Full text of "Exulum trias, sive de Cicerone, Ovidio, Seneca exulibus ..."

See other formats

Google

This is a digital copy of a book that was prcscrvod for gcncrations on library shclvcs bcforc it was carcfully scanncd by Googlc as part of a projcct

to make the world's books discoverablc onlinc.

It has survived long enough for the copyright to cxpirc and thc book to cntcr thc public domain. A public domain book is one that was never subjcct

to copyright or whose legal copyright term has expircd. Whcthcr a book is in thc public domain may vary country to country. Public domain books

are our gateways to the past, representing a wealth of history, cultuie and knowledge that's often difficult to discovcr.

Marks, notations and other maiginalia present in the original volume will appear in this flle - a reminder of this book's long journcy from thc

publishcr to a library and fmally to you.

Usage guidelines

Googlc is proud to partncr with libraries to digitize public domain materials and make them widely accessible. Public domain books belong to thc
public and wc arc mcrcly thcir custodians. Nevertheless, this work is expensive, so in order to keep providing tliis resource, we liave taken stcps to
prcvcnt abusc by commcrcial partics, including placing lcchnical rcstrictions on automatcd qucrying.
Wc also ask that you:

+ Make non-commercial use ofthefiles Wc dcsigncd Googlc Book Scarch for usc by individuals, and wc rcqucst that you usc thcsc filcs for
personal, non-commercial purposes.

+ Refrainfivm automated querying Do nol send aulomatcd qucrics of any sort to Googlc's systcm: If you arc conducting rcscarch on machinc
translation, optical character recognition or other areas where access to a laige amount of tcxt is hclpful, plcasc contact us. Wc cncouragc thc
use of public domain materials for these purposes and may be able to help.

+ Maintain attributionTht GoogXt "watermark" you see on each flle is essential for informingpcoplcabout thisprojcct and hclping thcm lind
additional materials through Google Book Search. Please do not remove it.

+ Keep it legal Whatcvcr your usc, rcmember that you are lesponsible for ensuring that what you are doing is legal. Do not assume that just
bccausc wc bclicvc a book is in thc public domain for users in the United States, that the work is also in the public domain for users in other
countrics. Whcthcr a book is still in copyright varies from country to country, and wc can'l offer guidance on whether any speciflc usc of
any speciflc book is allowed. Please do not assume that a book's appearancc in Googlc Book Scarch mcans it can bc uscd in any manncr
anywhere in the world. Copyright infringement liabili^ can be quite severe.

About Google Book Search

Googlc's mission is to organizc thc world's information and to makc it univcrsally acccssiblc and uscful. Googlc Book Scarch hclps rcadcrs
discovcr thc world's books whilc hclping authors and publishcrs rcach ncw audicnccs. You can scarch through thc full icxi of ihis book on thc wcb

at |http://books.qooqle.com/|

• \-kr.

•a •

i^ «.

' i

4^i>

EXULUM TRIAS.

-Ac 'y--o.(/.3('.

m
f

■f

'• !
I

■

H. iVl. R. LEOPOLn

\ .\...'. V. ••

I •

r '

EXULUM TRIAS

SIVE

DE CICERONE, OVIDIO, SENECA EXULIBUS.

SPECIMEN LITTERARIUM INAUGURALE

QUOD
EX AUCTORITATE RECTORIS MAGNIFICI

C. H. H. SPRONCK

MED. DOCT. irr in fac. med. prof.
AMPLISSIMI SRNATUS ACADEMICI CONSENSU

NOBILISSIMAE FACULTATIS LITTERARUM
ET PHILOSOPHIAE DECRETO

PRO GRADU DOCTORATUS

SUMMISQUE IN LITTERARUM CLASSICARUM DISCIPLINA

HONORIBUS AC PRIVILEGIIS

IN ACADEMIA RHENO-TRAIECTINA

RITE ET LEGITIME CONSEQUENDIS
FACULTATIS EXAMINI SUBMITTBT

HBNRICUS MARTINUS REGNERUS LEOPOLD

ZAANDIJKIANUS. "^

DIE VENERIS XXIX M. lANUARII A. MCMIV HORA IV P.M.

GOUDAE
Apud KOCH ET KNUTTEL

MCMIV

k2^

^o, y. j^.r

From the University
foy exchange.

FAJRKMTIBUS

CONTINENTUR:

V V.* v_-

Prooemium 1

a. Ciceronis 1, 8, 24

b. Ovidii 3, 12, 37

c. Senecae 5, 15

CAPUT I.

De fontibus 41

a. Ciceronis 41

b. Ovidii 4«

c. Senecae 55

CAPUT II.

Chronologica 63

a. Ciceronis \ . . 63

b. Ovidii 70

c. Senecae 72

CAPUT III.

De IGNOMINIA NOMINIS EXULIS 74

a. Ciceroni 79

b. Ovidio 80

c. Senecae 82

VI —

CAPUT IV.

De patria 85

a. Ciceronis 86, 01, 107

b. Ovidii 88, 93, 109

c. SenecAc 90, 10«, 108

CAPUT V.

Dli: FAMILIA , , . . 112

a. Ciceronis 112, 131

b. Ovidii 121, 132

c. Senecae 129, 132

CAPUT VI.

De re familiari 134

a. Ciceronis 134

b. Ovidii 141

c. Senecae 144

CAPUT VII.

Db amicis et inimicis 147

a. Ciceronis 147, 150

b. Ovidii 148, 191

c. Senecae 148

CAPUT VIII.

DE IPSORUM EXULUM CONATIBUS . . . 207

a. Ciceronis 207

b. Ovidii 209, 228

c. Senecae 223, 2.31

CAPUT IX

QUO ANIMO EXILIUM PKRTULERINT IN-

QUIRITUR 232

— VII

Pair.

a. Cicero '232

b. Ovidius 241

c. Seneca 255

TfiESES 259

ERRATUM.

p. 40 ann. 2: pro cap. ultimo iege cap. paenul-
timo.

PROOEMIUM.

Propositum mihi est trium hominum novorum, Cice-
ronis, Ovidii, Senecae initiaexponerequi, postquam
ingenii facultatibus quae temporibus suis maxime accom-
modatae erant, summum quod sibi putaverant fastigium
vel attingere vel iam attigisse sibi visi sunt, non minus
suam ob culpam quam potentiorum iniquitate detrusi
solum verterunt; deinde ea componere, quae ab iis
in rebus suis afflictis dicta et facta sunt.

lam inde a principio curriculi vitae maxima inter eos
similitudo est. Cicero Arpini puererat, cum C. Marius,
municeps eius, ultima quae pro libera republica un.us
dux per complures annos continuos gessit bella
externa ac periculosa, lugurthinum etCimbricum, firma
manu confecit. Tunc temporis urbs sola vexabatur iis
malis, ea corruptione, quam secum ducit orbis ter-
rarum dominatio; Graecia capta unam Romam victricem
cepit necdum mores suos „intulit agresti Latio."

Marci nostri familia ex vetere stirpe orta ultra avum

nota non est, sed de eo nepos non ita pauca nobis tradit,

quibus discimus eum alterum fuisse Catonem Censorium,

priscae Latinitatis exemplum, eius Latinitatis, quae robur

fuit legionum, quibus totum orbem terrarum dicionis
suae Roma fecit. Dicere solebat Romanos „simiUs
esse Syrorum venalium: ut quisque optime Graece
sciret, ita esse nequissimum'' (Cic. de or. II 265) et
omuibus rebus uovis adversabatur, ut legi tabeliariae,
cui restitit quoad vixit (de leg. III 36). Pro certo igitur
afHrmare possumus, eum velis rcmisque contendisse ut
impediret, ne secundum iiovam consuetudinem nepotes
Graeculisimbuerenturlitteris. Sed saeculum vicit: Cicero
pater Marcum et Quintum filios familiaribus Romae
habitantibus in disciplinam tradidit, quo ipse quoque
postea migravit. Omnem impcndit operam ut filii ad
eum locum pervenirent, quo ipsum valetudo infirma
arcuerat. Et fortasse ^) satisdiu vixit, ut maiorem filium
praetorem, aedilem minorem videret. Matri Helviae
Quintus filius lesti onium dat suUertiae et parsimoniae.

1) Duo conlraria ad nos pervenerunl leslimonia. In Giceronis
epistula aJ Allicum (I 0.2) a. 68 (la(a haee sunl: ^pater nobis
decessit a. d. IIII. Kal. Dec.*' ; Asconius aulem in commentario ad
orationem in toga candida a. 04 scrihil: „sohis Cicero ex com-
petiloribus equestri eral ioco natus, atque in pelilione patrem
amisit.'' Aiter horum iocorum corruplus esse debet. Asconio favenl
Madvig, Drumann (Gesch. Roms etc. V p. 213 ann. 54), Boot
in editione priore epislularum ad AUicum, A 1 y ((iicero, sein Leben
und seine Schriflen Berhn, 1891 p. el 45), Cucheval (Ciceron
Oraleur Paris, 1901 I p. 12). Giceronis loeum sanum pulanl T y rrel l
(The correspondence of Cicero P, 1885 p. 130—131), Boot in ed.
alt., 0. E. Schmidt (Briefe Ciceros Leipzig, 1901 [len I Erkla-
rungen p. 4—5).

narrans se meminisse matrem lagonas etiam inanis
obsignare, „ne dicerentur inanes aliquae fuisse, quae
furtim essent exsiccatae" (ad fam. XVI 2G.2). Alias
forsitati a matre acceperit Marcus virtutes, eius parsi-
moniae heres omnino non fuit i).

Talis origo erat equitis Arpinatis, urbi ex proximo
vires addituri. —

Quinquaginta annis post Roma ex longinquioribus
iam regionibus praestantissimum quemque adsetraliit:
Agrippam ignota familia, incerta patria natum 2), sed
„rusticitati propiorem quam deliciis (Plin. N.H. XXXV
4.26), Maecenatem, ex Etrusca Cilniorum gente ^), artium
fautorem luxuriae deditum sed tamen in le publica
gerenda Augusto socium utilissimum. Porro Asisium
in urbem mittit Propertium (Prop. V 1.125), Andes
Vergilium, Apuli Horatium Venusinum, Peligni Sulmo-
nensem Ovidium — alterum hominem novumdequo
paucis nobis disserendum est.

Gens *) vetus et equestris ^) erat et Sulmone nobilis,

i) Vid. Boissier Ciceron et ses amis p. 91.

2) Cf. MoUe Etude sur Marcus Agrippa Giind— Paris, 1872
p. i7b— 182.

3) Fieri potest, ut pater eius fuerit C. Maecenas ille, quem
norainat Cicero pro Cluenlio 153 (SymbolaeLilerariae V, Amslelo<I.
1843 p. 8).

4) De iis quae sequuntur cf. Boissier L'opposilion sous les
C&ars p. 108—122.

5) Ov. Tr. IV 10.7 : usque a proavis vetus ordinis heres.
Am. I 3.7 sq. (nostri sanguinis auclor eques) III 8.9 sq. 15 sqq.

sed pater filios Romae secundos quam in patrio oppido
primos esse maluit. Itaque iam mature Publius cum
fratre maiore Romam missi sunt, ut quam amplissimum
gradum dignitatis obtinerent. Cum reipublicae liberae
temporibus plurimum profecissent iuvenes eloquentiae
studiosi, in oratoria arte operam consumere oportebat
eos, quibus in animo erat honores appetere. Secundae
enim in re militari fortunae occasio non amplius
dabatur, postquam „deus*' mundo „otia fecit" (Verg.
Ecl. I t)) et insuper P. Ovidio debile corpus erat i).
Sed non magis oratoris „artes severae" (Tr. I 9.57),
„fortia verbosi arma fori'* (Tr. IV 10.18) quam „aspera
militiae certamina" (Tr. IV 1.74)oblectabantaduIescen-
tem, licet usitatis rhetoricarum scholarum exercita-
tionibus non infeliciter operam dederit, ut certissimus
testis affirmat: „cum studeret habebatur bonus decla-
mator"; „declamabat autem Naso raro controversias et
non nisi ethicas; libentius dicebat suasorias" itatamen
ut „oratio eius iam tum nihil aliud posset videiiquam
solutum carmen" (Seneca rh. coutr. II 2 : 9, 12, 8),
quod ipse quoque de se paene puero adhucprofitetur:

Scribere temptabam verba solata modis.
SpoDte Bua carmen numeros veniebat ad aptos,

Et quod temptabam scribere, yersaB erat (Tr. IV 40.24— 26).

Ingenio palam indulgere ei non licuit; quominus

Tr. II 440; P. IV 8.17 sq (quos locos cital Masson Vifa Ovidii
ap. Burmann IV p. 34), Tr. IV 2.46
4) vid. infra cap. de palria.

„furtiin" (ib. vs. 20) versus faceret, impedire nemo
poterat.

Haec fuit Ovidii adulescentia, cum libera respu-
blica \ix animam ducebat, species adhuc et inanis
libertatis iraago. —

S e n e ca natus esse videtur circa initium nostrae aerae
Cordubae in urbe Hispaniae patre Annaeo Seneca,
clarissimo rhetore, qui, quamquam bellorura civilium
furor eum intra coloniam continuerat ^), iam adulescens
Romam venit studiorum causa ^). Vita eius — cum viris
in litterarum republica surarais araicitia et farailiaritate
iunctus erat ^) — et scripta testantur iara horaines ex
provinciis venire, quibus cur ipsis Rorauli nepotibus
inferiores cederent causa esset nulla; raox filius ipse
cura Lucano, Martiale, Traiano, Hadriano monstrabunt
tempus adventare, quo non ampiius Latini Italique, sed
cum Graecis*) ceteri provinciales Roraara, id estterra-
rura orbera, regant. Italia enira tota latifundiis et villis
peregrinationi divitura inserviebat ^), cum post bella

1) Sen. rh. contr. I praef. ii p. 50 Bursian 6i Kiessling.

2) Ibid. 22 p. 55 B 66 K.

3) Ibid. contr. I praef. i 3, 22 (amicus Latronis) contr. III praef. i ,
VII 3 8 (familiaris Cassii Severi) suas. 3 9 (Gallionis) 3.6 (Messallae) elc.

4) Cf. e. g. luven. III 6i : graecamurbem; Sen. ad Helv. m. 6.2.
Graeci erant Pallas, Polybius, Narcissus alii. Cf. Bernhartly Gr.
Lilt. V 578 (562), 582 (566).

5) 0. E. Sc h m id t Ciceros Villen (ex Neue Jahrb f. Phil. 11 [1898]
p. 3 et 5) Varro R.R. L iO, Horat. C. H i5.

Plin. N. H. XVI 7 ; latifundia Italiam perdidere, iam vero

i:_j

civilia i) migratio in Urbeoi — cuius migralionis
exempla nonnuUa modoaltulimus — agros devastasset *).

Annaeus pater, licet ipse sive natura sive consulto
moribus esset antiquis ac „veteris Romani vigoris" (Sen.
ad H.m. 17.3) et, ut Ciceronis avus, omnia Graeca
detestaretur^), in filios haud tamen ita severus fuisse
yidetur *), neque enim eos prohibuit „foro et honoribus"
se parare (contr. II praef. 4 p. 116 B 152 K).

Lucii mater Helvia „antiqua et severa domo bene
instituta" (ad H.m. 16.3), quae patri iam quinquagesimum

et provincias.*' Atlicus villam et praedia liabet Buthroti in Epiro,
Sext. Pompeius in Sicilia, in Macedonia agros possidel (Ov. ex P. IV
45.45), Ovidius Ilvae in villa amici nuntium trislem accipit (P 11 3.84),
Seneca praedia lialiet in Aegyplo (ep. 77.3 Viereck Hermes 30.121 ;
Gercke Seneca-Stud. p. 302); sub Nerone provinciae Africae
dimidiam partem sex domini possidebant (Plin. 1 1 ). Cf. Martial. V
13.7 sq. etc.

1) In solo Marsico bello CCC milia hominum perierunt (Vell. II
15.4; Eutropius conlra tradit [V 9. 2] bcllo sociali et civili CL
consumpta esse hominum milia, ct. Flor. III 18.5), II. Nissen
Hislor. Zeilschr 44 (1880) p. 416, Seeck, Kaiser AugustusLeipzig
1902 p. 140.

2) Nissen II. p. 413: Mit Saturnshunger verzehrle Rom seine
Kinder, unablassig drangte jungcr Nachwuchs an die leer gewordene
Stelle.

3) A. Diepenbrock L Annaei Senecae vita Amstelod. 1888p. 5.
(Sen. ad H. m. 17.4, ep. 78.2 cf. ep. 108.22.)

4) Diepenbrock I.I. (contr. X 33.23 p. 325 B501 K;conlr.I
praef. 6 p. 48 B 59 K).

annum agenti ^) nupsit, fuit, si filio fides habenda est,
rarae iis temporibus pudicitiae, quae non solum muni-
cipali simplicitate ab aequaHbus discreparet, sed etiam
liberales disciplinas attigisset fere omnes, philosophiam
autem largius hausisset atque intentius quam pro femina,
ni Annaeus, ut erat Romani moris tenacior ac philoso-
phiae pro rhetore contemptor, moderatus essetimpetui
eius 2). Matris institutio in educando Lucio plurimum
fortasse valuit, qua amore philosophiae eum imbutum
fuisse probabile est.

Quaesi verasunt,quivisprofecto Diepenbrocicio (p. 3)
assentietur: „Utrumque ambitione et cupididate honoris
atque processus, ingenii vi, animi impetu superabat longe
filius. Utrique bonitate animi et candore, morum denique
integritate ac mentis constantia longe cedebat". —

Breviter exposui, quae nos et solum natalicium et
stemma Ciceronis, Ovidii, Senecae admonent si eacum
progressione vel potius dissolutione imperii Romani
conferimus, scilicet eos omnes externas vires attulisse,
ut Romae scopum attingerent, quoanimum intenderant.
Verumtamen hoc agentes non tantum dabantcommoda,
sed etiam accipiebant et foedus cum Roma factum
non sine acri dolore ruptum est. Nam Cicero urbe carere
non potest ^), etsi summo amore dilexisse videtur

1) Diepenbrock p. 3 — 4.

2) Diepenbrock p. 8, Sen. ad H. m c. 14— 16.

3) Boissier Cic. e. s. a. p. 13sq. Tyrrell P Introduction p 40
sq. W. Liicas Collins Cicero (Edinb. — Lond. 1901)p. 44— 46.
Infra cap. de patria.

Arpinum suum ^), Ovidius exul sescenties urbem —
semel bisve 2) rura sua desiderat, Seneca in con-
solatione ad Helviam matrem ^) Corsicam omnium
terrarum maxime terribilem depingit, Romam damnando
commendat *).

lam videamus, quibus modis conati sint votorum
compotes fieri et quousque progressi sint. lam nunc
dicam Ciceronem solum ex triade nostra per breve
tempus, quo tendebat, cacumen^) tenuisse, eo scilicet
anno, quo consui rempublicam conservavit. Ovidius,
cui ,,poetis aulicis" Horatio et Vergilio succedere summa
voiuntas erat ^), cum metae ipsi iam appropin-
quaret, vi deiectus est. Seneca, qui secundum locum
praestantia sua inferiorem putabat ^), propositum non-
dum assecutus lovi Liberatori sanguinem libavit. —

Cicero, C. Marii popularis, quocum et ipse saepius

1) Cucheval I p. 9; 14 — 16. Infra cap. de palria.

2) I^ 1 8.38 sqi|. cf. Tr. I H.37 (ubi vide Owen).

3) Infra cap. de patria.

4) Ib. c. 9.2.

5) A puero adamaverat illud: uUp dQtaxtviiv xalvTniQoj^oi^
i)if4ii^ai dUuji; (ad Q. fr. III 5.4 cf. ad f. XIII 15.2 AlyCicero
p. 8-9.)

6) Cf. Bo i ss i e r L'opposition p. \ 28 sq., vv e n Tristia FcOxford
1890) p. LIII el infra.

7) Tac. XV 60. Dio 62.24. LatourSt. Ybars N6ron (Paris
1867) p. 443, 457 sq . Schiller Nero (Berlin 1872) p. 695—702,
Diepenbrock p. 194—196. Gercke Seneca-Studien (Fleckeis.
Jahrb. 22. Siippl. M. [1896^) p 268. 319.

se comparat et ab aliis comparatnr ^), puer fortasse
sibi eius gloriam bellicam somniavit, sed mox breve
tirocinium ^) eum docuit meliora nec deinde rei militari
studuit et iam diu ante eam aetatem, qua Marius cursum
hoDorum inceperat (a. 119 tricesimum ageos annum
tribunus plebis factus est) alteram viam, quae quidem
homini novo patebat. ingressus est. Nam „duae suiit artes,
quae possunt locare homines in amplissimo gradu dig-
nitatis: una imperatoris, altera oratoris boni" (pro
Mur. 30). Deinde Cicero suum in Marium amorem sig-
nificat carmine in eius bonorem composito et frequenti
Marii nominis mentione ^), quibus imprimis se ipse
comroendare studet. Cum igitur Marcoconstaretquomodo
ingenii sui dotibus uteretur, quas plena manu Fortunam
ei largitam esse iam in pueritia apparuerat (Plut. Cic. 2),
tanta statim industria in studia incubuit, ut consuetis
adulescentiae voluptatibus omnino abstineret, eas ne
desideraret quidem ^), „noctes et dies in omnium doctri-
narum meditatione versaretur, ab exercitationibus ora-
toriis nuUus dies vacuus esset" (Cic. Brut. 308 sq.) ^).

i) E.g. luven. VIII 237, 245.

2) In bello Marsico (Philipp. XII 27) rim xqovov (Plutarch. 3).
cf. Liv. periocha GXI: „vir nihil minus quani ad bella natus*',
Aly p. 12, Cucheval I p. 42.

3) Gucheval I p. 30 sqq. Cic. de leg. I 1. elc; laudeseius
e.g. pro Balbo 46 sqq.

4) „He nihil istorum ne iuvenem quidem movit umquam'' ad
f. IX 26.2 cf. pro Caelio 46 Boissier p. 94 Aly p. 8.

5) Cf. de Orat- 1154 Cucheval I p. 25— 26,40— 41,47— 48,

(

Quamquam iurisprudentiam parvi faciebat (pro Mur.
passim, imprimis § 28 ^)), ei tamen operam dcdit apud
optimos Romae iurisconsultos, Mucios Scaevolas —
Augurem et Pontificem Maximum — fiiium etnepotem
eius Mucii Scaevolae, qui inter eos fuit „qui funda-
verunt ius civile" (Dig, I 2.39). Et sane primae ora-
tiones Ciceronis causas tractant ad ius civile pertinentes.
Ex his superest oratio pro Quinctio, quae tamen noo
ante a. 81 habita est, cum Cicero vicesimum sextum
iam ageret annum — qua aetate alii per complures
iam annos in foro versari solebant^). Huius morae
causa fuit incertissimus reipublicae status, quae conti-
nuis bellis civilibus concutiebatur ^). Propter strepitum
armorum leges silebant neque ulla iam iudicia erant
nisi lege Varia de maiestate, qua (a. 90) sanctumerat,
ut quaestio haberetur de iis, quorum opera consiliove

Haec tenax perseverantia moris tunc fuisse videtur : vide dc Hortensio
Rrut. 302, de Augusto et, quod magis mirum, de Antonio Sueton.
de rhel. i (p. 268. 30 Roth). Inre tamen Aty p. 11 : Vergleicht
man das Mass seiner Kenntnisse vollends mit dem, was heutzutage
von einem Jungling ohne Schaden fQr seine Gesundheit erfoixJert
wird, so war es verhaltnismassig wenig

1) Gucheval I p. 274—276. Vide tamen pro Gaec. 70 sqq.
Gucheval 1 p. 176.

2) Hortensius e.g. undevicesimo aetatis anno gravissimum suscepit
iudicium: Rrut. 229, de orat. HI 229 cf. Quintil. XH 6, Suet. Gaes.
4, Gic. pro Flacco 2, Tyrrell P Introduction p. 3, Aly p. 15.

3) De iis quae sequuntur cf. Guche vall p. 35 — 50, Gic. Rrut.
303 sqq., de orat. I 3.

socii contrapopulum RomaDum armasumpsissent. Tunc
primum videmus populum poteutem ^,in sua victrici
conversum viscera dextra" (Lucan. l 8) neque rairum
Ciceronem arbitratum esse „iD perpetuum esse sublatam
rationem iudiciorum" et hanc ob causam attentius com-
moratum esse in studio philosophiae (Brut. 306). Phae-
drum Epicureum (ad f. XIII 1. 2 sq.) et Philonem
Academicum (Brut. 1.1.) studiose audiebat; Xenophontem
et Platonem Latine vertit (de off. II 87). Perturbatam
disciplinam tamen non prorsus neglexit, huius enim
fere temporis sunt libri de Inventione, quos sibi adu-
lescentulo inchoatos et rudes ex commentariolis excidisse
dicit (de orat. I 5). Praeterea uberrimos fructus cepit
ex convictu Scaevolae, „qui, quamquam nemini se ad
docendum dabat, tamen consulentibus respondendo stu-
diosos audiendi docebat" (Brut. 306 cf. Phil. VIII 31).
Tandem postquam Sulla rediit, recuperata est respu-
blica; leges et iudicia denuo sunt constituta et licet
eius dominatio, ad statum optimatium accommodata,
homini novo non admodum fausta esset, Cicero tamen
causas agere coepit, etsi ingenio iam satis culto (cf. Brut.
311) caute utebatur, specie consuetum oratoris exem-
plum 1) declinans ita, ut postea iactare posset se nemi-
nem laesisse (divin. in Caec. 1). Acriter intuenti autem
apparet discrepantiam fere nuUam esse inter defensio-
nem, qualis est Rosciana, et accusationem potentissimi
viri, SuUae gratiosissimi. —

i) Cr. annot. 2 in pag. \0,

Cum iam Ciceronem oo usque comitati sumus, ubi
ingenium eius in vulgus innotescere coepit, ad Ovidii
et Senecae fata revertamur, quorum enarratio non nostra
culpa sed inopia testimoniorum multo erit lacunosior.
Ovidius,quemdemonstravimusmagisdeiectarifontePe-
gaseo quam fontibus iuris antiqui, cycni pinnis magis
quam legionarii ciavatis caligis, lascivistemporibus, quae
conversiones reipublicae sequi solent ^), ej*at aptissimus,
et ubi in vitae suae descriptione (Tr. IV 10. 33—36)
atque in epistuia apologetica ad Augustum (Tr. II 93
sqq.) merita sua in publica commoda amplificare vult,
exiguuseventus est. Miuoribustantummodo magistratibus
functus est ^), neque iniuria ei obiciebantur „ignavi
anni" (Am. I 15.1). Poesi autem, deliciis suis, totum se
dedit, simulac toga virilis plus libertatis ei concessit ^), quin

1) Janin Etude sur Ovide (praefixumeditioni Lemaistre Paris,
4858) p. X (Moneo ne quis hoc libello ulatur, antequam censuram
inspcxerit Ehwaldii inBursian.Jahresb. 43 [1885] II p. 143—146),
Boissier L*oppo3ilion elc. p. 109 sq. Ovid. A. A. III 121 sq.:

Prisca iuvent alios: ego me nunc denique natum
Gratulor. haec aelas moribus apta meis.

Fasti I 225: Laudaraus veteres, sed nostris utimur annis. Tr.
III 2.9: fugax rerum securaque in otia natus; lY 8.7: semper
placuerunt otia menti; cf. infra.

2) Fuit tr*esvir capitahs (Tr. IV 10.34) decemvir stlitibus diiu-
dicandis tF. IV 384) cenlumvir (Tr. II 93. P. III 5.24) w e n I p. XIII.

3) Tr. IV 10.30: et slulium nobis, quod fuit anle, manet.
Masson p. 43.

et Athenas studiorum poeticorum causa petiit i). Patrem
iam non amplius votis Alii adversatum esse probabiliter
explicat Church (p. 7): „The elder brother died imme-
diately after completing his twentieth year 2), and this
event removed the objection which the father had made
to the indulgence of Ovid's poeticaJ tastes. The family
property, which was not of more than moderate extent,
would not have to be divided, and there wasnolonger
any necessity why the only son should follow a lucrative
profession ^)."

Et Ovidium igiturconstituimusinliminetempiiFavoris,
cuius penetrale ut Cicero intrabit ex iis ingenii facul-
tatibus, quas etiamnunc admiramur. Ovidius poeta
natus est; Cicero hoc consilio imprimis magistratus sibi
optat auctoritatem, ut eloquentia totius populi mentes
capiat; Senecae autem animus alio spectat. Numquam
cogitavit sapienlis solam gloriam quaerendam esse, hanc
immortalitatem sibi esse daturam. Optime pater filii per-
spexit indolem, cum ei „ambitiosum curaeesse"diceret,
non ut fratri Melae „animum a civilibus officiis abhor-
rentem et ab omni ambitu aversum hoc unum concu-

i) Tr. I 2.77 :.'pelii sludiosus Atbenas. Postea Siciliam el Asiam :
ib. vs. 78, P. II 10.21, F. VI 417-424. Masson p. 45, Church
Ovid. Edinb.-London 1897, p. 7.

2) Tr. IV 10.31 sq.

3) De re familiari Ovidii cf. Owen I p. XII. Cum lofa argu-
mentatione cf. Tr. IV 10.21 sq :

Saepe pater dixil: „studium qiiid inutile temptas?
Haeonides nullas ipse reliquit opes."

piscentem, nihil concupiscere" (contr. II praef. 3—4,
p. 115—116 B, 151 — 152K);quod discrimeninterfratres
ipse Lucius confirmat: „alter iionores indiistria conse-
cutus est, alter sapienter contempsit" (ad H.m. 18.2).
In scriptis pbilosopliicis innumeris ]ocis asseverat se
conari eandem rerum humanarum despicientiam adipisci,
sed vita obloquitur ^). Statim adiciam minime me ob
hanc causam Senecam mendacii et fraudis accusare
velle. Quis est cui idem non acciderit? Namsi, utDru-
mann in Giceronis vitafecit, semperet ubique hominis
enuntiata ubi cuntraria sunt, inter se opponis, nulla habita
ratione, sintne coram omnibus, sivein orationibussivein
scriptis philosophicis, edita an uni amico, iniuste agis et
accusatorem, non rerum scriptorem te geris. Persuasum
mihi est Senecam, cum ad summam in re publica pote-
statem pervenisset, quam sibi pinxerat imaginem vere
sapientis omnibus intentis viribus appetiisse; saepiusei
obiectas divitias 2) et nimiam erga Neronem indulgen-

1) Qiiod senex saepius conntetur e.g. ep. 61.1. „desinamus,
quod vohiimus velle . . . imponere veleribus malis finem"; 8.3:
^Reclum iter, quod sero cognovi et lassus errando, aliis monstro.
Glamo: vitate quaecumque volgo placent, quae casus attribuil";

29.12: „celerum, si le videro celcbrem secundis vocibus volgi

quidni ego (ui miserear, cumsciam, quae via ad istum favorem ferat?*'

Plura ap. Heikel Seneca's Characler und politische Thatigkeit
aus seinen Schriften beleuchtet (Acta Societatis Scienliarum Fennicae
Tom. XVI). 1886. p. 22.

2) Vid. Mayor ad luven. X 16: Seneca prae<iives.

\
I

)

tiam 1) Dumerauda csse inter illos „aceommodements
avec le ciel", quibus careie nemo aulicus possit^);
coniurationem contra, cuius iam senex (Tac. A.XY63)
particeps fuit, ei probatam fuisse Stoica tyrannicidii
laudatione ^), in rhetorum scholis mille declamationibus
repetita *).

Adulescens Seneca mala valetudine laborans ^) eareita
dolebat, ut saepe abrumpendae vitae consiUum iniret;
sed retentus est patris senis amore, philosophiae studio,
amicorum a<lhortationibus (ep.* 78. 1 — 4). Non tantam
igftur Stoicorum placitis fidem habuit, quantam Marcei-

i) Vid. eg. Schiller Nero p. 70.

2) Ita iam Lipsius Manuductio ad Stoicam philosophiam I. I
diss. XVIII (Lipsii opera omnia Vesaliae 1675 IV p. 678 sq.) et
in edit. p. XIX. Ipse Seneca talia defendit (Fiagm. 19 Ilaase):
„Facit sapiens etiam quae non probabit, ut etiam ad maiora tran-
situm inveniat, nec relinquet bonos mores sed tempori aptabil, el
quibus alii utuntur in gloriam aut voluplalem, utelur agendae rei
causa." Cr. Heikel p. 11 sq. et Gelzer in Die Zukunft 6 April
1901 (Cr. Wetensch. Bladen 1901, IX p. 450 sqq.)

3) Cr. Diepenbrock p. 195, Gercke p. 318 sq., Dio62, 24.1.

4) Cr. Inven. VII 151 (perimitsaevosclassis numerosalyrannos),
X 112, Tac. dial. 35, Pelron. sat. 1—3, Diepenbrock p. 23.
Schiller Nero p. 562 alios multos.

Beclamationibus etiam annumerandae sunt tragoediae, quales
scripserunt Curiatius Haternus etSeneca. Cf. Boissier Oppos. p.
82—88, Nisard Etudes sur les po^tes de la dtk^adence, romaine
Paris* (1888) I 83 sqq. 137.

5) Tac. A. XV 63; Index Haasii s.v. Seneca, Diepenbrock
p. 26—27, Gercke p. 305.

linus il]e, qui „inorbo et non insanahiU correptus, sed
longo et molesto et multa imperante, coepit deliberare
de morte" et Stoici cuiusdam verbis admonitus inedia
exitum „non sine quadam voluptate" sibi conscivit ^).
Secundum solitum institutionisordineroLuciusprimum
grammaticorum disciplinis incubuit, quarum nugarum
mox eum pertaesum est 2), deinde rhetorum, qui
dicendi generi eius multum nocueruut ^). Hac in re
valde ei profuisse verisimile est praecepta patris, quocum
clarissimos audiebat oratores. Attamen posterioribus
Tiberii annis, cum Cremutius Cordus crimine laesae
maiestatis damnatus est, qnod Brutum et Cassium lau-
dasset (Tac. A. IV 34), non ea erant tempora, quibus
quis libertate dicendi proficeret itaque Seneca consilium
furensi munere causas tractandi, quod iam perficere
inceperat, deposuit *). Novus autem tunc ingruerat mor-
bus saeculi, philosophiae insania ^), quam Seneca quoque,
ut in omnia magno inceptu venit (ep. 108.15), utraque
manu tam ardenter arripuit, ut Sotionis discipulus — qui

1) ep. 77. 5— iO, Marlha Les moralistes sous rempire romain
Paris» (4894) p. 5—6.

2) Index Haasiis.v. grammalici, Oiepenbrock p. 22,Gercke
p. 303.

3) Diepenbrock p. 22—34. Gercke p. 133—458.

4) ep. 49.2: „modo causas agere coepi, mododesii velieagere*'.
Quae sequuntur: „modo desii posse'* ad exilium fortasse perlinent
(Marlens de L. Annaei Senecae vila etc. Allona 4874 p 6. Die-
penbrock p. 33 ). Aulad crudelem dominalionemSeiani?(vid.infra).

5) Cf. Diepenbrock p. 24.

ipse Pythagorae et Sextii obtemperabat praeceptis —
per integruai annum carne se abstinuerit, donec pater
edictum Tiberii ^) in ludaeos causatus austeritati finem
imposuit „nec difficulter" filio persuasit ut omitteret
hancconsuetudinem — ut Heikel (p. 5) et Diepenbrock
recte observantf in Seneca primum documentum mo-
rum facilitatis. Sed pater finef quem optaveratf excidit:
invisae ^) philosophiae filius fidem servabat et Attali,
primi Romae Stoici ^), discipulus factus est, ad quem
eum ipse pater cum fratre Novato duxit, quod facun-
diam admiraretur eius^). Licet plerumque philosophi
ad rempublicam non accederent ^), nondum tamen im-
perabant a vita publica abstinentiam et Seneca facta
copia libenter utitur, numquam autem datam occasionem
praetermittit paupertatis iaudem canendi ^) et ostentandi
paradoxa qualia sunt ,,sapiens solus dives, solus rex,
soius iustus etc" ').

1) Sen. ep. 408.22 Diepenbrock p. 28 Nipperdey adTac.
A. II 85.

2) Sen. l.l., ad. H. m. 47.4 Gercke p. 305.

3) Nam Sextius hoc nomen asperaabatur Sen. ep. 64.2 Oi e p e n-
brock p. 25.

4) Sen.rh.sua8.2.42(p.44B,p. 47— 48K)Diepenbrockp.28-

5) Vid. Diepenbrock p. 30 (Zeno, Cleanthes, Chrysippus)
p. 24 (Sextius) p. 30 (Fabianus Papirius).

6) Vid. Haasii indicems.v. pauper et paupertas, Oiepen-
brock p. 30—34.

7) Vid. Horat. ep. I 4. 406, sat. I 3. 4 25 et quos ibi conferunt

interpretes.

Et in conquirenda doctrina Seneca saeculo tributum
solvit^); tenebat enim multos ^i^^sanabiie scribendi
cacoethes" non tam propter studia strenua Ciceronis Var-
ronis Nigidii Figuli aliorum, quam quod Stoici — Ro-
mani saltem — doctrinam umbraticam plurimi faciebant.
Sextius vir multum celebratusrebusnaturaiibusstuduerat
(Plin. N. H. XXXII 3.13: diligentissimus medicinae),
Fabianus Papirius scripserat: „causarum naturalium
libros", „de animalibus" et de plantis (vid. Teuffel).
Pari varietate Seneca „tractavit omnem fere studiorum
materiam" (Quintil. X 1.128); citantur : „de motu terra-
rum", „de lapidum natura", „de piscium natura," „de
situ Indiae," „de situ etsacris Aegyptiorum", „deforma
mundi" (Haase voL III p. 419— 421). Libellum de motu
terrarum ipse affirmat se edidisse iuvenem (N. Q. VI 4.2),
quae de situ Indiae et de Aegypto composuit haud inepte
tribuuntur tempori, quod insequitur iter in Aegyptum,
Lipsii^) sagacitate erutum ex loco consolationis ad
Helviam matrem (19.4), ubi Seneca narrat se spectatorem
fuisse naufragii, quo maritus materterae — qui fuit Vetra-
sius Polio, ut Lipsius demonstravit — perierit. Ergo
revertit a. 32 p. Chr. n., quo anno Polio mortuus est ^).

i) Speciem polius quam rem quaeri — etsi contraria aflirmat
ad H. m. 8. 6; 20. i — 2 — Seneca demonstrat scribendo Naturales
Quaestiones, quas parura accurate intra paucorum mensium spatium
confecit, et in quibus gravissimum ei est „das Raisonnement*'
(G e r c k e p. 3i 4, cf, P i c h n Hist. de la litt. lat. Paris* i 898 p. 487).

2) Vid. Lipsii editionem Antverp. i652 p. XVI et p. 89annot.m

3) Lipsius 1.1. Dio 58, i9.6 Oiepenbrock p. 36.

■

Post reditum demum quaesturam Seneca petere
decrevit, quam dignitatem materterae ambitu iuvante
adeptus est i). Cursus igitur honorum ut Ciceroni, ita
Senecae interruptus est, nam anno iam circiter 25 p.
Chr. n. 2) munere quodam — ex minoribus procul dubio
magistratibus — eum fungi scribit pater ^). Causa ignota
est. Diepenbrock (p. 34 — 35) conicit eum valetudine
mala permotum esse ut consilium honores petendi et
causas agendi („causas agere velle desii" ep. 49.2)
abiceret. Equidem non video cur credamus paucispost
annis Senecam convaluisse, qui Caligulae irae propter
hoc unum ereptus est, quod phthisici brevi morituri
speciem habebat ^). Mibi Seiani potius crudelis dominatio
„subactis iam cervicibus omnium et ad iugum adactis"
(cons. ad Marc. 1.3) in causa fuisse videtur. Attamen
haec parum argumentis stabilire possumus ; in dubio igitur
relinquamus cum Lipsio (p. XV) utrum posterioribus
Tiberii annis au prioribus Caligulae ^) Seneca quaestor

1) ad Helv. ra. 19.2, Diepenbrock p. 36— 37. Quo anno plane
ignoro, nam argumentum quo Diepenbrock utitur, ut demonstret
fuisse ante a. 37 — gratiam viduae Polionis non nisi apud
Tiberium valuisse — parum (irmum mihi videtur; nam senem
homines perosum, qui Capreis in morosa solitudine viveret, aditus
facilioris fuisse quam Caligulam equidem non crediderim.

2) Diepenbrock p. 33.

3) Sen. rh. contr. II 4 (p. 416 B, 152 K): „navigantibus",
Diepenbrock p. 34.

4) Dio 59, 19.7—8 (a. 39).

5) Lipsius p. 89 annot. 227, Martens p. 8.

factus sit. Si coDiectura mea de metu Seiaui placet,
simile quid ei accidisse videmus atque Ciceroni, quem
bellorum civilium furore foro probibitum audivimus.
Quanta videtur fuisse temporum dissimilitudo nobis ex
longinquo res maximas tantum discernentibus 1 At quanta
revera utriusque privatae vitae similitudo fuit!
• Ad boc usque tempus Senecae vita fabulae dilucide
satis actae potest conferri, iam vero densum aulaeum
toilitur, evenit, quod in vita cotidiana fere non atten-
dimus, in fabula scenica probamus, in historia conque-
rimur: anni aliquot praeterierunt cum actores denuo
in pulpita prodeunt. Secundus autem actus — nobis

■

vero ultimus — Annaeani dramatis eritexilium. Pauca
quae nobis nota sunt de intervallo, quod inter quae-
sturam et exilium intercedit, boc loco subiungam.

Ante a. 37 ^) uxorem ducit, ex qua duos toliit
fiiios 2).

Post patris mortem huius vitam conscribit et scripta
edere in animo babet ^).

Gratis publice recitat et iuventuti valde placet ^).

In senatu orationes babet, e quibus una Gaio Caesari
tantam movet invidiam, ut uitimum de eo sumere

i) Diepenbrock p. 43.

2) ad H. m. 2.5; 48. 4—7.

3) fr. 98 Haase. Nuroquam ea in lucem edila esse, demonstrare
temptavit A. Klotz in Rhein. Mus. 56 (4901) p. 429-442.

4) Tac. A. Xni 42. Quinlil. X 4.426. Suelon.Cal.53.Diepen-
brock p. 44—45.

velit supplicium, quod avertit amicae dexteritas ^).
(Ad has in senatu orationes — et ad recitationes quo-
que equidem arbitror — censuram pertinere Caligulae :
„Senecam commissiones meras componere et harenam
esse sine calce" [SuetCal. 53] Lipsius ^) recte statuit).

Porro consoiationem scribit ad Marciam,
A. Cremutii Cordi filiam, sive „initio Claudiani tem-
poris" 3) sive, quod probabilius est, ultimo Caligulae
anno ^), qua primum ingreditur iter „philosopbiae
moratis practicae" *), et 1 i b r o s d u o s d e i r a ^),
quibus libris nihil discimus de causa exilii, nam liber-
tatem dicendi scriptori nocuisse sub eo praesertim
principe, qui legem maiestatis aboleverit ^), non facile
crediderim ^). —

Restat ut narrem, quae nobis tradita sunt de causa
exilii Senecae.

i) Dio 59, 49. 7—8, Diepenbrock p. 45—46.

2) Ed. Antverp. 4652 p. VI.

3) Lipsius p. 405 (qui tamen et post exilium scriptam esse
posse dicit), Lehmann Claudius u. seine Zeit Gotha 4858 p. 453
sqq.; Martens autem (p. 32) et, quamvis dubitanter, Heikel
(p. 40), postquaro Seneca Paulinam duxit.

4) Diepenbrock p. 52—53, Gercke p. 284.

5) Hartha les moralistes p. 4 (ad Marc. 4.2) p. 45 etc.

6) Lipsiusp. 4,Martensp. 27, Diepenbrockp. 55, Gercke
p. 285. Lehmann conlra p. 345 sqq., cuiassentiunturSchiller
Nero p. 70 et Heikelp. 8 sq., ab educatore Neronis scriptos putat.

7) Dio 60, 3.6 Lehmann p. 436.

8) Yid. Lehmann p. 454 sq. et Martens p. 6 — 7.

lam ab iDitio principatus Claudius sucnma imperii
munera libertis mandans odium sibi pepererat apud
multos, apud eos imprimis, qui aulae praecedenti pro-
ximi fuerant. Horum studia in filias Germanici, qui
populo in deliciis semper fuerat, Agrippinam et luliam
Livillam conversa sunt, quae ipsae quoque praesertim
ob Messalinae odium res novas moliri non abnuebant.
Agrippina qua erat prudentia subdolis artibus et indi-
gnationem celans favorem populi sibi conciliare conata
est. Livilla contra illecebris corporis et nimia familia-
ritate apud principem Messalinae gratiam subvertere
studuit et ipsam illam fastu et arrogantia exacerbavit.
Itaque ei immissi sunt delatores, qui cum alia tum adul-
teria obiectarent. Designatus est autem tamquam Livillae
adulter L. Annaeus Seneca i). Nec temere, ut opinor, nam
ipse culpam suam paene confessus est in consolatione
ad Polybium (43.3): „viderit (Claudius) qualem volet
esse et aestimet causam meam : vel iustitia eius bonam
perspiciat velclementiafaciatbonam: utrumque in
aequo mihi eius beneficium erit, sive innocentem me scierit
esse, sive voluerit^)", et ubi contra crimina Suillii (cf.

i) Dio 60, 8.5 Diepenbrock p. 56—58 Schol. ad Iiiven.5.
109: „Hic sub Glaudio, quasi conscius adulteriorum luliae Ger-
manici filiae, in Gorsicam relegatus.**

Forsilan delator quidani divitiis et graliae Senecae inviderit
(Heikel p. 6, 6, 7, qui cital ad H. m. 5.4;adPolyb. 9.5). Cf. ap.
Dionem 1.1. verba : iyxXtjiAara naQaaxevdaaaa : criminibus instructis.

2) Heikel p. 7: Die Alternative sind wieder sehr bezeichnend
fur Seneca, wie er sich den Verhaltnissen leicht anbequemen konnte.

.-L

Tac. A. XIII 42 sq.) se defendit: de vita beata c. 4— 16,
iroprimis c. 12.2 : „at contra sapientium remissae volup-
tates et modestae ac paene ianguidae sunt compressaeque
et vix notabiles, ut quae neque arcessitae veniant nec,
quamvis per se accesserint, in bonore sint neque ullo
gaudio percipientium exceptae, miscent enim illas et
interponunt vitae ut ludum iocumque inter
seria" ^).

Senecae . utpote senatoris in senatii causa acta est et
nimirum capitis damnatur, at Claudius „grande ingenium
exstinguere gravatus ni fallor" (Diepenbrock) vitam
ei petiit (ad Polyb. 13. 2; Heikel p. 7). Tuncexilium
decemitur et quidem deportatio, nam bona adempta
esse videntur 2).—

Ne nimis parva frustula evaderent, Senecae casus uno
tenore recensuimus usque ad id tempus, quo quae fecit
atque locutus est cum CiceronisetOvidiifactisdictisque

Praecedit tamen: „Des Verbrechens erkl^rt er sich unschuldig"
et p. 8 H. dicit: „Auf beanspruchte UnschUld sind wohl die
Aeusserungen ad H. m. XHI 4, 6, 8 zu deuten.'' Ego puto talia
nihil demonstrare et loco ex de vila beata citato maiorem fidem
habendam esse.

i) Gerckep. 304: Wer will mag ausdem „neque arcessitae,"
schliessen, dass Seneca „d«r Verfuhrte war" (sic Teutfel) undmag
diese Annahme als mildemden Umstand geltend machen: fur die
Beurtheilung des Mannes verschlagt es nicht viel.

2) Gf. infra in cap. de re familiari. De statu exulum vid. Owen
Tristia V p. 99, Humbert in Daremberg et Saglio Diction-
uaire des Antiquites etc. s.v. exilium et quos citant.

fusius comparabimus. Ante tamen quam ad Ciceronem
et Ovidium revertimur, maxima indicanda estinterfata
eorum discrepantia. Seneca omnem potentiam, honorem,
gloriam acquisivit post reditum (sin minus, non exilium
satis mite, sed mortem pertulisset), Naso felicitate, qua
paene supra humanum modum usus erat ^), iniquitate
Augusti in perpetuum privatus est, Cicero quod in
consulatu assecutus erat auctoritatis fastigium, posthac
numquam attingere potuit; vitae denique postremo anno
iterum rector esse civitatis sibi visus est. (Toto caelo
erravit, nam nihil umquam nisi milites et pecuniam poten-
tiam dare Caesar vere contenderat ^) ). —

Exposuimus Ciceronem labori forensi se dedisse cum
Sulla rempublicam restituisset. Orationem primam
quae superest, orationem pro Quinctio dico, primam
quoque esse quam Cicero scripto mandaverit, ex eo quod
de prioribus et Cicero et alii silent, efficere licet. Ceteras
causas, in Quinctianae initio (§ 4) memoratas, non tanti
habuit, ut publici iuris eas faceret. Quod Quinctianam

i) Cr. Boissier L'opposition p. 108 sqq. Poeta ipse idem fere
dicit :

Hic (in Scythia sc.) quoque cognosco natalis stamina nostri

Stamlna de nigro vellere facta roihl

Gum vice mutata qui sim fuerimque, recordor,

£t, tulerit quo me casus el unde, subit.

(Tr. IV 1.63 sq., 99 sq.).

cf. annot. i p. 42 et Tr. IV 8. 3i— 36; V 3.9 sq.
2) Dio 42, 49.4.

immortalitate digDam existimavit, suspicionem movere
potest ex hac causa eum superiorem discessisse et de
Hortensio, ilio tempore „rege ludiciorum" (Verr. Act. I
33 sqq.) i), victoriam reportause.

Maioris autem momenti est defensio Roscii Amerini,
paucis mensibus post suscepta, quae, ut supra iam dixi-
mus, accusatio potius appellanda est Ghrysogoni, poten-
tissimi Sullae liberti. Audacia, temeritas quae paene
videbatur, novi patroni magnam haud dubie adraira-
tionem movit neque parvam gratiam collatam in eum
esse imprimis a partibus popularium credibile est, quae
tum ferme coraminutae erant. Primo aspectu nos quoque
species decipit; sed accuratius contemplauti temeritas
illa mirum quantum decrescit. Roscium in periculo amici
non deseruerunt, advocati ei adsunt „homines nobilis-
simi, Metelli, Servilii, Scipiones" (§ 15, 77), Romam
profugum domo recepitCaecilia,*dictatoriscognata(§27,
147)2) et in fine orationis (§ 143 sqq.) Cicero Chryso-
gonum rogat oratque, ut rei vitae soli parcat, bona secum

i) Quae Cucheval I p. 52 scripsit se in Gellio suo de iudicii
exitu legisse (cependant, s*il faut s'en rapporter k un texte d*Aulu-
Gelle [XV 28], ce ful Cic^ron qui en sortit vainqueur), non capio;
equidem ibi tale quid non invenio et Drumann V. 234 scribit:
Der Spruch des Gerichtes ist nicht bekannt.

2) Cf. Drumann V 235 ann. 65 et 244ann.32,Momrasen
R. G. IIP p. 6: „seine (Ciceronis) halb vorsichtige halb dreiste
Opposition", Cucheval I p. 60. Ceterum Aly (p. 21 cf. p. 487)
haec omnia vocat „haitlose Yermutung'*.

habeat, id est, Roscius in accusatoris scelere acquiescit
et liberto avidissicno omnia, quae cupiverat, permittit.
Accedit ut novi iudices senatorii, tunc primum in quae-
stione de sicariis ius dicentes, putandi sint non sibi iam
ab initio infamiam contrahere voluisse^); „aber auch
nur scheinbar wagen, bracbte ihm unermessliches Gewinn,
es erregte Aufsehen, die Herausforderung des Herr-
schers in Cbrysogonus gab jedem seiner Worte zum
Voraus das Geprage der Meisterschaft" (Drumann
V 244). Et postea in causa mulieris cuiusdam Arretinae
Cicero edicto SuUae adversatus est^). Non igitur ob
metum — quod contendit Plutarchus ^) — peregre profec-
tus est, sed propter adversam valetudinem, quam causam
Plutarchus fictam appellat, et praeterea studiorum
gratia *).

Graeciam et A^siam totam peragrans in summam
gloriam venit et cun)' maximis et oratoribus fuit et
philosophis; quos omnes eum secum habuisse iure
miratur Cucheval (p. 68): „0n ne peut s'empScher
d'Mre frapp^ d'^tonnement, en lisant les lignes que
Cic6ron consacre a son sejour en Grece et en Orient;
on se demande quel etait donc le prestige du nom
romain, le retentissement de plaidoyers mSme de me-
diocre importance comme ceux que Ciceron avait

i) Drumann Y 243.

2) Druraann V 245 sq., Cucheval I p. 66 sq.

3) Plut. Cic. 3 [Aurel. Vict.] de viris illustr. 81 ; „veritus invidiam."

4) Cic. Rrut. 344 [Aui*el. Vict.] i.l.; „studiorum gratia."

plaides, pour que ce jeune avocat, modeste chevalier
romain sans grande fortune, ptit r^unir autour de lui
tant de graves personnages et se promener en Asie
avec une sorte de cortege, compose des maitres les
plus distingues." Haec et quae dicit Havet apud
Boissier Cic. e. s. a. (p. 50): „L'eioquence ne
peut plus esperer de diriger les ev^nements; mais
elie agit sur eux d'une fa^on indirecte, elle essaye
de faire naitre ces grands mouvements d'opinion
qui les preparent ou les ach^vent: ^elle ne provoque
pas des votes et des actes, elle sollicite des emo-
tions'. Si cet effet moral est le seul but qu'elle se
propose a ce moment, celle de Ciceron, par son abon-
dance et sa pompe, par son ^clat et son path^tique,
etait faite pour Tatteindre," menti nostrae semper
infixa esse oportebit, si posteainterdumpropensierimus
ad Mommsenio astipulandum contendenti (HP p.
182) Ciceronis „ingenium non nisi ianuas apertas effre-
gisse" et vanitas viri nobis taedium movebit. De studiis
eius philosophicis recte, ni fallor, Drumanniudicat(V
248 ann. 71): „Er beschloss keineswegs wie Plut. 4
hinzufugt, in Atben der Philosophie zu leben, wenn er
in Rom nicht zu Aemtern gelangte, sondern die Philo-
sophie sollte mittelbar durch eine reiche Ausstattung
des Sachwalters zu Aemtern verhelfen" i). Si Utteris

i) Cum Drumanno facit — mirabile dictu — Aly p. 22:
„Indessen betrachtete ja Cicero die Piiilosophie immer nur als

tantum vivere voluisset — quod numquam voluit —
Attici exemplum sequi debuisset, qui mira calliditate ^)
viam sibi ad libertatem munivit, quam ei gratulatur
Cicero, cum ipso sentit servili se premi sorte (ad Att.
IV 6.1). Eandem ob causam atque Ciceronem Senecam
philosophiae maximam impendere operam videmus atque
eo ardentius, quo plus tunc omnes, praecipue nobiles,
huic doclrinae favebant.

Smymae Cicero virum visit quem exul sibi exempium
ponere potuisset: Publium iiium Rutilium Rufum, cui
inde ab anno 92 exulanti adeo vita solitaria et umbra-
tilis voluptati erat, ut, cum Sulla ei veniam redeundi
ultro obtulisset, in patriam remeare recusaret^).

Maximum tamen lucrum quod ex itinere fecit, disci-
plina fuit qua utebatur egregiorum oratorum, nam ad

Miltel zum Zweck, als Vorubung fur selne Lieblungswissenschafl
oder richtiger Lieblungskunst, die Beredsamkeit."

i) Vid. Boissier Cic. p. 130 sqq. De eo, quod Attico
obiciebatur: suam ipsius solam utililatem eum spectare, bene disse-
ruit Lucas Collins Cicero, p. 10: „His vocation was certainly
not patriotism ; but tbe worldly wisdom which kept well with men
of all political colours, and eschewed the wretched intrigues and
bloody feuds of Rome, stands out in no unfavourable contrast with
the conducl of many of her soi-disant patriots. If he declined
to take a side himself, men of all parties resorted to him in their

adversity this man was surely as good a citizen as the noisiest

clamourer for ,liberty' in the Forum, or the readiest hand with
the dagger.**

2) Vide quos citat Drumann V 250 ann. 84 et 85.

eloquentiae principatum' omDia sua studia intenderat ^).
Eundem etiam scopum spectat ubi cum Roscio comoedo
et Aesopo tragoedo per longum tempus familiarissime
vivit; ab his enim decorum et actionem discere studet ^).

Biennio postquam peregre profectus erat, Romam se
recepit „non modo exercitatior, sed prope mutatus, nam
et contentio nimia vocis resederat et quasi deferverat
oratio lateribusque vires et corpori mediocris babitus
accesserat" (Brutus 346).

Mox in matrimonium triginta duraturum apnos
uxorem ducit Terentiam, nobili loco natam, cuius soror
Fabia virgo Vestaiis capta est et quae ipsa in re satis
lauta fuisse videtur *).

Anno insequenti cursum honorum a quaestura incipit
(deinceps omnibus magistratibus suo anno fungitur)
et Lilybaetani officii omnes partes enixe implet. Nobiles
autem, ex quorum familiis magis magisque numero de-
minutis^) magistratus semper ferme sumebantur, in-
genium integritatem talia in homine novo nihil curabant,
cuius virtus et industria in odio potius et invidia erat
(Cic. Verr. V 181). Cicero ipse quoque intellegebat
nihii se ab optimatibus impetraturum esse nisi ad-

i) Balter-Kayser Ciceronis opera 1 Lips. 1860 Praef.p. XII
Boissier Cic^ron e. s. a. p. 46. Cucheval I p. 205.

2) Vide Cucheval I p. 69—72.

3) Yide Drumann YI 685 Boissier Cic. e. s. a. p. 95 sq.
Cucheval I p. 77.

4) Cf. Mommsen. Die rom. Patriciergeschlechter, in Rom.
Forschungen I p. 122.

versarium se praestaret formidolosum metuendumque,
quem sibi conciiiare magnopere uobilitatis interesset.
Itaque popularibus se applicat, quibus tunc temporis
in certamine contra nobiles equites erant socii, quorum
commodis iudicia senatoria, quae provinciarum rectores
quamvis sontes semper absolverent, valde nocebant.
Sane par pari referebant cum ante rempublicam a
Sulla conversam proconsules et propraetores, qui
contra publicanorum iniurias provincialibus opem
tulerant, de repetundis fere damnarentur; populus
autem cito praeterita mala obliviscitur; ita ut Ciceroni
facile crederet „cum equester ordo iudicaret annos
prope quinquaginta continuos, in nuUo iudice ne tenuis-
simam quidem suspicionem acceptae pecuniae ob rem
iudicandam constitutam esse" (Verr. Act. 1 38). Foederi
„miserorum" cum „beatis" (ad Att. I 14.1) cum Cice-
rone se adiunxit Pompeius a Fortuna maturius ad
magna vocatus. Temporibus SuUanis privato sumptu
exercitum sibi comparaverat, statim post mortem dic-
tatoris cum optimatibus Lepido restiterat et praemium
meritorum Sertorianam provinciam acceperat (M o m m-
sen R. G. IIP p. 28), iam — lex enim merumequitem
vetabat maiores petere magistratus — imperium belli
Mithridatici extorquebat (ib. p. 98 sqq.).

Ex foedere isto, cui nobilitas impar erat (ib. p. 101),
unusquisque sociorum sua spolia reportavit: Pom-
peius imperium, equites iudicia, populares tribunatum
restitutum.

In optimatium cladem Cicero quoque suam operam

studiumque contulit Verrina accusatione, sed nisi raaior
necessitas affuisset, Verres — ut antea Cn. Dolabeila
et C. Antonius a Caesare accusati — iiber dimissus
fuisset ^). Non minore tamen industria oi*ator negotiura
suscepit atque etiam vanitati suae vim attulit splendore
perpetuae orationis dimisso, ut intra annum causam ad
finem perducere posset (Verr. I 20,29).

At non solnm quia ipse auctoritate creveiit, Cicero in
ultimis Verrinarum capitibus de adversariis triumphat —
etiam consilium suum reipublicae gerundae bene pro-
motum sentit. Ratio enim baec similis fere erat imagini,
quam Polybius (1. VI) depinxit, civitatis Romanae tempo-
ribus Scipionum. Polybius optiraum putabat consortium
trium elementorum: magistratuum — quales tunc erant
viri in omni genere administrationis peritissimi — , sena-
tus, equitum. Cicero hactenus ea mutavit, ut raagistratus
et senatores coniungeret, secundo loco poneret equestrera
ordinera, plebeio ordini, id est, populari factioni, quae
Polybii teraporibus nondura exstabat ^), tertiura de-
stinaret locura. Hic prirao scopus cogitationura fuit, postea
vero, cura perspexit rerapublicara sine Porapei praesidio
stare non posse, in libris de re publica, a. 54 scriptis,
Aristotelicara quandara constitutionera sibi finxit : „placet

\) Cic. Verr. V 176: „De omnibus nobis, si qui tantulum de
recta regione deflexerit, non illa tacita existimatio, quam antea
contemnere solebatis, sed vehemens ac liberum populi Romani
iudicium consequetur.*' cf. Mommsen p. 96—97.

2) Nissen Histor. Zeitscb. 44 (4880) p. 445.

enim esse quiddam in re publica praestans et regale,
esse aliud auctoritati principum impartitum et tributum,
esse quasdam res servatas iudicio voluntatique muiti-
tudinis i)." .

Verumenimvero a. 70 aequabilitas in republica sub
dominatione optimatium minime erat et equites cum
popularibus sine alieno subsidio — velut Pompei militari
auctoritate — longe erant inferiores. Laetitiae ergo
Ciceroni fuit his restituta tribunorum potestate, iliis
alia iudicum descriptione potestatem auctam esse. Sic
ad meliorem rerum statum iri somniabat et ex longinquo
cernere sibi visus est tempus quo futurum esset, ut ex faece
Romuli prisci Quirites, ex Pompeio Scipio, ex se Laelius
exsisteret ^), quo senatores strenui essent et integri
neque iam exspectantes dum sibi dormientibus omnia
popuii Romani beneficia deferrentur ^). Persuasum igitur
ei fuit damnationem Verris non gratam tantumpopulo
sed etiam utilissimam fore.

Vana spe tenebatur, amnes retro ad fontes non la-
buntur. Modus unicus, quo rei publicae novus sanguis
infundi potuisset, antiquae civitatis indoli ita repugna-
bat, ut ne cuiquam quidem eius in mentem venerit.
Agricolis Itaiicis si absentibus sufTi*agia ferre licuisset,
ab his sine dubio libertas fulta fuisset ^).

i) de rep. I 69 Boissier Cice. s. a. p. 34dqq. 0. E. Schmidt
Briefe Ciceros I (1901) p. 1, 2, 29, 30 alii multi.

2) ad fam. V 7.3 (a. 62).

3) Verr. V 180.

4) Cf. ad Att. II 13.2 (a. 59): „ipsi agri regnum vestrum ferre

(

Insequeatibas annis Ciceronem crebro a ratione sua
ac via discedentem videmus; numquam tamen obii-
viscendum est id ipsum de republica gerenda sibi constare,
eo tempore, quo suam quisque solam utilitatem spectaret,
— aperte Piso consul professus est: „sibi quemque
consulere oportere" (iu Pis. 12) — non minimam esse
laudem. Si quis reprebendere vellet, quod praetor Pom-
peianus fuit et popularis, consul senatus propugnator,
utrobique fortiori parti addictus, ipse procul dubio respon-
disset, quae postea simili vituperationi opposuit: „num-
quam in praestantibus in republica gubernanda viris
laudatam esse perpetuam in una sententia permansi-
onem ; temporibus assentiendum esse ; bonos tunc fuisse
in republica principes" ^) et talia multa, quae licet
inania praetexta quis vocarit, meliora dare non potuit,
qui confiteri noUet togam cessisse armis. Et saepius in
iis, quae primo aspectu levitatis speciem praebent —
ut lex Manilia Pompei gratia defensa, impugnatio
legis Serviiiae, qua optimates fovit — cum eius sen-
tentias de republica consideramus, reperimus eum
operam dedisse ut inter partes exstaret quoddam aequili-
brium neque esse cur Dionis 2) severo assenti-

non possunt" cf. II 21.1, ad Q. fr. I 2.46, pro Sest. 25 et 32, in
Pison. 4i, 0. E. Schmidt Ciceros Villen (Neue Jahrb. f.d.Klass.
Altert. II [1899]) p. 28. Ciceronis reditus celebratus est „incredi-
bili concursu Iteliae" (ad Atl. IV 1.4); cf MommsennPp. 312,
Tyrrell P p. 20.

1) ad fam. I 9 § 11 sq. et § 21.

2) Dio 36, 4.35 (a. 66). Quomodo autem Tyrrell l*p. 5sqq.

demonstrare posse sibi videatur, Ciceronem semper oplimatinm

amur iudicio, sui commodi gratia eum partes mutasse.
In orationibus pro Fonteio, pro Sulla, in aliis ^), quae
vitio ei vertuntur, causam amici vel clientis, non reipu-
blicae, dixit, quod ipse in Gluentiana (§ 139) profi-
tetur : „Errat vehementer, si quis in orationibus nostris,
quas in iudiciis habuimus, auctoritates nostras consig-
natas se habere arbitratur. Omnes enim illae orationes
causarum ac temporum sunt, non hominum ipsorum
aut patronorum. Nam, si causae ipsae pro se loqui
possent, nemo adhiberet oratorem. Nunc adhibemur,
ut ea dicamus, non quae nostra auctoritate constitu-
antur, sed quae ex re ipsa causaque ducantur."
Haec sufficiant de reipublicae capessendae consiliis. —
Quod sequitur tempus praeturae et consulatus fuse
tractare supersedeo; quibus prospere ei cessit, haec
praesertim fuerunt : eloquentia, quae favorem popularem
et amicos ei conciliavit, „familiaritas" Pompei — quam
sibi praetor amplissimis laudibus emit ^) — , status peri-
culosus reipublicae, quo omnes assidui contra res novas,
quas parabat Catilina, a Gaesare et Grasso tecte su-

partes fovisse, non intellego, nam mihi quidem nonnulla plane
contraria significare videnlur, e. g. quae sunt in fine Yerrinarum
et in Sextiana c. 45 sqq., quae dicit de proscriptorum liberis pro
Roscio Amerino c. 53 et in oratione, quam consul habuit (Quintil. XI
1.85 Drumann V 438).

i) Yid. imprimis Cucheval I p. 159 sqq.

2) Quod ipse negans confitetur, ut acule observal Cucheval
I p. 189.

stentatus ^), brevi foedere se coniunxerunt ^). Hanc ordi-
num concordiam, quam temporura necessitas in exiguum
tempus male sarsit, Gicero in omne aevum confirmatam
putabat et eo instrumento uti parabat ad reducendam
quietem civitati, quam etiamtunc Gatilinaria iuventute
periclitari arbitrabatur ^). Verumtamen magis timendos
sibi hostes consciverat illi se consocians foederi „bono-
rum", id est, optimatibus; equites enim paulo post re-
pressam coniurationem, cum optimates, imprimis Gato,
„turpibus et impudentibus" eorum postulationibus ad-
versarentur ^), a concordia abscissi sunt. Pompeius, cuiiis
magnopere intererat non constabiliri rempublicam, Gice-
roni ipsum hoc studenti irasci coepit et eo ipso die,
quo Gicero magistratu se abdicavit, per Metellum tri-
bunum ei adversatus est. Quod ad Gaesarem, suspicari
licet — nam omnia eius facta usque ad consulatum
valde obscura sunt — eum minime alienum fuisse
ab illis crebris incriminationibus, quibus Gicero propter
res in consulatu gestas petebatur ^). —

1) Mommsen IIP 177 sq., Tyrrell P p. 17 sqq. cf.
Cucheval I p. 257.

2) Aly Briefe Ciceros^ Berlin 1894 p. 23: Die Wahl Ciceros
entsprang einem Kartell, das die Yertreter der Ordnung und Gesetz-
massigkeit gegen die Wiihlereien der Umsturzparteien stillschweigend
abgeschlossen hatten.

3) Vide e. g. pro SuIIa 28, pro Flacco 95.

4) ad Att. I 17.8, 9; 18.7; II 1.8.

5) Vide pro SuIIa c. 7—16 (§ 47: nemo me tenuissima sus-
picione perstrinxit, quem non perverterim ac perfregerim) D r u m a n n

AddI, qui restant usque ad exilium GiceroDis, ex iis
suDt, quorum confusioDem perscrutauti idem accidit
quod paeue omDibus tuDC temporis viventibus: prae
arboribus silvam dod videt. Idem ego quoque exper-
tus sum, Dam cum omues excussissem CiceroDis
epistulas, quae Dobis pro udico fere foDte suut, Doctem
plurimam oculis ofTusam seusi. Quod mirum dod
est, ipse eDim scriptor et iD suis et iu alieDis rebus
caecutiebat. Postmodo autem velut lumeu subito meuti
meae effulsit illud Pompeiauum de Gaesare coDSule:
^imbecillus plns valuit quam tota respublica" (ad Att.
VII 9.3) et perspexi Gaesarem fuisse, qui Giceroui „piDDas
iDciderit" (ad Att. IV 2.5) i), sed eum dod prius chi-
rurgiae mauum admovisse quam cum diaetam aeger
reuuisset 2). Postquam enim per Glodium Giceroni ti-
morem iDCutere frustra couatus est ueque eum impel-
lere potuit ut legatiouem liberam vel quinquevi-
ratum acciperet, Gicero contra fortius invectus
est iu reges et tyraDDos »), subito iuimicum armavit

II 517 ann. 92 et 93, V 538 ann. 17, Cucheval I p. 286— 288
pro Flacco § 3—5, 94—104, Druraann V 621 sqq. Cucheval
I p. 301—305. 312—316.

1) Cf. Vell. Pat. II 45.2: Non caruerunt suspicione oppressi
Ciceronis Caesar et Pompeius.

2) Cf. ad A«. IV 3.3.

3) Cic. de domo 41. Idem fecit C. Cato Iribunus (ad Q. fr. I
2.15) „et propius nihil est factum, quam ut occideretur'' (a. 59).
Hoc eflicitur Ciceronem timidum saltem non fuisse.

Gaesar i). Infelix consularis furibundum tribunum vi
et armis sibi depellere non potuit, quamquam etiam
postea afBrmat sibi non exercitum sed duces defuisse
(ad fam. 1 9.13). Optimatibus enim plerisque plus piscina
sua 2) quam respublica cordi erat et reliqui cum Cicerone
vestem mutare ausi sunt, Clodii gladiatoribus resistere non
sustinuerunt. Cicero igitur Romam — mox et Italiam —
relinquere coactus est. Quem brevi post Cato secutus
est. Elatio in promptu. Cato, quod loquebatur tamquam
in nohr^iq Platonis non in faece Romuli (ad Att. II
1.8), summa fruebatur apud multitudinem gratia^);
Cicero, qua erat eloquentia *), Caesaris consiliis perver-
tendae antiquae civitatis molestus esse poterat.

Videmus igitur propter merita — quod eloquentia
valebat et causam libertatis deserere noluit — Marcum
Tullium ex patria eiectum esse. —

Ovidii vitam ab annis iuvenilibus usque adexilium

1) Cr. L a c u r-6 a y e t de P. Clodio Pulchro tribuno plebis
(Lutet. Paris. 1888) p. 35, qui citat Plut. Cat. min. 33, CaesarH,
de Dionis autem narralione haec scribit (ann. 2): Si Dioni
Cassio (38,15) creditur, Caesar Ciceroni legationem otferens,
Pompeius Ciceronem verbis de Clodio Romae retinens, haec
inter se consuluerant ut Ciceronem nihil suspicantem in fraudem
adducerent; sed sciendum est Dionem occultis artibus res explicare
solitum.

2) Yide ad Att. I 19.6, II 9.1.

3) Cf. Boissier Cic. e. s. a. p. 301.

4) Vide Plin. N. H. VII 30, Plut. Cic. 13, C u c h e v a I I p. 231 , sq.

ductam per otia, quae suaseraDt Aouiae sorores, paucis-
simis verbis enarrare possumus.

Ut ipse coluit maiores poetas, sic eum coiuerunt
miDores et, quod rarum est, aDte mortem ei Musa
sublime DomeD tribuit: quartus iam vivus dictus
est Romanorum poeta elegiacus. Praeter haec Dihil ab
ipso de vita edocemur uisi tres eum habuisse uxores
et ex uDa ^) earum fiiiam. Tei-tia uxor ex goDte Fabia
(ex P. I 2.436) et Liviae ut amica (Tr. I 6.25) aulae
proxima fuit. Hac re et eo quod postea MetamorphoseoD
et Fastorum libris scribeDdis levitatem priorum carmiDum
redimere coDatus esse videtur ^), adducor ut fidem dod
prorsus Degem Boissierii opinioni 3), eum Augusti
favorem captavisse, ut fiei^t Virgilii Horatiique successor.
Sed Augustus oblivisci noD poterat Amores et Artem
Amatoriam, quibus coDsilia sua, scilicet ut aDtiquos
mores revocaret, irriderentur, ingentem statim favorem
apud aequales invenisse *). Nam licet privata vita
necessarie demonstret hunc morum priscorum amorem
non ex ipsius indole profectum esse ^), tamen vir

i) Seciindam fuisse ai^umentis probabilibusconfirmatOwenP
p. XVIII.

2) Cf. Tr. II 333-338. 547—562.

3) L'opposition p. 128 sq. vide supra pag. 8 et Fasti I 14:

Caesaris arma canant alii, nos Caesaris aras.

4) Boissier L*opposition p. i37ann., ubicitantur Am. IIH.17,
Sen. rh. contr. III 7 (p. 371 B 253 K).

5) Sueton. Ocl. 69, 71.

noXiTiHWTaTog optime perspexit corruptione matrimoDii
imperium pessum ire ^). Neque iniuria igitur dolebat
quod poeta nequissimus summa fruebatur aura
populi ^). NoD tamen satis causae esse arbitrabatur ad
puDiendum scriptorem, libertatem enim dicendi num-
quam compresserat ^) ; aliam offensionem opperiebatur,
quae aliquot annis post se obtulit ^). Quae autem illa
fuerit nescimus. Poeta ipse de ,,errore" suo numquam
nisi obscure loquitur, ultro affirmat se numquam
disertius locuturum esse ^) et nos quidem, si non
aequales ^), eum celavit. Maxime probabilis tamen su-
spicio est, quam in Massonis Vita Ovidii (ap. Bur-
mann IV p. 88) sub nomine Bucherii (1576—4665)

i) Seeck Augustus p. 140 sqq.

2) Keque Ovidii neque alioinim huius aevi poetarum vita normae,
quam Auguslus legibus suis matrimonialibus posuerat, respondebat
(Owen I p. iOO).

3) Gardthausen Augustus u. s. Zeit Leipzig 1891—96
p. 499 sqq. (p. 50i : ein oflenes Worl liess er gelten, selbst wenn
ihm dadurch empfmdlich die Wahrheit ins Gedachlniss zuruck-
gerufen wurde), Seeck p. 86—87.

Nimis diu eum pressit Senecae iniquum iudicium (de clem. I
9— ii impr. ii.2: lassa crudelitas).

4) Cf. Brandt, P. Ovidi Nasonis de arte amatoria libri tres
Leipzig i902 p. IX ann.

5) Tr. I 5.45: Scire meos casus si quis desiderat omnis

Plus, quam quod fieri res sinit, ille petit.
cf. ib. vs. 5i sq, II 208, IV iO.iOO elc.

6) Tr. IV iO.99 el alibi.

invenio quamque Boissier (ropposition p. 440 sqq.)
multis confirmavit: Ovidium relegatum esse „ceu sufila-
torem, aut conscium" aduiterini amoris luiiae minoris
cum D. Silano, quorum supplicium in eundem incidit
annum. Eo, quod poeta poenas luit severiores quam
ipse adulter, qui amicitia Caesaris tantum prohibitus
est 1), indicari puto non solum sodalem iilorum „nobi-
lium iuvenum, qui, adulterio velut sacramento adacti,
iam infractara aetatem Augusti territabant" (Sen. de
brev. V. 4.6), quorum famiiiaritatis poetam postea valde
poenituit ^), sed etiam Musam eius corruptricem casti-
gatam esse ^).

Et hunc igitur hominem, quod habebat praestantis-
simum ingenium perdidit, cum potentiori displicere
coepit.

i) Tac. A. III 24.

2) Vid. e. g. Tr. III 4.44: amicitias tibi iunge pares. Infra cap. ultimo.

3) ex P. III 357: Quid tamen hoc prodest vetiti silegesevera

Credor adulterii composuisse notas?
Gf. Ribbeck Gesch. d. Rom. Dichtung II p. 315.
Artis Amatoriae libri bibliothecis publicis arcebantur: Tr. III
1.60 sqq. ex P. I 1.5.

CAPUT I.

DE FONTIBUS.

Gum in Ciceronis, Ovidii, Senecae vitarum prioribus
partibus enarrandis non semei inopia fontium con-
querenda sit, — quod neque rarum neque mirum est
in magnorum virorum initiis, cum alii hominum fata
nisi iam illustrium factorum non curent, ipsi obscuriora
sua principia prae postera claritudine contemnant — ,
ad exulantium tam facta quam affectus cognoscenda
ampla nos materia fortuna beavit. Immo vero plura
etiam nunc habemus testimonia quam ipsi publiciiuris
esse voluerunt.

De miseriis suis ipse Cicero in orationibus ea pro-
nuntiavit, quae vulgo pro veris venditare cupiebat; in
epistulis vero, in libro scilicet III ad Atticum, XIV ad
Terentiam, I ad Quintum fratrem, animi interiores
motus prodidit, cum ad dissimulandum tempus deficeret.
Publicandi enim integros hos epistularum libros Cicero-

nem numquam consilium cepisse, has ob causas mihi
persuasum est ^).

In Cornelii Nepotis vita Attici (c. 16) scripium in-
venimus: „eum (Atticum) praecipue dilexit Cicero,
ut ne frater quidem ei Quintus carior fuerit aut fa-
miliarior. Ei rei sunt indicio praeter eos libros, in
quibus de eo facit mentionem, qui iu vulgus sunt editi,
undecim volumina epistularum ab consulatu eius usque
ad extremum tempus ad Atticum missarum; quae qui
legat, non multum desideret historiam contextam eorum
temporum."

Quo loco apparet Nepotem apud Atticum tempore,
quo scripsit (circitera. a. Chr. n. 34, Hofmann-Stern-
kopf p. 13), ineditam adhuc sed tamen pie servatam
collectionem Ciceronianarum epistularum vidisse. Quas
cum Atticus non ediderit ^), neque circumcisae neque
emendatae ad heredes pervenerunt, et ab eo demum, qui
publicavit, ultima — si verba Nepotis „usque ad extre-
mum tempus" ad litteram accipienda sunt — silentio
pressa sunt, fortasse quia in iis multa liberius de Augusto
dicta erant, quae tam ipsi quam successoribus ingrata
essent Atticum autem editionem non praeparasse his
evincitur. Qui per totam Ciceronis vitam famae eius op-

i) Cr. Hormann-Sternkopf Ausgew. Briefe von M. Tullius
Cicero' Berlin 1898 p. 5 sqq., Bardt Ausgew. Briefe aus Cicero-
nischer Zeit Leipzig 1898 Kommentar I p. Y sqq.

2) Hofm.-Sternk. p. 13, 0. E. Schmidt Briefe Ciceros
Leipzig I (4904) p. 5.

time consuluit — exempla noDnuila de exilii tempore
infra dabimus — non is censendus est, qui mortuum
tanta contumelia afficeret; quod si nibilominus a se im-
petrare potuerit, non video, qua de causa suas non
adiecerit litteras. Quod enim contendunt eum, ne exi-
stimationi suae obtrectaretur metuentem non fecisse:
vir sagacissimus optime noverat etiam ex solis Giceronis
scriptis se non minus quam Giceronem nosci. Me igi-
tur iudice Atticus amici famae parcens de editione
omnino non cogitavit, quia sciebat Giceronem nisi ,,per-
spectas" et „correctas" nullas litteras edi voluisse (ad
Att. XVI 5.4). Praeterea in ordine chronologico, in uni-
versum servato, errata nonnulla sunt (e. g. in libroIII
epistulae priores transponendae sunt et epistula 15
legenda est ante 14), quae Atticus facile tollere
potuisset. Guius autem manus donum illud historico
gratum, ipsi scriptori infaustum, posteritati tradiderit
dispicere nullo modo possumus. Ante a. 55 p. Ghr. n. epis-
tulas cognitas non fuisse, ex silentio Asconii, diligentissimi
Giceronianarum rerum scriptoris, pro certo statuere licet.
Nam quae repugnare videntur apud Quintilianum
(VI 3.109): „Ponit (in libro de urbanitate Domitius
Marsus) exemplum Giceronis .... contumeliosi, quod
Attico scripsit de Pompeio et Gaesare : Habeo quem fu-
giam; quem sequar non habeo" (ad Att. VIII 7.2)
ex Facetiis Giceronis, quarum librum collegit Tiro, sumpta
esse possunt; quae Seneca in dialogo de brevitate vitae
(5.2), a. 40 (Oercke p. 289) edito, tamquam ex epi-
stula ad Atticum citat, in nostris non exstant, ut fortasse

conigendum sit: ,,ad Axiuru" ^). Silentium autemquodde
libris ad Atticum non solum post Ciceronis sed etiam
post Attici mortem fuit, mihi quidem probat neque Gice-
ronem neque Atticum, de fama eius sollicitum, omnes
epistulas integras publicari voluisse. Et procul dubio
in iis, quas iam statim de edendis exemissent,
tertius qui nunc est libellus fuisset, quo non solum ea,
quae in orationibus de amore suo patriae ipse affirmat,
redarguuntur (id Giceronem non nimis curasse iam su-
pra vidimus), sed etiam multi ex iis, quibus postea
maximas egit gratias, quod vere benevolos eos sibi fuisse
perspexisset, proditores audiunt et inimici.

De epistulis, quae „ad familiares*' dicuntur, intricatior
quaestio est Sunt enim duo loci, qui omnem demant
dubitati4)nem, quin iam Gicerone vivo quaedam edita
sint vel saltem editioni parata. In epistula 17 libri XVI
Gicero Tironi liberto suo scribit: „Video quid agas : tuas
quoque epistulas vis referri in volumina." Verba non
omni ex parte intellegi possunt, quia nec quae aliae
illae epistulae iam in volumina relatae fuerint, scimus
nec tempus, quo ad Tironem litterae datae sunt, satis
constat. (Putant fuisse ultimis diebus m. Quint. a. 45,
Bardt p. VI). Perspicuum tamen est, Tironem in
colligendo occupatum fuisse; neque eum consiiiodestitisse
alter demonstrat locus epistulae ad Atticum (XVI 5.5)
a. d. VII. Id. Quint. a. 44 datae: „Mearum epistularum
nulla est awaycDytj, sed habet Tiro instar septuaginta.

i) Hofm.-Sternli. p. 14 et p. 7.

Et quidecn sunt a te quaedam sumeDdae. Eas ego
oportet perspiciam, corrigam: tum deuique edentur."

Hic una difiBcuItas est, nam Tironem, qui Ciceroni
semper a manu esset, per integrum annum non plus
septuaginta epistulas colligere potuisse, nemo credet.
Quomodo locus sanandus sit, non facile dictu est, sed
mihi quidem non improbabilis videtur B a r d t i i coniec-
tura (p. VII ann. 1) olim sciiptum fuisse:

sed habet Tiro instar hepta

[teuchon; haec diligenter est au]

genda; et quidem sunt a te quaedam sumendae,

in quibus, postquam secundus intercidit versus, in
peius correctum est ,.septuaginta". Id ideo arridet,
quia constat posteriores semper per libellos laudare
ad singulas datos personas (e. g. „in libro M. TuIIii
epistularum ad Ser. Sulpicium" Gell. XII 13. 24) ^),
ita ut Cicero Graeco ntfiovg vocabulo usus sit pro
eo, quod Nepos (I.I.) Latine volumen dicit. Quae eae
aut septuaginta epistulae aut septem epistularum
libri fuerint, in dubio relinquendum est. Non tamen
fuerunt quae ad Terentiam uxorem datae sunt^
quippe quibus nonnisi res privatae minimi mo-
menti tractentur exceptis exilii temporibus, quorum
intimam cognitionem vulgo impertiisse Ciceronem cre-
dibile non est. Epistularum autem ad fratrem tres
tantum libri exstant, quibus epistulae insunt inde ab

i) Hofmann-Sternkopf p. 8 et 10.

a. (dO usque ad a. 54 neque plures umquam notae fueruut,
cum plures exstitisse per se intellegatur, quoniam et
Marcus proconsul in Cilicia et Quintus cum Gaesare
in Gallia afuit. Praeterea de nonnullis ex iis, quae
supersunt, idem valet, quod modo de iis, quae ad
uxorem datae sunt, diximus: exulis summissum pro-
dunt animum. Si additur in epistulis libri primi prima
et secunda summam fratris vituperationem inesse, in
epistula eiusdem libri tertia Pompeium, de quo extremis
vitae annis Gicero tam publice quam privatim nisi
perhonorificam mentionem non fecit i), simulatorem
audire, procul dubio nemo credet has inter illa Tironis
volumina fuisse. —

Plura igitur nobis quam Giceronis aequalibus suppe-
ditant, quibus iudicium de eius indole nobis contingamus.
Simile quid, si non idem, evenit scriptis Ovidianis.

Tristium quidem libros quinqueet Epistularum
ex Ponto priores libros tres habemus, quales scriptor
eos legi voluit; neque Metamorphoses, cum Ver-
gilii exemplum secutus delere vellet, miro modo conser-
vatas et quamvis imperfectas se invito editas esse nimis
poetae credendum est ^) :

i) Cf. e. g. Phil. II 39: ille singularis vir ac paene divinus;
ib. 54: imperii populi Ronaani decus ac lumen fuit; deofiT. II20:
clades.... summi et singularis viri; ad Att. XI 6.5: non possum
eius casum non dolei*e; hominem enim integrum et castum et
gravem cognovi.

2) Cf. Owen ad Trist. III 14.20.

Neo tamen illa legi poterant patienter ab nllo,
Neflciet his Bnmmam si qnis abesse mannm.
Ablatnm mediia opnB est inondibnB illnd,
Defnit et BoriptiB nltima lima meiB ....
Qnioqnid in his igitnr yitii rnde oarmen habebit,
EmendatnrnB Bi lionisBet, eram.

(Tr. I 7.27—30, 39 sq.)
Inspioe mains opns qnod adhno Bine fine tenetnr.

(ib. II 63)
Dictaqne Bnnt nobiB, qnamviB manuB nltima ooeptiB
Defnit, in faoioB oorpora verBa hovaB.

(ib. 555 Bq.)
Snnt qnoqne mntatae, ter qninqne Yolnmina, formae

Garmina de domini fnnere rapta Bni.
Illnd opnB potnit, Bi non prinB ipBO periBBem,

Certins a Bnmma nomen habere mann.
Nnno inoorrectum popnli pervenit in ora.

(ib. III 14.19—23).

NaiD licet quaedain vestigia huius imperfecti status
reperiri possiut ^), tenuia tamen ea sunt, neque ad co-
gnoscendum poetam uliius momenti. Est vero finis talis,
qualem nuUus poeta operi addere possit quod suo quidem
iudicio magna ex parte parum adhuc limatum sit ac
perpolitum :

lamqne opnB ezegi, qnod nec loviB ira nec igniB
Neo poterit ferrnm neo edax abolere vetnBtaB.

i) In den letzten Buchem deutet manches auf einenunfertigen
Zustand hin (H. Haupt ad 13.441, Schanz R. L. II p. 152).

Cam Yolet, illa dies, qnae nil nifli oorporiB hains
las habet, inoerti gpatiam mihi finiat aeyi:
Parte tamen meliore mei saper alta perennis
Astra ferar nomenqne erit indelebile noBtram.

(MeUm. XV 871—876).

Quae post cladem demuni in exilio scripta esse has
quoque ob causas cuivis demonstrari posse arbitror ^).
Quid significat „Iovis ira" si non de Augusti ira acci-
pitur, ut sescenties in Tristibus et Epistulis ex Ponto ?
Porro et verba et affectus mire consentiunt cum plu-
rimis locis ex carminibus de exilio scriptis. (Infra cap.
ultimo). Denique inest non obscura imitatio Horatiani
carminis (III 30):

Exegi monumentam aere perennias
Regaliqae sita pyramidnm altias
Qaod non imber edaz, non Aqnilo impotens
Possit diraere aat innamerabiiiB

Annoram serieB et foga temporam.

Non omnifl moriar, maltaqae parB mei

Yitabit libitinam,

qua procul dubio Ovidius, fretus magna carminum
suorum gratia, indicabat non principum favorem sed
vocem populi poetis immortalitatem dare.

Sed haec hactenus de libris mutatarum formarum,
qui plura de exilii temporibus non docent. —

i) Cf. Ribbeck Gesch. d. R5in. Dichtung II p. 512.

Fastorum opus ^) dimldia tantum ex parte per-
fectum clades auctoris abnipit. Sex iibri conscripti erant,
quorum specimen cum dedicatione — primus fortasse
«,libeUas'* — tonc iam editum fuisse videtur ^) :

Sex ego Fastoram scripsi totidemqae libeUoB,
Camqae sao finem mense ▼olomen habet:

Idqae tap naper soriptam sab nominiB, Caesar,
Et tibi saoratam sors mea rapit opos.

(Tr. II 549-662).

Ceteris libris Ovidius, ut opinor. primis exilii annis
operam non admovit, cum sibi aliquando Romam reduci
necessariis ad alteros sex libros scribendos subsidiis utendi
facultatem fore speraret. Spes enim ab Augusto reditum
impetrandi numquam eum reliquit. Qui cum ante mortuus
esset, Oermanicum, qui Aratea Latine reddens simile
argumentum carmine tractaverat, adeundi atque ei opus
suum dedicandi cousilium agitare coepit, utpote quem
poetam sibi poetae benevolum putaret:

Non potes officiom vatis contemnere vates:
lodicio pretiom res habet ista too ....

Prosit opemqae ferat, commonia sacra toeri
Atqoe isdem stodiis imposoisse manom.

(ex P. IV 8.67 sq., 81 sq.)

i) Cf. Ehwaid in Burs. Jahresb. 43 (4885) p. 146-148;
Ribbeck p. 276 sq., 336.
2) Owen Trist. 1 p. XXIV.

5()

ScimuB et, ad nostras oom te talit impetns artes,

Ingenii carrant flamina qaanta tai.
Si licet et fas est, vates rege Yatis habenas,

Aaspicio felix iotas ot annus eat.

(Fast. I 23—26).

Sed propositi huius perficiendi tempus mors prae-
ripuit, ita ut modo incohatam alteram recensionem nunc
habeamus. Liber primus totus ad mutatum consilium
refictus est. Primi versus (3 — 26) Germanico Fastos
ofTerunt. Quae antea totius operis praefatio fuit, nunc
libri secundi sunt versus 3—48. Maxima in poetae ver-
bis, interiectis tot frustratae exspectationis annis, im-
mutatio facta est. Olim se non minus imperio prodesse
iactabat quam militem qui fines armis tutaretur, et ut ad
se quoque animum attenderet Augustus, non muitum
abest quin postularet:

Si mihi non valido torquentor pila lacerto,

Nec bellatoris terga premontor equi,
Nec galea tegimur nec acuto cingimur ense, —

His habilis telis quilibet esse potest —
At tua prosequimur studioso pectore, Caesar,

Nomina, per titulos ingredimurque tuos.
Ergo ades et placido paulum mea munera Yolto

Respice, pacando si quid ab hoste vacas.

(F. II 11-18).

Nunc, ipse iam fere sexagenarius, adulescentem sup-
plex rogat, ut benevoie se respiciat et demat timorem,
qui a scribendo poetam retineat (timidae dirige navis

iter, I vs. 4; deque meo pavidos exciite corde metus,
vs. 16) atque orat, ne levem aversetur honorem (vs. 5).
Prorsus priorem linguae audaciam servilis animi osten-
tatione redimere velle videtur. Verba verbis nonnum-
quam respondent, cum tenor priori plane contrarius
sit. Confer:

Ergo ades et placido paalum mea monera yolto
Respice, pacando siqaid ab hoste Tacas.

(II 17 sq.)

cum:

Da mihi te plaoidum: dederis in carmina vires . . . .

Officioque, levem non aversatus honorem,

Huic tibi devoto numine dezter ades....

Excipe pacato, Caesar Qermanice, vultu

Hoc opus.

(I 17,5 sq., 3 sq.). —

Praeter hanc dedicationem Germanici sibi conciliandi
studium apparet in gratulatione iani (I 63 sq.) et iri
triumphi de Germania mentione (285 sqq.). Tiberium et
domum imperatoriam celebrant vs. 637 — 650 (640: sa-
cratae manus, 646: dux venerande, 649 sq.:

Hanc (Concordiae templum) tua constituit genetrix et rebus et ara,
Sola toro magni digna reperta lovis.)

et vs. 531—536, ubi Evander futura praedicit:

Et penes Augustos patriae tntela manebit
Hanc fas imperii frena tenere domnm.

Inde ncpos natusque dei, licet ipse recnset,
Pondera caelesti mente paterna feret.

Utque ego perpetuis olim saorabor in aris,
Sic Augusta novum lulia numen erit

In quinque libris, qui sequuntur, seniel tantum
Germanicus nominatur, ubi Ovidius narrans Solymum
unicum Phrygem fuisse, qui Aenean comitatus sit, haec
addit :

A qao (a Solymo bo.) SnlmoniB moenia nomen habent,
SnlmOnis gelidi, patriae, Germanioe, noBtrae.
Me miBernm, Scythico qnam proonl iUa boIo efit!

(IV 80—83)

Alibi saepius de Augusto ut de vivo adhuc loquitur e. g.:

Templomm positor, templomm Bancte repoBtor,

Sit BnperiB, opto, mntna cnra tni.
Dent tibi caeloBteB, qnoB tn caeleBtibns, annoB,
Proqne tna maneant in statione domo.

(n 63-66)
templi non perstitit anctor:
AngnBtas nnnc est, ante Metellns erat.

(IV 347 sq.)

Apparet igitur Fastos opus esse postumum, cuius
longe maior pars iam ante poenam poetae inflictam
perscripta fuit. Pars vero retractata non ubique eandem
tristitiam et ignaviam exhibet quam loci, quos supra
attulimus. In fabula de Evandro ex Arcadia pulso et
Romam appellente hic illic poetam se ipsum conso-
lantem comperimus:

Fortnna viriliter, inqnit, —
Siste precor lacrimasl — ista ferenda tibi est.
Sic erat in fatis. nec te tna cnlpa fngavit,
Sed dens : offenso pnlsnB es nrbe deo ....

ConBcia menB nt cniqne sna est, ita concipit intra

Peotora pro faoto Bpemqne metnmqne Bno.
Neo tamen nt primnB maere mala talia pasBns:

Obmit ingentes iBta procella viroB ....
Omne Bolnm forti patria est, nt piscibnB aeqnor,

Ut Yolncri, yacno qnicqnid in orbe patet.
Nec fera tempoBtaB toto tamen horret in anno:

Et tibi — crede mihil — tempora yeriB ernnt.

(F. I 479—482; 486—488; 492—496).

Qui ea scripsit, studebat ut sibi aequum pararet
animum; cuius fortitudinis apud Ovidium nonnisi in
posterioribus Ex Ponto libris vestigia occurrunt. —

Dicendum est etiam de quarto Ex Ponto libro,
qui liber suspicionem movet, ipsius poetae manum
ultimam operi defuisse ^).

Primo praefationem non habet (epilogus haberi potest
carmen ultimum), qua nullum Ovidii opus caret. Atta-
men unis sexta et nona exceptis omnes huius libri
epistulae datae sunt ad amicos, quibus in superioribus
libris nulla inscripta est, ita ut huic libro praefatione
quam maxime opus esset. Deinde numerus versuum soli-
tum libelli modum non paulum excedit. Consummati
igitur speciem liber non habet.

Quod ad Ibin, carmen in ignotum inimicum invec-
tivum, non est cur statuamus id post mortem demum

i) Cr. Ehwald in Burs. Jahresb. 34 (4882) p. 459 Owen I
p. XXVI.

poetae editum esse ^). Non enim in hoc carmine,
quamvis multo longiore et vehementiore, magis vene-
nata insunt teia quam in ceteris quae in eundem ini-
raicum scriptae sunt elegiis (Trist. III il, IV 9, V 8,
ex P IV 3 et fortasse ^) IV 16) neque verisimile est,
carmen in quo non nominatur is, qui petitur, quale
Ibis est, fuisse inter „libellos aut carmina adinfamiam
cuiuspiam sub alieno nomine (nam leges duodecim
tabularum caverant, si quis suo nomine id fecisset)
editos" (Sueton. Oct. 55) quorum libidinem Augustus
a. 12 (Dio 56.27) repressit renovata lege lulia de
maiestate, quam Caesar dictator constituerat (Cf. Tac.
Ann. I 72) ^). Scriptum autem poema est circiter a.
9 p. Chr. n., quo anno Ovidius bis quinque lustra
peregerat (vs. 1) atque igitur a. 12 carmen iam pridem
editum esse potuit. Sed quae iactabat:

Postmodo plura leges, et nomen habentia verum,

{▼8. 641)

„frustra minabatur, numquam facturus fuit. Non quia
graviora adhuc dici vix potuerint, aut quia Ovidii inge-
nium odium suis temporibus dignum sustinere non
valuerit, sed ideo, quia si quid seipsum, aut suosama-
ret, cavendum ei fuit, ne illud experiretur Callimachi:

1) Cr. Ehwald 0. c. 43 p. 436: dass das Gedicht erslspater
edierl sei, ist iinwarscheinlich. cf. Wartenberg S. 142.

2) Wolffel Pontische Briefe Einl. p. 2057 sq. Schulz Q. 0.
ap. Eh wald o. c. 34, 159.

3) Cf. Merkel Prolusio ad Ibin p. 348 sqq.

(Merkel 1.1.). —

Cum in coDquirendis fontibus historiae Ovidii exulis
discernendum tantum sit utrum scripta ab ipso poeta
edita sint necne, Senecae miserias cognoscendi cupido
alia extricanda est difficultas. Recentiorum enim non-
nulli illos ipsos libros, qui plurimum studiis nostris
prodesse potuissent, po&tiag inustosignoinutilesinvesti-
gatori reddere conati sunt. C n s o 1 a t i n e ai dico
ad Polybium et Ludus qui dicitur de morte
Claudii.

Librum illum Diderot (Oeuvres Paris 18i9Tom. VI
258), nimia permotus Senecae reverentia, magna cum
indignatione a sapieute, omni ignaviae iabe quem putabat
liberum, abiudicavit, a calumniatore confectum et sup-
positum, genuinum amissum esse contendens. Quem
postea nonnulli secuti sunt. Horum tamen opinioni
gravissimum adversatur testimonium. Dio enim varia
in Senecam criraina congerens — Suillii incriminationes
apud Plinium commemoratas eum repetiisse Gercke
probabiliter demonstravit — haec habet: ovtw rijv

MtaaaXXyav Aal Tovg tov KXavdlov i^eXiv&iQOvg idiomvtVy
iioTi nal Pi^Xiov acpiaiv tK Tfjg vrjaov ni^Aipai inaivovg
avTwv i'xov ,0 lAiTdTavTavTt^alafihrig dnriXtixptv (Dio (51,10.2).

Evidentius quam his verbis consoiatio ad Polybium
designari vix potest, nam Messalinae laudes, quae in
consolatione, qualem habemus, non exstant, fieri potest,
ut cum priore libelli parte perierint. Difficultatis tamen

aliquid habere possunt verba ultima. Si enim Dionis
vel saltem Plinii temporibus laudatio iila non ampiius
reperiretur, fieri potuit ut falsarius aliquis sua insereret
itaque velut genuino philosophi scripto calumnias suas
confirmaret. Cum vero non Plinius post mortem Senecae
ioquatur, sed Suillius in vivum invehens, omnia plana
sunt. Nam imperatoris educator potentissimus impedire
procul dubio potuit ne verba sibi contumeliosa in vulgus
latius emanarent; qnominus invidus aliquis tecte con-
servaret et occasione obiata promeret, prohibere non
potuit. Attamen fac vera esse, quae Diderot ratio-
cinatur, non multum prodest famae Senecae, nam
germana iila consolatio in universum suppositiciae similis
fuisse debet (Gercice p. 287). —

lam de Ludo dicendum est, quem Senecae non
esse ultimus, quantum scio, demonstrare studuit
A. Cr H. Boissevain ^), cuius argumenta redarguere
conabor.

i) De Ludo de Morte Claudii Caesaris. Spec. lilL inaug. scripsit
A. C. H. Boissevain Lugd Bat. 4895 p. 3—14. Liijellus hic
Ballio, qui nuper Ludum e<iidil (A. P. BallThe Satireof Seneca
on the apotheosis of Claudius etc, New-York— London 4902) non
innotuisse videtur. Idem editor alia quoque argumenla, quae atle-
runtur ad demonslrandum Senecam non esse auctorem Ludi, refutat
pag. 23 — 48, de nomine satirae dlsputat p. 48—58. Opushoctum
demum cognovi, cum paginae, quibus quaestiones de Ludo
tractantur, iam sub prelo erant. Perlectis iisquae Ball scribit, in
plerisque rebus mecum illum consentire gaudeo.

Primo Boissevain negat ea, quae Dio (60,35. 2 — 3)
de dnoxoloxvvTfaaei a Seneca scripta tradit, ad Ludum
pertinere posse. Ego aio. Verba Dionis haec sunt : irvxe di

(6 Kkttt/diog) Httl Tijg Tttq,fjg %ttl twm aXXw» hawv 6 Avyovdxog.
^Ayqimitptt di nttl 6 Niqwv nev&eiv irQoaiTioiovvTO ov
dnexToyiattp^ tg Tt top ovgapdp dptjyttyop op ix tov avfAnoaiov
(pogddijp iiipfipoxtdttp. o&ip niQ Aoxhiog ^lotfpiog rttX^itop
6 Tov £ipintt ddeX<p6g daxtioTttTOp ti dnitp&iy^aTO. avpi'
&ij*f fjiip yoQ xttl 6 £ipi%ttg aifyyQttfAfAtt, dnoxoXoxtfpTwaip
txvTO ioantQ Tipd dna&ttpdTiaip opOfiAattg * i*tTpog di ip
^QttivT&Tw noXXd tinwp dnofAPijfiopeiftTtti. inndij y&Q Tovg
ip Tw diafMOTijQiip ^ttPttTOVfiipovg dyitiaTQOig Tial fAiydXoig
oi dijfAioi ig Tt TffP dyoQdp dpiXXnop ndpTiif&iP ig top
noTttfiop iavQOP, tfpij top KXtttfdiop dyniaTQo^ ig top ovQttpop
dpipti^rfptti*

De quibus Boissevain (p. 5— 6) : „Fictas igitur esse
lacrimas Dio commemorat Agrippinae et Neronis qui
Claudium defunctum sepultura atque iisdem [p. 6]
honoribus afiici iusserunt quibus olim Augustus afTectus
erat. Hic igitur Agrippina ac Nero lugere se simuiant
eum quem necaverunt, evehuntque in coelum quem e
couvivio extulerunt. Quae omnia perstringuntur dica*
cissimis verbis Gallionis: ^Claudius carnificis uncis in
coelum raptus est.'' Collato Galiionis facete dicto cum
Senecae scripto Dio illud Gallionis praefert qui paucis-
simis verbis plurima cogitationisuppeditat. Quodautem
verba Gallionis cum Apocolocyntosei comparantur et
una commemorantur argumento est apocolocyntosin

illam copiosius idem amplexam esse quod pauca Gal-
liouis verba continent."

Mihi vero nexus sensuum -— quem ipse Dio forsitan
clarius expressent, nam verba nobis tradita sunt ab
uno Xiphilino — alius esse videtur: Claudius iisdem
ornatus est honoribus atque Augustus (flamonio sc. et
consecratione Tac. A. XIII 2). Maeror autem Agrippinae
et Neronis fictus erat, nam non eum lugent homines
quem de medio sustulerunt neque in caelum ascen-
disse putant quem paulo ante clam — quasi percus-
sores scilicet qui victimam populi oculis surripiunt —
ex convivio asportarunt. „Unde" (i. e. ex illa apotheosi
quae tantopere a veritate discrepabat) Gallio materiam
ioci iepidissimi de morte Claudii petivit. £o audaciae
confidentius progressus est, quod {ydg) frater
Seneca, intimis aulae arcanis initiatus, perlibellumapo-
theosin irriserat. Quem libellum ad exemplum aliarum
laudationum, quae in honorem recentium divorum com-
positae dna&avdTiaig vel dno^iwmg inscribi solebant,
dnoxoXo*t/vT(oatv appellavit, quia scilicet ut Augustus fu-
turi dei, ita Claudius futuri fatui — nara quos Latini
fungos Graeci cucurbitas nominant ^) — exspectationem
moverat ^). [Quae exspectatio in fine satirae eventum

i) Heinsius ap. Boissevain p. 5.

2) Bucheler (Symb. Philol. Bonn. 1864-1867 p. 37. Cf.
Boissevain p. 8): Nichlin einen GoU verwandelteerden Claudius
sondem in den Kurbis nach Art der Dichler, welche Menschen mit
Rucksichl auf ihre Eigenschaflen in gleichartige Pflanzen oder Thiere
roetamorphosieren.

habet, nam in inferis Claudius tesseris ludit pertuso
fritillo, Menandro ^), Aeaci liberto, traditus, ut sit a
cognitionibus 2)]. Sed ut^ad Gallionem revertar
(ixtTyog di)^ paucis multa complexus esse dicitur:
cum enim hominum sceleratorum corpora, de quibus
supplicium sumptum esset, a carnificibus magnis uncis
in forum atque inde in Tiberim traherentur (ex triclinio
enim Claudius servorum manibus elatus est) ita Claudium
non, ut vulgo fiebat, in flumen abiectum sed in caelum
elatum esse. — Quo modo si Dionem interpretamur,
non video quare concludamus necesse sit Apocolocyn-
tosin alia continuisse quara quae Ludus contineat. —
Porro Boissevain (p. 8) dicit „vix credibile est
Senecam oratione, quam Nero die funeris in Claudii
honorem haberet, modo elaborata continuo post pessimis
eundem Claudium conviciis consectatum esse.'' Apparet
igitur defensorem Senecae putare eum, qui scilicet
Claudii vitia optimenovisset neque haberet, cur defuncto
imperatori gratum praestaret animum — omnia bene-
ficia Agrippinae favor in eum contulerat — ex animi
sententia mortui virtutes laudasse, cum ii, qui audie-
bant „postquam ad providentiam sapientiamque (oratio)

i) Schanz R. L. II p. 274.4 : Es ist der Komiker Menander
gemaint, dessen Yorliebe fur Darslellung von Rechtshandeln be-
kannt ist.

2) Fieri tamen po!esl(Heinrich ap. Bfichelerp. 37Schanz
I.I., iaro Boxhorn [4636] sec. Ball p. 54) ut uUima interierint,
in quibus Claudii in cucurbitam mutatio disei tis verbis memorabatur.

flexit, risui non temperarunt" (Tac. A. XIII 3). Immo
de Seneca valent, quae de Nerone scribit Plinius
(Paneg. 11): „dicavit caelo Claudium, sed utirrideret."

Mirari autem quemquam posse in Ludo allusiones ad
Claudii mortem deesse (Boissevain p. 8), non intel-
lego. Nonne insani fuisset simul novum imperatorem
tamquam hominum servatorem atque saeculi aurei
renovatorem praedicare (Lud. 4), simul scelera, quibus
alter hic Saturnus principatum occupaverat, evulgare?
At Nero, testibus Dione (1.1.) et Suetonio (Nero 33)
boletos „deorum cibum" dicebat! Sed quaudo et apud
quos, auctores non tradunt: fortasse coram familiaribus
et postquam „cuncta pernotuere", quod „mox" factum
esse narrat Tacitus (A. XII 67). Insuper: quod licet
lovi non licet bovi.

Quae ex Tacito in laudem Senecae afferuntur (XIII
2 et XV 65) mihi quidem ad speciem tantummodo
videntur laudabilia: „comitatem" enim, quae „lubricam
principis aetatem, si virtutem aspernatur, voluptatibus
concessis retinere" studet, in sapiente admirari non
possum, quoniam ille scire debebat „evulgatum pu-
dorem non satietatem sed incitamentum afferre'* ^). In
altero loco (XV 65) Seneca coniurationis Pisonianae
particeps dicitur, summa profecto lausl Quae vcro alia
ex Tacito in honorem Senecae citari possunt, ut pul-
cherrima] eius mors, infirmat illud: „Fabius inclinat
ad laudes Senecae, cuius amicitia floruit" ^).

i) Tac. A. XIV U. Cf. Dio 61,4.2 Gercke p. 228.
2) Tac. A. XIII 20. Cf. Gercke p. 262—271.

In hoc uno cum Boissevanio sentio Agrippinae
alicui asseclae satiram de Claudio tribuendam esse;
verum assecla ilie fuit — Seneca. —

Ut rationem subducam: fontes nobis ad manumsunt:
1" quos ipsi scriptores publici iuris esse voluerunt:

Ciceronis orationes,

Ovidii Metamorphoses, Tristia, exPonto I— III, Ibis,

Senecae consolatio ad Helviam matrem;
2^ quos omnino abscondi maluerunt:

Ciceronis epistularum ad Atticum I. III, adFami*
liares I. XIV, ad Quintum fratrem 1. I,

Senecae consolatio ad Polybium et Ludus;
3'' quos mors imperfectos reiinquere coegit:

Ovidii Fasti et 1. IV epistularum ex Ponto. —

Praeterea Ovidius in exilio carmina quaedam scripsit.
quae ad nos non pervenerunt ^):

1. Carmen in Tiberii de Pannonia triumphum: ex
P. III 4 Cf. II 5. 27 sq.:

Noper, ut huc magni perveiiit fama trinmphi,
Aasns sam tantae Bomere molis opos.

2. Carmen in honorem Augusti recens mortui:

Qoale tamen potoi, de oaelite, Brote, recenti
YoBtra procol positos carmen in ora dedi.

(ex P. IV 6. 17 sq.)

Ferveniant istoc et carmina forsitan illa,
Qoae de te misi caelite facta novo.

(ex P. IV 9. 131 Bq).

i) Cf. Owen I p. XXVI sq.

3. Carmen Getico sermone conscriptum in laudem,
Divi Augusti, Tiberii et familiae imperatoriae:

Ah ! podet, et Getico scripsi sermone libellum

Materiam qoaerisP laodes. de Caesare dixi i).

Adiota est novitas nomioe nostra dei. . . .
Esse parem virtote patri, qoi frena rogatos

Saepe recosati ceperit imperii, etc.

(ex P. IV 13 19, 23 sq., 27 — 32.).

4 Halieuticorum, quae „supremis suis temporibus
incohavit" (Plin. N. H. 32, 452), fragmentum exstat,
quod spurium esse sunt qui iudicent 2). —

In editionibus Senecae epigrammata novem vulgo
exprimuntur, quorum primum tantum, secundum, sep*
timum codicum mss. auctoritas Senecae vindicat. Num
haec quidem genuina sint, pro certo afiirmari nequit
(Schanz R. L. II. p. 272).

De tragoediarum aetate cum iiihil certi statui possit
(ib. p. 269 sq.), nobis agendum de iis non est.

Gercke (p. 287 sq.) exilii temporibus librum quoque
tertium de Ira ascribit, sed cum ipsa huius sententiae
argumenta non admodum firma sint, de exilio scrip-
toris ex hoc opere multum disci non posse satis est
perspicuum.

1) Interpunctiosecundum H. GilbertFleckeis. Jahrb. 1896 p. 62.

2) Epicedion in M. Yalerium Messallam (ex P. 1 7.29 sq.) et
epithalamium PauUo Fabio Haximo (ib. I 2.133 sq.) Romae iam
scripsit.

CAPUT II

CHRONOLOGICA.

Ne in reliqiia dissertationis parte argumentandi
ciirsum identidem abrumpere opus esset, utad quaestio-
nes chronologicas deflecterem, has tabellas, quas aliorum
investigationibus consultis composui, praemittere melius
mihi visum est.

OIOERO ').
A n n 59.

10 Dec. (a. d. IV Id.
Dec).

Ciodius tribunatum init ^).

1 ) Cf. S u r i n g a r Annales Ciceroniani, Leidae 1 854 p 662—690.

2) Yide supra p. 37 ann. i.

Anno 58.

circiter20 Mart. (a.d.
XIII Kal. April.) i)

Lex Clodia peiiata est:
ut qui civem Romanum'
indemnatum interemisset,
ei aqua et igni interdice-
retur.

ultimis m. Martii die-
busi)

Promulgata ahera lex
Clodia est: ut M. Tullio
aqua et igni interdictum sit.

circiter Kal. Apriles

epistula ad Atticum III 1
scripta est *), cum Cic. iter
facit, ut extra Italiam quam
celerrime sit.

Circiter 5 April.(Non.
April.)

ad Att. III 3 in itinere.

8 April. (a. d. VI Id.
April.)

ad Att. III 2 Naribus
Lucanis.

i) Cf. Hofmann-Sternkopf. Ausgew. Briefe etc. p. 7i.

2) Ordinera epp. \ — 5 hunc essc deraonstraruntSraithCiceros
Joumey into Exile, Harvard Studies VH (i896) p. 65—84 e(
Hofmann-Sternkopf p. 71 sq.

Cicero postquam Naribus
Lucauis profectus est, pro-
xima nocte illo ex libris de
Divinatione (I 59; U 137,
140 cf. Val. Max. I 7.5)
noto soranio usus est ,4n
villa quadam campi Ati-
nensis" i).

Cicero Brundisium venit.

10 April. (a. d. IV Id.
April.)

ad Att. III 5 Thuriis.

13 April. (Id. April.)

ad Att. III 4 inter Vibonem

et Brundisium.

17 Aprii. (a. d. XV
Kal. Mai.)
ad Att. III 6 de agro
Tarentino.

30 Aprii. (pridie Kal.
Mai.)
ad Att. III 7 Brundisii.

eodem die

ad fam. XIV 4 Brundisii

Gicero Tbessalonicam venit.

1) Qui campus eral in Apulia, cf. Plin. N. H. II 225 (Smith
p. 80). Ibi. iuxta pagum cui nomen nunc Polla est, hodiequoque
parietinae exstant amphitheatri, muronim, portarum (Baedeker
Italie IIF [1887] p. 214).

Aiite mensem lunium
(ad Att. III 8) discidium
factum est inter Clodium
et Pompeiu m (Lacour-
Gayet p. 51—53).

Kalendis luniis sena-
tus frequens de Giceronis
reditu decernit, referente
L. Ninnio tribuno plebis,
cut intercedit Aelius Ligur.

29 Mai. (a. d. IV Kal.
lun.)

ad Att. III 8 Thessalonicae.

13 lun. (Id. lun.)

ad Att. III 9 Thessalonicae.

e d e m d i e

ad Q. fr. 1 3 Thessalonicae.

18 lun. (a. d. XIV Kal.
Q u i n t.)

ad Att. III 10 ib.

28 lun. (a. d. IV Kal.
Quint.)

ad Att. III 11 ib.

17 lul. (a. d. XVI Kal.
Sextil.)

ad Att. III 12 ib.

21 lul. (a. d. XII Kal.
Sextil.)

ad Att. III 14 ib.

11 Aug. (a. d. III Id.
Sext.) in templo Gastoris
comprehensus est servus
P. Glodii, quem ille ad Pom-
peium interficieDdum col-
locarat; quade re Pompeius
quidem deinde se tenuit
domi.

mense Sextili ineunte
ad Q. fr. I 4 ib.

5 Aug. (Non. Sextil.)
ad Alt. III 13 ib.

19 Aug. (a. d. XIV Kal.
Sept.)

ad Att. III 15 ib.

21 Aug. (a. d. XII Kal.
Sept.)

ad Att. III 16 ib.

5 Sept. (Non. Sept.)
ad Att. m 17 ib.

medio menseSeptembri.
ad Att. III 18 ib.

16 Sept. (a.d. XVI Kal.
Oct.)

ad Att. III 19 ib.

4 Octob. (a. d. IV Non.
Oct.)

ad Att. III 20 ib.

29 Octob. (a. d. IV Kai.
Nov.) de Ciceronis redltu
promulgant tribuni (cf. ad
Att. III 23. 2 sqq.). Deinde
P. Lentulus consul desig-
natus Ciceronis causam
suscipit.

Cicero Dyrrhachium profi-
ciscitur.

10 Dec. (a.d.IVId. Dec.)
novi tribuni praeter duos
Ciceroni faventes magistra-
tum ineunt.

5 Octob, (a.d. III Non.
Oct.)

ad fam. XIV 2 ib.

28 Octob. (a. d. V Kal.
Nov.)

ad Att. III 21 ib.

26 Nov. (a. d. VI Kal.

Dec.)

ad Att. III 22, partim Thes-

salonicae, partim Dyrrha-

chii scripta.

eodem die

ad fam. XIV 1 Dyrrhachii.

30 Nov. (pridie Kal.
Dec.)
ad Att. III 23 ib.

eodem die
ad fam. XIV 3 ib.

10 Dec. (a. d. IV Id.
Dec.)
ad Att. III 24 ib.

men se Decembri
ad Att. III 25 ib.

Ral. Jan. a. 57

P. Lentulus cons. assen-
tiente senatu nihil buma-
narum rerum prius quam
de Cicerone agendum iu-
dicat 1). Cum alius alio
omatius de Ciceronis salute
dixisset, eo die confecta res
esset, nisi Sex. Atiliustrib.
pl. noctem sibi ad delibe-
randum postulasset.

25 lan. (a. d. VIII Kal.
Febr.)

perspecta voluntate senatus
causa ad populum defertur.
At Clodiani eo die caede in
foro maxima facta, flumine
sanguinis reditum Ciceronis
intercludendum putant.

Paulo post senatus decer-
nit ut litteris consularibus
ex senatus consulto omnes,
qui rem publicam salvam
velint, cuncta ex Italia
Romam convocentur.

mense lanuario a. 57.
ad Att. III 26 ib.

exeunte menselanuario
ad Att. III 27 ib.

Metellus consul absens cum
Cicerone redit in gratiam.

\) Quod promissum senatus non servavit prius provincias
designans consulibus (ad Att. III 24). Cf. Morabin Histoire de
l'Exil de Cic^ron Paris 1726 p. 328—330.

ineunte anno 57
ad fam. V 4 (ad Metellum

cons.) ib.
3 Aug. (a. d. III Non.
Sextil.)

senatus auctore Pompeio
iudicat rempublicam Cice-
ronis consilii? esse conser-
vatam.

Postridie (4 Aug., pridie
Non. Sext.)

populus Ciceronem ab exilio
revocat omnium centuria-
rum consensu.

OVIDIUS.

a. 8 p. Chr. n. a. 8 p. Chr. n.

luliaeminoriscumD.Silano Ovidius autumno a. 8
adulterium deprehenditur relegatus est ^).
et punitur.

i) Schanz R. L. Hp. 128. De iis, quaesequunturcf. Graeber
Quaest. Ovid. I Progr. Elberfeld 4881, id., Untersuchungen uber
Ovids Briefe aus der Verbannung Progr. Elberfeld 1884, Schulz
Quaest. Ovid. Gryphiswaldiae 1883 (diss. inaug.), Warlenberg,
Quaest. Ovid., quibus agitur de Tristium, Ibidis, Epistularumque,
quae „ex Ponto*' inscribuntur, temporibus, Diss. inaug Berolini 1884;
quorum opusculorum summara cognovi ex Guthlingii editione
Fastorum, Tristium etc. Lipsiae 1885 p. LXV sq., Ehwaldii
censuris in Burs. Jahresb. 31 (1882) p. 157—160, 43 (1885)
p. 130—138, Owenii editione II. I et III Tristium.

16 lan. (a. d. XVII Kal.
Febr.) a. 13 triumphus
Tiberii de Germania agitur.

19 Aug. (a. d. XIV Kal.
Sept.) a. 14 Augustus
mortuus est.

a. 9 Tristium 1. 1, in itinere
scriptus, Romam raittituret

eodem anno Tristium 1. II.

a. 10 Tristium 1. III, statim
post II scriptus, vere a. 10
Romam mittitur.

inter annos 11 et 12
Tristium 1. IV.

inter annos 12 et 13
Tristium 1. V, qui liber
absolutus est antequam
nuntius de triumpho Tiberii
Tomos perlatus est.

a. 13 Epistularum ex Poiito
11. I — III, variis temporibus
scripti (vid. infra), editi
sunt.

Ibis post annum 8 verum
ante mortem Augusti scrip-
tus est.

liber IV ex P., post mortem
demum poetae editus, con-
tinet epistulas usque ad
annum 16.

Anno 17 Ovidius mortuus est.

Ex Ponto librorum I— III epistulas singulas ad sin-
gulos amicos missas, postea coilectas et sine ordine
iunclas esse ipse poeta significat ex P. III 9. 1 sq.,
51 — 54. De libro IV iam supra idem statuimus. Com-
piurium autem carminum tempora accuratius definita
sunt (Sch. = Schulz, W. = Warteuberg, E. = Ehwald
in Burs.):

LiBER I: 1 (a. 13, cum editi sunt II. I — III.) 2 (initio
hiemis 12. Sch.) 3 (post triumphum 16 Jan. 13. Sch.;
ante Tr. IV 6 [?]. W.) 6 (ante H 6. W.) 7 (ante II 2.
Sch.) 8 (post IV 1. W.)

LiBER 11: 1 (non ante ver 13. Sch.) 2(verel3. Sch.)
5 (non ante ver 13. Sch.) 6 (post 1 6. W.) 8 (a. 12. Sc h.)

LiBER III: 1 (vere 13. Sch.) 3 (init. lan. 13.Sch.)4
(non ante ver 13. Sch.) 5 (ante II 8. Sch.) 7 (post
triumphum. Sch.) 8 (ante II 1. E.) 9 (a. 13, cumediti
sunt 11. I— m.).

LiBER IV: 1 (in fine 13. W.) 2 (ante I 8. W. Aliter
explicant Merkel prol. 378 et Wolffel p. 2196) 4
(post IV 1, a. 14. W.) 5 (post IV 1, a. 14. W.) 6—9,
12—15 (post mortem Augusti. Sch.) 9 (aestatel6. W.)
10 (post init. a. 14. Sch.; aestate 14. E.) 13 (hieme
14—15. E.).

Omnino non definita restant: I 4, 5, 9, 10; 113,4,7,
9, 10, 11; III 2, 6; IV 3, 11 (E. 43, 146), 16.

S E N E O A.

a. 41 Seneca in exilium
pellitur.

Sub finem a. 43 Ciau-
dius in Britanniam pro-
ficiBcitur.

autumno a. 48 Messalina
initnicorum insidiis suc-
cumbit.

a. 41 aut 42 scribit cons.
ad Helv. ro.

a. 43 exeunte aut 44
ineunte (Diepen b. p. 68)
scribit cons. ad Polyb.

a. 48 Seneca revocatur.

CAPUT III.

DE IGNOMINIA NOMINIS EXULIS.

Olim tempus fuit, quo omnis peregrinus hostisvoca-
batur nomine ^) et revera hostis loco erat, quippe qui
iure frueretur nuilo. lis igitur temporibus exilium, id
est civitatis ademptio, poena erat morte non levior: >^ .^
damnatus, civitate sua privatus, aiienam adipisci non ^
poterat et misericordia sola, nulio iuris civilis subsidio,
peregre vitam sustentabat.

Illa ex antiquitate, ut leges multo tardius mutantur
quam mores, vetus institutum Romae remansit, ut
cuivis ultimi supplicii condemnato optio daretur, utrum
vitam sibi adimi an civis Romani nomine amisso omne
vinculum quod sibi cum civibus suis esset abrumpere
mallet. Quod legi idem erat, nam qui nullius iuris

i) Varro L.L. V § 3, Cic. de Off. I 37.

esset, eum omDino Don esse legitimum habebatur.
Condicio tameu exulum magis magisque gliscente hu-
manitate et commercio sensim in melius mutata est.
Primum in ceteris tolerabantur oivitatibus ubi, cum
peregrinorum iura iis quoque paterent, mortis saltem
timore liberi erant; tum civitatis alienae acquirendae
copia facta est, denique huc illuc, quia vulgo Roma
nonnihil secum tulerant, ultro invitabantur. Gum legimus
eos, qui uitimis temporibus liberae rei publicae solum
verterunt, Massiliam abiisse, ut ibi vasis suis Gorinthiis,
vita sua sibi carioribus, fruerentur ^), aut in oram
Asiae migrasse, ubi tantam vitae otiosae cupiditatem
conciperent, ut ne rogati quidem remeare in p^triam
vellent ^), exilium^ eos damnationi praetuli;:^ Tacile in-
tellegimus. Attameti eo quod extra Italiam vivere j ji^
cogebantur, prisca iam graviore poena afficiebantur, r""
nam oiim vel Tibur ^) recedens aliquis legi satisfa-
ciebat. Quae consuetudo in minoribus delictis postea
quoque remansit, ut apparet ex luvenalis verbis de
decoctoribus „qui vertere solum, Baias et ad ostrea cur-
runt" (XI 49). Qui tamen poena graviore digni erant
non tantum Roma et Italia pellebantur, sed certis etiam
finibus includebantur, sive, (ut de Cicerone — et quod
sciam primum — accipimus) intra certum ab Italia

1) Verres (Plin. N. H. XXXIV c. 2)

2) Harcellus (Sen. ad II. m. 9.4— iO.i)

3) Ovid. ex P. I 3.81 sq., Fasti VI 665 sq., cf. Cic. p. Caec. 98 :
in colonias Latinas, Polyb. VI c. 42.

spatium versari vetabantur, sive (ut aetate imperatoria
usu venit) regio quaedam, semper fere insula (Mayor
ad luven. I 78), habitanda designabatur. Tota autem
poenae indoles penitus mutata erat, nam cum olim
is, qui e civitate eiciebatur, omnia civitatis iura amit*
teret — videlicet non amplius inter vivos habebatur
— iam cum extlio non nisi capitis deminutio media
coniunpta erat. Revera Ciceroni concedendum est illis
temporibus exilium supplicium non fuisse sed peifu-
gium portumque supplicii (pro Gaec. c. 34), nam
qui locum mutabant itaque civitatem amittebant,
iis neque vitae neque bonorum periculum adeundum
erat; licet etiam reo in exilium profecto causa perage-
retur et poena pronuntiaretur, levia baec ducere licebat,
quia legibus Romanis in hominem non amplius civem
Romanum nulla vis erat. Praeter boc voluntarium
legitimum quoque erat exilium — aqua et igni inter-
dictio — cuius incommoda revera maiora non erant.
Quibus ita interdictum erat, ii intra fines earum regio-
num, quarum incoiae cives Romani erant, a nullo res,
quae maxime ad vitam sustentandam necessariae sunt,
accipere poterant, aliis vero imperii incolis peregrinorum
numero erant. Voluntariis autem exulibus eadem fe-
re vitae ratio erat, nam vel mortis vel multae
supremae damnatis, si res spectatur, reditus aeque
atque lege e civitate eiectis interclusus erat. Quos
plerosque vitam et pecuniam patriae praeferre solitos
esse iam supra exemplis docuimus. Sequitur etiam le-
gitime expulsis non nimium civitatis amissae fuissede-

siderium. Graviorem igitur poenam institui oportebat,
ut a scelere absterreretur. Claudendae erant insulae
iilae beatorum, ubi, qui omnino dignitatem amisissent
etiamsi Romae mansissent, otio fruebantur iucundissimo.
Hinc clausula iila in lege de exilio Ciceroiiis, „ne inti*a
quadringenta milia ab Italia esset." An primus fuerit,
cui fines accuratius praescriberentur dubito. Postea vero
cum sub imperatoribus imperii incolae extra Romam
maiore libertate fruerentur quam aulici quibusvis prin-
cipis libidinibus obnoxii, homini libertatis amanti opta-
tius fuisse necesse est exilium quale antea fuerat quam
lubricam incertamque unius viri gratiam. Quo comperto
iam Augustus exilium plerumquerelegatione vel deporta-
tione mutavit, quarum iila iam eo minus mitis erat, quod
relegatis, quamquam aeque atque exules civitate amissa
libertatem retinebant (Gaius I § 161), liber commeatus
extra fines Italiae adimebatur. Vuigo enim certus definie-
batur iocus, sive provincia sive insula, ubi habitarent ^).
Bonorum quidem possessione relegato non interdiceba-
tur sed iam inde ab Augusto „quoniam delicatius non-
nulli vivebant" eo usque coercendus erat opum usus,
ut praescriberetur /117 r« TtkoTci nX(i(o (poQTinov n i^og

i) Dio (56.27) constitutionem quandam Augusti commemorat
qua dnijyoQfviff fi^dii^cc nvQog xccl ifdarog tiQj^^iyra fitjTf
kt^ ^neiQto dictTQiPiiVf f*^^^ ^^ Ptjocp Twy bacci iXctTToy
TfTQaxoaicoy dno Ttjg fjneiQOv aTadicay dniiovai * nX^v Kw
Ti nal ^PodoVf 2iaQdoifg r^ xal ^ia^ov.

j^iXioqtOQOv, Hccl HconrjQiop dtfo xfXTtja&ai * fifJTi dotfkoigf
rj 3tai dniXevf^iQOig^ vniQ fixoai ^^^^d^ai 1) • fiijr^ ovaicti^
vniQ dwdiHa xal ijfAiaeiaif fivQidda i'%fit^* (Dio 56.27).

Quae consuetudo postea quoque in usu remansit, ut
apparet ex Seneca (cons. ad H.m. 12.4): „eotemporum
luxuria prolapsa est, ut maius viaticum exulum sit
quam olim patrimonium principum fuit." Quae com-
moda efifecerunt ut relegatis leve malum esset carere
patria, in qua non amplius quot senatores tot reges erant,
sed unus rex et ceteri servi; deportatis vero velut
carcer aspera et deserta fere designabatur rupes habi-
taculum; bona publicabantur; mortepaenegraviusonus
imponebatur.

Itaque exilio ex „poenae perfugio" poena legitima
facto, damnum, quod incurrebat reus, maius factum
est, ignominia tamen, quae civemexpulsumsequebatur,
minor: reo non, ut antea, de communi, quae dicebatur,
sententia omnium civium suorum commercium praeci-
debatur neque ut eius contagionem vitarent reliqui
monebantur; sed si quis unius imperatoris, saepe ob
causas privatas vel saltem vulgo incognitas, in odium
venisset, ei nou tamquam dignitate civili iam indigno,
sed soli principi ingrato vel formidoloso custodia desi-
gnabatur. Qui autem damnatorum familiares erant, cum
omnino huius temporis proceres amissis cum re publica
solitis occupationibus tam fervide Stoicorum placita
admirarentur, ut iis Cato defensor ultimus libertatis esset.

i) Cf. Dio 59.8 i. f.

saepissime imperatoris qiios vocabant victimas marty-
rum loco venerabantur. Nam etiam si iustas obcausas
imperator sententiam tulerat, factum est, quod teste
Dione (55.18) iam Livia Augusto praedixemt: muttos
ex invidia aut avaritia, alios ob metum fortitudinis
aut opinionem nobilitatis ipsorum necare existima-
batur.

Diversae huius exilii aestimationis exempla in Gice-
ronis, Ovidii, Senecae scriptis videbimus.

Cicero, qua erat vanitate, numquam confiteri voliiit
se revera a populo ex patria esse eiectum ; modomulti-
tudinem, quae legem de pemicie sua comprobarat, non
veruro fuisse populum (Cf. pro Sest. 73, de dom. 68,
de ieg. III 45), Gtodium non magis se violasse quam
seiiatum, quam equites Romanos, quam omnes bonos,
quam Itatiam cunctam (de harusp. resp. 4), modo legem
ipsam vitio latam esse magna voce contendebat (ib. 48,
in Pison. 30, Boot ad Att. III 15.5). Ea omniaagebat,
ut ignominiam nominis vitaret, quae quanta etiam tunc
temporis fuerit, inde efficitur, quod a. 54 Gabinius a
Cicerone altercatione vulneratus, ad extremum ut
vehementissimo convicio exulem eum appellavit „Hic
(ita Cicero) — o di! nihilumquam honorificentiusnobis
accidit — consurrexit senatus cum clamore ad unum,
sic, ut ad corpus eiusaccederet: pariclamorepublicani"
(ad Q. fr. [II 2.2). Cicero autem ipse coactam suam
extra Italiam commorationem vero nomine appellare
postea semper evitat, loquitur de „laboribus,'' „indignis-
sima fortuna," „calamitate," „tempore suo," „clade,"

^aerumna/* f,casu"; cum ante acceptam contumeliam
aperte „eiectionem" dixisset ^). —

Ovidius Tomos summotus est cum iam exil^ii nova
forma tegibus constituta esset, sed ut est existimatio
bominum legibus etiam tenacior, etiam tunc novo genere
ipaiestatis condemnatos, si exules appellabantur, eadem
manebat ignominia atque eos, qui prisco more populi
voluntati oboedientes patria cesserant. Privilegii igitur
loco habendum est, poetam infelicem reiegati nomine
ab exulibus discerni; neque aliter Ovidius ipse iudicabat,
qui non ita raro de hac relegati appellatione tamquam
de beneficio loquitur. (Non tamen obliviscendum est
bonorum quoque possessionem iegitimam et civitatem
relegatum exuti antiquo anteposuisse). Pro ea re gratias
agit ipsi Augusto:

Ira qaidem moderata taa est, vitamqae dedisti,

Nec mihi ias ciyis nec mihi nomen abest,

Nec mea oonccMa eet aliis fortana, nec exal

Edioti YorbiB nominor ipae toi.

(Tr. V 2.66—58)

et contra alios se ab ignominioso illo nomine defendit:

Forsitan obioiont exiliamqae mihi.

(Tr. V 10.40)

quo convicio imprimis uxor petebatur:

Me miBoram, si ta, cam diceris exalis axor,
AyertiB yaltaB et sabit ora raborl

(Tr. IV 3.49).

I) Ad fam. XIFI 4.1; p. red. ad Q. 7; a<l All. III iO.2; pro
Sesl. i23. 3i, 49. 140 (Drumann V 649). — ad Alt. II 18.1

Ultima, quae mecimi BeroB permansit in annos,
SaBtinait coninnx exalis esse yiri.

(ib. 10.73)
Qnod te neacio qnis per inrgia dixerit eBse
Exulis uxorem, littera questa tua est . . . .
Fallitur iste tamen, quo iudice nominor exul:
MoUior est culpam poena secuta meam ....
IpBO relegati, non exulis utitur in me

Nomine ....
At tu fortunam, cnius yocor exulis ore,
Nomine mendaci parce gravare meam!

(Tr. V. 11, 1 9, 21, 29 Bqq.).

Cognovimus igitur Ovidii temporibus opinionem vulgi
non admodum mutatam esse, si cum Cicerouis aequa-
libus comparetur. Longe aiiter de exulibus, quos nunc
politicos dicimus, sentiunt paulo posteriores scriptores
omnes, ei quidem qui supersunt summo loco nati et
Graecorum philosophorum praeceptis, quae de exilio
cogitationes ab autiquis diversas tradere solebant, imbuti.

Antiquitus in Graecia de exulibus eadem opinio quae
Romae fuit; civitate orbi ubique sacri erant ^). Sed
causa erat cur brevi ignominia minueretur. Multo
crebriores in Graecisquam in Italicis urbibus rerum muta-
tiones erant atque omnis factio, quae ad exiguum tempus
superior evasit, adversarios uno agmine urbe pellebat.
Ita factum est ut cuivis partium duci semper eiectio

I) Cf. e. g. Fustel de Goulanges La cit^ antique p.
237 sq.

ante oculos versaretur, sed simul ovans in patriam
reditus. Cum deinde reputaverimus quot ex iis, quos
Graeciae viros maximos et aequales existimaverunt et
posteriores existimant, exilium tulerint, non mirum
videbitur apud pbilosophos disputationes de exilio
quaestionesque, utrum malum sit an indifferens, frequen-
tissime occurrere et eos ad unum omnes contendere
ignominiam, quae vulgo inter maxima exilii incommoda
habetur, sapientem omnino tangere non posse. Quarum ^)
disputationum coropendii loco sunt quae legimus apud
Plutarchum in libello de exilio (c. 15), qui Diogenis,
Camilli, Themistoclis, Ciceronis, Timothei exempla ci-
tat; et in Ciceronis libro quinto Tusculanarum dispu-
tationum (c. 37 § 107), ubi philosophos exules
enumerat dicitque verum sapientem, qualis Socrates
fuit, mundanum se putare neque consolari exulantem
eum oportere, cum ad omnem rationem Teucri vox ac-
commodari possit : patria est, ubicumque est bene. Patriam
autem phiiosopho certe talem esse non posse, qualis Ephe-
sus fuerit, quae Hermodorum expelleret hac causa allata:
„nemo de nobis unus excellat; sin quis exstiterit, alio
in loco et apud alios sit," aut quales Athenae Aristidem,
quod praeter modum iustus esset, eicientes (ib. 105).
S e n e c a vero in consolatione. ad Het viam matrem (c. 13)
generaliter de eo ioquitur, quod ignominia sapiens omnino
moveri non potest. In fonte ex quo hausit speciaiiter

1) De iis, quae sequuntur, conferatur A. Giesecke, depliilo-
sopliorum veterum quae ad exilium speclant sententiis. Lipsiae
1891, p. 52 sqq.

de morte ignomiDiosa actum esse videtur itaque SeDeca
eo perductus est, ut copiose ageret de morte Socratis
et Catonis et in uarraDda coDtumelia. qua Aristides
patria cedeus affectus est, id ipsum, in exilium eum
iisse, Don commemoraret (§ 7: Ducebatur Athenis ad
suppiicium Aristides etc). Tum denique memiuit sede
exilio scribere neque ulla interposita iunctuia post narra-
tionem de Aristide addit (§ 8): „Scio quosdam dicere
contemptu nihil esse gravius, mortem ipsis potiorem
videri. His ego respondebo et exilium saepe contemptione
omni carere. Si magnus vir cecidit, magnus iacuit, non
magis illum putes contemni, quam cum aedium saora-
rum ruinae calcantur, quas religiosi aeque ac stantis
adorant." Repetit quae supra (c. 9) multis disseruerat
de Marcello exule, qui tam beate viveret, ut Brutus
diceret, postquam Mytilenis Marcellum vidit: „visum
sibi se magis in exilium ire, qui sine illo rediturus esset,
quam iilum in exilio relinqui," tamque ardenter deside-
raretur, ut — ita Seneca quidem asseverat — senatus,
cum publicis precibus a Caesare reditum impetraret,
,,tam soUicitus ac moestus esset, ut omnes illo die Bruti
habere animum viderentur et non pro Marcello sed
pro se deprecari, ne exules essent, si sine illo fuissent."
Quae sane Marcello fuissent bonorificentissima, sideeo
primo dicta essent, sed pridem iam dictum illud locus
communis exstiterat, postquam Diogenes Cynicus primus
eo usus est. IUe enim (Diog. Laert. VI 49) dicenti:
„Sinopenses te exilii condemnaverunt," respondit: „Et
ego illos mansionis." Quod enuntiatum ab aliis varie

retractatum est et a Cicerone, qua erat modestia, ita,
ut pro Diogene se ipse substitueret (Parad. IV § 30):
„Potes autem esse tu (Clodi) civis, propter quem ali-
quando civitas non fuit? Et me tuo nomine appellas,
cum omnes meo discessu exulasse rem publicam putent?"

At ea philosophantium scriptorum erant et de Cice-
rone supra vidimus vulgi opinionem tunc aliam fuisse.
Sunt tamen quaedam indicia licet posterioris paulo
aetatis eam quoque mutatam esse ex aliis quam philo-
sophorum castris. luvenalis (XIII 247) loquitur de sco-
pulis frequentibus „exulibus magnis," quod Plinius
pluribus deciarat (paneg. 35): „Quantum diversitastem-
porum potest tum maxime cognitum est, cum isdem
quibus antea cautibus innocentissimus quisque nunc
nocentissimus affigeretur, cumque insulas omnes, quas
modo senatorum, iam delatorum turba compleret."
Quibus testimoniis fidem facit longa series expulsorum
nobilium, quorum uomina apud Tacitum et Dionem
implent paginas neque fieri potest quin tot exempla,
quorum permagna pars iam ad Caligulae temporaper-
tinet, effecerint ut sensim evanesceret ignominia.

Hisce omnibus perpensis mihi quidem Ovidii cou-
dicio, quod ad ignominiam attinet, fuisse videtur gravior
quam aut Ciceronis aut Senecae, quippe cui spes mu-
tationis esset minor quam Ciceroni el quamvis nova
lege damnato etiamtum priscorum exulum dedecus
perferendum esset, quod aetate Senecae prope iam in
honorem abiit.

Caput IV.

DE PATRIA.

Antiquissiaiis temporibus patria carere exuiibus idem
significabat atque omni vitae splendore et commodo iam
esse privatum: cum religione ius, cum familia opes, cum
civitate honores effugerant. Non igitur mirum est, si
acre patriae nascitur desiderium atque, illa tantorum
munerum auctor si amissa est, velut orbus homo relin-
quitur, qua de causa patriae amor inter allissimos semper
animi affectus fuit. Uie autem amor atavismo quodam,
ut nunc loquimur, permansit etiam cum incommoda
illa peregrinationis non iam exstabant, cum nulla
iam iusta causa erat homini, cur suam aiienae terrae
praeferret Ita natus est „amor patriae, ratione valentior
omni'* (Ov. ex P. 1 3.29).

Attamen non de eo amore ei qui de patriae desiderio
in Gicerone, Ovidio, Seneca agit, dicendum est, nam

perraro ea loca, ubi piimo lucem aspexcruut, ipsi
commemorant (Cf. p. 7 sq.).

Cicero Arpino suo ciarum monumentum posuit de
Leg. II 3, ubi praeter amoenitatem et salubritatem aliam
quoque causam esse scripsit, quae se Arpioi delectaret,
nam „haec est mea et huiusfratris meigermanapatria:
hic enim orti stirpe antiquissima sumus; hic sacra, hic
genus, hic maiorum multa vestigia .... hoc ipso in
loco, cum avus viveret et antiquo more parva esset
villa, ut illa Curiana in Sabinis, me scito esse natum;
qua re inest nescio quid et latet in animo ac sensu
meo, quo me plus hic locus fortasse delectet, si quidem
etiam ille sapientissimus vir, Ithacam nt videret, im-
mortalitatem scribitur repudiasse.** Hic et quando de
Mario municipe suo agit, Arpinatem se esse meminit,
alias Romanus esse sibi videbatur licetaliisetiam cotisul
maneret „inquilinus civis Romanus'' (Sall. Cat. 31).
Quam alteram patriam frequenter egregie laudavit.
Urbs ei est „domiciIium imperii et gloriae (de or. 1 105),
una in omnibus terris domus est virtutis, imperii, dig-
nitatis (ib. 496), lux orbis terrarum atque arxomnium
gentium (Catii. IV 11), nihil in terris Roma melius
(de deor. nat. III 21); Romae tam multa geruntur, ut
vix ea, quae fiunt in provinciis, audiantur (pro Planc.
63)". Hoc orbis lumen esse iam quaestorius perspexerat,
ut lepide iocans narrat pro Plancio 94 sqq. : „Sic tum
existimabam, nihil homines aliud Romae nisi de quaestura

mea ioqui At ego cum casu diebus iis itineris

faciendi causa decedens e provincia Puteolos forte

venissem, concidi paene, cum ex me quidam quaesisset,
quo die Roma exissem et num quidnam esset novi!
Cui cum respondissem me e provincia decedere : ^Etiam
meberculel' inquit, ,ut opinor, ex Africa'. Huicegoiam
stomachans fastidiose: Jmmo ex Sicilia', iuquam.
Tum quidam, quasi qui omnia sciret: ^Quid? tu
nescis', inquit, ^hunc quaestorem Syracusis fuisse?'
Quid multa? destiti stomachari et me unum exiisfeci,
qui ad aquas venissent!" Quo casu didicit, si Romam
sui meminisse vellet, sibi in ocuiis babitandum esse.
Ita clarissimum quidem se reddidit, sed vitam omnem
in strepitu fori agens, eius amore adeo astrictus est,
ut eo carere postea omnino non posset (Cf. p. 7 sq.).
Etiamsi, rebus suis male cedentibus, ruri pbilosophari
se malie profiteretur, pauci dies interiecti plane eum
mutabant. Sic anno 59 cum Clodius vehementer eum
urgeret, „hominum satietate" (ad Att. II 5.1) motus:
nihi! iam de republica cogitat (4.4), haec cupit deponere
et toto animo atque omni cura ipiloaotpHv (5.2), in
Antiati suo libris se deiectat aut Huctus numerat (6.1),
iam pridem gubernare eum taedebat, etiam cumlicebat;
nunc vero cum cogatur exire de navi, non abiectissed
ereptis gubernaculis, cupit istorum naufragia ex terra
intueri (7.4), nihil se est inertius (8.1), philosophum se
appellat (12.4) et usque eo est enervatus, ut hoc otio,
quo nunc tabescunt homines, malit ipTVQapvtia&ai quam
cum optima spe dimicare (14.1). At idem ille sapiens
quavis epistula amicum adhortatur, ut de rebus publicis
quam primum se certiorem faciat et in Formiano suo

relegalus sibi videtur, quod ibi iiun tam celeriter quam
Antii nuntios ex urbe accipiat; dies enim nullus erat,
Antii cum esset, quo die non melius sciret, Romae
quid Eigeretur, quam ii, qui erant Romae (il.i). Cum
mense Maio cum Theophrasto quiescere vult (16.3)
et nfitai^ooiup simulat in re civili et publica (17.2),
mense lunio (ep. 18) totus iam denuo macbinationibus
et certaminibus forensibus deditus est. Videmus igitur
verum eum dicere, ubi de Leg. II 5 protttetur ex
duabus suis patriis, una naturae, altera civitatis : „cari-
tate eam praestare, qua rei publicae nomen universae
civitatis est, pro qua mori et cui nos totos dedere et
in qua nostra omnia ponere et quasi consecrare debe-
mus." Nusquam autem apertius locutus est quam cum
ex Ciiicia a. 50 Caelio scriberet (ad fam. II 12.2):
„Urbem, urbem, mi Rufe, cole et in ista luce vive:
omnis peregrinatio — quod ego ab adulescentia cognovi —
obscura et sordida est iis, quorum industria Romae
potest illustris esse." Suae enim, non patriae studet
gloriae, ut ingenue confitetur: „male vebi malo alio
gubernante quam tam ingratis vectoribus bene guber-
nare" (ad Att. II 9. 3); „sive ruet sive eriget rem pu-
blicam, praeclarum spectaculum mihi propono, modo
te consessore spectare liceat" (15.2). —

Eadem erat Ovidii de patriis suis sententia. Sin-
cero amore motus versibus canoris Sulmonem laudat
neque originem abnegat:

Hoc qaoqne composai Paelignis natas aqaosis.

(am. II 1 1)

Pan me Salmo tenet Paeligni tertia rnris,

Parya, sed inrignis ora salnbris aqniB,
Sol licet admoto tellnrem sidere findat,

Et micet Icarii stella proterva canis:
Arya pererrantur Paeligna liqaentibas ondis.

Et yiret in tenero fertilis herba solo.
Terra ferax Cereris maltoqoe feracior ayis,

Dat qooqae baciferam Pallada raras ager,
Perqae resorgentes rivis labentibas herbas

Gramineas madidam caespeB obambrat hamam.

(ib. 16.1—10).

Mantna Yergilio, gaodet Verona Catnllo;

Paelignae dicar gloria gentis ego,
Qaam soa libertas ad honesta coegerat arma,

Cam timait socias anxia Roma manns.
Atqne aliqais spectans hospes Solmonis aqoosi

Moenia, qaae campi iagera paaca tenent,
,yQaae tantnm*' dicat ^ypotoistis ferre poetam,

Qaantnlacamque estis, vos ego magna yoco.''

(am. m 15.7 -U.)

Sulmo mihi patria est, gelidis uberrimus andis.

(Tr. IV 10.3.)

SulmoniB gelidi, patriae, Germanice, nostrae.

(Fast IV 81.)

Gens mea Paeligni regioqoe domestica Salmo.

(ex P. IV 14.49.)

Ecce patriae natalis laudes — adoptatam nulla non
poetae opera concelebrant : Amores, quatenus non Graeca

sunt in Latinum con versa *), adulescentis Romae vita fru-
entis fata narrant; cuius vitae velut dux sit Ars Amatoria,
quae incipit a laude Romae aureae (III 113), urbis, in
qua orbis est (I 174), quia

Tot tibi tamque dabit formosas Roma paellas,
,,Haeo habet,*' nt dicas, ,,qaidqQid in orbe fait."

(I 55 Bq.)

Hilaris huius iaetissimaeque vitae desiderium poeta,
voluptatum amantissimus, acerbe tulit, sed aliaquoque
et graviora in mundi dominatrice ^) suspiciebat, quae
iam adulescens carmine celebrare in animo habuerat,
cum Amor a rebus seriis eum avocaret (Am. I 1),
firmata aetate revera ceiebravit, piimo in Arte Amatoria

I 177 sqq., deinde in fine Metamorphoseon, denique
in Fastorum libris, quos perficere non potuit (Cf. Trist.

II 51 — 80). Patria, quam exul desiderat, eadem illa
Roma est (Tr. II 234, III 3.63, 4»» .53, 8.8, 13.6, IV 2.64 ;
ex P. I 2.14 Cf. p. 8). —

Senecae autem patriam, nisi aliunde (Martial. 1 62)
edocti essemus, Cordubamesse, vix crediderimus ; in tot
enim philosophi libris semel tantum de Cordubensibus
„nostris" mentio facta videtur (fr. 88 Haase); nam epi-
gramma nonum de exilio omni caret auctoritate. Romaro

1) Quod de omnium nequissima elegia III 7 Kaibel statuit
(Vhilodenni Gadarensis epigrainmata, Index scliol. Grypliisw. p. sem.
dest. 4885, Cf. Ehwald in Bui-s. 43 [1885] p. 173 sq.).

!2) a. a. III 114. ubi Brandt cti. Fast. IV 225 Trist. III 7.50,
a. a. I 177. Cf. etiam Fast. V 93: caput orbis.

contra, quoad per Neronem licuit (de itinere Aegyptio,
quod iuvenis suscepit, vide p. 18), servabat fovebatque,
atque eaip, non Hispaniam, patriam suam se ducere,
eo clare indicavit, quod in Cons. ad H. m. (6.2) vivide
concursum ex provinciis, municipiis, coloniis Romam
pingens nuilo verbo iectorem monet se quoque iam
puerum ex iis fuisse, quos ambitio adduxerat. Attamen
inde firmum argumentum haurire potuisset, quo demon-
straret sibi quidem exilium grave futurum non esse. —

lam videamus quo abire exules nostri coacti sint.

Cicero, ut supra diximus, iegis verbis in certam re-
gionem inclusus non erat sed ex Italia et circumia-
centibus terris usque ad quadringenta milia passuum
exclusus. Specie igitur ingentes ei patebant fines;accu-
ratius tamen consideranti mirum quantum eoscoartari
apparet i). Galliae Caesaris erant provincia. De Hispania
et Africa Cicero ne cogitavit quidem: id eivisumestin
mediam barbariam ire. In Siciliam, quorum incolas animo
grato sibi fore pro pristino beneficio sperabat, aditum
propraetor C. Vergilius abnegavit (pro Piancio 96 2)).
In Graeciam autem ire non poterat propter metu m ini-
micorum quorundam, quorum paratas insidias L. Tubero

1) Cf. Morabin Hisloire de TExil de Ciceron p. 186 sqq.

2) Smith (Ciceros Journey into Exile p. 83), miratus de ea
re nuUam mentionem factam esse in epistula III 4 ad Atticum,
posl verba: „ut mihi ultra quadringenta milia liceret esse'* inseri
vult: „simul litterae a Yergilio nostro, quibus significabal senotlc
me in Sicilia esse."

necessarius, qui fratri tegatus fuerat, detulit (pro Planc.
100). Ex quibus P. Autronium Paetum maxinie time-
bat, quem, quamvis sodalem et coUegam in quaestura,
de vi accusatum, quia inter Catilinarios fuerat, auxilio
suo, quod supplex Autronius rogaverat, noluerat iuvare,
immo etiam testimonio laeserat. De illo timore saepius
in epistulis de exilio scriptis loquitur, quod ne in Epiro
quidem ab iis tutum se esse confidit: „si per Epirum
iter esset faciendum, tuo tuorumque praesidio uteremur
(ad Att. III 1); sine te autem non esse nobis illas partis
tenendas propter Autronium (ib. 2); (praedium tuum) ab
Autronio et ceteris quadridui (tantummodo iter abest) . . .
castellum munitum habitanti raihi prodesset . . . quod si
auderem, Athenas peterem . . . nunc nostri hostes ibi sunt
(7.1); Achaia prope esset, plena audacissimorum inimic-
orum, et exitus diSicilis haberet, cum inde proficisceremur
(8.1); ego volebam loco magis deserto esse in Epiro, quo
neque Hispo (alii: Piso) veniret nec milites (ad f. XIV 1.3) ;
cum adventare milites dicentur faciendum nobis erit
ut ab eo (Plancio) discedamus (ad Att. III 22.1);
Dyrrhachii . . . sum tuto . . . cum inimici nostri venire
dicentur, tum in Epirum ibo (ad f. XiV 3.4)". Etiam
in oratione pro Plancio: „cognovi, id quod audieram,
refertam esse Graeciam sceleratissimorum hominum ac
nefariorum, quorum impium ferrum ignisque pestiferos
meus ille consulatus e manibus extorserat: qui ante
quam de meo adventu audire potuissent, cum tamen
abessent aliquot dierum viam, in Macedoniam ad Plan-
cium perrexi" (§ 98). Quae cum cura eum sollicitaret.

in Asiam ad fratrem proficisci decrevit : „Nobis iter est
in Asiam, maxime Cyzicum (ad Att. III 6); per Mace-
doniam Cyzicum petebainus (ad f. XIV 4.3); quoniam
est Cyzicum nobis eundum (ad Att. III 13.2); nos in
Asiam convertemus, neque adhuc stabat, quo potissi-
mum (14.2); an abeam Cyzicum (45.6); Cyzicum aut
aliud quid sequemur (16)". Cum tamen frater, qui per
triennium Asiam obtinuerat, tum maxime provincia
decederet neqne eius incolas valde sibi conciliasset. nil
nisi intervallum, quo ab inimicis aforet, eam regionem
ei commendabat; quod ipsum ingratum erat ei, qui
quam celerrime quid Romae ageretur audire gestiebat
(Cf. e. g. ad f. XIV 3.4). Itaque Thessalonicae et Dyr-
rhachii, quamquam lex vetabat, apud Plancium suum
mansit. Loci vero naturam non curabat, quod lucem
omnino fugiebat (ad Att. III 19.1) et solitudo ei optata
erat: „odi enim celebritatem, fugio homines, lucem aspicere
vix possum (7.1); ego propter viae celebritatem . . .
non commovi me adhuc Thessalonica; sed iam extru-
dimur, non a Plancio — nam is quidem retinet — ,
verum ab ipso loco minime apposito ad tolerandam
in tanto luctu calamitatem (ib. 14.2); statuam in
tuosne agros confugiam, ut neque videam homines, quos
nolim . . . (15.6); ceiebritas mihi odio est (19.1); ero
cum paucis; multitudinem dimittam (ib.); ego vole-
bam loco magis deserto esse (ad f. XIV 1.3); si of-
fendet me ioci celebritas, alio me conferam (ib. 7)". —
Ovidio multo iuhospitabilius erat domicilium. Tomi
castellum erat in ultimis imperii Romani finibus tam-

quam praesidiura contra barbaros Scythas et Getas ad

Istrum positum. Unde iam manifestum est, Ovidii sortem
peiorem fuisse quam priorum exulum et poenam seve-

riorem. Ipse scribit:

I nunc et veteniin nobis exempla ▼irornm,
Qai forti casnm mente talere refer ....

Persequar at canctos, nalli datas omnibus aeyis
Tam procul a patria est horridiorve locas ...

Deqae tot expalsis sam miles in exule solas:
Tata — neqae in?ideo — cetera tarba latet.

(e^ P. I 3.61 sq., 83 sq.; ib. 8.7 sq.) »)•

Quod ut melius probet, incommoda loci caelique fuse
describit. Vivit „suppositus stellis numquam tangen-
tibus aequor" (Tr. III 40.3 cf. I 5.61: sideribus totis
distantia), quod profecto est rem in maius augere,
nam Tomorum (castellum situm erat prope eum locum,
ubi nunc est urbs Koestendsje 2)) latitudo geographica
est circiter 43° 46', Romae 41° 51' (Owen Tr. I
p. 60).

Accolae sunt immanes et infesti barbari ^):

Proxima Bastarnae Saaromataeqae tenent.

(Tr. II 198)

4) Cf. Tr. I 5,57 sqq., ex P. I 4.24 sqq., IV 40.9 sqq.etalibi.

2) Owen (Tr. IH p. V) nominat ..Anadol-Koi near Kostendje/*
Siebells-Polle Melamorphosen Einl. p. XVI : Andalkioi.

3) Revera sub Aiiguslo crebrae incui-siones Dacorum, Bastar-
narum, Gelarum fuerunt (Mommsen Monum. Ancyr.* p. 88— 89,
Owen I p. XXI ann. 2)

Inter Sauromatas .... GetasquQ.

(III 3.6)
Saaromatae cingant, fera gens, Bessiqae. Getaeque.

(III 10.6)
Hostis eqao pollens longeqae volante sagitta
Yioinam late depopalatar hamam, etc.

(ib. 55 sqq.)
Sunt circa gentes, qaae praedam Bangoine qaaerant.

(IV 4.59)
iinitimo cinctas premor andiqae Marte,
Yixqae brevis tatos maras ab hoste facit.

(V 2^69 sq.)
Est igitar raras, ras qai colere aadeat, isqae
Hac arat infelix, hac tenet arma mana.

(V 10.23 sq.)
Hostis adest dextra laeyaqae a parte timendas,

Yicinoqae meta terret atramque latas.
Altera Bistonias pars est sensara sarissas:
Altera Sarmatica spicala missa mana.

(ex P. I 3.57—60)
Non satis est inter glaciem Scythicasqae sagittas
Vivere. *

(ib. 7. 9 sq.)

Intra muros quoque maior pars incolarum barbara
erat:

Mixta sit haec quamvis inter Graecosque Getasque,
A male pacatis plus trahit ora Getis.

Sarmaticae maior Geticaeqae freqaentia gentis
Per medias in equis itqne reditque Tias.

(Tr. V 7.11—14)

Yix ope castelli defendimar, et tameo intas

Mixta facit Graecis barbara tarba metam.

Qaippe simal nobis habitat discrimine nallo

Barbaras et tecti plas qaoqne parte tenet.

(ib. 10.27—30)

Qao8 nt non timeas, possis odisse videndo

Pellibas et longa corpora tecta coma

(ib. 31 sq.)

nam

▼ix sant homines hoc nomine digni,
Qaamqae lapi saeyae plas feritatis habent.
Non metaant leges, sed cedit viribos aeqaam,
Yictaque pagnaci iura sub ense iacent.

(ib. 7.45-48).

Si necessitas cogit, ipse Ovidiiis ex poeta fit miles:

Nanc senior gladioque latas scutoqae Binistram,
Canitiem galeae sabicioqoe meam.

(^IV 1 73 sq. cf. ex P. I 8.7 sq. sopra p. 94.)

Tales homines, aqua non iucundior, non mitius
caeium! Semel atque iterum ea queritur:

Nec caelom patior nec aquis adsuevimas istis.

(Tr. III 3.7)
Unda locuBque nocent.

(ex P. I 10.35)

Aequoreo bibitur cum sale mixta palns.

(ib. II 7.74)

Nec tibi sunt fontes laticis nisi paene marini,

Qni potus dubium sistat alatnesitim.

(ib. III 1.17 sq.)

Qnin etiam, stagno similis pigraeque palndi,

CaeruleuB Tix est diluiturque color.

(IV 10.61 sq.)

Aquae bonae inopia hanc ob causam poetam acrius
vexabat, quia alio potu raro uteretur:

Nec iuTat in lacem nimio marceacere vino.

(ex P. I 5.45)
Scis mihi quam solae paene bibantar aquae.

(ib. 10.30)
qnia nec yinnm nec me tenet alea fallax.

(ib. IV 2.41)

Quae ingrata erant homini delicato, cum praesertiro
debilis esset et plus semei aeger, et iam insenesceret :

Invalidae Tires ingennaeqne mihi.

(Tr. I 5.72»))

Nec patiens corpns nec mens fnit apta labori.

(ib. IV 10.37)

Morbis saepe vexabatiir:

Aeger eram.

(Tr. III 3.2 Bqq.)

Ei mihi perpetaas corpora langaor habet!
Sea yitiant artas aegrae contagia mentis,

Sive mei caaBa est in regione mali,
Ut tetigi Pontam, Texant insomnia, vixqae

Ossa tegit macies, nec iavat ora cibas;
Qaiqae per aatamnam percassis frigore primo

Est color in foliis, qaae nova laesit hiems,
Is mea membra tenet.

(ib. 8.24-31)

i) Amorum II 10.23 — quem locum citat etiam Owen ^id
Tristium 1.1. — pro documento esse non posse mihi videlur, cum
in carminibus amatoriis Ovidius vulgo Graecos imitatus sit (Gf.
p. 89 sq.).

Nam neqne sant yires, nec qui color esse Bolebat:
Yix habeo tenaem, qnae tegat OBsa, ontem.

(IV 6.41 sq.)
Perqae dies maltos lateris oraciatibas aror.

(V 13.6)
Mensqae magis gracili corpore noBtra yalet.

(ex P. I 5.62)
Longus enim caris Titiatam corpas amaris
Non patitar Tires langaor habere saas ....
Ifembraqae sant cera pallidiora nova.

(ib. 10 3 sq., 28)

Ut amici crederent verebatur, quoniam corpus suffi
ceret neque mala y,duritiam" frangerent:

Mollis et impatiens ante laboris eram,
Ultima nanc patior.

Snffecitqae malis animas. Nam corpas ab illo
Aocepit vires vixqae ferenda talit.

(Tr. III 2.10 sq., 13 sq.J
Indignata malis mens est snocambere.

(Tr. IV 10.103)
Pone metam, valeo; corpasqae, qaod ante laboram

Impatiens nobis inyalidamqae fait,
Safficit, atqae ipso yexatam indnrait asa.

(Tr. V 2.3-^5)
Haec ego non ansim, cam sint ▼erissima, cniTis
Scribere, delicias ne mala nostra Yocet.

(ex P. I 10.15 sq.)
EcqnoB ta silices, ecqaod, carissime, ferram

Daritiae confers, Albinoyane, meaeP
Gntta cavat lapidem, consnmitar annlas asa,
Et teritar preasa Yomer adancas hamo.

Tempas edax igitur praeter nos omnia perdit,
Cessat daritia mors quoque victa mea.

(ib. IV 10.3—8)

Neque ea iuveni accidebant, sed viro iam ante exilium
senescenti :

lam mihi canities pnlsiB melioribns annis

Yenerat, antiqnas misoaeratqne comas,
PoBtque meo8 ortas Pisaea vinctas oliva

Abstalerat decies praemia victor eques,
Gam maris Eaxini positos ad laeya Tomitas

Qaaerere me laesi principis ira iabet.

(Tr. IV 10 93— 98)
lam mea cycneas imitantar tempora plamas,

Inficit et nigras alba senecta comas.
lam sabeunt anni fragiles et inertior aetas,

lamqae parum firmo me mihi ferre grave est.

(ib. 8.1—4)
lam mihi deterior canis adspergitar aetas,

lamqae meoB TaltaB raga senilis arat ....
Confiteor facere hoo annos.

(ex P. I 4.1 sq., 7)

Pessimum tamen supplicium asperitas erat hiemis, de
qua mirabilia multa tradit:

1''. Est ubi numquam nix liquescat:

Nix iacet, et iactam ne sol plaviaeque resolvant,

Indarat boreas perpetaamqae facit.
Ergo abi delicait nondam prior, altera venit

Et solet in mnltis bima manere locis.

(Tr. III 10.13—16)

100

iners hiemi continaatur hiems.

(ex P. I 2.24)
Fert nbi perpetuas obrata terra niTes.

(ib. 3.50)

2^ Boreas tam veheroeoter flat, ut aedificia alta
subvertat et tecta a domibus abripiat:

Tantaqae commoti vis eet aqailonis, at altas
Aeqaet hamo tarres tectaqae rapta ferat.

(Tr. m 10.17 eq.)

3^ Incolae praeter faciem totum corpus pellibus
tegunt :

Pellibas et Batis arcent mala frigora bracis,

Oraqae de toto corpore Bola patent.
Saepe sonant moti glacie pendente capilli,

Et nitet indncto candida barba gela.

(ib. 19—22)

4°. Vinum in ampboris congelatur:

Nadaqae consistnnt, formam servantia testae,
Yina nec haasta meri, sed data frasta bibant.

(ib 23 sq.)

5"'. Non solum minores fluvii, sed etiam ipse Ister
gelu consistit ^), tamque crassa glacies est, ut per eam
equis plaustrisque vehantur:

Ipse .... HiBter congelat .... andas

Frigore concretas angnla palBat eqai:

i) Idem testantur Dio 54.36, Florus IV i2.i8;ffDaci montibus
inhaerent; inde Gotisonis regis imperio, quotiens concretus gelu
Danuvius iunxerat ripas, decurrere solebant et vicina populari.

101

Perqae noYOS pontes subter labentibns andis
Duonnt Sarmatici barbara plaustra boTOS.

(ib. 27—34)
.... gentes, ubi frigore constitit Hister,
Dura meant oeleri terga per amnis equo.

(ex P. I 2.79 sq.)
Ipse Yides onerata ferox ut ducat lazyx
Per medias Histri plaustra bubulous aquas.

(ib. IV 7.9)

6^ Mare quoque pedibus permeabile evadit:

YidimuB ingentem glaoie consistere pontum ....

Nec yidisse sat est; durum calcaTimus aequor.

(Tr. lU 10.37, 39)

Ipse yidee certe glacie consistere Pontum.

(ex. P. IV 7.7)

Mentiar, an coeat duratus frigore PontuB,

Et teneat glacies iugera multa freti.

(ib. 9.85 sq.)

Ut, qua remus iter pulsis modo feoerat undis,

Siccus contempta naye yiator eat.

(ib. 10.33 sq.)

E terra vero nuUam fere stirpem nasci contendit
praeter absinthium:

Non hic pampinea dulcis latet uya sub umbra ....

Poma negat regio.

(Tr. III 10.71, 73)

Non ager hic pomum, non dulces educat uvas,

Non salices ripa, robora monte Tirent.

(ex P. I 3.51 sq. Cf. Tr. III 12.14;

ex P. I 7.13, III 1.13, 8.13 sq.)

102

Rara neqne haec felix, in apertis eminet aryis

Arbor.

(ex P. III 1.19 sq.)

Adde loci faciem nec fronde nec arbore laeti.

(ib. I 2.23)

Hio agri infrondee.

(ib. IV 10.31)

Tristia per Yacaos horrent absinthia campos,

Oonveniensque sao messis amara loco.

(ib. III 1.23 sq.)

Tristia deformes pariant absinthia campi,

Terraqae de fructa, qaam sit amara, docet.

(ib. 8.15 sq.)

Oana prius gelido deaint absinthia Ponto ....

(Tr. V 13.21)

Quae cum amicis, quos Romae reliquerat, icicredi-
bilia visa sunt:

Qai veninnt istinc, yix yos ea credere dicant:
Qoam miser est, qai fert asperiora fide!

(ex P. IV 10.35 sq.)

eos, qui in „suas" regiones venerunt, obtestatur ut
Tiberio principi et aliis persuadeant :

MisBas es Eaxinas qaoniam, VestaliB, ad ondas,

Ut poaitis reddas iara sub axe locis,
Aspicis en praesens, qnali iaceamas in arvo,
Nec me testis eris falsa Bolere qneri.

(ex P. IV 7.1—4)
Praefait his, Graecine, locis modo Flaccas ....
Qaaere loci faciem Scythiciqae incommoda caeli.

(ib. 9.75, 81)

103

Num natura caeli, quae nunc est, eadem essetatque
Ovidii temporibus, quantum ego quidem scio, nemo,
qui ad Ovidium commentarios scripsit, investigavit prae-
terquam quod Owen ad Tristialil 10.47 citavit ex
diumis Anglicis a. 1889 de acerrima hieme in urbe
Odessa. Attamen fac hodie aliter rem se babere, non
perspicio quomodo quis Ovidium, qui aliorum testimonia
invocaret et, si nimis immania narraret, risum, non
indignationem se moturum esse probe sciret, mendacii
arguere potuerit. Utique mirum videri non potest,
Ovidium ex quo Tomos venit, numquam desiisse miti-
orem et propiorem exilii sedem rogare piimum ab
Augusto, deinde etiam a Tiberio:

Mitius exiliam si das propinsqae roganti,
Pan erit ex poena magna levata mea.

(Tr. II 185 sq.)

Tatias exiliam pauloqae qaietias oro.

(ib. 577)
Spes igitar saperest factaram, at moUiat ipso
Matati poenam oondicione loci.

(Tr. III 5.53 sq.)
Nnminis at laeei fiat mansoetior ira,
Matatoqae minor sit mea poena looo.

(ib 6.23 sq.)
Ex his me iabeat qaolibet ire locis.
Matato levior sit foga nostra loco!

(ib. 8.22, 42).
Di facite, nt CaoBar non hic penetrale domamque,
Hospitiam poenae sed Tolit OBse meae.

(ib. 12.53 sq.)

104

Mitias exiliam pauloqae propinqniaB opto,
Qaiqae sit a saoTO longias hoste locas.

(Tr. IV 4 51 Bq )
Qaod probet ipse, canam, poenae modo parte levata
Barbariam rigidoB effagiamqae Getas.

(Tr. V 1.45 aq.)
ContentaBqae mei iam tandem parte doloriB

Elxigaam pleno de mare demat aqoae ....
Qaod petimaB, poena OBt, neqae enim miBor eBse recaBO,
Sed precor, at poBBim tatias eBse miBcr.

(ib. 2.19 Bq., 77 Bq.)
ForBitan exigaa dignoB habebor ope
Inqae locam Scythico yacaam matabor ab area,
PlaB iBto, dari, Bi precer, oriB ero.

(ex P. I 1.78—80).
Cam Babit, AagaBti qaae Bit dementia, credo

Mollia naafragiiB litora poBBe dari ....
Nec tamen alteriuB qaicqaam Bperoye precorve,

Qaam male matato poBBO carere loco

Non petito, at bene Bit, Bed ati male tatiaB, atqae
Exiliam Baeyo diBtet ab hoBte meam ....
[Jt propior patriae Bit fuga noBtra, roga.

(ib. 2.59 Bq., 63 Bq., 103 Bq., 128).
Terra Telim propior nalliqae obnoxia bello
Detar: erit noBtriB parB bona dempta maliB.

(ib. 8.73 Bq.)
Exignam ne me praedam Binat owe Getaram,
Detqae Bolom miserae mite, precare, fagae ....
8it taa matando gratia blanda loco . . .
Eximar at Scythici de feritate loci.

(ex P. II 2.65 Bq., 96, 110)

405

Daque, procal Scythico qai sit ab hoste, locuni ....

Aat ego me fallo nimioque capidine lador,

Aot spes exilii commodioris adeat.

(ib. 8.36, 71 sq.)

NoD igitur miram, finem qoaerentibas horom

Altera si nobis asqae rogator homos ....

Tom pete nil aliod saeTO nisi ab hoste recedam.

(ex P. III 1.29 sq., 151)

Effice sit nobis non implacabilis ira,

Meque loco plecti commodiore velit.

(ib. 3.63 sq.)

In illo carmine ex P. III 7 fieri non posse, ut voti com-
pos fiat, contendit:

Cur eg^ concepi, Scythicis me posse carere

Finibas et terra proBperiore fraiP

(29 sq.)

Sed ad Germanicum:

Litora peliitis nimium subiecta Corallis
Ut tandem BacYOB effogiamque Getas:

Glaasaqae si misero patria eet, ut ponar in ollo,
Qai minus Ansonia distat ab orbe, loco.

(ex P. IV 8.83—86)

Ex P. IV 42 (vs. 36) de salute desperat, neque quomodo
Tiberius adeundus sit, se scire dicit (vs. 43—50) ;abeo
idem atque ab Augusto petere audacius fuisset (43:
dicere vix est), sed paulo post ad eundem Tuticanum,
ad quem epistula duodecima data est, preces solitas
mittit (Quolibet ex istis scilicet ire locis, 14.5). In carmini-
bus 13 et 15, a<] Carum et Sextum Pompeium datis, item :

406

Quanta potes, praebe nostrae momenta Balati,
Qaae nisi matato nalla fatara loco est.

(13.49 sq.)
Remqae toam ponas in meliore looo.

(15.22)

Sed Tomi iisque ad mortem „penetrale domusque"
fuerunt. —

Senecae temporibus praevalebat mos exules in insulam
aliquam deportandi. Vulgo parvae et saxosae insulae
destinabantur, praecipue Cyciades (cf. Mayor ad
luven. I 73), sed Corsica quoque inter loca erat, quae
ad puniendos damnatos habebantur idonea. „Insula
permagna, maximam partem montosa, frequentibus silvis
opaca, et quae parvis fluminibus irrigatur" (Diod. V
13) veteribus — longe aliter atque hodiernis hominibus
talia valde admirantibus — „terribilis" ([Sen.] epigr. 1)
et „horrida" (ib. 2, cons. ad H. m. 6.5) visa est. Prae-
terea „tenetur a barbaris, quorum alienus nec facilis
intellectu sermo est" (Diod. V 14, cf. Sen. cons. ad Polyb.
i. f.: „barbarorum inconditus et barbaris quoque hu-
manioribus gravis fremitus"), quorum autem mores laudat
alius, alii damnant Diodorus scribit (l.I.): „Iuste inter
se ac humaniter, supra quam omnes alii barbari, vivunt.
Nam quae in cavis montium arboribus in veniuntur mella,
citra controversiam illorum sunt, qui in venerunt. Ovesque,
certis distinctae notis, etiam nemine servante, beris
salvae manent. In reliqua etiam vitae administratione
iuste agendi normam, suo quique loco, mirifice obser-
vant". Strabo contra (V 224) „magis feros ipsis feris" esse

407

dicit et cum Strabone facit Seneca, querens de „feri-
tate" eorum (ad H. m. 7.8) : „quid ad homines imman-
suetius?*' (ib. 6.5). Utrius iudicio maior fides habenda
sit, nunc non facile discerni potest, multo tamen veri-
similius esse arbitror Diodorum errasse, quippe qui
de Sardiniae quoque caeli natura laetiora tradiderit
quam testificatur locus ille Taciti (Ann. II85): „Actum
et de sacris Aegyptiis ludaicisque pellendis; factumque
patrum consultum, ut quattuor milia iibertini generis
ea superstitione infecta, quis idonea aetas, in insulam
Sardiniam veherentur, coercendis illic latrociniis et, si
ob gravitatem caeli interissent, vile damnum". —

Gicero ioci naturam non curabat, dummodo in tuto
esset; tempus autem eum defecit ad se ipsum quiete ob-
servandum et de patriae desiderio in litteris philosophan-
dum; sed quo minus theoretice de redeundi cupiditate
disputat, eo luculentiora testimonia fert epistulis, cogita-
tiones suas nusquam nisi Romae constanter versari.
Non tamen urbis tecta, non Italiae placida rura sed fori
clamores et matutinae salutationes sunt, quibus caret.
Conferatur e. g. ad Att. III 7.ii: „Quid enim est quod
me retineat (in vita sc.) praesertim si spes ea non est,
quae nos proficiscentes prosequebatur?" cum ad Q. fr.
I 4.4: „Saepe triduo summa cum gloria dicebar esse
rediturus". In vita enim urbana negotia tum tantum se
non curare dicit, cum sapientium de iis praecepta modo
legit eorumque verba repetit, aut cum aliis consola-
tionem praebere vult, ut P. Nigidio Figulo scribens se
ipse miseratur, quod rei publicae mala non solum audit.

108

quod ipsum est miserum, sed ^tiam videt (ad f. IV
13.2, cf. IV 3.2, 4.5; VI 1.1, 4.3).

Seneca, cui vita supplicium est (ad Pol. 9.6), tota
flebilis (ib. c. 4), nihil aliud quam ad mortem iter (ib.
11.2), cui persuasum est neminem fata convicio, nepi-
nem tletu movere posse (ib. 4.1), sapiens ille, qui om-
nibus clarissimorum ingeniorum monumentis quae ad
compescendos moderandosque luctus composita sunt,
evolutis (ad H. m. 1.2) profitetur, exilium nihil esse
nisi loci commutationem (ib. 6.1), rem minimi momenti,
de domicilio temporali iniqua omnia narrat. Gorsica
aeque deserta et aspera est ac Sciathus, Seriphus, Gyarus
(ad H. m. 6.4). „Quid tam nudum inveniri potest, quid
tam abruptum undique quam hoc saxum? Quid ad
copias respicienti ieiunius? Quid ad homines imman-
suetiiis? Quid ad ipsum loci situm horridius? Quid ad
caeli naturam intemperantius?" (ib. 6.5) Mare impor-
tuosum, caelum grave est, incolae feri sunt (ib. 7.8).
„Terra non frugiferarum aut laetarum arborum ferax.
Non magnis nec navigabilibus alveis irrigatur. Nihil
gignit, quod aliae gentes petant, vix ad tutelam inco-
lentium fertilis'' (ib. 9.1). — Qui tam multa improbanda
videt in eo loco, quem habitat, exspectaveris eum valde
laudare quem reliquit, idque Senecam libentissime fac-
turum fuisse arbitror, nisi in omnibus vitae casibus
phiiosophum se praestare voluisset. Philosopho autem,
quem res externas curare minimedeceret, non erat, cur
prae qualibet alia regione Romam commendaret. Itaque
Seneca diligenter Urbis laudesevitavit, nec tamen potuit

109

qiiin illam „civitatem veluti communem", epitbetis
„maximae" et ^pulcherrimae" ornaret (ad H. m. 6.4
et 3). —

Ovidius contra ubique sententiam suam aperit.
Tomos detestatur:

Ta (Pontica tellas) pessima daro
Pan 68 in exilio, ta mala nosira gravas.

(ex P. III 1.9 sq.)

Licet ob perpetuam illam vituperationem Tomitani
et finitimi populi poetae succensere incipiant:

Talia saccensent propter mihi verba Tomitae,
Iraqae carminibas publica mota meis.

(ex P. IV 14.15 sq.),

deinde omnem operam dant, ut debitum poetae sol-
vant bonorem! Immunitate eum donant:

Ezstant decreta, qaibos nos
Laadat et immanes pnblica cera facit.
Conveniens miseris et qaamvis gloria non sit,
Proxima dant nobis oppida manas idem.

(ib. 9.101—104)

et vel ut sui poetae tempora laurea vinciunt:

Et placai — gratare mihi — coepiqae poetae
Inter inhamanos nomen habere Getas.

(ib. 13.21 sq.)
Tempora sacrata mea sant velata corona,
Pablicas invito qaam favor imposait.

(ib. 14.55 sq.)

Quibus muneribus Ovidius hanc reddit gratiam, ut
affirmet loca caehimque, non homines odio sibi esse:

110

QnoB egO| cnm looa siin vestra perosus, amo ....
In looa, non homines, yerissima crimina dixi

.... mihi cara Tomis ....
Di modo fecissent, placidae spem posaet habere

Pacis et a gelido longios aze foret.

(ib. 24, 29, 59, 61 sq.)

At iDtimo corde Romam, ad „pulcberrimam" (ex P.
I 2.81) „dominam'' (ib. IV 5.7) semper trabitur,

qnae de septem totam circnm^picit orbem
Montibns, imperii Roma denmqne Iooub.

(Tr. I 5.69 sq.)

Quaeqne capit yaatis immensnm moenibas orbem.

(ex P. II 1.23).

Optat „Urbe frui" (Tr. IV 8.28), qua nihil melius sit
(ex P. I 3.37), sed quam aspicere epistulae soli liceat
(Tr. V 4.3), nam, cum ver esse coepit:

Otia nanc istic, ianctisqae ex ordine ladis

Cedant yerbosi garrula bella fori.
Usos eqai nanc est, leyibas nanc laditar armis,

Nanc pila, nanc celeri yolyitar orbe trochas,
Nunc, abi perfasa est oleo labente, iayentas

Defessos artus Virgine tinguit aqua.
Scaena yiget, stadiisqae fayor distantibas ardet,

Proqae tribus resonant terna theatra foris,
qaater, o quotiens non est namerare, beatum,

Non interdicta cai licet Urbe frail

(Tr. III 12.17—26)

Ante oculos errant domas, urbsqae et forma loooram.

(ib. 4\57)

111

Nec ta credideris nrbanae commoda vitae

Qaaerere Nasonem: qoaerit et ill$ tamen.
Nam modo yob animo dnlcoB reminiscor, amici,

Nanc mihi cam oara coniage nata sabit:
Aqae domo rarsas palchrae loca yertor ad arbis,

Canctaqae mens ocnlis pervidet illa snis.
Nanc fora, nanc aedes, nanc marmore tecta theatra,

Nnnc sabit aeqaata porticas omnis hamo,
Gramina nnnc Campi pulchros spectantis in hortos,

Stagnaqae et earipi, Virgineasqae liqaor.

(ex P. I 8.29—38)

Quamquam totiens queritur, quod sibi „sic urbis
misero est erepta voluptas" (ib. 39), poeta raro tantum
rura sua, „Paeligno conspicienda solo" (ex P. I 8.42)
et hortos ad urbem, quo studiorum f^ratia secedere
(Tr. IV 8.27) et libros suos scribere (Tr. 1 11.37) soleret,
desiderat, cum Tomis intra portas ei manendum fuit:

Nec qao secedam, locas est: castodia mari
Sammoyet infestos dansaqae porta Getaa.

(Tr. III 14.41 sq.)

In omnibus igitur exulibus nostris exemplum inveni-
mus illorum magnarum urbium invitamentorum, quae
homines soli natalicii oblitos reddentia alterius patriae
maioris desiderium exstingui sinunt numquam; ita ut
simulatque „urbis abest facies" (Tr. IV 6.45) omnis vitae
splendor ac felicitas effugisse videantur.

CAPUT V.

DE FAMILIA.

In coUoquio illo, quod Dio habitum esse finxit inter
Ciceronem exulem et Philiscum pbilosophum, Philiscus
contendit se, cum res eo sint loco constitutae, utCicero
et corpus incolume et animum integrum babeat, non
videre, quidnam id sit, quod eum dolore afficiat. Ad
quae Cicero: „Itane," inquit, „tibi malum ingens esse
non videtur, in ignominia et exilio degere; domo ami-
corumque consuetudine carere?" (Dio 38.23). Itemque
in oratione pro domo (§ 98) inter animi dolores, quibus
exules aftliguntur, primo ioco positum est, quod a
complexu suorum distrabuntur. Et nos igitur in rebus
privatis tractandis a familia ordiamur aequum est.

De familia Ciceronis ante exilii tempora qualis
fuerit, paucissima tantum accipimus: a. 77Terentiam
in matrimonium duxisse videtur; quo anno filia, a. 65
filio quoque auctus est.

113

Terentia ^) in historia coniurationis Gatilinariae me-
moratur. Faustum omen ea nocte, quae inter tertium
et quartum diem m. Decembris a. 63 intercessit, domi
Ciceronis, ubi sacra Bonae Deae celebrabantur, factum
Terentia Vestalium iussu consuli nunliavit (Plut. Gic.
20, Dio 37.35). Negotii quoque, quod Cicero cum P. Sestio
habuit, per colloquium particeps fuit (ad f. V 6.1). Quan-
tum ex paucis hisce colligi potest, talis videtur fuisse
qualem eam describit Plutarchus (l.I.): „mulier natura
neque mitis neque timida, quae teste ipso Gicerone
partem potius publici officii eius sibi assumeret quam
sui domestici aliquid ei impertiret ^)." Feminae firmam
indolem revera interdum mobilem mariti animum ad
fortiter agendum incita.sse, credibile est. (Si Pseudo-
Sallustio [in Cic. 3] fides habenda est, cum Terentia Cicero
de re publica consuluit, legis Plautiae iudicia domi fecit,
coniuratos damnavit; si Plutarcbo [29 sq.], Terentia
virum suum in Clodium incitavit, suspicata huius soro-
rem Ciodiam operam dare, ut oratorem ad divortium
perduceret.) In re familiari autem dos eius non parva
(Plut. 8), quam ipsa sedulo administrabat, maximum
fuit adiumentum. Ex epistula ad Atticum (II 15.4) ap-
paret eam agros publicos possedisse, qui fortasse idem
erant atque saltus, de quo mentio fit ad Att. II 4.5.'
Maxima igitur fuit utilitas, quam Cicero ex coniugio

i) Gf. 0. E. Schmidt Gicero und Terentia Neue Jahrb. I

(1898) p. 174 sqq.

2) Gf. ad f. XIV i.i; 2.2 et 3; ad Q. fr. I 3.3 (citat. p.ii5).

114

suo tam opibus ^) quara necessitudinibus Terentiae (de
familia eius vide supra p. 29) percepit, amore vero
eius ante exilium incensum eum numquam videmus,
ideoque impense miramur, cum exulis ad uxorem epi-
stulas legimus, in quibus efTusissimis verbis usus est, ut
ardens desiderium „mulieris miserrimae, fidelissimae
coniugis (ad Q. fr. I 3.3)" exprimeret ^) : „Ego vero te
quam primum, mea vita, cupio videre et in tuo com-
plexu emori (ad f. XIV 4.1). Si te habeo, non mihi
videbor plane perisse (ib. 3)* A te quidem omnia fieri
fortissime et amantissime video (ib. 2.2). Hem, mea
iux, meum desiderium, unde omnes opem petere sole-
baut, te nunc, mea Terentia, sic vexari, sic iacere in
lacrimis et sordibus (ib.). Mea vita . . • mihi aute oculos
dies noctesque versaris (ib. 3). Valete, mea desideria,
valete (ib. 4). Te ista virtute, fide, probitate, huma-
nitate in tantas aerumnas propter meincidisse(ib. 1.1).
Ita tibi persuadeas, mihi te carius nihil esse nec um-
quam fuisse (ib. 3.5)."

Iterum atque iterum eam monet, ut valetudini — qua
non firma utebatur antea quoque articulorum doloribus
vexata (ad Att. I 5.8) — det operam „mulier aegra et

i) De Terentiae rei familiaris statu exule Gicerone in eo, quod
sequitur, capite dicemus.

2) „Les premi^res lettres (libri XIV ad fam.) sont d'une passion
incroyable", Boissier Cic. et ses amis p. 98. Admiratio eo etiam
uugetur, quod prima iam post reditum epistula ad Atticum (lY \ 8.
Gf. 2.7) dissensionem coniugum indicat.

115

corpore et animo confecta" (ad f. XIV 4.3) : „Cura, quod
potes, ut valeas (ib. 6); valetudinem istam infirmam,
si me amas, noli vexare . . . omnis labores te suscipere
video, timeo, ut sustineas . . . qua re, ut id quod speras
et quod agis, consequamur, servi valetudini (ib. 2.3);
mihi ante oculos dies noctesque versatur . . . infirmitas
valetudinis tuae (ib. 3.2); cura, ut valeas (ib. 5)."

Non tamen unius Terentiae sed etiam sua causa valere
eam cupit: „In te enim sunt omnia (ad f. XTV 2.3);
et litteris multorum et sermone omnium perfertur ad
me, incredibilem tuam virtutem et fortitudinem esse
teque nec animi neque corporis laboribus defatigari
(ib. 1.1); cum sciam magnam partem istius oneris abs
te sustineri (ib. 3.5); coniugem me prosequi non sum
passus, ut esset, quae reliquias communis calamitatis,
communis liberos tueretur (ad Q. fr. I 3.3)." Neque
igitur opem eius „aerumnosissimae mulieris Terentiae"
mortem sibi consciscendo vult frustrare (ad Att. III 19.2).
Sin autem aliqua causa se perdat, Atticum, qui iam
saepius Terentiae praesto fuerat et ob eam rem a Ci-
cerone Terentiae nomine gratiarum actiones acce-
perat (ib. 8.4 et 9.3), orat et obsecrat, ut cum cetera
familia uxorem quoque tueatnr (19.3) et, quoad poterit,
unam omnium aerumnosissimam suis officiis sustentet
(23.5). —

Ex Terentia Ciceroni prima nata est TuIIia, quas
„deIicioIas" suas (ad Att. I 8.3 et 5.8) tam vehementer
amabat, ut de suo in eam amore in oratione scriptaet
publicata (Verr. II 1.112) iam loqueretur, cum TuUia

116

septimum agebat annum ^). Tredecim annos natam C
Pisoni Frugi eam despondit (ad Att. I 3.3), cui usque
ad mortem eius — obiit autem Cicerone exule — iuucta
fuit. Gicero Tulliam, quamvis complures annos iam
nuptam, semper „filiolam carissimam" (ad f. XIV 4.6)
habet utpote filiam „qua pietate, qua modestia, quo
ingenio! effigiem oris, sermonis, animi (sui)!" (ad Q.
fr. I 3.3). Itaque sortem, qua illa afflicta est, gravissimam
in miseriis suis vehementer conqueritur: „Quid TuUiola
mea fiet? iam id vos videte; mihi deest consilium. Sed
certe, quoquo modo se res habebit, illius misellae et matri-
monio et famae serviendum est (eius doti et famae
se absente Cicero timebat. Manutius) (ad f. XIV 4.3).
A.d te (Terentia) vero et ad nostram TuIIiolam non
queo sine plurimis lacrimis scribere; vos enim video
esse miserrimas, quas ego beatissimas semper esse
volui (ib. 2.1). Tulliolam nostram, ex quo patre tantas
voluptates capiebat, ex eo tantos percipere luctus!
(ib. 1.1)." Eius quoque causa mortem sibi inferre refor-
midat : „non deseram .... miserrimae Tulliolae obsecra-
tionem" (ad Att. III 19.2). —

In nonnuUis ex locis istis cum filia filius memoratur,
quem ipsum quoque ingenti amore prosecutus est. Gum
incoiumis adhuc esset, Attico plus semel (ad Att. II
9 et 15 i. f.; cf. 7 i. f.) Marci filii verbis salutem
nuntiaverat. Natus autem a. 65, cum Cicero patria
cessit, annum agebat octavura et „puer venustissimus"

i) Gf. Boissier Cic^ron p. i05.

147

sapientior iam erat quam pater vellet, „sentiebat enim
miser iam quid ageretur" (ad Q. fr. I 3.3). De eo,
quem vocat „spem reliquam suam*' (ad f. XIV 4.6), et
de eius futura sorte maxime anxius est: „Quid? Cicero
meus quid aget? Iste vero sit in sinu semper et com-
plexu meo (ib. 3). Quid ego de Cicerone dicam? qui
cum primum sapere coepit, acerbissimos dolores mise-
riasque percepit (ib. 1.1)." Etiam opes eius ne pereant
metuit, si Terentia aliquid ex suis vendiderit: „Quid,
obsecro te, — me miserum! — quid futurum est? ...
Per fortunas miseras nostras, vide ne puerum perditum
perdamus. Gui si aliquid erit, ne egeat, mediocri virtute
opus est et mediocri fortuna, ut cetera consequatur"
(ib. 5). —

C. Calpurnius Piso Frugi gener a Cicerone
semper laudatur. Quidni? Pro socero Pisoni consuli pro-
pinquo suo supplicans a pedibus eius est reiectus (pro
Sest. 54) atque quaestor Pontum et Bithyniam prae
eius salute neglexit (p. red. in sen. 38). Neque minus
laudis inest in epistulis: „Pisonem, ut scribis, spero
fore semper nostrum (ad f. XIV 4.4). Me . . . . Piso
noster adhuc Thessalonicae retinet (ad Q. fr. I 4.2).
Pisonem nostrum merito eius amo plurimum. Eum,
ut potui, per litteras cohortatus sum gratiasque egi, ut
debui (ad f. XIV 2.2). Etsi diligenter ad me Quintus
frater et Piso quae essent acta scripserant .... (ad
Att. III 22.1). Pisonis humanitas, virtus, amor in omnes
nos tantus est, ut nihil supra possit. Utinam ea res ei
voluptati sitl gloriae quidem video fore (ad f. XIV 1.4).

148

Pisonem nostrum mirifico esse studio in nos et officio
et ego perspicio et omnes praedicant. Di faxint, ut tali
genero mihi praesenti tecum simul et cum liberis nostris
frui liceat! (ad f. XIV 3.3)." At dinonfecerunt;Pisoni
fructum pietatis suae neque ex socero neque a populo
Romano ferre licuit (pro Sest. (>8), non contigit Ciceroni
ut vivum eum videret quo neminem studio nec industria
maiore cognovisset (Brut. 272). —

Fratrem Quintum iam supra narravimus eo ipso
tempore, quo Marcus ex Italia profectus est, de provincia
Asia, quam per triennium obtinuerat, decessisse. Admini-
stratio eius non sine reprehensione fuerat, et frater
ipse neque monitionibus neque improbationibus peper-
cerat (ad Q. fr. I ep. 1 et 2. Cf. ad Att. II 16.4);
Romam reducem accusatio manebat, quae Marci Quin-
tum ex animi sententia diligentis augebat angores:
„Nunc istic, quid agatur, magno opere timeo . . . altera
epistula scribis Idibus Maiis audire te fore ut acrius
postularetur . . . itaque cum meus me maeror cotidianus
lacerat et conficit, tum vero haec addita cura vix mihi
vitam reliquam facit (ad Att. III 8.2); atque ita per-
turbato sum animo de Quinto, ut nihil queam statuere
(ib. 3). Quintus fraier cum ex Asia discessisset . . . valde
fuit ei properandum, ne quid absens acciperet calami-
tatis, si quis forte fuisset, qui contentus nostris malis
non esset (ib. 9.1). Mihi etiam unum de malis in metu
est, fratris miseri negotium (ib. 3). De Quinto fratre
nuntii nobis tristes . . . sane sum in meo infinito maerore
sollicitus et eo magis, quod Appii (Clodii fratris) quaestio

119

est (ib. 17.1)." Fratrem autem ipsum ut bono animo sit,
adhortatur: „Nunc, si potes, id quod ego, qui tibi semper
fortis videbar, non possum, erige te et confirma, si qua
subeunda dimicatio erit: spero, si quid mea speshabet
auctoritatis, tibi et integritatem tuam et amorem in te
civitatis et aliquid etiam misericordiam nostri praesidii
laturam ; sin eris ab isto periculo vacuus, ages scilicet,
si quid agi posse de nobis putabis (ad Q. fr. I 3.5).
Sin te quoque inimici vexare coeperint, ne cessaris;
uon enim gladiis tecum, sed litibus agetur (4.5)." Atti-
cum, ut ei praesto sit, rogat: „Quintum fratrem opti-
mum humanissimumque sustenta (ad Att. III 11.2. Cf.
19.3). Quintum fratrem meum fac diligas, quem ego
miser si incolumem relinquo, non me totum perisse ar-
bitrabor (ib. 13.2)."

Fratrem Romam festinantera videre non vult, neluctum
conduplicet neve adventum eius retardet, quamquam
aliam causam frater suspicatus esse videtur: „Dubita-
tionem autem de Epiro non inconstantia nostra afferebat,
sed quod de fratre, ubi eum visuri essemus, nescieba-
mus; quem quidem ego nec quo modo visurus necubi
dimissurus sim scio. Id est maximum et miserrimum
mearum omnium miseriarum (ad Att. III 7.3). Eum
maiui properare Romam quam ad me venire, et simul...
animum inducere non potui, ut aut illum, amantissi-
mum mei, mollissimo animo, tanto in maerore aspicerem
aut meas miserias luctu afdictas et perditam fortunam illi
offerrem aut ab illo aspici paterer (ib. 9.1). Vitavi (fratrem),
ne viderem, ne aut illius luctum squaloremque aspicerem

120

aut me, quem ille tlorentissimum reliquerat, perditum illi
afflictumque offerrem (ib. 10.2). Mi frater, mi frater, mi
frater, tune id veritus es, ne ego iracundia aliqua adductus
pueros ad te sine litteris miserim? Aut etiam ne te
videre noluerim? Ego tibi irascerer? Tibi ego possem
irasci?... Ego te videre noluerim? Immo verome ate
videri nolui : non enim vidisses fratrem tuum . . . sed
quandam effigiem spirantis mortui (ad Q. fr. I 3.1)."

Ea et quae in eadem epistula sequuntur, pariter com-
moto animo instincta, demonstrant Ciceronem nimium
non fuisse cum fratres dixit esse „amantissimos et
coniunctissimos" (ib. § 4), se non solum fratrem desi-
derare, verum suavitate aequalem, obsequio filium, con-
silio parentem (ib. 3), de quo etiam ad Atticum scribit:
„Quiutus frater, homo mirus, qui me tam valde amat,
omnia mittit spei plena, metuens, credo, defectionem
animi mei" (ad Att. III 18.2) et cui totam suam familiam
committit: primo liberos, qui Quinto incoiumi orbinon
futuri sint, deinde, quasi haesitans, Terentiam : „etiam
Terentiam velim tueare" (ad Q. fr. 1 3.10). Quae si confe-
runtur cum ad f. XIV 1.4: „De Quinto fratre nihilego
te accusavi, sed vos, cum praesertim tam pauci sitis,
volui esse quam coniunctissimos", suspicionem movent
vel aerumuosis illis temporibus inter Terentiam et
Quintum fuisse discidium.

Quintuni fratris rebus strenue consuluisse apparet ex
narratione unius ex pugnis illis forensibus, qua „cum ad
fratris salutem a populo Romano deprecandam venisset,
pulsus e rostris in comitio iacuit seque servorum et

121

libertorum corporibus obtexit vitamque tum suam noctis
et fugae praesidio, non iuris iudiciorumque defendit"
(pro Sest. 76. Cf. Plut. Cic. 33). Praeterea Pompeium
adiit, ut pro Marco apud Caesarem ageret, qua occasione
spopondisse videtur, nihil hunc, si in patriam reductus
esset, contra acta Caesaris esse facturum (ad f.
I 9.9). -

Ea de Ciceronis propinquorumque suorum necessi-
tudine sincera, clara, perspicua, necnon ad cognoscen-
dum iucunda sunt; vidii enuntiata, publicodestinata
meditateque conscripta, caute et prudenter tractanda
sunt; nam poetae querelae non fidem veri facere solent,
quoniam in carminibus res iniucundae vel minus honestae
vulgo obscurantur, mala ea, quae pro locis communibus
esse possunt, in maius extolluntur.

Quibus praemissis ea commemoremus quae Ovidius
de necessitudinibus suis nobis aperuit.

Uxor, quam tertiam fuisse supra vidimus, in exilium
eum comitata non est, quamquam volentem eam se
praebuisse ipse affirmat:

^Non potes ayelli. fiimul hinc, simal ibimas** inquit:

„Te sequar et conianx exulis exol ero.
Et mihi facta yia est, et me capit ultima tellus:

Accedam profugae sarcina parva rati.
Te iubet a patria discedere Caesaris ira,

Me pietas. pietas haec mihi Caesar erit.^*
Talia temptabat, sioat temptaverat ante,

Yixque dedit yictas atilitate manas.

(Tr. I 3.81—88. Cf. I 2.41 infra laud.)

122

De eius in se amore autem alibi ^) aliter sentit, modo
laudat, modo vituperat:
Amorem suum in eam profitetur:

bene, qaod non sam meoam conscendere passos,
Ne mihi mors misero bis patienda foret!

At nunc, at peream, qaoniam caret illa perido,
Dimidia certe parte saperBtes ero.

(Tr. I 2. 41-44)

Omnia cam sabeant, yinciB tamen omnia, conianx

Et ploB in noBtro pectore parte tenes.
Te loqaor abBentem, te yox mea nominat anam;

Nalla venit Bine te nox mihi, nalla dies.
Qain etiam sic me dicant aliena locutam,

Ut foret amenti nomen in ore taam.
Si iam deficiam, suppresBaqae lingaa palato

Vix instillato restitaenda mero,
Nuntiet huc aliquis dominam yeniBse, resurgam,

Spesqae tui nobis causa yigoris erit.

(Tr. m 3.15—24)

Romam aspicere vult, domum suam, sodales,

Caraque praecipue coniugis ora meae.
(ib. 8.10 ; cf. 11.15 : coniuge cara, V 14.2 : o mihi me coniunz carior).

In somniis se eam videre dicit:

. . . ubi decipior melioris imagine somni,
. . . modo cum cara coniuge multa loquor.

(ex P. I 2.47, 50 Cf. Tr. III 3.18 supra laud.)

et revisere cupere:

\) Dalae ad uxorera sunt Tr. I 6; III 3; IV 3; V 2; 5; ii; 44;
ex P. I 4; III 1 el Tr. I 6.25 sqq.; iO.69 sqq.; ex P.I2.i36 sqq.;
III i.75 sqq.; Ibis i5 sq. (Guthling, Fasti etc. Index p. 343 sq.).

423

Te qvoque, qaem iayenem discedens arbe reliqai,

Credibile est noBtris insenuisse malis.
01 ego, di faciant, talem te cernere possim,

Crebraque mutatis oacnla ferre genis
Amplectique meis corpus non pingue lacertis

Et ,,graoile hoo fecit*' dicere ,,cura mei",
Et narrare meos flenti flens ipse labores,

Sperato numquam colloquioque frui.

(ex P. I 4. 47—64)

Laudat coniugecn ut piam (Tr. I 2.37), amantem (ib.
3.17), quae dolore victa mori voluerit(ib. 99)etauxilium,
quo absentem sublevet (ib. 101 sq.), libens impendat,
inimicum illum, quem Ovidius subnomine Ibidis per-
strinxit, a poetae bonis arcuerit:

Siquid adhuc ego sum, muneris omne tui est.
Tu facis ut spoiium non sim, nec nuder ab illis,

Naufragii tabulas, qui petiere mei.
Utque rapaz stimulante fame cupidusqne cruoriB

Incastoditum captat ovile lupus ....
Sic mea nescio quis, rebus male fidus acerbis,

In bona yenturus, si paterere fuit.
Hunc tua per fortis yirtus summovit amicos. «

(Tr. I 6. 6—15 ; cf. Ib. 15 sq.)

Poetae miserrimo tunc igitur feminae officiosa voluntas
magnum adhuc est solatium :

Coniugis ante oculos, sicut praesentiB, imago est.

Illa meos casus ingravat, illa levat:
Ingravat hoo, quod abest; levat hoo, quod praestat amorem

Impositumque Bibi firma tuetur onus.

(Tr. III 4:\ 59-62)

124

In prirais Tristium libris nondum de fide et araore
uxoris dubitat; pauio tamen post non aeque securus est.
lam III 3 ponit fieri posse, ut sui obliviscatur:

Ergo ego sain dabias vitae, tu forsitan istic
lacandam nostri nescia tempas agis?

(25 sq.)

utque non tantopere atque antea sortem mariti curet:

Ecquid, ubi audieris, tota turbabere mente,

Et feries pavida pectora iida manuP
Ecquid, in has frastra tendens tua bracchia partes,

Clamabis miseri nomen inane viri?

(47_50)

sed statim metum reicit:

Non agis; adfirmo, liquet hoc, carissime, nobis,
TempuB agi sine me non nisi triste tibi.

(27 sq.j

Nunc, 81 forte potes, — sed non potes, optima coninnx —
Finitis gaude tot mihi morte malis.

(55 sq.)

At IV 3 aiTectus sonos iam non amplius sentimus
sinceros. lam pietatis fiducia non eadem mansit ; sidera
rogat, ut feminae actaobservent sibique referant, utrum
sui memor sit necne. Paucis versibus quibus se sine
causa timere sibi persuaderet interiectis

(Ei mihi, cur timeo? qnae sunt manifesta, requiro!

Cnr iacet ambiguo spes mea mixta metu?
Crede, qaod est et vis, ac desine tuta vereri,

Deque fide certa sit tibi certa fides,

125

Qaodqae polo fixae neqaeunt tibi dicere flammae,

Non mentitara ta tibi voce refer:
Esse tai memorem, de qaa tibi maxima cura est,

Qaodqae potest, secum nomen habere tuum.

[11-18])

meiius fore dicit si mortuus iam esset:

Atqne utinam lugenda tibi non vita, sed esset
Mors mea, morte fores sola relicta mea!

(39 sq.)

non enim necesse esset uxorem sui pudere:

Deniqne, nt et vixi, sine crimine mortuus eBsem.
Nunc mea supplicio vita pudenda suo est.

(47 sq.)

quod nunc factum est:

Me miserum, si tu, cum diceris exulis uxor,

Avertis vultus et subit ora ruborl
Me miserum, si turpe putas mihi nupta videri!

Me miserum, si te iam pudet esse meam ! . . .

Tempus ubi est, quo te — nisi non vis illa referri —

Et dici, memini, iuvit et esse meamP

(49—56)

At ut multos ipsum infortunium ciaros reddidit, sic
miseram sortem suam coniugi occasionem praebere
dicit gloiiae aeternae acquirendae eo quod a Nasone
celebrata sit eius pietas:

Sed magis in curam nostri consurge tuendi,

Exemplumque mihi coniugis esto bonae,
Materiamque tuis tristem virtutibus imple:

126

Ardna per praeceps gloria yadit iter . . .
Dat tibi Dostra locain titali fortana, capatqae
ConBpicnam pietas qaa tua tollat habet.
(71—74, 81 Bq.. Cf. V 14, ex P. III 1.57 aqq. etc.)

Tali modo quis credet maritura adhortari uxorem,
quam unice fidelem piamque sibi futuram confidat?
Quamquam non dubitat, quin adhuc fidem servaverit:

Nec te credideriB, qaia non faciB, ista moneril
Yela damoB, qaamvis remige pappis eat.

Qui monet, at faciaB, quod iam facis, ille monendo
Laadat et hortata comprobat acta Bao.

(V 14.43—46)

Acer et ad palmae per se carsaraB honores
Si tamen horteriB, fortiaB ibit eqaas.

(ex P. II 11.21 aq.)

Sponte qaidem per seqae mea est laadabilis axor,
Admonita melior fit tamen illa tno.

(ib. 13 Bq.)

Attamen magis etiam laxata amoris vincula videbimus.
Licet ea quae feminae in Tristibus (V 2.33 — 40) obi-
ciuntur:

Hinc ego traicerem, — neqae enim mea calpa craenta est —

Bsset, qnae debet, si tibi cara mei . . .
Qaid dabitas et tata times? . . .
Me miBoraml qaid agam, si proxima qaaeqae relinqaant?

Sabtrahis effracto ta quoqae colla iago?

censenda sint a poeta esse conficta (Woiffel Ovid*s
Klaglieder p. 2042) — insertascilicet utleviorfierettran-

127

sitio ad ipsius Augusti aliocutionem — , nullo modo negari
potest lentitudinem eius improbari et in locis modo
laudatis et in hisce:

Quid facias, quaeris? quaeras hoc scilicet ipsum:

Invenias, yere si reperire voles.
Velle parnm est : cupias, nt re potiaris, oportet ....
Pectore te toto cnnctisque incnmbere nervis

Et niti pro me nocte dieque decet ....
Exigit hoc socialis amor foedusqne maritum:

MoribuB hoc, coniunx, exigis ipsa tuis.
Hoc domui debes, de qua censeris, ut illam

Non magis officiis quam probitate colas ....
Nota tua est probitas testataqne tempus in omne:

Sit virtns etiam non probitate minor.

(ex P. III 1. 33—35, 39 sq., 73- 76, 93 sq.)
Nec gravis uxori dioar: quae scilicet in me

Quam proba, tam timida est, experiensque parum.

(ib. 7. 11 sq.)

Mariti admonitionibus uxor numquam satisfecisse
videtur, nihil saitem a poeta tale accipimus. Dereliqua
eius vita nihil habemus compertum. —

Ex altera uxore Ovidio filia i) nata erat, cuius
nomen — ob metricam fortasse causam 2) — siletur. Bis
nupsit atque ex utroque marito liberos peperit:

Filia me mea bis prima fecunda iuventa,
Sed non ex uno coniuge fecit avum.

(Tr. IV 10. 75 sq.)

1) Vide Wolffel Ovid's Klaglieder p. 1980 et 2039, Owen
I p. XVII— XIX, 45 et quos citanl.

2) Vide Owen 1.1.

128

Alter *) autera vir fuit Fidus Cornelius senator, quem
Seneca (de const. sap. 17.1), „in senatu flentem vidit,
cum illum Corbuio struthocamelum depilatum dixisset."
Cornelium, in provincia Africa, quae senatoria erat,
officio aliquo, fortasse proconsulatu, fungentem, uxor
comitala esse videtur, nam quo tempore Ovidius in
exilium profectus est,

Nata procal Libycis aberat diverBa Bab oris,

Nec poterat fati certior esse mei.

(Tr. I 3.19 sq.)

Exuli ut feminae et amicorum, sic filiae quoque imago
interdum ante oculos stat:

Nanc mihi cam cara cooiage nata snbit.

(ex P. I 8.32)

Qui tamen locis supra laudatis unusaccedit, quo filiae
mentionem ab exule factam videamus, nam Fast. VI
219 sqq.:

Est mihi — sitque, precor, nostriB diaturnior anniBl —
Filia, qaa felix sospite semper ero etc.

ante inflictum malum scriptos esse puto. —

Praeter filiam et uxorem Ovidius privignam ha-
bebat, quam filiae loco amabat — Suillio Rufo nuptam :

1) Alterum, non priorem, fuisse computalione temporum com-
probatur. Siquidem Ovidii filia a. 8 in Africa cum Cornelio et
a. 11 — quo anno carmen Tr. IV lOconscriplumest — exduobus
coniugibus fecunda fuit, non verisimile est, tam exiguo lempuris
inlervallo tol mutationes vitae eius factas esse, quol factas necesse
esset, si cum priore marito in Africa fuisset.

129

Nam tibi (Saillio) qoae oonianx, eadem mihi filia paene est,
Et qoae te generam, me yooat illa viram.

(ex P. IV 8.11 sq.)

S u 11 1 i u m autem hunc, nobili loco natum, qui quaestor
Germanici erat, Ovidius in illa epistula rogat, ut «pud
principem iuvenem pro se, qui ei paene soceri loco sit,
verba faciat. Postea delator factus et a Tiberio et a
Nerone in exilium pulsus est (Tac. A. IV 31, XIII 43;
Owen I p. XVII). -

Cetera familia Ovidiana, de qua quidem aliquid co-
gnoviraus, constat ex avunculo uxoris tertiae,cui
gratias agit, quod feminam suam admonuerit ue lenta
esset:

Sponte qaidem per seqae mea est laadabilis axor:
Admonitn melior fit tamen illa tao.

(ex P. II 11.13 sq.)

Nomen ei Rufus et Fundis oriundus erat:

Maxima Fandani gloria, Rafe, boH.

(ib. 28). —

Cognatio porro intercedebat inter tertiam Ovidii coniu-
gem et Paulum Fabium Maximum, quia uterque
ex gente Fabia erat („ille ego, de vestra cui data nupta
domo est" ex P. 1 2.136). Uxor eius Marcia Ovidii uxoris
a primo aevo dilecta comes erat (ib. 137 sq.), poeta
contra Fabium nou ut familiarem sed ut patronum et
fautorem alloquitur. —

Senecae mater qualis esset, uxorem eum duxisse,

ex ea duos f i 1 i o s natos esse supra iam scripsimus. Alter

brevi antequam pater in exilium ivit, mortuus est:

130

„Intra vicesimum diem, quam filium meum in manibus
et oscuiis tuis mortuum funeraveras, raptum me audisti"
(ad H. m. 2.5); alter, educationis fortasse gratia, apud
aviam remansit: „Respice (ad) Marcum blandissimum
puerum, ad cuius conspectum nulla potest durare tristi-
tia e.q.s." (ib. 18.4 — 6). Praeter illum Helviae filio
auctore solatia erant fratres Lucii cum filiis suis, No-
vatilla, neptis Lucii, sed quam filiae fere loco habuerat ;
uxorem vero ex tota sua familia solam non nisi obiter
nomine non dicto memorat, ut matrem Marci, cui quic-
quid dolendum fuit, in se transire vult, ut ipse solum
domus piamentum sit. Quae verba ^t demonstrant eam
neque mortuam neque infidam, 6t — quod plura non
sunt — non valde caram fuisse marito. Hanc opinionem
confirmant alii loci duo, qui de uxore Senecae priore
aliquid nobis tradunt. De Ira UI, qui libellus secundum
Gerckium (Seneca-Studien p. 287 sq.) interannos44
et 48 scriptus est, uxorem mortuam his verbis prose-
quitur: „Cum sublatum e conspectu lumen est et con-
ticuit uxor moris mei iam conscia, totum diem meum
scrutor factaque ac dicta mea remetior. Nihil mihi ipse
abscondo, nihil transeo. Quare enim quicquam ex erro-
ribus meis timeam, cum possum dicere: vide ne istud
amplius facias, nunc tibi ignosco. In illa disputatione
puguacius locutus es. Noli postea congredi cum impe-
ritis: nolunt discere, qui numquam didicerunt. Illum
liberius admonuisti quam debebas. Itaque non emendasti,
sed oflendisti. De cetero vide, non tantum an verum sit
quod dicis, sed an ille cui dicitur veri patiens sit. Ad-

131

moneri bonus gaudet: pessimus quisque rectorem
asperrime patitur" (36.3 sq.)* Clare audimus hominem
se ipsum vituperantem quod feminam incultiorem for-
tasse durius castigaverit neque satis se praestiterit pa-
tientem. Confessio illa et expressa paenitentia ea sunt,
quibus melius Seneca amorem nostrum sibi conciliet
quam disputationibus suis philosophicis. Hic enim ho-
minem, non rhetorem aut sapientem, semper — si ipsi
fides — sibi constantem, cognoscimus (Cf. Gercke p.
288). MoUities tamen illa non eadem permansit. Ubi
postea de aliqua re quae ad priorem uxorem pertinet,
loquitur — quod sdmel tantummodo facit — longe diversus
sermo est: „Harpasten, uxoris meae fatuam, scis here-
ditarium onus in domo mea remansisse*' (ep. 50.2). Licet
exiiia ea sint, hoc certe constat ex 1.1. (de Ira HI 36)
hanc feminam Senecae patria carenti praesidium sola-
tiumque non fuisse. —

Familia Romana servos quoque amplectebatur;
his igitur addere liceat, quae de exulum nostrorum
servis nota nobis sunt.

Exilii temporibus a Cicerone hi aut servi aut liberti
commemorantur : Ciodius Philetaerus, homo fidelis, quem
„quod valetudine oculorum impediebatur,'* remisit;
Sallustius, qui „officio vincit omnes"; Pescennius, qui
„est perbenevolus nobis, quem sempersperotui(Teren-
tiae) fore observantem" (ad f. XIV 4.6); inter fidelis-
simos etiam Aristocritus et Dexippus fuisse videntur,
per quos Terentia Ciceroni et Cicero Terentiae epistulas
mittebat (ad f. XIV 3.1,3,4) et Orpheus (v. infra).

132

Quae auteai statuerat de servis suis et Terentiae, Gicero
Tereutiae rogatu scribit ad f. XIV 4.4: „De familia
liberata, nihil est quod te moveat. Primum tuis ita
promissum est, te facturam esse, ut quisque esset
meritus; est autem in officio adhuc Orpheus (eum
scilicet secum in exilium duxerat), praeterea magnopere
nerao. Ceterorum servorum ea causa est, ut, si res a
nobis abisset, liberti nostri essent, si obtinere potuissent ;
sin ad nos pertinerent, servirent praeterquam oppido
pauci." Etiam hic igitur Ciceronem quamvis propriis
malis vexatum clementiae et humanitatis plenum videmus
in eos, quorum salutem ei fortuna msindaverat. Nota est
eius apud Atticum excusatio quod morte servi dilecti
in scribendo conturbatior esset (ad Att. I 12.4: puer
festivus, anagnostes noster, Sositheus decesserat meque
plus quam servi mors debere videbatur, commoverat). —
Ovidium et Senecam utrum servi comitati sint
necne, nescimus ; de ilio verisimile est, de hoc nil certum :
Ovidius enim omnia sua bona, ergo servos quoque suos,
retinebat quorum nonnullos eum secum Tomosduxisse
statuere iicet ex Tr. 1 3.9 : „Non mihi servorum, comites
non cura legendi." Bonis publicatis Senecae nulia restabat
in servos auctoritas. Fieri tamen potest, ut voluntarii
quidam ei comites fuerint, ut qui perhumane cum servis
suis viveret (ep. 47). Idem de Ovidio non sine causa
licet praedicare, quem proficiscentem servi flentes cir-
cumstarent ita ut domus Troiae captae instar esset:

Femina yirqae meo, pueri qaoque fanere maerent,
Inqae domo lacrimas angalas omnis habet.

133

8i licet exemplis in paryis grandibuB ati,
Haec facies Troiae, cam caperetar, erat.

(Tr. I 3.23—26)

Itaque quod ad servos pertiDet, eadem fere triadis
Dostrae fuit condicio.

CAPUT VI.

DE RE FAMILIARl

Romani nobiles, longe aliter atque hodierni, de re
pecuniaria non in occulto solum sed etiam palam agere
solebant. In epistulis Cicerofrequeiitissimerem tangit,
non ita tamen ut quovis tempore summa bonorum eius
effici possit. Quod mirum non est, quia ne ipse quidem
pierumque sciebat, quantum possideret: rem scilicet
gerebat cum permuitis, pecunia aliis mutua data, ab
aliis accepta. Patrimonium ei minor pars erat rei
familiaris (Dio 38,20.3), quae quibus modis creverit,
difficile dictu est. Dio (1.1.) fortasse rem acu tetigit
contendeus, eum plerasque facultates lingua orationi-
busque peperisse; nam, quamquam lege Cincia sancitum
erat, ne quis dona aut munera ob causam orandam
caperet, iiullo modo impediri potuit, ne quis patrono,
si aliter tieri non posset, per testamentum gratiam

135

referret. Ciceronem quoque aliquam fortunarum partem
sic sibi paravisse verisimillimum est. Quamquam huius
coniecturae argumentum non est ilia de libris a L. Papirio
Paeto Ciceroni datis narratio (Cf. Drumann VI 382,
Boissier Cic. p. 87), nam „there is no evidence
that Cicero ever acted as advocate for Papirius. So
the remark may be merely playful — a coincidence
of name in the friend of Atticus recalling the old
Law (Tyrrell ad Att. I 20.7)" i). Non tamen uni
clientes qui fuerant, sed etiam homines vix et ne
vix quidem noti viris in re publica primoribus legare
solebant. Hereditatibus Cicero ipse dicit se amplius
sestertium ducentiens acceptum rettulisse (Phil. II 40),
hoc addens neminem nisi amicum heredem se fecisse;
quod autem premendum non est: difScile enim est ad
credendum amicos fuisse, quorum ne nomina quidem
dicere operae pretium iudicaret, cum legata ab iis
accepisset (ad f. VII 2.1, ad Att. XI 2.1, Drum.
VI 383). Ille fons videturfuisseuberrimusexquoCicero
hausit, ut sumptibus suis saepe eiTusis satisfaceret, ne
nostris quidem moribus damnandus, ipsius vero tem-
poribus plane honestus. Est tamen alia via qua Cicero
ad pecuniam conquirendam usus est, quam viam mores

1) Quae Gellius narrat de mutuis a P. Sulla acceptissestertiuin
viciens, quibus donfium in Palatio emeret, si comparas cum ad
Att. I 13.6, fide indigna videntur (Gucheval I p. 290 ann. 1,
Schmidt Briefe Giceros I Text p. 36). Gonferenda eliam sunt
ad t. Y 6.2: „emi . . . . domnm . . . . ilaque nunc me scito tantum
habere aeris alieni, ut cupiam coniurare."

436

nostri damnaDt et ipse tamquam ignominiosam abscon-
dere studuit. Negotium Antonianum dico, quo partem
praedae, quam raptum ibat ille qui antea in consulatu
coUega fuerat, sibi pepigisse et post longum tempus
accepisse videtur: ,,Libertum ego habeo sane nequam
hominem, Hilarum dico, ratiocinatorem et clientem tuum.
De eo mihi Valerius interpres nuntiat, Thyillusque se
audisse scribit haec: esse hominem cum Antonio;
Antonium porro in cogendis pecuniis dictitare partem
mihi quaeri et a me custodem communis quaestus libertum
esse missum. Non sum mediocriter commotus neque
tamen credidi, sed certe aliquid sermonis fuit. Totum
investiga, cognosce, perspice et nebulonem illum, si
quo pacto potes, ex istis locis amove (ad Att. 1 12.2).
Teucris illa lentum negotium est, sed tamen est in
spe (ib. 13.6). TiifXQig promissa patravit (ib. 14.7)."
Quod quamquam nos Cicerone indignum ducimus,
aequalibus non aeque turpe visum est, qui Brutum
admirati sint etiam postquam eius gratia inCyprooves
non tonderi sed deglubi evulgatum est (ad Att. VI
1.3 — 8). Neque Ciceroni causa erat cur, si ab Antonio
ex provincia quaedam acciperet, socium depilatoris se
putaret, nam ipse quoque licet integerrime provinciam
administrasset, ex Cilicia „ad sestertium bis et viciens"
(ad Att. XI 1.2) sibi comparavit. Omnibus hisce con-
sideratis facere non possumus, quin Marcum sincerum
iudicemus ubi Quinto fratri se iactat „ipso genere
pecuniae beatissimum" (ad Q. fr. I 3.6). Quid autem
Drumannum permoverit (VI 381 — 382), ut quasi

137

incriminans diceret, eum ducendis uxoribus se ditasse,
hoc addens „und mit der ersten Gemahlinn war er sehr
lange verbunden" equidem non intellego. Tota matrimonii
historia, cum praesertim divortium iam instaret, luce
clarius indicat, inter coniuges communionem bonorum
uon exstitisse et Terentiam res suas per procuratorem
suum Philotimum administrasse neque, nisi summa
necessitate coactam, viro quidquam impertiisse (Cf.
Schmidt N. J. 1 p. 475, 480). Ceterum de rei familiaris
historia plura Drumann disseruit (VI 382—401), qui
in hac re plus etiam quam alibi iniquum in Ciceronem
prodit animum, nec non Bruckner, Boissier,
Schmidt: nos quae ad exilii tempus pertinent recen-
sebimus.

Cum aqua et igni Ciceroni interdictum est, e lege bona
eius pubiicata sunt (Dio 38, 47. 6). Ciodius eo poe-
nam reddidit graviorem, quod domum tamquam bostis
publici solo aequavit, aream — ut olim Manlianae do-
mus — consecravit, villas — „oceilos Italiae" (ad Att.
XVI 6.2) -— diruit. Quae maia cum Ciceronem acri
doiore afiBcerent, tum eo tempore molestissima erat
pecuniae praesentis inopia. Nam magna pars rei fami-
liaris cum constaret ex rebus, quae moveri non possent,
uuiia data vendendi facuitate ad usum nihil proficiebat.
Variis igitur modis facultates sibi comparare opus fuit.
Pecuniam Quinto fratri cibaria in tertium provinciae
annum destinatam iam ante damnationem sibi enume-
randam curaverat, interposita cum quaestoribus de
genere nummorum dissensione („Scripsi ad quaestores

138

urbanos de Quinti fratris negotio: vide, quid narrent,
ecquae spes sit denarii an cistophoro Pompeiano iace-
amus [ad Att. II 6.2]. Quaestores autem, quaeso, num
etiam de cistophoro dubitant? Nam si aliud nihil erit,
cum erimus omnia experti, ego ne illud quidem con-
temnam, quod extremum est [ib. 16.4]"). Magnam
partem erogaverat, qua quosdam corrumpere conatus
esse videtur ut Romae manere posset. Quod super-
erat secum asportavit et expendit, quod scribit ad
fratrem (I 3.7): „Qua re quid ad me scripsisti de
permutatione ? Quasi vero nunc me non tuae facultates
sustineant, qua in re ipsa video miser et sentio quid
sceieris admiserim, cum tu de visceribus tuis et fiiii
tui satis facturus sis quibus debes, ego acceptam ex
aerario pecuniam tuo nomine frustra dissiparim." Partem
vero debitoribus fratris donarat, reliqua ad se verterat :
„Sed tamen et M. Antonio, quantum tu scripseras et
Caepioni tantumdem solutum est; — mihi ad id, quod
cogito, hoc, quod habeo, satisest;siveenim restituimur,
sive desperamus, nihil ampiius opus est.'* Non tamen
exul egebat, quia et res familiaris et fides Attici, C. Ateii
Capitonis, C. Rabirii Postumi (pro Rabir. 47, vid. cap.
de amicis) ei praesto erant: „Notae tibi sunt varietates
meorum temporum. In omni genere et honorum et
laborum meorum et animus et opera et auctoritas et
gratia, etiam res familiaris, C. Capitonis praesto fuit
et paruit et temporibus et fortunae meae" (ad f. XIII
29.2). „Quod facultates tuas ad meam salutem polliceris,
ut omnibus rebus a te praeter ceteros iuver, id quan-

139

tum sit praesidium, video intellegoque te multas partis
meae salutis et suscipere et posse sustinere neque, ut
ita facias, rogandum esse'' (ad Att. III 20.2). Nepos
(Attic. 4) etiam narrat Atticum Ciceroni „ex patria
fugienti sestertium ducenta et quinquaginta milia do-
nasse", de quo dono Cicero silet.

Ipsius inimici rebus deletis Clodius feminam aggres-
sus est, fortasse suspicatus eam possidere et retinere
quae revera Ciceronis essent ^). Ante tribunal iure
iurando eam adegit, sua esse, quae secum haberet.
(Haec interpretatio unica est quam intellegere pos-
sum.) ffEgo maximo cum fletu legi, quem ad modum
a Vestae ad tabulam Valeriam ducta esses. Hem, mea
lux, meum desiderium, unde omnes opem petere sole-
bant, te nunc, mea Terentia, sic vexari, sic iacere in
lacrimis et sordibus! Idque fieri mea culpa, quiceteros
servavi, ut nos periremus!" (ad f. XIV 2.2). Terentia
vero animo obfirmato haud quidquam sibi eripi passa
est. Cum autem reditus ageretur mariti, sumptibus non
pepercit neque dubitavit quidem praedia sua vendere,
ut pecuniam haberet praesentem, qua exulis cansam
iuvaret. Cicero vebementer restitit sollicitus de vitae
condicione quae filio suo futura esset, si post perditam
suam fortunam Terentiae quoque dilapidata esset res

1) Non video cur verum esse non possit eam consulto sua
dixisse quae Ciceronis erant, ne perirent. Si quid conicere licet,
discidium post reditum inler coniuges natum ita explicare possis
ut suspiceris Terentiam bona, quae sua dixisset, sua manere maiuisse.

440

familiaris: „I]lud doleo, quae impensa facienda est, in
eius partem te miseram et despoliatam venire. Quod
si conficitur negotium, omnia consequemur; sin eadem
nos fortuna premet, etiamne reliquias tuas misera proi-
cies? Obsecro te, mea vita, quod ad sumptum attinet,
sine alios, qui possunt, si modo volunt, sustinere (ad
f. XIV 2.3). Quod ad me, mea Terientia, scribis te
vicum vendituram, quid, obsecro te, — me miserum ! —
quid futurum est? et si nos premet eadem fortuna, quid
puero misero fiet? Non queo reliqua scribere — tanta
vis lacrimarum est — , neque te in eundem fletum ad-
ducam; tantum scribo: si erunt in officio amici, pecunia
non deerit; si non erunt, tu efiicere tua pecunia non
poteris (ib. 1.5)." In qua re recensenda memores simus
in summis miseriis, quae maxime hominum animos ad
obrussam exigunt, et patrem filii et uxorem mariti amore
permotos ea condonasse, quae uterque summa sibi pu-
taret: oratorem spem recuperandae gloriae, Terentiam
nimium pecuniae amorem quod vitium in ea maxi-
mum erat.

Plus etiam quam facultates Cicero domum amis-
sam conquerebatur, quam paucis annis ante grandi
pecunia emerat (ad f. V 6.2 : emi . . . domum HS. XXXV.):
„In uni versa salute, si ea (area sc. T y r r e 11) modo nobis
restituetur, inerunt omnia, ex quibus nihil malo quam
domum (ad Att. III 20.2). Quod de domo scribis, hoc
est de area, ego vero tum denique mihi videbor resti-
tutus, si illa nobis erit restituta (ad f. XIV 2.3)." Pala-
tina scilicet habitatio insignc ei dignitatis videbatur et

444

Dobilitatis, qua amissa denuo homo novus sibi visus
est. Opes autem exilio, si dod funditus perditas, at-
tamen graviter imminutas esse, quod per se iam intelle-
gitur, Cicero dicit ad Att. IV 3.6: „re familiari com-
minuti sumus". —

V i d i u m uarravimus fratre mortuo heredem ex asse
factum esse patris, qui censum senatorium possidebat,
id est, quod minimum erat, decies sestertium; filius
enim lato clavo ornatus est:

Indaitarqae ameris cam lato parpara claYO.

(Tr. IV 10.29)

Cum nusquam vestigia occurrant hoc patrimonium dis-
sipatum fuisse atque verisimile sit tertiam saltem uxo-
rem unde familiam sustentaret habuisse (numquam enim
maritus exul de eius vitae condicione sollicitus videtur,
cum suis fortunis imroinet periculum), ante exilium
poeta pauper non erat. Bona autem, quod ad decretum
perniciosum principis attinebat, salva erant, nam rele-
gatis secundum primam Augusti institutionem (supra
p. 77) iura civilia relinquebantur. Itaquedum deportatus
nondum fuit, Ovidio rebus suis nihil timendum erat.
At paulo postquam in exilium missus est, delator, quem
Ibiu Ovidius appellat, operaro dare coepit, ut etiam
bona adimerentur. Quod illum fecis.se Merkel (Prol.
ad Ibin p. 396 sq.) fortasse recte suspicatur ratione ea
inita, „ut accusationem legitimam lege maiestatis mi-
naretur. Hoc probant

Meqae ream dempto fine crueotas agas;

142

SoWat et in mores ora diserta meos;

(Tr. III 11.2, 20.)
Qaae tibi res animos in me facit improbeP

(Tr. V 8.3)
lactat et in toto nomina nostra foro;

(Ibis 14)
Latrat et in toto verba canina foro.

(Ib. 232)

Fecisse id autem potest . . . liicri cupiditate sive perpe-
tuis miuis suis ab Ovidii uxore et amicis silentii mer-
cedem extorquere studuit, sive, quod hodie ignoramus,
leges luiiae maiestatis paulo post Ovidii reiegationem
introductae praeter illa de accusando novata, quae le-
gimus Digg. 48.4, 7, etiam accusatori praemium et partero
bonorum damnati addixerint; probare hoc videtur versus

Nec mihi detractas possidet alter opes;

(Tr. IV 4.46)

Tac. Ann. I 74 [a. 15 p. Chr. n.: Granium Marcellum,
praetorem Bithyniae, quaestor ipsius Caepio Crispinus
maiestatis postulavit, subscribente Romano Hispone ; qui
formam vitae iniit, quam postea celebrem miseriae
temporum et audaciae hominum fecerunt], II 32 [a. 16:
Bona (Scribonii Libonis, crimine molitarum rerum
novarum accusati) inter accusatores dividuntur]. Utut
est, ilias leges, quas Tiberii imprimis instinctu latas
paene certum est, animum addidisse Ibidi putaverim
aliquid in Ovidium minandi, parandi, et, si opus esset,
audendi. Nimirum lex lulia posterior, quae perduellionem
a maiestatis crimine distinxit, illam saltem aquae et

143

ignis interdictione vindicavit. Ovidius, qui sine iudicio
reiegatus fuit, dubium non est, quin perduellionis reus
fieri denuo et iege lulia bonis privari potuisset. Ipse:

Qaid loqaor a! demens? ipBam qaoqae perdere vitam,
Caesaris offenso numine, dignas eram.

(Tr. V 10.51 sq.)

Vides non eum ignorasse, quid patri ilii patriae, vel
eius vicario Tiberio, vel denique iis, quibus hic faveret,
lege Comelia in se licuisset."

Hactenus Merlcei. Ibin conata perficere non potuisse
cum loco a Merkelio citato (Tr. IV 4.46) demonstrant
versus :

Caios (Cottae sc) eram censa non me sensaras egentem,
Si Caesar patrias eripaisset opes!

(Tr. IV 5.7 sq.)
Omnia, si nescis, Caesar mihi iara reliqait.

(ib. 9.11)
Nec mea concessa est aliis fortana.

(Tr. V 2.57)
Nam, qaod opes teneat patrias, quod nomina civis,
Deniqae qaod vi?at, manas habere dei.

(ib. 4.21 sq.)
Nec yitam nec opes nec ias mihi ciyis ademit.

(ib. 11.15)
Qai nostras inopes nolait esse Yias.

(Ibis 24)
Addita (a Sexto Pompeio) praeterea vitae qaoqae malta taendae
Manera, ne proprias attenaaret opes.

(ex P. IV 5.37 sq.)

144

Feminam in defendendis mariti rebus rem bene gessisse
supra iam dictum est, neque amici, de quibus infra
exponam, eum destituerunt. Maior igitur pars opum
exuli conservata est, quamquam eas iter Tomos et
comitum fraus in itinere attenuarunt:

Nec tibi de Pario statuam, Germanice, templam
Marmore: carpsit opes illa raina meas.

(ex P. IV 8.31 gq.)

Qaid referam comitamqae nefas famalosque nocentesP
Ipsa malta toli non leviora faga.

(Tr. IV 10.101 sq.)
Recta fides comitam poterat mala nostra le?are;
Ditata est spoliis perfida tarba meis.

(ex P. II 7.61 sq.)

Itaque pauperem se dicere potuit, comparatione scilicet
cum statu priore instituta, cum coniugis quoque facul-
tates ei praesto essent:

Fortana est impar animo, taliqae libenter
Exigaas carpo manere paaper opes.

(ex P. IV 9.121 sq.),

verumtamen inter mala, quae Ovidius perpessus est,
egestas non fuit, et in hac quidem re Gicerone et Seaeca
fuit felicior. —

De opibus Senecae ante exilii tempus hoc unum
notum est, matrem patrimonium eius satis amplum
(nam locupletem se ipse appellat) administrasse et
auxisse: „Tu filia familiae locupletibus liliis ultro con-
tulisti. Tu patrimonia nostra sic administrasti, ut tam-
quam in tuis laborares, tamquam alienis abstineres"

145

(ad H. m. 44.3). — In exilii causis aperiendis licet
Seneca parcus sit admodum, sunt tamen quae dubita-
tionem mihi iniecerint, an vulgata opinio (Diepen-
brock p. 58 sq.), Senecam bona non amisisse, falsa esset.
Supra iam (p. 22 ann. l)probareconatisumusSenecam
a delatore invido expulsum esse. Id genus hominum
nutnquam gratis officia sua praestitisse et semper io
bona rei invoiasse tota imperatorum historia evincit
neque est, cur arbitremur in causa Senecae non ita
factum esse. Sed alia argumenta esse videntur firmiora.
Ad matrem scribens in paupertate nihil mali esse, de
se haec addit: „Quod ad me quidem pertinet, intellego
me non opes, sed occupationes perdidisse" (ad H. m.
10.2). Polybium tamquam usuexpertusadmonet: „Mihi
crede, is beatior est, cui fortuna supervacua est, quam
is, cui parata est. Omnia ista bona, quae nos speciosa
sed fallaci voluptate delectant, pecunia, dignitas, potentia
aliaque complura, ad quae generis humani caeca cupi-
ditas obstupescit, cum labore possidentur, cum invidia
conspiciuntur eosdemque ipsos quos exornant, et pre-
munt. Phis minantur quam prosunt" (ad Pol. 9.5).
Cum gratias agit Claudio pro mitigato supplicio, tan-
tum de vita data loquitur, silet de bonis concessis : „De-
precatus est pro me senatum et vitam mihi non tantum
dedit, sed etiam petiit" (ib. 13.2). Coniecturae non ad-
versatur quod in Epigrammatis (1.7) et a Scholiastaad
luvenalem (V 109) „relegatus" appellatur, nam relegatis
quoque bona interdum dempta esse — etiamsi ad tem-
pus pulsi essent — docent DigCbta XLVIII 22.7, 4:

146

,,Ad tempus relegatis neque tota bona neque partem
adimi debere rescriptis quibusdam manifestatur, repre-
hensaeque sunt sententiae eorum, qui ad tempus rele-
gatis ademerunt partem bonorum vel bona, sic tamen,
ut non infirmarentur sententiae, quae ita sunt prolatae."
Ergo mihi quidem persuasum est, Senecae rem fami-
liarem publicatam esse; verumenimverohancobcausam
Corsicae eum sine asse fuisse et iis rebus, quae ad
vitam sustentandam necessariae sunt, caruisse non credo,
nam ipse, ut opinor, de se alia praedicat: „Mequidem
quotiens ad antiqua exempla respexi, paupertatis uti
solatiis pudet, quoniam quidem eo temporum luxuria
prolapsa est, ut maius viaticum exuium sit, quamolim
patrimonium principum fuit" (ad H. m. 12.4). Quae
tamen non prohibent, quiu fuse de exulum paupertate
philosophetur !

Cum Seneca rediit, bona ei reddita sunt, ut Agrip-
pinae et luliae Gaio mortuo (Dio G0.4; Suet. Nero 6)
vel saltem damnum pensatum est, nam statim in magno
denuo fuit splendore.

CAPUT VII.

DE AMICIS ET INIMICIS.

Et saeculi mores et virorum condiciones diversae
fecerunt ut quam maximum inter Ciceronis, Ovidii,
Senecae amicos inimicosque esset discrimen. Gicero in
re publica libera nullo se inferiorem putabat itaque
tantummodo a paribus auxilium impetravit atque tarn-
quam hostes, non tyrannos, inimicos suos odit; neque
quisquam fuit quem aut leges aut unius arbitrium ve-
taret ne Ciceronis amicum se profiteretur. Ab amicis
autem exspectat, ut pecunia se iuvent cum ad rem fa-
miliarem tuendam tum ad sufTragia populi et gladia-
torum manus emenda, quibus modis rem suam in melius
redigerent; inclinatis enim partium studiis reditum
efSci posse putabat. Quae secum sentiret de ami-
corum in se animo, morae impatiens et ignominia sibi
illata exacerbatus, in epistulis ad Atticum, ad Teren-
tiam, ad Quintum enuntiavit; quae post reditum publice

148

de animo suo grato innotescere volebat, in orationibus
legimus; quae revera illi praestiterint ex temporum
historia, partim ab ipso Cicerone obiter tradita, novimus.
Ovidio, quamvis minime ignobili loco nato, longealia
condicio erat. lili neque in re publica gerenda ulla
auctoritas erat neque spes ulla saiutis nisi ex unius
principis misericordia. Hanc igitur ut captent amicos
monet, qui tyrannorum metu nondum orto ex parte
saltem fideles poetae permanserunt et post paucorum
annorum intervallum litteras ab infelici exule nominatim
datas nemo fere recusabat. Epistulae, partim ad eos
datae, quorum „nomina magna" poetae exitio fuerunt,
sed quibus praesertim spes eius nititur, partim ad sodales,
a quibus auxilium non exspectat, sed amicum auimum
(Cf. Owen I p. XXIX), omnes m publicum prodi-
turae erant; facile igitur intellectu est, laudes in iis
multo maiorem habere locum quam vituperationes,
has autem, ubi inferuntur, verbis lenissimis esse
expressas. Non omnino tamen eas abesse et Ovidio et
aequalibus „non ultima laus est," Senecae vero sae-
culo minime tribuenda, cum vana etiam species veritatis
libertatisque evanuisset neque quisquam inveniretur
quin si exulis amicus audiret periculum sibi metueret.
Non igitur honor ille, quem ab Ovidio subinde pete-
bant, ut epistula poetica celebrarentur, Senecae amicis
tutus fuisset. Itaque Seneca nomina etiam — solius
Crispi fortasse excepto — reticet atque fere credas versa
fortuna amicos ad unum omnes eum destituisse, nisi
Martialis unius amici memoriam conservasset, qui prin-

149

cipis iram nil curans Senecam exulem comitatus est, ut
postea ipsum exulantem Q. Ovidius:

Maximas ille taas, 0?idi, CaesoniaB hic est;

CaiaB adhac yaltam Tiyida cera tenet.
Hanc Nero damnavit: sed ta damnare Neronem

Aasas es et profagi, non taa, fata seqai.
Aeqaora per Scyllae magnas comes exalis isti:

Qai modo nolaeras consalis ire comes.
Si yictara meis mandantar nomina chartis,

Et fas est cineri me saperesse meo:
Aadiet hoc praesens, ventaraqae tarba: faisse

Illi te, Senecae qaod fait ille sao.

(Martial. VII 43),

Facandi Senecae potens amicas,

Caro proximas, aat prior Sereno,

Hic est Maximas ille qaem freqaenti

Felix littera pagina salatat.

(ib. 44.1-4).

£x hisce epigrammatis comperimus Caesonium Maxi-
mum Senecae amicum non solum exulanti carissimum
fuisse, sed etiam postea ad eum datas esse permultas
epistulas, quae publicatae magnam notitiam consecutae
sint. Ceterum de Caesonio (aut Caesennio v. Nipperdey
ad Tac. A. XV 71) Maximo multum novi non discimus ;
quae Martialis dicit de familiaritate Maximi etSenecae
aliquatenus confirmantur a Tacito, qui eum ut conscium
Pisonianae coniurationis Italia prohibitum scribit (1.1.)
et ab ipso Seneca, qui narrat (ep. 87.2) in itinere
quodam „Maximum suum'' sibi comitem fuisse, quem
eundem fuisse atque Caesonium Maximum non nimis

150

audacter commentatores coniecerunt. Praeterea in epi-
grammate sexto ex iis, quae Senecae exulanti ascribuntur,
scriptor cum singulari amoris nota loquitur de Crispo
quodam, amico fideli, potenti, eloquenti, eloquentibus avo
et patre digno:

Solas honor nobis arz et tutissima nobis
Et nuno afflicto sola qaies animo.

Fieri potest, ut Crispus hic sit C. iliePassienusCrispus,
a. 44 consul iterum, sub Claudio maritus Agrippinae et
ab ea, ut fertur. sub eodem principe veneno necatus.
Quod si verum est (negat Lipsius in annotatione ad
epigramma, aiunt Borghesi et Nipperdey [adTac.
A. VI 20J), videmus quam artum fuerit vinculum inter
Agrippinam et philosophum, quem postea summis
honoribus auxit. Carmen in honorem Crispi post exilium
in lucem editum esse verisimile non est, si fides habenda
est narrationi de Crispo ab uxore dolose interfecto;
potest tamen a Corsica privatim ad eum missum esse
ut nonnuUae Ovidii epistulae. Familiaritas autem, quae
apparet in sermone erga Crispum, alicui fortasse pro
argumento esse possit, illum, cui cum marito sororis
Livillae tanta amicitia esset, cum ipsa revera commisisse
adulterium, cuius accusatus est. At haec sunt audaciora
itinera in vastum coniecturarum mare! De Senecae
amicis mihi quidem plura invenire non licuit. —

Ciceroni, utpote patrono celeberrimo et in rebus
publicis versatissimo, omnis fere homo, qui quidem in
re publica alicuius momenti erat, ante exilii tempora
aut socius fuit autadversarius. Hosinimicos, illosamicos

454

nominare solebat, sed verum amicum per eos annos
unum Atticum ei fuisse, res est notissima. Hictamen
ei unus erat pro centum milibus (Cf. ad Att. II 5.1).
Amicitiam illam nuliae neque publicae neque domesticae
dissensiones, neque morum neque facultatum diversitas
conturbavit, nulla vituperatio, nulla officii recusatio
umquam labefactavit, nuUum Ciceronis periculum Atti-
cum, quamvis securitati suae consulentem, permovere
potuit, ut eius commercii vincula abrumperet. Neque
exilium ea mutavit. IUis suis temporibus, quibus optime
benevolentiam hominum et fidem perspicere potuit
(cf. ad f. XIII 60.4), Cicero in Attico officium nullum
desideravit. Pecunia, auxilium, consilium, domicilium
eius aderant, si opus erat: „Quod facultates tuas ad
meam salutem polliceris, ut omnibus rebus a te praeter
ceteros iuver, id quantum sit praesidium video intel-
legoque te multas partes meae salutis et suscipere et
posse sustinere neque, ut ita facias, rogandum esse"
(ad Att. III 20.2). Tu me, ut facis, opera, consilio, gratia
iuva (44.2). Ut relevares me, quod facis (6.3). Si ad
nos veneris, consilium totius rei capiemus (ib. ep. 2).
Quod me rogas et hortaris, ut apud te in Epiro sim,
voluntas tua mihi valde grata est et minime nova
(7.4).... me potissimum tuis tectis crederem (45.7).
Familiae quoque Ciceronis subsidio erat, quam totam
ei exul commendaverat, ut testantur loci, quos supra
(p. 145 et 419) citavimus. Totus denique, quoad per
suam a vita publica abstinentiam licebat, erat in
tuendo Cicerone, sed, ut est animus doloris ac morae

152

impatiens et, ad opperiendum nihilominus damnatus,
iniustus et nimia concupiscens, TuUius aut non recte ea
aestimabat, aut, quod nuUa in re felix sibi videri volebat,
de iis queritur. Obiurgantem amicum ut firmior sit,
non patitur, ut Attici dolor verus sit veretur, fidem
etiam accusat (licet neget se hoc facere), credit non
vera sibi narrari: „Nam quod me tam saepe et tam
vebementer obiurgas et animo infirmo esse dicis, quaeso,
ecquod tantum malum est, quod in mea calamitate non
sit? . . . Hic utrum tandem sum accusandus, quod doleo,
an, quod commisi, ut haec aut non retinerem, quod
facile fuisset, nisi intra parietes meos de mea pernicie
consilia inirentur, aut certe vivus non amitterem ? Haec
eo scripsi, ut potius relevares me, quod facis, quam
ut castigatione aut obiurgatione dignum putares (ad
Att. ni 10.2 sq.). Obiurgare vero noli, quod cum facis,
ut ego tuum amorem et dolorem desidero! quem ita
afTectum mea aerumna arbitror, ut te ipsum consolari
nemo possit (ib. 11.2). Hic tu me accusas, quod me
afflictem, cum ita sim afilictus, ut nemo umquam, quod
tute intelligis (12.1). Quod me saepe accusas, cur hunc
meum casum tam graviter feram, debes ignoscere, cum
ita me afllictum videas, ut neminem umquam nec videris
nec audieris (13.2). Nos aliquando aut obiurgare aut
comiter consolari desine (15.7 cf. ib. 1)."

„Tantum te oro, ut, quoniam me ipsum semper
amasti, ut eodem amore sis; ego enim idem sum.
Inimici mei mea mihi, non me ipsum ademerunt (ep. 5).
Ut ego tuum amorem et dolorem desidero! (11.2)."

453

„MuIta occultant tuae litterae, credo, ne vehemeDtius
desperatione perturber (15.6). Tuae quidem iitterae, quo
saepius a me leguntur, hoc spem faciunt mihi rainorem,
quod, cum lectae sunt, tum id, quod attulerant ad
spem, inlirmant, ut facile appareat te et consoiationi
servire et veritati ; itaque te rogo plane, ut ad me, quae
scis, ut erunt, quae putabis, ut putabis, ita scribas (ep.
46). Tuae litterae variae suntrnequeenim medesperare
vis nec temere sperare (48.2)."

Lenius iudicat, cum „coeptum est agi": „Me tuae
litterae numquam in tantam spem adduxerunt, quantam
aliorum ; at tamen mea spes etiam tenuior semper fuit
quam tuae litterae" (19.2).

Verum in hac re pleraque docent III 15 et IV 1.
In illa postquam acerbe iocans ^) dixit amicos sibi pro-
batos esse debere, Attico si essent (§ 2; cf. ep. 8.4:
„cuius enim scelere impulsi ac proditi simus, iam pro-
fecto vides, atque utinam iam ante vidisses neque totum
animura tuum maerori mecum simuldedisses!**), consi-
lium, quod antea is dederat, damnat specie se ipse,
re amicum perstringens : „Profecto, si, quantum me
amas et amasti, tantum amare deberes ac debuisses,
numquam esses passus me, quo tu abundabas, egere
consilio, nec esses passus mihi persuaderi utile nobis
esse legem de collegiis perferri ^). Sed tu tantum la-

i) Ita Hofmann-Sternkopf, p. 85; Tyrrell de sanitate
loci dubital.

2) Lacour-Gayet de P. Clodio p. 38: „Magnam illud nobis
admirationem injicit M. Tullium eo simplici animo fuisse ut, hora^

154

crimas praebuisti dolori meo, quod erat amoris, tamquam
ipse ego; quod meritis meis perfectum potuit, ut dies
et noctes, quid mihi faciendum esset, cogitares, id abs
te meo, non tuo scelere praetermissum est . . . . Hic mibi
ignosces; me enim ipsum multo magis accuso, deinde
te quasi me alterum" (§ 4).

Apertius in iis, quae sequuntur, loquitur: „Nunc,
Pomponi, quoniam nihil impertisti tuae prudentiae ad
sahitem meam .... Ego si tuam fidem accusarem, non
me potissimum tuis tectis crederem; meam amentiam
accuso, quod me a te tantum amari, quantum ego veilem,
putavi. Quod si fuisset, fidem eandem, curam maiorem
adhibuisses, me certe ad exitium praecipitantem reti-
nuisses, istos labores, quos nunc in naufragiis nostris
suscipis, non subisses" (§ 7).

Quae cum viro miserrimo et desperanti condonanda
sint, minus ignosci potest, eum etiam post iaetum re-
ditum vituperationibus non temperasse: „Cognoram enim,
ut vere scribam, te in consiliis mihi dandis nec forti-
orem nec prudentiorem quam me ipsum nec etiam
propter meam in te observantiam nimium in custodia
salutis meae diligentem" (ad Att. IV 1.1).

Melius utique ea reticuisset, quamquam excusationem
quaiemcumque fortasse invenire possumus, si cum

etiam momento, sibi persuaderi hanc de collegiis legem ipsi profu-
turam esse passus fuerit, quum nullum aliud aptius Ciceronis
perniciei reipublicaeque ruinae instrumentum potuerit a P. Glodio
excogitari."

155

Bootio sic ratiocinamur : „Non molesta est haec officii
neglecti exprobratio, si cogitamus Giceronem nunc amico
scribere, quomodo exul de eo iudicasset. Indicatur hoc
plusquamperfecto cognoram.,.. Mitigatur autem
exprobrationis acerbitas iis, quae statim addit deopera
ab Attico ad suum reditum conficiendum collata" („eun-
demque te, qui primis temporibus erroris nostri aut
potius furoris particeps et falsi timoris socius fuisses,
acerbissime discidium nostrum tulisse piurimumque
operae, studii, diligentiae, laboris ad conficiendum redi-
tum meum contuiisse").

Sed fac iniusta crimina verum Ciceronis animum
indicasse, non tamen iis amicitia coUabefacta est et ex
toto tertio libro ad Atticumclare apparet, Ciceroninihil
tantopere defuisse quam ipsum iilum, quocum omnia, quae
se cura ai!icereut, communicaret, qui se diligeret, qui
saperet, quocum ex animo loqueretur, cui nihil fingeret,
nihil dissimularet, nihii obtegeret (Cf. ad Att. I 18.1).

Atticum Cicero amicum tam certum firmumque sibi
sciebat, ut ne momentum quidem de eius iuvandi vo-
luntate dubitaret et, si Atticus non ea perpetraret, quae
ipse fieri vellet, eum perficere non potuisse iudicaret,
noluisse numquam ; de ceteris vero, quos sibi amicos pu-
taverat, aliter sentiebat. Plerosque invidia incitatos in
summo discrimine se destituisse neque reditum suum
velle, indignabundus saepe confirmat.

Invidiam eorum, „quibus omnia populi Romani bene-
ficia dormientibus deferuntur" in Verr. V 180—184
iam commemorarat, neque postea umquam impugnare

156

desiit, cum praesertim ipse homo novus rei publicae
conservatae gloriam adeptus esset: „In senatu cum
disputarem permultos esse, qui rem publicam a me
conservatam dolerent (ad,f. V 2.1)". Pompeius „occulte
invidet (ad Att. I 13.4)". „Missus est sanguis invidiae
sine doiore (ib. 16.11). Ego autem, ut semel Nonarum
illarum Decembrium iunctam invidia ac multorum
inimicitiis eximiam quandam atque immortaiem gioriam
consecutus sum, non destiti eadem animi magnitudine
in re publica versari . . . Deinde vidi . . . beatos homines
— hos piscinarios dico, amicos tuos — non obscure
nobis invidere (19.6). Mihi vero ut invideant piscinarii
nostri, aut scribam ad te alias aut in congressum nostrum
reservabo (20.3). Quin etiam, si mihi nemo invideret,
si omnes, ut erat aequum, faverent, tamen non minus
esset probanda medicina, quae sanaret vitiosas partes
rei publicae, quam quae exsecaret (ib. II 1.7)".

Ante exilium, cum sibi videretur „nostrum illum
consularem exercitum bonorum omnium habere firmis-
simum (ad Att. II 19.4 a. 59)", si manusdedissettrium-
viris, ne optimatibus invisus fieret, verebatur — opinans
scilicet, se consulatu bene gesto etiam in posterumeos
sibi conciliasse — : „sunt enim illi apud bonos invidiosi,
ego apud improbos meamretinuisseminvidiam, alienam
assumpsissem (ibid.)".

Per exilii autem tempora cum iam perspexisset, se
ne resistentem quidem eorum gratiam sibi acquisivisse,
saepe queritur in tantas se calamitates incidisse scelere
poji tam inimicorum quam invidorum : „Nonfaciam, ut

157

enumerem miserias omues, iu quas incidi per summam
iniuriam et scelus non tam inimicorum quam invidorum
(ad Att. III 7.2). Nos non inimicised invidiperdiderunt
(ib. 9.2)". (Ironice ad fratrem) : „scilicet . . . tua me
invidia, ac non ego te misere perdidi (ad Q. fr. 1 3.1)"
„Intimus, proximus, familiarissimus quisque aut sibi
pertiffluit aut roihi invidit (ib. 4.1). Nam quid sperem...
infidelibus amicis, plurimis invidis? (ib. § 2) Namquod
purgas eos, quos ego mihi scripsi invidisse, et in eis
Catonem, ego vero tantum illum puto ab isto scelere
afuisse, ut maxime doieam plus apud me simulationem
aliorum quam istius fidem valuisse (ad Att. III 15.2).
Ab iis me amariputabam, quiinvidebant(adf. XIVl.l).
Invidi paene omnes (ib. 3.2)."

Non solum invidiam in pristinis amicis sed etiam
proditionem et scelus deprehendit: „Ego, quid sperem,
non dispicio, cum inimici plurimum valeant, amici
partim deseruerint me, parlim etiam prodiderint, qui
in meo reditu fortasse reprehensionem sui sceleris
pertimescant (ad Q. fr. I 3.5). Ego iis, quibus meam
salutem carissimam esse arbitrabar, inimicissimis crude-
lissimisque usus sum, qui, ut me paulum inclinari timore
viderunt, sic impulerunt, ut omni suo sceiere et perfidia
abuterentur ad exitium meum (ad Att. III 13.2). Te oro
et obsecro, T. Pomponi, si me omnibus amplissimis
carissimis iucundissimisque rebus perfidia hominum
spoliatum, si me a meis consiliariis proditum et proiectum
vide?.... ut me tua misericordia iuves (ib. 19.3). Si
fides eorum, quibus credidimus, non defuissetl (20.1).

158

Sine alios, qai possunt, si modo volunt, sustinere (ad f.
XIV 2.3). Quod si nostris consiliis usi essemus neque
apud nos tantum valuisset sermo aut stultorum ami-
corum aut improborum, beatissimi viveremus (ib. 1.2)."
Post reditum quoque eandem iilam opinionem quando
a pluribus auditur retinuit: „Cum vero inhanc reipu-
blicae navem, ereptis senatui gubernaculis fluitantem
in alto tempestatibus seditionum ac discordiarum, ar-
matae tot classes, nisi ego essem unus deditus, incur-
surae viderentur, cum proscriptio, caedes, direptio de-
nuntiaretur, cum alii me suspicione periculi sui non
defenderent, alii vetere odio bonorum incitarentur, alii
inviderent, aiii obstare sibi me arbitrarentur, alii ul-
cisci dolorem aliquem suum vellent, alii rem ipsam
publicam atque bunc bonorum statum otiumque odis-
sent et ob basce causas tot tamque varias me unum

deposcerent (pro Sest. 46). Intellectum est non

mihi absenti crevisse amicos, in ea praesertim fortuna,
in qua nonnuUi etiam, quos esse putaveram, non erant
(ib. 69). lecit quidam casus caput meum . . . . in mediam
contentionem dissensionemque civilem; quo in dis-
crimine .... non dicam quid acciderit — multorum est
enim et varia culpa — , tantum dicam brevi, non mihi
exercitum sed duces defuisse. In quo, ut iam sit in iis
culpa, qui me noo defenderunt, non minor est in iis,
qui reliquerunt, et, si accusandi sunt, si qui pertimue-
runt, magis etiam reprehendendi, si qui se timere simu-
larunt (ad f. l 9.13)".
Cum autem amico scribit, confitetur fuisse qui se

159

defendissent, quamquan) iam eos auxilii paenitere videre-
tur. (Optimates fuisse debent adversarii triumvirorum,
quibus Cicero redux servit): „Iam quidam, qui nos
absentes defenderunt, incipiunt praesentibus occulte
irasci, aperte invidere (ad Att. IV 1.8)". —

lam videamus, quae ex Ciceronis verbis de singulis
familiarium personis, de eorum in se, de suo in eos
animo, discere possimus. Ab eo ordiemur, quem cum
dudum saeculi sui virum primarium existimasset, Cicero
postea acerbe percensuit, cui nihilominus confisus est
nimis, — a Pompeio.

Temporibus legis Maniliae a. 66, cum Cicero aeque
ac Pompeius popularibus favebat, immanibus laudibus
„singularem eximiamque virtutem (de imper. Cn.
Pomp. 3)" eius extulit, ad quem tot tantasque resdi
immortales detulissent, quot et quantas nemo umquam
ab dis immortalibus vel tacitus optare auderet (Cf. ib. 48).
Quamquam iam a. 65 illum ab Attico permoveri necesse
fuit, ne Ciceroni competitorem consulatus opponeret
(ad Att. I 1.2), etiam consui Cicero omnibus ducibus
anteposuit Pompeium „cuius res gestae atque virtutes
isdem quibus solis cursus regionibus ac terminis con-
tinentur" (Cat. IV 21). Admiratio autem illa sensim
minuta est, cum Cicero se optimatibus consociaret,
Pompeius ab iis non satis laudaretur. lam statim
post consulatum refrigeratio quaedam manifesta fuit.
Cicero de suis rebus in consulatu gestis „Pompeio in
Asiam epistulam non mediocrem ad instar voluminis
scriptam miserat, aliquanto, ut videbatur, insolentius

160

scriptam, utPompeiostomachuonnon mediocritercommo--
veret, qiiod quadam superbiore iactantia omnibusseglori-
osis ducibus anteponeret" (Scbol. Bob. in orat. p. Piancio
p. 270 sq. ed. Or. cf. pro Sulla 67, pro Planc. 85). Pompeius
contra in litteris suis, quas publice misit, parum signifi'
cavit suam erga Ciceronem voluntatem, ut hic coniecit (ad
f. V 7), veritus ne veterum suorum hostium, novorum
amicorum, id est Caesaris et popularium, animos ofTen-
deret. Eodem fere tempore Cicero quidem in epistula ad
Metellum data se necessarium Pompei iactat (Cf. ad f. V
2.6), sed locutio est hominis, ut ^verbo novicio utar,
diplomatici, nam sub idem tempus Pompeius per Metel-
ium tribunum, fratrem eius ad quem data est epistula,
optimatium, id est, Ciceronispartibusadversabatur;neque
is consulari ipsi parcebat (ib § 8 sq.), qui par pari referebat
(oratione Metellina cf. ad Att. 1 13.5). — Brevi post inter
Pompeium et Metellum discidium exstitit tam publicas ob
causas quam ob repudium Muciae. — Pompeius cum
Romam revertit Antonium, qui coUega fuerat Ciceronis,
aperte aggressurus esse dicitur, ipsi „constat" eum
„amicissimum esse" (ad Att. I 12.1 et 3). Non nimiam
tamen eius fuisse fiduciam apparet ex illa morum Pompei
notatione: „Tuus autem ille amicus — scin quem
dicam? — de quo tu ad me scripsisti, posteaquam non
auderet reprehendere, laudare coepisse, nos, ut ostendit,
admodum diiigit, amplectitur, amat, aperte laudat,
occulte, sed ita, ut perspicuum sit, invidet. (Tyrrell
cft ad f. VIII 1.3: solet enim aliud sentire et loqui,
neque tantum valere ingenio ut non appareat quid

161

cupiat) Nibil come, nihil simplex (Tyrrell cft ad
Att. IV 9.1: sane sibi displicens, ut loquebatur — sic est
enim in hoc homine dicendum — ), nihii iy roTs nohTi*oTg
illustre, nihil honestum, nihil forte, nihil liberum
(ib. 13.4).''

Huius descriptionis argumentum est, quod Cicero
narrat de prima Pompei post reditum ex Asia oratione :
„Prima contio . . . non iucunda miseris, inanis improbis,
beatis non grata, bouis non gravis; itaque frigebat
(ib. 14.1, Cf. Mommsen 111« 205 annot.)."

Senatum enim laudaverat, de Cicerone ipso tacuerat :
^^AV aQiaTOTtQaTixcog locutus est senatusque auctoritatem
sibi omnibus in rebus maximi videri semperque visam
esse respondit et id multis verbis . . . ut omnia illius
ordinis consulta Y^viytioi laudaret mihique, ut adsedit,
dixit se putare satis ab se etiam 'de istis rebus' esse
responsum (ib. § 2)." Et tamen ab ilio aperte tecte
quicquid est datum, Cicero iibenter accepit Ccf. ib. § 4).

Ab errore autem cito Pompeius rediit, postquam cum

Cicerone per breve tempus familiariter vixit, — qui

tamen cavebat ne nimis ei crederet: „Iila contionalis

hirudo aerarii, misera ac ieiuna plebecula, me ab hoc

Magno unice diligi putat, et hercule multa et iucunda

consuetudine coniuncti inter nos sumus, usque eo, ut

nostri isti comissatores coniurationis, barbatuli iuvenes,

illum in sermonibus 'Cn. Ciceronem' appellent (ib. 16.11).

Utor Pompeio familiarissime (i. e. meis consiliis eum

associare conor). Video, quid dicas. Cavebo, quae sunt

cavenda (ib. 17.10). IIoXiTixdg dyfjQ ovd* 6vuq quisquam

162

inveniri potest ; qui poterat. familiaris noster — sic est
enim; volo te hoc scire (Valetne hcTc idem atque: voio
te dicere me esse familiarem eius ?) — Pompeiustoguiam
illam pictam silentio tuetur suam (ib. 18.6; Boot cft
Veil. II 40, Dio 37.21). Cum de consularibus mea prima
sors exisset, una voce senatus frequens retinendum me
in urbe censuit. Hoc idem post me Pompeio accidit, ut
nos duo quasi pignora rei publicae retineri videremur
(ib. 19.3). Agraria lex a Flavio tribuno pl. vehementer
agitabatur auctore Pompeio, quae nihil populare habebat
praeter auctorem .... Huic toti rationi agrariae senatus
adversabatur suspicans Pompeio novam quandam poten-
tiam quaeri ; Pompeius vero ad voiuntatem perferendae
legis incubuerat. Ego .... Pompeio (nam id quoque
volebam) satis faciebam (§ 4). Itaque primum eum, qui
nimium diu de rebus nostris tacuerat, Pompeium adduxi
in eam voluntatem, ut in senatu non semel. sed saepe
multisque verbis huius mihi salutem imperii atque orbis
terrarum adiudicarit . . . Cum hoc ego me tanta familiari-
tate coniunxi, ut uterque nostrum in sua ratione munitior
et in re publica firmior hac coniunctione esse possit (§ 7)."
Sed privatim de socio minus lene iudicium erat:,Js,
de quo scribis, nihil habet amplum, nihil excelsum,
nihil non summissum atque populare. Verum tamen
fuit ratio mihi fortasse ad tranquillitatem meorum
temporum non inutilis, et mehercule rei publicae multo
etiam utilior quam mihi, civium improborum impetus
in me reprimi, cum hominis amplissima fortuna, aucto-
ritate, gratia fluctuantem sententiam confirmassem et

163

a spe malorum ad mearum rerum laudem convertissem.
Quod si cum aiiqua levitate mihi faciendum fuisset,
Duliam rem tanti aedtimassem; sed tamen a me ita sunt
acta omnia, non ut ego illi adsentiens levior. sed ut ille
me probans gravior videretur (20.2)."

Atticus autem hanc rationem non probavit: „Quod
me quodam modo molli brachio de Pompei farailiari-
tate obiurgas .... rei publicae certe prodest (ib. II 1.6)."
Atque sex mensibus post Cicero quoque de fide Pompei
denuo dubitat: „Epicratem (Iphicratem ingeniose Tyr-
rell) suspicor lascivum fuisse: etenim mihi caligae eius
et fasciae cretatae non placebant(ib. 3.1)", neqiieigitur,
quamvis invitatus, Balbi, Gaesaris farailiaris, adhorta-
tionibus obtemperavit ; „is" enim „affirmabat illum om-
nibus in rebus meo et Pompei consilio usurum datu-
rumque operam ut cum Pompeio Crassum coniungeret."
In quibus haec commoda essent: „coniunctio mihi
summa cum Pompeio; si placetetiam cum Caesare
(ib. § 3)." -

Ab hoc tempore usque ad exilium Cicero nihil prae-
termisit, ut Pompeium aCaesarisconiunctioneavocaret:
in quo Caesar felicior fuit qui ipse Pompeium a Cice-
ronis familiaritate diiunxit (Cf. Philipp. II 23); in epi-
stulis quoque virum spe deiectum ubique cognosciraus,
ita tamen ut appareat Ciceronem non sua sed rei pu-
blicae causa eum sibi conciliare voluisse : „Oratione(m) . . .
non libebat mihi scribere, . . . ne laudarem eum, quem non
amabam (ad Att. II 7.1). Si vero, quae de me pacta sunt
(Pompeius scilicet operam daturus erat, ut Clodium ab

1(54

aggrediendo Cicerone contineret), ea non servantur, in
caelo sum, ut sciat hic noster Hierosoiymarius traductor
ad plebem, quam bonam meis putissimis orationibus
gratiam rettulerit, quarum exspecta divinam naXiyfodiay
(ib. 9.1). Gnaeum nostrum, coilegam Balbi (vid. Boot)
(12.1). Quanto in odio noster amicus! cuius cognomen
una cum Crassi Divitis cognoraine consenescit (13.2).
Nihil est iam, quod magis timendum nobis putem, quam
ne ille noster Sampsiceramus, cum se omnium sermo-
nibus sentiet vapulare .... ruere incipiat (14.1). Gnaeus
quidem noster iam plane quid cogitet nescio (16.2).
Turbat Sampsiceramus; nihil est, quod non timendum

sit; 6fAoi.oyoufii»fCDg TVQappida Gv(f>iivdZiTai (17.1). Velim

ex Theophane expiscere, quonam in me animo sit Ara-
barches. Quaeres scilicet xara t6 7tfjdfiJiovix6y et ad me
ab eo quasi vno&ijitag adferes, quem ad modum me
geram. Aliquid ex eius sermone poterimus neQl t(ov bXia»
suspicari (Cf. I 13.4, suprap.l60sq.)(§3). Popularesisti
iam etiam modestos homines sibilare docuerunt (mox:
„neminem tenent [Boot pro vuig. tenet] voluntate; ne
metu necesse sit iis uti, vereor.") Pompeius, nostri
amores (once my beau id6al, Tyrrell; cf. nostrum
Pompeium § 3), quod mihi summo dolori est, ipse se
afflixit (19.2). Pompeius significat studium ergamenon
mediocre; idem affirmat verbumdeme illum(Ciodium)
non esse facturum; in quo non me ille fallit, sed ipse
fallitur (§ 4). Pompeius amat nos carosque habet.
,Credis?', inquies. Credo: prorsus mihi persuadet. Sed
quia volgo pragmatici homines .... cavere iubent et

165

vetant credere, alterum facio, ut caveam, alterum, ut
DOD credam, facere non possum. Clodius adbuc mibi
denuntiat periculum : Pompeius affirmat non esse peri-
culum; adiurat; addit etiam se prius occisum iri ab
eo quam me violatum iri. Tractatur res (Pompeius cum
Clodio agit de periculo Ciceronis, Boot) (20. 1 et 2)."

Pompeium, minus iam aura populari fruentem, Cicero
commiserari coepit : „Ille noster amicus .... quo se
conferat nescit .... bonos inimicos babet, improbos ipsos
non amicos .... Non tenui lacrimas .... Ego bunc
omnibus a me pictum et politum artis coloribus subito
deformatum uon sine magno dolore vidi: quamquam
nemo putabat propter Clodianum negotium (adoptionem
scilicet) me illi amicum esse debere, tamen tantus fuit
amor, ut exhauriri nulla posset iniuria. [taque Archi-
iocbia in illum edicta Bibuli (cf. 20.4 et 5) populo ita
sunt iucunda, ut eum locum, ubi proponuntur, prae
multitudine eorum, qui legunt, transire nequeamus;
ipsi ita acerba, ut tabescat dolore; mihi mehercule
molesta, quod et eum, quem semper dilexi, nimis ex-
cruciant et timeo, tam vehemens vir tamque acer in
ferro et tam insuetus contumeliae ne omni animi impetu
dolori et iracundiae pareat (21.3—4)."

Pompeium ipsum — quae volumus, credimuslibenter ! —
societatis cum Caesare et Crasso taedere arbitrabatur :
„Summum odium omnium hominum in eos, qui tenent
omnia: mutationis tamen spes nulla. Sed, quod facile
sentias, taedet ipsum Pompeium vehementerque paenitet
(22.6)." Cf.: „Te scire volo Sampsiceramum, nostrum

166

amicum, vehementer sui status paenitere restituique in
eum locum cupere, ex quo decidit, doloremque suum
impertire nobis et medicinam interdum aperte quaerere,
quam ego possum invenire nuliam; deinde omnesillius
partis auctores ac socios nullo adversarioconsenescere;
consensionem universorum nec voluntatis nec sermonis
maiorem umquam fuisse (23.2)."

Etsi ipsi Ciodium in Ciceronem armarant, Pompeius
et Caesar ut bono esset animo eum adhortari numquam
destiterunt. Qui tamen fidem iis non habebat: ,,ad
Att. II 20. 1 et 2 (p. 164 sq. laud.). Pompeius confirmat
eum (Ciodium) nihil esse facturum contra me. Mihi
periculosum est credere; ad resistendummeparo(21.6).
Cum hoc Pompeius egit et, ut ad me ipse referebat —
alium enim habeo neminem testem — , vehementer egit,
cum diceret in summa se perfidiae et sceleris infamia
fore, si mihi periculum crearetur ab eo, quem ipse
armasset, cum plebeium fieri passus esset, fidem rece-
pisse sibi et ipsum et Appium de me; hanc si illenon
servaret, ita laturum, ut omnes intellegerent nihil sibi
antiquius amicitia nostra fuisse. Haec et in eam sen-
teptiam cum multa dixisset, aiebat illum primo sane diu
multa contra, ad extremum autem manus dedisse et
afifirmasse nihil se contra eius voluntatem esse factu-
rum. Sed postea tamen ille non destitit de nobis
asperrime loqui; quod si non faceret, tamen ei nihii
crederemus atque omnia, sicut facimus, pararemus (22.2).
Pompeius de Clodio iubet nos esse sine cura et summam
in nos benevolentiam omni oratione significat (24.5).

167

Pompeius omnia poUicetur et Caesar, quibus ego ita
credo, ut nihil de mea comparatione deminuam (ad Q-
fr. I 2.16)".

In summo autem discrimine Pompeius Gaesareprae-
lato Ciceronem deseruit cui periclitanti omne negavit
auxiiium, ut apparet ex iis quae postea scripsit ad
Atticum (111 15.4) de Pompei minus liberali responso,
quo perterritus fuisset. Responsum fuisse videtur: se
(Pompeium) nihil contra huius (Caesaris) voluntatem
facere posse (ad Att. X 4.3 Cf. III 18.1 cit. p. 168 sq.). In
orationibus, quas post reditum habuit, artissimum per
omne hoc tempus amicitiae vinculum fuisse affirmare
non desinit: „Hunc (Ciodium) vir clarissimus mihique
multis repugnantibus amicissimus, Cn. Pompeius, omni
cautione, foedere, exsecratione devinxerat nihil in tri-
bunatu contra me esse facturum (pro Sest. 15) ... .
virum studiosum mei (ib. 41). Me Cn. Pompeius multis
obsistentibus eius erga me studio atque amori semper
dilexit, semper sua coniunctione dignissimum iudicavit,
semper non modo incolumem, sed etiam amplissimum
atque ornatissimum voluit esse (in Pis. 76)." — Pro
Sestio 39 tamen leniter et auditoribus satis obscure
illiberale illud responsum tangit : „Auctore Cn. Pompeio
clarissimo viro mihique et nunc et quoad licuit (per
Caesarem sc, vid. Halm) amicissimo." —

Exulantis animus primum subita defectione Pompei
(ad Q. fr. I 4.4) turbatus est, quem sibi pertimuisse
arbitrabatur (ib. § 1 : „intimus, proximus, familiarissimus
quisque sibi pertimuit" ad Pompeium pertinere videntur),

168

et simulatorem etiam (i. q. etiamnunc, ^still", Tyrrell)
putabat (ib. I 3.9). Atticus autem exspectationem dissen-
sionis inter Pompeium et Clodium attulit, quod Pom-
peium impelleret ut pro Ciceronis reditu operam daret ;
quae exspectatio Ciceroni in exiguum tempus spem
animumque reddidit: „Sermonem tuum et Pompei
cognovi ex tuis litteris: motum in re publicanon tantum
ego impendere video, quantum tu aut vides aut ad me
consolandum affers; Tigrane enim neglecto sublata sunt
omnia (ad Att. III 8.3). Ex tuis iitteris plenus sum
exspectatione de Pompeio, quidnam de nobis velit aut
ostendat ; comitia enim credo esse babita, quibus absoiutis
scribis illi placuisse agi de nobis. Si tibi stultus esse
videor, qui sperem, facio tuo iussu (14.1). Proximis
litteris scripseras, fore uti secundum comitia aliquid de
nobis in senatu ageretur; id tibi Pompeium dixisse.
Qua de re, quoniam comitia habita sunt tuquenibilad
me scribis, proinde babebo ac si scripsisses nibil esse,
neque temporis non longinqui spe ductum me esse
moleste feram ; quem autem motum te videre scripseras,
qui nobis utilisfore videretur, eum nuntiant, qui veniunt,
nullum fore (13.1)." Non tamen nescit invito Caesare
Pompeium opem sibi laturum non esse, itaque se ex
Caesaris arbitrio pendere: „Exspectationem nobis non
parvam attuleras, cum scripseras Varronem tibi pro
amicitia confirmasse causam nostram Pompeium certe
suscepturum, et, simul a Caesare ei litterae, quas
exspectaret, remissae essent, actorem etiam daturum:
utrum id nihil fuit, an adversataesuntCaesarisIitterae?

169

An est aliquid in spe? (18.1)." A.ttamen spes omnis in
Pompeio, quem apud Caesarero sibi patrocinaturum esse
sine dubio exspectat, posita manet: „In novis tribunis
pl. intellego spem te habere: id erit firmum, si Pompei
voluntas erit (ad f. XIV 2.2). Lentulus (cos. a. 57)
suo in nos officio, quod et re et promissis et litteris
declarat, spem nobis nonnullam affert Pompei voluntatis ;
saepe enim tu ad me scripsisti eum (Lentulum ^) ) totum
esse in illius (Pompei) potestate (ad Att. III 22.2,
cf. 23.1)." Et denique revera „ipso referente Pompeio
rediit." ([Aurel. Vict.] de vir. illustr. 81,cf. Dio39.6). —

Post reditum Cicero gratiam referendi causa Pompeio
adfuit in rebus omnibus, quarum prima fuit ut ei
daretur potestas rei frumentariae ^). —

Caesaris in Ciceronis scriptis prioribus multo rarior
quam Pompei mentio est, quoniam in occuito eius potestas
crevit, donec praepollens subito emicuit. Initia autem
eius, qui iam aedilis a. 65 de regno cogitaverat (Suet.
lul. 9 ex epistula Ciceronis ad Axium), adeo infelicia

i) Sic explicat Boot (Lentulum nihil non facere ex voluntate
Pompeii. Si itaque Lentulus ille consul designalus Ciceronis causam
agebal, cerlum erat Pompeio hoc gratum esse), contraria ratione
Frey et Tyrrell (eum: Pompeium; illius: Lentuli), sed cf. ad
f. XIV i .2 : „Si . . . habemus Lentulum tam sludiosum quam videtur,
si vero etiam Pompeium et Caesarem, non est desperandum.*'

2) In quo officio etiam postea eum permansisse demonstrat
Tyrrell (V p. i02 II i) cl. ad Att. VII i.2; VIII i.4; 3.2;
IX 4.2; 5.3; 7.3; 192 et VIII 24: „Ego pro Pompeio lulK^nter
emori possum. Facio pluris omnium hominum neminem"

170

fuere, ut a. 63 ad despemtionem adductus matri diceret:
se nisi pontificem domum non reversurum (ib. 11).

Ciceronis de eo haec sunt:

A. 63 in Cat. IV 9 Caesar viam, quae popularis ha-
betur, sequi dicitur^).

A. 61 domi suae deprehenso Clodio, uxori nuntium
remisit (ad Att. I 12.3 et 13.3) et consulatum petiturus
cum Lucceio coire cogitabat, ne M. Bibulus consul fieret
(ib. 17.11).

A. 60 cum Caesaris „venti valde secundi sunt", Cicero
eum meliorem reddere cogitat (i. e. optimatibus conci-
liare); Caesar contra cum Pompeio et Crasso Ciceronem
quoque sibi coniungere studet, ut quatuorviratus fiat;
quod Cicero abnuit, memor versuum suorum:

Interea oarsas, qaos prima a parte inTentae
Quosqne adeo oonsnl virtnte animoqne petisti,
Hos retine atque auge famam laadesque bonoram.

(ib. II 1.6 et 3.3). Caesar tamen a consilio non absistit ;
omnibus modis oratorem, cuius facultates plurimi fa-
ciebat, pellicere studet; viginti viratum (ib. II 19.4),
legationem (18.3 et 19.5) aut in exercitu suo aut liberam
„voti causa", ei offert ; se quicquam de P. Clodii adop-
tione tulisse negat (12.2) atque Ciceronem se defen-
surum esse affirmat (ad Q. fr. 1 2.16). Luculenter ubique
apparet neminem tunc temporis Caesaris ingentem in-
genii vim perspexisse. Omnes Pompeium futurum regem

i) Cf. Phil. V 49: C. Caesar omnem vim ingenii, quae summa
fuit in illo, in populari levitate consumpsit.

171

salutabant: „Tulit Caesar graviter: litterae Capuam ad
Pompeium volare dicebantur (ad Att. II 19.3). Putamt
Caesar oratione sua posse impelli contionem, ut iret ad
Bibulum; multa cum seditiosissime diceret, vocem ex-
primere non potuit. Quid quaeris? Sentiunt se nullam
ullius partis voluntatem tenere (21.5)." Cicero quoque
serius inteilexit ab eo omnia pendere : „Varronis sermo
facit exspectationem Caesaris, atque utinam ipse Varrd
incumbat in causaml (ib. III 15.3, cf. imprimis 18.1
p. 168 sq. citat.)." Sed denuo Pompei et Caesaris stu-
dium ex aequo iudicat ad f. XIV 1.2. Quintus autem
frater pro oboedientia Marci, si reditus concederetur,
apud Caesarem vadimonium in se recepit (ad f. 1 9.9). —

Post reditum in multis rebus Caesari morem gerere
coactus est, ita ut etiam librum scriberet quo Caesaris
acta probaret (ad Att. IV 5.1), Vatinium et Grabinium
defenderet, alterum rogatu Caesaris, alterum postulante
Pompeio: „Caesaris ut illum defenderem, mira contentio
est consecuta (ad f. I 9.19). Quocum me si ante Cn.
Pompei auctoritas in gratiam non reduxisset. . . (pro
Rab. 19). Si me invitum putas, ne Cn. Pompei animum
ofTenderem, defendisse, et illum et me vehementer igno-
ras (ib. 33. Hic enim vulgi quam Ciceronis verbis
maior fides habenda est)." Quae omnia tamen Ciceroni
mitigavit Caesaris comitas et indoles amabilis, quae
fecit ut in disiunctione sententiae coniuncti tamen ami-
citia manerent (de prov. cons. 40). —

Tertius triumvir, M. Licinius Crassus, in epi-
stulis Ciceronis magnum locum non obtinet, et quam-

172

quam Cicero, ab eo impense laudatus, scribit hunc diem
se valde Crasso adiunxisse (ad Att. I 14.3 sq.), inter
eius amicos numerari nequit — quod mirum non est,
nam Crasso quod sciam amicus fuit nemo. Optime
Cicero intellexit Crassum, non ut ipsum sibi conciliaret,
sed ut Pompeium offenderet utque senatui acceptum
se redderet, ita esse locutum, quia praesertim laudem
illam eo minus deberet, quod omnibus ipsius litterisiu
Pompeiana laude perstrictus esset. Quid quod tam ei
infensus erat, ut Cicero diceret Pompeium animo fractum
spectaculum uni Crasso iucundum praebere (ib. II 21.4). —

Brevi post iudices Clodianos corrupit, iuvitque igitur
Ciceronis adversarium: „Nosti Calvum ex Nanneianis,
illum laudatorem meuro, de cuius oratione erga me
honorifica ad te scripseram: biduo per unuro servum,
et eum ex gladiatorio ludo, confecit totum negotium
(ib. I 16.5)."

Incausa publicanorum Asianorum,quosCrassusimpuIit,
ut postulare auderent, ut locatio vectigalium a censoribus
induceretur, Cicero adiutor ei fuit, quia summum erat
periculum, ne, si nihil impetrassent, plane alienarentur
a senatu (ib. 17.9). Cum autem Ciodius Ciceronem
aggressus est „M. Crasso auctore quae faciebat se facere
clamabat" (de har. resp. 47) et eum infestissimum
Ciceronis fortunis praedicabat (pro Sest. 39). Clodium
nou errasse verisimile redduut ad Att. II 22.5: „Puto
Pompeium a Crasso urgeri" (ita T y r r e 1 1) et ex epistulis
de exilio locus, ubi Crassum nominat : „In novis tribunis
pl. intellego spem te habere. Id erit firmum, si Pompei

173

voluntas erit, sed Grassum tamen metuo (ad f. XIV 2.2)."
Probe vero sciens Crassum, si cum aliquo rem transigere
posset, non curare quarum in re publica partium is
esset (cf. Mommsen III 15), Cicero censebat Quiuto
fratri, si pecuniae inopia urgeret, Crassum adeundum
esse (ad Q. fr. I 3.7). Quod in Sestiana (39 et 41)
Crassum virum fortissimum appellavit, quocum sibi
omnes essent amicitiae necessitudines, quique a con-
sulibus suam causam suscipiendam esse diceret, nibil
probant, cum praesertim ipse in epistula ad Lentulum
(ad f. I 9.20) narret se a. 55 demum cum eo in gratiam
rediisse. —

Primum post „reges" locum inter eos, quibuscum
Cicero in gerenda re publica coniunctionem habuit, pro-
cul dubio M. Porcio Catoni attribui oportet, etsi
Cicerone exule ipse quoque a Roma absens nuUomodo
ei prodesse potuit.

Cicero Catonem, theoreticum illum, qui iistemporibus,
quae quam maxime homines pragmaticos requirebant,
temere sententiam suam tamquam in Platonis noXiTiiq,
non tamquam in Romuli faece, dicere solebat (ad Att.
II 1.8) — qui rem publicam constantia magis et inte-
gritate quam consiiio aut ingenio curabat (ib. I 18.7),
piurimi semper aestimabat atque eius iudicium oronium
maxime reverebatur (II 5.1). Sed Cato, qui si comitia
gratuita fuissent, plus unus potuisset quam omnes leges
omnesque iudices (ad Q. fr. II 14 [15b], ad Att. IV
15.8), in urbe, ubi vi atque armis aut pecunia omnia
decemebantur, nihil poterat, nisi propter nimium vir-

174

tutis rigorem suos socios a se abalienare (vid. p. 35).
Cum autem Glodio molestus fieri posset neque Caesar,
in Galliam proficiscens, quemquam Romae relinquere
vellet, qui partium optimatium dux esset idoneus, Clo-
dius legem tulit, qua Catonem sub honorificentissimo
ministerii titulo a re publica relegavit. Quippe legem
tulit, ut quaestor cum iure praetorio, adiecto etiam
quaestore, mitteretur iu insulam Cyprum, ad spoliandum
regno Ptolemaeum (Vellei. II 44 cf. Cic. de dom. 20) i).

In exilio Cicero semel tantum Catonem commemorat.
Scripserat Attico omnes, quos amicos putasset, sibi
invidisse, Atticus conatus erat eos purgare, Catonem
imprimis ei ante oculos ponens ; Cicero respondet se de
eius fide numquam dubitasse: „Quod purgas eos, quos
ego mibi scripsi invidisse, et in eis Catonem, ego vero
tantum illum puto ab isto scelere afuisse, ut maxime
doleam plus apud me simulationem aliorum quam istius
fidem valuisse (ad Att. III 15.2)." —

Cum Cicerone Q. Hortensius Hortalus princi-
patum in re oratoria tenebat, quae aemulatio tamen
eorum amicitiae non nocuit — utrique honorificum pro-
fecto testimonium! Saepius unum reum una d^^fende-
runt, ut Murenam (pro Mur. 10,48), Plancium (p. Planc.
37), Flaccum (p. Flacco 41), alios. Optimatium partibus
cum Cicerone addictus Hortensius Clodii adversarius

i) Negari sane non potest, lepidum Clodii iocum fuisse, homi-
nem omnium Romanorum integerrimum miltere ad perpetranduro
facinus quo nulluro umquam populus Romanus commisit iniustius.
Cf. Plutarch. CaU 34, Hommsen IIP 249.

175

fuit, atque ab eo contumeliose laesus est (ad Att. I
14.5). In iudicio autem Clodiano integriiati iudicum nimis
fidens in decernendo genere eorum Fufio, adversarii
sodali, adfuit, quam imprudentiam exitus punivit (ib.
16.2 sq.). Quamquam Cicero in eo, ut in aliis illis „pisci-
nariis", ardorem animi et nervos rei publicae benege-
rendae desiderabat, non tamen habuit quod se ab illo
destitutum esse quereretur. (Cf. Bardt Kommentar
p. 17 sq.). In oratione sua pro Flacco Hortensius in
Ciceronis laudibus celebrandis multus fuisse videtur,
quod sibi gratum fuisse Cicero mandat Attico, ut Hor-
tensio significet; „At hercule alter tuus familiaris, Hor-
talus, quam plena manu, quam ingenue, quam ornate
nostras laudes in astra sustulit, cum de Flacci prae-
tura et de illo tempore Allobrogum diceret ! Sic habeto,
nec amantius nec honorificentius nec copiosius potuisse
dici: ei te hoc scribere a me tibi esse missum sane
volo (ad Att. II 25.1)."

Exul de collega longe alia dicit Cicero, cum praesertim
ei ignoscere non possit quod consilium sibi dederitRomam
relinquendi ; proditorem etiam saepius eum appellat,
modo nomen ipsum ponens, modo universe loquens:
„Non faciam ut enumerem miserias omnes, in quas
incidi per summam iniuriam et scelus non tam inimi-
corum meorum quam invidorum (ad Att. III 7.2).
Cuius enim scelere impulsi ac proditi simus iam pro-
fecto vides (8.4). ^Nunc Hortensium allice et eius modi
viros.' Obsecro, mi Pomponi, nondum perspicisquorum
opera, quorum insidiis, quorum scelere perierimus?

176

(9.2). Quantum Hortensio credenduin sit nescio. Me
sunQCDa simulatione amoris summaque assiduitate coti-
diana sceleratissime invidiosissimeque tractavit, adiuncto
Q. Arrio: quornm ego consiliis, promissis, praeceptis
destitutus in hanc calamitatem incidi. Sed haec occul*
tabis, ne quid obsint . . . puto per Pomponium fovendum
tibi esse ipsum Hortensium (ad Q. fr. 13.8)... nisiintra
parietes meos de mea pernicie consilia inirentur (ad Att.
ni 10.2). Ego iis, quibus meam salutem canssimam
esse arbitrabar, inimicissimis crudelissimisque usus sum
(13.2). lis credidi, a quibus nefas putaram esse me decipi,
aut etiam, quibus ne id expedire quidem arbitrabar (ad Q.
fr. I 4.1) . . . si me omnibus amplissimis, carissimis iucun-
dissimisque rebus perfidia horainum spoiiatum, si me a
meis consiliariis proditum et proiectum vides (ad Att.
III 19.3)."

Si alia non haberemus testimonia, frequens ea accu-
sationum repetitio nobis peisuaderet, Hortensium revera
Ciceronem in miseriis turpiter deseruisse, sed ipse Gi-
cero postea alia tradit: Hortensium pigritiam minime
ostendisse, immo vero vitae periculum adiisse in Cicerone
contra Clodianos defendendo: „Vidi enim; vidi hunc
ipsum Q. Hortensium, lumen et ornamentum rei pu-
blicae, paene interfici servorum manu, cum mihi adesset
(pro Milone 37)", quod factum est in eodem tumultu,

de quo Dio 38.16: Tm xt 'OQTij(fi(o xal rw KovQiwyt^ OTi
xal dtyQOKfOfTai aq^iai (equitibus) aviftyivovTOy xai t^v
TTQtaPflav VTTidTijaaif, intyi&Xti (Gabinius COnsul). «a^
avTOvt; 6 Klcadiog ig to nXri&og taayaywy nXijyaTg inl

177

Neque postea Ciceronein amicitiam eius, quem pro-

ditionis totieas accusaverat, respuisse, iam inde apparet,

quod simul cum eo Sestium defendit (pro Sest. 3,14). —

P. Cornelius Lentulus Spinther — „nonsolum

temporibus his, quae per te sum adeptus, sed iam

olim nascenti prope nostrae laudi dignitatique favisti

(ad f. T 7.8, a. 56)" — praetor a. 59 inter „amicissimos

et acerrimos cives" erat (ad Q fr. 1 2.16) atque proiimo

anno pro Cicerone exule adeo fortiter egit ut Cicero

ipse — quamvis desperato esset animo — semel tantum

dubitaverit non de voluntate eius sed de viribus : „Credo

tua (Quinti fratris) causa velle Lentulum, qui erit

consul: quamquam sunt facta verbis difficiliora (ad Q.

fr. I 4.5)." Alibi semper de eo ut de sui studiosissimo

ioquitur: „Lentulus suo in nos officio, quod et re et

promissis et litteris declarat, spem nobis nonnullam

affert Pompei voluntatis : saepe enim tu ad me scripsisti

eum totum esse in illius potestate (ad Att. III 22.2,

cf. p. 169). Si Lentulum tam studiosum (habemus) quam

videtur .... non est desperandum (ad f. XIV 1.2). De

Lentuli studio .... perscribis (ad Att. III 23.1). Fuit

omnino difficile non obsequi vel amicissimo bomini

Lentulo vel Metello . . . sed vereor, ne, hos cum tamen

tenere potuerimus, tribunos plebis amiserimus (ib. 24.2)."

Neque immerito Cicero Lentulo fidit, quippe qui inter

primos fuerit et acerrimos, qui reditum perpetrarint,

ut ipse multifariam maximis cum laudibus narrat, e. g.

in Sestiana (70 et 72) : „Hoc igitur anno, magistratibus

178

novis designatis (Lentulo sc. et Metello), cum omnes
boni omnem spem melioris status in eorum fidem con-
vertissent, princeps P. Lentulus auctoritate ac sententia
sua, Pisone et Gabinio repngnantibus, causam suscepit
tribunisque plebis octo referentibus praestantissimam
de me sententiam dixit... VeniuntKalendaelanuariae:
vos haec melius scire potestis, equidem audita dico, . . .
quae (tum) virtus actio gravitas P. Lentuli consulis
fuerit." (Cf. ad Att. III 26, Dio 39.6). —

Cum Lentulo a. 57 consul erat Q. Caecilius
Metellus Nepos, qui, nobilitate generis inter omnes
excellens sed Pompeio addictus, Ciceroni dum optima-
tium partibus favebat, inimicissimus fuerat. Tribunus
plebis a. 63 Cicerunem „magistratu abeuntero contionis
habendae potestate privavit (ad f. V 2.7)." Cicero tan-
tum vanitati inflictnm vulnus inultum non sivit et
„sic cum eo de re publica disputavit, ut sentiret sibi
cum viro forti et constanti esse pugnandum (ib. § 8)."
Metellus autem cum non desineret eum accusare, ora-
tionem in eum scripsit Metellinam (ad Att. I 13.5),
cuius nonnulia fragmenta servata sunt. Contentio in
dies acrior facta eventum habuit, ut Metellus ad Pom-
peium se contulerit (Dio 37.42 sq.). Sed propterea quod
Pompeius Muciae Metelli sorori nuntium misit (Dio c. 49)
et fortasse alias quuque ob causas Metellus a Pompeio
abalienatus est. Odium autem in Clodium et triumviros
(ad Att. II 12.2) eifecit, ut Ciceroni appropinquaret.
Qui ab urbe absens animum eius mutatum primo ne-
sciebat, nam consulem designatum inimicum sibi esse

179

dicit ad Att. III 12.1, postea vero eius moderationem,
qui inimicitias sibi cum Cicerone susceptas patribus
conscriptis dixit se permissurum (pro Sest. 72), cognovit
atque mox reconciiiatum eum cum Metello videmus.
(Id P. Serviiii Isaurici opera efTectum esse pius semel
affirmat, vid. p. 189): „De Metello scripsit ad me frater,
quantum speraret, perfectum esse per te (ad Att. III 22.2).
De Metelii voluntate . . . perscribis (23.1). Fuit omnino
difficile non obsequi .... Metello, qui simultatem huma-
nissime deponeret ( 24.2)." In senatu enim de Cicerone
mitissimam orationem habuerat, ut Quintus frater Cice-
roni scripsit; quae benevolentia Ciceronem permovit,
ut ad Metellum epistulam (ad f. V 4) daret, qua gratias
ei ageret et de reliquo tempore auxiiium ab eo peteret.
Quam gratiarum actionem totiens repetiit, quotiens post
reditum de suis temporibus locutus est (de prov. cons. 22,
in Pison. 35, de domo 7,70 etc). —

Post consules Ciceronis spes posita erat in tribunis
plebis tam anni 58, quorum octo ^) duceL. Ninnio —
viro incredibili fide magnitudine animi — de reditu
promulgaverunt ^), cuius legis tertio capite Cicero minime
contentus erat ^), quam anni 57, quos fautores sibi
futuros sperabat. Ad illos pertinent: „Siomnestribuuos
plebis habemus . . . non est desperanduni (ad f. XIV 1.2),

i ) Nam nonus, Aelius Ligus, se absente detluxit (pro Sest. 69),
et decimus Clodius erat, de quo alii iam fuse egerunl.

2) pro Sesl. 69 et 26, ad Atl. III 23.4, Dio 38,16.

3) ad Att. III 33.

180

octo nostri tribuni (ad Att. III 23.3)", iad hos quae
sequuntur in eadem epistula (§ 4) de lege a novis
tribunis ferenda, et: „Nunc spes reliqua est in novis
tribunis plebis (ad f. XIV 3.3)". Per breve tempus
tamen — ut videtur, iniuria — veritus est ne eos
amisisset (ad Att. III 24. 1 et 2 atque ibi Tyrrell).

Novi autem tribuni Ciceroni faventes hi erant:
T. Annius Milo, P. Sestius, Q. Fabricius,
C. Cestilius, M. Cispius, T. Fadius Gailus,
M. Curtius, C. Messius (enumerantur p. red. in
sen. 19—22); adversarii Numerius Quintius Rufus
(de nomine vid. H a 1 m ad pro Sest. 82) et S e x.
Atilius Serranus.

Miio et Sestius in orationibus plurima laude
extoUuntur, quia vi atque armis pro Ciceronis salute
pugnaverant, Milo audit: homo divinus, insigniquadam,
inaudita, nova magnitudine animi, gravitate praeditus. . .
viudex vestrae (populi Romani scilicet) libertatis, custos
salutis Ciceronis, subsidium afilictae rei publicae, exstin-
ctor domestici latrocinii, repressor caedis cotidianae,
defensor templorum atque tectorum, praesidium curiae
(pro Sest. 85 et 144), in epistulis vero (ad Q. fr. 14.3)
cum Curtio (velCurio), Fadio, Fabriciosineullosingulari
honore coniungitur ; Sestius contra non soium in oratione,
qua Cicero eum defendit, sed etiam in epistulis laudatur :
„Me Pomponius et Sestius et Piso noster adhuc Thessa-
lonicae retinuerunt .... Est ille quidem in me ofiSciosis-
simus Sestius . . . Tu nobis amicissimum Sestium cpgnosces
(ad Q. fr. I 4.2, 3.5). Non deseram Sestii ceterorumque

181

prooiissa (ad Att. III 19.2)." Rogationis vero, quam Sestium
habere in animo scribebat Atticu9, textus Ciceroni nou
placebat: ,,Rogatio Sestii neque dignitatis satis babet
nec cautionis. Nam et nominatim ferri oportet et de
bonig diligentius scribi (ad Att. III 20.3). Sed, si est
aiiquid in spe, vide legem, quam T. Fadio scripsit
Yisellius: ea mibi perplacet. Nam Sestii nostri, quam
tu tibi probari scribis, mibi non placet (23.4)."

Pro Ciceronis salute tribunus designatus iter ad Gae-
sarem suscepit (pro Sest. 71) — Caesar autem nihil
promisit — , tribunus plebis plurimis vulneribus ab
operis Clodianis concisus est (ib. 79). —

Ceteri tribuni praeter sententiam latam Ciceronis
saluti nihil impendisse videntur; sin aliter fuisset, non
est dubium, quin orator eos supra astra tulisset. Ita
enim semper est: exuli Ciceroni amicorum res gestae
displicent, reduci isdem factis, quae antea non satis
placuerunt, vei maxima laus videtur exilior. Praeter no-
mina autem haec de iis innotuerunt. Q. Fabricius
et M. Cispius, cum de reditu Ciceronis legem ferrent,
ab operis Clodianis pulsi sunt (pro Sest. 75 sq., pro Mil.
38). T. Fadius Gailus, qui Ciceroni consuli quaestor
fuerat, C. Viseliium Varronem adiit atque ab eo exem-
plum legis de reditu accepit, quae Ciceroni perplace-
bat (ad Att. III 23.4 cit. supra). Hunc ipse Cicero postea
exulantem consolatus est (ad f. V 18). C. Messius
Pompei sateiles erat, ut apparet ex lege, quam paulo
post promulgavit (Vid. ad Att. IV 1.7. Cf. ib. VIII 11
d. 2). -

i»2

Gonsulum virtus non solum tribunorum piebissed etiam
praetorum summa fide et diligentiasublevabatur(p. red.
i. sen. 18), quorum omnium — praeterunum Appium
Claudium, Clodii fratrem, quem quaestionem de pe-
cuniis repetundis sortitum Cicero Quinti fratris ex Asia
redeuntis causa metuebat (ad Att. III 17.4) quemque
postea salse derisit (pro Sest. 126 cf. ib. 78) — inCice-
ronem „omnia ofRcia summa constiterunt." Erant:
L. Caecilius, M. Calidius, C. Septimius, Q. Va-
lerius, P. Crassus, Sex. Quintilius, C. Cor-
nutus (p. red. i. sen. 23). L. Caeciiii domum in-
stinctu Clodii oppugnatam scribit Cicero (pro Mil. 38).
Asconius (a. I.) insuper narrat: „Is (Caecilius) cum
faceret ludos Apollinares, ita intima coacta multitudo
annonae caritate tumultuata est, ut omnes, qui in theatro
spectandi causa consederant, pelierentur." M. Calidius
statim designatus declaravit „quam esset cara sibi mea
salus" (p. red. in sen. 2*2); Quintum fratrem Cicero ad-
hortatur ut, si forte quid futurum sit molestiae, ad
Crassum et Calidium se conferat (ad Q. fr. I 3.7). De
ceteris nihil peculiare memoriae traditum est. —

Maximum fructum Cicero exul percepit ex oQicio
Cn. Plancii, qui in Macedonia quaestor L. Appulei
propraetoris erat (pro Planc. 28). Is simulac Ciceronem
Dyrrhachium attigisse audivit, illico lictoribus dimissis,
insignibus abiectis, veste mutata ad eum profectus est
(Cf. pro Planc. 98). „Hic ego nunc de praetore Mace-
doniae nihil dicam amplius nisi eum et civem opti-
mum semper et mihi amicum fuisse, sedeadem tirouisse

183

quae ceteros; Gn. Plancium fuisse unum, non qu
minus timeret, sed, si acciderent ea, quae timerentur,
mecum ea subire et perpeti vellet (ib. 99)." Neque
epistulae benevolum huius animum infitiantur: „Ex-
trudimur, nou a Plancio — nam is quidem retinet — ,
verum ab ipso loco minime apposito ad tolerandam in
tanto luctu calamitatem (ad Att III 14.2). Me adhuc
Plancius Uberalitate sua retinet iam aliquotiens conatum
ire in Epirum: spes homini est iniecta non eadem, quae
mihi, posse nos una decedere, quam rem sibi magno
honori sperat fore. Sed iam, cum adventare milites
dicentur, faciendum nobis erit ut ab eo discedamus
(ib. 22.1). Plancius, bomo ofiiciosissimus, me cupitesse
secum et adhuc retinet . . . . sperat posse fieri, ut mecum
in Italiam decedat (ad f. XIV 1.3)." —

Reliquos „amic6s" ordine alphabetico enumerabo
adiectis locis quibus de iis mentio iniecta est.

L. Aeiius Lamia: „L. Lamiam, quicum meipsum
pro summa familiaritate, quae mihi cum patre eius erat,
unice diligebat, tum pro re publica vel mortem oppetere
cupiebat, in contione relegavit (Gabinius consul anni 58)
edixitque, ut ab urbe abesset milia passuum ducenta,
quod esset ausus pro civi, pro bene merito civi, pro
amico, pro re publica deprecari (pro Sest. 29). L. Lamia
praeturam petit : hoc ego utor uno omnium plurimum . . .
nihil mihi eius est familiaritate iucundius. Magno
praeterea benelicio eius magnoque merito sum obligatus:
nam Clodianis temporibus, cum equestris ordinis princeps
esset, proque mea salute acenime propugnaret, a Gabinio

184

coDsule relegatus est, quod ante id tempus civi Romano
Romae contigit nemini (ad f. XI 16.2. Cf. in Pis. tH,
ad f. XII 29.1)."

L. Aelius Tubero, annalium scriptor, legatuserat
Q. Ciceronis (ad Q. fr. I 3.10): „L. Tubero, meus neces-
sarius .... decedens ex Asia ad me venit easque insidias,
quas mihi paratas ab exulibus coniuratis audierat, ad
me animo amicissimo detulit (pro Planc. 100)."

T. Agusius: ,,T. Agusius et comes meus fuit illo
miserrimo tempore et omnium itinerum, navigationum,
laborum, periculorum meorum socius, neque hoc tem-
pore discessisset a me, nisi ego ei permisissem : qua re
sic tibi (P. Servilio) eum commendo, ut unum de meis
domesticis et maxime necessariis (ad f. XIII 71)."

L. Aurelius Cotta, qui oppressa Catilinae coniura-
tione supplicationem Ciceroni decrevit (Phil. II 13):
„Tum (Kal. lan. anni 57) princeps rogatus sententiam
L. Cotta dixit id, quod dignissimum re publica fuit,
nihil de me actum esse iure, nihil more maiorum, uihil
legibus: non posse quemquam de civitate tolii sine
iudicio: de capite non modo ferri, sed ne iudicari
quidem posse nisi comitiis centuriatis .... quare me,
qui nulla lege abessem, non restitui lege, sed revocari
senatus auctoritate oportere (pro Sest. 73, de domo68,
de leg. III 46. Cf. ad Att. III 15.5)."

L. Cornelius Balbus, familiaris ille Caesaris, „qui
non modo non exsultavit in ruinis nostris, sed omni
officio, lacrimis, opera, consolatione omnis me absente
meos sublevavit (pro Balbo 58)".

185

L. Cornelius Lentulus Crus, qui P. Clodii
accusator fuerat (de har. resp. 37. Cf. ad Att. I 16.3
et ibi fioot), praetor (a. 58) pro Cicerone L. Pisonem
consulem deprecatus est (in Pis. 77).

L. Domitius A h e n o b a r b u s, a Vettio indice coniu-
rationis in Pompeium insimulatus (ad Att. II 24.3)
itaque iam tum triumvirorum adversarius, quem prae-
torem designatum Cicero a. 59 inter amicissimos et
acerrimos cives recensuit (ad Q. fr. I 2.16), praetor
a. 58 dixit se relaturum esse (ad Att. III 15.6).

Q. Fabius Sangacum aliis pro Cicerone L. Pisonem
consulem deprecatus est (in Pis. 77).

L. GeiliusPoplicola, „quia suam classem attempta-
tam magno cum suo periculo paene sensit, dixit in con-
tione, si ego consul, cum fui, non fuissem, rem publicam
funditus interituram fuisse (post red. ad Quir. 17^,
mihi.... civicam coronam deberi a re publica dixit
(in Pis. 6)."

M. luventius Laterensis, homo dies atque noctis
de laude et de re publica cogitans (in Vat. 26), a Vettio
indice nominatus est (ib. Cf. ad Att. II 24.3). „Qui cum
mihi esses amicissimus, cum vel periculum vitae tuae
mecum sociare voluisses, cum me in illo tristi etacerbo
luctu atque discessu non lacrimis solum tuis, sed animo,
corpore, copiis prosecutus esses, cum meos liberos et
uxorem me absente tuis opibus auxilioque defendisses . . .
(pro Planc. 73)."

M. Laenius Flaccus: „Brundisium veni vel potius
ad moenia accessi .... in hortos me M. Laenii Flacci

186

contuli, cui cum omnis metus, publicatio bonorum, exi-
lium, tQors proponeretur, haec perpeti, si acciderent,
maluit quam custodiam mei capitis dimittere; cuiusego
et parentis eius, prudentissimi atque optimi senis, et
fratris et utriusque filiorum manibus in navi tuta ac
fideli collocatus eorumque preces et vota demeoreditu

exaudiens Dyrrhachium petere contendi (pro Planc.

97). Nos Brundisii apud M. Laenium Flaccum dies
tredecim fuimus, virum optimum, qui periculum fortu-
narum et capitis sui pme mea salute neglexit neque legis
improbissimae poena deductus est, quominus hospitii
et amicitiae ius officiumque praestaret. Huic utinam
aliquando gratiam referre possimus! habebimusquidem
semper (ad f. XIV 4.2)." Et post reditum: „Nonis
Sextilibus (a. 57,^ me domus eadem optimorum et doctissi-
morum virorum, M. Laenii Flacci et patris et fratris eius,
laetissima accepit, quae proximo anno maerens receperat
et suo praesidio periculoque defenderat (pro Sest. 431)."

L. (Livineius) Regulus mittit libertum suum
Livineium ad Ciceronem cum nuntiis (ad Att. III 17.1).
De quo ad f. XIII 60.1 : „L. Livineius Trypho est omnino
L. Reguli, familiarissimi mei, libertus . . . Sed ego libertum
eius per se ipsum diligo; summa enim eius erga me
ofBcia exstiterunt iis nostris temporibus, quibus facillime
benevolentiam hominum et fidem perspicere potui."

M. Licinius LucuIIus, L. LucuIIi, clarissimi
imperatoris, frater — hunc a Cicerone exilii temporibus
nusquam nominatum repperi; eum fuisse intereos, qui
teste Cicerone „intra parietes" de pernicie consilia

187

inissent, non inepte nonnulli coniciunt — a. 58 pro
Cicerone L. Pisonem consulem deprecatus est (in Pis.
77); post reditum in contentione de area domusponti-
fex cum aliis pontificibus Ciceroni favebat et pro eo
verba fecit (de domo 132, de har. resp. 12, ad Att. IV 2.4).

L. Manlius Torquatus, qui tempore coniuratio-
nis Catilinae infirmitatem corporis animi virtute supe-
ravit (pro Sulla 34) et magnis rebus in Macedonia gestis
Cicerone referente ab senatu imperator est ap|)ellatus
(in Pis. 44), pro Cicerone L. Pisonem consulem depre-
catus est (in Pis. 77) et praeter ceteros furebat contu-
macia responsi illius (ib. 78).

P. Plautius Hypsaeus bello Mithridatico quaestor
fuerat Pompeio (Ascon. in Milon. p. 31, Cic. pro Flacco
20) et eam fortasse ob causara apud Pompeium multum
valebat; videbatur saltem eum Ciceroni conciliare posse
atque id ut efficeret operam dedisse : ^Varroni me iubes
agere gratias; faciam, item Hypsaeo (ad Att. HI 8.3)."

C. Rabirius Postumus: „Sed iam, quoniam, ut
spero, fidem, quam tibi dedi, praestiti, Postume, reddam
etiam lacrimas quas debeo: quas quidem ego tuas in
meo casu plurimas vidi: versatur ante oculos luctuosa
nox meis omnibus, cum tu totum te cum tuiscopiisad
me detulisti. Tu comitibus, tu praesidio, tu etiam tanto
pondere auri, quantum tempusillud postuIabat,discessum
illum sustentasti; tu numquam meis me abseute liberis,
numquam coniugi meae defuisti (pro Rabir. 47)."

In C. Scribonium Curionem patrem, quod
senatui adversaretur et Clodium iuvare studeret (ad

188

Att. I 44.5; 46.4 et 40) et imprimis fortasse quod
Ciceronis consulatum iocans dno&itBaip vocasset (ib. 43),
Cicero vehementer invectus est (ib. § 4) et orationem
etiam — in Clodium et Curionem — scripsit. Postea
vero, cum Curio, filium secutus, contra Clodium pugnare
coepisset, Cicero orationem compressit, quam cum
nihilominus se exule et invito prolatam audiret, valde
sollicitus erat : „Percussisti autem me etiam de oratione
prolata. Cui vuineri, ut scribis, medere, si quid potes.
Scripsi equidem oUm ei iratus, quod ille prior scripse-
rat; sed ita compresseram, ut numquam emauaturam
putarem. Quo modo exciderit nescio. Sed quia numquam
accidit, ut cum eo verbo uno concertarem, et quia
scripta mihi videtur neglegentius quam ceterae, puto
posse probari non esse meam (ad Att. lU 42.2). Sed
quid Curio? An illam orationem non legit? (i. q. nonne
legit? Boot). Quae unde sit prolata nescio. Axius
eiusdem diei scribens ad me acta non ita laudat Curionem.
At potest ille aliquid praetermittere(ib. 45.3)". Dedomo
Ciceronis tunc temporis publice privatimve — erat
autem inter pontifices — aliquid dixisse videtur: „De
domo et Curionis oratione, ut scribis, ita est (ib. 20.2)".
Post reditum idem pontifex Ciceroni auxiliatur (de har.
resp. 42) et a. 56 bonis annumeratur (ad Q. fr. II 3.2).
C. Scribonius Curio filius ipse dixerat se miran-
dum in modum „reges odisse superbos" (ad Att. II8.1)
et Vettius index eum in suspicionem facinoris contra
triumviros meditati adducere conatus est (ib. 24.2 sqq.).
Quod Clodio quoque inimicus erat (ib. 42.2: suum

189

exprompsit odium), a bonis cum plausu, consalutatione
forensi perhonorifica aliisque benevolentiae signis accep-
tus est, quod Caesar graviter tulisse dicitur (ib. 18.1 et
19.3). De auxilio a Curione Ciceroni exuli praestito singu-
lare nihil comperimus, sed a. 53 Cicero adeumscribit:
,,Meam tuorum erga me mentorum memoriam nulla
umquam delebit oblivio (ad f. II 1.2)."

P. Servilius Vatia Isauricus „quotienscumque
ei locus dicendi ac potestas fuit, Gabinium et Pisonem . . .
propter illud insigne scelus eorum et importunam in
me crudelitatem non solum sententia sua, sed etiam
verborum gravitate esse notandos putavit (de prov.
cons. 2). Dixit (cum reditus ageretur) opera mea rem
publicam incolumem magistratibus deinceps traditam
(p. red. ad Quir. 17)." Idem „auctoritatis et orationis
suae divina quadam gravitate" Q. Metelium Nepotem
cum Cicerone reconciliavit (p. red. in sen. 25. Cf. pro
Sest. 130, de prov. cons. 22).

Q. Terentius Culleo cum Attico locutus est de
privilegio: „Quod tecum Culleonem (ita Tyrrell pro-
bante Bootio) scribis de privilegio locutum, est ali-
quid." (ad Att. III 15.5, ad quem locum Boot: „Hoc
tempore tribunum plebis fuisse credibile est, sed certo
argumento demonstrari nequit .... Lex, qua Ciceroni
aqua et igni interdiceretur, eratprivilegium, quod irro-
gari vetabat lex duodecim tabularum. Hoc igitur nomine
abrogatione non opus erat, sed poterat Cicero senatus-
consulto revocari. Cf. Sest. 73").

M. TereutiusVarro, Ciceroni et studiis eisdem

190

et vetustate amicitiae coniunctus (Acad. I 1), etsi ipse
quoque optimalibus studebat, tameo inter intimos ora-
toris amicos non erat: „Varro satisfacit nobis (ad Att.
II 20.1; 21.6). Multa per Varronem nostrum agi possunt
(ib. 22.4)" (Agitur de concilianda Ciceroni Pompei manu
adversus Publii furorem, Boot ad 20.1). „Cum aliquem
apud te laudaro tuorum familiarium, volam illum scire
ex te me id fecisse, ut nuper me scis scripsisse ad te
de Varronis erga me ofiicio, te ad me rescripsisse eam
rem summae tibi voluptati esse; sed ego mallem ad
illum scripsisses mihi illum satisfacere, non quo faceret,
sed ut faceret; mirabiliter enim moratusest, sicutnosti:
Hixrd xai ov8iv — Sed nos tenemus praeceptum illud,
rdg Twtf xQaTotfyTtou.'' (ib. 25.4. Varro amici speciem prae
se ferebat, sed animo minus sincero erat et candido.
Sed, cum Varro Pompei esset amicissimus, nolebat
Cicero hominis fucum detegere, Boot).

De exule autem bene meritus est, nam et Pompeium
Ciceroni conciliare posse videbatur et revera id egisse
teste Attico: „Varroni me iubes agere gratias; faciam
(ad Att. III 8.3). A Varrone scribis tibi esse confir-
matum de voluntate Pompei (ib. 15.1). Varronis sermo
facit exspectationem Caesaris; atque utinam ipse Varro
incumbat in causam ! quod profecto cum sua sponte
tum te instante faciet (ib. § 3). Exspectationem nobis
non parvam attuleras, cum scripseras Varronem tibi
pro amicitia confirmasse causam nostram Pompeium
certe suscepturum (ib. 18.1)." Unde quamquam constare
videtur, Varronem Ciceronis saluti non parum operae

491

impendisse, hic tamen Varroni, contra atque tam multis
aliis, quibus minus debebat, publrce quidem laudes
iiullas tribuit. Neque in epistulis privatim actasgratias
depreJhendi; post (ad Att. IV 2.5) ut ante exiiium (ib. II
22.4) simpliciter „uoster*' appellatur.

P. Vaierius, „homo ofiHciosus" (my kind friend,
Tyrrell) „scripsit, id quod ego maximo cum fletu
legi, quem ad modum a Vestae ad tabulam Valeriam
ducta esses (ad f. XIV 2.2)."

M. Valerius Messalia Niger consul a. 61 „et in
me perhonorificus et partium studiosus ac defensor bona-
rum . . . vehementer adhuc agit severe (ad Att. 1 18.2 et 3).
Messalla consul in senatu de Pompeio quaesivit, quid
de (Ciodiana) religione .... sentiret (ib. 14.2). Messaila
consul est egregius, fortis, constans, diligens, nostri
laudator, amator, imitator (ib. § 6)." Quinti fratiis Cicero
exul Messallum studiosum esse arbitratur (ad Q. fr. 1 3.9)
et proximo anno pontifex Ciceroni adest in quaestione
de domo (de har. resp. 12).

Videmus igitur inter familiares nullum fuisse, quin
Ciceronis accusationes proditionis et invidiae ulla
ratione redargueret. De uno Q. A rr i o, quem simulationis
et insidiarum exul arguit (ad Q. fr. 1 3.8), nihil tale acci-
pimus, quia numquam amplius Cicero de eo loquitur. —

Non minus quam Cicero Ovidius queritur cum
gratia amicos fugisse:

Adloqnor extremnm maestos abitaras amicos,
Qoi modo de maltlB anas et alter erat.

(Tr. I. 3.16 sq.)

492

Yix dno tresYe mihi de tot saperestis amici;
Cetera Fortunae, non mea tnrba fait.

(ib. 5.33 Bq.)
Me profagum comites desernere mei.

(ib. 64)
Donec eris sospes, mnltos nnmerabis amicos:
Tempora si fnerint nnbila, solns eris.

(ib. 9.5 sq.)
Esse Bed irato qnis te (Angnste) mihi posset amicnsP

(Tr. II 81)
Timor officinm cantns compescit.

(Tr. III 4>. 66)
Ut cecidi, cnnctiqne metn fngere rninam,
Yersaqne amicitiae terga dedere meae ....
.... misero vix dno tresve mihi.

(ib. 5.5 sq., 10)

Si femina quoque eum destituerit, de omni salute iam
desperabit :

Me misemm I qnid agam, si proxima qnaeqne relinqnnnt ?

Snbtrahis effracto tn qnoqne colla ingo?
Qno ferar? nnde petam lassis solacia rebns?

Ancora iam nostram non tenet nlla ratem.

(Tr. V 2.39—42)

Amici enim fideles pauci manent:

Cnmqne perhorrnerit casns pars maxima nostros,

Pars etiam credi pertimnisse yelit,
Nanfraginmqne menm tnmnlo spectarit ab alto,

Nec dederit nanti per freta saeya mannm,
Seminecem Stygia rcTOcasti (Cotta) solns ab nnda.

(ib. 9.15—19)

193

.... DOBtram cancti destitaere fogam.

(ex P. I. 4.34)
En ego non paaois qaondam manitas amicis,

Dam flavit Telis aara seconda meis,
Ut fera nimboso tomaerant aeqaora Tento,

In mediis lacera naTO relinqnor aqnis.

Camqae alii nolint etiam me nosse Tideri,

Vix dao proiecto tresTO talistis opem.

(ex P. II 8.25—30)
Nec TOB parTa datis paaci solacia nobis,
Qooram spectata est per mala noBtra fides.

(ib. 7.81 sq.)
Mollior est animo femina nalla tao (Brate).
Hoc ego praeeipae senai, oam magna meoram

Notitiam pars est infitiata mei.
Immemor illornm, TCBtri non immemor nmqaam,
Qai mala solliciti nostra leTatis, ero.

(ex P. IV 6.40—44)

Erant etiam qui, cum in ipsa damnatione fidem
servassent, postea infideles facti essent, ut Tr. V 6
queritur de amico, qui tunc demum descivit. Non
iratum se iis esse scribit Maximo Cottae, qui fidus
remanserat :

.... IgnoscimnB illis,
Qai cum fortana terga dedere fngae ....

Me qaoqae amicornm nimio terrore metaqae,
Non odio, qnidam destitaere mei.

Non illis pietas, non officioBa Tolnntas

Defait: adTersos extimaere deos.

Utqae magis caati possint timidiqne Tideri,

194

Sio appellari non meraere mali.

(ex P. III 2.7 sq., 16—20)

Sed ingratus quidam, qui poetam nosse videri nollet,
aliam audit orationem:

Dnm mea pnppiB erat yalida fnndata carina,

Qni mecnm Telles onrrere, primns eras.
Nnne, qnia oontraxit Tnltnm Fortnna, reeedis,

Anxilio postqnam Bcis opnB esBe tno.
DiBBimnlas etiam, neo me viB noBse Tideri,

QniBqne Bit, andito nomine, Naso rogas.
lUe ego Bnm, qnamqnam non TiB andire, TotnBta

Paene pner puero innotnB amicitial
Ille egOy qni primnB tna Beria noBBe Bolebam

Et tibi incnndiB primnB adeBse iociB:
Ille ego conTictor denBoqne domoBticnB nsn,

Ille ego indiciiB nnica MnBa tniBl

(ex P. IV 3.6—16). —

Tomis minus frequentes litteras se accipere poeta
conqueritur, quia

Rams ab Italia tantnm mare naTita tranBit,
Litora rarnB in haec portnbnB orba Tcnit.

(Tr. in 12 37 Bq.)

sed non ita paucas eas fuisse, ipse docet : iam in itinere
Roma nuntios venisse demonstrant :

IUa dolore amenB (nxor) tenebriB narratnr obortiB etc.

(Tr. I 3.91 Bqq.)
Tn faciB, nt spolinm non Bim, nec nnder ab illis,
Nanfragii tabnlaB qni petiere mei etc.

(ib. 6.7 Bqq.)

195

Si qnis habes iKMtris Bimiles in imagine Toltns • . .

Grata tna est pietas . . .
Quae (Metamorphoses) qnoniam non snnt penitns snblata,

[sed exstant.
(ib. 7. 1, 11, 23)
Qna poteB, excnsa, nec amici desere cansaml
Qna bene ooepiBti, sic bene Bemper eas.

(ib. 9.65 Bq.) i)

Neque exulem amici obliti sunt:

Cnr tna coBBaTit pietaB, scribentibnB illis,
ExignnB nobiB cnm qnibnB nsnB eratP
Cnr, qnotienB alicni chartae sna vincnla dempBi,
Illam Bperayi nomen habere tnnmP

(Tr. IV 7.5—9)
Plnribns aocnsem, fieri nisi poBsit, nt ad me
Littera non Toniat, missa sit illa tamen.

(ib. V 13.15 Bq.)

A Cotta et aSeverocomplureseumaccepisseapparet:

Tnm tna me primnm solari littera coepit.

(ex P. II 3.67)
Orba tamen nnmeriB ceBsaTit epistnla nnmqnam
Ire per altemas officiosa Tices.

(ex P. IV 2.6 Bq.). —

At praeter epistulas nonnihil etiam aliud pro eo operae
impendisse videntur amici, laudantur quidem saepius,
gratiae iis aguntur atque auxilium rogatur in posterum :

Albinovanum (ex P. IV 10.71 — 84) monet, ut

I) Quos locos citat Graeber (Quaest. Ovid. I p. VI, Owen
I p. 50),

196

fidem Thesei, quem carmine laudavit, sibi servet, qualem
ad id usque tempus servaverit (vs. 83 sq.):

Haec tibi, qai pentas indeclinatns amico,
Non est qnod lingoa dicta qnerente pntes.

Atticus in Tr. V 4 Patroclus et Pylades suus ab
Ovidio appellatur, unus ex paucis qui fideles man-
serunt (35). Poeta gratia? ei agit pro „tot ac tantis
factis" (47) et orat, ut constanter profugum tueatur (49).
Ex P. II 4 e contrario de Attici fide dubitat, cuius
infidelitas tamen incredibilis fere ei visa est:

Eicqaid adhnc remaneB memor infelicis amici,

Deserit an partes langnida cnra saaBp
Non ita di mihi snnt triates, nt credere possim

Fasqne patem iam te non meminisse mei

Ne tamen haec dici poBsit fidncia mendax

Stnltaqne credulitas nostra fnisse, cave,
ConBtantiqne fide veterem tntare Bodalem

Qaa licet et qnantnm non oneroBnB ero.

(VB. 3—6, 31—34)

Sed de eo timore se excusat ex P. II 7, acceptis
fortasse ab Attico litteris:

Non igitnr vereor, qnia te rear OBBe verendam,
CaiaB amor nobiB pignora mille dedit:

Sed qaia rcB timida OBt omniB miBer ....

Nec voB parva datiB paaci Bolacia nobiB,
Qnorum Bpectata eat per mala noBtra fidoB.

Coepta tene, quaeBO, neqne in aeqnore doBere navem,
Meqne Bimnl Berva iadiciumqae taum.

(V8. 36—37, 81—84).

197

firutus:

O mihi care qnidem semper, sed tempore dnro
Cognite, rdb postqnam procnbnere meae ....
Nnnc qnoqne snmmotnm stndio defendis amicnm,
Et mala Tix nlla parte loTanda leTas.

(Tr. III 4.1 Bq., 41 sq.)
O mihi non dnbia cognile Brnte nota.
Nam cnm praestiteris Ternm mihi semper amorem,
Hic tamen adTcrso tempore croTit amor.

(ex P. IV 6.22—24)

Carus:

Qna potes, exonsa (orimina mea), nec amici desere cansam !

Qna bene ooepisti, sio bene semper eas.

(Tr. I 9.65 sq.)
Ut oecidi, cnnctiqne metn fngere minam,

Yersaqne amicitiae terga dedere meae,
Ansns es igne loTis percnBsnm tangere corpns ....
Spe trahor exigna, qnam tn mihi demere noli

Tristia leniri nnmina posse dei.
Sen temere expecto, siTO id contingere fas est,

Tn mihi, qnod cnpio, fas, precor, esse proba,
Qnaeqne tibi lingnae facnndia, confer in illnd,

Ut doceas Totnm posse Talere menm.

(Tr. III 5.5-7, 25—30)
mihi non dnbios inter memorande sodales ....

Per non Tile tibi nomen amicitiae ....
Qnanta potes, praebe nostrae momenta salnti,

Qnae nisi mntato nnlla fntnra loco est.

(ex P. IV 13.1, 44, 49 sq.)

Celsus:

O mihi post nnllos nmqnam memorande sodales.

498

oai praecipne son mea Tisa soa est,
Attonitjam qni me, memini, carissime, primus

AasaB es adloqaio aastinaisse tao ....
Haec mihi Bomper erant imis infixa medalliB,
PerpetaaBqae animae debitor haiaB ero.

(Tr. I 6.1—4, 9 sq.)
SiB memor, et aiqaas feoit tibi gratia TiroB,
IUaB pro nobiB experiare rogo.

(Tr. III 6.21 Bq.)

Co tta, qui fuit ex fautoribus poetae, sed artiore quam
ceteri amicitiae cum eo iunctus consuetudine(Owen I
p. XXXII sqq.), quaecumque poterat, saluti Ovidii
videtur impendisse; quod Ovidio persuasum erat:

mihi dilectoB inter pars prima Bodales,

Unica fortaniB ara reperta meiB

Qai Teritas non es portas aperire fideles

Falmine percassae confngiamqae rati;
CuiaB eram censa non me sensaras egentem,

Si Caesar patrias eripaisset opes ! • . . .
Utqae facis, remis ad opem loctare ferendam,

Dam Teniat placido mollior anra deo ....
Teqae, qaod est raram, praesta constanter ad omne

Indeclinatae mnnas amicitiae.

(Tr. IV 5.1 sq., 5—8, 19 sq., 23 sq.)
Ille (Aogastas) dedit Titam; to, qoam dedit ille, toeris,

Et facifl accepto manere posse frai.

(Tr. V 9.13 sq.)

Ex P. I 9 Cottam orat, ut quae pro eo Celsus oiim
poetae poilicitus sit, soivat atque igitur principem adeat
(vs. 25—30).

499

Postquam ex P. II 3 vehementer invectus est in

infidos amicos, per totum reliquum carmen Cottam

egregie laudat, quod miserum se et paene mortuum
sustentet :

Vela regiB qnassae qualiacnmqoe ratis.
Qoaeqne ita conoossa est, ut iam oaBora pntetur,
RoBtat adhnc umeriB fnlta miDa tniB.

(▼8. 58-60)

Merita (vs. 96) autem potentis amici fuisse videntur
nii nisi litterae consolatoriae (vs. 67) et promissa con-
versi Augusti animi.

Eaedem laudes repetuntur ex P. III 2:

Pars estis panci melior, qui rebus in artis
Ferre mihi nnllam turpe putastis opem.

(▼8. 25 sq.),

sed in carmine quinto eiusdem libri ex eodem Cotta
quaerit num sui etiam memor sit, se desideret (37 — 44),
spes adbuc supersit:

Unde (TomiB) ego 8i fato nitor prohibenie reverti,
Spem Bine profectu, Maxime, tolle mihi.

(57 sq.)

Fabium Maximum, quem semper coluit, poeta,
ut praesto sibi sit apud Augustum, cuieratgratissimus,
tam sua quam uxoris gratia, humilis supplexque rogat^

Ille ego Bum, qui te colui, quem foBta solebat
Inter convivaB mensa videre tnos ....

lUe ego de ^eBtra cui data nupta domo OBt . • . .

Nec tamen ulterius qnicqnam sperove precorye,
Qnam male mntato po88e carere loco.

200

Ant hoc, aot nihil est, pro me temptare modeste
Gratia qood saWo Testra pndore qaeat.

(ex P. I 2.129 sq., 136, 63—66)
Ergo alii Doceant miBoris optentqne timeri,

Tinctaqne mordaci Bpicula felle gerant:
At tna BupplioibaB domoB OBt adsaeta invandiB,
In qnorom nomero me, precor, esBO Telis.

(ex P. III 3.105—108)

£x P. III 8.19 sqq. Iristia ei dona, quae sola Pontus,
nunc „loca sua" (vs. 22), dare poterat, pharetram
Scytbicam cum sagittis venenatis mittit. Cum autem —
paulo ante Augustum mortuum — Maximus incertum
an voluntariam mortem obisset (Tac. Ann.I5), Ovidius
de eo nisi laudabilia non enuntiat. Eo tamen iam de-
sperationis provectus erat, ut putaret unumquemque,
qui constituisset pro salute sua loqui, eo ipso facto
mortem sibi conti-acturum esse, quia fatum crudeie
vetaret preces principem ad misericordiam iam iuclinan-
tem (vs. 15) assequi:

CertoB eras pro me, Fabiae laoB, Maxime, gentiB,
Namen ad AagoBtam Bupplice voce loqoi:

OccidiB ante preceB, caosamqae ego, Mazime, mortiB
— Nec foeram tanti — me reor ene toae.

lam timeo noBtram caiqoam mandare Balotem:
IpBom morte taa concidit aaziliam.

(ex P. IV 6.9—14)

L. PomponiusFlaccus, qui tantummodo ex P. 1 10
nominatur, poetae semper auxiliatus esse dicitur atque
multo minus serviliter eum Ovidius compellat quam
Maximum vel Cottam:

201

Hanc (anxietaiem animi) nisi tu pariier cnm fratre leyares,

Yiz mens tristitiae nostra tnlisset onas.
Yo6 estis fracto tellns non dnra phaselo:

Qoamqne negant alii, yob mihi fertis opem.
Ferte, precor, aemper, quia semper egebimns illa,

Caesaris offeuBom dnm mihi namen erit.

(7B. 37—42)

Frater Flacci erat C. Pomponius Graecinus
quocum Ovidio iam iuveni familiaritas fuisse videtur
(am. II 10). Modus autem, quo auxilium eius implorat
poeta, talis est, ut appareat adulationis magis etofficii
gratia eum rogatum esse, quam quod inde poeta fructum
aliquem se percepturum speraret (Koch ap. Owen I
p. XXXIX):

At nnnc, qood BopereBt, fer opero, precor, eminoB unam

Adloquioque iuya pectora noBtra tuo ....
Qui (AuguBtuB deuB) ne difficiliB mihi Bit, Graecine, precare,

Confer et in votum tu quoque verba meum.

(ez P. I 6.17 Bq., 47 Bq.)
Bracchia da laBBO potiuB prendenda natanti,

Nec pigeat mento BuppoBuiBBO manum.
Idque faciB, faciaBque precor . . .
Fac modo permaneaB laBBO, Graecine, fideliB,

Duret et in longaB impetuB iBte moraB.
Quae tu cum praeBtee, remo tamen utor in aura,

Nec nocet admiBBO Bubdere calcar equo.

(ex P. II 6.13—15, 35—38)
Atque utinam, cum iam fueriB (ut noTOB conBul) potiora precatuB

Ut mihi placetur principiB ira, rogcB I . . .
Quod tamen a rerum cura propiore yacabit;

202

Yota precor votis addite yestra meiB,
Et si qaem dabit aura sinum, lazate radentes,
Exeat e Stygiis ut mea nayis aquis.

(ex P. IV 9.51 sq., 71—74)

Macer, fortasse Pompeius Macer (de quo Sueton.
Caes. 56, Owen I p. XLV et 69 sq.), ad quem datum
est Am. II 18, etsi inter intimos amicos erat, proficiscenti
Ovidio praesto non fuit, qua de causa vehementer
perstringitur Tr. I 8, et in fine (vs. 47 — 50) monetur,
ut finem amicitiae reddat initio congruentem:

Sed qooniam accedit fat«libo8 hoc quoqoe damniB,
Ut careant nomeris tempora prima sois,

Effice, peccati ne sim memor huioB, et illo
Officiom laodem, quo qoeror, ore toom.

Macer non audiens fuit adhortanti, nam cum Ovidiiis
ei inscriberet ex P. II 10, ne litteras quidem ad eum
dedisse videtur neque postea de Macro mentionem
factam invenimus excepto, quod inter aequales poetas
recensetur ex P. IV 16.6 (Iliacusque Macer, cf. 1110.13 sq.).
Attamen nec multa nec operosa Naso ab eo petierat;
contentum se futurum contendebat, si Macer sui memi-
nisset ut ipse eius:

Hic 08 et ignoras: et ades celeberrimos abfleoB
Inqoe Getas media iusBas ab orbe veniB.

Redde yicem, et, quoniam regio felicior ista OBt,
Istic me memori pectore semper habe.

(ex P. II 10.49—52).

Messailinus, i. e. M. Valerius C!orvinus Messalla
vel Messaliinus, frater erat Cottae, sed Ovidio multo

203

minus familiaris (Owen p. XXXII). Cum tamen Tiberio
coniunctissimus esset itaque in aula multum valeret,
eius quoque intercessionem expetiit, sed dubitanter et
modestissime et — frustra:

Taniaqne in Angnsto est clementia, si quis ab illo

Hoc (mntationem loci) pefceret pro me, forsitan ille daret.

(Tr. IV 4.53 aq.)
Yerbaqne nostra faTens Romana ad nnmina perfer

Non tibi Tarpeio cnlta Tonante minna . . .
Sio igitnr, qoasi me nnllos deceperit error,

Yerba fac, nt yiia, qnam dedit ipse frnar . . .

Sit tna mntando gratia blanda loco ....
Difficile est, fateor: sed tendit in ardua virtuB.

(ex P. II 2.41 sq., 61 sq., 96,111)

Sextus Pompeius, Pompeiorum ultimus, quo anno
Ovidius relegatus est, propraetor fortasse Achaiae
(Owen XLI), pecunia et praesidio eum adiuvit:

Aocipe, Pompei, deductum carmen ab illo,

Debitor eet vitae qui tibi, Sezte, suae.

(ex P. lY 1.1 sq.)
Te sibi, cum fugeret, memori solet ore referre

Barbariae tutas ezhibuisse Tias:
Sangnine BiBtonium quod non tepefecerit ensem,

Effectum cura pectoriB esBe tui:
Addita praeterea vitae quoque multa tuendae

Munera, ne proprias attenuaret opes.

(ib. 5.33—38, cf. 15.3 sqq.)

£um, qui iam tanta benevolentiae testimonia dedit,
rogat, cum praesertim consul factus sit (ib. 4) et amicus

204

intimus OermaDici (ib. 5.25 sq.), ut pro se ,,deos oret"
et mutationem loci exuli efificere conetur:

Qood qaoniam in dis esfc, iempta lenire precando
Nnmina, perpetoa qnae pietaie colis.

(ib. 15.23 sq.)

Ru f in u s epistulam consolatoriam Ovidio miserat, qua
referebat ^veterum exempla virorum, qui forti casum
mente tulerint"; rescribit Naso talia minimo sibi usui
esse quippe qui graviore calamitate quam ceteriomnes
sit aifectus, non tamen ideo sibi minus gratum esse
animum :

Reddita oonfusae noper solacia menti
Anziliam nostris spemqae tulere malis.

(ex P. I 3.3 sq.)

Ex P. TII 4 poeta Rufinum adit, ut favore suo carmen
commendet, quod scripserat de triumpho Tiberii.

Tuticani collegae amor quidem constans laudatur,
sed apparet Ovidium ab eo non multum exspectasse
subsidii :

Sed prias huic desint et bella et frigora terrae

Quam tua aint lasso praecordia dara Bodali ....
Tu modo per saperos, quorum certisaimus ille est,

Qno tuas aasidue principe orevit honor,
EQce constanti profugnm pietate tuendo,

Ne sperata meam doBerat aura ratem.

(ex P. IV 12.33, 87, 39—42)

Vestalis denique, quem poeta (ex P. IV 7) rogat,
ut testis sibi sit, se non falsa queri solere, quemque
acrem militem depingit, procul dubio antea inter intimos

205

aroicos non fuerat neque Ovidius carroine facta eius
immortaiia reddidisset (ib. 53 sq.), nisi e testimonio
Tit)erii iegati aliquid boni sibi exspiectasset. Veiisimile
enim est, Vestaiem fuisse centurionem illum, quem
Tiberius in Tbraciam misit, ut nuntiaret regibus
Rhescuporidi et Cotyi, ne armis disceptareut (Tac.
Ann. II 65). —

Sic singulos laudat amicos, in universum eos laudandi
parcior (fortes aroici Tr. I 6.15; memores sodaies
ib. III 8.9; vos quoque, consortes studii, pia turba, poetae
ib. V 3.47): e contrario continuo crescente impatientia
pius semel tarditatem eorum increpat itaque multuro
redimit serviiis adulationis, quam, ut quivis eodem
loco positus, osteudere coactus erat. Primo leviter
tantnm eos perstringebat ut : „Timor officium cautus
compescit" (Tr. III 4^65), sed cum iam per complures
annos officium, quod exspectaverat. spem frustrasset,
indignatio vincula omnia rupit et in eos invectus est,
qui identidem rogarent: „Quis tibi, Naso, modus lacri-
mosi carminis?" (Tr. V 1.35), qui libellos carperent, „quod
(esset) in his eadem sententia" (ex P. III 9.1), cum
tamen nihii magis excusabile esset, nam quamquam

Et padet et metao seniperqae eademqae precari,
Ne sabeant animo taedia ioBta tao.

(ex P. IV 15.29 sq.);

tamen

Cam totienB eadem dicam, tix audior ulli.

(ez P. III 9.39)

Suillius acerbam ironiam legit:

206

Ut iAm nil praestes, animi snm fiM)tnB amici
Debitor et meritum yelle iuTare toco.

(ex P. IV 8.5 sq.)

at versibus vere pulcberrimis indigDationem suam
expressit ex P. III 7:

Yerba mihi desunt eadem tam saepe roganti,
lamqne padet, vanas fine oarere preces ....

Qnod bene de Tobis Bperavi, ignoaoite, amici:
Talia peecandi iam mihi finis erit ....

EBt tamen atilioBy Btndium ceBBaBae meorum,
Quam, quas admorint, non TaluiBse preooB.

(tb. 1 sq., 9 Bq., 35 Bq.). —

In universum igitur, contra atque quae de Cicerone
exule statuimus, dicendum est verum esse, quod scribit
Reichart^): „Die milde seines wesens hat ihm die
triibsai nicbt geraubt, er verrath keine verbitterung,
keine ungerechtigkeit gegen seine freunde."

Inimicum unum ei novimus, Ibin, quem, poetam iam
exuiem infamare et bonis spoliare conantem, ab uxore
avunculo Rufo adiutore fortiter repulsum esse supra
iam scripsimus. De eius persona nihii notum est.

1) Die sitlliche lebensanscliauung des P. Ovidius Naso, Pots-
dam 1867, p. 57.

CAPUT VIII.

DE IPSORUM EXULUM CONATIBUS.

Cicero iam muito ante inflictum malum quietem
sibi se emere posse sciebat aut eo, quod optimatium
partibus reiictis cum triumviris se consociaret, aut vitae
se dederet otiosae. 111 ud vero levitatem, immo prodi-
tionem existimabat rationis, quam in re publica gerenda
secutus erat, quamquam foret „reditus in gratiam cum
inimicis, pax cum multitudine, senectutis otium" (ad
Att. II 3.3 supra p. 170). Minui enim sibi auram popu-
larem sentiebat, quam semper apud „bonos" captaverat,
favorem plebeculae, ^contionalis hirudinis aerarii" (ad
Att. I 1(5.11) parum curans, usque adeo ut „popularem"
se dicere ausus esset, cum populi ipsius voluntati et com-
modo repugnaret in dissuadenda lege agraria ^). Otii,
etiam dignitatis expertis, primum fecit periculum (Cf.

1) de leg. agr. II 9 sq. et passim, CuchevalI217,±21,:m.

208

p. 87 sq.), quod cura per brevissimum tantum tempus
ferre potuisset, verba sibi dare coepit operam suam
forensem principibus viris ingratam non fore, dummodo
ipsorum personis parceret. Attamen mox apparebat
constantiae suae eum nimis esse confisum, nam in causa
Antoniana Caesarem tamquanfi huius ludicii auctorem
aggressus est (Dio 38.10. Cf. Cic. de dom. 41). quo facto
mox poenam sibi contraxit. Caesar enim statim Ciodium
ad plebem tmduxit. lam Cicero agnovit, ut salvus esset,
Caesarem sibi conciliandum esse : ilium unum plus
vaiere quam totam rem publicam ; itaque animo fractu.^
per fratrem Caesarem adiit. Hic vero non sine cautione
exuiem oratorem redire passus est, qui prius promittere
debebat nihii se contra eius voluntatem esse facturum,
quod per fratrem fecisse videtur (ad f. 1 9.9). Non enim
iis, quos Varro malum tricipitinum vocaverat, parere
recusabat, dumraodo Romam forumque suura revisere
liceret. Supra (p. 171) iam cognovimus, eum promissura
officium praestitisse scribendo libro, quo Caesaiis acta
probaret. Ne quis tamen putet hanc oboedientiam gravis
servitutis speciem gessisse, nam Caesar cum Cicerone
ut cum collega tam in magistratu quam in re litteraria
maxima utebatur familiaritate, ita ut iam a. 54 Marcus
ad fratrem scriberet se amore Caesaris unice delectari
(ad Q. fr. III 5.3) atque etiam poema ad eum insti-
tueret (ib. III 1.11).

Quae omnia post exilium demum apparuerunt, nam
exul totus ab amicorura subsidio pendebat, cum legum
auctoritas Romae adhuc tanta esset, ut quem populus

209

sufTragiis suis expulerat, solus populus revocare posset,
iicet, ut semper, tunc quoque mobiie vulgus paucorum
praevalentibus duceretur ingeniis. —

Dimidio saeculo post potestas omnis in unum collata
damnatorum condicionem omnino mutavit. Ovidius
expertus est legem summam factam esse principis volun-
tatem, ad damnationem non iam lege opus esse popuii
suiTragiis comprobata: decreto principis homines relegari,
eiusdem arbitrio revocari, principem igitur soium mol-
iiendum esse, ut qui felicitatem dempsisset, redderet
etiam. Cum autem nihil esset, quo facilius animi leni-
rentur quam laudibus et adulatione, Ovidius minime
iis pepercit:

Augusti fidem, clementiam, tolerantiam, iustitiam
summam dicit:

Saepe fidem adyerais etiam landayit in armis
Inqne sois amat hanc Caesar, in hosie probat.

(Tr. I 5.39 aq.)

Sed tamen in duris remanentem rebas amicnm

Qnamlibet inyiBO Caesar in hoste probat,
Nec solet irasci, — neque enim moderatior alter —

Cum quiB in adverBis, siquid amavit, amat.

(ib. 9 23—26)
Tn veniam parti snperatae saepe dedisti,

Non conceBBnrns quam tibi yictor erat.
DiyitiiB etiam mnltos et honoribus auctos

Yidi, qui tnlerant in capnt arma tnnm, etc.

(Tr. II 43 sqq.) i)

i) Cr. Am. I 2.51 sq., Monum. Ancyr. I 14: victor omnibus

210

Cuiiu in eYenta poenae olementia tanta est,

Yenerit ut nostro lenior illa meta.

(ib. 125 sq.)

Nnlla qaidem sano gravior mentisqae potenti

Poena est, quam tanto displicuisse yiro.

(ib. 139 sq.)

Nec tamen officiam nostro tibi (Messalline) carmine factum,

Principe tam iusto posse nocere puto.

Ipse pater patriae — qaid enim est ciYilius illo? —

Sustinet in nostro carmine saepe legi.

(Tr. IV 4.11-14)

Quantaque in Augasto clementia . . .

(ib. 53)

Ergo illum demens in me saeyire coegi,

MitiuB inmenauB quo nihil orbis habet?

Ipsaque delictis yicta est clementia nostris

Nec tamen errori yita negata meo est?

(Tr. IV 8.37-40)

Saepe buo yictor lenis in hoste fuit.

(Tr. V 2.36)

Caeaare nil ingenB mitius orbis habet.

(ib. 38)

Sed tna peccato lenior ira meo est.

(ib. 60)

Saepe refert (ipse poeta), sit quanta dei dementia ..

(ib. 4.19)

supei^stitibus civibus peperci, ih. VI 17 (eumnnn. Hommsenii),
Dio 53.16 (corona civica donalus esl ob cives servatos, cf. Ov.
Met. 1 562, Val. Max. U 8 i. f., Sen. de clem. 1 26.5, Plin. n.
h. XVI 4,8; Sueton. Glaud. 17 et nummos de quibusMommsen
agit 11.)

211

. . . nil ingens ad finem soIib ab ortn

Tllo, cui paret, mitins orbis habet.

(ib. 8.25 Bq.)

Utqne aliis, qnornm nnmernm comprendere non est,

Caesarenm numen sio mibi mite fnit.

(ib. 11.19 sq.)

Cnm snbit, Angnsti quae sit olementia ....

.... Tiri mitis ....

(ex P. I 2.59. 87)

Non tibi Theromedon cruduBYe rogabitnr Atrens,

Qniqne Buis homines pabula fecit eqnis:

Sed piger ad poenas princeps, ad praemia yelox,

Qniqne dolet, quotiens cogitnr esse ferox:

Qni vicit semper, victis ut parcere posset,

Clansit et aeterna ciyica bella sera:

Multa metn poenae, poena qui panca coercet,

Bt iacit inyita fnlmina rara manu.

(ib. 119—126)

Magna tamen spes est in bonitate dei.

(ib. 6.46)

Cnr ego poBse negem minui mihi nnminis iram,

Cnm yideam mites hostibus (Batoni aliisqne) esae deos?

(ex P. II 1.47 sq.)

Mite sed iratum merito mihi nnmen adora.

(ib. 2.109)

Nec tamen Aetnaens yasto Polyphemus in antro,

Accipiet yoces Antiphatesye tnas:

Sed placiduB facilisqne parens yeniaeque paratns,

Et qui fnlmineo saepe sine igne tonat.

Qui cnm triste aliqnid statnit, fit triBtis ct ipBO,

Cuique fere poenam Bumere poena Bua eBt.

(ib. 113— llBj

212

Qaanta sit in media clementia Caesaris ira,
Si nescis, ex me certior esse potes.

(ex P. III 6.7 sq.)
Principe nec nostro deoB est moderatior allnB
Iiistitia yireii temperat ille saas.

(ib. 23 sq.)
Desine mitem animam Yano infamare timore.

(ib. 43)

Sed sero ira „milis Caesaris" (ex P. IV 5.32) mollita est :

Coeperat Aagastus deceptae ignoscere calpae
Spem nostram terraa deseraitque simal.

(ex P. IV 5.15 sq.). —

Augusto mortuo successor rogandus, sed Tiberius
quomodo adeundus sit poeta nescit. An clemens futurus
non sit dubitat, itaque amicum Tuticanum, qui Tiberii
indolem melius noverit, ut viam monstret, orat:

Nec qaid agam, invenio, nec qaid nolimye yelimYe,

Nec satis atilitas est mihi nota mea.
Crede mihi, miseros pradentia prima relinqait,

Et sensas cam re consiliamqae fagit.
Ipse, precor, qaaeras, qaa sim tibi parte iayandas,

Qaoqae yiam facias ad mea yota yado.

(ex P. IV 12.45—50)

Tiberium ipsum alioqui non audet, ut apparet ex ex
P. II 1 1), quod carmen, quamquam de triumpbo Tiberii
scriptum, ad Germanicum datum est, deindeexIV6.20:
sacrae domus, denique ex IV 9.67: gravitas auctoris.

Aut patrem laudans novi imperatoris animum flectere

i) Vid. Wolffel a. 1. et Merkel Prolus. p. 398.

213

conatur (IV 9.425—134), aut Germanico, quem sciebat
clementiorem — „Non sinit illa (ara Germanici) sui
vanas antistitis umquam Esse preces. (8.25 sq.)" —
quemque coliegam saiutabat (vid. p. 49), ut pro se
operam impendat, persuadere temptat.

Laudes, quae Augusto familiaeque eius ofleruntur,
non tamen uberrimae sunt neque apud Ovidium usque
adeo numerosiores quam in scriptis aequaiium, ut
iudices ad tam severa iudicia permoveri iustum sit,
qualia sunt recentiorum complurium, qui libenter Bois-
sierio assentiuntur loquenti de „delirio adulationis^'
(Opposition p. 154). Severitatis origo est, quod poeta
principem etiam vivum ut deum praesentem adorare
non desinit. Neque infitiandum est, cum huiusmodi
laudationum numerus spectatur, modumeumexcessisse.
Quod locis compositis facile quivis perspiciet:
Tristium liber I 1.20 (deus) 32 (dei) 71 sq. (ful-

mina iactat cf. 81: lovis
arma) 74 (deos)
2.4 (deus, comparatur cum Apol-
line etc.) 12 (irato deo)

3.37 (caelesti viro = 40:deo)
4.22 (magno deo) 26 (lovem)

5.38 (deus) 44 (numinis) 75(deus)
78 (lovis) 84 (dei)

9.4 (deos)
10.42 (offensi dei)
Trist. II 40 (more dei) 54 (praesentem conspicuumque
deum) [sed 55: vir maxime, 139: tanto viro]

214

144 (numen) 573 (numina) [sed 481 : pater
patriae. cf. Fast. II 431]
Trist. III 1.38 (lovis) 78 (dive)

2.28 (deus)
5.7 (lovis) 26 (dei)
6.23 (numinis)
8.43 (numen) 44 (deum)
11.62 (lovis)
Trist. IV 1.46 (deos)

3.69 (lovis)

4.19 sq. (aspicitur deus) 88 (deus)

5.20 (deo)

8.50 (numinis) [sed 52: aequalem supe-
ris virum]
Trist. V 2.35 (deus) 45 sq. (numina, love) ^)

3.31 (percussum fulmine vatem) 46

(Caesareum numen)
4.17 (numen) 19 (dei) 22 (dei)
8.22 (dei) 29 (deum, quibus accessurus

et ipse est)
11.25 — 27: lure deos, ut adhuc caeli

tibi limina claudant, Teque
velint sine se, comprecor,

1) Quae sequunlur usque ad 52 (cf. 11.25—27) hodie
quoque omnes principes civitatum a laudatoribus suis audiunt,
ex antiquis e. ^. conferendi sunt: Verg. georg. I 32 Hor. c. I 2.46
Val. Flacc. I 19 Statius Thebaid. init. Plin. Paneg. 11,89 „et in-
numeri alii*' (Burm. a. 1.).

245

Ex Ponto I

Ex Ponto II

Ex Ponto III

Ex Ponto IV

esse deum. Optat idem
populus.
12.14 (dei)

1.26 (deos) 29 (deorum) 48 (deo) 63

(dis manifestior ipse) 77 (superi)
2.71 (deus) 73 (numen) 105 (praesen-

tia numina) [sed 11 8 : aequandi

superis viri]
4.44 (dei) 55 sq. (Caesaribus ... dis

veris)
5.70 (dei)

6.26 (magnos deos) 46 (dei)
7.50 (love)

9.36 (terrarum dominos .... deos)
10.42 (Caesaris numen)
1.48 (deos)
2.41 (Romana numina) 109inumen)

122 (deos)
8.2 (deos) 6 (numen) 8 (caelestes)

9 (deos) 15 (numen caeleste)

[sed 23: vir inmenso maior

virtutibus orbe, 25 : saecli decus

indelebile nostri, ad ipsum

Augustum] 76 (dei)
1.97 (numen) 100 (deos) 163(Augu-

stum numen)
6.16 (Augustos deos)
3.56 (summi dei)
4.33 sq. (deos . . . cum love Caesar)

246

6.47 (post mortem: caeles recens)
8.63 (quem virtiis addidit astris)
9.446 ^dei) 427 sq. (superis adscite . .
Caesar cf. 429 sq.) 433 (tua
numina)
44.3 sq. (caelesti cuspide facta . . .

vulnera nostra)
43.24 — 26: Adiuta est novitas numine

nostra dei,
Nam patris Augustidocuimor-

tale fuisse
Corpus, in aetherias numen

abisse domos.
Videmus Ovidium de Augusto non iibique tamquam
de deo locutum esse (Tr. II .55, 439, 484; IV 8.52;
ex P. I 2.418; II 8.23), quod factiim non esset, si taiibus
offendi posse principem putasset. Erat autem vivi haec
apotheosis nihil nisi ofiiciosa ioquendi formula, veluti
Francogalii olim Ludovicum regem suum „Le Roi-Soleil"
appellare solebant. —

Eandem adulationem deprehendimus, ubi familia
imperatoria memoratur.

Universa vocatur: sacra domus (ex P. IV 6.20)
mitissima numina, superi, dei, publica numina (ib. 8.54,
56, 58, 67) numina iam facto non leviora deo (ib. 9.408)
dei (ib. 43.47).

Livia, quam uxor Nasonis omnes per annos coluit
(Tr. I 6.25) et quae sola digna est tali marito (^ib. II 462),
ipsa quoque dea fit:

217

ex Poi) to 1 4.55 sq. : Turaque Caesaribus cum coniuge

Caesare digna, Dis veris, memori
debita ferre manu!
II 8.43: conveniens ingenti nupta marito

III 1.125: femina princeps, 145: luno, 150:
ad non mortales braccliia tende pedes,
155 sq. : sentiet illa Te maiestatem
pertimuisse suam [Clementiam eius
poetam non magni aestimasse, apparet
ex vs. 129 sqq.]

IV 13.29 sq.: (docui) Esse pudicarum te
Yestam, Livia, matrum Anibiguum nato
dignior anne viro.

Verumtamen poeta „delirans in adulando" Liviae maio-
rem honorem non habuit quam urbes Asiae et Hispaniae,
quae deiubrum ei dicaverunt (^Tac. A. IV 15 et 37). —

Tiberius, cuius animum minime afTabilem niraisque
constantem flectere atque sibi conciliare se posse, ne
cogitasse quidem videtur, raro modesteque adulatione
petitur (Cf. p. 212 sq.). Longius tamen provectum
esse arbitror Merkelium (prolus. p. 397 sq.), qui
tecte Ovidium Tiberium comparasse cum saevis tyrannis
contendat, ad quod demonstrandum attulit: Tr. III 11.39
sqq., Metam. XV 836, Tr. II 1(56, ex P. II 8.37—42.

Tiberii virtute bellica atque victoria de Germanis
merito celebrata (Tr. II 171, 229; III 12.46; IV 2),
Ovidius eum, quem Augustus sibi potestate et bonore
aequaverat, adulatione deo assimulare incipit. Est ei
unus ex Caesaribus, qui ex P. 1 4.55 adorantur ; hostibus

218

„mitis deus" dicitur ib. II i.48, sed hoc loco, ut II 2.41
(Rcmana numina), 122 (deos), cum Augusto iunctus.
Quae autem ib. 8.37—42 laus profertur, immodica certe
appellanda non est (Vid. Merkelium 1.1.) neque haec
verba nimiam produnt futurae clementiae spem:

Et toa, Bi fas est, a Caesare proxime Caesar,
Nninina sint precibos non inimica meis:

Sio fera qoam primom pavido Germania volto
Ante triomphantes serva ferator equos :

Sic pater in Pylios, Cumaeos mater in annos
Yivant, et possiB filios ewe dio.

Cum IV 7 Vestalis rogatur, ut de misero poetae statu
nuntiet, Tiberio iam principi haec mandata destinata
sunt, sed ipsius ne nomen quidem edere ausus est.

IV 9 Graecino consulatum gratulatur Ovidius:

Moltiplicat tamen honc gravitas aoctoriB honorem,

Et maieBtatem res data dantiB habet.

ladiciis igitor liceat Flaccoque tibiqoe

TaliboB AogoBti tempoB in omne froi.

(67—70)

Et tamen haec (mala noBtra) tangent aliqoando CaoBariB aoreB :

Nil illom, toto quod fit in orbe, latet.

(125 Bq.)

De eodem Tiberio:

(Docoi) Ebbo parem virtote patri, qui frena coactoB i)

Saepe recoBati ceperit imperii.

(ib. 13.27 Bq. Cf. Tac. A. I 12).

Qood (i. e. BaloB mea) qooniam in diB CBt, tempta lenire precando

Numina, perpetoa quae pietate coHb.
(ib. 15.23 Bq.)

i) Alii: rogatus.

219

Quibus quamquam mea quidem sententia Merkelii
iudicium minime probatur, non tamen iis adducimur,
ut consentiamus cum Boissierio (Oppos. p. 158):
„Apres quelques moments de decouragement il se
remettait a flatter et a prier, comme si Tarae cruelie
et dedaigneuse de Tibere pouvait Stre sensibie a la
priere et aux flatteries". —

Germanicum quoque, quem propiorem sibi ac
benevolentiorem iudicabat, adulatione permovere studuit,
ut apud Augustum — et apud Tiberium postea — patronus
sibi esset. Illum tamen ne uxori quidem contra arbitrium
suum indulgentem scire poterat ^). Eloquentiam „oris
caelestis" Germanici supra modum extollit ex P. II
5.47—54. Suillius cum scripsisset se gratia, qua apud
Germanicum frueretur, fretum proOvidio verba facturum
„si posset superos lenire rogando" (ex P. IV 8.3),
Ovidius scribens:

Di tibi Bunt Caesar iavenis. taa nomina placa.

Hac oerte noUa est notior ara tibi.

(VB. 23 sq.)

significat non sibi deum esse Germanicum, quod porro
declarat, ubi Caesarem iuvenem utstrenuum bellatorem
alloquitur eundemque magnum poetam, cui tamen
aliorum iaudes non inutiles sint (vs. 31—88). In fine
demum epistulae ex mente denuo Suilli, ut illa vota
sua ad „caelestia numina'' perferat, orat.

i) Sueton. Aug. 84: Sermones quoque cum singulis atque etiam
cum Livia sua graviores nonnisi scriptos el e libello habebat, ne
plus minusve loqueretur ex tempore.

220

Neque cum (ib. 13.31 sq.) Getico sermone domum
augustam se celebrasse dicit, Caesares iuveues inter
immortales recipit.

Hisce libertatis, ne dicam superbiae, signis magis
reconditis multoque contrariis rarioribus aut non obser-
vatis aut contemptis omnes critici, quorum quidem
iudicia mihi innotuerunt, mirati ad tantam humiiitatem
tantamque nequitiam Ovidium delapsum esse, propensi
sunt ad accusatioui Victorii subscribendum : „Ovidius
vita et moribus enervatus.'* Si quis poetam ab boc
crimine, quia iniustum putet, defendere velit, melius
propositum assequi non poterit quam instituenda com-
paratione, quae fuerint acta et dicta Senecae exulis,
cui non tantum poetae sed etiam pbilosophi nomen
tuendum erat. Id quod nosquoque, quamvissatissecuri
de existimatione Ovidiana, faciemus. Sed prius notandum
est, Ovidium non tantum exulem imperium et potesta-
tem Augusti celebrasse, sed iam iuvenem impera-
toriam domum numenque Augustum laudibus extulisse
(a. a. I 177 sqq., imprimis 203: „Marsque pater
Caesarque pater, date numen eunti") idque ipsum in
Metamorpbosibus facientem subita clade afflictumesse:

InvenieB vestri praeconia nominiB illio

InvenioB animi pignora mnlta mei.

(Tr. II 65 Bq.)

AspicieB, qoantnm dederiB mihi peotoris ipse,

Qnoque favore animi teqne tnosqne canam.

(ib. 561 sq.)

Conferatur:

Hoc dnce si dixi felicia Baecnla proqne

224

Caesare tara pins Caesaribosque dedi:
Si fuit hic animus nobis, ita parcite divi!

(Tr. I 2.103-105)

At aliorum acta eum defendent. Aequalium primum
quaedam citare volo, quibus clementia principis opus
non erat, ut ex barbaria redire iis liceret ^).

Properlius carmen III 4 (IV 3 M.) ita incipit:

Arma deoB Caesar dites meditator ad Indos.
et de Augusto denuo tamquam de deo:

et lacrimas TidimuB ire deo.

(V 11.60)

Yergilius, cum ei Octavianus praedium paternum
servavit vel restituit, exclamat:

Meliboee, deus nobis haeo otia fecit,
Namque erit ille mihi semper deus: illiuB aram
Saepe tener noBtris ab ovilibuB imbuet agnuB.

(Ecl. I 6 sqq.)

(Une apotheose bien pr^matur6e au lendemain des
proscriptions, Boissier Oppos. 131) et planius etiam
loquitur in Georgicis (1 24—42 : „votis iam nunc adsuesce
vocari") et in Aeneide (I 289—291):

Hunc tu olim caelo, spoliiB Orientis onuBtum,
AccipicB Bccura; vocabitur hic quoque votis.
ABpera tum poBitis mitescent saecula beUis.

i) Cf. Wolffel Ovid^s Klaglieder p. 1976. Boissier religion
romaine I i09— i86 (rapotlieose imp^riale), id. Opposition p.
i30— i32, Sellar the Roman poels of the Augustan ageFVirgil
Oxford i883 p. i4— 2i, Owen Tristia 1 p. XX ann.

2iS
Horatio Augustus mortuus cum deis videtur accumbere:

Hac arte Pollux et vagaB HerculeB
EnisuB arciB attigit igneas,
QuoB inter AuguBtnB recumbens
Pnrpureo bibet ore nectar.

(carm. III 3.9—12),

praesentem deum adorat epist. II 1. 15—17:

PraoBenti tibi maturos largimur honores,
lurandaBque tuum per nomen ponimuB aras,
Nil oriturum alias, nil ortum tale fatentcB.

Yelleius (II 123 i. f.) de Augusto moriente : ^animam
caelestem caelo reddidit.*'

Valerius Maximus autem in praefatione operis sui aeque
adulatorie „delirat" atque Ovidius (Tr. IV 4.20, Boissie r
Oppos. 154): „Cetera divinitas opinione colligitur, tua
(Tiberii) praesenti fide patemo a vitoque sideri par videtur.**

Praemium tamen in adulatorum certamine non
Romanus, sed Germanus ilie reportasse videtur, qui
petiit, liceret sibi Albim transgredi, ut Tiberium Caesa-
rem videret, quique diu eum contemplatus : „Hodie"
inquit „vidi deos: nec feliciorem ullum vitae meae aut
optavi aut sensi diem" (Vell. II 107).

Neque scriptis tantum sed statuis etiam signisque
publice divinitas Augusti insignita est, ut apparet ex
statua notissima ^ugusti loricati, cuius pedes nudi deum
vel semideum indicant (Jahn ap. Sellar p. 18) et ex
aliis et ex gemma Augustea, depictaapud Seeckium,
ubi Augustus lovis fert personam. Qua re hodiernis
hominibus nihil vilius esse videtur, nihil abiectius^ sed

223

cum Sellario (p. 14) credo, in his multum valuisse
„the sense of gratitude for the rest and prosperity
enjoyed under Augustus, the admiration for the real
power of intellect and character which made him the
most successful ruler that the world has everseen, the
confidence in the unbroken good fortune which marked
ali his earlier career." Neque negari potest, Ovidii plus
etiam quam aliorum damnatorum interfuisse, ut bene-
volentiam principum sibi conciliaret, quippe cui gravius
etiam supplicium imminere videretur (Cf. p. 141 sqq.),

quem metum ostendit:

ego perditoB enBem
Haesuraai lugalo iam puto iamque meo.

(Tr. I 1.43 Bq.)
quodqne dedit, cum volet ipse feret.

(ib. 2.68). —

lam vero de Seneca videamus, quem tales excusa-
tiones non habuisse mox apparebit.

Rerum scriptores (excepto uno Philostrato in Vit.
Apoll. V 27 et 32) Claudii corporis mentisque facultates
tam atris coloribus nobis depinxerunt, virtutes autem
— iuris et historiae artes, popularem civilitatem (Leh-
m an n p. 142 sqq.) — tantopere in ridiculum verterunt, ut
iustum de eo iudicium ferri iam nequeat. Sin autem duce
aliquo ex recentioribus historicis facta omnia, quaedeeius
regno nota sunt, accurate perlustro, sanum et prudentem
rectorem, quamvis ingenii viribus neque Augustum neque
Tiberium adaequantem, agnoscere mihi videor ^). —

i) Gf. Bail the Satire of Seneoa elc. Introduction I.

224

Seneca postquam in consolatione ad Helviam matrem
„verbis doctorum" (Ov. ex P. IV 41.12) eamsequeipse
consolari sibi visus est, in altera, quam exul scripsit,
consolatione scopum piane diversum attingere studuit.
Non enim lenire alicuius dolorem in animo habebat,
sed gratiam sibi captare tam Polybii, potentissimi Claudii
anlici, quam ipsius imperatoris. Quae ad Polybium
dedit, hic praetermittere licet, Claudii vero adulatio
qualis quantaque fuerit, loci non pauci indicabunt:
„Multa tibi (Polybi) non licent, quae humillimis et in
aiigulo iacentibus licent. Magna servitus est magna

fortuna Non licet tibi, inquam, flere, ut multos

flentes audire possis. Ut periclitantium et ad miseri-
cordiam mitissimi (cf. 16.6; 17.3) Caesaris pervenire
cupientium lacrimae siccari possint, tibi tuae ante sic-
candae sunt (6.4. Ecce verum libelli propositum male
dissimulatum!). Caesarem cogita. Vide, quantara huius in
te indulgentiae fidem, quantam industriam debeas ....
Caesari quoque ipsi, cui omnia licent, propter hoc ipsum
multa non licent: omnium somnos illius vigilia defendit,
omnium otium illius labor, omnium delicias illius indu-
stria, omnium vacationem illius occupatio. Ex quo se
Caesar orbi terrarum dedicavit, sibi se eripuit. Et si-
derum modo, quae inrequieta semper cursus suos ex-
plicant, numquam illi licet nec subsistere nec quicquam

suum facere Fas tibi non est salvo Caesare de

fortuna queri: hoc incolumi salvi tibi sunt tui, nihil
perdidisti, non tantum siccos oculos tuos esse, sed etiam
laetos oportet (7.1 — 4). Tunc Caesaris tui opera, ut per

225

omnia saecula domestico Darrentur praeconio, quantum
potes, compone. Nam ipse tibi optime formandi conden-
diqne res gestas et materiam dabit et exemplum (8.2 cf.
Sueton. Claud. 41 sq.). Ne itaque invideris fratri tuo:
quiescit. Tandem liber, tandem tutus, tandem aeternus
est. Superstitem Caesarem omnemque eius prolem ....
habet (9.7). Non desinam totiens tibi oiTerre Caesarem.
liio moderante terras et ostendente, quanto melius
beneficiis imperium custodiatur quam armis, illo rebus
humanis praeside non est periculum, ne quid perdidisse
te sentias .... Quotiens iacrimae suboriuntur oculis
tuis, totiens illos in Caesarem dirige : siccabuntur maximi
et clarissimi conspectu numinis (12.3). Nec dubito, cum
tanta illi adversus omnes suos sit mansuetudo tantaque
indulgentia, quin iam multis solatiis tuum istud volnus
obduxerit, multa, quae dolori obstarent tuo, conges-
serit (ib. 4). Di illum deaeque terris diu commodent.
Acta hic divi Augusti aequet, annos vincat .... Sera
et nepotibus demum nostris dies nota sit, qua illum
gens sua caelo adserat (ib. 5)." Nonne est hoc carnificis
virgas exosculare? Neque minus „adulandi delirium"
ostendunt capita duo, quae sequuntur (13 et 14), ubi
ingenue fatetur, se non vereri, ,,ne se unum transeat,
sive innocentem se scierit esse, sive voluerit (13.3)'*
princeps, „qui publicum omnium hominum solatium
est (14.1), lassis hominum rebus datum (16.6)", quique
„complures multorum iam annorum ruina obrutos
effoderit et in lucem reduxerit." Attamen revera Claudius
Senecam transiit, cum nonnuUis aliis post trium-

226

phum Britannicum commeare in urbem permiserit
(Sueton. Cl. 17).

Ne quis autem faustum illud iudicium — quod eo
quidem invito emanavit, nam auctore Dione (Cf. p. 55 sq.),
cum eum puderet „subito defecisse et ex tanta orationis
magnitudine (in consolatione ad matrem) descivisse"
(ad Pol. 11.6), consolationis ad Polybium memoriam
delere sedulo studuit — sincerum putaret, ipse Seneca
cavit, ci|m in Claudium mortuum Apocolocyntosin suam
scriberet. Acerbius fortasse se expressit eo quod exul
tam diu fuerat, nam

Strangulat inclnsas dolor atqae ezaestuat intas
Cogitar et yiree maltiplicare saas,

(Ov. Tr. V 1.63 sq.)

non ita tamen, ut apud historicos non inveniantur loci
qui Senecae enuntiata omni ex parte confirment (Vide
commentarios, imprimis Biicheleri, ad Ludum). Quae
quidem similitudo non probat crimina vera esse!

Qui decem annis ante exemplum bene scribendi
Polybio dabat (ad Pol. 8.2), iam fatuus est (Lud. 1, 7, 8),
cui Baba et Augurinus idonei convictores erunt(ib. 3);
qui „optime formabat condebatque res gestas'' iam in
caelo „sperat futurum aliquem bistoriis suis locum
(Lud. by\ quia scilicet in terris invenire non potuerit.
Polybio Claudius „iam omnia exempla, quibus ad animi
aequitatem compellereris, tenacissima memoria rettulit.
lam omnium praecepta sapientum adsueta sibi facundia
explicuit (ad Pd. 14.1)", post mortemperiocum dicitur

227

omnes rnortales sapientia antecellere (Lud. 9), atque
oblitus esse omnium amicorum familiariumque quos
interfecerat ^).

Princeps, qui vel nocenti ignoscere volebat (ad Pol.
13.3), iam „antequam de causa cognoscebat, antequam
audiebat, damnabat (Lud. 10)'' et merito in iudicio
Claudiano apud inferos «, Aeacus homo iustissimus, vetat
(patronum Ciaudii respondere) et ilium altera tantum
parte audita condemnat (ib. 14)'\ Mitissimus ille prin-
ceps (ad Pol. 6.4; ltt.6; 17.3) „ex cuius virtutibus
clementia primum obtinet locum (13.2)** secundum eun-
dem Senecam „uno gestu homines decoUare solet (Lud.
6)*', consanguineos, amicos multosque alios, „quorum
numerus iniri non potuit", interficit (ib. 11, 13, 14).
Mortuo tllo, qui „publicum omnium solatium, lassis
hominum rebus datum (ad Pol. 14.1; 16.6)" audiebat,
„populus Romanus ambulabattamquamliber(Lud. 12)."

Quem „numen'* Seneca (ad Pol. 12.3) vivum com-
pellarat, eundem mortuum caelo eiectum apud inferos
liberti famulum fingit (Lud. 15) ^). In Consolatione

i) Memoria prudentiaque Claudii revera non magnae fuisse
videntur, nam et Tacitus et Suetonius de iis similia tradunt: Tac.
A. XIII 3: „postquam ad providentiam sapienliamque flexil (Nero
in laudatione Claudii), nemo risui temperare**; Sueton. Cl. 39:„in
eo mirati sunt homines et oblivionem el inconsiderantiam** (Cf.
Tac. A. XI 38); verum non ita excusatur Senecae orationis incon-
stantia.

2) Neque hoc inepte, nam, si quis alius imperator, Claudius
„cum esset civium dominus, libertorura erat servus'* (Plin. Paneg.

228

(12.3) cum precatus esset : „sera .... dies .... sit . . . .
qua illum gens sua caeio adserat," in Ludo (10 sq.)
Augustum vehementissime resistentem inducit, quominus
Glaudius deus fiat ^).

Quis talia exspectaret a sapiente illo, qui magister
morum •aequalibus suis et esse voluii et fuit ^) ? Neque
postea eum mores suos mutasse inde efficitur, quod
post alteros decem annos quem tunc in Ludo et in
libris de ciementia celebrabat Neronem de medio tol-
lendum censuit (Cf. Oercke p. 319).

Nonne melius poeta quam philosophusgenerishumani
dignitatem tutatus est? —

At non solum adulatione Ovidius usus est, ut Au-
gusto persuadaret supplicio nimis gravi se esse affectum.
Gontra crimina vetera — Artem dicit — se defendit
imprimis Tiist. 1. II (Cf. ex P. III 3.49 sqq.),contendens
se vitam pure egisse usque ad „errorem" illum, quem
infitiari numquam conatur:

Vita tamen tibi nota mea est. sois artibos illis

Aoctoris mores abstinnisae Bui:
SoiB vetaB hoo inveni lusum mihi oarmen, et istoB,

Ut non laudandos, sic tamen eBse ioooB.

(Tr. I 9.69-62).

88. Cr. Sueton. Cl. 28 sq. Dio 60.29 luven. XIY 329 sqq. alios).

i) Ball the Satire of Seneca etc. pag. 210.

2) Cf. Martha les moralistes p. 16—25, „auf zwei Stuhlen
aber zu sitzen, das wardieCharacterfestigkeitSeneca*s[DioLXHO]
(Bucheler Symbola etc. p. 35)".

229

. . . sine labe domiiB.

(Tr. II 110)
Sio ego delioias et mollia oarmina feoi|

Strioxerit nt nomen fabnla nnlla menm.
Neo qnisqnam e6t adeo media de plebe maritns,

Ut dnbfns Titio sit pater ille meo.
Crede mihi| distant mores a oarmine noBtro —
Yita Terecnnda est, Mnsa iocosa mea.

(ib. 849-354)
Nec mihi| qnod Insi Toro sine oriminOi predeeti
Qnodqne magis Tita Musa iooata mea eet.

(Tr. III 2.6 sq.)
Cnm tamen hio easem, minimoqne aooenderer igni,
Nomine snb noBtro fabnla nnlla fnit.

(Tr. IV 10.67 »q.)
No8 qnoqne praeteritoB Bine labe peregimnB annoB:
Proxima parB Titae tranBilienda meae.

(ex P. I 2.143 Bq.)
Nec mea, bi tantnm peccata noTiBBima demaB,
EBBe potoBt domni Tita pndenda tnae.

(ex P. II 2.105 Bq.)
Vita prior Titio oaret et Bine labe peracta est.

(ib. 7.49)
SiTe toHb, qni Bint moreB inqnirere noBtri,
Errorem miBoro detrahe, labe oarent.

(ex P. IV 8.19 Bq.)

In Scytbia quoque sibi constitit:

Ille TotnB Bolito perBtat in ore pndor.

(ib. 9.92)
Tam felix ntinam qnam peotore oandidnB OBBem!

(ib. 14.43)

230

Porro profitetur se ambitionem, qua ductus antea
altiora petisset, iam totam amisisse:

Doneo eram Bospes, titali tangebar hoDore,
Qnaerendiqiie mihi DominiB ardor erat.
(Nnnc) satis a media sit tibi plebe legi.

(Tr. I 1.63 »q., 88)
Nominis et famae qnondam fnlgore trahebar.

(Tr. V 12.39).

Cum piebe („moderate, ordinary people, Owen ad
Tr. I 1.88) enim sola in posterum consuetudinem ba-
bebit — ut iam antea se habuisse Augustum admonet
(II 351) — ibique sibi quaeret legentes:
Sumite plebeiae carmina Dostra manns!

(Tr. III 1.82)

Nam obfuit ambitio:

UsibuB edooto si qnicqnam credis amico,

Vive tibi et longe nomina magna fnge.
Yife tibi, qnantumqne potes praelnstria Tita:

SaoTum praelnstri fnlmen ab igne Tonit ....
Haec ego si monitor monitus prius ipse fnissem,

In qna debebam, forsitan Urbe furem ....
Crede mihi, bene qni latnit, bene Tixit, et intra

Fortnnam debet qnisqne manere snam ....
YiTe sine inTidia, mollesqne inglorins annos

Ezige, amicitias et tibi iunge pares. ^)

(Tr. III 4.3—6, 13 sq., 25 sq., 43 sq.)

Neque dubito, quin praeceptis et admonitionibussuis

i) Cf. Wolffel p. 1977, Boissier Oppos. 128, Ribbeck
II p. 314, supra p. 40.

231

revera poeta obtemperasset, si redire ei licuisset, in bac
quidem re, ut vidimus, Ciceronis simiiis. Seneca
vero, cum e more suo (vid. indicem Haasii) in con-
solatione ad Helviam matrem per tota tria capita (c.
10—12) vebementius et copiosius de contemnendis ho-
noribus luxuria divitiisque disputans, se occupationes
potius quam opes perdidisse iactasset, statim redux clare
ostendit ambitionem quidem, quod vitium in consolatione
ad Polybium (4.2) obiter tantum atque exempli instar
inter ea nominarat, qiiae homini larga flendi et assidua
materia sunt, se non exuisse. Divitias autem congestas
adversariis eius tam aequalibus quam posterioribus
ansam praebuisse adphilosophumaggrediendum, resest
notissima. Atque difficillima defensio erat et ipsi et iis,
quibus postea visum est virum, qui tantam sapientiam
prae se gereret, exemplum etiam continentiae integri-
tatisque in privata vita esse oportere.

CAPUT IX.

QUO ANIMO EXILIUM PERTULERINT

INQUIRITUR.

Restat ut inquiramus quo animo Gicero, Ovidius.
Seneca exilium tolerarint, ubi quaesierint infoitunii
solatia, num cito spem amiserint, quo eos compulerit
salus desperata.

Ciceroni brevitas exilii et iam mox paratus reditus,
quo omnes eius cogitationes occupabantur, consolationis
sive e philosophia sive e labore quaerendae copiam non
fecit. Quo evenit ut animus eius in unis vicissitudinibus
contemplandis defixus inter spem desperationemque
fluctuans cum variante fortuna ipse quoque mutaretur.
Spes autem cum ea non esset, quae eum proficiscentem
prosecuta erat (ad Att. III 7.2) — triduo summa cum
gloria se esse rediturum (ad Q. fr. I 4.4) — aliunde
salutem exspectare debebat. Primo motum reipublicae,
qui discidio Pompei et Clodii futurus esse dicebatur,

233

sibi profuturum sperabat. Sed iam brevi post scripsit:
„Motum in re pubiica non tantum ego impendere video,
quantum tu aut viden aut ad me consolandum affers;
Tigrane enim negIectosublatasuntomnia(ad Att.III8.3)/'
Quae spes ubi evanuit, Atticus statim aliam ostendere
coepit, quae amico tamen non arridebat : ,,Me tuae iitterae
sustentant, ex quibus, quantum tn ipse speres, faciie
perspicio; quae quidem tamen aliquid habebant solatii
ante, quam eo venisti a Pompeio : ,nunc Hortensium ailice
et eiusmodi viros' (ib. 9.2),"

Novam tamen viam ingredi Cicero non omnino ab-
nuit: „Nunc si ista sunt, quae speras, sustinebimus nos
et spe, qua iubes, nitemur (ib.)." Sed magis officiose
haec quam vere dicta puto, quia eodem die ad fratrem
ita scribit: „Scribunt ad me quidem multi multa, etse
sperare demonstrant, sed ego, quid sperem non dispicio,
cum inimici plurimum valeant, amici paitim deseruerint
me, partim etiam prodiderint (ad Q. fr. I 3.5)."

Quo diutius autem morabatur eventus, eo magis spes
eius imminuta est: „TQae quidem litterae, quo saepius a
me leguutur, boc spem faciunt mihi minorem, quod,
cum lectae sunt, tum id, quod attulerant ad spem, in-
firmant, ut facile appareat te et consolationi servire et
veritati; itaque te rogo plane, nt ad me, quae scis, ut
erunt, quae putabis, ut putabis, ita scribas (ad Att. II1 16).
Cetera, quae ad me eisdem litteris scribis de nostra
spe, intellego esse languidiora, quam alii ostendunt (17.2).
Quod eiusmodi mihi litterae a vobis afierebantur, ut
aliquid ex iis esset exspectandum, spe et cupiditate

294

Thessalonicae retentus sum; postea quam omnis actio

huius anni confecta nobis videbatur (19.1) — sum .

graviter commotus, quod illa ipsa spes exigua, quae
erat, vid^retur esse sublata (24.1). Perspicio nobis in
hac calamitate tabescendum esse; neque enim, si uUa
spes salutis nostrae subesset, tu pro tuo amore in me
hoc tempore discessisses (25.1)." Et in ultima de exilio
ad Atticum epistula (27): „Ex tuis litteris et exreipsa
nos hinditus perisse video."

Exul igitur cum neque admonitionibus amicorum et
familiaiiuro, Attici imprimis (cf. p. 152), parens aequum
animum sibi compararet neque res suae prospere suc-
cederent, tantopere increvit desperatio, ut homines fugere
se velie diceret : „Odi enim celebritatem, fugio homines,
lucem aspicere vix possum (ad Att. III 7.1). Ego prop-
ter viae ceiebritatem . . . . non commovi me adhuc Thes-
salonica, sed iam extrudimur .... ab ipso loco minime
apposito ad tolerandam in tanto luctu calamitatem (14.2).
Statuam in tuosne agros confugiam, ut neque videam
homines, quos nolim .... (15.6). Celebritas mihi o<lio
est... ero cum paucis, multitudinem dimittam (19.1).
Ego volebam loco magis deserto esse in Epiro . . . . si
offendet me loci celebritas, alio me conferam (ad f.
XIV 1.3 et 7)."

Quin etiam vitae se taedere et de fine vitae facienda
saepe se cogitare scribit ^) et amicis irascitur, quod

i) lam in ipso certamine cum Clodio vitae eum pertaesuro esse
videtur, si quidem locum corruptum ad Att. 11 24.4 Lambinus
bene restituit: „nihil me infortunatius, nihil fortunatius est Gatulo,

235

prohibueriDt quominus idoneo tempore id faceret (Cum
ad famiiiam litteras dat, se ipsorum causa se continuisse
contendit ^) ) : ^Utinam illum diem videam, cum tibi agam
gratias, quod me vivere coegisti! Adhuc equidem valde
me paenitet (ad Att III 3). Ne, mi Pomponi, valde
paenitet vivere: qua in re apud me tu piurimum va-
luisti (ib. 4). Quod utinam minus vitae cupidi fuissemus !
Gerte nihii aut non miiltum in vita mali vidissemus.
Quod si nos ad aliquam alicuius commodi aliquando
recuperandi spem fortuna reservavit, minus est erra-
tum a nobis; sin haec mala fixa sunt, ego vero te quam
primum, mea vita, cupio videre et in tuo complexu
emori (ad f. XIV 4.1). Honestissime viximus, floruimus;
non vitium nostrum, sed virtus nostra nos afflixit. Pec-
catum est nullum, nisi quod non una animam cumor-
namentis amisimus. Sed si hoc fuit liberis nostris gratius,
nos vivere, cetera, quamquam ferenda non sunt, feramus
(ib. § 5). Quod me ad vitam vocas, unum efficis, ut a
me manus abstineam, alterum non potes, ut me non

nostri consilii vitaeque paeniteat Hoc afBrmo, nemini

mortem magis optandam fuisse. Cuius oppetendae tem-
pus honestissimum praetermissum est ; reliqua tempora

cum splendore vitae, tum mortis tempore." Gatuhis enim modo
mortuus erat, Cicero vero illud in summa gloria moriendi teropus
praetermisit, cuius nimii vitae amoris postea acriter se paenituisse
dicit.

i) Yid. 11. cit. ex ad Q. fr. et ad f. et locum ad Att. 11119.2,
ubi insolitum illud in initio (§ 1)„vobis*'rortasseindicatepistulam
etiam aliis responsum esse destinalam.

236

sunt non iam ad medicinam sed ad finem doloris (Cf.
pro Cluentio 171: Quid eripit mors praeter sensum
doloris?) (ad Att. III 7.2). In hunc me casum vos vivendi
auctores impulistis (9.1). Quod optimo tempore facere
non licuit, minus idoneo fiet (ib. § 2). Me a te videri

nolui .... vidisses quandam effigiem spirantis mortui.

Atque utinam me mortuum prius vidissesautaudissesl
Utinam te non solum vitae, sed etiam dignitatis meae
superstitem reliquissem! Sed testor omnes deosmehac
una voce a morte esse revocatum, quod omnes in mea
vita partem aliquam tuae vitae repositam esse dicebant :
qua re peccavi scelerateque feci. Nam si occidissem,
mors ipsa meam pietatem amoremque in te facile
defenderet (ad Q. fr. I 3.1 sq.). Ego tamen, quam diu
tibi opus erit, si quid periculi subeundum videbis, vivam ;
diutius in hac vita esse non possum : neque enim tantum
virium habet uiia aut prudentia aut doctrina, ut tantum
dolorem possit sustinere (Fraterne eum consolari conatus
est recensitis clarissimorum virorum patientia et philo-
sophorum de tolerando doiore praeceptis ?). Scio fuisse
et honestius moriendi tempus et utiiius .... nec fieri
potest, me diutius, quam aut tuum tempus aut firma
spes postulabit, in tam misera tamque turpi vita com-
morari (ib. § 5 sq.). Hic utrum tandem sum accusandus,
quod doleo, an, quod commisi ut haec .... certe vivus
non amitterem? (ad Att. III 10.2; locus corruptus
[Tyrrell] aut neglegenter scriptus [Boot].) Scio nos
nostris multis peccatis in hanc aerumnam incidisse:ea
si qui casus atiqua ex parte correxerit, minus moleste

237

feremus nos vixisse et adbuc vivere (14.1). Quintuin
fratrem meum fac diligas, quem ego miser si iucolumem
reliuquo, non me totum perissearbitrabor(13.2). Lacrimae
meorum me ad mortem ire probibueruut ; quod certe
et ad bonestatem et ad effugiendos intolerabiies dolores
fuit aptissimum .... Ego vitam, quoad putabo tua
interesse aut ad spem servandam esse, retinebo (ad Q
fr. I 4.4 sq.) .... Sin autem spci (bonorum sc. resti-
tutorum) nibil est quae est mibi vita7(ad Att. III 15.6).
Si ea (salus) praecisa est hanc mi^rrimam vitam vel
sustentabo vel, quod multo est melius, abiecero ....
Sed tamen, quoniam coeptum est agi, quoquo modo
coeptum est et quacumque de causa, non deseram neque
optimi atque unici fratris miseras ac iuctuosas preces
nec Sestii ceterorumque promissa nec spem aerum-
nosissimae mulieris Terentiae nec miserrimae Tuilioiae
obsecrationem et fideles litteras tuas: mihi Epirus aut
iter ad salutem dabit, aut quod scripsi supra (19.1 et 2; cf.
p. 235 ann.). Mihiexagrotuotantumadsignes, quantum
meo corpore occupari potest (ib. § 3). Si perficitis quod
agitis, me ad vos venire oportet: sin autem — sednihil
opus est reliqua scribere (ad f. XIV 3.5). Sed tamen
quam diu vos eritis in spe, non deficiam, ne omnia mea
culpa cecidisse videantur (ib. § 2). Te oro, ut, quibus
in rebus tui mei indigebuut, nostris miseriis ne desis
(ad Att. III 27). Vide ne, cum velis revocare tempus
omnium reservandorum (verba corrupta), cum qui
servetur non erit, non possis (ad f. V 4.2)" i).

i) Gum philosophica sua opera Cicero scriberet, longe alia et —

238

Forsitan DrumaDn (V 644, 646 sq.) iure coniecerit,
Ciceronem mala sua et desperationem in maius extulisse,
ut amici maiore ardore saluti saae studerent, verum-
tamen faciie intellectu est homini tam vano, quam
Gicero fuit, aeque grave fuisse honoribus ac vita carere.
Itaque consilium Ciodio non resistendi et Roma abeundi,
si sincere loquitur, ei est „imprudentia'' (adQ.fr. I4.i),
„€rror" (ad f. XIV 4.1; ad Att. IV 4.1), „stuUitia"
(ib. III 8.4; ad Q. fr. I 3.6), „amentia" (ad Att. III 15.7),
„culpa" (ib. 8.4; ad f. XIV 3.1), „peccatum" (adf.XIV
4.5; ad Att. III 9.1; 14.1. Cf. ad Q. fr. I 3.2: „peccavi
scelerateque feci" [my culpable imprudence, T y r r e 1 1]),

Contra in orationibus, quas post reditum habuit,
„turpissimum" illud „consiIium" (ad Att. III 15.4), quo
„miserius, turpius, indignius nihil" fuerit (ad f. XIV 3.1),
nmlto honestioribus designat nominibus: „Eiciuntur duo,
quos videre improbi non poterant, alter per honorem
turpissimum, alter per honestissimam calamitatem (pro
domo 65)"; „Rem publicam concidere unius discessu
quam omnium interitu occidere malui (ib. 96)" ; „Servavi
rem publicam discessu meo .... unus bis rem publicam

licet Geiger Selbstmord p. 25 sq. negel — diversa de morte
voluntaria dicebat, tbntium scilicet suorum rationes repetens (e. g.
de rep. VI c. 14 et 15: „non iniussu eius, a quo ille [animus]
est vobis datus, ex hominum vita migrandum est, ne munus
assignatum a deo defugisse videamini " Gf. Gato maior § 72 sq..
Gontra Tuscul. I 74 sapienti „vincula carceris'' rumpendi arbitrium
dat. Plura ap. Geiger l.l.)

239

servavi, semel gloria, iterum aeriimna mea (pro Sest. 49)";
„Cum ego me e complexu patriaeque conspecluque vestro
eripuissem et metu vestri periculi, non mei . . . cessissem
patriamque, quae mihi erat carissima, propter ipsius
patriae caritatem reliquissem (ib. 53)." —

Homo Dovus, cui, ut nemini fere bis turbidis tempo-
ribus, fortuna arriserat, et qui, secundum ipsius testi-
monium, si sibi ante exilium mors obtigisset, nibil aut
non multum in vita mali vidisset (ad f. XIV4.i), subita
clade a priore vita usque eo abaiienatusest, utanimum
quietum sibi parare intra breve tempus minime posset.
Quod ut statuamus, subtiii et molesta inquisitione opus
non est; ipsius verba loquuntur: ,,Ad te quod scribam
nescio (ad Att. III 5). Me vix misereque sustento (ib. 6).
Atqui ego, qui te confirmo, ipse me non possum
(ad f. XIV 4.5). Ita perturbatd sum animo de Quinto,
ut nihil queam statuere (ad Att. III 8.3). Ex epistularum
mearum inconstantia puto te mentis meae motum videre
(ib. § 4). Me et meorum malorum memoria et metus
de fratre in scribendo impedit (ib.). Vidisses . . . efligiem
spirantis mortui .... pigritia fuit et quaedam infinita
vis lacrimarum (ad Q. fr. I 3.1 sq.). Nunc si potes, id
quod ego, qui tibi semper fortis videbar, non possum,
erige te et confirma (ib. § 5). Maerore impedior (ad
Att. 111 tO.3). Desidero me ipsum (15.2). Neque istam
mihi ascisco sapientiam, quam nonnulli in me require-
bant, qui me animo nimis fracto esse atque afflicto
loquebantur e.q.s. (de domo 97|." Sed quae ipse con-
fitebatur, ab aliis dici non vult: „Quod scribis te audire

240

me etiam mentis errore ex dolore afficif mihi vero mens
integra cst (ad Att. III 13.2). Inimici mei mea mihi, non
me ipsum ademerunt (ib. 5). Quintus frater metuens,
credo^ defectionem animi mei... (18.2). Scribo me ita
dolere, ut non modo a mente non deserar, sed idipsum
doleam, me tam firma mente ubi utar et quibuscum
non habere (15.2)." Decimo anno post, sexto post Clodium
mortuum, animum suum hoc tempore perturbatum
fuisse euixe negat: „Vide (Ctodi) quam ista tui latrocinii
tela contempserim : iactam et immissam a te nefariara
in me iniuiiam semper duxi; pervenisse ad me num-
quam putavi .... Si mihi eripuisses divinam animi mei
conscientiam .... si illam mentem, unde haec consilia
manarunt .... tum ego accepisse me confiterer iniuriam
(Paradoxa § 28 sq.)."

Hisce fidem habendam esse nuliam quivis intelieget.
Ciceroni exuli animum aequum omnino defuisse pro certo
statuere licet Ciim vero quies animi condicio sit sine
qua consolatio valere possit nulla, inutilia ei fuerunt
cum quae frater ceterique repetierunt exempla veterum,
tum quae philosophi Graeci, quos tam ardenter lecti-
tabat, ad animum firmandum potuissent afferre, iis
praesertim temporibus, quibus ne privato quidem homini
tranquillitatis satis contingeret, ut remotis curis sapien-
tiae colendae propagandaeque daret operam:

Nam neqne nos agere hoc patriai tempore iniqao
PoBBumas aeqao animo nec Memmi clara propago
Talibas in reboB commani desse salati.

(Lacretius I 41—43). —

241

Ovidio, cui citi reditus spes tnentem non irritabat —
melius Augusti noverat constantiam — iam statim in
longo tranquilloque cursu maritimo rediit animus neque
nisi in ipso calamitatis discrimine de morte voluntaria
cogitasse videtur. Amici vero et spes futuri prohibue-
runt quominus conata perficeret:

Attonitnm qui me, memini, carissime, primns

AnsnB 06 adloqnio snstinnisBe tno,
Qni mihi consilinm ?i?endi mite dedisti,

Cnm foret in misero pectore mortis amor.

(Tr. I 6.3—6)

Hunc amicum Celsum fuisse conici potest ex bisce:

qnotiens vitae onstos inTisns amarae
Continnit promptas in mea fata manns!

(ex P. I 9.21 sq.)

Inter •quos Cottam quoque fuisse significare videtur
Tr. V 9.49:

Seminecem Stygia revocasti solns ab nnda.

Sed a Spe manum suam retentam esse scribit ex
P. I 6.41 sq.:

Me qnoqne conantem gladio finire dolorem
Arcnit iniecta continnitqne mann.

Magna enim spes erat „in bonitate dei" (ib. 46), quam
spem Augusto vivo numquam poeta amisit:

Ipse lioet sperare yetes, sperabimns nsqne,

Hoc nnnm fieri te prohibente potest.

(Tr. II 146 sq.)
16

242

Parce, pater patriae, nec nominis immeroor hnins
Olim placandi spem mihi tolle tuil

(ib. 181 sq.)
Spe trahor exigna, qnam tu (Care) mihi demere noli,

Tristia leniri nnmina posse dei . . . .
Denique non possum nullam sperare salntem,
Cum poenae non sit causa crnenta meae.

(Tr. III 5.25 gq., 41 sq.)
Forsitan hanc ipsam, YiTam modo, finiet olim,
Tempore cnm fnerit lenior ira, fugam.

(Tr. IV 4.47 sq.)
Nec fore perpetuam sperat sibi numinis iram.

(Tr. V 4.17)
Non est placandi spes mihi nulla dei.

(Tr. V 8.22)
Cum subit, Augusti quae sit dementia, credo

Mollia naufragiis litora posse dari.
Cnm video, quam sint mea fata tenacia, frangot,
Spesque levis magno victa timore cadit.

(ex P. I 2.59—62)
Spes quoque, posse mora mitescere principis iram,
Yivere ne nolim deficiamque, cavet.

(ex P. II 7.79 sq.)

Postquam autem triumphus Tiberii de Germania, a
cuius celebratione multum exspectaverat

(Dum faciles aditus praebet venerabile tempns:
Sperandum est nostras posse valere preces.

[ex P. III 3.91 gq.]),

veniam non attulit, animus summittitur:

Unde (a Pontica humo) ego si fato nitor prohibente reverti.

243

Spem Bine profecta, Maxime, tolle mihi.

(ib. 5.57 sq.)

Proximns huic gradns est bene desperare salntem,

Seqne semel vera scire perisBe fide ....

Dnmmodo non nobis hoc Oaesaris ira negarit,

Fortiter EnxiniB immoriemnr aqnis.

eib. 7.23 sq., 39 Bq.)

Augusto mortuo quamquam adulatione Germanicum
et per eum Tiberium sibi conciiiare studet, desperata
manet animi condicio, nam

Coeperat AngnBlnB deceptae ignoscere cnlpae

Spem noBtram terras dcBernitqne Bimul.

(ex P. IV 6.15 Bq.). —

At magno poetae solatium erat illud

Non omnis moriar, mnltaqne pars mei

Yitabit libitinam.

(Hor. carm. III 30.7).

Garroina enim sua iam inde ab initio magno favore
frui videbat et meritorum suorumconsciusfruituraesse
opinabatur:

NoB qnoqne per totnm pariter cantahimnr orbem.

(am. I 3.25)
mihi fama perenniB

Qnaeritnr: in toto semper ut orbe canar ....
Ergo etiam, cum me BnpremnB adederit ignis,

Vivam, parBqne mei multa snperBteB erit.

(ib. 15.7 Bq., 41 sq.)

Nequitiam vinoBa tnam convivia narrant:

Narrant in multas compita Bocta viaB.
(am. Iir 1.17 Bq.)')

I) „Eln efret, on les retrouve encore souvenl ^ Pomp^i crayonnes

244

Qaid petitar sacriB, nisi tantam fama, poetisP

Hoc YOtam nostri samma laboriB habet.

(ars am III 403 sq.)

Ore legar popali perqae omnia saecala fama,

Siqaid habent yeri yatam praeBagia, yiyam.

(metam. XY 878 sq.)

Aura popiili in adaiirandiscarminibusperstabatetiam
poeta exule (quamquam recenti clade animo demisso
de ea re dubitationem suam expressit:

Non sant at qaondam plena fayoris erant.

[Tr. I 1.64]):

Ingenio certe non latet illa (domas) meo
Qao yidear qaamyis nimium iuyenaliter asas,

Grande tamen toto nomen ab orbe fero,
Tarbaqae doctoram Nasonem noyit et aadet

Non fastiditis adnamerare yiris.

(Tr. II 116-120; [111—122 damn. Riese et Gathling])

Et mea Bant populo saltata poemata saepe,

Saepe ooalos etiara detinaere taos.

(ib. 519 sq.)

Nasonisqae tai, qaod adhac non exulat anam,

Nomen ama.

(Tr. III 4.45 sq.)

Ante yolebatis, gratique erat instar honoris,

VerBibuB in nostris nomina yestra legi.

(ib. 4^67 8q.)

Yiyere qaam miseram est inter BessoBqae Getasqae

Illam, qai populi semper in ore fait!
(Tr. IV 1.67 sq.)

011 graves k la pointe sur les murs des maisons.*' Boissier

Opposilion p. 137 ann , qui eliam cilal Senecam rhelorem (Exc.

conlr. 111 7 pag. 253 r. 27 Kiessl.): „Hoc saeculum amatoriisnon

artibus tanlum sed sententiis implevit."

245

Utqae ego maiores, sic me colnere miDores,

Notaqne non tarde facta Thalia mea est.
Carmina cnm primam popalo iuvenalia legi,

Barba resecta mihi bisye Bemelve fnit.
MoTerat ingeniam totam cantata per Urbem

Nomine non yero diota Corinna mihi ....
Ta (MoBa) mihi qaod rarum est, yiyo sablime dedisti

Nomen, ab exequiis quod dare fama solet ....
Camque ego praeponam multos mihi, non minor illis

Dicor et in toto plurimus orbe legor.

(Tr. IV 10.55—60, 121 gq., 127 sq.)
Carmina quod pleno saltari nostra theatro

Yeraibus et plaudi Boribis, amice, meis ....

Nec tamen ut lauder, yigilo curamque futuri

Nominis, utilius quod latuiBset, ago.

(Tr. V 7.25 sq., 37 sq.)

Nec te ncBciri patitur mea pagina: qua non

InferiuB Coa Battide nomen haboB.

Quicquid agOB igitur, Bcaena Bpectabere magna,

Et pia non pauciB teBtibus uxor eriB.

(ex P III 1.57—60)

Audiet et caelo poBita OBt quaecumque (telluB) Bub ullo,

TrauBit nostra feroB Bi modo musa Getas!

(ex P. IV 15.39 Bq.)

Posteriores etiam sui memores fore neque carmina
sua Augustei iudicii gratia damnaturos esse probe scit,
nam „fama post cineres maior venit (ex P. IV 16.3)":

Quantumcumque tamen praeconia nostra yalebunt,

CarminibuB yiyoB tempus in omne meiB.

(Tr. I 6.35 Bq.)

Hoc BatiB in titulo est. etenim maiora libelli

246

Et diatarna magis sant monimenta mihi,
QuoB ego confido, qaamTis nocaere, dataros
Nomen et auctori tempora longa suo.

(Tr. III 3.77—80)
Qailibet hanc saeyo yitam mihi finiat ense;

Me tamen exstinoto fama saperstes erit,
Damqae sais yictrix omnem de montibus orbem
Prospiciet domitam Martia Roma, legar.

(ib. 7.49—52)
Qaodqae qaerar, notam, qaa patet orbis, erit . . .
Nec taa te sontem tantammodo saecala norint:
Perpetaae crimen posteritatis eris.

(Tr. IV 9.20, 25 sq.)
Protinas at moriar, non ero, terra taas.

(ib. 10.130)
Damqae legar, pariter mecam taa fama legetar,

Nec potes in maestos omnis abire rogos ....
Perpetai fructam donayi nominis idqae,
Qao dare nil potui manere maias, habes.

(Tr. V U.5 sq., 13 sq.)
Carmina iare damas raros testantia mores,
Ut taa yenturi nomina, Celse, legant.

(ex P. I 9.43 sq.)
Nomine non atar, ne commendere qaerella,
Qaaeratarqae tibi carmine fama meo^

(ex P. IV 3.3 sq.)
testataqae tempas in omne
Sant taa, Vestalis, carmine facta meo.

(ib. 7.53 sq.)

Interdum modestius loquitur, ut

Te praesenB mitem nosBet, te serior aetas.

247

Soripta yetaBtatem si modo nostra feruDt.

(Tr. V 9.7 8q.)
Crede mihi, uostrnm si non mortale futnram est
Carmen, in ore freqaens posteritatis eris.

(ex P. II 6.33 sq.)
Si tamen a memori poeteritate legar ....
Vo8 etiam seri landabnnt saepe nepotes,
Claraqae erit soriptis gloria yestra meis.

(ex P. III 2.30, 35 sq.)
Est aliqais nostram si modo carmen honor.

(ib. 12.4)

attamen ultima vatis vox est altisona illa carminum
suorum gloriatio : ex P. IV 16, ubi ex longa serie nomi-
num poetarum aequalium Ovidii unum nomen nobis
elucet (Cf. Ribbeck II p. 335).

Verumtamen Ovidius gloria caecus factus non est.
Sciebat carmina sua Tomitana, quorum materia exilis
adeo et parum varia esset, prioribus minus bona esse
atque quo plura fierent, eo fieri deteriora:

Ut peragas mandata, liber, calpabere forsan

Ingeniiqae minor laade ferere mei.
ladicis officiam est, at res, ita tempora reram

Quaerere. qaaesito tempere tatas eris.

(Tr. I 1.35- 38)

Aeqaas erit scriptis, qaoram cognoyerit ease
Exiliam tempas barbariamqae locam.

(Tr. III 14 29 sq.)
Ta qaoqae non melias, qoam sant mea tempora, carmen,
Interdicta mihi, consnle, Roma, boni!

(Tr. IV 1.105 sq.)

248

„At mala snnt*'. fateor. qais te mala snmere cogitP

Aut qais deoeptam ponere sampta yetatP

(Tr. V 1.69 sq.)

ingeninm longa robigine laesnm

Torpet et est mnlto, qnam fait ante, minos ....

Carmina nalla mihi sant scripta, aat qaalia cernis,

Digna sai domini tempore, digna looo.

(Tr. V 12.21 sq., 36 sq.)

In qnibas ingeninm desiste reqairere nostram,

NeacioB exilii ne yideare mei.

(ex P. I 5.3 sq.)

Ingenioqae meo, yena qnod paapere manat,

Plaadis et e riyo flamina magna facis.

Grata qnidem sunt haec animo saffragia nostro,

Yix sibi cnm miseros poBse placere patet.

(ex P. II 5.21—24)

ingeniam longi minaere labores.

(ex P. III 4.11)

Ipse ego libroram yideo delicta meoram.

tib. 9.7)

Nec tamen ingeninm nobis respondet at ante ....

Et carmen yena paaperiore flait ....
ImpetoB ille sacer, qni yatum pectora natrit,

Qai prioB in nobis esBe solebat, abest.

(ex P. IV 2.15, 20, 25 sq.)
Et mea Masa poteBt proprio deprensa colore,

Insignis yitiis forflitan esBe saiB ....
Nec te mirari, si sint yitiosa, decebit

Carmina, qaae faciam paene poeta Getes.

(ib. 13.13 sq., 17 sq.)

Latinitatem etiam suam se dediscere contendit:

249

Siqaa yidebnntnr casu Don dicta Latine,

In qna Beribebat, barbara terra fnit.

(Tr. III 1.17 8q.)
Saepe aliqnod quaero yerbnm nomenqne loonmqne,

Nec qniBqnam eet, a qno eertior eise qneam.
Dioere aaepe aliqnid oonanti — tnrpe fateri! —

Yerba mibi desnnt, dedidiciqne loqni.
Threicio Scjthicoqne fere circnmsonor ore,

Et yideor G^ticis Boribere poMO modis;
Crede mihi, timeo, ne sint inmixta Latinis

Inqne meis scriptis Pontica yerba legas.

(ib. U.43-48)

Siqua meis fnerint, nt erunt, yitiosa libellis,

Excusata suo tempore, lector, habe.

(Tr. IV 1.1 sq.)

En pudet et fateor, iam desuetadine longa

Yix snbeunt ipsi yerba Latina mihi,

Nec dnbito, qnin sint et in hoc non panca libello

Barbara: non hominis cnlpa sed ista loci.

(Tr, V 7.57-60)

Ipse mihi yideor iam dedidicisse Latine:

Nam didici Getice Sarmaticeque loqui.

(ib. 12.57 sq.)

Si quis in hac ipsum terra posniBset Homerum,

EBBot, crede mihi, factns et ille GetoB.

(ex P. IV 2.21 Bq.)

Quin etiam taedium se movere sentiebat:

^QuiB tibi, NaBO, moduB lacrimoBi carminiB?" inqniB.

(Tr. V 1.35)
Taedia consimili fieri de carmine yobiB,

Qnidque petam, cnnctoB edidicisae reor.

250

Nostraque quid portet, iam nostis, epistula, qaaniTiB

Cera sit a Tindis non labefacta sniB.

(ex P. III 7.3-6)
Qnod sit in his eadem sententia, Brate, libelliB,

Carmina ndscio qaem oarpere nostra refers:

Nii nisi me terra frnar nt propiore rogare,

Et qaam sim denso oinctnB ab hoste, loqai.

(ib. 9.1-4)

Quo taedio timet — nam „res timida est omnis miser
(ex P. II 7.37)" - ne restinguatur amicitia:

Et padet et metao semperqae eademqae precari

Ne sabeant animo taedia iasta tao.
Yeram qaid faciamP res imraoderata cupido est:

Da yeniam yitio, mitis amice, meo.
Scribere saepe aliad capiens delabor eodem:

Ipsa locam per se littera nostra rogat.

(ex P. IV 15.29—34)
Et tamen haec eadem cam sint, non scribimas isdem,

Unaqne per plares yox mea temptat opem.
An, ne bis sensnm iector reperiret eandem,

Unas amioorum, Brate, rogandas erasP
Non fait hoc tanti. confesso ig^oscite, docti:

Vilior est operis fama salute mea ....
Cam totiens eadem dicam, yix andior alli,

Verbaqae profecta dissimalata carent.

(ex P. m 9.41—46, 39 sq.). —

Naso fatetur aliter fieri non posse quin stultus, demens
insanus aliis videatur; „nil tamen in scriptis magis
excusabile (ib. 33)" et optimas causas se habere putat,
cur non sileat. Intellegit enim hoc esse oblivioni se

25i

ipsum dare, Romae praesertim, in urbe „sermonum
avida", quae semper novi aliquid sibi quaerebat, prioris
diei acta „mature plena relinquens". Gum autem scribit,
quod Roma legat, vinculum cum patria, quod identidem
in eo est ut solvatur, denuo coniungere sibi videtur
(Tr. V 1.80 infra laud.). Atque praeterea in ipsostudio
atque labore, quibus furtim horae falluntur, medicina est
quiesque malorum:

Sen stupor haic stndio, sive est iDsania nomen,
Omnis ab hao cara mens releyata mea est.

(Tn I 11.11 gq.)

Si saperem, doctas odissem iare sorores,

Namina caltori perniciosa sao.
At nanc — tanta meo comes est insania morbo —

Saxa malam refero rarsas ad ista pedem.

(Tr. II 13—16 ad Aagastam)

En ego, cam caream patria Yobisqae domoqne,

Raptaqae sint, adimi qaae potaere mihi,
Ingenio tamen ipse meo comitorqae fraorqae:

Caesar in hoc potnit iaris habere nihil.

(Tr. III 7.45—48 ad Perillam)
Exal eram, reqaiesque mihi, non fama petita est,

Mens intenta Bais ne foret usqae malis ....
Sed nanc qaid faciamP vis me tenet ipsa Bacroram,

Et carmen demens carmine laesns amo ....
Forsitan hoc stadiam possit furor esse yideri,

Sed qaiddam faror hic atilitatis habet.

(Tr. IV 1.3 sq., 29 sq., 37 sq.)

Tristia, qao poBsam, carmine fata leyo.
Qaod qaamyis nemo OBt, caias referatur ad aaroB,

252

Sic tamen absamo deoipioqne diem, e. q. s.

(ib. 10.112 sqq.)

Tot mala pertulimns, qaorom medicina qaiesqae
Nalla nisi in stndio est Pieridamqae mora ....

Est aliquid fatale malam per verba ieyare

Deniqae nnlla mihi oaptatnr gloria qaaeque
Ingenio stimulos subdere fama solet.

Nolumus assidois animnm tabescere cnris,
Quae tamen inrumpant quoque yetantur ennt.

Cur scribam, docni; cur mittam, quaeritis, isto?

YobiBcum cupio quolibet esse modo.

(Tr. V 1.33 sq., 59,75-80)

Carminibns quaero miserarum obliyia rerum:

Praemia si studio consequar ista, sat est.

(ib. 7.67 sq. cf. 37—40, 65 sq.) —

Nil mihi debebat cum yersibus amplius esse ....

. . . . si demens studium fatale retemptem ....

Nec tamen ut yerum fatear tibi, nostra teneri

A componendo carmine Musa potest.

(ib. 12 49, 51, 59 sq.)

In carmine ex P. I 5 vere tristi, cum poeta, qui
iuvenis atque vir et delectare alios et sibi prodesse sibi
visus est, senex iam factus neque delectare neque pro-
ficere se posse videt, pronuntiat se scribere desinere
non posse, licet scribat „invita vixque coacta manu
(vs. 10)," et insanum servare non utile studium
(31 sq., 41), nam

Quid potius faciamP non sam qui segnia ducam
Otia: mors nobis tempus habetur iners.

Nec iuyat in lucem nimio marcescere yino,
Nec tenet incertas alea blanda manus.

253

Cam dedimus somDO, quas corpus poetalat, horaa,
Qao ponam vigilans tempora longa modo?

(43_48)

Cam bene qaaesieris, qaid agam: magis atile nil est

Artibas his, qaae nil atilitatis habent.
Conseqaor ex illis casaB obliyia nostri:

Hanc messem satis est si mea reddit hamas

(53-66)

A Roma enim nihil iam exspectat:

Finge legi, qaodqae est mtrabile, finge placere:
Aactorem certe res iavat ista nihil ....

Yosqae, qaibas perii tanc, cara mea fama sepalta est,
Nano qaoqae de nostra morte tacere reor.

(77 sq., 85 sq.)

Eadem etiam posterioribus exilii annis semperenun-
tiare pergit:

Namqae ego, qai perii iam pridem, Maxime, Yobis,
Ingenio nitor non periisse meo

(ex P. III 5.33 Bq.)
Yixque mihi Tideor, faciam qai carmina, sanas,
Inqae feris carem corrigere illa GetiB!

(ib. 9.31 sq.)
Qaid, nisi Pierides, solacia frigida, restant,
Non bene de nobis qaae meraere deaeP

(ex P. IV 2.45 sq.)
Si roget haec aliqaiB car Bint narrata Pedoni,

Qttidye loqai certis iaverit ista modis,
^Detinai" dicam, ^caras tempaflqae fefelli:
Hanc fractam praesenB adtalit hora mihi.
Afaimas Bolito, dam BcribimuB iBta, dolore.

254

In mediiB neo nos sensimas eBse Getis*'.

(ib. 10.65^70). —

A tenerorum lusore amorum nemo, ut opinor, postulet,
ut philosophicis contemplationibus se consoletur; non
tameu omnino talis rationis absunt vestigia. Eum, qui
in Metamorphosesin quoque de Pythagorae doctrina —
Varronem secutus ^) — fuse disputavit, de fati ratione
deque deorum arbitrio cogitasse apparet:

An dominae fati qnicquid cecinere sorores,
Omne snb arbitrio desinit esse dei?

(Tr. V 3.17 sq.)

Socratem eiusque in morte constantiam nonignorat:
„ille senex, dictus sapiens ab Apolline (ib. 12.11 — 16)",
qui „imperturbato ore (Ibis 560)" poculum letale bibit.
Legisse videtur PlatonisPhaedonem: „utquiSocraticum
de nece legit opus (Ibis 494)". In Epistulis ex Ponto
(I 3.63—84,^ ostendit se optime novisse nomina et
historias eorum, qui philosophis exempla esse solebant
summae in calamitatibus patientiae. Ex P. IV 9.4i autem
ipse sententiam vere philosophicam versu expressit:

Mente tamen, quae sola looo non exulat, ntar;

quam repetivit Seneca: „Animus est, qui divites facit.
hic in exilia sequitur etin solitudinibusasperrimis, cum
quantum satis est sustinendo corpori invenit,ipse bonis
suis abundat et fruitur (ad H. m. 44.5)". Idem igitur

1) A. Schmekel de Ovidiana Pythagoreae doclrinae adum-
bratione Diss. Gryphisw. 1885, mihi cognita ex censura Ehwaldii
in Bursians Jahresb. 43 (1885) p. 165—168.

255

Naso, qui poeta nequissimus et nominari volebat et
nominabatur, si Gallionis (ex P. IV 11) coniuge mortua
ut eius dolorem leniret animum induxisset, verba doc-
torum referre potuisset, id est, consolationem scribere,
quales sunt Annaeanae. —

Poetam illa doctrinae ostentatio parum decebat,
Seneca contra, utpote phiiosophus, cum primum dam-
natus est, quaecumque de exilio alii scripserunt, colli-
gens, quaeque de ea re atque de similibus ipse cogi-
tasset sedulo adiungens, recens exuladmatrem libellum
misit sapiente ab omni parte dignissimum.

Verum de ipso exilio non ita multa in scriptoribus
suis — sive plures sive solos Brutum et Varronem
cum aliquo compendio Stoico inspexit i) — repperisse
videtur, quae huc fere redeunt:

Prima sententia philosophica posita est in capitis
quinti initio: „Unusquisque facere se beatum potest.
Leve momentum in adventiciis rebus est: nec secunda
sapientem evehunt nec adversa demittunt." Senecaquam-
quam ipsurn se sapientem non esse dicit, tamen sapientibus
se viris dedisse et omnia bona, quae fortuna largita sit, eo
loco posuisse unde possit sine motu suo repetere contendit ;
itaque in his, quae mala vocantur, nihil tam terribile
ac durum invenit quam opinio vulgi minabatur. Remoto
igitur iudicio plurium videt exilium esse loci commu-
tationem, quo quis patria carebit. Id autem intolerabile
non esse demonstrat primo magna multitudo hominum

1) Cr. Giesecke de philosophorum velerum quae ad exilium
spectant sentenliis p. 101 sq.

;••"!

256

noQ in patria viventium, deinde ,4nvenio qui dicant"
(sunt autem Stoici. Giesecke p. lOi) inesse naturalem
quandam irritationem animis commutandi sedes et
transferendi domicilia, cum caelestis sit animi origo,
caelestia autem omnia moveanturatqueagantur. Gapite
septimo ad terras rursus descendens humana exempia
atTert, quibus thesin defendat. Gapite octavo Varronis
argumentum — quod quocumque venimus, eadem
rerum natui*a utendum est — tractatur. Gontemplatio
enim mundi „quo nihil neque maius neque ornatius
rerum natura genuit (§ 4)" animum a terrenis abducit
atque ita virtuti appropinquat, quam bona externa, ut
porticus caelum, abscondunt. lam Brutum auctorem
secutus virtutem remedium exilii esse exponit, sed capite
decimo ad paupertatem transit, quam exilio plane ne-
glecto ita tractat, ut inluxuriam invehatur;itaquequae
sequuntur ad nostram rem nihil faciunt praetersingula
quaedam de ignominia et contemptu, de quibus vide
p. 82 sq.

Haec mentis condicio videbatur hominis, qui ipse
matri indicarat victa fortuna (J.i) se non esse miserum,
ne fieri quidem se posse miserum (4.3), quique evol-
vendis omnibus clarissimorum ingeniorum monumentis
ad compescendos moderandosque luctus compositis tem-
pus triverat. Sed mox haec philosophica occupatio,
quae solitis administrationis bonorum suorum occupa-
tionibus succedebat, homini ad meditandum minime
propenso iam non sufficiebat, ita ut longo situ obsolesce-
ret et hebetaretur animus (ad Pol. 18.9). Sin autem

257

Stoicorum — quos tam saepe laudat — pmecepta non
in ore tantum sed etiam in pectore gessisset, aut exilium,
quod otium dabat, fortuna sibi paratum putasset ut
mentem coieret (talem eum finxit auctor tragoediae
Octaviae [vs. 381 sqq.]:

MeliuB latebam procul ab iDvidiae malis
RemotuB inter Corsici mpes maris,
Ubi liber animus et sni iaris mihi
Semper yacabat studia recolenti mea.)

aut mortem — „dolorum omnium exsolutionem et
finem . . . magnam et aeternam pacem . . . optimum in-
ventum naturae (ad Marc. 19.5, 6; 20.1)" — vitae tam
miserae anteposuisset. Et ante et post exilium ^) eos
laudare solebat, qui remedio, quod in sua potestate
erat, mala sanarent atque levissimas etiam causas suf-
ficere arbitrarentur ut mortem sibi consciscerent,
ut Zenoni quoque et Gleanthi et Attalo magistris
visnm est. Optimum illud naturae inventum cum
aliis dolores ferendos leviores reddit tum (ad Marc.
20.2) „exulibus in patriam semper animum oculosque
tendentibus ostendit nihil interesse, infra quod quis
iaceat." Ipsi vero exilium patienti mutationem loci
pro nihilo non fuisse atque aliud ac mortis remedium
eum quaesivisse vidimus. Ipso iudice (vid. p. i08)
maximas perpessus calamitates, multo certe graviores
quam quae Stoicos ad mortem pellere solebant, mori

1) ad Harc. i9A etc., Geiger Selbslmord p. i8 sqq., Haase

Index s.v. mors.

258

recusavit, immo ad humillimas preces descendit, ut vitae
urbanae occupationes molestissimas sibi denuo compara-
ret. Quod tamen non impedit, quominus ad Polybium de
contemnenda morte multa disserat : „Tn hoctam procelloso
et in omnes tempestates exposito mari navigantibusnullus
portus nisi mortis est (9.7), restituit morsin eum locum,
in quo quis fuit antequam nasceretur (ib. 2), quisquis
ad vitam editur, ad mortem destinatur (11.3), tota vita
nihil aliud quam ad mortem iter est (ib. 2)." —

Gicero igitur et Ovidius, quamvis vitaecupidissimi ^),
aliorum manibus a morte retinendi fuere, laudator vero
eorum, qui mortemsibiconsciverant,deaemulandisexem-
plis ne cogitavit quidem. Senecam, cum adulescensetsenex,
ante et post acceptos honores, in vitae ratione sapientum
praeceptis obsequi studuit, virum ipsis illis honoribus
serviliter apparet fuisse obnoxium. Utrum post despe-
rationem, cuius fructus fuit libelius ad Polybium, spem
aiiquam recuperarit an studiis physicis, philosophicis,
poeticis longas horas fallere couatussitan muto torpore
annos egerit donec ad summa imperii vocatus est fastigia,
nescimus; sed Consolationes duae, quas tamquam animi
eius documenta habemus, satis superque testantur, etiam
exuli Senecae „studiis quam maxime variis ac inter se
oppositis vitam agitatam fuisse" (Diepenbrock p. 3).

i) „Quando vivemus?" ad Q. fr. 111 i.iS, Boissier Cic. p. 13;
„He nunc denique natum gralulor" a. a. 111 12i sq.

T H S SE S.

Cic. Lael. 17.62:

(Scipio) querebatur .... homines .... in amicis eli-
gendis neglegentes esse nec habere quasi signa quaedam
et notas, quibus eos, qui ad amicitiam essent idonei,
iudicarent.

Deieatur eos ante qui ad.

II.

Liv. 24, 39.6:
Inde passim discurritur et urbis captae modo fugaque
et caedes omnia tenet, nihilo remissiore militum ira,
quod turbam inermem caedebaut, quam si periculum
par et ardor certaminis eos inritaret.
Pro quod corrigendum est qu.n.

III.

Liv. 26, 9.6, ubi alii aliter emendant, legendum esse
conicio :

260

Romam Fregellanus nuntius diem noctemque itinere
continuato ingentem attuiit terrorem; tumultuosiorem
quam aliatus erat concursus hominum adfingentium
vana auditis tota urbe concitat.

IV.

Liv. 27, 27.3:

Numidis speculator, nequaquam in spem tantae rei
positus, sed si quos vagos pabuli aut lignorum causa
iongius a castiis progressos possent excipere, signum
dat, ut pariter ab siiis quisque latebris exorerentur.
Pro positus restituatur positis.

Tac. Ann. XIV 35:

Boudicca curru filias prae se vehens, ut quamque
nationem accesserat, solitum quidem Britannis femina-
rum ductu bellare testabatur; sed tunc non ut tantis
maioribus ortam regnum et opes, verum ut unam e
vulgo libertatem amissam, confectum verberibuscorpus,
contrectatam filiarum pudicitiam ulcisci.

Pro sed lege sed se.

VT.

Terent. Heaut. I 1.82 pro
quid istuc malist?
legendum est:

quid istuc, malum, est?

VII.
ib. vs. 297 sq. :

261

Scin, hanc quam didt s6rdidatain et bdrridaai,
Magnum h6c quoque signumst, d6minam esse extra

[n6xiam.
Legatur: hanc quom dicit (qiiom = quod).

VIIL

ib. vs. 1060 sq.:
Sostrata: Gnate mi ego pol tibi dabo illam 16pidam,

[quam tu facile ames,
Filiam Phan6cratae nostri.
Verba, quae sequuntur post „Gnate mi'' Chremeti
attribuenda sunt.

IX.

Ovid. Heroid. VII 75:

Nec roihi tu curae.
Scribendum esse puto:

Nec tu me cures.

Ovid. Tr. IV 9.13:

Et patriam, modo sit sospes, speramus ab iilo.
Pro sit legendum esse censeo: sim.

XI.

Ovid. ex P. I 5.21 sq.:
Torquet enim fortuna parum, nisi Lissus in Hebrum
Gonfluat, et frondes Alpibus addat Atho?
Pro frondes legendum est fontes.

262

XII.

ib. II 2.17 sq. :

Nil nisi non sapiens possum timiriusque vocari:
Haec duo sunt animi nomina vera mei.
Pro animi legendum est ausi.

XIII.

luveri. V 37—39 (ed. Weidner»):

ipse capaces
Heiiadum crustas et inaequales beruUos
Virro tenet tenet phiala.
Legendum esse puto : . . capac i s . . . inaequal i s be-
rulio. .. phialae.

XIV.

luvenalis satirae magna ex parte ab ipso poeta editae
non sunt.

XV.

Fragmentum luvenalianum a. 1899 Oxonii repertum
genuinum est.

XVI.
Xenoph. conv. I 11:

did [rf] t6 iptQtii^ /Aijdiif [xa2 did ro difdQidvop Hpai\.

Verba inclusa expungenda sunt.

XVII.
ib. II 4:

iXaiov di roO ip yvfAifaaioig oa/Ari nal nagovita ijiimif
tj fAtfgov yvpai^l nal dnoifaa no9tiifoviqa.

263

Post oaftij iiiserendum dr9(f&at. Gf. Athen. Deipno-
soph. p. 686 E.

XVIII..
ib. II 22:

6n d^ij iraTg iig rovTna&tp xagiTTTOfAivii VQOj^ovg ifAifAuro,
ixfti^og ravrd ravxa iig ro tfinQOd^kP inixtfnTcoy (HfAfTa&at
[tQOj^ovg] intiQaro,

Dele TQoxovg cutn Bornemanno et Mehlero.

XIX.

ib. II 27 ante (^arToif lacuna statuenda est hoc fere

modo SUpplenda: nQWTOi^ liip ^Qailwg intiTa di.

XX.

Lucian. Tox. 35 (II p. 544 Reitz):

Lege: Kara^dg dno tov Xoytiov (pro dno tov Xoyovy

XXI.
Luciau. Gall. 2 (II p. 704—5) :

iarijKiy (6 rov ^AxiXkioig Vittto^) iv fiia^ rcb noXififp
diaXtyofjiiPog, inij bXa Qaipfjpdtbif, oifj^ cSaniQ iym vvv^ ikviv
Ttov fiiTQCDif^ dXXd xal ifiavTtthTo,

Transponendum iiaXt/ofifvog post avkv to^v fiiTQ<oy.

XXIL
In Soph. Trach. 94—97:

oy aioXa vvi iifaQiJ^Ofiipa
TinTii xaTivyd^fi Ti ipXoyiZoiifPop,
'^AXiOv ^AXiOp aiTta
TOVTO xaQifiai • • • •

moet niets veranderd worden.

r '

264

XXII r.

Theocrit I 136:

L^endum est cum Hartungio: Ajjf oqotfmv,

XXIV.

Nero heeft Rome ongetwijfeld niet in brand gestoken.

XXV.

De „Kristen"- vervoiging onder Nero bedoelde Joden,
niet Kristenen.

XXVI.

Het is zeer te betreuren, dat de Griekse wgsgeren
v66r Aristoteles zo veel aan bespiegeling, zoweinigaan
feiten-onderzoek hebben gedaan.

XXVII.

Voor de klassieke liloloog is enige kennis van sterre-
kunde onmisbaar.

illlllllllllW

3 2044 018 721 654

THE ■ORIIOWER WILL K CHAROCD
AN OVERDUC PEC IF THtt lOOK tt
MOT RETURNED TO THE LIBRARV OM
OR BEFOnC THE LUT DATC «TAMPCD
ULOW. NON-RECeiPT OP OVCROUC

Honcct Doet not cxcmpt the

BORROWCR FROH OVERDUC FCCt.

Internet Archive Audio

Featured

Top

Images

Featured

Top

Software

Featured

Top

Books

Featured

Top

Video

Featured

Top

Mobile Apps

Browser Extensions

Archive-It Subscription

Save Page Now

Full text of "Exulum trias, sive de Cicerone, Ovidio, Seneca exulibus ..."

See other formats