  cümle  Haleb 
ziri  payde  temaşa  olunur  sekiz  kâ(r)gir  kubbei  âli  ile  bina  olunmuş 
bir  nazargâhı  sıddikîdir  Ve  banisi  Öküz  Mehmed  paşadır  Kendüler 
dahi  bir  püşte  kenarında  bir  kubbei  âli  içinde  medfunlar  Bu  veziri 
dilir  Mısır  valisi  iken  Mısır  kulun  kırdıgıyçün  Mısırda  Kulkıran 
Mehmed  paşa  derler  Mısır  içinde  ve  Süveyşde  çok  hayrat  hase- 
natları   vardır    <Jt  ^^!^:u-^  Ve  bir  azîm  meydanı    vardır   Anda    her  sabah 


SEYAHATNAMESİ  379 

cümle  fukara  cem  olub  evrad  ezkârlarına  müda(ve)met  iderler 
Acib  ve  garib  perhizkâr  fukarası  vardır  Bunlar  dahi  sultanülulema 
külahı  giyerler  Ve    bu    meydanın    kapusı    üzre   celi    hattile 


(  j\i»i    ç'^^ı  U^^^li ) 


tenmid  olunmuşdur  Ve  haremi  bir  sahrayı  azîmd(ir)  Serapa  mer- 
meri ham  döşelidir  Ve  bîhisab  dirahti  çınar  bîdi  sernigûn  ve 
servi  mevzunlar  ile  müzeyyen  bir  haremdir  Ve  ortasında  bir  havzu 
azîmi  vardır  Ve  matbahı  keykâvüsünde  âyende  ve  revendeye  ni- 
meti mebzuldür  Zira  evkafı  azimdir  Ve  cümle  ahalii  Haleb  bunda 
cilvelenirler  Tfemaşagâh  yerdir  Ve  bu  âsitanei  cihannüma  bir  âli 
yerde  olmağile  suyu  çahı  mâlardan  doUablar  ile  çekilüb  havuz  ve 
çeşmelere  taksim  olunur    Ve  çeşmesinin   [l] 

[2J  Ebûbekr  ismine  bu  çeşmei 
Yapdı  ismail  Ağa  hayrat  eyleyüb[3]  namı  nigû 
Taki  feyzinden  mezarı  Şeyh  [4] 

âbını  [5]  kamu 
Ahir  oldukda   Cemali  didi  anın  tarihin 
Zemzem  âsâ  kabei  uşşaka  akdi  geld  (6) 

Kal'a  içinde  âsitanei    Ihlâs  Dede  Tabanı    Yassı  Mehmed  Paşanın 
binasıdır  Mescidi    ve  kırk  elli    fukara  evkafı    kavidir 

Şeb  ruz  mihmanlara  nimeti  mebzuldür  Ve  hareminin  şahraha  nazır 
kapusu  üzre  tarihi  [7]  Ziyareti  Emevla  Şeyh  İbra- 

himi  Halehî  bahri  zufünun  idi  Seksen  kıt'a  mücelled  telifatı  var 
Emevla  Mehemmed  hin  Mehemmed  eşşehir  be  İmam  zade  Bagd(a)ddan 
gelirken  Halebde    merhum  olub  Habur  salibinde  medfundur  Emevla 

ve  hâlâ  Ibrahimi  Halebî  namile  kıraat  olunan  kütübü 
mu  (te)  bere  anlarındır  medfundur    Elmevlâ   Muharrem, 

Efendi  Bağdaddan  gelirken  merhum  olub  Şam  kapusı  haricinde  sengi 
mezarı  tarihile  medfundur  Halebd  Emevla  Mehmed  Kara 

Qülmez  Efendi    demekle  meşhur  ve   Hacegizade    demekle    mezkûrdur 


[1]   Bağdad  Köşkü  nüshası    (Tarihi  budur) 
[2]   Bağdad   Köşkü  nüshası    (Sultan) 
[3]   (idüb)  olacak 

[4]  Bağdad  Köşkü  nüshası     (Ebubekr) 
[5]    Bağdad  Köşkü  nüshası  (anı) 
[6]   (oteldi  su)   olacak 

[7]   Bağdad    Köşkü    nüsha>ı     (budur)    Buradan    380    ninci    sahifenin    onuncu    satırında 
(Andan  Ayintabın  yolu  üzre)  ye  kadar  kısım     Bağdad  Köşkü  nüshasında  yoktur 


380  EVLİYA  ÇELEBİ 

Şeyh  Bekriler  civ  (a)  rmda  medfundur  Ziyaretgâhı  enbiyai  sittin 
qj«7->  w.u  «üiöt^-j  Sukul  Yehud  semtinde  şehrah  üzre  mileli 

muhtelife  lisanında  bu  hacer  tahtında  yetmiş  enbiyai  izam  vardır 
derler  Ve  nice  bin  sulehayi  ümmetden  kimesneler  bu  sengi  mubareke 
üzre  Leylei  Kadirde  nur  nazil  olduğun  görmüşlerdir  Ve  leylei  muba- 
rekelerde  bu  sahre  üzre  gülâb  bu  hacere  kerratile  on  bin  altun 

vermişlerdir  Cümle  ahalii  vilâyet  ol  zuum  üzredirler  kim  bu  haceri 
yedi  kudret  hemen  ki  bu  şehirden  gide  bu  şehir  harab  olur  Hazreti 
ibrahim    pederi  Azerin  tılsımatıdır  Küffar  bu  taşı  isterler 

deyu  cümle  ayanı  vilâyet  bu  taşı  vermemek  üzre  akdi  kelâm  etmişler 
Bir  çarkûşe  musaykal  ve  mücellâ  sahre(i)    ibretnümadır  Andan 

Ayintabm  yolu  üzre  varuşdan  Hacı  Bayr(a)m  Dede  âsitanei  Bekta- 
şiyandır  Gürbüz  erdir  Ve  gayet  mamur  müzeyyen  yerdir  And  (a)  olan 
alem  ve  çirağ  ve  kanadîl  meğer  Bağdadda  imamı  Alide  ola  Evkafı 
zaifdir  Parsayı  muhammedîyle  kanaat  ederler  Amma  yine  lokmaları 
mebzuldür  Ve  bu  sultanın  mutekidleri  çokdur  Her  tarafdan  nezerat 
bînihaye  gelir  Ve  pabürehne  ve  serbürehne  ehli  sünnet  velcemaat 
abdalanı  çokdur  Andan  iç  kal'a  hendeği  kenarında  kırklar  tekyesi 
dahi  mamurdur  Tariki  uşşakıyandandır  Yolu  üze  olan  penceresi  üzre 
tarihi  budur  v 

Hazreti  paşayı  felek    kadr  kim 
Gitdi  baka  mi  I  ki  ne  imanile 
Kıldı  rakam  Sakni  tarihini 
Ruhiyçün  fatiha    kıl  canite 
Sene   1001 

Ve  Paşa  Sarayı  kurbinde  Gülşenî  tekyesi  îbrahimi  Gülşenî  haz- 
retlerinin gülsen  âsâ  âsitanei  gülsen  (i)  dir  Ve  şeyhi  dahi  Ibrahimdir 
Acib  ehli  perhiz  hal  sahibi  kimesnedir  Ve  yine  iç  kal'a  hendeği 
kenarında  hazreti  Şeyh  Nesimî  tekyesi  bir  küçük  âsitanedir  Amma 
başka  bir  ruhaniyyet  var  Mağmum  varan  mesrur  olur  Acib  seyri 
sürürdür  Ve  kırklar  sokağının  ardında  tekiyei  Şeyh  Cemaleddin 
Şirvanî  hazretleri  ulu  Sultandır  Tabakatı  Şa'ravîde  nice  keramatı  mas 
tur  kutbu  âfâk  sultanı  Irakdır  ibrahim  Edhem  hazretlerinin  mürşid 
kâmilidir  Asitanesine  has  (t)  e  varsa  biemrillâh  şifa  bulur  >j«JU^^  ^a» 
Ve  bu  şehri  Halebde  tekye  (i)  Halveti  ve  Celvetî  ve  Ruşenî  ve  Gül 
şeni  ve  Kadiri  ve  Dessukî  ve  Raî  ve  Rufai  ve  Sa'dî  ve  Alevî  ve  Nak- 
şibendî ve  Fetayî  ve  Bayramî  ve   NiınetuUahî 

ve  Idrisî  ve  Bürhanî  ve  Uşşakî  ve  Celâli  ve  Cemali  ve  Settarî  ve 
Vahidî    ve  Edhemî     ve  Şemsî     ve  Mevlevi    ve    Yesevî    ve    Bektaşî  ve 


I 


SEYAHATNAMESİ  381 

Kalenderi  ve  Yemeni  ve  Abbasî  ve  Haydarı  ve  Kümmelî  ve  Zeynî  ve 
Veysî  ve  Bekri  elhasıl  yetmiş  tarikin  tekyeleri  Halebde  mevcuddur 
Amma  bu  hakirin  ziyaret  etdüği  bâlâda  tahrir  olunan  âsitanelerdir 
Ve  bu  mahalle  münasib  olmagile  şehri  Halebin  karib  ve  baid  ziyaret 
etdiğimiz  enbiya  ve  evliyauUahları  beyan  eder 

Ziyaretgâhı  Haleb 

Evvelâ  Ulu  camide  Hazreti  Zekeriyya  (.^(-.J\<u  Bekavli  müverrihi 
âlem  hubutu  âlemden  sonra  beş  bin  beş  yüz  seksen  senede  errei  Zeke- 
riyadan  geçüb  şehid  Bedesti  kavmi  Yehudu  cehud  Esah  kavilde  sinni 
şerifleri  yüz  yıla  baliğidi  Ve  iç  kaPada  makamı  hazreti  ibrahim 
^^n<^u  bâlâda  tahrir  olunmuşdur  Ve  yine  iç  kal'ada  Hazreti  Hızır 
makamı  şeb  ruz  kandil  yanar  Aşağı  ve  bu  Karanlık  kapuda  yine 
Hazreti  Hızır  makamı  Nesimî  hazretleri  Derisi  yüzülmüş  iken  bu 
mahalde  gaib  olub  evinde  tilâveti  kur' an  iderken  bulub  yine  meydanı 
siyasete  getirdiler  Ve  hendek  kenarında  hazreti  Nesimî  ve  kutbülâk- 
tab  Şeyh  Bekri  "j^  u'-*^»  ve  Şeyh  Bayram  ve  Şeyh  Ihlâs  Dede  karibül 
ahid  ulu  sultan  idi  Hamdi  Huda  şerefi  sohbetlerile  müşerref  olduk 
Ve  Antakiye  kapusının  iç  yüzünde  bir  aralıkda  Şeyh  Alii  Rumî  ve 
Kedeleçciler  içinde  Şeyh  Kerhî  maruf  Kerhî  başkadır  Bağdadda  med- 

• 

fundur  Ve  Dellallar  mahallesi  tedribesinden  taşra  Şeyh  ibrahim  ve 
civarında  Şeyh  Arabî  ve  Kırklar  makamı  ve  Şeyh  Ebubekirden  aşağı 
Şeyh  Yaprak  ve  civarında  Şeyh  Memo  ve  Şeyh  Bayram  civarında  müf- 
tiyyüssekaleyn  yani  ins  cinne  fetva  verir  Şeyh  Şehabeddin  ve  pişvayi 
tarikat  hazreti  Şeyh  Cemaleddin  ve  bunlardan  maada  ziyaret  etdikleri- 
miz  bâlâda  mahal(lin)de  terkim  olunmuşdur  Amma  meşhuru  âfâk  olan 
ziyaretgâhlar  bu  sultanlardır  Bunların  herbirin  ziyaret  etdükde  ruhu 
şerif leriyçün  birer  Yasin  yahud  bir  fatihai  şerif  tilâvet  idüb  haklerine 
yüzüm  sürüb  ruhaniyyetlerinden  istimdad  taleb  etdim  Hamdi  Huda 
Haza  min  fadlı  Rabbi  Ve  Huda  hakkıyçün  şehri  Halebe  on  bir  kerre 
uğramak  müyesser  olmuşdur  Ve  nice  bin  âsitaneye  yüzüm  sürüb  bir 
fatihai  şirifile  aşinalık  kesb  etmişimdir  Amma  tahriri  tatvili  kelâm 
olub  seyyahatden  ârâm  bulamam  kim  sayir  müverrih  gibi  âbü  tab 
verüb  tavsif  idem  Alâkaderülimkân  bu  mertebe  iktidarımız  oldu 
Afvile  mestur  huyunla  Ve  bu  şehrin  halkı  cümle  ehli  tarikdir  Kibarı 
evliyauUaha  mutekidlerdir  Ve  mezahibi  erbaada  şahitlerdir  Gayri  fer- 
ve  (firakı)  dalle  mezhebin  bilmezler  Gayet  mutekid  ve  perhizkâr  ve 
dindar  mü*min  ve  muvahhid  tüccar  kavimdir  Ve  Koca  Hüsrev  paşa 
tahririnde    nefsi     Halebde    dörd    kerre    yüz  bin    âdem  olduğu    sicilde 


382  EVLİYA  ÇELEBİ 

masturudr  Haleb  Tatı  derler  amma  Halebî  Çelebi  evsafile  muttasıf- 
lardır  Ve  bunda  Arab  ve  Kürd  ve  Türkman  sakinlerdir  Ve  tüccar 
tayifesinden  ecnası  mahlûk  mevcuddur  Ve  Urbanının  kelimatları 
lisanı  arabîde  fesahat  ve  belagat  üzre  edai  kelimat  idemezler  Gayri 
lehçedir  Ve  âbı  havasının  letafetinden  halkının  renk  ruyleri  humret 
üzre  olub  mahbub  mahbubesi  cabeca  vardır  Ve  erbabı  devleti  gayet 
çokdur  Elvan  elvan  sammurlu  çuhalar  giyerler  Ve  evsat  hallisi  alaca 
kereke  aba  giyerler  Amma  gribüddiyara  gayet  ikram  idüb  dilnüvazlık 
ve  çaresa(z)lık  iderler  Ve  zenanesi  altun  ve  gümüş  ve  dibadan  sivri 
takye  giyüb  üzerlerine,  beyaz  car  büriyüb  paylerine  sarı  çizme  giyüb 
müeddebane  reftar  iderler  Ve  olkadar  nerm  ramlardır  Garib  insana 
damlardır  kim  güya  havayı  dünyadır  Ve  kelimatları  dürrü  şehvar 
bediülbeyan  ve  fasihüllisandırlar  Ve  cümle  halkı  ehli  zevkdirler  Kuşe 
kuşe  yetmiş  mesiregâhlarda  sohbeti  has  iderler  Şeyh  Bekri  Dede  mer- 
levîhanede  ve  Kök  meydanda  ve  Hünkâr  bağçesinde  zevk  safa  idüb 
cümle  Hünkâr  bostancıları  hizmet  iderler  Ve  bu  şehri  nice  bin  şuara 
şehrengizlerinde  medh  etmişlerdir  Amma  bu  hakir  kırk  bir  yıldır  on 
sekiz  padişahlık  yere  kadem  basdım  bu  Halebin  âbı  havasının  letafe- 
tine  bu  lâciverd  kubbe  altında  görmedim  İllâ  Acem  diyarında  Tebriz 
dahi  buna  muadildir  Anın  dahi  bâlâda  evsafı  masturdur  Amma  bu 
Haleb  andan  benderdir  Ve  Arzı  Mukaddesedendir  Bahusus  şâiri  ma- 
hir Muarravî  buyururlar  kim  (L^^ı^b- 1  u  »L-j  ^  U  .\^»  u  .u  u  .U)  demişler 
Ve  bu  ebyatı  lisanı  halile  tasavvufane  şuaralar  buyurmuşlar  (Beyit) 

••  •  • 

••  • 

Ve  nice  ebyatlarile  tavsifatı  vardır 

Şiiri  diğeri  fasih  ve  bebig  Güftei  Neşahım 

ijj^   IajU-  .j.*a1*  Loj 
••         • 

VAjo-     ^_*A>-     0*1«     i^ 


SEYAHATNAMESİ  383 

Ve  âlâ  ustürlâb  üzre  irtifa  alub  iklimi  rabiin  vasatında  bulunmuş- 
dur  Arzı  36  derece  ve  22  dakikadır  Ve  tuli  neharı  14  buçuk  saatdır 
Ve  bu  şehrin  mekûlât  meşrubat  ve  melbusat  ve  tasniatının  memdu* 
batın  beyan  ider  Evvelâ  has  ve  beyaz  etmeği  ve  Mersin  yemişi  ve 
ziyafetlerinde  gûnagûn  leziz  taamları  ve  dilber  yanağı  şeftalüsi  tüffahı 
ve  Şam  fısdığı  tabir  etdikleri  isnaddır  Halebe  ve  nevahilerine  mah- 
susdur  Ve  şeraben  tabur  var  âbı  hayatı  meşhuru  âfâkdır  Ve  sanayia- 
tından  elvan  katife  ve  atlası  ve  kutnusu  ve  makdemi  ve  kuyumcısı  ve 
üzengisi  şöhrei  dünyadır  Ve  cemii  mevcudat  Halebde  mevcud(d)ur 
Böyle  bir  nazargâhı  peygamberandır  «^üi^J^i^  Ve  bu  şehre  nice  kerre  ge- 
lüb  evsafın  bir  koş  tahrir  etdim  idi  Amma  şimdi  evvelkinden  mamur 
görüb  ve  bit  kaç  gün  safayi  hatır  ile  meks  idüb  böyle  tavsif  olundu 
Anda  olan  âyânı  kibardan  Canbulad  zade  Ali  Paşayile  ve  şeyhülislâm 
Kevakibî  zadeyile  ve  Şeyh  Bekirile  ve  Şeyh  Haydar  Efendiyle  ve 
dizdar  ve  serdar  ve  nice  eşraf  kibarile  vedalaşub  Halebden  kıble 
tarafına  mamur  âbâdan  kuralar  obur  idüb  beşinci  saatde 

Evsafı  kaPai  Hanı  yetiman 

Hantıma  galatı  meşhurdur  Kadim  eyyamda  bilâ  varis  fevt  olan 
kimesne  anın  mallarile  bu  mahalde     bir     şehir     bina     olunub     cemii 

cüzam  ve  miskini  bunda  nefi  edüb  Han  tima    demişler  Bir   rivayetde 

A. 

Ali    Abbasiyandan  nefi    etmiş     Anınçün     Hanı    timanı 

derler  Elhasıl  memerri  nas  olub  ârâmgâh  olmagıyçün  sene 
binde  şekli  murabba  sadddadî  taş  bina  bir  küçük  kal'adır  Ve   harmi  [1  ] 
beş  yüz  adımdır     ve     sekiz     kuUe  vardır     Ve 

Haleb    paşasının     hassıdır     Ve  hâkimi  subaşıdır    Ve  nahiyesi     nayibi 
vardır      Ve     bu     kal'a  dır     ve     bu     kal'ada     müteehhil 

kimesne   yokdur     Ancak  kırk  elli  oda  ve  bir  cami    vadır     Ve     on  bir 
ayak..*  tarihi  budur 

tahrir  olunmuşdur  Ve  bu  kalfanın  şark  tarafında  kırk  elli  müs- 
müslüman  evleri  vardır  Kal'a  neferatları  anda  sakin  olub  âyende  ve 
revendeye  muavenet  edüb  her  şeb  kal'ayi  muhafaza  ederle  Altu  pare 
hürde  topları  vardır 

Hassai  bi'ri  acib 

Bu  Han  timanın  nevahilerinde  Bi*ri  Sayfe  nam  bir  kuyu  vardır 
Ve  kudurmuş  kelbi  sarih  bir  âdemi   ısırsa  kırk  gün    mürur    etmeden 

[ı]  (Cürmü)  olacak 


384  EVLİYA  ÇELEBİ 

ol  âdem  ol  sudan  nu§  etse  halâs  olur  Amma  kırk  gün  mürur  etmiş 
olsa  nef'i  yokdur  Bu  kal'adan  yine  kıbliye  mamur  kuralar  güzer  idüb 
sahralar  içre   6  saat  gidüb 

Menzili  kariyei  Serakıb 

Haleb  hakinde  Selimen  nahiyesidir  Ve  bir  bayır  üzre  kırk  elli 
evli  Arab  kariyesidir  Ve  kaPa  misal  bir  kârı  kadim  hanı  vardır  An- 
dan şimale  bir  saat 

Evsafı  kasabai  Selimen 

Haleb  hakinde  paşa  hassıdır  Hâkimi  voyvadadır  Ve  yüz  elli 
akçe  şerif  kazadır  Ve  nahiyesi  kuradır  Ve  şehri  bir  düz  yerde  mamur 
ve  şirin  kasabadır  Ve  zeytunu  Arab  ve  Acemde  meşhurdur  Ve  suyu 
yokdur  Cümle  halkı  sarnıçlara  muhtaçlardır  Ve  altı  mahalledir  Ve 
bin  toprak  örtülü  evlerdir  Ve  sekiz  mihrabdır  Biri  cum'adır  Maada 
mesacidlerdir  Ve  cümle  yetmiş  dükkândır  Ve  iki  han  ve  iki  hamam- 
dır Ve  halkı  cümle  Fellâhîndir  Ve  gayet  rencber  bir  kavimdir  Ve 
incu  danesi  misal  buğdayı  olur  Ve  beyaz  etmeği  meşhurdur  Ve 

Ziyareti  Şeyh  No'man 

Anda  bir  kubbei  âlide  medfundur  Andan  kıbliye  bir  saat 

Evsafı  kasabai  Riyhi  rahat  Riyha 

Bu  dahi  Haleb  hakinde  paşa  hassıdır  Hâkimi  voyvadadır  Ve  yüz 
elli  akçe  ile  sadaka  olunur  şirin  kazadır  Ve  nahiyesi  kuradır  Bunun 
dahi  kethüdayeri  ve  serdarı  vokdur  Ve  şehri  bir  dameni  gûhda  nice 
yüz  âbı  hayat  cereyan  ider  ba'ğ  ve  bağçeli  ve  gül  gülistanlı  ve 
âbı  havası  lâtif  riyhi  rahat  şehri  müferrah  kuradır  Huda  hakkı  ande- 
lib  murganın  hezar  hezaranm  feryadından  âdem  hayatı  can  bulur 
Cümle  altı  mahalle  ve  altı  yüz  türab  örtülü  mamur  müzeyyen  hane- 
lerdir Ve  dokuz  mihrabdır  Ve  iki  camidir  Ve  bir  hammamdır  Ve  iki 
handır  Ve  yetmiş  dükkândır  Ve  üç  bin  bağdır  Ve  cümle  halkı  tat 
ve  fellâhandır  Ve  mahbub  mahbubesi  meşhuru  cihandır  Ve  mekûlât 
meşrubatının  memduhatından  âbı  revanları  hayatı  candır  Ve  üzümü 
ve  fısdığı  firavandır   Ve 

Ziyaregâhı  Riyha 

Evvelâ  şehir  kurbinde  Şeyh  Ahmedi  Şabanı    ve  şehrin  garb     tara- 


SEYAHATNAMESİ  385 

fmda  Şeyh  Yusuf  ve  şehrin  şimalinde  Şeyh  Kaşif  ve  ana  karib  Kırklar 
makamı  Ve  şehrin  kıble  tarafında  bir  bayır  dibinde  vaki  olmuşdur 
Ve  şehir  içinde  Şeyh  Mehmed  Gazi  »-r"  o*-^'  himmetleri  hâzır  ola  Andan 
garba   2   saat  zeytun  bağları  içre  gidüb 

Evsafı  kasabai  Bekfelûn 

Heleb  hakinde  Selimen  nevahisidir  Ve  şehri  bir  bayır  dibinde  safi 
zeytunluk  içinde  iki  yüz  elli  haneli  Fellâhan  kasabasıdır  Amma  kadim 
eyyamda  gayet  mamur  şehrimiş  Hâlâ  bir  camii  ve  üç  mesacidi  ve 
bir  hamamı  var  Çarsuy  hazarı  yokdur  Andan  garb  canibine  zeytun 
bağları  dağları  ve  taşları  zeynetmiş  mamur  kuralardır  ubur  iderek 
5   saatde 

Evsafı  kasabai  Idlib 

Haleb  sancağında  maktuülkalem  ve  mefruyülkad  (em)  Köprülü 
Mehmed  paşanın  evkafıdır  Ve  yüz  elli  akçe  şerif  kazadır  Ve  nahiyesi 
kuradır  Ve  şehri  bir  vasi  sahrada  on  dörd  mahalle  ve  bin 
üç  yüz  kırk  beş  toprak  örtülü  mamur  ve  müzeyyen  hanelerdir  Ve  on 
dörd  mihr  (a)  bdır  Ve  üçü  hutbedir  Ve  çarsu  içinde  cemaati  kesireye 
malik  Camii  tarzı  kadim  toprak  örtülüdür  Ve  iki    hamamı 

ve  üç  hanı  ve  bir  medrese  ve  altı  mektebi  sıbyan  ve  üçyüz  dükkân 
Ve  lâkin  bezesteni  yokdur  Ve  on  dörd  sabun  kârhanesi  var  Rum 
Arab  ve  Aceme  sabun  bundan  nice  deve  yükü  sabun  gidüb  bu 
şehirde  hazine  hası(l)  olur  Idlib  sabunu  meşhuru  âfâkdır  Ve  halkı 
fellâhanı  akdır  Ve  libasları  alaca  aba  ve  ayaklarına  zarbun  yani  pos- 
tal giyerler  Gayet  rencber  bir  kavimdir  Ve  âbı  havasının  letafetinden 
mahbub  ve  mahbubesi  bisyardır  Ve  garib  dostlardır  Ve  bu  şehir  (in) 
canibi  erbaasmda  olan  dest  sahra  safi  zeyun  ormanıdır  Adem  gayib 
olur  Adem  vardır  kim  on  bin  yirmi  bin  zeytun  ağacı  vardır  Bunda 
mütevelli  ağada  bir  gice  zevk  idüb  alessabah 

Ziyareti  hazreti  Şeyh  Şu'matı 

Şehir  içinde  bir  kubbei  âlide  medfun  Emri  azîm  sultandır  Andan 
şimal  tarafına  zeytun  hıyabanı  içre   4  saat 

Evsafı  kasabai 

Haleb  hakinde  yüz  elli  akçe  kazadır    Ve  nahiyesi  kura- 

dır  Ve  hâkimi   paşa  hassı     subaşısıdır  Ve  mahalle  ve  mih- 

Evliya  Çelebi  9  —  25 


S86  EVLİYA  ÇELEBİ 

rabdır  Ve  toprak  örtülü  hanelerdir  Ve  çarsu  içinde  cemaati  kesireye 
malik  camii  tarzı  kadim  toprak  örtülüdür  Ve  bir  hanı  ve  hamamı 
ve  yirmi  dükkânları  vardır  Ve  ol  kadar  mamur  değildir  (Z)ira  Idlibde 
[1]  adalet  olub  evkafı  Köprülü  olmagile  bu  şehir  halkı  ekseriya 
Idlibe  hicret  idiyorlar  Ve  bağ  ve  bağçeleri  cümle  zeytunlukdur  Ve 
şehri  bir  düz  yerde  vaki  olmuş  Bunun  dahi  sabunu  meşhurdur  Ve 
yedi  kârhanedir  Ve  cümle  halkı  garib  kalmagile  mahzunlardır  Ne 
canibine  nazar  etsen  âsiyanı  bum  ve  masasa  olmuşdur  Andan  cenuba 
zeytunluk  içre  mamur  abadan  kuralar  Ve 

Kariyei    Ahmed  Beşe 

Yüz  evli  Arab  kariyesidir  Anı  dahi  ubur  idüb    altıncı  saatde 

Evsafı  kal'ai  Şatır 

Haleb  hakinde  nahiyesidir  Matekaddem  derbendi  calen- 

der  misal  haramiler  gemingâhı  bir  küçük  hanı  bîeman  idi  Sene  1069 
tarihinde  Sultan  Mehmed  Hanı  Rabi  fermanile  Köprülü  Mehmed 
paşa  bir  kal'ai  cedid  ve  bir  hanı  şeddi  sedid  bina  etdikim  Islâmboldan 
Mısıra  v(a)rınca  naziri  yokdur  Kal'ası  bir  bayır  başında  şekli  murabba 
bir  taş  bina  kal'ai  metindir  Ve  burç  barulerı  vaki  olduğı  âli  zemindir 
Ve  dairen  madar  cürmü  altı  yüz  adımdır  Ve  kıbliye  nazır  bir  kapusı 
var  Dizdarı  ve  kırk  neferatları  vardır  Ve  kal'a  içinde  yüz  mikdarı 
havlisiz  hürde  haneler  vardır  Ve  bu  kal'anm  önünde  bir  kal'ai  azîm 
gibi  üç  kat  bir  hanı  kebiri  var  Taşra  havlisinde  elli  dükkânları  ve 
bir  âbı  havası  lâtif  kubbeleri  beyaz  kireçli  hamamı  ve  yüz  mikdarı 
evler  ve  mütevelli  sarayı  ve  bir  camii  âli  ve  kırk  kubbeli  imaret  ve 
kilâr  ve  mahzenleri  var  Ve  müteaddid  hücreli  harem  odaları  ile  inşa 
olunmuş  âyân  eşraf  müsafirhaneleri  ve  kuşe  kuşe  at  ıstabıUarı  var  Ve 
bu  binalardan  içeri  büyük  han  başka  demir  kapulı  kal'a  misaldir  Ve 
cümle  yüz  yirmi  ocakdır  Ve  canibi  erbaası  yan  sofalı  ve  gûnagûn 
tarzı  ahar  harim  odalı  mihmanhaneler  ve  nice  bin  at  ve  katır  himar 
sığar  develiği  ve  kibar  aburları  var  içinde  âdem  gayib  olur  Ve  [2] 
hanı  âlinin  sahra  misal  beyaz  taş  kaldırım  ile  döşenmiş  meydanın  ta 
vasatında  nice  paye  üzre  bir  camii  fevkani  altında  *v~^*»  V-^  bir  havzu 
azîmi  var  Cümle  devabat  andan  defi  atsan  idüb  ayınlarında  tecdidi 
vuzu  olunur  Müsafirin  ibadet  idüb  sahibülhayrata  dua  iderler  Ve 
hayratı  azîm  serapa  nilgûn  kurşun  örtülüdür  Ve  camii  tekâlifi  örfiy- 

[1 1  Bağ^dad   Köşkü  nüshası   fadil  ) 
[2J   Bağdad   Köşkü  nüshası  (bu) 


SEYAHATNAMESİ  387 

yeden  beri  bir    hayratı    cediddir    Ve  bu  hayratın   [1]   ta  taşra  kapusı 
önünde  dokuz  yer  [2j  cisri  kadim  vardır  Altından 

Nehri  Asî 

Nefiri     Asî     Gülbün     dağlarından     gelüb    Antakiyyeye    karib    Bahri 
Sefide  mahlut   olur    Ve     Şaurda  cümle  mihmana  birer  sofra  çorba  ve 
birer    nan  ve    birer  şemama  J^-^'  vâsıldır  Ve  evkaf  mütevellisi 

Halil  Ağadan  ihsanlar  alub  ve  kaPa  neferatından    yirmi    pür 
bağlar  ve  yollar  aşub  Eski  Şaur  sağımızda  kalub   5   saatde 

Menzili  kariyei  Budama 

Haleb  hakinde  köyüdür  Ve  ziametdir  Andan  kıbliye 

dere  ve  depe  ve  mahuf  ve  muhatara  ormanı  bîamanlı  yerler  ubur 
idüb  Litikıye  [3]   şehri    kurbinde     Akdenize    mahlut   olur  Ve 

bu  mahalde  Gülbün     dağlarının  yüzü   garb  canibine   [4] 
garb   canibine  piyade  olub  rene  inayile  yokuş  aşağı  Makamı  ibrahim 
Edhem    hazretleri  bir  müdevver   [5]  yedleri  ve  zânuları  mezkûr 

hacere  gömüldüğü  alâmeti  zahir  ve  bahirdir  Ayende  ve  revende  ve 
devendelere  ziyaretgâh  olmuşdur  Anı  ziyaret  idüb  andan  sağ  tarafı- 
mızda bir  bayır  üzre 

Kal'ai  Livana 

Dürziyan  elinde  olmagile  ve  yolumuzdan  hilaf  vaki  olub  seyir 
temaşa  etmedik  Anı  ubur  idüb  yüz  bin    rene  inayile  9  saat 

KaFai  Behlûliyye 

Şam  Tırabulus  eyaletinde  Latikıye  sancağı  hakinde  bir  bayır  üzre 
yüz  mikdarı  toprak  örtülü  bağlı  ve  zeytunlu  ve  dud  ormanlığı  içinde 
bir  mamur  köydür  Amma  neuzübillâh  iki  bin  âdemdir  Cümlesi 
Nusayri  mezhebindedirler  Ve  pinhanî  güneş  tulü  etdükde  perestiş 
îderler  Ve  beynelhalk  nemaz  kılarlar  Ve  kızlarun  kendüleri  nikâh 
iderler  Ve  gayetülgaye    lâilgûn  tebkânı    verdi    handan    misal  yanaklı 


[1]  Bağfdad  Köşkü  nüshası  (âsârın) 

[2]  Bağdad  Köşkü  nüshası  (göz) 

[3]  Lâdikıye 

{4]  Bağdad  Köşkü  nüshası  (Akdeniz  tarafına) 

£5]  Bağdad  Köşkü  nüshası  (kubbei  âli) 


388  EVLİYA  ÇELEBİ 

mahbubeleri  var  kim  âdemin  zülâli  iki  yerden  akar  Ve  gören  âşık 
olub  mestanevar  bakar  Ve  cümle  zenanesi  harir  libaslara  müstağrak 
olub  uşşak  arar  Ve  gerdanları  halhallı  ve  gûşları  mengûşlu  ve  yedi 
kudretiyle  çeşmi  gazalleri  mükâhhal  bakireler  var  kim 

Görenin  aklı  gider  özge  temaşadır [  1  ] 

Bu  mısra  anların  hakkındadır  Ve  sagir  ve  kebiri  nikabdar  değildir 
Cümle  kalayı  hüsnü  hüsün  hazarında  bîdirem  ve  bîdînar  görilür  Ve 
gayet  şivekâr  işvekârdırlar  Ve  keysuyi  müşkbarları  hım  enderhım 
ve  ham  enderham  mergule  mergule  sarkıdub  dili  uşsakı  zülüfleri 
şebekesile  sayd  iderler  NeuzübiUâh  damı  şeytandır  Ve  bu  halka  kâfir 
desen  ol  an  âdemi  kati  idüb  on  bin  guruş  cerime  verirler  Ve  gayet 
bahadır  ve  şeci  kavimdir  Ve  cümle  tüfenkendazd(ır)  Ve  bu  kavim 
sengistan  dağistanlar  içinde  sakin  on  binden  mütecaviz  Nusayri  kavmi 
imiş  Eğer  bunları  görmesem  akalîmi  seb'ada  bir  şey  görmemişdim 
Amma  müsafire  azîm  ikram  idüb  makdurların  sarf  idüb  diriğ 
etmezler  Bu  menzilde  Şaur  kuluna  izin  verüb  bu  kavimden  an  âdem 
refik  alub  cenuba  giderken  yol  üzre  bir  kubbei  âli  içinde  Şeyh  Türeyre 
Tariki  Edhemîdendir  Anı  ubur  idüb  Akdeniz  mümayan  oldu  Andan 
nîm  saat  bir  düz  sahrada  Ayasofya  eşkâlinde  bir  binai  kadim  manastırı 
Nusey(r)at  gayet  mamurdur  Ve  yüzden  mütecaviz  ruhbanları  ve 
mahbub  muğpeçeleri  vardır  Cümle  Firengistandan  nezeratı  gelir  Anı 
ubur  idüb  Behlûliyyeden  4  saatde 

Evsafı  kal'ai  Lâtikıye 

Matekaddem  Hazreti  Ömer  hilâfetinde  Antakiye  kaPası  fethinden 
mukaddem  Halid  bin  Velid  ve  Esved  ibni  Mıkdad  bu  Lâtikıye  kal'asın 
İspanya  küffarı  destinden  kuvveti  bazuyile  feth  idüb  Küfe  hâdiseleri 
mahallinde    yine    küffar    müstevli     olub    devleti  meliküttahir 

gelüb  zorazor  feth  idüb  bilâdı  islâmiyye(ye),  zam  idüb  ayini  muham^ 
medî  olurdu  Badehu  sene  tarihinde  Selim  Şah  Mısır  fethine  giderken 
Çerakesi  nâkes  kavmi  bîkes  kalmagile  miftahların  Ayaş  Ağa  yedile 
kaPa  Selim  Şaha  teslim  olunub  Şam  Tırabulus  eyaletinde  iltizam  ile 
mutasarrıf  sancak  beği  tahtıdır  Hassı  hümayunu  ve  alaybeğisi  çeri- 
basısı  ve  erbabı  zuama  ve  erbabı  timarı  yokdur  Cümle  yüz  kura- 
ları mirîdir  Ve  üçyüz  kise  hasıl  olur  Mukataa  amma  kuraları  cümle 
sengistan  dağlarda  olmagile  Beği  kırk  elli  bayrak  seğban  ve  sarıca 
askeri  besler  Ve  yüz  elli  ve  üçyüz  akçe  ile  ihsan  olunur  şerif  kazadır 
Ve  nahiyesi  kuradır     Ve    bervechi     adalet     senevî    yirmi  kise 

[I]  (bu)  eksik 


SEYAHATNAMESİ  389 

Kasıl  olur  Kethüdayeri  ve  serdarı  ve  mezahibi  erbaa  müftisi  ve  naki- 
büleşrafı  ve  ayan  eşrafları  vardır  Ve  kal'ası  lebi  deryada  liman 
ağzında  şekli  murabba  bir  küçük  kaPadır  Haremi  üçyüz  adımdır  Ve 
canibi  erbaasın  derya  döğer  Hendeği  yokdur  Ve  şimale  nazır  bir  demir 
kapusı  var  Ve  kal'adan  taşra  iskele  başına  on  beş  göz  kâ(r)gir  bina 
cisri  tavil  ile  geçilir  Gerçi  büyük  kal'a  değildir  Lâkin  limanı  muha- 
faza etmeğe  gayet  lâtif  kal'adır  Ve  dizd(a)rı  ve  neferatı  vardır  Ve  kaPa 
içinde  yedi  havlisiz  hürde  evler  vardır  Ve  bir  mescidi  var  Ve  mezkûr 

cisir  başında  bir  kasrı  lâtif  gümrük  eminleri  sakin  olacak  bir  teferrüc- 
gâh  yerdir  Ve  iskele  başıdır  Ve  bu  mahalde  kırk  elli  mahzenler  vardır 
Ve  üzerleri  bazirgân  odalarıdır  Nice  kerre  yüzbin  guruşa  malik  Mısır 
ve  Firengistan  bazirgânları  sakindir  Ve  metaları  mahzenlerinde  malâ- 
maldir  Ve  bu  mahalde  asla  müteehhil  kimesne  olmaz  Ve  iskele  ba- 
şında taş  nerdüban  ile  çıkılır  bir  mescidi  var  Ve  limanı  üçyüz  pare 
keşti  alur  bir  amelî  limandır  Sekiz  rüzgârın  şiddetinden  emin  her 
ne  canibe  demir  bıraksan  âlâ  yataklı  limandır  Ve  kal'anm  burçla- 
rında kerpi  misal  şahane  topları  liman  ağzına  nazırdır  Ve  bu  lima- 
nın üç  tarafı  ve  şark  canibi  serapa  şehri  kadimin  viranistanı  içre 
hurma  bağlarıdır  ve  bağçelerdir  Ve  hâlâ  şehri  mamur  iskeleden  şarka 
bin  adım  baid  şehri  Lâtikıye  matekaddem  şehri  azîm  olduğuna  takı 
kesradan  ve  kasrı  havenakdan  ve  binayi  şeddaddan  nişan  verir  alâ- 
metler var  kim  âdem  gördükde  valih  hayran  olur  Sebebi  inhidamı 
•  •  • 

Hazreti  Ömer  fethinden  sonra  ispanya  küffarı  bedgirdarı  murdarı 
bin  pare  keştile  gelüb  istilâ  ider  Ahir  guzati  Arabdan  eman  bulmıyub 
hake  beraber  olub  kararları  firara  mübeddel  olur  Hâlâ  mamuru 
cümle  dokuz  yüz  kal'a  misal  kâ(r)gir  bina  hanei  zibalardır  Ve  cümle 
kireç  örtülü  evlerdir  Ve  dokuz  mihrabdır  Ve  üçü  cum*adır  Evvelâ 
çarsu  içinde  bu  şehir  halkının  müverrihleri  zuumları  üzre  bizzat 
Hazreti  Ömer  fethidüb  bu  camii  bina  idüb  bir  ay  bunda  imamet 
etmişdir  Ve  hini  muhasarada  şehid  olan  sahâbei  kiram  bu  ulu  camiin 
hareminde  mefunlardır  deyu  rivayet  ederler  Hakikatülhal  bir  meha- 
bet ve  ruhaniyyet  var  kim  anda  iki  rik'at  taat  eden  ebette  mahrum 
kalmamışdır  Azîm  ziyaretgâh  ve  ibadetgâhı  kadimdir  Camii  Ömer 
derler  ve  Ulu  Cami  derler  hayli  büyük  camidir  Ve  hareminde  nahli 
hurmalar  vardır  Ve  tarzı  kadimdir  Öyle  müzeyyen  değildir  Ve  bir 
minaresi  vardır  Ve  çarsu  içinde  Tokatlının  Yeni  camii  ve  yine  çar- 
suda  Eski  Cami  cemaati  kesireye  malikdir  Ve  iki  hamamı  ve  üç  hanı 
var  Çarsu  içinde  Mataracı  hanı  ve  Derviş  Beşenin  iki  hanları  ve 
Musa  Beşe  hanı  ve  iki  medrese  ve  bir  darülhadis  ve  üç  mektebi 
sıbyanı    var  Amma    Eski  Cami  kurbinde    nevbina    Mataracı  mektebi 


390  EVLİYA  DEGEBI 

iki  yüz  tıflı  ebcedhana  her  sene  birer  kat  esvab  ve  yüzer  para  ve 
beher  yevm  merreteyn  çorbaları  vardır  Ve  cümle  iki  yüz  dükkândır 
Lâkin  bezasteni  yokdur  Amma  mezkûr  hanlarda  dünyanın  zîkıymet 
eşyaları  mevcuddur  Ve  matekaddem  cereyan  iden  su  yolları  harab 
olub  cümle  halkı  sarnıca  muhtaçdır  Ve  Temmuzda  berd  zülâldir 
Ve  suku  saltanîde  ve  gayri  rahların  yan  kaldırımları  vardır  Sevahil 
vilâyet  olmagile  çamur  olmaz  Lâkin  havası  sakildir  Şiddeti  hararetden 
âdem  püryan  olur  Zira  canibi  erbaasın  nice  kerre  yüz  bin  nahlı 
hurma  dirahtı  zeyn  etmişdir  isabet  idecek  rüzgârın  kat  etmişdir  Ve 
ayanları  çuka  esvablar  ve  evsatı  alaca  aba  kerekeler  ve  ednası  belle^ 
rinde  birer  peştamal  ve  başlarında  birer  peştamal  destar  ve  ayaklarında 
zarbun  giyerler  Fellâhanı  çokdur  Ve  mahbub  mahbubesi  yokdur  Ve 
(mekü)lât  müşrubatının  memduhatından  beyaz  hubüzü  ve  hurması 
ve  şekerkamışı  üçü  ve  dördü  bir  maksus  Mısır  paresinedir  Ve  habb  [1] 
hasıl  olur  Gayet  mukavvidir  Ve  Firenk  inciri  garib  temaşadır 
iki  âdem  kaddi  kalın  yeşil  haşebler  üzre  babuç  gibi  yeşil  yapraklarının 
kenarında  misal  derisi  vardır    Bu  dahi  mukavvidir  Ve 

acur    ve  kessa    ve  kurkas    ve  karnebit    ve  çemmiz  ağaçları 
dirahti  azimlerdir     Biayni  incir    misal  lâilgûn   ve  beyaz  çemmizi  olur 
Amma  hikmeti  Huda    bu  kim    müsmirat  [2]   dirahti  azim- 

lerin   bir    âdem    iki    âdem  kucaklar  Kalın  yerlerinde  beşi  onu   ve  on 
beşi  bir  yerde     top  top  âdem     on  dane    ve    beş    danesin 

istimal  idüb  üzerine     bir    kaç  yudum     su    içse  tabiati    mülayim    olub 

hikmeti  Hallâk  oldurkim  ihtida  hasıl  olub  yedi  sekiz 
seneye  baliğ  olunca  meyve  vermez  Bağbanı  bir  kaç  nefer 
dirah  üzre  çıkub  teberile  dirahti  nice  yerinden  zahimdar  idüb  keser 
ile  keser  gibi  olub  haşebatı  berki  ahzarın  hake  beraber  etdüğün  ma'- 
hud  âdemler  görünce  çıkagelüb  Ey  rical  Bu  fakiri  nâmurad  taze  şeceri 
niçün  kat  idersin  aMİj-.  JU.  derler  Şecer  sahibi  dahi  Neyleyim  Bîhasıl 
bir  ağacdır  Anuncün  kat  iderim  didikde  mezbur  herifler  reca  idüb 
Lûtfeyle  Kesme  Meyve  versin  didiklerince  ol  dahi  neccar  var  baltalar 
urur  Yine  reca  idüb  Af  Af  Biz  mütekeffil  olalım  Bu  sene  semer 
versin  deyu  reca  etdiklerince  mezkûr  dirahtin  zahimdar  olan  yerle* 
rinde  hunabe  misal  cereyan  ider  Bu  hal  üzre  nice  bin  yerden  zahim 
âlûd  oldukdan  sonra  mahud  heriflerin  recaları  hayyizi  kabulde  vaki 
olub  meyve  vireceğine  her  sene  mütekeffil  olub  kasem  billâh  inşallah 
ile  fatiha  tilâvet  idüb  giderler  Garabet  bunda  kim  ol  sene  olkadar 
berkbarı  hasıl     olur  kim     salkım    saçak  tabiri  üzre     bînihaye     meyve 


[î]   Bağdad   Köşkü  nüshası      (habbülleziz) 
[2J   Bağdad   Köşkü   nüshası     (ve) 


seyahatnamesi  391 

verir  Acib  ve  garib  tılsımatdır  Ve  bu  şehirde  ibretnüma  çokdur  Amma 
(bi)z  muhtasar  üzre  tahrir  etdük  Ve  Cümle  halkı  kibarı  evliyauUaha 
mutekid  ehli  sünnet  velcemaat  müzmin  muvahhid  kavimdir 

Ziyareti  Lâtikıye 

Şehrin  yıldız  canibinde  nîm  saat  baid  lebi  deryaya  karib  Hazreti 
Resaletpenahm  ammesi  hazreti  Mes'ud  [1]  Ümmehanî  valideleri 
künyesi  ile  meşhurlardır  Ravii  hadisdir  Ve  bir  kubbei  pürenvarın 
içinde  medfunlardır  <c  Aü'^gij  şehirde  bir  hatmi  şerif  tilâvet  idüb  kabri 
şeriflerine  yüz  sürdükde  hatmi  şerif  eyliyüb  aşinalık  kesbetdik  Ve 
sevabın  ruhu  şeriflerine  hibe  eyliyüb  ruhaniyyetlerinden  istimdad  taleb 

-A. 

etdik  Ve  şehre  karib  Ebu  Derda  hazretleri  ki  Derdayi  Amrî  derler 
sahâbei  kiramın  erbabı  soffasmdan  idi  Ve  serhalka  olub  cemii  ehli 
riyazatın  silsileleri  ana  müntehidir  Ve  Hazreti  Resaletpenahm  huzu- 
runda Hazreti  Aliden  mezun  olub  sahibi  tarik  oldu  Ve  anın  hakkında 
Resaletpenah  Ibni  Abb  as  rivayetile  buyururlar  ÂC^yi»  jc^-^j  ^*  Jj\  <^\!\ J^-^  Jlj  > 
(.ı>jjü\>t  ;-  ;ij\  (.>  ^^  deyu  nutk  etmişlerdir  Hadisi  sahihdir  Ve  şehrin  şark 
canibinde  bağçeler  içinde  ibrahim  Edhem  validesi  bir  çarkûşe  üstü 
açık  mihrablı  mescid  içinde  medfunlardır  Yevmi  isneyn  ve  yevmi 
cumbada  şehrin  cümle  nisvanları  varub  isyanlar  idüb  oğul  kız  isterler 
Neuzübilâh  şirki  hafidir  Ve  kurbinde  şehre  karib  Şeyh  Musa  Sadık 
«^w  j^As  Ve  şehirden  şimal  canibinde  bir  saat  baid  lebi  deryada  ziya- 
reti  Ibni  Hetta  Sahâbei  kiramdandır  Bunlar  dahi  bir  kubbei  münev- 
verde medfunlardır  Ve  şehre  karib  Şeyh  Ebubekri  J^kj  hazretleri 
bj^  ^ji  ve  limana  karib  lebi  deryada  Şeyh  Said  ve  ana  karib  hazreti 
Emir  sultan  ve  şehir  içinde  Camaa  ve  Şeyh  Emir  Şeyh  Emir  Esad 
Cümlesinin  Himmetleri  hazır  ve  nazır  ola  Ve  bu  şehirde  bir  hafta 
seyir  ve  temaşa  idüb  beş  yüzden  mütecaviz  ziyaretler  etdik  Amma 
meşhurları  bunlardır  Ve  hanemiz  sahibi  Mataracı  zade  Arslan 
ve  Kaplan  Ağalar  ile  vedalaşub  ve  refikler  alub  şark  canibine  sah- 
ralar içre  ve  hıyaban  dirahtistan  içre  sevahile  enmiş  Türkman  oba- 
larında yiye  içe  ve  kona  göçe 

Nehri   Kebir 

Yedi  göz  cisri  azîm  imiş  Münhedim  olmuş  Yüz  bin  rene  inayile 
atları  üryan  idüb  yıldırdık  Zira  tuğyan  üzre  cereyan  iderdi  Gülbün 
dağlarından  gelüb  bu  mahalde   Bahri  Sefide  mahlut  olu  Andan 


[1]   Bağdad  Köşkü  nüshası     (ıbni) 


392  EVLİYA  ÇELEBİ 

Nehri  Kırbeşî 

Küçük  nehirdir  Atile  ubur  idüb  bu  nehir  Kürd  cebelinden  gelüb 
yine  bu  mahalde  deryaya  mah  Andan 

Nehri   Arab 

Atile  ubur  olunur  Ve 

Nehri  Medik 

Bu  nehrin  menbaı  Şam  yolunda    Medik  kal'ası  gölündedir  Ve 

Nehri   Rüus 

dahi  at  ile  güzer  olunub  mezkûr  nehreyn  Gülbün  dağlarında 
Pelâtmoş  kaPası  altında  huruç  idüb  Bahri  Sefide  mahlut  olurlar  Ve 
bu  nehirleri  ve  sahray  ormanları  ubur  idüb  kâh  lebi  derya  ile  kâh 
kumsal  sebil  rahile  ve  havayi  lâtifde  bî  âhile  Türkman  obaları  içre 
bar  ben(gâ)hile  ayşi  nu§  iderek  beş  saatde 

Evsafı  kal'ai  Cebliyet^J 

•  •  • 

Bu  dahi  ispanya  keferesi  binasıdır  Hazreti  Ömer  hilâfetinde  feth 
olunub  yine  küffarı  duzahkarar  istilâ  etmişdir  Badehu  Hazreti  Ömer 
hilâfetinde  Medinei  Münevvere  içre  kabayili  Kureyşden  Ceblilhime 
nam  bir  şeyhülarab  bir  urbanın  gözün  çıkarub  şer'ile  Hazreti  Ömer 
Ceblülhimenin  gözün  çıkarmak  murad  idindikde  bir  gice  Ceblülhime 
kabilesile  firar  idüb  Antakıyyede  Herkil  (2)  Kaysere  gelüb  dahîl 
düşer  Herkil  Elhime  Cebliye  dağların  verir  Andan  bir  gice  Cebliye 
kal'asma  İspanya  elinden  şebhun  ile  istilâ  idüb  kal'a  (i)  tamir  ve 
termim  idüb  anmçün  Cehli  Elhimeden  galat  Cebliye  kaPası  derler 
Badehu  Cehli  Elhime  üzre  Hazreti  Ömer  Kudüs  fethine  geldikde 
Halid  bin  Velidi  serdar  tayin  idüb  cengi  azîm  iderler  Biemri  Huda 
Cebli  Elhime  münhezim  olub  beş  evlâdı  ve  kabayilile  gemilere  suvar 
olub  ispanya  (ya)  firar  idüb  dahîl  düşer  Anlar  Cebl(iy)e  Kuriş  dağın 
verirler  Bunlar  Kureyşi  olduğundan  ol  cebele  Kurilş  Dağı  derler 
Arnavud  bunlardan  hasıl  olub  ol  Kurilş  dağları  Avlonya  ve  Delonya 
mabeyninde    ulu  dağlardır    Badehu    Ceblenin     bir  oğlu  Lazika  Trab- 


[1]    Ceble 
[2]     Heraklius 


SEYAHATNAMESİ  393 

zandan    Cinevize  gidüb    Laz  kavmi  olur  Bir  oğlu  Mekril  olur  Ve  bir 

oğlu     Abaza    olur  Ve     bir  oğlu    Çerakis    olur     Bu  beş     kavim  cümle 

Kureyşîdir    Badehu    Cebli    Elhimıe    mürd    olub    Elbesan  şehri  içinde 

Büyük  Senk  nam  bir  mesiregâhda    yatar  Inşaallah  bu  beş  millet  ma- 

hallerile    mufassal    tahrir    olunur  Badehu    Cebliye  şehrinde    ispanya 

kâfiri  kalub  ta  Meliküttahir    asrınadek    mutasarrıf    olub  (1)   yazıla  ta 

Meliküttahir    asrınadek    mutasarrıf  olub    sene  tarihinde    Meliküttahir 

hazretleri     hah     nahah     rumhu  bîemanile     eman     vermiyüb  feth  etdi 

Badehu  sene  921  tarihinde  mutasarrıf  olan  hâkim  Seniyal  JLjL-  mif- 
tahların    Selim  Şaha  teslim    idüb  Hayre  Bey  ile  maan  Mısır     fethine 

Selim  Şaha  vesile  oldılar  Ve  Selim  Şah  bu  şehri  Şam  Tırablus  eyale- 
tinde iltizam  ile  sancak  beği  tahtı  eyledi  Bunun  dahi  alaybeğisi  ve 
çeribaşısı  ve  ziamet  ve  timarı  ve  kethüdayeri  ve  serdarı  ve  beğinin 
hassı  hümayunu  ve  şeyhülislâmı  ve  nakibüieşrafı  ve  âyân  eşrafı  yok- 
dur  Ve  olkadar  mamur  âbâdan  şehri  azîm  değildir  Amma  bu  dahi 
Lâtikıye  gibi  sevadı  muazzam  imiş  İspanya  ve  Portakal  gelüb  dağı 
derunlarından  harab  yebab  binaların  türab  idüb  ancak  iç  kal'ası 
mamur  kalmış  Amma  böyle  bir  temaşagâh  kal'a  yokdur  Ve  sancak- 
beği  akçe     iltizamile     mutasarrıfdır    Cümle    sancağında    üç  yüz 

altmış  pare  âsi  ve  dagî  ve  daî  ve  bagî  ve  dürzî  kavimdir  Bunlardan 
mali  padişahîyi  tahsil  içün  yirmi  bayrak  levendat  askeri  vardır  Ken- 
düye  senevi  alelgasıb  yirmi  bin  guruş  hasıl  olur  Ve  üç  yüz  akçe  şerif 
kazadır   Ve    nahiyesi  pare  kuradır    Kadıya  dahi  senevi  üç  bin 

guruş  hasıl  olur  Ve  hâlâ  kal'ası  lebi  deryadan  şarka  dörd  yüz  adım 
baid  karada  bir  kaPai  fevkanidir  Yedi  binden  mütecaviz  kal'aları 
im* anı  nazarla  seyir  temaşa  etdim  Böyle  muallak  ve  berhava  kal'ai 
bâlâ  görmedin  Serapa  altı  metin  ve  müstahkem  toloz  kemerlerdir  Ve 
cümle  şehirlinin  devabatları  ve  atları  bu  kal'a  altında  yatarlar  Güya 
serdabı  Bağdaddır  Ve  şarka  nazır  bir  kapusı  var  Yirmi  ayak  taş 
nerdüban  ile  çıkılır  Ve  dairen  madar  cürmü  dörd  yüz  adım  şekli 
müdevver  bir  kal'ai  münevveredir  Zira  bunda  olan  mühendis  tasar- 
rufat  şirinkârlığm  bir  kal'ada  görmedim  Ve  hendeği  içi  malâmal 
dud  bağçesidir  Ve  bu  kal'anm  dizdarı  ve  neferatı  yokdur  Ancak 
kal'a  içinde  İbrahim  Edhem  hazretlerinin  şeyhi  Seyyid  Efendi  cemii 
taallûkatile  anda  sakin  olub  âyende  ve  reyendeye  nimeti  mebzul 
olub  mihmandarlık  ve  dizdarhk  idüb  her  şeb  babları  sed  eder  Ve 
bu  kal'anın  cenubî  tarafında  lebi  deryayedek  bir  varuşdur  Cümle 
üç  yüz  kâ(r)gir  ve  metîn    bina  evlerdir  Asla  ağaç  bina  yokdur  Üzer- 

[1]   (olub)dan  üç  satır  sonra  (sene  921   tarihinde)  ye  kadar  Bağdad   Köşkü  nüshasında 
yoktur 


394  EVLİYA  ÇELEBİ 

leri  serapa  kireç  sıvalı  evlerdir  Ve  altı  mihrabdır  Üçü  cum'a  ve  üçü 
ınesacid(d)ir  Eski  Cami  ve  Yeni  Cami  ve  Sultan  İbrahim,  Camii 
meşhurdur  Ve  bir  medrese  ve  üç  mektebi  sıbyan  ve  tıflanı  ve  yedi 
tekye  ve  iki  hamam  ve  yetmiş  dükkân  ve  üç  han  vardır  Ve  çeşme^ 
leri  yokdur  Lâkin  şehrin  bağ  ve  bağçeleri  ve  varuşu  içre  İbrahim 
Edhemin  değirmenlerinin  aymları  aynülhayat  misal  âbı  hayvandır 
Selsebil  âsâ  cereyan  idüb  lebi  deryada  değirmenlere  gider  Bu  şehrin 
gerçi  üzüm  bağları  yokdur  Amma  hurması  ve  zeytunu  ve  inciri  ve 
dudu  çokdur  Ve  bu  şehrin  dahi  Lâtikıye  gibi  taşra  kal'ası  virandır 
Hâlâ  cabeca  asarı  binaları  nümayandır  Ve  bu  şehir  dahi  taşlık  ve 
kayalık  yerde  vaki  olmagile  havası  sakildir  Amma  halkı  perhiz  ile 
tendürüstlerdir  Ve  fukarası  çokdur  Ve  fahişe  ve  yahudi  ve  kefere 
gelüb  tavattun  etmez  Ve  gelirse  muammer  olmaz  Zira  nazargâhı 
mahbubu  Huda  İbrahim  Edhemdir  Ve  mekûlât  meşrubatının  mem^ 
duhatından  evvelâ  âbı  hayatı  ve  limonu  ve  turuncu  ve  sayir  müs- 
miratı  ve  ipeği  ve  penbesi  meşhurdur 

Evsafı  ziyaretgâhı    Sultan  ibrahim  ibni  Edhem 

Sene  tarihinde  darı  faniden  darı  bakiye  irtihal  etmişdir  Bir  ulu 
âsitanei  âlisi  vardır  kim  Mısır  Şam  ve  İrak  ve  Acemde  böyle  âsitane 
inşa  olunmamışdır  [1]  Bir  binayi  azîm  olmuşdur  Amma  hayratı* 
nın  ekser  binası  Lâtikıy(de)  medfune  valide  merhumesinin  hayrat- 
larıdır [2]  Asla  açık  yeri  yokdur  Cümle  kâ(r)gir  kubbelerle 
örtülüdür  Ve  bu  âsitanenin  cenuba  nazır  bir  musanna  zıh  enderz  [3] 
muallâdır  Andan  ta  mihraba  varınca  tuli  iki  yüz  ayakdır  Ve 
yüz  ayak  ve  bazı  yeri  yüz  elli  ayak  arzı  var  Ve  minberli  ve 
müezzin  mahfiUi  camii  azimdir  Ve  gûnagûn  ibrişim  haliçei  münak- 
kaşlar  ile  mebsutdur  Ve  kubbelerin  mlerile  zemini  nakşi  bu- 
kalemun ibretnümun  musaykal  ve  mücellâ  haremdir  Amma  yine 
üstü  kubbelidir  Ve  bu  meydan  şazirvanlar  revan  olmada 
Gören  züvvar  hayran  olmada  Ve  bu  haremin  şark  tarafında  bir  mey- 
danı vasi  soffa  vardır  Zîkıymet  haliçeler  ile  döşenmişdir  Ve  çeşmi 
benî  âdem  görmemiş  zer  enderzer  çırağlar  ve  şem'idanlar  ve  kandil- 
lerdir kim  herbiri  birer  üstadı  kâmilin  pesendide  kârlarıdır  kim  mü- 
lûkler  bu  sultan  içün  inşa  etdirüb  teberrüken  komuşlardır  Ve  bunda 
olkadar  maslûbatı  garibe  ve  acibe  ve  makduru  beşer  olmıyan  avizeler 

[1]    Bağdad   Köşkü   nüshası   (Zira  her  selef  padişahın   birer  âsârı) 
[2]   Bağdad   Köşkü  nüshası    (cümle) 
[3]   Bağdad  Köşkü  nüshası  (enderzih) 


SEYAHATNAMESİ  395 

var  kim  âdem  gördükde  engüşt  berdihen  olub  hayran  olur  Ve  bu 
soffanm  kıblesindeki  kapudan  içeri  kabri  şerifi  sultanı  evliya  bahri 
vefa  kânı  şifa  hazreti  ibni  Edhem  medfundur  Cümle  züvvar  kubbei 
pürenvarına  dahil  oldukda  elbetde  âdemin  vücudma  bir  leyyaz  [1] 
ve  bir  dehşet  hasıl  olur  Ve  bu  kubbe  cümle  kubbelerden  âli  ve  vasi- 
dir Amma  yine  öbür  kubbelere  muttasıldır  Ve  bu  kubbenin  ta  orta- 
sında zer  enderzer  sihri  mübîn  üstadı  harratîn  öyle  musanna  şebeke 
icad  eylemiş  kim  akıllar  çak  olur  Ve  şebekei  müzehhebin  içinde  ha- 
zırlardır Ve  canibi  erbaasında  gûnagûn  zîkıymet  ve  bîbeha  hüsnü  hat 
kelâmı  izzeti  Bariler  var  kim  zemanemız  hattatları  kalemin  çekmede 
cız  ve  kasırlardır  Ve  merkadi  pürenvarı  atlası  ahzar  ile  mestur  olub 
dahi  fevkında  bir  çitri  mülemma  zerkâr  kurulmuş  [2]  Ve  bunda  olan 
kanadîl  ve  şem'idan  ve  buhurdan  ve  gülabdan  ve  maslîbat  avizeler 
meğer  Hazreti  Ali  ve  imamı  Azamda  ola 

Temaşayi  kerameti   hazreti  İbrahim  Edhem 

Evvelâ  cemii  akayid  kitblarında  kerameti  evliya  hakdır  Ve  anlar 
ölmemişlerdir  Ancak  Hadisi  sahih  (MJ  j\i  JuUiJijii  j.  ö^2.l  j.  öy^^y  oy^'^i^  ) 
hadisi  üzre  darı  dünyadan  darı  ahirete  nakl  iderler  Öyle  olsa  hayatda 
olmuş  olub  mutasarrifî(n)  dendirler  Sultan  hazretleri  zemanı  sıhhat- 
lerinde iS^>-  j*'yi\  deyu  aseli  musaffa  gar  savmaa- 
larında  nice  yüz  bin  bal  arısı  âşiyan  idinüb  bal  batarlar  (yaparlar) 
imiş  Andan  Sultan  asel  tenavül  idüb  kuvvet  idinirmişler  Biemri  Huda 
Sultan  hazretleri  di^  J\  ^>.j\  emrine  itaat  idüb  canibi  Hakka  azimet  idüb 
kabri  şerifinde  kabri  Ibrahime  girerler  Ahirülemir  ki- 
mesne  mâni  olamaz  llâmaşaallah  ilâ  hâzelan  vallah  kabri  şerifinin 
sandukasının  köşesinden  ve  divarının  bir  köşesinden  nice  bin  bal 
arıları  girüb  çıkub  bukadar  yüz  yıldan  beru  bal  yaparlar  azîm  tema- 
şadır bu  şehre  istilâ  idüb  âsitanei  Sultan  Ibrahimi  nehbü 
garet  iderken  biemri  Huda  kabri  Ibrahimde  âşiyan  idinen  arılar  bir 
kerre  boşanub  güruhu  kefereye  güruhu  enbuh  girişüb  küffara  öyle 
nişi  zehirnak  ururlar  kim  ol  şehre  da  keştileri  sahili  ba- 
hirde kalır  Ahalii  vilâyet  mali  ganayimle  muğtenim  olub  gemileri 
mirîye  ahiz  iderler  Ol  zemandan  beru  küffar  bu  Cebliye  tarafına  gel- 
meğe tövbe  eylemindir  Tevatürle  meşhuru  âfâk  menakıbı  kutbu  istih- 
kakdır  Ve  bu  kubbenin  kıblesinde  bir  mihrab 
vardır  Ve  sağ  canibindeki  revzenler  camie  nazırdır  Ve  bu  kabri  şerif- 

[1]     Bağdad   Köşkü  nüshası       (lerze) 
[2]      Bahdad   Köşkü  nöshası        (dur) 


396  EVLİYA  ÇELEBİ 

de  öd  ve  amber    ve  anber    ve    abîr     ve     ödü  mülebbes     rayihasından 

âdemin  dimağı  muattar  olub  rahatülervah  bulur  Ve  bu  âsitanenin 
canibi  erbaasmda  olan  gül  gülistan  içre  limon  ve  turunç  §ük  uf  elerinin 

fukaralar  inbik  ile  gülâbm  çıkarub  cemii  züvvarın  münevver  yüzlerine 
Sultanın  yüzü  suyuna  suları  nisar  iderler  Ve  cümle  züvvar  ve  müsa- 
firîn  bunda  aram  idüb  canibi  erbaadaki  bağı  irem  içre  hezarın  heza* 
ran  nalişi  efganm  istima  iderler  Elhasıl  terki  maseva  idüb  uzletnişin 
olacak  cayi  rahatdır  Ve  bu  âsitanenin  içinde  bir  kubbede  Baba  Hay- 
kıran  hazretleri  medfundur  Sulanın  refiki  imiş  Acib  gürbüz  erdir 
Bunların  dahi  sandukalarının  etrafında  zîkıymet  kelâmı  kadimler  var 
Ve  gûnagûn  mevzun  çırağlar  var  »^^  ^j.î  Ve  camiin  minberinin  sağ 
tarafında  Baba  Haydar  sultan  medfundur  Ve  mihrab  önünde  bağ  ve 
bağçesinde  ibrahim  Hattab  hazretleri  gülistanda  medfundur  Ve  bu 
âsitanenin  canibi  erbaasında  bin  altmış  kibarı  evliyaullah  medfun 
idiği  isim  resimlerile  masturdur  Amma  tahriri  müşkildir  Himmetleri 
hazır  ve  nazır  ola  Ve  bu  sultanların  ruhu  şerifleriyçün  birer  fatiha 
tilâvet  idüb  ruhaniyyetlerinden  istianet  taleb  etdik  Ve  bu  âsitanenin 
kapusından  taşra  bir  meydanı  azîm  harimdir  Serapa  beyaz  taş  döşe- 
lidir Cabeca  yerlerinde  gûnagûn  sayedar  dirahti  mevzunlar  vardır 
Vasatında  \jj:.^s\^tc  bir  havzu  kebiri  var  Dahi  etrafı  limon  ve  turuncu 
ve  dudu  Ya  Vedud  sun'u  ile  halk  olunmuş  dirahtlerile  müzeyyendir  Ve 
bu  haremin  kıble  kapusı  dibinde  âbı  havası  lâtif  bir  hamamı  var 
Gayet  ruşen  ve  ruşina  hammamı  dilküşadır  Ve  bu  hammamın  yol 
aşırusında  bir  hanı  azîm  vardır  Cemii  âyende  ve  revendegâna  hanei 
bîminnet  kârbansaraydır  Dünya  misali  konan  göçer  Ve  bu  hana 
muttasıl  bir  imareti  sultanîsi  var  Cemii  müsafirîne  nîmeti  mebzuldür 
Ve  bu  âsitane  ve  imaretlerin  elhasıl  cümle  binalarının  asla  ağaç  binası 
yokdur  Ve  cümle  üzerleri  beyaz  kireç  sıvalıdır  Beş  saat  yerden  dürrü 
beyzâsâ  pürnur  nümayandır  Ve  bu  şehir  halkının  cümlesi  sultan 
Ibrahime  mutekid  olub  tariki  edhemî  üzre  taç  ve  hırka  giyerler  İbra- 
him  hazretleri  san'atı  harratînde  maharetleri  olduğundan  bazı  fukara- 
ları iktisabı  helâli  zülâl  çıkrıkçılık  kârını  dünderirler  Sulehayı  ümmet- 
den  hal  sahibi  fukaraları  çokdur  oj^»  <üi^ij  Ve  sultan  ibrahim  hali  ha- 
yatlarında sakin  oldukları  mağarası  şehirden    beş  yüz  adım    baid  lebi 

deryada  değirmenleri  kurbindedir  Bazı  mahalde  derya  temevvüc  et- 
dükde  mağara  kapusm  döğer    İki  âdem    kaddi    deryadan    bâlâdır   Ve 

kapusı  kıbliye  nazır  pençer(e)   misal  bir  küçük  kapucükdür  Ta  kadim 

eyyamda  oyulmuş  bir  yassı  kubbe  şekilli    mağaradır    İçine    elli  âdem 

sığar    Ve  bu  meydanın    etrafında    âdem    beli  kaddince     sekiz     küçük 

mağaralar   vardır     Herbirinde  birer  İbrahim  isimli    sultanlar  var  imiş 


SEYAHATNAMESİ  397 

İbrahim     Edhem  ile  uzletnişinlerimiş    Biemrillâh  gol  mertebe  kuvveti 
kudsiyyeye  malik  olmuşlar  kim  me§(h)uru  âfâkdır 

Menakıbı  hazreti  İbrahim  Edhem 

Bir  gün  Ibrahimin  validesi  gelüb  ider  Bay  oğul  Kül  oldun  Bu 
rıyazat  nedir  Gel  Terk  eyle  didükde  ibrahim  hırkai  peşmînesinden 
suzenin  çıkarub  deryaya  atar  Ve  balıklara  hitab  idüb  Benim  iğnemi 
getirin  derler  Bir  hayli  zamandan  sonra  iğneyi  bir  balık  ağzına  alub 
getirince  Niçün  geç  getirdin  benim  iğnemi  derler  Balık  lisana  gelüb 
Ya  ibrahim  Ağızdan  ağıza  teberrüken  ziyaret  için  gezdirdiğimizden 
geç  getirdik  didükde  İlâhi  Ey  mahi  Sen  benim  iğnemi  ağzınla  ge- 
tirdin ve  aziz  döndün  Cenabı  Barı  seni  sayyadlar  elinden  halâs  idüb 
aziz  olasın  Ve  senin  neslin  yiyenler  mariz  ola  deyu  dua  etmişlerdir 
Hâlâ  hakir  ol  mağarada  üç  saat  mikdarı  teberrüken  ve  teyemmünen 
Kur'anı  azîm  tilâvet  iderken  o  mahileri  gördüm  Şebekei  İbrahim  der- 
ler kulaklarında  ve  ağızlarında  iğne  misal  püskülleri  vardır  bir  mâi- 
dei  Hudadır  Bir  sayyad  anı  sayd  etmeğe  kasd  etmez  Eğer  hataen 
şebekiye  giriftar  olursa  yine  âzâd  iderler  Hâlâ  bu  şehrin  halkı  bu 
semekden  havf  iderler  Ibrahimin  validesi  bu  hali  görüb  bildiki  oğlu 
sultanı  baka  olmuş  vedalaşub  gider  Validesi  de  Rabiai  Adüviyye  misal 
terki  dünya  ider  Bu  şehrin  eshabı  tarikleri  teberrüken  bu  mağarada 
erbain  ve  hamsın  çıkarırlar  bir  savmaai  mubarekdir  Ve  bu  mağara- 
nın şarkında  beş  yüz  adım  baid  şehrin  limanıdır  Ancak  on  pare  gücük 
gemiler  alır  Ve  bu  limanda  bir  sivri  kaya  üzre  bir  küçük  kubbecik 
vardır  Canibi  erbaasm  derya  döğer  Ve  bu  kubbiye  havale  yine  bir 
yalçın  kaya  üzre  bir  mahzen  vardır  Ve  bu  liman  kurbinde  ziyareti 
Eşşeyh  Abdullahül  Mağarî  .^-  ^j.?  Ve  bu  şehirde  bin  seksen  iki  mahı 
Ramazanı  ihtida  cumartesi  gicesi  teravihi  Sultan  İbrahim  Camiinde 
kılub  cemaati  kesire  ile  dua  ve  senada  bulunub  sıhhati  bedenle  haccı 
şerife  gidüb  salimin  ve  ganimin  vatanımıza  vâsıl  olmağı  reca  etdim 
Hamdi  Huda  hedefi  icabetde  kabul  oldu  Alessabah  Cebliye  voyvada- 
smdan  refikler  alub  şarka  bir  saat  gidüb  Mataracı  değirmenlerin  seyir 
etdik  İki  göz  değirmen     kâ(r)  girdir  Anı   ubur  idüb 


Nehri  Harisun 


at  ile  ubur  olunur  Ve 


Nehri  Çivi  Çay 

at  ile  güzer  olunur  Andan  hayli  gidüb 


398  EVLÎYAÇELEBİ 

Nehri  Betis 

Mezkûr  üç  çayı  azîm  Dürzi  dağlarından  gelüb  bu  yol  üzre  deryaya 
mahlut  olur  Andan  bir  mesafe   gidüb 

Kal'ai  Betis 

Yolun  sol  canibinde  bir  kârı  kadim  kaPadır  Henüz  üstad  elinden 
reha  bulmuş  zan  olunur  Türkman  kabilesi  bu  mahallere  sevahile 
nüzul  etdükde  bu  kal'ada  sakin  olub  bahar  vakti  muattal  kalur  Ve 
bu  sahralar  cümle  Türkman  çeragâhıdır  Sayıf  ve  şitada  nebatatı  ek- 
sik değildir  Gayet  mahsuUü  sevahil  yerlerdir  Ve  bu  sahrayı  âbâdanı 
sene  tarihinde  I§pan(y)a  keferesi  destinden  iki  sene  muha- 
sarai     cenk   cidal  ve  harb  kıtal  ile  Melik  Tahir  sene[l] 

tarihinde  eman  ile  feth  idüb  Şam  Tırabulus  paşasının  hassıdır  Ve 
subaşılıkdır  Ve  yüz  [2]   dıya  üç  kise  hasıl  olur  Ve  kaP- 

ası  kâmil  bir  saatde  çıkılır  ebri  semaya  serçekmiş  bir  yalçın  kaya  [3] 
bir  kara  taşlı  bir  kara  kaya  üzre  bir  kara  belâyı  siya(h)  kal'ai  bîpe- 
nah  metin  ve  üstüvar  şeddi  iskender  [4]  adımdır  Ve 

cümle  kırk  kullei  bâlâdır  Ve  garb  canibinde  kesme  kaya  hendeği  var 
Gayri  canibleri   neuzü    [5]  dır  Hendeği  yedi  kudretdir  Ve 

ancak  cenuba  nazır  bir  kapusı  var  Mezkûr  hendek  üzre  kemer 
cisir  ile  ubur  [6]  oğlu  âsioldukda  Bire  meded  Markab  C^*-?^) 

kal'ası  halidir  Ana  kapanmasın  deyu  mukaddem  tarih  ile  Bektaş  Ağa- 
yı Asitaneden  on  oda  yeniçeriyan  ile  ve  yedi  sancak  asker  ile  bu 
kaPai  Markabı  muhafaza  etdiler  Böyle  bir  şeddi  ye'cucdur  Hâlâ  içinde 
keniseden  vely  olunmuş  bir  camii  var  Anda  bir  gice  teravih  kılmak 
müyessr  oldu  Ve  on  yedi  müslüman  haneleri  var  Ve  sagir  ve  kebir 
altmış  su  sarnıçları  var  Bârânı  rahmetden  cem  olub  ^s*-  *ı$-  J^olur  Ve 
bu  kal'a  iki  katdır  Ve  asla  asumandan  gayri  havalesi  yokdur  Ve  se- 
rapa divarlarının  kaddi  kırk  arşın  bâlâdır  Ve  yirmişer  ve  otuzar  ayak 
enli  rıhtım  (d)  olma  esasıdır  Ve  bu  kal'anm  kıblesi  köşesinde  üç  kat 
iç  kal'ası  öyle  sa'b  kavidir  kim  her  taşı  fili  mahmudî  cüssesi  kadardır 
Huda  hakkı  akıl  ihata  etmez  kim  bu  kârı  insan  zaif  ola  Elhasıl  mak- 
duru  beşer  değildir    Meğer    makduru  beşir  ola  Ve  bu  iç  kal'anın  altı 

[11  (921) 

[2]  (Kadıya) 

[3]  (üzre) 

14]  (bin) 

[5[  (billâh) 

[6]  Bağdad   KÖşkü  nüshası  ( Han  ) 


SEYAHATNAMESİ  399 

serapa  tak  endertak  ziri  zeminlerdir  Lâkin  iç  el  olmağile  dizdarı  ve 
neferatı  içinde  sakin  olan  bîulûfe  kimesnelerdir  Amma  tekâliflerin 
tenzil  üzre  alırlar  Anmçün  bu  kal'ai  muhafaza  idüb  her  §eb  kapula- 
rın  sed  iderler  Ve  bu  kal'ai  Melik  Tahir  feth  etdükden  sonra  elzemi 
levazımmdandır  deyu  şimal  canibine  bir  kal'ai  azîm  ihdas  eylemiş 
kim  güya  şeddi  gûhu  Elbürzdür  Evayili  eyyamda  ilmi  mimarîde  üstadı 
kâmiller  varimiş  Bu  kuUe  kal'aya  bir  hüsün  vermiş  Ve  celi  hattile 
tarihleri  var  Lâkin  müruru  eyyam  ile  hatları  rahnedar  olub  ve  hayli 
âli  olduğundan  alarkadan  durbinle  nazar  etdim  Yine  istihraç  ideme- 
diğimden  tahrir  olunmadı  Ve  bu  kal* anın  şarkı  tarafında  üç  bin  âdem 
piyade  reviş  idüb  bir  varuşu  vardır  Evâyili  aksarda  mamur  âbâdan 
şehri  büldanmış  Hâlâ  nice  bin  âsârı  binalar  aşikâredir  Hâlâ  mamur 
olan  beş  yüz  mikdarı  müslüman  haneleridir  Ve  safi  dud  bağçeliği 
içinde  bir  havadar  kariyedir  İki  cami  var  Gayri  şey  yokdur  Ve  bu 
varuşun  mukabelesinde  bir  hayli  bâlâ  suru  depe  üzre 

Ziyareti   ricali  erbain 

Andan  aşağı  bir  dere  bir  kubbe  Ilıca  misal  bir  hamamı  var  Ham- 
mamı  kudretdir  Ve  kal'ai  Markabdan  kıbliye  lebi  deryay  ile  ve  düz 
sahralı  yerler  ile  kuUeler  ve  viran  kal'alar  seyir  temaşa  iderek  Tartu- 
sa  karib 

MeiîiIâha  İskelesi 

Emin  namında  bir  hâyin  âdemi  var  Gayet  leziz  tuzu  hasıl  olub 
canibi  erbaa  vilâyetlere  tuz  bundan  mebzuldür  Yirmi  yük  akçe  ilti- 
zamdır  Ve  Avret  Adası  kuluna  aklâmdır  iskele  başında  han  misal 
eminhanesinde  şeb  ruz  didebanlar  âmâde  dururlar  Anı  ubur  idüb 
nîm  saat  dahi  gidüb  ta  Markaban  yedinci  saatde 

Efsafı    kal'ai    Tartus 

Sene  tarihinde  Melik  Tahir  üç  ay  döğe  döğe  ispanya  küffarı 
elinden  feth  idüb  bazı  yerlerin  münhedim  etmiş  Badehu  sene  tari- 
hinde Selim  Şahı  Evvel  Mısır  fethine  giderken  Hayre  Bey  kayim- 
mekamı  Canberd  Yunus  paşaya  kal'a(i)  teslim  idüb  Şam  Tırabulus 
hakinde  voyvadalık  ve  yüz  elli  akçe  kadılık  olmuşdur  Kal'ası  Bahri 
Ebyazın  sahilinde  bir  kura  nihayetinde  vaki  üç  kat  şeddadî  kal'ai 
ibretnümundur  Ve  şekli  murabba  vaki  olmuşdur  Ve  dairen  madar 
cürmü  bin  sekiz  yüz  hatvedir  Ve  her  kat  divannın  ardında  ve 
önünde     arzı    ellişer  adım     yalçın    kayadan    kesme     hendeği     vardır 


400  EVLtYA  ÇELEBt 

Amma  amik  değildir  Zemanı  kadimde  leb  berleb  derya  imiş  Ve  di^ 
varlarının  herbir  taşı  altışar  zira  taşdır  Ve  üstad  mühendis  bunda 
herbir  taşı  birbirlerine  hadid  ressas  ile  öyle  mümtezic  etmişkim 
dikkat  olunsa  iki  taş  imtizacı  fark  olunmaz  Ve  herbir  sengi  ebyazı 
öyle  mücellâdır  kim  ibret  nazarile  nazar  idenin  re(n)gi  ruyleri  nüma- 
yandır  Ve  bu  deri  divarda  asla  kireç  ve  cibs  [1]  ve  tıyn  yokdur 
Cümle  demir  kened  ile  bina  olunmuşdur  Ve  şimal  canibine  üç  kat 
demir  kapudur  Didebanlar  anda  sakinlerdir  Ve  her  kapu  mabeyni 
birbirlerine  yüzer  adım  baiddir  Ve  yine  mabeyinlerinde  hendek  mu- 
karrerdir Cisir  ile  ubur  olunur  Ve  dizdarı  ve  yüz  aded  kaPa  neferatı 
var  Kethüdayeri  ve  yeniçeri  serdarı  yokdur  Ve  kal'a  içinde  yüz  yirmi 
toprak  örtülü  haneleri  var  Ve  iç  kal'ada  dizdar  ve  imam  ve  müezzin 
sakin  olur  Ve  kaPa  ortasında  bir  meydanı  âlisi  var  Anda  bir  cami 
Selim  Hanındır  Bir  kasir  minaresi  ve  baranı  rahmet  ile  memlû  bir 
sahrici  (sarnıcı)  var  Ve  yedi  dükkân  ve  iki  galâl  anbarı  var  Ve  han 
ve  hamam  ve  imareti  yokdur  Ve  iskelesinin  limanı  çokdur  Alâ  ya- 
takdir  Amma  riyhi  garbide  muhalifdir  Ve  taşra  varuşunda  elli  mik- 
darı  reaya  haneleri     ve  bir  harabe     hamamı     ve  bir  muattal  kenisesi 

•  •  • 

var  Camii  Ummeyye  tarzı  bina  olunmuş  ve  olkadar  vardır  içinde 
beni  âdemden  bir  can  yokdur  Ancak  kıblesi  canibinde  milleti  me- 
sihînden  Hazreti  Isa  havriyyunu  Şem*unu  Safanm  pederi  anda  med- 
fundur  Ziyaretgâhı  Rum  ve  Firenkdir  Bu  kaPa  anlar  içün  bina 
olunmuşdur  deyu  Yanuan  Yunan  tevarihinde  masturdur  Ve  bu 
varuşun  taşra  olan  temelleri  bir  saat  yire  varınca  nümaya(n)  azîm 
binalar  vardır  kim  âdem  hayran  olur  Gayet  şehri  azîm  imiş  Ve  bu 
kaPadan  cenuba  bir  dalyan  tüfenk  ile   bir  kursum  menzili  baid 

Evsafı  Cezirei  Zenan  [2] 

Bu  cezireye  Avret  Adası  dimenin  sebebi  tesmiyesi  oldur  ki  kaçan- 
kim  Iskenderi  Zülkarneyn  İrak  memleketlerine  sefer  idüb  Nusabin 
(Nusaybin)  kurbinde  Karadere  nam  mahalde  Dârâ  Şahı  münhezim 
idüb  cemii  iyalleri  ile  salimin  ve  ganimin  İskenderiyyede  mütemekkin 
iken  Dârâ  Şahın  cemii  avretleri  ve  oğulları  Mısır  havasına  ahşamı- 
yub  cümle  cüzam  marazına  mübtelâ  oldular  Ahir  hukemayı  iskender 
bunlara  nefaka  tedarik  görüb  mezkûr  Avret  Adasına  nefyedüb  cüm- 
lesi ifakat  bulub  halâs  oldular  Altı  mil  ihata  ider  bir  ceziredir  Amma 
havası  lâtifdir  Amma  sene    1068    tarihinde  Sultan   Mehmedi  Rabi  ki 


[1]     ^..^  Alçı 

[2]   Ruâd  Adası,  Aradus 


SEYAHATNAMESİ  401 

fatihi  Kandiyedir  anların  asrında  Bahri  Sefid  içre  cümle  küffarın 
isyanı  zahir  olub  her  bar  bu  Avret  Adasında  beş  on  küffar  barçeleri 
limanında  lenger  endaht  olub  bîbak  bîperva  yatarlardı  Akkâ  ve 
Sayda  ve  Beyrut  ve  Şam  Tırabulusdan  gelen  gemilerin  önüne  çıkub 
alırlardı  Ve  her  sene  nice  bin  tüccarın  canı  ve  başı  helak  olub  esir 
olub  küffarı  bedgirdar  mali  ganayime  malik  olurdu  Ahiri  kâ(r) 
Köprili  Mehmed  paşa  Tırabulus  hâkimi  iken  bu  ahvale  vâkıf  olub 
sadrazam  oldukda  Tırabulus  paşasına  hattı  şerif  gönderüb  Muha- 
sebene mahsub  olur  Avret  Ceziresinde  bir  kal'a  bina  idesin]  deyu 
cemii  mühimmatı  ile  üstadı  kâmil  mimarlar  gönderilüb  bir  kal'a 
binaj  olunmuş  kim  güya  burcu  Kahkahadır  Kara(i)  Zenan  binai 
Mehemmed  Hanı  Rabi  Bedesti  Mehemmed  paşay  Cisri  yedi  mil  bu 
cezirenin  şarkı  canibinde  limana  nazır  bir  küçük  kaPadır  Cürmü 
bin  adımdır  Tarsus  kaPası  kulunun  nısfın  ana  tayin  idüb  cümle 
üçyüz  kuldur  Ve  dizdarı  vardır  Ve  şarka  nazır  bir  kapusı  var 
Ve  cümle  yetmiş  evdir  Cümle  neferatları  gice  ve  gündüz  burç  baru- 
larda  sakinlerdir  Şekli  murabba  bir  şeddi  İskender  var  metîn  ve  müs' 
tahkem  üstüvar  kaPai  cedid(di)r    Ve  kırk  balyemez  avalanmış 

tları     emândedir  [1]   Amma     gayri    han     ve  imaret     ve   çarsuy 
bazarı  yokdur     Ancak  dizdarhanesinde  Tartus  canibinden 

kayıklarla  suları  gelir  Ve  beyi  şiraları  Tartusdandır  Hikmeti  Huda 
bir  kerre    küffar    gemiler  [2]  ile  gelüb    lenger  atub 

yatdılar  Hemen  saat  cümle  toplara  ateş  idüb  [3]  nücumu  menhus- 
ları yıldız  rüzgârına  üçü  dahi  karaya  düşüb  pare  pare 
oldu  Ancak  biri  halâs    olub  kal'a  halkı  ve  ahalii  vilâyet  olkadar    [4j 

Tırabulus  paşası  zabt  idüb  kaPa  neferatlarına  bîhisab 
ihsan  in'am  olunub  deryaya  gark  olan  üç  pare  Tatorna  (Patrona) 
sığ  yerde  gark  olmak  ile  cümle  cebehanesi  ve  topların  ve  esirlerin 
çıkarub  vej^keştilerinin  dahi  İaşelerin  dolab  gemileri  ile  çıkarub  halâs 
idüb  mirîye  kabz  olundu  Badehu  Köprili  Mehmad  paşaya  arz  olun- 
dukda  Köpr(i)li  hamdi  Biçün  idüb  Mülâhazamda  hata  etmedim  Bina 
etdiğimiz  kaPnın  fayidesin  gördük  Tırablus  paşasına  mukarrer  ve 
Avret  Ceziresi  dizdarına  ve  neferatlarına  terakkiler  ihsan  olunub 
cemii  neferat  rağbet  bulub  hamdi  Huda  küffar  ol  inhizamı  rahneden 


[1]   Bağdad  Köşkü  nüshası    (amadedir) 
[2]  Bağdad  Köşkü  nüshası  (gemileri) 

[3]   Bağdad     Köşkü    nüshası     (|üçü  gark  olub     (  âyet )     l4l»>\  3ji^  V'^*-*  »J^i  Ui^J-  <JLJ1  j 
üç  gemileri  gark  olub  muhalif  eyyamda  demirlerin     kat  idüb  ) 

[4]  Bağdad     Köşkü  (  mali  ganayim  aldılar  kim  haddi    payan  yok  ) 

Evliya  Çelebii  9  —   26 


402  EVLtVA  ÇELEBÎ 

beru  ol  mahallerde  görünmiyüb  ümmeti  Muhammed  halâs  oldular 
Huda  hıfz  eyliye  Elzem  levazımınden  bir  kal'adır  Temaşa  idüb  yine 
beri  Tartusa  kayık  ile  ubur  idüb  esbi  tazilerimize  suvar  olub  lebi 
derya  ile  Tartus  sahraların  seyir  temaşa  idüb  lebi  deryada  küffar 
zemanından  kalmış  karavol  kuUeleri  ve  nice  asarı  azîmeler  güzer 
iderek  Harişüttartus  ormanın  ubur  idüb  şark  canibine 

Sahrayı  Cenin 

içre  Türkman  obaları  içinde  yiye  içe  ve  kona  göçe  zevk  safa  iderek 
2   saatde 

Evsafı  kal'ai  Mahbubu  Hüsnâbâd 

Zemanı  kadimde  Şeddad  binasıdır  Badehu  Hazreti  Isa  asrında  İs- 
panya des(ti)ne  girmişdir  Badehu  sene  54  tarihinde  Ümmeyyundan 
Muaviye  feth  idüb  Firengi  bedrenk  istilâ  idüb  kabzai  tasarruflarında 
nice  sen  asude  kalub  badehu  sene  tarihinde  Malik  (Melik)üttahir 
yedi  ayda  var  kuvveti  bazuya  getirüb  feth  etmişdir  Badehu  sene  921 
tarihinde  Selim  Şah  Samı  cennet  meşamı  feth  idince  Şam  hâkimi  Me- 
lik Sünbalin  {1]  karındaşı  Temrüz  Bey  bu  kal'anın  miftahların  pa- 
dişaha teslim  idüb  Şam  Tırabulusa  eyalet  kayıd  olunub  hâlâ  paşa 
hassı  olub  voyvadalıkdır  Ve  yüz  elli  akçe  şerif  kazadır  Ve  yedi  na- 
hiyedir Kadıya  senevi  üç  bin  guruş  hasıl  olur  Cümle  yetmiş  Arab 
kariyeleridir  Yeniçeri  serdarı  ve  kethüdayeri  yokdur  Amma  dizdarı 
ve  merdümanı  hisarı  yetmiş  nefer  vardır  Ve  on  bir  topu  ve  kifayet 
mikdarı  cebehanesi  vardır  Amma  sene  tarihinde  Maan  Oğlu  âsi  iken 
yedi  bin  yeniçeriyan  ve  on  bin  gayri  eyalet  askeri  muhafazacıyan 
asker  tayin  olunmuşdur  Eğer  Maan  Oğlu  destine  girse  inkırazüd- 
devran  Dürzi  elinden  alınmak  mümkün  değildi  Kal'ası  bir  hamu- 
nun  şarkında  evci  asumana  serçekmiş  bir  topraklı  ve  yalçın  kayalı 
bir  gûhu  bâlâ  üzre  üç  kat  şeddi  ye*cuc  divarlı  bir  kal'ai  âlidir  Ve 
her  kat  divan  kırkar  arşın  bâlâdır  Ve  on  iki  arşın  enli  şeddadî  kalın 
ve  rıhtım  divarlardır  Hakikatülhal  bu  kal'anın  her  taşının  büyük- 
lüğü birer  hamam  kubbesi  kadar  vardır  Hakkaki  şeddadî  binadır 
Zira  bu  yakın  a'sarların  halkının  kârları  değildir  Ve  bu  kal'a  dairen 
madar  hendek  kenarınca  taşradan  kâmil  üç  bin  adımdır  Ve  şarka 
şekli  tulânî  vaki  olmuşdur  Cümle  üç  kat  kal'asmda  yüz  beş  külle- 
dir Ve  her  kat  kal'a  divarında  birer  demir  kapu  muhakkakdır 
Amma  taşra     kapusı    Tartus     canibine     mekşufdur     Ve     bu  kapunun 


[1]   Bağdad  Köşkü  nüshası  (  İ\IU-  ) 


SEYAHATıNAMESI  403 

hendeği   önünde  aşağı  varuşa     ve  sahraya    nazır  bir  Lonca  köşkü  var 
Cihannümandır   [1]   Cümle  âyende     ve  revende     ve  kal'a     neferatları 
anda  dünyayı    temaşa  iderler    bir  mesiregâhdır     Ve  bu  kapudan  içre 
girüb   yokuş     yukaru     üç  yüz  adım     bir  muzlim     kemer     altıdır  Üstü 
kat  enderkat  kuUelerdir  Bu  karanlık  mahalli  ubur  idüb  bir  kat  demir 
kapu  dahi  vardır   Andan  içeri   bir  kat  kapu  dahi  var  Anı  ubur  idüb 
kal'a  içre  olmahalde  bir  cami  var  Andan  içeru  iç  kaPada  Selim  Han 
Camii    var     Ve  taşra    kat  kal'ada  dahi    bir  cami  var  Minareleri  tarzı 
kadimdir    Ve  cümle  üç  yüz  mamur  mükellef  toprak     ve  kireç  örtülü 
hanelerdir  Ve  hamam  ve  han   ve  dükkân    ve  bezasten  ve  hamam  ve 
medrese    ve     imaret     bu     kal'a    içer    yokdur     Ve     bu     kaPai  da(i)ren 
madar  hendeği  hata  etmişdir    Bazı  yerinde  âbı]  rahmet  ile  memlûdur 
Bazı  yerler  yabisdir  Ve  amik  olan  yerlerinde    gûnagûn    mahiler  şina- 
verlik  iderler     Ve  ahalii  kal'a    bu    âbı  rahmetden    defi  atsan  iderler 
Ve  bundan  gayri  kal'a  içre  azîm  sahricler  va(r)dır  Bârânı  rahmet  ile 
leb  berlebdir  Sayif  ve  şitada  suları  eksik  değildir   Elhasıl  Şam  Tırablus 
eyaletinde  değil    belki    kal'aCi)   Van     ve    kal'a(i)   Mardin    ve  kal'a  (i) 
Şahin  Karahisar    ve    Acemde     Kahkaha    ve    Kırımda    kal'ai  Menkûb 
böyle  sa'b  değildir  Gerçi  anlar  da  yedi  kudret  kal'asıdır  Amma  herbi- 
rinin  birer  kubhu  vardır    Bunun  misli    meğer    kal'a(i)   Meton   [2]  ve 
kal'ai  Yanık  [3]   ve  kal'ai  Koron  ve  kal'ai  Beç    ve  kal'ai    Kandiyedir 
Yine   anların  herbirine  Ali  Osman  safer   (  zafer  )   bulub  feth  etmişdir 
Amma    bu  Hüsnâbâd    kal'ası  ya  muhasara  ile  feth  olmuşdur    yahud 
hile  ve  eman  ile  fetholmuşdur    Zira  kenduye    havale    ebri    kebûd  ve 
şemsü  kamerden    gayri  havalesi  yokdur    Meğer    ilmi    kafa    malik  bir 
padişah  feth  ide  deyu  yazmışlar    Ve  bu  kal'adan    şark   tarafına  aşağı 
bin  adımda  enilür  varuşu  vardır  Kal'ası  yalın  katdır  Amma  bu  dahi 
gayet  metindir  Cümle  yüz  hane  (i)  neferatdır  Bir  camii  ve  bir  mescidi 
ve  bir  mektebi  sıbyan  ve  bir  hamam  ve  iki  vekâle    ve  kırk   elli  mik- 
darı  dekâkinler  var    Ve  iki  çeşmei    hayat  efzası    var    Biri    Tırabulus 
rahı  üzre  ve  biri  şehirden  baid  hamam  yolu  üzredir    Ve  yine  şehrin 
garbında  bir  bürkei  azîmi  var  Bârânı  rahmetden   cem  olur  âbınabdır 
Cümle  kal'a  alalisi  andan  himarlar  ile  su  taşırlar   Abı  havası  lâtifdir 
Amma  bağ  ve  bağçesi  azdır  Ekseriya  mahsulü  harir  olduğundan  dud 
bağçeleri     ve  zeytun    dirahtleri  çokdur     Hurma     ve  limon    ve  turunç 
yokdur     Zira  yaylak  yerdir     Ve  mahbub    ve  mahbubelerine     nihayet 
yokdur  i$J^*)k>-  J»^v  lisanı  arabî  tekellüm  iderler  Ve  beyi  şiraları  Firenk 

[1]  Bağdad  Köşkü  nüshası  (nümadır) 

[2]  Modon 

[3]   Raab,  Yanık  kal'a 


404  EVLİYA  ÇELEBİ 

gemileri  ve  Dürzi  iledir  Ve  bu  kal'a  deryadan  iki  saat  baid  olmak 
ile  cemii  metanların  at  ve  katırlar  ile  iskeleye  getürüb  beyi  şira  ider* 
1er  Gayet  mün4m  bazirgân  âdemleri  vardır  Ve  kaPa  dizd(a)rı  Rıdvan 
Ağa  ve  Ahmed  Ağa  ve  Kör  Mehmed  Ağa  ile  vedalaşub  kaPa  neferat* 
larından  on  âdem  refikler  alub  Cenin  sahrası  içre  garb  canibine 
saydi  şikâr  iderek  9  saat 

Evsafı  kaPai  Kaliyat 

Müfid  muhtasar  bir  küçük  kal'adır  Cenin  sahrası  içre  şekli  mu' 
rabba  şeddadî  binadır  Nef eratı  tob  ve  tu(fe)ngi  yokdur  Tırablus  pa» 
şasinin  cümle  at  ve  deye  ve  katırı  bu  sahra  çeragâhında  gezer  Ve 
cümle  harbende  ve  şütürban  ve  sarracîn  bu  kaPada  sakinlerdir  Ve 
bir  kaç  muaf  müsellem  Urbanlar  haneleri  var  Anda  bir  şeb  mihman 
olub  alessabah  yine  Cenin  sahrası  içre  bir  saat  andan  lebi  derya 
ile  bir  saat  kıble  canibinde  Tırablus  bağ  ve  bahçeleri  içre  bir  saat 
gidüb 

Evsafı  kal'ai    Ham   yani  Tırablusu  Şam 

Tufandan  sonra  Nuh  aleyhisselâm  oğlu  Ham  vatan  edinmişdir 
Badehu  ispanya  bina  etmişdir  Badehu  Emeviyyundan  Abdülmelik 
feth  etmişdir  Yine  küf  far  istilâ  idüb  sene  921  tarihinde  Mısır  melik^ 
lerinden  Sultan  Kalavunussalihî  desti  Efrenci  pürrencden  nice  bin 
rene  ina  çekerek  feth  etmişdir  Ve  on  kerre  dahi  küffar  istilâ  etmişdir 
Amma  sene  tarihinde  Selim  Şahı  Evvel  Sultan  Gavri  ( i )  münhedim 
İdüb  bu  kal'a  hâkimi  Çerkeş  Kurtbay  (jV/)  debdebei  Ali  Osmandan 
havf  idüb  kaPanın  miftahların  Hayre  Bay  vasıtasile  cümle  hazayinin 
padişaha  teslim  etdi  Selim  Şah  dahi  vezaretin  paşaya  ihsan 

idüb  eyalet  tahrir  olunmuşdur  Amma  sayir  eyaletler  [1] 

kese  iltizam  ile  ihsan  olunur  Has  ve  timar  ve  ziamet  ve  evkafı  yokdur 
Cümle    maktuülkalem  ve     mefruzulkalem     ( kadem ) 
Lâtikıye    ve    sancağı  Cehliye    ve  sancağı  Qülhin  ve  sancağı  Hüsnâhâd 
ve  sancağı    Maan  ve  sancağı    Kademus  tahtı    Tırablus 

Paşa  bunda  sakindir  Hini  fetihde  bu  on  sancak  eyalet  olmuşdur  Amma 
bazı  [2]  eşerler  Zira  bu  iki  sancakda  timar  ve  ziamet 

vardır  Ve  Maan  dağları  gibi  sa'b   yerde  değillerdir  İç 
sekiz  sancağı  neuzübillâh  senğistan  ve  bagistan    ve  çengelistan    içinde 


[1]   Bağdad   Köşkü  nüshası      (paşasına) 
[2]  »  »  »  (sefer) 


SEYAHATNAMESİ  405 

bir  alay  bîmezheb    bagî    ve  malları    ve    şeyhleri    tahsil 

ider  Şeyhlerine  Kavvas  derler  Muhteşem  mePunlardır  Ve  cümle  eyaleti 

kal'ai  metinlerdir  Asla  tahrir  kabul  etmez  kavimdir 
Ve  bu  diyarda  asla  haraç  yokdur  Zira  kavmi  bir  güne  mezhebde  de- 
ğillerdir Kâfir  deyen  âdemi  katliderler  Amma  Yehudiden  eşeddirler 
Bir  kaç  kerre  küffarı  hakisar  bin  pare  gemilerle  gelüb  Akka  Sayda 
ve  Beyrut  ve  bu  Şam  Tırablusu  kabzai  teshire  alub  bu  Dürzi  kavmi 
küffar(a)  imdad  idüb  kırk  elli  bin  müsellâh  ve  mükemmel  küheylan 
atlı  asker  virüb  Kudüsü  Şerifi  alub  yetmiş  sene  mutasarrıf  oldılar  Bu 
Dürzi  kavmi  küffardan  kız  alub  virdiler  Anın  içün  bu  Şam  Tırablus 
dağlarındaki  ecnası  mahlûkat  bîmezhebdirler  Cemii  zîruh  kısmın  te- 
navül  idüb  duhteri  bed  ahterlerin  ihtida  kendüleri  vatyidüb  badehu 
yine  oğluna  yahud  akrabalarından  birine  virir  Ve  bu  sengistan  içre 
cümle  firka  (i)  daldir  Amma    cümle  hâkimleri  kavmi  Dür- 

zîdir  Ve  imamı  yezidî  ve  mervanî  ve  hobarî  ve  maruf î  ekallî  [1]  ve 
güzellî  [2]  ve  şehabî  ve  şehbazî  ve  zeydanî  ve  tatekî  ve  muslânî  ve 
kmağî  ve  nusayrî  ve  bunun  emsali  nice  kavmi  delâlet  âyin  melâîn 
kafirlerdir  Amma  bu  kavim  gayet  maldar  ve  münşim  kavimdirler 
Bu  asîlerden  şeyhleri  kise  tahsil  idüb  malı  padişahî(i) 

paşaya  teslim  idüb  hiPatler  giyerler  yani  bunlar  ile  müdârâ  idüb 
geçinmeğe  muhtaçlardır  Zira  isyan  etseler  yüz  bin  tüfenkendaz  ha- 
şarat cem  olub  Maan  Oğlu  gibi  âsi  olurlar  Amma  müdârâ  ile  can 
virirler  Ve  bu  kavmin  lisanları  birbirlerine  muhalifdir  Amma  Nusayrî 
mezhebinde  olan  kavmin  lehçei  mahsusalarından  bu  ebyatları  tahrir 
olunmuşdur  Lisanı  Nusayrî 

Sihri  kerih 

Gerçi  arabî  elfaza  müşabihdir  Amma  mânasında  muradları  gay- 
ridir Ve  hulkumdan  unfile  kelimat  eder  lecuc  kavimdir  Amma  arabî 
dahi  tekellüm  iderler  Hulasai  kelâm  şeriat  ve  tarikat  ve  haşru  neşre 
münkirin    kavimdirler     Amma  libasları     alaca   aba    ve  kemer    kuşak 


[1]  Bağdad  Köşkü  nüshası     (Aklı) 
[2]         »  »  »  (Kızılh) 


406  EVLİYA  ÇELEBİ 

ve  serlerinde  KızıUı  kavminin  kırmızı  makreme  ve  Aklı  kavminin 
beyaz  destar  ve  beyaz  serbend  sararlar  Dağda  ve  bağda  bellerinde 
kılıcı  ketiflerinde  kalkanı  ellerinde  tüfengi  elbette  mukarrerdir 
Zira  Habil  ve  Kabil  zamanından  beru  mabeyinlerinde  ibtilâl  olma- 
ğile  bir  kuradan  bir  belidiye  silâbsız  gidemiyüb  §eb  ruz  birbirleri 
ile  cenk  cidal  ve  harb  kıtalden  hali  değillerdir  Zira  bir  alay  dağı  ve 
bagî  melâinlerdir  Eğer  bu  kavim  muti  olsalar  on  Mısır  hazinesi  mal 
hasıl  olur  Zira  vilâyetleri  gayet  mahsuldardır  Evvelâ  cümle  mahsulü 
hasları  nice  kerre  yüz  bin  kantar  harir  hasıl  olur  Ve  nice  kerre  yüz 
bin  magrib  cerresi  zeyt  yağı  ve  zeytun  hasıl  olur  Ve  kalye  tabir 
iderler  bir  türab  vardır  Nice  bin  deve  yükü  iskeliye  getirüb  Firenk 
gemilerine    beyi  iderler  yük     akçe  iltizam  gümrükdür  Beher  sene 

ekalîmi  sehpadan  bin  pare  gemi  gelir  Hususan  ingiliz  Felemenk  ve 
Fransadan  gemiJer  gelir  kim  herbiri  altışar  ayda  lebberleb  olub 
giderler  Hasılı  mahsulünü  paşa  kal'a  neferatlarına  ve  Bağdad  kuluna 
ve  malı  padişahîye  verir  Ve  bu  eyaleti  paşa  iki  bin  âdem  ile  zabt 
ider  Ve  paşanın  tarafı  padişahîden  hassı  hümayunu  yük  akçe- 

dir Ba*delazil  hini  seferde  iki  bin  askeri  ile  sefer  eşer  Ve  eyaleti 
Tırablus  beş    yüz  akçe  mevleviyyetdir   [1]  nahiyedir  Bervechi 

adalet  mollaya  kırk  kise  hasıl  olur  Amma  paşaya  üç  yüz  kise  olur 
Eğer  halkla  hüsnü  ülfet  iderse  dahi  ziyade  olur  Ve  beş  yüz  akçe 
mevleviyyet  payesile  şeyhülislâmı  va(r)dır  Ve  nakibüleşrafı  ve  ulemayı 
âyânı  çokdur  Ve  mezhebi  hanefîden  gayri  mezahibi  selâsede  müfti- 
leri  vardır  Ve  sipah  kethüdayeri  ve  dergâhı  âlîden  pır  ayadi  [2]  ye- 
niçeri vardır  Ağaları  Kıbrıs  yeniçerilerine  [3]  hüküm  ider  Zira  Kıbrıs 
bu  Şam  Tırablusunun  garbında  mil  karib  olmagile  cümle  Kıb- 

rıs  askeri  bunda  ticaret  iderler  Asitaneden  birer  oda  tobcı  ve  cebe- 
ciler var  idi  Ref  olundu  Ve  kal'a  dizdarı  on  iki  bölük  a'vanları  ve 
cümle  altmış    kaPa    neferatlarıdır    Amma    lebi  deryada  limana 

nazır  altı  pare  kullei  metinlerin  ağaları  ve  herbirinde  yüz  neferatları 
vardır  Azîm  kuUelerdir  ki  herbiri  birer  hisarı  metindir  Zira  Tırablus 
limanı  vâsi  limandır  Bin  pare  parçe  ve  karavana  alır  Matekaddem 
kara(i)  metîn  bu  mahalde  imiş  Hâlâ  âsârı  binaları  aşikâredir  Badehu 
sene  tarihinde  ispanya  elinden  Mısır  padişahlarından  Sultan  Kalâ- 
van  feth  idüb  kal'asın  yire  beraber  münhedim  idüb  lebi  deryadan 
şark  canibine  hâmil  bin  adım  baid  Cebelüllibnan  dameninde  bir 
püşte  üzre  şekli  murabba  bir  metîn  ve  müstahkem  bir  kara(i)   se(n) 

[1]   Bağdad   Köşkü   nüshası     (ve) 

[2]   Bağdad   Köşkü  nüshası  (bir  oda) 

[3]   Bağdad   Köşkü   nüshası   (dahi) 


SEYAHATNAMESİ  407 

gin  bina    idüb  küffar  elinden    halâs  olur    Amma  Ali  Osmani- 

yandan  Selim  Şahı  Evvel  destinden  halâs  olmıyub  hâlâ  bir  şehri 
muazzamdır  -OjiviUü».  Hâlâ  kal'ası  bir  alçak  kayalı  dağcağız  üzre  şekli 
murabbadan  tulânî  kıbleden  şimale  memdud  bir  metin  kal'adır  Ve 
kaddi  otuz  arşun  bâlâdır  Ve  içinde  Sultan  Kalavan  Camii  ve  dizdar 
ve  kethüda  ve  imam  ve  müezzin  ve  hatib  ve  neferathaneleri  vardır 
Ve  bu  kalfanın  canibi  erbaası  uçurum  yalçın  kaya  olmak  ile  hendeği 
yokdur  Ancak  garba  nazır  bir  demir  kapusı  önünde  sebil  hendeği 
vardır  Asma  tahta  cisir  ile  ubur  olunur  Ve  garba  nazır  kapudan 
içeri  üç  kat  demir  kapular  dahi  vardır  Herbirinin  mabeyni  divan- 
hanei  âlilerdir  Daima  kal'a  ağaları  ve  nigehbanları  anda  sakin  olub 
kaPai  muhafaza  iderler  Ve  bu  divanhane  mahallerinin  derü  divarını 
cebe  ve  cevşen  ve  zırh  zırh  külah  ve  katlavî  ve  toğulga  ve  serpenah 
ve  tüfenk  ve  zemberek  ve  tir  ve  keman  ve  salık  ve  gürz  ve  nabut 
ve  zerdeste  ve  kalkan  ve  kılıç  ve  mızrag  harbe  ve  şiş  ve  meç  ve  sökü 
ile  gayetülgaye  tezyin  olunmuş  kapu  mabeyinleridir  Ve  ihtida  taşra 
hendek  kenarındaki  kapu    üzre  tahrir  olunan  mermer  üzre  tarihdir 

tahrir  olunmuşdur  Amma  orta  kapu  üzre  terkim  olunan  tarih 

deyu  bir  tarihdir  Ve  bu  kapulardan  taşre  şehre  ve  limana  nazır  bir 
kasrı  müşeyyed  var  kim  cümle  derya  ve  şehrin  bağ  bağçesi  ve  âsârı 
binaları  nakşi  bukalemun  var  nümayandır  Ve  bu  kal'adan  aşağı  garb 
canibine  vaki  bir  varuş  arzı  behişti  var  kim  Selâtîni  selef  camilerile  nuru 
müzeyyen  olmuşdur  Canibi  erbaası  şekli  müdevver  yalın  kat  bir  kal'a- 
dır  Amma  sair  kal'alar  gibi  metin  ve  müstahkem  olub  burç  baruları 
ve  bedenleri  yokdur  Amma  divarları  yine  kâ(r)gir  binadır  Ve  bazı 
yerlerine  sarayı  âlilerin  divarları  vaki  olub  kal'adan  metindir  Ve 
dairen  madar  cürmü  sekiz  bin  adımdır  Ve  kal'a  tabyeleri  gibi  kuşe 
kuşe  vaki  olub  i''^,»«"*  hini  muhasarada  mazgal  yerlerden  korunmak 
mümkündür  Lâkin  alçak  yerde  vaki  olub  sulu  yer  olmak  ile  hendeği 
yokdur  Ve  cümle  on  dokuz  metin  demir  kapulardır  Evvelâ  Babı  ö-^'^* 
ve  Babı  «^'^*9  ve  Babı  Emir  Mehmed  Çelebi  ve  Babı  ı*^?''crf*'  Bu  kapu 
'^•-'j^  /  ismile  müsemma  bir  Babı  şahrahdır  Ve  Babı  Suhanı  ve  Babı 
hanı  cedid  ve  Babül  halk  ve  şeyh  hane  kapusı  ve  Babı  *^^^  ve  Babü  v'*  * 

[1]   Bağdad   Köşkü  nüshası  {bii'^^^ 


408  EVLİYA  ÇELEBİ 

ve  Babı    kubbetünnasır  ve  Babı  '=*i^''    [1]  [2]  kaPatülhisarbice 

ve  Babülahtner  ve  Babü  ^^itr'^*  ve  kıbliye  nazır  Babül  Beyrut  ve  Bab 
ürremil  yani  kum  [3]  kavi  ağaç  kapulardır  Her  gice  bevvabları  sed 
idüb  nöbet  beklerler  Ve  bu  cürümde  olan  varuşu  azîm  içindeki 
altı  bin  kâ(r)gir  bina  sarayı  âli  ve  toprak  ve  kireç  ile  puşide 
hane  (i)  mamurlardır    Ve  cümle  mihrabdır    Evvelâ  Cam  [4] 

tuli  iki  yüz  kırk  ay  akdi  Ve  derunu  camide  cümle 
altı  amelî  sütunlar  üzre  toloz  kemer  binai  azîmli  Camii  Kebirdir  Arzı 
yüz  ayakdır  Ve  mihrab  ve  minberi    olkadar    musanua    değildir  Tarzı 
kadimdir  Ve  mihrabı  üzre  bir  levhada   (Ayet) 

[5]  ilâhir  tahrir  olunmuşdur  Ve  bu  camiin  altı  kapusı  vardır  Ve  haremi 
gayet  musaykal  ve  mücellâ  mermer  ile  mefruşdur  Ve  haremin  cürmü 
tulen  ve  arzan  ikişer  yüz  ayakdır  Ve  canibi  erbaası  toloz  kemerler 
altında  yan  sofalardır  Ve  bu  haremin  ortasında  ve  çar  amelî  sütun 
üzre  bir  kubbei  âli  altında  bir  şafiî  havuzu  var  Ve  bu  harem  içre 
gûnagûn  limon  ve  turunç  dirahtleri  ile  müzeyyendir  Şükûfesi  mev- 
siminde ibadet  iden  cemaati  kesirenin  dimağları  rayihai  tayyibeden 
muattar  olur  Ve  herbir  dirahtin  sayesi  güya  bir  Acem  hıyabanı  gibi 
koyah  ve  sayebandır  Ve  bu  haremin  beş  kapusı  vardır  Kıblenin  sol 
tarafı  kapusı  üzre  celi  hat  ile 

(  ^\  J^j  jJ'  ^ıVı  4İ1V ) 

mektube    dürrü     meknun    bînokatdır    Ve  haremin    kıble    kapusı 
üzre  böyle  tarih   tahrir  olunmuşdur 

^  ^^sS\  ^j^\    ;i)>  JC^-  ^ki^Vl    jlkUl   i^y    ''^j[l\    ^\l\    oÂA   .Lül  ^\) 


(^l^j 


[1]    Bağdad  Köşkü  nüshasından  (  iJlİ\  Â.Ha  ) 
[2]   Bağdad  Köşkü  nüshası  (ve   Babı) 
[3]   Bağdad   Köşkü  nüshası  (kapusı) 
[4]   Bağdad  Köşkü  nüshası  (Camii) 
[5]   Bağdad   Köşkü  nüshası  (âyeti) 


SEYAHATNÂESÎ  409 

tahrir  olunmuşdur  Ve  bu  kapu  üzre  kal'a  kullesi  misal  bir  seramed 
üç  tabaka  bir  minarei  mevzunu  var  Hakir  §ehr(i)  seyir  temaşa  içün 
uruc  idüb  ikiyüz  ayakdır  Amma  her  kademesi  üç  karışdır  Ve  leylei 
mıubareklerde  bu  minarede  üç  bin  kanadil  yanub  nurun  alânur  olur 
Ve  bu  şehirde  zeyt  yağı  firavan  olmağın  bu  camiin  enderun  birununda 
beş  bin  kandiller  ile  çıragan  idüb  içinde  sakin  olan  ulema  çırağa 
muhtaç  olmazlar  Hamdi  Huda  sene  1081  Ramazanül  mubarekesinde 
sekiz  gice  teravihi  bu  camide  eda  idüb  zevk  safa  etdik  Ve  kırk  müezzini 
ve  dörd  mezahib  imamı  ve  hatibi  cümle  kura  hafızı  kelâmuUah- 
lardır  Hulâsai  kelâm  gaza  malile  bina  olunmağın  bir  ruhaniyyet  var 
kim  âdem  taşra  gitmeğe  istemez  Ve  bu  camiden  sonra  cemaati  keşi- 
reye  malik  eski  cisir  başında  Sultan  Isa  Camii  nakşi  bukalemun 
sihri  icaz  bir  camii  pürenvardır  Ve  derunu  camiin  çar  kuşe  divan 
cümle  gûnagûn  mermeri  ham  kaplıdır  Ve  bir  kubbei  âlisinin  ortası 
küşadedir  Bu  mahalde  bir  havuz  ve  bir  fıskıyye  üzre  âbı  şazirvan 
olub  cemaat  tecdidi  vuzu  iderler  Ve  mihrab  ve  minberinin  medhinde 
lisan  kasırdır  Lâkin  cami  tenk  yerde  vaki  olmagile  haremi  yokdur 
Amma  cami  kapusı  üzre  bu  tarih  tektib   olunmuşdur   (Tarih) 

V  4j|^<«.j  jc^j  İ^ap-İ  <lJ 

tahrirdir  Ve  şehir  icre  cereyan  iden  nehir  kenarında  Camii  Tövbe  çar- 
su  içre  olmağın  cemaati  kesiriye  malikdir  Ve  bir  kâ(r)gir  binai 
lâtif  camidir  Ve  Uzun  çarşu  içinde  Camii  Ata  ve  Cam.ii  Tohan  ve  Camii 
M.ahmudiyye  yirmi  bir  ayak  taş  nerdüban  ile  çıkılır  bir  camii  âlâdır 
Altı  tariki  âmdır  Safi  toloz  kemerin  iki  canibi  dekâkinlerdir  Amma 
cami  kapusı  şirin  ve  mahbub  ve  küşade  nakşi  bukalemun  camii  ru- 
şendir  Bu  Camii  Vesiyye  Bu  dahi  şirin  camidir  Ve  Camii  Tasiyye  ve 
Mahmud  Bey  Camii  ve  Tüffahiyye  Camii  ve  Argun  Şah  Camii  ve 
Babı  Remilden  taşra  mezaristan  içinde  yedi  kubbeli  Taylûne  Cam,ii 
ve  iç  kal'ada  Camii  Sultan  Kılavan  ve  lebi  deryada  iskele  Camii 
Bunlardan  maada  cümle  mahalle  mesacidleridir  Ve  yedi  medrese  ve 
üç  darülhadis  ve  on  yedi  mektebi  sıbıyan  ve  yedi  tekyesi  var  Amma 
cümleden  mamur  ve  havadar  ve  binayi  lâtif  ve  teferrücgâh  ve  mesi- 
regâh  kal' anın  ardı  şarkîsinde  şehir  içinden  cereyan  eden  şehri  (neh- 
ri) Gumeyzanın  kenarında  bir  mürtefî  yerde  tekyei  hazreti  Mevlâna 
yani  mevlevîhane  bağı  iremin  içinde  limon  ve  turunç  ve  gül    gülistan 


410  EVLİYA  ÇELEBİ 

bülbüldestanlı  yerde  bir     hoşhava     ve  hoşbina  mevlevîhanei  ra'nadır 

Cümle  fukar  haneleri  ve  sima'hanesine  cereyan    iden  nehre    nazırdır 

Ve  gûnagûn  ve   fıskıyye  ve    şazirvanları    revan     olmadadır  Ve   erbabı 

marifet  fukaraları   çokdur     Zira  evkafı  çokdur    Ayende    ve  revendeye 

nimeti  mebzuldür  Ve  şeyh    Efendi     ehli    tab  hoşmeşreb    Mesnevihan 

dillerinde  lisan  kimesnedir  Ve  Tekeyei  Hızır  Bey  Bu  dahi  ruşenâbâd 
tekyedir  Bu  şehir  içre  cümle  on  iki  hamamdır  Cümleden  âbı   havası 

lâtif  Arnabud  Mehmed  paşanın  hamamı  Bu  diyara  bir  kaç  kerre  vali 
olub  bu  ruşina  hamamı  bina  etmişdir  Amma  gayet  hoşhava  ve  tahir 
hamamdır  Ve  Nuri  hamamı  ve  Takyeci  hamamı  Izzetdin  hamamı  ve 
Hacib  hamamı  ve  Kara  kış  hamamı  ve  Kadı  hamamı  ve  Dellâk  ha- 
mamı ve  Attar  hamamı  ve  Kal'a  hamamı  ve  Deyverdar  hamamı 
Ve  bir  hamamı  dahi  muattaldır  Ve  cümle  on  iki  handır  Cümleden 
mükellef  kuyumcular  hanı  ve  yeni  han  ve  pirine  hanı  ve  Mısrıyyun 
hanı  ve  tüccar  hanı  ve  çavuş  hanı  ve  zeyt  hanı  ve  Canbiğ  hanı 
ve  mutaf  hanı  ve  arasta  hanı  ve  hına  ve  Gumeyza  Meşhur  ve 
mamur  vekâle  bunlardır  Maada  hürde  hanlardır  Ve  bu  şehir  içre  ce- 
reyan iden  nehir  üzre  iki  kantara  vardır  İkişer  ayın  cisri  kavilerdir 
Altından  cereyan  iden  nehre  nehri  Gumeyza  ve  nehri  Asan[l]  der- 
ler Şehrin  şimalinden  nîm  saat  baîd  Cebeli  Libnan  içinde  cem  olub 
liman  kurbinde  Bahri  Ebyaza  munsab  olur  Ve  başı  yakın  olmagile 
mahı  Temmuzda  gayet  souk  bir  âbı  rakik  ve  âbı  nabdır  Amma  şita- 
da  mülayim  olub  safa  ile  içilir  Ve  bu  şehrin  cümle  hanelerinde  el- 
betde  bir  (I)rmağı  cari  cereyan  idüb  havuz  ve  şazirvanlar  vardır 
Bundan  maada  cümle  yetmiş  abıhayat  çeşme  vardır  Ve  suku  sulta- 
nîsi cümle  iki  bin  yedi  yüz  dükkânlardır  Ve  mün'im  hacegiler  sakin- 
lerdir Ve  bezazistanı  var  Cümle  dükkânları  kâ(r)gir  kemerli  ve  üzer- 
leri puşideli  dükkânçelerin  rahında  asla  tıyn  türab  yokdur  Pak  esvak- 
dır  Ve  şehrin  şimalinde  Balıklı  ayazma  kapusından  içre  şahrah  ile 
çarsuyi  temaşa  iderek  ve  eski  cisri  ubur  idüb  ta  kıble  canibine  Babür- 
remle  varınca  şehrin  tuli  üç  bin  adımdır  V^e  bu  varuş  kal'asından 
taşra  asla  haneler  yokdur  Cümle  dahili  surda  vaki  olmuşdur  Ve  bu 
şehir  ile  liman  mabeyni  kumsal  yerlerdir  Serapa  mamur  âbâdan  bag- 
ve  gayetandır  Ve  muhtesib  hisabınca  cümle  limon  ve  turunç  ve  rum- 
man  ve  sair  müsmirat  ve  hurma  dirahtleri  ile  müzeyyen  bir  şehri 
mamurdur  Ve  liman  bu  şehrin  garbında  bin  adım  baid  bir  limanı 
azimdir  Küffar  zemanında  gayet  mamur  imiş  Hâlâ  bin  pare  galyon  ve 
bin  firkate  ve  kadırga  alır  Lâkin  canibi  garb  ve  şimal  ve  yıldız  rüz- 
gârlarına ağzı  açıkdir    Demir    kuvvetile  yatır  Ve  gayet    büyük    liman 

[1]    Bağdad   Köşkü  nüshası   (îsyan) 


SEYAHATNAMESİ  411 

olmagile  asude  olan  gemileri  düşmenden  halâs  içün  lebi  deryada  al- 
tı dane  kuUei  üstüvar  bina  etmişler  kim  herbiri  birer  rüknü  kahka- 
hadır Ve  herbiri  birbirlerine  birer  dalyan  tüfenk  kurşunu  menzili 
birbirlerinden  baiddir  Ve  herbirinin  dizdarı  ve  merdümanı  hisarı 
mevcud  ve  mükemmeldir  Ve  deryaya  nazır  bal  yemez  topları  cebe- 
haneleri  amadedir  Amma  limanın  garb  tarafındaki  Arab  burcu 
semendervar  içinde  kulei  j^iai»  karadan  dokuz  göz  cisir  ile  varılır 
bir    şeddi     ye'euc    külledir    Andan    tekye    burcu    ve    kethüda    burcu 

Zira  iskele  başı  ve  amik  yerde  olmagile  cümle  keştiler 
bu  mahalde  lenger  andaht  olub  yatırlar  Ve  metalar  in  çıkarub(l) 
kaFa   misal  bir  han  vardır  içinde    yüz    elli     bazirgân    höcreleri 

vardır  Ve  bu  hana  karib  gümrük  emini  hanes  (2)  fından 

emindir  Bazı  mahalde  paşalar  âzmayiş  içün  bu  varuşa  gelüb  emin 
kasrında  kesbi  hava  idüb  seyir  temaca  ederler  Ve  bu  emin  köşkü  sıra- 
sında iki  yüz  kâ(r)gir  bina  mahzenler  vardır  Malâmal  mali  sevdager- 
1er  ile  memlûdur  Ve  yirmi  mikdarı  dükkânlar  vardır  Ve  bir  camii 
muhtasarı  ve  iki  âbı  hayat  çeşmesi  vardır  Sahibülhayrat  ta  şehirden  ge- 
lir hayratı  azimdir  Ve  cümle  keştiban  tüccarânı  berrü  biharan  andan 
def 4  atsan  iderler  Ve  iki  yüz  mikdarı  bağ  ve  bağçeli  tüccar  evleridir 
Amma  olkadar  mükellef  değillerdir  Ve  bu  vilâyet  bender  şehir  olma- 
gile iskele  gayet  işler  Cümle  Firengistan  ve  gayri  diyarlar  iskeliye  muh- 
taçlardır Zira  yedi  kiralın  balyozları  ve  konsolozları  ve  tercemanları 
bundadır  Evvelâ  bu  diyarda  olan  kalye  toprağı  bir  diyarda  olmaz 
Küffar  alub  andan  altun  çıkarır  dirler  Zeytunu  ve  zeytun  yağı  ve  sa- 
babunu  ve  ipeği  cemii  Frengistana  dünyaya  gider  Anınçün  bender 
şehir  olmuşdur  Taşrasında  bir  kumsal  mürtefî  yerde  Kurd  paşa  hâ- 
kimülvakit  iken  bir  kasrı  muhtasar  inşa  idüb  bir  cilid  (cirid)  mey- 
danı etmişler  Ve  şehir  içi  serapa  sengi  beyaz  ile  kaldırım  döşenmişdir 
Gayet  pak  şehirdir  Ve  ecnası  mahlûkat  bu  şehirde  mevcuddur  Ve 
âbı  havası  sevahil  ve  yaylak  mutedil  olduğundan  merali  ve  gazali 
güzel  mahbub  ve  mahbubesine  nihayet  yokdur  Ve  zenane  kısmı  gayet 
müeddebe  ve  mestureldir  Sîm  ve  zeri  halisden  bir  güne  sivri  takye 
giyüb  beyaz  car  dutuk  bürünürler  Ve  bir  yire  gitseler  sarı  çizme  gi- 
yüb  izdiham  rahlardan  gitmiyüb  tenha  yollardan  giderler  Gayet  ehli 
perde  hatunları  vardır  Bu  şehrin  mekûlât  meşrubat  masunatının 
memduhatmdan  has  ve  beyaz  verdi  ebyaz  misal  etmeği  vechi  arzda 
meğer  Havran  ve  Basrada  ola  Ve  çöreği  ve  kübeybesi  ve  makolesi  ve 
katozafer  ve  şekeri    dutu  meşhuru     âfâkdır    Ve  penbesi    ve    hariri  ve 

(1)  Bağdad  Köşkü  nüshası     (füruht  ederler) 

(2)  Bağdad   Köşkü  nüshası     (tarafından) 


412  EVLİYA  ÇELEBİ 

pususu  ve  makremesi  firavandır  Cümle  tnetnduhatmdan  metnduh 
halkının  garib  bedest  [  1  ]  olub  birbirlerine  dahi  nevazişle  aşinalık  et- 
meleri bi(bir)  diyar  halkında  yekdur  Ve  fuzalâüddehirden  meşhuru 
âfâk  kimesne  çokdur  Ve  bir  a*mâ  şeyhülislâmı  vardır  ismi  şeriflerin 
kibarı  evliya  olduklarında  sübhem  yokdur  v" V  ti^«^  -^^  -*'->  ^u  şehrin 
evsafı(n)  ilmimiz  lâhik  olduğu  kadar  tahrir  eylesek  tatvili  kelâm  olub 
seyahatimize  mani  olub  ancak  rubu*  daire  hükmünce  bu  şehir  iklimi 
hakikatde  iklimi  rabidedir  Arzı  beledi  tuli  neharı  gayet  mu- 

tedil havalı  şehri  lâtif dir    ^iîidUii 


1 


tûp- 


Evsafı  ziyaretgâhı  belidei  Tırablus  Şam 

Evvelâ  Tırablus  âyânı  Hızır  Ağa  tevabilerinden  Ali  Beşe  nam  ki- 
mesne delil  olub  on  süvari  yârânı  safalar  ile  şehrin  şimalinde  nîm 
saat  baid  kariyei  «au.*  ziyaretgâhı  Hazreti  Yuşa*  nehiyyullah  Hazreti 
Nunun  olgudur  Yüz  yirmi  sene  muammer  oldu  Yine  sahrasına  karib 
Semud  serinde  sakin  idi  Hazreti  Musa(ila)  bazı  zeman  mülakat  olub 
koyun  güderlerdi  Hazreti  Musa  vefatından  sonra  yedi  sene  muammer 
olub  bu  âsitanei  saadetde  medfundur  Alelittifak  cemii  ulemayi  Tırab- 
lus bu  itikad  üzredir  Ve  Yuşa  nebinin  ehli  Hazreti  Musa  aleyhîsse- 
lamın  hemşiresi  idi  ismine  Meryem  dirlerdi  Kudüsü  Şerifde  Turzita- 
da  [2]  medfundur  Ve  ziyaretgâhı  Nur  bin  Hazreti  Efrayim  hin  Haz' 
reti  Yusuf  hin  Hazreti  Yakuh  aleyhisselâm  dır  Bunlar  dahi  Tırablus 
haricinde  canibi  şarkîsinde  Yuşa  nebi  civarında  Cebelül  libnan  üzre 
medfundur  Amma  Mısır  uleması  zu'munca  imamı  Şafiî  hazretlerinin 
âsitanei  saadetlerinde  kıble  canibinde  ravii  hadis  sahâbei  kiramdan 
Şeyh  Ukbe  Cehinî  hazretleri  civarında  asude  olan  Hazreti  Zinnun 
oldur  derler  Amma  hilaf  fehim  etmişler  Hakka  Zinnundur  Amma  ol 
Zinnundur  kim  Melik  Mukavkis  bu  Mısırda  medfun  olan  Zinnunu 
bir  Habeşe  ve  bir  Kıbtî  cariyesi  ve  bir  katır  ve  tig  ile  Hazreti  Resa- 
lete  hedaya  ile  gönderdikde  hemen  Zinnun  Hazreti  Resaletin  cemali 
bakemalin  müşahede  idince  islâm  ile  müşerref  olub  sahâbei  kiram 
oldu  İlmi  tıbda  Lokman  ilmi  şiirde  Hassan  akran  idi  Musıra  Amr 
ibnil  As  ile  varub  anda  merhum  olub  Şeyh  Ukba  Cehinî  civarında 
defn  olunan  Zinnunun  Mısırîdir  Yohsa  Hazreti  Yusuf  oğlu  Efrayim 
Efrayim  oğlu  Nun  nebi  değildir  Bu  Nun  nebi  bekavli  tevarihi  Kaba- 
bıta  bu  Şam  Tırablusda  bu  âsitanede  medfundur  Ve  kavli  sahih  bu- 
dur  ıSJ^}\^}:^    5J^4*J»   Andan  cümle    yârânı    basafa  ile    Tırablus    şimalinde 

[1]      Bağdad   Köşkü   nüshası     (aaribdost) 
[2]     Zeyta  olacak 


SEYAHATNAMESİ  413 

ziyareti  Bi*rül  Künuz  Balıklı  ayazma  derler  Amma  nice  bin  âdem  bu 
âsitanede  olan  hikmeti  Hudaya  vâkıfı  esrar  değillerdir  Hikmet 
oldur  kim  bu  kenzi  mâ  içinde  nice  bin  elvan  mahiler  şinaverlik 
iderken  gayib  olurlar  Bir  iki  andan  sonra  niimayan  olub  kimi 
yareli  ve  kimi  bereli  kanları  akarak  zahir  olurlar  Hikmeti  Huda 
bir  diyarda  cenk  olsa  bu  mahiler  dahi  gayib  olub  mecruh  gelirler 
Acib  hikmetdir  kim  bu  Bi'rülkünuzdan  bir  âdem  su  içse  ve  mahi- 
lerinden  sayd  idüb  tenavül  etse  elbetde  ağmak  yani  ahmak  olur  Ve 
yârân  mabeyninde  bazı  lâtife  esnasında  darbımesel  olmuşdur  kim 
bir  âdem  eblehane  bir  nâhemvar  avaz  işlese  halk  ana  levm  idüb 
Aceb  olmıya  Belki  Çelebi  mâi  Künuzdan  su  içmişdir  Anmçün  ah- 
mak olmamışdır  deyu  şaka  iderler  Amma  hakikatülhal  her  kim  nuş 
iderse  harrı  lâyüfhem  olur  Amma  ısıtma  marizma  (marazına)  müb- 
telâ  olan  kimesne  üç  cuma  ertesi  alessabah  anda  varub  pak  gusül  ide 
biemriUâh  dürrü  beyz  âsâ  olub  halâs  olur  Zira  bu  âsitanede  nice  bin 
kibarı  kümmelînden  kimesneler  medfundur  Hususen  arifi  samedanî 
Şeyh  Mehmmed  Bedevi  hazretleri  bu  makamda  medfundur  Ve  cümle 
şehir  halkı  haftada  bir  kerre  yahud  badelasır  gelüb  ziyaret  idüb  tefer- 
rüc  iderler  acib  ziyaretgâhı  has  âmdır  Ve  şehrin  şarkı  canibi  ense- 
sinde CebelüUibnanı  sagir  üzre  hazreti  Zinnun  âsitanesi  civarında 
Makamı  Hazreti  Hızır  cümle  ricalülgayb  yani  jL.ı  ümena  ve  evtad  ve 
nüceba  ve  budala  ve  nukaba  bunda  cem  olur  derler  Ademin  mühim 
umuru  olub  üç  gün  bu  âsitanede  hulûsu  kalb  ile  ibadet  idüb  na'rei  (1) 
nalişler  eylese  biemriUâh  hayır  muradat  hasıl  olur  Ve  Camii  Taylûn 
kurbinde  Şeyh  Fazlullah  ve  çemmizi  kebir  dibinde  Şeyh  Zahir  Babı 
jjiiLj^^  kurbindedir  ^j-^ur^^  Ve  Paşa  Sarayı  kurbinde  camii  haremi 
içinde  merhum  Çetrefil  Bğlu  Ahmed  paşa  türbesinin  revzeni  üzre 
tahrir  olunan  tarih 

Rihlet    etdi  cennete  Ahmed  paşa 

Haktaalâ  eyliye  kabrin  gırak 

Recebüddai  (di)di  tarihini 

Gitdi  Ahmed  dünyadan  ah  elfirak 
Sene  [2] 

Şehir  içinde  hazreti  Şeyh  Mes*ud  ve  Şeyh  Mehmmedülacemî 
ıi^:XJ»  bir  kubbei  âli  içinde  |medfunlardır  Her  leylei  mubarekelerde 
fukaraları  cem  edüb  âyini  muhammedî  sürülüb  tevhidi  sultanî  olur 
Asitanesinde  tabii  ve  ♦^'-"'  ve  tabii  kudüm  ve  nakkare  ve  def  ve  nefir 


[IJ  Bagdad  köşkü  nüshası  (tazarru) 
[2]  Bağdad  köşkü  nüshası  (1008) 


414  EVLİYA  ÇELEBİ 

ve  zilleri  hazırdır  Ayın  mahallinde  icra  idüb  cemiyveti  azîm  olur 
Ve  Şeyh  Abdülvahidülmağribî  ve  Şeyh  Izzeddinül  musulî  ve  Şeyh 
Aliyülgazzazî  ve  Ahi  Toktemürülbehlivan  ve  Şeyh  Şemsüddin  ve 
şehirden  taşra  Şeyhülkanvanî  ve  Taylûne  Camii  kurbinde  Şeyh  Tahir 
hazretleri  ve  bunlara  karib  Şeyh  Davud  ve  şehir  içinde  kal'a  altında 
şüheda  medresesi  civarındaki  âsitanede  medfun  olurlar  Cümlesi  saha- 
bei  kiramlardır  kim  deşti  Kerbelâda  yezid  kılıcından  halâs  olub 
İmam  Hüseyn  gibi  şehzadenin  şehadetin  bu  hal  ile  gördüklerinde 
ölmek  yeydir  diyüb  Tırablusun  gazasına  gelince  cümlesi  dîni  mübin 
yoluna  şehid  oldular  Bazı  tevarihde  yedi  yüz  nefer  kimesneler  idi 
deyu  rivayet  iderler  Amma  hîni  ma'rekede  defn  olunub  esamileri 
malûm  değildir  Ve  nice  kerre  leylei  mübarekelerde  üzerlerine  nur 
nazil  olduğu  müsbetdir  Sulehayi  ümmetden  kimesneler  varub  ziyaret 
iderler  Ziyaretgâhı  has  âmdır  ^t^''  «ûiUa-;  y^  kabri  Ali  Mevlevîdendir 
Şam  Trablus  kurbinde  Dürziler  alelgafle  basub  şehid  etdiler  Na'şm 
Babürremilde    defn    etdiler     Cemii    ulûmda  Ve    bu  ziyaretleri 

idüb  ve  şehri  seyir  temaşa  idüb  ayanı  vilâyetden  Hızır  Ağa  ile  ve 
Mehmed  Çavuş  ile  ve  dizdar  ile  ve  valii  vilâyet  olan  Kara  Mehmed 
paşa  ile  ve(d)alaşub  ve  firavan  ihsanın  alub  ve  namdar  on  müsellâh 
refik  koşub  Tırablusda  Babı  remilden  kıbliye  revane  olub  Mar  [1] 
kazası  içre  3  saat  ubur  iderek  lebi  derya  ile  yine  sengistan  yerler 
icre  güzer  iderek 

Kariyei  Enfiyye 

Lebi  deryada  mutî  kefere  köyüdür  Andan  yine  kıbliye  gidüb 
Musılca  Belin  aşub  bir  sengistan  zıyk   dere  icre 

Kal'ai  Maan 

Sene  tarihinde  Maan  zade  isyan  etdikde  bu  yolları  kat  etmek 
için  bir  maberi  zıykde  bir  yalçın  kaya  üzre  bu  kaPai  bina  etmiş 
Amma  küçükdür  Ancak  beş  yüz  âdem  alır  bir  kubbe  misaldir  Hâlâ 
içinde  beni  âdemden  bir  ferd  yokdur  Amma  Tırablus  nahiyesi  dinir 
Subaşılıkdır  Kasabası  lebi  deryada  bir  düz  kayalı  yerde  iki  mahalle  ve 
iki  yüz  toprak  örtülü  Fellâh  ve  Nusayri  kavmi  haneleridir  Bir  camii 
ve  bir  hammamı  ve  iki  dükkânı  vardır  Ve  bunun  bağ  ve  bağçesinde 
ulu  cemiz  dirahtleri  var  kim  eflâke  serçekmiş  Ve  âbı  hayat  kuyuları 
vardır  Ve  bunda  Ziyareti  Ahdullahı  Samedî  Zemanı  hayatlarında  bir 
küffar    keştisi    bu    belidei    garet     etmeğe     gelüb    kenar     olunca    şeyh 


[1]  Bağdad  Köşkü  nüsasıh  (bar) 


SEYAHATNAMESİ  415 

hazretleri  payi  şeriflerinden  nalının  cıkarub  küffar  gemisine  nalın  ile 
urunca  gemi  gark  olub  cümle  küffar  karaya  çıkub  cümle  esir  olurlar 
Himmetleri  hazır  ola  Ulu  sultandır  Bu  kasabai  ubur  idüb  yine 
kıble  canibine  lebi  derya  ile  Reyhaniyye  nam  bir  burcu  üstüvarı 
ubur  idüb  5   saat 

Evsafı  kal'ai  Cübeyl  [^1 

Tırablus  paşasının  hassı  voyvadalıkdır  Ve  yüz  elli  akçe  kazadır  Ve 
nahiyesi  sengistan  dağlarda  yüz  pare  kuradır  Senevi  iki  kise  hasıl 
olur  Ve  bu  dağların  hâkimi  paşa  tarafından  şeyh  jJX.\j\>  yetmiş  kise 
malı  padişahı  verir  Ve  kendiye  dahi  yetmiş  kise  kalır  Amma  kâmil 
üç  bin  tüfenkendaza  malikdir  Zira  Durzî  ve  Timanî  dağlarıdır  Ve  bu 
kal'a  lebi  deryada  düz  kayalı  yerde  şekli  murabba  bir  köhne  kal'adır 
Cürmü  dairen  madar  bin  üç  yüz  adımdır  Ve  canibi  erbaasmda  hen- 
deği içi  dud  ağacı  bağlarıdır  Ve  iki  kapusı  var  Biri  kıbliye  nazır  demir 
kapudur  Biri  liman  kapusıdır  Bu  kel'a  ispanya  binasıdır  Sene  tari- 
hinde Sultan  Klavan  [2]  feth  idüb  badehu  sene  tarihinde  Selim  Şah 
Mısıra  giderken  itaat  idüb  kal'ai  teslim  etmişlerdir  Bu  kal'ada  cümle 
iki  mahalle  ve  iki  yüz  top(r)k  örtülü  Arab  ve  Dürzi  evleridir  Ve  dud 
ve  zeytin  ağaclarile  mizeyyendir  [3]  Cümle  beş  mihrab  Ve  biri  Selim 
Han  Camiidir  Ve  iç  kal'ası  bu  kal'anın  kara  canibinde  bir  bayır  üzre 
şekli  murabba  bir  küçük  kaPacikdir  Ve  bir  demir  kapusı  şimale  nazır 
on  kademe  taş  nerdüban  ile  uruc  olunur  Kal'a  içinde  ancak  dizdar 
ve  imam  ve  müezzin  ve  elli  neferat  evlerinden  gayri  bir  şey  yokdur 
Ve  her  âdemi  komazlar  Daima  didebanları  Durzîden  havf  idüb  mu- 
hafaza iderler  Kethüdayeri  ve  serdarı  yokdur  Zira  gayet  cezire  yerdir 
Himarın  zayi  iden  varmaz  Amma  bu  hakir  canı  azizin  zayi  iderek 
vardım  Ve  cümle  halkı  Tat  ve  Nusayridir  Ve  yirmi  dükkândır  Ve  bir 
hanı  vardır  Ve  bu  kal'a  içre  bir  ibretnüma  manastır  var  kim  âsârı 
binasın  âdem  dikkatle  temaşa  etse  valih  olur  Bunda  olan  san'atı 
mermerberlik  Islâmbolda  ve  Ayasulukda  ve  Atinede  yokdur  Hattâ 
yetmiş  beşde  Alman  diyarında  bu  hakir  bu  Cübeyldeki  divi  azîmi 
sual  idüb  Ah  Mabedi  kadimimizdir  dirlerdi  Meğer  Şem'un  Safa  bunda 
sakin  olurmuş  Hakka  ki  vacibüsseyir  bir  deyirdir  Amma  hâlâ  içinde 
at  ve  katır  üştür  bağlı  handır  Ve  bu  kal* anın  liman  tarafı  yalın  kat 
kal'a    divandır    Ve     limanı    iki  yüz      pare    parça    alır  lâtif    limandır 


[1]    Cebel 

[2]     Kalavun 

[3]    Müzeyyendir  olacak 


416  EVLİYA  ÇELEBİ 

Ağzında  iki  mendirek  kulleleri  var  Âlâ  yatak  limandır  Bunu  seyir 
temaşa  idüb  dizdar  Kasım  Ağadan  on  tüfenkli  refik  alub  yine  kıbliye 
3   saat  lebi  derya  ile  gidüb 

Cisri  Hazret!  ibrahim 

Nehri  Habur  üzre  üç  gözdür  Bu  nehir  Dürzi  dağlarından  gelüb 
bu  mahalde  Akdenize  mahlut  olur  Ve  bu  mahalde  bir  han  vardır 
Hazreti  ibrahim  bina  etdi  dirler  Ve  bu  mahallin  sol  canibi  şarkı 
âli  cebeller  üzre  kat  enderkat  kaPa  misal  Durzî  kuralarıdır  Neuzü- 
biUâh  yanlarına  varılmak  muhaldir  Hattâ  bizi  gördüklerinde  gökden 
göğe  ateş  işaretleri  etdiler  Anları  ubur  idüb  yine  3  saat  kıbleye  gidüb 
Nehrül  Kelb  üzre  iki  göz  kavsi  kuzahdan  nişan  verir  bir  cisirdir  V^e 
bir  küçük  hanı  var  Ve  bu  nehir  şark  canibinde  Maan  Oğlu  dağların- 
dan gelüb  bu  cisir  dibinde  Bahri  Ebyaza  mahlut  olduğu  yerde  bir 
kumsal  yerde  at  kadar  bir  kelb  biemriUâh  taş  olmuş  bir  sun'u 
Hudadır  Hikmeti  Huda  Bu  mahalden  bir  gün  hazreti  Yakub  oğlu 
hazreti  Yehuda  bu  Kelbülakaba  didikleri  zıyk  mahalden  ubur  ider- 
ken  hemen  bu  kelb  sebu'var  hazreti  Yehuda  üzre  hücum  etdikde 
gazub  şehzade  hemen  bir  kerre  ^i-^J^•  ^iH^l  jC-»  ^iTL  didikleri  gibi  taş 
olub  hâlâ  dört  ayak  üzre  esed  var  durur  Acib  hikmetdir  Sengi  hârâ 
gibi  çakmak  taşıdır  Bu  kadar  bin  yıldan  beru  şiddeti  harda  ve  derya 
telâtumundan  asla  eşkâli  mütegayyir  olmamış  bir  sureti  sun'u  Huda- 
dır Ve  ^u  nehri  Kelb  üzre  üç  göz  cisri  Kelb  gayet  metin  mukanta- 
radır  Bir  gözü  Cübeyl  tarafmdadır  ki  ol  tarafda  bir  kayayı  oyub 
çarkûşe  bir  mermer  üzre  cisrin  tarihi  ene  10  dur  ki  Sultan  Kılavan 
(Kalavun)  binasıdır  Cisri  ubur  etdikde  ol  gûhu  bîsütunu  Nehri 
Kelb  kenarında  ferhadî  külünk  ile  gûhkenler  Ferhad  var  oyub  bir 
şahrah  etmişler  Amma  ubur  iden  beni  âdem  aşağıda  cereyan  iden 
Nehrül  Kelbe  nazar  etse  aklı  gider  Bu  hal  ile  yalçın  kayalar  içre 
evce  çıkub  Kelb  akabesi  derler  bir  muhatara  yerdir  Cemii  zamanda 
bu  mahalde  emin  tarik  yokdur  Zira  bir  tüfekli  bir  kayaya  dursa  kuş 
uçmaz  Öyle  bir  sa'b  ve  zıyk  yerdir  Hattâ  hakir  bin  elli  sekiz  tari- 
hinde cülusu  Mehemmed  Hanı  Rabide  silâhdar  Murtaza  paşa  ile 
Samda  iken  bu  Nehrül  Kelb  akabesinden  yetmiş  tüfenkendaz  âdem 
ile  ubur  iderken  vakti  seherde  bu  mahalde  bir  azîm  cenk  idüb  cümle 
piyade  olub  iki  saat  cengi  âşubdan  sonra  bizden  iki  âdem  Dürziler-  \ 
den  yedi  âdem  katil  olunub  Akabülkelbde  köpek  cengi  idüb  Îjuİ»  Îjl;. 
iderek  hamdi  Huda  selâmetle  ubur  etdik  Amma  şimdi  on  beş  âdemle 
bîbak     ve    bîperva    ubur    etdik    Zira    bu    nehri    Cübeyl    canibi    Şam 


seyahatnamesi  417 

Tırablus  hükmüdür  Temam  olub  beri  tarafı  Sayda  eyaletine  mutasarrıf 
Hacı  Ishak  paşa  hükmünde  olmağın  zabtı  rabt  ve  hâkim  olmağın  bu 
Akabülkelbi  selâmetle  ubur  idüb 

Burcu  Tarrahîn 

Sayda  hudududur  Ve  bu  mahalde  bir  azîm  körfezdir  Enli  yeri 
dağlar  içre  girmiş  bir  limanı  azimdir  Amma  ağzı  garba  açıkdır  Ve 
lebi  deryası  neuzübiUâh  öyle  sengistan  yerlerdir  kim  at  ayak  basacak 
yer  bulunmıyub  cümle  piyade  yürüdük  yüz  bin  rene  ina  çekerek  anı 
ubur  idüb  Cübeyleden  bu  mahalle  3  saat  gelüb  ovalar  ve  dud  bağ- 
çeleri  içre  giderek 

Nehri  Birut 

Maan  Oğlu  dağlarından  gelüb  bu  mahalde  deryaya  mahlut 
olur  Ve  bu  nehir  üzre  dokuz  göz  bir  cisri  kavi  var  kim  bu  eyaletde 
misli  yokdur  Bu  cisir  dibinden  ta  deryaya  varınca  Sayda 
ve  Beyrut  kemileri  bunda  [1]  kışlıya  bağlarlardı  Misali  âbı  zülâl 
nehri  safîdir  Bu  cisirden  yine  piyade  olunub  bağ  ve  bağçeler  içre 
sekiz  bin  adım  gidüb 

Evsafı  darı  kalai  Muz  [2] 

İspanya  keferesi  binasıdır  Badehu  Rum  eline  girmişdir  Andan  se- 
ne tarihinde  Çerakese  asrında  Şam  hâkimi  Senyal  ^\..i^  Bey  alelgafle 
Rum  elinden  feth  edüb  Maan  Oğlu  ecdadlarına  vermişdir  Badehu  sene 
921  tarihinde  Selim  Hana  mutî  olub  kalfanın  miftahların  teslim 
idüb  Sayda  eyaleti  hükmünde  iltizam  ile  sancak  olmuşdur  Amma  sa- 
ir sancaklar  gibi  kura  ve  kasabatlarda  timar  ve  ziamet  yokdur  Ve 
alaybeğisi  ve  çeribaşı  dahi  yokdur  Ve  beği  dahi  sefere  memur  olmı- 
yub  iltizamında  olan  iki  yüz  kise  tahsiline  memurdur  Ve  bin  askerile 
âsi  dağlarda  cenk  iderek  mal  tahsil  idüb  kendüye  dahi  yüz  kise  ha- 
sıl olur  sancağı  âlidir  Ve  desti  hükmünde  cümle  altı  yüz  pare  kal'a 
misal  dağlar  içre  mamur  Dürzi  kuralarıdır  Ve  yüz  elli  akçe  şerif  ka- 
zadır Ve  sekiz  nahiyedir  Senevî  yirmi  kise  kadıya  mahsul  hasıl  olur 
Kethüdayeri  ve  yeniçeri  serdarı  ve  şeyhülislâmı  ve  nakibüleşrafı  ve 
âyân  kibarı  kübbarı  vardır  Ve  şehri  lebi  deryada  iki  burun  ortasında 
bir  kumsal  yerde  şehri  müzeyyendir  Ve  mezkûr  iki  burunda  derya 
içre  iki  metîn  liman  kalfaları  inşa  olunmuş  kim  herbiri  metîn  ve 
müstahkem  burç  barulu  kara(i)  ra'nalardır  Ve  başka  dizdarları  ve 
yüz  neferat  merdümü  hisarları  ve  cebehaneleri  ve  limana    nazır  azîm 

[î]   Bukadar  (Bu  cisirden)o  kadar   Bağrlad   Köşkü   nüshasında  yoktur. 
[2]   Bağ-dad   Köşkü   nüshası  (kal'ai) 

Evliya  Çelebi  9  —  27 


418  EVLİYA  ÇELEKİ 

topları  vardır  Daima  küffar  havfinden  amadedirler  Bir  liman  kal'a- 
sı  gümrükhane  önünde  yalçın  kaya  üzre  şekli  murabba  bir  şeddadî 
kara(i)  üstüvardır  içinde  dizdarı  ve  imam  ve  neferatdan  gayri  bir 
şey  yokdur  Her  şeb  neferatları  gelüb  nigehbanlık  iderler  Ve  cenuba 
nazır  bir  demir  kapusu  var  Ve  içinde  bir  camii  var  Ve  iki  hurma 
dirahti  var  kim  eflâke  serçekmişdir  Garayib  bunda  kim  bu  kuUe  bir 
yalçın  kaya  üzre  vaki  olub  içindeki  hurmalar  ol  kaya  üzre  hasıl  ol- 
muş acib  hikmetdir  Ve  kapusı  önünde  derya  üzre  kasrı  âli  misal  bir 
tahta  bina  mescidi  var  Aramgâhı  âyende  ve  revende  Ve  bu  limanın 
öbür  burnunda  dahi  bir  iç  kal'adır  Karadan  iki  yüz  adım  alarkadır 
Canibi  erbaası(n)  derya  döğer  Bu  kal'aCye)  dahi  karadan  bir  ince 
cisrile  varılır  Amma  göz  göz  cisir  gibi  değildir  Liman  divandır  Bu 
kaPa  dahi  şekli  murabba  bir  sa'b  mendirekdir  Ve  dairen  madar  cür- 
mü  üç  yüz  adımdır  Ve  gayet  metindir  Deryadan  bir  mağara  kaddi 
bâlâdır  Cümle  topları  limana  nazırdır  Şeb  ruz  dizdarı  neferatları  mev- 
cuddur  içinde  dizdar  ve  imam  ve  müezzin  ve  yüz  elli  neferatdan  gay- 
ri kimesne  giremez  Bunda  dahi  bir  cami  ve  âbı  hayat  sarnıçları  vardır 
Cenuba  nazır  bir  demir  kapusı  vardır  Amma  bu  limana  büyük  keş- 
tiler giremez  Dökündülü  kayalı  yerler  vardır  Cümle  rüzgârdan  emin 
âlâ  liman  olmak  ile  alarkadan  lenger  endaht  olub  yatarlar  Amma 
yelden  ve  kara  yelden  ihtiraz  lâzımdır  Zira  limanın  ol  rüzgarlara  ağ- 
zı küşadedir  Vu  bu  limanın  lebi  deryasında  iskele  başında  iki  yüz- 
den mütecaviz  bazirgân  mahzenleri  ve  on  hanı  azîm  var  Güya  her- 
biri  birer  kal'ai  metinlerdir  Ve  emval  ve  erzak  ile  malâmaldir  Ve 
bu  mahalde  iskele  başında  gümrük  hane  köşkü  matekaddem  bir 
çeşme  imiş  Müruru  eyyam  ile  bu  kasrı  inşa  idüb  emin  hane  olmuş 
Köşkün  divarında  çeşme  olduğunu  çar  kuşe  mermer  üzre  celi  hat  ile 
Karahisarî   tarzı  bir  hat  dır  kim  misli  meğer  Islâmbolda  ola   (Tarih) 

jj^\       4İ)y^       ^AİûJi       J^Jl       JjlJli      J-vJ    oXx    cl-lİ^      ^^^    J^   Û^J^    ^^   /C^.     ' 

*u-j^l  ZjJj^    j^\  4A)!jl^  J  ^^j  jy*^^'  -S'^'^  Ju*-J^  JlkJLJl  ^y^j^^  ^^ 

cU  jlçJU  jlkJUi  j\  jlkJU  ^\j  ^J^   i^^  *LJ  j  4^  ::lİLJl  ii\  <^^ 
n^l'  'C-    ._<^  ,ii   ..^-^j     ..J:.    i^„jl  J  ^U    ^\y^  •  c  ^    '^'^  >'  j^  A-  â' 

^  .     .    -/  .     .    "^       -/■«  ^^  ^"^  "^  1  ~  • 

Üstad  bu  mermere  öyle  mermer  burluk  idüb  bir  direfş  urub 
kazmış  Güya  yedi  kudret  ile  yazmış  Böyle  bir  sihri  icaz  etmiş  Elhasıl 
görmeğe  muhtaç  bir  vacibüsseyir  bir  sihri  mübîn  hatdır  Ve  bu  liman 
karalarından  maada  şehri  azîmi  Beyrut  varuşu  bir  kal'ai  azimdir  Bir 


SEYAHATNAMESİ  419 

düz  yerde  vaki  olmuş  Kadim  a'sarda  gayet  metin  imiş  Lâkin  müruru 
eyyam  ile  nice  kerre  muhasara  göre  göre  bazı  yerleri  münhedim  olub 
yine  tamir  olarak  hırkai  peşmine  dönmüş  Amma  yine  azîm  varuşdur 
Ve  garb  tarafı  hâlâ  metindir  Ve  şekli  muhammes  vaki  olmuşdur 
Dairen  madar  çürmü  dörd  bin  dörd  yüz  elli  adımdır  Ve  kuUe  ve 
burç  baruları  muhkemdir  Ve  cümle  kapulardır  Garb  canibinden 
^ayri  hendeği  yokdur  Ve  cenub  tarafındaki  yer  kumsaldır  Bu  cürüm- 
de olan  varuşu  azîm  içre  mahalle  ve  iki  bin  altı  yüz  toprak  kerpiç 
ile  puşide  sarayı  âliler  ve  gayri  hanelerdir  Ve  bu  şehir  içre  cümle 
otuz  yedi  mihrab  ve  yedi  hutbedir  Cemaati  kesireye  malik  canibi 
erbaası  çarşuy  baz(ar)  olan  Ulu  Camidir  Yan  kapudan  kapuya  varın- 
ca  tuli  yüz  elli  ayakdır  Ve  arzı  yüz  yirmi  ayakdır  Matekaddem  bir 
deyrî  muazzam  imiş  Kefere  destinde  iken  gün  doğusuna  mihrabları 
olan  hâlâ  kapudur  Hâlâ  bizim  mihrabımız  yan  divara  vaki  olmuşdur 
kim  arzının  hükmü  kıblemize  öyle  vaki  olmuşdur  Zira  bu  şehrin 
arzı  gayrı  arza  muhalifdir  Ve  mihabımız   üzre   {\i\) 

âyeti  ilâ  âhire  tahrir  olunmuşdur  Ve  derunu  camide  sekiz  amelî  sü- 
tun toloz  kemer  binayi  atikdir  Ve  sağ  tarafındaki  yan  kapu  üzre 
Hayre  Bey  fethinin  tarihi  tahrir  olunmuşdur  Ve  bunda  olan  cemaati 
kesir  ve  talibi  ilim  ve  ruhaniyyet  Samda  Camii  Ummeyye  Mısırda 
Camii  Ezberde  yokdur  Kırk  elli  yerde  ders  görilür  Malâmal  fukarayi 
ibadullahdır  Bir  camii  ruşen  dahi  Paşa  Sarayı  kurbinde  Seyf  Oğlu 
Assaf  Paşa  Camii  dir  ki  gayet  ruşen  ve  şirin  musanna  ve  müzeyyen 
camidir  Derunu  camide  çar  somaki  sütunu  âli  üzre  bir  nilgûn  kub- 
bei  sernigûndur  kim  güya  kubbei  eflâkdir  Bu  cami  tulen  ve  arzen 
yetmişer  kademdir  Amma  bu  şehirde  ve  gayri  diyarda  misli  yokdur 
Meğer  Haleb  Kilisinde  Canpulad  zade  Camii  ola  Öyle  bir  camii 
behişt  âsâdır  Ve  çarsu  içinde  Mır  Münzir  Camii  Bu  dahi  musanna 
camidir  Amma  bunun  haremi  cümleden  musanna  ve  küşade  haremi 
ferahfezadır  kim  Haremin  canibi  erbaasmda  sekiz  mücellâ  ve 
musaykal  somaki  sütunlar  var  kim  âdemin  rengi  ruyleri  nü- 
mayandır  Ve  harem  vasatında  ^a.»  Î^c  bir  havzu  lâtifinde  âbı 
zülâli  cereyan  idüb  cemaat  tecdidi  vuzu  iderler  Ve  biri  dahi 
Camiül  Amri  dir  Bu  dahi  tarzı  kadim  camidir  Bunlardan  maada 
mesacidlerdir  kim  otuz  yedi  mihrabdır  Cümlesinde  talebe  ve  fukara 
vardır  Ve  dörd  hammamdır  Amma  Paşa  Sarayı  kurbinde  Seyf  Ogİu 
hamamı  lâtif  ve  ruşen  hamamdır  Eğer  Beni  Şeyf  Oğlu  sarayın   medh 


420  EVLİYA  ÇELEBİ 

etmesem  deryada  katra  güneşde  zerre  tavsif  olunmaz  Havlisi  içre 
limon  turuncu  şükûfesi  âdemin  dimağın  muattar  ider  Ve  bu  diraht- 
lerin  sayesinde  derya  misal  tulânî  bir  havuzu  azîm  var  kim  âdem  nazar 
etdükce  hayatı  can  bulur  Ve  bu  şehirde  on  yedi  medrese  ve  sekiz 
mektebi  sıbyan  ve  yedi  çeşme  (i)  hayatbahş  üç  yüz  dükkân  ve  kırk 
kahvehane  ve  sekiz  hanı  bazirgân  Ve  bezazistanı  olmamagile  bu  han- 
1ar  bezazistan  olub  cümle  zîkıymet  akmişei  fahire  bunda  bîkıymet  ve 
bîminnet  bulunur  Lâkin  zalim  şehrin  esvakları  rahı  tenk  ve  tardır 
Ve  âdem  izdihamından  omuz  omuzu  s5kmez  zıyk  derblerdir  Amma  bu 
rahların  iki  canibleri  kaldırımdır  Ve  cümle  binalar  kâ  (r)  gir  kemer 
ve  toloz  metin  binalardır  Asla  dekâkin  ve  hane  babları  ve  revzen 
çengellerinden  maada  ağaç  bina  yokdur  Ve  ganimet  şehir  olmağile 
bu  şehir  icre  ecnası  mahlûkat  mevcud  olub  Arab  ve  Durzî  ve  Timanî 
kavmi  mevcud(d)ur  Cümlesi  elvan  kereke  giyüb  başlarına  beyaz  saş 
ve  muhattem  sararlar  Ve  avretleri  serlerine  sîm  ve  zer  halis  arakıyeler 
giyüb  beyaz  car  bürinüb  sarı  çizme  giyerler  Matekaddem  bu  şehrin 
havası  bed  imiş  Badehu  Maan  Oğlu  şehrin  kıble  canibindeki  sahranın 
tulen  ve  arzen  birer  saatlik  yerden  nice  bin  âdem  ile  kazub  j^  ^c  beş 
kerre  yüz  bin  sanavber  dirahtleri  diküb  hâlâ  bir  azîm  ormandır  içinde 
âdem  gayib  olur  Hakka  ki  acib  himmeti  şahanîdir  kim  bu  şecerei 
tayyibelerdir  Rayihai  tayyibesi  şehrin  evvelki  kesafeti  havasın  def 
idüb  hâlâ  âbı  havası  lâtif  olub  mahbub  ve  mahbubesi  dahi  nevm 
(nerm)  [1]  ram  âdemleri  [2]   Haddi  zatinde  bir  diyarda  çam  ve 

fısdık  dirahti  olub  halkı  bir  çam  bardağından  su  içilir  [3]  Hukemayi 
kudema  kavlince  gayet  naf  i'dir  Hâlâ  bu  Beyrut  halkının  on  dirahtistan 
iç  teferrüçgâhlardır  Cümle  dirahtleri  çırpı  ile  alettertib  dikilmiş 
dirahti  müntehalardır  Ve  bu  şehrin  canibi  erbaası  düz  ve  zeytun 
şecereleri  ile  zeyn  olmuş  bir  mahsuldar  şehri  kadimdir  <*i!\ıJ^ 

Evsafı  ziyaetgâhı  Beyrut 

^LW\^'^V>  hazretleri  ammeti  Resulullahdır  •y-cr-^>  Ve  cisir  kurbinde 
hazreti  Hızır  makamı  bir  tekyei  mamur  Bir  hayli  fukarası  vardır 
Limon  ve  turunç  ve  hurma  dirahtleri  ile  müzeyyen  bir  tekyei  ruşen» 
dir  Ve  şehrin  şarkında  Şeyh  iv^^  «^n^^j  ^uJ«^ı  Bu  şehri  seyri  temaşa  ve 
ziyaret  idüb  ahibba  ve  asdıkaları  ile  vedalaşub  ve  hâkimden  beş  âdem 
refik  alub  kubbe  canibine  bir  saat  gidüb 

|1J   Bağddd   Köşkü   nüshası   (î^eztıı) 

(2]    Bağ'dad    Köşkü   nüshası   (âdemlerdir) 

[3]   Bağdad  Köşkü   nüshası   (sular  içerce) 


SEYAHATÎNÂMESİ  421 

Kariyei  Burter 

Bir  dere  içre  vaki  olmuş  iki  yüz  fellah  evli  ve  bir  camili  bir  ma- 
mur belidedir  Beyrut  hâkiminin  hassıdır  Voyvadası  hükümet  ider 
nahiyedir  Abı  havası  lâtif  olduğundan  muzu  Veyselkaranî  bunda 
hasıl  olur  Nice  bin  âdemlerinin  kâr  kisibleri  bu  muzdur  On  bir  yük 
akçe  senevi  hasıl  olur  gayet  mahsuldar  köydür  Amma  biemriUâh 
Yemenden  sonra  bu  mertebede  olan  muz  bir  diyada  olmaz  Şam  ve 
Haleb  ve   Mısıra  bundan  nice  bin  deve  yükü  gider 

Eşkâli  şecere(i)  muz   ve   hasiyyeti  misali  luz 

Ve  bu  muz  bir  turfa  ağacdır  iki  âdem  kaddi  olur  Dahi  âli  olmaz 
Ve  cüssesi  uyluk  kalınlığı  olub  ağacın  sıksan  su  çıkarub  ve  herbir 
verakları  kalem  kadar  tulânî  yaprakları  filândır  a  bayrak  gibi 
salınır  Gayet  sebzgün  berklerdir  Ve  meyvesi  dahi  bir  tarafa  bârdır 
Yılda  bir  kerre  verir  Gayri  vermez  Badehu  anı  dibinden  kat  idüb 
kamus  gibi  yeri  dahi  dibinden  kat  idüb  kamus  gibi  yeri  dahi  dibin- 
den zahir  olur  Meyvesi  yaprağı  yanında  ve  bir  kol  kalınlığı  dalın 
ucunda  bir  sini  cürmünde  bir  sininin  canibi  erbaasında  iki  yüz  üç  yüz 
patlıcan  ve  hürde  hıyar  gibi  evvel  yeşil  Badehu  sarı  sarı  hasıl  olub 
kemalin  buldukda  araba  tekerleği  gibi  tertib  ile  dizilüb  durur 
Badehu  kat*  idüb  kabuğu  bî  teessüf  soyılub  şekerle  ve  yahud  şekersiz 
tenavül  olunur  Gayet  nupru[l]  ve  mukavvi  seriulhazımdır  Derecei 
ulâda  hardır  Ve  âdemin  bedenine  kuvveti  kuva  virüb  lâhim  tenavül 
etmiş  kdaar  gına  virir  Güya  taze  palûde  köftürü  gibi  terdir  Çekirdeği 
keşi  bir  şeyi  yokdur  Ancak  kökünde  zahir  olan  f  ilişlerin  diküb  hasıl 
olur  Güya  kamus  nevridir  Amma  daima  su  içinde  ağacı  durmak  ister 

Sebebi  hilkati  şecerei  muz  misli  elluz 

Ol  günki  Hazreti  mefhari  mevcudat  ve  ser  veri  kâinat  Ohud 
gazasında  mübarek  dendanı  dürdanei  şerifi  şehid  olduğu  zemande 
Veyselkaranî  hazretleri  istima  idüb  Ayâ  Hazreti  Resaletin  şehid  olan 
mübarek  sinni  şerifleri  bu  mudur  yohsa  bu  mudur  Mübarek  dişlerin 
çeke  çeke  biri  kalmayub  mübarek  ağzı  yarı  ile  kanın  tükürdüke 
biemriUâh  ol  kandan  derakab  muz  ağacı  zahir  olub  ol  saat  meyve 
virüb  ilhamı  rabbani  ile  Veys  hazretleri  tenavül  idüb  def*i  cu  ider 
Hakka  ki  ihtiyar  kimesnelerin  zülbiyatı  katrı  nebatıdır  Hikmeti  hilkati 
budur  Vj.»  j»j\*  ^üi  i  hT^j-İ  i  .lijU  J»  ja  Bu  kariye  hâkimi  hakire  elli  batman 
\  mîkdarı  muz  virüb  şekerle  tenavül  iderek  andan  kalkub  4  saat 

[2J     bdg'Jad   is^öşku   uüâııası  (  leziz) 


422  EVLİYA  ÇELEBİ 

Kariye  Na'ma 

Andan  nîm  saat 

Nehri   Demiz 

Maan  Oğlu  dağlarından  gelüb  bu  mahalde  derya  misal  Bahri 
Ebyaza  munsab  olub  atlarla  gücile  ubur  etdik  Gayet  leziz  ve  zarblı 
cereyan  etdüğünden  asla  bir  cisir  kabul  etmez  Baharda  gemi  ile  ubur 
olunur  Andan  yine  lebi  derya  ile 

KariyeilMuksabiyye 

yüz  haneli    bir  camili    müslim    kariyesidir  Anı    ubur    idüb    yine  lebi 
derya  ile  kıbleye  gidüb 

Kariyei  Ciyeyye 

İki  yüz  evli  bağ  ve  bağçeli  ve  âbı  bayatlı  ve  camili  mamur  ve 
asadan  (abadan)  köydür  Lebi  deryada  dirahti  müntehalar  icre  bir 
kubbei  âli  vardır  Bu  kariye  ve  Sayda  ve  Beyrut  ulemaları  üzre  ol 
âsitanei  hazreti  Yunus  nebiyyullah  ^v-îw.ic  ibni  Mitte  Balık  hazret! 
Yunusu  bu  mahalde  kay  idüb  bade  zemanm  bunda  merhum  olub  yine 
bunda  medfun  olmuşdur  dirler  Hakikatülhal  cemii  ulemai  Sayda  ve 
Beyrut  Şam  Tırablus  bu  itikaddadırlar  kim  Hazreti  Yunus  bin  ^.^ 
ümmetilerinden  fs^  olub  Musul  diyarından  bu  mahalle  gelüb  bir 
kegtiye  suvar  olub  Mısıra  giderken  zevrakları  telâtumu  deryaya 
uğrayub  kur*a  ile  deryaya  bir  kaç  âdem  atarlar  Hikmeti  Huda  kur'ai 
menhusun  biri  Yunusa  düşüb  eman  virmeyüb  deryaya  atarlar  Hemen 
ol  dem  bir  nun  dem  çeküb  Hazreti  Yunusu  bel*  idüb  kırk  gün  kırk 
gece  nunun  karnında  mihman  olub  fakir  nun  yutduğuna  peşiman 
olub  yedi  deryayı  yedi  kerre  devran  eyliyüb  âhir  hazm  îdemiyüb 
bu  Sayda  kurbinde  kariyei  Ciyeyyede  balık  karaya  düşüb  Hazreti 
Yunusu  taşra  çıkardı  Ve  Hazreti  Yunusun  bu  serencammın  aslını 
bazı  müverrihin  öyle  tahrir  etmişler  kim  kaçan  Hazreti  Yunus 
ümmetlerinden  ayrılub  kavminden  âzürdedil  oldukda  Ya  Rab  Bu 
kavim  bana  îman  getirmezler  Bunları  kahr  eyle  Yahud  beni  bu  âsî- 
lerden halâs  idüb  yedi  derya  seyyahatin  nasib  eyle  deyu  duası  hedefi 
icabetde  vaki  olub  bu  Sayda  şehrindeki  makamında  gemiye  suvar 
olub  biemri  Huda  kur'a  ile  Yunus  nebi  (i)  deryaya  ilka  idüb  Cenabı 
Bari  yedi  deryayı  balık  karnında  sayyahat  etdirüb  kırkıncı  gün  ki 
Yevmi  Aşura  idi  cümle  balıklar  Yunus  balığına  hücum  idüb  anların 


sp:yahatnâmesİ  423 

hücumundan  emri  Hak  ile  balık  bu  mahalle  gelüb  çıkdı  Hakikat 
lebi  deryada  bir  küçük  kubbedir  Amma     yine    mesciddir 

Kendüleri  kubbenin  kapusı  önünde  bir  kumsal  yerde  beyaz  kireç 
ile  mebni  bir  merkadi  pür  envar  içün  cümle  ulemayı  Sayda 

kabri  Yunus  oldu(r)  derler  Ve  bu  Hazerti  Yunus  merkadi  oldu- 
ğuna bu  adahi  delildir  kim  Cenabı  Bari  Hazreti  Resalete  Hazreti 
Yunus  hakkında  alâtarikulhikâye  bu  ayeti  şerifi  nazil  etmişdir 
(^i  j*  SjSft^  UfiiM-'ij  (^,V»)  buyurmuşlardır  kim  Hazreti  Yunus  üryan  balık 
karnından  çıkub  uryanen  bîtab  ve  bîmecal  şiddeti  hararetde  yatarken 
Cenabı  Bari  Resulün  esirgeyüb  ol  an  cesedi  şerifin  hıfz  içün  kabak 
ağacın  halk  idüb  ol  ulu  berkleri  Hazreti  Yunus  üzre  sayeban  olur 
Hâlâ  âsitanesi  etrafında  ol  yaktini  [1]  beyabandan  geçilmez  Ve  ce- 
zirei  Sakızdan  gayri  diyarda  Sakız  dirahtleri  olmazken  nice  Sakız 
dirahtleri  vardır 

Hikâye 

Sene  tarihinde  Mısır  padişahlarından  Yusuf  Salâhüddin  bu  Say- 
dai  hüffarı  Firengi  bedrenk  elinden  darbı  kahırla  alub  mutasarrıf 
iken  küffarı  feccar  Bizim  vatanı  aslîmizi  bu  Yunus  paygamber 
anda  olmagile  Muhammedîler  dahi  ana  rağbet  etdiklerinde  şehri 
kadimimiz  elimizden  gitdi  deyüb  yirmi  pare  gemi  ile  Hazreti  Yu- 
nusa beş  yüz  pare  gemi  ile  kırk  bin  Firenk  Sayda  kalfasın  muhasara 
ider  Bu  yirmi  pare  geminin  kefereleri  Hazreti  Yunusu  kabri  şerif- 
lerinden çıkarub  ispanyaya  götürelim  deyu  ta  vaz'ıyed  etmek  sayde- 
dinan  (  sadedinde  )  iken  yirmi  geminin  küffarı  cümle  ihrakı  binnar 
olub  kara  hakister  olurlar  Ve  bir  reyhi  akim  dahi  zahir  olub  kal'ai 
SiEiydai  kam'iden  beş  yüz  pare  gemi  temevvücü  derya  birbirlerine 
ura  ura  pare  pare  olub  karaya  düşerler  Bir  can  halâs  olmıyub  esir 
olub  ahalii  Sayda  halâs  olub  mali  ganayime  malik  olurlar  Ve  Haz- 
reti Yunusu  yudan  nunun  üstühanları  hâlâ  merkadi  pürenvarının 
civarında  medfundur  Ve  bu  kavillere  cümle  meşayihi  Arab  mütte- 
fiklerdir Amma  hakir  Sene  1056  tarihinde  Bağdada  giderken  rahi- 
miz kaPai  Musula  ugrayub  Musulun  karşu  canibinde  nehri  Şattularab 
aşırı  Bağdad  hakinde  bir  âsitanei  azîm  içre  medfun  Hazreti  Yunus- 
dur  didiler  Hattâ  Bağdad  şeyhülislâmı  olan  mevlâna  Mustafa  Efen- 
diden sual  idüb  yine  Sultanın  ta  Samı  şerife  iki  merhale  yer  Sayda 
kâPası  kurbinde  yatan  Hazreti  Yunus  alâmetlerile  ya  ol  nedir  didi- 
gim(de)   anlar    itdi  Beli  Hazreti    Yunus    bu  Musul    ve     Nusaybin  ve 

[1]   Kabak   ağ-acı 


4:4  EVLtYA  ÇELEBİ 

Şehri  Zol  caniblerine  ba's  oluntnu§dur  Amma  kavmi  bundan  mucize 
istediler  Nice  mucizeler  gösterüb  biri  imana  gelmiyüb  terki  diyar 
etdi  Zira  ol  asırda  bu  iklim  tavaifi  mülûk  idi  Ahir  Hazreti  Yunus 
seyyahat  ile  Sayda  nam  şehir  kurbinde  nice  müddet  sakin  olub 
anda  makam  edinmişdi  Ahir  ol  diyardan  kalkub  derya  seferin  ider- 
ken  telâtumu  deryadan  halâs  içün  Hazreti  Yunusu  deryaya  atdılar 
Hemen  saat  bir  balık  Hazreti  Yunusu  yudunca  zahir  bir  mürsel  pey- 
gamber anın  karnında  olunca  başına  kıyamet  kopub  Akdenizi  yedi 
kerre  devir  idüb  Sebte  boğazından  taşra  çıkub  Bahri  Okyanusu  ve 
Bahri  Muhiti  Bahri  Çini  hulâsai  kelâm  yedi  deryayı  seyran  iderek 
Lehsa  deryasından  içeri  girüb  andan  Basrıya  gelüb  Şattularab  ile 
başyukarı  Bağdada  gelüb  anı  dahi  can  havli  ile  fakir  balık  ubur 
iderek  ta  Musula  gelüb  garib  balık  gayri  gitmeğe  dermanı  olmıyub 
bunda  Hazreti  Yunusu  çıkarub  balık  dahi  barı  sakilden  halâs  olub 
Hazreti  Yunsu  ümmetleri  görüb  bin  bin  hamdi  Yezdan  iderler  Mün- 
kirîndan  nice  bin  âdem  bu  hali  görüb  insafa  gelüb  islâm  ile  müşerref 
olur  Yüz  yıl  bunda  nübüvvet  ile  muammer  olub  bunda  medfundur 
deyu  nakl  idüb  Sayda  kurbindeki  makamlarıdır  deyu  buyurdukla- 
rında anlar(a)  muaraza  içün  matekaddem  Bağdad  şeyhülislâmı  olaıi 
Zeynel  Abidin  buyurdılar  kim  Evliya  Çelebi  Cemii  kütübü  mutebe- 
relerimizin  esah  kavli  akvası  bilittifak  Halebde  Hazreti  Zekeriyya  ve 
Samda  Hazreti  Yahya  ve  Kudüsde  Hazreti  Musa  ve  Halilülrahmanda 
medfun  olan  cümle  enbiya  ve  bizzat  Medinede  Hazreti  Muhammed 
Mustafa  medfun  oldığı  her  sene  sicilli  şer'i  mübîne  kayıd  olunub 
Ali  Osman  padişahına  arz  olunub  Kudüs  ve  Şam  ve  Halebde  ve 
cümle  Arzı  Mukaddesde  olan  enbiya  makamları  sahih  müsbetdir 
Amma  maada  sair  enbiyalar  Tufanı  Nuhda  ve  müruru  eyyam  ile  [1] 
hale  uğrayub  namalûm  olmuşlardır  Amma  ki  Samı  Şerifde  Camii 
Ümmeyye  mihrabı  önünde  on  iki  bin  peygamber  medfundur  Bazı  mü- 
verrihler beynel  Erze  velberze  medfundur  derler  *i\x.c  ^j»  deyu  Zey- 
nel Abidîn  Efendi  cevab  etdiler  Neticei  kelâm  Sayda  kurbinde  Haz- 
reti Yunusu  bu  hal  üzre  ziyaret  idüb  bir  Yasini  şerif  tilâvet  idüb 
ruhu  şeriflerinden  istimdad  taleb  idüb  yine  lebi  derya  ile  bir 
saat  taşlık  içre  gidüb 

Kariyei   Remile 

Bir  sa'b  püşte  kaFa  misal  bir  köydür     Anı     ubur     idüb  bir     saat 
taşlık  ve  bir  saat  kumsal   ve   nîm     saat     türablı     yerler     ubur     iderek 
Nehri  Evvel  üzre  Cisri  Evvel  derler  Ve  bu  nehir   Maan  Oğlu  dağların- 
la]   B;ıâflad    Köşkü    nüshası      (Kaldtn) 


SEYAHATNAMESİ  425 

dan  gelüb  bu  Cisri  Evvel  kürbinde  deryaya  mahlut  olur  bir  âbı  ha- 
yat sudur  Menbaı  karlı  dağlardır  Gayet  leziz  olduğundan  selefde  bir 
padişah  bu  nehrin  âlisinden  Ferhad  kâr  (var)  dağları  sekiz  saat  yer- 
den keserek  Sayda  kurbine  geldikde  kemerler  ile  Sayda  şehrine  geti' 
rüb  içinde  istimal  olunan  ol  âbı  nabdır  Andan  maada  şehrin  cemü 
bağ  ve  bağçeleri  bu  nehirle  sak*y  olunur  Azîm  hayratdır  Ve  bu  nehir 
üzre  Cisri  Evvelden  ubur  idüb  bir  saat  dahi  Sayda  bağ  ve  bağçe  ve 
besatînleri  îçre  seyir  temaşa  iderek  ta  Beyrutdan   dokuzuncu  saatde 

Evsafı    kal'ai    Sayda 

•  _^^ 

Kadim  eyyamda  ispanya  keferesi  binasıdır  Badehu  Hicreti  nebe- 
viyyenin  sen  26  tarihinde  Hazreti  Ömer  Kudüsü  Şerifi  feth  etdükde 
bu  kaPa  (i)  dahi  feth  idüb  camiler  bina  olundukdan  sonra  yine  küf- 
far  istilâ  idüb  sene  tarihinde  Mısır  Sultanlarından  Melik  Nasır 
ibni  Klavan  fethidir  Badehu  sene  tarihinde  Selim  Şahı  Evvel 
Mısır  fethine  azimet  buyurduklarında  bu  Sayda  hâkimi  Kara  Cıga 
Bay  velvelei  Ali  Osmana  takat  getiremiyeceğini  idrak  idüb  Samı  Şerifde 
kal'anm  miftahların  padişaha  teslim  idüb  hini  tahrirde  Şam  eyale- 
tinde iltizam  ile  sancak  olmuşdur  Amma  sene  1071  tarihinde  Sultan 
Mehemmedi  Rabi  asrında  Köprülü  Oğlu  Fazıl  Ahmed  paşa  Şam  valisi 
iken  bu  sancağı  müceddeden  tahrir  idüb  eyalet  olmağa  tahammülü 
olduğundan  Kuneytara  evkafı  Süleyman  Han  vüzer  (a)  larından  Lala 
Mustafa  paşa  evkafıdır  ki  üçyüz  pare  mamur  âbâdan  kuraları  var 
idi  kim  güya  herbiri  bir  kasaba  idi  Bu  kadar  zemandan  beri  vakful- 
lahdır  deyu  iğmaz  iderlerdi  Amma  Köprülü  zade  Ahmed  paşa  tahrir 
idüb  vakfın  mürtezikasın  ve  imaret  ve  gayri  masarifin  ihata  idecek 
kadar  alıkoyub  mabaki  kuraları  Sayda  sancağına  ilhak  idüb  bir  eyalet 
tahrir  olunub  hâlâ  vezaretdir  Amma  Şam  Tırablusu  gibi  iltizamdır 
Eyaletinde  olan  sancaklar  bunlardır  ki  tahrir  olunur  Evvelâ  livai 
Beyrut  ve  livai  Safed  ve  livai  Akkâ  ve  livai  vilâyeti  Türabı  ve  livai 
Sayda  paşa  tahtıdır  Ve  livai  Cebelül  Maan  Bu  sancaklarda  alaybeği 
ve  çeribaşı  ve  timar  ve  ziamet  olmıyub  cümle  iki  bin  altmış  pare 
âsi  kuralar  iltizam  ile  eyalet  olmuşdur  Paşanın  tarafı  padışahîden 
hassı  hümayunu  sekiz  yük  on  bir  bin  akçedir  Ve  paşasına  sefer  yok- 
dur  Zira  mansıbı  üzerine  kise  maktu'dur  Paşası  bu  kadar  âsi  kuralar- 
dan bu  malı  mirîyi  tahsil  etmek  içün  iki  bin  piyade  asker  ile  zabt 
ider  Ve  kenduye  dahi  badelhisab  velmasruf  iki  yüz  elli  kise  kalur 
Ve  bu  eyalet  beş  yüz  akçe  payesile  üçyüz  akçe  mollaya  dahi  ihsan 
olunur  Yedi  nahiyesi  var  Mollaya  senevi    beş  guruş    hasıl  olur    Haci 


426  EVLtYA  ÇKLEIİİ 

Ishak  paşa  zemanında  acib  mamur  abadan  eyalet  olmuşdür  Amma 
cümle  halkı  sengistan  dağlarda  Dürzi  ve  Timanî  yetmiş  mezheble  âlûde 
ecnası  mahlûkatı  haşaratdır  Ve  bu  Sayda  kaPası  Bahri  Ebyazın  sahi- 
linde bir  keğili  kaya  üzre  şekli  murabba  şimalinden  kıbliye  tulânîce 
bir  kaPai  köhne  âbâddır  Dairen  madar  cürmü  murabbai  üç  bin  yedi 
yüz  adımdır  Ve  hendeksizdir  Ve  dö  (r)  d  kapusu  vardır  Kıble  canibine 
Babı  hayme  iki  yanı  şarka  mekşufdur  Biri  lebi  deryada  iç  kaPiye  gi- 
der Şimale  nazır  bir  küçük  kapudur  Bundan  iç  kal'iye  varınca  derya 
üzre  beş  yüz  adım  şeddadî  bina  cisir  ile  iç  kaFiye  varılır  On  bir  göz 
cisirdir  iç  kaPa  derya  içinde  güya  bir  cezirede  vaki  olmuşdür  Bir 
kaPai  metindir  Devri  müdevveri  beş  yüz  adım  küçük  kaPadır  Amma 
cebehanesi  ve  balyemez  topları  kerbi  gibi  limana  nazırdır  Dizdarı  ve 
iki  yüz  merdümü  hisarı  vardır  Hüküm  hükümet  sahibi  ağalıkdır 
Nice  bin  pare  gemilerin  herbirinden  beşer  guruş  liman  hakkı  alır 
Hattâ  hakir  sene  tarihinde  cülusu  Mehmed  Hanide  Murtaza  paşa 
fermanile  bu  Sayda  kal'ası  kulların  yoklamağa  gelüb  bin  esedî  guruş 
aldım  Ala  dizdarlıkdır  Daima  kal'anm  kıbliye  nazır  demir  kapusı 
önündeki  Lonca  köşkünde  dizdar  oturub  top  menzilinden  baid  gitse 
mazul  iderler  Güya  habisdir  Şeb  ruz  evkatı  hamsesin  kaPa  kapusı 
Önündeki  mescidde  edayı  salât  idüb  ol  kasırda  oturur  Ve  bu  kaPa 
içre  Selim  Han  Camii  ve  dizdar  ve  ketühda  ve  imam  ve  müezzim 
ve  neferat  haneleri  ve  iki  buğday  anbarından  gayri  bir  imaret  yokdur 
Ve  bir  seramed  ibret  nüma  dirahti  hurma  var  kim  bu  cezire  içre  ef- 
lâke kad  çekmişdir  Hakir  Bağdad  ve  Basra  ve  Lehsa  ve  Adinde  öyle 
cüssedar  ve  münteha  nahli  hurma  görmedim  Ayanı  vilâyetin  ihtiyar- 
lar (ı)  bu  hurma  içün  bin  yaşındadır  didiler  Alâmeti  oldur  ki  huşesi 
az  olduğı  mahalle  karib  kıble  canibine  rukûa  vardıkda  ol  dirahti  bin 
sene  muammer  olmuşdür  deyu  nakletdiler  a\hv\  .  .iH  ı.iV  Ve  bu  Sayda 
limanı  bu  iç  kaPa  önünden  ta  garbından  şark  tarafında  şehir  ucuna 
varınca  tuli  iki  bin  adım  bir  limanı  azimdir  Kefere  destinde  iken 
gayet  mamur  abadan  liman  imiş  Hâlâ  bazı  yerleri  mamurdur  Çoğu 
harabdır  Amma  yine  demir  tutar  âlâ  limandır  ki  makduru  beşer  de- 
ğildir Derya  içre  şeddi  ye'cuc  gibi  şeddadî  binalar  inşa  etmişler  kim 
âdem  hayran  olub  İç  kaPadan  tarafa  derya  içre  kapu  imiş  Cümle 
gemiler  andan  girer  Ve  hikmeti  Huda  bu  limanın  şimalinde  derya 
içre  yedi  kudretden  tulânî  tulânî  kayalar  dizilmişdir  Akdeniz  cuş  bu- 
ruş etdikde  telâtumu  derya  bu  kayalara  urub  mevci  kat'ider  Be  bu 
kayalar  içre  azîm  mağaralar  var  kim  ibret  nümadır  Bu  kayalar  ile 
kaPa  mabeyni  dahi  azîm  limandır  Barçeler  ve  karaka  ve  galyonlar 
bu  mahalde  lenger  endaz  olub   yatarlar  Elhasıl   Akdeniz    iskelelerinde 


SEYAHATNAMESİ  42T 

böyle  bir  limanı  azîm  yokdur  kim  öyle  açık  derya  altı  yerde  böylıe 
bir  liman  vaki  olmu§dur  Amma  tathire  muhtacdır  Ve  bu  limannüi 
kıblesi  tarafındaki  şehri  azîmi  Sayda  varuşu  kaPası  içre  cümle  üç  ma- 
halle ve  bin  iki  yüz  toprak  ve  kireç  ile  püşide  sarayı  âliyeler  ve  gayra 
hanelerdir  Bu  şehirde  asla  ahşabatdan  bina  yokdur  Cümle  kârgir  toloz 
binalardır  Ve  cümle  mihrabdır  Altısı  camidir  Maada  mesa- 

cidlerdir  Cümleden  cemaati  kesireye  malik  çar  su  içinde  Yeni  Canın 
babı  üzre  tarihi 

Bir  camii  vâlâ  ruşen  binai  âlâdır  Ve  Camiülhahir  Bunun  dahi 
cemaati  çokdur  Zira  lebi  deryada  ve  suku  sultanîde  mecmaünnas 
mahallinde  vaki  olmagile  âşıkanı  ehli  salât  cem  olurlar  Amma  hare- 
mi yokdur  Zira  tenk  mahalde  mebni  olmuşdur  Ve  kuUe  misal  bir 
minaresi  vardır  Amma  imamı  asla  vazife  kabul  etmiyüb  her  şeyden 
masum  ve  hafızı  Kelâmullah  Şeyh  Nasır  Efendidir  Kibarı  evliyadan 
olduğuna  şübhe  yodur  HaJkdan  münzevi  bir  kimesnedir  Hamdi  Huda 
desti  şerifin  bus  idüb  duai  hayırları  ile  behredar  olduk  Ve  Kethüda 
Camii  hareminde  ^W9  \^c  bir  şafiî  havuz  var  Ve  Kotiş  (O)ğlu  Camii 
kârı  kadim  bir  camii  azimdir  Ve  Camiüssuk  Cemaati  çokdur  Ve  Co- 
mü  HazTeti  Ömer  <^c  ^\^^j  Kendüler  imam  olduğu  camii  pür  envar- 
dır  kim  müstecabüddave  mahaldir  Güya  Mısırda  Camii  Ezberdir  Ve 
Babı  Hasda  taşra  kapu  önünde  Camii  Berranî  bir  küçük  camidir  Bu 
camilerden  maada  mesacidlerdir  Yedi  medrese  ve  bir  darülkura  ve 
iki  darülhadis  ve  yedi  mektebei  sıbyanı  ebcedhan  ve  üç  hamamı  var 
Biri  Şeyh  hamamı  Ve  dörd  hanı  var  kim  herbiri  kal'a  misal  hanlar- 
dır  Evvelâ  pirine  hanı  ve  küçük  han  ve  iskele  başında  Firenk  han» 
Yedi  kiralın  konsolozları  bu  handa  sakin  olurlar  kal'a  misal  bir  hani 
metindir  içinde  üç  yüz  kat  enderkat  höcrelerdir  Ve  taşrada  deri  di- 
varmın  canibi  erbaası  dekakînler  Cümle  dükkân  bu  şehir  içre  dört  yüt 
mamur  dekâkînlerdir  Cemii  zîkımet  eşyalar  mevcuddur  Amma  beza- 
zistanı  yokdur  Ve  cemii  esvakları  vasidir  Ve  iki  canibleri  yaya  kal- 
dirimdir  Pak  pakize  tariki  âmları  vardır  Ve  halkı  dahi  pak  mezheb 
ve  pak  itikad  ve  muhibbülfukara  ve  garibdostlardır  Safir  ve  Maliki  ve 
Ha(n)belî  mezhebler  ve  ehli  tevhidlerdir  Ancak  paşalı  No'man  ibni 
Sabit  mezhebindendir  Ve  müfessirîn  ve  huffazı  kur'an  bî  hisabdır  Ve 
mezahibi  erbaadan  şeyhülislâmı  ve  nakibüleşrafı  ve  âyânı  vilâyeti 
vardır  Ve  halkı  ekseriya    ehli  tüccar    ve    ehli    bihardır     Cümle  halkı 


42»  EVLİYA  ÇELEBİ 

alaca  cübbe  ve  kereke  giyüb  başlarına  beyaz  destar  sararlar  Ve  nis- 
vanları  sîm  ve  zeri  halis  arakıyyeler  giyüb  üzerlerine  beyaz  car  büri- 
nüb  ayaklarına  katife  çakşır  giyüb  sarı  çizme  ile  reftar  iderler  Ala  ve 
ve  ednası  ve  rical  nisası  gözlerine  kuhlü  arabî  çekerler  Amma  bu  şeh- 
rin havası  sakildir  Temmuzda  hurma  pişiminde  neuzübiUâh  âdeni 
serinden  pişer  Anmçün  halkının  rengi  ruyleri  humret  üzre  olmayub 
asfarüUevin  olduklarından  mahbub  ve  mahbubesi  memduh  değildir 
Amma  halkı  gayet  rencberdir  Ve  hâkimlerine  muti  münkaddırlar 
Hakka  ki  bu  şehrin  suyu  âbı  hayat  olmasa  havasının  bedliğinden 
âdemleri  helak  olurlardı  Bu  şehrin  garb  tarafından  cereyan  iden  nehre 
Nehri  Kumul  j«^5  yani  Kehle  suyu  dirler  Ve  kıble  canibinden  cere- 
yan iden  nehre  Nehri  Bergus  *:»^c./  yani  Pire  suyu  dirler  Anmçün 
halkı  pire  ve  kehleden  âciz  ve  bidar  (bizar)  olurlar  Bu  nehirler  tılsı- 
mat  ile  cereyan  etmişdir  Acib  hikâyeti  vardır  Ve  bu  şehrin  mekûlât 
meşrubat  masunatmın  memduhatından  hurması  ve  limon  ve  turunç 
ve  şeker  kamışı  ve  zeytun  incir  ve  rumman  ve  çimizi  ve  muzu  olur 
Ve  cümle  zenanelerinin  kârları  harir  kurdu  beslerler  Zira  âlâ  mahsul- 
leri dud  ve  penbedir   Gayet  mahsuldar    ve    ganimet    şehri    benderdir 

Ziyaretgâhı  kibarı  evliyauUahı  Sayda 

Evvelâ  Babı  Haymeden  taşra  lebi  deryada  tekyei  hazreti  Biruh  Alem- 
darı ResuluUahdır  Bir  bağı  irem  mesiregâh  tekkei  teferrügâhı  Bektaşıyan- 
da  âsiyan  idinüb  asudedirler  Pabürehne  ve  serbürehne  âşıkı  seyyidüfu- 
kara  Bektaşiyanlan  vardır  Şehrin  vüzera  ve  uleması  bunda  ayş  işret  ider- 
ler bir  nazargâhdır  Şeyhi  Kandiye  kal'ası  gazilerinden    Yeniçeri  Dede 

A. 

derler  bir  candır  Ayende  ve  revendenin  yoluna  canlar  feda  idüb  hüsnü 
ülfet  ile  ârâste  bir  halûk  dervişdir  ki  bu  tekey(i)  ihya  idüb  iremiz- 
atülimad  misal  bir  ravza  etmişdir  Ve  Babı  Arasdan  taşra  Şeyh  Musa 
ve  Şeyh  Elaer  Reşid  ve  Şeyh  Cemaleddin  Bunlar  Beyrutdan  gelüb  Say- 
da(ya)  girecek  mahalde  surun  haricinde  şahrah  üzre  medfundurlar 
Ve  sahâbîlerdir  Ve  bunlara  karib  şehre  giren  âbı  hayatın  su  kemer- 
leri dibinde  vüzeralara  mahsus  bir  kasrı  müşeyyed  vardır  Ol  mahalde 
Şeyh  Abdullahı  Hamavî  bir  kubbei  âlide  medfundur  Her  kimin  atı 
«ıraca  getirse  anın  kabrin  üç  sabah  üçer  kerre  devir  iderse  billahi  şifa 
bulur  Mücerrebdir  Ve  Şeyh  Kasım  Ziyareti  Saydun  nebi  |.^J\^.u  Bun- 
lar Benî  israil  peygamberlerindedir  Kudüsden  bu  Saydıya  gelüb  ihtida 
Saydai  bunlar  imaret  idüb  sankin  oldukları  içün  Saydundan  galet 
Savda     derler     Bu   nebinin     ismile  müsemma    bir     mamur       şehirdir 


SEYAHATNAMESİ  42  <> 

Ve  sebebi  tesmiyesi  oldur  Bu  gehirde  nice  ziyaretler  vardır  Atnma 
hakir  âsitanelerine  yüz  sürdüğüm  bu  sultanlardır  ^ac  '<&\^j  Badehu  valîi 
vilâyet  Hacı  Ishak  pa§adan  ihsan  in'amlar  ve  on  süvari  refikler  alub 
ala  tarikuzziyaret  bu  varuş  kal'asm  deveran  idüb  kaFa  haricinde  asla 
haneler  yokdur  Serapa  bağ  ve  bağce  ve  gülistan  ve  nahlistan  ve  bos- 
tandır Andan  lebi  deryada  Beyrut  canibinde  Seb'atül  Uyun  ile  Nehri 
Evvel  mabeyninde  üç  bin  sahâbei  kiram  medfunlardır  Şehrin  sule- 
hayı  ümmetinden  bazı  kimesneler  her  leylei  cum*ada  pabürehne 
varub  surei  Tekâsür  tilâvet  iderek  ziyaret  iderler  Hazreti  Cmer  hilâ» 
fetindeki  muhasarada  desti  Rumdan  ve  Ermeni  ve  Çingâneden  şehid 
olmuşlardır  Ol  ecilden  bu  şehirde  Urum  ve  Kıbtı  veya  Ermeni  muam- 
mer olmaz  ve  gelmezler  Amma  Yahudi  çokdur  Cümlesi  muhattem 
ve  siyah  tuşu[l]  işlerler  Bu  sahâbei  kiramları  ziyaret  idüb  kıble  cani- 
bine müteveccih  olub 

Kariyei  Hare 

Yüz  elli  haneli  müslüman  köyüdür  Andan 

Kariyei    Kîzeyye 

ve  ana  karib 

Kariyei  Deyri  Zehrani 

Kal'a  misal  bir  deyri  Kıbtı  ve  Rum  Firenkdir  Ayende  ve  revendeye 
nimeti  mebzuldür  Ve  ana  karib 

Nehri  Zehrani 

bir  âbı  zülâldir  Cebelüllibnanı  Kebirden  cem  olub  bu  mahalde  Bahri 
Ebyaza  munsab  olur  Hakir  atlar  ile  rene  ina  ile  ubur  idüb 

Kariyei  Akbiye 

Andan  güzer  idüb 

Kariyei  Sarfael 

Hazreti  Yehuda  oğlu  Sarfael  bunda  bir  pügte  üzre  medfun  ziya- 
reti Yehudadır  Ve  bunun  kurbinin  lebi  deryasında  bir  beyaz  kubbei 
âli  içinde  Hazreti  Hızır  makamıdır  Ziyaretgâhı  has  ve  âmdır  Andan 
yinJE  kıbliye 

(i)   Bfığdad    Köşkü   nüshası  (pusu). 


^M)  EVLİYA  ÇELEBİ 

Kariye!  Ensar 

Kurbinde  bin  yedi  yüz  sahâbei  kiram  sene  54  tarihinde  Muavi- 
ye.  Samda  iken  bunlar  şehid  olub  bu  mahalde  nümayan  asudelerdir 
Bazıları  kubbeli  ve  kimi  sengi  mezar  ile  malûmlardır  Anınçün  bu 
mahalle  Kariyei  Ensar  derler  Zira  bu  sahabelerin  çoğu  muhacirini 
Ensarlar  idi  Badehu  bunları  Abdül  Melik  bir  divar  içine  alub  asarı 
bina  tarihi  ile  malûm  bir  ziyaretgâhdır  Ve  bu  eshabı  güzînin  şarkın- 
da  bir  âli  yerde  dürrü  beyz  âsâ  bir  kubbei  âlidir  Ziyareti  Hazreti 
Mi(k)âil  ihni  Hazreti  Yakuh  Gerçi  mürsel  nebi  değildir  Amma  ne- 
bizadedir  Ve  efvahı  nasda  Hazreti  Yusufu  kuyuya  atan  bunlardır  de- 
yu  isnad  iderler  Ve  olkadar  itibar  idüb  ziyaret  etmezler  Ve  yoldan 
*ehil  baiddir  Andan 

Kariyei  Adlûn 

iskender  hukemalarından  bir  hakim  Adlûn  bunda  medfundur 
Ani  ubur  idüb  yine  ol  mahalde  lebi  deryada  bir  göz  cisri  âli  kim 
kehkeşanı  felekden  nişan  verir  bir  kara  köprüdür  Altından  cereyan 
iden 

Nehri  Reytan 

ve  Nehri  »yj  ve  nehri  Ay  üçü  bir  olub  bir  âbı  hayat  sudur  Sah- 
rayı Cil  beg  dfc.  j>.  den  ve  jıi^  kal'ası  ciballerinden  ve  Zeydaniyye  dağ- 
larından tulü  idüb  bu  Kasımiyye  kaPası  dibinde  Bahri  Ebyaza  mun- 
§ab  olur  bir  âbı  zülâli  hayat  efzadır  Anı  cisirden  ubur  idüb  ta  Say- 
fadan   12   saat 

Evsafı  kal'ai  Kasımiyye 

Sayda  hakinde  paşa  hassıdır  Ve  subaşılıkdır  Ve  nahiye  olmak 
İle  niyabetdir  Kalfası  lebi  deryaya  bir  top  menzili  karib  nehri  Rey- 
fan  kenarında  bir  püşte  üzre  şekli  murabba  bir  küçük  kal'ecikdir 
Cürmü  dörd  yüz  adımdır  içinde  kırk  elli  Urban  haneleri  var  Dizda- 
rı ve  neferatı  ve  gayri  imaretden  bir  âsâr  yokdur  Sene  tarihinde  bi- 
na etmişdir  Andan  kıbliye  lebi  derya  ile  bir  saat  gidüb 

Evsafı  Re'sül  Uyun  acibei  ibretnümun 

Bu  memleketler  Iskenderi  Yunanı  hükmünde  iken  hukemaları 
hikmet  ile  bina     etmiş  Sahili  deryadan     yüz  adım    baid  derya  içinde 


sı  VAHAS  NÂMKSr  431 

bir  kullei  âlî  bina  etmişler  kim  kaddi  elli  zirai  mekkîdir  Bu  kuUenin 
ortasının  ta  zirvei  âlâsında  ^i«9t^P  bir  havzu  azîm  vardır  Gayet  âbı 
rakikdir  Ka'rında  nice  zîkıymet  eşyalar  nümayandır  Nice  serden  geç- 
di  âdemler  gavvaslık  idüb  dalarlar  Bir  âdem  kaddi  gitmeden  kati  yayr 
dan  ok  çıkar  gibi  sudan  yukaru  pertab  iderler  Amma  zarar  isabet 
etmez  Bazı  canlar  sakil  olmak  içün  (i)ri  taşları  deraguş  idüb  dalar- 
lar Yine  bir  âdem  kaddi  nüzul  etmeden  ruyi  mâya  çıkar  Her  çend 
ki  zîruh  kısmı  girüb  dalsa  ol  an  taşra  çıkar  Amma  hacer  şecer  makule- 
si  ilka  etse  zarar  etmez  Ve  girüb  gasil  idenlere  dahi  zarar  isabet  et- 
miyüb  hummadan  halâs  olur  Ve  kırk  gün  suyundan  nuş  iden  cüzam 
zahmetinden  kurtulur  Mücerreb  âbı  hayatdır  Hikmet  bu  kim  bu  der- 
ya içinden  böyle  âbı  hayat  bu  kullei  âlinin  ta  zirvei  âlisinde  coş- 
gun  bahir  gibi  taşub  kuUenin  canibi  erbaasmdan  deryaya  dökülüb 
mahlut  olur  Garayib  bu  kim  bu  kullenin  yakininde  havale  bir  gûhu 
bâlâ  yokdur  kim  bu  uyun  andan  geldi  Acib  hikmetdir  Hattâ  Maan 
Oğlu  âsi  iken  bu  külle  mutalsamdır  Bunda  nümayan  zîkıymetden 
maada  kenz  vardır  deyu  âdem  üşürüb  ferhadî  külünkler  ile  bir  ta- 
şın koparemeyüb  nice  eyyam  toplarla  döğüb  zerre  mikdarı  zarar  isa- 
bet etmedüğün  görüb  feragat  ider  Azîm  temaşagâhdır  Bu  nabı  âbı 
hayatı  nuş  idüb  andan  bir  saat 

Evsafı  kariyei  Sur 

Lebi  deryada  İskenderi  Kübra  binasıdır  Badehu  sene  tarihinde 
Meliküttahir  fethidir  Badehu  Selim  Şaha  bilâ  cidal  muti  olub  mif- 
tahların  Hayre  Beğ  vasıtasile  Selim  Hana  teslim  etdiler  Sayda  ha- 
kinde voyvadalık  ve  nahiyedir  KaPası  Bahri  Ebyaz  sahilinde  bir 
körfez  nihayetinde  bir  köhne  kal'ai  sengîndir  Matekaddem  azîm  kal*- 
a  imiş  Hâlâ  harabesi  çokdur  Dairen  madar  cürmü  altı  bin  adımdır 
Ve  mamur  yerinde  cümle  üç  mahalle  ve  üç  yüz  toprak  örtülü  hane- 
lerdir Ve  camii  var  Meliküttahirindir  Matekaddem  keniseden  vely 
olunmuş  Ve  üç  mescid  ve  bir  hamamı  muhtasarı  var  Temmuzda 
muattal  durur  Yirmi  dükkânı  ve  bir  küçük  hanı  var  Amma  bir  dey- 
ri  mamuru  var  kim  cemii  kefere  itibar  idüb  dib  Firengistandan  me- 
kûlât  meşrubat  nezeratları  gelir  Ibretnüma  manastırdır  Keferenin  zu*- 
mu  batıUarınca  Iskederin  ibadetgâhıdır  derler  Ve  bu  mahalde  bu 
deyre  itibar  /»  mahalle  kefere  haneleri  vardır  Cümle  Kumlardır  Am- 
ma asla  türkce  bilmezler  Cümle  lisanı  Arab  tekellüm  iderler  Ve  u- 
rumca  dahi  bilmezler  Yemin  eyleseler  û>«.-  y-i  -iu*j  derler  Ve  bu  Sur 
kal'ası  bir     kumsal  yerde     v(a)  kidir     Lebi    deryada  limana  nazır  bir 


432  KVLİYA  ÇELEBİ 

mamur  ve  abadan  kullei  metini  var  Sinan  paşa  binasıdır  Dizdarı  ve 
merdümü  hisarı  elli  neferdir  Ve  limana  nazır  bir  kaç  hürde  topları 
var  Amma  gayetülgaye  büyük  limana  malikdir  Ve  kaPanm  şimal  ve 
kıble  canibi  dahi  sekiz  rüzgârdan  salim  limanı  kebirlerdir  Akkâ  li- 
manında kışlamadan  havf  iden  galyonlar  bunda  gelüb  demir  bırak- 
madan yatarlar  Lâtif  limandır  Amma  şehrini  günden  güne  kum  der- 
ya gibi  gelüb  gark  etmededir  Zemanı  kadimde  tılsımatı  var  imiş  Ma- 
an  Oğlu  bunda  define  vardır  deyu  harab  idince  hemen  kum  her  ta- 
rafdan  bu  şehre  girüb  müslevli  olur  Anmçün  mamur  değildir  Bunu 
dahi  seyir  temaşa  idüb  lebi  derya  ile  Akkâ  canibine  azimet  etmedik 
Zira  sene  1058  cülusu  Mehemmed  Hanı  Rabide  Murtaza  paşa  ile  bu 
mahalleri  seyyahat  etmeğile  sol  canibde  şarka  dağlar  icre  3   saat  gidüb 

Kariyei  Ma'reke 

Sengistan  içre  yüz  evli  ve  camili  müslüman  kariyesidir  Zeytun- 
luk  cihanı  dutmuşdur  Ve  bu  mahalde  Sayda  sancağı  hududu  te- 
mam olub  Safed  sancağıdır  ki 

Vilâyeti  Taberistan  yani  eyaleti  Ken'an 

Cümle  kütübü  tevarihlerde  Ken'an  İli  dikikleri  bu  mahallerde  (1] 
Andan  kıbliye   2   saat  gidüb 

Kariyei  Terzat 

İki  yüz  evli  bağ  ve  bağçeli  havası  hub  halkı  mahbub  ve  mergub 
müslümanlardır   Ve  bunda 

Hazreti  Hesyan  ibni  Hazreti  Yakub 

Bunların  nübüvvetinde  ihtilâf  vardır  Amma  tevarihi  Yehudada 
Yakub  evlâdları  cümle  velilerdir  deyu  tahrir  etmişler  Ve  bu  Hesyan 
ibni  Yamen  ile  ve  Yehuda  ile  Mısıra  Hazreti  Yusufdan  galâl  almağa 
gidenlerdir  Bu  karyede  bir  kubbei  âli  içinde  medfundur  deyu  itibar 
idüb  ziyaretgâhdır  Ve  karyenin  dağ  ve  taşı  dud  ve  zeytun  ağacile 
müzeyyendir  Amma  halkı  dürüst  rafızîlerdir  Bir  şeb  mihman  olub 
andan  evce  serçekmiş  bir  cebeli  müntehaya  çıkub  garb  canibinde 
Bahri  Ebyazı  ve  kal'ai  Akkâ  ve  Nakura  boğazın  temaşa  etdik  Ve 
şark  canibinde  Baalbek  sahraları  ve  Cebelüllibnan  ve  kal'ai  -«^  ve 
kaPai  Zidaniyye    bilküUiye    nümayan    idi    Sahifei    ruyi    zemin    nakşi 

[1]    Bağ  lad    Köşkü    nüshası   (rlir) 


SEYAHATNAMESİ  433 

bukalemun  var  zahir  idi  Ve  bu  gûhu  bâlâya  olmertebe  uruc  etdik  ki 
güya  gerrubiyanın  sadası  istima  olunur. 

Cebeli  Nakur 

derler  meşhuru  âfâkdır  Bu  d(a)gda  cümle  ahcar  ve  eşcarat  mevcuddur 
Amma  geçeri  çemmiz  namevcuddur  Zira  ol  dirahti  mubareke  sevahil 
yerlerde  olur  Andan  kıbliye  dağlar  ve  taşlar  aşub  bir  püşte^Jüzre 

Ziyareti  Sayyah  ibni  Yahud  ibni  Hazreti  Ya'kub 

Bu  Hazreti  Sayyah  bülend  âvâz  ile  sayha  urdugıyçün  mubalâgafile 
Sayyah  dediler  Yakub  nebinin  nebiresidir  Peygamberler  olub  suhuf 
nazil  olmuşdur  Bir  kubbei  âli  alâmetleri  var  Amma  ancak  bir  borya 
döşelidir  Kanadil  ve  türbedarı  yokdur  Ve  âsitanesine  karib  kuralar 
cümle  Düruzî  mezhebinde  rafızîlerdır  Ve  gayri  lisanı  bu  dağlardaki 
mePunlarda  istimal  olunur  Ve  bu  hazreti  Sayyahm  canibi  erbaasında 
birer  ok  ve  kurşun  menzili  püşteler    üzre    nümayan   olan  kubbelerde 

•  A, 

bilcümle  Hazreti  Yakub  ve  Ishak  ve  Isdır  Efrayim  ve  Yehuda  evlâdı 
emcadlarıdır  isim  resimleri  ile  mastur  ziyaretgâhlardır  Zira  bu  diyar 
Benî  israil  vilâyetidir  Peygamberlerini  ve  evlâdlarını  isim  resimleri 
ile  bilüb  birer  alâmet  bina  etmişlerdir  Ve  tevarihlerinde  cümle  mas- 
turdur  Amma  bu  hakir  hemen  yolumuz  üzre  yakin  olub  ziyaret 
etdiğimiz  evliya  ve  enbiyaları  tahrir  eyledik  Amma  bu  mahallerde 
yirmi  sekiz  merkadı  pürenvar  dahi  ziyaret  eyledik  Anların  esmaları 
malûmumuz  olmamagile  tahrir  olunmadı  Ve  sual  idecek  kimesneler 
bulunamadı  Gerçi  bu  diyarın  Durzî  rafızî  kavimleri  âbâ  ve  ecdad- 
larından  biri  irsile  intikal  iden  peygamberleri  ve  oğulları  ne  canibde 
medfun  olub  ve  esmaları  ile  ferade  ferade  bilirler  Amma  suali  müş- 
kil  bir  alay  yagî  bağı  âdemler  ile  üns  ülfet  müşkil  ve  lisanları  Arab 
lisanına  karib  bir  gayri  lehcei  mahsusaları  var  Tercemana  muhtaç 
ve  ümmeti  Muhammedi  bir  nan  pare  içün  katil  iderler  Hamdi  Huda 
Benî  Kenan  elind(e)  zikrolunan  otuz  yedi  peygamberi  ve  peygamber 
zadeleri  ziyaret  idüb  ruhu  şerifleriyçün  herbirine  bir  Yasini  şerif  ve 
Seb'ülmesani  tilâvet  idüb  şefaatlerin  reca  etdim  Ve  ruhaniyyetlerinden 
istimdad  taleb  idüb  sıhhat  ve  selâmetle  hamdi  Izid  yola  revane  olub 
yine  kıble  canibine  bir  saat  gidüb. 

Ziyareti  şecerei  seyyidina  Hazreti  Ali  U'rj  ^^çf 

Tariki  âm  üzre  bir  vasî  çemenzar  yerde  evci  semaya  serçekmiş 
beş  âdem  ancak  deraguş  ider  ve  çıkar     Ve    ne  kavak    ve    ne  çemmiz 

Evliya  Çelebi  9  —  28 


434  'ÎVLİYA  ÇELEBİ 

bîr  güne    dirahti    şirindir    kim  diller    ile    tâbir  olunmaz    Hazreti  Ali 

bu  mahallerde    asude    olan    Anterlere  Hazreti    Resulün    iznile    gelüb 

Ya  Anter  deyu  nida  etdikde  nice    anterler  hakden    baş   kaldırub  âlât 

silâhlarile    defn   olunmuşlar  idi     Neam    Ya  Ali    deyu  cevab    verdiler 

Bunları    dahi    Ali    görüb  birinin    elinden    nabutun    yani  asasın  alub 

ol  asayı    yire    sokub    biemrillâh  ol  kuru  ağacdan    berki  sebzler  zahir 

A. 

olur  Anterlerin  bazı  Aliden  bu  kerameti  görüb  Amentü  Billâh 
Ya  Ali  dirler  Hazreti  Ali  dahi  Mutu  biemrillâh  «^'^^  '^V  buyurdukları 
saat  cümlesi  hake  beraber  olurlar  Hâlâ  ol  mahalle  Anter  Deresi 
derler  Ol  asadan  hasıl  olan  dirahti  Ali  ol  mahaldir  Hâlâ  bin  seksen 
yıldanberu  ol  şecerei  nevnihal  âsâ  bir  sayedar  dirahti  âlâdır  Ve  bu 
diraht  zahir  olduğu  gibi  Hazreti  Ali  düldülün  şecere  bağlıyub  zâti 
şerifleri    sayesinde    istirahat  idüb  saadetlerin    kodukları    yerde 

bir  taş  gibi  çukurdur  Badehu  bîdar  olub  tecdidi  vuzu  etmeğe  su 
bulunmıyub  mübarek  desti  şerifleri  ile  yeri  hafir  idüb  ol  dirahti  Ali 
sayesinden  bir  âbı  hayat  tulü  idüb  tecdidi  vuzu  ider  Hâlâ  Ayni  Ali 
ismile  müsemma  turna  aynına  benzer  ayni  ayni  zülâldir  Ayende  ve 
revendelerin  atşanına  hayatı  candır  Ve  bu  mahalde  bir  taşa  düldülün 
ayakları  tesir  idüb  hâlâ  nişandır  Bunları  seyir  temaşa  idüb  yine 
kıbliye  bir  saat  dere  depeler  icre  ubur  idüb 

Evsafı  ayni  Tebnin 

On  yerden  kaynar  uyunlardır  Herbirinin  lezzeti  ve  ismi  ve  has- 
sası vardır  Ve  bu  mahalde  bir  hanı  azîm  bina  olunmuşdur  kim 
her  sene  evvel  baharda  nice  bin  âdem  bu  fezaya  hayme  ve  hargâh- 
ları  ile  gelüb  meks  iderler  Bir  cemiyyeti  kübra  olub  ayş  işret  idüb 
mezkûr  uyunlardan  herbiri  emrazına  göre  nuş  idüb  şifa  bulur  Herbiri 
defeatile  tecrübe  olunmuş  uyunlardır  Evvelâ  Ayni  Tebnin  yürek 
ağrısına  ve  yürek  sıkılmasına  ve  hafakana  ve  sar'a  biemrillâh  yedi 
gün  nuş  iden  dürrü   yekta    olur  Ve 

Ayni  Radinı 

Nikrise  ve  istiskaya  ve   berasa  ve  yerekana  enfa'dır  Ve 

Ayni  Serî 

Cüzama  ve  kabaya  ve  gayri  hararete  gayetülgaye  serî  şerbet  ol- 
duğundan Ayni  Serî  derler  Bunu  nuş  iden  kenduyi  gayet  ısı  taamlar 
yiyüb  sovukdan  ihtiraz  lâzım  Ve 


SEYAHATNAMESİ  435 

Ayni  Debiyye 

Bir  kayadan  şazirvan  misal  pertab  ider  On  adım  mıkdarı  cereyan 
îdüb  yine  ol  mahalde  Şeyh  Mesud  hazretleri  bir  kubbei  âli  içinde 
medfundur  Mezkûr  nehir  ol  âsitanenin  altına  girüb  gayib  olur 
Amma  bu  aynin  hassası  bir  âdem  humma  marazına  mübtelâ  olsa 
alessabah  üç  gün  girse  halâs  olur  Cenabet  girse  gaib  (o)lur  Su 
içmek  murad  idinen  âdem  aynın  başına  varub  Ya  Şeyh  Mes'ud 
JltUc  ^^i^\  deyu  reca  etse  ol  an  biemrillâh  yine  ayin  cereyan  idüb  nu§ 
îderler  bir  âbı  lezizdir  jj^^^^-^  c^^]\j^  ^^^  daima  hilkati  böyle  olub  bu  hal 
üzre  caridir  Bazılar  bu  Anya  Mes'udu  Atşanî  derler  Ol  ziyaretgâhdır 
Ve  âbı    nabdır   Andan 

Ayni  Has 

Kırk  gün  bu  ayindan  nuş  iden  gözü  nuru  bir  mertebe  münevver 
ola  kim  ruzu  ruşende  asumanda  nücumu  müşahede  ide  Biemrillâhi 
tealâ  sıhhat  bula 

Ayni  Hayat 

Dimağından  nüzul  iden  illetlere  ve  sevdaya  ve  bevasıra  bahka  ve 
felce  gayet  nafi 

Ayni  Ruh 

Yedi  gün  nuş  iden  vücudundaki  çıbanlardan  ve  kabarcıklardan  ve 
cereb  ve  sızılardan  ve  sair  emrazı  bedeni  yyeden  halâs  olub  kuvveti 
Tuh  bula  Biemrillâh 

Ayni  Hazreti  Yakub 

Bu  (n)  dan  yedi  gün  perhiz  idüb  nuş  iden  cemii  emrazı  muhtelife- 
den  bedeni  pak  ve  tahir  olub  vücudunda  asla  ve  kat'a  zerre  elem  ve 
illet  kalmıyub  dürrü  maderzat  ve  mesrur    dilşad  ola  Biiznillâh 

Ayni  Nisa  [i] 

Bunu  nuş  iden  merdi  zeman  yedi  gün  perhiz  ide  Tendürüst  olub 
•ol  mertebe  kuvvet  kudrete  yetekim  eğer  on  cariyesi  olsa  ve  cümlesinin 
hatırın  hoş  ide  Gayet  mukavvi  ayni  zülâldir 

[1]   Bağdad  Köşkü   nüshası  (Aynüanisa) 


436  EVLİYA  ÇELEBİ 

Ayni  Jerjib 

Bundan  kırk  sabah  ahşam  nu§  iden  kişinin  belûhiyyeti  gidüb 
öyle  âkil  ve  dana  olub  hıfzı  bir  mertebiye  irişe  kim  efvahı  nâsda 
istima  etdüği  kelimatları  filhal  hıfz  idüb  unutduğu  manalar  hatırına 
gelüb  aklı  Aristo  ola  Baki  vesselam  imdi  ihvanı  basafaya  şöyle  ma- 
lûm ola  ki  bu  uyunların  cümlesi  Hazreti  Yakubun  mucizesile  Cenabı 
Bari  ihsan  etmişdir  Sebeb  oldur  kim 'Hazreti  Yakubdan  kavmi  mu» 
cize  istiyüb  nice  mucizeler  görüb  imana  gelmediler  Ahir  Hazreti 
Yakub  anlara  beddua  idüb  cümlesi  mariz  oldılar  Canlarına  tesir 
eyliyüb  Bizi  bu  derdden  halâs  eyle  îmana  gelelim  deyu  teahhüd  et- 
diler  Hazreti  yakub  Cenabı  Bariye  tazarru  idüb  duasını  kabul  eyledi 
Hatifden  bir  nida  gelüb  Ya  Yakub  On  evlâdınla  filân  sahraya  var 
Her  oğlun  birer  yer  kazsınlar  Andan  çıkan  suları  nuş  etsinler  deyu 
emir  etdükde  filhal  Hazreti  Yakub  on  evlâdile  bu  uyunu  Tebnin 
mahalline  gelüb  herbiri  birer  yer  kazub  bu  uyunlar  nümayan  olun- 
ca ol  an  Hazreti  Cebrail  Emin  kıbeli  Hakdan  nazil  olub  herbir  ay- 
nin hassın  ilmi  hikmet  üzre  bildirüb  cemii  kavimleri  nuş  etmeğe 
başlıyub  biemriUâh  cümlesi  dürrü  beyza  dönüb  bir  ağızdan  v^*i  «^ı  V*!»^ 
'^^  ^  diyüb  islâm  ile  müşerref  oldılar  Hâlâ  ol  kavmin  evlâdlarından 
bu  uyunlar  kurbinde  sakinlerdir  Bir  derde  mübtelâ  olan  anlara  ge- 
lüb anların  talimile  mezkûr  uyunlardan  nuş  idüb  tendürüst  olurlar 
Acib  ihsanı  Hudadır  Ve  bu  uyunları  Hazreti  Yakub  oğullarına  kaz- 
dırdığı  içün  Unyun  Tebnin  ayni  ibni  demek  olur  İbretnüma  sun'u 
Hudadır  Bazı  hukema  gelüb  bazı  unyunun  ref'in  anda  zahir  olan 
hÖcrelere  yazmışlar  ve  kazmışlar  Hamdi  Huda  hakir  ölgün  cümlesin- 
den şifa  niyyetile  nuş  idüb  Şeyh  Mes'udu  Atşanî  ve  Hazreti  Yakub 
ruhıyçün   Yasin  tilâvet  iderek  yola  revane  olub  bu  uyunlar  kurbinde 

Kal'ai  Tebnin 

Sene  tarihinde  Buhtunnasır  nusrat  bulmasın  deyu  bu  kaPai  Benî 
İsrail  kavmi  bina  idüb  tahassun  etdiler  Buhtunnasır  Kudüse  gelüb 
harab  yebab  ve  bu  kal'a  (i)  dahi  alub  kavmin  kebab  etmişdir  Bade- 
hu sene  tarihinde  ispanya  destinden  Meliküttahir  feth  idüb  yine 
küffar  tama  etmesin  deyu  bazı  yerlerin  münhedim  etmiş  Hâlâ  içinde 
Hazreti  ibrahim  Habibullah  hanesinden  gayri  bir  âsârı  bina  yokdur 
Safed  hakinde  nahiyedir  Ve  Habibulluh  hanesi  sebebile  bazı  kaba- 
yili  Urban  gelüb  haymelerile  meks  iderler  Ve  bu  HabibuUahın  saa- 
det haneleri  kârı    kadim;  binayı  sengin  beyti  gevheri  nigin  bir  hane- 


SEYAHATNAMESİ  437 

dir  Hazreti  Ibrahitne  hazreti  Cebrail  Emin  suhfile  nüzul  etdikde 
divan  kârgir  iki  şakka  olub  güya  A«^  gibi  kat  olunmuşdur  Bir  mussay- 
kal  ve  mücellâ  yarıkdır  Ve  bu  hanei  saadetde  muhadde  misal  bir  sengi 
asfer  vardır  Hazreti  ibrahim  Halilin  gerdi  bâlişi  imiş  Seri  saadetleri 
yeri  hâlâ  zahirdir  Ve  bir  kaç  kerre  Firengi  bed  renk  yerinden  kal'idüb 
serika  etmeğe  murad  idinüb  bir  kırat  koparamıyub  hali  üzre  bırak- 
mışlar Ve  bir  kaçı  helak  olub  halâs  olanlar  kaçmışlar  Hâlâ  beyti 
şerif  ziyaretgâhı  has  âmdır  Perverdiğâra  bin  bin  hamd  sena  olsun 
anı  dahi  ziyaret  etdim  Ve  bu  ziyaretin  şimali  kurbinde  bir  kayalı 
püşte  üzre 

Ziyareti  Sıddik  ibni  hazreti  Efrayim  ibni  Yusuf 

ibni  Yakub  .MJIU^ 

Gazi  Sinan  paşa  bir  ulu  âsitane  inşa  idüb  hazreti  Sıddik  anda 
medfundur  Amma  rafızîler  içinde  kalmış  Lâkin  mutekidlerdir  yemin 
etseler  iı-^-  '^y^^  y^.  derler  Andan  yine  kıbliye 

Kariyei  ^-^.^ 

Bu  bir  uz  içinde  yüz  evli  Dürzîlerdir  Andan  yine  kıbliye  bir  saat 

Kariyei  Suku  Anuk 

Avcın  babası  Anuk  bunda  yatar  Kabri  bir  kayalı  dere  içinde  bir 
mağarada  asudedir  iki  yüz  haneli  Dürzi  zemim  köydür[l]  Haftada  bir 
kerre  hazar  durdıgıyçün  kariyei  Suk  derler  Andan 

Kariyei  Ceyş 

Yüz  evli  tenasühîj  mezhebinden  merunlardır  Amma  mahbub  mah- 
bubelerine  ve  âbı  havasına  aşk  olsunkim  herbirinin  merali  ve  gazali 
çeşmi  cazuları  varkim 

Görenin  aklı  gider  özge  temaşadır  bu 

mısraı  anların  hakkmadır  Andan  bu  kar(ye)yi  ubur  idüb  yokuş 
aşağı  Cenin  Deresi  derler  bir  derecikdir  kim  derki  esfelden  nişan 
virir  bir  mahuf  ve  muhatara  bîeman  yerdir  Ta  Saydadan  bizimle 
tayin  olunan  refiklerimizin  akılları  başlarından  gidüb  âlât  silâhları- 
mızla mukayyed  olarak  hamdi  Huda  bîbak  bîperva  selâmetle  ubur 
[  idüb  dereden  dar  çıkılub 

{IJ      Bagrdad  Köşkü  nüshası    (zemime  köyüdür) 


438  EVLİYA   ÇELEBİ 

Kariyei  Yazan 

Bu  dahi  yüz  evli  rafızîlerdir  Andan 

Evsafı  kariye!  Aynüzzeytun  ve  ayni  Mirun 

Bu  iki  uyun  Safedin  garbında  Cebeli  Zabulke  dameninde  kariyeı 
Yazanda  iki  uyundur  Amma  Ayni  Mirun  bu  karyede  azîm  mağaralar 
vardır  kim  herbirine  biner  ikişer  biner  âdem  sığar  Ad  ibni  Şeddad- 
dan  kalmış  Anda  bir  mağara  icre  azîm  havuzlar  vardır  İçinde  bir 
katra  âb  yokdur  Ta  ki  îdi  Yehud  günleri  yani  Kamışı  bednamları 
olacağı  gün  Arab  ve  Acemden  ekseriya  Dürzî  ve  Timanîden  Yezidî  ve 
Mervanîden  nice  bin  haşarat  ecnası  mahlûkat  cemapur  askeri  gibi 
mağaralar  içre  cem  olub  dururlar  Hikmeti  Huda  bir  seneden  beru 
tehi  olan  havuzlar  ol  îdi  Yehudi  günü  kayalardan  ra'd  var  Gürli- 
yerek  bir  âbı  safi  huruç  idüb  cümle  havuzlar  malâmal  olub  giren 
girenin  olub  cümle  mileli  muhtelife  girüb  gasil  iderler  Hikmeti  ilâhı 
meşhur  ve  mesmum  ve  mahmum  ve  mefluç  ve  mağmum  olan  ki' 
mesnelerin  üstlerinden  nuhuset  def  olub  taze  can  bulurlar  Bu  hal 
üzre  üç  gün  ve  üç  gice  nice  bin  âdem  bunda  ayş  işret  idüb  bu  âbı 
canfezadan  teberrüken  kumkumalara  ve  kırbalara  doldurub  berre  ve 
bahre  vilâyet  ve  vilâvet  Ayni  Mirun  deyu  hedaye  gönderirler  Yetmiş 
derde  devadır  Ve  üç  günden  sonra  yine  su  gayib  olub  sonra  gelenler 
havuz  içindeki  sulardan  nuş  idüb  alırlar  Ahalii  vilâyetin  zu'mu  anın 
üstünedir  kim  bu  ayin  Hazreti  Yakubun  gözü  yaşından  bir  katra 
alâmetdir  derler  Ve  Hazreti  Yakub  ve  Ishak  bu  mağaralarda  sakin 
idi  dirler  Hakkaki  ulu  nazargâhdır  Amma  hakir  ziyaret  etdiğimizde 
mevsimi  olmamak  ile  havuzlarda  bir  katra  su  yoğidi  Ancak  iki  rikât 
nemaz  kılub  dua  etdik  Andan  bu  ziyaret  etdiğimiz  kuraları  cümle 
on  bir  saatde  ubur  idüb 

Evsafı    Kal'ai  Darülyehud   Safet  sıfat 

İhtida  ruyi  arzda  badet  Tufan  âbâdân  olan  Musul  kurbinde  kasaba(i) 
Cudidir  ki  hakkında  (  Ayet  Sure  )  s^j^^^'^  '^J^h  âyeti  nazil  olmuşdur 
Andan  Şam  Sam  bin  Nuh  binasıdır  Andan  bu  Safedi  bina  etdi  Ta 
Hazreti  Yakuba  gelince  öyle  mamur  oldukim  dere  ve  depesinde  beni 
âdem  malâmal  idi  Benî  Israilin  vatanı  aslîleridir  Badehu  hunu 
Yahya  nebi(i)  taleb  içün  Buhtunnasır  gelüb  kavmi  Israili  katli  âm 
idüb  Safed(i)  dahi  harab  etdi  Hulâsai  kelâm  yetmiş  düvel  destine 
girüb  sene  tarihinde  Selim  Şahı  Evvel  Çerakesi  nakes  elinden  bilâ 
cidal  feth  idüb     içine     askerin     Mısıra     gitmeğe     iktidarları     olmıyan 


SEYAHATNAMESİ  439 

askeri  koyub  Mısıra  gitdi  Hâlâ  Sayda  eyaletinde  sancakdır  Amma 
iltizam  ile  tasarruf  olunur  Mirlivasının  hassı  tararfı  padişahîden 
373800  yük  akçe  bin  tüfenkendaz  askerle  yük     akçe     malı  padi- 

şahı tahsil  ider  Ve  kendüye  senevi  yüz  kise  kalır  Matekaddem  Şam 
eyaleti  olmağla  hini  tahrirde  timar  106  ve  ziamet  9  Bunlar  sefere 
memur  olmıyub  âyende  ve  revendei  ve  huccacı  müslimîni  ziyaretlere 
ve  Kudüse  ve  Şama  ve  bender  iskelelere  götürüb  getirmeğe  memur- 
lardır Alaybeğileri  ve  çeri  basıları  vardır  Ve  üç  yüz  akçe  şerif  kaza- 
dır Ve  nahiyesi  dört  yüz  âsi  kuradır  Senevi  kadıya  altı  kise  hasıl 
olur  KaPası  harabdır  Dizdarı  ve  merdümü  hisarı  ve  kethüdayeri  ve 
yeniçeri  serdarı  ve  âyânı  yokdur  Amma  Yahudisi  çokdur  Ve  me- 
zahibi  erbaadan  şeyhülislâmı  ve  nakibüleşrafı  vardır  Ve  kaPası  evci 
asumana  serçekmişdir  Bir  kaPai  âlidir  Aşağı  derelerden  ve  şehirden 
bir  saatde  çıkılır  Ol  cebeli  müntehanm  zirvei  âlâsında  şekli  mü- 
devver  bir  senginbünyad  bir  kal'ai  köhne  âbâddır  Amma  hini  fe- 
tihde  Meliküttahir  Efrenc  elinden  feth  etmede  üsret  çeküb  bazı 
yerlerin  münhedim  etmiş  Hâlâ  içinde  keçi  ve  koyun  kışlar  Beni 
âdemden  ve  imaretden  bir  şey  yokdur  Amma  aşağı  varuşu  mamur- 
dur Gayya  deresi  misal  yerlere  vaki  olmuş  kat  enderkat  hanelerdir 
Cümle  yedi  mahalle  ve  bin  üç  yüz  mamur  toprak  ve  kireç  ile  puşide 
hanelerdir  Ve  cülmle  mihrabdır  Amma  cemaati  kesiriye  malik 

çarsu  içinde  Şeyh  No'me  hazretleinin  çarkûşe  divar  üzre  bir  kubbei 
âli  tarh  musanna  bir  camii  murabbadır  Tuli  ve  arzı  ellişer  ayakdır 
Ve  derunu  camiin  canibi  erbaası  birer  âdem  kaddi  beyaz  mermeri 
ham  kabildir  Ve  andan  yukarusı  iki  arşun  kaddi  nakşi  bukalemun 
şükûfei  ibretnümun  ile  tahrir  olunmuş  kâşii  Cindir  Ve  mihrabı  üze- 
rinde kâşi    kitabeler  içinde   (Ayet) 

• 

âyeti  tahrir  olunmuşdur  Ve  yan  pencereleri  üzerine  kâşi  kitabeler 
içre   (Ayet) 

âyeti  masturdur  Bu  camiin  kıble  kapusı  taşrasında  yine  cami  sahibi 
Şeyh  No*me  Hazretleri  medfundur  Ve  bu  camie  karib  Camii  muallak 
Altı  boş  olub  mahzenler  olmagile  Camii  Muallak  derler  iki  tarafından 
yedişer  ayak  taş  nerdüban  ile  çıkılır  azîm  camii  kadimdir  Ve  Kızıl 
Cami  tahtanîdir  Cümleden  büyükdür  Şehir  hâkimi  Salih  Biğ  tamir 
ve  termim  idüb  cennet   olmuş  Tulen  yüz  yirmi  kademe  arzen  seksen 


440  EVLÎYA  ÇELEBİ 

ayakdırj  Ve    derunu    cami    safi  .  kâ(r)gir    kemer    toloz   kubbe  binadır 
Ve  minberi  üzre  tamirine   (Tarih) 

Ve  mihrabı  üzre  celi  hattile  âyetülkürsi  terkim  olunmuşdur  Ve 
camiin  ve  hareminin  altı  amudu  müntehalar  ile  mebni  sarnıcdır  Vakti 
şitada  leb  berleb  olub  Temmuzda  cümle  ehli  beled  nu§  idüb  defi 
atsan  iderler  Abı  rahmetden  cem  olub  yüz  pare  bir  âbı  safadır  Ve 
bu  hareminin  tuli  ve  arzı  yüz  ayakdır  Ve  kıble  kapusı  üzre  kuUe 
misal  bir  minaresi  var  Serpuşi  resas  ile  puşidedir  Ve  cami  sutuhu 
cümle  kireç  sıvalıdır  Ve  haremi  kapusı  üzre  tarihi  budur 

Lal!  ^Ull  jlkUl  L\^^   ^j\X\  ^if  I  \j^  .İ^-İİL  ^\  ^^)\  ^^)\  ^1  ^^  ) 

• 

terşid  olunmuşdur  Ve  Camii  insi  ve  Camii  »^^^  yani  Kırklar  ve 
Camii  Suvabîn  mahallesinde  şeyh  Isa  Camii  ve  Kürt  mahallesi  Camii 
ve  Mismar  Camiine  Medrese  Camii  dahi  derler  Bu  camilerden  maada 
mesacidlerdir  Ve  altı  medrese  vardır  Evvelâ  Mismariyye  medresesi 
binayi  azîm  ve  evkafı  metindir  Ve  bir  darülkura  ve  mektebi  sıbyanı 
ebcedhan  tıflan  var  Ve  yedi  zaviye  ve  altı  hammamı  var  Üçü  sayif 
ve  şitada  işler  Paşa  Sarayı  kurbinde  hammamı  Anberiyye  hakka  ki 
Huda  hakkıyçün  cemii  derü  divan  dairen  madar  anberi  ham  kokar 
Abı  havası  ve  binası  gayet  lâtifdir  Bu  hammamm  misli  Aydın  Güzel* 
hisarında  Sultan  hamamı  ola  Ve  bir  hamam  dahi  Yeni  hamam  Bu 
olkadar  mükellef  değildir  Ve  bir  dahi  hammamı  Attar[  1  ]  bu  hamamın 
biri  mesduddur  Ve  üç  hanı  var  Biri  kal'a  altında  Paşa  hanı  KaPa 
misal  demir  kapulı  hanı  azîm  Şekli  murabba  tuli  ve  arzı  müsavidir 
Dairen  madar  cürmü  altı  yüz  adımdır  Kat  enderkat  dörder  kat  hüc- 
relerdir Matekaddem  içinde  on  iki  bin  Yahudi  sakin  imiş  Amma 
hâlâ  iki  bin  mikdarı  kalmışdır  Ve  bu  şehrin  üç  bazazistanı  vardır 
İkisi  hâlâ  muattal  ve  dekâkinleri  makfuldür  Ayende  ve  revendeye 
mihmanhane  olmuşdur  Amma  Şeyh  No'ma  Camii  kurbinde  Sinan 
paşa  bezasteni    mamur    ve  müzeyyendir    On    beş    ayak  taş    nerdüban 

[1]    Bağ^dad   Köşkü   nüshası    (Ve) 


SEYAHATNAMESİ  441 

île  enilir  ve  çıkılır  iki  başında  demir  kapuları  vardır  Cümle  yirmi 
dükkândır  Cümle  kârgir  binadır  Bundan  maada  bu  şehir  icre  cümle 
yüz  yirmi  dekâkinlerdir  Cemii  zîkıymet  eşya  anlarda  mevcuddur  Ve 
cümle  evleri  kâ(r)gir  binadır  Çar  kuşesinin  ebyazdan  mebnidir 

Asla  hasebe  bina  yokdur  Meğer  hane  kapuları  ola  Cümleden  mükellef 
binayı  metin  ve  sarayı  azîm  ve  havadar  mürtefî  Paşa  sarayıdır  Yet' 
miş  kıt'a  mükellef  ve  mükemmel  höcrelerdir  Daima  hâkimlere  meş- 
rutadır Divan  hanei  âliyesinin  babı  üzre  tarihi  budur 

^r^     y^  <^3^     J^-J^     i^^ 


Ve  bu  Safed  şehrinin  bağ  ve  bağçesi  dud  ve  zeytundur  Ve  âbı 
hava  lâtif  yayladır  Zira  evce  serçekmiş  bir  gûhu  bâlâ  üzre  vaki  ol- 
muşdur  Gayet  leziz  âbı  hayat  suları  şehre  hevale  dağlardan  gelir  Me- 
liküttahirin  iki  ayın  çeşmei[2]  fezası  vardır  Amma  zulümden  bu  şehrin 
halkı  fukaradır  Müslümanmdan  Yahudisi  çokdur  Yedi  mahalle  Yahudi 
dokuz  bin  haracdır  Matekaddem  yetmiş  bin  Yahudi  mevcud  bir  şehri 
muazzam  imiş  Hâlâ  kat  enderkat  dere  ve  depeler  üzre  haneleri 
mamurdur  Amma  içinde  beni  âdemden  bir  merdi  âferide  yokdur 
Cümlesi  şehri  Selânike  göçmüşler  Matekaddem  bu  şehirde  üç  bin 
Safed  keçesi  işlenir  kârhane  imiş  Hâlâ  kırk  kârhane  kalmışdır  Safed 
keçesi  rub'u  meskûnda  meşhuru  âfâkdır  Ve  kavmi  Yahudanm  bu 
şehirde  kesretinin  sebebi  oldur  kim  Beni  israil  kavminin  vatanı 
aslîleridir  Ve  bilâteşbih  Kâ'beleridir  Beytulhazeni  ve  cümle  peygam- 
herleri  ve  peygamber  zadeleri  bunda  neşvünema  bulub  bunda  med- 
funlardır  Tevarihlerinde  evsafı  Safed  içün  yedi  mücelled  kitab  vardır 
Ve  Yahudi  mahallelerinin  fevkında  iki  mahalle  Ekrad  vardır  Cümle 
halkı  ala  aba  giyerler  Mahbub  ve  mahbubeleri  az  bulunur  Zenaneleri 
beyaz  car  bürinürler  Ve  mekûlât  meşrubatının  memduhatlarından 
has  ve  beyaz  ekmeği  ve  zeytunu  ve  aseli  memduhdur  Sanayiinden 
kilimi  ve  keçesi  ve  seccadesi  mevsufdur  -^^  ^''^'j 

flj   Bağdad   Köşkü  nüshasında  (^A-   <-)  yokdur. 
[2]    Bağdad   Köşkü   nüshası    (can) 


442  EVLİYA  ÇELEBİ 

Evsafı    ziyaretgâhı  Safed 

Evvelâ  âsitanei  makamı    Hazreti  Yakub  ve  Hazreti  Yusufun  fira^ 

kından    kapanub  uzletnişin    olduğu  Çarı  Beytülhazen  kaPanın  cenubî 

tarafında  azîm    mağaralardır    Ve  içinde  bir   mescidi    var  Amma  bina 

ile  değildir  Mihrabı  Kudüsü  Şerife  doğrudur  Amma  iklim  hisabı  üzre 

yine  Kâ*bei  şerife  doğrudur  Zira  bu  Safed(d)en  Kâbiye  giden  kimesne 

rehi  müstakim  Kudüse  vara    Andan     Mısır     Akabesine    andan  Bahri 

Kulzüm  sahili  ile  Mekkei  Mükerremeye  doğrudur  Ol  ecilden  Beytül» 

hazenin  dahi    kayadan     oyma     mihrabı     Kudüse  müteveccihdir  Asan 

binadan  bir  şey    yokdur    Cümle    mağaralardır    Taşrasında    bağı  irem. 

misal  bağçesi  var  Yedi  kudret  ile  bina    olunmuş  bir  tekyei  nebiyyul* 

lahdır  Ve  bağçesinin  canibi  erbaasmda  nice  bin  kibarı  evliya  ve  suleha 

ve  meşayih  ve  ayan  medfunlardır  Amma  Beytülhazenin  kapusı  şarka 

nazır  bir  alçak  küçük  kapusı  üzre    tulânî  bir    beyaz    mermeri  kayaya 
geçürüb  celi  hattile  böyle  tahrir  olunmuşdur   (Tarih) 

[U^^^^  ^'>^.  *^^ci^  lS"-"^"^^^  -^yr^  tf^-"^  ,^-ÂJl!i-\i^  ^"j^"^  ci^      \j/^^  j^jr^^' 

Ai^  *uii  ^Uâ*!^  ^--*^^  ^^^  -^^^j^  c^j-^  lİ***^^  y^^  ^^  <^^  -^^  "^^  cT*  j»^^^ 

Bu  babdan  içeri  mescid  olan  mağarayı  azimdir  Canibi  erbaasmda 
def  ve  nakkare  ve  kudüm  zil  hem  tahıllar  ile  müzeyyendir  Ve  mihrabın 
iki  canibinde  alemi  yakubî  âlemi  abbasî  eşyai  -'•»•y^alettertib  mihrabın 
tarafeynine  dizilmişdir  Ve  gûnagûn  çırağ  ve  sem'idan  ve  kanadiller 
ile  müzeyyen  bir  mesciddir  Leylei  isneynde  ve  leylei  cum'ada  ve 
gayri  leylei  mubarekelerde  şehrin  cümle  meşayihleri  ve  serçeşme  olan 
Şeyh  Abdülkadirül  Geylânî  Şeyh  cümle  fukarasile  gelüb  ol  şeb  def 
kudüm  çalarak  tevhidi  erre  iderek  cümle  uşşak  mest  medhuş  olarak 
ihya  iderler  Ayîni  kadimleri  böyledir  Ve  bu  mescidin  kıblesi  ardında 
bir  mağara  kapusı  dahi  vardır  Beytülhazen  budur  Hazreti  Yakub  bir 
pencere  misal  bir  höcrede  otururlar  imiş  Bir  büyük  mağaradır  Cani' 
bi  e(r)baasında  on  iki  küçük  mağaralar  vardır  Herbirinin  birer  kü- 
çük ağızları  vardır  Bunların  herbirinde  Hazreti  Yakubun  on  iki  ev- 
lâdı zevilihtiramı  münzevi  imişler  Adem  içeri  girdikde  bir  dehşet 
hasıl  olur    Ve  bir    ruhaniyyet  var  ki  miski  amberfamm  rayihasından 

fi]    Bağ^dad  Köşkü    nüshası   ( Uy-ü^ ) 
[2]    Bağ-dad    Köşkü    nüshası    (j^ja*) 


SEYAHATNÂMESt  443 

âşıkanı  züvarınm  dimağı  muattar  olur  Ve  bu  mağarada  Hazreti  Yakub 
kırk  yıl  firakı  Yusufdan  bügâ  iderek  â'mâ  olub  silâbı  çeşminden  taş- 
lar delik  delik  olmuşdur  Kitabı  tevarihlerde  hüznü  Yakub  masturdur 
Ve  bu  mahalde  Hazreti  Yakuba  Cebrail  Emin  nazil  olub  bu  mağaraya 
duhul  etdiği  mahal  biemrillâh  kaya  iki  şak  olub  musaykal  ve  mücellâ 

kayadır  Güya  desti  hakkâkdan  çıkmışdır  Görmeğe  muhtaç  bir  mev- 
zîdir  Tabir  ve  tavsif  olunmaz   (Mısra) 

manzumunca  yedi  kudret  asarı  bir  kayadır  Ve  makamı  Hazreti  Hızır 
bu  mağara  içindedir  Ve  makamı  Hazreti  Daniyal  dahi  bundadır  Hattâ 
Buhtunnasır  bu  diyarları  harab  etdikde  Hazreti  Daniyali  bu  mağarada 
bulub  esir  idüb  Aceme  götürmüşdür  Ve  bu  mağaradan  taşra  mescid 
olan  mağaranın  sağ  tarafında  bir  azîm  mağara  vardır  Bekavli  Tevarihi 
Hüsnü  Muhtara!  1]  Hazreti  Yakubun  on  üç  evlâdının  onu  bu  mağa- 
rada medfunlardır  Evvelâ  makamı  Hazreti  Yehuda  Nübüvvetinde  ih- 
tilâf vardır  Hazreti  Uvil[2]  Nebi  değildir  Hazreti  Şammul  [3]  Nübüv- 
vetinde ihtilâf  Ve  Hazreti  Meşhere  ^j^^  Nebi  değildir  Ve  Hazreti  Za- 
hil  Nebi  değildir  Ve  Hazreti  Darim  Nebi  değildir  Amma  âlim  ve  ha- 
kim idi  Ve  Hazreti  Lâvi  Nebi  değildir  Ve  Hazreti  Azerya  Nebi  değil- 
dir Ve  Hazreti  Reddam  Nebi  değildir  Bu  cümle  Hazreti  Yakub  ev- 
lâdları  bu  garda  medfunlardır  Amma  iki  evlâdı  Hazreti  Mi(k)âil  ve 
Hesyan  bâlâda  kuralarda  tahrir  olunduğu  tahrir  olunmuşdur  Amma 
bizzat  Hazreti  Yakub  ve  Hazreti  Ishak  ve  Hazreti  Yusuf  ve  Ibni  Ya- 
min  Mısırda  menfun  Bunlar  Kudüsü  Şerife  karib  Halilülrahmanda 
asudedirler  Ve  yine  bu  Beytülhazende  bu  gar  içre  Hazreti  ismail  ev- 
lâdları  medfundur  ki  ismi  şerifleri  beyan  olunur  Evvelâ  Hazreti  ç*^. 
ve  Hazreti  U>  ve  Hazreti  c**t*  ve  Hazreti  ^U  ve  Hazreti  vk^*  ve  Hazreti 
^j4  ve  Hazreti  Uj«.  Edbil  ve  Hazreti  ^  ve  Hazreti  L^  Bunlar  cümle 
bil*  mağarada  medfunlardır  Amma  kaPa  altında  Dari  Kutur  derler 
bir  mağarada  yine  Hazreti  İsmail  evlâdları  medfundur  Evvela  Hazreti 
j^Lî  ve  Hazreti  lj;\  ve  Hazreti  uj  ve  Hazreti  Ujl-j  ve  Hazreti  ı^u  Bun- 
ların gar  kapuları  mesduddur  Amma  huzurlarına  varub  ziyret  iderler 
Ekseriya  bunları  ziyaret  etmeğe  Yehud  taifesi  gayet  sa*yiderler  Zira 
tevarihlerinde  masturlardır  Ve  kabri  ^^  başka  bir  güşade  yerdedir 
Ve  yine  Beytülhazende  Hazreti  Yakub  evlâdlarının  kabri  şerifleri 
olan  garın  mescidi  tarafında  Hazreti  Yehudanm  payi  şerifleri  vaki 
olmuşdur  Ol  mahalde  bir  garı  azîm  dahi  vardır  Kapusında    bir  yeşil 

[1]   Bağdad   Köşkü  nüshası  (muhazara) 
[2]    Bağdad   Köşkü  nüshası  (Ruviyl) 
[3J   Bağdad   Köşkü  nüshası  (Şem'un) 


444  EVLtYA  ÇELEBİ 

atlas  perde  vardır  Andan  içeri  bir  kimesne  giremez  Memnudur  Zira 
haremi  resulullah  medfundurlar  ismi  şerifleri  namalûmdur  Amma 
Hazreti  Eyyub  hatunu  R  ahime  Ana  binti  Hazreti  Efrayim  ibni  Haz- 
reti  Yusuf  aleyhisselâmdır  Yusuf  oğlu  Efrayim  nebinin  kerimeleridir 
Bu  garda  asudedir  Bu  diyarda  sakin  olan  peygamberlerin  ehli  beyit- 
leri bu  garda  medfundurlar  Bazı  zaman  içerden  nisvan  sadası  istima 
olunur  imiş  Birkaç  kerre  bazı  âdemler  hamakat  idüb  perdeden  içre 
nazar  etdükde  biemrillâh  â^mâ  olurlar  Hâlâ  bevvaban  türbedaran 
bakmağa  komıub  men  iderler  Hamdi  Huda  bu  âsitanei  âdâb  üzre 
ziyaret  idüb  salâtı  fecri  eda  idüb  ta  vakti  asradak  bir  hatmi  şerifi 
min  evveli  ve  âhire  temam  idüb  sevabın  ruhu  şeriflerine  hibe  idüb 
ruhaniyyetlerinden  istimdat  taleb  idüb  aşinalık  kesb  eyledik  ^ic  ^}i\^j. 
Cjı^ı  Wu  ^  Beytülhazene  karib  Beyti  Hazreti  Ishak  bir  canibi  mağara 
ve  bir  tarafı  kâ(r)gir  binadır  içinde  Hazreti  Ishak  evlâdları  medfun- 
dur  Amma  ismi  şerifleri  malûmum  değildir  Andan  yine  şark  cani' 
bine  elli  adım  gidüb  Beyti  Hazreti  ismail  içinde  âbı  hayat  suyu  var 
bir  garı  kûhsardır  Buna  karib  Beyti  Hazreti  Eyyuh  Hazreti  Yusuf 
oğlu  Hazreti  Efrayimin  kerimelerin  aldukda  cümle  (vü)cudun  kurd- 
1ar  bu  şehirde  yiyüb  hayat  bulmuşdur  Müddeti  ömürleri  31'  senedir 
Kabri  şerifleri  malûmum  değildir  Ahalii  Safed  hıyabanı  Safedde  med- 
fundur  derler  Ve  beytülhazeni  iremzatı  icre  ulemayı  Rumdan  Alem 
şah  Ahdurrahm.an  Efendi  Kabri  şerifi  beyaz  mermeri  ham  ili  mebni 
sulehayı  ümmetden  âlim  ve  fazıl  bir  kimesne  imiş  Beldei  tayyibei 
Islâmbol  haki  olub  Saçlı  Emin  Efendi  hazretlerinin  veledi  mükerremi 
imiş  Ibtida  Safet  bunlara  mevleviyyet  ile  ihsan  olunduğundan  füc'eten 
merhum  oldu  derler  Karibülahd  imiş  Asarı  binasından  malûmumdur 
SiciUâtda  hüsnü  hatları  ile  âlimane  tahriratları  vardır  Ve  camii  dahi' 
linde  ziyareti  Şeyh  No'ma  ^^  ve  hamamı  cedid  kurbinde  §eyh  Ab' 
dullah  Kam,is  ve  kemerler  üstünde  Şeyh  Edib  ve  Kürd  mahallesi  fev- 

kında  Eşşeyh  Şemsüddinül  Acemi  ve  Musallada  Seyyid  Abdülkadir 
ibni  Habib  ve  kurbinde  bir  mürtefî  yerde  Eşşeyh  Hasanı  Hindi  ve 
bunun  kurbinde  Şeyh  Hayderî  ve  Camii  Muallak  kurbinde  Eşşeyh 
Ammar  ve  Paşa  Sarayı  önündeki  küçük  nemazgâhda  Şeyh  j^j^î"  ve 
anda  makamı  Kırklar  ve  iki  Kardeşler  Canibinde  Şeyh  Isa  ve  Şeyh 
Mismardırlar  Bir  yerde  medfunlardır  Ve  esbi  sebareftarlarımıza  suvar 
olub  şehrin  kıblesinde  bir  saat  baid  Cebeli  Ken'anda  hıyabanı  Bey- 
tülhazen  Hazreti  Yakub(u)  evlâdları  bu  dirahtistan  içre  getürüb  anda 
kesbi  heva  iderdi  Bir  güne  hıyabandır  kim  bir  diyarda  misli  yokdur 
Arab  giysuları  gibi  cümle  diraht  şa'beleri  bir  birine  mahlut  olub 
sayeban  olmuşdur  Asla  şemis  tesir  etmez  bir  koyahdır  kim    ok  ursan 


SEYAHATNAMESİ  44S 

tesir  etmez  bir  teferrücgâh  mesiregâh  yerdir  Safet  hakinin  ayanı 
bunda  gelüb  ayş  işret  ider  cihannüma  temaşagâh  yerdir  Ve  Hazreti 
Yakubun  seyli  eşkinden  bu  dağlar  göz  göz  olub  Yakub  nebi  gözden 
çıkmışdır  Anmçün  bu  mahalle  Hıyabanı  Hazen  derler  Amma  varub 
ziyaret  iden  mesrur  handan  olur  Zira  bu  mahalde  bekavli  Safet  yedi 
yüz  peygamber  vardır  deyu  itibar  ederler  Hamdi  Huda  anı  dahi  ziyaret 
idüb  hâkimülvakit  Salih  ve  birader  zadesi  Mır  Assaf  ile  vedalaşub  on 
âdem  refik  ile  bir  buçuk  saat  Safedden  yokuş  aşağı  enüb  sol  tarafımıza 

Cebeli  Ukkab 

Kadim  eyyamda  kal'asın  Buhtunnasır  münhedim  etmiş  Cebelinde 
beş  yüzden  mütecaviz  garlar  var  Herbiri  garı  yetimandan  nişan  virir 
Benî  israil  taundan  firar  idüb  bu  mağaralara  kapanmışlar  Cenabı 
İzzet  bunlara  bir  riyhi  akim  gönderüb  cümlesi  de  garlar  içre  helak 
olurlarlar  Hâlâ  üstühanları  yığın  yığın  nümayandır  Bazı  zeman 
içinde  ahalii  vilâyetin  keçileri  ve  koyunları  kışlar  Ol  mahalli  geçüb 
yine  kıble  canibine  bir  saat  ubur  idüb  Liman  Deresi  namile  meşhur 
bir  ayni  zülâldir  Cebeli  Anterden  gelüb  bu  mahalde  Bahirei  Meyyite- 
ye  mahlut  olur  Bu  mahalden  sene  1058  tarihinde  Murtaza  paşa  ile 
ubur  olunmuşdu  Yine  andan  güzer  idüb  dere  ve  depeler  ve  dağ  ve 
bayırlar  ve  çıplak  dağlar  aşub 

Aynüttin 

Yani  incir  Irmağı  Akkâ  dağlarından  tulü  idüb  bu  raha  karib 
Bahirei  Tabariyyeye  yani  Meyyite  gölüne  munsab  olur  âbı  hoşgüvar- 
dır  Ve  bu  nehrin  kenarı  gayet  mahuf  ve  muhatara  pusu  yerleri  ve 
Türabı  Oğlu  aşkıyasınm  şikârgâhlarıdır  Selâmetle  ubur  idüb 

Aynî  Vadi 

Bu  Türabı  Oğlu  dağlarından  gelüb  yine  Meyyite  gölüne  mahlut 
olur  küçük  ırmakdır  Amma  lezizdir  Ve  bu  mahalde  Taberistan  kaPası 
Meyyite  gölü  kenarında  bir  azîm  kal'a  imiş  Timuru  bînur  Samı  harab 
etdükde  bu  kal'a  dahi  esasından  münhedim  olub  Kudüse  varmışdır 
Bu  kaPa  güya  Haleb  kadar  var  imiş  Asarı  binaları  zahir  ve  bahirdir 
Bu  bahire  bu  kaPa  ismile  müsemmadır  Amma  efvahı  nasda  Meyyite 
gölü  derler  Sahihi  Bahirei  Taberiyedir  Ve  bu  mahalde  Ken'an  İli 
temam  olub 

Vilâyeti  Taberistan 

Amma  hâlâ  yine    Ali  Osman  tarihinde  Safet  hakidir  Ve  bu  ma- 


446  EVLİYA  ÇELEBİ 

halde  bahireden  baid  bir  top  menzili  bu  gölün  garbında  evci  semaya 
serçekmiş  bir  kızıl  yalçın  kaya  üzre  bir  dideban  kuUesi  var  Ve  kaya- 
ları Ad  ibni  Şeddad  oyub 

KaPai  Kahkahayı  [1]  Arab 

derler  yedi  kudret  ile  bina  olunmuş  bir  kal'adır  Divarından  bir 
alâmet  yokdur  Sene  tarihinde  Maan  Oğlunun  bazı  haşaratları  olan 
kavmi[2]  Dürzi  mali  ganay imleri  ile  kapanub  Küçük  Ahmed  paşa  asker 
gönderüb  ol  cebeli  âlinin  zirvei  âlâsından  sakb  idüb  ol  garlar  içre 
âteşler  ve  barutlar  ilka  iderek  içindeki  melâînle  mustarib  olub  eman 
ile  ol  gar  feth  olub  içinden  çıkan  malı  Karun  guzatı  müslimîne  taksim 
olundu  Acib  sa*b  kaPadır  Garba  nazır  bir  kapusı  var  Kayaları  sakb 
idüb  bir  âdem  geçecek  yol  etmişlerdir  Gayri  yerden  varılmak  muhaldir 
Kapuya  vardıkda  bir  minare  kaddi  kemend  ile  uruc  olunub  kapudan 
içeri  dahil  olunur  Ve  bu  garların  içi  yer  enderyer  nakşi  bukalemun- 
dur Kayalardan  suları  çıkar  Herbir[3l  biner  âdem  alır  Birbirinden  ge- 
çilir Ol  cibali  müntehanın  altı  serapa  böyle  garlardır  Amma  hâlâ 
içinde  beni  âdemden  kimesne  yokdur  Ve  bu  kal'anın  misli  Selefke 
sancağında  kaPai  Ermenak  dirler  bir  kaPadır  Ol  dahi  böyle  sa'b 
hisardır  Amma  kal'a(i)  Kahkaha  andan  âlidir  Andan  bu  kal'ayi  seyir 
temaşa  idüb  garb  canibine  bir  saat  gidüb[4]  Safet  hakinde  iki  yüz  evli 
müslüman  köyüdür  Bu  nahiyelerde  Dürziler  yokdur  Bu  kariye  kasaba 
misal  bir  mamur  belide  bağ  ve  bağçe  ve  besatîni  firavandır  Ve  âbı 
havası  rahatı  candır  Haftada  bir  gün  azîm  hazarı  durub  on  bin  âdem 
etraf  nevahilerden  cem  olub  beyi  şira  olunur  İki  canibi  alçak  kayalı 
bir  vasi  uz  içre  vakidir  Bir  camii  ve  bir  hamamı  ve  bir  hanı  var  Ve 
bir  limon  ve  turunç  ve  zeytun  ve  incir  ve  hurmalı  bağı  irem  içre 
Tekyei  Mağribî  derler  bir  âsitanesi  var  Yüzden  mütecaviz  fukarası  ve 
âyende  ve  revendeye  nimeti  mebzul  bir  tekyei  lânazirdir  Ve  tekyenin 
sebebi  ihyası  bu  âsitanede  medfun  Şeyh  Imadeddin  hazretleri  Hazreti 
Şuayb  nebi  zürriyyetinden  olmak  ile  bu  tekyeye  muttasıl  Beyti 
Hasreti  §uayh  vardır  Bir  canibi  garlardır  Bir  canibi  bu  tekyenin 
bağçesidir  Bu  aziz  ol  âsitanede  eba  an  ced  sakinler  imiş  Bizzat 
Şeyh  Imadeddin  perhiz  mücahede  ile  iki  yüz  yıl  muammer  olub 
Mısır  Sultanı  olan  Salahüddin  Yuzuf  bu  azizi  ziyarete  geldikde  aziz 
Tıazretleri    Sutlana    tazim     idüb    seri     saadetlerin     Sultanın     zanusuna 


[1]  Bağdad   Köşkü  nüshası   (kahkahı) 

[2]  Baördad   Köşkü   nüshası   (devri  ruzî) 

[3]  Bağ-dad   Köşkü    nüshası   (gar) 

[4]  Bağdad  Küşkü  nüshasi  (Kariyei   Hattîn) 


SEYAHATNAMESİ  447 

koyub  ruh  teslim  iderler  Badehu  bu  mahalde  defn  olunub  Sultan 
Salahüddin  yanında  nesli  Fatımiyyundan  Şeyh  Mağribî  (i)  bu  aziz 
üzre  koyub  bu  türbe(i)  inşa  ider  Anınçün  Tekyei  Mağribî  dirler 
Şeyh  Mansuru  Mağribî  anda  asudedir  >j'Ji*^p-  a\!\j'jlİ  Badehu  bu  tekyeden 
baş  yukaru  üç  yüz  adım 

Ziyareti  Hazreti  Şuayb  nebi 

Bu  dere  icre  tariki  âmin  sağ  tarafında  kayalar  altında  azîm  gar- 
lardır Ol  garı  pürenvarlar  derununda  medfunlardır  Bekavli  tevarihi 
Azerya  Ol  tevarihdir  kim  Tufanı  Nuhdan  sonra  Mısırda  Hermen  dağ- 
ları ki  efvahı  nasda  Firavun  Dağları  dirler  badet  Tufan  bu  dağlar  içre 
bulunan  hatlar  kim  Hazreti  Idris  nebinin  gayri  kehenelerin  hatları  kim 
ol  hatlar  deve  ve  sığır  ve  koyun  kemikleri  ve  kürekleri  üzre  lisanı 
arabî  ve  suryanî  hatları  ile  tahrir  olunmuşdur  Ol  hatları  Sam  Oğulla- 
rından Azeya  nam  hakim  cem  idüb  tahrir  etmişdir  Hâlâ  tevarihler 
andan  istihraç  olub  cemii  peygamberzade  ve  cemii  vakayiat  ve  hâdi- 
satlarında  tahrir  olunub  muteber  tevarihdir  Hâlâ  Mısır  Kıbtileri  iti- 
bar iderler  Anın  kavli  muteberi  üzre  bu  Arzı  Mukaddesde  madfun 
olan  peygamberleri  ziyaret  idüb  evsafları  alâkaderulbizaye  istinsah  et- 
dik  Cenabı  Bari  bu  müsveddatımız  ziyaret  etdüğümüz  sultanların  abı 
ruhi  çü(n)  ola  itmamı  müyesser  ola  İhvanı  saadetmende  şöyle  ma- 
lûm ola  kim  Hazreti  Şuayb  nebi  Bahri  Kulzüm  ki  hâlâ  Bahri  Sü- 
veyş derler  ol  bahir  sahilinde  şehri  Med(a)  yin  (c/A»)  derler  bir  şehri 
azîm  idi  Cenabı  izzet  kavmin  helak  idüb  şehrin  harab  etdiği  Kur' anı 
Azîminde  (Ayet  Sure)  u.^  ^\k\  j-a.  j^'j  âyetinden  murad  ol  şehri  Med(a) 
yindir  Hazreti  Şuayb  bu  şehirde  sakin  idi  Bu  şehir  Mısırdan  Mekkei 
Mükerremeye  giderken  Muylh  (^=1.^*)  nam  kal'iye  bir  menzil  karib 
mahaldedir  Ve  bu  şehire  karib  dağlar  içre  huccacı  müslimîn  meks 
iderler  Suaybünnaam  ^j\ .  »•-  derler  bir  bağı  iremzat  ve  âbı  hayat  sulu 
yerlerdir  Huccac  bu  mahalle  geldikde  taze  can  bulur  Hazreti  Şuayb 
neslinden  âdemleri  vardır  Ve  bu  dağlarda  bu  halkın  bir  güne  küçük 
koyunları  vardır  Hazreti  Şuayb  koyunlarındandır  Zira  Hazreti  Şuayb 
nebi  mün'im  ve  maldar  peygamber  idi  Ve  Hazreti  Musa  (.v-JUjlc  ba- 
denübüvve  Hazreti  Şuaybin  çobanı  idi  Hazreti  Şuaybin  bir  duhteri 
pakize  ahterin  nikâh  ile  alub  damadı  Şuayb  nebi  oldu  Hâlâ  ol  cebel- 
de olan  koyunlar  ol  döldendir  Bekavli  Tevarih  yüz  yirmi  dört  pey- 
gamberden â'mâ  peygamber  olmamışdır  illâ  Hazreti  Şuayb  olmuşdur 
Eğer  sual  olunur  ise  Yakub    nebi    dahi  â'mâ    idi  denirse  Hazreti  Ya- 


448  EVLİYA  ÇELEBİ 

kub  firakı  Hazreti  Yusuf  ile  zar  giryan  olarak  kesreti  bügâdan  â'tnâ 
oldu  Amma  sonra  Hazreti  Şuayb  nebi  Mısırın  Fayyum  şehrinde  Haz» 
reti  Yusuf  ile  mülakat  oldukda  biemrillâh  nurdidesi  Yusufun  görüb 
çeşmi  ruşen  oldu  Amma  Şuayb  nebi  maderzad  â^mâ  idi  Badehu  Ce- 
nabı Bari  Med  (a)  yin  şehrinde  Şuayb  nebinin  kavmin  helak  idüb 
şehrin  harab  etdikde  Hazreti  Şuayb  bu  diyara  azab  nazil  oldu  diyüb 
evlâd  ensabile  Beyti  Mukaddese  gelüb  bu  kabri  pürenvarları  kurbin- 
de  tahrir  olunan  kariyei  Hattînde  sakin  oldu  Badelvefat  bunda  med- 
fundur  Merkadi  pürenvarları  gerçi  garlardır  Amma  taşrasında  kârgir 
kubbe  binalar  ve  mesacid  ve  zaviye  höcreleri  var  Amma  cümle  bina- 
ları yine  kayalara  muttasıldır  Zira  bir  tenk  mahaldir  Ve  türbe  (i)  şe- 
rifleri kapusı  şimale  nazırdır  O  kapudan  içeri  bir  gül  gülistanlı  bağ- 
çedir  Amma  küçükdür  Andan  içeri  bir  kapu  dahi  şimale  nazırdır 
Atebei  Aliyesi  üzre  olan  kemerde  bir  beyaz  mermeri  ham  üzre  üsta- 
dı mermer  ibretnüma  şükûfeler  içre  iki  tavusu  birbirine  mukabil  tas- 
vir etmiş  kim  görenin  çeşmi  hayrelenüb  hayran  olur  Sihri  icaz  tas- 
viri tavusu  iremdir  Ve  bu  kapudan  içeri  sol  tarafda  bir  kârgir  bina 
kübbei  alili  köşk  vardır  Canibi  erbaası  gül  neşterin  zerrindir  Rayiha- 
sından züvvarın  dimağı  muattar  olur  Bu  mahalde  ayanı  vilâyetden 
bazı  sulehayı  kibar  evliyalar  medfundur  Andan  yukaru  mehbatı  nur 
olan  merkadi  münevverlerine  yed  (i)  kademe  taş  nerdüban  ile  çıkılır 
Şarka  nazır  bir  babı  saadeti  vardır  Ve  mübarek  kabri  şerifleri  bu  ka- 
pudan içre  ol  kubbei  pürrenvarın  kıble  solunda  bir  garı  pürnur  için- 
de asudedirler  Sandukaları  zer  enderzer  atlası  sebzgûn  ile  puşidedir 
Ve  Mısır  ve  Şam  halifeleri  ve  ayan  eşraflar  hedayalar  götürüb  gûna- 
gûn  haliçeler  ile  medfundur  Ve  zîkıymet  âvizei  musanna'lar  maslûb 
ve  her  züvvara  türbedaran  gülâb  bohur  ve  anberi  ham  yakub  izaz 
ve  ikram  iderler  Zira  bu  türbedarlar  zürriyyeten  şuaybîlerdir  Müd- 
deti ömürleri  bekavli  Tevarihi  Mehammad  ibni  Ishak  sene  ve  zemanı 
şeriflerinden  velâdeti  Hazreti  Muhammedül  Mustafaya  gelince  sene 
3300  olmuşdur  Ve  âsitaneleri  kubbesi  önünde  olan  kubbei  âli  mes- 
ciddir  Mihrabı  içinde  secde  mahallinde  kademeyni  şerifleri  bir  taş 
üzre  zahirdir  Tuli  iki  karışdır  Ve  ökçeleri  ve  mübarek  parmakları 
hamire  tesir  eder  gibi  tesir  etmişdir  Bu  mescid  kubbesinin  sağında 
bir  küçük  kubbecik  vardır  Anın  babından  içeri  girdikde  sağ  tarafda 
Hazreti  Musanın  sol  kademi  şerifleri  bir  bucakdadır  Güya  henüz  bas- 
mışdır  Bir  sengi  haradır  Nakşının  tuli  iki  karış  iki  parmakdır  Mis- 
kin ve  marizler  içine  su  koyub  nuş  iderler  Biemrillâh  şifa  bulmaları 
muhakkakdır  Ve  bu  kademi  şerif  kubbesinin  sağ  tarafında  kaya  içre 
bir  gar  vardır  Ibadetgâhı  Hazreti  Şuaybdir  Huda  hakkı  rayihai  tayyi- 


SEYAHATNAMESİ  449 

beden  dimağ  muattar  olur  Bir  demir  kafes  kapusı  vardır  Amma  bir 
halvethane  sehl  muzlimdir  Küşade  değildir  Ve  bu  makamın  kıblesi 
tarafında  yalçın  sengi  hâr^  şak  olub  Cebril  Emin  vahi  ve  suhuf  getir^ 
dîği  mahal  bir  mücellâ  yerdir  kim  tavsif  olunamaz  Ve  bu  âsitanei 
ziyaret  etdiğimiz  mahalde  Suretül  Mülkde  kalmış  bir  hatmi  şerif  var  idi 
Anı  temam  idüb  sevabın  ruhu  şeriflerine  hibe  eyliyüb  ruhaniyyetle- 
rinden  istimdad  taleb  idüb  aşinalık  kesb  etdik  <Xc  Jii\  ^t-j  Huda  kabul 
ide  Ve  bu  âsitanenin  dere  aşırısında  yine  kayalar  içre  bir  kubbei  â- 
lide  Ziyareti   binti  Hazreti  Şuayb  nebi  Amma  haremi  Re- 

suluUah  olmasile  kapuları  mesduddur  Bazılar  Hazreti  Musaya  verdiği 
kızdır  derler  Andan  bir  saat  kıbliye  sahralar  içre  gidüb 

^  KaPai  atikı  Medinetül  Arab 

Kadim  aksarda  şehri  muazzam  ve  kaPai  mukaddem  imiş  Hâlâ  âsâ' 
n  binaları  nümayandır  Beni  âdemden  bir  ferd  yokdur  Anı  güzer 
idüb 

Kariyei  Luyiya 

Elli  haneli  müslüman  kurası  ve  Safed  hakidir  Anı  dahi  ubur 
idüb  şehri  Safedden  8  saatde 

Evsafı  kaPai  Ayni  Tüccar 

Sene  tarihinde  Samı  Şerif  ve  Kudüsü  Şerif  ve  Mısır  mabeyinle- 
rinde emin  tarik  olsun  içün  fatihi  Yemen  Sinan  paşa  binasıdır  Bir 
çemenzar  vasi  yerde  şekli  murabba  bir  kâ(r)gir  bina  bir  kaPai  ra'na- 
dır  Ve  yüz  elli  merdümü  hisarı  vardır  Ve  şimale  nazır  iki  kat  demir 
kapusı  vardır  Ve  derunu  kalfada  kırk  elli  neferat  haneleri  vardır  Ve 
Safed  livası  hududunda  subaşılıkdır  Ve  nahiyedir  Safed  haki  bu 

mahalde  temam  olub  Nablus  hudududur  Ve  bu  kaPa  neferatları  â- 
yende  ve  revende  ve  huccTacı  ve  tüccarı  ehli  berr*ü  biharı  murad 
idindikleri  yire  [  1  ]  getürürler  Ve  kavmi  tüccardan  bar  başına  altı  akçe 
kanundur  Alub  bu  rahları  hıfz  hiraset  iderler  KaPa  içinde  Sinan  pa- 
şanın bir  kurşun  ile  puşide  bir  camii  musannaı  var  kim  güya  nurdur 
Revzenleri  ve  camı  minaları  serapa  necef  ve  billur  ve  morandır  Tulen 
ve  arzen  seksen  kademe  camidir  Ve  hareminde  üç  seramed  servi 
bâlâsı  var  kim  j^d^ı^u.-  güya  birer  nazenin  sebzgûn  civanı  mevzundur 
Ve  yedi  kubbei  âlisinde  âyende  ve  revendeye  nimeti  ve  birer  nam 
ve  birer  şem*i  rugani    ve  her  at   başına  birer  tobra  şairi  bîimtinandır 

[1]   Bağdad  Köşkü  müshası   (götürüb) 

Evliya  Çelebii  9   —   29 


450  EVLİYA  ÇELEBİ 

Ve  bu  kal'anın  iki  canibi  handır  Ve  sekiz  dükkândır  Bu  handan 
taşra  hane  yokdur  illâ  bir  muattal  hamam  vardır  Ve  KaPa  kapusı 
önünde  Ayni  Tüccar  namile  müsemma  olan  âbı  zülâl  uyundur  Bir 
sofai  âliyesi  ve  bir  kaç  bîdi  sernigûnu  var  Sayesinde  müsafirîn  is- 
tirahat  iderler  Bu  kal'a  bu  ayn  ismile  yad  olunur  Ve  bu  kaPanın 
garbında  iki  yüz  adım  baid  bir  kaPa  (i)  atik  vardır  Güya  mühendis 
destinden  henüz  çıkmış  bir  kal'adır  Asla  havalesi  yokdur  Bir  mürtefî 
yerde  şarka  nazır  bir  babı  var  Cürmü  altı  yüz  adımdır  Ve  sekiz  kül- 
ledir içinde  beni  âdemden  kimesne  yokdur]  Vakti  şitada  kal'a  kulu- 
nun  koyunları  kışlar  Ve  bu  kal'anın  kıble  tarafına  bin  adım  gidüb 

Evsafı  Cebeli  Turu  Hiraven  (o^t^) 

Ve  Turu  Zita  derler  vasi  sahrada  yalnız  bir  cebeli  pürnurdur  Amma 
olkadar  âli  değildir  Amma  kurbü  Hudada  âliden  âli  ve  evsafdan  âri 
bir  cebeluUahdır  Cemii  enbiyaya  nazargâhdır  Zirvei  âlâsında  bir  kaPası 
vardır  Amma  içinde  beni  âdemden  bir  ferd  yokdur  Ve  cabeca  yarlar 
vardır  Arzı  Taberistandır  [  1  ]  ve  arzı  Filistinden  ve  arzı  Kasandan  bazı 
sulehai  ümmetden  kimesneler  gelüb  bu  garlarda  çillei  erbain  çıka- 
ruh  tekmili  tarik  iderler  Ve  bu  cebelde  Makamı  seyyidina  Musa 
nebi  ve  Makamı  Şuayb  nebi  ve  Makamı  Yakub  nebi  ve  Makamı 
Ishak  nebi  neticei  kelâm  cemii  enbiyanın  makamları  vardır  ki  mü- 
nacat  etdikleri  cebeldir  Ve  bekavli  müverrihi  âlem  bu  cebeli  püren- 
varda  altı  yüz  peygamber  medfundur  Zira  arzı  mukaddesede  üç 
turdur  Yani  Cenabı  Bari  ile  bilâvasıta  kelimat  etdikleri  ve  münacat 
etdikleri  üç  turun  biri  budur  Biri  Mukaddes  ŞeriPa  [2]  içinde  Turu 
Zitadır  ki  hakkında  Ayeti  j^-.j^'i  »iç^*^  nazil  olmuşdur  kim  zeytun- 
dan  murad  Kudüs  ve  Turu  Zita  ile  müfessirîn  tefsir  etmişler 
Biri  dahi  Mısırdan  Mekkei  Mükerremeye  giderken  sekizinci  menzile 
karib  lebi  deryadan  bir  saat  sengistanlar  icre  Cebeli  Turu  Sinadır 
Ayeti  cn*i«  j>^  âyetinden  murad  Turu  Sinadır  Buna  atlarımız  ile 
uruc  idüb  hamdi  Huday  ziyaret  etdik  Badehu  aşağı  inüb  Ayni  Tüccar 
dibinde  Mısır  yolu  sağ  canibinde  kalub  bu  hakir  sol  tarafda  Kudüsü 
Şerif  yoluna  müteveccih  olub  kıbliye  bir  vasî  kura  içre  bir  saat  gidüb 

Kariyei  Tabbaga 

Yüz  evli  müslüman    kariyesidir  Bir  camii    muhtasarı  var  Bu  ma- 
halde    Safed    hududu    temam     olub  Türabenî   [3]  Oğlu     hudududur 

[1]   Bağdad  Köşkü   nüshası   (Taberistandan) 
[2]   Bağdad   Köşkü   nüshası   (Küdüsü   Şerif) 
[3]   Turabî. 


SEYAHATNAMESİ  451 

Amma  Cebeli  Aclûn  sanacağı  hükmündedir  Bu  kuranın  halkı  cümle 
tabbagdır  Anı  ubur  idüb  yine  kıbliye 

Kariye!  Naura 

Yüı  haneli  müslümanlar  ve  ziametdir  Andan 

Kariye!  Zer  ayn 

iki  yüz  evli  müslümanlar  ve  ziametdir  Ve  bu  kariyenin  kıblesi 
canibindeki    sahranın  nihayetinde    3  baid   kaPai  Cebeli  Aclûn 

nümayandır  Oltaraf  hilaf  olmağın  gitmeyüb 

Kariye!  Akkâre 

Bu  dahi  ziamet  ve  yüz  evli  müslümanlardır  Bu  kuranın  şimalin^ 
deki  cebel  üzre  ziyareti  hazreti  Şeyh  dahi  sahâbei  kiramdandır  Ken- 
düleri  bir  kubbei  âli  içinde  medfunlardır  Türbedarı  ve  evkafı  vardır 
Bu  âsitanenin  canibi  erbaasındaki  kura  halkının  ekseriya  malları 
bundadır  Kimesne  vazıyed  etmeğe  kadir  değildir  Hakka  ki  ulu  ziya- 
retgâhdır  Andan 

Kariye!  Jelmi 

Elli  müslüman  haneli  timardır  Bir  camii  muhtasarı  var  Ve  bu 
kariyenin  cenubundaki  sahraya  Merci  ibni  Amir  derler  Mısır  yolu 
bu  sahra  içre  gidüb  Hanı  [1]  Seccun  nümayandır  Amma  biz  Ayni 
Tüccardan  [2j  saat  sahralar  icre  mamur  meralar  güzar  idüb 

Evsafı  kal'ai  Cenin 

Sene  tarihinde  Mısır  padişahlarından  Sultan  binasıdır  Badehu  Ali 
Osmanda  paşa  dahi  tevsi  idüb  bir  kaPaCi)  metin  olmuşdur  Cebeli 
Aclûn     hakinde     maktulkalem     ve     mefruzülkadem  evkafının 

hassıdır  Hâkimi  mütevellidir  Kal'a  dizdarı  ve  iki  yüz  neferatları 
vardır  Ve  kal'ası  musattah  yerde  şekli  murabbadan  tulânîce 
bir  mamur  ve  metin  kaPecikdir  Cürmü  bin  adımdır  Amma  hende- 
ği yokdur  Ve  iki  babı  var  Biri  bir  kıbleye  biri  yıldıza  mekşufdur 
Ve  kaPa  içi  serapa  müsafirhanedir  Ve  ta  vasatında  bir  camii  ruşeni 
ve  bir  minarei  mevzunu  var  Serapa  resas  ile  puşide  bir  camii  dilkü- 
şadır  Ve  hareminde  jj^s  \j.t£.  bir  havzu  azîmi  var  Ve  imaretinin 
nimeti  âyende  ve  revendeye  birer  nan  ve  birer  tas  cobra  ve  her  oca- 

[1]   Bağdad  Köşkü  nüshası  (can) 
[2]  Bağdad  Köşkü  nüshası  (8) 


452  EVLİYA  ÇELEBİ 

ğa  birer  §eın*i  rugani  bîimtinatıdır  Eğer  müteayyin  kitnesneler  gelir- 
se sımatı  muhammedî  çekilüb  üç  gün  mihmandarlık  idüb  her  re'» 
hassana  birer  torba  şair  ve  alef  mukarrer  bir  evkafı  kavidir  Ve  kâ(r)' 
gir  bina  şahrah  kemerlerin  iki  canibi  yüz  dükkândır  İki  başında 
demir  kapulardır  Ve  bu  kal'anın  kıblesi  tarafında  taşra  varuşu  bir 
bayır  üzre  yüz  haneli  mamur  belidedir  Bir  mescidi  ve  bir  hamamı 
var  Hana  karib  yedi  hurma  ağacı  var  kim  semaya  serçekmiş  nahii' 
lerdir  Misli  meğer  Mısır  elva  hında  ola  Ve  bunda  bir  kubbei  nazif 
içinde 

Ziyareti  Şeyh  Izzeddin  ibni  Şeyh  Mehemmedür  Rufai 

ve  civarında  Türabı  Oğulları  ecdadı  anda  medfunlardır  Bu  Cenin 
kalfasında  Türabı  Oğlu  Şeyhül  Emir  anda  bulunur  Hakiri  vilâyC' 
tine  götürdü  Ceninden  garb  canibine  dağlar  içre  gidüb 

Evsafı  kasabai   Türabî  Oğlu 

Samı  Şerif  eyaletinde  Cebeli  Aclûn  sancağında  bervechi  te'bid 
mirlivadır  Selim  Şah  Mısıra  giderken  bunlar  guzatı  müslimîne  taliai 
asker  olduklarında  vilâyetleri  kendülere  müebbed  ihsan  olunmuşdur 
Ellerinde  Ali  Abbasiyandan  beru  yerligi  beliği  şahîleri  vardır  Ve  bun* 
1ar m  (z)  u'munca  hasib  nesebleri  ta  Sam  bin  Nuh  aleyhisselâma  mün» 
tehidir  Şafiîyyülmezheb  bir  kavimdir  Amma  sengistan  [1]  çengelistan 
yerlerde  [2]  olmak  ile  deruz  [3]  tabiatlerdir  Ve  cümle  yirmi  bin  tüfen* 
kendaz  ve  küheylansüvar  askerdir  Cümle  haneleri  toprak  ve  kireç  ile 
tuşide  (puşide)  yedi  yüz  hanedir  Camii  ve  mesacid  ve  bir  kaç  muh' 
tasar  dükkânları  vardır  Ve  bağ  ve  bağçesi  vardır  Ve  âbı  havası  gayet 
lâtifdir  Anda  bir  §eb  mihman  olub  Şeyhül  Emirin  bir  at  ve  elli  guruş 
ve  bir  alaca  kereke  ihsanın  alub  hakire  elli  pür  silâh  hayyal  refik  ko- 
şub  kıble  canibine  beş  saat  gidüb  Cinin  deresi  icre  bir  saat  dahi  gidüb 

Kariyei  Kanariye| 

Anı  ubur  idüb 

Kariyei  Gavrabe 

Yüz  evli  müslümanlardır  Ve  Nablus  paşası  hükmünde  paşanın 
hassıdır  Anı  ubur  idüb 


[1]   Bagfdad   Köşkü  nüshası   (ve) 

[2]  Bağdad   Köşkü  nüshası  (yollarda) 

[3]   Ba^dad  Köşkü  nüshası  (Oürüzî) 


SEYAHATNAMESİ  458 

KaPai  Mağara 

Timardır   Cümle     mahsulâtı    zeytundur  Ve  iki  yüz  hane    müslü^ 
inanlardır  Andan 

Kariye!  Sile  [i] 

Cümle  müslümanlar  ve  timardır  Andan 

Kariyei  Kurkag 

Müslümanlardır  Ve  zeytunu  ve   dud  ağacı  firavandır  Andan 

Kariyei    Fındilcavmiyye 

Andan 

Kariyei  azîmi  Sebastiyye 

Bir  bayır  üzre  mamur  belide  imiş  Hâlâ  içinde  müslim  ve  nasârâ 
vardır  Bu  bayır  üzre  bir  deyri  âli  var  kim  binasın  gören  mebhut 
olur  Bir  musanna  ma  (na)  stırdır  Vacibüsseyir  deyirdir  Bu  ma  (na)s- 
tırda  ve  bu  şehirde  sakin  olan  kavmi  Memun  Halife  Mısırdan  Tar- 
tus  ve  Kara  Görges  fethine  giderken  bu  belidiye  uğrayub  cümlesin 
katli  âm  ider  Ol  ecilden  bu  deyirede  ruhban  yokdur  [2]  hali  üzre  du- 
r(ur)  Ve  bu  deyir  civarında  Beyti  Sahastiyye  Hazreti  Yahya  hanesi' 
dir  Hâlâ  durur  Bu  belide  bu  beyti  mubarekenin  ismile  müsemmadır 
Hazreti  Yahya  aleyhisselâm  asrında  bir  cebbar  melik  var  idi  Kendü 
kızın  nikâh  ile  almak  murad  idinüb  Hazreti  Yahyadan  fetva  istedi 
Hazreti  Yahya  dinimizde  Allah  haram  eyledi  deyu  fetva  vermedi  Ol 
zalim  bu  si  [3]  ve  hazreti  Meryem  babasız  oğul  doğurdığm  behane  idüb 
bu  deyir  Sebastiyyede  Hazreti  Yahya  ibadet  iderken  şehid  etdirüb  se- 
ri saadetlerin  Samda  mel'una  gönderdiler  Rum  kavmi  cesedi  şerifin 
bu  deyir  içre  bir  mermer  sanduka  içine  koyub  âdeti  kadimeleri  üzre 
defn  etdiler  ta  ki  badehu  Mısır  Iskenderiyyesinde  sakin  olan  Behice 
ve  Hannadi  kabilesi  Filbatir  j^m»  nam  meliklerinden  rugerdan  olub 
Akkâ  kal'asma  gelüb  İspanya  himayesinde  iki  yüz  yıl  sakin  olub  te- 
nasül buldılar  Ol  asırda  Rum  Bataliselerinin  ihtilâli  sebebile  bu  kav- 
mi Behice  ve  kavmi  Hannadi  ırkından  Malta  keferesi  olan  kavim 
Akkâ  kaPasma  istilâ  idüb  mülkiyyet  üzre  mutasarrıf  olub  müstakil 
beğ  olurlar  Ve  Arab  mezhebin  terk  idüb  milleti  mesihîden  geçinirler 
Ol  asırda  her  sene  yılda  bir  kerre  cemii  Rum  kavmi  cesedi  Yahya(i) 

[IJ  Bağdad   Köşkü  nüshası  (Sitle) 
[2]  Bağdad   Köşkü  nüshası   (Hemen) 
[3]   Bağdad   Köşkü  nüshası   (nebii) 


454  EVLİYA  ÇELEBİ 

ziyarete  gelüb  ruhbanlarına  nezerat  ihsan  iderler  idi  Akkâdan  bu 
Malta  kâfiri  gelen  nezeratlara  tama  idüb  ziyaret  tarikile  bu  mezkûr 
Sabastiyye  şehrin  alelgafle  basub  cesedi  Yaljya  nebi(i)  alub  Akkâda 
cevahir  sandukalar  içine  koyub  Sencuvan  (n) amile  ziyaretgâh  iderler 
Ve  Remleden  dahi  Hazreti  îsanm  himarı  üstühanlarm  bulub  anı  da- 
hi Akkiye  getirirler  Akkeyi  bir  ziyaretgâh  iderler  kim  cemii  milleti 
nasâra  nezeratlarile  gelüb  beher  sene  nice  Mısır  hazinesi  mal  tahsil 
iderler  Ta  Meliküttahir  asrına  dek  Akkâda  bu  hal  üzre  sakin  olurlar 
Sene  tarihinde  Meliküttahir  dahi  yedi  yılda  döğe  döğe  Akkâ  kal** 
asını  feth  idüb  derya  tarafından  Malta  küffarı  cesedi  Yahya  ve  üstü- 
hanı  himarı  Isa  ile  firar  idüb  Tartus  kurbinde  Karagörges  nam  kal'- 
iye  varub  anda  sakin  olurlar  Anda  dahi  nice  yıllar  sakin  olub  cani- 
bi erbaaların  harab  yebab  iderek  berde  ve  bahirde  isyanları  cihangir 
oldu  Ahirkâr  mülûku  Zülkadriyye  ve  Germeyaniyye  ve  Ali  Selcukıy- 
ye  ve  Aydın  Bay  ve  Sarhan  Bay  ve  Teke  Bay  ve  Menteşe  Bay  bu 
cümle  mülûklar  alelittifak  Malta  küffarının  sakin  olduğu  Selefke  san- 
cağında Karagörgezi  muhasara  idüb  yedi  ayda  feth  idüb  yine  küffarı 
Malta  cesedi  Hazreti  Yahya  ve  Hazreti  Isa  himarınm  üstühanlarm 
alub  deryadan  altı  pare  kadırgaları  ile  cezirei  Rodosa  varub  anda  da- 
hi iki  yüz  yıl  sakin  olub  sene  tarihind  ı;^:)  lâfzı  tarih  düşmüşdür  Ba- 
zuyi  kuvveti  Süleyman  Han  Rodosu  feth  idüb  mukaddem  tarih  ile 
cesedi  Yahyai  hâlâ  Maltıya  göndermişler  idi  Bakıyyetülseyfi  Rodos- 
dan  hâlâ  Maltada  karar  idüb  Şeddi  iskender  var  bir  kaPa  bünyad 
etmişlerdir  Inşaallah  anın  dahi  zevali  karibdir  Zira  her  kangı  diyarda 
sakin  oldularsa  iki  yüz  seneden  tecavüz  etmemişdir  Ve  anlar  dahi  bi- 
lirler kim  bu  Malta  dahi  yakın  zemanda  feth  ola  deyu  ihtirazların- 
dan Yeni  Dünya  önünde  Yeni  Malta  dahi  mamur  etmişlerdir  deyu 
hakir  Alamanda  iken  ruhbanlar  nakletdiler  Ve  cümle  yedi  kiralın  ve 
yedi  Banın  ve  yedi  Herseğin  ve  bir  Bahri  Pirinin  ve  bir  Çarnanın 
velhasıl  cümle  milleti  mesihiyyenin  Maltaya  itibarları  Hazreti  Yahya 
cesediki  Sencuvan  tabir  iderler  ol  cesedi  şerif  Maltada  olduğundan 
imdad  idüb  rağbet  iderler  Ve  sancağ  ve  bayraklarında  Hazreti  Yah- 
yanm  bir  kolun  tasvir  idüb  taşırlar  Hikmeti  Huda  ne  canibe  altı 
pare  gemi  ile  varırlarsa  mali  ganayim  alırlar  Hâlâ  Malta  küffarı  ce- 
sedi Yahya  ile  tefahür  iderler  Hakikatülhal  zikri  sebkat  iden  Sebas- 
tîyyeden  serika  eyledikleri  Rum  Tevarihlerinde  ve  Urhan  Gazi  şuara- 
larından  Tevarihi  Tuhfe  sahibi  Yahya  Çelebi  dahi  tahrir  etmişdir  Ve 
kırk  yedi  sene  Mahada  esir  olan  Müezzinzade  Ben  kendi  gözümle  gör- 
düm Bir  mermer  çar  kuşe  sanduka  ki  tuli  dör  [  1  ]  adımdır  Ol  sanduka 

fi]   Bağdad   Köşkü  nüshası    (tuli   dört) 


SEYAHATNAMESİ  455 

üzre  bir  kat  resas  ile  puşidedir  Mübarek  cesedi  şerifleri  ol  sanduka 
içre  asudedir  Ve  mübarek  dizleri  bükülmüşdür  Seri  saadetleri  yok 
bîr  azîm  ceseddir  Ve  altında  saat  kumu  döşelidir  Her  sene  baş  hud- 
damı  olan  ruhban  sandukanın  kapağın  açub  ol  cesedi  şerife  gayet 
koyu  tuzlu  su  sürer  Ben  ol  papasın  esiri  idim  Hattâ  tuz  sürdüğü 
altun  tıstı  ben  tutardım  Göre  Türk  Sizin  Muhammed  böyle  yumu- 
şak mıdır  Yapış  didi  Ben  tereddüb  idüb  yapışmadım  Amma  tuzlu 
suyu  sürdükçe  ruhbanın  parmakları  cesedi  şeriflerine  batardı  Ve  bir 
kerre  Hızır  Ilyas  günü  idi  Beni  götürüb  sanduka  içre  gördüm  ki  mu- 
barek  gerdanında  kan  cereyan  iderdi  işte  Yahudiler  bu  peygamberi 
ve  Kudüs  yanında  bu  günde  şehid  etdiler  Anmçün  bu  günde  kanı  akar 
dîdikde  [1]  Sinyora  Mübarek  başı  kandedir  didim  Dımışk  (d)a  didi 
Hakirin  dahi  ilmi  lâhik  oldu  kim  cesedi  Yahya  anlardadır  deyu  esir 
Müezzinzade  Çelebi  yemini  muğlâza  ile  Gözüm  ile  gördüm  deyu  şe- 
hâdet  etdi  Ve  hâlâ  hakirin  Nablus  yanında  ziyaret  etdüği  Sabastiyye 
Beyti  Hazreti  Yahya  ve  mezkûr  deyri  kebire  ki  Hazreti  Yahyai  anda 
şehid  etdiler  Hâlâ  ol  deyrin  sol  canibindeki  beyaz  senk  üzre  hunu 
Yahya  bulaşub  yılde  bir  kerre  ruzu  bızırda  ol  bun  âlûde  höcreler 
garkı  hunriz  olur  Bu  ahalii  vilâyet  ve  bazı  meşayihi  ehli  keramet 
öyle  şehadet  etdiler  Hakir  sengi  haralar  üzre  lâilgûn  bu(l)aşmış  hunu 
gördüm  Amma  ruzı  Hızır  olmamak  ile  hun  olduğın  görmedim  Amma 
beni  âdem  kanına  ve  sair  manlûkatın  demine  müşabeheti  yokdur 
Zahir  ve  bahir  bir  hunu  Yahyadır  Ve  bu  hunu  Yahya  oldığını  direk 
mukabelesinde  bir  tob  menzili  canibi  şarkîsinde  yine  bir  püşte  üzre 

Kariyc(i)  Mara  bite 

Yüz  evli  bir  köydür  ve  ziametdir  Ve  bunun  mukabelesinde  yine 
bir  bayır  üzre  kaPa  misal  Tekyei  Hazreti  Şeyh  §u*le  Gündüz  savmaa- 
sında  ibadet  idüb  gece  şebi  zulmanîde  cümle  fukaraları  cem  olub 
meş'al  ve  çırağ  yogiken  ders  okutmağa  şurû  etdükleri  meclisi  şerifleri 
sabah  olunca  sohbeti  şerifleri  münevver  olurmuş  Anınçün  Şeyh  Şu'le 
derler  Ulu  sultan  ve  mamur  âsitanedir  Ziyaret  idüb  hayatda  olan  ev- 
lâdlarından  şeyh  Sun'ullah  hazretlerinin  desti  şeriflerin  bus  idüb  du- 
aî  hayırları  ile  şerefyab  olduk  Andan 

Kariye!  Nakure 

Andan 

Kariyei  deyri  Sıvra 

Andan 


[1]   Bağdad   Körkü  nüshası  (Hakir  dahi) 


456  EVLİYA  ÇELEBİ 

Kariyei  Betile 

Ta  Cefin[l]   kal'asından  bu  kadar  mamur  abadan  kuraları  7  sa 
atdeubur  idüb  -J 

Evsafı  kaPai  Nablıs  Şehri  kadimi  Sameri 

Şam  eyaletinde  sancakdır  Beğinin  tarafı  padi^ahîden  hassı  hüma' 
yunu  29645  akçedir  Ve  sancağında  7  ziamet  ve  44  timardır  Bu  san- 
cak Şam  emîri  haccına  ihsan  olunub  erbabı  timarları  cebelüleri  her 
sene  Mekkei  Mükerremiye  gitmeğe  memurlardır  Mirlivası  dahi  Ku- 
düs ile  emirülhac  olur  Beş  yüz  nefer  âdem  ile  Mekkeye  sefer  eşer 
Nablısından  senevi  paşaya  on  yedi  bin  guruş  hasıl  olur  Ve  yüz  elli 
akçe  şerif  kazadır  Nahiyesi  iki  yüz  kuradır  Senevi  kadıya  altı  bin  gu- 
ruş hasıl  olur  Bu  şehir  şehri  Samari  dir  Kal'ası  bir  püşte  üzre  Beni  israil 
kavmi  Buhtunnasır  nusrat  bulmasın  deyu  bina  etdiler  Baddehu  sene  ta- 
rihinde Firengi  bedrenk  yetmiş  yıl  mutasarrıf  olup  bu  vilâyetlere  istilâ 
etdiler  Badehu  sene  tarihinde  Nureddini  Şehidin  veziri  Yusuf  Salâ- 
hüddin  gelüb  muhasara  idüb  feth  etdi  Amma  fethinde  usret  çekdiğin- 
den  KaPasm  münhedim  etdi  Hâlâ  yine  âsârı  binaları  Turu  Ayna  üzre 
zahirdir  Kethüdayeri  ve  yeniçeri  serdarı  ve  âyân  ve  nakibüleşrafa  kaim- 
makamı  vardır  Amma  şeyhülislâmı  Kudüsü  Şerifdedir  Ve  şehir  iki  dağın 
mabeyninde  bir  vasi  dere  içre  şarkından  garba  tulânî  bir  müzeyyen  şe- 
hirdir Cümleden  sekiz  mahalle]  ve  dört  bin  altmış  kârgir  bina  sarayı  âliler 
ve  gayri  hanelerdir  Bu  şehir  içre  asla  ağaç  bina  yokdur  Bağ  ve  bağçeli 
ve  âbı  hayat  sulu  kal'a  misal  üstleri  kireç  sıvalı  müzeyyen  beyti  ıjıa- 
murelerdir  Ve  cümle  mihrabdır  Cum'adır  Cümleden  mükellef  cema- 
ati kesireye  malik  suku  sultanî  içinde  Ulu  Cami  matekaddem  kenise 
imiş  Yusuf  Salâhüddin  feth  idüb  cami  etmiş  Kefere  zemanı  mihrabı 
olan  mahalli  hâlâ  şark  tarafında  kapudur  Ve  bu  kapunun  iki  cani- 
bindeki  bablarında  anda  sekiz  nahif  mermer  mevzun  sütunlar  ile 
mebni  kapu  kemerleridir  kim  sihri  icaz  mertebesi  san'ati  mimarîdir 
Ve  bu  camiin  tuli  bir  yanından  bir  yanına  üçyüz  ayakdır  Kâmil  ve 
arzı  yüz  ayakdır  Ensiz  vaki  olmuşdur  Eğerçi  dahi  vasî  olsa  Samı  Şe- 
Şerif  de  Camii  Ummeyeye  cürmünde  olurdu  Amma  bunun  derununda 
cümle  elli  beş  somaki  ve  cabeca  çarküşe  amelî  sütunu  müntehalar 
üzre  toloz  kâ  (r)  gir  kemer  bina  camii  kadimdir  Ve  mihrabı  gayet 
büyükdür  İçine  yirmi  âdem  sığar  Ve  minberi  tarzı  kadîmdir  Amma 
camie  göre  haremi  münasib  değildir  Gayet  küçükdür  Zira  tenk  ma- 
halle düşüb  harem  canibi  esvakı  sultanî  ve  tariki  âmdır  Ve  harem 
kapusu  üzre  külle  misal  çarküşe  bir  minarei  mevzunu  vardır  Cehhanile 

[1]   Bağ^dad   Köşkü   nüshası   (Cenin) 


SEYAHATNAMESİ  457 

Camii    ziyaretgâhdır     Ve    Camiünnasır    matekaddem    deyri  muazzam 
imiş     Bu  camiin     derununda    olan  lâilgûn  somaki  sütunlar  bir  diyar- 
da yokdur  Ve  Camiülhızır  tulen  ve  arzen  87    ayakdır  Bunlardan  ma> 
ada     mesacidlerdir     Ve  yedi  medrese  ve  yedi  zaviye  ve    yedi  mektebi 
sıbyanı  tıflan   vardır  Ve  iki  hamamı  var  Ve     suku     sultanîsinin     iki 
başında  kapuları  vardır  Her     şeb  bevvabları  sed  iderler  Bir  kapudan 
bir  kapuya  tuli  kâmil  bin  iki  yüz  adımdır  iki  camili  alettertib  üçyüz 
yetmiş  dükkândır  Gerçi  bedesteni  yokdur  Amma  cümle  eşya  mevcud 
(du)  r  Ve     bu  esvakm  ortasında    üstü  kârgir  kemerler  ile  mebni  yüz 
dükkândır    Ve  bu     dükkânların     sol  canibinde     kal' a    misal  bir  ham 
azîm     var  Cümle    yüz  elli  ocak     bir  yatacak    handır    Ve  hanın  vasa- 
tında bir  camii  var  Kurşun  ile  nuside     (  puşide)   bir  camidir  Bu  çatr 
suyi  kârgîrin  ve  bu  gayratın  (hayratın)  cümlesi  Koca  Mustafa  paşanın 
hayratıdır  Hakka   ulu  hayratdır  Ve    bu  şehir  içre  bu  han  camiinden 
gayri  ve  kurşunlu  imaret  yokdur  Ve  bu  şehir  gerçi  iki  kühsarın  deru- 
nuna  düşüb  mahbubu  cihan  gibi  derağuş  etmişlerdir  Amma  âbı  havası 
gayet  lâtif   olduğundan  mahbub  ve  mahbubeleri    çokdur    Amma  her- 
birinin    hasib  nesebin  sual  eylesen  birer  peygambere    mütehi  olur  Ve 
halkı    gayet    garibdostlardır  Ve  lâkin    fukaralardır  Ve  libasları     alaca 
aba     giyerler    ve  şal  ve  beyaz  destar    sararlar  Ve  zenaneleri  beyaz  car 
bürünürler  Bu  şehrin  canibi  erbaası  dağı  ve  taşı  bağ  ve  bağçesi  limon 
ve  turunç  ve  rumman  ve  zeytun  ve  tin  ve  hurma  ile  müzeyyen  olmuş 
bir  şehirdir  Ve  cümle  saray  ve  gayri  hanelerinde  birer  âsiyab  yürütür 
mâi  carileri  cereyan    idüb     havuz  şazirvan  ve    selsebiUerinden  cereyan 
etmededir  Ve  carsuy    hazarlarında    âsiyabı  mâ  vardır     Ve  bu  şehirde 

Evsafı   ziyaretgâhı  Nablıs 

Evvelâ  Hazreti  Ahid  §amsune  ibni  Eyyuh  Nübüvvet  gelmemişdir 
Amma  dîni  İsa  üzre  halkı  dine  davet  iderdi  Zira  Hazreti  Yahya  ile 
Hazreti  Isa  mabeyninde  Hazreti  Cercis  ve  Hazreti  Yunus  ve  Hazreti 
Samsun  idiler  Amma  Samsuna  nübüvvet  geldi  demişler  Şehrin  şiın^' 
linde  bağı  müzeyyenler  içinde  medfun  Abid  Samsun  deyu  ziyaret  iderler 
Ve  yine  şehrin  şimalinde  bağçeler  kenarında  bir  ardı  behiştâsâ  yerde 
Ziyareti  evlâdı  Hazreti  îshak  ve  evlâdı  Hazreti  Isa  Bir  kühsarın  dame- 
nihde  bir ,  garı  azîm  icre  on  iki  vücudu  şerif  asudedirler  Amma  med^- 
fun  değillerdir  Zira  türab  yokdur  Kimi  oturur  ve  kimi  yatar  ve  kim^t 
sucud  ider  şeklinde  halleri  üzre  asudedirler  Bekavli  Tevarih  bunlara 
suhuf  nazil  olmuş  nebilerdir  deyu  tahrir  etmişler  Amma  türbedarlar 
bunların  yanma  varmışa  rıza  virmezler  Zira  kefenleri  müruru  eyyam 


458  EVLİAA  ÇELEBİ 

İle  rize  rize  olub  bazı  avrad  yerleri  mekşuf  imiş  Ol  ecilden  huzurlarına 
yarmağı  men  idüb  gar  kapusından  dua  iderler  Hakir  dahi  bu  pendi 
kabul  idüp  öyle  dua  etdik  ve  şefaatlerin  reca  eyledik  Ve  bunlardan 
taşra  ol  bağı  iremde  bir  kaya  dameninde  bir  kubbei  âli  icre  Ziyareti 
l^axxeti  Is  ihni  Ishak  c'^^^'*'^^  ise  suhuf  nazil  olduğu  müsbetdir  Ve  müd' 
deti  ömrü  ve  Rum  kavmi  bunun  zürriyetindendir  Amma  kavmi 
Yehud  acib  ziyaret  iderler  Zira  Tevarihlerinde  masturdur  Ve  bu  Haz- 
reti  Ishak  oğulların  dahi  ziyaret  iderler  Ve  bu  mahalle  karib  Maka- 
mı Hazreti  Yuşa*  Ve  şehir  [1]  şarkîsi  canibinde  ziyareti  Cennet  kapusı 
Hazreti  Muaviye  asrında  nice  bin  askerle  bu  şehire  gelüp  biemriUâh 
üç  bin  sahâbei  ResuluUah  şehid  olub  bu  gar  icre  yatarlar  Hâlâ  kitni 
terü  taze  ve  kimi  kadid  ve  bazısı  hemen  üstühan  kalmış  Bir  kerre 
bir  âdemin  oğlu  babasından  firar  idüb  bu  gar  icre  girüb  nâbînâ  fer* 
yad  iderek  â'mâ  olmuş  taşra  çıkar  Hâlâ  garın  babı  mesduddur  Ve  ziycL' 
reti  hVri  Hazreti  Yakuh  A*mâ  olmazdan  [2]  sakinler  idi  Mübarek  desti 
şerifleri  ile  bu  bi*ri  canperveri  kazmışlardır  Hâlâ  âbı  zemzem  lezzetine 
müşabeheti  vardır  Cümle  ahalii  vilâyet  ve  sulehai  ümmet  kimesne 
ve  emrazı  muhtelifeye  mübtelâlar  kırk  elli  gün  nuş  idüb  biemriUâh 
şifa  bulurlar  Ve  bu  mahalle  karib  ziyareti  Sicni  İsa  f^^'-s^  Yehud 
taifesi  hapis  idüb  bu  sicin  içre  kırk  gün  mahbus  idüb  su  vermediler 
Hazreti  Isa  dahi  ol  garın  canibi  şarkîsinde  olan  kayaya  nazar  idüb 
mübarek  parmakları  ile  kayayı  delüb  bir  âbı  hayat  çıkub  zindan 
kapusından  taşra  huruç  etdikde  seccanlar  firar  idüb  hâkime  bildirir- 
ler A'lem  sihir  ile  etmişdir  deyu  iğmazı  ayın  iderler  Hâlâ  bir  âbı 
zülâldir  Bazı  yürek  sıkılmasına  mübtelâ  olanlar  nuş  idüb  şifa  bulur- 
1ar  Ve  hâlâ  bu  Sicni  Isa  mahalli  bir  deyeri  muazzamdır  Yetmiş  seksen 
ruhbanları  vardır  Cemii  kefere  diyarlarından  nezeratları  gelir  Ve  bazı 
kefere  masru  ve  mecnun  olsa  bu  Sicni  Isada  bir  kaç  gün  habis 
iderler  BiizniUâh  halâs  olur  Ve  bağçeler  içinde  §eyhülfakir  ve  bunun 
sağındaki  bağçeler  içinde  Hazreti  Süfya  Suri  tsjy  ^  sahâbei  gûzi(n)den- 
dir  Ve  şehir  canibi  şarkîsinde  bir  cebeli  münteha  üzre  Şeyh  îmadeddin 
ve  bu  bağcelerden  taşra  Eşşeyh  Mücahid  ve  civarında  Şeyh  Bahaüddin 
ve  şehrin  canibi  garbisindeki  cebeli  münteha  üzre  Asitanei  Hazreti 
tM-V-  Kutbül  aktabdır  *-r-  tr*-^»  Azîm  ziyaretleri  var  Amma  kendüler 
anda  medfun  (de)ğildir  KaFai  Bağdadi  Behiştâbâdm  mukabelesinde 
Şattül  Arab  aşırı  Kuşlar  kalfası  canibinde  medfunlardır  Amma  bu 
Nablısda  sakin  olup  bu  asitanei  anlar  bina  etmişler  Azîm  tekyedir 
Her     leylei     cum'ada    şeyh  meşayih  anda    sabahadek  def    ve  kudüm 

[1]   Bağdad   Köşkü  nüshası  (şehrin) 

[2J   Bağdad   Köşkü  nüshası  (evvel   buoda) 


SEAAHATNÂMESİ  459^ 

ile  tevhidi  ilâhî  idüb  ihya  iderler  Ve  yine  şehrin  şarkîsinde  cebeli  âlî 
üzre  Ziyareti  Şeyh  Qanemi  Makdesî  ve  şehrin  sağındaki  bir  [1]  âli  zirve- 
sinde Ziyareti  Şeyh  Cüneydüttayyarî  15^*:^^^*-  Hîni  zikruUahda  kerratiLe 
uçdukları  içün  Güneydi  Tayyarî  dediler  Ve  bu  şehrin  kurafesinde 
çemenzar  nemazgâh  kurbinde  Mevlana  kadı  Şücaüddin  Ulûmu 
kebirde  ve  fıkıh  ferayiz  mesaili  şer'iyyeye  [2]  Monla  Şücaüddin  merdi 
şeci  sahib  sülük  bir  merdi  suhandanmış  Şehir  kadısı  iken  merhum 
olmuş  Monlayı  Rum  deyu  ziyaret  iderler  Ve  bu  şehirde  nice  bin 
evliyaullahlar  vardır  Amma  bu  hakirin  ziyaret  etdüği  bunlardır 
ki  tahrir  olundu  V*  ^^c-j  Ve  bunda  nice  sulehai  ümmetinden  [3] 
müstecabüddave  kimesneler  vardır  Anlar  ile  mülâki  olub  duai  hayır- 
larile  behremend  olub  Emiri  hac  Harmuş  paşadan  on  tüfenkli  refik 
alub  bu  şehirden  kıble  canibindeki  sahraların  canibeyninde  olaa 
kuralardır  ki  zikrolunur  Evvelâ 

Kariye!  ^a-  ve  karîyeî  ^)i^  ve  kariyei  <ji>^  ve  karîyei 

•j'j>  kariye  ^'<i. 

Ve  kariyei  Beyta  Hazreti  Azerin  beyti  şerifi  bunda  hâlâ  mescid- 
dir  Anmçün  kariyei  Beyta  derler  Mamur  camidir  Bazı  marizler  anda 
bir  kaç  gün  ibadet  idüb  şifa  bulurlar  Ve 

Kariyei  v  ve  kariyei    jA  ve  kariyei  ^^^ 

Bu  kuralar  bu  vadilerde  ve  püşteler  üzre  kırk  pare  ma^ 

mur  âbâdan  camili  ve  zeytun  ve  incir  ve  dud  bağlı  mamur  âbâdafn 
kuralardır  Amma  tarik  üzre  ubur  etdiğimiz  bu  kuralardır  ki  tahrir 
olundu  Ve  cümlesi  Nablus  nahiyesi  kuralarıdır  Bunları  altı  saatde 
ubur    idüb 

Akabül  Halân  [4] 

Bir  kûhu  bâlânın  tahtında  bir  hanı  azimdir  Canibi  erbaasmda 
âbâdan  yokdur  Anı  güzer  idüb  ensesindeki  kûhu  bâlâya  yüz  bin  rene 
ina  ile  uruc  etdik  Gayet  sa^b  sengistan  akabedir  Anı  ubur  idüb  hududu 
Kudüsü  Şerife  dahil  olub 

Kariyei    Sencil 

İki  yüz  evli  müslümanlardır  Amma  âsilerdir  Andan 

[i]   Bağdad  Köşkü  nüshası  (Kûhu) 

[2]   Bağdad  Köşkü  nüshası  (de) 

[3j  Bağdad  Köşkü  nüshası  (ümmetden) 

{4]   Bağdad   Köşkü  nüshası   (Akabül  Han) 


460  EVLİYA  ÇELEBİ 

Kariyei  Beyrut 

Müslümanlar  ve  İbrahim  Halil  evkafıdır  Andan  rahımıza  muhalif 
cenub  canibinden 

Kariyei  Şemuyil 

Bir  alçak  cebeli  sagire  üzre  iki  yüz  evli  bağ  ve  bağçeli  ve  bir 
eamili  mamur  belidedir  Ve  bu  kariye  âsârı  binaları  ile  güya  kal'adır 
Ve  halkı  gayet  mün'im  âdemlerdir  Anda  Ziyareti  Hazreti  Şemuyil 
Ibni  Işmuyil  ^vunL^ic  dır  Bunlar  Hazreti  Musa  zürriyetindendir  ikisine 
de  suhuf  nazil  olmuş  nebilerdir  Hazreti  Şemuyil  bu  karyede  camie 
ıtıuttasıl  bir  âsitanei  âlide  medfundur  Ziyaretgâhı  has  âmdır  Amma 
pederleri  Hazreti  Işmuil  Keyyan  kubbede  medfun  idiği  malûmum 
değildir  Bir  şeb  bu  âsitanede  mihman  olub  vafir  ikram  etdiler  Andan 
yine  nîm  saatde  tariki  amma  çıkub  yine  kıble  canibine 

Kariyei  Ayni  Tahir  Beybars 

İki  yüz  haneli  ve  bağlı  ve  bahçeli  mahsulâtı  zeytunin  bir  kariyei 
Tiıüslimdir  Çeşmei  safisi  dört  yerden  cereyan  ider  bir  âbı  zülâldir 
Anı  ubur  idüb  tathir  olmuş  bir  şah  rah  ile  Kudüsü  Şerif  bağları  içre 
tariki  Ceninde 

Ziyareti  Cerrahı  Resul 

Sahâbei  kiramdandır  Hattâ  Hazreti  Resaletin  mübarek  dendanı 
şerifleri  Ohud  gazasında  şehid  oldukda  bunlar  hizmet  idüb  Hazreti 
.Resul  belin  bağlıyub  cerrahlara  piri  pürdür  olmuşdur  Ulu  ziyarethâh* 
dır  Anın  bir  fatiha  ile  ruhu  şerifin  yad  idüb  yine  kıbliye  bağ  ve  bağ- 
çeler  içre  ta  Akabe   Hanından   6  saat  Ve 

Evsafı  kal'ai  kadim  ve  kıblei   atik    Beytülmukaddes 

Lisanı  Yunanda  vilâyeti  Iliya  uı  derler  Süryanda  Makdine 
^Aû-  derler  Lisanı  iberîde  Has  cr^  derler  Lisanı  arabdaBeyti  mukaddes 
j'jkâ*  c^_  ve  Kudüs  ^■*-'  derler  Yüz  yirmi  dört  bin  peygamberin  âsitanele- 
ridir  Kablettufan  ve  badettufan  ibni  âdemin  kıblegâhı  idi  Badehu 
Hazreti  Resaletpenah  Mekkeden  Medinei  Münevvereye^  emri  Hak 
ile  hicreti  şerifleri  elli  bir  yaşında  ve  9  mah  iken  vaki  olmuşdur  Ve 
10  sene  Medinei  Münevverede  sakin  olub  ikinci  senede  Cenabı  Sa- 
riden  Cebril  Emin    vasıtasıle  Surei  Bakaradan  (Ayet)  r^^'-^'^^'v^  "^^  J> 

A. 

Ayeti  nazil  «olub  kıble  Kudüsden   Mekkiye  tahvil    olundu  Ve  bu  ma- 


SEYAHAİ  NÂMESİ  46î 

halde  siyam  dahi  farz  oldu  Amma  kıble(i)  kadim  Kudüsü  Şerif  idi  Hak- 
ka ki  kıblegâhı  fukara  imiş  Neticei  meram  cemii  malik  [1]  hasretülmü- 
lûkû  bu  Kudüsü  Şerifdir  Hususa  milleti  nasâra  Hazreti  Isa  bu  Kudüsiı 
Şerifde  rahmıi  mıaderden  müştak  olub  cemii  cenk  cidal  ve  harb  kıtal 
bu  Kudüsü  Şerif  içündür  Amma  sair  nasar  (â)  nın  cenk  cida  (1)  lerl 
Mekkei  Mükerreme  içün  idi  Eshabı  Fil  ve  Ebrehe  ve  kavmi  Tübba  [2] 
malûmdur  Amma  bu  Kudüsün  kaPsın  ihtida  Hazreti  Davud  Halife 
iken  bedesti  Talutu  (Talut)  ile  inşa  kıldı  Zira  Calût  Melik  Kelb  ve 
Azez  caniblerinden  bir  kaç  kerre  Kudüsü  Şerif  üzre  huruç  idüb  nice 
kerre  cenk  etdikleri  zabt  olunmuşdur  Hazreti  Davud  Kudüsü  bina  idüb 
Melik  Talût  ile  Hazreti  Davud  Haleb  kurbinde  Merci  Dabık  nam 
mahalde  cengi  azîm  olub  Hazreti  Davud  senk  sapan  ile  (Ayet)  tP^ 
dim  ^\iıOj«jj5V  >y>  Ayeti  ile  sabitdir  Bedehu  Hazreti  Davud  müstakil  pa- 
dişah olub  salimin  ve  ganimin  Kudüse  gelüb  Calût  Melikin  mali 
ganayimile  Hazreti  Davud  kal'a  (i)  Kudüsü  dahi  ziyade  imar  etdi 
Peygamber  ve  padişah  iken  yine  haddadlık  idüb  cenk  âlâtı  içün  zırh 
düzer  Anmçün  haddadların  piri  Hazreti  Davuddur  Badehu  sene  tari- 
hinde Buhtunnasır  Kürdistanda  Nus  (ay)  bin  şehrinden  hunu  Yahya- 
nm  intikamın  almak  içün  huruç  idüb  Kudüsü  Şerife  gelüb  kaPasın 
ve  cemii  âsârı  binasın  harab  yebab  ve  halkın  kebab  idüb  nice  bin 
Beni  Israili  kati  idüb  cesedi  Yahyadan  hunu  Yahya  dökmeyince 
kılıç  urmadan  feragat  etmedi  Ve  Hazreti  Daniyali  dahi  şehri 
Safetde  bulub  esir  idüb  Musula  götürdü  Andan  yine  Kudüs  mamur 
olub  Kayasıralardan  Harkil  nam  Kayseri  Rum  iken  Hicreti  nebeviyye^ 
nin  sene  tarihinde  bizzat  Hazreti  Ömer  altmış  bin  asker  ile  muhasara 
etdikde  eman  ile  Kudüsü  Şerifi  teslim  etdiler  Amma  Kamameleri 
yine  kendülerine  mabedhaneleri  olmak  üzre  ahid  şart  idüb  Kudüsü 
teslim  etdiler  Ve  Hazreti  Ömer  dahi  Kammamiye  muttasıl  bir  cami 
bina  idüb  derunu  kal'aye  on  bin  asker  koyub  Amir  ibnil  As  hazret- 
lerin Mısır  fethine  gönderüb  kendüler  Mekkei  Mükerremiye  mütevec- 
cih oldılar  Badehu  kudüsü  Şerife  yine  küffar  istilâ  idüb  sene  tarihinde 
Yusuf  Salâhüddin  Samda  Nureddin  Şehidin  veziri  iken  yüz  bin  asker 
ile  gelüb  Kudüsü  desti  bazu  ile  feth  idüb  bir  dahi  küffar  gelüb  mu- 
tahassm  olmasın  içün  kaPasın  münhedim  etdi  Badehu  desti  Çerakezede 
iken  sene  922  tarihinde  cemii  uleması  ve  sulehası  Selim  Şaha  istik- 
bale çıkub  Mescidi  Aksanın  ve  ŞahratulUahm  miftahların  teslim 
etdiler  Selimi  Evvel  Elhamdülillah  Kıblei  evvel  sahibi  oldum  deyu 
secdei  şükür  idüb  cümle  ayanına  ihsanlar  idüb  cemii  tekâlifi  şakkadan 

[1]   Bağdad  Köşkü  nüshası  (memalikin) 
[2]  Bağdad   Köşkü  nüshası  (hikâyetleri) 


462  EVLİYA  ÇELEBİ 

ımuaf  ve  müsellem  etdi  Ve  Rum  ve  Firenk  ruhbanlarının  elinde  olan 
Hazreti  Omerin  hattı  şeriflerini  yüzine  ve  gözlerine  sürüb  mazmununca 
«cemii    ruhban     cizye    virmeyüb  yine  kelevvel  Kamameleri    kendülere 
ayîngâh  ola  deyu  hattı  şerif  virüb  hükümetin   [  1  ]  paşaya  ve  mevleviy- 
YCtin  Mevlâna  Ahfeş  zadiye  beş  yüz  akçe  mevleviyyet  ile  sadaka  olunub 
eyalet  tahrir  olundu  Hâlâ  eyaleti  bervechi  arpalık  vezaret  olunmuşdur 
Tarafı  padişahîden  hassı  hümayunu  257485   akçedir  Ve  ziamet  9  ve 
titnar  106  Paşası  hâlâ  beş  yüz  asker  ile  Şam  emirülhaccı  olub  huccacı 
Şama     pişva    olub  götürüb     getirmeğe  memurdur    Ve  senevi  paşasına 
kırk  bin  guruş  hâsıl  olur  mamur  vilâyetdir     Amma     eyaletinde    olan 
erbabı  timar  bir  sefere  memur  değillerdir  Ancak  gelen    züvvarı    bay- 
rakları ile  ziyaretlere  götürmeğe  memur    cümle  atlı    yüz    âdemdir  Ve 
mollasına  dahi  paşası  kadar  mal  hasıl  olur  Zira  nahiyesi  ve  bin    alt- 
mış pare   kuralardır  Cümlesine  kul  naibleri  gider    şerif   mevleviyyeti- 
dir  Zira  bazı  zeman  batrik  ve  keşiş  ve  celipa  ve  ruhban  ve  papasların 
mfiaddeleri   zuhura  gelir  Monla  ve  paşa  ol    maddelerden    kırk  elli  bin 
guruş     alırlar     Hususa     küffarın    Beyzı  (a)  hmer    yani    Kzıl    yumurta 
bednamları    günü   Kamame     önüne    paşa  ve  monla  varmıyınca    babı 
Kamame     küşade     olmaz   Ve    beş  on  bin    nasarâdan    onar    on  beşer 
guruşını  papaslar  alub  öşrün  paşa  ve  monlaya  verirler  hayli  maddedir 
Ve  paşasının  eyaletinde  olan  Selim  Han   tahriri  üzre    sancaklar  bun- 
lardır Evvelâ  Izzetülhaşim  sancağı    ve  Cebeli  Aclûne  sancağı  ve  Lecun 
*>A  sancağı  ve  Nablus  sancağı   Kudüsü  Şerif  sancağı  paşa  tahtıdır  Ve 
beş  sancak  dahi  çün   beğleri  vardır  Anlar  vilâyetlerin  mülkiyyet  üzre 
mutasarrıf  [2]  iderler  Lâkin  hini  mahalde  hidmeti  padişahîde  bulunurlar 
Ve  eyaletinde  evkaf  kuraları  vardır    Amma    çoğu     eşkinci     timar     ve 
2İamet     sahibi    kuralardır  Sancağının  alaybeğisi    ve    çeribaşısı    vardır 
Ve  erbabı  timari  huccacı  müslimîni  Hazreti  ibrahim  Halile  ve  Hazreti 
Isanm  doğduğu  Beytüllâhma  ve  Hazreti  Musaya  götürürler  Zira    yol- 
ları Arab  aşkıyasından  muhalifdir  Ve  bu  Kudüsün  sipah  kethüdayeri 
ve  dergâhı   âli     yeniçeri    serdarı  ve  Şam     yeniçeri    serdarı     vardır  Ve 
mezahibi  erbaanın  şeyhülislâmları  ve  nakibüleşrafı  ve    âyân  eşrafı  ve 
ulema   ve  sulehası  gayet  çokdur  Ve  kaPa  dizdarı  ve  iki  yüz  merdümü 
hisarı  vardır  Mollası  kal'a  neferatların  bazı  müşkil  nahiyelere  ve  desti 
hükmünde  olan  kazalara  gönderir  ki  kazalar    bunlardır  Evvelâ    kazai 
Kudüsü  Şerif  ve  kazai  Halilürrahman  ve  kazai  Nablıs  ve  kazai  Remle 
ve  kazai  Kerk  ve  kazai  Lecun  ve  kazai  Cenin  Bu  kazalar  cümle  ilhak 


[1]   «Ve  Kudüsü   Şerif  livası  Evrenos  ojlu...   erzanî  buyrılub  »   Sadeddin,  Tacüttavarih, 
C.  11.  S.  342 

[2]   Bağdad   Köşkü  nüshası  (tasarruf) 


SEYAHATNAMESİ  463 

olıınub  mevleviyyet  olmuşdur  Amma  zeman  mollanın  istidadına  göre 
kaza  ilhak  iderler  Amma  bazısına  yalnız  Kudüs  ihsan  olur  Hulâsai 
kelâm  bervechi  adalet  kırk  bin  guruş  hasıl  olur  şerif  mevleviyyetdir 
Ve  dahi  mollanın  destinde  mahkeme  hidmktine  memur  beratı  padi- 
şahı ile  yirmi  ağalık  vardır  Evvelâ  muhzırbaşı  rikâbı  hümayun  tara- 
fından  keçeli  kapucıdır  Rüusu  hümayun  ile  zabt  ider  İkinci  Ağa 
Kudüsü  Şerife  gelen  sunazırı  Mükellef  ağalıkdır  Üçüncü  Ağa  mimar- 
başı ve  dördücü  mühendisbaşı  ve  beşinci  mu'temedbaşı  ve  altıncı 
sarrafbaşı  Cemii  ulemaya  surre  (i)  padişahı  geldi  elinden  çıkar  Ve 
yedinci  Ağa  veznedarbaşı  ve  sekizinci  subaşı  ve  dokuzuncu  bazarbaşı 
ve  onuncu  şehir  kethüdası  ve  on  birinci  bezazistan  kethüdası  Hulâsai 
kelâm  cemii  esnafın  şeyhleri  her  gün  mahkemede  hazır  olub  hidmet 
iderler  Ve  Kudüsü  Şerifde  yedi  yüz  evkaf  vardır  Cümlesinin  müte- 
vellileri birer  hedayalar  ile  mollaya  gelüb  mahkeme  divanında  mevcud 
bulunurlar  Azîm    hükümet  ve  mevleviyyetdir 

Evsafı   kal'ai  Kudüsü  Şerif 

Cemii  kütübü  tevarihlerde  bu  zemine  Arzı  Filistin  derler  Kur'anı 
Mecidinde  Cenabı  izzet  tasrihan  ve  tevzihan  iki  yerde  medh  etmişdir  Ol 
ecilden  cemii  melik  bu  Kudüse  malik  olayım  deyu  nice  yüz  kerre  mu- 
hasara göre  göre  kalfası  harab  idi  Ta  ki  Sultan  Süleyman  bin  Selim  Han 
asrında  on  iki  sancak  ile  Lala  Mustafa  paşa  müceddeden  bir  kaPa  (i) 
azîm  bina  olunmasına  memur  olub  bir  kaPa  (i)  sengin  bünyad  bina 
olunmuşdur  kim  evsafından  bir  an  kasrı  kasırdır  Kadim  zemanda 
münhedim  olan  kaPa  esasından  kırkar  ve  ellişer  zirai  mekkî  taşrad  [  1  ] 
bina  idüb  Sahratullahı  ve  Mescidi  Aksa  dahili  sura  alub  şekli  mu- 
rabba kahkahavar  bir  binai  azîme  kal'a  olmuşdur  kim  anda  her  bir 
taş  birer  fîli  nengürusi  cüssesi  kadar  vardır  Ve  dairen  madar  cürmün 
Derunu  kaPada  imaratin  beyan  ider  Evvelâ  Babı  Megaribe 
-^;jU-.  kıbliye  mekşuf  bir  küçük  kapucikdir  Ve  Mağribîler  bu  kapudan 
feth  etdikleri  içün  Babı  Megaribe  derler  Ve  bu  kapunun  atebei  ul- 
yası  üzre  böyle  tesbit  olunmuşdur   (Tarih) 

o^  Jl-^  ijf\  j^   jl^i—   jlki-Jl   ^]k£-i\   j\İ2İ^   Aj\  ^  ^L]\  o-\*   clJLİl   ^\) 

(4jU«^*j  jfVitJjl  j  *-*--  'Kl^  (3  r^j^^  rj^  f'^J^  ^^  «üJİ-ü^ 

zabt  olunmuş   Cemii    kapular  ve  burç  barular  ve  kuşe  kuşe    dir- 
seklerde celi  hatile  bu  tarih  tescil  olunmuşdur   Badehu  bu  Babı  Me- 

[1]   Bağdad  Köşkü  nüshası  (taşradan) 


464  EVLİYA  ÇELEBİ 

garibeden  taşra  hendeksiz  kaPa  divan  kenarmca  garba  ta  Sukulesi 
kemerine  varınca  beş  yüz  germe  adımdır  Andan  yine  garba  başı  yu- 
karu  ta  Babı  Hazreti  Davuda  varınca  bin  adımdır  Ve  bu  kapu  kıb- 
lîye  nazırdır  On  iki  arşın  âli  Babı  Cediddir  Andan  yine  garba  Yassı 
Kule  köşesinedek  iki  yüz  elli  adımdır  Bu  mahal  kaPanın  bir  rüknü- 
dür Bundan  şimale  teveccüh  olunur  Bu  mahalden  hendek  kenarmca 
şimale  gidüb  Babı  Halilürrahmana  varınca  altı  yüz  germe  adımdır 
Ve  bu  kapu  garba  nazır  kaddi  on  zira  bâlâ  iki  kat  demir  kapudur 
Tahrir  olunan  tarih  bunun  dahi  atebei  âlisinde  merkumdur  Ve  bu 
Babı  Halilden  yine  taşra  hendeksiz  kaPa  zeylinden  ubur  iderek  cani- 
bi garba  Eğri  Kuliye  varınca  dörd  yüz  adımdır  Ve  bu  mahal  dahi 
kaPanm  ikinci  rüknüdür  Bu  mahalden  şimal  canibine  müteveccih 
olunub  ve  Eğri  Kuleden  şarka  hendek  içre  olan  bağ  ve  besatînleri 
temaşa  iderek  yokuş  aşağı  Babı  Boz  (do)  ğana  varınca  dokuz  yüz 
adımdır  Ve  bu  kapu  şimale  nazır  iki  kat  metin  demir  kapudur  Ve 
bu  kapu  üzre  bir  gürzü  pehlivan  maslûb  olduğundan  Babı  Bozdoğan 
derler  Ve  bu  kapudan  taşra  hendek  içre  şark  canibine  gidüb  yüz 
adımda  hendek  içre  kesme  kayadan  Divler  Mağarası  Süleyman  nebi 
divleri  bunda  habis  idermiş  Ibretnüma  mutalsam  bir  garı  yetimdir  ki 
vacibüsseyirdir  Bu  mahalde  Mağara  kulesi  önünde  yine  hendek  içre 
şarka  üç  yüz  adım  gidüb  Babı  Zehriyye  bir  küçük  demir  kapudur 
ve  şarka  nazırdır  Andan  yine  şarka  hendek  kenarmca  Rüstem  paşa 
kulesi  rüknünedek  beş  yüz  adımdır  Bu  mahalden  gayri  kıble  cani' 
bine  eniş  aşağı  hendeği  içre  Babı  Şubat  Meryem  Ana  bu  mahalde 
medfun  oldugıyçün  Babı  Meryem  derler  Beş  yüz  adımda  gelinir  Şark 
canibinde  Cebeli  Tura  mekşuf  iki  kat  demir  kapudur  Ve  bu  Babı 
Meryemden  hendeksiz  kenarca  Mescidi  Aksanın  haremi  köşesine  Ma- 
kamı Meryem  Ana  rüknüne  varınca  altı  yüz  adımdır  Bu  mahalde 
kapanın  dördüncü  rüknü  temam  oldıkim  kaPa  (i)  Kudüs  çarkûşe 
vaki  olmuşdur  Ve  Makamı  Meryem  rüknünden  garba  hendeksiz  uçu- 
rum ve  mahuf  yerler  ile  Mescidi  Aksanın  mihrabı  önünden  ubur 
İderek  ta  yine  Babı  Megaribiye  varınca  sekiz  yüz  adımda  temam  oldu 
Ve  bu  hisab  üzre  kaPai  Kudüsü  Şerif  dairen  madar  yedi  bin  elli 
adımdır  Ve  cümle  elli  yedi  burcu  müstahkemlerdir  Ve  yetmiş  sekiz 
dirsekdir  Yani  sair  divarlara  nazır  köşelerdir  Ve  cümle  dörd  bin  kırk 
bedendir  Ancak  Babı  Meryemden  ve  Babı  Megaribiye  ve  andan  Babı 
Davudu  ubur  idüb  rüknü  şimale  varınca  kaPa  taşrası  sa'b  ve  sengis- 
tan  olmagile  bin  yedi  yüz  adım  yeri  hendeksizdir  Ve  elzemi  levazı- 
mından değildir  Ve  Hendek  ve  mahalli  dahi  yokdur  Ve  garb  canib- 
lerinde  iki  hendekleri  dahi  amik  değildir  ikişer  ve  üçer    âdem  kaddi 


SEYAHATNAMESİ  465 

ancak  vardır  Ve  iç  kaPası  Babı  Halilin  iç  yüzünde  yİne  bir  tarafı 
ana  kaPiye  muttasıl  bir  küçük  iç  kal'adır  Cürmü  dörd  yüz  adımdır 
Ve  büyük  kaPanın  derununa  mekşuf  üç  kat  demir  kapulardır  Ev- 
velki kapusından  içeri  ağaç  cisrile  ubur  olunur  Ve  bu  kapu  mabeyni 
malâmal  âlâtı  harb  ile  müzeyyen  bir  divanhanedir  Ve  kaPa  içinde 
dizdar  ve  kethüda  ve  imam  ve  hatib  ve  müezzinan  ve  neferat  mer- 
düman  sakinlerdir  Cümle  yetmiş  kireç  ile  puşide  hanelerdir  Ve  gayet 
küçük  höcrei  sagirelerdir  Dizdarın  bağçesi  bu  iç  kal'a  hendeği  icre 
bir  bağçei  müşeyyedi  var  Bu  iç  kal^a  kapusının  sağ  tarafı  köşesin- 
deki kal'a  bizzat  Hazreti  Davudun  bina  itdüği  kule  ve  beyti  şerifdir 
Hâlâ  teberrüken  kimesne  sakin  olmıyub  demir  kapulı  cebehane  ve 
hazine  kuUesidir  Her  bir  taşı  beşer  altışar  arş  (in)  sengi  hâr  (â)  1ar 
ile  mebni  olunmuşdur  Hakka  ki  divler  binası  olduğuna  şübhe  yok- 
dur  Ve  bu  iç  kaPanın  Babı  Halilden  taşra  olan  canibinin  hendeği 
kırk  arşın  umuku  vardır  Ve  elli  zirâi  mekkî  arzı  vardır  Ve  bu  iç  kal'a 
üç  kat  bina  (i)  metindir  Her  taşı  fil  cüssesi  kadar  vardır  Ve  içinde 
Camii  Hazreti  Davud  kıblesi  şimale  şehir  içinde  Mescidi  Aksaya  mü- 
teveccih  imiş  Badehu  Hazreti  Muhammede  (Ayet)  _jl=c«u  ki  ^^f  j^j) 
(f\,^^  Ayeti  nazil  olub  kıbleler  Mekkiye  tahvil  olundukda  Eyyubiyan- 
dan  Sultan  Isa  bu  mescidi  Davudu  cami  etdüğine  mihrabın  sol  tara- 
fında bir  kıt'a  beyaz  mermer  üzre  bu  tarih  tenmik  olunmuşdur 

Ve  dahi  (^,.^5  «:»  j  ^\j*  ^i)  Ayeti  ve 

.iiu  o}  ^-'^  a^h  ^-'-J^  ^j^  ^'^^  ^^^  "^^r  0-^  ^-^^^  :ij}^  ^-^*  J^  ) 

tahrir  olunmuşdur  Ve  bu  Kudüsü  Şerif  kal'asından  canibi  erbaasmda 
Babı  Davuddan  taşra  Hazreti  Davud  varuşundan  gayri  imaret  yokdur 
Cümle  kırk  hanedir  Serapa  bağ  ve  bağçe  ve  gül  gülistandır  Andan 
maada  imaretleri  kal'a  içindedir  Cümle  mahalle  (i)  müslimîndir  Ve 
cümle  bin  kal'a  misal  sarayı  âliler  ve  sair  hanelerdir  Bu  şehir  içre 
cümle  kârgir  binalardır  Asla  ahşabdan  binalar  yokdur  Meğer  cümle 
kapuları  levhdandır  Ve  bilkülliyye  haneler  üstü  kireç  ile  puşidedir  Ve 

Evliya  Çelebi  9-30 


466  EVLİYA  ÇELEBİ 

cümle  mihrabdır  ikisi  camidir  Biri  iç  kal'a  camii  ve  biri  nassı 

katı'la  (Âyet)  ^î^»V>  a^c--  J^  **>»  ^«^'  4>*vU  *j^:»;  ı^^^^  ı^JJ'  6'*^-  dır  ki  Cenabı 
Bari  Kur'anı  azîminde  yad  eylemişdir  Ve  bu  ikisinden  gayri  cami 
yokdur  Maada  mesacidlerdir 

E  (v)  safı  secdei  kadim  Camii  Aksayı  azîm 

Ibtida  binası  Hazreti  Davudundur  Sehehi  binayı  Mescidi  Aksa  Haz- 

•  

reti  Davud  hilâfetinde  Beni  Israile  taun  olub  Davud  nebi  duasile  taun 
ref  olunca  ol  dua  makamına  Mescidi  Aksa  bina  olundu  Temam  olmadan 
Davud  fevt  olub  Süleyman  nebi  temam  etdi  Bir  âdem  kaddi  temeli 
nümayan  olub  Hazreti  Davud  gazayi  Calûd(d)an  sonra  civarı  rahmete 
revane  olub  hilâfet  Hazreti  Süleymana  intikal  idüb  cemii  mahlûkata 
padişah  olıcak  divlere  emir  idüb  bu  Mescidi  Aksa(i)  bina  etdi  Müd- 
deti medide  müruru  eyyam  ile  cami  temam  olduğu  gün  Hazreti  Sü- 
leyman asayı  pîranma  dayanub  cami  itmanına  say'iderken  meğer 
<i\,j  J\  ^>.j\  emri  nazil  oldukda  asaya  sığınub  ruhu  şerifleri  evci  illiyyî- 
ne  uruc  etmiş  Bu  halden  bir  ecnası  mahlûkatm  haberi  olmıyub  Mesci- 
di Aksa(i)  tathir  iderken  hukemayı  Süleyman[l]  vüzerai  âsaf  Birehya 
vâkıfı  esrar  olub  kablelmağrib  cemii  cin  ve  perilere  İş  temam  oldu 
deyu  izin  virüb  vüzerai  ukalâların  re'yi  tedbirlerile  Babı  Amuddan 
taşra  hendek  içinde  olan  mahpeshanei  kadimlerine  cümle  divleri  habs 
idüb  bu  tılsımı  icra  iderler  Müruru  eyyam  ile  cümlesi  mürd  olub  hâ- 
lâ  ol  gar  içre  üstühanları  nümayandır  Amma  bir  muzlim  yerdir  A- 
dem  bakmağa  cür'et  idemez  Badehu  Hazreti  Süleymanın  asası  içre 
bir  kurd  asayı  yiyüb  Hazreti  Süleyman  düşer  Cümle  ulema  Hazreti 
Süleymanı  pederleri  Hazreti  Davud  cenbinde  defn  ider  Bir  nice  kü- 
tübü  muteberlerde  musarrahdır  Badehu  Mescidi  Aksa  kıble  olunmak 
fermanı  rabbani  olub  badehu  nice  mülıikler  gelüb  herbiri  Mescidi 
Aksaya  birer  âsârı  bina  zamime  iderek  cenneti  âlâ  olmuşdur  Ta  Haz- 
reti Resaletpenah  badelhicre  Medinei  Münevverede  on  sene  mutavat- 
tın  iken  (Ayet)  ^\^»  j.=^v\  j^  »ii^».^  j^»  Ayeti  nazil  olub  kıble  Kudüsden 
Mekkiye  tahvil  olundu  Amma  yine  Kudüsü  Şerif  hakkında  (Ayet) 
j,:Ji  c»xJl.  ı^i^u.Hi  Ayeti  nazil  olmuşdur  Hâlâ  fukaraların  kâbesidir  Azîm 
camii  pürenvardır  Kıble  kapusundan  ta  mihraba  varınca  tuli  üçyüz 
ayakdır  Kâmili  ve  arzı  şark  tarafında  Hazreti  Ömer  mihramdan  Ma- 
liki mihrabı  köşesine  varınca  dört  yüz  ayakdır  Ve  içinde  sagir  ve 
kebir  somaki  ve  gayet  el'an  (elvan)  amudu  müntehalar  ve  amelî  sü- 
tunlar üzre  toloz  kemer   kubbelerdir   Amma  ortasındaki  kadimi  bina- 


[1]   Bağdad  Köşkü  nüshası   (ve) 


seyahatnamesi  467 

sı  kat  enderkat  bu  (yedi)  kudret  sütunları  üzre  kemerlerdir  Dahi 
fevkmda  sutuhu  harpüşte  tahta  tavanı  ibretnümundur  Ve  ferşden 
kubbeye  kaddi  kırk  arşın  bâlâdır  Ve  iki  canibindeki  yeni  binaların 
kaddi  yirmişer  arşın  âlidir  Ve  derunu  camide  cümle  sagir  ve  kebir 
yüz  yirmi  kemer  üzre  mebnidir  Ve  mihrab  üzre  vaki  olan  kubbe 
cümleden  âli  bir  kubbei  münevverdir  kim  edimi  arzda  misli  yokdur 
Kaddi  elli  arşın  âlidir  Ve  sair  kubbelere  dayanmışdır  Güya  sair  kuba- 
bm  tacdarıdır  Ve  gayri  kubbeler  gibi  müdevver  değildir  sürahidir  Ve 
içi  serapa  altun  yaldızla  gûnagûn  sırça  nakşi  bukalemun  ile  şecerei 
Tuba  ve  gûnagûn  sükûfe  ile  müzeyyen  bir  nurun  alânur  kubbedir 
kim  kubbenin  etrafında  J=yi\i  öi^— Jijy  <&\  tahrir  olunmuşdur  Tamiri 
Süleyman  hanide  ve  mihrab  ve  minberinin  medhinde  lisanı  insan 
kasradır[l]  Tabir  ve  tavsifden  müberradır  Gerçi  minberi  ahşabdandır 
Amma  üstadı  kül  kemali  marifetin  izhar  içün  bir  minberi  musanna 
tarh  etmiş  kim  güya  bir  sihri  mübîndir  Ve  mihrab  ise  1er  enderzer 
güya  mücevher  binayı  minadır  Vechi  arzda  nekadar  maadin  maku' 
leşi  zîkıymet  taş  var  ise  üstadı  kâmil  ol  taşları  kuş  gözü  gibi  hürde 
doğrayub  mihrab  içre  zer  feşan  idüb  mücevher  misal  bir  mihrab  ol- 
muşdur  Vasfında  lisan  kasırdır  Ve  bu  mihrab  ve  minberin  ve  kub- 
bei pürenvarın  musannaliğine  göre  Süleyman  Han  muallimlerinden 
camcı  Serhoş  Ebru  nam  üstad  cam  inşa  etmek  san' atinde  mahir  olma- 
ğile  camı  cemden  cem  âyinin  görüb  bu  camii  şerifin  mihrabı  üzre 
on  iki  camı  gûnagûn  ve  hürde  nakşi  bukalemun  sihri  icaz  etmişkim 
şemsi  âteştab  ebr  içinden  pertab  idüb  ziyası  zemini  münevver  etdük- 
de  bu  mezkûr  camlara  ziyası  mün'akis  oldukda  camii  nur  iken  nu- 
run alânur  olub  cümle  cemaati  kesirenin  cesimleri  münevver  olub 
huşu  hulûg  (huzu)  ile  ibadet  iderler  Bu  vasf  olunan  on  iki  camlar- 
dan maada  cümle  necef  ve  billur  ve  moran  nakşı  cihan  yüz  beş  ca- 
mı morandır  Ve  bu  camiin  mihrab  tarafındaki  divan  üç  âdem  kaddi 
biçme  tahta  gûnagûn  sun'u  Huda  nakşi  bukalemun  ebrî  mermer 
kaplıdır  Her  birine  im'anı  nazar  ile  nazar  olunsa  nice  sun'u  Huda 
müşahede  olunur  Gayet  mücellâ  ve  musaykal  ebrî  mermeri  hamlardır 
Ve  bu  divarda  mihrabın  yemin  yesarında  sahraya  nazır  yedi  revzen- 
dir  Ve  minber  önünde  mahafili  müezzinan  on  iki  mevzun  ve  rakik 
sütunu  nazik  üzre  kasır  misal  bir  mahfildir  Ve  kürsü  Süleyman  var 
Üstadı  Hind  ana  bir  tişe  nurukân  urmuşkim  güya  Fahri  oymasıdır 
Her  mathallinden  birer  kasdı  şirin  ihtiraı  var  Ve  bu  cami  içre  sihir 
âsâr  ibrişim  haliçeler  varkim  herbiri  Rum  ve  Arab  Acem  yadigârları 
kim  cevamilerde     naziri  yokdur  Ve  bu   cami     içre  nice     bin  zîkıymet 

[1]   Bağdad   Köşkü  nüsahsı   (kasırdır) 


468 


EVLİYA  ÇELEBİ 


musanna  avizelerden  maada  cümle  yedi  bin  hürde  kanadillerdir  Her 
§eb  bin  mikdarı  k anadili  ktbireler  yanub  maadası  leylei  mubareke* 
ierde  yanub  cami  içi  nur  ikeû  nurun  alânur  olub  derunu  cami  nuru 
pürenvar  olur  Ve  bu  camide  cümle  on  kapudur  Yedisi  kıbliye  mek- 
şufdur  Bu  yedi  kapunun  vasatmdaki  bir  babı  âlidir  kim  kaddi  kâ* 
mil  on  beş  arşındır  Ve  kârı  kadim  kalemkârı  bir  pirine  mina  kapu» 
dur  Bu  babın  yemin  yesarında  bulunan  alçak  üç  kapular  vardır  An- 
lar dahi  vacibüsseyir  birer  kâmil  üstad  kârıdır  Ve  sol  canibinde  Haz- 
reti  Hızır  kapusı  ve  sağ  tarafda  Babı  Maliki  ve  minber  dibinde  Babı 
Medrese  ve  kıble  kapularından  taşra  altı  amelî  sütun  üzre  kubbeler- 
dir Bu  kapulardan  taşra  güya  dehlizdir 

Ziyareti  Camii  Aksa 

Evvelâ  şark  tarafı  köşesinde  Hazreti  Ömer  mihrabı  Bizzat  kendü- 
leri  badel  fetih  bir  hafta  ibadet  etdikleri  mihrabdır  Ana  karib  Haz- 
reti  Davud  mihrabı  ihtida  esas  urduklarında  bu  mahalde  ibadet  et- 
dikleri mihrabdır  Ve  bu  mihrabın  solunda  Hazret  Osman  hattı  ile 
olan  Kelâmı  izzet  kûhî  (kûfî)  hat  ile  tahrir  olunmuş  kim  güya  yedi 
kudret  ile  yazılmış  bir  kürsi  üzre  hazır  olmuş  Kelâmı  Kadimdir  Ve 
minberin  sağında  Hazreti  Isa  makamı  bir  musanna  demir  kafes  içre 
bir  ibadetgâhdır  Başka  kapusı  vardır  Ve  camiin  sol  canibindeki  ka- 
puda  Hazreti  Hızır  Makamı  Hamdi  Huda  bunları  ziyaret  idüb  her 
birinde  rik^ateyn  ibadet  idüb  şefaatlerin  reca  eyledik  Ve  bu  Mescidi 
Aksanın  kâmil  sekiz  yüz  mürtezikası  huddamları  vardır  Yani  dört 
mezahib  imamı  ve  dört  hatibi  vardır  Ruzu  cum'ada  hatibleri  minbe- 
re kılıç  ile  uruc  iderler  Ol  seyfi  rJ^"  Hazreti  Ömer  şemşiridir  Her  ha- 
tib  birer  hafta  hidmet  iderler  Ve  elli  müezzinan  ve  müsebbihan  ve  mu- 
arrifan  ve  naathan  ve  devirhan  ve  eczahan  ve  kayyıman  hudamlari 
vardır  Cümle  vazifeleri  hazinei  padişahîdendir  Her  sene  surr(e)  emi- 
ni gelüb  surre  ve  atıyyeleri  ihsan  olunur  Ve  bu  Mescidi  Aksa  kub- 
beleri serapa  resası  nilgûn  ile  cümle  puşidedir  Ve  cümle  kubabları 
üzre  birer  âdem  kaddi  altun  alemler  ile  müzeyyendir  kim  şa^şaasın- 
dan    merdümü   dideler  hahrelenir  vesselam 

Evsafı  Mescidi  SahratuUah 

Mezkûr  Mescidi  Aksadan  şimal  canibinde  çemenzar  üzre  andan 
Süleyman  Hanın  binası  beyaz  mermeri  ham  üzre  kâmil  iki  yüz  adım 
gidüb  andan  Süleyman  Han  vakıasında  görüb  alessabah  kendü  talim- 
leri ile  inşa  olunan  yek  pare  mermeri  azîm  bir  havzu  sürurdur[l]  kim 

[IJ   Bağdad   Köşkü   nüshassi   (  müdevver  ) 


SEYAHATNAMESİ  469 

vechi  arzda  misli  yokdur  Ve  bu  haremi  azîmin  ortasında  vaki  olmuş 
ibretnüma  bir  sun*u  Huda  havzu  ra*nadır  Anı  ubur  idüb  yine  şimale 
on  iki  adım  gidüb  Sahrai  Şerifin  haremi  nerdübana    kadem  ka- 

dem sahibi  ikdam  olup  basılır  yirmi  iki  ayak  beyaz  mermer  nerdü' 
bandır  Ve  yirmi  arşın  vasidir  Bir  yerden  bin  âdem  çıksa  iz(di)ham 
olmaz  Anı  çıkub  Sahrai  Şerif  nümayan  olub  bir  beyaz  mücellâ  mer- 
mer döşeli  haremi  azîmin  ta  vasatında  bir  kasrı  gördükde  bu  duayı 
tilâvet  iderler  (Dua)  uy  S  J***^  b>  ıs^i  i3j  >  y  ^j^  J^  i^j-^.  c3i  hy  ^ı»  ^  J«^»  ^««ı 
i:^\)\  ^^)\\i  ^i-j  deyiib  Camii  Aksa  tarafından  geldükde  bu  harem  ka- 
pusı  dibinde  bir  küçücük  minber  vardır  Olmahalde  züvvar  olan  ki' 
mesne  paypuşların  eline  alub  yalın  ayak  bu  beyaz  mermer  döşeli 
harem  üzre  kâmil   yüz  adım  gidüb 

Mescidi  SahratuUah 

Babı  şerifine  vardıkda  nalının  bevvablara  verüb  ziyarete  suru  ide  Ev- 
velâ bu  Sahrai  Şerifi  sene  85  tarihinde  Abdülmelik  bin  Mervan  bina 
etdi  Badehu  nice  Selâtîn  mülûklar  dahi  kıblei  kadim  olmagile  nice 
âsârı  acibeler  zamime  iderek  nur  olmuşken  sene  tarihinde  Sultan 
Süleyman  ibtida(i)  cülusunda  kaPai  Belgradı  badehu  Cezirei  Rodosu 
Malta  elinden  feth  idüb  mali  karuna  malik  olub  müstakil  padişah 
oldukda  bir  leyli  mübarekde  menamında  Hazreti  Resaletpenahı  gö- 
rüb  Ya  Süleyman  kırk  sekiz  sene  muammer  olursun  Ve  çok  gaza 
idersin  İnkırazüddevran  zürriyyetin  munkati  olmaz  Ve  sana  şefaatim 
erzanîdir  Lâkin  şu  gaza  malinden  Mekkeye  ve  Medineye  bezi  idüb 
Kudüsü  Şerife  bir  kal'a  inşa  etkim  evlâdların  asrında  küffar  istilâ 
etmiye  Ve  haremine  bir  havuz  ve  Sahratullahı  tezyin  eyliyüb  fuka- 
rayı Kudüse  surre  ve  atıyyeler  ihsan  idüb  Kudüsü  Şerifi  mamur  eyle 
deyu  emri  ResuluUah  olub  derhal  Süleyman  Han  habdan  bidar  olub 
gaza  malinden  bin  kise  Mekkiye  ve  bin  kise  Mediniye  ve  bin  kise 
bu  Kudüsü  Şerife  sair  mühimmat  ile  Koca  Mimarı  [1]  Kudüse  gön- 
derüb  Lala  Mustafa  paşayı  Mısırdan  mazul  idüb  Kudüsü  Şerif  imare- 
tine memur  oldukda  eyaleti  Mısırda  ve  Samda  ve  Halebde  ne  kadar 
üstad  mühendis  ve  mermerber  nakkaşı  Mani  ve  Behzad  ustadan  var 
ise  cem  idüb  Kudüsü  Şerif  ve  Sahrai  nazifi  öyle  müzeyyen  eylemiş- 
dir    kim  Sahrai  Şerifin  cennet  kapusı  üzre  (Ayet  Surei) 

(vlr-Jlö-  U  4l^^*»3  j-u  Cj^  Ua) 

••  • 

Ayeti  tahrir  olunmuşdur  Hakka  ki    cennet  misal  bir  kasrı  lUiyyîndir 

J^IJ   Mimar  S  nan 


470  EVLİYA  ÇELEBİ 

Bu  hakir  otuz  sekiz  sene  on  yedi  padişahlık  yir  seyyahat  etdim  tema- 
şa etdiğim  binalarda  böyle  manendi  ardı  behişti  heşt  görmedim  İçine 
beni  âdem  girdikde  dehşet  âlûd  (o)lub  dembeste  ve  hayran  olarak 
ol  an  engüşt  ber  dihen  ider  bir  beyaz  mermer  döşeli  sahranın  vasa- 
tında bir  kasrı  Havernak  misal  bir  camii  pürenvardır  Ve  taşrasından 
haremi  dairen  madar  üç  yüz  adımdır  Ve  şekli  müsemmendir  Ve 
taşrası  üç  âdem  kaddi  ebrî  ve  somaki  ve  yeşim  harkanî  mermer 
kaplıdır  Ve  herbir  parça  mermerlerde  nice  sun*u  Huda  nümayandır 
Ve  bu  mermerlerden  yukarusı  ta  kubbe  saçağına  varınca  münakkaş 
ve  musanna  kâşii  Çin  ve  şekli  rengin  ile  bir  güne  tezyin  olmuşdur  kim 
pesendidei  âlembîndir  Ve  bu  kâşi  üzre  Ahmedül  Karahisarî  hattile 
dairen  madar  Yasini  Şerif  tektib  olunmuşdur  Ve  herbir  köşesinde 
celi  hattile   (Ayet  Surei  Yasin) 

tahrir  olunmuşdur  Bu  kâşiler  üzre  olan  hatlardan  yukaru  âbı  rahmet 
cereyan  etmesiçün  nuhasdan  kalaylı  mizahı  rahmetler  vardır  Bundan 
yukaru  resas  ile  puşide  dairen  madar  kubbe  saçaklarıdır  Ve  bu  kur- 
şunlu saçaklardan  yukaru  on  arşın  âli  kalemi  Çin  ile  münakkaş 
kâşi  (i)  Çin  kaplıdır  Ve  sihri  icaz  mertebesi  musannadır  Andan  yu- 
karu evci  semaya  serçekmiş  kubbei  nilgûn  ve  pürnurdur  Lâkin  sair 
kubbeler  gibi  müdevver  değildir  Konyada  Celâleddîni  Rumî  âsitane- 
nesinin  kubbesi  gibi  sürahidir  Ta  ki  semaya  serçekmiş  ve  alemi  şe- 
rifi on  iki  arşundur  derler  Zeri  halis  ile  kuruş  olmuş  kim  bir  mer- 
hale yerden  şa'şaası  oldiyarı  pürnur  ider  Ve  Sahratullah  bu  kubbi 
âlinin  altındadır  Ve  bu  âsitanenin  dörd  kapusı  vardır  Kıbliye  nazır 
Babı  ve  şarka  nazır  Babı  ve  şimale  mekşu(f)  Babı  Cennet  ve  garba 
nazır  Babı  Ve  bu  kapular  ikişer  kat  altun  gibi  saru  pirincden  yapılmış 
bablardır  kim  bu  asırda  bir  suhanın  urur  üstad  yokdur  Ve  herbirinin 
kaddi  onar  arşın  âlilerdir  Ve  her  kapuda  ikişer  kat  münakkaş  çuka 
perdeler  var  Zira  bu  Kudüsün  şiddeti  şitası  şedid  olur  Ve  her  kapu- 
nun  perdelerinin  birer  güne  nakşı  vardır  Ve  bu  kapulardan  içeri  ta 
SahratuUaha  varınca  dört  kat  binadır  Evvelki  katı  tahrir  olunandır  ki 
bunun  dahi  iç  yüzü  ta  başdan  başa  taşrası  gibi  yeşim  ve  barakanı 
ve  safrayı  yerkanî  ve  somaki  ve  beyaz  mermeri  arakanı  ile  sun'u 
Huda  mevcli  ve  ebrî  mermerler  ile  mezkûr  derunu  divar  kaplıdır 
Ve  herbir  mermeri  üstadı  mermerber  birer  san'at  ile  biçmiş- 
kim  sahife  (i)  tini  yanya  geldikde  gûnagûn  kitabeler  ve  eşkâli  acibeî 
garibeler  nümayandır  Hattâ  Babı  taşrasında  Sahrai  Şerife  müte- 

veccih oldukda  bir  kapunun  sağ  tarafında  divara  kablı  mermerde  iki 


SEYAHATNAMESİ  471 

horos  tasviri  birbirine  minkar  minkara  cenahların  küşade  kılub  durur- 
lar Biemrillâh  biçme  ebrî  sengi  elvanlarda  böyle  ibretnüma  firavandır 
Im'anı  nazarla  görüldükde  dürlü  eşkâller  ve  şükûfeler  zahir  olur  Ve 
bu  evvelki  kat    divarda  taşra  hareme  nazır    cümle  pencerelerdir 

Ve  bu  revzenler  üzre  sihri  icaz  bukalemun  camı  gûnagûndur  Her 
birinde 

Ayeti  ve  çaryar    esmaları  tahrir  olunmuş  sihri  icaz  kıt'a  camlar- 

dır Ve  bu  evvelki  kat  divarın  iç  yüzünde  bir  kat  dahi  vardır  Divar 
değildir  Cümle  yirmi  dörd  sütünü  münteha  üzre  mebni  kemerlerdir 
kim  mezkûr  kubbei  âliye  müntehidir  Amma  bu  yirmi  dörd  sütunun 
on  altısı  Huda  hakkıyçün  yedi  kudret  ile  halk  olunmuş  nuru  Huda 
ebrî  amudu  münteha  somaki  sütunlardır  kim  vasfında  zeban  kasırdır 
Ve  sekizi  amelî  çarkûşe  imadlardır  kim  çar  rükünden  nişan  verir 
Amma  üstad  Ferhad  bu  sütunu  amelîleri  öyle  zer  enderzer  halkâri 
nakşi  bukalemun  etmişki  güya  saat  minası  misal  nakşi  Manidir  Cüm- 
le camların  şa'şaası  bu  amudlara  pertev  urdukca  garib  insanın  çeşmi 
hayrelenir  Ve  bu  yirmi  dörd  sütunlar  kim  zikrolundu  anlar  ile  evvel- 
ki divarın  mabeyni  deve  gönü  üzre  mücellid  kârı  gibi  ibretnüma  ta- 
vandır Muyi  kilkini  Behzad  ve  Mani  ve  Şah  Kul(lu)  Veli  Can  ve 
Agırza  nakkaşlar  bile  zmada  [  1  ]  âcizdirler  Ve  tavan  sekiz  terk  üzre 
tarh  olunub  herbir  terki  birer  güne  nakış  olmak  üzre  tarh 
olunmuşdur  Ve  bu  kat  sütunlarının  kemerlerinin  dairen  ma- 
dar  âdem  gezüb  kandiller  yakacak  tabakalardır  Ve  bu  kat  amud- 
ların  önündeki  evvelki  divarda  Hanefî  mihrabı  vardır  Cemaati 
kesire  ile  salâtı  hamse  eda  olunur  imamı  ve  müezzinanı  var  Ve 
Sahra  garı  kapusı  üzre  müezzinan  mahafili  vardır  Amma  minberi 
yokdur  Ve  bu  mahalde  zikıymet  ibrişim  haliçeler  ile  mefruşdur  Ve 
ikinci  katdan  içeri  bir  kat  sütunlar  dahi  vardır  Cümle  dairen  madar 
on  iki  somaki  sütunu  gûnagûndur  Herbiri  Rum  haracı  değer  lâilpare 
amudlardır  Ve  mezkûr  kubbei  nuru  Huha  bu  sütunlar  üzre  olmak 
ile  müdevver  tertib  mebni  olmuşdur  Ve  ikinci  kat  sütunları  ile  bu 
üçüncü  kat  sütunları  mabeyni  yine  deve  derisinden  tavan  nakşı  devri 
zemandır  Bu  tavan  on  altı  terk  üzre  taksim  olunub  herbiri  birer 
üstadı  kâmilin  arzı  marifetidir  ki  sihri  hilâldir  Ve  bu  üçüncü  sütun- 
ların mabeyni  dairen  madar  demir  kafes  ile  inşa  olunmuş  kim  güya 
mucizei  âhenkâr  Hazreti  Davud  kârıdır  Ve  bu  demir  kafeslerin  Sahrai 
Şerife  girecek  dörd  yerden  babları  vardır  Anlar  dahi  demir  şebekedir 

[1]   B^ğdad   Köşkü  nüshası  (yazmada) 


472  EVLİYA  ÇELEBİ 

Şarka  ve  garba  meşkuf  babı  musannalardır  Ve  bu  kafeslerden  içeri  bir 
kat  dahi  servi  ahşabatınd  (an)  hürde  sadefkârı  doğramacı  işgali  par- 
maklıklar Sahrai  Şerifi  dairen  madar  deraguş  etmişdir  Bunun  kapusı 
bacası  yokdur  Bundan  içre  bir  ferd  duhul  etmeğe  kadir  değildir  Ancak 
hasib  ve  nesih  zade  yılda  bir  kerre  görüb  menefşe  ile  süpürüp 

gubarın  tathir  ider  Ve  cümle  züvvar  taşradan  tavaf  iderler. 

Evsafı  Sahratullah 

Ihavanı  züvvarı  sayyahana  hafi  olmıya  kim  Sahratullah  didikleri 
bu  parmaklık  içinde  ePan  bir  beyaz  taşdır  Cürmü  parmaklık  kena- 
rında kâmil  yüz  adımdır  Ve  parmaklıkdan  nümayan  bir  yassı  taşdır 
Ana  Sahratullah  derler  Bazı  müfessirin(Ayet  Surei  Seb^e)  ü^jVIj  ö\^-.!UJa*  4 

-A. 

Ayeti  şerifinin  tefsirinde  Habibim  Muhammed  Ruyi  arzı  halk  etdim 
Badehu  makalidler  ile  kilidledim  Yani  dağlar  ile  berk  etdim  buyurur- 
lar Bazı  müfessirîn  makalidi  evvel  Cebeli  Arafatdır  Badehu  Sahra- 
tullahdır  kim  ana  kudret  nazarı  taalluk  idüb  can  ve  cin  kavimlerine 
Kudüsü  Şerif  secdegâh  idi  Ol  asırda  dahi  Sahratullah  ziyaretgâh  idi 
Beni  âdemin  dahi  kıblegâhı  idi  Nitekim  bâlâda  zikri  sebkat  etmişdir 
Badehu  Hazreti  Resalet  penah  Mekkei  Mükerremede  kırk  yaşında 
nübüvvet  gelüb  on  üç  sene  Mekkede  mütemekkin  olub  elli  bir  yaşın- 
da dokuz  aylık  iken  Cenabı  Rabbülizzetden  Hazreti  Cebril  Emin 
gelüb  Ya  Muhammed  Cenabı  izzet  sana  selâm  eyledi  Tayyi  mekân  ile 
Kudüsümü  ziyaret  eylesin  deyub  Hazreti  Habibi  Huda  tayyi  mekân 
idüb  Cebril  Emin  bile  idi  Bazı  sahih  zikir  Yok  Mekkeden  Kudüse 
burak  ile  geldi  deyu  ihtilafı  kesire  vardır  Netice  Hazreti  Resul  Kudüsü 
Şerife  gelüb  cemii  ervahı  enbiya  Hoş  geldin  ya  Muhammed  didiler 
Hazreti  Resalet  Sahratullah  altındaki  mağarada  nemaz  kılub  el  yüze 
sürdükde  derhal  Cebril  Emin  Cenabı  Hak  tarafından  yine  gelüb  Ya 
Muhammed  Allah  sana  selâm  eyledi  Ve  Firdevs  ocağından  bir  uçkun 
burak  gönderdi  Binüb  gelsin  Benim  arş  kürsümü  ve  levha  ve  kale- 
mimi ve  sekiz  cennetimi  görsün  Ve  beni  bilâ  vasıta  müşahedei  cemal 
etsün  deyu  emir  eyledi  diyince  Hazreti  Resalet  emri  Hakka  imtisalen 
Sahrai  Şerif  garından  çıkub  Sahratullah  üzre  iki  rikat  namaz  kılub 
hâlâ  seri  saadetleri  secdiye  geldüği  mahal  ve  mübarek  zanuları  Sah- 
raya tesir  idüb  hâlâ  alâmetleri  zahirdir  derler  Amma  ziyaret  etmeğe 
komazlar  Andan  Hazreti  Resul  edayi  salât  etdükden  sonra  fc^-^'j*"-^'-^'^ 
deyu  burakı  refrefe  suvar  oldukda  (Ayet  Surei  Hud)  V.^  -^y-i  V>  '^r'J'J^*^ 
^^}\jjkii  i^jj\  V,-.^i  diyüb  taziyanei  tevhidi  buraka  urub  evci  semaya  sehl 
uruc  etdükde  akiblerinden  bir  saika  istima  idüb  saadetle  geruye  nazarı 
şerifleri  olub  gördiler  kim  Sahratullah  yerinden  kopub  Ya  Muhammed 


SEYAHATNAMESİ  47S 

Huzuru  Hakka  beni  dahi  ilet  deyu  lisana  gelüb  feryad  etdi  Derhal 
Hazreti  Resalet  hitab[l]  -û'^V  j^-^«  ^Mj^l  deyu  hitab  idince  Sahra  yer- 
den  ne  mikdar  havaya  ağdı  ise  biiznillâh  hâlâ  ol  mertebede  muallâkdır 
kim  bir  yere  muttasıl  değildir  Hâlâ  beynes  semai  vel  ard  muallâk 
durdugıyçün  Muallâk  Taş  derler  Amma  SahratuUah  oldur  Ve  kavli 
müverrihin  ruyi  arzda  ikinci  halk  olunan  makalîdi  Sahra  budur  derler 
Ve  nukulü  Tevarihi  Tuhfe  Cenneti  Âlâdan  çıkan  iki  Sahradır  Biri 
Hacerül  Esved  ki  lâil  renk  idi  Tufanı  Nuhda  zulemat  suyunda  kalub 
ve  âsîlerin  yüzleri  süründüğünden  levni  mütegayyir  olub  Hacerül 
Esved  oldu  Ve  biri  dahi  bu  Sahrai  Şerifdir  derler  -^'-^^  ^-^^  Ve  bu  Sahra 
üzre  Sultan  Ahmed  Han  merhum  zer  enderzere  müstağrak  bir  saye^ 
banı  mülemma  cebinlik  etmişler  kim  zerü  cevahirine  beha  ermez 
bir  seraperdedir  Etrafında  olan  sütunlara  ibrişim  tınnablar  ile  kayd 
idüb  Sahra  üzre  sayeban  olmuş  Bu  sayebandan  ta  bu  kubbenin  zirvei 
âlâsına  varınca  kırk  elli  arşın  âlidir  Bir  kubbei  nilgûnu  sernigûnun 
içi  serapa  altun  levhalı  mina  oturtma  taşdır  Ve  canibi  erbaasın  nakş  iden 
§ah  Kulu  mm  nakkaşdır  Ve  Sahrai  Şerif  Hazreti  Resalet  ardı  sıra 
havaya  tayeran  i(t)dükde  emri  Resul  ile  muallâk  kalub  altı  bir 
garı  azîm  kalmış  iki  yüz  âdem  alır  bir  âsitanedir  Kapusı  Hanefî 
mihrabının     ardında     müezzinler  mahafilinin    altında  ayak  taş 

merdüban  ile  nüzul  olunur  bir  demir  şebeke  babı  var  Andan  aşağı 
bir  vasi  meydandır  ve  ibadetgâhı  erbabı  züvvar(a)ndır  Amma  bu 
Sahrai  Şerifin  muallâk  durdığından  ziyarete  gelen  ehli  züvvar  görüb 
havf  haşyet  çekmesin  içün  ve  nice  hâmile  hatun  bu  gara  girüb  Sahrai 
Şerifi  muallâk  görünce  Ah  diyüb  havfinden  nice  kerre  vaz'ı  hamil 
etmiş  hatunlar  vaki  olmuşdur  Ol  ecilden  halifei  selefin  biri  Sahra 
altında  bir  ince  divar  çekmişler  kim  halk  havfden  beri  olub  huzuru 
kalb  ile  ibadet  ideler  Amma  ne  mümkün  Yine  divar  ile  Sahra  ma- 
beyninde parmak  girer  Ve  bazı    yerine  el  girer  aralıkdır 

Makamatı  garı  SahratuUah 

Evvelâ  nerdüban(ı)  inerken  garın  sağında  Hazreti  Cebril  Makamı 
ve  mihrabı  Ve  dahi  sol  canibinde  Hazreti  Davud  Makamı  Ve  Haz- 
reti Resalet  ibadet  iderken  Sahrai  mubarekiye  destan  şerifler(i)  do- 
kunub  tesir  etdüği  çukura  ziyaret  iden  kimesne  elin  ol  mahalla 
sürüb  andan  yüzine  sürüb  (Dua)  r^-'*  ^^  -^^  ^j*'  g.^"  ^'^  ı5^^^  û^.  c^^  diye 
Ve  makamı  soffai  Hazreti  hazreti  Hızır  ve  höcrei  Hazreti  Süleyman 
ve  Hazreti  Resalete    Cebril    Emin    geldükde    Sahra    garının    yanında 

[1]  Bağdad   Köşkü  nüshası  (ıdüb) 


474 


EVLİYA  ÇELEBİ 


çıkmıyub  garın  üstündeki  Sahra  şak  olub  taşra  çıkdıkları  delik  anda 
bir  kandili  azîm  Leylei  Miracdan  beri  sönmemişdir  Huddamları  daima 
dehnin  koyub  fitilin  tecdid  idüb  bu  hidmete  memurlardır  Bu  garın 
içi  anınla  pür  envardır  Bu  kandili  ruşenin  altında  iki  rik'at  nemaz 
kılan  Huda  hakkıyçün  mahrum  kalmaz  vesselam  Badehu  bu  gardan 
taşra  çıkarken  garın  kapusı  yanında  bir  ince  mevzun  mermer  sütunu 
kapu  yanında  Sahrai  Şerife  dayamışlar  Güya  Sahra  lerzan  olursa 
ol  sütuncuck  medar  olub  halk  tesliyyeti  hatır  bulalar  Ve  bu  garın 
kapusı  kıbliye  mekşufdur  Ve  bu  asarı  binalar  cümle  SahratuUah 
kubbesinin  içinde  vaki  olmuş  bir  azîm  kubbei  surahidirkim  güya 
tacı  eflâkdir  Hubutu  âdemden  beru  misli  bünyad  olunmamışdır  Ve 
rub'u   meskûnu  keşt  iden    seyyahan  görmemişdir  Ve 


Sahrai  (Şerif)  kafesinden  taşra  makamları  beyan  ider 

Evvelâ  gümüş  kafesli  dolab  içinde  Hazreti  Resulün  mübarek  sağ 
kademi  şerifi  şeb  ruz  gülâb  ile  memlûdur  Zayirler  yüzlerine  sürerler 
Ve  bu  kademi  şerifin  mukabelesinde  bir  bucakda  Hazreti  Hamze 
kalkanı  Bazılar  ayinei  İskender  derler  Zira  bir  turfa  macun  ekber 
mutalsam  bir  mir'atdır  kim  güya  mir'atı  kâyinatdır  Ferden  vahide 
bin  âdem  nazar  etse  ferade  ferade  nümayandır  Bir  acibei  ibretnü* 
mundur  Ayinei  iskender  olduğuna  şehadet  iden  bu  hakiri  zufünun- 
dur  Ve  SahratuUah  parmaklığı  üzre  Hazreti  Davudun  demirden 
nar  ağaçları  meyveleri  öyle  icad  etmişkim  hakka  ki  mucizei  Resulü 
Huda  ve  sanayii  Davud  nebiyyina  aleyhisselâmınındır[l  J  Ve  bu  sahra- 
nın dört  yanında  makamı  Çar [2]  güzin  ^-r^  ^t^^  «^^  ö^y^j  Babı  Şarkda  Haz- 
reti Ali  makamı  Babı  Kıblede  Hazreti  Eba  Bekrissıd(dık)  Babı  Arab- 
da  Hazreti  Ömer  Babı  cennetde  Hazreti  Osmanı  zinnureyn  makamı 
ve  bu  Sahra  kubbesinde  maslûb  Fanusu  Nur  derler  kâmil  bin  kan- 
dildir Altında  rik'ateyn  ibadet  idenin  elbette  hayır  muradatı  hasıl 
olur  Ve  bundan  gayri  zikıymetler  maslııbdur  kim  her  biri  birer  üs- 
tadı kâmilin  arzı  kalayıdır  ki  zîkıymet  giran  beha  yadigârlar  vardır 
kim  nice  Mısır  haracı  değer  mal  tuhuf  vardır  Bu  âsitane  içinde 
olan  halice  bir  ibadetgâhda  ve  bir  mülûk  sarayında  yokdur  Hâ- 
lâ ruyi  arzda  Ali  Osmandan  muhteşem  ve  muazzam  padişahı  ruyi 
zemin  yok  iken  böyle  bir  cennet  âsâ  envai  nükuş  nakşi  Behzad  ile 
nakşi  nigârhanei  Çin  ve  meh  cebin  olduğu  cümle  mülûkler  ma- 
beyninde şöhreti    şüher  olub    dilpesenddir  Her    ruzigârı  ruzigârda   bi* 

[1]    Bağ-dad   Köşkü   nüshası    (aleyhisselâmdır) 
[2]  »  »  »  (çaryar) 


SEYAHATNAMESİ  475 

manend  bir  hayratı  hezar  pesend  beytullaha  ancak  Ali  Osman  padi* 
şahı  malikdir  Hamdi  Huda  bin  seksen  iki  Ramazanının  on  gün  on 
gicesinde  taraf  taraf  ziyaretlerin  idüb  Leylei  Kadirde  Mescidi  Aksa 
beytuUah  içre  bir  hatmi  şerifi  itmam  idüb  sevabın  Kudüsü  Şerifde 
medfun  zerre  ve  şemme  iman  ile  intikal  idenlerin  ruhu  pürfutuhla* 
rina  hibe  eyledim  vesselam  Andan 

Evsafı  haremi  Mescidi  Aksa  ve   SahratuUahı  Şerif 

Evvelâ  Sahrai  Şerifin  haremi  bir  beyaz  mermer  döşeli  bir  sahra- 
dır yedi  yerde  ikişer  kemerli  kapulardır  Amma  kapuların  kanatları 
yokdur  Şark  tarafında  bir  kemerli  kapudur  On  sekiz  ayak  taş  nerdü- 
ban  ile  Sahrai  Şerif  haremine  çıkılır  Ve  şimal  tarafında  üç  yerden 
çıkılır  kapulardır  Üçünün  dahi  kapu  kanatlatı  yokdur  Yirmişer 
ayak  taş  nerdüban  ile  Sahra  haremine  çıkılır  Ve  kıble  tarafında  da- 
hi üç  yerde  kemer  kapulardır  Bunun  dahi  kapuları  yokdur  Bu 
kapulardan  dahi  yirmişer  kademe  taş  nerdüban  ile  Sahra  haremine 
çıkılır  Ve  bu  haremin  canibi  erbaasından  böyle  nerdübanlar  ile  çı- 
kınca bu  harem  zeminden  yedi  zirai  mekkî  âlidir  Güya  Mescidi 
Sahratullah  hareminin  o(r)tasında  bir  kasrı  âli  gibi  bir  vadii  beyaz 
ortasında  Sahratullahdır  Ve  altı  serapa  mağara  mağara  ziri  zemin- 
lerdir Hazreti  Süleyman  divleri  bunda  habs  idermiş  Hâlâ  bend  ve 
zencir  yerleri  zahirdir  Cür'et  iden  girüb  temaşa  iderler  Zira  bir  muz- 
lim ve  mahuf  yerdir  Hâlâ  ecinne  yatağı  olmuşdur  Ve  içi  serapa 
kum  döşelidir  Mesdud  olan  kapuları  aralarından  cabeca  bazı  yerle- 
ri nümayandır  Malâmal  üstühandır  Bu  yarların  üstü  Sahratullah 
haremidir  Beyaz  mermeri  ham  döşeli  olduğıyçün  Ak  Yayla  derler 
Her  kim  mahzun  ve  melil  bu  harem  içre  reftar  eylese  biemriUâh 
pürşevk  ve  mesrur  olur  Haremi  dePi  gamdır  Cürmü  kâmil  dairen 
madar  ad  itdim  Şark  caniblerinden  garba  arzı  iki  yüz  adımdır  Ve 
iki  yüz  adım  dahi  Sahranın  garb  canibidir  Ve  kıble  canibi  ve  şimal 
canibi  üç  yüz  adımdır  Bu  hisab  üzre  Sahratullah  haremi  dairen  madar 

bin  adımdır  Ve  Sahra  bin  adım  meydanın  ortasında  evci  asumana 
serçekmiş  bir  kubbei  pürenvardır  vesselam  Ve  bu  harem  içre  olan 

Makamatların  ziyaretin  beyan  ider 

Ziyareti  haremi  Sahratullah  Evvelâ  Sahranın  garb  kapusu  ile  şi- 
male nazır  Cennet  kapusu  mabeyninde  Sahra  divarına  karib  Makamı 
Kızıl  Mihrah  dört  ince  mermer  sütun  üzre  bir  küçücük  kubbecikdir 
Ve  mihrabı  bir    kırmızı  kudret    taşından  alçak    bir    mihrabı    sagirdir 


476 


EVLİYA  ÇELEBİ 


Zemanı  kadimde  bu  mihrab  kızıl  yakutdan  imiş  Tufanı  Nuhda  zu 
lematı  azâb  suyu  tesirinden  levni  mütegayyir  olub  hâlâ  bu  humret 
üzre  kalmış  Ve  bu  mihrabın  sağ  tarafında  Hazreti  Resalet  penahm 
Miraç  kubbesi  şekli  müsemmen  bir  kubbei  lâtifedir  Ve  her  köşesin- 
de ikişer  ince  mermer  sütunu  necefler  bitişikdir  Ustad  mühendis 
(hendese)  ile  inşa  etmiş  serapa  mermer  kaplıdır  Ve  kubbei  musan- 
naı  resas  ile  ve  altun  alemlidir  Ve  şimale  nazır  bir  kapusı  dairen 
madar  mesduddur  Derunu  kubbede  ne  olduğu  malûmum  değildir 
Ve  canibi  erbaasmda  penceresi  yokdur  İçine  girmek  terki  edeb  ol- 
duğundan mesduddur  Ve  kapusı  üzre  bu  tarih  ile  bu  âyeti  şerif 
muharrerdir  Ve  bir  beyaz  kitabe  üzre  celi  hattır 


31^1^^  ) 


c 


t 


tahrir  olunmuşdur  Ve  Cennet  kapusı  önünde  Canlar  Kapusı  Bu 
haremi  şerife  nazil  olan  bârânı  rahmet  bu  Canlar  kapusına  cereyan 
idüb  Temmuzda  nuş  iden  canların  canına  can  verdiğiyçün  Canlar 
Kapusı  derler  bir  azîm  şehric  imiş  Ve  bu  haremin  kıblesinde  Babı 
Hutbe  Leylei  Miracda  Hazreti  Resaletpenah  bu  minbere  çıkub  cemii 
ervahı  enbiyaya  nasihat  etmişdir  Bir  küçük  minberdir  Bazı  zeman 
anda  duai  istiska  için  ahalii  vilâyet  cem  olub  dua  iderler  Ve  bu 
mahalle  karib  Kubbetül  Ervah  ve  buna  karib  Babül  mizan  Bu  ma- 
halde mizan  ve  terazu  eşkâli  tasvir  olunmuşdur  Ve  Sahranın  meşrik 
kapusı  önünde  yedi  adım  baid  Sahra(ya)  saçak  saçağa  muttasıl 
Mahkemei  Hazreti  Davud  nebi  ^v^jujlc  Tahtanı  bir  kasrı  müşeyyed 
bir  musanna  kubbei  nühtakdır  Serapa  sütunlar  üzre  mebnidir 
Diva(r)dan  nişan  yokdur  Taşra  kat  sütunları  dokuz  amudu  zîkıymetdir 
İç  katı  sütunu  giranbeha  üzre  kubbei  âlidir  Bu  kubbenin  enderun  birunu 
safi  kâşii  Çini  lâciverdidir  Ve  kubbesi  öyle  musanna  kurşun  örtülüdür 
kim  misli  meğer  İslâmbolda  Süleymaniyye  Camii  kubbesi  ola  Ve  bu 
kasrın  sütunlardan  taşra  cürmü  dairen  madar  elli  adımdır  Ve  ferşi 
serapa  mermeri  ham  ile  döşelidir  Bir  mihrabı  vardır  Anda  dahi 
dua  ve  sena  idüb  bu  mahalde  Sahra  hareminin  ziyaretleri  temam 
olub  yine  Sahra    haremi    içre    Babı  Mizana  vardıkda  bir  sengi  kebir 

[1]  Bağdad   Köşkü  nüshası  J«<o  j«i  <l!l«*.U   j^  j*  l^«iuj   A-j  *lTj   «.a,"  sf  Cj.^  ^c  ^i^j) 


SEYAHATNAMESİ  477 

üzre  Fisagors  tevhidinin  sihri  icaz  güneş  mikatı  rub*u  meskûnda  na- 
ziri  Sahra  ve  Mescidi  Aksa  müezzinleri  bununla  amel  idüb  müderris- 
ler minarelerinde  ezanı  muhammedîler  kıraat  olunur  Mescidi  Sahra- 
da minare  yokdur  Ve  bu  Sahrai  Şerif  hareminin  canibi  erbaasmda 
kırk  medrese  hücreleri  vardır  Her  birinde  mazannai  kirame  ehli  hal 
kimesneler  vardır  Bazısı  haftada  bir  iftar  ider  Bazısı  kırk  elli  seneden 
beru  zîruh  lâhmı  tenavül  etmemişlerdir  Böyle  sahibi  sülük  canlar 
vardır  Her  biri  ilmi  ledünne  malik  padişahlardır  Bu  mahalde  evsafı 
haremi  Sahratullah  temam  oldu  vesselam  Bu  haremin  canibi  erbaa- 
smda 

Evsafı  haremi  kebiri  Mescidi  Aksa 

Sahrai  Şerifin  haremini  ihata  etmiş  bir  sahrayı  azimdir  kim  bir 
tarafdan  bir  tarafa  rical  ve  nisvan  idüği  fark  olunmaz  bir  çemenzar 
vadidir  Dairen  madan  kıble  tarafında  Mescidi  Aksa  sırası  ile  dört 
yüz  adımdır  Ve  şimal  tarafında  Babı  Hıtta  sırası  ile  dahi  dört  yüz 
adımdır  Ve  şark  tarafında  kal'a  divan  sırası  ile  altı  yüz  adımdır  Ve 
garb  tarafında  Mahkeme  kapusı  sırası  ile  altı  yüz  adımdır  Bu  hisab 
üzre  bu  harem  cümle  iki  bin  adım  gül  gülistan  ve  sünbul  ve  reyhan 
ve  mül  bülbülü  destan  âşiyanlı  dirahtistandır  kim  gûnagûn  şecerei 
tayyibe  olan  cenneti  meVâ  ağaçlarından  çınar  ve  kavak  ve  bidi  ser- 
nigûn  ve  nice  bin  zeytun  ve  incir  ve  servi  ibretnümun  dirahti  mev- 
zunlar ile  müzeyyen  bir  mesiregâh  ve  teferrücgâh  yerdir  Ve  seksen 
üç  yerde  ulu  dirahtlerin  sayelerinde  seksen  üç  yerde  ibadetgâh  sofa- 
cıklan  var  Ve  her  birinde  birer  mihrabı  var  kim  her  biri  birer  kiba- 
rı evliyaullahın  savmaasıdır  Ve  bu  haremin  canibi  erbaasında  olan 
şahrahlardaki  kapulan  beyan  ider  Evvelâ  şimale  nazır  Babı  Meryem 
Anın  sofalarında  Hindiler  sakin  olurlar  Yine  ol  sır  (a)  Babı  Hıtta  (Ayet 
Surei  Bakara)  f^UU^  ^^.ijü  hLv  ı^yj  Ayeti  nazil  olmuşdur  Andan  Babı 
Gavranî  ve  Babül  hadid  Hadıd  hakkında  bu  Ayeti  şerif  nazil  olmuşdur 
(Ayeti  Surei  Hadid  j«j.ii  u>ij  âyeti  nazildir  Ve  c^ı\\^i  «L  ve  cni^^ıU^l.  ve  ^^u  sj» 
Bu  kapu  iki  kat  yan  yana  pirine  kanatlı  kapulardır  Bu  kapuya  Mah- 
keme kapusı  dahi  derler  Gayet  müzdahim  kapudur  Andan  Babı  Me- 
garibe  bir  küçük  kapudur  Ve  demirli  kanadı  vardır  Paşa  Sarayı  dibin- 
den bu  maile  gelince  altı  kapudur  ve  garba  nazırlardır  Ve  Mescidi 
Aksa  sırasında  ve  şark  tarafınca  kaPa  divarlan  olub  uçurum  yer  ol- 
mak ile  bu  iki  yerde  kapular  yokdur  Ancak  bu  tahrir  olunan  on 
kapu  ulu  harem  kapusıdır  Ve  bu  haremin  kıble  ve  garbı  ve  şimalîsi 
taraflarında  üç  yüz  altmış  amelî  sütunlar  üzre  kubablar  ve  kemerler- 


478  EVLtYA    ÇELEBt 

dir  Ve  cümle  kemerlerde  her  §eb  kanadiller  ile  çıragan  olub  ruzu 
ruşen  mıisal  olub  bu  sofalar  üzre  mihman  olan  Hindi  ve  Sindi  ve 
Belhî  ve  Acem  Kürd  ve  Tatar  ve  Moğol  ve  Ervam  fukaraları  şem'a 
muhtaç  olmıyub  kiraati  Kurban  ve  tevhid  ve  tezkir  idüb  sahibülhay- 
rata  hayır  dua  iderler  Ve  bu  soffaların  mabeyinlerinden  mezkûr  ka- 
pularm  rahlarıdır  kim  iki  canibleri  divardır  Ve  birer  mihrab  vardır 
Amma  bu  haremin  canibi  şarkîsi  kal'a  divan  olmak  ile  ol  tarafda 
yan  sofalar  yokdur  Amma  bazı  burçlarda  savmaalar  vardır  Ve  bu 
zikrolunan  bablardan  eğer  Sahratullaha  ve  eğer  Mescidi  Aksaya  ubur 
etmek  içün  bu  çemenzar  harem  içre  beşer  onar  arşın  enli  beyaz  mer- 

■A, 

meri  ham  ruham  kaldırımdır  Ademin  paypuşına  zerre  kadar  tın  gu- 
bar  olmaz  Ve  bu  haremi  azîmin  üç  tarafında  ve  Sahratullah  haremi- 
nin tahtanîsinde  haremi  ihata  etmiş  cümle  iki  yüz  medrese  höcere- 
leridir  Ve  şehir  içinde  olan  medreselerin  sagir  ve  kebiri  ile  cümle  üç 
yüz  altmış  medrese  ve  zaviye  vardır  Amma  cümleden  mükellef  ve 
mükemmel  medresei  Babı  Hıtta  ve  minaresi  var  Andan  medresei 
Babı  Nasriyye  Paşa  Sarayı  dibinde  köşededir  Ve  bir  nazik  minaresi 
vardır  Ve  babı  Gavranî  de  medresei  Gavriyye  Bu  medrese  minaresizdir 
Ve  Babül  cj:^ys\  de  medresei  Sultaniyye  cümleden  muazzam  ve  mü- 
kellef medresei  mamurdur  Bir  minarei  mevzunu  var  Uç  tabaka  ve 
yüz  otuz  kademe  minarei  âlidir  Hakir  bu  minariye  uruc  idüb  serapa 
şehri  seyir  temaşa  etdim  Ve  bu  harem  etrafında  bu  üç  minareden 
gayri  minare  yokdur  Mescidi  Aksanın  ve  Sahrai  Şerifin  dahi  mina- 
releri yokdur  Ezanı  muhammedî  bu  üç  minarede  tilâvet  olunur  kim 
şehre  karibdir  Amma  Aksa  ve  Sahra  bir  sahrada  vaki  olub  minareler 
inşa  etmemişler  kim  şehre  baiddir  Ve  bu  haremi  kebirin  Babı  Me- 
garibe  dibinde  Camii  Maliki  kagir  toloz  bina  bir  mescidi  ra'nadır 
Kıble  kapusmdan  mihraba  varınca  tuli  iki  yüz  ayakdır  Ve  arzı  yet- 
miş ayakdır  Lâkin  minaresi  yokdur  Bade  salâtülfecir  bu  mescidde 
bir  tevhid  ve  tezkir  sürerler  Cemii  âşıkan  mest  medhuş  olurlar  Ve 
kurşun  ile  puşide  bir  mescidi  mamurdur  Ve  Babı  ^^.jl-  üzre  şeriati 
muhammedî  mahkemesi  dahi  haremi  kebire  nazırdır  Ve  ana  karib 
Sarayı  sultanî  dörd  tabaka  binayi  âlidir  Hâlâ  medresedir  Bunda  olan 
sihri  îcaz  (.>_  j*j  ve  sanayiat  meğer  Sahrai  Şerifde  ola  Bu  medresenin 
canibi  erbaası  divarlar  yeşim  ve  harakanî  ve  mermer  somaki  sengi 
gûnagûn  ile  kaplıdır  Ve  bu  haremin  canibi  erbasındaki  âsârı  binala- 
rı ilmimiz  lâhik  olduğı  mertebe  evsafın  tahrir  eylesek  bir  müdevven 
olur  Amma  bu  haremi  kebirde  olan  ziyaretleri  makamları  beyan  ide- 
lim  Sevabdan  hali  değildir 


SEYAHATNAMESİ  479 

Ziyaretgâhı  haremi  Mescidi  Aksa 

Evvelâ  Megaribe  dibinde  mescidi  Maliki  ve  Mescidül  Aksa  ve 
Hazreti  Hızır  Makamı  ve  Aksa  tavafı  şarkında  Hazreti  Davud  nebi 
kubbesi  ve  bu  haremin  ta  şark  köşesinde  Mescidi  hambelî  on  iki 
amelî  sütun  üzre  mebni  kubablardır  Ve  bu  mescidin  altı  ta  Mescidi 
Aksaya  varınca  serapa  garlardır  Bunda  dahi  Hazreti  Süleyman  divleri 
habs  iderlermiş  Bazı  yerleri  amelî  yetmiş  aded  sütun  üzre  mağaralar- 
dır Ve  bu  garların  şark  tarafı  köşesinde  yirmi  kademe  taş  nerdüban 
ile  enilir  bir  gar  vardır  Makamı  Meryem  Ana  Lisanı  ta'nâmizi  halk- 
dan  müteezzi  olub  bu  garda  sakin  olurdu  Bir  küçük  mihrabı  vardır 
Mihrabı  şarka  nazırdır  Ve  bunda  Hazreti  Isa  beşiği  tekne  misal  bir 
sengi  mücellâ  ve  musaykaldır  Bu  makam  içre  Hazreti  Isanm  on  iki 
halifeleriki  anlara  Havariyyun  derler  anda  Makamı  Havariyyun  var 
Ve  yine  bunda  Hazreti  Cebril  Makamı  Ve  bu  mezkûr  beş  makam 
bu  ga(r)dadır  Amma  Hikmeti  Huda  bu  gara  yirmi  kademe  taş  ner- 
düban ile  nüzul  olunur  Bir  yerden  zerre  kadar  şule  girecek  yeri  yokdur 
Bir  muzlim  gar  olmak  gerek  idi  Amma  Cenabı  Bari  Hazreti  Isa  be- 
şikde  ruzu  ruşende  asude  olsun  deyu  kudret  nazarile  nazar  idüb  Ce- 
nabı Barinin  nazarı  taallûk  etdiğinden  güya  bir  münevver  gardır  Ne 
âteş  ve  âteşdan  ve  ne  kandil  ve  ne  şulei  füruzan  var  Böyle  bir  na- 
zargâhı  Hudadır  Ve  bu  garın  sağında  bir  küçük  mağara  deliği  vardır 
Andan  içeri  bazı  canlardan  can  baş  terk  idenler  girüb  seyir  temaşa 
iderler  Amma  olkadar  muzlim  mahal  değildir  Adem  âdemi  seçer  Ta 
Mescidi  Aksa  altında  Ak  garı  azimdir  Meğer  divi  süleymanîlerin  mah- 
beshaneleri  imiş  bir  muzlim  güncd(ür)  Div  ve  peri  üstühanları  malâ- 
maldır  Bir  encik  üstühanı  yedi  karış  geldi  Ve  bazı  kafalar  Rum  kilesi 
kadar  idi  Ve  bu  gar  içre  yarasa  kuşları  var  kim  hamam  gibi  pervaz 
idüb  âdemin  çehresine  urur  Ve  bu  gar  içre  serapa  saat  kumu  gibi  ra- 
kik  rimal  döşelidir  Zemanı  kadimde  divler  bu  rimal  üzre  rimal  âlûd 
olub  yatarlar  Ve  bazı  kaya  deliklerinde  hurma  lifi  ipleri  bağlıdır  Bize 
vesile  olan  huddamlar  Hazreti  Süleyman  divleri  bu  habiUer  ile  kayd 
idermiş  didiler  Amma  akla  muhalif  tutalım  Mucize  divleri  ol  iplerle 
bağlamış  Amma  Süleyman  nebi  zemanmda  bikavli  Tarihi  Mehem- 
med  ibni  Iskhail  vâdeti  Resulü  Hudaya  gelince  bin  altı  yüz  sene 
oldu  Ol  hisab  üzre  vilâdeti  Resulü  Kevneynden  beru  bu  Kudüsü 
ziyaret  etdiğimiz  mahalle  gelince  iki  bin  kırk  üç  sene  oldu  Zira  biz 
Kudüsü  bu  ziyaret  etdiğimiz  bin  seksen  birde  idi  Ve  altmış  üç  sene 
Hazreti  Resalet  penah  muammer  oldu  Bu  hisap  üzre  Hazreti  Süley- 
man nebi  asrından  bin  seksen  bir  asrına  gelince  üç  bin  altı  yüz  kırk 


*80  EVLÎYA  ÇELEBİ 

yıldan  beru  divler  bağlanan  hurma  ipleri  çürümedi  mi  didim  Amma 
ulemayı  Kudüs  böyle  buyurdılar  kim  Hazreti  Süleyman  halifei  ins 
cin  vuhuş  tuyur  idi  Böyle  iken  hurma  yaprağından  zenbil  baflık 
idüb  kefaflanırdı  Ve  divleri  kayıd  bend  etmeğe  hurma  lifinden  müba- 
rek ellerile  habli  kavi  örüb  divleri  kayd  iderdi  Ol  ipler  destikârları 
olduğundan  fena  bulmamışdır  deyu  hakire  cevab  verüb  itimad  etdim 
Hulâsai  kelâm  bu  gar  içre  olan  rimal  üzre  gûnagûn  hayvanat  izleri 
nümayan  oldu  kim  bir  mahlûkun  nakşi  payine  müşabeheti  yokdur 
Hemen  vesilemiz  avdet  idüb  beri  gar  kapusma  gelirken  bazı  züvvar- 
1ar  bu  rimal  üzre  beşer  onar  taşları  biribiri  üzre  bağlar  imiş  Anları 
ubur  idüb  garın  deliğinden  taşra  çıkub  mezkûr  Meryem  Ana  garın- 
dan taşra  çıkub  hamd  sena  etdik 

Der  vasfı  sütunu  Sırat  köprüsü 

Andan  şimale  çıkar  divan  üzre  makamı  Sırat  köprüsü  misali  kaPa 
bedeninden  taşra  uzanmış  bir  müdevver  ve  mücellâ  somaki  sütunu 
musaykaldır  kim  üstüne  murgu  hüma  pervaz  idüb  konamaz  Ve  bir 
murgu  havayı  konub  duramaz  Aşağısı  ise  bin  arşın  amik  derki  esfel- 
den  ve  gayyayı  hümzeden  ve  çahı  cahimden  nişan  verir  bir  sakar 
deresidir  Ve  hakikatülhal  Cehennem  Deresi  ismile  müsemmadır 
Zira  oldere  içre  cemii  Yahudilerin  gûridir  ve  ol  bîdinlerin  maşad- 
lığıdır  Sene  Süleyman  asrından  evvel  bu  Sırat  köprüsü  misli  sütun 
yine  bu  mahalde  bir  kaya  üzre  tulânî  dururmuş  Bir  mücrim  âdemi 
bu  sütun  üzre  yürüdüb  sütunun  nihayetine  dek  varırsa  âzâd  iderler- 
miş  Eğer  düşerse  ehli  cehennem  deyu  naşma  bakmıyub  bu  dere  içre 
çürür  gidermiş  Ol  zamanı  cehaletden  beru  ol  sütun  ol  hal  üzre  ka- 
lub  sene  tarihinde  Süleymaniyyede  kaPa  inşa  iderken  kal'anın  esası 
bu  üstün  üzre  gelüb  bu  sütunu  yerinden  kal*  idüb  kaPa  divan  üzre 
kaPadan  hariç  tulânî  korlar  Evvelkiden  dahi  âli  olmuş  Anınçün 
Sırat  köprüsüdür  Anı  ubur  idüb  haremi  kebir  içre  kal'a  divanna 
muttasıl  Birler  ve  Pirler  ve  Üçler  ve  Yediler  ve  Kırklar  makamları 
çemenzar  yerde  sofalar  üzre  mihrablardır  Ve  yine  bu  sırada  kal'a 
divanna  muttasıl  makamı  Babı  Tövbe  ve  makamı  Babı  Rahmet 
Beni  israil  bu  kapuda  tövbe  idüb  Babı  Rahmetden  çıkdılar  Azabdan 
halâs  oldılar  Ue  bu  Babı  Rahmet  üzre  tekyei  Bayezidi  Bestamî  fuka- 
rası ile  her  cum'a  gicesi  tevhidi  sultanî  olur  Ve  yine  bu  sırada  kal'a 
divanna  muttasıl  Hazreti  Süleyman  ve  kürsisi  iki  kubbei  âli  ve  yedi 
penceredir  Kürsü  Süleyman  bundadır  Bu  makamlar  Meryem  Ana 
garından  beru  zikrolundu  Bu  haremin  canibi  şarkîsindedir  Andan 
haremin    canibi    şimalîsindeki  ziyaretleri     beyan  ider  Babı  Hıtta  Ma- 


SEYAHATNAMESİ  481 

kamı  hazreti  c^^*   nebi  ibni  Ve  buna  Karib  Makamı  Kubbetürruh 

Sekiz  sütunu  nahif  üzre  bir  küçük  kubbedir  Ve  kubbei  Süleyman  ne- 
biyyullah  ve  mahkeme  kapusı  önünde  imamı  Şafiî  havuzu  kenarında 
kubbei  Hazreti  Musa  ve  imamı  Azam  sebili  ve  imamı  Ali  sebili  Da- 
niyal  paşa  bina  idüb  İmamı  Ali  ruhuna  hibe  eylemiş  Ve  makamı 
hazreti  Uzeyir  nebiyyuUah  ve  makamı  ricalül  gayb  ve  makamı  üme- 
ra ve  evtad  ve  nukaba  ve  nüceba  ve  budala  Bunların  cümlesi  birer 
çemenzar  sofacıklardır  Ve  bu  tahrir  olunanlar  Mescidi  Aksa  haremin- 
de vaki  olmuşdur  Ve  Sahra  hareminde  asarı  makamat  ve  kubabatlar 
ve  medarisîn  zevavileri  var  Niyse  cümle  kurşun  örtülü  binalardır 
Turu  Zitadan  şehri  Kudüsü  Şerif  göm  gök  kurşunlu  binayi  azimlerdir 
Andan  Kudüsü  Şerifin  şarkında  dere  aşırı 

Evsaf  i  zîyaretgâhı[ıl  Cebeli  Turu  Zîta 

Müfessirîn  oj^Jh  Cr^^h  Ayetin  Kudüs  ile  bu  ve  bu  Turu  Zita  ile 
tefsir  etmişlerdir  ki  min  indiUâh  makbulü  Huda  bir  Turu  Zitadır  kim 
yüz  yirmi  dörd  bin  peygamberin  münacat  etdikleri  nazargâh  enbiyai 
zîşanların  mededgâhları  idi  Hâlâ  yine  ziyaretgâhı  has  ve  âmdır  Evvelâ 
Kudüsü  Şerif  kaPasınm  Babı  Meryemden  çıkub  kal'a  kapusı  şarka 
mekşufdur  Ve  kapunun  iki  canibinde  üç  âdem  kaddi  bâlâda  siyah 
taşlardan  dörd  arslan  tasviri  var  İki  esed  kal'a  kapusınm  sağında  ve 
iki  sebu'  kapunun  solundadır  Amma  üstadı  kâmil  bu  sengi  hârâya 
öyle  tişe  urmuşkim  güya  bu  şirler  zîruhdur  Bunları  temaşa  idüb  şark 
canibine  dere    aşağı  beş  yüz  adım  gidüb   yine  ol  derede 

Ziyareti  Cesimaniyye 

Yani  Kabri  Meryem  Ana  V^  «^'ı^-j  haremine  on  üç  kademe  taş 
nerdüban  ile  enilir  Andan  bu  haremin  şimalinde  kabri  şerifi  babına 
otuz  ayak  taş  nerdüban  ile  enilir  Kıbliye  nazır  bir  babı  kebirdir 
Amma  santa  ağacmdandır  Asitanesi  bir  kubbei  âlidir  Lâkin  ha- 
rem (i)  muhterem  olmak  ile  babı  mesduddur  İçine  girüb  yatmak 
memudur  Ve  bu  kubbenin  sutuhu  kireç  ile  puşidedir  Ve  bu  âsitane 
hareminin  sol  tarafında  bir  garı  azîme  vardır  Ol  garın  yine  kendü 
zatinden  kesme  üç  sütundur  Hazreti  Isa  münkirin  ta'nmdan  bu  gar- 
da küsenisin  olub  ibadet  iderken  Cebril  Emin  nazil  olub  mübarek 
cenahile  kıbleyi  yarub  İncil  nazil  olduğu  gardır  Ve  Hâlâ  Cebrilin 
girdüği  kaya   şakkı  mücellâ  ve  müşa'şa  yeri    malûmdur  Acib  hikmeti 

[1]   Bağdad  Köşkü  nüshası  ( ibadetgâhı ) 

Evliya  Çelebi    9-31 


482  EVLİYA   ÇELEBİ 

perverdigârdır    Bu   ziyaretden     yine  şarka     başı  yukaru  altı  yüz  adım 
gidüb  Cebeli  Cisi«^-i^   Zeytunda 

Ziyareti  Melik  Gadir 

Bu  kabir  oldur    kim  Beni     Israilden   bir  âdil  ve  mutedil  padişab 
idi    intikal     ideli     üçyüz    sene     ubur     etmişdir    Ve  münkirini  Kudüs 

A.  ' 

Hazreti  Isadan  mucize  istiyüb  §u  âdil  padişahımızı  mürde  iken  ihya 
eyle  Sana  iman  getürelim  deyu  taahhüd  etdiler  Hazreti  Isa  dahi  ^»öil-fi 
didükde  birden  kalkub  derhal  «uji^jj  ^«xc  ^ı^i4\v  deyüb  imana  geldi  Mün- 
kirinin dahi  bazısı  bu  mucizeyi  görüb  imana  geldiler  Badehu  bu 
(pa)dişah  yetmiş  sene  muammer  olub  padişah  oldu  Badehu  Hazreti 
Isa  bunun  asrında  emri  Hak  ile  hicret  idüb  seyyah  oldu  Ve  bu  zi- 
yarete karib  bir  deyri  atik  vardır  Hâlâ  içinde  kasisleri  vardır  Bu  dey- 
rin  cenubunda  zeyil  esasından  bir  ayn  çıkar  Sehl  şurcadır  Amma 
cemii  hukema(i)  muğlâb  eşribelere  bundan  halt  iderler  Yedi  sekiz 
amel  ider  Amma  bedeni  insan  cemii  ahlatı  sürer  müshili  aynülha- 
yatdır  Bu  dahi  Hazreti  Isanın  mucizei  bâhiresidir  derler  Ve  bu  aynin 
nihayeti  tahtı  arzdan  cereyan  idüb  Ayni  Selvan  ayağına  varub  ikisi 
birden  halici  Sodroma  [1]  mahlut  olur  Ve  bundan  yukaru  yine  Tur 
dağına  giderken  yü(z)   adım  dahi  gidüb 

Makamı  Hazreti  Musa 

Bu  mahalde  bir  tekyei  mamurede  bir  kubbei  âli  içinde  mahfuz 
doUabı  tavil  içre  kırmızı  keçeden  kise  içinde  bir  güne  asadır  Kaddi  altı 
zirâdır  Ve  cismi  bazu  kalınlığı  vardır  Ve  levni  kebudî  gûn  butrak 
butrak  bir  asadır  Amma  gayet  sengîndir  Ve  bir  ucu  çataldır  Ve  bu 
dünya  ağaçlarına  benzemez  Bazı  müverrihler  Cennet  şecerelerinden- 
dir  derler  Hele  hakkında  (Ayet  Surei  Taha  ^^••^jt  V  t>*'j  V.'*^  »^O-'ı^i-aü  ı^  Jl» 
Ve  cenabı  Bari  Hazreti  Musaya  hitabı  müstetab  idüb  (Ayet  Surei  Şu- 
ara)  ^c^Ji  ij^ı^  Jv  ^  <^^-»  3"^^^^  /^^^  -^-••i  v^^*  <^*  ^^  âyeti  şerifin  sebebi  nüzü- 
zülü  oldur  kim  Hazreti  Musa  vâdii  Tihde  yedi  yıl  kırk  yıl  gezdiğin- 
de ihtilâf  vardır  Amma  kavli  sahih  yedi  sene  serseri  gezdiklerinde 
ümmetleri  su  istediler  Hemen  Cenabı  Izzetden  bu  âyeti  tevriyeti 
Kur'an  dahi  vardır  nazil  oldu  Musa  kelimuUah  emri  Hak  ile  elin- 
deki asayı  bir  küçük  taşa  darb  idince  biemriUâh  ol  taşdan  yedi  yer- 
den uyunlar  cereyan  idüb  cemii  ümmetleri  ve  devabatları  defi  atsan 
idüb  yine  ol  taşı  tobrıya  koyub  bilelerince  gezdirirlerdi  Hîni  ihtiyac- 
da  yine   asâyile  ol  taşı  ururlardı  Abı  hayat  ma  çıkardı  Hâlâ  ol  sengi 

[1]   Sodom,  Lût  gölü. 


lîEYAHATNÂMESİ  483 

A  A 

asferi  Şaın[l]  Hazreti  Isa  minaresinde  makamı  Isada  divar  içre  mebni- 
dir  Cümle  züvvar  bu  taşa  Cenabı  Barinin  nazarı  taallûk  etmişdir  de- 
yu  destlerin  sürüb  yüzlerine  sürerler  Hemen  itikad  lâzımdır  Bu  Ku* 
düsdeki  asayı  dahi  ziyaret  idüb  cennet  asâsıdır  Ve  Hazreti  Musanın 
yedi  beyzaları  yapışmışdır  deyu  mutekid  olan  ehli  züvvar  eline  alub 
yüzlerin  sürerler  Acib  sun'u  Huda  asadır  kim  mucizei  Hazreti  Musa 
ile  iki  başlı  ejder  olub  kavmi  Firavnun  cemii  sihrelerin  ve  sihir  ile 
inşa  etdiklerin  yudardı  ^j.!  ^.i  y^c  ^îı'oi  Andan  yine  kıbliye  baş  yukaru 
Turu  Zitaya  varınca  serapa  bağ  ve  bağçerlerdir  kim  Turu  Zita  bir 
sürahi  (i)  sebzgûn  servimisal  gürinür  Bu  bağları  güzer  idüb 

Kariye!  Tur 

da  yirmi  bir  kademe  taş  nerdüban  ile  enilir  Mağarai  Rabiai  Adüv' 
viyye  bir  karanlık  gar  içinde  medfundurlar  Ekseriya  havatîn  taifesi  çok 
ziyaret  iderler  Haremi  muhterem  olmak  ile  garından  içeri  girmiyüb 
taşrada  zaviye  olan  garda  dua  ve  sena  idüb  avdet  iderler  Ve  bu  ga- 
rın zirvesi  Hazreti  Musa  mescididir  Ve  iki  kubbei  âlidir  Ve  kireç  ile 
puşide  kubabei  şirinlerdir  Ve  kıble  kapusı  üzre  beyaz  mermer  üzre 
hattı  celi  ile  bu  tarih 


L$- 


[2]  7:jy  j-^A — -  -u — -i  ^\    Jİİ 

*U -*/ 

Ve  bu  mescidin  haremi  kapusı  dibindeki  küçük  kapudan  içeri  yir- 
mi ayak  nerdüban  ile  enilir  Ziyareti  Eşşeyh  Mehemmedül  İlmî  Meşayihi 
rufaîden  kutbiyyete  kadem  basmış  bir  ulu  sultandır  Bu  garı  münev- 
verenin  içinde  kırk  yıl  saim  ve  gice  kaim  olub  bunda  medfundur  Ve 
mübarek  haki  pakleri  ucunda  ehli  beyti  medfundur  Ve  bu  Turu  Zita- 
nm  ta  zirvei  âlâsında  Y^oXai  Tur  Garba  nazır  bir  kapusı  var  içinde 
kubbei  Kademi  Yiavf^^^  Isa  Sengi  hârâya  tesir  etmiş  dü  payi  şerifle- 
ridir Bu  kaPa  içre  bu  kubbeden  gayri  bina  yokdur  Kal'a  dahi  gayet 
küçükdür    Cürmü  yüz  elli  adımdır  Ve  bu  kaPanm  şarkında  mezaris- 

[1]   Bağdad   Köşkü    nüshası  (Şerifde  ) 
[2]     Bağdad  Köşkü  nüshası  (rJ^*) 


484  EVLİYA  ÇELEBİ 

tan  içinde  ziyareti  Hazreti  Selman  Fars  bir  kubbei  münevver  içinde 
medfundur  Hazreti  Resulün  hizmetkârı  idi  Ve  bir  tüvânâ  idi  Resulü 
Huda  anın  hakkında  (Hadis)  Jı  JLJ.-  <^'60  üi>V»j  CjjJjV'^İ^  Jiji\  oi^uj.*»  u,  :>uu 
öV  o-^  ^:ii  ^y.  y  S  öU-  buyurmuşlardır  Yüz  otuz  yaşında  Bunda  med- 
fundur Bazılar  Medayinde  asude  derler  Amma  sahâbei  kiramdan  olan 
Selman  budur  Bağdadda  Selmanı  Pakdir  Berberlerin  piridir  Amma 
bu  Selmanı  Farsın  belin  Hazreti  Resalet  huzurunda  Hazreti  Ali  ke- 
merin bağlıyub  huddamlara  pır  olmuşdur  Kabri  münevveri  ziyaretgâhı 
has  ve  âmdır  Bu  Selman  Hazreti  Alinin  seccadesi  üzre  cülus  idüb  izni 
ResuluUah  ile  elli  dörd  kimesnenin  bellerin  bağlıyub  fütüvveti  Resulü 
mübîn  üzre  cümle  berberler  ve  huddamlara  ve  ehli  hirefe  pır  piş- 
vâ  olmuşlardır  Ve  bu  Selman  Enesden  evvel  Hazreti  Resule  huddam 
olmuşdur  >jj\  .^  ^-as   Ve  buna  karib  Ziyareti  ve  ana  karib 

Ziyareti    hazreti    Ehrun  ibni  ve  Hazreti  Musanın  biraderi 

gihteri  idi  Ve  veziri  idi  Hazreti  Musadan  evvel  vefat  etmişdir  Kabri 
şerifi  bu  mahalde  bir  alçak  kubbei  pür  envarın  içinde  asudedirler 
Andan  Ziyareti  Rehlika  Hatunll]  Bu  dahi  bu  garda  medfundur  Vel- 
ka  Hatun  türbesi  ve  Hazreti  Yunus  makamı  ve  Hazreti  İshak  maka- 
mı ve  Hazreti  Davud  makamı  ve  Hazreti  Yakuh  makamı  ve  Hazreti 
Musa  makamı  ve  Hazreti  Uteyr  ınakamı  ve  Hazreti  Adem  kademi 
ve  Hazreti  imamı  Malik  mescidi  ve  Hazreti  Çoban  Dede  türbesi  ve 
Hazreti  Rahile  Ana  türbesi  ve  Şühedalar  kubbesi  Bu  mahalde  Turu 
Zitanın  ziyaretleri  temam  olub  her  bir  âsitanede  birer  fatihai  şerif  ti- 
lâvet idüb  sevabın  âsitane  sahihlerinin  ruhu  şeriflerine  hibe  eyliyüb 
bu  Turu  Zitanın  şarkında  bir  püşte  üzre  Dua  Kayası  nam  bir  ma- 
haldir  Cemii  enbiya  bu  mahalde  Cenabı[2]  tazarru  nalişler  idüb  dua 
iderlermiş  Ve  Hazreti  Musa  bilâvasıta  (Ayet  Suretünnisa)  C^lsrrr  ^^^*  ^'^3 
nassı  üzre  Cenabı  Barı  ile  bin  bir  kelimat  idermiş  Hakir  dahi  bî  e- 
debane  ol  mahalle  varub  rik'ateyn  salâtı  hacet  kılub  dünyada  emn 
eman  âhir  nefesde  iman  istiyüb  bu  âsi  yüzüm  hak  âlûd  idüb  bügâ- 
1ar  eyledim  Ve  bu  mahalde  şark  tarafında  Samın  Kabe  yolları  ta 
Zerka  ve  Barkıya  varınca  yolları  ve  belleri  nümayandır  Ta  böyle 
âli  cebeli  Turu  Zitadır  Ve  lisanı  iberîde  Tur  cibal  ismine  itlak  olunur 
Amma  Ayni  Tüccar  dibinde  Turu  He(b)  ron  ve  Turu  Zita  ve  Mısıra 
karib  Turu  Sinaya  Bu  üç  cebele  lâfzı  Tur  alem  olmuşdur  Hâsılı  ke- 
lâm bu  Turu  Zitadan  âli  dağ  bu  mahalde  yokdur  Canibi  erbaa- 
sında  beşer  altışar  merhale  yerler  nümayandır  Ve  Hak  katinde 
dahi     mertebesi  âli     olduğundan     Kudüsü     Şerifin  âyân     kibarı     inti- 

[1]   Rabeka 

[2]   (Bariye)  olacak 


SEYAHATNAMESİ  485 

kal  etdükde  bunda  cebbanei  Kübraya  defn  iderler  Hattâ  dedemiz 
*Ahıned  Beyin  biraderi  Salimi  Beyin  merkadin  pederi  azizimizden 
istima  etdiğimiz  üzre  sengi  mezarı  tarihi  ile  bulub  ruhiyçün  Yasini 
Şerif  tilâvet  idüb  kabri  şerifinin  bazı  yerlerin  tathir  etdim  Bu  diyarda 
intikallerine  sebeb  fatihi  Mısır  Selim  Hanı  Evvel  Meraş  padişahı 
Alâüddevlei  Köksün  yaylağında  münhezim  olub  kenduyi  kati  idüb 
başı  ile  on  iki  boy  beğlerin  dahi  kayıd  bend  idüb  Mısırda  Sultan 
Gavriye  gönderir  Ol  mahalde  akrabamız  Salim  Bey  boy  beği  imiş 
Kayıd  bend  Gavriye  vardıklarında  cümlesin  âzâd  ider  Mezkûr  Salim 
Bey  akrabamız  dahi  devleti  dünyadan  feragat  idüb  bu  Turu  Zitada 
uzletnişin  olub  vefat  etdikde  vasiyyetleri  üzre  bu  kurafede  defn  ider- 
ler Mazannei  kirame  bir  halisülayar  malû  (mu)  kibar  kimesne  imiş  Ve 
Salimi  mahlasile  tasavvufane  eş'arı  âbdarları  vardır  Haki  Germiya- 
yanîdir  Ve  ziyareti  mevlâna  Karaca  Ahmed  Efendi  Kudüsü  Şerif 
monlası  iken  merhum  olub  bu  Zita  kurafesinde  bir  soffa  üzre  med- 
fundur  Haki  Hamidî  olduklarından  ahlâkı  hamide  ile  mevsuf 
şerefyab  olmuş  kimesne  imiş  Ve  dahi  bu  mahalde  Ziyareti  Muidzade 
Mehemmed  Efendi  Eşşehîr  Bektutîzade  Haki  Meraşîdir  Mevleviyye- 
tine  tarih  Hayrül  enam  dır  Sene  933  Ve  ceddi  maderîsi  Abdurrah- 
man  Efendinin  fevtine  Kara  Çelebi  tarih  demişdir  Hayf  Bektute 
Sene  931   ve  defa  tarih  güft  Atayı  Çelebi 

Biri  kalkub  didi  ol  dem  tarih 
Fevtine  hayf  ibni  Bektute 
Sene  983 

Ali  Bektutîyandan  azîmülunvanlardır  Bu  mahalde  Turu  Zita- 
nm  kurafe  ziyaretleri  dahi  temam  olub  Turdan  aşağı  bin  adımda 
Cehennem  Deresi  nam  mahalle  enüb  bu  dere  içre  yekpare  kayalar- 
dan çarkûşe  kasır  misal  gûnagûn  kubbeler  var  kim  her  birinin  ilmi 
mimarîsine  âdem  hayran  olur  Evvelâ  Firavn  Kubbesi  ve  Karun  Kub- 
besi ve  Bel'am  ibni  Baur  Kubbesi  ve  Şeddad  Kubbesi  ve  Buhtunna- 
sır  Kubbesi  Bu  mezkûr  kubbeler  cümlesi  yekpare  beyaz  taşdan 
oyulmuş  ibretnüma  kubbelerdir  Ve  amma  içinde  bir  şey  yokdur 
derler  Ve  bu  asarlar  cümle  Cehennem  Deresi  içre  vaki  olmuşdur 
Canibi  arbaaları  Kefere  ve  Yahudi  gûristan  muristan  olduğundan 
Cehennem  Deresi  derler  Hakka  ki  derki  esfelden  nişan  verir  bir  ke- 
sif deredir  Cümle  şehrin  çirkâb  mâı  müsta'meli  bu  dere  içre  cereyan 
ider  Ve  bâlâda  zikri  sebkat  iden  sütun  Sırat  Köprüsü  taşı  bu  dere- 
den evci  asumana  beraber  kaPa  divan  üzre  nümayandır  Bu  dereden 
aşağı  bin  adım  gidüb  Ziyareti  Bireri  Ayni  zemzemi    Selvan  Bu  Selvan 


486  EVLİYA  ÇELEBİ 

önünde  kubbesiz  bir  çemenzar  soffa  üzre  bir  musalla  vardır  Mibrabı 
üzre  bir  beyaz  mermerde  celi  kalem  ile  böyle  tahrir  olunmuşdur 
(Tarih) 

Ha2reti  Maksud  paşa  hafızı  izzü   Mısır 
Haktaalâ  eyliye  devletle  ömrini  füzun 
Fikr  idenler  didiler  tarihi  itmumın  anın 
Lûtfile  sahih  saadet  yapdı  Selvanı    bugün 

Sene  1052 

Abı  Selvan  bu  nemazgâh  dibinde  otuz  kademe  taş  nerdüban  ile 
nüzul  olunur  bir  gardan  çıkar  âbı  zemzem  lezzetinde  bir  mâi  hayat- 
dır  Seriulhazım  ve  tabiate  mülayim  ve  mukavvi  ve  dePi  cua  fayide 
nuşiden  taam  tenavül  etmiş  gibi  defi  cu  ider  Hikmeti  Huda  altı 
saat  med  ve  altı  saat  cezm  (cezr)  bir  ayni  hayatdır  Gerçi  lezzetde 
sehl  şurcadır  Amma  nuş  idenin  dimağını  müşk  amberi  ham  rayihası 
muattar  ider  Ve  cemii  dünyadan  mileli  muhtelife  gelüb  bu  âbı  rah- 
metde  yedi  gün  yahud  kırk  gün  gasil  idüb  cümle  emrazı  muhtelife- 
den  halâs  olub  bir  dahi  hukema  dükkânına  varmaz  İllâ  hakimü 
lemyezelül  Ezel  kapusma  varır  Ve  bu  ayn  tuğyan  etdikde  tahtel  edim- 
den Halici  Sodroma  munsab  olur  Hakir  teberrüken  bu  mâi  tabirle 
gasil  idüb  taib  ve  tabir  oldum  Ve  bu  aynülhayata  karib  beş  yüz 
adım  aşağı  BVri  Hazreti  Yunus  Bir  zeman  bu  mahalde  garlarda  Haz- 
reti  Yunus  sakin  olub  münkirînler  bu  güne  mucize  istemişler  kim 
bu  mahalde  bir  kuyu  kazalım  Vakti  sabah  suyu  âbı  hayat  ola  Vakti 
zuhur  ekşi  ola  Vakti  gurubda  acı  ola  Bizim  hararetimize  derman 
ola  Böyle  mucize  gösterirsen  sana  iman  getirelim  didiklerinde  Yunus 
nebi  Turu  Zitaya  münacata  varub  duası  kabul  olub  bu  bi'ri  ihtida  kendü- 
1er  kazmağa  mübaşeret  idince  biemriUah  yerden  bir  âb  kaynayarak  kuyu 
cürmünde  totrak  (toprak)  taşrıya  pertab  idüb  hâlâ  yedi  zira  bir  çah 
maşıdır  Vakti  sabah  âbı  hayatı  can  Nuş  idenin  canı  hayat  bulur  Güya 
bir  kuzu  tenavül  etmiş  olur  Vakti  zuhurda  ta*mı  turşidir  Sirke  yerine 
istimal  iderler  Vakti  gurubda  güya  bir  âbdır  Beras  ve  behak  ve  cü- 
zam ve  temreğe  ve  cereb  bu  makule  emrazı  muhtelifiye  sürünce  bi- 
emriUâh  nafîdir  Bu  mucizei  azîmi  gördüklerinde  cümlesi  iman  ile 
müşerref  olurlar  Hâlâ  ol  bir  ilâmaşaallah  öyle  istimal  olunur  lijU  -û'j^ 
ji,,l.  ^îTiîj  Ve  bu  bi'r  ile  Ayni  Selvanın  canibi  şarkîsinde   dere  aşırı 

Kariyei  Yunus  nebi 

Kırk  elli  haneli  kariyedir  Bunlar  ol  zuum  üzrelerdir  kim  Hazreti 
Yunusdan  bu  bi'r  mucizesin  istiyen  ümmetlerinin  neslindeniz     derler 


SEYAHATNAMESİ  487 

Fukaralardır  Hakikatülhal  bu  Arabistanda  hususa  Arzı  Mukaddesde 
hasib  nesibe  itibar  idüb  küflerin  gözedirler  Rum  diyarı  gibi  Nedelko 
ve  Renıeç  ve  Yuan  nam  memlûklarına  kız  verüb  kız  almazlar  Her 
biri  ecdadları  kime  müntehidir  bilirler  Ve  bu  Ayni  Selvanın  tarafı 
cenubîsinde  bir  püşte  üzre 

Deyri  Hayhun 

Nam  bir  manastır  vardır  Hâlâ  içinde  ruhbanları  vardır  Hazreti 
Isa  bunda  ibadet  etdüği  bir  deyri  atikdir  Hazreti  Isaya  bunda  maide 
nazil  olub  on  iki  Havariyyunları  ile  tenavül  iderlermiş  Hâlâ  bu  dey- 
rin  mağaralarında  ol  maideden  rahibler  teberrüken  ve  teyemmünen 
tunç  sandaklar  içre  mahfuz  durur  Ve  maide  ile  nazil  olan  ^vî  ve 
sofra  andadır  muhakkak  Zira  bu  Rum  kavmi  Hazreti  Isa  cemii  eş- 
yasın hifz  idüb  sair  ahvalât  mucizelerin  tahrir  etmişlerdir  Ve  yine 
Ayni  Selvanın  şarkında 

Deyri  Batus 

Bunda  dahi  Hazreti  Isa  sakin  olmuşdur  Hâlâ  içinde  patrikleri 
vardır  Buna  karib  mahalle  Gureba  derler  Taşdan  oyulmuş  nice  yüz 
garı  azimler  vardır  Hâlâ  her  birinde  yüz  mü'min  ve  muvahhid  âdem- 
ler kapanub  güncü  uzletde  ibadet  iderler  Bîhisab  ehli  hal  cazibe  sa- 
hibi mehcemal  âdemler  vardır  Ve  bu  Selvan  kurbinde 

Ziyareti  Uzza  ibnün  Nebbaş 

Sahâbei  Resulullahdandır  Hazreti  Resalet  huzurunda  Selman  Fars 
Hazreti  Alinin  seccadesind  (e)  cûlûs  idüb  bu  Uzza  ibnün  Nebbaşın 
belin  bağhyub  bakkal  ve  bazarcıların  piridir  Yüz  yirmi  yaşında  darı 
âhirete  intikal  etdi  Hazreti  Omerle  Kudüs  fethinde  kaldı  .iıi^î-j  Her 
sene  bakkal  ve  bazarcıyan  bu  mahalle  mekûlât  meşrubatlarile  alâta- 
rikusseyir  gelüb  bu  pirlerin  ziyaret  idüb  vâfir  af'imei  nefise  ve  müs- 
miratı  lâtife  bezi  iderler  Anların  sebebile  nice  bin  âdem  cem  olub 
teferrüc  iderler  Badehu  bu  Selvandan  yokuş  yukaru  garba  bin  adım 
rene  ina  ile  çıkub  Kudüsü  Şerifin  Babı  Davudu  önüne  varılır  Kal'a- 
dan  taşra 

Kariyei  Davud 

Yüz  haneli  bağ  ve  bagçeli  müslümanlardır  Ve  bir  mamur  camiî 
şerifi  var  Bu  camiin  sol  tarafında  Hazreti  Davud  onuncu  atada  Haz- 
reti Yakuba  müntehidir  Asitanei  Hazreti  Davud  ve  Hazreti  Süleyman 


488  EVLİYA  ÇELEBİ 

i^ic  .âJiijU  Hazreti  Davuddan  vilâdeti  Resaletpenaha  gelince  sene  1600 
Ve  iki  nebinin  sanayii  Hazreti  Davud  cenk  âleti  içün  hadidden  zırh 
yapardı  Ve  Hazreti  Süleyman  zenbilbaf  idi  Müddeti  ömrü  Hazreti 
Süleymam  sene  ve  müddeti  ömrü  Hazreti  Davud  sene  102  Bu  iki 
Resulü  Huda  bu  mahalde  bir  kubbei  âli  içinde  asudedir  Sandukaları 
diba  ve  ziba  ve  şiyb  ve  zerbaf  ve  kemha  ve  atlası  mühakkaş  ile  pü- 
şidedir  Ve  etrafında  şebekeler  vardır  Amma  ahşabdandır  ve  gayet 
musannadır  Ve  kabri  şeriflerinin  canibi  erbaasmda  hattı  Yakutu 
Mustâsamî  ve  hattı  Karahisarî  ile  ve  gayri  gûnagûn  hüsnü  hat  ile 
yirmi  kıt'a  Kelâmı  izzet  vardır  Ve  hareminin  canibi  etrafında  yirmi 
medrese  höcreleri  vardır  Her  kim  ol  medresede  sakin  olub  ilme  meş- 
gul olur  tekmili  fünun  idüb  feridi  asır  olur  Ve  elbette  Hazreti  Da- 
vud misal  hüsnü  savta  malik  olur  Ve  dahi  bu  Kudüsü  Şerifi  ziyaret 
etdiğimiz  enbiyaların  cümlesini  tahrir  eylesek  bir  mücelled  kitab  olur 
Kesreti  kitabeti  seyyahate  mâni  olub  bu  mertebe  tarif  ve  tavsif  ile 
iktifa  olundu  Ve  meşahîni  (meşahîri)  enbiyalar  bunlardır  ki  tahrir 
olundu  Cümlesinin  şefaatlerin  reca  idüb  bir  Yasini  Şerif  tilâvet  idüb 
aşinalık  kesb  eyledik  Ruhlarıyçün  elfatiha 

Evsafı  enderunu[ı]  Kudüsü  Şerif 

Cihan  bîn  âşıkana  malûm  ola  kim  bu  Kudüsü  Şerifin  [2]  küçük 
şehir  görinür  Amma  cümle  ikiyüz  kırk  mihrab  ad  olunur  Mescidi  Ak- 
sa ve  iç  kal'a  camiinden  gayri  cümle  medrese  ve  zaviye  ve  mesacid- 
lerdir  Ve  yedi  darülhadis  ve  on  darülkura  ve  kırk  mektebi  sıbyan 
ve  yetmiş  tarikin  birer  tekyeleri  vardır  Amma  cümleden  Abdülka- 
diri  Ceylânı  ve  Seyyid  Ahmedül  Bedevi  ve  Sadi  ve  Rufai  ve  Babı 
Amudun  iç  yüzünde  tekyei  Mevlevi  cümleden  mamur  ve  teferrücgâh 
yerdir  Ve  bu  mezkûrun  tekyelerin  cümle  fukaraları  mevcud  olub 
her  leylei  mübareklerde  âyini  muhammedî  olur  Metin  evkafları  var- 
dır Cümle  altı  hanı  azîmi  var  Hanı  Gavriyye  ve  hanı  Hasekiyye  ve 
İmaret  hanı  ve  Suk  hanı  Meşhur  kal'a  misal  hanları  bunlardır  Ve 
altı  hammamı  var  Cümleden  âbı  havası  lâtif  Meryem  Ana  hamamı 
ve  Sultan  hamamı  Ve  şifa  hamamı  hammamı  kadim  olmagile  bir 
mariz  girse  biemrillâh  tahir  olur  Ol  marazdan  halâs  olur  Ve  Ayn 
hamamı  ve  Sahra  hamamı  ve  Betrik  hamamı  Bu  hamama  ekseriya 
nasârâ  girdiğinden  Batrik  hamamı  derler  Ve  anların  semtine  karibdir 
Ve  üç  imareti  var  Ayende    ve  revendeye  nimetleri  mebzuldür  Imare- 


[1]   Bağdad   Köşkü   nüshası   (imareti) 
[2J   Bağ-dad   Köşkü  nüshası   (  Seril) 


SEYAHATNAMESİ  489 

ti  Hasekiyye   kavi  evkafdır  Ve  cümle  on  sekiz    çeşmedir  Cümlesi  Sü- 
leyman Hanındır  Ve  cümle  uyunları  üzre  tarihleri 


resid  olunmuşdur  Ve  bu  uyunlardan  maada  şehir  içre  yetmiş 
yerde  havuz  ve  fıskıyye  ve  şazirvanlarda  revan  olan  mâi  cariyi  Sü- 
leyman Han  Halilürrahman  tarafından  dört  saatlik  bir  sengistan  ve 
çengelistan  yerlerden  bir  Mısır  hazinesi  mal  hare  idüb  Kudüsü  Şerifi 
sil  âb  etdi  Acib  hayratı  azîme  idi  Matekaddem  şehri  Kudüsde  cümle 
sarnıçlar  imiş  Hattâ  Babı  Meryem  ile  Babı  Hıtta  mabeyninde  Benî  is- 
rail Bürkesi  derler  elli  zira  umku  ve  yüz  adım  tuli  ve  seksen  adım 
arzı  bir  azîm  sarnıcdır  Hâlâ  içinde  suyu  yokdur  Ve  bazı  sarnıçlar 
dahi  Babı  Amud(d)an  taşra  hendek  içindedir  Ve  Babı  Meryemden 
taşra  yine  hendek  içre  muattal  bürkeler  vardır  Ve  Mescidi  Aksa  ha- 
reminde ve  Sahra  hareminde  sarnıçlar  var  imiş  Bu  şehir  anlara  muh- 
taç imiş  Sülemyan  Han  bu  halkı  ihtiyacdan  beri  idüb  bir  nehri  azîm 
cari  idüb  her  defi  atsan  iden  ruhu  pürfütuhlarına  tilâvet  iderler 
4,u  J)i\c^j  Ve  bu  şehrin  suku  sultanîsi  Muhtesib  Aga  defterile  iki 
bin  kırk  beş  dükkândır  Lâkin  rahları  dardır  Ekseriya  çarşusu 
Haleb  binası  misal  kârgir  binalardır  Hanı  sükun  canibi  erba- 
ası  sipah  hazarıdır  Cümle  zîkıymet  eşya  anda  mevcuddur  Ve 
suku  tavil  ve  zergerler  ve  hallaçlar  ve  gazzazlar  çarşusı  cümle 
kagir  kemer  toloz  binalardır  Asla  çamur  olmaz  Ve  sahra 
kurbinde   Babı  dahilinde  kavaflar  çarşusu  cümle  kagir  bi- 

nadır Ve  bu  şehrin  cemii  sokakları  safi  beyaz  sengi  mücellâ  ile  kal- 
dırımdır Ve  galâl  pazarından  ta  Kamame  divarına  muttasıl  Ömer  mes- 
cidi babına  varınca  kilim  cürmünde  sengi  kebireler  ile  mefruş  bir  şah- 
rahdır  Hazreti  Süleyman  divleri  bina  etdi  derler  Ve  kırk  yerde  sebil- 
haneler vardır  Amma  bu  şehirde  demir  kapulı  başka  bezazistan  yok- 
dur Lâkin  rub'u  meskûndan  gelen  zîkıymet  kâlâyi  vâlây  bu  şehirde 
mevcuddur  Zira  bir  bender  şehri  mamure  ve  âdem  deryasıdır  Ve  bu 
şehir  içre  yedi  kenise  vardır  İkisi  Yehudilerin  ikisi  Ermenilerin  ve 
üçü  Urumların  Amma  cümleden  Urumların  deyri  Kamameleri  Yan- 
ko  ibni  Madiyan  Iskenderi  Yunaniyandan  bina  etmişdir 

Lisanı  Yunaniyan  ile  kapu  üzre  tarihi  binası  tahrir  olunmuşdur  Bilâ 
teşbih  Hezreti  Isa  asrında  milleti  mesihiyyenin  kâbeleri  idi  Hâlâ  her 
sene  keferenin  Beyzai  Ahmer  günleri  yani  Kızıl  Yumurta  bednamla- 
rında beş  on  bin  küffarı  feccarı  duzahkarar  cem  olub  ekalîmi  seb'adan 
Urum   ve  Ermeni  ve  on  sekiz   kırallıkdan  Firengi  bedrenk    dahi    cem 


490  EVLİYA  ÇELEBİ 

olduğu  günler  paşa  ve  molla  ve  şeyhülislâmı  din[l]  ve  ayanı  vilâyet  ve 
cümle  askeri  sultanî  pürsilâh  bu  Kamame  mahallinde  hazır  olurlar 
kim  beş  on  bin  küffar  ziyaret  tarikile  cem  olub  istilâ  etmiyeler  de- 
yu  Kamame  önünde  âmâde  durub  Kamame  mütevellisi  padişahı 
dîni  İslama  hayır  dua  ve  küffara  beddua  idüb  Kamame  babının  paşa 
ve  monla  mühürün  bozub  Kamame  kapusın  açarlar  Zira  bir  seneden 
bir  seneye  memhurlu  durur  Amma  içinde  Firenk  ve  Rum  ve  Erme- 
ni ve  Kıbti  ve  gayri  milleti  mesihîden  iki  üç  yüz  mikdarı  kasis  ve 
bâtrik  ve  çelipa  ve  ruhban  ve  papas  ve  rahib  ve  keşdofa  vardır  Mah- 
bus  gibi  anda  sakin  olurlar  Ve  mekûlât  meşrubatları  taşra  deyirlerin- 
de  imaretleri  vardır  Andan  mugpeçeler  getü(rü)b  mezkûr  kapunın 
deliğinden  taam  verirler  Daima  böyle  kapanub  perhiz  ile  birer  sene 
mu'tekifi  deyr  olub  ulûmu  riyaziyeye  meşgul  olurlar  Ol  günki  paşa 
ve  molla  huzurunda  kapusı  açılub  içeri  giren  girer  Taşra  çıkan  çıkar 
Bu  mahalde  içeri  ziyarete  giren  küffardan  onar  altun  alub  kapudan 
içeri  korlar  Ve  bu  altunları  paşa  ve  molla  hissemend  olurlar  Ol  gün 
azîm  velvelei  keferei  bedâyîn  olub  ta  ahşamadek  cemiyyet  olub  ba- 
delmağrib  paşa  kapuyı  sed  idüb  giderler  Amma  asker  taifesinden  pür- 
silâh mustahfızan  korlar  Ve  şehri  ve  kal'ai  dahi  hıfz  hiraset  iderler 
Zira  bazı  zeman  yirmi  bin  küffarı  feccar  cem  olur  Üç  gün  bu  hal 
üzre  üç  kerre  bu  kapuyu  açarlar  Badehu  sed  idüb  cem  olan  hazineden 
ulema  ve  sulehayi  meşayihane  dahi  hisse  verirler  Zira  ahalii  Kudüsün 
bu  Kamame  deyri  mahsulü  güya  ziamet  mahsulüdür  Ve  bed  âyin 
günleri  temam  olub  dellallar  nida  idüb  cemii  kefereler  tarumar  olub 
sair  ziyaretlerine  giderler  Neticei  kelâm  bu  vechi  arzda  böyle  bir  va- 
cibüsseyir  ibretnümundur  kim  hâlâ  zemanımzda  cümle  sanayiin  ke- 
malin işler  üstadı  kâmiller  vardır  Amma  bu  deyrin  kapusı  revzen- 
leri  takları  olan  san'atı  mermerber  bir  binada  yokdur  Güya  hıtayî 
kağıdı  mıkras  lâ  ile  Fahri  oyması  gibi  mermeri  beyazı  oymuşlar  Ade- 
min aklı  perişan  olur  Ve  kapusunun  iki  canibinde  üçer  ince  merme- 
ri ham  rakik  sütunlar  var  Ve  bu  kapunun  solunda  on  yedi  kademe 
tas  nerdüban  ile  çıkılır  Kostantinin  musanna  kubbei  bâlâlı  köşkü 
var  Bu  dahi  ibret  nümakâhdır  kim  misli  meğer  Kasrı  Kesra  ola  Ve 
kapusı  önünde  haremi  beyaz  mermer  döşelidir  Hakir  bu  Kudüsü 
Şerifi  nice  kerre  ziyaret  eyledim  Amma  sene  1058  tarihinde  cülusu 
Mehemmed  Hanîde  Zileli  Çavuş  zade  Mehemmed  paşa  Kudüsü  Şerif 
eyaletine  mutasarrıf  iken  bu  Kamame  temaşası  içün  reca  idüb  mü- 
hürün bozub  temaşa  etdiğimiz  beyan   ider 


[1]  Baö-dad    Köşkü   nüshası   (dahi) 


SEYAHATNAMESİ  491 

Der  vasfı  deyri  ibretnümun  Kamameî  bukalemun 

Ibtida  kapusı  kıblei  muhammedîye  mekşufdur  Andan  içre  «ül.  i^c\ 
ile  duhul  idüb  sagir  ve  kebir  yedi  kubbe  nü may andır  Ortası  çarpü§te[ll 
kubbe  tavandır  Amma  kubbei  kebiri  çar  amelî  payeler  üzre  mebni 
bir  kubbei  sernigûndur  içi  zer  enderzer  altunlu  sırça  mina  ile  merte- 
bei  sihir  nakşi  Rumdur  Ve  bir  kubbei  mevzun  dahi  dört  somaki  sü- 
tunu ahmer  üzre  bina  olunmuşdur  kim  her  amud  birer  haracı  Rum 
değer  Bu  sütun  öyle  mücellâdır  kim  âdemin  rengi  ruleri  nümayandır 
Bilâ  teşbih  kıblesi  şark  canibine  vaki  olmuş  bir  nîm  kubbei  zer  en- 
derzerdir  Ve  bu  ortada  kubbenin  garb  tarafına  muttasıl  bir  kubbei  âli 
dahi  vardır  Güya  şehri  Selânikdeki  Ayasofya  kubbesidir  Amma  bunun 
ortası  açıkdır  Hazreti  Resalet  penah  bikavli  Tevarihi  ibni  Abbas 
Iskenderi  Kübranm  vefatı  tarihinden  vilâdeti  Habibi  Hudaya  gelince 
sene  883  dür  Ve  Yunaniyan  tevarihi  üzre  Hazreti  Isa  zemanmdan 
Hâtemül  Enbiyaya  gelince  sene  re'si  »-»ı^mahı  Rebiülevvelin  on  ikinci 
gice  isneyn  gicesi  saadetle  rahmi  maderden  müştak  olub  Takı  Kesra 
ve  Kasrı  Havernak  ve  kubbei  Ayasofya  ve  bu  mezkûr  Kamame 
kubbesi  ol  gece  münhedim  olub  nice  kerre  kıralların  imdadile  tamir 
ve  termim  idüb  asla  esas  dutmıyub  ortası  hâlâ  küşad(e)  olub  telden 
şebeke  idüb  huşu  tuyurdan  emin  olmuşlar  Badehu  bir  kiralın  malı 
ile  bu  küşade  kubbenin  altına  bir  küçük  kubbe  dahi  inşa  etmişler 
Bu  dahi  ibretnüma  âsârı  hoş  temaşadır  Bu  kubbenin  kıble  tarafında 
nasârâ(i)  Rum  sakinlerdir  Büyük  kapudan  tarafa  Firenkler  sakindir 
Şimalden  tarafa  Ermeniler  olurlar  Güne  begünc  elsinei  muhtelifei 
milelî  ile  malâmaldir  Amma  hüküm  Rumlarındır  Zira  Hazreti  Ömer 
^ii^ij^jfeth  etdükde  Rum  Kayser(i)  elinden  feth  idüb  ruhbanlarının 
ellerinde  olan  Hazreti  Reasaletpenahm  ahidnameleri  üzre  Hazreti 
Ömer  dahi  tecdidi  ahidname  ile  bu  Kamamei  Rum  eline  verüb 
cemii  ruhbanların  haracdan  muaf  müsellem  idüb  ellerine  afnameleri 
verdi  Badehu  Selim  Hanı  Evvel  fethinde  cemii  rahibler  Hazreti  Re- 
saletin  ve  Hazreti  Omerin  ve  sair  mülûkü  Mısırın  afnamelerin  ibraz 
idüb  Selim  Han  dahi  mücedded  ahidnameler  verüb  hâlâ  her  cülusu 
Ali  Osman  tecdidi  berat  iderler  Ol  ecilden  hükmü  Rum  elindedir 
Ve  deyrin  altı  serapa  ziri  zeminlerdir  Yedi  iklim  kırallarından  ve 
cemii  milleti  nasârâdan  gelen  nezeratlar  bu  deyri  muazzama  içre 
olkadar  memlûdur  kim  bu  kadar  bin  yıldan  beru  hisabm  Cenabı 
Bari  bilür  Ve  bunda  olan  musanna  ve  murassa  zîkıymet  avize  ve 
mücevher  gûnagûn  kanadîUer  bir  deyirde  yokdur  Ve  ol  kadar  putlar 

[1]  Bağdad  Köşkü  nüshasi  (harpüşte) 


492 


EVLİYA    ÇELEBİ 


ve  sanem  ve  timsaller  var  kim  herbiri  *^  ve  £)^  ve  -^yi  ve  "^yi  gibi 
putlardır  kim  tabir  olunmıaz  Ve  bu  deyre  hayrat  hasenat  idüb  nezerat 
gönderen  kırallarm  suretleri  var  kim  güya  ameli  Azerdir  Gören  valih 
olur  Ve  mihrabları  tarafından  bir  mahfil  üzre  bilâteşbih  Hazreti  Isa 
timsali  var  Güya  münacat  ider  gibi  iki  ellerin  kaldırub  dua  ider 
Sual  etdim  RuhuUahdır  deyu  cevab  etdiler  Amma  güya  zîruhdur 
Her  ne  canibe  nazar  etsen  ol  dahi  ol  canibe  nazar  ider  Yemin  ve 
şimaline  varsan  sana  muntazırdır  Ve  hande  etsen  ol  dahi  tebessüm 
ider  Bügâ  etsen  oldahi  giryekünan  olur  Huda  hakkı  kalemin  çek- 
mede Mani  ve    Behzad  Erjenk  Velican    âcizlerdir   (Beyit) 

Güzel  tasvir  idersin  hali  hattı  dilberi  amma 
Füsunu  işveye  geldükde  ey  Behzad  neylersin 

mazmununca  bu  deyri  atikde  mertebei  sihri  icaz  tasviratlar  çokdur 
Ve  bu  timsali  Isanın  önünde  bir  büyük  kandili  billur  büyük  kubbe- 
nin vasatınd(a)  maslûbdur 

Der  vasfı  kandili  nur 

Zu'mu  batıUarmca  kudretden  yanar  derler  Amma  hakir  imhanı 
nazar  ile  tekayyüd  eyliyüb  vâkıfı  esrarı  oldum  Bu  kandil  bir  mücevher 
ve  musanna  zîkıymet  bir  necef  yahud  moran  ve  yahud  billur  bir 
kandildir  Mezkûr  kubbenin  vasatından  ağrebi  ve  garayibden  zenciri 
mücevher  ile  maslûbdur  Kızıl  yumurta  bednamlarında  yanmasının 
[1]  oldur  ki  bu  kubbenin  ta  zirvei  âlâsında  kurşun  içre  pinhan  bir 
tutya  kumkuma  vardır  Ol  kumkuma  içre  dehni  zeytun  ve  cüzi  dehni 
neft  ile  mahlut  olmuş  yağ  ile  memlû  bir  kumkumadır  Ol  bednam 
günlerde  şiddeti  hardan  kumkumadaki  yağ  kandilin  ol  musanna  zen- 
ciri içinde  çekide  çekide  akub  bir  kefere  haberdar  olmadan  kandil 
leb  berleb  olmada  Badehu  üstad  mühendisi  kâmil  arifi  kabil  canibi 
şarkda  kıbleleri  olan  mihrabı  üstünde  billur  ve  necef  ve  moran  camı 
ibretnümalar  ile  zeyn  olmuş  bir  divardır  Kızıl  yumurta  günleri  ise 
şemsi  ateştabm  şiddeti  harı  mahallidir  Vakti  zuhurda  elbette  güneşin 
tesiri  ol  necef  ve  billur  camlara  tesir  idüb  camlar  dahi  âteşpare 
oldukda  camların  şiddeti  harareti  kandili  kebire  tesir  idüb  ol  an  şu'le 
fürugan  olur  Eğer  bu  Kızıl  Yumurta  bednamları  gününde  havada 
kesafet  olub  şemisde  tesir  yogise  ruhbanın  bir  arifi  pesperdeden  kubbe 
üzre  çıkub  mezkûr  zencirin  ucuna  ateş  gösterdiği  gibi  neft  ile  mülâm- 
ma  olmuş  yağ  zencirden  aşağı  alâmeleinnas  iner  Cümle  küffar  gökden 
nur  eniyor  mülâhazasile  başların  açub  Kirye  Leys  Kirye  Leys  diyerek 

[1]   (hikmeti)    kelitnesi  eksik 


SEYAHATNAMESİ  495 

dua  iderler  Bu  üslûb  üzre  kandile  ateş  nüzul  idüb  alev  beralev  âteşi 
Nemrud  manastırın  için  çıragan  idince  ruhbanlar  olkandilden  nice 
bin  küffarın  destinde  olan  ve  şeın*i  asel  kâfurların  bu  kandilden 
yakub  iklim  iklim  kâfirler  kâfiri  şem'aları  götürüb  milleti  mesihiyyeye 
tevzi  iderler  Ve  bundan  dahi  firavan  hazine  hasıl  olur  Amma  hak- 
ka ki  acayib  musanna  kandili  san*atidir[l]  Ve  bu  esrara  ol  deyir  içre 
ifnayi  vücud  etmiş  ruhbanlar  dahi  vâkıf  olmamışdır  Ancak  bu  kandile 
hizmet  iden  bilür  Ta  ol  mürd  olmayınca  biri  dahi  hizmet  idemez 
Mabeyinlerinde  bir  sırdır  Ve  bu  kubbenin  ortasında  bir  sayeban 
vardır  Canibi  erbaasmdaki  amudlara  tmablar  ile  makyud  bir  münak- 
kaş  ve  zîkıymet  zer  enderzer  bir  cebinlikdir  Ve  bu  deyr  haliçeler  ile 
mefruş  değildir  Zemini  kuş  gözü  Hind  pususkârîsi  gibi  hürde  zîkıy- 
met taşlı  döşemedir  Ve  bu  deyrin  canibi  erbaası  nice  yüz  zîkıymet 
sandalilerdir  kim  herbiri  birer  kiralın  ve  birer  keferei  kibarın  yadi- 
gârıdır Ve  şark  canibinde  bir  tak  altında  Meryem  Ana  timsali  var 
Güya  Hazreti  Isa(i)  â?emi  sahavetinde  deraguş  eylemiş  Bu  dahi  güya 
zîruh  olub  ümmü  ruhuUahdır  Ve  gerdeninde  olan  incuy  dürrü  yetim 
ve  lâil  yakut  ve  elmas  beş  Mısır  hazinesi  mal  var  Ve  gûnagûn  heya- 
kiUer  var  kim  herbiri  birer  kâfirelerin  teberrüküdür  Ve  bu  deyr  içre 
Hazreti  Isanm  nalını  ve  siyah  hırkası  ve  hurma  lifi  kuşağı  ve  siyah 
imamesi  ve  bir  İncili  sahihi  bir  mücevher  sandukadadır  Ve  bir  mü- 
cevher sanduka  içre  dahi  Hazreti  Resulün  «^^  ^'  '*^'"^  mühürile  memhurlu 
ahid  namesi  ve  bu  ânedek  gelen  hulefaların  ahid  ve  şartnameleri 
cümle  bu  deyr  içre  mahfuzdur  Ve  bunda  sakin  olan  ruhbanların 
perluzlerine  aşk  olsun  Amma  biz  ana  nazar  etmeziz  Zira  bizim  mez- 
hebimizde r^-^'^  ^c-^^jV  dır  Hikmet  bu  kim  bu  kadar  zib  ve  zineti  ile 
ruhaniyyet  yokdur  Güya  bir  temaşagâhdır  Hakir  temaşadan  sonra 
bir  güncde  rik'ateyn  hacet  nemazı  kılub  ibadetgâhı  müslimîn  olma- 
sıyçün  dua  idüb  taşra  çıkdım  Hakir  ile  içeri  girüb  gezdiren  ruhbana 
taşrada  sual  etdim  Keferenin  mülhidi  şeklinde  bir  fecere  idi  Bire 
mel'unlar  Bu  yapdığınız  putlara  ne  taparsız  Ve  ne  selâm  idüb  mabud 
ittihaz  idinüb  tazim  idersiz  didim  Oldahi  cevab  etdikim  Vallahi 
biz  anlara  ne  secde  ve  ne  ibadet  ideriz  Ancak  bizim  Rum  taifesi 
bir  alay  ahmak  mutekid  âdemlerdir  Vaiz  nasihatde  takrir  ile  rahib- 
lerimiz  anladamadiklarından  suretlerin  gösterir  Ve  her  kim  manastırı- 
mıza bir  nezaret  gönderse  yahud  bir  yerin  imaret  eylese  anın  timsalin 
yazub  filân  hayrat  sahibidir  deyu  manastırda  defn  idüb  ve  nice  yüz  bin 
altun  malin  alub  anı  görüb  itibar  idüb  ziametimiz  olub  cümle  mallerin 
bu  üslûb  üzre  alub  paşalara  ve  size  ve  bize  mal  tahsil  ideriz  Yohsa  secde 

]1]   Bağdad  Köşkü  nüshası  (sun'îdir) 


494  EVLİYA  ÇELEBİ 

ve  ibadet  AUahadır  deyu  hüsnü  tabir  etdi  Badehu  bu  deyrden  yedi 
adım  şahrah  ile  kıble  canibinde  yine  bu  deyrin  divarına  muttasıl 
bir  çanlığı  var  Kâmil  yirmi  tabaka  evce  serçekmiş  bir  mirkabı  (mir- 
kat)  nâkusdur  Amma  çanı  çalınmaz  Zirvei  âlâsın  Hazreti  Ömer 
münhedim  etmişdir  Amma  bu  mahalde  yine  deyre  muttasıl  bir 
erganun  hane  vardır  Bednam  günlerinde  bir  erganun  Mezmuratı  Da- 
vudi icra  iderler  kim  rehavî  makamında  âgaze  etdiklerinde  âdem 
mest  medhuş  olub  lâyâkil  olur  Ve  bu  mahalden  nerdüban  ile  çıkub 
bir  kapudan  içeri  girdik  Meğer  bu  dyrin  imareti  imiş  İki  yüz  mik- 
darı  pis  ve  napak  bîidrak  sineçak  aşbazları  var  Cümle  taamları 
perhize  müteallik  taamlardır  Ziruh  kısmı  bu  matbahda  tabh  olun- 
maz didiler  Ve  bu  deyrin  cümle  binaları  kalın  kurşun  örtülüdür 
Kurşunun  her  bir  kıt'ası  tulen  ve  arzan  dörder  karışdır  Islâmbol 
resası  gibi  üç  zira  değildir  Bazı  zergerler  bu  kurşunda  altun  çokdur 
derler  Ve  altun  olan  yerde  kurşun  dahi  olur  derler  Bu  mathahın  ya- 
nından şahraha  çıkub 

Der  beyanı  bani  (i)  Deyri  Kammame 

A 

Bikavli  müverrihanı  Yunaniyan  Isanm  mevlûdundan  sen  328  sonra 
İslâmbolu  bina  iden  Kostantinin  validesi  ^^^  ->L»  *t^^  '*'^*  Ruha  şehirli 
bir  melik  kızı  idi  Kostantin  den  kırk  milyon  mal  ile  Kudüse  gelüb 
Hazreti  Isanm  bazı  âsârların[  1  ]  hayratlar  bina  iderken  Kudüsde 

t/yj^^  namında  bir  piri  natüvan  ve  batrikı  mugan  buldu  Meğer  Kav- 
mi Yahudi  Hazreti     Isai  bu  papas  üzre    salb  etmişler  Ve  salb  olunan 

A.  A 

ağacı  bu  papas  bilirdi  Ahir  l^^^^*  papas  Helâne  *^*  [2]  avrete  Isa- 
nm salb  olunan  ağacın  yerini  gösterüb  Helâne  emrile  dibin 
kazub  içinden  bir  kabir  ile  salibler  şeklinde  yani  haç  gibi  üç  pare 
ağaçlar  çıkdı  Nasârâ  zu'munca  ol  ağaçları  bir  bir  ol  kabir  içindeki 
meyyit  üzre  bırakdılar  Ol  an  ol  meyyit  hayat  bulub  dirildi  Durugel- 
di  Ol  gün  [3]  mahı  Eylülün  on  dördüncü  günü  idi  Hâlâ  nasârânın  ol 
gün[4]  ve  kefere  haçlarına  tazimleri  bundan  kalmışdır  kim 
meyyit  üzre  ol  haçları  bırağub  meyyit  hayat  bulduğu  Kababıta  ve 
Yunan  tevarihlerinde  merkumdur  Badehu  mezkûrdur  Helâne  avret 
mezkûr  haçları  bir  altunlu  mücevher  sandukda  hıfz  iderdi  Ve  yedi 
yılda  bir  Kamame  deyrin  bina  etdikim  kavmi  nasârâ  hayat 
bulan  meyyit  üzredir  Ve  ol  meyyit  ise  hâşâ  sümme  hâşâ   Hazreti  Isa 

[1]  Bağdad  Köşkü  nüshası    (bulub) 

[2]  Helene. 

[3]  Bağdad   Köşkü  nüshası    (ki) 

[4]  Bağdad   Köşkü  nüshüsi   (haçı  suya  ilka  etmeleıi) 


SEYAHATNAMESİ  495 

olub  badehu  asumana  uruc  etdi  derler  Ve  bir  fırkası  yok  hayat  bu- 
lub  halkını  yine  dine  davet  idüb  merhum  oldu  Amma  hir  zümresi 
ruhullahdır  diyen  kavmi  Mesihdir  Ve  hâlâ  asumanda  İdris  nebi  [1] 
Isa  nebi[2]  mabeyinlerine  şek    şübhe  düşmüş  bir  alay  dalâlet 

âyin  kavmi  nasâr  (â)  dır  Amma  mezkûr  Helâne  Deyri  Kamamei  ve 
Mescidi  Aksayı  meremmat  idüb  ve  SahratuUahı  müzeyyen  ve  Beytül- 
lâhmi  mücedded  bina  idüb  herbirin  birer  arzı  behişt  misal  imaretler 
idüb  azmi  Rum  iderken  nice  yüz  bin  Yehudileri  kıra  kıra  Kostantine 
gelirken  bir  alayı  azîm  ile  Makdonye  şehrine  girüb  altun  sanduk  ile 
îsadan  çıkan  haçları  Isanm  yadigârıdır  ve  AUahm  ismidir  deyu  Kos- 
tantine  hedaya  verüb  ol  dahi  haçlara  yüzün  gözün  sürüb  hıfz  etdiler 
İşte  Kudüsde  Deyri  Kamame  böyle  bina  ola 

Evsafı  Mescidi  Hazreti  Ömer  ^--^  ^ı^-j 

Yirmi  kademe  taş  nerdüban  ile  çıkılır  bir  mescidi  sagirdir  Tuli 
altmış  arzı  kırk  ayakdır  Ve  etrafında  talibi  ilim  höcreleri  var  Ve  her 
leylei  cum'ada  âyini  muhammedî  olub  tariki  rufaî  fukaraları  sakin- 
lerdir Ve  canibi  şarkîsinde  olan  höcrelerin  sutuhu  bu  Kamame  dey- 
rinin  üzerine  musallatdır  Ve  bu  mescidin  canibi  şarkîsindeki  divar 
Kamame  divandır  Bu  mescidde  evkatı  hamsede  eda  olunurken  Ka- 
mame  içinde  keferelerin  dahi  incil  okudukları  ve  erganun  çaldıkları 
istima  olunur  Hini  fetihde  Hazreti  Ömer  böyle  ahid  şart  ile  Kama- 
mede  böyle  mescid  bina  etmişdir  kim  cemii  küffara  dağı  derun  ol- 
muşdur  Garib  temaşadır  Bu  mescid  içre 

Makamı  Hazreti  Ömer 

de  rik'ateyn  nemaz  kılub  yine  şehir  içre  yedi  yüz  adım  gidüb 
Babı  Davudun  iç  yüzünde  Ermeni  keferelerinin  manastırı  Bu  dahi 
ibretnüma  bir  deyri  ra'nadır  Ve  bir  kubbei  ulyadır  Ve  canibi  erbaa- 
sında  yan  kubbeleri  ile  mebni  bir  şirin  ve  musanna  binadır  Amma 
orta  kubbesi  yan  kubbelerinden  kırk  arşın  bâlâdır  Ve  safi  zer  ender- 
zer  münakkaşdır  Gûnagûn  timsal  ve  tasavir  ve  kanadili  mücevher  ile 
müzeyyendir  Ve  bu  Kamame  deyri  gibi  mühürlü  değildir  Şeb  ruz 
meftuhdur  Lâkin  Kamame  kadar  büyük  değildir  Amma  Kamameden 
ruşendir  Zira  canibi  erbaasmda  necef  ve  billur  camlar  ile  müzeyyen- 
dir Ve  Selim  Han  Ermenilere  hattı  şerif  virüb  ol  asırda  tamir  etmek 
bahanesile    cümle    keferelerin    istianetile    bir  deyr  bina  etmişler  kim 


[1]   Bağdad   Köşkü  nüshası    (ile  ) 

[2j   Bağdad   Köşkü  nüshası  (hâlâ  sağdır) 


496  EVLİYA  ÇELEBİ 

güya  bir  Selâtîn  camiidir  Cenabı  Bari  ibadetgâhı  müslimîn  olmasın 
müyesser  ide  Ve  henüz  üstad  mühendis  elinden  çıkmış  bir  dürrü  beyz 
âsâ  deyri  küşadedir  Sair  keniseler  gibi  ferşi  taş  değildir  Serapa  Uşak 
ve  Safed  ve  Acemin  ibrişim  haliçei  zer  enderzeri  ile  döşelidir  Ve 
gayet  pakdir  Ve  taşra  yan  soffaları  elvan  elvan  Mısır  hasırları  ile 
döşelidir  Ve  hareminin  canibi  erbaasında  müsafirhaneleri  var  Kâr* 
bansaray  var  âyende  ve  revendeler  gelüb  üç  gün  mihman  olub  mat* 
bahı  keykâvüsünden  nimeti  mebzuldür  Eğer  müslim  ve  eğer  mileli 
muhtelifiye  olkadar  izaz  ve  ikram  iderler  kim  mekûlât  meşrubatların- 
dan kuş  südün  istesen  derakab  peyda  idüb  getirirler  Müteaddid  âdem- 
ler mihman  oldukça  olkadar  mihmandarlık  idüb  diba  ve  şiyb  ve  zer- 
baft  camehablar  getirüb  gülâb  öd  ve  ambere  varınca  getirüb  müsafi- 
rin  dimağın  muattar  iderler  Ve  tıflı  mürekkeb  hidmete  müstaid  reşid 
ve  necib  mugpeçecikler  kiysulerin  tarumar  idüb  hidmet  iderler  Ve  bu 
güne  hidmeti  Urum  keferelerine  rağmen  iderler  Ve  Kamameden  zi- 
yade olkadar  tezyin  etmişlerdir  kim  Rum  ve  Arab  Acemi  ve 
Hind  ve  Sindden  camii  Ermeni  ankaları  mücevher  kanadîUer 
ve  mücevher  haçlar  ve  alemler  ve  zîkıymet  buhurdanlarda  şeb 
ruz  öd  amber  ve  aselbend  ve  sandal  ve  sünbülü  hıtay  ve  günlük 
ve  kâfur  yakarlar  kim  beyni  âdem  ıtri  âdem  olur  Ve  bu  deyrin  ya- 
nında bevvab  natüvan  kefereler  vardır  Anlara  paypuşları  teslim  idüb 
girilir  Haremine  bile  papuc  ile  basmağa  komazlar  Gayet  pakdir  Ve 
bu  harem  kapusı  üzre  kemer  zeylinde  bir  kıt'a  beyaz  mermer  kitabe 
üzre  bu  tarih 

deyu  tahrir  olunmuş  Bu  hatdan  aşağı  ellerinde  olan  ahidname  mu- 
cebince  lânetnameleri  tahrir  olunmuş  kim  bunlara  hilafı  ahidname 
rencide  olunmıya  deyu  tahrir  olunmuşdur  Hudayi  Biçun  mihrabı 
müslimîn  itmeği  müyesser  ide  Amin  Bu  kenisenin  kurbinde  Davud 
nebi  babının  iç  yüzünde  Ermeni  avretlerinin  manastırı  Bu  dahi 
vacibüsseyir  budur  kim  olkadar  pençei  âfitab  merali  ve  gazali  mu- 
kâhhal  gözlü  ve  şirin  sözlü  duhteri  pakize  ahterler  var  kim  herbiri 
sureti  Meryem  ve  Züleyhadan  nişan  verir  Cümle  üc  yüz  mığdisiyye 
bikirler  vardır  Bazıları  yüze  çıkmış  sinni  yüze  baliğ  fertütei  zali  zema- 
ne  bakireler  var  Bu  deyrde  ifnayi  vücud  etmişler  Ve  bunların  her- 
biri birer  diyardan  gelmişdir  kim  âlemi  tıfeyliliğinde  hasta  olub  ba- 
baları Eğer  kızım  bu  derdden  halâs  olursa  Hazreti  Isaya  bağışladım 
Ahiretde  nikâh  ile    alsın  deyu  nezr    etdükde     eğer  ol  sıhhat    bulursa 


SEYAHATNAMESİ  497 

babası  ahde  vefa  idüb  bu  deyre  mekûlât  meşrubatile  gönderüb  bun* 
da  mürde  olunca  bir  et  parçacığı  yemeğe  hasret  olub  ölürler  Bir  te- 
maşagâh  deyrdir  Amma  gayri  deyrler  gibi  mükellef  değildir  Huddatıi' 
lan  yine  fertute  zeni  pirezenlerde(dir)  Kefereleri  içeri  deyre  komaz- 
1ar     Amma  bazı  müslümanları  ol  deyr  kapudan  seyr  olunur 

Ve  bu  şehri  Kudüsiin  ibretnüma  temaşagâhı  gayet  çokdur  Amma 
tahriri  tasdia  baisdir  Bununla  iktifa  olunub  Kudüsün  âbı  havasın 
beyan  ider  Havası  gayet  hoş  havadır  Ve  âbı  hayratı  Süleyman  Han 
âbı  hosgüvardır  Âbının  letafetinden  mahbub  mahbubesi  gayet  çok' 
dur  Ve  âyân  eşrafı  ve  uleması  ve  on  yedi  saçaklı  beş  yüz  akçe  mev- 
leviyyet  payesile  fuzalâüddehirden  mollaları  vardır  Ve  kuzat  taifesin- 
den yedi  yüz  kadısı  vardır  Ve  elli  tüccarı  ve  elkâsibi  Habib  kabile- 
sinden  ehli  esnafı  çokdur  Ve  Çavuş  zade  Mehmed  paşa  tahririnde 
kırk  altı  bin  âdem  tahrir  olunmuşdur  Ve  sekiz  bin  eli  beratlı  ehli  ve 
zayif  var  Ve  bin  âdemi  tarafı  padişahîden  surre  eminleri  geldükde 
altın  bu  bin  âdeme  taksim  olunub  padişaha  duai  hayır  ider- 
1er  Ve  havasının  letafetinden  halkının  rengi  ruyleri  humret  üzredir 
Ve  gayet  garib  dost  ehli  zevk  ehli  tarik  ve  ehli  hal  âdemleri  var  Fu- 
karası alaca  aba  ve  çuka  frace  ve  beyaz  sof  giyerler  Ve  ağniyası 
semmur  ve  elvan  çuka  ve  hilâli  sof  giyerler  Ve  nisvan  taifesi  gayet 
müeddibedirler  Altun  ve  gümüş  takye  giyüb  üstlerine  beyaz  car  büri- 
nürler  Ve  ayaklarına  cümle  çizme  giyüb  reftar  iderler  Ve  bağ  ve  bağ- 
çesi  gayet  çokdur  Ve  mekûlât  ve  meşrubatının  memduhatmdan  ve 
sanayiatmdan  mevsufu  bunlardır  Evvelâ  has  ve  beyaz  çakıl  ekmeği  ve 
engürü  gûnagûnu  ve  mümessek  sabunu  ve  ıtriyyat  makulesi  buhuru  ve 
sanayiatmdan  pirinçden  buhurdanı  ve  gülabdanı  vilâyet  vilâyet  hedaya 
götürürler  Ve  sengistan  yerdir  Amma  engürü  gayet  lezizdir  Ve  dağı 
ve  taşı  zeytundur  Hattâ  müfessirîn  (Ayet)  ö^^J^^  Oj'Jb  Ayeti  şerifin  zey- 
tundan  murad  Kudüsü  Şerif  ve  Turu  Zitadır  derler  Gayet  yayla  yer- 
dir Ciballerinde  kar  yağar  Mahsulâtı  firavandır  Memaliki  muazzam 
ve  bîhisab  tevayifi  ümemle  malâmal  bir  bender  şehri  muazzamdır 
oUU'j;,*  ^iiiviüâi,-  Badezziyare  mirlivadan  yirmi  atlı  refik  alub  Halilülrrah- 
mana  gitdiğimiz  menzilleri  beyan  ider  Evvelâ  Kudüsün  Babı  Halilden 
taşra  çıkub  kıble  canibinde 

Sahrayı  Buk'a 

Hâlâ  kırk  üç  bin  bağdır  Amma  ancak  bin  beş  yüz  bağ  kuleleri 
vardır  Maada  kulesi  harabdır  Amma  yine  bağları  mamurdur  Herkes 
iyalile  iki  üç  ay  bağlarında  ayş  işret  iderler  Bu  bağistan  olan  Sahrai 
Buk'ıyı  ubur  idüb  bir  saat  gidüb 

Evliyo  Çelebi  9  —  32 


498  EVLtYA  ÇELEBİ 

Deyri  Mührü  Ilyas 

Bir  bağı  irem  içinde  bir  küçük  yerdir  Hâlâ  mamur  ve  ruhbanla- 
rı  var  Bunda  Makamı  Hazreti  Ilyas  vardır  ibadet  etdiği  yerde  müba- 
rek re'si  şerifleri  ve  zanuyi  mübarekleri  tesir  etdiği  mahal  kaya  üzre 
aşikârdır  Ve  hattı  şerifleri  üstühan  üzre  vardır  Ve  pulad  üzre  mü- 
hürleri bunda  olduğu  için  Mührü  Ilyas  derler  Anın  kurbinde  şahrah 
üzre 

Ziyareti  Hazreti  Seyyare  [ı]  Ana 

Hazreti  validei  müşfikasıdır    Çar    amelî    sütun    üzre    bina 

olunmuş  bir  kubbei  pürenvarda  medfundur  Halı  ve  kilim  ile  döşeli 
değildir  Ve  türbedarı  yokdur  Ancak  kubbenin  vasatında  bir  kireçli 
sanduka  içinde  asudedir  Ve  nice  yüz  sahâbei  kiram  bu  mahalde  med- 
fundur Ve  bu  mahalle  yüz  adım  karib 

Ziyareti  Can  bin  Can 

Bir  kabri  tavil(i)  vardır  Ve  bu  mahalle  karib 

Der  vasfı  BeytüUâhm 

Kudüs  hakinde  iki  yüz  haneli  bağ  ve  bağçeli  müslim  ve  kefere 
kariyesidir  Ve  bu  kariye  içre  BeytüUâhm  ibretnümadır  Hazreti  Da- 
vud  Calûtu  kati  idüb  cümle  askerin  dahi  dendanı  tigı  âteştabdan  ge- 
çürüb  gaza  malile  bu  BeytüUâhmi  bina  etmişdir  Amma  ihtidası  Ilyadır 
Badehu  Hazreti  Isa  bu  manastırda  rahmi  maderden  müştak  olduğıyçün 
bu  deyre  BeytüUâhm  didiler  Ve  mevlûdu  Isa  Hazreti  Resalet  penahm 
Hicretinden  altı  yüz  yıl  evveldir  Ve  babası  yokdur  RuhuUadır  Hazreti 
Cebril  Emin  Hazreti  Meryemin  kamisı  yenine  nefh  idüb  hâmile  ka- 
lub  Isa  nebi  rahmi  maderde  iken  vaiz  nasihat  idüb  cümle  Yahudiler 
istima  iderlerdi  Anası  karnında  iken  on  iki  âdem  iman  getürüb  îse- 
vî  oldular  Anlara  Havariyyun  derler  Ou  iki  halifedir  Hazreti  Isanın 
validesi  Meryem  Anadır  Ve  Amran-  kızıdır  Ve  Amranın  babası 
Ma(d)yan  ibni  Filikosdur  Beşinci  atada  Hazreti  Süleymana  mütehidir 

A.  •  * 

Ve  Hazreti  Isa  ülülazim  peygamberdir  Cenabı  izzet  ana  Kitabı  incili 
gönderüb  Yahudileri  dine  davet  etdi  Sene  Ruyi  arzda  halkı  dine  da- 
vet eyliyüb  nice  bin  mürdeleri  ihya  etdi  Âhir'^Yahudiler  dinini  kabul 
etmiyüb  kati  etmeğe  murad  idüb  Nablusda  bir  gar  içre  habs  etdiler 
Hâlâ  ol  gara  Sicni  îsa  derler  Andan  Hazreti-  îsa  Hazreti  Cebril  vası- 
tasile  çıkub  ,^-inj-  V^J*  asumana  uruc  etdi  Badehu*şahrahda  bir  saru- 
[şm  garib  miskin     âdemi  Yahudiler     tutub  İşte  I  îsa"  budur  deyu  fakir 

[1]   (Sara)  olacak. 


SEYAHATNAMESİ  499 

hakir  herifi  haça  gerüb  göbeğinden     ve  iki  elleri  ve  paylerinden  mis- 

•  A. 

tnarlar  ile  kıdayub  Havariyyunlara  gösterdiler  işte  Isa  (i)  bu  hale 
koduk  Ağlasanız  ya  dediler  Havariyyunlar  dahi  bizim  peygamberimiz 
RuhuUah  idi  Yine  asumana  uruc  etdi  Bu  fakire  böyle  ne  işkence 
idersiniz  didiler  Derhal  Yahudiler  Hay  Isa  olmasa  ne  işkence  idersin 
deyub  halâs  olmasın  reca  etmezlerdi  deyu  ol  mülâhaza  ile  kırk  gün 
çarmıhda  ol  fakir  durub  bir  gice  ümmeti  Isa  Yahudilere  rağmen  ol 
çarmıhdaki  naşı  serika  eyliyüb  hıfz  idüb  hikmeti  Huda  ol  dahi  gaib 
olub  nasârâ  kavmi  ol  zuum  üzredirler  kim  haça  gerilen  Hazreti  Isa 
ola  Hâşâ  sümme  Hâşâ  Ol  ruhullah  idi  Yine  semaya  uruc  idüb  Haz- 
reti  Idris  ile  hemcelisdir  Ahir  zemanda  şeriati  muhammedî  üzre  asu- 
mandan   nazil    olub    Samı  Şerifin     Camii    Ümmeyyenin  minaresinde 

A 

bulunur  Hazreti  Resalet  Isa  babasız  halk  olundu  Hazreti  âdem  türab- 

A 

dan  halk  olunub  müfessirîn  ikisi  de  bir  suretde  idi  deyu  bu  Ayeti 
Şerif  ile  istidlal  iderler  (  Ayet  Surei  Ali  Ümran)  ^j>  ^f^\x.c  ^^.^  jî-.  ^\  ) 
i<^  â*  '^*^->  -»^  ö'  '*^'*"  Hakikat  öyle  bir  ulu  padişahı  ülül  azim  imiş  kim 
rahmi  maderden  müştak  olduğu  mezkûr  BeytüUâhmdeki  gar  içredir 
Âdem  ol  gara  girdikde  cemii  vücudu  lerzan  olur  Bir  mehib  gardır 
Amma  deyri  BeytüUâhmin  tuli  iki  yüz  ayakdır  Ve  arzı  yüz  ayakdır 
Ve  derunu  deyrde  altmış  ibretnüma  sütunu  müntehalardır  Otuzu 
üçer  âdem  deraguş  ider  cüssedar  amudu  alîlerdir  Cümlenin  kadleri 
kâmil  otuzar  zira  kad  senklerdir  Ve  h'erbiri  birer  hikmet  ile  tahmir 
olunmuş  gûnagûn  mevzun  ibretnümun  sütunlardır  kim  kırk  bir  se- 
nede müşkilim  hal  oldu  Sengi  somaki  meğer  macun  imiş  Zira  bu  sü- 
tunların emsali  Heyhat  Sahrası  ki  ana  bazı  müverrihin  Deşti  Kıpçak 
derler  bu  hamunun  canibi  şarkîsinde  Vilâyetülatır  >vioıVi  derler  bir 
şehri  azîm  var  kim  mahallinde  evsafı  tahrir  olunmuşdur  Bu  şehre  ka- 
rib  Rüstem  ve  Sam  ve  Neriman  ve  Zal  ^^'..5^  merkadlerinin  başları  ve 
ayakları  ucunda  sengi  mezarları  olan  amudu  müntehalar  kim  herbiri 
semaya  serçekmiş  birer  seramed  amudlardır  kim  ilmi  hendese  üzre 
yetmiş  seksen  arşın  âli  amudlardır  Anlara  âdem  parmağile  yazılmış 
mezkûr  pehliv(a)nların  ismile  ve  resmile  ve  sinni  şalileri  ile  bir  gü- 
ne hat  ile  yazılmışdır  Hakir  ol  zemandanberu  sengi  somaki  amelî  mi- 
dir yohsa  maadin  midir  deyu  şübhede  kalub  müşkilim  idi  Hamdi  Hu- 
da bu  Beytüllâhmde  müşkilim  hal  olub  bu  amudlarda  müşahede  et- 
dim  ki  sengi  somaki  divlerin  kârı  ile  amel  olmuş  alçı  misal  dökme- 
dir Ve  murad  idindikleri  cüssede  ve  kametde  inşa  iderlermiş  Zira  bu 
sütunlarda  dahi  taze  iken  Hazreti  Davudun  desti  hattile  Zebur  ismul- 
lahı[l]  yazılmış  mucize  ise  de  mübarek  parmakları  hamire  girer  gibi  gi- 

[I]  Bağ-dad   Köşkü    nüshası   (esmaullahı) 


500  EVLİYA  ÇELEBİ 

rüb  Jt  b  i^^  li-î /'*  !j  misilli  esmalar  yazılmış  Ve  bazısında  div  pençe  ala* 
meti  var  ibretnümadır  Ve  bu  otuz  sütundan  maada  hürde  sütunlar- 
dır Ve  bu  deyrin  zemini  beyaz  mermeri  ham  döşelidir  içinde  ol  ka- 
dar avizeler  yokdur  Amma  kanadilleri  gayet  çokdur  Ve  deri  divan 
serapa  ebrî  kâgıd  misali  sun'u  Huda  sengi  gûnagûn  Her  bir  kıt*ası 
birer  kilim  cürmü  kadar  vardır  kim  cemii  kanadiUer  anda  nümayan- 
dır  Ve  kubbeleri  ve  takları  serapa  müzehheb  sırça  mina  ile  münak- 
kaşd(ır)   0(r)tası  çarpüşte  tavandır  Cümle  hoşbulu 

servi  ağaçlarıdır  Müruru  eyyam  ile  sehl  harabe  yüz  tudmağile  Sultan 
Mehemmed  Hanı  Rabiden  tamir  ve  termimi  içün  hattı  şerif  varid 
olub  cümle  keferelerin  imdadile  öyle  mamur  etdiler  kim  güya  kasrı 
irem  olub  cümle  kurşunlarını  tecdid  etdiler  Ve  canibi  erbaasında  mü- 
safirhaneler  ihdas  etdiler  Bu  ise  memnuatdandır  Hali  üzre  kalmak  ge- 
rekdir  Ta  ki  harab  ola  İhdas  bina  olmıya  Ve  bunun  dahi  bilâteşbih 
kıblesi  canibi  şarka  nazırdır  Ve  nîm  kubbededir  Ve  canibi  erbaasın- 
da camları  yokdur  Amma  içi  cemii  meliki  nasârâ  ile  malâmaldir 
Amma  kıblesinin  sağında  on  iki  kademe  taş  nerdüban  ile  nüzul 
olunur  bir  gardır  Beytüllâhm  didikleri  mağara  budur  Uç  köşe  bir 
gardır  İçine  yüz  âdem  sığar  Hayli  vasidir  Nerdübanı  dibinde  Makamı 
Ha?:reti  Isa  Alemi  tufuliyyetinde  mübarek  vücudu  şerifi  konduğu 
bir  beyaz  mermeri  hamdır  Mübarek  arkası  üzre  yatduğı  gibi  cesedi 
şerifleri  gömülüb  re'si  şerifleri  ve  mübarek  ketifleri  ve  mübarek 
payi  şerifleri  taşa  tesir  idüb  hâlâ  nümayandır  Ve  kaddi  hakirin  şib- 
rile  beş  karışdır  Zira  dahi  âlemi  mehdde  iken  bu  sengi  beyaz  üzre 
komuşlar  Hâlâ  mübarek  seri  saadetlerinin  çukuruna  iki  vakıyye  gü- 
lâb  doldurub  cemii  züvvar  yüzlerine  sürerler  Ve  bu  çukurun  etrafı 
zer  enderzer  murassa  ile  tezyin  olunmuşdur  Ve  bu  mahalde  on  iki 
kanadiUer  var  kim  herbiri  birer  Rum  haracı  değer  Ve  bu  mahalde 
bir  küçük  kemer  altı  gibi  bir  küçük  gar  vardır  Zer  enderzer  diba  ve 
şiyb  ve  zerbaft  ve  darayı  ve  kâmha  ile  müzeyyendir  Daima  şeb 
ruz  şem*i  kâfurîler  ile  çıragandır  Ve  huddamları  ruhbananı  piri 
mugandır  Bizzat  Hazreti  Isa  bunda  doğmuşdur  Muhakkak  Zira  âdem 
girdikde  valih  olur  Ve  zerü  ziver  ile  gayet  müzeyyendir  Ve  bu  garın 
karşusında  dör  (d)  adım  karib  bir  küçük  kemercik  altında  Hazreti 
İsa  Beşiği  Bir  sengi  ahmerdir  Ve  tekne  gibi  oyulmuşdur  Gayet  mü- 
cellâ  sengi  musaffadır  Hattâ  Hazreti  Cebril  Emin  bu  beşik  icre  Haz- 
reti Isa(i)  öğürdüğü  vakit  desti  şeriflerinin  yerleri  beşik  taş(ın)da 
zahirdir  Bu  mahalde  dahi  on  iki  kandiller  var  kim  herbiri  birer 
kiralın  yadigârıdır  Birer  Mısır  hazinesi  değer  Ve  bu  beşiğin  önünde 
Leylei  Miracda     Makamı     Hazreti  serveri  kâinat  ve  mucizei  mevcudat 


SEYAHATNAMESİ  501 

madamıdır  kim  bunda  iki  rik*at  nemaz  kılub  dua  etmişdir  Ol  mahalde 
bunda    bulunan    ruhbanlar    cümle  imana  gelmişlerdir     Anınçün  küf- 
far    Hazreti    Resaleti  inkâr  idemezler    Zira  bu  mahalle   gelüb  semaya 
uruc  etdiğin    müşahede    etmişlerdir  Amma  kavmi  Araba  ba*s  olundu 
Biz  îsevîyiz     derler  Bu  garda     Hazreti     Resulü   Kibriya  bunda  ibadet 
iderken  seri  saadetleri  ve  zanuyi  mübarekleri  sengi  haraya  tesir  idüb 
hayli    çukurdur  Ve  leb  berleb     gülâbdır  Ve  cümle   ehli  züvvar  yüzle- 
rine    sürüb     ruları     münevver  olur  Ve  kefere  dahi  Muhammedi  ara- 
binin     secdegâhıdır     deyu     mübarek     re'si     şerifleri      hafrinin    canibi 
erbaasm  öyle  mücevher  etmişler  kim  güya  murassa  tavkdır  Amma  bu 
ne   haletdir     Bizim     evkaflarımızda     bir  mücevher  taş  değil  bir  sengi 
bîmâna  koşan  yerler  Elbette   gaib  olur  Amma  bu  ruhbanlar  bu  kadar 
bin   yıldan  beru  hıfz  iderler  Acib  itikad  ve  garib    istikametdir  Ve  bu 
secdegâhı    Resulü  âlide  dahi  on  iki  kandil  var  Cümleden  Mısır  Selâ- 
tinlerinden   Sultan  Kayt  Bayın  ve  Sultan   Tuman  Bayın  kanadiller(i) 
gayet  zîkıymetdir  Badehu    Selimi    Evvel  Mısırı  feth  idüb  gaza  malin- 
den  bir  mücevher  altun  kandil  etmiş  Cümleden  büyük  ve  musanna- 
dır Bir  Mısır  hazinesi  değer  derler  Ve  bu  Hazreti  Resaletin  secdegâhı 
mahallinde  bir    köşede     mücellâ     kayalardır     Anda  bir  acib  ve  garib 
sun*u     Huda  var  kim  diller  ile     tabir  ve  kalemler  ile  tahrir  olunmaz 
Hazreti    Isa     beşiği  olan  taşın  cenbinde  mağaranın  yalçın  kayası  öyle 
mücellâdır     kim    âdemin     rengi    ruyi     anda  nümayandır     Ol  kayada 
Juj  A^\^\f  yedi  kudret  ile  nakş  olmuş  bir  piri  rahibsiyab    var  kim  güya 
zîruhdur   İki     ellerin     dizine     komuş     tebessüm  künan  durur  Hazreti 
İsa  beşikde   yatarken   bu  pır  nazar     iderek  avutub  bügâ  eylemez  imiş 
Badehu  Hazreti    Isa  âlemi    kemaliyyetde  Havariyyunlara    buyururlar- 
mış  kim  bu  taş    içindeki  sureti  Cenabı     izzet  bana  akraba  olan  Haz- 
reti Yahya  suretinde  halk  idüb  anı  gördükde  mütesellii  hatır  olurdum 
Ve  bu  suretden  bana    şada    gelüb  benimle  kelimat  iderdi  buyurmuş- 
lar Hakka  ki  kudret  kalemile  tahrir  olunmuş  bir  suretdir  Lisanı  Yu- 
nanda   Yenvan  tarihi  vardır  Bu     BeytüUâhm  evsafı  anda  mufassaldır 
Ve  bu  bâlâda  tahrir    olunan     garların  cümlesi  büyük  garın  etrafında 
vaki  olmuş  makamlardır  Bunları  temam  ziyaret  idüb  bu  BeytüUâhm 
garının  canibi  şarkîsinde  yedi  kademe  taş  nerdübandan  yukarı  çıkılır 
Qarı  azîm  Mekamı    Havariyyunlar    Bir  kubbe    misal  garı  kebirin  ca- 
nibi erbaasmda  on  iki     hürde  garlardır  Herbirinde  birer  Havariyyun 
sakin  imiş  Amma  cümleden  vasi  ve  müzeyyen  Şem*unu  Safa  makamı 
Hâlâ    döşelidir  Ve  bunda  sakin  olan  ruhbanlar  hikâyet  etdiler  Ekse- 
riya  bu  garda  incil  sadası  istima  olunur  deyu  nakletdiler  Ve  her  bir 
garda    kangı   Havariyyun    sakin  idi  Anların  isimleri  garceğizlerin  ka- 


502  EVLİYA  ÇELEBİ 

pusı  üzre  yunan  Usanınca  tahrir  olunmuşdur  Ve  cümle  garlar  zer 
enderzer  öyle  döşelidir  Amma  anların  zemanında  kum  üzre 
otururlar  imiş  Ve  bu  büyük  garın  dahi  canibi  erbaası  zîkıymet 
cebinlik  ile  puşidedir  Ve  garın  kubbe  yeri  bir  çitri  mülâmma 
ile  sayeba  (n)  asa  kuruludur  Altında  rakik  rimal  döşelidir  Bazı  güncleri 
ebrî  taşlardır  Üstünde  riyazat  keş  keşişler  haste  nefes  idüb  celislerdir 
Haftada  bir  kerre  taam  tenavül  ider  ruhban  vardır  Olkadar  zaif  ve  na* 
hif  olmuşlardır  kim  güya  Ahlat  şehri  kadidleridir  Amma  herbiri  ilmi[l]: 
akliyat  ve  felsefiyyat  ve  rıyazattadır  Seraser  Aristolardır  Amma  yine 
dalâlet  âbâd  tekyesinin  kûşenişnanları  ve  dervişanı  bînişanlardır  ki 
(  Ayet  Surei  Beni  israil  )  ^^jı^lij^j  ^üu^  j*  j  anların  hakkındadır  Bu  ma- 
kamların temaşasından  sonra  taşra  çıkub  Deyri  Lâhmin  canibi  erbaa- 
smdaki  höcreleri  seyir  temaşa  idüb  herbir  höcrede  sakinan  ruhbanı 
Rum  ve  Firenk  istikbal  idüb  tazim  etdiler  Amma  bunlar  perhizkâr 
değildirler  Amma  bunlarda  muğpiçe  pençei  âfitab  şemsi  taban  mahbub 
gulâmlar  var  kim  görenin  aklı  perişan  olur  Bunları  dahi  seyri  cemal 
idüb  bu  deyrden  taşra  iki  yüz  adım  baid  bir  zeytunluk  hıyabanı  içinde 
Ziyareti  Hazreti  Melik  RecHm  ^.>.^  ihni  Hazreti  Süleyman  ^>ljuju  Rum. 
kavmine  on  yedi  sene  padişah  olub  bu  mahalde  bir  garı  azîme  içre 
asudedir  Amma  hâlâ  hurma  lifi  kefenile  terü  taze  durur  Ve  bu  gar 
içre  Hazreti  Isa  bir  nahil  dikmiş  Ol  an  (  Ayet  Surei  Meryem  )  Lş.  Lu^ 
vermiş  Amma  yakın  zemanlarda  kur  (u)  muş  Zira  gar  içinde  kesbî 
hava  etmez  Ve  kasirülkame  bir  nahli  cesimdir  Hâlâ  kökü  ile  vücudu 
kalmış  Ve  bu  gar  içre  Makamı  Hazreti  Yahya  ve  dahi  Makamı  Haz^ 
reti  Isa  Mezkûr  hurma  kökünün  biri  dahi  BeytüUâhm  garının  Hava- 
rîyyunlar  makamında  bir  bucakda  Hazreti  Isa  dikdiği  hurma  kökü 
var  idi  Zira  bizzat  kendüleri  ratbı  nemre  mayiller  imiş  Badehu  Melik 
Rac*im  garında  olan  ruhbanlar  itdiler  Bu  Melik  Rac'im  bizim  padi- 
şahımız olub  cümle  divler  ana  müsahhar  oldu  Ve  gayet  âdil  idi  deyu 
etdiler  Anı  ubur  idüb  şark  tarafında  yine  bir  gar  içre  Makamı 
ehi  Talih    Hazreti  Alinin  babasıdır  Amma  islâmmda  ihtilâf  ve 

bu  mahalli  güzer  idüb  tarafında  bir  bayır  dibinde 

Kariyei  Beyti  Hale 

Bağ  ve  bahçeli  ve  üç  yüz  haneli  kefere  köyüdür  Andan    iki  saat 

Kariyei  Hızır  İlyas 

Tariki  âma  karib    yüz  evli  bağ  ve    bağçeli    mamur    karyedir  Ant 
ubur  idüb 

[IJ   (Âlimi)   olacak. 


SEYAHATNAMESİ  505 

Evsafı  kaPai  Muradiyye 

Sene  tarihînde  fatihi  Bağdad  Sultan  Rabi  Murad[l]  bu  mahalde 
icad  eylemiş  kim  Kudüsü  Şerife  giden  Sultan  Süleyman  suyunun 
ayınları  üzre  bina  olunmuşdur  Bazı  zeman  Arab  eşkıyası  bu  uyunla- 
rın  yolun  bozub  Kudüs  ahalisi  üsret  çekerlerdi  Ve  bir  vakıyye  su  Bir 
guruşa  bulunmazdı  Anmçün  bu  kaPa  uyunlar  üzre  inşa  olunmuş  Ur* 
ban  aşkıyasmdan  su  yolları  ve  tariki  âmları  emnü  eman  oldu  Bir 
metin  kaPadır  Uyunlar  üzre  bir  çukur  yerde  şekli  murabba  bir  sengin 
bünyad  karai  Murad  âbâddır  Dairen  madar  cürmü  altı  yüz  adımdır 
Ve  çar  rüknünde  çar  külledir  Ve  garba  nazır  bir  kapusu  vardır  Ve 
dizdarı  ve  kırk  nefer  merdümü  hisarı  vardır  Topları  ve  cebehanesi 
mükemmeldir  Ve  derunu  kaPada  bir  cami  ve  elli  mikdarı  hürde 
evler  vardır  KaPadan  taşra  asla  bina  yokdur  Ve  Urban  tarafından 
neferatları  taşra  çıkmazlar  Daima  su  yolların  gözedirler  Ve  bu  uyun- 
lar kaPa  divan  dibinde  tulu  idüb  bir  azîm  kaynakdır  Andan  aşağı 
üç  aded  azîm  bürkelerdir  kim  herbiri  tulen  ve  arzen  ikişer  yüz  adım- 
dır Bu  bürkeler  leb  berleb  olub  badehu  kemerlerle  ve  ka*rı  zemin 
ile  Kudüsü  Şerife  cereyan  ider  azîm  hayratdır  Bu  kaFai  ubur  idüb> 
yine  kıble  canibine 

Karyei  Kufîn  (j^^y) 

Zeytun  bağlı  iki  [2]  evli  akur  müslümanlardır  Ve  ziametdir  Amma 
bu  mahal  öyle  sengistandır  kim  Huda  âlimdir  at  ayak  basacak  yer 
bulmıyub  düşe  kalka  hakir  bizar  olub  kıbliye  bir  saat 

Kariyei  Aynüd  devrî  (^jjMCy^^) 

Yolun  sol  canibinde  seksen  evli  müslümanlar  ve  ziametdir  Ve 
Halilürrahman  hudududur  Amma 

Kariyei  Saîr  (^«-) 

Müslümanlardır  Bir  camii  var  Andan 

Kal'ai  Aynî  Seyyare 

Uçyüz  evli  bir  mamur  bağ  ve  bağçeli  ve  bir  camili  kariyedir  Hazretî 
Hannuh  c->^  kızı  Şarre  bunda  bir  kubbede  medfundur  Ve  bu 
mahalde     bir  safi    uyun  vardır      Nehri      azîm     gibi      cereyan      eder 

[1]     Ba&dad   Köşkü  nüshası  (Murad  Hanı  Rabi) 
[2]  Bağdad   Köşkü  nüshası  (yüz) 


504  EVLİYA  ÇELEBİ 

Şarre  kayay  (ı)  kazub  çıkarduğundan  bu  ayna  Aynı  Şarre  derler  Ve 
bu  kariye  dahi  ol  ismile  müsemmadır  Andan 

Kariyei  Hulhul  (J^^i-) 

Yoldan  beş  yüz  adım  baiddir  Üç  yüz  evli  müslüman  kariyesidir 
Bir  camii  var  Anda  Makamı  Hazreti  Yunus  Nebi  c^^^^^M  var  Amma 
kabri  şerifi  Sayda  kurbinde  sahili  bahirdedir  Bazılar  Musul  mukabe* 
lesindedir  derler  Amma  bu  Hulhulde  makamıdır  Anı  ubur  idüb 
nîm  saat  dahi  gidüb  ta  Kudüsü  Şerifden  7  saatde 

Evsafı  kal'ai  darı  enbiya  Hazreti  Halilürrahman 

Bazılar  Kal'ai  Darülenbiya  derler  Kudüsü  Şerif  sancağı  hakinde 
paşa  hassıdır  Ve  subaşılıkdır  Uç  bayrak  asker  ile  mutasarrıfdır  Ve 
yüz  elli  akçe  kazadır  Molla  nahiyesi  olmuşdur  Cümle  nahiye  kura- 
ları yetmiş  beş  asî  beledleridir  Kethüdayeri  ve  yeniçeri  serdarı  yok- 
dur  Amma  dizdarı  ve  kal'a  neferatları  vardır  Ve  ayan  eşrafı  gayet 
çokdur  Cümlesi  ehli  huzurdur  Hazreti  Halil  himayesinde  surrei  sul- 
tanî ile  kefaflanırlar  bir  alay  senahan  pîr  ve  civanandırlar  Ve  kal'ası 
bir  kayalı  bayır  dibinde  şekli  murabba  bir  binayi  kadimdir  kim 
diller  ile  her  sengi  harasının  evsafı  tabir  olunmaz  Ve  banisi  malûm 
değildir  Bazıları  Can  bin  Can  binasıdır  derler  bir  binayi  kahkahadır 
Dairen  madar  cürmü  kâmil  bin  adımdır  Ve  kıbliye  nazır  bir  kapusı 
var  Ve  içinde  iki  yüz  kireç  ile  örtülmüş  haneleri  var  Amma  carşuy 
pazarı  ve  han  ve  hammamı  yokdur  Ancak  bir  mescidi  var  Cümle 
mamuratı  taşra  varuşu  mamurundadır  Ve  bu  varuş  kalbiye  muttasıl 
canibi  cenubî  ve  garbisi  tarafında  cümle  kagir  bina  bağ  ve  bağçeli 
âbı  revanlı  ve  kireç  ve  toprak  ile  puşide  altı  yüz  hanei  mamureler- 
dir Cümle  mihrabdır  Amma  cümleden  cemaati  kesiriye  malik  ca- 
mü  Selâtin  fukaralar  kâbesi  Camii  pürenvarı  Hazreti  ibrahim  Hali' 
lullah  Bu  cami  bir  kat  kal'a  içindedir  Güya  iç  kal'adır  Bu  camie 
aşağı  kaPadan  gelen  üç  yerden  kapusı  vardır  Anlardan  duhul  iderler 
Evvelâ  Kal'a  kapusı  dibindeki  garba  nazır  Harem  kapusmdan  yokuş 
yukarı  kırk  adım    gidüb    badehu    otuz  kademe  mermeri  ham  nerdü- 

• 

ban  ile  çıkılır  bir  vasî  harem  sokağıdır  Cami  haremine  girmeden  ib- 
rahim Halil  mihrabı  derler  bir  mahaldir  Andan  aşağı  yine  otuz  ayak 
taş  nerdüban  ile  enilir  Bir  yol  dahi  budur  Camii  şerife  çıkar  Bu 
yolda  Çeşmei  Halil  derler  bir  ayni  safi  vardır  Olmahalde  bir   küçük 


seyahatnamesi  505 

mahalle  kapusı  vardır  Bu  dahi  bir  şahrah  Mermeri  ham  döşeli  ima- 
reti Halil  önünden  haremin  taşra  kapusına  sehl  yokuş  ile  varılır  bir 
demir  kafesli  kapudur  Atebei  âlisindeki  kemerde  bir  tulânîce  mer- 
meri ham  üzre  bu  tarih  tahrir  olunmuşdur   [Tarih] 

^\  j^    jJ-  o^h  ^--J^    -^^^^  <^i<    jlkiJi  L V  ^  r^\  j  U  dL ) 

Ve  bu  kapudan  içeri  yedi  adım  iç  haremi  şerif  kapusı  üzre  celi 
hat  ile 

istinsah  olunmuşdur  Ve  bu  kapudan  içeri  asla  paypuş  ile  giril- 
mez İBevvab  fukaraları  nigehbanlık  idüb  hıfz  iderler  gayet  mücellâ 
beyaz  mermeri  ham  döşeli  bir  haremi  pakdir  Ve  canibi  erbaası  kaPa 
misal  kırk  arşın  bâlâ  divar  Ve  harem  içinde  her  taş  cüssesi  Kama- 
me  kubbesi  kadar  olduğu  nümayandır  Bu  haremden  camii  pürenvar 
içine  germe  üç  kapudan  duhul  olunur  Sağ  tarafda  Babı  Yusuf  ve 
orta  Babı  ibrahim  ve  sol  Babı  Sare  Bu  kapulardan  girüb  ta  mihra- 
ba varınca  camiin  tuli  ve  arzı  ikişer  yüz  ayakdır  Ve  ortadaki  Kubbei 
âli  çar  amelî  sütunlar  üzre  eflâke  serçekmiş  bir  kubbei  nilgûndur 
Bu  kubbenin  canibi  erbaası  toloz  kemer  kubbelerdir  Ve  camiin  ce- 
vanibi  etrafı  serapa  üç  âdem  kaddi  bâlâ  safi  somaki  ve  yeşim  ve  ye- 
rekani  mevvac  sengi  mücellâlar  kaplıdır  Ve  bu  mermerlerden  yuka- 
ru    Hazreti    ibrahim    hakkında    Cenabı  Bariden  nazil  olan  Ayeti  Şe- 

.A. 

rifler  celi  hüsnü  hat  ile  tahrir  olunmuşdur  Meselâ  (Ayet) 

(  ^J^'^j)  J^  ^'^'^  3   J-^  ff^-^^)  ^  ^"^*cr^  o^^^  (^*^/^  li 

,A. 

Bunun  emsali  nice  yüz  Ayeti  Şerifler  yazılmışdır  Ve  camiin  sağ 
tarafındaki  divarlarda  Hazreti  Yakub  ve  Yusuf  ve  Ishak  hakkında 
nazil  olan  Ayeti  Şerifler  tahrir  olunmuşdur  Meselâ  (Ayet) 

Ayeti  gibi  Ayetlerdir  Ve  bunlardan  yukaru  camii  dairen  madar 
celi  hattı  müzehheb  ile  min  evvelihi  ilâ  âhirihi  Yâsîni  Şerif  tahrir 
olunmuşdur  Ve  bu  camiin  minberi  gerçi  haşebdir  Amma  engüşt  her 
dihen  idecek    musanna    minberdir    Ve  mihrabı  dahi  hürde  elvan  taş 


506  EVLİYA  ÇELEBİ 

ile  murassa  misal  müzeyyendir  Bu  camiin  içindeki  ziyaretleri  beyan 
ider  Evvelâ  camiin  orta  kapusmdan  içeri  girerken  sağ  tarafda  bir 
kubbei  pürenvarın  içinde  bizzat  Kabri  Hazreti  İbrahim  HaliluUah 
Bikavli  Ibni  Abbas  şehri  Ruhada  vücude  geldi  Babası  Âzerdir  Es* 
namlar  düzerdi  Anasın  Nemrud  lâîn  ateşe  atub  Cenabı  Bari  saklıyub 
narı  gülzar  eyledi  (Ayeti  Suretül  Enbiya)  (  ^a\,.\  ^  C-^u  j  iv.  J^i^  j^\  ti»  ) 
fermanile  nar  ram  olub  hâlâ  mancınık  ve  âteşgedei  Nemrud  Arefde 
yani  Ruha  şehrinde  nümayandır  Andan  yine  gelüb  bir  zeman  anda 
makam  idinüb  andan  emri  hakkile  Mekkei  bina  idüb  badehu  Ku* 
düşü  Şerifde  sakinler  idi  Zemanı  saadetlerinden  bikavli  Mehemmed 
Ibni  Ishak  vilâdeti  Hazreti  Muhammedül  Mustafaya  gelince  sene 
3070  dir  Ve  müddeti  ömrü  azizleri  sene  200  Kâr  kisibleri  dihkanî 
yani  ekinci  idi  Ziraat  idüb  müsafirlerin  toplardı  Ve  Haleb  şehrinde 
sakin  iken  bir  beyaz  ineği  var  idi  Anın  südile  cemii  halkı  ziyafet 
idüb  ikram  iderdi  Ve  peynir  ve  kaymak  icad  etmek  anlardan  kaldı 
Ve  ol  beyaz  inek  Halebde  fevt  olub  ince  Kınada  defn  etmişlerdir 
Anınçün  Halebüşşehba  dirler  Yani  Beyaz  İnek  Yeri  dimek  olur  Ba* 
dehu  ^j  J»  ^^J^  emrine  imtisalen  Cenabı  Bari  tarafına  müteveccih 
olub  vücudu  nazeninleri  bu  cami  icre  asudedirler  Sandukai  şerifi  zer 
enderzer  sebzgûn  atlas  ile  puşidedir  Bilbedahe  âdem  görünce  masru 
olur  Nice  bin  peygamberlerin  kabri  şeriflerinde  ihtilâf  vardır  Amma 
hadisi  sahih  ile  bu  kabri  ibrahim  Halil  müsbetdir  Leylei  miracda 
Hazreti  Resaletpenah  gelüb  ziyaret  eyliyüb  cemii  bunda  medfundur 
Nice  bin  ervahı  enbiya  ile  görüşüb  semaya  uruc  etdüği  müsbetdir 
Ve  bu  âsitanenin  içi  zer  enderzer  haliçeler  ile  mefruşdur  Ve  kubbe 
içi  serapa  lâil  ve  yakut  ve  zümrüd  ve  elmas  ile  müzeyyen  kanadiUer 
var  kim  herbiri  bir  Rum  haracı  değer  Birer  padişahın  hedayasıdır 
Ve  altun  şem'idan  ve  çırağdan  ve  buhurdan  ve  gülabdanlar  var  kim 
bunlar  dahi  birer  vüzerayi  sahih  reylerin  hayratlarıdır  Ve  cümle 
züvvaran  içeru  girdikde  ıtrıyyatdan  dimağları  muattar  olur  Ve  âsita^ 
nesinin  atebei  âlisi  ve  tahtanîsi  serapa  yeşimi  haisdendir  Ve  kapu 
kanatları  dahi  serteser  gümüş  ile  puşidedir  Ve  dahi  seri  saa* 
detleri  önündeki  pencerenin  dahi  kafesleri  serapa  simi  safîdir  Elhasıl 
vasfında  lisan  kasır  bir  âsitanei  pürenvardır  Hakir  bunda  bir  hatmi 
şerif  tilâvet  idüb  sevabın  ruhu  pürfutuhlarına  hibe  eyliyüb  şefaatle» 
rin  reca  eyledim  ^«j  j^ü»  Badehu  bu  âsitanenin  solunda  yine  cami 
içinde  ve  camie  girerken  sol  tarafda  Ziyareti  Hazreti  Sare  Ana 
\^  ^»^ij  bir  küçük  kubbei  pürenvar  içinde  asudedirler  Amma  haremi 
ResuluUah  olmagile  babı  mesduddur  Amma  zer  enderzer  ile  mülâm» 
ma  bir  murassa    misal    kapudur  kim  üstad  zerger  ana  bir  sufarı  mit* 


SEYAHATNAMESİ  507 

raka  urmuş  kim  vasfında  zeban  lal  bîzebandır  Ve  bir  mücevher  küf- 
lü var  kim  safi  zeri  halis  üzre  elmas  ve  lâil  yakut  ile  murassa  bir 
küflü  gencinei  enbiyadır  Ve  hayratı  Züleyhadır  Mısırdan  gönderüb 
yine  bir  Mısır  hazinesi  behası  var  Bu  zikrolunan  iki  âsitanenin  ma* 
beyninde  cami  icre  bir  tevhidi  sultanî  olur  kim  cümle  uşşakan  müş* 
takan  mest  medhuş  olurlar  Ve  minberin  sağ  canibinde  çarkûşe  bir  al* 
çak  kubbecik  içre  Ziyareti  Hazreti  Ishak  hin  Hazreti  Saf  et 

şehrinde  sakinler  idi  Hâlâ  Yehud  taifeleri  hanei  şeriflerin  ziyaret  ider* 
1er  Mabeyinlerinde  tevatür  ile  meşhuru  âlemdir  Ve  tevarihlerinde 
masturdur  Ve  kâr  kisibleri  rai  idi  Badehu  Kudüsü  Şerife  hicret  idüb 
darı  bakiye  intikal    idüb     naşi     şeriflerin     bu  âsitanede     defn     etdiler 

.A. 

Müddeti  ömürleri  yüz  altmış  sene  oldu  Asitanesine  yüz  süren  mes- 
rur şadan  olub  kesafetden  halâs  olur  Acib  sun  Hudadır  Kubbesinin 
iki  penceresi  var  Camiin  kıble  kapusma  nazırlardır  Amma  bu  kubbe 
olkadar  müzeyyen  değildir  Ruhu  şerifi  çün  bir  Yasini  Şerif  tilâvet 
idüb  şefaatlarin  reca  eyledik  ^-.^  ^\  deyu  Hazreti  İshakın  sol  cani' 
binde  kırk  ayak  baid  Ishak  nebi  kubbesine  müşabih  bir  çarkûşe 
ve  alçacık  kubbe  içinde  Ziyareti  Raheka  Hatun  Zevcei  Hazreti  Nebi- 
dir  Haremi  ResuluUah  olmak  ile  babı  mesduddur  Ve  bu  camiin  sol 
canibinde  Makamı  Hazreti  Havva  Ana  Bu  mahalde  bir  çarkûşe  taş* 
da  iberî  lisanı  ile  bir  hattı  acibe  var  kim  bir  hatta  asla  müşabeheti 
yokdur  Andan  Hazreti  Ibrahimin  türbesi  önünde  cami  içinde 
Ziyareti  Serdahı  şerif  Bu  camiin  altı  serapa  mağaralardır  Haz- 
reti  Resalet  penahın  hadisi  sahihi  üzre  bu  şehrin  ulemaları 
naklile  cemii  enbiyai  güzîn  ve  ülülazmi  mürselînin  zuhur 
ve  sudur  bulan  menkabei  şerifleri  ve  türbei  lâtifleri  bu  garlarda  asu- 
dedirler Tavarihi  Kababıta  ve  Yunaniyanda  ve  tevarihatı  Arabda  mü- 
verrihînler  kavli  üzre  bu  serdab  garında  üç  bin  peygamber  medfun-^ 
dur  Bikavli  ibni  Abbas  Bu  garın  kapusına  Babı  Serdab  derler  Taş- 
ra harem  altında  yolu  vardır  Amma  kagir  bina  ile  mesduddur  Buh- 
tunnasır  ahmak  cesedi  Hazreti  Ibrahimi  ve  gayri  enbiyaların  naşı 
şeriflerin  çıkarmağa  sa'yi  ihtimam  murad  idindikde  nice  bin  ammaller 
helak  olub  feragat  etmiş  Amma  cami  içre  âsitanei  Halil  dibinde  bir 
menfez  yeri  vardır  Destar  ile  bir  âdem  kellesi  sığar  bir  mevzidir  Ve 
fevkında  iki  nahif  mermeri  nazif  üzre  bir  küçücük  kubbeciği  vardır 
Ve  iki  rakik  sütunu  mermer  dahi  divara  muttasıldır  Bu  çar  sütun 
üzre  mebni  kubbe  içre  ancak  Serdab  türbedarı  sığar  Ve  andan  gayri 
bir  ferd  oturmağa  kadir  değildir  Zira  bu  aziz  hasib  ve  nesibdir  Bun- 
ların zürriyyetine  mahsus  bir  hizmetdir  Ve  bu  türbedarın  başı  ucun- 
da üç  dane    murassa     ve   mücevher  kanadiUer  maslûbdur  Ve  Serdab 


508  EVLİYA  ÇELEBİ 

deliğinden  aşağı  dahi  yedi  kanadil  maslûbdur  Şeb  ruz  .oi\  UU  j^ı  çıra- 
gan  olmadadırlar  Bu  kanadiUerin  şulesinden  Serdabm  içi  bedri  mü- 
nir  gibi  münevver  olub  beyaz  kireç  ile  sıvanub  cennet  misal  olduğı 
nümayandır  Amma  aşağı  Serdabı  enbiyalar  içine  bakmağı  men  ider- 
1er  Hattâ  bir  kerre  bir  kebuter  delikden  aşağı  düşüb  ölmüş  Rayiha- 
sından asude  olan  mürselînler  müteezzi  olmasın  içün  bir  nâbâlig  tıf- 
lı  mürekkeb  masumu  paki  habli  kavi  ile  bu  Serdab  deliğinden  aşağı 
endirüb  masum  hamamın  [1]  cifesin  alub  garın  içinde  asude  olan 
peygamberleri  ve  iyallerin  ziyaret  seyir  temaşa  idüb  Çekin  beni  der- 
ken masum  feryada  başlayub  taşra  nabîna  çıka(r)  Ol  zemandan  be- 
ru  bu  delikden  aşağı  bakmağı  reva  görmiyüb  men  iderler  Bu  mahal- 
de camii  şerifin  içindeki  ziyaretleri  temam  olub  teeddüben  biz  dahi 
Hazreti  Ibrahime  ziycıreti  vedaı  ibrahim  Halil  ide  içeruye 

girdikde  ^  j.ai  ^^\j\  ^\  (V«)  aJiV'-ûi^j  diyüb  meydanı  ziyaretde  dePi  atsan 
içün  üç  kerre  salevat  parmağın  emüb  üç  kerre  aüiöUj-.  diye  Sünneti 
Halile  ittiba  etmiş  olur  Zira  bizzat  kendüleri  mübarek  emüb  âbı 

zülâl  nuş  iderlerdi  Ta  âlemi  sabavetden  beru  mutadları  öyle  idi  Zira 
rahmi  maderden  müştak  oldukları  valideleri  Nemrud  lâîn  havfinden 
Hazreti  Ibrahimi  verüb  bir  garda  bıragub  Ya  Rab  Sana  emanet  verdim 
deyu  gitdi  Derakib  Cebril  Emin  nazil  olub  Hazreti  Ibrahimin  mübarek 
parmağın  ağzına  koyub  emmeğe  başlıyub  validesi  lebeninden  ziyade 
safa  etdi  Validesi  dahi  gâhi  begâhi  gelüp  süd  verirdi  Ve  görüb  giderdi 
Hâlâ  masumlar  parmağın  emmek  Hazreti  Halilden  kalmışdır  Hakka 
ki  her  masum  parmağın  emdüği  görülmüşdür  Ana  binaen  veda 
ziyaretinde  üc  kerre  parmağın  emmek  sünneti  Halildir  Andan  hu 
duayı  okıya  (  b^i ->  '«^:it  ^  Cjc  ^^o  ^4^!* )  diye  Elbette  Cenabı  izzet  ol  âdeme 
ilim  ve  bilim  ve  berekâtı  Halil  verüb  beynelakran  vak*a  vakar  sahibi 
olur  Zira  ihtida  beni  âdemde  sakal  ağarmak  Hazreti  Ibrahime  vaki 
olub  taaccüb  idüb  Ya  Rabbi  Bu  nedir  didi  Cenabı  Izzetden  hitabı 
müstetab  gelüb  Halilim  yani  sevdiğim  vakardır  didi  Hemen  ibrahim 
Halil  dahi  h^^  ^^j  ^'  deyu  dua  etdikde  serapa  seri  muy(i)  bile  ağarub 
nuru  mahz  oldu  İmdi  bu  mahalde    öyle  dua  iden  vakar 

sahibi  olur  Hemen  itikad  lâzım  Andan  geru  -^^  cV^  \.  '^  r^-^'  diyüb  ca- 
miden taşra  haremi  şerifin  canibi  erbaasındaki  ziyaretleri  beyan 
Evvelâ  bu  haram  şekli  murabba  bir  beyaz  mermer  ile  döşeli  bir 
meydandır  Tulen  ve  arzan  ikişer  yüz  adımdır  Evvelâ  haremin  canibi 
şimalîsinde  Ziyareti  Hazreti  Yakuh  .'^^^  *^  Ihni  Hazreti  Safetde 

sakinler  idi  Firakı  Yusuf  ile  girye  ve  hüzünden  â^ma  olub 
evlâdları  kendüy(i)   Mısır  diyarında  Fayyum    şehrinde    Hazreti  Yusu- 

[1]   Güvercin. 


SEYAHATNAMESİ  509 

fun  hilâfet  nübüvvetinde  varub  mülakat    oldukda  biemriUâh  dideleri 
ruşen  olub  baba  ve  oğul    birbirlerin    bağrına    basub    nice    sene    Fay- 
yumda  sakin  olub     andan(da)     vefat    etdi  Müd(deti)     ömürleri  sene 
olub  naşı  şeriflerin  Hazreti  Yusuf     Ebülenbiya  olan    Halilürrahmana 
gönderüb  hâlâ  bu  mahalde  asudedir    Sanayiindi(den)   bir  şey  malûm 
değildir  j-^*^*  Yakub  ile  şöhret    bulmuşdu    Ulülazim     peygamberlerdir 
Bir  kubbei  pürnur     içinde  sandukai  şerifi  sebzgûn  atlas  ile  puşidedir 
Ve  etrafında  hüsnü  hat  Kelâmı    izzetler    vardır  Ve  bir  kaç  musanna 
kanadiller  ve  avizeler  vardır  Bunda  bir  Yasini  Şerif  tilâvet  idüb  şefa- 
atlerin  reca  etdik  Kabulü   Huda  ola  Ve  bu  âsitaniye  karib  yedi  adım 
gidüb  yine  bir  örtü  altında    başka  bir  kubbei  âli  içinde  Zizcıreti  Haz' 
reti  Lika  Hatun  Hazreti  Yakubun  zevcesidir  Amma  Hazreti  Yusuf  ile 
Hazreti  Ibni  Yamen    gayri    anadandır    Ve  bu    kubbei    haremi    Resul 
olmagile  mesduddur  Ve  Hazreti  Yakub  ile  Lika  ^^  Hatun    mabeynin- 
deki  hanefî  mescididir     Amma    mihrabı    yokdur    Hamdi    Huda  yedi 
gice  salâtı  teravihi  bunda  eda  eyledik  Andan    haremin    canibi  garbi- 
sinde yaz  soffası  altında  Ziyareti  Hazreti    Yusufüs  Sıddik  ihni  Hazreti 
Yakuh  r^-^*  ^-^.^  Kıssai  Yusuf  nebi    cemii    tevarihlerde  mastur  Tahrire 
muhtaç  değildir  Zemanı    hilâfetlerinde    Fayyumda    dari  fenadan  darı 
bakaya  rihlet  idüb  bir  tuc  sand(u)ka  içre  cesedi    şerifin  koyub   nehri 
Nili    mubarekiye    ilka    etdiler    Badehu    bir    müsinne    hatun    ilkasile 
Süleyman  nebi  asrında  Nilden   çıkarub  sandukasile  bu  mahalde  defn 
olundu  Müddeti  ömreş  sene   102  dir  Zira  vasıyyetleri  öyle  idi  Hâlâ  bu 
haremi  şerifde  başka  bir  kubbede  Hazreti  Yusuf  babası  Hazreti  Yakub 
nebi  fevtindensonra  yirmi  sene  muammer  oldu  medfundur  Sandukası 
sebzgûn  atlas  ile  puşidedir  Ve  canibi    erbaasmda    yirmi  kıt'a  Kelâmı 
Kadimler  var  kim     herbiri     birer    diyarı    islâm     hattatlarının    hüsnü 
hatlarıdır  Ve  hikmet  bu  kim  bu    âsitanei    Hazreti    Yusufa    mağmum 
giren    mesrur  çıkar  Amma  gayri  enbiyalarda    âdeme  bir  dehşet  hasıl 
olur  Seri  saadetleri  tarafındaki     Kelâmı     izzetin  birin     alâtarikülenfal 
açmaca  ^^j^'  <f/^  *>^  v*-»*  û*  O**  A(ye)ti  geldi  Hakire  ilham    olub  bildim 
Mısır  seyyahati  bu  zaife  müyesser    olur  deyüb  derunum  şehadet  etdi 
Ol  saat  bir  Yasini  Şerif  tilâvet  idüb  ruhu    şeriflerine  hibe  idüb  şefa- 
atlerin reca  etdim  Ve    Mısır     seyyahati     müyesser     olursa    bir  hatmi 
şerif  tilâvet  etmeğe  taahhüd  etdim  Bu  mahalde  haremi    şerifde    olan 
ziyaretler  temam  oldu  Amma  ihvanı  zî  saadetler(e)  malûm  ola  kim  bu 
âsitanede  nekadar  Resulü  Huda  medfunlar  ise  payi  şerifleri  hâlâ  kıb- 
lemize doğrudur     Seri  saadetleri  Kudüse    müteveccihdir     Zira  anların 
zemanı    saadetlerinde    Kudüsü    Şerif  kıble  idi  Hâlâ    Kudüs  ise  kıble- 
mizin şimal(î)sine    vaki    olmuşdur    Anmçün    seri    saadetleri    Kudüse 


10  EVLİYA  ÇELEBÎ 

müteveccihdir  Hâlâ  bu  asrımız  kavmi  defn  olunduğu  gibi  başları 
garba  palan  şarkadır  Bunlar  kıbliye  müteveccih  oldukları  gibi 
değildir  Amma  bu  harem  içre  asla  şecer  mecer  makulesi  olmıyub 
haremin  canibi  şark (î) sinde  beyaz  sengi  azîm  vardır  Anın  al- 
tında  Ziyareti  Hazreti  ismail  ihni    İbrahim  r^^-J*  V*'  Bunda 

asudedirler  Amma  mezkûr  senk  kabri  şerifi  üzre  hâlâ  mevtalarımız 
gibi  kıbliye  doğrudur  -on^c  ^.J>  Bu  mahalde  dahi  bir  Yasini  Şerif  tilâvet 
idüb  şefaatlerin  reca  eyledik  Badehu  bu  haremin  şark  canibinde  olan 
İjabdan  çıkub  yol  aşırı  ve  beş  adım  Camii  Caveliyye  AUahü  a*lem 
Mısır  padişahlarından  Yusuf  Salâhüddin  binasıdır  Kaçan  Hazreti  Halil 
camiinde  cemaat  kes(i)re  oldukda  bu  camiinde  edayi  salât  iderler 
Gerçi  mabeyninde  yol  vardır  Amma  yine  pak  harem  yoludur  Anda 
dahi  nemaz  kılınır  Ve  bu  camiin  cemaati  Camii  Halil  cemaatin  görüb 
salâtı  sahiha  olmagıyçün  bu  camiin  ol  tarafı  amudlardır  Mabeyinleri 
demir  ve  tuc  kafeslerdir  Ve  bu  cami  tulen  ve  arzen  yüz  elli  beş 
ayakdır  Ve  altı  sütun  üzre  mebni  toloz  kemer  binalardır  Kubbeler 
değildir  Ve  ortası  açıkdır  Ve  derunu  camiin  canibi  erbaası  divarları 
birer  âdem  kaddi  hâlâ  gûnagûn  sun'u  Huda  mevvac  ebrî  mermerler 
kapulıdır  Ve  bu  camiin  mukabilinde  Halil  Camii  kapusma  nazır  bir 
kapusı  var  Ol  dahi  şebekedir  Kemeri  üzre  bu  tarihi  kitabet  olunmuş- 
dur   (Tarih) 


(avo  a:^  ^^.1^  «^u  IÂa) 


Ve  bu  camiin  mihrabı  önünde  matbahı  Hazreti  İbrahim  HaliluUah 
Subhu  mesa  fukarayı  biUâha  ve  âyende  ve  revendiye  nimeti  bezli 
(bezi)  etmek  içün  tabii  Halili  getürdügelüb  ahali  (i)  şehire  ilân 
oldukda  azameti  Huda  olkadar  âdem  cem  olub  her  kes  j^^i  şorbayı 
Halil  ile  pür  idüb  ehli  iyalleri  ile  kefaflanırlar  Hakir  dahi  teberru- 
ken  ol  fukaralar  bölüğünden  olub  bir  sahan  buğday  çorbası  aldım 
Huda  alimdir  bir  vüzeranın  ve  bir  ulemanın  taamında  o  lezzeti  mü- 
şahede etmedim  Bu  güruhu  enbuh  gidüb  ardı  sıra  müteaddid  âdem- 
ler ve  bazının  huddamları  bakır  sahanlar  ile  gelüb  bunların  cümle- 
sine pilav  ve  yahni  ve  zerde  ve  şorba  bezi  olunur  Zira  bunlar  eimme 
ve  hutaba  ve  meşayihun  ve  mürtezikadırlar  Aşçı  başı  kelamile  ruz- 
merre  yed(i)  bin  sahan  taam  bezi  olunur  İşte  cümle  bu  yedi  kazan- 
dır didi  Amma  Huda  alimdir  bin  kazgan  taam  o  taşınan  sahanlara 
yetişmez  Amma  Cenabı  Bari  berekâtı  Halil  virmiş  Acib  acib  hik- 
metdir  Asla  bu  taamlardan  maada  leylei  cum'ada  südlü  aş  ve  jljj> 
Halil  paluzesi  bîimtinan  çıkub  cemii  âyânı  şehre  mebzul  olub  (Ayet) 
ojA»  Aâ>  AiUjA»  u^  fehvasınca  bir  bir  beyaz  nan  dahi    virirler  Amma  gayri 


SEYAHATNAMESİ  511 

günlerde  bir  ^  bin  esmerüUevin  ekmek  vitirler  Ve  bu  leylei    cumba- 
da ta    vaktülaşayedek    mehterhane     ve     tabii    ve  nakkare    ve  kös  ve 
nefir    ve  kudüme    turalar    uruldukda    dağ  ve  taşlar    ra4d    var  gürler 
Hulâsai  kelâm  bu  şehir  halkının  ağni(y)ası  ve  fukarasının  hanelerin- 
de ateş  yanub  nimet    bişmez    Meğer    cenaze  guslü    içün    ateş  yakalar 
Yahud    müsafirleri    gelüb    bir   kaç    gün    taam    tabh    etmegiçün    ateş 
yakalar    Andan    malûmdur    kim    filân  kişinin    hanesinde   ateş  yanar 
Acaba  aslı  ne  ola  Mevtası  ola  Yahud  müsafiri  ola  deyu  o  hane  sahi- 
binin   halin    bu  güne    sual  iderler    Bundan  maali    kelâm    oldur  kim 
Hazreti  ibrahim    HaliluUâhm    nîmetile    mücavirin  ve  müsafirîn  mat- 
bahı  Halliden  geçinirler    Ve  bu  matbahda  Hazreti  ibrahim  zemanın- 
dan  beru    ateş   sönmemişdir    Daimüddehr  ilâ  yevmilkıyame  müebbed 
ola  Amin  Ya  Muin  Ve  dahi  bâlâda  tahrir  olunan  cümle  âsârı  binaları 
şehrin  şimalinde  bir  mürtefî  yerde  şehire  havale  âli  binalardır  Cümle 
asarları   kurşunlu    değildir    Safi  mücellâ    kireç  ile  puşide    beyaz  incu 
misali  nümayandır  Allah  mamur   eyliye  Ve  bu  Camii  Halil  ve  kuUe 
misal    bir  minaresi    vardır  Gayet  âlidir    Ve  bu  camie  muttasıl  şehrin 
âyân  eşrafının  havadar  haneleri  vardır  Kat  enderkat  kagir  binalardır 
Cümle     evlerinin    revzenleri    aşağı  şehire  ve  canibi    cenuba  ve  garba 
nazırdır  Ve  bu  aşağı  şehrin  ortasında  bir  ulu  çay  caridir  Bazı  zeman 
münkatı  olur  Ol  mahalde  bir  bürkei  azım  vardır  Ve  bu  varuş  cümle 
mahalle  ve  handır  Cümlesi  bağ  ve  bağçeli  ve  kârgir  kal'a  misali 
kuUeli  hanelerdir     Ve  bu     şehrin  canibi    erbaası  serapa  sa'b  taşlıkdır 
Ve  cümle    evleri    sütuhu  beyaz  kireç    sıvalıdır  Ve  Halilürrahmandan 
gayri  Selâtîn    camii  yokdur    Amma  şehrin    şimalinde    Camii  Hazreti 
Osman     var     Amma  şehir     haricinde     kalmış      Cemaati     yokdur     Ve 
tarzı    kadim     minarei    mevzunu    var    Bunun    dahi    sutuhu    kireçlidir 
Ve     bu     semtde     cümle     Yehud      taifesi     sakindir     Anınçün     Hazreti 
Osman      Camiinin      cemaati      yokdur     Amma      eimme     ve      hutebası 
ve       müezzinleri      ve       mürtezikası       vardır       Ruzi       cum'ada        azîm 
cemaat  cem   olub  edayi  salât    iderler  Bundan     gayri  maada  yedi  me- 
sacidlerdir  iki  tekye  ve  üç  hammamı  var  Amma  HaliluUah  hammamı 
acib  tarzı  garib  binayi    enbiyadır  ki    mucize  ile  bünyad    olmuşd(ur) 
Hasta  girse  biemriUâh  şifa    bulur  Abı  havası  lâtif  ve  ruşina  hamma- 
mı   ferah     fezadır  Ve  üç  hanı     var    Amma     Koca  Mustafa  paşa  hanı 
kal'a  misal  bir  hanı  muazzamdır  Paşa  tarafından  voyvada  bunda  beş 
bayrak  asker  ile  hükümet  ider  Cümle  iki  yüz  höcredir  Ve  iki  bin  at 
alır  bir   meydanı  azîmi  var  Ve  canibi  erbaasında  höcrelerin  altı  sera- 
pa ıstabldır   Hassandır  Amma    suyu     bürkedendir     Ve  gayri  hanlarda 
kuyular  vardır  Ve  bu  varuşun  canibi  erbaasında  kal'a  yokdur  Amma 


512  EVLİYA  ÇELEBİ 

Halilürrahman  âsitanesi  iki  kat  kal'adır  (Diz)darı  ve  neferatlan 
Zira  ol  âsitanede  olan  mali  hazayin  meğer  Medinei  Münevverede  ola 
Ve  bu  şehir  gayetülgaye  intihai  serhaddir  ve  badiyei  Arabistandır  Ca* 
nibi  §ark(î)si  ve  kıblesi  sengistan  ve  celçelistan  (çengelistan)  dır  Ta 
Bağdada  varınca  vadi  hamundur  Ve  ol  türbeler  içre  nice  bin  mileli 
muhtelife  Urban  ve  üryan  ve  giryan  kavim  vardır  Anlardan  havf  o- 
lunub  bu  Malilürrahmanı  hıfz  hiraset  idüb  kaPa  içine  almışlardır 
Amma  bu  âsitaneye  gec  nazar  iden  kerratile  helak  olmuşlardır  Ve 
hâlâ  bu  şehir  halkı  himayetullahdadırlar  Zira  cemii  koyunları  ve  sı- 
ğırları meralarında  çobansız  gezerler  Asla  kurddan  havf  etmezler  Ve 
bazı  âdem  hanlarının  babların  mesdud  etmezler  Amma  bazısı  Ehil  yi- 
ne harami  gelür  deyu  babları  sed  iderler  Zira  âbı  havası  letafetinden 
mahbub  ve  mahbubesi  ço(k)dur  Ve  cümle  halkı  Arabdır  Ve  gayet 
lecuclardır  Ekseriya  alaca  aba  giyerler  ve  beyaz  destar  imame  giyer- 
ler Ayanı  çuka  ve  sof  cellâbi  mevsuf  ahmer  sof  giyerler  Ve  zenanesi 
altun  ve  simi  halis  takye  üzre  beyaz  izar  bürünürler  Ve  reayasın 
çoğu  Yehudi  ve  ^$j\}  ve  Yakubî  ve  Dürzîlerdir  Amma  Ermeni  ve  U- 
rum  asla  gelüb  tavattun  idemez  Ticarete  gelen  bile  üç  günden  ziyade 
duramaz  Hemen  mürd  olur  Cümle  iki  yüz  dükkânı  var  Bezazistanı 
virandır  Ve  bazı  evler  altında  sebilhanleri  vardır  Ve  bağ  bağçesi  Ku- 
düsü  Şerif  yolu  üzre  dağı  taşı  yedi  saatlik  yer  serapa  bağ  ve  bağçe- 
dir  Her  sene  Cenabı  Bari  öyle  berekâtı  Halil  virir  kim  Mekke  ve 
Medineden  ve  Mısır  ve  Irakdan  nice  kerre  yüz  bin  deve  gelüb  anebi 
Halil  deyu  bazirgânlar  kuru  üzüm  yükledüb  vilâyet  vilâyet  götürür- 
ler Ve  inciri  ve  rummanı  ve  gûnagûn  âbdar  üzümü  ve  elması  ve  ay- 
vası ve  dipsi  Halil  yani  bekmezi  ve  zeytunu  meşhuru  âfâkdır  Ve  ce- 
mii halkı  bağbandır  Zira  ziraat  yeri  azdır  Ve  bir  güne  bir  çekirdekli 
engürü  olur  izmir  ve  Kuşadası  ve  Karabağlarda  ve  Istanköyde  ve 
Acem  Huy  meninde  olmaz  Kırmızı  kabak  yemeni  misal  bir  üzümdür 
Amma  Hikmeti  Huda  şarab  etseler  sirke  olur  Mucizei  Halildir  Am- 
ma  zeytunu  zeyt  yağı  ol  kadar  çok  olur  kim  Mührü  Ilyas  iskelesinden 
her  sene  gemilere  üzüm  ve  incir  ve  zeytun  ve  zeyt  yağın  doldurub 
dib  Firengistana  gider  Ve  taşlık  yer  olmağla  şiddeti  har  ziyadedir  Ve 
cabeca  halkının  rengi  ruları  humret  üzredir  Amma  birbirlerile  hüs- 
nü zindegâneleri  yokdur  Ve  şeb  ruz  gavgaları  çokdur  Gayet  lecuc  ka- 
vimdirler Ve  dağlarında  beş  on  bin  tüfenk  endaz  kavmi  vardır  Hâ- 
kime itaat  etmezler  Gayet  gani  ve  sahi  kavimdirler  Cenabı  Bari  mal- 
larına ve  bağlarına  berekâtı  Halil  vermiş  Taamların  tek  ü  tenha  ye- 
miyüb  elbette  müsafirle  tenavül  iderler  Haktaalâ  berekât  vermiş  ka- 
vimdir Ve  bu  şehrin  ederun  bırununda  olan 


SEYAHATNAMESİ  513 

Ziyaretleri    beyan  ider 

Evvelâ  şehrin  şimalînde  mezaristan  içindeki  Makamı  Kırklar 
Ve  camii  kurbinde  Şeyh  Kehen^uş  J'jm\^<'  ^^  ve  şehrin  şimal  ucun- 
da bir  kubbe  içinde  Şeyh  Aliyyüd  Dekâvî  isj^^\^  ^  ve  bu  mahalde  ni- 
ce bin  sâdâtı  kiram  ve  nice  bin  sahâbei  izam  ve  nice  bin  kibarı  ev- 
liyauUahlar  bu  Halilürrahman  sebebile  bu  mahalde  medfunlardır  Ve 
şehrin  içinde  Şeyh  Ahdurrahman  Hazreti  Ebabekirus  Sıddık  tariki  ki 
tariki  nakşibendiyyedir  anların  hulefasmdan  kutba  kadem  basmış  bir 
ulu  sultandır  Ve  bunların  haveriden  [1]  Şehy  Reyhan  sahâbe(i)  ki- 
ramdandır  Hazreti  Resalete  her  bar  reyhan  hedaya  götürürler  imiş 
Ulu  sultandır  Bunların  biraderleri  Samı  Şerifde  Paşa  Sarayının  iç 
hammamının  kapusı  dibinde  medfundur  Ve  yine  bu  Halil  şehri 
içre  Hazreti  Şeyh  Yusuf  Neccar  Hazreti  Resalet  huzurunda 
bunların  belin  Selmanı  Pak  bağlıyub  neccarlara  pır  ol  - 
du  Bunların  intikalinden  sonra  yine  Selmanı  Pak  Hazreti 
Ali  huzurunda  Ebulkasım  Abdül  Vahid  Neccarın  belin  bağ- 
ladı Bu  dahi  neccarlara  pır  oldu  Kabri  Baki'dedir  Bikavli  Fütüvvet- 
name  İmamı  Cafer  ve  yine  şehri  Halil  içinde  mahkeme  medresesi 
sahibi  Eşşeyh  ^J^^'ı^^  bir  azîmüşşan  hayrat  hasenat  sahibi  ulu  sultan- 
dır Tabakatı  Şa'ravîde  menakıbı  masturdur  >-J'^*  »-r-  ij'-^ 

A^c^  ^^j  /*MJi   J^j^^j   s^^LJi   Julail  <*Ic  j  [L\>   ^  r^J^^  *Lx.!j) 
jj^^cUjl  jî^i)lJi3U^li-i  >-il  j.^Â)l  .>jU  f^j  ^\J^^\  cUM^  j.  (aiJjİI 

Hamdi  Huda  bu  şehirde  bir  hafta  bağ  ve  bağçede  zevk  safalar 
idüb  evliya  ve  enbiyaları  ziyaret  idüb  nice  mazanna  (i)  kirame  ki- 
mesnelerin  sohbetile  müşerref  olub  hayır  dualarile  behremend  olduk 
Kırk  nefer  erbabı  zuama  ile  yine  Kudüsü  Şerife  müteveccih  oldu- 
ğumuz manazilleri  beyan  ider  Şehri  Halliden  şark  canibine  bağlı  ve 
dağlı  şahrah  ile  bir  saat 

Kariyei  Sagir 

Yetmiş  seksen  evli  birAraba[2]  karyesi  dir  Bazı  zeman  Şam  hakinde 
sakin  Âli  Omur  Jj^  Urbanı  bunları  üryan  idüb  emval  erzakların  nehb 
ve  garet  iderimiş  Bariyede[3]  bir  cami  vardır  Camie  muttasıl  bir  kub- 
bei  beyaz  vardır  Anda  rirareti  (ziyareti)  Hazreti  Yaserya  ibni  Hazreti 

[i]   (Civarında)  olacak. 

[2]   Bağdad  Köşkü  nüshası   (Ar  ab) 

[3]  Bağdad  Köşkü  nüshası  (Ve  bu  kariyede) 

Evliya  Çelebi  9  —  33 


514  •  EVLlYA  ÇELEBİ 

Is  ihni  Hazreti  İshak  Amma  ahalîi  karye  bizzat  Hazreti  Is  dahi  bun- 
da medfunderler  ""^  •^'^'^  c^*''  Amma  bu  Hazreti  türbe  âsitanesinde  bir 
şeyhi  var  Daima  savmı  Davuda  müdavim  mazanna(i)  kirame  kimes- 
nedir  Hakirin  derunundân  geçdi  ki  bu  Hazreti  Süreyya  ruhuna  bir  Yasini 
Şerif  tilâvet  idem  deyu  Bu  hatırda  iken  hemen  şeyh  Yasini  Şerifi 
tilâvet  idin  buyurub  ve  keşfetdiler  Hakir  dahi  bilâ  lâhn  savtı  âlâ  ile 
tilâvet  idüb  sevabın  Hazreti  Şüreyyanm  ruhu  şerifine  hibe  eyledim 
Ve  şeyhin  desti  şerifin  bus  idüb  hayır  duaların  aldık  Ve  bu  imam 
ban  Urban  fukarası  içre  olmagile  olkadar  müzeyyen  değildir  Ancak 
sandukası  hadargûn  atlas  ile  mesturdur  Ve  cami  hareminde  bir  âbı 
rahmetle  memlû  bir  sarnıcı  var  Cümle  halk  andan  istimal  iderler 
Ve  bu  karyeden  bize  şeyh  hazretleri  elli  tüfenkendaz  Urban  şehbaz 
refik  verdi  Zira  Gazze  paşası  Şeyh  Beşiri  kati  etmiş  Ol  ecilden  cümle 
Urban  dağı  ve  taşı  kaplamışlar  ki  Gazzei  basub  şeyhlerinin  intika- 
mın alalar  Biz  dahi  Nablus  yoluna  gitmiyüb  Rabbül  Belhî  *^M*  v-» 
nam    sengistan  ve  çengelistan     yerlerden     şiddeti     hararet  çekerek  ol 

mahuf  ve  muhatara  yolları  ubur  idüb  Hazreti  Musa  yoluna  azimet 
etdi   (k)    12  saat 

Kariye!  Nuaym 

İbrahim  Halil   evkafıdır  Yüz  evli  bağ  ve  zeytun  ve  inciri  ve  dud 

eşcarlı  mamur     karyedir     Han    ve  hamamı  ve  bir  lâtif  mamur  camii 

ve  minaresi  ve  haremi  altında  bir  âbı  hayat  sarnıcı  vardır  Camiin 
sağında 

Ziyareti  Hazreti  Lût  ibni    f^Ji  ^^r:^ 

Bir  âsitanei  münevverdir  kim  canibi  ciharı  iremizatülimad  gibi  bir 
bağ  bostan  gül  gülistan  nahlistan  içre  bir  kubbei  âlide  asudedir 
Amma  müzeyyen  değildir  Ancak  sandukaları  yeşil  sof  ile  puşidedir 
Müddeti  ömürleri  sene  200  oldu  Hazreti  Ibrahimin  ammisidir  Kavmi 
Samerîdendir  Mütefikât  *^^*-^'  şeriki  Safet  şehrine  karibdir  Anın  hal- 
kını dine  davet  etmeğe  memur  oldılar  Kırk  yılda  üç  kişi  imana  gel- 
di Hak  Azze  ve  Cel  Cebril  Emine  emir  idüb  ol  şehri  cümle  halkile 
havaya  çıkarub  ruyi  zemine  urub  yire  geçürdü  Hazreti  Lût  dahi  Ku- 
düsde  mütemekkin  iken  bu  karyei  Nuaymde  merhum  olub  hâlâ 
bu  camide  medfundur  Amma  bu  kariyei  Nuaym  şehri  azîm  bir  se- 
vadı  kadim  imiş  Hâlâ  âsârı  binaları  nümayandır  Ve  bu  âsitaniye 
cemii  masru  ve[l]  gelüb  ziyaret  idüb    şifa    bulu(r)   1ar  Hakir 

bir  Yasini  Şerif  tilâvet  idüb  şefaatlerin  reca  eyledik  Ve  bir  gice  bun- 
da mihman    olub  şeyhin  bize  koşduğu     kırk     âdeme  beş  guruş  verüb 


[1]   Bağdad   Köşkü  nüshası  (  Mehmum  ) 


SEYAHATNAMESİ  5İ5 

avdet   etdiler     Badehu     bu  karyeden     yirmi  tüfenk    endaz  vesile  alub 
yine  canibi  şarka  3  saat  safi  taşlık  içre  ubur  idüb 

Kariyei  Veşle  (-vi-i-j) 

Yüz  evli  kaPa  misal  bir  mamur  köydür  Bunda  sehl  istirahat 
idüb  ve  tahtelkahve  ve  tenavül  idüb  cümle  refiklerimizin  ve  hakirin 
atlarına  ikişer  at  yemi  alub  cümle  doksan  dörd  yem  alub  üç  guruş 
verdik  Hazâ  bereketi  Musa  deyüb  bir  kaç  âdem  silâhlarile  bize  refik 
oldılar  Zira  bu  mahaller  gayet  havf  ve  haşyet  çekecek  yerlerdir 
Andan  yine  göz  göz  gün  sa't  (sa*b)  sengistan  içre  6  saat 

Ziyareti  Hazreti  Musa  ibni  Karn  Amran  (.MJUic 

Valideleri  Yuhanadır  Menucehr  Iran  ve  Turan  padişahı  idi  Velid  bin 
Masun  yani  Firavn  Mısır  padişahı  idi  Bedehu  igvayi  Şeytan  ile  hâşâ 
sümme  hâşâ  rübubiyyet  davasın  idüb  (Ayet)  ^^V»^^  I»»  didi  Bunların 
cemanında  Hazreti  Musa  Saidi  Ebrime  karib  vücude  gelüb  anası  Yuha- 
na  Hazreti  Musai  bir  sanduka  icre  koyub  Firavn  havfinden  Nile  atdı 
Hikmeti  Huda  ol  sandukıyle  Hazreti  Musa  Firavnun  haremi  önünden 
ubur  iderken  Firavnun  hatunu  sanduka  (i)  Nilden  çıkarub  pinhanen 
perveriş  idüb  müruru  eyyam  ile  Musa  bir  feta  olub  âlemi  sayyahat  icre 
kendülere  Mısır  hakinde  Bahri  Kulzüm  sahilinde  Turu  Sinada  müna- 
cat  iderken  kendülere  kırk  yaşında  nübüvvet  ihsan  olunub  Firavunu 
dine  davet  etmeğe  memur  olub  bilâhare  yine  Süveyş  deryası  kenarında 
Hazreti  Musa  Firavn  ile  cenk  idüb  Hazreti  Musaya  asker  ile  Süveyş 
deryasına  girmek  fermanı  Huda  olub  (Ayeti)  ^>j\j^y\r J^»  js'ils^-»  ji^lâ  maz- 
mununca  Hazreti  Musa  askerile  deryaya  girüb  halâs  oldu  Firavn  bu 
hali  görüb  Ayâ  Bu  ne  haldir  derken  derhal  Hazreti  Cebril  bir  kıtrak 
(kısrak)  ile  Fravnun  aykır  atı  önüne  düşüb  derya  (ya)  girdi  Aykır 
atı  dahi  kısrak  görüb  ardına  düşdü  Firavn  olkadar  licamm  çeküb 
zabtı  mümkin  olmıyub  deryaya  girüb  Musa  nebi  leşkerin  kovagitdi 
Firavnîler  bu  hali  görüb  yire  girdi  Biz  ne  tehir  ideriz  deyu  cümlesi 
deryaya  girüb  güruh  güruh  gitmede  Ta  ki  mabaadlerinde  bir  firavnî 
kalmıyub  biemriliâhi  taalâ  cümlesi  Süveyş  deryasında  jjJ^»  boğazı  nam 
mahalde  gark  oldular  Badehu  Cenabı  Bari  ol  gark  olan  firavnîlerin 
lâhmın  eki  iden  balıklardan  Kırç  balığın  halk  eyledi  MePun  balıkdır 
Mahallinde  evsafı  tahrir  olunur  Badehu  Hazreti  Musa  Bahri  Kulzümün 
Habeş  canibine  gelüb  Fencistan  ve  Berberistan  ve  o'ı  ve  Asvan  mem- 
leketinin halkın  dine  davet  iderek  Saidde  vatanı  aslîsi  olan  Beledi 
Ermeni  Isfune  gelüb  andan  Mısırı   Atik  ki    şehri    Nustatdır    (Fustat) 


516 


EVLİYA  ÇELEBİ 


anda  halkı  dine  davet  etdi  Zemanı  bâsaadetlerinden  vilâdeti  Hazreti 
Muhammede  gelince  sene  3300  dür  Omreş  sene  Ve  sebebi  maişeti 
sanayii  Hazreti  Şuaybm  çobanı  idi  Ve  kelimuUah  idi  Yani  bilâvasıta 
Cenabı  Bari  ile  kelimat  ider  ve  (Ayet)  Lj^  ^^^-  *^\^j  Cemii 
tevarihi  muteberelerde  hikâyeti  masturdur  Ve  hâlâ  bu  mahal  ki  Ku- 
düşü  Şerifin  canibi  şarkîsinde  yedi  saat  baide 

Bahire!  Sidrem    yani  Bahire  (i)  Lût 


Semi  helâhil  misal  suyu  var  ndır    Sahilinde  bir    kubbei 

mehbatı  münevverde  asudedir  Çöl  çölistan  ve  bir  beyaban  ve  bir 
cayi  sengistan  olmağile  canibi  erbaasında  şenlik  yokdur  Amma  kubbei 
âlisine  muttasıl  bir  camii  âlisi  var  kim  dürrü  beyz  âsâ  beyaz  münev* 
verdir  Ve  cabeca  etrafında  höcreleri  vardır  Ve  hareminde  bârânı 
rahmet  ile  memlû  bir  âbı  hayatvar  çahı  ması  var  Ve  minare  ( i ) 
mevzunu  var  kim  misli  meğer  Mısırda  Gavriyye  minaresi  ola  Ve 
haremden  taşra  yine  bârânı  rahmetden  memlû  bir  bürkei  azîm  var 
Ve  sandukai  şerifi  Kudüsde  Hazreti  Davud  sandukası  gibi  zer  ender- 
zer  atlası  ahdar  ile  püşidedir  Ve  kubbei  âlisi  zîkıymet  haliçeler  ile 
döşelidir  Amma  mücevher  ve  murassaat  makulesi  zîkıymet  kanadîl 
ve  çırağ  ve  çırağdan  ve  buhurdan  ve  gülabdan  yokdur  Ancak  yüz 
mıkdarı  kana  (d)  illerdir  Ve  camii  dahi  hemçinan  tekellüflü  değildir 
Zira  hali  yerdedir  Bu  âsitanenin  canibi  kiblesinde  iki  yüz  evli  bir 
karye  vardır  Müslüman  ve  Yakubî  ve  Yahudiler  vardır  Huccac  züv- 
vârân  her  yaz  bu  âsitaniye  geldiklerinde  mezkûr  kuradan  ahalisi  ge- 
lüb  ehli  züvvara  hizmet  idüb  mekûlât  meşrubat  levazımatların  getirüb 
hizmet  iderler  Türbedar  dahi  bu  kariyeden  Amma  bu  âsitanede 
Hindiden  gayri  kimesne  yokdur  Ve  her  sene  ziyaret  iden  kavmi  Ya- 
hud  çokdur  Zira  anlar  Musa  derler  Kudüsden  beş  altı  yüzü  bir  yire 
gelüb  alaybeği  bayrağıle  asker  alub  gelüb  ziyaret  iderler  Bu  âsitane 
ve  cami  güya  üstad  benna  elinden  henüz  çıkmışdır  Merkadi  püren- 
varının  kanadil  ve  haliçeleri  daima  hali  üzre  durub  türbedarları  babını 
sed  etmezler  Daima  mekşufdur  Bir  kerre  Arab  ve  Dürziler  bazı  eşya* 
ların  serika  etmişler  Cümlesi  mürd  olmuşlar  Bir  celâl  sahibi  ülülaz  (im) 
peygamberdir  kim  âdem  kubbei  münevveri  içine  dahil  oldukda  vü- 
cudu insana  lerzan  hâsıl  olub  valih  olur  Hakir  vardıkda  âsitanesin 
bus  idüb  cümle  refiklerimizle  -^üyy  t  j^->  ^^^f,^^.  ^M  r^~^'  diyüb  dahil 
olduk  Payi  saadetleri  canibinde  muvace  (  h  )  ei  şeriflerine  varub 
cümlemiz  âdab  üzre  oturub  hakirin  Surei  Nebe'de  kalmış  bir 
hatmi  şerifi  temam    idüb  sevabın  ruhu  şeriflerine  hibe  eyliyüb  şefaat- 


SEYAHATNAMESİ  517 

lerin  reca  eyliyüb  taşra  camie  varub  ibadet  etdik  Ve  ol  gice  anda 
mihman  olub  ahalii  karye  ellerinde  tavuk  ve  bir  koyun  ve  beş  himar 
yükü  nilgûn  taşlar  getirdiler  Hakir  decacların  ve  ganemin  bekaların 
verüb  Bu  taşlar  nedir  dedim  Ya  Sultanım  Bu  hacerat  misli  şecerat 
hatabdır  didiler  Hakir  itimad  etmedim  Badehu  kav  yakub  tanceri  ve 
gayri  (i)  taşlar  üzre  koyub  bazı  har  haşak  ile  alev  zahir  olub  mezkûr 
taşlara  tancere(i)  kodukda  alev  beralev  olub  neft  ve  katran  misal 
yanardı  Hikmeti  Huda  meğer  ol  dağların  cümlesinin  haraları  böyle 
yanarmış  Hikmeti  acibe  ve  garibedir  (Ayet)  j^î  '^gi  y  ^^c  aMiji  Badehu 
bu  taşlardan  barımıza  bir  kaç  kıt'a  koyub  ziyareti  veda  idüb  cümle 
refiklerimizle  bu  bahirei  ve  Bahirei  hut  derler  Sidrem  kenarınca  sen- 
gistan  icre  gidüb  kabayili  Ali  Omur  haymeleri  içinde  sehl  istirahat 
idüb  bu  bahirei  Sidremden  lâtif  ahmerüllevin  semekler  sayd  idüb 
alelfevr  tabh  etdiler  Tenavül  idüb  dePi  cu  etdik  Amma  gayet  leziz 
mahileri  olur  Ve  bu  halicin  dairen  madar  cürmü  dokuz  mildir  Gû- 
nagûn  maideleri  olur  Amma  sehl  surdur  Hayvanat  içerler  Şita  ey- 
yamlarında seyli  rahmetden  leziz  olur  Bu  bahirenin  canibi  garbisinde 
kabri  Kelimullaha  karib 

Cebeli  Zeytî  har  {J^  c^ıj  j.:-) 

derler  bir  cebeli  sagiredir  Anda  bir  garı  azîme  vardır  Hazreti  Lût 
nebi  bu  gar  icre  ümmetlerinin  ehil  iyallerin  kavmi  Lûtîler  havf  inden 
bu  garda  pinhan  eylemiş  Hâlâ  bu  gardan  her  gice  bir  ziya  zahir  olub 
bu  etrafa  ziyabahş  olub  mehi  cardeh  gibi  cevanibi  erbaa  münevver 
olur  Hikmet  bu  kim  ruzu  ruşende  bîbak  ve  bîperva  ol  gar  içre  girüb 
seyir  temaşa  idersen  ne  çırağ  ve  ne  kandil  ve  ne  fitile  ve  ne  âteş  ve 
ne  âteşdan  var  Ancak  sun'u  Hudadır  Bir  şem'i  şebistan  zahir  olur 
kim  akıl  perişan  olur  Amma  Hazreti  Meryem  Yehudi  kavmi  ta^nın- 
dan  Kudüsden  firar  idüb  bu  halici  Sodrom  ve  bazılar  Bahirei  Meryem 
derler  bunda  kapanub  Hazreti  Isa  ile  bunda  sakin  olurmuş  Cenabı 
Bari  anlara  Cebril  Emin  ile  L>^  LWj  ihsan  idüb  leylei  zulmetde  ziya 
ihsan  iderdi  Ol  ecilden  hâlâ  bu  gardan  ateş  zahir  olur  Hattâ  hakir 
ol  gice  bu  ziyayı  müşahede  idüb  ilmelyakin  ve  aynelyakin  ve  bakkal' 
yakin  hasıl  etmegiçün  ol  şeb  Ali  Amur  haymelerinde  mihman  olub 
hayli  ikram  etdiler  Badelgurub  cevzii  âteş  nümayan  olarak  vakti  asada 
cihan  âlemtab  oldu  Ta  vakti[l]  mahalline  dek  berkarar  olub  badehu 
muzmahil  oldu  a/.I.  ^C<j  ^r^jıi  .iiıU  -*\!ijiiî  Bunları  seyir  temaşa  idüb  bu 
muhalden  şimal  canibine  beş  saat  gidüb 

[1]   Bağdad   Köşkü  nüshası  (şafiî) 


518  EVLİYA  ÇELEBİ 

Def^a  menzili  Kudüsü  Şerif 

Ekalîmi  hakîkîde  îklîmî  salîsdedîr  Tulî  neharı  ve  etvalül  leyalî  ve 
talîî  bînası  bunda    cemîî   ahîbba    île  vedalaşub  Mısırda 

Ibrahîm  paşaya  gidüb  andan  haccı  şerîfe  gîtmek  sadedînde  îken  Ku- 
düsü Şerîf  paşası  Harmuş  paşaya  emrî  şerîfler  gelüb  saîr  eseneden  on 
gün  mukaddem  Şam  huccacın  Hüseyîn  paşa  île  maan  Şamdan  çıkub 
Mekkei  Mükerremîye  azîmet  îdersîz  Ve  Mısır  emîrülhaccı  île  dahî 
fermanım  öyle  sâdır  olmuşdur  deyu  hattı  şerîfî  saadet  makrun  gelînce 
hakîr  hisab  etmegî  (etdîmkî)  Kudüsden  Mısır  yîrmî  konak  yerdîr  Bu 
hîsab  üzre  huccacı  müslîmîn  çıkmağa  yîrmî  gün  kaldı  dîyüb  bîzzaruri 
Mısır  rahma  gîtmeğî  feragat  îdüb  bîn  seksen  îkî  Ramazanının  salâtı 
îdînî  Mescîdî  Aksada  kılub  badeddua  cümle  ahîbba  île  musahafa  ve 
veda  îdüb  Şam  canîbîne  azîmet  îdüb  Kudüsden  canîbî  şîmale  9 
saat  safî  zeytun  ve  tînlî  bağ  ve  bağçelî  kuralar  îcre  ubur  îderek 

Menzili  Kariyei  Selima 

Bîr  bayır  üzre  îkî  yüz  Arab  evlî  ve  âbı  hayat    sulu  bîr  mamur  karye 
ve  zîametdîr  Andan  yîne  şîmale  mahsuUü  sahralar  îçre  8  saat 

Menzili  Kariyei  Naşif  Oğlu 

Zîametîdîr  Yüz  hanelî  belîdedîr  Andan  yîne  şîmale  âbâdân  hamun 
icre  6  saat  gîdüb  şîddetî  hararet  île  bîtab  ve  bîmecal  olub 

Evsafı  kal'ai  Cebelül  Alcun  (Aclûn) 

Arzı  Fîlistînde  sene  tarihînde  şehrî  Mısırı  sahîbî  Melîk  ^.»^  bîna^ 
sidir  Badelhîcret  sene  60  tarihinde  hazretî  Muavîye  Samda  emîrül' 
mü'minîn  îken  tamîr  termîm  etdî  Badehu  sene  222  tarihînde  kaPa 
mîftahın  Çerakeseler  Selîm  Şaha  teslîm  îdüb  Şam  eyaletinde  sancak 
beğî  tahtı  oldu  Hâlâ  beğînîn  tarafı  padîşahîden  hassı  hümayunu 
26000  yük  akçedir  Zîamet  4  ve  tîmar  51  Paşası  ve  erbabı  zuaması 
ve  erbabı  tîmarları  kanunu  padişahı  üzre  cebelülerî  ile  bin  îkî  yür 
pakize  asker  olub  her  sene  Şam  huccacı  Mekkeden  avdet  etdikleri 
mahalde  huccacı[l]  Asi  Hurmada  istikbal  îdüb  âsîlerden  halâs[2]  me* 
murlardır  Gayri  sefere  gitmezler  Ve  paşasına  kırk  kise  hasıl  olub  ve 
sancağı  yüz  elli  akçe  şerif  kazadır  Ve  yüz  kırk  pare  nahiye  kuraları» 
dır  Amma  Arab  esbinin  payinde  payimal  ve  sergerdan  kuralardır 
Kadıya  senevi  altı  bin  guruş    olur    Kethüdayeri  ve  Şam  serdarları  ve 

[1]   Bu  kelime  Bağdad   Köşkü  nüshasında  yok 
[2]   Bağ-dad   Köşkü   nüshası  (etmeğ'e) 


SEYAHATNAMESİ  519 

ayan  dizdarı  ve  merdümü  hisarı  vardır  Cümle  yüz  elli  pürsilâh  nefe- 
ratlardır  Ve  kaPası  bir  püşte  üzre  şekli  murabba  ve  sengi  musanna 
ile  mebni  bir  kaPai   şirindir  Dairen    madar  cürmü  ve 

nazır  bir  demir  babı  vardır  Ve  içinde  bir  cami  ve  yet(m)iş  seksen 
mikdarı  toprak  ile  mestur  hanecikler  vardır  Beği  kal'ada  sakin  olub 
ve  han  ve  hammamı  ve  beyz(z)istanı  yokdur  Ve  aşağıda  varuşu 

(Bir  satır  hoş) 

ve  âbı  havasının  letafetinden  bağ  ve  bağçesi  firavandır  Ve  engürü 
Halilürrahman  inebine  müşabihdir  Ve  şehrinin  yıldız  canibi  iki  konak 
yere  ta  Ayni  Tüccara  ve  '^y^  ve  Leccuna  varınca  Heyhat  misal  çe- 
menzar  hâle  ve  ergavan  beharile  mahsuldar  bir  dar  diyardır  kim  her 
sene  kırk  elli  bin  Tü(r)  kman  sellenub  mihman  olurlar  Bu  şehrin 
canibi  şarkîsinde  iki  saat 

Bahirei  Zagr  ( ^^}  ^jj^^ ) 

Dairen  madar  altı  mildir  Abı  hayat  sudur  Gûnagûn  mahileri  sayd 
olunub  canibi  erbaasında  kabaili  Vahidat  ve  Ali  Omur  ve  Beni  Zahid 
meks  idüb  taravet  kesb  ider  Bu  bahire  Mine  bahiresi  ile  Cebeli  Aclûn 
mabeynehümasmda  vaki  olmuşdur  Ve  Vy.  sahilinin  canibi  garbisinde 
bir  beyaz  kubbei  münevver  vardır  Anda  ziyareti  ^J  binti  Hazreti 
Lût  r^-^*  ^^  anda  medfundur  Amma  türbedarı  ve  kanadîli  ve  halice- 
den  halidir  Zira  âbâdândan  nişan  yokdur  Cümle  kabayili  Urban 
çokdur  Bu  âsitanenin  cenbinde  bir  ayn  vardır  Bu  kerimenin  ismile 
müsemma  olub  Ayni  >>  derler  Kabaili  ulemayi  Urban  efvahında 
böyle  şayîdir  kim  bu  ayn  kıyamete  karib  yani  ışrat  saatde  cuş  huruşa 
gelüb  bu  sahra  ve  şehirleri  gark  ide  derler  Hakikatülhal  eğer  tuğyan 
etse  ta  Şama  gelince  önüne  hail  yokdur  ^V*^  r^'  Bunu  dahi  ziyaret 
idüb  yine  kaPai  Aclûna  gelüb  ol  gice  mihman  olub  badehu  Aclûnun 
bağlarından  taşra  kıble  canibinde  etdüği  Katran    kaPası  rahı 

üzre  Ziyareti  Hazreti  Beşir  ihni  Hazreti  Eyyub  r^^'  ^^  çemenzar  yerde 
bir  beyaz  kubbei[l]  ve  ehli  civarı  yokdur  Ol  ecilden  müzeyyen 

değildir  Amma  ziyaretgâhı  has  âmdır  Bazı  mahalde  Beni  Reşid  kabi- 
lesi bu  mahalle  gelüb  Vadii  Beşir  deyu  meks  idüb  ziyaret  iderler 
Suhuf  nazil  olmuş  peygamberdir  Hakir  hamdi  Huda  Hazreti  Eyyuh 
ibni  ziyaret    idüb  bir  Yasini  Şerif  tilâvet  idüb  şefaatlerin  reca 

eyledik  Müddeti  ömürleri  sene  Sanayii  bağban  imişler  Andan  yine 
Cebelül  Aclûna  gelüb  bazı  ahibba  ile  vedalaşub  yine  canibi  şimale 
9  saat  gidüb 

[Ij  Bağ-dad  Köşkü  nüshası  (münevvercde  medfundur  Türbedarı  ve) 


520  EVLİYA  ÇELEBİ 

Defa  kal'ai  Ayni  Tüccar 

Mukaddema  evsafı  tahrir  olunmuşdur  Anı  ubur  idüb  4  saat 
türablı  sahra  içre  güzer  idüb  Safet  şehri  hududunda  Mine  gölü  kena* 
rmca  sa'b  ve  sengistan  yerleri  geçüb  Nehri  Vadi  bahirei  Miniye  mahlut 
olduğu  mahalli  atlar  ile  ubur  idüb  ana  karib 

Aynüt  Tin  ve  Ayni  Limon 

Bu  2  uyunlar  bahirei  Miniye  munsab  olduğu  mahalden  atlarla 
geçüb 

Evsafı  harabı  şehri  Taberistan 

Badettufan  mamur  abadan  olan  büldanlardandır  Bu  Taberistan 
sık  ormanları  ile  kat  etdikleriyçün  Teberistan  Taberistan  derler 

Canibi  garbisi  ta  Safet  şehrine  canibi  cenubîsi  kal'ai  Kahkaha  canibi 
şarkîsi  Bahirei  Taberistanm  nısfına  varmış  şehri  muazzam  imiş  Sene 
76  Tarihi  vilâdeti  Isadan  sonra  Buhtunnasır  har  ab  idüb  yine  mamur 
olub  bu  şehirde  yetmiş  peygamber  bir  asırda  cem  olmuşlardır  Yehud 
taifesi  bu  nebilerin  çoğun  kati  iderler  Hâlâ  bazı  ziyaretler  var  kim 
nebilerdir  deyu  ziyaret  etdik  Amma  esmaları  malûmumuz  değildir 
Badehu  sene  792  tarihinde  Timur  Kudüse  g(i)derken  bu  şehir  kav- 
min katli  âm  idüb  şehrin  harab  ider  Hâlâ  harabdır  Amma  bunda 
olan  imareti  kadimeler  ve  âsârı  azîmeler  meğer  Ayaslugda  ve  Mısırın 
Şark  ahmiminde  ola  Bu  şehri  ubur  idüb  yine  Mine  gölü  kenarınca  gidüb 
ta  Ayni  Tüccardan  6  saat 

Menzili  hankahı  Mine  ve  evsafı  Rahirei  Taberistan 

Efvahı  nasda  Mine  gölü  derler  Bu  bahirenin  canibi  garbisinde 
bir  kayalı  alçak  cebel  dameninde  bahire  kenarında  bir  küçük  handır 
Amma  gayet  bîemandır  Zira  canibi  erbaası  Düruzî  ve  Urbandır  Ve 
serapa  Urbanı  bîeman  insandır  Ayende  ve  revendeleri  kendüleri  gibi 
üryan  idüb  katli  ebdan  iderler  Sene  tarihinde  Şam  ve  Kudüs  mabey- 
nehüması  emin  tarik  olsun  içün  Lala  Mustafa  paşa  binasıdır  Ve  Safet 
hükümetinde  gayet  mahallinde  bina  olunmuşdur  Kıblesi  canibi 
sahili  bahirei  Minedir  Serapa  ilkin  ağacı  hıyabanıdır  Bu  ormanların 
türabında  Safet  keçesi  boyayacak  gûnagûn  kök  boyalar  çıkar  Ta 
Firengistana  nice  bin  yük  götürürler  Safet  hâkimi  öşrün  alur  Ve  bu 
bahirei  Mine  kıbleden  yıldız  canibine  tulânî  vaki  olmuşdur  Tuli  iki 
konakdır  Ve  arzı  Müzeyrib  vjiv^  kal'ası  kurbinden  ta  Taberistan 
canibine  varınca  elli  mildir    Amma    gayet  âbı    hayat  suyu  vardır  Ve 


SEYAHATNAMESİ  521 

Kudüsü  Şerif  rahı  üzre  sahili  bahirde  mamur  abadan  kuraları 
vardır  Amma  canibi  şarkîsi  ve  kıblesi  Şamm  Kabe  yolları  ve 
Urban  yatakları  olmagile  mamur  değildir  Ol  canibi  beyaban  olma- 
gile  sahili  bahire  çengelistan  ve  hıyabandır  Ecnası  mahlûkat 
olduğundan  maada  Beni  israil  koyunları  vardır  ki  ihtida  müştak 
olmuş  kuzuk  durdur  Amma  gayet  semiz  ve  kamları  yine  sayir 
koyun  boynuzu  gibi  kurulmuşdur  Ve  kuyruğu  tavşan  puçiğı 
gibidir  Bu  bahirede  arslan  dahi  olur  derler  Amma  hakir  görmedim 
Amma  Merzifon  şehri  himarı  kadar  hmzirleri  olur  kim  tabir 
olunmaz  Sayd  şikâr  olunacak  yerdir  Amma  beş  on  kişi  varsa 
rehzenler  âdemi  şikâr  iderler  Ve  bu  hahiriye  azîm  nehirler  mahlut 
olur  Evvelâ  canibi  garbisinde  Ziydaniyye  ve  ^'^^  dağlarından  ve  Baalebek 
sahrasından  hasıl  olan  nehri  Tennuru  sagir  ve  nehri  Hulhulü 
kebir  ikisi  bir  yere  munsab  olub  cisri  Yakub  altından  ubur 
idüb  bahirei  Miniye  munsab  olur  Ve  canibi  şarkîsinden  nehri 
ob»-  kal'ai  Müzeyrib  altından  cereyan  idüb  buna  mahlut  olub  ve 
canibi  şimalîsinden  nehri  »^-^  ve  Belidei  Sanemeyn  cç«u*  cenbinden  uyunu 
Sanameyn  dahi  bu  bahirei  Mineye  mahlut  olur  Ve  Samın  Kabe  yolun- 
da  Ayni  Zerka  dahi  buna  rizan  olur  Abı  hayat  bir  bahiredir 
Ahalii  vilâyet  yetmiş  güne  semeki  lezizi  olur  derler  Ve  hükemayi 
kudema  yetmiş  hassanın  yazmışlar  Ve  bu  bahirenin  canibi  erbaasmda 
olan  ucubei  dehrden  nice  yüz  ibretnümalar  vardır  Amma  cümleden 
biri  bu  bahirenin  canibi  bir  harab  şehir  vardır 

Evsafı  harâbi  şehri  Zagzaga 

Hazreti  Lûtun  şehridir  İklimi  Filistindedir  Bunu  dahi  Buhtunnasır 
harab  etmişdir  Hâlâ  bu  bahirenin  sahilinde  dağı  ve  taşı  dutmuş  bir 
harabâbâd  diyardır  İmareti  harabîsi  bir  günde  devir  olunmaz  Bunda 
olan  binalar  takı  kesradan  nişan  verir  amudu  müntehalar  ve  mutal- 
sam  köhne  asarları  var  kim  âdem  hayran  olur  Amma  etrafı  mamur 
belideler  ile  ârâste  ve  mahsuldar  vadileri  var  Bu  harabistan  içre  ka- 
haili  Vahidat  ve  kabaili  ^j  ve  kabaili  Reşidin  ganemleri  kışlar  Azîm 
garlar  ve  saraylar  vardır  Bunda 

Germabı  Zagzaga 

Farsîde  germab  arabîde  ayni  cari  Türkîde  ılıca  ve  kaplıca  ve  mo- 
golîde  ve  lisanı  yunanîde  nero  ve    lisanı    lâtinde 

hâna  derler  Ve  lisanı  Ekradda  çermik  bir  hikmeti  ayndır  Hükema 
kavlince  mâi  carisi  kükürd  maadini  üzr  (e)    uğrayub    şiddeti    harare- 


522  EVLİYA  ÇELEBİ 

tinden  ol  ayn  ateşpare  olub  bir  yerden  tulu  ider  Amma  beni 
âdeme  olkadar  nafîdir  kim  bir  vech  ile  evsafı  tabir  olunmaz  Amma 
bu  Zagzaga  ılıcasının  cümle  hassasından  biri  kırk  gün  bir  cüzam  nuş 
etse  dürrü  beyzâsâ  olur  Hassai  sanisi  cereb  ve  behak  ve  firengi  maraz- 
ların firengî  şemşir  gibi  kat  ider  Karib  ve  baid  diyarlardan  bu  kud- 
ret hammamma  girüb  şifa  bulurlar  Ve  yine  bu  bahirenin  canibi 
şimalîsinde 

Hammamı  Demamir 

derler  Bu  dahi  kudret  hammamıdır  Amma  bu  u*cubei  dehirden  itimad 
etmiyecek  sun'u  Hudadır  Şahraha  karibdir  Cümle  ahbab  ile  varub 
görmek  olmuşdur  Moin  Oğlu  girüb  nikris  zahmetinden  halâs  olub 
nef'in  müşahede  etdiğiyçün  bu  germab  üzre  kubbei  âliler  bina  etmiş 
Etraf  kuralardan  ahalii  buldan  gelüb  gasil  iderler  Amma  taşra  çıkınca 
sovukdan  gayet  ihtiraz  lâzımdır  Ta  ki  nePi  müşahede  oluna  Amma 
zîruh  hayvanat  makulesindan  bu  germaba  düşse  tüyü  dökülür  Ve 
garabeti  garihetül  acibe  Bir  destimal  içre  üç  yahud  beş  yahud  yedi 
hâsılı  kelâm  tek  beyzai  yani  yumurta  koşan  su  içinde  pişüb  taşra 
çıkarsan  biri  gaib  olub  beyzaları  çift  koyalar  Amma  çift  beyzai  koşan 
pişirüb  yine  çift  yumurta  çıkar  ki  hâlâ  destimalde  bir  rahne  yok 
iken  yine  böyle  olur  Acib  hikmetdir  Bazılar  bir  ecinne  müekkili  var- 
dır Idris  nebi  kehenelerinden  bir  kâhinin  mâi  mutalsamıdır  Kaçan- 
kim  beyza  (i)  bu  suya  koyub  pişirseler  biri  ol  ecinniye  gıda  olur 
Eğer  çift  koşalar  yine  dürüst  çift  yumurta  çıkar  Böyle  mutalsamdır 
deyu  nakleylediler  Amma  ekseriya  bu  ılıcaya  Kudüs  ve  Safet  Yehudi- 
leri  çok  girerler  vesselam  Ve  bu  Mine  bahiresinde  bir  cezirecik  vardır 
Kudüs  rahından  nümayandır  Ana  Ceziretun  Nemmil  S^\i/yr  derler  Bir 
küçük     cezirecikdir    Hazreti     Süleyman  idüb  Ya  Süleyman 

Sencileyin  yedi  Süleyman  gördüm  diyen  muru  zaif  bu  cezirede  sakin- 
dir derler  Amma  görmedim  Bu  mahalde  Mine  gölünün  evsafı  temam 
olub  Mine  canibinden  yine  şimale  Ak  Taşlık  belin  geçüb  üç  saat  rene 
ina  ceküb  ePiyazübillâh  candan  bizar  olub  piyade  derdi  mihen  çeke- 
rek âhir  atlara  suvar  olub  üç  saat  dahi  türablı  yerler  ile  gidüb  ziyareti 
cübbü  Yusu/ (.v-jıuc  Şama  giderken  şahrahın  sağ  tarafında  bir  zîyaretgâh 
kuyudur  ki  Hazreti  Yusuf  (u)  biraderleri  bu  çaha  atınca  Cenabı  Bari 
Yetiş  ya  Cebril  deyu  emir  etdükde  Cebril  Emin  dahi  berki  hâtıf  gibi 
tarfetülayn  içre  yetişüb  kanadı  üzre  Yusufu  alub  çahın  bir  köşesinde 
bir  taş  üzre  koyub  gitdi  Bu  çaha  Cenabı  izzetin  nazarı  taallûk  idüb 
çah  iken  Hazreti  Yusufa  cah  oldu  Bu  bikrin  hakkında  nice  yerde 
(Ayet)  ^U  zA^i.^  misilli  Ayetler  vardır  Badehu  Mısır  kârbanı  geçerken 


SEYAHATNAMESİ  52^^ 

bu  kuyudan  su  çekerken  (Ayet  Suresi  Yusuf)  «j^-'j  ^yJ^\X^  iSj-^ik  "^  "^^  cİ^^ 
'^Lfl>  nassı  dahi  Hazreti  Resalete  alâtarikulkısas  nice  nazil  olmuşdur 
hikâyeti  cemii  tefasir  ve  kütübü  muteberelerde  masturdur  Badehu 
tüccar  Hazreti  Yusufu  kuyudan  çıkarub  Mısırda  azizi  Mısıra  satdılar 
Müruru  eyyam  ile  kenduye  kırk  yaşında  nübüvvet  gelüb  Mısıra  halife 
olub  bu  kuyuyu  mamur  etdi  Hâlâ  bu  çah  üzre  çar  nahif  mermer 
sütun  üzre  bir  alçacık  kubbecik  vardır  Ademin  başı  değer  Bu  kubbe- 
nin içi  âyende  ve  revendenin  gûnagûn  hatları  mestudur  Ve  kuyunun 
umku  bir  köndür  kaddi  yani  beş  zira  ancak  Hattâ  hakir  sene  tarihinde 
Silâhdar  Murtaza  paşa  ile  Kudüsden  gelirken  ziyaret  idüb  hakirin  bir 
sırma  mebrum  matarası  ve  miftah  gulâm  (in)  in  bir  hışti  düşdükde 
hakir  hemen  iki  çember  kolanın  bir  yere  bağlıyub  hakir  Yusufvar 
nüzul  etdim  Amma  suyu  gayet  kalil  idi  Ve  bu  çahm  suyu  aslî  değil- 
dir  Bârânı  rahmetden  cem  olur  Kesme  kayalı  sarnıcdır  Ve  Hazreti 
Yusufun  cülus  etdüği  kayada  mübarek  zanuları  yeri  aşikâredir  Ve 
bir  yerli  kayacıkdır  Bu  mahalle  Yusuf  ve  Hazreti  Cebril  nazil  olduğu 
hatıra  hutur  idüb  kuyu  icre  hakire  bir  bügâ  arız  olub  olkadar  tazarru 
nalişler  idüb  Cenabı  Bariden  sıhhat  (i)  beden  seyyati  tam  ve  âhir  nefesde 
iman  reca  idüb  cemii  atşanın  delvlerin  ve  mataraların  doldurub 
dePi  atşanlarma  sebeb  olub  hakir  dahi  mataramız  pür  idüb  ve  mez- 
kûr gümüşlü  hışti  taşra  çekdirdim  Hattâ  su  kalmıyub  tıyn  türablı 
bulanık  su  kalub  yine  çember  kolanlarile  hakir  taşra  çıkdım  Bazı 
âdemler  dahi  enüb  su  bulamıyub  taşra  çıkdılar  Ve  bu  bi'ri  mubare- 
kiye  muttasıl  kıblesi  tarafına  üç  adım  karib  bir  hanı  azîm  vardır 
Bunda  bir  mescidin  atebei  âlisi  üzre  celi  hat  ile  tarihleri  var  Amma 
müruru  eyyam  ile  matar  ve  seleden  hattı  mütegayyir  olub  tahriri 
mümkün  olmadı  Ve  bu  mescidin  sol  canibi  divarına  muttasıl  kaPa 
misal  bir  hanı  kebiredir  Cümle  yüz  ocakdır  Havlisi  bin  at  alur  Şimale 
nazır  bir  kapusı  var  Bu  mahalde  bu  han  ve  mesacidin  gayri  imaret 
yokdur  Ve  bu  hanın  canibi  şarkında  hana  muttasıl  bir  püşte  vardır 
Ol  püşte  üzre  Mine  gölünün  cürmü  ne  mikdarı  idüği  bu  tepe  üzerin- 
den nümayandır  Zira  bu  cübbü  Yusuf  mahalli  gayet  âli  yerlerdir  Bu 
püşte  (de)  Hazreti  Yusuf  biraderlerinden  Hazreti  Yahudanın  makamı 
var  Hazreti  Yusufu  biraderleri  kuyuya  ilka  etmek  murad  itdikle- 
rinden  Yehuda  rıza  vermiyüb  hiddetinben  bu  püşte  üzre  olan  taşları 
tırnagile  kazduğı  sengi  haralara  mübarek  pençeleri  tesir  etdüği  yerler 
zahirdir  Ve  Kurd  Yusufu  yedi  deyu  biraderleri  Hazreti  Yakuba  yalan 
söylediklerinde  bu  Yehuda  bile  değil  idi  Zira  peygamber  olmuşdur 
Peygamberlerden  kizib  sâdır  olmamışdır  Ve  Cübbü  Yusufun  canibi 
cenubîsinde  yol  aşırı  Ziyareti    Şeyh  Mehemmedül    Arabî     bir  alçacık 


524  EVLİYA  ÇELEBİ 

kubbe  içinde  asudedirler  Ve  türbei  envarı  kurbinde  bir  kaç  şecercik- 
1er  vardır  Bunları  ziyaret  idüb  3  saat  Yıldız  canibine  belme  aşağı  an- 
dan yine  düz  çemenzar  sahra  ile  3 

Ziyareti  Hazreti  Sa'd  Vekkas 

Bir  sengistan  yerde  bir  kubbei  âli  içinde  medfundur  Ve  bir  âli 
âsitanesi  var  Türbedarları  ve  fukaraları  vardır  Sahâbei  güzîndendir 
Hazreti  Resaletpenahın  huzurunda  Selman  Pak  Hazreti  Alinin  secca- 
desi üzre  oturub  kırk  beşinci  pır  bu  Sa'd  Vekkas  olub  belin  bağladı 
ve  icazet  virdi  Cemii  kemankeşlerin  ve  tirendazların  silsilesi  bunlara 
çıkar  BiemriUâh  ol  mertebe  ok  atarlardı  kim  yanmış  çırağın  şulesin 
urub  söndürürlerdi  Hattâ  Hazreti  Resalete  Kayserden  elçi  gelüb  Ya 
Muhammed  Siz  cenkde  ok  atarmışsız  Ne  günedir  Görelim  dedikde 
Hazreti  Resaletpenah  Sa'd  Vekkasa  hitab  idüb  Ya  Sa'd  Bu  leylei  zul- 
metde  bir  cilcile  asub  ol  cilciliye  sehm  ur  buyurduklarında  Hazreti 
Sa'd  ol  sebebi  (şebi)  zulmanîde  ol  maslûb  çıngırağa  kırk  ok  atub 
kırk  sehmi  dahi  isabet  idüb  elçi  âlemi  hayretde  kalub  derhal  Ya 
Muhammed  Senin  mucizendir  deyüb  imana  gelir  Hâlâ  Islâmbolda  ve 
gayri  diyarlarda  talimhanei  sehm  dükkânçesinde  maslûb  çıngıraklar 
şast  berkabza  ok  urdukca  celâcil  var  şada  verir  Ol  Sa'd  Vekkasdan 
kalmışdır  Ve  bunlar  aşerei  mübeşşeredendir  kim  bunlara  ehli  cennetsiz 
deyu  Hazreti  Seyyidül  kevneyn  kelâmı  dürerbarları  ile  tebşir  idüb 
hadisi  şerif  buyurmuşlardır  Hâlâ  âsitanesinde  olan  tir  kemanın  hisa- 
bın  Cenabı  (Bari)  bilür  Zira  âyende  ve  revendeden  ne  kadar  tirkeş 
sahibi  var  ise  bu  dergâha  gelüb  sadağın  kabri  şerifin  sandukası  altına 
koyub  badehu  tekbir  ile  şeyh  ol  kimesnenin  kemerin  bağlıyub  tir- 
keşden  üç  ok  bıragub  bu  âsitaneden  teberrüken  bir  ok  alub  sadağına 
kor  Kanunu  kemandaran  böyledir  Ve  Sa'd  hazretlerinin  yay  ve  okları 
maslûbdur  Ve  her  hünerver  pehlivanın  makduru  beşer  olmıyan  pe- 
sendide  darblarından  birer  alâmetleri  var  Bazısı  ok  ile  saban  demiri 
delmiş  Kimi  taşa  kimi  tuca  urub  geçirmiş  İbretnüma  eşyalar  vardır 
Hâttâ  hakir  bu  ziyareti  etdiğimde  tirkeşim  tekbirledüb  üç  ok  bırağub 
fatihi  Mısır  Selim  Hanın  bir  elmas  peykân  hadengin  teberrüken  alub 
tirkeşe  koyub  duai  sena  ile  kuşandım  Hudayi  Müteal  seyyahat  etdi- 
ğimiz  gazalarda  icra  etmesin  reca  idüb  ruhu  pür  fütuhlarıyçün  bir 
Yasini  Şerif  tilâvet  etdik  Ve  bu  ziyaretin  canibi  cenubîsinde  cibalde 
şehri  Safetdir  Ve  Beytülhazen  hıyabanınm  ağaçları  nümayandır  Ve 
bu  ziyaretin  canibi  erbaasındaki  sengistan  serapa  göz  göz  delik  delik 
süngervari  olmuşdur    kim  Hazreti  Yakubun  gözü  yaşından  pare  pare 


SEYAHATNAMESİ  525 

dide  dide  nümayandır  At  ve  âdem  basmada  usret  çeker  Ve  bu  vadi* 
lere  Kenan  ili  derler  Anınçün  müvverihanı  Rum  Hazreti  Yusufa 
Yusufu  eş'arlarında    yad  ide  Bu  ziyareti  idüb  yine  şimal  cani- 

bince  bir  saat  gidüb 

Makamı  Vadiüzziib  (^t^^  ı^^^i  r^>) 

Bir  çemenzarda  bir  soffacıkdır  Hazreti  Yakub  bu  mabalde  on  iki 
oğluna  Kani  Yusuf  um  deyu  sual  etdükde  fevri  ^j^t  <^  ^\j  ^jj\  ^  U  di- 
diklerinde derhal  Hazreti  Yakub  cümle  nahiyede  sakin  kurdları  ça- 
ğırub  derakab  cümle  hazırun  olub  Benim  Yusufum  kanğınız  yedi 
deyu  sual  buyurdılar  Amma  malûmu  saadetleridir  kim  Yusuf  nice 
oldu  Derhal  cümle  ve  kellâ  Biz  peygamberzade  ve  ibni  âdem 

tenavül  ideyiz  deyu  yemin  etdiler  Ve  Ya  Yakub  Allah  ile  bundan 
sonra  ahd  idelim  Sen  dahi  şahid  ol  Bir  dahi  canlı  kısmından  hay- 
van eti  yemiyelim  Hâşâ  ki  biz  senin  Yusufunu  yemiş  olavuz  deyır 
bu  Kenan  İlinin  kurtları  yemin  etdiler  Hâlâ  yine  ol  vadinin  kurdla- 
rını  görmüşüz  ot  otlarlar  ve  beni  âdemden  olkadar  kaçmazlar  Bir 
halûk  kurdcağızlardır  kim  gurk  ile  ganem  asude  olub  mucizei  Yakub 
ile  geçinirler  Ruyi  arzda  bir  diyara  mahsus  değildir  Bir  padişahı 
medh  etseler  Zemanı  devletinde  kurd  ile  koyun  yürür  didikleri  bu 
Kenan  ilidir  kim  Ali  Osmanm  hükmündedir  Ve  bu  mahalle  Vadii 
Ziib  derler  Anı  ubur  idüb  Mine  canibinden  9  saatde  Nehri  Hulhulü 
cisri  Yakubdan  ubur  idüb  cisirden  yüz  adım  baid 

Menzili  Hanı  Cisri  Yakub 

Bu  nehrin  öte  canibi  Kenan  ili  ve  Safed  hakidir  Bu  beri  canibi 
Şam  hudududur  Matekaddem  bu  han  binasıdır  Müruru 

eyyam  ile  harabe  yüz  tutub  sene  1082  tarihinde  Sultan  Mehemmed 
Hanı  Rabi  ki  fatihi  Giriddir  anın  akrabasından  Canpuladzade  Hüse- 
yin paşa  müceddeden  bina  idüb  evvelki  esasından  tulen  ve  arzan 
yirmişer  arşın  ziyade  tevsi  idüb  bir  hanı  âli  olmuşdur  kim  güya  bir 
kaPadır  Bir  mescidi  ve  havlisinde  bir  havzu  azîmi  var  Ve  canibi  er- 
baasında  mazgal  delikleri  var  Ve  bir  demir  kapusı  var  ki  kal'a  kapu- 
larından  metindir  Hakka  ki  elzemi  levazımından  yerinde  bir  hayratı 
azimdir  Allah  akıbetin  hayır  eyliye  Andan  yine  şimale  bu  handan 
bir  bayır  yukaru  altı  zira  arzı  siyah  sengi  hârâ  kaldırım  üzre  beş  sa- 
at gidüb  bu  hayrat  dahi  Canpulad  zade  Hüseyin  paşa  kendü  vakti 
şitada  bu  rah  üzre  evvel  nice  yüz  at  gark  olub  âdem  helak  olurdu 
Andan  ubur  idüb  bir  mişezar  hıyaban  içre  ve  bazı  sengistan  yerleri 
ubur  iderek  5   saat 


526 


EVLİYA  ÇELEBİ 


Evsafı  kaPai  Kunaytara 


Sene  tarihinde  Süleyman  Han  vezirlerinden  Lala  Mustafa  paşa 
binasıdır  Mutekaddem  bir  sa'b  derbendi  calender  kemingahâh  deven- 
der  yer  imiş  Hakka  ki  mahallinde  bina  olunub  hayratı  azîme  olmuş- 
dur  Şam  vezirinin  hassıdır  Uç  yüz  asker  ile  bir  paşa  ağası  hükümet 
ider  Yüz  elli  akçe  kazadır  Ve  nahiyesi  kuradır     Kethüdayeri 

yokdur  Amma  Şam  yeniçerisi  serdarı  ve  dizdarı  ve  nefer  mer- 

dümü  hisarı  vardır  KaPası  bir  düz  çemenzar  sahrada  şekli  murabba 
bir  demir  kara  taşdan  bir  küçük  kaPadır  Dayiren  madar  cürmü  sekiz 
yüz  adımdır  Şimale  nazır  bir  demir  kapusı  var  Ve  yetmiş  sekiz  mik- 
darı  toprak  ile  mestur  neferat  evleri  ve  bir  mescidi  var  Ve  bu  kaPi- 
ye  muttasıl  bir  kaPa  dahi  var  Dayiren  madar  iki  bin  yedi  yüz  adım- 
dır içinde  yüz  yetmiş  ocak  bir  hanı  azîmi  var  kim  diller  ile  tabir 
olunmaz  iştahlına  üç  bin  at  sığar  Ve  bir  camii  bîmisli  var  kim  vüze- 
ra  camilerinde  naziri  yokdur  Ve  yirmi  iki  kıt'a  Kelâmı  Şerifler  ile 
mihrabın  iki  canibi  zeyn  olmuşdur  kim  herbir  Kelâmı  izzet  biner 
altun  değer  Hattı  Yakut  ve  hattı  Şeyh  ve  Karahisarî  ve  Abdul- 
lahı  Kirimi  gibi  hattatların  hüsnü  hatlarıdır  Ve  canibi  etrafın- 
da olan  revzenlerin  üstünde  kaşii  Çin  üzre  âyeti  şerifler  tahrir  ol- 
muşdur Ve  zîkıymet  haliçeler  ile  mefruşdur  Ve  müzehheb  şem4- 
danları  ve  çıraganlar  ile  tezyin  olunmuşdur  Ve  Rum  tarzı  bir 
minarei  mevzuu  vardır  Kıbliye  nazır  bir  kapusı  vardır  Atebei  âlisi 
üzre  tarihi  budur  Bu  tarihi   mermer  üzre  zemini  laziverd 

rummanî  müzehheb  bir  hüsnü  hattır  Amma  sihri  asardır  yokdur 
Ve  haremi  bir  mesiregâh  küşade  bir  haremdir  kim  gûnagûn  dirahti 
sayedar  ile  ârâstedir  Ve  »^.i-s  î^.^  bir  havzu  zahiri  var  kim  içinde 
gûnagûn  mahîler  şinaverlik  iderler  Ve  bu  haremin  canibi  şimalinde 
yirmi  kubbe  imareti  ve  kilârı  ve  mahzenleri  var  Sabah  ve  ahşam 
handa  hazır  olan  müsafirîne  bir  bakır  sini  çorba  ve  âdem  başına  bir 
nan  ve  her  ocak  başına  birer  şem^a  virüb  nimeti  mebzuldür  Ve  cümle 
at  başına  birer  yem  virirler  Ve  bu  şehirde  nekadar  âdem  var  ise 
matbahı  keylâvüsden  (keykâvüsden)  tayinleri  vardır  Azîm  evkafdır 
Gün  başına  birer  belidesi  vardır  Mütevellisi  iki  yüz  âdem  ile  tahsili 
mal  ider  bir  eyalet  yerdir  Ve  bu  camiin  harem  kapusı  önünde  bir 
çarsu  vardır  Cümle  yüz  elli  kârgir  toloz  bina  dekâkînlerdir  Her 
esnafdan  bulunur  Bu  hayrat  hasenatın  cümlesi  Lala  Mustafa  paşa- 
nındır Ve  cümle  imareti  resası  nilgûn  ile  puşide  bir  hayratı  azimdir 
Ve  bu  hayratın  canibi  erbaasmdaki  çemenzar  sahray  meralar  cümle 
bunun    evkafıdır    Yaz  ve  kış  çayır  ve  çemeni    eksik    değildir    Cümle 


SEYAHATNAMESİ  527 

Şamlının  ve  Hacca  giden  huccacı  müslimînin  ve  paşanın  cetnii  hay- 
vanatları bunda  cayırlar  bir  mahsuldar  hamundur  Ve  havası  sehldir 
Kışı  katı  olmaz  Şamm  odunu  ve  kömürü  bu  Kunaytara  dağlarından 
gelir  Azîm  ormanlıkdır  Bu  ormanlıkların  içinden  refiklerimiz  ile 
meşeyistan  içre  Kunaytaradan   canibi  kıbliye  5   saatdir 


Ziyareti  Hazreti  Ukkâşe  ^^  «^^ı 


c5^^ 


ki  sahâbei  güzînin  güzidesi  olduğundan  maada  Hazret  kemali 
muhabbetden  zahrı  ResuluUahda  olan  mührü  nübüvveti  öpmüşdür 
Cemii  zikirlerde  ne  takrib  ile  mührü  nübüvveti  pus  etdiği  masturdur 
Amma  bu  âsitanei  Ukkâşe  bir  acayib  hıyaban  ormanistan  içre  bir 
beyaz  kubbe  içinde  medfundur  kim  eseri  binası  Abdülmelik  ibni 
Mervan  binasıdır  Nece  fukaraları  türbei  pürenvarına  hizmet  iderler 
Bu  âsitane  Kunaytara  ile  Hazreti(n)  ziyareti  mabeynine  vaki  olmuşdur 
Amma  bu  hakir  sene  1059  tarihinde  diyarı  Rumda  şehri  Merîşe 
uğradığımızda  Meraşa  karib  kıblesi  tarafına  Sof  dağının  ta  nihayetinde 
Hazreti  Ukkâşe  kabri  var  Ve  bir  âbı  hayat  kuyusu  var  Andan  nuş 
iden  hafakan  marazından  halâs  olur  Azîm  ziyaretgâhı  ünasdır  Belki  o 
Meraşdaki  makamı  olub  bu  Kunaytara  kurbindeki  kabri  pürenvarı 
ola  »j.^  i/jıs  Bundan  kalkub  dört  saat  bir  iki  yerlerde  mamur  âbâdân 
Şam  kuralarından 

Kariyei  Turunciyye 

İki  yüz  evli  ziametdir  Nehri  Turunciyye  derler  bir  ayni  zülâli 
vardır  Bazı  sahib  tabiat  olan  seraya  bu  âbı  nabdan  götürürler  Ademe 
hayatı  cavidan  verir  Anı  ubur  idüb  bu  rahın  nısfına  dek  bir  sengis- 
tana  düşdük  kim  ne  at  basacak  yer  v(a)r  ne  âdem  piyade  gitmeğe 
imkân  var  Güya  rahı  sakardır  Ta  Sa'saaya  <««-^  varınca  böyle  taşlıkdır 
kim  nice  bin  âdem  atile  tekerlenüb  ayakları  hurd  olmuşdur  Huda 
rahmet  eyleye  Tatar  Hanı  Kapu  Kethüdası  Tatar  Süleyman  Ağa  iki 
saat  yerin  tathir  etmiş  Dua  iderek  anı  ubur  idüb 

Evsafı  Kal'ai  Şa'saa 

Sene  tarihinde  fatihi  Yemen  Sinan  paşa  binasıdır  Şam  nevahile- 
rinden  yüz  elli  akçe  kaza  niyabetdir  Şekli  murabba  bir  kaPai  senk- 
âbâddır  Cürmü  altı  yüz  adımdır  Garba  nazır  bir  vasî  ve  âli  bir  demir 
kapusı  var  Dizdarı  ve  merdümü  hisarı  mevcud  olub  neferat  evlerin- 
den gayri    bir  şey    yokdur    Amma    bu  kara(ya)    muttasıl    yine  kaPa 


528  EVLİYA  ÇELEBİ 

misal  bir  hanı  azîtni  var  kim  vasfında  lisan  kasırdır  Cümle  yüz 
yirmi  ocakdır  Ve  ıstablı  iki  bin  devabat  alur  Ve  bu  mahalde  bir 
musanna  ve  mükellef  ve  müzeyyen  bir  camii  ruşeni  var  kim  tabir 
olunmaz  Mihrab  ve  minberi  hayal  pesend  bir  serbülend  minberdir  Ve 
mihrabın  canibeyninde  yirmi  kıt*a  Kelâmı  Şerifler  vardır  kim  herbiri 
birer  memduhu  âlem  hattatların  yadigârlarıdır  Ve  gûnagûn  necef  ve 
billur  ve  musanna  avizeleri  ve  zîkıymet  haliçeler  ile  döşenüb  zeyn 
olmuş  bir  camii  pürenvardır  Ve  bir  minarei  mevzunu  var  kim  gayet 
seramed  minarei  musannaı  mevzundur  Ve  hareminde  bir  şafiî  havzu 
var  Mâi  zülâl  ile  memlûdur  Ve  bu  hareminden  taşra  bir  vasi  harem 
dahi  var  Müsafirîn  çok  geldikde  hayvanlar  bunda  kayd  etmegiyçün 
yerde  nece  yüz  demir  halkalar  vardır  Bu  mahalle  karib  sekiz  kubbei 
âli  imareti  ve  kubbei  habbazîni  ve  kilârleri  var  Şeb  ruz  âyende  ve 
revendeye  mâhazar  tahtelkahve  fıturundan  maada  subh  mesa  müsa* 
firîn  ve  mücavirine  birer  tas  çopra  ve  birer  nan  ve  buhariye  bir  bir 
şem4  rugan  verirler  Mütegayyir  kimesnelere  birer  demir  sini  ile  üç 
gün  taam  verirler  Amma  has  ve  âmin  hayvanatlarına  birer  at  yemi 
evkafdan  mukarrerdir  Han  ile  cami  mabeyninde  yirmi  dükkânı  ve 
bir  hammamı  var  Cümle  bu  binayi  azimler  kurşunludur  Bu  hanın 
canibi  şarkîsinde  yüz  mikdarı  evkaf  reayalarının  kamışdan  külbeha- 
neleri  var  Amma  taşra  canibi  şimalîsinde  yüz  adım  baid  bir  bayırcık 
üzre  bir  hanı  atik  var  paşanın  hayratıdır    Asker  ve  müsafirîn 

f  iravan  olsa  bunda  dahi  meks  iderler  Amma  çarsuy  bazar  ve  şadı- 
manlık  yokdur  Ziyareti  Şeyh  Ebun  Nedda  \y»i\y\  ^  Sahâbei  kiram- 
dandır  Hazreti  Süleyman  [1]  Pak  belin  bağladı  ve  icaz(et)  verdi 
Dellâlların  silsilesi  ana  müntehidir  Ve  bu  Sa'saa  sahrasında  asla  arzı 
haliye  yokdur  Cümle  âyânı  Samın  çiftliklerile  müzeyyen  bir  mahsul- 
dar serapa  ziraat  olunur  fezadırlar  ve  kuralardır  Bu  mamur  vadi  icre 
şimale   2   saat 

Kariye!  Davudiyye 

Şam  halifelerinden  Ali  Atabegiyandan  Nureddinüş  Şehid  ibni  Ak 
Sungurül  Berskî  hazretlerinin  evkafından  altıyüz  bağ  ve  bağçeler  ve 
cami  va  mesacid  ve  suku  muhtasaralı  mamur  ve  müzeyyen  belidedir 
Bunun  bağ  ve  besatînlerine  muttasıl  Şam  bağlarıdır  2  saatde 

Evsafı  kal'ai  Şaıtıı  cennetmeşam  Toprağı 
müşki  amberfam  Dimışkı  darüsselâm 

Mukaddema  bin  elli  sekiz  senesi    bu  mahrusei  mubarekiye  def'a- 

;[1]   (Selman)  olacak 


ıs 


> 

o 

c 

> 


D 


fi 
o 


SEYAHATNAMESİ  529 

teyn  gelmek    müyesser  oldu  Amma  karardade  olmıyub  ziyaretlerinde 
bazı    ahvalâtına    vâkıf    olmadan    def'ateyn    Asitanei    saatde    Murteza 
paşanın  emrile    ulaklığile  gidüb  gelmeden    evsafına    cür'et    olunmadı 
Hamdı    Huda  bu  bin  seksen  iki  Şevvalinin    beşinci    günü  bu  Darüs- 
selâma     sıhhat    ve     selâmetle     vâsıl     olub     merhum     ve  mağfurünleh 
Siyavüş  paşanın    biraderi  veziri  âsafı  şir  Hüseyin  paşaya  gelüb  sarayı 
âlide  bir  höcre  döşiyüb    sehiz  nefer  âdemlerimin  ve  atlarımın  mekû- 
lât    meşrubatlarile      birer    kat      libası     fahire      ihsan     idüb      zemanı 
devletinde  evsafı  Şama  cür*et  olundu  Evvelâ  ihvanı  zevilukule  puşide 
olmıya    kim  bikavli  ibni  Abbas  edimi  arzda    badettufanı  Nuh  r^-^'*:^ 
ihtida    Musul    kurbinde     Cebeli     Cudi   dameninde    şehri    Cudii  bina 
etdi  Hâlâ  bir    belidedir    Andan  binayı    sani    Halebdir  Andan  binayi 
salis  bu  Samdır  İhtida  Sam  bin  Nuh  binasıdır  Samdan  galat  Şamder- 
1er  Bu  şehir   ibni  âdem  ile  öyle  mamur     oldıkim    cennetmeşam  olub 
Hazreti    Nuh     dahi  gelüb    tavattun     etdi  Ta  Hazreti     Resaletpenahm 
zemanı   basaadetlerine  gelince  nice  bin  düvel  mülûk  malik  olub  âhir 
Kayasıralardan  Herkil  nam  bir  kiralın  kabzai  destine  girdi  Devletleri 
mümted  olub  âlemgir  oldu  Badehu    Hicretin    sene   13   Hazreti  Halid 
seksen  bin  asker  ile  Şam  üzre  gelüb  Herkil  Kayserin  elinden  kuvveti 
bazu  ile  feth  idüb  mutasarrıf  oldu   Badehu    Hazreti  Eba  Bekir  halife 
iken  merhum  olub  Hazreti  Ömer  halife  oldukda  Hazreti  Halidi  Şam* 
dan  mazul  idüb  Samı  Ubeydetüccerrahiye  verdi    Badehu  Emeviyyun- 
dan  Hazreti   Muaviye    Hazreti  Ali    hilâfetinde     sikke  ve  hutbe  sahibi 
emirülmü*minîn     olub  Hazreti     Ali  ile  ve    Ayişe     Sıddika     ile    Sıffîn 
cenklerin     etmişdir    kim    tarafeynden    nice    bin  sahâbei  kiram  şehid 
olduğu  tevarihi    muteberelerde     masturdur  Badehu  Şama  nice  mülûk 
dahi  mutasarrıf  olub    Hicretin  sene  500    tarihinde     Sayda  ve  Beyrut 
Tırablus     Şama    küffarı     Fireki  pür    renk  istilâ    idüb     andan    Dürüzî 
Timanî  ve  Yezidî  ve  mervanî  ve  Nusayri    merunlarının    muavenetile 
Şama     istilâ     etdi    Ve    memaliki     Samı  ve  Kudüsü  sene  80  zabt  etdi 
Hikmeti    Huda    ol  asırda    Âli    Fatımînden    HafızınüddinuUah    Mısır 
halifesi  idi    Bir  gün  Mısır  kulu    gulüv    idüb    Zahir    billahi  kati  idüb 
yerine  HafızüddinuUah  oğlu    Ebülkasım  Isai  halife  etdiler  Bu  hâdisei 
menhus  Bağdadda  Ali  Abbasiyandan  Elmütteki  biUâha  haber  varınca 
dehal  ümeralarından  Mahmud  Nuriddini  Zengi  ve  Esedüddin  Şirgûhii 
Mısır  üzre     serdar     idüb     eman  ile  Mısırı  feth     idüb     sikke  ve  hutbe 
Elmütteki  biUâh  ismine  okıdub  andan  cümle  asker  Samı  Şerifde  olan 
Firengi  pürcenk  üzre  vardıkda  kırk  bin  asker  ile  dahi  Elmütteki  biUâh 
tarafından  Ali  Ekraddan  Sultan  Nureddin  şehid  ve  ammi  zadelerinden 
Yusuf  ibni  Salahüddin  dahi  bir  koldan  hücum  idüb  Samı  ve  Kudüsü 

Evliya  Çelebi    9  —  34 


530  EVLİYA  ÇELEBİ 

ve  Akkâ  ve  Remlei  cümle  halâs  idüb  Nureddin  Şehi  Şama  müstakil 
padişah  oldu  Badehu  küffar  Reşide  ve  Dimyata  ve  Mansuriye  bin 
pare  gemi  ile  istilâ  idüb  Nureddinüş  Şehidin  emrile  Yusuf  Salahüd- 
din  derya  misal  askerle  varub  mezkûr  şehirleri  feth  idüb  Mısıra  ha- 
life oldu  Sikke  ve  hutbe  kendi  ismine  etdi  Ve  Samda  veliniamı  olan 
Nureddinuşşehid  ismine  kıraat  etdirmiyüb  Bağdad  halifeleri  Ali 
Abbasiyan  ismine  hutbe  tilâvet  etdirüb  Abbasiyan  dahi  Yusuf  Sala- 
hüddine  menşurlar  gönderüb  müstakil  padişahı  Mısır  oldu  Amma 
beri  tarafda  Nureddini  Şehid  bu  hali  istima  idüb  Salâhüddini  Şama 
avdet  (davet)  etdi  Salah  dahi  avdete  icabet  şeklin  idüb  Mısırdan 
Belbise  gelüb  bir  bahane  ile  yine  Mısıra  avdet  idüb  Nureddin  Şehid 
havfindan  Mısırda  Cebeli  Mukattam  üzre  sene  tarihinde  hâlâ  Taş 
Sarayı  ve  yeniçeri  odaları  olan  kal'ai  müceddeden  bina  idüb  eski 
Mısır  harab  oldu  Ana  kadim  a'sarda  Mısırı  Fustat  derler  idi  Hikmeti 
Huda  Salâhüddin  kaPai  inşa  iderken  bu  Samı  Şerifde  Nureddini 
Şehid  merhum  olub  Salâhüddin  Hışırda  müstakil  padişah  olub 
Şama  dahi  malik  oldu  Ta  Çerakese  devlete  geldi  sene  913  tarihinde 
Çerakese  padişahlarından  Sultan  Gavri  Mısır  padişahı  iken  veziri 
şalisi  Melik  Senbal  Şam  hâkimi  idi  Sene  921  tarihinde  dahi  desti 
Çerakesi  nakesı  bîkesden  Selim  Şahı  Evvel  Mısır  fethine  giderken 
Melik  Senbal  salâbeti  padişahyîe  takat  getiremiyüb  Hayre  Bay  vası- 
tasile  Samı  şerifi  Selim  Hana  teslim  idüb  cemii  âyânı  Şam  /«ı^r^.  '^^S^  ü*^' 
deyu  payi  semendine  yüzler  sürdiler  Ve  Selim  Han  ol  meştayi  Samı 
amberfamda  [  1 J  idüb  Samı  paşaya  ve  mevleviyyetin 

Efendiye  ihsan  idüb  eyaletin  tahrir  etdi  Ve  yirmi  bin  asker  kayub 
bir  iç  kaPa  bina  olunmasın  ferman  idüb  gitdiler  Mısır  fethine  müte- 
veccih oldılar  Hamdi  Huda  ilâ  hazel'an  bir  eyaleti  vezaretdir  Paşa- 
sının tarafı  padişahîden  hassı  hümayunu  on  kerre  yüzbin  akçedir 
Ve  has  defterdarına  hazinei  Şam  140335  ve  has  zimmet  kethüdayi 
defteri  Şam  130000  ve  has  ziamet  defteri  timarhayi  Şam  140000 
sancağında  cümle  kılıç  ziamet  128  ve  kılıç  timar  868  ve  eyaleti  Şam 
cümle  on  üç  sancakdır  Yedisi  has  ile  zabt  olunur  Üçü  Sultane  [2]  ile 
zabt  olunanda  timar  ve  ziamet  yokdur  Ve  kırk  bin  dahi  çöl  çölis- 
tanda  kabaili  aşair  beğleri  vardır  Her  vüzeradan  tecdidi  liva  idüb 
hedayaların  virüb  hil'at  giyerler  Amma  bunların  dahi  vilâyetlerinde 
timar  ve  ziamet  yokdur  Ancak  huccacı  müslimîne  hizmet  etmeleri 
mukabelesinde  kanunu  Selim  Han  üzre  yetmiş  kise  surreleri  ve  bir 
destar  hil'atleri    olur    Amma     eyaleti     Samda     olan    sancakları  beyan 

[1)   Bağdad   Köşkü  nüshası  (Samı) 
[2]  (Saliyane)  olacak 


EYAHATNÂMESİ  531 

ider  Evvelâ    Sancakı     Kudüsü     Şerif  ve  livai    Gazze  ve  livai    Safet  ve 
livai  Nablus    livai  Cebelül    Alcun  ve  livai  Cellûne  ve  livai  Şatn  paşa 
sancağıdır  ve  tahtıdır  Ve  saliyane  ile    zabt  olunan     bunlardır     Evvelâ 
livai  Tedmiz     [1]  ve  livai    Sayda  ve  livai    Beyrut    ve  livai  Karaknuh 
Cümle  sancakları    bunlardır    Ve    Şamm    hazine    defterdarı    ve  defter 
kethüdası  ve  timar  defterdarı  ve  çavuşlar    kethüdası  ve  defter  em  ini 
ve  alaybeği  ve  çeribaşısı  ve  yerli  yeniçeri    aga  ve  kethüdası  ve  başça- 
vuşu ve  orta'çavuşu  ve  küçük  çavuşu  vardır  Ve  bin  beş  yüz  müsellâh 
ve  müretteb  yerli  yeniçerisi    vardır    Amma  on  bin  askeri  güzide  olur 
Gayet  anka  kullardır    Beher   sene  emiri  hac  ile  beş  yüz  yiğit  huccacı 
müslimîni    haccı  şerife     götürüb     getirirler     Ve  bu    taifenin     mekûlât 
meşrubatlarıyçün   kilâr  emini  ve  Haburrumman  çavuşu  tayin  olunub 
hacca  varub  gelince  kırk  dört  bin  guruş  Şam  hazinesinden  masrufları 
olur  Ve  her  âdeme    mirîden    birer    kısrak  virirler  Bazı(lar)ına  heccan 
ve  mahafe  verirler  Ve  eyaleti  Şam    alelûmum    kâmil  dokuz  yüz  dok- 
san altı  killedir    Yüz  yirmi   sekiz  ziametdir   Ve  sekiz  yüz  altmış  sekizi 
timardır  Bu  askerin    kanunu    padişahı  üzre    cebelüleri  ile  dokuz  bin 
altmış  beş  kılıç    benam     namdar     asker  olur     Vezirlerinin  dahi  hassı 
hümayununa  göre  iki  bin  askeri  ile  ve  eyaleti  askeri  ile  sefer  eşerler 
Acib  ve  garib  müzeyyen     askerdir    Hâlâ     Köprüli     Mehmed    paşanın 
re*yi  tedbiri  ile    Samın  iç  kal'asma    Asitanei    saadetden  üç  oda  yeni- 
çeri kodılar     Amma     yamakları    ile  iki  bin  asker     olub  iç  kaPai  zabt 
etdiler  Zira  Şam  kulu  vüzeraya    tasaddur  etmişler  idi  Anların  zuruba- 
zuların     kırmak     içün    kapu    kulu    tayin    olundu   Ve  eyaleti  Şamdan 
paşasına  bervechi  adalet    seksen  bin  guruş  olur  Ve  eğer  cür^et  sahibi 
ise  daima  çöl  tarafında  isyan   idüb  huccacı  ve  gayri  tüccarı  nehb  iden- 
leri  paşa  dahi  garet  iderse  yüz  bin  guruş  hasıl  olur  bir  vezareti  âlidir 
Zira  eyaleti  azimdir  Şark    canibinde  ta  nehri  Fırada  varınca  Bağ- 
dad    ile    muşadır    Ve    canibi    cenubîsinde  ta  Arişe  varınca    Mısır  ile 
müsâdır  Ve  canibi  şimalîsinde  ta  Maarraya  varınca  Haleb  ile  hudud- 
daşdır  Ve  canibi  garbisinde  Gülbin    dağlarına    varınca    Şam  Tırablus 
ile    sınırdaşdır    Hulâsai    kelâm     dayiren  madar    beş  aylık    yoldur  Ve 
eyaleti    Şam  beş  yüz  akçe  şerif    mevleviyyetdir    Bervechi  adalet    kırk 
bin  guruş  hasıl  olur  nahiye  niyabetdir  Sancağında  cümle 

pare  kuradır  Ve  eyaleti  cümle  kaza  yerdir  Bâlâda 

tahrir  olunan  sancakların  herbiri  birer  kazadır  Asitane 

tarafından  molla  hizmetinde  rüusu  hümayun   ile  Dergâhı  âli  bevvab- 
larından     zerduz  keçeli    muhzırbaşısı  ve  yeniçeri  çukadarı  vardır     Ve 


[1]  Tüdmür,  Palmir 


532  EVLİYA  ÇELEBİ 

mezahibi  erbaadan  şeyhülislâmı  vardır  İmamı  Azam  mezhebinin  müf* 
tisi  beş  yüz  akçe  molladır  Ve  nakibüleşrafı-  kezalik  saçaklı  abayı  ile 
molladır  Ve  bu  asırda  molla  var  idi  Yevmi  idde  paşaya  saçaklı  abayı 
ve  yirmişer  otuzar  tevabi  ile  gelirler  Ve  iki  bin  kuzat  taifesi  ve  gayri 
ayan  eşrafı  hadden  efzundur  KaPa  dizdarı  nefer  merdümü 

hisarı  vardır  Cümlesi  iç  kal'a  içinde  sakinlerdir 

Evsafı  kal'ai  Sarı  Arslan 

Sene  922  tarihinde  Selim  Han  Mısırı  feth  idüb  gelince  bu  kaPa 
dokuz  ayda  itmam  olub  Selim  Han  gördükde  safasından  Benim  Sarı 
Arslanım  deyu  nutk  etmişler  Hakka  ki  bir  sengi  asferden  bir  kaPai 
metindir  kim  misli  yok  bir  kaPai  üstüvardır  Kaddi  kırk  arşın  âlidir 
Ve  her  sengi  çarkûşe  fil  cüssesi  misal  haceri  asferlerdir  Ve  şekli  mu* 
rabbadır  Dairen  madar  cürmü  adımdır  Ve  canibi  şarkîsin* 

de  Camii  Ummeyye  tarafına  mekşuf  üç  kat  demir  kapulardır  Ve 
taşra  papunun  etrafı  divarında  gûnagûn  gürz  ve  amud  alâmetleri  var* 
dır  Ve  kapu  önünde  hendek  üzre  ağaç  cisir  ile  ubur  olunur  Ve  dai' 
ren  madar  hendekdir  İçi  serapa  gül  gülistan  bağ  ve  bostandır  Ve  bu 
kaPa  icre  Selim  Han  Camii  ve  yetmiş  neferat  hanesi  ve  cebehane  ve 
anbarları  ve  bir  hammamı  muhtasarı  ve  darbhane  ve  yeniçeri  ağası 
ve  dîzdarhanesi  vardır  Ve  şimal  canibi  rüknünde  bedenler  mahallin' 
de  bir  kasrı  âli  var  kim  cihannümadır  Sene  1029  tarihinde  Sultan 
Osman  içün  bina  olunmuş  bir  kasrı  havernakdır  Bu  kasırdan  Paşa 
Sarayı  bir  senk  menzil  yerdir  Saraya  gayet  havaledir  Bu  kaPa  taşra 
kapanın  canibi  garbisi  ötesinde  vaki  olmuşdur  Taşra  kaPa  bu  iç  kaPa- 
nm  canibi  şarkîsi  ve  kıblesine  vaki  olmuş  bir  şeddadî  sengin  binadır 
KaPai  ferah  âbâddır  Beni  âdem  devir  idüb  seyran  iderken  şâd  ferah» 
nak  olduğundan  bazı  müverrihin  KaPai  Ferahâbâd  demişler  Bazılar 
KaPai  Dimışk  demişler  Böyle  bir  ferahfezay  musattah  yerde  şekli 
murabba  bir  kaPai  musannadır  Sene  tarihinde  binasıdır 

Dairen  madar  cürmü  adımdır    Ve  canibi    erbaasında    hen- 

deği vardır  Amma  ol  kadar  amik  değildir  Zira  alçak  yer  olmak  ile 
suy  çıkar  Anınçün  hendeği  derin  değildir  Bu  kaPanın  kıble  ve  şimal 
canibi  çöl  çölistan  ve  beyabandır  Amma  sevahil  beristanı  safi  Urban- 
dır  Garb  ve  cenub  canibi  cibali  sengistandır  Bu  cürümde  olan  kaPai 
azîme  icre  mahalle  ve  on  bin  sarayı  âliler  ve  gayrilerdir   Ve 

serapa  haneleri  kârgir  selef  mülûkinin  sarayı  ibretnümalar(ı)  kim 
cümle  beyaz  kireç  ile  mesturlardır  Sayir  diyar  gibi  toprak  ile  puşide 
değildir  Ve  her  birinde  ravza  misal  gül  gülistan    sünbül  reyhanlı  ha* 


SEYAHATNAMESİ  533 

dikalar  var  kim  güya  her  bir  hane  ravzai  rıdvandan  nişan  verir  Ve 
bu  iremzatı    Şam  içre  cümle  mihrabdır  hutbedir 

Maadası  mesacidlerdir  Amma  cümleden  Selâtîn  mabedi  kadim  ve 
camii  azîm 

Evsafı  Camii  Ümmeyye 

Müverrihin  kavilleri  üzre  ihtida  banisi  Tufanı  Nuhdan  sonra 
Sam  bin  Nuh  binasıdır  Nice  bin  mülûkün  kabzai  tasarruflarına  girüb 
ibadethaneden  gayri  bir  şey  olmamışdır  Sene  84  tarihinde  Velid  ibni 
Abdülmelik  tevsî  vetamir  idüb  olkadar  müzeyyen  etdi  kim  anda  bir 
vakit  ibadet  iden  dua  idüb  Ya  Rabbi  Beni  şu  cennetden  çıkarma 
deyu  dua  iderdi  Hakka  ki  yine  edimi  arzda  misli  yokdur  Letafet  ve 
zarafet  müverrihin  bu  camii     nurlâmiin    binayi    mubarekine 

dört  yüz  sanduk  altun  sarf  olunmuşdur  deyu  takrir  etmişlerdir 

gibi  Şam  cümle  yezidî    mezheb    oldukların    istima  idüb 
bu  Şama  gelüb  ihtida  Hazreti  benim  gizlice  Rabbim  de- 

yüb  secde  etdi  ve  kendüye  nekadar  padişahlar  mutî  oldularsa  anların 
alâtarikulhedaye  virdikleri  zîkıymet  eşyaları  avizeler  idüb  mücevher 
çırağ  ve  kanadiUer  ile  tezyin  eyliyüb  iki  bin  kise  hazinesin  anda  bir 
kerpici  altun  ve  bir  kerpici  gümüş  idüb  Yezidin  âsitanesin  bağı  irem 
misal  etmeğe  mühendisler  getirüb  suru  etdi  Ve  eyaleti  Şam  Halebde 
ve  Tırablusda  ve  Beyrut  Sayda  ve  Kudüsde  dellallar  nida  itdikim  her 
kim  hazreti  Yezidi  severse  veziraltmdan  (nezeratından)  zekât  ve  sa- 
dakasından malin  getirüb  yoluna  bezi  eylesün  deyu  et- 
rafı âleme  bu  haber  şayi  olunca  azamet  cemii  Yezidîler  Düruzî 
ve  Timanî  ve  Mervanîler  taze  can  bulub  Bire  Meded  Timur 
Sultan  bizim  hazreti  Yezidi  severmiş  Samı  cennetmeşam  içinde  bir 
cennet  dahi  yaparmış  Ve  bizim  hazreti  Yezidi  anda  secdegâh  idermiş 
deyu  cemii  Yezidîler  aşikâre  olub  bir  senede  olkadar  mal  geldi  kim 
hisabın  Cenabı  Bari  bilür  Bikavli  Tuhfe  altı  kerre  yüz  bin  altun 
kerpiç  ve  altı  kerre  yüz  bin  gümüş  kerpiç  kesildi  Ve  her  kerpici  onar 
vakıyye  ki  sekizi  bir  at  yükü  on  altısı  bir  sütür  barı  olmak  üzre  ker- 
piç kesmiş  Ve  kubbei  âlisin  ve  mihrab  minberin  safi  murassa  ve 
mücevher  iderim  diyince  eyaleti  Samda  cevahir  kalmıyub  Yezidin 
binasına  fertutei  zâli  zemanlar  dahi  malik  olduğu  cevahirin  getirirler- 
di Böyle  olkadar  cevahir  makulesi  dahi  cem  oldu  kim  haddi  hasrı 
yok  idi  Badehu  Timur  Yezidin  imareti  mahallinde  Camii  Ümeyye  (ye) 
gelüb  cemii  âyân  kibarı  Yezidi  kığırub  divan  etdi  Ey  âlimanı  Yezidan 
sizlerden  muradım  oldur    kim  beni    everesiz    Zira  ben  bu  Samı  tahtı- 


534  EVLİYA  ÇELEBİ 

gah  idünürün  Bana  bir  pençe  (i)  âf  itabe  bir  bikri  naşüküfte  olsun  kim 
felekde  misli  olmıya  didikde  şeyhülyezid  Padişahım  Eğer  cariyeliğe 
kabul  idersen  benim  kerimemi  f  İrasınız  hizmetine  kabul  idin  didikde 
Timur  kabul  etdik  diyüb  kırk  gün  kırk  gice  suru  hümayun  olub  olka- 
dar  hedaya  mal  cem  etdikim  Kök  meydanında  hayme  ve  bargâh 
kuracak  menzilgâh  kalmadı  Yine  kırk  birinci  gün  cemii  âlimanları 
Camii  Ummeyye  içine  cem  olub  kırk  sekiz  bin  âdem  cem  oldu  derler 
Menkûhası  olan  duhteri  alâmeleinnas  Timur  Camii  Ummeyye  içinde 
Hazreti  Yahya  kabri  münevveri  kurbinde  Yezidi  nadürüst  kızını  bedürüs- 
ti  vatyetmek  murad  idindikde  cümle  ulema(i)  Yezid  rıza  virmeyüb  Şey- 
hülyezidimizin  ırzına  şe'n  gelür  Bu  kadar  halk  içinde  ol  naşüküfte 
züleyhanm  avret  yerin  nice  keşf  idersiz  didiler  Han  Timuru  pür- 
nur  hitab  idüb  buyurdılar  kim  Ya  bire  melunlar  (Ayet  Sure)  hih  j.,.  uı 
(  c*x]»j^^t^^«^ic  •-•AÂJ  âyeti  şerifi    Hazreti    Resalet    penahın    âli 

evlâdı  içün  bu  nassı  şerif  nazil  ol  ada  siz  Yezidîler  deşti  Kerbelâda 
İmam  Hüseyni  şehid  idüb  mübarek  seri  saadetlerin  cüda  üzre  idüb 
vilâyet  vilâyet  gezdirüb  evlâdı  zülihtiranın  susuzlukdan  helak  idüb 
nice  bin  sahâbei  kiramı  ehli  beytleri  ile  kati  idüb  imam  Hüseynin 
ehli  beytini  uryaden  avret  yerlerin  keşf  iderek  cemel  üzre  bindirüb 
teşhiri  âlem  iderken  Cenabı  izzet  develerin  zahrın  şak  idüb  avret 
yerlerin  setr  etmişken  yine  develerden  ol  ehli  beytleri  indirüb  piyade 
yürüdüb  uryanen  bukadar  cündü  cünübü  yezidî  içre  gezdirüb  melâ- 
met  idesiz  Hazreti  Resaletpenahm  ve  cümle  imamanın  ırzı  şeriflerine 
şe*en  gelmez  midiki  şimdi  biz  sizcileyin  yezidi  mel'unun  bir  kızın  ni- 
kâh ile  alub  şunda  bir  kuşede  nihanî  vatyiderim  demek  ile  şeyhül- 
yezidimizin  ırzına  şe'en  gelür  diyesiz  Bire  mel'unlar  sizin  ırzınız  ne. 
dir  Sizi  nice  kati  iderim  diyüb  Camii  Ümmeyyenden  taşra  çıkub  ca- 
nibi erbaasındaki  bablarm  sed  idüb  askeri  Tatara  emir  idüb  Camii 
Ummeyyenin  canibi  erbaasına  dağlar  gibi  beyime  ve  heyzümleri  yı- 
kıb  taraf  taraf  âteş  idüb  cümle  Yezidîler  âteşi  Nemrud  içinde  kaldılar 
Andan  Yezidin  kabrine  gelüb  cümle  binalar  ki  Yezidîler  bina  etdiği 
harzican  ile  işlerlerdi  cümlesin  deudanı  tigi  âteş  tabdan  geçirüb  Yezi- 
din kabrini  açub  Hikmeti  Hudu  naşı  Yezidi  terü  taze  buldu  Sehâbei 
kiramdandır  Sultanım  af  eyle  deyu  reca  eden  askerin  bile  Yezidin  ce- 
sedile  on  üç  âdem  ateşa  yakub  külün  köğe  savurdu  Ve  kabri  içine 
ferman  idüb  cümle  Tatara  yestehi  bârânzede  etdirdi  Hâlâ  ol  Yezidin 
meşadı  olduğu  mahal  Koyun  kapusunun  iç  yüzünde  âyende  ve  reven- 
de  ubur  esdikde  Yezidin  anid  mezarıdır  deyu  tebevvül  ve  tegayyüz 
iderler  Hâlâ  bazı  yezidîler  ol  mahalden  güzer  etdükde  ya  istilâm  îder 
yahud  sensar    olunmuş    bir    hacerinden  yahud    damenile    üzerindeki 


SEYAHATNAMESİ  535 

bevlinden  kaldırırlar  Yani  zuumlarınca  Yezidin  azabın  tahfif  iderler 
Bu  hali  bazı  paşalımutekidleri  getürub  (görüb)  kemingâhlarda  âmâ' 
de  cem  olub  kavmi  yezidîler  ol  Yezidi  mezarfiından  tahfi  azab  içün 
yadut  bevlin  ref  etdüğü  gibi  hemen  paşalılar  nühufte  olduğu  yerden 
pestab  idüb  ol  yezidi  yezidi  dutub  tecrim  idüb  haddine  göre  beş  on 
guruşun  alırlar  Neticei  kelâm  Timur  Şah  bu  tedarik  ile  memaliki 
Samda  olan  yezidileri  kuçe  [1]  bekûşe  kıra  kıra  mal  emvalin  nehbü  ga- 
ret  ide  ide  ol  kadar  mali  firavan  cem  oldıkim  hisabın  Kerimi  Lâye- 
zal  bilür  Badehu  vüzera  ve  vükelâ  ve  ulemalardan  hazretle- 

ri buyurdular  kim  Padişahım  bu  mel'un  yezidilerin  sebebile  Camii 
Evviyye  (Ummeyye)  içinde  Hazreti  Yahya  bile  kandı  Amma  padişa* 
hım  şu  âteşi  teskin  edelim  Andan  cıgı  (çıkın)  deyince  derya  misal 
cünüdu  Tatar  derakab  lâşei  murdarı  yezidden  derunu  camii  mülevve- 
satdan  tathir  idüb  nice  bin  şişe  gülâblar  nisar  idüb  müş  ve  öd  ve  am- 
beri ham  ihrak  idüb  Hazreti  Yahyanın  kabri  şerifin  açub  on  yedi  ka- 
deme taş  nerdüban  ile  ziri  zemine  bir  kubbei  pür  envar  içinde  bir  âdem 
somaki  amud  üzre  bir  mücevher  altun  tepsi  içinde  Hazreti  Yahya- 
nın seri  saadetleri  asude  durur  Ve  muvacehe  (i)  şeriflerinde  bir  mü- 
cevher kandil  şuledardır  Bunları  gördükde  Timur  Şah  yüzün  yere 
sürüb  ibadet  ider  Badehu  taşra  çıkub  yine  ziri  zemini  kârgir  bina  ile 
sed  idüb  Camii  Ummeyyenin  tamir  termimine  başlıyub  hâlâ  bu  mer- 
tebede tamir  termim  etmişdir  Andan  Timur  han  Kudüsü  Şerif  ziya- 
retine gidüb  Mısır  padişahı  Sultan  Timura  heda(ya)  gön- 
dermiyüb  itaat  etmediğinden  Timur  Han  Mısır  üzerine  yetmiş  bin 
aded  güzide  şebhuncu  ve  yağmacı  Tatar  askeri  gönderir  Meğer  Mısır 
Sultanı  şehri  Salihi(ye)de  nahlistan  içre  kemingâhlarda  âmâde  imiş- 
ler Tatar  askeri  Ummülhasen  nam  çölü  aç  susuz  yorgun  argın  atları 
durgun  şehri  Salihiyyeye  gelince  Mısır  askeri  pusudan  çıkub  Allah 
Allah  deyu  Tatar  askerine  öyle  tiği  Mısır  ururlar  kim  yetmiş  bin 
Tatardan  yetmiş  âdem  kurtulur  Timur  Kudüsde  bu  inhizamı  istima 
idüb  kûsu  irtihalin  çalub  yine  Şama  gelüb  Şamdan  Timur  Şah  bu 
kadar  bin  katar  esteri  üstürbar  cevahiri  sîmü  zeri  halis  ile  Hinde 
gidüb 

merhum    oldu  Anın     içün  Hindusitanda     mali  firavandır    derler 

Hulâsa(i)  kelâm  Camii  Ummeyye  Timur  tamiriden  (tamirinden)  sonra 

Mısır  Sultanlarından   Sultan  Gavri  veziri  Emir  Sibal  mamur  etdi   [2] 

bir  meşta  idüb  Salihiyyede  Muhyiddinül   Arabi     ve 

iç  kaPa  olan  Sarı    Arslan  safı  tahrir  olunur 

[1]   Bağdad   Köşkü  nüshası  (Kuşe) 

[2[  Buğdad   Köşkü  nüshası  (  Anın  destinden  Selim  Şahı  Evvel  feth  idüb  bu  şehir  içre) 


536  EVLİYA  ÇELEBİ 

Der  sitayişi    Camii  Ümmeyye 

Evvelâ  Şam  karasının    ta  ay  nülf  ilinde     bir  vasi    düz    yerde  bar  e 
[1]  lânazirdir  Kıble    kapusmdan  mihraba     varınca    yüz  altmış 
ayakdır  Ve  camiin    canibi  şarkîsinde  Babı  Umraniyye  va- 

rınca  tuli  altı  yüz  ayakdır  Ve  derunu  camide  gûnagûn  kırk  somaki 
amudu  müntehalar  var  kim  herbiri  birer  kayser  haracı  değer  Ve  öyle 
musaykal  ve  mücellâdır  kim  herbirinde  âdemin  rengi  ruyi  nümayan- 
dır  Ve  mihrab  üzre  olan  kubbei  nilgûn  u  mücevher  dört  amelî 
paye  üzre  mebni  olduğundan  gayri  kıble  kapularının  iki  canib- 
lerinde  olanamelî  sütunlar  dahi  yirmi  dört  payedir  Ve  bu  camiin 
enderun  birununda  cümle  yirmi  dört  kapudur  On  ikisi  kıbliye  mek 
şufdur  Sol  tarafda  Isa  minaresi  Babı  Sağ  tarafda  kıble  divarında 
Babı  sahhaflar  ve  mücellidler     sükuna  nazırdır  Gayet  musanna 

suglü  zergerî  pirinçden  mebni  kapulardır  Ve  derunu  camide  cümle 
iki  yüz  seksen  kemerdir  Ve  iki  yüz  seksen  camı  gûnagûndur  ki  her 
biri  pertevi  nuranuru  Hudadır  Ve  bu  camiler  [2]  üzre  iki  yüz 
seksen  revzenlerdır  kim  herbirinde  birer  şebeke  kafesler  var  kim  sih- 
ri icazdır  Bu  kafesler  huşu  tuyurun  cami  içre  duhulüne  mani  olub 
pak  durur  Ve  bu  kemerler  üzre  cümle  dört  kubbei  nühtakdır  ki 
envai  füsunu  mukavvimki  herbiri  desti  hakkâkdan  bin  gez  güzer  et- 
miş ruhamlar  ma'kud  kılınmışdır  Ve  kubbei  nilgûnun  cümle  deri 
divarında  müzehheb  ve  mutallâ  mencuklar  ki  her  bîri  birer  el- 
vanı gûnagûn  zîkıymet  hürde  taşlar  ile  münakkaş  şükûfeler  ve 
nahli  tubalar  suretleri  nakş  oiunmuşdur  ki  her  bir  sengi  didei 
tuyura  benzer  höceratİar  ile  nakşi  bukalemun  olmuşdur  Ve  bu  kub- 
belerin iki  canibi  serapa  tahta  tavanı  münakkaş  ve  müzehhebdir 
Kemer  kubbeler  değildir  Cümle  yüz  elli  ahşabat  kirişlerdir  Bu  mü- 
nakkaş kirişlerde  nice  bin  zîkıymet  maslûbatların  herbiri  birer  üstadı 
kâmilin  kârı  avizeler  var  kim  merdümü  dideler  hayrelenir  Ve  cümle 
on  bin  kanadili  gûnagûn  ile  müzeyyendir  ki  her  şeb  bu  kadar  kanadil 
cami  içre  şule  verüb  cemii  cemaat  ve  mu'tekifîn  çırağa  muhtaç  ol- 
mazlar Ve  bu  camii  üstad  üc  sıra  sütunları  alettertib  öyle  tezyin  ey- 
lemiş kim  bir  amud  (  u  )  serimu  kadar  hariç  değildir  Bu  hisab  üzre 
cami  içi  üç  sıra  tula  (nî)  yoldur  Safi  mermeri  ham  üzre  gûnagûn 
münakkaş  haliçeler  ile  müzeyyendir  Ve  cümle  yetmiş  safdır  Ve  derunu 
camide  bir  kasrı  musanna  müeddinler  (  müezzinler  )  maksuresi  var 
Gayet  musannadır  Ve  mihrabı  hanef  îsin  sihri  îçaz  san' ati  meğer  Kudüsü 


[1]   Bağdad  Köşkü  nüshası   (Camii) 
[2]   Bajdad   Köşkü  nüshası   (camlar) 


SEYAHATINÂMESÎ  537 

Şerifde  Sahratullahda  ola  Ve  bu  mihrabın  iki  canibinde  hurda  sütun- 
lar var  kim  ruyi  arzda  misilleri  yokdur  Yemende  Saba  şehrinde  Bel- 
kisin  tahtından  mehuzdur  derler  Hakka  ki  sun*u  Hudadır  Ve  bu  cami 
içre  karib  sütunların  on  ikisi  öyle  sütunu  hamradır  kim  güya  lâ*li 
Bedahşandır  Misli  bir  diyarda  yokdur  illâ  Islâmbolda  Süleymaniyye 
Comiinde  çar  sütunu  hamra  vardır  Hakka  ki  bu  amudlara  muadil 
olsa  sazadır  Ve  minberi  gerçi  ahşabatdandır  Amma  servi  ve  san- 
dal ve  peles  evne  [1]  ve  oljj^i-  ve  çimşir  ve  ceviz  şecereleri  ahşabatın- 
dan  üstadı  peses  (pesend)  kâr  Fahri  oyması  manend  buna  bir  nuru- 
kân  tılsımat  urmuşkim  güya  sihri  mümin  oymuş  Netice  Seba  şehri 
camiindeki  minarelerden  musannadır  Amma  sair  camiler  gibi  mihrab 
divarında    pencereler    yokdur    Ve   bu  camie  nice  bin    kerre  giren    bir 

dahi  duhulde  nice  görmedöğün  sanayiatı  ve  ibretnümayı  müşahede 
idersin  Elhâsıl  (Şiir) 

-  •      -      ^  •        - 

Ve  bu  camiin  taşra  haremi  beyaz  mermeri  ham  döşeli  bir  sah- 
rayi  münevverdir  Arzı  kıble  kapusından  kıble  (i)  hanefîyye  varınca 
iki  yüz  elli  ayakdır  Ve  tuli  şarkdan  garba  altı  yüz  ayakdır  Ve  bu 
haremin  canibi  erbaası  kırk  iki  somaki  ve  beyaz  mermer  sütunlardır 
Ve  yirmi  dördü  çarkûşe  amelî  sütunlardır  Ve  bu  sütunların  mabe- 
yinleri dairen  madar  yan  sofalardır  Ve  bu  sofa  sütunlarının  kemerleri 
üzre  bir  kat  dahi  rakik  hürde  sütuncuklardır  Kimi  somaki  ve  kimi 
tutya  ve  bazısı  beyaz  şeşhane  mermer  ve  münakkaş  san'atlar  vardır 
Ve  bu  amudcukler  üzre  dahi  otuz  iki  hürde  kemercikler  vardır  kim 
üstadı  mebani  bina  sakil  olmasın  içün  otuz  iki  sütun  ve  otuz  iki  ke- 
mer etmişdir  Bu  hisab  üzre  haremin  canibi  erbaasınm  ziri  bâlâsında 
sagir  ve  kebir  yüz  elli  sütundur  Ve  sagir  ve  kebir  yüç  elli  kemerler- 
dir Ve  bu  kemerler  üstü  tavandır  Ve  gayet  münakkaşdır  ki  güya 
kalemi  Behzad  Manidir  Ve  bu  haremin  canibi  erbaasında  üc  kapudur 
Canibi  garbisinde  Babı  bu  kapu  haricinde     müşk    amber 

ve  öd  ve  gülâb  ve  zaf'ran  müsk  ve  kâfur  ve  zübat  beyi  olunur  Şimale 
nazır  Babı  Kellâsiyye  ve  canibi  şarkîsinde  Babı  Ceyrun  bir  şafiî  havzu 
var  Ortasında  bir  şazirvanı  var  Adem  beli  kalınlığı  pertab  ider 
Nehri  Ceyrun  derler  Bir  mâi  zülâldir  Bu  nehir  ismile  müsemma 
olduğundan  Babı  Ceyrun  derler  Kapudan  bu  havuz  kademe 

derdüban  ile  nüzul  olunur  Ve  bu  kapudan  hareme  gidecek  mahalde 
sağ  canibinde  divarda  böyle  tenmik  olunmuşdur   (Tarih) 

[1]   Pelesenk 


538  EVLİYA  ÇELEBİ 

kitabet  olunmuşdur  Ve  bu  camiin  üç  minaresi  vardır  Canibi  gar* 

binde  bab  üzre  minaresi  dört    tabaka  bir  musanna  minarei 

mevzundur  Kibarı  evliyuUabdan  Kul  Oğlu    gündüz    saim    gice    kaim 

bu  minarede  ibadet  ider  Sulehayi  ümmetden  aziz  kimesnedir  Ve  Hak 

celle  ve    ala  bu    azize    bir  savtı     Davudi     virmişkim    nısfulleylde    Ya 

Mrvlâ  didikde  sadasın  istima    iden  babdan  bidar  olub  ibadete  meşgul 

olurlar  BiemriliUâh  öyle  müessir  savtı  vardır  Ve    hakir  bu    minariye 

çıkub    dest    busleri    ile    müşerref    olub    duai     hayırların   aldık  Sinin 

salleri  kırka  baliğ  değiller  idi  Asla  bir    merd    ile  muhtelit    değillerdir 

Valideciği  e^isı  nan  ve  bir  pare  kendüm  çorbası    getirüb  iftar    ider  Ve 

her    sene     elbette     birer     sengi    hara    koyub    ol  höcreler    üzre  oturur 

Müşerref    olduğumuz     mahalde  yirmi  iki  taş    olmuşdur  ik    yirmi    iki 

seniye  işaret  idi  ki  bu  çiUei  merdanı  çekerdi  Ve  Babı  Kellâsiyye  üzre 

bir  minarei  âli  dahi  vardır  Dört  tabakadır  Ve  kuUe  misal  bir   kuUei 

âlidir  Ve  muvakkit  Salli  sadasma  reha  buldurdukda  ihtida  Şam    içre 

bu  minareden  ezanı  muhammedî  şayi  olur  Her  evkatda  onar  müezzin 

gülbangi      muhammedî      kıraat      iderler     Bu      iki     minare      haremin 
etrafındadır 

Der  vasfı  AkMinare  (i)  Camii  Ummeyye 

Amma  cami  içinde  canibi  şarkında  Hazreti  Isa  minaresi  hadisi 
sahih  ile  müsbetdir  ki  âhir  zamanda  Hazreti  Isa  Camii  Ümmeyyenin 
canibi  şarkîsine  nüzul  ide    Cümle    muhaddisîn  Şam    Nüzulü 

Isa  buminarei  âli  olmak  üzre  müttefiklerdir  Hâlâ  ziyaretgâhı  has  âm- 
dır  iki  yüz  on  üç  kademedir  Her  kademesi  ikişer  karışdır  Ve  üç  karış 
bir  zirai  mekkîdir  Bu  hisab  üzre  minarei  Isa  ta  zirvei  âlâsına  varınce 
arşındır  ve  tabakadır  Her   tabakada    kibarı    evliyauUah 

höcreleri  vardır  ki  anda  erbain  çıkarırlardı  Ve  hâlâ  yetmiş  seksen 
kadar  sulehayi  ümmetden  münzevî  kimesneler  vardır  KuUe  misal 
çarkûşe  eflâke  ser  çekmiş  bir  minarei  âlidir  Samı  Şerif  bu  minareden 
ne  cürümde  olduğu  nümayandır  kim  bir  sahrayı  bîpayan  içinde  nice 
kerre  yüz  bin  hadika  gülistan  bostanı  ve  eşcarı  meyvedarı  dirahtistan 
içre  nümayan  bir  şehri  şöhrei  cihandır  kim  mülûkü  Emeviyyunun 
darülhilâfesidir  (.<>c^»j  jjt^i^y^  J»  AüuıVe  pesendgâhı  hâlayıkı  enam  ve  ziya- 
retgâhı hassı  avamdır  Ve  bu  minare  mecmaı  fuzalâyı  âlem  ve  alim  ve 
mercii  umuru  beni  âdemdir  Bu  minarenin  evsafı  çokdur  Amma  ha- 
fi]  (c'_'J^^^^)  olacak 


SEYAHATNAMESİ  539^ 

•  • 

kir  ihtisa"!  üzre  tahrir  etdim  Evvelâ  evvelki  tabakada  Makamı  Üçler 
ve  tabakai  sanide  Makamı  Yediler  ve  tabakai  salisde  Nokamı  Kırklar 
ve  dördüncü  tabakaya  uruc  iderken  Makamı  HaceriHazreti  Musa  Bu 
hacer  ol  hacerdir  kim 

Hikâye 

Hazreti  Musa  cesedi  şerifin  halka  göstermedü günden  kavmi  'dirle 
dikim  Musanm  gövdesi  ayıblıdır  derlerdi  Bir  gün  Musa  nehri  Nil 
kenarında  gasil  ederken  hırkasını  bir  taş  üzre  koyub  gasil  idüb  taşra 
çıkınca  hemen  bu  taş  hırka  üstünde  iken  Mısıra  doğru  yürüdü  Mu- 
sa dahi  taşın  ardına  uryanen  düşüb  Mısıra  girdi  Cümle  halk  Hazreti 
Musayı  gördiler  kim  böyle  bir  vücuddur  kim  yedi  beyzası  gibi  vü- 
cudu şerifleri  dahi  dürrü  beyza  müşabih  Cümle  halk  yavuz  güman 
etdüklerine  peşiman  oldular  Hezreti  Musa  ol  taşa  irüb  üstünden 
hırkai  peşminesin  alub  mübarek  tenine  giyüb  elindeki  asa  ile  ol 
taşı  on  iki  kerre  urub  on  iki  delik  oldu  Derhal  ol  taş  biemriUâh 
lisana  gelüb  Ya  Musa  İzni  Rab  ile  yürüdüm  Senin  vücudunun  paklı- 
ğına şehadet  eyledim  didikde  Hazreti  Musa  itdi  Ya  hacer  Bilmedim 
Seni  urdum  Hele  Dervişe  dervişan  deyüb  özür  diledi  Hâlâ  fukaralar 
mabeyninde  Dervişe  dervişan  deyu  özür  dilemek  andan  kaldı  Pes  ol 
taş  itdi  Ya  Musa  Beni  bile  al  sakla  Bir  gün  ola  kim  bir  mühim  işine 
yarayım  didükde  Hazreti  Musa  ol  taşı  deliğinden  ip  ile  bağlıyub  mu' 
barek  boynuna  asdı  Halâ  abdalanın  gerdenlerine  asdıkları  sekel  taş  Haz- 
reti Musa  sünnetidir  Andan  kaldı  Badehu  müruru  eyyam  ile  Haz- 
reti Musa  Tih  sahrasında  üç  yüz  bin  âdem  ile  kırk  sene  bir  rivayet- 
de  kırk  gün  valih  gezerken  Cenabı  Izzetden  men  ve  selva  ve  maide 
nazil  olub  cümle  askeri  dePi  cu  iderlerdi  Bu  tenavül  etdikleri  incir 
ve  üzüm  hurma  ve  sirke  ve  tere  idikim  her  bar  Cenabı  Hakdan  na- 
zil olurdu  Amma  defi  atsan  etmegiçün  Hazreti  Masa  ümmetleri  su 
istediler  Derhal  mezkûr  taş  ya  Musa  Beni  asâ  ile  ur  deyüb  söyledi 
Hemem  Hazreti  Musa  yine  ol  taşa  bir  asâ  urub  biemriUâh  ol  taşın 
on  iki  yerinden  on  iki  ayn  cari  olub  cemii  asakiri  Musa  ve  cemii 
devabatları  defi  ataşan  ederlerdi  Hazreti  Musa  taşa  işaret  idüb  diker- 
di Bu  minval  üzre  Hazreti  Musa  dest  hamunda  gezerdi  Bu  taş  hak- 
kında  Kuranı  Azimde  Cenabı  Bari  Resulüne  alâtarikulhikâye  Ayet 
nazil  etmişdir  (Ayet  Surei) 

Badehu  bu  taş  muteber  düvelden  düvele  degüb  Emeviyyundan  Velid 
ibni  Abdülmelik  eline  girüb    bu  minarei  Isa  kim    Ak  Minare    derler 


540  EVLİYA    ÇELEBİ 

anda  koyub  cümle  züvvar  yüzlerin  süre  süre  mücellâ  ve  musaykal 
olmuşdur  Ve  bu  minarede  iki  rikat  nemaz  kılub  dua  iden  her  ne  ha- 
ceti var  ise  reva  olur  vesselam  Andan  nüzul  idüb  haremde  iki  amudu 
müntehalar  var  Biri  şarka  ve  biri  garb  canibindedir  Mabeynehüma- 
ları  kademedir  Bu  iki  meyi  mabeyni 

Hatvei  Âdem  aleyhisselâm 

dır  derler  Hâlâ  bu  amudlar  üzre  micmereler  vardır  Leylei  mübareke- 
lerde  içinde  öd  ve  amber  ve  kâfur  yakarlar  Ve  bu  haremin  canibi 
garbisinde  şeş  sütunu  mevzun  mermeri  ibretnümun  üzre  bir  müdev- 
ver  kubbei  musanna  vardır  Güya  bir  kasırdır  Amma  gayet  musanna- 
dır  Ve  mukaffel  mesduddur  Bazı  ihtiyarlar  bu  camiin  evkafatınm 
hücceti  şeriyyeleri  ve  hududnameleri  vardır  derler  iS3\J\^^c  oji^Ji  Ve  bu 
camiin  eimme  ve  huteba  ve  meşayihlerinden  maada  cümle  sekiz  yüz- 
huddamı  vardır  Ve  sarapa  resası  nilgûn  ile  puşidir  Ve  kubabları- 
nın  canibi  erbaası  bir  güne  musanna  beden  beden  mebnidir  Ve  bu 
cami  içre  ruzu  cumbada  kırk  yerde  tariki  halveti  ve  celvetî  ve  ruşenî 
ve  gülşenî  ve  sa'dî  ve  kadiri  ve  bedevi  ve  raî  ve  rufaî  ve  dessukî  ve 
edhemî  misilli  tariklerin  meşayihi  kiramları  çok  çok  şevki  pür  şevk 
ile  tevhid  tezkir  iderler  kim  istima  iden  mest  medhus  olur  Ve  Isa 
minaresi  babına  karib  bir  cah  vardır  Cami  üzre  nazil  olan  matarı 
rahmetden  cem  olub  mahı  Temmuzda  cümle  cemaat  nuş  idüb  defi 
atsan  iderler 

Bu  Camii  Ummeyyeden  sonra  Bekşımat  JpUi-5q  Camii  büyük  cami- 
dir binasıdır  Amma  tarzı  kadimdir 

Bu  cami  kal'adan  taşra  varuşda  vaki  olmuşdur  Ve  Camii  Haşir 
ve  Camii  Dervişiyye  cemaati  kesireye  malik  tarzı  Rum  bir  müferrah 
camidir  Ve  Kanavat  mahallesinde  Addasiyye  Camii  ve  Sinaniyye  Ca- 
mii bir  ruşenâbâd  bir  ferabbahş  dilküşa  bir  camii  zibadır  Bir  yeşil 
minarei  mevzun  var  Ve  Kök  meydanında  Süleymaniyye  Camii  Rum 
tarzı  Sultan  Süleyman  Hanın  sene  tarihinde  binasıdır  iki  minareli 
ve  birer  tabakalı  minarei  mevzunlardır  Mimar  Sinan  binasıdır 
Bu  Selâtin  camilerden  maada  mesacidlerdir  Ve  cümle  iki  bin  yüz 
zevavi  vardır  Anlarda  dahi  mihrab  ve  cemaati  kesire  mukarrerdir 
Ve  yetmiş  tarik  meşayihlerinin  tekyeleri  vardır  Cümleden  âsitanei 
Şeyh  Arslan  ulu  âsitanedir  Andan  tekyei  Abdülkadirül  Ceylânı  Bağ- 
dad  kurbinde  Ceylan  nam  bir  belideden  zahir  olmuşlardır  Acemde 
Geylân  şehrinden  değillerdir  Şama  gelüb  azîm  âsitaneleri  vardır  An- 
dan tariki  bedevi  ve  sa'dî  ve  raî  ve  rufaî  ve  halveti  ve  celvetî  ve  ru- 


SEYAHATNAMESİ  541 

şeni  ve  gülşenî  bektaşî  ve  mevlevî  tekyeleri  var  kim  herbiri  selef  pa- 
dişahlarının ve  vüzerayi  izamların  hayratlarıdır  Amma  Mencik  Köş- 
kü rahı  üzre  bir  mevlevîhanesi  var  kim  tabir  olunmaz  Güya  bir  ir- 
emi  zatülimad  içinde  bir  kasrı  müşeyyed  âsitanei  Celâleddini  Rumî- 
dir  Bizzat  Hazreti  Mevlâna  Şemsi  Tebrizî  hazretlerile  bu  mahalle 
gelüb  bu  hıyaban  içre  bir  külbei  ahzanda  sakin  olub  can  sohbeti 
iderler  Badehu  teberrüken    bu  âsitane(i)  bu  maile  inşa  iderler 

Kırk  elli  fukara  höcresi  ve  sima  ve  safahanesi  ve  matbah  ve  mih- 
manhanesi  ile  bir  bağı  behişt  makamdır  Ve  içinden  nehri 
cereyan  idüb  teferrüce  gelen  âşıkanlar  selsebilvar  cağlıyub  revan  ol- 
duğundan defi  gam  enduhu  elem  idüb  bidi  sernigûnu  gûnagûnun 
sayesinde  ayş  işret  idüb  sohbeti  dem  bu  dem  idüb  kuşe  be  kuşe  soh- 
beti has  iderler  Ve  bu  ayn  üzre  küçük  doUablar  deveran  iderler  Bazı 
ehli  teferrüc  koyunların  ve  kuzularının  şeyhlerin  bu  âsiyablara  geçirüb 
germagerm  ve  âteşi  nerm  idüb  dollablar  mâi  cari  ile  deveran  iderek 
lâtif  lâtif  ve  ter  kebablar  olur  kim  tenavül  iden  âşıkan  yârana  kuv- 
veti beden  olur  Ve  bu  âsitanede  nece  pabürehne  ve  serhürehne  arifi 
biUâh  Menevî  han  ^\^^\:Â  canibler  [1]  ve  nece  manevî  hanlar 
vardır  Hasılı  kelâm  Şam  içre  tekye  çokdur  Amma  âyende  ve  revendeye 
böyle  nazargâh  yokdur  Ve  cümle  medresedir  Amma  cümleden 

Süleymaniyye  medresesi  tarzı  Rum  evkafı  metîn  bir  medresei  şer'i  mü- 
bîn  tahsili  darülulûmdur  Ve  kırk  aded  darülkuranın  herbirinde 

ilmi  kesir  ve  Seb'a  ve  Aşere  ve  Takrib  kıraati  tilâvet  olunur  Cümle  kuran 
dersâmları  vardır  Ve  cümle  yedi  yüz  mektebi  sıbyanı  tıf- 

lan  püseranı  ebcedhan  mektebleri  vardır  Her  re'si  senede  cümle  ma- 
sumlara îddiye  hil'atler  ve  surre  ve  atıyyeler  ihsan  olunur  Ve  yedi 
yerde  imareti  var  Evvelâ  Sultan  Süleyman  imaretinin  nimeti  cümle 
gani  ve  fakire  ve  civan  ve  pîre  sofrai  bîimtinanı  nimeti  bîkusuru 
pür  fütur  mebzuldür  ki  matbahı  atebesi  üzre   (Ayet) 

terkim     olmuşdur    Ve  imareti   Nureddin    Şehid  dahi     JUV»j  jj^üt  JL-j  »u 

murtezika  ve  mücavirin  ve  müsaffrîne  nimeti  mebzuldür  kim  Cenabı 

Barinin  ıt'amıdır  (Beyit) 

Rezzakı  hîtaah  Hudayi  herim 
Halikı  cenneti    naim  ü  mukim 

dir  Ve  imareti  Camii  Ümmeyye  evkafı  azîm  olduğundan  şeb  ruz  ce- 
mii  cami  huddamlarına  taam  hi^v  ve  Havran  buğdayı  şorbası  bezi 
olunur  Amma  her  cuma  gicesi  pilav  yahni  ve  zerde  tabh  olunub  ni- 

[1]    Bağdad   Köşkü   nüshası  (canlar) 


542  EVLİYA  ÇELEBİ 

çe  ulbe  *.-»?  ve  sahan  taam  bezi  olunur  Ve  üç  bîmaristanı  ve  darüşşî' 
fası  vardır  Cümleden  iç  kal' a  kurbinde  Nureddin  Şehid  hazretlerinin 
muristanı  gayet  metin  binayi  âlidir  Ve  evkafı  metindir  Şeb  ruz  yüz 
iki  yüz  bîmarı  ve  memnunu  sergerdanı  eksik  değildir  Budalayı  Şam 
gayet  çokdur  Zira  ki  esmai  evrad  ezkâr  efkâr  yeridir  Amma  ehli  ta- 
riki inkâr  yeri  değildir  Bazılar  esmauUahın  tesirinden  silsilekeş  olub 
timarhanede  karar  ider  Hukema  ve  etıbba  anlara  kuveturruh  maaci- 
lerin  virüb  Ya  Hay  Ya  Kayyum  diyerek  hayat  bulub  Ya  Tabibül  ku- 
lûb  diyerk  halâs  olurlar  ki  bu  darüşşifada  senevi  on  bin  guruşluk 
maacin  ve  meşrubat  masruf  olunub  cemii  bîmarlara  sündüs  J^vz-*  var 
diba  ve  şiyb  ve  zerbaf  katife  ve  serenk  ve  gûnagûn  şugulü  Firenk 
akmişei  fahireden  yorgan  ve  döşekler  var  kim  bir  âyân  sarayında 
yokdur  Ve  cümle  yetmiş  huddamı  vardır  Ve  deli  biraderle  ve  tahsili 
mizaca  karib  olanların  defi  gamı  içün  üç  vakitde  hoşelhan  üstadı 
kâmil  hanende  ve  Zühreye  manende  sazendegânlar  gelüb  fasıl  etdik- 
çe  deli  biraderlerimizin  kimisi  hamuşbaş  bazısı  lecci  savaş  ider  Ve 
Sultan  Nureddinüş  Şehid  asrından  beru  milleti  mesihiyyeden  kav- 
mi yakubî  Hedaya  namile  müsemma  bir  hekim  basısı  var  Güya  Ef- 
lâtun veya  Bokrat  veya  Calinos  ve  Sokratdır  Cemii  ulûmu  şettaya 
malikdir  Ve  gayet  hüsnü  hattı  var  Hattâ  sene  1058  tarihinde  Şama 
vardığımız  esnada  Devayi  Ruh  namile  ilmi  tıbba  müteallik  bir  kitab 
telif  idüb  bir  hüsnü  hattı  talik  tahrir  iderdikim  asrımızda  değme 
fuzalâ  telifine  kadir  olmıyub  hattatlar  terkimine  kadir  değillerdi  İh- 
tida hubei  kitabında  zati  sıfatı  Rabbülâlemînin  vahdaniyyetinden  ve 
kevnü  mekânın  lâfzı  Kün  ile  hilkatinden  bed  idüb  kavaidi  musanni- 
fin üzre  âlimane  bir  kitab  etmişdir  kim  hakka  ki  devayi  ruhu  pür- 
futuh  diseler    sezadır  Ve  bu  Şam    içre    cümle  hammamdır 

Ve  iki  bin  sarayı  âliler  ve  hanedanı  azimler  hammamı  vardır  Vüze- 
ranın  çadır  mehterbaşısının  bu  hammamlardan  avayidi  vardır  Ve 
üzerlerine  hâkim   nasb  olunmuşdur  Sinaniyye  hammamı  âbı 

havası  ve  musanna  binası  bir  tarz  üzre  tarh  olunmuşdur  kim  vaci- 
büsseyir  bir  pak  hammamı  ruşinadır  Ve  Camii  beni  Ümmeyye  kur- 
bindeki  küçük  Defterdar  hammamı  gayet  ferahfeza  ve  dilküşa  bir 
hammamı  ruşina  germadır  Taşra  camekânının  canibi  erbaası  kâşi(i) 
Cindir  Ve  dellâkları  meh  dilberan  meh  cebindir  Bunun  dahi  âbı 
havası  ve  binası  gayet  memduhu  âlemdir  Ve  Melik  Tahir  kabri  kur- 
binde küçük  hammam  tavsifden    müberra  bir  pak  tahir  hammamdır 

Ve  cemii  huddamları  cümle  dilberandır  Sahibülhayrat  böyle  vasiyyet 
idüb  vaz  etmiş  «Mi^a-j    Ve  kuşe    halvetleri    cümle     kapulıdır  Ol  halveti 

pür  emanlarda  (Ayet  Surei)  »^^.tUi^i  u^   ^l< 0^3  emrine  imtisal  iderler  Ve 


SEYAHATNAMESİ  543 

(Ayeti  Surei)  j9\jUjt  ^.-^J^  (»^*>^J  »^Jl-^Is  nassına  gasil  idüb  tayib  ve  tahir 

ve  pak  zahir  olub  taşra  çıkdıkda  şartı  vâkıf  tarafından  hammamcı 
gasile  bir  fincan  kahve  bir  mukaşşer  tüffah  verirler  Zira  bikavli  hu- 
kema  badel  hammam  bir  âdem  elma  yese  kuvveti  basarı  ve  durbin 
nazarı  ziyade  ulub  menisi  yerine  kaim  olub  vücuda  takviyet  verir 
Andan  Saraçhane  içinde  Deftardar  hammamı  Bu  Şam  içinde  bundan 
ve  bundan  musattah  bir  hammamı  hayat  efza  yokdur  Ve  cümleden 
vasidir  Ve  âbı  firavanı  ve  huddamları  cümle  mahbub  gılman  gulâ- 
mandır  Ve  müteaddid  halvetleri  vardır  Ve  ferşi  serapa  mücellâ  ve 
musaykal  ruhamlardır  kim  sihri  icazdır  Ve  kubbei  sernigûnlarında 
gûnagûn  camlar  ile  müzeyyendir  kim  şulei  şemsi  âteştabdan  pençei 
âfitablar  mehi  mihritab  gibi  görinür  Ve  her  şeb  şebçıraglar  ve  ka- 
nadîUer  ile  şuledar  olub  halk  yine  halveti  âbı  germa  ile  gasil  iderler 
Ve  bu  hammamın  ta  vasatında  ^i.»  î^^ic  bir  havzu  azîmi  var  Mevsimi 
ergavanda  ve  vakti  verdi  handanda  bir  kaç  şeule  berki  gülü  âbı  havz 
idüb  havz  içre  nehengi  bahri  maani  var  şinaver  gavvasanı  â- 
şıkan  mahbub  civananın  simi  ham  var  endamına  berki  gülü  hamra 
yapışub  güya  havzu  kevserden  bir  peri  zahir  olub  cümle  uşşak  Sub- 
hani  Hallâk  deyu  valih  şeyda  olurlar  Ve  bu  havz  içre  mahîvar  şina- 
verlik  iden  ihtiyar  civanı  bîkarar  bilâ  vasıta  koc  kucağ  olub  nice 
bersine  olub  gâm  alurlar  Ve  her  bar  öd  amber  rayihasından  gasille- 
rin dimağı  muattar  olur  Amma  ihtida  Şama  vardığımız  esnada  yeni- 
çeri ağası  tarafından  iki  eli  asalı  yeniçeri  bu  hammamın  camekânın- 
da  mekân  dutmuşlar  idi  Zira  berber  dükkânı  ve  kahvehane  ve  ham- 
mamhanei  bîminetdir  Ecnaıı  mahlûkatdan  âdemler  gelüb  ehremen- 
1er  havz  içre  civanane  naşinide  evza  idüb  gayri  âşıkanm  nazargâhına 
mani  olub  hammamın  ibtaline  sebeb  olmasın  içün  nöbet  ile  ikişer 
yeniçeri  didebanlık  iderdi  Hulâsai  kelâm  Samı  cennet  meşamda  böy- 
le bir  hammam  yokdur  Erbabına  göre  ibrişim  zerenduz  futalar  ve 
kuskusî  havlular  var  kim  bir  diyarda  yokdur  Jü\jİ^£-  Ve  bu  Şam  içre 
cümle  iki  yüz  kırk  han  vardır  Vekâle  tabir  iderler  Amma 

meşhuru  âfakı  ve  kaPa  misal  olan  binayi  metini  hanlar  bunlardır  ki 
zikrolunur  Evvelâ  Atpazarında  Koca  Lala  Mustafa  paşa  hanı  yüz  yet- 
miş höcre  ve  havlısında  bir  mescidi  ve  iki  bin  at  alur  iştahlı  var  demir 
kapulı  handır  Ve  kapusı  önünde  yüz  dükkân  esvakı  muhtasarı  vardır  Ve 
Derviş(iyy)e  hanı  ve  Sinaniyye  hanı  ve  miranı  harir  hanı  Bu  dahi 
yetmiş  ocaklı  ve  demir  kapulı  handır  Miranı  harir  emini  bunda 
sakin  olub  bu  vilâyetde  ne  kadar  harir  beyi  ve  şıra  olursa  bunda 
mizana  urulub  füruht  olunur  Badehu  emin  zekâtı  serîsin  alur  Yetmiş 
kise  iltizamdır  Ve  muhtesib  hanı  cemii  mekûlât  ve  meşrubat    bunda 


544  EVLİYA  ÇELEBİ 

kantara     urılub    nerh     vitirler     Badehu     beyi     olunur  Bundan  gayri 
yerde     beyi  olunsa     muhtesib     ağası  bulub     metagm     girift  ider  Zira 
muhtesib  ağası  paşaya  yedi  kise     keşufiyye  verir     Ve  muhtesib  ağası 
ve  muhtesib  kadısı    daima  bunda  sakin     olurlar  Ve  şah  bender  hanı 
Bu  dahi  hanı   azimdir  Şahbender  cümle  sevdagir    tüccaranın     serçeş- 
meşidir  Rum  ve  Arab  ve  Acemden  Hind  ve  Yemenden  bir  meta  gele 
bunun  malûmu  olmayınca  olmaz  Zira  cümle  vüzera  ve   ayan  kiba(r) 
bu  şahbende(r)  elile  zıkıymet  eşyalar  alırlar  Ve  gümrük  om  ini  hanı 
Camii  diyarın  metaı  bu  hana  gelüb  gümrük  alınır  Kırk  elli  yük  akçe 
iltizamdır    Ve     gök  meydanında     Süleymaniyye  hanı     Sene  tarihinde 
Süleyman  Han     Camii  inşa     etdükde  bu  hanı     azîmi  dahi  bina  idüb 
istabb  bin  hassan  kübeylân  atlar  alur  Ve    erbabı     düvelin     ehil  iya- 
lile  sakin   olacak  tuhanesi  vardır  Acayib  hayratı  azimdir  Şehir  içinde 
gibi     höcre    höcre   han    değildir  Hemen  ârâmgâh  mihmangâhdır  Ve 
cümle  resası  nilgûn  ile  mesturdur  Şam  içre  meşhur  hanlar  bunlardır 
Ve  sagir  ve    kebir     Şam  vüzerasının  şatırbaşılarının  derdef terinde  iki 
yüz     on    yedi     kahvehaneler     vardır    kim  şatırbaşı     bunlardan  kahve 
avayidi  alur  Meşhur  kahaviler  bunlardır    Çadırcılar     kahvesi  ve  Har- 
ratîn  Kahvesi  ve  Fahhamîn  kahvesi  ve    Türkmaniyye     kahvesi  ve  Si- 
pahi kahvesi  ve  Addasiyye  kahvesi  ve  Mahkeme  kahvesi  ve    Sükkerî 
kahvesi    ve  ı^^*     kahvesi  ve  Nağif  kahvesi  ve  Sinaniyye  kahvesi  mec- 
maülirfan  ve  yaran  seyyahan  kahvesidir  Cümle  erbabı    maarif     anda 
cem  olur  Dört  maksure  üzre  hanendegân  mıtrıban  meddahan    şebba- 
yan(n)  mahaf illeridir    Ve  Avvadiz  âmâ  Şeyh  Mansur     namile  bir  üs- 
tadı kâmildir  kim    mizmar  ve  udun  ele  alub  bir  ferdaş  virüb  makamı 
hicazda  âgâze  etdikde  üşşakı  bineva  idüb  kadlerin  rastı    dütar    iderdi 
Andan  Mansıb  kahvesi  Samın  ta  vasatından  cereyan  ider  •>A*^^'  sahi- 
linde bir  kahvehanei    azimdir  On  bin  âdem  alub  kâmil    üçyüz  tabisi 
vardır  Amma  sair  kahaviler  gibi  kârgir  kubab  kahve  değildir   Dirahti 
müntehalar  ve  bidi  sernigûnlar  sayesinde  gülbe    berk    puşide    kahve- 
sidir Çar    yerde  kahve     tabh     olunub     her  birinin     tabileri  başkadır 
Zira  kesreti  nasdan    bir  ocak  iki  ocak  kifayet     etmiyüb  huccac  Şama 
geldikde  yevmiyye  birer  deve  yükü  kahve  sürilür   Amma  altı  ay  işler 
Şita  vakti     işlemez  Ve  yedi     yerde     mıtrıban  ve  meddahan     nagâmat 
iderler  Ecnası  mahlûkat  handa  mevcuddur  Mücrim  ve  âsi    bu  kahve- 
ye duhul  etse  kâkim  ahz  idemiyüb  halâs    olur  Ve  cereyan  iden    nec- 
hir  içre  kimi  şebeke  ile  mahiler  sayd  ider  kimi  gasil  idüb  şinaverlik 
ider  Bir  hay  huydur  kim   (Mısra) 

Qörenin  aklı  gider  özge  temaşdır  hu 


SEYAHATNAMESİ  545 

mısraı  mazmununca  acib  temaşagâh  nekbetgâhdır  Ve  cereyan  iden 
nehre  fincanları  koyub  matbah  hane  cenbind  (e)  kefgire  fincanlar 
gelüb  kahveci  andan  alurlar  Temaşadır  iğneciler  kahvesi  Bu  dahi 
kârgir  bina  bir  kahvei  ra*nadır  ki  §eb  ruz  ayan  kibar  bunda  sohbet 
iderler  Fellâhîn  ve  huddamîn  bu  kahveye  duhul  idemez  Bunda  tabh- 
olunan  ve  muamber  kahve  ve  çay  ve  badiyan  ve  sa'leb  ve  eşribe 

ve  lebeni  has  ve  kaşer  ve  palûde  bir  kahvede  pişmez  Hakir  müddeti 
ömrümde  kahve  nuş  etmemegile  bunda  çay  ve  süd  nuş  idüb  bazı 
erbabı  maarif  ile  müşerref  olurduk  Fıskıyye  ve  havuz  şazirvanları 
revan  olub  canibi  selâsındaki  gül  gülistan  içre  murganı  andelibanın 
hezar  hezaran  nagâmatından  ve  selsebiUerin  cereyanından  ruha  gıda 
hasıl  iderdik  Böyle  bir  rahat  canbahş  suru  nigârdır  Ve  cenbinde 
esvakı  suru  nigâr  olduğundan  iğneciler  kahvesi  derler  vesselam  Ve 
bu  Şam  kal'ası  canibi  kıblesinde  ve  cenubunda  ve  garbisinde  ve 
şimalîsinde  olan  varuşu  azîminde  cümle  on  bin  sarayı  âliler  ve  gayri 
hanei  azimlerdir  ki  her  birinde  birer  hadika  ve  birer  uyunu  cariye 
mukarrerdir  Cümlesi  sengin  bünyad  ve  metin  âbâd  hanelerdir  Cümle 
sutuhları  beyaz  kireç  ile  mesturdur  Kal'a  içindeki  gibi  kat  ender- 
kat  tenk  ve  tar  büyütu  bîtar  değildir  Her  birinde  birer  bağçe  mu- 
karrerdir Ve  Paşa  Sarayı  dahi  bu  varuşa  vaki  olmuşdur  Amma  sur 
içinde  değildir  Ve  mümkin  dahi  değildir  Zira  bu  varuş  tulen  ve 
arzen  ikişer  buçuk  saatlik  yerdir  Ve  bu  Şam  kaPası  ve  taşra  varuşda 
muhtesib  ağa  defterile  cümle  yetmiş  esnaf  altı  bin  üçyüz  dükkândır 
Eğer  her  esnafı  ferade  ferade  tahrir  eylesek  bir  mücelled  kitab  olub 
seyyahatimize  mani  olur  Amma  cümleden  mamur  âbâdan  Sinaniyye 
ça  (r)  şusı  ki  fatihi  Yemen  Sinan  paşanındır  bu  şahrah  üzre  tarafeyn- 
de zülcenahvar  dekâkidlerin  hapenkleri  küşade  olub  peri  tavusvar 
nümayandır  Ve  cümle  kârgir  dükkâçilerdir  kim  şahrahı  üzre  ah- 
şabat  ile  puşidedir  Camii  ve  hammamı  ve  kahvesi  bu  esvak  icre  vaki 
bir   ârâmgâh     memerri  nas  bîgubar  pak   carşudır   (Beyit) 

Çarşuyi  hüsnü  seyr  it*dim  serapa  hociyim 
Bir  vefa  pazarı   yokdur  hep  cefa  pazarıdır 

Ayende  ve  revende  ve  devendei  temaşa  idecek  bir  şahrahdır  ve 
Saraçhanesi  bir  diyarda  yokdur  Bu  dahi  bir  tariki  âm  üzre  cümle 
kagir  bina  pak  esvakdır  kim  cümle  bir  şahrah  üzre  puşidedir  Ve 
Çakmak  pazarı  ve  Sipah  pazarı  ve  Koca  Mustafa  paşa  pazarı  ve  Zar- 
bun  pazarı  ve  Atpazarı  ve  Attarîn  pazarı  ve  Nebati  hamevî  pazarı 
ve  Camii  Ummeyye  kapusında  Itriyat  pazarı  ve  Nisvan  pazarı  ve 
Fahhamîn  pazarı  ve  Hallacın  pazarı  ve  Hayyatîn  pazarı  Ve  bu  Samın 

Evliya  Çelebi    9  —  ?5 


546  EVLÎYA  ÇELEBİ 

subaşısı  paşa  ağalarından  bir  âlâ  hükûmetdir  Yedi  kise  hasıl  olub 
iki  yüz  kavvas  ve  levendat  ile  §eb  ruz  Şamm  enderun  birununda 
olan  yetmiş  beş  şahrahı  tavilde  ve  üç  bin  sekiz  yüz  suku  kasirde  kol 
dolaşub  hıfz  hiraset  üzre  olub  nice  sayd  şikârlar  basub  haklarından 
gelüb  şehri  âsudehal  iderler  Zira  bu  Şam  içre  mileli  kesire  ve  ecnası 
vefire  vardır  Anın  içün  her  kûçe  ve  puçe  başında  birer  tedribe  bab- 
lan  vardır  Birer  bevvabı  ve  ikişer  pasbanı  vardır  ki  cümle  dokuz 
bin  âdem  olur  Cümlesi  subaşının  kabzai  destindedir  Bir  mahalde  bir 
kan  ve  yahud  bir  hane  garet  olunsa  subaşıdan  sual  olunub  oldahi 
bevvabân  pasbanandan  sual  idüb  anlara  örf  ider  Şam  bu  tertib 
üzre  mazbutdur  Yohsa  bir  vech  ile  zabtı  mümkin  değildir  Bu  bevvab 
ve  paspanlara  ahalii  mahalle  evkaflarından  ulufe  verirler  Ve  bu 
şehri  Şam  Meliküt     Tahir    tahriri  üzre  kane  avarıza  makyud- 

dur  Hâlâ  deddua  idüb  Tahir  derler  Hakkaki  ümmeti  Muhammede 
şebekei  azîm  olmuşdur  Ve  bu  şehir  icre  mâi  cariler  çok  olduğundan 
tariki  âmlara  sahibi  hane  ve  sahibi  dükkânlar  âbı  firavanı  rahlara 
nisar  idüb  mezbelesin  zebballer  zenbiUer  ile  taşıyub  hammamlar  kül- 
hanlarında ihrak  iderler  Gayetülgaye  pak  tahir  şehri  mutahharadır 
Ve  bu  Şam  içre  sekiz  nehri  azîm  caridir  Anların  menbaları  Şamm 
canibi  garbisinde  Cebeli  Kaysun  verasında  Uyunu  Kıha  (  UJ  >  dan 
tulü  idüb  Mize  (•>>)  boğazından  aşağı  ra'd  vari  gürliyerek  aşağı  şehre 
yakın  hadikalar  içre  geldikde  sekiz  fırka  olub  şehri  Şama  müstevli 
olub  esmaları  bunlardır  ki  zikrolunur  Evvelâ  Ayni  Bereda  ve  Berida 
(  i J»/  j  '*/  )  ve  Nura  ve  Kanatül  Mize  ( :,y\\  c»J)  ve  Benyas  (  ^U  )  ve 
nehri  Kasta  (Ua-s)  ve  Ayni  Beşkûr  (  ^yr^j  ca^  )  ve  nehri  Adiye  (^iW)  Ve 
bu  nehirler  har  haşak  ile  cereyan  idüb  müstamel  olunduğundan  içil- 
meyüb  nice  bin  bağ  ve  bağçeye  ve  hanedanlara  ve  çarşuy  bazara  ve 
rehgüzara  uğrayub  ve  şehir  içre  nice  cisirler  altından  güzer  ider  Hu- 
susa Haffaflar  esvakı  içre  cisir  cenbinde  âsiyabı  dakiklere  uğrayub 
ve  nice  yüz  denklere  uğrayub  Samın  canibi  şarkîsinde  dahi  nice  bin 
ravzalara  uğrayub  .jvO*  j  OjV^iini  efendimiz  Melek  Ahmed  paşanın  çift- 
liği kurbinde  bir  bahirei  azîm  olub  girdabvar  anda  gayib  olur  An- 
dan canibi  şarkîsi  çöl  çölistandır  Amma  nuş  olunan  âbı  zülâlleri  bun- 
lardır Gayet  leziz  âbı  nabdır  Amma  zalim  su  yolcılar  bazı  künklerin 
rahnedar  bereleri  mesdud  olmagiyçün  at  fışkısı  döküb  menfez  yerleri 
sed  olub  su  bir  hoş  cereyan  ider  Ol  ecilden  âbı  mezmumdur  Yohsa 
aslında  böyle  bir  âbı  hayat  su  meğer  Maarrada  ola  Ol  uyunlar  bun- 
lardır Cümleden  biri  Uyunu  Mencik  Köşkü  önünden  cereyan  idüb 
mevlevîhaniye  uğrar  Andan  Ayni  Kanavat  ve  Ayni  Baybarsiyye  ve 
Ayni    Sinaniyye  ve  Ayni  Ceyruniyye  ki  Camii    Ümmeyyenin    canibi 


SEYAHATNAMESİ  547 

şarkîsinde  Babı  Ceyrun  önündeki  havuza  gelen  âbı  rakikdir  Merkür 
uyunlar  nice  hanelere  ve  cami  ve  hammamata  ve  sarayı  âlilere  taksim 
olub  Şam  cennet  meşam  olur  Amma  Mize  boğazından  Cebeli  Kay- 
sun  damenile  Salihiyye  şehrine  cereyan  iden  nehire  Quta  derler  Bu 
dahi  beş  fırka  olub  Salihiyye  kasabasını  rey  ider  Bu  hayratı  azîme 
Sultan  Selimi  Evvelindir 

Evsafı  Kasabai   Salihiyye 

Samı  Şerifin  canibi  garbisinde  Cebeli  Kaysun  dameninde  bir 
havadar  belidei  mamuredir  Şamdan  nısıf  saat  safi  iremizatülimad 
içlerinden  güzer  idüb  Salihiyyeye  duhul  olunur  Şam  vezirinin  hassı 
ve  subaşılıkdır  Altı  kise  muhasebesi  vardır  Yüz  âdem  ile  zabt  ider 
Ve  Şam  mollasının  niyabetidir  Cümle  on  bir  mahalle  ve  üç  bin  bağ 
ve  bestatînli  hanelerdir  Ve  cümle  mihrabdır  Ve 

hutbedir  Cümleden  mamur  ve  müzeyyen 

Camii   Sultan  Selim  Hanı  Evvel 

Mısıra  giderken  Selim  Şah  Muhiddinül  Arabi  bir  risalesinde  .L'S\ 
^.U  ^îjt  j^\  cnijı  Jİ3  ^-jı  lâfzı  dürerbarbarın  görüb  »in-  den  murad  Selimi 
Evvele  o<^ı  ji^*  den  murad  Şam  ola  ^1\  aî/.  den  murad  Muhiddin  oldu- 
ğun Kemal  paşa  zade  Sultan  Selime  ilâm  idüb  ol  gice  Selim  Şah  ru- 
haniyyeti  şeyhden  istimdad  taleb  idüb  habâlûd  olub  menammda 
hazreti  Muhiddini  görürler  Ya  Selim  senin  gelmene  muntazır  idim 
Safa  geldin  Mısır  gazan  müyesser  oldu  Sana  tebşir  etdim  Sabah  iştah- 
lında bir  siyah  ata  suvar  olub  ol  at  seni  bana  getirüb  bulur  Beni 
haki  mezelletden  kaldırub  bu  Salihiyyei  imaret  eyle  Ve  bana  bir  âsi- 
tane  ve  cami  ve  medrese  ve  imaret  ve  hammam  ve  mahkeme  (i) 
muhammedî  bina  Yürü  işin  rast  olub  Mısır  fethi  müyesser  ola  He- 
men Selim  Han  habdan  bidar  olub  Tiz  bir  siyah  at  getirin  Suvar 
olayım  buyurduklarında  Siyah  atdan  nişan  yokdur  didiler  Bilâhare 
bir  siyah  saka  bargiri  buldılar  Timar  idüb  huzuru  Selime  getirdiler 
Hemen  Selim  Han  suvar  olub  licamm  eğer  hanesine  bırağub  ata  sehl 
urarak  cünbüşü  merdane  idüb  haykırarak  Salihiyyeye  varub  bir  mez- 
belistan  gömlüğü  üzre  varub  eşinmeğe  başladı  Ol  mertebe  eşindi  kim 
Selim  Han  bizzaruri  nüzul  idüb  bir  yerde  karar  etdi  Ta  kim  ol  mez- 
bele altından  bir  sengi  azîm  zahir  olub  at  dahi  eşinmeden  fariğ  olub 
[  Selim  Hanın  yanma  gelüb  lisanı  halile  işte  hizmeti  eda  etdim  didükde 
[ol  taşa  nazar  etdiler  Gördiler  kim  bir  celi  kûfî  hat  ile 


548  EVLİYA   ÇELEBİ 

terkim  olunmuş  Meğer  münkirînler  şeyhin  bazı  telifat  tasavvufatının 
gavrına  ve  mezay asına  vâsıl  olmıyub  tekfir  etmişler  ve  kabri  şerifi 
üzre  haki  mezellet  yığmışlardır  Derhal  Selim  Şah  bizzat  mübarek 
damenile  ol  mezbeleden  zenbil  taşıyınca  azameti  Huda  tarfetülayn  içre 
cemii  guzati  müslimîn  müzahrefatları  ref  idüb  bu  sebeb  ile  Selim 
Han  Samda  kışlıyub  bir  âsitane  ve  bir  cami  ve  han  ve  hammam  ve 
imaret  ve  timarhane  ve  medrese  ve  mektebi  sıbyan  ve  mahkeme  (i) 
edyan  bina  etmişdir  kim  vasfında  lisan  kasırdır  Ve  bir  kârgir  bina 
suku  muhtasarı  vardır  Cümle  bu  hayratlar  resası  nilgûn  ile  puşide 
bir  hayratı  azîmedir  Ve  şeyhin  kabri  şerifine  kademe  nerdüban 

ile  nüzul  olunur  bir  gar  misal  bir  merkadi  pürenvardır  Sandukaî 
şerifi  zer  enderzere  müstağrak  sebzgûn  atlasdır  Hamdi  Huda  hakir 
âsitaniye  üç  kerre  yüz  sürmek  müyesser  olub  ruhu  pürfütuhlarından 
istianet  taleb  idüb  bir  Yasini  Şerif  tilâvet  etdik  Ziyaretgâhı  hassı  âm» 
dır  Sene  [1]  tarihinde  civarı  rahmete  lâyık  oldılar  Maskatı  re'sler  (i) 
Endelusi  derler  Müddeti  ömürleri  sene  olub  gün  başına  birer  cild 
kitab  telifatları  vardır  kim  cümleden  Tusus  ve  Tütuhat  ve  bunun  em* 
şali  nice  yüz  kütübü  mutebere  ve  nice  bin  resaili  mütekâsire  tasni- 
fatları  vardır  >j»J\  t,j^  ^j-^  Bu  Salihiyyeden  yine  hadikalar  içre 
adında  Paşa  Sarayına  gelüb  sarayın  enderun  birunun  seyir  temaşa 
etdik 

Sitayişi  sarayı  vüzerayi  Samı  cennetmeşam 

Darüsselâm 

Ibtida  şahrah  üzre  şarka  nazır  saray  kapusı  üzre  kethüdanın  höc» 
releri  ve  andan  içeri  mahpeshane  andan  içeri  saray  meydanı  bir  vasî 
fezadır  Bazı  zeman  iç  ağaları  cirit  oynarlar  Canibi  erbaası  karakol' 
lukcu  odalarıdır  Andan  içeri  bir  meydan  dahi  vardır  Istabl  meyda- 
nıdır Bunun  dahi  etrafı  bin  at  alır  ıstabldır  Ve  yine  etrafı  emirahur 
ve  yedekciler  ve  sarracîn  odalarıdır  Bir  canibi  matbahı  kaykâvüsdür 
Ve  bir  canibi  halıcı  mehteranı  ve  bir  canibi  mehteranı  hayme  hüc- 
releridir Ol  sıra  ile  divanhanei  âlidir  kim  iki  canibinden  taş  nerdü- 
ban ile  çıkılır  Bin  âdem  alur  mnakkaş  kaai  âlidir  Ve  sü- 
tun üzre  mebni  zer  enderzer  tavanı  münakkaşdır  Andan  içeri  paşanın 
Arz  odası  saray  meydanına  nazır  bir  münakkaş  ve  tuhf  ve  moran  elvan 
camlar  ile  ârâste  bir  maksuredir   Andan  içeri  paşanın  şahane  ve  münak- 

[1]    1240 


SEYAHATNAMESİ  549 

kaş  ve  diyarları  kaşii  Çin  ile  müzeyyen  bir  kaadır  İki  canibi  bağçiye 
nazırdır  Andelibanın  feryadında  âdem  taze  can  bulur  Bağçe  tarafında 
bir  küçük  havuz  ve  şazirvan  var  Ve  ana  muttasıl  bir  kâşi  höcre  var  Ve 
bu  iskemle  odasından  içeri  bir  kubbei  âlidir  İç  ağaları  bu  meydanda 
taam  yerler  Canibi  erbaası  kâşii  Çin  ile  mebni  silâhdar  ve  çukadar  ve 
nişancı  ve  mühürdar  höcreleri  vardır  Velhasıl  cümle  yetmiş  odadır  Ve 
iç  ağaları  ve  paşa  içün  bir  hammamı  lâtifi  var  kim  ve  minelacayib  bir 
ferahfeza  hammamı  canfezadır  Kapusı  önünde  Şeyh  Reyhan  hazret- 
leri medfundur  Amma  mukaddema  harem  odaları  olan  binayı  atik- 
leri  Köprülüzade  Ahmed  paşa  sene  tarihinde  müceddeden  bir  tarhı 
nazif  kaa  ve  havuz  ve  şazirvanlar  ve  müteaddid  kâşi  höcreler  ve  gû- 
nagûn  maksure  (i)  münakkaşlar  etmişkim  güya  sarayı  Şam  henüz 
cennetmeşam  olmuş  Amma  sene  1058  tarihinde  hakirin  sakin  höcrei 
kitabhane  etmiş  Bu  hücremizde  üç  gün  hatmi  şerif  tilâvet  etmişdik 
Hamdi  Huda  yine  varub  der  ü  divarda  hatlarımız  görmek  müyesser 
oldu  Bu  saraydan  sonra  mamur  ve  ibretnüma  sarayları  beyan  ider 
Evvelâ  Sipah  hazarının  iç  yüzünda  Kasım  Ağa  sarayı  ve  Naşif  Oğlu 
sarayı  ve  Türkman  Oğlu  ve  emiri  hac  Sinan  paşa  ve  Rahtvan  ve 
Geyvan  Oğlu  ve  Kadıasker  sarayı  ve  Nureddin  sarayı  ve  Başçavuş 
sarayı  ve  Receb  Ağa  ve  Abdüsselâm  Ağa  sarayı  Nice  yüz  sarayı  âyân 
vardır  Amma  bu  saraylar  cümle  selef  mülûklerinin  birer  sarayı  ib- 
retnümalarıdır  ki  her  birinde  birer  âbı  firavan  ve  gülistan  bostan 
ve  eşcarı  meyvedarı  bîpayandır  Böyle  bir  şehri  muazzam  ve  müzey- 
yendir kim  vechi  arzda  âlemi  seyyahatde  seyir  temaşa  etdiğimiz  on 
iki  bilâdı  azîme  vardır  Dördü  Kâfiristanda  altısı  Ali  Osmandadır 
Kâfiristanda  olan  Nemse  Çasarı  hükmünde  Alman  şehri  ve  kal'ai 
Bec  ki  hâlâ  tahtı  imparatordur  Ve  biri  de  Prak  şehridir  Biri  de  şehri 
müzeyyeni  Kaşa(l)  dır  Hakir  Alamanda  iken  Fransada  şehri  Parisi 
medh  iderlerdi  Amma  görmedim  ^il  j^_  ^m  Amma  Ali  Osmanda  bilâdı 
sitte  ihtida  dünyay  ve  mafihada  misli  ve  naziri  olmıyan  beldei  tayyi- 
be  yani  şehri  Kostantaniyyedir  Biri  dahi  tahtı  sani  Edirne  ve  biri  dahi 
tahtı  evvel  Bursa  ve  Babı  Mekke  ve  Medine(i)  Mısır  <\l»i2-  ve  kaPai  Ha- 
lebüşşehba  ve  Darülhilâfei  Bağdadi  Behiştâbâd  ve  bu  memduhu  âlem 
Samı  Cennetmeşam  böyle  bir  şehri  azimdir  ki  Arzı  Mukaddes  şehirleri 
içre  darı  enbiya  deyu  cemii  tevarihi  muteberelerde  tarif  ve  tavsif 
olunmuşdur  kim  bazı  müfesssirîn  Aeyeti  Vettinden  «^^*^  den  murad 
Samdır  (Âyet)  C:!!^^  ^^J  '^^'^  ^J^j.  (Âyet)  *>«îJ»  j  ^^  J^H  \  ^^ı^lc-J*  •^^v>^»  ki  Şeddadin 
bağı  iremi   bu  Samda  idi  dirler  Bazılar    Şama    karib  Bosra  (ı^y^.)  §eh- 

[1]  Kaşav 


550 


EVLİYA  ÇELEBİ 


rinde  idi  Bazılar  (O/j  •jJ^)  mabeyninde  idi  dirler  •>//-^Ji^  Bu  Ayeti 
Şerif  dahi  Şam  hakkındadır  derler  Hattâ  hazreti  Resaletpenah  kablen- 
nübüvve  Hadicei  Kübranın  malile  ticaret  idüb  Mekkeden  Bosra  şeh* 
rine  gelüb  ticaret  iderdi  ki  '*^^-i^'^  ^-kciı  ^^v  Bosradan  Şama  bir  mer* 
hale  yerdir  Şama  gelüb  Cebeli  Kaysunda  Kademünnebi  olan  senk 
üzre  basub  alâmet  etmişlerdir  Hâlâ  ziyaretdir  Andan  Samı  seyir  te^ 
maşa  idüb  refikleri  Ya  Muhammed  Şama  girelim  didiklerinde  Ben 
irem  zatülimad  olan  dünya  cennetine  giremem  buyurmuşlardır  Haki* 
katülhal  behişti  dünya  ve  darı  enbiya  ve  mecmaı  fuzalâyı  âlem  ve 
mercii  umuru  beni  âdem  mahrusei  islâm  Samı  darüsselâmdır  Ve  bu 
şehir  içre  olan  ulema  ve  sulehayi  meşayih  sadat  mazannei  kirame 
mahzeni  esrarı  ilâhî  kimesneler  vardır  kim  misli  meğer  Yemen  ve 
Adende  ola  Amma  bu  Samda  budala  ve  melâmiyyundan  sene  1058 
tarihinde  hazreti  Şeyh  Bekâr  üryanı  bîefkâr  var  idi 


Hikâyei  Sergüzeşti 

Kara  Murtaza  paşa  ile  Samda  iken  iç  ağalarından  on  dane  şehbaz 
tüvana  yiğitler  Evliya  Çelebi  lûtf  eyle  Hazinedardan  bize  izin  alıvir 
Türkman  mahallesinde  akrabalarımıza  gidelim  didiler  Hakir  bunlara 
rıza  virmedim  Belki  paşa  binişinde  Namevcud  bilinürsün  Sual  etdikde 
Taşra  gitdiler  dirlerse  haliniz  niye  müncer  olur  diyüb  hazinedara 
reca  etmedim  Bunlar  miftah  gulâmı  vesatetile  mezun  olub  hakirin 
höcresine  gelüb  Sensiz  dirlik  yokdur  Elbette  bu  cemiyetimiz  parişan 
etme  Bilece  olun  deyu  reca  idüb  hahnahah  on  bir  yârânı  zarif  an 
piyadegân  reftar  iderek  Sinaniyye  çarşusı  izdihamı  içre  vardıkda  mez- 
kûr hazreti  Şeyh  Bekâr  iki  ellerin  ketiflerine  koyub  uryanen  hürde 
jy^  kolların  sallıyarak  dalyarak  olub  gelir  Hemen  hakirin  yanıma  gelüb 
çehreme  bir  siUei  mücazibun  ile  urdu  kim  burnumdan  hiPati  ahzar 
gûnum  üstüne  cereyan  idüb  serasime  oldum  Gördümki  yanımdan 
firar  etmişler  Derhal  destimden  Şeyh  Bekkâr  yapışub  ol  müzdeham 
suk  icre  esir  dellalı  gibi  ■*'.-^^  ^^^^  ^.■^.•^*-  -^^->  ^^u\j.îUHa*  l^  diye  hakiri  fe- 
ferad  (mezad)  idüb  rüsuayi  âlem  idüb  hacaletimden  vücudum  pul 
pul  kabardı  Hakiri  gören  halk  âlemi  hayretde  kaldı  Bazı  veled 
c*..jii\  4-a»  ^j.  I  deyu  sual  iderler  Hakirse  hicabımdan  garkı  arak  olub 
gezdire  gezdire  ta  Şeyh  Arslan  hazretlerinin  âsitanesine  götürüb  tec- 
didi vuzu  teklif  idüb  badelvuzu  Şeyh  Arslanın  kabri  şerifine  girüb 
oiU>\  sj^  .\^\  didi  Hakir  dahi  savtı  âlâ  ile  tilâvet  idüb  ö\c;Ui5,^  a}\  didi 
Anı  dahi  kıraat  idüb  tamam  etdim  Oldahi  elin  açub  bir  güne  hal- 
tıyyatı     kalenderi     var  mır  mır  diyüb     bir     güne     dua    idüb     hakire 


SEYAHATNAMESİ  551 

jcj.  ^-;U  \c,  li.  deyu  hitab  ibüb  -i^^^-U»  didi  Hakir  dahi  «ûU^y.y  ^\/iz^\  di- 
dim  Derhal  kalkub  elimden  öpüb  ı^^^Vj»  wi>  c3^:-^j>«  jj>  J^A^diyüb  yine  elim- 
den yapışub  âsitaneden  taşra  çıkınca  pabuçlarım  öpüb  önüme  kodu 
Hakir  dahi  destin  bus  idüb  pabuclaımı  giydim  Ne  çare  üryan  divane 
her  ne  hal  ise  halâs  mümkin  değil  Yine  elimden  yapışub  süriyerek 
yine  Şam  çarşusı  icre  ^^ "-^^  "-^'-^  ^■='.  ->'^*'^'  r-A^^*  Jjl»  ıj>  \^  L^  CrjU^ik  deyu  feryad 
iderek  hakiri  rüsvayi  âlem  bednam  etdi  Amma  evvelki  gibi  müteellim 
olmadım  Bu  hal  üzre  beni  saray  meydanına  getirüb  anda  dahi  fer- 
yad iderek  divanhaniye  çıkarub  yeden  beyed  Murtaza  paşanın  desti- 
ne hakiri  virüb  ^«^^*  -^^^^^  diyüb  yine  alnımdan  pus  idüb  gitdi  Murtaza 
paşaya  sergüzeşti  serencamım  bir  bir  takrir  iderken  saray  kapusından 
beru  yetmiş  seksen  Şam  yeniçerisi  ve  şehir  subaşısı  üç  aded  meyyiti 
atlar  üzre  yüklemişler  ve  yedi  sekiz  mecruhu  dahi  getirmişler 
Aman  sultanım  Senin  iç  ağaların  Türkmen  mahallesinde  bir  handa 
fiskı  fücur  iderken  bilmiyüb  basdık  Bu  kadar  âdemlerimiz  kati  idüb 
ve  bu  kadar  kimesnei  dahi  mecruh  etdiler  Hâlâ  ol  hanede  kapanub 
kuta  küt  cenk  iderler  diyince  leşleri  paşanın  huzurına  bırağub 
yer  öpdiler  Der  an  hemen  paşa  ukab  misal  yerinden  pertab  idüb 
Bire  hazinedarı  çağırın  didi  Hazinedar  gelince  eman  virmeyüb 
bir  kaç  yerden  hançerle  mecruh  eyleyüb  deli  ve  gönüllü  ağaları 
tevabiile  atlatub  mahalli  marikiye  vardıkda  bir  azîm  cenk  idüb 
iç  ağlarından  üçü  ol  arbedede  merhum  olub  yedisin  badelaşa  getirüb 
iç  ağaları  içinde  yedisini  de  mahnukan  kati  idüb  Şeyh  Reyhan  yanın- 
da defn  etdiler  Bundan  malâkelâm  bu  hakir  anlar  ile  mahalli  mare- 
kiye  gidermişiz  Canabı  Barinin  hamelei  Kur'anı  azîmi  ve  Furkanı 
Mecidi  olduğundan  Şeyh  Bekkâr  hazretlerine  ilhamı  rabbani  olub 
hakiri  ol  merhumların  içinden  alub  ıs^''^'  jîiiJ\J>*  diyerek  bu  kadar  yer- 
leri gezdirüb  halâs  idüb  keşfeyledi  »j-"  ^r^»  Ol  sultan  sebebi  ile  ol 
vartadan  halâs  oldum  -^•^'^^  İşte  Şamı    Şerifde    böyle    canlar 

vardır  Ve  âyân  eşrafı  gayet  çokdur  Ve  erbabı  divan  ve  askeri  sultan 
fahireler  üzre  semmur  postin  kaplu  elvan  çuka  ferraceler  ve 
kontoş  ve  kerekeler  giyerler  Vasatülhal  olanlar  sade  ve  hilâli  ve  hârei 
harami  giyerler  Kırmızı  muhattem  sarub  ayaklarına  zarbun  giyerler 
Ve  âbı  havasının  letafetinden  mahbub  ve  mahbubesi  gayet  hünü 
cemalde  ve  nermiyyeti    itidalde  ender  cim  ve  him  ender  him 

kâküllerin  perişan  etdiklerinde  uşşakların  dahi  akılları  perişan  olub 
can  riştelerini  umumen  zarafet  ve  letafeti  ve  mahbubunun  melâhati 
gibi  olmazdır  Ve  kelimata  gelseler  bediülbeyan  ve  fasihüllisandırlar 
Zira  bu  şehrin  mahbub  mahbubesinin  Havran  diyarından  gelmişdir 
Ve  sahibi  tabiat  olan  kimesneler  Havrandan  kız  alırlar   Havran  Huran- 


552  EVLİYA  ÇELEBİ 

dan  galatdır  kim  Hazreti  Adem  Havran  sahrasında  ziraat  idüb  anda 
sakin  iken  tenasül  olsun  içün  ikiz  müştak  olanları  birbirinden  ayırub 
gayri  kardaşa  kız  verir  Hazreti  Şit  ana  bir  kız  karındaşlarından  birini 
menkûhaliğe  kabul  etmiyüb  Hazreti  Adem  âlemi  hayretde  kalub  Ce- 
nabı Bariden  nida  gelüb  Ya  Safiyyüddin  Ne  perişansın  didikde  der- 
hal Adem  Safi  Ya  Rabbi  Sana  malûmdur  Şit  kızlarından  almayub 
bir  Huri  ister  didikde  Cenabı  Bari  Cebril  Emine  emir  idüb  Cennetden 
huUe  donile  bir  Huri  çıkarub  bir  mücevher  tabak  içre  Cennet  mey- 
velerinden üzüm  ve  incir  ve  hurma  ve  zeytun  ve  rumman  ve  pembe 
ile  Hurii  Cebril  Emin  Hazreti  Ademe  getirüb  Ya  Adem  Rabbin  sana 
selâm  eyledi  işte  sana  bir  Huri  gönderdükim  oğlu  Site  versin  didi 
diyince  hemen  Şitin  kararı  kalmıyub  Huriye  vaz'ıyed  idem  didükde 
Hazreti  Cebril  Bu  Hurinin  mihrini  vir  didi  Şit  mihri  nedir  didi 
Cebril  Emin  itdi    Mihri  ^^  i-  r>''  •^'  ^'  ^  "^  didi    Şİte    dahi    böyle 

diyüb  Hurii  alub  ihtida  nikâhı  emri  Hakile  Cebril  Emin  talimile 
ruyi  arzda  Hazreti  Şit  ile  mezkûr  Cennet  Hurisine  olmuşdur  Amma 
Cenneti  MeVada  nikâh  Hazreti  Adem  ile  Havva  Anaya  olmuşdur 
Badehu  ol  Huri  kızından  Hazreti  Şitin  ol  Huri  kızından  bir  oğlanı 
vücuda    geldi    ismine  derlerdi    Amma  ol  asırda    Hazret    Cen- 

netden hübut  idüb  zemine  kadem  basdıkda  kenduye  nisyan  gelüb 
lisanı  Cennet  olan  arabî(i)  feramuş  idüb  lisanı  iberîce  kelimat  iderler 
idi  Bu  kerre  Huri  arabî  kelimat  ider  Şit  ibr(e)  nice  kelimat  ider  Bir- 
birlerinin lisanların  fehm  etmede  hayli  usret  çekdiler  Bu  kerre  Huri- 
den müştak  olan  anasının  ve  babasının  lisanını  öğrenüb 
mabeynehümada  ter  cem  anlık  iderdi  Hâlâ  tercemanların  piri 
silsileleri  ana  müntehidir  Badehu  ol  Huriden  nice  yüz  evlâdlar  zuhure 
gelüb  tenasül  buldular  Ve  anlar  Havranda  sakin  olduklariyçün  Hu- 
randan  galat  Havran  diyarı  dirler  Merali  ve  gazali  yedi  kudret  ile 
mükâhhal  âhu  gözlü  pençei  âfitabları  olur  kim  hakka  ki  Huri  sıfat- 
lardır Şamlı  bunlardan  kız  alub  tenasül  bularak  anıniçün  Samın 
mahbub  ve  mahbubesi  meşhuru  âlemdir  Ve  bu  şehrin  misli  arazii 
mamurda  bu  kadar  vilâyeti  vasii  mamur  ve  belideleri  ve  buk'aları 
hub  ve  mergubdur  Ve  fezalarında  sadrenc  nakşi  mezraaları  mahsuldar 
ve  ahalisi  maldar  ve  nimetleri  firavan  ve  uynu  enharları  cari  ve 
revandır  Ve  canibi  erbaası  bağ  ve  bostandır  Her  bağda  bülbüllerin 
nağamatları  ve  hoşelhan  tuyurların  esvatı  hazineleri  âdeme  hayat 
virüb  ferahnak  olur  Ve  haki  olkadar  rakik  ve  lâtifdir  kim  güya  gır- 
balden  geçmişdir  Fağfuru  Çin  misal  kâseler  ve  gûzeler  işlenir  Ve 
bağlarında  semadan  bârânı  rahmet  nazil  olsa  müşki  amberi  ham  misal 
bir  rayihai  tayyibe  âdemin     demagm    muattar    ider  Ve  muhtesib  ağa 


SEYAHATNAMESİ  553 

ve  miri  âb  ağa  defter(i)  ile  Şamm  canibi  etrafında  yetmiş  üç  bin  bağ 
ve  bağçe  öşür  verir  derler  Ve  miri  âb  ağa  bu  bağlara  nöbet  ile  su 
sular  Eğer  hâkim  tarafından  su  nazırı  olmasa  bir  katra  âb  içün  hun 
âb  olur  ^*''^  (*«^'  Bir  garaib  diyar  âdem  bu  Şam  bağları  içre  girse  selâ- 
met  bulmıyub  serseri  geze  geze  gaib  olur  ihtimaldir  katliderler  Ve  bu 
bağlar  içre  kırk  bin  kasrı  irem  vardır  derler  Herbirinde  andelibanın 
ve  gayri  hoşelhan  tuyurların  feryatlarından  âdem  mest  olur  Hikâyet 
iderler  kim  Şeyh  Mehemmed  Sadreddin  zade  bir  kimesneden  on  kişiye 
bağın  almağa  reca  ider  Ol  bağ  sahibi  dahi  inad  idüb  bağın  virmez 
Vakti  şita  oldukda  bağı  almağa  talih  olan  kimesne  cemii  tevabii  ve 
levahikı  ve  nice  amallerile  bir  gicede  herifin  bağının  deri  divarın  ref 
idüb  kendü  bağına  zam  idüb  cemii  eşcarların  dahi  tebdil  eyliyüb 
kendü  bağın  serika  etdüği  bağı  serapa  çapaladub  suların  salub  rey 
ider  bağ  sahihleri  vakti  baharda  bağı  tarafına  varub  rahı  bağda 
olkadar  serseri  gezer  kim  bağının  deri  divarından  ve  ahcarat  eşcara- 
tmdan  nam  nişan  bulmıyub  Heshur  mu  oldum  şehire  gelir  Ertesi 
hizmetkârları  ile  yine  bağa  varub  bağ  ve  bağbandan  eser  yok  Civarın- 
da olan  âdemlerden  süal  idüb  anlar  dahi  dembeste  ve  hayran  kalırlar 
Ahir  mahkemiye  varub  dava  ider  Isbata  kadir  olmıyub  sefil  yed  ka- 
lub  gider  Samı  Şerifde  bu  bağ  hikâyesi  darbımeseldir  Ve  hâlâ  ol  bağ 
meşhurdur  ki  teferrücgâhı  has  ve  âmdır  Şairim  mesire  ve  teferrücgâh- 
ların  heyan  ider  Evvelâ  fezayi  Kök  meydanı  Şam  içinden  cereyan 
iden  Nehri  Mize  canibi  bir  çemenzarı  gülzar  bir  sebzezar  sahradır 
Badelasır  cümle  uşşak  anda  gelüb  vakti  gurubedek  kimi  mahi  sayd 
ider  kimi  mahpareleri  sayd  iderler  bir  temaşagâh  ferahfeza  yerdir 
Andan  Kasrı  mencik  bu  sahraya  nazır  bir  kasrı  âlidir  Amma 
paşalara  mahsus  bir  kasrı  havernakdır  Ve  Şamm  canibi  kıblesinde 
kasrı     Küçük    Ahmed    paşa  ve  §amın  mekûlât  meşruhatının 

memduhatından  heyan  ider  Evvelâ  has  ve  beyaz  Havran  galâlinden 
beyaz  çakıl  ekmeği  ve  Acem  çöreği  ve  peynirli  böreği  ve  lâhmı  acinli 
böreği  ve  <^-^  ruyi  zeminde  naziri  yokdur  Arab  ve  Aceme  Hind  ve 
Sinde  Fağfuru  Çine  hedaya  götürürler  Ve  elvan  elvan  kaysısı  olur 
Amma  kamerî  ve  müşemmesî  alûları  olur  Hamevî  kaysısı  bu 
dünyada  naziri  yokdur  Meğer  Cennet  bağlarında  ola  Amma  bu 
hamevî  öbür  kaysılar  gibi  kuruyub  vilâyet  vilâyet  gitmez  Zira 
cürmü  yokdur  Bir  hürde  çekirdeği  vardır  Bir  saat  yere 
gitmek  ihtimali  yokdur  Ol  kadar  terdir  kim  zebanzede  oldukda 
âbı  zülâli  âdeme  hayat  virir  bir  hoş  huralûdur  Bir  tarafı  beyaz  ve 
bir  canibi  lâilgûndur  Ne  kadar  tenavül  olunsa  sikleti  yokdur  Ve 
hazımülifratdır  Ve  tüffahı  gayet  lâtiftdir  Ve  ^  j^.  ^\j.^  ^\j  bunun  hak- 


554  EVLİYA  ÇELEBİ 

kındadır  Hattâ  bu  elmadan  müsellesi  şeriyye  beş  on  danesin  mukaş^ 
şer  idüb  bile  tabh  eylesen  bir  kâsesin  nuş  iden  hayatı  cavidan  bulub 
hem  mukavvi  hem  müferrih  bir  lâtif  eşribe  olur  Ve  ayvası  dahi  meş- 
hurdur Gerçi  Lefke  şehri  ayvası  kadar  iri  değildir  Amma  gayet  leziz- 
dir  Göbeğin  oyub  içine  masteki  sakızı  koyub  nerm  hakister  içre  pişi- 
rüb  istimal  etsen  kuvveti  basarı  ziyade  idüb  tabiatı  mutedil  ider  Ve 
limon  ve  turuncu  ve  cabeca  hurması  ve  dibası  ve  kebbatı  meşhurdur 
Ve  zeytunu  cihan  ârâdem  cevzi  rumî  kadar  olur  Ve  kaddi  nebatı  on 
denesin  tenavül  iden  bir  vakkıyye  lâhmi  kûsfend  yemiş  kadar  gına 
bulur  Memduhu  cihandır  Ve  inciri  ve  engürü  gayet  firavandır 
Amma  zeyni  üzümü  derler  bir  mevzun  kıt'ai  âbdar  kehrübavar  bir 
bar  herdir  kim  Huda  âlimdir  naziri  meğer  Aden  uçmağında  ola 
(Ayet)  Lu^  ^i.ijL-i  yjdj  l'^^jj  i^^j  Uc  Ayeti  bu  Şamm  zeyni  üzümü  hakkın- 
da nazil  olmuş  ola  Her  nekadar  istimal  etsen  asla  hararet  virmeyüb 
sikleti  olmaz  Ve  Samı  Şerifin  sanayiatının  şöhrei  şehir  olanların  beyan 
ider  Evvelâ  atlası  ve  haresi  ve  darayisi  ve  hilâlisi  ve  gûnagûn  muhat- 
temi  ve  kutnısı  ve  abası  ve  dikdiği  vüzeralara  mahsus  zerduz  dikdikler 
kim  sihri  icazdır  Ve  katifesi  ve  bu  makule  kâlâyı  metam  gûnagûn- 
ları  vardır  Amma  meşhurları  bunlardır  Hakka  ki  Arabistanm  cennet 
meşamıdır  Ve  gayet  bender  şehirdir  Beher  sene  nice  Mısır  hazinesi 
mal  tahsil  olunub  masruf  olunur  gayet  mahsuldar  diyardır 

Acibei  garibe 

Şam  şehri  içre  çarşuyi  pazarda  sürü  sürü  beldi  keçiler  gezer  Her 
birinin  emciğinde  beşer  altışar  vakıyye  südü  var  Tulum  gibi  sarkıb  gezer 
Sahibi  ise  >-.yı  ^^.^3\  ^u  deyüb  süd  satar  Amma  südden  nişa(n)  yok 
Murad  idindiğin  mıkdarı  südü  keçiden  ulbe  içre  sağub  sana  virir 
Ziyadesin  yine  keçinin  ağzına  döküb  gider  Garib  temaşadır  Ve  her 
keçinin  belinde  paybendi  ve  kösdeği  hazırdır  Südleri  kalmıyub 
çayıra  götürüb  bağlar  Ve  bu  Şam  içre  nice  ibretnüma  şeyler  vardır 
Amma  tahriri  tasdi  verir  Ve  Defterdar  zade  Mehemmed  paşa  hâki- 
mülvakit  iken  cemii  hanei  avarızdan  ref  idüb  arzeylemek  murad 
etdiği  mahalde  ol  takrib  ile  Şam  içre  nekadar  ibadullah  ve  nekadar 
koyun  tenavül  olunub  ve  nekadar  müsafirîn  ve  mücavirin  var  ise  tahrir 
idüb  altı  kerre  yüz  bin  âdem  bulunmuşdur  Böyle  bir  âdem  deryası- 
dır    Abı  havasının  hükmü  odur  Ve  talii  nücumîsi  mensubdur 

Ve  iklimi  salis    içindedir  Tuli  neharı  ve  arzı  beledi  ve  halkın 

rengi   ruyleri  ebyazüUevindir  Bu  mahalde  Samı  cennet  meşamın    der- 
yada  katra  güneşde  zerre  evsafı  tamam  oldu    ^'y^'Vj  j.^^^'    ii*   <\!ijı.<j  <iii2J^ 


SEYAHATNAMESİ  555 

Evsafı  ziyaretgâhı  darı  enbiya  ve  makamatı  merakıdi 

evliyayı  Samı  darüsselâm 

Evvelâ  Şamm  canibi  garbisinde  Salihiyye  nam  kasabıya  hayil 
Cebeli  K^aysun  Ta  zirvei  âlâsına  sekiz  bin  adımda  uruc  olunur  bir 
musattah  yerdir  Anda  bir  kubbei  âli  içre  Hazreti  Resaletpenahın 
taşa  tesir  etmiş  kademi  şerifleri  nakşı  vardır  Bu  mahalden  Dımişkı 
temaşa  idüb  rücu  etmişlerdir  ki  dünya  cennetine  girmem  buyurmuş- 
lar Bu  mahalden  sahrayi  Şam  ve  imaratı  darüsselâm  temasil  (i)  ilâhî 
gibi  berk  urduğu  zahir  ve  bahirdir  Bu  cebelde  şehre  nazır  bir  gar 
vardır  ki  Makamı  Salihin  derler  Ve  Salihiyye  şehri  bu  gar  ismile 
müsemmadır  Ve  Makamı  Üçler  dahi  bir  kehfdir  Andan  Makamı  Ye- 
diler Bu  dahi  bir  gardır  Ve  Makamı  Kırklar  Bu  dahi  bir  kehfi  lâtif- 
dir  Bu  ziyaretlerin  mihrablarında  ibadet  idenin  duası  müstecabdır 
Ve  sulehayi  ümmetden  ehli  hal  kimesneler  vardır  Makamı  Budala 
Ricali  gayıbdan  bunlar  kırk  kişi  Şama  memurlardır  Bir  gar  içre  ziya- 
retgâhdır  Amma  türbeden  bir  âsâr  yokdur  Ve  Kahrül  Meliküc  Cevad 
Yunus  hin  Mevdud  hinül  Melik  Karındaşı  olan  Elmeliküs  Salih  ismail 
elinden  Samı  alub  merkum  Elmeliküc  Cevad  Yunusa  verüb  Şama 
müstakil  hâkim  oldu  Hikmeti  Huda  üç  aydan  Melik  Kamilin  kemali 
ömrü  kâmil  olub  hilâfet  Elmeliküs  Salibe  müyesser    oldu    De- 

runundaki  adavetin  izhar  idüb  Karındaşın  asrında  sen  beni  Şamdan 
niçün  mazul  eyledin  deyu  Elmeliküc  Cevad  Yunusu  Samda  kati  etdirdi 

üzre  nur  yağdığın  istima  idüb  Mısırdan  ılgar  ile  Şama 
gelüb  Melik  Cevadm  kabrine  yüz  sürüb  üstüne  azîm  kubbeler  bina 
etdi  Hâlâ  Şam  ile  Salihiyye  beyninde  ziyaretgâhı  has  âmdır 
hin  Elmelikül  mücahid  §irgûh  Mahmud  vali  (i)  Humus  iken  sahili 
bahirde  ve  herde  çok  gazası  vardır  Mısıra  giderken  rehzeni  ecel  yolun 
kesüb  Samda  akşam  idüb  Salihiyye  kurbinde  Ihni  Şehinşah  İhni  Eyyuh 
Sultan  Salâhüddin  Yusufun  biraderzadesidir  Bunlar  Şam  hâkimi  iken 
küffarı  hakisar  Medinei  Münevverei  garet  etmeğe  asker  cem  idüb 
çölde  giderken  bu  Elmelik  Mansur  cündü  küffarın  ardın  önün  alub 
cümle  küffarı  dendanı  tigden  üddin    Yusufun    evasıtı 

ahdinde  bunu  dahi  felek  elekden  geçirüb  Şam  içinde  medfundur  Ve 
bu  âsitanelerin  şimalinde  bir  gar  vardır  ki  ana  Makamı  Hâbil  derler 
Anda  bir  müdevver  sürh  gûn  bir  taş  vardır  Kabil  Habili  ol  taş  ile 
seri  saadetlerine  urub  şehid  eyledi  Anın  içün  bu  taş  kırmızıdır  derler 
Ve  buna  karib  bir  gar  dahi  vardır  Kuşe  kuşe  oyulmuş  muzlim  günc- 
leri  vardır  Garı  Çuan  derler  Beni  israil  zemanında  kavmi  Yehud 
kırk  nebiyi  bu  gar  içre  mahpus  idüb  yedi  sene  savtı  hazinleri  istima 


556  EVLİYA  ÇELEBİ 

olunub  kırkı  dahi  cu'dan  helak  oldu  dirler  Andan  Salihiyye  içinde 
nemeki  hanı  melâhat  ve  kameri  asumanı  semahat  Yegusül  vasılın 
matlûbüt  talibin  Hazreti  Şeyh  Muhiddinül  Arabi  Ömreş  sene  78  Ve- 
fateş  sen  576  [1]  Evsafı  mezkûrdur  Amma  yine  Samın  canibi  garbi- 
sinde nısıf  merhale  rah  kariyede  medfundur  Cümle  asarı  binaları 
fatihi  Mısır  Selim  Hanındır  Sultanı  Mısrı  ve§  Şam  Elmeliküs  Salih 
Necmüddin  Ebubekir  asrında  merhum  olmuşdur  Monla  Hünkâr  ile 
hem  asırd  (ir)  Muhiddinül  Arabi  Konyaya  varub  nikâhı  şer'i  Resulü 
mübîn  üzre  Sadreddini  Konevînin  validesin  almışdır  Cebeli  Hayyüs 
sele  yani  Diri  Kar  dimek  olur  Rumda  âbı  zülâl  didikleri  kar  karıdır 
dimek  olur  Kün  emrile  edimi  arz  halk  olnaldan  beru  nice  bin  yıllık 
karı  sayf  ve  şitada  mevcuddur  Bu  cebel  üç  günlük  rahı  baridede 
beyaz  kuUe  misal  kubbei  eflâke  serçekmiş  bir  kûhu  bâlâdır  Ruz 
merre  Şama  nice  bin  ester  barı  selci  baridi  gelüb  Samın  suları  içine 
bu  kardan  idhal  idüb  sikletin  def  idüb  âbı  zülâl  olur  Ve  bu  dağda  âbı 
zülâl  didikleri  kar  kurdu  hayvanı  çokdur  Mükkâmlara  kar  keşanlar 
hedaya  getirirler  Ve  bu  cebelde  Ziyareti  Ehüs  Sele  Daima  Şama  kar 
taşıyub  halka  bezi  idermiş  Mazreti  Resalet  ile  Şama  gelüb  girmiyüb 
bu  cebelde  kalmışdır  Sahâbei  kiramdandır  Bir  kubbei  sagirede  med- 
fundur Ve  buna  karib  Mazreti  Ehüs  Selci  Hindî  Aşkı  ilahî  ile  âlûde 
bir  zarif  ve  nahif  perhizkâr  merdi  hindî  imiş  Daima  şiddeti  şitada 
uryanen  kar  içinde  sakin  imiş  Selim  Şah  Mısıra  giderken  gelüb  duai 
hayırların  alub  Mısır  fethinden  sonra  Bizim  Mısırda  Mindîlerimize 
bir  tekye  inşa  eyle  deyu  Mısırın  fethin  tebşir  iderler  Badehu  Selim 
Man  Mısırı  feth  idüb  geldikde  civarı  rahmete  gitmiş  bulub  kabri  şerif- 
leri üzre  bir  kubbe  bina  etmek  murad  idindiklerinde  Selim  Manın 
vakıasında  Ya  Selim  Dünyada  ve  âhiretde  üryan  gezmeği  reca  idüb 
ancak  muradım  müşahedei  cemal  idi  Elhamdülillah  müyesser  oldu 
Lûtfeyle  Benim  naşım  üstüne  bir  barı  azîm  ihdas  eyleme  deyu  reca 
etdikde  Selim  Man  dahi  canibi  erbaasma  bir  soffa  bina  idüb  âyende 
ve  revendeye  ârâmgâh  bir  ziyaretgâhdır  Ve  bu  cebelden  yine  garba 
Mize  boğazın   ubur  idüb  nısıf  saatde  gidüb 

Cebeli  Ribve 

Şamdan  bir  merhale  yerdir  Müfessirîn  bu  cebel  hakkında  (Ayet) 
^*  ^  j\ji  c»\>  lyj  J\  \f  Ujl  j  Ayeti  nazil  olmuşdur  derler  Bir  kûhu  dirah- 
tistandır    Ta    zirvei    âlâsında  Mazreti  Isa  havariyyunlarından    Hazreti 

[IJ  Yanlışdır.  576  hicrî  senesi  milâdî  1180  dir.  Halbuki  Muhiddini  Arabînin  vefatı 
1240  da,  yani  hicrî  638  dedir. 


SEYAHATNAMESİ  557 

medfundur  Anda  Muaviye  bir  mescidi  âlâ  bina  etmiş- 
dir  Mahı  Temmuzda  ahali  (i)  Kerek  ve  âyânı  Baalbek  ziyaretine 
varub  kesbi  taravet  iderler  Canibi  erbaası  gül  gülistan  ve  bağ  bostan 
ve  murgzar  lâlezar  yerdir  Ve  Nehri  Rihve  bu  cebelin  dameninden 
tulü  idüb  Nehri  Beride  munsab  olur  İkisi  bu  cebelin  esfelinden  cere- 
yan iderek  Kasımiyye  kaPası  dibinde  Bahri  Ebyaza  mahlut  olur  Ve 
bu  Cebeli  Ribvede  bir  garı  azîm  vardır  Bu  nahiyede  Şakıf  us-  kaPast 
ve  Zidaniyye  kal'ası  ahaliler  (i)  ol  zuum  üzrelerdir  kim  Mazreti  Mer- 
yem  Mazreti  Isa  (i)  bu  garda  müştak  etmiş  ola  deyu  bu  Ayeti  keri- 
mei  istidlal  idinirler  (Ayet)  Cj^  uis:;  i4i*\  j*  c»ÂxL«ii  fy^  ^\ıXi\  ^j  ^rs^  ^  Bu 
Ayetden  murad  bu  mahaldir  derler  Amma  sahihi  Kudüsü  Şerifin 
canibi  cenubîsinde  iki  saat  Beytüllahm  didükleri  garın  evsafı  bâlâda 
sebkat  idüb  tahrir  olunmuşdur  Muhakkak  Mazreti  Isa  anda  vücuda 
geldiği  Rum  tevarihlerinde  sıhhati  üzre  masturdur  kim  hilaf  yazmaz- 
lar Ve  bu  Cebeli  Ribve  dameninde  ziyareti  Hazreti  Yusi  nehiyyullah 
bir  çemenzar  yerde  bir  kubbei  âlide  asudedirler  Amma  aslı  fer'ile 
malûmumuz  değildir  Andan  yine  Şama  gelüb  enderun  birununda 
olan  ziyaretleri  beyan  ider  Evvelâ  Camii  Ummeyyenin  mihrab  divan 
sahasında  on  iki  bin  peygamber  medfundur  deyu  müsbetdir  Zira  Ca- 
mii Ümmeyye  ibadetgâhı  kadimdir  Maktul  ve  merhum  peygamberleri 
anda  defn  iderlermiş  Ve  yine  Camii  Ummeyyenin  ta  vasatında  maz- 
harı  envarı  nübüvvet  ve  masdarı  âsârı  mürüvvet  Mazreti  Yahya  şüd 
nasib  şehadet  ibni  Mazreti  Zekeriyya  ^m-J»  U^ii^  ibni  Maşan  ibni  Filkos 
ibni  Melik  Rac'im  ibni  Mazreti  Süleyman  ibni  Mazreti  Davud  ^>ı.j>  u^c  a 
müntehidirler  Mazreti  Yahya  Mazreti  Isa  akrabalarından  idi  Urucu 
Isadan  sonra  bunlara  nübüvvet  gelüb  Israili  dini  mesihîyye  davet 
iderdi  Ve  halkı    maasiden    nehyiderdi  Ol  asırda  Melik  filân 

kendü  kızın  nikâh  ile  almak  murad  idinüb  Mazreti  Yahya  men  et- 
digiyçün  mezkûr  Melikin  avreti  iğvasile  Mazreti  Yahya  (i)  Nablus  kur* 
binde  kariyei  Sahastiyyede  bir  deyr  içre  incil  tilâvet  iderken  şehid 
idüb  seri  saadetlerin  Samı  Şerife  getirüb  bu  Camii  Ummeyye  içre 
bir  ziri  zeminde  bir  amud  pare  üzre  bir  altun  tebsi  üzre  kodılar  Mâla 
bu  Camii  Ummeyye  içre  asudedir  Ve  cesedi  şerifin  Sabastiyyeden 
Malta  küffarı  serika  idüb  Sencuvan  namile  kendülerde  mahfuzdur 
Amma  re*si  şerifi  Camii  Ummeyye  içre  bir  musanna  ahşabatdan  par- 
maklik  içre  sandukai  şerifeleri  vardır  Zerduz  atlası  sebzduz  ile  puşi- 
dedir  Şam  vüzeraları  seri  saadetleri  tarafında  kâşi  (i)  Çin  maksure 
üzre  salâtı  cum'a  eda  iderler  Vaiz  ve  nasıh  idi  Ve  Camii  Ummeyyede 
Makamı  Hazreti  Isa  Ana  karib  camiin  sol  canibi  güncünde  Makamı  Haz^ 
reti  Hızır  Andan  kıble  divarında  Enbiyalar  kapusı  Ve  dahi 


5  58  EVLÎYA  ÇELEBİ 

Kelâmı  izzet  güya  kudret  kalemile  tahrir  olunmuş  bir  Kelâmı  Kadimdir 
Bu  cami  içre  Birler  ve  Üçler  ve  Yediler  ve  Kırklar  makamları  vardır  Ve 
Cami  çarşısındaki  Babı  Ceyrun  Havzu  Ceyrun  Andan  gasil  idüb 

tecdidi  vuzu  iden  yetmiş  dürlü  emraz  olduğu  mahaldir  Ve  ha- 

remde  cA:»  Hatvei  Hazreti  Adem  Andan  kıble  divarında  mihrabı  Fu- 
kara Burada  Camii  Ummeyye  ziyaretleri  ve  makamları  temam  oldu 
Koyun  kapusı  canibindeki  ziyaretleri  beyan  eder  Evvelâ  Ali  Eme- 
viyyundan  Emirülmü*minîn  Hazreti  Muaviye  ibni  Ebi  Süfyan  Amma 
Muttalibdir  Hazreti  Resaletin  vahi  kâtibi  idi  Vefateş  der  Receb  sene 
60  Bade  hicretünnebeviyye  intikal  idüb  hilâfet  oğlu  Yezide  nakletdi 
Ve  bu  (na)  karib  Sahr  j<i>  Harb  ihni  Ummeyye  Hicretin  sene  tarihinde 
Hüseyn  ibni  Alinin  sulh  ferağından  müstakil  halife  oldu  Hicretin 
sene  pederi  Ebi  Süfyan  islâm  ile  müşerref  olmuşlardı  Hazretinden 
163  hadis  nakletdi  Zemanı  hilâfetlerinde  mamaliki  Şam  ve  Mısır  ve 
Mağrib  ve  Endülüs  ve  Fas  ve  Arab  ve  Azerbaycan  ve  Deylim  ve  Ho- 
rasan Maveraünnehir  ve  Hindustana  varınca  hüküm  etdiler  Nefer  aded 
14  Müddeti  ömreş  78  sene  mahı  Receb  fi  sene  60  Mervan  Himarda 
inkıraz  buldular  Bu  Samı  Şerif  tahtları  idi  Ve(beni)  Emeviyyunun  ibti- 
dasıdır  Yezide  pederi  olduğıyçün  şetm  etmemek  gerekdir  Zira  nesebi  Re- 
suldendir  Ve  cümle  ahvalleri  min  indiUâhdır  Omreş  sene  Sebebi  mevt- 
leri oldur  kim  ehli  Medine  Hazreti  Osmanı  kati  etdikleriyçün  Resu- 
lullâhı  yerinden  refidüb  Şama  götürmeğe  mübaşeret  etdi  Ölgün  min- 
beri Resul  lerzan  oldu  Askeri  Muaviye  Şamdan  huruç  etdiği  gün 
Camii  Ummeyye  minberi  münhedim  olub  şemis  dahi  münkesif  oldu 
Cümle  ahalii  Şam  zulmetde  kalub  ol  saat  Muaviye  havfinden  likuvve 
mürde  mübtelâ  olub  can  verdi  Ve  J-[l\t\>  de  defn  etdiler  Künyeleri 
Abdurrahmandır  Ve  nakşi  hatemi  ^^y  J*^  J^^  idi  Hâlâ  oğlu  Yezide  inti- 
kal eyledi  Ahdi  Yezid  ibni  Muaviye  ibni  Ebi  Süfyan  Biati  Yezid  fi  sene 
60  Müddeti  ömr  sene  ve  şehr  3  Müddeti  ömrü  Yezid  sene  39  Hazreti 
Hüseyin  Yezide  biat  etmediği  ecilden  şehid  oldılar  Evvelâ  İmam  Hü- 
şeyin  imam  Zeynel  Abidin  oğlu  imam  Mehemmed  Anın  evlâdı  Hazreti 
Caferi  Sadık  müezzinlerin  piri  Hezreti  Bilâli  Habeşî  hakkında  Hazreti 
Resalet  J>j«H^t  jmjL.  buyurmuşlardır  Hicaz  ve  azzal  makamında  âgaze 
etdüği  mahal  cemii  uşşak  mest  medhuş  olurlarmış  Hazreti  Ali  Hazreti 
Resaletin  izni  şerifile  seccadei  ResuluUah  üzre  oturub  ihtida  Selman 
Fersin  ikinci  Amr  ibni  Ummeyye  Zumeyirinin  üçüncü  bu  Bilâli  Habe- 
şînin  belin  bağladı  ve  icazet  virdi  Müezzinlerin  silsilesi  ana  müntehi- 
dir Ve  buna  karib  Hazreti  Ikrim.e  «*./c  sahâbei  kiramdandır  Ve  Ikrime 
hazretlerinin     evlâdı     zülihtiramlarından    Hazreti   Hişam    ve     Hazreti 

Am.ru  bu  iki  nurudide  Hazreti  Halid  Kayseri  Rum  olan    Herkil    üzre 


SEYAHATNAMESİ  559 

sene  12  Şama  gelüb  iki  biraderi  kiHteri  mühter  Herkil  çenginde 
şehid  oldılar  Bu  mahalde  medfundurlar  Ve  yine  bu  mahalde  Koyun 
Kapusınm  iç  yüzünde  M.e§hedi  Yezid  bin  Muaviye  hicreti  Mutanın 
Omreş  39  sene  64  de  ruhu  bîfütuhu  kalıbı  bîbeden  olub  kaldı  Sene 
tarihinde  Timur  cesedin  âteşe  yakub  hakisterin  bade  verüb  meşadma 
cemii  Tatarı  nahnah  ve  yestehzede  etdirüb  hâlâ  âyende  ve  revende 
teşelşülgâhı  ve  hergâhıdır  Bu  Yezidi  bîsaidden  sonra  hilâfet  oğlu 
Muaviye  ye  nakl  etdi  Künyeti  Ebu  Leyli  idi  Bu  dahi  fevt  olub  dedesti 
Hazreti  Muaviye  cenbinde  medfundur  Ve  M.ervan  hin  Hakem  halife 
iken  merhum  olub  bu  mahalde  asudedir  Ve  kurbinde  elli  adım  baid 
Hazreti  Miis'ab  ^^^a  Hazreti  Zübeyrin  biraderi  kihteridir  ve  Hazreti 
Resaletin  halete  zadeleridir  Bu  Hazreti  Mus'ab  Abdül  Melik  çenginde 
sehmi  kaza  ile  şehid  oldu  Ve  buna  Velid  ihni  Ahdul  Melik  dahi  berde 
ve  bahirde  feth  etmedik  diyar  komamışdır  Islâmbola  iki  kerre  serdar 
üçüncide  bizzat  kendüler  varub  nısfı  Kostantanivye  (i)  feth  idüb 
Ayasofyai  Kebirde  ibadet  idüb  sulh  ile  ruc  idüb  bin  pare  keşti  Morai  ve 
Giridi  Kıbrısı  cezirelerin  feth  idüb  Şam  Tırablusdan  gelüb  lenger  en- 
daht  oldu  Gazayi  Velid  müyesser  ola  deyu  efvahı  nasda  darbımeseldir 
Fevt  olub  gaza  malile  Camii  Ümmeyyei  tamir  idüb  sene  96  Cema- 
zelâhiresinde  merhum  olub  Babı  Sagir  haricinde  medfundur  Ali  Eme- 
viyyunun  güzidesidir  Biraderi  Müslime  (i)  yüz  bin  asker  ile  Islâmbola 
serdar  eyliyüb  Galata  (i)  feth  idüb  ba  sulh  Şama  geldiler  Remledeki 
Cami  bu  Süleymanmdır  Sene  99  imtilâdan  merhum  oldu 

Gulâmları  şehid  etdi  Ve  cenbinde  Süleyman  hini  Ahdül  Melik  Bu 
dahi  azîmüşşan  halifei  zeman  idi  Ve  yine  buna  karib  Eyyub  hin 
Süleyman  dahi  âdil  padişahimiş  Pederi  cenbinde  medfundur  Bu  hali- 
felerin  cümlesi  Ali  Emeviyyundandırlar  Eğer  cümlesin  tahrir  eylesek 
mücelled  kitab  olur  Ve  ziyareti  Hazreti  Ömer  ihni  Ahdülaziz  Bu  dahi 
halifei  ResuluUahdır  Amma  başka  bir  kubbei  âli  içinde  medfundur 
Gayet  âdil  olduğundan  ziyaretgâhı  has  ve  âmdır  Ve  ana  karib  Aşerei 
Mübeşşereden  Hazreti  ve  ana  karib  Hazreti  Resaletin  haletesi 

Ve  Monla  mahkemesi  kurbinde  Ali  Ekrad  (A)  tabeği  yanında  HaZ' 
reti  Sultan  l^ureddinüş  Şehid  ibni  Aksunkurül  bersakî  Hazreti 
Resaletin  kabri  şerifine  rafızîler  lâğım  ile  varub  vaz'ıyed  idecek  mahal- 
de hemen  Hazreti  Resaletpenah  Nureddini  Şehidin  rüyasına  girüb  Şu 
zalimler  bu   kabrimden  g  (el)  mene  müfevvaz  olmuşdur  Bunda  sırrullah 


560  EVLİYA  ÇELEBİ 

vardır  Elbette  yetiş  didikde  derakab  Nureddin  habdatı  bîdar  olub  bu 
kadar  heccan  ve  hassan  küheylân  ile  yedi  gün  ve  yedi  gice  berki 
hatif  gibi  urub  cümle  ahali  (i)  Medine  (i)  alâtarikuzziyafe  davet  idüb 
cümlesine  nigeran  ider  Amma  menammda  Hazreti  Resaletin  Şu  zalim- 
ler deyu  gösterdiği  âdemler  yok  Nureddini  Şehid  ider  Ey  ümmeti 
Muhammed  Elhamdülillah  taam  firavan  Dahi  garibüddiyar  mücavi- 
rinden kimesneler  yok  mu  diyince  Hazreti  padişahın  has  ve  âm  ve 
pır  civan  cümle  geldiler  Amma  iki  garib  miskin  halkdan  münzevi 
kimesneler  ve  ianete  perhizkâr  âdemlerdir  Anlar  kaldı  Amma  bu  taa- 
mı anlar  yemezler  Ve  davet  etseniz  gelmezler  Ehli  hal  sahibi  sülük 
merdi  Hudalardır  deyu  hüsnü  hallerine  şehadet  etdiler  Nureddin 
Neden  Elbette  cebren  varub  anları  getirin  Bizim  <isUa-.k  olan  taa- 
mımızı anların  desti  namubarekleri  dokunsun  deyu  huddamlarına 
işaret  idüb  meclise  hazır  idince  koca  Nureddin  aüij^-jL  c^x-  deyüb  sec- 
dei  şükr  etdi  Derakab  höcrelerin  basdırub  lâğım  yolunda  yedi  âdem 
dahi  kazma  ve  kürekleri  ile  meydanı  muhabbete  çıkarub  bunları  birer 
birer  söyledüb  dokuzun  dahi  kati  idüb  Hazreti  Resaletin  kabri  şerifi 
etrafın  kazub  canibi  erbaasın  işkenderelere  alub  altından  dahi  lâğım 
misal  kazub  ısgaralar  üzre  alub  bizzat  hemen  hazreti  Resaletin  ol  müsk 
amber  famı  var  sanduka  var  muallak  şey  oldu  Andan  nice  bin  kan- 
tar muhasini  has  ve  resas  ve  kalay  ve  nühasın  avani  her  nekadar 
var  ise  bir  tuç  kaFa  içinde  hâlâ  asudedirler  Güya  puladı  nahcevanî- 
dir  Bu  mezkûr  tuc  sandukanın  üstü  dahi  parça  tuçlar  ile  puşide  idüb 
yine  dahi  taşradan  bir  kat  demir  kafesler  kim  herbiri  kol  kalınlığı 
demirler  ile  ihata  etdirüb  vücudu  şerifleri  üzre  hâlâ  bu  kubbei  âli(i) 
bina  idüb  Medinei  Münevvere  (i)  kal'a  içine  aldı  İhtida  kara(i)  Me- 
dine Hazreti  Nureddin  Şehidin  binasıdır  Badehu  müruru  eyyam  ile 
cabeca  münhedim  olub  sene  tarihinde  Sultan  Süleyman  Hazreti  Re- 
saletin tahmile  bir  kal'a  inşa  etmişdir  kim  inşaallah  mahallinde  alet- 
tafsil  evsafı  tahrir  olunur  Neticei  kelâm  işte  bu  Hazreti  Nureddin  Şe- 
hid böyle  bir  azîmüşşan  padişah  idi  Bu  Şam  mahkemesi  kurbinde 
şahrah  üzre  bir  kubbei  âlide  medfundur  Bir  mariz  âsitanesine  girüb 
ziyaret  etse  biemrillâh  derhal  şifa  bulur  ajla  aü  ^^-j  Ve  şehrin  canibi  şi- 
malîsinde bağlar  içinde  sultanı  âşikan  kutbu  aktabı  nihan  Hazreti 
§eyh  Arslan  Bir  ulu  âsitanesi  ve  firavan  fukaraları  ve  imareti  ve  ca- 
mii vardır  Hattâ  leylei  mubarekelerde  Şam  esvakı  içre  bir  asfarülle- 
vin  bir  azîm  arslan  suretinde  gezdüğün  nice  kimesneler  müşahede  et- 
mişler Hattâ  bu  âsitanede  Şeyh  Bekkâr  ile  olan  sergüzeştimiz  ki  bâ- 
lâda tahrir  olunmuşdur  Andan  sonra  ve  Şeyh  Arslan  ruhu  şerifleriy- 
çün  bir  hatmi  şerif    tilâvet    idüb    ruhu     pürfütuhlarına  hibe   eyledim 


SEYAHATNAMESİ  561 

»^  ^jA  Ve  canibi  Utnmeyyenin  canibi  şimalinde  karib  Sultan  Meliküt 
Tahirül  Ekrad  Atabegyandandır  Acib  şeci  ve  gazi  padişah  imiş  Sene 
653  tarihinde  Gazze  ve  Remle  ve  Akke  ve  Sayda  ve  Beyruta  Firen- 
gi  bedrenk  istilâ  idüb  bu  Meliküt  Tahir  istihlâs  eylemişdir  Amma 
Şama  hanei  avarızı  bunlar  ihdas  eyledigiyçün  ahalii  Şam  hatırmande 
olub[l]  etmezler  Kubbei  âlisinin    babı  mesturdur  Amma  gayet 

musanna  kubbei  murassadır  Andan  Paşa  Sarayının  taşra  kapusı  cen- 
binde  Şeyh  Salih  ve  Hazreti  Şeyh  Halil  iki  biraderler  bir  kubbede 
yatarlar  Hazreti  Resaletin  Ohud  gazasında  izni  şerifleri  ile  müşrikini 
bunlar  kati  iderler  imiş  Cellâdların  silsileleri  bunlara  müntehidir 
Hattâ  paşanın  cellâdı  Bekir  alessabah  Divanhaniye  gelmeden  bu  tür- 
be içre  girib  kılıcın  türbe  sandukası  içine  koyub  yine  alub  kemer 
beste  iderler  Ve  Melek  Ahmed  paşa  efendimizin  bir  ciğerkûşesi  bu 
âsitanede  medfundur  Ve  her  bar  cümle  mücrimi  bu  âsitane  önünde 
kati  iderler  Amma  ihtida  meydanı  siyasete  çökerüb  cellâd  mücrimin 
başı  üstüne  kendi  damenin  setr  idüb  cellâd  hırkası  içinde  mahrem 
bir  hal  idüb  damenin  kaldırub  garib  mücrim  nergis  gözlerin  yumub 
perişan  asude  otururken   (Beyit) 

Cellâdı  felek  boynun  urvb  bir  nice  şahsın 
Gördüm  kafasî[2\   başka  yatur  başka  kafası 

mazmununca[3]  oldem  içinde  oldem  cellâd  maktulün  ruhuna  fati- 
ha diyüb  piri  olan  şeyhin  âsitanm  bus  idüb  gider  Garib  temaşadır 
Masumların  gerdanlarına  kılıç  geçmiyüb  halâs  olmuşlardır  deyu  nakl 
iderler  Ve  Koyun  kapusı  kurbinde  kutbül  arifin  Şeyh  Hasanür  Rai 
ve  kabri  Mead  ihni  Cebel  sahâbei  kiramdan  ravii  hadisdir  Ve 
Hazreti  Ömer  hilâfetinde  matunen  vefat  etdi  Kurafede  medfundur  Ve 
kabri  Vatile  binil  Eska*  ^j-V^û;  ^'\3  Beni  Liys  kabilesindendir  Ve  eshabı 
soffanın  güzidesidir  Hazretden  nakil  ider  Hazreti  Ömer  Şama  gönde- 
rüb  merhum  olıcak  Bilâ(li)  Habeşî  cenbinde  medfundur  Ve  kabri 
Abdullah  bin  Besendil  Mazinî  sahabîdir  Sene  80  tarihinde  yüz  yaşında 
vefat  etdi  Cebbanede  asudedir  Abdülmelik  Muaviye  duhteri  Atike  nam 
hatundan  mütevelliddir  Halife  olub  sene  500  Babülebvaba  ve  Şir- 
van Samıkıye  varınca  feth  idüb  bu  esnada  Cebbane  nam  bir  dürrü 
naşüküfte  kızı  merhum  olub  gamından  ömrü  sene  40  iken  sene  500 
tarihinde  Şam  haricinde  Belka  nam  kariyede  medfundur  Ve  kabri 
Haşim    hin  Abdülmelik    Diyarı    Acemde    Hakanı    münhezim  etdi  Ve 


[1]   Bağdad  Köşkü  nüshası   (ziyaret) 

[2]   Kafesî  destar,  kavuk. 

[3]  Bağdad    Köşkü  nüshası  (herif  kellei  ya  Veduda) 

Evliya  Çelebi    9  —  36 


562  EVLtYA  ÇELEBİ 

Dağistanda  Tabseran  ve  Komuk  feth  idüb  cümle    ahalîsin    is- 

lâm ile  müşerref  etdi  Badehu  Hişam  sene  125  Kmesrinden  Rasafe 
nam  mahalde  medf undur  Müddeti  ömrü  sene  55  ve  müddeti  hilâfet 
gene   19  şehr     Ve  kabri  Emirül   mümînin  Hişam  bin    Ab' 

dülmelik  asrında  Şam  kurbinde  Belkay  nahiyesinde  Hamime  <.^  ka- 
riyesinde  sakin  iken  merhum  olub  anda  medfundur  Ve  kabri  Elme- 
likül   M.ııazzcırn  Isa  Sene  29  Şam  valisi  ve  Salihiyyede  bina 

etdiği  medresede  medfundur  Ve  kabri  Elmelikünnasır  Davud  hinül 
Melikülmuazzcırn  İsa  Şam  haricinde  medfundur  Eşşeyh  ibni  Hacib 
bunların  recasile    Kerek  nam  kaPada  ibni  Hacib  Mısırda  mü- 

tevellid  olub  Iskenderiyye  sene  646  sahili  bahirde  kubbesiz  çarkûşe 
bir  divar  içinde  medfundur  Ve  Babı  Kesanda  Şeyh  Kennas  ^uı\^^;j;  ve 
Şam  hadikaları  icre  Şeyh  Samsun  ve  bağların  Katife  canibinde  Şeyh 
Sadat  ve  hammam  kahvesi  kurbinde  Rukiyye  hazretlerinin 

pakize  ahterleridir  Ve  Hazreti  Resulün  meddahı  Şeyh  Ahmedi  Süruci 
ve  Şeyh  Arslan  cenbinde  Şeyh  Ihrahimül  Havanî  ve  ana  karib  bir 
bağı  irem  içre  Şeyh  Elhan  ve  bu  mahalle  kırk  elli  hatve  karib  Kabri 
Elest  ve  yine  bu  âsitane  cenbinde  Şeyh  Ehu  ŞaVî  hazretleri  Hamdi 
Huda  sohbbeti  hasları  ile  müşerref  olub  destbuslerile  behreyab  olduk 
Aizzei  kiramdan  bir  ulu  sultan  idi  Ve  def'ai  salisede  Şama  vardığımız- 
da mürşidi  kâmilimiz  olan  hazreti  Şeyh  Bekkâr  civarı  rahmete  intikal 
idüb  kabri  şerifi  asudedir    Yerine  Mana  oğlu  Şeyh  seniye 

baliğ  bir  üryan  pençei  âfitab  bir  veledi  pak  idi  Şeyh  Bekkâr  haz- 
retlei  nekadar  ^Joj  ^^  idi  bu  Mana  zadesi  anın  aksi  olkadar  pürgûydur 
kim  âni  vahid  durmıyub  âyende  ve  revendeye  güftügû  idüb  nice  keş- 
fi keramet  zahir  etmede  Bu  zati  şerifin  sebebi  mevlûdu  oldur  kim 
hazreti  Şeyh  Bekkâr  beynelhak  üryan  gezerdi  Amma  daima  avretler 
hammamma  girüb  kemerine  futa  bağlayub  cemii  havatînler  kise  ve 
sabun  sürüb  hidmet  iderdi  Hikmeti  Huda  Ağanın  hatunu  hammamda 
bulub  ol  hatuna  sabun  sürüb  hidmet  ederken  bir  tas  içre  Şeyh  Bek- 
kâr ağzı  yarın  ilka  idüb  v^^*  deyu  emr  ider  Hatun  dahi  Şeyhin  ağzı 
yarın  nuş  idince  Şeyh  hatunun  karnın  sığayub  inşallah  LJıi  aVy  J^'^ı^» 
diyüb  gider  Hatun  dahi  hanesine  gelüb  bir  kaç  günden  nefasdan 
ve  hayızdan  kesilir  Meğer  bu  hatun  kırk  yıldan  beru  evlâddan  kesil- 
miş idi  Badehu  Şeyh  Bekkâr  şeb  ruz  oJ  hanedana  varub  ol  hatuna 
hedayalar  getirir  Badehu  hatundan  dokuz  aydan  sonra  bir  pençei  âfi- 
tab evlâd  vücuda  geldiği  saat  Şeyh  Bekkâr  gelüb  masumun  azanı  şe- 
rifine ezanı  Muhammedi  tilâvet  idüb  gider  Bu  masum  bir  seniye  baliğ 
olunca  kelimata  başlıyub  harekat  sekenata  başlar  Bir  gün  Şeyh  Bekkâr 

gelüb     bu      masumu     kundağından     çıkarub      uryanen     cemii    murad 


SEYAHATNAMESİ  563 

idindiği  yerlerdeki  ziyaretlere  götürüb  gezdirir  Ol  gün  ol  gulâm 
piyade    yürümeğe     başhyub  ilâ    hazePaıı    hakir     sene   1081   tarihinde 

gördükde  bir  ruhu  musavver  masumu  pak  idi  Böyle  üryan  keşif 
kerametin  aşikâre  iderek  seyran  iderdi  Ve  Şeyh  Bekkâr  hazretleri 
Bağdadîdir  Camii  Hulefada  müezzin  imiş  Bir  leylei  Kadirde  temhid 
tilâvet  iderken  nısfüUeylde  rahmet  kapusm  küşade  görünce  Hay 
deyüb  o  kaddi  bâlâ  minarei  ulyadan  kendini  pertab  idüb  gözün  açar 
Kenduyi  Samda  bulub  üryan  olur  Ulu  sultan  idi  Hattâ  hakirin  kem- 
terhanesine  gelüb  \^^  \  ^i^  deyu  emr  etdikde  segah  makamında  bazı 
besteler  okudum  Anlar  şallak  mallak  raks  iderlerdi  Bazı  zeman 
dairei  destimden  alub  j\3^\yj;i  tl.r  deyu  tarzı  acemane  bir  daire  depre- 
dirdikim  naziri  yok  idi  <u  ^»^j-j  Andan  ŞeyK  Vahreddini  Irakî  ve 
kasrı  Mencik  cenbinde  Qazcili  Paşa  medfundur  Sultan  Gavri  ulema- 
larından idi  Selim  Şah  Samı  feth  idüb  Hayre  Bey  ilkasile  Sultan 
Selim  Samı  bu  Gazaliye  virdi  Badehu  Süleyman  Han  asrında  deri 
devlete  davet  olunub  ha vf  inden  gitmeyüb  isyan  etdi  Derya  misal 
asker  ile  Ferhad  paşayı  üzerine  tayin  idüb  Gazali  münhedim  olub 
Karalar  nam  mahalde  başına  kara  belâ  gelüb  kati  olundu  Ve  kellesi 
deri  devlete  gönderilüb  Gazali  çeşmi  gazalin  yumub  devleti  dünyadan 
el  yuyub  ruhu  revanı  firdevse  revan  oldu  Ve  Elmevlâ  hazreti  Hur^ 
rem  Efendi  Şehri  Sofyada  Sofu  Mehmed  paşa  ki  cami  ve  medrese 
sahibidir  Bu  Hurrem  Efendi  anın  ahdi  müşteralarından  gayet  münHm 
ve  dindar  sahibülhayrat  kimesne  imiş  Mencik  köşkü  nam  maksure 
kurbinde  şah  rah  üzre  asudedir  Ve  bu  mahalde  Kırk  Vezir  birer 
soffa  üzre  merkadi  münevvereleri  tâbirdir  (zahirdir)  Ve  Kırk  Vezir 
hikâyeleri  dahi  bahirdir  Ve  Mevlâna  Şeyhülislâm  Tacüddin  Efendi 
Maskatı  reisleri  şehri  Hamiddir  Şam  fetvasına  mutasarrıf  olduğuna 
AUaha  hamd  iderek  merhum  olub  Kök  meydanda  Süleymaniyye 
Camii  sahasında  asudedir  Ve  buna  karib  §eyh  Mehammed  Reşidi 
Bedevi  tarafında  (tarikında)  bir  ulu  âşık  imiş  Ve  M.evlâna  Abdullah 
Belhî  Şam  mollası  iken  vefat  idüb  Mencik  Kasrı  kurbinde  bir  soffa 
üzre  medfundur  ^evlâna  Ahmed  hin  Mehemmed  hin  Ramazan  Eşşe- 
hir  binişancı  zade  defateyn  Mekkei  Mükerreme  mollası  olub  Şama 
karib  geldikde  Müzeyrib  nam  kaPada  ruhu  revan  olub  naşın  dahi 
tahtırevan  ile  Samı  Şerife  getürub  Salihiyyede  Şeyh  Muhiddinül  Arabi 
cenbinde  defn  olundu  Fusehayi  bülegadan  müellif  musannif  kimesne 
imiş  Ve  Mevlâna  Ahdül  Halim  hin  Ali  Haki  Kastamonidendir  Selim 
Şahı  Evvelin  imamı  idi  Şa(m)  meştasında  iken  intikal  idüb  Muhiddi- 
nül Arabi  civarında  asudedir  Camelei  (Hamelei)  Kur*an  aizzei  kiram- 
dan ulu  kimesne  imiş  Ve  Mevlâna  Zeynel  Ahidin    Mehemmed  hin  Me- 


61  EVLtYA  ÇELEBİ 

hemmed  §ahı  Fenarî  Selim  Hanı  Evvel  ulemalarındandır  Şam  mollası 
iken  intikal  idüb  Mencik  Kasrı  cenbinde  medfundur  Ve  Halimi  Çelebi 
Bu  dahi  Selim  Şahı  Evvel  ile  şehzadeliği  âleminde  Çıldır  ve  Mısır 
gazalarında  bile  imiş  Nazikâne  pakize  eş'arı  dürerbarı  vardır  Haki 
Kastamonidendir  Bilâli  Habeşî  kurbinde  medfundur  Ve  Mevlâna 
Acem  Hilmi  Bu  dahi  Selimi  Evvel  ulemalarındandır  Lügati  Hilm,i 
bunlarındır  Lâtif  lûgatdir  Muaviyeyi  sevmezler  imiş  Hikmeti  Huda 
Muaviye  cenbinde  bir  soffa  üzre  medfunlardır  Ve  kutbu  âfak  meşa* 
yihi  Şam  ve  İrak  Eşşeyh  hazreti  Noktacı  Ali  Efendi  Cezirei  Midilli- 
dendir Salihiyyede    zaviye    ve    türbesinde     medfun  olan  Hazreti  Şeyh 

•  •  •  • 

Uveysi  Halveti  hizmetlerile  şerefyab  olub  Şeyh  Uveysden  sonra  mezkûr 
Noktacı  Ali  Efendi  seccadenişin  olub  müstecabüddave  olmuşdu 
Badehu  bunlar  da  azizi  Şeyh  Uveys  türbesinde  medfundurlar  Ve 
Muhiddinül  Arabîden  sonra  bu  azizleri  ziyaret  ederler  Elm,evlâ 
Ahmed  ihni  evvelül  Kazvini  Monlayi  vâlâkadir  rüknü  raşihi  dersi 
fetva  ve  cebeli  şamihi  fazlı  takva  ile  meşhuru  âlem  bir  moUayi  beni 
âdem  idi  Şam  monlası  iken  merhum  olub  Sülemaniyye  Camii  kur- 
binde medfundur  Ve  Eşşeyh  Hasan  Dede  hin  Hızır  hin  Mehemmed 
Mahmiyyei  Edirnevîdir  Mısıra  hicret  idüb  Ibrahimi  Gülşenî  hazretle- 
rinden tekmili  tarik  eyleyüb  Şa(m)  Şerife  gelüb  kûşei  vahdetde  uzlet- 
nişin  iken  feragat  idüb  darı  bakide  karar  idüb  Salihiyyede  Muhiddi- 
nül Arabi  ile  hembaliş  oldılar  Ve  ziyareti  Elmevlâ  Yahyel  Acemi 
Şam  fetvasına  mutasarrıf  iken  çırağı  samda  ahşama  karib  olmağla 
riyhi  fenadan  fanusu  vücudu  sönüb  civarı  rahmet  ile  ruşençırag 
olub  Kök  meydanda  Kasrı  Mencikde  makam  idindi  ^_u^  ^j  Ve  kabri 
Elmevlâ  Ahmed  Hasan  Beğzade  Çelehi  Haki  paki  BeldeiTayyibe  yani 
Kostantaniyyedendir  Şam  mollası  iken  merhum  olub  mahkeme  civa- 
rında Nureddinüş  Şehid  cenbinde  asudedir  Cemii  ulûmda  maharet 
sahibi  idi  Amma  ilmi  mantıkda  güya  Mantıkuttayr  idi  ,  Ve  merkadı 
Elmevlâ  Defterdar  Ehülfazd  Mevleviyyetden  asrı  Sultan  Defter- 

dar paşa  bir  gice  vakıasında  Resulü  Ekremi  görüb  ^ıj  ö^:}\j  ^»^tj\  j^ji  ^ 
derler  Hemen  alessabah  mezun  olub  Şam  kubinde  Katife  nam  kal'aya 
vardıkda   (Beyit) 

Cennet  kokusu  başladı  gelmeğe  meşama 
(!)  rişdi  gibi  kafilemiz  menzili  Şama 

diyüb  merhum  olur  Muhiddinül  Arabî  kurbinde   medfundur 

nam  kal'ada  ilmi    Nahivde     K^itahı  Kâfiye     metnin     telif  itdi     Amma 

hakka  ki  hummusu  nahşevanî  gibi     bir  demir     leblebidir     Amma[l] 


[1]  Fevriye  dair  olan  bu  aşağıdaki  parça  metinde  yeri  gösterilmiyerek  kenara  yazılmışdır. 
Ba^dad   Köşkü  nüshasında  yeri  burasıdır. 


SEYAHATNAMESİ  565 

Elmevlâ  Fevrî  Çelebi  Arnavudlukda  Dırac  kaPasmdandır  Bir  gice 
vakıasında  Muhiddinül  Arabi  Hazretlerini  görüb  Fevrî  bize  iman  ile 
gel  buyururlar  Hemen  alessabah  Fevrî  fevrice  islâm  ile  müşerref  olub 
Ferhad  paşa  hidmetinde  neşvü  nema  bulub  ulemayı  kibardan  olur 
Ahir  Şam  fetvasile  ahşam  eyliyüb   (Mevtine  tarih) 

Revan  oldu    baka  darına  Fevrî 
Diğer  tarih 

Fevrî  ber  fevt  sene[1  ]  I  s  hak  Çelebi 

Kırk  sene  mukaddem  Muhyiddinül  Arabî  islâm  ile  bize  gel  buyur- 
duklarından Fevrî  davete  icabet  idüb  civarı  Muhyiddinde  dini  islâm 
ile  medfundur 

İşbu  sene     1081  mahı     Şevvalinde  Samı   Cennet 
Meşamdan  Kâbei  Şerife  gitdiğimiz  nıenaziller(i) 

beyan  idre 

Samı  Şerife  bu  gelişimizde  on  beş  gün  temam  meks  idüb  müm- 
kün olduğu  mertebe  evsafı  şerifin  tahrir  idüb  hacca  azimet  etme  te- 
dariklerin görmeğe  mübaşeret  etdik  Huda  âsân  ide  Evvelâ  Siyavüş 
paşa  merhumun  biraderi  kihteri  vezir  Hüseyin  paşa  hazretleri  Şam 
eyaletine  mu  (ta)  sarrıf  olub  cemii  huccacı  Samı  Kâbei  Şerife  götür- 
meğe memur  oldu  Zira  Arab  aşkıyası  her  sene  huccacı  müslimîni 
nehbü  garet  ve  bu  kadar  gadir  ve  cesaret  etdükleri  deri  devlete  mün*a- 
kis  olub  Şam  eyaleti  sancakları  ve  erbabı  timarı  ve  bin  beş  yüz  Şam 
Yeniçeriyanı  ve  ağaları  ile  Hüseyin  paşa  serdarı  muazzam  olub  Şam 
Tırablusda  Kara  Mehmed  paşadan  kırk  kise  ve  Sayda  paşası  Elhacı 
Ishak  paşadan  kırk  kise  Hoca  Bekir  Ağa  tahsil  idüb  Hüseyin  paşaya 
teslim  etdükde  paşayı  mükerrem  dahi  tevabiatına  bezi  idüb  evvelâ 
yirmi  kapucı  basıya  üç  yüz  guruş  ve  beşer  deve  ve  birer  hükkâm  ve 
birer  saka  ve  birer  meşalciyan  verdi  Ve  yüz  aded  vacibürriayeye  ellişer 
ve  yüz  aded  müteferrikıye  kırkar  guruş  yüz  deli  ve  yüz  gönüllü  ve 
yirmi  bayrak  sekban  ve  sarıca  cümle  iki  bin  levend  atlıya  yüz  guruş 
mahafesüvarlara  ellişer  guruş  ve  iki  tatar  bayrağı  iki  yüz  pürsilâh 
yiğitlere  dahi  yüzer  guruş  ve  elli  sarracîn  ve  elli  aşbaz  ve  elli  çaşnigir 
ve  elli  kilârciyan  ve  elli  mehteranı  hayme  Bu  esnaflara  dahi  ellişer 
guruş  virildi  Ve  otuz  mehteran  çalıcıyana  beş  kise  ve  bin  saka  ve 
üç  yüz  meşalciyan  ve  üç  yüz  hükkâm  ve  bin  katar  devenin  bin  sâr- 
banma  dahi  bu  cümle  esnafa  onar  kelbî  guruş  verildi  Ve  yüz  nefer 
içağalarına  dahi  yüzer  guruş     ihsan   olundu  Hulâsai  kelâm  cümle  sa- 

[1]   Bağdad  Köşkü  nüshası  (978  tarihinde)  -   (Ishak  Çelebi)  yoktur. 


566  EVLİYA  ÇELEBİ 

gir  ve  kebir  beş  bin  yüz  yirmi  âdeme  iki  yüz  yetmiş  kise  ihsan  olun^ 
du  Ve  üç  yüz  kise  dahi  sair  meünet  ve  mesariflerine  sarf  olunub 
mahi  Şevvalin  günü  Hazreti  Resaletpenahın  mahfili  şerifin  alayı 

azîm  ile  şehri  Samı  deveran  ve  seyran  etdirüb  sair  huccac  dahi  teda- 
riklerin görmeğe  ciddü  ihtimam  etdiler  Hikmeti  Huda  ölgün  Erzurum 
ve  Diyarbekir  canibinden  iki  bin  nefer  Acem  huccacı  gelüb  bu  kadar 
mali  ganayimle  Şama  dahil  olub  Hüseyin  paşa  efendimize  zîkıymet 
hedayalar  verdiler  kim  tabir  olunmaz  Ve  üzerlerine  paşa  ağalarından 
bir  ağa  tayin  olunub  durma  başına  yirmişer  altun  ve  âdem  başına 
on  beşer  altun  kanunu  padişahı  üzre  tahsil  olunub  hayli  imdad  oldu 
Ol  gün  hakire  iki  yüz  sikkei  hasene  beş  deve  ve  bir  hiçin  ve  bir  eş- 
heb  kısrak  ve  dört  ve  bir[l]  mahfe  ve  bir  hayme  ve  bir  saka  ve  bir 
hükkâm  ve  bir  meşaleci  ve  beş  aded  memlûke  onar  guruş  ve  ruzmerre 
ikişer  sofra  taam  ve  üç  aded  sebemer  ve  dört  halik  ve  her  sabah 
tahtelkahve  pişer  fağfurî  taamı  mâhazar  ve  bir  şem'i  asel  ve  sair  me- 
kûlât  meşrubatını  ve  cümle  levazımatlarını  dahi  alettertib  görüb  kendi 
otağının  sayesinde  meks  olunmağı  ferman  eyledi  Badehu  sene  1081 
tarihinde  mahı  Şevvalin  yirminci  günü  biismi  ilâh  ile  Samı  Şerifden 
bu  kadar  eyaleti  Şam  askeri  ve  emirülhac  Harmuş  paşa  askeri  ve  beş 
bin  yüz  yirmi  müsellâh  ve  müretteb  ve  mükemmel  paşa  askerile  Samı 
şerifden  bir  alayı  azîm  ile  huruç  olunmuşdur  kim  Şam  cennet  meşam 
olalı  böyle  bir  askeri  gülfam  zevilfeccam  görmemişdir  Bu  derya  misal 
asker  ile  Şamdan  çıkub  kıble  tarafına  bağlar  içre  bir  saat  gidüb 

Menzili  Kasrı  Küçük  Ahmed  paşa 

Bu  alayı  azîmi  gören  Urban  meşayihlerinin  çaşıtları  [2]  Urbana 
haber  uçurdılar  kim  bu  senei  sair  seneye  kıyas  etmiyesiz  Sebuu  Asfer 
yani  Sarı  Arslan  namile  bir  veziri  ruşen  zamir  müdebbiri  re'y  ârâ  ve 
bir  âsafı  dilâradır  ki  seyf  i  mücezzeminden  dem  cereyan  idüb  isyan  iden 
bir  dem  eman  bulmıyub  oldem  dembeste  olub  adem  rahına  revane 
olur  Hemen  hidmeti  şehriyarîye  gelüb  cümle  evlâd  iyallerinizle  ge- 
lüb hizmet  idesiz  deyu  cemii  şeyhlere  çaşıtlar  gidüb  haber  virince  bir 
kaçı  hemen  bu  Ahmed  paşa  kasrında  birer  hassanı  saf  inatülciyad  kü- 
heylan  atlar  ile  gelüb  paşa  ile  müşerref  olduklarında  birer  hilâti  fahire 
ile  behremend  olub  gitdiler  Mezkûr  Kasrı  Ahmed  paşa  bir  vasî  bağ 
•ve  bağçeler  içinde  bir  Kasrı  musannadır  Cemii  vüzeranın  ârâmgâhı- 
dır  Bağdad  senesinde  Hillede  şehid  olan  Küçük  Ahmed  paşanın  bi- 
nasıdır  Bu  mahalde  divanı  padişahî  olub  cemii  âyânı  Şam  ve  erbabı 

[1]    Bağdad   Köşkü  nüshası   (ve   bir)   yoktur. 
(2J  »  ^  »  (Casusları) 


SEYAHATNAMESİ  567 

divan  ulemayi  izam  cem  olub  paşa  huzurunda  mahmeli  şerifi  üç  kerre 
seyran  eyliyüb  paşa  kethüdası  mahmeli  şerif  şütürünün  Ucamın  paşa- 
nın destine  verüb  paşa  dahi  emirülhacca  İmdi  Hazreti  Resaletin  mah- 
meli şerifin  didükde  emirülhac  dahi  Aldım  deyüb  Şam  mollası  sicille 
kayd  idüb  eline  hücceti  şer*iyye  aldı  Badeddua  vessena  kurbanlar 
kesilüb  ahalii  Şam  Şama  gitdiler  Anda  cümle  huccac  zeytun  bağları 
içre  meks  idüb  üç  gün  meks  idecek  iken  nısfuUeyilde  şeddi  rahil  ne- 
firleri çalınub  alessabah  yine  alayı  azîm  ile  yine  kıble  canibine  Sul- 
tan Mehemmed  Hanı  Rabiin  validesi  tathir  etdüği  şah  rah  ile  mamur 
belide  ve  çiftlikler  ubur  iderek  4  saat  gidüb 

Menzili  Kariyei  Kisve 

Bir  kayalı  dere  kenarında  bağ  ve  bağçeli  ve  iki  yüz  toprak  örtülü 
Arab  haneleridir  evkafıdır    iki  camii  ve  bir  mescidi  ve 

bir  hammamı  ve  bir  hanı  ve  ezcümle  sagir  ve  kebiri  ve  pencei  af  itab 
mahbubları  rahı  huccac  üzre  beyaz  çörek  ve  börek  ve  matbuh  tavuk 
ve  kuzu  ve  yogurd  ve  kaymak  ve  a  (r)  pa  ve  saman  ile  huccacı  gani- 
met iderler  gayet  mamur  karyedir  Ve  halkı  gayet  mün'imdir  Çoğu 
sütürbandır  Ve  bu  kariye  içre  cereyan  iden  Nehri  Kesve  Samın  ca- 
nibi garbisinde  zikri  sebkat  idüb  Cebelüs  Seleden  ve  Ayni  Turuncî- 
den  gelüb  Şam  çölünde  gayib  olur  bir  âbı  nabdır  Samın  sahibi  tab^ 
olan  kimesneleri  ve  vüzerası  sakkalar  ile  bu  âbı  zülâlden  nuş  iderler 
Ve  Şam  içre  bir  âdem  semiz  olub  tenperver  olsa  Kesve  suyu  içmiş- 
dir  deyu  darbımesel  olmuşdur  Ve  bu  belidenin  âbı  havasının  letafe- 
tinden mahbub  ve  mahbubesi  gayet  meşhurdur  Ve  bu  belidenin  kıb- 
lesinde bir  bayır    üzre 

Tarhana  Hanı 

Şah  rahın  iki  canibinde  iki  handır  Amma  küçük  hanlardır  Huc- 
cacı müslimîn  hacdan  avdet  idüb  bu  mahalle  gelüb  mahı  Aşurada 
meks  iderler  Bu  hanların  içinde  şartı  vâkıf  üzre  nice  yüz  kazgan  aşure 
aşı  ve  tarhana  aşı  pişüb  cemii  hüccaca  bezi  iderler  kim  sahan  ve  kas'a 
gürüldisinden  sahra  velvele  ârâ  olur  Anınçün  bu  hanlara  Tarhana 
Hanı  derler  Azîm  evkaf  ve  hayratı  azimdir    Andan  kalkub 

kâh  eniş  kâh  yokuş  amma  bu  rahı  dahi  Valide  Sultan  tathir  etdirüb 
sengi  haraların  rahın  tarafeynine  yığmışlar  Matekaddem  bu  rahda 
at  ve  üştür  ve  ester  gark  olurmuş  Tathir  olub  bir  hayratı  azîme  ol- 
muş kim  sahibülhayratm  Cenabı  Bari  sıratı  müstakimin  böyle  tathir 
idüb  selâmetle  ubur  idüb  Cenneti  âlâ  müyesser  ola  Amin  Ya  Muin 
Bu  rahı  tabir  içre   10  saatde  ubur  idüb 


568  EVLİYA  ÇELEBİ 

Evsafı  kaPai  Sanameyn 

Şam  hakinde  Havran  hâkimi  hükmünde  bir  bahirecik  kenarında 
şekli  murabba  bir  kara  sengi  haradan  mebni  bir  küçük  kal'çikdir 
Cürmü  altı  yüz  adımdır  Dizdarı  ve  neferatları  yokdur  Amma  kaPa 
içinde  tekâlifi  örfiyeden  beri  elli  Arab  neferatları  ve  haneleri  var  Bi- 
nası zemanı  cahili  (yet)  den  kalmış  bir  atik  kal'adır  Şimale  nazır  bir 
ağaç  babı  vardır  Kal* anın  canibi  şarkmdaki  bahirenin  minarei 

mevzunile  ve  iki  mesacidi  ve  bir  hammamı  ve  bir  hanı  muazzamı 
var  Amma  esvakı  muhtasarı  yokdur  Lâkin  şahrah  üzre  bay  ve  gedası 
ve  mahbub  ve  mahbubesi  metaların  meydanı  muhabbete  arzı  cemal 
ederek  beyi  ü  şir(a)  iderler  Ve  bu  kaPanın  göle  nazır  kuUesi  üzre  ze- 
manı dalâletde  iki  sanem  var  imiş  Yılda  bir  kerre  nice  kerre  bin  âdem 
bu  topların  muvacehesinde  cem  olub  bu  toplar  birbirine  sual  cevab 
idüb  Bu  sene  kaht  gala  olur  yahud  ganimet  olur  veya  taun  olur  ve 
Mısır  firavan  olur  ve  bu  vilâyete  yagi  müstevli  olur  deyu  gûnagûn 
ahvalatı  dünya  için  birbirleri  ile  kelimat  iderlermiş  Ve  Muhammed 
ise  bu  sene  bu  diyarı  alub  haraca  keşüb  vilâyeti  harab  ider  Didiği 
sene  Hazreti  Resalet  penah  Ömer  ibni  Abdülazizi  ve  Halid  ibni  Ve- 
lidi  serdar  idüb  altmış  bin  asker  ile  gelüb  ihtida  bu  mahalle  karib 
Bosraı^^-»)  şehrin  feth  idüb  bu  Sanameyni  feth  idüb  mezkûr  putları  kırub 
taşların  mezkûr  göle  ilka  ederler  Hâlâ  biri  bahirenin  sahilinde  beyaz 
mermerden  kaşı  ve  gözleri  ile  âdem  timsalinde  bir  musanna  suretdir 
Amma  bir  haliç  içinde  nümayan  müstağrakdır  Anın  içün  bu  kal'aya 
Sanameyn  derler  İki  top  kal'ası  demek  olur  Ve  bu  kal'a  çenginde 
şehid  olanlardan  Şeyh  Ali  Ahhas  ve  Şeyh  Ubeydi  Tayifî  Bunlar  meş- 
huru âfâk  sahâbei  kiramdandırlar  Birer  kubbe  içinde  medfundurlar 
Ve  bu  kal'anm  kıble  tarafında  bir  alçacık  cisir  vardır  On  dokuz 
hürde  gözleri  vardır  Altında  Ayni  Bosra  caridir  Canibi  garbda 
bahirei  Miniye  mahlut  olur  Şiddeti  şita  olmagin  gayetülgaye  tuğ- 
yanı var  idi  Anı  ubur  idüb  Sanemeynden  bir  saat  dahi  kıbliye  gidüb 
saatde 

Kariyei  Zera' 

Altı  yüz  haneli  ve  cami  ve  hanlı  mamur  köydür  kim  Samı  Şe- 
rifde  Süleymaniyye  vakfıdır  Yine  kıbliye  saatde 

Kariyei  Bosra  Sagir 

Uç  yüz  haneli  va  camili  mamur  köydür  Hezreti  Resaletin  ticaret 
ile  vardığı  Bosra  kıblesi  canibine  beş  saat  baiddir  Amma  Bosra 


SEYAHATNAMESİ  569 

Sagirin  kıblesine  5  saatde  Ziyareti  Hazreti  llyasa  ihni  Ahtuvan  ^m^ji^Ic 
Ilyas  nebinin  refikidir  Ilyas  nebi  bu  Ilyesa  nibiyi  yerine  halife  eyli- 
yüb  kendüsi  israil  üzre  serdar  olub  sene  kırk  yaşında  peygam- 

ber  olub  sene  muammer  olub  merhum  oldukda  Bosra  Sagir  kurbinde 
medfundur  kim  azîm  âsitane  kârgir  binalı  ve  altı  kubbeli  âsitanedir 
Ve  Ilyesa  nebinin  kaddi  tahminen  kırk  arşın  gelir  kim  üzerinde  be- 
yaz kubbelerdir  Ve  huddamlarıyçün  vardır  Ve  âsitanesinde  bir 
azîm  camii  vardır  Ve  mihrabının  iki  tarafında  sancak  ve  bayraklar 
ve  iri  teşbihler  ile  müzeyyendir  Ve  caminin  yemin  ve  yesarında 
iki  aded  minarei  bâlâları  var  Ve  köy(ü)  Samda  Ferruh  Oğlu  köyüdür 
kim  Keçe  dağının  kenarındadır  Sultaniyeye  yine  geru  avdet  idüb 
cümle   12   saatde 

Menzili  Ketibe 

Havran  çölü  icre  bir  sivri  püştecikdir  Matekaddem  bir  mamur 
belide  imiş  Eşirrai  Urban  zulmünden  harab  olmuşdur  Mezkûr  püşte 
dibinde  bir  âbı  hayat  su  kaynağı  var  Mâi  zülâlden  nişan  verir  Bu  ay- 
ni hayat  için  bunda  meks  olunub  cümle  huccac  kifayet  mikdarı  su- 
ların aldılar  Havran  kazası  hududunda  canibi  erbaası  mamur  âbâdan 
belid  ve  büldanı  Havrandır  Samın  ziamet  ve  timarınm  gayet  mah- 
suldar yerleridir  Ve  bu  Ketibe  etrafında  olan  karyelerde  ol  kadar 
makbule  pencei  âfitabe  peripeyker  kamer  tal'at  bakire  nazeninler  o- 
lur  kim  âdemin  aklı  perişan  olub  nice  huccac  hacca  gitmeden  fariğ 
olayazdılar  Zira  bu  Havran  Hurandan  galatdır  Hazreti  âdem  bunda 
sakin  olub  dihkanî  yani  ekinci  san^atile  kefaflenirken  tenasülü  kesire 
olsun  içün  izni  Hak  ile  ikiz  ikiz  müştak  olan  evlâdları  birbirinden 
ayırub  gayrisile  müştak  olana  verirdi  Hikmeti  Huda  Hazreti  Şit  ile 
bir  kız  vücude  gelüb  kâmil  bülûgıyyete  geldiklerinde  Şişe  (Site)  bile 
doğan  kızı  verdi  Kabul  etmiyub  Hazeti  Ademden  bir  Huri  istedi 
Hazreti  Ade(m)  dahi  Cenabı  Bariye  reca  edüb  Cennetden  Cebril 
Emin  ile  bir  Huri  verüb  Hazreti  Şit  ile  hem  enis  ve  celis  olub  ol 
Huriden  nice  yüz  evlâdı  vücude  gelüb  bu  Havran  diyarında  tenasül 
bularak  ilâ  hazel'an  bu  Havran  güzeli  Şit  nebi  neslinden  olub  ol  Hu- 
riden müştak  oldukları  içün  Hurandan  galat  Havran  derler  Gayet 
mamur  ve  mahsuldar  kazadır  Samı  ve  Kudüsü  ganimet  iden  bu  di- 
yardır Zira  ihtida  Hazreti  Adem  bu  arazii  lâtifde  ziraat  etmişdir  Hâlâ- 
Adem  Safî  tarlası  derler  Ketibe  uyunun  canibi  şarkîsinde  nece  bin 
dönüm  yer  bir  hamunu  ferahfezadır  Ol  haki  amber  pak  her  kimin 
kasabai     (  kabzai  )    tasarrufunda     ise     Yarmuk      buğdayı     ekse     yüz 


570  EVLİYA  ÇELEBİ 

i)^^  hasıl  olur  kim  (Ayet)  <>.>.cA'  âu-  mazmununca  bir  dane  hıntadan 
on  onbeş  ve  yirmi  sünbüle  zahir  olub  herbirinin  kameti  hadenk  ka- 
lınlığı olur  Ve  her  sünbülede  ^^^  5J*  mukarrerdir  Ve  yedi  elvan  ken- 
dümü  hasıl  olur  Bir  nevinde  asla  kılıç  olmaz  Ve  samanı  gayet  lâtif 
ve  nazif  olur  Ve  yedi  güne  şairi  olur  Beş  yakkıye  arpasın  bir  at  yese 
kifayet  ider  gayet  yağlı  şairi  vardır  Bu  Adem  Safî  hakinden  maada 
yerleri  bir  kilesi  kırk  elli  kile  ancak  verir     Ve  bu  diyarda  hasıl  olan 

.A. 

hububat  Samı  ve  Kudüsü  değil  dünyavı  ganimet  iderdi  Amma  çöl 
çölistandan  Basra  ve  Lehseden  Mekke  ve  Medineden  ve  Musul  ve 
Mardin  canibinde  Meval  Jt^-  Urbasından  (Urbanından)  ve  mezkûr 
TeldanlarJıj'jJJf  Urbanlarından  nice  kerre  yüz  bin  deve  ile  Urban  aşkı- 
yası  gelüb  harmanda  kendüler  döğüb  müft  meccanen  vilâyet  vilâyet 
taşırlar  Bir  ferdi  âferide  karşı  durub  söylemeğe  kadir  olamazlar  Yohsa 
bu  diyarın  mahsulâtı  böyle  nehbü  garet  olunmıyub  Şama  gelse  bir 
yem  bir  akçeye  ve  bir  kıyye  nan  bir  nukriye  olurdu  Hakka  ki  da- 
nedar  buğdayı  vardır  kim  âdemin  rengi  ruyi  nümayandır  Anın  içün 
Şamm  has  ve  beyaz  nam  ve  kâki  rub'u  meskûnda  meşhurdur  aHIJ^i; 
Badehu  berri  Ketibeden  kalkub  dest  hamunlar  içre  tathir  olmuş  ta- 
riki âm  üzre  yemin  ve  yesarda  yirmi  altı  pare  han  ve  camili  kuralar 
ubur  iderek   15   saatde 

Menzili  evsafı  kal'ai  Müzeyzib  [ı] 

Bade  Hicretünnebeviyye  Hazreti  Eba  Bekir  hilâfetinde  bu  kal'ai 
müceddeden  bina  iden  Hatemi  Tayi  bina  etmişdir  Ol  asırda  Şam  üzre 
serdarı  muazzam  olmuşdu  Bu  mahalde  bu  kal'a  elzem  levazımından  ol- 
magile  bina  etmişdir  Badehu  müruru  eyyam  ile  cüzi  harabe  yüz  dutub 
sene     tarihinde  Hatun     tamir     termim    etmişdir  Kal'ası  bir 

kara  taşlık  içinde  bir  bayır  üzre  şekli  murabba  bir  segin  kara  kal'a- 
dır  Amma  gayet  metindir  Dayiren  madar  cürmü  sekiz  yüz  adımdır 
Dizdarı  ve  seksen  nefer  merdümü  hisar(ı)  vardır  Ve  şimale  nazır  bir 
demir  babı  vardır  Cebehanesi  ve  topları  mükemmeldir  Ve  paşa  ağa- 
larından bir  mansub  ağa  Havran  hâkimi  olub  üçyüz  âdemile  bunda 
sakindir  Ve  yüz  elli  akçe  Havran  kadısı  dahi  bunda  sakin  olur  Na- 
hiyesi iki  yüz  yetmiş  pare  kuradır  Ve  kal'a  içre  neferat  haneleri  ve 
bir  camii  ve  bir  hammamciği  var  Amma  çarsuy  hazardan  alâmet 
yokdur  Ve  kal'a  içinde  cümle  mahzenlerdir  Paşaların  ve  emirülhaccın 
ve  kilâr  emininin  velhasıl  cümle  hacca  gidecek  mali  miri  galâl  ve  sair 
tüccarın    mekûlât   meşrubat    metaları    bunda    beş  altı  ay    mukaddem 

[1]   (Müzeyrib)  olacak. 


SEYAHATNAMESİ  5 

mahzen  mahzen  leb  berlebdir  Ve  cümle  huccacı    müslimîn  bu    kal'a- 
nın  dibinden  cereyan  iden 

Nehri  Huriyan 

dır  kim  canibi  şarkda  Bosra  dağlarından  gelüb  canibi  garba 
cereyan  iderek  Mine  bahiresine  mahlut  olur  Huccac  bu  nehri  cisirden 
ubur  idüb  karşı  canibinde  bu  nehir  kenarında  Hüseyin  paşa  haz- 
retleri otağın  kurub  meks  idüb  sair  huccacı  müslimîn  dahi  kol  kol 
hayyamatları  ile  meks  etdiler  Mahı  Zilka'denin  ihtidasına  varınce  on 
gün  on  gice  oturakdır  Ya  huccac  Cümle  tedarikleriniz  görün  deyu 
dellallar  nida  idüb  herkes  elzemi  levazımatından  meünatların  görmeğe 
mukkayyed  oldular  Ve  günden  güne  canibi  erbaasmdan  huccacı  müs- 
limîn gelüb  öyle  cem  oldular  kim  altı  bin  üçyüz  hayme  ve  haragâh 
hisab  olundu  Zira  haccül  ekberdir  deyu  olkadar  huccac  geldikim  hisabın 
Cenabı  Bari  bilür  Ve  bu  ordunun  haricinde  beş  bin  çadır  ve  kulbe  ile 
esnafı  hiref  haymeleri  var  idi  Ve  ruzu  şeb  ziyad  berziyad  olub  hemen 
cümleden  üçyüz  ekmekçi  dükkânı  ve  aşbaz  ve  habbaz  ve  bezzaz  ve 
gazzaz  dükkânları  var  idi  Sair  dekâkînler  dahi  ana  kıyas  oluna  Hakir 
alâtarikusseyir  piyade  reviş  ile  ordunun  bir  ucundan  bir  ucuna  kâmil 
sekiz  bin  adım  idi  Omuz    omuzu    sökmez    âdem    deryası  can 

otundan  maada  bu  hazarda  diba  ve  şiyb  ve  zerbaf  atlas  ve  kâmha  ve 
darayı  ve  hare  (hare)  ve  gûnagûn  ka  (lâ)  yi  vâlây  darayı  füruht  olunur 
Zira  kırk  elli  bin  Şam  huccacının  bu  hazara  beş  altı  Mısır  hazinesi 
malları  bu  hazarda  sarf  olunub  kırk  elli  bin  deve  içün  kabayili  Ur- 
bana verüb  deve  alırlar  Urban  dahi  anka  olub  yılde  bir  kerre  bu 
pazarda  ehil  iyalleri  içün  gûnagûn  akmişei  fahire  ve  libası  nadireler 
almağa  gelüb  âdem  deryası  olur  Evvelâ  Kanunu  Süleyman  Han  üzre 
bu  Müzeyrib  sahrasında  huccacı  müslimîne  imdad  idüb  deve 
getiren 

Kabyil  meşayîhlerin  beyan  ider 

Evvelâ  Beni  ve  Ali    Omur  ^^t  jî  ve  Ali  Reşid  a^^j  JT  ve  Aj  J^ 

ve  jU*  J\  ve  Ali  Şehab  J<^t  jT  ve  Ali  Türabı  ^\}>  JT  ve  Ali  Harnuş  ve 
ı>^9j>-  JT  ve  ^i>.  ^\  ve  Ibni  Said  ji;.<-  o;*  ve  Beni  ibrahim  ^c^'^.^ıs^.  Beni  Salim 
^Lı^  ve  Ata  iiac  ve  Beni  A  tiyye  *j^p  ^,  ve  Beni  ^â-»  J.  ve  Beni  Zühd 
A&;  ı^.  ve  Beni  Vahidat  c»u.i-j  J-  ve  meşayihi  Nablus  ve  meşayihi  Ac- 
1un  ve  meşayihi  Beni  Zeyt  o»;  ı^.  ve  meşayihi  Safed  ve  meşayihi  Ak- 
kâve  meşayihi  Remle  ve  meşayihi  Gazze  ve  meşayihi  Kudüs  ve  me- 
şayihi Halilürrahman  velhasıl  kanunu  padişahî  üzre  Şam  hazinesinden 


572  EVLİYA  ÇELEBİ 

surre  ve  atıyye  alan  yetmiş  yedi  kavmin  meşayihleri  tevabîleri  ile 
baserihüm  cümlesi  bu  Müzeyrib  sahrasına  gelüb  kırk  elli  bin  deve 
ile  hüccaca  malları  ile  hizmet  etmek  kanunu  Süleymanîdir  ki  bu 
sahrada  ecnası  mahlûkatdan  güzer  olunmaz  Amma  herkes  dayiresin 
gözetmeğe  mukayyed  olmak  gerek  Zira  sürmeden  gözü  çalub  sürme 
sürmeliyüb  yerinde  kalır  Ve  paşa  hazretleri  bu  meşayihlerden  üç  bin 
salma  deve  alub  iki  bin  deve  su  içünki  her  bir  devede  dörder  keçi 
tulumu  su  ola  Ve  bin  deve  dahi  arpa  ve  bakla  ola  Ve  paşanın  iki 
yüz  katar  devesi  sayir  mühimmatı  içün  ve  elli  katar  katır  dahi  kendi 
meüneti  içün  yüklenürdi  Şamdan  Mekkiye  katır  gayet  mütehammildir 
Ve  iç  ağalarının  ve  bazı  askerin  dahi  cümle  bendleri  küheylân  kıs- 
rakları idi  Amma  aykır  at  müşkil  tahammül  ider 

Hikmeti  Huda 

Bu  Müzeyrib  sahrasında  herkes  beyi  şirada  hac  rahına  tedarikde 
iken  mahı  Şevvalin  yirmi  beşinci  günü  vakti  zuhurda  havada  bir 
kesafet  nümayan  olub  bir  şiddeti  şita  oldıkim  herkes  canından  bizar 
olma  mertebesine  va  (r)  misken  semadan  bir  baranı  rahmet  yağdıkim 
güya  ebrle  (r)  saçın  çözüb  ağladı  Hayme  ve  haregâh  ve  harbengâh 
sahihleri  ciğerlerin  dağladı  Ve  netice  (i)  kelâm  ölgün  ol  gice  öyle  matar 
nazil  oldıkim  bir  âdem  bir  âdeme  varmak  mümkin  olmıyub  cümle 
çadırlar  derya  (yi)  siyle  mustağrak  oldılar  Cümle  Urban  bu  hali  görüb 
kâr  kisiblerinden  feragat  idüb  develeri  ile  ordu  hartcinde  bazı  dereler 
daldasmda  pinhan  oldılar  Bazıları  gayret  idüb  kaldılar  Hikmeti  Huda 
ol  gice  bir  berd  şita  oldu  bir  dipi  ve  baranlı  serçe  başı  kar  yağdıkim 
sovukdan  iki  yüz  mikdarı  deve  ve  yetmiş  seksen  Urban  üryan  ruhi 
revan  oldu  Ol  gice  şiddeti  şitadan  nice  bin  at  ve  katır  tay  (pay)  bendi 
ve  kos  (t)  eğin  sürürken  bu  çöl  içre  ruzigârı  ruzigâra  kaçan  v  (a)  ruh 
belidelere  gidüb  sığındılar  Sabah  olub  gördilerkim  kimin  atı  kiminin 
katırı  ve  bazısının  himarı  gayib  olmuş  Hamdi  Huda  biri  zayi  olmı- 
yub Hüseyin  paşa  havfinden  cemii  devabatları  sahihlerine  teslim 
etdiler  Yine  ol  gün  bir  matar  nazil  oldıkim  saka  meşkinden  cereyan 
ider  At  ve  katır  ve  develer  dizlerinedek  gark  olub  berki  hazan  gibi 
dir  dir  didrerler  Cümle  ibadullah  âlemi  hayretde  kalub  Ya  Rabbi 
Bu  ne  haldir  deyu  cümle  halk  telâşa  vardı  Mahı  Zilka*diye  üç  gün  kal- 
dı ki  gurrei  durub[l]  kalkılsa  gerek  Bir  tedarikde  bir  şey  âmâde  değil 
Hal  niye  müncer  olur  deyu  herkes  güftügûya  vardılar  Ahir  cümle  halk 
çadırları  içre  cümle  esbabların  yıgub  herkes  esbabı  üzre  oturdu  Hakir 
hemen  üç  re*s  atlarımı  kilim  ve  keçe    ile  sarub  tiz  tiz    yerlerin    tayyı 

[1]   Bağdad   Köşkü   nüshası  (o-urıei  şehri  görüb) 


SEYAHATNAMESİ  573 

mekân  idüb  ruzigâra  kaçan  dururdum  Ve  başlarından  torba  ile  arpa 
ve  samanın  eksik  etmezdim  Amma  yağmur  gözümü  acdırır  Hikmeti 
Huda  bu  mahalde  ziri  arzda  tevattun  idinen  sıçanların  cayi  mesası 
kalmıyub  çadırlardaki  esbablar  içine  girüb  cemii  esbabları  delik  delik 
kesenler  kesüb  fare  pare  eyleyüb  muşlar  [1]  bîhuş  oldu  Amma  ha- 
vayic  sahihleri  medhuş  oldu  Ve  bazı  yatan  atların  yelilerin  ve  kuy* 
rukların  fare  yiyüb  kâmil  küheylân  iken  nakâmil  deste  kuyruk  tay 
eylediler  Huda  âlimdi  Sehl  habe  varanın  burnun  kulağın  kemirdiler 
Bu  dahi  bir  musibet  idi  Ve  Samda  geri  kalan  huccacı  müslimînden 
kul  kethüdası  Ahmed  Ağa  ve  veziri  âzam  damadı  kapucılar  ket- 
hüdası Siyavüş  Ağa  birer  maa  huccac  ile  mezkûr  Sanemeyn  nam 
mahalde  bu  dipi  ve  bârâna  rast  gelüb  bu  kadar  emval  erzakdan 
ayrılub  ve  nice  huccac  sovukdan  helak  olub  yetmiş  bin  rene  ina  çe- 
kerek salt  canların  halâs  idüb  orduyi  İslama  dahil  oldılar  Amma 
meks  idecek  cayi  rahat  yok  Ahir  paşa  bunları  otağına  aldı  Hikmeti 
Huda  ol  gün  bir  riyhi  sarsar  esüb  cümle  çadırları  pare  pare  idüb 
havaya  perran  etdi  Her  tmaba  birer  âdem  yapışmak  ile  olmıyub 
tınablar  ellerinde  kalub  hayme  yerde  kurulurken  semada  berhava 
dururdu  Elhasıl  cümle  halk  vaveyla  ve  vaveldaya  düşüb  alelittifak 
yalın  ayak  paşanın  otağına  gelüb  müşavere  etdiler 

Der  beyanı  meşayihi  huccac  ve  zülihtiyac  behuzuru 

veziri  âsafı  dilir  Hüseyin   paşa 

ki  huccacm  gerisi  Şamdan  gelemedi  Ve  şiddeti  şitadan  meşayihi 
Urban  dahi  develer  getirmedi  Bir  kaç  nevi  âlâm  şedayid  huccacı 
müslimîne  rahne  virdi  İşte  mahı  Zilka'de  geldi  Konaklarımız  müte- 
addiddir  Bir  gün  geru  kalsak  mahmeli  şerif  Arafata  ermeyince  cenabı 
şerifiniz  şanına  halel  gelür  Sultanım  buna  bir  çare  idelim  Şamdan 
gelen  huccac  dahi  gark  olub  maldan  candan  ayrılub  bu  kadar  nehb 
garet  oldu  diyince  hemen  paşa  hazretleri  ider  Elhükmü  lillâh  Bu 
sene  huccac  gidemezse  emin  tarik  olmayınca  haccı  şerif  farz  değildir 
Huccacı  götürmeğe  memur  d'^ğilim  Ancak  mahmeli  şerifi  ve  vakful- 
lahın  iki  Mısır  hazinesi  mal(ı)  Mekkei  Mükerremiye  vâsıl  etmeğe 
memurum  Mısır  mahmeli  şerifi  Mekkiye  vara  da  Samı  Şerif  mahmeli 
varmıya  ol  zeman  Ali  Osmanm  ırzına  şe'n  gelir  Yohsa  benim  ırzıma 
bundan  ne  noksan  gelse  gerek  Mahmeli  şerifi  bozub  sarub  sarmala- 
rım Ve  yarar  katırlarım  var  Hazinei  mahmeli  yüklerim  Salt  üç  konağı 
biemrillâh  bir  iderim  Çekilüb  Kâbetullaha  giderim  didi  Ve  her  kimin 

[1]  Fareler. 


571  EVLİYA  ÇELEBİ 

istidadı  var  ise  böyle  ılkar  ile  gitsin  Vüs* ati  olmayınca  farz  değildir  Av- 
det  etsin  Zira  Cenabı  Bari[l]  Kurbanı  Azîminde  (Surei[2])  itx«Aj\  ^ıia:-.\y 
Ayetin  buyurmuşdur  didikde  cümle  pır  ve  civan  taraf  taraf  Makul 
denilüb  fatiha  tilâvet  olundu  Andan  bu  minval  üzre  dellallar  nida 
idüb  yedi  tahtırevan  sahibi  tahtırevanların  Müzeyrib  kaPasına  bırağub 
hassan  suvar  oldılar  Dört  beş  yüz  huccac  ve  nice  tüccar  ve  altı  yüz 
piyade  derdmendler  cümle  geru  Müzeyrib  kal'asına  gitdiler  Yine  ol 
gün  ol  gice  bir  kar  yağmur  yağdı  kim  asla  aram  vermiyüb  Tufanı 
Nuhdan  nişan  verir  bir  günler  oldu  Bu  gice  cümle  devablar  yine 
boşanub  kuralar  karaltısı  gördükleri  yirlere  dek  gitdiler  Yine  kura 
halkları  zabt  idüb  kimi  üryan  ve  kimi  mecruh  yine  sahihlerine  getir- 
diler Hemen  ol  gün  paşa  hazretleri  cümle  iç  ağalarına  defi  belâ  içün 
bin  Encamı  Şerif  tilâvet  etmek  ferman  etdi  Ve  cümle  hüccacı  müsli- 
mînin  eşbehlerine  iki  kerre  yüz  bin  salevatı  şerife  ve  yüz  bin  Ihlâsı  Şerif 
tilâvet  olunmasın  defterle  alay  çavuşlarile  tevzi  idüb  biemriUâhi  taalâ 
nice  sakin  olub  şemsi  âteştab  kullei  felekden  baş  gösterüb  cümle  rica- 
luUah  devabat  taze  çamur  deryasından  at  ve  âdem  gark  olur  Deve  hali 
pes  nice  ola  Ol  gice  mahı  Zilka'de(i)  görüb  top  atub  kalkarlar  Amma  ne 
mümkün  Cemii  yükleri  su  içinde  kaldı  Cümle  asker  yine  bu  mahalden 

Hakir  bir  kaç  refikler  ile  Hazreti  Eyyub  ziyaretine 

gitdiğimiz  beyan  ider 

Evvelâ  Müzeyribden  canibi  kıbliye  3   saatde 

Karyei  Neva 

Uç  yüz  haneli  ve  camili  ve  azîm  bürkeli  timar  köyüdür  Ziyareti 
Eşşeyh  Sa^diyye  bir  beyaz  kubbe  içinde  medfundur  Merkadi  pürenvarı 
divarlarında  kılıcı  ve  kalkanı  ve  bir  ciridi  ve  iri  teşbihi  vardır  Bunlar 
Hazreti  Eyyubun  huddamları  imiş  Amma  Eyyuh  nebi  asrında  değildir 
Nice  bir  yıl  sonra  âsitanesi  huddamı  imiş  Hattâ  Şam  padişahlarından 
olub  Melik  Tahir  Akye  kal'asın  muhasara  idüb  fethinde  üsret 
çekdiklerin  bu  Şeyh  Sa*d  istima  idüb  ve  türbei  pürenvarındaki  ziyaret 
etdiğimiz  hıştin  Bismillah  Niyyeti  gaza  deyüb  Akye  kaPası  tarafına 
atar  Cümle  asker  görürler  kim  berheva  bir  hışt  gelüb  kal'aya  vurur 
Olan  kal'ayi  münhedim  idüb  hâlâ  temelleri  havaya  ve  cümle  büruc- 
ları[3]  zemine  geçmişdir  Badehu  Melik  Tahir  bu  köğü  kendülere 
temlik  etmiş  Ulu  sultandır  Andan  canibi  kıbliye   2   saatde 

[1}   Bağdad    Köşkü   nüshası   (Kibriya) 
[2]  »  »  »  (Ali  Imran) 

[3]  »  »  »  (ebraclan) 


SEYAHAİNÂMESJ  575 

Kariyei  ziyareti  Hazreti  Eyyub  ibni 

yiyüb  bir  kerre  Ah  dimedi  Ve  müddeti  ömürleri  130  sene  oldu 
Hatununa  Râhime  derlerdi  Hazreti  Yusuf  oğlu  Efrayim  nebinin  keri- 
mesidir  Amma  bu  Hazreti  Eyyubun  haki  ambernak(i)  nahiyei  Çuan 
derler  Köyü  olkadar  mamur  değildir  içinde  bir  türbei  aliyesi  var  Ve 
kubbesi  eflâke  serçekmiş  beyaz  seramed  kubbedir  Ortasında  yeşil  bez 
ile  mestur  sanduka  içre  asudedir  Kubbesinin  kapusı  şimale  nazır  Bir 
âdem  eğilüb  geçer  küçük  kapudur  Amma  taşra  haremin  kapusı  garb 
tarafına    Kuneytaraya  mihrabın  yemin  ve  yesarında    sancag  ve 

bayrağları  vardır  Hul(â)sa  bir  âdem  safi  mariz  olsa  bu  Eyyub  nebi 
türbesi  kurbindeki  Sa'dun  köyündeki  Eyyub  nebi  aynına  ol  âdem 
girse  her  emri  hayyu  kadir  ol  âdem  cemii  illetden  halâs  olub  vücudu 
dürrü  beyz  âsâ  olur  Sabah  olub  cümle  Urban  şeyhleri  gelüb  paşa 
otağına  cem  olub  itdiler  kim  Ya  vezir  Bu  askere  kifayet  mikdarı 
zahire  getür  kim  bunda  kalan  zahirei  biz  size  avdetinizde  ve  ya  Maan 
ve  Alâ  ve  Medineyedek  yetişdiririz  Ve  Alâ  ve  Maanda  bizim  şeyhle- 
rimiz vardır  Anlara  sizinle  mektub  veririz  kim  cemii  levazımatınızı 
anlar  size  virsin  Siz  anlara  temessük  verin  Biz  onlar  ile  fud  oluruz 
Hemen  hava  lâtif  iken  bu  mahalden  hareket  idin  ki  mahı  Zilkadenin 
üçüncü  günüdür  Tenk  mahalle  kaldınız  didiler  Bu  mahalde  Ayintab 
ve  Meraş  ve  Türkmandan  beş  on  anka  kimesneler  gelüb  Devletli  vezir 
Bir  bir  bu  ordunun  canibi  erbaasın  hep  devir  etdik  Şu  yolumuz  üzre 
bir  göl  kenarında  Tuna  Kökü  derler  bir  çemenzar  ve  bir  canibi  kumsal 
yerler  vardır  Huccacı  müslimîni  bu  çamurdan  çıkarub  anda  nakl  idin 
Yer  yerden  kuvvetlidir  İnşallah  Ola  kim  hava  dahi  yahşi  ola  diyince 
paşa  hazretleri  derhal  cümle  Türkman  beğlerine  ve  baylarına  ve  Acem 
hanlarına  fermanlar  yazub  mübaşir  ağalar  tayin  eyleyüb  cümle  huccacı 
müslimîn  içre  nekadar  tülüleru  ve  maye  ve  beserek  ve  varvana  ve  tavusî 
develer  var  ise  yedi  bin  kadar  deve  cem  olub  nefiri  şeddi  rahile  dem 
urılub  cümle  huccac  harekete  suru  idüb  paşanın  cemii  bar  bengâhm 
ref  idüb  nice  kerre  yüz  bin  derd  belâ  ile  gark  müstağraka  tın  türab 
olarak  bir  saat  olan  yere  dört  beş  saatde  vardılar  Amma  nice  develerin 
çatıları  ayrılub  çamur  içre  kaldı  Meğer  bu  Samı  Şerifin  gök  devesi 
ve  beledî  devesi  çamura  dayanmazmış  Amma  tü(y)lü  Rumum  Türk- 
man devesi  ve  Acemin  Tavusî  maye  develeri  çamur  deryasın 
sökerek  cemii  harları  selâmete  çıkarub  paşa  bizzat  iç  ağaları  ile 
menzil  mahalline  gelüb  yine  cümle  develeri  geri  dönderüb  yurd 
yerinde  kalan  bîkes  huccacın  bar  bengâhı  ve  hayme  ve  haregâhı 
yükledüb  yurd   yerine  gönderdi  Bu  hal  üzre  yurd  yerinde  bir  huccac 


576  EVLİYA  ÇELEBİ 

ve  bir  yük  kalmayınca  paşa  yerinden  hareket  etmedi  Hakir  dahi 
beş  Türkman  dev(e)  sine  barlarım  tahmil  idüb  menzil  yerine  iki 
kerre  vardım  geldim  Hamdi  Huda  hava  lâtif  Amma  çamur  deryası 
mevc  urur  Badehu  paşa  dahi  mehterhanesin  çalarak  gerude  düşeni 
kaldırarak  batak  ve  çatakı  yatakı  yararak  mahı  zilkadenin  dördüncü 
günü 

Menzili   Karlyei   Turna 

Bir  püşte  üzre  iki  yüz  Arab  haneli  ve  bir  camili  karyedir  Cemii 
huccac  bu  mahalde  çemenzar  yerlere  konub  Cenabı  Bari  bir  şemsi 
âteştab  verdi  kim  cemii  esbab  ve  eşkaller  hafif  barlar  old(u)ğundan 
maada  cümle  mahlûkun  yüzü  güldü  Ve  bu  menzilde  cemii  firar 
eden  meşayihler  develeri  ile  geldi  İhtida  kilâ(r)  emini  olan  Demir 
paşa  oğlu  Osman  Bey  kilârı  padişahı  içün  bin  deve  ve  paşaya  üç  bin 
deve  ve  surre  emini  Topkapulu  Mahmud  Ağaya  iki  yüz  deve  bu 
tertib  üzre  cümle  huccaca  kifayet  miktarı  develer  tevzi  olundu  Bir 
gice  bu  menzilde  istirahat  idüb  Turra  Deresi  bira  tenezzül  bulub 
öte  tarafda  garkı  tıynden  halâs  olub  kalan  huccac  dahi  beri  tarafa 
nakil  idüb  cümle  huccac  Ayâ  Halimiz  niye  müncer  olur  Zilkadenin 
altı  günü  geçdi  Ayâ  Arafata  bu  sene  erebilmez  miyiz  deyüb  Turna 
köyünün  canibi  garbında  bir  bayır  üzre  bir  kubbei  âli  var  Meğer 
Hazreti  Daniyal  nebi  ^vtJiA.u  suhuf  nazil  olmuş  bir  peygamber  imiş 
Cümle  huccac  anda  varub  dua  eyliyüb  kurbanlar  idüb  fukaralara 
bezi  idüb  Ya  Rabbül  Alemin  Bizi  bu  sene  Haccül  Ekberden  mahrum 
etme  Ve  bizi  bu  çölde  koma  Bize  eyyamı  muvafıklar  ve  havayi 
lâtifler  ihsan  eyleye  deyu  bihad  sagu  saglıyub  tazarru  nalişler  idüb  el 
yüze  sürdiler  Hikmti  Huda  ol  mahale  kıble  tarafından  bir  badi  saba 
esüb  ruyi  semada  kesamet  [1]  komıyub  bir  mutedil  hava  oldukim 
(Mısra) 

Alem  hayatı  nev  bulur  canlar  bağışlar  dembedem 

mazmunu  üzre  cemii  huccaca  güya  ruzü  îd  oldu  Hemen  ol  an  topcı 
basıya  ferman  olunub  altı  pare  toplara  âteş  verildi  Ve  nefirler 
çalındı  Harmuş  paşa  çarkçı  olub  ileri  tayin  olundu  İki  Şam  çorbacı 
ve  iki  paşa  ağası  beş  yüz  yiğit  ile  gerüye  dündar  tayin  olunub  cümle 
Şam  askeri  sol  kola  ve  cümle  paşa  askeri  sağ  kola  memur  olub 
cümle  huccac  on  katar  ve  iki  caniblerinde  salma  develeri  dahi  huccac 
ile  ortaya  alub  bir  yaylım  top  ve  bir  kat  tüfenk  şadımanından  sonra 

[1]  (Kesafet)  olacak 


SEYAHATNAMESİ  577 

bir  gülbangi  Muhammedi  çekilüb  paşa  hazretleri  cümle  huccacın 
akibinde  sekizer  kat  mıehterhanesin  çalarak  sahrayı  basiri  ra'dvar 
gürliyerek  kırk  elli  pare  mamur  âbâdân  kuralar  ubur  iderek  cümle 
ahalii  kura  cemii  metaların  tariki  âm  üzre  çıkarub  cümle 
huccac  mekülât  meşrubatdan  müstağni  oldılar  Bu  mahalde  bir 
musanna  kubbei  âli  var  Ziyareti  Hatemüt  Tayi  Hazreti  Resul  asrında 
Halid  ibni  Velid  Şam  üzre  serdar  oldukda  bu  Hatemi  Tayi  dahi  çöl 
Urbanma  serdar  olub  Samda  Herkil  ile  cenk  iderken  mecruh  olub 
Bosra  şehrinde  sakin  idi  Anda  merhum  olub  bu  kubbei  âli  içre 
medfundur  Ve  Bosra  şehri  bu  mahalle  karibdir  kim  Hazreti  Resalet 
penah  Hadicei  Kübranm  mali  ile  ticaret  idüb  daima  bu  Bosra  şehrine 
gelidrdi  Badennübüvve  gelmediler  Şehri  azîm  imiş  Amma  Urban 
aşkıyasınm  zulmünden  harabdır  Bu  kuraları   12  saatde  ubur  idüb 

Menzil  evsafı  Kal'ai  Mazrak   (JL-i^O 

Sene  tarihinde  Beni  Hilâl  padişah(ı)  binasıdır  Bir  sahrayı  azîmin 
ortasında  şekli  murabba  bir  kârgir  kal'acikdir  Amma  içinde  beni 
âdemden  kimesne  yokdur  Bazı  mahalde  Urban  içine  keçi  ve  koyun- 
ların korlar  Gayet  çemenzar  mahsullü  vadidir  Ve  azîm  mugeylân 
ağaçları  vardır  Ve  âbı  hayat  suları  dahi  vardır  Sehl  bunda  istirahat 
idüb  yükleri  yığmadan  ve  çadırları  kurmadan  nefirler  çalınub  bu 
mahalde  cemii  huccacı  katara  tertib  iderler  Herkes  yerlü  yerinde 
giderler  Anı  ubur  iderek  dağlı  ve  taşlı  yollar  içre  derelerde  âbı  hayat 
sular  nuş  idüb  defi  atsan  iderek    lâtif  hava  ile   13   saatde 

Evsafı  kal'ai  Ayni  Zerka 

Sene  tarihinde  Nureddinüş  Şehid  binasıdır  derler  Bir  sivri  kaya 
üzre  şekli  murabba  bir  kal'ayi  ra'nadır  Güya  üstad  mühendis  des- 
tinden şimdi  çıkmış  bir  küçük  kal'dır  Amma  içinde  bir  ferdi  merd 
yokdur  Kudüsü  Şerif  hakinde  Kerek  nahiyesindendir  Bu  kal'a  altında 
cemii  huccacı  müslümîn  çadırsız  meks  idüb  üştür  esterlerinden 
barların  indirmeyüb  nehri  Zerka  kenarında  istirahat  idüb  develere 
yumakların  verüb  ve  taamlar  tenavül  olunub  nice  bin  tulum 
âbı  hayat  sular  alınub  nefiri  şeddi  rahil  çalındı  Bu  Ayni  Zerka 
Cebeli  Zerkadan  gelüb  kadim  a'sarda  çöle  gidermiş  Badehu  Hazreti 
Resaletpenah  Mekke  kârbanile  Bosra  şehrine  gelirken  bu  nehri  azîme 
işaret  buyurub  dağı  ve  taşı  aşarak  Hazreti  Resalet  ile  ta  bu  Ayni  Zerka 
kaPası  cenbinden  gelüb  andan  canibi  garbda  bahirei 
mahlut    olur    bir    âbı     hayatı    canbahşdır    Zira  menbaı     karlı     cebeli 

Evliya  Çelebi  9  —  37 


578  EVLİYA   ÇELEBİ 

müntehalardır  Ve  iki  canibi  Bağdad  kargısı  gibi  nistandır  kim  bu 
nistandan  kesüb  vilâyet  vilâyet  hedaya  götürürler  Gayetülgaye  mevzun 
ve  sun*u  içre    Bağdad     çölünden     gelmiş     arslan     çokdur 

derler  Amma  görmedim  Hakikatülhal  Bağdad  bu  mahalle  çölden 
arslan  gelse  vechi  vardır  Hakka  ki  arslan  yatağı  evce  ser- 
çekmiş  yalçın  cebeli  müntehalar  vardır  Bunda  dahi  yem  kestirüb 
Fırsat  ganimetdir  Havalar  mutedil  iken  şu  dağistandan  çıkub  çölistana 
kadem  basalım  deyüb  bir  taşlı  akabe  boğaza  varılub  âsân  vech  ile 
ubur  etdiğimiz  gibi  bir  musattah  cibal  üzre 

Menzili  Tebrike    {'^y>  ) 

Bir  bayır  üzre  bir  viran  hanı  var  Bu  mahalde  yine  yükleri  yık- 
mıyub  ve  çadırlar  kurmayub  sehl  rada  idelim  derken  biemriUâh 
yağmur  yağmağa  başladı  Cümle  huccacm  aklı  şaşdı  Bir  kaç  kerre  libur 
iden  huccac  Ayâ  bu  geçeceğimiz  Belka  sahrasın  nice  geçeriz  Nice 
kerre  bunda  huccac  gark  olmuşdur  Hattâ  Melek  Ahmed  paşa  Şam 
valisi  iken  bu  sahrada  huccac  hacdan  avdet  mahallinde  nice  bin  at 
ve  âdem  ve  deve  gark  olub  Melek  Ahmed  paşa  asker  gönderüb 
bu  mahlde  garet  olunan  esbabları  Urbandan  teftiş  ve 
tefahhus  idüb  deryada  katra  ancak  hâsıl  idüb  esbablar(ı)  halâs  oldu 
sahihlerine  verdiler  işte  bu  Belka  sahrası  böyle  oynak  ve  batak 
çamurlu  yerlerdir  deyu  feryada  başladılar  Ahir  cümle  huccac  ve 
umurdide  iş  erleri  paşa  huzuruna  gelüb  (Ayet)  o*;*  \^^  ^V»ı3  ^^j^i-j 
-üj\  ^c  ^yS  deyüb  müşavere  etdiler  Hemen  paşa  HjU  -ûıi^p-j  nın  akıbeti 
hayr  olsun  Kani  Şamm  iş  erleri  ve  delil  ibrahim  Çelebi  Bu  mahal- 
den kırk  kerre  ubur  etmişdir  Tiz  bir  kaç  âdem  ile  salt  atlılar  ileri 
varub  yol  ba(k)sınlar  deyu  ferman  idince  Şiar  Oğlu  ve  başçavuş  ve 
Hubbuzzeman  çavuş  dahi  nice  kâr  âzmude  iş  erleri  ve  askerin  pîri 
hünerverleri  Mütevekkilen  alâllah  deyüb  gitdiler  iki  saatden  yine  gel- 
diler Sultanım  Sahranın  sol  canibinde  bir  yol  vardır  Kumsal  yoldur 
Amma  yolumuza  muhalif  iki  gün  geru  kalır  didükde  hemen  paşa 
Bire  âdemler  Biz  doğru  yolumuzla  gitsek  Arafata  yetişmeziz  derken 
siz  bizi  iki  menzil  geru  sevk  idersiz  Padişah  başıyçün  sizi  şurada  kelle 
iderim  didükde  bazı  Şamlılar  Bu  Belka  sahrası  üç  saat  yerdir  Inşaal- 
lah  dahi  yağmur  tesir  etmemişdir  Geçeriz  Hemen  fırsat  ganimetdir 
Hareket  idelim  deyüb  altı  pare  toplar  atılub  nefirler  çalınub  her  kes 
yola  müteveccih  olub  eniş  aşağı  gidüb  huccacı  müslimîn  içinden 
bir  sadayi  Allah  Allah  kopub  cemii  âdemler  develerinden  inüb 
piyade  yalın  ayak  deveciklerin  yederek  eniş  aşağı  giderek  düz  sahraya 


SEYAHATNAMESİ  579 

endik  Amma  henüz  çamur  deryasına  geldik  Ve  yine  baranı  rahmet 
göz  açdırmıyub  yağmada  Ahir  bir  kadem  ileri  gitmeğe  mümkin  olmı- 
yub  5   saatde 

Menzili   Belka  Boğazı 

Ol  gice  ta  nısfuUeyledek  öyle  yağdı  kim  cümle  çadırlar  ve  develer 
derya  içinde  kaldı  Sabaha  beş  saat  kalarak  hamdi  Huda  yağmur  sehl 
aram  verüb  nefirler  çalındı  Hareket  olunub  yükler  bağlandı  Cümle 
bar  bengâhları  ile  amade  iken  bir  ra'dü  saika  ve  bir  riyhi  akim  esüb 
bir  kar  yağdı  kim  ne  meş'al  ve  ne  meş'alciyan  kaldı  Zulemat  dünyayı 
kaplayub  Ne  reh  ne  rahber  peyda  ebyatı  üzre  yügi  ile  çökmüş 
devenin  nicesi  helak  oldu  Ve  nice  âdem  mali  ve  rızkı  ile  gayib 
oldu  Ve  nice  çadırlar  kurulu  kaldı  Ahir  alay  çavuşları  nida  idüb  sa- 
bahadek  yine  bu  mahalde  develeriniz  iyhirin  deyu  tenbih  olunub 
emirülhacca  ferman  olundu  kim  bu  şebi  zulmetde  huccacı  ileri  koy- 
vermesin  deyu  tenbih  olundu  Ve  ta  sabahadek  bu  hal  üzre  develer 
yüklü  karar  olundu  Sabah  olunca  ne  bakarsın  cemii  sahra  derya  olub 
mevc  urur  Ahir  nefirler  çalmub  paşa  hazretleri  canı  başında  olan 
yiğitlere  kırkar  ellişer  altun  ihsan  idüb  pabürehne  bu  derya  içre  de- 
veleri çekerek  Belka  sahrasının  çamurlu  oynak  olmıyan  yerlerden 
her  kes  aklına  mülayim  yollar  ile  nice  bin  âdem  piyade  bu  hamun 
içre  Allah  deyüb  feryad  iderek  ve  develerine  Aydin  diyerek  sahranın 
sol  tarafında  bir  hanı  atik  var  Handa  sehl  çamur  ve  su  olmayub 
cümle  huccac  ol  tarafa  müteveccih  oldılar 

Hanı  Aynut  Tayr  (>yic>x) 

derler  Beni  Hilâl  halifesinin  binasıdır  Her  taşı  kuş  gözü  gibi 
hürde  taş  olduğundan  Hanı  Aynut  Tayr  derler  Canibi  erbaasında 
binayi  azimler  vardır  Matekaddem  şehri  kebir  imiş  Bu  mahalden 
huccac  güzer  iderken  huccac  içre  Arab  geldi  güftügûsu  oldu  Bu  taraf- 
dan  Huccacın  bazısı  yine  ulu  yola  sapub  nice  yüz  develerin  çatıları 
ayrılub  helak  olunca  yükleri  meydanda  kaldı  Cümle  huccac  bu  vadi 
içre  parekende  ve  perişan  herbiri  fırka  fırka  taallûkatlar  [1]  ile  can 
hazarına  düşüb  her  kes  emval  erzakdan  ayrılmada  Cümle  at  ve  katır 
ve  deve  ve  himar  gark  olub  nice  kerre  yüz  bin  guruşluk  mallar  ha- 
rar gar  ar  pay  imal  olmada  ve  nice  tahtırevan  ve  mahafiler  ve  avret 
ve  oğlanlar  piyade  olub  aşağısı  derya  yukardan  yağar  Berdü  serd 
ümmeti  Muhammedi  helak  etdi  Güya  mahşerden  bir  nisa  (n)  dahi 
oldu  Amma  Türkman  huccacı  ve  Acem  huccacı  bîbak  bîperva  tavusî 

[1]  Bağ-dad   Köşkü  nüshası  (taallûkatı) 


580  EVLİYA  ÇELEBİ 

ve  tü(y)lü  develerle  sürpüb  ol  batağı  selâmetle  çıkdılar  Beri  canibde 
gark  olan  develerin  ayakları  altına  nice  bin  kilim  ve  kiçeleri  payen- 
daz  iderek  baş  develeri  derkenar  etdiler  Amma  kilârı  âmire  ve  surrei 
padişahı  meydanda  kaldı  Hemen  paşa  bu  batağı  ubur  idüb  ileri  geçen 
Acem  huccacınm  ve  Türkman  huccacmın  önlerin  alub  Tiz  bu  ma- 
halde konakdır  deyu  paşanın  otağını  yüz  bin  rene  ina  ike  (ile)  tar- 
fetülayn  içre  kurub  halkın  yüzü  güldü  Cümle  huccacm  yarar  deve- 
lerin sahihleri  ile  geru  döndürüb  sahra  içinde  payimal  oldu  İbadul- 
lahın mallarından  bir  habbei  hardal  kalmıyub  cümle  payimal  olan 
garib  gurabaları  dahi  selâmete  çıkarub  Belka  sahrası  üç  saatlik  yer 
iken  on  saatde  bu  zikrolunan  âlâmı  şedayid  ile 

Menzili  sahrayi  Belka 

Bu  mahmel  (mahal)  bir  çemenzar  ve  kumsal  yerlerdir  Amma 
yine  yağmur  yağmadadır  Derhal  Hüseyin  paşa  ata  suvar  olub  ordu- 
nun canibi  erbaasm  dolaşub  parkende  ve  perişan  konanı  bir  yire 
cem  idüb  her  kangı  huccacm  devesi  bir  kerre  iki  kerre  gerude  kalan 
ibadullahın  malın  getiren  deve  sahihlerine  birer  altun  verüb  cümle 
bin  iki  yüz  yetmiş  altun  ihsan  idüb  acib  adli  Ömer  idüb  cemii  huccac 
hayır  dua  etdiler  Ve  bu  şiddeti  şitada  on  kazan  çorba  pişirüb  bazı 
huccaca  bezi  iderdi  Amma  Müzeyribden  ne  kadar  zahire  ile  salma 
develeri  var  ise  Belka  başında  ol  bârânı  çekdiğimiz  gice  üç  bin  yük 
malı  Urbanı  üryan  bırağub  bazısının  devesi  ve  bazı  kendüleri  kırılub 
firar  iderler  Beri  tarafda  cemii  huccacm  mekûlâtları  bu  hale  uğrayın- 
ca ol  gice  bir  yem  beş  altuna  ve  bir  vakıyye  be(k)sımat  üç  altuna  oldu 
Ve  huccacm  çoğu  Arafata  yetişmeden  meyus  oldılar  Ve  bu  mahalde 
yine  bir  riyhi  sarsar  kopdı  kim  cümle  hayme  haregâhları  yerinden 
koparub  pare  pare  etdi  Ne  hal  ile  paşaya  bir  gayri  çerge  kurdılar 
Hemen  paşa  cümle  iç  ağalarına  ve  huccaca  En'amı  Şerif  ve  Ihlâsı 
Şerif  ve  salevatı  şerife  ferman  idüb  ta  vakti  gurubadek  tilâvet  olun- 
dukda  hamdi  Huda  bârânı  rahmet  sakin  olub  ol  gice  bir  kuru  sovuk 
oldı  kim  on  bir  âdem  ve  iki  yüz  deve  ve  katır  ve  at  ve  himar  dondu 
Ve  cemii  tulumlarda  sular  yahpare  oldu  Ve  Belka  ve  Mefrak  gölleri  ve 
Kabe  çölleri  dondu  İrtesi  alessabah  huccac  bu  hali  gördiler  kim  bir 
zerre  çamur  kalmamış  Allaha  sad  bin  hamd  sena  idüb  nefirler  çalındı 
Hikmeti  Huda  dünki  gün  Belka  sahrası  çamuru  içinde  kalan  develer 
çamurdan  olunca  paydar  olub  yedi  sekiz  yüz  mikdarı  develer  orduyı 
islâm  başında  otlayub  gezerler  Hemen  sahihleri  varub  deveciklerin 
alub  hafif  yükceğizler  tahmil  olub  her  kes  katarında  yola  revane  olub 


SEYAHATNAMESİ  581 

giderken  Cenabı  izzet  bir  hurşidi  dirahşan  ihsan  eyledi  kim  cümle 
âdem  ve  hayvanat  mesrur  şadıman  olub  çöl  çölistan  ve  sahrayi  rima- 
listan  içre  garib  develer  seke  seke  giderken  bir  ulu  boğaza  girdik 
14  saatde 

Evsafı  Kal'ai  Katran  (ji>:) 

Şam  eyaletinde  Kudüsü  Şerif  sancağı  hakinde  Kerek  kal'ası  subaşısı 
hükmündedir  Amma  reayası  gayet  isyan  üzrelerdir  Hattâ  bu  hakir 
iki  yüz  mikdarı  salt  cirid  atlı  kimesne  ile  deve  ayağile  gitmek  ne 
belâdır  deyu  mukaddemce  gidüb  bu  Katran  kalfası  nümayan  oldukda 
kırk  elli  atlı  Urban  zahir  oldu  Amma  cür'et  idemediler  Yine  ol  ma- 
halde kaldılar  Anları  ubur  idüb  sağ  tarafımızdan  yüz  atlı  kadar  Urban 
mızrakların  silküb  Hu  Hu  diyüb  üstümüze  at  sürdiler  Hemen  şehbaz- 
larımızın  nısfı  ileri  at  sıçradub  bunlara  bir  yaylım  kursu(n)  bârânı 
lanet  gibi  yağdırınca  derhal  iki  mel'un  atdan  takla  hayi  kertem  perest 
oldu  Ve  üçü  dahi  kısrakları  düşüb  derhal  leşlerin  alub  firar  etdiler  Biz 
selâmetle  Katran  kaPasına  gelüb  atlarımıza  yem  asdık  Amma  kal'a 
kapusı  mesdud  olub  bir  kimesniye  bir  dane(i)  hardal  vermemek  içün 
ellerinde  bizim  paşadan  fermanları  var  Kal'ası  bir  çölistanda  şekli 
muarbba  bir  küçük  sengin  bünyad  kal'acikdir  Dayiren  madar  üç  yüz 
adımdır  Amma  hendeği  yokdur  Ve  kıbliye  nazır  bir  kapusı  var  içinde 
yedi  hane  ve  gayri  mahzenler  ve  bir  mescid  var  Dizdarı  ve  yetmiş 
nefer  merdümü  hisarı  vardır  Ve  Kerek  nahiyesinden  zahire  getirüb 
bunda  huccaca  füruht  idüb  azîm  kâr  iderler  Ve  bu  kal'ada  hamdi 
Huda  bir  at  yemi  bir  guruşa  bulundu  Amma  kaPa  bedenlerinden 
zenbil  ile  ihtida  guruşu  alub  muradları  üzre  metaların  verirler  Divar- 
larının  kaddi  yirmi  arşın  bâlâdır  Ve  kal'anın  şark  tarafı  divan  önün- 
de bir  bürkei  azîmi  var  Tulen  ve  arzan  ikişer  yüz  adımdır  Vakti  şita 
olmak  ile  leb  berleb  mâi  tahir  idi  Ve  yirmi  arşın  amik  idi  Hakir  bu 
mahalden  kal'a  kulu  ile  ve  iki  yüz  tüfenkendaz  refiklerimiz  ile  salt 
olub  canibi  garba  dağlar  ve  taşlar  ve  sengistan  yollar  aşarak  iki  saatde 

Evsafı  kal'ai  Kerek 

Kudüsü  Şerif  eyaletinde  başka  sancakdır  Voyvadalıkdır  iki  yüz 
âdem  ile  hüküm  ider  Ve  yüz  elli  akçe  kazadır  Nahiyesi  yetmiş  pare 
kuradır  Sene  tarihinde  Ali  Abbasiyan  binasıdır  Sene  922  tarihinde 
içinde  olan  Urban  kal* anın  miftahların  Selim  Şaha  teslim  etmişlerdir 
Eflâke  serçekmiş  bir  kûhu  bâlâ  üzre  sengin  bünyad  binayi  Ferhad 
bir  kaPai  üstaddır  Ve  şekli  muhammes  burç  barusı  metin  ve  müsed- 


582  .  EVLİYA  ÇELEBİ 

des  kal'aları  vardır  Cümleden  canibi  cenuba  nazır  Tahir  Beybars 
kal'ası  güya  burcu  karai  Kahkahadır  içinde  yüz  elli  toprak  örtülü 
haneler  ve  bir  camii  ve  bir  hanı  ve  bir  hammamı  ve  suku  muhta* 
sarı  var  Amma  bağ  ve  bağçesi  bîhisabdır  Matekaddem  bu  kal'a  Mısır 
padişahlarının  mahbeshaneleri  idi  Mücrim  olan  kimesneleri  bunda 
habs  iderler  idi  Hâlâ  bu  Arabistanda  bundan  sa'b  ve  metin  ve  müs- 
tahkem kaPa  yokdur  Hattâ  Ali  Abbasiyandan  bunda  kaPa  haricinde 
medfunlardır  Yedi  sene  bunda  haps  olub  merhum  olmuşlardır  Ve 
ziyoireti  ŞeyK  ^üccâ  tankı  bürhanîden  ulu  sultandır  Ve  bu  kal'a  öyle 
âlidir  kim  canibi  garbisinde  bahirei  Hazreti  Musa  ve  âsitanesi  nüma- 
yandır  Şark  canibinde  Katran  kaPası  ve  çölistan  ve  nakşi  bukalemun 
zahirdir  Hasılı  kelâm  bu  şehirden  mekûlât  meşrubatlarımız  alelacele 
alub  yine  canibi  şarka  aşağı  Katran  kal'asın  temaşa  iderek  âni  gördük 
Huccacı  müslimîn  güruhu  enbuh  gibi  katar  katar  çekilmede  Aklımız 
başımızdan  gidüb  iki  saatde  yine  Katran  kal'asına  geldük  Cümle 
huccac  gitmiş  Ancak  dümdar  kalmış  Anı  görüb  rahatı  can  bulub 
aheste  aheste  havayı  mutedilde  kâh  kumsal  kâh  hürde  taş  içre  ve 
cabeca  dirahti  mugeylân  içre   14  saatde 

« 

Evsafı   menzili   Tabut  u:..^i^) 

Kudüsü  Şerif  hududundadır  Amma  bu  mahalde  kura  ve  kasabat- 
dan  bir  âsâr  yokdur  Ancak  bir  bayır  üzre  bir  menzilgehdir  Lâkin 
canibi  erbaasında  sakin  olan  Urbanlar  metaların  getirüb  orduyı  gani- 
met ider  Fırsat  bulursa  huccacı  garet  idüb  firar  ider  Dağlara  gider 
Hamdi  Huda  bu  mahallerde  günden  güne  havalar  lâtif  ve  itidal  üzre 
olub  kumsal  yollar  ve  ısıcak  çöller  olmağa  başladı  Ve  cümle  develerin 
ve  gayri  hayvanatların  yüzü  gözü  ışıladı  Ve  bu  mahalde  bir  ayni 
cariye  vardır  Ta  Halilürrahman  dağlarından  beru  gelüb  canibi  garbda 
çöl  içre  gaib  olub  cümle  huccac  ol  âbı  rakikden  defi  atsan  idüb 
vakti  guruba  karib  cemii  dev(a)  batların  sakyiderken  üc  katar  şütürü 
Urban  olub  ılıcak  vaveyla  kopunca  paşa  derhal  beş  bayrak  levend  at 
tayin  idüb  akiblerince  yetişüb  cenk  ide  ide  altı  kelle  ve  üc  dil  kayıd 
ben  idüb  develeri  halâs  idüb  sahihlerine  teslim  olunub  baş  ve  dil 
getiren  gazilere  kırkar  altun  ve  gayriye  üc  altun  ihsan  olundu  Ve 
paşa  delilleri  söyledüb  Ya  sultan  alessabah  gafil  olman  Sizi  Arab  urur 
deyu  haber  verüb  bu  delilleri  sarıcalar  hapsine  verüb  nısfulleylde 
nefir  çalınub  yola  revane  olunub  ileri  giden  çarkacı  kolundan  bir  dil 
dahi  tutulub  Vallahi  Beni  Zühd  ve  Beni  Ali  Omur  ursa  gerekdir 
Gafil  olman    deyu    evvelki    delillerin    diline     bu  dahi  muvafık  gelüb 


SEYAHATNAMESİ  583 

derhal  paşa  cebehanei  meydanı  muhabbete  döküb  cümle  askeri  islâm 
pürsilâh  olub  on  iki  katar  yan  yana  huccacı  koyub  tahtırevanlar  iki 
tarafda  üç  kat  Türkman  huccacm  ve  Acem  huccacm  ortıya  Şam 
askeri  sol  canibe  paşa  askeri  sağ  canibe  zulcenaheyn  varır  Sekban  ileri 
çarka  ile  sarıca  gerude  dümdar  ile  huccac  içinde  salt  atlı  olan  pürsilâh 
askeri  dahi  yemin  ve  yeyayire  (yesara)  alettretib  âmâde  idüb  kendü- 
leri  iç  ağaları  ile  kalbi  askerde  rikâb  rikâba  bu  minval  üzre  kök 
demire  müstağrak  asker  mevc  mevc  ve  fevc  fevc  cümle  hüccac  huzuru 
kalb  ile  gidüb  sekiz  kat  mehterhanei  Osmaniyan  güm  güm  ötüb  dağ 
ve  taşlar  ra*d  vari  gürliyerek  Aneze  nam  mahale  karib  oldukda  dağı 
ve  taşı  Urbanın  sırık  ormanı  dutmuş  bir  hayli  bulandılar  ve  çalkan- 
dılar Amma  gördiler  kim  bu  geliş  sair  huccac  gelişi  gibi  değil  Bilâ- 
hare kararları  firara  mübeddel  olub  tarumar  misali  muramar  olub 
19  saat  gidüb 

Evsafı  menzili  Aneze 

Bu  mahalde  kura  ve  kasabatdan  bir  şey  yokdur  Ancak  bir  vasi 
sahradır  Bu  mahalde  paşa  cümle  askeri  tmaba  kurub  âmâde  dururken 
Aneze  Urbanmdan  ve  Vahidatdan  ve  Beni  Zühdden  âdemler  gelüb 
surre  istediler  Hüseyin  paşa  buyurdılar  kim  Kanunu  Süleymanîde  siz- 
lere surre  anın  içün  tayin  olunmuşdur  kim  cümle  huccaca  malları  ile 
nice  bin  [1]  ve  hizmet  mukabelesinde  size  surre  ve  atıyye  ihsan 
olunur  Yohsa  dağ  başında  beş  on  bin  Urban  ve  üryan  ile  alay  göster- 
mekile  surre  değil  size  bir  nukre  viremem  deyüb  Kaldır  bu  kâfirleri 
deyince  on  ikisin  dahi  Kâtu  bölükbaşı  dest  berkafa  zencir  ile  kayıd  bend 
idüb  Nabluslu  Küçük  Yusuf  çorbacı  ve  Yeğen  beği  iki  bayrak  asker  ile 
şeyhlere  varub  Buyurun  Eğer  padişahın  doğrusu  iseniz  padişahın 
bir  Vallahi  biz  dağ  âdemîsiyiz  Böyle  bir  veziri  dilir 

huzuruna  varmağa  havf  iderim  Zira  yedi  kerre  Osmanlı 
gördüm  Gazze  paşası  bir  hile  ile  karındaşım  oğlu  Beşirin  basın 

kesüb  Sultanı  Ruma  göndürdü  Eğer  paşa  surremiz  ihsan  iderse  senei 
sabık  üzre  on  bin  guruş  ider  Alub  duai  hayr  ideriz  Nitekim  bizim  ol 
âdemlerimiz  anda  mahbusdur  Bu  veziri  âlişan  zemanmda  huccaca  ve  ne 
âyende  ve  revendeye  vaz'ıyed  etmeziz  Ve  sizleri  dahi  habs  etmeziz 
deyu  tevazuane  muamele  iddiler  Yusuf  Ağa  dahi  Ya  şeyh  Sizin  kanunu 

padişahı  üzre  surreniz  yedi  yüz  guruş  ve  bir  hil'ati  fahire  Ve  sizlerden 
hâkime  birer  küheylân  at  hedaya  verilir  Paşa  sizlere  kanundan  ziyade 

virmeğe  memur  değildir  O  dahi    hizmet    etmeğe    gelirseniz    müstahak 

olursuz  didükde  Vallahi  hedayasın  gönderirim  Amma  kendim  varmam 

[1]   Bağdad     Köşkü    nüshası  (zahire     getiresin  ve  önlerine     düşüb  kulağ-uz     olasız    Ve 
cümle  huccaca   malları  ile  zahire  aötürüb  bürkeleri  su  ile  doldurub   aözedesiz) 


584  EVLİYA  ÇELEBİ 

deyiib  üç  dane  küheylân  at  günderdikim  her  ayakları  birer  kese  de- 
ğer Zira  bunlar  mabeyininde  küheylân  atların  hasib  nesebile  gerdenle- 
rinde  şecereleri  vardır  kim  giranbehalı  safinatulcenadatları  olur  Bu 
atlar  ile  elli  çift  kaplan  postları  ve  yirmi  şemame  amberi  ham  gön- 
derüb  paşa  hedayasm  kabul  etmeyüb  Ta  kendüsi  cemii  Urbanile 
huccacı  müslimînin  hizmetinde  bulunmayınca  ana  bir  mankır  virmek 
ihtimalim  yokdur  Inşaallah  selâmetle  avdet  etdükde  ben  anıka'rı  der- 
yada olsa  bulurum  Zira  senei  sabıkada  anlar  huccaca  ne  işlediler  Anı 
unutdılar  mı  Tiz  şu  evvel  gelen  melunları  pek  zabt  idün  deyu  tenbih 
idüb  nefir  çalınub  lâtif  hava  ile  çölistan  içre  kâh  kumsal  ve  kâh 
sengistan  ve  mugeylistan  içre    1 1   saatde 

Evsafı  menzili  kal'ai  Maan 

Sene  tarihinde  binasıdır  Bir  bayır  dameninde  şekli  mu- 

rabba hendeksiz  bir  küçük  kaPadır  Dayiren  madar  cürmü  üçyüz 
adımdır  Ve  kıbliye  nazır  bir  demir  kapusı  var  Beş  ayak  nerdüban 
ile  çıkılır  Ve  içinde  yirmi  aded  hürde  hanecikler  ve  bir  zaviye  var 
Matekaddem  Şam  yeniçerisi  hükmünde  imiş  Badehu  Urban  içinde 
olan  mustahfızanı  bir  hile  ile  cümlesin  kati  idüb  mutasarrıf  olmuşlar- 
dır Hâlâ  dizdarı  neferatı  yokdur  Ve  kapusı  üzre  tarihi  var  Amma 
izdihamdan  tahrir  idemedik  Bu  kal'adan  taşra  canibi  erbaasında  bağ 
ve  bağçeli  âbı  hayat  sulu  ve  bilâhisab  nahli  hurmalı  ve  bin  beş  yüz 
mükellef  ve  mükemmel  Urban  haneleri  vardır  Ve  halkı  gayet  mün*- 
imdir  Yılde  bir  kerre  her  bir  Arab  beş  altı  bin  guruş  kâr  ider  Ehli 
iyali  nisvanları  zer  enderzere  müstağraklardır  Ve  merali  ve  gazali  gözlü 
mahbub  ve  mabubeleri  var  kim  tâbir  olunmaz  Samı  Şerif  eyaletinde 
Kudüsü  Şerif  sancağı  hakinde  mamur  âbâdan  kasabadır  Uç  camii  ve 
bir  hammamı  var  Amma  suku  muhtasarı  yokdur  Ve  bu  şehrin  halkı 
gayet  âsilerdir  Beş  âdemden  ahalii  vilâyet  şikâyet  idüb  zencire  uruldu 
Ve  bir  âdem  bir  huccacın  devesin  serika  idüb  bir  handa  saman 
içinde  deve  (i)  pinhan  etmiş  Bulunub  basübut  paşa  anın  boynun 
urdu  Cümle  ehli  beled  havf  ve  haşyete  düşüb  dağlardan  develerin 
getirüb  iki  bin  deve  mikdarı  huccaca  ucuz  kiraları  ile  ta  Alâ  ^ic  ya 
on  konak  yer  götürmek  şartile  develerin  verüb  huccaca  hizmet  etdiler 
Ve  paşa  otağın  birisin  bu  kaPada  bırağub  sayir  bîmana  eşyaları  dahi 
huccacı  müslimîn  defter  ile  bırağub  sebükbar  oldılar  Ve  bu  âyânı 
şehir  paşaya  iki  bin  erdeb  şair  ve  elli  çuval  un  elli  çuval  beksimat 
imdad  eylediler  Ve  matekaddem  Müzeyribde  çamur  içinde  kalan  iki 
bin  yük  şaîr  ve  kul  içün    meşayihler  Maan    kal'asmdaki    şeyhler  ver- 


SEYAHATNAMESİ  585 

sinler  deyu  deruhde  idüb  desti  hatları  ile  paşanın  destine  temessü- 
kâtlar  vermişlerdi  Paşa  kethüdası  ol  temessükâtları  ibraz  idüb  bin  deve 
yükü  sair  ve  ful  verüb  bin  deve  yükü  dahi  avdetde  vermeğe  taahhüd 
etdiler  Huccacı  müslimîn  bu  şehirde  öyle  ganimete  nail  oldılar  kim 
Müzeyrib  kaPasmda  çekdikleri  âlâm  şedayidi  feramuş  etdiler  Ve  bu 
şehrin  Şam  yolu  canibinde  nece  yüz  âbı  hayat  kuyular  vardır  Ol 
mahalde  ibretnüma  bir  beyaz  kelb  timsali  var  Sengi  haradandır 
Amma  güya  biemriliUâh  zîruh  zan  olunur  Mucizei  ResuluUahdır 
Hikmet  oldurkim  kaçan  Hazreti  Resulü  Huda  Muhammedül  Mustafa 
kablennübüvve  Bosra  şehrine  ticarete  giderken  bu  mahalde  bir  münkir 
feday  (i)  davayi  mürd  ile  Hazreti  kati  etmeğe  hücum  etdikde  derhal 
Resulü  Ekrem  [1]  ^\^}i*  ^iTl^s  buyurduklarında  biemriliUâh  taş  olub 
bir  kelbi  akurdur  kim  âdem  görünce  vehm  ider  Bu  mahalde  canibi 
cenuba  bir  şahrah  oldur  Halilürrahman  şehrine  bu  rah  ile  bir  konak 
yerdir  Ve  Ayni  Zerkadan  ta  bu  mahalle  gelince  bu  dağların  selleri 
ve  uyunları  cümle  bahirei  olur  Ve  bu  Maan    kal'asmdan 

kalkub  çöl  ve  çölistan  kâh  kumsal  ve  kâh  çengelistan  ve  kâh  sengis- 
tan  içre  ubur  iderek  16  saatde 

Menzili  Akabe 

Sarb  enişdir  iki  canibi  eflâke  serçekmiş  yalçın  kayalardır  «oıLiUM 
Nece  deve  helak  olur  Bu  mahalde  huccacm  katarı  bozulub  cümle 
ibadullah  piyade  olub  her  kes  cemellerini  birer  birer  çekerler  Gayet 
mahuf  ve  muhataralı  yerlerdir  Bir  kaç  kerre  Urban  aşkıyası  huccacı 
bu  Akabede  nehbü  garet  etmişdir  Hemen  paşa  cümle  bayrakların 
dere  ve  depelerin  kemingâhlarına  koyub  bilâ  havf  cümle  ricaluUah 
ubur  etmeğe  başladı  Bir  ulu  azîm  deredir  Bu  Akabei  aşub  10  saat 
dahi  gidüb 

Evsafı  kal'ai  kudret  Cugeyman  (öio^r) 

Bir  sahranın  canibi  cenubîsi  nihayetinde  bir  cebeli  müntehaya 
karib  sun'u  Huda  yek  pare  bir  kaya  kal'adır  Amma  derü  divardan 
alâmet  yokdur  Ve  içinde  âdemi  zad  dahi  yokdur  Bir  püştei  sagire 
üzre  vaki  olmuşdur  Ve  bu  mahallin  canibi  cenubunda  nısıf  saat  yer- 
dir Bir  sazlı  gölün  ayağına  Süleyman  Han  duhteri  Esm  (a)  han  sultan 
bir  bürke  (i)  azîm  bina  etmiş  Maan  kalfasından  su  getirmiyen  bundan 
alır  Amma  sehl  şurcadır  Çok  nuş  etmemek  gerek  Amma  hayvanata 
zarar  etmez  Bu  mahalden  sulanub  yine  nefirler  çalınub    mugey lanlar 

[1]   (^)  olacak. 


586  EVLİYA  ÇELEBİ 

içre  ubur  idüb  anı  geçüb  bir  sahrayi  bîpayan  içre  ciran  ve  hargûş 
sayıd  şikâr  iderck   16   saatde 

Evsafı  kal'ai  Peygamber  Eşmesi 

Sene  56  tarihinde  Hazreti  Muaviye  binasıdır  Bir  çöl  ve  çölistan 
yerde  şekli  murabba  şeddadî  binayi  sengindir  Ve  darı  müdevveri  dört 
adımdır  Garba  nazır  bir  kapusı  vardır  Beş  ayak  taş  nerdüban  ile 
uruc  olunur  Bu  kal'a  içre  Şam  yeniçeriyanından  bir  çorbacile  iki 
yüz  neferatı  vardır  Topcı  ve  cebeciyan  ve  mükellef  topları  ve  cebeha- 
nesi  vardır  Bu  kaPa  içre  iki  yüz  mikdar  höcreleri  vardır  Ve  bir 
mescid  ve  bir  hammamı  sagiresi  var  Ve  Hazreti  Resalet  penah  Mek- 
keden  Bosra  şehrine  ticaret  ile  giderken  bizzat  mübarek  desti  şerifleri 
ile  eşdiği  eşme  kal'a  içinde  kaynar  bir  âbı  zülâli  canperveridir  Ve 
huccacdan  ishal  marazına  mübtelâ  olan  nuş  etse  biemriliUâh  şifa 
bulur  Mucizei  ResuluUahdır  Anın  içün  Peygamber  Eşmesi  derler  Ve 
bu  kal'a  ol  şerifiyyet  içün  bina  olunmuşdur  Ve  bu  eşme  kenarında 
bir  mescid  var  Ancak  beş  âdem  alur  Gayet  küçükdür  Bizzat  Hazreti 
Resalet  anda  ibadet    idüb    istirahat    etmişlerdir  niyyetine 

habı  rahate  varan  eğer  haste  ve  bîderman  sıhhat  selâmet  bulub 
tendürüst  olur  Ve  bu  kal  [1]  ile  hizmet  etseler  bir  habbe  ve  bir 
cübbiye  muhtaç  iken  bir  senede  cümle  ihtiyacdan  beri  olub  mali 
ganayime  bu  kaPiye  nöbetçi  yazılmağa  can  atarler  Ve  bu  kalfa- 

nın şimalinde  bir  bürkei  azîmi  var  Kal'adan  pinhanca  bu 

bürkiye  nazırdır  Zira  çöl  arabı  daima  gelüb  suyu  keser  Ve  bu 
mahalde  iki  yüzden  mütecaviz  eşmeler  vardır    Ve    her  çi' 

kar  Amma  şurcadır  Hayvana  âlâdır  Beni  âdeme  müshildir  Az  nuş 
etmek  gerekdir  Her  şeyin  kesretinde  zarar  vardır  Ve  bu  kal* anın  ca- 
nibi erbaası  muhsuldar  kuralar  olmagile  mamur  kuraları  ile  gelüb 
meksidüb  cümlesi  metanı  getirüb  beyi  şira  idüb  huccacı  ganimet  ider- 
1er  Andan  kalkub  yine  çölistan  içre   7   saatde 

Menzili  Kaul  Basit  Biatıyye    (4-  ^:h^'j^s) 

Yani  Kuru  Kavak  derler  bir  bîhasıl  çölistan  yerdir  Suyu  dahi 
yokdur  Sayir  zeman  huccac  bunda  meks  idermiş  Amma  bu  senede 
tenk  mahal  olmagile  iki  konağı  bir  idüb  şebruz  ârâm  etmeğile  bunda 
dahi  yükleri  yıkmadan  yine  kûsu  rihlet  çalınub  mahuf  ve  muhatara 
yerleri  ubur  iderek    13   saat  dahi  gidüb 

I  I]    Bağdad   Köşkü  nüshası   (Kala) 


SEYAHATNAMESİ  587 

Evsafı  menzili  kal'ai  Asi  Hurma 

Şamdan  Mekkei  Mükerremenin  nısıf  rahıdır  Ve  huccac  avdet 
etdükde  Nablus  paşası  ve  Aclûn  paşası  sancaklarında  olan  erbabı  ti- 
mar  ve  zuama  ile  beş  altı  bin  deve  ile  malâmal  meta  ve  mekûlât 
ve  melbusat  ile  ta  mahalle  gelüb  huccacı  ganimet  ederler  Huccac  ta- 
ze can  bulub  giderler  Bu  dahi  Şam  eyaletinde  bir  cedid  kal'ai  lâtif- 
dir  Sene  tarihinde  Nurreddinüş  Şehid  binasıdır  Müruru  eyyam  ile 
harabe  yüz  tutub  Sultan  Mehemmed  Hanı  Rabiden  hattı  şerif  varid 
olub  Naşif  Oğlu  bina  etmişdir  KaPası  bir  düz  yerde  bir  mürtefî 
kumsal  depe  üzre  çar  kuşe  ve  çar  kulleli  bir  kal'ai  yekparedir  Ve 
cürmü  dört  yüz  adımdır  Amma  hendeği  yokdur  Şimale  nazır  bir 
demir  kapusu  vardır  Atebei  ulyası  üzre  kâşii  Çin  içre  bu  tarih  tahrir 
olunmuşdur  (Tarih) 

Ve  bu  kal'a  içre  bir  Şam  çarhacısı  ve  iki  yüz  Şam  yeniçerisi  ve  top- 
cı  ve  cebecisi  ve  şahane  şahı  topları  ve  cebehanesi  vardır  Ve  cümle 
yirmi  höcre  ve  bir  camii  ve  bir  hammamı  muhtasarı  ve  bir  âbı  ha- 
yat çahı  mâsı  vardır  Ve  kal' anın  garbında  bir  bürkei  azîmi  var  Yer- 
den kaynar  Gayetülgaye  âbı  hayatdır  Ve  mucizei  ResuluUah  ile  tulü 
etmişdir  Zira  Hazreti  Resaletpenah  bu  mahalden  ubur  etdükde  ahalisi 
ehli  tüccarı  müteezzi  idüb  mekûlât  meşrubatdan  bir  şey  vermiyüb  ehli 
karhan  Ya  Muhammed  Emin  Bu  kavim  size  ianet  idüb  hurmalar 
vermezler  deyu  şikâyet  etdüklerinde  Hazret  dahi  buyururlar  kim  Hur- 
malarıda  kendüler  gibi  âsi  olub  mahsul  vermesin  buyurduklarından 
anunçün  Asi  Hurma  derler  Hakikatülhal  evce  serçekmiş  nahli  hur- 
malar var  Amma  mahsulleri  bir  güne  ısı  âsi  hurmadır  Bir  semin  te- 
merdir(l)  Ve  çekirdeğinin  içi  boşdur  Biberdan  ve  nemekdan  iderler 
iri  hurmadır  Tenavül  iden  serasime  olur  Eşcarı  sayir  hurma  gibi  bir 
seramed  nahil  değildir  Çatal  çataldır  Ve  berki  dahi  gayri  güne  oldu- 
ğundan ehli  beled  bildilerkim  Muhammed  Emin  bed  dua  etdi  dera- 
kab  Ya  Muhammed  Biz  etdikse  sen  etme  Zira  sen  cjjIUüâz-j  sin  lyali- 
miz  ile  kefaf  kifayetimiz  kalmadı  Suyumuz  yokdur  Bize  rahmet  duası 
eyle  deyu  reca  etdiklerinde  recaları  hayyizi  kabulde  vaki  olub  derhal 
mübarek  desti  şerifleri  ile  bu  kumsal  yeri  eşüb  üç  aded  yerden  uyu- 
nu  züzâl  zahir  olur  kim  hâlâ  cümle  huccac   andan  defi  atsan  iderler 

(1)  j^  Hurma, 


588  EVLİYA  ÇELEBİ 

Ve  bu  mâi  tabirin  ayağında  serapa  bağ  bağçe  ve  limon  ve  turunç  ve 
ağaç  kavunu  basıl  olur  kim  ber  biri  ikişer  vakıyye  gelürler  Leziz  in- 
ciri olur  Ve  kavunu  ve  karpuzu  gayet  âbdar  ve  firavandır  Huccac(ı) 
ganimet  etdi  Ve  bağçelerden  aşağı  fezası  serapa  mabsuldar  alefzar  fe- 
zalardır Ve  kal'adan  taşra  yetmiş  seksen  mabazinler  ve  bir  kaç  dük- 
kânçeler  vardır  Malâmal  zabayiri  gûnagûn  ile  memlûdur  Bunda  dabi 
buccac  gani  olub  barı  zevayidlerin  bu  kal'ada  bırağub  bir  saatden 
sonra  nefirlere  demler  urılub  yola  revane  olundukda  yine  paşa  tara- 
fınddan  alay  çavuşları  kol  kol  bazırbaş  olun  deyu  tenbib  edüb  mey- 
mene  ve  meysere  zülcenab  var  askeri  islâm  baccacı  ortaya  alub  ol 
şebi  zulmetde  nice  kerre  yüz  bin  meş*al  ve  fanusu  şem*i  riybler  ile 
çıragan  olub  leylei  zulmetde  âlem  mebtab  olub  zemin  münevver  oldu 
Badehu   sabah  olub   7   saat 

Menzili  Makabir 

de  yükile  yapile  ârâm  olunub  cümle  sütürlere  nefakaların 
verüb  bir  saat  istirahat  olundu  Bu  mahalle  Makabir  dimenin  aslı 
oldur  kim  zemanı  kadimde  bir  şehri  muazzam  var  imiş  Hâlâ  hara- 
bistandır  Bu  mahalde  Makahiri  Asaf  Berhiya  bir  kubbei  âli  içinde 
medfundur  Amma  yoldan  nîm  saat  baiddir  Divler  binası  olmak 
gerek  Zira  kubbesi  yek  pare  taşdandır  Bu  binanın  misli  Şam  kurbin- 
de  Baalbek  kal'asıdır  Asaf  Berebya  oldur  kim  Hazreti  Süleymanın 
veziri  idi  Ve  Belkısi  Seba  şehrinden  ismi  âzam  ile  Hazreti  Süley- 
mana  getiren  Berehyadır  Ve  bu  mahalde  Ali  Berebya  derler  beş  yüz 
miktarı  Urban  üryan  zaiflerdir  Amma  celâl  sahibi  kavimdirler  Bu 
mahalden  yine  kalkub  dağ  ve  rağlar  içre  tathir  olunmuş  tariki  âm 
içre  6  saatde 

Menzili  Akabe 

Bunda  yine  katarlar  bozılub  cümle  buccac  piyade  olub  âsân  vech 
ile  ubur  olunub   12  saatde 

Menzili  evsafı  kal'ai  Hayder 

Bu  mahalde  Hayderî  Urbanı  sakindir  Anlar  Hazreti  Haydar  Ali 
sülâlesinden  geçinirler  Anların  kavli  üzre  bade  Hicretünnübüvve 
sene  tarihinde  bu  kal'ai  Hazreti  Ali  Hayderi  Kerrar  bina  etdiğinden 
KaPai  Hayder  derler  Hikmeti  Huda  sene  tarihinde  Şam  veziri  Hay- 
dar paşa  müceddeden  bina  etmisdir  derler  Haslı  kelâm  üç  dere  diha- 


SEYAHATNAMESİ  589 

nmda  bir  yalçın  kûhu  bâlânın  dameninde  rüknü  murabba  bir  ve  mc' 
tın  kal'acikdir  Ve  darı  müdevverei  kâmil  dört  yüz  adımdır  içinde 
bir  Şam  çorbacısı  ve  bir  oda  Şam  yeniçerisi  mustahfızandır  Ve  kapu- 
su  şimale  nazır  bir  demir  kapudur  Ve  içinde  kırk  elli  bekâr  arab 
höcreleri  ve  cebecisi  ve  topcısı  ve  on  iki  kıt'a  şahı  tobları  ve  bir  me- 
sacidi  vardır  Ve  babının  sağ  tarafında  bir  bürkei  azîmi  var  Öyle  ser- 
mab  zülâl  idikim  Huda  hakkı  güya  şaraben  tabura  idi  Ve  tulu  etdü- 
ği  zemin  gayet  yakındır  Mustahf izanı  çeriyan  andan  suta§(ıy)ub  bür- 
kei leb  berleb  iderler  Hamdi  Huda  bu  kaPada  dahi  olkadar  zahire 
bulundikim  bir  yem  iki  pareye  ve  bir  ful  yem  üç  bariye  sayir  zaha- 
yir  dahi  ana  göre  idi  Gerçi  huccacın  cemii  zahireleri  Müzeyrib 
kaPası  şitasında  kaldı  Amma  (Ayet)  cı^•s\  oyiMji  J\3jH^a  <iHo^  dir  (Ayet) 
U';j  *ın  ^^c  V<  ü^jV»^|  ^;<j  j*l.^  nassı  katı'ları  üzre  Rabbülâlemîn  her  menzilde 
terü  taze  nimet  ganimetler  ihsan  ihüb  hakir  Hüseyin  paşa 

devletinde  her  menzilde  kendü  ile  nimeti  nefisler  tenavül  idüb  hud- 
damlarıma  ^j  jjl9  j.  Ua  cümle    huccac  ganimet  üzre  idiler 

Amma  bir  menzilde  hab  rahat  yok  idi  gice  gündüz 

şeddi  rahil  idüb  giderdik  Amma  kuvvet  ve  kudret  sahibi  Allah  cemii 
üştür  ester  barkeşlere  [1]  ermek  ihtimali  yok  idi    Ve  bu 

Hayder  kal'asının  ganimet  olmasının  aslını  sual  eyledim  Meğer  Mı- 
sırın [2]  kaPasına  bir  menzil  yer  imiş  Mabeynehüma- 
smda  bir  cebel  var  imiş  Cümle  zahireleri  Mısırdan  ol  iskeliye  andan 
Kal'ai  Haydere  develer  ile  gelirmiş  Anınçün  ganimet  olurmuş  Yohsa 
bu  Hayder  kaPasınm  canibi  erbaasmda  kura  ve  kasabatdan  bir  ima- 
ret yokdur  Canibi  şarkîsi  çol  çölistandır  İki  günde  Urban  heccan  ile 
nehri  Muradı  geçüb  Bağdada  gider  Ve  bu  kal'ada  sakin  olan  ihti- 
yarlar nakil  etdiler  kim  bir  kaç  kerre  biliriz  Nehri  Murad  taşub  bu 
sahrayı  derya  idüb  ta  bu  kal'a  dibine  geldi  deyu  hikâye  eylediler  Ve 
sahihdir  Hattâ  hakir  Samda  iken  Meval  Urbanın  urmak  içün  yedi 
bin  askerle  kal'a  (i)  Aneh  <^  ve  kala  (i)  Selme  4.jl-  üzre  dört  gün 
ılgar  ile  nehri  Murad  kenarında  Urbanı  basub  nehb  garet  etdik  Neh- 
ri Murad  ise  Bağdada  karibdir  Bu  Hayder  kal'asma  gelmesi  sahihdir 
Ve  yine  bu  kaPa  ihtiyarları  haber  verdiler  kim  Mısır  huccacı  ubur 
ideli  on  bir  gündür  didiklerinde  Şam  huccacı  Ah  vaveyla  Korkarız 
bu  sene  hacdan  kalırız  deyu  teessüf  çekdiler  Derhal  bu  suru  Hayder- 
den  atik  kaPa  neferatlarını  çıkarub  yeni  mustahfizanlar  konuldu  Zira 
her  kal'ada  birer  sene  neferatlar  nöbet  bekliyüb  senei  âtide  huccac 
ile  hac  idüb  avdet  iderler  Bunda  dahi  yem  kesdirüb  suru  Osmaniyan- 


[1]  Bağdad  Köşkü  nüshası    (kalsa) 
[2]  »  »  »  (Hayder) 


5;0  EVLİYA  ÇELEBİ 

lar  çalınub  çöl  ve  çölistan  bir  beyaban  hürde  taşlı   sahralar  içre  gice 
gündüz  gidüb   18  saatde 

Evsafı  kal'ai  şîrîn  Muazzama 

Ibtida  banisi  Ali  Eyyubiyandan  Elmelikül  Muazzam  Elmelik 
Turan  Şah  ibnül  Meliküs  Salih  Necmeddîn  Eyyubdur  Bu  Turan  Şah 
Kürdistanda  Hasnı  Keyfa  kal'asında  iken  pederi  Necmeddin  Salih 
Mısır  Mansuresinde  küffarı  bedrenk  ile  neberd  günü  esnayı  cenkde 
şehid  olub  hatunu  Şecerüddür  nam  melike  ahalii  Mısırın  ittifakile 
Mısıra  melike  olub  Kâbei  Şerife  siyah  kisve  bu  Şecerüddür  Hatunun 
vakfiyesidir  Badehu  nihanîce  oğlu  Elmeliki  Muazzam  Turan  Şaha 
Kürdistan  Hasnı  Keyfasında  haber  gönderüb  Turan  Şah  üç  ayda 
Mısıra  gelüb  müstakil  padişah  olub  sene  938  de  Mansure  şehrinde 
Frengi  münhezim  idüb  pederi  intikamını  alub  Mısıra  geldikde  kul' 
lan  gulüv  idüb  Turan  Sahi  şehid  etdiler  Eyyubiyan  bunda  inkıraz 
buldu  Zemanı  hilâfetlerinde  bu  bürkei  muzzamaı  Melik  Muazzam 
Turan  Şah  bina  etdigiyçün  Burkei  Muazzam  derler  Amma  hakka  ki 
muazzam  bürkedir  Badehu  sene  981  tarihinde  Sultan  Murad  binası 
dır  Bedesti  Koca  Sinan  paşa  Gayet  cedid  ve  misli  hadid  kaPadır  Am- 
ma sene  1035  tarihinde  Urban  bir  hile  şeytanat  ile  bir  darulu  hel- 
va peyda  idüb  birkaç  duhteri  naşüküfte  ile  kal'iye  gönderirler  Mer- 
hum helvasıdır  deyu  feryad  idüb  giderler  Neferatlar  dahi  Can  helva- 
sıdır  deyu  sevabdır  tenavül  idince  cümle  mest  medhuş  olub  andan 
cümle  Urban  cüdaların  birbirine  kayd  bend  idüb  nerdübanlar  ihdas 
idüb  kaPiye  bîbak  bîperva  duhul  idüb  cümle  guzati  müslimîn  mez- 
baha hür  şehid  ederler  Cümle  mal  ganayimlerin  alub  giderler  Bu 
vakayiat  sene  1035  tarihinde  karibülahad  olmuşdur  Ol  asırdan  beru 
hali  ve  muattal  bir  kal'ai  mufassaldır  Bir  havaleli  yerde  şekli  murab- 
ba ve  çar  kule  musannadır  Dayiren  madar  dört  yüz  adımdır  Şarka 
nazır  bir  kapusı  var  Tarafeyninde  celi  hat  ile  binasının  tarihi  var  Ve 
derunu  kal'ada  cümle  hücreleri  metin  ve  müstahkemdir  Hâlâ  üstad 
mühendis  destinden  henüz  çıkmışdır  Ancak  bir  demir  kapu  lâzımdır 
Gayri  şey  noksan  yokdur  Ve  bu  kal^a  pek  mamur  olub  kul  konul- 
ması lâzım  levazımındandır  Zira  gerude  Hayder  kaPasından  gelen  bu 
kal'ada  su  bu(l)almaz  ise  girecekleri  konak  Şakkül  Acuzdur  Anda  sudan 
nişan  yokdur  Huccacm  usret  çekmesi  mukarrerdir  Amma  bu  kal'a 
mamur  olsa  beş  on  bin  Urban  iki  kerre  yüz  bin  hayvanatile  gelüb 
su  içüb  tüketmeğe  kadir  olmazlar  idi  Zira  bu  çölün  Urbanı  suya  ih- 
tiyaçları vardır  Anınçün  bu    kal'a    kulların    kati    etmişlerdir     Amma 


SEYAHATNAMESİ  591 

şimdi  hâlâ  nece  bin  Urbanı  üryan  her  gün[ll  gelüb  elli  gün  meks  idüb 
bir  remması  gider  bir  aşireti  gelir  Bu  hal  üzre  bürkede  su  kalmaz 
Hattâ  biz  vardığımızda  bir  arşın  miktarı  su  var  idi  Gücile  kifayet 
etdi  Mısır  ve  Samın  rahında  böyle  bir  derya  misal  bürkei  azîm  yok- 
dur  Tulen  ve  arzen  ikişer  yüz  ellişer  germe  adımdır  Ve  on  kulaç  a- 
mikdir  Canibi  erbaasmda  yollar  eylemişler  Baranı  rahmetden  cereyan 
iden  âbı  zülâl  gelüb  leb  berleb  ider  Ve  bizden  bir  sene  mukaddem 
seksen  yerde  Reşid  Oğlu  nam  lâîn  bu  kadar  Hasan  paşa  aşkıyası  tü- 
fenkendaz  ile  bu  kal'iye  kapanub  huccaca  kurşun  urub  bir  katra  su 
vermezler  Cümle  huccac  ve  nice  yüz  bin  cemalât  ve  sayir  devabat 
susuz  giderken  mel'un  kırk  elli  bin  Urban  ki  haklarında  (Ayet) 
Lgiij  j  \/^  A-i  ^J^j'^\  nassı  vardır  Bu  kadar  eşirrai  Arab  bu  mahalde  bir 
tenk  ve  dar  yer  vardır  Huccacm  önün  ardın  alub  öyle  kırmışdır  kim 
bizim  senemizde  na'şi  ümmeti  Muhammed  çakıl  taşı  misal  şiddeti 
harda  kadidi  mahz  olub  asude  idiler  Ve  huccacdan  on  Mısır  hazinesi 
mal  aldılar  Lâyıkı  Muhammed  değildir  kim  bu  melunlardan  intikam 
aimmıya  Bigaraz  kimesnelerden  sual  olunsa  anlardan  intikam  almak 
(e)mri  sehldir  Amma  cemii  huccacm  işi  Azizi  zülintikam  Allah(a) 
kalmışdır  Bu  bednamlık  cihanârâ  olmuşdur  Neticei  kelâ(m)  bu  kaPa 
mamur  olunması  farzı  ayn  mesabesi  bir  şeydir  Hamdi  Huda  Hüseyin 
paşa  efendimizin  velvelesinden  cemii  Urbanı  bîedyan  sente  baş 
olub  bu  mahalde  bir  saat  idüb  yine  azmi  rah  idrek  çöl  çölistan  mu- 
geylistan  içre  beyaz  kumrularının  esvatı  hazinlerin  istima  iderek  ve 
deve  kuşların  kovarak  ve  hargûş  ve  ciranlar  şikâr    iderek   18  saatde 

Evsafı  menzili  Şakkül  Acuz 

Bir  çölistan  sahradır  Hazreti  Ali  bu  mahalde  bir  cazuyi  Zülfika- 
rile  iki  pare  idüb  biemrillâh  lâşei  murdarı  rahın  canibi  garbisinde 
bir  siyah  sengi  haradır  Acib  kerameti  Kerrarîdir  ki  ibretnümadır 
Anınçün  bu  mahalle  Şakkül  Acuz  derler  Ervam  efvahında  Kazık  geç- 
mez Konağı  derler  Hakikatülhal  bazı  Şam  tüccarı  bu  mah  içün  de- 
mir  çadır  kazıkları  getirirler  Bu  senei  mubarekde  Valide  Sultan  bir- 
kaç çahı  mâlar  kazdırmış  Herbiri  âbı  hayatdan  nişan  verir  Bunda 
dahi  sehl  rada  idüb  yine  nefirler  çalınub  hurda  taşlı  bîpayan 
içre  reybarsı  amber  haris  tenavül  iderek  ve  mugeylânlar  sayesinde 
meks  idüb  beyaz  kumruları  ve  sürhgûn  Yusuf  kumrularının 
savtı  hazinlerini  güş  iderek  ubur  idüb  alay  çavuşların  (in)  sadasın 
istima  etmeğe  başladık   kim  Bu  gün  vakti  zuhurda  Hazreti  Salih  Ka- 


[1]   Bagdad   Köşkü  nüshası  (her  bar) 


592  EVLİYA  ÇELEBİ 

zası  nam  zıyk  mahalle  varırız  Hazır  ve  amade  olun  Zira  bıldır  Reşid 
Oğlu  nam  mePun  huccacı  müslimîni  bozub  nece  yüz  âdem  helak 
etdi  Gerçi  hâlâ  Reşid  Oğlu  sahibi  devlet  efendimize  gelüb  muti  oldu 
Amma  ihtimaldir  gayri  kabaili  Urban  lezzet  almışlardır  Gafil  mebaş 
deyüb  derhal  paşa  iki  bin  pürsilâh  cenk  âverd  asakiri  hünerver  Ce- 
beli Salibin  kemingâhlarına  gönderdi  Beri  tarafda  dahi  asakiri  islâmın 
bahadıranları  serveranları  pürsilâh  âmâde  olub  Gerçekdir  Urban 
bukadar  gündenberu  görünmediğinin  aslı  bu  zıyk  boğazı  gözedirler 
diyüb  gönlünde  olanlar  emirül  hacı  olan  Harmuş  paşa  payine (yanına) 
varub  çarkıya  hazır  oldular  Paşa  dahi  askeri  islâm  içre  kudurmuş 
sarı  arslan  gibi  kol  kol  müheyya  idüb  aheste  aheste  ubur  iderken 
ileri  giden  askerden  heccanlı  yiğit  gelüb  Müjde  sultanım  Bir  kaç 
kelle  ve  dil  geliyor  Hayli  cenk  i(t)dik  Arab  boğazı  almadan  biz  var- 
dık Meğer  anlar  huccacı  iki  günden  sonra  gelir  mülâhazasile  bazı 
derelerde  hınzir  gibi  yatarlarmış  Bir  hayli  cenk  idüb  münhedimen 
firar  etdiler  deyince  ol  gazilerden  altı  kelle  ve  üç  dil  getirdiler  Paşa 
söyledüb  haps  idüb  gelen  guzata  yirmişer  altun  ihsan  idüb  giderek 
Naka  boğazı  kumsalına  varıldıkda 

Akitül  Rimal 

derler  bir  kum  deryasıdır  ve  gayet  ateşdir  Nice  yüz  develer  feryad 
iderek  kalub  bar  eşkallerin  gayri  yedek  cemmallere  tahmil  idüb  yine 
olmahalde 

Evsafı 

Bu  küha  balâya  Naka  Kayası  dimenin  vechi  tesmiyesi  oldurkim 
Hazreti  Salih  bu  mahalde  sakin  idi  Semud  kavmine  asla  kabul  et- 
mezlerdi Bir  gün  cümle  münkirin  bir  yire  gelüb  Ya  Salih  eğer  şu 
yalçın  kayadan  bize  küçigile  bir  dişi  cümlemiz  [  1  ]  kefaf  lanalım  ve  sana 
iman  getirelim  didiler  Hazreti  Salih  dahi  Genabı  Bariye  niyaz  idüb 
muradı  deve  küçegile  zahir  oldu  ve  otuz  sene  sahrada  otlayub  cümle 
halk  südün  sağarlardı  Ve  yine  bir  kimesne  imana  gelmiyüb  dişi  devei 
kati  etdiler  Ve  küçiği  biemrillâh  tulu  etdiği  kayaya  gerüb  ra'd  var 
gürledüğünden  Cenabı  Bari  ol  küçikden  bir  sayhai  saika  çıkardı  kim 
her  kim  işitdi  ise  ol  sayhadan  zehreleri  çak  ve  can  bercehennemest 
darı  kararları  ziri  hak  oldu  Naka  Kayası  dimenin  sebebi  oldur  Ce- 
mii  kütübü  tevarihde  bu  hikâye  tafsilen  tahrir  olunmuşdur  Ancak  bu 
kayadan     yine  ol  şada    istima    olunur     Bazı  develer  ol    sadayı  işidüb 


[1]    Bağ^dad   Köşkü   nüshası   (südile) 


seyahatnamesi  593 

anda  kalırmış  didiklerinde  bu  mahalle  gelmeden  cümle  toplar  ve 
cemii  tüfenkendazlar  ol  kaya  mahalline  varub  hazır  oldular  Hakir 
dahi  ol  asker  ile  at  sürüb  ol  zıyk  mahalle  bile  vardım  Hakkaki  yedi 
kudret  ile  halk  olunmuş  bir  yalçın  Dağlardır  kim  zirvei  âlâsına  ebri 
nilgûn  içinde  canibeyin  şahin  ve  zağanos  âsiyanlı  kırmızı  mehib  ka- 
yalardır kim  gören  benî  âdemin  aklı  perişan  olub  J^^ı J^^» ö^.-'-  der  Bu 
kayaların  mabeynehüması  kâmil  elli  adım  bir  enli  yoldur  Zemanı 
kadimde  bu  kayalar  mabeyninde  kapu  var  imiş  Zira  Mısırdan  ta  Hi- 
caza varır  Bu  dağlar  sed  olmuşd(ur)  Gayri  yerden  usret  ile  güzer 
olunur  Ve  kayalar  öyle  mücellâdır  kim  tuyur  ve  zenbur  tırnak  ilişdi- 
recek  yer  yokdur  Ancak  Hazreti  Cebril  Emin  tarafı  Hakdan  nazil 
olub  Medine  tarafına  ol  kayadan  giderken  yolun  sol  tarafındaki  kaya- 
ya bir  kanat  urub  iki  şak  idüb  '**^«^  »j.â'iüi^  JL».l  diyince  kaya  iki  pare 
olub  devenin  kûçiği  içeri  mağarada  kalub  hâlâ  mübarek  kanadile 
kayaya  şak  etdüği  zahir  ve  bahirdir  Zeminden  bir  âdem  kaddi  bâlâ- 
dadır Hakka  ki  yedi  kudret  ile  ol  kaya  muttasıl  olmuşdur  kim  akıl 
ermez  Bu  kayanın  bundan  gayri  rahnedar  yeri  yokdur  Anınçün  Rum 
kavmi  bu  kayaya  Küçik  Kayası  derler  Ve  Hazreti  Salih  asrında  yine 
Kâbei  Şerif  farz  idi  Bu  mahalden  cemii  huccac  ubur  idicek  Hazreti 
Salibin  deve  kûçiği  feryad  etdüğün  huccac  develeri  istima  idüb 
nice  bin  deve  kalırmış  Badehu  Hazreti  Salihden  sünnet  kalmış- 
dır  kim  hâlâ  bu  mahalden  ubur  iden  huccac  Kûçik  sadasını  develeri- 
miz istima  etmesinler  deyu  feryad  iderler  Amma  bizim  huccac  dahi 
bu  mahalle  geldüklerinde  «û'^^Jö^^  kâmil  cümle  huccacın  nihayeti  üç 
saatde  ubur  iderken  askeri  islâm  içinde  bir  sadayi  Allah  Allak  kop- 
dıkım  zemin  ve  âsüman  dir  dir  ditredi  Ve  nice  kerre  yüz  bin  tüfenk 
ve  beş  yaylım  toplar  atılub  güya  cemii  dağlar  pare  pare  ta  cümle 
huccac  ubur  idince  bu  hay  huy  vaveyla  ve  debdebe  velvele  sadası 
munkati  olmadı  Yine  böyle  hengâme  mabeyninde  semin  ve  şatır 
develerden  yetmiş  seksen  deve  kaldıkda  deve  sahibi  ider  Kayade  kû- 
çik deve  sadasm  işitmişlerdir  Artık  bu  develerden  bize  fayda  vokdur 
deyu  huccacın  nihayetinde  paşa  geldikde  paşa  uğruna  cümlesin  kur- 
ban iddiler  Ve  tarfetülayn  içinde  lâhmin  yağma  iddiler  Ve  bu  mahal- 
den Hüseyin  paşa  hazretleri  bu  kadar  derya  misal  asker  ile  ve  bu 
debdebe  ve  tantana  ile  ubur  idince  cümle  çöl  Urbanı  aşkıyalarına 
çaşuzlar[l]  gidüb  cümle  Bağdad  çöllerine  ve  Tay  if  yollarına  par  ekende 
ve  perişan  oldular  Andan  Na  [2]  boğazın  ubur  idüb  Mekke  Medine 
hududuna    kadem     basdık  Naka    boğazından  şimale  Şam  hudududur 


[1]  Bağdad  Köşkü  nüshası  (casuslar) 
[2]   Bağrdad  Köşkü   nüshası  (naka) 

Evliya   Çelebi  9—38 


594  EVLİYA  ÇELEBİ 

temam  oldu  Hakikatülhal  Naka  kayası  hudududur  Zira  Şamdan  19 
konak  bu  mahalle  gelince  yokuşa  meyyal  giderlerdi  Amma  Naka  ka- 
yasından canibi  kıbliye  enişe  meyyal  gidilirdi  Hakka  ki  Naka  kayası 
âlâ  hudud  (d)ur  Selefde  Mısır  padişahları  bu  mahalle  bir  demir  ka- 
pu  yapub  hudud  etmiş  Hâlâ  yine  Mısır  hudududur  Zira  Mısıra  hankı 
padişa(h)  mutasarrıf  ise  Mekke  ve  Medine  dahi  anın  hükmündedir 
Zira  Mısırdan  Süveyş  deryasile  Mekke  iskele[3]  Ciddedir  Ve  Medine 
iskelesi  Yenboğa  bir  mil  bir  körfez  Şab  deryasıdır  kim  Mekke  ve  Me- 
dine (ye)  galâl  Mısırdan  bu  derya  ile  gelüb  ganimet  ider  Eğer  Mısır 
olmasa  Hicaz  ve  Tayif  kavmi  cu'dan  helak  olur  Amma  sene  26  tari- 
hinde Mısır  Rum  elinde  idi  Mekke  ve  Medineye  galâl  gelmezdi  Zira 
Mekke  ve  Medine  (ye)  Zengîler  müstevli  olmuşdur  Ve  ol  asırda  Dârâ 
Şah  Bağdad  padişahı  idi  iki  kerre  yüz  bir  asker  ile  Mekke  üzre  gelüb 
cümle  Zengîleri  dendanı  tigden  geçirüb  Arzı  Hicaz(ı)  feth  etdi  Ba- 
dehu Bağdada  varub  Basra  ve  Lehsa  ve  Umman  ve  HiUe  Küfe  ve 
Cevazir  ve  Musuldan  nice  kerre  yüz  bin  deve  cem  idüb  Mekke  ve  Medi- 
neye beher  sene  zahire  gönderirdi  Hamdi  Huda  Mekke  ve  Medine 
zemanı  cahiliyetden  beri  kefere  eline  girmemişdir  ve  girmez  de  Amma 
sayir  mezahibi  muhtelife  kavmi  ellerine  girmişdir  AUahü  taalâ  hıfz 
ide  Ezin  canib  mezkûr  Naka  kayası  hududundan  içeri  kadem  basan 
huccac  atından  ve  devesinden  enüb  piyade  olub  f.^J^j^J^'^'f'^. 
ou.vio5t-.i  t^ia^ij  »j^v»'' Jb^i*^  cr^9  c^^  MÜ»  diyüb  iktidarı  olduğu  mertebe  piyade 
yüriye  Badehu  suvar  olub  Naka  kayasından  kıbliye  bir  saat  aşağıca 
kumsal  yer  ile  ubur  idüb  ta  Şakkül  Acuzdan    18  saatde 

Evsafı  şehri  kavmi  Semud  yani  Menzili  Abyarı  Salih 

Kabe  hudududur  Bir  sahrayı  çemenzarın  canibi  erbaası  birer 
konak  yer  ihata  eder  Dağistan  ve  sengistan  Ta  ortasında  yedi  şehri 
azîme  var  imiş  Hâlâ  âsârı  binadan  bazı  yerleri  aşikâredir  Ve  bu  yedi 
şehir  birbirine  karibdir  Hâlâ  bağ  ve  bağçeleri  mamurdur  Ve  nice 
bin  yerde  çahi  mâları  vardır  Birer  âdem  kaddidir  Amma  âbı  zülâb- 
den  nişan  verir  kuyular  olduğundan  bu  mahalle  Abyarı  Salih  derler 
Ve  Hazreti  Salibin  şehirlerindendir  Abu  havasının  letafetinden  gûna- 
gûn  alefzar  yerleri  vardır  Ve  her  sene  nice  yüz  bin  Urban  bu  yedi 
şehrin  viranesinde  imar  kalan  hanelerinde  meks  idüb  bağ  ve  bağçesin 
timar  idüb  müsmiratını  tenavül  etdikden  sonra  beriyyeye  tayyı 
mekân  iderler  Ve  bu  mahalde  viran  olan  şehirlerin  birine 

[3]   Bağdad   Köşkü  nüshası  (iskelesi) 


SEYAHATNAMESİ  595 

VadelAtik[l] 

derler  Canibi  erbaası  hurma  bağçeleridir  Kendi  bitüb  kendi 
yeter  Amma  bunda  olan  ratbı  ceni  meğer  Bağdadin  hastavî  hurması 
ola  Mevsiminde  Urban  gelüb  zevkin  ederler  Bu  mahalle  karib  bir 
şehir  dahi  vardır 

Vadi   Safra 

derler  Bunda  dahi  bağ  ve  bağçe  ve  besatînler  firavandır  Ve  hanei 
viranelerine  Urban  eşirrası  gelüb  meks  iderler  Kesreti  hurma  ile 
ârâste  ve  mezarii  dilküşa  ile  piraste  bir  şehri  harabdır  Cümle  (e)sma- 
rın  Urban  tenavül  iderler  Amma  âba  ve  (e)cdadlarından  kalmış 
milki  mevrusları  olmağın  gayri  Urban  müdahale  idemezler  Ancak 
mahsul  zemanı  gelüb  mutasarrıf  olurlar  Ve  yine  bu  mahalle  karib 

Kal'ai  Vadel  Kura  [2] 

Bu  dahi  Semud  kavmi  binasıdır  iki  cibali  müntehanın  mabey- 
ninde bir  atik  kal'ai  bâlâdır  Cümle  haneleri  sengi  haradan  oyulmuş 
garı  musannalardır  Ve  bu  harabe  şehirlerin  sahrası  etrafında  sun'u 
Huda  ve  ibretnüma  kayalar  var  kim  misli  ne  Kürdistanda  ne  Hak- 
kâri ve  Nahcivanda  ve  ne  Manye  [3]  ve  Alamanda  böyle  bir  sun'u 
acib  ibretnümayi  garib  dağlar  görmedim  j^i<  n  deyu  engüşt  ber- 
dihen  ider  Zira  bu  dağların  kimisi  servi  gibi  seramed  kimi  evci  asu- 
mana serçekmiş  ve  sürahi  kapak  misal  burç  barulu  kaPa  misal  bazısı 
aşağı  sernigûn  âdem  bakmağa  havf  ider  kim  görenler  yanından  acele 
ile  güzer  iderler  Ve  bazıları  ejderha  misal  ve  kimi  esed  misal  ve 
kimi  keşti  ve  nicesi  kûhu  bîsütun  gibi  altı  boş  asker  geçer  Amma 
âdemin  aklı  gider  Güya  bir  muallâk  saharai  muallâkdır  Ve  kimi 
höcre  höre  ve  kimi  göz  göz  Takı  Kesradan  nişa(n)  verir  Ve  bazısı 
fil  hortumu  gibi  birbirlerine  uzanmış  amma  mabeyinlerinde  bir  vasi 
feza  var  Altından  ubur  ider  Hâsılı  kelâm  bu  kûhu  ibretnümalara 
im'an  nazarile  nazar  eylesen  Hallâkı  Alem  ne  idügin  fehm  iderdin 
Ve  bu  ciballerin  zemini  safi  saat  kumudur  ve  gayet  rakikdir  Hikmeti 
Huda  bu  rimal  içre  deryaya  mütaallik  olan  hayvanatlardan  balık 
kemikleri  ve  yengeç  ve  kerevit  [4]  ve  pagurya  ve  İstakoz  ve  midye 
ve  istiridye  kabukları  vardır  Bu  ecnas  mahlûkat  ise  deryada  olur 
Bundan  anlanan  oldur  kim  zemanı  kadimde  bu  mahaller  derya  imiş 

[1]  Bağdad  Köşkü  nüshası  (Vadiyül  Atik) 

\2]  Bağdad  Köşkü  nüshası  (Vadiyül   Kura) 

[3]  Mainot  ların  oturdukları  yer.  Mora  (Peloponese) 

[4]  Ecrevisse 


596 


EVLİYA  ÇELEBİ 


Hattâ  hakir  tevarihi  Yunaniyanda  gördüm  Iskenderi  Zülkarneyn  Sebte 
Boğazın  açmazdan  evvel  bu  Şam  ve  Mekke  ve  Medine  çölleri  cümle 
derya  imiş  iskender  Sebte  Boğazın  kat*  idicek  Bahri  Rum  Bahri  Mu- 
hite akub  bu  mahaller  çölistan  olmuşdur  Ve  akla  mülayimdir  kim 
bu  kayalara  temevvüçü  derya  ura  ura  haki  amber  famı  gidüb  yalçın 
kayalar  kalduğu  derya  tellâtumu  alâmetidir  Ol  deryadan  ancak  Habe- 
§in  Zeila*  tarafından  jUl»iL.x  bender  (i)  mabeyni  iki  yüz  mildir  Küşade 
havada  Yemen  dağlarından  Habeş  Habeş  ciballerinden  Yemen  nüma* 
yandır  Bu  boğazdan  içeri  Bahri  Kulzüm  ta  Mısır  kurbinde  Benderi 
Süveyse  varınca  tuli  bin  mil  bir  acı  zehri  mar  deryadır  Bahri  Muhit- 
de  bir  koldur  Süveyş  Benderinden  bir  âdem  murad  idinse  zevrak  ile 
ta  Hind  ve  Sinde  gider  işte  matekaddem  Kabe  çölleri  derya  iken  kuru- 
yuh  ancak  bu  mezkûr  Süveyş  deryası  kalmışdır  (Ayer)  j-j^»  ^^iiJs'^^*i)^i» 
Ezin  canib  Abyarı  Salih  nam  mahalde  vakti  asradek  rad  idüb  bu 
seyir  temaşaları  idüb  küsü  rihletler  çalınub  yola  revane  olub  bir 
hatve  mikdarı  gidüb  yine  evci  semaya  serçekmiş  ibretnüma  kayalar 
içre  giderken 

Vadi  Salis  Şehri  Hazreti  Salih 


Hazreti  Hud  Hazreti  Salih  Hazreti  Semud  ve  Hazreti  Kaffah  bunda 
sakinler  idi  Ve  Semud  kavmine  ba*s  olmuşlar  idi  Huccacın  önünden 
nihayeti  ubur  idine  yetmiş  seksen  salt  atlı  refiki  yârı  muvafık  ile 
bu  şehri  temaşa  eyledik  ^ic..ia«J>  Bu  kûhu  bâlâları  kehf  enderkehf 
yar   enderyar     idüb  öyle     sarayı  âliler     ve  kaai  azîmeler     var  kim  bu 

-A. 

ibretnümayı  bir  deryada  temaşa  etmedim  Ad  ve  Semud  kavmine 
sengi  haralar  biemrillâh  müsahhar  imişkim  böyle  sengi  haraları 
kalem  tıraş  ile  peynir  gibi  kesüb  mezkûr  garların  deri  divarlarına  ve 
revzen  ve  taklarına  olkadadar  emek  sarf  idüb  hurdegirlik  etmişler 
kim  güya  hıtayî  kâgıdda  Fahri  oyması  gibi  nükuş  yerine  oymuşlardır 
Amma  hikmti  Huda  her  bir  hanedanın  kayası  başka  başka  yaradılmış 
Herkes  birin  oyub  vatan  idinmiş  Ve  her  birinin  mabeyninden  yol 
geçer  kumsal  yollardır  Bu  rahlara  nazır  kat  enderkat  höcreler  ve 
gûnagûn  maksureler  vardır  Ve  divanhane  ve  ziri  zeminler  var  kim 
her  birine  biner  ikişer  biner  beni  âdem  sığar  Ol  çölistanın  şiddeti 
harınde  içine  dahil  olduğumuzda  güya  Bağdadi  Behiştâbâd  serdabla- 
rina  girmişe  döndük  Gûnagûn  kapular  oymuşlar  kim  kapunun 
canibi  erbaaları  kat  enderkat  zih  enderzih  hürde  rumî  ve  eslimi  ve 
şükûfeler  ile  ârâste  atebelerdir  kim  hâlâ  asrımızın  üstad  mermerberi 
tİşe  ve  nurukân    ve  tılsıman  urmağa  kadir  değillerdir    Meğer     diyarı 


SEYAHATNAMESİ  597 

Rumda  Atine  şehrinde  Sultan  Mehemmed  camiindeki  mermerlerin 
musannaatı  ola  Ve  bu  şehrin  kapuları  üzre  birer  ikişer  satır 
iberî  ve  süryanî  lisanı  üzre  tarihleri  masturdur  Mümkin  olduğu 
mertebe  ol  hatlara  nazar  eyleyüb  nakş  almışızdır  Inşaallah  bu 
müsveddatımız  tashihe  geçdikde  tahrir  olunur  Ve  bazı  kapuların 
atebei  âlileri  üzre  mehib  iki  cenahlı  kuş  timsalleri  yahud  ucube 
lika  div  suretleri  tasvir  olunmuş  Velhasıl  her  birinde  birer 
ibretnüma  asarlar  vardır  Eğer  manzurumuz  olduğu  mertebe  tahrir 
eylesek  tatvili  kelâm  olur  Ve  hakir  bu  garlar  içre  girüb  nice  ser- 
dablarda  yığın  yığın  âdem  na'şeleri  cildleri  üstühanlarına  sarılub 
kadid  kalmışlar  Başları  Adana  kabağı  kadar  ve  kadleri  yedişer  sekizer 
zira  na*şelerdir  Ve  bazısı  çürüyüb  ikişer  üçer  incik  kemikleri  var  Vel- 
hasıl ibretnüma  şehir  imiş  Amma  bu  ahalii  şehir  Hazreti  Salibin  dişi 
ineğini  kati  eyleyüb  bir  âdem  imane  gelmediğinden  Cenabı  İzzet  ta- 
rafından bir  sayha  zahir  olub  bu  halkın  imane  gelenden  maadası 
helak  olurlar  Ve  Hazreti  Cebrile  emir  idüb  kanadile  bu  şehri  ka'rı 
zeminden  kal*  idüb  havaya  ref  idüb  yire  öyle  urdı  kim  hâlâ  bu  zik- 
retdiğimiz  münakkaş  ibretnüma  zer  enderzer  sarayların  nice  bini  zirü 
zeber  bir  hakâlûd  olub  yatar  Cümle  kapularının  atebei  süflâsı  ulvî- 
dir Ve  cümle  takları  mün'akis  her  zemindir  Bazısı  asla  münkesir 
olmıyub  altı  üstüne  gelmişdir  Nice  tabir  ve  tavsif  ideyim  ki  kahrı 
Huda  isabet  etmiş  Takriri  mümkin  değildir  Amma  bazı  görüb  temaşa 
etdiğimiz  mamur  haneler  Hazreti  Salibe  ve  gayri  peygamberlere  iman 
getirenlerin  haneleridir  Hattâ  bir  tulânî  kaya  içre  bir  mamur  sarayı 
garın  üzerinde 

Ziyareti  Hazreti  Semud  ibni 

••  -A. 

Omreş  sene  Hazreti  Salibin  karındaşıdır  ki  hakkında  (Ayet) 
O.L.  j-c*  \k\  >^i  ^»j  Merkadi  şeriflerinin  kaddi  yetmiş  adımdır  Hattâ  bir 
kerre  aseli  zenbur  kabri  şerifi  içre  tavattun  idüb  asel  ihdas  eylemişler 
Urbanlar  kabrinin  bir  canibin  keşf  idüb  bal  almak  kasd  idince  cüm- 
lesi helak  olurlar  Ol  mahalde  medfunlardır  Ve  bu  mahallin  temaşa- 
larını ubur  iderek  bin  adım  dahi  gidüb  anda 

Kal'ai  Dubbel  Cezzel  (1) 

Bir  cibali  âlinin  zirvei  âlâsında  yine  taşdan  oyulmuş  bir  hisardır 
Amma  tenk  mahal  olmak  ile  temaşa  etmedik  AUahü  alem  içinde 
âdemi  zadı  yokdur  Amma  tahtında  bir  hurma  bağlı  belidei  mamu- 
resi var  Ana 


[1]   Bağdad   Köşkü  nüshası  (Dutel   Cezel) 


598  EVLİYA  ÇELEBİ 

Kariyei   Cezle 

derler  Bu  kurayı  dahî  ubur  idüb  ta  Ulâya  varınca  böyle  yalçın  dağ- 
1ar  ve  ibretnüma  temaşalardır  Anda  Abyarı  Salihden  5   saatde 

Evsafı  menzili  kal'ai  Ulâ 

Ibtida  bu  şehri  Hazreti  Hud  bina  etdi  Abyarı  Salih  yanındaki 
şehri  mezkûr  Naka  kayasmdaki  kûçik  sayhasından  şehri  harab  olub 
bu  Ulâ  şehrin  Hud  bina  etdi  Badehu  sene  258  tarihinde  Ali  Fatı- 
miyyundan  Halife  Muizzüddin  Mısır  hâkimi  iken  bu  kal'ai  mücedde- 
den  bina  idüb  şehri  ima  (r)  etdi  Hâlâ  Mısır  eyaleti  hükmünde  Şerifin 
zabtı  tasarrufunda  Medinei  Münevvere  mollasının  niyabeti  hükmün- 
dedir Kal'ası  iki  tarafı  yalçın  kayalı  derenin  ortasında  bir  sivri  cebeli 
sagire  üzre  şekli  murabba  bir  küçük  sengin  bünyad  kal'ecikdir  Kulu 
neferatı  Arabdır  Ulufeleri  yokdur  Ve  cebehane  ve  topu  ve  tüfenkleri 
dahi  yokdur  KaPa  içinde  ancak  on  hanesi  var  Amma  taşra  varuşu 
bir  vasi  çemenzar  dere  içre  yedi  yüz  aded  toprak  örtülü  mamur  ve 
müzeyyen  haneleri  cümle  kal'a  misal  divarları  metîn  evlerdir  Ve 
halkı  cümle  malikiyyülmezheb  lecuc  kavmi  vardır  Ve  her  hanelerinde 
birer  âbı  bayatlı  bağ  cennet  bağlarıdır  Bu  belde  içre  olan  elif  hur- 
ması Mısırda  ve  Saidde  ve  Elvahatda  olmaz  Gayet  lâtif  Ve  bu  şehir 
içre  bir  âbı  hayatı  canfeza  cereyan  ider  kim  cümle  huccac  nuş  idüb 
taze  can  buldılar  Bu  ayın  şehrin  cümle  bağ  bağistan  gülistanının  tuli 

-A, 

bir  saatlik  yerdir  Adem  kelle  [1]  kadar  ekşi  ve  leziz  limonu  ve 
turuncu  ve  kebbatı  olur  Ve  Cenah  iki  ayda  bu  buğday  hasıl  olub 
mahsul  alurlar  Ahalii  vilâyet  Hazreti  Hudun  mucizesidir  derler  Ve 
bir  lâtif  muhtasarı  yokdur  Lâkin  cümle  ahalii  beledin  pır  civanı  ve 
pençei  âfitabesi  merali  ve  gazali  yedi  kudret  ile  mükâhhal  gözlü  ve 
şirin  sözlü  ve  münevver  yüzlü  sittileri  meydanı  muhabbete  çıkub 
yetmiş  bin  naz  cünbüş  ile  kâlâyi  metalarm  beyii  menyezid  idüb 
huccacı  ganimet  iderler  Ve  cümlesi  siyah  izar  bürünürler  Bu  hazar 
içre  altun  ve  maksus  paradan  gayri  bir  şey  rayiç  değildir  Ve  halkı 
gayet  akur  tabiat  ve  âsilerdir  Huccacı  müslimîne  Karamanı  Ya  kara 
imanı  Ve  Evlâdunnasârâ  deyu  sebt  iderler  Ehli  beldeden  bir  fellâh 
Arab  gayri  zemane  kıyas  idüb  bir  garibi  Gel  beksımat  al  deyu  hane- 
lerinin içine  korlar  Fakir  garib  dahi  belindeki  kemerinden  altun 
çıkarırken  derhal  kapadub  başın  bir  kaç  yerden  vetah  iderlerken 
meğer  ^civarında  dahi  öyle  huccaclar  var  imiş  Anlar  Evram  âdemi 
sadasın  istima  etdükleri  gibi  taşra    çıkub  ol  hanei  basub  cümle  katil- 


[1]   Bağdad   Köşkü   nüshası  (Kellesi) 


SEYAHATNÂMES  599 

leri  kayıd  bend  idüb  mecruh  kimesne  ile  paşa  huzuruna  getirüb  birin 
kati  etdi  Yedisin  habs  idüb  şeyhülbeledi  ve  on  iki  bîbeled  zinayi 
veledi  dest  berkafa  habs  idüb  bu  şehirde  bir  gün  oturak  durakdır 
deyu  nida  olundu  Ve  (her)  kesin  hanesindeki  metaı  suku  huccaca 
çıkarmazsa  kelle  gaitan  olub  malı  garet  olunur  deyu  fermanlar  sâdır 
olunca  .u)»c..ia«J»  cemii  sokaklarda  peksımat  ve  sayir  mekûlât  dağlar  gibi 
yıkılub  ikişer  bariye  at  ve  deve  yemi  ve  bir  rub'a  bir  koyun  oldu 
Ve  etraf  nevahilerden  on  bin  deve  salma  develr  gelüb  huccacm  zaif 
cemmallerin  bırağub  kiraları  ile  yeni  develer  dutdılar  Ve  bir  kaç 
âdemi  getirüb  seraperde  önünde  biner  deynek  u  (r)  dılar  Ve  kanun 
üzre  emiri  haclara  bin  at  yemi  verirler  imiş  Anı  eda  idüb  Hüseyin 
paşaya  dahi  bin  erdeb  bakla  ve  şair  verdiler  Ve  bin  erdeb  dahi  Mü- 
zeyrib  huccacının  temessükâtları  mucebince  ful  ve  şair  verdiler  Ve 
paşaya  iki  yüz  deve  kirasile  verdiler  Vakti  gurub  oldukda  alay  çavuş- 
ları cümle  agavatlara  tenbih  idüb  her  kim  bu  gice  çadırından  bir  şey 
serika  etdilerse  bilmiş  olsun  Esvabından  çıkdıgından  maada  dişden 
tırnakdan  çıkar  Gafil  olman  deyu  tekid  olundu  Ve  ol  gice  paşa  yedi 
yire  bin  âdem  pusuya  kodu  işte  nısfuUeylki  temam  oldu  Garib  huc- 
cac  Şamdan  beru  hab  rahati  görmemiş  âdemler  menamı  eshabı  kehfe 
varınca  Urbanın  kara  hırsızları  kol  kol  dere  depelerden  ve  belide 
içinden  kemendleri  ile  yürüdiler  Hemen  ki  orduya  dahil  olunca 
kemingâhlardan  sekban  ve  sarıca  bahadırları  sarıca  arı  gibi  sarılub 
hırsızları  kemendleri  ile  kayıd  bend  idüb  paşa  huzuruna  getirdik- 
lerince  eman  vermiyüb  şırp  kelle  ve  paf  gövde  iderlerdi  Bir 
dahi  bir  hırsız  ordu  içinden  bir  yük  esbab  ile  taşra  çıkarken  anı 
dahi  dutub  katil  kayıd  bend  etdiler  Meğer  bir  huccacm  Şamlı 
akkâmı  imiş  Anı  dahi  kati  idüb  esvabları  gararile  sahibine  teslim 
eylediler  Neticei  kelâm  sabahadek  on  bir  harami  kati  olunub  ba- 
zısın paşa  huzuruna  getirmeyüb  garib  yiğitler  kelle  perran  olub 
derelerde  kati  eylediler  Ertesi  meks  olunub  cümle  huccac  ve 
hayvanat  taze  can  bulub  ve  cemii  zahayirlerin  tutub  yine  ol 
gece  bu  minvali  meşruh  üzre  tenbih  olundu  Amma  bir  şey  zuhur 
etmedi  Badehu  nısfuUeylde  paşa  Ulâ  boğazı  olan  tenk  dar  yerin 
giderken  sağ  canibindeki  yalçın  kayalara  beş  bayragile  beş  yüz  yiğit 
gönderüb  kemingâhlarda  âmâde  oldılar  Vakti  şafiîde  nefirler  çalınub 
cümle  huccac  ol  dar  boğazdan  ubur  ederken  hemen  sağ  tarafdaki  ka- 
yalar içinden  Ulâ  Urbanı  ve  gayri  berriye  üryanı  öyle  kurşun  urdular 
kim  tabir  olunmaz  Amma  hamdi  Huda  bir  ata  ve  bir  kaç  huccaca  ve 
bir  kaç  deveye  isabet  idüb  asla  zarar  olmadı  Hemen  paşa  tarafında 
olan  gaziyanlar  dahi  atlarından  ve  heccanlarından  enüb  piyade  piyade 


600  EVLİYA    ÇELEBİ 

olub  keçi  kayaya  tırmaşır  gibi  Urban  ardı  sıra  kurşunlaşarak  cenk 
iderken  dağların  verasından  nısfuUeylde  pusuya  giden  behadıran  dili- 
ran  bir  ağızdan  sadayi  Allah  Allah  reha  buldurub  Urban  dönüb 
ardına  bakub  gördikim  enselerinden  dal  tig  dahhak  gelir  Aşağıdan  dahi 
bu  kadar  tüfenk  endaz  gelir  Ne  çare  oiJua\J»y  ^:,c  b^i  deyüb  kararı  firara 
mübeddel  idem  sandılar  Amma  (Mısra) 

Neresi  ya  neresi  cay  i  selâmet  neresi 

mazmunu  üzre  iki  askerin  mayanmda  kalub  köpek  cengi  ide  ide  kırk 
kelle  ve  on  bir  dil  getirüb  cümlesi  boğaz  ağzında  dendanı  tigi  âteş 
tabdan  hunab  nuş  niş  etdiler  Ve  üçyüzden  ziyade  ol  sengistan  içre 
tavusî  heccanlar  ve  küheylân  hassanlar  ganimet  idüb  her  bir  yiğit 
yirmişer  otuzar  guruş  ihsan  ile  behremend  oldılar  Ol  mahalli  dahi 
hamdi  Huda  suhuletle  ubur  idüb  mehterhanei  Âli  Osmana  darblar 
urılub  Ula  dağları  güm  güm  ra*d  var  gürleyüb  yalçın  kayalı  dereler 
ve  ılgın  ve  mugeylistan  içre  delluzünnebi  yiyerek  yani  bademi  pey- 
gamber yerde  bir  karış  alçacık  ağaçlarda  hâsıl  olur  Gayet  leziz 
bademdir  Anları    tenavül  iderek   16  saatde 

Evsafı  menzili  Bi'si  Zümmerula  [1] 

Bir  kayalı  çöl  çölistan  yerde  âbı  hayat  sulu  bir  konakdır  Amma 
suyu  az  olmağın  gavga  olub  bir  yiğit  şehid  olub  anda  defn  olundu 
Anı  ubur  idüb  bir  saat  dahi  gidüb  bir  kayalı  boğazda  beynessalâtda 
yem  kesüb  kalkındı  Ve  çavuşlar  nida  idüb  Ey  ümmeti  Muhammed 
Gafil  mebaş  Bu  gice  Hayberistan  Yahudileri  içinden  ubur  ideriz 
Ümmeti  Muhammedin  kanın  içerler  Agâh  olun  Her  kime  malı  ve 
canı  başı  lâzım  ise  basiret  üzre  hazır  olsun  deyu  tenbih  olunub  ahşam 
radası  olunub  sakabaşılar  Sultan  Murad  validesi  ve  Sultan  Mehemmed 
validesinin  evkafı  sularını  ümmeti  Muhammede  bezi  idüb  cümle 
huccac  defi  atsan  idüb  ve  salâtı  işa  dahi  eda  olunub  yüz  bin  meş'al 
ve  fanus  ile  cümle  huccacı  müslimîn  mabeyni  öyle  çıragan  oldukim 
güya  ruzu  ruşen  olub  nısfuUeylde  Hayberistan  hududuna  dahil  oldukda 
neuzübillâh  her  kuşe  ve  puçesi  kan  kokar  ve  [2]  mugeylistandır  Ve 
ca'^eca  feryad  kopub  derakeb  üç  Hayber  Yahudisi  getirüb  kelle  perran 
pa  (r)  ça  etdiler  Andan  huccacın  tarafeynin  derya  misal  askeri  pürsilâh 
olub  kuşadıcak  hırsızdan  emin  olub  dere  depe  ve  mugeylân  hıyaban- 
ların  gücile  ubur  iderken  kiminin  sarığın  ve  kiminin  muhaddemi  ve 


[1]   Bağdad  Köşkü  nüshası  (Biri   Zümrüd) 
[2J   Bağ-dad   Köşkü  nüshası  (ve)  yok. 


SEYAHATNAMESİ  601 

kiminin  kalpağın  mugeylân  dikenleri  alub  bazısının  çehresin  yarub 
çehrelerinden  kan  revan  olarak  kimi  gülüb  kimi  ağhyarak  bir  hay 
huy  ile  ol  mahalli  muhatarai  ubur  ider  Bir  serhadli  Boşnak  âdemi 
atı  bu  ağacın  altına  getürüb  mugeylân  dahi  herifin  başından  destarın 
alub  çehresin  serasimei  evkâr  olub  kendüyi  Hayber  Yahudisi  urub 
destarın  aldı  zan  idüb  Bire  ha  bira  elfazı  nâsazı  Boşnak  ile  haykırub 
dalkılıç  olub  kendü  refiklerinden  üç  âdemi  mecruh  idüb  öldü  Hamdi 
Huda  bu  sinde  (hinde)  bundan  gayri  bir  merd  mecruh  olmıyub 
anlar  dahi  mühlik  zahimleri  olmıyub  ve  misvak  dirahtleri  içre  kâmil 
17    saatde  gidüb 

Evsafı  menzili  Bir'i  Cedid 

Yani  Yeni  Kuyu  Sene  1081  tarihinde  Sultan  Mehemmed  Hanı  Ra- 
biin  validesi  müceddeden  bina  etmişdir  kim  kırk  kulaç  amik  bir  çahı 
âbı  hayatı  çah  (can)  bahşdır  Ve  cürmü  çahe  kâmil  yüz  adım  bir 
vasi  bir'i  azimdir  Amma  Arab  küffarı  içine  mugeylân  ve  sengi  yere- 
kan  ve  sayir  ahşabat  elvan  ilka  ile  kuyuyu  pür  eylemişler  Hemen 
Hüseyin  paşa  hazretleri  derya  misal  askeri  kuyu  başına  cem  idüb 
yarar  iş  erlerin  bi'rin  dahiline  endirüb  bir  saatde  cümle  har  haşaki 
çıkardub  âbı  zülâl  nümayan  oldu  Hakka  ki  hayratı  azimdir  Ve  bu 
kuyu  cenbinde  musalli  solfası  ve  mihrabı  var  Bu  mahallin  canibi 
erbaasmda  sinameki  beyabanı  gayet  çokdur  Her  diyara  bu  mahalden 
gelir  Sarı  sarı  şükûfeleri  olur  Hükemalar  istimal  idüb  müshilât  maa- 
cinlere  idhal  iderler  Acib  lâtif  edviyei  mutedildir  Eğer  bu  mahalle 
bir  sahibülhayır  bir  kuyu  dahi  kazsa  yetmiş  bin  hac  sevabı  iderler 
Zira  gayetülgayet  muhtacdır  Ve  bu  vadiye  Şuaybün  Niam  (  ^\\\^^ı  ) 
derler  Bir  ceregâh  ve  bir  alefzar  yerdir  kim  tâbir  olunmaz  Hazreti 
Şuaybin  koyunların  Hazreti  Musa  bu  fezada  güderdi  Ve  bu  mahalde 
bir  kabri  tavil  vardır 

Ziyareti  Hazreti  Hud  ibni  ^^Ji^^-U 

Ad  kavmin  dine  davet  idüb  asla  kabul  etmediler  Ahir  Cenabı 
Bari  bu  kavme  bir  riyhi  sarsar  azabı  gönderüb  bu  minare  misal 
kavmi  bu  riyhi  akim  birbirlerine  çarpa  çarpa  cümlesi  helak  oldular 
Cenabı  Bari  Habibine  alâtarikulkısas  bu  Ayeti  Cebril  Emin  vesatetile 

A. 

nazil  etmişdir  (  Ayet  )  û^-j^  c\\  "k^Kl  ju  ^  ^.^ic  ia^sc-  *^\c  j^j^  ^j  Bu  nassı 
katı  ol  âsiler  hakkında  nazil  olmuşdur  (Beyit) 

Dünyada  ol  yel  bir  gez  esîbdürûr 
Ad  kavminin  kökün  kesibdürür 

Bedehu  Hazreti  Hud  bu  mahalle  gelüb  ömrü  azizin  ibadetle  geçi- 


602  EVLİYA  ÇELEBİ 

rüb  âhir  ^,j  J'  ^>.j\  emrile  ruhu  pürfütuhları  dahili  îlliyyîn  olub 
vücudu  nazenini  bunda  asudedir  Amma  kubbeleri  ve  bir  imaret  alâ- 
meti yokdur  Ancak  bir  kabri  tavildir  Ruhu  şerifiyçün  bir  Yasini  Şerif 
tilâvet  idüb  şefaatlerin  reca  eyledik  Müddeti  ömürleri  105  sene  mu- 
ammer oldu  Sanayii  meşahire  tüccar  idi  «^ın^;-^  ^-.KJt  deyüb  ticaret 
idüb  kutu  lâyemut  keffaflanırdı  Bu  mahalden  hareket  olıcak  mahalde 
yetmiş  seksen  kadar  küheylân  atlı  ve  heccan  develi  Urban  gelüb  paşaya 
bîbak  ve  dîperva  buluşdılar  Paşa  terceman  ile  sual  etdükde  cn**  c»m  ^.^-sij 
deyince  AA-Uic^-^^yj^l  j^d  ^j,A.\j;i  Ua-j  i>^ji\^,  ^f  Ulı  didiler  Terceman  derhal 
reddi  cevab  edince  Arablar  ider  l/j'*Ç-İ  ^Vı^  ö^lai-H  cja^I.*  s^^  didiler  yani 
altı  bin  altı  yüz  guruş  isteriz  didiler  Hemen  paşa  Bu  kâfirler  bu  kuyuları 
haşâk  ile  doldurub  biz  tathir  etdiğimiz  içün  mü  isterler  deyüb  surre- 
leriçün  deftere  müracaat  olunub  üç  yüz  guruş  ve  üç  alaca  Şam  abası 
iken  altı  bin  altı  yüz  guruş  isterler  Paşa  dahi  kanun  budur  Ziyade 
vermem  didükde  Arablar  ider  Bir  (biz)  senei  mazide  Reşid  Oğlile 
böyle  aldık  Verirseniz  hoş  Vermezseniz  görelim  Mediniye  varınca  ne 
içersiz  Ve  yollardan  nice  geçersiz  deyu  cevab  idince  terceman  hüsnü 
tabir  idem  derken  hemen  paşa  yanından  bir  fasih  beliguUisan  Ende- 
runu  Hassa  gılmanından  biri  Sultanım  Şöyle  didiler  deyince  derhal 
paşa  kelâmı  sahiha  vâkıfı  esrar  olub  Bire  kâfirler  Reşid  Oğlile 
aldığınız  anarmısız  Ve  bu  kuyuları  böyle  doldururmsuz  Yanınıza  bu 
etdikleriniz  kalır  mı  sanırsınız  Kaldır  şu  on  iki  mePunları 
deyince  yumruk  ve  sille  sadme  rahmet  gibi  iken  anlara  lanet  gibi 
yağub  sekban  ve  sarıca  mezbur  şeyhlerin  başların  yararak  ve  kollar 
kırarak  dest  berkafa  kayd  bend  idüb  boğazlarına  silsilei  laneti  geçirüb 
piyade  yalın  ayak  başları  kabak  konak  konak  yapak  yakın  varak  ve  lâ- 
yatak  ve  lâdurak  ya  Fettah  ve  ya  Rezzak  esma  (1ar)  nı  çekerek  bunları 
deveye  bağlıyub  on  beş  gice  ve  gündüz  cian  ve  atsan  şiddeti  harda 
ikisi  mürd  olub  bazı  huccacı  zevilihtiyac  Bildirim  hacıları  urmak  nicedir 
gahbe  cırbağı  bacaklı  Arablar  işte  bu  gün  sizi  Reşid  Oğlu  gelsin  kur- 
tarsın deyu  lehcei  Etrak  ile  bu  mel'unlara  şutum  iderlerdi  Bu  Arab- 
ların  biner  guruşluk  atların  ve  berranî  hicinlerin  cümle  levendat 
yağma  etdiler  Ve  zencir  ile  keşan  berkeşan  idüb  gitdiler  Ve  bu 
mahalde  çöl  çölistan  içre  ubur  iderek  gazal  ve  erneb  sayd  şikâr  iderek 
mugeylânlar  üzre  beyaz  kumru  Yusufcik  murganlarınm  savtı  hazine- 
lerini istima  iderek  ubur  olundu  Amma  ruzmerre  kuyularında  su  az 
bulunmagile  bu  mahallerde  dahi  suyun  vücudu  olmamagile  nice  deve 
ve  himar  kaldı  Ve  mahbus  olan  Urbandan  biri  dahi  öldü  Baki 
yetmiş  Arab  kaldı  Bu  menzilde   17  saat  gidüb 


SEYAHATNAMESİ  603 

Evsafı   menzili  Hediyye  Eşmesi 

Bu  mahalde  imaret  yokdur  Ancak  nebatat  kiyahatlı  ve  mugeylân 
ve  ılgın  ağaçlı  bir  vasi  dereler  ve  büklerli  yerlerdir  Bazı  dereler  içre 
âbı  rahmetden  cem  olmuş  sular  bulunub  defi  atsan  etdiler  Amma 
zemini  arz  sure  olmağın  suya  tesir  idüb  sular  dahi  surca  olmuş  Ve  bu 
dereleri  cümle  huccac  kazub  eşmeler  eşüb  sular  zuhura  geldi  Amma 
kesret  üzre  nu§  idene  beş  altı  amel  etdi  Gayet  müshil  suyu  vardır 
Aslı  oldur  kim  bu  vadinin  fezası  serapa  sinamekiyedir  Hükemalar 
istimal  ider  Müshil  bir  ahşabatdır  Anın  tesirinden  suları  dahi  müs' 
bildir  Hikmeti  Huda  bu  mahalde  ne  derya  var  ve  ne  de  bahire  var 
Kapu  kulu  kethüdası  Ahmed  Ağa  ve  Şam  baş  çavuşu  Hasan  Ağa 
paşaya  birer  peştemal  hürde  ve  münakkaş  balıklar  getirdiler  Paşa  sual 
idüb  Bu  mahiler(i)  bu  çölde  nerede  buldınız  Bunda  dere  ve  derya 
yokdur  Bu  ne  güne  balıkdır  buyurduklarında  Vallahi  sultanım  Bu 
balığa  Hediyye  derler  Cenabı  Bari  Hazreti  Huda  maide  endirir  imiş 
Tenavülidüb  kemiklerin  kum  içine  atdıkca  biemriUâh  bu  balık  hâsıl 
olurmuş  Hâlâ  suluca  kum  içinden  bizim  huddamlarımız  getirdiler 
deyu  şehadet  etdiler  Amma  hakir  tenavül  etdim  Gayet  leziz  ve  mu- 
kavvi  balıkdır  Ve  öyle  muşa'şadır  kim  güya  şebçıragdır  Va  burnu 
sivridir  Sayir  mahiler  bahirde  nice  şinaverlik  iderse  bunlar  dahi 
yerde  rimal  içre  şinaverlik  ider  maidei  Hediyyedirler  Anınçün  bu 
vadilere  Hediyye  eşmesi  derler  Bunda  dahi  yükleri  yıkmıyub  yine 
yola  revane  olub  safi  sinameki  ve  ılgın  mugeylistan  ve  kâh  kumsal 
ve  kâh  sengistan  içre    15   saatde 

Evsafı  menzili  kal'ai  Fahleteyn  (j^i^) 

Bir  ismi  dahi  Selâm  Kayasıdır  Sebebi  tesmiyesi  oldur  kim  Hazreti 
Resaletpenah  bu  mahalden  ubur  ederken  Hazreti  Resalet  di.u  ^y.î\ 
o^ıi'j..;^L  buyurduklarında  biemriUâh  bu  kayadan  ^tJ^-^L  ^y«JyQc^  sadası 
istima  olunub  anınçün  Selâm  Kayası  derler  Ve  tevarihlerde  bu  vadi' 
lere  Vilâyeti  Hayberistan  derler  bir  sivri  kara  dağın  ta  zirvei 
âlâsında  iki  çatal  kârgir  kaPai  cihannümadır  Tarihi  Iskende- 
rin  senesinde  Anter  bina  etmişdir  Amma  içinde  âdemi  zad 
yokdur  Ve  hakir  çıkub  temaşa  etmedim  Zira  mur  man  firavan 
imiş  Ve  bu  kaPanın  canibi  şarkîsinde  bir  saat  baid  cibali  muazzam- 
lardır Dameninde  âbı  hayat  kuyular  vardır  Cümle  su  birdügüb 
(birgitüb)  bu  mâi  zülâlden  tulumbaların  pür  idüb  yola  revan  olunub 
ol  gice  Hayber  Yahudileri  huccacın  merunlardan  üç  kelle  almub  bir 
Kürd    âdemi    şehid     oldu  Amma    vilâyeti     Hayberistan     ve     bağ  ve 


604  EVLİYA  ÇELEBİ 

bostan  ve  gül  gülistan  dar  olmak  ile  Şerif  hazretleri  üzerlerine  var- 
mazlar Ve  gayet  şeci  kavmi  vardır  Arab  kavmin  buldukda  gerdenin- 
den  boğazlar  Amma  Rum  huccacm  esir  idüb  besatîn  ve  hadikala- 
rıntimar  etdirirler  Amma  bikavli  Kitab'ı  Siğer  Hazreti  Resaletpena- 
hm  bizzat  yirmi  sekiz  gazaları  vardır  Musaf  cengi  olanlara  Gaza  der- 
ler idi  Amma  esbabı  kibarın  birin  serdar  etseler  ana  Seferi  Seriyye 
derlerdi  Amma  bizzat  kendileri  bile  hazır  oldukları  yirmi  sekiz  gaza- 
nın dokuzu  da  kâfirler  ile  kılıç  kılıca  yaka  yakaya  cengi  azîm  olan- 
ların beşinci  gazaları  bu  Hayberistanda  Kal'ai  Fidik  dir  Amma  şehri 
Medinedir  kim  kal'ası  şahrahından  nümayandır  Bir  püştei  âlinin  zir- 
vei  âlâsında  Anterin  anası  Fidik  nam  zenciyye  avret  binasıdır  Bu  Fi- 
dik kaPası  çenginde  çok  sahabei  kiram  fedayi  muhammedî  oldu  deyu 
Siğerlerde  masturdur  Ve  gazayi  sadisler  (i)  yine  bu  Hayberistanın  cani- 
bi kıblrsinde  Medineye  nazırdır  Gazayı  Ohuddur  ki  Hayber  hududu 
sengistanı  anda  temam  olur  Ve  bu  Hayberistan  önünden  cümle  asa- 
kiri  islâm  âmâde  ubur  iderek  vasi  dereler  içre  yine  on  iki  katar 
huccac  güruh  güruh  çekilerek  mugeylânlar  içre  kâh  kumsal  ve  kâh 
hürde  sengi  çıkal  üzre  güzer  iderek  şiddeti  hardan  ve  habsızlıkdan 
elli  mikdarı  deve  elli  âdem  piyade  bîtab  ve  bîmecal  kalub  Hüseyin 
paşa  hazretleri  kendü  develerine  bindirüb   19  saatde 

Evsafı  menzili  Vadiyül  Kurayi  Atik 

Eski  Medine  dahi  derler  Bir  çölistan  yerde  âbı  hayat  bi'ri  mâ- 
ları vardır  kim  güya  âbı  zülâldir  Cümle  huccaca  kifayet  idüb  bu 
vadilerde  olan  mamur  âbâdan  ahalii  kuralar  cümle  metaları  ile  ge- 
lüb  huccacı  ganimet  etdiler  Badezzuhur  yine  nefirler  çalınub  sengis- 
tan  ve  mugeylistan  ve  sengi  hürde  üzre  dar  boğazları  ubur  idüb  ba- 
delgurub  yine  Hayberistan  küffarları  derdinden  kanun  üzre  nice  bin 
meş'al  ve  fanus  ile  huccac  içi  çıragan  olub  encüm  âsâ  zeyn  oldukda 
güya  hilâli  rakiki  meh  çardeh  olub  ruzu  ruşen  oldu  Yine  kanun 
üzre  huccacın  canibi  erbaasm  asakiri  islâm  kuşadub  bî  bak  ve  bî  per- 
va selâmetile  ubur  iderek  ertesi  dahi  alessebah  vakti  asradek  derya 
gibi  cereyan  idüb   bir  yerde  karar  etmiyüb  saatde  asır  radası  olub 

yükler  hal  olmadan 

Menzili  Vadii  İstikbal  ve  Darı  Veda 

Ve  Dan  Hazen  dahi  derler  Canibi  erbaası  yüce  çıplak  dağlardır 
Dahi  Şamdan  bu  mahalle  gelince  cümle  ciballer  Urban  gibi  üryan- 
lardır Asla  eşcaratdan    bir  şey  yokdur     Ancak    vadilerinde    mugeylân 


SEYAHATNAMESİ  605 

ve  hurma  ve  santa  ve  misvak  ağaçları  çokdur  Bu  Darı  Veda'da  cüni' 
le  hayvanata  şair  ve  fulleri  verib  ezanı  muhammedîler  tilâvet  olunub 
cümle  ahalii  Medinei  Münevvere  bu  mahalle  istikbale  geldikleriyçün 
Vadii  istikbal  derlermiş  Ayanı  Medine  ve  deliller  beyaz  kisveler  ile 
müleçbes  yüzü  nurlu  gözü  hurlu  sözü  şirin  yanakları  gülberki  Çin 
mütevazı  halim  ve  selim  mübarek  âdemler  hedayaları  ile  gelüb  hay- 
me  hayme  gezüb  dostların  bulub  dostları  ölmüşler  dahi  birer  âyâna 
intisab  idüb  müşerref  oldular  Ve  cümle  Hüseyin  paşa  hazretleri  sul- 
tanım Bu  sene  senei  maziyelerden  yedi  gün  sonra  geldiniz  Amma 
inşaallah  Mekkiye  selâmetle  varub  bir  gün  dahi  mütekaid  olursuz  di- 
yu  tebşir  etdiler  Cümle  huccac  taze  can  bulub  iki  saat  meks  idüb 
küsü  rihletler  çalınub  zira  vakit  dar  olub  mâhı  Zilhicciye  dahi  bir  gün 
kaldı  Medineden  Mekkiye  on  konakdır  Bir  gün  Medinede  meks  bir 
gün  Mekkede  meks  olunursa  on  iki  gün  olur  Arafatda  vakfa  ise  ma- 
hı  Zilhiccenin  onunda  olur  Bu  havfi  mülâhaza  idüb  Müzeyribden  bu 
mahalle  gelince  bir  yede  Ulâ  ve  Maandan  gayri  yerde  ârâm  etmiyüb 
yirmi  beş  saat  otuz  saat  yollar  yürüyüb  herkes  cenbinden  peksımat 
yiyerek  yola  giderek  develere  dahi  gidereken  yumakların  virerek  su 
gibi  âdem  deryası  akardı  Anınçün  bu  kadar  at  ve  üştür  ve  ester  ve 
himar  kalmasının  aslı  oldur  Ve  sayir  zeman  gibi  huccac  konakları 
üzre  konmayub  iktiza  etdüği  yire  konduk  Yohsa  Samı  Şerifden  Medi- 
nei Münevvereye  yirmi  dört  konakdır  Deve  ayağile  üç  yüz  elli  saatdir 
Amma  yollar  mamur  âdâdan  şadman  olub  mekûlât  meşrubatları  bu- 
lunsa salt  atlı  katırlı  manzili  ile  kâmil  yüz  saatlik  yoldur  Amma  yol- 
larda şadıman  olmıyub  zadı  rahile  deve  ile  götürmeğe  muhtaç  ve  de- 
ve dahi  götürdüğün  yer  Yine  insan  bir  pare  nan  ile  defi  çigan  ider 
Ancak  çekilen  derd  mihnet  tazidi  hayvan  bilâfayide  olur  Eğer  mülûk 
himmet  etse  Şamdan  Mekkiye  gidince  mamur  olsa  develer  barı  belâ 
olmıyub  salt  atlı  zevku  safa  iderek  gidüb  gelirdi  ,r-i,*4^^  Ancak  Cenabı 
Barinin  bu  develere  nazar(ı)  taallûk  idüb  cümle  cemmallere  bir  kuv- 
veti kahire  vermiş  kim  Huda  âlimdir  du  kadar  barı  giran  ile  cümle 
develer  hem  gider  hem  uyur  Ve  Allah  şahiddir  Bazı  meş'alciyan  gü- 
ya puladı  nahcivandır  Anlar  dahi  meşaleleri  ketiflerinde  hem  gider 
hem  uyur  Acib  sırrı  Hudadır  Neticei  kelâm  bu  Vadii  istikbalden 
acele  ile  kalkub  Medineden  gelen  deliller  bu  mahalden  delâlete  bed 
idüb  Bu  dağ  filândır  Bu  dere  filândır  diyerek  bir  saat  gidüb  bir  mür- 
tefi  bel  başıdır  Bu  mahalle  gelince  kıble  canibine  teveccüh  etdükde 
Medinei  Münevverenin  bağ  ve  bağçeleri  ve  bizzat  Hazreti  Resaletpe- 
nahm  kubbei  âli  (i)  münevveri  eflâke  serçekmiş  nümayan  olub  mü^ 
zehheb  ve  mutallâ  alemi  şerifinin  şa^şaasından  sahrayi   Medinei    Mü* 


606  ^  EVLİYA  ÇELEBİ 

nevvere  içre  nurun  âlânur  leman  urub  çeşmi  insan  hayrelenüb 
derhal  âşıkı  sadık  olan  kubbei  mehbatı  nuru  hüdayi  görünce  atından 
üştür  esterinden  piyade  olub  (Dua) 

deyu  aşka  dayir  bir  şeydir  Eğer  kuvveti  bedenin  var  ise  bu  mahalden 
bazı  âşıklar  ta  Medine  beş  saat  emiş  Aşağı  kumsal  yerlerdir  Piyade 
olub  gider  Eğer  sahibi  özür  ihtiyar  isen  esb  üştür  ester  himar  suvar 
olub  salevatı  şerifi  tekrar  betekrar  idüb  müdavemet  etmedik  (etmek) 
gerekdir  kim  salevat  envai  var  Amma  müfid  muhtasarı  budur  (Salevat) 
A^  JT  ^^frj  jı^  jc  ^-,  1^4111  diye  Hemin  Mediniye  karib  oldukça  kubbei  Re- 
sulullah(a)  nazar  etdikce  Şefaat  ya  ResuluUah  dimeden  dahi  hali  ol- 
mıya  Amma  acib  hikmetdir  Bu  bel  başına  gelinüb  kubbei  ResuluUah 
nümayan  olunca  ümmeti  Muhammed  feryada  başlayınca  cemii  hay- 
vanata bir  halet  vaki  olub  bîmecal  olan  develer  nur  (pür)  mecal 
olub  ra'dvar  gürliyerek  atlar  kişniyerek  baal  ve  himarlar  segah  maka- 
mmda  (Ayet)  j^}'\  c^-iûi^-V»  jJoIj*  ile  feryad  iderek  başları  zabt  olunmı- 
yub  Medineye  doğru  sür'at  ile  gider  Ve  bu  belden  Medine(i)  görünce 
âhalii  Medine  delâleti  ile  bazı  âşıkı  şeyda  bürehne  varub  Özrüm  re- 
ca  idem  deyu  bu  mahalde  ihrama  girerler  Amma  Bi'ri  Alide  ihrama 
bu  duaları  tilâvet  etmez  Hemen  salevatı  şerife  ile  mukayyed  olur 
Şer* an  mani  olunmaz  Aşka  meh  giaüb  asla  başın  bulunmasa  dahi 
nurun  alâ  nurdur  Kâşki  garib  insan  heran  mahrum  olsa  ve  canibi 
Hakka  yünelse  dahi  bunlıce  olub  kâlâyi  metai  hazarı  mizanda  sakil 
gelüb  ziyade  beha  iderdi  Aninçün  bazı  âşıklar   (Mısra) 

Tacı  fenayı  terk  idüb  üryan   olalım   bir  zaman 

*  * 

buyurmuşlardır  Öyle  olsa  ihrama  girmek  masevadan  el  çekmekdir  Her 
şeyden  terk  tecrid  acib  padişahlıkdır   (Mısra) 

Hakka  ki  azîm  svltanlıkdır  Anmçün  Hazreti  Resaletpenah  bu  rahı 
Mekkede  ihrama  girmeği  dikim  Ümmetim  cemii  alâyıkdan  beri  olub 
derunu  dilden  Rabbine  tazarru  ve  nalişler  etsin  deyu  ihramı  eylemiş- 
lerdir Ana  binaen  bazı  canlar  bu  mahalden  ziyareti  Resulullaha 
n>ahrem  gelir  Ezin  canib 

Der  faslı  ahvali  ahalii  Medine 

Bu  mahaldenki  Medine  zahir  olunca  ol  sahra  âdem  deryası  olub 


SEYAHATNAMESİ  60 

sagir  ve  kebir  ve  pır  civan  ve  sıbyanı  ebcedhan  huccacı  istikbale  çı- 
kub  bazı  tıflan  insan  ellerinde  hurma  ciridleri  üzre  birer  küçücük 
berki  hurmadan  zenbilcikler  bağlıyub  huccacı  müslimîn  içre  üryan  ve 
püryan  olan  Urban  ve  nice  bin  bintan  ve  emred  develer  üzre  mahafe- 
lerde  olan  huccaca  çubuklar  üzre  olan  zenbiUeri  uzadub  Elhamdülil' 
lah  Bisselâme  ya  huccac  Ziyaret  kabul  makbul  diyüb  dua  ve  sena 
iderek  ihsan  reca  iderler  Huccac  dahi  hamdi  Huda  RahmetenlilAle- 
mîn  efendimizin  âsitanesine  geldik  Bunlar  anların  hemcivarıdır  deyu 
aşkı  Resulullah  için  bunların  birin  mahrum  göndermeyüb  in'am  ih- 
san iderler  Ta  Mediniyedek  bu  beş  saatlik  yeri  bile  gidüb  gûna  gûn 
fesahat  belâgatle  kasayidler  ve  naati  ResuluUahlar  tilâvet  ederek  sav- 
tı  hazin  ve  davudi  bülend  nefesli  masumlar  bazı  kasideler  okur  kim 
âdemin  zehresi  çak  olub  §âd  ferahnak  olur  Ve  ekser  nisvan  bintanları 
mevlûdu  şerif  tilâvet  iderlcz  Bu  hal  üzre  ta  Medinei  Münevvereye 
tahtırevan  ve  mahafiler  yanı  sıra  gidüb  ayrılmazlar 

Sitayişi  asakiri  serdar  Sarı  Hüseyin  paşa 

Ve  bu  mahalden  Hüseyin  paşa  askeri  derya  misal  gök  demire 
müstağrak  eyleyüb  yine  emirülhac  ileride  çarhacı  badehu  Şam  ceyşi 
badehu  paşa  askeri  zer  enderze  müstağrak  olub  bir  alayı  muhamme- 
dî  olub  şehri  Medinei  Münevvereye  Koca  Sarı  Arslan  Hüseyin  paşa 
öyîe  girmişdir  kim  diller  ile  tabir  olunmaz  Zira  Medinei  Münevvereye 
fatihi  Yemen  Sinan  paşa  ve  Rıdvan  paşa  ve  Tavası  Süleyman  paşa- 
dan beri  böyle  müzeyyen  ve  müretteb  ve  müsellâh  güzide  asker  girme- 
mişdir  Bu  askerin  istikbaline  cemii  ehli  Medinenin  âyân  eşrafı  ve 
ulemayı  sulehası  ve  eimme  ve  hutebası  ve  meşayih  sâdâtları  ve  pır 
civan  ve  gani  ve  fakiri  istikbale  çıkub  tariki  âmin  canibine  payen- 
dazlar  idüb  her  esnaf  metaın  paşanın  yoluna  hazır  idüb  nice  yüz 
ganem  semin  kepişler  kurban  olundu  Ve  cemii  şahrahın  iki  canibi 
kat  enderkat  âdem  deryası  olub  cemii  hanedanların  revzenlerinden 
ve  sakıf  sutuhları  üzre  şiyb  ve  zerbefe  müstağrak  nisvan  tayifeleri 
paşayı  görünce  bir  ağızdan  dij  sadası  evci  asumana  peyveste  oldu 
Paşa  dahi  tuğ  ve  bayrağı  ve  yedekleri  ile  güzer  idüb  semmur  kaba- 
nice  üzre  tirkeş  kuşanub  seri  saadetlerinde  selimi  destar  ile  ve 
satırları  zer  enderzere  müstağrak  olub  incu  düğme  kunturalar  ve  ser- 
lerinde altun  taslar  iizere  otagalar  ve  mataracı  başı  destinde  bir  güne 
mücevher  ve  murassa  matara  var  idikim  hakir  anı  bir  vüzerada  gör- 
medim Ve  yüz  nefer  iç  ağaları  ve  küheylâni  arabî  atlarla  herbiri  biner 
guruş  değer  küheylân  atlar  altışar  pare  müzehheb  yancık  ile  ve  bah- 
rî hotaz  ile    her  bir     ağalar  dahi  kökdemire  müstağrak  olub  Bağdadî 


608  EVLİYA  ÇELEBİ 

sırıklar  ile  silâhdar  ve  çukadar  şartab  tiskeş  ve  şalvar  ve  serlerinde 
zerdus  (duz)  kiçe  (i)  sürhagûn  ile  paşaya  kafadarlık  iderek  ubur  ide- 
rek  dahi  ard  (ı)  sıra  sancak  ve  bayrag  ardında  sekizer  kat  mehter- 
hane güm  güm  tabii  muhammedî  döğerek  ravzai  muhammedî  cen- 
binde  otağı  âsafı  şehriyarîde  karada  olub  ehli  Medine  âlemi  hayret- 
de  kaldılar  Zira  ehli  Medine  ömrü  azizlerinde  böyle  bir  veziri  garra 
görmemişler  idi  Paşa  hazretleri  seraperdesinde  kararda  oldukda  Medi- 
nei  Münevvere  kal'asının  burç  barularından  yetmiş  seksen  pare  topa 
âteş  idüb  sahrayı  Medine  güm  güm  ötdü  Ve  Hüseyin  paşa  hazretleri 
bu  alay(ı)  tertib  etdikleri  mahalde  kıble  canibinde  Medinei  Münev- 
vere nümayan  oldu  Ve  canibi  şimalde  Cebeli  Ohud  zahir  oldu  Bu 
ahmerüllevin  bîhasıl  kühu  bâlâdır  Mahallinbe  tavsif  olunur  Bu  ma- 
halden paşa  alay  ile  Medineye  gidüb     badehu  hakir  alaydan  bize  ef- 

al  olan  ziyaretgâhdır  diyu  bir  memlûk  ve  bir  delil  alub  dabbeleri' 
zmize  suvar  olub 

Medinei  Münevvere   haricinde   olan  ziyaretleri 

beyan  ider 

Evvelâ  bu  Şam  yolile  Medineye  giderken  yolun  sağ  tarafında  Hadû 
kai  Hazreti  Osman  «A'^^j  âbı  hayat  kuyuları  ve  eşcarı  müsmiratları  ve 
sayir  mahsulâtlı  mütekasir  bir  bağdır  Bu  mahal  yine  Medinei  Münev- 
verenin  bağlarına  muşadır  Ve  Hazreti  Osman  bağı  kurbinde  Camii 
Kıhleteyn  bir  camide  iki  mihrabdır  Biri  hâliya  kıblemiz  olan  Mekkei 
Mükerremiye  nazırdır  Biri  garb  canibine  Küdüsü  Şerife  nazırdır  Zira 
Kudüsü  Şerif  hakkında  (Ayet)  3î^'*^:?Jv  ^y^j^h  nazil  olmuşdur  Kıblei 
kadim  oldur  Amma  bu  Kıbletevn  Camiinde  Hazreti  Resulü  Kibriya 
Muhammedül  Mustafa  Hicretin  on  dördüncü  senesinde  ibadet  ider- 
ken  bu  Camii  Kıhleteyn  icre  Hazreti  Cebril  Emin  Cenabı  Kibriya 
tarafından  nazil  olub  bu  Ayeti  Şerifi  getirdi  (Ayet  Surei  Bakara) 
(^ı>\  ^«:-i\  ^Ui  ^4^j  J>  V>;  -4^   iLJyü  .|^J»Jdi4^j  ^ur  ^sJji)  Âyei    Şerifi    nazil  olub 

bu  cami  icre  Kıble  garb  canibine  müteveccih  Kudüsü  Şerife  iken 
Hazreti  Resaletpenah  olsaat  müceddeden  bir  kıble  dahi  bina  etdirüb 
kıble  emri  Hak  ile  Mekkei  Mükerremeye  olmagile  Kıhleteyn  Cami- 
inde iki  mihrab  olmagile  Kıhleteyn  derler  Hazreti  Resaletpenah 
Muhacirin  Ensarlarına  daima  bunda  imamet  ve  vaiz  nasihat  iderdi 
Her  kim  bunda  rikâteyn  nemaz  kılarsa  bilâhisab  velâ  azab  ehli  cen- 
net olacağına  sübhe  yokdur  Zira  Aşerei  Mübeşşere  ihtida  kıble  vely 
olunub  vakti  zuhur  eda  (o)landa  cemaat  bulunduklarından  Aşerei 
Mübeşşereye  Ehli  cennetlersiz  deyu  tebşir  etdiler  Ey  imdi  Huda  kadir- 
dir Bunda  dahi  bir  kerre  ibadet  ideni  mahrum  komıyub  Cennetine 
koya  Amin  bihakkı  seyyidülmürselîn  Ve    Hazreti    Resalepenahın  biz- 


SEYAHATNAMESİ  609 

zat  kendileri  yirmi  sekiz  gaza  etmişlerdir  Dokuzunda  küffar  ile  ken- 
düleri  şeciane  yaka  yakıya  cenk  etdükleri  gazanın  üçüncüsü  bu  Kıb- 
leteyn  kurbinde  gazayi  Hendekdir  Hâlâ  münkirinin  ihdas  idüb  mah- 
sur oldukları  hendekler  zahir  ve  bahirdir  Ve  bu  mahalde  dörd  mescid 
vardır  Hazreti  Resalet  Hicret  etdükden  sonra  yetmiş  bin  sahâbei  ki- 
ramın çoğu  bu  mahallerdeki  hadikahanelerinde  meks  idüb  mesacidler 
inşa  etmişlerdir  Ol  mescidlerin  biri  ^iiescidi  Selman  Fars  minaresiz 
ve  M.escidi  Hazreti  Osman  minaresizdir  Ve  Mescidi  Hazreti  Ali  mina- 
resizdir Küçük  mesracidlerdir  Amma  cemaatleri  azdır  Zira  Medine 
bağlarının  içinde  kalmışlar  Ol  ecilden  cemaatleri  azdır  Bu  mesacidle- 
rin  cenubunda  bağlar  içinde  bir  münevver  cebeli  sagire  vardır  Ana 
Cebeli  derler     Hazreti  Resalet  ol     kûh   üzre  çıkub  daima  anda 

ibadet  idermiş  Makamatı  Hazreti  Resul  bir  küçük  mihrabdır  Müba- 
rek re'si  şerifleri  tesir  etmişdir  Ehli  züvvar  ol  mahalle  yüz  sürerler 
Ve  bu  cebel  içün  Hazreti  Resaletpenah  Ben  bu  cebele  beni  sever  ben 
dahi  anı  severim  deyüb  bu  dağ  içün  dua  etmişdir  Hakka  ki  nuru 
mahz  bir  dağ  karib  Cebeli  Asır  [1]  Bir  küçük  kara  kayalı  dağdır  Ce- 
beli Asır  yani  Cehennem  Dağı  demekdir  Şarkdan  garba  tulen  bir  zift 
katran  elvan  dağı  süflidir  Zemanı  cehaletde  Iberilerin  meşadları  bun- 
da imiş  Canibi  erbaasında  bağ  bağçeler  vardır  Amma  bîhasıl  zemini 
sure  olmagile  meyvesi  firavan  olmaz  Hazret  bu  cebelden  şikâyet 
idüb  Bu  cebel  bana  söğüb  beni  sevmez  Ben  dahi  anı  sevmem  bu- 
yurmuşlardır Efvahi  ulemada  tevatür  ile  meşhurdur  Amma  hakir  ye- 
rin görmedim  Belki  bir  hadisi  sahih  ola  Zira  bu  rivayatı  sahiha  Siğe- 
rî  zade  hazretinden  istimamız  olmuşdur  Bu  cebel  anınçün  kara 
nursuz  bir  muzlim  dağdır  Bu  mahal  bağları  içre  nice  bağı  iremler 
ve  besatîn  ve  hadikalar  ve  âbı  hayat  bi'ri  azimler  birer  kulaç  ve  iki- 
şer kulaç  yakındır  Bazı  zeman  olkadar  leb  berleb  durmuş  kim 
her  kuyudan  elile  su  alınub  hablile  çekmeğe  ihtiyaç  olmazmış  Limon 
ve  turunç  ve  kebbat  ve  sair  şûkûfe  ifrat  üzredir  Rayihai  tayyibele- 
rinden  âdemin  dimağı  muattar  olur  Ve  yine  bir  cebel  dahi  vardır 
Medinei   Münevvereye  havale   Cebeli  derler  Bir  alçak  kara  ka- 

yalıca dağcıkdır  Şehrin  cümle  ehli  ırz  harame  havatinleri  huccacı 
müslimîn  ve  asakiri  müvahhidîn  alayın  bu  cebelden  temaşa  iderler 
Ve  rahı  Medine  üzre  olub  bu  cebel  varuş  evleri  içinde  vaki  olmuş- 
dur Bu  hakir  anı  dahi  seyir  temaşa  idüb  bu  Medine  varuşunda  doğ- 
ru hammamma  varub  anda  pakkise  ve  sabun  sürünüb  gasil  idüb 
badehu  haymeme  gelüb  cümle  siyabı  rahı  çıkarub  «^S^^'ı^H  ihrama  gi- 
rüb     pabürehne     ve  serbürehne  olub  dünya  alâyıkmdan    müberra  bir 

[1]  Bağdad   Köşkü  nüshası  (jj«llj.-uv) 

Evliya  Çelebi  9—39 


610  EVLİYA  ÇELEBİ 

gülü  ra'na  abdal  oldum  Hemen  ol  an  haymeden  taşra  olub  Medinei 
Münevvere  kaPasının  Babı  Mısırdan  içeri  girdikde  bu  Ayeti  Şerifi 
okıya      ^j^-^  \jiU.  .iU^Jj.  j^ı.^\j  jj.-  ^^^  ^^>.y>.\^^A^  j^a»  ^^i^i\  ^j   ^^ji*o'"-^^'^V'"-       diyüb 

doğru  âsitanei  Hazreti   Resulü  Huda  ve  Muhammed    Mustafa  ol  rah- 

A, 

metenlil  Alemin  camii  şerifinin  Babı  Selâmdan  bu  hakir  duhul  etdük- 
de  sayir  uşşakları  gibi  ayak  üzre  gitmeyüb  balık  gibi  bu  âsi  yüzümü 
haki  izzetine  süre  süre  bîdest  ve  bîpay  sürüne  sürüne  giderdim  Ham- 
di  Huda  yine  beni  âdemde  merhamet  var  imiş  Darbımeseldirkim 
Yerde  yatan  yüzü  kimse  basmaz  derler  Gerçek  kırk  elli  bin  huccacın 
izdihamı  içre  ta  şebekei  ResuluUahda  muvacehei  ResuluUaha  varub 
âsitanei  hassasın  bus  idüb  berzanu  olub  andan  berkıyam  durub  âda- 
bı huşu  ile  «û!'Jj-;l»ii.ic  ^v-J»  diyüb  şefaatlerin  reca  eyleyüb  mest  med- 
huş  ve  valih  bîhuş  olmuşum  Bade  zeman  aklım  başıma  gelüb  ihlâsı 
gerifede  kalmış  bir  hatmi  şerifi  temam  idüb  yine  geru  geru  âdâb 
üzre  gidüb  inşaallah  alettertib  ne  güne  ziyaret  olunur  mahallinde 
befan  olunur  Andan  yine  haymemize  gelüb  cüzî  taam  tenavül  idüb 
alay  çavuşları  iki  gün  iki  gice  oturakdır  deyu  nida  eylediler  Badehu 
divanı  veziri  âlişan  olub  sekiz  kat  mehterhaneler  çalınub  badelferag 
cemii  âyânı  vilâyet  paşaya  gelüb  buluşduklarında  kahve  ve  şerbet  ve 
gülâb  buhurdan  sonra  yol  üzre  dutulan  kuttaı  tarikleri  ve  Urbanı 
rehzenleri  cümlesin  zencir  ile  meydanı  siyasete  getirüb  Âsitanei  Re- 
suluUahda katli  nefs  olmasın  Bunları  dizdara  teslim  idelim  Tiz  Diz- 
darı çağırın  deyu  ferman  idüb  dizdara  haber  gitmede  Badehu  âyânı 
vilâyetden  ulema  ve  suleha  ve  mücavirinden  nice  muhteşem  âdemler 
gelüb  bu  mücrim  âdemleri  reca  etdiler  Paşa  dahi  Ben  anların  nice 
af  olunacağını  bilirim  Bire  şu  dizdara  kim  gitdi  deyince  bu  âdemle- 
rin içinden  bir  muhteşem  semmur  kürklü  yeniçeri  kıyafetli  bir  âdem 
Buyurun  sultanım  Dizdar  ağa  hazretleri  biziz  dedi  Paşa  dahi  Hay 
sultanım  siz  misiz  deyu  ayağa  kalkub  tazim  eyledi  Hemenki  gördüm 
paşanın  yanakları  kızardı  ve  rişi  şevaribi  diken  diken  oldu  Bire  dizdar 
Sen  nesin  Yeniçeriyim  didi  Hele  padişah  kulu  musun  Herif  Beli  di- 
di  Ya  bire  mel'un  Benim  kapucular  kethüdam  ve  bölükbaşılarım  yok 
mudur  ki  anlara  buluşub  anlar  dahi  bana  ilâm  iderler  Sen  padişah 
kulu  olasın  sayir  mücavir  gibi  yarançesine  gelüb  bîperva  oturasm  Ben 
Dizdar  deyu  feryad  iderim  Sen  bunda  durasın  Bu  sakalı  kande  ağar- 
dın Kaldır  şu  kâfiri  Bu  Arab  kâfirleri  ile  külliye  urun  deyu  dizdarı 
mataracı  basıya  teslim  idüb  külliye  habs  idüb  kethüdasın  dizdar  ey- 
ledi Hakir  bu  temaşayı  idüb  haymemden  silâhım  kemerime  kuşanub 
ziyaretden    ziyarete     gidüb  cümle  şehir  ve  kaPai   seyir  tamaşa  idüb 


SEYAHATNAMESİ  611 

Evsafı  şehri  Yesrib  ^■^j^^  ç-^-^^"^  -^^  ^^j^.  ^"-^j  S^^\  J^"  <«<i*jy 
yani  evsafı  menzili  kal'ai   Medinei   Münevvere 

Zemanı  cehaletde  Yesrib  (yA)  namile  bir  belidecik  idi  Badehu 
hazreti  Resaletpenah  Mekkei  Mükerremeden  Iskenderi  Kübranın  ve- 
fatı  tarihinden  sonra  882  de  mahı  Rebiülvvelin  on  ikinci  gice  Isneyn 
gicesi  Emine  Hatun  rahminden  müştak  olub  saadetle  edimi  arza  ka- 
dem basub  âlem  (i)  münevver  kıldıkda  mahı  Nisanın  yirmisi  idi 
Kırk  yaşında  kâmil  olub  nübüvvet  geldi  Nübüvvetden  sonra  miraç- 
ları Mekkede  vaki  olub  sinni  salleri  elli  bir  yaşında  ve  dokuz  aylık 
iken  Mekke  münkirleri  ile  bilâhare  geçinmek  mümkin  olmıyub  em- 
ri Rabbi  Celâl  ile  Mekkeden  Mediniye  hicret  etdi  Hâlâ  cemii  Teva- 
rihi  Ali  Osmandan  ve  Tevarihi  Urban  Hicreti  'nebeviden  tahrir  ider- 
1er  Amma  Yuniyan  Iskenderden  zabt  idereler  Yehud  Ademi  Sani 
Nuhdan  tahrir  iderler  Kababıta  Hazreti  Idrisden  terkim  ider  Hâlâ 
bu  zikrolunan  ecnasm  tarihleri  böyle  mazbut  ve  merbutdur  Netici 
kelâ  (m)  Hazreti  Resalet  Mediniye  hicret  idüb  sahâbei  kiramın  Mu- 
hacirin Ensar  ile  Medinei  Münevvere  olkadar  mamur  âbadân  oldıkim 
iki  kerre  yüz  bin  âdem  var  idi  derler  Badehu  sene  tarihinde  Hazreti 
Resaletpenahın  kabri  şeriflerine  kâfirleri  vaz'ı- 

yed  idecek  mahalde  Nureddin  Şehid  ibni  Ak  Sunkurul  Bersakî  halifei 
Şamiken  Şamdan  ılgar  ile  dokuz  günde  yetişüb  düşmen  elinden  Haz- 
retin  cesedi  şerifin  halâs  edildiği  mahallinde  tahrir  olunur  Andan 
Medinei  Münevverenin  canibi  erbaasına  ihtida  Nureddinüş  Şehid  mü- 
fid  ve  muhtasar  bir  kaPa  bina  etdi  Müruru  eyyam  ile  harabe  yüz 
dutub  Hazreti  Resaletpenah  Sultan  Süleymanın  vakıasına  girüb  Ya 
Süleyman  Belgradı  ve  Rodosu  ve  Budini  jfeth  idüb  gaza  malile  Ku- 
düsü  Şerife  bir  kal'a  ve  Bağdadda  benim  ümmetim  olub  muktedayi 
nas  olan  No'man  ibni  Sabit  imamı  Azama  bir  kal'a  ve  benim  Yesrib 
şehrine  bir  kal'a  bina  idüb  Medinei  mamur  idesin  deyu  menamında 
Süleyman  Han  görünce  bildikim  buyurdukları  Belgrad  ve  Rodos  ve 
Bağdad  feth  olması  tebşir  olundu  Hamdi  Huda  idüb  badehu  ol  kal'j 
alerinin  bir  kal'a  bina  etmişdir  kim   güya  seddei  kahkahadır 

Evsafı  eşkâli  kal'ai  Medine 

Sene  959  tarihinde  Şerif  hükmündedir  ve     şerif  tarafın- 

dan yine  bir  Şerif  sancak  beği  payesile  hükümet    iderdi   [1]   Rabiden 

[1]   (Sultan  Mehmmedi)     eksik.   Bnğdad   Köşkü  nüshası   (Hanı) 


612  EVLİYA  ÇELEBİ 

hatti  şerifler  varid  olub  Her  kim  Şeyhülharam  ise  Mediniye  ol  hâkiım 
ola  de  (yu)  emri  şerifler  gelüb  Şerif  hazretlerinin  tarafından  olan  ha* 
kimi  ref  olunub  yılda  bir  kerre  Şerif  hazretleri  gelirse  Medineden 
taşra  konub  Hazreti  Resaletpenah  (ı)  ziyaret  ide  Gayri  şeye  karışmı* 
ya  deyu  hattı  şerifler  geldi  Ve  Medine  mevleviyyeti  kanunu  kadim 
üzre  beş[l]  akçemevleviyyet  idi  Amma  mesafe  baid  olub  bîhasıl  oldu- 
ğundan bîitibar  mevleviyyet  idi  Amma  yine  Sultan  Mehemmed  Han 
hazretleri  Mekke  ve  Medine  mollası  olmayınca  Islâmbol  moUasıol* 
mıya  deyu  kanun  etdi  Zira  bu  Medine  bîhasıl  fukara  yeridir  Niza 
ve  cidal  ve  cedel  yokdur  Cümle  halim  selim  âdemler  sicille  ve  hüc* 
çete  müteallik  bir  dava  olsa  maslahatları  temam  olub  fatiha  deyüb 
kapudan  taşra  olurlar  Amma  hâlâ  mollalara  ve  Şeyhülharamlara 
surre  (i)  padişahîden  biner  altun  ve  Mısırdan  ikişer  yüz  erdeb  galâl 
tayin  olundu  Ve  Şeyhülharemler  beş  yüz  mikdarı  askerle  hüküm 
hükümet  ider  Ve  mollası  dahi  kırk  elli  âdem  ile  Hazâ  şer'i  Resulul- 
lah  deyu  kat'ı  deva  ider  Ve  nevahisi  kurayi  mamurelerdir 

Tahtı  hükümetinde  olan  kazaları  bunlardır  Evvelâ  kazai  Yenboülber 
ve  nahiyesi  Yenboülbahr  ve  nahiyesi  Hudeyde  ve  nahiyei  Safra  ve 
nahiyei  Darülkura  ve  nahiyei  Fidik  ve  nahiyei  Nısfı  Hayber  ve  nahi- 
yei Ali  bu  nahiyelerde  kadılara 
hüccet  akçesi  yerine  bir  fatiha  ve  üç  hurma  verirler  Bu  Medinede 
kethüdayeri  ve  yeniçeri  serdarı  yokdur  Amma  dizdarı  yüz  merdümü 
hisarı  ve  topçu  başı  ve  cebeci  başı  ve  mehter  başı  ve  seksen  pare 
kolomborna  ve  şahı  darbzen  şahane  mahbub  topları  var  Ve  kaPasL 
çöl  ve  çölistanda  kara  kayalı  ve  kara  ufak  taşlı  kazalar  mabeyninde 
şekli  muhammes  bir  metin  ve  müstahkem  kara  taş  ile  mebni  bir 
kaPai  kavidir  Amma  bu  bina  üzre  beyaz  kireç  badana  urub  güya  bir 
dürrü  yekta  gibi  mücellâ  kal'ai  ruşen  binayi  şirindir 
ve  cümle  kapudur  Aheste  reviş  ile  elde  devat  ve  kalem  dayiren  ma* 
dar  cürmün  beyan  ider  Evvelâ  cenuba  nazır  Babı  Mısır  Mekkei  Mü* 
kerremiye  bu  babdan  gider  bir  azîm  vasî  âli  kapudur  Ve  iki  kanat* 
lan  gayet  musanna  demir  kanatlardır  Güya  kârı  Davud  nebi(i)  âhen* 
gerdir  Bu  kapunun  iki  canibinde  azîm  kuUe  (i)  âliler  vardır  Kapu 
kemerleri  ve  kuUe  taşları  cümle  kırmızı  ve  siyah  ve  beyaz  alaca  mü* 
nakkaş  taşlardır  ve  kapunun  atebei  âlisi  bir  kitabe  içinde  (Ayet) 

tahrir  olunmuşdur    Ve  bu  kapulardan  şimal  tarafına  kal'a  divan 
dahilinden    üçyüz    adım  gidüb  Babı  Hac  yani  Kıble     Kapusı    hakika* 

[1]   Bağdad   Köşkü   nüshası   (yüz) 


SEYAHATNAMESİ  613 

tülhal  yine  kıbliye  nazır  olur  demir  kapudur  Andan  yine  kal'a  divan 
dibinden  şimal  canibine  ta  Emirülhac  kuUesine  varınca  iki  yüz  adım 
yokuş  yukaru  gider  Yine  andan  yokuşa  meyyal  iç  kaPa  kuUesine 
dört  yüz  adımdır  Ve  bu  mahal  gayet  metin  ve  üstüvar  binayi  hem- 
vardır  Zira  havalesi  vardır  Anmçün  iki  kat  iç  kal'a  divandır  Ve  her 
katı  beşer  arşın  enli  şeddi  metin  divarlardır  Ve  bu  iç  kal'a  burnun- 
dan  canibi  şarka  yalçın  kaya  üzre  yokuş  aşağı  iki  yüz  adım  yüriyüb 
Bahı  Şam  yıldız  canibine  nazır  bir  metin  demir  kapudur  Andan  ca- 
nibi şarka  kö§e  köşe  dolaşub  ta  Şerif  KuUesine  vurınca  kâmil  bin 
adımdır  Bu  canibleri  safi  hurma  bağlarıdır  Ve  bu  kuUe  kal'anm  şar- 
kına nazır  bir  rüknüdür  Bu  köşeden  kuUe  canibine  yine  kal'a  divan 
dibinden  Bakıa  nazır  Babı  Baki'  (  c?*'-  v^  )  kâmil  üç  yüz  adımdır  Ve  şar- 
ka nazırdır  Ve  büyük  demir  kapudur  Ve  bu  kapudan  cenubadek  yüz 
adımda  gidüb  kal'anın  cenub  rüknü  temam  olub  andan  canibi  garba 
teveccüh  olunur  Yine  kal'a  divan  dibinden  eğri  ve  büğrü  köşe  köşe 
ve  dirsek  dirsek  cenk  tedariki  içün  her  dirsekde  birer  metîn  kuUeler 
inşa  olunmuş  Anları  ubur  idüb  seyir  temaşa  iderek  ta  yine  Babı  Mı- 
sıra gelince  bin  yüz  adımdır  Bu  mahalde  adım  hisabı  temam  olub 
bu  hisab  üzre  kal'i  Medine  dayiren  madar  üç  bin  üç  yüz  elli  adım- 
dır Ve  bu  cürümde  kal'a  divannın  kalınlığı  altışar  arşın  esası  dörder 
arşın  binası  vardır  Ve  dayiren  madar  yirmişer  arşın  âlidir  Ve  elli 
arşında  bir   kuUe  vaki    olub  külledir    Ve  cümle  bedenleri 

Amma  bu  kal'anm  dairen  madar  hendeği  yokdur  ve  lâzım  değildir 
Zira  cümle  esası  sa'b  kayalar  üzre  olmuşdur  Ve  gayet  şirin  ve  müzey- 
yen ve  metîn  ve  mamur  âbâdan  kaPai  mahbubdur  Ve  bu  cürümde 
olan  kal'a  icre  sagir  ve  kebir  dörder  beşer  kat  mamur  ve  müzeyyen 
hanei  âliler  vardır  Serapa  sutuhlan  kireç  ile  puşide  cümle  iki  bin 
âbâdan  heyeti  musannalardır  imaretinin  çoğu  han  ve  cami  ve  med- 
rese ve  sebil  ve  imaret  tekye  ve  mekteb  ve  darülhadis  ve  darülkura- 
dır  Amma  mescid  ve  gayri  cami  yokdur  Amma  kal'adan  taşra  mesa- 
cid  ve  cevami  vardır  Kal'a  icre  suku  sultan  çokdur  Ve  hammamat 
dahi  vardır  Ve  cümle  evlerde  bağ  ve  bağçeli  ve  meydanlı  haneler 
yokdur  Ancak  yedi  hane  havli  vardır  Bunlardan  maadası  kat  ender- 
kat  evlerdir  Ve  bu  kal'a  içinde  olan  haneler  cümle  beş  mahalledir 
Ve  mihrabdır    Ve  üç    kal'ada    dahi     mescid  vardır     Cümle 

kal'a  neferatlalan  anda  edayi  salât  iderler  Zira  Arab  aşkıyasından 
kal'ai  hali  koymazlar[l]  Zira  Medinei  Münevverenin  bu  iç  kal'a  ruhu- 
dur Cemii  mali  hazayin  ve  defayin  bu  iç  kal'adadır  Şehir  içinde 
§arka  nazır  bir  demir    kapusı  vardır    Ve  bu  kapunun  iç  yüzünde  bir 

[1]   Bağdad  Köşkü   nüshası    (komazlar) 


614  EVLİYA  ÇELEBİ 

divanhanei  azîmi  vardır  Cümle  mustahfızan  anda  amadedir  Ve  bu 
kapanın  cümle  deri  divarları  illâ  silâhlar  ile  ârâste  ve  piraste  Ve  bu 
mahallede  bir  kubbei  âli  vardır  Anın  bir  mermeri  ham  döşeli  bir 
vasi  meydandır  Ta  vasatında  bir  havzu  lâtifde  bir  şazirvanı  var  Suyu 
doUablar  ile  çekilir  Cümle  nigehbanlar  ve  pır  civanlar  andan  tecdidi 
vuzu  idüb  etrafında  meks  iderler  Daima  dizdar  ağanın  ve  sayir  âyâ» 
nın  cemiyyet  yeri  bu  mahaldir  Ve  bunda  mazbutdur  Ve  bu  iç  kaPa 
icre  çarsuy  bazar  ve  han  ve  hammam  yokdur  Ancak  bir  kaç  anbar  ve 
cebehanei  âmire  ve  yetmiş  seksen  hanei  sagire  vardır  Gayet  sa'b  ve 
metin  iç  kaPadır  Ve  mescidi  dahi  gayet  musannadır  Sultan  Süleyman 
Han  binasıdır  Bundan  gayri  taşra  kaPa  içinde  mesacidler  olkadar  vasi 
ve  mükellef    değildir    Ve  hutbe  tilâvet  olunur    ancak  Camii  Kebirdir 

Evsafı  Camii  Ravzai  Mutahhara 

Cümle  ümmeti  Muhammedin  maksud  ve  matlûbu  olan  Hazretî 
Resalet  penahın  ravzai  mehbatı  pürenvarı  olan  kabri  şerifi  bu  cami 
içindedir  Ve  bu  Medine  kalfası  içre  bundan  gayri  yerde  cum*a  kılın- 
mamak ile  cemaati  kesiriye  malikdir  Hususa  huccac  vaktinde 
secde  idecek  yer  bulunmaz  bir  ulu  camidir  kim  akalimi  seb'adaki 
islâm  diyarında  böyle  bir  camii  ruhanî  yokdur  Cemii  mülûkü  selef 
Hazreti  Resaletpenaha  hatır  iderek[l]  öyle  musanna  ve  münakkaş  ve 
mücevher  eylemişler  kim  güya  cennetdir  Hakkaki  yine  cennetdir 
Zira  bu  cami  hakkında  hadisi  sahih  ola  Ve  minberi  ^^^J^kj  o'^-^-i  bu- 
yurmuşlardır Ve  Hazreti  Muhammed  üzzad  Mekkei  Mükerremede 
iken  Ve  cami  yeri  Hazret  beyti  şerifleri  idi  Hazreti  Resul  Mekkeden 
hicret  idüb  Medinei  Münevvereye  geldükde  Ayâ  kankı  canibe  varub 
mihman  olsak  derken  Cenabı  Hak  kıbelinden  Hazreti  Cebril  nazil 
olub  Ya  Muhammed  Rabbin  sana  selâm  etdi  Var  habibim  Muhaıu' 
medimin  şütürbanı  olub  benim  dostum  Eyyubu  Ensarînin  beytine  ha- 
bibimi  götür  didi  deyüb  nakanm  licamın  Cebril  Emin  deveci  gibi  gö, 
türürken  Eyyubu  Ensarî  ilhdmı  rabbani  ile  Medineden  taşra  Camiî 
Kubayedek  seğirdüb  hakipayi  ResuluUaha  dü§üb  «ûJJ^^l  ,.j>5*  jj^  diyerek 
Muhammedi  arabînin  cemeline  pişvayi  rah  olub  Hazreti  Resulü  beyti 
şerifine    getirüb     Hazreti    Cebril  Emin  Mübarek    bâd  ya  Muhammed 

• 

İşte  makamın     budur  deyu  işaret    buyurub  gayib  oldu  Andan    cemii 

sahâbei    kiramın     Muhacirini  ki   Hazret    ile    bile    göçenlerdir  anların 

cümlesine  birer   sükna  verüb  ehli  Medineden  her    kimin  sünnet  üzre 

dörder  menkûhası  var  ise  ikişerin  üçerin  mutallâka  idüb  birer  ehli 
beytleri  ile  kabul  Hazreti  Resul  ile  gelen  Muhacirine  birer  avretlerin 

[1]   Bağdad   Köşkü   nüshası   (hatırıyçün  nüviste  iderek) 


SEYAHATNAMESİ  615 

vermişler  idi  Zira  Hazreti  Resaletpenah  hicret  idince  nice  bin  saha- 
bei  kiramın  avretleri  Siz  Muhammedîsiniz  Biz  sizinle  bile  gitmeyiz 
deyu  talâkı  selâse  ile  mutallâka  olub  sahâbei  kiram  Hazreti  Habib 
ile  Medineye  geldiklerinde  Eba  Eyyubu  Ensarî  böyle  nusrat  idüb  her 
birisin  birer  hatun  ile  ehli  beyt  etdi  Zira  Hazreti  Eyyub  Medine  şeh- 
rinin kibarlarından  idi  Bu  hal  üzre  Medine  öyle  mamur  oldıkim  gü- 
ya erdi  behişt  olub  bu  şehirden  ne  canibe  teveccüh  etdilerse  mansu(r) 
ve  muzaffer  olub  salimin  ve  ganimin  Medineye  vâsıl  olurlar  idi  Bu 
ahvalât  mufassalan  cemii  siğerlerde  masturdur  Amma  bizim  muradı- 
mız camii  şerifin  evsafıdır  Badehu  Hazreti  Eba  Eyyubü  Ensarî  Haz- 
reti Resaletpenaha  beyti  şerifin  ihsan  idüb  Hazrete  hücceti  şer'iyye- 
lerin  teslim  idüb  gitdiler  Gayri  hanelerinde  sakin  oldılar  Badehu 
Hazreti  Resalet  bu  beyti  şerifin  cenbinde  bir  lâtif  mescidi  şerif  in- 
şa idüb  cümle  sahâbei  kiram  ile  anda  ibadet  iderdikim  hâlâ  ol  mesa- 
cid  Ravzai  Mutahhara  olan  camidir  Ve  bizzat  darı  faniden  dan  baka- 
ya hicret  idecek  mahalde  cümle  sahâbei  güzînini  cem  idüb  gûnagûn 
vasiyyetler  idüb  Evvelâ  Beni  Hazreti  Ali  gasil  etsin  Ve  Hazreti  Abbas 
ammim  iki  evlâdı  Fazl  ve  Kaysüm  ile  su  sah  idüb  kamisım  tenşuy 
üzre  döşiyüb  beni  üzerinde  gasil  ideler  Ve  iki  kefen  ideler  Ve  Haz* 
reti  nemazım  kılub  beni  bu  beyti  şerife  defn  idün  deyu  tenbih 

buyururlar  Badehu  ruhu  şerifleri  yedi  kudret  ile  kabz  olunub  civan 
rahmetde  Adni  Iliyyînde  karar  idüb  cümle  sahâbei  kiram  ve  Çaryan 
Güzin  cem  olub  vaveyla  ve  vavelda  Ya  Hatemülenbiya  Mustafa  diye- 
rek bügâ  ve  feza  iderek  Hazreti  Alii  Kerrar  gasil  idüb  ol  beyti  şerif 
içre  defn  etdiler  Badehu  Hazreti  Eba  Bekirüs  Sıddık  halife(i)  Resu- 
luUah  olub  cümle  sahâbei  kiram  ve  Muhacirin  Ensar  ve  erbabı  soffa 
biat  idüb  müstekillen  halife  olub  cümle  kibarı  kümmelîn  ve  sahâbei 
güzîni  cem  idüb  âsitanei  ResuluUahı  zer  enderzere  müstağrak  idüb 
cennet  misal  bir  kuşe  etmeğe  emir[l]  halisden  ve  kubbesin  yekpa- 

re idelim  deyüb  fatiha  tilâvet  idüb  herkes  hanesine  gidüb  var  makdu- 
run  meydana  koyub  Hazreti  Resul  ruhiyçün  masruf  etmeğe  malların 
hazır  iderler  Hikmeti  Huda  ol  gice  cümle  ehli  beytin  ve  cemii  sahâbei 
kiramın  vakıasına  Hazreti  Resalet  görinüb  Ya  ümmetlerim  Benim  ha- 
tırım dilersen  bana  cevahir  ve  altun  ve  gümüş  kubbe  lâzım  değildir 
Ben  (biz)  Cenabı  bariden  dünya  devleti  reca  etmedik  Rahmi  maderden 
beri  ümmetime  der  idim  Eğer  benim  rızam  isterseniz  beni  münkirin 
ve  müşrikinden  hıfz  için  şeş  cihetime  şebeke  idüb  mescidimi  vüsat 
üzre  idüb  sünnetim  üzre  gidüb  gazayi  ekberler  idüb  sahâbei  kiramlan 

[1]   Bağdarl     Köşkü     nüshası      (ider    Hazreti     Ali  ve  Fatımatüz     Zehra  ve  sair  sahâbei 
ağniya  cümle  mal  mamelekimiz  Hazret  uğurına  olsun  Bir  kerpicin  altun  ve  bir  kerpicin  zeri) 


616  EVLİYA  ÇELEBİ 

gaza  tnalile  bir  hoş  gözedesin  buyururlar  Alessabah  cümle  sahabei 
kiram  bu  vakıai  bir  birlerine  naklidüb  âsitanei  ResuluUahı  mücevher 
etmeden  feragat  idüb  emri  ResuluUah  üzre  ihtida  Hazreti  Osman 
mescidi  şerifi  cami  idüb  tevsi  idüb  azîm  binalar  idüb  ihtida  kıble  di- 
varın  inşa  etdi  Badehu  Hazreti  Ali  bina  etdi  Badehu  Emeviyyundan 
Velid  bin  Abdülmelik  andan  Mısır  sultanlarından  Kaytbay  ve  Sultan 
Gavri  ve  Ali  Osmandan  Süleyman  Han  ve  Sultan  Muradı  Salis  ve 
Sultan  Ahmed  bu  mezkûrunun  cümlesi  Hazreti  Resaletpenahm  sefa* 
atlerin  reca  idüb  herbiri  birer  asarı  azîme  inşa  iderek  bu  camii  şerif 
cennet  misal  olmuşdur  Ne  kıt'ada  ve  ne  cürümde  ve  ne  eşkâlde  ol- 
duğun manzurumuz  olduğu  üzre  beyan  ider  Evvelâ  harem  ile  cami 
dayiren  madar  taşradan  sekiz  yüz  adımdır  Amma  mihrab  tarafı  diva- 
rı  önü  bağçe  ve  mahalle  içi  olmak  ile  Babı  Selâmdan  içeri  girib  ta 
muvacehei  Resul  önünden  müeddebane  ubur  idüb  camiin  Ömerül- 
Faruk  köşesinedek  iki  yüz  adımdır  Bu  hisab  üzre  camiin  devri  mü- 
devveri  bin  adımdır  Andan  yine  cami  içinden  adımlayub  Hazreti  Re- 
saletin  payi  şerifleri  ucundan  ve  Babı  Cebrilden  ve  Şeyhülharem  sof- 
fasmdan  ve  Babı  Şifay(i)  ubur  idüb  yine  haremin  iç  yüzünden  ve 
ta  yağ  mahzenleri  önüne  varınca  yüz  yetmiş  adımdır  Ve  yağ  mahzeni 
köşesinden  yine  haremin  iç  yüzünden  imaret  kübleri  durduğu  bucağa 
varınca  yüz  elli  adımdır  Ve  bu  mahalden  yine  iç  yüzünden  Babı 
Rahmete  varınca  ânı  ubur  idüb  Babı  Selâma  gelince  yüz  yetmiş  adımdır 
Bu  hisab  üzre  bu  camii  şerif  iç  yüzünden  altı  yüz  doksan  adımdır 
Taşradan  bin  adımdır  Ve  haremi  şerifi  serapa  hürde  çakıl  taşı  döşe- 
lidir Dayiren  madar  altı  yüz  adım  bir  haremdir  Ve  bu  haremin  ta 
ortasında  bir  kubbei  âli  vardır  Cümle  kanadillerin  diyarı  Mağrib  Bu- 
sesinden gelen  zeyt  yağı  Mısıra  gelüb  andan  Yenboa  andan  Medinei 
Münevvereye  gelüb  bu  kubbede  mahfuzdur  Ve  bu  yağ  kubbesi  önün- 
de  çarkûşe  bir  sof f acık  vardır  Canibi  erbaası  parmaklıkdır  içinde  bir 
seramed  nahli  hurma  vardır  Bizzat  Hazreti  Resaletpenah  mübarek 
desti  şerifleri  ile  dikilmişdir  Ve  hâlâ  yanında  biemriUâh  bir  hurma 
fidanı  dahi  hasıl  oluyor  Bu  hurma  mahalli  Hazreti  Eyyubun  hanesi 
havlisi  idi  Şimdi  Haremi  Şerif  olmuşdur  Bu  haremi  Şerifin  canibi  er- 
baası soffalardır  Ve  alettertib  gûnagûn  zîkıymet  beyaz  mermer  ve  so- 
maki ve  zenburi  elli  iki  aded  amudu  müntehalardır  kim  misilleri  Sah- 
ratullahdadır  Ve  etrafı  harem  elli  iki  takı  musannalardır  Ve  kemeri- 
nin mabeynehümalarında  Karahisarî  hattı  tarzı  celi  hatla  lâfzai  ce- 
lâller mersumdur  Ve  bu  haremi  şerifin  canibi  erbaasmda  üç  minarei 
müntehalardır  Herbiri  eflâke  serçekmiş  üçer  tabaka  musanna  ve 
mevzun  minarei  kınar(e)lerdir  kim  bir   minare  Hazreti  Ömer  köşesin- 


SEYAHATNAMESİ  617 

de  gayet  binayi    mühendis  bir  seramed  minare  Ve  biri  Babı   Rahmet 
haricinde  Sultan  Kaytbay  medresesi  kapusı    üzre  bu    dahi    ibretnüma 
bir  makamı  Bilâl  minarei  eczayi  makamı  uzzaldir  Ve  biri  dahi  Hare- 
mi  Şerifin  şimal  tarafında    tarzı  kadim  bir    minarei    azimdir     Amma 
anlar  kadar    musanna  değildir  Ve  bu    camii    şerif  serapa     puşide    ve 
bu  camiin  içinde  haremile  cümle  sagir  ve  kebir  üç  yüz  amelî  müdev- 
ver  sütunlardır  Cümlesi  yirmişer  sütun[l]  üzre  yine  üç  yüz  aded  kemer- 
lerdir kim  herbiri  kavsi  kuzahden    nişan    virir    Ve  taklar  üzre    nakşi 
bukalemun  tavanlardır    kim  Mani  ve    Behzad   Erjenk    kalemi    muyin 
çıkmede     kemeri    mumiyan     olurlar     Böyle    bir  sihri  mübîn  ve  sihri 
icaz  kalemdir    kim   bu  kadar   yüz  yıldan  beru    henüz    altun  ve  levha 
ve  lâciverd     silusi  nilgûn     var   şa'şaa  urur  bir  ibretnümun    nakşi    bu- 
kalemun tavandır   Amma  muvacehei  Resulü  Mübîn   önü  üzre    kârgir 
bina  altı  kubbei  hürdedir  Amma  bunların  dahi  içleri  öyle  nakş  olun- 
muşdur    kim  güya     nigârhanei    nakşi    Cindir    Bu  kubabların     canibi 
e(r)baasındaki  camı  gülgûnlara  şemsi  âteştab  fer  urdukca  Hazreti  Re- 
saletpenahın  kubbesi  içi    nurun  âlânur  olur  Ve  bu    Hazreti    Resulün 
ihtida  inşa  etdüği  camiin  dahili  ve  Hazreti    Osmanın  ana  ilhak    etdi- 
ği  camiin  cümle  içindeki  sütunları  cümle  sade    amudu    mücellâlardır 
Ve  Hazreti  Osman  zam  eyledüğü  bina  ile  Hazreti  Resaletin  camii  ka- 
dimi  mabeyni  ta    Babı  Selâma    varınca    amudun    mabeyni     gûnagûn 
musanna  şebekelerdir  Kimi  servi  ve  kimi  ceviz  ve  kimi  santa  ahşabat- 
larından    münakkaş    kafeslerdir    Hazreti     Osman  bina    etdüği  divarda 
bir  mihrabı  musanna  vardır  Kimse    ol    mihrabda  ibadet    etmez    Zira 
camii   kadim    gerude     Hazreti     Resaletindir  Ve  minber  dahi     andadır 
Ancak  Hazreti  Osmanın  binası  Hazreti    Resaletin    camiine    harem  ol- 
muşdur  Ve  bazılar  teberrüken   rikâteyn  nemaz  kılayirler[2j  duamüste- 
cabdır  Ve  asla  hasır  döşeli  değildir  Güya  Babı  Selâmdan    bir    şahrah 
haremdir    Amma  üstadı  kâmil  bu    hareme  öyle    hürde    zîkıymet  mu- 
sanna    taşlar    döşemişdir     kim  güya   Hind  husus  kârisidir  kim  serapa 
mermeri  ham  ve  yeşim  arakanî  ve  asfer  yerekanî  ve  balgamî  ve  soma- 
ki sengi  gûnagûn  ile  öyle  tezyin  etmişkim   âdem  hayran  olur    Amma 
Hazreti  Resalet  camii  zer  enderzer    herbiri  birer    padişah    vezir    vüze- 
ranın  hayratı  haliçei  münakkaş  ile  ârâste   ve  piraste  olmuş  camii  nu- 
ru budadır  Hudayı  Lemyezel  hakkı   eğer  alâyıkı  dünya  ile  âlûde  olub 
seyyahate  mayii  olmasam  bu  cami  içinden  bir  kadem  hebaya  gitmez- 
dim   Ve  nice     bin  âdem  bu  cami  içre  muvacehei     ResuluUahda     taat 
ibadat  idüb  mücavir  olmuşlar  Alâyıkı  dünyadan  münzevi  olmuşlardır 

[IJ   Bağdad   Köşkü  nüshası  (sütunlar) 
[2]   Bağdad  Köşkü  nüshası  (kılarlar) 


618  EVLİYA  ÇELEBİ 

Ve  dahi  müezzinan  mahfili  beyaz  mermeri  ham  hürde  sekiz  aded  sü- 
tunu nahif  üzre  canibi  erbaası  yine  mermerber  san'ti  ile  münakkaş 
ibretniima  bir  maksuredir  Ve  Hazreti  Resalet  ravzasına  karib  İmamı 
Hanefî  mihrabı  bir  alçacık  mihrabdır  Amma  bu  dahi  kuş  gözü  hür- 
de taş  ile  öyle  münakkaşdır  kim  temaşa  etdiğimiz  mihrabların  mem- 
duhlarından  biri  dahi  bu  mihrabdır  Amma  bu  mihrabın  iki  canibin- 
de âdem  kaddi  bâlâ  altun  şem'idanlar  üzre  sekizer  arşın  bâlâ  beyaz 
şem'i  asel  kâfuriler  var  kim  herbiri  amudvardır  Ve  herbiri  bir  âdem 
kucaklar  cüssedar  mumlardır  Şuleleri  güya  nuru  ilâhidir  Mısırdan 
gelir  Ve   bu  mihrabın  sağ  tarafında  Sultan  Muradı  Salis  bir  mimberi 

sîmber  bina  etmişkim  Huda  hakkıyçün  cemii  memaliki  islâmın  iba- 
detgâhlarında    böyle  bir  mermeri  musanna   minberi    seramed    görme» 

dim  Güya  bu  camiin  ruhu  cüzüdür  Ruhu  âzami  Ravzai  Mutahharadır 
Ve  bu  minberin  babı  nazifi  üzre  bu  ebyat  tahrir  olunmuşdur   (Beyit) 

r- 

Ve  bu  mihrabın  sağında  mihrabı  İmamı  Şafiî  vardır  Ve  mihrabı 

Maliki   ve  mihrabı    imamı    Hambelî    vardır    Bunlar     dahi    musanna 

mihrablardır  İhtida  salâtı    hamse  eda  olunan  evvel  mezhebi  Şafiî  ba» 

dehu  Hanefî  badehu  Maliki  ve  badehu  Hanbelî  kılarlar  Amma  mü* 
ezzinler     mahfilinden     kalkmıyub      edayi     salât    etdüklerinden     sonra 

mezahibi  selâse  kuud  üzre  müezzinlik  iderler  Babı  Selâmın  iç  yüzün- 
deki kemer  altında   (Tarih) 

tahrir  olunmuşdur  Gayet  musanna  şuglü  zerkerî  pirinç  mücellâ  ka- 
pudur  Anı  gören  altın  zan  iderler    Ve  Babı  Rahmet  ve  Babı  Şifa  ve 

Babı  Cebrail    bu  camiin    cümle    dört  kapusı    serapa  musanna  pirine 

kâhrüba  var  musaykal  ve  mücellâ  bablardır  Amma  Babı  Selâmdan 
içeriye  girdikde    kapunun     içeri  sol  tarafı    köşesinde    bir  âdem  kaddt 

bâlâda  bir  mavi  kâğıdlı  levha  üzre  bu  ebyatlar  celi  talik  hattile  tahrir 
olunmuş  bir  kitabedir   (Kıta) 

Budur  âyîni  Arab  bir  kavmin  olsa  seyyidi 

Az  olur  kim  kabri  üzre   bende  âzâd  olmıya 

Senki  Fahrülüm'mînsin  Seyyidülkevneynsin 

Haşrallah  kabrine  yüz  süren  âzâd  olmıya 


SEYAHATNAMESİ  619^ 

deyu  tektib    olunmuş    Amma    mahalle    münasib    kemali    Hassanîsin 
zhar  eylemiş  ^iîi  iljl  tu^  Ve  yine  bu  Babı  Selâmdan  içeri  girdikde  sağ 
köşede  bir  âdem  kaddi  bâlâda   (Ayet) 

<U  C^^j  ^j    -^j-^   f-^J'^  O^J^  *U)I^-J   ^J\  jlk.-i]ij^  4İjI  S^^İ  ) 
Ayeti  masturdur  Yine  o  sıra  ile   (Ayet) 

^  A. 

Ayetleri  ilâhirihi  ta  Hazreti  Osman  mihrabına  varınca  bu  Ayeti 
Şerifeler  celi  hattı  müzehheb  ile  tahrir  olunmuşdur  Bu  hatlardan 
aşağı  kârı  ferşe  varınca  Hazreti  Osman  bina  etdüğü  divar  cümle 
gûnagûn  mevvac  somaki  ve  yeşim  ve  yerekani  ebrî  sengi  ibretnümun 
1ar  kaplıdır  Ve  bu  sengi  musannalar  üzre  bir  kat  dahi  celi  hattı  mü- 
zehheb ile  ta  Babı  Selâmdan  Babı  Cebrile  gelince  Surei  Fethi  Şerif 
tahrir  olunmuşdur  Amma  Allahü  a'lem  hattı  Yakutu  Mustasamîdir 
Zira  hattı  kadimdir  Ve  kaidesi  dahi  ana  yakındır  Ve  bu  Hazreti 
Osman  divarının  tamir  ve  termimine  Şafiî  köşesinde  çarkûşe  bir  mer- 
meri beyaz  üzre  böyle  mektubdur   (Tarih) 

jruVl    ^JJ     JS^»    j^tj>-    ji^^    ^^ 
•  •• 

4)\  jy>-  filc^  i^J^   ^JJ^:>  JAİ?-  Ja.3 

deyu  Hazreti  Osman  bina  etdüği  divarda  asla  pencere  yokdur  İllâ 
Hazreti  Resaletpenahın  muvacehesinde  nîm  âdem  haddi  bir  pirinç 
kafesli  pencere  vardır  Taşrası  gül  gülistan  ve  sünbül  reyhanlı  bir  bağı 
irem  hadikai  iremdir  Ve  bir  pencere  dahi  Hazreti  Resaletin  payı 
şerifleri  şebekesi  önünde  bir  pencere  dahi  vardır  Tariki  âma  nazırdır 
Bu  dahi  pirinç  kafesli  revzendir  Bu  camide  bu  iki  pencereden  gayri 
yokdur  Güya  canibi  erbaası  bir  mahfuz  kal'adır  Hakka  ki  kal'a  içinde 
kaPadan  metin  bir  kaPai  gevheri  nigindir  Ve  yine  bu  cami  içre  Şey- 
hülharemler  kasrı  önünde  erbabı  soffalar  soffası  dahi  başka  bir  iba- 
detgâhdır  ki  şebeke  (i)  ResusuUah  içinde  Hazreti  Fatımatüz  Zebraya 
nazır  bir  soffadır  Bu  tarafdaki    demir  şebekeler    üzre  nice  bin  erbabı 


620  EVLİYA  ÇELEBİ 

maarifin  levha  üzre  birer  hüsnü  hat  asarları  var  Hamdi  Huda  Hakir 
Evliyai  bîriyanm  dahi  bir  levha  üzre  celi  hat  ile 

Seyyahı  âlem  Evliya  ruhiçün  El  fatiha 

idüb  asarımız  vardır  Bir  asarımız  dahi  muv(a)cehei  Resulullahın 
mukabelesindeki  mezkûr  şebeke  celi  kalem  ile  ruyi  divarda 

Şefaat  ya  Resulullah[l\   Evliyaya 
Sene   1082 

diyüb  âdem  destan  kadar  billur  kanadiller  içinde  birer  kandiller 
dahi  vardır  Mısıra  [2]  Mısırda  inşa  olunur  Cümle  yedi  bin  kanadildir 
Her  §eb  huddamları  yakub  sabahadak  ruzu  ruşen  olub  cemii  müca- 
virin ve  müsafirîn  kıraati  Kur'an  ve  mübahasei  edyan  iderler  Eğer 
bu  camii  şerifin  evsafın  malûmumuz  olduğu  mertebe  tahrir  etsek  bir 
mücelled  kitab  olur  Ve  ihtida  kal'a  evsafın  tahrir  etmeden  murad 
oldur  kim  bu  camii  Resulullah  kal'anın  ta  vasatında  olduğu  malûm 
oluna  Ve  Hazreti  Resalet  dahi  bu  camiin  nüh  canibinde  idüği  malûmu 
saadet  ola 

Evsafı   Ravzai    Mutahhara  ve  Kubbei    mehbatı   nuru 

münevvere  Yani  kabri  şerifi  Hazreti  Muhammed 

Emin  (Âyet)  ^^-^V-^.  ^'  h^  "^-^^  ^^'  "^^J^  o--UJ<^j"^i  i)U-ji  Uj 

Evvelâ  bu  âsitanei  mahzeni  esrarı  Huda  dergâhının  sebebi  binasın 
alâkaderülimkân  beyan  idelim  ihtida  Hicreti  nebeviyyenin  sene  14 
tarihinde  Çaryarı  Güzin  ^:^.7-\  ^^ic  Ji-r  'k)^\j\^^j  ve  ehli  beyti  tahirîn  anlardır 
kim  Hazreti  Ali  ve  imamı  hümam  Hasan  ve  imam  Hüseyn  ve  Patı- 
matüz  Zehra  Bunlar  ehli  beytdirler  kim  şanı  şeriflerinde  (Ayet) 
ı^^ur  r^^iaji  c.i^\\  j*»  ^-J»  X->c  _A  J.^  ^ü'J,/.  uı  Ayeti  Şerifi  zati  şerifleri  içün 
nazil  olmuşdur  Bu  sultanlar  cümle  bir  yire  cem  olub  meşveret  idüb 
Hazreti  Resaletin  cesedi  şerifin  bir  hal  ile  hıfz  etmeğe  bezli  himmet 
idüb  buyurdılar  kim  İhtimaldir  müruru  eyyam  ile  devlet  bir  halden 
bir  hale  varub  münkirînler  cesedi  Resulullaha  bir  fürce  bulalar 
Gelin  bir  hal  ide(lim)  deyu  alelittifak  cesedi  şerifin  canibi  erbaasına 
hendekler  koyub  kârgir  binalar  üzre  tarzı  kadim  bir  kubbei  azîm 
inşa  etdiler  Badehu  Ali  Abbasiyyundan  Heravnürreşid  [3]  ve  oğlu 
Me'mun  Halife  ve  nice  mülûkler    dahi  binay  zamime  iderek  bir  âsi- 

[1]   Bağdad   Köşkü  nüshası  (Ya  Muhammed) 
|2]   Bu  kelime  fazladır. 
[3]   (Harunür  Reşid)  olacak 


SEYAHATNAMESİ  621 

tanei  azîtn  olmuşdur  Müruru  eyyam  ile  tarihi  Hicreti  nebeviyyenin 
senesinde  Ali  Atabegânı  Ekr(a)d  Nureddinüş  Şehid  Şam  halifesi  iken 
düşmeni  din  olan  Işpanyede  Papa  nam  lâîni  bîdin  cümle  kasis  ve 
batrik  ve  ruhbanlar  ile  meşvereti  faside  idüb  itdiler  kim  Gelin 
sizinle  Muhammedin  din  devletine  rahne  virelim  Cenk  cidal  ile  an- 
lara mukavemet  etmek  olmaz  Berren  ve  bahren  anlar  bu  kadar 
seneden  beru  mansur  ve  muzaffer  olub  milleti  mesihiyye  hıristi- 
yanlarını  payimal  eylediler  imdi  tedarik  oldur  kim  bu  kârı  başın- 
dan alalım  Bir  kaç  yarar  âdemlerimize  malı  firavan  vade  idelim 
Ve  bunda  evlâd  iyallerine  bîhisab  şeyler  virelim  Ve  cemii  levazı- 
matın  görelim  Medinei  Münevvereye  gönderelim  Anda  varub 
harem  etrafında  bir  höcrede  mihman  olub  halkdan  münzevi  olub 
höcrelerinde  lâğım  ile  Muhammedi  kabrinden  serika  idüb  bizim  İs- 
panya şehirlerinden  Romıya  getirsinler  Olmıya  İllâ  hayır  deyu  şeh- 
rinde can  ve  başı  Papa  nam  mel'unun  uğurına  feda  idenlerden  yirmi 
aded  âdem  bulub  bunlara  hayli  mal  ve  mamelek  ve  bu  kadar  kitab 
verirler  ki  bu  mel'unların  her  biri  aklı  Aristo  veledi  zina  mel'unlar 
kim  cemii  elsinei  muhtelife(i)  fesahat  ve  belagat  üzre  tekellüm  iden 
melunlar  idi  Papa  mel'un  bunlara  muradı  üzre  talim  idüb  Eğerşi 
Muhammedin  meyyitin  bu  şehre  getürseniz  kılıcın  arşa  asılub  Hazreti 
Isa  ile  haşr  olursuz  Ve  cümle  hıristiyanlar  içre  tevarihlere  yazılursız 
deyu  bunları  Medine  canibine  gönderir  Bu  mel'unlar  Mısıra  gelüb 
murad  maksudları  üzre  tedariklerin  görüb  birer  çemenderlere[l[  suvar 
olub  kat'ı  menzil  tayyi  merahil  iderek  huccac  ile  Medinei  Münev- 
vereye gelüb  on  danesi  ulema  kıyafeti  ile  Şeyhülharama  buluşub  he- 
dayaların  verirler  Hemen  Şeyhülharem  Safa  geldiniz  deyüb  Haremi 
Şerifin  bir  köşesinde  bunlara  bir  höcre  gösterirler  Dahi  ilme  meşgul 
olub  evkatı  hamselerin  muvacehei  Resulullahda  eda  idüb  kimesne 
ile  ihtilât  etmiyüb  hücrelerine  giderler  Bu  mel'unların  on  neferi  dahi 
şehir  içre  birer  ikişer  üçer  sepişüb  bir  kaçı  himarları  ile  zebbalci 
olurlar  Yani  şehrin  har  haşaklerin  süpürüb  hammamlar(d)a  yakarlar  Ve 
bazısı  hacer  ve  şecer  makulesin  dahi  taşıyub  şehrin  bazı  çukurların 
düz  idüb  bazı  muzahrefatları  şehir  haricine  taşımağı  mutad  idinüb 
sureti  Hakdan  görünürlerdi  Beri  tarafda  mel'unlar  kâmil  üç  yıl  höc- 
relerinde sakin  olub  tedriç  ile  lâğım  yollarından  haki  amber  paki 
mezkûr  himarları  ile  ve  kâhice  kendüler  tobralar  ile  türab  taşıyarak 
ol  mahalle  varırlar  kim  kabri  Resulullah  altı  zira  kalmış  Amma  ol 
Hazret  sabur  gayyur  Allahın  hikmeti  var  Anlar  bu  işe  mübaşeret  et- 
dükleri  gibi  helak    etse  olur    Amma  hikmeti  var    ihmal  etmez  imhal 

[İJ    (Semenderlere)   olacak 


622  EVLİYA  ÇELEBİ 

ider  Maali  kelâm  bir  gice  bizzat  Hazreti  Resaletpenah  Samı  Şerifde 
Nureddinüş  Şehid  padişah  iken  Nureddinin  vakıasına  girüb  ider  Ya 
Nureddin  Şu  merunlar  benim  kabrim  kazub  beni  serika  idüb  cese- 
dimi Kâf  iristana  götürmeğe  kasd  idüb  kabrime  yakın  gelmişlerdir  İşte 
şu  mel'unlardır  deyu  eşkâlleri  ile  birer  birer  bunları  gösterüb  Yetiş 
Ya  Nureddin  Senin  gelmene  tevfiz  olunmuşdur  Bu  hizmeti  celile 
sana  müyesser  olmuşdur  Ve  benim  şeş  cihetim  hadid  ve  tuclar  ve 
horasanı  kârgir  binalar  ile  mazruf  ve  nice  mali  hazine  masruf  eyle 
Senin  gelmende  sırruUah  vardır  Hizmetin  mukabelesinde  sana  şeha- 
det  müyesser  olub  benim  alemim  dibinde  haşr  olub  sana  şefaat  ide- 
rim  didükde  hemen  Nureddin  hazretleri  habdan  bîdar  olub  görse 
kim  hanei  Nureddin  nur  endernur  kendi  dahi  pürnur  olmuş  Tiz  pak 
tecdidi  vuzu  idüb  nısfuUeylden  ta  vakti  sabahadek  on  iki  bin  heccan 
ve  küheylân  hısan  cem  idüb  altı  bin  âdem  ile  heccanlara  zadı  rahil- 
lerin  tahmil  idüb  -ûi^c  Vy  diyüb  Şamdan  kıble  canibine  müteveccih 
olub  âlem  ağyardan  bihaber  kat'ı  menazil  ve  tayyi  merahil  iderek 
Aneze  nam  mahalde  nüzul  idüb  sehl  istirahat  mahallinde  Nureddin 
fikr  idüb  Ayâ  bu  canibe  müteveccih  olduk  Amma  Sayda  ve  Berut 
kaPaları  canibinden  küffar  Samı  Şerife  istilâ  eylemiye  efkârile  hah 
âlûd  oldukda  derhal  Hazreti  Resaletpenah  Ya  Nureddin  Elem  çekme 
Mekke  ve  Medine  ve  Şam  benim  himayetimdedir  Inkırazüddevran 
anlara  bir  zararı  azîm  isabet  etmez  Amma  böyle  bazı  ihtilâl  vaki 
olursa  da  kârı  dünya  böyledir  Andan  zarar  yokdur  Gam  yeme  bu- 
yururlar Hemen  yine  Nureddin  kalkub  gice  gündüz  berki  hatif  gibi 
giderek  Şamdan  Mediniye  yirmi  beş  konakdır  yeri  atlı  ayagile  yüz 
saat  yeri  üç  gün  üç  gicede  Medinei  Münevvereye  dahil  olub  bir 
ziyafeti  azîm  tertib  eyleyüb  has  ve  âm  ve  bay  geda  gelüb  sadakat 
nezeratları  cümle  ehli  Mediniye  ihsan  idüb  taam  tenavül  olunmağa 
başlandı  Bir  kaç  remma  âdemler  taam  yiyüb  kalkub  gitdiler  Amma 
vakıasında  Hazreti  Resaletin  gösterdiği  mel'unlardan  kimesne  zahir 
olmadı  Hemen  Nureddin  itdi  Ya  ehli  Medine  Elhamdü  külle  (liUâh) 
taam  kesire  ve  hayır  berekât  kesir  Dahi  fukaradan  kimesne  yok  mu- 
dur kim  ol  garibüddiyarlar  dahi  gelüb  niamımızla  muğtenim  olalar 
didi  Ehli  Medine  itdiler  Vallahi  sultanım  Şu  Babı  Şifanın  medresesi 
höcresinde  on  aded  kimesne  vardır  gündüz  sayim  ve  gice  kayim  ev- 
katı  hamselerin  camii  şerifde  kılarlar  Ehli  sünnet  velcemaat  sahib 
sülük  Kimesnenin  taamın  yemezler  Bir  perhizkâr  ve  dindar  âdemler- 
dir  Uç  senedir  bunda  sahib  f  iraş  olub  haleti  nez'e  varmışlardır  Ancak 
bir  kaç  kizmetkârları  eylediler  Hemen  Nureddin  Tiz  anları  huzuruma 
haleti  nezide  ise  getirin  Sadaka  ve  ihsanlarımız    alsınlar  Ve  taamları- 


SEYAHATNAMESİ  62  i; 

mız  yesinler  ve  hil'atlerimiz  geysinelr  deyu  üc  kerre  âdem  vardı  Gel- 
mediler Derhal  Nureddin  huddatnlarına  işaret  idüb  ibram  ilhah  ile 
üçün  dahi  kilim  ile  haleti  nezide  ise  getirdiler  Maadası  kendi  kademi 
namubarekleri  ile  huzuru  Nureddine  gelince  Nureddin  Şehid  Sadakat 

Ya  Resulallah  diyüb  Hazreti  Resaletin  vakıasında  gösterdiği  gibi  görüb 
şükür  etdiler  Derakab  höcrelerin  basdırub  bu  kadar  mühimmatı  şey- 
tanet ve  bu  kadar  levazimatı  mePanet  ile  bu  kadar  mal  dahi  getirüb 
ve  bu  kadar  kazma  ve  kürek  çapa  külünk  ve  küskü  ve  tizab  misilli 
zehirli  sular  kim  sengi  har  geldükde  bu  tizabları   senk  üzre  ilka  pare 

pare  ide  Bu  hali  ahalii  Mekke  görünce  neuzübiUâh  diyüb  bu  mel'un- 
ların  hüsnü  hallerine  şehadet    etdüklerinden  hicab  âlûd  olub  gitdiler 

Nureddin  Öyle  olur  Hicab  etmesinler  ^v^^]\^c:  j  >vı  j2-  dır  Anlar  zahirine 
§ehadet  eylediler  diyüb  yine  cümle  ayan  kibarı  kümmelîni  huzuruna 
kağırub  bu  mel'unlara  ceza  tertibine  şüru  idince  sahibi  firaş  olan 
mePunun  biri  ukab  gibi  yerinden  sıçrayub  Nureddin  üzre  dal  mec 
olub  hücum  eyledi  Biri  dahi  yerinden  sıçrayub  Nureddin  üzre  bir 
tüfenk  atdı  Hamdi  Huda  biri  de  isabet  etmiyüb  bunları  cellâdı  felek 
ele  alub  vücudlarını  elek  elek  idüb  bir  bir  söyledirler  Vallahi  bizim 
taşrada  on  aded  refiklerimiz  vardır  Bu  şehir  içre  zebbal  suretinde  hi- 
marlar  ile  hizmet  ider  şeklinde  haftada  bir  iki  kerre  bize  gelüb  toprak 
taşırlardı  Ve  bazı  mahalde  tobralar  ile  biz  de  taşırdık  deyince  Tiz  ol  on 
aded  zebbali  dahi  himarları  ile  getirüb  anlara  dahi  işkence  idüb  bül- 
bülü güya  gibi  bir  bir  mahiyyeti  hali  pürmelâllerin  söylediler  Amma 

höcreleri  icre  lâğım  yolların  bulamadılar  Ahir  mel'unların  biri  Ateş 
yakub  taam  pişirdiğiniz  taşın  altında    kül  taşı  tuc  tekerlekler    üzredir 

Ol  taşı  çekin  Lâğım  yolu  zahir  olur  deyu  talim  idince  hakikatülhal 
ocakda  ateşleri  yanub  tancereler  üçre  taamları  tabh  olunmada  Derhal 
cümle  ehli  Medine  huzurunda  ocak  taşın  meydanı  muhabbete  çekin- 
ce azameti  Huda  Bir  gar  yolu  gibi  bir  lâğım  rahı  zahir  olub  şemsler 
yakub  bizzat  Nureddin  Şehid  bügâ  iderek  bu  lâğıma  girüb  ^\J^-.;lJU^\ 
diyerek  kâmil  yüz  adım  kabri  şerife  doğru  giderler  Vücudu  ResuluUaha 

ancak  bir  adım  yer  kalmış  Bu  hal  üzre  keşfidüb  cümle  taşra  çıkarlar 
Ve  mel'unları  bedürüsti  işkenciye  çekub  söyledirler  Serikârlarında  olan 

mel'un  ider  Vallahi  biz  İspanya  rahiblerindeniz  Cümlemiz  dini  mu- 
hammedî  zuhur  ideli  huzurumuz  gidüb  milleti  mesihiyye  payimal  ol- 
du Hususa  bu  Emeviyyundan  Velid  bin  Abdülmelik  asrında  cemii 
cezirelerimiz  ve  berren  ve  bahren  vilâyeti  azîmelerimiz  hususa  mabedi 

kadimimiz  olan  Kudüsü  Şerif  ve  Mısır  ve  Islâmbol  ve  Mağrib  zemin 
ve  Tunus  ve  Tırablus  ve  Fes  ve  Meraküş  [  1  ]  ve  Telmesan  ve  Endülüs 
cümle  Urban  elinde  kaldı    Bunlardan  nice  intikam    alsak  deyu  meş- 

[1]   (Merakeş)  olacak 


24  EVLİYA  ÇELEBÎ 

veret  idüb  âhir  dinimiz  ulusu  Papa  mel'unun  re'yi  natedbiri  ile  Gelün 
Arab  kavmi  bir  ahmak  kavimdir  Medineden  Muhammedlerini  uğur* 
layahm  ispanyaya  getürüb  eski  Papalarımız  yanında  defn  idelim  Ba* 
dehu  ellerinde  olan  Mısırı  ve  Samı,  Irakı  velhasıl  matekaddemden 
beru  milleti  [1]  mevrusumuz  olan  bilâde  azimlerimiz  ve  sevadı 
muazzamlarımız  ve  sevahili  deryada  olan  bender  iskelelerimiz  taleb 
idelim  Hususa  hasretülmülûkümüz  olan  Kudüsü  Şerifi  alalım  Canibi 
erbaasma  safi  tuc  ve  demirden  bir  hisar  idelim  Badehu  cümle  hıris* 
tiyan  anda  göçelim  Arab  yine  çölde  kalsın  İşte  tedarik  budur  Yohsa 
biz  Arab  ile  başa  çıkamayız  Hemen  Muhammedlerin  uğurladalım 
didiler  Mabeynimizde  bir  kaç  ruhban  Muhammed  ol  Muhammeddir 
kim  anadan  doğunca  cümle  kıblelerimiz  yıkıldı  Ve  ateşgedeler  söndü 
Ve  Takı  Kesra  ve  Ayasofya  ve  bu  ispanya  deyri  yıkıldı  işte  başınır 
ucundadır  Bin  kerre  yapdık  Mümkün  olub  bina  tutmadı  Ve  selef 
ruhbanlarımızdan  tevarihimizde  mastur  olan  Papa  Mikâel  ve  Papa 
Angeli  ve  Papa  Mihayil  ve  Papa  Yorgi  cümle  on  iki  ruhban  Dobre- 
venediğin  [2]  lâtin  ruhbanlarından  on  iki  dahi  Mekkiye  varub  Mu» 
hammede  buluşdılar  Ve  elin  öpüb  görüşdüler  Ve  haracı  ruhban  af 
olunması  içün  ahidname  alub  barışdılar  Ol  zeman  Muhammedin 
âlemi  sahaveti  imiş  Vücudunın  gölgesi  yere  düşmezmiş  Ve  ne  canibe 
gitse  vücudu  üzre  bir  pare  bulut  bile  gezermiş  deyu  eski  Papalarımız 
Muhammed  (i)  görüb  böyle  yazmışlar  Ey  imdi  bu  evsaf  ile  muttasıf 
olan  Muhammedin  kabri  hafızı  Allahdır  Ve  Arabm  kitabında  yazar 
kim  Dürüst  Muhammed  olan  çürümez  Meyyiti  taze  durur  derler  Ey 
imdi  ümmeti  çürümiyen  Muhammedin  kendi  vücudu  cürür  mü  deyu 
bir  kaç  papaslarımız  bu  bizim  Medineye  gelmemizi  men  etmek  iste» 
diklerinden  cümle  papaslarımız  bu  men  idem  diyen  on  iki  papasa 
hitab  etdiler  kim  Besbelli  siz  Muhammedîlersiz  Ve  sizin  bu  sözleri' 
nizden  anlanan  oldur  kim  mezhebinizde  Arab  rayihası  vardır  deyu 
on  ikisin  dahi  kati  etdiler  Ve  ol  gice  anların  üzerlerine  nur  yağdı 
Cümle  ispanya  kavmi  bu  nurullahı  alâmelinnas  gördiler  Amma  bu 
re*yi  batıllarına  musir  olub  Bize  bukadar  mali  hazine  verüb  Papa 
mePunun  bedduasile  başımız  tobraya  koyub  üç  yıldır  bu  işgale  mu- 
kayyed  iken  bir  ay  vardır  Papanın  bir  mektubları  geldi  Gafil  olman 
Üzerinize  bir  asker  varır  Amma  zarar  etmiyüb  işinize  mukayyed  olasız 
Ne  veçhile  olursa  olsun  eğer  Muhammedin  naşesin  Işpanyiye  getirir- 
seniz defn  idüb  İşpanyei  Kabe  ideriz  Ve  her  sene  yetmiş  seksen  bin 
Arab  ve  Etrak  gelirse  yüzer  altun  haraç  alub  ziyaret  etdiririz  Ve  sizleri 

[1]  Bağdad   Köşkü  nüshası   (milki) 
[2]   Dobrovnik,   Raguze. 


seyahatnamesi  625 

türbedar  idüb  Arab  başına  onar  altun  alıveririz  deyu  bu  mektublar 
geldi  Ve  bu  kâgıdlan  Nureddinüş  Şehid  huzurunda  (i)  braz  etdiler  Ve 
andansonra  biz  dahi  ziyade  takayyüd  etmeğe  var  makdurumuz  sarf 
idüb  koynumuzda  cüzdanlarla  türab  taşımağa  başladık  Badehu  Papa- 
nın mektublarında  ol  canibe  asker  varur  deyu  tahrirlerinden  bir  nakş 
alub  bir  remil  etdik  Bize  havf  ve  batar  menzili  göründü  Ve  bizi  vakti 
sabah  kayd  ben  etdiniz  Merrih  hükmüdür  Merrihin  hükmü  kandır 
Bu  mahalleri  def  etmeğiyçün  sahibi  firaş  olduk  Bilâhare  huzuruna 
camehab  ile  gelüb  anda  dahi  halâs  olamıyub  cenabınıza  kasd  etdük 
Yine  halâs  olmadık  Eğer  dini  Muhammede  girsem  beni  âzâd  idin  de- 
yu reca  eyleyüb  cemii  sergüzeşt  serencamların  min  evvelihi  ve  âhirihi 
nakliderler  Hemen  koca  Nureddin  ider  Hazreti  Allah  senin  dine  gel- 
mene mi  muhtacdır  Ancak  sizi  ne  eşeddi  ukubet  ile  kati  idemki 
ibreti  âlem  ibret  ola  Bazılar  Sultanım  Bu  melunları  ihrakı  binnar 
idin  derler  Nureddin  ider  Yok  Ateş  ile  azab  Cenabı  Bariye  mahsus- 
dur  Eşeddi  azabı  elim  ile  her  gün  birin  kati  idüb  ibreti  âlem  ider 
Lâşei  murdarların  zikri  [1]  Cebelül  Ayn  yani  Cehennem  Dağıdır  Bade 
Hicretünnebeviyye  bu  Medinei  Münevvere  (ye)  küffar  kademi  basma- 
mışdır  Hamdi  Huda  mucizei  Resulullah  ile  girib  anların  ele  verüb 
katlolundılar  llâhazelan  Mekkiye  ve  Medinei  Münevveriye  milleti 
mesihiyye  ve  Musevîden  milki  (mileli)  muhtelifesi  yokdur  Hattâ  ha- 
kir Samı  Şerifde  iken  bir  yaranımız  Islâmboldan  bir  muğpeçe  huddam 
ile  Şama  gelüb  hacca  gitdi  Medinei  Münevvereye  vardığı  saat  gulâmı 
bilüb  pare  pare  etdiler  Ol  kimesnei  dahi  gaib  etdiler  Bu  dahi  muci- 
zei ResuluUahdır  kim  karibülahd  olmagile  malûmumuzdur  Ve  hâlâ 
ehli  Mekke  destinde  lânetnamei  Nureddin  vardır  kim  cemii  tüccarın 
metaın  açub  bakalar  Ve  birbirine  mütekeffil  âdemler  koyalar  deyu 
ellerinde  cemii  bevvabların  lânetname  ve  tenbihnameleri   vardır 

Der   beyanı    mübaşereti    binayı    Ravzai    Mutahharai 

Fahri  düâlem    Seyyidi  kâinat    ve  Mefhari    mevcudat 

bedesti  imalut  (imareti)  Nureddin  Sultanuş  Şehid 

Badehu  Hazreti  Nureddin  Şehid  Şamdan  getürdüğü  üstad  benna- 
ları  Mekkei  Mükerremeden  cümle  ehli  fetaları  cem  idüb  Mekke  ve 
Medineden  ve  Şam  ve  Halebden  nice  bin  kantar  nühas  ve  kalay  ve 
resas  getirüb  ve  nice  bin  kantar  katar  hadid  ve  gayri  mühimmatı 
cedid  getirdüb  mukaddema  Çaryarı  Cüzinin  inşa  etdüği  kubbei  Resulü 
münhedim  idüb  bir  musattah  zemin  kaldıkda  bizzat  Hazreti  Resalet 
penahm     defn     olunduğu  haki  amber    pakin  tulen  ve  arzen  yirmişer 

[IJ   Bağdad   Köşkü  nüshası  (sebkat  iden) 

Evliya  Çelebi  9  —   40 


626  EVLİYA  ÇELEBİ 

zirâi  mekkî  alıkoyub  canibi  erbaasından  hendekler  kazmağa  başlar 
Zira  bu  yirmi  zira  kalın  pak  türab  içinde  Hazreti  Ebabekir  ve  Haz- 
reti  Ömer  ve  Hazreti  Patıma  dahi  medfundur  Andan  maadasına  üs- 
tad  fa'aller  şebruz  bir  hendek  kazdılar  kim  ta  ka'rı  zemine  nüzul 
idüb  mai  zülâl  zahir  olub  yalçın  kayalar  dahi  nümayan  oldu  Hasılı 
kelâm  yirmi  zirâi  mekkî  amik  ve  on  zira  ariz  bir  hafri  azîm  oldu 
Bundan  cemii  üstad  mühendisler  ile  meşveret  idüb  İhtimaldir  düş- 
men bu  haki  amber  âsânın  ka'rından  sakb  idüb  penahımızın  ka'rın- 
dan  girerler  Ana  bir  ilâç  deyüb  bu  hafir  içre  Hazretin  defn  olduğu 
çarkûşe  kalın  türabı  iskenderelere  ve  payendelere  alub  canibi  erbaa- 
sm  ıskaralara  alub  bu  türabı  mubarekenin  ta  sosa  beraberinden  ka- 
zub  cümle  tıyn  türabların  taşra  atub  altına  destekler  koya  koya  lâğım 
yerin  tathir  idüb  Hazreti  Peygamberin  defn  olunduğu  ol  haki  müşk 
amberfam  sanduka  var  bir  muallâk  şey  oldu  Badehu  cemii  üstadlar 
cem  olub  ihtida  su  içre  rıhtım  ıskaralar  idüb  horasan  kireç  ile  meb- 
ni  bir  hoş  havzu  azîm  etdiler  Badehu  ol  havz  içre  nice  bin  kantar 
nühas  ve  kalay  ve  resası  âteşi  azîm  ile  kal  idüb  bu  havz  içre  tucu 
akıtılub  cümle  ruyi  arza  çıkınca  ol  havuz  yekpare  tuc  ile  leb  berleb 
olub  Hazreti  Resaletpenah  refikleri  ile  güya  bir  tuc  kal'a  içinde 
kaldı  Anınçün  hâlâ  Urbanı  fessah  mabeyninde  Hazreti  Resalete  Ya 
sahibünnühas  derler  Hâlâ  bu  yekpare  puladı  nahcivanî  içre  Hazreti 
habibi  Huda  asudedirler  Üzerlerin  dahi  pare  pare  kilim  cürmünde 
tuclar  ile  puşide  idüb  dahi  üstüne  kurşunu  akıtdı  Neticei  kelâm 
Hazreti  Resaletin  şeş  ciheti  tuc  olub  ruyden  bir  sanduka  içinde  asu- 
dedirler Bundan  maada  ta  Hazreti  Osman  bina  etdüği  divar  dibinden 
ta  erbabı  soffa  soffasma  andan  Babı  Cebrilden  taşra  andan  cami  içre 
bu  zikrolunan  mahallerden  ihtiyaten  birer  kat  hendek  dahi  kazub 
nice  kerre  yüz  bin  kantar  âdem  beli  kalınlığı  demir  kafesler  ve 
kârgir  metîn  binalar  ile  inşa  idüb  kat  enderkat  şeddi  İskender  olub 
kabri  şerifler  üzre  dahi  tekrar  demir  kafesler  inşa  olunup  kubbei 
bina  etmişlerdir  kim  mahalli  münasebetile  evsafın  tahrir  ideriz 
Ve  Nureddin  Şehid  Sultan  bu  binai  azîme  himmet  idûp  şehri 
Medine  ihtida  Kal'a  içine  anlar  olduğum  (aldugun)  Arab  tevarih- 
lerinde  tafsil  üzre  tahrir  etmişlerdir  Amma  bizim  murad  maksad 
meramımız  olan  Hazreti  Reseletpenahm  Ravzai  Mutahharası  ne 
eşkâlde  ve  ne  cürümde  ve  ne  heyetde  ve  ne  zinetdedir  Ve  nice  âdâb 
üzre  ziyaret  olunur  anı  beyan  ider  Evvelâ  Nureddin  Şehid  asrında 
Hazreti  Resaletpenahın  vücudu  şerifine  kasd  idenler  içün  bazı  teva- 
rihde  Rafızîlere  isnad  iderler  Amma  hilâfdır  İspanya  keferesi  fiilidir 
zira  din  düşmenleridir     Hattâ  bu  hakir  Samı  Şerifde  iken  emri  padi- 


SEYAHATNAMESİ  .  627 

şahı  ile  Nureddîüş  Şehid  evkafının  mütevellisi  oldukda  yedi  aded 
mücella  evkafmamei  Nureddinde  aslı  ile  masturdur  Ve  nekadar  bina 
ve  nekadar  mühimmat  gidüb  kal'a  ve  bukubbei  âli  kâmil  yedi  sene- 
de itmam  bulduğu  masturdur  Evvelâ  kubbei  pürenvarı  Hazreti  Resa- 
let  penahın  camii  şerifinin  canibi  şarkîsinde  Babı  Cebril  divan  ile 
kabri  pürenvarı  şebekesi  mabeyni  ancak  iki  âdem  eni  yoldur  Amma 
yine  cami  içidir  vesselam 

Sitayişi  kubbei  Hazreti  Seyyidülkevneyni  vessekaleyn 

Bu  kubbei  pürenvarın  enderun  birunu  etrafında  on  dokuz  alemi 
(amelî)  payei  azîmeler  üzre  evci  âsümane  serçekmis  kubbei  nilgûn- 
dur  kim  kaddi  elli  arşın  âlidir  Ve  gayet  musanna  kurşun  örtülüdür 
Ve  iki  âdem  kaddi  altun  alemi  Sultan  Süleyman  Hanın  hayratıdır 
kim  bir  fersah  yerden  nümayandır  Şa'şaasmdan  merdümeki  çeşm 
merdümü  dideleri  hayrelenir  Zira  nurun  alânurdur  Ve  bu  kubbei 
şerifin  canibi  erbaşından  on  dokuz  takların  mabeyinleri  dairen  ma- 
dar  âdem  parmağı  sığmaz  musanna  demir  kafes  şebekeleridir  kim  üstadı 
âhenkâr  hürde  kâr  ile  san'at  sarf  etmişdir  kim  güya  kârı  Hazreti 
Davuddur  Her  tarafında  hürde  hadidden  lâle  ve  sünbül  ve  reyhan 
ve  gül  ergavan  tasvir  etmişdir  Ancak  rayihasın  idememiş  Amma  bun- 
da olan  rayihai  tayyibe  rayihai  ResuluUahdır  kim  şem  iden  uşşakın 
dimağı  muattar  olur  Ve  Hazreti  Resaletpenahın  seri  saadetleri  tara- 
fındaki şebekede  gümüş  kilidli  şebeke  kapu  üzre  hürde  hadid  ile 
üstadı  âhen  bir  Karahisarî  hattı  tarzı  bir  celi  hattile 

tahrir  etmişdir  kim  güya  hattı  Osmandır  Ve 

tahrir  olunmuşdur  Bu  dahi  yine  hürde  hadid  ile  muharrerdir  Ve 
bu  şebekeler  beş  âdem  kaddi  bâlâdır  Andan  yukaru  vuhuş  tuyur  se- 
raperdei  Resulullaha  duhul  etmesinler  deyu  ta  takı  müntehalara  çı- 
kınca kalın  tel  kafesdir  Ve  Hazreti  Patıma  âsitanesi  dahi  Hazreti 
peygamber  kafeslerinin  şimaline  muttasıl  yine  böyle  şebekelerdir 
Amma  yine  Hazreti  Resaletin  kubbesi  saçağı  altındadır  Vu  bu  şebeke- 
lerin ferşi  haliçeler  ile  döşeli  değildir  Cümle  kuş  gözü  hürde  taşı  zî- 
kıymet  ile  Hind  pususkârîsi  gibi  döşelidir  vesselam  Bu  mahalde  kub- 
bei pürenvarın  evsafı  dahi  temam  olub  şurutu  kuytile  ne  güne  ziya- 
ret olunmasın  beyan  ider 


6.8  EVLİYA  ÇELEBİ 

Evsafı  ziyareti  Ravzai  Mutahhara 

Ol  zati  pakin  naati  şerifidir  kim  şanında  Cenabı  Bari  hadisi  kud' 
sı  ile  i)^^»Vic*ÂAi>u  ^Vjl  iJVjS  nazil  olmuşdur  kim  bir  talibanı  natrikı  ikan 
ve  şaribanı  rahikı  irfan  yeusülvâsılîn  ve  matlûbülkâmilîn  hurşidi  si' 
pihri  imamet  süleymanı  şeriri  keramet  vâkıfı  miracı  lâhut  arifi  beda* 
yii  nasut  menbaı  uyunu  şahide  mecmaı  fünunu  mücahide  mazharı 
enva(rı)  fütüvvet  masdarı  asarı  mürüvvet  fatihai  kitabı  velayet  hatimei 
mushafı  vesayet  unvanı  sahifei  gayet  dibacei  risalei  hidayet  merkezi 
dayirei  siyaset  kutbu  felek  çemeni  sabahât  nemeki  hanı  melâhat 
kameri  asumanı  semahat  kadri  mahkemei  kaza  ve  kader  ve  sıfatı 
ilâhî  lâyıkı  mertebei  hilâfeti  şahı  mansuru  binnassı  *^y*  «i»»  •^^*  ^^*j* 
^f-^  âhiri  enbiya  hatemi  asfiya  sahibi  aksamı  menakıb  nâsıbı  âlâmı 
menasıb  makbulü  bülegayı  ve  Magrib  ki  bu  evsaf  zatîsile  mut- 

tasıf  olan  ol  Resulü  Mekkî  Medinî  Haşimî  Kureyşîdir  ki  ismi  şerifleri 
Muhammed  namı  mahmudu  kendulere  alem  olmuşdur  ismi  Muham' 
med  anlardan  evvel  istima  olunmamışdı  Zemanı  cehaletde  lâkabı 
şerifleri  Emin  idi  Sayir  sıbyanlar  ile  lâ'bü  lehve  meşgul  değiller  idi 
Kabaili  Kureyşin  âyân  kibarı  itimad  idüb  Emin  derlerdi  Bazılar 
Muhammed  Emin  derlerdi  Badehu  kırka  baliğ  kâmil  ve  mükemmel 
oldukda  Rabbül  izzet  nübüvvet  hil'ati  teşrifine  anları  istifa  eyleyicek 
lâkabı  şerifleri  Mustafa  oldu  Zemanı  resaletlerinde  velvele  ârâ  cihan 
ârâ  oldukda  Muhammedül  Mustafa  didiler  Ahmed  ve 

Mahmud  bu  dört  ismi  şerif  kendulere    mahsusdurki    hasıülhas 

Muhammed  bin  Abdullah  bin  Abdülmuttalib  bin  Haşim  bin  Abdi 
Menafe  bin  Kusey  bin  Kilâb  bin  Murre  bin  Kâ'b  bin  Lü'vi  bin  Galib 
bin  Fehr  bin  Malik  bin  Ennâsırdır  Bu  cümle  Kabyili  Kureyşdir  kim 
yirmi  sekizinci  atada  Hazreti  Ismaile  çıkar  Yirmi  dokuzuncu  atada 
Hazreti  Ibraiıim  ibni  Erre  müntehidir  Ve  Hazreti  Resaletin  pederi 
AbduUahdır  ve  ceddi  AbdülMuttalibdir  Ve  Abdül  Muttalibin  beş  oğlu 
vardır  Biri  Hazreti  Hamza  biri  hazreti  Abbas  biri  Ebi  Talib  Hazret- 
sizdir  derler  Biri  hazreti  Haşim  biri  hazreti  AbduUahdır  ki  Hazreti 
Resaletin  pederiydi  Hamza  ve  Abbas  ve  Ebi  Talib  ve  Haşim  hazretleri 
ammileri  olmuş  olur  Hazreti  Ali  ammi  zadei  Resul  olmuş  olur  Mu- 
hammed bin  Ishak    kavlince    Hazreti    Resaletin    vilâdeti  ve  bâsaadeti 

A.  • 

Hazreti  Isa  zemanına  dek  sene  600  iskender  zemanından  vilâdete 
gelince  sene  882  olmuşdur  Ve  Mekkei  Mükerremede  vücude  gelmiş- 
lerdir kim  mahı  Rebiülevvelin  on  ikinci  gice  İsneyn  gicesi  rahmi 
maderden  müştak  olduğu  mahı   Nisanın  yirmisi  idiki  âlem  münevver 


seyahatnamesi  629 

oldu  Amma  cemii  Kâfiristanda  kıyamet  kopub  Takı  Kesraları  ve 
cümle  âteşgedeleri  sönüb  cümle  esnamları  sernigûn  olub  zir  zeber  oldu 
Bazı  müverrihin  öyle  yazmışlar  kim  Hazreti  Habibi  Huda  vücude 
geldükde  babası  Abdullah  merhum  olmuşdu  Anınçün  efvahı  nasda 
Muhammed  Yetim  derlerdi  Amma  dedesi  Abdül  Muttalib  hayatda  idi 

• 

ismi  şeriflerin  ol  Muhammed  kodu  ki  «V-^*  J'  ^J^'^  'V-^*  dır  Ve  dedesi 
gayet  muhabbet  idüb  kundagile  kucağına  alub  gezdirirken  Oğlumun 
oğlu  Saadeti  dareyn  sahibi  Muhammedim  deyu  bağrına  basub  bir  an 
ansız  olmazmış  Hamza  ve  Abbas  ve  Talib  ve  Haşimden  ziyade  sever- 
miş Bu  dört  evlâdına  Siz  dahi  Muhammedi  sevin  deyu  birbirlerine 
öpüşdürüb  kocuşdurub  Muhammede  inanet  idün  ihanet  etmen  bu- 
yururlar imiş  Ta  ki  Hazreti  Resalet  kırka  baliğ  olub  nübüvvet  geldüği 
mahalde  Abdül  Muttalib  intikal  idüb  Mekke  münkiri  fürce  bulub 
Resulü  Kibriya  ile  muarızıye  başladılar  Ve  Hazretin  Validesi  Veheb 
kızı  Emine  hatundur  Dayesi  Beni  Sa'd  kabilesinden  Halime  hatundur 
Ve  kendiler  vücude  geldikde  Bağdad  halifesi  Enusuran[l]  âteş  perest 
idi  Amma  adaleti  cihan  ârâ  idi  HiPati  nübüvvet  ile  on  üç  sene 
Mekke  kavmin  dine  davet  idüb  miracı  Mekkede  vaki  oldukda  elli  bir 
yaşında  ve  dokuz  aylık  idi  Andan  Mekke  münkirleri  ile  geçinmek 
mümkün  olmıyub  emri  RabbülAlemîn  ile  Mekkeden  Mediniye  yetmiş 
bin  sahâbei    kiram  ile  hicret    idüb  on  yıl  mutavattın    oldukda  ikinci 

senede  siyam  farz  olub  Kudüsden   Mekkiye   (Ayet)    (•^^^i-^^-^»  >-  »Ü4^  3  Jy 

,*. 

Ayeti  ile  kıble  Mekkiye  tahvil  olundu  Ve  hatemi  nebeviye  malik  ol- 
duk  Cenabı  izzet  zahrına  mührü  nübüvvet(i)  desti  kudret  ile  yazmış- 
dır  kim  gazayi  fisebiluUah  ile  memur  olub  enbiya  askerinin  mansur 
ve  muzaffer  şahı  ve  Resalet  memleketi  mamurunun  padişahı  efdali 
enbiya  ve  ekmeli  asfiyadır  Gerçi  cümle  enbiyadan  âhirde  geldi  Amma 
min  indiUâh  cümleden  evvel  geldi  (Hadis)  *^^*  '  *^'  ^\  r^^->  ^  ^"'  buyu- 
rurlar kim  bin  bin  dürudu  bî  yuad  salevat  ve  selâm  anın  evlâdı  ve 
ezvac  ve  esbabı  üzerine  olsun  kim  <^*r*  (*^>  ^^"  -û'  o'^-j  ki  anın  zati  şerifi 
edimi  arza  rahmet  gelüb  dini  Muhammedi  aşikâre  olub  sarkan  ve 
garb  ümmeti  cihangir  oldu  Inkırazüddevran  müebbed  ola  Ve  zemanı 
saadetlerinde  dört  erkek  evlâdları  oldu  Kasım  ve  ibrahim  ve  Tayyib 
ve  Tabirdir  Ve  dört  kızı  oldu  FatmatüzZehra  ve  Ümmü  Gülsume  ve 
Rukıyye  ve  Zinebe  Ve  sülalei  pak  zülallerin  cümlesi  Hazretden  evvel 
vefat  etdiler  illâ  Hazreti  Fatımatüz  Zehra  Hazreti  Alinin  nikâhında 
kaldı  kim  menbaı  Ali  Muhammedîdir  kim  inkırazüddevran  Ali  Ha- 
şimyan  münkariz  olmıya  kim  ecdadı  izamları  şefiyülmüznibîn  ve 
Resulü  Rabbülâlemîn    Muhammed     Arabîdir    Ve    durrü     yetimdir  Ve 

[1]  Nuşirevanı  Adıl 


630  EVLİYA  ÇELEBİ 

Emini  ümmîdir  Lâkin  cümle  ilimde  mükemmeldir  Evsafı  şerifleri 
böyledir  kim  ^c'*-'>  ^.j^  kJ  ^-^^  ^«-^  kj'  k^S^k^  ^t'"^  ^^jj  ^:*^  u-i^rC^laji  ı^ıj  l^u 
T^Â:-  ijı^  Uo,  TjA  \j}  uı^w  îj- j;  ijjii  evsafları  ol  hatemünnebiyyin  hakkındadır 
Ve  dahi  Cenabı  Bari  hakkında  (Ayet)  f^  S^'^  i*^  ^^^  deyu  Ayeti  Şerif 
nazil  olmusdur  Herkes  ile  hüsnü  ülfet  iderlerdi  Ve  Cenabı  izzet  her 
Peygambere  nice  bin  mucize  ile  kefafı  nefsleriyçün  birer  sanayi  emir 
eylemişlerdi  Evvelâ  Hazreti  Safi  cy^^^t^^^  ekinci  idi  Ve  Hazreti  îdris 
yazıcı  idi  ve  Hazreti  Nuh  neccar  idi  Hazreti  Hud  tüccar  idi  Hazreti 
Salih  dahi  tüccar  idi  Hazreti  ibrahim  dahi  ekinci  idi  Hazreti  ismail 
kannas  idi  yani  avcı  idi  Hazreti  Ishak  âmâ  olmazdan  evvel  çoban 
idi  Hazreti  Yusuf  malik  Hazreti  Eyyub  tüccar  idi  Hazreti  Şuayb  Amya 
âlıd  idi  Hazreti  Musa  dahi  raî  idi  Hazreti  Heravn  [  1  ]  vezir  idi  Hazreti  Ilyas 
nessah  yani  hallaç  idi  Hazreti. Davud  zerrah  yani  cenk  âleti  içün  cebe 
yapardı    Hazreti   Süleyman  zenbilbaf  idi    Zekeriyya     zahid  idi  Hazreti 

A 

Yahya  meşayih  idi  Hazreti  Daniyal  remmal  idi  Hazreti  Isa  seyyahı 
âlem  idi  Matemülenhiya  ^uhammedül  l^ustafa  mücahidi  fisebilullâh 
idi  (Ayet)  •^^^  3*-  ^^  J  ^- 1^  h'^^^^  emrine  imtisalen  gaza  iderdi  Müddeti 
resaletleri  sene  22  olmusdur  Bu  müddet  içre  Hazretin  cemii  gazaların 
heyan[2]  Bizzat  kenduleri  yirmi  sekiz  gazaya  gitmişlerdir  Dokuzunda 
binefsihi  kenduleri  cenge  girmişlerdir  Bu  dokuz  gazaya  Gaza 
derlerdi  Evvelâ  gazayi  Bedr  gazayi  Ohud  ve  gazayi  Hendek  ve 
gazayi  Beni  Kureyza  ve  gazayi  Beniyül  Mostahk  ve  gazayı 
Hayber  ve  gazayi  Fethi  Mekke  ve  gazayi  Bedri  Huneyn  ve  gazayi 
Tayif  Bu  zikrolunan  dokuz  gazada  Mefhari  Alem  bile  idiler  Amma 
sahabi  kibardan  birini  serdar  eyleseler  ana  Seferi  Seriyye  der* 
lerdi  Bazılar  cenk  ve  cidal  ve  harb  ve  kıtal  olmadan  ba  sulh 
itaat  etdiler     Cümle  seferi    seriyyedir    Evvelâ    gazayı    Vedan 

ve  gazayuş  Şevik  ve  gazayi  Atfan  ve  gazayi  Bahran  ve  gazayi 
Beni  Kuneyka  ve  gazayi  Errufa  ve  gazayi  Bedrül  ahir  ve 
Cevmetul  Cendel  ve  gazai  Beni  Lehya  Bu  gazalar  seriyye  gazalardır 
Bazı  Şehirde  bu  gazalar  otuz  dokuz  kerre  vaki  olmuş  Eyyamı  nübüv' 
vetlerinde  otuz  bin  mucizatı  bâhireleri  var  der  Ve  Hazreti  Cebril  E* 
min  izni  Hak  ile  herzemin  bin  otuz  bin  kerre  nazil  olmusdur  Üç 
bin  kerre  sair  enbiyaya  nüzul  idüb  yirmi  yedi  bin  kerre  Hazreti 
Resalete  enmişdir  ic\  Jii\j  Bikavli  ehli  siğer  müddeti  nebevileri 
sene  23  ve  müddeti  ömrü  azizleri  sene  63  olub  mahı  Rebiülevvelin 
on  ikinci  gice  Isneyn  gicesi  vaki  olub  bilâvasıta  Cenabı  Bariye  ruhu 
pürfütuhun  teslim  idüb  darı  faniden  darı  bakiye  hicreti    sahih     idüb 


[.]   (Harun)   olacak. 

[2J   Bağ^dad   Köşkü  nüshası   (idelim) 


SEYAHATNAMESİ  631 

ruhu  şerifi  firdevsi  illiyyînde  huzuru  Rabbülâleminde  karar  etdi  Zira 
bu  dünya  darı  fanidir  darı  baka  değildir  (Ayet)  ö^u  U'ii  ^âJT  (Ayet) 
c^/'^h  JMi-^jS  4j  -^^-j  if.^  ö\s  »^ic  j.  y     (Beyit) 


jl*Ij      ^^^     C^-^^  '^     L^"^^     ^     JLk^>-       S\ 

Hakikatülhal  dünya  bir  karhan  sarayıdır  Elbette  konan  göçer 
Hazreti  Resalete  dahi  baki  kalmıyub  vücudu  şerifin  bu  zikrolunan 
kubbei  nuru  hüdada  defn  iddiler  imdi  ihvanı  basafaya  şöyle  malûmu 
saadet  ola  kim  Hazreti  Serveri  Kâinatı  ziyaret  etmenin  surut  kuyudun 
beyan  ender 

Adabı  ziyareti  Hazreti   Resaletpenah 

Evvelâ  hammama  varub  pak  ve  bakize  gu«ül  idüb  mümkin  oldu- 
ğu mertebe  pak  esvablar  giyüb  rayihai  tayyibe  ıtriyyat  makulesi  şey- 
ler sürinüb  ve  öd  ve  amber  ve  gayri  buhurlar  yakub  âdâb  üzre  hüz- 
nü kalb  ile  derunu  dilden  niyazmend  olarak  vara  Amma  bîedeblik 
etmiye  Dünyada  padişahlar  huzuruna  nice  varırsan  buna  yüz  bin  kat 
ziyade  müeddebane  varmak  gerek  Zira  anlar  ölmemişlerdir  Ancak 
dünyalar  değişdirmişlerdir  Nice  bin  kerre  kabri  şeriflerinden  şada 
zahir  olmuşdur  Hattâ  Bursada  Emir  Sultana  Ya  Veledi  sadası  zahir 
olmuşdur  kim  menkıblerinde  masturdur  Ey  imdi  anları  dahi  hayatda 
bilüb  Babı  Selâma  varub  Camii  ResuluUah  icre  kadem  basdıkda  şe- 
bekei  ResuluUah  nümayan  oldukda  ^je.  ı^^>\i  3^  y^xA  ^•>^  ^j  ^}\  ^}\  J)i\^^^ 
\jK^l  tiki-  di).o  ^*  li^— <i  Ja-  deyüb  aheste  aheste  delil  ile  gitmek  gerek  Zira 
delilsiz  olmaz   (Misra) 

Canibi  (1 )  terk  etmeyen  canan    olmaz  âşinâ 
Bîvesile  her  kişi  sultan  olmaz  âşinâ 

mazmumunca  delil  lâzımdır  Anda  delil  kıraat  iderse[2]  iderek 
âdabı  hulû  huşu  ile  iki  ellerin  göğsüne  koyub  vara  Zira  senedi  âlem 
ve  mefhari  beni  âdem  huzuruna  varırsın  kim  şefaat  reca  etsen  gerek 
Hemanki  şebekiye  yakın  vardıkda  (Ayet)  \y..\  cr.J^\^r}\i  ^gLU^c  j^Laj  <Sy-  j  .ûiû\ 
l<.L.r  \jj^  j  A.İC  \^  diyüb  muvacehei  Resulullaha  vardıkda  .ûij^-j  I  ^.is.  ^m-Ji 
diyüb  boynun  bükerek  gözlerinden  yaşlar  dökerek  adım  adım  ileri 
vararak  muvacehei  Resulullaha  varub  şebekiye  yapışub  feryad  etmiye 
Ol  mahalde  okunacak  dua  bunlardır 


[1]    (Canını)   olacak. 

[2]   Bagdad    Köşkü   nüshası   (kıraat) 


632  EVLİYA  ÇELEBİ 

Duayı  Resulü  Kibriya 

C^-^j    <)UVl   w.o^j  cJi— "Ji  Oi-^  dA)i  <ui  J^j  L  Jytij  ^^  ^  ^^^'^J 

•  r  1 1 

[lXkJ^\jı    ['^  y  Ji  ^  jkml^A    L..-A>L   J\l\]p    «LÜİj^^J  1)  lll?-    Jİj  Z.^sİ\^^JS  J    Aa)I\ 

4Î)I  J^--j  L  4i^Hl]i   *ulll]\  «0)1  J^--j  L  llij  dÜjl  *a)l  J^^j  L 

diyüb  el  yüze  süre  Andan  Hazreti  Resulün  muvacehelerinden  şark  ca- 
nibine yine  bu  şebeke  sırası  ile  iki  adım  gidüb 

Ziyareti  Hazreti  Eba  Bekrüs  Sıddik 

Bunlar  dahi  Hazreti  Resaletpenah  ile  bir  kubbede  medfundurlar 
Muvacehei   şerifine     vardıkda  yine    âdâb  üzre    jp-ü»  /j  U  L  Iju-  L  ^jlc  (.vuH 

diyüb     şefaatlerin     reca  idüb  ruhu     şerifleri  içün  bir  fU  Ci.»  j  îj'  o«UJ»cJ 
fatihai  şerif    tilâvet  idüb     sevabın  ruhu  şeriflerine  hibe  eyliye 

Beyanı  menakıbı  Hazreti  Eba  Bekrüs  Sıddik 

Bunlar  Hazreti  Resaletpenahm  vasıyyeti  şeriflerile  halifei  Resu- 
luUah  olub  adille  bilâdı  islâm  emn  eman  oldu  Ve  dini  muhammedî 
nizam  intizam  buldu   (Beyit) 

Şeriat 


JVIİJİ    Ljİ;     J       '^S.^a^    \-^ J  ^J^\Z^ ^     ^J^ ^    'J»1^a3     — t 


[1]   Bağdad   Köşkü   nüshası   («il) 


SEYAHATNAMESİ  633 

Mukaddema  isimleri  Abdül  Kâ'b  idi  Badehu  Hazreti  Resul  Ab- 
duUah  buyurdılar  Anlar  ibni  Ebi  Kahafe  Amru  bin  Amir  ve  ^^*  Te- 
mim bin  Uzeyr  bin  Kâ'bdır  Yine  Hazreti  Resaletpenah  neslinden  Kâ*- 
ba  müntehidir  Bunlar  ihtida  Hazreti  Resule  nübüvvet  geldikde  tasdik 
etdikleriyçün  Sıddik  buyudılar  ve  Atik  didiler  Zira  bunlar  hakkında 
Nebiyyi  Mükerrem  buyururlar  ^^^^j*  ^r**^  <^>^  deyu  müjde  etmişlerdir  Ve 
künyeleri  Eba  Bekir  deyu  iştihar  bulmuşlardır   (Beyit) 

Sadakatde  odur  Sıddikı  ekber 
Veliahd  eyledi  anı  Peyember 

İhtida  bunlar  mahı  Rebiülevvelin  sene  1 1  halife  oldılar  Müddeti 
hilâfetleri  sen  1  şehr  2  yevm  9  Maskatı  re'sleri  Abbas  bağı  ireminde 
vücuda  gelmişlerdir  (R)ihletleri  sen  12  Leylei  Cum'ada  vaki  olduk- 
da  ol  leylei  mübarekede  Ravzai  Mutahharada  ta  sabadek  Hazreti  Re- 
saletpenah J"^  J:^^>J->*  li  iS'i-'-^  J-î^  sadası  gelüb  cümle  ehli  Medine  bu  sada- 
yı  istima  idüb  alessabah  hazır  idüb  Hazreti  Ömer  lâhde  nüzul  etdi- 
rirken  Hazretin  desti  mubareki  nuru  münevver  gibi  merkadi  püren- 
varından   çıkub  cenbi  şeriflerine  yer  iderler  Ve  Hazreti  Omerin  dahi 

•  •  • 

mübarek  kaybından  çeker  işaretin  ider  Hazreti  Ömer  andan  fehm 
iderler  kim  kendüler  dahi  anda  defn  oluna  Bu  mahalde  ehli  siğer 
öyle  tahrir  etmişler  kim  Hazreti  Resaletin  Kabr  Hâsılı  kelâm  Hazreti 
Eba  Bekiri  anda  defn  iderler  Sebebi  mevtin  bazı  müverrihin  böyle 
tahrir  sinin  zehirli  taamında  tenavül  idüb  bir  seneden 

sonra   semmi  helâhil   vücud  Resalet  ile  dünya  garında  re- 

fik iken  garı  gûrda  dahi  refik  oldu 

jUij  \^;.ı  [11 

Bu  son  mısra  nassı  katı'dandır  Bundan  gayri    Hazreti  Aliye 

Bunların  muvacehesinden  yine  canibi  şarka  iki  adım  gidüb 
dahi  Resulü  Ekrem  ile  bir  yerde  asudelerdir  Bunların  dahi    muvace- 

hei   şeriflerine     varıldıkda     yine     âdâb     üzre  ^3(5  jU)!  ^  I  ^Sc-  »M— ^i 

4İ)İ  J  Y^j  İLi>.  L  diyüb  ruhu  şerif  leriyçün  fatiha  (i)  şerif  kıraat  oluna 
Badehu  Hazreti  Resaletin  payi  şerifleri  ucunda 

[1]   Bağdad  Köşkü  nüshası  (Cn-lı^l») 


634  EVLİYA  ÇELEBİ 

Makamı  Hazreti  Cebril 

Bu  dahi    Hazreti    Habibin    şebekesi    içindedir  Bunda    dahi  âdâb 
üzre  hu  duayı    okuya     J  .^  L   dUi^  ^^i__)l   ^\  J\a\  A^=-  L    ^A^  -.^UJI 

*1İL  5    S^  L  LUÂ-lJ  4JüU  V- J  <iiyüb    dünyevî  ve  uhrevî    hayır    mur adatın 

reca  ide  Andan  yine  ol  şebeke  (i)  Resul  sırası  ile  yedi  adım  şimale 
gidüb 

Ziyareti  Hazreti   Fatımatüz  Zehra  ve  binti  Hazreti 

Resaletpenah 

Bunlar  dahi  Hazreti  Resaletpenahın  kubbesi  sahası  dahilinde  başka 
şebeke  içindedir  Amma  şebekelerinin  kıble  canibi  Resulü  Hudanın 
şebekesine  muttasıldır  Amma  kendüleri  Hazreti  Resul  gibi  cibinlik 
içinde  değildir    Zer  enderzere  müstağrak    sandukları  ile  aşikârdır     Bu 

mahalle  dahi  âdâb  ile  gelüb  hu  duayı  okuya  ^\^  Ji  \J^\i  I  JJUl^.  *>L-JI 
^j-l^i  I  dLJli^  ^^iJl  ^^jy^  ^^3J  LdLU>»MJl  4İ.!j^j  cJoL  dlJU^  ^*>L-]I 

4İIJ5-J  Oİ.  L  Jj^r^lA^ldUi^  ^al-1  J^^J-lj  diyüb     şefaatlerin     reca     iderek 

ruhu  şerifleriyçün  fatiha  (i)  şerif  tilâvet  olunur  Bu  Medine  şehri  icre 
bir  kız  vücude  gelse  bu  merakadi  Fatımeye  getirüb  bir  saat  mikdarı 
dururlar  Ve  Hazreti  Fatımanın  mevlûdu  şerifler  (i)  sene  nübüvve 
Mekkede  vücude  gelmişlerdir  Müddeti  ömrü  azizleri  sene  cümle 
sâdâtı  kiramın  silsileleri  bunlara  müntehi  olur 

Menakıbı   Hazreti   Ömer  <^  ^^^i 

Bunlar    Hazreti  Eba  Bekirden    sonra  halife    oldılar  Hicreti  nebc' 
viyyenin  sene   23   vaki  oldu   (Beyit) 


Ak^  ir\  f. 


»1     'KiS.^-     Y^A  1 


•  •  •  • 

Hazreti  Omerin  nesebleri  bunlar  kim  beyan  olunur  Hazreti  Ömer 
ibnil  Hattab  bin  »A.aJ  bin  Abdül  Aziz  ibni  Reyya  f\j  bin  İ»^âjU^  bin 
bin  ^j:>  bin  t^^c  hin    Kâ'b  ^«r  bin  's^  bin  A>.yi>  bin  Galib  ^Jt  dir 

Cihana  doldu  adlile  emanı 
Olubdur  saniyen  Mekkede  vali 


SEYAHATNÂMES  635 

Validelerinin  ismi  Cesime  bintül  Haşim  binül  Mugiredir  kim  Ebu 
Cehl  lâînin  kız  karındaşıdır  Ebu  Cehl  Hezreti  Omerin  dayısı  olur 
Ve  Ebu  Cehlin  ismi  dahi  Omerdir  Lâkabı  Ebu  Cebidir  Hazreti  Re- 
sul  bunlara  Omerül  Faruk  didiler  Hakkı  batıldan  fark  etdikleriyçün 
bunlara  Faruk  buyurdular  Müddeti  hilâfetleri  sene  10  şehr  2  yevm  3 
Hazreti  Resul  cümleden  sahâbei  kiramlarına  bir  künye  yani  lâkab 
korlar  idi  Bunlara  Hafaz  (^ia.)  künye  kodular  Ve  duhteri  pakize  ah- 
terleri  Hafazadır  Gayetülgaye  zeki  hafızai  Kur'an  idi  Hattâ  Hazreti 
Osman  Camiül  Kur'an  Kur'anı  azîmi  cem  iderken  bu  binti  Ömer 
Hafazdan  istima  idüb  cem  iderdi  Anınçün  hâlâ  kura  meşayihleri  ma- 
beyninde  kıraati  Hafaza  itibar  etdükleri  ve  Hazreti  Ömer  kızı  Hafaz- 
dan  kalmışdır  Ve  hayli  muammere  olmuşdur  Amma  Hazreti  Omerin 
müddeti  ömürleri  sene  22  Hicretden  sonra  vefat  etmişlerdir  Sehehi 
mevtlerinheyan  ider  Mugire  bir  Şîanm  Eba  Luluy  c«j)j5U  Firuz  nam  bir 
gulâmı  şehid  etdi  a.Ic^\h;2-^  Amma  bunların  zemanı  hilâfetlerinde  olan 
fethi  fütuh  Hazret  zamanında  olmamışdır  İhtida  Haleb  ve  Şam  ve 
Kudüsü  Şerif  ve  Mııur  ve  Bağdad  ve  Lehsa  ve  Yemen  ve  Aden  ve 
Acemde  Nihavende  cümle  revafızları  Acemde  dendanı  tigden  geçirdiler 
Anınçün  tayife  (  i  )  revafız  Hazreti  Omeri  sevmezler  Amma  ne  yarı 
Resule  dönmezler  vesselam  Bunların  dahi  menakıbı  ve  ziyareti 
evsafı    temam    olub   (Beyit) 

Ömer  Faruk  olubdur  yad  şanı 
Hazreti  Fatımanın  şebekesi  köşesin  üç  adımda  dolaşub 

Makamı  Erbabı  Soffa 

soffasma  varub  kıble  canibine  müteveccih  olub  anda  iki  rikât  nemaz 
kılub  hukuku  valideyni  yad  idüb  cümle  erbabı  soffa  ruhlariyçün  fa- 
tihai  şerife  tilâvet  idüb  bu  mahalde  sakin  olan  fukaralara  pinhanca 
tasadduk  oluna  Amma  sadakai  aşikâre  vermiye  Eğer  aşikâre  kise  çı- 
karub  nukrai  sim  ve  zer  gösterirsen  yüz  kise  mal  kifayet  etmez  Ade- 
min esvabın  pare  iderler  Ve  ırza  müteallik  nahemvare  evza  idüb  mu- 
vacehei  Resulullahda  vaveyla  ve  vavelda  kopar  Hemen  nezaket  oldur 
kim  bu  âsitane  içre  bir  şey  vermiyüb  taşrada  erbabın  gözedüb  pes 
perdeden  tasadduk  etmek  gerek  Ve  sevab  dahi  andadır  Bazı  musta- 
hıkkîn  fukaralar  vardır  Anlara  birer  ikişer  altun  verüb  hatmi  şerifler 
tilâvet  itdirile  Hulâsai  kelâm  her  ne  ihsan  etsen  nihanice  gerekdir 
Hazreti  Resaletpenahın  yedi  yüz  tavaşi  siyah  çerde  huddamları  herbi- 
ri  muhteşem  sammur  kürklere  müstağrak  mülebbes  anka  lalalar  var- 
dır Cümliye  hâkim  Şeyhülharemdir  Bu  dahi  tavaşidir   Hazreti    Resa- 


6:i6  EVLİYA  ÇELEBİ 

letpenahın  üç  yüz  altun  ve  gümüş  miftahları  bunların  destindedir 
Bunlardan  maada  cami  huddamlarmdan  bin  adem  dahi  bu  mahalde 
hazırdu*  Hemanki  nezaratdan  alâmeleinnas  bir  şey  versen  malı  değil 
âdemi  bile  pare  pare  iderler  Zira  fukara  ve  ayanı  belde  bir  kerre  huc- 
cacı  müslimînin  gelmesine  muntazjrlardır  Nekadar  ihsan  olunsa  vec- 
hi  vardır  Amma  hafiyyen  vermek  gerek 

Evsafı  derunu  kubbei  Ravzai  Mutahhara 

Veliniam  vezir  Hüseyin  paşa  hazretleri  ile  kubbei  ResuluUah  içi- 
ne girdiğimiz  beyan  ider  Evvelâ  pak  helâl  libaslar  giyüb  girmek  gerek 
Ve  daima  salevatı  şerife  müdavemet  etmek  gerek  Ve  Şeyhülharem 
hazretleri  on  iki  siyah  çerde  tavaşi  halifeleri  ile  kemerlerine  beyaz 
penbe  futalar  kuşanub  bu  halifelerin  her  biri  kutbu  aktab  mertebe- 
sinde ulu  kimesnelerdir  kim  Hazreti  Resulün  yoluna  bezli  can  ve  if- 
nayi  vücud  idüb  kırkar  ellişer  yıl  hizmeti  sebkat  etmiş  lâlei  siyah 
zülâlelerdir  Herbirinin  destinde  micmer  amberdan  ve  gülabdan  buhur- 
danı mücevher  ile  şebekei  ResuluUahın  babı  şerifi  önine  gelüb  ihtida 
Şeyhülharem  paşa  hazretlerinin  kemerine  bir  beyaz  futa  kuşadub  pa- 
şanın destine  bir  carub  yani  süpürge  verir  Neticei  kelâm  hakir  ile  ye- 
di âdem  olub  âsitane  tarafında  ve  vüzera  ve  vükelâ  ve  ulema  ve  su- 
leha  ve  âyân  kibarın  ferraşları  vardır  Anların  kayimmekamları  bu  Me- 
dinei  Mutahharada  hazırlardır  Bizzat  Ali  Osman  padişahının  feraseti 
vekili  Şeyhülharemdir  Ol  dahi  destine  bir  minşefe  yani  süpürge  alub 
dua  ve  sena  ile  Hazreti  Patıma  tarafından  şebekei  ResuluUahın  babı 
şerifin  küşade  kılıb  cümle  on  iki  tavaşiler  ve  bâlâda  zikrolunan  ka- 
yımmekam  ferraşlar  içeri  girüb  badehu  babı  saadet(i)  sed  idüb  bir  âdem 
bu  Ravzai  Mutahhara  içine  komak  ihtimalleri  yokdur  Cümle  ferraşe 
mutemedün  aleyh  âdemlerdir  Anları  dahi  kara  ağalar  yılda  bir  kerre 
Ravzai  Mutahharaya  korlar  Gayri  zeman  taşra  camii  süpürürler  Kabe 
örtüsün  pus  iderler  Şefaatlerin  reca  idüb  ruhlariyçün  fatihai  şerif 
'*MiJ^-'j  oiL  diyerek  dahi  içeri  giderler  Zira  Hazreti  Patıma  Hazreti  Resa- 
letden  girilir  Ve  cemii  micmerede  öd  ve  amber  ve  kâfuri  ve  sünbülü 
hıtai  ve  ödü  mülebbesi  ihrak  ider[l]  Allah  deyu  büğâ  iderek  seri 
saadetleri  beraberine  varıldıkda  şemame  şemame  amberi  hamlar 
Hicreti  nebeviyyenin  ikinci  şalinde  ezvacı  Hazreti  Ali  ya  Hazreti  Pa- 
tımatüz  Zehra  ol  mahalde  Patımatüz  Zehra  on  zekize  baliga  idi  Haz- 
reti Aliyyi  Veli  yirmi  sinne  baliğ  fetayî  şeci  idikim  badezzifaf  ertesi 
alessabah    bacenti    pehlivan     Ebu  Cehl    lâîn  yetmiş    aded  feceresi  ile 

[1]   Bağdad   Köşkü   nüshası   (iderler) 


SEYAHATNAMESİ  637 

maktul  olub  ammi  Hazreti  Resul  Abbas  ve  amini  zadei  Resul  Akil 
ibni  Ebi  Talib  ile  yetmıiş  aded  münkirin  dest  Ali  ile  esir  olub  nicesi  [  1  ] 
ile  müşerref  olub  sahâbei  kiram  oldılar  Bade  vefatı  Fatımatüz  Zehra 
ümmül  Haseneyn  için  kabri  şerifi  taşra  cemii  züvvarın  dimağları  mu- 
attar olub  Şefaat  ya  ResuluUah  deyu  feryad  iderler  Paşa  hazretleri 
ve  hakir  zemin  bus  idüb  şefaatlerin  reca  eyleyüb  ferşi  şerifin  süpür* 
meğe  mübaşeret  etdik  Sayir  kara  ağalar  ile  sahibi  devlet  yedi 
kandil  yakub  hizmet  etdi  Sayir  kayim  mekam  ferraşlar  birer  ikişer 
kerre  süpürüb  taşra  çıkardılar  Biz  on  beş  âdem  ile  Ravzai  Mutah- 
hara  içinde  kaldık  Amma  hakirde  kalmağa  can  kalmadı  Aşkın- 
dan mest  medhuş  oldum  Badehu  ruhu  şeriflerinden  istimdad  taleb 
idüb  aklım  başıma  gelüb  hakir  dahi  üç  kandil  ihralç  eyledim 
Bu  kubbei  âlinin  ta  ortasında  muallâk  bir  cibinlik  vardır  Nice  Mısır 
hazinesi  giranbehadır  Dört  murassa  bir  çetri  mülemmadır  kim  cihan 
padişahları  ana  malik  olmamışlardır  Bu  cibinlikden  içeri  bir  ferdi 
âferide  giremez  Zira  bizzat  Mahbubu  Huda  bunda  yeşil  dokuma  Kabe  , 
örtüsü  sanduka  icre  asudedirler  Bu  seraperdei  ResuluUah  içinde  ol- 
kadar  zîkıymet  mücevher  şem'idan  ve  kandildan  ve  buhurdan  ve  gü- 
labdan vardır  kim  intikali  ResuluUahdan  bu  bin  seksen  iki  tarihine 
gelince  nice  selef  padişahları  ve  vüzera  ve  vükelâları  ve  âyân  kibarları 
Hazret(e)  muhabbeten  gönderdikleri  nezrurab  (nüzurat)  cevahirat 
cümle  bu  seraperde  içinde  biri  biri  üzre  yığın  yığın  hazırdır  Amma 
maslûb  değildir  Hisabın  Cenabı  Bari  bilür  Anınçün  bu  perdeden 
içeri  bir  ferd  komazlar  Hazrete  mahsus  mahaldir  Amma  yılda  bir 
kerre  huddamların  sulehayi  ümmetlerinden  girüb  zerrei  gubardan 
tathir  idüb  taşra  çıkarlar  Ve  Hazreti  Eha  Bekir  dahi  ol  cibinliğin 
içinde  Hazretin  mübarek  uylukları  sağında  ol  beraberlikde  siyah  kâbe 
örtüsü  ile  puşide  sanduka  içinde  Hazreti  Ömer  ihnül  Hattah  asude- 
dirler Bu  kubbei  âlide  bunlardan  kimesne  medfun  değildir  Hazreti 
Fatıma  bu  kubbeden  hariç  sahasında  medfundur  Ve  bu  cibinlik  ile 
taşra  demir  şebeke  mabeyni  üç  adım  vasi  bir  yerdir  Ve  seraperdenin 
canibi  erbaası  devir  olunur  bir  yerdir  Ferşi  serapa  hakik  ve  yemeni 
ve  piruze  ve  zeberced  ve  billur  ve  necef  ve  moran  ayni  semek  ve 
aynulhur  ve  aynülma  ve  Seylan  ve  sebili  allâm  ve  sadef  ve  Kıbrıs 
elması  ve  Alaman  elması  makulesi  bu  zikrolunan  zîkıymet  hacerler 
ile  ferşi  öyle  döşenmişdir  kim  görenin  aklı  perişan  olur  Anınçün  bu 
mahal  haliçeler  ile  mefruş  değildir  Ve  bu  mahalde  rayegân  kubbei 
âli  içinde  maslûbatdan  avizeler  var  kim  her  biri  birer  padaşahın  ya- 
digârıdır   kim    her  birinin    kıymetin     Huda  bilür     Nice  bin  murassa 

[1]  Bağdad  Köşkü  nüshası  (islâm) 


638  EVLİYA  ÇELEBİ 

kanadil  ve  müşebbek  altun  toplar  ve  mührü  Süleymanlar  ve  sürahi 
mücevher  kanadiUer  ile  tezyin  olunmuşdur  kim  gören  âdemler  dem- 
beste  olur  Bu  kubbei  âli  icre  bu  avizelere  yer  kalmıyüb  yetmiş  seksen 
yire  yine  cevahir  zencirleri  ile  kubbei  nühtakın  bazı  köşelerine  küme 
küme  avize  eylemişler  Andan  sonra  gelen  musannaatlar  ile  tezyin  et- 
mişler Ve  yine  bu  mahalde  âdem  kaddi  altun  şem'idanlar  var  kim 
her  biri  Rum  haracı  değer  Herşeb  huddamları  gelüb  yedişer  sekizer 
zira  şem'i  asel  kâfurîlerin  yakub  cıragan  iderler  Ve  bu  şem'idanlar 
cenbinde  âdem  kaddi  musanna  ve  mücevher  çırağdanlar  ve  buhurdan 
ve  gülabdanlar  şa'şaasmdan  merdümü  çeşim  hayrelemir  Ve  yedi  yerde 
yedi  kıt'a  âdem  kaddi  çırağdanlar  var  kim  her  biri  birer  âdem  kaddi 
serapa  murassa  çırağdanlardır  Biri  Nureddin  Şehidindir  Biri  Sultan 
Kayıtbaymdır  Biri  Sultan  Gavrinindir  Biri  fatihi  Mısır  Selim  Şahın- 
dır Biri  Süleyman  Hanındır  Biri  Hind  padişahı  Celâleddini  Ekberin- 
dir  Biri  Sultan  Ahmedindir  Bu  cümleden  müzeyyen  ve  musanna  ve 
mücevher  çırağdandır  kim  her  biri  onar  Mısır  hazinesi  değer  derler 
Ve  muvacehei  ResuluUahda  seraperde  üzre  dikili  iki  pare  elmas  var- 
dır Biri  yetmiş  kıratdır  Biri  masum  eli  ayası  kadar  vardır  Huda  hakkı 
gice  ile  im' anı  nazarla  nazar  etdim  Şulesinden  kubbe  nur  iken  nurun 
alânur  olurdu  Aşikâre  elmaslardır  Hakkaki  şebçirağ  diseler  sezadır 
Bazı  talibi  ilimler  bu  elmasların  şulesinde  ders  tilâvet  iderler  Bu 
şebçirağ  elması  ta  kubbei  âlinin  ortasında  kol  kalınlığı  ibrişim  taban- 
lar[l]  ile  maslûbdur  Bu  seraperdenin  canibi  erbaasının  tmabları  dahi 
kubbei  âlinin  etrafında  olan  amudlara  ve  şebekelere  makyuddur  Gü- 
ya bu  kubbei  âli  içinde  bu  çetri  mülemma  Hazreti  Resalet  üzre  maz- 
rufdur  Hazreti  Resul  içinde  hazırdır  Amma  damenleri  zemine  bera- 
berdir Ve  asla  kapusı  ve  bacası  yokdur  Ve  bu  kubbe  elli  arşın 
bâlâdır  içi  zer  endenzer  müzehheb  minadır  Ve  silu  ve  lâcivert  ile 
münakkaş   ra'nadır  Ve  kubbei  pürenvarın  etrafında   (Ayet) 

Ayeti  nuru  nurun  alânur  tahrir  olunmuşdur  Hamdi  Huda  bu  tertib 
üzre  ziyaret  idüb  âdâb  üzre  avdet  idüb  hakir  taşrıya  çıkub  yine  mu- 
vacehei ResuluUaha  geldüm  Bu  mahalde  şebekei  Resul  üzre  altun  ile 
tahrir  olunmuş  celi  hatlar  var  kim  tabir  olunmaz  Evvelâ 

[1]   (Tınablar)   olacak. 


SEYAHATNAMESİ  639 

A. 

Ve  bu  levhanın  altında  yine  bir  altunlu  levha  üzre   (Ayet) 

Ayeti  masturdur  Ve  yine  bu  mahalde  levha  üzre  müzehheb  celi  hattile 
(Ayet  Surei  Fetahna) 

Ayeti  merkumdur  Ve  bu  hatların  ortasında  bir  büyük  gümüş  tahta 
üzre  Karahisarî  tarzı  celi  hattile   (Ayet  Surei) 

« 

Ayetleri  efendimiz  nesli  Ali  Osman  Sultan  Ahmed  ibni  Mehemmed  Han 
ilâhiri  Ali  Osmana  varınca  tahrir  olunmuş  bir  kârı  kadim  kalemkâr- 
dır  kim  bu  kârı  şimdiki  üstadlar  etmeğe  kadir  değillerdir  Ve  bu  ma- 
halda  Hazreti  Eba  Bekir  ve  Hazreti  Ömer  muvacehasinde  kibabeler 
(kitabeler)  icre  anların  evsafı  şerifleri  tahrir  olunmuşdur  ( ı.^c  ^üi^j  ) 
Ve  Hazreti  Resaletin  seri  saadetleri  tarafı  şebekesi  köşesindeki  payende 
üzre  bu  \\ad\si  şerif  bir  beyaz  mermer  üzre  celi  hattile  tahrir  olun- 
muşdur 

tahrir  olunmuşdur  Ve  bu  hadisin  ^j  ile  münakkaş  olmuş  Hadisi 
şerif 

\  A^j    aJU    aüI  J^    ^^1  JS) 

merkum  olunmuşdur  Hulâsai  kelâm  kemali  muhabbeti  aşkımdan  ilmi- 
miz lâhik  olduğı  mertebe[l]  olub  ziyareti  Resulü  Huday  mani  olur 
Amma  bu  kesiruttaksir  ve  kalilülbizaa  zabtı  müsveddata  kadir  olub 
ve  yine  bu  mabeyinde  kırk  kerre  bu  ravzai  minriyazı  Resulullahda 
bulunub  şefaatlerin  reca  eyledim  Hattâ  elli  senesinde  âlemi  saba 
idüb  hakir  müezzinlik  idüb  badesselât  desti  şeriflerin  pus  idüb 
Şefaat  ya  ResuluUah  didim  Hemen  nutku  dürerbarlarile  buyur- 
dular kim  <«:"UJ\  ^V..-j  Jjtjj  j*Ui  didiler  Hamdi  Huda  nutku  şerif- 
leri bu  senei  muharekde  vücud  bulub  bu  tertib  üzre  ziyaret 
etdik  Ve  Samı  Şerifden  Müzeyrib  kaPasına  gelüb  şiddeti 
haymemizden  taşra  çıkamıyub  on  yedi  günde  yedi  hatmi  şerif    tilâvet 


[1]  Bağdad  Köşkü  nüshası  (tahrir  olundu) 


640  EVLİYA  ÇELEBİ 

idüb  birin  ^/t^Jb  Sj^  da  ve  birin  ^^ı  tj^  de  ve  bir  kaçın  ^'^\  âj^-  da 
ahkoyub  u-.»^  az-  Hazrete  lâyık  bu  hatmi  şerifleri  hedaya  getirüb 
hakipayi  saadetlerine  rumalide  eyleyüb  şefaatlerin  reca  idüb  dünyada 
seyyahat  ile  emn  eman  ahir  nefesde  iman  temenna  eyledik  Hak  kabul 
eyliye  Hattâ  ihlâsı  şerifde  kalmış  hatmi  şerifin  birin  salâtı  zuhur 
eda  olunub  badehu  hakir  müezzinler  mahfilinde  bir  hatmi  şerifi 
temam  idüb  bahri  tavil  var  bir  dua  etdim  ki  cümle  huccac  valih  hay- 
ran oldılar  Hamdi  Huda  ol  dua  hürmetinde  nice  aizzei  kiramdan 
hayır  dualar  aldık  Hak  kabul  eyliye  vesselam  Bu  mahalde  cümle 
ziyaretlerimiz  temam  olub  Medinei  Münevvere  kal'ası  içindeki  mamur 
âbâdan  olan  hanedan  ve  imaretleri  bildirir 

Evsafı  enderunu  imareti  kal'ai  Medine 

Evvelâ  der  faslı  medaris  Tahsili  dari  ulûm  Babı  Rahmetin  taşra- 
sında Seyfeddin  Sultan  medresesinin  kapusı  üzre  olan  şükûfe  ve  ba- 
hariyyesi  içinde  celi  hat  ile   (Ayet  Surei) 

jl^  dlîjjls  ^^J>»  ^A  j  l^*-^  y  U^  j  S^>-Vi    :i\j\  (j»  j   (^^-'"^^  û'^J^   *u!^;c^— J  ) 

Ayeti  merkumdur  Bu  hattın   alt  yanında 

l^Vl    d^U     jS-y\.k^  Ji  ^1:^1  J^SJ\   jy^^\  iTjU^     ;^jjdlJ^     Ojl^.   ^\ ) 

Ve  bu  medresiye  muttasıl  Mısır  halifelerinden  Sultan  Kayıtbay  med- 
resesinin cümle  höcrelerinin  pencereleri  Hazreti  Resalete  nazırlardır 
Ve  Babı  Cebrilden  taşra  Sokollu  Mehmed  paşa  medresesi  ve  Babı 
Selâm  kurbinde  İmareti  Sultan  Mehemmedi  Salis  bina  idüb  Hazreti 
Resalete  hibe  etdüğiyçün  İmareti  Mehemmediyye  derler  Evkafı  azim- 
dir Jjj\.£-  Velhasıl  kal'anm  enderun  birununda  cümle  yüz  on  sekiz 
medresedir  Bazısın  ulema  ve  mücavirine  meşruta  hane  etmişlerdir 
Ve  bu  kal'ada  iki  hammam  var  Biri  Sokollu  Mehemmed  paşanındır 
Abı   havası  ve  binası  gayet  lâtif  hammamdır  gayet 

musanna  hammamı  ruşinadır  Ve  kaPa  içindeki  hanların  âlâ 
mükellefi    Mısır    kapusunun  iç  yüzünde    kal'iye  girerken  sağ  canibde 

hanı  yüz  yirmi  ocak  hanı  musannadır  Ve  mukabelesin- 
de hanı  elli  höcredir  Ve  mescidler  Meşhur 
hanlar  Bunlardır  Ve  bu  kal'anın  içi  serapa  çarşuy  hazarının  tariki 
âmları    beyaz    kaldırım    döşelidir  ve  gayet    pakdir     Daima  sakalar  bu 


SEYAHATNAMESİ  641 

tariki  ama  su  nisar  iderler  Ve  cümle  yirmi  aded  mektebi  sıbyanı 
ebcedhandır  Ve  yedi  yerde  darı  kuradır  kim  her  birinde  kıraat  hıfz 
ve  Ibni  Kesir  ve  Seb*a  ve  Aşere  ve  Takrib  kıraatleri  tilâvet  olunur 
Ve  yedi  yerde  darülhadis  vardır  Ve  cümle  yetmiş  sebilhanedir  Bazı 
sebilleri  evkafı  metin  olmagile  huccacı  müslimîn  geldükde  asel  şer- 
beti ve  şeker  şerbeti  ile  ehli  atşanı  sak'yiderler  Ve  bu  kal'a  içre  üç 
yerde  yirmişer  otuz  kademe  taş  nerdübanlar  ile  enilir  ikişer  lüleli 
çeşmei  âbı  hayatı  can  bahşı  vardır  Hazreti  Resaletin  mucizei  bâhire- 
sile  bu  şehre  gelen  Ayni  Zerkadandır  Ve  Sultan  Süleyman  hayratıdır 
Bu  Ayni  Zerka  gayet  amikden  gelir  Amma  yine  gayet  ıssıdır  Lâkin 
cüzi  güzede  durub  kesbi  heva  etse  buz  paresi  olur  Gayet  âbı  hayat 
ve  seriulhazım  ve  mutedil  âbı  taburdur  Bazı  sebiller  üzre   (Ayet  Surei) 

ve  bazısında 

ve  bazısında 

Ayeti  şerifleri  celi  hat  ile  tahrir  olunmuşdur  Hakka  ki  bu  Me- 
dinei  Münevverede  sudan  aziz  hayrat  yokdur  Amma  camii  Resulul- 
laha  dahi  bir  sahibülhayrat  doUablar  ile  su  getürüb  havzu  Şafiî  Ha- 
nefîler  inşa  eylese  bin  haccül  ekber  sevabı  bulurdu  Bu  kadar  mü- 
lûkler  gelüb  birine  bu  hayrat  müyesser  olmamışdır  Gayet  muhtacdır 
Hattâ  huccacı  müslimîn  vardıkda  garibüddiyar  âdemler  Bire  meded 
Tecdidi  vuzu  idüb  Hazreti  Resulü  ziyaret  idem  diyu  sa'yider  Ahir 
bazı  fukaralardan  birer  ibrik  suyu  ikişer  pareye  alub  abdest  alır 
Hayli  siklet  çekilir  Ve  bu  şehir  icre  cümle  yedi  yüz  esvakı  müzey- 
yendir Gerçi  kârgir  bina  bezazistanı  yokdur  Amma  Hind  ve  Sind  ve 
Arab  ve  Acem  ve  Belh  Buhara  ve  Çin  ve  Maçin  Hıta  ve  Hıten 
müşki  tatarîsi  ve  Habeş  zebadı  hasılı  kelâm  ekalimi  sehpanın  bunda 
zîkıymet  eşyaları  bulunub  yetmiş  bin  huccac  ve  tüccar  ehli  her  ve 
bihar  metaların  getürüb  bunda  çözüb  yük  bağlıyub  giderler  Bender 
şehri  münevveredir  Ve  halkının  ekseri  Elkâsibi  Habibullah  diyüb 
ticaret  iderler  Gayet  pak  ve  nazif  ve  zarif  garib  dost  halkı  vardır  Ve 
bu  Medine  şehri  Receb  ve  Şaban  ve  Ramazanda  şeb  ruz  küşade  olub 
nice  yüz  bin  kanadiUer  ile  çıragan  olub  Medine  iken  Münevver  olur 
Amma  huccacı  müslimîn  geldükde  îdi  şerifleri  ölgündür  Zira  ol  günde 

Evliya  Çelebi    9  —  41 


642  EVLtYA  ÇELEBİ 

ve  surre  ve  atıyyeleri  vâsıl  olub  şadıtnan  olurlar  Ve  pak  libasların 
giyüb  huccacı  müslimîni  hanelerine  davet  idüb  ziyafet  iderler  Ve 
ihsan  ve  in'am  alub  mesrur  olub  giceleri  Kadir  ruzu  ruşenleri  îdi 
Edha  olur  Ve  cümlesi  huccac  ile  hüsnü  ülfet  idüb  ziyaret  beziyaret 
delâlet  idüb  kâr  iderler   vesselam 

Evsafı  varuşu  Medinei  Münevvere 

Bu  kal* anın  kıble  tarafı  ve  cenub  canibi  ve  garb  canibi  ve  şimal 
canibi  serapa  bağ  ve  bağçeli  mamur  ve  âbâdan  sarayı  hanedanlardır 
kim  yedi  mahalle  ve  iki  bin  kârgir  bina  ikişer  kat  vasi  evlerdir  Kal'a 
haneleri  gibi  tenk  haneler  değildir  Ve  cümlesi  beyaz  kireç  ile  puşide 
müzeyyen  ve  musanna  evlerdir  Ve  keraste  ve  ahşabları  hurma  ağa- 
çındandır  Cabeca  Rum  ahşabatları  da  Mısırdan  Süveyse  andan  gemi 
ile  Yenboa  andan  develer  ile  Mediniye  gelüb  haneler  bina  iderler 
Bu  varuşu  müzeyyen  sur  içinde  değildir  Amma  hikmeti  Huda  bu 
şehrin  canibi  erbaası  hendek  misal  bir  kuru  kara  deredir  Ve  canibi 
şarkîsi  bir  vasi  fezadır  Ta  kal'a  divarında  nihayet  bulur  Bu  mabeyin- 
de huccacı  müslimîn  kal'a  di  varma  bakarlar 
Bu  varuş  da  cümle  mihrabdır  Evvelâ  Camii  Kehir 
camii  şerifdir  Bu  Medinei  Münevverede  bundan  gayri  ve  kal'a  içinde 
Ravzai  bu  camiin  kıble  kapusından  mihraba 
varınca  seksen  ayakdır  Canibeyni  yüz  âli  değildir 
Amma  gayet  musanna  tarzı  kadim  dürrü  yekta  misal  beyaz  mü- 
nevver camidir  Ve  muktedayi  nas  oldukları  mihrab  dahi  sadedir  Ve 
Mihrab  üzre   (Ayet  Surei) 

merkumdur  Ve  minaresi  alçakdır  Ve  haremi  yokdur  Ancak  taşra 
soffası  vardır  Ve  Cami  içi  mermer  ve  gavri  hac  (hacer)  ile  döşeli 
değildir  Hemen  Ravzai  Şerif  haremi  gibi  hürde  karacakıl  taşı  ile  dö- 
selidir  Adem  pabürehre  üzerine  bassa  huzur  ile  basamaz  Şöyle  dökü- 
lüb  yapılmışdır  Ve  gayri  ve  camiler  gibi  müzeyyen  değildir  Sade  gü- 
zelidir Bir  gez  ibadet  edenin  duası  müstecabdır  Zira  Hazreti  Resalet 
öyle  dua  eylemişdir  Bu  camiin  garb  tarafı  mukabelesinde  mescidi 
Hazreti  Eba  Bekir  <c  ^\^'^j  bir  küçük  kubbeli  ve  alçak  minareli  mes- 
cidi şerifidir  Ve  Hazreti  Resul  camiinin  canibi  kıblesine  yüz  adım 
karib  bir  musattah  yerde  Mescidi  Hazreti  ^ı*  ^fa'^j  Bu  dahi  mükellef 
binalı  bir  küçük  kubbeli  ve  bir  alçak  minareli  mesacidi  şerif'^ir  Bu 
varuş    içre    ibadet  etdiğimiz    mesacid  bunlardır     Kırk  altı  medresenin 


SEYAHATNAMESİ  643 

bazıları  haneler  olmuşdur  Ve  altı  darikura  ve  on  bir  darülhadis  ve 
yirmi  mektebi  sıbyan  nareside  tıflanı  ebcedhan  vardır  Cümlesinin 
senevi  surre  ve  atıyyeleri  ve  kisveleri  müteayyindir  Bu  Medinei  Mü 
nevverede  olan  hayrat  hasenat  bir  diyarda  yokdur  Ve  bu  varuşda  bir 
hammamdır  Ve  âbı  havası  hub  huddamları  mahbub  hammamı  mu- 
sannadır Amma  herbar  küşade  değildir  Ve  bu  hammam 
kurbinde  Hasekiyye  medresesi  kârgir  binayi  metine  kaPa  misaldir 
Höcrelerine  huccacı  müslimîn  meksiderler  Ve  Hazreti  Alinin  kuyusu 
âbı  zülâldir  Bu  varuşdadır  Huccac  andan  nu§  iderler  Ve  bu  varuşda 
dört  imareti  azîm  vardır  Cümleden  Süleyman  Hanın  ve  Murad  Hanı 
Şalisin  hammamı  kurbindedir  Ve  Haseki  sultanın  üçer  kazgan 
çorbaları  şebruz  tabh  olunub  merreteyn  huccaca  ve  garib  gurebaya 
ve  sayir  mesakînlere  sofrayı  bîimtinanları  ile  birer  nan  ve  birer  tas 
buğday  şorbaları  mebzuldür  kim  (Ayet  Suresi)  ojiUö^n^i  ^^jj^^^^  -üj'o* 
matbahı  Keykâvüsde  lâhmı  ganem  ve  pilâv  zerde  ve  aşure  pişüb 
ağniya  ve  fukaraya  kifaye  mikdarı  bezi  olunur  Bu  imaretler  kal'a 
içinde  imaretlerden  meşhurdur  Anlar  huddam  ve  mürtezikalara  ve 
mücavirine  bezi  iderler  Amma  bu  imaretlerde  has  amma  ve  bay  ve 
gedaya  mebzuldür  kim  acib  hayratı  azimdir  Ve  bu  varuşda  kırk  sebil- 
hane vardır  Cümden  mükellef  Emirülhaclar  soffası  üzre  Teftişci 
Mehmed  Paşa  sebili  meydanı  muhabbetde  başka  bir  kubbei  alili 
sebili  âlidir  Ve  kapusı  üzre  tarihi  var  Amma  aceleden  tahrir  olun- 
madı Gümüş  yaldızlı  bakır  üzre  kalaygi  sakalr  ile  âbı  hayatın  nuş 
iderler  Ve  Mısır  kapusı  haricinde  Ağa  sebili  Bu  dahi  hayratı  azimdir 
Penceresi  üzre 

^<J^  J^  y -^^  O^j) 

tesbit  olunmuşdur  Ve  Haseki  sultan  cisri  başında  Darüssaade  Ağası 
sebili  ve  cümle  han  ve  cami  medrese  ve  bazı  haneler  altında  birer 
sebil  münfererdir  [1]  Cümlesin  Ayni  Zerkadan  taşırlar  Ve  bu  va- 
ruşda cümle  yedi  bürkedir  Cümlesi  Ayni  Zerkadandır  Ve  cabeca 
Ayni  Zerka  ubur  etdüği  yerlerde  kuyular  vardır  Ve  bu  varuşde  Haz- 
reti Peygamber  Camiinden  Mısır  Kapusma  varınca  altı  yüz  adımdır 
İki  canibi  yüz  dükkân  külbei  ahzandır  Kagir  bina  değildir  Çoğu 
kahvehane  ve  mahafeci  ve  kassab  ve  aşbaz  allâf  ve  şa'ar  tıbban  ve  sar- 
rafı guruş  dükkânlarıdır  kim  omuz  omuzu  sökmez  Öyle  izdihamdır 
Hususa  huccac  geldikde  âdem  deryası  olub  gayet  ganimet  olur  (A)mma 
olmadığı  mahalde  sagir  ve  kebir  gani  ve  fakir  mahkeme  defteri  ile 
[  cümle  on  dört   bin    âdem  tahrir  olunmuşdur    Bu  kavmin    cümle  me- 

[1]   Bağdad  iCöşkü  nüshası  (mukarrerdir) 


644  EVLİYA  ÇELEBİ 

kûlât  meşrubatları  fatihi  Mısır  Selim  ve  Süleyman  Han  ve  Muradı 
Salis  ve  Sultan  Ahmed  hayratlarından  Mısırda  Deşişei  Kübra  ve  Deşişei 
Suğra  ve  Muradiyye  ve  Mehemmediyye  ve  Hasekiyye  itibar  etdükleri 
evkaflardan  on  dört  bin  kerre  yüz  bin  erdeb  galan  (galâl)  tahsil  olub 
Mısırdan  Süveyse  andan  gemilerle  Yenboül  Bahre  andan  develer  ile 
Medinei  Münevvereye  gelüb  her  kes  elinde  olan  beratı  padi§ahimîleri[  1  ] 
üzre  cirayelerin  alub  padişaha  hayır  dua  iderler  Ve  Şam  huccacı  ile 
surre  emini  geldükde  Mısırdan  tayin  olunan  altmış  iki  bin  mümessek 
Şerifîlerin  surre  emini  getirüb  ve  Haremeynden  ve  nice  bin  evkaf- 
dan  vefeth  olunan  memaliki  mahruselerin  Mekke  ve  Medine  evkafları 
tahsilinden  iki  Mısır  hazinesi  dahi  bu  Medine  ahalisine  gelüb  surre 
emini  gice  ve  gündüz  mesailer  ile  emiri  hac  ve  Medine  mollası  Şey- 
hülharam  huzurunda  defteri  dadişahile  her  kese  surresin  ihsan  idüb 
mahlûlâtın  Asitaniye  arz  iderler  Ve  surresin  alanlar  padişaha  dua 
iderler  Velhasıl  ehli  huzur  bir  kavimdir  Zira  civarı  Resulullahda  sa- 
kinlerdir Ve  bu  şehir  gerçi  sengistan  ve  cölistan  yire  vaki  olmagile 
gayet  şiddeti  ham  [2]  üzredir  Amma  beni  âdeme  ve  gayri  hayva- 
nata müessir  olmadığından  maada  âbı  havası  gayetülgayet  hoş  hava 
olub  mahbub  ve  mahbubesi  gayet  hüsnü  cemalde  ve  lûtfu  itidalde 
olub  kelimatları  bediülbeyan    ve  fasihüllisandır  kim   (Beyit) 

Reftara  gelse  ruhu  musavvir  revan  olur 

Qüftar  gelse  mucize  Isa  heyan  olur 
Bu  beyti  ra'na  bu  Ravzai  Mutahharanm  nuru  musavverleri  hak- 
kındadır kim  her  biri  merali  ve  gazali  âhu  gözlü  ve  şirin  sözlü  ve 
münevver  yüzlü  can  pareleri  Hattâ  cümle  zenanesi  âsümanî  iç  edik 
ve  âsümanî  pabus  giyüb  siyah  izar  örtünürler  Ve  başlarına  sarı  ve 
kırmızı  ve  yeşil  dârâyi  harir  dutuk  nikah  iderler  Bu  nikabdan  mü- 
kehhal  gözlerinden  gayri  endamları  mestur  gayet  müeddebe  havatîn- 
leri  vardır  Cümle  âyânı  elvan  hilâli  mevvac  soflar  ve  gûnagûn  bo- 
ğası ve  hıtayî  ve  hümaşahî  ve  mollayı  ve  mirzayı  Ahmedâbâdî  ve 
Mahmudâbâdî  misilli  makbul  bezler  ile  bak  libaslar  giyerler  Ve  ser- 
lerine günagûn  Şam  alacası  arakıyye  ve  kavuklar  üzre  kişmirî  şallar 
ve  kuşe  (kuşe)  destar  ile  imameler  sarınub  taylesanı  muhammedîler 
sarkıdub  sünneti  Resulullah  üzre  çeşmi  nergislerin  mükehhal  idüb 
bir  sınıfı  âhid  ve  bir  sınıfı  zahid  ve  sınıfı  tüccar  ve  sınıfı  ehli  dükkân 
ve  tüccardır  Ekseriya  halk  kavmi  Evramdır  Urbanı  üryan  sakin  ola- 
maz Vehalkı  gayet[3]  olan  ıtriyyat  misk  amberi  ham  ve  zübat  rayiha- 

[1]    Bağdad  Köşkü  nüshası  (padişahîleri) 
[2]  »  »  »         (har) 

[3]  »  »  »         (halûk  âdemlerdir  Her  kes  ile  hüsnü  ülfet  iderler  Ve  çarşuy 

hazarlarda ) 


SEYAHATNAMESİ  645 

sından  âdemin     dimağı  muattar  [1]  birin  terkim  etmek 

muhaldir  Hemen  Cenabı  Bari  inkirazüddevran  mamur  âbâdan[2] 
bağ  vebağçedir  Cümleden  müzeyyen  SokoUu  Mehmed  paşa  bağı  ve 
Şeyhülharem     bağçesi 

(Bir  satır  hoş  hırakılmış) 

Ve  şerif  Hadadının  âbdar  meyvelerin  beyan  ider  Evvelâ  yedi  nevi 
hurması  olur  Evvelâ  gûnagûn  tüff ahları  vardır  kim  ^  ji.  ^j  ^j  ^j\} 
bu  Medine  elması  hakkındadır  Ve  âbdar  engürü  gûnagûnu  olur 
Ve  şeftalûsi  dilber  yanağı  misal  et  şeftalûsi  olur  Ve  kayısı  ve 
zerdalûsi  ve  gayri  alûsi  firavandır  Ve  âdem  kellesi  kadar  li- 
monu ve  turuncu  ve  kebbatı  ve  ağaç  kavunu  olur  Zeytun  ve 
incir  ve  rummanı  dahi  bisyardır  Ancak  Rum  diyarında  hasıl 
olan  meyvelerden  muşmula  ve  üvez  ve  vişne  ve  kiraz  ve  kızılcık 
ve  kestane  (o)lmaz  Gayri  müsmiratı  canhayat  bîadeddir  Amma  Sen- 
gistan  yer  olmak  ile  mezariatı  kailidir  Cümle  tahıUatı  Mısırdan  Ta- 
yif  ve  Abbas  Hicazdan  gelir  Ve  bağ  ve  bağçesinde  yedigûne  arveri  [3] 
ResuluUehdan  hasıl  olmuş  verdi  handanı  var  kim  güya  rengi  silû  lâ'li 
bedahşanı  hamradır  Ve  gülâbının  yanında  ıtri  şahı  ve  mâi  kâdi  gü- 
ya mâi  kâzbidir  Ve  zanbak  ve  karanfil  ve  ful  ve  yasemen  ve  nergis 
ve  zerrin  ve  miskiruyî  ve  benefşe  ve  sayir  şükûfesi  firavan  olub  âde- 
min dimağın  muattar  ider  Hususa  limon  turunç  beharı  mevsiminde 
anın  şükûfesi  rayihası  âdeme  hayat  verir  Hasılı  kelâm  bu  Medinenin 
canibi  erbaası  nahlistan  ve  gül  gülistan  ve  mezari  ve  bağ  ve  bostan 
olmak  ile  hurması  kemali  halâvetde  ve  gayri  müsmirati  âbdan  nihayet 
letafetde  olub  sayir  diyarın  hurmasından  bu  Medine  hurması  âlâ  ve 
ahlâdır  Kesreti  hurma  ile  âsâste  ve  hadikai  dilküşa  ile  piraste  cennet 
âsâ  bir  cayi  fezadır  ^iiu^i^  Bu  mahalde  Medinei  Münevvere  evsafı 
temam  oldu 

Medinei  Münevverenin  haricinde  olan  ibadetgâh 
ve  ziyaretgâhları  beyan  ider 

Evvelâ  Medine  kaPasınm  canibi  şarkîsinde  ziyaretgâhı  Baki'  ^.  dir 
Adâb  oldurki  ihtida  pak  abdest  alub  kal'anın  Baki'  kapusından  taşra 
çıkınca  bu  duai    tilâvet  ide   Duai  Baki' 

[1]   Bağdad   Köşkü  nüshası  (olur   Bu  şehrin  binde) 
[2]  »  »  »         (eyleye) 

[3]  »  »  »         (arakı) 


646  EVLİYA  ÇELEBÎ 

diyüb  Surei  }^ı\\^\\  tilâvet  iderek  canibi  şarka  bu  urafei  kübra  icre 
iki  yüz  adım  gidüb  kelevvel  âdâb  üzre  ibtia    Ziyareti  Hazreti    Osman 

^IJ^j  L  [1]  \jjj  L  X^  .M^)l 

diyüb  şefaatlerin  reca  iderek  ruhu  şerifleriçün  fatihai  şerif  tilâvet  ide 
Menakıbı  Hazreti  Osman  Hicreti  nebeviyyenin  sene  34  Muharremin* 
de  Emirülmüminîn  oldu   (Beyit) 

Üçüncü  yar  Osman  ibni  Af  fan 

Ki  oldur  menbaı  f ey  zile  irfan 
Nesebi  şerifleri  bunlardır  ki  zikrolunur  Hazreti  Osman  ibni  Affan 
cVac  İbni  Ebül  As  j^W)\y\  bin  Umeyye  h..\  bin  Abdi  Şems  ^j.^^  bin 
Abdi  Menaf  ciU*  jL*c  bin  Kusay  ^^a?  bin  Kilâb  ^^^s*  bin  Murre  e^  bin  Kâb 
^.rdır  Tacı  dürrü  ResuluUaha  müntehidir  Künyeleri  Ebu  Ömerdir 
Ve  bir  kavilde  Ebu  Abdullahdır  Ol  silsile  ecdadı  Resuldendir  Vilâdet- 
leri  Mekkede  vefatları  Medinede  vakıaı  azîme  olmuşdur  Bunlara  Haz- 
reti Peygamber  iki  duhteri  pakize  ahterlerin  menkûhalığa  vermek  ile 
Zünnureyn  derler   (Beyit) 

Zilli  Rahman  sahibinnureyn 

ilmi  hilmile  mecmaül  bahreyn 

Mecmaı  fazlı  camii  Kuran 

Sadefi  dürrü  marifet   Osman 

Müddeti  hilâfetleri  sene  1 1  oldu  Hazreti  Ömer  vefatından  üç 
gün  sonra  biat  etdiler  Hini  cülûsda  69  yaşında  idiler  1 1  sene  hilâ- 
fetden  sonra  mahı  Ramazanda  tilâveti  Kur'an  iderken  sene  35  tari- 
hinde şehid  idüb  civarı  rahmete  erdi  Hattâ  hini  şehadetde  Surei[2l 
*s^\^<.a.<.^  Ayeti  Şerifin  tilâvet  iderken  hunu  Osman  bu  Ayeti  Şerife  üz- 
re  dökülmüşdür  Ol  Kelâmı  izzet  hâlâ  Humusda  iç  kal'a  Camiindedir 
Müdddeti  ömründe  sen  82  Zemanı  hilâfetlerinde  Horasan  ve  Azer- 
baycan ve  Taberistan  ve  Kirman  ve  Semerkand  ve  Afrika  ve  bunun 
emsali  nice  vilâyetler  dahi  feth  olmuş  -^.u  ^ui^j-j  Kabri  şerifleri  Bakiin 
canibi  şarkîsi  nihayetinde  bir  hurma  nahlistanı  kenarında  bir  kubbei 
âlide  medfundur  Hattâ  haleti  nez'ide  Ya  emirülmüminîn  Sizi  Hazreti 
Resulün    cenbinde    defn  idelim  diyu  izin  taleb    ederler  Hayır    Hayır 

[1]    Bağdad   Köşkü   nüshası  {^jji) 

[2J  »  »  »         (Baicarada) 


SEYAHATNAMESİ  6  V7 

Davet  olunmadık  Haddimiz  değildir  diyu  rıza  vermemişler  Sebebi  §e- 
hadeti  Hazreti  Osmanüş  Şehid  Sene  tarihinde  Hazreti  Osman  Mısırı 
Hazreti  Eba  Bekrin  evlâdı  Mehemmed  Ekbere  ihsan  etdi  Amma 
Hazreti  Osmanın  kâtibi  olan  Mervanın  muradı  Mısırı  gayriye  reca 
etmişdi  Recası  kabul  olmıyub  Mehemmed  Ekber  Mısıra  karib  vardıkda 
Hazreti  Osman  tarafından  Mısıra  bir  yerliği  beliğ  iktiza  etmeğile 
Mervan  Kâtib  hile  idüb  bu  güne  bir  emir  inşa  ider  kim  »^iJla  ji*v»«^ij>ı 
lâfzın  bînukat  tahrir  idüb  Hazreti  Osmana  mühürledüb  badehu  ojiJls 
lâfzının  bâi  muvahhidesine  iki  kıta  ile  tâi  müsenna  kılub  badehu 
«^ısls  eyliyüb  bir  neccab  ile  bu  emri  Medinei  Münevverede  cümle  sa- 
hâbei  kirama  gönderir  Anlar  dahi  gulûyi  âm  ile  Hazreti  Osmana 
bu  sahte  yerligi  beliği  gösterdiklerinde  Hâşâ  bu  emirden  benin  habe- 
rim yokdur  diyince  cümle  sahabe  Ya  emirülmüminîn  Bu  hile  ve 
şeytanat  Hakem  ibni  Mervan  hilesidir  Bize  anı  ver  Kati  ideriz  didi- 
1er  Hazreti  Osman  rıza  vermiyüb  kırk  gün  Hazreti  Osmanın  sarayın 
Medinede  muhasara  etdiler  Hazreti  Ali  bu  fesadı  def  içün  oğlu  Haz- 
reti Hasanı  ve  huddamı  Kamberi  gönderüb  asker  hücum  idüb  Kam- 
berin  başını  yardılar  Hazreti  Hasanın  abasın  çak  çak  etdiler  Ahir 
bâlâda  tahrir  olunduğu  üzre  Kinane  bin  Peşrenci[l]  nam  mel'un  Hazreti 
Osmanı  Kurbanı  Azim  tilâvet  iderken  şehid  etdi  Nemazm  Hakim 
bin  Haram  Hazretleri  kılub  bu  âsitanede  defn  olundu  Sebebi  şeha- 
detleri  böyledir  Bir  rivayetde  sebebi  şehadetleri  zemanı  hilâfetlerin- 
de Muaviye  Şam  valisi  idi  Ahalii  Şama  zulmü  sarih  ider  şeklinde 
olub  nice  bin  âdem  Şamdan  Medineye  gelüb  Hazreti  Osmana  tazal- 
lüm idüb  Muaviyenin  azlin  istediler  Recaları  kabul  olmıyub  gulûyi 
âm  etdiler  Defi  cemiyyet  içün  halka  bir  muhabbetname  içinde  ^^^îlj 
lâfzın  yazarlar  yani  yine  hâkiminiz  Muaviyei  kabul  idün  diyu  reca 
ider  Bu  kâgız  Muaviye  tarafından  gelen  şaki  suretli  âdemlerin  elle- 
rine girince  ^^A»^  ün  noktaların  çek  (hak)  idüb  ^^^z'ls  iderler  Hay  Bi- 
zim Muaviye  hazretlerine  kasdı  var  imiş  diyu  eşeddi  tuğyan  idüb  kırk 
gün  cengi  azîm  olub  âhir  bâlâda  tahrir  olunduğu  üzre  Hazreti  Osman(ı) 
şehid  etdiler   (Beyit) 

Ol  haya  kânı  Hazreti  Osman 

Ana  da  kalmadı  bu  dan  cihan 
Ve  ehli  beyti  Osman  Hazreti  Rukkıye  ve  Hazreti  Um.m.ül  Qülsiim, 
Bunlar  Hazreti  Resaletin  benatlarıdır  Hadicei  Kübradan  mütevellid- 
lerdir  Sene  2  badennübüvve  Bedr  gazası  gününde  ehli  beyti  Hazreti 
Osman  Sitti  Rukkıye  binti  Resuldür  Vefat  Andan  nübüvvetin  evvel 
senesinde  Hazreti  Resul  Ummü  Gülsümei    Hazreti   Osmana    tezevvüc 


[1]   Kinane  bin  Beşr 


648  EVLİYA   ÇELEBİ 

kıldı  Anın  içün  Hazreti  Osmana  Zünnureyn  didiler  Ve  bu  surede  Haz- 
retin  kelâmı  dürerbarlarından  (Hadis)  ^j^i^Jiy^  o\3j5\pc\  buyurduklarından 
cilcilesiz  dayire  dak  olundu  Ve  azîm  vezni  üzre  sürür  şadmanlar  oldu 
Rebi  bin  Abdülazzaya  verildi  Sene  10  gazai  Hayber  gününde  Sitti  Zineb 
merhum  oldu  Bu  üç  benatı  ResuluUahlar  Baki'den  âsitanesinin  babı 
bunların  kubbesine  nazırdır  Bu  Bakimde  Hazreti  Osman  kızıl  kanlı  yeşil 
atlas  ile  puşidedir  Her  bar  bu  atlas  tecdid  oldu  Hamdi  Huda  ziyaret 
idüb  ruhu  şerifleriçün  bir  Yasini  Şerif  tilâvet  idüb  temam  oldu  Andan 
ve  yine  bu  mahalde  Ummü  Selma  '^♦^  hinti  Ebi  Ummeyye  Eshabı  kiram- 
dan Ümmü  Selma  AbduUahül  Mahzumînin  hatunu  idi  Ebu  Selma  vefat 
idüb  Ümmü  Sclmai  Hazret  tezevvüc  kılub  kırk  dört  yaşında  iken  nikâh 
olub  ümmülmüminîn  oldu  Altmış  iki  senesinde  merhume  olub  bu 
Baki'de  medfundur  Hakem  ihnil  As  Mekke  fethinde  Ebu  Süfyan  ile 
İslama  gelmişlerdi  Ifşayi  esrarı  seyyidül  Ebrar  idi  Esbabı  kiram  bey- 
ninde bunlar(a)  Taridi  Resul  dinilirdi  Otuz  üç  senesinde  merhum  olub 
Hazreti  Osman  civarında  medfundur  Ve  Ebu  Saidül  Hazeri  Lâkabı  Sa'd 
bin  Malik  Sinandır  Ehli  Medine  ve  kavmi  Ensardandır  Müddeti  ömür 
dokusan  dört  senesinde  Abdül  Melik  bin  Mervan  asrında  yetmiş 
dört  senesinde  merhum  olub  Hazreti  Abbas  cenbinde  medfundur  Ve 
Cahir  hin  Abdullah  Kavmi  Ensardandır  Hazret  ile  on  dokuz  gazada 
bile  idi  Gayet  fakih  ve  âlim  ve  fazıl  idi  Omreş  sene  44  ve  sene  71 
Hazreti  Ayişe  cenbinde  medfundur  Ve  Abdullah  bin  Cafer  bin  Ebi 
Talih  W«^  -^^  is^-i  Hazreti  Alinin  biraderzadesidir  Bedr  gazasında  Hazret 
ile  maan  idi  Müddeti,  ömür  sene  85  Ahdi  Ahdül  Melik  bin  Mervanda 
Baki'de  kabri  sayir  akrabaları  kurbinde  asudedirler  '^-^'^  '^^  ^-^  Ve  Hazreti 
İmam  Zeynel  Abidin  hin  Ali  bin  Hüseyin  bin  Ali  On  iki  imamın 
dördüncisidir  Müddeti  ömür  sene  48  Ahdi  Velid  bin  Abdül  Melikde 
sene  44  vefat  idüb  ammi  büzürkvarları  İmam  Hasan  kubbesinde 
medfundur  Ve  Hazreti  imam  Hasan  ibni  Hazreti  Ali  W*  '^^  ^*->  Haz- 
reti sıbtı  âzam  Seyyid  Mucem  zil'izzülceli  Hazreti  İmam  Hasan  ibni 
Ali  Vilâdeti  basaadetleri  hicretden  evvel  Mekkede  doğdular  Sene  3 
Hilâfetleri  ancak  altı  ay  olub  Hasan  hüsnü  rızalarile  feragat  etdiler 
Ömrü  azizleri  sene  46  Kendü  hatunları  zehir  verüb  Tarihi  şahadetleri 
fi  sene  43  Medineden  yirmi  defa  piyade  Mekkei  Mükerremiye  varub 
hac  etmişdir   (Beyit) 

Hasan  ile  Hüseyndir  iki  hüma 
Radıyallahü  taalâ   anhüma 

Yine  bu  kubbe  içinde  Hazreti  Abbas   ibni  Abdiil  ^uttalih  Ammi 
ResuluUahdır  Zemanı  cehaletde  Bedr  gazasında  bu  Abbas  ve  Akil  (eh"") 


SEYAHATNAMESİ  649 

bin  Ebi  Tahlib  yetmiş  nefer  kimesneler  ile  Kâ*b  bini  Omerül  Ensarî 
destinde  esir  olub  huzuru  Hazreti  Resule  geldiklerinde  Hazreti  Abbas 
ve  Hazreti  Akil  islâm  ile  müşerref  oldular  Müddeti  Ömrü  Abbas 
sene  87  Hilâfeti  Osmanda  merhum  oldu  Bunlar  Hazreti  Resaletin 
vasıyyeti  üzre  Hazret  intikal  idince  Hazreti  Ali  gasil  idüb  bu  Hazreti 
Abbas  iki  evlâdlarıki  biri  Fa?:I<  J-^*)  biri  Kasiim^A')  ile  hidmet  idüb  Haz- 
reti Resul  üzre  mâi  tabir  sab  iderlerdi  Amma  mübarek  kamislerin  çıkar- 
madan gasil  idüb  badehu  iki  kat  kefen  dahi  sarub  defn  etdiler  Bun- 
lar ol  Abbasi  ammi  Resulullâhdır  Ve  yine  bu  kubbe  dahilinde  HaZ' 
reti  imam  MfKemmeciüî  Bakar  J^'*^^  ihni  lm.am^  Zeynel  Ahidin  Müd- 
deti ömür  sene  52  Ve  yine  bu  kubbe  içinde  Hazreti  İmam  Caferi 
Sadık  ihni  İmam  MeKemmed  Bakardır  Müddeti  ömür  Zemanı  Hişam 
Sene  60  Bu  kubbe  içre  Hazreti  Abbas  ve  imam  Hasan  ve  imam 
Mehemmed  Bakar  ve  imam  Cafer  imamı  sadisdir  Hilâfeti  Caferi 
Mansurda  merhum  oldu  Bu  dördü  Baki*  içre  sekiz  köşe  bir 
kubbei  âli  içinde  asudelerdir  Ve  sandukaları  yeşil  münakkaş  atlası 
zer  enderzer  ile  puşide  bir  müzeyyen  kubbedir  Ve  ismi  şerifleri  san- 
dukaları üzre  mestur  atlaslarda  masturdur  Ve  gayet  münevver  kubbei 
nurdur  Dört  ayak  taş  nerdüban  ile  nüzul  olunur  Ve  kubbei  âlidir 
Cümlesinin  ruhu  şerifleriyçün  bir  Yasini  Şerif  tilâvet  idüb  şefaatlerin 
reca  eyledik  ^•f'^  «i^'  ^^  ys^j  Ve  bu  âsitanenin  mukabelesinde  Mescidi 
Hazreti  Ali  minaresiz  bir  küçük  buk'adır  Ve  Babı  Baki'in  haricinde 
Muhammed  ResuluUah  Hazret  bir  küçük  kubbede  asudedir  Ve  yine 
bu  mahalde  bir  kubbei  sagire  içre  Hazreti  Akil  ihni  Ehi  Talih 
Hazreti  Alinin  karındaşıdır  Ve  bu  mahalde  imam  Malik  kubbesi 
içinde  Kıraat  sahibi  imam  Nafi  t'^  medfundur  Ve  buna  karib  bir 
kubbei  sagirede  Hazreti  Alinin  validei  müşfikası  Fatıma  hinti  Asiye 
ve  bunlara  karib  sahibülmezheb  Hazreti  İmam  Malik  hin  Enes  hin 
Amiri  Himyerıdir  Kibarı  tabiîndendir  Müddeti  ömürleri  sene  83  ve 
179  (jii^)  Haraunür  Reşidde  merhum  olub  bir  kubbecikde  asudedir- 
1er  Bazı  maliki  fukaraları  türbedarları  vardır  Ve  buna  karib  Ali  Ab- 
basiyandan  El  Vasik  Billâh  Harun  ihni  Mu^tasam  hillâh  Mehem- 
med kuvveti  bazuya  malik  zoraver  âdem  imiş  Ve  gayet  sahibi  kerem 
merdi  Huda  imiş  Müddeti  hilâfetleri  sene  5  ve  sene  232  Zilhiccesin- 
de otuz  iki  yaşında  merhum  olub  Ümmü  Safiyye  cenbinde  medfun- 
dur  Bu  Ummü  Safiyye  Medine  kaPasının  Baki*  kapusının  önünde 
sokak  aşırı  bir  kubbei  âli  içinde  Hazreti  Safiyye  hinti  Hayyükell]  ve 
^Sitti  Atike  Bunlar  ümmülmüminîn  zevcei  Resulullâhdır  Bunnlardan 
gayri  Habibi  Huda  on  üç  hatun  tezevvüc  etmişlerdir  Ve  kendülerden 

[1]   Bağdad  Köşkü   nüshası  (Hayeke  '^*-) 


650  EVLtYA  ÇELEBİ 

sonra  kalmışlardır  Evvelâ  badennübüvve  sene  10  de  Hazreti  Ayişei 
Sıddika  Binti  Hazreti  Eba  Bekrus  Sıddik  Hazreti  Resul  tezevvüc 
kıldıklarında  ba'si  nebeviyyenin  beşinci  senesi  idi  Ve  Ayişei  Ruma- 
ne  nam  hatundan  müştakka  idi  Hazreti  Ömer  sene  67  Hicretin  sene 
58  Muaviye  hilâfetinde  merhum  Vesude  hinti  Zem*ai  nikâh  etdiler 
Hafaza  hinti  Hazreti  Ömer  ve  Sitti  Zeyneh  hinti  Hacş  ki  Yezid  bin 
Harisden  mahlûle  iken  almışlardır    Ve   Cüveyre  hintül  Haris  ve  dahi 

•  •  •  •  •  • 

Ummü  Hahihe  hinti  EhuSüfyan  ve  Ummü  Selama  hinti  Ummeyyei  kırk 
dört  yaşında  iken  nikâh  etdiler  Ve  Cariyei  Mariyei  dahi  Hazretden 
sonra  bu  mezkûrunlar  hayatda  kaldılar  <^  <i^^s^j  Bu  ehli  beyti  Resu- 
luUah  cümle  Baki'de  bir  kubbei  âlide  medfundur  Cümlesinin  sandu' 
kalan  yeşil  münakkaş  atlas  ile  puşidedirler  Amma  kubbei  ezvacı  Ne- 

•  •  •  • 

bi  Hazreti  Ayişei  Sıddika  ve  dahi  Ummü  Hahihe  Omreş  sene  44  Mu- 
aviye hemşiresidir  Ve  bazı  cevarii  Resul  Ayişei  Sıddikanın  cenbinde 
asudedirler  Zer  enderzer  nakşi  bukalemun  atlası  ahdar  ile  puşidedir 
Türbedarlar  ödü  maverdî  ihrak  iderler  kim  cemii  züvvarın  dimağı 
muattar  olur  Hakir  ruhu  şerifleriçün  bir  Yasini  Şerif  tilâvet  idüb 
validemize  ve  ümmehatlarımıza  şefaatlerin  reca  eyledik  Ve  bu  Ayişei 
Sıddikanın    payı  üzre  bu   tarih  terkim  olunmuşdur 

tahrirdir  Ve  buna  karib  yine  bir  küçük  kubbede  benatı  ResuluUah 
dan  Hazreti  \]mmü  Qidsume  ve  Sitti  Rukkıye  Bu  iki  duhteri  pakize 
ahterleri  Hazreti  Osmana  verdi  Amma  Sitti  Rukıyye  sene  2  Bedr  gazası 
günü  merhume  oldular  Ve  yine  bu  kubbe  içre  Sitti  Zeynel  Binti  Resuldür 
Nikâhile  Ebül  As  bin  Rebi  bin  Abdül  Uzza  hıbalesinde  idi  Amma 
Hazreti  Fatımatüz  Zebrayı  Hicretin  ikinci  senesinde  Hazreti  Aliye  ver- 
dikde  Hazreti  Patıma  on  sekiz  yaşında  idi  Hazreti  Aii  yirmiye  baliğ  idi 
Amma  Hazreti  Patıma  Hazretdenler  yine  ermemişlerdi  Bu  dört  duhteri 
ResuluUah  cümle  Hadicei  Kübra[l]gazayi  Ohud  avdetinde  Hazreti  Resul 
izdivaçlarında  indirac  idüb  firaşı  Resul  [2]yine  ehli  beyti  Resulullahdan 
Ummü  Veled  ibrahim  Cariyei  Mariye  [3]  kıs  Kıbti  Mısır  hâkimi  iken 
Hazreti  Resalete  taaşşukundan  hedayaları  ile  Medineye  geldükdeVe[4] 
nam  bir  katır  getirdi  Hazret  ^-^^  ^'-^«"ı^'^  diyüb  katırı  aldı  Ve  düldülü  Ali 
didikleri  bagaldir  Ve  Yagfur  nam  bir  himarı  Saidî  ve  gayri  tuhfü  yadi- 


[Ij   Bağdad  Köşkü  nüshası   (dan   müştakkalardır  Huzeymei) 

[2]          »            »  . »         (lullah  ile  müşerref  oldıiar  Ve  bu  kubbede) 

[3]          »             »  »          (Mukav) 

[4]          »             »  »          (düldül) 


SEYAHATNAMESİ  651 

gârîler  getirüb  Mukavkis  islâm  ile  müşerref  olub  yine  Mısıra  gitdi  Bir 
rivavetde  Mukavkis  tarafından  hedayalarla  elçi  gelen  hakim  Zinnurü 
Mısırdır  Hazretin  cemali  bâkemalin  görüb  islâm  ile  müşerref  olub 
Hazreti  Ömer  hilâfetinde  Amr  ibnül  As  ile  Mısır  kazasına  geldikde 
Zinnur  ol  savaşda  şehid  olub  Şeyh  Ukbei  Cüheynî  civarında  medfun- 
dur  Amr  ibnül  As  Mısırı  feth  etdükde  bu  Mukavkis  asakiri  İslama 
çok  zahayir  ve  imdad  etmişdi  Zira  yine  Mısırda  boybeği  mesabesinde 
hâkim  idi  Amma  hükümeti  kübra  Kudüs  ve  Antakiyye  Kiralı  Her- 
kılin  idi  Bu  Rum  küffarına  rağmen  Mukavkis  imdad  idüb  Mısırı 
Hazreti  Omere  verdi  Ve  Mariye  nam  cariyei  Haîrete  bunlar  verdi 
Bu  Mariye  ümmülmüminîn  Sitti  Zeyneb  binti  Hacş  ile  birlikde  bir 
beytde  sakin  idi  Ve  bu  Sitti  Zeyneb  mukaddema  Zeyneb  ibni  Harisin 
hatunu  idi  Haris  fevt  olub  Hicretin  beşinci  şalinde  (Ayet  Surei) 
^^  ^'^i'j  *>i  ^  -  jıi  <5-2»!  Ub  Ayeti  nazil  olub  Sitti  Zenebi  Hazreti  Resul 
tezevvüc  eyledi  Müşarünileyh  hakkında  Benim  içün  böyle  bir  Ayet  nazil 
olub  firaşi  Resulullaha  lâyık  oldum  diyu  Hazreti  Ibrahimi  elden  bi' 
rakmıyub  tefahür  kesb  iderdi  Amma  Hazreti  Resulden  sonra  kalan 
on  beş  havatînlerden    evvel  bu  merhume    oldu  Kubbeleri  mezkûrdur 

•  •  •  • 

Ve  bu  mahalde  kubbei  \]v(ir(iü\rriürninın  Hazreti  Ummehanî  ismi  şe- 
rifi Fahite  binti  Ebi  Talibdir  ki  Hazreti  Alinin  büyük  hemşiresidir 
Hazreti  Resulün  menkûhası  idi  Hattâ  Leylei  Miracda  bunların  hane- 
sinde iken  Miracı  berîn  vaki  olmuşdur  Cenbinde  cevari  (i)  Resulden 
üç  cariye  dahi  zer  endenzere  müstağrak  medfunlardır  Ve  bunların 
kurbinde  bir  küçük  kubbede  Sitti  Halime  hinti  Ehi  Züveybüs  Sa*diyye 
Hazreti  Resaletin  süd  analarıdır  Beni  Sa'd  kabilesinden  mün'ime  bir 
hatunu  muazzama  idi  Hazreti  Resalet  ile  Hazreti  Hamza  ve  Hazreti 
Ebu  Selma  bin  AbduUahül  Mahzumî  ve  Abdullah  bin  Hacşül  Esedî 
henüz  vücuda  gelmişlerdi  Bunları  dahi  Halime  Hatun  emzirüb  Hazret 
ile  bunlar  süd  karındaş  olmuşlardır  Amma  rızaan  haberleri  Selma 
nam  ferişte  Selima  kız  ile  hemşire  olmuşlardır  Ve  bu  Halime  süd 
ana  kubbesi  içre  Hazretin  rızaan  süd  kız  karındaşı  Selma  ^^  Hatun 
ve  Hazretin  pederinden  intikal  iden  Cariyei  Bereke  Hazretin  beşiği 
ve  mehdi  hizmetinde  idi  Namına  Ummü  Eymen  derler  Halime  Hatun 
cenbinde  bir  kubbe  içre  medfunlardır  Her  sabah  ziyaret  idüb  Hazret 
anlara  dua  idermiş  Bu  hususda  sikatı  ehli  siğer  ^^^^^j  öyle  tahrir  et- 
mişler kim  Hazreti  Resulün  pederi  ticaret  ile  Samı  Şerife  gidüb  ba- 
detticare  Şamdan  rucu  idüb  âlâm  şedayidi  rahdan  hastehal  olub 
Medineye  merhale  yer  kaldıkda  Daruttabıga  '»"i':J*;>3  nam  mahalde  mer- 
hum olub  anda  defn  etdiler  Müddeti  ömrü  üç  kerre  Hazret  Bosra  şeh- 
rine giderken  ziyaret  idüb  islâm  telkin  eylemişlerdir    Zira  zemanı  ce- 


652  EVLİYA  ÇELEBİ 

haletde  merhum  olmuşlardır  ki  ol  zeman  Hazret  henüz  altı  yaşında 
nabalig  idi  Badehu  vilâdeti  Resulün  sene  6  smda  Hazretin  valideleri 
Emine  Hatun  binti  Hazretin  pederi  AbduUahın  Medinede  kalan 
mirasın  taleb  içün  Hazreti  bile  alub  Medineye  gidüb  kalan  muhalle- 
fatların  alub  bir  ay  Medinede  sakin  oldu  Hikmeti  Huda  Hazretin 
validesi  Emine  Hatun  hastehal  olub  Meded  Mekkiye  gidem  deye  iki 
menzil  baid  Ebu  Enam  i^^'^y})  nam  bir  karyede  merhume  olub  kaba- 
ili  Kureyşden  kim  varise  anda  Emine  Hatunu  defn  etdiler  Hazret  ol 
esnada  altı  yaşında  idi  Hazreti  alub  Mekkede  ammisi  Ebu  Talibe  gö- 
türdüler Bazı  müverrihin  valide  (i)  Resulün  na'şın  mahafe  ile  deve 
üzre  Mekkiye  getirdiler  derler  Amma  sika  (i)  ehli  siğer  Hicretin  6 
senesinde  Hazreti  Resul  cesedi  valide  (i)  Ebu  Enam  nam  kariyeden 
çıkarub  terü  taze  buldular  Medinei  Münevvereye  getürüb  bu  süd  va- 
lidesi kubbesinde  defn  etdiler  Anmçün  ehli  Medine  bu  kubbeye  Kub- 
bei  Emin  derler  Bu  kavli  sahihdir  Bu  kavi  üzre  Validei  Resul  Emine 
Hatun  Halime  Hatun  ile  yeşil  atlas  ile  puşide  bir  çarkûşe  sanduka 
icre  asudelerdir  Ruhu  şerifleriçün  Surei  Nisa  tilâvet  idüb  şefaatlerin 
reca  etdik  Ve  yine  bu  mahalde  bir  kubbei  beyaz  icre  evlâdı  zevil- 
ihtıram  sülâlei  Hazreti  Resaletpenah  var  Evvelâ  Hazreti  İbrahim  Hic- 
retin sene  4  ibrahim  ibni  Resul  merhum  oldu  Sene  25  Ummü  Ma- 
riye  ve  Hazreti  Kasım  ve  Hazreti  Tayyih  ve  Hazreti  Tahir  Bunlar 
Hadicei  Kübradandır  Kasım  badennübüvve  senede  Mekkede  vücuda 
geldi  Ve  Hazreti  İsmail  bu  tahrir  olunan  on  nefer  evlâdı  ki- 

ramın dokuzu  Hazreti  Resaletin  intikalinden  evvel  cümle  ahirete  in- 
tikal eylediler  illâ  Fatımatüz  Zehra  Hazreti  Alinin  tahtı  nikâhında 
kalub  anlar  dahi  altı  aydan  sonra  darı  faniden  darı  bakiye  Hazreti 
Eba  Bekir  hilâfetinde  intikal  etdiler  Mezkûr  şehzadeler  dahi  tertib 
üzre  asude  olub  sandukaları  yeşil  atlas  ile  puşidedirler  »^-r'  f*:^  <ü<^»-j 
(Beyit) 

Ana  âline  çok  selâm  olsun 

Yerleri  ravzai  cinan   olsun 

Ezvac  ve  evlâdı  ResuluUah  bu  mahalde  temam  olub  sahâbei  ki- 
ramların  beyan  ider  Yine  Baki'  içre  bir  kubbei  sagirede  Hazreti  Sai' 
dal  Ahzarî  Sahâbei  kiramdan  ravi  (i)  hadisdir  Ve  bu  kubbei  icre 
Hazreti  Ömer  ihni  Amru  Berberi  Sahâbei  kiramdandır  Hazreti  Ali 
huzurunda  Hazreti  Selmanı  Pak  belin  bağladı  ve  destur  verdi  Ekmek- 
çilerin silsilei  ana  müntehidir  Seksen  yedi  sene  ömür  sürdü  Hazretin 
her  gazasında  hazır  olub  guzati  müslimîne  etmek  pişirirdi  Ve  bu  Kub- 
bei Sitti  Kuman  zevcei  Hazreti  Eba  Bekirdir  Ve  Hazreti  Ayişe  Sıddikanın 
validesidir    Hicretin  4  senesinde  merhume  oldu    Ve  bu  günde  zevcei 


SEYAHATNAMESİ  653 

Hazreti  Osman  Sitti  Rukıyye  hinti  Resulü  Ekrem  dahi  merhume  olub  Ca- 
mii Resulde  Hazret  cenazeleri  nemazm  eda  idüb  Bakia  bile  gitdiler  Ve 
sene  10  Hazreti  ibrahim  ibni  Resulü  Rahim  bir  sene  dört  aylık  iken 
merhum  olub  bunların  dahi  nemazın  Hazreti  Resul  kıldı  Ve  Hazreti 
Suhaybi  Rumî  ulularındandır  Hazreti  Resaletin  izni  ile  Hazreti  Ali 
on  yedi  kimesnenin  belin  bağladı  ve  pır  etdi  Altıncısı  bu  Suhaybi 
Rumînin  belin  bağladı  ve  icazet  verdi  ki  Hazreti  Resulün  meddahıdır 
Hazreti  Resul  bu  Suhayb  hakkında  buyurur  Firdevsül  Ahhar  da  mas- 
turdur  tZ-^^^  *ri4-'  is^^^  J-i  ö'  ^-î*  ^^  ***  Yani  Kıyamet  gününde  benim  âbı 
kevser  havuzumdan  evvel  Suhaybür  Rumî  içre[l]  buyurmuşlardır  Ahi- 
lerin silsilesi  ana  müntehidir  Yüz  on  yaşında  vefat  etdi  Hicretin  sene 
38  idi  Amma  Hazreti  Ömer  <*^"^m\^^j  mecruh  oldukda  ol  mareke  esna- 
sında  bu  Suhaybi  Rumî  Hazreti  Ömer  vasıyyeti  ile  üç  gün  imamet  et- 
mişdir  Ulu  Sultandır  (Amma)  Bir  cebbli  âli  üzre  bir  Suheybi  Rumî  ziyaret 
etdim  Azîm  âsitanesi  ve[2 Jyine  Baki'de  Hazreti  Hadika  hin  CahiriYemenî 
kavmi  Ensardandır  Ve  alemdarı  [3]  Osmandan  kırk  gün  sonra  merhum 
olub  yine  civarı  Osmanda  medfundur[4lgeldiler  Sahabei kiramın  ulula- 
rındandır Ve  Aşerei  Mübeşşerdendir  Yani  bunlara  [5]  Cennet  [6]  katib 
Hazreti  Sa'd  binEbi  Vakkas  Mevlûdu  Nebinin  sene  22  Mekkede  tevellüd 
eyliyüb[7]  Osman  vak'asın  görüb  tir  kemanın  ele  alub  hayli  savaş  eyledi 
Gördükim  cümle  sahâbei  kiram[8]  tir  kemanın  çeksin  Bilâhare  sehmi 
kavsile  Medineden  çıkub  terki  diyar  idüb  gazadan  gazaya  mücahidi 
fisebiluUah  olub  Hicretin  sene  55  Medine  kurbinde  Akik  nam  ma- 
halde haste  olub  seksen  yaşında  anda  merhum  oldu  Naşm  bu  ma- 
halle getirdiler  Bunlar  dahi  Aşerei  Mübeşşeredendirler  Ravi(i)  ha- 
disdir  ve  ehli  Cennet  olduklarına  hadisi  sahih  vardır  Ve  bunların 
hakir  bir  âsitanesin  dahi  ziyaret  etdim  Şam  ile  Kudüs  mabeyninde 
Cisri  Yakub  kurbinde  bir  ziyaretgâhı  has  âmdır  Tekyesi  ve  şeyhi  ve 
fukaraları  vardır  Ve  bilâhad  velâ  gayetdir  Ve  kemanı  bîgüman  mala» 
maldir  İnan  Kabrinde  sandukaları  var  Amma  allahü  âlem  seyyahatde 
iken  makamları  ola  Ve  bir  makamı  dahi  Mısır  İskenderiyyesi  kalfa- 
sının lebi  deryadaki  Babı  Hızın  içeri  girdikde  sağ  tarafda  bir  kubbei 
azîm  içre  ziyaretgâhı    Sa*d    Vakkasdır    Anda  dahi    nice  pehlivanların 


[1]   içer  olacak 

[2]   Bağdad  Köşkü  nüshası 

(fukarası) 

[3]        » 

>            » 

(Resulü  Rabbül  Alemindir  Hazreti) 

[4]         » 

>            » 

(ve  Hazreti) 

[51        . 

>            » 

(ve  ana) 

[61        » 

>            » 

(tebşir  olunmuşdur) 

[7]         . 

>            » 

(Ve  Hazreti) 

[8] 

» 

(kime) 

654  EVLİYA  ÇELEBİ 

gürzleri  ve  nice  kemankeşlerin  darbları  ve  ibretnüma  aşları  vardır 
Ziyaretgâhı  ehli  züvvardır  Zahiren  bu  dahi  makamları  ola  Ve  yine 
Medinede  Sa'd  Vakkasın  kubbesi  içre  Hazreti  Sa*d  ihni  Zeyd  hin 
Ömer  Hicreti  nebeviyyenin  51  senesinde  merhum  oldu  Bunlar  dahi 
Aşerei  Mübeşşeredendir  Hulâsai  kelâm  Çaryarı  Cüzînden  gayri  Aşerei 
Mübeşşerenin  ekseri  bu  Sa'd  Vakkas  kubbesinde  medfun  olduklariçün 
Kubbei  Aşere  derler  Eshabı  Aşere  bunlardır  Evvelâ  Yarı  Sıbteyn  ve 
Talha  bin  Abdullah  ve  Hazreti  Zübeyr  bin  Avam  ve  Hazreti  Abdur- 
rahman  ibni  Avf  ve  Hazreti  Sa'd  ibni  Ebi  Vakkas  ve  Hazreti  Sa'd 
bin  Zeyd  bin  Ömer  ve  Ubeyde  bin  Cerrah  Samda  halife  idi  Yine 
Şam  kurbinde  Erzen  karyesinde  mebfundur  Çaryar  ile  bu  on  kişiye 
Cennet  müjdelenmişdir  Bunlardan  maada  eshabı  nübüvvetmeabın 
haddi  ve  hasrı  bînihayedir  Lâkin  inde  ehlülhadis  mutemedün  anh 
muktezasmca  yüz  on  dört  bin  fukara  eshabı  güzîndir  demişler 
(  Beyit  ) 

^  ,  ^\)\i  z^  S^\  *-v>L 

Ve  yine  Bakimde  Hazreti  Zeyd  bin  Sabitül  Ensarî  Beni  Salme 
kabilesindendir  Muaviye  hilâfetinde  Hicretin  sene  45  de  merhum 
oldu  Ve  bunlara  karib  Hazreti  Abdullah  hin  Selâmid  Ensarî  Beni 
Israilden  Hazreti  Yusuf  neslinden  idi  Hicretin  sene  43  merhum  oldu 
Sahâbei  kiramın  ulularından  idi  Ve  bunlara  karib  Hazreti  Kâ*h  hin 
Omerül  Ensarî  Bedr  gazasında  Abbas  bin  Abdül  Muttalibi  ve  oğul- 
larını bunlar  ile  Hazreti  Alii  Veli  esir  idüb  Abbasi  kayd  bend  ile 
huzuru  Resule  getirüb  Abbas  islâm  ile  müşerref  oldu  Hazreti  Abbas 
oldur  ki  ammi  ResuluUahdır  Ve  Hazret  intikal  etdükde  Hazreti  Ali 
gasil  idüb  bu  Abbas  su  komuşladır  Badehu  mezkûr  Kâ'b  bin  Ömer 
Hicretin  sene  55  Muaviye  hilâfetinde  merhum  oldu  Ve  yine  bu 
mahalde  Hazreti  Ebi  bin  Kâ'b  kavmi  Ensardandır  Sahâbei  güzînin 
kibarındandır  <,ic  *\!ii2-j  Vahi  kâtibi  olmuşdur  Sene  19  badelhicre  vefat 
etdiler  Ve  yin  Baki'de  Kuhhei  ^ürefa  Medine  hâkimleri  olan  cümle 
şürefayı  evlâdı  kiramlar  bu  kubbede  medfunlardır  Ve  Medine 
kaPasının  Babı  Mısır  dahilinde  Kubbei  Hazreti  Alemdarı  ResuluUah- 
dır Ve  yine  Baki'de  Kurafei  Ervamı  ulema  başka  bir  köşede  Cemii 
ulemayi  Rum  anda  medfundur  Evvelâ  Celeh  Muslikiiddin  Efendi 
ismi  şerifleri  Mustafadır  Kanunu  osmanîde  beş  on  senede  bir  Rume- 
linden  Devşirme  tabir  ederler  nice  bin  sıbyanı  cem  idüb  Asitaniye 
geldiklerinde  her  birin  birer  âyâna  ve  birer  ocağa  koyub  terbiye 
iderler  Mezkûr  Muslihüddin  ol  sıbyanlardan  olub   Haremi  hassa  düşüb 


SEYAHATNAMESİ  655 

anda  neşvünema  bularak  halife  olub  Hasodaya  andan  Şeyhülharem 
olub  sene  1025  tarihinde  merhum  olub  Baki'de  kurafei  Rumda 
medfundur  Bu  hakirin  pederine  peder  derler  idi  Bir  kaç  kerre  ihsan- 
larile  behremend  olduk  İlim  salâh  ile  meşhur  pak  itikad  ve  hüsnü 
hulk  ile  mevsuf  dervişnihad  kimesne  idi  Ve  asarı  ilmiyyesinden 
ilmi  fıkıhda  .u^ı  ve  ^v^i  in  anlar  şerh  etmişlerdir  Ve  Hazreti  îhrahimi 
Medenî  beldei  Kastamonidendir  Medinei  Münevverede  ömrü  nazenini 
mücaveret  ile  geçdüğünden  medenî  derlerdi  Sene  1011  tarihinde 
vefat  idüb  Hazreti  Abbas  civarında  medfundur  Ve  dahi  moUayi  Rum 
Mün§i  Mehemmed  Efendi  Anadolıda  Akhisar  haki  pakdendir  Medine 
mollası  iken  gencinei  vücudu  paki  bu  haki  paki  Baki'de  hakâlûd 
olub  Baki'de  ..«i  idinmişdir  Farisî  ve  arabî  ve  türkîde  fesahat 
ve  belagat  ve  melâhat  üzre  telifatları  vardır  Ve  pakize  eş'arı  mem- 
duhu  âlem  ârâdır  Andan  Kabri  ISla'şül  Vusul  derler  bir  tarzı  Rum 
kabridir  içinde  Emevlâ  Sinanı  Nehcî  hazretleri  medfundur  Bunlar  (ı) 
Medinei  Münevvere  monlası  etmişler  Mazulen  gemi  ile  Mısır  kurbinde 
Süveyse  karib  olduklarında  buyururlar  kim  Hazreti  Resalet  bize  yine 
Medine  mansıbın  ihsan  buyurdılar  İnşaallah  yine  biz  Mediniye  mü- 
teveccih oluruz  Lûfteylen  Eğer  intikal  idersek  bizi  yine  Medinei  Mü- 
nevvereye  götüresiz  deyu  vasıyyet  iderler  Hikmeti  Huda  ol  gice  ge- 
mide intikal  idüb  bir  gayri  gemi  ile  vücudını  vasıyyeti  üzre  Medinei 
Münevvereye  getirüb  Baki'de  medfundur  Rum  tarzı  sengi  mezarı 
malûmu  ünas  Anmçün  Kabri  Na'şul  Vusul  derler  aUc  aüi^jİ,^  Ve  yine 
bu  mahalde  bir  soffa  üzre  Fuzalâyi  ulema  Elmevlâ  Mustafa  hin  Kara 
Davud  Mekkei  Mükerreme  mollası  iken  rehzeni  ecel  yolun  gesüb 
haki  Baki'i  amber  pakde  medfundur  Ve  yine  bu  mahalle  karib  bir 
kârgir  bina  mastaba  üzre  Eşşeyh  Hayreddin  Hızır  ibnül  imam  Ahme- 
dül  Amasî  Eşşehir  bi  Icadî  Efendi  Müfessirîn  ve  muhaddisînden  ve 
fuzalayüddehirden  büyük  kimesne  idi  Hazreti  Abbas  civarında  ziya- 
retgâhı  enamdır  Elmevlâ  Mehemmed  Eşşehir  bi  Arab  Hoca  Diyarı 
Rumdan  gelüb  Haremi  Hasda  neşvünema  bulub  nice  medaris  ve  mena- 
sıbı  âlilere  mutasarrıf  olub  Medine  mollası  iken  kurafei  Bak'i  mollası 
olub  hükmü  hükûmatdan  munkati  oldu  Mukaddema  hayatda  iken 
dahi  dağdagai  halkdan  âsudehal  küsenisin  farigülbal  bir  recülü  afif 
ehlihal  kimesne  idi  Ve  Hazreti  Abbas  kurbinde  Şeyh  Mehemmed 
ibni  Arraf  (3\y,  Pederi  Mısır  beğlerinden  idi  Kendüleri  dahi  bir  mîri 
kebir  idi  Cifei  dünyayı  terk[l]  ve  müddet  yetdi  Badehu  Mediniye  gidüb 
merhum  oldu  Arabistanm  şiddeti  harında  ayda  bir  kerre  su 
içerdi  Riya 

[i]  Bağ-dad   Köşkü  nüshası  (idüb  sulehayi  ümmetden  idi) 


656  EVLİYA  ÇELEBİ 

(Dört  satır  hoş    bırakılmıştır) 

Bu  mahalde  Bakicin  ziyaretleri  temam  olub  Medinei  Münevvrenin 
taşrasmdaki  ziyaretlerdir  ki 

Evsafı  ziyaretgâhı  harici  Medinei  Münevvere 

Medinei  Münevverenin  canibi  kıblesinde  üç  bin  adım  baid  bağ 
ve  bağçeler  içre  ubur  iderek  iki  canibi  nahlistan  ve  gül  gülistan  ve 
bağ  ve  bostan  içre  gidüb  bülbülü  destan  ve  hoşelhan  sadasını 
istima  ederek 

Karyei    Kubbetülislâmda    Mescidi  Küba 

iki  yüz  hanei  mamurlu  bağı  irem  misal  bir  karyei  ferahfezadır 
Cümle  ehli  Medinenin  teferrücgâhı  ve  mesiregâhı  bir  dilküşa  karye- 
dir Anda  Camii  Kuha  Hazreti  Resulündür  Gaza  malile  bina  olun- 
muşdur  Beyaz  incu  misal  bir  camii  münevveredir  Hakka  ki  nuru 
mahzdır  Canibi  garba  mekşuf  bir  babı  var  Yedi  kademe  taş  nerdü- 
ban  ile  uruc  olunub  hareme  dahil  olunur  ancak  bir  kapudur  Ve  ha- 
rem içre  Hazreti  Resaletin  mübarek  desti  şerifleri  ile  dikdikleri  hur- 
ma nahiUeri  ve  bir  nabka  (1)  dirahti  var  Gayet  büyükdür  Ve  bu 
dirahti  nabka  dibinde  bir  âbı  hayat  kuyu  vardır  Abı  zemzemden  ni- 
şan verir  Gayet  lezizdir  Hazreti  Resaletpenah  cümle  sahâbei  kiramlara 
kazdırmışlardır  Bu  haremden  camie  girüb  Hazreti  Resul  mihrabında 
iki  rikât  hacet  nemazı  kılub  dua  ide  cemii  hayır  muradatı  hasıl  olur 
Böyle  bir  dua  müstecab  olacak  camii  atikadır  Mukaddema  Hazreti 
Resaletpenah  Mekkeden  Medineye  hicret  etdükde  ihtida  bu  cami 
mahalline  gelüb  üç  gün  bunda  sakin  olub  bir  mescidi  muhtasar  bina 
etdiler  Badehu  Tebuk  ve  Ohud  ve  Huneyn  gazasının  mali  ganayimin- 
den  Camii  Kebir  inşa  etmişlerdir  Şarkdan  garba  tulü  yüz  yirmi  ayak- 
dır  Kâmil  ve  arzı  mihrabedek  altmış  ayakdır  Ve  haricen  dahi  tulen 
ve  arzan  yüzer  ayakdır  Ve  bu  cami  icre  cümle  kırk  sütun  payende 
üzre  toloz  kubbe  binayi  kavidir  Asla  ağaç  bina  yokdur  Mihrabı  tarzı 
kadim  bir  musanna  binadır  Üstünde  bu  Ayeti  şerife  tahrir  olunmuş- 
dur   (Ayet  Surei  Bakara) 

Ayeti  masturdur  Ve  sünneti  ResuluUah  üzre  bir  alçak  minberi  üzre 

[1]  Sidre  ağacı. 


SEYAHATNAMESİ  657 

Ayeti  yazılmışdır  Ve  bu  mihrab   üzre  yine 

Ve  yine  bu  mihrab  üzre   (Ayet) 

Ayeti  merkum  olunmuşdur  Ve  bu  hatlar  tahrir  olunan  iki  mihrab- 
1ar  alçak  mihrablardır  Ancak  birer  âdem  kaddidir  Ve  bu  camiin  sol 
tarafı  köşesinde  bir  küçük  mihrab  vardır  Anda  Hazreti  Resul  daima 
ibadet  idüb  tilâveti  Kur*an  iderlermiş  Ana  Mihrabı  Mekşuf  derler 
Bu  mihrabda  bir  küçük  pencere  misal  bir  delik  vardır  Mekke  cani- 
bine nazırdır  Hazret  bu  delikden  daima  Mekke  tarafına  nazar  idüb 
vatanı  aslîsi  olan  Mekke  arzusun  def  idermiş  Bu  mihrabda  iki  rikât 
nemaz  kılan  elbette  ve  elbette  salimen  ve  ganimen  vatanına  vâsıl 
olur  Ve  bu  camiin  kubbesi  tarafına  kırk  adım  karib  yol  kenarında 
Mescidi  Hazreti  Ali  "^«"^  "^^Vv^  Haremei  ve  minaresi  yokdur  Bir  müfid 
ve  muhtasar  elli  âdem  alur  bir  mesciddir  Ve  bu  mescidden  elli  adım 
canibi  kıbliye  yine  ol  rah  ile  gidüb  Mescidi  Hazreti  Ayişe  Bu  dahi 
haremsiz  ve  minaresiz  bir  mescidi  sagiredir  Amma  bağı  irem  içinde- 
dir Bu  kariyede  Camii  Kubadan  gayri  cami  yokdur  ve  minare  dahi 
yokdur  Cümle  halk  salâtı  cum'ayı  bunda  eda  iderler  Ve  Ayişe  Mes- 
cidi mukabelesinde  sokak  aşırı  bir  hadikai  irem  içre  BVri  Eriş  ltİ-J*  -^i 
Bizzat  Hazreti  Resaletpenah  desti  şerifleri  ile  hafrine  mübaşeret  idüb 
cümle  sahâbei  kiramların  ianeti  ile  bir  çahı  ma  olmuşdur  kim  güya 
âbı  zemzemdir  Ve  her  kimin  bir  emrazı  muhtelifesi  olsa  bu  bi'ri  zü- 
lâlden  kırk  gün  nuş  eylese  biemriUâh  dürrü  beyz  âsâ  olub  ol  zahmet- 
den  halâs  olur  Hamdi  Huda  girmek  müyesser  olub  Erdel  gazasında 
küffar  bizi  münhezim  idüb  piyade  firar  iderek  arak  âlûd  iken  sovuk 
su  içüb  hafakan  derdine  mübtelâ  olmuş  idim  Hamdi  Huda  bir  kaç 
gün  bu  mâdan  nuş  idüb  ve  bir  kaç  kerre  gusül  idüb  ol  derdden  ha- 
lâs oldum  Ve  bu  kuyunun  vakıf  sığırları  vardır  Şeb  ruz  bu  amik  ku- 
yudan su  çeküb  tulumbalarla  havuzu  azimlere  döküb  andan  bağı 
iremlere  taksim  olub  cümle  bağçeleri  rey  olur  Ve  cümle  huccac  bu 
havzu  kebirelerde  sifaverlik  [1]  idüb  gusül  iderler  Ve  her  bağda 
gûyi  gûyi  sohbet  idüb  ibadet  iderler  Limon  turunç  şükûfesi  rayi- 
hasından âdemin  dimağı  muattar  olur  Ve  bu  kuyuya  Hazreti  Os- 
man halife  iken  teferrüce  gelüb  tecdidi  vuzu  iderken  Hazreti  Resalet- 
penahın  mührü  nübüvvetini  bu  kuyu  içine  düşürüb  nice  bin  ciddi 
cehd  idüb  âhirül  emir  bulunmıyub  feragat  etdüklerinde  efvahı  nasda 

[1]      Bağdad   Köşkü  nüshası   (şinaverlik) 

Evliya  Çelebi  9  —  42 


658  EVLİYA  ÇELEBİ 

şayi  oldıkim  Hazreti  Osmanın  bahtı  döndü  Mührü  nebi  elinden  gitdi 
Hayır  değildir  diyu  tefe'ül  etdiler  Kırkıncı  gün  Hazreti  Osmanı  şehid 
etdiler  Bâlâda  tahrir  olunmuşdur  Badehu  Hazreti  Ali  halifei  nebi  ol- 
dukda  nice  yüz  âdeme  ihsanlar  idüb  bu  çah  icre  ciddi  cehd  ile  ol  müh- 
rü aradılar  Bulmıyub  feragat  etdiler 

Bağçei  Sokollu 

Vacibüsseyir  bir  ardı  behişt  misal  heşt  maksurei  münakkaş  sihri 
hilâl  kâhlar  var  kim  teferrüc  iden  dilşad  olur  Cümle  suyu  mezkûr 
Hazretin  çahı  masmdandır  Bunda  dahi  ^-^»'^i*^  şafiî  havuzları  var  Ca- 
nibi erbaasmda  ful  ve  nesrin  verdi  ahmer  ile  müzeyyen  kasrı  haver- 
naklardır  Ve  bu  mahalde  nice  ziyaretler  ve  nice  ibretnüma  asarlar 
var  Amma  bu  kadar  ile  iktifa  etdik  Andan  Ziyareti  Nahleteyn  (^  Cj^^^'^'^âj) 
Hazret  mübarek  desti  şerifleri  ile  dikdiği  hurma  ağaçlarıdır  İkisi  de 
evci  âsünama  serçekmiş  nahli  seramedlerdir  Tahtında  iki  rikât  ne- 
maz  kılub  dua  etmek  gerek  Ve  yine  bu  Medine  bağları  icre  Bi*ri 
Urve  hin  Züheyr  {jiiJ  tr.  *J/'-^)  derler  bir  çahı  ma  vardır  Lezzetde  âbı 
zemzem  gibidir  Hasıyyeti  gayet  çokdur  İçen  âdemi  semin  ider  Amma 
her  bar  içse  semizliğinden  hareket  etmeğe  mecali  kalmaz  Ve  yine  buna 

• 

karib  BVri  Kazaa  (acU»  >>)  Hazreti  ibrahim  kazmış  derler  bir  âbı  hayat 
kuyudur  Hazreti  mefhari  mevcudat  bu  kuyu  suyu  ile  abdest  alub 
baki  olan  mai  zülâli  yine  kuyuya  dökmüşlerdir  Ve  bu  bi'r  içre  UUic^e' 
diyüb  mübarek  ağzı  yarların  bu  çah  içre  ilka  eylemişlerdir  Hâlâ  âbı 
nab  bir  kuyu  uyun[l]  hatır  olan  nuş  etse  biemriUâh  şifa  bulur  Ve  her 
diyara  kumkumalar  ile  hedayagötürüb[2]  zemanı  cehaletden  kalmış  bir 
çahı  atikdir  Esed  ibnül  Uzmil  Yahudi  nam  mePun  günden  güne 
nahoş  olub  ilâç  mümkün  olmadı  Ahirül  emir  meliykelerin[3]  ilâmile  bu- 
lub  bu  mahalde  Cenabı  Bari  kıbelinden  ilnri^.-»  8j^-  nazil  olub  Hazret 
hâlâ  bu  kuyudan  ehli  Medine  su  içmezler  Ve  nef'i  dahi  yokdur  Ancak 
besatînleri  [4]  Hazretin  hurma  bağı  içinde  bir  mâi  hayatı  safabahşdır 
Hazreti  Resaletpenah(a)  havatîn  tayifesi  varub  âbı  nabından  nuş  iderler 
Yetmiş  hassası  vardır  Cümle  nisvana  müteallik  hassıyetlerdir  Cümle- 
den biri  bir  hatun  vaz'ı  hamil  mahallinde  usret  çekse  bu  çahı  madan 
nuş  etse  biemriUâh  bilâ  meşekka  mahalli  masdarı  şak  olub  masum 
müştak  olur  Ve  hayzı  halinde  nuş  etse  munkatı  olub  nefasdan  pak 
olub  vatyi  helâl  olur  Ve  duhteri    naşüküfetleri     ve    cümle  havatînler 

[IJ  Bağdad  Köşkü  nüshası  (uyunu  ibret  nümün) 

[2]  »  »  »  (g-ötürürler) 

[3]  3»  »  »  (melâiîcelerin) 

[4]  »  »  »  (rey  iderler) 


SEYAHATNAMESİ  659 

bu  bağı  iremin  havuzunda  gusül  iderler  Anınçün  Hazretin  bu  bağına 
Bağı  Nisvan  derler  Havatînlere  mayii  olduklarından  cümle  ehli  beyte 
bu  bağı  vakf  eylemişdir  Rical  makulesi  bu  mahalle  gelmezler  Eğer  züv- 
varı  huccacdan  gelirse  mahfi  bulub  bağbanlardan  izin  olursa  girüb 
zyiaret  idüb  ibadet  iderler  Andan  yüz  adım  Camii  Kıhleteyn  dir 
Bâlâda  zikri  sebkat  etmişdir  Hazreti  Resaletin  üçüncü  bina  etdüği 
mesciddir  Harem  ve  minaresiz  bir  mesciddir  Bundan  yüz  elli  adım  ba- 
id  taş  nerdüban  ile  çıkılır  M.escidi  Selman  Fars  Bu  dahi  haremsiz  ve 
minaresiz  bir  kasrı  âli  misal  bir  küçük  mesciddir  Ve  buna  yüz  adım 
karib  Mescidi  Hazreti  Osman  Bu  hahi  taş  nerdüban  ile  uruc  olunur 
haremsiz  ve  minaresiz  bir  müfid  muhtasar  mesciddir  Ve  yine  buna 
karib  Mescidi  Hazreti  Ali  Bu  dahi  öyle  sade  bir  haremsiz  ve  minare- 
siz mesciddir  Huccacı  n  üslimîn  geldikde  cemaatleri  çok  olur  Bu  mes- 
cidlere  iki  kerre  gelüb  ibadet  idüb  Medinei  Münevverenin  şimal 
canibinde 

Hazreti  Hamza  ziyaretlerin  beyan  ider 

Evvelâ  haymelerimizde  kamil  yüz  elli  atlı  ile  pürsilâh  olub  ziya- 
reti  Hazreti  Hamzaya  müteveccih  olduk  Zira  hayli  mesafei  baidedir 
Ve  az  âdem  ile  gitmek  muhalifdir  Zira  Ohud  gazası  olan  yerdir  Şi- 
mal canibi  sengistan  ve  çengelistan  ve  Hayberistan  dağlarıdır  Hayber 
Yahudileri  kemingâhlardan  fırsat  bulursa  çıkub  âdemi  helak  ider  Da- 
ima fırsat  gözedir  Hakir  pürsilâh  askerle  Medine  bağları  içre  seyir  te- 
maşa iderek  sun'u  acib  ve  garibler  var  kim  tabir  olunmaz  Cümleden 
biri  bu  bağlar  icre  olan  hurmaların  kaddi  âdem  kaddi  kadar  ancak 
var  Cümle  hurma  tuşeleri  yerde  rimal  üzre  salkım  salkım  olub  akiki 
Yemeni  var  yerde  yatır  Adetullah  bunun  üstüne  caridir  kim  nahlı 
hurma  evci  asumana  serçekmiş  ola  Amma  bu  mucizei  Resulullaldır 
kim  Antab  bağı  gibi  üzüm  teykeleri  gibi  yerde  yatır  Bunları  temaşa 
iderek  ihtida  bin  adım  gidüb 

Mastabai  Hazreti  Resul 

Hazret  bunda  gelüb  Ohud  gazasına  giderken  bunda  mübarek  te- 
nine zırhı  Davudi  giyüb  mübarek  meyanına  seyfi  meslûUün  bend 
kılub  bizzat  kendüleri  Çaryarı  Güzîne  kılıç  kuşatdı  Ve  gülbangi  mu- 
hammeni çekildi  Hazreti  Hamzai  kiline  kuşanmağa  arayüb  bulmadı- 
lar Bu  mahalden  kadir  olan  ta  Hazreti  Hamzaya  varınca  piyade  gi- 
derse sevabı  cihad  ider  Hakir  etek  dermeyan  idüb  atımı  gulâmıma 
verüb  ol  şiddeti  harda  piyade  olub  J^j^\\  ^c^h  tj^  ü  tilâyet  iderek  bir 
^aatde 


660  EVLİYA  ÇELEBİ 

Vadii  hayyamei  Resul 

Yani  Orduyu  ResuluUah  yeri  bu  mahalde  bir  küçük  soffa  vardır 
Hazretin  ihramdan  haymesi  bu  soffa  üzre  imiş  Bunda  dahi  iki  rikât 
nemaz  kılmak  gerek  Sünnetdir  Bu  malde  Hazreti  Resaletpenah  guzatı 
müslimîni  cenge  amade  idüb  saf  saf  asker  tertib  eyledi  İhtida  yedi 
bin  bahadırı  namdar  esbabı  kibar  ile  Hazreti  Hamzai  taliai  asker 
idüb  çarhıya  memur  etdi  Ve  Halid  ibni  Velid  yeminde  yedi  bin  as- 
kerle  amade  oldu  Ve  Hazreti  Ömer  ve  Amru  ibnil  As  piyade  azab 
askerine  serdar  olub  bu  sahrayi  azîme  içre  yürüdiler  Hakir  dahi  cüm- 
le refiklerimize  tenbih  idüb  bu  soffada  ikişer  rikât  nemaz  kılub  Niy- 
yetül  gaza  diyüb  kılıçlarımız  kemerlerimize  bend  kılub  şimal  canibi- 
ne beş  yüz  adım  gidüb  Soffai  Aşura  Şam  huccacı  badelhac  bu  ma^ 
halde  mahı  Muharremde  aşura  bişirüb  fukaraya  bezi  ederler  Ve  bir 
soffa  dahi  Surre  Emini  soffası  ve  bir  soffa  dahi  Moîîa  soffası  ve  bir 
soffa  dahi  Şeyhülharem  soffası  Bu  mezkûr  dört  soffa  Çaryarı  Cüzînin- 
dir her  sene  Hazreti  Resalet  ile  bu  mahalle  gelüb  Hazreti  Hamzai 
ziyaret  idüb  aşura  tabh  idermiş  Hâlâ  sünnetdir  Huccacı  Şam  geldikde 
kırk  elli  bin  âdem  cem  olub  bin  kazgan  aşura  pişirüb  Medine  kavmi 
kendileri  bile  aşır  aşma  dönerler  Bu  sahrada  nice  bin  ocak  yerleri 
ve  çadır  soffaları  ve  kırk  elli  yerde  kahvehane  soffaları  ve  su  kuyu- 
ları vardır  Ve  bu  mahalden  yine  şimal  canibine  yüz  adım  gidüb 

Ziyareti  Hazreti  Hamza  <^  «^l'i^^j 

Medineden  bu  mahalle  bir  saat  yerdir  Bir  camii  kebir  misal  bir 
kubbei  âlidir  Kıbliye  nazır  bir  kapusı  var  Altı  kademe  taş  nerdüban 
ile  çıkıhr  Andan  bu  âsitanenin  haremine  duhul  olunur  Bir  beyaz 
sengi  mücellâ  ile  mefruş  bir  haremi  menkuşdur  Bu  haremin  kıblesi 
tarafı  kubbesi  altında  ta  mihrab  önünde  kubbei  âlinin  ortasında  çar- 
kûşe  bir  parmaklık  içinde  bir  yeşil  sof  ile  mestur  bir  çarkûşe  sandu- 
ka içinde  asudedirler  Bunda  bir  Yasini  Şerif  tilâvet  idüb  sevabın  ru- 
hu şeriflerine  hibe  eyledik  Ve  her  kim  kılıç  taşırsa  teberrüken  kılı- 
cın Hazreti  Hamzanm  sandukası  icre  koyub  bir  zemandansonra  çı- 
karub  türbedarlar  tekbir  iderek  kemerine  kuşanalar  gaza  sevabın  bu- 
lur Ve  Hazreti  Hamzanın  seri  saadeti  ucunda  yine  zürriyetlerinden 
§erif  Salih  »^^  ^y»  ulu  sultandır  Çok  kerametleri  zahir  ve  bahir  ol- 
muşdur  Bunlarla  bir  sanduka  icre  asudedirler  Hazreti  Hamz(a)nın  ne- 
sebi şerifleri  ammi  ResuluUahdır  kim  Hazretin  pederi  Abdul- 
lahın  liebin  ve  ümmün  biraderleridir  Hamza  ibni  Ahdiil  M.uttalih 
dir  Ali  Haşimîdir  Ve  Hazreti  Resul  ile  süd  karındaşlarıdır  Nübüvve- 
tin ikinci  senesinde  Hazreti  Ömerle  beraber  islâm    ile    müşerref  oldu- 


SEYAHATNAMESİ  6 

1ar  Mücahidi  fisebilullah  zurâver  tüvana  ve  şeyhi  muzaffer  min  in* 
dallah  idi  Nice  gazalara  serdar  olmuşdur  Ahir  bu  Ohud  gazasında 
Hazretin  mübarek  dendanı  şerifi  şehid  olduğu  mahalde  Hazreti  Ham- 
zada  kiiffar  Hayber  içinde  kalub  cenk  ide  ide  nice  yüz  küffarı  denda- 
nı tigden  geçirüb  kenduyi  dahi  pare  pare  idüb  şehid  etdiler  Ve  aske- 
ri münhezim  idüb  Medine(ye)  bir  saatlik  yerde  avdeler[l]  biemriUâh 
yine  guzati  müslimîn  ile  Hazreti  Ali  ve  Fazl  ibini  Ebu  Talib  yetişüb 
küffarm  yüzün  döndürdiler  •»iHo.ia.J»  varub  bu  kadar  mali  ganayim 
ve  nice  bin  küffar  kati  olunub  Hazreti  Hamzanın  cesedi  şerifin  alub 
bu  mahalde[2]  müddeti  ömür  sene  ^is.  aUUz-j  Hazreti  Hamzanın  hare- 
minde bir  âbı  hayat  kuyu  vardır  Ve  bu  âsitanenin  taşrasında  sokak 
aşırı  Mescidi  Şeyhülharem  bir  küçük  olmasiçün  bir  müsafirhane  ve 
bazı  maksurecikler  vardır  Ve  bir  bürkei  azîmi  bağ  ve  bağçeli  çiftlikler 
var  Andan  şimale  üç  yüz  adım  gidüb  Ohud  gazagı  cengi  taş- 

nerdüban  ile  çıkılır  bir  s  of  fadır  Hazreti  Resaletpenahın  sinni  şerif  i[  3] 
sin   derler  Nemazgâh  misal  bir  küçük   mihrabı    vardır     Bunda 

dahi  iki  rikât  nemaz  kılub  afatı  semavîden  ve  afatı  arzîden  masun 
mahfuz  olmak  içün  dua  etmek  gerek  Hikmeti  Huda  bu  sahranın 
haki  beyazdır  Bu  mahallin  haki  Hazreti  Resaletin  mübarek  dişi 
kanı  döküldü  Andan  humret  üzredir  Bu  hakden  bir  âdem  parma- 
gile  dişine  sürse  vecaı  sinden  ve  nazleden  emin  ola  Mücerrebdir 
Bu  soffadan  yine  şimal  canibine  beş  yüz  adım  gidüb  Cebeli  Ohud 
evci  semaya  serçekmiş  kara  kızıl  kayalı  çıplak  evci  semaya  serçekmiş 
mehib  dağlardır  Ve  azîm  garlar  vardır  Bu  mahalde  bir  dere  vardır 
Ana  Makteli  Hamza  derler  bir  muzlim  ve  mahuf  yerdir  Bu  mahal- 
deki gar  kemingâhlardan  küffar  huruç  idüb  Hazreti  Hamzai  bunda 
şehid  eylemişlerdir  Hâlâ  ol  mahallin  kayaları  kırmızı  kan  gibidir 
Gayri  yerleri  beyaz  ve  kara  kayalardır  Bu  mahal-  de  dahi  iki  rikât 
nemaz  kılub  acele  ile  avdet  etdik  Zira  bîeman  yerdir  Bu  mahalde  at 
binüb  kılıç  kuşanır  farisülhayl  ve  piyade  olan  fetayi  şecî  sahibülhayl 
bismi  ilâh  ile  eline  kılıcın  alub  Niyyetülgaza  diyüb  Allah  Allah 
diyerek  at  bırağub  yahud  piyadece  cenkde  hareket  ider  gibi  dilâve- 
rane  cevelân  etmek  bu  arsagâhda  sünneti  ResuluUahdır  kim  gaza 
sevabıdır  Andan    cenub  canibine  geru  gidüb  iki  yüz  adımda 

Ziyareti   barmeni   şüheda 

Bu  mahalde  binden  mütecaviz  sahâbei  kiram  şehid  olub  alettertib 

[1]     Bağ-dad   Köşkü  nüshasında  bu  kelime  yok, 

[2]  »  »  »  (defn  etdiler) 

[3]  »  »  »  (ni   defn  etmişlerdir) 


662  EVLİYA  ÇELEBİ 

defn  olunmuşlardır  Amma  üzerlerinde  kubbeleri  yokdur    Amma  bazt 
müteayyin  kibarı  eshabm  ve  Muhacirin  En  sarın  ve  sikadan  olan  ravii 
hadis  kibarı    güzînlerin    merkadleri  sengi    mezarları    ve  birer  soffa  ile 
malûmlardır  Bunlardan  maadası   bir  sahra  içre  kuburu  eshabı  kiram 
zeyn  olmuşdur    Hikmeti  Huda  karibülahd    vaki  olmuş    Bir  kerre  bir 
azîm  baranı  rahmet    nüzul  idüb    bir  seyli    azîm  olur  kim  bu  şüheda- 
lardan yetmiş  kabri  şerifin  haklerin  seyl  götürüb  cesedi  şerifleri  terü 
taze  kimi  hab  âlûd    misal    yatır  Kimi    oturur  Kiminin    kanı  cereyan 
ider  Kimi  bîdest   Kimi   bîpay  Kimi  mecruh    Kimi  bîkelle  Kimi  habı 
rahatde  yatırlar  Bu  hali  pürmelâl  haberi  ahalii  Mediniye  varub  cümle 
ulema  ve    suleha  ve    meşayih    sâdât    has  âm  kazma    ve  kürekleri  ile 
bu  mahalle    gelüb    görseler    kim    cümle  şühedaların    vücudu  şerifleri 
terü  taze    dururlar    Canü    dilden    dini    mübîn  uğrına    şehid  olmanın 
fayidesin     müşahede    idüb  cümle    halk    mücahidi  fisebilullah  olmağa 
arzu  iderler  Badehu  tevhid    tehlil  ve  tekbir  ile    her  şüheda  hali  üzre 
dururlarken    üzerlerine    ol  haki    anber    asadan  yığub    kabri  şeriflerin 
ayan  iderler    Badehu    Şeyhülharem  olan  sahibülhayrat  sevabına  kasd 
idüb  ihtimaldir    bir  dahi    seyl    tuğyan  idüb    yine  şühedalar    müteezzi 
olmasın    içün  bu     şühedaların    dere    canibine    dört  yüz  adım  tuli  bir 
kârgir  bina    birer    sayf  bina    idüb  cümle     şüheda    garkı    âbdan  halâs 
olmuşlardır  Cö«r*  c*^}''  ^İ^-j"  -û»  ö»_^^j  Amma    bu  mahalli    ziyaret  etmede  bir 
âdâb  vardır  Vakti  seherde    hava  mutedil  iken  yalın  ayak  başı  kabak 
jiÂA  ij^^   okıyarak  bu  şuhudistanı  ziyaret  idüb  ruhaniyyetlerinden  istim- 
dad  taleb  idesin  Amma  vakti  zuhurda  yalın  ayak  gezilmez  Zira  zemin 
âteş  gibi    yanar    Müstamel  paypuş     giyüb    ziyaret    etmek    iktiza    eder 
Öyle  olsa    bîedeblik    olmuş    olur    Şart    seherî  ziyaret    etmek  gerekdir 
Bazı  kimesneler  bu  bina    olunan  divar  üzre    pabucile  yüriyüb  ziyaret 
ider  Gam  değildir  Ve  bu  divarın  bir  ucu  ta  Cebeli  Ohud  dameninde 
Hazreti     Hamza     şehid    olduğu     mahalle    varır  Bir  ucu     yine  Hazreti 
Hamza  âsitanesine  karib  varır  Bu  sahra   serapa  bunu  sahabe  ile  mü- 
lemma* olmuşdur  Tebevvül  tegayyuzdan  hazer  idüb  âdâb   üzre  ziyaret 
etmek     gerekdir»-  vesselam    Zira     bu      fezaya     Şüheda     Tarlası     derler 
Nice    bin    can  ve  baş    oynamış    tarladır     Mahsulü    dua    barmeninde 
diriler  kim     (  Hadis  )     jj.ii\  j.â\  j.  \y^,:^^  jr'^'iJ  f'-K:^  '^^     ^^     hsLZi     sulehayi 
ümmetden    kimesne      Hazreti     Resaletin   [Ij    penaha  muhabbetinden 
uğuruna  can   feda    idüb     şehid     olanlar     içinde  bulunayım     diyu  bu 
mahalde  defn    olunması  içün  vasıyyet  ider  ^-j  ^^\  Ve  her  sene    mahı 
Muharremde    ve  mahı    Saferde    bu   Hazreti  Hamza  âsitanesinde  mev- 
lûdu  şerif  olub  yedi  sekiz    bin  âdem  cem  olub    mevlûdu   şerif  tilâvet 

[1]     Bağdad   Köşkü  nüshası  (resaîet) 


SEYAHATNAMESİ  663 

olurken  elbette  aşkı  ilâhî  ile  âlûde  bir  â(de)ın  merhum  olmuş  bulu- 
nur Acib  sırruUahdır  Ol  âdemi  gasil  idüb  şühedalar  barmenine  defn 
iderler  \ic  <iii\h'j  Bu  arada  dahi  Medine  haricindeki  ziyaretler  temam 
olub  yine  bağ  ve  bağçeler  içre  Medinei    Münevvereye  varub 

Evsafı  ziyareti  veda 

ihvanı  züvvaranı  seyyahana  malûm  ola  kim  bu  Medinei  Münev- 
verenin  bu  tertib  üzre  ziyaretleri  temam  oldukda  şart  oldur  kim 
ihtida  kelevvel  pâk  gusül  idüb  ve  pâk  libaslar  giyüb  yahud  mahrem 
varırsan  dahi  nurun  âlânurdur  Adâb  üzre  kaPa  kapusından  içeri 
girüb  ta  Hazreti  Resulün  camii  şerifine  varınca  salâvatı  şerifiye  mü- 
davemet  iderek  vara  Amma  evvelki  gibi  Babı  Selâmdan  girmiye 
Adâb  oldur  kim  bu  ziyareti  vedada  Hazreti  Resaletpenahm  payi 
saadeti  tarafında  Babı    Cebrilden    girdikde  hu  duayi  okıya 

^^J.^  oJ,:^j  4İİ  Jl  V  ji  (jl^  J  Aj  -\^tl  U  jlr  j  -\^^t\  jli  diSi  JJ  (^XJj^ 

diyüb  Elveda  Ya  ResuluUah  Elveda  diyüb  giru  giru  gide  vesselam 
Elhamdülillah  bu  tertib  üzre  kırk  yıl  arzu  etdiğim  efendim  Hazreti 
Resaletpenahı  ziyaret  idüb  bu  üslûb  üzre  alâkaderülimkân  ve  evsafı 
şeriflerin  tahrir  ve  tesvid  etdik  ^j  ^ja  ^»  "Â*  Ve  saat  besaat  ziyaret 
etdiğimiz  yerleri  rub*u  dayire  ile  tahrir  eyledik  Evvelâ  bu  Medine 
iklimi  sanidedir  İklimi  sani  bikavli  hükema  öyle  bulunmuşdur  kim 
mebdei  arzı  20  derece  ve  27  dakika  ola  Ve  etvali  neharı  13  saat 
ve  15  dakika  ola  Ve  bu  ikîimi  saninin  vasatı  ol  makamdır  kim  arzı 
24  derece  ve  4  dakika  ola  Ve  tuli  neharı  13  saat  ola  Efvahı  [1]  ve 
gündüz  beraber  ola  Hayır  Bu  söz  efsanedir  Mekkede  bile  şeb  ruz 
beraber  değildir [2]   Amma  bu  Medinede  tuli  nehar  on  üç  saat 


[1]      Bağdad   Köşkü  nüshası   (âlemde  iklimi  sani) 

[2]  »  »  »  (müddet    nehar    leyi    beraber    değildir    Mekkeden    canibi 

cenuba  on  iki  saat  lebi  deryada  Cidde  benderindendir  Yelmelm  nam  mahalde  dürüst  şeb 
ruz  beraberdir) 


664  EVLİYA  ÇELEBt 

[1]  beyan  ider 

Evvelâ  Hüseyin  paşa  efendimiz  tarafından  toplar  atılub  cemii 
huccac  ziyareti  veda  günü  Medineden  cenub  canibine  şahrah  ile  gide- 
rek  şehrin  iki  canibinde  sarayı  âli  iderek  tathir  olmuş  kara  taşlıklı 
yollar  ile   2  saatde 

Menzili  Bi'ri  Hazreti  [2] 

lerin  yıkmıyub  meks  iderler  Tevabii  çok  olan  hayme  ve  hargâhların 
kurarsa  sa'y  iderler  Evvelâ  Bi'ri  Ali  nam  mahal  bir  düz  yerde  bayırlar 
kurbinde  Hazreti  Ali  bostan  kuyusu  gibi  bir  vasi  kuyu  kazmış 
Canibi  erbaasmdan  sığırlar  ile  doUablarından  âbı  hayatı  çekilüb 
^.9  \jj:s^  havzu  azimler  vardır  Anlara  Bürkei  Ali  derler  Bu  âbı 
hayat  ol  bürkiye  leb  berleb  olub  bu  kadar  bin  huccacı  üryan  ve 
püryan  ve  giryan  künan  gusül  idüb  taşra  çıkub  ihramların  kuşa* 
nırlar  Ve  Bi'ri  Aliden  nuş  iderler  Gayet  leziz  sudur  Ve  kuyusu  al- 
çakdır  Ve  hurma  bağçeliği  içinde  bir  teferrücgâh  yerdir  Ve  canibi 
erbaasmda  ahalii  Medinenin  bağları  ve  çiftlikleri  vardır  Ve  bu  ma- 
halde ehli  Medinenin  cümle  âyânı  ve  huccacı  ve  ehli  esnafları  gelüb 
bir  azîm  ordu  hazar  kurulub  beyi  şira  olur  Ve  ehli  Medineden  nice 
bin  fukara  gelüb  huccacı  müslimînin  ümmîlerine  ihrama  girmenin 
şurut  kuyudın  talim  iderler  Evvelâ  mezhebi  No*man  ibni  Sabit- 
de  ihramdan   evvel  gusül  sünnetdir  Andan  ihrama  girmek  dir 

Amma  ihrama  girmenin  üç  şartı  vardır  Evvelâ  biri  Müfred  bilhacdır 
Sani  Müfred  bilumredir  Salis  Müfred  bil  Kur* andır  Bu  cümleden  ef- 
daldir  Amma  ümmî  âdeme  gayet  müşkildir  Zira  ferayizi  müstehabat 
vacibat  sünenlerinin  kemahüve  hakkuhu  şurut  kuyudu  müşkildir 
Değme  âlim  şurutile  icra  idemez  Amma  hakir  zaif  terkib  fakir  olma- 
ğile  Umre  âsân  olub  umriye  niyyet  eyledim  Hazâ  duai  umre  j,*\  ^»«öi 
jur^t  o-^-»  j  öj*«Jij.iy  1^9  J^^>  j  ^-  ULi'j  Ju  ^^9  5^».)u.j\  deyu  ihram  kuşanub 
pabürehne  ve  serbürehne  olub  abdalı  üryan  oldukda  hu  duai  okıya 
Ve  savtı  âlâ  ile  feryad  iderek  tilâvet  ide  Duai  telhiye  '^.j-^  ^  -^ı^  «^rJ  1*4^' 
dil  di  p  V  iil^u  j  d\s  c»«Ji  j  j-J-»ö*  ^-J  iiî  diyu  ihram  ile  dervişan  gibi  reftar 
iderek  telhiye  duasın  okıya  Amma  elde  bir  arka  kaşıyacak  şart  ve 
sünnetdir  Zira  ta  Arafatdan  dönüb  Mine  (<-*)  hazarında  kurbanlar 
kesilüb  esbab  giymeyince  tırnagile  kaşınmak  yokdur  Eğer  kaşınırsan 
bir  kurban  cinaye  Jâzımdır  Anınçün  cümle  huccacın  elinde  birer 
arka  kaşıyacağı  vardır  Netice  bir  üryan  derviş  olub  alâyıkı  dünyadan 
beri  olursun  Ve  ihrama  girmek  oldur  kim  Ali  kuyusunda  badelgusül 
bir  pembe     bezinden    bir    peştamal  belde  ve  biri  dahi  eğninde  bürü- 

[1]      Bağdad   Köşkü  nüshası  (Mekkeden  Medineye  gitdij^imiz) 
[2j  »  »  »  (Ali) 


SEYAHATNAMESİ  565 

nürsiin    vesselam    Amma    harir  haramdır    Ve  üzerinde     dikişli  esbab 
olmıya  Amma  âlâtı  silâh  kuşanmıak  mukarrerdir  Amma  imamı 
kavlince  bu  Ayeti  Şerife  hükmünce  silâh  ve  akçe  kisesi    taşımak  caiz 
değildir  (Ayet)    ^l\  j  J(j.;vV  ^  J^sV  3  ^^j  vs  ^l\  ^^^  j^}  ^  oUy.*  ^^it  ^l\    emrine 
imtisalen  lâcenk  cidal  cayiz  değildir  Amma   imamı  ^ia  -üi^j 

Arab  aşkıyası  haline  vâkıf  olub  silâh  kuşanmağa  rıza 
verüb  cayizdir  demiş  <ji£  *iiiâ2-j  Bu  imam  kavli  üzre  zaif  olub 

umriye  niyyet  iden  bir  kac  vakit  nemaz  ihram  ile  kılub  yine  kel- 
evvel  esbabların  bir  yerden  giymeğe  rıza  verüb  Kâ'biye  karib  Umre 
nam  mahalde  yine  ihrama  girüb  ta  Minede  kurbanlar  kesilince  ih- 
ram ile  dura  Ve  esbabın  bir  yerden  giydigiyçün  bir  cinaye  kurban 
ide  Ve  eğer  her  gün  birer  esbabın  başka  başka  giyerse  her  esbab  içün 
birer  kurban  lâzım  gelir  Ve  tırnagile  kaşınsa  kezalik  cinaye  kurbanı 
lâzım  gelir  Ve  eğer  yalnız  hacca  niyyet  ideremsen  (idersen)  duası 
ve  niyyeti  böyle  tilâvet  olunur  Duai  niyyeti  ihramül  hac  J\  ^üi 
JUj'.iiı  c**j^\  j  <ı*iic.j>  V  J^-i^ -9  is*  ^t^  i  «i  »y--*'  «^^ti-Uji  diye  Bu  niyyetde  dahi 
tırnagile  kaşmmayub  ve  kehle  öldürmeyüb  füsuk  cidal  etmemek  ge- 
rek Ve  üçüncü  niyyet  niyyeti  Kurbandır  Duai  niyyeti  ihramı  Kurban 
JUî^u^  o*j>\  3  *^l\i  „j*»\\c.ı^  ^s*  Ll]\?  ^-f'  •^'tiı  j  ö,*.Juji  cj't  c«ü'  diyüb  tebiye  idüb 
Duai  telhiye  d\!  ^^1  i  d\a>  3  -«■  o.«Jii  ai-»  ö\  a..]  dU  oip  v  ^;J  ^««<  ^.J  Bu  niyyetde 
dahi  tırnagile  kaşınmayub  pire  ve  kehle  öldürmeyüb  ve  lâfüsuk  velâ 
cidal  nassı  katıı  emrine  fermanber  olub  kimse  döğmeyüb  söğmeyüb 
cenk  cidal  eylememek  gerek  Zira  cinaye  kurban  etmek  gerek  Eğer 
bunlara  tahammül  ideyim  kehle  ve  pire  öldürürüm  ve  tırnagile  ka- 
şınırım ve  sevdazede  kimesneyim  çekişirim  ve  döğüşirim  dersen  müf- 
reden  bil  umre  niyyet  etmeden  evlâsı  yokdur  Zira  üç  vakit  salâtı  eda 
idince  ihram  ile  dururum  ve  cümle  esbablarım  giyerim  ve  cinaye 
bir  kurban  ile  cinayei  iskat  iderim  dersen  Umre  niyyetinden  âsân 
niyyet  yokdur  Ve  bu  Bi'ri  Alide  üc  nevi  üzre  niyyet  idüb  ihrama 
girdikden  sonra  bu  Bi^ri  Alide  bir  Mescidi  Hazreti  Ali  vardır  Bir 
hurma  hadikası  icre  on  iki  kubbe  kârgir  bina  minaresiz  mesciddir 
Cümle  huccac  anda  ikişer  rikât  sünneti  ihram  kılub  hukuku  valideyn 
içün  dua  etmek  gerekdir  Bu  mescidin  ne  mahfili  ve  ne  minberi  ve 
ne  döşemesi  vardır  Cümle  kum  döşeli  bir  mescidi  münevverdir  Bu 
Bi'ri  Alide  cümle  huccac  beyaz  kefenlerin  boğazlarına  geçirüb  başı 
kabak  yalın  ayak  âdemlerin  di^J  ^4\n  di.j  sadaları  evci  asumana  peyşveste 
(peyveste)  olub  sadyi  Allah  Allah  kopar  kim  güya  mahşer  gününden 
bir  nişan  olur  Dağ  ve  taş  beyaz  kefenli  âdem  ile  malâmal  olub  her 
kes    alâyıkı    dünyadan  el  çekerler    Badehu  Bi'ri  Alide    salâtı  mağribi 

[1]      Bağdad   Köşkü  nüshası   (  U4Lİ j    J ) 


666  EVLİYA  ÇELEBİ 

eda  idüb  nefirler  çalınub  Bi'ri  Aliden  cümle  tulumları  doldurmak 
gerek  Zira  ileri  Kuburu  Şühedada  su  yokdur  Andan  meş'aller  çıra» 
gan  olub  kıble  canibine  tathir  olmuş  yolların  iki  canibinde  Medine 
kuraları  içre  ubur  iderek  Bi^ri  Aliden  öte  Mekke  şerifi  hükmündedir 
Gayet  emn  emandır  Yagî  ve  bagî  ve  dagî  Urbanı  üryan  havfi  yokdur 
Amma  ordu  içindeki  akkâm  meşalciyan  ve  kavvas  ve  sakka  ve  cemmal 
haşaratların  hırsızlarından  gayet  ihtiraz  lâzımdır  Bi^ri  Aliden  cenuba 
yine  taşlı  ve  hayırlı  pak  yerlerdir  Anda  o  kadar  havf  olunmaz  Belki 
içre  giderek 

Karye  Karye 

hükmünde  bağ  ve  bağçeli  cami  ve  hammamlı  mamur  kuralardır 
Bunları  ubur  iderek  cabeca    mugeylân  aheste  reviş  giderek   12   saatde 

Menzili  Kuburu  Şüheda 

Bayırlı  ve  taşlı  ve  mugeylânlı  bir  Melek  Ahmed  paşa 

efendimiz  Şam  veziri  iken    ol  sene  giden    huccacdan  bu  mahalde  bin 

Resalet  asrında  Mekke  münkirleri  ile  bu  mahalde 
cengi     azîm    olub    binden    mütecaviz     sahâbei  kiram  hâlâ 

merkadi  şerifleri  zahir  ve  bahirdir  Bu  menzilde  mugeylân  hıyaban* 
lan  içre  meks  olunub  Çün  Urban  mekûlât  meşrubata  müteallik  âbı 
hayat  sular  getirdiler  Hamdi  Huda  kiçelerin  dürüb  vakti  seherde 
nefirler  çalınub  andan  yine  cenuba  dere  ve  tepe  ve  evci  semaya  ser- 
çekmiş  kayalı  dağlar  içre  merhum  Ali  Beğin  tathir  etdüği  mugeylânlı 
yollar  ile  Bürke  (i)  Hayreti  Ihni  M.esnd  Bir  azîm  bürkedir  Amma 
suyu  yokdur  Buna  karib  Şeyhül  Harem  hürkesi  ve  sebil  var  Anı  ubur 
idüb  bir  azîm  sa'b  dereler  içre  kâh  şarka  ve  kâh  garba  eğri  büğrü 
sengi  hârâlı  dere  ve  depeli  yerler  ile  ubur  iderek  Mastabai  Gazal 
(Ji;p  ija^-.)  tariki  âmin  sol  canibinde  bir  yalçın  kaya  dameninde  bir 
küçük  soffadır  Hazreti  Resaletpenah  bu  mahalde  avcılara  rast  gelüb 
görseler  kim  bu  sayyadlar  bir  gazali  sayd  etmişler  Hemen  ceyran  Haz- 
reti Resaleti  görünce  biemrillâh  lisana  gelüb  Ya  Muhammed  Beni 
bunlar  sayd  idüb  yeseler  gerek  Benim  hod  iki  körpe  kuzucağım  var 
Anlar  bana  muntazırlardır  Hâlâ  ac  kalmışlardır  Aman  Ya  Resulallah 
Rahmeten  lilâleminsin  Bu  avcılardan  beni  halâs  eyle  Varub  yav- 
rularımı duylıyub  yine  geleyim  Andan  beni  boğazlıyub  kefafı  nefs 
etsinler  deyu  ceyran  tazarru  naliş  ve  reca  etdi  Derhal  sahibi  kerem  kânı 
keremkârlık  idüb  sayyadlara  buyurdılar  kim  Bu  ceyranı  koyverin  varub 
kuzularına  süd  verüb  yine  gelsin  Ol  gelince  ben  mütekeffil  Beni  bu 
mahalde  ceyranın  yerine  boğazımdan    kayd  idin    buyururlar    Sayyadı 


SEYAHATNAMESİ  667 

münkirler  dahi  görekim  (  görelim  )  bu  kâr  âhiri  niye  müncer  olur 
diyüb  Hazreti  ceyranın  yerine  kayd  bend  idüb  ceyranı  halâs  iderler 
Derhal  gazal  kuzularına  varub  süd  verüb  oğullarına  ider  İki  cihan 
serveri  Muhammed  benim  içün  hapisdir  Anı  kefaletden  halâs  idüb 
va'dime  hilaf  etmeyim  Beni  avcılar  yese  gerek  deyu  sergüzeşt  seren- 
camını  takrir  idüb  kuzuları  ile  vedalaşub  ceyran  ceyran  gibi  sekerek 
derhal  huzuru  ResuluUaha  gelince  sayyadı  münkirînler  bu  hali  görüb 
derhal  on  ikisi  de  imana  gelüb  sahâbei  güzînden  olub  ceyranı  âzâd 
etdiler  Anınçün  bu  soffaya  Mastabai  Gazal  derler  Bu  soffa  üzre  Haz- 
ret  secdei  şükür  etdüği  mihrab  vardır  Ayende  ve  revendiye  ârâmgâh 
ve  ibadetgâh  bir  yerdir  Bunda  dahi  teberrüken  iki  rikât  nemaz  kıl- 
mak sevabdır  Bu  mahalli  ubur  idüb  yine  dere  ve  depe  ve  sarp  dağ- 
lar içre  tathir  olmuş  tankı  âm  ile  ve  kâhi  kumsal  içre  ta  Kuburu 
Şühedadan   13    saatde 

Menzili  Hazreti  Cüdeyde    (  oo.-.^  \j  ) 

Şerif  hazretlerinin  hükmünde  bir  vasi  dere  içre  iki  canibi  sen- 
gistan  kızıl  dağlar  içre  altı  yüz  bağlı  ve  bağçeli  ve  hurmalı  mamur 
abadan  kasabadır  Tamir  termimine  sebeb  Mısır  Emirülhaccı  merhum 
ve  mağfurünleh  Rıdvan  Beydir  Bu  dere  içre  yüz  bin  hurma  diraht- 
leri  vardır  Yedi  güne  nazik  hurması  ve  gül  gülistanı  ve  pür  mahsul 
ve  pürkiyahatlı  ve  âbı  hayat  sulu  ve  cümle  haneleri  kârgir  bina  ve 
cibs  ile  puşide  hanei  Urbandır  Ve  halkı  gayet  ağniyadır  Ve  Rıdvan 
Beğin  kârgir  bina  bir  cami  (i)  ve  bir  alçak  minaresi  ve  bir  hammamı 
ve  esvakı  muhtasarı  vardır  Ve  camiin  mihrabı  önünde  bir  âbı  hayat 
suyu  var  Ayni  Zerka  derler  Bundan  gayri  bu  şehir  içinde  nice  bin 
çahı  mâlar  vardır  Amma  gayet  ısıcakdır  Sehl  kesbi  heva  etse  buz  paresi 
olur  Gerçi  bu  kasabada  altmış  dükkândır  Amma  cümle  huccacı  ga- 
nimet etdiler  Ve  bu  şehrin  Arab  sittileri  arzı  cemal  iderek  cümle 
metaların  getirüb  beyi  şira  iderler  Ve  gayet  mahbubei  zemane  nis- 
vanları  vardır  Misli  meğer  Şam  Havranında  ola  Ve  bu  şehrin  şar- 
kında kayalar  dibinde  Ziyareti  Şeyh  Sadeddini  Rumî  Sahâbei  kiram- 
dandır  Bir  kubbei  sagire  içinde  medfundur  >.j»J»o^-  u^^s  Bu  şehrin 
deresi  içre  baş  aşağı  bin  adım  yine  bu  Cüdeyde  ahalisinden  kırk 
elli  hane  ve  bir  mescidi  ve  bir  bürkei  azîmi  Sultan  Muradı  Rabiin 
validesinindir  Suyu  yine  Ayni  Zerkadandır  Amma  dükkânları  yokdur 
Bu  mahalde  hurmalık  içinde  Ziyareti  Şeyh  Salihi  Rumî  müfid  ve 
muhtasar  kubbecikde  medfundur  Bu  mahallere  ta  Bedr  Huneyne 
varınca  Hazreti  Resaletpenah  Vadii  nahli  Huneyn  buyurmuşlardır  Bu 
Cüdeydede  vakti  zuhurda    küsü  rihletler  çalınub  safi  hurmalı  bağ  ve 


668  EVLİYA  ÇELEBİ 

bağçe  ve  dereli  abadan  kuralar  içre  bazı  yeri  yalçın  kayalı  evci  asu- 
mana serçekmiş  mehib  kûhu  bîsütunlar  içre  ve  bazı  yeri  kumsal  ve 
bazı  yeri  mugeylân  ağaçlı  dağlar  içre  olmak  ile  kâh  şarka  ve  kâh 
garba  eğri  büğrü  yollar  üzre  gidüb  Bedr  Huneyne  karib  tariki  âmin 
şarkında 

Cebeli  Sacnan  ( jl:^  ^^^^  ) 

Evei  semaya  kad  çıkmış  bir  ahmerüUevn  üryan  cebeldir  Hazreti 
Resalet  penah  Hicretin  sene  tarihinde  Cudeybiyye[l]  gazasına  giderken 
bu  mahalde  askeri  islâm  meks  idüb  Hazreti  Resul  bu  dağ  üzre  çıkub 
askeri  İslama  nazar  idüb  dua  etmişdir  Bu  cebelde  maadini  zümrüd 
vardır  Ve  bu  Cüdeybiyye  [2]  feth  olub  ol  vakit  Seyyidi  veledi  beni 
âdem  ve  mefhari  hümei  âlem  akalîmi  seb*ada  olan  mamurei  zeminde 
Kırallara  ve  Acem  Şahı  Perviz  Şaha  fetihnameler  ile  elçiler  gön- 
derüb  İslama  davet  kıldılar  Ve  bu  Cebeli  Sacnanm  canibi  garbisinde 
Cebeli  Arec  (  ^^^  j^-  )  derler  bir  cebeldir  Olkadar  âli  değildir  Hazreti 
Resaletin  Bedr  Huneyn  gazasından  ganimet  olan  koyun  ve  keçileri 
garlar  içre  yatub  otlarlardı  Ol  ganemler  zürriyyetinden  beyaz  örgüçlü 
koyunları  ve  münakkaş  keçileri  vardır  Bu  ciballeri  hayli  mesafei 
baideden  seyir  temaşa    idüb  yine  oldereler  içre 

Karyei  Karyei  Karyei  Karyei 

Cümle  bu  kuralar  mamur  âbâdan  bağ  ve  bağçei  gülistan  nah- 
listandır  Ve  âbı  hayatı  Ayni  Zerka  bu  kuraların  içinden  cereyan 
ider  Mucizei  Resuldür  Bu  Ayni  Zerka  Hazreti  Resaletpenah  ne  ca- 
nibe azimet  buyururlarsa  tahtelarzdan  bu  Ayni  Zerka  cereyan  idüb 
Hazretin  murad  idindikleri  yerde  zahir  olurdu  Anınçün  beynel 
Mekke  vel  Medine  bu  Ayni  Zerka  gidüb  Merdivenin  canibi  garbisinde 
gayib  olur  Ve  bâlâda  mezkûr  olan  kuraların  sagir  ve  kebiri  ve  mah- 
bub  ve  mahubeleri  has  ve  beyaz  ekmeklerin  ve  mutabbak  kâhlarını 
ve  gûnagûn  hurma  ve  batihlerin  ve  şair  ve  fullerin  şahrah  üzre  çıka- 
rub  cümle      huccacı  ganimet  iderler 

Karyei 

Bu  dahi  üç  yüz  haneli  bağlı  ve  bağçeli  bir  cami  hammamh  ve 
Ayni  Zerka  sulu  bir  mamur  keryedir  Şerif  tarafından  bunda  bir 
şerif  hâkimdir  Bunda  dahi  eümle  sittiler   metaların  meydanı  muhab- 


[1]      Bagdad   Köşkü   nüshası   (Hudeybiyye) 
[2]  »  »  »  (Hudeybiyye) 


SEYAHATNAMESİ  669 

bete  çıkarub  beyii  iderler  Bu  karye  abalisinden  olmağile  huccacın 
kalmış  develeri  yerine  kiraları  ile  hayli  deve  verdiler  Ve  bunda 
cümle  huccaca  deve  Aini^ıii  ^}_^  j^j^»  ^  ^t  a-M-HI  ««iî  diyu  sıbyanları  istik- 
bale çıkarlardı  Ve  dahi  j^kc^  j'^x,  ^u.  u*  ^  L  deyu  yağlı  ve  ballı  gözle' 
melerin  ahu  gözlü  Ve  dahi  ubur  idüb  ta  Cüdeydeden   [2]  18  saatde 

Evsafı  kal'ai  Bedr[ı]  ( jo.  Us) 

Sen  2  tarihinde  Hicretden  sonra  bizza(t)  Hazreti  Resaletpenahın 
fethidir  kini [3]  Ebu  Cehli  lâîn  yetmiş  nafer  ehli  sakar  keferei  fecere  ile 
maktul  oldılar  Tali  yetmiş  nefer  kimesne  ile  bedesti  Kâ'b  bin  Öme- 
rül  Ensarî(i)  esir  idüb  Hazreti  Resalet  huzuruna  dest  berkafa  bağlı 
getirüb  cümles  islâm  ile  müşerref  olub  Hazreti  Abbasın  başına  Haz- 
reti Resalet  kendü  siyab  imamelerin  giydirüb  cümle  sahâbei  kiram 
Mübarek  ola  ya  Abbas  didiler  Hasılı  kelâm  bu  cenkde  reisi  müşrikin 
Ebu  Cehl  nam  pehlivanı  lâîn  yetmiş  aded  facirîn  ile  kati  olub  yedi 
bin  nefer  kefere  mürd  oldu  Ve  bin  neferi  şerefi  islâm  ile  müşerref 
oldu  Ve  altı  yüz  sahâbei  kiram  şehid  oldu  Bu  cenkde  küf  farın  inhi- 
zamm  Mekkede  Ebu  Leheb  lâîn  işidüb  derdinden  haste  olub  ol  hali 
bedfiali  pürmelâl  ile  bedhanesine  odun  getirirken  bir  senk  üzre  te- 
neffüs içün  odunu  koyam  zan  idüb  derhal  arkasından  odun  taşın 
ardına  devrilüb  oduna  bağlı  olan  ip  boğazında  kalub  Ebu  Leheb 
boğulub  mürd  oldu  Hakkında  Surei  Tebbet  nazil  olub  (  Ayet  ) 
•^--ü-  J^^  ^^-^î^i  ^1»^*-'^=^  Âyeti    atım    hakkındadır  fethinde  hayli 

üsret  çekilmegile  cümle  sahâbei  kiram  Hazreti  Resaletden  reca  idüb 
kaPasm  münhedim  etdiler  Hâlâ  cabeca  âsârı  binaları  zahirdir  Ve  hîni 
muhasarada  Hazreti  Resalete  atdıkları  taşlar  biemrillah  kum  gibi 
olub  şehrin  cenubu  canibinde  bir  küçük  kumlu  cebeli  sagiredir 
Ve  yine  bu  şehrin  cenubunda  orduyu  Resul  meks  etdüği  verde  Haz- 
reti Resaleti  basaadetin  haymei  mübarekeleri  kurılan  mahal  bir  alçak 
soffacıkdır  Ve  mihrabında  ibadet  iderler  Ziyaretgâh  has  âmdır  Ve  bu 
şehre  havale  kıble  canibinde  şehirden  beşyüz  adım  bir  alçacık  kaya- 
lı dağ  üzre 

Garı  Nebi 

Hazreti  Resul  bu  gar  içre  ibadet  idüb  sahâbei  kiramın  mansur 
ve  muzaffer  olmasıyçün  dua  iderdi  Bu  dahi  ziyaretgâhdır  Ve  bu  ga- 
zayı Bedr  Huneynde    nekadar  sahâbei  kiram  şehid    oldılarsa    bu    ma- 


[1]      Bağdad   Köşkü  nüshası  (Huneyn) 

[2]  »  »  »  (Hudeydeden) 

[3]  »  »  »  (Müşrikini) 


70  EVLİYA  ÇELEBİ 

halde  medfunlardır  aJc  aMI^^j  Bu  Bedrde  olan  gazayi  ekber  meğer  Ohud 
gazasında  olmuş  ola  Hazreti  Resalet  binefsihi  yirmi  sekiz  gaza  etmiş* 
lerdir  Amma  Bu  Bedr  gazası  ve  Ohud  gazası  cümleden  gazayi  ekber 
lerdir  Bu  Bedr  Huneynin  canibi  cenubunda  bir  muattal  susuz  kuyu 
vardır  Bu  cebelde  mürd  olan  fecerelerin  lâşei  murdarların  Hazreti 
Resaletin  emrile  bu  çahı  gayyaya  ilka  idüb  yerlerin  darülbevar  iken 
dünyada  bi'ri  bevar  oldu  Ebu  Cehl  lâîn  dahi  bu  bi'ri  muattalda  a- 
melî  batılasile  bu  bi'ri  amikde  kaldı  Amma  rayihalarından  bu  bi're 
yakın  varılmaz  Ve  dayima  bir  feza*  ve  ceza'  vaveyla  sadası  istima 
olunur  derler  Amma  hakir  bu  çahı  sakarın  yanından  geçdim  Sada- 
ların  istima  etmedim  Amma  rayihai  habiseden  gücile  ubur  etdim 

Der  vasfı  Bedr  Huneyn 

Bu  şehrin  canibi  erbaası  yalçın  kızıl  kayalardır  Belidesi  bir  vasi 
fezaya  vaki  olmuş  hurma  şecerli  bir  belidedir  Lebi  Deryayı  Kulzüme 
beş  saat  karib  memerri  naşı  huccacdır  Şerif  hazretleri  tarafından  bir 
şerif  kayimmakam  hükümetidir  Ve  Mekke  mollası  niyabetidir  Bir 
kumsal  sahra  içre  dört  yüz  toprak  örtülü  Arab  beyitleridir  Bir  kârgir 
bina  camii  var  Altı  kubbei  müdevverdir  Mihrabı  ve  minberi  tarzı 
kadimdir  Amma  minaresi  yokdur  Hareminden  Ayni  Zerka  cereyan 
idüb  camiin  sol  canibinde  bir  büyük  bürke  vardır  Anda  cereyan 
idüb  leb  berleb  olur  Bu  bürkenin  canibi  kıblesinde  bir  kubbeli  bir 
mescidi  dahi  var  Ve  bir  hammamı  var  Amma  hanı  yokdur  Ve  cüm- 
le iki  yüz  miktarı  müfid  muhtasar  dükkânları  vardır  Ve  Mısrın  hac 
yolu  dahi  bu  şehirde  Şam  yoluna  muttasıl  olur  Ve  Mısır  huccacı 
bu  Bedr  Huneyne  gelüb  iki  gün  cice  meks  idüb  kanadili  bîhisab  ile 
ve  meş'ali  fanusu  lâyuadler  ile  orduyi  huccacı  çıragan  edüb  şebi 
muzlimleri  ruzu  ruşen  olur  Ve  nice  bin  tüfenk  ve  top  ve  fişenkler 
atılub  Hazretin  Bedr  gazası  şadmanm  iderler  Temaşagâhdır  Bu  şehir 
lebi  deryaya  karib  olmagile  Mısırdan  cemii  eşya  bu  şehire  gelüb  ga- 
nimet olur  Hattâ  bunda  cümle  huccac  zahirelerin  belâgan  mabelag 
alub  develerine  ikişer  alik  verdiler  Ve  bundan  cemii  tulumları  su  ile 
doldurub  yola  azimet  etdiler  Badezzuhur  bu  şehirden  kalkub  kâh 
şarka  ve  kâh  canibi  kıbliye  ve  kâh  garba  ubur  iderek  üçüncü  saatde 
Bahri  Kulzüm  nümayan  olub  Süveysden  gemilerle  giden  huccaclar 
ve  zahire  gemileri  bizimle  beraber  kavayi  lâtif  ile  giderlerdi  Biz  dahi 
ubur  iderek 

Sahrayi  Meymun  (J^^-*  ^5'.*=^) 

aU\  c*»'i.J»  bir  çöl  bir    çölistan     ve  bir  berri     beyaban    sahrayi  bipa- 


SEYAHATNAMESİ  671 

yandır  kim  ii9\c(,4UT  Bir  âdem  katardan  ayrılub  kenduyi  gayib  etse 
geze  geze  maymuna  döndügiyçün  Maymun  Ovası  derler  Güya  Hey- 
hat sahrası  gibi  güneş  çölde  doğar  ve  çölde  batar  Amma  sahrayi  Hey^ 
hat  çemenzar  ve  havadar  ve  lâlezardır  Bu  Maymun  sahrası  gibi  yabis 
ve  bi  hasıl  ve  şiddeti  harlı  değildir  Amma  bunda  âdem  tepesinden 
pişer  ihramda  olan  huccac  kebab  olayazdılar  Amma  (Hadis)  aHijU'i^  j.^» 
dır  Bu  çölün  canibi  şarkîsi  ta  Bağdad  ve  Basrıya  müntehidir  Kaba- 
yili  Beni  Meval  J»^-.  ^  ve  Beni  Can  öI^  J-.  netice  yetmiş  güne  kabaili 
Urban  bu  sahrayı  Meymunun  nihayetinde  ve  dahilinde  tavattun 
etmişlerdir  Bu  çöl  içre  cümle  huccacın  develeri  biemrillâh  ejderi 
heftser  olub  gükriyerek  ceyran  gibi  sekerek  acele  ile  giderek  14 
saatde 

Sebili  Meymune  bintül  Haris  (c^jlii-ı.;  ^y^^  j^x-) 

Ümmülmüminîn  ehli  beyti  Hazreti  Resulullahdır  Bu  sahrayi 
Meymun  ol  Meymune  hanın  milki  mevresi[l]  olmagile  anınçün  Va- 
dii  Meymun  derler  Hâlâ  mamur  sebildir  Her  kim  şerif  ise  nazırı  an- 
lardır Bu  mahalde  hayme  ve  hargâhsız  sehl  meks  idüb  develere  nafa- 
kaların verüb  derhal  nefirler  çalınub  yine  kıble  canibine  Sahrayi 
Meymun  içre  acele  ile  gidilüb  nice  develer  kaldı  Zira  çöl  çölistan  ve 
rimalistan  ve  bîeman  yerlerdir  İmaretden  bir  nişan  yokdur  Amma 
çöl  Urbanlarma  Şerif  Sa'd  hazretleri  tenbih  etmişkim  Eğer  bu  çölde 
huccacın  bir  şeyi  zayi  olursa  sizden  tazmin  olunub  deriniz  yüzerim 
diyu  tenbih  ve  tekid  idüb  hamdi  Huda  emniyyet  üzre  ubur  idüb 
huccacın  kalan  develerinin  yerine  dine  develer  verüb  cümle  ehli 
iyalleri  tariki  âm  üzre  çıkub  metaların  füruht  iderek  huccacı  gani- 
met etdiler  Ve  bu  çölün  sağ  canibinde  yine  Bahri  Süveyş  nümayan 
idi  Zahire  ve  huccac  gemileri  pupa  eyyam  ile  giderlerdi  Biz  dahi  bu 
çölde   7  saat  gidüp  . 

Karyei 

iki  yüz  haneli  hurma  bağlı  ve  Ayni  Zerka  sulu  bir  mamur  kar- 
yedir Bunun  halkı  dahi  şahrah  üzre  metaların  beyi  iderler  Kavunu 
karbuzu  ve  hurması  firavandır  Ve  bunda  bir  kubbei  sagire  içinde 
Ziyareti  §eyh  cenbinde  bir  cami  var  Ve  bir  âbı  hayat  kuvuzu  var 
Bunda  karar  etmiyüb  yine  çöl  çölistan  içre  deve  kuşları  ve  tavşan 
ve  ceyranlar  huccac  içine  girüb  sayd  şikâr  iderek  bir  hay  huy  ile 
ubur  idüb  yine  (1)  kuşu  yumurtaları  bularak  delluzünnebi  yiyerek 
çölün  nihayetinde  sol  canibimizde  gücile  nümayan 

[1]   Böyle  harekelenmiş. 
[1]  (Deve)  olacak 


672  EVLİYA  ÇELEBİ 

Cebeli  Tayyîbe  Sultan  (^lU--  'k.I.   l>.) 

Duhteri  ferhunde  ahteribu  cebeli  müntehada  yaylaklanırmış  Âbı 
havası    nebatat    kiyahatı  ve    mahsulâtı     firavan  saat    baiddir  Bu 

sahrada  iki  gün  acele  ile  gitdik  Yine  ol  Cebeli  Tayyibe  nümayan  idi 
Ve  bu  çölde  şikâre  gelir  Ve  bu  menzilde  dahi  çok  deve  kaldı  Ve  ni' 
ce  âdemler  şiddeti  hararetden  bîtab  ve  bîmecal  durub  piyade  kalmış 
yetmiş  nefer  zaif  âdemleri  develere  bindirdiler  Ve  hamdi  Huda  bî  sam 
asakiri  Şam  salimin 

Kariye 

dahil  oldu   İki  yüz  evli  bağ  ve  bağçeli  cami  hammamlı  ve  durub 

canibi  erbaa  kuralarında  nice  bin  Urban  cem  olmuş  idi  Cümle  huc* 
cac  levazımatların  görüb  ubur  iderek 

Kariye 

Bu  dahi  iki  yüz  haneli  bağı  irmeli  ve  bir  cami  ve  hammamlı  ve 
Ayni  Zerka  sulu  mamur  karyedir  Anı  dahi  ubur  idüb  yine  çölistan 
içre  gidüb  ta  sahrayi  Meymune  sebilinden  18  saatde 

Menzili  Kasabai  Rabia  Eşmesi 

Şerif  hazretleri  hükmünde  yine  şürefalardan  biri  hâkimdir  Ve  Mekke 
mollası  niyabetidir  Şehri  Süveyş  deryası  sahiline  bin  adım  karib  Meymun 
Sahrasının  nihayetinde  bir  vasi  sahra  içre  bağlı  ve  bağçeli  gûnagûn 
nahlistanlı  bir  mamur  kasabadır  Bir  camii  ve  bir  hanı  ve  iki  yüzden 
mütecaviz  müf id  muhtasar  Urban  evli  ve  elli  dükkân  suku  muhtasarı 
vardır  Ve  canibi  erbaasında  âbâdan  kuraları  vardır  Cümle  ahalileri 
metaların  getirüb  füruht  iderler  Ve  iki  yüzden  mütecaviz  su  kuyuları 
var  Amma  lebi  deryaya  karib  olmagile  suları  surdur  Ayni  Zerka  bu 
mahalde  gayibdir  Ve  bir  azîm  bürkesi  var  Mısır  huccacı  bunda  bir 
gün  mütekaid  olub  cümle  ihrama  girerler  Anlara  ihrama  girmek  bu 
mahalde  olmuşdur  Ve  Mısır  huccacı  bizim  Şam  huccacmdan  üç  gün 
mukaddem  ubur  etmişler  Hemen  yine  bu  mahalden  küsü  rihletler 
çalınub  yine  çöl  çölistan  içre  deve  kuşları  ve  hargûş  ve  ceyranları 
sayd  şikâr  iderek  ve  mugaylân  dirahtleri  üzre  Hak  Kuran  ve  Yusufcik 
kumrılarının  sadasın  istima  iderek 

akabesi 

Olkadar     sa'b    değildir    Amma    bir    yerde  ârâm    etmeden    uyku- 


SEYAHATNAMESİ  673 

suzlukdan  develer  bîtab  bîmecal  olub  yetmiş  deve  ve  on  re*s  at  kaldı 
Ve  ziyade  kalan  âdemleri  yine  pa§a  baş  develere  bindirüb  saat  gidüb 
bu  kum  deryası  içre 

Şükür  Akabesi  (  ^  "t*^  J^^  ^ 

^'»^  ,.*A3i  Cümle  hayvanat  garkı  rimal  ve  müstağrakı  arakı  zülâl  ola- 
rak kâmil  bir  adım  yokuş  yukaru  ve  bin  adım  eniş  aşağı  kum  der- 
yası kim  cümle  âyânı  kibar  ve  pır  sigar  piyade  olub  iki  yerden  gay- 
ret kuşağın  kemerlerine  bend  kılub  tahtırevanları  el  üzre  aşırub  cüm- 
le ibadullah  sadayi  Allah  Allah  diyerek  feryad  figan  iderek  Akabei 
aşdılar  Amma  yetmiş  seksen  mikdarı  devabat  makulesi  kaldı  Bu  ka- 
lan develeri  ol  an  geride  Urban  alırlar  Kim  kime  bakar  Mahşerden 
bir  nişandır  Zira  Arafata  yetişmeğe  dört  gün  kaldı  Ve  beş  konağımız 
dahi  var  Huda  rahmet  eyliye  Mısır  Emiri  haccı  Rıdvan  Bey  bu  Aka- 
benin  kumun  tathir  etmeğe  bin  guruş  vakıf  eylemiş  Her  sene  rima- 
1in  tathir  iderler  Amma  yine  sa'b  Akabedir  kim  cemii  hayvanatların 
akabesidir  Ve  ölüm  kanarasıdır  Ve  bu  akabe  başında  yolun  sağında 
bir  çarkûşe  divar  üzre  beyaz  mermerde   celi  hattile   (Tarih) 

o'^  jU^  XS-\  jUa-l -  Ij   jU-  ^\^  jlkiDl  LVö-*  X\  Â    ^jJlÂ*    -\)J^  ^\  ) 

Ve  bu  akabenin  iki  tarafına  mezkûr  padişahlar  iki  saat  yer  kara 
taşdan  şeddi  metin  divar  çekmişlerdir  kim  bu  tariki  âmmı  kum  gark 
etmiye  Amma  yine  rimalden  halâs  olmıyub  her  sene  nice  yüz  develer 
kalır  Ve  bu  divarın  dahi   (Tarihi) 

Bu  mahalli  dahi  ubur  idüb  ta  Rabia  Eşmesinden  14  saatde 

Evsafı  Kal'ai  Güzelce  Bürke 

Bu  mahalde  meks  olunub  kaPası  nîm  saat  canibi  şarka  baid  bir 
yalçın  kaya  üzre  şekli  murabba  bir  sengin  bünyad  kaPai  atikdir  Sene 
871  tarihi  Iskenderde  Beni  Hilâl  padişahı  binasıdır  Anter  Oğulların- 
dan  malik  Sumhan   'c^y  bu  kaPa  üzre  cengi  azîm    etdüği   Antername 

A, 

de  masturdur  Andan  bu  kaPiye  Ali  Haşim  mutasarrıf  olub  ba*si  Mu- 
hammedül  Mustafanm  sene  13  tarihinde  Hazreti  Ali  fethidir  Hâlâ 
harabdır  Zira  Urban  tayifesi  sahranişindir  Kal'iye  meyyal  değillerdir 
Ba  kapanın  canibi  garbında  bir  bürkei  azîm  vardır  kim  içinde  ka- 
dırga gezse   yerim  dar     demez     Öyle  bir  vasi  bürkedir    Dairen  madar 

Evliya  Çelebi  9  —  43 


674  EVLİYA  ÇELEBİ 

cürmü  altı  yüz  adımdır  Hac  yolunda  böyle  bir  bürkei  azîm  yokdur 
Güzelce  Bürke  ismile  müsemma  babire  misal  bir  bürkedir  Sayir  bür- 
keler  gibi  suyu  dollablar  ile  yabud  baranı  rabmet  ile  değildir  KaPa 
canibinde  hurmalık  içinden  beru  Ayni  Zerka  gelüb  bürke  kenarında* 
ki  mescidin  divan  dibinden  bürkei  azîme  dahil  olub  derya  olur  An- 
dan taşub  bürkenin  canibi  garbisindeki  besatînlere  müstevli  olub  rey 
ider  Ve  bu  bürkenin  ta  vasatında  dört  amelî  meyil  bina  olunmuşdur 
Müruru  eyyam  ile  bu  amudlar  üzre  bir  kasır  varimiş  Ve  bürkenin  ca- 
nibi kıblesi  kenarında  çar  amelî  sütun  üzre  bir  alçak  kubbeli  mesacid 
vardır  Mihrabı  üzre  böyle  tahrir  olunmuşdur   (Tarih) 

kitabet  olunmuşdur  Ve  bu  bürkiye  karib  bir  mamur  köy  vardır  Ve 
etraf  kuralardan  dahi  cümle  Urban  zahayirlerin  getürb  beyimenye- 
zid  idüb  huccaca  ganimet  iderler  Ve  bu  mahalde  dahi  cümle  hayvan- 
lara nafakaların  verüb  suru  rihletler  çalmub  kâh  kumsal  ve  kâh 
ılgın  ağaçlığı  ormanları  içre  kıble  canibine  gidüb   7  saatde 

Asfan  (jU-=ii) 

nam  mahalle  varub  asla  ârâm  etmeyüb  güzer  olundu  Gayri  zeman 
huccacı  Şam  bu  menzilde  meks  iderlermiş  Canibi  erbaası  mamur 
kuralı  yerdir  Anı  ubur  idüb  acele  ile  ılgar  iderek  ta  Güzelce  Bürke- 
den  21   saatde 

Menzili  evsafı  Kasabai  Vadii  Fatıma 

Bir  bayır  zeylinde  iki  yüz  toprak  örtülü  kârgir  bina  mamur  Arab 
beytleridir  Ve  cümle  seksen  mikdarı  esvakı  muhtasarı  vardır  Ve  bazı 
hurma  yaprağile  örtülmüş  kubbe  misal  dükkânlar  dahi  vardır  Ve  bir 
alçak  bayir  dameninde  bir  kârgir  bina  camii  vardır  Ve  bir  alçak  mi- 
naresi var  Camiin  canibi  erbaası  §ecerei  müntehalar  ile  tezyin  olun- 
muşdur Ve  âbı  hayat  Ayni  Zerka  bu  camiin  hareminden  cereyan 
idüb  bu  mahalde  gayib  olur  Beynelharemeyn  cümle  menzillerde  nuş 
olunan  Ayni  Zerkadır  kim  Hazreti  Resaletin  daveti  ile  tahtı  zemin- 
den Medineye  varınca  cereyan  etmişdir  Bir  rivayetde  Hazreti  Resalet 
ticaret  ile  Şama  giderken  bu  Ayni  Zerka  bile  gidüb  bazı  menazillerde 
zahir  olan  âbı  hayatlar  bu  Ayni  Zerkadır  derler  Hakka  ki  bir  taım- 
da  ve  bir  elvanda  bir  âbı  hayatdır  Amma  beynelharemeyn  gayet  ısı- 
cakdır    Güze  ve  tulumlarda    sehl    kesbi  heva  etse  buz  paresi  olur  Ve 


SEYAHATNAMESİ  675 

gayet  seriiilhazıtn  âbı  safidir  Hakka  ki  mucizei  azimdir  kim  nice  bin 
dağı  ve  taşı  ve  çöl  çölistanı  bîmaaşı  aşub  Hazreti  Resaletin  muradı 
şerifleri  üzre  gelmişdir  Ve  kasabai  Vadii  Fatıma  ismile  müsemma 
olmasının  vechi  tesmiyesinin  aslı  oldur  kim  kaçnakim  Hazreti 
Resulü  Huda  ve  Muhammedül  Mustafa  Hicretin  sene  2  yine  bu 
sahraya  Hazreti  Resalet  Hazreti  Fatımaya  cihaz  ihsan  etdikleriyçün 
Vadii  Fatıma  hayratlarına  huddamlarınm  vazayiflerine  sarf  olunur 
bir  deşti  mahsule  yokdur  Zira  Mekkei  Mükerremede  ve  akalimi  seb'a- 
•da  ve  cümle  memaliki  islâmiyyede  olan  ümmeti  Muhammed  âlimdir 
Uç  kerre  yüz  bin  ibadullahı  huccac  mahlûkullah  olur  Bukadar  huc- 
cacın  Mekkei  Mükerremede  Qtuz  gün  gice  mihman  olduklarında 
cümle  taze  can  bulurlar  Ve  rahı  çölistanda  çekdikleri  meşakkatleri 
feramuş  idüb  yirmi  otuz  gün  safa  iderler  Tirfil  ve  ayrık  misal  bir  alefi 
vardır  On  gün  bir  hayvan  yese  semiz  olur  Ve  şehri  Mekke  içre  nice 
bin  deve  yükü  fitile  fitile  bükülmüş  otları  gelüb  beyi  olunur  Yine 
bu  sahranın  nebebatatına  noksan  gelmeyüb  biemrillâh  böyle  bir  mah' 
suldar  vadidir  Ve  bu  vadinin  canibi  kıblesinde  tariki  Mekke  üzre 

Soffai  Halâs 

Bir  taş  bina  soffacıkdır  İki  kademe  taş  nerdüban  ile  uruc  olunur 
bir  alçak  mihrablı  soffadır  Kaçankim  Hazreti  Resalet  Mekkei  Mü- 
kerreme  müşrikleri  derdinden  kâh  Yemene  ve  kâh  Tayif  ve  Abbas 
Adene  giderdi  Bir  gün  yine  refikleri  ile  Samı  Şerife  gitmeğe  azimet 
idüb  raha  müteveccih  olduklarında  Ebu  Leheb  ve  Ebu  Cehl  lâîn  Sü- 
raka  bin  Melik  nam  lâîne  bir  az  mal  ve  bir  hayli  menal  verüb  Haz- 
reti Resaletin  akabınca  yetişüb  Hazreti  şehide  etmeğe  taahhüd  idüb 
zırhın  giyüp  seyfi  mücezzemin  kuşanub  küheylân  atına  suvar  olub 
mızrağın  silkerek  azmi  rah  idüb  Hazreti  Resaleti  bu  Vadii  Fatıma 
kurbinde  görse  kim  Hazreti  Resalet  refikleri  ile  piyadece  zikrullah 
iderek  gitmede  Hemen  bu  gez  Süraka  at  bırağub  mızrağın  silküb 
Hazreti  Resalete  yakın  geldükde  cüdasile  Hazreti  Resalete  darb  idem 
derken  der  an  Hazret  o^j\  *^-'*  diyu  nutk  etdiklerinde  biemrillâh  Sü- 
rakai  arz  atile  donile  dutub  gark  olmada  Bu  hali  pürmelâli  Süraka 
görüb  Ya  Muhammed  Rametenlil  Aleminsin  Bilmedim  Düşmenlerin 
iğvasma  uydum  Estağfirullah  Beni  bundan  halâs  eyle  Mekkeye  varub 
senin  düşmenlerine  kılıç  urayım  didükde  ol  mürüvvet  kânı  merhamet 
idüb  ü^j'Acs^^  diyüb  derhal  Süraka  atile  halâs  olub  ol  an  kelimei  şeha- 
deti  zebanına  getirüb  şerefi  islâm  ile  müşerref  olub  ResuluUah  ile 
Mekkiye  geldükde  cümle  münkirin  görseler  kim  Sürakanm  başında 
beyaz    alâmeti    muhammedî    var  Ya  Süraka  Bu  ne  haldir  Kani  Mu- 


676  EVLİYA  ÇELEBİ 

hammedin  başı  deyu  siial  iderken  Süraka  ider  İşte  merunlar  Mu' 
hammedin  başı  başım  üzredir  Sizin  bir  kaçınızı  baş  etmeğe  geldim 
diyu  daltigi  Muhammed  olub  bir  kaç  münkirleri  baş  idüb  belli  başlı 
mePunlardan  yedi  baş  ile  Hazreti  Resalet  huzuruna  bu  Vadii  Fatı* 
mada  gelüb  Hazreti  Resaletden  bir  an  münfek  olmıyub  Muhacirin» 
den  oldu  Badehu  mezkûr  soffa  yerinde  Süraka  İslâm  ile  müşerref 
olduğum  mahaldir  Ve  gazabı  Rabbül  Izzetden  halâs  olduğum  yerdir 
diyu  bu  soffai  Süraka  inşa  etmişdir  Anınçün  Soffai  Halâs  derler  Ve 
bu  soffa  yanında  atile  gark  olduğu  kayalı  bir  yerdir  kim  hâlâ  zahir» 
dir  Temaşagâhı  huccacdır  Ve  bu  Vadii  Fatımadan  salt  atlı  ve  katır 
ve  heccanlı  olan  huccacı  müslimîn  asla  ârâm  etmiyüb  Mekkei  Mü» 
kerremiye  giderler  Hemen  hakir  dahi  Hüseyin  pasa  efendimizden 
mezun  olub  develer  ile  yedi  huddamım  bırağub  iki  memlûküm  ile 
atlara  suvar  olub  kâh  kumsal  ve  kâh  tathir  olmuş  hürde  taşlı  iki 
canibi  sengistan  alçak  dağlı  yerlerden  ubur  iderek  sun'u  Huda  cibal» 
leri  temaşa  iderek   16  saatde 

Menzili  Makamı  Umre 

Bu  mahalle  cemii  huccac  gelüb  yüklerin  yıkmadan  meks  iderler 
Bir  derenin  içinde  vaki  olmuş  on  miktarı  fukara  hanesi  ve  on  mikta» 
darı  dükkânları  vardır  Ve  cümle  ahalii  Mekke  bu  mahaldeki  hucca- 
ca  istikbale  çıkarlar  Ve  ihramın  ve  umrenin  şurut  kuyudile  delâlet 
iderler  Ibtida  bunda  elzem  levazımından  olan  sünneti  ResulUah  (a) 
ittibaen  gusül  eylemekdir  Sene  1073  tarihinde  Mısır  valisi  Ömer  paşa 
.lAiU  HiH^.j  hazretleri  cümle  huccacı  müslimîn  gusül  etsinler  diyu  bir 
bürkei  azîm  bina  etmiş  kim  içinde  keştiler  gezse  kabildir  Ve  ehli  ırz 
âyân  kibar  içün  müteaddid  kubbe  kubbe  gusülhaneler  ve  abdestha» 
neler  ve  bir  mükellef  kubbeli  sebilhane  ve  istirahathaneler  bina  idüb 
evkafı  tarafından  sığır  dollabları  ile  sular  çekilüb  derya  misal  havuzu 
azîm  leb  berleb  olur  azîm  hayrat  etmişdir  Allah  akıbetin  hayır  ey» 
leye  Bu  mahalle  geldükde  şartı  evvel  oldur  kim  ihtida  Medinei  Mü» 
nevvere  kurbinde  Bi'ri  Alide  ihram  giyüb  Ehli  özrüm  diyu  üç  vakit 
nemazdan  sonra  cümle  esbabın  giyüb  cinaye  kurban  iderim  diyen 
kimesne  bu  mahalde  elbette  gusül  idüb  ihramın  giymek  badehu  bu 
bürke  kenarında  musallayı  Hazreti  Alide  iki  rikât  nemaz  kılmak 
sünnetdir  Ve  bundan  sonra  pire  ve  kehle  kati  etmeyüb  tırnagile 
kaşınmamak  sünnetdir  Ve  füsuk  ve  cidal  ve  kıtal  haramdır  kim 
(Ayet)  îr*ı5  JiJ^Vj  ö^-âVj  Ayeti  nazil  olmuşdur  Ve  eğer  gusül  etmezse 
tecdidi  vuzu  etmek  dahi  farzdır  Ve  Medinede  Bi*ri  Alide  üç  güne 
niyyet  idüb    yine    ol  niyyetleri    bunda    gusül    idüb    ihrama    girdikde 


SEYAHATNAMESİ  677 

-<flic.*j»\i  c>j^^\c*ıy  diye  Ve  eğer  yalnız  hacca  niyyet  iderse  J^-y-^U'c^'j^-^j  ^^Uc^ıy 
diye  Ve  eğer  Kur' ana  niyyet  etdise  yine  bunda  J^-ı"*^*  ^^  c^^b  *^h  ^j*»^^  z*ıy 
diye  Andan  seğirde  seğirde  bir  saatde  Kâbei  Şerife  gide  Farzı  evvel 
olan  tavafı  kuduma  gide  Zira  pır  ve  civanana  ve  u  niginei  nisvana 
tavafı  kudüm  farzdır  Ve  Mekkeden  gücü  yetdüğü  kadar  bu  umriye 
gelüb  gitmek  kaç  kerre  gelirse  olkadar  hac  sevabı  bulub  hac  temam 
olur  Zira  bu  umre  hakkında  Cenabı  Bari  Kur'anı  azîminde  ve  Für- 
kanı  mecidinde  buyurur  (Ayet)  -^»s^—^^j  r^^  ^y^^i  Ayeti  nazil  olmuşdur 
Eğer  piyade  ve  eğer  atlı  bir  kaç  kerre  umre  etmek  şartı  ihram 

giymekdir  Ve  rüknü  tavafı  kudüm  etmekdir  Amma  vacibi  Safa  ve 
Merve  mabeyninde  sa'y  eylemekdir  Ve  başını  yülütmek  ve  saçını  ki* 
saltmak  vacibdir  Amma  Arafatdan  dünüb  Minede  kurban  idüb  tavafı 
ahirde  tıraş  olub  saçını  kısaltmak  ol  zeman  vacibdir  Eğer  tıraş  olmam 
keysudar  olurum  dersen  ol  dahi  sünnetdir  Ve  bu  Umre  tariki  âmin 
iki  canibinde  iki  azîm  miller  vardır  Her  milin  üzerinde  üç  dane 
hürde  kubbei  sagirecikler  vardır  Tarihi  kûfî  hat  ile 

diyu  tahrir  olunmuş  hatti  kebiredir  Amma  acele  ile  ubur  olundığm- 
dan  bu  tarih  ve  Ömer  paşanın  bürkesi  tahrir  olunmadı  Bu  miller- 
den içeri  dahil  olan  Mekkei  Mükerreme  haremine  dahil  olmuş  olur 
Bu  millerden  içeri  bir  âdem  merhun  olsa  Kâbei  Şerifede  merhum 
olmuş  gibi  olur  Evvel  Hazreti  Eba  bekir  milleri  hududu  Mekke 
alâmetidir  Badehu  cümle  huccac  bu  mahalde  cümle  Mekkiye  gidüb 
Hüseyin  paşa  hazretleri  alayı  azîmi  ile  Mekke  mollası  Efendi  ile 

atbaşı  beraber  mevc  mevc  ve  fevc  fevc  ihtida  Şam  Emirülhaccı  Har- 
muş  paşa  ve  Şam    askeri  badehu  paşa  askeri  kanunu  kadim  tertib(i) 

üzre  ubur  iderek  paşa  kat  mehterhanesin  çalarak  nîm  saatde  kâh 
taşlık  ve  kâh  rimal  üzre  iki  saatde 

Menzili  Vadii  Fah  (  ^' j^ij  J>  ) 

Hüseyin  paşa  seraperde   (i)   hüseyinîsinde  berkarar  olub  üz 
âbı  hayat    kuyular    vardır  Ve    bazı  zaviye  ve  türbe  ve  sebiller  vardır 
Ve  besatîn  Kâbei  Şerife  bir  gün  evvel  can  atub  gitdiler  Paşa 

hazretleri  otağında  [  1  ]nci  gün  yevmi  arefeden  iki  gün  mukaddem 

Mekkei  Mükerremiye  dahil  olduğundan  bu  mahalde  meks  olunub 
kırk  koyun  ve  yedi  deve  dahi  kurban  etdi  Zira  cümle  haccac  bu  sene 
hacca  yetişmeden  meyus  olmuşlardı  Hamdi  Huda  ihtimamı  himmeti 
tamı  Hüseyin  paşa  ile  iki  gün  mukaddem  vâsıl  olundu  j^j  J-^^  o*  '-J^* 
Bu  mahalde    cemii    ulema  ve  suleha  ve  meşayihi     kibar    ve  şürefayi 

[IJ  Bağdad   Köşkü  nüshası  (sekizi) 


678  EVLİYA  ÇELEBİ 

zevilerham  cümlesi  güruh  güruh  paşaya  gelüb  buluşduklarında  her 
kes  meratiblerine  göre  tazim  tekrim  olundu  Badehu  Mısır  emirül- 
haccı  Özbek  Bey  ve  Cidde  beği  Baklacı  Mehemmed  Bey  ve  Mısırın 
yedi  bölük  ağaları  ve  kethüdaları  ve  çavuşları  ve  çorbacıları  ve  oda- 
başıları  ve  sahibi  kelâm  olan  mütaaddid  dayıları  fırka  fırka  paşaya 
gelüb  mülakat  olub  şerbet  ve  buhurdan  sonra  anlar  dahi  revane  ol» 
dılar  Andan  şerif  Sa^d  hazretlerinin  kethüdası  iki  re's  küheylân  kıs» 
raklar  ve  altı  re's  habeşî  mahbub  gulâmlar  ve  zîkıymet  cevahir  ma» 
kulesi  eşya  ve  sayir  akmişe  kalay  ve  öd  ve  amber  ve  hıtayi  müneb» 
bed  kâse  ve  fenacinler  ve  elli  deve  yükü  mekûlât  meşrubat  hedaya» 
1ar  ile  kethüdayi  şerif  gelüb  destbusü  vezir  ile  şerefyab  olub  ayağ 
üzre  berkarar  durdukda  paşa  hazretleri  Otur  diyu  yer  gösterdiler  An- 
lar otu  (ru)  b  paşa  hazretleri  ider  Şerif  hazretleri  gelmedi  Nedir  hali 
şerifleri  deyu  sual  buyurdılar  Anlar  dahi  Hayır  duanız  hizmetindedir 
didiler  Paşa  ne  hoş  gelmediler  didi  Anlar  dahi  manileri  vardır  deyu 
özlür  (özür)  diledi  Paşa  dahi  itdi  Dağ  yürümezse  abdal  yürür  diyüb 
hedayaların  kabul  idüb  Bizden  selâm  eyle  deyu  şerif  kethüdasın  savub 
Tiz  iç  ağaları  ve  taşra  ağaları  pürsilâh  olub  piyade  ve  atlı  seğban  ve 
sarıca  hazır  olsun  deyu  tenbih  buyurdılar  Derhal  cümle  asker  hazır» 
baş  olub  Kâ'bei  Şerifi  tavafı  kudüm  etmeğe  müteveccih  olub  ihra» 
mile  BeytuUahı  Şerifin  haremine  varub  bügâ  âlûd  âsitanei  Beytul» 
lah  (ı)  yedi  şrta  tavafı  kudüm  idüb  ve  Makamı  ibrahim  (i)  ziyaret 
idüb  yedi  kerre  Safa  ve  Mervede  sa'yidüb  tavafı  kudumu  temam  etdi 
Badehu  alelgafle  şerif  Sa'din  hanesine  varub  şerif  Sa'd  hazretlerinin 
aklı  başından  gidüb  âlemi  hayretde  kaldı  Hemen  paşa  hakimane 
hareket  idübSa'd  hazretlerine  buyurdılar  kim  Alessabah  otağımıza 
teşrif  buyurun  Saadetli  padişahımızın  size  hil'ati  fahire  ve  sammur 
kürkü  ve  ibka  ve  mukarrer  Hattı  Şerifleri  vardır  Ve  alayı  muham- 
medî  ile  maan  Mekkei  Mükerremiye  dahil  olub  Arafata  bile  çıkalım 
deyu  tesellii  hatır  olacak  kelimatlar  idince  Şerif  Sa'din  aklı  başına 
gelüb  kahve  ve  şerbet  ve  gülâb  buhurdan  sonra  on  şemame  amber 
ve  üc  incu  teşbih  ve  bir  kutu  zîkıymet  hurd  (e)  cevahir  ve  on  boğce 
esbab  tefaruk  ve  üç  habeşî  gulâm  hedaya  verdi  Paşa  dahi  gemerinden 
bir  mücevher  hançerin  çıkarub  şerif  Sa'din  beline  dakdı  Sa'd  hazret- 
leri bir  vasatulkame  esmerüllevin  ve  lebi  şevaribi  bîleb  hargûşleb 
halk  olunmuş  bir  Hatemi  Tayi  sahib  kerem  kimesnedir  Andan  paşa 
vedalaşub  yine  haymesinde  kalup  cümle  alay  çavuşları  alay  tenbih 
idüb  ol  gice  cümle  asker  paşa  alaya  âmâde  oldılar 


SEYAHATNAMESİ  679 

Evsafı  alayı  asakiri  Mısır  ve  asakiri  Şam 

der  Mekke 

Evvelâ  Mısır  valisi  kethüda  ibrahim  paşa  tarafından  üç  bin  Mısır 
askeri  ile  bu  Mekke  üzre  tayin  olunmuş  idi  Ve  Şamdan  dahi  üç  bin 
asker  ve  Hüseyin  paşa  efendimizden  dahi  iki  bin  asker  cümle  sekiz 
bin  asker  ile  böyle  bir  veziri  âlişan  tayin  olunmasının  aslı  oldur  kim 
sene  1081  tarihinde  bu  senemizden  bir  sal  mukaddem  Ankebut  Ah- 
med  paşa  kethüdası  Hasan  paşaya  Cidde  paşalığı  ihsan  olunub  Ha- 
remeynüş  Şerifeynin  tamir  ve  termimine  ve  cemii  şürefa  ve  mücavi- 
rinin ciraye  ve  surre  ve  masariflerinin  tahsiline  ve  beynel  Haremey- 
nin  nizam  intizamına  memur  idi  Hikmeti  Huda  şürefanın  evza  etvar- 
larına  tahammül  idemeyüb  hüsnü  zindegâneleri  olmamak  ile  ol  senei 
namubarekde  huccacı  müslimîn  tavaf  iderken  bir  fetret  kopub  cümle 
huccac  Haremi  Şerifin  babların  sed  idüb  uryanen  ihramda  iken  bu 
kadar  ibadullah  Haremi  Şerifde  mahsur  olur  Derhal  Babı  Omerden 
içeri  Hasan  paşanın  on  bayrak  müsellâh  fetaları  girüp  sutuhu  Harem 
üzre  çıkup  kendüleri  muhafazada  iken  şürefa  çelebileri  tarafından 
nice  bin  askıya  Cebeli  Ebi  Kubeys  (^_^"j  j.»  j^)  üzre  çıkup  ve  Mekkei 
Mükerremenin  yedi  minaresinin  on  sekiz  tabakası  içre  bu  kadar  tü- 
fenkendazı  Şerif  Sa'd  çıkub  taraf  taraf  minarelerden  ve  Harem  etra- 
fında olan  medarislerden  huccacı  müslimîne  öyle  kurşun  urur  kim 
yedi  yüz  mahrem  ümmeti  Muhammed  mecruh  ve  iki  yüz  mikdarı 
BeytuUahm  canibi  erbaasmda  şehid  olurlar  Bu  vakıa  Hazreti  Zübeyr 
ile  Haccacı  Zalim  Yusuf  asrında  bu  Harem  icre  böyle  olmamışdır 
Bir  gün  bir  gice  bu  hal  üzre  cenk  cidal  ve  harb  kıtal  olub  (Ayet) 
gi->  j  Jijtş-V  j  03-9  V^  nassı  katıı  emri  kande  kaldı  Haremi  Şerif  na'şei 
huccac  ile  doldu  Böyle  cenk  iderken  hikmeti  Huda  Hasan  paşayı 
kurşun  ile  urub  cenk  cidal  def  olub  cümle  huccacm  ve  Hasan  paşa 
askerinin  cümle  eşyaların  garet  iderler  Ol  sene  huccac  huzur  ile  hac 
idemeyüb  Mısır  askeri  Mısıra  giderken  Vadii  Nar  mahallinde  Hamu- 
de  6i ^2-  nam  Şerif  akibi  askere  irüp  cümle  Mısırlıyı  dendanı  kılıcdan 
ve  yalmanı  rumhden  geçirüb  alelgaf  le  bu  kadar  ibadullahı  şehid  ider- 
ler Bu  ahvali  bedhal  Asitanei  Saadetde  senlimi  (sem'i)  hümayunu 
padişahı  olunca  Mısır  ve  Şamdan  sekiz  bin  asker  ile  Şam  veziri  Hü- 
seyin paşayı  serdar  tayin  eylediler  Amma  bu  sırra  bir  ferdi  âferide 
vâkıf  değiller  idi  Ertesi  alessabah  üç  bin  Mısır  askeri  Hüseyin  paşa 
hazretlerine  istikbale  çıkdılar  Amma  tevabiat  levahikatları  ile  sekiz 
bin  nefer  bak  ve  bakize  güzide  asker  çıkdıkim  ^ijic..^  cebe  ve  cevşene 
ve  zırh    ve  zırh  külah    ve  toğulga    ve    serpenha    müsrağrak    piyadeleri 


680  EVLÎYA  ÇELEBİ 

dalyan  tüfenk  ile  kırk  yerde  küsü  mısrîler  çalınub  bir  velvele  ve 
debdebe  ile  istikbale  çıkdılar  kim  diller  ile  tabir  ve  kalemler  ile 
tahrir  olunmaz  Bunlar  bu  tertib  üzre  alem  ve  sancağ  ve  bayrağları 
dibinde  amade  dururken  beri  tarafdan  dahi  Şam  askeri  mevc  mevc 
ve  fevc  fevc  yürüdüler  İhtida  Samın  erbabı  timarı  zülcenaheyn  gök 
demire  müstağrak  olub  küheylân  ve  safinatüziyad  neslinden  Munak 
ve  Cilfe  ve  Turayfi  ve  Seylâvî  ve  Musafaha  ve  Cülfidan  ve 
Mahmudî  ys^y^  hısetanları  üzre  zer  enderzere  müstağrak  altı  hare 
yancık  ve  bahrî  hotaz  ve  zerduz  dikdik  ve  abayîli  küheylân  hayller 
üzre  ellerinde  on  yedişer  boğum  kantar  kargı  sırıklar  ile  güruh  güruh 
ubur  idüb  ardları  sıra  bin  beş  yüz  tüfenkendaz  yeniçeriyanı  Samı 
Cenneti  cihan  askeri  dahi  her  payi  biner  guruş  beha  ider  azyi  (arabî) 
fereslere  suvar  olub  ubur[l]  Harmuş  paşa  beş  yüz  pürsilâh  çerha  askeri 
ile  mehterhanesin  çalarak  ubur  ihtida  bayrak  Tatar  askeri  küheylân 
atlar  üzre  serlerinde  şırpıtma  veNogay[2]  sudak  kamçı  ve  taziyaneleri 
ile  atbaşı  beraber  ubur  iderler  Andan  iki  bayrak[3]  ve  hüseynî  Tuna 
geçidi  kınalı  atlar  üzre  kaplan  postlu  ve  sammur  taçlı  yeli  mehib 
keyfet  askerler  kim  herbirinin  başında  gûnagûn  çelenkler  ve  çığa 
teller  ile[4]  kântki  herbiri  küheylân  atlar  üzre  âlâtı  silâha  müstağrak 
enselerinde  çifte  küçük  kafadarları  ile  atbaşı  beraber  güzer  iderler 
Bunlardan  sonra  vacibürreaya  ağavatlar  pak  ve  pakize  libaslara 
müstağrak  olub  yine  küheylân  atlar  üzre  beşer  onar  kafadar  küçek- 
leri  ile  ubur  iderler  Bu  remmadansonra  kapucıbaşılar  her  kes  isti- 
dadına göre  çifte  çifte  cebe  ve  cevşene  müstağrak  olmuş  kimsi  sam- 
mur  pusten  kaplu  libası  fahire  ile  pislerinde  küheylân  yedekler  ve 
enselerinde  onar  ve  on  beşer  küçekler  ile  ubur  olundukda  paşayi  esed 
heybet  seraperdesinden  tulu  idüb  Rüstemi  şirvar  seyrana  esbi  saba 
peymasma  suvar  olub  sammur  kabaniçse  üzre  kemerinde  çerhâb 
tirkeş  ve  seyfi  zülyezen  ile  serinde  selimisin  gec  kılub  ensesinde  iki  yüz 
gök  demire  müstağrak  olmuş  küheylân  atlı  iç  ağaları  kim  her  birinin 
atları  altışar  pare  yancığa  müstağrak  ciyadatlar  üzre  ellerinde  kargı 
sırıklar  iler  güzer  iderler  Paşanın  ardı  sıra  silâhdar  ve  çukadar  zerduz 
kırmızı  üsküfler  ile  ve  paşanın  iki  canibinde  kırmızı  dolma  zerduz 
keçeler  ve  ellerinde  mücevher  zîkıymet  tüfenkler  ile  ve  mataracıbaşı 
destine  safi  cevahirli  matara  ile  ve  sekiz  şatır  kim  her  birinin  elvan 
diba  konture  ve  bellerinde  sîm  kemerler  ve  ellerinde  puladı  nahcivanî 


[1]   Bağfdad  Köşkü  nüshası  (itdiler) 

[2]          »  »  »          (ve  Kırım   huccacı) 

[3]          »  »  »          (deli   ve  gönüllü  askeri   ubur  etdiler) 

[4]          »  »  »          (müzeyyen) 


SEYAHATNAMESİ  681 

teberler  ve  serlerinde  altun  taslar  üzre  beyaz    ablaklar  kim  taslarının 
şaşaasından  merdümü  çeşm  nabina  olur  Ve  satırların  pişinde  sekiz  re's 
küheylân  yedekler     kim  herbiri  zeri  zivere  gark  olmuş  cevahir  zeynli 
ve  incu    düğme     abayîli    atlardır    Ve  yancıkları  ve  bahr(î)     hotasları 
dahi  birer  husan   [1]   behası  ider  Bu  yedeklerden  ileri  yüğrük  sancağ 
ve  bayrağ    dibinde    emirahur    ve    kapucılar    bölükbaşısı  ve  imam  ve 
müezzin  dahi    atbaşı    beraber  ubur    iderler    Bu    sancağ  ve  bayrağdan 
ta  paşaya  gelince  cümle  sekban  ve  sarıca  bayrakları    ile  kat  enderkat 
pürsilâh    ve  çatal    fitil  elde    seyfi     katı'  belde  gülbangi    muhammedî 
dilde  cümlesi    piyade  olub    kara  belâyi   nagihanî    gibi  bîeman  kavmi 
cebbar    zülcenaheyn    var   paşayi     gâmkârı     ortıya   alub  bölük  basıları 
paşanın  rikâbında    yürürlerdi  Paşa  daha  içerden  zırha  keruke  giymiş 
idi  Bu  minval  üzre  paşa  iki    canibine    selâm    virerek    ubur  idüb  ardı 
sıra  silâhdar  ve  çukadar  dahi  ardı  sıra  iki  yüz  aded  müsellâh  ve  mü- 
zeyyen iç  ağaları    andan    kethüda  ve  hazinedar  ve  kethüda  iç  ağaları 
sekizer  kat    mehterhane    faslın  istima    iderek    ubur    iderlerdi    Amma 
mehterhane  sadasmdan  Mekke     ve     ^i    [2]  dağların  güm     gümgürdü 
Dahi  ardı  sıra  çaşnigir    başı  bayrağile    atbaşı    beraber    dahi  ardı  sıra 
bayragile    ahur    kethüdası    ve  sarracan    dahi    pürsilâh  atbaşı  baraber 
andan    sakkalar    ve    akkâm  ve    meş'alciyan    bu    askerin    mabeyninde 
sahih  şeka   on  iki  nefer  alay  çavuşları    küheylân  atların  yancıklar  ile 
bahrî  kotaslar  vez  ilbem  ile  atları    zeyn  idüp  kendüler  dahi  katife  ve 
atlas  şalvarlar    ile  serlerinde  serbend  ve  hartavî  destarlar  üzre   Zal  ve 
Sam  ve  Neriman    suvar    tellerin    gîmagîm     otagaların    başlarına  zeyn 
kılub  destlerinde     gümüş     çûkânları    ile  asker     içinde  Aşa.  dur  â  sura 
diyerek  tablhanlere    turalar    urarak     ve  gîmagîm  şakalar    iderek    kâh 
ileri  ve  gâh  giri    gidüb    alay    düzerek    ubur    olunur    Bu  askerin  aka- 
bında  paşanın    ağırlığı  ve  hazinesi  ve  miftah  gulâmı  ve  hazine  kâtibi 
ve  vekilharç  ve  taşra  kilârciler  ve  çaşnigirler    dahi    pürsilâh  bir  alayı 
azîm  ile  cümle  hayme  ve  hargâh  ve  bar  bengâh  ubur  etdiler  Badehu 
bâlâda  zikri  sebkat  iden  Mısır  Şam  askeri  birbirlerine  karışup   «^*«::*^*J^ 
iki  askeri  derya    misalin    sadayı    AUahmdan    Mekke  dağları  ra'd  var 
gür  [3]    gürlerdi  Mısır  askeri  cümleden  mukaddem  taliai     asker  olub 
murgu  semender  var  ateş  feşanlık  iderek  tüfengi  bed  renk  sadasmdan 
cümle  ehli  Mekkiye  ra'b  ve  bîm  dehşet  arız  olurdu  Bu  asker  ile  alay 
alay  remma  remma  askeri  islâm  rikâb  rikâba  ubur  iderek  nam 

mahal    bir  alçak    akabecikdir    Amma    tariki  âmı    tathir    olunmuşdur 


[1]   Böyle  harekelenmiş. 

[2]  Bağdad  Köşkü  nüshası  (Ebtah  jçlajl ) 

[3]  «  «  «        (gür) 


682  EVLİYA  ÇELEBİ 

Anı  ubur  idince  âyânı  Mekke  ve  cümle  şürefalar  ve  bizzat  Şerif  Sa*d 
alayları  ile  nümayan  oldu  Amma  güya  çemapur  askeridir  Yalın  ayak 
başı  kabak  piyade  huddamları  ile  tariki  âmin  sağ  canibinde  selâma 
amade  durup  alettertib  dizildiler  Cümle  âyânı  Mekke  küheylan  kıs- 
raklar üzre  ellerinde  cüdaları  ile  cümlesi  beyaz  sadeler  ve  suzanî  libası 
fahireler  ile  melbus  bir  alay  çelebileri  Amma  seri  saadetlerinde  yeşil 
destarları  yokdur  Meğer  Sultan  Kayıtbaym  laneti  imiş  Sebebi  aslî 
oldur  kim  Sultan  Kayıtbay  Mısır  sultanı  iken  hemşiresi  Kâbei  Şerife 
geldikde  Mekke  şerifi  üç  bin  altun  almayınca  ziyaret  ve  tavaf  etmeğe 
izin  vermezler  Ve  ol  asırda  cümle  huccacdan  yüzer  altu  nalup  tavafa 
izin  vermişler  Sultan  Kaytbaym  hemşiresi  Mısıra  geldikde  padişah 
istikbaline  çıkdukda  hemşirei  gayyuresi  padişaha  buluşmaz  Padişah 
aslın  sual  idüb  Vallahi  padişahım  Mekkede  şürefanın  gayet  isyan 
tuğyanı  var  Cümle  huccacdan  yüzer  altun  almayınca  tavafa  kolmadı- 
1ar  Ve  Sultan  Kayıtbaydan  havf  etmez  misiniz  ki  böyle  zulm  idersiz 
didiğimiz  Sultan  Kayıtbaym  kadirse  on  bin  atlı  ile  Mekkeye  gelüb 
sizden  haraç  namile  aldığımız  altunları  alsın  deyu  hemşirenizden  üç 
bin  altun  alub  tavafa  kodılar  Ol  dahi  Allah  ile  ahdim  olsun  Karın- 
daşım anlardan  intikam  almayınca  dünya  kelâmı  etmeyim  deyu  ye- 
min idüb  anınçün  padişahıma  hemşireniz  buluşmadı  didiklerinde  ol 
gice  sabahadak  Sultan  Kayıtbay  cümle  askerinde  [1]  on  iki  bin  ahrec 
atlı  asker  cem  idüb  azmi  Hicaz  diyüb  on  gün  on  gicede  Mekke  (i) 
Mükerremiye  varup  canibi  erbaasını  ihata  idüb  cümle  şürefayi  kayd 
bend  idüb  cümle  huccacdan  aldıkları  malları  ellerinden  alub  Mısıra 
gönderüb  sahihlerine  red  ider  Ve  yedi  yüz  aded  şürefayi  dest  berkafa 
Mısıra  gönderüb  Mekke  içinde  ancak  üç  Şerif  alıkor  Biri  şerifi  kebir  biri 
yemin  biri  şerifi  yesar  Ve  bunlar  ile  ahd  eman  idüp  bu  üçden  gayri  Mek- 
ke içre  şerif  olmıya  Bülûgıyyete  erdükde  Kudüsü  Şerife  göndereler  Ve 
asla  yeşil  destar  sarmıyalar  Ve  kuyruksuz  ata  bineler  Ve  tekiltiyi  ters 
uralar  Ve  ipden  üzengiye  yalın  ayak  bineler  Çizme  ve  çerkezî  giymi- 
yeler  Bu  dahi  eman  üzre  bunları  ıslah  idüp  yine  Mısıra  gelüb  cümle 
şürfayi  Iskeneriyyiye  nefyidüb  bir  kaçın  Kudüsü  Şerif  kurbinde  Ke- 
rek  kal'asmda  haps  idüb  bir  kaçın  Markab  kaPasında  haps  idüb  ba- 
dehu sürefa[2]  şürefalardan  aldığı  malları  cümle  sahihlerine  red  idüb 
böyle  adalet  etmişler  Hakir  dahi  bu  alay  mahallinde  cümle  şürefayi 
beyaz  destar  ile  ve  ipden  üzengiye  yalın  ayak  ve  tekilitiye  ters  biner- 
ler gördüm     Amma    şerifden    gayrisi    kuyruklu    ata    binerler    Amma 


[1]    Bağdad   Köşkü   nüshası   (askerinde   cümle) 
[2]  Fazla  yazılmış 


SEYAHATNAMESİ  683 

şürefa  olan  bîdüm  ata  süvar[l]  Anınla  jij»  Jj  d\aU  Bunların  alayın  bu 
üslûb  üzre  seyir  temaşa  etditn  Bir  alay  Zeydî  mezheb  çelebilerdir 
Amma  beyaz  deştarlarında  taylesan  levahiklarınm  çoğu  tavusî  hicin- 
lere  suvar  olurlar  Ve  şerifin  iki  yüz  mikdarı  Urbanı  üryan  askere 
malikdir  Bu  mikdar  asker  ile  selâma  durub  Hüseyin  paşa 
nüma[2]  tabi  tübbaların  çalmağa  başladı  Ol  mahalle  dahi  paşayi  zevi- 
liktidara  geldikde  hiPat  giymeden  kendü  askerile  yan  verüb  Ebu  Cehl 
deresi  nam  mahalde  ise  aheste  Vadii  Ebtah  :^i^  ^^^'i  ve  Muallâ  m»*  nam 
mahalli  ubur  idüb  bir  alçacık  taşlı  akabecikdir  Evram  kavmi  Muallâ 
Akabesi  derler  Bu  mahal  ubur  olundukda  azameti  Huda  tariki  âmin 
tarafeynine  alayı  muhammedî  seyir  temaşası  içün  Mekke  ve  Medi- 
neden  Habeş  ve  Yemenden  ve  San*a(da)n  ve  Adenden  Basra  ve 
Lehseden  velhasıl  Arab  ve  Acem  Fehindf  3]  Hind  ve  Sind  ve  Belh  Bu- 
hara ve  Kırım  ve  Rumdan  nice  yüz  bin  beni  âdem  ve  huccac  şah- 
rahm  iki  canibine  âdem  deryası  kat  enderkat  olub  paşa  geldükde 
her  biri  lehcei  mahsusalar  ile  paşaya  hayır  dua  idüb  jj^\  jill-  l  .uji  «üUi^ 
diyüb  selâm  alırlar  idi  Ve  bazılar  öUal-Ji  /  Uc  L.  iJ^^jı.  v\  dirlerdi  Nisvan 
tay if esi  tarzı  Urban  makamı  hicazda  o^J;  naresi  ururlardı  Bu  Muallâ 
Akabesin  ubur  idince  şehri  azîmi  Mekkei  Mükerreme  Jur  ^\  \4>jJ,  nü- 
mayan  olur  Ol  mahalli  mubarekde  Mekkei  Mükerremei  gördükde 
bu  duai  okıya  Dua  andan  Muallâ  kurafesi 

içinden  ubur  iderken  J^:\\  ^^Ji  ij^^  tilâvet  iderek  ubur  oluna  Zira  bu 
mezaristan  içre  nice  bin  sahâbei  kiram  ve  evlâdı  zevilihtiram  ve  nice 
bin  şürefayi  imam  medfundur  Amma  bu  mahalde  Mekkei  Mükerre- 
menin  minareleri  zahir  olunca  cümle  asakiri  islâm  atından  ve  naka 
ve  heccanmdan  enüb  tazimen  ve  teeddüben  piyade  yürüyüb  vii-J  ^^)i\  ^.J 
deyu  telbiye  etmek  müstahabdır  Andan  yine  Muallâ  mezaristanına 
endükde  bir  vasi  deredir  Yine  âdem  deryası  içre  alayı  azîm  ile  ubur 
olunub  hamdi  Huda  sıhhat  ve  selâmetle  bin  seksen  iki  mahı  Zilhic- 
cesinin dokuzuncu  yevmi  hamisinde  kuşluk  vaktinde 

Vadii  Muallâ  (M*  ^ç^ij) 

nam  mahalde  paşa  hazretleri  seraperdei  asaf  berhiyasmda  meks  idüb 
cemii  asakiri  islâmdan  üç  kerre  gülbangi  muhammedî  çekilüb  sadayı 
Allah  Allah  evci  asumana  peyveste  oldu  Ve  üç  yaylım  tüfenk  ve  üç 
yaylım  toplar   atılub    Ebtah   (jckj\>  ve  Muallâ  (m«.)  dereleri  ve  meraları 

[1]  Ba^dad  Köşkü  nüshası  (olub)   Bu  kelimeden  (Bunların)  kelimesine  kadar  olan  yazL 
yoktur. 

[2]  «  «  «         (nümayan) 

[3]  Bağdad  Köşkü  nüshasında  bu  kelime  yoktur. 


684  EVLİYA  ÇELEBİ 

kubbei    felek  gibi    güm  güm    şada    verüb    paşanın  otağı  önünde  yüz 
ganem  kurban  olunub  fukarayi  ba  billâha  bezi  olundu  Badehu  Mısır 
gazilerinin  alaya    çıkdıklarıyçün    yedi    bölüğe    yedi  kise  ihsan  olunub 
divanı    padi§a(hî)    olub    cemii    erbabı   divan  eşraf  ayan  hazır  oldılar 
İllâ  Şerif  Sa'd  gelmiyüb  cümle  erbabı  divana  hiPati  fahire  ihsan  olu- 
nub her  kes  kullu  kuUarınca    meşk  idüb    paşa    Muallâ  mevlevîhane- 
sinde  tevabiile    meks  idüb    Şam  askerine    ve    kendü    askerine  amade 
olalar    diyu  alay  çavuşları  tenbih  etdiler    Badehu    mezahibi  erbaadan 
fetvalar  geldikim  asakiri  islâmdan  olan  ihrama  girmesin  Lâkin  siyahı 
haricin    tersine    giymek  caizdir     Ve  âlâtı  silâhları  ile    gezmek  sünneti 
ResuluUahdır    diyu    fetvayi    şerifeler    varid  olub    cümle    askeri  islâm 
ihramdan  cıkub  cinaye  kurbanlar  idüb  esvabların  giyüb  tavafı  kudüm 
ve  Safa  ve  Merve  ve  Umre  etmeğe  ihtimam  eylediler     Badehu  cemii 
erbabı  divan  paşa    huzurunda  ^v»J  ^^.«Ui     nassı  katıma  imtisalen  mü* 
şavere  idüb  her  kafadan  bir  şada  gelüb  neticei  kelâm  Şerif  Sa'din  ve 
ehli  Mekkenin    dimağlarında  isyan   rayihaları  vardır  Elbette  sultanım 
bir  veziri  âli  şandır    Şerifi  mazul  idüb    Şerif  Ahmede  ihsan  idüb  an- 
dan biat  idüb  badehu  Arafata  çıkub  vakf  lya  duralım  didiklerinde  taraf 
taraf  Ma'kul    didiler   Hemen  paşa    Baka    Beyler    Baka  Ağalar    Bu  iş 
içün  size  saadetlû  padişahımızdan  bir  Hattı  Şerif  geldi  mi  Ve  gelse  de 
bu  iki  kerre   yüz  bin  huccac  bu  Haccül  Ekber  mahallinde    cem  olub 
başı  kabak  yalın  ayak  kefenleri  boğazlarında  üryan  bir  alay  ibadullah 
edayi  hac  etmeden  bir  fetreti  tuğyan  olursa  bu  kadar  üryan  ibadullah 
Urban    atları    payinde    payimal  mi    olsunlar    Giderek  şöyle  kelâmlar 
söylemen  diyu  cevab    etdükde    cümle  âyânı  Şam  ve  Mısır  âlemi  hay- 
retde  kalub  Emir  sultanımmdır  diyüb  derhal  bir  hil'ati  fahire  ve  bir 
sammur  kürk  ile   Name    ve    Hattı  Şerifi    alub  yetmiş  seksen  mikdarı 
asker  ile  Şerif  Sa'din  hanesine  varup    cemii  şerifleri  davet  idüp  cüm- 
lenin huzurunda    namei    padişahîyi    ve    mektubu  veziri    âzami  verüp 
kıraat  olundukda    Şerif  Sa'd    namei    bus  idüb    Hüseyin    paşa    kendü 
elile  bir  sammur  kürk  ve  üzerine  zer  enderzer   hil'ati  fahire  giydirüp 
ihtida  paşa  biat  etdi     Badehu  alettertib   cemii  şürefa  ve  âyânı  Mekke 
biat  etdiler  Hemen  paşa  Şerif  Sa'de  hitab  idüb  Allah  mübarek  eyliye 
Bu  günden  huccacı     müslimînin  hizmetine  mukayyed  olup  Mine  (<--.) 
hazarına  azimet  buyurun  diyüp  paşanın  kelâmın  terceman  Şerife  tebliğ 
idüb  derhal  Şerif  ^.3»j  y\J\  ^^^  deyu  cemii  askerile  gitmeğe  hareket  etdi 
Paşaya    kahve  ve  şerbet  ve  gülâb    ve    buhurdan  sonra    nice  zîkıymet 
giranbaha  mücevher    makulesi    ve    iki    küheylân    ve    bir  katar  tavusî 
hicinler    üzre    birer  habeşî    gulâmlar    ihsan  idüp     paşa    seraperdesine 
gitdi  Ve  Şerif  derhal  küsü  rihletlerin  döğüb  Miniye  ve  Arafata  revane 


SEYAHATNÂMES  68S 

olub  azîm  debdebe  ve  dehdehe  ile  azîm  hevdec  jr»^*  [1]  ve  mahf eller 
ve  tahırevanı  gûnagûn  ile  def  ve  kudüm  cilcile  ve  tabi  ve  kös  ve 
nakkare  ve  Yemen  deblikleri  çalınarak  gûnagûn  şadman  iderek  ce* 
mü  Şürefa  Şerif  Sa'de  mukarrer  olduğundan  bir  şadman  ile  Mekke- 
den  Arafata  çıkmışlardır  kim  cemii  mücavirini  Mekke  Biz  böyle  bir 
müzeyyen  Şürefa  alayı  görmedik  didiler  Hakka  ki  cemii  hevdecleri 
yani  develer  üzre  mahfeleri  gayri  mahafe  gibi  değildir  Rumda  sur 
nakilleri[2]  misal  bir  sürahi  nakildir  Üçer  dörder  tabakadır  Ta  zirvesin- 
de bir  sagire  cevari  andan  aşağı  ehli  beyti  Şürefa  zer  enderzere  müs- 
tağrak  olup  giderler  Ve  cümle  malik  olduğu  zîkıymet  mücevher  eşya- 
ların serapa  hevde  (çler)  arzı  kalay  ider  Ve  cemii  üştür  ester  heccanları 
diba  ve  şiyb  zerbaf  ile  puşidedir  ki  görünür  Serapa  zeri  zivere  müs- 
tağrakdır  Bu  yevmi  terviyede  ehli  Mekkenin  îdi  Edhaları[3]  libası  fahi- 
relerin  giyüp  sürür  şadman  iderek  bu  canibden  def  ve  kudüm  evce 
peyveste  olarak  cemii  Şürefa  bir  gün  mukaddem  Arafata  bu  tertib 
üzre  Şerif  hazretleri  Araf  atın  canibi  erbaasında  olan  Arab[4j  aşkıyasm- 
dan  dutub  bir  aylık  yoldan  nice  kerre  yüz  bin  üryan  metaın  getirüb 
Cebeli  (Beyit) 


o^ 


^     -CjU     ^  ^      ^      Jj-\*A.-!I/ 


Ve  bu  Cebeli  Arafata  Yemen  Urban(ı)  koyunların  bu  Arafata  getir- 
meseler  cereb  marazına  mübtelâ  olub  elbette  cümle  hayvanatlar(ı) 
Arafata  getirüb  dağı  ve  taşı  hayvanat  dutub  dahi  hac  idüb  Arafata 
giderler  Ve  bu  Urbanın  cümlesi  Şerif  hazretlerine  geldikde  tehi  dest 
gelmiyüb  bir  hedaya  ile  gelürler  Ve  cümle  Şürefalar  dahi  Arafatda 
zevk  ve  şevk  iderler  diyu  Şürefa  kavmi  ehli  heva  kimesnelerden  harcı 
maaşları  badihevadan  gelüb  cemii  islâm  diyarının  nezeratlerı  ile  ke- 
faflendiklerinden  olkadar  müsrif  ve  müsrifelerdir  kim  tabir  olunmaz 
Hattâ  Mekkeden  Arafata  varınca  iki  saat  yerdir  bu  mabeynde  her 
Şürefa  haddine  göre  ikşer  üçer  dörder  ve  beşer  bin  altun  hare  masraf 
iderler  Zira  bu  çelebilere  ahundan  gayri  bir  surre  ve  atıyye  gelmez  Ve  bu 
Mekkede  akün  ve  gümüşden  gayri  harçlık  olmaz  Mısır  parasının  mu- 
hallâkası  derler  bir  maksus  yani  kırkılmış  parası  vardır  Bazı  cüz*ü 
makul  ve  namakule  ol  muhallâka  para  geçer  vesselam  Hulâsai  kelâm 
cümle  Şürefa  Mekkeden    bu    tertib    ve    bu    tezyini  âyini    Şürefa  üzre 

[1]     Kadınların  bindimi   mahfe. 
[2]  Nahil. 

[3]   Bağdad  Köşkü   nüshası  (olur) 

[4]  «  «  «        (şeyhlerine  sahasının  canibi  erbaası  ecnası  mahlûkat- 

dan  Arab 


686  EVLİYA  ÇELEBİ 

Kaybeden  Arafata  çıkınca  Badehu  badehu  [1]  Melekeden  Mısır  huc' 
cacı  ve  askerî  tayifesi  bâlâda  zikri  sebkat  etdiği  üzre  bir  hay  huy  ile 
yevmi  terviyede  telbiye  (i)  »u  ^^i]\  ^ı^  diyerek  bir  alayı  azîm  ile 
Arafata  giderler  Andan  huccacı  Şam  ve  askeri  cennet  meşam  dahi 
yine  yevmi  terviyede  telbiye  (i)  ^.a  ^«n  di.j  diyerek  saf  saf  ve  mevc 
mevc  pürsilâh  Mahmeli  Şerif  ile  ubur  iderler  Amma  bu  Şam  askeri 
ve  Emirülhaccı  Mısır  askerine  rağmen  ol  kadar  pak  müsellâh  ve 
mükellef  alay  ile  tertib  ve  tezyin  iderek  ubur  iderler  kim  tabir  olun- 
maz Bu  mahalde  kanunu  kadim  üzre  Mısır  Şam  ve  Mekke  alayların 
ve  alâyişi  dünya  ziynetleri  ile  Arafata  revane  oldukları  temam  oldu 
Geldikde  imdi  Cenabı  Barinin  nassı  katu  fermanile  ^\  ^j  U  ^c  edayı 
hac  etmenin  şurut  kuyudile  cemii  çimmenin  müttefakunaleyh  olduk- 
lan  üzre  on  fasıl  icre  evsafı  Mekke  beyan  ider 

Faslı  evvel  oldur  kim  Hazret!  Resaletpenah  ^-j  «^i^  ^Ij-' 
Çaryarı  Güzîne  ve  esbabı  kirama  ve  evlâdı  zevil- 
ibtirama  Cenabı  Hak  tarafından  Cebril  Emin  talimile 
ümmetine  talim  etdüği  şerayiti  bac  böyle  ferman 
olunmuşdur  kim  bakkmda   Ayeti  Şerif 

nazil  olunmuşdur 

Cemii  müfessirîn  kütübü  tefsirlerde  Mekkei  Mükerreme  şanında 
yetmiş  yedi  Ayeti  Şerife  nazil  olmuşdur  buyururlar  Evvelâ  Surei 
Bakara  ^^\J^  J^Jı^  ^i  öj-^  Vj  ^h  v^»  ^^\  jt^  J^j  ji  wL._^..  _.4-\  ^i\  Ve  bir  Ayeti 
Şerife  dahi  »u,  J\  jii\j  :)\^j  di.u  j^j\  ^^jjı  ji  Ibni  Abbas  hazretleri  meaddan 
murad  Mekkedir  demişler  Dahi  Ayeti  Şerifler  mahallinde  tahrir 
olunur  imdi  bu  Ayeti  Şerifelerin  fermanına  tebaiyyeten  edayı  farz 
bu  yüzden  temam  olur  kim  ihtida  Umre  (o^-f)  nam  mahalle  gelüp 
pak  gusül  idüb  yine  ihramların  giyüp  şartı  evvel  bir  delil  peyda 
eylemekdir  Delilsiz  olmaz  Eğer  âlim  dahi  olub  Menasiki  Hac  risa- 
leleri okuyub  sai  tavaf  eylesen  elbette  delil  lâzımdır   (Mısra) 

Bîvesile  her  kişi  sultana  olmaz  aşina 

mazmunu  üzre  her  şeyde  vesile  lâzımdır  Andan  telbiye  iderek  Muallâ 
ziyaretleri  içinden  Surei  ^^^rJ  tilâvet  iderek  Ebtah  (jcLsj»)  nam  mahalden 
ubur  iderek  bu  Ebtah  Mekkenin  canibi  şimalinde  bir  ulu  vasi  deredir 
Cümle  ehli  Mekkenin  mazaristanları  ve  bağ  bostanları  bu  Ebtahdadır 
Bu  mahalden  ta  Mekkiye  gelince  iki  adımdır  Acele  ile  bu  mahal- 
leri di^j  ^4İH  diye  feryad  iderek  Şam  ve  Mekke  bürkelerin  ubur  iderek 

[IJ      Bu  fazla  yazılmış. 


SEYAHATNAMESİ  687 

esvakı  Mekke  içre  girdikde  nam  bir  mahaldir     Çarsu  içinde 

yolun  iki  tarafında  divar  köşelerine  muttasıl  iki  mil  vardır  Her 
§eb  işare  kanadiUeri  ile  çıragan  olur  Bu  mahalden  ihtida  Mekkei 
Mükerremenin  mil  minareleri  nümayan  olur  Bu  mahalde  el  açub 
Mekkiye  müteveccih  olub  iş  bu  duai  tilâvet  ide  Ol  dua  budur 
K^\  ^i\3  >D,iz-j  ^'>.'  J.  ^^^  r^^h  ^O'J  .»'j^^  5^f5*  'j^*  û'  C«i!'  diye  Andan  ubur  idüb 
Safa  ve  Merve  çarşusu  izdihamından  güzer  idüb  andan  Babı  Selâmın 
taşra  harem  kapusmdan  içeri  ^.^^»jî-Ji^ûh^-j  diyüb  pabuş  ile  gire  Zira 
bu  mahalde  iki  yüz  mikdarı  dekâkîni  ıtriyyatdır  Gûnagûn  müşk 
amberi  ham  füruht  olunur  kim  bu  mahalden  güzer  iden  huccacın 
dimağı  muattar  olur  Ve  bu  babı  evvel  canibi  şarka  nazır  bir  kapu- 
dur  Bu  carşudan  içeri  Babı  Selâmı  Kebir  Bu  dahi  canibi  şarka 
mekşuf  bir  babı  kebirdir  Ve  eşiği  bir  nefti  taş  atehedir  Efvahı  nasda 
nam  lâînin  vücudun  Cenabı  Bari  taş  idüp  Hazreti  Ömer  ol  taşı  bu 
âsitaniye  kodu  derler  Amma  hakir  bir  siğerde  mahallin  görmedim 
illâ  bu  taşı  gördüm  ki  hakka  zemanı  kadimde  zîruh  idiği  müşahede 
olunur  Ve  batın  vechi  tarafı  hak  âlûddur  Bu  kapudan  içeri  girerken 
sol  ayağile  bu  eşiği  tahkiren  basup  on  iki  adım  gidüp  haremi  Bey- 
tuUahm  Babı  Selâmına  vardıkda  bu  sahrayi  azîm  haremi  kadim 
etrafında  kara  donlu  KâbetuUah  nümayandır  Ve  bu  Babı  Selâm 
yan  yana  üç  kapudur  Ve  bunlar  dahi  şarka  mekşufdur  Derhal  orta 
kapudan  içeri  sağ  ayağın  koyub  ^^J^j^}''^^^,  diyüb  sür'at  ile  ol  harem 
içre  *ijj  ^4Ü\  dUJ  diyerek  haremi  şerif  içre  iki  yüz  adım  gider  Zira  4J 
demenin  manası  ibrahim  Halil  Kâ'bei  bina  etdükde  Cenabı  Bari 
emir  etdikim  Ya  ibrahim  Benim  kullarıma  nida  eyle  Devri  kıyamete 
dek  beni  bir  bilenler  benim  Beytime  gelsinler  Ben  ana  rahminde 
alanlara  ve  kıyamet  gününe  dek  geleceklere  benim  sadamı  işitdirin 
buyurmuşdur  Badehu  Hazreti  ibrahim  nida  idüb  Cenabı  izzet  Kâ'be 
ncıüyesser  olacak  beni  âdeme  ve  gayri  hayvana  istima  etdirdi  Ve 
Lebbeyek  (  ^;?^  )  didiler  Ey  imdi  Cenabı  Bari  seni  davet  eylemiş  ve 
isminle  yad  eyleyüb  haccı  müyesser  etmiş  Gerekdir  kim  ^J  sadasm 
virdi  zeban  idesin  Ciddi  cehd  ilekim  ziyan  etmiyesin  Zira  davet 
olunmuş     zayfuUahsın   (Beyit) 

Her  kime  Kabe  nasib  olsa  Huda  rahmet  i  der 

Sevdiği  kişiyi  Hak  hanesine  davet  ider 
Babı  Selâmdan  iki  yüz  adımda  [  1  ]  âsitanesin  öpe  Andan  hu  duayı 
okuya    ^\^^\^  \^{^»^  UJi^Tj  u^Oj  u^^r  li*  ^ı^,  ^j  ^^\    diye  Andan    ^t  .uıi  j\r\  «ûi 
J^<^  ^\j  ^>Vi4i^    diyerek  doğru  Hacerül  Esvede  varub   [2]   Hacerül  Esved 

[1]   Bağdad   Köşkü  nüshası  (oreldikde) 

[2]  «  «  «        (iki   ellerim  tazim  ile) 


688  EVLİYA  ÇELEBİ 

üzerine  koyub  öpe  Ve  yüzünü  süre  Bir  kere  öpmek  [1]  ^]\  nurun 
alânurdur  Amma  izdihamdan  her  bar  öpmek  müşkildir  Uzakdan 
evvelde  Hacerül  Esvede  vardıkdan  bu  duayı  okuya  [2]  ^si^iV  öj.^^  aüivU^V 
ül  Esvedin  önine  varub  iki  ellerin  kaldırub  v<»  <ü>  diye  Ve  ellerin 
j'-^  J»  ti<^i  J^^  ii-»  Andan  yine  âdâb  üzre  Hacerül  Esvede  vara  İki  svedî 
bilâ  şart  bus  idüb  bu  duai  okuya  ,.^LJ\Oii  [SJ^uuı^üi  diyüb  tavafa  baş- 
lılyub  ihtida  Kâ'be  kapusı  önünden  tüvan  ve  o*,  ^j  bir  ümmî  âdemim 
bu  kadar  duai  tilâvet  etmeğe  istidadım  yokdur  öy  v^  J^>-  Vj  jy^\  <ısı^  ^^\i\ 
^ti.]i^j».^ül,  J\  diyüb  tavaf  ide  Amma  dahi  efdali  sulehayi  ümmetden  ve 
ulemayi  rahmetden  bazı  kimesneler  bu  Ayeti  şerifi  tilâvet  iderek 
tavaf  iderler  (Ayet  Surei  Bakara)  j\a\^\âc  i-j^  â;-^  o>V»(3^  <^^^  UjJJi^  ırT  yı,j 
demek  asandır  Elbette  bu  dualardan  biri  okunmağa  muhtacdır  Dahi 
âsânı  delil  ile  el  ele  olub  Beyti  Şerifin  canibi  erbaasında  reftar  iderek 
delilin  ne  okursa  sen  dahi  anı  tilâvet  iderek  şart  şart  zevk  şevk  ile 
tavaf  ve  Safa  ve  Merve  idüb  safa  ile  haccm  temam  olur  Geldik 
imdi  Hacerül  Esvedden  sonra  Kâ'be  kapusına  doğru  gide  Kâ'be  kapu- 
sile  Hacerül  Esved  mabeyni  üç  adımdır  Kâmiller  ana  mültezem  der- 
ler Ol  mahalle  vardıkda  hu  duai  okuya  ^c  v.  ö^--:»  ^^^  i^  i^  o*  ^^  diye 
Andan  Kâ'bei  tavafa  niyyet  etdükde  hu  duai  okuya  r^j^\^-^  o<>  j*j\  S\  ^\ 
^^  4.27i  J.^^^i  diye  Badehu  Beyti  Şerifi  yedi  kerre  tavaf  eylesün  Buna 
Tavafı  Kudüm  derler  Afakiler  içün  sünneti  Resuldür  Amma  Mekke 
ehline  sünnet  değildir  Ve  tavaf  iderken  sarığının  ridasmdaki  ucunu 
bir  zira  sarkıdub  sağ  koltuğunun  altına  sarkıtsın  Ve  bir  ucunu  sağ  omu- 
zının  üzerine  koyub  yedi  kerre  tavaf  etsin  Bu  yedi  tavafın  üç  evvelkisin 
sür* at  ile  yürüsün  ve  pehlivanlar   gibi  iki  omuzların  ve  kollarını  silke 

silke     ve    salma   salma     yürüsün    Kaçanki    Kâ'be  kapusına     vara     bu 
duai  kıraat  ide  ^^^  ^tı\j,.   »iijîı.]\*u>    \i^j  ^j^  ^^]\J  ^:>\  ^'^\j  *a>^>  (.\Mj  o*J»  »a*  o\  ^\ 

^ij^rjil  iiA:^-/  jUı^^c  ^j^.s  ^-^    diye  Badehu  Kâ'be  kapusının  solunda  çarkûşe 

bir  çukurcuk  vardır  Ana  Ma'cene   (^^t.-.)   derler   Yani  Hazreti  ibrahim 

Halil  Kâ'bei  bina  etdükde  bu  çukurda  kâ'be  içün  çamur  karışdırdığı 

mahaldir     Anı    ubur   idüb    yedi  adımda    Rüknü   Irakîdir  kim    canibi 

şarkîde  Bağdad  tarafında  oldugıyçün  Rüknü  İrak  derler  Rükün  lisanı 

Arabda  kûşiye    derler    Bu  Rüknü  Iraka  geldikde  bu  duayi  tilâvet  ide 

wiiaı  .^-i  jU^u^i  juuij  jiij'>  il^iJo  dHJij*  ^  y^c\  Jı  ^\  diye  Altun  oluk  altına 

vardıkda     hu  duayi  okuya    ^m^-  a;?  ^J  â-ü^j  j^y  jaU   l.â^  Jj>VLIx>  at^\  J\  ^\ 
uiUjui  .iJi\VU>p  L^i  kJLc*üI^^^  j^  ^.aT  ^^feTi  ^:.\j  [4]  jtV^jtV  ,->  ^»-i,^  dlit  c^>r  j^ıU»  ^ü»  i-^  aJa 


[1]  Bağ^dad  Köşkü  nüshası  (gerek) 

[2]  »  «  «        (/.A*  /^  y  ^  ^*i  jJ-Uj  dülU) 

[3]  <'  «  «        'j^^  »İLaT  âuJ  UL/"\j  i)jiy^    »\»ii  >i)it[z.C>   Lia-^Jj) 

[4]  «  «  «        (»iU^) 


SEYAHATNAMESİ  689 

diye  Amma  tarafı  Rüknü  Irakîden  içeri  Hatime  girüb  altun  oluk 
altından  geçüb  tavaf  etmiye  Hatimden  taşra  deveran  ide  Zira  bu 
Hatim  dahi  rivayatı  sahihalar  ile  Kâ*bei  Şerif  dendir  Mahallinde  tahrir 
olunur  Anıniçün  taşradan  devir  ideler  kim  tavaf  sahih  ola  Andan 
Rüknü  Şam  iye  vardıkda  hu  duai  âgaze  ide  Li^  Tj^sCL.  Ç-j  hjj^»  ^  4'>-^  c^M* 
Jj**!d  >.;^  k  Jyfö^  ''^Mi  '^y^*  '^i  hy^  diye  Ve  Rüknü  Yemanîde  canibi  cenubda 
Yemen  canibinde  olduğıyçün  Rüknü  Yemanî  derler  Ol  mahalle  geldikde 

jU\C\Jic  U?/^->.  •^^'J'y  ;l«^UjJİ^^»  li'TlJl,^    (\j\ci  Cf}  ö>:)[l]   2>V»J  ^c'-^'t^â  vUlj  y.JliLll-"  ^\  wiî. 

diye  Ve  Rüknü  Yemanîden  Hacerül  Esvede  gelince  yine  âu.^UjJİ^  liT»::,^ 
Ayeti  Şerifin  tilâvet  ide  Ve  Kâ*benin  her  köşesine  geldikde  sağ  elin 
rükünlere  dokundurub  elin  yüzine  sürmek  sünnetdir  Dördüncü 
rükünde  Hacerül  Eeveddir  Anı  öpe  yahud  istilâm  ide  Ber  vechi 
meşruh  üzre  yedi  kerre  Kâ^bei  tavaf  ide  Inşaallah  haccı  sahih  olur 
Bu  minval  üzre  yedi  kerre  tavafı  Mekke  temam  oldukda  Kâ' beden 
yirmi  adım  canibi  şarkda 

Ziyareti  Makamı  ibrahim  HaliluUah 

Bu  makama  geldikde  eğer  mümkin  ise  içeri  girüb  sandukai  bus  idüb 
payi  şerifleri  çukurundaki  gülâb  ile  yüzün  gasil  ide  Ve  eğer  girmek 
mümkin  değil  ise  bu  kubbenin  etrafında  şebekelerin  bir  canibinde 
Kâ^bei  Şerife  yönelüb  iki  rikât  kaza  yahud  nafile  nemaz  kılub  hu 
duai  tilâvet  ide  J^icijjUij-  di  jüUJI|.u*Uaj  ^  juı^  ^Sj,Lro> j,  di:*;T  jij.^cr}j  ıJjk..fri'^  ^»^iî 

diye  Andan  Abı  Zemzem  kuyusma  vara  içeri  girüb  âbı  hayatı  nuş 
iderken  bu  duai  mâül  hayatı  dbı  zemzemi  tilâvet  ide  ûsL'  CjLc  iut-i  J»  ^\ 
Az^i^  ^i  lv<»\3  JA  ^\3  ^«»»  J^*  "««Âi-j  t—ii  Csjjj  diyüb  kana  kana  içüb  ihramına 
döke  Andan  yine  âdabı  üzre  giru  dönüb  Beni  Mahrum  kapusından 
taşra  çıka  Bu  kapuya  Babı  Safa  dahi  derler 

Ziyareti  sai  Safa 

Babı  Safadan  çıkub  yine  Safaya  varınca  canibi  cenub  ile  maşrık 
mabeyninde  inbat  rüzgârı  üzre  üçyüz  adım  gidüb  sehlce  mürtefî  yere 
altı  kademe  taş  medüban  ile  çıkub  Kâ*bei  Şerife  müteveccih  olub  hu 

-iiijJV  »Ji*-^  ^«ı^uıv  Uj»  U^^e  4üjJ-ij  LMaaI.  ^c  j^\  *s^  jıi-t^üj  j^\  Aiiı  j^r»  ^iiı  duai  okuya 

C)jjsfâ\ft/j5i  crJJitAİ  cH^  *^^  ^*  •^?-^"^-'  ^*^*  *^*^  ^.-^  /^^y  i^  y^y  ^^^^^  -^'^  diyüb  andan 
sekizde  sekizde  [2]  ol  izdiham  çarşu  içre  MiUeyni  Ahzareyn  derler 
tankı  âmin  iki  tarafında  yeşil  direkler  olduğundan  MiUeyni  Ahzareyn 
derler     Yolun    sol  tarafındaki    Kâ*benin    harem  divarına    muttasıldır 

[1]  Fazladır. 

[2]  (Seğirde  seğirde)  olacak. 

Evliya  Çelebi  -  9  —  44 


690  EVLİYA  ÇELEBİ 

Karşu  tarafındaki  sokak  aşırı  sokakbaşı  hanesi  köşesinde  yeşil  direkdir 
Ve  kanadiUer  ile  bu  amudlar  da  zeyn  olmuşdur  Safadan  bu  mahalle 
gelince  seğirde  seğirde  gelmek  sünnetdir  Bu  mahalle  geldikde  hu  duai 

^U^l'.Âe  u.»i  ^1-.^  •>V«ii  <^^  diye  Andan  yine  canibi  şimale  ol  izdiham  çarsu 
içre  Merviye  varınca  kâm  ilbeş  yüz  adımdır  Bu  mabeynde  giderken 
hu  Ayeti  §erifeyi  okuya  Zira  Safa  ve  Merve  hakkında  nazil  olmuşdur 
(Ayet)  -ost^iüjii-j.  ı>.irUj  j?^ıj  JiJ^Vi  v5^»Vj  ^.îjyj  j^tj^*  j^j  ji  -ü\  yi-i  j.  c»^>»^  Vi-jiû» 
wUVi(ii»t  o^itj  ^yii\>\:}\jK^  ö^\j  iyj^3  diye  Bir  kaç  kerre  bu  Ayeti  Şerifi  tilâvet 
iderek  Merveye  vardıkda  durup  tekbir  ve  tehlil  eyliye  Andan  yine 
Si^»iii-jio»  Ayeti  Şerifin [2]  bu  minval  üzre  yedi  kerre  bu  beş  yüz  adım 
yire  vara  gele  Yedi  kerre  sai  temam  old[3]  Niyyet  etdiyse  tekrar  Kalbiye 
varsun  Evvelki  gibi  yedi  kerre  dahi  tavaf  eylesün  ve  yedi  olmuş  olur 
Kurbana  niyyet  dahi  bu  üslûb  üzredir  vesselam  Eğer  Aarafata  çıkmağa 
Merve  iderse  olkadar  hac  sevabı  etmiş  olur  Ve  Safa  ve  Merve  mabey- 
ninde acele  ile  sa'yeylemeğe  derler  Zemanı  cehaletde  bu  Safa  ve 
Merve  kemerleri  üzre  beşer  put  var  idi  (Ayet  sureti)  ıju^  j^i^jvi^^ıüVjCcj^.Vibi 
Ayet  mazmunu  şerifi  üzre  bu  sanemler  Hazreti  Resaletpenah  rahmi 
maderden  müştak  oldukda  cümlesi  sernigûn  oldılar  Badehu  Kureyş 
cahillerinden  Ebu  Cehl  ve  Ebu  Leheb  yine  ol  sanemleri  yerlerine 
kodılar  Badehu  Hazreti  Resul  bu  mahalden  ubur  iderken  putlara 
nazarım  taallûk  etmesin  içün  seğirde  seğirde  geçerlerdi  Hâlâ  ümmetine 
dahi  sünnet  olub  ol  mahalden  acele  ile  geçmeğe  derler  Bu  mahal 
içün  nice  kıylü  kal  yazmışlardır  Amma  kavli  sahih  budur  Hattâ 
Hazreti  Resalete  kırk  yaşında  nübüvvet  gelüb  haccı  şerif  farz  olub 
yine  Safa  ve  Merve  mabeyninde  cümle  eshabı  sa'yiderken  Hazreti 
Ömer  itdi  Ya  Resulullah  zemanı  cehaletde  bunda  putlara  ibadet  idüb 
sai  iderdik  Şimdi  islâm  ile  müşerref  oldukda  yine  mi  sai  idelim 
Cehaletde  etdiğimize  hatıra  hutur  etmez  mi  Hususa  dini  mübîn 
aşikâre  oldu  Şimdi  Kureyş  anpirleri  demez  miki  Muhammedîler  bizim 
putlarımız  yerinde  ibadet  iderler  Meğer  bizim  putlarımız  hak  imiş 
derler  Hele  ya  Muhammed  ben  bu  mahalde  Sai  Safa  etmem  deyu 
Hazreti  Ömer  muaraza  etdikde  Hazreti  Resalet  gayet  müteellim  olub 
tefekkküre  vardıkda  derhal  bir  bulut  zahir  olup  Hazreti  Cebril  Emin 
guzlıyarak  nümayan  olduğu  Hezreti  Ömer  ve  sayir  eshabı  yakin  müşahe- 
de etdiler  kim  Cebril  Emin  nazil  oldu  didiler  Ve  ol  mahalde  Hazreti 
Resaletin  mübarek  cemali   bakemalleri  lâilgûn  olup  arakriz  oldılar   Ol 


[1]   Bağdad  Köşkü  nüshası  (<u)  Im'V  1^1*1) 
[2]  »  »  »  (tilâvet  iderek) 

[3]  »  »  »  (oldukda) 


SEYAHATNAMESİ  691 

ande  Hezreti  Cebril  Emin  Ya  Muhammed  Allahü  Rabbül  Alemin  sana 

selâm  idüb  bu  Âyeti  Şerifi  gönderdi  <M\;i.i^:,>5j>»jU-J*o»  ^»-J\^>»^jMi^.  Âyetin 

getirüb  tilâvet  etdüğün  Çaryarı  Guzîn  istima  idüb  alelumum  ol  mahalde 

S^i  Safa   ve  Merve  etdiler  Bu    Ayeti  Şerif    Mekkede  nazil  olub    sebebi 

••  •• 

nüzulü  Hazreti  Ömer  olmuşdur  Badehu  Hazreti  Ömer  Hicretin  sene 
tarihinde  halifei  ResuluUah  oldukda  bu  Ayeti  Şerifi  Safa  kemerleri  üzre 
celi  hattile  tahrir  etdirmişlerdir  Hâlâ  kıraat  olunur  bir  hüsnü  hattır  Ve 
bu  Safa  soffası  olduğu  mahal  iki  amud  üzre  mebni  kemerlerdir  Serapa 
kanadiUer  ile  müzeyyendir  Bazı  huccac  Sai  etmeden  fariğ  olub  eğer 
Safada  ve  eğer  Merve  soffalarında  istirahat  idecek  maksure  misal  bir 
arâmgâhdır 

Evsafı  Cebeli  Safa 

Cebeli  Ebi  Kubeys  dameninde  bir  cebeli  sagiredir  Amma  fevkında 
kat  enderkat]  Şürefa  haneleridir  Bikavli  ehli  tevarih  ışrat  saatde 
zuhur  idecek  dabbetülarz  anda  mahbusdur  derler  Hattâ  Resalet 
penah  bu  cebelye  desti  şerifilerindeki  asâ  ile  darb  idüb  bu  darbın 
sadasını  bunda  pinhan  olan  dabbetülarz  istima  etdi  buyururlarmış 
vesselam  Bu  mahalde  dahi  Safa  ve  Merve  evsafı  temam  oldu  Andan 

Faslı  sani  Evsafı  Cebeli  Arafat  oU-j:»  ^jj^  :ii\^ij 

Evvelâ  huccacı  müslimî(n)den  olan  kimesniye  elzem  levazımın- 
dan farzı  ayn  olan  oldur  ki  yevmi  vakfada  sahrayı  Arafatda  mil- 
lerden içre  bulunub  haccı  temam  ola  imdi  mahı  Zilhiccenin  sekizinci 
gününe  Yevmeyni  Terviyeteyn  derler  iki  gündür  Terviyei  evvelde 
yahud  Terviyei  ahar  ki  arefeden  bir  gün  mukaddemdir  ol  yevmi 
mubarekde  Mekkei  Mükerremeden  çıkub  canibi  şarka  bir  saat  gider- 
ken hu  duai  tilâvet  ide  c.'^m\s  ^c  jx  i\  ^jl.\  ^j^  o:'->  ^-^^  ^h  W  •^»  ^'^'  'J^*  C>»  ^\ 
t^j\]Cc»-^J\^j\\i  e^/ı3  ^t:4^h  ol.><j-  dliyitjı  ^\  [\]^^c^  diyerek  Mine  hazarı  şehrine 

Menzili  şehri  Mine  Bazarı 

Terviyei  evvelde  bu  mahalle  geldise  bir  gice  mihman  olub  cümle 
ziyaretleri  ve  makamatı  aliyyeleri  ziyaret  idüb  sun'u  Hudayı  temaşa 
iderek  Hakka  ibadet  idüb  hu  duai  tilâvet  ide  S  ^»^*^^>'â*  ^i^^'  J'  ^^ 
^\}\^j\\ıJ;i  diye  Eğer  Mine  hazarında  yatmazsa  yevmi  Terviyede  Mine- 
den kalkub  iki  canibi  yalçın  kızıl  kayalı  dağlar  mabeyninde  kumsal 
fezalar  içre  ubur  iderek 

[1]  Bagrdad  Köşkü  nüshası  (d^lclU  J*»  ^  ^'Ujt)  i 


692  EVLİYA  ÇELEBİ 

Cebeli  Kuzahda  Mescidi  Müzdelife 
yani   Meş'aril  Haram 

Hakkında  Ayeti  Şerif  nazil  olmuşdur  (Ayet)  Jîi\^/':>^  c»^^  j*  Ljzi\  ıs\> 
f\J'^j>jLs  jûf^  Ayeti  varid  olmuşdur  Bir  vadide  bir  kârı  kadim  ve  bir  camii 
azîm  kârgir  binadır  Tulen  ve  arzen  bir[l]  seksen  ayakdır  Amelî  payeler 
üzre  serapa  kârgir  binadır  Amma  gayri  camiler  gibi  müzeyyen  ve 
döşenmiş  değildir  Ve  cemaati  huccac  mevsiminde  olur  Gayri  zeman 
muattaldır  Sene  tarihinde  binasıdır  Ve  hareminin  şimali  canibinde 
bahire  misal  bir  bürkei  azîmi  vardır  Arafatdan  gelir  Bu  dahi  bir 
hayratı  azimdir  Bunda  iki  rikât  nemaz  kılub  ubur  iderek  hududu 
Arafatda  miline  gelince  Mekkeden  ta  bu  mahalledek  4  saat  yerdir 
Ve  bu  iki  miller  mabeyni  iki  yüz  adımdır  Ve  bu  miller  üzre 
vakfa  gicesi  yani  leylei  arefede  kanadiUer  ile  çıragan  iderler  Ve  bu 
miller  dibinde  esnafı  Mekkeden  bazı  bakkal  ve  aşbaz  ve  habbar 
dükkânları  ve  çadırları  vardır  Ve  bu  millerden  içerde  bulunan 
kimesnenin  haccı  sahih  olur  Ve  bu  mahalden  Cebeli  Arafat  nüma^ 
yan  oldukda  hu  duai  okuya  J;jj  j^j\j  J\  cXy  «iUc^  öij»  »ü^^j  j  »ı*4^y  «i^ıi'^i'  ,**Ui 
j,yi  ^a;r  s  i5^U.  ^^ij  diye  Badehu  bu  millerden  yine  canibi  şarka  bu 
Arafat  sahrası  icra  üc  bin  adım  gidüb  Cebeli  Arafatm  dibinde  ol 
sahrayi  bîpayan  içre  meks  olunub  güruh  güruh  huccacı  müslimîn 
dahi  gelüp  hayme  ve  hargâhları  ve  bar  bengâhları  ile  meks  iderler 
Bazi  kimesneler  arefe  günü  alessabah  gelirler  Amma  yevmi  Terviyede 
gelüp  bir  gice  sahrayi  Arafatda  yatub  ibadet  etmek  efdaldir 

Evsafı  Cebeli  Arafat 

Ol  kûhu  kudretuUahdır  kim  Batha  (UJ^)  ve  Mekkenin  canibi 
şarkîsinde  dört  saat  baide  bir  sahrayi  azîmin  yine  canibi  şarkîsi 
nihayetinde  bir  alçak  kara  kayalı  dağdır  Amma  olkadar  büyük  değil* 
dir  Hakir  bir  gün  mukaddem  varmak  ile  ilmelyakin  hasıl  etmegiyçün 
Cebeli  Arafatın  canibi  erbaasın  devr  etdim  Dairen  madar  beş  bin 
adım  bir  küçük  dağdır  Amma  Cenabı  Barinin  nazarı  taallûk  etmiş 
bir  ulu  dağdır  ki  J^yi^s  öi^^\jlJ15*  Ayeti  Şerifi  tefsirinde  Ibni  Abbas 
buyurur  kim  lâfzı  kün  ile  arz  semavat  ademden  vücuda  geldikde 
cümle  ciballerden  ihtida  bu  Cebeli  Arafat  iman  getirdiğinden  Cenabı 
Bari  buyururlar  kim  Ya  cebel  Seni  kullarım  ile  müzeyyen  idüb  seni 
ziyaret  ideler  Seni  cümle  cebellerden  [2]  şerefde  ziyade  idem  Ve  seni 
ziyaret  idenlere    yevmi    cezada  şehadet  idüb     şefaat  idesin  buyururlar 

[1]   Ba^dad  Köşkü  uüshası  (yüz) 

[2]  »  »  »  (ciballerden) 


SEYAHATNAMESİ  693 

Ve  bu  cebel  kenduyi  bilüb  Rabbisini  bilüb  iman  getirdigiyçün  Cebeli 
Arefe  derler  Bir  vechi  ahar  dahi  Cebeli  Arafat  denmesinin  vechi 
tesmiyesi  oldur  kim  kaçan  kim  Hazreti  Adem  Safi  ile  Hazreti  Havva 
Huldü  Berinden  Serendibe  Hazreti  Havva  Ciddiye  nüzul  idüb  mabe- 
yinlerinde nice  sene  mufarakat  [  1  ]  Bir  birine  bu  Cebeli  Araf atda  görü- 
şüp bilişdikleriçün  Cebeli  Arefe  derler  Bir  vecih  dahi  Cebeli  Arefe 
demişler  Nice  güne  etmişler  Neticei  meram  Cenabı  Barinin  nazarı 
taallûk  [2]  Cennetdir  Ve  cevanibi  (canibi)  şarkîsinde  bu  Arafatdan 
âli  dağlar  var  kim  evci  eflâke  serçekmiş  [3]  mehib  ceballerdir  Canibi 
kıblesi  ve  şarkı  ve  cenubu  ve  garbîsiki  kıble  tarafıdır  altışar  saatlik 
yir  safi  rimalistan  bir  ferahfeza  çölistan  sahrayı  münevverdir  Amma 

Cebeli  Mehib 

Cümleden  âlidir  Bu  cebel  üzre  Makamı  Hazreti  Adem  ve  Makamı 
Hazreti  Cebrail  vardır  Amma  ta  zirvei  âlâsına  çıkmadım  Asi  Arablar 
ve  Yemen  Zeydîleri  ol  Cebeli  Mehibde  ve  dameninde  vakfaya  durur- 
lar Hakka  ki  Cebeli  Mehibdir  Ve  Cebeli  Arafatın  şimaline  muttasıl- 
dır  Ve  Cebeli  Arafat  Cebeli  Mehibin  cenubuna  vaki  olmuş  gök 
elvan  bir  alçak  sivri  dağdır  Ve  kayaları  hammam  kubbesi  kadar 
pare  pare  biri  biri  üzre  yığılı  dağcağızdır  Ehli  siğer  kavli  üzre  bu 
Cebeli  Arafatın  pare  pare  olmasının  sebebi  oldur  kim  kaçan  Cenabı 
Bari  Ya  Cebeli  Arafat  deyu  nida  olunub  tecellii  cemal  oldukda  tecellii 
cemale  takat  getiremiyüb  pare  pare  olmuşdur  derler  Amma  her 
paresi  birer  rümzü  künuze  işarettir  Ve  her  kıt^ası  bir  güne  mehib 
gayret  (ibret)  nüma  parelerdir  Her  ne  canibden  bu  Cebeli  Arafata 
nazar  olunsa  gûnagûn  eşkâli  acibe  ve  garibeler  nümayan  olur  Ve 
nekar  imhanı  nazar  ile  nazar  (e)ylesn  olkadar  âdeme  safa  ve  sürür 
hasıl  olur  Ve  yevmi  vakfada  bu  cebel  üzre  nice  bin  Urban  ve  pür- 
yan  ve  giryan  ve  nalân  ve  üryan  kavmi  Hindistan  ve  bilâdı  San*an 
âdemleri  ile  ta  zirvei  âlâsına  varınca  kat  enderkat  âdemden  bir  dağ 
olub  ol  kavim  anda  vakfa  iderler  Amma  Ervam  ve  sayir  akvamı 
islâm    bâlâsına  çıkub  ziyaret  idüp  yine  nüzul  iderler 

Ziyareti  Makamı  Cebeli  Arafat 

Evvelâ  Cebeli  Arafatın  cenub  tarafında  yetmiş  yedi  kademe 
lıemvar  kaldırım  döşeli  taş  nerdüban  ile  uruc  olunur  bir  yalçın  kaya 


[2]  Bağdat  köşkü  nüshası  (vaki  olub) 

[3]  »  »  »         (etmiş  bir  cebeli  nurdur  Nuru) 

[4]  »  »  »         (Kara) 


694  EVLİYA  ÇELEBİ 

üzre  Makamı  Soffai  Resulullah  Hazreti  Resaletpenah  bu  soffa  üzre 
cemii  huccaca  hitab  idermiş  Hâlâ  Mekke  mollaları  dahi  bu  sofflar  üzre 
hitabet  ider  Amma  minberi  yokdur  Beyaz  devei  kırmızı  hınaya  boya- 
yub  deve  üzre  hitabet  ider  Ve  bu  hatib  soffasmdan  yokuş  yukaru 
ta  Cebeli  Arafatm  nihayetine  varınca  yüz  yetmiş  ayak  taş  nerdüban 
ile  uruc  olunur  Bu  mahal  Cebeli  Arafatm  ta  zirvei  âlâsıdır  ki 
anda  Makamı  Hazreti  Adem  ve  Hazreti  Havva  yani  Kuhhei  Arefe 
Adem  Havva  bu  kubbede  mülakat  olmuşlardır  Çar  âli  payeler 
üzre  bir  kubbei  münevveri  âlidir  Ve  çar  kemer  üzre  mebnidir 
Ve  canibi  erbaası  kırmızı  horasanı  kireç  ile  sıvalıdır  Kapusı  ve 
minaresi  yokdur  Canibi  erbaasmdan  girilir  bir  kubbei  nuru  mübîn- 
dir  Ve  mağrib  canibine  müteveccih  kıblesi  vardır  Zira  Cebeli  Arafat 
Kâ'benin  canibi  şarkîsindedir  Anınçün  bu  Arafatm  kıblesi  garba 
vaki  olmuşdur  Bunda  Mihrabı  Hazreti  Ademde  iki  rikât  nemaz  kılub 
sevabın  pederi  ruhuna  hibe  ile  hamdi  Huda  Kâbei  Şerifin  canibi  şar- 
kîsine geçüp  canibi  garba  secde  etmek  müyesser  oldu  Mora  diyarında 
ve  Mağrib  vilâyetinde  canibi  şarka  secde  etdik  Tebriz  ve  Nahcivanda 
cenub  canibine  secde  etdik  Hulâsai  kelâm  Mekkei  Mükerremenin 
canibi  erbaasmda  olan  akalîmi  seb'ada  âlemi  seyyahatde  hissemiz  olub 
şarka  ve  garba  ve  şimale  ve  cenuba  secde  idüb  yine  murad  mak- 
sud  Kâbei  Şerifdir  Amma  bu  mezkûr  diyarlar  Kâ*bei  Şerifin  canibi 
erbaasına  düşmüşdur  Hakka  ki  Kâ'be  dünyanın  vasatında  vaki  olmuş- 
tur Eğer  sual  olunursa  bence  dünyanın  ortasında  Cidde  şehri  on  iki 
saat  lebi  deryada  vaki  olmuşdur  Ana  cevab  oldurkim  bu  cezire  dün- 
yayı Bahri  Muhit  ihata  etmiş  bir  deryayı  lâya'lemülgaybi  iUâllahdır 
Nihayetine  nice  bir  yıldan  beri  bir  ferdi  âferide  varmak  müyesser 
olmayub  nice  bin  kıylükal  gavga  ve  cidal  olmuşdur  O  Bah  (  ri) 
Muhite  girmiş  bir  Halici  Süveysdir  kim  ana  Bahri  Kulzüm  derler 
Cidde  anın  sahilindedir  Ta  anın  iki  yüz  mil  ve  bazı  yeri  yüz  mil 
cenuba  Habeş  mem(le)ketidir  İklimi  evvel  ve  iklimi  sani  andadır  Ve 
hattı  istiva  dahi  andadır  Ve  akalimi  tarh  olunmamış  nice  mamur 
âbâdan  kura  ve  büldanları  ve  şehristanlan  var  Ana  Cezirei  Arab 
derler  On  sekiz  sikke  ve  hutbe  sahibi  islâm  padişahları  vardır  Ve 
yetmiş  dahi  firakı  dalle  melike  (le)  ri  vardır  Evvelâ  islâm  padişahları 
Mısır  ve  Foncistan  ve  Dunkale  ve  Habeş  ve  Asvan  ve  Sudan  ve 
Tırablus  ve  Tunus  ve  Cezayir  bunlar  dahi  halifelikdir  Ve  Fes  ve  Ma- 
ranküş  Telmesan  ve  Mayi  Nernovaf  Nornovençe  bunun  emsali  padi- 
şahlık yerler  vardır  Bu  mezkûr  diyarlar  Mekkenin  cenubunda  ve 
garbında  vaki  olmuşdur  Ol  hisab  üzre  yine  Kâ'be  bu  dünya  ceziresi- 
nin ta  vasatında    vaki  olmuşdur     Anınçün     şeb     ruz    beraber  olmağa 


SEYAHATNAMESİ  695 

karibdir  Yine  sadade  rucu  idelim  Bu  Arafat  dağı  üstündeki  kıblenin 
mihrabında  iki  rikat  nemaz  kılup  bu  âyeti  okuya  f  ö\^  t-.*»  Lju»  tı.j 
»>.-r''^'a»  Cry^'  ^^J'"->  ^'-^  j^  diyüb  tazarru  nalişler  ide  Zira  bu  duai  Hazreti 
Adem  okumayınca  yarlıganmadı  Andan  bu  kubbei  âlinin  taşrası  da(i)ren 
madar  bir  güne  nefti  taş  kaldırım  döşelidir  Güya  bu  kubbenin  canibi 
erbaası  bir  dehliz  soffadır  Bu  mahalde  dahi  garba  müteveccih  bir  mih- 
rab  vardır  ki  ana  Mihrabı  Hazreti  Havva  derler  bir  küçük  mihrabdır 
Bunda  dahi  iki  rikat  nemaz  kılub  validei  müşfikası  ruhuna  hibe  eyle- 
yüb  Yasini  Şerif  tilâvet  idüp  |X»'>i  ^Aj  -^^^^  ı>•^  1;  ^^  r^-^'  ^^y^  ve  dua 
ide  Her  ne  haceti  var  ise  reca  eyliye  BiemriUâh  cümle  hayır  mura- 
datı  dünyevî  ve  uhrevî  hasıl  olur  Ve  leylei  arefede  bu  kubbei  nuru 
billurun  canibi  erbaasın  nice  bin  kanadiUer  ile  tezyin  idüb  nur  iken 
nurun  alânur  olup  güya  bir  kubbei  fanus  olur  Ol  gice  nice  bin 
huffazı  Kur'an  anda  hatmi  şerif  tilâvet  iderler  Bazı  fukaralara  ta- 
sadduk  idüb  hukuku  valdeyn  içün  hatmi  şerif  tilâvet  itdirmek  gerek 
Gerçi  bu  Cebeli  Arafat  alçak  görünür  Amma  ta  zirvei  âlâsından  cemii 
dağlar  tatesserada  görünüb  o  sahrayı  Arafatda  nekadar  âdem  deryası 
olduğu  andan  malûmdur  kim  beyaz  kefenli  beni  âdem  derya  gibi 
temevvüc  ider  Ve  bu  Cebeli  Arafat  üzre  hürde  taşcağızları  cem 
idüb  Filan  kimesnei  davet  etdim  Ya  Rab  kabul  eyle  diyu  bir  küçü- 
cük yığın cık  ol  taşlardan  yahud  toprakdan  yığub  akraba  ve  taallukat- 
larından  yahud  veliniamlarından  her  yığın  yığdıkça  bir  dostunu  ayağ 
üzre  kalkub  Kalbiye  doğru  isim  resmile  çağırasın  kim  c^^  L  i^ıj  ı^ur 
diyesin  Biemrillâhi  tealâ  ol  davet  etdüğün  kimesne  ömründe  Kâ'bei 
şerife  elbette  gelmek  mukarrerdir  Ve  bu  Cebeli  Arafatın  canibi  erbaa- 
smda  meks  iden  yetmiş  bin  huccacdır  derler  Gerçekdir  Hemen  Ali 
Osman  tarafından  gelen  yetmiş  bin  huccac  ola  Amma  vallahülazîm 
yetmiş  kerre  yüz  bin  huccac  değil  yüz  kerre  yüz  bin  huccac  can  var- 
dır Sahrayı  Arafatın  tuli  ve  arzı  beşer  altışar  saatlik  sahrayı  tîhdir 
Tınab  tınaba  hayme  ve  hargâh  oba  ve  çetergâh  birbirine  muttasıl 
kurulub  beni  [1]  Kudüm  sadası  evci  asumana  peyveste  olup  cemii 
ibadullah  her  kes  kendü    ibadetinde  olub    yevmi  vakfı- 

ya  muntazır  olurlar  Ve  bu  sad  (a)  yi  ester[2]    ve  esb  ve 

himar  ve  bakar  ve  ganem  fery adları  dahi  dağı  ve  taşı  velveliye[3] 

meydanı    Arafat  meydanı    arasatdan     nişan  verüb 
bin  bir  ayak  bir [4 1  anaya  bakmaduğu  mah- 


[1]  Bağ-dad   Köşkü  nüshası  (âdem  ile  malâmal   oldu) 

(2]  »  »  »  (üştür) 

[3]  »  »  »  (verirler) 

[4]  »  »  »  (ayak  üzre  olub  güya  mahşer  günü   misal) 


696  EVLÎYA  ÇELEBİ 

şer  gününden  bir  nişan  dahi  bu  Arafat  meydanıd  ile 

fezayı  Arafat  beyaz  papatya  gibi  zeyn  olub  güneş  şa'şaasmdan  ruyi 
arz  beyaz  âdem  ile  münevver  olub  mihri  âlemtab  münevver  olub 
at  sahiyli  ve  cemmal  sahiylinden  zemin  ve  asuman  ra*dvar  gürliyüb 
sadaları  evce  peyveste  olur  Elhasıl  hayvanata  dahi  beşaret  olub  bitâb 
ve  bîmecal  kalan  hayvanatlar  ejderi  hefsere  dönüb  taze  can  bulur 
Huccacı  müslimîn  ise  kimi  taat  ve  ibadatda  kimi  ziyaretde  ekseriya 
bu  yevmi  aref eden  bir  gün  mukaddem[l]  Terviyede  herkes  çadırında 
ibadet  ider  Bazı  kimseler  Cebeli  Arafata  çıkar  ibadet  ider  Andan  aşağı 
enüb  Cebeli  Arafatın  cenub  canibinde 

Mescidi  matbahı  Hazreti  Adem  pMJu.İ£ 

Kaçankim  Adem  Havva  bu  Arafatda  birbirlerile  mülakat  olduk* 
larında  bikavli  Ceriri  Taberî  mahı  Muharremin  on  ikinci  gün  yevmi 
Aşurada  buluşduklarında  karınları  acıkdı  Bu  vadide  serseri  gezdiler 
Derhal  Cenabı  Hak  tarafından  Cebrail  Emin  bir  tabak  buğday  sün- 
büleleri  getirüb  bu  mescid  mahallinde  bir  sifal  [2]  içre  tabh  idüb 
Adem  Havvaya  talim  idüb  tenavül  etdiler  Defi  cu  idüb  Rabbül  Ale- 
mine  hamd  etdiler  Sahibi  Tuhfe  kavli  üzre  ihtida  Hazreti  Adem 
edimi  arzda  hasıl  olduğiçün  Adem  dediler  Ve  badelhubut  yine  edimi 
arza  nüzul  idüb  ot  otlardı  Taki  Havva  ile  buluşdukda  Hazreti  Ceb- 
railin  talimi  (1)  e  ihtida  çorba  yediler  Ve  hâlâ  elsinei  nasda  bir  âdem 
bir  âdemi  hanesine  davet  eylese  Aş  baba  çorbası  yiyelim  der  Ve 
âdem  çorbası(n)  bişirüb  sovuyınca  kararı  kalmıyub  ısıcak  tenavül 
etdiğinde  hâlâ  cümle  beni  âdem  ısıtamadan  haz  ederler  Amma  Nogay 
Tatarı  kavmi  sovuk  lahaşa  şorbası  yerler  Ve  hâlâ  bir  güne 
taam  yerler  Anınçün  ten  [3]  tendürüstlerdir  Ey  imdi  malûm  oldı  ki 
ihtida  nimeti  kadim  şorbadır  Andan  gayrisin  mütaahhirînde  hukema 
icad  etmişdir  Ve  ihtida  ruyi  arzda  ateş  yanub  taam  pişen  bu  Ara- 
fatda matbahı  Hazreti  Ademdir  Selef  padişahları  teberrüken  mescid 
bina  etmişler  Minaresi  yokdur  İki  yüz  âdem  alır  bir  küçük 
mescid  dir  Bu  mescidin  mihrabında  iki  rikât  nemaz  kılub  hu  duai 
kıraat  de  cn*i-l\  o'  ^^^  ^^^--^  ^— ^*  ^^  r*^'  diye  Ve  eğer  mümkin  ise  bu  ma- 
hakde  (mahalde)  nimeti  ziyade  olmagiçün  fukaraya  ekmek  ve  şorba 
üleştire  Bazılar  bu  mescide  gelüb  teberrüken  taam  pişirüb  tenavül 
iderler  Andan  bazı  huccac  Cebeli  Arafatın  dibinde  havzu  azimler 
var  kim   herbiri  birer  deryadır  Sularını  ihtida     Harunür  Reşidin  ehli 

[1]   Bağrdat  Köşkü  nüshası  (yevmi) 
[2]   Sifal,  çanak  parçası. 
[3]  Fazla  yazılmış. 


SEYAHATNAMESİ  697 

Zübeyde  Hatun  ta  iki  konak  yer  Abbas  dağların  Ferhadvar  kûh- 
kenlere  kesdirüb  bu  Arafata  getirüb  bu  bürke(i)  bina  etmiş  Ve  ziyade- 
sini ta  Kâ*bei  Şerif  şürbüne  getürmüş  Müruru  eyyam  ile  sene  931 
tarihinde  Süleyman  Han  yolların  tamir  ve  termim  idüb  üc  bürke  (i) 
azîm  bina  etmiş  [1]  kim  güya  bir  bahiredir  Cümle  huccac  şinaverlik 

idüb  pak  olub  ve  pakize  olub  sahibülhayrata  hayır  dua  ider- 

1er  Ve  bu  Cebeli  Arafatm  canibi  şarkîsinde  azîm  vezni  üzre  bir  or- 
duyi  bazar  durur  kim  diller  ile  tabir  olunmaz  AUahü  âlim  danadır 
Ecnası  mahlûkatı  temaşa  idem  diyu  âdem  bu  hazara  gelüb  cemapur 
askeri  misal  bu  mahlûku  Hudayı  temaşa  etsin  Ol  şiddeti  harda  üryan 
ve  büryan  ve  giryan  avretin  yerinde  eceyran  (der)  isinden  bir  pare 
deri  ile  setr  idüb  maada  vücudu  üryan  âdemler  şehri  Saan  [2]  ve 
Aden  Nuzhenid  [3]  ve  Yemenden  vilâyeti  Amrandan  siyah  ce(h)relü 
kırmızı  gözlü  âdemler  arık  ve  oruk  ve  koruk  diyen  hallâkı  kadîm 
âdemler  Amma  ceyran  gibi  seker  At  ve  heccan  ol  çölistan  içre  an- 
lara ermek  muhaldir  Ve  şehri  Demare  (o^>)  ve  kara(i)  Habbe  (<^) 
âdemlerinden  kıp  kırmızı  âdemler  Amma  gözleri  sarı  Bunlar  dahi 
nahif  ve  kadid  âdemlerdir  Bazılar  Huda  hakkıyçün  maymuna  ben- 
zerler Ancak  kuyrukları  ve  tüyleri  yok  Yohsa  çehreleri  maymun  sı- 
fatdır  Amma  ne  mudhik  kavimdir  Bu  âdemler  Yemen  vilâyetlerinden 
badem  ve  akik  ve  yemeni  ve  tibileği  taşı  getirirler  Ve  bunun  emsali 
nice  ecnası  mahlûkullah  var  kim  tabir  ve  tavsif  olunmaz  Ve  bu 
Kâ'bei  Şerifin  canibi  erbaasında  ihrama  girecek  yerleri  var  Evvelâ 
Medineli  Bi'ri  Alide  ihrama  girer  Mısır  huccacı  Rabia  Eşmesinde 
girer  Habeşden  ve  Mısırdan  gemilerle  gelen  Cidde  ile  Mekke  mabey- 
ninde Hude  nam  mahalde  ihrama  girer  Bağdad  ve  Basra  ve  Lehsadan 
gelen  nam  mahalde  ihrama  girer     Amma  bu  Yemen   huccacı 

şehri  şirinde  Yelmelm  (il»)  nam  mahalde  ihrama  girdiklerinde  bâlâda 
zikri  sebkat  iden  Urban  kırmızı  âdemler  ihrama  girme  mukabelesin- 
de teeddüben  avret  yerlerin  ihrama  komak  var  Yohsa  avretlerin  ih- 
rama komazdan  evvel  rehi  rastdan  deli  çıplakdan  gezerler  ki  (Hadis) 
jj^.l^j  >u>  ^\  J.İ  hadisi  şerifine  amel  etmiyüb  üryan  gezerler  Ve  bunun 
emsali  bu  Arafatda  nice  kerre  yüz  bin  behayim  makulesi  âdemler 
gelüb  beyi  şira  idüb  Mina  ve  Mekkei  tavaf  etmeden  giderler  Anların 
mezhebinde    Kâ'be    Arafatdır     Ve  Cebeli  Arafatın    canibi  erbaasında 

[1]  «Mukaddem  Zübeyde  Hatun  icra  itmiş  Ve  lâkin  haraba  müsrif  olmağla  olkadar 
müzayaka  çekilürdi  ki  bir  arefe  günü  bir  parmak  üzerine  kldırılan  bir  kırba  suyu  bir  altuna 
aldılar  Padişahı  mağfur  dahi  üç  dört  ayn  katub  ilhak  ve  icra  etmekle  cemii  huccacı  ihti- 
yacdan  halâs  itdiler.»  (Peçevî,  c  I,  s  427) 

[2]     San'a. 

[3J   Bağdad  Köşkü  nüshası  (Zübeyde) 


698  EVLİYA  ÇELEBİ 

hududu  Arafat  vardır  kim  Yemen  tarafında  ve  Mekke  tarafında 
miller  vardır  Terviye  gicesi  ve  arefe  gicesi  ol  miller  üzre  evkaf  ta» 
rafından  kanadiUer  ile  çıragan  olur  Sene  41  tarihinde  Mazreti  Zübeyr 
ibnül  Nomanın  hayratıdır  Cebeli  Arafatdan  bu  canibi  erbaa  mille- 
rine varınca  dörder  bin  adımdır  Miller  içinde  yevmi  arefede  vakfa 
mahallinde  bulunsa  edayi  farz  idüb  dürüst  hac  etmiş  olur  Ta 
ol  maile  dek  kim  arefe  günü  hatib  Arafat  dağından  inüb  salâti 
mağrib  mahallinde  gurub  oldu  olmadı  diyu  vakti  mekruhda  iken  bir 
âdem  canibi  erbaadaki  hududu  Arafat  milleri  içinde  bulunsa  dürüst 
hac  etmiş  olur  Eğer  vakfaya  dahi  durmasa  haccı  temam  olur  Amma 
badel  gurub  varsa  edayi  farz  nakıs  olub  haccı  temam  olmaz  Senei 
âtiyeye  mücavir  kalub  hac  etmek  gerekdir  vesselam  imdi  yevmi  ter- 
viye Mekke  Şürefaları  ile  Arafatda  idüb  leylei  arefede  sahrayı  Ara- 
fatda  yatub  ol  gice  Mısır  ve  Şam  ve  Irak  askeri  cümle  üryan  mah- 
remli  huccacın  canibi  erbaasın  pürsilâh  askeri  derya  misal  ümmeti 
Muhammedi  ihata  iderler  Ve  bu  askerî  tayifesi  ihrama  girmezler  Ve 
gayri  yire  girmezler  Hemen  at  ve  katır  ve  hiçin  ve  çemendere  suvar 
olub  kol  kol  taraf  taraf  huccacı  müslimîni  sabahadek  muhafaza  idüb 
yetmiş  seksen  yerden  kûsu  mısrîlere  turalar  urılub  bizim  Şam  ve  t^/j 
tarafından  ve  Şam  Emirülhaccı  canibinden  ve  Mısır  Emiri  haccı  sem- 
tinden ve  Cidde  bağı  kıbelinden  ve  Şerif  hazretleri  canibinden  bu 
beş  koldan  mehterhaneler  ile  çengi  harbîler  çalınub  cümle  askerin 
ellerinde  çatal  fitil  bellerinde  şemşir  ile  pürsilâh  âmâde  olub  ta  sa- 
bahadak  huccacı  müslimînin  canibi  erbaasın  kuşadırlar  Zira  huccaca 
cümle  Urban  bahusus  Yemen  Urbanı  hucca[lj  bin 

Mısır  hazinesi  kadar  vardır  Herkesin  malı  yanındadır  Mekkede  ema- 
net komıyub  teberrüken  rban  kavim  ol  ecilden 
cemii  askerî  tayifesi  pürsilâh  olub  huccac  arefede  taraf  taraf 

ilâhiyyat  ve  temcid  ve  tevhid  ve  tezkirler  ile  sabahadek 
Leylei  Kadir  tehlil  iderler  kim  dağlar  ve  taşlar  inil  iniler  Alessabah 
ki  yevmi  arefe  gün  Yevmularefedir  güruh  güruh  deryamisal 

Mekki  Mükerremeden  alelûmum  gelüb  gelirile  meks  idüb  vakti 
zuhur  karib  oldukda  dellallar  nida  idüb  Ya  huccac  Vakti  ihticac  diyu 
nida  iderler  Bu  mahalde  meydanı  Arafat  makamatları  temam  olub 

Cebeli  Arafatın  farayiz  vacibat  müstahabatların 

beyan  ider 

Evvelâ  bazı    sahibi  sülûkü  rahı  hakikat    olan    kimesneler    Cebeli 


[1]   Bağdad   Köşkü   nüshası  (cin  hasmı  canıdır  Zira  bu  huccacda  mah  karun) 


SEYAHATNAMESİ  699 

Arafatdaki  bürkelerde  pak  gusül  idüb  huddamların  haymei  hargâh* 
larında  bırağub  atlarına  ve  hicinlerine  suvar  olub  Arafat  dağından 
cenub  tarafına  iki  bin  beş  yüz  adım  eğer  süvari  ve  eğer  piyade  gidüb 

Evsafı  Mescidi  Hazreti  ibrahim 

Cemii  huccac  arefe  günü  bu  camii  kebire  cem  olub  salâtı  zuhura 
müterakkıb  olurlar  Hemen  ki  ezanı  muhammedî  kıraat  olunub  dör- 
der rikât  sünneti  zuhuru  eda  idüb  alelakib  dörder  rikât  farzı  zuhuru 
ve  iki  rikât  ahir  sünneti  kılub  badeddua  alelakib  bir  kamet  dahi 
olub  salât  ıtır  eda  oldukda  cemii  huccac  bir  ağızdan  arefe  tekbirleri 
getirilüb  sadayi  tekbir  evce  peyveste  olub  Camii  ibrahim  nur  olur  Ba- 
dehu Ayetülkürsi  tilâvet  olunub  dua  mahalllinde  pabürehne  ve  serbü- 
rehne  ümmeti  Muhammedden  bir  giriv  feyad  zahir  olur  kim  cümle 
huccac  mebhut  olur  Ve  dahi  derunu  dilden  ve  can  gönülden  öyle  dua 
iderler  kim  inşaallah  cümlenin  duası  kabul  makbuldür  Ve  bu  dua 
barmeninde  hazır  bulunan  huccacm  dahi  duası  müstecabdır  Ve  bu 
camide  bir  ezan  ve  iki  kamet  ile  iki  vakit  bir  yerde  kılındığiyçün  bu 
salata  Kasrı  Cem  derlerdir  iki  yerde  cayizdir  Biri  bu  Camii  Ibra- 
himde  biri  Maş'aril  Haram  Camiindedir  Işaallah  anı  dahi  mahallinde 
tahrir  ideriz  Amma  bu  hakir  Camii  Ibrahimde  Kasrı  Cem  etdiğimiz 
salâteynin  biri  salâtı  Cum'a  idi  Zira  ol  sene(i)  mubareke  Haccül  Ekber 
idi  Haccül  Ekber  oldur  kim  yevmi  arefe  cum'a  günü  olub  bu  Camii 
Ibrahimde  cuma  hutbesi  kılına  Ve  alelakib  salâtı  asır  kılınca  Ana  Hac- 
cül Ekber  derler  Badehu  vakti  zevalde  Cebeli  Arafatda  hatib  bir  dahi 
hatibe  (hutbiye)  çıka  idi  Edhanm  yevmi  arefesi  yevmi  cum*a  olub 
iki  kerre  hutbe  tilâvet  olundığıyçün  Haccül  Ekberdir  Cemi  kavli  eim- 
me  ve  huteba  böyledir  vesselam 

Evsafı  Camii  Hazreti  ibrahim 

Nice  mülûklar  dahi  tamir  termimine  bezli  himmet  iderek  bu 
sahrayi  Arafatm  canibi  cenubîsinde  çarkûşe  kal'a  misal  bir  kârgir 
bina  bir  camii  zibadır  Dayiren  madar  cürmü  608  adımdır  Ve  serapa 
kaPa  bedenleri  gibi  bedenleri  vardır  Ve  kıbliye  nazır  üç  kapusı  vardır 
Amma  minareleri  yokdur  Ve  mihrab  tarafında  cümle  on  dört  kubbei 
âlilerdir  Ve  cümle  amelî  payeler  üzre  mebnidir  Bu  kubbeler  canibi 
nin  arzı  yüz  yetmiş  adımdır  Serapa  saat  kumu  misal  ince  rimal 
döşelidir  Gayri  camiler  gibi  ibrişim  halice  ve  avizeler  ile  müzeyyen 
değildir  Ve  minberi  sünnet  üzre  sekiz  kademe  taş  nerdüban  ile  çıkılır 
İki  tarafında  kafesleri  ve  minber  külahı  yokdur  Ancak   bir  vaiz  nasi* 


700  EVLİYA  ÇELEBİ 

hat  içün  sekiz  kademe  minberdir  Ve  bu  minberin  sol  canibinde 
tarzı  kadim  bir  mihrabı  vardır  Ve  mihrab  ve  minber  mabeynindeki 
divarda  çarkûşe  bir  beyaz  mermeri  ham  üzre  celi  kattile  hu  tarih 
masturdur 

\  <l)  a*Jİc  «^  -U>    <— âlı  J  ^  jJL£-  j  «C-/  «0^  J<A  [2]   jl^  A^l   jlial^  ^j'i 

tahrir  olunmuşdur  Ve  müezzin  mahfili  tahtanı  bir  soffadır  Ve  sahra 
misal  bir  haremi  azîmi  var  Tulen  ve  arzan  yüz  yetmişer  adımdır 
Kâmil  ve  serapa  hürde  çakıl  taşı  döşelidir  Bu  haremin  sol  canibinde 
Makamı  ibrahim  Bazı  kimseler  cemaat  ile  Kasrı  Cem^a  yetişmezlerse 
bu  makamı  Ibrahimde  eda  etsün  veyahud  çadırında  eda  etsin  Amma 
beşartı  an  Kasrı  Cem  etse  başlı  başına  vakti  ile  kıla  Kasr  Cem  etmek 
bu  camii  Ibrahimde  cemaat  ile  cayizdir  Yohsa  her  yerde  kılınmaz  Ve 
camide  salâtı  zuhur  ve  asır  bir  yerde  kılmub  Kasrı  Cem  oldukdan 
sonra  her  kes  seğirde  yani  acele  ile  hayme  ve  hargâhlarına  varub 
cemii  havayiclerini  bağhyub  hazır  dura  Derhal  nefiri  rıhlet  Şam  veziri 
Hüseyin  paşa  tarafından  çalınub  cümle  barhaneler  yüklenir  ikinci 
boruda  Şam  huccacı  Cebeli  Arafat  altına  varırlar  Üçüncü  boruda 
paşa  mehterhanesin  çalarak  Mahmeli  Şerifin  Ucamın  eline  alub  Haz- 
reti  Resalet  penahm  şütürbanı  olarak  gelüb  Cebeli  Arafatm  cenubu 
tarafında  hatib  şeddinin  dibinde  bir  vasi  sed  vardır  Ol  sed  üzre 
Mahmeli  Şerifi  cemel  üzre  dutarlar  Andan  Mısır  huccacı  üç  nöbet 
nefiri  /»ihletlerin  çalub  oldahi  derya  misal  huccac  ve  askerile  Mahmeli 
Şerifi  getirüb  mezkûr  soffa  üzre  Şam  mahmeli  ile  yanyana  dutarlar 
Ta  ki  canibi  erbaada  olan  huccaclar  yükleri  ile  gelüb  vakfaya  du- 
runca karar  iderler  Ve  bin  bir  ayak  bir  ayak  üzre  kat  enderkat 
cümle  huccac  at  ve  cemel  ve  âdem  bir  yire  cem  olub  Cebeli  Arafatı 
ortıya  alırlar  Bu  huccacı  üryanı  dahi  cemii  Şam  ve  Mısır  Iran  askeri 
pürsilâh  üzre  (ortıye)  alub  beş  yerden  mehterhaneler  ve  yetmiş  yer- 
den kûsu  hakanîlere  turalar  urulub  bir  yanden  tekbiri  muhammedî 
sadası  evce  peyveste  olub  cemii  huccacı  müslimîn  at  ve  deve  ve  bagal 
ve  cemender  üzre  yahud  piyade  hazırbaş  olub  Cebeli  Arafatın  canibi 
cenubunda  ve  garbında  ve  şarkında  âdem  deryası  olub  dururlar 
Amma  Arafatın  garb  tarafında  durmak  âlâdır  Zira  hatib  canibi  garb- 
da  Kâ'biye  müteveccih  olub  hutbe  okıyub  yakın  isen  nasihat  etdüği 
istima  olunur  Eğer  baid  isen  elile  işaret  etdüği  ve  infidad  mahallinde 

[1]   Bağ^dad   Köşkü  nüshası  (aÜIö\^) 

[2]  »  »  »        (ölijLif  CiVaJLJia.U 


SEYAHATNAMESİ  701 

makara  saldığı  görinür  Ve  cümle  huccacı  Ervam  canibi  garbdadır  Ve 
Habeş  ve  Yemen  ve  Irak  ve  Tayif  ve  Hicaz  ve  Abbas  ve  gayri  huc- 
cacı nas  canibi  şarkda  ve  cenubda  ve  şimalde  vakfaya  dururlar  Ve 
Cebeli  Arafat  dahi  beni  âdem  ile  zeyn  olub  omuz  omuzu  sökmez 
Ademden  dahi  Arafat  dağı  görünmez  Ta  zirvei  âlâyi  Cebele  varınca 
âdemden  ibaret  pür  nakil  Arafat  olub  cümle  huccacdan  Lebbeyk 
sadası  ayyuka  şada  verir  Andan 

Evsafı  hatibi  Arafat 

Huccacı  zevilihticaca  malûmu  saadet  ola  kim  yevmi  arefede  vakti 
zevalki  ola  yani  beynesselâteyn  olub  şemsi  âlemtab  canibi  zevale 
nüzul  etdik  te  Mekke  mollası  örf  izafetile  bir  beyaz  kınalı  bir  nakai 
müzeyyene  üzre  suvar  olub  kethüdası  licamm  çekerek  ve  cemii  hud- 
damile  Hazreti  Adem  matbahmdan  çıkub  nümayan  oldukda  boğazın- 
da rıdasile  ve  örfünde  bir  arşın  taylesanı  muhammedî  sarkıdub  ol 
mukehhal  gözler  ile  cemii  ulemayı  Mekke  tazim  tevkir  ihtiram  ile 
Cebeli  Arafata  çıkarırken  cümle  tablhaneler  fariğ  olub  vaiz  hutbiye 
muntazır  olurlar  Molla  dahi  aheste  aheste  alayı  ulemayı  meşayihan 
ile  bukadar  yüz  bin  huccac  içre  iki  canibine  selâm  vererek  Ey  Huccac 
Dua  günüdür  Dua  idin  diyerek  Mahmeleyni  Şerifeynin  mabeynehü- 
masından  mürur  idüb  devesi  ile  arefin  nısfındaki  hatib  soffasına 
çıkub  devenin  vechini  Mekkei  Mükerremiye  müteyeccih  idüb  boğa- 
zındaki  ridasın  eline  alub  on  iki  kerre  savtı  âlâ  ile  Elhamdülillah 
deyu  nida  idüb  huccaca  rida  sala  [1]  zahir  oldur  kim  asu- 

manda dahi  gerrubiyanlar  ^üjlI-»  f  derler  Bu  şada  iki  derece  kâmil 
mümted[2]jjn  hüj  ^iüviaS^v  j<<\  ^\  diyuyine  huccac  üzre  ridasın  salar  Yine 
cemii  huccacd[3]  lerzan  vaki  olur  Andan  kırk  kerre  dahî 

[4]  \ijJ^\b^  ^^13  4^v  *i^J(.^\  »ii-î  [5  ]ida  salınca  cümle  huccac  der  unu  dilden 
ve  can  gönülden  Cenabı  Barine  (Bariye)  di*J  ^\  dUJ  deyu  telbiye  etdük- 
lerinde  cemii  devabatlara  dahi  malûm  olub  anlar  dahi  lisanı  hal  ile 
cuş  huruşa  gelüb  develer  esirüb  atlar  sahiyl  urduklarında  beynessema 
vel  arz  tayeran  iden  tuyur  zemine  nüzul  idüb  pervaz  urmağa  kadir 
olamaz  Bu  sadayi  Lebbeyk  kâmil  bir  saati  nücumî  olub  vakti  asır 
olur  Amma  salâtı  asır  bu  Arafat  maslahatı  içün    kılınmıyub  Mescidi 

• 

İbrahimde  Kasrı    Cem  ile    kılınmasının    sebebi  budur    Andan    hatib 


[1]  Bağ^dad  Köşkü  nüshası(4ul^ja«3l) 

[2]         »           »  »       (olur) 

[3]         »           »  »       (an  Lebbeyk    sadası  ayyuka  peyveste  olub  insanın  vücudunda^ 

[4]            »              »  »         (-Î  di^  V  Ü^\3  ^  ^Uı^b) 

[5]         »            »  »       (deyu  r) 


702  EVLİYA  ÇELEBİ 

vakti  asır  güzer  etdikde  âdeti  kadim  Itnatnı  A'zîm  ( A'zam)  kavli  üzre 
îdi  Edhaya  hutbesin  kıraat  ide  Ve  mabeynde  yine  tekbir  ve  tehliUer 
olub  cümle  huccac  telbiye  iderler  Ve  hatib  hutbede  şerayiti  menasiki 
haccı  ve  zebhi  kurbanı  ve  âdabı  haccı  ve  Me§*aril  Haramı  ve  haccarat 
cemeratları    nasihat     ider     Hikmeti     Huda    (a)    hşama    karib  canibi 
şarkda  Basra  milleri  mahallinde  bir  tüfenk  sadası  istima  olunub  Cebeli 
Arafat    üzre    olan  ibadullah    ol  canibe  nazır  olub  Cidal  deyu    feryad 
etdiler  Derhal  Şerif  hazretleri  tarafından  asker  seçilüb  cenk  mahalline 
vardıklarında  meğer    Basra  huccacı  ile    Tayif  Urbanı  cenk  iderek  bu 
mahalle  gelirler  Amma  imdad  vardıkda  Arab  firar  idüb  vakti  gurub- 
da  Basra    huccacı   dahi    on  iki    şehidleri    ve  kırk  beş    mecruhları  ve 
yirmi  altı   kelleleri  ile  milleyni  Irak  içre    bulunub  vakfaya  şehidlerin 
dahi    getirüb    durdılar    Hamdi    Huda    hacları    temam  oldu    Eğer  bir 
derice  sonra  gelseler  hacları  temam  olmazdı  Yine  cümle  huccac  gıriv 
feryad    iderek    ^Jj^U»    diyerek    vakti  mekruh     olub   olub   [1]    infidad 
mahalli    olunca  derhal    Şam  Emiri    haccı    cümle    tevabii  ile    Mısırın 
Mahmeli  Şerifinin  licamın  elin  alub  zabt  ider  Mısır  Emini  haccı  dahi 
Samı  Şerif    Mahmeli  Şerifinin  licamın  eline  alub  zabt  iderler  Kanunu 
kadim  böyledir  Sene   1029  tarihinde  iki  Mahmeli  Şerif  dahi  var  imiş 
biri  Yemen  Mahmeli  biri  Bağdad  Mahmeli  Anlar  dahi  mahmelleri  mü 
badele  iderlermiş  Anlar  Yemen  ve  Irak  canibine  giderlermiş  Hâlâ  Yemen 
sene   1035  tarihinden  beru  İmam  destinde    olmağile    andan    mahmel 
gelmez  Amma  huccac  gelir    Bağdaddan    kezalik    huccac    gelir  Amma 
«min   tarik    olmamak  ile    Mahmeli    Şerif    gelmez    Amma    Mısır  Şam 
hamdi  Huda    gelüb  mahmelleri    birbirile    mübadele    etdiklerinin  aslı 
oldur    kim    huccacın    avdetinde    iki    mahmel    biribirin    geçmiye    Ve 
acele  ile  gitmiye     Zira  dönüşde  mahşerden  nişan    olub    el'iyazübiUâh 
nece  âdem    ve    at    ve  deve   [epa]  payimal    olub    helak  olur    Ve  gice 
karanlığı    olmağile    Arab  dahi  havf    olunur  Anmçün  bu   iki  mahmel 
at  başı  beraber  dutarlar    Ta  ki  dönüşde  cümle    huccac    aheste  aheste 
piyade  ve  süvari  ileri  gidüb  payimal  olmıyalar  Ve  nece  kerre  yüz  bin 
meş^aller    ve    fanuslar      ve     şem'i    riyhler  ile    çıragan    olub    hazırbaş 
dururlar  Ta  ki  güneş  batduğu  gibi  hatib    hutbeyi  temam  idüb     tekbir 
ile   boğazındaki    ridasm  bir     kerre     bayrak  misal  huccac  üzre  salınca 
^\!»c»Ji.n    işte  bu  mahalde  arif  olan    (Beyit) 


(1]  Fazla  yazılmış 


SEYAHATNAMESİ  «»OS 

mazmunu  üzre  kenarda  bulunmak  âkılâne  hareketdir  Eğer  bir  at 
yıkılsa  artık  halâs  mümkin  değildir  Garib  âdem  hod  evlâbittarik 
helak  olmak  mukarrerdir  Bu  rücu  mahallinde  deve  atı  at  katırı 
katır  himarı  piyade  âdemler  gubarı  çiğindiyerek  ol  şebi  zulmetde 
girdi  siyah  semaya  uruc  idüb  kubbei  eflâke  müntehi  olur  Ve  taraf 
taraf  mehterhaneler  çalınarak  nice  bin  tüfenk  şadmanlıkları  iderek 
asakiri  islâm  huccac  Urbanın  canibi  erbaasın  ihata  iderek  mezkûr 
milleyni  Salih  mahalline  varub  bu  duai  okuya  ^\c^x-j  L  ^laJi  *)i\^}.^  I  ^b^\ 
4>^ULij  j:Ui-\  w^ia.  I  diyüb  millerden  taşra  çıkdıkda  artık  huccacm  haccı 
temam  olur  Amma  bu  millerden  taşra  çıkdıkdan  sonra  Arafatdan 
tarafa  bakmıya  Zira  cemii  kütübü  muteberelerde  Hazreti  Resalet 
penah  buyurmuşlardır  kim  Benim  ümmetimin  günahları  meydanı 
Arafatda  kalub  kendüleri  rahmi  maderden  müştak  olmuş  gibi  masum 
pak  olurlar  Sahrayı  Arafatda  cümlenin  zünubları  hmzir  ve  kelb  ve 
maymun  suretinde  olub  güruh  güruh  dağlar  içre  gidüb  mahvolur 
buyurmuşlardır  Ve  bazı  müfessirîn  ve  muhaddisîn  buyurmuşlardır 
kim  Arafatdan  gice  ile  rücu  olunmasının  aslı  oldur  kim  haşaratı 
zünubu  bazı  kimesneler  görüb  âmâ  olmuşlardır  Ve  ol  gece  cin  ve 
perinin  müminleri  sabahadek  anlar  tavaf  ider  Bu  hale  beni  âdem 
vâkıf  olmasın  içün  Arafatdan  badelmağrib  dönilüb  geru  bakmak 
cayiz  değildir  Ve  bu  mili  Salihden  taşra  iki  bin  âdem  dahi  gidüb 
milleyni  Hazareyn  Hazreti  Zübeyre  gelirler  Birbirine  mukabil  iki 
mildir  Mabeynehümaları  iki  yüz  adım  birbirinden  baiddir  Bir 
rivayetde  Ibni  Abbas  kavli  üzre  hududu  Arafat  budur  derler  Bun- 
dan içeri  bulunanın  haccı  temam  olur  derler  Amma  neuzübiUâh 
yevmi  arefede  gurubdan  evvel  bu  miUeyn  içre  bulunmayan  âdemin 
haccı  hac  olmaz  Mücavir  kalub  şene(i)  atiyede  yine  tekrar  Arafata 
çıka  Zira  haccın  rüknü  âzami  farzı  Arafatda  vakfıya  durmakdır 
yahud  bu  miUeyn  içinde  bulunmak  şartı  kübradır  vesselam  Bu 
milleri  ubur  idüb  2  saatde 

Menzili  evsafı   MUzdelife  yani  Camii  Maş'aril  Haram 

A. 

Hakkında  ( Ayet )  ^t^i-»j*iUjı:c.  <\Hi^ri\â  nassı  katıı  nazil  olmuşdur 
Bunda  cemii  huccac  Cebeli  Ferah  dameninde  hayme  ve  hargâhları 
ile  meks  etdükde  vakti  ışa  olub  Gemii  Meş'aril  Haramda  ezanı  mu- 
hammedîler  okunub  cemii  huccac  ol  camide  cem  olub  ihtida  kamet 
olub  salâtı  mağribi  eda  iderler  Alelakib  bir  kamet  dahi  alub  salâtı 
ışayı  eda  iderler  Bunda  dahi  bir  duai  azîm  olub  herkes  meram 
maksudına  vâsıl  olub  bazı  sulehayi  ûmmetden  kimesneler  Tfikâf 
niyyetine    camiden    çıkmıyub  ta    sabahadek    tilâveti    Kur' an    idüb  ol 


704  EVLtYA  ÇELEBİ 

gece  bu  cami  nece  bin  kanadiUer  ile  çırağan  olub  cemaati  kesire  ile 
leb  berleb  olub  bunda  dahi  salâtı  mağrib  ile  ışa  bir  ezan  ve  iki 
kamet  ile  Kasrı  Cem  olur  der  Bundan  gayri  yerde  cayiz  değildir  Eğer 
bunda  dahi  cemaat  ile  Cem4  Kasrda  bulunmadı  ise  salâtı  ışayı  kılub 
salâtı  mağribe  kaza  niyyet  idüb  münferiden  eda  ide  Ve  sabahadek 
kendü  savmaasında  bu  leylei  îdi  Edhada  ibadet  ide  Reca  ve  temenna 
giceleridir  Zira  Arafatdan  henüz  gelindiği  mahaldir  Adem  ol  mahal* 
de  masum  pakdir  Her  ne  hayır  muradatı  var  ise  müstecabdır  Ve  bu 
leyle  (i)  mubarekde  cemii  haymeleri  kanadil  işareleri  ile  tezyin  iderler 
Ve  bu  mahalde  cemerat  taşları  ki  Mine  hazarında  şeytanı  aleyhüUâ- 
niye  recm  taşları  içün  bu  Müzdelifede  altmış  üç  taş  cem  ide  Herbiri 
bakla  ve  fındık  mikdarı  ola  Mabeyninde  bir  kumsal 

yerde  bir  ulu  kârgir  binayi  azîm  bir  camii  kadimdir  Sene  tarihinde 
etmişlerdir  Mihrab  tarafı  kubbei  azîmelerdir  Sütun  üzre[l]  kemerler 
üzre  içi  tulen  ve  arzen  ayakdır     Ve    haremi  tulen    ve    arzen  adımdır 

Ve   iki    tabaka   bir    yer  camiin    şimalinde    derya  misal 
bir  bürkei  azîmi  var    Arafat  suyundan  memlûdur  Ve 

cevanibi[2]  ve  [3]  mahalde  cabeca  bostan  kuyuları  vardır  Ve  cami 
huddamlarınm  bir  kaç  haneleri  vardır  Lâkin  cemaati  azdır  Ancak  mev» 

A 

simi  hac  eda  ve  Arafat  dönüşünde  leylei  idin  vakti  şafiîde  Mine 
hazarında  olan  huccacı  müslimîn  dahi  bu  camie  cem  olurlar  Zira 
salâtı  id  yerine  bu  camide  bade  salâtussubh  vakfaya  durmak  vacibdir 
Durmıyub  kesseler  haccı  nakıs  olub  fidye(i)  dem  lâzım  olur  Cümle 
huccac  kaada  emri  Hak  üzre  sabah  nemazın  kılub  ta  sabah  yeri 
sararub  gün  tulu  ideceği  mahalle  varınca  bu  Meş^aril  Haram  Cami* 
İnde  vakfıya  duralar  Arafatda  bunda  bayram  nemazı  yokdur  idi 
Edha  didikleri  yevmi  arefedir  kim  ol  gün  Arafata  çıkılub  Mescidi 
Ibrahimde  salâtı  Kasrı  Cem  ve  Cebeli  Arafata  hutbe  okunur  Bayram 
nemazı  kılınmaz  vesselam  Ancak  bu  Müş'irül  Haramda  durılan  vakfa 
salâtı  id  yerine  kaim  olur  Amma  İma  «Oc  ^a\h-j  kavli  üzre  hattâ  bazı 
müfessirîn  kaviller(i)  üzre  hukuku  ibad  bunda  bağışlanır  demişler 
Bazılar  bu  kavle  rıza  vermemişler  Ta  ki  hukuk  sahibi  müteselli  olma» 
yınca  af  olumaz  demişler  Ve  müttefakunaleyh  bu  kavli  akva  üzre 
imza  etmişler  Duai  Müzdelife  c^JU.»^  cjo^  j^.  ^üls  yj>  Iji»  l^i  ^»r  ^ij»;»  »âa  j«  ^\ 
Aijı^  i^  0**^  -c^iJC»  ,iLi£.  JO».)  «^^^  -sJ^*  y  is^^h  »jUUii  diye  Ve  bu  camide  dua 
ve  sena  idüb  cümle  huccac  göçüb  2  saat  canibi  garb  ki  bu  mahalde 
kıble  tarafıdır  vasi  dereler  ve  kumsal  fezalar  içre 


[1  ]  Bağrdad  Köşkü  nüshası  (mebnidir  Cami) 
[2]  »  »  »  (erbaası) 

13]         »  »  »  (bu) 


SEYAHATNAMESİ  705 

Evsafı  menzili  şehri  Mine  hazarı 

Bu  Mine  hazarına  cemii  huccac  gelüb  hayme  ve  hargâhlarında 
meks  etdikde  kol  kol  alay  çavuşları  üç  gün  üç  gice  bu  îdi  Edhada 
oturakdır  deyu  dellallar  nida  idüb  herkes  cemeratlarına  ve  kurban 
ve  tavaflarına  §üru  iderler 

Mine  hazarında  huccacı  müslimîn  üzre  ^s^^j  U  jc 

farz  ve  vacih  ve  müstahah  ve  sünneti  Resul 

olan  makamatları  heyan  ider 

Meş^aril  Haramdan  Mine  hazarına  gelüb  f  ilhal  piyade  Mine  fezası 
içine  varuh  Mescidi  Hayfdan  tarafa  olan  cemrei  evvelde  düşmene 
hiddet  ile  taş  atar  gibi  hu  cemrede  yedi  taş  atuh  hu  duai  okuya 
-Ky.^  jiJajüI  ii-j  jf\  *ıs'\  «ısı^  diye  Amma  bu  mahallere  tekbir  ve  telbiye 
cayiz  değildir  Zira  Şeytanı  aleyhüllâniye  rağmen  taş  atmak  mahallidir 
Andan  cemrei  vusta  ata  Andan  cemre  (i)  akabe  ata  Ve  yine  mezkûr 
duai  okuya  Ve  İdi  Edhanın  ikinci  günü  cemrei  rakiben  ata  yani  bir 
ata  ve  katıra  ve  hiçine  ve  himara  suvar  olub  ata  îdi  Edhanın  üçüncü 
günü  yine  piyade  atarsa  gam  değildir  Eğer  ehli  özrüm  derse  hep  ra- 
kiben üç  günde  üç  yerde  yedişer  taş  atuh  cümle  altmış  iki  taşı  3 
günde  atuh  temam  ide  Amma  idi  Edhanın  evvelki  günü  atılan  yedi 
taş  Hazreti  İsmailin  sünnetidir  ki  Cenabı  Bariden  Hazreti  İbrahime 
emir  olup  Ya  ibrahime  (ibrahim)  Bu  idi  Edhadır  Oğlun  Ismaili 
benim  yoluma  kurban  eyle  deyu  emir  etdükde  Hazreti  ibrahim 
derunu  dilden  fermanber  olub  ismailin  elin  öpüb  Mine  hazarında 
Cebeli  Şehirde  (  jjJ  j.>)  Ismaili  kurban  etmeğe  götürürken  Şeytan  aley- 
hüUâne  iğvaya  salik  olub  ider  Ya  İsmail  Baban  seni  boğazlamağa 
götürür  Sakın  rıza  verme  diyince  Hazreti  ismail  Emir  Cenabı  Rabbül 
izzetindir  diyüp  Müzdelife  nam  mahalden  yine  taş  alub  Şeytanı  racimi 
recm  iderek  bu  Mine  mahalline  gelüb  Şeytana  taşları  atuh  hikmeti 
Huda  taşın  biri  lâînin  aynına  isabet  idüb  gözü  çıkub  Lâîn    ol  zaman 

•  A 

oldu  Bu  recm  ol  Hazreti  Ismailden  kaldı  idin  ikinci  günündeki  rece- 

•  A 

mat  Hazreti  Ibrahimden   kaldı    idin    üçüncü    günü    recemat    Hazreti 
Ishakdan  kaldı  Bazı  müfessirîn  böyle  tahrir  etmişlerdir 

Beyanı  mahalli  recemat 

Bu  recm  atılan  mahal  Mine  bzarı  içinde  tariki  âm  üzre  biraz 
alçak  bina  millerdir  Amma  üçüncü  cemerat  yeri  bir  kârgir  köhne 
bina  divardır  Amma  ey  ahbabı  vefa  bunda  bir  acib  ve  garib  hikmet 

Evliya  Çelebi  9  —  45 


706  EVLİYA  ÇELEBİ 

vardır  Nice  kerre  yüz  bin  huccac  bu  mahalle  gelüb  her  huccac  üç 
gün  üçer  kerre  yedişer  taş  atub  cümle  taşlar  altmış  iki  taş  olur  Bin 
seksen  yıldan  beru  bu  recematlara  her  sene  recemat  taşları  atılır  Bu 
Mine  hazarında  Kûhu  Elbürz  kadar  taş  yığılmak  gerek  idi  Huccac 
gitdükde  bir  bakla  kadar  taşın  vücudu  kalmıyub  gayib  olur  Cümle- 
nin malûm  (u)  bir  ibretnüma  temaşayı  sırrı  Hudadır  Bazı  müverri- 
hinin kavli  üzre  cemii  Şeyatîn  ol  taşları  taşıyub  beyabana  atar  derler 
t5ii^>^^cv3x4.jı  Hele  acib  hikmetdir  Amma  ihtida  gün  cemre  atub  alelacele 
haymesine  gelüb  nekadar  cinaye  kurban  ve  kendü  nefsi  bedeli  kur- 
banı varsa  kurban  etmeğe  mübaşeret  etdükde  gayet  mücezzem  bıcağile 
zebh  ide  Ve  ayaklarını  bir  hoş  kayd  idüb  kebşin  vechin  kıbliye 
müteveccih  idüb  hu  duai  okuya  ci-s^  ^  t-  j^sjj  dü  ^  du-  ç,^\  f>-)\  ^}\  -o!»^*.. 
CçUJl'j  u'Vt^^r  ^  <i!Ui^^  U.J.-  j  viLx^  jj-  s  aJi>  (c;  1/'  j-  diyüb  j^\  *iH  «cîi^^j  diyüb 
kurban  ide  Badehu  lûhumun  fukaraya  bezi  ide  Ağniyaya  vermiye 
Amma  bazı  sulehai  ümmetden  kimesneler  huddamları  ile  kurbanla- 
rın alub  Mine  hazarının  canibi  şimalinde  bin  adım  haid 

Cebeli  Sebîr     (  j^^^  j--  ) 

derler  Ve  Cebelül  Kepş  dahi  derler  Bir  ahmerüUevn  cebeli  münev- 
veredir Hazreti  ibrahim  Hazreti  IsmaiHn  ellerin  ve  ayakların  bağlayub 
üç  kerre  gerdeni  Ismaile  bıçak  uruh  biemriUâh  bıçak  kesmiyüb  derhal 
Cebril  Emin  canibi  Hakdan  Ismaile  bedel  bir  ala  gözlü  kurban  getirüp 
Ya  ibrahim  Rabbin  sana  selâm  eyledi  Emrime  itaat  idüb  sevgili  oğlunu 
kurbana  azimet  eyledi  Ismaile  bedel  kepşi  kurban  eylesin  diyince 
derhal  Hazreti  İbrahim  bu  cebel  dameninde  kurban  etdüğü  Menhar 
(/Cİ-)  namile  meşhur  bir  kurban  mekânıdır  Hakir  hamdi  Huda  yedi 
kurbanımı  anda  idüb  fukaraya  bezi  etdim  Ve  bu  cebelden  Cebril 
Emin  ile  gelen  kurbanın  zahir  olduğu  kaya  iki  şak  olmuşdur  Biem- 
riUâh öyle  musaykal  ve  mücellâdır  kim  güya  desti  hakkak  perdaht 
etmişdir  Bu  mahalde  Makamı  ibrahim  ve  Makamı  lsrr\ail\e  Makamı 
İshak  vardır  Bu  makamlarda  ikişer  rikât  namaz  kılub  hukuku  vali- 
deyn  içün  dua  müstecabdır  Ve  kavli  müfessirînde  Hazreti  Ibrahime 
fermanı  Rabbül  İzzet  ile  kurban  olunmağa  memur  olunan  Ishakdır 
demişler  Amma  kavli  sahih  ismail  ola  Zira  hakkında  (Ayet)  a-«ji*j  \/U 
Ayeti  nazil  olmuşdur  Ve  cemii  peygamberler  mabeyninde  ismail 
Sabır  denmek  ile  iştihar  bulub  kefafı  nefsi  içün  kannaslık  yanı  avcılık 
iderdi  Kudüse  karib  pederleri  Halilül  Rahman  hareminde  med- 
fundur  Ve  bu  Mine    hazarına  ği  yire  Menhar  derler 

bir  çukur  kayalı  yerdir  Hazreti  ibrahim  kurbanı  iderken  desti  şerifin 

bâlâ  kaya  üzre   nakşı  desti   Hazreti    İbrahim    aşikâredir 


SEYAHATNAMESİ  707 

Amma  mübarek  desti  şeriflerin  Cebeli  Ganem  ve  Kebş 

ve  Cebeli  Sebir  derler  Ve  bu  Menhar  mahallinde  Hazreti    Ibrahimin 
pıçağı  Ismaili  kesmiyüb[l]  urusra  biemriUâh  ol  senki  hara 

lıâlâ  iki  pare  aşikâre  durur  Kuvveti  Resulul]ah[2]  Ve  bu 

Mina  hazarında  dağı  ve  taşı  ve  dere  ve  depeleri  beyaz  koyun  zeyn 
idüb  kırkar  ellişer  muhallâka  pariye  kurban  verirler  Olkadar  çok  gelir 
ki  hisabın  Cenabı  Bari  bilür  Ve  cümle  Urban  koyunların  bu  Mine 
hazarına  getirmeseler  bi  emriUâh  cümle  ganemleri  uyuz  olur  Ve  yet- 
miş hin  huccac  derler  Amma  beş  kerre  yüz  bin  huccac  olur  Her  âdem 
birer  kurban  eylese  beş  kerre  yüz  hin  kurban  olur  Amma  yirmi  otuz 
Icırk  elli  ve  yüz  kurban  ider  ayan  vardır  Bu  vadii  Minede  hunu  kur- 
ban rahı  Hakka  sil  [3]  âsâ  cereyan  idüb  herkes  çadır  önüne  kur 
(ban)ların  hırağuh  Taif  ve  Hicaz  ve  Abbas  ve  Mekke  fukaraları  cümle 
Jkurhanları  alub  postun  yüzüh  her  koyunu  karnından  ikişer  pare  idüb 
ol  şiddeti  harda  kayalar  üzre  koyuh  iki  saatde  şemsi  ateş  tabdan 
pişüb  cümle  lûhumların  hırkes  hanesine  götürür  Bu  mahalde  bir 
hikmeti  Huda  vardır  Bilâ  hisah  nice  kerre  yüz  bin  kurbanın  muzah- 
refatı  ve  bu  kadar  huccacın  kazurat  mühmelâtı  bu  vadi  içre  kalub 
hemen  huccac  Mekkiye  müteveccih  oldukları  gün  yahud  iki  üç  gün- 
den bir  baranı  rahmet  nazil  olub  bu  vadii  öyle  pak  eyler  ki  har  ve 
haşaki  napakden  bir  haki  napak  kalmıyub  bir  vadii  tabir  olur  Ve  bu 
Mine  hazarında  kurbanlar  temam  oldukda  pak  tıraş  olalar  Ve  tırnak- 
larını keseler  Ve  pak  libasların  giyeler  ve  tiraş  olurken  hu  duai  okuya 

cj^f\)\  ^2-ji  L  ^12- j;  diye  Andan  tıraş  temam  olunca  j^n  ^mı  j^\  «on  dimeden 
hali  olmıya  Ve  cümle  tıraş  kıllarını  yire  dökmiyüb  bir  yerde  hıfz 
idüb  Muallâ  mezaristanında  defn  ide  Zira  ihram  ve  Umre  ve  Tavafı 
Arafat  ve  Müzdelife  ve  Mine  ve  Kurbanda  bulunmuş  kıllardır  Payi- 
mal  olunmamak  içün  bazı  erbabı  sülük  defn  iderler  ve  bazı  kimesneler 
mecruh  olub  çıkan  esnanların  yani  dişlerin  bu  haki  amber  pakde 
defn  iderler  kim  vücudumuzdan  birer  uzuv  bulunsun  deyu  teberrü- 
ken  defn  iderler  Tıraş  kılların  dahi  defn  eylemek  âdabı  sulehadır  Ve 
tıraş  temam  oldukda  hu  duai  okuya  ^\  l;_Cj  «u»  ^c  u\c*  t$JJi  <iîui-ı  ^\  ^iî» 
-wUAJı\^  C)}JL-<-4)j   U"i4.v^  ViLV»    u^ifrij  L_^c  i  i:;«y  3   t»i  ^  l'u\  ij    diye    Ve  bu  dualar 

ve  cümle  Mekke  berberleri  bilirler  Tıraş  etdikleri  kimesniye  talim 
idüb  kıraat  iderler  İhvanı  safaya  puşide  olmıya  kim  tıraş  olub  ihram- 
tdan  çıkub  cümle  pak  libasların  bu   îdi  Edhanın   evvelki  günü  giydik- 


[1]   Bağdad   Köşkü  nüshası   (Kesmek) 
[2 1  »  »  »  (ile) 

[3]   Bagdad   Köşkü  nüshası  (sebil) 


708  EVLÎYA  ÇELEBİ 

den  sonra  cümle  huccaca  haram  olan  şeyler  helâl  olur  Yani  pire  ve 
kehle  öldürmek  gibi  ve  tırnagile  kaşınub  sayd  şikâr  etmek  gibi  ve 
ehli  ve  cevari  ile  cima  eylemek  misUi  şeyler  cümle  haram  iken  helâl 
olur  Ve  tıraşdan  sonra  ihramdan  çıkub  pak  libasların  giyüb  alelacele 
Mekkiye  varub  tavafı  ziyaret  iderler  Bu  tavaf  dahi  hemen  tavafı  ku* 
dum  gibidir  Amma  sür'at  ile  tavaf  etmiyeler  İşte  Arafat  vakfasında 
durmak  ile  bu  tavafı  ziyaretdir  Farz  olan  Mine  kurbanından  sonra 
bu  tavafa  pek  tekayyüd  etmek  gerekdir  Tavaf  etmese  farzın  biri 
nakıs  olur  Ve  bu  tavafı  ziyaretin  vakti  eyyamı  nahirde  ve  eyyamı 
nahrin  evvelinde  de  etseler  efdaldir  Amma  eyyamı  nahırdan  sonra 
etseler  mekruhdur  Demi  cedid  lâzım  olur  Ve  Safa  ve  Merve  dahi  idüb 
yedi  kerre  kelevvel  sa*yide  Amma  bu  mahalde  ve  Mineden  ta  Kâ'- 
biye  göçmeyince  Umreye  varub  gelmiye  Fukaha  «^11^^42-^  haramdır  de» 
misler  Bu  Tavafı  ziyaret  ve  Safayi  Mervei  temam  idüb  yine  Mine  ba» 
zarına  gelüb  hu  duayi  okuy  ^^  -o  ^iı.  k  jc_  0*  >iiU»  i)^-^  t'»j  L^Vt  jâ  L-.»  iâa  j\  ^\ 
^2-ı^ı^j\  I  ^La  j  ı^\j  c>l'jl\j*  ^,  ij(^\  ^\  ^\  >ii>\ij\  deyu  bu  duai  Arafata  gider» 
ken  ve  Mine  (ye)  giderken  ve  Arafatdan  geldükde  ve  tavafı  ziyaret- 
den  geldükde  okuya  vesselam 

Evsafı  ziyarat  ve  imaratı  Mine  bazarı 

Bunda  îdi  Edhanın  üç  gününde  meks  olunur  Evvelâ  şehri  Mina 
bir  ulu  vasi  vadi  içinde  iki  canibi  yalçın  kayalı  yerde  şarkdan  canibi 
garba  tulânî  Arafat  rahı  üzre  tuli  iki  bin  adım  bir  şehri  azimdir  Şerif 
hazretlerinin  hükmündedir  Ve  bir  Şerif  kayimmekamdır  Ve  şarkdan 
garba  dört  şahrahdır  Ve  bu  rahların  canibeynleri  kat  enderkat  sarayı 
âlidir  Ve  cümle  kârgir  binalardır  Ve  sutuhları  kireç  ile  mestur  sagir 
ve  kebir  iki  bin  hane  (i)  mamurelerdir  Ve  her  hanede  birer  âbı  hayat 
çahı  mâ  mukarrerdir  Gerçi  Arafat  suyu  bu  şehirden  ubur  idüb  Mekkiye 
gider  Amma  sahibülhayratlar  mukayyed  olmamışlar  Bir  kaç  yerde 
çeşmeler  etmişler  Ol  ecilden  cümle  suları  kuyulardır  Ve  her  hane 
altında  birer  sebilhane  mukarrerdir  Ve  her  hanede  hurma  ağaçları 
mukarredir  Cabeca  bağçelerinde  limon  ve  turunç  şireleri[l  J  ve  gül  gü- 
listanları vardır  Ve  havası  Mekkeden  lâtifdir  Zira  Mekkeden  Miniye 
gelince  iki  saat  bâlâya  giderler  Zemini  hayli  irtifa  üzredir  Ve  muzlim 
yerde  değildir  Gayet  küşade  mahalle  vaki  olmuşdur  Ve  ehli  Mekke 
sekiz  ay  kâmil  bunda  sakin  olub  kesbi  heva  iderler  Badehu  şehri  Ab- 
basa  giderler  Ve  bu  Mine  şehrinde  cümle  sekiz  yüz  mikdarı  kârgir 
dükkânlar  vardır  Ve  bin  mikdarı  dahi  haymeler  ve  külbeler  ile  esvakı 


[1]   Bağdad   Köşkü  nüshası    (seçerleri) 


SEYAHATNAMESİ  709 

muhtasarlar  vardır  Ekseriya  dükkânlar  mezkûr  Şürefa  saraylarının  al- 
tında vaki  olmuşdur  Ve  cümle  kırk  beş  vekâledir  Cümleden  Şerif 
Hazretlerinin  hanı  mükellefdir  Ve  Şerif  Izzeddin  hanı  ve  Şerif  Ahmed 
hanı  ve  Şerif  Hamude  hanı  Bunlar  dahi  huccac  ve  tüccar  ile  malâ- 
mal  olur  Ve  bir  hammamı  muhtasarı  vardır  Ve  kırk  kahvehanesi 
vardır  Hac  mevsiminde  âdem  deryası  olur  Ve  bu  mevsimde  dahi 
cümle  Şurefa  ehil  iyalları  ile  gelüb  âyânı  huccaca  îdi  Edhanın  üç 
gününde  ziyafeti  azimler  idüb  hüsnü  ülfet  idüb  huccac  dahi  anlara 
ikram  iderler  Amma  huccacdan  sonra  her  handa  birer  ikişer  bağban 
ve  gayri  fukarayı  Urban  sakin  olurlar  Ve  bazı  zeman  bir  kaç  Şürefa 
bir  yire  gelüb  at  ve  heccanlarına  suvar  olub  bu  Minede  zevk  ve  safa 
idüb  yine  Mekkeye  revane  olurlar  Hâsılı  kelâm  bu  Mina  ehli  Mek- 
kenin  yaylağıdır  Ve  bu  şehirde  cümle  yetmiş  mıhrabdır  Cümleden 
mükellef  kaPa  misal  binayı  azîm 

Evasafı  Camii  Hayf  camii  enver  Camii  Zayf 

Biri  biri  içinde  iki  kat  camidir  ihtida  binası  Hazreti  Resaletpena- 
hindir  Badennübüvve  sene  12  tarihinde  bina  etmişlerdir  Gaza  malile 
bina  olunub  badel  itmam  cümle  sahâbei  kiram  bu  cami  içre  bir  tan- 
çere  her  meyve  ile  ziyafet  etmişlerdir  Ve  anınçün  Camiüz  Zayf  derler 

•  • 

Badehu  Hazreti  Eba  Bekir  ve  Ömer  ve  Osman  ve  Ali  tevsi  etmişler- 
dir Sene  1025  tarihinde  Sultan  Ahmed  tevsi  ve  tecdid  idüb  bir  kaPa 
misal  cami  etmişdir  Tabakaı  kârgir  üzre  elli  dört  kubbei  âlidir  Ve  me- 
zahibi  erbaa  içün  dört  mihrabı  [Ij  ve  [2]  taş  nerdüban  ile  sünneti 
ResuluUah  üzre  bir  alçacık  minberi  vardır  Amma  iki  canibinde  [3] 
kırk  kademe  bir  minberdir  Ve  bu  minber  divarında  çarkûşe  bir 
beyaz     mermer  üzre  celi  hat  ile  böyle 

merkum  olunmuşdur  Ve  bu  tarihin  fevkında  bir  müdevver  dayirei 
mermeri  ham  üzre  celi  hat  ile  bu  tarih  terkim  olunmuşdur 


[1]   Bağrdad   Köşkü  nüshası   (vardır) 
[2]  »  »  »  (ayak) 

(3)  »  »  »  (kursum) 


710  EVLİYA   ÇELEBİ 

yazılmışdır  Ve  bu  camide  kanadiUerden  gayri  avize  ve  tnaslûbat  mu* 
sannaatdan  bir  şey  yokdur  Ve  halice  ve  hasır  dahi  mebsut  değildiıf 
Serapa  rimali  saat  döşelidir  Ve  harem  kezalik  rimali  rakik  döşelidir 
Cürmü  harem  tulen  ve  arzen  ikişer  yüz  germe  adımdır  kimi  güya  bit 
sahradır  Ve  bu  haremin  canibi  erbaası  kaPa  divan  misal  Şeddi  Is- 
kendervar  divan  üstüvardır  Ve  dairen  madar  kal'a  bedenleri  gib£ 
beden  beden  bina  olunub  zinet  vermiş  Ve  bir  kıble  kapusı  ve  iki 
yan  kapusı  var  Sağ  canibindeki  yan  kapu  üzre  eimme  ve  huteba  ha-: 
neleri  vardır  Ve  yine  bu  kapu  üzre  iki  tabakalı  bir  minarei  mevzunu 
vardır  Leylei  îdi  Edhada  savtı  hazinler  ile  müezzinan  makamı  Hicazada 
ağaze  (i)  hicaz  ile  vakti  şefiîyedek  temcidler  tilâvet  olunur  Ve  bıı 
sahra  misal  haremin  ta  vasatında  bir  cami  dahi  vardır  Ol  Camii  Re- 
sullah  dır  Sekiz  amudu  münteha  üzre  evci  semaya  serçekmiş  casn 
âli  misal  bir  kubbei  nühtak  revakdır  Öyle  kubbei  mina  ve  kâseî 
dürrü  beyzâsâ  bir  kubbei  münevverdir  kim  naziri  yokdur  Serapa  be- 
yaz kireç  sıvalıdır  Tarzı  kadim  bir  musanna  mihrabı  vardır  Amma 
minberi  yokdur  Ve  kubbei  nilgûnunun  içinde  ta  ortasında  bir  mü- 
devver  dayire  içinde  hattı  kadim  ile   (Ayet  Surei) 


'O^İJ:  j£,    J^^ı  y  Ji  ) 


Âyeti  tahrir  olunmuşdur  kim  halâ  ol  hatta  hattı  kûfî  derler  Gayet 
musanna  hatdır  Ve  yine  bu  kubbenin  dahi  aşağı  tarafında  Surei 
Fethi  şerif  tahrir  olunmuşdur  Ve  bu  kubbeye  muttasıl  bir  soffa  ve 
bir  musanna  minar  (e)  si  var  Elhasıl  vacibüsseyr  bir  camii  dilküşadır 
Bunda  dahi  ibadet  etmek  sevabdır  Ve  camiin  yanında  Makamı  Haz^ 
reti  Ali  Mine  hazarına  geldikde  bunda  meks  idüb  düldülün  bağladığı 
mahal  nümayandır  Ve  îdi  Edhanın  üç  gün  üç  gicesinde  nice  yüz  bin 
huccac  bu  Camii  Hayfda  evkatı  hamse  eda  iderler  iki  yüzden  müte- 
caviz eimme  ve  hutebalan  ve  meşayihi  ve  müezzinan  huddamlan 
vardır  vesselam  Ve  bu  camiin  hareminin  sol  tarafı  köşesinde  dağa 
on  adım  karib 

Cebeli  Velmürselât  (  oM- Iij  j.>- ) 

Bir  küçük  cebeli  sagiredir  Amma  güya  nuru  mübîndir  Anda  bir 
gar  vardır  Qarı  Resulullah  derler  Hazreti  Mefhari  Nevcudat  Mine 
hazarına  geldükde  saadetle  bu  garda  sakin  olurlar  imiş  Cenabı  Hak 
tarafından  Cebril  Emin  vasıtasile  Surei  Velmürselât  nazil  oldukda  bu 
Sarın  canibi  şarkîsi  şak  olub  Hazreti  Cebril  zahir  olduğu  mahal  bir 
mücellâ  kayadır  Hâlâ  aşikâredir  Ve  bunda  yine  kayadan    bir  mihrab 


SEYAHATNAMESİ  711 

vardır  Hazreti  Resalet  ol  mihrabda  ibadet  idermiş  Ve  seri  saadetleri 
kıyamları  halinde  mağaranın  fevkına  tesir  etdüği  seri  saadetleri  yeri 
nümayandır  Cümle  züvvar  ol  kayaya  ellerin  sürüb  sağ  elin  yüzüne 
sürerler  Ve  Surei  Mürselât  bu  garda  nazil  olduğıyçün  Mürselât  Kayası 
derler  Ve  bu  garda  ibadet  idüp  Surei  Velmürselâtı  tilâvet  idüb  vali- 
deyn  ruhlarına  hibe  eylemek  sevabdır  Andan 

Cebeli  Sebire 

Mescidi  Kepş  bir  küçük  mesciddir  Bunda  ibadet  oluna  Ve  ana 
karib  yine  cebelin  dameninde  Mescidi  Nahire  Bunda  dahi  iki  rikât 
nafile  yahud  kaza  nemaz  (ı)  kılmub  akıbet  kayırlığıyçün  dua  oluna 
Ziyareti  Ehün  Nida  Bunlar  Hazreti  Resaletin  dellalı  idi  Anınçün 
Ebün  Nida  derler  Sahâbei  kiramdandır  Bir  gar  içinde  medfundur 
Hâlâ  cesedi  şerifi  zahirde  beyaz  pembe  misal  terü  taze  durur  Hurma 
lifinden  kefeni  pare  pare  olmuş  ol  gar  içinde  asudedirler  Yine  bu 
mahalde  Akabe  kayaları  dibinde 

Cebeli   Akabe 

Dameninde  bir  soffa  üzre  Ziyareti  Mescidi  Biat  Bir  küçük  mescid- 
dir Amma  ziyaretgâhı  has  âmdır  Mescidi  Biat  denmesinin  aslı  Haz- 
reti Resalete  kırk  yaşında  nübüvvet  gelüb  Cebril  Emin  vasıtasile  yer- 
liğı  Rabbülâlemîn  getürüb  (Ayet)  ^^At  ^.  jUV»  ^u  t^Jjı  ^j  ^L  \j\  fermanı 
Rabbüllzzet  gelince    Resulüssakaleyn    bu  mahalde    Hazreti    Cebrilden 

• 

biat  (ist)etdi  Cebril  dahi  Cenabı  Rabbı  izzetin  yedi  kudretinden  biat  etdi 
Anınçün  bu  mescid  (e)  Mescidi  Bi  (a)  t  derler  Ve  bu  mescidde  vuzu 
taharet  ve  salâtm  şerayitin  ve  iki  rikât  nemaz  bunda  farz  olunub  Ceb- 
ril Emin  talim  idüb  yine  Cebril  imam  olub  salâtı  zuhuru  eda  etdiler 
Ve  Hazreti  Resalet  imamı  enbiya  olmağa  dahi  biat  verdi  Ve  bu  ma- 
halde Hadicei  Kübra  Mina  hazarından  gelirken  görse  kim  bu  mescid 
nur  olmuş  Meğer  Muhammed  bunda  ola  diyüb  mescide  girüb  Resalet 
mübarek  bad  Ya  Muhammed  diyüb  ihtida  imana  ge  (le)  n  Hadicei 
Kübradır  Andan  Hazreti  Eba  Bekir  ve  Hazreti  Ali  ve  Zeyd  ibni  Ha- 
rise ve  Abdullah  ibni  Mes*ud  ve  Hazreti  Osman  ve  Abdurahman 
ibni  Avf  ve  Sa'd  ibni  Ebi  Vakkas  ve  Zübeyr  bin  ilAvam  ve  Bilâli 
Habeşî  ve  Suhaybi  Rumî  cümle  bu  mescidde  ihtida  bunlar  biat  etdi- 
ler Ve  Bedr  gazasında  Ebu  Cehl  lâîn  yetmiş  nefer  taallûkatmın  kati 
olunub  ve  nice  bin  müşrikini  dendanı  tîğden  geçüb  ammi  Resulullah 
Abbas  yetmiş  nefer  tevabiile  esiri  yesir  alub  Resaletpenaha  geldükde 
islâmile    cümlesi    müşerref    olub    anlar     dahi  bu  mescidi   biatde  biat 


712  EVLİYA  ÇELEBİ 

idüb  ismi  Hazreti  Abbas  oldu  Anınçün  bu  mescide  Mescidi  Biat 
derler  Nice  bin  sahâbei  kiramın  islâm  ile  müşerref  olduğu  mahaldir 
Ve  dua  müstecabdır  Ve  bu  Mine  bazarında  nice  ziyaretler  etdik  Am- 
ma tahrir  tatvili  kelâm  olub  bununla  iktifa  etdik 

Evsafı  zineti  esvakı   Mine  ve  şadmanii  asakiri 
Sultan  ve  suru  Şürefay    evlâdı   hitan  ve  zevki 

safayi  huccac  züvvaran 

Aşıkanı  seyyahana  şöyle  malûm  ola  kim  Müzdelifeden  bu  Mine 
bazarma  gelüb  derya  misal  huccac  ile  meks  olundukda  cümle  çavu- 
şan  ve  dellalan  kol  kol  nida  idüb  EmanuUah  Ema(nı)  Ali  Osmandır 
Her  kes  metaın  meydanı  muhabbete  arzı  kâlây  eyleyüb  beyi  şira 
eylesin  diyince  -^ic^-^»»!»  cümle  Şürefa  hane  ve  hanların  ve  cümle  ehli 
hiref  dükkân  ve  kahvehanelerin  ve  cümle  huccac  hayme  ve  sayeban- 
ların  kanadiller  ile  zeyn  idüb  cümle  sevdaker  tüccar  ehli  ber  ve  bihar 
dükkânların  berki  nisan  ve  baharı  gülistan  ve  ergavan 
Mine  baz^rı  güya  iremzatülimat  olur  kim  güya  köhne  pirezeni  dün- 
ya nev  arus  olub  (Beyit) 

Nev  arusu  hüsnünü  gördüm  bugün  divanı  var 
Her  taraf  dan  güller  açılmış  [\\ 

Her  kes  matam  meydanı  muhabbete  çıkarub  bir  alma  ve  bir  verme 
beni  âdem  izdihamından  cüz*î  ve  küUî  beyi  şir  (a)   idüb 

levendane  ve  mütekebbirane  ve  mutaazzımane  retar  güftar  eyl[2] 

reftar   eylemek  gayet  kabih  şeydir   Ve  bu  şehirde  olan  ibret  nü- 
ma  ve  sayir  tema  (şa)   bir  diyarda  o  Mısır  ve  Samın  Lehsa 

ve  Basranın  Irakayni  Rumun  Hind  ve  Sindin  Çin  ve  Maçinin  Hıta 
ve  Hatenin  Belh  Buharanm  Dağıstan  ve  Horasanın  Mağrib  zemin 
Sudanın  Habeş  Folhistanın[3]  velhasıl  bilcümle  bilâdı  islâmın  huccac 
tüccar  züvvarları  her  kes  metaın  bu  Mine  bazarma  çıkarub  ve  tezyini 
suk  etdüklerinde  cemii  dekâkîn  ve  hayematlar  diba  ve  şiyb  ve  zerbaf 
ve  atlas  ve  (  ke  )  mha  ve  hara  ve  dârâyi  ve  serenk  katife  ve  âlâd  ni- 
ce kerre  yüz  bin  yük  tefaruk  ve  akmişei  vafire  kalayın  hazarı  hüsne 
zeyn  iderler  Ve  incu  ve  lâ'il  yakut  ve  zümrüd  ve  elmas  ve  mercan 
ve  kehrübar  ve  piruz  ve  seylân  akik  ve  yemeni  ve  aynülhur  ve  ayni 
semek  makulesi  girenbaha  zîkıymet  cevahir  her  dükkânda  yığın  yığın 


[1]   Bağdad  r<wüşkü  nüshası  (gülü  handanı  var) 
[2]  »  »  »  (eylemek) 

[3]  »  »  »  (Foncistan) 


SEYAHATNAMESİ  713 

f  üruht  olunmada  ve  inculer  ve  mercan  ve  kehrübar  tesabihleri  şebekei 
semek  misal  ruzi  dekâkînlere  zeyn  idüb  lülü  ve  mercanı  küme  küme 
avizeler  idüb  zeyn  iderler  Ve  ber  dükkânda  öd  ve  amber  şemame 
ve  kâfuri  ve  sümbülü  betayı  ve  misk  ve  zübat  ve  kalyemisk  ve  zağfıran 
ve  sanimran  [1]  ve  aselbend  ve  cavri  ve  buburu  Meryem  ve  g(ül)âb 
ve  mâi  narenc  ve  ıtır  şabî  ve  mâi  kâdi  ve  nice  bu  ıtriyyat  makulesi 
beyi  olub  her  kesin  dükkânında  ödü  maverdî  mülehhes  çıragan  olub 
esvakı  sultanîde  reftar  iden  züvvrrm  dimağı  muattar  olur  Ve  her 
dükkâna  bir  âdem  vardıkda  elbette  sahibi  dükkân  ol  yârânm  yüzüne 
gülâb  ıtri  şahı  nisar  idüb  buhur  yakar  Ve  hüsnü  ülfet  içün  sahibi 
dükkân  müsafirîne  elbette  bir  şey  ihsan  ider  Hac  şükranesıne  cemii 
ibadullahda  bir  muhabbet  ve  meveddet  ve  sürür  şadmanî  vardır 
kim  izdihamı  veledi  Ademden  omuz  omuza  halk  çıtaçıt  olub  her 
şahrah  âdem  deryası  gibi  temevvüc  idüb  bir  âdem  bir  âdemden  dil- 
gir  olmak  ihtimali  yakdur  Her  kesde  safayi  hatır  vardır  Ve  öyle 
«mn  emandır  kim  herkes  hemyan  dinarın  alâmeleinnas  meydanı 
muhabbete  koyub  bir  beyi  şira  hazarıdır  kim  tabir  ve  tavsif  olunması 
mümkin  değildir  (Beyit) 

Mine  hazarını  seyretdîm  serapa  hociyim 
Bir  cefa  dükkânı  yokdur  hep  vefa  hazarıdır 

mazmununca  bu  hazarı  muhabbetde  taraf  taraf  matbahı  kaykâvüslerde 
nimeti  nefise  ve  gûnagûn  mekûlât  meşrubatlar  ayş  nuş  olunub  hatır 
hoş  olarak  ve  her  kahvehanede  gavaziler  ve  habeşe  cevariler  def  ve 
küdum  çalarak  zevk  ve  safa  olunur  Anın  dahi  erbabı  bulunur  Velha^ 
sil  AUahü  Rabbül  Alemini  bir  bilüb  emrine  imtisal  idüb  memaliki 
müslimînden  gelen  huccac  ve  tüccar  züvvarı  derya  misalin  ne  kadar 
zîkıymet  eşyaları  var  ise  meydanı  muhabbetde  rayegân  füruht  olunub 
bî  bac  ve  bî  gümrük  nice  bin  yü  yük  zîkıymet  cevahir  makulesi  ve 
tuhf  akmişei  fahire  denk  bağlanır  bir  hazarı  Hicazdır  Ve  idi  Edha 
didikleri  bu  Mine  hazarı  hakkındadır  kim  ruzları  ruzu  îd  giceleri 
Leylei  Kadir  olub  cemii  dekâkînleri  ve  Şürefa  sarayı  âlilerinin  ham 
ve  dam  bab  sutuh  ve  şahnişinlerin  ve  kaa  ve  revzenlerin  lâyuad  ve 
lâyuhsa  nice  kerre  vüz  bin  kanadiller  ve  meşgaleler  ve  fanusu  bağı 
cinan  ve  şem*i  kâfurî  ve  şem'i  riyh  ile  hazan  Mine  çıragan  idüb  şebi 
zulmanîleri  ruzu  ruşen  misal  olub  şehri  Mina  semendervar  âteşi  Nem- 
rud  içinde  kalır  Taraf  taraf  bir  hay  ve  bir  huy  bir  sürür  şadman 
olur  kim  güya  cemiyyeti  Hüseyni  Baykaradır  Ve  bu  mahalde  âyini 
Şürefa  olur   kim  her  kimin  tıflı  naresidesi  var  ise  bu  mevsimi  hacda 

[4]   Bağdat  köşkü  nüshası  (zamiraa) 


714  EVLİYA  ÇELEBİ 

alelutnutn  ahalii  Mekke  bu  Mine  baz(a)rına  gelüb  suru  hitan  iderler 
Bunlar  dahi  bir  güne  zevk  şevk  sürür  safa  iderler  kim  bu  safa  Mer-^^ 
ve  ve  Safada  olmaz  Zira  bunların  gûnagûn  saz  ve  söz  hanende  ve  sa- 
zende gavaziye  Habeşei  cariyeleri  var  kim  zer  enderzere  müstağrak 
olub  savtı  hazin  ile  şehri  Hicazda  âgaze  etdükde  istima  iden  uşşak 
dahi  makamı  uşşaka  başluyub  âşıkane  esvatı  hazin  ile  buselikde  ma- 
kamı büzürk  iderek  rast  karar  iderler  Ve  elbette  ehli  Mekkenin  suru; 
hitanları  her  sene  bu  Mine  hazarında  olması  mukarrerdir  Ve  cemiî 
huccaca  ziyafetleri  dahi  mebzuldür  vesselam  Andan 

Evsafı  şadmanii  asakiri  islâm  der  Bazarı 

Minei  Meram 

Evvelâ  ferzayi[lj  hazarı  Minenin  bir  canibine  Samı  Cennetmeşam 
askeri  ve  huccacı  konar  Ve  bir  tarafına  Mısırı  NadiretülAsır  askeri 
ve  huccac(ı)  meks  ider  Ve  bir  tarafına  Irakı  Acem  Huccacı  meks 
idüb  bu  vadii  Mine  hayme  ve  hargâh  ve  barbengâh  ile  malâmal 
olub  îdi  evvelde  fermanı  serdarı  bavakar  ile  her  kes  istidadına  göre 
haymesin  zeyn  idüb  gûnagûn  filândıra  ve  bayraklar  ile  rengârenk 
sancaklar  ile  her  kes  haymesin  zeyn  ider  Ve  cemii  develeri  ve 
hicinleri  pürnacag  ve  tuğ  teller  vardela  ve  ziller  ve  zilbemler  ile 
hatab  ve  barutları  üzre  bayraklar  ile  müzeyyen  idüb  develere 
nafakaların  vefret  üzre  verirler  Ve  evkatı  salâtı  hamse  eda  olun- 
dukda  yetmiş  seksen  yerde  küsü  hakaniyan  ve  tabii  Ali  Osmaniyana 
turalar  urılub  kütür  kütür  çenki  harbîler  çalınır  Ve  iki  kerre  taam 
tenavül  olunub  badettaam  gülbangi  muhammedî  çekilüb  her  kes 
ziyaret  ticaretinde  olup  amma  badelmağrib  sımatı  muhammedîler 
çekilüb  nimeti  Halil  tenavül  olunub  sofra(i)  celil  ref  olundukda  gül- 
bangi muhammedî  serdarı  zafer  şiar  seraperdesinden  reha  bu(lu)nca 
çar  növbet  sadayı  Allah  Allah  evce  uruc  idüb  gerrubiyanlar  dahi  bu 
sadaya  reşk  idüp  hayret  ümid  olup  anlar  dahi  a\!\  o-üji  diye  teşbih 
iderler  Beni  âdem  dahi  bu  gülbankden  sonra  cemii  asakiri  islâm  da 
ve  huccacda  iki  üç  kerre  yüz  bin  dalyan  ve  tüfenklerine  defaten 
vahide  ateş  idince  a\h  c.»t*j\  zemin  âsüman  dir  dir  ditreyüb  Mine  vadisi 
ve  Cebeli  Mürselât  güm  güm  gürleyüp  vadii  Arafatı  barudu  siyahın 
nendi[2]  ebri  ebri  siyahvar  berhava  uruc  ider  Bu  tüfenklerin  sadası 
sakin  olmadan  ihtida  Şam  veziri  Hüseyin  paşa  kolundan  on  iki  pare 
top  ve  Mısır  kolundan  altı  pare  toplara  âteş  verilüb  kubbei  felek  çm 

[1]    Bağdad   Köşkü   nüshası   (fezayı) 
[2]  »  »  »  (dudu) 


SEYAHATNAMESİ  7 1 S 

çın  şada  verub  bu  hal  üzre  ta  sabahadak  on  iki  yaylım  toplar  ve  nice 
yüz  kerre  yüz  bin  tüfenkler  endaht  olunur  Zira  her  şehbaz  feta  cila- 
sının ikişer  ve  üçer  kol  tüfengi  vardır  Bu  sıyt  ve  şada  mabeyninde 
yine  kol  kol  mehterhaneler  aram  etmiyüb  sabahadek  tabii  Ervam 
ve  tabii     Ali   Haşimî  Beni  Hişam  çalınmadadır 

Der  faslı   şadmani    serafei  fişeng  bete'lifi  firengi 

bedrenk  beşehri  bazarı  Minei  Velvele!  mahalli 

velvele  ve  guigule  ve  ahenk 

Ve  bu  mahalde  nice  yüz  bin  fişenk  ile  üstadı  Şam  ateş  feşanlık 
idüb  Mısır  huccacının  hayme  ve  hargâhları  üzre  fişeği  âteş  narı  pertab 
etdükde  Sübhanel  Hallak  karşu  caninden  (canibden)  dahi  Mısır  ateş- 
bazları şecere(i)  firavniyand(a)  şe(y)tanatların  icra  iderek  ol  kadar 
âfeş  feşanlık  etdiler  kim  âteşi  Nemrud  semadan  bârânı  lâ'neb  (lanet) 
gibi  zemine  bazı  atların  ve  bagallerin  kuyrukları  ve  bazı  tavilüUihye 
ma^tuhu  ekber  heriflerin  olub  deste  kuyruk  tay  oldu  Beri  tarafdan 
dahi  Şam  ateşbazları  catal[l]  huccacı  üzre  atınca  taraki  ve  delice  fi- 
şekler Mısırın  şiranî  atları  içine  düşünce  âdeme  girüb  bir  hay  ve  bir 
huy  ve  bir  hande  ve  şadmanî  oldı  kim  diller  ile  tabir  [2j 
ve  havayı  ve  kestane  taraki  ve  kelebek  ve  ra'dî  ve  fişengi  bahrî  ve 
koç  ve  kal'ai  ve  feres  ve  himar  ve  kelb  ve  papas  ve  yahudi  ve 

div  ve  cemmal  suretleri  ki  eşkâli  garibe  ve  acibei  gûnagûn  f  işenkler 
ve  nice  ateş  baz  hayıli  musannalara  âteş  idüp  bu  orduyi  islâm  içinde 
bir  hengâme  ve  bir  şadman  olmuşdur  kim  ehli  Mekke  değil  belki 
hubutu  Ademden  beru  böyle  bir  temaşa  olmamışdır  Cümle  ehli 
Mekke  oWV^  \.  v3ii-  derlerdi  Amma  âteşbazlıkda  Mısır  üstadları  hakkaki 
behlivanlardır  Zira  Mısırda  Nil  kesiminde  ve  muhtesib  gicesinde  ve 
bazı  surlarda  her  bar  fişekbazhk  iderler  Anınçün  üstadı  kâmillerdir 
Amma  eşkâlât  fişeğinde  Şamlı  üstadlardır  Hattâ  bir  güne  âsümanî 
fişenkler  endaht  idüb  nüzul  idüb  zemine  bir  âdem  kaddi  kadar  kal- 
dıkda  derakab  yine  semaya  uruc  idüb  yine  sernigûn  olurken  andan 
iki  fişek  dahi  zahir  olub  biri  canibi  şarka  ve  biri  canibi  garba  seha- 
mı  kaza  gibi  herbirinden  nice  yüz  kadadiUer  nüzul  iderdi  Hakka  bu 
san'atı  Almanda  ve  Firengistanda  görmedim  Ve  cemii  huccacın  hay- 
melerinde  nice  yüz  bin  kanadil  ve  işareler  iderler  kim  bazı  işare  ka- 
nadilden  servi  ve  nahli  hurma  ve  minber  ve  sürahi  kapak  ve  Mührü 
Süleyman  ve  şemse  şekilli  eşkâlâ(tı)   garibe  ve  acibeler  ile  her  hayme 

[IJ    Bağdad   Köşkü   nüshası  (Mısır) 
[2]  »  '>  •)  (olunmaz) 


716  EVLtYA  ÇELEBt 

tezyin  idüb  leylei  tnuzlimden  zulmet  gidüb  vadii  Mine  mihri  âlemtap 
gibi  münevver  olurdu  Neticei  kelâm  bu  tertib  üzre  iki  gün  iki  kice 
şadman  çırağan  olub  cihanı  zevk  safalar  olunub  îdi  şerifin  ikinci 
günü  Hüseyin  paşa  Şam  ve  Mısır  askerinden  beş  yüz  tüfenk  endaz 
ve  bin  atlı  serbaz  Cebeli  Arafata  gönderüb  suyun  başın  zabt  etdiler 
Ve  yedi  bayrak  asker  dahi  göre[l]  Mekke  ile  Mine  bazarı  akabesinin 
iki  canibinde  kayalar  icre  pusuya  serbaz  girmek  ferman  eyledi  Ve 
bunlar  varub  memur  olduğı  yerleri  malik[2]  etdükleri  haberi  gelince 
derhal  Hüseyin  paşa  kol  kol  cümle  askeri  islâm  serdarlarına  ve  emri 
haccina  ve  Cidde  Beğine  ve  Şerif  hazretlerine  haber  gönderüb  cümle 
huccacları  Mekkiye  rihlet  etsünler  Ve  askerî  tayifesi  pürsilâh  kalsınlar 
deyu  fermanlar  var  id  olunca  cümlesi  acUj  u^  diyüb  nefiri  rihletler 
çalmub  göç  topları  atılub  cümle  huccac  güruh  güruh  remma  remma 
alay  alay  Mekkiye  revane  oldular  Cümle  huccac  gidüb  pürsilâh  as- 
kerî  tayifesi  kaldılar  Badehu  cemii  erbabı  divan  ve  ümerayi  âyân  ve 
asakiri  sahib  tuğyan  ve  Şürefayi  Ali  Haşimyan  cümle  serdarı  ruşen 
^amir  veziri  dilir  Hüseyin  paşa  hazretlerinin  seraperdesine  cem  olub 
kat  enderkat  olub  Şerif  Sa'd  hazretlerinin  gelmesine  muntazır  iken 
paşa  ağalarından  şerifi  davete  giden  Hasan  Ağa  çıkageldi  Sultanım 
Şerif  Sa*d  ahşamın  ol  top  ve  tüfenk  şadmanı  mahallinde  cümle  asker 
ile  kararı  firara  mübeddel  olub  tac  ve  tahtı  ve  rahtı  ve  bahtı  terk 
idüb  Hicaz  vilâyetine  perende  atmış  didükde  hemen  paşa  ider  Tiz 
varın  bu  Minede  ve  Mekkede  sarayın  mühürliyüb  zabt  eylen  deyu 
ikişer  bayrak  asker  gönderüb  zabt  etdiler  Beri  canibde  Şerif  Sa'd 
hanesinden  çıkub  doğru  Arafata  varub  Mekkenin  suyun  tak(kat)  it- 
meğe varınca  ne  görse  bu  kadar  asker  suyun  başın  zabt  eylemişler 
Bir  çare  idem  dirken  bunlara  bizim  asker  bir  yaylım  kurşunu  urduk- 
larında  bir  anda  kırk  beş  âdemi  mecruh  ve  nice  adarı  maktul  olub 
ahir  öi^-Oi  J'^:]i  j,c  j'^»  didüği  üzre  ağzı  dadın  alub  Tayife  doğru  taife- 
sîle  gerçekden  firar  ider  Derhal  bu  müjde  paşaya  gelüb  hamdi  Huda 
eyleyüb  müjde  getiren  şehbaza  yirmi  altun  ihsan  eyledi  Cümle  huzzarı 
meclis  paşanın  re*yi  tedbirine  hezar  tahsin  eylediler  Paşa  buyurdular 
kim  Ey  Beğler  Ağalar  Hatırınızdı  Biz  Muallâya  alay  ile  geldiğimizde 
Şerif  divana  gelmiyüb  hil'ai  padişahîyi  giymedüğinden  seraser  buyur- 
diniz  kim  Şerifi  mazul  idüb  andan  Arafata  çıkalım  didiğinizde  ben 
rıza  vermiyüb  habı  hargûş  verüb  müdara  iderek  hanesine  varub  hil'at 
giydirdim  Amma  ^yıi\  jU  j  ^^^\  mazmunu  derunumda  cilveger  idi  Bu 
iş  zuhur  etmeden    ta  geceden    Arafatda    seri    çeşmei   zabt    idüb    Mine 


[1]    Fazla   yazılmış 

[2]   Bağ^dad   Kö^şii   nüshası  (mülk) 


seyahatnamesi  717 

akabesine  asker  dökdüm  Andan  huccacı  kaldırdım  işte  sünneti 
Resul  üzre  Cenabı  Bari  Ayeti  Şerifinde  ^v j  ç*^jj^j  buyrmuşdur 
Ne  dersiz  buyurdular  Cümlesi  Şerif  Ahmedi  Şerif  idelim  deyu 
Mısır  Emirülhaccı  Özbek  Bey  ve  Cidde  Beği  Baklacı  Mehemmed 
Bey  Mısır  veziri  Kethüda  ibrahim  paşa  tarafından  emirler  ibraz 
etdiler  Hüseyin  paşa  buyurdular  kim  Şerif  Ahmed  Şerif  Sa'd  tara- 
fmdandır  Ol  şerif  olursa  yine  Mekke  içre  isyan  tuğyan  munkatı 
olmıyub  Hasan  paşayı  şehid  etdükleri  gibi  nice  fesadat  olur  işte  ben 
anların  zıddı  kâmili  ehli  ırz  Şerif  Berekât  hazretlerin  Şerif  iderim  di- 
dükde  taraf  taraf  istihsan  ma'kul  diyüb  hemen  Hüseyin  paşa  hayretleri 
bir  Hattı  Şerif  ibraz  idüb  divanı  vezirde  Hattı  Şerif  kıraat  olunub 
Şerif  Berekât  hazretlerin  Şerif  nasb  idüb  şeriri  hilâfete  culûs  idüb 
Hüseyin  paşa  kendü  elile  tarafı  padişahîden  bir  sammur  kürk  ve  bir 
hiPati  fahire  Şerif  Berekâta  giydirüp  Hüseyin  paşanin  iskemlesi 
üs(tü)ne  oturub  ihtida  Hüseyin  paşa  biat  eyledikde  yeden  her  yed 
olup  (Ayet)  ^jA  Jy  a\İU  a\!Ij^_u  u'ı  ^\,«.u  .>Joiö\  Ayeti  tilâvet  olunub  fatihai 
şerif  kıraat  olundu  Ardı  sıra  sabıkan  Şeyhülislâm  olan  Bursavî 
Mehemmed  Efendi  ve  biraderleri  Mekke  mollası  Efendi  ve  Anadolu 
mevleviyyetinden  mazul  Hafız  Efendi  ve  Medine  mollası  Efendi 
badehu  Şam  Emirülhaccı  Harmuş  paşa  andan  ve  Mısırı  Kahire  Emi- 
rülhaccı  Özbek  Bey  ibni  Ebu  Şev(a)rib  ve  miriliva(i)  Cidde  Baklacı 
Mehemmed  Bey  ve  kulkethüdası  Buru(n)suz  Ahmed  Ağa  ve  surre  emini 
Mahmud  Ağa  ve  Acem  zade  ve  Siyavuş  Ağa  ve  kethüda  ibrahim 
paşa  Koca  Baykuş  zade  Hasan  kethüda  ve  sayir  yedi  bölük  ağaları 
badehu  cümle  Şürefa  Mübarek  Ya  Şerif  Berekât  diyüp  sagir  ve  kebir 
ve  pır  ve  civan  ve  gani  ve  fakir  cümle  huzzarı  meclis  dest  bus  idince 
taşra  askeri  islâmdan  bir  gülbangi  muhammedî  kobub  bir  yaylım 
tüfenk  ve  bir  yaylım  top  atılub  küsü  rihletler  çalınub  paşa  ve  şerif 
ve  bazı  esbabı  divan  otakdan  taşra  bir  sahabiye  çıkup  derhal  otakları 
bozub  Mekkiye  götürdiler  Andan  paşa  ve  cümle  asker  kelevvel  tertibi 
alay  ile  yine  ileri  Harmuş  paşa  ile  Mısır  Emirülhaccı  Özbek  Bey 
çerha  askerin  dizüb  alay  alay  Şam  askeri  kol  kol  Mısır  habeşişi  fevc 
fevc  paşalı  cünudu  mevc  mevc  Şerif  Berekât  tâyifesi  ileri  gidüp 
padişa  (paşa)  ve  Şerif  Berekât  atbaşı  beraber  Mine  hazarı  içinden 
ubur  idüpkani  ol  hazarı  izdiham  Bir  dekâkin[l]  [2]  hah  imiş  Ol 

hazarı  bum    ve  kara  gurab  âşiyanmdan  ubur  ide[3]  sünnetdir 

Amma  at  ve  hiçin  üzre  rakiben  atmak  evlâdır  Bu  mahalle 


[1]   Bağdad   Köşkü  nüshası   (hıyam  kalnıiyub  Melekeye  revane  olmuşlar) 
[2]  »  »  »  (zilli  hayal) 

[3]  »  »  »  (iderek) 


718  EVLİYA  ÇELEBİ 

Il]endazlar  bür  yaylım   kurşun  atub  şadman  etdiler  Bu  esrara  ve 
paşanın    rikâbmda  piyade  yola  revane  olup  Akabe(i)   ubur 
bunları  Cebeli  Arafata  su  başına  tayin  eyleyüb  Şam  askeri 
Bunda    paşa  ve  Şerif  ve  sayir  ayan  rif  bu  mescide  girüb    ikişer  rikât 
nemaz    kılub     tekrar  teberrüken   ve  teyemmünen  Şerifden    tecdidi  biat 
etdiler     Zira  Hazreti  Resaletpenah    islâm  ile    müşerref  olan    sahabe  (i) 
kirama  bunda  biat  verirlerimiş  Ve  her  sahabe  (i)  kârı  marifetine    göre 
ol  esnafa    pır    idüb    seccade  nişin    idermiş    Andan    yine    atlara    suvar 
olub     iki    tarafı    yalçın    kayalı     mehib    kızıl    yalçın    kayalı    ve    şiddeti 
harlı  kumsal  yollar  ile  giderken  sağ  canibde  nîm  saat  bir  vadi  içinde 

Cebeli  Nur  (^y   u-) 

Evci  asumana  serçekmiş  bir  sivri  yalçın  kızıl  kayadır  Ve  bir 
tarafı  karadır  Ta  zirvei  âlâsında  bir  kubbe  (i)  nur  var  Cebeli  nur  üzre 
nurun  âlânur  bir  kubbei  münevverdir  Zira  makamı  Hazreti  Resul 
zâ(hir)dir  Bu  kubbe(i)  Hazreti  Eba  Bekir  bina  etmişdir  Hazreti 
Resalete  Mescidi  Biatde  kırk  yaşında  nübüvvet  geldiği  gün  Hazreti 
Cebril  Resulü  mübîni  bu  Cebeli  Nura  çıkarub  mübarek  batnı  şerifin 
yarub  ahlat  cirkâbm  bu  cebelde  defn  idüb  batnı  şerifin  esrarı  nuru 
nübüvvet  ile  malâmal  eyleyüb  nuruUahı  mahz  oldugıyçün  bu  kûha 
Cebeli  Nur  derler  Ziyareti  azimdir  Amma  yolu  gayet  sarpdır  Piyade 
âdem  gücile  uruc  ider  Ve  Urbanı  üryan  aşkıyasmdan  yolu  mahuf  ve 
muhataradır  Hayli  kimesne  olub  gitmeğe  muhtacdır  Amma  Hindi 
ve  Sindi  ve  Magaribe  ve  Urban  bîbak  ve  bîperva  gidüb  ziyaret  iderler 
Badehu  Hüseyin  paşa  ve  Şerif  Berekât  bu  mahalle  karib  ubur  idüb 
alayı  azîm  ile  paşa  gece  ısı[2]  Heykelzade  Ağayı  Şerif  hazretlerine  koşub 
anlar  alayı  azîm  ile  Şerif  Berekât(ı)  Mekkei  Mükerremede  hanesine 
götürüb  bir  yaylım  top  ve  tüfenk  şadmanî  olub  derhal  Şerif  Beyti 
Şerife  varub  tavafı  ziyaret  eyledi  Paşa  dahi  kendü  alayı  ile  Muallâda 
mevlevîhanede  konağına  nüzul  eyleyüb  derhal  paşa  hazretleri  yetmiş 
«eksen  âdem  ile  Kâ*be(i)   Şerif(e)   gitdi 

Faslı  Evsafı  ferayîzi  Tavafı  sadr 

vaiji^^sU  ^c  ferayizi  haccm  si  budur  Buna  Tavafı  Vedag  dahi  derler 
Bu  tavaf  dahi  bâlâda  tahrir  olunan  Tav(a)fı  kudüm  ve  Tavafı  ziyaret 
gibidir  Cümle  Safa  ve  Merve  duaları  bâlâda  tahrir  olunduğu  dualar 
tilâvet  oluna    Gayri  duaları    yokdur     Amma    Mine  hazarında    kurban 


[1]   Bağdaı    Köşkü   liüshası  (tüfenk) 

[2]  »  »  »  (ketnüdası) 


SEYAHATNAMESİ  719 

-îdüb  tıraş  olub  esbabın  giydükdensonra  gelüb  Tavafı  ziyaret  etdikde 
Umreye  varmak  cayiz  değil  idi  Amma  bu  Tavafı  ziyaretde  nekadar 
Kâ'bede  oturursa  ol  kadar  Umre  ide  kim  hac  aram  etmiye  Eğer 
muradı  hac  sevabı  kâr  iderim  derse  gücü  yetdikde  Umre  etsün 
Diler  hic  etmesin  Bu  Tavafı  sadrdan  sonra  cemii  fukahanın  kavli 
bunun  üstündedir  kim  bu  Tavafı  sadrda  yani  Tavafı  Vedada  hac 
temam  olur  Amma  kuvvet  ve  kudretim  var  Muradım  dahi  hac  sevabı 
kazanmakdır  dersen  hemen  durma  Eğer  rakiben  eğer  piyade  Umre 
eyle  Umreye  varub  gelmek  bir  hac  sevabıdır  Ve  yedi  kerre  Safa  ve 
Merviye  varub  say^eylemek  bir  hac  sevabıdır  Hemen  ciddi  cehd  eyle 
kim  nice  Kâ'be  sevabları  kâr  idesin  Bazısının  sevabın  valideynin  ve 
üstada  (la)rın  ve  hukukun  kesb  etdüğün  veliniamlerinin  ruhuna  hac 
sevabı  hibe  idesin  Eğer  valideynin  üstadın  ve  ihvanın  içün  ikişer  üç 
altuna  bedel  hac  etdiririm  dersen  hemen  altunlar  hebaya  gider 
Senden  gayri  beş  on  âdemin  dahi  altunların  alub  bedel  olmuşdur 
Meğer  ta  hac  temam  olmayınca  bir  an  yerinden  münfek  olmıyub 
Umre  ve  Tavaf  ve  Safa  ve  Merve  ve  Arafat  ve  Mine  ve  Kurbanı  ve 
yine  Tavafı  ziyareti  ve  cümle  recematları  ve  yine  bu  Tavafı  Sadra 
:gelince  bile  gezüb  edai  hac  iderse  ol  şart  ile  kavil  idüb  bedel  tutasm 
Yohsa  ısmarlamak  ile  hac  kabu(l)  olmaz  didikleri  bu  husus  içündür 
vesselam  Amma  huccacı  hasafaya  m.alûm,  ola  kim.  Mine  hazarından 
dönüb  bu  Tavafı  Sadrı  idüb  Medineye  ve  Ciddiye  ve  Yenbo  ve 
Mısıra  giderim  dersen  Tavafı  Sadr  olmuşdur  Amma  bu  tavafda 
«vvelki  tavaflar  gibi  sür*at  etmiye  Hıramanî  hıramanî  reftar  iderek 
tavaf  ide  Safa  ve  Mervede  dahi  öyle  sür'at  ile  say'yetmiye  Bu  Tavafı 
Sadr  afakîlere  vacibdir  Mekkîlere  lâzım  değildir  Tavaf  iderse  sevabdır 
Ve  nekadar  âbı  zemzem  nuş  idebilirse  içüb  esbabı  üstüne  ve  saçı  ve 
sakalına  dökerek  ve  yüzün  yıkıyarak  ve  şifa  niyyetine  gasil  dahi 
cayizdir  Amma  höceresinde  ve  gayri  yerde  âbı  zemzem  ile  taharet 
cayiz  değildir  Andan  Kâ'be  eşiğin  öperler  Ve  BeytuUah  dahiline 
girmek  mümkin  ise  gireler  Amma  bazı  fukaha  girmemek  efdal' 
dir  Kâ'be  içine  kadem  basan  dünyada  dahi  nerye  basa  demişler 
Girmeği  reva  gCmemişler  Amma  Hatim  içine  girüb  altun  oluk 
altında  Hazreti  Resaletpenahın  imamet  idüb  secde  etdühi  yeşil  mihrab 
taşda  iki  rikât  nemaz  kılsa  Kâ'be  içine  girüb  nemaz  kılmış  olur  Zira 
ol  Hatim  divan  Kâ'be(i)  Şerife(de)  ndir  Kavileri  ile  musarrah  on  bir 
hadisi  şerif  vardır  kim  Hatim  Beyti  Şerif  dahilindedir  Ve  mülzem 
divan  babı  Mekke  ile  Hacerül  Esved  mabeyninde  olan  divardır  Yüz- 
lerin ve  göğüslerin  süreler    Ve  haccül  [1]   Esvedi  mümkin  ise  herbar 

[1]    Bağdad   Köşkü  nüshası   (Hacerül   Esvedi) 


720  EVLİYA  ÇELEBİ 

öpeler  Ve  Kâ*be  kisvesine  yapışub  kırk  iki  birine  halkalar  vardır 
Kisvei  şerifin  damenlerin  bu  balkıya  bağlarlar  Ol  halkalara  yapışub 
çevireler  Gerçi  Kâ^be  eşiğin  öpmek  ve  kisve  (i)  şerife  yapışmak  ve 
halkalara  yapışmak  ve  mültezem  divarın  öpmek  farz  ve  vacib  ve 
müstehab  ve  sünnet  değildir  Amma  BeytuUaha  muhabbeten  hizmetde 
bulunmakdır  Sevabdan  hali  değildir  Amma  HacerülEsved  öpmek 
sünneti  ResuluUahdır  Hattâ  rivayetdir  Hazreti  Ömer  buyurmuşlar 
kim  Ya  Hacer  Hazreti  Resalet  seni  öpdiğin  görmesem  ben  seni  öp» 
mezdim  buyurmuşlardır  Bu  Tav(a)fı  Sadr  temam  oldu  Bundan  sonra 
nice  bin  tavaf  iderse  etsin  vesselam  Hazâ  duai  Tavah  Sadre  Tavafı 
Veda  u^^t^2-j»l;  <^<jc  ^^^i  ajuş.  öh  r^J-^^'<  a*  -^^-^'j^*  ««H»^  ^*  diye  Badehu  Kâ*- 
bede  her  nekadar  oturursa  [1]  bu   (ü)  slûb  üzre  haccı  tevaf 

etdik  Cenabı  izzet  kabul  etmiş  ola  [2]  olur  Ancak  .&\j>ji>  ^^ 

elzem  levazımından  [3]  böylece  hac  idenin  inşaallahütaalâ 

haccı  sahihdir  vesselam  [4j  f atları  bâlâda  tahrir  olunduğu 

üzredir  Lâkin  ihrama  [5]etmiyeler  Uzakdan  istilâm  ideler  Ve 

izdihamda  lınlar    ve    kaftanların  ve  ediklerin  ve  gömlek» 

lerin  çıkar  [6]  giyüb    haram    harir    giymesinler    Ve     furyana 

(  kurbana  )  vekil  dutsunlar  Ve  eğer  bu  mevsimde  hayız  gördi  ise 
tavaf  etmek  ıskat  olur  Tavaf  etmiyeler  Amma  sayir  menasiki  ıskat 
etmez  Ve  dahi  ta  Mine  hazarında  kurban  kesilüb  ihramdan  çıkub 
Mekkiye  varub  tavafı  ziyaretden  yine  Mekkiye  gelince  ehli  ile  cima 
eylemiye  Hâsılı  kelâm  mirasda  ve  hacda  nakıslardır  Fizemanma  tayi- 
fei  nisvana  Kâ'be  doğub  büyüdüği  kapusı  eşiğinin  iç  yüzüdür  Taşra 
çıkmıya  Eğer  merhume  olursa  andan  ol  zaman  çıka  Eğer  mümkin 
ise  hanesinin  bir  köşesinde  defn  iderler  Zira  bu  rahı  Kâ'biye  varan 
ehli  ırz  kimseler  bilir  bu  nisvan  tayifesinin  çekdiği  âlâm  şedayidi 
Zira  nice  bin  namahrem  haşarat  içinde  enüb  binmede  konub  göçmede 
bir  belâyı  azimdir  Lsic^^u»  Husua  emn  tarik  olmaduğundan  sene  tari- 
hinde Konakçı  Ali  paşa  senesinde  Reşid  Oğlu  nam  Urban  huccacı 
müslimîni  nehbü  garet  üryan  etdikde  yirmi  tahtırevan  taifei  nisyan 
ve  nice  yüz  bin  mahafeler  ile  cevari  ve  nisvanları  üryan  idüb  ol  çöl 
ve  çölistanda  pabürehne  ve  serbürehne  obalarına  götürüb  gûnagûn 
rencide    iderek    ol  nazenin  havatînleri  hidmet  etdirirlerdi  Nicesi  cu*» 


[1]   Bağdat 

köşkü 

nüshası 

(Umre   ve   ziyaret   ve  tavaflar 
bu  hakir  evliya) 

ide  vesselam 

Hamdi 

Huda 

[2]          » 

» 

» 

(mücelled   kitab) 

[3]          » 

» 

» 

(evvelce) 

14]          » 

» 

» 

(Arafatları) 

[5]          » 

» 

» 

(bus) 

[6J          » 

» 

» 

(mayub  ferace) 

\ 


SEYAHATNAMESİ  721 

dan  ve  nicesi  şiddeti  hardan  merhume  oldılar  Nicesi  behaları  ile 
halâs  oldılar  Ve  nicesi  anda  kalub  evlâd  sahibi  oldular  -ili^.i  Hakiri 
pürtaksirin  bu  mahalde  tesvidi  §er*i  farza  muhalifdir  Amma  dağı  de- 
runumdan  tahrire  cüret  etdim  Zira  ol  inhizamda  hakir  hazır  idim 
Manzurum  olduğu  sergüzeşt  serencamımdır  ki  tahrir  olundu  vesselam 

Evsafı  şadmanii  şehri  Mekkei  Mükerreme 

Şerif  Berekât  hazretleri  Şerif  oldukda  alayı  azîm  ile  Mekkei  Mü- 
kerremiye  dahil  oldukda  Haremi  Şerife  varub  minberi  ResuluUahın 
üç  kademe  aşağısında  oturub  cemii  Şerif  Şürefa  ve  meşayihi  ehli  vefa 
eyimme  ve  huteba  ulema  ve  cümle  ayan  kibar  ve  alelumum  kibar 
sigar  cümle  ibadullah  Haremi  Şerife  gelüb  Şerif  Berekâtdan  biat  idüb 
şehrî  Mekke  îçre  dellallar  nida  idüp  EmanuUah  ve  emanı  Ali  Osman- 
dır  Cümle  halkullah  âsudehal  olsunlar  Uç  gün  üç  gece  şadmanîdir 
Herkes  hanesin  ve  dükkânların  zeyn  etsünler  diyince  <\!\c-Jâ.Jı  derakab 
şehri  Mekkenîn  ihtida  cemii  tariki  âmların  tathir  idüp  herkes  iktida- 
rına göre  hanelerin  tezyin  idüb  babların  küşade  idüp  kuccacı  müsli- 
mîne  ve  birbirine  ziyafet  etmeğe  şüru  etdiler  Ve  herkes  babını  diba 
ve  şiyb  zerbaf  ile  tezyin  idüb  gûnagûn  kanadiUer  ve  avizeler  ile 
şehrî  müzeyyen  etdiler  Ve  cemii  esvakı  sultanî  dahi  nice  kerre  yüz 
bin  kanadil  ve  meşgale  ve  fanus  ve  şem*î  kâfurîler  ile  her  şeb  çıragan 
olub  şebi  yeldayı  zulmet  gidüb  ruzu  ruşen  misal  olup  ta  sabahlara 
dek  Leylei  Kadir  sohbetleri  olurdu  Şehri  Mekke  nur  iken  nurun  alâ 
nur  oldu  Ve  cümle  ehli  hiref  dükkânların  pak  ve  pakize  döşiyüp 
herkes  yaranları  ile  zevk  safa  ve  diJ-ija  iderek  çay  ve  baryan  ve  kaşir 
ve  saleb  ve  mahleb  ve  kahve  ve  şerbet  ve  lebeni  halis  nuş  iderek 
her  dükkân  önünde  ve  bazı  hanede  mıtrıban  ve  hanendegân  ve 
gavazî  duhteri  pakize  ahterler  savtı  hazin  île  meval  gazal  kasayîdlere 
âgaze  idüb  rakkaslar  raks  iderek  bir  hayhuy  götürdü  Ve  bir  hengâme 
olurdu  kim  tabir  olunmaz  Ve  cümle  sevdager  erbabı  tüccar  kalayın 
meydanı  muhabbete  rayegân  çıkarup  Lehsa  çarşusunda  Suku  Lulu 
derler  bir  tarîki  âm  vardır  İki  canibi  bir  suku  tavîldir  Camiî  dük- 
kânları balık  şebekeleri  gibi  încuden  ağlar  örüb  şehrah  üzre  încu 
maslûbatlar  île  zeyn  îderler  Ve  sayîr  çarsuları  dahi  diba  şiyb  zerbaf 
atlas  ve  (ke)mha  ve  dârâyî  ve  serenk  katife  ve  göçerat  ve  valâyî  kâlây 
île  tezyin  îderler  Ve  bazı  cevherfüruş  dükkânlarında  elmas  ve  lâil 
yakut  zümrüd  ve  piruze  ve  akik  ve  yemeni  ve  seylân  cebeli  lokum 
ve  aynülhur  ve  aynüssemek  ve  zeberced  ve  şebçırag  makulesî  giran- 
beha    cevahirleri    ruzi     dükkânçelere    çıkarub     arzı  kâlây  idüp  şehri- 

Evliya  Çelebi  9  —  46 


722  EVLİYA  ÇELEBİ 

Mekkiye  şemsî  âteştab  tab  verdikde  şemsi  cihangir  mezkûr  cevahirlere 
tesir  etdikde  şa'saasından  merdümü  çeşmi  nergis  hayrelenirdi  Ve  Suku 
Attarînde  âdem  ubur  etdikde  ödü  maverd  ve  amberi  ham  ve  ödü 
mülebbes  ve  kâfuri  ve  müşki  Hata  ve  nafe(i)  Hoten  ve  sünbülü  Hindi 
ve  sünbülü  Hıtayî  rayihasından  âdemin  dimağı  muattar  olur  Ve 
Suku  Selvide  [1]  gül  ve  sünbül  ve  ful  ve  pul  ve  sandal  ve  gülâb  ıtri 
şahı  ve  yasemen  ve  benefşe  ve  şükûf  hinar[2]  aselbend  rayihasından 
âdem  hayatı  cavidan  bulur  (Beyit) 

Alem  hayatı  nev  bulur  canlar  bağışlar  dembedem 
Enfası  rııhullahdır  güya  nesimi  subhdem 

mazmununca  cümle  huccac  Safa  ve  Merve  ve  Tavafdan  fariğ  olub 
bu  dükkânların  birinde  meks  idüp  sahibi  dükkân  Safa  geldiniz  Hoş 
geldiniz  diyu  tazim  idüb  üzerine  gülâb  ve  ıtri  şahı  ve  kâdi  ve  mâi 
buhur  nisar  idüb  elbetde  bir  hayli  buhur  ve  amber  yakub  riayet 
ider  Ve  âyende  ve  revendeye  dahi  elbette  gülâb  nisar  etmek 
mukarrerdir  Zira  ehli  Mekkenin  kâr  maaşı  huccacdır  Ve  riayet 
olunmak  içün  Şerif  hazretleri  canibinden  tenbih  olunduğundan 
cümle  ehli  Mekke  huccacm  tatyibi  hatırları  ile  mukayyed 
oldılar  Zira  senei  mazide  Haremi  Şerif  icre  çok  huccac  kati  olunub 
bazı  tüccar  nehb  garet  oldılardı  Ve  bu  şehir  içre  her  kes  mekûlât 
meşrubatları  meydanı  muhabbete  çıkarub  öyle  ganimet  oldı  kim  bir 
alik  iki  muhallakıya  beyi  olundu  Ve  gûnagûn  halviyyat  ve  zülbiyyat 
kand  nebatı  hameviyyat  ile  ve  elvan  elvan  taamı  nefise  ile  matbahı 
Halilde  nimet  tabh  olup  garib  ve  guraba  tenavül  idüp  defi  cu  ider- 
lerdi  Ve  meşrubat  makulesinden  eşribei  gül  limon  ve  ribas  ve  amber- 
bars  ve  vişne  ve  benefşe  ve  nilüfer  ve  hummas  ve  sandal  ve  dud  ve 
amber  şarabları  her  hanede  ve  her  dükkânda  mebzul  olup  nuş  olur* 
du  Amma  aşk  olsun  şehri  Mekkede  hare  olunan  dinar  şarabına  Hak- 
ka ki  bu  dinar  şarabının  yokluğu  ve  çokluğu  âdemi  mest  ider  Ve 
bu  lâciverd  kubbenin  altında  diyarı  islâmdan  gelen  nice  bin  hucca- 
cin  hay  huyindan  şehri  meadı  Mekke  gulgule  velvele  ile[3]  olunub[4] 
Beytullahı  Mükerreme  nurun  alânur  iken  merdevs[5j  oldu  Hamdi 
Huda  vilâdeti    Resulden  sonra  sene  40  tarihinde  ba'si 

nebi  olub    hac  oldu  deyu  tahrir  etmemişlerdir  Hamd 


[1]  Ba^dad   KÖşlcü  nüshası  (Sclcûv  3^) 
[2]  »  »  »  (şükûf ei   hınna) 

[3]  »  »  »  (nur) 

[4]  »  »  »  (obur) 

[5]  (Firdevs)  olacak. 


SEYAHATNAMESİ  723 

ol  Halikı  Bîçuna[l]  [2]  kaderüttaka  (Ayet)  ı^^  ^ı^-  o ı ^11.1.1  \j,. 

ülislâtn  nesk  ve  tavaf  ve  ziyareti  itmam  etdik[3] 
ibtida  Şerif  hazretleri  vekili  Ali  Osman  olub  seccade [41 
Hulefaür  'Raşidînden  ve  Ali  Emeviyyeden  ve  Ali  Abbasiyandan  ve 
her  halifeden  ellerinde  Hattı  Şerifleri  var  kim  Hazreti  Resaletpena- 
hin  ırkı  tabirinden  her  kangı  Şerif  miisin  ise  ol  hâkimülvakit  ola 
deyu  Hattı  Şerifler  ibraz  idüb  hudud  namelerin  kıraat  idüb  fatihi 
Mısır  Selim  Şah  sene  923  tarihinde  ahidname  verüp  Mısır  eyaleti 
olmak  üzre  ahidnamei  Selim  Şah  kıraat  olundu  Kanunu  kadimi  Selim 
ve  Süleyman  üzre  dahi  eğer  Hasenî  ve  Hüseynî  hasib  ve  nesih  sâ' 
dâtı  kiramdan  ihtiyar  kimesneler  hâkim  ola  Amma  ol  şart  ile  hâkim 
olalar  kim  Ali  Osmandan  mezun  olalar  Selim  Şah  923  tarihinde 
Mısırı  feth  etdükde  ol  asırda  Şerif  hâkimi  Mekke  imiş  Mekkei  Mü- 
kerremenin  miftahları  ile  Şerif  Mısıra  gelüb  Sultan  Selime  miftahları 
teslim  etdiler  Ol  mahalde  Ebüssuud  Carihî  ve  Kefafî  hazretleri  ha* 
yatda  idiler  Ya  Selim  «Ijjâ^m  ^*>i|.aU.  cJ«  j.*  sin  buyurdılar  Ve  ol  gün 
yevmi  cum^a  idi  Kemal  paşa  zade  Mısırda  hutbe  idüb  maktuülkalem 
ve  mefruzülkadem  olmak  üzre  hükümet  ihsan  eyledi  Amma  şartı 
evvel  biri  merhum  oldukda  hükümet  büyükden  büyüğe  ve  anın 
İsyanı  zahir  olursa  azil  nasıbları  Ali  Osman  elinde  ola  Ve  oğul  oğula 
olmıya  İstikamet  sahibi  kankısı  ise  ol  Şerif  ola  Ve  her  sene  tecdidi 
berat  ideler  Ve  daima  Mısır  vüzerası  ile  hüsnü  ülfet  idüp  huccacı 
müslimîne  hidmet  ideler  Bu  kırk  şart  üzre  Şerif  olup  Mekkiye  gider 
Hâlâ  cemii  islâm  padişahlarının  çelebileridir  Ve  hâkim  Şerif  olanın 
tarafı  padişahîden  hassı  hümayunu  bin  altundur  Mısır  Emirülhaccı 
getirir  Ve  Yanboülberin  ve  Yanboülbahrin  ve  benderi  Ciddenin  nısıf 
gümrükleri  Şürefanmdır  Anlar  tarafından  birer  âdem  zabt  ider  Fatihi 
Yemen  Sinan  paşa  arzı  ile  Hattı  Şerif  gelüb  hâlâ  mutasarrıflardır 
Senevi  iki  yüz  kise  olur  Ve  Hind  ve  Yemen  ve  Arab  ve  Acem  ve 
Mağribden  velhasıl  cümle  islâm  diyarından  beşer  Mısır  hazinesi  altun 
nezerat  gelüb  üç  bin  mikdarı  Arab  ve  Ervam  askerine  verüb  hükü- 
met ider  Ve  nice  kerre  yüz  bin  Urbanı  üryan  kulları  vardır  Amma 
ulufeleri  yokdur  Ve  cümle  Arab  Urban  ı^i«J*  jü^j  o^i«»JUi  ^,-wV»  derler 
Ve  mahkemiye  varub  bir  yemin  icab  etse  ^,jJ^\  y\j  ^<  deyu  yemin 
iderler  Ve  on  iki  bayrak  Osmanlı  tüfenk  endazı  kulları  vardır  Ta- 
yifei  Ervamı    severler    Zira  §ecî  ve  bahadır    kavimdir    Ve  Şürefaların 


[1]  Bağdad  Köşkü  nüshası  (olsunki) 

[2]               »            y>  »  (ala). 

[3]               »            y>  ■»  (vesselam) 

[4]                »            »  »  (i  Resule  cülus  eyledi) 


72  4  EVLİYA  ÇELEBİ 

tuğ  ve  sancağı  yokdur  Amma  alemi  ResuluUah  mıisal  sancakları  ve 
tabi  kuşları  ve  makremeleri  vardır  Hemen  bir  şeyh  payesinde  hâkim- 
dir Ve  olkadar  ruhsat  vermemişlerdir  Zira  selef  de  hayli  isyan  idüp 
Mısır  sultanı  Kayıtbay  haklarından  gelüb  hâlâ  kuyruksuz  ata  biner- 
ler Bâlâda  mufassal  tahrir  olunmuşdur  Ve  hâlâ  cemii  Şürefanm  alt- 
mış iki  bin  altun  surreleri  vardır  Mısır  Emiri  haccı  ve  surre  emini 
Mısırdan  bu  kadar  altunu  getirüp  cümliye  tevzi  ider  Mısırdan  erdeb 
galâl  cirayeleri  vardır  Benderi  Süveysden  gemilerle  Ciddiye  gelüb 
her  kes  cirayesin  alırlar  Bu  cirayeler  cümle  on  bin  altmış  rical  ve 
nisvana  bu  kadar  surre  ve  atıyye  ve  ciraye  ve  hiPati  fahire  tarafı 
padişahîden  gelüb  ihsan  olunur  Ahalii  Mekkiye  böyle  ihsanı  Eme- 
viyyun  ve  Abbasiyan  Fatımiyyun  ve  Ekrad  ve  Türkman  ve  Cerakese 
etmemişdir  Amma  Selim  Handan  ve  Süleyman  Handan  beru  hava- 
tîni  Şürefaya  ve  cevarilerine  surre  sadaka  olunmuşdur  Bu  ehli  Mekke 
ve  Medinenin  surre  ve  cirayeleri  Mısırdan  gelmek  ile  Mısır  kimde 
ise  ehli  Mekke  ana  tabilerdir  Zira  eyaleti  çöl  çölistan  olmak  ile 
Tayif  ve  Hicaz  ve  Abbasdan  gelen  galâl  kifayet  etmez  Ve  eyaleti 
arazii  vasia  nasedir 

Hududu  Mekke   beyan  ider 

Canibi  şimalîsinde  on  altı  menzil  Cebeli  Nakıye  {4j\;  j^)  dir  An- 
dan öte  şimale  haki  Samdır  Canibi  garbisi  on  sekiz  konak  Muveylah 
(jçi..^*)a  varır  Andan  öte  Mısır  haki  ile  müşa'dır  Cenub  tarafında  on 
iki  saat  lebi  deryada  Ciddedir  Ve  cenub  ile  şark  mabeyninde  şehri 
şirin  dörd  günlük  yoldur  Yemen  ile  müşa'dır  Yemen  huccacı  anda 
Yelmelm  nam  mahalde  ihrama  girerler  Canibi  şarkda  on  merhale 
yer  Nehrül  Kaa  (  ^ujı  .^' )  varınca  yani  Dicle  ırmağına  varınca  Lehsa 
ve  Basra  ile  hem  hududdur  Ve  canibi  şarkın  şimaline  meyilli  Bağ- 
dad  halifesi  Harunür  Reşidin  ehli  Zübeyde  Hatun  divarına  varınca 
altı  ve  yahud  yedi  konakdır  Bağdadi  Behiştâbâd  ile  çitdaşdır  Ve 
şehri  Abbasm  canibi  şimalîsi  arzuUahı  vasia  çöl  çölistan  ve  ber  be- 
yabandır Ta  nehri  Fırata  ve  kal'ai  Aneh  ve  kal'a  (i)  Selma  ve  kal'ai 
HiUe  ve  Kufiye  varınca  sahrayi  Tih  tihi  bîpayandır  Ve  bu  zikri  seb- 
kat  iden  hududlar  içre  olan  kura  ve  kıla  buldan  kasabatlar  ki  Şerif 
hazretlerinin  kabzai  tasarruflarındadır  kendü  caniblerinden  birer 
hâkim  nasb'^etmişlerdir  Ahardan  bir  ferd  dahi  taarruz  etmeğe  kadir 
değillerdir  Her  sene  kendüler  cümle  askerile  Hicaz  ve  Tayif  ve  Abbas 
Vadiül  Kura     canibler  [1]  devre    çıkarlar      Ve  desti  hükmünde    olan 


[1]  Bajrdad  Köşkü  nüshası  (caniblerİDc). 


SEYAHATNAMESİ  T25 

haki  pakde  asla  timar  ve  ziamet  ve  emanet  ve  mukataat  yokdur  illâ 
Cidde  ve  Yenboülbahirde  vardır  Anlardan  kendülere  ve  Cidde  ku- 
luna ayideleri  vardır  Amma  Cidde  hükümetinde  alâkaları  yokdur 
Mısır  veziri  tarafından  bir  livai  Mısır  hâkimdir  Beş  yüz  âdem  ile 
Cidde  (i)  zabt  ider  vesselam 

Evsafı   MoUayi  Mekkei  Mükerreme 

Kanunu  fatihi  Mısır  Selim  Handan  beru  beş  yüz  akçe  mevleviy- 
yetdir  Şerif  hazretlerinin  hükmü  nekadar  kura  ve  kasabatlara  cari  ise 
Molla  hazretlerinin  dahi  hükmü  nafizdir  Ancak  Medinei  Münevvere 
başka  mevleviyyetdir  Andan  gayriye  müraselatları  müessirdir  Amma 
sicil  ve  hüccet  akçesi  yerine  mahsulâtları  fatihai  seb'ülmesanidir  Gayri 
bir  danei  hardal  vermezler  Ancak  Mollaya  tarafı  padişahîden  Mısır 
surresi  ile  altun  ihsan  olunmuşdur  Ve  külfesi  içün  iki  yüz  erdeb 
galâl  sadaka  olunmuşdur  Ancak  hasbî  Mollayi  şer'i  Resulü  mübîndir 
Lâkin  bî  hasıl  ve  mesafe  (i)  baide  mevleviyyet  olduğu  ecilden  hâlâ 
Sultan  Mehemmed  Hanı  Rabı  kanun  etdi  kim  hutbe  (i)  Arafatı  kıraat 
idüb  yetmiş  seksen  tevabi  ile  mazulen  Asitane  (i)  Saadete  gelüb  mu- 
kabelesinde  Islâmbol  mollası  ola  Hâlâ  kanun  olunca  Mekke  mevlevi- 
yetine  itibar  etmeğe  başladılar  Mukaddema  olur  Amma 

suku  sultanîde  ehli  hirefe  müdahale  ganimetdir  Ve  cemii 

zîkıymet  anda  mevcud  olup  bîkıymetdir  Kaza  (i)  Yenbo  ve 

kazai  Bedr  Huneyn  ve  kazai  Abbas  Örf  Cidde  hâkimi  ve 

ciddavî  ağaları  Mısır  kullarıdır  Cidde  paşası  Hasan  paşa  ile 
Mekke  içinde  cengi  azîm  ol  dahi  şehid  olup  ve  Hamude  nam  Şerif 
Yenboülber  kurbinde  asakiri  Mısır  ve  nice  yüz  huccaccı  rumhu 
sinandan  geçirüb  bu  kadar  bednamlık  ve  rüsvayi  âmlık  etdüği  Mısır 
veziri  Kethüda  ibrahim  paşaya  münakis  olub  ol  dahi  deri  devlete 
iâlm  etdükde  canibi  padişahîden  Hattı  Şerif  ile  bir  kapucı  başı  Mısıra 
gelüb  üç  bin  askeri  Mısır  ve  üç  bin  askeri  Şam  bu  senemizde  cem 
olunub  huccacı  müslimîne  ve  Ali  Osman  mirmiranına  hiyanet  iden 
Şürefalardan  intikam  alınub  Şerif  Sa*d  firar  idüb  yerine  Şerif  Berekât 
Şerif  olub  şehri  Mekke  âsudehal  ve  cümle  huccac  ve  mücavir  ve 
müsafirîn  bî  melal  oldular  Mezkûr  olan  Mısırın  üç  bin  askerinin 
nısfı  Ciddede  ve  nısfı  Mekkei  Mükerremede  mekûlât  ve  meşrubatları 
ile  ve  altı  pare  şahî  topları  ve  mükellef  ve  mükemmel  cebhaneleri 
ile  muhafazacı  kalub  Beytullahm  Haremi  Şerifin  canibi  erbaasmda 
ima  (re)  t  medreselerde  meks  idüb  mutahassın  olub  sutuhu  'haremde 
cümle  guzatı  müslimîn  her  beden  başında  birer-   ikişer  âdem  Mekkei 


726  EVLİYA  ÇELEBt 

Mükerremei  muhafaza  iderlerdi  KaFa  misal  bir  Haremi  Şerif dir  Güya 
şehri  Mekkenin  ta  ortasmda  bir  kal'ai  azimdir  Eğer  topları  olsa  te- 
mam bir  metin  kal'ai  müstahkemdir  Matekaddem  Haremi  Şerif  gayet 
küçücük  imiş  Selef  padişahları  birer  asarı  hayra  (t)  ile  Haremi  Şerifi 
tevsi  iderek  hayli  vasi  olmuş  Amma  sene  959  tarihinde  Sultan  Sü- 
leyman o<>J»j  ;2-^ıUo  bir  gice  rüyasında  Hazreti  Resaletpenahı  görüp 
Ya  Süleyman  Belgradı  ve  Rodosu  ve  bin  yedi  yüz  kırk  pare  sagir  ve 
kebir  kaPaları  feth  idüp  Âli  Osman  devletin  tasih  idüb  gaza  mali(l)e 
Kudüsü  Şerife  bir  kaPai- metin  ve  benim  Medine  (i)  Münevvereme 
bir  rıbatı  hasın  ve  Kâ'be  (i)  Beytülharamm  canibi  erbaasında  bir 
hisarı  üstüvar  inşa  idüp  metanet  üzre  tevsi  eyle  diyu  Süleyman  Hana 
talim  buyururlar  Derhal  Süleyman  Han  habdan  bidar  olup  ol  kal'a- 
lann  fethine  mübaşeret  idüp  biemrillah  cümle  kaPalar  asan  veçhile 
feth  olup  gaza  malile  Kudüs  ve  Medineye  birer  kal'a  bina  idüp  ba- 
dehu bu  Mekkei  Mükerremiye  on  Mısır  hazinesi  mal  sarf  edüp  etrafı 
haremi  kaPa  misal  bina  etdğünün  cemii  tarihleri  alâkadadarül  imkân 
beyan  olup 

Evsafı  eşkâl  ve  ihramı  Haremi  Şerif 
BeytuUahülharam 

İhvanı  zevilukule  şöyle  malûmu  saadet  ola  kim  bu  Mekkei  Mü- 
kerreme  ve  Beytullahülharem  Bekke  (-^j)  nam  bir  tenk  ve  dar  bir 
dere  içine  vaki  olup  daima  yedi  dereden  cereyan  iden  baran  seylâbı 
gark  harem  idermis  Selef  mülûkleri  T^una  ilaç  bulamıyor  Nice  kerre 
Haremi  Şerif  matarı  rahmet  ile  derya  misal  olup  huccacı  müslimîn 
baranı  rahmet  içinde  şinaverlik  iderek  tavaf  idüp  edayi  far (z) etmek 
vaki  olmuşdur  Zira  ins  ve  cinnin  tavafından  hali  olmadığından  ma- 
ada Kâ'be  üzre  gerrubiyanlar  dahi  tavaf  etmeden  hali  değillerdir  Ol 
ec(il)den  Süleyman  Han  Kâ^bei  Şerif  i  seylâbagark  olmadan  halâs  içün 
Mimar  Sinanı  Mahmud  paşayı  mutemed  nasb  idüb  yedi  senede  Ha- 
remi Şerifi  müceddeden  tevsi  idüp  ve  canibi  erbaasında  olan  otuz 
dokuz  aded  babı  kebirlerin  atehe  (i)  tahtanîlerin  âli  idüp  beşer  altışar 
kademe  taş  nerdüban  ile  uruc  olunup  onar  on  ikişer  kademe  taş 
nerdüban  ile  nüzul  olunur  babı  âlilerdir  Hamdi  Huda  ol  asırdan  beru 
seylâb  çırkâb  har  haşaki  napak  Haremi  Şerif  pür  olmadan  halâs  oldu 
Amma  Babı  Selâmın  iç  kat  kapuları  nerdübansızdır  Amma  taşra  ka- 
tında olan  Babı  Selâm  altı  kademe  taş  nerdüban  ile  âlidir  Ve  dayi- 
ren  madar  cümle  kapuları  böyle  nerdübanlıdır  Beyti  Şerif  bir  çukur 
sahra  içre  vaki  olub  canibi  erbaası  kal'a  misal  bir  haremi  bîmisal 
kal'adır  Hattâ  Hazreti    Resaletpenah    asrında    bazı  müneccimînler  Ya 


SEYAHATNAMESİ  T27 

Muhammed  üçünü  günde  bir  seyli  azîm  olup  Beyti  Şerifi  seyl  gark 
ider  didiklerinde  aIİij^ic  um  buyururlar  Hikmeti  Huda  münecciminin 
didikleri  vakit  saat  gelince  bir  azîm  matarı  rahmet  nüzul  idüp  Beyti 
Şerifi  gark  idüb  hattâ  dahili  Beyti  Mükerreme  seyl  ile  leb  berleb  olup 
bizzat  Hazreti  Resul  etek  dermeyan  idüp  desti  şerifleri  ile  seylâbı 
kas'alar  ile  taşra  hareme  döküp  j^jJ"  ^»  y  buyururlar  Ve  yine  suyu 
cümle  sahâbei  kiram  ile  dökerlerdi  Badehu  Hazeti  Zübeyir  ibni  Avam 
hilâfetinde  seylâb  derdinden  Beyti  Şerifin  atebelerin  bir  âdemi  tavil 
kaddi  âli  inşa  etdiler  Yine  birkaç  kerre  böyle  iken  seylâb  duhul  et- 
mişdir  Ta  ki  merhum  Koca  Süleyman  Han  bu  tahrir  olunacak  üzre 
bina  etmeyince  Haremi  Şerif  seylâbdan  halâs  olmadı  u<i  a\!'<î-j  Bu 
Haremi  Şerife  nekadar  padişahlar  hayrat  hasenat  etdiler  ise  inşaallah 
mahallerinde  tahrir  olunur  Evvelâ  Babı  Selâm  oldur  kim  cemii  huc- 
cac  ihtida  Haremi  Şerife  bu  kapudan  girmek  şartdır  Alettertib  şarka 
mekşuf  yan  yana  üç  kat  babı  âlidir  Ve  atehe  (i)  âliyeleri  üzre  bu 
tarih  Karhisarî  Ahmed  Çelebi  hattı  ile  beyaz  mer  m(er)  üzre  müzeh- 
heb  hattı  muarreb  tarihdir 

tahrir  olunmuşdur  Bu  dahi  ol  binayi  ulyaya  tarihdir 

(  ^0^  Al-,  LlJli  ^\j^  ) 
Evsafı  ebvabı  Haremi  Şerif 

Elsinei  nasda  her  bab  bir  ism  ile  müsemmadır  Amma  bu  kal'a 
misal  Haremi  Şerifin  canibi  erbaasmda  cümle  otuz  dokuz  yerde  babı 
kebirlerdir  Amma  bazı  babların  üçü  birer  yerde  ve  bazısı  ikisi  ve 
beşi  bir  yerde  kapulardır  Cümlesi  ne  mikdar  kapu  olduğu  isim  res- 
mile  beyan  olunur  Evvelâ  bu  harem  çarkûşe  vaki  olmuşdur  Canibi 
şarkîsinde  dört  yerde  kapulardan  Evvelki  Babı  Selâm  ((.^ı  J^\  dır 
Yan  yana  sıra  ile  üç  kapudur  Ve  kanatları  pirinç  kaplı  musanna 
kapulardır  Ve  ikinci  Babı  Beni  Şeyhe  (  ^^t  J-  ^l )  kapusıdır  kim  hâlâ 
miftahi  Beyti  Şerif  anların  ırkı  tabiri  yedindedir  Bu  dahi  üç  kapu 
yan  yanadır  Ve  yine  bu  canibi  şarkda  iki  kapu  dahi  vardır  Biri  Ba- 
bün  Nebi  (ı^Jiwl)  Hazreti  Resaletpenahın  Beyti  Şerif  i  idi  Haremi  Şerif 
tevsî  olundukda  ol  Beyti  Şerifi  harem  dahiline  alub  yerine  bu  bab(ı) 
bina  etdiler  Anınçün  Babı  Nebi  derler  Ve  yine  buna  karib  Babül- 
Cenayiz  (  >U.<w.l  )  derler  iki  kapu  yan  yanadır  Ve  gayet  musanna 
kemerleri  vardır  Üçüncü  kapuya  Babül  Abbas  (ı/LJi  J^)  derler  Hazereti 


7ZS  EVLİYA  ÇELEBİ 

Abbasın  hanesi  idi  Süleyman  Hanîd  hareme  zam  olunub 
kapu  bina  olundu  Uç  babı  ruşen  tab  babı  lâtiflerdir  Ve 
dördüncü  kapuya  Babı  Ali  ^c  ^l.)  derler  Ve  Babı  Beni  Haşim  f^iu  J.  ^l) 
dahi  derler  Bu  canibi  şark  kapuları  temam  oldu  Andan  canibi  ce- 
nubda  yedi  kapu  vardır  Evvelkisi  Babı  Esvak  (jı^-<  ^l)  derler  iki[l] 
[2]  Babı  Safa  (U-.  ol)  ve  Babı  Beni  Mahzum  (f.»^^  jı  ^l)  dahi 
derler  Saf  aya  bundan  gitdigiçün  Babı  [3]  [4]  Babı  Cinad 

(iU*.  wl)  derler  iki  kapudur  Ve  beşinci  kapuya  Babı  Mücahidiyye 
f^jiAU  ol)  derler  [5]  ül  Aclân  (o^HO  derler  Ve  birinci  kapuya 

Babı  Ummehanî  {^\^a  ol)  derler  gayetülgaye  iki  babı  ziba 

yany anadır  Andan  canibi  garbda  üç  kapu  vardır    [6] 
ibrahim  {^»^h})  derler    Ve  üçüncü    kapuya    Babı  Umre    («^  ol)    derler 
bir  alçak  küçük  kapud  [7]  sindre  derler  bir  tak  kapudur 

Ve  ikinci  kapuya  Babı  Atik  (^zc  ^l)  derler  bir  ta[8]  garba 

meyilli  düşmüş  bir  tak  kapudur  Ve  dördüncü  kapuyi  kebir  Babı 
Ziyad  (al;  ol)  derler  yanyana  üç  kapuyi  kebirlerdir  Beşinci  kapuya 
Babüd  Dürriyye  (*jjJ'  ol)  derler  Minare(i)  Babı  Selâm  kurbindedir  İşte 
bu  Haremi  Şerifin  canibi  erbaasmda  olan  bablar  bu  hisab  üzre  cümle 
otuz  dokuz  babdır  Amma  bir  kapudan  bir  kapı  mabeynehüma(sı)  ne- 
kadar  adımdır  ve  da(i)  ren  madar  devri  harem  ne  mikdar  hatvedir  ve 
her  kapunm  atebei  ulyası  üzre  mastur  olan  Ayeti  Şerifleri  ve  tarih- 
leri ve  sahibülhayratları  beyan  ider 

Der  vasfı  hatve  Haremi  Şerif  ve  mabeynehüma 

ebvabı  lâtif  beyan  ider 

Evvelâ  Babı  Selâm  sıra  ile  üç  kapudur  Andan  gidüb  bu  kerre 
Haremi  Şerifin  yan  soffaları  üzre  kubbeler  altından  ve  amudu  mün- 
tehalar  içinden  canibi  garba  giderek  kubbeler  altından  ubur  iderek 
yine  ellinci  adımda  Babı  Ziyad  şimale  nazırdır  Ve  harem  on  üç 
kademe  taş  nerdüban  ile  hareme  enilir  Ve  çarsu  tarafında  yine  öy- 
lece on  üç  ayak  taş  nerdüban  ile    çıkılır    gayet   mürtefî  babı  âliyedir 


[1]  Bağdad  Köşkü  nüshası  (kapudur  ikinci  Babı) 

[2]  »  »  »  (Üçüncü  kapuya) 

[3]  *  »  »  (Safa  derler) 

[4]  »  »  »  (Dördüncü) 

[5]  »  »  »  (Ve  altıncı  kapuya) 

[6]  »  »  »  (Evvelkisi  Babı) 

[7]  »  »  »  (ur) 

[8J  »  »  »  (Tak  kapudur) 


SEYAHATNAMESİ  rZ9^ 

Zira  bu  taraf  dan    seylâbı    rahmet    çok  çok  cereyan  ider    Ve  bu  kapu 

yanyana  üç  papudur  Orta  kapu  kemeri  üzre  hattı  Karahisarî  ile  mü- 
zehheb  mermer  üzre  (Ayet) 

Ayeti  masturdur  Ve  bu  kapudan  içeri  girdikde  canibi  erbaası  sütunu 
mevzunlar  ile  müzeyyen  bir  küçük  harem  dahi  vardır  Yine  büyük 
hareme  muttasıldır  Ve  bu  babı  Ziyaddan  yine  canibi  garba  kubbeler 
altından  ubur  iderek  yirmi  adımda  Babı  Ziyada  Darün  Nedve  {c)xJ\j\i) 
bazılar  Babı  Yehud  derler  Zemanı  cehaletde  bu  mahalde  bir  deyri 
yehud  var  imiş  Hazreti  Resalete  nübüvvet  geldikde  münhedim  etmiş- 
dir  Bir  muzlim  bucakda  bir  küçük  kapudur  Ve  hareme  on  iki  ayak 
taş  nerdüban  ile  enilir  Ve  taşradan  yine  öyle  çıkılır  Andan  yine 
canibi  garba  harem  kubbeleri  altından  güzer  iderek  yüz  adım  gidüb 
Babı  Basıtıyye  (<^.ia-.L  oL)  şimale  nazır  bir  kapudur  Andan  hareme  on 
iki  kademe  taş  nerdüban  ile  girilir  Amma  öte  tarafı  dolmadır  Nerdü- 
banı  yokdur  Ve  bu  kapunın  atebei  ulyası  üzre  müzehheb  hattı  celi 
ile  mermeri  ham  üzre  bu   (Ayet  Surei) 

dA>-J  ^y»  (^*^b    J-^-^    ^y^    <s^j^^^    ^-^^    ^J^    (^'"■^^    V-^    *J^  J ) 

Ayeti  merkumdur  Andan  yine  canibi  garba  kubbbeler  altından  ubur 
iderek  elli  adım  gidüb  Babı  Atık  (3^  yi)  canibi  şimale  nazır  bir  ka- 
pudur Ve  haremden  on  kademe  taş  nerdüban  ile  enilir  Ve  ardı  düz- 
dür Nerdüban  yokdur  Ve  bu  kapunın  kemeri  üzre  altun  levha  ile 

terkim  olunmuşdur  Bu  kapudan  yine  kubbeler  altından  cenuba  gi- 
derek yirminci  adımda  Babı  Umre  garba  mekşuf  bir  kapudur  Ve 
hareme  on  ayak  taş  nerdüban  ile  nüzul  olunur  Ardı  dolmadır  Ner- 
düban yokdur    Ve  bu  kapunun    kemerinde    hattı    celi    Karahisarî  ile 

A. 

müzehheb  (Ayet  Surei  Bakara) 

Ayeti  mektub  olunmuşdur  Ve  andan  yine  kubbeler  altından  canibi 
şarka  yimi  adım  gidüb  Babı  Davud  (  ay>  yi)  bir  küçük  medrese 
kapusıdır  Garba  narzırdır  Ancak  medrese  halkı  girer  çıkar  Şah- 
rah  değildir  Ve  hareme  beraber  bir  alçak  kapudur  Sayir  kapular  gibi 
nerdübanı  yokdur  Andan  kubbeler  altından  yine  canibi]  şarka  elli 
adım  gidüb  Babı  İhrahim  (^\j\  yi)  canibi  cenuba  nazır  bir  babı  kebîr- 


730  E VLÎ Y A  ÇELEB t 

dir  Bu  kapudan  hareme  nüzul  İderken  iki  tarafından  beşer  ayak 
nerdüban  ile  enilir  Bu  nerdübanlardan  enince  canibi  erbaası  sütunlu 
ve  kubbei  alili  bir  küçük  haremdir  Amma  yine  haremi  kebire  yine 
muttasıldır  Ve  bu  kapunın  iki  canibinde  hattı  kadim  ile  Melik  Ka- 
yıtbay  tarihleri  var  Amma  mahlut  erkam  olunmağile  tahrir  olunmadı 
Yine  bu  kapudan  canibi  sarka  kubbeler  altından  yirmi  adım  gidüp 
Babı  hazur  (jjj>.  v^l)  yanyana  iki  kapudur  Ve  gayet  musanna  kârı  Mısır 
pirine  kapudur  Öyle  kalemkâri  münakkaşdır  kim  zemanımız  üstadları 
kalemin  urmada  âcizlerdir  Cenub  canibine  mekşuf  bir  babı  musan- 
naldır  Ve  yedi  ayak  taş  nerdüban  ile  hareme  nüzul  olunur  Zira  Babı 
Ibrahimden  beru  haremin  taşları  tariki  âm  ve  seyl  uğrağı  mahal  ol- 
duğundan bu  kapular  ser(a)pa  nerdüban  ile  enilir  ve  çıkılır  Ve  bu 
kapu  üzre  kûfî  hattile 


^^\J   j\Jİ\  dlii^  J^J  ^JJ!  j!    ^^J.^A  I  ^j^  L    ^J\^s-J\  ^\  ^^j 

Ayeti  nemk  olumuşdur  Ve  dahi  celi  hat  ile  (Ayet) 

( j^^\  ^^\j  «ül  ^>*^  fj^  '^\  J^l,-^  ^^aj^  Ij:  i  ) 
Ayetinden  sonra  bu  tarih 

terkim  olunmuşdur  Andan  yine  kubbeler  altından  canibi  şark  ile 
cenub  mabeyni  ki  ana  keştibanlar  kavlince  inbat  yeli  derler  ol  tarafa 
elli  adım  gidüb  Babı  \Jynrm\\,ani  (Jl*.»  wl^)  şarka  nazır  iki  kapı  yanya- 
nadır  Bu  kapu  haremi  Şerifin  bir  köşesine  vaki  olmuşdur  Ve  yedi 
kademe  taş  nerdüban  ile  hareme  nüzul  olunur  babı  lâtifdir  Ve  bu 
kapu  mabeyni  huccacı  zevilihtiyacın  ârâmgâhı  bir  serdab  kapudur 
Zira  badi  nesim  ve  badi  saba  bu  kapuda  eser  Adem  hayat  can  bulur 
Zira  bu  kapu  yeri  Hazreti  Resaletpenahın  hatunu  Ümmül  müslimîn 
Sitti  Ummehanî  (^iU**  J-)  nin  hane(i)  münevverei  idi  Hazreti  Resalet 
Cebril  Emin  nübüvvetin  sene  tarihinde  bu  canibe  nüzul  idüb  Hazreti 
Resaletpenahı  Miraç  yerine  davet  idüp  bu  haneden  Kudüsü  Şerife 
burak  ile  varub  andan  evci  Illiyyîne  uruc  idüp  bilâvasıta  Cenabı 
Bari  ile  kelimat  idüp  ariş[2]  ve  kürsi  ve  levh  kalemi  ve  Cennet  Cehen- 
nemi  cümle  seyran  idüp  yine  bu  hanei  Ummehana  gelüp  camehabın 


[1]  Bağdad   Köşkü  nüshasında  (>^)  yok. 
[2]  *  »  »  (arşı) 


SEYÂHAtNÂMESİ  731 

ıssı  buldu  Cemil  siyer  kitablarında  masturdur  Andan  bu  hane  (i) 
Ziibeyr  hazretleri  Haremi  Şerife  zam  etdi  Anınçün  bu  Babı  Umme- 
hanide  badi  nesim  eksik  değildir  Ve  bu  Babı  Ümmehanînin  atebei 
ulyası  üzre  celi  hattı   müzehheb  ile  beyaz  mermeri  ham  üzre   (Ayet) 

Ayeti  mesculdür  Bu  kapudan  artık  şimal  canibine  yine  kubbeler 
altından  ubur  iderek  otuz  adım  gidüb  Bahı  Medresetül  Acian  şarka 
nazır  bir  kapudur  Ve  on  iki  kademe  ile  hareme  enilir  Ve  atebei 
âlisi  üzre  yine  celi  hat  ile  beyaz 

[2]  Bade  (hu)  Bahı  Ciyad  (»^:^  v^)  ve  Mücahidiyye  ve  Babı  Rahme 
derler    şarka  nazır  2  kapu  yan[3]  en  âlisi  üzre  müzehheb 

celi  hattı  Karahisarî   ile   (Ayet) 

Âyeti  [5] 

(  ^Ar  ^^ ) 

tarihli  tahrir  olunmuşdur  Andan  şimale[6]  kapu  yan  yana  ve  on 
kademe  taş  nerdüban  ile  hareme  enilir  Ve  kapu  kemerleri 

(oiji    ^\  JuJİAj*  jl^JU  ^jİ4İL  [71 ) 

Ayeti  mahkûkdur  andan  yine  [8]  şarka  mekşuf  yan  yana 

beş  kapudur  Orta  kapusı  cümleden  bâlâdır  Güya  Mısırda  Sultan 
Hasan  Camiinin  babıdır  Amma  bu  kapunun  iki  canibinde  ikişer 
kapular  gayri  kapular  gibidir  Ve  bu  beş  kapudan  hareme  bir  tavil 
ariz  taş  nerdüban  ile  enilir  Serapa  on  ayak  nerdübandır  Ve  ortada 
büyük  kapunun  kemeri  üzre  sihri  icaz  hattı  Karahisarî  ile  (Ayeti 
Surei  Bakara) 


[1]  Bağdad  Köşkü  nüshası    (V'^'  •^■j) 

(2]  »  »  »  (Ayeti  tahrir  olunmuşdur  adım  gidüb) 

[3]  »  »  »  (yana  takı) 

[4]  »  »  »  (UJl  Je  oi-ı^*Ul^»j.J»v) 

[5]  »  »  »  (ve) 

[6]  »  »  »  (otuz  axlını  gidüb) 

[7]  »  "  »  »  i^h^'Jjd 

[8]  »  »  »  (Babı  Safadır) 

[9]  *  »  .  (f.'^J^o^J^'İ»^^) 


752^  EVLÎVA  ÇELEBt 

Ayeti  ve  ikinci  kapu  üzre 

A  A. 

Ayeti  vardır  Ve  bir  kapuda  dahi  (Ayet) 

Ve  dördüncü  ve  beşinci  kapuda  bâlâdaki  Ayeti  Şeriflerin  tetümme- 
leri  merkumdur  [  1  ]  bu  Safa  kapularından  Safa  kemerlerine  yol  aşırı 
varınca  elli  adımdır  Mahallât  içindedir  Ve  yine  bu  Safa  kapusından 
içeri  yine  kubbeler  altından  canibi  şimale  yirmi  adım  gidüb  Babı 
Bagle  («^-i  v^)  şarka  mekşuf  yan  yana  iki  kapudur  Ve  hareme  onar 
kademe  ile  enilir  Ve  bu  kapular  üzre  hatlar  yokdur  Andan  yine  ca- 
nibi şimale  kubbeler  altından  yirmi  adım  gidüb  Babı  Beni  Şeybe 
şarkın  canibi  şimaline  meyilli  mekşufdur  Ve  iki  kapudur  Ve  hareme 
on  kademe  ile  enilir  Ve  kemerleri  üzre  celi  hat  ile  beyaz  (me)r 
mer  üzre  müzehheb  tahrir  olunmuşdur   (Ayet) 

Ayeti  tahrir  olunmuşdur  Andan  yine  kubbeler  altından  şimal  cani- 
bine otuz  adım  gidüb  Babı  Hazreti  Ali  canibi  şarka  mekşuf  yan  ya- 
na üç  kapudur  Ve  on  kademe  nerdüban  ile  hareme  nüzul  olunur 
Atebei  âlisi  üzre  hattı  yokdur  Bundan  yine  harem  kubbeleri  altından 
otuz  adım  şimale  gidüb  Babı  Hazreti  Ahhas  şarka  nazır  yan  yana  üç 
musanna  babı  murassa*dır  Ve  sekiz  kademe  nerdüban  ile  hareme  eni- 
lir Ve  tak  revakı  üzre  kapunun  iç  yüzünden  Babı  Şeybei  geçüb  ta 
Babı  Bagle  varınca  bu  üç  kapu  mabeyni  seksen  adım  tuli  tarzı  Ka- 
rahisarî  müzehheb  celi  hat  ile  bir  arabî  kaside  tahrir  olunmuşdur 
kim  güya  nuru  mübîndir  Ve  seyyahanı  âlem  içinde  meşhuru  âfâk 
bir  müzehheb  verak  hattır  Ve  bir  kitabe  içinde  dahi  hu  tarih 

Ve  bu  mahallin  ruyi  divarmda  kızılbaşı  bedmaaşlara  rağmen  ismi 
celâl  ve  ismi  Resul  ve  esmai  Çaryarı  Güzin  tahrir  olmuşdur  kim  safi 
zehebi  halis  ile  merkumdur  Bu  canibler  müruru  eyyam  ile  sehl  mün- 
hedim  olup  Murad  Hanı  Salis  tamir  ve  termim  idüb  ol  hattı  tavili 
tahrir  etdirüb  tamirine  tarih 

(  «üİJ^L.^  j\^  ) 
tarih  düşmüşdür  Ve  bazılar  bu  güne  tarih  demişler  (Tarihi  diğer) 

(îî  ~>  ^  T"  (Ve) 


SEYAHATNÂMESt  733 

tahrir  olunmuşdur  Andan  yine  harem  kubbeleri  altında  şimale  yirmi 
adım  gidüb  Bahün  Nebi  (^--f  *t^^  ^'j^-*)  şarka  nazır  iki  kapudur  Ve  ha- 
reme altı  kademe  nerdüban  ile  enilir  Ve  bu  iki  kapu  mabeyninde 
(Âyet) 

,*. 

Ayeti  mesculdür  Bu  itdikten[l]  sonra  hu  tarih 

tahrir  olunmuşdur  Andan  yine  şimale  kubbeler  altından  otuz  adım 
gidüp  Babı  Medrese  Mısır  Emirülhaccı  bunda  sakin  olur  azîm  med- 
rese (i)  âlidir  Amma  kapusı  gayet  küçükdür  Herkes  bilmez  Amma  öte 
canibi  Safa  ve  Merve  sokağına  çıkar  bir  küçük  kapudur  Amma 
şahrah  değildir  Amma  içeri  yirmi  beş  ayak  nerdüban  ile  çıkılır 
Andan  yine  şimale  yirmi  adım  gidüb  Babı  Selâm  Bu  mahalden  hisaba 
suru  olunup  yine  bu  kapuda  temam  oldu  Amma  Babı  Ibrahimden 
bu  Babı  Selâma  gelince  zikri  seb^kat  iden  babların  cümlesinden 
hareme  nice  nerdübanlar  ile  enilirse  harem  taşrasındaki  rahdan  dahi 
nerdübanlar  ile  hareme  öyler  çıkılır  Ve  bu  her  kapuların  taşrasında 
sütunlar  üzre  kemerler  vardır  Her  kapu  önü  gûnagûn  soffalardır 
Haremi  Şerifin  taşrasından  bu  soffalar  ihata  etmişdir  Bazı  garib  ve 
gureba  Harem  etrafında  bu  soffalar  üzre  sakin  olurlar  Ve  bu  canibi 
şark  kapuları  serapa  seyl  kânı  kapular  olduğundan  canibeyninden 
nerdüban  ile  enilir  ve  çıkılır  Ve  bu  Babı  Selâm  Haremi  Şerifin  bir 
köşesidir  Canibi  şarkdır  Ve  bir  köşesi  Babı  Omerdir  Canibi  garbdır 
Ve  bir  köşesi  Babı  Ümmehanîdir  Canibi  şarkdır  Ve  bir  köşesi  Babı 
Bagaldir  Bu  dahi  şarka  nazırdır  vesselam  Amma  bu  bâlâda  tahrir 
olunan  üzre  cümle  kapular  sagir  ve  kebir  iki  medrese  kapuları  ile 
cümle  kırk  bir  kapudur  Ve  cümle  kapular  mabeyninde  şarka  ve 
garba  şimale  ve  cenuba  köşe  köşe  eğri  büğrü  adımladığımız  hisab  üzre 
Haremi  Şerifin  iç  yüzünden  dairen  madar  cümle  haremi  Kâ'be  sekiz 
yüz  adımdır  Ve  Haremi  Şerifin  enderun  birununda  bu  hisabımız 
üzre  cümle  iki  yüz  elli  iki  kademe  taş  nerdübandır  Amma  Haremi 
Şerif  içre  köşe  köşe  sapmıyub  hemen  doğru  doğruya  Babı  Selâmdan 
Babı  Umre  köşesine  varınca  üçyüz  elli  adımdır 


[1]  Ba^dad  Köşkü  nüshası  (Âyetden) 


734  EVLİYA  ÇELEBİ 

Der  beyanı  adedi  sütunu  Haremi  Kâ'bei  Şerif 

ve  binayi  lâtif 

Ve  cümle  seksen  amelî  çarkûşe  sütunlardır  Ve  yüz  seksen  beş 
beyaz  mermer  sütunlardır  Ve  Babı  Umreden  doğru  doğruya  Babı 
Ümmehanîye  varınca  iki  yüz  elli  adımdır  Ve  yirmi  beş  amelî  şeşhane 
sütunlardır  Ve  yüz  seksen  beş  beyaz  ve  gayri  amudu  zîkıymetlerdir 
Ve  Babı  Ummehanîden  Babı  Bagle  köşesinde  altun  bat  ile  karşuki 
Çarıyar  isimleri  olan  köşiye  varınca  üçyüz  yirmi  adımdır  Amma  kapu 
köşelerine  sapmadan  ad  olunmuşdur  Maadası  yüz  elli  sekiz  beyaz 
mermer  ve  sütunlardır  Ve  Babı  Bagalden  doğru  Babı  Selâma  varınca 
iki  yüz  adımdır  Bu  canib  eğri  muzavva  olmak  ile  enşi  (ensiz)  vaki 
olmuşdur  Ve  altı  amelî  şeşhane  sütunlardır  Maadası  yüz  elli  beyaz 
mermeri  ham  ve  gayri  sütunlardır  Amma  bu  sütunlar  cümle  yüz  otuz 
beşdir  Ve  cümle  amudu  müntehaların  sagir  ve  kebiri  678  aded 
sütunu  mevzunlardır  Amma  Süleyman  Han  bina  etdiği  Haremi  Şerifin 
iç  yüzünden  bir  kûşiye  sapmadan  doğru  doğruya  Kâ'be  haremeyni 
etrafı  kâmil  bin  yüz  yirmi  germe  adımdır  vesselam 

Bu   zikrolunan    sütunların   ne    miktarı    şarkında   ve 
garbında  ve  şimal  cenubundadır  anı  beyan  ider 

Evvelâ  bâlâ(d)a  tahrir  olundığı  üzre  cümle  211  amudun  altmış 
ikisi  canibi  şarkîsindedir  kim  babı  BeytuUaha  karşu  gelir  Ve  seksen 
bir  adedi  ciheti  Şamiyedir  kim  ana  canibi  şimalî  derler  Ve  altmış  dört 
aded  amudu  müntehası  canibi  garbındadır  kim  Babı  Umriye  karşudur 
Bu  direklerin  altısı  haceri  savvan  taşmdadır  Anlardan  maadası 
mermeri  hamdır  Ve  ciheti  cenubunda  Rüknü  Yemanîye  karşu  gelen 
canibinde  Anda  otuz  üç  üstüvane  vardır  Bu  biri  amelî  haceri  sav- 
vandır  Maadası  beyaz  mermeri  hamdır  VeBa  [1]  on  beş  üstüvanedir 
Hemen  birisi  haceri  savvandır  Ve  Babı  ibrahim  dahi  bir[2]  şemsî 
direkler  saru  taşdan  üstüvanelerdir  Ve  cümlesi  iki  yüz  dösdendir[3] 
Kimsi  şekli  müseddes  ve  bazısı  şekli  müsemmendir  Aşağıdan  üç  [4] 
boyunca  yonma  saru  taşdandıri  k  ana  haceri  şems  derler  Pes  bu 
zikretdiği(miz)[5llerden[6]Mescidi  haramın  canibi  şarkîsinde  otuz  aded 


[IJ   Bağdad  Köşkü  nüshası   (bı   İbrahim) 

[2]  »  >  »  (Küçük  babdır) 

[3]  »  »  »  (iki  yüz  kırk  taşdandır) 

[4]  »  »  *  (üçer  arşun  tulu  vardır) 

[5]  »  »  »  (amudlardan  maadası) 

[6]  »  »  »  (lerdir) 


SEYAHATNAMESİ  '  735 

üstüvanedir  Ve  canibi  beyninde  yetmiş  altı  üstüvanedir  Ve  erkânı 
Mescidi  Şerifde  dört  üstüvane  vardır  Ve  Babı  Darün  Nedvede  otuz 
altı  üstüvane  ve  Ziyad(d)a  Babı  Ibrahimde  on  sekiz  üstüvanedir 
vesselam  Bu  Haremi  Şerifin  canibi  erbaasmda  zikretdiğimiz  Haremi 
etrafında  olan  sütunlar  üzre  sadrenc  nakşı  cümle  takı  revakı  nühtak 
Takı  Kesralardır  ki  her  hiri  manendi  kavsi  kuzah  ve  kehkeşan  âsâ 
semaya  serçekmişdir  Üstadı  kâmil  Koca  Mimar  Sinan  AjL^Aiıı^a-j  bu 
taklara  var  makdurun  sarf  idüp  arzı  marifet  içün  mesafe  (i)  baidelerden 
gûnagûn  zukıymet[l]  ahcerat  getirtüb  öyle  taklar  bünyad  etmişkimher 
birine  imhanı  nazarla  nazar  olundukda  merdümü  çeşm  hayrelenüb 
(Mısra  Tarih) 

Acib  makamı  lâtifû  zehi  binayı  metîn 

Sene  975 

deyu  temaşa  eden   engüşt  ber  dihen  ider  *^\ûji    Andan  bu  taklar  üzre 


Evsafı  kubabı  kebireleri  beyan  ider 

Evvelâ  canibi  şarkdide  [2]  yirmi  dört  kubbei  azimdir  Ve  canibi 
Şamîde  otuz  altı  kubbedir  Ve  canibi  garbide  yirmi  dörd  kubbedir 
Ve  canibi  cenubda  otuz  altı  kubbedir  Ve[3j  kubbe  dahi  minarei  Hazure 
tarafından  Rüknü  Haram  derler  Ve  on  altı  kubbe  dahi  Ziyarei 
Darün  Nedve  canibinde  vardır  Ve  on  beş  kubbe  dahi  Ziyarei  Babı 
Ibrahimde  vardır  Bu  zikrolunan  kubbei  âliler  kâsei  eflâk  gibi  azîm 
kubbelerdir  Ve  cümle  yüz  elli  kubbei  musanna'dır  Ve  bu  kubablar- 
dan  maada  sair  sütunlar  uzun  tava  misal  yassı  yassı  hürde  kubbecik- 
leri  beyan  ider  Evvelâ  canibi  şarkîde  otuz  sekiz  kubbecikdir  Ve 
canibi  Şamîde  elli  dokuz  kubbedir  Ve  canibi  garbide  kırk  üç  kubbedir 
Ve  canibi  cenubda  altmış  dört  kubbedir  Ve  Babı  Selâm  altında 
iki  hubbedir  Ve  Rüknü  Mescidi  Şerifde  bir  kubbedir  Ve  babı 
Umrede  bir  tacin  kubbedir  Ve  Babı  Ziyarei  Darün  Nedvede  yirmi 
dört  tacindir  Bu  hisab  üzre  küçük  tacin  yassı  kubbecikler  cümle  iki 
yüz  otuz  ikidir  Adedi  musallebat  cümle  elli  altıdır  Ve  bu  kaPa  misal 
olan  Haremi  Şerifin  dayiren  madar  kal'a  bedenleri  şekli  olan  mihrab 
mihrabı  musann'  kârları  beyan  ider  kim  bu  Haremi  Şerife  zib  zinet 
virmiş  gayetülgaye  munassa  [41  bedenlerdir 


[IJ   Bağdad  Köşkü  nüshası  (zîkıymet) 
[2]         »             »  »         (şarkîde) 

[3]  »  »  »  (bir) 

[4]         »  »  »         (musanna) 


736  EVLİYA  ÇELEBİ 

Der  vasfı  ebdanı  Haremi  Şerif 

Evvelâ  bu  haremin  canibi  şarkîsinde  yüz  altmış  iki  şerifeler 
Amma  yirmi  yedisi  beyaz  mermer  ile  mübtenidir  Amma  bu  cümlenin 
ortasında  biri  cümleten  yüksekdir  Ve  yüz  otuz  beşi  haceri  şemsîdir  Ve 
canibi  şimalde  üç  yüz  kırk  bir  aded  şerife  vardır  Yetmiş  sekiz  şerifesi 
beyaz  mermerdendir  Üçü  cümleden  âlidir  Ve  sair  şerifatları  haceri 
şemsîdir  Ve  canibi  garbide  yüz  dört  aded  şerifedir  Yirmi  ikisi  mermerdir 
Maadası  şemsîdir  Ve  Babı  Ziyarei  Darün  Nedve  tarafından  yüz 
doksan  bir  [1]  dendir  Ve  Babı  Ibrahimde  yüz  kırk  altı  aded  bedeni 
müzeyyenlerdir  Bunların  cümlesi  haceri  şemsîdir  Bu  hisab  üzre  cümle 
bedenler  üç  yüz  aded  şerifelerdir  u\c*4\!t  Vakti  muhasarada  beş  altı 
bin  tüfenkendaz  sutuhu  hareme  çıkub  cenk  etmeğe  müstaid  bir  hare- 
mi azimdir  Amma  Cebeli  Ebi  Kubeys  gayet  havaledir  Harem  içinde 
el  taşı  ile  âdem  gezdirmez  Hattâ  mezkûr  Hasan  paşa  çenginde  bu 
Cebeli  Kubeysden  kurşun  ile  çok  âdem  helak  oldu  Ve  bu  haremde 
olan  Haremi  Şerifin  canibi  erbaasında  selef  padişahları  ka^  enderkad 
kagir  bina  medaris  bina  etmişler  kim  diller  ile  tabir  olunmaz  Inşaal- 
lah  mahallinde  tahrir  ideriz  Ve  bu  med  (re)  selerin  cümle  revzenleri 
Haremi  Şerife  nazırdır  Cümle  sakin  olan  huccaclar  oturdukları  yerden 
Kâ^bei  Mükerremei  nazariye  alub  imama  iktida  iderler  Bu  mahalde 
imam  /»  bir  kavli  sahih  buyururlar  Cemii  evkatda  ibadet  iderken 
secde  yerine  bakmak  Amma  bu  Mekkede  Kâ'bei  Şerife  baka 

baka  kılmak  buyurmuşlardır  Hâsılı  kelâm  bu  âsitanei 

saadet(e)  yüz  sürmek  azîm  saadetdir 

Evsafı  minaratı  BeytuUahül  Haram 

Evvelâ  malûmu  ahban[2]  müştakan  ola  kim  bâlâda  evsafı  sebkat 
iden  Haremi  Şerifin  canibi  çarında  yedi  minarei  serametdir  Evkatı 
hamisede  subhu  mesa  ezanı  muhammedî  tilâvet  olunur  Evvelâ  cümle 
minarelerden  kadim  Babı  Umre  minaresidir  Kadim  a'sarda  ihtida 
ezana  bundan  suru  olunurdu  Amma  hâlâ  Bi'ri  Zemzem  üzre  olan 
maksurede  Bilâli  Habeşi  evlâdı  şeyh  serçeşmei  müezzinan 

ihtida  idüb  andan  yedi  minarenin  her  tabakasında  yedi  sermüezzin 
beyti  Hicazda  makamı  hicaza  âgaze  etdiklerinde  kâmil  bir  saati  nü- 
^cumî  Davud  bülend  savtı  hazinler  ile  vakti  salâ(tı)  ilân  iderler  Huda 
âlimdir  cümle  müezzinan  kerreten  vahide  alelumum  j^f\^\  jf\^\  âgaze- 
sine  reha  buldurduklarında  cemii  huccac  mebhud  mütehayyir  olurlar 


[1]  Ba^dad  Köşkü  oüshası  (bedendir) 
(2]         »  »  »  (ahibbayı) 


SEYAHATNAMESİ  737 

Kuşe  kû§e  edayi  salât  iderler  Amma  temcidi  evvel  Babı  Selâm  mina' 

resinde  tilâvet  olunur  Temcidi  sani  yine    bu  Babı  Umre  minaresinde 

kıraat  olunur  Kâmil     üç  saati  nücumî    her  minarenin    tabakalarında 

müezzinler  birbirine  hasmane  bülend  âvâzı  suzinakile  •vinj^-.jLdi.ı^^M-Ji^^iuı 

deyu  tarzıyye  ve  tasliyei  gûnagûn  iderler  kim  bir  tarziyyei  Resulü  iden 

müezzin  ve  gayri  müezzin  bir  dahi   ol  tarz  üzre  evsafı  Resul  etmeyüb 

gayri  mükerrer  metihi  Resul  iderler  Ta  alessabahadek    de^bleri  budur 

Zira  fusahayi  bülegayi  Mekke  meşhurdur  Anmçün  minarelerde  gûna- 
gûn   cz'^xi\^.i^  tj  ^İLiîLî-^l  aiju  ^vJ!^  oV-.]\    bunun    emsali     nice  bin  emdahı 

Nebi  iderler  Istima  iden  âşıkanı  sadıkanı  Muhammedi  zevk  safa 
iderler  Amma  cümleden  hub  âgazlı  müezzinler  bu  Babı  Umredeki 
minarei  kadimdedir  Zira  sahibülhayr(a)  t  tarafından  kanun  üzre  surre 
ve  atıyyeleri  ziyadedir  Ve  bu  minarei  Ali  Abbasiyanın  ikinci  halife 
Ebu  Mansur  Davanki  ^ji^»  binasıdır  Minarenin  ikinci  tabakasında 
deyu  tahrir  olunmuşdur  Ve  minarai  Babı  Selâm  ikinci  minaredir  Mü- 
ceddeden  Süleyman  Hanındır  Üçüncü  minare  Babı  Alidir  ihtida 
banisi  Ali  Abbasiyandır  Mehdi  Abbasî  binasıdır  Badehu  müruru 
eyyamla  münhedim  olub  Süleyman  Han  sengi  safradan  iki  taba- 
kalı nevbina  bir  minarei  mevzun  inşa  etmişdir  kim  güya  servi 
gülistandır  Ve  dördüncü  minare  Babı  Ferdede[lJ  Bu  dahi  Mehdi 
Abbasî  halife  binasıdır  Bu  dahi  müruru  eyyamla  harabe  yüz  tutub 
badehu  Musul  hâkimi  binasıdır    iki  şerifelidir  Babı  Ziyaddadır  Mısır 

• 

sultanlarından  Melik  Eşref  Bersay  [Zj^Uj'  o^»  du- binasıdır  iki  tabakadır 

Gayetülgaye    musanna*    minarei    serameddir  Yedinci    minare  yine  ve 

cümle  minarelerden  âli  irtifa  üzre  bina  olunmuş  bir  minarei  bîmisal- 

dir[3]  Mühendis  bunlar  sunguna  küUî  harcidüb  biri  birinden  musanna^ 
ibret  nümundur  o^ıo  f  »jr  f  j*  mazmununca  aynelyakin  hasıl  etme  yena- 

kim[4]  bilinmez    Ve  bu  yedi  minarenin[5l  on  dördünde  [6]  müezzinler 

çıkmıyub  leylei  mubarekelerde    kanadiller   yakarlar    Ve  bu  yirmi  bir 

tabaka (da)n  maada  her  minarenin  ta  zirvei  âlâsında  altun  ile  mutallâ 

olmuş  alemler    etrafında    beşer    altışar    çatal  ağaçlara  dahi  kanadiller 

yakub    her  minare  beşer  tabaka    kanadiller  ile  şerv[7l  naisal  olur  Ta 

huccacı    müslimîn    gidince    bir  ay  bu  minval  üzre    minareler    bâlâda 

tahrir  olunan    kubbelerin    ortasında    ve  her  takların    vasatında  birer 


[1]  Bağdad 

Köşkü 

nüshası 

(Hazurdadır  İki  şercfelidir) 

[21          » 

» 

» 

(ısV-v.) 

[3]          » 

» 

» 

(Üstad) 

14]         » 

» 

» 

(itmeyince) 

15]        » 

» 

» 

(yirmi  tilâvet  iderler)  —  Kenara  ( yirmi         tilâvet  iderler) 

[61         » 

» 

» 

diye  yazılmıştır, 
(dahi) 

[7]        » 

» 

» 

(serv) 

Evliya  Çelebi    9  -47 

738  EVLİYA  ÇELEBİ 

kanadiller  İle  minareler  ve  haccı  şerif  etrafı  sekiz  bin  kanadiller  ile 
münevver  olub  güya  ruzu  ruşen  olur  İmdi  bu  mahalde  Haremi  Şeri- 
fin dayiren  madar  cürmü  ve  cemii  ebvab  ve  cümle  sütunlar  ve  taklar 
ve  kubabı  sagir  ve  kebirleri  ve  cemii  bedenleri  ve  cümle  minarelerin 
evsafı  mümkin  olduğu  mertebe  tahrir  olundu  Andan  zikri  sebkat 
iden  Haremi  Şerifin  ta  vasatında  olan  cemii  ümmeti  Muhammedin 
maksud  meramı  olan  bizzat  BeytuUahı  Şerifin  hubutu  Ademden  evvel 
binasm  ve  hubutdan  sonra  Beyti  mamurun  nüzulün  beyan  ider 

Fasıl  iclâli  ikrama  mahsus  olan  Beytullahül 
Haramın  cemii  ahvalâtın  beyan  ider 

Evvelâ  bu  hakir  Evliyayi  bîriya  âlemi  şebabda  ve  ömrü  nazenin 
bir  heva  perişanda  ve  kuvayi  beden  terakkide  iken  derunu  dilden  ve 
can  gönülden  seyyahate  talib  ragib  olub  kuvveti  basar  ile  her  ne 
tarafa  nazar  etsem  olgez  nazarım  tiri  atılub  ol  an  nişanın  bulub  tayyi 
mekân  iderdim  Ve  murad  maksudum  olan  diyara  kadem  basdım  Ve 
akalimi  seb*ayi  seyyare  var  büruc  büruc  seyran  iderek  kat'ı  menazil 
ve  tayyi  merahil  idüb  esbi  saba  sür'at  ile  keşti  diyar  iderek  kilki 
cevahirimi  güftare  getirüb  kâh  evsafı  buldan  ve  kâh  emdahı  peygam- 
beran  ve  hâh  tilâveti  kur'an  iderek  ve  kâh  seyir  temaşa  etdiğimiz 
şehri  azîmeleri  ve  kılâı  kadimeleri  ile  ve  nehri  azîm  ve  ciballerin 
irtifaile  ilmi  heyet  üzre  papamonta  ve  atlas  coğrafye  kitabları  gibi 
cümle  keşt  güzar  etdiğimiz  memaliki  mahruseleri  surete  getürüb 
muharrir  var  cemii  işareleri  ile  tahrir  etmeğe  bezli  himmet  etmişdim 
ki  ulüvvül  himmet  minel  îmandır  Hikmeti  Huda  bin  seksen  iki 
senesinde  haccı  şerif  müyesser  oldukda  tavafı  Beytullah  idüp  malû' 
mumuz  olduğu  mertebe  ve  bazı  kütübü  muteberelerden  evsafı  Mekkei 
Mükerremenin  ahvalâtını  tahrir  etmeği  iltizam  edüp  tahrire  cür'et 
etdük  j.9^:  ı  a\11.^ 

Evvelâ  ol  Halikı  Bicunu  arzı  semavat  ademden  lâfzı  kün  ile  âfâkı 
halk  idüb  (Ayet)  J^J^ı\^^  ı^^^-V*  r^^  ^'»'S  temam  idüp  zemin  (i)  bakar  üzre 
bakarı  senk  üzre  seng(i)  semek  üzre  semek(i)  bahr  üzre  <«ijkic^«Ji^  üzre 
halk  etdi  Semavatı  dubandan  halk  idüp  zemin  karardade  olmıyup 
Cenabı  Bari  ruyi  arz  üzre  yüz  kırk  sekiz  kûhu  azîm  halk  idüp  edimi 
arz  kayim  oldu  Bu  ciballer  hakkında  Rabbül  İzzet  Kur* anı  azîminde 
(Ayet)  j:'jV»^ö\^.-JUJU^aS  buyu  rmuşlar  Cemii  tefasirelerde  mekalid  kilid 
manasile  tefsir  etmişlerdir  Yani  mezkûr  yüz  kırk  sekiz  cibali  azimler 
vechi  arza  kilid  olmuşlardır  Ve  bir  Ayeti  Şerifde  dahi  (Âyet)  '^^"-»^  ^^'^ 
Ayeti  bu  manaya    iham  ider  Ve  bu  ciballerden    gayri  nice  kerre  yüz 


SEYAHATNAMESİ  739 

bin  dağlar  vardır  Amma  yüz  kırk  sekizi  cümleden  âlidir  Ve  cümle 
suların  menbaıdır  Ve  bu  kûhu  mezburların  yedisinden  Cenabı  Bari- 
nin  iznile  Cebril  Emin  kabzasile  türab  alınub  Hazreti  ibrahim  yedi 
dağın  türabından  Kâ'bei  dertop  bina  etdi  Mahallinde  ol  ciballer  zik- 
rolunur  Amma  Cevheri  hazretleri  buyururlar  kim  Beytül  Haram 
kâ'be  tesmiye  olunmasının  murabbaub  şekil  olduğıyçündür  demiş  Ve 
Kurra  hazretleri  ider  Mevzi  refî  murabbauş  şekil  bina  olunduğiçün- 
dür  buyurmuşlar  Ve  Harem  ile  mevsuf  olduğı  Cenabı  Bari  tazim  ih- 
tiram etdüğiyçün  Kâ'be  demişler  Hattâ  Hazretti  Ebi  Hüreyre  ( »-c^J* ) 
den  Ahmed  ibni  Hambeli  hazretleri  rivayet  ider  (Hadis)  »^'^  a\î»J^-jJ\3 
<- jıil  J^J\^}.^  jV'>^  Jî^'ö^^^^"!  ö^'^'  ^f}^  «vıı^/\j  ^c  Âi^\  ;..Oi  buyurmuşlardır  Ve  Ka- 
bul Ahbar  ( ^V-^^'  v«^)  dan  mervidir    kim  eyyamı    Cürhümde    makamı 

•  •  • 

ibrahim  altı  yanında  bir  hac  bulundu  der  Üstünde  lisanı  gayeri(iberî) 
hat  ile  böyle  tahrir  olunmuş  kim  tahkik  Mekke  sahibi  Allahım  ki 
semavat  ve  arzı  halk  etdiğim  günden  beru  bu  Bekkeye  tazim  etdim 
Kim  ki  bir  hak  bilüb  vahdeniyyetime  mukir  olub  ziyaret  içün  bu  bey- 
te gele  anın  cesedini  nara  haram  iderim  yazılmış  Bir  taşdır  Hâlâ 
makamı  Ibrahimde  sanduka  altında  medfundur  bir  taşdır  Ve  bu 
Beyti  Şerifin  ihtida  binasiçün  nice  güne  kıylü  kal  etmfşler  Amma 
kavli  sahih  oldur  kim  Cenabı  izzet  dünyayı  halk  etmezden  iki  bin 
yıl  evvel  yedi  kudret  ile  kızıl  yakutdan  bir  kasır  halk  idüb  Cennetde 
durdu  Andan  hubutu  Ademden  sonra  Ademe  ibadetgâh  olmağiçün 
yer  yüzüne  kasrı  nüzul  etdirüb  bu  kâ'bei  Şerifi  yerine  vaz  olunub 
Cenabı  Bar  ismine  Beyni  mamur  didiler  Adem  ve  Havva  tavaf  ider- 
ken  cümle  gerrubiyanları  dahi  Cenabı  Rabdan  mezun  olub  Adem 
ile  maateyn  tavaf  etdiklerinden  cümle  melekler  bu  Beyte  Mamure 
Arzülarz  didiler  Amma  Tufanı  Nuha  gelince  beni  âdemin  ziyaretgâhı 
olub  her  sene  tavaf  etmeleri  farz  idi  Badehu  eyyamı  Tufanda  emri 
Hak  ile  yine  asumana  uruc  olundu  kim  «»^-»Viıiı  ^^/;  ^  y  dir  Ol  zeman 
ki  Beyti  Mamuru  semaya  uruc  iderken  andan  bir  fasla  kızıl  yakutdan 
bir  hac  kıldı  Ve  bir  rivayetde  beyaz  incu  misal  bir  hac  idi  Badettu- 
fan  ol  hac(ı)  Hazreti  Cebril  Emin  Cebeli  Kubeysde  defn  etdi  Ve 
Allahü  taalâ  Tufandan  sonra  Beyti  Mamurına  Hazreti  İbrahime 
emir  idüb  Cebril  Emin  talimile  Kâ'bei  Şerifi  yedi  dağın  taşı  ve  kı- 
rından bina  etdi  Ve  Hazreti  Ibrahimin  oğulları  İsmail  üç  yaşında 
idi  Amallık  idüb  barı  hafif  taşcağızlar  taşırdı  Amma  Hazreti  İshak 
iki  yaşında  idi  Amma  Hazreti  ibrahim  Mekkei  bina  iderken  yüz  ya- 
şında idi  Bu  mahalde  Hazreti  Cebril  Tufandan  sonra  Hacerül  Esvedi 
Cebeli  Ebi  Kubeysde  defn  etdiği  yerden  çıkarub  Mekkenin  Rüknü 
Yemanisi    köşesine  vaz  etdiler  Şeyh  Termizî  ( i^J^*/  ^i- )  hazretlerinden 


740  EVLÎYA  ÇELEBİ 

mervîdir  kim  Ibni  Abbas  hazretlerinden  (Hadis)  J>  (i-i  V^  *"'  «J^-j  J^ 
^sT  u^  ^glUai.  HTaj-.»  o}\s*o*  cr'k  J^-  '^^-J  <-^*  â'  »>-'^*  ^^  Eğer  sual  olunursa  Cebeli 
Ebi  Kubeys  ve  Cebeli  Hara  ve  Cebeli  Arafat  ve  Cebeli  Müsenna  mi- 
silli yakın     ciballer   var    iken  cibali  baidelerden  Kâ*bei  Şerifi  bina[l] 

Vechi  evvel  ol  cibali  baidelerden  Kâ'bei  Şerife  kabzai 
Cebril  ile  sebebi  ile  ol  ciballer  şerefiyyetde  ziyade 

olalar  Ve  bir  vecihde  bu  [2]  deyu    ol  cibali  baidelerden  Kâ*be 

bina  olundu  Nitekim  Hacerül    Esved(i)  ve  Hazreti  ibra* 

him  Mekkei  bina  idüb  temam  etdikde  bu  duai  okudukda[3] 
Resalete  alâtarikul  kısas  nazil  olmuşdur  Hulâsai  kelâm  [4]ulİa' 

hül  Haramdır  ki  ibtida  bina  olunduğuna  nassı  katımı  burhan  ile  bu 
Ayet  delildir  (Ayet)  r^-*  *-*^.  '^^^  '^  cnî.u  i^a*  j  \^jU.  ^,  c5^i3  o'^çf'i  <:^.  J»*  «>* 
\\.m\  o\s'  4^3  j^o  ^*»/;  Ve  nice  yüz  Ayeti  Şerifler  dahi  Beyti  Şerif  hakkında 
nazil  olmuşdur  kim  mahallinde  tahrir  olunur 

Evsafı  vaz'ı  ensabı   Haremi  Şerif 

Hazreti  Ibrahimden  sonra  Hazreti  Resalet  penahm  ceddi  Kusay 
bin  Kilâb  (v^^O:  ly^O  tecdid  etdi  Hazreti  Resul  ba'sine  değin  kaldı 
Badehu  kavmi  Kureyş  isyan  idüp  Mekkenin  bazı  yerlerin  miinhedim 
etdiler  Yine  Cenabı  Hakdan  havf  idüp  cümle  kavmi  Kureyş  cem 
olup  tamir  ve  termim  etdiler  Zira  Mekkei  Mükerremei  kal  etdikleri* 
çün  Cenabı  Bari  Bunlara  bir  kahtı  azîm  verdi  kim  lâşei  kelib  yedi- 
ler Ve  Abı  Zemzem  dahi  yübusetden  munkatı  oldu  Ehli  Kureyş  bil- 
diler  kim  bunlara  azab  nazil  oldu  Derhal  Abdül  Muttalib(e)  vardılar 
Muhammedi  istiyüb  Cebeli  Ebî  Kubeysde  istişkaya  (istiskaya)  çıkub 
duaya  başladılar  Ya  Muhammed  Sen  dahi  dua  eyle  didiler  Hazreti 
Resalet  buyurdılar  kim  Siz  Kâ'bei  Şerifi  yina  bina  etmeyince  Rabbı 
Alîm  size  rahmet  etmez  buyurduklarında  cümlesi  yemîn  idüb  Ya 
Muhammed  Hemen  bu  mahalde  bize  bir  matar  verüb  ganimet  olsun 
Allah  ile  ahdimiz  ola  Mekkei  tamir  idelim  deyu  taahhüd  etdiklerinde 
hemen  Abdül  Muttalib  Hazreti  Resaletin  seri  saadetinden  destan  şe- 
rifin ref  idüb  Görün  ey  kavmi  Kureyş  yağmur  nice  olur  diyince  <iS»^Jâfr 

öyle  baranı  rahmet  nüzul  etdi  kim  dağ  ve  vadiler  matarı  rahmet  ile 
leb  berleb  olub  nebatat  kiyahat    firavan    oldu    Cümle  kabyili  Kureyş 

Muhammede    muhabbet  idüb  Kâ'bei    tecdid  etmeğe  bezli  himmet  et^ 


[1]   Bağfdad  Köşkü  nüshası   (olunmasının  bir  kaç  vechi  vardır) 

[2]  »  »  »  (dur  ki) 

[3]  »  »  »  (tilâvet) 

[4]  »  »  »  (arzda  Beyt) 

[5]  »  »  »  (henüz) 


SEYAHATNAMESİ  741 

diler  Bu  mahalde  Abdül  Muttalib  yüz  yirmi  yaşında  Hazretin  dede- 
sidir  Hazret  henüp  [5]  kırka  baliğ  olup  nübüvvet  geldiği  mahal 
idî  Hazret  binayi  Mekkiye  mübaşir  olup  ceddi  Kusay  bina  etdüğin- 
den  müzeyyen  binayi  azîm  oldu  Ve  bu  mahalde  Abdül  Muttalib 
merhum  olup  Muallâ  C^**)  kurbinde  defn  etdiler  Sultanı  Kureyş  idi 
Ve  Hazreti  Resaletden  sonra  Kâ'bei  Şerifi  emirülmümînin  Hazreti 
Eba  Bekir    ve    Hazreti    Ömer    ve    Hazreti    Osman    ve  Hazreti  Ali  ve 

• 

Hazreti     Muaviye    ve  Hazreti    Zübeyr    Ibnül  Avam  ve  Haccacı  Zalim 
Yusuf  ve  Ali  Abbasiyandan  Ebu    Caferül  Mansur  Revanki  ve  Mehdi 
Abbasî   ve  Musul  halifesi    Eşref    Şa'ban  ve  Malik[l]   Eşref  Barsbay  ve 
Nureddinüş    Şehid  ve   Yusuf    Salahüddin  ve  Sultan  Barkuk  ve  Sultan 
Ferec  ve  Sultan  Kayıtbay    ve  Ali     Osmandan    Sultan  Selim  ve  Süley- 
man Han  ve  Sultan  Muradı  Salis  ve  Sultan    Ahmed  ve  Sultan  Mura- 
dı Rabiki  fatihi     Bağdaddır  ve  Sultan    ibrahim  Bu  mezkûrun    halifei 
zılluUahm  cümlesi  ve    nice   bin    mülûkü  selef  ve  ayanı  düvel  Mekkei 
Mükerremei    tevsî  ve   termim    idüb    bâlâda  tavsif  etdiğimiz  üzre  bina 
olunub  güya  beyti  firdevs   âşiyan  mekân  oldu  Ve  hâlâ  tamir  termim 
olunub     günden     güne     şehri     ve     haremi     şerifi     mamur     olmadadır 
ö«jj->i»  ü^t/'J»  <MiJ^  Ve  hâlâ    hududu     Kâ'bede     sayd  şikâr     haramdır  Ve 
hâlâ  haşiş  ve  kiyahatı  biçilmez  Ve  ahcarı    hark  olunub    kireç    olmaz 
Ve  eşcaratı    kezalik    kat    olunmaz  Ve  tuyur  kebuteri    vakfı  Resuldür 
Rencide  olunmaz  Remma    remma    huccac    izdihamında  ve  kimseden 
havf  etmiyüb  huccacın  kimi  başına  ve  kimi  arkasına  konarlar  Amma 
acib  hikmetdir   Nice  kerre  yüz  bin  kebuter    vardır  bir  danesi  sutuhu 
Mekkiye  çıkub    konmazlar  Amma  çaylak  dedikleri     Firavn     akdoğanı 
sutuhu    Mekkiye    gelüb    meks     ider  Amma    gayri    tuyur  ve  zülcenah 
Mekke   üzre  bile   tayeran    etmiyüb    avdet  ider    Acib    sırruUahdır    kim 
Kâ'bei  Şerifin   şerefiyyetin    huşu  tuyur    dahi  bilürler  Ve  bu  haremde 
asla  fusuk  cidal  olmaz  Haramdır  Cidal  iden  muammer  olmaz  Ve  bu 
Haremi  Şerifin    bir  kaç    nevi    üzre  havassı    vardır  Evvelâ    kâfir  girse 
müslüman  olur    yahut  aşikâre    olur  Kati    iderler    Ve  yehudi    kezalik 
Ve  gurk     âhuyi   Haremde     görse    taarruz     etmez  Ve  Haremi  Şerif  ad 
olunan  hemen  Beyti  Şerif  harem  i  değildir 

Evsafı  ihramı    Haremi  Şerif 

Evvelâ  canibi  şimalde  Vadii  Fatimadan  beri  Umre  nam  mahal 
Mekkeden  dört  mildir  Haremi  Şerife  dahildir  Ve  Cidde  rahı  üzre  on 
mildir  Ta  Ciddeye    müntehidir     Ve   Tayif    rahı    üzre    varınca  on  bir 


|1]   Bağdad   Köşkü  nüshası   (N4elik) 


742  EVLİYA  ÇELEBİ 

mildir  Ve  Yemen  rahı  üzre  Yelmelm  ( ^^.)  nam  mahalle  varınca  kırk 
mildir  Huccacı  Yemen  anda  ihrama  girerler  Ve  Irak  rahı  üzre 
nam  mahalle  varınca  altı  mildir  Ve  her  tarikin  hududlarında  bina 
olunmuş  mil  minarevar  alemleri  vardır  kim  Haremi  Şerif  hududu 
gayriden  fark  olunur  Bu  alâmetleri  Adnan  bina  etmişlerdir  Ve  Ali 
Abbasiyandan  Harunür  Reşid  ve  oğlu  Memun  halife  dahi  Haremi 
Şerife  çok  âsâre  binalar  zam  etdi  Ve  Ali  Emeviy  yundan  Velid  bin 
Abdülmelik  zemanı  hilâfetinde  bin  pare  gemi  ile  Mağrib  zeminde 
diyarı  Endilüsde  medinei  Tulaytalai  feth  etdikde  Hazreti  Süleymanın 
definesin  bulub  altun  mandalar  içinde  bîhad  bîkıyas  lâil  yakut  ve 
elmas  ve  zümrüd  bulup  ve  nice  bin  husrevanî  küpleri  mümessek 
zeri  halis  ile  malâmal  bulub  Samı  Şerifde  Camii  Ummeyye  ve  bu 
Mekkei  Mükerremei  olkadar  tezyin  eyledikim  güya  Cenneti  Adn  ol- 
du Ve  yedi  kantar  zeri  halisden  ihtida  mizahı  rahmeti  bunlar  inşa 
etdirdi  Amma  barı  sakil  olmak  ile  her  bar  ol  barı  mizah  düşerdi 
Badehu  sene  tarihinde  Sultan  Ahmed  merhum  bu  hakirin  pederi 
Derviş  Mehmed  Zıllî  ser  zergiranı[l]  Dergâhı  Ali  iken  mizahı  rahmeti 
pederimiz  müceddeden  bina  idüb  ve  ol  sene  surre  emini  olup  mizabı 
rahmeti  sutuhu  şerife  vaz  etmişlerdir  Hattâ  bu  hakir  durbin  ile  mizaha 
nazar  idüp  pederimiz  merhumun  kalemkârlık  ile  kendü  desti  hatların 
gördüm  Amma  Velid  bin  Abdülmelik  inşa  etdüği  kadar  değildir  Dahi 
musan  nadir  Ve  Abdülmelik  Haremi  Şerifi  tevsi  ve  termim  etdikte 
tuli  Mescidül  Haram  üç  yüz  yetmiş  zirâi  mekkîdir  Ve  arzı  üç  yüz  on 
beş  zirâi  mekkîdir  Amma  hakir  zira  hisabı  ile  ad  itmeyüb  adım  hisabı 
ile  ad  etdiğimiz  bâlâda  masturdur  Amma  zirâi  mekkı  hisabı  bir  hat- 
veden  kalildir  Ol  hisab  üzre  yine  hakirin  adım  hisabı  ile  müsavi  olur 

Fasıl  Evsafı  sıfatı  BeytuUahül  Haram  ve  fethi 
Mekke  bedesti  Resul  aleyhisselâm 

A'ni  Kâ'bei  Şerif  JU-u)^  149^  bâlâda  zikri  mürur  iden  sahra  misal 
Haremi  Şerifin  ta  ortasında  murabbuş^ekil  saruya  mail  zeytuni  elvan 
haceri  savvandan  mebni  bir  binayi  metindir  Her  taşı  çar  kuşe  sanduk 
cürmünde  boz  elvana  mail  mücellâ  taşlardır  Ve  zeminden  Mekkenin 
kaddi  nihayeti  yirmi  dört  zirâi  mekkîdir  Ve  arzı  yirmi  üç  zira  ve  bir 
şibrdir  Ve  irtifaı  cideranı  yirmi  yedi  zirâdır  Ve  hacerin  devri  on  beş 
zirâdır  Bu  hacere  Hatim  derler  Kâ'bei  Şerifin  canibi  şimalinde  Altun 
oluk  canibinde  vaki    olmuşdur  kim    mizahı  rahmetden    cereyan  iden 


[1]    Bajdad   Köşkü   nüshası   (zergeranı) 


SEYAHATNAMESİ  743 

Hatim  divarının  kaddi  bir  âdem  kaddi  mikdarı  bir  alçak  siyah  ve 
beyaz  mıücellâ[l]  bile  dolaşub  cümle  yüz  yetmiş  adımdır  Zirâi  mekkî 
hisabı  dahi  bu  hat  ve  [2]  Irakîden  girüb  Rüknü  Şamîye  Altun  Oluk 
alından  yol  geçer  Amma  Hatim  [3]  penahtan  istima  idüb  ve  Fatı- 
matüz  Zehra  ve  Ayişei  Sıddikadan  [4]  (Zü)beyr  ibni  Avam  hazretleri 
zemanı  hilâfetlerinde  bu  Hatimi  Kal'  idüb  müceddeden  bina  idüb 
Beyti  Şerife  ilhak  idüb  sutuhu  mekke  ile  beraber  etdi  Ve  canibi  er- 
baasma  revzenler  ve  billur  ve  necef  ve  moranı  gûnagûn  camlar  inşa 
etdi  Ve  Beyti  Şerifin  Rüknü  Yemanîde  mesdud  olan  babı  şerifi  açub 
Beyti  Şerifi  yine  kelevvel  on  iki  kapulu  eyleyüb  nice  mali  hazayin 
masruf  idüb  Beyti  Şerifin  enderun  ve  birunun  öyle  tezyin  eyledikim 
görenler  oı-^J^  uı^^^li  jjlc  c»i-^  öX^  diyüb  temaşa  iden  bir  kapudan  girüb 
bir  kapudan  çıkacak  iken  çıkmıyub  muhalled  kalmağa  can  atarlardı 
Ve  Beyti  Şerifi  yedi  kerre  tavaf  iden  bir  kapudan  girüb  bir  kapudan 
çıkarlardı  Nice  eyyam  Zübeyr  hazretlerinin  hilâfetinde  bu  minval 
üzre  tavaf  olunurdu  Badehu  Şam  halifesi  olan  emirülmüminîn  Mer- 
van  Himar  idi  Zübeyr  hazretlerinin  Mekke  ve  Mediniye  halife  olub 
Kâ'bei  Şerifi  münhedim  idüb  kendü  muradı  üzre  beyti  cedid  etdüğün 
istima  etdükde  Hicreti  nebeviyyenin  sene  43  âmında  seksen  bin  asakiri 
Şam  ile  Haccacı  Yusuf  Zalimi  Mekkiye  Zübeyr  hazretleri  üzre  serdar 
idüb  Hac(cacı)  Zalim  Mekkiye  gelüb  askeri  bîşümar  ile  Mekkei  Mü- 
kerremei  muhasara  idüb  Cebeli  Ebi  Kubeys  üzre  mancınıklar  koyub 
Haremi  Şerifi  ve  Beyti  Şerifi  döğe  döğe  nice  yerleri  münhedim  olub 
âhirkâr  Zübeyr  hazretleri  cenkden  feragat  etdükde  eman  ile  Haccaca 
miftahı  Mekkei  teslim  etdükde  Haccacı  Zalim  emana  bakmayub  Zü- 
beyr hazretlerin  Babı  Selâmdan  matukan  (manukan)  salb  idüb  ruhu 
pürfütuhları  civarı  rahmete  rücu  etdi  Zeman  maslub  durdu  Haccac 
murad  idinmişdikim  bir  kimesne  reca  idüb  na'şei  Zübeyr(i)  salb  ol- 
duğu yerden  endirüb  defn  ideler  Asla  bir  kimesne  reca  etmedi  Hattâ 
Zübeyr  hazretlerinin  validesi  hayatda  idi  Zübeyr  hazretlerin  validesi 
reca  etmiyüb  Zübeyr  bukadar  zaman  maslub  durdu  Bir  gün  validesi 
Zübeyrin  na'şesi  yanından  geçerken  oğluna  bakub  ider  Dahi  bu  şeyh 
Zübeyr  minberden  inmedi  mi  Ne  çok  vaiz  nasihat  etdi  diyüb  ubur 
ider  Bu  güftarı  Haccacı  Zalime  bildirdiklerinde  Bu  sözden  anlanan 
reca  etmekdir  Zübeyri  erindirin  (endirin)  diyüb  endirirler  Ve  g(as)il 
etdirüb  Haremi  Şerifde  yine  cenaze  nemazına  hazır  olub  tabutu   şeri- 


[1]   Bağdat  Köşkü  nüshası  (taşlardır  ve  tavaf  iderken  Hatimi) 

[2]          »  »              »  (Rüknü) 

[3J         »  »             »  (Resalet) 

[4]          »  »              »  (Ve) 


744  EVLtYA  ÇELEBİ"^ 

fin  bir  canibine  Haccac  giriib  yedi  kerre  cenazei  Zübeyri  tavaf  etdi- 
rüb  Muallâya  defn  iderler  Badehu  Haccacı  Zalim  hutbei  Mekkede 
Mervan  Himar  namına  kıraat  iddirüb  Haccacı  Zalim  Yusuf  Mekke 
ve  Medine  ve  Küfe  ve  Iraka  halife  olub  Zübeyr  hazretlerinin  Hatimi 
Beyti  Şerife  ilhak  etdüğün  kal*  idüb  Resulü  Kibriyanın  zemanı  saa- 
detlerindeki  gibi  hâlâ  zahir  olan  müdevver  Hatim  divan  [1]  bina 
idüb  mabeyni  Mekkede  yol  eyledi  Hatim  divan  üzre  hüsnü  hat  ile 

Ayeti  ilahiri  celi  hattı  Karahisarî  ile  beyaz  mermer  üzre  bir  âdem 
kaddi  bâlâda  tahrir  olunmuşdur  Dikkatle  temaşa  etdükde  nümayandır 
Yohsa  herkesin  manzuuru  (manzuru)  olamaz  Hatim  di  varının  bir 
ucu  Rüknü  Irakîde  ve  bir  ucu  Rüknü  Şamidedir  Ve  besmele  bu  kö- 
şededir Ve  Kâ*benin  bir  divarın  dahi    Haccac  müceddeden  bina  etdi 

•  •  «  

Uç  divarın  Ibnüz  Ziyad  etdi  Ve  Haccacı  Zalim  Zübeyrin  etdüği 
Babı  Yemanî  yine  sed  idüb  hâlâ  canibi  şarka  nazır  olan  kapuyı  alı- 
kodu  Bu  Babı  Kâ^be  kâmil  bir  âdem  kaddi  bâlâdır  Kasirülkame 
âdem  âsitanei  Beyti  Şerifi  pus  etmeğe  usret  çeker  Bu  Babı  Şerifin 
tuli  altı  zirâi  mekkî  bâlâ  ve  onbir  parmakdır  Ve  arzı  üç  zira  ve  on 
iki  barmakdır 

Der  beyanı  ibtidai  hayratı  kisvei  şerifi 

Mekkei  Mükerreme 

Bu  kapuyı  Haccac  temam  idüb  Kâ'bei  Şerifi  dibace  ile  ihtida 
anlar  kisve  giydirdiler  Zemanı  kadimde  Yemen  tabiaları  yani  Yemen 
padişahları  bir  güne  musanna  hasır  ile  Kalbiye  kisve  iderlermiş 
Harunür  Reşid  ve  oğlu  Memun  Halife  dahi  dibçeden  Mekkiye  kisve 
iderlermiş  Müruru  eyyam  ile  evkafı  harab  olmak  ile  Mısır  sultanla- 
rından  Ali  Eyyubiyandan  Elmeliküs  Salih  Necmeddin  Hatuna  [3] 
Şecereddür  nam  Hatun  zerenderzer  siyah  kisve  ile  puşide  idelden 
beru  Karadonlu  Kâ'betuUah  derler  Azîm  hayratdır  Bir  mülûke  mü- 
yesser olmıyub  bu  Şecerüddür  nam  Hatune  müyesser  olmıyub  hakir 
İbrahim  paşayi  Mostarî  asrında  Mısırda  kisve  nazırı  oldığımızdan 
malûmumuzdur  nam  mahalde  pare  mamur  ve  âbâdân 

[1]  Bağdat   Köşkü   nüshası   (divarın) 

[2]         »  »  -»         («^^c-j' 

[3]  »  »  *  (Hatunu) 


SEYAHATNAMESİ  745 

kuraları  vardır  Evkafı  azimdir  Senevi  yüz  yetmiş  kisei  mısrî  iradı 
vardır  Emini  ve  nazırı  yirmi  kantar  harir  alub  siyaha  boyarlar  Ve 
yirmi  vakıyye  simi  halis  ve  iki  bin  dinarı  firengi  sırma  idüb  Mısırda 
Yusuf  köşkünde  yüz  elli  nefer  üstadı  kâmil  zerbaf  1ar  gelüb  mahı  Mev* 
lûdun  gurresind(e)  kârhanelerin  kurub  sırmaları  mebrum  idüb  şugüle 
suru  iderler  Kâmil  sekiz  ay  işleyüb  mahı  Şevvalin  günü  numune 
kârların  Mısır  veziri  huzuruna  iletüb  arzı  marifet  iderler  Alâ  bînazir 
ise  ihsanlar  idüb  serçeşmelerine  hil'ati  fahireler  ihsan  olunub  dahi 
takayyüdlice  işlerler  Amma  alimallah  bu  üstadlarm  kârhanelerin  gör- 
miyen  ruyi  arzda  bir  şey  görmüş  değildirkim  tabir  ve  tavsif  ve  tem- 
dih  ile  anlanılmaz  Zira  (  Mısr(a)  ) 

mazmunu  üzre  görmeğe  muhtacdır  Ve  cümle  nakşi  JüU>-j  a;?  «û^V»  4»^ 
dır  Kâ'bei  Şerifin  haremi  evsafın  tahrir  etdiğimiz  üzre  |bu  kisvei  şerif 
dahi  olkadardır  Amma  bu  kisvei  Beyti  Şerife  Mısır  Emirülhaccı  giy- 
dirüb  kisvenin  damenleri  Beyti  Şerifin  divan  dibinde  dayiren  madar 
kırk  iki  pirine  halkalar  vardır  Herbiri  kol  kalınlığı  halkalardır  Güya 
zeri  halisdendir  Bu  kisvei  şerifi  ruzigâr  hark  etmesin  içün  on  iki 
kantar  beyaz  pembe  habli  metinleri  ile  mezkûr  halkaları  bağlıyub 
Karadonlu  BeytuUah  olub  Ka'bei  Şerif  mesafei  baideden  nümayan 
oİdukda  âdem  mebhut  olur  Hattâ  yetmiş  bin  huccac  yüzlerin  sürerek 
ve  kisvei  keşan  berkeşan  çekerek  müstamel  olmasın  içün  mezkûr 
tınablar  ile  kisvei  sutuhu  Mekkede  makaraları  vardır  Bir  âdem  kaddi 
canibi  erbaasından  kisvei  şerifi  ref*  idüb  yelkendaz  iderler  Ve  bu 
kisvei  şerifin  ortasında  Beyti  Şerifi  deraguş  etmiş  zer  enderzer  bir 
kuşak  vardır  Dayiren  madar  ihata  etmişdir  Uç  arşın  enli  zerduz  ke- 
merdir  Ve  som  sırma  ile  bu  kuşağ  üzre   (Ayeti  Nur) 

Ayeti  tahrir  olunmuşdur  Acib  hayratı  azimdir  Her  sene  Mısırdan 
cedidi  gelüb  atik  kisvei  Şerif  hazretleri  parça  parça  idüb  cümle  islâm 
padişahlarına  hedaya  gönderüb  anlar  dahi  Şerife  surre  ve  atıyye  gön- 
derirler Ve  her  diyarda  parça  parça  vardır  Teberrüken  meyyit  üzre 
koyub  cenazei  gurafiye  götürürler  Amma  kanunu  Süleymandır  Ka- 
çan kim  Haccül  Ekber  ola  Yahud  fermanı  şehriyarî  sâdır  ola  kisvei 
ve  kuşağı  ve  Babı  Şerif  perdesin  Ali  Osman  padişahına  gönderirler 
Amma  Babı  Şerifin  perde  [1]  tahrir  olunan  Babı  Şerifin 

[1]     Bağdad  Köşkü  nüshası  (perdesin  Ali  Osman  padişahına) 


746  EVLİYA  ÇELEBİ 

kaddi     kameti    ne  miktar  ise    bu  perdei  Babı  Şerif  dahi    olkadar  dar 
değildir  Rengârenk  bukalemun  ve  cümle  harirdir  Amma 

zerre  miktarı  hariri   [1]    nümayan  değildir     Serapa  zer   [2]   eknaf  [3j 
sükûfe  evsaf  perdei  babı  saadetdir  kim  lânazirdir  Ve  Babı 

Şerifin  kanatları  dahi    halisdendir     Ve  bu  kapu  dahi   pederimiz  mer- 
humun amelidir  Bir  kitabe  içinde  ketebesi  [4]  tahrir 
olunmuşdur    Ve  bu   bab  safi  kalemkârı  çökürme  münakkaş  kapudur 
Ve  şarka  mekşuf  olduğundan  şemsi  âteştabın  sinden  merdümü 

dideler  hayrelenir     Ve    Babı  Şerifin    iki  kanadından    altun  kitabeleri 
içre  hu  tarih  masturdur 


(^1 


merkumdur  Ve  dahi  müzehheb  gümüş  kitabeler  içre  siyah  savat  ile 
tahrir  olunmuş  hatlar  var  Amma  izdihamından  nazar  etmek  mümkin 
olmıyub  bu  tarih  ile  iktifa  etdik  Hakka  ki  babı  muallâdır  Ve  mü- 
cevher bir  küflü  azîm  var  Daima  mesdud  durur  Miftahı  Hazreti 
Resaletpenah  asrından  beri  İbni  Şeyhe  yedindedir  Hâlâ  anlar  muta- 
sarrıfdır  Bir  siyah  çerde  hoşlika  kimesnedir  Hazreti  Resaletpenah 
bunlara  ve  Bilâli  Habeşîye  ilâ  inkırazüddevran  ırkları  münkariz  olmıya 
deyu  dua  etmişlerdir  Hâlâ  oğul  oğula  olkadar  tenasül  bulmuşlardır 
kim  şehri  Mekkede  İbni  Bilâl  ve  İbni  Şeybeden  geçilmez  Bazı  zeman 
mutaazzım  kimesneler  gelüb  dahili  Beyti  Şerife  girmek  murad  etdik- 
lerinde  Şerif  hazretlerine  reca  idüb  anlar  dahi  İbni  Şeyhe  ferman 
idüp  eyyamı  hacda  iki  üç  kerre  açılub  Abı  Zemzemin  sağ  canibinde 
divarına  muttasıl  Beyti  Şerif  kapusından  nerdübanı  vardır  Ve  on 
ayak  kalın  tahta  nerdübandır  Üç  arşın  enlidir  Ve  altında  tuc  teker- 
lekleri vardır  Babı  Şerif  küşad  oldukda  kütür  kütür  çekerek  Babı 
Şerifin  atebesine  muttasıl  koyub  bazı  huccac  andan  çıkar  Ve  bazı 
cüst  ve  çapük  âdem  nerdübana  bakmıyub  bir  âdem  kaddi  âsitanei 
saadete  pertab  kılup  girerler  Amma  batıyyülhareke  olan  kimesneler- 
den  bu  nerdübandan  çıkub  Beyti  Şerife  girerler  Amma  nice  âdemler 
helak  olur  ii9\c  ^\!l  Yetmiş  bin  huccac  birbirin  çiğnerler  Hele  hakir 
havfimden  bu  sene  Beyti  Şerifin  içine  girmek  müyesser  olmadı  Zira 
bazı  fukaha  rıza    vermemişlerdir    Fazilet  taşra  tavaf  itmek  dimişlerdir 


[1]  Bağdad  köşkü  nüshası  bu   kelime  yoktur. 

[2]          »              »  »  (enderzer) 

[3]          »              »  •    »  (güzaf) 

[4]          »               »  »  (ketebelerin   müşahede  eyledim) 


SEYAHATNAMESİ  74  7 

Ve  yine  öyledir  Ol  Beyti  Şerifin  içine  kadem  basan  ruyi  arzda  nerye 
basar  demişler  Zira  Beyti  Şerife  girmek  şart  değildir  Eğer  mücavir 
olursan  Receb  ve  Şabanda  her  bar  küşade  oldukda  girmek  caizdir 
Amma  hakir  Babı  Şerifinden  içeri  âşıkane  nazar  idüb  taaşşukum 
dahi  ziyade  olub  derunu  Beyti  Şerife  nazar  etdim 

{Bir  satır  hoş  bırakılmış) 

Ve  sutuhu  Beyti  Şerife  uruc  idecek  canib  Rüknü  şimalî  tarafında 
çar  kuşe  bir  kepenk  misal  bir  kapakdır  Anı  açub  sutuh  üzre  çıkub 
sut;uh(u)  tamir  ve  termim  iderler  Ve  Beyti  Şerif  icre  yine  Kâ'be  ör- 
tüsü gibi  ^\  J^-j  j^/  ^\  ^\  AİiV  ile  bafte  olmuş  kırmızı  harir  perdelerdir 
Lâkin  siyah  değildir    Ve  aded  basenden   sütunları  vardır 

Biri  Hannan  ve  biri   Mennan  Ve  cabeca  avizeler  nümayandır 

Amma  sair  cevami  ve  mesacid  gibi  müzeyyen  değildir  Şeref  iyyeti 
BeytuUah  olması  cihetiledir  Yohsa  zib  ve  zineti  içün  değildir  Badehu 
huccacı  müslimînin  âyân  kibarının  bazısı  girüp  nice  bini  âsitanesin 
bus  iderler  Öyle  âsitandır  kim  güya  beyaz  südden  halk  olunmuş  bir 
atebei  âlidir  Badehu  ol  mezkûr  nerdübanı  çeküp  yine  Abı  Zemzem 
korlar  Daima  anda  durur  Ve  Beyti  Şerifin  üzeri  ile  mestur 

cümle  baranı  rahmeti  Altun  Oluğa  dahil  olup  ol  mizahı  rahmetden 
Hatim  içine  cereyan  etdiği  mahalde  Hazreti  Retaletpenahın  imamet 
idüb  secde  etdikleri  mahal  ki  seri  saadetleri  nişan  etmiş  seccade  misal 
çar  kuşe  yeşil  somaki  döşeli  taş  mihrab  üzre  mizahı  rahmetden  nü- 
zul iden  bârânı  rahmet  bu  secde  taşı  üzre  dökülür  Canibi  erbaası 
mezkûr  Hatim  divandır  Beş  yüz  âdem  alur  bir  müdevver  divardır 
Ve  imamı  Azam  mezhebinin  imamı  bu  Hatim  icre  Hazreti  Resaletin 
secde  etdikleri  yeşil  taş  üzre  imamet  idüb  secde  ider  Altun  Oluk  al- 
tında vaki  olmuşdur  Bu  secdegâh  olan  yeşil  taşın  iki  canibinde  birer 
âdem  kaddi  altun  yaldızlı  gümüş  şem'idanlar  üzre  ikişer  âdem  kaddi 
ve  âdem  cüssesi  misal  beyaz  şem4  kâfurîler  çıragan  olup  ve  her  şeb 
iki  yüz  fanusu  cinanlar  içre  şem4  aseller  ile  çıragan  olup  cümle  huc- 
cac  ibadet  iderler  Ve  bu  Hatim  içre  gûnagûn  mermeri  hanlar  (ham- 
lar) döşelidir  Ve  Beyti  Şerifin  ferşine  beraber  temelinden  dayiren 
madar  yüz  yetmiş  adımdır  Zeminden  bir  argın  bâlâ  yeri  Kâ'be  diva- 
rına  beyaz  mermer  kabildir  kim  Beyti  Şerifin  divan  matan  rahmet- 
den mahfuz  ola  Ve  bu  mermerlerde  Beyti  Şerifia  kisve(i)  şerifinin 
damenlerin  pembe  tınaplar  ile  ukde  idecek  kırk  iki  pirine  halkalar 
bu  mermerlerde  muhallâdır  Gerçi  pirine  halkalar  amma  öyle  musay- 
kal  ve  mücellâdır  kim  görenler  anı  zehebi  halis  sanur  Ve  herbirİ 
âdem    tavkı    kadar    müdevver    halka  (i)    asferlerdir    Kâ*be(i)    Şerif  çar 


748  EVLlYA  ÇELEBİ 

kuşedir  Evvelâ  canibi  şarkda  Rüknü  Hacerül  Esved  ve  yine  şark  ile 
şimale  meyilli  Rüknü  Irakî  ve  canibi  şimale  Rüknü  Şamî  ve  canibi 
cenuba  Rüknü  Yemanîdir  Ve  yine  Rüknü  şarkî  ki  Hac(er)ül  Esved 
olduğu  köşedir 

Sitayişi  elvan  ve  kaddi  kameti  sengi  Huda 

Hacerül  Esved 

Evvelâ  Hacerül  Esved  zeminden  iki  zira  âli  siyaha  mayii  bir  haceri 
hali  [1]  Kâ'bedir  Nice  bin  müverrihler  tavsif  etmişlerdir  Ve  siyahdan 
açık  renk  neftiye   mayilgûn  görinür  bir  Hac(er)i  hali  Bekkedir  (Beyit) 

Kabe  kıblem  senin  cemalindir 
Hacerül  Esved   anda    halindir 

deyu  bazı  şiir[2]  hali  mahbubu  hakikîye  teşbih  etmişlerdir  Hakka  ki 
Kâ*be(i)  Şerifin  cümle  deri  divan  münevverei  müdevveri  beyaz  ve 
sebzgûn  hac(er)ler  ile  mebnidir  Amma  bu  Hacerül  Esved  şark  canibde 
Mekkiye  şeref  vermiş  bir  haldir  Amma  pare  pare   ve  gayet  musaykal 

ve  mücellâ  yumrı  taşdır  Ve  zahim  horde  olmasının  sebebi  oldur  kim 

-*■  /A  ^ 

Ayet  ile  müsbetdir  kim  Ayet  j^iJ v^l-  »iJ^j  J-s  ^/V  f >  Ayeti  Şerifi  şahiddir 
kim  Eshabı  Fil  ile  Ebrehe  nam  lâînler  gelüb  Beyti  Şerifi  hedm  idüp 
cümle  taşın  Cidde  deryasına  dökdüğü  cemii  ahadis  tefasirİer  ve 
siyerlerde  masturdur  Hac(er)ül  Esvedi  dahi  böyle  zahimdar  idüp 
yerinden  kal*  etdi  Andan  Cenabı  Bari  anlara  ebabil  kuşu  ile  Cehen- 
nemden birer  şecer  pare  hac(er)  gönderüb  havadan  bu  Eshabı  Fil 
üzre  ol  hacerleri  ilka  idince  herbirinin  kelle  (i)  bîdevletlerine  âteş 
pare(i)  hac(er)  isabet  idince  cümlesi  helak  oldılar  Andan  yine  Kâ*bei 
Şerif  (i)  mamir  (tamir)  idüp  Hacerül  Esved  [3]  yerinden  kal'  idüp 
getürüp  sene  hac  olmadı  Badehu  Ali  Haşimyan  [41  hoş  idüp  Beyti 
Şerifi  müceddeden  bina  etdiler  Ve  Hac(er)ül  Esvdi  dahi  satın  [5) 
Amma  Karamıta  >^.c/  [6]  Hac(er)ül  Esvdi  götürürken  yetmiş  deve 
helak  oldu  Yerine  korken  münkesir  olan  yerlerine  sîmi  halis  akıdub 
hâlâ  gümüş  ile  gümüşlü  [7]   mahallin  öper     Adem  kellesinden 


[1]  JU^  ,  Ben. 

[2]   Bağdad  Köşşü  nüshası  (Suara) 

[3]  ■*  »  ^        (yerine  konuldu  Andan  asrında   Karamıta  lâîn  aelüb  Kâ'bei 

Şerifi  harab  yebab  idüb  Hacerül  Esvedi  tobuz  ile  münkesir  idüb  Hacerül  Esvdi) 

[4]   Bağ^dad   Köşkü  nüsğrası  (hatırın) 
[5]          »             »  »         (alup) 

[6j  »  »  »         (mel'unlar) 

|7]  »  »  »         (kaplı) 


SEYAH  749 

büyicek    Hac(er)ül  Esveddir     Cemii   tevarih  [1]  hacet    yokdur 

Yine  biz  sadade  rücu  idelim   Hazreti  Resul  bus  idüt   (idüb)   bu  Beyti 
ül  Esved  yeri  mahalli  Macene  yeri  Hatim  içinde  imıamet  idüp 
secde     yerinde (kİ)  badeddua  [2]     ümmü     enbiya     Hacer    Ana 

ruhiyçün  elfatiha  diyüp  ol  yeşil  mihrab  taşın  sağ  canibine  işaret 
buyurup  dua  iderlermiş  Hadicei  Kübra  ve  Ayişei  Sıddikadan  mervi- 
dir  Anlar  Hazreti  Resaletden  sual  idüp  Ya  ResuluUah  ümmü  enbiya 
buyurup  dua  mahallinde  bu  secdegâhları  olan  haceri  ahzara  işaret 
idersiz  deyu  sual  itdiklerinde  Hazreti  Resaletpenah  buyururlarmış 
kim  Hacer  Ana  bu  makamda  medfundur  buyurmuşlardır  Ummül- 
müminîn  Hadice  ve  Ayişeden  mervi  hadis  ile  müsbetdir  Ve  cümle 
ehli  Mekke  dahi  kütübü  muteberlerden  görüp  öyle  şehadet  iderler 
Ve  Hazreti  Resulüssakaleynin  Mekke  hacerlerinde  itibar  etdiklerinin 
biri  dahi  Hacerül  Esved  ile  Beyti  Şerifin  babı  mabeynine  Mültezem 
(^>"jL.)  derler  Ve  zemanı  cahiliyyetde  kadı  ve  hâkim  yoğiken  müddai 
müddaa  aleyh  bu  mahalle  gelüp  bu  Mültezem  hacerine  rameyân 
(rayegân)  el  ururlardı  Zalim  ise  cür'et  idüb  el  urmazdı  Gayret  idüp 
el  urmazdı  Gayret  idüp  el  ursa  helak  olurdu  Mazlum  olan  el  urup 
halâs  olurdu  Bu  mahalde  beddua  ve  hayır  dua  itseler  kabul  olurdu 
Ve  kizben  el  urup  yemin  iden  derhal  ukubetin  bulurdu  Mültezem 
dimesinin  aslı  budur  Ve  Hazreti  Şefiülmüznibînin  itibar  itdikleri  bir 
dahi  Beyt  babının  sağ  canibinde  Rüknü  Irakîye  karip  temel  dibinde 
bir  çukurcuk  vardır  Ana  Macene  (ai=«.)  derler  Ve  Makamı  Cebril 
dahi  derler  Anda  Hazreti  ibrahim  mübarek  kademi  şerifleri  ile  Beyti 
Şerifi  bina  iderken  haki  amber  paki  tıyn  idüp  tahmir  iderken  bu 
mahalde  mahlut  etdüğiyçün  Macene  derler  Anda  iki  rikât  nemaz 
kılmak  sünnetdir  Çarkûşe  bir  çukurcukdur  Ve  bu  Makamı  Macene 
içinde  Beyti  Şerifin  temeli  taşında  iki  zira  bâlâ  bir  mavi  taşı  nilgûn 
üzre  celi  hat  ile  tahrir  olunmuşdur 

tahrir  olunmuşdur  Bu  mahalde  eşkâli  Mekke  temam  oldu 

Der  beyanı  esmai  Beytullahülharam 

Cemil  tevarihlerde  ve  kütübü  muteberelerde  ve  nice  siyerlerde 
Kâ'bei  Şerifin  esmaları  vardır  Zira  kânı  fusahayi  bülegadır  Malûmu- 
muz olduğu  mertebe   ismi  şeriflerin    beyan  ider    Evvelâ    ismi  kadimi 

[1]  Ba^dad  Köşkü  nüshası  (kitablarında  böyle  tahrir  olunmuşdur) 
[2]         »  »  »        (Badehu) 


750  EVLİYA  ÇELEBİ 

Beytullahdır  Ve  Mekkei  Mükerreme  ve  Beyti  Şerif  ve  Kâ'bei  Şerif 
ve  Beytülharam  ve  Mekkei  Şerif  Vel  Beled  Velkura  ve  Auruz  ve  A^wia.* 
ve  Faran  (ji»  ve  jıi.  [1]  ^3\s  ve  S^^\jî  ve  c>L^  ve  Hatim  (^Li)  ve 
Elvadi  ve  Elharem  ve  EParş  ve  oj.-  ve  ^m-  ve  ^iLs  ve  ^;  ve  Tayyibe 
ve  4^C"  ve  aU-c.i'.  Ve  Ibni  Abas  hazretleri  tefsiri  şerifinde  ^u^dan  murad 
Mekkedir  deyu  tahrir  etmişdir  kim  bu  Ayeti  Şerifi  istidlal  idüp  Beyti 
Şerif  içün  nazil  oldu  buyururlar  (Ayet)  ii...ei\i3i*^oi^i)idijcj^.9^jü  öi  Mekkedir 
dimişler  Ve  bu  esmalardan  gayri  Firuzâbâdî  ^.UAü\:ûrj  Mekkei  Müker- 
reme esmaları  içün  bir  risale  telif  idüp  üç  yüz  yetmiş  esmai  Mekke 
cem  idüp  tahrir  etmiş  Amma  Hazreti  Mefh(ari)  mevcudatın  kelâmı 
dürerbarlarında  daima  Mescidülharam  deyu  nutuk  buyurmuşlar 
Hattâ  bu  hadisi  şerif  ile  müsbetdir  6»^-\f.»î\^^wA]ij-j^9\Uâ.  jjw4^>jc»v-»(.v-.ı\<Uiij\9 
r\>ı  j^^^\'^\  dimişlerdir  Bu  hadisi  sahihden  gayri  Müslimi  Buharîden 
ravileri  ile  nice  yüz  hadisi  şerif  vardır  Ve  tasrihen  ve  tavzihen  nice 
yüz  Ayeti  Şerifler  vardır  (Ayet)  ojVUü^j.*^  V^UâÇ  misilli  Ayetler  vardır 
kim  her  biri  Ayâtı  muhkemat  beyyinatlardır  ve 

Beyti  Şerifin  canibi  erbaasında   olan   Haremi  Şerif 
içre  olan  makamat  binayi  âliyeleri  beyan  ider 

Evvelâ  Beyti  Şerifi  huccacı  müslimîn  tavaf  itdikleri  hareme  Vadii 
Ebyaz  (ja^\  *^si\})  derler  Beyaz  mermeri  ham  döşeli  bir  mücellâ  sahradır 
Büyük  Haremi  Şerifdendir  Amma  bu  mahal  beyaz  mermeri  ham  döşelidir 
Bu  sahranın  canibi  erbaasında  Beyti  Şerifi  ve  Hatimi  Şerifi  ihata 
itmiş  dayiren  madar  kırk  üç  tuc  direkleri  vardır  Amma  ikisi  mermer 
amudu  musanna'lardır  Bu  tuc  direkler  dahi  Süleyman  Hanın  bina- 
sıdır  Her  biri  üç  âdem  kaddi  tuc  ve  musaykal  sütunlardır  Süleyman 
Hanın  Seyyidivar  [2]  altında  rikâbdarı  olan  Kuzu  Ali  Ağadan  mes- 
muumuz  olmuşdur  kim  Süleyman  Han  bu  kırk  bir  aded  tuc  direkleri 
Mısırda  Tavaşi  Süyleman  paşaya  inşa  etdirüb  Yemen  gazasına  götür- 
mek içün  toplar  idi  Badehu  Süleyman  Han  Engürus  seferlerinden 
Yemen  gazasına  gidemiyüb  Süleyman  paşa  Yemeni  ve  Hindistanda 
Divâbâdı  ve  Ahmedâbâdı  ve  Benderi  ve  Suarâbâd  nam  benderleri 
iki  yüz  pare  keşti  ile  Süveyş  deryasında  varub  feth  idüp  altı  ay  kâmil 
cenk  cidal  ve  harb  kıtal  ile  mezkûr  benderleri  Portakal  keferesi 
destinden  kuvveti  bazuyi  Ali  Osman  ile  alub  ve  dokuz  bin  aded 
Portekiz  küffarı  esir  olup  kırk  bir  pare  alkarmata  gemileri  dahi  feth 
olup  mezkûr  kal'alara  asakiri  Ali  Osmandan  cengâver  fedalar  konulup 


[1]   Bağdad   Köşkü  nüshası   (<-.j>L») 
[2]   (Sig-etvar)  olacak. 


SEYAHATNAMESİ  751 

Süleyman  paşa  Süleyman  Hana  neccablar  ile  bu  fethi  meserreti  arz 
itdikde  Süleyman  Handan  hattı  şerif  varid  olup  Senki  Süleyman  paşa 
lalamsm  Feth  etdiğin  kılâı  metinlerde  benim  içün  bir  cami  bina  idüp  ve 
herbirkaPada  Süleyman  namına  sikkem  kesüb  Hindistanda  hisse  ve  hut- 
bem olup  ol  meşkûk  akçelerden  deri  devletime  hazine  gönderüp  feth 
etdiğin  Kılâı  Hindistanı  hakanîi  karındaşıma  teslim  idüb  muhabbetname- 
1er  ile  deri  devletime  gelesin  deyu  haber  geldikde  Süleyman  paşa  f^\  ^V> 
deyu  sikke  ve  hutbei  Ali  Osman  tilâvet  itdirüp  mezkûr  kal'aları  Hind 
padişahına  hibe  idüb  bukadar  malı  firavan  ile  Hindistan(a)  mansur  ve 
muzaffer  avdet  idüb  diyarı  Yemende  dahi  yedi  aded  bender  iskeleleri 
feth  idüb  andan  benderi  Ciddiye  donanmai  hümayun  ile  ve  feth 
olunan  küffar  keştileri  ile  ve  bîhad  ve  bîkıyas  malı  firavan  ile  Cid- 
diye gelüp  andan  Mekkei  Mükerremiye  Süleyman  paşa  gelüb  haccı 
şerif  idüb  bâlâda  zikri  sebkat  iden  kırk  bir  pare  tuc  topları  hazır 
cebehane  bulunmak  maslahatı  çün  Beyti  Şerifin  canibi  erbaasına  zinet 
içün  alettertib  dizmişlerdir  Yohsa  anlar  berayi  maslahat  dizilmiş 
amudlar  değildir  Kuzu  Ali  Ağa  merhum  öyle  buyurmuşlardı  Hamdi 
Huda  kırk  yıldan  sonra  görmek  müyesser  olup  hakikatülhal  cümlesi 
şahı  tuc  toplardır  Üzerlerinde  bina  yokdur  Dipleri  birer  mermer 
kürsi  üzre  ağızları  bâlâda  amma  falya  ve  ağızları  mesdud  olduğundan 
bir  ferdi  feride  toplar  idiğinden  haberdar  değillerdir  Ve  bu  tuc 
direkler  birbirine  kol  kalınlığı  demir  kollar  ile  muttasıldır  Ve  bu  tuc 
sütunu  mevzunların  mabeynehüması  beşer  adımdır  Ve  her  amud 
üzre  birer  altun  yaldızlı  musanna  alemler  vardır  Ve  sütundan  sütuna 
kol  kalınlığı  demir  kemerler  vardır  Serapa  kanadiller  ile  tezyin 
olunmuşdur     Ve  bu  tuc  direklerin  minber  budur     Dibinde 

ta  şafiî  makamı  önünden  ubur  idüd  ta  Abı  Zemzem  köşesine  gelince 
Kâbei  Şerif  bu  direklerin  ortasında  kalmışdır  Cümle  huccacı  müsli- 
mîn  bu  tuc  direkler  içinde  tavaf  iderler  Hududu  tavafdır  Bu  direk- 
lerden taşra  tavaf  olunmaz  Zira  Hazreti  Resaletpenah  bu  direklerin 
olduğu  mahalden  tavaf  itdükleri  mahalde  payi  şeriflerinin  alâmeti 
üzre  bu  amudlar  inşa  olunmuşdur  Ve  bu  tuc  direkler  ile  Kâbei 
Şerif  mabeyninde  gayri  büyük  Haremi  Şerifde  mermeri  ham  döşeli 
değildir  Serapa  hurda  karataş  dökülüdür  Kaldırım  döşeli  değildir 
Hemen  dereler  içre  çakıl  taşı  nice  payimal  ise  Haremi  kebir  içi  öyle 
dökülmüşdür  Adem  üstüne  huzur  ile  basamaz  Ve  bu  hurda  dökül- 
müş  taşlar  Hazreti  ibrahim  Beyti  Şerifi  bina  etdükde  andan  mukabil 
olmuş  [IJ  hurda  moloz  taşcağızlardır  Teberrüken  tathir  idüb  kaldır- 
mazlar    Ve  bir  faidesi  dahi  oldur  ki    eğer  Haremi    Şerif  serapa  tavaf 

[1]   Bağdad  Köşkü  nüshası  (bakaya  kalmış) 


752  EVLİYA  ÇELEBİ 

mahalli  gibi  beyaz  mermerler  döşeli  olsa  mefruş  olmuş  taşların  şid- 
deti hararetinden  tavaf  idüb  [1]  şemsin  hararetin  teskin  idüb  safa 
ile  tavaf  olunur  Amma  bu  Haremi  Şerifi  [2]  evvelâ  Beyti  Şerif  den 
ta  Babı  Safaya  varınca  üç  zira  enli  mermeri  ham  döşeli  [3]  Ve  bir 
dahi  Babı  Basıtıyyeye  biri  dahi  Babı  Ziy adiye  ve  biri  dahi  Babı 
Selâma  [4]  andan  maada  hurda  taş  dökülüdür  Ve  bu  Haremi  Şerif 
içre  olan  binalardan  [5]  ile  Makamı  Hanefî  mabeyni  elli  adımdır 
aded  amelî  sütunu  mevzunlar  üzre  kademe  taş  nerdüban 
ile  uruc  olunur  kasrı  âli  misal  bir  mahfildir  Canibi  erbaasmda 
beyaz  mermeri  hamdan  şebeke  misal  oyulmuş  kenareleri  vardır  Ve 
canibi  erbaası  zihlı  ve  meberum  beyaz  mermer  amudlar  üzre  hurda 
taklardır  Ve  nakşi  bukalemun  müzehheb  halkârî  Behzad  Mani 
kalemidir  Ve  bu  tavan  üzre  kurşun  örtülü  harpüşte  kubbelidir 
Ve  yirmi  nefer  müezzinanı  hanefî  bunda  müezzinlik  iderler  Bir 
havadar  kasrı  âlidir  Hakir  bir  hatmi  şerif  bu  maksurede  itmam 
bahri  tavil  misal  bir  duai  tavil  etdim  ki  nice  bin  huccacı  müslimîn 
bu  dua  hürmetinde  hazır  olub  Amin  Amin  sadası  evce  peyveste 
olup  birden  bine  binden  yüz  bine  varınca  ihsan  inhamın  görüp  hu- 
kukun kesb  etdiğimiz  veliniamlarımızın  ruhu  pürfütuhların  yad  itdik 
Hususa  hubbu  valideyn  içün  ve  üstadlarımız  içün  ve  merhum  mağ- 
fürünleh  Melek  Ahmed  paşa  efendimiz  ruhiyçün  ve  Defterdarzade 
Mehmed  paşa  ve  Şeydi  Ahmed  paşa  ve  Canpuladzade  Mustafa  paşa 
ve  Kapudan  Hasan  paşa  ve  Mevlevi  Mehmed  paşa  ve  Derviş  Meh- 
med paşa  ve  Siyavüş  paşa  ve  Fazlı  paşa  ve  Serdar  Ali  paşa  velhasıl 
cümle  vüzera  ile  aşinalık  kesb  idüb  gazalarda  bile  hazır  olduğumuz 
enfendilerimizin  ruhu  şeriflerin  yad  idüp  tilâvet  etdiğimiz  hatmi 
şerifin  sevabı  ile  herbirinin  ruhu  şeriflerin  hissemendar  eyledik  Cümle 
huccac  Amin  didiklerinde  sadayi  Amin  evce  peyveste  olurdu  Bu 
Makamı  hanefînin  minberi  şerife  nazır  köşesinde  (bu  tarih) 

Daverî  Cem  azamet  Han  Mehemmed  yani 
Adli  dadile  uyandırdı  mûlûkCi  seyfi 
Didi  tarihi  (n)  anın  ehli  Medine  göricek 
Kati  âlâ  güzel  oldu  bu  Makamı  Hanefî 

Sene   1063 


[1]  Bağdad   Köşkü  nüshası  (ayak) 
[21            »           »  »       (Kebirin) 

[3]  »  »  »       (döşelidir) 

[4]  »  »  »       (varınca) 

[5J  »  »  »       (biri) 


SEYAHATNAMESİ  753 

terkim  olunmuşdur  Ve  bu  Makamı  hanefînin  sağ  tarafında  Makamı 
İmam  [1]  Rüknü  Yemanî  mukabilinde  tahtanı  bir  alçak  kasırdır 
sütun  üzre  münakkıti  (münakkaş)  tavandır  Sutuhu  resası  nilgûn  ile 
mesturdur  Müzehheb  müezzinleri  bunda  ikamet  iderler 

İmamları  Rüknü  Yemanî  ile  Rüknü  Şamî  mabeyninde  imamet  idiip 
muktedayi  nas  olur  Dahi  anın  sağında  Hacerül  Esved  mukabelesinde 
Makamı  Im^am,  Bu  dahi  tahtanı  alçak  maksuredir  Cümle  mezahib 
imam  müezzinleri  bunda  ikamet  idüp  imamları  Hacerül  Esved  dibin- 
de imamet  ider  Cemaatleri  dahi  esvedüllevin  beni  âdemlerdir  Ve  bu 
mahafili  müezzinan    dahi  sütun  üzre  münakkaş  tava- 

yindir  Kubbesi  harpüşte  kurşun  ile  puşidedir  Bu  mahfil  içinde  daima 
Beyti  Şerif  huddamları  tavaşi  ağalar  sakin  olurlar  iki  yüzden  müte- 
caviz siyah  çerde  tavaşi  ağalardır  kim  her  biri  otuzar  kırkar  sene  âsi- 
tanei  Ali  Osmanda  neşvü  nema  bulub  Beyit  (i)  Şerif  hizmetile  beh- 
remend  olup  âzâd  olurlar  Ve  bu  Makamı  imam  dahi  sağ  tarafında 
üç  adım  karib  kasrı  âli  bi'ri  Abı  Zemzem  üstünde  bir  binayi  âli 
Makam,ı  İmamı  Şafiî  dir  Abı  Zemzemin  fevkmda  vaki  olmuş  cümle- 
den binayi  âli  mahfili  Resuldür  Hazreti  Resalet  daima  bu  kasrı  ruşe- 
nin  yerinde  ibadet  idüp  Makamı  İbrahime  müteveccih  olurlarmış 
.  ayak  nerdüban  ile  uruc  olunur  bir  kasrı  şirindir  Canibi  er- 
baası  on  iki  sütunu  mevzun  üzre  harpüşte  münakkaş  ve  müzehheb  ve 
silu  ve  lâciverd  ile  tezyin  olunmuş  bir  ibadigâhdır  (ibadetgâhdır) 
Cümle  müzeyyinanı  şafiî  bunda  ikamete  kaim  olurlar  Ve  imamı 
Şafiî  Beyti  Şerifin  sağında  zikri  sebkat  iden  Macene  nam  mahalde 
imamet  ider  ihtida  bu  mahfilden  Bilâli  Habeşi  evlâdı  ezana  suru 
itdükde  ihtida  mezhebi  imamı  Şafiî  edayi  salât  ider  Akibince  İmamı 
Hanifî  andan  İmamı  Malikî  andan  İmamı  Ahmed  Hanbelî  kılarlar 
Ve  bu  Makamı  Şafiînin  altı  Abı  Zemzem  kuyusu  olmak  ile  bu  ka- 
sırda bir  delik  vardır  Ol  mahalde  daima  bir  kova  âmâde  durur  Her 
kim  muradı  Abı  Zemzem  nuş  itmek  ise  ol  delvei  mezkûr  delikden 
resen  ile  sarkıdup  Abı  Zemzem  kuyusundan  su  çeküp  nuş  ider  Ve 
bu  kasır  üzre  olan  cemaate  bezi  ider  Bir  garib  tarh  üzre  tarh  olun- 
muş mahfildir  Andan  ^ 

Evsafı  Ayni  Cennet  Bi'ri  Abı  Zemzemi  Rahmet 

Bu  zikrolunan  Makamı  Şafiînin  altında  çarkûşe  bir  bina  içinde 
vaki  olmuşdur  Canibi  erbaasmda  dört  aded  revzenleri  vardır  İkisi 
BeytuUaha  nazırdır  Ve  ikisi  minberi  şerife  nazırdır  Ve  bir  kapusı  var 

[1]  Bağdad  Köşkü  nüshası  (Malik) 

Evliya  Çelebi  9—48 


754  evliya  ÇELEBİ 

Haremi    kebir    içinde    şarka  nazır  iki  kanatlı  babı  sagirdir    Bu  kapu' 
nun  kemeri  üzre  altun  gü  celi   [1]   hattile   (bu  tarih) 


< 


(   \*Ar 

tahrir  olunmuşdur  Meğer  bu  babı  saadet  (i)  Sultan  Mehemmedi  Rabi 
tecdid  idüp  bu  tarihi  tastir  eylemişler  Ve  Bi'ri  Zemzem  bu  binayi 
âlinin  ortasında  vaki  olmuş  Dibanı  çahda  bir  beyaz  mermer  ağızlık- 
dır  Kaddi  bir  âdem  memesi  kaddince  bir  büyük  kuyu  ağızlığıdır 
Dayiren  madar  on  iki  âdem  ihata  ider  Kuyu  ağzıdır  Ve  bu  kuyu 
ağızlığı  dayiren  madar  demir  bilezikdir  Zira  bu  Abı  Zemzem  halk 
olaldan  beri  şebruz  nice  kerre  yüz  bin  kova  su  çekilir  Böyle  hadid 
olmasa  kuyu  ağzı  pare  pare  olur  Ol  ecilden  dihanı  çahı  Zemzeme 
demir  ağızlık  etmişlerdir  Ve  bu  ağızlık  üzre  dört  âdem  çıkup  demir 
kafeslere  dayenub  dört  yerden  demir  makaralar  ile  gice  ve  gündüz 
çatal  kovalar  ile  Abı  Zemzem  çeküp  huccacı  müslimîni  sakyiderler 
Ve  huccac  dahi  Abı  Zemzemi  nuş  idüp  hu  duai  tilâvet  ider  u»U  Lu  [2j 
^lAi^  ^A  3  ^çi  y  ^.  %\ii  s  C«-'j  Csjj  5  deyu  safayi  hatır  ile  şifa  niyyetine  nuş 
idüp  defi  atsan  iderken  üzerine  dökerek  bazısı  başından  aşağı  döküp 
filhal    şiddeti   hardan    libaslar  yabis  olur    Ve  subhu  mesa  nice  kerre 

yüz   bin  gırba  ve  cerre  ve  tulum  ve  kofa  doldurmadadırlar  Amma  bu 

/A 

Abı   Zemzem  keşanlar  kırk   nefer   elleri   ve    ayaklar   hmnalı    zeberdest 

A. 

Arablardır  Beher  vakit  dörder  dörder  gelüp  Abı  Zemzem  çekerler  Her 
bar  dört  âdem  tahammül  idemez  Gice  ve  gündüz  nöbetle  çekerler  \i\k' 
meti  Huda  bilâ  hisab  bu  kadar  kerre  yüz  bin  delve  su  çekilir  Bir  katra 
eksilmez  Acib  âbı  zülâli  mâülhayatdır  Nice  bin  derde  devadır  Lâkin 
dünya  suları  lezzetinde  değildir  Sehl  şurcadır  Amma  nuş  idenin 
dimağı  müşki  amber  fam  ile  muattar  olur  Bir  âdem  on  vakıyye  nuş 
itse  asla  bir  zarar  isabet  etmez  Ve  bu  dünya  sularının  cemiisinde 
rayiha  yokdur  Amma  bu  Abı  Zemzemde  vakti  sabahda  gül  rayihası 
müşahede  olunur  Ta  vakti  zuhura  varınca  Andan  vakti  asra  varınca 
benefşe  şem  olunur  Andan  gurubedek  yasemen  rayihası  müşahede 
olunur  Andan  vakti  ışayadek  kâdi  rayihası  müşahede  olunur  Andan 
o«»  beni[3]  halis  rayihası  müşahede  olunur  Hattâ  bu  hakir  âlem  ağ- 
yardan bihaber  iken  vakti  şafiîde  [4]  güya  kuyu  bulamaç  misal  kay- 

[1]   Bağdad  Köşkü  nüshası  (levhalı) 

[2]   Baordad  Köşkü  nüshası  (iüt-\  J»  (»4)1!») 

[3]   Bağdad  Köşkü  nüshası  (lebeni) 

[4]          »  »              »  (gördüm) 


SEYAHATNAMESİ  755 

mağı  gelmiş  süd  lezzetinde  nu§  idüp  demağım  muattar  olurdu  Kum- 
kumalara doldurup  cümle  bilâdı  İslama  teberrüken  hedaye  götürürler 
Ve  nice  kerre  yüz  bin  vilâyete  götürürler  Ve  bu  mâi  tabirin  tabiati 
balgamîdir  Safravî  âdeme  mutedildir  Bazı  tabiate  kifayet  mikdarı  nuş 
itse  nef'in  müşahede  ider  Amma  her  şeyin  kesreti  ekli  şürbünde  ve 
istimali  çendan  nafi  değildir  Amma  her  ne  niyyete  nuş  itsen  biem- 
rillâh  faide  müşahede  idersin  Hasılı  kelâm  cemii  emrazı  muhtelifiye 
devadır  Hattâ  şuarayi  büleganın  birisi  Kâ'bei  Şerife  şikeste  hatır  olup 
Abı  Zemzemden  nuş  idüp  şifa  buldukda  bu  kıt*ai  terennüm  ider 

1;  »l-\^     LaJ?      C^      ^JÜLî 

LsU  <cM=^j    ^\c^   ojl)J 

Hakka  ki  bir  âdem  dürüst  itikad  ile  nuş  itse  elbette  şifa  bulması  mu- 
karrerdir Zira  mucizei  Hazreti  Ismaildir  Hakkında  nice  bin  kıyli 
kaller  tahrir   olunmuşdur  Amma  kavli  sahih  oldur  kim 

Der  vasfı  tulûu  Abı  Zemzem 

Hazreti  Ibrahimin  oğlu  İsmail  âlemi  sabavetde  mehdde  iken  validesi 
Hacer  Ana  İsmaili  yire  bıragub  kendü  işine  meşgul  oldukda  Hazreti 
ismail  bügâ  idüb  nemi  dideleri  zemine  düşdükde  nemden  yem  misal 
ayneyni  eşkinden  iki  uyun  zahir  olup  kavmi  Beni  Cürhüm  (^j>-  J-) 
Iberîde  bu  uyunlara  Jemjem  ^*-3  dirler  Amma  kavli  kavi  oldur  kim 
kaçan  Hazreti  ismail  âlemi  sabavetde  iken  arz  üzre  hak  âlûd  olub 
habı  nazdan  bîdar  oldukda  debelenerek  mübarek  payi  şeriflerinin 
ökçesile  zemini  urdukda  biemriUâh  iki  uyun  zahir  olup  ismaili  gark 
mertebesine  etdikde  ismail  feryad  figana  ahenk  ider  Derhal  Hacer 
Ana  bügâyi  ismaili  istima  idince  Safa  ve  Merve  mabeyninde  sai  ide- 
rek  gelüp  görsekim  İsmail  garkab  oluyor  Bire  meded  Canım  paresi 
Sana  noldu  diyüp  ismaili  deraguş  idüp  Abı  Zemzemin  zahir  olduğuna 
bin  bir  hamd  idüp  Hacer  Ana  nuş  idüp  elhamdülillah  yerine  lisanı 
iberîce  Zemzem  diyüb  dua  etdükde  Hazâ  duai  Hacer  Ana  zevcei 
ibrahim  yani  ümmü  Hazreti  ismail 

IJl^  j^j^  J^-^J  'j^J  3J  ^J^Jjj  j-\  (•jj  ^.  JjJ  r>i  y^^J^J^}^) 


756  EVLİYA  ÇELEBİ 

(f^j  v>  ^^/  iSj^f"  ö^-J  Ai^r\c>)    Benim  Allahım  Bu  Zemzemden  avretlere 
hüsün  vir  Rahmetinle  yarlığa  Cennetine  nice  zeman  ko  Yıllar  ile  Nuh 

ile  tacı  nübüvvet  [1]  (u  j  jM3>ji^  Lj  Ji  Uj.J  ^j  ^j  i>  j>  jljj  J^Lj) 

ile  iman  dağ  kadar  garikı  cennet  rahmeti  vir  dertlerinden  kurtar 
Tercemei  lisanı  iherî  ilâhi  Bundan  nuş  iden  tayifei  nisvanı  mahbube 
eyle  Ve  hüsnü  hulk  ver  Ve  rahmetinle  yarlığa  kim  âcizelerdir  Ve 
evlâdlarımdan  içenlere  tacı  nübüvvet  ver  Ve  garikı  rahmet  eyleyüp 
cemii  dertlerine  deva  vir  deyu  dua  ider  Hakka  ki  Abı  Zemzem  nisa 
tayifesine  gayet  nafidir  Ve  gayet  mahbube  olurlar  Ve  cümle  zenanesi 
hüsnü  hulk  ile  me§hure(i)  âlemdirler  Ve  her  kim  nuş  iderse  taam 
tenavül  itmiş  gibi  defi  cu  idüp  tendürüst  ider  Andan  bu  Abı  Zem» 
zemin  canibi  erbaasın  Hacer  Ana  türab  ile  ihata  idüp  bir  haliç  ider 
Eğer  bükemese  nehri  azîm  olurdu  derler  Andan  Hazreti  ibrahim 
ziraatden  külbei  ahzanına  gelüp  görse  kim  bir  ayni  zülâl  zahir  olmuş 
Nuş  idüp  hamd  sena  idüp  Ismaile  hayır  dua  ider  Bikavli  müverrihi 
âlem  Mekkei  Mükerreme  bina  olunmazdan  evvel  Cenabı  Bari  Abı 
Zemzemi  ayan  eyledikim  türabı  tıyn  itmeğe  su  lâzımdır  Ve  amaller 
dahi  defi  atsan  etmeğe  su  lazımdır  kim  (Ayet)  ^^  ^iy.ın^^.^  dır  Anın 
içün  Cenabı  izzet  ol  Abı  Zemzemi  halk  itdi  derler  ^s^\J^^^  »a^-h  Nice 
kıyl  vardır  Amma  *jU  c^iK)  ^^j  cJ^}^  J^^lr-'  r*  «^»f^-j  ^^^-.JiUft  o^^J^— ->  r^  J^ 
buyurmuşlardır  Ve  Abı  Zemzemin  sağ  tarafında  taşrada  divarına 
muttasıl  Beyti  Şerifin  tuc  tekerlekli  nerdübanı  anda  durur  Beyti  Şerif 
açıldıkça  babı  şerif  önine  koyub  cümle  huccac  andan  çıkup  Beyti 
Şerife  dahil  olurlar   Bu  nerdübanın  sağ  canibinde 

Babı  Selâmı  Atik 

Matekaddem  Haremi  Şerif  tevsi  olunmadan  Haremi  Şerifin  Babı 
Selâmı  bu  imiş  Ve  etrafı  Harem  zikr(i)  sebkat  iden  tuc  direkler  imiş 
Ve  hâlâ  bu  Babı  Selâm  bir  iyvan  kemeri  misal  bir  takı  âlidir  Bir 
canibi  Abı  Zemzem  kasrıdır  Bir  canibi  minberi  Resuldür  kim  Babı 
Selâmı  Atikm  sağ  tarafında  asla  bir  yire  muttasıl  değildir  Hemen 
büyük  Haremi  herifin   (Şerifin)  ta  ortasında  bir  beyaz  mermeri  ham- 


[1]    Bağdad   Köşkü   nüshasında  bu   dua  şu   tarzda  yazılmıştır  : 
rahmetimle  yarılga  avretlere  hüsün  vir  Alllahım   bu   Zemzemden  Benim 

dağ  kadar       ile  iman  vir       tacı  nübüvvet        Nuh  ile        ko  yıllarile     Cennetine  nice  zaman 

dertlerinden  kurtar  garik  gariki  Cennet  rahmeti    vir 


SEYAHATNAMESİ  757 

dır  Bir  musanna*  minberdir  kim  misal  (i)  memaliki  islâmiyyede  yok 
bir  sürahi  minberi  lâtifdir  kim  tabir  ve  tavsifinde  lisan  kasırdır  Bu 
minberin  bâlâsında  çar  sütunu  mevzun  üzre  bir  seramed  sivri  külahı 
var  Ve  ta  zirvei  âlâsında  bir  âdem  kaddi  bir  alemi  var  Minberin 
kubbei  külahı  ve  âlemi  öyle  musaykal  ve  mücellâ  altundur  kim  çeş- 
mi  huccac  hayrelenüb  ^10^*-  derler  Hakka  ki  minberi  bîhemtadır 
Ve  her  yevmi  Cum*a  makamı  hatibin  canibeyninde  yeşil  sancaklar 
ile  zeyn  iderler  Ve  iki  kerre  yedi  aded  minarelerde  salalar  verildikden 
sonra  cümle  huddamı  BeytuUah  tevhidi  sultanî  ile  hatib  hazretlerini 
Kademün  Nabi  kubbesinden  çıkarub  örf  izafetile  vak'ı  vakarile  boğa- 
zında ridayi  muhammedî  ile  ve  destinde  şemşiri  ateştabı  ile  hıramanî 
reftar  iderek  önünde  alemi  ResuluUah  ile  tevhid  iderek  cümle  hule- 
faları  getürüp  minber  dibinde  seccadesinde  karar  etdükde  ezanı 
muhammedî  tilâvet  olunup  Abı  Zemzem  kasrından  cümle  müezzinan 
İ-.İ  ^i-  Ji  ^^cj  \g-  ^c  ^^  ^4\ıı  diyüb  âgaze  itdüklerinde  sünneti  ResuluUah 
eda  olunup  Hazreti  Bilâli  Habeşî  evlâdı  Şeyhi  tasliyei  bülend  avaz  ile 
reha  buldurup  hatib  hazretleri  elindeki  seyfi  katu  ile  hatib  minbere 
çıkup  hutbei  temam  idüp  Evvelâ  Cenabı  Bariye  hamd  sena  Saniyen 
Hazreti  Resalete  salât  selâm  Salisen  Çaryarı  Güzîne  taziye  Rabian 
Ali  Osmana  dua  sena  iderek  Hadimül  Haremeynüş  Şerifeyn  mevlâna 
Mülûkül  Arabi  vel  Acem  Essultan  ibnüs  Sultan  Essultan  Gazi  Me- 
hemmed  Hanı  Rabi  Fatihi  bilâdül  Erdel  JjjV'j^^V  «i*^  ve  fatihi  Yanuva 
ve  fatihi  Varat  ve  fatihi  Uyvar  ve  fatihi  Keç  kıvar  ve  fatihi  cezirei 
İkrit  diyüp     ta  fatihi  Mısır    Sultan    Selime  varınca    her  padişahı  öyle 

-A. 

tarif  ve  tavsif  iderkim  bu  evsafı  istima  iden  kimesne  Ali  Omsan 
devleti  ne  idüğin  bilir  Ve  Ali  Osmanm  bir  daratı  dahi  Mahmeli 
Şerifler  ile  yetmiş  bin  huccac  Arafata  cem  oldukda  şevketi  Ali  Os- 
man ne  idüği  malûm  olur  Andan  bu  minberden  hatib  nüzul  idüb 
iki  rikât  salâtı  cum'a  eda  olunup  minber  dibinde  tevhidi  azîm  olur 
Bazı  huccac  tavafa  suru  ider  Bu  Mekke  şehrinde  bu  Haremi  Şerifden 
gayri  yerde  salâtı  Cüm'a  eda  olunmaz  Cümle  ibadullah  bu  Haremi 
Şerife  leb  berleb  Beyti  Şerifi  ortıya  alup  yüz  yüze  ibadet  caiz  değil 
iken  bu  Haremi  Şerife  karşu  karşuya  secde  iderler  Amma  murad 
maksud  secdegâhları  Beyti  Şerifdir  Bir  acib  temaşagâh  ibadetgâh 
yerdir  Ve  bu  minber  ile  Beyti  Şerifin  mabeyni  yirmi  adım  baiddir 
Ve  minber  ile  Abı  Zemzem  mabeyninden  ilerice 

Makamı  Hazreti  İbrahim 

Yani  beyti  Hazreti  ibrahim  Kâbei  Şerifi    bünyad  etmezden  evvel 
Beni  Cürhüm  kabilesi  içre  sakin  olup  bu  makamı  cay  idinmişler  idi 


758  EVLİYA  ÇELEBİ 

Anın  içün  Makamı  İbrahim  derler  Bir  alçak  çarkûşe  tuc  şebekeli 
musanna  kasır  misal  kursum  örtülü  bir  makamdır  Ve  canibi  şarka 
nazır  yine  tuc  kafesden  bir  vacibüsseyir  babı  lâtifi  var  Ve  bu  kapu 
önünde  bir  delhizi  sütunu  nazik  üzre  bina  olunmuşdur  Ve  kubbesi 
levha  tavandır  Amma  nakşi  bukalemun  zer  enderzer  ibretnümun 
halkâri  ve  silû  ve  lajiverd  ve  lâ'lî  ve  mina  elvangûn  boyalar  ile  öyle 
münakkaşdır  kim  Veli  Can  ve  Behzad  ve  Ağarıza  kalemin  çekmede 
âcizlerdir  Ve  Makamı  İbrahim  olmak  ile  Sultan  ibrahim  Han  mü* 
ceddeden  tamir  idüp  böyle  bir  sihri  icaz  münakkaş  itdirmiş  Tamirine 
tarihi  var  Amma  tahrire  evkatımız  olmak  [1]  ile  terkim  olunmadı 
Ve  bu  Makamı  Ibrahimin  içinde  çarkûşe  bir  sandukai  zerduz  vardır 
Öyle  münakkaşdır  kim  güya  nakşi  Cindir  Bu  dahi  Mısırda  Yusuf 
kasrından  yjCj.  Emirülhac  getirüp  bu  Makamı  ibrahim  sandukasını 
sütr  (2)  ider  Bu  Sultan  Ahmed  Hanın  hayratıdır  Yedi  vakıyye 
sırmai  müzehheb  ve  yedi  vakıyye  sırmai  simi  halis  ve  iki  kantar 
harir  ile  zer  enderzer  baf  olub  gûnagûn  nakşi  şükûfe  ile  tezyin  olunur 
Ve  bir   canibinde 

tahrir  olunmuşdur     Ve  bir  kitabe  içre  dahi   (Ayet) 

Ayeti  tahrir  olunmuşdur  Ve  bu  hattı  müzehhebler  cümle  siyah  harir 
üzre  sırma  ile  nakş  olunmuşdur  Ve  bir  sanduka  içinde  Hazreti 
Ibrahimin  kademeyni  şerifeyn(i)  vardır  Gülâb  ile  leb  berlebdir 
Ehli  züvvar  bu  kubbiye  girüb  ol  gülabdan  yüzlerine  sürerler  Ve 
ziyaret  etdikde  duası  bâlâda  masturdur  Ve  bu  zikrolunan  binaların 
cümlesi  Beyti  Şerifin  canibi  erbaasında  vaki  olmuşdur  Ve  Abı  Zem- 
zemin kapusı  önünde  canibi  şarkîsinde  sekiz  adım  baid 

Makam  yani  Kademün  Nebi 

Çar  kuşe  bir  divar  üzre  bir  beyaz  kubbei  âlidir  Kursum  ile  pu- 
şide  değildir  Beyaz  kireç  ile  mesturdur  Bu  kubbe  içre  bir  mihrabı 
muhtasar  vardır  Anın  sol  canibinde  bir  doUab  içre  çar  kuşe  bir 
sandukada  Hazreti  Rasaletpenahm  mübarek  payi  şerifleri  bir  kara 
taşa  tesir  idüb  kademeyni  mubarekeyni  çukurlarında  leb  berleb 
gûlâbı  Resuldür    Cümle    huccac    yüzlerine  sürüp    münevverül    vecih 

[1]   Baördad    Köşkü   nüshası   (olmamak) 
[2]   Böyle  harekelenmi  (setir)  olacak. 


SEYAHATNAMESİ  759 

olurlar  Ve  bu  kubbe  içinde  nice  yüz  sahibülhayratın  müzehheb  ve 
mutallâ  çırağdan  ve  şemadan  ve  buhurdan  ve  gülabdanları  var  kim 
yığın  yığın  amadedir  Ve  mücevher  şem'idan  ve  kandil  ve  sîm  âva- 
nileri  var  kim  hisabın  Huda  bilür  Ve  gûnagûn  fanuslar  var  kim 
herbiri  birer  memleketden  hediye  gelmiş  fanusu  cinanlardır  Her 
§eb  Haremi  Şerif  huddamları  şem'i  kâfurîler  ile  çıragan  idüb  Haremi 
Şerifi  zeyn  iderler  Ve  bu  kubbei  kademün  Nebinin  babı  Haremi 
Şerif  içre  şimale  mekşufdur  Ve  bu  kubbenin  on  adım  canibi  şimalinde 

Kubbei 

Bir  alçak  kubbedir  Ve  kireç  ile  sıvalıdır  Mahzeni  zeyt  olma- 
gil(e)  daima  mesduddur  Bu  Haremi  Şerifde  ve  şehir  içinde  ne  kadar 
yüz  bin  kanadiUer  var  ise  cümlesine  zeyt  bu  kubbeden  verilüp  Haremi 
Şerifi  münevver  iderler  Ve  bu  kubbenin  canibi  erbaasında  nice  bin 
Abı  Zemzem  bardakları  vardır  Sürahi  gözelerdir  Anlara  Zevrakı  Safa 
derler  Abı  Zemzem  ile  leb  berleb  idüp  ruzigâra  karşu  durup  kesbi 
heva  idince  buz  paresi  olur  Ve  nice  bin  sürahi  boğazlı  bardaklardır 
Her  biri  birer  sahibülhayratların  hayrıdır  Üzerlerine  kırmızı  hat  ile 
ismi  sahibülhayır  tahrir  olunmuşdur  Mekşur  olan  bardak  yerine 
biri  dahi  alınur  Bunların  sahihleri  her  diyardan  surre  ve  atıyyeleri 
gelüp  vekil  olan  kimesne  bardakları  doldurup  huccacı  müslimîne  bezi 
iderler  Acib  hayratı  müstetirdir  ihvanı  safaya  malûm  ola  kim  bâlâda 
tahrir  itdiğimiz  ile  bu  kıbablardan  gayri  bu  Haremi  Şerif  içre  alâ- 
meti bina  yokdur  Cümlesi  alettertib  tahrir  olundu  Amma  bu  haremi 
Şerifin  canibi  erbaasında  nice  yüz  medarisler  vardır  Cümlesinin  rev- 
zenleri  Beyti  Şerife  nazırdır  Herkes  hanesinden  mezahibi  erbaa 
imamlarına  iktida  iderler  Kat  enderkat  hane  ve  medreselerdir 
Amma  Babı  Davuddan  Babı  Selâma  varınca  harem  divarından 
taşrası  şahrahdır  Ve  Babı  Safadan  taşrası  Safa  ve  Merve  mabeyni 
suku  sultanîdir  Ol  tarafdan  hane  ve  medreseler  Mısır  Emiri  haccı 
medresesinden  gayri  medrese  yokdur 

(On  satır  açık  bırakılmıştır) 

Evsafı  fethi  Mekkei  Mükerreme    bedesti  Hazreti 

Seyyidülkevneyn   ve    Resulüs   Sakaleyn 

ve  Şefii  menfiddareyn  i-j  ^"^  ^^J^ 

Bu  evsafı  şerifin  tahrir  itdiğimiz  Beyti  Şerif  içün  hubutu  âdem- 
den beru  mabedi  kadim  olmak  ile  nice  bin  mülûk  buna  malik 
olduklarında  nice  bin  cenk  cidal  ve  harb   kıtal    olduğu    kütübü  teva- 


760  EVLİYA  ÇELEBİ 

rihlerde  ınusarrahdır  Amma  Hicreti  nebeviyyenin  sene  17  si  tarihinde 
bizzat  Hazreti   Resaletpenah  Medinei  Münevvereden    yetmiş    dört  bin 
Sahâbei  kiram  ve  Muhacirin  Ensar  ile  gelüp  Mekkei    muhasara  idüp 
kuvveti  bazu  ile  cebren  ve  kahren    seyfi  muhammedî    urarak  Kureyş 
münkirleri  destinden  feth  etdikde  cemii  emval  erzakları  (g)anime(t)  oldu 
Bu  fethi  zafer  measirde  islâm  ile  müşerref    olanları  beyan  ider  Evvelâ 
Ebu  Süfyan  bin  ^5;^   bin  Harb  ve  Halim  bin  ^\j>.  ve  Iji  j.  j,jü   ve  İkrime 
bin  Ebu  Cehl  j«:v  y\  j-  «^-j^  ve  Abdullah  bin  Sa'd  bin    ^^^    ve  Hazreti 
Ebu  Bekrin    pederi    ^sU?  ^\   mekfuf  basar  iken    huzuru    Resulullah(a) 
Hazreti    Ebu    Bekir    getirüp    islâmile    müşerref  oldu     Ve    bu  Mekkei 
Mükerreme  feth  olduğu  gün  Halid  bin  Velid  hazretleri  Ruma  serdar 
olmagiyçün  hil'ati  ResuluUahı  giyüp  alemi  Resulullah(ı)  destine  alup 
kırk  bin  namdar  sahâbei  kerrar  ile  Kayseri  Rum  üzre  gidüp  Samı  Şerifi 
feth  etdi  Ve  cümle  Rum  keferesin  dendanı  tiğden  geçirüb  nice  bin  deve 
yükü    malı    ganayim  ile    Medinei    Münevvereye    geldi    ihtida    gazayi 
Rum  budur  Anmiçün    Halid    hazretlerine    SeyfuUahül  Mülûk  didiler 
Müverrihi  âlemler  Kâ'bei  Şerifin    bu  mertebe    mamur  olmasın  tahrir 
iderler  kim  Hazreti  Adem  hubutdan  sonra  edimi  arzda  Mekke  yerinde 
tavattun  idüp  Rabbül  izzet  Hazreti  Ademe  ibadetgâh  içün  kızıl  yakut- 
dan  bir  beyti  mamur  gönderdi    Hazreti    Adem  anda  ibadet  idüp  dua 
itdikim  J-fi  j^.  îjU  4İ  j.*.\  ^1    deyu  dua  itdi    Hazreti  Ademin  duası  müs- 
tecab    olup    Kâ'be  yeri    günden    güne  mamur    oldu     Badehu   Tufanı 
Nuhda    Beyti    Mamuru  Cenabı  Allah  yine  Cenneti  MeVaya  ref  idüp 
badettufan    Hazreti    ibrahim    zemanmda  yine    Hazreti  Ademin  mate- 
kadddem    etdüği  duası  berekâtile    Hazreti  İbrahim    emruUah  ile  mü- 
ceddeden  bina   etdükde  Cenabı    Bariden  nida  gelüp  emr  etdi  kim  Ya 
ibrahim    (Ayet    Surei)   ^.j-  ^9  y  j.  c^l  ^u  y  ^^^^  j  '%rj  '^y  \.  j^\  o-^^S  oi*    didi 
Hazreti    ibrahim  itdi    Ya  Rab    Benim  savtım  kim  işidir  didi    Cenabı 
Allah   itdi  ^MJi^^^  3  ö\syı^:-  buyurdu    Derhal  Habibullah  Cebeli   Ebi  Ku- 
beysin  ta  zirvei    âlâsına    çıkup    canibi    şarka  ve  mağribe  ve  şimal  ve 
cenuba  nida  itdi  kim  Rabbiniz  bir  beyt  bina  itdi  Gelin  Ya  ricaluUah 
\  Hac  tavaf    eylen  didi    AUahü  taalâ  ibrahim  Nebinin  sadasm  baynes- 
(  sema'^vel  arz  olan  mahlûkata  rahmi  maderde  alaka   [1]   ve  muzga  [2] 
olanlara  bile  istima    itdirdi    Cümle  mahlûk   bir  kerre  ve  iki  kerre  ve 
beş  on  elli  kerre  «ü.j  ^,4^  viUJ    deyu  telbiye  idenler  her  ne  kadar  telbiye 
itdilerse  ol  kadar    hac  müyesser  olur    Bu  sadayı  istima  etmiyen    hac- 
dan mahrumdur  Amma  vekâleten  müyesser  olur   Ve  edayi  hac  itmiş 
olur  deyu  bazı  müfessirîn  yazmışlardır  işte  Hazreti  Adem  duası  sebebi 

[1]   Alaka   (-^ilc)   kan   pıhtısı. 
[2]  Muzg-a  (^i^-.)  et  parçası. 


SEYAHATNAMESİ  761 

ile  Kâ*bei  Şerif  mamur  olmada  Ve  Hazreti  ibrahim  sadasile  her  sene 
nice  kerre  yüz  bin  huccac  gelmede  İnkırazüddevran  mamur  ola  Ve 
huccacı  müslimîn  ile  abadan  ola  Amin  Ya  Muin   (Beyit) 

Her  kime  Kabe  nasib  olsa  Huda  rahmet  ider 
Sevdiği  kişiyi  Hak  hanesine  davet  ider 

Evsafı  imarat  hayrat  hasenatı  şehri  Mekke  ve  esvakı 
müzeyyene!  beldei  Bekke    '6Cu  j«ı  .  oijj-vi<  ^ı>"ı  J'  J^*^-  ^ı  03 

ihvanı  safaya  ve  yaranı  bavefaya  şöyle  malûm  ola  kim  şehri 
Mekkei  Mükerreme  yedi  cebeli  müntehanm  mabeyninde  yedi  dere 
ve  depe  üzre  vaki  olmuş  şimalden  cenuba  tulânî  vaki  olmuş  bir  şehri 
azimdir  Amma  asarı  binalarının  ekseri  yedi  dereye  vaki  olmuşdur 
Ve  bu  dere  içre  üç  şahrahı  vardır  Gayet  ulu  yollardır  Ve  şimal  cani- 
binde Babı  Muallâya  varınca  ulu  tariki  âmdır  Ve  bir  müntehası  dahi 
Hammede  (ejız-)  canibinde  Şebike  didikleri  mahalle  varır  Ve  canibi 
cenubda  Yemen  rahı  üzre  Hazreti  Hamzanm  mevlûdu  şerifi  olduğu 
mekâna  müntehidir  Amma  bu  şehri  azîmin  arzı  Cebel  Cezzel  (Jj^  j.^) 
didikleri  dağın  yüzünde  ve  Cebeli  Ebi  Kubeysin  nısfından  ziyadesi 
mamurdur  Bu  iki  dağın  üstü  ve  mabeyni  dahi  mamurdur  kim  şehrin 
arzı  vaki  olmuşdur  Amma  ancak  bir  ok  menzili  yerdir  Ve  bu  Cebeli 
Ebi  Kubeys  ile  Cebeli  Cezzele  Akşeban  (o^^\)  derler  Ve  bu  şehri 
Mekkenin  tuli  Babı  Muallâdan  Babı  a:^U  varınca  kâmil  dört  bin  iki 
yüz  adımdır  Andan  öte  şehrin  nihayetine  dek  üç  bin  adım  dahi 
vardır  Ve  yine  Babı  Muallâdan  Babı  Şebikiye  varınca  tariki  mer'adan 
Süveykıye  andan  yine  Babı  Şebekiye  varınca  bin  yüz  yetmiş  zirâi 
mekkîdir  Bu  şahrahlardan  maada  on  iki  sokak  dahi  vardır  Cüm- 
lesi mahallatlar  içredir  Aşağı  suku  sultanîde  olanlar  düz  yerde  vaki 
olmak  ile  kumsaldır  Asla  kaldırım  döşeli  değildir  Ve  cebeller  üzre 
olan  mahallât  sokakları  eniş  yokuş  kayalı  yollardır  Ve  gayet  tahir 
tariki  âmlardır  Ve  bu  şehri  Mekke  içre  sagir  kebir  cümle  yedi  yüz 
kırk  mihrabdır  Amma  cümle  mesacid  ve  medaris  ve  tekye  ve  buk*a 
ve  büyutü  Çaryarı  Güzin  ve  sahâbei  kiram  hanelerinde  olan  mihrab- 
lar  ile  ad  olunub  yedi  yüz  kırk  mihrab  olmuşdur  Amma  salâtı  Cum'a 

eda  olunan  Haremi  Şerifdir  Andan  gayri  yerde  bu  şehir  içre  Cum'a 
nemazı  kılınmaz 

Fi  beyanı  mesacidi  şehri  Mekke 

Evvelâ  mescid  ve  Hazreti  Resulün  Bi*ri  Cübeyri  kurbinde  Mes- 
cidi   Nebi    derler     ziyaretgâhı     nasdır     Ve  Cebeli  Nebi  üzre     Mescidi 


762  EVLİYA  ÇELEBİ 

•  •  

Ömer  ibnül  Hattab  ve  Babül  Acle  (4;=6J\wl')  kurbinde  Cafer  bin  Ebi 
Talib  mevlûdu  olduğu  mescid  Ve  Zokakı  Murfakda  (js^  jl5;)  Hazreti 
Ebu  Bekrin  beyti  mescidi  ve  dükkânı  dahi  bu  mahaldedir  Ve  Hazreti 
Abbas  hanesi  Ve  Cebeli  (İU^-s)  canibinde  Mabedül  Hanid  (ju.i- j.^*)  ve 
ibrahim  Edhemdir  Bu  iki  sultan  bu  mescidde  sakinler  imiş  Ve  Mek* 
ke  içinde  Haccun  (öy^>-)  dağının  mukabelesinde  Mescidül  Hak  (jİ-ia;*^*) 
ve  (o.<;  Aş:-.-)  Bir  alçak  minaresi  vardır  Ve  Müddeada  Mili  Eymen 
kurbinde  Mescidi  Müddea  ve  şehirden  aşağı  Mescidi  Rükûp  Hazreti 
Resaletpenah  Medinei  Münevvereye  hicret  etdükde  bu  mescidden 
binüp  rahı  Mediniye  azim  olduklarıyçün  Mescidi  Rükûp  derler  Ve 
Tendim  (^.ı;)  nam  mahalden  kıbliye  gelirken  Mescidi  Hazreti  Ayişeî 
Sıddika  bir  küçük  mesciddir  Haremi  Şerif  milleri  yolunda  bir  ziyaret- 
gâhı  has  âmdır  Andan  imareti  Hasekiyye  kurbinde  Makamı  Seyyid 
Ahmedül  Bedevi  mescidi  bir  alçak  minareli  cemaati  kesiriye  malik 
mescidi  ruşendir 

Mekkei  Mükerremede  dua  müstecab  olan  yerleri  ve 

makamatı  aliyyeleri  ve  büyutu  şerifelerde  olan 

mescidleri  alettertib  beyan  ider 

Evvelâ  Metafı  Şerif  ve  Mültezem  ve  Mirabı  Rahmetün  Nebi  ve 
dahili  Beytullah  ve  Zemzemi  Mübarek  ve  Hacerül  Esved  ve  Halilul- 
lah  makamı  ve  Kademün  Nebi  ve  Minberi  Resul  dibi  ve  Safa  ve 
Merve  ve  Mes'a  ve  Arafat  ve  Müzdelife  ve  Mescidi  ibrahim  ve  Mine 
ve  Cemreler  ve  Sebir  dağında  Mescidi  Kepş  ve  Mescidi  Hayf  ve  Mes- 
cidi Nahir  ve  Mescidi  Meş'aril  Haram  ve  Mahalli  nüzulü  Surei  Vel- 
mürselât  ve  Beyti  Hadicei  Kübra  Ümmül  müminindir  Mevlûdu  Ne- 
binin sene  25  Hazreti  Resaletpenah  Hadicenin  malile  ve  Müyesser 
nam  gulâmile  Hazret  (e)  refik  olup  Şam  kurbinde  Bosra  şehrine 
ticarete  gidüp  faide  (i)  firavan  ile  Mekkiye  avdetde  Hadicei  Kübra 
kırk  yaşında  iken  Hazretin  menkûhası  olup  bu  Beyti  Şerifde  sakin 
idiler  Ve  bir  makam  dahi  Darı  Hizran  ve  Kubbei  Muhtefi  Hazreti 
Resalet  küffarları  gözüm  görmesin  deyu  bunda  gizlenirdi  Anıniçün 
Kubbei  Muhtefi  derler  Bir  mübarek  makamdır  Ve  Cebeli  Ebi  Kubeys 
ve  Cebeli  Nur  ve  Cebeli  Sebir  ve  Cebeli  Hira  ve  Mescidi  Biat  derler 
bâlâda  memduhdur  Ve  Hazreti  Eba  Bekrin  dükkânı  kurbinde  bir  divarda 
Haceri  Selâm  derler  bir  boz  taşdır  Cümle  huccac  ol  taşa  istilâm  idüp  ziya- 
ret iderler  Bir  mücellâ  ve  münevver  taşdır  Bu  taşı  ziyaret  etmenin  sebebi 
oldur  kim  Hazreti  Resaletpenah  bu  mahalden  ubur  iderken  karşu 
tarafdan  bir  alay    Mekke    müşrikleri    mukabelei    Resule  geldiklerinde 


seyahatin  ÂMES  i  763. 

hemen  Hazreti  Resaletpenah  bu  hacere  Mi\  ö^4-#  I  ^ic  ^^(^Ji  didikde  bi- 
emriUâh  taş  lisana  gelüp  ^.^ı-  ^cuj  diyüp  aldıkda  cümle  münkirin  bu 
sengi  haradan  bu  sadayi  aleyki  istima  idince  tariki  âmdan  tariki 
hassa  girüp  hassülhas  olup  şahrahı  muhammedî  ile  Cenneti  Alâya[l] 
hâlâ  nazargâh  has  âm  bir  hac  (er)  i  gülfamdır  Ve  bu  mahalle  karib 
bu  taşın  mukabelesinde  yine  divarda  hina  olunmuş  bir  boz  taş  vardır 
Cümle  huccac  anı  dahi  istilâm  iderler  Haceri  Fut  derler  bir  çukur 
taşdır  Hazret  bu  taşa  dayanub  mübarek  dirseği  hamire  girer  gibi  gü- 
zer  itmişdir  Bu  mahalden  Hazret  ubur  etmeğe  tereddüd  etdükde  bu 
hacerden  biemriUâh  ^\  j^-^  L  cy  sadası  gelir  yani  Geç  ya  ResuluUah 
demişdir  Andan  Hazreti  Resalet  müşrikin  içinden  selâm(et)ile  ubur 
ider  Anın  içün  bu  taşa  Haceri  Fut  derler  Bu  iki  taşların  hak- 
kında Sa'yi  Faşı  rivayetile  hadisi  sahih  vardır  Ve  Beyti  Hazreti  Abbas 
Bu  dahi  ziyaretgâhdır  Ve  Cebeli  Sebirin  sol  canibinde  Magaretülfeth 
derler  bir  gardır  Hazreti  Ayişei  Sıddika  bu  garda  îtikâfa  girmişdir 
Bazı  sulehayi  ümmet  kimsneler  teberrüken  girüb  ibadet  iderler  Ana 
hâlâ  Sahai  Ayişe  derler  bir  ibadetgâhdır  Ve  Cebeli  Ebi  Kubeys  ve- 
rasında  Cebeli  <-.a-»  derler  bir  münevver  küçük  cebeldir  Cümle  ehli 
siğer  ve  ehli  Mekke  anda  yetmiş  aded  peygamber  medfundur  derler 
Yirmi  nefer  kimesne  olup  ziyaretine  vardık  Amma  alâmeti  binadan 
bir  şey  görmedik  Ancak  bir  kaç  azîm  garlar  var  Babları  mesdud  Bir 
Yasini  Şerif  tilâvet  idüb  yine  Mekkiye  geldik  ve  Mine  hazarı  kurbin* 
de  Mescidül  Icabe  (<*.U^ı  a^^*)  Bu  dahi  icabeti  dua  mahalUidir  Andan 
makamı  Safanm  ensesinde  yokuş  yukarı  güya  Cihangir  yokuşudur 
Ta  Cebeli  Ebi  Kubeysin  zirvei  âlâsında  varınca  sekiz  yüz  adımdır  Ve 
kat  enderkat  biri[2j  üzre  Beyti  Şerife  nazır  olurlardır  Bir  hanesinin 
sutuhu  mafevkındaki  hanenin  havlisi  vaki  olmuşdur  Amma  Cebeli 
Kubeysin  fevkında  büyütdan  ve  âsârı  binadan  bir  şey  yokdur  Bir  ka- 
yalı meydan  yerdir  Bu  mahalde 

Secdegâhı  Hazreti  Enbiya 

Hazreti  Resaletpenah  âlemi  sabavetde  iken  Mekkede  kahtı  azîm 
olup  cümle  kavmi  Kureyş  bu  mahalle  duai  istiskaya  çıkup  Abdül 
Muttalib  Hazretin  seri  saadetin  açup  Ya  Rabbi  Bu  yetim  Muhammed 
Emin  yüzü  suyuna  bize  su  ver  didikde  Hazret  secdeye  vardıkda  bi- 
emriUâh seri  sadetleri  taşa  tesir  etmişdir  Hâlâ  zahirdir  Canibi  erba- 
asın  mihrab  misal  divar  etmişleir  Ziyaretgâhı  enamdır  Ve  iki  rikât  ne- 


[1]  Bağdad  Köşkü  nush  sı  (revane  oluılar) 
[2]  »  »  »  (bin) 


764  EVLİYA  ÇELEBİ 

maz  kılmak  lâzımdır  Ve  bu  secdegâh  mahalde  bir  kaya  icre  bir  âdem 
kaddı  çukur  vardır  Ol  çukur  kayanın  canibi  garbisinde  on  iki  buruca 
münkasim  [1]  kertik  nişaneler  vardır  Her  mahın  gurresi  hilâli  elbette 
bu  merkezlerden  nümayan  olup  asla  tahallüf  etmez  Acib  mucizedir 
Eğer  havada  kesafet  dahi  olursa  Mekke  muvakkileri  vardır  Ol  çukur 
içine  girüp  nazar  itdiklerinde  elbette  nümayan  mahan  ola  düşer  Ve 
bu  mahal  cemii  ehli  Mekkenin  ârâmgâhı  ve  mesiregâhı  yerdir  kim 
cemii  şehri  azîmi  Mekke  kadim  yedi  dere  içre  nekadar  imarat  hayrat 
büyutat  var  ise  ferden  ferda  nümayandır  Ve  nekadar  vasi  şehri  azîm 
idüği  bu  mahalden  malûmdur  Ve  bu  mahalde  bir  deyri  harb  vardır 
Amma  hâlâ  sarnıcı  mamurdur  Cebeli  Kubeysin  ta  zirvei  âlâsından 
nüzul  iden  matarı  rahmet  bu  deyrin  sahrıcına  dahil  olur  Bu  cebelin 
şimaline  yüz  adım  yokuş  aşağı  gidüp  bir  püşte  üzre  âsitanei  Şeyh 
İsmail  bir  azîm  tekyedir  Yetmiş  seksen  nefer  kimesne  fukarası  vardır 
İki  kubbe  yanyana  inşa  olunmuş  bir  kubbe  içre  kendüleri  medfundur 
Sahâbei  Resulullahdandır  Ve  garba  nazır  bir  kapusı  taşrasında  müsa- 
firhane  hücreleri  var  Bazı  huccac  ve  ehli  Mekke  bu  tekyeye  gelüp 
şehri  temaşa  iderler  Zira  bu  dahi  bir  püştei  âli  üzre  vaki  olmuşdur 
Cümle  şehir  payi  tahıtda  nümayandır  Bu  tekyeden  şimale  beş  yüz 
adım  Emine  Hatun  deresine  nüzul  idüp 

Evsafı  saadet  hanei  Emine  Hatun  yani  Ümmü 

Hazreti  Resulü  Emin 

Bizzat  Hazreti  Resaletpenah  Iskenderi  Zülkarneyn  vefatı  tarihinden 
sonra  sene  882  de  saadet  rahmi  maderden  müştak  olup  vücudu  na- 
zenini dünyaya  kadem  basdığı  dem  mevsimi  Nisanın  yirmisinde  mahı 
Rebiülevvelin  on  ikinci  gice  isneyn  gicesi  zuhure  geldikde  âlemi 
münevver  kılup  vechi  arzda  cemii  esnamlar  sernigûn  oldular  Ve 
cümle  ateşgedeler  sönüp  Takı  Kesra  ve  kubbei  Ayasofya  ve  Kızıl 
Elma  kubbesi  ve  cümle  deyri  dünya  deyyarı  bir  diyarda  kalmıyup 
münhedim  olup  bu  beyti  şerifi  üzre  bir  yeşil  bulut  sayeban  oldu 
Ta  müddeti  medide  altmış  üç  sene  ömrü  nazezînlerinde  ol  bulut 
Hazreti  Resalet  üzre  sayeban  idi  Her  ne  canibe  müteveccih  olsa  ol 
ebri  ahzar  bile  revane  olurdu  Hazretin  sayesi  zemine  düşmezdi  İllâ 
bârânı  rahmet  nazil  olsa  Hazreti  Resaletin  fermanile  ol  bulut  bir 
tarafa  durup  Hazreti  Resul  matarı  rahmete  müstagr(ak)  olup  yine 
emirleri  ile  ol  ebr  re'si  Resul  üzre  berkarar  olurdu  Şeyh  Mehemmed 
Ibni  Ishak  kavli  üzre  Hazreti   Adem  Nebiden  zemanı  vilâdete  gelince 

[1]      Böyle   harekelenmiş  (<--i'..») 


SEYAHATNAMESİ  76S 

6750  sene  olmuşdur  Ve  Nuh  Nebiden  vilâdeti  basaadete  gelince 
4490  sene  olmuşdur  Ve  Hazreti  Ibrahimden  vilâdeti  gelince  38270  [1] 
sene  olmuşdur  Hezreti  Musâdan  vilâdete  gelince  3300  sene  oldu 
Ve  Hazreti  Davuddan  vilâdete  gelinde  1200  sene  olmuşdur  Ve  Is* 
kenderden  vilâdete  gelince  882  sene  olmuşdur  Ve  Hazreti  Isadan 
vilâdete  gelince  600  sene  olmuşdur  Kavli  sahihdir  Ve  tevarihi  kadimi 
Kababıta  ve  tevarihi  Yunaniyanda  ve  tevarihi  Yanuvanda  böyle  tah- 
rir olunmuşdur  kim  tevarihi  muteberelerdir  Ve  bu  Beyti  Şerif  Haz- 
retin  validesinin  milki  mevrusu  idi  Valideleri  Veheb  binti  Eminedir 
Hazretin  süd  validesi  Beni  Sa'd  kabilesinden  Halime  Hatundur  Haz- 
reti Resalet  ve  Hazreti  Hamza  ve  Ebu  Salma  bin  AbduUahül  Mah- 
zumî  ve  Abdullah  bin  Hacş  Esseyidî  Bunlar  cümle  Hazret  ile  Halime 
Hatundan  süd  emüb  süd  karındaş  olmuşlardır  Ve  Hazreti  Resaletpe- 
nahm  pederi  Abdullah  Ibni  Abdül  Muttalib  bin  Haşim  bin  Abdi 
Menaf  bin  Kusay  bin  Kilâb  bin  Murre  bin  Kâ'b  bin  Luvi  bin  Galib 
bin  Fehr  bin  Malik  bin  Ennazırdır  Ve  bunlar  cümle  kabaili  Kureyşin 
emirleri  idi  Yimi  sekizinci  atada  Hazreti  Ismaile  yirmi  dokuzuncu 
atada  Hazreti  ibrahim  aleyhisselâm  bin  Azere  müntehi  olur  Hazreti 
Resaletpenah  6  seniye  baliğ  iken  pederleri  Abdullah  bin  Abdül 
Muttalib  Şamî  Cennetmeşama  ticarete  gidüp  gelirken  Medine 
kurbinde  Darüttabia  (^.jUHjb)  nam  mahalde  merhum  oldu  Müddeti 
ömürleri  sene  25  Ve  valdeleri  Emine  Hatun  ehlinden  itikal 
iden  malı  taleb  içün  Mekkeden  Hazreti  Resul  ile  Mediniye 
geldikde  Hazret  altı  yaşında  idi  Pederi  miras (ı)  alup  validesi  ile 
Mekkiye  gelirken  Ibni  Yemam  nam  mahalde  validesi  Emine  Hatun 
dahi  merhum  olup  Hazret  yedi  ya§ına  baliğ  idi  Anadan  dahi  yetim 
kalup  validesi  akrabaları  Emine  Hatunun  na'şın  Mekkiye  getürdiler 
Bir  rivayetde  anda  defn  idüp  Hazreti  Resalet  badelhicre  Ebu  Enam 
{f.\j'\  xO  nam  mahalden  validesi  cesedin  çıkarup  Baki'de  defn  etdi  derler 
Badehu  validesi  akrabaları  Hazret(i)  Mekkiye  malile  götürüp  Abdül 
Muttalib  Hazretin  dedesidir  Hazreti  ana  teslim  iderler  Badehu  kik 
yaşında  Hazreti  Resalete  nübüvvet  geldikde  validesinden  intikal  iden 
hane  ki  Hazreti(n)  rahimi  maderden  müştak  olduğu  bu  mezkûr  Beyti 
Şerifin  Akil  bin  Ebi  Talibe  hibe  idüp  kendileri  Hadicei  Kübranın 
hanesine  nakl  ider  Müruru  eyyam  ile  Akil  hazretlerinin  varisleri  bu 
beyti  lâtifi  Haccac  Yusuf  Zalime  validesi  Hizaran  Hatun  hacca 
geldikde  bu  hanei  Resul(ü)  Haccac  varislerinden  iştira  idüp  Elmelikül 
Muzaffer  Şemseddin  Yusuf  <x-J\Us^  muhabbeten  liResulü  bu  mescidi 
dahi  tevsi  idüp  nemaz  kılanlar  hayır  dua  iderler 

[1]    Bağdad  Köşkü  nüshası  (3070) 


766  £VLİYA  ÇELEBİ 

Eşkâli   cürmü   Beyti  Resulü   Kerim 

Emine  deresi  içre  bir  kurgum  örtülü  bir  kubbei  âlidir  Canibi 
şimale  nazır  bir  kapusı  var  On  kademe  taş  nerdüban  ile  nüzul  olunur 
bir  çukur  yerde  vaki  olmuş  bir  kubbei  münevveredir  Bu  kapudan 
aşağı  bir  küçük  çarkûşe  haremi  vardır  Oldahi  kubbe  altındadır 
Andan  içeri  bir  kapu  dahi  âsitanei  saadet  kapusıdır  Bu  kapu  şark 
canibe  mekşufdur  Andan  içeri  serapa  ibrişim  haliçei  zîkıymetler  ile 
döşelidir  Ve  bir  meydanı  muhabbetdir  kim  beş  yüz  âdem  alur  Hayli 
vasi  mescidi  zibadır  Ve  kubbei  eflâke  serçekmiş  zer  enderzer  nakşi 
bukalemun  kubbei  nilgûndur  Ve  meydanı  muhabbetde  ta  kubbenin 
vasatında  minber  külahı  misal  bir  alçak  sivri  kubbei  pürnur  vardır 
Canibi  erbaası  diba  ve  şiyb  ve  zerbaf  ile  mestur  kubbecikdir  Ve  bir 
küçük  kapusı  var  Serapa  zer  enderzer  murassa*  ve  musanna' dır  Ve 
küflü  dahi  selef  padişahlarının  hayratından  bir  mücevher  kiliddir 
Bu  kapunm  dibinde  ibrişim  seccade  üzre  bir  muhteşem  huddamı 
Beyti  Resul  oturup  huccacı  züvvar  vardıkda  cevahir  miftahile  babı 
şerifi  küşade  kılup  ehli  ziyaret  bu  duai  tilâvet  ider  Ziyaret  ider 
Bizzat  Hazreti  Resalet  rahmi  maderden  müştak  olduğu  mahalde  bir 
sarı  çukur  taşı  mübarek  içine  komuşlar  Vücudu  şerifi  ol  haceri 
safraya  tesir  etmişdir  Bir  hayli  çukurdur  İçine  bir  âdem  vüs'at  üzre 
murabba  otursa  mümkindir  Ve  bu  sengi  mubarekenin  hafrinde  leb 
berleb  gülâb  ve  kâfurî  ve  mâi  kâdi  ile  pürdür  Cümle  züvvar  gelüp 
bu  gülabdan  yüzlerine  sürerler  Ve  cümle  huddamlar  zeri  halisden  ve 
sîmi  ebyazdan  mücevher  buhurdanlar  ile  öd  ve  ambere  müstağrak 
idüp  bu  kubbei  pürenvarın  içinde  cemii  züvvann  dimağı  muattar 
olur  Hattâ  Heseyin  paşa  efendimiz  bir  saat  kâmil  alev  ber  alev  amberi 
ham  ihrak  idüp  kubbe  içi  rayihai  tayyibe  ile  malâmal  oldu  Bu 
haceri  mehdi  Resulü  pus  etmeği  muhabbeten  cayiz  görmüşlerdir  Ve 
bu  kubbe  içinde  gûnagûn  musanna'  ve  mücevher  avizeler  ve  zîkıymet 
kanadiller  vardır  Her  şeb  çıragan  olup  nurun  alânur  olur  Ve  bu 
makamın  sağındaki  köşede  divara  muttasıl  heşeb  levhadan  bir  küçücük 
musanna*  minber  vardır  Amma  gayet  küçükdür  Bir  sabi  çıksa  ancak 
berkarar  olur  Ve  bu  kubbenin  solundaki  bucakda  bir  yeşil  taşlı 
küçük  mihrab  vardır  Herkese  bu  mihrabda  iki  rikât  nemaz  kılup 
hukuku  valideyn  içün  dua  eylemek  lâzımdır  Ve  bu  kubbenin  canibi 
erbaasında  divarlarda  her  hattatı  kâmilin  ve  her  uşşakı  âmilin  gûna- 
gûn kıt'aları  ve  kasayidleri  ve  (-viso^-j  j^ -iS\V»  a1>  v)  resimleri  ile  tezyin 
olunmuşdur  Ve  hakirin  de  Karahisarî  tarzı  bir  ismi  muhammedî  f.M-Ji<ac 
hattı  asarımız    vardır    Ve    bu    kubbenin    şimalinde    iki    âdem    kaddi 


SEYAHATNAMESİ  767 

bâlâda  tuc  pencereler  vardır  Bazı  âdemler  tarîki  âtndan  geçerken  bu 
pencerelerden  aşağı  âsitane  içine  nazar  idüp  hayır  dua  ile  ubur  iderler 
Zira  bu  âsitane  tariki  âm  üzre  vaki  olmuşdur  Ve  bu  mescidi  şerifin 
bir  şerifeli  kârı  kadim  minaresi  vardır  Bayağı  camidir  Amma  cum*a 
kılındığı  malûmum  değildir  Zira  minberi  gayet  küçükdür  Ve  bu 
şehirde  Haremi  Şerifden  gayri  cum'a  kılınmadığı  malûmumdur 
vesselam  Andan  şimale  Kuymcular  çarşusu  içinde 

Ziyaretgâhı  beyti  Hazreti  Fatımatüz  Zehra 

Hazreti  Resalet  validesinden  intikal  iden  hane(i)  mevlûdun  Akile 

hibe    eyledikde    Hadicei  Kübra    ile    bunda    sakin  olurdu     Ve    Hazreti 

Fatıma  Hadicei  Kübradan  bu  hanede  mütevellide  olup  Hicretin  ikinci 

eenesinde    izdivacı  Ali  ba  Fatıma  Hazreti  Ali  yirmi  yaşına    baliğ  idi 

Hazreti  Fatıma  on  sekiz  yaşına  baliğa  idi     Zifaf  surları  Medinde  vaki 

olmuşdur    Badelfethi    Mekke    bu    beyti  şerifi    Hazreti  Resalet    Hazreti 

Fatımiye    hibe  idüp    Hazreti  Ali  ile    bunda    sakin  olurlardı     Bu  beyti 

şerif  dahi   yol  üzre    vaki  olmuşdur     Üç  kıt'a    kubbei  âlidir     Ve  şarka 

mekşuf    bir    kapusı    vardır     Bu    kapudan    içeri    on    iki    kademe    taş 

nerdüban  ile  nüzul  olunur     Kubbeleri  beyaz  kireç  ile  puşide  ve  yeşil 

nühası     has  alemleri  var    Ve  bir  küçük  havlusu  var    Ve  bu  havlinin 

canibi  kıblesinde    bir  sofa  üzre  mescidi  var    Kârı  kadim    mihrabı  var 

Bu    mescid    dahi    kireç    ile    mesturdur    Amma    minaresi    yokdur    Ve 

kubbei  âlinin  birinde  İmam  Hasan  ve  İmam  Hüseyn  tilâvet  itdükleri 

Kelâmı  İzzetleri  bir  güne  rahleler  üzre  hâlâ  hazırdır  Ve  rahleler  dahi 

olzemandan  beru  olan    rahledir  derler     Bu  kubbei  gûnagûn    haliçe(i) 

ibrişim  ile    mefruşdur    Ve    bu  kubbiye  muttasıl    beyti  Hazreti  Fatıma 

seramed    bir    kubbei    musanna*dır     Ve    cümleden    vasi    kubbedir     Bu 

dahi  Kaya  Sultan  merhumenin  hayratı  ki    zîkıymet  ibrişim  halice  ile 

döşenmişdir     Lâkin    çukur    yerde    vaki    olmak    ile    canibi    erbaasında 

pencereleri  yokdur  Amma  deri  divarınm  canibi  erbaası  kâşi  nigârhanei 

Cindir     Ve    doUablarında    malâmal    Eczayi    şerif    ve    Kelâmı    Kadim 

vardır    Bu  doUablardan    mafevki    gûnagûn  billur    ve  necef    ve  moran 

münakkaş  camlardır  Ve  bu  kubbei  âlinin  ta  ortasında  minber  kubbesi 

misal    bir  sivri  kubbecik  vardır    Cümle    diba    ve  zerbaf  ile    puşidedir 

Hazreti  Fatıma    bu    kubbede    müştakka    olmuşdur     Ve    bu    kubbeler 

içinde    gûnagûn  kanadiller    ve    şem'idanlar    vefmaslûbatlar    ile    tezyin 

olunmuşdur  Her  leylei  cumbada  ehli  Mekkenin  sahibi  sülük  meşayihleri 

gelüp     tevhid    tezkir    iderler     Ve    her  sene     mevlûdu    Fatıma     iderler 

Hasılı  kelâm  ziyaretgâhı  has  ve  âmdır  Ve  Hazreti  Resaletin  validesi 
hanesine  karib 


768  EVLİYA  ÇELEBİ 

Beyti  Hazreti  Ali  ibni  Ebi  Talib  '<-^<^\^;.j 

İki  kubbeli  bir  küçük  mesciddir  Ve  bir  küçük  hareminde  bir  azîm 
nabıka  i^}')  dirahti  vardır  Bunun  dahi  beyti  Fatıma  misal  minaresi 
yokdur  Ve  sağ;  tarafdaki  kubbe  içinde  yine  minber  külahı  gibi  levha 
münakkaş  bir  sivri  kubbecik  vardır  Serapa  bu  dahi  zerbaf  ile  mes- 
turdur Anın  içinde  Hazreti  Ali  ibni  Ebi  Talib  mevlûdu  nebinin 
sene  36  tarihinde  vücuda  geldi  Sene  36  tarihinde  Muaviye  bin  Ebi 
Süfyan  ile  hilâfet  hususunda  azîm  cek  cidalleri  olması  sebebile  Me- 
dineden  Kufiye  hicret  idüp  anda  sakinler  idi  Bilâdı  İrakda  namı 
şeriflerine  a^^j '^üi,.jr_)iW ^ı  j.»  ^^c  ^ji«]i-o!»jl-.»  didiler   (Mesnevi) 

Evci    ihsan  ü  mekremet    bedir 
Vali  i  din  ü  âli  kadir 
Yar  rabi'dir  Aliyyi  Veli 
Mûşkili  din  bununla  oldu  celi 
Senedi  mesnedi    açup  oldur 
Vazıı  sofra  ü  fütûvvet  oldur 

m 

ihtida  hilaf etieri  sene  35  de  emirülmüminîn  oldu  Ve  müddeti 
hilâfetleri  sene  3  ve  şehr  9  oldu  Ve  tarihi  şehadetleri  Fi  sen  40 
Ba*d  Hicretünnebeviyye  ve  müddeti  ömürleri  63  oldu  Bedesti  Abdur- 
rahman  ibni  Mülcem  nam  şaki  Küfe  camiinde  ibadet  iderken  alelgafle 
şehid  itdi  -uic^ı;?-^  Ulu  âsitanei  kadimdir  Cümle  Acem  huccacı  bu 
hanei  lâtifi  ziyaret  etmeseler  hacları  nakıs  olur  Bu  âsitanenin  hud- 
damlarına  Acemler  çok  ihsan  etdıklerinde  gayet  müzeyyen  ve  pak 
mescidi  şerifdir  Ve  bu  âtitanenin  şimalinde  ücyüz  adım  baıd 

Beyti  Hazreti  Eba  Bekri  Sıddik  ibni  Ebi  Kohafe 

Hazreti  Resulün  vilâdetinden  2  sene  sonra  bu  beyti  atikde  Hazreti 
Eba  Bekr  jiJ^j-  j^  vücuda  geldi  Bir  küçük  kubbedir  içinde  nesli 
Sıddik  bir  hatun  sakindir  Havlisinde  bir  nahak  dirahti  vardır  Ve 
şehri  Mekkenin  canibi  cenubunda  Cebeli  Ömer  karbinde 

Beyti  Ömer  ibnül  Hattab 

Gayet  küçük  hanedir  Hazreti  Ömer  bunda  mevlûdu  Nebinin 
sene  3  tarihinde  vücuda  geldi  Bu  hanei  sonra  mübarek  desti  şerifile 
çamur  yoğurup  bina  etmişlerdir  Hâlâ  mamurdur  içinde  âdemler 
sakindir  Mescidi  Ömer  [1]  Bu  cebelden  dahi  şehri  Mekke  dürüst 
temaşa  olunur  andan 

[1]   Bağdad   Köşkü  nüshası  (  üzredir  Amma  cemaati  yokdur). 


SEYAHATENÂMSÎ  769 

Beyti  Hazreti  Osman  «^^^üi^^j 

Balîg  iken  Hazreti  Osman  vücuda  geldi  Hâlâ  mamurdur  Ve 
içinde  âdem  sakindir  Bu  beyti  şerifde  Hafaza  binti  Hazreti  Ömer 
ve  Zeyneb  binti  Huzeymei  Omer[lJ  olurlardı  Ve  Hafaza  binti  Hazreti 
Ömer  hafızai  Kur'an  idi  Hazreti  Osman  Camiül  Kur'an  bu  Hafaza- 
dan  Kurbanı  azîmi  cem  idüp  Kıraati  Hafaz  denmesinin  aslı  oldur 
Ve  Babı  Abbasda 

Beyti  Hazreti  Abbas 

Hâlâ  harem  divandır  Ve  Babı  Nebide 

Beyti  Hazreti  Ayişe  Sıddika 

Ümmül  müminindir  Hazreti  Eba  Bekir  alâtariküccihaz  Hazreti 
Ayişiye  varub  (verüp)  Hazreti  Resalet  ile  bu  beyti  şerifde  sakin 
olurlardı  Ve  Babı  Şeybe(de)  dahi  Kâ^be  bevvabı  Beyti  §eybe  idi  Süleyman 
Han  arasında  Haremi  Şerife  zam  olunup  Babı  Şeybe  derler  Ve  Babı 
Ummehanî  dahi  Beyti  Resuldür  Bu  Beyti  Şerifde  Hazreti  Ummehanî 
ile  sakin  idi  Miraca  bu  beytden  uruc  itdükleri  muhakkakdır  Süley- 
man Han  ında  bu  dahi  babı  lâtif  olup  hâlâ  Babı  Ummehanî 
derler  Ve 

Beyti  Ebi  Süfyan 

Oğlu  bu  beytde  mevlûdu  Nebinin  sene  34  tarihinde  vücuda 
geldi  Ve  j^^ût^SU-  dahi  Muaviye  ile  bu  beytde  bir  günde  müştak  oldılar 
Ve  hammamı  Nebi  kurbinde 

Beyti  Enes  bin  Malik 

Bir  küçük  kubbesiz  hanedir  içinde  Mekke  huddamları  sakin  olur  Ve 

Beyti  Abdi  Menaf 

Hazreti  Resalet  penahın  ceddi  âlâlarıdır  Dedesi  Abdül  Muttalib 
dahi  bunda  sakinler  imiş  Amma  mesacid  misal  mihrabı  yokdur  Ve 
buna  karib 

Beyti  Hazreti  Zübeyr 

Bir  köşesinde  sebil  hane  vardır 


[1]  (Sakin)  kelimesi  eksik. 

Evliya  Çelebi  9  —  49 


770  EVLİYA  ÇELEBİ 

Beyti  Hazreti  ismail  ^iJuJ^ 

Bu  beyte  dahi  Ebu  Süfyan  malik  oldu  Bu  beyti  şerifde  Hazreti 
ismail  Mekke  kavminden  bir  kız  alup  evlâd  ensab  sahibi  oldu  Ol 
asırda  Mekke  kavmine  Beni  Cürhüm  derlerdi  Evvel  Yemenden  gelüp 
Mekkede  mütemekkin  olmuş  bir  kabile  idiler  Hazreti  İsmail  bunlar- 
dan alduğı  gızdan  bir  evlâd  hasıl  olup  zürriyetine  Mütearribe  didiler 
ihtida  lisanı  arabî  Hazreti  ismail  evlâdı  istima  olunup  şöhret  buldu 
Hazreti  ismail  ve  babası  Hazreti  ibrahim  lisanı  arabî  tekellüm  iderler 
Hattâ  Cenabül  Bari  tarafından  Hazreti  Ibrahime  nazil  olan  suhuflar 
cümle  lisanı  arabî  üzre  nazil  olurdu  kim  lisanı  Hakdır  Bazı  lügatleri 
farsî  lisanı  üzre  vaki  olmuşdur  Bazı  müfessirîn  lisanı  farsî  ve  parsî 
ve  gazi  lisanı  iberîdir  didiler    Hattâ   ^^c  uj  Uc  ^uı^-.  ^lîij^j  jL  {J!m\jk^  jâ) 

Ve  bazı  müfessirîn  lisanı  farsî  ehli  Cennet  lisanıdır  demişler  Hattâ 
Müftiyyüssakaleyn  Kemal  paşa  zade  Ahmed  Efendi  (Hadisi  Şerif) 
<jjj'i  Â^^liJtj  ;-.j«j\<i-\jâ.ı  o\Ji  }f\  buyurmuşlar  Ve  Hazreti  Resalet  penah 
lisanı  parsî  tekellüm  etmişlerdir  Farsî  ve  parsî  ve  gazi  dahi  derler 
Zarif  ve  lâtif  lisanı  nazifdir  Ve  lisanı  iberî  ile  müşterek  olduğundan 
lisanı  kadimidir  Amma  lisanı  arabî  gibi  fesahat  ve  belâgatli  lügati 
kesiresi  yokdur  Zira  Kelâmı  Kibriya  olan  yirmi  dokuz  aded  hurufu 
tehecciden  lisanı  farsîde  sekiz  aded  huruflar  yokdur  Anıniçün  lisanı 
farsî  arabî  gibi  lügati  kesire  değildir  \.\sam  farsîde  istimal  olmıyan 
huruflar  bunlardır  (Beyit) 

Yok  sekiz  harf  ehli  fürsün  dillerinde  bîhilâf 
Sa  ü  ha  il  sad  û  dad  ü  ta  ü  za  u  ayn  ü  kaf 

Amma  lisanı  farsîde  dört  harf  ziyadedir  Evvelâ  pa  ja  ça  na  Gerçi 
lisanı  farsî  zarif  ve  şirinzebandır  Amma  lisanı  arabî  hakkında  Kurbanı 
Azîmde  belisanı  arabî  mubîn  Ayeti  nazil  olmuşdur  Ve  fesahat  ve 
belagat  ehli  Mekke  ve  Yemene  mahsusdur  Amma  hâlâ  lisanı  iberî 
Berberistanda  ve  Foncistanda  ve  Kırmankda  (jîUj)  ve  Baganski  {^^ii) 
vilâyetlerinde  istimal  olunur  Ve  bu  zikrolunan  bilâdlar  Mısır 
ceziresinde  Hattı  istivada  vaki  olmuşdur  Hazreti  İdrisin  ve  Haz- 
reti Kaffakın  sakin  olduğu  sevad  Asvandır  Cümle  halkı  üryan 
ve  siyah  çerde  kavimdir  Cümlesi  lisanı  iberî  tekellüm  iderler  Hattâ 
Hazreti  Kaffah  anlara  ba's  olundukda  bu  şiir  anların  kelâmı  dürer- 
barlarıdır 


SEYAHATNAMESİ  771 

Şiiri    Hazreti   Kaffah  Aleyhisselâm 

Jaji  beriji  jeriji  (sen  bu  cihana  gelmediyen) 
Jolo  bend  ha  jom  jebji  (maderi  rahme  girmediyen) 
Haba  jijem  şem  jibji  (arş  ve  kür  s  i  olunmadan) 
Şat  jesim  jet  jibji  (oldu  nasib  yazdı  kalem) 
Ham  jud  johuj  dujba  (Ham  babası  Nuha   Tufan) 
Beşat  şurab  jedı  jujiba  (oldu  azab  buldu  eman) 
Hoj  rivaji  zis  nida  (Nuha  beli  diyen  lisan) 
Felaj  riba  felariya    (Kurtuldular  kurtuldular) 

Bu  makule  elfazı  tumturak  vilâyeti  Berber istanda  Dunkala  (i^i**) 
şehrinde  ve  Sennare  (cjV^)  ve  Kaffan  (oUî)  şehrinde  (Jl^\  ğ.^»j)  şehrinde 
gayet  ziyade  istimal  olunur  Amma  Mekkei  Mükerreme  gavazileri  dahi 
leylei  zifafda  ve  suru  hitanda  def  kudüm  ile  raks  idüp  ûiJ*^^  vezni 
üzre  ebyat  eş'arları  hüsnü  savt  ile  âgaze  iderler  Hakir  sual  itdikde 
Lisanı  iberîdir  didiler  Amma  efvahı  nasda  tekellüm  olunmaz  Ancak 
Hazreti  ismail  evlâdı  beri  lisanı  arabî  ruyi  arzda  şayi  olmuşdur  Anın- 
içün  ehli  Mekke  fesahat  ve  belagat  üzre  lisanı  iberîyi  tekellüm  ider- 
ler Ve  cemii  Arab  Urban  içinde  ehli  Mekkiye  Mütearribe  ve  Beni 
Cürhüm  derler  Ve  Hazreti  Resalet  bu  ehli  Mekkiye  dua  idüp  malı 
ganayime  malik  oldılar  Amma  kanaat  sahihleridir  Kâ'bül  Ahbar  haz- 
retleri ehli  Hicaz  hakkında  buyurmuşlardır  kim  cJU»  j\M  Lü»  .uıiju  J\s 
di-  lı  c*frUJ\  dimişlerdir  Hakikatülhal  kanaatleri  kemalindedir  Ve  gına- 
ları ticaret  ile  ve  tarafı  sultanîden  surre  ve  atıyye  iledir  Mekke  ve 
Mine  şehri  içre  kat  enderkat  sarayı  âliler  bina  etmişlerdir  kim  misli 
bir  şehri  azimde  yokdur  Amma  seyir  temaşa  ve  ziyaret  itdiğimiz  bu 
bâlâda  evsafı  tahrir  olunan  hanedanlardır  kim  cümle  yüz  kırk  altı 
beyti  şerifelere  varup  ziyaret  idüp  bazısında  ikişer  rikât  nemaz  kılup 
selefde  sakin  olan  sahâbei  kiramlar  ruhiyçün  birer  fatihai  şerif  tilâ- 
vet idüp  sevabların  ruhu  şeriflerine  hibe  idüp  kesbi  aşinalık  itdik 
Huda  kabulü  dergâh  ide  Ve  şehri  Mekke  içre  bu  büyutu  âliler  ve 
sarayı  valilerden  maada  ağniya  ve  fukara  ve  zuafa  haneleri  cümle 
kârgir  bina  ve  sutuhları  kireç  ile  mestur  hanelerdir  Bunlardan  maada 
şehri  azımı  Mekke  içre  ve  Haremi  Şerifin  canibi  erbaasmda  cümle 
yüz  yetmiş  altı  medresedir 

Evsafı  medresei  şehri  Mekke 

Cümleden  binayi  alili  Haremi  Şerifin  canibi  erbaasında  olan 
Icırk  medresei  azimlerdir  ki  zikrolunur    Evvelâ    Medresei  Babı  Selâm 


772  EVLİYA  ÇELEBİ 

ve  Medresei  Sultan  Kayıtbay  ve  Medarisi  Erbaa  binayi  Süleyman 
Han  ve  Medresei  Selimiyye  ve  Medresei  Muradiyye  ve  Medresei  Me* 
hemnıediyye  ve  Medresei  Hasekiyye  ve  Medresei  Barkukıyye  ve  Med' 
resei  Fereciyye  ve  Medresei  Gavriyye  ve  Medresei  Babı  Ziyad  ve 
Medresei  Davudiyye  ve  Medresei  Ibrahimiyye  ve  Medresei  Basıtıyye 
ve  Medresei  Ömeriyye  ve  Medresei  Ümmehaniyye  ve  Medresei  Emiri 
hacciyye  ve  Medresei  Sakka  başı  ve  Medresei  Surre  Emini  ve  Med- 
resei Şeyhülharem  ve  Medresei  Sokollu  Mehemmed  paşa  ve  Medresei 
Sinan  paşa  Bu  medreselerin  çoğu  Süleyman  Han  asrında  mimar 
Sinan  Ağa  binasıdır  Dersâmlarına  ve  talebelerine  ve  bevvablarına 
vazifei  muayyenleri[l]  müslimîn  Mekkiye  geldiklerinde  bu  medreselere 
gelüp  meks  idüp  mihman  ve  şem'iyyeleri  ve  mürettebleri  alettertib 
vâsıldır  Ve  şehri  Kâ'be  içre  yetmiş  sekiz  tekyei  meşayihi  kibar  vardır 
Cümlesinde  müsafirîn  ve  mücavirin  ile  malâmaldir  Amma  cümleden 
Muallâda  âsitanei  Hazreti  Mevlâna  bir  bağı  irem  misal  bir  ferahfeza 
mevlevîhanedir  kim  simaı  safahanesi  ve  müteaddid  fukaralar  höc- 
releri  ve  cabeca  gül  gülistan  içre  maksureleri  ve  fıskıyye  ve  havuz: 
ve  selsebil  ile  müzeyyen  bir  mesiregâh  ârâmgâh  bir  makamı  hankah* 
dır  Cümle  zurafayi  Mekke  ve  erbabı  maarif  şehri  Bekke  zarifleri  bu 
mecma'hanede  cem  olup  zevk  safa  idüp  âyini  Mevlâna  iderler  Bu 
âsitanei  derviş  Mehemmed  Hindii  Lâhorî  kendü  malile  bina  idüp 
Konyada  Mevlâna  zade  Çelebi  Efendiler  iznile  şeyh  olmuşdu  Amma 
zemanı  seyyahatimizde  vâız  ve  nasıhı  Gemci  Ali  Ağa  zade  Ferhad 
Çelebi  seccadenişin  şeyh  idi  Mağzı  Kur'an  olan  Mesnevi  ve  manevî* 
de  tekmili  f  ünün  idüp  âlimi  tasavvuf  gavvası  berri  bahri  maarif  zatî 
şerif  idi  Hattâ  serdarı  muazzamımız  olan  veliyyiniam  Hüseyin  paşa 
hazretleri  efendimiz  derya  misal  askeri  islâm  ile  Mekkei  Mükkerre- 
miye  teşrif  buyurduklarında  şeyhi  mezkûr  paşa  hazretlerin  hıyabanı 
mevlâhaniye  davet  idüp  cümle  iç  huddamlarile  anda  meks  idüp  tek* 
yenin  haricinde  cetri  mulâmmala  tınnab  tınnaba  kurılub  sair  huc- 
cac  ve  asakir  dahi  haymei  hargâhları  ile  birunu  vadii  Ebtahda  yirmi 
gün  yirmi  gice  meks  idüp  mezkûr  şeyh  ile  sohbeti  has  olundu  Gaye- 
tülgaye  mamur  âbâdan  tekyei  uşşakan  mevlevîhanei  mecmaül  irfan 
ve  cayi  ferahı  can  tekyei  dervişi  cihandır  Ve  Mısır  çarşusı  başında 
Hasekiyye  imareti  civarında  âsitanei  Şeyh  Abdülkadirül  Ceylânı  kâr- 
gir  binayi  metin  tekyei  azimdir  Ayende  ve  revendiye  nimeti  meb- 
zuldür Ve  Şam  çarşusu  kurbinde  Şeyh  Ali  tekyesi  ve  Baba  Horasanı 
tekyesi  ve  Hind  padişahlarından  Celâleddini  Ekber  tekyesi  tariki  ka» 
diride  mamur  âbâdan  tekyedir  Cümle  fukarayi    Hindi  anda  sakinler* 

[1]  (Huccacı)  kelimesi  eksik. 


SEYAHATNAMESİ  773 

dir  Ve  Hasanür  Rai  tekyesi  ve  Seyyid  Ahmedül  Bedevi  tekyesi  ve 
Nakşibend  Bahaüddin  tekyesi  ve  İbrahim  Desavkî  tekyesi  ve  Hacı 
Bektaşi  Veli  tekyesi  ve  Cebeli  Ebi  Kubeysin  ta  zirvei  âlâsının  canibi 
şimalîsinde  Şeyh  İsmaili  Celvetî  tekyesi  bâlâda  evsafı  tahrir  olunmuş 
bir  cihannüma  tekyei  ibretnüma  bir  âsitanei  dilküşa  bir  tekyedir 
Andan  tekyei  AbduUahı  Celvetî  zemanı  kadimde  imam  Hasan 
hazretlerinin  hanei  şerifi  imiş  Ve  hâlâ  hayatda  olup  sohbeti  şerifi  ile 
müşerref  olup  duaji  hayır  senaları  ile  şerefyab  olduğumuz  Eşşeyh  Ab* 
durrahamanı  Mağribî  hazretleri  kendi  saadet  hanelerin  tekye  inşa  idüp 
mezhebi  malikîde  keşif  keramet  sahibi  bir  mürşidi  merdi  kâmil  ve  âlim 
ve  âmil  kimesnedir  Ve  bu  şehri  Mead  içre  cümle  elli  üç  vekâledir 
Her  biri  kaPa  misal  kat  enderkat  hanlardır  Vekâle  tabir  iderler  Her 
birinde  yüzer  ikişer  yüzer  höcereleri  var  Akalimi  seb'anın  huccacları 
ve  tüccarları  bu  vekâlelerde  mihman  olub  cemii  zîkıymet  cevahir 
makulesi  bulunup  bîkıymet  beyiü  şira  olunur  Cümleden  Şam  vekâ- 
lesi  ve  Hâleb  vekâlesi  Irak  vekâlesi  ve  Hind  vekâlesi  ve  Yemen  vekâ- 
leşi  ve  Habeş  vekâlesi  ve  Mısır  vekâlesi  ve  Cidde  vekâlesi  Bu  han- 
lardan maada  nice  bin  haneler  vardır  kim  huccac  zemanında  sahihleri 
icare  ile  verüb  huccac  züvvar  ile  malâmal  olur 

Evsafı  imarethayi  Mekkei  Mükerreme  Evsafı  uyunu 
çeşmesarı  şehri  Mead   yani  Mekke 

İhvanı  bavefaya  puşide  olmıya  kim  şehri  Mekke  yedi  Cebeli 
sengistan  mabeyninde  bir  arzı  yabisde  vaki  olmagile  ahalii  Mekke 
mütemekkin  olmak  mümkin  olmamagin  edayi  hac  idüb  herkes  vata- 
nına müteveccih  olurlardı  Hattâ  Hazreti  Ömer  hilâfetinde  bade  edaül 
Hac  nadiler  nida  idüb  mücavert  murad  idinen  kimesneleri  Mekkeden 
nefi  iderlerdi  Nice  düveli  mülûkde  bu  hal  üzre  hac  idüp  bir 
merd  mücavir  olamazdı  Ta  ki  Ali  Abbasiyan  hilâfetinde  Harunür 
Reşidin  Sittiyye  ehli  Zübeyde  Hatun  farizai  neski  BeytuUah  eda>i  hac 
idüp  bir  sene  derya  misal  askerile  şehri  Mekkede  mücavir  kalub 
beynel  Abbas  vel  Ebtah  bir  cebel  vardır  kim  Cebeli  Arafatın  canibi 
şarkîsi  ve  şimali  mabeynine  vaki  olmuşdur  Cebeli  Mehib  derler 
Anda  bir  uyunu  cariye  var  idi  Anı  Zübeyde  Hatun  nice  kûhkeni 
Ferhadlar  ile  ol  cebeli  âliyi  dere  ve  depe  nakb  idüp  nice  uyunlar 
zahir  olup  cümlesini  bir  yere  cem  idüp  ilmi  hendese  üzre  o  uyunu 
zülâlin  cereyanına  göre  ol  kûhu  bâlâları  Ferhadî  külünkler  ile  lağım- 
lar iderek  ve  bazı  yerlerin  üstad  bennalar  kârgir  horasanile  bina 
iderek  Cebeli  Arafata  getirdiler    Anda  iki  bürkei  azîmler  bina  itdiler 


774  EVLtYA  ÇELEBÎ 

Andan  cereyan  iderek  Camii  Meş*aril  Harama  ve  anda  bir  bürkeı 
muazzama  inşa  idüp  andan  Mine  bazarı  içre  cereyan  iderek  Mescidi 
Biat  nam  mahalden  ubur  iderek  Ebtahda  iki  bürkei  azimler  ihdas 
idüp  anlar  leb  berleb  olduğundan  maada  şehri  Mekke  içre  iki  bürkei 
azîm  bina  idüp  anlar  dahi  melân  olup  ol  uyunu  zülâl  şehri  Mekke 
içre  rayegân  cereyan  idüp  ehli  Mekke  defi  atsan  iderlerdi  Abı  firavan 
uyunu  revan  sebebile  Mekkei  Mükerreme  öyle  abadan  oldıkim  ilâ 
hazel  an  bir  şehri  bender  olmuşdur  ob^JJ^  j^*>'  «i»  «û»  o^-e  Eğer  sual  olu- 
nur  ise  şehri  Mekke  içre  Abı  Zemzem  var  iken  ehli  Mekke  suya 
ihtiyaç  mı  çekerler  denilse  Beli  öyledir  Bir  kerre  Âbı  Zemzemi  nuş 
iden  defi  atsan  itdiğinden  maada  yirmi  dört  saat  del'i  cu  dahi  ider 
Amma  sayir  hammamat  levazımata  istimal  olunmak  memnudur  Zira 
şifa  niyyetine  istimal  olunur  Anınla  taharet  cayiz  değildir  Hattâ 
vilâyeti  Karamandan  bir  natıraş  Karamanı  Abı  Zemzemle  taharet 
itdigiyçün  hâlâ  ehli  Mekke  ahalii  Karamanîye  Ya  Karamanı  Ya  kara 
imanı  deyu  şutumu  galiza  ile  şetm  iderdiler  Tavifi  Etrak  ehli  Mekke 
yanında  gayet  mezmum  kavimdir  Bu  şehri  Mekke  içinde  cereyan 
iden  uyuna  derler  Badehu  Zübeyde  Hatun  Mekke  ile  Cidde  mabey* 
nehümasında  Cidde  nam  bir  karye  vardır  Anda  bir  nehri  azîmi 
kehriz  ve  lağımlar  ile  benderi  Ciddeye  götürüp  şehri  Ciddei  garkıâb 
idüp  Cidde  benderi  dahi  mamurat[l]larının  yolları  harab  olub  nice 
mülûklerin  devletleri  mürur  idüp  [2]  ji^i-üi^  ^J\  bir  Mısır  hazinesi 
mal  sarf  idüp  tamir  ve  termim  itdikim  [3]  huccac  defi  atsan  idüp 
sahibülhayratı    duai    hayır  ile  yad  iderler  Ve  nice 

bin  hanelerin  ve  sarayı  âlilerin  altında  birer  sebilhane  mukarrerdir 
Cümle  sebilhanelerden  mükellef  Lahza  hazarı  başında  Kızlar  Ağası 
sebili  gayet  müzeyyen  ve  kubbei  alili  kârgir  binadır  Canibi  erbaası 
sakfı  serapa  nükuşu  garibe  ve  acibe  ile  nakşi  nigâr  hanei  Cin  misal 
münakkaş  bir  sebilhanei  zibadır  Celi  hat  ile  müzehhep  tarihi  var 
Amma  izdihamdan  kıraat  olunup  tahrir  olunmadı  Ve  bu  sebile  mut- 
tasıl alettertib  yirmi  göz  çeşmei  canfeza  vardır  kim  her  biri  birer 
âbı  hayatdan  nişan  verir  Cümlesi  nehri  Arafatdan  cereyan  ider 
Suku  sultanî  içre  bir  karye  vaki  olmuşdur  Ve  bu  şehrin  cümle  han 
ve  cami  ve  mesacid  ve  hammamat  ve  sebil  ve  çeşme  ve  bürkelerine 
gelen  uyunu  cariye  Süleyman  Han  hayratıdır  kim  Arafatdan  bir 
menzil  baid  yerden  gelir  Ve  Sokollu  Mehemmed  paşa  ve  Sinan  paşa 
ve  Haseki    Sultan    ve    sayir  selef    padişahlarının    çeşmeleri  cümle  bu 


[1]   Bağdad   Köşkü  nüshası  (abadan  olub   badehu  Cidde  ve   Mekke  uyun) 

['2]  »  »  »  (Sultan   Selim  Han  ^JLc) 

[3]  »  »  »  (ilâ  hazel  an  mamur  abadandır) 


SEYAHATNAMESİ  775 

•  • 

Arafat  nehrindendir  Ve  Cebeli  Ömer  kurbinde  Süleyman  Han  çeş- 
mesi otuz  ayak  taş  merdüben  ile  enile  (enilir)  bir  çeşmei  haytı  can- 
dır Tarihi  müruru  eyyam  ile  harab  olmuş  Ve  yetmiş  yerde  sarayı 
âlilerde  bu  uyundan  sarnic  kuyuları  vardır  Ol  şiddeti  harda  yah  pare 
âbı  zülâl  sulardır  Ve  yedi  yüz  hanede  dahi  âbı  hayat  kuyular  vardır 
Zira  şehri  Mekke  bir  dere  içre  vaki  olmagile  suyu  çokdur  Amma 
cümlesi  gayri  lezzetdedir  Bu  şehir  içre  olmak  ile  cümle  Abı  Zemzem 
lezzetinde  gerek  idi  Amma  hikmeti  Huda  herbiri  birer  taundadır 
Zira  Cenabı  Barinin  Abı  Zemzeme  nazarı  taallûk  idüp  mucizei  Hazreti 
İsmail  ile  zahir  olmuş  bir  âbı  zemzemdir  Ve  şehri  Mekke  içre  iki 
bülkei  azimler  [  1 J  var  kim  herbiri  birer  halici  azimdir  Ruzumerre  ehli 
Mekke  ve  yetmiş  bin  huccac  ve  nice  kerre  yüz  bin  devabatı  kesireye 
kovalar  ile  suyu  keşan  berkeşan  çeküp  cemii  hayvanat  ol  bürkelerden 
âbı  hayat  nuş  itdiklerinde  deryada  katra  misal  nakıs  olmıyup  yine 
leb  berleb  durur  Mısır  bürkesi  dayiren  madar  sekiz  yüz  adımdır  ve 
yirmi  kulaç  amikdir  Amma  Şam  bürkesi  etrafı  beş  yüz  adımdır  ve 
yirmi  iki  zira  amikı  (umku)  vardır  Ve  şimal  canibi  kenarında  nahli 
tuba  misal  bir  dirahti  münteha  kârgir  bina  içre  hasıl  olup  sernigûn 
bürke  içine  şahaler  salup  saye  salmış  bir  vacibüsseyir  nahli  azimdir 
ki  bir  eşçara  müşabeheti  yokdur  Ve  bu  Mısır  ve  Şam  bürkeleri 
mabeyninde  kırk  aded  kahvehaneler  var  kim  her  birinde  ecnası 
mahlûkatden  birer  ikişer  bin  haşeratı  fellahîn  ile  malâmaldir  Amma 
bu  kahvehaneler  kârgir  binalar  değildir  Cümle  külbe  misal  ahşabat 
ile  mebni  olup  hurma  hasırı  ile  puşidedir  Bunlardan  maada  şehri 
Mekke  içre  mükellef  ve  müzeyyen  yetmiş  aded  kahvehanei  mamu- 
reler vardır  Herbirinde  kıssahan  ve  medd(a)han  ve  şuara  ve  mıtrıban 
ve  hanendegân  ve  remmasan  bikir  esmerüUevn  menkûşeli  kavazi 
Habeş  cariyeler  ile  leb  berlebdir  Ve  çay  ve  badıyan  ve  kahve  ve 
kaşer  ve  saleb  ve  mehleb  ve  leben  ve  baharlı  mümessek  eşribeler 
pişüp  fağfurî  ve  hatayı  fenacinler  ile  beyi  olunur  Kahvehaneleri 
mecmaülirfandır 

Evsafı  esvakı  müzeyyene 

Bu  şehri  Mekke  içre  cümle  bin  üç  yüz  dükkândır  Amma  bâlâda 
Şerif  Berekât  iclâsı  mahallinde  donanma  olup  cemii  suku  sultanî 
tezyin  olunup  tavsif  olunmuşdur  Amma  hâlâ  iki  bezasistanı  vardır 
Biri  Babı  Selâm  kurbinde  iki  canibde  kapulı  kârgir  bina  elli  dükkanlı 
bezazistanı  lâtifdir  Cemii  dünyanın  zîkıymet  akmişei  fahiri  ve  cevahiri 


[1]   Bağdad  Köşkü    nüshası   (muazzamalar) 


776  EVLtYA  ÇELEBİ 

nadir  dürrü  yetimi  bunda  mevcuddur  Amma  Şam  çarşusu  kurbinde 
bir  çıkmaz  sokak  içinde  kırk  aded  kükkândır  Bir  başında  kapusı  vardır 
Bunda  dahi  anka  hacegîler  ve  alay  alay  met'aların  arz  idüp  beyi 
şira  iderler  Amma  bu  şehir  içre  tüccar  mabeyninde  bir  temaşadır 
kim  tabir  olunmaz  Bir  bazirgân  bir  sevdakerden  bir  meta  alsa  akmi- 
şei  fahiresine  nazar  idüp  almak  murad  etdükde  iki  kişi  birbirlerile 
esbablarının  yenleri  içinde  el  ele  verüp  birbirlerinin  ellerin  bir 
kaç  kerre  sıkub  murad  maksudları  üzre  bazar  idüp  bir  ferdi  merdi 
âferide  esrarlarından  haberdar  olmıyup  Işrakıyan  bazarı  misal  beyi 
şira  idüp  yük  yük  nice  yüz  bin  guruşluk  bazar  idüp  asla  tekellüm 
etmezler  Ve  birbirlerinin  yüzine  dahi  bakmazlar  Garib  temaşa  bazarı 
beyi  menyeziddir  Ve  bu  esvakı  sultanî  içre  dekâkinlerin  ekseri  attar 
ve  bezzaz  dükkânlarıdır  Ve  cemii  hububat  gılâl  şehir  içre  meydan- 
larda ve  bazı  dükkânlarda  füruht  olunur  Ve  bu  dükkânlardan  maada 
her  hanenin  kapusunda  içeri  bir  soffası  mukarrerdir  Her  kes  metam 
ol  soffalar  üzre  kat  enderkat  yığup  nice  yüz  bin  guruş  bazar  iderler 
Ve  her  kes  kahve  ve  eşribei  mümessek  ve  gülâb  buhur  ile  tatyibi 
hatır  idüp  riayet  ederler  Bir  güne  dükkânlar  dahi  bu  bazirgânların 
kapuları  manidir  Bunlar  dahi  dükkân  ad  olunsa  altı  binden  müteca- 
viz dükkân  olur  Ve  bu  dükkân  han  dükkânlardan  maada  her  hanede 
zîkıymet  cevahir  makulesi  ve  akmişei  fahire  (i)  diba  ve  şiyb  ve  zer- 
baf  ve  lâil  yakut  ve  elmas  ve  zümrüd  ve  dürrüyetim  lülüyi  şehvar  ve 
hurmuzu  dürdane  ve  müşk  ve  amberiham  ve  abberi  (anberi)  gülfam 
ve  zübad  ve  ıtrışahî  ve  kâdi  ve  mahî  ve  kâfurî  ve  sünbülü  hatayî 
velhasıl  cemii  dünya  kâlâyi  füruht  olunup  yük  bağlanup  yük  çözilür 
bir  bender  şehri  muazzamdır  Amma  mekûlât  meşrubat  kısmından 
kaht  gala  şehridir  Cümle  ehli  Mekke  Mısıra  mahtaclardır  Mısırdan 
Süveyse  andan  keştilerle  Ciddiye  gelir  Ciddeden  bir  günde  Mekkiye 
gelüp  azimet  (1)  olur  Eğer  keştiler  Mısırdan  gelmese  âdem  âdemi 
tenavül  ider  Zira  cümle  ehli  Mekke  müsafirîn  ve  mücavirin  ve  zuafa 
ve  bîmecal  cümlesi  tembelânî  Horasan  gibi  ve  surrei  padişa- 

(hî)  ye  (2)  Asla  çift  ve  çubuk  idüp  ziraat  etmek  anların  katinde 
kahtı  gala  olup  nan  ve  nemek  zîkıymet  olur  Gerçi  Abbas  ve  Tayif 
ve  Hicaz  ve  Habeş  caniblerinden  Harkova  ('->->'  ^>)  dan  ve  Musova- 
Oi^^')  dan  ve  Sevakin  ^â^*^)  ve  Dehlek  («iU**)  ve  Zeylâ  i^'.j^  ve  Yemen 
caniblerinden  çok  hububat  gelir  Amma  mevsimile  gelmez  Ve  gelse 
kifayet  etmez  Şehri  Mekke  âdem  deryası  bir  şehri  azimdir  »i^-^  <0HiUii^ 
Ve   cümle   esvaklar  pak  ve  pakize  ve  taamları  nazifdir    Cümle  makû- 

[1]      Bagrdad   Köşkü   nüshası     (aanimet) 

[2]  „  „  „  (ile  geçinirler) 


SEYAHATNAMESİ  777 

lât  meşrubatından  memedhu  Beyti  Emine  hane(si)ki  Hazreti  Resaletin 
validesi  hanesidir    Ana  karib  bir    dükkân  vardır  Herise  [1]  bişirirler 
Hazreti  Resalet  herisiye  mayii  olduklarından  bu   dükkânda  herise  te- 
navül  idüp  dua  etmişlerdir  Hâlâ  ol  dükkân  içre  ol  herisecinin  evlâd 
evlâdı  tevasül  bulup  ol  dükkânda  herise  bişirirler  Amma  herise  değil 
rahatulhulkum  bir  nur  macundur  Hakir  sahibi  dükkândan  sual  etdim 
Kazganımız  ve  kefgir  kepçemiz  ve  sahanlarımız    Hazreti  Resaletpenah 
tenavül    etdüği  kazgandır  [2]   şehadet  itdi  Ve  ehli  Mekkeden  nice  ki- 
mesneler    dahi  (**î  öyledir    deyu  tasdik  itdiler  Bu  mucizei    Resul  dahi 
hâlâ    zahir  ve    bahirdir    Bazı    huccac  bu  esrardan    haberdar  olup  bu 
dükkânda  teberrüken  ve  teyemmünen    herise  yerler  kim  cümle  taam- 
ların seyyidi  herisedir  Hakkında  nice  hadisi  sahihalar  vardır   (Hadis) 
ö^i'^^û*    o-j^iV^     [Ve  an  Maaz  "^-^  aDi^^jİ^su.  ]     ^^  <J.\  ci^i  [{  jr^j-i'^-îıS -^^J^-A  cJis 
Cj.  c^.ij\    Jy  a  *h^  'f-Vi5  w-b«3«  ^.J  Ji3  ,ui.î  ov"j>   (Ve    Huzeyfa  biil    Yemanî  [3j 
-»üU^-j  Ja-  î^V^İ  U-*^*ı5  ^ij«3'  ,»l.İ3»A;^   Ve   mukavvi  ve  seriulhazımdır    Amma 
içinde  sehl  razyane  ve  kimnun  olsa  gayet  leziz  olur  Ve  yeniçeri  odala- 
rında ve  bostancı  odalarında  tabh  olan  herise  dünyada  yokdur   Meğer 
yine  Islâmbolda    Zeyrekde   (4)   ola  Anlara  serçeşmei  pehlivandır  kim 
Hazreti  Resalet  huzurunda  Hazreti  Ali[5]  kemerbeste  idüp  kûştegirane 
pır  perver  olmuşdur  Islâmbolda  mezkûr  âsitanlarmda  iki  yüz  mikdar 
merdüm  hod  div  âsâ  zırtıl  zeberdest  pehlivanları  var  kim  matbahı  key- 
kâvüslerinde    herisiye     her  pehlivan    biner    kerre  saltuk     [6]  tokmak 
urdukları  zaman  Herisei  kendin  döversin  er  isen  diyüp  döğe  döğe  herise 
iderler  Amma  macunu  ekber  olur  Ve  buğdayları  Tekirdağı  kurbinde 
evkaf  kuralarından    Devedişi  tabir   itdikleri  buğdaydır    Ve  Karadeniz 
sahilinde     Karaharman    kurbinde  Beşdepe     buğdayıdır  Nur  iken  nu- 
run alânur     olup  anı  tenavül  idüp  her  bir  pehlivan  âdem  ejderhasına 
döner  ve  Ejdihaya  varır  Hattâ  Ohud  gazasında  sahâbei  kiram  Ya  Re- 
suUah    Küffarı  bedkârı  bedgirdar  şarap  içüp  şeciâne    üzerimize  hamle 
iderler  Ana  biz  nice  müdavemet   [7]   idelim    didiklerinde  Hazreti  Re- 
salet   buyurmuşlardır    kim  Herise  ve  buğday  şorbası  tenavül  idin  Ve 
sadayi  Allah    Allah  ile  küffar    üzre  hamle    idin  Mansur  ve   muzaffer 
olursuz    buyurmuşlardır  Andan  cümle  sahâbei  herise  tenavül  etmeğe 
başladılar  Anın  içün  Mekkei  Mükerremenin  herisesi  meşhurdur  Zira 

[Ij  *-«l/*  Keşkek. 

[2]  Bağdad   Köşkü  nüshası  (deyu) 

[3]   (^M-Jl4Jlc  jcj\i  JJ!1,.U  j^ft  iSA^^  V:  J^->  r^^**:^^  L>.'*^^  ^-^^  (.y~J\v>  ^1^^  -ujljj-jjlâ   JIS) 

[4]   (Zeyrek  yokuşunda) 

[5]   Bagdad    Köşkü  nüshası  (Yar  Veli) 

[6]  »  »  »  (Saik) 

[7]  »  »  »  (Mukavemet) 


778  EVLİYA  ÇELEBİ 

Hazreti     Resalet    herise     ve    bataiha    mail    iderler.  »^«sOb' (^v-J  .>  s_^-.M<Ufr  J\5> 

fJlMy^j  JA-.  U-tj*  ^>«  <6  <>-j>  ^ıj)^..-  aJ  ^jj  Bu  hadisi  şerif  üzre  Mekkenin 
kavunu  ve  karpuzu  dahi  âbdar  ve  meşhuru  âfâkdır  Ve  cümle  meyvesi 
Samı  Cennetmeşam  gibi  olan  şehri  Abbasdan  iki  günde  gelir  Âbdar 
engürü  ve  şeftalisi  velhasıl  cümle  müsmirat  makulesi  Abbasdan  ge- 
lir Amma  şehri  Mekke  tenkütar  sengistan  yerde  vaki  olmak  ile  bağ 
ve  bağçesi  kesret  üzre  değildir  Ancak  §ehir  içinde  on  beş  yerde  besa* 
tinler  vardır  Mah  ve  sal  sayf  şitada  sebzevatı  eksik  değildir  Ve  şehir 
içinde  yetmiş  yerde  hurma  bağçeleri  vardır  Ve  Muallâda  ve  Ebtahda 
dahi  yetmiş  seksen  bağçeler  vardır  Ekseriya  Şürefalar  bu  bağlarda 
sohbet  iderler  Mahsulâtları  hurma  ve  limon  ve  turunç  ve  kebbat  ve 
rumman  ve  şeftalû  ve  cabeca  izebi  (inebi)  âbdan  dahi  olur  Amma 
gayet  mamur  bağçelerdir  Şerif  Zeyd  hazretlerinin  bağı  müteaddid  hö- 
cereler  ve  kaalar  ve  gûnagûn  maksureler  ile  inşa  olunmuş  bir  bağı 
iremdir  Ve  Muallâda  Mevlevihane  dahi  bir  mesiregâh  bağdır  Ve  ca- 
beca servi  dirahtleri  vardır  Amma  Rum  escaratından  çınar  ve  kavak 
sanavber  ve  şeceri  cevz  ve  kestane  ve  üvez  ve  muşmula  ve  kiraz  viş- 
ne ve  emrud  bu  makule  eşcarı  müsmirat  olmaz  Amma  bir  senede 
dört  kerre  mahsul  verir  nabıka  (•*^.^)  derler  bir  meyve  olur  Bazı  hane- 
lerde  firavandır  Rumda  Koca  İli  civarında  hasıl  olur  Altı  çekirdekli 
aliç  misal  bir  meyvedir  Ve  lezzetde  dahi  öyledir  Amma  çekirdeği  bir- 
dir Amma  şükûfei  gül  ve  nesrin  ve  benefşe  ve  reyhanı  ve  kâdisi 
çokdur  Abı  kâdi  ve  âbı  buhuru  ve  âbı  ıtrışahîsi  rub'u  meskûnda 
yokdur  Hattâ  hammamdan  tulü  itdikde  huddamlar  hekese  mâi  gül- 
âb  ve  mâi  kâdi  nisar  etdiklerinde  âdemin  dimağı  muattar  olur 

Evsafı  hamma  (ına)tı  Mekke 

Bu  şehir  içre  has  ve  âm  içün  hammam  vardır  Mahallesinde  So- 
kollu  Mehemmed  pasa  hammamı  gayetülgaye  binayi  lâtif  ve  havayi 
nazif  hammamı  safa  bahşdır  Serapa  mermeri  ham  ile  mefruş  olun- 
muş pak  ve  pakize  bir  hammamı  ruşinadır  Bir  hammamı  lâtif  dahi  fatihi 
Yemen  Sinan  paşanındır  Bu  dahi  sekiz  kurnalı  pak  hammamı  ruşendir 
Bu  iki  hammamdan  maada  yüz  kırk  beş  saray  hamamları  vardır  Her 
biri  hanedan  sahibi  Şürefaların  binalarıdır  Ahalii  mahalleden  diriğ  olun- 
mıyup  herkes  ehil  iyalile  girüb  zevk  safa  iderler  Ve  bu  hammamların 
germabları  hatab  ile  değildir  Külhancılar  şehrin  har  haşak  müzahrafat 
zebilin  süpürüb  şehrin  şahrahların  pak  idüb  hammamların  külhanların- 
da ihrak  iderler     Bu    hammamların    kesreti    sebebi  ile    cümle    ahalii 


SEYAHATNAMESİ  779 

Mekke  öyle  pekdirler    kim    güya    nev'i  beşerden  değillerdir  Hakka  ki 
sülâlei  Ali  Resul  melek  çehrei    mükerremlerdir 

Sitayişi  ehli  Mekke  ve  eşkâli  sâdâtı  kiramı 

şehri  Bekke 

Ehli  ukule  nihan  olmıya  kim  Ak  Şemseddin  zade  Hamdi  Çelebi 
Kıyafetname  sinde  tahrir  etdüği  üzre  ehli  Mekkenin  şekil  şemayiUeri 
siyah  çerde  ve  bazıları  ahmerüUevn  ve  esmeriilvecih  merali  ve  gazali 
Hoten  ahusu  gözlü  şirin  sözlü  ve  münevver  yüzlü  esrarı  derununda 
gizli  Ali  Haşimyandan  bir  alay  hasibün  nesih  eba  an  ced  çelebiler- 
dir Amma  âbı  havası  şehri  Mekkenin  şiddeti  har  olmağile  halkı  ga- 
yet zaif  ve  nahifdir  Olkadar  ehli  huruf  (1)  kavmi  değillerdir  Barı 
sakil  iş  işlemeğe  iktidarları  olmadıklarından  ekseriya  ehli  Mekke 
tüccardır  Bir  sınıfı  dahi  sadakai  sultanî  ile  geçinirler  Ekseriya  ahalii 
Mekke  sevdayi  tabiat  olduklarında (n)  halk  ile  hüsnü  ülfet  idemiyüp 
bevii  şiralarında  ve  kelimatı  örfiyyelerinde  önf  ile  tekellüm  iderler 
Bir  kimesne  anlardan  bir  meta  almak  murad  idindikde  elbette  behai 
metal  sual  etmek  mesnundur  Ehli  Mekke  dahi  kıyme(t)in  sual  etdi- 
ğin  metaa  misal(2)on  guruş  derSenhahi  hazarı  muhammedîdir  deyu 
sekiz  guruş  disen  derhal  gazab  âlûd  olup  ol  şişe  on  beş  guruşdur  Sen  dokuz 
guruş  disen  ol  yirmi  guruş  diyüp  inad  ider  Böyle  lecuc  kavimdirler 
Amma  birbirleri  mabeyninde  yenleri  icre  el  yapışup  ellerin  sıkarak 
işareti  mahudelerile  işrakıyan  gibi  bîzeban  hazar  iderler  Hemen  ihtida 
didiği  bahai  vermek  gerek  Zira  anlarda  hilaf  hazarı  yokdur  Ve  haramdan 
sakmurlar  Amma  gayetülgaye  pak  ve  pakize  çelebilerdir  Cümle  ırkı 
tabirden  sâdâtı  kiramlardır  Amma  Mısır  sultanı  Kayıtbay  asrında 
sehl  isyanları  sebebile  melik  Kayıtbay  Mısırdan  on  iki  bin  ahrec  at- 
lı asker  ile  alelgafle  Mekkei  basub  cümle  Şürefayı  kayıd  bend  idüb 
nicesin  nefyi  beled  idüp  şehri  Mekke  içre  yedi  nefer  sâdâtı  kiramı 
alıkoyup  Şürefalar  ile  ahdi  misak  itdiler  kim  bir  dahi  sebzgûn  des- 
tar  sarmıyalar  Beyaz  sarık  saralar  Ve  Şerif  olanlar  kuyruksuz  ata 
bineler  Ve  tekeltilerinin  önün  adına  uralar  Ve  yalın  ayak  ata  bi- 
neler  Hâlâ  bu  ahdi  eman  üzredirler  Amma  müruru  eyyam  ile  yine 
Mekkeye  gelüp  şehri  Mekke  Şürefalar  ile  malâmal  olmuşlardır  Amma 
asla  yeşil  sarık  sarmazlar  Lâkin  gayri  esbabları  gayet  muhteşemane 
Hind  kâlâlarından  zikıymet  akmişei  fahireler  ile  mülebbes  olup  beyaz 
suzenî  ve  mollayı  ve  bafteler  ve  kermsud  ve  hümaşahî  ve  sof  ferace- 


(1)  Bağdad  Köşkü  nüshası  (hiref) 

(2)  »  »  »  (mesela) 


780  EVLİYA  ÇELEBİ 

lerin  gûnagûnların  giyüp  hıramani  hıramani  reftar  iderek  (1)  Ve  be- 
yaz kuşe  destarlarının  önünde  ve  ardında  birer  ziraî  mekkî  taylesanı 
muhammedî  sarkıdup  bazıları  gûnagûn  zikıymet  kişmirî  ve  lâhorî  şal 
sarınırlar  Zira  Hind  padişahından  ve  ayanı  Hindistandan  cemii  Şüre- 
faya  Ali  Osmandan  ziyade  surre  ve  atıyye    ve  tefaruk     makulesi     he- 

/A. 

dayalar  gelir  Amma  Ali  Osmandan  gılâl  çok  gelir  Ve  ehli  Mekke  as- 
la çakşır  giymezler  Cümle  seravil  ve  beddavî  gömlek  giyerler  Ve  pay- 
lerine  çerkezî  ve  cimcime  ve  paşmak  giyerler  Y^  gerdenlerinde  birer 
kişmirî  şal  mukarrerdir  Ve  sünneti  Resule  ittibaen  gözleri  mükah- 
haldir  Ve  desti  palan  ve  sakalları  hmnalıdır  Ve  daima  zifir  taam 
tenavül  etmezler  Daima  kahve  ve  kaşir  ile  kak  ve  bakla  ve  zeytun 
ve  hurma  ve  helva  ve  hoş  âb  ve  pilâv  ve  şorba  tenavül  iderler  Dai- 
ma perhiz  üzrelerdir  Ekseriya  taamı  kesret  üzre  tenavül  etseler  hazm 
idemezler  Zira  şiddeti  har  âdemi  berbad  ider  Böyle  perhiz  ile  geçin- 
diklerinden gayet  tendürüst  kavimdir  Ol  ecilden  şehri  Mekke  içre 
hukema  yokdur  Gelse  de  kâr  kisib  olmaduğundan  kararda  olmıyup 
bir  gayri  diyara  açılır  Ve  bu  ehli  Mekke  şiddeti  harda  cima'dan  da- 
hi altı  ay  perhiz  ederler  Vadii  Abbas  nam  yaylağa  bir  günde  varup 
ateş  yakmazlar  Meğer  tüccar  ve  Şürefa  ola  Ve  serapa  şafiîyyülmezheb- 
lerdir  Bazılarından  Zeydi  mezhebdir  derler  Nikâhı  mut'a  oldur  kim 
bir  âdem  ehl(i)  (2)  bir  aylık  bir  guruşa  iPal  babına  çekmeğe  kavil 
idüp  bir  aydan  ücretin  virüp  ol  herifi  zarif  ahar  diyara  gider  Eğer  iktiza 
idüp  kalırsa  bir  guruşa  ve  beş  guruşa  ol  avret  ile  bir  kavil  dahi  idüp 
yahud  bir  gayri  avreti  alup  murad  meramı  üzre  nahirler  Buna  nikâhı 
mut'a  derler  Bu  şehri  Mekkede  zemanı  kadimde  olurmuş  Ol  ecilden 
ehli  Mekke  mezmumlardır  Amma  asrımızda  hakir  bu  ahvale  vâkıf 
olmadık    Anlara  iftiradır  Pak  mezheb    çelebilerdir    Ve    âlemi    tufuliy- 

yetde  sıbyanları  gayet  mahbub  ve  necib  ve  reşid  gılmanları  vardır 
kim   (Beyit) 

Reftara  gelse  ruhu  musavver  revan  olur 

Güftara  gelse  mucize  Isa   beyan   olur 

ebyatı  anların  hakkındadır  Ve  halkı  hasib  ve  nesih  azîmüşşan  âlika- 
dir  kimesnelerdir  Amma  Ervam  kavmi  mücavirine  rağbet  itmezler 
Ehli  Rum  Medinei  Münevverede  safa  iderler  Zira  cümle  Ervam  Me- 
dinede  sakinlerdir  Olkadar  Şürefa  Medineye  müdahale  idemezler  Ve 
haki  Mekke  ol  kadar  rakik  lâtifdir  kim  haki  amber  pakinden  gûna- 
gûn  güzeler  ve  safalar  tarh  idüp  anlardan  Abı  Zemzem  nuş  olunup 
safa  olunur  bir  haki  tutyayi  kimyadır 

(1)  Bağdad   Köşkü   nüshası   (iderler) 

(2)  »  »  »  (sefer  olsa) 


SEYAHATNAMESİ  781 

Evsafı  nisvanı  Mekke 

Bu  şehrin  zenanesi  sahib  cemal  ve  lâtifül  itidal  hubru  peripey- 
ker  melek  matızar  beşer  siyret  ruları  çardeh  misal  hüsnü  cemal  sabi- 
leri tavusu  bağı  cinan  revişli  keklik  sekişli  bikri  naşüküfte  duhteri 
pakize  ahter  kâlime  havatînler  var  kim  anların  hakkında  (Ayet) 
^jj  öMîj  ı^i*  .UUij,-  j»CJ  v^ıuu  ijstCjls  anların  hakkında  nazil  olmuşdur  Masda- 
rı  beni  âdemdir  Gûnagûn  akmişei  fahire  ile  zer  enderzere  müstağrak 
olup  serapa  cevhere  gark  olup  serlerinde  zeri  halisden  ve  sîmabdan 
takye  ile  ve  bazılar  zerduz  ve  zerbaf  takyeler  üzre  siyah  izan  harir 
bürünüp  yüzlerinde  nikab  burkaı  ve  dudak  ve  saravuşı  elvan  renk 
harir  ile  vechi  münevveri  mestur  olup  mükehhal  çeşmi  gazalinden 
gayri  bir  yerleri  görünmez  gayetülgaye  mesture  havatînlerdir  Amma 
Habeşe  cevarileri  var  kim  her  biri  amberi  ham  misal  esmerüUevn  ga- 
vaziler  var  kim  diller  perişan  olur  Bazıları  kahvehanelerde  alâmeleinnas 
raks  iderler  Arabistanm  şanındandır  Ayıb  değildir  Cümle  asumanı  iç 
edik  ve  asumanı  paypuş  giyerler  Bir  zenane  bir  merdi  Hudanm  cen- 
binden  güzer  eylese  ıtriyyat  müşk  anber  amber  zübat  rayihasından 
âdemin  dimağı  muattar  olur  Bir  gün  hakir  Süfyan  şurahanesine  ziya- 
rete giderken  bir  remma  havatîne  rast  geldim  Meğer  suru  zifaf  imiş 
Bir  huhteri  naşüküft  (i)  zeri  zivere  müstağrak  itmişler  On  hatve  baid 
rayihai  tayyibelerinden  dimağım  muattar  oldu  Beş  yüzden  mütecaviz 
mektebi  sıbyan  arusun  peşine  düşüp  Amin  Amin  diyerek  mahalli 
muradına  götürdiler 

Evsafı  mektebei  sıbyan  der  Mekke 

Cümle  yüz  elli  mektebi  sıbyanı  ebcedhan  ciğer  kûşei  pederan  sıb- 
yandır  Selef  padişahlarında(n)  herbir  mülûk  birer  mekteb  inşa  itmiş- 
ler Amma  bu  mekteblerin  evkafları  metin  olması  sebebile  hace  ve 
halifelere  ve  cümle  sıbyanlara  beher  sene  surre  ve  atıyyeleri  birer 
kat  libası  fahireleri  sal  besal  mukarrerdir 

Evsafı  darülkurai  Kur'anı  Azîm 

Kırk  yerde  darı  kura  vardır  kıraati  Hafaz  ve  kıraati  Ebu  Ömer  ve 
kıraati  Ibni  Kesir  ve  kıraati  seb*a  ve  kıraati  aşere  ve  kıraati  takrib 
kıraat  olunup  şeyhi  kurralarına  ve  bevvabına  talebelerine  vazifei  mu- 
ayyeneleri  ve  ceraye  ve  lâhmiyyeleri  vâsıldır 

Evsafı  Darülhadis 

Şehri     Mekkede  kırk  yerde  Darülhadis  vardır  Dersâmları  ve  tale- 


782  EVLİYA  ÇELEBİ 

beleri  vazifei  muayyenelerin  alırlar  Amma  ehli  Mekke  sevdayı  bir 
alay  batıyyülhareke  kimesneler  olduklarında  (n)  ilme  meşgul  değiller- 
dir Cümlesi  tüccardırlar  ilmi  hadis  ve  ilmi  hıfz  Mısıra  mahsusdur 
Meğer  Mekkede  Ervamdan  bazı  mücavirin  olakim  ilme  meşgul  olalar 
Yoksa  ehli  Mekkede  ehli  ilim  istima  olunmamışdır  Ve  sair  diyarın 
nıeşayihi  kibarı  gibi  ehli  tarik  ve  ehli  tevhid  mazannei  kirame  kimes- 
ne  zahir  olmamışdır  Zira  sevdazede  kavim  olduğundan  heva  ve  heves 
ve  asarı  binaya  meşgullerdir  Şehri  Mekke  icre  olan  kat  enderkat 
binayi  âliler  Haleb  ve  Şam  Irakda  yokdur  Meğer  ümmü  dünya  olan 
Mısırda  ola  Ve  ehli  Mekke  gayetülgaye  zendost  olduklarından  hatun- 
larına mağlûblardır  Havatînleri  ne  ferman  eyleseler  ferman  herleridir 
Ol  ecilden  anlar  avretlerin  [  1  ]  beridir  Cemii  zemanda  ehli  Mekkeden 
cür*et  zahir  olmamışdır  Ancak  âlâ  vâla  esbabları  giyüp  eli  ve  ayağı  ve 
sakalı  hınnalıdır  Kahveden  kahveye  gidüp  bir  ibrik  kahve  ve  bir 
kâhik  ile  hanesine  gelüp  kahvei  nuş  kâki  tenavül  idüp  püsteri 
rahatde  hah  alûd  olurlar  Cümle  mekûlat  meşrubatları  içün 
çarşuy  hazara  muhtaçlardır  Avretlerine  mağlûb  olduklarından 
hanelerinde  bir  şey  bişmeyüp  gayet  bati  avretleri  vardır  Asla  aş  bil- 
mezler Ve  esbabı  yıkamazlar  Ve  iblik  eğirmezler  Ve  hanelerin  sü- 
pürmezler  Cümle  levazımların  hazardan  görürler  Bir  alay  müsrif  ve 
müsrife  akvamdırlar  Amma  malı  karuna  malik  olmaları  hasabile  malı 
f  iravan  sarf  idüp  esbabı  ihtişama  mayillerdir  Ebaan  ced  böyle  gör- 
müşler Böyle  giderler  Murad  maksudumuz  zemmi  nemleri  değildir 
Hâşâ  ve  kellâ  Ancak  vakıı  haldir  kim  tahrir  olundu  Amma  âyân  eş- 
rafının Mine  hazarında  suru  hitan  itdiklerinde  huccacı  müslimîne 
ve  gayri  tüccar  züvvara  ziyafetlerine  ve  ikramlarına  aşk  olsun  Ve 
şehri  Mekkenin  âbı  havası  şiddeti  har  üzre  amma  Abı  Zemzemi  ve 
havası  zenanesine  yaramışdır  Amma  hayvanatları  gayet  kadiddir  Hu- 
susa fakir  himarları  Vadii  Fatıma  alef  in  bulmıyup  huccacı  müslimînin 
tenavül  etdüği  hurma  çekirdeklerin  sıbyan  kibar  tariki  âmdan  cem 
idüb  bir  gice  suda  ıslayup  himarlarına  hurma  çekirdeği  verdiklerinde 
himarı  fakir  segah  makamında  anırarak  hurma  çekirdeğin  fasıl  idüp 
hare  geçirir 

Evsafı  şehri  Mekke 

iklimi  sanii  hakikîdedir  Kürei  arzın  ta  vasatmdadır  kim  efvahı 
nasda  Mekke  dünyanın  ortasındadır  derler  Hakikatülhal  yine  öyledir 
kim  Hattı  İstivaya  karibdir  Anınçün  tul  neharı  gice  ve  gündüz  be- 
raberinden  ruhu*  saat  dirazdır  Ve    arzı  beledi  ve  şebi  yeldası    on   bir 

[1]   (Ferman)   kelimesi   eksik. 


SEYAHATNAMESİ  783 

saat  üç  çeyrekdir  Ve  talii  niicumu  olmağile  cemii  halkı  zevk  ve 
safaya  ve  sürür  ve  şadmana  ve  hay  huye  ve  saz  ve  söze  maillerdir 
Ve  bir  âdem  bu  şehri  Mekke  icre  müteellim  ve  pür  ıztırap  olsa  fihal 
Haremi  Şerife  girüp  Karadonlu  BeytuUahı  müşahede  idince  derununda 
olan  gamı  enduh  zail  olup  şad  handan  olur  Anınçün  ehl  Mekke 
daima  mesrur  handandır  Hattâ  Şerif  Berekât  hazretlerin  Hüseyin 
paşa  efendimiz  şerif  nasb  etdükde  dellalar  nida  idüp  Üç  gün  üç  gice 
şadman  olsun  deyu  fermanı  hümayunu  Mehemmed  Hanı  Salis 
olup  şehri  Mekke  nur  iken  nice  kerre  yüz  bin  kanadil  ve  meş'aleler 
ile  çıragan  olup  nurun  alânur  oldu  Ve  taraf  taraf  Hüseyin  Baykara 
meclisleri  olduğu  bâlâda  mahalli  ile  tahrir  olunmuşdur  Velhasıl  Mek- 
kenin  öl  surur  perisi   [1]   bile  mesrur  şadan  oldılar 

Beyanı  mevtayi  ehli  Mekke 

Firuzâbâdî  nam  bir  müellif  mekkei  Mükerreme  esmaların  cem 
etmiş  Ol  isimlerden  biri  Mekkiye  (j^iâ,,J)  Kariyyetül  Nemi  derler  Ve 
pir  feta  merhum  olsa  ol  an  öyle  karınca  üşer  kim  camapur  huruç 
idince  asaskiri  nemi  dahi  taraf  taraf  yürüyüş  iderler  Derhal  cemaati 
mevta  ol  merhumu  hanesinden  taşra  havlıya  çıkarub  teneşir  üzre 
hazır  idüp  nısfuUeyl  dahi  olursa  teçhiz  tekfinin  ve  germabm  hazır 
iderler  Evvelâ  kaidei  Mekke  budur  kim  cümle  mürdeşuylara  haber 
alup  [2]  def  kudümleri  ile  gelüp  bir  hay  huy  ile  makamı  hicazda  su 
salaları  verirken  mürdeşuylar  mevtanın  evvelâ  tırnaklarını  kesüp  sa- 
kalın  şane  ile  tarayup  ihtida  gayri  su  ile  taharet  verüp  a^ağı  manka- 
rizin  pembe  ile  kalafat  iderler  Andan  Abı  Zemzem  ile  abdest  alır 
gibi  ihtida  iki  ellerin  ve  mazmaza  ve  istinşak  ve  üç  kerre  vechin  ve 
üç  kerre  yedi  yümna  ve  yüsrasm  ilelmurafıka  varınca  andan  (^-^-^,  »^?e->\j 
fehvasınca  c/U*  j^-;--»  ^.j  üzre  başına  mesh  verüp  recüleynlerin  gasil  ider 
Andan  bedürütî  gasil  ile  öyle  olur  kim  güya  ol  mevta  taze  can  bu- 
lup tebessüm  eder  Canibi  erbaasında  buhurdanlar  ile  kâfurî  ve  am- 
berler yanarak  ve  Kur' an  tilâvet  iderek  gasil  idüp  yakasız  gömleğin 
ve  miskalı  kefenin  Abı  Zemzem  ile  ısladup  geydirir  Badehu  gülâb 
misk  [3]  amberi  ham  ve  mâi  kâdi  nisar  iderek  canibi  erbaasın  pembe 
ile  sarup  za'fıran  ile  güllâb  saçup  kefeni  üzre  za'fıran  ile  ^^^^  ^-^  ^j 
jUi^iÂi^  Lsj  <^  •>V»(i  j  <<^>'  Ayeti  tahrir  idüp  tabuta  endirirler  Tabutları 
dört  ayaklı  canibi  erbaası  parmaklı  tulanîce  bir  nerdüban  misal  bir 
tabutdur    Üstüne  siyah    Kabe  örtüsü  ile    setir  idüb    cümle    cemaatile 

[1]      Bağdad   Köşaü  nüshası   (ölüsü  ve  dirisi) 

[2]      (Salup)   olmak  lâzım. 

(3]     Bağdad  Köşkü  nüshası    (müşk) 


784  EVLİYA  ÇELEBİ 

meyyitin  önüne  düşüp  def  çülçüle  çalarak  abbasî  alemleri  açarak 
-»ilıv -»J^  sadasına  reha  buldurarak  Kâbei  Şerif  haremine  girdikde  cümle 
ehli  mevta  »ü-J  j^üi  diyüp  telbiye  iderek  meyyiti  Altun  Oluk  altına  ko- 
yup müezzinler  Cenaze  nemazma  deyu  nida  idince  nısfuUeyl  ise  dahi 
Kâbei  Şerif  ehli  tavafdan  hâli  değildir  Mafevkmda  gerrubiyan  bile 
tavafdadır  Cümle  cemaat  hazır  olup  kanunu  muhammedî  üzre  salâtı 
cenazei  eda  idüp  meyyitin  ihvanı  bavefaları  tabutu  omuzlarına  alup 
Kabei  Şerifi  bir  hac  sevabı  olmak  üzre  telbiye  iderek  Kâ*bei  Şerifi  yedi 
kerre  tevaf  idüp  Babı  Cenayizden  yahud  Babı  Safadan  çıkarub  Sai  Safa 
ve  Merve  sukmdan  güzer  itdirüp  def  kudümile  cümle  ^\  vt  *3»V  diyerek 
şenlik  ve  şadmanlık  iderek  gurafei  şüheda  olan  Muallâ  mezaristanm- 
da  defn  idüp  imam  telkin  idüp  her  kes  hanesine  müteveccih  olup 
ol  mevta  jinU-M^j  4\^.^  olup  vâsılı  Huda  olur  <^ic  ^\h-j  Ve  elbette  ehli 
Mekkenin  has  ve  âmı  ve  pır  civanı  ve  binti  nisvanı  her  leylei  isneyn- 
de  ve  leylei  Cum'ada  âdem  deryası  Muallâya  varup  fukaralra  cüz'î 
ve  küUî  tasadduklar  idüp  nan  pareler  ve  Abı  Zemzemler  bezi  idüp 
Kur* anı  Azîm  tilâvet  iderek  kabrin  başı  ucuna  huşu  tuyur  içün  sular 
ve  hmtalar  koyup  gül  reyhan  korlar  Bu  hal  üzre  haftada  iki  kerre 
mevtayi  ziyaret  idüp  öyle  riayet  iderler  kim  güya  mevta  değildir  bir 
hay  âdem  ziyaretine  varmışlardır  Hasılı  kelâm  mevtaya  bu  riayet  bir 
diyar  halkına  mahsus  değildir  Müjde  ol  cana  kim  Mekkede  merhum 
olup  badelfevt  cümle  ahibbasile  ziyareti  BeytuUah  (ı)  tavaf  idüp  bile 
tavaf  iden  ihvanları  tavaf  etdikleri  hac  sevabın  ol  merhuma  hibe 
iderler  Bilâ  şübhe  ehli  Cennetdir  Hakir  bu  hale  vâkıf  olup  ol  ha- 
zarda muhayyer  hazar  merhum  olacağım  geldi  Buna  böyle  gıbta  idüp 
tamaı  hama  düşdüm  ^^**l  ^.  ^\  Ve  bazı  ehli  hal  olan  kimesneler 
kurbü  Hakka  takrib  içün  Mekkei  Mükerremenin  canibi  erbaasında 
olan  cebeli  müntehalarda  defn  olunmasıyçün  vasıyyet  ider  Ferade 
ferade  anları  beyan  ider 

Beyti  Şerifin  canibi  erbaasındaki  cebeluUahı 

beyan  ider 

Evvelâ  bâlâda  tahrir  olunmuşdur  Amma  Mine  Mine  [1]  haza- 
rının şarkı  ve  şimali  mabeyninde  bir  cebeli  sagire  vardır  ki  ana  Cebeli 
Şehir  derler  Bi  kavli  Ishak  Hazreti  ismail  evlâdları  anda  mefundur 
Ve  Ismaile  nazil  olan  kurban  bu  cebelden  tulu  idüp  bu  cebel  dame- 
ninde  kurban  olmuşdur  Hâlâ  Menhar  nam  bir  mahalli  vardır  Bazı 
huccac  Mine  kurbanın  bu  cebel  damenindeki  Menharda  iderler  Hâlâ 


[1]  İki  defa  yazılmış. 


SEYAHATNAMESİ  785 

ziyaretgâhdır  Ve  Beyti  Şerifin  canibi  garkîsinde  Beyti  Şerife  hayil 
Cebeli  Ehi  Kuheys  Bâlâda  mufassalan  evsafı  tahrir  olunmuşdur  Am- 
ma nice  bin  sahâbei  kiramın  nazargâhı  Hazreti  Resalet  penahın  Şak- 
kul  Kameri  anda  vaki  olmuşdur  Kabaiii  Kureyş  beyninde  bu  cebele 
Cebeli  Emin  derler  Hâlâ  teferrücgâh  ziyaretgâhı  hassı  âmdır  Andan 
Cebeli  Ahmer  ve  Cebeli  Ahşeb  Bu  iki  cebeli  münteha  Mekkiye  mu- 
dildir Bu  cebeleynin  hakkında  hadisi  şerife  vardır  Jj>'Vi-j  -^iH^^-»  «ınj^-jjis 
l^jLi-»  Jj>  j-^  ;x.  buyurmuşlardır  Amma  Cebeli  Ahmerden  Cebeli  Ahşeb 
ulu  dağdır  Ve  Cebeli  Nur  Mekkenin  şimalinde  bir  saat  yerdir  Mün- 
kirlerden Hazreti  Resaletpenah  muhtefi  olduğu  mahaldir  Garı  hâlâ 
ziyaretgâhdır  Ve  Mine  hazarı  kurbinde  Cebeli  Muhsab  ^^ie  j^  Muteber 
cebeli  müntehadır  Ve  yine  Mine  hazarında  Camii  Hayf  kurbinde 
Cebeli  Mürselât  Hazrete  Sürei  Mürselât  bu  garda  nazil  oldu  Ziyaret- 
gâhdır Ve  Cebeli  Hara  Bu  cebelde  bir  garı  azîmi  musanna*  vardır 
Hazreti  NebiyyuUah  anda  mahfice  ibadet  iderdi  Hâlâ  ziyaretgâdır 
Ve  Cebeli  Cezzel  Bir  münevver  küçük  dağdır  Lâkin  mertebede  âlidir 
Ve  Cebeli  La*la  ^»j  j.*.  Mekkiye  hayildir  Ve  Cebeli  Safa  Mekkenin 
canibi  şarkında  şehir  içinde  Safa  mahallinde  bir  alçak  cebeldir  Hadisi 
şerif  ile  müsbetdir  kim  ışrat  saâtde  zuhur  idecek  dabbetülarz  bu 
cebelde  mahbusdur  buyurmuşlardır  Hattâ  Hazreti  Resalet  bu  mahal- 
de Sai  Safa  iderken  desti  şerifindeki  asâ  ile  Cebeli  Safaya  darb  idüp 
asânm  darbın  dabe  istima  itdi  buyururlar  imiş  Ve  Cebeli 

Evsafı  ziyarets^âhı  eshabı  kiram  der  Mekke  becanibi 
Babı  Muallâ  ve  ziyareti  Kuburu  Şüheda 

Ehli  züvvara  hafi  olmıya  kim  kurafe  (i)  Muallâda  cümle  yetmiş 
beş  kubbedir  Cümlesinde  selef  padişahları  ve  hilâfet  makamında 
kayim  makam  olan  Şürefalar  ve  gayri  Şürefalr  ve  âyân  kibarı  Mekke 
ol  kubbelerde  medfunlardır  Amma  cümleden  binayi  cedid  ve  kârı 
pesendid  olan  sene  1008  tarihinde  merhum  olan  Şerif  Zeyd  hazretleri- 
nin (l)âlisidir  kim  iremzatül  imad  misilli  bir  kubbei  musanna  içinde 
mefundur  Cemii  ahalii  Mekke  şehadet  iderler  kim  otuz  sene  keşif 
keramatın  beyan  idüp  hayrile  yad  iderler  Ve  buna  karib  Kubbei 
Şerif  Abdullah  bir  azîm  âsitanedir  Ceddi  Abdül  Muttalib  yüz  yirmi 
yaşında  iken  Hazreti  Resul  yedi  yaşına  baliğ  idi  Size  Allah  emaneti 
virdim  Tayyibi  hatırile  mukayyed  olun  didükde  Hazretin  ceddi  Abdül 
Muttalib  merhum  olup  bu  mahalde  medfundur  Abdullahm  karında- 
şıdır     Ve  Ebi  Talih   Hazreti     Alinin    babasıdır     Öyle  iken     Hazret  ile 

[1]   (Kubbei)  kelimesi  eksik 

Evliya   Çelebi  9  —  50 


786  EVLİYA  ÇELEBİ 

Hazreti  Ali  bir  yerde  feta  oldılar  Bedehu  Hazreti  Resalete  kırk 
yaşında  nübüvvet  gelüp  senei  âşirde  Cebeli  Ebi  Kubeys  üzre  mün- 
kirin Hazretden  çardeh  olan  mahı  tabanı  iki  şak  ile  ikisi  dahi 
koynuna  girüp  biri  bir  yeninden  biri  bir  âstininden  çıkup  yine 
semada  yek  pare  olsun  Sana  iman  getirelim  diyüp  mucizei  iste* 
diler  Hazreti  Resalet  Cenabı  Hakka  tazarru  ve  nalişler  idüp  secde 
idüp  derhal  muradı  münkirin  üzre  sağ  eli  ihamile  mahı  münevvere 
işaret  idince  mah  iki  pare  olup  nüzul  idüp  mübarek  yenlerinden  çı- 
kup yine  semaya  uruc  idüp  yek  pare  oldu  Bazı  münkirin  islâm  ile 
müşerref  oldu  Bazılar  Hakka  ki  Ya  Muhammed  Sehharı  kâmilsin  di- 
yüp dalâletde  kaldılar  Hikmeti  Huda  bu  Şakkul  Kamer  gicesi  Hazretin 
ammisi  Ebi  Talip  merhum  oldıki  nübüvvetin  onuncu  senesi  idi  Haz- 
reti Resalet  cenazelerine  hazır  olup  cehaletde  kaldı  deyu  Hazreti  Ali 
nemazın  kılmağa  rıza  vermiyüb  Muallâda  defn  etdiler  Hâlâ  bir  kubbei 
âli  içinde  medfundur  Amma  sair  kıbablar  gibi  müzeyyen  ve  hud- 
damları  yokdur  Amma  hareminde  gül  gülistan  ve  bir  kaç  nahlistan- 
ları  var  Gayet  leziz  danedar  hurması  olur  Ekseriya  Acem  huccacı 
Hazreti  Ali  pederidir  deyu  ziyaret  iderler  Ve  huuddamı  Ebi  Talibim 
diyen  talibi  male  ihsan  in*am  iderler  Ve  ziyaret  idüp  giderler  Ve 
Andan  yukaru  şimal  tarafına  kayalar  dibinde  Kubhei  Hadice  Bu 
Hadice  malile  Hazreti  Resalet  nübüvvetden  evvel  Şama  karib  Bosra 
şehrine  ticarete  gidüp  intifaı  kesire  idüp  mali  firavan  ile  Mekkiye 
avdet  etdiklerinde  Hazret  yirmi  beş  yaşında  idi  Hadice  Ana  kırk 
yaşında  seyyibe  iken  Hazretin  menkûhası  oldu  Ve  Hadicei  Kübradan 
dört  zükûr  evlâdı  Resul  müştak  oldu  Evvelâ  Kasım  Mekkede  müte- 
vellid  oldu  Ve  Tayyib  ve  Tahir  ve  Abdullah  Medenîlerdir  Ve  dört 
inas  dahi  Hadicei  Kübradandır  Evvelâ  Sitti  Rukıvye  ve  Sitti  Ummü- 
gülsüm  Bu  ikisi  Hazreti  Osmanm  ehli  beyti  olduğundan  Osmanı 
Zünnureyn  didiler  Ve  Hazreti  Fatıma  dahi  Hadicedendir  Hazreti 
Aliye  virdi  Ve  Sitti  Zeyneb  dahi  Hadice  Anadandır  Hazret  anı  dahi 
nikâhile  Ebul'As  bin  Rebi*  bin  Abdül  Uzza  (ı^j.J  xc  cr.  ^^.j  Cr  j^^'y.^)  hi- 
balesinde  idi  Amma  Hazreti  İbrahim  ibni  Resul  Mısır  Meliki  Mu- 
kavkis  Hazreti  Resalete  alâtarikulhedaye  bir  kılıç  ve  bir  katır  ve  iki 
cariye  gönderdi  Hazreti  Resalet  Zülfikar  deyu  kılıç  ve  Düldül  deyu 
katırı  Hazreti  Aliye  verdi  Ve  bir  cariyei  şair  Hassana  ihsan  eyledi 
Ve  cariyei  Mariyei  kendüleri  kabzai  tasarrufa  alup  Hazreti  İbrahim 
andan  oldu  Amma  sekiz  evlâdları  cümle  Hadicei  Kübradan  tevellüd 
eylediler  Badehu  Hadice  Ana  altmış  beş  yaşında  Mekkede  vefat  idüp 
bu  Muallâda  defn  olundu  Hazreti  Resalete  nübüvvet  geldükde  nisa- 
dan ihtida    imana    gelen    Hadicei    Kübradır     Zükûrdan    ihtida   imana 


SEYAHATNAMESİ  787 

gelen  Eba  Bekri  Sıddikdir  Bazı  ehli  Siğer  Eba  Bekirden  evvel  imana 
gelen  Hadicedir  derler  Uc  aüiâj-j  ki  ümmülmüminîndir  Bazı  ehli  siğer 
Hazreti  Resaletin  validei  müşfikası  Emine  Hatun  dahi  bu  kubbede 
medfundur  derler  Bazıları  yok  Hazreti  Resaletin  pederleri  Şamdan 
tüccar  ile  gelirken  Medine  kurbinde  Darüt  Tabia  («^.jUijb)  nam  mahal- 
de merhum  olup  anda  defn  olundu  Ve  cümle  malin  ehli  Medine 
hıfz  idüp  badehu  Emine  Hatunu  ki  Hazretin  validesidir  Hazrete  inti- 
kal iden  malı  ahzi  kabz  içün  Hazret  altı  yaşında  iken  Hazret  ile 
Medineye  varup  bir  ay  şehri  Yesribde  meks  idüb  Hazretin  malı  mev- 
rusun  alup  Mekkiye  rucu  idüp  Ebu  Enam  nam  mahalde  Hazretin 
validesi  Emine  Hatun  merhume  olup  Ebu  Enamda  defn  olundu  Ve 
Hazreti  akrabaları  Mekkiye  getirdiler  Badehu  Hazret  Mekkeden 
Medineye  hicret  itdikde  validesinin  na'şın  Ebu  Enam  (1)  mahal- 
den çıkarub  Medinei  Münevvere  Baki'inde  sud  anası  Halime  Ha- 
tun kubbesinde  defn  itdi  derler  ^s}^)^^^^  öj^*«h  Amma  ehli  Mekke  Beli 
Medineden  gelirken  Ebu  Enam  (2)  mahalde  merhume  olup  nakşın 
Mekkiye  getirdiler  deyu  ehli  Mekke  ve  ehli  Medine  mabeyninde  bir 
mücadeledir  vesselam  Badehu  sen  959  tarihinde  Sultan  Süleyman 
Hadicei  Kübra  üstüne  bir  kubbei  âli  ve  türbedar  vali  vaz  eyledi  kim 
kubbei  nuru  mehbatdır  Ve  babı  saadeti  canibi  şarka  mekşu(f)dur 
Ve  kubbei  pür  envarı  beyaz  kireç  ile  puşidedir  Ve  bizzat  kendüleri 
kağan  arslan  misal  kubbenin  ta  vasatında  diba  ve  şiyb  ve  zerbaf  ile 
mestur  zer  endrzer  bir  sanduka  içre  asudedirler  Ve  bu  âsitanei  ekse- 
riya nisa  tayifesi  ziyaret  idüp  sandukai  Hadicei  gûnagûn  şükûfeler 
ile  tezyin  iderler  Ve  öd  ve  amber  ve  kâfur  yakup  rayihadan  züvvarın 
dimağı  muattar  olur  Ve  bu  kubbei  âlinin  iç  yüzü  kenarlarında  celi 
hattı  müzehheb  ile 

.A. 

Ayeti  tahrir  olunmuşdur  Ve  yine  bu  kubbe  içinde  çarkûşe  bir  kafes 
şebeke  içre  §erif  Mes'ud  Hazretleri  medfundur  Sandukasının  zarfı 
olan   yeşil  atlası  zerduz  üzre  karı  hayyam  ile  ol  zarf  üzre 

terkim  olunmuşdur  Ve  bu  kubbenin  kıblesi  canibinde  bir  küçük 
kubbede     Hazreti      Abdullah     Zübeyr      ibni     Avam      ibni     Huveylid 

[1]   (Nam)  kelimesi   eksik. 
{2]   Burada  da  öyle. 


788  EVLİYA  ÇELEBİ 

ibni  Abdüluzza  ibni  Kusaydir  Dedesi  Hazreti  Eba  Bekire  mün 
tehidir  kim  validesi  Abdül  Muttalib  kızıdır  ki  Hazreti  Resaletin  ba- 
basıdır Hazretin  yakın  akrabalarındandır  Mevlûdu  Nebinin  yirmi 
dördüncü  senesinde  Zübeyr  ibni  Avam  ve  Talha  bin  Abdullah  bir 
günde  vücuda  gelüp  Zübeyr  Hazret  ile  Yemene  ticarete  gitdiler  Haz- 
rete  nübübüvvet  geldikde  ibtida  Hazreti  Eba  Bekrüs  Sıddik  saniyen 
Zübeyr  hazretleri  iman  ile  müşerref  oldular  Ve  ehli  Cennetdir  diyüp 
Hazret  tebşir  idüp  Aşerei  Mübeşşereden  oldılar  Sene  43  tarihinde 
Mervan  Himar    Şam  halifesiyken    Hazreti    Zübeyr    Mekke  ve  Medine 

ve  Yemen  ve  Irak  padişahı  idi  Hazreti  Resalete  karabetleri  sebebile 
Hazretden  ve  Ayişei  Sıddika  rivayetile  bir  kaç  hadisi  şerif  istima  et- 
mişlerdi kim  Hatim  Kâ'bei  Mükerreme  dahilindedir  deyu  hatimleri[ll 
olmuşdur  Ana  binaen  Hazreti  Zübeyr  zemanı  hilâfetlerinde  Hatimi 
kal'  idüp  Kâ'bei  Şerife  zam  idüp  bir  sutuh  tahtında  Beyti  Şerifi  tevsi 
idüp  garbında  bir  bab  dahi  inşa  idüp  züvvar  huccac  güruh  güruh 
bir  kapudan  girüp  bir  kapudan  huruç  iderlerdi    Badehu  Ali  Emeviy- 

y undan  Mervan  Himar  [2]  Zübeyr  hazretleri  üzre  Yusuf  Haccacı 
Zalimi  serasker  tayin  eyleyüb  yetmiş  bin  askerle  Haccac  Mekkeî 
muhasara  idüp  [3]  şile  cabeca  rahnedar  idüp  ahir  Hazreti  Zübeyr 
nassı    kat'da  jçl\j  4U:^Vj  J^-sVi   Haccacı  Zalim  zulm  idüp  Halreti  Zübeyri 

Babı  Selâmda  ma'nukan  salb  etdi  [4]  Altun  Oluk  divarın  mücedde- 
den  bina  itdi  Ve  canibi  garb  kapusm  sed  idüp  [5]  Derunu  Kâ'- 
be  (i)  hak  hacer  pareler  ile  doldurup  bu  hal  üzre  [6]  der  Badehu 
Hazreti  Zübeyrin  validesi  Babı  Selâmdan  ubur  iderken  Hazreti 
Zübeyri  maslûp  görünce  Dahi  bu  hatib  minberden  inüp  vaiz  nasiha- 
tin temam  itmedi  mi  diyüp  ubur  idince  Haccaca  Zübeyrin  validesi 
şöyle  didi  deyu  takrir  iderler  Haccac  dahi  arifi  kelâm  Bildikim  Zü- 
beyrin validesi  nezaketle  Zübeyrin  dardan  enmesin  reca  idüp  derhal 
endirüp  teçhiz  tekfinin  hazır  idüp  Zübeyri  kendi  elile  gasil  idüp  cena- 
zesi nemazın  kılup  yedi  kerre  na'şı  Zübeyre  Beyti  Şerifi  tavaf  itdirüp 
ta  Muallâya  varınca  tabutu  Zübeyri  Haccac  zahrında  götürüp  Mual- 
lâda  defn  idüp  bir  günde  ruhu  şerifiyçün  Haccac  bir  hatmi  şerifi 
temam  etmeyince  hareket  etmedi  Zira  Haccac  Zalim  gayetülgaye  serî 
cari  hafızı    kelâmullah   idi    Hattâ    Kur'anı    Azîmin    cemii  eczaları  ve 


[1]  Bağdad  Köşkü  nüshası   (istimalan) 

[2]          »  »  »  (Zübeyrin              istima  idüp) 

[3]          »  »  »  (mancınık  ta) 

[4]          »  »  »  (Ve) 

[5]          »  »  »  (hâlâ  şimdiki  tarzı  bina  itdi) 

[6]          »  »  »          (kodılar) 


SEYAHATNAMESİ  789 

hizibleri  ve  aşırları  ve  begâvendleri  [1]  var  ise  cümle  Haccacm  tar- 
hıdır Ve  cümle  mevtaya  badessalâtı  cenaze  [2]  Beyti  Şerifi  tavaf  et- 
dirmek  Haccacdan  kalmışdır  Ve  Zübeyr  hazretleri  üzre  kubbei  anlar 
inşa  idüp  Zübeyrden  sonra  Mekke  ve  Medine  ve  Yemen  ve  Irak  (a) 
Haccac  halife  olup  adli  dad  ile  velvele  ara  olup  badehu  hakkında 
-oüij'jcL»!  didiler  Amma  Haccac  zalimlığla  meşhur  bir  âlim  kattal  ki- 
mesne  idi  Andan  Kabri  Binti  Hazreti  Eba  Bekir  ve  kabri  Binti  Haz' 
reti  Osman  Bunlar  birer  kubbei  sagireler  içinde  asudelerdir  Ve  bun- 
lara karib  ziyareti  §eyh  Osman  Haravn  ve  ziyareti  §eyh  Kennas  ve 
ana  karib  ziyareti  Hazreti  Sa*d  hm  Ehi  Vakkas  Mevlûdu  Nebinin 
sene  23  tarihinde  vücuda  geldi  Hazreti  Resalete  nübüvvet  geldiği 
gün  islâm  ile  müşerref  oldu  Amma  bu  hakir  yedi  yerde  ziyaret  et- 
mişimdir Ve  ana  karib  Hazret  Maadi  Kerh  (^jriSJ.1.'  c^^)  sahâbei 
kiramdandır  Ve  Hazreti  Hamzanın  kafadarı  ve  yârı  garıdır  Ve  ziya- 
reti Abdullah  Ibni  Abbas  Cemii  müfessirîn  ve  muhaddisînin  pır  per- 
veridir  Hazreti  Resaletden  mezundur  Ve  kabri  Hazreti  Fazl  ibni  Ab- 
bas Bu  dahi  sahâbei  kiramdandır  ve  pederleri  müfessirîn  ve  muhad- 
disdir  Ve  kabri  İmam  Abdülkerim  bin  Havazin  ö;>^*  Cx.  o^'*^?*"  r^*  Müşi- 
ridir ikisi  bir  mevzide  medfunlardır  Ve  kabri  Süfyan  bin  Uheyne 
<^^  j.  6U-.  Bir  kimesnenin  sığırı  hasta  olsa  bu  kabrin  hakinden  ol 
gâvm  haşasına  bir  surre  ile  bağlasalar  biemriUâh  âfât  [3]  bulur 
Anıniçün  kabri  Süfyanı  Surî  derler  Hazretin  kayın  babasıdır  Habibe 
nam  kızın  Hazrete  virmişdir  kim  Muaviyenin  hemşiresidir  Ve  kabri 
Ebi  Hasanül  §evlî  (J^İL]Ij«>.  j,»)  Ve  kuburu  ^iı  ö^  \^m  da  nice  bin  sahabe  (i) 
kiram  ve  evlâ  (di)  zevilihtiramlar  asudedirler  Bunda  dahi  dua  müstecabi 
dır  Ve  kuburu  Delasur  (j^-^i  ^^i)  Mekke  gazasında  şehid  olan  sahâbei  ki- 
ramlar  ve  nice  bin  âyân  Şürefayi  kibarlar  medfundur  Bu  dahi  ziyaret- 
gâhı  has  ve  âmdır  Ve  §eyh  Alaüddini  Nakşibendî  hazretleri  telifatı 
kesiriye  malik  sultandır  Muallâda  medfundur  Ve  ana  karib  kabri 
Musa  E§*ari  Namı  Abdullah  bin  Kubeys  idi  Hicretin  44  senesinde 
merhum  olup  Muallâda  defn  olundu  Müddeti  ömreş  sene  21  Ve  Ali 
Emeviyyundan  Mansur  Devanki  Şam  halifesi  iken  Beyti  Şerife  gelüp 
Haremi  Şerife  bir  minarei  âli  inşa  idüp  nice  hayrat  hasenatlar  ider- 
ken  üj  J\  ^^^J\  emrine  itaat  idüp  darı  bakaya  rihlet  etdi  Sene  581 
Müddeti  ömür  sene  62  sene  3099  [41  Malatya  kaPasın  bina  itdi 
Muallâda  ziyaretgâhdır  Amma  gayet  hisabî  olup  bir  dankı  hisab  itdi» 


[1]  Bağdad  Köşkü  nüshası  (secavendleri) 
[2]          »             »  »  (salâtülcenaze) 

[3]  »  »  »  (i  fakat) 

[4j  »  »  »  (309) 


790  EVLİYA  ÇELEBİ 

giyçün  Mansuru  Devanki  didiler  Ve  kabri  Ummülınuıninîn  Meymune 
hintül  Haris  Abdullah  bin  Abbasm  deyzesidir  yani  validesinin  kız 
karındaşıdır  Hicreti  nebeviyyenin  8  senesinde  Sitti  Meymune  nefsini 
Hazreti  Resalete  hibe  idiip  firaşi  Resule  dahil  oldukda  bu  Ayet  nazil 
oldu  ^ı\i  ly^Â*  c..*  j  o*  <*^'  ^eV  i  Ayeti  nazil  olmuşdur  Badehu  sene  61 
tarihinde  merhum  olup  Muallâda  asudedir  Müddeti  ömreş  sene  55 
Ve  dahi  buna  karib  kabri  Abdullah  ihni  Ömer  ihnül  Hattah  ı.^  -â'^^^ 
Hazreti  Ömer  nübüvvetin  ikinci  şalinde  islâm  ile  müşerref  oldukla* 
rında  bu  oğlu  Abdullah  beş  yaşında  idi  Pederlerine  tebaiyyeten 
islâm  ile  müşerref  oldılar  Hazreti  Resaletin  hatunu  Hafaza  binti 
Ömer  ibnül  Hattabın  liebin  ve  ümmün  bu  Abdullah  karındaşıdır 
Hazretden  iki  bin  altı  yüz  otuz  hadisi  şerif  nakl  ider  Gayet  mün*im 
kimesne  olduğundan  bin  kul  âzâd  idüp  seksen  üç  yaşında  Abdül 
Melik  bin  Mervan  hilâfetinde  sene  84  tarihinde  merhum  olup  Mual- 
lada  defn  olundu  Ve  kabri  imam  Ahdurrahman  hin  Şuayh  hin  Ali 
hin  j^  hin  Sinanün  Nessahî  (^^uuiö^-)  Kitahüs  Sünen  müellifidir  Ahdi 
MuktedirbiUâhda  merhum  olup  beynes  Safa  vel  Merve  haneler  ma- 
beyninde medfundur  Ve  kabri  Elmevlâ  Zeyrek  zade  Şemseddin  Ah^ 
med  Efendi  Süleyman  Han  şehzadelerinin  hocası  iken  Beyti  Şerife 
gelüp  badettavaf  merhum  olup  Muallâda  medfundur  Ve  sengi  meza* 
rmda  tarihi  merkumdur  Ve  kabri  Mehemmtd  Şah  hin  Hızır  §ah  hin 
Mehemmed  Essir  (Eşşehir)  bi  ibnül  Hacı  Hasan  Medineden  Mekke 
mevleviyyetine  nakl  idüp  seneteyn  mutasarrıf  olup  ahir  yeri  Babı 
Muallâ  oldu  Bunlardan  evvel  Medineden  Mekke  mollası  olmaduğın- 
dan  bunlar  hakkında  ulemayi  Mekke  Kadiyül  Haremeyn  didiler  Ce- 
nazesine yetmiş  bin  huccac  hazır  olup  ol  gice  kabri  şerifi  üzre  yedi 
kerre  nur  nazil  olduğun  cümle  ehli  Mekke  görüp  kabaili  Arabda  Ve 
liyyi  Rum  deyu  şöhret  bulup  ziyaretgâhı  has  âmdır  Sengi  mezarında 
tarihi  vardır  Ve  Emevlâ  Şemseddin  Ahmedid  Hüseynî  Bağdadîzade 
demek  ile  meşhur  imiş  Mekke  mollası  iken  merhum  olup  Ebi  Talib 
civarında  medfundur  Bir  sofai  âli  üzre  muhteşemane  merkadi  vardır 
Ve  merkadi  Eşşeyh  Ahdurrahman  Karahaş  Muallimi  sultan  olan 
Ömer  Efendinin  biraderi  kihteridir  Amasyevîdir  Mekkei  Mükerreme 
payesile  mütekaid  iken  sene  tarihinde  merhum  olup  Muallâda  Mev- 
levihane hatıresinde  asudedir  Cenbinde  tevabileri  bir  sebil  inşa  idmiş- 
1er  Azizi  mezbur  talâkati  lisan  ile  ve  selâseti  beyan  ile  revnak  bul- 
muş şeyhi  âli  beyan  idi  Ve  ziyareti  Elmevlâ  Mahmud  Efendi  Şehri 
Manastırdandır  Mekke  mollası  iken  merhum  olup  Muallâda  §eyh 
Cinan  Efendi  hazretleri  cenbinde  medfundur  Sengi  mezarında  bir 
âşık  celi  kalem  ile   (Sene    1026)   tahrir  eylemiş  Ve  kabri  Elmevlâ  Per^ 


SEYAHATNAMESİ  791 

viz  Efendi  Sultan  asrında  nişancı  paşa  Abdi  Beğin  hizmetinde  neşvü 
nema  bulup  bazı  medarislere  mutasarrıf  olarak  fazileti  bahire  sahibi 
olmak  ile  kendüye  Mekke  mollalığı  sadaka  olunup  anda  merhum 
oldukda  Hadicei  Kübra  civarında  defn  olundu  Müteaddid  merazı 
vardır  Ve  ziyareti  Elmevlâ  Hüsam  Efendi  Diyarı  Hamiddendir  Mekke 
mollası  iken  Filân  gün  merhum  oluruz  Bizi  hayır  duadan  feramuş 
etmen  deyu  vasıyyet  idüp  hikmeti  Huda  vakit  tayin  itdikleri  saat 
merhum  olup  Zübeyr  hazretleri  kurbinde  medfundur  Fazılur  Rum 
deyu  ehli  Mekke  ziyaret  iderler  Ve  Kutbu  Afâk  Elmevlâ  Mehemmed 
bin  Alaüddinül  M.ekkîyyün  Nehrevanîyül  Kadiri  Haki  Cennetmeşamı 
Mekkei  Mükerremedendir  Ruma  iki  defa  gelüp  cemii  ulema  ile  muba- 
hasei  ilm  idüp  cümle  ulemaya  cevab  verüp  Mekkei  Mükerreme  fetvasile 
Mekkede  Süleymaniyye  medresesi  ihsan  olunup  ömrü  âhir  oldukda 
Muallâda  şerif  Suud  [1]  itdiler  Amma  asrında  güya  imamı  Gazalii 
Sani  idi  Kesreti  seyyahatde  tahsili  ulûm  idüp  yedi  tulâ  sahibi  olmuş- 
lar idi  Ve  kabri  Hazreti  Kutbu  Mekkî  Ziyaretgâhı  has  âmdır  Ve  buna 
muttasıl  Elmevlâ  Hüseynül  Maliki  Fuzalâyüddehreyn  [2]  kimesne  [31 
Münzevi  olmagıyçün  Murad  Hanı  Salisden  Mekkei  Mükerremede  Sü- 
leymaniyye medresesin  reca  idüb  Kutbu  Mekkiye  [4]  hazretleri  ya- 
nında defn  itdiler  Ve  Kahri  Elmevlâ  Mirza  Mahzum  Yevmi  Arafatda 
cemii  ibadullah  ^^\  ^\  >iX.J  sadasma  ağaze  itdükde  monlayi  merkum 
bir  kerre  ^.)  diyüp  ruh  teslim  idüp  Meş'aril  Haramda  bir  sofa  üzre 
sengi  mezarı  tarihîle  mastur  malûm  kabri  pür  nurdur  <jlc  -âUr-j  Ve 
Kahri  Vankulu  Mehemmed  Efendi  Mekke  monlası  iken  t/J  marazın- 
dan merhum  olup  Ebi  Talib  kurbinde  medfundur  Savmaî  güftesi  ile 
sengi  mezarının  müzehheb  tarihi  vardır  Ve  ziyareti  Eşşeyh  Quharî 
Efendi  Akşehir  şehrindendir  Mekke  monlası  iken  merhum  olup 
Muallânın  Ebtah  nam  mahalline  karib  medfundur  Ve  Merkadi  Ef- 
melâ  Ömer  hin  Mehemmed  Sultan  Osmanı  Saninin  hocası  iken  Mek- 
ke mollası  olub  bin  otuz  senesinde  Islâmbolda  derya  doğduğu  [5] 
gün  mevti  haberi  gelüp  hayli  bügâ  eyledik  Zira  pederimizin  gayet 
muhibbi  sadıkı  idi  Hamdi  Huda  elli  iki  seneden  sonra  ziyaret  mü- 
yesser olup  ruhu  şerifiyçün  bir  Yasini  Şerif  tilâvet  idüp  sevabın  ru- 
huna hibe  eyledik  Muallâda  Kutbu  Mekkî  civarında  bir  kârgir  bina 
soffa  üzre  muhteşemane  asudedir  Sengi  mezarında 


[1]  Bağdad  Köşkü  nüshası  (Mesud  cenbinde  defn) 

[2]  „              „             „  (fuzalâüddehir) 

[3]  „              „             „  (idi) 

[4]  „              „             „  (Mekkî) 

[5]  „              „             „  (donduğu) 


792  EVLÎYA  ÇELEBİ 

tahrir  olunmuşdur  Merhum  gayet  zühdü  takvada  sahihi  vera*  ve 
savmı  Davuda  müdavim  idi  Ve  zahir  hatında  kıdvei  kümmıel  bir  me- 
şayih  gibi  bahrülulûm  kenzülfühum  ehli  kanaat  kimesne  idi  Ve 
J^ahri  Elmevlâ  Ahdülvasi  bin  Hızır  Selim  Şahı  [1]  Sani  ulemasmdan- 
dır  Mekke  mollası  iken  sene  645  merhum  olup  Muallâda  Şerif  Sa*d 
civarında  medfundur  Kabri  Vasi  dimekle  şöhret  bulmuşdur  Ve  kabri 
Elmevlâ  Ruş(en)î  zade  Gurafei  Muallâda  Züheyr  hazretleri  civarında 
medfundur  Hamdi  Huda  bu  bâlâda  tahrir  olunan  sultanların  cümle- 
sin ziyaret  idüp  rızaenliUâh  kimine  Yasini  Şerif  kimine  Surei  Teba- 
reke  bazısına  Surei  Tekâsür  bazısına  Surei  Fatiha  tilâvet  idüp  sevab- 
ların  ruhu  şeriflerine  hibe  eyleyüp  şefaatlerin  reca  idüp  ruhaniyyetle- 
rinden  istimdad    taleb    idüp    cümlesile  aşinalık  kesb  itdik  j^^  j-«i  j»  â* 

Amma  şehri  Mekke  içre  hayatda  olan  müstecabüd- 

dave  ve  sulehayi  ümmıetden  olan  kimsneleri  ve 

hukukun  kesb  itdiğimiz  âyân  eşrafları 

beyan  ider 

Evvelâ  serçeşmei  ulemayi  din  varisi  ulûmu  evvelini  velahirîn  (beyit) 

Ser f  ir  azı   ulemayı  a'lâm 
Rüknü  din  hazreti  şeyhülislâm 
Varisi  vahidi  ilmi  nebevi 
Baisi  zindegii  şer'i  kavi 
Vâızı  milki  melik  nasırı  din 
Müftü  devri  zeman  ruyi  zemin 
Gördü  müsveddfeji  aldı   hame 
Yazdı  ismine  seyahatname 
Hamdi  bil  I  âh  ki  temam  oldu   ki  t  ab 
Ki  I  ki  sehvim  ola   Ya  Rabbi  savab 

Bu  zikrolunan  veliniam  enfendilerimizin  sohbeti  şerifleri  ile  müşer- 
ref olup  duai  hayırları  i^e  şerefyap  olup  cümlesinden  himmet  reca 
idüp  husuü  nazarlarile  behremend  mümtaz  olduk   (Beyit) 

Minnnet  Hudaya  ermişim  ol  servi  kamete 
Şükrüm   budur  ki  kalmadı  hasret  kıyamete 

Bu  günlerde  şurut  kuyudile  alâkaderülimkân  edayi   farz  idüp  ca- 

[1]   Bağdad   Köşkü  nüshası  (Evvel) 


SEYAHATNAMESİ  793 

nibi  Mısıra  azimet  etmeğe  bel  bağladığımız  mahalde  Şerif  Berekât 
hazretlerinin  iclâsmda  bulunmamız  sebebi  ile  harcırah  üçyüz  sikkei 
hasene  ve  bir  habeşî  gulâm  ve  bir  heccanı  benam  ve  bir  hıssanı 
sürhendam  ve  bir  boğçe  esvab  ile  bir  şemame  amberi  ham  ihsan 
idüp  hakir  ile  serdarı  zafer  şiarımız  olan  veziri  ruşen  zamir  Sarı  Hü- 
seyin paşa  hazretlerine  gönderdiği  metaları  beyan  ider  Evvelâ  on  iki 
re*s  safmatulciyad  neslinden  küheylân  esbi  saba  sür'atlerin  gerdenle- 
Tİnde  şecereleri  ile  hıssanı  hüsündarlar  kim  herbiri  birer  semendi 
taziler  idikim  raksı  cevelân  etdikde  zöhre  misal  reftar  iderdi  Cümle- 
den biri  Mısır  havvaresinden  eşhebtazi  ve  bir  dahi  bedevi  rakkas 
yazi  ve  bir  dahi  nesli  musafaha  Fırat  ve  bir  dahi  nesli  cüfe  muteber 
at  ve  biri  S'aidî  ve  Necidî  ve  biri  nesli  tureyfî  ve  biri  ^...  zarifi  ve 
biri  dahi  kebişei  Bağdadî  ve  biri  Mahmudî  ve  biri  Seylâvî  ve  biri 
Ali  yemeni  Bu  zikrolunan  esbi  saba  reftarlar  üzre  on  iki  tavaşi  ha- 
beşi  şirin  güfta(r)ları  ki  j^uLijU-.-  her  biri  merali  ve  gazali  Hoten  ahusu 
gözlü  esmerüUevn  pak  libaslar  ile  melbus  pençei  âfitab  mehi  tab 
tavaşe  idi  Ve  on  iki  dahi  hıssane  kısraklarını  licamları  on  iki  Habeşe 
siyah  çerde  cevarilerin  destinde  ve  on  iki  tavusî  hicinler  üzre  birer 
Foncistan  zengili  memlûkler  ile  hedayalar  geldi  Dahi  ardı  sıra  boğçe 
boğçe  gûnagûn  akmişe(i)  fahireler  ve  Kandeharî  ve  hezarî  kuşe  des- 
tarlar  ve  Hindistan  şugulü  şeriri  bînazir  ve  pususkâri  sihri  mübın 
mertebesi  piş  tahtalar  ve  gûnagûn  höcreli  mücevher  zîkıymet  sanduk- 
1ar  kim  herbir  höcreler  içi  lâil  yakut  ve  elmas  ve  zümrüd  ve  seylân 
ve  piruze  ve  ayni  semek  ve  aynülhür  ve  akikı  yemeni  ve  lü'lüü  mer- 
can ile  leb  berleb  idi  Ve  Hind  tefaruklarından  elvan  elvan  suzenî 
mak' adlar  ve  münakkaş  destimallar  ve  pişgirler  ve  Göçerat  ve  mollayı 
ve  zagî  ve  susiler  ve  hatayîler  ve  diba  ve  şiyb  ve  zerbaf  ve  bafteler 
ve  Loristan  ve  öW^.  ve  Kişmirî  şallarının  envaından  ve  bir  tobra 
amber  ve  bir  tobra  müşkü  hatayı  ve  tobra  panzehri  marî  ve  gâvî 
ve  gazali  panzehirler  kim  her  biri  biner  derde  devadır  Ve  bir  heccan 
horcu  ödü  maveraî  ve  ıtri  şahı  ve  batı  padişahı  ve  kalyemiski  hay- 
vanı ve  iki  deve  barı  Lehsa  ve  Basra  kargısı  seramed  köndürler  gön- 
derdi Paşa  hazretleri  bunların  yerine  Şerif  Berekâtm  kethüdasına 
buyurdular  kim  Biz  bu  metalara  hayran  değiliz  Ancak  Şerif  hazretle- 
rinden istikamet  hizmeti  isteriz  Eğer  istikamet  ider  [1]  anları  idelim 
Eğer  padişahın  doğrusı  ise  bu  saat  paişahımızm  vekili  mutlakıyım 
Bana  Kâ^bei  Şerifin  miftahların  göndersin  Yohsa  bizim  bu  makule 
har  haşake  ihtiyacımız  yokdur  diyince  Şerif  kethüdası  tarfatülayan  içre 
Şerif  Berekâta  varup  macerayı  serencamı    nakl  idince    Şerif  hazretleri 

[1]  Bagrdad  Köşkü  nüshası  (1er  ise  biz  anlara  kerem  ihsanlar) 


794  EVLİYA  ÇELEBİ 

f^\  ^'v»  diyüp  alayı  azîm  ile  Beyti  Şerifin  miftahın  cevahir  zarf  içre 
setr  idüp  paşa  hazretlerine  teslim  olunup  Şerif  kethüdasına  ve  yedi 
bölük  serdarı  Mısıra  hiPati  fahireler  giydirüp  Şerif  hazretlerine  bir 
semmur  postin  kürk  ihsan  idüp  Şerifin  gönderdiği  hedayaları  kabul 
idüp  neccablar  ile  iclâsı  Şerifi  ve  miftahı  Mekkenin  vusulin  Asitanei 
Saadete  ilâm  idüp  kendüler  dahi  Medinei  Münevvere  canibine  hare* 
ket  etmeğe  suru  itdiler  Hakir(e)  olmahalde  gelen  hedayadan  bir  hayli 
eşya  ihsan  idüp  dahi  cemii  Şürefalardan  peyda  etdiğimiz  eşyaları  Cid- 
diye götürüp  Ciddede  Hazreti  Havva  (A)  namızı  ziyaret  etmeğe  gitdi- 
ğimiz  beyan  ider 

Evsafı  tnenazili  benderi  kal'ai  Cid(de) 

Evvelâ  Şerif  hazretlerinin  ihsan  itdüği  hiçin  şütürlere  dört  gulâ- 
mımızla  suvar  olup  şehri  Mekkenin  haricinde  mahmalle  ciddarında[ll 
Ziya  (re)  ti  Şeyh  Mahmud  bir  alçak  kubbe  içinde  asudedirler  Şehrî 
Mekkenin  cenub  canibi  nihayetindedir  İki  yüz  mikdarı  fukara  hane- 
leri ve  nahli  hurmaları  ve  müteaddid  mesacidleri  vardır  Anı  ubur 
idüp  cenup  tarafına  gidüp  şahrahın  tarafeyninde  ârâmgâh  içün  kah- 
vehaneler vardır  Her  birinde  mıtrıp  ve  gavazi  Habeşe  kızlar  vardır 
Anlarda  biraz  teneffüs  ve  istirahat  iderek  altıncı  saatde 

Evsafı  vadii  Cidde  [^1 

Eyyamı  kadimde  şehri  mamure  imiş  Amma  hâlâ  bir  kaç  kahve 
hane  ve  bir  kaç  Anda  yolun  sağ  canibinde 

Ziyaretgâhı  ehli  Hazreti  Âdem  ve  Ümmü  beni  âdem 

Hazreti  Havvayi  Mükerrem 

İbni  âdemi  zade  hamile  olduklarında  vatanı  aslîmiz  olan  batnı 
şerifleri  üzre  bir  küçük  kubbe  vardır  Çöl  çölistan  yerde  olmağile 
olkadar  müzeyyen  değildir  Amma  yeşil  atlas  ile  puşide  sanduka 
içre  asudedirler  Amma  kubbeden  taşra  seri  saadetleri  ve  hakipayi 
şerifleri  üzre  çakıl  makıl  makulesi  ahceratlar  yığılıdır  kim  ol 
hisab  üzre  kaddi  şerifi  yetmiş  adımdır  Melek  Ahmed  paşa  hatunu 
Kaya  Sultan  merhume  bu  Havva  ana  üzre  yedi  kubbe  inşa  etmeğe 
malinden  elli  kise  ifraz  idüp  bu  Ciddede  olan  abı  zülâli  Ciddiye  ve 
şehri  Ciddiye  cereyan  itdirmeğe  taahhüd  itmişdi  Amma  vaz'ı  hamilde 


[1]   Bağdad   Köşkü  nüshası   (MahmeM   ciddavîde) 
[2]    Bağdad   Köşkü   nüshası   (Hİdde) 


İ'A 


t 


> 

a 

c 
> 


O 


4^        =î 

>1 


t   s 


■  tîi  ■'-  -  '-M 


SEYAHATNAMESİ  795 

merhume  olup  böyle  hayratı  azîm  müyesser  olmadı  Ve  Hindistanda 
Serendil  ^JjjJ^^)  dedir  derler  Amma  bunlar  kavli  zaifdir  Beli  Hubutu 
Adem  Serendile  vaki  olup  eski  çeşminden  zencebil  ve  fülfül  karanfil 
hasıl  olurdu  Badehu  kırlangıç  kuşunun  vesatetile  Adem  ve  Havva 
Cebeli  Arafatda  mülakat  olduklarıyçün  ve  anda  buluşup  biliştikleriy- 
çün  Cebeli  Arefe  derler  Zira  Hazreti  Havva  Ciddiye  hubut  etmişdi 
Adem  Havva  Mekke  deresinde  nice  zeman  sakin  oldular  Ve  Cenabı 
Bari  anlara  ziyareti  tavaf  içün  Cennetden  beyti  mamuru  edimi  arza 
nüzul  etdirdi  Herbar  anda  ibadet  iderlerdi  Badehu  Mekke  sengistan 
yer  olmak  ile  ziraat  içün  Cenabı  Bari  Hazreti  Ademi  Samı  Şerif  kur- 
binde  Havran  sahralarına  gönderüp  anda  ziraat  idüp  tenasül  buldu- 
lar Ve  her  sene  beyti  mamura  gelüp  tavaf  idüp  Arafata  çıkarlardı 
Bikavli  müverrih  Ishak  Hazreti  Adem  sene  muammer  olup  Cebeli 
Arafatda  merhum  olup  Matbahı  Adem  olan  mahalde  defn  olundu 
Yohsa  Serendile  gitmedi  deyu  tasdik  ider  Ve  Hazreti  Havva  Adem- 
den sonra  müddeti  ömür  sene  muammere  olup  bu  Cidde  kurbinde 
Habil  ve  Kabil  ve  Şit  nebi  Havva  Anayi  defn  itdi  derler  •^üJiV»  ^J^\\  MV 
Ve  bir  rivayetde  Hazreti  Nuh  Tufanda  (n)  bir  yıl  mukaddem  Hazreti 
Ademin  cesedi  şerifin  Arafatdan  ve  Hazreti  Havvanm  Ciddeden  çıka- 
rup  terütaze  vücudu  şeriflerin  tuzlıyup  kızaklar  ile  çekerek  Küdüsü 
Şerifde  defn  itdi  derler  ^^»^»^c  c>j.^\  Ve  müverrihi  âlemler  tahriri  üzre 
Hazreti  Ademin  ikişer  evlâdı  doğardı  Cümle  kırk  bin  evlâdı  oldu 
derler  Ve  âdetullah  bunun  üzerine  cari  idikim  bir  oğlan  ve  bir  kız 
doğardı  Ol  kızı  batnı  aharda  doğan  oğlana  virirdi  Bu  dava  içün 
Habil  ve  Kabili  kati  itdi  Ve  ihtida  ruyi  zeminde  kan  idüp  isyan  iden 
Kabildir  kim  emri  Hakka  itaat  etmedi  Hubutu  Ademden  beru  yedi 
bin  otuz  sene  olmuşdur  c^»*-'  ^^u  ^iâ2-j  Havva  Anayı  ziyaret  idüp  yine 
cenub  canibine  gidüp  canibeynde  mamur  ârâmgâh  kahvehaneleri  se- 
yir temaşa  iderek 

Evsafı  benderi  şehri  kadım  KaVai  Cidde 

Sene  tarihinde  Mısır  padişahlarından  Sultan  Gavrinin  binasıdır  Hind  ve 
Yemen  ve  Aden  Basra  ve  Lehsa  Habeş  ve  Süveyş  iskelesidir  Senede 
bin  pare  Celebe  ve  Polta  ve  Karka  ve  Galyon  gemiler  gelüp  gümrük 
alınır  bir  benderdir  Ve  lebi  deryada  gümrüğüne  hürde  derler  Paşa 
tarafından  bir  Ağa  Şerif  hazretleri  tarafından  bir  Şerif  malı  gümrüğü 
refakat  üzre  tahsil  idüp  nısfın  Cidde  beği  ve  nısfın  Şerif  Hazretleri 
alır  Fatihi  Yemen  Sinan  paşadan  beru  Şerifler  bendere  müdahale 
etmek  kanun  olmuşdur  Amma  senevi  bervechi  adalet  bin  beşyüz  kise 


796  EVLİYA  ÇELEBİ 

Kasıl  olur  azîm  benderdir  Ve  Kala*sı  lebi  Kulzümde  dayiren  madar 
iki  bin  adım  şeddadî  misal  sengin  bünyad  binayi  metindir  Ve  bu 
Kalfanın  cenubu  ucunda  yine  Bahri  Kulzüm  kenarında  iç  kal'ası  var- 
dır  Yine  büyük  kal'a  köşesine  muttasıldır  Dayiren  madar  altı  yüz 
adımdır  Bu  dahi  hacer  binadır  Cidd(e)  paşası  cümle  askerile  bu  iç 
kaPada  sakindir  Kapusı  Yemen  kaPası  canibine  mekşufdur  Şarka 
nazır  bir  kapudur  Amma  taşra  büyük  kal'anm  iki  tahta  kanantlı  ka- 
kulan  vardır  Biri  Mekke  canibine  biri  lebi  deryaya  nazırdır  Paşası 
Mısır  beğlerinden  bir  tuğlu  ve  yahud  iki  tuğlu  beğdir  Uç  yüz  âdem 
ile  hükümet  ider  Ve  yüz  elli  akçe  kazadır  Kadıya  senevi  iki  bin  gu- 
TUŞ  hasıl  olur  Amma  Mekke  mollalarına  bervechi  arpalık  ihsan  olunur 
Mahkemesi  kal'anın  ortasındadır  Ve  cümle  üç  yüz  sagir  ve  kebir 
dükkânlardır  Amma  beyazistanı  yokdur  Ve  lebi  deryada  kal'a 
misal  bir  hanı  azîm  vardır  Baklacı  Mehmed  Bey  binasıdır 
Kal'iye  hayli  imdad  olup  kal'a  metanet  buldu  Ve  altında 
cümle  mahazinler  ve  dekâkînlerdir  Ve  bundan  gayri  yedi  hanı 
dahi  var  Cümle  zîkiymet  eşya  ile  memlûdur  Amma  hammam  ve 
imarat  ve  medreseleri  yokdur  Herkes  deryaya  girüp  gusül  iderlerkim 
hammam  suyundan  elidir  Ve  cümle  suları  baranı  rahmetden 
sarnıcdır  Ve  iki  cemaati  kesiriye  malik  camileri  var  Biri  gümrüğe 
karib   lebi  deryada  Camii  bir  minareli  tarzı  kadim  camidir  Eim- 

me  ve  hutabasının  vazifei  muayyeneleri  gümrüklerdendir  Biri  kal*- 
adan  taşr(a)  da  Camii  Bu  dahi  müfid  muhtasar  camidir  Bunlardan 
maada  mesacidlerdir  Amma  suyu  bu  şehrin  matekaddem  cari  imiş 
Ol  zeman  mamur  âbâdan  ve  bağı  irem  imiş  Badehu  Şürefalar  rahı  âbı 
harab  idüb  Rumili  (li)  tavattun  idüp  tagallüb  etmesin  için  su  yolların 
harab  etmişler  Cidde  nam  mahalde  üç  âsiyaba  kifayet  eder  âb  nab- 
dır  Berriyeye  cereyan  idüp  gayib  olur  Hâlâ  tariki  âm  üzre  yolları  za- 
hir ve  bahirdir  Cüz'î  şey  ile  yine  Ciddeye  cereyan  etdirmek  müm- 
kündür Öyle  olsa  Cidde  bir  benderi  maşa  olurdu  Şerhinde  buyurur- 
lar   kim  cc*jj\^  oV*  <-^^^j  S  »-^^  [1]   Bu  hadisi  şerif  senedile  rivayet    ider 

kim    Â»*-    eJL<:   C»y.-flJl   cr^>\ji\   yi-   Jc     wjı>.   ki\^   JJ»s   ö'^>^*  ^.j^   Ct}   J^   İ-J  ^   ^'tH   ıy:J'ı>*') 

fiL.Jij  {jx'i)  i\j\  j.j  ^^\  .^^10.-  ı^î>  ^j^^.i  ^'  ^j^  j  UH^ic  [2]  seyir  temaşa  idüp 
Mekkeden  getirdiğimiz  meta'larımız  Fincancı  Reisin  keştisine  koyup 
ve  on  ferde  kahve  Kara  Hasan  Reisin  firkatesine  koyup  Hind  zevra- 
kına  ve  beş  ferde  nayib  merkebine  iki  tavaşi  ile  ve  bir  mamlûkümüz 
ile  gemilere  koyup  Allah  (a)  tevekkül  olup  süd  karındaşı  çelebi  ile 
ve  Cidde  hâkimi  Baklacı  Mehmed     Bey  ile    vedalaşub  üç    gulâmımız 

[1]   Bağdad   Köşkü  nüshası   (içinde) 

[2]  »  »  »  (Ve   bu   Ciddeyi) 


SEYAHATNAMESİ  79T 

ile  Mekkei  Mükerremiye  avdet    idüp  gelürken  yine    Hazreti    Kur'ant 
şerif  tilâvet  idüp  sekiz  saat  yine 

Mekkei  Mükerreme 

Ol  gün  Medine  huccacı  Medineye  müteveccih  oldular  Hakir  da- 
hi Mısır  huccacile  hac  etmeğe  Hüseyin  paşa  efendimizden  mezun  o- 
lup  yüz  filori  ve  yedi  deve  ihsan  idüp  Mısır  veziri  Kethüda  ibrahim 
paşaya  mektublar  verüb  evvelâ  Özbek  Beğe  ve  yeniçeri  serdarı  Kayse- 
riyeli  ibrahim  Ağaya  ve  Şerif  Çavuşa  ve  Asitane  kulkethüdası  Burun- 
suz  Ahmed  Ağaya  hakiri  paşaya  vâsıl  eylemeleri  içün  tenbih  te'kidler 
idüp  dest  puslerile  ve  duai  hayırlarile  şerefyap  olup  veda  idüp  mufarakat 
eyledik  Andan  yine  varup  şurut  kuyudile  tevafı  veda  etdükde  bu  duai 
tilâvet  ide  «^^'-^  f^->*  'i  M-'  ^^  ıP>«»  <^^  o'j  c>>»^:i'.  j»  ^*«H>T  4»ş:V  j»«ü<  deyüp  yedi 
şutu  itmam  idüb  makamı  İbrahimi  bâlâda  tahrir  olunduğu  üzre  ziya- 
ret idüp  veda  Zemzemi  nuş  idüp  geru  geru  t^'^^  '^'•=*i'.  li  t}^^^  diyerek 
bügâ  idüp  Babı  Safadan  taşra  çıkup  Safa  ve  Merve  mabeyninde  ye- 
di kerre  bâlâda  tahrir  olunduğu  üzre  Sai  veda  idüp  Hamdi  Huda  bu 
tertib  üzre  garib  ve  zaif  ve  bîçare  seyyahı  âlem  Evliya  sene  1082  ta- 
rihinde ıskatı  fariza  (i)  haccetül  islâm  ve  neski  tavafı  ziyareti  itmam 
itdik  Alimane  nice  bin  şurut  kuydu  vardır  Amma  bu  hakir  âşıkane 
ve  sadıkane  etek  dermeyan  idüp  var  kuvveti  bazuye  getirüb  ihtimamı 
tam  ile  iki  yerden  gayret  kemerin  kuşanub  böyle  tavafı  ziyaret  itdik 
Allah  kabulü  dergâh  idüp  yedi  kerre  müyesser  eyliye  Dahi  ziyade  şu- 
rut kuyudların  tahrir  eylesek  bir  mücelled  kitab  olur  Amma  hakir 
ümmî  âdemlere  elzem  levazımından  ^ü^ü^>^  ^i^  üzre  tahrir  itdik  Fera- 
yizi  hacdan  ve  vacibat  mustehabat  sunnetden  bir  şart  nakıs  olma- 
mışdır  -»J^-Ji^i^*  -^  Böylece  hac  idenin  haccı  sahihdir  Inşallahü  taalâ 
vesselam  tilâvet  edenler  ve  istima  iden  canlar  ruhiyçün  pır  perverle- 
rimiz  ve  üstadlarınız  ve  hukuku  valideyn  ruhiyçün  Allah  rızasıyçün 
fatiha  Hamdi  Huda  Mekkei  Mükerremede  binayi  Ibrahimden  beru 
böyle  haccı  şerif  olduğun  ve  böyle  şadmani  ile  Haccül  Ekber  olduğun 
bir  müverrihi  âlem  tahrir  etmemişdir  Hakir  şevkimden  beher  yevm 
on  iki  kerre  tavaf  ve  Sai  Safa  iderdim  Ve  üç  kerre  yevmiyye  Umre 
iderdim  Ve  her  şeb  üç  kerre  tavaf  iderdim  Ve  her  tavafı  yedişer 
şart  olmak  üzre  ve  her  leyi  yine  huddamlarımla  birer  kerre  Umre 
iderdim  o.^  J^»  â*  *^*  vesselam  Bin  seksen  iki  Zilhiccesine  [1]  sinin 
yirmi  altıncı  günü  Mısırdan  gelen  üç  bin  askerin  bini  Mekkede  muha- 
fazacı  kaldı  Ertesi  Mağrib  huccacı  Medinei  Münevveriye  revane  ol- 
dular    Yir(mi)     yedinci     gün     kırk    bin     huccacı     Mısır    ile      Mekkei 

[1]   (Sine)  fazla  yazılmış. 


79Ö  EVLİYA  ÇELEBİ 

Mükerremeden  Medinei  Münevvereye  müteveccih  olup  yine  Umriye 
niyyet  idüp  âlât  silâhımız  ile  esbi  tazilere  suvar  olup  bazı  ahibba 
ile  veda  iderek  ve  Muallâ  ziyaretgâhlan  içre  Surei  j.*ıCJ\  tilâvet  iderek 
bir  saatde 

Ziyareti  Vadii  Umre 

Anda  iki  rikât  nemazı  veda  sünnetdir  Herkes  kılmaz  Edayi  salât 
idüp  hukuku  valideyn  içün  dua  idüp  andan  6  saatde 

Menzili  Kasabai  Vadii  Fatıma 

Bir  sahrada  hurmalı  ve  karpuzlu  ve  nebatat  kiyahath  ve  âbı  ba- 
yatlı yerdir  Andan  yine  canibi  garba  5   saat 

Menzili  Bi'ri  Osfan   (jli^c) 

-A, 

Abı  hayat  suyu  bulunur  Andan  yine  garba  çöl  çölistan  içre  12 
saat 

Menzili  Kudeyde 

Çöldedir  Suyu  yokdur  Andan  yine  şimale  çölistan  içre    17  saat 

Menzili   Rabia  eşmesi 

Abı  hayat  sulu  bir  kasabacıkdır  Bunda  bin  seksen  üç  Muharre- 
minin hilâlin  gördük  Andan    14  saat  çölde 

Menzili  Müstahsen  [1]  sebili 

Suyu  yokdur  Andan    15   saatde  yine  çölde 

Menzili  Kasabai   Bedr  Huneyn 

Abı  hayat  sulu  mamur  kasabadır 

Sergüzeşti  [2] 

Hikmeti  Huda  bir  devemiz  kalup  barını  gayri  deveye  tahmil 
idüp  huccac  ile  ileri  huddamlarımız  gitdikde  hakir  iki  gulâmımla  bu 
bati  deve  kalkar  mülâhazasında  olup  Dah  Leşmisin  derken  sabah  yıl- 
dızı henüz  nümayan  oldukda  bir  beddavî  gömlekli  ve  eli  nabutlu 
Arab    fetası  zahir    olup   jylaj  j^r  u»  ^ı    diyüp    deveye    bir  iki  nabut  ur- 

[1]   Revan   Köşkü   nüshası   (Muhsin) 
[2]    Revan   Köşkü   nüshası   (hakir) 


SEYAHATNAMESİ  799 

dukda  fakir  deve  canı  acısından  kıyama  geliip    bir  hayli  gitdi    Hakir 

safa  idüp    Inşaallah  Bedr   Huneyne    yetişdirir    endişesindeyiz    Amma 

huccac  uzadığından  haberimiz  yok    Hemandem     deve  O'   (^^c)    deyüp 

düşdü     Derhal    Arab    nabudile    şütüre  bir  kaç  darb  itdi     Amma  kâh 
yire  karib    geliib  ^.a»  Jb-  ûj—  ^  jc-JU  ^^i.  ^l  j.j-  iâ*  /ili-,  b    diyüp    yakın    gelür 

Asla  buna  vücud  virmiyüp  yine  devenin  yanma  vardık  Hemen  Arab 
jUjı*A  1)  ^u  L  didi  Hemen  iki  şada  is  (ti)  ma  idüp  herhal  üç  Arab  ya- 
nımıza gelmeğe  kasd  itdiler  Hakir  bildimki  Kerbelâ  günüdür  Hemen 
tirkeşe  el  idüp  oklukdan  bir  kaç  ok  çizme  koncuna  sokup  eğer  hane* 
sinde  iki  tabancalı  tüfenkler  kurup  belimde  hazırbaş  idüp  yine  gulâm 
larıma  tenbih  idüp  anlar  dahi  amade  durdılar  Hemen  üç  fellâh  na- 
butlarına  tükürüp  bizden  tarafa  hücum  idince  tarafımızdan  iki  şada 
dahi  istima  olunup  hemen  Arablar  bizi  bırağup  ol  sadaya  doğru  git- 
diler  Hemen  bir  Özbek  âdemi  feryadı  oldu  Bize  Hay  Atlı  karındaşlar 
deyu  feryad  itdiler  Hemen  hakir  üzerlerine  at  bırağup  vardıkda  bir 
piyade  âdem  dal  kılıç  şemşirbazlık  iderek  Arablardan  halâs  olup  bize 
karşu  gelüp  Hay  menim  oldaşım  ve  karındaşım  deyu  Özbekçe  feryad 
idüp  ileri  at  sürüp  Bire  vurun  kahbeler  (i)  deyu  bir  kursum  hakir 
iki  kursum  memlûklerim  atup  hamdi  Huda  Rüstemin  kurgumu  Ara- 
bın  birine  isabet  idüp  mel'un  düşüp  mürd  oldu  Rüstem  gulâm  başın 
kesdi  Amma  öbür  garib  Özbek  cenk  iderken  başına  nabut  ile  darbı 
şedid  eyleyüp  şehid  eylemişler  iki  mel'un  Arablar  firar  idüp  mürd 
olan  mel'unun  seri  bîdevletin  gulâmlar  alup  merhum  Ozbeğin  karın- 
daşı esvabların  ve  bir  kemer  ile  malın  alup  sabah  karib  oldukda 
merhumu  kum  ile  defn  idüp  yine  devemiz  yanma  gelüp  gördük  ki 
ol  deveden  bir  fayide  yok  Anda  bırağub  fakir  Ozbeği  piyade  önümüze 
katup  vakti  şafiî  oldukda  geruden  bir  atlı  ve  dört  piyade  Arab  elle- 
rinde harbeleri  öyle  seğirderek  gelmede  Hemandem  Özbek  Aman 
§u  gulâmm  biri  bana  sodağın  versin  Men  yahşi  tirendazem  Anların 
cirinin  canın  aparabilemiz  Ey  perverdigâr  diyüp  Behram  gulâmm 
sodağın  ana  verüp  beline  bağlıyup  şahraha  yöneldi  Biz  dahi  cenge 
âmâde  olup  giderken  bu  mel'unlar  yakın  geldiklerinde  Rüstem  gulâm 
elinden  başı  bırağub  beş  dirhem  beş  karış  avcı  boyu  tüfenkden  bir 
kursum  atınca  biemrillâh  atına  isabet  idüp  at  iki  ayağ  üzre  kalkup 
Arab  tebesi  üzre  yıkılup  yaya  Üzbek  piyade  üzerlerine  segirdüp  ileri 
varup  mePunun  mızrağın  alup  bizden  tarafa  gelüp  anlar  geru  kaldılar 
Nısıf  saatde  yine  rahımıza  beş  kerre  geldiler  Hamdi  Huda  bize  bir  hata 
irmeyüp  köpek  cengi  ide  ide  anlardan  bir  kelle  ve  bir  mızrak  alup 
Bedr  Huneyne  selâ   [Ij     Amma  orduyi  islâm  içre  bir  vaveyla  olmuş- 

[IJ   Bdğdad   Köşkü   nüshası   (selâmetle  dahi!   olduk) 


800  EVLİYA  ÇELEBİ 

kim  Evliya  Çelebi  gerude  devesile  kaldı  Tüfenkler  atılırdı  Cenkde 
şehid  oldu  gibi  Orduda  yokdur  [1]  Hamdi  Huda  selâmetle  huccacı 
müslimîne  kavuşup  ma'rekemiz  dasitanı  dastan  oldu  Allah  hatadan 
saklasın  Kulkethüdası  Ahmed  Rum  seyyahati  gibi  sanırsın  Bir  deve 
içün  geru  kalırsın  Canından  korkmaz  mısın  deyu  vâfir  itab  idüp  bir 
deve  ihsan  eyledi  [2]  Eşine  on  beşine  değer  Şam  beledîsi  bir  şütürü 
ner  idi  kim  güya  dabbetül  arz  idi  Bedr  Huneynden  13  saat  dere  ve 
depe  ve  kayalı  yollar  ile 

Menzili  Kasabai   Cüdeyde 

Abı  hayat  suları  vardır  Andan  yine  şimale  dere  ve  depeli  ve  ka* 
yalı  yollar  ile  12  saatde  [3]  vâsıl  olduk  Ve  suyu  azdır  Andan  yine 
dereli  ve  depeli  yerler  ile   19  saatde  Ali  kapusm  geçüp 

Menzili   Kal'ai    Medinei  Münevvere 

tahrir  olunmuşdur  Amma  bu  gülşende  iki  gün  meks  idüp  Ravzai  Mu» 
tahhara  camiinde  bir  Mevlûd  olmuşdur  kim  diller  ile  tabir  olunmaz 
Vechi  üzre  evsafın  tahrir  eylesek  tatvili  kelâm  olur  Amma  bin  seksen 
üç  Muharreminin  yedinci  gicesi  cemii  ulema  ve  suleha  ve  eimme  ve 
hutaba  ve  meşayihan  ve  âyân  eşrafı  Medine  Haremi  Şerife  cem  olup 
on  iki  bin  kanadiller  ile  derunu  cami  ve  minareler  zeyn  olup  bin  yerde 
şem'i  aseli  kâfurîler  ve  fanusu  cinanlar  ile  çıragan  olup  Hazreti 
Resalet  nur  endernur  içinde  nuru  mahz  idi  Hemen  nurun  alânur  oldu 
Saf  saf  ve  esnaf  esnaf  huzzarı  meclis  yerli  yerlerinde  oturup  meydanı 
hareme  bir  kürsi  getürüp  Mevlûd  han  uruc  idüp  makamı  hicaza 
âgaze  idüp  muşşehleri  ahenk  ederek  bir  Melûdu  şerif  tilâvet  itdikim 
^^ü^liJ  ö*  ^^^  SJi-'i  t5^'  4>i  hadisi  şerifi  maznununca  cümle  uşşakan  mü§-  * 
takan  güya  Cenneti  Me'vaya  girüp  hüsnü  savtdan  gıdayi  ruh  bulup 
taze  can  buldılar  Kâmil  üç  saat  bu  tertib  üzre  can  sohbeti  itdiler 
Badehu  Hazreti(n)  rahmi  maderden  müştakak  olduğu  mahalde  cümle 
ümmeti  Muhammed  ayağa  kalkup  tazim  etdiler  Ol  mahalde  huddamı* 
Resul  olan  tavaşiler  yetmiş  seksen  yerde  micmerlerle  öd  ve  amber  ve 
güUâb  ve  ıtri  şahı  nisar  iderek  Camii  Nebi  içinde  cemaatin  dimağla* 
rı  muattar  olup  badehu  nice  yüz  tabla  mümessek  şekerler  ve  eşribei 
gûnagûnlar(ile)  âşıkanı  atşananı  sakyiderek  ikram  etdiler  Bu  hal  üzre 
yedi  saat  sohbeti  has  olup  duai  hayır  ile  itmam  itdiler  Alessabah  müni' 


|1]    Bağdad   Köşkü   nüshası   (deyu  taraf  taraf  süal  olunurmuş) 

[2]  Ts  »  »  (Bizim   kalan   devenin  on  beşine) 

(3]  »  »  »  (Menzili   Kuburüş  Şüheda  Kasabası  yokdur) 


SEYAHATNAMESİ  801 

kün  olduğu  mertebe  ziyaretler  idüb  yine  Hazreti  Hamzaya  varub  an- 
da Şeyhülharem  Davud  Ağa  ziyafetin  Emirülhac  Özbek  Bey  ile  tena- 
vül  idüb  yine  Mediniye  geldik  Andan  alessabah  nefirler  çalınub  göc 
yarağına  amade  olddar  Garib  Mısır  huccaı  Medinede  iki  gün  ancak 
oturub  zevk  idemezler  Zira  üç  konak  yine  Bedr  Huneyne  karib  gerü 
dönerler  Ol  tenk  tar  yollarda  Şam  huccacma  rast  gelmek  içün  Medi- 
nede meks  idemezler  Amma  Mekkede  Şamlıdan  evvel  varub  çok 
otururlar  Ve  bir  kerre  Şam  huccacı  ile  iki  asker  Cüdeyde  deresinde 
rast  gelüb  bir  azîm  kıtal  olaldan  beru  Mısırlı  Medinede  iken  [1]  gün 
meks  idüb  hareket  iderler  Hakir  hemen  üçüncü  boruda  yine  Hazreti 
Resalet  Efendime  varup  şebekei  şerifine  bu  âsi  yüzüm  sürüb  ziyareti 
veda  idüb  hu  duai  tilâvet  etdim 


cJ.^J  *ü)l  Vi  ^\  V  j!     <jl-;;^   j  4;"^^^!^   JliT  J    J<^t\  <jlâ     vlDi   JJ   ^'LÂy  jt 

diyüb  Elveda  Ya  ResuluUah  Elveda  diyüb  geru  geru  gide  vesslâm 
Ui.  /i  i.u^  yine  ziyaret  müyesser  olub  âsitanei  saadetin  pus  idüb  melil 
melil  Babı  Selâmdan  selâmetle  haymeme  gelüb  yola  tedarik  görmeğe 
âmâde  olurken  Medine  kalfasının  Şam  kapusından  taşra 

Ziyareti  Buzaa  ( «v^^u^  c^j^j  ) 

Bir  mesciddir  Ve  bir  havuzu  vardır  Hazretin  mesiregâhıdır  Anda 
dahi  ibadet  idüp  salimin  ve  ganimin  maskatı  re'simiz  olan  mahmiyyei 
îslâmbola  vâsıl  olmamız  reca  eyledik  Andan  yola  revane  olup  Medi- 
neden  kıbliye  6  saatde 

Menzili  Bi'ri  Ali 

de  huccacı  Mısırın  gerusi  gelmek  içün  ârâm  idüp  andan  kalkup   yine 

Menzili  Kuburu  Şüheda 

andan 


[1]      Bağdad  Köşkü  nüshası  (iki) 

Evliya  Çelebi  9  —  51 


802  EVLİYA  ÇELEBİ 

Menzili   Cüdeyde 

Andan  beş  saat  gidüb  Bedr  Huneyn  yolu  solumuzda  kalup  Mısır 
yoluna  bir  dere  içre  saptığımız  mahalde  Samı  Şerif  huccacınm  delil 
bayrakları  nümayan  oldukda  acele  ile  Mısır  yoluna  revane  olup 
Akabei  Durbbîn  (  «iç»  ^j^  v^  )  derler  bir  mahuf  ve  muhatara  sa'b 
kayalı  yer  imiş  Mısır  Emirülhaccı  Rıdvan  Bey  merhum  tathir  itmiş 
Şam  ile  Mısır  yolu  bu  mahalde  fark  olunduğıyçün  Akabei  Durb  bîn 
derler  Ve  bu  akabei  ubur  idüp  mugeylânlı  ve  kayalı  yollar  ile  ubur 
iderek  8  saatde 

Menzili  Sakife  (  ^^  J>«  ) 

Suyu  yokdur  Ancak  Rıdvan  paşa  bir  kaya  dibinde  bir  bürke  inşa 
eylemiş  Sakıyeleri  var  Suyu  bürkiye  beb  berleb  idüp  hayvanatlar 
içerler  Bu  menzilden  gayri  Mısıra  garb  canibine  doğru  gidilir 
Mugeylânlı  vasi  dereler  içre  bazı  kumsal  yollar  ile   14  satde 

Evsafı  menzili  kasabai  Yenboülber 

Bir  çölistan  rimalistan  yerde  sarı  kayalı  alçak  dağlar  dameninde 
üç  yüz  kagir  binayi  Urban  evli  ve  yetmiş  seksen  dükkanlı  ve  âbı 
hayat  akar  sulu  ve  bi'ri  mâlı  mamur  kasabadır  Ve  bir  küçük  camii 
vardır  Ve  tarzı  kadim  minaresi  var  Amma  han  ve  imaret  medrese 
ve  hammamı  yokdur  Lâkin  hurma  bağları  gayet  çokdur  Ve  gayet 
leziz  danedar  ratıb  olur  Ve  Şerif  hazretleri  hükmünde  sancak  payesi 
ile  bir  şerif  beş  yüz  âdem  ile  hükümet  ider  Ekseriya  halkı  şütürban- 
lardır  Ehli  Medinenin  galâlin  taşırlar  Develeri  çok  Müna*im  kavimdir 

.A. 

Ve  yüz  elli  akçe  payesile  kazadır  Ali  Osman  tarafından  Medinei 
Münevvere  mollasına  arpalık  payesile  sadaka  olunur  Ve  âbı  havası 
lâtifdir  Cabeca  mahbubesi  duhteri  pakize  ahterleri  vardır  Ve  bu 
Yenboülberrin     canibi  şimalinde  bir  dağ  vardır  Ana 

Cebeli  Resuy  (  ^y^j  j^>-  ) 

derler  Bîhasıl  ve  bîmahsul  bir  ulu  dağdır  Cemii  müfessirîn  ve  mü- 
verrihin ol  cebeli  münteha  içün  âhir  zemanda  zuhur  idecek  Mehem- 
med  Mehdül  Hanifî  (  ^^l\  j^.  jJ-  )  [1]  eshabile  bu  cebeldeki  gara  gir- 
mişlerdir Biemrillâh  ol  gar  mesdud  olup  min  indillâh  cümle  eshabile 
merzukdurlar  Bazı  zeman  ehli  sülûkü  rahı  hakikat  olan  kimesneler 
anların  tevhid  sadaların  istima  iderlermiş  Mekke  ve  Medine  halkının 

[1]   Bağ^dat  Köşkü  nüshası   (   ^-^S   ı5J^4>»  ^.f   ) 


SEYAHATNAMESİ  803 

efvahında  bu  kavil  şayidir  jji  \^i  Jf  ^c  <\sio^  Hattâ  bu  Yenbo'da  iki  gün 
meks  ferman  olup  ziyaretlerine  azimet  etdiğimizde  men  etdiler  Badehu 
Yanboülbahre  gitdiğimiz  beyan  ider  Yanboülberden  cenub  canibine 
saat  kâh  sengistan  ve  kâh  rimalistan  yollar  ile  gidüp 

Evsafı  kal'ai  Yenboülbahr 

Şerif  hazretleri  hükmünde  mirliva  payesile  bir  Şerif  kayimme- 
kamdır  Beş  yüz  asker  ile  hüküm  hükûmat  ider  Ve  Cidde  Beği  tara- 
fından dahi  bir  kayimmekam  gümrüğü  zabt  idüp  nısfın  Şerif  hazret- 
leri  nısfın  Cidde  hâkimi  alup  mürettebelere  vazife  verir  Ve  Ali  Os- 
man tarafından  üç  yüz  payesile  şerif  kazadır  Amma  hâlâ  Medine 
mollasına  bervechi  arpalık  ihsan  olunur  Amma  gümrüğünden  bir 
Mısır  hazinesi  mal  hasıl  olur  Mekkenin  iskelesi  Ciddedir  Medinei 
Münevverenin  iskelesi  bu  Yenbo'dur  Ve  Medineye  dört  menzil  yerdir 
Murad  idinen  iki  günde  varır  Lebi  deryada  şehri  sagirdir  Şehri  kebir 
değildir  Cümle  yüz  kârgir  bina  beyti  mamurelerdir  Ve  cümle 
mihrabdır  Amma  Cum'a  kılınur  hutbedir  Camii  Bunlardan  maada 
mesacidlerdir  Gümrüğü  Bahri  Kulzüm  kenarında  vaki  olmuşdur  [1] 
Her  sene  akalimi  seb'adan  gemilerle  metalar  gelüp  kanun  üzre  tüc- 
carın zekâtları  alınır  Ve  bu  mahalde  cümle  dükkândır  Bezzasteni 
ve  darülhadisi  yokdur  Amma  vekâleleri  ve  lebi  deryada  mahzenleri 
ve  hahvehaneleri  vardır  Cümle  halkı  tüccardır  Ehli  Medinenin  [2] 
lâtifdir  ve  suyu  lezizdir  Ve  hurması  dahi  nazif  ve  lezizdir  Ve  bahrinde 
mercan  balığı  ve  misk  balığı  hakka  ki  naziri  yokdur  Ve  limanı  dere- 
sinde  [3]  sagir  ve  kebir  beşer  yüz  pare  gemi  gelir 

Sitayişi  keştii  Celebe  yani  Yemen  gemisi 

Hattâ  Celebe  derler  Bir  güne  hasırdan  gemiler  vardır  Ol  mahuf 
ve  muhtara  telâttumu  derya  çekerek  karşu  Habeşe  ve  beri  tarafda 
Yemene  varır  gelir  bir  tarzı  acib  ve  garib  gemilerdir  Eşkâli  Celhe  Bu 
üslûb  [4]  ihtida  bina  olundukda  baş  kıç  boduştaması  tabir  itdikleri 
ağaçlara  taban  omurkası  iderler  Anın  iki  canibine  kartal  kanadı 
eğeğüler  vaz  idüp  badehu  tahtalar  mıhlarlar  Amma  bunda  tahta 
yerine  ol  eğeğiler  Yemen  ve  Habeş  hasırı  olur  Anı  lif  ipler  ile  sık 
örüp     ol  eğeğilere    hasırları     bağlıyup    zift  katran  ve  balık    yağını  bir 


[IJ  Bağfdad   Köşkü  nüshası  (yetmiş) 
[2]              „              „  (Ve  havası) 

[3]  ,,  „  (limanına  senede) 

[4j  „  „  (üzre) 


804  EVLİYA  ÇELEBl 

yerde  kaynadup  geminin  enderun  birununda  mala  ile  sürüp  bir  me- 
tin kal'a  olup  böyle  mahuf  Şab  deryasında  şinaverlik  idüp  nice  bin 
erdeb  galâl  ve  nice  yüz  beni  âdem  suvar  olup  Habeşe  ve  Yemene 
gidüp  gelir  Ve  yelkenleri  hasırdandır  Ve  alâtı  çarmıhları  hurma  li- 
findendir  Amma  bu  gemilerin  mismarları  olmaduğunun  asla  bu  Bahri 
Kulzüm  demiri  eridüp  gemiyi  pare  pare  ider  Amma  gayri  Hindistan 
gemileri  ve  Yemen  ve  Habeş  ve  Süveyş  gemileri  vardır  Ve  yedi  pare 
Süveyş  firkateleri  vardır  Cümle  tahta  gemilerdir  Ve  Muradiyye  ve 
Mehemmdediyye  ve  Haseki  Sultan  gemileri  vardır  Cümle  on  iki  kıt*a 
Mekke  Medine  gemileridir  Galâli  mirî  taşırlar  Bunlar  dahi  cümle 
tahta  gemilerdir  Amma  tahtaları  Hindin  sarı  ağacından  ve  ayıt  (iaji) 
ağacından  ve  santa  ağacındandır  Lâkin  Şab  deryası  içre  olan  yerleri 
cümle  ağaç  mismardır  Ol  zarar  etmez  Amma  bu  gemilerin  had- 
banları  Celebe  gemileri  gibi  hasır  yelken  değildir  Cümle  Iskenderiyye 
pamuk  bezi  münakkaş  yelkenlerdir  Her  biri  bin  ejdep  (erdeb)  galâl 
alup  ve  iki  bin  üç  bin  huccac  ve  tüccar  ıskarça  olup  Süveyş  deryasına 
gidüp  gelirler  Ve  herbirinde  biner  bin  beşer  yüz  küp  su  vardır  Sahih- 
leri leb  berleb  idüp  miftahm  gemi  reisi  alup  zabt  idüp  sahibine  kırat 
ile  su  verir  Malımdır  Dahi  ziyade  ver  disen  Selâmete  vardıkda  ma- 
lındır deyu  bir  katra  âb  ziyade  virmez  Zira  bu  Süveyş  deryası  bahri 
girdabdır  U«\c  ^\  Bir  senede  iki  rüzgâra  mevkufdur  Biri  Süveysden 
Ciddiye  Yemene  vâsıl  ider  Gabi  rüzgârı  lâzımdır  Biri  Yemen  ve  Cid- 
deden  gelmeğe  şarkî  rüzgârı  lâzımdır  Eğer  ol  rüzigârı  muvafıklar  es* 
miyüp  gayri  eserse  ol  girdabda  bir  sene  kalmak  mukarrerdir  Cenub 
tarafında  ve  Habeş  şimal  tarafında  haki  Mekke  bir  beyaban  ve  çöl 
çölistan  ve  kara  kara  kayalı  çengelistan  ve  bîeman  yerlere  düşme 
havfinden  reis  ve  mellâhlar  suları  zapt  idüp  ihtiyaten  tedriç  ile  suyu 
bezi  iderler  U\c  ^^^s  Emir  berakis  olup  gemiye  bir  rahne  isabet  iderse 
bir  can  halâs  olmak  mümkin  değildir  Bu  derya  suyu  bir  saatde  âde- 
min etin  yiyüp  delik  delik  ider  Ve  kırıç  balığı  derler  bir  mel'un  ba- 
İlk  vardır  Ademi  lop  inciri  gibi  yudar  Bikavli  müverrihini  Arab  bu 
mezkûr  balık  bu  derya  içre  Hazreti  Musa  asrında  Firavn  Kolundur 
Boğazında  bu  derya  içre  Firavn  gark  olalı  hasıl  oldu  derler  Bir  me- 
hib  ve  azîm  balıkdır  Eğer  bu  balık  vartasından  halâs  olup  bu  bahrin 
iki  canibine  çıksak  Arab  Urbanı  üryan  Evlâdunnasârâ  deyu  eman 
virmeyüp  âdemi  kati  iderler  Eğer  Araba  rast  gelmesen  üryan  şiddeti 
hardan  püryan  olursun  Bundan  halâs  olsan  âbâdan  olmadığından 
cian  helak  o  (lu)  rsun    ıj\c  ^,411»  (Mısra) 

Neresi  ya  neresi  cay  i  selâmet  neresi 


SEYAHATNAMESİ  805 

tnaztnununca  bu  Bahri  Kulzümde  bir  vech  ile  selâmet  yokdur  Am- 
ma Cenabı  Bari  eyyamı  muvafık  ihsan  iderse  Hindistan  gemileri 
Süveyş  iskelesinden  engine  salup  on  gün  on  gicede  Ciddiye  varır 
Beş  günde  dahi  varmış  gemiler  çokdur  Ekseriya  mültem  havaları  ile 
huccac  recebiler  bu  derya  ile  beş  on  günde  Ciddiye  varup  beş  ay 
mücavir  olub  Ramazanı  şerifi  Mekkede  ider  Zira  enginde  şah  yokdur 
Amma  kıyılarda  şah  çokdur  Hürde  gemiler  ve  celebeler  ve  f  irkateler 
sahili  deryadan  giderler  Bu  gemilerin  mellâhı  fellâhlarına  reyyan  derler 
Gemilerin  başında  birer  uzun  ağaç  vardır  Yahud  kadırga  kayalığı 
üzre  rehbanlar  oturub  gemiler  yelken  ile  giderken  ol  rehbanlar  daima 
deryayı  nezariyye  gözetmededir  Eğer  geminin  uğrına  bir  şab  gelse 
geminin  dümeninde  olana  yeminin  yahud  yesarın  didükde  derhal 
reis  dümeni  yasağa  yahud  sola  çevirüp  gemi  şabdan  halâs  olur  Eğer 
reis  dümeni  aksine  hareket  etdirirse  gemi  şaha  uğrayup  pare  pare  olup 
bir  can  halâs  olmak  mümkin  değildir  Meğer  Hudanın  ihsanı  ola 
Eğer  bir  hoş  ubur  iderse  menzile  vâsıl  olup  ölgün  vakti  asırda  bir 
limanda  yatarlar  Gice  gitmek  ihtimali  yokdur  Eğer  menzile  var- 
mıyüp  eyyam  muhalif  olursa  yine  dünki  menzile  gelüp  lengeri  ika- 
met atar  Hulâsai  kelam  konak  kanak  gidüp  gice  yatarlar  Amma 
Hind  gemileri  enginde  gice  ve  gündüz  bîbak   ve  bîperva  giderler 

Der  vasfı  eşkâli  şab 

Cenabı  Bari  hitabı  kün  öyle  [1]  arz  semavat  ve  yedi  deryayı  adem- 
den vücuda  getirdikde  bu  Bahri  Kulzüm  içre  bu  şab  yok  idi  Badehu 
cemii  düşmen  Mekkei  Mükerremiye  kasd  idüp  nice  kerre  Mekke 
üzre  düşmen  istilâ  etdiler  Hususa  Esbabı  Fil  ve  Ebrehe  kıssaları 
kütübü  muteberelerde  masturdur  Hazreti  Resalete  kırk  yaşında  nü- 
büvvet geldikde  Mekke  ve  Medinenin  inkırazüddevran  yedi  düşmen- 
den masun  ve  mahfuz  olmasıyçün  dua  etdükde  Cenabı  Bari  bu  Bah- 
ri Kulzümün  Yemen  caniblerinde  ve  Habeş  taraflarında  ta  Süveyş 
benderine  varınca  emir  idüp  şab  hasıl  oldu  Bundan  küffarı  Portakal 
haberdar  olmıyup  üçyüz  pare  gemi  ile  Mekke  kasdına  Ciddiye  gelüp 
cümlesi  şabdan  pare  pare  olup  helak  oldılar  İlâ  hazePan  küffar 
Mekke  üzre  gelmeğe  tövbe  etmi§dir  Ve  sene  tarihinde  Mısır  padi- 
şahlarından Tabir  Beybars  asrında  ispanya  küffarı  Küdüsü  Şerife 
istilâ  idüp  yetmiş  sekiz  sene  kabzai  tasarrufunda  iken  Düruzî  ve 
Timanî  ve  Mervanîlerin  ianetile  iki  kerre  yüz  bin  küffar  cem  olup 
Mekkei  hedm  idüp  Hazreti  Resaletin  cesedi  şerifin  Kudüse  getirmeğe 


[Ij   Bağdad   Köşkü  nüshası    (ile) 


806  EVLİYA  ÇELEBİ 

murad  idüp  Kudüsden  bu  kadar  kerre  yüz  bin  küffar  askeri  Cugay* 
man  ((3l<..«>-)  nam  mahalle  vardıklarında  yüz  yirmi  dört  bin  peygambe- 
rin ervahı  ve  yetmiş  yedi  bin  kutbu  aktabın  ve  cemii  ricalullahın 
küffara  yetişüp  Urbanı  Meval  ve  Kabaili  Beni  Zühd  ve  Ali  Omur 
evlâdı  âl  bu  küffarı  hâksarın  canibi  erbaasm  alup  Cugayman  nam[l] 
dönüp  cümlesin  Urban  üryan  idüp  rumhu  sinadan  geçirüp  cemii 
mali  ganayimi  küffar  ile  urban  muğtenim  olup  küffar  tevarihlerinde 
mufassal  tahrir  olunmuşdur  Hamdi  Huda  karada  ve  deryada  küffar 
rahnedar  olup  Mekkiye  gelmeğe  tövbe  [2]  idüp  ve  küf  farlarına  ibret 
olup  hâlâ  §ab  havf inden  Mekke  üzre  küffar  gelmez  Mucizei  azimdir  Am- 
ma bu  deryayi  Kulzüm  içre  eşkâli  şab  Ve  Sinab  şehri  dağlarında  çinarı 
müntehalar  olur  Derya  içre  biemrillâh  ağaç  deryası  gibi  bir  sık 
ormanlıkdır  kim  tabir  olunmaz  Ve  derya  içre  mercan  ağacı  gibi 
bu  şab  dahi  öyledir  Amma  bu  azîm  cmarı  münteha  misal  taşdan 
ağaçlardır  Ta  ruyi  derya  çıkınca  şiddeti  hardan  kırılır  Amma 
bu  Bahri  Kulzüm  olkadar  âbı  safîdir  kim  elli  altmış  kulaç  umku 
olan  yerin  ta  kahrında  bir  süzen  âbı  safîdir  kim   cümle  diraht^ 

ler  haşebeleri  ile  ve  gûnagûn  mahi  ve  ecnası  mahlûkatile  nüma- 
yandır  Bazı  Hind  karakaları  yine  muhalif  ruzigâr  ile  uğrayup  dalı(n) 
ve  budakların  kıra  kıra  berri  selâmete  çıkar  Amma  merkeb  zaif  olsa 
f  abdan  helak  olur  Hikmeti  Huda  böyle  taşdan  ağaçlardır /a»  V^J^^^*^  ^»  6i 
Ve  bu  bahr  içre  bir  iki  Süveyş  gemisi  gark  olsa  ü\c  ^u»  Mekke  ve 
Medinede  kaht  gala  olur  Sene  1082  tarihinde  Kethüda  ibrahim  paşa 
Mısır  veziri  iken  Mehemmediyye  ve  Muradiyye  ve  iki  gemi  dahi  altı 
kerre  yüz  bin  erdeb  galâl  ile  gark  olub  ve  iki  bin  mikdarı  huccac 
tüccar  dahi  nabud  napeyda  olub  Mekke  ve  Medinede  azîm  kaht  gala 
oldu    Zira  bu  Bahri  Süveyş  bîeman  deryadır 

Evsafı  Bahri  Süveyş  yani  Bahri  Kulzüm 

Bu  derya  ceziresin  ihata  iden  Muhitin  canibi  şarkîsinde  Yemen 
ile  Habeş  mabeyninde  Zeyla*  İ^O)  nam  boğazdan  bir  dil  gibi  girmiş 
bir  körfezdir  Reyyan  mellâhlar  kavli  üzre  ta  Süveyş  (e)  varınca  bu 
deryanın  tuli  dörd  bin  yüz  mildir  Ibtida  mahrecinin  intihasından 
ciheti  şimale  gidüb  Yemen  benderlerinde  bendrlerden  canibi 

garbide  Mekke  hakinde  Cidde  benderine  ve  Yenboülbahr  benderine 
ve  arzı  Tehameden  ubur  idüb  Kâ'be  rahı  üzre  Ezlem  (f^*)  ve  Muvey- 
lah   (^ly*)    ve  Kefafi   (j^**')    ve  Kolundur   (j-^^y)  boğazı  Hammam  bo- 


[1]   Bağdad   Köşkü  nüshasından   (mahalden        cu) 
[2]  »  »  »  (ve  sair  diyara) 


SEYAHATNAMESİ  807 

gazı  ve  kal'ai  Tur  (->^^)  ve  benderi  Süveysde  nihayet  bulur  kim  ben- 
deri  azimdir  Ve  ciheti  cenubîsi  bilâdı  Said  Ali  ve  benderi  kaPaCi) 
Kuseyre  (•-^.-**)  kim  nehri  Nil  kenarında  Kana  (^*»)  şehrinde  biı  günde 
bu  Kuseyre  iskelesinde  gelüb  gemi  ile  bir  iki  gecede  Yenboa  gelir 
Ol  benderden  bilâdı  Foncistan  hakinde  Benderat  (^^'j-^^)  [1]  la  andan 
yine  bu  Bahir  kanarında  vilâyeti  Habeş  hakinde  Cebeli  Aclûle  (-^M  J^) 
ve  benderi  Dunkılab  (v*^^*)  ve  benderi  Ab  ve  Habeş  tahtı  cezirei  Su- 
aken  ve  şehri  Kif  (^^)  ve  şehri  Dahlek  (-i^**)  ve  cezirei  Musova  ('»j'^^') 
ve  Harkova  ('j^'^^)  ve  benderi  Zule  {^^^)  ve  kal*a(i)  Hindiye  ve  ben- 
deri Tuzla  (-^^j^)  ve  benderi  Behlûle  {"^M)  ve  benderi  Zeyla*  (c^.>)  Bu 
benderler  cümle  Habeş  hakinde  Bahri  Kulzüm  kenarındadır  Karşu 
canibi  şimalîsi  Yemen  sevahilleridir  Benderi  Zeyla'dan  karşu  Yemen 
canibleri  küşad(e)  havada  nümayandır  Bazı  yeri  iki  yüz  mil  ve  üç 
yüz  mildir  Böyle  bir  deryayı  bîemandır  Amma  küffardan  emn  eman- 
dır  vesselam 

Ezin  canib 

Bu  benderi  Yenboülbahr  (i)  seyir  temaşa  etdik  Amma  limanı 
açık  yerdir  Gemiler  şahlık  mabeyninde  yatarlar  Bu  limanın  kenarında 

Evsafı  kal'ai  Yenbo 

Sene  tarihinde    Mısır    halifelerinden  sultan  binasıdır    Şekli 

murabba'   bir  küçük  şeddadî  limandır    Dairen  madar  adımdır  [2] 

Kapusı  vardır  Dizdarı  ve  merdümü  hisarları  vardır  Vazifei  muayye- 
neleri  gümrük  mahsulündendir  Ve  on  iki  şahî  topları  ve  sair  cebeha- 
neleri  mükemmeldir  Ve  derunu  kaPada  bir  camii  kadimi  vardır  Bu 
benderi  dahi  seyir  temaşa  idüb  yine  canibi  şimale  bir  saatde 
Yenboülberre  gelüp  ol  mahalde  Mısır  Emirülhaccı  Özbek  Bey  Mağrib 
hucca(ın)a  ileri  gitmek  ferman  eyleyüb  yola  revane  olduklarında 

Der  beyanı  huccacı  kavmi  Megaribe 

On  binden  mütecaviz  Magrib  huccacın  başka  serdarları  Abbasî 
alemlerin  kald(ır)  ub  pürsilâh  âteşfeşanlık  iderek  canibi  Mısır(a) 
müteveccih  oldılar  Amma  garabet  budur  kim  ol  şiddeti  hara  ta 
vakti  gurubadek  kat*ı  menazil  idüb  vakti  gurubki  oldu  cümle  hayme 
ve  hargâh  bar  bengâhların  kurub  cümle  malların  ortada  bir  yire 
yığub  etrafına  sıbyan    ve    nisvanların  dahi    etrafına    bagal  hısanların 


[1]     Bağdad   Köşkü  nüshasından  (Bendratki) 
[2]  »  »  »  (ve) 


808  EVLİYA   ÇELEBİ 

dahi  etrafına  cemel  heccanlarm  çökerüb  cümle  hayvanetlerine  [1] 
aliklerin  verüb  cümle  sagir  ve  kebir  Mağribî  huccacı  emval  erzakların 
ihata  idüb  el  ele  kol  kol  [3]  pür  ateş  ta  sabadak  bîdar  olub  nöbet 
beklerler  Serdarları  üçyüz  âteş  tüfenkendaz  ile  orduların  devir  idüb 
bir  Mağribî  habı  rahte  vardı  ise  anı  seyfi  katı*  ile  başından  canın 
kat*  idüb  '^^^*>*  r^^*  e  vâsıl  ider  Bu  rahı  Mekkede  böyle  basiret  üzre 
hareket  iderler  Zira  cemii  Urbanı  Urban  Mağribîde  çok  teber  ve 
bîkıyas  mal  vardır  deyu  Urban  yolların  beklerler  Amma  her  sene 
Mağribî  Urban  (ı)  bozagelmişlerdir  Bu  hal  üzre  sabah  olub  yola 
revane  olurlar  Amma  gayet  hasis  ve  leîm  kavimdir  Herbirinin  birer 
ikişer  beşer  onar  deve  yükü  zîkıymet  eşyaları  vardır  Yine  çadır  çadır 
'^*J^  diyüb  piyade  konağdan  konağa  taban  keşide  idüb  Mısır  (a)  gelir- 
ler Andan  dörd  ayda  yine  çöl  çölistanda  Cezayir  ve  Fese  ve  Mercan- 
keş  ve  Telmesana  varırlar  Hasılı  kelâm  Mağrib  huccacı  ve  Budin 
huccacı  ve  Belh  tüccar  huccacı  bir  senede  varub  bir  senede  gelirler 
Zira  mesafei  baide  diyarlardır  Bade(hu)  Yenboülberden  cümle  huc- 
cacı Mısır  suların  develere  tahmil  iderler  Zira  ileride  iki  menzilde 
su  yokdur  Andan  nefirler  çalınub  canibi  garba  bir  düz  kumsal  yerler 
ile  mugeylân  dirahtleri  ve  bazı  taşlı  dar  boğazlar  ubur  iderken 
nam  malde  sene  1081  tarihinde  Şerif  Hamude  Mısır  huccacın  alel- 
gafle  basub  azîm  cenk  cidal  ide  ide  Urbanın  imdadı  yetişüb  huccac 
parekende  ve  perişan  olub  hemen  Mısır  askerinden  altı  yüz  âdem 
sinanı  Urban  ile  rimalâlûde  olub  şehid  oldular  Ve  binden  mütecaviz 
huccacdan  ve  huddamdan  §ehid  olub  askerî  taifesin  defn  idüb  sair 
şüheda  kelle  ve  paça  olub  Ahlat  kadidi  misal  kalmışlar  Hattâ  bizim 
senemizde  cümle  şüheda  kumdan  taşra  çıkub  şidd(eti)  hardan  kara 
çakıl  taşı  gibi  rimal  âlûde  olub  yatarlardı  Anları  ziyaret  idüb  ruhu 
şerifleri   içün  bir  Fatihai  şerif  tilâvet  iderek    12   saatde 

Menzili  vadi(i)  Nar 

Bu  menzil  Vadi  (i)  Hazareteyn  (^^j*-  '^^^>)  dahi  derler  yani  iki 
Korukcuk  mahal  demekdir  Biri  Arabdan  biri  sam  yelinden  korkarlar 
Hakka  ki  Vadi  (i)  Nardır  Her  sene  nice  yüz  âdem  elbette  sam  yelin- 
den helak  olur  Hattâ  bizim  haccımız  senesinde  vakti  şita  iken  on 
yedi  âdem  sam  yelinden  helak  oldu  Bir  muhalif  dereli  ve  iki  canibi 
kara  kayalı  bir  Vadi(i)  Nardır  Âdem  depesinden  kebab  olur  Bu  ma- 
halde  âsârı     binadan    sudan    bir  şey  yokdur     Amma    bizzarurî  meks 


[1]    Bağdad   Köşkü   nüshası        (hayvanatlarına) 
[3]  »  »  »  (kol   kola) 


SEYAHAT  INÂMESİ  809 

idüb  develere  alik  verecek  yerdir  Amma  mahal(lin)de  sarımsak  yiyüb 
nuna  ve  kulaklarına  sarımsak  sürmek  gerek  Ve  siyah  harir  pişa  veyahud 
burkalın  pamuk  bezi  ile  ağzın  burnun  sarub  tahtırevandan  ve  mah- 
afeden  çıkmamak  gerek  Hamdi  Huda  bizim  zemanımızda  lodos  rüzgârı 
esüb  hav  (a)  lâtif  oldu  Amma  yine  on  yedi  âdem  helak  olunub 
nicesi  dahi  çalındı  Hikmeti  Huda  Rumda  lodos  havasında  âdem 
serasime  olur  Poyraz  esse  âdem  taz(e)  can  bulu(r)  Amma  bu  Hicaz- 
da poyraz  rüzgârı  esse  kavmi  Hicaz  süst  endam  olur  Zira  poyraz 
Hicaza  çöl  çölistandan  müstamel  gelüb  halkı  helak  ider  Ve  samyeli 
bu  mahallerde  eser  Amma  lodos  esse  Arabistan  kavmi  taze  can  bu- 
lurlar Zira  bu  ruzigârı  lodos  Bahri  Muhit  tarafından  beru  taze  gelir 
Poyraz  gibi  çölden  gelmez  Hikmeti  Huda  sam  yeli  esse  cemii  tulum- 
larda sular  buz  paresi  olur  Amma  ol  mahalde  su  içenden  [1]  ihtiraz 
lâzımdır  Ol  mahalde  gayret  idüb  su  içmeyüp  ağzına  kurşun  alalar 
Susuzluğu  kat  ider  Amma  bir  kubhu  var  Kursum  dişlere  dokunsa 
dişleri  helak  ider  Amma  temirhindî  ekşice  harareti  kat  ve  tabiati 
mülayim  ider  Temirhindî  hakkında  hadisi  şerif  vardır  kim  cümle 
eskşiler  kabızdır  İllâ  bu  temirhindî  buyurmuşlardır  Amma  yollarda 
gûnagûn  suları  çok  içmeden  hazer  lâzımdır  Zira  âdeme  linet  verir 
Zifir  mekûlât  kısmından  az  tenavül  idince  su  çokluk  içilmez  Içilse 
İshal  ider  ishalin  nihayet  zehirdir  UT  ^\ıT  Ahiri  ölmedir  Hulâsai  ke- 
lâm bu  Kâ'be  yolunda  zifir  taam  yemiyüb  su  az  içmek  gerekdir  An- 
dan Vadi  nam  menzilinden  kalkub  vakti  asırda  âdem  depesinden 
pişerek  ulu  kayalı  ve  dere  ve  depeler  ve  mugeylân  ağadan  ve  kum- 
sal yerler  ubur  iderek   17   saat 

Menzili  Nabt  (  V  J^- ) 

Bir  dağlı  ve  kara  kayalı  dere  icre  bir  hali  yerdir  Ve  suyu  dahi 
yokdur  Şerif  Hamude  şebhın  idüb  Mısır  askerin  bunda  dahi  basmış- 
dır  Amma  askeri  Mısır  âmâde  bulunub  Mısırlıdan  elli  âdem  Arab- 
dan  beş  yüz  elli  âdem  helak  olub  tarafeynden  düşen  âdemler  zirizeber 
hak  âlûde  olub  kadidi  mahzumal  icre  yatırlar  Anları  dahi  ziyaret 
idüb  Nabt  rkJ)  dan  yine  canibi  garba  lâtif  şahrahile  mugeylân  di- 
rahtleri  üzre  beyaz  kumruları  temaşa  iderek    13   saatde 

Menzilül  Hur  a  ( oj^lıj;;.^ ) 

Bu  mahalle  Hura  dimenin  vechi  tesmiyesi  oldur  kim  Şam  kur- 
binde   Havran    nam    vilâyetde    Hazreti  Şit  evlâdlarından    Beni  Hura 


[1]   Bağdad   Köşkü   nüshası  (içmeden) 


810  EVLİYA  ÇELEBİ 

nam  kabile  bu  vadilerde  sakin  olub  bir  şehri  azîm  bünyad  iderler 
Hâlâ  âsârı  bina(da)n  bir  şey  yokdur  Anıçün  Vadel  Hura  derler  Suyu 
dahi  bir  kayalı  ve  mugaylânlı  bir  vasi  feza  deredir  Bu  dahi  Şerif 
Hazretleri  hükmünde  emn  eman  bir  cayi  cihan  yerdir  Bunda  vakti 
zuhurda  nefirler  çalınub  Beynelkura  nam  mahalli  dahi  ubur  etdik 
Safi  mugeylânlı  ve  taşlı  yolları  seyir  temeşa  iderek   12    saatde 

Menz(ili)  Hankiyül  Kuray  [i]  (  ö\j\\  S^  'J^  ) 

Lisanı   Arabda  dimekdir  Bu  dahi    yabis  ve  pis  bîfayide 

konakdır  Bir  vasi  dağlık  uz  içinde  vaki  olmuş  mugeylânlı  otsuz  susuz 
bir  konakdır  Amma  havası  ol  kadar  memduh  değildir  Bu  dahi 
Şerif  hükmündedir  Ve  gayet  emn  emandır  Andan  kalkub  yine  canibi 
garba  bir  vasi  uz  icre   16  saat  gidüb 

Menzili  Eğre   (  of  \  J>  ) 

Ulu  dağlar  beyninde  bir  vadidir  Amma  canibi  erbaasındaki  ci» 
hallerin  arasında  mamur  kuralar  vardır  Andan  Urbanların  sıbyan 
nisvanları  metaların  getürüb  huccacı  ganiymet  iderler  Amma  bu 
Eğrenin  suyu  acı  olduğundan  Urbanlar  dev(e)ler  ile  âbı  hayat  sular 
getirirler  Bu  Eğrenin  kurbinde  bir  şehir  vardır  Bir  tarafı  Bahri  Kulzüm 
kenarındadır  Hâlâ  harabdır  Amma  öyle  bir  şehri  azîm  imiş  kim  ol 
zemanda  Mısır  bu  şehrin  yanında  bir  belid  imiş  Feridun  şehirlerinden 
bir  şehir  imiş  Hâlâ  âsârı  binaları  lebi  deryada  mil  minar  (e)  leri  ve 
amudu  âlileri  ve  kıbabı  hailleri  hali  üzre  durur  Harabâbâd  bir 
diyarı  berbaddır  Feridun  Hazreti  Nuha  iman  getirüb  gemiye  bile 
süviT  olub  badettufan  bu  şehri  bina  etmişdir  Beş  yüz  sene  muam- 
mer olub  Hazreti  Hud(a)  dahi  yetişüb  iman  getürmüşdür  Bazı  zeman 
Hazreti  Hudun  şehri  Şamm  Kâ'be  rahında  Nakai  Salih  kayası  kur- 
binde şehri  var  idi  BiemriUâh  bu  geçidi  gören  huccaclara  puşide  (de)ğil- 
dir  Andan  bir  mil  minare  vardır  Hâlâ  zahirdir  Ana  Amudu  Feridun 
derler  Feridun  ol  milden  dağlar  debeler  icre  bir  divar  çeküb  ta  bu 
Eğre  nam  yazdığımız  menzilden  ubur  idüb  Bahri  Kulzüm  (e)  gelince 
bir  divan  hududdur  Hâlâ  âsârı  binalar  zahirdir  Ve  Hud  Nebinin 
ka'ra  geçen  şehrinde  Feridunun  inşa  etdiği  mil  üzre  bir  güne  hatları 
var  kim  hâlâ  bu  cihanda  misli  görünmüş  değildir  Ve  gûnagûn  eşkâli 
garibe  ve  acibeler  var  kim  misli  meğer  Rumda  Atina  şehrinde  ola 
Bu  Feridun  muammer  olduğunda  on  bir  oğlu  oldu  Biri  Turdur  ijj») 
Anın    oğlu    Kadimdir    (.fj>h)  Anın    oğlu    Pişenk  (diu^)  dir  Anın    oğlu 


[1]  Revan   Köşkü  nüshası    ( »^iJldL;^  Jj^«  ) 


seyahatnamesi  811 

Afrasiyab  (^i^\}\)  dır  Feridunun  bir  oğlu  da  (^j:')  dir  Anın  oğlu 
Guşenk  ( .aı^^r)  dir  Anın  oğlu  Menucehr  (j4>.y.4  )  dir  Ve  Menucehr 
Hazreti  Musâya  iman  getirmişdir  Ve  Hazreti  Musa  ile  sahrayı  Tihde 
bile  gezmişdir  Yüz  yirmi  sene  padişah  olub  hükmünde  (o)lan  şehir- 
lerin ve  kal'aların  etrafına  hendekler  kazma  bundan  kalmışdır  Hattâ 
Kûhu  Elbürz  dameninde  Irakı  Dadiyan  derler  bir  viran  şehri  azîm 
vardır  Bu  Menucehrin  binasıdır  Canibi  erbaasında  bir  hendek  kaz- 
mışdır  kim  güya  derki  esfeldir  Ve  Feridun  oğlu  dahi  (L-)  dir 
Ve  anın  oğlu  Gâv  i  *^)  ı  isfahanîden  (  dir  )  Anın  oğlu  ( ^Ji  ) 
behlivandır  Bunlar  cümle  oğul  oğula  ve  nebirezadelerdir  Kimi  Irakı 
Dadyan  diyarında  yatar  Kimi  şehri  Gazanda  yatar  Dört  oğlu  Mencue- 
birden  firar  idüb  Nemse  vilâyetlerine  varub  Eğre  [1]  Kalfasının  ca- 
nibi şimalinde  hâlâ  Türk  Uru  derler  toprakdan  yığılı  bir  kal'a  bün- 
yad  idüb  anda  sakin  olur  Bunlara  Nemse  kavmi  Siz  kimsiz  deyu 
sual  etdüklerinde  Nemse  lisanın  bilmiyüb  Fürsî  lisanı  ile  Men  Caraz 
derler  Yani  biz  dört  kişiyiz  derler  Nemse  dahi  Bunlar  Men  Carmış 
diyerek  Men  Cardan  Maca  rkaldı  Hâlâ  Macar  Menucehr  neslindendir 
Anınçün  Macar  lisanında  bazı  lügatleri  farsî  tekellüm  iderler  Zira 
bunlar  Acem  diyarında  hasıl  olmuşlardır  Amma  Menucehri  Feridunun 
bir  kaç  evlâdı  bu  Mısırın  Kâ'be  yolunda  tahrir  itdiğimiz  Eğre  kur- 
bindeki  şehrinde  medfunlardır  Hakire  o  harab  şehri  gö  (r)  mek  ol- 
muşdur  Badehu  Eğreden  yine  garba  kâh  dere  depe  ve  sa'b  yollar 
ubur  iderek  4  saatde 

Menzili  Kal'ai  Vüş  I2I  (  ^0  '■^  JJ-- ) 

Bir  ismi  dahi  Vechi  ibrahim  paşadır  Zira  [3]  bina  etmiş  Bir 
mürtefî  yerde  şekli  murabba  bir  sengîn  bunyad  kal'adır  Dairen  ma- 
dar  cürmü  üçyüz  adımdır  Ve  bir  kubbesi  var  Şimale  nazırdır  Ve 
içinde  bir  kaç  Arab  haneleri  var  Ve  bir  mescid  var  Kurbinde  bir 
bî*ri  mâsı  var  kim  suyu  âbı  hayatdır  Sakiyeler  ile  sığırlar 
ceküb  kaPa  haricindeki  bürkei  azîm  leb  berleb  olub  cümle  huccac 
ve  devabat  nuş  idüb  dePi  atsan  iderler  Bunda  kaPa  dizddrı  ve  mer- 
dümü  hisarı  vardır  Ve  bunda  Mısırın  (4)  karşucıları  kâr  içün  iki 
menzil  ileri  bu  mahalle  gelüb  huccacı  ganimet  idüb  ve  teberrüken 
Mısırdan  bu  mahalle    on    yedi  konak  Nil    suyu  getirirler    (5)  mahal 

[1]   Macarca  (Eğer)  ,  Almanca  (Erlau) ,  Türkçe  (Eğri). 
[2]   Revan  Köşkü  nüshası   (Vuş  buva) 
[3]   Bağdad  Köşkü  nüshası  (anlar) 
[4]  „  „  „  (Ezlem) 

[51         „  „  „  (Bu) 


812  EVLİYA  ÇELEBİ 

dahi  Şerif  hükmündedir  Emni  emandır  Andan  yine  canibi  garba  mu- 
gaylânlı  ve  dere  ve  depeli  yerler  içre  misvak  ağaçları  kesüb  lebi  der- 
ya dibinde  ('*^^ )  namında  bir  iskeledir  Dağlar  icre  sakin  olan  Urban- 
lar  metaların  bu  iskeliye  getürüb  Cebeli  Tur  ayaı  hud  Süveyse  götü- 
rürler Bu  benderi  ubur  idüb    14  saatde 


Menzili  Istablı  Anter  ij^'^  j-k^i 


UJ^ 


Bir  vasi  aere  içre  mugeylânlı  ve  misvak  ağaçlı  bir  mahaldir  Ze- 
manı  kadimde  Melik  Anterin  atlarına  abur  yeri  imiş  Ol  ecilden  Is- 
tablı Anter  derler  Zemanı  kadimde  şehri  azîm  imiş  Hâlâ  âsârı  bina- 
dan çok  kagir  binalar  aşikâredir  Uc  âbı  hayat  kuyusu  var  Ve  canibi 
erbaası  gayet  mamur  olduğu  ecilden  Urbanı  mekûlât  meşrubatların 
getirüb  beyi  şira  iderler  Bu  dahi  Şerif  hükmündedir  Ve  (1)  mahal- 
den canibi  şarka  dağlar  icre  Medinei  Münevvereye  bir  gün  bir  gece- 
de gelinir  Bir  şah  rah  vardır  Amma  deve  ve  katar  ve  tahtı  revan 
gitmez  imiş  Ve  Istablı  Anterden  yine  tarafı  garba  enişli  ve  yokuşlu 
Emirülhac  Rıdvan  Beğin  tathir  etdüği  yollar  ile  mugeylân  ağacı  ve 
nabak  ağacı  ve  belisam  ağacı  ve  misvak  ağacı  hıyabanı  icre  ubur 
iderek   15   saat  vakti  hanefîde 

Menzili  Kal'ai  Ezlem  (fji  ^«i;  jj^.) 

Lisanı  Arabda   (f^*)  demekdir    Sene    tarihinde  bu  kal'ai  Mısır 

padişahlarından  bina  etmişdir    Bir  kapusı  vardır  Ve  her  köşesin- 

de birer  kal'ası  vardır  Ve  kalfasının  Mısır  müteferrikalarından  dizdarı 
yetmiş  neferatı  ve  yedi  bölükden  mustahfızanı  yirmi  kıt'a  şahı  tob- 
ları  ve  cebehanesi  vardır  Ve  demir  kapusundan  içeri  bir  camii 
var  Ve  elli  mikdarı  müfrid  muhtasar  haneleri  var  Ve  kaPa  icre  bir 
abıhayat  kuyusu  vardır Sakıyeler  ile  abıhayatın  sığırlar  çeküb  kal'anın 
haricinde  şimal  tarafında  şafiî  havuzları  vardır  Leb  berleb  olub  cümle 
ibadullah  nuş  idüb  taze  can  bulurlar  Ve  bu  kaPa  Mısır  ile  Mekkenin 
mabeyninde  vaki  olmuşdur  Cümle  (2)  askeri  iki  gün  mukaddem 
gelüb  meks  idüb  bir  azîm  ordu  bazar  (o)lur  Ve  (3)  asker  (f-^*)  ağala- 
rı ile  huccaca  karşu  çıkub  alayı  azîm  ile  huccacı  (f->*)  kal'asına  getirir- 
ken kal'ai  Ezlemden  bir  yaylım  tüfek  ve  bir  yaylım  toblar  atılub 
azîm    şadmanler  olub[4]  Ve  Ezlem  beği  dahi  ordusunda    asker  ile  bir 


[1]   Bağdad  Köşkü  nüshası   (bu) 

[2]  »  »  »  (cerede) 

[3]  »  »  »  (cümle) 

[4]  »  »  »  (meks  olunur) 


SEYAHATNAMESİ  813 

yaylım  tüfek  bir  yaylım  altı  pare  topların  endaht  idüb  şadmanlıklar 
iderler  Emiri  hac  dahi  cümle  askerlerile  bir  yaylım  tüfenk  ve  altı  pa- 
re top  senliği  idüb  Vadi  (i)  Ezlem  (f-»*)  barudu  siyah  dudundan  yevmi 
muzlim  olur  Ve  kol  kola  nadiler  nida  idüb  iki  gün  tekaüd  ferman 
olur  Anda  Ezlem  askerile  gelen  on  bin  dev(e)  yükü  mekülât  meşru- 
bat met'aların  ve  etraf  kuralarında  ola  (n)  Urbanlar  dahi  meydanı 
muhabbete  çıkarub  huccacı  müslimîn  öyle  ganimet  olur  kim  bir  yem 
iki  bariye  ve  bir  vakıyye  peksımat  iki  bariye  olub  çöl  çölistan  ve 
berri  beyabandan  gelmiş  aç  susuz  devesi  kalmış  huccac  taze  can  bulurlar 
Ve  öyle  hazar  olurkim  güya  Samın  Müzeyrib  kaPası  hazarıdır  kim 
tabir  olunmaz  Ve  huccacı  müslimîn  at  ve  devesi  ve  katırı  ve  çemen- 
deri  kalanlar  cümle  yeniden  hayvanatlar  alub  raha  tedarik  görürler 
Ve  Mısırdan  cümle  huccac  ahibbalardan  ol  kadar  mekûlât  meşrubat 
ve  halviyat  gelir  kim  sahrayi  Ezlem  helva  vadisi  olub  cümle  şütür- 
ban  ve  harbendegân  helva  delisi  olu  (r)  1ar  Ve  bazı  muakkil  kimes- 
neler  boğçe  hedaya  esvablar  getirirler  Bade  ikinci  gün  vakti  zuhurda 
nefirler  calub  yine  canibi  garba  mugeylânlı  ve  namuk  ağaçlı  ve  mis- 
vak  dirahtli  kumsal  yerler  içre  ubur  iderek   12   saatde 

Menzili  Kas  [U 

Lisanı  Arabda  demekdir    Sahili  Selme  (•^•^-)  ve  menzili    Kefafî 

(jU-î^J>-)dahi  derler  Mekke  kurbinde  Rabi(a)  eşmesinden  beru  Süveyş 
deryası  gayib  idi  Bu  menzilde  nümayan  oldu  Merzuku  Kefafî  haz 
retleri  lebi  deryaya  nazır  bir  kaya  üzre  inşa  olunmuş  bir  kubbe 
icre  medfundur  Merzuku  Kefafî  anlardır  kim  Sultan  Selimi  Evvel 
Islâmbolda  iken  bunlar  Ebüssüudu  Carihi  ile  Mısırdan  u^^  J*'  f}'^~  fi^A 
^^t^^  deyu  nida  idenlerdir  Sultan  Selimi  Evvel  nidaları  istima  idüb 
bildikim  kutbül  aktab  sadasıdır  derhal  atfı  inanın  Mısır  üzre  çekdi 
Inşaallah  mahallinde  tahrir  olunur  Bu  Kastal  menzili  lebi  deryada 
bir  kumsal  yerde  yaban  hurmalı  ve  zehri  mar  sulu  ve  kumlu  yerdir 
Bu  kuyu  sularından  her  kim  hayvanatına  su  verirse  ciğerin  taşra  çı- 
karub fanusu  hayal  ider  Gayet  müshildir  Amma  arif  olan  bu  mahal- 
de su  ve  (r)  mezse  âkilâne  hareket  ider  Rahı  Mekkede  iki  gün  deve 
ve  bagal  su  içmese  gam  değildir  Ve  bu  mahalde  cümle  huccac  lebi 
deryada  ve  hargâhların  kurub  deryada  şinaverlik  iderler  Amma  çok 
durmamak  gerekdir  Zira  derya  suyu  âdemin  avret  yerlerine  zarar 
ider  Amma  gözü  mücellâ  idüb  kuvveti  basarı  ziyade  ider  Gayet  tuzlu 
deryadır  Amma  bunda  olan  mahi  (i)  gûnagûn  bir  deryada  olmaz  Ve 


[1]   Bağ-dad  Köşkü  nüshası  (Kastel) 


814  EVLÎYA  ÇELEBt 

gayet  leziz  mâidei  mahilerdir  Cümle  huccac  şebekeler  ile  ve  sayd 
idüb  Wb  t^^  3C-Jic*fe"«  yediler  Ve  balığı  dibinden  yediler  Ve  bu  mahal- 
lin canibi  selâsmda  abadan  Urban  kuraları  vardır  Cümle  meta'lar(l) 
ve  âbı  zülâl  suların  dereler  ile  getirüb  huccacı  ve  hayvanatların  saky 
iderler  Ve  ol  kabilenin  cümle  develeri  ve  koyunları  bu  derya  kena- 
rına gelüb  bu  derya  suyu  ile  gasil  iderler  Cümle  hayvanatda  olan 
sakırga  yani  kene  zehirmar  suyun  tesirinden  düşüb  bu  sahili  deryaya 
konan  huccaca  üşerler  Halâs  mümkin  değildir  Amma  lebi  deryadan 
alarka  konulsa  azîm  lûtufdur  Ve  lebi  deryada  meks  etmenin  bir  kub- 
hu  dahi  oldur  kim  etraf  Urban  haramileri  ve  ordu  hırsızları  derya- 
ya şinaverlik  iderek  gelüb  çadıra  girüb  bir  şey  serika  iderler  (I)hti- 
raz  lâ  (zı)  mdır  Haberdar  olunca  harami  kudüyi  deryaya  atub  halâs 
olur  Ve  Mısırdan  Ezlem  askerile  ol  kadar  dencadı  bahir  (2)  hırsızlar 
gelir  kim  şeb  ruz  yorgun  ve  argın  ve  durgun  bîtab  ve  bîmecal  huc- 
cac icre  hırsızlar  girüb  subh  mesa  vaveyla  kopar  Sürmeden  gözü  ça- 
lub  sürme  yerinde  sürinekalır  Gayet  ihtiraz  lâzımdır  Zira  cümle 
hırsızlar  hâkimler  ile  müşterekdirler  Ol  ecilden  devei  havudile 
loru  kuşu  gibi  yudarlar  Bu  mahalde  dahi  nefirler  çalınub  yine 
canibi  garba  lebi  derya  ile  yola  revane  oldukda  Ezlem  beği  cümle 
askeri  ile  gerude  dündar  kaldı  Hasta  ve  bîdermanları  mirî  mahafe- 
lere  bindirüb  sol  tarafı  derya  ve  sağ  taraf  çölistan  icre  14  saat  gidüb 

Kal'ai  Kuveylan  yani  Muveylah 

Sene  tarihinde  Sultan  Süleyman  Han  asrında  bina  olunmuşdur 
Bedesti  Tavaşi  Süleyman  paşa  Lebi  deryadan  baid  bir  düz  kumsal 
yerde  şekli  murabba  şeddadî  binayi  sengîn  bir  kal'ai  metindir  Ve 
Mısırdan  Mekkiye  varınca  böyle  büyük  bir  kal'a  yokdur  Dayiren 
madar  cürmü  altı  yüz  germe  adımdır  Ve  sekiz  kullei  sediddir  Ve 
canibi  şimale  nazır  bir  demirli  metîn  babı  vardır  Taki  âlisi  üzre  celi 
hat  ile  Süleyman  Han  tarihi  vardır  Amma  bu  kal'anm  dahi  hendeği 
yokdur  Mısır  müteferrikalarından  dizdarı  ve  yetmiş  aded  merdümü 
hisarı  ve  yedi  bölükden  mustahfızanları  vardır  Kal'a  icre  seksen  Arab 
haneleri  ve  bir  camii  ve  bir  hammamı  vardır  Ve  yirmi  mikdarı 
esvakı  muhtasarı  vardır  Ve  Kal'a  kapusı  önünde  bir  nabıka  dirahti 
vardır  Gayet  dirahti  azimdir  Ve  kal'a  icre  âbı  hayat  bi'ri  mâsı  vardır 
Sakiye  ile  sığırlar  çeküb  kal'a  haricinde  olan  bürkeler  leb  berleb  olub 
cümle  huccac  ve  hayvanat  defi  atsan  iderler  Ve  kal' anın  canibi  erba- 


[î]   Bağ^dad  Köşkü  nüshası   (metaların) 
[2]  »  »  »  (dincadİDc) 


SEYAHATNAMESİ  815 

smda  olan  hurma  bağlar (ı)  icre  nice  âbı  hayat  bi'ri  mâları  vardır 
Huccacı  müslimîn  bu  kaPiye  geldikde  bir  yaylım  hoşâmed  tüfenkleri 
ve  toblar  atılub  şadmanlar  olunur  iki  gün  bunda  dahi  takaüd  olunub 
ol  gece  Bedr  Huneyndeki  gibi  şem'i  fanus  ve  meş'ale  çıraganı  olur 
kim  leylei  muzlim  ruzu  ruşen  gibi  olur  Bunda  dahi  orduy  bazar 
kurulub  canibi  erbaa  kuralarının  mümtaz  müstesna  mahbubei  zeman 
nisvanları  mekûlât  meşrubatların  bazara  getirüb  beyi  menyezid  ile 
ganimet  olunur  kim  tabir  olunmaz  Bir  yem  bir  hareye  ve  iki  ganem 
bir  altuna  ve  altı  burma  alef  bir  hareye  olur  Ezlemden  bu  mahalle 
gelince  Mısır  hadididir  [1]  Şerif  hükmünde  değildir  Mısır  şeyhlerin- 
den Şeyh  direğindedir  Ve  bir  şey  gaib  olsa  şeyhinden 
tazmin  [2]  Ve  bu  Muveylah  kal'asından  gayri  lebi  deryada  Muvey- 
lahı  Atik  vardır  Ve  hem  küçükdür  Sebebi  viranı  oldur  kim  bir 
dervişi  dilriş  Kâ'bei  Şeri(f)den  bu  mahalle  geldikde  hasta  olub  ya- 
tarken çok  altunu  vardır  mülâhazasile  kati  etmek  içün  vath  iderler 
Ve  esvabın  arayub  cebinde  ancak  bir  beksimatm  bulurlar  Kati 
id(t)iklerinde  pişman  olub  bir  günce  bırağırlar  Hikmeti  Huda  ol 
zahimden  merhum  olmıyub  halâs  oldukda  ilâhi  Şehriniz  viran  olsun 
ve  evlâdınız  muammer  olmasun  Ve  bencileyin  hastelikden  halâs  ol- 
mıyasız  deyüb  beddua  idüb  günden  güne  halkı  emrazı  muhtelife  ile 
helak  olarak  kaPa  dahi  viran  kaldı  Bu  kaPanın  kapusı  üzre 

tahrir  olunmuşdur  Ve  bu  Muveylah  önündeki  Süveyş  deryası  içinde 
olan  ecnası  mahlûkat  haşerat  bir  deryadır  ve  bir  bahirede  yokdur 
Bahusus  kırk  elli  zira  kırıc  balığı  var  kim  cümle  deryadaki  hayva- 
natlar andan  havf  iderler  Bazısı  enginde  giden  Süveyş  gemileri  ile 
güya  cenk  ider  Eğer  deryada  bir  âdem  bulursa  eki  ider  Ahir  gemiler 
ateş  yakub  şulesinden  havf  idüb  kaçar  Hattâ  Habeşde  Dahlek  cezi- 
resinde bir  lü'lü  gavvasm  bu  kırıc  balığı  yudar  Meğer  gavvas  feta 
çüst  ve  çapik  imiş  Derhal  elinde  bıcağile  balığın  karnın  yarub  taşrıya 
çıkub  halâs  olur  Habeş  diyarında  gavvaslar  ve  mellâhlar  mabeyninde 
meşhurdur  Eğer  ol  balıkdan  gavvaslar  havf  etmeseler  bir  incu  teşbih 
bir  guruşa  olurdu  Ve  bu  Muveylah  önünde  gûnagûn  derya  böcekleri 
kabuğu  ve  sadefler  ve  mühreler  ve  yılancık  taşları  ve  su  tasları  kâse 
ve  abdalan  keşkülü  misal  sadef  kabuklar  ve  Bektaşiyan  nef ir(i)  misal 
böcek  kabuğu    nefirler  ve  cevahir  makulesi  minkale    tasları  olur  kim 


[1]   Bağdad   Köşkü  nüshası  (hudududur) 
[2J  »  »  »  (olunur) 


816  EVLİYA  ÇELEBİ 

bir  diyarda  olmaz  Ve  Bahri  Muhitden  girer  nehenk  balığı  olur  kim 
herbiri  bir  mili  minariye  benzer  Burnundan  havaya  şazirvan  misal 
deryayı  büskürdügü  zeman  evci  semaya  peyveste  olur  Ve  âdetuUah 
bunun  üzerine  caridir  kim  derya  sığırından  gayr(i)  balıkda  boynuz 
olmaz  Bu  Bahri  Kulzümde  sahalı  balıklar  var  kim  bir  deryada 
olmaz  Eğer  bu  Muveylah  boğazındaki  balıkları  mavakaı  üzre  tahrir 
eylesek  zikrinde  faidesi  ve  beyanında  gayeti  yokdur  Ve  manzurumuz 
olduğu  gayri  meşbu  [Ij  zikr  [2]  faidesi  ve  beyanında  itibarı  olmıyan 
nesnelerin  tarihinde  melâlet  vardır  Ve  kesreti  kitabet  etmede  âdem 
âciz  olub  sair  seyyahate  mani  olur  İmdi  bu  Muveylahdan  yine  canibi 
gar(ba)  lebi  derya  ile  kumsal  yerler  ve  cabeca  deryadan  baid  taşlı 
yerler  ile  mugeylânlı  ve  misvak  ağaçlı  ve  zımran  o\>^  çiçekli  yollarda 
âdemin  dimağı  muattar  olarak   14  saatde 

Menz(ili)  Uyunul  Kasab    {^^'^\  j^^  (J)JrU) 

Lisanı  Arabda  Şekerkamışı  Irmağı  demekdir  Yahud  Şeker  Kuyusu 
demekdir  Abı  hayat  kuyuları  vardır  Evlâdı  Salih  Nebi  kabilesi  şeyh- 
leri hükmünde  [3]  Bir  şey  gaib  olsa  anlara  ilzam  olunur  Bunda  bir 
saat  meks  idüb  develere  yemlerin  verüb  nefirler  çalmub  vakti  zuhur- 
da yola  revane  olundu  Hikmeti  Huda  taliimiz  bu  haccı  şerifde  Şam 
yolile  gidişimiz  acele  oldu  Edayi  hac  idüb  avdetimiz  dahi  Mısır  yolile 
aceleye  düşdü  Meğer  hakikat  Şamm  gidişi  cemii  zemanda  acele  imiş 
Dönüşü  aheste  aheste  imiş  Ve  Şamlı  yirmi  gün  Mekkede  ve  on  iki 
gün  Medinede  oturmak  ne  lâtifdir  Ve  sair  yollarda  dahi  meks  ide 
ide  mahı  Mevlûdda  Şama  dahil  olurlar  Amma  Mısırlı  Kâ'biye  gidişde 
sekizer  onar  on  beşer  saat  yol  yürüyüb  aheste  gidüb  Mekkede  yirmi 
beş  gü(n)  meks  idüb  zevk  safa  iderler  Amma  dönüşde  on  beşer  on 
yedişer  saat  giderek  Medinede  iki  gün  oturub  acele  ile  iki  konağı 
bazı  mahalde  bir  iderek  Mısır  (a)  düşerler  Anmçün  huccac  mabeynin- 
de meşhurdur  kim  Mısır  ile  gidesin  Şamlı  ile  dönesin  derler  Hakikat 
öyle  gerek  Amma  bu  hakir  Şamdan  acele  ile  gidüb  Mısıra  acele  ile 
geldik  Amma  hamdi  Huda  zevk  safa  ile  gidüb  geldik  Amma  Mısır 
huccacınm  bir  iyi  hali  vardır  Evkatı  hamsede  delillerin  ellerinde 
saatleri  vardır  Hemanki  vakti  salât  olduk  (da)  eğer  deve  ve  eğer 
depe  her  nere  ise  inüb  cümle  develer(i)  çökerirler  Cümle  huccac 
edayi  salât  idüb  develerine  ve  atlarına  yemlerin  ve  aleflerin    verirler 


[1]   Bağdad   Köşkü   (meşhurun). 
[2]   BağfcJad   Köşkü   (zikrinde). 

[3]    Bağfdad   Köşkü   nüshası   (dir). 


SEYAHATNAMESİ  817 

Ve  kendüler  dahi  taamlar  tenavül  idüb  kâmil  bir  saat  ârâm  iderler 
Ve  mutantan  kahveler  nu§  idüb  nice  bin  huccac  istirahat  iderler 
Amma  her  gece  ahşam  nemazı  radası  ışayedek  yükler  ile  develeri 
çökerirler  Ve  öyle  uyurlar  kim  güya  .Aı^L  \yy  kabilesinden  olub 
(e)shabı  kehf  gibi  vadii  hâmuşana  varırlar  Ve  efradı  âferideden  ve 
devvab  cemalden  bir  zîruh  kalmıyub  rimalistan  içre  zir  zeber  olub 
habı  naz  ile  yatırlar  Zira  bu  Mısır  yolu  gayet  emindir  Bade  [2] 
en  ileride  deliller  bayrağın  ceküb  köslerin  çalub  hareket  idince 
ta  gerude  dündar  askerine  varınca  bir  saatde  haber  varub  anlar 
dahi  hareket  ider  Zira  Mısırın  yolları  dar  boğazlar  olmak  ile 
iki  katar  yan  yana  olduğunda  nhuccacm  ihtidasından  intihasına 
varınca  bu  senemizde  tuli  seksen  yedi  derece  idi  Zira  Haccül  Ekber 
senesi  olmak  ile  huccacı  müslimîn  çok  idi  Amma  rada  tabir  etdiğimiz 
istirahatler  Samın  gidişinde  olmaz  Zira  daima  Şam  yolu  emni  eman 
değildir  Arab  aşkıyası  firavandır  Amma  Şam  yolu  vasi  yayla  ve  sah- 
ralı  yollardır  Dört  kadar  tahtırevanlar  iki  canibde  dörder  katar  ma- 
hafeler  ve  üç  katar  solunda  üç  katar  sağında  salma  develeri  gidüb 
bu  Şam  huccacınm  sağın  Emiri  haç  Kudüs  ve  Nablus  asksrile  ku- 
şadub  sol  canibin  Şam  askeri  kuşadub  gece  ve  gündüz  giderler  Zira 
konaklar  gayet  uzakdır  Hemen  nemazların  kılub  yine  giderler  Amma 
suları  lezizdir  Ve  yolları  sahralardır  Amma  dönüşde  anlar  dahi  rada 
ide  ide  giderlermiş  Amma  Mısır  yolları  kayalı  ve  dereli  ve  depeli  ve 
acı  sulu  yollardır  Amma  emn  eman  vardır  Mısır  huccacın  yedi  bölük 
askeri  kuşadub  Emini  haç  kethüdası  ve  Çerakese  askeri  sağda  ve 
Emirihac  askeri  ile  dümdar  ve  sipah  ve  gönüllü  solda  ve  mustahfızan 
ve  azaban  ve  tobcıyan  hazine  ve  toblar  ile  cümle  pürsilâh  mirî  hecca(n) 
ve  kısrak  develer  üzre  giderler  Ve  Ezlem  Beği  altı  tob  ile  akibi  askerde 
dündar  olarak  gelirler  Mısır  huccacında  Ezlem  askeri  gelmeyince 
gerude  dündarları  yokdur  Amma  Samın  dûndan  mükellefdir  Ve 
Mısır  askerinin  ganimetinden  bir  hüsnühalleri  vardır  Evkatı  hamsede 
rada  etdikleri  mahalde  cümle  meş*alleri  çıraganı  cinan  idüp  nısfulleylde 
âyende  ve  revende  kahviye  teklif  idüp  halka  helvalar  ve  şeker  börek- 
ler fındık  ve  fısdık  ve  cevizler  ve  hurma  ve  leblebi  ve  kaklar  ve  akide 
ve  nebatları  öyle  bezi  iderler  kim  Huda  âlimdir  halkın  ekseri  cebine 
şeker  ve  fındık  doldurub  yola  revane  olduklarında  eğlence  olur  Ve 
menzil  karib  ise  bir  saat  kaldıkda  vi  Urbanlarından  Ibni  Halvanfji^-  o-O 
derler  kırmızı  şallı  kırk  âdem  vardır  Bir  mürtef  î  yire  çıkub  *ü  j^\  ^U^  L 
j^\*c»€j  ^ı}  ibV-  J>*   diyu  nida  ederler    Hikmeti  Huda    bu  nadi  bedevî- 


[2]   Bağdad   Köşkü   nüshası   (badehu). 

Evliya  Çelebi  9  —   52 


818  EVLİYA  ÇELEBİ 

lerin  nidasın  cümle  huccac  istima  idüp  Menzil  karib  imiş  deyu  şad 
olu  (r)  1ar  Amma  hikmet  bundadır  kim  hemen  ki  bu  nidaları  cümle 
develer  işitdikde  bîtab  bîmecal  iken  derhal  ejderi  heftser  m(is)al  olub 
öyle  giderler  kim  âdem  piyade  kalsa  akiblerince  yetişmek  muhaldir 
Amma  bu  münadileri  (n)  nidasından  evvel  AUahü  taalâ  âlimdir  bir 
kaç  kerre  v  (â)  kıf  olmuşum  Bazı  develer  katarında  barı  sakilile  gider- 
ken muş  muş  uyuklıyarak  giderler  Ve  beni  âdemden  meş'alciyanlar 
dahi  arkasında  on  beş  yirmi  vakıyye  odunile  ve  ketefinde  meş'alci 
ile  çıragan  olarak  anlar  dahi  hem  gider  hem  uyur  Acib  hikmetdir 
Amma  deveciler  gürürler  kim  develer  pek  uyur  bir  muhalif  sengistan 
sa'b  yire  geldikde  jJjüI  ±Sj.\  deyu  cemellere  hitab  ederler  (Der)  hal  şü- 
türler  habdan  bîdar  olub  ol  sa'b  yeri  mürur  iderler  Ve  böyle  sarb 
yerlerde  cümle  akkâm  ve  sakka  ve  meş'alciyan  def  kudümlerin  çala- 
larak  ö\.\ai^i\  j^'^_  ^\  diyüb  el  çarbarak  gûna  (gûn)  şakalar  iderek  her  gice 
böyle  azmi  rah  iderler  Ve  eğer  vakti  sabah  karib  ise  ol  şebi  zulmetde 
konağa  varub  konmazlar  Zira  gice  karanlığında  konarken  asker  içre 
bir  vaveyla  ve  vavelda  kopub  her  kes  kullu  kulun  bulmada  ve  ileri 
geri  kalanlar  katarın  bulmada  usret  çekilmek  mukarrer  olduğundan 
sabaha  karib  cümle  develeri  yüklerile  çökerüb  rada  ederler  Ve  gice 
menzil  yerine  varmadan  bir  şeyden  dahi  havf  iderler  Gerçi  Mısırın 
yollarında  Celâlîsi  ve  cemalîsi  ve  şebhun  ider  haramisi  yokdur  Amma 
huccac  içinde  olan  deveciler  ve  akkâm  ve  kavvas  ve  saka  ve  meh- 
teran  ve  meş'alciyan  hırsızları  derdinden  ve  bahusus  Ezlem  askeri  ile 
gelen  jvıj  ve  wUi  ve  «15  haramileri  öyledir  kim  her  gice  develeri  yükile 
ve  üzerinde  habâlûd  âdemile  deve  katarından  çeküb  askerden  taşra 
çıkarub  deve  sahibin  uykudan  uyarub  üryan  idübdeve(i)  yükile  yudar 
Ekseriya  gice  karanlığında  nice  feryad  ve  figan  vaveylalar  kopar  Mısır 
yulunda  bu  ev  hırzızlarından  gay  (ri)  havf  yokdur  Gayet  ihtiraz  lâ- 
zımdır aULSL.J\  Anınçün  Mısırlı  gece  konağa  (  varmuyub  nema- 
zından  sonra  bazı)  [1]  menzilde  kuşluk  vaktinde  konarlar  Eğer  ileride 
menzil  baid  ise  vakti  zuhurda  nefirler  çalınub  azmi  rah  ider  Eğer 
menzil  karib  ise  vakti  asırda  nefiri  rihletler  çalınır  Bu  minvali  meş- 
ruh  üzre  kat'ı  menazil  ve  tayyi  merahil  iderek  Mısır  (a)  dahil  olur 
Hasılı  kelâm  Menzili  uyunul  Kasabdan  vakti  asırda  kalkılub  yine 
canibi  garba  Bahri  Kulzüm  sahilinde  giderek  derya  içinde  gûnagûn 
cezireleri  seyir  temaşa  ide  (rek)  kâh  kumsal  ve  kâh  türab  ve  kâh  sen- 
gistan yollar  ile   14  saat  gidüb 


[1]   Bağdad   Köşkü  nüshası  (varmazlar  Bu) 


SEYAHATENÂMSÎ  819 

Menzili  magayiri  Hl    Hazreti  Şuayb 
Nebi  Aleyhisselâm 

Bir  dereli  ve  depeli  bir  vaşî  uz  ibinde  hurtnalı  ve  bağ  bağçeli 
vadide  hüccacı  müslimîn  meks  iderler  Bu  mahalden  şark  canibine 
üç  bin  adım  baid  bağı  irem  misal  bir  mamur  bir  va  [2]dır  Bir 

camii  ve  bir  hammamı  muhtasarı  vardır  Ve  etrafında  mamur  kuralar 
dahi  bîhisabdır  Amma  cümleden  bu  Hazreti  Şuayb  karyesi  mamur- 
dur Ve  cümle  ahalisi  Hazreti  Şuayb  zürriyetinden  geçinirler  Bu  nahiye 
Mısır  hakinde  evlâdı  Beni  Şahin  hududunda  anların  direğidir  Yollar- 
da bir  şey  zayi  olsa  anlardan  iltizamdır  (3)  Ve  bunda  Hazreti  Şuaybm 
hanesi  ve  hurma  bağları  makamı  bir  mağaradır  Ve  desti  şerifleri  ile 
kazduğu  kuyuları  hâlâ  zahir  ve  bahirdir  Hattâ  Hazreti  Şuaybın  keri- 
meleri  koyun  güderlerken  bir  koyun  gelüb  koyunlarına  su  vermek 
isterler  Amma  kuyunun  bir  azîm  taş  kapağı  var  Kaldırmağa  iktidar- 
ları olmıyub  ol  duhteri  pakize  ahterler  âlemi  hayretde  kalmışlar  Hik- 
meti Huda  Hazreti  Musa  âlemi  seyyahat  icre  bu  mahalle  gelüb  ol 
pakizeleri  bu  hayretde  görüb  derhal  kuyunun  üzerindn  mezkûr  taşı  kal- 
dırub  Hazreti  Şuaybın  cümle  koyunların  sakyeder  Kızlar  dahi  hanele- 
rine varub  keku  halii  pederine  beyan  iderler  Hazreti  Şuayb  bildikim 
ol  taşı  kaldırma*  (  kaldırmak  )  mucize  kuvveti  ile  olur  Tiz  Hazreti 
Musâi  bağrına  basub  ol  binti  mükerremenin  birin  Hazreti  Musâya 
nikâh  ile  verüb  Hazreti  Musa  nice  zeman  Hazreti  Şuaybın  damadı 
olub  Hazreti  Şuaybın  koyunları  (  na  )  çobanlık  iderdi  Zira  Hazreti 
Şuaybın  nice  bin  ganemleri  var  idi  Ve  gayet  mün'im  peygamber 
idi  Amma  anadan  doğma  âmâ  idi  Bundan  gayri  âmâ  peygamber 
gelmemişdir  Hazreti  Yakub  dahi  âmâ  idi  Amma  iftirakı  Yusufdan  hüzün 
âlûde  olarak  âmâ  olub  on  yedi  seneden  sonra  ehil  iyalile  Hazreti  Yusufa 
Mısır  şehrinden  şehri  Fayum  (^^)  a  varub  Hazreti  Yusuf  (u)  bağrına 
bastıkça  çeşmi  gazalleri  nâbina  iken  ruşen  olub  nuru  dide  ciğer 
kuşesin  gördü  Amma  Şuayb  Nebi  rahmi  maderden  âmâ  müştak 
oldu  ve  âmâ  gitdi  Ve  hâlâ  bu  karyede  huccacı  müslimîn  getirdik- 
leri bir  gûna  hürde  koyunlardır  kim  bir  diyarın  ganemine  müşabeheti 
yokdur  Rumun  kıvırcık  koyunu  lezzetinde  bir  ta'mı  vardır  kim  güya 
müşk  rayihası  vardır  Bir  âdem  bir  koyun  yese  asla  siklet  virmez 
Gayet  seriulhazımdır  Bu  kura  halkı  ol  zuum  üzeredir  kim  bu  koyun 
Hazreti  Musânm  railik  etdüği  koyunlar  dölünden  ola  Ve  bu  karyede 


[1]  Revan  Köşkü  nüshası   (makabiri) 
[2J   Bağdad   Köşkü  nüshası  (kasaba) 
[3J  »  »  »  (ilzamdır) 


820  EVLİYA  ÇELEBİ 

Ziyareti   bintam  Hazreti  Şuayb 

Hazreti  Şuaybm  üç  kızı  bunda  bir  garda  medfunlardır  Ziyaretgâhı 
huccacdır  Ve  bu  karyenin  canibi  cenubunda  Bahri  Kulzüm  kenarında 
şehri  Medyen  (  crA*  )  derler  bir  şehri  azîm  vardır  kim  kadim  aksarda 
Mısırdan  büyük  bir  şehri  mamure  imiş  Hakir  an  kasdın  temaşa  etdim 
Tak  misal  kemerleri  ve  kıbabları  ve  kaalarının  hâlâ  âsârı  binaları 
\  e  nice  bin  kaim  sernigûn  amudu  müntehaları  zahir  ve  bahirdir  Ve 
bu  şehir  kavmine  Hazreti  Şuayb  ba's  olunub  Hazreti  Şuaybla  iman 
getirmediklerinden  Cenabı  izzet  kavmin  helak  idüb  şehirlerin  harab 
i  (t)  di  Hazreti  Şuayb  karındaşı  Medyen  bu  şehirde  sakin  olub  bina 
itdiğiyçün  şehri  Medyen  derler  (Ayet)  L.-i  j^U.\  j.a*  J\_,  Ayetinden  murad 
şehri  Medyendir  Bu  şehir  harab  olıcak  Hazreti  Şuayb  biraderi 
Medyen  ile  Bu  şehir  (e)  azab  nazil  oldu  diyüb  evlâdı  ensabı  ile  bikavli 
Tevarihi  Azerya  ibni  Sam  ider  Hazreti  Şuayb  Beyti  Mudaddese  gelüb 
hac  idüb  andan  şehri  Teberistan  kurbinde  Mine  (c^.)  gölünün  canibi 
cenubunda  karye(i)  Huteybin  {cj}t^'*-)de  sakin  olub  badelvefat  yine  anda 
bir  kaya  icre  bir  âsitanei  azimde  med(fun)dur  Amma  bu  karye  (i) 
Şuaybün  Niam  {^^\^..^)  da  kızları  medfundur  Haremi  ResuluUah 
olmak  ile  teeddüben  mağaranın  d  (a)  biline  girmeyüb  taşradan  ziyaret 
iderler  Ve  bu  mahalde  herkes  çadırı  önünde  kuyular  kazub  âbı  hayat 
sular  bahir  (zahir)  olur  Dahi  gayri  yerlerde  yunu  cariyeler  var  Amma 
çadırlar  önünde  ikişer  üçer  karış  kaz  (d)  ıkda  turna  gözü  aynlar  hasıl 
olur  Ve  etraf  kuralardan  cümle  fukara  meta'ların  ve  bu  karyeden 
mekûlât  meşrubatların  ve  âbdar  leziz  ineblerin  getirüb  huccacı  ganimet 
iderler  Ve  bu  Mısır  yolun  (d)  a  bu  sudan  leziz  su  yokdur  Meğer  mâi 
za*fıraniyye  ola  Amma  yoldan  baiddir  Ayni  Zafıraniyye  derler  Hazreti 
Musa  koyun  güderken  mübarek  desti  şerifleri  ile  kazmışdır  derler  Ve 
bu  Şuaybün  Niamın  âbı  havasının  letafetinden  mahbub  ve  mahbubesi 
olkadar  lâtifdir  kim  kilki  kalem  parmaklarından  ilikleri  seyir  olunur 
Bu  mahald(e)  huccac  tulumların  pûr  eyleyüb  vakti  asırda  küsü  rih- 
letler  çalınub  yine  canibi  garba  kâh  kâ  (h)  sahra  kâh  kumsal  misvak 
ağaçları  icre  lâtif  şahrahlar     ile   14  saat  gidüb 

Menzili   Şerefi  Beni  Atıyye  («ü^  ^.-^  J.-^o 

Hud  Nebi  kızlarından  Atıyye  nam  bir  duhteri  münevver  ahter 
sülâlesinden  vücud  (a)  gelmiş  kimesneler  sakin  olduğundan  kabaili 
Beni  Atıyye  derler  On  binden  mütecaviz  küheylân  atlı  Urbandır  Ta 
Şam  nevahilerine  dek  müstevli  olmuşdur  Bu  mahaller  dahi  anların 
direğidir    Tarafı    padişahîden    Beni     Atıyyen  (in)    atıyyesi    vardır    Bir 


SEYAHATNAMESİ  821 

mugeylânlı  ve  misvakli  ve  bitaran  şükûfeli  bir  vadidir  Bu  mahalde 
dahi  Mısırdan  bazı  karşıcılar  hedayalar  getirüb  huccac  (ı)  ganimet 
iderler  Ve  âbı  hayat  ve  sular  getürürler     Zira  bu  menzilin  suyu 

Bu  menzilden     dahi     kalkub  ol  gece  lebi     derya  ile     ve  gâhice 
deryadan  baid  çölistan  ile  9  saat   gidüb 

Menzili  Zahrül  Har  {.^\j^  J-) 

Lisanı  Arabda  Eşek  Arkası  demekdir  Hakikatülhal  bir  kumsal 
sırt  üzre  nice  bin  hurma  ağadan  içinde  kırk  elli  haneli  bir  Arab 
kurasıdır  Ve  kuyuları  acıdır  Amma  yine  hayvanata  nafidir  Mısırlı 
Kâ'biye  giderken  bunda  meks  iderlermiş  Amma  bu  mahalde  sehl 
istirahat  idüb  yükler  çözülmeden  kalkub  giderken  lebi  derya  ana  [1] 
gelüb  mutadımız  beher  gün  canibi  garba  gitmek  idi  Bu  kerre  derya 
mâni  olub  bir  körfez  sahilile  canibi  şarka  gitmek  iktiza  etdi  Lebi 
derya  ile  sarb  taşlık  yalçın  kayalara  bile  kâh  cümle  hayvanat  derya 
icre  yürüyerek  cümle  hayvanat  ve  beni  âdem  canlarından  bizar  oldılar 
Ve  iki  konak  yer  olduğundan  bî  (tab)  ve  bîmecal  kaldılar  Canibi 
şarka  kâmil  bir  menzil  acele  ile  gidüb  öyle  ısı  oldu  İki  günden  sonra 
varacağımız  vollar  bu  körfezin  karşu  canibinde  dağları  görünürdü 
Amma  Mısırın  selef  padişahlardan  Sultan  Ferec  ve  Sultan  Barkuk  bu 
halicin  boğazın  yedişer  ve  sekizer  sene  çalışub  derya  doldurmuşlar 
kim  huccacı  Mısır  bu  körfezi  altı  konak  deveran  etmede  elem  iztırab 
çekmesinler  içün  va(r)  kuvveti  bazuya  getürüb  himmet  etmişler  Amma 
ol  zemanda  kârın  âsân  vechin  bilmezlermiş  Ve  ömrü  nazeninleri  vefa 
etmeyüb  muattal  kalmış  Ve  boğazın  iki  tarafından  biner  arşın  kadar 
sığ  kumsal  yerleri  doldurmuşlar  Ortada  yüz  arşın  tuli  ve  on  zira 
umku  yer  kalmışdır  Eğer  mülûkü  Ali  Osman  Mısır  vezirlerinden 
birine  ferman  idüb  hafir  (e)  mübaşir  olub  azîm  mühimmatlar  ile 
varsalar  mezkûr  boğazın  iki  canibinde  olan  yalçın  kayalara  Kandiye 
lâğımları  gibi  üç  dört  hazineli  lâğımlar  eyleyüb  deryadan  tarafın  gayet 
metanet  üzre  bağlıyub  kara  caniblerin  zail  idüb  ateş  itdikde  cümle  dağı 
ve  taşı  iki  canibden  deryaya  döker  idi  Asla  develer  ile  derdi  ser(d) 
çekerek  taş  taşımağa  hacet  yok  idi  Amma  selefde  bu  lâğım  ilminde 
maharetleri  yok  idi  Bu  marifet  Ali  Osman  ile  Venediğe  mahsus  bir 
kazayi  âsümanîdir  Eğer  bu  körfezin  boğazı  Zahrı  Himar  burnuna 
gelince  deryası  dolsa  gelişde  ve  gidişde  Mısır  huccacı  altışar  konak 
yakın  olub  meşhuru  âfâk  olan  berzahı  musibeti  Akabiye  uğramıyub 
ve  kal'ai  Akabiye  dahi     uğramıyub     doğru     Zahrül     Himar     burnuna 


[1]   Bağdad   Köşkü  nâshası  (lebi  deryaya) 


822  EVLİYA  ÇELEBİ 

gelüb  anda  dahi  konu  olmıyub  [1]  dokuz  saatde  Şerefi  Beni  Atıyyede 
meks  olurdu  Bu  minval  üzre  on  üç  konak  Mekke  yolu  Mısırlıya  ya- 
kin  olub  Medinei  Münevverede  iki  gün  oturmakdan  on  iki  gün 
Şamlı  gibi  oturmak  mümkin  idi  Ve  Akebe  konağı  azabı  eliminden 
halâs  olmak  mümkin  olurdu  AUahü  taalâ  bu  hayratı  azîmi  Ali  Os- 
mana  müyesser  ide  Amin  ya  Muin  Bade  [2]  Zahri  Himardan  kalkub 
vakti  zuhurda  rada  etdiğimiz  yerlerde  dahi  canibi  şarka  mezkûr  körfez 
sahiline  giderken  karşu  tarafdan  bir  azîm  müsellâh  müzeyyen  asker 
zahir  oldu  Meğer  Mısırdan  gelen  karşucı  Akabe  askeri  imiş  Anlar 
ile  cümle     huccac  görüşüb  Zahrül  Himardan  9  saatde 

Menzili  kal'ai  Akabe  (  v  ^*^^  ^^^^  ^ 

Sene  tarihinde  Süleyman  Han  binasıdır  Bu  kal'aya  dahil  olunca 
kal'adan  bir  yaylım  top  ve  bir  yaylım  tüfenkler  atıldı  Ve  Akabe 
askerinden  dahi  bir  yaylım  tüfenk  ve  toblar  atılub  azîm  şadmanlıklar 
oldu  iki  gün  tekaüd  olunmak  ferman  olundu  Bade  [3]  kal'anın 
tamir  ve  termimine  suru  olunub  cebhane  ve  mühimmatları  görüldü 
Süleyman  Han  veziri  Makbul  ve  Maktul  İbrahim  paşa  Mısırın  iç 
kal'asında  yedi  kuUe  bina  idüb  yeniçeri  kodukea  bu  kal'a(i)  dahi  ol 
sene  bina  etdi  Lebi  deryaya  karib  bir  alçak  düz  kumlu  fezada  sengîn 
bünyad  bir  metîn  kara(i)  ferah  âbâddır  Şekli  murabba  dairen  madar 
dörd  yüz  adımdır  Ve  sekiz  kal'ası  [4]  ve  garba  nazır  bir  [5]  kapusı 
üzre  Süleyman  Han  tarihi  var  KaPa  içinde  bir  camii  ve  bir  hammamı 
muhtasar  ve  bir  at  değirmeni  ve  elli  neferat  haneleri  vardır  Ve  Mısır 
müteferrikalarından  dizdarı  ve  altmış  merdümü  hisarı  vardır  Amma 
bu  kapanın  dahi  hendeği  yokdur  Ve  canibi  erbaası  hurma  bağlarıdır 
Ve  cümle  haymeleri  önünde  bi'ri  mâlar  kazub  birer  arşında  âbı  zülâl 
sular  zahir  oldu  Ve  kal'anın  kıblesinde  bir  azîm  kuyusu  ve  bürkesi 
vardır  Abı  rakikdir  Hava  [6]  dahi  lâtifdir  KaPanın  şarkında  bir  azîm 
orduyi  hazar  durur  kim  güya  Dolyan  [7]  hazarıdır  Ve  canibi  erbaası 
Beni  Şahinli  kabilesi  sakin  olmağla  gayet  abadandır  Cümle  Urban  ve 
tıflan  nisvan  kâlây  metalar  getirüb  beyi  şira  idüb  ol  kadar  ganimet 
olur  kim  tabir  olunmaz  Ve  Kudüsü  Şerifden  ve  Halilürrahman  ve 
Nablus   ve  Aclun  ve  Kakon  ve  Remle  ve  Gazze  ve  Mısırdan  mekûlât 


[1]   Bağdad 

Köşkü 

nüshası 

,{  konulmıy 

[2J       . 

;> 

» 

(  Badehu  ) 

13        » 

» 

» 

(Badehu  ) 

[4]       >> 

» 

» 

(kullesi) 

(5        ^ 

» 

>» 

(demir) 

[6]       » 

> 

,» 

(havası) 

[7]   Rume 

:lid 

e   (Doy 

ran) 

SEYAHATNAMESİ  825 

meşrubat  ve  nice  bin  deve  getirirler  kim  tabir  olunmaz  Ve  cümle 
huccacm  zebun  develerin  değişdirüb  Akabei  aşmağa  dinca  dine  develer 
dutup  âbı  zülâl  sular  ve  zahireler  yükledüb  ikinci  gün  direk  şeyh' 
leri  vesile  olub  göc  tablma  tunalar  urdub  ihtida  toplar  gider  Anda 
akabe  başı  çarkacı  olub  dündar  ile  ileri  gidüb  yeniçeri  ve  Azabistan 
ve  sair  asker  ile  mukaddem  Akabiye  varub  Düveydar  belinde  (^ij^:>y>) 
çadırlar  kurub  cümle  askerile  pür  silâh  âmâd  (e)  dururlar  ihtimaldir 
Akabe  boğazın  bir  düşmen  ala  yahud  ol  tenk  tar  yerde  huccac  askeri 
ile  cenk  cidal  ola  Anların  mabeynini  ıslah  içün  ibtîda  Akabe  asker- 
lidir  Andan  Emirülhaccın  barhanesi  ubur  ider  Evvelâ  Akabe  kal'a- 
sından  canibi  şimale  lebi  derya  ile  bir  saat  kumsal  yerler  ile  gidüb 
andan  yine  bir  saat  Küçük  Akabe  boğazı  şahrah  üzre  azîm  Ferhadî 
kayalar  var  kim  her  biri  evci  semaya  ser  çeküb  anları  ubur  idüb  yine 
develere  inüb  nısıf  saatde  bu  der  (e)  leri  dahi  güzer  idüb  andan  .«)Li,.i 
Büyük  Akabiye  uruc  olunmağa  mübaşeret  olanda  [  1  ]  *u\<.Jic  mahşerden 
bir  nişan  olub  pır  civan  merdan  ve  nisvan  kebir  sıbyan  cümle  piyade 
olub  ol  nazenin  havatînler  yokuş  yukarı  bir  şahrah  ile  yedi  yüz 
yetmiş  adımda  Düveydar  Beli  (^^i^'i^)  nam  mahalle  uruc  olurken  bu 
yedi  yüz  yetmiş  adım  ulu  yol  ile  giden  âdemleri  tema(şa)  etsen  güya 
bir  adem  oluğu  evci  semaya  uruc  idüb  çekilmede  ve  cümle  mal  katar 
bihar  sahihleri  bu  Düvey  (d)  ar  Belinde  kayalar  üzre  âdem  nakl  olub 
emval  erzaklarının  gelmesine  muntazır  dururlar  Bu  mahal  ise  bir  deve 
boynu  gibi  bir  iğri  ve  dar  yokuş  boğazdır  Şark  canibi  gayya  deresi 
misal  derkül  esfeldir  Bu  mahalle  Mekkeden  beru  yorgun  durgun 
develer  geldikde  bîtab  bîmecal  kaldıkda  ubur  etmiyecek  develeri 
derhal  ikişer  yerden  boğazlıyub  ol  çahı  esfele  atarlar  Bazı  [2]  sahibi 
Bire  Benim  devem  sağdır  Bu  dağı  aşar  deyu  feryad  iderken  geruden 
Bir(c)  Yolu  kapama  deyu  feryad  idüb  fakidir  çıkmak  ümidinde  iken 
anı  dahi  boğazlarlar  Dahi  canı  çıkmadan  atarlar  Kuş  gibi  uçarak  fakir 
deve  pare  pare  olarak  derki  esfele  iner  Bazısı  yükile  izdihamdan 
aşağı  uçub  sahibi  âlemi  hayretde  kalur  Bazı  deve  halâs  olursa  yükü 
yıkub  anı  dahi  boğazlar  yahud  diri  diri  aşağı  atarlar  Amma  yokuşda 
bir  kerre  o'  o'  deyüb  kalan  devenin  binde  biri  halâs  olub  Akabei 
aşmaz  Bu  Akabe  derelerinde  Kâ'bei  Şerif  farz  olaldan  beru  at  ve  katır 
ve  deve  ve  himar  söküklerin  ol  Akabenin  dere  ve  depelerinde  malâ^ 
mal  üstühanlar  olmuşdur  Amma  bu  Akabenin  hemen  müşkil  yeri 
bu  Düveydar  çadır  kurduğu  yerdir  kim  deve  boyun  gibi  eğri  ve  yokuş 
ve  dar  boğazdır    Cümle  üçyüz  adımdır     Ve  Selim  Hanide    ve  Sultan 


[1]   Bğ-dad  Köşkü  nüshası   (olundukda) 
[2]        »  »  »  (sının) 


82  1  EVLİYA  ÇELEBİ 

Gavrîde  tathir  etdüklerine  tarihleri  bu  kaya  üzre  çarkûşe  bir  beyaz 
mermerde  tahrir  olunmuşdur  Selef  padişahlarından  maada  Sultan 
Muradı  Rabi  asrında  Rıdvan  Bey  Emirülhac  iken  nice  mali  hazayin 
hare  idüb  deryada  katre  güneşde  zerre  tathir  etmemişlerdir  Amma 
buna  dahi  lağımlar  ile  amel  etseler  şahrah  olurdu  Hâsılı  meram 
hakir  seyyahı  âlem  Evliya  otuz  üç  senedir  ekalimi  seb'ada  on  sekiz 
padişahlık  yeri  keşf  (keşt)  güzar  iderim  Böyle  sarb  derbendi  calender 
bîeman  dar  yer  görmedim  Huda  hıfz  ide  Bu  yoldan  deve  ile  gitmek 
müyesser  etmiye  Zira  hukuku  ibad  müşkil  derddir  Meğer  Cenabı 
Kibriyanın  ihsanı  ola  Amma  at  ile  ve  katır  ile  gitmek  âlâdır  Ve 
mezkûr  Düveydar  Belinden  yukaru  Akabe  sutuhuna  çıkınca  dik  yukaru 
iki  saat  yokuşdur  Amma  merhum  Rıdvan  Bey  tathir  etmiş  kim  mak- 
duru  beşer  değildir  «sJic  .uj\^2-j  Asan  yokuşdur  Amma  gök  yüzünde  bazı 
zeman  gerrubiyanm  sadaları  istima  olunub  Hazreti  Idris  ve  Hazreti 
Isa  ile  merhabaya  âhiret  zirâile  bir  ramak  yer  kalır  Vakti  zuhuradek 
huccacm  serleri  ebri  nilgûn  içinde  kalır  Mübalâğadan  kinaye  ta  bu- 
kadar  evci  semaya  serçekmiş  kûhu  bâlâyi  Akabei  kazayi  nagihanîdir 
Hind  ve  Sind  Yemen  seyyahları  ve  tüccarları  mabeyninde  Mısırın 
Deve  Akabesi  meşhuru  âfâkdır  Mısırdan  Kâ'biye  gidince  cümle  aka- 
beler  asandır  Dahi  âsânı  oldur  kim  mukaddema  bâlâda  tahrir  olun- 
duğu üzre  Zahrül  Himar  nam  körfezin  boğazı  dolsa  bu  Akabiye 
uğrayub  rene  ina  çekilmez  Ve  altı  konak  gidişde  ve  altı  konak  gelişde 
fayda  ider  Ve  beher  yevm  biner  altun  masruf  baki  kalırdı  Bu  mü- 
yesser olmazsa   (Mısra) 

mazmununca  sebükbar  olub  atile  gidüb  sayir  heccanlılar  ile  ileri 
gidüb  yedi  sekiz  saat  babı  rahatde  yatmak  cana  safa  ve  rahatdır  Ve 
Akaba  kalfasından  Akabei  yüz  bin  rene  ina  ile  salt  ve  yayak  yayan 
üç  saatde  çıkub 

Menzili  sutuhu  Akabe  (v^  ı^^-  ^'^*) 

Yaylanın  ta  zirvei  âlâsıdır  Anda  bir  gün  bir  gice  tekaüd  olunur 
Zira  bazı  huecac  izdihamdan  ertesi  gün  ubur  idüb  bu  sutuhda  cem 
olurlar  Cebeli  Akabenin  ta  nihayetinde  bir  vasi  sahrayi  anmdir  Asla 
suyu  yokdur  Etrafında  Urbanlardan  gelir  Yahud  Akabe  kal'asından 
gelmeğe  muhtacdır  Bazı  zeman  talie  devlet  Bârânı  rahmetden  haliceler 
bulunur  Amma  bu  cibalde  meks  olundukda  şiddeti  hardan  gelmiş 
âdâm  kendüyi  şiddeti  şitadan  hıfzetmek  gerek  zira  sovuğu  gayet  mü- 


SEYAHATNAMESİ  825 

essirdir  Ademi  helak  ider  Anda  cümle  huccac  cem  olub  nefirler 
calınub  küsü  irtihallere  turralar  urdub  canibi  garba  yokuş  aşağı  ol 
tathir  olmuş  yollar  ile  ve  bitaran  ve  zımran  çiçekleri  cem  iderek 
Nahli  Atiki  bu   mahallerde  ubur  idüb...    14  saat  gidüb.. 

Menzili  Âbyarı  Alâye  [1]  (a,m^  jiı  J^^) 

Bir  mugeylânlı  uz  içine  vaki  olmuş  bir  vasi  feza  yerde  âbı  hayat 
kuyuları  olduğundan  Abyarı  Alaiyye  derler  Abyar  bi'rin  cem'  iderBir  ku- 
yudur Amma  nice  kuyuları  müruru  eyyam  ile  rimal  ile  memlû  olmuş 
Bu  mahal  dahi  Evlâdı  Şahin  direğidir  Selim  Şaha  itaat  etmişlerdir 
Bunda  dahi  Mısırdan  karşıcılar  gelir  Akabei  aşmadan  ihtiraz  idüb 
burada  kalırlar  Ve  canibi  erbaası  muamur  olmagile  etraf  eknafdan 
mekûlat  meşrubat  makulesi  eşyaler  gelüb  huccac  ganimet  olur  Ve 
Kudüs  ve  Gazze  huccacları  bu  mahalden  ayrılub  Kudüse  azîm  kafile 
olub  giderler  Ve  bu  mahalden  Mısıra  cebel  müjdecileri  giderler  Mısır 
vezirine  varub  hil'ati  fahire  ve  terakkiler  ile  behremend  ozurlar  Ab- 
yarı Alâiyyeden  yine  canibi  garba  taşlı  yollar  ile  ve  mugaylân  ve  mis- 
vak ve  nahak  ve  harub  ağaçlı  yollar  ile  ol  gece  sabahadek  yürüyüb 
15   saatde 

Menzili  Kal'ai  Nahl  (  j^  U  j;.  ) 

Sene  tarihinde  binasıdır  Şekli  murabba  bir  hacerâbâd  kaVai  nev 
bünyadı  üstüvardır  Dayiren  madar  üç  yüz  elli  adımdır  Mısır  müte- 
fererrikagânından  dizdarı  ve  yedi  bölükden  neferatı  ve  cebhanesi  ve 
altı  pare  tobları  vardır  Kal'anm  bir  kapusı  var  Ve  bir  camii  ve  yirmi 
mikdarı  neferat  haneleri  var  Ve  kal'a  içinde  bir  suyu  var  Lâkin  sehl 
şurcadır  Hayvanat  âlâ  içerler  Bu  kal'a  bir  uz  içine  vaki  olmuşdur 
Cümle  huccac  bayırlara  ve  kumsal  derelere  konub  istirahat  iderler 
Bu  mahalle  Turu  Sina  karib  olmagile  ol  tarafdan  reaya  ve  berayalar 
mekûlât  meşrubatlar  ve  lâtif  müsmiratlar  getirüb  askeri  ganimet  ider- 
ler Hakir  direk  şe  (y)hlerinden  beş  âdem  alub  iki  memlûküm  ile 
hakir  sekiz  kişi  olub  Turu  Si  (n)  aya  gitdiğimiz  beyan  ider  Evvelâ 
kal'ai  Nahilden  canibi  cenuba  bir  sa'b  sengistan  dere  içre  harnub 
ağaçları  temaşa  iderek  5   saatde 

Evsafı  menzili  Cebeli  Turu  Sia^^l 

Lisanı  cem  (i)  i  dağlara  Tur  derler  Amma    Ayni  Tüccar 


[1]   Bağdad   Köşkü  nüshası  (Alâiyye) 
[1]        »  »  »  (Sina) 


826  EVLİYA  ÇELEBİ 

kurbinde  ve  Kudüsü  Şerifde  Turu  Zita  ve  bu  Turu  Si  (n)  aya  Tur 
lâfzı  alem  olmuşdur  Eflâke  serçekmiş  bir  cebeli  müntehadır  Ta  zirvei 
âlâsında  Hazreti  Şuaybın  Medyen  şehri  harabesindeki  mil  minareler 
nümayandır  Cebeli  Akabe  bu  cebelin  esfelinde  zahirdir  Bahri  Kulzüm 
deryası  dahi  mevc  urduğu  nümayandır  Amma  deryadan  canibi  şimale 
dağlar  içre  üç  saatlik  yerdir  Bu  cebel  üzre  Hazreti  Musa  ve  Hazreti 
Isa  Cenabı  Bari  ile  bilâvasıta  gelimat  etdikleri  ecilden  iskender  Bat- 
lamyos  bu  cebeli  bâlânın  ta  zirvei  âlisinde  bir  deyri  azîme  bina  etmi 
kim  felekde  misli  yokdur  Hâlâ  öyle  müzeyyendir  kim  Kudüsü  Şerifde 
Kamame  ve  BeytüUâhm  bunun  zib  ve  zib  (zineti)  yanında  güneşde 
zerredir  Ve  birden  mütecaviz  yirmi  altı  kavim  milleti  mesihiyyenin 
rahibleri  ve  batrik  ve  kasis  ve  kâzibleri  vardır  Anda  rıyazat  müca- 
hedei  kâzibe  ile  Ahlat  kadidi  gibi  kadidi  mahz  olub  haftada  bir  hur* 
ma  ve  zeytun  ve  badem  ve  bir  fincan  süd  ile  iftar  ederler  Ve  anda 
cemii  Kâfiristandan  nezeratlar  gelir  Ve  bu  deyr  içre  muğpeçe  ve 
nareside  pür  f  iten  mahbub  Vos^a  mahbub  gulâmlar  vardır  Cümle  âyen- 
de  ve  revendiye  şeb  ruz  hizmet  iderler  Ve  bu  deyrin  matbahı  key- 
kâvüsünde  yâzden  mütecaviz  aşbazları  vardır  Ne  güne  taam  murad 
idsen  ol  an  hazır  iderler  Ve  kilarında  kuş  südü  ve  can  suyu  dahi 
bulunur  Gerçi  ruhbanları  çokdur  Amma  Selimi  Evvel  asrından  beru 
Rum  kefereleri  hükmündedir  Eğer  bu  deyrin  evsafın  tahrir  eylesk  tat- 
vili  kelâm  olur  Amma  seyir  temaşa  idüb  şeb  ruz  bir  kandil  ile  mü- 
nevver olmuş  bir  kubbei  nuh  tak  vardır  Pelidi  anîdlere  reca  idüb 
Temaşa  idelm  didik  Komadılar 

Dünki  gün  kilsaye  vardım  komadı  ruhban  beni 
Ahdim  olsun  kollıyım   mahşerde  haya  seni 

didükde  Hazreti  İsa  havfinden  kubbei  nilgûnun  babını  küşade  kılub 
içeri  girdik 

Makamı   Hazreti  Musa   ve   Makamı  Hazreti  Isa   ve 

Makamı  Meryemı  Ana 

Bu  makamların  canibi  şarkında 

Makamı    Havariyyunlar 

On  iki  makamdır  Bu  makamları  tezyin  eylemişler  kim  diller  ile  tabir 
ve  kalemlerle  tahrir  olunmaz  Ve  suları  cümle  sarnıçlardır  Ve  himar- 
larla  aşağıdan  dahi  taşırlar  Ve  bu  Cebel  tecellii  Musâda  sadayi  Rabbül 
izzetden  pare  pare  olmuşdur  Cemii  ahşabat  nebatat  kiyahatı  ihrak 
olmuşdur   (Suretül  Araf  iı^^  ^y.  y^y  V*  ^y.»-  J^*^!*.J  ı^f  U*  Diğer  Ayet    Sure- 


SEYAHATNAMESİ  827 

tül  Mü'min)  j*jjl  .U-j^Wj  [1]  Ayeti  anın  hakkında  nazil  olmuşdur  Ve 
tecelli  mahallinde  bu  cebel  üzre  gamam  yani  bulut  nazil  olurmuş 
Hâlâ  bazı  zemanda  ol  eserler  zahirdir  Elhasıl  acib  ziyaretgâhdır  Amma 
kefere  elinde  kalmışdır  Amma  islâm  elinde  olsa  berbad  olurdu  Amma 
kefere  imar  idüb  Mısır  paşasına  ve  yedi  bölük  ayanına  ve  Süveyş 
Ağasına  ve  Urban  şeyhlerine  hedayeler  verüb  hüsnü  ülfet  idüb  vakıf* 
larına  sai  iderler  Hattâ  hakire  bir  tütün  telâtin  derisi  verdiler  kim 
müşki  hamiri  ham  gibi  kokardı  Ve  Firenk  batrikı  bir  saat  bağışl(ıy)ub 
bir  papente  kâğızları  verdiler  kim  Seyyahı  âlemdir  Gelüb  Turu  Sinayı 
ziyaret  etmişdir  Yedi  kıral  diyarında  kimse  mani  olmıya  deyu  Yedi 
batrikdir  Papenteler  alub  Tur  kal'asına  gidüb  andan  Süveyse  gitmek 
murad  idindiğimizde  sa'b  yolları  vardır  Ve  huccaca  iremezsin  Hemen 
geru  (re)  vane  olun  d(i)diler  Hakir  gördüm  ki  kal'ai  Tur  lebi  der- 
yade  bir  küçük  kal'acikdir  Anın  seyir  temaşaı  ne  ola  deyu  Cebeli 
Turu  Si(n)adan  aşağı  bazı  ruhbanlar  ile  cümle  bir  vasî  dere  içre  gül 
gülistan  ve  bağ  ve  bostanlı  iremzatül(im)at  misilli  bir  hıyabanı  Acem 
bir  bağ  ve  bağçeleri  var  kim  güya  Konyanın  Meramı  ve  Malatyanın 
Aspuzusudur  Lâtif  elması  ve  emrudu  ve  ayvası  ve  engürü  olur  kim 
güya  müsmiratı  Huy  menend  averdbar  [2]  Acemdir  Tur  gemileri 
ile  Süveyse  gelüb  andan  Mısıra  gelüb  meyve  ile  Mısır  ganimet  olur 
Ve  bu  bağistan  içre  nice  yerden  uyunu  cariyeler  cereyan  iderek  Bahri 
Kulzüme  Tur  kaPası  dîbinde  mahlut  olurmuş  Ve  cümle  Süveyş  ge- 
mileri bu  Tu(r)  kaFasma  gelüb  sulanırlar  Ve  her  gemi  ki  Süveyse 
gide  bu  ayından  Süveyse  su  götürür  Zira  Süveysde  bir  tu(lu)m  on 
parayadır  Hakire  bu  bağlarda  vaf  ir  meyveler  verüb  acele  ile  yola  revan 
olub  anı  gördük  Huccac  kaPai  Nahilden  kalkub  nîm  rahda  nısfüUeyl 
mahitaba  rast  gelüb  mülakat  olduk  Ve  sabaha  karib  rada  idüb  ihvanı 
basafalara  safanazar  Tu  (r)  meyveleri  bezi  idüb  cümle  ahibba  pesend 
etdiler  Vakti  şafiîde  yine  canibi  garba  taşlı  ve  mugeylâm  ve  J,'v^-»  ve 
misvak  ağaçlı  dereler  içre  9  saat  gidüb 

Menzili  Reisi  Tuğra  (  ^i'  ^r-^j  J^- ) 

Lisanı  Arabda  demektedir  Suyu  yok  bir  yabis  bî  mana 

konak  olmak  ile  sehl  ârâm  idüb  vakti  zuhurda  nefirler  çalmub  yine 
canibi  garba  yalçın  kayalar  dere  debeli  yollar  ile  8  saat  gidüb 

Menzili  Nevatir  ( A\y  J>  ) 

Lisanı  Arabda  ...  demekdir  Bu  dahi    bir  dereli  ve  debeli  ve  kara 


[Ij    Bağdad    Köşkü  nüshası   ( vlrfe' VJ   i.*-»^  j^-iJ"   -*^  »l.*-.^!») 
[2]   Revan   Köşkü  nühası    (menendı   aıyarı  ) 


828  EVLİYA  ÇELEBİ 

kayalı  susuz  konakdır  Anda  vakti  zuhuradek  ârâtn  idüb  cümle  develere 
yemlerin  verüb  vakti  zuhurda  ol  şiddeti  harda  nefirler  çalmub  del- 
lallar  nida  etdi  kim  Ya  huccac  Bu  gice  Tih  sahrasına  girersiz  Vaveyla 
gecesidir  Birbiriniz  gözedüb  geru  kalman  Gayib  olursuz  Bu  gice  baba 
oğula  oğul  babaya  bakmaz  Esbablarınız  ve  develeriniz  bir  hoşça  hafız 
(hıfz)  idesiz  Derya  misal  kum  içinden  Arab  çıkub  canınıza  kasd  ider 
Ve  mal  menaliniz  nehb  garet  ider  Ve  bu  ol  kum  deryasıdır  kim  Haz- 
reti  Musa  bu  vadii  Tihde  kırk  yıl  sergerdan  gezmişdir  deyu  dellallar 
nida  idüb  huccac  bu  nidayı  istima  idüb  gözleri  dörd  olub  yola  müte- 
veccih oldılar  Ve  herkes  gözelerinde  ve  mataralarında  ve  arabalarında 
suların  ve  esbabların  hıfzetmeğe  başlıyub  kat'ı  menazil  iderek  Hartub 
( ^y'j\^ )  deresi  nam  bir  yeşil  ağaçlı  ve  koyu  gölgeli  dere  içre  giderken 

Evsafı  sahrayi  bîeman  ve  deryayi  rimalistan 

Vadii  Tihi  berzahnişan 

Hemanki  bu  kum  deryasına  kadem  basdık  ^»c.*fe«)»  at  ve  katır  ve 
himar  cemmallar  cümle  dizlerine  dek  kuma  gark  olub  huccac  ve 
huddamlar  içinden  bir  sadayi  Allah  Allah  zahir  olub  cümle  develere 
takviyet  verirler  idi  Amma  çi  fayide  Karadan  âlet  [  1  ]  unarmak  gi- 
bidir [2]  fevhasmca  cümle  hayvanların  gözleri  tası  pürhuna  döndü 
Ve  vakti  gurub  oldukda  rada  olub  bade  salâtülmağrib  nice  bin  meş*- 
alleri  ve  fanuslar  ve  şem'i  rihler  ile  huccacı  müslimîn  içinde  çıragan 
olub  şebi  zulmet  ruzu  ruşen  oldu  Bu  tertib  üzre  kat'ı  menazil  olun- 
mada Amma  bu  sahrayi  Tih  öyle  bir  vadii  hamundur  kim  âdem 
kendi  refiklerinden  gayib  olsa  yüz  sene  ömrü  olursa  da  bu  kum  der- 
yasından halâs  mümkün  değildir   (  Mısra  ) 

A^e  geldiğin  kapu  zahir  ne  gitdiğin  memer  peyda 

mazmununca  âdem  hasr  olub  ukab  kuşları  ve  mahuf  canavarlar 
ve  angirek  ve  evrenler  âdemi  helak  iderler  Hattâ  hakir  bir  kumdan 
bir  kara  dağ  parçası  misal  bir  şey  gördüm  Ayâ  bu  ne  ola  deyu  üze- 
rine at  sürüb  yakın  vardığımda  harekete  başlıyub  pervaz  idince  per- 
lerinden  sâdır  olan  gürültiden  altımda  kısrağım  ürküb  hakir  geruye 
döndüm  Hemen  huccac  bu  vahşi  tavrı  görünce  huccac  içinden  bir 
gıriv  feryad  zahir  olub  ol  murgu  ukab  semaya  uruc  idüb  gözden  gayib 
oldu  Bunun  emsali  nice  zîruh  canavarlar  vardır  Hususa  deve  kuşları 
sürü  sürü  hürde  peçeleri  ile  gayet  çokdur  Ve  bu  ukab  dahi  bir  çöl 
sığırın  sayd  idüb  bir  kaç  atlı  üzerine  vardık  Ol   sığırın  gözlerin  oyub 

[1]      Revan   Köşkü  nüshası   (halat). 

[2]      Bağ^dad   Köşkü   nüshası   (kek  yakadan). 


SEYAHATNAMESİ  829 

tenavül  iderdi  Bir  kursum  atub  hata  idüb  ol  murgu  zeyrek  havaya 
münkalîb  olub  âhir  hakirin  huddatnları  sığırı  boğazhyub  cümle  hud- 
damı  hacıyan  buz  paresi  etin  alub  tarfatiilayn  içre  üstühanları  kaldı 
Ve  bu  Tih  sahrasında  ve  gayri  yollarda  dahi  kalan  develeri  böyle  bo' 
ğazhyub  ânı  vahidde  yağma  iderler  Bir  deve  kalsa  rahmet  kalır  Ancak 
boğazlaması  zahmet  olur  Zira  yılda  iki  kerre  huccacdan  gayri  âdem 
âdemi  zaddan  kimesne  varmaz  Ve  guli  beyaban  ve  ecinne  kânıdır 
derler  Elhasıl  bîeman  yerdir  Hattâ  cemii  kütübü  tevarihlerde  Hazreti 
Musa  bu  sahrayi  Tihde  kırk  yıl  konub  göcdiğin  müverrihi  âlemler 
tahrir  etmişdir  Sebebi  oldur  kim  Hazreti  Musa  diyarı  Medyende 
Şud  (5^)[1]  kavmi  üzre  giderken  ol  diyar  halkı  BePam  ibni  Baura 
(  jyıL  c/}  ^nij  )  reca  etdiler  kim  Hazreti  Musa  şehrimize  gelmiye  didiler 
Bel'am  ibni  Baurun  bir  mekkâre  hatunu  var  idi  Bel'am  anı  gayet 
severdi  Bu  kavim  ol  hatuna  iltica  etdiler  Ol  mekkârei  pirezen  BePam 
ibni  Baurun  urukına  girüb  gûnagûn  biyeli  şeytanet  ile  recası  makbule 
geçüb  derhal  BePam  gibi  peygamber  mertebesinde  kimesne  avret  sö- 
zine  uyub  dua  etdi  kim  Hazreti  Musa  valih  sergerdan  olub  bu  Me- 
dyen  şehrine  varmıya  Ol  an  Cenabı  Bari  BePamın  duasın  kabul 
idüb  Cenabı  Allah  Hazreti  Musânm  askerinin  canibi  erbaasında  bu 
Tih  sahrasın  halk  eyledi  Hazreti  Musa  cümle  askerile  şeddi  rahl  ide- 
rek  gördiler  kim  bir  beyaban  ve  çöl  çölistan  halk  olunmuş  Mukad- 
dema öyle  kum  deryası  yok  idi  Hazreti  Musa  arkerile  bu  rimalistanın 
bir  canibinde  meks  etdiler  Gördiler  kim  alessabah  kalkdıkları  yire 
konmuşlar  Hâsılı  kelâm  bikavli  Tevarihi  Taberî  Hazreti  Musa  bu 
Vadii  Tih  içinde  kırk  yıl  ve  bir  rivayetde  kırk  gün  konub  göçerdi 
Ve  göcdükleri  yire  konub  serseri  valih  hayranı  gözlerdi  Kırk  gün 
diyen  kavil  sahih  ola  Zira  Hazreti  Musa  olkadar  muammer  olma- 
dı kim  kırk  yıl  ömrü  Tihde  hebaya  geçe  Ne  zeman  Firavn  ile 
cenk  cidalleri  olmuşdur  Hemen  kırk  gün  kırk  gece  valih  serger- 
dan gizli  n  Cenabı  Bari  kavmi  Musâya  kökden  mayideyi  ihsan 
idüb  defi  cu  iderlerdi  Mayidei  ve  men  selvi  [1]  oldurkim  incir  ve 
üzüm  ve  hurma  ve  sirke  ve  tuz  ve  tere  nazil  olurdu  Selvi  odur  kim 
hâlâ  Kudüs  Şerif  kurbinde  Hazreti  Musânın  kabri  şerifi  olan  dağlar- 
da bir  kuşdur  kim  ana  Selva  derler  Hazreti  Musa  kavmine  bu  kuş 
semadan  pişmiş  nazil  olurdu  Cümle  kavmi  Musa  tenavül  idüb  defi 
cu  iderlerdi  Amma  bu  çölde  susuz  helak  olma  mertebesine  varırlardı 


[1]      Bağdad   Köşkü  nüshası  (  Semud  ). 
[1]      Böyle  harekelenmiş 


«30  EVLİYA  ÇELEBİ 

Evsafı  Tetümıneî  Sahrayî  Tih^] 

Mısırdan  Mekkiye  giderken  yedinci  konakda  sahrayi  Tihin  niha* 
yetinde  Bahri  Kulzüm(e)  varır  Ve  bir  tarafı  canibi  garba  ta  Katıyye 
('^Ja•)  ve  İmam  ül  Hasan  çölü  nam  mahalle  çekilmiş  Ve  bir  ucu  ta  Nube 
vilâyetine  varır  bir  sahrayi  Tihdir  Amma  müverrihanı  Mısır  ol  kum 
deryasına  Remli  Arabi  derler  Bu  kum  deryası  içre  riyhi  şedidden  ulu 
dağlar  olur  kim  beni  âdem  üstüne  uruc  idemez  Hikmeti  Huda  bir 
anda  böyle  azîm  kum  dağı  riyhi  sarsardan  gayib  olub  bir  gayri  ca- 
nibde  nice  cibali  kebireler  peyda  olur  Hikmet  bu  kim  bu  dağların 
cümlesi  bir  kumdan  hasıl  olmuşken  her  ne  canibinden  gûnagûn  elvan 
görilür  acib  hikmetdir  kim  Ad  kavminin  binalarından  ki  haceri  azim- 
lerden Cenabı  Kibriya  gazab  idüb  böyle  rimal  hasıl  eylemişdir  Buna 
çok  şübhe  iden  âsim  olur  Zira  bu  esrarı  Hudanın  hakkında  Sure 
Ayeti  şerif  vardır  (Ayet-)  ^_*J^  <x^':i\  ajlc  c.>\  *^-  j-  j,vU  ^.âji  ^Jı  ^^  uuj»  i\c  Ji 
Ayeti  vardır 

Der  beyanı  şehri  Karan 

Tih  sahrasına  bir  konak  karib  ve  Bahri  Kulzüme  gayet  yakın  bir 
şehri  azîm  cerasitanmda  nice  yüz  bin  garlar  var  kim  her  bir  kehf  in 
içerinde  nice  şer  kerre  yüz  bin  beni  âdem  kemikle'^i  yığılmışdır  Firavnun 
Bahri  Kulzümde  gark  olmıyub  idenlerin  kemikleridir  Her  bir  üstühan 
lan  kara  kara  üçer  ve  dörder  ve  beşer  arşın  incik  ve  kol  kemikleri  ve 
kazgan  kadar  Varna  kabağı  kadar  ve  Van  şehri  ilâhnası  kadar  âdem 
kelleleri  var  Hakka  ki  Firavn  cebbarlarının  izamlarıdır  Zira  Firavnun 
gark  olduğu  Bahri  Kulzüm  kenarında  Kolondur  boğazı  karibdir  Amma 
Tih  sahrası  bu  kadar  an  şehirden  canibi  garba  iki  konakdır  Amma 
şehri  Karan  harabdır  Ahir  zemana  karib  Aşina  (Atina)  şehri  ve  bu 
Karan  şehri  imar  ola  deyu  hadisi  sahih  vardır 

Hîkâyet 

Meğer  Hazreti  Musa  Mısırda  iken  yedi  beyzâsın  ve  tecelli  görmüş 
nuru  mübîn  bedenin  daima  setr  idüb  halkdan  gizli  gezerdi  Cümle 
Mısır  halkı  Musânın  ismet  üzre  gezdiğinden  dahi  idüb  Musânın  vü- 
dudu  cüzamdır  derlerdi  Bir  gün  Musa  aleyhisselâm  Nil  sahilinde 
üryan  olub  havayicin  bir  küçük  taş  üzre  kayub  Nile  girüb  gusül  et- 
dikde  taşra  çıkub  esvabın  taş  üstünden  alam  derken  biemrillâh  ol 
taş  yerinden  kopub  Musânın  esvabile  Mısır  içine  taş  gitmede  Musa 
üryan     kalmamak    içün  taşın     ardına  düşüb    ta   Mısır  içine     uryanen 


[1]    (Hikâyet)  e   kadar  olan   kısım   Beşir  A^a  nüshasında  derkenar  olarak  yazılmıştır. 


SEYAHATNAMESİ  83İ 

Musa  girüb  cümle  ahalii  Mısır  Hazreti  Musânm  dürrü  beyz  asa  vü- 
cudu şerifin  ve  yedi  beyzâsın  görüb  etdikleri  bedgümana  beşiman 
olub  Hazreti  Musa  taşa  irüb  üstündeki  hırkai  peşminesin  giyüb  elin- 
deki asa  ile  ol  taşa  on  iki  kerre  darb  idüb  on  iki  delik  oldukda  der- 
hal ol  haceri  rahnedar  biemrillâh  lisana  gelüb  Ya  Musa  Ben  izni 
Rabbül  İzzetle  senin  esbabın  alub  şehre  getürdüm  Ve  senin  vücudu 
şerifinin  paklığına  iman  getirdim  didikde  Hazreti  Musa  Ya  hac(er) 
Bilmedim  seni  urdum  Hele  dervişe  dervişan  diyüb  özür  dilemek 
andan  kaldı  Pes  ol  taş  itdi  Ya  Musa  Beni  bile  al  sakla  Bir  gün  ola 
kim  ben  senin  bir  mühim  maslahatında  bulunam  didikde  Hazreti 
Musa  ilhamı  rabbani  ile  ol  taşı  alub  deliğinden  bir  habl  ile  gerde- 
nine  bend  itdi  Bir  rivayetde  beline  bağladı  derler  Hâlâ  dervi- 
şanın  gerdenlerindeki  sekil  taşı  Hazreti  Musâdan  kaldı  Badehu 
müruru  eyyam  ile  Hazreti  Musa  bu  Tih  sahrasında  bu  vakıaya  uğ- 
rayub  sergerdan  gezerken  cümle  kavmi  gulüv  idüb  Ya  Musa  sana 
iman  getirdik  Bize  mucize  ile  bu  çölde  su  ver  deyu  feryad  etdikle- 
rinde  hemen  Hazreti  Musânm  gerdenindeki  mezkûr  sekil  taşı  zebane 
gelüb  Ya  Musa  Beni  yire  koyub  bismillah  diyüb  asâ  ile  ur  didi 
Hazreti  Musa  dahi  gerdeninden  ol  taşı  yire  koyub  asâ  ile  on  iki 
kerre  urunca  biemrillâh  ol  taşdan  on  iki  uyunu  cariye  zahir  oldu 
Birinden  cümle  asker  birinden  cümle  nisvan  birinden  deve  ve  birin- 
den at  ve  birinden  bagal  ve  birinden  himar  ve  birinden  sığırlar 
ve  birinden  ganem  ve  birinden  teys  [1]  hâsılı  kelâm  on  iki  uyun- 
dan  on  mahlûkuUah  ol  âbı  hayatdan  nuş  idüb  defi  atsan  iderlerdi 
Hazreti  Musa  taşa  işaret  idüb  suyu  munkati  olub  yine  gerdenine 
bend  iderdi  Bu  minval  üzre  Hazreti  Musa  deşti  hamunda  kırk  gün 
gezerdi  Mezkûr  taş  hakkında  Cenabı  Bari  Resulüne  alâtarikulhikâye 
bu  Ayeti  Şerifi  nazil  etmişdir  ic  aj  t^c  ı^tc  u'>  «u>  Ctj^i^^  y^l\  ı)L»«ı  w»^\  Uis 
^f^j^'  t/l»!  y  Ayeti  nazil  olmuşdur  Bu  azîm  hikâye  Amma  biz  muhtasar 
kıldık  Surei  A*raf  tefsirinde  mufassaldır  Badehu  ol  taşı  mezkûr  devlet- 
den  devlete  düşüb  Emeviyyundan  Velid  bin  Abdül  Melik  eline  girüb 
Camii  Ummeyyenin  canibi  şarkîsinde  Hazreti  Isanın  âhir  zemanmda 
nüzul  ideceği  Ak  Minariye  koyub  hâlâ  cümle  züvvar  yüzlerin  sürüb 
ziyaret  iderler  Badehu  Hazreti  Musa  bu  vadii  Tihde  elemi  ıztırabın- 
dan  Ya  Rab  Bu  ne  haldir  Beni  bu  vadide  ümmetimle  kırk  gündür 
sergerdan  hali  perişan  ile  gezerim  Bu  ne  haldır  deyu  arzuhal  idince 
Cenabı  Bariden  nida  geldikim  Ya  Musa  Benim  bir  sevgili  dostum 
dua  etdiğim  Musa  benim  şehrime  gelmiye  didikde  recasın  kabul  idüb 
Seni    bu  Tihde     zar  zebun  eyledim     didükde     Hazreti  Musa    Ya  Rab 

[1]   (j^v)  Erkek  geçi. 


C32  EVLİYA  ÇELEBİ 

anın  recasm  kabul  etdin  Benim  dahi  recam  İcabul  eder  misin  didi 
Cenabı  Bari  Beli  Ya  Musa  kabul  iderim  diyince  hemen  Hazreti  Mu- 
sa bir  gazub  padişah  idi  el  kaldırub  ilâhi  sen  padişahı  perverdi- 
gârdan  dilerimkim  bizi  bu  çölde  böyle  sergerdan  etmeğe  sebeb  olanı 
âhir  nefesde  imansız  haşreyle  diyince  derhal  ol  an  Bel'am  ibni  Ba- 
urun  dili  lâl  olub  Tevrat  ve  Zeburu  unutdu  Bildikim  avret  sözüne 
uyduğundan  kurbeti  Hakdan  ırağ  olub  imansız  gitmeğe  bais  oldu 
Hazreti  Musâya  gelüb  reca  etmeğe  dahi  hicab  idüb  dağı  deru- 
nunda  (n)  terki  diyar  idüb  yilâyeti  Arzırumda  kal'ai  Arzırumki  ca- 
nibi cenubîsinde  Eğerli  Dağında  medfundur  Mezarında  bed  rayihalı 
katran  kaynar  Bin  elli  altı  seyyahatinde  mufassal  tahrir  olunmuşdur 
Amma  BePam  ibni  Baurun  bir  oğlu  Hazreti  Musâya  gelüb  payi  şerif- 
lerine yüzler  sürüb  Hazreti  Musa  ana  hayır  dua  idüb  ağzı  yarından 
ağzına  ilka  idüb  ve  yedi  beyzâsın  yüzüne  sürüb  âhir  nefesde  iman  ile 
gitdi  Gör  imdi  avret  mekrile  Bel'am  gibi  sultan  imansız  gitdi  Oğlu 
iman  ile  merhum  oldu  Bu  Tih  sahrasının  Acrut  (c^,.^)  canibinde 
lebi  deryada 

Ziyareti  Huden   ibni  Bel'am    ibni  Baur 

Bahri  Kulzüm  sahilinde  Firavnun  gark  olduğu  Kolondur  (jj^^)  boğazı 
nam  mahalde  bir  püşte  üzre  bir  kubbei  âli  içinde  medfundur  Cemii 
Süveyş  rehbanları  ve  mellâhları  ziyaret  idüb  ruhaniyyetlerinden  is- 
timdad  taleb  iderler  Hattâ  hakir  ziyaret  etdikde  gördümki  binasi  kârı 
kadim  Huddamlarından  sual  etdikde  Hazreti  İsa  zemanmda  Mısır  me- 
liklerinden Mutavtis  [1]  Kıbtı  bina  etdi  deyu  deri  divarında  lisanı 
kıbtî  ile  tarihi  mastur  idi  Badehu  Hazreti  Musa  bu  Tihden  halâs 
olub  dua  etdikim  İlâhi  Canibi  şark  urbanının  şur  şerrinden  Mısırı 
hıfzı  emanda  eyle  Hıyanet  üzre  Mısıra  gelenleri  bu  Tih  sahrasında 
helak  eyle  deyu  dua  etdi  Hâlâ  ol  dua  tesiridir  kim  Mısır  ol  tarafdan 
emindir  Zira  Cenabı  Bari  bu  sahrayi  Tihi  Arab  aşkıyası  önüne  bir  sed 
etmişdir  kim  gayet  bîeman  yerdir  Gerçi  bu  hakir  çok  emansız  yer  gördüm 
Amma  böyle  bîeman  yer  görmedim  Hattâ  Moskov  diyarında  Baluhan 
(oU.jJl-)  ve  (öLl*)  ve  Hemşedek  (iJjLiu*)  Valtır  (>V>j)  ve  Saray  {^j»^)  ve  İrak  Dad- 
yan  (öl^b  j\^)  ve  kal'ai  Azak  (j^j»)  ve  kal'ai  Borgusan  (ö^^j^)  ve  yine 
Moskovun  kal'ai  Tereki  {^ij  )  ve  gayri  kal'a  ve  şehirler  mabeyninde  Hey- 
hat (o^.i«>)  sahrasın  görmek  müyesser  oldıkim  Bahri  Hazer  kenarında  ki 
ana  Geylâ(n)  denizi  derler  Ol  bahir  bu  sahranın  canibi  şarkmdadır  Ca- 

[1]    Bağdad   Köşkü  nüshası  (Mukavkıs) 


SEYAHATNAMESİ  833 

nibi  garbında  Karadenizden  müteferrik  Azak  denizine  gelince  bu  Hey- 
hat srhrasının  şarkdan  garba  tuli  beş  aylık  yoldur  Ve  cenubda  şehri 
Kuban  suyu  ki  Çerkezistandır  Andan  şimal  canibinde  nehri  Ten  (J) 
ki  Moskovadan  gelir  Cenubdan  şimale  bu  Heyhatın  arzı  iki  aylık 
bazı  yeri  ve  bir  aylık  yoldur  Amma  nebatat  kiyahatı  ve  nice  yüz  bin 
hayvanatı  beyabanîsi  ve  nice  kerre  yüz  bin  konar  göçer  Nogay  Ta- 
tarlarının envai  ve  on  kerre  yüz  bin  Kalmık  kâfirleri  konub  göçüb 
yiyüb  içüb  gezerler  Böyle  bir  sahrayı  bîpayandır  Amma  Tih  sahrası 
gibi  bîemandır  değildir  ( 1 )  Amma  böyle  bîeman  halk  olmamasının 
hikmeti  vardır  jaij  u  js-^jV  dir  Ve  bu  Tih  sahrasının  bir  tarafı  canibi 
garbda  Ummü  Hasan  çölünde  bahirei  Tebniye  müntehidir  Ve  bir 
ucu  canibi  kıblede  benderi  Süveysde  nihayet  bulur  Ve  bir  tarafı  mez- 
kûr kondığımız  Nevatıra  varır  Ve  canibi  cenubu  sahili  Kulzüme  varır 
Mecmuu  dairen  madar  bir  aylık  çöldür  Amma  hikmeti  Huda  Hazre- 
ti  Musa  bu  çölde  kırk  yıl  bir  rivayetde  kırk  gün  perişan  olub  gezmiş- 
ler Tuli  ve  arzı  sekiz  kademdir  Amma  huccacı  Mısır  ile  bir  köşe- 
sinden iki  gün  iki  gece  ubur  etdik  Amma  âdem  deryası  seyl  suyu 
gibi  akub  ubur  iderdi  Ve  çöl  içre  Tihin  yolu  üzre  selef  padişahları 
mili  minare  misal  miller  inşa  idüb  huccacı  müslimîn  ubur  iderken 
ol  miller  üzre  kanadiUer  yakub  çıragan  iderler  Deliller  milden  mile 
gidüb  yolları  bulurlar  Yohsa  yetmiş  bin  huccac  kavmi  Musa  gibi 
Vadii  Tihde  kalırlardı  Acib  hayratı  azimdir  Hamdi  Huda  cümle  huc- 
cac ile  selâmet  ubur  idüb  kâmil  24  saatte 

Menzili  kal'ai  Acrud  (^jj^  <*i*  JJa-) 

Sene   185  tarihinde  binasıdır  Bedesti   paşa    Tih    sahrasının 

canibi  garbı  nihayetinde  bir  bayır  üzre  şekli  murabba  bir  taş  bina 
kaPai  zibadır  Darı  müdevveri  üç  yüz  adımdır  Mısır  müteferrikagâ- 
nından  bir  dizdarı  ve  merdümü  hisarı  vardır  Ve  kıbliye  nazır  bir 
kapusu  var  Suyu  olkadar  leziz  değildir  Amma  zaruretde  içilir  Amma 
hayvanlara  lâtifdir  Ve  kal'anm  haricinde  sol  tarafa  bürkesi  var  Azîm 
havzu  şafiîdir  Bağ  ve  bağçesi  ve  hurma  ağaçları  yokdur  Ve  bu  Ac- 
rutun  cenubunda  bir  saat  baid  benderi  Şüveys  Ağası  hedayaları  ile 
ve  âbı  hayat  Tur  suları  ile  huccaca  gelüb  mülakat  olub  avdet  etdük- 
de  hakir  bile  benderi  Süveyse  iki  saatde  vâsıl  olduk 

Evsafı  benderi  Süveyş 

Bahri  Muhitden  girmiş  bin  beş  yüz  mil    tuli  bir  körfezi     azimdir 


(1)   Bağdad   Köşkü   nüshası  (bîeman  değildir) 

Evliya  Çelebi  9  —  53 


834  EVLİYA  ÇELEBİ 

Müverrihler  buna  Bahri  Kulzüm  derler  Canibi  şarkda  Habeşin  Zeyla 
(j.;)  boğazından  canibi  garba  benderi  Süveyş  tulânî  vaki  olmuşdur 
Cenub  tarafı  vilâyeti  Saiddir  Vilâyeti  Habeşdir  Ta  şehri  Zeyla'a  varın- 
ca  yüz  yetmiş  pare  iskelesi  vardır  Şimal  canibi  Mekke  hakinden  ta 
Yemen  nevahilerine  varınca  iki  yüz  pare  iskelesi  vardır  Zira  Mekke 
ve  Yemen  canibleri  mamurdur  Bu  bahrin  evsafı  bâlâda  Yenbo  kal'- 
ası  evsafında  tahrir  olunmuşdur  Amma  bu  bende (ri)  Süveyş  bu  bah- 
rin canibi  garbı  nihayetinde  bir  kumsal  sahrada  vaki  olmuş  bender- 
dir  Hind  ve  Yemen  ve  Mekke  ve  Medine  ve  Habeşin  iskelesidir  Mı- 
sır eyaletinde  paşa  ağlarından  bir  ağa  hâkimidir  Yirmi  dört  ağalığın 
biri  dahi  bu  benderi  Süveysdir  Sene  (1)  yüz  pare  gemi  Hind  ve  Ye- 
men ve  Mekke  ve  Medine  ve  Habeşistandan  gelüb  kanun  üzre  cümle 
tüccardan  malı  zekâtların  alub  paşaya  beher  sene  muhasebe  verir  Zi- 
ra bu  benderin  gümrüğü  Mısır  paşası  üzre  kise  iltizamdır  Zira  paşa- 
nındır Meksur  olursa  paşa  yanından  itmam  idüb  Mısır  kuluna  me- 
vacib  verir  Lâtif  emanetdir  Gümrüğünde  hamalları  ve  cammalları 
ve  sarraf  ve  küttabları  ile  yüz  huddamı  vardır  Başkâtib  senede  pa- 
şaya iki  kise  ve  kantarcı  beş  kisei  mısrî  verir  Eğer  hiyaneti  zahir  o- 
lursa  tahiyyata  oturunca  tecrim  olunur  Amma  gayet  müdebbir  ve  mu- 
temed  ve  mutabassır  âdem  yeridir  Efendisine  hayırhah  ağa  yeridir 
Zira  paşanın  âbı  ruyi  bu  benderi  Süveyş  ve  benderi  Dimyat  ve  ben- 
deri İskenderiyye  ve  benderi  Bulakdır  Amma  Süveyş  cümleden  âlâ- 
dır Zira  beher  yevm  ağanın  Süveyş  gümrüğünden  beşer  guruş  ulufesi 
vardır  Ve  münşim  olan  ağa  ticaret  iderse  nurun  âlâ  nur  olur  Ve  üç 
yüz  payesile  şerif  kazadır  Nahiyesi  olkadar  mamur  değildir  Amma 
senevi  beş  mısrî  kise  hasıl  olur  Şehri  ol  kadar  mamur  değildir  Am- 
ma cümle  hanedir  Cümle  şeddadî  bina  ve  sutuhları  kireç  ile  sıvalıdır 
Ve  cümle  camidir   Evvelâ  Camii  maada  mesacidlerdir  iki  mek- 

tebi sıbyan  ve  mederese  ve  tekye  ve  kammamları  yokdur  Amma 
kaPa  misal  vekâleleri  vardır  Evvelâ  SokoUu  Mehmed  paşa  vekâlesi 
ve  Kulkıran  Öküz  Mekmed  paşa  vekâlesi  Amma  suyu  yokdur  Karşı 
şimal  canibinde  lebi  deryada  Nabe  (<l)  suyu  derler  bir  âbı  hayat  var 
Şüveyşe  üç  saat  yerdir  Bir  sahibi  hayır  ol  suyu  Süveyse  getirse  yetmiş 
hac  idüb  şehir  imar  olurdu  Ve  yüz  mikdarı  esvakı  muhtasarı  vardır  Lâkin 
bezazistanı  yokdur  Amma  cümle  vekâlelerde  Hind  Sind  ve  Semerkand 
ve  Buhara  ve  Kandehar  metaları  mevcuddur  Ve  bu  benderi  Süveyş 
Mısıra  iki  konak  yerdir  Hazreti  ibrahim  asrında  Mısır  feraanelerinden 
Totis  (^>)  Melik  gerçi  Kıbtî  padişahlarından  idi  Amma  Hazreti  Ib- 
rahime  gayet  muhabbet  idüb   Mısırdan  daima    Süveyş  deryasile     galâl 

(1)  Ba^dad   Köşkü   nüshası   (Senede) 


SEYAHATNAMESİ  835 

ve  gayri  hedayeler  gönderirdi  Bir  kerre  firavan  tuhf  tefaruklar  ile  Ha- 
cer  nam  bir  mümtaz  müslim  cariye  gönderir  Hazreti  ibrahim  haz 
idüb  Hazreti  ismail  andan  tevellüd  etdi  İsmine  Cariyeyi  Hacer  der- 
lerdi Totis  Melik  çırağı  efruhtesi  Hacerden  Hazreti  İsmail  müştak 
olduğunu  istima  idicek  Hazreti  İbrahime  muhabbeti  dahi  ziyade  olub 
şehri  Mekkei  Mısırın  hububatile  ganimet  eyledi  Amma  Mısırdan  Süveyse 
galâl  ve  gayri  zahair  karadan  gitmek  ameli  kesir  olmagile  cümle  Mı- 
sır mühendislerin  cem  idüb  Nilin  irtifaile  ne  canibden  Süveyş  der- 
yasına cereyan  etmesin  tetebbu  etdirüb  ilmi  hendese  üzre  Beni  Seyf 
(^.-.  J-^)  caniblerinden  asan  bulub  Melik  Totis(e)  müjde  iderler  Melik 
dahi  kabzai  tasarrufunda})  nekadar  melikler  var  ise  âdem  gönderüb 
yedi  kerre  yüz  bin  âdem  olub  Beni  Seyf  mukabelesinde  hafirler  ka- 
zub  çahı  gayya  [misal  hendekler  iderler]  Ve  yedi  yılda  tamam  olub 
Nili  mübarek  Süveyş  deryasına  cereyan  idüb  Melik  Totis  Saidi  Aliden 
beher  sene  yüz  gemi  zahire  Hazreti  ibrahime  ve  ahalii  Mekkiye  gön- 
derüb nehri  Nil  iki  yüz  sene  Süveyse  cari  olurdu  Ta  Hazreti  Resalet 
asrına  dek  bu  hal  üzre  nehri  Nil  Bahri  Süveyse  cereyan  iderdi 
Badehu  Kıbtî  Feraanelerinden  Melik  Recil  (j^j  iü-)  Hazreti  Resaletin 
tulu  zuhurun  istima  idüb  Bu  Muhammedîler  âhir  bu  Mısıra  malik  o- 
lurlar  deyu  havfinden  Nilin  yolun  sed  idüb  müruru  eyyam  ile  rimal 
türab  ile  memlû  olub  muattal  oldu  Bedehu  Mısır  padişahlarından  Meh- 
med  Ekrad  (î»/i.^)  hazretleri  Imamuş  Şafiî  (^^^iı]i,U)  talimile  nice  kerre 
yüz  bin  beni  âdem  Süveysden  Abbasiyye  (^Lc)  içinde  Belbis  (^j^h)  kur- 
binden  Bahire(i)  Tebniye  (*ı^'  •jj*:)  ye  varınca  kesüb  Süveyş 'deryasın  Ak- 
denize  mahlut  idüb  yetmiş  sene  bu  hal  üzre  cari  olub  Mısır  ve  Foncistan 
ve  Fes  ve  Merankeş  ve  Sevaken  vilâyetleri  cezire  oldu  Mürurru  eyyam 
ile  bu  dahi  dolub  muattal  oldu  Amma  Ali  Osman  bir  Mısır  hazine- 
sinden feragat  etse  kel  evvel  küşade  olub  Süveysden  gemiler  Akdenize 
Akdenizden  Süveyse  gelmek  mümkin  idi  Amma  hayırlısı  Melik  To- 
tisi  Nili  Süveyse  cereyan  etdirdiği  tar'a  idi  Ol  haliç  açılsa  Mekke  ve 
Medine  ganimet  olub  donanmai  azîm  ile  Yemen  dahi  feth  olub  bin 
pare  gemi  ile  kabzai  tasarrufa  girmek  mümkin  olurdu  Ve  hâlâ  Mısır 
huccacı  Mekkiye  gidüb  gelirken  Süveyş  ile  Mesani  (^^-^O  mabeyninde 
mezkûr  tar'aların  içinden  güzer  iderler  Nilin  Süveyse  cereyan  i(t)düği 
mahaller  zahirdir  Hâlâ  azîm  hendeklerdir  Bazı  yeri  bir  minare  kaddi 
amikdir  Sehl  şey  ile  tathir  olmak  mümkindir  Amma  zemanımızda 
Kethüda  İbrahim  paşa  Mısır  veziri  iken  saadetlû  padişah  (a)  arz  idüb 
Beni  Seyf  mukabelesinden  Nili  kel  evvel  zemanı  kadim  üzre  cereyan 
etdirmeğe  ihtimamı  tam  etmişdir  Amma  kendüye  Yemen  fethi  fer* 
man  olunub   Süveyş  benderinde  kırk  elli  pare  kadırga  yapmağa    mu- 


836  EVLİYA  ÇELEBİ 

başeret  olunub  on  pare  kadırga  on  pare  galyon  inşa  olunub  deryada 
amade  olmuşlar  idi  Badehu  Mısır  âkilleri  ve  kârâzmude  ihtiyarları 
Divanı  Mısıra  gelüb  paşa  huzurunda  müşavere  idüb  pır  civan  buyur- 
dılar  kim  Vezirim  Allah  sana  ömürler  versin  Mesmuumuz  oldu  kim 
Kıptî  padişahlarının  Beni  Seyf  önünden  Nili  akıtdığı  yeri  açmak 
murad  idinmişsiz  Huda  asan  ide  Amma  cümle  Nil  Süveyş  deryasına 
akub  Beni  Seyfden  ta  Dimyat  Reşide  varınca  Nilin  tarefeyninde  olan 
yüz  yetmiş  pare  şehir  ve  belideler  ve  iki  bin  yüz  altmış  pare  mirî 
kökler  [1]  kuruda  kalub  nice  rı  olur  Ve  bukadar  bin  kise  malı 
padişahî  nerden  hasıl  olur  Ve  Nil  kalmadıkdan  sonra  Dimyat  ve 
Reşid  benderleri  senin  iltizammdadır  Gemiler  gelmiyüb  gümrüğü 
muattal  oldukdan  sonra  cümle  yirmi  bir  bin  Mısır  kuluna  ulûfei 
kanden  verirsin  Bu  halici  açmanın  beş  on  kubhu  ve  mazarratı  vardır 
Baki  ferman  sultanımındır  didiklerinde  paşanın  aklı  başından  gidüb 
Nili  Süveyş  deryasına  akıtmadan  feragat  etdi  Amma  Mısırlının  bir 
yüzden  müşavere  idüb  sureti  hakdan  göründüklerinden  muradları 
^\ıi\  j^İBJıj  ^^«u  idi  Amma  hakir  [2J  dar  oldumki  eğer  Yemene  bu  haliç 
küşade  olması  sebebi  ile  sefer  olursa  yirmi  yıldan  [3]  sefer  munkatı 
olmıyub  cümlemiz  ehli  iyalimizden  cüda  düşüb  mal  candan  ayrılırız 
diyüb  paşaya  bu  güne  sureti  hakdan  nasihat  âmiz  cevablar  idüb  pa- 
şayi  feragat  etdirdiler  Yohsa  eğer  Nilin  bir  tar'ası  Süveyse  aksa  cümle 
huccac  deryadan  gidüb  devre  katar  yagratmadan  [4]  halâs  olub  Mekke 
ve  Medine  ganimet  olurdu  Ve  ahalii  Mısır  âhirülemir  İbrahim  paşa 
Yemen  gazasından  feragat  etdirüb  hîni  azilde  cümle  gemileri  ve 
Bulakda  cümle  ahşabatları  füruht  idüb  Yemen  fethinden  halâs  olub 
maksud  meramlarına  irdiler  Amma  eğer  bu  Nili  Mübarek  Beni 
Süveyf  i^.^"  ^.)  mukabelesinden  Totis  Melik  açtığı  yerden  açılub  Nil 
tuğyanında  bir  ay  hemen   [5]  galâl  ve  mühimmat  levazımatı 

Mısır   [6]   Mediniye  karadan  gılâl  deşişe  Urbanının  haramî- 

lerinden[7l  ve   Mediniye  pak  gidüb  asla  taş   [8]  cümle 

gılâl  mühimmatın    kiraları   iki   yüz  kise   [9]  c^-i  i  j^_  j^»  Hakir 

Süveysi  dahi  seyir  temaşa  idüb  avdet  idüb  yine  canibi  garba  huccac 
çöl  çölistan  ve  rimalistan  içre   15   saatde 


[1] 

1  agrdad 

Köşkü 

nüshası 

(köyleri) 

[21 

» 

» 

» 

(haber) 

3] 

4] 

[5] 

» 
» 
» 

» 
» 

» 

» 
» 

(yıladak) 
(yağdır  etmeden) 
(tedarikle) 

[6] 
[7] 

» 
» 

» 

» 

(Mekke) 
(kurtılur  Mekke) 

[8] 

» 

» 

» 

(ve  su  ve  deve  ve  at  ve  katır  ve  ) 

[91 

» 

» 

» 

(kalur) 

SEYAHATNAMESİ  837 

Menzili  Mesani  (^^-  J>) 

Hazreti  Musa  ile  Firavn  bu  muhalde  cenk  cidal  idüb  asâyi  Musa 
firavnîleri  ve  sihrile  ihdas  etdüği  eşyaların  asâyi  sü'ban[l]  cümlesin 
eki  bel'  idüb  mucizei  Musa  aşikâre  olduğu  yer  olmak  ile  Mesani 
derler  yani  demekdir  Bir  ismi  dahi  Darı  Hamra  ('^^  j^^)  dır  Cümle 
rimal  türabı  kırmızıdır  Müverrihlerin  tahriri  üzre  firavnîler  desti 
Musâda  kati  olunduklarında  anların  hun  nişanlarıdır  kim  zemini 
lâilgûn  olmuşdur     Anınçün  Darı  Hamra    derler     Bir  çöl  yerde    otsuz 

-A. 

SUSUZ  har  ve  yabis  yerdir  Abâdândan  bir  eser  yokdur  Mısırdan  bu 
mahalle  gelince  bin  deve  yükü  Nil  suyu  hedaya  gelir  Ve  bazı  karşu- 
cılar  dahi  gelirler  Huccac  bunda  konmıyub  bir  hoş  Mısıra  giderler 
Amma  salt  atlı  ve  heccanlılar  giderler  Bu  mahaller  dahi  Evlâdı  Şahin 
direğidir  ken  Bu  mahalde  dahi  nefirler  calınub  vakti  asırda  azmi 
rahı  Mısır  diyerek  yine  çöl  çölistan  içre  nısfuUeylde 

Günler  [1] 

nam  mahalde  rada  iderler  Bu  mahal  Mısır  vezirinin  hasıl  Hare  Ağası 
kırk  elli  aded  haymeleri  ile  meks  idüb  Emirülhacca  ve  sayir  âyânı 
huccaca  ziyafet  ider  Ve  paşa  kisesinden  bin  don  ve  bin  gömlek  ve 
yüz  kapama  ve  yirmi  deve  yükü  ekmek  cümle  fukarayı  ciyâna  ve 
huddamanı  üryana  bezi  olunub  nice  bin  fukara  libası  cedid  ile  mü- 
lebbes  olurlar  Ve  kanundur  kim  Mısırda  nice  bin  âyân  eşrafın  lıe- 
kadar  âbkeşan  develeri  var  ise  her  sene  huccacı  müslimîn  Mısıra  gi- 
rerken bu  Küpler  (^',?^)  nam  mahalde  nice  yüz  husrevanî  küpler  ve 
taş  tekneler  ve  havzu  azimler  varise  cümle  Mısır  âyânı  develeri  ravi- 
yeleri  ile  birer  nöbet  su  getirüb  mezkûr  küpleri  pür  eyliyüb  cümle 
huccac  ve  gayri  sahibi  ihtiyaç  ve  gayri  hayvanat  aç  bu   âbı  hay- 

vandan  nuş  idüb  defi  atsan  etdiklerinde  sahibülhayrata  hayır  dua 
iderler  Zira  bu  mahalle  gelince  dört  konak  yerlerde  sular  acıdır  An- 
dan  huccac  bu  Küplerden  kalkub  yola  revane  olurlar  Ve  ekseriya 
Mısırlının  bazısı  huccaca  istikbale  çıkdıkda  bu  Küpler  mahalline  ge- 
lüb  her  kes  dostları  ile  mülakat  ve  müşerref  oldular  Andan  vakti 
§afiîde  3   saatde 

Mastabai  İbrahim  Ağa  (\i^  ^*iyi  ^^^i^^^) 

Bir  sahrada  kârgir  bina  bir  soffai     ra'nai  musallâi  zibadır  Cümle 


[Ij      Bağdad   Köşkü  nüshası   (Küpler) 
[1]      (o**«j)   Büyük  yılan. 


838  EVLİYA  ÇELEBİ 

huccac  bu  mahalli  ubur  idüb  kimi  bürkede  meks  ider  Kimi  ta  Mısıra 
gider  Amma  Emirülhac  bu  Mastabıya  vakti  şafiîde  gelüb  sahabesin 
kurub  meks  ider  Ve  cümle  asakiri  alay  âlâtları  ile  amade  olub  Mah- 
meli  Şerifi  dahi  tezyin  iderler  Bade(hu)  salâtı  fecir  ezanları  tilâvet  olu- 
nub  edayi  salât  olundukda  Mısır  masrafından  bir  azîm  asker  ile  Emiri 
hac  istikbaline  çavuşlar  kethüdası  ve  müteferrika  başı  velhasıl  yedi 
bölük  ağaları  ve  sayir  erbabı  Divan  eşbehleri  gelüb  paşa  kethüdası 
Emiri  hacca  bir  sîm  zeynli  ve  sîm  rikâblı  ve  murassa  topuzlu  ve 
müzehheb  ve  mutallâ  ve  musanna  rahtlı  bir  at  hedaya  çeküb  Divan 
Efendisi  ile  maan  Emiri  hacca  bu  Mastaba  üzre  bulşub  cümle  ayanı 
Mısır  ile  görüşüb  tahtab  kahveler  tenevvül  olunub  şeddi  rahl  surla- 
rına demler  urılub  andan  Emiri  hac  kethüda  hedayası  olan  küheylâ- 
na  suvar  olub  alayı  azîm  ile  mehterhanesin  çalarak  huccacın  gerisin 
alarak  paşa  kethüdasile  ve  sayir  umerai  Mısır  ile  atbaşı  beraber  olub 
Darı  Hamra  nam  konakdan  altı  saatde 


Menzili  karyei  Bürketül  Hac    r-^ı  S^ 


CJ^ 


\ 


Nil  tuğyan  etdükde  bu  mahalle  gelüb  derya  gibi  bir  bahire  olur 
Anın  sahilinde  yüz  haneli  ve  bir  camili  ve  bağ  ve  hurmalı  bir  bel- 
dedir Buna  Mısır  ayanının  ve  yedi  bölük  ocak  ağalarının  ve  çavuşlar 
kethüdası  ve  müteferika  başının  ve  terceman  ağanın  ve  paşa  kethü- 
dası ve  Divan  Efendisinin  hayme  ve  hargâhları  ve  bar  bengâhları  bu 
mahalde  kurulub  paşa  kethüdası  Emirülhaccı  haymesine  endirüb 
bir  ziyafeti  âli  idüb  badehu  Emirihac  kendü  otağına  gidüb  paşa  ket- 
hüdası ve  cümle  âyânı  Mısır  Mısıra  gidüb  Emirihac  ol  gece  Bürkede 
kalub  azîm  top  ve  tüfenk  ve  fişenk  şadmanları  olur  Andan  alessabah 
alayi  azîm  ile  Mısırın  Babı  Nasırî  (  ^^^l  ^L  )  dibinde  Canpuladiyye 
girerken  Mısır  vezirleri  salt  bir  hali  halli  ile  [1]  Mahmeli  Şerife  is- 
tikbale çıkub  dameni  mahmeli  Şerifi  pus  idüb  Mahmel  şütürünün 
licamm  ele  alub  şütürbanı  Resulullah  olub  hidmeti  şerifinde  olur 
Badehu  Emirülhacca  Hoş  geldin  diyüb  Mısır  veziri  bir  sammur  liba- 
cei  fahire  giydirüb  paşa  bir  teferrücgaha  teveccüh  idüb  Emiri  hac 
mezkûr  Canbuladiyye  Camiinde  meks  idüb  cami  kapusı  önüne  Mah- 
feli  Şerifi  koyub  âyende  ve  revendeler  gelüb  dameni  Mahmel(i)  pus 
idüb  ol  gece  Mısırın  cemii  ulema  ve  suleha  ve  eimme  ve  huteba  ve 
meşayihanı  bu  camie  cem  olub  Mahmeli  Şerifi  bekliyüb  ta  sabahadek 
Mevlûdu  Şerif  olub  ihya  iderler  Hakir  ol  gün  efendimiz  ibrahim 
paşa  ile  Kasrı  Adiliyyede  müşeref  olub  ol  saat  hakire  bir  mısırî  kise 


[1]    Bağdad  Köşkü   nüshası   (  bir   haylıhayalleri  ile) 


SEYAHATNAMESİ  839 

haıtıtnaın  akçesi  ihsan  idüb  bin  seksen  üç  mahı  Saferülmuzafferinin 
altıncı  gün  şehri  Mısırı  nadıretül  asır  olan  ümmü  dünyaya  dahil 
olduk  Bu  hakiri  İbrahim  paşa  efendimiz  ağavatları  zümresine  ilhak 
eyleyüb  kendülere  yakın  bir  hanei  cihan  nümayı  cemii  levazımat 
besatile  ve  âlât  evanile  bir  hanei  bîminneti  döşiyüb  bin  guruş  mas- 
ruf olundu  Ve  bir  sammur  kürk  ve  bir  kat  mükellef  esvab  ve  bir 
tavaşi  ahdi  memlûk  ihsan  idüb  beynel  akran  bu  hakiri  serfiraz  eyle- 
diler Ve  gayri  mekûlât  meşrubatlarımızı  belegan  mabelag  müstevfa 
tayin  eyleyüb  duai  hayırları  ezkârına  müdavim  olub  şeb  ruz  sohbeti 
şerifleri  ile  şerefyab  olub  nedimi  hasları  sınıfından  olduk  Ve  ol  gün 
bir  eşheb  menkûşeli  küheylanı  saba  sür'at  ciyad  hısan  atı  cülfidan 
ihsan  idüb  katife  mübervem  sırmalı  zeyni  ve  müzehheb  rikâbı  ve 
îm  rahtı  ve  mutallâ  gadaresi  ve  mükellef  sırmalı  dikdiği  ile  mezkûr 
atı  ihsan  idüb  günden  güne  irtifai  kadir  bulduk  Andan  ertesi  alessa- 
bah mahı  şerifin  yedinci  günü  Emirülhac  alayı  azîm  ile  yedi  bölük 
ağaları  ile  cümle  çavuşan  mücevvezelerile  ve  cümle  yedi  bölükden  hac 
serdarları  ile  Babı  Mısırdan  içeri  alay  ile  girüb  bu  tertib  üzre  Mısırın 
içinden  beni  âdem  deryası  içre  Mahmeli  Şerifi  Emirihac  önüne  alub 
şehir  içre  ubur  ider  Amma  bu  alayda  yeniçeriyan  ve  azaban  askeri- 
nin alayları  yokdur  Amma  ulema  ve  suleha  ve  fukara  çokdur  Ve 
mahalle  [1]  kadısı  ve  mahal  çavuşu  pişva  olub  Emirihac  cümle  as- 
kerile  mehterhanesin  çalarak  sancakdar  Hazretin  Alemi  Şerifin  açarak 
Rumeli  Meydanından  ubur  idüb  Kara  Meydanda  Emirihac  paşaya 
Mahmeli  Şerifi  teslim  idüb  yine  paşa  mahalli  [2]  nakası  licamile 
eline  alub  paşa  dahi  Kethüdasına  teslim  idüb  cümle  huzzarı  meclis 
huzurunda  kadı  asker  mahal  [3]  paşaya  teslim  olunduğını  sicille 
kayd  idüb  Emirihac  eline  hücceti  şeriyye  alub  paşadan  Emirülhac  ve 
kethüdası  ve  div  (idd)arı  ve  Hazreti  Resulün  sancakdarı  ve  mahmel 
keşanları  ve  mahmel  çavuşları  ve  mahmel  nazırı  ve  kadısı  ve  yedi  bö- 
lük serdarları  ve  kethüdaları  ve  çavuşları  velhasıl  yüz  yetmiş  altı 
aded  hil'ati  padişahı  bu  mahal  teslimi  günü  giyüb  yine  alay  ile 
Emirihac  paşa  asksrile  kendü  hanesine  revane  olub  cümle  paşa  ağa- 
larına bir  kise  ihsan  ider  Paşa  kethüdası  dahi  mahalli  [4]  şerifi  Ka- 
ra Meydandan  Babı  Vezire  getirüb  andan  sir  (şütürü)  mahmeli  çö- 
kerüb  Mahmeli  Şerifi  ol  mahalde  bozarlar  Zira  kal'a  kapusı  küçücük- 
dür  Cümle  ile  Mahmel  içeri  giremez  Badehu  Mahmeli  şemmaller[5l 

[1]   Bağdad  Köşkü  nüshası   (mahmel) 

[2]  •>  »  »         (mahme'ı) 

[3]  »  »  »  (mahmeli) 

[4J  »  »  »  (mahmeli) 

[5]  »  »  »         (seyyaller) 


840  EVLİYA  ÇELEBİ 

Yusuf  Köşküne    götürüb    kisve    nazırına   paşa    kethüdası    teslim  idüb 

senei  âtiyeye  mahı  Mevlûdda  iki   kisve  dokumağa    mübaşeret    iderler 
vesselam 

Der  beyanı    menazili  rahı   hac   Mahrusei   Mısırdan 
Mekke  ve  Medineye  varınca  her  konağın  saat 

ve  derecelerin  bayan  ider  [i] 

Evvelâ  Mısırı  Kahireden  canibi  şarka  Menzili  Bürke  4  saat  ve 
menzili  Darülhamra  (\jir\yi)  ile  Bürke  konağı  yetmiş  derecedir  [2] 
Ve  Masanı*  ^u-  iki  yüz  yirmi  derecedir  Ve  Acrud  (ajj#)  500  derecedir[3] 
Ve  Sehha  {^^)  100  derecedir  Vadii  Tih  {<j  \jy^)  231  derecedir  Ve 
Nahl  hurma  (Uj^  ^ık' )  231  derecedir  Ve  Adivviye  (*^jift)  231  derecedir 
Ve  Haran  ûb^*)  202  derecedir  Akabe  {a^âc  104  derecedir  Ve  Zahrül' 
har  (j^ı^^t)  100  derecedir  Ve  §erefi  Beni  Atıyye  (^  ı^  J^)  202  de- 
recedir 202  derece  Ve  Uyunülkasah  (^<-»sj\o^^)  202  derece 
ve  Muveylâh  (ji,^-)  202  derece  Ve  Şeyh  Merzuku  Kefafî  (ju.r  jj;^  ^t) 
108  derece  Ve  Ezlem  (f;.\)  121  [4]  derecee  iştahlı  Anter  (jiu^  JjL-»m 
231  derece  Ve  KaVai  Vech  (a>-j  Ui)  [5]  221  derece  Ve  Eğre  251  de- 
rece Ve  Haneki  i^-.»^)  221  derece  Ve  Hura  (»j»  [6]  182  [7]  derece 
derece  Ve  Vadii  Nar  (j\*\si\j)  221  derece  Ve  Benderi  Yenfco 
rç^j.  jj^)  221  derece  Ve  Sakife  (^ı.?-)  200  derece  Benderi  Huneyn 
(^;>.  jjl:)  70  derece  Ve  Ka^a  (^15)  131  derece  Ve  Rahıg  (^\j)  231  dere- 
ce Ve  Tark  Kadide  (»aj.!  Jjü»)  200  derece  Ve  Osfan  200  derece  Ve 
Fatıma  Ana  dadısı  (^^>i  ı  T  4»u\d)  221  [8]  derece  [9]  varın- 
ca altmış  derecedir  vesselam  Amma  zikri  mabeyni  Bedri  Huneyn 
ilâ  Medinei  M.ünevvere  Min  Bedr  Huneyn  ilâ  Kasahai  Cüdeyde  (»o-ji-) 
cümle  181  derecedir  Ve  Cüdeyde'den  menzili  Kuburu  Şüheda  201 
derecedir  Andan  BiVı  Ali  (^^«^  >>)  geçüb  ila.  Medinei  Münevvere  [10]  iki 
yüz  yirmi  derecedir  Amma  Cüd  sapıldıkda  ta  Yenboülber 
şehrine  gelince  250  derecedir  Ve  Mendili  Nakbı  Ali(^  ^i  J>.)  220  [11] 

[I]  Pertev  paşa   nüshası   (Der   beyanı  rahı   hac) 
[2]    Baârdad   Köşkü   nüshası      (ve  şeyh) 

[3]  »             »               »              (  Ve    kal'ni     Acruddan     Resi    Nevatır    200    derecedir  Ve 
Resi   Nevatır    100  derecedir  Vadîi   Tıh  231    derecedir   ) 

[4]  Bağdad  Köşkü  nüshası    (161) 

[5j  »             »               »1  Vuş)               j 

[6]  >             »               »            (Harra) 

[7]  »           »             »          (203) 

[8]  »           »             ^>          (200) 

[9]  »             »               »           (Ve  Mekkei  Mükeerehıe  jUr^ll^^  48  derecedir) 

(101     "        ^         *       (ju'Mİnu^y) 

[II]  »  »  »  (derecedir) 


SEYAHATNAMESİ  841 

yekûnu  derecat  7350  Amma  bihisabı  yekûnu  saat  aded  490  dır 
vesselam  Hamdi  Huda  yine  Mısıra  gelince  cümle  saat  dereceler  böy- 
ledir  [1]  Badehu  bu  hakir  ümmü  dünya  olan  Mısırın  alâkaderüt' 
taka  ahvalâtma  vâkıf  olub  bazı  tevarihatlar  tetebbu  iderek  ve  alâyi- 
mat  asarların  görerek  ilmelyakin  ve  aynelyakin  hasıl  etdiğimiz  üzre 
tahrire  cür'et  olunub  bihamdiUâhi  taalâ  bu  arada  seyahatnamemi' 
zin  cildi  temam  oldu  ^j^\f  [2]   (Beyit)  [3] 

İhtitamı  seyahatnamei  küstahane  [4] 

Lisanı  Hindi  üzre  K^a.  jii>.  .li^rv»  a>»  bilâhad  ve  lâgaye  ve  lânihaye 
hamd  sena  olsun  kim  Cenabı  Bari  yari  kılub  Mısırı  Kahirei  nadire- 
tül  asırda  bu  evrakı  perişanımız  hırkai  dervişanı  nemed  [5]  pusan 
gibi  elvan  elvan  olub  itmam  buldu  Ve  elfazı  hediyyatın  kitabeti  ve 
bidayeti  ve  nihayeti  sene  tarihinde  Mısır  valisi  veziri  ruşenzamir 
sahibi  rey    asafı  dilir  paşa   .iiiU  JSi\j^  hazretlerinin  eyyamı 

devletinde  bu  elfazı  bi  ;'*;>  ahar  olub  yine  ö^»;*  hali  olmıyub  hayrile 
itmam  buldu  Amma  fuzalâyi  zevilukul  beyninde  natemamdır  Ümid- 
dir  kim  kesreti  Seyahatimize  hami  idüb  elfazı  tumturakı  ibarat  ile 
tahrir  etmediğimize   [6] 

(Altı  satır  hoş  hırakılmış) 

nazar  etmiyüb  memul  mercudur  kim  sehvi  galat  ve  muhtıyyat  olmuş 
namerbut  yazılmış  uyubların  damen  af  ....  ile  mestur  idüb  kilki 
hatayi  nasavab  mahallerin  kalemtıraşı  salâhla  hak  idüb  kilki  cevahirze- 
banları  ile  ıslah  buyuralar  Zira  bu  hakiri  pürtaksir  bu  müsveddatımız 
itmamı  mahalline  gelince  akalîmi  seb'ai  keşti  güzar  etdiğimiz  elli  bir 
sene  olmuş  idi  Kesreti  seyyehatden  bir  güncü  uzlethanede  halkden 
münzevi  olub  gûnagûn  tevarihatlar  tetebbu  etmek  müyesser  olmamış 
idi  Ve  bir  kimesnenin  sergüzeşt  serencamına  ve  bir  musannif  müelli- 
finin tahriratın  görüb  seyahat  namemize  kayd  etmemiş  idik  Amma 
bu  diyarı  Mısırda  üstadımız  Şeyh  Alii  Şamarlisî  ^j*i  ^^^e^  ^-i  hazretle- 
rinden istima  etdiğimiz  tefasiri  şeriflerden  ve  ahadisi  nebeviyyeden 
mahalle  münasib  Ayeti  Şerife  ve  hadisi  şerifleri  izni  şerifleri  ile  tah- 
rir eyledik    Andan     sonra  bu  müsveddatımız     cümle    kendü  sergüzeşt 

[1]   Bağdad   Köşkü  nüshası    (tahrir  olundu   vesselam) 

[2]        »  »  »  (^Jii-») 

[3]  Pertev  paşa  nüshası  (yani  Mısırı  Kahirede  temam  şüd  )  — Bağdad  Köşkü  nüshası 
No.   (306)   (Temmet   bilhayr) 

[4]  Bu  parça  Bağdad  Köşkü  nüshası  No  306  da.  Revan  Köşkü  nüshası  No.  1460 
ile  Pertev  Paşa  nüshası    No.  462  de  yoktur.   Bağdad   Köşkü  nüshası  303  de  vardır. 

[5]  (ui)  keçe. 


842  EVLİYA  ÇELEBİ 

serencamımız  ve  ifnayi  vücud  idüb  seyahatimizdir  ki  bu  minval  üzre 
küstahane  tahrir  olundu  o'^Ji(.\/x^  J^^>.  jÂJi  tnısadaki  üzre  özrümüz 
makbul  olub  hayır  dua  ile  yad  idüb  yad  etmiyeler  Baki  olalar  baki 
(Mesnevi) 

Bihamdillâh  ki  bu  evrakı  defter 
Temam  yazılub  kalmadı  ebter 
Nihayet  yoğiken  böyle  kelâma 
Irişdi  hatmile  âhir  temama 

didim  Ey  Evliya   bu  tarihi 


Evliya  Çelebinin  kayd  ettiği  tarihlerin  Arap 

harflerile  yazılışları 

{Sayfa  7)     Hayliyadan  teşneler  eyler  nida  tarih  içün 
Ayni  tbrahimden  kıl  nuş  mai  zemzemi 

Pertev  paşa  nüshasında   1075  dir. 

(Sayfa  18)     Evliyaya  ismi  resmin  sordılar  tarih  içün 
ismine  didi  hu  şeydir  kaVai  gevherinigin 

(Sayfa    20)  Evliya  gördükde  tarihin  dedi 

Oldu  itmam,  ey  heğim  kasrı  hülend 

(N.AY   «u^)  jdj  ^  ^  jl  j.U"l  ^-Jji 

(Sayfa  21)  Yazar  tarihi  hîhaL  .  .  ♦ 

Haktaalâ  şanühu  ekher 

Olmagiçün  minareye  tarih 
Didim  ana  makamı  meddi  ezan 

{\  *^\   <:-)  jlil  ju  ^U.  1^1  ^j«^ 

(Say/a  23)  Didi  tariflini  bir  hazır  cevah 

Pak  ider  yüz  arıdır  napak  âb 

(Sayfa  24)  Nola  geldi  hakkında  işbu  tarih 

Ki  dayım  sa  ikbal 

Oldu  tamirine  tarih  bunun  bînoksan 
Ki  aded  haddi  kıla  çeşmei  Cafer  paşa 

(A AV  «c— )  Ul  >*>-  X^  4J  ^jb^  ^jLc  45^ 


844 

Tamam  oldukda  Zıllî  didi  tarih 
Ola  m.akhul  dayim.  nabı  m,a  huh 

Hatifi  kudsî  didi  tarihini 

Kad  beni  aynen  tesemma  selsehil 

(Sayfa  30)  Didi  tarihine  Narı  tarihin 

Oldu  hu  şeddi  metini  mamur 

(Sayfa  39)  Yazanlar  hu  safa  darına  tarih 

Kodılar  indi  gayhe  haddi  tasın 

(Say/a   39)  Bu  asa.  selsehil 

(Say/a  41)  Qörüh  Azmî  didi  tarihin  anın 

Zehi  cami  nişanı  Cennet  âhâd 

{\\h  <L^)  ^IT  c^  jUi  ^U  j^j 

(Sayfa  42)  Azmî  gördükde  didi  tarihin 

Ruşen  âhâd  dilküşa  hammam 

(Say/a  45)  Evliya  didi  camie  tarih 

Olmuş  itmam  hu  makamı  vâlâ 

(Say/a  61)  Özge  tarih  didim  ŞerKî  bu  Kayre 

BiKamdiüdK  oldu  tamir  cami 

(>   •   ♦   o    <L-)    ^U.   jwiJ    J-\i_j)    <«İJU:A 

(Sayfa  65)     Hamdi  lillâh  kim  temam  oldu  didim  tarihini 

Camiin  itmamını  kıldı  hana  Allah  nasih 

(  \  .  "I  e    «C— ;)    .^^    ^1    \^    ^JJ^   j^U'l   dU.U 

(Say/a  67)     Hatifi  gayhî  didi  ihyasının  tarihini 

Barekellâh  ne  metin  oldu  diyesiz  siz  buna 


845 


{Sayfa  71)  Geldi  hir  ehli  dil  ziyaret  içün 

Didi  tarihi  kâhetüluşşak 

{Sayfa   73)  Hadimi  anın  didi  tarihini 

Nu§  idin  Allah  içün  mai  hayat 

{Sayfa   74)  Didi  hu  ayni  şifa  hahşın  şifayı  tarihin 

Abı  safî  akdi  §aha  çeşmei  dilcuydan 

(S  «"^N    <k:^)  Jj^yi-^  ^^:v.  UL^  ^a5İ   JU»  »^T 

• 

İtdi  Camiî  hu  hayrata  tarih 
için  Allah  yolına  âbı  kevser 

{Sayfa  85)  Vapdın  anda  hir  sebili  mâi  carii  dilkeş 

Didim  anın  tarihini  misli  âbı  Cennet 

Talibî  dâi  didi  tarihini 
Akdi  Hüseyn  aşkına  ayni  Ali 

( >  ♦  •  A   A^^ )  |j£  (j*x  <:lİİ.£.  (j\..M>.  (j  Jİ  I 

Abı  hayata  benzedigiyçün  gınayiyan 
Tarihi  oldu  ayni  Ali  çeşmei  hayat 

(N   •   •  i     4JL*-)    OL>.    <*^î^    j£    (>£    t^^ijl    ^J^" 

(Say/a  93)  ihtimamın  göricek  didi  §ifayî  tarihin 

Barekellâk  zehi   camii  firdevsi  berin 

(Say/a  94)  Bm  tarhı  dilkeşi  seyr  eyleyenler  didi  tarihin 

Yerinde  oldu  ziba  bîbedel  cami  taalâllah 

(\  .VA  c^)  «CulJUiı   -^U  Jjk)  j  L3  ^-\ijl  oJİj» 

{Sayfa  95)  Tarnamında  dua  ile  diyüb  Tullâbî  tarihin 

Senagâhı  cenabı  Abdurrahman  bad  abadan 
(n  »av  <:-)  j\^lT  ^l  O^j^i-^t^  t-^L^  o^U* 

Hatifi  gaybî  nida  içün  didi  tarihini 
Kum  Bismillâhirrahmanirrahim  esselâ 


846 

(Sayfa  99)       Qörünce  hatifi  gayhî  didi  hu  kaViye  tarih 

Kilidi  hahrü  her  oldu  ve  hakka  kaVai  Sancak 

(n  .  VV  «u— )  JU:^  4*İ5  U>.j  ^-Jjl  ^j  jA  aJs^ 

(Sayfa   102)  Bir  elif  zammı  ile  Namı  didi  anın  tarihin 

Çeşmei  dbı  Hayatın  kdnı  cuyi  selsehil 

(Sayfa  107)  Hisarı  aynı  cedid  kıldı  hünyad 

lAüverrih  didi  tarihin  Hoşâhâd 

(^  >  i  <u-)  ^T  ^^  j^jM  ^j._^  ^jy 

(Sayfa   114)  Ehli  küfrün  sakızın  çekdi  Piyale  paşa 

(Sayfa   119)  Hatifi  kudsî  didi  tarihini 

Ya  vaduda  hashinallâh  ve  nimelvekil 

(Sayfa   121)  Evliya  hu  tarihi  didi  cemil 

Abı  kevser  hak  içün  oldu  sebil 

(\  .  A  N    C-)  J-x-   ^-Jjl   o^l  J^  y^  yT 

Verince  Evliya  teşnelere  su 
Didiler  tarihini  ya  Qani  hu 

Verince  Evliya  teşnelere  su 
Didiler  tarihin  ya  Qani  hu 

(n  .  A  >   <:-)  ^*  jil  ^y^j^"  Jt-^^^ 

Sakıi  kevser  içün  tarih  idüb  dir  Kameti 
Qel  sebili  pür  saf  aya  iç  beğim  âbı  hayat 

( s  •  1 1   <KX^f    oL>-  cjl   S<»  ^_\  AjUw«»  j   J-j—  Ja 

Re§k  idüb  firdevsi  nehri  mâı  safı  azama 
Didiler  tarihini  hak  çeşmei  aynülhayat 

(Sayfa   13  3)        Hem  didim  tariflini  firdevsi  âlâ  Cennete 


847 


(Sayfa   145)      Hashetenlillâh  yapdı  harekâllah  Zadiya 

Arifane  oku  tarih  pak  kıluh  he§  vakt  nemaz 
(>  .  lA  «^ı-)  jU   cJj  ^i  cj^s  ili  ^_jl>"  yj\  A»'l»jU 

{Sayfa   163)  Duası  düşdü  Şeyhin  ana  tarih 

Ana  tamir  iden  emri  ilâhı 

(s  »AA   <1— )  ^11  j^l  j-\>l  jf^^-S"  «ü    I 

(Sayfa   167)  Semada  melekler  didi  tarihin 

Binai  Selim  hanı  sahih  za 

(Sayfa  176)       Tuba  behiştâsâ  demin  lâyıkdürür  hu  camie 

Zari  hegüft  tarihini  kalûhelâ  hayrülbina 
(n  .  Vt   <:-)  l•JlJ^^  J^   l_^l*  ^jl"  si^i-C  ^jlj 

(Sayfa  204)  Bir  eksikli  didim  anın  tarihin 

Acib  cum*a  etdi  Hüsam  Reis 

(Sayfa  205)        Inüb  bir  savt  hatifden  didi  tarihini  Kisbî 

Yapıldı  türbe  hâlâ  oldu  asude  Hüsamüddin 

Didi  fevtine  Kisbî  lâfzanü  manen  ana  tarih 
Hüsamüddin  göçdü  bin  yiğirmi  altıda  eyvah 

(Sayfa  218)       Seyyahı  âlem  Evliya  ruhiyçün  fatiha 

(n  »At    <:— )   </l9  Jy^_^jj  LJjl   ile  rl— 

(Sayfa  242)  Şali  itimamına  tarihi  temam 

Çeşmei  safi  Bekir  paşadır 

Bağdad  Köşkü  nüshasında  (1042)  dır 

(Sayfa  247)        Didiler  ehli  nazarlar  Talibi  tarihini 

Camii  paşa  zehi  ziba  makamı  dilküşa 
(^  •  • )  liiû^  ^iL.  L3  ^3  Ul  .^U 
Bağdad  köşkü  nüshasında   (960)  dır 

(Sayfa  248)       Camiin  ismine  Muradiye  didi  ol  pak  zat 

Bin  otuz  sekizde  tamir  eyleyüb  oldu  tamam 


848 

(Sayfa  250)  Işidenler  vefatını  anın 

Didiler  gaziye  tarih  gazi 

Işidenler  didiler  ana  tarih 
(Sayfa  251)  Umarız  l<i  ide  Allah  rahmet 

Bağdad  Köşkü  nüshasında   (1049)  dur 

İşidüh  Yahya  didi  tarihini 
}Ae§hedini  Cennet  eyle  ya  İlâh 

(Sayfa  279)     Şad  oluh  itmamının  Yahya  didi  tarihini 

Camii  hünyad  heytullhı  hadi  rüknü  din 

(Sayfa  285)  Evliya  didi  anın  tarihin 

Şad  hurrem  ola  ayni  Cafer 

(N    •    VA     <1— )       ,Â»:>~     Ö^C     4jl     1»^^     ^l-İ- 

(Sayfa  287)  ide  hayratını  Huda  makbul 

Adni  Cennet  ola  ana  menzil 

(Say/a  314)       Ehli  diller  cem  oluhen  didiler  tarihini 

Çeşmei  hayvan  mıdır  ya  ayni  âbı  selsebil 

(Sayfa  340)     Harah  kalmışıdı  çün  Halilâ  söyle  tarihin 

Cihan  cisrin  bile  Sultan  'Mehemmed  eyledi  tamir 

(N  •  vx  <u-)  j^^î  ^.^_\  Ajf-  jüai—  4,  j^.^  dU-r 

(Sayfa  339)     Sual  idince  tarihin  acib  nutk  eyledi  ISJutkî 

Didi  Sultan  Mehemmed  Han  yapdı  cay  ola  emne 

Hatife  etdim  sual  itmamının  tarihini 
Didi  âlâ  cayi  ziba  tarh  köşkü  pürsefa 

(.   .  .   ,    <:^)   \ı^  j  S,^f  Tj^  ^3  (J^  ^'  ^-^^ 

Bağdad  Köşkü  nüshasında  (1072) 


849 

(Sayfa  346)         Saklıye  hak  eyliye  cümle  elemlerden  heri 

(n  ♦  or  4.:^)  ^j»  j^jiU  «Oif  <^ı\  J>-  <İÂ^ 
Bağdad  Köşkü  nüshasında  (1054)  dür 

(Sayfa  348)       Bilhurufı  muceminden  hanesinin  tarihin 

Hoş  müferrah  menzil  olmuş  hu  sarayı  hahı  gam 

(.  .  .   ,    <:^)    e©  yi  iS^j^  y^  J^J^  «-^-^^  C-'*'*'^  u^^^ 

(Sayfa  354)  Geldi  hanki  tarihi  içün  hina 

Cennet  oldu  hunun  ahri  hî  niza 

{^^^    «u^)  ^l>  j  ^>l  Sly^  ^^Ijl  c.:^ 

(Sayfa  379)       Ahir  oldukda  Cemali  didi  anın  tarihin 

Zemzem  âsâ  kâhei  uşşaka  akdi 

....  ^j3\  «GUlc  «LjO    U-I  («t^J 

(Sayfa  380)  Kıldı  rakam  Sakini  tarihini 

Ruhi  için  fatiha  kıl  canile 

(Sayfa  413)  Recehüddai  didi  tarihini 

Qitdi  Ahmed  dünyeden  âh  elfirak 

(.   .   .   .  «U-M-)    ^\ja.]\  ol  jjlJ^  j.a-l  ^-vıj 
Bağdad  Köşkü  nüshasında  (1008). 

(Sayfa  485)  Biri  kalkuh  didi  ol  dem  tarih 

Fevtine  hayf  Ihni  Bektuhe 

(Sayfa  486)       Fikr  idenler  didiler  tarihi  itmamın  anın 

Lûtfile  sahih  saadet  yapdı  selvanı  bugün 

(Sayfa  565)  Revan  oldu  beka  darına  Fevrî 

(  •  •  •  •  )  (jjy  Oji^  u  ^4İj^  ji jj 

(Sayfa  620)  §efaat  ya  Resulullah  Evliyaya 

(Sayfa  735)      Acib  binayi  lâtif ü  zehi  binayi  metin 

(\S<>    «u^)  6^I>•  lit-  c/3  j  ^..1^1  ^l:-  ^^ 

(Sayfa  752)       Didiier  tariKin  anın  ehli  Medine  göricek 

Kati  âlâ  güzel  oldu  hu  makamı  hanefî 

(N  .-^r    «U-)  j:^  ^\^  y  ^Aj\  Jj/'M^I  j5 


İNDEKS 


Abî  79. 

Âbid   Şamsune  457. 

Âbidin  Efendi  424. 

Abyarı  Alâiyye  825. 

Abyan  Salih  594,  596,  598  209, 
446. 

Ad  596,  601. 

Âdem  540,  552,  559,  579,  693,  694, 
695,  696,   739,  760,  794,  795. 

Âli  Osman  15,17,  29,  30,  49,53,55,68, 
80,  89,  96,  100,  112,  117,  124, 
137,  141,  150,  155,  162,  166, 
184,  191,  201,  203,  240,  255, 
264,  266,  271,  283,  286,  321, 
367,  403,  404,  424,  425,  426, 
445,  451,  474,  475,  491,  524, 
549,  573,  589,  611,  616,  617, 
639,  714,  721,  725,  745,  750, 
651,  757,  780,  802,  821,  835. 

Âmir  633. 

Aşık  Baba   127. 

Â§ık  Doğan  290. 

Âzer  380. 


Abbasibni  Abdülmüttalib  648. 
Abbas  615,  628,  637,  648,  649,  655 

669,  712,  769. 
Abbas  Ağa  (Kızlar  Ağası)  32. 
Abbas  (Bendcr)  675,  697,701,707, 

729,  725,  776. 
Abdi  Ağa  96. 
Abdi  Menaf  769. 
Abdülbakî  (Manav)  80. 


Abdülkadir  paga   117,  253,  267. 
Abdülkadir  Geylânî    23,  442,  488, 

540,  772. 
Abdül  Melik  6,  112,  263,  404,  430, 

527,   559,   561,  648,   742,  790. 
Abdülkerim  bin  Hevazin  789. 
Abdülfettah  Çavuş  95. 
Abdülgaffar  Efendi  202. 
Abdül  Halim  Efendi  299. 
Abdürrahim  Efendi  32. 
Abdülvasi  792. 
Abdülmüttalib  785,  788. 
Abdülvahidül  Mağribî  414. 
Abdül  Halim  bin  Ali  563. 
AbdülKâ'b  633. 
Abdullah  Efendi  88. 
Abdullah  Efendi  33. 
Abdullah   (Askerî)  35. 
Abdullah  Efendi  (Derviş)  225. 
Abdullah  Efendi  46. 
Abdullrh  No'manî  366. 
Abdullah  Kırimî  526. 
Abdullah  Samedî  414. 
AbduUahı  Hamevî  428. 
Abdullah  Kamis  (Şeyh)  444. 
Abdullah  Ağa  (Mülklü)  28. 
Abdullahül  Mağribî  377. 
Abdullah  bin  Cafer  648. 
Abdullah  628,  629 
Abdullah  652,   765. 
Abdullah  ibni  Mesud  711. 
Abdullah  bin  Selamül  Ensarî  654. 
Abdullah  bin  Besendil  Mazinî  561. 
Abdullah  bin  Sa'd  760. 
Abdullah  bin  Selamül  Ensarî  654. 
Abdullah  bin  Besendil  Mazinî  561. 


854 


Abdullah  bin  Sa*d  760. 

Abdullah  bin  Hacş  765. 

Abdullah  Celvetî  773. 

Abdullah  (Şerif)  785. 

Abdullah  786. 

Abdullah  ibni  Abbas  789,  790. 

Abdül  Muttalib  628,  629,  740,  741, 
785,   788. 

Abdülvehhab  (Şeyh)    172. 

Abdülvehhab  Efendi  280. 

Abdurrahman  paşa  (  Kapudan  ) 
119,   120. 

Abdurrahman  sultan  (Kısamık)  35. 

Abdurrahman  (Haı)  52. 

Abdurrahman  Efendi  251. 

Abdurrahman  ibni  Avf  366,  654, 
711. 

Abdurrahman  Efendi  (  Alemşah  ) 
444. 

Abdurrahman  (Şeyh)   513. 

Abdurrahmanı  Mağribî  773. 

Abdurrahman  bin  Şuayb  790. 

Abdurrahman  (Karabaş)   790. 

Abdüsselâm   167. 

Abık  Bay  44. 

Abolyond  14. 

Abusî  Çelebi  34. 

Acem  14,  25,  49,  54,  59,  75,  86,  97, 
127,  155,  186,  243,  274,  283, 
345,  359,  362,  377,  385,  394, 
403,  443,  467,  496,  544,  553, 
575,  580,  635,  641,  668,  723. 

Acem  sultan  204. 

Acem  Hilmi  564. 

Acemzade  717. 

Aclûn  (Cebeli)  441,  462,  518,519, 
571,  587. 

Acrud  832,  833,  840. 

Adalya    261,    277,    278,    281,    282, 

284,  285,  286,  289,  290,  291. 


Adana  304,   328,  329,  333,  334,  337, 

340,  342,  344,  597. 
Aden  426,  550,  554,  697,  795. 
Adlûn  430. 
Afandoz  254. 
Afrika  640. 
Agaz  321. 
Agırze  471,  758. 
Agırdas  265. 
Agriboz  259. 
Ahlat  324,  808,  826. 
Ahfeş  zade  451. 
Ahigeri  265. 
Ahım  Baba   194. 
Ahmedl3,  4,  40,  86,   130,282,  316, 

638,  639,  741,  742,  758. 
Ahmed  paşa  (Hersek  Oğlu)  7,  101. 
Ahmed  (Şehzade)   8. 
Ahmed  paşa  (Küçük)  81,  446,  553, 

566. 
Ahmed  Ağa  (İzmirli)  83. 
Ahmed  Ağa  (Uzun)   88,  90. 
Ahmed  Ağa  93,  94. 
Ahmed  gazi  202. 
Ahmed  paşa  23. 
Ahmed  paşa  (  Gedik  )   25,  32,  35, 

190,  295,  319. 
Ahmed   (Şeyh)   27. 
Ahmed  Ağa  (Sapılı)  220. 
Ahmed  Ağa  222,  225. 
Ahmed  Bay  (Karaca)  45,  49. 
Ahmed  Beşe  (Kürd  oğlu)   150. 
Ahmedi  Kürdi   153. 
Ahmed  paşa  233,  237. 
Ahmed  paşa   (Çetrefil  oğlu)   413. 
Ahmed  bin  Mehmed  583. 
Ahmed  ibni  Evvelül  Kazvinî  564. 
Ahmedi  Sürucî  562. 
Ahmed  Ağa  306. 
Ahmed  Ağa  573. 


855 


Ahmed  Ağa  603. 

Ahmed  628. 

Ahmed  paşa  (Mahmud  paşazade) 
333. 

Ahmed  (Şeyh)  363. 

Ahmed  Ağa  (Boşnak)  360,  364. 

Ahmed  Bay  (Menteşe  oğlu)  207, 
208,  209,  210,  211. 

Ahmed  Ağa  210. 

Ahmed  paşa  (Ankebut)  679. 

Ahmed  Ağa  (Burunsuz)  717,  797. 

Ahmed  (Şerif)  684,  709,  717. 

Ahmed  ibni  Mahmudül  Asem  314. 

Ahmed  Bey  485. 

Ahmed  Ağa  797. 

Ahmed  ibni  Hambelî  739,  753. 

Ahmed  Ağa   (Kul  kethüdası)   800. 

Ahmedâbâd   644,  750. 

Ahmedi  Şa'banî  (Şeyh)  384. 

Ahmedülbedevî  286,  773. 

Ahterî  27. 

Aksu   10,  25 

Ak  Temür  23. 

Ak  çimen  35. 

Ak  Mehmed  paşa  10,  109,  124,  127. 

Akdağ  42. 

Akdeniz  40,  42,  59,  147,  188,  223, 
234,  24  5,  256,  266,  267,  268, 
282,  290,  292,  294,  302,  304, 
306,  307,  311,  319,  324,  326, 
330,  333,  387,  388,  424,  426, 
835. 

Ak  Çorun  363. 

Ak  Haran  360. 

Aktaşhk  522. 

Akbıyık  Sultan  315. 

Akça  Mahmud   308. 

Akdag  298. 

Akseki  298. 

Ak  liman  261,  321,  323. 


Ak  Cihan  343. 

Akşehir  791. 

Ak  Sinan  193. 

Akhisar  60,  655. 

Ak  yayla  475. 

Ak  göz  pmarı   191,   195, 

Akabülkelb  417. 

Akyar  burnu   127. 

Akça  koyunlu  343. 

Akabe  460,  585,588,821,  822,  823, 

840. 
Akabei^Dürbbin  802. 
Akil  637,  648,  649,  765,  767. 
Akındı  yolu   19. 
Akıncılar  270. 
Akıtül  Rimal  592. 
Akkâ  243,  244,  245,  401,  425.  432, 

445,  453,  454,  530,  561,  571. 
Akşebiyye  Sultan  299. 
Akkâre  451. 
Ala   575. 

Alâiyye  80,  292,  293,  294,  298,  299. 
301,  334. 

Alkanh  Dede   198. 
Alasonya   1 86. 

Alâüddevle  352,  353,  354,  485. 
Alâüddin  30,  35,  69,  88,   100,  282, 

285,    291,    294,    295,    297,    298, 

314,  320. 
Alâüddini  Nakşibendî  789. 
Alâüddin  (Pirce)  300,  302. 
Alaca  Han  316 
Aladağ  306. 
Alara  294. 

Akşehir  53,  54,  55,   162,   180. 
Alata  327. 

Alaman   117,   120,  549,  595,  697. 
Alaman  Boğazı   133,   134,   136. 
Alemşah  (Sultan)  61. 
Ali  (Hazreti)  359,    366,    391,  395, 


856 

433,  434,  474,  481,  487,  502, 
513,  524,  529,  558,  588,  591, 
609,  612,  615,  616,  620,  629, 
637,  648,  649,  650,  652,  654, 
657,  658,  659,  664,  665,  695, 
711,  728,  733,  737,  741,  767, 
768,  772,  786,  800. 

Ali  paşa  (Macar)  60. 

Ali  Baba  63. 

Ali  Bay  (Timurtaş  Oğlu)  72. 

Ali  Ağa  75. 

Ali  Ağa  362. 

Ali  Dede  (Attar)  333. 

Ali  Can   166. 

Ali  paşa  (Canpulad  oğlu)  362, 
364,  383. 

Ali  kayası  36. 

Ali  Bay  (Sığla  oğlu)  88. 

Ali  Reis  225. 

Ali  Dede  (Mani  Dede  Oğlu)   103. 

Ali  Han  Baba   153,   159,   173. 

Ali  paşa  (Hüsam  Oğlu)  218. 

Aliyyül  Gazali  414. 

Ali  Dfendi  (Noktacı)  564. 

Ali  paşa  (Serdar)  752. 

Ali  Abbas   (Şeyh)  868. 

Aliyyülyemanî  (Şeyh)  366. 

Aliyyül  Meazî  (Şeyh)  366. 

Alii  Rumî  375,  381. 

Ali  Bali  Dede   199. 

Ali  paşa  253. 

Ali  Çeleni  225. 

Ali  paşa  (Güzelce)  222. 

Ali  paşa  (Kanakcı)  720. 

Ali  kadı  34. 

Ali  Neccar  354. 

Ali  paşa  320,  323. 

Ali  Ağa  (Elhac)  299. 

Ali  Efendi  (Hatib)  173. 

Ali  Beşe  412. 


Ali  (Semerkandî).  318. 

Ali  Şamarlisî  (Şeyh)   841. 

Ahcak  Beli  340. 

Altı  parmak  (Bursa  Mollası)   10. 

Altın  taş  29. 

Amasya   183,  279. 

Amr  ibnül  Âs   412,  461,  651,  660. 

Amru  558. 

Amr  an  498. 

Amsterdam   122. 

Anabolu   147. 

Anadolu  16,  17,  23,  25,  29,  41,43, 
45,  55,  84,  100,  127,  128,  151, 
153,  194,  201,  202,  212,  225, 
234,  266,  267,  273,  274,  655, 
717. 

Anafiye  260. 

Anbarlı  35. 

Andire  258. 

Andoran  347. 

Andımahi  214.  222,  224. 

Aneh  724. 

Aneze  583. 

Angeli  (Papa)    624. 

Anî  35. 

Anid  26. 

Ankara   1 7. 

Anlıca   19. 

Antakya  243,  367,  368,  370,  381, 
388,  392,  651. 

Anter   111,  434,  445,  604,673,  812. 
Arab   14,  25,    49,    54,    59,  75,    97, 

155,     186,    274,  283,    359,    362, 

377,  384,    367,    496,    544,    558, 

641. 
Arab  (Nehir)  392. 
Arabistan  4,    147,    345.    358,    362, 

582,  655. 
Arab  Efendi  50. 
Arab  Bikâr   173. 


857 


Arab  Hoca  (Mehmed)    655. 

Arab  pınarı   165,   170. 

Arabi  (Şeyh)  381 

Arafat  472,  605,  673,  677,  684,  686, 
690,  691,  692,  693,  694,  695, 
696,  697,  698,  700,  701,  702, 
703,  704,  707,  714,  715,  717, 
757,  775. 

Arec  (Cebel)  668 

Ardeş  Beli  307. 

Argun  Şah  409- 

Argun  Çelebi  27. 

Aristo  79,  274,  436,  502. 

Ari§  531. 

Arnavud  yaylası  8. 

Arnavudluk  310,  565. 

Arpas  Dede  306. 

Arpan   183. 
Arpaz   162. 

Arslan  Dede  377. 

Arslan  (Şeyh)   540,  560,  562. 

Arslan  Ağa  (Mataracızade)  391. 

Arslanh  343,  344. 

Arslandere  78. 
Aryan   198. 

Arzı  Mukaddes    6,    358,    424,  448, 

487   549,. 
Asaf  Berhiya  588. 
Asfan  674. 

Asiye  Hanım  35. 

Asi  (Nehir)   387. 

Asi  (Hurma)  587. 

Aspuzi   175,  203,  283,  541,  827. 

Assaf  paşa  419. 

Assaf  (Mır)  445. 

Asvan  515,  694. 

Asir  (Cebel)  609. 

Aşıkh   191,  195. 

Atayı  Çelebi  485. 

Atina   137,  272,  415,  597,  810. 

Atlı  pınar  35. 


Avari  (Nehir)   304. 

Avret  adası  400,  401. 

Avredos  271. 

Avşarlı  343. 

Aya  Monya   122,   123,   127. 

Aya  Nagiri   122. 

Aya  Luna  Işbaliko   122. 

Aya  Kıryo  Nero   122. 

Aaya  Sulya   137. 

Aya  Sofya   138,   139,  388,  415,  491, 

559,  624,  764. 
Aya  Mavra  262. 
Aya  Limni  265. 
Ayaş  Ağa  388. 
Ayasuluk     129,   137,   138,   141,   142, 

143,     144,     145,     146,     147,   149, 

183.  415,  520, 
Ayaş   334. 
Aydın   17,    83,    87,    99,     143,     147, 

150,     151,     180,     182,    183,    185, 

188,    196,   273. 
Aydın  Oğlu   159,   162,  454. 
Aydın  Bay  55,   162,   166,   172,  174, 

175,   176,   183. 
Aydın  Koca   183. 
Aydın  Bay  oğlu  53,  55. 
Aydın  Baba  359. 
Aykadın  306. 
Ayintab   182,  344,    346,    352,    353, 

354,  359,  360,  377,  575. 
Ayni  Ali  73,  74. 
Ayni     Zerka     521,    577,    585,    641, 

643,  667,  668,  670,  672,  674. 
Ayni  Bosra  568. 
Ayni  Beşkûr  546. 
Ayni  Kanavat  546. 
Ayni  Ceyruniyye  546. 
Ayni  Beybarsiyye  546. 
Ayni  Sinaniyye  546. 
Ayni  Serî  439. 


858 

Ayni  Tüccar  825. 

Ayniiddevrî   503. 

Aynüttayr  579. 

Aynüttin  445,  520. 

Ayşe  Sultan  49. 

Ayşe  Sultan  60. 

Ayşe  Sultan    185. 

Ayşe  (Hazreti)  648,  650,    652,  657. 

Azak   114,  832,  833. 

Azerbaycan  558,  646. 

Azerya  443,  447,  820. 

Azmîzade  40,  41,  42. 

Azresan  276,  278,  282. 


B 


Baalbek  208,  588. 

Bab  367,  368. 

Baba  Bayram  375,  381. 

Baba  Haydar  396. 

Baba  Sultan  179,   195. 

Bafra  350. 

Bağdad  6,  17,  243,  324,  332,  381, 
423,  424,  426,  458,  503,  529, 
530,  549,  563,  566,  589,  594, 
596,  611,  629,  635,  671,  697, 
702,    741,    793. 

Bagçe  Saray   171,  266. 

Bağla  yaylası  316. 

Bahaüddin   (Şeyh)  458. 

Bahaüddin   (Nakşibendî)    773. 

Bahri   (Şeyh)  103. 

Bahri  Rum   17,    131,  396. 

Bahri  Çin   424. 

Bahri  Ebyaz  399,  410,  429,  430, 
431,  432,  557. 

Bahri  Hazer  267,  832. 

Bahri  Kulzüm  442,  447,  515,  596, 
670,  694,  796,  803,  805,  806, 
810,    816,    818,    830,    834. 


Bahri  Muhit    424,    694,    809,    816, 

833. 
Bahri  Sefid  255,  367,  392. 
Bahri  Okyanus  424. 
Bahşiler   262. 
Bahri  Baba  35. 
Baki  613,  648,  649,   652,  653,  654, 

655,  765. 
Baki  Çelebi   127. 
Baklan  26. 

Balaban  Efendi    (Şuayrîzade)   141. 
Balat  87,    146,   147,    148,   149,   158, 

183,   821. 
Balık  Bey  44,  45,  46. 
Bahkh   19,  21,  23. 
Balık  Ova  240,  266. 
Balıklı  Ayazma  410. 
Bahsıra   131 
Bali  Paşa  288. 
Balpınarı   159,   165. 
Baltimos  (Batlamyos)  44. 
Balyambolu      162,   180,   181. 
Banaz  26,  37,   38. 
Banyas  59. 

Barkuk   (Sultan)   741,  772. 
Barcınlar  29. 
Barora  351. 
Bare  258. 
Basra    6,     155,    424,  426,   570,   594, 

671,  697,  702,  793,  795. 
Baş  Köy  303,  367. 
Batalise  453. 
Batlamyos  256. 
Battal  Öyük  358,  377. 
Batus  487. 
Bayanh  316. 
Baykara   (Hüseyin)   87. 
Bavayidi    Veli     15,     49,     107,   108, 

253,  295,  319,    320. 
Bayazid  Baba  98. 


Bayındır   162,   173/ 

Beç   117,   122. 

Beçin  210. 

Bedreddin  297. 

Bedr  630,  648,  669,  670,  711. 

Bedr  Huneyn    670,    725,  798,  799, 

801,  815. 
Beğşehri  304. 
Behlûle  807. 
Behlûliyve  387. 
Behice  243,  453. 
Behzad     137,     153,    335,    337,  471, 

492,  617,  758. 
Bakar  (Şeyh)  550,    551,    560,    562, 

563. 
Bekir  Bey   127. 

Bekir  Aga   173. 

Bekir  (Cellâd)   561. 

Bekir  Paşa  241,  242,   247. 

Bekke  726,  739,  772. 

Bekri  (Şeyh)   380,  381,  382,  383. 

Bekielûn  367,  285. 

Bektaş  Paşa  80. 

Bektute  485. 

Bektutîzade  485. 
BePam  829,  832. 
Belbis  530,  835. 
Belis  367. 
Belgrad  256,  469,  611. 

Belh  216,^274,  641,  683,  712. 

Benderi  Âb  807. 

Benderat  807. 

Benefşe  298. 

Beni  israil  367,  428,  433,  438,  441, 

456,  466,  482,  502,  521,  555. 
Beni  Şahin  819,  822. 
Beni  Atıyye  571,  820,  840. 
Beni  Cürhüm  755,  770,  771. 
Beni  Sa'd  629,  765. 
Beni  Seyf  836. 

Büveyf  836 


859 

Beni  Reşid  519,  591,  592,  602. 
Beni  Zühd  519,  521,  571,  582,  583, 

806. 
Ben 
Ben 
Ben 
Ben 
Ben 
Ben 
Ben 
Ben 
Ben 


Vahidat  521.  571,  583. 

Meval  589,  671,  806 

Leys  561. 

Can  671. 

Şehab  571. 

Said  571. 

Salim  571. 

Hilâl  577,  579,  673. 

Lehya  630. 
Benyas   546. 

Berberistan  515,  770,  771. 
Berekât  (Şerif)  717,  718,  721,  725, 

775,  783. 
Bergama  81,  82. 
Bergos  (Nehir)  428. 
Bergosu  Kebir   162. 
Bereda  546. 
Beride  546,  557. 
Berkle  60. 

Bermekî  (Cafer)    171. 
Bertiz  347. 
Beşinci  Çelebi  51. 
Beş  Boy   183. 
Beş  Cmar  76. 
Beşir  (Şeyh)   514. 

• 

Beşir  Ibni  Eyyub  519- 

Beşir  583. 

Betile  456. 

Betis  397. 

Bey  (Karye)   181. 

Beydavî  300. 

Bey  Köşkü  76. 

Beyrut  401,  420,  421,  422,  428,  429, 

460,  531,  533. 
Beyta  459. 
BeytüUâhm  462,  498,  499,  501,  557, 

826. 


860 

Bezciler   19. 

Bezzî   167. 

Biatiyye  586. 

Biga   14. 

Birâli  Habeşî  332,  564,  746. 

Bilecik    243,  354. 

Birki   162,   173,   174,   177,    179,  180, 

181. 
Biruh  428. 
Bisni  346. 
Biyanbol   180. 
Bi'ri  Kuzaa  658. 
Bi'ai  Ali    606,    665,  666,  676,  679, 

801,  840. 
Bi'ri  Cedid  601. 
Bi*ri  Sayf  383. 
Bi'rî  Cübeyrî  761. 
Bi*ri  Osfan  798. 
Bıçakçı  yaylası  307. 
Bıyıklı  Oğlu  93. 
Bodrum     143,     144,    211,  212,  213, 

234. 
Boğaz  Kesen  347. 
Boğa  Baba  210. 
Bolvadanlı  24. 
Bolur  326. 
Borgusan  832. 
Bor  69. 

Bosra  550,  568,   577,  651,  786. 
Bosra  Sagir  568,  569. 
Bostancı  başı   6. 
Böğrükcük   1 9. 
Börekçiler   19,  22. 
Boyacızade   1 50. 
Boyacı  Oğlu  354. 
Boyalı  36. 
Boyalı  Kadı  313. 
Bozağhk  299. 
Bozdağ  53,  54,  55,  58,  68,  174,  175, 

177,   179,   180. 


Bozdoğan   1 82,   1 96. 

Bozkır  320. 

Boz  Öyük  206,  227,  271. 

Bölme  Dede  311. 

Budin   17,  61. 

Budama   387 

Buhara    205,     216,     274,    641,  683, 

712,  834. 
Buka   497. 

Buhtunnasır  436,  438,  456,    520. 
Bukarat  542. 
Bulak  834. 
Buladın   19. 
Bulgar  (Nehir)  330. 
Bulgar  yaylası  329,  332. 
Bu  Sabuh  368. 
Buzaa  801. 
Büklü  Baba  303. 
Bürkei  Hayreti  666. 
Bürketül  Hac  838,  840. 


Cabi  Sultan  47. 
Cabir  Bin  Abdullah  643. 
Caferi  Sadık  (İmam)  649. 
Cafer  Ağa   194. 
Cafer  Ağa  (Dizdar)   288,  290. 
Cafer  Bğa  (Celeb)  284. 
Caferül  Mansur  338. 
Cafer  Baba  338. 
Cafer  Paşa   121. 
Cafer  paşa  24. 
Calinos  542. 
Calût  498. 
Canbaz  kalesi  41. 
Can  Bey  Giray  251. 
Can  bin  Can  498,  500. 
Canberdi  Gazali  399. 
Canpulad  Oğlu  361,  362,  263,  378, 
419,   525. 


861 


Cansitan  yoylası   181. 

Cariyei  Mariye  650,  651,  652. 

Cavh  47. 

Cebeli  Nur  334,  718,  762,   785. 

Cebeli  Ferah  703. 

Cebeli  Naka  724. 

Cebeli  Cezzel  761,  785. 

Cebeli  Nebi  761. 

Cebeli  Hira  762. 

Cebeli  Ömer  768,  776. 

Cebeli  Mehib  773. 

Cebeli  Emin  785. 

Cebeli  Ahmer   785. 

Cebeli  Ahşeb  785. 

Cebeli  Cibş  482. 

Cebeli  Mürselât  785. 

Cebeli  Lâ4â  785. 

Cebeli  Mushab  785. 

Cebeli  Safa  785. 

Cebeli  Aclûle  807. 

Cebeli  Akabe  824. 

Cebliye  392,  404. 

Cebelül  Libnan  406,  412,  413,  429, 
422,  449. 

Cebril  Emin  436,  437,  443,  460, 
472,  479,  481,  498,  500,  508, 
514,  517,  522,  552,  569,  593, 
608,  614,  630,  634,  686,  690, 
691,    706,    710,    730,    739. 

Cehennem  deresi  485. 

Celâleddinî  Rumî  128,  288,  315, 
378,  470,    541. 

Celâleddini  Ekber  638,  772. 

Celâli  31,  40,49,  141,  151,  197,281, 
287,  302,  360,  818. 

Cefin  456. 

Celeb  Ali  Aga   12. 

Celeb  Muslihüddin   654. 

Cem  (Sultan)  253. 

Cem  Baba  193. 


Cemaleddin   19. 

Cemaleddin  32.  ' 

Cemaleddin  (Şirvanî)   380,  381. 

Cemaleddin  (Şeyh)   428. 

Cemşid  137,  142,  145,  150,  173,  181, 

208. 
Cenanî  Bey   141. 
Cengiz  (Âli)   266. 
Cenin  402,  404,  437,  451,  452,  460, 

462. 
Cennet  Oğlu   (Celâli)   174,   191. 
Cennet  köyü  45. 
Cerhe  264. 
Cercişli  293,  294. 
Cesimaniyye  481. 
Ceviz  dağı   151. 
Ceyş  437. 

Ceyhun  333,  340,  341,  343,  345. 
Ceyrun   537,  547,  558. 
Cezayir  46,  62,  83,  84,  85,  89,  100, 

103,     108,     112,     114,     132,  211, 

213,     214,    221,    245,    250,   255, 

263,    594,    694,    808. 
Cezirei  Zenan   400. 
Cezle  598. 
Cezri   167. 
Cidde  678,  697,  698,  716,  717,  724, 

725,  741,  751,  774,  776,  794,  795, 

796,  803,  805. 
Cihan  (Nehir)  333,  334,  337,  342, 

347. 
Cim  Cime  (Kıral)  49,  352. 
Cimre  Beli  308. 
Cinan  (Şeyh)  790. 
Cineviz  83,  112,  114,  117,  146,222, 

265,  267,  275. 
Ciyeyye  422. 
Cıan  Oğlu  53. 

Cığala  paşa   1 19. 

Cudi  438,  529. 


862 


Cule  29. 

Cum  (Kabile)  360. 
Cumaâbâd  89,132,   148,   167. 
Cübeyl  415,  416,  417. 
Cübbü  Yusuf  523. 
Cüdeybiyye  (Hudeybiyye)  668. 
Cüdeyde  667,   800,  802. 
Cümcümeddin  (Şeyh)  350. 
Cüneydüttayyar  (Şeyh)    459. 


Çakırca    26. 

Çal  26. 

Çamhcalar  259. 

Çanakçı  342. 

Çapak  35. 

Çardakh  Çam    199. 

Çapan,   103,   104,    106,   107. 

Çatalbaş   paşa  33. 

Çatal  Adası  147. 

Çavdarlı  27. 

Çavuş  Oğlu  211. 

Çavuş  Bey  290. 

Çavuş  zade  96. 

Çay  29. 

Çaybaşı  73,   77,    80. 

Çayırbaşı  20. 

Çelebi  Efendi  173. 

Çelebi  Cüce  67. 

Çeltiklik  319. 

Çerakise     367,  388,    438,  461,  518, 

724,  817,  833. 

Çerçini  148. 

Çerkezistan  216,  218. 

Çeşme    (Hoşâbâd)     107,    108,    113, 

127,   131,   148. 

Çeşmi  Çerez  Baba  350. 

Çiçilye  263. 

Çiharşenbe  26. 
Çiharşenbe  âbâd   192. 


Çikişke   266. 

Çin    78,  216,    474,    542,    549,    553, 

641,   712. 
Çivi  Çay  397. 

Çıfud  36. 

Çıkah  8. 

Çıkrık  35. 
Çomaklı  56. 

Çomaklı  Baba   195. 

Çomaklı  Sultan  349. 

Çömez   127. 

Çömlekçi  146. 

Çukalar  261,  262. 

Çukurca   14,   15. 

Çukur  mahalle   19. 

D 

Dacca  224,  226. 

Dadı   293. 

Dadiyan  59,    141,  216,   218. 

Dağ  ardı  26. 

Dağistan  216,  267,   562,  712. 

Dahhak   (zalim)  142,    143,  345. 

Dahlek  776,  807,  815. 

Dalkavak   189,   190. 

Dalyan  Ovası   136. 

Daniyal  paşa  481. 

Daniyal  461,  576,  630. 

Danişmend  44,   141. 

Dara  Şah  243,  272,  400,  594. 

Darâhi  201,   226,  273. 

Darabey    224. 

Darende   271. 

Darı  Hamra    837,  840. 

Darı  Veda  604. 

Darım  443. 

Darüttabia  651,   787. 

Davaz   196,   197,   198,  200,  271. 

Davud  (Nebi)  46,  364,  465,  466, 
471,  475,  487,  488,  498,  514, 
516,     627,    630,    759,  763. 


863 


Davud  (Şeyh)  414. 

Davud  bin  Eltnelikül  Muazzam  562» 

Davud   Ağa  801. 
Davud  (Hakim)   148. 

Davuddiyye  528. 

Danimnona   125. 
Daynncak  354. 

Debiz  422. 

Debre   186. 

Delendi  307. 

Delice  (Nehir)    10. 

Delice  hisar  47. 

Deli  Fakih  349. 

Delmişin    307 
Deli  Hasan  60. 

Delvine  263. 

Demare  697. 

Demamir  522. 
Demati  299. 
Demirci   16,  48,  51. 
Demirci  Altı  99. 
Demirci   Bayram  375. 

Denizli  26,  54,    148,   190,    191,   192, 
193,    194. 

Derbend  8. 

Derebegi  Sultan  204. 

Derdimend  Baba  349. 

Dermenlik  260. 

Derviş  Ahmet  Ağa  3,  4. 

Derviş  Ağa  607. 

Derviş  Çelebi   166. 

Derviş    Ağa     (Bİrkili)     163,     175, 

176,   177. 

Derviş  Beşe  389. 

Derviş  Mehmed  Paşa  752. 

Devranı  Çelebi  35. 

Didiği  Baba   195. 

Dikbasan  313. 

Dikler   196. 

Dil  Herseği  7. 

Dilküşa  Hanım  72. 


Dil  iskelesi  J. 
Dilindi  Burnu  241 
Dimboz  10. 
Dimos  352. 
Dimyat  834,  836. 
Dindarh  334. 
Dip   (Sahrası)  344 
Dirbin  311. 
Dirin  56. 
Divâbâd  750. 
Diyarbekir  566. 
Diraç   565 
Doğantaşı   128. 
Dokuzpınar  76. 
Dolyan  186,  822. 
Domalıç   12,   14. 
Donduran  (Cebel)   182 
Döden  (Nehir)  289. 
Dölük  Baba  359. 
Duka  225. 

Duman  Baba  (Ahi)   193. 
Dunkale  694,  771,  807. 
Durak  Bey   (Gazi)   261. 
Durkut  64. 
Durkutlu  64 
Dübbel  Cezzel  597. 
Dümrük  200,  202. 
Düveydar  Beli  823,  824. 


Eba  Bekir  363,  474,  513,  529,  570, 
615,  626,  627,  637,  639,  642, 
647,  650,  671,  709,  711,  718, 
74ı,  760,  762,  768,  787,  788, 
789. 

Ebi  Talih    502,  628,  652,  685,  786. 

Ebubekir  Bğa  (Kasabzade)   80. 

Ebubekir  (Şeyh)  369,  381. 

Ebu  Sefİd  89. 

Ebu  Ali  Sinan   158. 


864 


Ebu  Ömer   167,  646. 

Ebu  Derda  391. 

Ebu  Bekir  (Şeyh)   391. 

Ebu  Süfyan  558,648,  760. 

Ebu  Leyli  559 

Ebu  Şa'rî  562. 

Ebu  Kohafe  633. 

Ebu  Abdullah  646. 

Ebu  Salma  651,  765. 

Ebu     Mansur     Devanıkı  737,  741, 

789,  790. 
Ebu  Leheb  675. 
Ebu  Hüreyre  739. 
Ebu  Enam  787. 
Ebu  Luluy  635. 

EbuCehl  635,669,670,675,711,760 
Ebu  Saidül   Hazerî  648. 
Ebülfetih  7,  18,  69,  77,87,89,  90,92, 

100,  258,  349. 
Ebünnida  528,  711. 
Ebülfazd  (Defterdar)   564. 
Ebül  Âs  bin  Rebi  650. 
EbüUİs  786. 
Ebüsselc  556. 

Ebül  Kasım  Abdül  vahid  513. 
Ebül  Kasım  İsa  529. 
Ebrehe  46,  805. 
Ebrim  515. 
Ece  73. 

Ece  Yakub  (Kara)   83. 
Edhem  (Çorbacı)  267. 
Edib  (Şeyh)  444. 
Edirne  58,   157. 
Efrayim  412,444. 
Eflâtun  542. 
Eğirdir  246,  278. 
Egre  810,  811,  840. 
Eğri  60,  80,  256. 
Eğrigöz  26. 
Ehli  Çelebi  251. 


Elbasan  393. 

Elbegli  347. 

Elbistan  332,  340,  346. 

Elbürz  329,  707. 

Elhime  392 

Elhan   (Şeyh)   562. 

Elena   112. 

Elhadır  53. 

Elmalı  Bay  278. 

Elmah  276,    277,     278,     279,     280, 

281,  285,  350. 
Elmeliküs  Salih  555. 
Elmelik  Mansur  555. 
Elmüttaki  biUâh  529. 
Emine  Hatun  611,    629,  652,    764. 

765,  787. 
Emet  Bey  (Hacı)  66. 
Emin  Ağa   146. 
Emin  Efendi  (Saçlı)  444. 
Emir  Şeyh  22. 
Emir  Oğlu  62. 
Emir  Kadı  87. 
Emir  Sultdn  391,  630. 
Emir  Efendi  299. 
Emir  Ahmed  312. 
Emir  Esad  391. 
Emir  Dede  359. 
Emir  Ali  266. 
Emir  Paşa  330. 
Emirî  (Sultan)    10,  53. 
Endirefil  69. 
Endülüs  548,  558,  623. 
Enfiyye  414. 
Enes  bin  Malik  769. 
Engürüş  9. 
Ensar  430. 

Erbain  (Cebel)    178,   179. 
Erbasan  (Ahi)    19. 
Erdek   14. 
Erdel  98,  657. 


865 


Erdem  Oğlu  320. 

Erdugrul  49» 

Erenler  Sultan  177. 

Ereğli  280, 

Ergiri  310. 

Erjenk  392,  617. 

Ermenak  304,  306,  318,  446. 

Erzen  619,  790. 

Erzurum  326. 

Esedüddin  Şirkûhî  529. 

Esedullah  Baba  52. 

Esed  ibni  Uzmil    858. 

Eskici  Dede  333. 

Esen  Çeşme  32. 

Eski  Hisar  207. 

Esma  Sultan  585. 

Esved   ibni  Mıkdad  345,  350,  352, 

388. 
Esvedi  Hatibi  (Şeyh)  366. 
Eşme  26. 
Eşrefzade   1 65. 

Eşref  Bars  Bay  741. 

Evliya  Çelebi    2,  3,    6,   18,  45,  88, 

104,    110,    121,    128,    424,     620, 

800,  842,  843. 
Evrenos  gazi  47. 
Eyyub  Sultan  70,  279. 

Eyyub  (Nebi)    444,  519,  574,  575, 

615,  616. 
Eyyub  bin  Süleyman  559. 
Eyyubiyan  365,  367,  590,  744. 
Eyyubzade  354. 
Ezine  26. 

Ezine  âbad   190,   192. 
Ezine  göl   1 1 . 
Ezlem  806,  812,  813,  814,  815,  817, 

840. 
Ezmirin  59. 

F 

Fağfur  216 

Fahİte  bintİ  Ebi  Talib  651. 


Fahleteyn  603. 

• 

Fahreddin  Irakî  563. 

Fahrî   153,  175,537,  596. 

Fahri  Razı   164. 

Fars  272. 

Fatımatüz   Zehra  619,620,627,629, 

634,  635,  636,  643,  767,  786. 
Fatıma  Ana  vadisi  840. 
Fatma  Hatun  306. 
Fatımiyyun  367,  431,  529,  724. 
Fazıl  Ahmed  paşa  (  Köprülüzade  ) 

2,  50,  112,  425. 
FazluUah  Ağa  96. 
Fazlı  paşa  166. 
Fazlı  Beşe   146. 
Fazlı  paşa  752. 
Fayik  paşa  95. 
Fayyum  448,  509. 
Fehmi   (Derviş)    103. 
Felevdi   1 6. 
Felendi  Sultan  209. 
Fenarî   (Molla)  314. 
Ferec   (Sultan)   741  821. 
Ferah  âbad  532. 
Ferhad  59,  424. 
Ferhad  Ağa  73. 
Feridun  810,  811. 
Ferişte  Oğlu  166,   172. 
Ferruh  oğlu  569. 
Fes  558,  694,  835. 
Fethi  Baba  195. 
Fevana  162. 
Fevri  Çelebi  564. 

Fidik  604,612. 

Filbatır  (Melik)   243,  453. 

Filiskos   498. 

Filistin  243,  245,  450,  463,  521. 

Fil  derisi  291. 

File  Oğlu  32. 

Finike  271,  275,  278. 


Evliya  Çelebi  9  —  55 


866 


Firakı  25,  27,  28,  81. 

Firdevs  Bey  284. 

Firiske  3Ü2. 

Firenk  63. 

Firengistan  226,  262,  389,  447,  520. 

Firuz  635. 

Fisagors  171. 

Fmdıcak  49. 

Fmdıka  60. 

Fmdıkavmiyye  453. 

Fırat  531,  724. 

Foça  88. 

Foncistan    515,  694,   712,  770,    807, 

835. 
Fransa  253,  406,  549. 
Fustat  515,  530. 


Galata  559. 

Ganem   (Şeyh)  459. 

Ganem  (Cebel)   706. 

Gargar  304. 

Gâve   142,  345. 

Gavrabe  452. 

Gavri  (Sultan)  353,  364,  404,  478, 
485,  488,  516,  530,  535,  563, 
616,   638,  772,  795,  824. 

Gazali  (Mehemmed)  357,  359. 

Gazlı  (Ahmed)  359. 

Gazali  paşa  563. 

Gazal  Murad  Baba  210. 

Gazan  811. 

Gazanfer  Ağa  42. 

Gazzazzade   1 64. 

Gazze  514,  561,  571,  822,  825. 

Geçit  87. 

Gedüs  26,  38,  40,  41,  42,  43,  45,  56, 
58,  59,  64,  69,  80,  84. 

Gekbeziye  7. 

Gelibolu  75,   147. 


Gemlik   128. 

Gereme  226,  271. 
Gerendir  327. 

Gerenler  277. 
Gergi  viran  26. 

Germiyan  oğlu   15,   16,   17,   19,  22, 
23,  25,  26,   30,  38,  44,    46,  284. 
Germiyan  36,  40,  83,  87,  454. 
Gevher  Han  38. 

Geylân  540,  832. 

Geyvan  Bey  355. 

Geyvan  Oğlu  549. 

Girid  2,  1 12,  224,  225,  242,  243,  260, 

261,  262,  326,  525,  559. 

Göccü  Baba   229. 

Gök  âbâd  206,  271. 

Gök  Bel  270. 

Gökcelü  329. 

Gök  çimen  20. 

Gök  Ova  226,  227,  228. 

Gök  öyük   26. 

Gök  öyük  âbâd   192. 

Göksu  307,  318. 

Gölhisar   196. 

Göllice   153. 

Gördös  55,  258. 

Gördük  hisar  62. 

Görlik  43. 
Görüş  291. 

Göynük  347. 

Gözcü  304. 

Gözlova  266. 

Gumeyza  409,  410. 

Guşenk  811. 

Gülbin  387,  391,  392,   404  531 

Gülfam  Hatun  74. 

Gülnar  319. 

Gülmez  264. 

Gülmez  Efendi  379. 

Gülruh  (Sultan)  61,  62. 
Gülşenî  (İbrahim)   380. 


867 


Gülsen   180. 

Gülüm  Deda   198^ 

Gümüş  316. 

Günler  300. 

Gürcistan   141. 

Güvercinlik  291,  347. 

Güzelhisar     82,   149,   150,   152,  153, 
155,   159,    162,   183. 

H 

Habeş  515,  596,  694,697,  701,776, 

795,  803,  804,  805,  806,  807,  815, 

834. 
Hadicei  Kübra  577,  650,  711,  249, 

765,  786. 
Hadice  Hanım  145. 
Haddad  bin  Cabirî  653. 
Haddad  (Şerif)  645. 
Hadimi  73. 
Haccac  (Zalim)  677,  741,  743,  765, 

788. 

Habil  406,  553. 

Habur  379. 

Hecegîzade  379. 

Hacer  749,  755,  756,  835. 

Hacibler  Sultan   35. 

Hacı  Ahmed  pınarı  281. 

Hacı  ibrahim  19. 

Hacı  Bayram  28,  380. 

Haeı  Baba  47,  50. 

Hacı  Ağa  50. 

Hacı  Hüseyin  93,  96. 

Hacı   Mehmed  95. 

Hacı  Ömer  96. 

Hacı  Turan   100. 

Hacı  İlyas  310. 

Hacı  Ahmed  Ağa  102. 

Hacı  Dede  202. 

Hacı  Sofu   165. 

Haci  Mir  165. 
Hacı  Oğlu  312. 


Hacı  Efendi   166. 

Hacı  Bektaş   179,   194,  273. 

Hacı  şeyh  Sultan   195. 

Hacı  Mustafa  204. 

Hacı  Baba  dağı  309,  310. 

Hacı  Beğler  312. 

Hacı   Alâüddİn  Oğlu  327. 

Hacı  Ağa  360. 

Hacı  Halil  363. 

Hacdı  334. 

Hafaza  635,  650,  769,  781. 

Hafız  Efendi  717. 

Hakim  bin  Haram  647. 

Haki  Baba  73,  80. 

Hâkem  binül  Âs  698 

Halân  459. 

Haleb  78,   102,   127,   168,  243,  334, 

344,  352,  356,  358,  360,  362,  366, 

367,  268,372,  375,375,377,378, 

379,  380,  331,  383,  384,  385,  386, 

387,  419,  424,  469,  505,  529,  533, 

549,   625,  782. 

Hale  502. 

Halebî  Çelebi  382. 

Hâletî  Efendi  3. 

Halid  bin  Velid  388,  529,  558,  565, 
577. 

Halil  339,  504,  510,  512,  513. 

Halil  paşa  (Kapudan)   119. 

Halil  Bey  306. 

Halil  (Şeyh)  561. 

Halil  Bey  348 

Halil  Beşe   100. 

Halil  Ağa  364. 
Halil  Ağa   127,   132. 

Halilürrahman   424,443,  489,    504 

511,  513,  519,  571,  582,  822. 
Halımı  Çelebi  564. 
Halim  bin  Ciran  760. 
Halime  629,  651,  765,  787, 
Halhul  504. 


868 


Halkalı  pınar  87. 

Hâmid  (Şeyh)   366. 

Ham  404. 

Hamamlı  12. 

Hamdi  Çelebi  (Akşemseddinzade) 

779. 

Hamıd  (İli)    17,  268,  283,284,290, 

291. 
Hamid  565. 
Hamime  562. 
Hamiş  (Şeyh)   366. 
Hamude  (Şerif)  679,  709,  808,  809. 
Hamza  (Hazreti)  628,651,  659,  660, 

661,  662,  761,  765,  789. 
Hamza  Efendi  73,  75. 
Hamza  Çelebi  172. 
Hamze  Beşe   154. 
Hamza  Ağa   173. 
Hamza  Bey   132. 
Hamza  261. 
Hamza  474. 

Hanım  Gülüm  (Sultan)  175. 
Hanı  yetiman  383. 
Hanholoz  255. 
Hannan   747. 
Hannade  453. 
Hankıyulkura  810,  840. 
Hanif  (Sultan)  63. 
Hantiman  367,  368. 
Haran  840. 
Hare  429. 
Hariköz   125. 
Harisun  397. 
Harkova  776,  807. 
Harmuş    paşa     518,  566,   576,  680, 

717. 
Harunürreşid  620,    625,  742. 
Harisüttartus  402. 
Harpuşdil  360. 
Haruniyye  347. 


Has  (Ayni)  433. 

Hasan  Efendi  49. 

Hasan  (Elbac)   50. 

Hasan  Efendi  (IslâmboUu)  61,  62. 

Hasan  (Hac)  73. 

Hasan  Ağa  90. 

Hasan  Beşe  91,  133. 

Hasan  Hoca  95. 

Hasan  Ağa  (Serdar)    132. 

Hasan  Ağa   150. 

Hasan  Ağa  (Mumcu)    150. 

Hasan  Çavuş   166. 

Hasan  Ağa  (Fiçne)    177. 

Hasan  Ağa  225. 

Hasan  Bey  361,  362. 

Hasan  Beğzade  (Ahmed)  564. 

Hasan  paşa  591. 

Hasan  Dede  564. 

Hasan  716. 

Hasan  Kethüda  (Koca  baykuşzade) 

717. 
Hasan  paşa  (Kapudan)   752. 
Hasannül  Şevli  789. 
Hasanürraî  561. 
Haseki  Sultan  804- 
Hasanıkeyf  590. 
Hassan  79,   180. 
Haşim  bin  Abdülmelik  561. 
Haşim  628,  635. 
Hattab  bin  Abdülâziz   634. 
Hatemi  Taî  7,   17,   570,  577,  678. 
Hatib  Oğlu   128. 
Hatim  719,  743. 

Havran    410,    551,    552,    553,    568, 
569,  570. 
Havustol   347. 

Havva  507,  694,  695,  739,  764,  795. 
Hayat   (Ayni)   433. 
Hayber  601,  648,  661. 
Hayberistan  600,  603,  604,  659. 


869 


Hayfa  244» 

Hayder  (Şeyh)  383. 

Hayder  588,  589. 

Hayder  265. 

Hayderî  (Şeyh)  444. 

Hayli  Çelebi  7. 

Hayre  Bey  393,  399,  404,  419,  563, 

Hayreddin  Hızır  655 

Hayhun  487. 

Hayreddin  Sultan  210. 

Hayyüsselç  556. 

Hazarateyn  808. 

Hediyye  Eşmesi  603. 

Helâne  495. 
Hemsedek  832. 

Henk  baba  359. 
Hereke  224,  225,  234,   257. 
Herkil  392,  461,  529,  559. 
Hermen  347. 
Hersek  56. 

Hesyan  ibni  Yamen  432,  443. 

Hetta  (Şeyh)   391. 
Heykelzade  718. 

Heyhat  519,  832. 

Heyik  brba  354. 

Heybeli  260. 

Hezardinar   17,  25,  28. 

Hicaz    71,  593,  594,  645,  701,  707, 

710,  714,  724,  736,  776,  809. 

HiUe  566,  594. 

Hind    59,    186,  216,  274,  496,  552, 

596,    627,    682,    712,    723,    780, 

793,  795,  804,  834. 

Hindistan  4,  272,359  535,750,751, 
780,  805. 

Hindiyye  807. 

Hişam  558,  562. 
Hizaran  Hatun  765. 

HıfzıddinuUah  529. 

Hızır  35,  413,  429,  468,  557,  653. 
Hızır  Şah   172. 


Hızırhk   17,   19,  23,  28,  31,  3^. 

Hızırlık  Sultan   194. 

Hızır  îlyas   122,  455,   502. 

Hızır  Baba   116. 

Hızır  Ağa  412,  414. 

Hızır  Bey  410. 

Hızır  Paşa  (Koca)   374,  381. 

Hoca  Ömer   193. 

Hoca  Ali   103. 

Hoca  Bekir  565. 

Hoca  Hayreddin   103. 

Honaz  25,  38,   191. 

Horasan  9,  35,   179,  273,   274,  646, 

712,  776. 
Horos  81. 
Hoşâbâd   107. 
Hoten  216,  614,  712,  722. 
Hüdavendiğâr  8,    20,    66,    82,    84, 

208,  267,  285. 
Hünkâr  bahçesi  73. 
Hürmüz  216. 
Hüsam  Dede   117. 
Hüsam  Reis  204. 
Hüsam  Sultan  299. 
Hüsam  Efendi  791. 
Hüseyin  Paş  (Lala)  9. 
Hüseiyn  paşa   (Deli)  9. 
Hüseyin  Paşa  22,  23. 
Hüseyin  Ağa    (Hasan    Çavuşzade) 

38. 
Hüseyin  pınarı  54. 
Hüyin  Efendi  62. 


Hüsey 
Hüsey 
Hüsey 
Hüsey 
Hüsey 
Hüsey 
Hüsey 
Hüsey 


n  Bazkara  54,   171,  713. 

n  Ağa  (Gümrük  emini)  95. 

n  Ağa  (Küçük)  90. 

n  Ağa  (Çavuşzade)    164. 

n  285. 

n  Ağa  365. 

n  Ağa  225. 

nzade  310,  360. 


870 

Hüseyin   Paşa    (Küçük)    338,   565, 

366,  570,    573,     593,     605,     607, 

636,    664,     676,    679,    716,  717, 
772,  797. 
Hüseyinül  Maliki  791» 

Hüsnâbâd  402,  403,  404. 

Huden  ilmi  Beram  832. 

Humaryan  (Cebel)  302. 

Humus  243. 

Heneyn  656,  725,  840. 

Hura  809,  840. 

Huriyan  571. 

Hurme  Hatun  366. 

Hurrem  Efendi    563. 

Hud  (Nebi)   596,   598,     601,     630, 

810,  820. 

î 

İbni  Abbas   491,     506,     529,     692, 

703,  740. 
İbni  İşhak  479,  769,  784. 
İbni  Melik  74,   166,   172. 
İbni  Yamen  509. 
İblis  Çakılı  308. 
İbrahim    (Nebi)  7,    372,  416, 

460,  462,    504,     506,     508, 

514,  629,    630, 

699,  700,    705, 

751,    755,  757, 

765,  770,  834. 
ibrahim    652. 
İbrahim  (Sultan)     254,    305, 

741,   758. 
İbrahimî  (Gülşenî)   104,  380. 
İbrahim    Edhem     380,     387,     391, 

394. 
İbrahim  Efendi   165,  172,   179  397. 
İbrahim  Çelebi  73,  74. 
ibrahim  Şah  (Karaman  Oğlu  302, 

313,  314,  316.  * 

•  

ibrahim     Paşa  7. 


687,  688, 
706,     739, 
758,   760, 


436, 
511, 
689, 
740, 
761, 


394, 


ibrahim  Efendi  321. 
ibrahim  (Elhac)  95. 
İbrahim  Halife  330. 
ibrahim  Efendi   173. 

• 

ibrahim  Bey  (Ramazan  Oğlu)  331. 

İbrahim  (Şeyh)  381. 

İbrahim  Bey   (Gazi)    100,   101. 

İhbraim  Desavkî  773. 

İbrahim  Çelebi  213. 

ibrahim  (Hamevî)   562. 

İbrahim  Çelebi  578. 

ibrahim  Medenî  655. 

İbrahim  Ağa  797. 

İbrahim  Paşa  (Kethüda)  717,  725^ 

797,  806,  835,  838. 

ibrahim  Paşa  (Mostarî )   744. 

İbrahim  Paşa  (Maktul)     108,  247, 

822. 
İç  İl  299. 
içme   7. 

İdris   (Nebi)   447,  770. 

İhlâs  Dede   381. 

İliki  224,  225,  234,  257. 

İli  Sıra  308. 

İdlib   102,  367,  368,  385. 

İlya  466. 

Ilyas  Paşa  81 

İmam  Hasan  620,  648,  649,  767. 

İmam  Hüseyin  414,  558,  620,  648^ 

649,  767. 
imam  Maliki  753. 
İmamı  Âzam  366,  395,  481. 

• 

imam  Cafer  513. 
İmam  Şafiî  753,  853. 

• 

Imamzade  379. 

•  

imanım  Baba  151. 
imroz  266. 

İnal  (Suhan)   236* 

• 

ince  Kına  505. 

İncirli  224,  225,  234,  257,  283 

İncir  ırmağı  445. 


871 


înay  26. 

İneâbâd   148,   149. 

ine  adası  258. 

Inkerman  266. 

İrak  272,  394,  400,  512,    564,    624, 

701,    702,  712,782,  788. 

İran  243. 
ipsala  265. 

İsa  112,  122,  286,  400,  402,  454, 
458,  561,  462,  468,  479,  481, 
483,  487,  489,  492,  494,  498, 
499,  500,  502,  539,  556,  557, 
563,  826,  832. 

İs  ibni  İshak  458,  514. 

İsa  (Sultan)  138,  150,  162,  172, 
175.  409. 

İsa  (Melikülmuazzam)   562. 

İsfakye  255. 

İshak  (Nebi)  433,  438,  443,  444, 
450,  505,  507,  514,  706,  739. 

İshak  Paşa  (Hacı)  417,   429. 

İshak  Paşa  21,   174. 

İshak  Fakih  23,  28,   119,  278. 

ishak  (Germiyan  Oğlu)   38. 

İshak   Çelebi  595. 

İslâmbol  6,  33,  70,  77,  81,  93,  94, 
112,  246,  266,  279,  283,  415, 
494,  524,  537,  559  623,  813. 

İskender  53,  55,  65,  88,  90,  112, 
243,  400,  430,  431,  474,  489, 
491,  596,  603,  628. 

iskender iyy e  58. 

• 

iskenderun  368. 
İskeri  260. 

iskele  yaylağı  301. 

İsmail  444,  510,  628,  705,  706,  755, 

765,   770,   771,   784,  835. 

İsmail  Ağa  251,  254. 

ismail  Paşa  93. 

İsmaili  Celvetî  773. 

İsneyn  342,  343. 


İspanya   112,  263,     326,     392,    399, 

404,  425,  624. 
İsparta  283. 

Isperlonge  262. 

İstanbul  (Eski)  261. 

Istanbulye  261. 

İstanköy    147,  200,    211,    214,    215, 

216,    219,    221,    222,      223,    224, 

234. 
İstanoz    278,  281,  283. 
İstendil  258. 
İstefani  (San)    122. 
İsveti  Nikola   122,   123. 
isyan  (Nehir)  410. 
İşkâdos  259. 
Işkepelos  259. 
ivaz  Hoca  6. 
İvaz   (Şeyh)   363. 
İvaz  Efendi   100,   101. 
İzam   (Şeyh)  366. 
İzmir  35,  87,  88,    92,  98,   100,  İ06, 

132,   148,   150. 
iznik  8. 

İzzeddin   (Ahi)    19. 
Izzeddinül  Musulî  414. 
Izzeddinül  Haşim  462. 


Ikrime  558,  760. 

Isbat  214. 

Istablı  Anter   812,  840. 


Jerjib  (Ayni)  431 
Jelmi  451. 

K 

Ka'a  840. 

Kâ*b    ibni     Ömerül    Ensarî     649, 

669. 
Kabil  406,  555. 


872 


Kabli  kaya   10. 

Kaffah  331,  596,  770,   77 K 

Kâfiryat  307,  308,  309,  310. 

Kadızade   1 64. 

Kadırga  burunu  230,  234,  237,  241. 

Kadı  Şeyh   19,  53. 

Kadıköy  6. 

Kadı  300. 

Kâfiristan    549,  595,  622,  629. 

Kaçı  bağı  171. 

Kadı  kölü  344. 

Kadın  Ana  33,  36. 

Kademus  404. 

Kâhta  341. 

Kakon  822. 

KaPai  Bâlâ   150. 

KaPai  Bahir  90. 

KaPai  Nahl  825,  827. 

Kalavun  404,  407,  409,  4 1 5,  4 1 6, 425. 

Kalender  Oğlu   184. 

Kaliat  404. 

Kalkanh  43,  288,  279. 

Kalmiyye  214,  224,  234. 

Kalmık  833. 

Kalunî   167. 

Kalyon  limanı  239,  240. 

Kamber  647. 

Kameti  120. 

Kancık   19. 

Kanariye  452. 

Kandiye  2,  7,  20,  98,  112,  261,  401, 

403,  428. 
Kandehar  834,893. 
Kani  79. 
Kânkırı  17. 
Kapan  20. 
Kaplan  Ağa  (Mataracızade)    391. 

Kaplan  Mustafa  paşa  98,   106» 

Kapudağ   12, 

Kara  Mürsel  8,  83. 


Kara  Hasan  Bey   164. 

Kara  Hayreddin  165. 

Karahisar    (Sahib)    16,   17,  27,  34, 

35,   157. 
Kara  Kadı  96,163, 166,170,171,  173. 
Kara  bağlarl47,21 1,214,200,203,271. 
Kara  yazıcı  20,    25,    60,    151,    184, 

191,  282,  343. 
Kra  Mustafa  21. 
Kara  hisar  (Afyon)  26,  29,  30,  33, 

50,  84,  190, 
Kara  Haydar  Oğlu  34. 
Kara  Foça  40,  42,  83. 
Kara  Ova  211,  27U 
Kara  İsa  Oğlu  328. 
Kara  kaldırım   284. 
Kara  Dayı  288. 
Kara  Koca  83,  68. 
Kara  hisar  289,  291. 
Kara  Oğlan   193. 
Kara  gürgez     32,  34,  245,  325,  328, 

332,  454. 
Karahisarî    (Ahmed    Çelebi)    94, 

160,    229,  313,    335,    370,    388, 

526,  616,  727,  731,  744. 
Kara  Öyük  Baba   195. 
Kara  Göl   129. 
Kara  Dağlar   132. 
Kara  Köy  68,  73,  75,  76. 
Kara  Mü'min  Sultan  306. 
Kara  Sakız  kapanı  307. 
Kara  pmarbaşı  308. 
Karabaş  Efendi  310. 
Kara  Hasan  Reis  796. 
Kara  Derbend  43. 
Karabaş  313,  314. 
Kara  İli  64. 
Kara  taşlık   324. 
Kara  Kışla  334. 
Kara  Kunuh  531 


Kara  ta§  319,  324. 

Kara  Çay  343,  345. 

Kara  Sinan  Efendi  62. 

Kara  Melek  360. 

Kara  burun  83,  89,   103,   104,   105, 

106,   148. 
Kara  Bekir  Ağa  364. 
Karadere  400. 
Karadeniz   114,  260,  267,  350,  777, 

833. 
Karaca  Ahmed   15,  35,   198. 
Karaca  Ahmed  Efendi  485. 
Kargöz  paşa  21,   23. 
Karaca  (Şeyh)  366. 
Karalar  563. 
Karaman     17,  301,  303,    307,    309, 

311,  345,  774. 
Karaman    Oğulları    301,  303,  304, 

305,    306,    310,    314,    316,    317, 

321. 
Karan  830, 
Karesi   17. 
Karh  Baba  350. 
Karn  Amran  515. 
Karun  446. 
Karpuzlu  293. 
Kars  346. 
Kartal  Koca  6. 
Kasım  Baba   1 1. 
Kasım  paşa  85,   132,   133. 
Kasım  Dede  (Kara)  332. 
Kasım  Ağa  416 
Kasım  Ağa  549. 
Kasım  (Şeyh)  42,  81. 
Kasım  329. 
Kasım  629. 
Kasım  652,  786. 
Kasımiyye  430. 

Kasta  546. 

Kastamoni   17,   180,  564. 


873 

Kartal  813. 

Kastel  6. 

Kastamoniye   5,  77,  549,   559,   564. 

Kaş  259,  271,  278,  279. 

Kaşav   122,   549. 

Kâşif  (Şeyh)   381. 

Kâşiye  86. 

Katife  562. 

Katran  581,  582. 

Kavak  Baba  159. 

Kayacık  57,  58,  84. 

Kaya  Sultan   182,   794. 

Kayıtbay    501,   616,  617,    638,  640, 

682,  730,741,  772. 
Kayseri   194. 
Kaysun    (  Cebeli  )     546,  547,  550, 

555  615. 
Kazancı  206. 
Kebir  (Nehri)   391. 
Keçeli  343. 
Keçi  259. 

Kelbiil  Akaba  416. 
Kefafî  806,  813. 
Kefalonya  262. 
Kefaloz  214,  224. 
Kefe  66,   266,  283. 
Kefrinay  366. 
Kehennuş   (Şeyh)   513. 
Kemal  Çelebi  (Çömlekcizade)  367. 
Kemaleddin  (Seyyid)  202,   203. 
Kemal  paşazade  723,  776. 
Kemal  ümmî  Baba  80. 
Kemer  211. 

Kennas  (Şeyh)  262,  789. 
Ken'an  İli  432,  445,  525. 
Ken'an  (Cebel)  444. 
Kenger  26. 
Kepez  dede    198. 
Kepş  (Cebel)  706,  711. 

Kerek  462,  557,  557,  577,  581. 


«74 


Keresteci  Baba  313,  315. 

Kerhî  (Şeyh)  38U 

Kerpe  234,  264. 

Kerş  256,  268. 

Kerşeri  205.       \ 

Kestane   168. 
Kestel   10. 

Keşiş  dağı   10,   12. 

Ketibe  569,  570. 

Kevakibîzade  378,  383. 

Keyhusrev    21,  62,   192,  288,  290. 

Keykâvüs   192. 

Keykubad  30,   162,   198. 

Kif  807. 
Kilâb  628. 

Kilis   162,  344,  360,  362,  366,   367, 

368,  419. 

Kiliseli  226. 

Kirman  646. 

Kirmasti  53. 
Kisve  (Karye)   567. 

Kisve  (Nehir)  567. 

Kıbrıs   112,  261,299,  300,301,303, 

319,  321,  323,  406,  559. 
Kıdafe    55,  59,  65,  69,    81,  88,  90, 

91,  92,    100,   146. 

Kıhc  Dede  9. 

Kıhc  Ali  paşa    100,    120,  262,  264. 
Kınık  334,  342,  343. 

Kırbaç  Baba  359. 

Kırambosa  296. 
Kıramık  29. 

Kırbeşi  (Nehir)  392. 

Kırım     66,  71,  240,  266,  283,  324, 

405,  683. 

Kırmanka  770. 

Kırk  geçit  7. 

Kırk  pınar   196,  375. 

Kırklar  30. 

Kırşehri   199. 
Kızeyye  429. 


Kızılca  351. 
Kızılca  Musa   162. 

Kıyık  268. 

Kızılca  Börklü   196. 

Kızılca   103. 

Kızıltaş  267. 
Kızıl  Kaya  278. 

Kızıl  hisar   133,   179. 

Kılikos  254. 

Kızıl  Elma  122. 

Kızıllı  406. 

Koca  imam  Efendi  12. 

Koca  56. 
Koca  İli  778. 

Koç  Davud  301. 

Kolanoz  254. 

Kolondur  804,  806,  830,  832 

Komar  38. 
Koduk  562. 

Kondivizan  başı  26. 

Konya    31,  35,  54,   155,    203,    283,. 

311,  470,  559,  772,  827. 

Korfoş  263. 
Komardes   35. 

Koritöz  55. 

Korsika  263. 

Kostantin  490,  494. 

Koti   16. 

Kotis  oğlu  427. 

Koyun  Baba  288. 

Koyuncak   1 88. 

Koyunhca  260. 

Kozlar  altı  40. 

Kökçükler  kayası  35. 

Könye  273,  277,  281. 

Kör  Ali  paşa  317. 

Köserelik  261,  303,  304,  316. 

Köşk   162,   181,    182,    184,    196. 

Köşkenoz  254. 

Kökeros  271. 

Kubeys  (  Cebeli  )     691,    739,    743, 


87S 


761,  762,  763,  764,   773,  785. 
Kuburu  Şüheda  801. 
Kudurdu  302,  318. 
Kudeyde  798. 
Kudüs  61,   102,  243,  352,  392,  405, 

412,  424,  428,  439,  442,  443,  449, 
456,  460,  461,  462,  463,  465,  469, 
456,  460,  461,  462,  463,  465,  469, 
470,  472,  481,  485,  488,  489,  490, 
494,  495,  497,  498,  503,  504,  513, 
516,  517,  518,  520,  521,  523,  526, 
531,  533,  570,  571,  577,  58h  582, 
584,  608,  611,  623,  624,  635,  651, 
653,  682,  706,  726,  806,  817,  822, 
825,  834,  836. 

Küfe  594,  744. 

Kûhu  Köşk  341. 

Kula  26,  51,  52,  53. 

Kulacık  Baba  306. 

Kul  oğlu  538. 

Kutnanlı   101. 

Kumul  (Nehir)  428. 

Kuneytara  425,  527. 

Kuneyka  526,  575,  630. 

Kurayi  Atik   604. 

Kurd  kulağı  334. 

Kurd  paşa  411. 

Kureyş  392,  628,  690,  736,  740, 
741,  785. 

Kurka  453. 

Kurşunlu   1 2. 

Kurt  Bay  404. 

Kureyza  630. 
Kuris  392. 
Kurud  318. 

Kuru  Kavak  586. 
Kuru  Hisar  228. 

Kusay  740,  741,  788. 

Kutbu  Mekkî  791. 

Kuşadası  87,  129,  135,  144,  146,  149. 

Kuzu  Ali  Ağa  750. 


Küçük  Dede  28. 
Külek  329. 

Küpler  837. 

Kürdistan  461,  590. 

Kütahya  14,  15,  16,  17,  18,  20,  25, 
26,  27,  28,  29,  35,  36,  37,  38,  40, 
42,  44,  45,  49,  51,  56,  64,  66,  68, 
81,  83,  167,  192. 


Lala  mahallesi   19. 

Lala  paşa  63,  73. 

Lâ^î  79. 

Lalı  79. 

Lâmuran  303. 

Lâmur  Beli  303. 

Lârende  316. 

Lâtikıye      386,  388,  389,   391,  293, 

404. 
Lâzumzade  26. 
Leccî  Çelebi   34. 
Lecin  462. 
Leccuna  519. 
Lefke  554. 
Lefkode  262. 
Lehican   127. 
Lehsa    6,  424,    426,  570,  594,  655, 

697,  712,  721,  774,  793,  795. 
Lena  Beli  324. 
Lepseki  80. 
Lesbos  264. 
Leylî  (Şeyh)  366. 
Leylûb  366. 
Lika  Hatun  509. 
Limon  (Ayni)   520. 
Lindos  254,  255. 
Livana  387. 
Lokman  412. 

Lût  514,516,  517,  519 
Luyiya  449. 


876 


M 

Maaadi   Kerb  789. 

Maan  404,  414,   584,  585,  605. 

Maan  Oğlu  402,  405,  416,  417,  420, 

422,  424,  431,  432,  446,   562- 

Maan  (cebeli)  425. 

Maarra  367,  368,  53K 

Maari  Sitti  360. 

Maçin  216,  641,  712. 

Maden  162. 

Madran  Baba  159. 
Mağara  453. 

Mağnisa  23,  41,  67,  68,  69,  70,  71, 
76,  77,  78,  79,  80,  81,  82,  94, 
100,    147,    153,     162,    163,     165, 

178,  279. 

Mağrib  112,  558,  623,  628,  712,  723, 
797,  807,   808. 

Mağribî  (Şeyh)  447. 

Mahan  49,   183. 
Mahkulaç  327. 

Mahmud  Ağa  (Baltacı)   62. 

Mahmud  Ağa  (Bende)   62. 

Mahmud  Çelebi  267. 

Mahmud  Dede  (Baltası  gedik)  281. 

Mahmud   (Sultan)  288. 

Mahmud  paşa    ( Suhte )   321,    230, 

331,  337. 
Mahmud  Reis   (Kara)   256,  257. 
Mahmud  Bey   409. 
Mahmud  Ağa  (Topkapulu)   576. 
Mahmud  Ağa  717. 
Mahmud  (Şayh)   794. 
Mahmud  paşa   726. 
Mahmud  Efendi  (Şeyhülislâm  79, 

80. 
Mahmud  Efendi  790. 

Makabir  588. 

Makdine  260. 
Makdonye  495. 

Maksud  paşa  486. 


Malatya  54,  203,  253,  283,  346,  789, 

827. 
Malta  97,   103<  211,  214,    221,  222, 

225,  226,  232,  243,  244,  245,  254, 

263,  266,  453,  454,  469,  557. 
Malik  Üştür  349. 
Mamadı  Sultanzade  311. 
Mamuriyye  299,  300,  302,  319. 
Mandaliyat   148,  271. 
Mani   153,   174,  246    335,  471,492, 

527,  617. 
Mansur  (Şeyh)   544. 
Manavgat  289,  291,  292,  293,   298 
Manav  Ali  (  Bİn  Bali)  350. 
Mansur  (Şeyh)   364. 
Mansuru  Mağribî  (Şeyh)  447. 
Mansur  (Melik)  263,  264. 
Manye  595. 
Marabit  455. 
Mardin   127,   191,  403 
Mareke  422. 
Harkab  398,  682. 
Marmara  63,  66. 

Marmaris  205,  206,   227,    228,  229, 
230,   233,   234,  272. 
Mastabai  ibrahim  Ağa  837. 
Mastabani  Gazal  666. 
Mataracı  397. 
Mavec  366. 
Mavüce  dağları   298. 
Mazın  271. 
Mazendıran  52. 
Mead  ibni  Cebel    561. 

Medinei  Münevvere  2,  359,  392,460, 
469,  512,  549,  555,  560,  570,575, 
593,  594,  594,  596,  598,  604,  605, 
606,  607,  608,  609,  610,  611,  612, 
613,  614,  615,  621,  622,  623,  624, 
625,  640,  641,  642,  643,  644  645, 
648,  649,  650,  651,  652,  653.  654, 


877 


655,  656,  659,  660,  661,  662,  663, 
668,  674,  676,  697,  717,  724,  725, 
726,  743,  744,  752,  760,  762,  765, 
767,  780,  787,  789,  790,  794,  797, 
800,  801,  802,  803,  804,  805,  812, 
816,  822,  840, 

Medinetül  Arab  449. 

Medik   (Nehri)   392. 

Medyen  447,  448,  820,  826,  829. 

Mefrak  580. 

Mehdi  Abbasî  737,  941. 

behdül  Hanefî  802. 

Mehemmedi  Ekber  647. 

Mehemmed   (Ayşî)    172. 

Mehemtnedül  Bakar  (Itnam)  649. 

Mehemmedi  Arabî(Şeyh)  363,  523. 

Mehemmedül  Vatar  (Şeyh)  360. 

Mehemmedi    Sımmatî  (Şeyh)  363. 

Mehemmıed  Ibni    Ishak   448. 

Mehemmedi  Rıttalî   (Şeyh)  363. 

Mehemmedül  Rufaî  452. 

Mehemedül  Bedevî    (Şeyh)  413. 

Mehemımedi  Ekrad  835. 

Mehemmedül  Acemî  413. 

Mehemımedül  İlmi  (Şeyh)  483. 

Mehemmed  Sadreddin   (Şeyh)  553. 

Mehemmed  İbni  Arraf  655. 

Mehemmed  Hindii   Lâhorî  772. 

Mehemımıed  Reşidi  563. 

Mehemed  III  60,  80,   179,  640. 

Mehmed  IV  2,3,78,114,123,124,144, 
192,  339,  340.  386,400,  401  416 
425,  426,  432,  490,  500,  525,  567, 
587,  600,  611,  725,  741,  752  754. 

Mehmed  (Sultan)    597. 

Mehmed  paşa  (Sokollu)  56,  640, 
645,  658,  772,   774,  778,  843. 

Mehmed  Efendi  (Şeyhülislâm)  79, 
80. 

Mehmed  Efendi  (Gedüslü)  41,  90. 


Mehmed  Bey  164. 

Mehmed  Ağa   166. 

Mehmed  Efendi  (Münşi)  655. 

Mehmed  Baba  63. 

Mehmed  Efendi  (Yazıcızade)   75. 

Mehmed  paşa   (Teftişci)   643. 

Mehmed  paşa  (Köprülü)  89,  98,  99, 

339,   385,  401,   531. 
Mehmed  Efndi  100. 
Mehmed    paşa  (Öküz)    118,    121, 

378,  834. 
Mehmed  Ağa  (Bedestenli)    173. 
Mehmed    Şah  ( Aydm  Oğlu)  174, 

175. 
Mehmed  Efendi  (Birkili)   175,177. 
Mehmed  (Şehy)   363. 
Mehmed  paşa   (Tabanı  yassı)  379* 
Mehmed  Ağa  (Kör)  404, 
Mehmed  Gazi  (Şeyh)   385. 
Mehmed   Çelebi    (Emir)   407. 
Mehmed  paşa  (Arnavud)  410. 
Mehmed  Çavuş  414. 
Mehmed  paşa   (Kara)   414,   565. 
Mehmed  paşa   (  Çavuş  zade  )   490^ 

497. 
Mehmed   Efendi  (Muidzade)  485. 
Mehmed  paşa  (Defterdarzade)  554, 

752. 
Mehme  paşa   (Sofu)   563,  752. 
Mehmed  Bey   (Baklacı)   678,  717, 

796 
Mehmed  Efendi  (Bursevî)   717. 
Mehmed  Zıllî   (Derviş)  742. 
Mehmed   Şayh  bin  Hızır  790. 
Mehmed  Çelebi  146. 
Mehmed  bin  Alâüddin  791. 
Mehmed  Ağa  (Bostancı)   57. 
Mehmedâbâd  644. 

Mekkei  Mükerreme  2,  4,  6,  61,142, 
359,  442,  447,  450,  456,  460,  461, 


878 


465,  469,  472,  518,  549,  563,570, 
572,  573,  577,  578,  593,  594,  596, 
605,  608,  611,  612,  614,  622,  624, 
625,  626,  629,  630,  646,  652,  653, 
656,  657,  663,  668,  672,  675,  676, 
677,  678,  679,  681,  682,  684,  685, 
686,  687,  691,  692,  694,  697,  698, 
701,  707,  708,  714,  716,  718,  720, 
721,  722,  723,  724,  725,  726,  736, 
737,  739,  740,  741,  747,  743,  745, 
746,  749,  751,  760,  761,  762,  764, 
765,  767,  770,  771,  772,  773,  774, 
775,  776,  777,  778,  779,  780,  781, 
782,  783,  784,  785,  786,  787,  789, 
790,  791,  792,  794,  795,  796,  797, 
801,  802,  803,  804,  805,  806,  812, 
813,  814,  816,  817,  822,  823,  830, 
834,  835,  840. 

Mekri  267,  268,  271. 

Mekril  393. 

Melek  Ahmed  paşa  173,  194,  546, 
561,  578,  666,   752,  794. 

Melek  Efendi  360. 

Melek  Bey   141. 

Melik  Eşref  Bars  Bay  737. 

Meleküc  Cevad  555. 

Melik  Recil  835. 

Melemen  40,  82,  83,  86,  88,  99. 

Memi  Dede  (Arnavud)  103,  117, 
127,   192,  482. 

Memlâha  iskelesi  399. 

Memo  (Şeyh)  381. 

Me'mun  245,  325,  329,  331,  337, 
453,  742,  744. 

Mendires  146,  147,  198,  173,  181, 
183,  138,188,   191,195,   196,  198. 

Menucehir  81 1. 

Mencik  541,  563,  564, 

Menkûb  266,  403. 

Menteşe     17,     151,    153,    158,    180, 


196,  201,  206,  207,  215,  224,  225, 

226,  227,  230,  234,  253,  257,  268, 

270,  271,  273,  279. 

Menteşe  Bay   197,  212,  454. 

Menteşe  Oğlu  200,  201,  205,  214, 
267,  271. 

Meralli  Oğlu  375. 

Meranküş  623,  694,  835. 

Meram  54,   111,  171,  203,279,  283, 

827. 

Meraş  332,  340,  341,  343,  344,  345, 
346,  347,  349,  350,  351,  352,  353, 
3/5,527. 

Mercan  343. 

Mercan  Ağa  310. 

Merci  Dabık  364,  461. 

Merdümek  Sultan  35. 

Merkez  Efendi  172. 

Merkir  Beli  283. 

Merrih  625. 
Mersin  383. 

Mersin  oğlu  327. 
Mersinli  Alanı  75. 

Mervan  558,  647,  744,  788. 

Merve   170,  677,  684,688,690,691, 

708,  718,  719,  727,  733,  784,  790, 
797. 
Meryem   122,    412,    453,  464,    479, 

481,  488,  489,  496,  498,  502,  517, 

712,  826. 
Merzifon   153,   180,  521. 
Mesani  837,  840. 
Meşhere  443. 
Mehis  Çelebi   127. 
Mesih    160,  415. 
Mesud  (Şerif)  413,  787. 
Mesud  ümmehanî  391. 
Meş'aril  Haram  692,  699,  702,  703 

704,  762,  777,  791. 

Meşrebi  Çelebi  34. 
Meton  403. 


879 


Mevlâna  314,  356,  541,  772. 

Meymune  670,  671»  672. 

Mezid  Oğlu  328. 

Midilli  265,  564. 

Mihael  (papa)  264, 

Mikâel  (papa)  624. 

Mihael   430. 

Milas   146,   148,  208,209,  210,  211, 

227,   271,  272. 
Mine  (Göl)    519,     320,    522,     523, 

568,  570,  820. 

Mine  (Pazarı)  142,  664,  665,  677, 
684,  697,  704,  705,  707,  708,  710, 
711,  712,  713,  714,  715,  716,  718, 
719,  720,  762,  763,  771,  784,  785. 

Minorka  264. 

Mirun  (Ayni)  428. 

Miza  Bay   192. 

Mirza  Ağa  63. 

Mirza  Mahzum  791. 

Misine  261,  245,263. 

Misis  338,  339. 

Mismar  (Şey)  444^ 

Miskli  Bel  227. 

Miyork  264. 

Mir  Münzir  419. 

Mize  546,   547,  553. 

Mıhalıç  14. 

Mıkdad  ibni  Esved  364. 

Mısır  7,  17,  39,  78,  89,  96,  104,  126, 
162,  205,  209,  221,  227,  231,  234, 
236,  234,  236,  243,  255,  272,  276, 
286,  324,  326,  329,  332,  346,  352, 
253,  359,  367,  378,  386,  388,  399, 
404,  412,  415,  419,  422,  423,  425, 
427,  432,  438,  439,  442,  443,  446, 
447,  450,  451,  452,  453,  461,  469, 
474,  485,  489,  491,  496,  500,  501, 
507, 508, 509,5 1 0,5 1 2,5 1 5,5 1 6,5 1 8, 
520,  523,  524,  529,  530,  532,  535, 


547,  549,  555,  556,  562,  564,  568, 
571,  573,  589,  590,  591,  593,  594, 
596,  598,  610,  612,  616,  620,  621, 
623,  624,  635,  638,  640,  642,  643, 
644,  645,  650,  651,  670,  672,  676, 
678,  679,  684,  685,  686,  697,  698, 
700,  702,  712,  715,  716,  717,  723, 
724,  725,  726,  731,  733,  744,  745, 
750,  772,  775,  776,  779,  782,  786, 
793,  794,  795,  797,  802,  806,  807, 
808,  809,  810,  811,  814,  815,  818, 
819,  820,  821,  822,  824,  825,  832, 
834,  835,  836,  837,  838,  839,  840, 
841. 

Mokine  258. 

Monla  Hünkâr   194. 

Monla  Çelebi  267. 

Monla  Çelebi   177. 

Monla  Arab   164,   166,   173. 

Monla  Ahmed  354. 

Monlazade  Efendi  338. 

Monla  Çelebi   164,  172. 

Molla  Çelebi  67. 

Mora  107,  112,  127,  259,  262,  298, 
694. 

Moskov  216,  832,  833. 

Mostalik  630. 

Muallâ  683,  684,  707,  716,  741,  744, 
761,  772,  778,  785,  788,  789,  790, 
791,  792. 

Muarravî  382. 

Muaviye  363,  402,  430,  518,  529, 
557,  558,  559,  581,  564,  586,  647, 
654,  741,  769. 

Muazzam  590. 

Mübarek  Giray  276. 

Mudurnu   1 7. 

Mugire  bin  Sinan  635. 

Muğla  200,  203,  227, 

Muğla  Bey  200. 


880 


Muhammed  402,  424,  448,  455,  465, 
472,  506,  516,  524,  546,  550,  568, 
585,  587,  591,  600,  606,  608,  610, 
614,  615,  620,  621,  624,  625,  629, 
630,  673,  675,  690,  691,  698,  699, 
737,  740,  786. 

Muharrem  Efendi  379. 

Muharrem  Efendi   173. 

Muhyiddini  Arabi  141,  535,  547, 
556,  563,  564,  565. 

Muksabiyye  422. 

Mukattam  (Cebeli)  530. 

Mukim  şah   192. 

Mukavkis  412,  651,  786,  832. 

Mulavî  6. 

Mumcılar  19. 

Murad  II  69,  89,  100,  191,  192,201. 

Murad  III  42,  70,  75,  80,  248,  616, 

618,  643,  644,  733,  741,  791. 

Murad  IV  6,  81,82,  108,   351,   375, 

378,  503,  741. 
Murad  paşa  (Kuyucu)  40,  174,  282, 

287,  288,  316,  364. 

Murad  Ağa    (Kara)    40. 

Murad  Reis  250,  251. 
Murad   (Nehir)   375,  589. 

Murad  dağı  42. 

Muradiyye  503. 

Murtad  adası  260. 

Murtaza  paşa  (Siİâhdar)  426,  432, 
523,  529. 

Murtaza  paşa   (Kara)   550,  551. 

Musa  (Nebi)  412,  424,  447,  449, 
462,  481,  483,  515,  516,  539,  582, 
60 1 ,  630,  765,  804,  811,819,  826, 
828,  829,  831,  832,  833. 

Musa  Çelebi  21,  23. 

Musa  Çelebi  22. 

Musa  Çelebi   (Semiz)   225. 


Musa  kadı  96. 

Musa  (Şeyh)   428. 

Musa  (Abdal)  273,  274,  275,  276» 
281. 

Musa  Sadık  (Şeyh)  391. 

Musa  Bey  313. 

Musa  Beşe  389. 

Musa  Efendi  62. 

Musa  Eş*arî  789. 

Muslihüddin  (Şeyh)  65,   166. 

Muslu  Ağa  225. 

Muslu  Beşe  132. 

Musluca  Beli  414. 

Musova  775. 

Mustafa  (Sultan)  3. 

Mustafa   (Şeyhzade)  27. 

Mustafa   (Ahi)    19,  22,  27. 

Mustafa  Bey  (Demirci  Oğlu,  Ka- 
ra) 49. 

Mustafa  (Hacı)   38,  41. 

Mustafa  Çelebi   146. 

Mustafa  Paşa   155. 

Mustafa  Efendi  (Piyale  Oğlu)  64, 
65. 

Mustafa  bin  Kara  Davud  655. 

Mustafa  (Hacı)  61. 

Mustafa  Ağa   225. 

Mustafa  (Isa  Hoca  Oğlu)  95. 

Mustafa  Paşa  (Palak)  129,  211, 
214,  221,  222,  224,  256,  257. 

Mustafa  Paşa   (Cezayirli)   228. 

Mustafa  Paşazade   150. 

Mustafa  Efendi  423. 

Mustafa  Paşa   (Koca)   457. 

Mustafa  Paşa  (Lala)  299,  321,  425, 
463,  469,  526,   543. 

Mustafa  Efendi  202. 

Mustafa  Paşa  355. 

Mustafa  Ağa  (Türkman  Ağası) 
355,  362. 


Mustafa  Efendi  (Dahkî)   162- 

Mustafa  Ağa  (Çavaşzade)  276. 

Mustafa  Paşa  (Mastarlı)  319. 

Mustafazade  310, 

Mustafa  (Hacı)  38,  41. 

Mustaf   Ağa  zade    (Mağnisah)    10. 

Mustafa  Paşa  (Canpuladzade)  752, 

Musul  422,  423,  438,  504,  529,  570, 
594,  737,  741. 

Mut  316,  318,  319,  323. 

Muvalasun  211. 

Muttalib  558. 

Muveylah    447,  806,  814,  815,   816, 

840. 
Mücahİd  (Şeyh)  458. 
Müezzinzade  453. 
Mükremeddin  (Şeyh)  98. 
Müsevli  271. 
Müstahsen  Selibi  718. 
Müstedam  Ağa  225. 
Müzdelife  292,  704,   705,  707. 
Müzeyrib  520,    521,  570,    572,  574, 

584,  589,  813. 


N 


Nablus  243,  449,  455,  456, 
458,  459,  462,  498,  514, 
583,  587,  817,  822. 

Nabt  809. 

Nafi  (İmam)   649. 

Nahcivan  595,  694. 

Nahli  Hurma  840. 

Nakai  Salih  810. 

Naima   103. 

Naka  kayası  492,  594. 

Naka  kayası  492,  594. 

Naka  boğazı  592,  593. 

Nakbi  Ali  840. 

Nakura  432,  433,  455. 

Nakşe  258. 


457, 
571, 


881 

Nakşi  Cihan  288. 

Nalmh  Şeyh  23. 

Na'ma  (Karye)  422. 

Narı  30. 

Nasır  (Melik)  425. 

Nasır  (Şeyh)  427. 

Naşif  Oğlu  518,  549,  587. 

Naşh  45. 

Naura  451. 

Nayib  Oğlu  355. 

Nazar  Dede  276. 

Nazilli   151,   158,      162,      182,     183, 

184,    186,   187,    198. 
Nasırüddin  (Şeyh)  466. 
Necmeddin  Salih  590. 
Necmeddin  Hatun  744. 
Necmeddin  299. 
Nefi  79. 
Nedelko  487. 
Nedim  Çelebi   173. 
Nehrülkelb  416. 
Nehrülka'  724. 
Nemruy  86,  713,  715. 
Nemrum  329. 

Nemse   117,  266,  811. 
Nergis  limanı  128. 
Neriman  353,  499,  681. 
Nero   109. 
Nervonof  694. 
Nesimî  380,  381. 
Negahim  382. 
Neva  (Kariye)   574. 
Nevaî  Çelebi  34. 
Nevatır  827,  833. 
Nevrune  360. 
Nevruz  Oğlu  310. 
Nif  58,  65,  66,  67,   176. 
Nifak  360. 
Nilüfer   10,   12. 
Nilüfer  (Sultan)   183. 

Evliya  Çelebi  —  56 


882 


Niğde  346. 

Niksar  Gazi  44. 

Nîmî  79. 

Nisa  (Ayni)  433. 

Nisa  69. 

Nogay  680,  833. 

No'man   (Şeyh)  384. 

No'man  ihni  Sabit  427. 

No'me   (Şeyh)  439,  444. 

Norovenç  694. 

Nuaym  514. 

Nuh  (Nebi)  142,  243,  367,  404, 
424,  447,  452,  473,  529,  611, 
630,   739,  760,   765,  795,  810. 

Nuh  Paşa  312,  314. 

Nur  bin  Efrayim  412. 

Nureddin  Şehid  267,  436,  461,  528, 
529,  530,  541,  542,  549,  559, 
560,  577,  578,  611,  621,  622, 
623,  625,  626,  627,  628,  741. 

Nurddin  Zengî  529. 

Nureler  334. 

NuruUah  (Şeyh)   315. 

Nusaybin  400,  423. 

Nuseyrat  388. 


Oğan  307. 

Oğuzlar  84,  338. 

Ohud  352,  421,  460,  561,  608,  630, 

650,  656,    659,    661,    662,     670, 

777. 
Okçu  oğlu  348. 
Oklu  Çam  48,  49. 
Oklu  Dede  49. 
Omur  (Beni)    513,    517,    519,    571, 

582,  806. 
Oran  (Ahi)     19,    27,    28,  33,     194, 
-  252,  280. 


Oruk  292. 
Osfan  840. 

Osim  45. 

Osman  ( Hazreti )  140,  511,  558, 
608,  609,  616,  617,  619,  625,  645, 
646,  647,  648,  649,  653,  657,  658, 
695,  709,  71 1,  741,  769,  736,  789. 

Osman  I  8,  11,  17,  266. 

Osman  II  791. 

Osman  paşa,  20,  28. 

Osman  pa|a  (Çiftelerli)  33. 

Osman  paşa  (Nişancı)   350. 

Osman  Bey  (Emir  oğlu)  576. 

Osman  paşazade  36. 

Osman   (Şeyh)   202. 

Osman  Dede  351. 

Ova  deresi   228. 


Ömer  (Hazreti)  155,  350,  352,  388, 
389,  392,  425,  427,  429,  461,  462, 
468,  474,  487,  491,  494,  495,  529, 
561,  580,  616,  626,  633,  634,  635, 
637,  639,  646,  651,  653,  660,  687, 
690,  691,  709,  720,  741,  768,  773, 
790. 

Ömer  ibni  Abdül  Aziz  559,  568. 

Ömer  Şah   175. 

Ömer  paşa   (Ketenci)   277,  279. 

Ömer  paşa  676,  677. 

Ömer  ibni  Amru  Berberi  652. 

Ömer  Efendi   (Elhac)   311. 

Ömer  Efendi  790,  791. 

Ömer  Ruşenî   104. 

Ömer  Bey  29. 

Ömer  Çelebi  267. 

Ossek   186. 

Öyücük  360. 

Özbek  Bey  678    717,  797,801,807, 

Özkur  248,  256. 


883 


Palamya  256 

Palatazan   1 65. 

Pambulis  328. 

Pamukçu   1 2. 

Papa  225,  624. 

Papas  (Koca)  adaları  257. 

Pasban   167. 

Paris  549. 

Parsa  Hatun  364. 

Paşa  adaları  147,214,  239. 

Patnos  264. 

Peçevî   283. 

Pelâtinos  392. 

Pendik  6. 

Penç  Hüsün   216. 

Peredı  334. 

Pertev  paşa  2. 

Perviz  668. 

Perviz  Efendi  791. 

Peygamber  Eşmesi  586. 

Pınar  87. 

Pınar  başı  280. 

Pili  221. 

Pir  Ahmed  (Hacı)  45. 

Pir  Dede   153. 

Pir  İlyas  306. 

Piri  mehmed  paşa  336. 

Piri  Efendi   103,  104. 

Piri  Beşe   100,  102,  104,  106. 

Pirler  (Mahalle)  9,  27. 

Pişenk  810. 

Piyale  paşa  113,  119,  120,254,265, 

355. 
Piyale  64,  65. 
Piyas  368. 
Postinbus  Baba  9. 
Poyraz  limanı  240. 

Pulskuyo  69. 


Purnaz  271. 
Püçe  225. 


R 


Rabeka  507. 

Rabia  Hatun  21. 

Rabiai    Adüvviyye     175,    252,   397, 

483. 
Rabia  Eşmesi  697,  798,  813. 
Rabiğ  837. 
Rabbül  Belhî  514. 
Radim  434,  810. 
Rahime  Ana  444,  575. 
Rahiyye  230. 
Ramazan  Oğlu  328,  329,  335,  337, 

340,  342. 

Ramazan  Çelebi   321. 

Ramazan  Efendi  (Şeyh)  360. 

Ramazan  (Monla)  356. 

Ramazan  Efendi  355. 
Ramazan  Ağa  321. 

Ramazan  Efendi  152,  153,  154,  158. 

Rebi  bin  Abdül  Uzza  648. 

Receb  paşa  (  Kapudan  )    109,   144, 

145,  247. 
Receb  Efendi  (Şeyh)   173. 
Rec^m  (Melik)  502. 
Reddam  443. 
Reis  çelebi    165. 
Remeç  487. 
Remle  244,  424,  454,  462,  530,  559, 

561,  571,  822. 
Re'si  Osman  364. 
Re'sül  Uyun  430. 
Reisi  Tuğra  827. 
Reşid  329,  333,  836. 
Reşid  Oğlu  720. 
Revak  Sultan  80. 
Revan  82. 
Reyhan  (Şeyh)  513,  551. 


884 


Reyhaniyye  415. 

Reysan  367. 

Reytan  430. 

Rıbat  266. 

Ribve  556,  557. 

Riyha  367,  368,  384,  494,  506. 

Ridvan  Bey  667,  673,  802,  812,  824- 

Rodos  159,  200,  205,  207,  214,  221, 
224,  225,  228,  229,  230,  233,  234, 
236,  237,  339,  241,  245,  251,  252, 
254.  255,  256,  257,  267,  268,  272, 
297,  454,  469,  811. 

Roma  621. 

Rukıye  ( Sitti )  629,  647,  650,  653. 

Rum  14,  49,  54,  59,  71,  80,  83,  88, 
137,  147,  155,  186,  274,  362,  377, 
462,  467,  496,  527,  544,  597,  604, 
645,  654,  683,  712,  760,  778,  780 
790,  810. 

Rumeli  46,  56,  162,  186,  235,  243, 
259. 

Rüstem  paşa  23,  93,   101,  167,  222, 


Sabrİ  Efendi   J73. 

Sabuncu  Beli  66. 

Sacur  (Nehir)  358,  377. 

SaM    ibni     Ebi    Vekkas    524,    653, 

.654,  711,  789. 
Sa'd  ibni  Zeyd  654. 
Sa^d  ibni  Malik  648. 
Sa*d   (Şerif)  671,  678,  684,  716,  725- 
Sa'd  683. 
Sa'dî  (Şeyh)    1. 
Sa*dül  Halil  366. 
Sadeddini  Rumî  667. 
Sadeddini  Teftazanî  350, 
Sadi   (Kaza)   319. 
Sa'diyye   (Şeyh)    674. 
Sadreddini    Konevî  194. 


Sagir  513. 

Safa   170,  684,  688,   689,    690,    69 U 

708,  718,  722,  733,  735,  763,  784, 

790,  799. 
Safed  432,  438,  442,  444,  445,  446, 

449,  461,  496,  508,  520,  531. 
Said  (Şeyh)   391. 
Said  Ali  807. 
Said  598,  650,  834,  835. 
Said  Arab   151,   191,  364. 
Sailî  Çelebi  (Azmîzade)  3,  4,  40. 
Sair  502. 
Sakife  802,  840. 
Salâüddin  (Sultan)  210,  447,  530, 

555. 
Sahih  (Nebi)    592,  593,    594,  596, 

630,  816. 
Salih   (Şeyh)   561. 
Salih  Efendi  (Arab)    173. 
Salihî  Efendi   150. 
Salibi  Rumî  667. 
Salihiyye   535,    547,    555,  556,  563, 

564, 
Salimî  485. 
Salıncaklar  76. 
Sakar  Beli  205,  206. 
Sakarya   16. 
Sakız   106,  107,    108,    112,   113,   114, 

115,  116,  117,  120,  123,   125,  127, 

128,  264. 
Sam  353,  447,  452,  499,  681, 
Samsad  346. 
Sameri  456. 
Samud  Baba   103. 
Sanameyn   521,  568. 
San  Cuvan   242,  263,  245,  454,  556. 
San  Sebastiyan   122. 
v^ancak  burnu   89,  98,  99,   150. 
Sancan  668, 
Sandıkh  29,  37,  81. 


I 


Santoron  250. 

Sarafael  429. 

Saraküsdü  19. 

Saray  190,  832. 

San  Ahmed  paşa  61. 

Sarı  Çay  43. 

Sarı  Saltuk  122. 

Sarı  Ali   165. 

Sarı  Ali  284. 

Sarı  Su  292. 

Sarı  Bey  321. 

Sarı  Çam  339. 

Sarı  Baba   198. 

Sarı  Arslan  532,  535,  560. 

Sarhan  Baba  65,  80. 

Sarhan  Bey  49,  70,  454. 

Sarhan  Oğlu  60,  63,  69,  82. 

Saruhan   17,  84,  87,  99,    147,   180. 

Şart   162. 

Sasa  Bey  62. 

Sa'saa  527. 

Sarvanh  343,  344. 

Saveci  oğlu  336. 

Sayda  401,  417,  423,  424,425,  426, 

427,  428,  430,  432,  437,  439,  504, 

531,  533,  561. 
Saydun  (Nebi)  428. 
Saydun  428. 
Sa'yi  Farsî  763. 
Sayyah  ibni  Yehud  433. 
Sebastıyye  244,  245,  453,  557. 
Seb'atül  Uyun  429. 
Sebha  840. 

Sebir  (Cebel)  707,  711,    763,    784. 
Sebte  424,  596. 
Seçen  267. 
Secun  451. 
Şeddi  Kahriyye  89. 
Seki  (Yayla)  315. 
Selâm  kayası  603. 


885 

Selanik  491. 

Sefer  Ağa  7,  275. 

Selçukıyan  29,  162,  166,  174,  183, 
192,  454. 

Selef ke  245,  261,  299,  300,  302,  304, 
306,  307,  315,  316,  318,  319,  320, 
321,  322,  324,  328,  334. 

Selim  I  8,  30  77,  345,  346,  351,  353, 
364,  388,  393,  399,  402,  403,  404, 
407,  415,  417,  425,  426,  431,  438, 
452,  461,  462,  463,  685,  491,  518, 
524,  530,  532,  547,  548,  556,  563, 
564,  581,  638,  644,  723,  726,  792, 
813,  825. 

Selim  II  96,  132,  167,   172,  299,  321. 

Selim  (Şehzade)  27. 

Selim  Çelebi  172. 

Selim  Ağa   151. 

Selim  Baba  15. 

Selima  518. 

Selimen  367,  368,  384. 

Selman  Fars  487,  558,  609,  659. 

Selman  Pak  513,  524. 

Selinti  26,  299,  300,  301,  319. 

Selvan  485,  486,  487. 

Semerkand  274,  646,  834. 

Semuo'  209,  592,  594,  595,  596, 
597,  829. 

Senbal  (Seniyal)  393,  402,  417, 
530,  535. 

Sencil  459. 

Sennar  771. 

Sepen  35. 

Serâbâd  73. 

Serakıb  384. 

Serçecik  230. 

Serdinye  263. 

Serek  kazanı  291. 

Serendil  793. 

Sevündük  Dede  275. 


886 


Şeydi  Gazi  31. 

Şeydi  şehri  293,  311. 

Seyfeddin  (Hoca)   52. 

Seyfeddin  (Sultan)  640. 

Seyhan  333. 

Seyhun  340. 

Seyyare  (Sare)  Ana  498. 

Seyyid  Mu*cem  648. 

Seyyid  Şerif  (Alâüddin)   172. 

Seyyid  Abdülkadir  ibni  Habib  444. 

Seyyid  Yahya  (Şirvanî)   315. 

Seyyid  Efendi  393. 

Seyyid  Bekir  Ağa   171. 

Seyyid  Çelebi  (Emir  Hasan  Oğlu)  9. 

Seyyit  ibrahim  80. 

Sidrem  516,   517. 

Sifinos  265. 

Sile  453. 

Simavî   (Şeyh)  47. 

Simav  26,  44,  46,  47,  313. 

Simyana  125. 

Sinab  246,  319. 

Sinan  (Mimar)   21,  375,    450,  726, 

735,  772. 
Sinan  Paşa  (Yemen  fatihi)  499,527, 

545,  590,  607,  772,  774,  778,^795. 
Sinan  Paşa   (Karye)   35. 
Sinanpaşa  (Emiri  Hac)   549. 
Sinan  Sultan  35. 
Sinan  Paşa  31. 
Sinan   (Şeyh)   53,  55. 
Sinan  Kadı  61. 
Sinan  Efendi  50. 
Sinan  Bey  74. 
Sinan  Molla  (Güzelce)  251. 
Sinaniyye  78. 
Sinanı  Nehcî  655. 
Sind  59,   186,    216,    274,    496,    553, 

■    596,  683,  712,  834. 
Sira  258. 


Siraceddin  Baba   11. 

Sirke  26. 

Sirm  283. 

Sirye   150,   161. 

Sitti  Zeyneb  299,     640,     650,     651, 

769,  786. 
Sitti  Âtike  649. 
Sitti  Ruman  652. 
Sitti  Meymune  790. 
Sivas   17,  44,  337. 
Sivri  hisar   129,   131,   132,    148. 
Siyavüş  Paşa  752. 
Siyavüş  Ağa  717. 
Siyavuş  Ağa  573. 
Sıcanh  29,  36,  37. 
Sıddik  beni  Efrayim  437. 
Seffîn  529. 
Sığacık  Oğulları   100. 
Sığla  84,  87,  89,  99,  109,   131,   132 

133,   143,   147,   148,   149,   271. 
Sığırcıklar  258. 
Sırat  Köprüsü  480,  483. 
Sırva  455. 
Sıravala  271. 
Siyamı  zade  220,   225. 
Sodak   114. 
Sodrom   486. 
Sof  dağı  527. 
Sofu  dağı  350. 
Sofya  563. 
Sokrat   542. 
Solak  (Balatî)   61. 
Solakzadeler   177. 
Soma  26. 
Somadirek  265. 
Soran   1 50. 

Sovocak  Pınarbaşı  76. 
Söğüdcük  226. 
Söğüdlü  dere  301 
Söke  148,  149. 


Sönbeki  226,  230,  232,  234,  241, 
259. 

Suarâbâd  750. 

Suayrî  141. 

Suda  261. 

Sudak  266,  283. 

Sudan  614. 

Suhaybi  Rumî  711. 

Suku  Anuk  437. 

Sulamış  50. 

Sulucalar  259. 

Saltan  Bağı  19,  20,  22,  26. 

Sultanhisar   162,   183. 

Sultan  Önü   17. 

Sumhan   674. 

Sur   430. 

Susam   128,  265. 

Susî   167. 

Suvaken  776,  835. 

Suvalmaz  pazarı  196 

Sübhanh  36. 

Sücud  364. 

Sücudu  Sagîr  366. 

Süfyan  bin  Ubeyne  789. 

Süleyman  (Nebi)  94,  373,  466, 
479,  481,  487,  488,  489,  509, 
522,  528,  538. 

Süleyman  (Nânunî)  71,  100,  108, 
117,  129,  159,  160,  165,  169, 
206,  207,  211,  212,  215,  222, 
223,  224,  227,  228,  229,  230, 
232,  233,  234,  235,  236,  238, 
241,  226,  247,  248,  249,  252, 
253,  254,  255,  257,  258,  263, 
272,  296,  345,  346,  351,  425, 
454,  463,  467,  468,  469,  489, 
503,  526,  540,  541,  560,  572, 
585,  611,  627,  638,  641,  723, 
726,  727,  741,  750,  751,  772, 
774,  775,  790,  814,  822. 


887 

Süleyman  Paşa  73. 

Süleyman  (Germiyan  Oğlu)   22. 

Süleyman  Paşa  (Tavası)  607,  750, 
751,  814. 

Süleyman  Çelebi   10. 

Süleyman  (Hacı)  61. 

Süleyman  Bey  80. 

Süleyman  Ağa  (Hacı)  87. 

Süleyman  Ağa  321. 

Süleyman  Bey  306. 

Süraka  675. 

Süveyş  378,  515,  596,  642,  644, 
655,672,  694,724,795,804,806, 
815,  827,  833,  834,  855,  836. 

ş 

Sabin  Karahisar  403. 

Şah  Beyi  Bay   141. 

Şah  Mehmed  Bay   141. 

Şah  Kerrar  Bay   141. 

Şahidi  201,  203. 

Şahin  Giray  251. 

Şah  Kulu  471,  473. 

Şahin  Baba   195. 

Şahin  Kayası  58,  59. 

Şahrah  Sultan  35. 

Şakkül  Acuz  590,  591,  594. 

Şam   78,   127,  155,  208,  243,  244, 

245,  314,  325,  334,  340,  367, 

369,  375,  383,  387,  394,  402, 

419,  424,  425,  430,  439,  449, 

456,  462,  469,  483,  499,  513, 

518,  521,  525,  526,  527,  528, 

529,  530,  531,  533,  536,  538, 

540,  542,  543,  544,  545,  546, 

547,  548,  550,  553,  554,  555, 

558,  559,  560,  561,  562,  568, 

564,  565,  566,  567,  568,  569, 

570,  571,  572,  573,  575,  576, 

578,  581,  583,  588,  589,  591, 


888 


594,   596,    599,     603,    604,     605, 

613,  622,    624,     625,    653,     679, 

680,  686,  700,  702,   712,  715,  717  , 

724,     753,    760,  776,    795,     801, 

802,810,  812,    816,  817. 
Şamakı  56 U 

Samsun  457. 

Şaur  388. 

Şar*ravî  315. 

Şatibî   167. 

Şatır  386. 

Şattülarab  423,  424,  458. 

Şeceretüddür  744. 

Şeddad   111,   143,  402,  485. 

Şehabeddin   141. 

Şehre  küsdide  Ağa  354. 

Şehriban  349. 

Şehrî  61. 

Şehri  Zol  424. 

Şeker  pınarı   159. 

Şem'un  Sefa  22,  406,  415,  443,  501. 

Şem'un  (Şeyh)   386,  562. 

Şemseddini  Acemi  (Şeyh)  444. 

Şemseddin   (Zeyrekzade)   790. 

Şamseddin   (Şeyh)   414. 

Şemseddin  Ahmedüttail   172. 

Şemseddin  Yusuf  765. 

Şemsi  Tebrizî   194,  378,   541. 

Şemsipaşazade   150,   154, 

Şemuil  460. 

Şerif  Çelebi  34. 

Şerif  Çavuş  797. 

Şevki  Çelebi  63. 

Şevik  630. 

Şevki  Çelebi  63. 

Şeybe  727,   741,   769. 

Şeyh   (Hattat)    100,  526. 

Şeyh  Baba  280. 

Şeyh  Ömer  (Karye)    116. 

Şeyh  Halil   164,    166. 


Şeyh  Ali  Sultan  314. 

Şeyh  Ali  772. 

Şeyh  Hlt  (Karye)   366. 

Şeyhî  Efendi  28,  51,  52. 

Şeyhli  26. 

Şeyhülfakir  458. 

Şeyhülkavanî  414. 

Şeyhülemîr  452. 

Şeyhzade   155. 

Seyyare  403. 

Şifayî  74. 

Şira   128. 

Şirkûh  555. 

Şirvan  561. 

Şişli  Hacı   196. 

Şit  552. 

Şuaüddin  (Şeyh)  320. 

Şuayb    (Nebi)    446,  447,  448,  449, 

450,  819,  820,  826. 
Şuaybünniam  447,  601,  820. 
Şuhud  29,  36. 
Şule  (Şeyh)  455. 
Şurahhil  363. 
Şücca   (Şeyh)   582. 
Şükür  Akabesi  673. 


Tabbaga  450. 

Tabbak  Efendi  (Şeyh)  356,  359. 

Taberî  142. 

Taberistan  432,  445,  450,  520  562. 

Tabariyye  445. 

Tabut  461. 

Tacüddin  Efendi  563. 

Tahir  Beybars  (  Melik  )  245,  398, 
399.  402,  405,  431,  436,  454,  546, 
559,  561,  565,574,  582,805. 

Tahir  652,  786. 

Tahir   (Şeyh)  414. 


889 


Tahir   629. 

Tahtakale  77,  78. 

Tahtalı  254. 

Takyenos    245,    315,  317,   319,  320, 

324,  325,  328,  332,  333,  337,  338. 
Talibi  247. 

Talha  bin  Abdullah  654,  788. 
Taman  267. 
Tarhana  Hanı  567. 
Tarsus  245,  328,  332,  333,  338,  416. 
Tartus  399,  401,  402,  454. 
Tasahorya   181. 
Tas  oluk  27. 
Taşöz  265. 
Tat  366. 
Tatili  260. 
Tatar  534. 

Tatar  Hanı  242,  246,  267. 
Tavşanh   15,  16,  50,  266. 
Tayif    593,    594,  630,  675,  701,  702, 

707,  724,  776. 
Tayyİb  629,  652,  786. 
Tazkırı  26. 
Tebnin  434,  436. 
Tebniye  833,  835. 
Tebrike  578. 
Tebriz  694. 
Tebük  349,  656. 
Teftazanî  300. 
Tehame  806. 
Teke  17,  87,  268,  269,  273,  276,  278, 

283,  285,  290,  292,  298,  310. 
Teke  Bay  oğulları  278,  281. 
Teke  Bay  454. 
Tekeli  paşa  287,  289. 
Teke  Burnu   128. 
Tekeşinler  269,  270. 
Tekir  Burnu  224,  230. 
Tekirdağı  111. 
Tekyeci  57. 


Telbeşer  354. 

Telekli   197. 

Telli  Bel  306. 

Telmesan  623,  694. 

Terme  260. 

Ter  mis  258. 

Termizî  (Şeyh)  739. 

Temrük  267. 

Temrüz  Bey  402. 

Terek  267,  832. 

Terinde  âbâd  89. 

Ter  zat  432. 

Tibil  365. 

Tih  (Vadi)  482,  538,  811,  828,  830, 

831,  832,  833,  840. 
Tilİklik  95. 
Timur  22,  44,  88,  244,  445,  520,  533, 

534,  535,  559. 
Timurtaş  paşa   75,  137,  174. 
Tire  23,  41,  132,  147,  159,  160,  161, 

162,  165,  166,  168,  169,  170,  171, 

172,  173,  175,  176,  180,  190,  279. 
Tırabluş  Şam    388,    398,  399,    401, 

402,  403,  404,  412,  413,  415,  419, 

422,  529,  531,  533. 
Tırabluş  101,623,  694. 
Tırmız  328. 
Tohtamış  351. 
Tokalaç  Ahmed  Reis  230. 
Tokar  yaylası  301. 
Tokat  56,  286. 

Toktemirül  behlivan  (Ahi)  414. 
Tonlu  Pınar  28. 
Topaç  oğlu  269,  271. 
Topakcı  Baba  359. 
Totis  (Melik)  834,  835,  836. 
Tuman  Bay   501. 
Tum  Tum  (ovası)  352,  353. 
Tunus   109,  111,  623,  694. 
Tur  867,  810. 


890 


Turan  243,  515. 

Turangah  590. 

Turna  Beli   103,   106. 

Turna  576. 

Turu  Hiraven  (Harun)  450. 

Turu  Sina  450,  515,  825,  826,  827. 

Turu  Zita  450,  515,  825,  826,  827. 

Turu  Ayna  456. 

Turunciyye  527. 

Turra  deresi  576. 

Tuzla  807. 

Tüccar  (Ayni)  449,  450,  451,   519, 

520. 
Türabı  Oğlu  425,  445,  450,  452,  571. 
Türeyr  (Şeyh)  388. 
Türkistan  25,  49,  56,  243. 
Türkman  367,  724. 
Türkman  Oğlu  549. 

U 

Ubeyde  Bin  Cerrah  654. 

Ubeydi   Tayifî  568. 

Uftadh  oğlu  20. 

Uhri  46. 

Ukba  Cüheynî  (Şeyh)  651. 

Ukbab  445. 

Ukkâşe  350,  527. 

Ula  200,  204,  206,  227,  271. 

Ulama  Bey  204. 

Ulaş  329. 

Ulca  Çınar  75. 

Ulice   100. 

Ulu  ova   253. 

Ulu  su  268,  291. 

Ulu  Pınarbaşı   288. 

Ulu  Cami  20. 

Ulu  baş  Bey  53. 

Uluc  120. 

Ulucakh  Beli   10. 

Ulucakh  66. 


Uluborlu  58,   196. 

Umman  594. 

Umre  665,  676,  706,  706,  719,  733, 

741,  797. 
Ur  ağzı  266. 
Ureyş  367. 
Urhan     (Sultan)     8,  9,  10,  81,  82, 

149,  150,  173,  207,  275,  285,  290. 
Urhan  30. 
Urfa  243. 
Urla  87,  89,  100,  103,  104,  105,  131, 

148. 
Uşşak    26,    36,  37,  38,  39,  52,  105, 

180,  496. 
Uyunu  Kiha  546. 
Uyunul  kasab  840. 
Uzamı  Efendi    34. 
Uzeyr  344,  633. 
Uzun  Bey  359. 
Uzun  Hasan  389. 
Uzza  ibni  Nebbaş  487. 

O 

üç  baş  43,  45. 
Üftade  Efendi   170. 
Ummü  Habibe  650. 

•  •  

Ummü  Eymen  651. 
Ummü  Safiyye  649. 
Ummü  Selma  648,  650. 
Ummü  Veled  650- 
Ümmehani  651,  730,  777. 
Ummü  Gülsüm  647,  650. 
Ummü  Hasan  833. 
Ummî  Sinan  280. 
ÜmrüülKays  79,  178. 
Ünsî  Efendi  89. 
Üsküdar  6,  81. 
Uveys  paşa   152,   153. 
Üveys  (Hacı)  33. 
Üveysi  Halveti   564. 


891 


Vadi  (Şeyh)  366. 
Vadi  (Ayni)  445. 

Vadii  Safra  595. 

Vadiil  Nahli  Huneyn  667. 

Vadii  Fatıma  674,  676,  798. 

Vadii  Nar  679,  808,  840. 

Vadii  Ebtah  683,  778. 

Vadii  Ebyaz  750. 

Vadii  Abbas  780. 

Vadii  Umre  798. 

Vadiüzziib  525. 

Vadel  Atik   595. 

Vadel  Kura  595. 

Vahid  paşa  27. 

Vahidat  (Beni)  521. 

Vakıf  162. 

Valatır  832. 

Vali  79. 

Van   191,  830- 

Vanî  79. 

Vanî  Efendi  34. 

Vankulu  Mehmed  Efendi   791 

Varna  830. 

Varilo   125. 

Var  vara  to    125. 

Vaşka  261. 

Vasik  Billâh  649. 

Vasilyaniko   125. 

Vatile  binül  Eska  561. 

Veheb  629. 

Veled  (Sultan)  378. 

Veli  Can  471,  492,  758. 

Veli  paşa  (Abraş  deli)  9. 

Veli  Oğlu  73. 

Veli  Beğzade   119. 

Veli  Beşe  132. 

Velid  bin  Masum  515. 


Velid  ilmi  Abdül  Melik    533,  538, 

559,  616,  623,  742,  831. 
Venedik    2,  83,    124,  227,  260,  261. 

319,  321. 
Verşî  (İmam)    167. 
Veşle  515. 
Vüş  (Vechi  İbrahim)  811,  840. 

Y 

Yagfur  650. 

Yahşi  Baba  35. 

Yahya  (Nebi)    243,  244,  245,  424, 

453,  454,  457,  461,  534,  535,  557, 

630. 
Yahya  Bey  164. 
Yahya  Çelebi  454. 
Yahya  Ağa  173. 
Yahyel  Acemi  569. 
Yakub   (Nebi)    412,  430,  432,  433, 

436,  438,  442,  443,  444,  445,  447, 

450,  458,  477,  505,  508,  525,  653. 
Yakub  Han   (Karaman  oğlu)  315, 

316. 
Yakub  Şah  40. 
Yakub  Efendi  (Molla)  94. 
Yakub  Oğlu  416. 
Yakub  Dede   195. 
Yakub  Baba  229,  233. 
Yakub  Efendi  311. 
Yakub  Bey  8,  49,  55,  278. 
Yakub  Ece  Bay  8,  80. 
Yakub  (Molla)  27. 
Yakutu  Mustasamî  488,  526,  619. 
Yalınca  302. 
Yalvar  cevizliği   308. 
Yamorgi  257. 
Yanık  403. 
Yapıh  316. 
Yaprak  (Şeyh)  381. 
Yanko    bin     Madiyan    6,     53,   55 

223,  489. 


892 


Yani  (Kır al)  55. 

Yaranlar  Sultan  35» 

Yardakh  Baba   159. 

Yasin  (Şeyh)    23. 

Yarmuk  328. 

Yavise  264. 

Yavuzca  260. 

Yaya  Kızladığı  66. 

Yayla  64. 

Yayla  dere   165. 

Yazan  438. 

Yeğen  gazi  Sultan   12. 

Yedi  Bağ  81. 

Yehud  416,  429,  432,  433,  443,  523. 

Yelen  Hanı   198. 

Yelmelm  742. 

Yemen  555,  596,  673,  685,  697,  698, 
701,  702,  716,  719,  723,  724,  742, 
750,  751,  761,  770,  773,  776,  788, 
789,  795,  796,  803,  804,  805,  834, 
835,  836. 

Yemiş  Hanı   198. 

Yenboülber  802,  807. 

Yenboülbahr  803,  807. 

Yenbo  642,  807,  840. 

Yeni  kapu  601. 

Yenice  226. 

Yenice   171. 

Yenice  347. 

Yenice  Han  284. 

Yenice  Hisar  46. 

Yeniçeri  Dede  428. 

Yenvan  91,  112,   142. 

Yerkesiği  206,  227,  271. 

Yesevî  (Ahmed)    179. 

Yılancık  Beli   199,  200. 

Yıldırım  6,  11,  21,  22,  23,40,  44,  53, 

54,  55,   166,  281,  302. 
Yezid  533,  534,  538,  559. 
Yoğunlar  311. 


Yogurdlu  zade   164. 

Yoncalı  28. 

Yontma  taş  292. 

Yorgi  (papa)  624. 

Yuan  487. 

Yumurta  Hanı  108. 

Yunan  460,  507. 

Yunaniyan  243. 

Yunus    (Nebi)  412,  423,  424,  454, 

482,  504. 
Yunus  paşa  353. 
Yunus  Emrem  315. 
Yusuf  (Nebi)  432,    437,  442,  443, 

448,  505,  509,  522,  523,  525,  591, 

630. 
Yusuf  Salâüddİn  423,  456,  461,  510, 

529,   741. 
Yusuf  paşa   (Küçük)   583. 
Yusuf  paşa  151. 
Yusuf  Çelebi  360. 
Yusuf  Bey  (Germiyan   Oğlu)    191. 
Yusuf  (Şeyh)  385. 
Yusuf  Baba  98. 
Yusuf    126. 
Yusuf  Ağa   133. 
Yusuf  Efendi    162. 
Yusuf  (Şeyh)   280. 
Yusuf  Ağa  (Beğzade)  40. 
Yusuf  Efendi  60. 
Yusuf  Efendi  46. 
Yusuf  (Şeyh)  363. 
Yusuf  Baba  (Ahi)    12. 
Yuşi  557. 
Yuvah  273. 
Yürükân  347. 


Zabulka   (Cebel)  438. 
Zafıraniyye   (Ayni)   820. 
Zağanos  Paşa  55 


Zağra  230. 

Zağzaga  521,  522. 

Zahir  BiUâh  529. 

Zahrül  Har  821,  824,  840. 

Zaim  Mehmed  Ağa  321. 

Zaklise  262. 

Zal  paşa  70,  279. 

Zal  derbendi  12. 

Zamiri  Çelebi  150. 

Zarahiye  226. 

Zehrani  429. 

Zekeriyya  381,-  557,  630. 

Zeker iy ya  Efendi  (Şeyh)  47. 

Zenbur  317. 

Zengiler  31. 

Zera  568. 

Zereğen   19,  24,  28. 

Zerka  (Cebel)  577. 

Zeyneb  629. 

Zeyd  ibni  Hâzin  77. 

Zeyd  (Şerif)  785 

Zeyla*  596,  776,  806,  807. 

Zeyneddini  Hâfî  141. 

Zeynel  Abidin  424. 


893 

Zeynel  Abidin  (İmam)  558,  563,  649 

Zeynel  Abidin   10. 

Zeyni  Şerif  318,  319,  320. 

Zeyrek  351. 

Zeyti  Har  517. 

Zeytun  (Ayni)  438. 

Zeytaniyye  347. 

Ziffiyya   125. 

ZıUî  3,  4,  24. 

Zidaniyye  432,  521. 

Zinnun  412. 

Zule  807. 

Zummerula  606. 

Zumeyrî  558. 

Zübeyde  Hatun  697,  724,  773,  779. 

Zübeyr  bin  Avam    654,    679,    698, 

703,   711,    727,     740,     741,     769, 

788,  789,  790,  792. 
Zübeyr  559. 
Züleyha  507. 
Zülâlî  79. 
Zülfikarîzade  298. 
Zülkadir  Oğlu  348,  352. 
Zülkadriyye  346,  454. 


Doğru  -  Yanlış 


lyfa 

Satır     Yalnış 

Doğru 

381 

6         Bekavli 

Bikavli 

479 

34         Iskail  vâdeti 

Ishak  vilâdeti 

538 

8         Mrvla 

Mevlâ 

»azı 

sayfalarda    Mazret 

Hazret 

ûft 

432 

m 

1896 
V.9 


Evliya,  ef fendi 

Evliya  Çelebi  seyahatnamesi 


PLEASE  DO  NOT  REMOVE 
CARDS  OR  SLIPS  FROM  THIS  POCKET 

UNIVERSITY  OF  TORONTO  LIBRARY 


p 


F.  500
Internet Archive Audio

Featured

Top

Images

Featured

Top

Software

Featured

Top

Books

Featured

Top

Video

Featured

Top

Mobile Apps

Browser Extensions

Archive-It Subscription

Save Page Now

Full text of "Evliya Çelebi seyahatnamesi"

See other formats
